دانستنیهای قضاوت

مشخصات كتاب

سرشناسه:مركز تحقيقات رايانه اي قائميه اصفهان،1390

عنوان و نام پديدآور:دانستنیهای قضاوت/ واحد تحقيقات مركز تحقيقات رايانه اي قائميه اصفهان.

گرد آوري مطالب از كليه سايت هاي حقوقي و قضائي ايران صورت گرفته است.

مشخصات نشر ديجيتالي:اصفهان:مركز تحقيقات رايانه اي قائميه اصفهان 1390.

مشخصات ظاهري:نرم افزار تلفن همراه ، رايانه و كتاب

موضوع:دانستنیها

احاديث

قضاوت

حديث1

امام صادق عليه السلام :

إذا قامَ قائمُ آلِ محمّدٍ علَيهِ وعلَيهِمُ السلامُ حَكَمَ بينَ الناسِ بحُكمِ داودَ ، لا يَحتاجُ إلى بَيِّنةٍ ، يُلهِمُهُ اللّه ُ تعالى فَيَحكُمُ بعِلمِهِ .

زم_ان_ى ك_ه ق_ائم آل محمّد عليه السلام ، ق_يام كند ، به حكم داود ميان مردم داورى مى كند و نيازى به بيّنه (شهود و مدرك) ندارد . خداوند متعال اين حكم را به او الهام مى كند و او به علمش قضاوت مى كند .

بحار الأنوار : 14 / 14 / 23 منتخب ميزان الحكمة : 472

حديث2

امام على عليه السلام :

خَمسَةُ أشياءَ يَجِبُ علَى القاضي الأخْذُ فيها بظاهِرِ الحُكمِ : الوِلايَةُ والمَناكِحُ والمَواريثُ والذَّبايحُ والشَّهاداتُ ، إذا كانَ ظاهرُ الشُّهودِ مَأمونا جازَت شَهادَتُهُم ولا يَسألُ عن باطِنِهم .

پنج چيز است كه بايد قاضى (درباره آنها)به ظاهِر حُكم عمل كند : ولايت (حقّ ولايت و سرپرستى كه خداوند ، يا امام براى هر كس ، يا ولىّ طفل قرار داده است) ، همسران (يعنى مسأله زناشويى كه بين مسلمانان مشهوراست) ، ميراثها ، ذبايح(حلال بودن كشتار مسلمانان) و شهادات . هر گاه شهود ، در ظاهر امين و در خور اعتماد باشند ، شهادتشان پذيرفته است و لازم نيست از باطن آنها جست وجو كرد .

الخصال : 311 / 88 منتخب ميزان الحكمة : 472

حديث3

امام باقر عليه السلام :

إنّ المرأةَ لا تُولَّى القَضاءَ ولا تُولَّى الإمارَةَ .

زن ، نه عهده دار م_سند ق_ضاوت مى شود و نه عهده دار منصب امارت .

بحار الأنوار : 104 / 275 / 1

حديث4

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلّم :

لا تكونُ المَرأةُ حَكَما تَقضي بينَ العامَّةِ .

زن ، نبايد قاضى باشد و ميان مردم داورى كند .

كنز العمّال : 14921 منتخب ميزان الحكمة : 472

حديث5

امام صادق عليه السلام :

القُضاةُ أربَعةٌ : ثلاثةٌ في النارِ وواحِدٌ في الجَنّةِ : رجُلٌ قَضى بجَورٍ وهُو يَعلَمُ فهُو في النارِ ، ورَجُلٌ قَضى بجَورٍ وهو لا يَعلَمُ فهُو في النارِ ، ورجلٌ قَضى بالحَقِّ وهُو لا يَعلَمُ فهُو في النارِ ، ورجُلٌ قَضى بالحَقِّ وهو يَعلَمُ فهُو في الجَنّةِ .

قاضيان چهار گروهند : سه گروه در آتشند و يك گروه در بهشت . مردى كه دانسته حكم ناحقّ صادر كند ، اين قاضى در آتش است . مردى كه ندانسته (و بى اطلاع از احكام و قوانين) حكم ناحقّ دهد ، اين نيز در آتش است . مردى كه ندانسته حكم درست و حقّ صادر كند ، اين هم در آتش است و مردى كه دانسته حكم حقّ و درست را صادر كند ، اين قاضى در بهشت است .

الكافي : 7 / 407 / 1 منتخب ميزان الحكمة : 472

حديث6

امام على عليه السلام :

يَدُ اللّه فوقَ رَأسِ الحاكِمِ تُرَفرِفُ بالرَّحمَةِ، فإذا حافَ وَكَلَهُ اللّه ُ إلى نفسِهِ .

دست رحمت خدا ، بر فراز سر قاضى در حركت است . پس هر گاه ستم و حقّ كشى كند ، خداوند او را به خودش وا مى گذارد .

الكافي : 7 / 410 / 1

حديث7

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلّم :

ما مِن قاضٍ مِن قُضاةِ المُسلمينَ إلاّ ومَعهُ مَلَكانِ يُسَدِّدانِهِ إلَى الحَقِّ مالَم يُرِدْ غيرَهُ ، فإذا أرادَ غيرَهُ وجارَ مُتَعمِّدا تَبَرَّأَ مِنهُ المَلَكانِ ووَكَلاهُ إلى نفسِهِ .

هيچ قاضى اى از قاضيان مسلمانان نيست ، مگر اين كه دو فرشته با اويند و تا زمانى كه خواهان حقيقت باشد ، او را به سوى آن راهنمايى مى كنند . امّا هر گاه در پى حقيقت نبود و عمدا ستم و حقّ كشى كرد ، آن دو فرشته از او بيزارى مى جويند و وى را به خودش وامى گذارند .

كنزالعمّال : 14993

حديث8

امير المؤمنين عليٌّ عليه السلام

لِشُرَيحٍ: لا تُسارَّ أحَدا في مَجلِسِكَ ، وإن غَضِبتَ فَقُمْ ، فلا تَقضِيَنَّ فأنتَ غَضبانُ .

امام على عليه السلام - خطاب به شريح- فرمودند: در مجلس قضاوت با كسى در گوشى صحبت مكن و اگر عصبانى شدى ، برخيز و در حال خشم هرگز داورى مكن .

الكافي : 7 / 413 / 5

حديث9

امير المؤمنين عليٌّ عليه السلام

لِشُرَيحٍ: ولا تَقعُدَنَّ في مَجلِسِ القَضاءِ حتّى تَطعَم .

امام على عليه السلام

- خطاب به شريح- فرمودند: در مجلس قضاوت منشين ، مگر اين كه قبلاً چيزى بخورى .

الكافي : 7 / 413 / 1 منتخب ميزان الحكمة : 472

حديث10

امير المؤمنين عليٌّ عليه السلام

لِشُرَيحٍ: إيّاكَ والتَّضَجُّرَ والتَّأذِّيَ في مَجلِسِ القَضاءِ ، الذي أوجَبَ اللّه ُ فيهِ الأجرَ ، ويُحسِنُ فيهِ الذُّخرَ لِمَن قَضى بالحَقِّ .

امام على عليه السلام - خطاب به شريح- فرم.دند: مبادا در مجلس قضاوت اظهار خستگى و ناراحتى كنى ؛ مجلسى كه خداوند در آن پاداش قرار داده و براى كسى كه به حقّ داورى كند ذخيره خوبى در نظر گرفته است .

الكافي : 7 / 413 / 1

حديث11

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلّم :

مَنِ ابتُلِيَ بالقَضاءِ بينَ المُسلمينَ فَلْيَعدِلْ بَينَهُم في لَحظِةِ وإشارَتِهِ ومَقعدِهِ ومَجلِسِهِ .

هر كه به داورى كردن ميان مسلمانان مبتلا شود ، بايد در نگاهها و اشاره كردنها و جاى نشستن و نحوه نشستن خود نسبت به آنها به يكسان رفتار كند .

كنزالعمّال : 15032 منتخب ميزان الحكمة : 470

حديث12

امير المؤمنين عليٌّ عليه السلام

لِشُرَيحٍ: ثُمّ واسِ بينَ المسلمينَ بوَجهِكَ ومَنطِقِكَ ومَجلِسِكَ ، حتّى لا يَطمَعَ قَريبُكَ في حَيفِكَ ، ولا يَيأسَ عَدُوُّكَ مِن عَدلِكَ .

امام على عليه السلام - خطاب به شريح- فرمودند: ميان مسلمانان در نگاه كردن و سخن گفتن و نشستنت برابرى را رعايت كن ، تا نزديكانت به جانبدارى (و ستم) تو اميد نبندند و دشمنانت از دادگرى تو ، نوميد نشوند .

وسائل الشيعه : 18 / 155 / 1

حديث13

امام صادق عليه السلام :

لا يَطمَعَنَّ قَليلُ الفِقهِ في القَضاءِ .

كسى كه اندكى فقه (مسائل حقوقى و احكام قضايى) مى داند ، هرگز نبايد به كار قضاوت چشم طمع داشته باشد .

بحار الأنوار : 104 / 264 / 5

حديث14

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلّم:

مَنِ ابتَغى القَضاءَ وسَألَ فيهِ الشُّفَعاءَ وُكِلَ إلى نفسِهِ ، ومَن اُكرِهَ علَيهِ أنزَلَ اللّه ُ علَيهِ مَلَكا يُسَدِّدُهُ .

هركه جوياى منصب قضاوت باشدو براى رسيدن به آن متوسّل به اين و آن شود، خداوند او را به خودش واگذارد و هركه مجبور به پذيرفتن آن شود، خداوند فرشته اى بر او فرو فرستد كه استوارش بدارد .

كنزالعمّال : 14994 منتخب ميزان الحكمة : 470

حديث15

امام صادق عليه السلام :

إنَّ النَّواويسَ شَكَت إلَى اللّه عز و جل شِدَّةَ حَرِّها ، فقالَ لَها عز و جل : اسكُتي ؛ فإنَّ مَواضِعَ القُضاةِ أشَدُّ حَرّا مِنكِ !

نواويس (كه جايگاهى است در دوزخ) از گرماى سخت خود به درگاه خداوند عز و جل شكايت كرد . پس خداوند عز و جل خطاب بدان فرمود : ساكت باش ؛ همانا جايگاه قاضيان(ناعادل)، گرمايَش سخت تر از توست!.

الفقيه : 3 / 6 / 3226 منتخب ميزان الحكمة : 470

حديث16

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلّم :

إنَّ القاضيَ العَدلَ لَيُجاءُبهِ يَومَ القِيامَةِ فَيَلقَى مِن شِدَّةِ الحِسابِ ما يَتَمَنّى أن لا يكونَ قَضى بينَ اثنَينِ في تَمرَةٍ قَطُّ .

در روز قيامت قاضى دادگ_ر را مى آورند و چنان حساب سختى از او كشيده مى شود ، كه آرزو مى كند كاش هرگز حتّى درباره يك خرما ميان دو نفر داورى نكرده بود .

كنزالعمّال : 14988 منتخب ميزان الحكمة : 470

حديث17

امام صادق عليه السلام :

اتَّقُوا الحُكومَةَ ؛ فإنَّ الحُكومَةَ إنّما هي لِلإمامِ العالِمِ بالقَضاءِ ،العادِلِ في المُسلمينَ ، لِنَبيٍّ أو وَصيِّ نبيٍّ .

از داورى كردن بپرهيزيد ؛ زيرا (منصب) داورى در حقيقت از آنِ امامى است كه در قضاوت دانا باشد و در ميان مسلمانان به عدالت حكم كند ؛ از آنِ پيغمبر يا وصىّ پيغمبر .

الكافي : 7 / 406 / 1 منتخب ميزان الحكمة : 470

حديث18

امام على(سلام الله عليه):

أفضَلُ الْخَلقِ أقضاهُم بِالْحَقِّ؛

برترين مردم، داورترين آنها به حق است.

غررالحكم ودررالكلم، ح 3323

حديث19

پيامبراكرم(صلّي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايند:

من حكم بين اثنين تحاكما إليه فلم يقض بينهما بالحقّ فعليه لعنه اللَّه؛

هر كه ميان دو كس كه داورى بدو برند، داورى كند و به حق ميانشان قضاوت نكند لعنت خدا بر او باد.

نهج الفصاحه

حديث20

پيامبراكرم(صلّي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايند:

قاضيان في النار و قاض في الجنّه: قاض عرف الحقّ فقضى به فهو في الجنّه، و قاض عرف الحقّ فجار متعمّدا أو قضى بغير علم فهما في النّار؛

دو قاضى در جهنمد و قاضى اى در بهشت است: قاضى اى كه حق را بشناسد و بدان حكم كند در بهشت است، و قاضى اى كه حق را بشناسد و دانسته منحرف شود، يا ندانسته قضاوت كند هر دو در جهنم اند.

نهج الفصاحه

حديث21

پيامبراكرم(صلّي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايند:

إنّ اللَّه تعالى مع القاضي ما لم يحف عمدا؛

خداوند تا هنگامى كه قاضى از روى عمد ستم نكند، يار اوست.

نهج الفصاحه

حديث22

پيامبراكرم(صلّي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايند:

اللَّه مع القاضي ما لم يجر فإذا جار تخلّى اللَّه عنه و لزمه الشّيطان؛

خداوند يار قاضى است تا موقعى كه ستم نكند، وقتى ستم كرد خدا او را رها مي كند و شيطان قرين او مى شود.

نهج الفصاحه

حديث23

پيامبراكرم(صلي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايند:

إذا أراد اللَّه بقوم خيرا ولّى عليهم حلماءهم و قضى بينهم علمائهم و جعل المال في سمحائهم و إذا أراد بقوم شرّا ولّى عليهم سفهائهم و قضى بينهم جهّالهم و جعل المال في بخلائهم؛

وقتى خداوند براى قومى نيكى خواهد خردمندانشان را بر آنها فرمانروا سازد و دانشمندانشان ميان آنها قضاوت كند و مال را به دست بخشندگان دهد و وقتى براى قومى بدى خواهد سفيهانشان را بر آنها فرمانروا سازد و نادانان ميان آنها قضاوت كنند و مال را به دست بخيلانشان دهد.

نهج الفصاحه

حديث24

پيامبراكرم(صلي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايند:

إذا ابتلي أحدكم بالقضاء بين المسلمين فلا يقض و هو غضبان و ليسوّ بينهم في النّظر و المجلس و الإشاره؛

اگر يكى از شما بكار قضاوت ميان مسلمانان دچار شود بايد به هنگام غضب از قضاوت خوددارى كند و ميان ارباب دعوى در نگاه و نشيمن گاه و اشاره تفاوتى نگذارد.

نهج الفصاحه

حديث25

پيامبراكرم(صلي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايند:

أخذ الأمير الهديّه سحت و قبول القاضي الرّشوه كفر؛

هديه گرفتن امير نارواست و رشوه گرفتن قاضى كفر است.

نهج الفصاحه

حديث26

امام صادق عليه السلام مي فرمايند:

خَيْرُ النّاسِ قُضاةُ الْحَقِّ؛

بهترين مردم كسانى هستند كه به حق قضاوت كنند.

بحارالانوار، ج 104، ص 266، ح 20.

حديث27

پيامبراكرم صلى الله عليه و آله وسلم مي فرمايند :

اِذا حَكَمْتُمْ فَاعْدِلوا وَ اِذا قُلْتُمْ فَاَحْسِنوا فَاِنَّ اللّه َ مُحْسِنٌ يُحِبُّ الْمُحْسِنينَ؛

هرگاه قضاوت مى كنيد، عادلانه قضاوت كنيد و هرگاه سخن مى گوييد، نيكو بگوييد، زيرا خداوند نيكوكار است و نيكوكاران را دوست دارد.

نهج الفصاحه، ح 200.

حديث28

پيامبراكرم صلى الله عليه و آله وسلم :

اِنَّ اللّه َ يُحِبُّ الْعَبدَ اَنْ يَكُونَ سَهْلَ الْبَيْعِ وَ سَهْلَ الشِّراءِ وَ سَهْلَ القَضاءِ وَ سَهْلَ الاِقْتِضاءِ؛

خداوند بنده اى را كه در خريد و فروش و قضاوت و پذيرش قضاوت آسان گير باشد دوست دارد.

دعائم الاسلام، ج 1، ص 17 .

حديث29

قال الامام علي - عليه السلام - : لَيسَ مِنَ العَدلِ القَضَاءُ عَلَي الثَّقَةِ بِالظَّنِّ.

امام علي - عليه السلام - فرمودند: قضاوتي كه با تكيه به ظن و گمان باشد، عادلانه نيست.

«نهج البلاغة، حكمت 220»

گواهي دادن

حديث1

رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم

وقد سُئلَ عن الشهادَةِ:هل تَرَى الشمسَ ؟ على مِثلِها فَاشهَدْ أو دَعْ .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلّم - در پاسخ به پرسش از شهادت دادن- فرمودند: آفتاب را مى بينى ؟ هرگاه موضوع به همين روشنى بود شهادت بده و گرنه خوددارى كن .

وسائل الشيعه : 18 / 250 / 3

حديث2

امير المؤمنين عليٌّ عليه السلام

لِشُرَيحٍ: اِعلَمْ أنّ المسلمينَ عُدولٌ بعضُهُم عَلى بَعضٍ ، إلاّ مَجلودا في حَدٍّ لَم يَتُب مِنهُ ، أو مَعروفاً بشهادَةِ الزُّورِ ، أو ظَنِيناً .

امام على عليه السلام - خطاب به شريح- فرمودند: بدان كه مسلمانان نسبت به يكديگر عادل به شمار مى آيند ، مگر كسى كه به كيفر گناهى حدّ خورده و توبه نكرده باشد يا به شهادت دروغ دادن شهرت داشته باشد يا گمانِ بد درباره او برده شود (و مظنون باشد) .

الفقيه : 13 / 15 / 3243 منتخب ميزان الحكمة : 304

حديث3

امام صادق عليه السلام :

لا أقبَلُ شهادَةَ الفاسِقِ إلاّعلى نَفسِهِ .

شهادت فاسق را جز بر ضدّ خودش نمى پذيرم .

الكافي : 7 / 395 / 5

حديث4

امام صادق عليه السلام :

إنّ أميرَ المؤمنينَ عليه السلام كانَ لا يَقبَلُ شهادَةَ فَحّاشٍ ، ولا ذِي مُخْزِيَةٍ في الدِّينِ .

امير المؤمنين عليه السلام نَ_ه ش_هادت آدم ف_حّاش و بد زبان را مى پذيرفت و نه شهادت كسى را كه سوء پيشينه دينى داشت.

الكافي : 7 / 396 / 7 منتخب ميزان الحكمة : 304

حديث5

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلّم :

مَن رَجَعَ عن شهادَتِهِ وكَتَمَها ، أطعَمَهُ اللّه لَحمَهُ على رُؤوسِ الخَلائقِ ، ويَدخُلُ النارَ وهو يَلُوكُ لِسانَهُ .

هركه از شهادت خود برگردد و آن را كتمان كند ، خداوند در حضور خلايق گوشتش را به وى بخوراند و در حالى كه زبان خود را مى جود به دوزخ رود.

ثواب الأعمال : 333 منتخب ميزان الحكمة : 304

حديث6

امام صادق عليه السلام :

إذا دُعِيتَ إلى الشهادَةِ فَأجِبْ .

هرگاه براى شهادت دادن فرا خوانده شدى ، اجابت كن .

التهذيب : 6 / 275 / 752 منتخب ميزان الحكمة : 304

حديث7

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلّم :

مَن كَتَمَ شَهادَةً إذا دُعِيَ إلَيها كانَ كَمَن شَهِدَ بِالزُّورِ .

هر كسى هنگامى ك_ه ب_راى ش_ه_ادت دادن فرا خوانده شود آن را كتمان كند، همانند كسى است كه شهادتِ دروغ دهد.

كنز العمّال : 17743

حديث8

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلّم :

مَن شَهِدَ شهادَةَ حَقٍّ لِيُحيِيَ بها حَقَّ امرِئٍ مُسلمٍ أتى يَومَ القِيامَةِ ولِوَجهِهِ نُورٌ مَدَّ البَصَرِ ، يَعرِفُهُ الخلايِقُ بِاسمِهِ ونَسَبهِ .

كسى كه براى زنده كردن حقّ يك نفر مسلمان شهادت حقّ بدهد ، روز قيامت در حالى آورده مى شود كه پرتوِ نور چهره اش تا چشم كار مى كند ديده مى شود و خلايق او را به نام و نسب مى شناسد .

بحار الأنوار : 104 / 311 / 9 منتخب ميزان الحكمة : 304

حديث9

امام على عليه السلام :

القِسْطُ رُوحُ الشهادَةِ .

عدالت ، روح شهادت دادن است .

غرر الحكم : 356 منتخب ميزان الحكمة : 304

حديث10

پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله وسلم) فرمودند :

وَ مَن شَهِدَ شَهادَةَ حَقٍّ لِيُحيِىَ بِها حَقَّ امرِى ءٍ مُسلِمٍ اَتى يَومَ القيامَةِ وَ لِوَجهِهِ نورٌ مَدَّ البَصَرِ تَعرِفُهُ الخَلايِقُ بِاسمِهِ وَ نَسَبِهِ ؛

كسى كه براى زنده كردن حق يك مسلمان، شهادت حقّ بدهد، روز قيامت در حالى آورده مى شود كه پرتو نور چهره اش، تا چشم كار مى كند ديده مى شود و خلايق او را به نام و نسب مى شناسند.

(كافى، ج 7، ص 381، ح 1)

حديث11

پيامبراكرم(صلّي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايند:

من شهد شهاده يستباح بها مال امرئ مسلم أو يسفك بها دم فقد أوجب النّار؛

هر كه شهادتى دهد كه به سبب آن مال مرد مسلمانى را بخورند يا خونى بريزند مستحق جهنم است.

نهج الفصاحه

حديث12

پيامبراكرم(صلّي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايند:

من كتم شهاده إذا دعى إليها كان كمن شهد بالزّور؛

هر كه شهادتى را كه از او خواسته اند نهان دارد چنان است كه شهادت دروغ داده باشد.

نهج الفصاحه

حديث13

پيامبراكرم(صلّي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايند:

لن تزول قدم شاهد الزّور حتّى يوجب اللَّه له النّار؛

شاهد دروغ از جا نرود تا خداوند جهنم را بر او واجب كند.

نهج الفصاحه

حديث14

پيامبراكرم(صلّي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايند:

شاهد الزّور لا تزول قدماه حتّى يوجب اللَّه له النّار؛

شاهد دروغ قدم برندارد تا جهنم بر او واجب شود.

نهج الفصاحه

حديث15

أكرموا الشّهود فإنّ اللَّه يستخرج بهم الحقوق و يدفع بهم الظّلم؛

شاهدان را گرامى شماريد زيرا خدا حقوق كسان را به وسيله آنان احقاق مي كند و ستم را به وسيله آنها دفع مى نمايد.

نهج الفصاحه

حديث16

پيامبراكرم(صلّي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايند:

أكبر الكبائر الإشراك باللَّه و قتل النّفس و عقوق الوالدين و شهاده الزور؛

بزرگترين گناهان بزرگ شرك به خدا و قتل نفس و بد رفتارى با پدر و مادر و شهادت دروغ است.

نهج الفصاحه

حديث17

پيامبراكرم صلى الله عليه و آله وسلم مي فرمايند :

وَ مَنْ شَهِدَ شَهادَةَ حَقٍّ لِيُحْيِىَ بِها حَقَّ امْرِى ءٍ مُسْلِمٍ اَتى يَوْمَ الْقيامَةِ وَ لِوَجْهِهِ نورٌ مَدَّ الْبَصَرِ تَعْرِفُهُ الْخَلايِقُ بِاسْمِهِ وَ نَسَبِهِ ؛

كسى كه براى زنده كردن حق يك مسلمان، شهادت حقّ بدهد، روز قيامت در حالى آورده مى شود كه پرتو نور چهره اش، تا چشم كار مى كند ديده مى شود و خلايق او را به نام و نسب مى شناسند.

كافى، ج 7، ص 381، ح 1 .

حديث18

امام صادق عليه السلام :

لا تَشهَدَنَّ بشهادَةٍ حتّى تَعرِفَها كما تَعرِفُ كَفَّكَ .

نبايد شهادتى بدهى، مگر هنگامى كه آن را مانند كف دستت بشناسى .

الكافي : 7 / 383 / 3

قوانين قضايي

حديث1

امام صادق عليه السلام :

إنّ عليّا عليه السلام كان يُطعِمُ مَن خلّدَ في السِّجْنِ مِن بيتِ مالِ المسلمينَ .

على عليه السلام كسى را كه زندانى مى شد ، از بيت المال مسلمانان غذا مى داد .

وسائل الشيعه : 11 / 69 / 2 منتخب ميزان الحكمة : 20

حديث2

امام صادق عليه السلام :

إنَّ أميرَ المؤمنينَ عليه السلام ألقَى صِبيانُ الكُتّابِ ألواحَهُم بينَ يدَيهِ لِيُخَيِّرَ بينَهُم ، فقالَ : أما إنّها حُكومَةٌ ! والجَورُ فيها كالجَورِ في الحُكمِ ! أبلِغُوا مُعَلِّمَكُم إن ضَرَبَكُم فَوقَ ثلاثِ ضَرَباتٍ في الأدَبِ اقتُصَّ مِنهُ .

كودكان مكتبى دستخطهاى خود را در مقابل اميرالمؤمنين نهادند ، تا بهترين آنها را انتخاب كند ؛ حضرت فرمود : هان ! اين يك داورى است ! و ظلم در اين باره ، مانند ظلم در قضاوت است ! به معلّم خود بگوييد كه اگر براى تنبيه بيش از سه ضربه بزند ، قصاص مى شود .

وسائل الشيعه : 18 / 582 / 2 منتخب ميزان الحكمة : 472

حديث3

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلّم :

مَن عَفا عَن دَمٍ لم يَكُن لَهُ ثَوابٌ إلاّ الجَنّةُ .

هركه از (قصاص) خونى گذشت كند ، او را پاداشى جز بهشت نباشد .

كنزالعمّال : 39854

حديث4

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلّم :

ما مِن رَجُلٍ مُسلمٍ يُصابُ بشَيءٍ في جَسَدِهِ فَيَتَصَدَّقُ بهِ إلاّ رَفَعَهُ اللّه بهِ دَرجَةً وحَطَّ عَنهُ بهِ خَطيئةً .

هيچ مرد مسلمانى نيست كه به قسمتى از بدنش آسيبى وارد شود و از (قصاص) آن درگذرد ، مگر اين كه خداوند به سببِ آن يك درجه بالايش بَرد و يك گناه از او بزدايد .

كنز العمّال : 39850 منتخب ميزان الحكمة : 466

حديث5

امام على عليه السلام :

الحَبسُ بَعدَ معرِفَةِ الحقِّ ظُلْم .

زندانى كردن ، پس از پى بردن به حقيقت، ظلم است .

مستدرك الوسائل : 17 / 403 / 21672 منتخب ميزان الحكمة : 130

حديث6

امام على عليه السلام :

إذا ارْتَدَّتِ المَرأةُ عنِ الإسلامِ لَم تُقْتَلْ ، ولكنْ تُحْبَسُ أبدا .

هرگاه زن مرتد شود ، كشته نمى شود بلكه به زندان ابد محكوم مى گردد .

تهذيب الأحكام : 10 / 142 / 569 منتخب ميزان الحكمة : 128

حديث7

امام صادق عليه السلام :

لا يُقطَعُ السّارِقُ فيعامِ سَنَةٍ يَعنِي في عامِ مَجاعَةٍ .

در سالهاى قحطى و گرسنگى ، دست سارق قطع نمى شود .

الكافي : 7 / 231 / 2 منتخب ميزان الحكمة : 272

حديث8

امام صادق عليه السلام :

السّارقُ إذا جاءَ مِن قِبَلِ نَفسِهِ تائبا إلى اللّه ، ورَدَّ سَرِقَتَهُ عَلى صاحِبِها ، فلا قَطعَ علَيهِ .

دزد اگ_ر ب_ا پ_اى خ_ود بيايد و خ_ودش را معرفى كند و به درگاه خدا توبه برد و مال دزدى را به صاحبش برگرداند ، دستش قطع نمى شود .

تهذيب الأحكام : 10 / 122 / 489 منتخب ميزان الحكمة : 272

حديث9

امام صادق عليه السلام :

لا يُقطَعُ الأجيرُ والضَّيفُ إذا سَرَقَ ؛ لأنّهُما مُؤتَمَنانِ .

كارگر و ميهمان اگر دزدى كنند دستشان قطع نمى شود ؛ چون آنها مورد اعتمادند .

علل الشرائع : 535 / 1 منتخب ميزان الحكمة : 272

حديث10

الإمامُ الصّادقُ عليه السلام

لمّا سُئلَ : المؤمنُ يَقتُلُ المؤمنَ مُتَعمِّدا هَل لَهُ تَوبَةٌ ؟: إن كانَ قَتَلَهُ لاِءيمانِهِ فلا تَوبةَ لَهُ ، وإن كانَ قَتَلَهُ لِغَضَبٍ أو لِسَبَبِ شيءٍ مِن أمرِ الدنيا فإنَّ توبَتَهُ أن يُقادَ مِنهُ .

امام صادق عليه السلام

- در پاسخ به اين پرسش كه : اگر مؤمن عمدا مؤمنى را بكشد آيا توبه دارد؟- فرمودند: اگر به خاطر ايمانش او را كشته باشد ، توبه ندارد . ولى اگر از روى خشم يا به انگيزه امرى از امور دنيا بكشد ، توبه اش اين است كه قصاص شود .

الكافي : 7 / 276 / 2 منتخب ميزان الحكمة : 458

حديث11

الإمام عليّ عليه السلام :

يَجِبُ عَلَى الإِمامِ أن يَحبِسَ الفُسّاقَ مِنَ العُلَماءِ ، وَالجُهّالَ مِنَ الأَطِبّاءِ .

امام على عليه السلام :

بر امام ، لازم است عالمان تبهكار و پزشكان ناآگاه را به زندان درافكند .

تهذيب الأحكام ، جلد 6 ، صفحه 319 ، حديث 878 ، كتاب من لا يحضره الفقيه ، جلد 3 ، صفحه 31 ، حديث 3266 دانش نامه احاديث پزشكي : 1 / 68

كتابخانه

1- نظام حقوق زن دراسلام

مشخصات كتاب

عنوان و نام پديدآور : نظام حقوق زن دراسلام/مرتضي مطهري

مشخصات نشر : قم: حكمت، 1357

مشخصات ظاهري : بيست ونه،437ص.

وضعيت فهرست نويسي : در انتظار فهرستنويسي (اطلاعات ثبت)

يادداشت : چاپ هشتم

شماره كتابشناسي ملي : 1836565

مقدمه

قسمت اول

صفحه11

باسمه تعالي

مقتضيات عصر ما ايجاب مي كند كه بسياري از مسائل مجددا مورد ارزيابي

قرار گيرد و به ارزيابيهاي گذشته بسنده نشود . " نظام حقوق و تكاليف

خانوادگي " از جمله اين سلسله مسائل است .

در اين عصر ، به عللي كه بعدا به آنها اشاره خواهم كرد ، چنين فرض شده

كه مسأله اساسي در اين زمينه " آزادي " زن و " تساوي حقوق " او با

مرد است ، همه مسائل ديگر فرع اين دو مسأله است .

ولي از نظر ما ، اساسي ترين مسأله در مورد " نظام حقوق خانوادگي " - و

لا اقل در رديف مسائل اساسي - اينست كه آيا نظام خانوادگي نظامي است

مستقل از ساير نظامات اجتماعي و منطق و معيار ويژه اي دارد جدا از منطقها

و معيارهائي كه در ساير تأسيسات اجتماعي به كار مي رود ؟ يا هيچگونه

تفاوتي ميان اين واحد اجتماعي با ساير واحدها نيست ؟ بر اين واحد همان

منطق و همان فلسفه و همان معيارها حاكم است كه بر ساير واحدها و مؤسسات

اجتماعي ؟ .

ريشه اين ترديد " دو جنسي " بودن دو ركن اصلي

صفحه13

اين واحد از يك طرف و توالي نسلي والدين و فرزندان از جانب ديگر است

. دستگاه آفرينش اعضاء اين واحد را در وضعهاي " نامشابه " و "

ناهمساني " و با كيفيات و چگونگيهاي مختلفي قرار داده است . اجتماع

خانوادگي ، اجتماعي است "

طبيعي قراردادي " يعني حد متوسطي است ميان

يك اجتماع غريزي مانند اجتماع زنبور عسل و موريانه كه همه حدود و حقوق و

مقررات از جانب طبيعت معين شده و امكان سرپيچي نيست و يك اجتماع

قراردادي مانند اجتماع مدني انسانها كه كمتر جنبه طبيعي و غريزي دارد .

چنانكه مي دانيم ، قدماي فلاسفه ، فلسفه زندگي خانوادگي را بخش مستقلي

از " حكمت عملي " مي شمردند و معتقد به منطق و معيار جداگانه اي براي

اين بخش از حيات انساني بودند . افلاطون در رساله جمهوريت ، و ارسطو در

كتاب سياست ، و بوعلي در كتاب الشفا با چنين ديدي و از اين زاويه به

موضوع نگريسته اند .

در مورد حقوق زن در اجتماع نيز طبعا چنين ترديد و پرسشي هست كه آيا

حقوق طبيعي و انساني زن و مرد همانند و متشابه است يا ناهمانند و

نامتشابه . يعني آيا خلقت و طبيعت كه يك سلسله حقوق به انسانها ارزاني

داشته است ، آن حقوق را دو جنسي آفريده است يا يك جنسي ؟ آيا "

ذكوريت " و " انوثيت " در حقوق و تكاليف اجتماعي راه يافته است يا

از نظر طبيعت و در منطق تكوين و آفرينش ، حقوق يك جنسي است ؟ .

در دنياي غرب ، از قرن هفدهم به بعد ، پا به پاي نهضتهاي علمي و فلسفي

، نهضتي در زمينه مسائل اجتماعي و به نام " حقوق بشر " صورت گرفت .

نويسندگان و متفكران قرن هفدهم و هجدهم افكار خويش را درباره حقوق طبيعي

و فطري و غير قابل سلب بشر با پشتكار قابل تحسيني در ميان مردم پخش

كردند . ژان ژاك روسو

و ولتر و منتسكيو از اين گروه نويسندگان و

متفكرانند . اين گروه حق عظيمي بر جامعه بشريت

صفحه14

دارند ، شايد بتوان ادعا كرد كه حق اينها بر جامعه بشريت از حق مكتشفان

و مخترعان بزرگ كمتر نيست .

اصل اساسي مورد توجه اين گروه اين نكته بود كه انسان بالفطره و به

فرمان خلقت و طبيعت ، واجد يك سلسله حقوق و آزاديها است . اين حقوق و

آزاديها را هيچ فرد يا گروه به هيچ عنوان و با هيچ نام نمي توانند از فرد

يا قومي سلب كنند ، حتي خود صاحب حق و نيز نمي تواند به ميل و اراده خود

، آنها را به غير منتقل نمايد و خود را از اينها عريان و منسلخ سازد . و

همه مردم : اعم از حاكم و محكوم ، سفيد و سياه ، ثروتمند و مستمند در اين

حقوق و آزاديها با يكديگر " متساوي " و برابرند .

اين نهضت فكري و اجتماعي ثمرات خود را ظاهر ساخت ، اولين بار در

انگلستان و سپس در امريكا و بعد در فرانسه به صورت انقلابها و تغيير

نظامها و امضاء اعلاميه ها بروز و ظهور نمود و به تدريج به نقاط ديگر

سرايت كرد .

در قرن نوزدهم افكار تازه اي در زمينه حقوق انسانها در مسائل اقتصادي و

اجتماعي و سياسي پيدا شد و تحولات ديگري رخ داد كه منتهي به ظهور

سوسياليزم و لزوم تخصيص منافع به طبقات زحمتكش و انتقال حكومت از

طبقه سرمايه دار به مدافعان طبقه كارگر گرديد .

تا اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم ، آنچه درباره حقوق انسانها

گفتگو شده و يا عملا اقدامي صورت گرفته مربوط است به حقوق ملتها در

برابر دولتها و يا حقوق

طبقه كارگر و زحمتكش در برابر طبقه كارفرما و

ارباب . در قرن بيستم مسأله " حقوق زن " در برابر " حقوق مرد " مطرح

شد و براي اولين بار در اعلاميه جهاني حقوق بشر كه پس از جنگ جهاني دوم

در سال 1948 ميلادي از طرف سازمان ملل متحد منتشر گشت تساوي حقوق زن و

مرد صريحا اعلام شد .

در همه نهضتهاي اجتماعي غرب ، از قرن هفدهم تا قرن حاضر ، محور اصلي

دو چيز بود : " آزادي " و " تساوي " .

صفحه15

و نظر به اينكه نهضت حقوق زن در غرب ، دنباله ساير نهضتها بود ، و

بعلاوه تاريخ حقوق زن در اروپا از نظر آزاديها و برابريها فوق العاده

مرارتبار بود ، در اين مورد نيز ، جز درباره " آزادي " و " تساوي "

سخن نرفت .

پيشگامان اين نهضت ، آزادي زن و تساوي حقوق او را با مرد مكمل و متمم

نهضت حقوق بشر كه از قرن هفدهم عنوان شده بود دانستند و مدعي شدند كه

بدون تأمين آزادي زن و تساوي حقوق او با مرد سخن از آزادي و حقوق بشر بي

معني است ، و بعلاوه ، همه مشكلات خانوادگي ناشي از عدم آزادي زن و عدم

تساوي حقوق او با مرد است و با تأمين اين جهت ، مشكلات خانوادگي يك جا

حل مي شود .

در اين نهضت ، آنچه ما آنرا " مسأله اساسي در نظام حقوق خانوادگي "

خوانديم ، يعني اينكه آيا اين نظام بالطبع نظام مستقلي است و منطق و

معياري دارد جدا از منطق و معيار ساير مؤسسات اجتماعي يا نه ؟ به

فراموشي سپرده

شد . آنچه اذهان را به خود معطوف ساخته بود همان تعميم

اصل آزادي و اصل تساوي در مورد زنان نسبت به مردان بود . به عبارت ديگر

: در مورد حقوق زن نيز تنها موضوع بحث . " حقوق طبيعي و فطري و غير

قابل سلب بشر " بود و بس . همه سخنها در اطراف اين يك مطلب دور زد

كه زن با مرد در انسانيت شريك است و يك انسان تمام عيار است ، پس

بايد از حقوق فطري و غير قابل سلب بشر ، مانند مرد ، و برابر با او ،

برخوردار باشد .

در برخي از فصول اين كتاب درباره " منابع حقوق طبيعي " بحث نسبه

كافي شده است . در آنجا ثابت كرده ايم كه اساس و مبناي حقوق طبيعي و

فطري خود طبيعت است . يعني اگر انسان از حقوق خاصي برخوردار است كه

اسب و گوسفند و مرغ و ماهي از آنها بي بهره اند ريشه اش طبيعت و خلقت و

آفرينش است ، و اگر انسانها همه در حقوق طبيعي مساوي هستند و همه بايد

" آزاد " زيست كنند فرماني است كه در متن خلقت صادر شده است ،

دليلي غير از آن ندارد ، دانشمندان

صفحه16

طرفدار تساوي و آزادي به عنوان حقوق فطري انسانها نيز دليلي جز اين

نداشتند . طبعا در مسأله اساسي نظام خانوادگي نيز مرجع و مأخذي جز طبيعت

نيست .

اكنون بايد ببينيم چرا مسأله اي كه ما آنرا مسأله اساسي در نظام حقوق

خانوادگي ناميديم مورد توجه واقع نشد ؟ آيا در پرتو علوم امروز معلوم شد

كه تفاوت و اختلاف زن و مرد يك تفاوت ساده عضوي است و در اساس

ساختمان جسمي

و روحي آنها و حقوقي كه به آنها تعلق مي گيرد و مسؤوليتهائي

كه بايد بر عهده بگيرند تأثيري ندارد ؟ و بدين جهت در فلسفه هاي اجتماعي

امروز حسابي جداگانه براي آن باز نشد ؟ .

اتفاقا قضيه بر عكس است ، در پرتو اكتشافات و پيشرفتهاي علمي زيستي

و رواني تفاوتهاي دو جنس روشنتر و مستدلتر گشت و ما در برخي از فصول

اين كتاب با استناد به تحقيقات زيست شناسان و فيزيولوژيستها و

روانشناسان در اين باره بحث كرده ايم . با همه اينها مسأله اساسي به

فراموشي سپرده شد و اين مايه شگفتي است .

منشأ اين بي توجهي شايد اينست كه اين نهضت خيلي عجولانه صورت گرفت .

لذا اين نهضت در عين اينكه يك سلسله بدبختيها را از زن گرفت ،

بدبختيها و بيچارگيهاي ديگري براي او و براي جامعه بشريت به ارمغان آورد

. بعدا در فصول اين كتاب خواهيم ديد كه زن غربي تا اوايل قرن بيستم از

ساده ترين و پيش پا افتاده ترين حقوق محروم بوده است . و تنها در اوايل

قرن بيستم بود كه مردم مغرب زمين به فكر جبران مافات افتادند و چون اين

نهضت دنباله نهضتهاي ديگر در زمينه " تساوي " و " آزادي " بود همه

معجزه ها را از معني اين دو كلمه خواستند . غافل از اينكه تساوي و آزادي

مربوط است به رابطه بشرها با يكديگر از آن جهت كه بشرند ، و به قول

طلاب " تساوي و آزادي حق انسان بماهو انسان است " زن از آن جهت كه

انسان است مانند هر انسان ديگر آزاد آفريده شده است و از حقوق مساوي

بهره مند است ، ولي

زن انساني است با چگونگيهاي خاص و مرد انساني است

با چگونگيهاي ديگر ،

صفحه17

زن و مرد در انسانيت " برابرند " ولي دو گونه انسانند ، با دو گونه

خصلتها و دو گونه روانشناسي . و اين اختلاف ناشي از عوامل جغرافيائي و يا

تاريخي و اجتماعي نيست ، بلكه طرح آن در متن آفرينش ريخته شده . طبيعت

از اين دو گونگيها هدف داشته است و هر گونه عملي بر ضد طبيعت و فطرت

عوارض نامطلوبي به بار مي آورد . ما همانطور كه آزادي و برابري انسانها و

از آن جمله زن و مرد را از طبيعت الهام گرفته ايم ، درس ، " يك گونگي

" يا " دو گونگي " حقوق زن و مرد را و همچنين اينكه اجتماع خانوادگي ،

يك اجتماع لا اقل نيمه طبيعي است يا نه بايد از طبيعت الهام بگيريم .

قسمت دوم

اين مسأله لا اقل قابل طرح هست كه آيا دو جنسي شدن حيوانات و از آن جمله

انسان يك امر تصادفي و اتفاقي است يا جزء طرح خلقت است ؟ و آيا

تفاوت دو جنس صرفا يك تفاوت سطحي ساده عضوي است و يا به قول آلكسيس

كارل در هر سلول از سلولهاي انسان شناسي از جنسيت او هست ؟ آيا در منطق

و زبان فطرت هر يك از زن و مرد رسالتي مخصوص به خود دارند ، يا نه ؟

آيا حقوق يك جنسي است يا دو جنسي ؟ آيا اخلاق و تربيت دو جنسي است يا

يك جنسي ؟ مجازاتها چه طور ؟ و همچنين مسؤوليتها و رسالتها .

در اين نهضت به اين نكته توجه نشد كه مسائل ديگري هم غير

از تساوي و

آزادي هست . تساوي و آزادي شرط لازم اند نه شرط كافي . تساوي حقوق يك

مطلب است و تشابه حقوق مطلب ديگر ، برابري حقوق زن و مرد از نظر

ارزشهاي مادي و معنوي يك چيز است و همانندي و همشكلي و همساني چيز ديگر

. در اين نهضت عمدا يا سهوا " تساوي " به جاي " تشابه " به كار رفت

و " برابري " با " همانندي " يكي شمرده شد ، " كيفيت " تحت

الشعاع " كميت " قرار گرفت . " انسان " بودن زن موجب فراموشي "

زن " بودن وي گرديد .

حقيقت اينست كه اين بي توجهي را نمي توان تنها به حساب يك غفلت

فلسفي ناشي از شتابزدگي گذاشت . عوامل ديگري نيز در كار بود كه مي خواست

از عنوان " آزادي " و

صفحه18

" تساوي " زن استفاده كند .

يكي از آن عوامل اين بود كه مطامع سرمايه داران در اين جريان بي دخالت

نبود . كارخانه داران براي اينكه زن را از خانه به كارخانه بكشند و از

نيروي اقتصادي او بهره كشي كنند ، حقوق زن ، استقلال اقتصادي زن ، آزادي زن

، تساوي حقوق زن با مرد را عنوان كردند و آنها بودند كه توانستند به اين

خواسته ها رسميت قانوني بدهند .

ويل دورانت در فصل نهم از كتاب لذات فلسفه ، پس از نقل برخي

نظريات تحقيرآ ميز نسبت به زن از ارسطو و نيچه و شوپنهاور و برخي كتب

مقدس يهود ، و اشاره به اينكه در انقلاب فرانسه با آنكه سخن از آزادي زن

هم بود اما عملا هيچ تغييري رخ نداد مي گويد : تا حدود

سال 1900 زن به سختي

داراي حقي بود كه مرد ناگزير باشد از روي قانون آن را محترم بدارد " .

آنگاه درباره علل تغيير وضع زن در قرن بيستم بحث مي كند ، و مي گويد : "

آزادي زن از عوارض انقلاب صنعتي است " . سپس به سخن خود چنين ادامه

مي دهد :

" . . . زنان كارگران ارزانتري بودند و كارفرمايان آنانرا بر مردان

سركش سنگين قيمت ترجيح مي دادند . يك قرن پيش در انگلستان كار پيدا

كردن بر مردان دشوار گشت اما اعلانها از آنان مي خواست كه زنان و كودكان

خود را به كارخانه ها بفرستند . . . نخستين قدم براي آزادي مادران بزرگ

ما قانون 1882 بود . به موجب اين قانون زنان بريتانياي كبير از امتياز

بي سابقه اي برخوردار مي شدند و آن اينكه پولي را كه به دست مي آوردند حق

داشتند كه براي خود نگهدارند ( 1 )

پاورقي

1 - در شرح قانون مدني ايران ، تأليف دكتر علي شايگان صفحه 366

مي نويسد : " استقلالي كه زن در دارائي خود دارد و فقه شيعه از ابتدا آنرا

شناخته است در يونان و روم و ژرمن و تا چندي پيش هم در حقوق غالب

كشورها وجود نداشته ، يعني مثل صغير و مجنون ، محجور و از تصرف در اموال

خود ممنوع بوده . در انگلستان كه سابقا شخصيت زن در شخصيت شوهر محو بود

، دو قانون : يكي در >

صفحه19

اين قانون اخلاقي عالي مسيحي را كارخانه داران مجلس عوام وضع كردند تا

بتوانند زنان انگلستان را به كارخانه ها بكشانند . از آن سال تا به امسال

سودجوئي مقاومت ناپذيري آنانرا از بندگي و جان كندي در خانه

رهانيده ،

گرفتار جان كندي در مغازه و كارخانه كرده است . . . " ( 2 )

تكامل ماشينيسم ، و رشد روز افزون توليد به ميزان بيش از حد نياز

واقعي انسانها ، و ضرورت تحميل بر مصرف كننده با هزاران افسون و نيرنگ

، و فوريت استخدام همه وسائل سمعي و بصري و فكري و احساسي و ذوقي و هنري

و شهواني براي تبديل انسانها به صورت عامل بي اراده مصرف ، بار ديگر

ايجاب كرد كه سرمايه داري از وجود زن بهره كشي كند ، اما نه از نيروي بدني

و قدرت كار زن به صورت يك كارگر ساده و شريك با مرد در توليد ، بلكه

از نيروي جاذبه و زيبائي او و از گرو گذاشتن شرافت و حيثيتش و از قدرت

افسونگري او در تسخير انديشه ها و اراده ها و مسخ آنها و در تحميل مصرف بر

مصرف كننده و بديهي است كه همه اينها به حساب آزادي او و تساويش با

مرد گذاشته شد .

سياست نيز از استخدام اين عامل غافل نماند . ماجراهايش را مرتب در

جرائد و مجلات مي خوانيد ، در همه اينها از وجود زن بهره كشي شد و زن

وسيله اي براي اجراي مقاصد مرد قرار گرفت اما در زير سرپوش آزادي و

تساوي .

بديهي است كه جوان قرن بيستم هم از اين فرصت گرانبها غفلت نكرد ،

براي اينكه از زير بار تعهدات سنتي نسبت به زن شانه خالي كند و ارزان و

رايگان او را شكار كند و به چنگ آورد ، از همه بيشتر بر بيچارگي زن و

تبعيضهاي ناروا نسبت به او اشك تمساح ريخت ، تا آنجا كه به خاطر اينكه

در اين جهاد مقدس

! بهتر شركت كند ازدواج خود را تا حدود

پاورقي

> 1870 و ديگري 1882 ميلادي به اسم قانون مالكيت زن شوهردار ، از زن رفع

حجر نمود " .

2 - لذات فلسفه ، صفحات 155 - . 159

صفحه20

چهل سالگي به تأخير انداخت و احيانا براي هميشه " مجرد " ! . ماند !

شك نيست كه قرن ما يك سلسله بدبختيها از زن گرفت ، ولي سخن در

اينست كه يك سلسله بدبختيهاي ديگر براي او ارمغان آورد . چرا ؟ آيا زن

محكوم است به يكي از اين دو سختي و جبرا بايد يكي را انتخاب كند ؟ يا

هيچ مانعي ندارد كه هم بدبختيهاي قديم خود را طرد كند و هم بدبختيهاي

جديد را ؟ .

حقيقت اينست كه هيچ جبري وجود ندارد ، بدبختيهاي قديم غالبا معلول

اين جهت بود كه انسان بودن زن به فراموشي سپرده شده بود و بدبختيهاي

جديد از آن است كه عمدا يا سهوا زن بودن زن و موقع طبيعي و فطريش ،

رسالتش ، مدارش ، تقاضاهاي غريزيش ، استعدادهاي ويژه اش ، به فراموشي

سپرده شده است .

عجب اينست كه هنگامي كه از اختلافات فطري و طبيعي زن و مرد سخن مي رود

، گروهي آنرا به عنوان نقص زن و كمال مرد و بالاخره چيزي كه موجب يك

سلسله برخورداريها براي مرد و بالاخره چيزي كه موجب يك سلسله

برخورداريها براي مرد و يك سلسله محروميتها براي زن است تلقي مي كنند ،

غافل از اينكه نقص و كمال مطرح نيست ، دستگاه آفرينش نخواسته يكي را

كامل و ديگري را ناقص ، يكي را برخوردار و ديگري را محروم و مغبون

بيافريند .

اين گروه ، پس

از اين تلقي منطقي و حكيمانه ! مي گويند بسيار خوب ،

حالا كه در طبيعت چنين ظلمي بر زن شده و ضعيف و ناقص آفريده شده آيا ما

هم بايد مزيد بر علت شويم و ظلمي بر ظلم بيفزائيم ؟ آيا اگر وضع طبيعي

زن را به فراموشي بسپاريم انساني تر عمل نكرده ايم ؟ .

اتفاقا قضيه برعكس است ، عدم توجه به وضع طبيعي و فطري زن بيشتر

موجب پايمال شدن حقوق او مي گردد . اگر مرد در برابر زن جبهه ببندد و

بگويد تو يكي و من يكي ، كارها ، مسؤوليتها ، بهره ها ، پاداشها ، كيفرها

همه بايد متشابه و همشكل باشد ، در كارهاي سخت و سنگين بايد با من

صفحه21

شريك باشي ، به فراخور نيروي كارت مزد بگيري ، توقع احترام و حمايت از

من نداشته باشي ، تمام هزينه زندگيت را خودت بر عهده بگيري ، در هزينه

فرزندان با من شركت كني ، در مقابل خطرها خودت را از خودت دفاع كني ،

به همان اندازه كه من براي تو خرج مي كنم تو بايد براي من خرج كني و . . .

در اين وقت است كه كلاه زن ، سخت پس معركه است . زيرا زن بالطبع

نيروي كار و توليدش از مرد كمتر است و استهلاك ثروتش بيشتر ، به علاوه

بيماري ماهانه ، ناراحتي ايام بارداري ، سختيهاي وضع حمل و حضانت كودك

شيرخوار ، زن را در وضعي قرار مي دهد كه به حمايت مرد و تعهداتي كمتر و

حقوقي بيشتر نيازمند است . اختصاص به انسان ندارد همه جانداراني كه به

صورت " زوج " زندگي مي كنند چنينند ، در همه اين نوع جانداران

، جنس

نر به حكم غريزه به حمايت جنس ماده برمي خيزد .

در نظر گرفتن وضع طبيعي و فطري هر يك از زن و مرد ، با توجه به تساوي

آنها در انسان بودن و حقوق مشترك انسانها ، زن را در وضع بسيار مناسبي

قرار مي دهد كه نه شخصش كوبيده شود و نه شخصيتش .

براي اينكه اندكي آگاهي بيابيم كه به فراموشي سپردن موقعيت فطري و

طبيعي هر يك از زن و مرد ، و تنها تكيه بر آزادي و تساوي كردن به كجا

منتهي مي شود ، بهتر است ببينيم آنانكه پيش از ما در اين راه افتاده اند

و به پايان راه رسيده اند چه مي گويند و چه مي نويسند ؟

در مجله خواندنيها شماره 79 از سال 34 مورخه 4 تيرماه / 53 مقاله اي از

مهنامه شهرباني تحت عنوان " سرگذشتهائي از زنان كارگر در جامعه امريكا

" نقل كرده است . اين مقاله ترجمه اي است از مجله كورونت .

قسمت سوم

اين مقاله مفصل و خواندني است . ابتدا درد دل خانمي را نقل مي كند كه

چگونگي به عنوان تساوي زن و مرد ، رعايتهائي كه سابقا از زنان كارگر مي شد

كه مثلا " وزنه هاي بيش از 25 پوندي را بلند نكنند ، در حالي كه براي

مردان

صفحه22

چنين محدوديتي وجود نداشت " ديگر امروز وجود ندارد ، او مي گويد : "

حالا شرائط كار در كارخانه جنرال موتور ايالت اهايو يا به عبارت بهتر

همان جائي كه قريب 2500 زن در حال زجر كشيدن هستند تغيير يافته است . .

. خانم مذكور همچنين خود را در حال نگهداشتن يك ماشين بخار بسيار قوي ،

يا پاك كردن يك تنور فلزي 25 پوندي كه چند لحظه قبل مرد

قوي هيكلي آن

را بر جاي گذاشته مي بيند . و با خود مي گويد سر تا پا كوفته و مجروح شدم

" . او مي گويد " در هر دقيقه بايد يك دسته 25 تا 50 اينچي را كه بالغ

بر 35 پوند وزن دارد به قلابها آويزان كنم ، هميشه دستهايم متورم و درد

آلود است " .

اين مقاله سپس درد دلها و تشويش و اضطرابهاي خانم ديگري را بازگو

مي كند كه شوهرش يك ملوان نيروي دريائي است و اخيرا دريا سالار تصميم

گرفته است تعدادي زن را در كشتي مردان به كار بگمارد . مي نويسد : " در

اين ميان نيروي دريائي يك كشتي را با 40 زن و 480 ملوان مرد به مأموريت

فرستاد . اما وقتي اين كشتي پس از اولين سفر دريائي " مختلط " خود به

بندر بازگشت ترس و وحشت همسران ملوان ها مورد تأييد قرار گرفت . زيرا

به زودي معلوم شد كه نه تنها داستانهاي عشقي زيادي در كشتي اتفاق افتاده

، بلكه اغلب زنان به جاي يك نفر با چند نفر آميزش جنسي داشته اند " .

مي نويسد : " در ايالت فلوريدا ، نگراني بعد از آزادي ، گريبانگير

زنان " بيوه " گرديده است . زيرا يكي از قضاه اين ايالت به نام "

توماس تستا " اخيرا قانوني را كه براي زنان بيوه تا 500 دلار بخشودگي

مالياتي در نظر گرفته بود غير قانوني اعلام كرده است و اظهار مي دارد كه

اين قانون تبعيضي عليه مردان به شمار مي رود " .

آنگاه اضافه مي كند : " خانم مك دانيل در دستهايش احساس سوزش مي كند

، خانم استون ( آنكه شوهرش ملوان بود ) دچار تشويش

و اضطراب گرديده

است . زنان بيوه ايالت فلوريدا جريمه نقدي شده اند و سايرين هم هر يك

به سهم خود طعم

صفحه23

آزادي را خواهند چشيد . براي خيلي ها اين سؤال پيش آمده است كه آيا

خانمها بيش از اين چيزي كه كسب كرده اند ، از دست نداده اند . حالا ديگر

بحث بي فايده است ، زيرا اين بازي شروع شده و تماشاچيان تازه موفق به

پيدا كردن صندليهاي خود شده اند ، امسال قرار است بيست و هفتمين ماده

اصلاحي قانون اساسي كشور امريكا تصويب شود و به موجب آن كليه برتريهاي

ناشي از جنسيت غير قانوني اعلام گردد . . . و بدين ترتيب اظهارات "

رسكوباوند " استاد دانشكده حقوق هاروارد كه آزادي زنان را مبدأ نتايج تأسف

آور مقام قانوني زن در كشور امريكا مي خواند ، تحقق خواهد پذيرفت . . .

. . . يكي از سناتورهاي ايالت كاروليناي شمالي به نام " جي اروين "

بعد از مطالعه جامعه امريكائي زنان و مردان متساوي الحقوق پيشنهاد مي كند

. . . قوانين خانوادگي همه بايد تغيير كند ، ديگر مردان نبايد مسؤول

قانون تأمين مخارج خانواده باشند . . . "

اين مجله مي نويسد " خانم مك دانيل مي گويد : يكي از زنان به علت

برداشتن وزنه هاي سنگين دچار خونريزي داخلي شده است ما مي خواهيم به وضع

سابق برگرديم ، دلمان مي خواهد مردان با ما مثل زن رفتار كنند نه مثل يك

كارگر . براي طرفداران آزادي زنان اين موضوع خيلي ساده است كه در

اتاقهاي مجلل خود بنشينند و بگويند زنان و مردان با هم برابرند ، زيرا تا

كنون گذارشان به كارخانه ها نيافتاده است . آنها خبر ندارند كه بيشتر

زنان مزدبگير

اين كشور بايد مثل من در كارخانه ها كار كنند و جان بكنند .

من اين برابري را نمي خواهم ، زيرا انجام كارهاي مخصوص مردان از عهده ام

برنمي آيد . مردان از نظر جسمي از ما قويترند و اگر قرار باشد كه ما با

آنها رقابت شغلي داشته باشيم و كارمان نسبت به كار آنها سنجيده شود من

به سهم خودم ترجيح مي دهم كه از كار بركنار شوم . امتيازاتي را كه زنان

كارگر ايالت اهايو از دست داده اند به مراتب بيش از آن مزايائي است

كه توسط قانون حمايت كارگران كسب كرده اند . ما شخصيت زن بودن

صفحه24

را از دست داده ايم ، من نمي توانم بفهمم از آن وقتي كه آزاد شده ايم چه

چيزي عايدمان شده است ، البته امكان دارد عده معدودي از زنان وضعشان

بهتر شده باشد ولي مسلما ما جزء آنها نيستيم " .

اين بود خلاصه اي از آن مقاله از محتواي مقاله پيدا است كه اين بانوان

از ناراحتيهائي كه به نام آزادي و برابري بر آنها تحميل شده است آن چنان

به ستوه آمده اند كه دشمن اين دو كلمه شده اند . غافل از اينكه اين دو كلمه

گناهي ندارند . زن و مرد دو ستاره اند در دو مدار مختلف ، هر كدام بايد

در مدار خود و فلك خود حركت نمايد . « لا الشمس ينبغي لها ان تدرك

القمر و لا الليل سابق النهار و كل في فلك يسبحون »شرط اصلي سعادت هر

يك از زن و مرد و در حقيقت ، جامعه بشري ، اينست كه دو جنس هر يك در

مدار خويش به حركت خود ادامه دهند . آزادي و برابري آنگاه سود مي بخشد

كه هيچ

كدام از مدار و مسير طبيعي و فطري خويش خارج نگردند . آنچه در آن

جامعه ناراحتي آفريده است قيام بر ضد فرمان فطرت و طبيعت است نه چيز

ديگر .

اينكه ما مدعي هستيم مسأله " نظام حقوقي زن در خانه و اجتماع " از

مسائلي است كه مجددا بايد مورد ارزيابي قرار گيرد و به ارزيابيهاي گذشته

بسنده نشود به معني اينست كه اولا طبيعت را راهنماي خود قرار دهيم ،

ثانيا از مجموع تجربيات تلخ و شيرين ، چه در گذشته و چه در قرن حاضر ،

حداكثر بهره برداري نمائيم و تنها در اين وقت است كه نهضت حقوق زن به

معني واقعي تحقق مي يابد .

قرآن كريم ، به اتفاق دوست و دشمن ، احيا كننده حقوق زن است .

مخالفان ، لااقل اين اندازه اعتراف دارند كه قرآن در عصر نزولش گامهاي

بلندي به سود زن و حقوق انساني او برداشت . ولي قرآن هرگز به نام احياي

زن به عنوان " انسان " و شريك مرد در انسانيت و حقوق انساني ، زن

بودن زن و مرد بودن مرد را به فراموشي نسپرد . به عبارت ديگر ،

صفحه25

قرآن زن را همانگونه ديد كه در طبيعت هست . از اينرو هماهنگي كامل ميان

فرمانهاي قرآن و فرمانهاي طبيعت برقرار است . زن در قرآن همان زن در

طبيعت است . اين دو كتاب بزرگ الهي يكي تكويني و ديگري تدويني با

يكديگر منطبقند . در اين سلسله مقالات اگر كار مفيد و تازه اي صورت گرفته

باشد . توضيح اين انطباق و هماهنگي است .

آنچه اكنون از نظر خواننده محترم مي گذرد مجموع مقالاتي است كه به

مناسبت خاصي ، اين

بنده در سالهاي 45 - 46 در مجله زن روز تحت عنوان "

زن در حقوق اسلامي " نشر داد و توجه فراواني جلب كرد . براي افرادي كه

سابقه كار را نمي دانند و در آن اوقات در جريان نبودند و اكنون مي شنوند

كه اين مقالات در آن مجله اولين بار نشر يافته است قطعا موجب شگفتي

خواهد بود كه چگونه اين بنده آن مجله را براي اين سلسله مقالات انتخاب

كردم ؟ و چگونه آن مجله را براي اين سلسله مقالات انتخاب كردم ؟ و چگونه

آن مجله حاضر شد بدون هيچ دخل و تصرفي اين مقالات را چاپ كند . از اينرو

لازم مي دانم " شأن نزول " اين مقالات را بيان نمايم :

در سال 45 تب تعويض قوانين مدني در مورد حقوق خانوادگي ، در سطح

مجلات ، خصوصا مجلات زنانه ، سخت بالا گرفت . و نظر به اينكه بسياري از

پيشنهادهائي كه مي شد بر ضد نصوص مسلم قرآن بود ، طبعا ناراحتيهائي در

ميان مسلمانان ايران به وجود آورد . در اين ميان ، قاضي فقيد ابراهيم

مهدوي زنجاني ، عفي الله عنه ، بيش از همه گرد و خاك مي كرد و حرارت به

خرج مي داد . مشاراليه لايحه اي در چهل ماده به همين منظور تنظيم كرد و در

مجله فوق الذكر چاپ نمود . مجله مزبور نيز با چاپ صفحاتي جدول دار و به

اصطلاح آن روز " كوپن " ، از خوانندگان خود درباره چهل ماده پيشنهادي

نظر خواست . مشاراليه ضمنا وعده داد طي يك سلسله مقالات در مجله فوق

الذكر ، به طور مستدل از چهل ماده پيشنهادي خود دفاع نمايد .

مقارن اين

ايام يكي از مقامات محترم و مشهور

صفحه26

روحاني تهران به اين بنده تلفن كردند و اظهار داشتند در مجلسي با مديران

مؤسسه كيهان و مؤسسه اطلاعات ملاقاتي داشتم و درباره برخي مطالب كه در

مجلات زنانه اين دو مؤسسه درج مي شود تذكراتي دادم . مشاراليهما اظهار

داشتند اگر شما مطالبي داريد بدهيد ، ما قول مي دهيم كه در همان مجلات

عينا چاپ شود .

معظم له پس از نقل اين جريان ، به من پيشنهاد كردند كه اگر وقت و

فرصت اجازه مي دهد ، اين مجلات را بخوانم و برخي تذكرات لازم در هر شماره

بدهم . بنده گفتم من به اين صورت كه در هر شماره حاشيه اي بر گفته اي

بنويسم حاضر نيستم ، ولي نظر به اينكه آقاي مهدوي قرار است يك سلسله

مقالات ديگر در دفاع از چهل ماده پيشنهادي خود در مجله زن روز بنويسد ،

من حاضرم طي سلسله مقالاتي درباره همان چهل ماده در همان مجله در صفحه

مقابل بحث كنم . تا هر دو منطق در معرض افكار عمومي قرار گيرد . معظم

له از من فرصت خواستند تا بار ديگر با متصديان تماس بگيرند . مجددا به

من تلفن كردند و موافقت آن مجله را با اين شكل اعلام داشتند . پس از اين

جريان اين بنده نامه اي به آن مجله نوشت و آمادگي خود را براي دفاع از

قوانين مدني تا آن حد كه با فقه اسلام منطبق است اعلام كرد و درخواست

نمود كه مقالات اينجانب و مقالات آقاي مهدوي دوش به دوش يكديگر و در

برابر يكديگر در آن مجله چاپ شود . ضمنا يادآوري كرد كه اگر آن مجله با

پيشنهاد من موافق

است عين نامه مرا به علامت موافقت چاپ كند . مجله

موافقت كرد و عين نامه در شماره 87 مورخه 45 / 8 / 7 آن مجله چاپ شد و

اولين مقاله در شماره 88 درج گرديد .

من قبلا ضمن مطالعات خود درباره حقوق زن ، كتابي از مهدوي فقيد در اين

موضوعات خوانده بودم و مدتها بود كه به منطق او و امثال او آشنا بودم .

به علاوه ، سالها بود كه حقوق زن در اسلام مورد علاقه شديد من بود و

يادداشتهاي زيادي در اين زمينه تهيه كرده و آماده بودم . مقالات مهدوي

فقيد چاپ شد و اين مقالات نيز رو در روي آنها قرار گرفت .

صفحه27

طبعا من از موضوعي شروع كردم كه مشاراليه بحث خود را شروع كرده بود .

درج اين سلسله مقالات مشاراليه را در مشكل سختي قرار داد ، ولي شش هفته

بيشتر طول نكشيد كه با سكته قلبي در گذشت و براي هميشه از پاسخگوئي

راحت شد . در آن شش هفته اين سلسله مقالات جاي خود را باز كرد .

علاقه مندان ، هم از من ، و هم از مجله تقاضا كردند كه اين سلسله مقالات

مستقلا ادامه يابد ، با اين تقاضاها موافقت شد و تا 33 مقاله ادامه يافت

. اين بود " شأن نزول " اين مقالات .

اگر چه در اين 33 مقاله فقط قسمتي از آنچه در نظر بود نگارش يافت و

مطالب زيادي باقي ماند ، ولي اين بنده به علت خستگي و مشاغل ديگر از

تنظيم و نگارش آنها خودداري كردم . علاقه مندان به اين مقالات از آن وقت

تا كنون مكرر تقاضاي تجديد چاپ آنها

را به صورت كتابي مستقل كرده اند و

اين بنده به انتظار اينكه آنها را تكميل و يك دوره كامل از " نظام حقوق

زن در اسلام " يك جا چاپ كنم ، از تجديد چاپ خودداري مي كردم ، اخيرا

چون احساس كردم كه اين انتظار از خودم چندان به جا نيست به آنچه موجود

است قناعت شد .

مسائلي كه در اين سلسله مقالات طرح شد عبارت است از : خواستگاري ،

ازدواج موقت ( متعه ) ، زن و استقلال اجتماعي ، اسلام و تجدد زندگي ، مقام

زن در قرآن ، حيثيت و حقوق انساني ، مباني طبيعي حقوق خانوادگي ،

تفاوت هاي زن و مرد ، مهر و نفقه ، ارث ، طلاق ، تعدد زوجات .

مسائلي كه باقي ماند و يادداشتهايش آماده است عبارت است از : حق

حكومت مرد در خانواده ، حق حضانت كودك ، عده و فلسفه آن ، زن و اجتهاد

و افتاء ، زن و سياست ، زن در مقررات قضائي ، زن در مقررات جزائي ،

اخلاق و تربيت زن ، پوشش زن ، اخلاق جنسي : غيرت ، عفاف ، حيا و غيره ،

مقام مادري ، زن و كار خارج و يك عده مسائل ديگر . اگر

صفحه28

خداوند توفيق عنايت فرمود اين قسمت نيز بعدا جمع و تدوين و به صورت

جلد دوم چاپ و منتشر خواهد شد .

از خداوند توفيق و هدايت مسألت مي نمايد .

قلهك - 28 شهريور ماه / 53 شمسي

مطابق دوم رمضان المبارك / 94 قمري

مرتضي مطهري

صفحه29

نظام حقوق زن در اسلام

صفحه31

صفحه33

پيشگفتار

توضيحات

خوشوقتم كه مجله زن روز درخواست مرا راجع به بحث درباره پيشنهادهاي

چهل گانه آن مجله براي تغيير مواد قانون

مدني ايران در مسائل مربوط به

امور خانوادگي ، پذيرفت ، و در شماره پيش آمادگي خود را براي درج اين

سلسله مقالات ضمن نشر نامه اينجانب اعلام كرد .

من اين فرصت را مغتنم ميشمارم كه به اينوسيله گوشه اي از فلسفه اجتماعي

اسلام را با جوانان در ميان ميگذارم اميدوارم بتوانم ذهن آنها را درباره

مسائل مربوط بروابط خانوادگي از نظر اسلام روشن كنم .

همانطوريكه در نامه خودم متذكر شدم من نميخواهم از قانون مدني دفاع كنم

و آنرا كامل و جامع و صد در صد منطبق با قوانين اسلامي و موازين صحيح

اجتماعي معرفي كنم . شايد خود من هم ايرادهائي به آن داشته باشم . و هم

نميخواهم روشي را كه در ميان اكثريت مردم ما معمول بوده صحيح و منطبق با

عدالت بدانم . برعكس ، من هم بوضوح بي نظميها و نابساماني هائي در روابط

خانوادگي مشاهده ميكنم و معتقدم بايد اصلاحات اساسي

صفحه35

در اين زمينه بعمل آيد .

اما بر خلاف كساني نظير نويسندگان كتاب انتقاد بر قوانين اساسي و مدني

ايران و كتاب پيمان مقدس يا ميثاق ازدواج ، مردان ايراني را صد در صد

تبرئه نميكنم و آنها را بي تقصير معرفي نمي نمايم و تمام گناهان را بگردن

قانون مدني نمي اندازم و گناه قانون مدني را تبعيت از فقه اسلام نميدانم و

يگانه راه اصلاح را تغيير مواد قانون مدني نميشناسم . من آن عده از قوانين

اسلامي را كه مربوط به حقوق زوجين و روابط آنها با يكديگر يا فرزندان يا

افراد خارج است و روي آنها انگشت گذاشته شده و پيشنهاد براي تغيير آنها

داده شده است يك يك در اين سلسله مقالات مطرح

ميكنم و ثابت ميكنم كه

اين قوانين با ملاحظات دقيق رواني و طبيعي و اجتماعي همراه است و حيثيت

و شرافت انساني زن و مرد متساويا در آنها ملحوظ شده است و در صورت عمل

و حسن اجرا بهترين ضامن حسن روابط خانوادگي است .

از خوانندگان محترم اجازه ميخواهم پيش از ورود در مسائل مورد نظر چند

نكته را با آنها در ميان بگذارم .

مشكل جهاني روابط خانوادگي

1 - مشكل روابط خانوادگي در عصر ما نه آنچنان سهل و ساده است كه بتوان

با پر كردن كوپن از طرف پسران و دختران يا تشكيل سمينارهائي از نوع

سمينارهائي كه ديديم و شنيديم كه در چه سطح فكري است آنرا حل كرد و نه

مخصوص كشور و مملكت ماست و نه ديگران آنرا حل كرده اند و يا مدعي حل

واقعي آن هستند .

" ويل دورانت " فيلسوف و نويسنده معروف تاريخ تمدن ميگويد :

" اگر فرض كنيم در سال 2000 مسيحي هستيم و بخواهيم

صفحه36

بدانيم كه بزرگترين حادثه ربع اول قرن بيستم چه بوده است ، متوجه خواهيم

شد ، كه اين حادثه ، جنگ و يا انقلاب روسيه نبوده است ، بلكه همانا

دگرگوني وضع زنان بوده است ، تاريخ چنين تغيير تكان دهنده اي در مدتي به

اين كوتاهي كمتر ديده است و خانه مقدس كه پايه نظم اجتماعي ما بود ،

شيوه زناشوئي كه مانع شهوتراني و ناپايداري وضع انسان بود ، قانون اخلاقي

پيچيده اي كه ما را از توحش به تمدن و آداب معاشرت رسانده بود همه

آشكارا در اين انتقال پرآشوبي كه همه رسوم و اشكال زندگي و تفكر ما را

فرا گرفته است گرفتار گشته اند " .

اكنون نيز

كه ما در ربع سوم قرن بيستم بسر ميبريم ناله متفكران غربي از

بهم خوردن نظم خانوادگي و سست شدن پايه ازدواج ، از شانه خالي كردن

جوانان از قبول مسئوليت ازدواج ، از منفور شدن مادري ، از كاهش علاقه

پدر و مادر و بالاخص علاقه مادر نسبت بفرزندان ، از ابتذال زن دنياي

امروز و جانشين شدن هوسهاي سطحي بجاي عشق ، از افزايش دائم التزايد طلاق

، از زيادي سرسام آور فرزندان نامشروع ، از نادر الوجود شدن وحدت و

صميميت ميان زوجين ، بيش از پيش بگوش ميرسد .

مستقل باشيم يا از غرب تقليد كنيم ؟

موجب تأسف است كه گروهي از بي خبران مي پندارند مسائل مربوط به روابط

خانوادگي ، نظير مسائل مربوط به راهنمائي ، تاكسيراني ، اتوبوسراني ،

لوله كشي و برق سالهاست كه در ميان اروپائيان بنحو احسن حل شده و اين ما

هستيم كه عرضه و لياقت نداشته ايم و بايد هر چه زودتر از آنها تقليد و

پيروي كنيم .

اين ، پندار محض است ، آنها از ما در اين مسائل بيچاره تر و گرفتارتر

و فرياد فرزانگان شان بلندتر است . از مسائل مربوط بدرس و تحصيل زن كه

بگذريم در ساير مسائل خيلي از ما گرفتارترند

صفحه37

و از سعادت خانوادگي كمتري برخوردار ميباشند .

جبر تاريخ

بعضي ديگر تصور ديگري دارند ، تصور ميكنند كه سستي نظم خانوادگي و راه

يافتن فساد در آن ، معلول آزادي زن است و آزادي زن نتيجه قهري زندگي

صنعتي و پيشرفت علم و تمدن است ، جبر تاريخ است و چاره اي نيست از

اينكه به اين فساد و بي نظمي تن دهيم و از آن سعادت خانوادگي كه در قديم

بود براي هميشه چشم بپوشيم .

اگر اينچنين فكر كنيم بسيار سطحي و ناشيانه فكر كرده ايم . قبول دارم كه

زندگي صنعتي خواه ناخواه بر روي روابط خانوادگي اثر گذاشته و ميگذارد .

ولي عامل عمده از هم گسيختگي نظم خانوادگي در اروپا دو چيز ديگر است .

يكي رسوم و عادات و قوانين ظالمانه و جاهلانه اي كه قبل از اين قرن در

ميان آنها درباره زن جاري و حاكم بوده است تا آنجا كه زن براي اولين بار

در قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم در اروپا ، داراي حق مالكيت شد .

ديگر اينكه كسانيكه به فكر اصلاح اوضاع و احوال زنان

افتادند از همان

راهي رفتند كه بعضي از مدعيان روشنفكري امروز ما ميروند و مواد پيشنهادي

چهل گانه يكي از مظاهر آن است ، خواستند ابروي زن بيچاره را اصلاح كنند

چشمش را كور كردند .

بيش از آنكه زندگي صنعتي مسئول اين آشفتگي و بي نظمي باشد ، آن قوانين

قديم متقدمان اروپا و اصلاحات جديد متجددانشان مسئول است . لهذا براي ما

مردم مسلمان مشرق زمين هيچ ضرورت اجتناب ناپذيري نيست كه از هر راهي

كه آنها رفته اند برويم و در هر منجلابي كه آنها فرو رفته اند فرو رويم .

صفحه38

ما بايد بزندگي غربي ، هوشيارانه بنگريم . ضمن استفاده و اقتباس علوم و

صنايع و تكنيك و پاره اي مقررات اجتماعي قابل تحسين و تقليد آنها بايد

از اخذ و تقليد رسوم و عادات و قوانيني كه براي خود آنها هزاران بدبختي

بوجود آورده است كه تغيير قوانين مدني ايران و روابط خانوادگي و تطبيق

آن با قوانين اروپائي يكي از آنهاست پرهيز نمائيم .

ما و قانون اساسي

2 - صرفنظر از اينكه اين پيشنهادها خانمان برانداز و مخالف مقتضيات

رواني ، طبيعي و اجتماعي است ، چنانكه بعدا توضيح داده خواهد شد ، از

نظر انطباق با قانون اساسي چه فكري شده است ؟ از طرفي قانون اساسي تصريح

ميكند هر قانوني كه مخالف قوانين اسلامي باشد " قانونيت " ندارد و

قابل طرح در مجلسين نيست . از طرف ديگر بيشتر مواد اين پيشنهادها

مخالف صريح قانون اسلام است . آيا خود مغرب زميني ها كه غرب زدگان ما

اينچنين كوركورانه از آنها پيروي ميكنند قانون اساسي كشورشان را اينطور

بازيچه قرار ميدهند .

صرفنظر از مذهب ، خود قانون اساسي هر كشوري براي افراد آن كشور

مقدس

است . قانون اساسي ايران نيز مورد احترام قاطبه ملت ايران است . آيا

با سمينارهاي كذائي و چاپ كوپن و قيام و قعود نمايندگان ميتوان قانون

اساسي را زير پا گذاشت ؟

عواطف مذهبي جامعه ايراني

3 - از معايب پيشنهادها و از مخالفت صريح آنها با قانون اساسي چشم

ميپوشيم . هر چيز را اگر انكار كنيم اين قابل انكار نيست كه الان هم

نيرومندترين عاطفه اي كه بر روحيه ملت ايران حكومت ميكند عاطفه مذهبي

اسلامي است . بگذريم از عده بسيار

صفحه39

معدودي كه قيد همه چيز را زده اند و از هر بي بند و باري و هرج و مرج

طرفداري ميكنند ، اكثريت قريب باتفاق اين مردم پابند مقررات مذهبي

ميباشند .

تحصيل و درس خواندگي بر خلاف پيش بيني هائيكه از طرف عده اي ميشد ،

نتوانست ميان اين ملت و اسلام جدائي بيندازد . بر عكس با اينكه

تبليغات مذهبي صحيح كم است و بعلاوه تبليغات استعماري ضد مذهب زياد

است ، درس خواندگان و تحصيلكردگان بنحو روز افزوني بسوي اسلام گرايش

پيدا كرده اند .

اكنون ميپرسم اين قوانين با اين زمينه رواني كه خواه ناخواه وجود دارد

چگونه سازگار ميشود ؟ يعني وقتي قانون عرف مطابقه با حكم صريح شرع اسلام

نداشته باشد چگونه نتيجه اي گرفته ميشود ؟ فرض كنيد زني در اثر اختلافها و

عصبانيتها بمحكمه رجوع كرد و علي رغم رضاي شوهر حكم طلاقش صادر شد و سپس

بعقد ازدواج مرد ديگري درآمد .

اين زن و شوهر جديد در عين اينكه خود را بحكم قانون عرف ، زن و شوهري

ميدانند ، در عمق وجدان مذهبي خود ، خود را اجنبي و بيگانه و آميزش خود

را نامشروع و فرزندان خود

را زنازاده و خود را از نظر مذهبي مستحق اعدام

ميدانند .

در اينحال فكر كنيد چه وضع ناراحت كننده اي از نظر رواني براي آنها

پيش خواهد آمد ، دوستان و خويشاوندان مذهبي آنها با چه چشمي به آنها و

فرزندان آنها نگاه خواهند كرد . ما كه نمي توانيم با تغيير و وضع قانون ،

وجدان مذهبي مردم را تغيير بدهيم ، متأسفانه يا خوشبختانه وجدان اكثريت

قريب باتفاق اين مردم ، از عاطفه مذهبي فارغ نيست .

شما اگر متخصص حقوق و رواني از خارج بياوريد و مشاوره كنيد و بگوئيد

ما چنين قوانيني ميخواهيم وضع كنيم اما زمينه رواني اكثريت مردم ما

اينست و اين . ببينيد آيا در همچو

صفحه40

زمينه اي نظر موافق خواهد داد ؟ آيا نخواهد گفت اينكار هزاران ناراحتي هاي

روحي و اجتماعي توليد ميكند .

مقايسه اينگونه قوانين با قوانين جزائي از لحاظ ميزان آثار سوئي كه

ببار مي آورد بسيار غلط است . تفاوت ميان آنها از زمين تا آسمان است ،

ضربه اي كه از ناحيه تغيير و تعطيل قوانين جزائي وارد ميشود متوجه اجتماع

است و فقط افراد منحرف را جري ميكند . اما قوانين مربوط بروابط زوجين و

اولاد ، بزندگي خصوصي و فردي افراد مربوط است و مستقيما با عاطفه مذهبي

شخصي هر فرد در جنگ است . اينگونه قوانين يا در اثر نفوذ مذهب و غلبه

وجدان بي اثر و بلاعمل ميماند و خواه ناخواه ناراحتي هائيكه اينگونه قوانين

ايجاد ميكند موجب خواهد شد كه اين قوانين رسما لغو گردد و يا پس از

كشمكش رواني جانكاهي نيروي مذهبي را تضعيف ميكند .

صفحه41

بخش اول خواستگاري و نامزدي

توضيحات

آيا خواستگاري مرد از زن اهانت به زن است ؟

غريزه مرد،طلب و نيازاست وغريزه زن جلوه

و ناز.

مرد خريدار وصال زن است نه رقبه او

رسم خواستگاري مرد از زن يك تدبير بسيار عاقلانه و ظريفانه است كه

براي حفظ احترام و حيثيت زن به كار رفته است .

اشتباه نويسنده چهل ماده در قانون مدني

صفحه43

نميشويم . با اينكه پيشنهاد كننده مرتكب اشتباهات عظيمي شده است و حتي

از درك مفهوم صحيح آن چند ماده ساده عاجز بوده است .

اما از دو مطلب در اينجا نميتوانيم صرفنظر كنيم .

صفحه45

آيا خواستگاري مرد از زن اهانت به زن است ؟

1 - پيشنهاد كننده ميگويد :

" قانون گذار ما حتي در اين چند ماده كذائي ( مربوط بخواستگاري و

نامزدي ) هم اين نكته ارتجاعي و غير انساني را فراموش نكرده است كه مرد

اصل است و زن فرع ، در تعقيب فكر مزبور ماده 1034 را كه اولين ماده

قانون در كتاب نكاح و طلاق است بنحو زير تنظيم نموده است : ( ماده 1034

- از هر زنيكه خالي از موانع نكاح باشد ميتوان خواستگاري نمود . )

بطوريكه ملاحظه ميشود بموجب ماده مزبور با اينكه هيچگونه حكم و الزامي

بيان نشده است ، ازدواج بمعني " زن گرفتن " براي مرد مطرح شده و او

بعنوان مشتري و خريدار تلقي گرديده و در مقابل زن نوعي كالا وانمود شده

است . اين قبيل تعبيرات در قوانين اجتماعي اثر رواني بسيار بد و ناگوار

ايجاد ميكند و مخصوصا تعبيرات مزبور در قانون ازدواج بر روي رابطه زن و

مرد اثر ميگذارد و بمرد ژست آقائي و مالكيت و بزن وضع مملوكي و بندگي

ميبخشد " .

بدنبال اين ملاحظه دقيق رواني ! موادي كه خود پيشنهاد كننده تحت عنوان

خواستگاري ذكر مي كند براي اينكه خواستگاري جنبه يكطرفه و حالت "

زن

گرفتن " بخود نگيرد خواستگاري را هم وظيفه زنان دانسته و هم وظيفه مردان

، تا در ازدواج تنها " زن گرفتن " صدق نكند ، " مرد گرفتن " هم صدق

كند ، يا لااقل نه زن گرفتن صدق كند و نه مرد گرفتن . اگر بگوئيم زن گرفتن

، يا اگر هميشه مردان را موظف كنيم كه بخواستگاري زنان بروند حيثيت

زنرا پائين آورده و آنرا بصورت كالاي خريدني در آورده ايم .

صفحه46

غريزه مرد طلب و نياز است و غريزه زن جلوه و ناز

اتفاقا يكي از اشتباهات بزرگ همين است . همين اشتباه سبب پيشنهاد

الغاء مهر و نفقه شده است و ما در جاي خود مشروحا درباره مهر و نفقه

بحث خواهيم كرد .

اينكه از قديم الايام ، مردان به عنوان خواستگاري نزد زنان ميرفته اند و

از آنها تقاضاي همسري ميكرده اند از بزرگترين عوامل حفظ حيثيت و احترام

زن بوده است . طبيعت ، مرد را مظهر طلب و عشق و تقاضا آفريده است و

زن را مظهر مطلوب بودن و معشوق بودن . طبيعت زن را گل ، و مرد را بلبل

، زن را شمع و مرد را پروانه قرار داده است . اين يكي از تدابير حيكمانه

و شاهكارهاي خلقت است كه در غريزه مرد نياز و طلب و در غريزه زن ناز و

جلوه قرار داده است . ضعف جسماني زنرا در مقابل نيرومندي جسماني مرد ،

با اين وسيله جبران كرده است .

خلاف حيثيت و احترام زن است كه بدنبال مرد بدود . براي مرد قابل تحمل

است كه از زني خواستگاري كند و جواب رد بشنود و آنگاه از زن ديگري

خواستگاري كند و جواب رد بشنود تا بالاخره زني رضايت

خود را بهمسري با

او اعلام كند ، اما براي زن كه ميخواهد محبوب و معشوق و مورد پرستش باشد

و از قلب مرد سر در آورد تا بر سراسر وجود او حكومت كند ، قابل تحمل و

موافق غريزه نيست كه مردي را بهمسري خود دعوت كند و احيانا جواب رد

بشنود و سراغ مرد ديگري برود .

بعقيده " ويليام جيمز " فيلسوف معروف امريكائي : حيا و خودداري

ظريفانه زن غريزه نيست ، بلكه دختران حوا در طول تاريخ دريافتند كه عزت

و احترامشان باين است كه بدنبال مردان نروند ، خود را مبتذل نكنند و از

دسترس مرد خود را دور نگهدارند ، زنان اين درسها را در طول تاريخ

دريافتند و بدختران

صفحه47

خود ياد ندادند .

اختصاص بجنس بشر ندارد ، حيوانات ديگر نيز همينطورند ، همواره اين

مأموريت به جنس نر داده شده است كه خود را دلباخته و نيازمند بجنس

ماده نشان بدهد . مأموريتي كه بجنس ماده داده شده اين است كه با

پرداختن بزيبائي و لطف و با خودداري و استغناء ظريفانه ، دل جنس خشن را

هر چه بيشتر شكار كند و او را از مجراي حساس قلب خودش و به اراده و

اختيار خودش در خدمت خود بگمارد .

مرد خريدار وصال زن است نه رقبه او

عجبا ، مي گويند چرا قانون مدني لحني بخود گرفته است كه مرد را خريدار

زن نشان ميدهد . اولا اين مربوط بقانون مدني نيست ، مربوط بقانون آفرينش

است ، ثانيا مگر هر خريداري از نوع مالكيت و مملوكيت اشياء است .

طلبه و دانشجو خريدار علم است . متعلم خريدار معلم است . هنرجو خريدار

هنرمند است . آيا بايد نام اينها را مالكيت بگذاريم و منافي حيثيت

علم

و عالم و هنر و هنرمند بشمار آوريم ؟ مرد خريدار وصال زن است نه خريدار

رقبه او . آيا واقعا شما از اين شعر شاعر شيرين سخن ما حافظ ، اهانت

بجنس زن ميفهميد كه ميگويد :

شيراز معدن لب لعل است و كان حسن

من جوهري مفلس از آنروز مشوشم

شهريست پر كرشمه و خوبان ز شش جهت چيزيم نيست ورنه " خريدار "

هر ششم

حافظ افسوس ميخورد كه چيزي ندارد نثار خوبان كند و التفات آنها را

بخود جلب كند . آيا اين اهانت بمقام زن است يا مظهر عاليترين احترام و

مقام زن در دلهاي زنده و حساس است كه با همه مردي و مردانگي در پيشگاه

زيبائي و جمال زن خضوع

صفحه48

و خشوع ميكند و خود را نيازمند بعشق او و او را بي نياز از خود معرفي

ميكند .

منتهاي هنر زن اين بوده است كه توانسته مرد را در هر مقامي و هر وضعي

بوده است به آستان خود بكشاند .

اكنون ببينيد بنام دفاع از حقوق زن چگونه بزرگترين امتياز و شرف و

حيثيت زن را لكه دار ميكنند ؟

اينست كه گفتيم اين آقايان به نام اينكه ابروي زن بيچاره را ميخواهند

اصلاح كنند چشم وي را كور ميكنند .

رسم خواستگاري يك تدبير ظريفانه و عاقلانه براي حفظ حيثيت و احترام زن

است

گفتيم ، اينكه در قانون خلقت ، مرد مظهر نياز و طلب و خواستاري ، و

زن مظهر مطلوبيت و پاسخگوئي آفريده شده است ، بهترين ضامن حيثيت و

احترام زن و جبران كننده ضعف جسماني او در مقابل نيرومندي جسماني مرد

است و هم بهترين عامل حفظ تعادل و توازن زندگي مشترك آنهاست . اين ،

نوعي امتياز طبيعي است كه به زن داده شده و نوعي تكليف طبيعي است كه

بدوش

مرد گذاشته شده است .

قوانيني كه بشر وضع ميكند ، و بعبارت ديگر تدابير قانوني كه بكار

ميبرد بايد اين امتياز را براي زن و اين تكليف را براي مرد حفظ كند .

قوانين مبني بر يكسان بودن زن و مرد از لحاظ وظيفه و ادب خواستاري بر

زيان زن و منافع و حيثيت و احترام اوست ، و تعادل را بظاهر بنفع مرد ،

و در واقع بزيان هر دو بهم ميزند .

از اينرو موادي كه از طرف نويسنده چهل پيشنهاد مبني بر شركت دادن زن

بوظيفه خواستگاري پيشنهاد شده ، هيچگونه ارزشي ندارد و بر زيان جامعه

بشري است .

صفحه49

اشتباه نويسنده چهل ماده در قانون مدني

مطلب دومي كه بمناسبت اين فصل لازم است تذكر دهم اينست كه آقاي

مهدوي نويسنده چهل پيشنهاد در شماره 86 مجله زن روز صفحه 72 مينويسند :

" بموجب ماده 1037 هر يك از نامزدها كه بدون علت موجه وصلت مزبور را

بهم زند بايد هدايائي را كه طرف مقابل و يا والدين او و يا اشخاص ثالث

بمنظور وصلت مذكور داده اند مسترد دارد و در صورتيكه عين آنها باقي نباشد

، قيمت آنها را بايد رد كند ، مگر اين كه هدايا بدون تقصير طرف ، تلف

شده باشد .

طبق مقررات ماده مذكور ، نامزدي هم از نظر قانون گذار ما مانند وعده

ازدواج هيچ اثر قانوني و ضمانت اجرائي نداشته و نسبت بطرفين هيچ نوع

تعهدي ايجاد نميكند و تنها اثر آن اينست كه طرف متخلف كه بقول نويسنده

قانون مزبور " بدون علت موجه " وصلت مزبور را بهم زند ، عين يا قيمت

هدايائي را كه بمنظور وصلت از طرف دريافت داشته بايد مسترد دارد ،

و

حال اينكه غالبا در دوران نامزدي ، طرفين بمنظور وصلت چيزي بيكديگر

نميدهند ، ولي براي خاطر خود نامزدي متحمل مخارج فوق العاده سنگين ميشوند

. . . . "

چنانكه ملاحظه ميفرمائيد ايراد آقاي مهدوي بر اين ماده قانوني اينست كه

براي نامزدي اثر قانوني و ضمانت اجرائي قائل نشده است . تنها اثري كه

قائل شده اينست كه طرف متخلف بايد عين هدايائي كه دريافت داشته يا

قيمت آنها را بطرف بپردازد ، و حال آنكه عمده خسارتيكه شخص بواسطه

نامزدي متحمل ميشود خسارتهاي ديگر است ، مثل خسارتيكه بواسطه جشن نامزدي

يا مهماني كردن نامزد و گردش با او متحمل ميشود .

من ميگويم ايراد ديگري نيز بر اين ماده قانوني وارد است .

صفحه50

و آن اينكه مي گويد اگر طرف متخلف " بدون علت موجه " وصلت را بهم

زند بايد عين يا قيمت هدايائي كه دريافت داشته مسترد دارد ، و حال آن

كه طبق قاعده اگر با علت موجه نيز وصلت را بهم زند بايد لااقل عين

هدايائي كه دريافت داشته در صورت مطالبه طرف متقابل مسترد دارد .

اما حقيقت اينست كه هيچكدام از اين ايرادها وارد نيست . قانون مدني

در ماده 1036 چنين ميگويد :

" اگر يكي از نامزدها وصلت منظور را بدون علت موجهي بهم زند در حالي

كه طرف مقابل يا ابوين او يا اشخاص ديگر باعتماد وقوع ازدواج مغرور شده

و مخارجي كرده باشند ، طرفي كه وصلت را بهم زده است بايد از عهده

خسارت وارده برآيد . ولي خسارت مزبور فقط مربوط بمخارج متعارفه خواهد

بود " .

اين ماده قانون همان چيزي را كه آقاي مهدوي خيال ميكنند قانون پيش

بيني نكرده است بيان ميكند در اين ماده است كه قيد " بدون علت موجه

" ذكر شده است . طبق اين ماده نه تنها طرف متخلف ضامن مخارجي كه شخص

نامزد متحمل شده است ميباشد ، ضامن مخارج ابوين يا اشخاص ديگر نيز

ميباشد .

در اين ماده با تكيه روي كلمه " مغرور شده " بريشه اين ماده قانوني

كه بنام قاعده " غرور " معروف است اشاره ميكند .

بعلاوه در قانون مدني ، تسبيب يكي از موجبات ضمان قهري شناخته شده و

از ماده 332 كه مربوط به تسبيب است نيز ميتوان ضمان طرف متخلف را در

اينگونه موارد استفاده كرد .

عليهذا قانون مدني نه تنها درباره خسارتهاي نامزدي ( كه بقول نويسنده

پيشنهادها بخاطر خود نامزدي صورت ميگيرد ) سكوت نكرده است ، در دو

ماده آنرا گنجانيده است .

اما ماده 1037 قانون مدني اينست : " هر يك از نامزدها ميتوانند در

صورت بهم خوردن وصلت منظور ، هدايائي را كه

صفحه51

بطرف ديگر يا ابوين او براي وصلت منظور داده است مطالبه كند . اگر عين

هدايا موجود نباشد ، مستحق قيمت هدايائي خواهد بود كه عادتا نگاه داشته

ميشود . مگر اينكه آن هدايا بدون تقصير طرف ديگر تلف شده باشد " .

اين ماده مربوط به اشيائيست كه طرفين بيكديگر اهدا ميكنند و چنانكه

ملاحظه ميفرمائيد در اين ماده هيچگونه قيد نشده است كه يكطرف بدون علت

موجه وصلت را بهمزده باشد ، قيد " بدون علت موجه " استنباط بي جائي

است كه آقاي مهدوي كرده اند .

عجبا كساني كه از درك مفهوم چند ماده ساده قانون مدني ناتوانند ( با

اينكه يك عمر كارشان بررسي آنها

بوده است و سالها بودجه مملكت را بنام

تخصص فني در درك اين قوانين مصرف كرده اند ) چگونه داعيه تغيير قوانين

آسماني را كه هزاران ملاحظات و ريزه كاريها در آنها بكار رفته است در سر

مي پرورانند . اين نكته نيز ناگفته نماند كه آقاي مهدوي تا پنج سال قبل كه

مشغول تأليف كتاب " پيمان مقدس يا ميثاق ازدواج " بوده اند ، جمله

بالا را بصورت " بدون علت و موجبي " قرائت ميكرده اند . در كتاب

خودشان فصل مشبعي داد و فرياد راه انداخته اند كه مگر در دنيا كاري بدون

علت و موجب ممكن است ، اما اخيرا متوجه شده اند كه سالها اين جمله را

غلط قرائت ميكرده و ميفهميده اند و جمله مزبور " بدون علت موجهي "

بوده است .

از ايرادات ديگري كه در فصل خواستگاري به نويسنده پيشنهادها وارد است

، فعلا صرفنظر ميكنم .

صفحه52

بخش دوم ازدواج موقت

توضيحات

زندگي امروز و ازدواج موقت .

آيا رهبانيت موقت عملي است ؟

كداميك ؟ رهبانيت موقت ، يا كمونيسم جنسي ، يا ازدواج موقت ؟

جوانان امروز در سنين كم نمي توانند ازدواج كنند ، پس با بلوغ و بحران

جنسي چه كنند ؟

اگر طرح ازدواج موقت از غرب رسيده بود يكي از مترقي ترين طرحها در

ميان تجدد ما بها تلقي مي شد .

زندگي امروز بيش از زندگي ديروز طرح ازدواج موقت را ضروري كرده است .

ازدواج آزمايشي .

نظريه راسل درباره ازدواج موقت .

دامهاي مرد قرن بيستم بر سر راه زن .

شرافت زن قرن بيستم در خدمت سرمايه داري اروپا و امريكا

كدام زن ، زن كرايه اي است ، اين يا آن ؟

قرآن ، حامي جدي و راستگوي زن .

اشكالات ازدواج موقت و پاسخ آنها .

ازدواج موقت و

مسأله تشكيل حرمسرا .

مرد قرن بيستم مسابقه كامجوئي از زنرا از هارون الرشيد و فضل برمكي

برده است .

مرد قرن بيستم جز هزينه گزاف چيزي از دست نداده است .

مرد " ذواق " در اسلام ، ملعون شناخته شده است .

صفحه53

ازدواج موقت

من بر خلاف بسياري از افراد ، از تشكيكات و ايجاد شبهه هائي كه در

مسائل اسلامي ميشود با همه علاقه و اعتقادي كه باين دين دارم بهيچوجه

ناراحت نميشوم . بلكه در ته دلم خوشحال ميشوم . زيرا معتقدم و در عمر

خود بتجربه مشاهده كرده ام كه اين آئين مقدس آسماني در هر جبهه از جبهه ها

كه بيشتر مورد حمله و تعرض واقع شده ، با نيرومندي و سرفرازي و جلوه و

رونق بيشتري آشكار شده است .

خاصيت حقيقت همين است كه شك و تشكيك بروشن شدن آن كمك ميكند ،

شك ، مقدمه يقين ، و ترديد ، پلكان تحقيق است . در رساله زنده بيدار از

رساله ميزان العمل غزالي نقل ميكند كه : " . . گفتار ما را فائده اين

بس باشد كه ترا در عقايد كهنه و موروثي بشك ميافكند . زيرا شك پايه

تحقيق است و كسي كه شك نميكند درست تأمل نميكند . و هر كه درست ننگرد

خوب نمي بيند و چنين كسي در كوري و حيراني بسر ميبرد " .

بگذاريد بگويند و بنويسند و سمينار بدهند و ايراد بگيرند ، تا آنكه

بدون آنكه خود بخواهند وسيله روشن شدن

صفحه55

حقايق اسلامي گردند .

يكي از قوانين درخشان اسلام از ديدگاه مذهب جعفري كه مذهب رسمي كشور

ماست اينست كه ازدواج به دو نحو ميتواند صورت بگيرد : دائم و موقت :

ازدواج موقت و دائم در پاره اي

از آثار با هم يكي هستند و در قسمتي

اختلاف دارند . آنچه در درجه اول ، اين دو را از هم متمايز ميكند يكي

اينست كه زن و مرد تصميم ميگيرند بطور موقت با هم ازدواج كنند و پس از

پايان مدت ، اگر مايل بودند تمديد كنند تمديد ميكنند و اگر مايل نبودند

از هم جدا ميشوند .

ديگر اينكه از لحاظ شرايط ، آزادي بيشتري دارند كه بطور دلخواه بهر نحو

كه بخواهند پيمان مي بندند . مثلا در ازدواج دائم خواه ناخواه مرد بايد

عهده دار مخارج روزانه و لباس و مسكن و احتياجات ديگر زن از قبيل دارو و

طبيب بشود ، ولي در ازدواج موقت بستگي دارد بقرارداد آزادي كه ميان

طرفين منعقد ميگردد . ممكن است مرد نخواهد يا نتواند متحمل اين مخارج

بشود ، يا زن نخواهد از پول مرد استفاده كند .

در ازدواج دائم ، زن خواه ناخواه بايد مرد را بعنوان رئيس خانواده

بپذيرد و امر او را در حدود مصالح خانواده اطاعت كند . اما در ازدواج

موقت بسته بقراردادي است كه ميان آنها منعقد ميگردد .

در ازدواج دائم ، زن و شوهر خواه ناخواه از يكديگر ارث ميبرند . اما

در ازدواج موقت چنين نيست .

پس تفاوت اصلي و جوهري ازدواج موقت با ازدواج دائم در اينست كه

ازدواج موقت از لحاظ حدود و قيود " آزاد " است ، يعني وابسته باراده

و قرارداد طرفين است . حتي موقت

صفحه56

بودن آن نيز در حقيقت نوعي آزادي بطرفين ميبخشد و زمان را در اختيار

آنها قرار ميدهد .

در ازدواج دائم ، هيچكدام از زوجين بدون جلب رضايت ديگري حق ندارند

از بچه دار شدن و توليد

نسل جلوگيري كنند ، ولي در ازدواج موقت جلب

رضايت طرف ديگر ضرورت ندارد . در حقيقت اين نيز نوعي آزادي ديگر است

كه بزوجين داده شده است .

اثري كه از اين ازدواج توليد مي شود يعني فرزندي كه بوجود مي آيد با

فرزند ناشي از ازدواج دائم هيچگونه تفاوتي ندارد .

مهر ، هم در ازدواج دائم لازم است و هم در ازدواج موقت . با اين

تفاوت كه در ازدواج موقت ، عدم ذكر مهر موجب بطلان عقد است و در

ازدواج دائم ، عقد باطل نيست . مهرالمثل تعيين ميشود .

همانطوريكه در عقد دائم ، مادر و دختر زوجه بر زوج ، و پدر و پسر زوج

بر زوجه حرام و محرم ميگردند در عقد منقطع نيز چنين است و همانطوريكه

خواستگاري كردن زوجه دائم بر ديگران حرام است ، خواستگاري زوجه موقت

نيز بر ديگران نيز حرام است ، همانطوريكه زناي با زوجه دائم غير ، موجب

حرمت ابدي ميشود ، خواستگاري زوجه موقت نيز بر ديگران ابدي ميشود ،

زناي با زوجه موقت نيز موجب حرمت ابدي ميشود . همانطور كه زوجه دائم

بعد از طلاق بايد مدتي عده نگهدارد ، زوجه موقت نيز بعد از تمام شدن مدت

يا بخشيدن آن بايد عده نگهدارد . با اين تفاوت كه عده زن دائم سه نوبت

عادت ماهانه است و عده زن غير دائم دو نوبت يا چهل و پنج روز . در

ازدواج دائم جمع ميان دو خواهر جايز نيست ، در ازدواج موقت نيز روا

نيست .

اينست آنچيزي كه بنام ازدواج موقت يا نكاح منقطع

صفحه57

در فقه شيعه آمده است و قانون مدني ما نيز عين آنرا بيان

كرده است .

بديهي است كه ما طرفدار اين قانون با اين خصوصيات هستيم ، و اما

اينكه مردم ما بنام اين قانون سوء استفاده هائي كرده و ميكنند ، ربطي

بقانون ندارد . لغو اين قانون ، جلوي آن سوء استفاده ها را نميگيرد بلكه

شكل آنها را عوض ميكند . بعلاوه صدها مفاسدي كه از خود لغو قانون

برميخيزد .

ما نبايد آنجا كه انسانها را بايد اصلاح و آگاه كنيم بدليل عدم عرضه و

لياقت در اصلاح انسانها مرتبا بجان مواد قانوني بيفتيم ، انسانها را

تبرئه كنيم و قوانين را مسئول بدانيم .

اكنون ببينيم با بودن ازدواج دائم ، چه ضرورتي هست كه قانوني بنام

قانون ازدواج موقت بوده باشد ، آيا ازدواج موقت بقول نويسندگان زن روز

با حيثيت انساني زن و با روح اعلاميه حقوق بشر منافات دارد ؟ آيا ازدواج

موقت اگر هم لازم بوده است در دوران كهن لازم بوده است . اما زندگي و

شرايط و اقتضاي زمان حاضر با آن موافقت ندارد ؟

ما اين مطلب را تحت دو عنوان بررسي ميكنيم :

الف - زندگي امروز و ازدواج موقت .

ب - مفاسد و معايب ازدواج موقت .

زندگي امروز و ازدواج موقت

چنانكه قبلا دانستيم ، ازدواج دائم مسئوليت و تكليف بيشتري براي زوجين

توليد ميكند ، بهمين دليل پسر يا دختري نميتوان يافت كه از اول بلوغ

طبيعي كه تحت فشار غريزه قرار ميگيرد آماده ازدواج دائم باشد . خاصيت

عصر جديد اين است كه فاصله بلوغ طبيعي را با بلوغ اجتماع و قدرت تشكيل

عائله زيادتر كرده است . اگر در دوران ساده قديم يك پسر بچه در

صفحه58

سنين اوايل بلوغ طبيعي از عهده شغلي كه تا آخر عمر

بعهده او گذاشته ميشد

برميايد ، در دوران جديد ابدا امكان پذير نيست . يك پسر موفق در دوران

تحصيل كه دبستان و دبيرستان و دانشگاه را بدون تأخير و رد شدن در امتحان

آخر سال و يا در كنكور دانشگاه گذرانده باشد در 25 سالگي فارغ التحصيل

ميگردد و از اين ببعد ميتواند درآمدي داشته باشد . قطعا سه چهار سال هم

طول ميكشد تا بتواند سر و سامان مختصري براي خود تهيه كند و آماده ازدواج

دائم گردد . همچنين است يك دختر موفق كه دوران تحصيل را ميخواهند طي

كند .

جوان امروز و دوره بلوغ و بحران جنسي

شما اگر امروز يك پسر محصل هجده ساله را كه شور جنسي او باوج خود

رسيده است ، تكليف بازدواج بكنيد بشما ميخندند . همچنين است يك دختر

محصل شانزده ساله . عملا ممكن نيست اين طبقه در اين سن زير بار ازدواج

دائم بروند و مسئوليت يك زندگي را كه وظايف زيادي براي آنها نسبت

بيكديگر و نسبت بفرزندان آينده شان ايجاد ميكند بپذيرند .

كداميك ؟ رهبانيت موقت يا كمونيسم جنسي يا ازدواج موقت ؟

از شما ميپرسم ، آيا با اين حال ، با طبيعت و غريزه چه رفتاري بكنيم ؟

آيا طبيعت حاضر است بخاطر اينكه وضع زندگي ما در دنياي امروز اجازه

نميدهد كه در سنين شانزده سالگي و هجده سالگي ازدواج كنيم ، دوران بلوغ

را بتأخير بيندازد و تا ما فارغ التحصيل نشده ايم ، غريزه جنسي از سر ما

دست بردارد ؟

آيا جوانان حاضرند يكدوره " رهبانيت موقت " را طي كنند و خود را

سخت تحت فشار و رياضت قرار دهند تا زمانيكه

صفحه59

امكانات ازدواج دائم پيدا شود ؟ فرضا جواني حاضر گردد رهبانيت موقت را

بپذيرد آيا طبيعت حاضر است از ايجاد عوارض رواني سهمگين و خطرناكي كه

در اثر ممانعت از اعمال غريزه جنسي پيدا ميشود و روانكاوي امروز از روي

آنها پرده برداشته است صرفنظر كند ؟

دو راه بيشتر باقي نميماند ، يا اينكه جوانان را بحال خود رها كنيم و

بروي خود نياوريم . بيك پسر بچه اجازه دهيم از صدها دختر كام برگيرد ، و

بيكدختر اجازه دهيم با دهها پسر رابطه نامشروع داشته باشد و چندين بار

سقط جنين كند . يعني عملا كمونيسم جنسي را بپذيريم . و چون به پسر و دختر

" متساويا " اجازه داده ايم ، روح اعلاميه حقوق بشر

را از خود شاد

كرده ايم ، زيرا روح اعلاميه حقوق بشر از نظر بسياري از كوته فكران اينست

كه زن و مرد اگر بناست بجهنم دره هم سقوط كنند دوش بدوش يكديگر و بازو

ببازوي هم و بالاخره " متساويا " سقوط كنند .

آيا اين چنين پسران و دختراني با چنين روابط فراوان و بيحدي در دوران

تحصيل پس از ازدواج دائم ، مرد زندگي و زن خانواده خواهند بود ؟

راه دوم ، ازدواج موقت و آزاد است . ازدواج موقت در درجه اول زن را

محدود ميكند كه در آن واحد زوجه دو نفر نباشد ، بديهي است كه محدود شدن

زن مستلزم محدود شدن مرد نيز خواه ناخواه هست . وقتي كه هر زني بمرد

معيني اختصاص پيدا كند قهرا هر مردي هم بزن معين اختصاص پيدا ميكند .

مگر آنكه از يكطرف عدد بيشتري باشند . بدين ترتيب پسر و دختر دوران

تحصيل خود را ميگذرانند بدون آنكه رهبانيت موقت و عوارض آنرا تحمل

كرده باشند و بدون آنكه در ورطه كمونيسم جنسي افتاده باشند .

صفحه60

ازدواج آزمايشي

اين ضرورت ، اختصاص بايام تحصيل ندارد ، در شرايط ديگر نيز پيش

ميايد . اصولا ممكن است زن و مردي كه خيال دارند با هم بطور دائم ازدواج

كنند و نتوانسته اند نسبت بيكديگر اطمينان كامل پيدا كنند بعنوان ازدواج

آزمايشي براي مدت موقتي با هم ازدواج كنند . اگر اطمينان كامل بيكديگر

پيدا كردند ادامه ميدهند و اگر نه از هم جدا ميشوند .

من از شما ميپرسم : اينكه اروپائيان وجود يك عده از زنان بدكار را در

محل معين از هر شهري تحت نظر و مراقبت دولت لازم و ضروري ميدانند

براي

چيست ؟ آيا جز اينست كه وجود مردان مجردي را كه قادر بازدواج دائم

نيستند خطر بزرگي براي خانواده ها بحساب مي آورند .

راسل و نظريه ازدواج موقت

" برتراند راسل " فيلسوف معروف انگليسي در كتاب زناشوئي و اخلاق

ميگويد " . . . در واقع اگر درست بينديشيم ، پي ميبريم كه فواحش ،

معصوميت كانون خانوادگي و پاكي زنان و دختران ما را حفظ ميكنند . هنگامي

كه اين عقيده را " لكي " در بحبوحه عصر " ويكتوريا " ابراز كرد

اخلاقيون سخت آزرده شدند ، بي آنكه خود علت آنرا بدانند . اما هرگز

نتوانستند خطاي عقيده " لكي " را به ثبوت رسانند . زبان حال اخلاقيون

مزبور با تمام منطقشان اين است كه " اگر مردم از تعليمات ما پيروي

ميكردند ديگر فحشاء وجود نميداشت " اما ايشان بخوبي ميدانند كه كسي

توجه به حرفشان نميكند " .

اينست فورمول فرنگي چاره جوئي خطر مردان و زناني كه قادر بازدواج دائم

نيستند و آن بود فورمولي كه اسلام پيشنهاد

صفحه61

كرده است . آيا اگر اين فرمول فرنگي بكار بسته شود و گروهي زن بدبخت

بايفاي اين وظيفه اجتماعي . اختصاص داده شوند آنوقت زن بمقام واقعي و

حيثيت انساني خود رسيده است و روح اعلاميه حقوق بشر شاد شده است ؟

برتراند راسل رسما در كتاب خود فصلي تحت عنوان ازدواج تجربي باز كرده

است . وي ميگويد : " قاضي ليندزي ، كه ساليان متمادي مأمور دادگاه دنور

بوده و در اين مقام فرصت مشاهده حقايق زيادي داشته پيشنهاد ميكند كه

ترتيبي بنام " ازدواج رفاقتي " داده شود . متأسفانه پست رسمي خود را (

در امريكا ) از دست داد

. زيرا مشاهده شد كه او بيش از ايجاد حس

گناهكاري در فكر سعادت جوانان است . براي عزل او كاتوليكها و فرقه ضد

سياه پوستان از بذل مساعي خودداري نكردند .

پيشنهاد ازدواج رفاقتي را يك محافظه كار خردمند كرده است و منظور از

آن ايجاد ثباتي در روابط جنسي است . ليندزي متوجه شده كه اشكال اساسي در

ازدواج ، فقدان پول است . ضرورت پول فقط از لحاظ اطفال احتمالي نيست ،

بلكه از اين لحاظ است كه تأمين معيشت از جانب زن برازنده نيست . و به

اين ترتيب نتيجه ميگيرد كه جوانان بايد مبادرت بازدواج رفاقتي كنند كه

از سه لحاظ با ازدواج عادي متفاوت است : اولا منظور از ازدواج توليد نسل

نخواهد بود . ثانيا مادام كه زن جوان فرزندي نياورده و حامله نشده طلاق با

رضايت طرفين ميسر خواهد بود . ثالثا زن در صورت طلاق مستحق كمك خرجي

براي خوراك خواهد بود . . . من هيچ ترديدي در مؤثر بودن پيشنهادات

ليندزي ندارم و اگر قانون آنرا ميپذيرفت تأثير زيادي در بهبود اخلاق

ميكرد " .

آنچه ليندزي و راسل آنرا ازدواج رفاقتي مينامند گرچه با ازدواج موقت

اسلامي اندك فرقي دارد ، اما حكايت ميكند كه متفكراني مانند ليندزي و

راسل باين نكته پي برده اند كه تنها

صفحه62

ازدواج دائم و عادي وافي بهمه احتياجات اجتماع نيست .

مشخصات قانون ازدواج موقت و ضرورت وجود آن را عدم كفايت ازدواج

دائم بتنهائي براي رفع احتياجات بشري بالاخص در عصر حاضر مورد بررسي

قرار گرفت . اكنون ميخواهيم باصطلاح آنطرف سكه را مطالعه كنيم . ببينيم

ازدواج موقت چه زيانهائي ممكن است در برداشته باشد .

مقدمه ميخواهم

مطلبي را تذكر دهم :

در ميان تمام موضوعات و مسائل و زمينه هاي اظهار نظر كه براي بشر وجود

داشته و دارد هيچ موضوع و زمينه اي باندازه بحث در تاريخ علوم و عقائد و

سنن و رسوم و آداب بشري گنگ و پيچيده نيست .

و بهمين جهت در هيچ موضوعي بشر باندازه اين موضوعات ، ياوه نبافته

است و اتفاقا در هيچ موضوعي هم باندازه اين موضوعات شهوت اظهار نظر

نداشته است .

از باب مثال اگر كسي اطلاعاتي در فلسفه و عرفان و تصوف و كلام اسلامي

داشته باشد و آنگاه پاره اي از نوشته هاي امروز را كه غالبا اقتباس از

خارجيها و يا عين گفته هاي آنها است خوانده باشد ميفهمد كه من چه ميگويم

. مثل اينست كه مستشرقين و اتباع و اذنابشان ، براي اظهار نظر در

اينگونه مسائل همه چيز را لازم ميدانند مگر اينكه خود آنمسائل را عميقا

بفهمند و بشناسند .

مثلا در اطراف مسئله اي كه در عرفان اسلامي بنام " وحدت وجود " معروف

است ، چه حرفها كه زده نشده است ، فقط جاي يك چيز خالي است و آن

اينكه وحدت وجود چيست و قهرمانان آن در عرفان اسلامي از قبيل محي الدين

عربي و صدرالمتالهين شيرازي چه تصوري از وحدت وجود داشته اند ؟

من وقتي كه برخي اظهار نظرهاي مندرج در چند شماره

صفحه63

مجله زن روز را درباره نكاح منقطع خواندم بي اختيار بياد مسئله وحدت

وجود افتادم . ديدم همه حرفها بميان آمده است جز همان چيزي كه روح اين

قانون را تشكيل ميدهد و منظور قانون گذار بوده است .

البته اين قانون چون يك " ميراث شرقي " است ، اين اندازه مورد بي

مهري است و اگر يك " تحفه غربي " بود اينطور نبود .

قطعا اگر اين قانون از مغرب زمين آمده بود ، امروز كنفرانسها و

سمينارها داده ميشد كه منحصر كردن ازدواج به ازدواج دائم با شرائط نيمه

دوم قرن بيستم تطبيق نميكند ، نسل امروز زير بار اينهمه قيود ازدواج دائم

نميرود ، نسل امروز ميخواهد آزاد باشد و آزاد زندگي كند و جز زير بار

ازدواج آزاد كه همه قيود و حدودش را شخصا انتخاب و اختيار كرده باشد

نميرود . . .

و بهمين دليل اكنون كه اين زمزمه از غرب بلند شده و كساني امثال "

برتراند راسل " مسئله اي تحت عنوان " ازدواج رفاقتي " پيشنهاد ميكنند

پيش بيني مي شود كه بيش از آن اندازه كه اسلام خواسته استقبال شود و

ازدواج دائم را پشت سر بگذارد و ما در آينده مجبور بشويم از ازدواج دائم

دفاع و تبليغ كنيم .

معايب و مفاسدي كه براي نكاح منقطع ذكر شده از اين قرار است :

1 - پايه ازدواج بايد بر دوام باشد ، و زوجين از اول كه پيمان زناشوئي

مي بندند بايد خود را براي هميشه متعلق بيكديگر بدانند و تصور جدائي در

مخيله آنها خطور نكند ، عليهذا ازدواج موقت نمي تواند پيمان استواري ميان

زوجين باشد .

اينكه پايه ازدواج بايد بر دوام باشد بسيار مطلب درستي است ، ولي اين

ايراد وقتي وارد است كه بخواهيم ازدواج موقت را جانشين ازدواج دائم

كنيم و ازدواج دائم را منسوخ نمائيم .

صفحه64

بدون شك هنگاميكه طرفين قادر به ازدواج دائم هستند و اطمينان كامل

نسبت بيكديگر پيدا كرده اند و تصميم دارند براي هميشه متعلق بيكديگر

باشند پيمان ازدواج دائم مي بندند .

ازدواج موقت

از آنجهت تشريع شده است كه ازدواج دائم به تنهائي قادر

نبوده است كه در همه شرائط و احوال رفع احتياجات بشر را بكند و انحصار

به ازدواج دائم مستلزم اين بوده است كه افراد يا به رهبانيت موقت

مكلف گردند و يا در ورطه كمونيسم جنسي غرق شوند . بديهي است كه هيچ پسر

يا دختري آنجا كه برايش زمينه يك زناشوئي دائم و هميشگي فراهم است خود

را با يك امر موقتي سرگرم نميكند .

2 - ازدواج موقت از طرف زنان و دختران ايراني كه شيعه مذهب ميباشند

استقبال نشده است و آنرا نوعي تحقير براي خود دانسته اند ، پس افكار

عمومي خود مردم شيعه نيز آنرا طرد ميكند .

جواب اينست كه اولا منفوريت متعه در ميان زنان ، مولود سوء

استفاده هائي است كه مردان هوسران در اين زمينه كرده اند و قانون بايد جلو

آنها را بگيرد و ما درباره اين سوء استفاده ها بحث خواهيم كرد . ثانيا

انتظار اينكه ازدواج موقت باندازه ازدواج دائم استقبال شود در صورتيكه

فلسفه ازدواج موقت ، عدم آمادگي يا عدم امكان طرفين با يكطرف براي

ازدواج دائم است انتظار بيجا و غلطي است .

3 - نكاح منقطع . بر خلاف حيثيت و احترام زن است ، زيرا نوعي كرايه

دادن آدم و جواز شرعي آدم فروشي است . خلاف حيثيت انساني زن است كه در

مقابل وجهي كه از مردي ميگيرد وجود خود را در اختيار او قرار دهد .

اين ايراد از همه عجيب تر است . اولا ازدواج موقت با مشخصاتيكه در

مقاله پيش گفتيم چه ربطي باجاره و كرايه دارد و

صفحه65

آيا محدوديت مدت ازدواج موجب ميشود كه از صورت ازدواج خارج و شكل

اجاره و كرايه

بخود بگيرد ؟ . آيا چون حتما بايد مهر معين و قطعي داشته

باشد كرايه و اجاره است ؟ كه اگر بدون مهر بود و مرد چيزي نثار زن نكرد

، زن حيثيت انسان خود را باز يافته است ؟ ما درباره مسئله مهر جداگانه

بحث خواهيم كرد .

از قضا فقها تصريح كرده اند و قانون مدني نيز بر همان اساس مواد خود را

تنظيم كرده است كه ازدواج موقت و ازدواج دائم از لحاظ ماهيت قرارداد

هيچگونه تفاوتي با هم ندارند و نبايد داشته باشند . هر دو ازدواجند و هر

دو بايد با الفاظ مخصوص ازدواج صورت بگيرند و اگر نكاح منقطع را با

صيغه هاي مخصوص اجاره و كرايه بخوانند باطل است .

ثانيا از كي و چه تاريخي كرايه آدم منسوخ شده است ؟ تمام خياطها و

باربرها تمام پزشكها و كارشناسها ، تمام كارمندان دولت از نخست وزير

گرفته تا كارمند دون رتبه ، تمام كارگران كارخانه ها آدمهاي كرايه اي هستند .

ثالثا زني كه به اختيار و اراده خود با مرد بخصوصي عقد ازدواج موقت

مي بندد آدم كرايه اي نيست و كاري بر خلاف حيثيت و شرافت انساني نكرده

است ، اگر ميخواهيد زن كرايه اي را بشناسيد ، اگر ميخواهيد بردگي زنرا

ببينيد باروپا و امريكا سفر كنيد و سري بكمپانيهاي فيلمبرداري بزنيد تا

ببينيد زن كرايه اي يعني چه ؟ ببينيد چگونه كمپانيهاي مزبور حركات زن ،

ژستهاي زن ، اطوار زنانه زن ، هنرهاي جنسي زن را بمعرض فروش ميگذارند .

بليطهائي كه شما براي سينماها و تاترهاي ميخريد در حقيقت اجاره بهاي

زنهاي كرايه اي را ميپردازيد . ببينيد در آنجا زن بدبخت براي اينكه پولي

بگيرد تن به چه كارهائي ميدهد ؟ مدتها تحت

نظر متخصصان كار آزموده و

شريف بايد رموز تحريكات جنسي را بياموزد ، بدن و روح و شخصيت خود را

در اختيار

صفحه66

يك مؤسسه پول درآوري قرار دهد براي اينكه مشتريان بيشتري براي آن مؤسسه

پيدا كند .

سري به كاباره ها و هتلها بزنيد ببينيد زن چه شرافتي بدست آورده است و

براي اينكه مزد ناچيزي بگيرد و جيب فلان پولدار را پرتر كند چگونه بايد

همه حيثيت و شرافت خود را در اختيار مهمانان قرار دهد .

زن كرايه اي آن مانكن ها هستند كه اجير و مزدور فروشندگيهاي بزرگ مي شوند

و شرف و عزت خود را وسيله پيشرفت و توسعه حرص و آز آنها قرار ميدهند .

زن كرايه اي آن زني است كه براي جلب مشتري براي يك مؤسسه اقتصادي با

هزاران اطوار كه اغلب آنها تصنعي و بخاطر انجام وظيفه مزدوري است روي

صفحه تلويزيون ظاهر ميشود و بنفع يك كالاي تجارتي تبليغ ميكند .

كيست كه نداند امروز در مغرب زمين زيبائي زن ، جاذبه جنسي زن ، آواز

زن ، هنر و ابتكار زن ، روح و بدن زن و بالاخره شخصيت زن ، وسيله تحقير و

ناچيزي در خدمت سرمايه داري اروپا و امريكا است ؟ و متأسفانه شما دانسته

يا ندانسته زن شريف و نجيب ايراني را بسوي اينچنين اسارتي ميكشانيد .

من نميدانم چرا اگر زني با شرائط آزاد با يك مرد بطور موقت ازدواج كند

زن كرايه اي محسوب ميشود . اما اگر زني در يك عروسي يا شب نشيني در

مقابل چشمان حريص هزار مرد و براي ارضاء تمايلات جنسي آنها حنجره خود را

پاره كند و هزار و يك نوع معلق بزند تا مزد معيني دريافت دارد زن

كرايه اي محسوب نميشود ؟

آيا اسلام كه جلو مردان

را از اينگونه بهره برداري ها از زن گرفته است و

خود زن را باين اسارت آگاه و او را از تن دادن به آن و ارتزاق از آن منع

كرده است مقام زن را پائين آورده است يا اروپاي نيمه دوم قرن بيستم ؟

صفحه67

اگر روزي زن بدرستي آگاه و بيدار شود و دامهائي كه مرد قرن بيستم در سر

راه او گذاشته و مخفي كرده بشناسد ، عليه تمام اين فريب ها قيام خواهد

كرد و آنوقت تصديق خواهد كرد يگانه پناهگاه و حامي جدي و راستگوي او

قرآن است و البته چنين روزي دور نيست .

مجله زن روز در شماره 87 صفحه 8 رپورتاژي از زني بنام مرضيه و مردي

بنام رضا تحت عنوان " زن كرايه اي " تهيه كرده است و بدبختي زن

بيچاره اي را شرح داده است .

اين داستان طبق اظهارات رضا از خواستگاري زن آغاز شده . يعني براي

اولين بار از فورمول 40 پيشنهاد پيروي شده است و زن بخواستگاري مرد رفته

است . بديهي است داستاني كه از خواستگاري زن از مرد آغاز گردد پاياني

بهتر از آن نميتواند داشته باشد .

اما طبق اظهارات مرضيه مردي هوسران و قسي القلب ، زني را بعنوان

اينكه ميخواهد او را زوجه دائم خود قرار دهد و از او و فرزندان او حمايت

و سرپرستي كند اغفال كرده و بدون آنكه زن بدبخت خواسته باشد او را بنام

اينكه صيغه كرده است مورد كامجوئي و سپس بي اعتنائي قرار داده است .

اگر اين اظهارات صحيح باشد ، عقدي است باطل . مردي قسي ، زني بي خبر

و بي اطلاع از قانون شرعي و عرفي را مورد تجاوز قرار

داده و بايد مجازات

شود .

قبل از اينكه امثال رضاها مجازات شوند ، بايد تربيت شوند و قبل از

آنكه رضاها مجازات يا تربيت شوند بايد مرضيه ها آگاهانيده شوند .

جنايتي كه از قساوت مردي و بيخبري و غفلت زني سرچشمه گرفته است چه

ربطي به قانون دارد كه مجله زن روز قيافه حق بجانب به رضا ميدهد و بعد

نيز تيغ خود را متوجه قانون ميكند .

صفحه68

آيا اگر قانون ازدواج موقت نميبود ، رضاي قسي القلب مرضيه غافل و بي

خبر را آرام ميگذاشت ؟

چرا از زير بار تربيت و آگاهانيدن زن و مرد شانه خالي ميكنيد ، حقوق و

وظايف شرعي زن و مرد را كتمان ميكنيد و زنان بيچاره را اغفال كرده يگانه

قانون حامي و راستگوي زن را دشمن او معرفي ميكنيد و با دست خود او

ميخواهيد يگانه پناهگاه او را بكوبيد ؟

نكاح منقطع و تعدد زوجات

4 - نكاح منقطع ، چون بهرحال نوعي اجازه تعدد زوجات است و تعدد

زوجات محكوم است پس نكاح منقطع محكوم است .

راجع باينكه نكاح منقطع براي چه گونه افرادي تشريع شده در دنباله همين

مبحث و راجع به خود تعدد زوجات بياري خدا جداگانه و مفصل بحث خواهيم

كرد .

سرنوشت فرزندان در ازدواج موقت

5 - نكاح منقطع ، از نظر اينكه دوام ندارد ، آشيانه نامناسبي براي

كودكاني است كه بعدا بوجود مي آيند . لازمه نكاح منقطع اين است كه

فرزندان آينده ، بي سرپرست و از حمايت پدري مهربان و مادري دلگرم بخانه

و آشيانه محروم بمانند .

اين ايراد ، ايرادي است كه مجله زن روز بسيار روي آن تكيه كرده است .

ولي با توضيحاتي كه داديم گمان نميكنم جاي بحث و ايرادي باشد . در مقاله

پيش گفتيم كه يكي از تفاوتهاي ازدواج موقت و ازدواج دائم مربوط به

توليد نسل است .

در ازدواج دائم هيچيك از زوجين بدون جلب رضايت ديگري نمي تواند از

زير بار تناسل شانه خالي كند . بر خلاف ازدواج موقت كه هر دو طرف

آزادند . در ازدواج موقت ، زن

صفحه69

نبايد مانع استمتاع مرد بشود ولي مي تواند بدون آنكه لطمه اي به استمتاع

مرد وارد آيد مانع حاملگي خود بشود و اين موضوع با وسائل ضد آبستني امروز

كاملا حل شده است .

عليهذا اگر زوجين در ازدواج موقت مايل باشند توليد فرزند كنند و

مسئوليت نگهداري و تربيت فرزند آتيه را بپذيرند توليد فرزند مي كنند .

بديهي است كه از نظر عاطفه طبيعي فرقي ميان فرزند زوجه دائم با زوجه

موقت نيست و اگر فرضا پدر يا مادر از وظيفه خود امتناع كند قانون آنها

را

مكلف و مجبور مي كند همانگونه كه در صورت وقوع طلاق قانون بايد دخالت

كند و مانع ضايع شدن حقوق فرزندان گردد و اگر مايل نباشند كه توليد فرزند

نمايند و هدفشان از ازدواج موقت فقط تسكين غريزه است از بوجود آمدن

فرزند جلوگيري ميكنند .

همچنانكه ميدانيم كليسا جلوگيري از آبستني را امر نامشروع ميداند ولي

از نظر اسلام اگر زوجين از اول مانع پيدايش فرزند بشوند مانعي ندارد اما

اگر نطفه منعقد شد و هسته اولي تكوين فرزند بوجود آمد اسلام بهيچوجه اجازه

معدوم كردن آن را نمي دهد .

اينكه فقهاي شيعه مي گويند هدف ازدواج دائم توليد نسل است و هدف

ازدواج موقت ، استمتاع و تسكين غريزه است همين منظور را بيان مي كنند .

انتقادات

نويسنده چهل پيشنهاد ، در شماره 87 مجله زن روز نكاح منقطع را مورد نقد

قرار داده است .

اولا ميگويد : " موضوع قانون نكاح يا ازدواج منقطع طوري ناراحت كننده

است كه حتي نويسندگان قانون ازدواج نتوانسته اند در خصوص آن شرح و تفصيل

بدهند . مثل اينكه از

صفحه70

كار خودشان ناراضي بوده اند كه فقط براي حفظ ظاهر ، بموجب مواد 1075 -

1076 - 1077 الفاظ و عباراتي سر هم بندي كرده گذشته اند .

تنظيم كنندگان مواد قانوني مربوط به نكاح منقطع ( متعه ) طوري از كار

خودشان ناراضي بوده اند كه اساسا عقد مزبور را تعريف نكرده اند و تشريفات

و شرايط آنرا توضيح نداده اند . . . "

سپس آقاي نويسنده خودشان اين نقص قانون مدني را جبران ميكنند و نكاح

منقطع را تعريف ميكنند و ميگويند " نكاح مزبور عبارت است از اينكه زن

مجرد در برابر اخذ اجرت و دستمزد معين و مشخص در مدت

و زماني معلوم و

معين ولو چند ساعت و يا چند دقيقه خودش را براي قضاي شهوت و تمتع و

اجراي اعمال جنسي در اختيار مرد ميگذارد " .

آنگاه ميگويند : " براي ايجاب و قبول عقد نكاح مزبور در كتب فقه

شيعه الفاظ عربي مخصوص ذكر شده است كه قانون مدني به آنها اشاره و توجه

نكرده و مثل اينكه از نظر قانون گذار بهر لفظي كه دلالت بر مقصود بالا (

يعني مفهوم اجاره و دستمزد گرفتن ) نمايد ولو غير عربي هم باشد واقع

ميشود " .

از نظر آقاي نويسنده :

الف - قانون مدني ، نكاح منقطع را تعريف نكرده و شرايط آنرا توضيح

نداده است .

ب - ماهيت نكاح منقطع اينست كه زن خود را در مقابل دستمزد معيني

بمردي اجاره ميدهد .

ج - از نظر قانون مدني ، هر لفظي كه دلالت بر مفهوم مورد اجاره واقع

شدن زن بكند براي ايجاب و قبول نكاح منقطع كافي است .

من از آقاي نويسنده دعوت ميكنم يك بار ديگر قانون مدني را مطالعه

كنند و با دقت مطالعه كنند و همچنين از خوانندگان

صفحه71

مجله زن روز خواهش ميكنم هر طور هست يك نسخه از قانون مدني تهيه و در

قسمتهاي ذيل دقت كنند .

در قانون مدني ، فصل ششم از كتاب نكاح ، مخصوص نكاح منقطع است و سه

جمله ساده هم بيش نيست . اول اينكه نكاح وقتي منقطع است كه براي مدت

معيني واقع شده باشد .

دوم اينكه مدت نكاح منقطع بايد كاملا معين شود ، سوم اينكه احكام مربوط

به مهر و ارث در نكاح منقطع همان است كه در فصلهاي مربوط به مهر و

ارث

گفته شده است .

نويسنده محترم چهل پيشنهاد خيال كرده است كه آنچه از اول كتاب نكاح

در پنج فصل گفته شده است همه مربوط به نكاح دائم است و تنها اين سه

ماده به نكاح منقطع مربوط است . غافل از اينكه تمام مواد آن پنج فصل جز

آنجا كه تصريح شده است مانند ماده 1069 و يا آنچه مربوط بطلاق است ،

مشترك است ميان نكاح دائم و منقطع مثلا ماده 1062 كه ميگويد : " نكاح

واقع ميشود بايجاب و قبول بالفاظيكه صريحا دلالت بر قصد ازدواج نمايد "

مخصوص نكاح دائم نيست ، بهر دو نكاح مربوط است . شرائطي كه براي عاقد

يا عقد يا زوجين ذكر كرده است نيز مربوط بهر دو نكاح است . اگر قانون

مدني نكاح منقطع را تعريف نكرده است براي اينست كه نيازي به تعريف

نداشته است . همچنانكه نكاح دائم را نيز تعريف نكرده است و مستغني از

تعريف دانسته است . قانون مدني هر لفظ صريحي كه دلالت بر ازدواج و وقوع

زوجيت بكند براي عقد كافي دانسته است خواه در نكاح دائم ، خواه در نكاح

منقطع . ولي اگر لفظي مفهوم ديگري غير از زوجيت داشته باشد از قبيل

معاوضه و داد و ستد و اجاره و كرايه براي صحت عقد نكاح چه دائم و چه

منقطع كافي نيست .

صفحه72

من بموجب اين نوشته متعهد ميشوم كه اگر عده اي از قضات فاضل و

كارشناسان واقعي قانون كه خوشبختانه در دادگستري زيادند تشخيص دادند كه

ايراد وارده بر قانون مدني كه در بالا شرح داده شده وارد است ، من از هم

اكنون از انتقاد ساير نوشته هاي زن

روز خودداري ميكنم .

صفحه73

ازدواج موقت و مسأله حرمسرا

يكي از سوژه هائيكه مغرب زمين عليه مشرق زمين در دست دارد و برخ او

ميكشد و برايش فيلمها و نمايشنامه ها تهيه كرده و ميكند ، مسئله تشكيل

حرمسراست كه متأسفانه در تاريخ مشرق زمين نمونه هاي زيادي ميتوان از آن

يافت .

زندگي برخي از خلفا و سلاطين مشرق زمين ، نمونه كاملي از اين ماجرا

بشمار ميرود و حرمسراسازي مظهر اتم و اكمل هوسراني و هواپرستي يك مرد

شرقي قلمداد ميگردد .

ميگويند - مجاز شمردن ازدواج موقت مساوي است با مجاز دانستن تشكيل

حرمسرا كه نقطه ضعف و مايه سرافكندگي مشرق زمين در برابر مغرب زمين

است . بلكه مساوي است با مجاز شمردن هوسراني و هوي پرستي كه بهر شكل و

هر صورت باشد منافي اخلاق و پيشرفت و عامل سقوط و تباهي است .

عين اين مطلب درباره تعدد زوجات گفته شده است . جواز تعدد زوجات را

به عنوان جواز تشكيل حرمسرا تفسير كرده اند .

ما درباره تعدد زوجات جداگانه بحث خواهيم كرد و اكنون بحث خود را

اختصاص ميدهيم به ازدواج موقت .

صفحه74

اين مسئله را از دو جهت بايد بررسي كرد : يكي از اين نظر كه عامل

تشكيل حرمسرا از جنبه اجتماعي چه بوده است ؟ آيا قانون ازدواج موقت در

تشكيل حرمسراهاي مشرق زمين تأثيري داشته است يا نه ؟

دوم اينكه آيا منظور از تشريع قانون ازدواج موقت اين بوده است كه

ضمنا وسيله هوسراني و حرمسرا سازي براي عده اي از مردان فراهم گردد ، يا

نه ؟

علل اجتماعي حرمسراسازي

اما بخش اول - پيدايش حرمسرا معلول دست بدست دادن دو عامل است .

اولين عامل حرمسرا سازي تقوا و عفاف زن است ، يعني شرائط اخلاقي و

اجتماعي محيط بايد طوري باشد كه

بزنان اجازه ندهد در حالي كه با مرد

بخصوصي رابطه جنسي دارند با مردان ديگر نيز ارتباط داشته باشند . در اين

شرائط مرد هوسران عياش متمكن چاره خود را منحصر مي بيند كه گروهي از زنان

را نزد خود گرد آورده حرمسرائي تشكيل دهد .

بديهي است كه اگر شرائط اخلاقي و اجتماعي ، عفاف و تقوا را بر زن لازم

نشمارد و زن رايگان و آسان خود را در اختيار هر مردي قرار دهد و مردان

بتوانند هر لحظه با هر زني هوسراني كنند و وسيله هوسراني همه جا و هر

وقت و در هر شرايطي فراهم باشد ، هرگز اينگونه مردان زحمت تشكيل

حرمسراهائي عريض و طويل با هزينه هنگفت و تشكيلات وسيع بخود نميدهند .

عامل ديگر ، نبودن عدالت اجتماعي است . هنگاميكه عدالت اجتماعي

برقرار نباشد ، يكي غرق دريا دريا نعمت و ديگري گرفتار كشتي كشتي فقر و

افلاس و بيچارگي باشد ، گروه

صفحه75

زيادي از مردان از تشكيل عائله و داشتن همسر محروم ميمانند و عدد زنان

مجرد افزايش مييابد و زمينه براي حرمسرا سازي فراهم ميگردد .

اگر عدالت اجتماعي برقرار و وسيله تشكيل عائله و انتخاب همسر براي

همه فراهم باشد قهرا هر زني به مرد معيني اختصاص پيدا ميكند و زمينه

عياشي و هوسراني و حرمسراسازي منتفي ميگردد .

مگر عده زنان چه قدر از مردان زيادتر است كه با وجود اينكه همه مردان

بالغ از داشتن همسر برخوردار باشند باز هم براي هر مردي و لااقل براي هر

مرد متمكن و پولداري امكان تشكيل حرمسرا باقي بماند ؟

عادت تاريخ اينست كه سرگذشت حرمسراهاي دربارهاي خلفا و سلاطين را

نشان دهد ، عيشها و عشرتهاي

آنها را مو بمو شرح دهد اما از توضيح و تشريح

محروميتها و ناكاميها و حسرتها و آرزو و بگور رفتنهاي آنانكه در پاي قصر

آنها جان داده اند و شرائط اجتماعي به آنها اجازه انتخاب همسر نميداده

است سكوت نمايند . ده ها و صدها زنانيكه در حرمسراها بسر ميبرده اند در

واقع حق طبيعي يك عده محروم و بيچاره بوده اند كه تا آخر عمر مجرد

زيسته اند .

مسلما اگر اين دو عامل معدوم گردد ، يعني عفاف و تقوا براي زن امر لازم

شمرده شود و كاميابي جنسي جز در كادر ازدواج ( اعم از دائم يا موقت )

ناممكن گردد و از طرف ديگر ناهمواريهاي اقتصادي ، اجتماعي از ميان برود

و براي همه افراد بالغ امكان استفاده از طبيعي ترين حق بشري يعني حق تاهل

فراهم گردد تشكيل حرمسرا امري محال و ممتنع خواهد بود .

يك نگاه مختصر به تاريخ نشان ميدهد كه قانون ازدواج موقت كوچكترين

تأثيري در تشكيل حرمسرا نداشته است . خلفاء

صفحه76

عباسي و سلاطين عثماني كه بيش از همه به اين عنوان شهرت دارند هيچكدام

پيرو مذهب شيعه نبوده اند كه از قانون ازدواج موقت استفاده كرده باشند .

سلاطين شيعه مذهب با آنكه ميتوانسته اند اين قانون را بهانه كار قرار

دهند هرگز بپايه خلفاء عباسي و سلاطين عثماني نرسيده اند . اين خود ميرساند

كه اين ماجرا معلول اوضاع خاص اجتماعي ديگر است .

آيا تشريع ازدواج موقت براي تأمين هوسراني است ؟

اما بخش دوم - در هر چيزي اگر بشود ترديد كرد در اين جهت نميتوان

ترديد كرد كه اديان آسماني عموما بر ضد هوسراني و هواپرستي قيام كرده اند

، تا آنجا كه در ميان پيروان غالب اديان ترك هوس راني و هواپرستي

بصورت تحمل رياضتهاي شاقه درآمده است .

يكي

از اصول واضح و مسلم اسلام مبارزه با هواپرستي است . قرآن كريم

هواپرستي را در رديف بت پرستي قرار داده است . در اسلام آدم " ذواق "

يعني كسي كه هدفش اينست كه زنان گوناگون را مورد كامجوئي و " چشش "

قرار دهد ملعون و مبغوض خداوند معرفي شده است . ما آنجا كه راجع به طلاق

بحث ميكنيم مدارك اسلامي اين مطلب را نقل خواهيم كرد .

امتياز اسلام از برخي شرايع ديگر به اينست كه رياضت و رهبانيت را

مردود ميشمارد ، نه اينكه هواپرستي را جايز Ƞمباح ميداند . از نظر اسلام

تمام غرائز اعم از جنسي و غيره بايد در حدود اقتضاء و احتياج طبيعت

اشباع و ارضاء گردد . اما اسلام اجازه نميدهد كه انسان آتش غرائز را دامن

بزند و آنها را بشكل

صفحه77

يك عطش پايان ناپذير روحي درآورد . از اينرو اگر چيزي رنگ هواپرستي يا

ظلم و بي عدالتي بخود بگيرد كافي است كه بدانيم مطابق منظور اسلام نيست .

جاي ترديد نيست كه هدف مقنن قانون ازدواج موقت اين نبوده است كه

وسيله عياشي و حرمسرا سازي براي مردم هواپرست و وسيله بدبختي و دربدري

براي يك زن و يك عده كودك فراهم سازد .

تشويق و ترغيب فراواني كه از طرف ائمه دين به امر ازدواج موقت شده

است ، فلسفه خاصي دارد كه عن قريب توضيح خواهم داد .

حرمسرا در دنياي امروز

اكنون ببينيم دنياي امروز با تشكيل حرمسرا چه كرده است ؟ دنياي امروز

رسم حرمسرا را منسوخ كرده است . دنياي امروز حرمسرا داري را كاري ناپسند

ميداند و عامل وجود آنرا از ميان برده است . اما كدام عامل ؟ آيا

عامل

ناهمواريهاي اجتماعي را از ميان برده است . و در نتيجه همه جوانان رو به

ازدواج آورده اند و از اين راه زمينه حرمسراسازي را از ميان برده است ؟

خير ، كار ديگري كرده است ، با عامل اول يعني عفاف و تقواي زن مبارزه

كرده ، و بزرگترين خدمت را از اينراه بجنس مرد انجام داده است . تقوا

و عفاف زن بهمان نسبت كه به زن ارزش ميدهد و او را عزيز و گرانبها

ميكند براي مرد مانع شمرده ميشود .

دنياي امروز كاري كرده است كه مرد عياش اين قرن نيازي به تشكيل

حرمسرا با آنهمه خرج و زحمت ندارد . براي مرد اين قرن از بركت تمدن

غرب همه جا حرمسراست . مرد اين قرن براي خود لازم نميداند كه باندازه

هارون الرشيد و فضل بن يحيي برمكي پول و قدرت داشته باشد تا باندازه

آنها جنس زن را

صفحه78

در نوعهاي مختلف و رنگهاي مختلف مورد بهره برداري قرار دهد .

براي مرد اين قرن داشتن يك اتومبيل سواري و ماهي دو سه هزار تومان

درآمد كافي است تا آنچنان وسيله عياشي و بهره برداري از جنس زن را فراهم

كند كه هارون الرشيد هم در خواب نديده است . هتلها و رستورانها و كافه ها

از پيشتر آمادگي خود را بجاي حرمسرا براي مرد اين قرن اعلام كرده اند .

جواني مانند عادل كوتوالي در اين قرن با كمال صراحت ادعا ميكند كه در

آن واحد بيست و دو معشوقه در شكلها و قيافه هاي مختلف داشته است ، چه

از اين بهتر براي مرد اين قرن . مرد اين قرن از بركت تمدن غربي چيزي از

حرمسراداري جز مخارج هنگفت و زحمت و دردسر

از دست نداده است .

اگر قهرمان هزار و يكشب سر از خاك بردارد و امكانات وسيع عيش و

عشرت و ارزاني و رايگاني زن امروز را ببيند ، بهيچ وجه حاضر به تشكيل

حرمسرا با آنهمه خرج و زحمت نخواهد شد . و از مردم مغرب زمين كه او را

از زحمت حرمسراداري معاف كرده اند تشكر خواهد كرد و بيدرنگ اعلام خواهد

كرد تعدد زوجات و ازدواج موقت ملغي ، زيرا اينها براي مردان در برابر

زنان تكليف و مسئوليت ايجاد ميكند .

اگر بپرسيد برنده اين بازي ديروز و امروز معلوم شد ، پس بازنده كيست

؟ متأسفانه بايد بگويم آنكه هم ديروز و هم امروز بازي را باخته است ، آن

موجود خوش باور و ساده دلي است كه بنام جنس زن معروف است .

منع خليفه از ازدواج موقت

ازدواج موقت از مختصات فقه جعفري است ، ساير رشته هاي فقهي اسلامي

آنرا مجاز نميشمارند . من بهيچوجه

صفحه79

مايل نيستم وارد نزاع اسلام برانداز شيعه و سني بشوم . در اينجا فقط اشاره

مختصري به تاريخچه اين مسئله ميكنم .

مسلمانان اتفاق و اجماع دارند كه در صدر اسلام ازدواج موقت مجاز بوده

است و رسول اكرم در برخي از سفرها كه بانها اجازه ازدواج موقت ميداده

است . و همچنين مورد اتفاق مسلمانان از همسران خود دور ميافتادند و در

ناراحتي بسر ميبردند به آنها اجازه ازدواج موقت ميداده است . و همچنين

مورد اتفاق مسلمانان است كه خليفه دوم در زمان خلافت خود نكاح منقطع را

تحريم كرد . خليفه دوم در عبارت معروف و مشهور خود چنين گفت : " دو

چيز در زمان پيغمبر روا بود من امروز آنها را ممنوع اعلام ميكنم و مرتكب

آنها را مجازات مينمايم : متعه زنها و متعه حج " .

گروهي از اهل تسنن عقيده دارند كه نكاح منقطع را پيغمبر اكرم خودش در

اواخر عمر ممنوع كرده بود و منع خليفه در واقع اعلام ممنوعيت آن از طرف

پيغمبر اكرم بوده است . ولي چنانكه ميدانيم عبارتي كه از خود خليفه

رسيده است خلاف اين مطلب را بيان ميكند .

توجيه صحيح اين مطلب همان است كه علامه كاشف الغطاء بيان كرده اند .

خليفه از آنجهت بخود حق داد اين موضوع را قدغن كند كه تصور ميكرد اين

مسئله داخل در حوزه اختيارات ولي امر مسلمين است هر حاكم و ولي امري

ميتواند از اختيارات خود بحسب مقتضاي عصر و زمان در اين گونه امور

استفاده كند .

بعبارت ديگر نهي خليفه نهي سياسي بود نه نهي شرعي و قانوني ، طبق آنچه

از تاريخ استفاده ميشود ، خليفه در دوره زعامت ، نگراني خود را از

پراكنده شدن صحابه در اقطار كشور تازه وسعت يافته اسلامي و اختلاط با ملل

تازه مسلمان پنهان نميكرد ، تا زنده بود مانع پراكنده شدن آنها از مدينه

بود ، بطريق اولي از امتزاج خوني آنها با تازه مسلمانان قبل از آنكه

تربيت

صفحه80

اسلامي عميقا در آنها اثر كند ناراضي بود و آنرا خطري براي نسل آينده

بشمار مي آورد ، و بديهي است كه اين علت امر موقتي بيش نبود . و علت

اين كه مسلمين آنوقت زير بار اين تحريم خليفه رفتند اين بود كه فرمان

خليفه را بعنوان يك مصلحت سياسي و موقتي تلقي كردند نه بعنوان يك

قانون دائم . والا ممكن نبود خليفه وقت بگويد پيغمبر چنان دستور داده

است و من چنين دستور ميدهم و مردم هم سخن او را بپذيرند .

ولي بعدها در اثر جريانات بخصوصي " سيره " خلفاي پيشين ، بالاخص دو

خليفه اول يك برنامه ثابت تلقي شد و كار تعصب ، به آنجا كشيد كه شكل

يك قانون اصلي بخود گرفت . لهذا ايرادي كه در اينجا بر برادران اهل

سنت ما وارد است بيش از آن است كه بر خود خليفه وارد است . خليفه

بعنوان يك نهي سياسي و موقت ( نظير تحريم تنباكو در قرن ما ) نكاح

منقطع را تحريم كرد . ديگران نميبايست به آن شكل ابديت بدهند .

بديهي است كه نظريه علامه كاشف الغطاء ناظر بدين نيست كه آيا دخالت

خليفه از اصل صحيح بود يا نبود ؟ و هم ناظر بدين نيست كه آيا مسأله

ازدواج موقت جزء مسائلي است كه ولي شرعي مسلمين مي تواند ولو براي مدت

موقت قدغن كند يا نه ؟ بلكه صرفا ناظر بدين جهت است كه آنچه در آغاز

صورت گرفت با اين نام و اين عنوان بود و به همين جهت مواجه با عكس

العمل مخالف از طرف عموم مسلمين نگرديد .

بهر حال نفوذ و شخصيت خليفه و تعصب مردم در پيروي از سيرت و روش

كشور داري او سبب شد كه اين قانون در محاق نسيان و فراموشي قرار گيرد و

اين سنت كه مكمل ازدواج دائم است و تعطيل آن ناراحتيها بوجود مي آورد

براي هميشه متروك بماند .

اينجا بود كه ائمه اطهار كه پاسداران دين مبين هستند

صفحه81

بخاطر اينكه اين سنت اسلامي ، متروك و فراموش نشود آنرا ترغيب و تشويق

فراوان كردند . امام جعفر صادق (

ع ) ميفرمود يكي از موضوعاتي كه من هرگز

در بيان آن تقيه نخواهم كرد موضوع متعه است .

و اينجا بود كه يك مصلحت و حكمت ثانوي با حكمت اولي تشريع نكاح

منقطع توأم شد و آن كوشش در احياء يك " سنت متروكه " است . بنظر

اين بنده آنجا كه ائمه اطهار مردان زن دار را از اين كار منع كرده اند به

اعتبار حكمت اولي اين قانون است خواسته اند بگويند اين قانون براي

مرداني كه احتياجي ندارند وضع نشده است . همچنان كه امام كاظم عليه

السلام به علي بن يقطين فرمود :

" تو را با نكاح متعه چه كار و حال آنكه خداوند تو را از آن بي نياز

كرده است " .

و به ديگري فرمود :

" اين كار براي كسي روا است كه خداوند او را با داشتن همسري از

اينكار بي نياز نكرده است . و اما كسي كه داراي همسر است ، فقط هنگامي

ميتواند دست باين كار بزند كه دسترسي بهمسر خود نداشته باشد " .

و اما آنجا كه عموم افراد را ترغيب و تشويق كرده اند بخاطر حكمت ثانوي

آن يعني " احياء سنت متروكه " بوده است . زيرا تنها ترغيب و تشويق

نيازمندان براي احياء اين سنت متروكه كافي نبوده است .

اين مطلب را بطور وضوح از اخبار و روايات شيعه ميتوان استفاده كرد .

بهر حال آنچه مسلم است اين است كه هرگز منظور و مقصود قانون گذار اول

از وضع و تشريع اين قانون و منظور ائمه اطهار از ترغيب و تشويق به آن

اين نبوده است كه وسيله هوسراني و

صفحه82

هواپرستي و حرمسرا سازي براي حيوان صفتان و يا

وسيله بيچارگي براي عده اي

زنان اغفال شده و فرزندان بي سرپرست فراهم كنند .

حديثي از علي عليه السلام

آقاي مهدوي نويسنده چهل پيشنهاد در شماره 87 مجله زن روز مينويسد :

در كتاب الاحوال الشخصيه تأليف شيخ محمد ابو زهره از اميرالمؤمنين نقل

شده است :

" « لا اعلم احدا تمتع و هو محصن الا رجمته بالحجاره » " .

آقاي مهدوي اين عبارت را اينچنين ترجمه كرده اند :

" هر گاه بدانم شخص نا اهلي متعه كرده است حد زناي محصن را بر او

جاري ساخته و سنگسارش خواهم كرد " .

اولا اگر بناست ما در مقابل گفتار اميرالمؤمنين عليه السلام تسليم باشيم

چرا اينهمه رواياتي كه از آنحضرت در كتب شيعه و غير شيعه در باب متعه

روايت شده كنار بگذاريم و به اين يك روايت كه ناقل آن يكي از علماء

اهل تسنن است و سند معلومي ندارد بچسبيم .

از سخنان بسيار پر ارزش اميرالمؤمنين اينست كه :

- " اگر عمر سبقت نمي جست و متعه را تحريم نميكرد ، احدي جز افراديكه

سرشت شان منحرف است زنا نميكرد " .

يعني اگر متعه تحريم نشده بود هيچكس از نظر غريزه اجبار بزنا پيدا

نميكرد . تنها كساني مرتكب اين عمل ميشدند كه همواره عمل خلاف قانون را

بر عمل قانوني ترجيح ميدهند .

ثانيا معني عبارت بالا اين است :

" هرگاه بدانم شخص زن داري متعه كرده است او را سنگسار مي كنم " .

صفحه83

من نميدانم چرا آقاي مهدوي كلمه " محصن " را كه بمعني مرد زن دار است

" نا اهل " ترجمه كرده اند .

عليهذا مقصود روايت اينست كه افراد زن دار حق ندارند نكاح منقطع كنند

! و اگر مقصود اين بود كه هيچكس حق ندارد متعه بگيرد

قيد " و هو محصن

" لغو بود . پس اين روايت اگر اصلي داشته باشد آن نظر را تأكيد ميكند

كه ميگويد :

" قانون متعه براي مردمان نيازمند به زن يعني افراد مجرد يا افرادي كه

همسرانشان نزدشان نيستند تشريع شده است " پس اين روايت دليل بر جواز

ازدواج موقت است نه دليل بر حرمت آن .

صفحه84

بخش سوم زن و استقلال اجتماعي

توضيحات

شوهر دادن قبل از تولد .

معاوضه دختران .

پيغمبر اكرم در پاسخ علي ( ع ) كه به خواستگاري حضرت زهرا ( ع ) آمده

بود فرمود : با زهرا در ميان مي گذارم .

نهضت اسلامي زن ، سفيد بود .

از نظر اسلام ، در اينكه پدر اختياردار مطلق نيست حرفي نيست .

مرد بنده شهوت است و زن اسير محبت .

اسلام ، زنرا بي اراده تلقي نكرده است ، بلكه او را در مقابل حس

شكارچيگري مرد حمايت كرده است .

بحثي درباره ولايت پدر بر دختر .

صفحه85

استقلال در انتخاب سرنوشت

دخترك نگران و هراسان آمد نزد رسول اكرم :

- يا رسول الله از دست اين پدر . . .

- . . . مگر پدرت با تو چه كرده است ؟

- برادر زاده اي دارد و بدون آن كه قبلا نظر مرا بخواهد مرا بعقد او

درآورده است .

- حالا كه او كرده است ، تو هم مخالفت نكن ، صحه بگذار و زن پسر

عمويت باش .

- يا رسول الله من پسر عمويم را دوست ندارم . چگونه زن كسي بشوم كه

دوستش ندارم ؟

- اگر او را دوست نداري ، هيچ . اختيار با خودت ، برو هر كس را

خودت دوست داري بشوهري انتخاب كن .

- اتفاقا او را خيلي دوست دارم و جز او كسي ديگر را دوست ندارم و زن

كسي غير از او نخواهم شد . اما چون پدرم بدون آنكه نظر مرا بخواهد اين

كار را كرده است ، عمدا آمدم با شما سئوال و جواب كنم تا از شما اين

جمله را بشنوم و به همه زنان اعلام كنم از اين پس پدران حق ندارند سر خود

هر

تصميمي

صفحه87

كه ميخواهند بگيرند و دختران را بهر كس كه دل خودشان ميخواهد شوهر دهند .

اين روايت را فقها مانند شهيد ثاني در مسالك و صاحب جواهر در جواهر

الكلام از طرق عامه نقل كرده اند . در جاهليت عرب ، مانند جاهليت غير

عرب ، پدران خود را اختياردار مطلق دختران و خواهران و احيانا مادران

خود ميدانستند و براي آنها در انتخاب شوهر ، اراده و اختياري قائل

نبودند . تصميم گرفتن حق مطلق پدر يا برادر و در نبودن آنها حق مطلق عمو

بود .

كار اين اختيارداري به آنجا كشيده بود كه پدران بخود حق ميدادند

دختراني را كه هنوز از مادر متولد نشده اند پيش پيش بعقد مرد ديگري در

آورند كه هر وقت متولد شد و بزرگ شد آن مرد حق داشته باشد آن دختر را

براي خود ببرد .

شوهر دادن قبل از تولد

در آخرين حجي كه پيغمبر اكرم انجام داد ، يكروز در حالي كه سواره بود و

تازيانه اي در دست داشت ، مردي سر راه بر آنحضرت گرفت و گفت :

- شكايتي دارم .

- بگو .

- در سالها پيش در دوران جاهليت ، من و طارق بن مرقع در يكي از

جنگلها شركت كرده بوديم . طارق وسط كار احتياج به نيزه اي پيدا كرد .

فرياد برآورد كيست كه نيزه اي بمن برساند و پاداش آنرا از من بگيرد ؟ من

جلو رفتم و گفتم چه پاداش ميدهي ؟ گفت قول ميدهم اولين دختري كه پيدا

كنم براي تو بزرگ كنم . من قبول كردم و نيزه خود را به او دادم . قضيه

گذشت . سالها سپري شد . اخيرا بفكر افتادم و اطلاع پيدا كردم او دختردار

شده و دختر رسيده اي در خانه دارد

. رفتم و قصه را بياد او آوردم

صفحه88

و دين خود را مطالبه كردم . اما او دبه درآورده و زير قولش زده ميخواهد

مجددا از من مهر بگيرد . اكنون آمده ام پيش تو ببينم آيا حق با من است

يا با او ؟

- دختر در چه سني است ؟

- دختر بزرگ شده . موي سپيد هم در سرش پيدا شده .

- اگر از من ميپرسي حق نه با تو است ، نه با طارق . برو دنبال كارت و

دختر بيچاره را بحال خود بگذار .

مردك غرق حيرت شد . مدتي پيغمبر خيره شد و نگاه كرد . در انديشه فرو

رفته بود كه اين چه جور قضاوتي است . مگر پدر اختياردار دختر خود نيست

؟ ! چرا اگر مهر جديدي هم بپدر دختر بپردازم و او بميل و رضاي خود دخترش

را تسليم من كند اين كار نارواست ؟

پيغمبر از نگاههاي متحيرانه او به انديشه مشوش او پي برد و فرمود :

- " مطمئن باش با اين ترتيب كه من گفتم نه تو گنهكار ميشوي و نه

رفيقت طارق " .

معاوضه دختران با خواهران

نكاح " شغار " يكي ديگر از مظاهر اختيارداري مطلق پدران نسبت به

دختران بود .

نكاح شغار يعني معاوضه كردن دختران . دو نفر كه دو دختر رسيده در خانه

داشتند با يكديگر معاوضه ميكردند به اين ترتيب كه هر يك از دو دختر مهر

آن ديگر بشمار ميرفت و به پدر او تعلق ميگرفت . اسلام اين رسم را نيز

منسوخ كرد .

صفحه89

پيغمبر اكرم دخترش زهرا را در انتخاب شوهر آزاد مي گذارد

پيغمبر اكرم خود چند دختر شوهر داد . هرگز اراده و اختيار آنها را از

آنها سلب نكرد . هنگامي كه علي بن ابي طالب ( ع ) براي خواستگاري زهراء

مرضيه ( ع ) نزد پيغمبر اكرم رفت ، پيغمبر اكرم فرمود تا كنون چند نفر

ديگر نيز به خواستگاري زهرا آمده اند و من شخصا با زهرا در ميان گذاشته ام

. اما او بعلامت نارضائي چهره خود را برگردانده است . اكنون خواستگاري

تو را به اطلاع او ميرسانم .

پيغمبر رفت نزد زهرا و مطلب را با دختر عزيزش در ميان گذاشت . ولي

زهرا بر خلاف نوبتهاي ديگر چهره خود را برنگرداند ، با سكوت خود رضايت

خود را فهماند . پيغمبر اكرم تكبير گويان از نزد زهرا بيرون آمد .

نهضت اسلامي زن ، سفيد بود

اسلام بزرگترين خدمتها را نسبت بجنس زن انجام داد . خدمت اسلام بزن

تنها در ناحيه سلب اختيار داري مطلق پدران نبود . بطور كلي به او حريت

داد ، شخصيت داد ، استقلال فكر و نظر داد ، حقوق طبيعي او را برسميت

شناخت . اما گامي كه اسلام در طريق حقوق زن برداشت با آنچه در مغرب

زمين ميگذرد و ديگران از آنها تقليد ميكنند دو تفاوت اساسي دارد .

اول در ناحيه روانشناسي زن و مرد : اسلام در اين زمينه اعجاز كرده است

. ما در ضمن مقالات آينده در اين باره بحث خواهيم كرد و نمونه هايي از آن

بدست خواهيم داد .

تفاوت دوم اينكه در اينست كه اسلام در عين آنكه زنانرا بحقوق

صفحه90

انسانيشان آشنا كرد و به آنها شخصيت و حريت و استقلال داد هرگز آنها را

به تمرد و عصيان

و طغيان و بدبيني نسبت بجنس مرد وادار نكرد .

نهضت اسلامي زن ، سفيد بود ، نه سياه و نه قرمز و نه كبود و نه بنفش .

احترام پدران را نزد دختران ، و احترام شوهران را نزد زنان از ميان نبرد

، اساس خانواده ها را متزلزل نكرد . زنان را بشوهرداري و مادري و تربيت

فرزندان بدبين نكرد . براي مردان مجرد و شكارچي اجتماع كه دنبال شكار

مفت ميگردند وسيله درست نكرد . زنان را از آغوش پاك شوهران و دختران

را از دامن پر مهر پدران و مادران تحويل صاحبان پست اداري و پولداران

نداد . كاري نكرد كه از آن سوي اقيانوسها ناله ها به آسمان بلند شود كه اي

واي كانون مقدس خانواده متلاشي شد ، اطمينان پدري از ميان رفت ، با

اينهمه فساد چه كنيم ؟ با اين همه بچه كشي و سقط جنين چه كنيم ؟ با چهل

درصد نوزاد زنا چه كنيم ؟ نوزاداني كه پدران آنها معلوم نيست و مادران

آنها چون آنها را در خانه پدري مهربان بدنيا نياورده اند علاقه اي به آنها

ندارند و همينكه آنها را به يك مؤسسه اجتماعي تحويل ميدهند هيچوقت

بسراغ آنها نمي آيند .

در كشور ما نيازمندي به نهضت زن هست . اما نهضت سفيد اسلامي نه نهضت

سياه و تيره اروپائي .

نهضتي كه دست جوانان شهوت پرست از شركت و دخالت در آن كوتاه باشد

، نهضتي كه براستي از تعليمات عاليه اسلامي سرچشمه بگيرد ، نه اينكه بنام

تغيير قانون مدني ، قوانين مسلم اسلامي دستخوش هوا و هوس قرار گيرد ،

نهضتي كه در درجه اول به يك بررسي عميق و منطقي بپردازد تا روشن

كند در

اجتماعاتي كه نام اسلام بر خود نهاده اند چه اندازه تعليمات اسلامي اجرا

ميگردد .

صفحه91

اگر بياري خدا توفيق ادامه اين مقالات همراه باشد پس از آنكه در همه

مسائل لازم بحث خود را بپايان رسانديم كارنامه نهضت اسلامي زن را منتشر

خواهيم كرد . آنوقت زن ايراني خواهد ديد مي تواند نهضتي بپا كند كه هم نو

و دنيا پسند و منطقي باشد و هم از فلسفه مستقل چهارده قرني خودش سرچشمه

گرفته باشد ، بدون اينكه دست در يوزگي بطرف دنياي غرب دراز كرده باشد.

مسأله اجازه پدر

مسئله اي كه از نظر ولايت پدران بر دختران مطرح است اينست كه آيا در

عقد دوشيزگان كه براي اولين بار شوهر ميكنند اجازه پدر نيز شرط است يا

نه ؟

از نظر اسلام چند چيز مسلم است :

پسر و دختر هر دو از نظر اقتصادي استقلال دارند . هر يك از دختر و پسر

اگر بالغ و عاقل باشند و بعلاوه رشيد باشند يعني از نظر اجتماعي آن اندازه

رشد فكري داشته باشند كه بتوانند شخصا مال خود را حفظ و نگهداري كنند

ثروت آنها را بايد در اختيار خودشان قرار داد . پدر يا مادر يا شوهر يا

برادر و يا كس ديگر حق نظارت و دخالت ندارد .

مطلب مسلم ديگر مربوط به امر ازدواج است . پسران اگر بسن بلوغ برسند

و واجد عقل و رشد باشند خود اختياردار خود هستند و كسي حق دخالت ندارد .

اما دختران : دختر اگر يكبار شوهر كرده است و اكنون بيوه است ، قطعا از

لحاظ اينكه كسي حق دخالت در كار او ندارد مانند پسر است . و اگر دوشيزه

است و اولين بار است كه ميخواهد با مردي پيمان زناشوئي

ببندد چطور ؟

در اينكه پدر اختياردار مطلق او نيست و نميتواند بدون ميل و رضاي او ،

او را به هر كس كه دلش مي خواهد شوهر

صفحه92

بدهد حرفي نيست . چنانكه ديديم پيغمبر اكرم صريحا در جواب دختري كه

پدرش بدون اطلاع و نظر او ، او را شوهر داده بود فرمود اگر مايل نيستي

ميتواني با ديگري ازدواج كني . اختلافي كه ميان فقها هست در اين جهت

است كه آيا دوشيزگان حق ندارند بدون آنكه موافقت پدران را جلب كنند

ازدواج كنند و يا موافقت پدران بهيچ وجه شرط صحت ازدواج آنها نيست ؟

البته يك مطلب ديگر نيز مسلم و قطعي است كه اگر پدران بدون جهت از

موافقت با ازدواج دختران خود امتناع كنند حق آنها ساقط ميشود و دختران

در اينصورت به اتفاق همه فقهاي اسلام در انتخاب شوهر آزادي مطلق دارند .

راجع باينكه آيا موافقت پدر شرط است يا نه ؟ چنانكه گفتيم ميان فقهاء

اختلاف است و شايد اكثريت فقها خصوصا فقهاي متأخر موافقت پدر را شرط

نميدانند ولي عده اي هم آنرا شرط ميدانند . قانون مدني ما از دسته دوم كه

فتواي آنها مطابق احتياط است پيروي كرده است .

چون مطلب يك مسئله مسلم اسلامي نيست از نظر اسلامي درباره آن بحث

نميكنيم ولي از نظر اجتماعي لازم ميدانم در اين باره بحث كنم . بعلاوه نظر

شخصي خودم اينست كه قانون مدني از اينجهت راه صوابي رفته است .

مرد بنده شهوت است و زن اسير محبت

فلسفه اينكه دوشيزگان لازم است - يا لااقل خوب است - بدون موافقت

پدران با مردي ازدواج نكنند ناشي از اين نيست كه دختر قاصر شناخته شده و

از لحاظ رشد اجتماعي كمتر از مرد بحساب آمده

است . اگر به اين جهت بود

چه فرقي است ميان بيوه و دوشيزه كه بيوه شانزده ساله نيازي به موافقت

پدر ندارد و دوشيزه هجده ساله طبق اين قول نياز دارد . بعلاوه اگر دختر

صفحه93

از نظر اسلام در اداره كار خودش قاصر است چرا اسلام بدختر بالغ رشيد

استقلال اقتصادي داده است و معاملات چند صد ميليوني او را صحيح و مستغني

از موافقت پدر يا برادر يا شوهر ميداند ؟ اين مطالب فلسفه ديگري دارد

كه گذشته از جنبه ادله فقهي ، از اين فلسفه نميتوان چشم پوشيد و به

نويسندگان قانون مدني بايد آفرين گفت :

اين مطلب به قصور و عدم رشد عقلي و فكري زن مربوط نيست . به گوشه اي

از روانشناسي زن و مرد مربوط است . مربوط است بحس شكارچي گري مرد از

يك طرف و به خوش باوري زن نسبت به وفا و صداقت مرد از طرف ديگر .

مرد بنده شهوت است و زن اسير محبت . آنچه مرد را ميلغزاند و از پا

در مي آورد شهوت است ، و زن باعتراف روانشناسان صبر و استقامتش در

مقابل شهوت از مرد بيشتر است . اما آن چيزي كه زن را از پا در مي آورد و

اسير مي كند اينست كه نغمه محبت و صفا و وفا و عشق از دهان مردي بشنود .

خوش باوري زن در همينجاست .

زن مادامي كه دوشيزه است و هنوز صابون مردان به جامه اش نخورده است ،

زمزمه هاي محبت مردان را بسهولت باور ميكند .

نميدانم نظريات پروفسور ريك ، روانشناس امريكائي را تحت عنوان : "

دنيا براي مرد و زن يك جور نيست " در شماره 90 مجله زن روز خوانديد يا

نخوانديد ؟ او

ميگويد : بهترين جمله اي كه يكمرد ميتواند بزني بگويد ،

اصطلاح " عزيزم ، تو را دوست دارم " است . هم او ميگويد : " خوشبختي

براي يك زن يعني بدست آوردن قلب يكمرد و نگهداري او براي تمام عمر ".

رسول اكرم ، آن روانشناس خدائي ، اين حقيقت را

صفحه94

چهارده قرن پيش به وضوح بيان كرده است . مي فرمايد : " سخن مرد به زن

" تو را دوست دارم ، هرگز از دل زن بيرون نمي رود "

مردان شكارچي از اين احساس زن همواره استفاده ميكنند . دام " عزيزم ،

از عشق تو ميميرم " براي شكار دختراني كه درباره مردان تجربه اي ندارند

بهترين دامها است .

در اين روزها داستان زني بنام افسر كه ميخواست خودكشي كند و مردي بنام

جواد كه او را اغفال كرده بود سر زبانها بود و كارشان بدادسرا كشيد . آن

مرد براي اغفال افسر از فورمول فوق استفاده ميكند و افسر طبق نقل مجله زن

روز چنين مي گويد :

" اگر چه با او حرف نميزدم اما دلم مي خواست هر روز و هر ساعت او را

ببينم " .

" عاشقش نشده بودم . اما بعشقي كه ابراز ميداشت نياز روحي داشتم .

همه زنها همينطورند قبل از آنكه عشق را دوست داشته باشند عاشق را دوست

دارند و هميشه براي دختران و زنان پس از پيدا شدن عاشق عشق بوجود مي آيد

. من نيز از اين قاعده مستثني نبودم " .

تازه اين يك زن بيوه و تجربه ديده است . واي بحال دختران نا آزموده .

اينجاست كه لازم است دختر مرد ناآزموده ، با پدرش كه از احساسات

مردان بهتر آگاه است و پدران

جز در شرايط استثنائي براي دختران خير و

سعادت ميخواهند مشورت كند و لزوما موافقت او را جلب كند .

در اينجا قانون بهيچوجه زن را تحقير نكرده است ، بلكه دست حمايت خود

را روي شانه او گذاشته است . اگر پسران ادعا كنند كه چرا قانون ما را

ملزوم به جلب موافقت پدران يا مادران نكرده است ، آنقدر دور از منطق

نيست كه كسي بنام

صفحه95

دختران بلزوم جلب موافقت پدران اعتراض كند .

من تعجب ميكنم از كسانيكه هر روز با داستانهائي از قبيل داستان بيوك

و زهره و عادل و نسرين مواجه هستند و مي بينند و ميشنوند و باز هم دختران

را به تمرد و بي اعتنائي نسبت به اولياءشان توصيه ميكنند .

اين كارها از نظر من نوعي تباني است ميان افرادي كه مدعي دلسوزي نسبت

به زن هستند و ميان صيادان و شكارچيان زن در عصر امروز ، اينها براي آنها

طعمه درست ميكنند ، تير آوري مينمايند و شكارها را بسوي آنها رم ميدهند .

نويسنده 40 پيشنهاد در شماره 88 مجله زن روز ميگويد : " ماده 1043

مخالف و ناقض همه مواد قانوني مربوط به بلوغ و رشد است . و نيز مخالف

اصل آزادي انسانها و منشور ملل متحد است . . . "

مثل اينكه نويسنده چنين تصور كرده است كه مفاد ماده مزبور اينست كه

پدران حق دارند از پيش خود دختران را بهر كس كه بخواهند شوهر دهند . يا

حق دارند بي جهت مانع ازدواج دختران خود بشوند .

اگر اختيار ازدواج بدست خود دختران باشد و موافقت پدر را شرط صحت

ازدواج بدانيم آنهم بشرط اينكه پدر سوء نيت يا كج سليقگي خاصي

كه مانع

ازدواج دختر بشود نداشته باشد چه عيبي دارد و چه منافاتي با اصل آزادي

انسانها دارد ؟ اين يك احتياط و مراقبتي است كه قانون براي حفظ زن

تجربه نكرده كرده است و ناشي از نوعي سوء ظن بطبيعت مرد است .

نويسنده مزبور ميگويد :

- " قانونگذار ما دختر را در سن سيزده سالگي ، پيش از آنكه رشد فكري

پيدا كند و اصولا معني ازدواج و همسر

صفحه96

بودن و همسر داشتن را بدرستي درك كند صالح براي ازدواج ميداند و اجازه

ميدهد يك چنين موجودي كه هنوز براي خريد و فروش چند كيلو سبزي صلاحيت

ندارد ازدواج كند و براي خودش شريك زندگي مادام العمر انتخاب نمايد .

اما بدختري كه بيست و پنج يا چهل سال دارد و درس خوانده و دانشگاه ديده

است و بمقام عالي از دانش رسيده است اجازه نميدهد بدون اجازه و تصويب

پدر يا جد پدري عوام و بيسواد خود ازدواج كند . . . "

اولا از كجاي قانون استفاده ميشود كه دختر سيزده ساله ميتواند بدون

اجازه پدر ازدواج كند و دختر بيست و پنج يا چهل ساله دانشگاه ديده نمي

تواند ؟ ثانيا شرطيت اجازه پدر در حدودي است كه از عاطفه پدري و درك

احساسات مرد نسبت به زنان سرچشمه ميگيرد و اگر شكل مانع تراشي بخود

بگيرد اعتبار ندارد .

ثالثا گمان نميكنم يك نفر قاضي تا كنون پيدا شده باشد و مدعي شده باشد

كه از نظر قانون مدني رشد عقلي و فكري در ازدواج شرط نيست و يك دختر

سيزده ساله كه بقول نويسنده معني ازدواج و انتخاب همسر را نميفهميد

ميتواند ازدواج كند . قانون مدني

در ماده 211 چنين مي گويد : " براي

اينكه متعاملين اهل محسوب شوند بايد بالغ و عاقل و رشيد باشند " . هر

چند در اين جمله كلمه متعاملين بكار رفته و باب نكاح باب معامله نيست

، اما چون دنباله يك عنوان كلي است ، ( عقود ، معاملات و الزامات ) كه

از ماده 181 آغاز مي شود ، كارشناسان قانون مدني ماده 211 را بعنوان "

اهليت عام " تلقي كرده اند كه در همه عقود لازم است .

در تمام قباله هاي قديم نام مرد را پس از " البالغ العاقل -

صفحه97

الرشيد " و نام زن را پس از " البالغه العاقله الرشيده " ذكر ميكردند .

چگونه ممكن است نويسندگان قانون مدني از اين نكته غافل مانده باشند ؟!

نويسندگان قانون مدني باور نميكرده اند كه كار انحطاط فكري به اينجا

بكشد كه با آنكه اهليت عام را ذكر كرده اند لازم باشد كه مجددا ماده اي در

باب نكاح به بلوغ و عقل و رشد اختصاص دهند .

يكي از شارحين قانون مدني ( آقاي دكتر سيدعلي شايگان ) ماده 1064 را كه

ميگويد : " عاقد بايد بالغ و عاقل و قاصد باشد " بخيال اينكه مربوط

بزوجين است و اهليت آنها را براي نكاح بيان ميكند و شرط رشد را ذكر

نكرده است ، با ماده 211 كه اهليت عام را ذكر كرده است منافي دانسته و

سپس در مقام توجيه برآمده است . در صورتيكه ماده 1064 مربوط به عاقد

است و لازم نيست عاقد رشيد باشد .

آنچه در اينمورد قابل اعتراض است عمل مردم ايراني است نه قانون مدني

و نه قانون اسلام . در ميان مردم ما غالب پدران هنوز مانند دوران

جاهليت

، خود را اختياردار مطلق ميدانند و اظهار نظر دختر را در امر انتخاب

همسر و شريك زندگي و پدر فرزندان آينده اش ، بي حيائي و خارج از نزاكت

ميدانند و به رشد فكري دختر كه لزوم آن از مسلمات اسلام است توجهي

نميكنند . چه بسيار است عقدهائي كه قبل از رشد دختران صورت ميگيرد و

شرعا باطل و بلا اثر است .

عاقدها از رشد دختر تحقيق و جستجو نميكنند . بلوغ دختر را كافي مي دانند

. در صورتيكه ميدانيم چه داستانها از علماء بزرگ

صفحه98

در زمينه آزمايش رشد عقلي و فكري دختران در دست است . بعضي از علماء

رشد ديني دختر را شرط ميدانسته اند . تنها به عقد بستن دختري تن ميدادند

كه در اصول دين بتواند استدلال كند و متأسفانه غالب اولياء اطفال و

عاقدها اين مراعاتها را نميكنند .

اما مثل اينكه بنا نيست عمل اين مردم انتقاد شود ، بايد همه كاسه ها و

كوزه ها ر ا سر قانون مدني شكست و افكار مردم را متوجه معايب قانون مدني

كه زائيده قوانين اسلامي است كرد .

ايرادي كه بنظر من بر قانون مدني وارد است مربوط بماده 1042 است .

اين ماده ميگويد :

" بعد از رسيدن به سن پانزده سال تمام نيز اناث نميتوانند مادام كه

بسن هيجده سال تمام نرسيده اند بدون اجازه ولي خود شوهر كنند " .

طبق اين ماده دختر ميان پانزده و هجده هر چند بيوه باشد بدون اجازه ولي

نمي تواند شوهر كند . در صورتيكه نه از نظر فقه شيعه و نه از نظر اعتبار

عقلي اگر زني واجد شرايط بلوغ و رشد باشد و يك بار هم شوهر كرده است

لزومي ندارد كه موافقت

پدر را جلب كند .

صفحه99

بخش چهارم اسلام و تجدد زندگي

توضيحات

مقتضيات زمان .

دين و مقتضيات زمان از نظر نهرو .

خاصيت انطباق اسلام با پيشرفتهاي زندگي اعجاب خارجيان را برانگيخته

است .

اسلام براي احتياجات ثابت ، قوانين ثابت و براي احتياجات متغير ،

وضع ناثابت و متغيري در نظر گرفته است .

اگر همه چيز را با زمان منطبق كنيم پس خود زمان را با چه چيز منطبق

سازيم ؟

فكر عدم انطباق اسلام با زمان ناشي از جمود گروهي و جهالت گروهي ديگر

است .

قرآن جامعه اسلامي را به گياهي كه در حال رشد است تشبيه مي كند .

كلمه " پديده قرن " خانواده هاي بي شماري را متلاشي كرده است .

جامد جز با كهنه خو نمي گيرد ، و جاهل هر فسادي را به نام مقتضيات زمان

موجه مي شمارد .

پيچ و لولاهائي كه در ساختمان قوانين اسلامي به كار رفته و به آنها

خاصيت تحرك و انعطاف داده است .

كلاه لگني حرام نيست ، طفيليگري حرام است .

اسلام براي قاعده ضرر و قاعده حرج حق " وتو " قائل شده است .

صفحه101

اسلام و تجدد زندگي ( 1 )
مقتضيات زمان

اينجانب در مقدمه كتاب " انسان و سرنوشت " كه مسئله عظمت و

انحطاط مسلمين را بررسي كرده ام تحقيق در علل انحطاط مسلمين را در سه بخش

قابل بررسي دانسته ام : بخش اسلام ، بخش مسلمين ، بخش عوامل بيگانه .

در آن مقدمه ، يكي از موضوعات بيست و هفتگانه اي كه بررسي و تحقيق در

آنها را لازم شمرده ام همين موضوع است و وعده داده ام كه رساله اي تحت

عنوان " اسلام و مقتضيات زمان " در اين زمينه منتشر كنم و البته

يادداشتهاي زيادي قبلا براي آن تهيه كرده ام .

در اين سلسله مقالات نميتوان تمام مطالبي كه بايد بصورت يك رساله

درآيد

، گنجانيد ، ولي تا آنجا كه اجمالا ذهن خوانندگان محترم اين مقالات

را درباره اين موضوع روشن كنم توضيح خواهم داد .

صفحه103

موضوع مذهب و پيشرفت از موضوعاتي است كه بيشتر و پيشتر از آنكه براي

ما مسلمانان مطرح باشد براي پيروان ساير مذاهب مطرح بوده است . بسياري

از روشنفكران جهان فقط از آن جهت مذهب را ترك كرده اند كه فكر

ميكرده اند ميان مذهب و تجدد زندگي ناسازگاري است . فكر ميكرده اند لازمه

دينداري توقف و سكون و مبارزه با تحرك و تحول است ، و به عبارت ديگر

خاصيت مذهب را ثبات و يك نواختي و حفظ شكلها و صورتهاي موجود

ميدانسته اند .

نهرو نخست وزير فقيد هند عقايد ضد مذهبي داشته است و بهيچ دين و

مذهبي معتقد نبوده است . از گفته هاي وي چنين بر مي آيد كه چيزي كه وي را

از مذهب متنفر كرده است ، جنبه " دگم " و يكنواختي مذهب است .

نهرو در اواخر عمر در وجود خودش و در جهان يك ( خلاء ) احساس ميكند و

معتقد ميشود اين خلاء را جز نيروي معنوي نميتواند پر كند . در عين حال از

نزديك شدن به مذهب بخاطر همان حالت جمود و يكنواختي كه فكر ميكند در

هر مذهبي هست وحشت ميكند .

يك روزنامه نگار هندي بنام كارانجيا در اواخر عمر نهرو با وي مصاحبه اي

بعمل آورده است ( بفارسي چاپ شده است ) و ظاهرا آخرين اظهار نظري است

كه نهرو درباره مسائل كلي جهاني كرده است .

كارانجيا آنجا كه راجع به گاندي با وي مذاكره ميكند مي گويد : بعضي از

روشنفكران و عناصر مترقي عقيده دارند كه گاندي جي با راه حلهاي احساساتي

و روشهاي

معنوي و روحاني

صفحه104

خود اعتقادات ابتدائي شما را به سوسياليسم علمي متزلزل و ضعيف ساخت .

نهرو ضمن جوابي كه ميدهد ميگويد : استفاده از روشهاي معنوي و روحاني

نيز لازم و خوب است . من هميشه در اين مورد با گاندي جي هم عقيده بودم و

چه بسا كه امروز استفاده از اين وسائل را لازمتر ميشمارم زيرا امروز در

برابر خلاء معنوي تمدن جديدي كه رواج ميپذيرد بيش از ديروز بايد پاسخهاي

معنوي و روحاني بيابيم .

كارانجيا سپس راجع به ماركسيسم از وي سؤالاتي ميكند و نهرو برخي

نارسائي هاي ماركسيسم را گوشزد ميكند و دوباره همان راه حلهاي روحي را طرح

ميكند . در اين وقت كارانجيا بوي ميگويد :

آقاي نهرو ، آيا اظهارات شما كه اكنون از مفاهيم راه حلهاي اخلاقي و

روحي سخن ميگوئيد ميان جنابعالي با جواهر لعل ديروز ( يعني خود نهرو در

زمان جواني ) تفاوتي بوجود نمي آورد ؟

آنچه شما ميگوئيد اين تصور را ايجاد ميكند كه آقاي نهرو در شامگاه

عمرش در جستجوي خداوند برآمده است .

نهرو ميگويد آري ، من تغيير يافته ام ، تأكيد من بر روي موازين و راه

حلهاي اخلاقي و روحي بدون توجه و نادانسته نيست . . . سپس خود وي ميگويد

: " اكنون اين مسئله پيش مي آيد كه چگونه ميتوان اخلاق و روحيات را به

سطح عاليتري بالا برد " و اينطور جواب ميدهد : بديهي است براي اين

منظور مذهب وجود دارد ، اما متأسفانه مذهب به شكلي كوته نظرانه و به

صورت پيروي از دستورهاي خشك و قالبي و انجام بعضي تشريفاتي معين پائين

آمده

صفحه105

است . شكل ظاهري و صدف خارجي آن باقيمانده است در حالي

كه روح و مفهوم

واقعي آن از ميان رفته است .

اسلام و مقتضيات زمان

در ميان اديان و مذاهب هيچ دين و مذهبي مانند اسلام در شئون زندگي مردم

مداخله نكرده است . اسلام در مقررات خود به يك سلسله عبادات و اذكار و

اوراد و يك رشته اندرزهاي اخلاقي اكتفا نكرده است ، همانطوريكه روابط

بندگان با خدا را بيان كرده است خطوط اصلي روابط انسانها و حقوق و

وظايف افراد را نسبت بيكديگر نيز در شكلهاي گوناگون بيان كرده است .

قهرا پرسش انطباق با زمان درباره اسلام كه چنين ديني است بيشتر مورد

پيدا ميكند .

خصلت انطباق اسلام با زمان از نظر خارجيان

اتفاقا بسياري از دانشمندان و نويسندگان خارجي ، اسلام را از نظر قوانين

اجتماعي و مدني مورد مطالعه قرار داده اند و قوانين اسلامي را بعنوان يك

سلسله قوانين مترقي ستايش كرده و خاصيت زنده و جاويد بودن اين دين و

قابليت انطباق قوانين آن را با پيشرفتهاي زمان مورد توجه و تمجيد قرار

داده اند .

برنارد شاو نويسنده معروف و آزاد فكر انگليسي گفته است : " من هميشه

نسبت بدين محمد بواسطه خاصيت زنده بودن عجيبش نهايت احترام را

داشته ام . بنظر من اسلام تنها مذهبي است كه استعداد توافق و تسلط بر

حالات گوناگون و صور متغير زندگي و مواجهه با قرون مختلف را دارد .

صفحه106

" چنين پيش بيني ميكنم و از همين اكنون آثار آن پديدار شده است كه

ايمان محمد مورد قبول اروپاي فردا خواهد بود .

" روحانيون قرون وسطي در نتيجه جهالت يا تعصب ، شمايل تاريكي از

آئين محمد رسم ميكردند ، او بچشم آنها از روي كينه و عصبيت ضد مسيح جلوه

كرده بود ، من درباره اين مرد اين مرد فوق العاده مطالعه كردم و به اين

نتيجه رسيدم كه نه تنها ضد

مسيح نبوده بلكه بايد نجات دهنده بشريت

ناميده شود . بعقيده من اگر مردي چون او صاحب اختيار دنياي جديد بشود

طوري در حل مسائل و مشكلات دنيا توفيق خواهد يافت كه صلح و سعادت آرزوي

بشر تأمين خواهد شد " .

دكتر شبلي شميل يك عرب لبناني مادي مسلك است . او براي اولين بار

بنياد انواع دارون را بضميمه شرح بوخنر آلماني ، بعنوان حربه اي عليه

عقائد مذهبي ، بزبان عربي ترجمه كرد و در اختيار عربي زبانان قرار داد .

وي با آنكه ماترياليست است از اعجاب و تحسين نسبت باسلام و عظمت

آورنده آن خودداري نميكند و همواره اسلام را بعنوان يك آئين زنده و قابل

انطباق با زمان ستايش ميكند .

اين مرد در جلد دوم كتابي كه بنام فلسفه النشوء والارتقاء بعربي منتشر

كرده است مقاله اي دارد تحت عنوان " القرآن والعمران " اين مقاله را

در رد يكي از خارجيان كه به كشورهاي اسلامي مسافرت كرده و اسلام را مسئول

انحطاط مسلمين دانسته نوشته است .

شبلي شميل سعي دارد در اين مقاله ثابت كند كه علت انحطاط مسلمين

انحراف از تعاليم اجتماعي اسلامي است نه اسلام و آن عده از غربي ها كه به

اسلام حمله ميكنند يا اسلام را نمي شناسند و

صفحه107

يا سوء نيت دارند و ميخواهند با بد بين كردن شرقي ها بقوانين و مقرراتي

كه بهرحال از ميان خودشان برخاسته ، طوق بندگي خود را بگردن آنها بگذارند .

در عصر ما اين پرسش كه آيا اسلام با مقتضيات زمان هماهنگي دارد يا نه

عموميت پيدا كرده است . اينجانب كه با طبقات مختلف و مخصوصا طبقه

تحصيل كرده و دنيا ديده برخورد و معاشرت دارم

، هيچ مطلبي را نديده ام به

اندازه اين مطلب مورد سؤال و پرسش واقع شود .

اشكالات

گاهي به پرسش خود رنگ فلسفي ميدهند و ميگويند در اين جهان همه چيز در

تغيير است ، هيچ چيزي ثابت و يكنواخت باقي نميماند . اجتماع بشر نيز

از اين قاعده مستثني نيست و چگونه ممكن است يك سلسله قوانين اجتماعي

براي هميشه بتواند ثابت و باقي بماند ؟

اگر صرفا از نظر فلسفي اين مسئله را مورد توجه قرار دهيم جوابش واضح

است . آنچيزي كه همواره در تغيير است ، نو و كهنه ميشود ، رشد و انحطاط

دارد ، ترقي و تكامل دارد همانا مواد و تركيبات مادي اينجهان است . و

اما قوانين جهان ثابت است ، مثلا موجودات زنده طبق قوانين خاصي تكامل

پيدا كرده و ميكنند و دانشمندان قوانين تكامل را بيان كرده اند . خود

موجودات زنده دائما در تغيير و تكاملند . اما قوانين تغيير و تكامل چطور

؟ البته قوانين تغيير و تكامل متغيير و متكامل نيستند و سخن ما درباره

قوانين است . در اينجهت فرق نميكند كه قانون مورد نظر يك قانون طبيعي

باشد يا

صفحه108

يك قانون وضعي و قراردادي ، زيرا ممكن است يك قانون وضعي و قراردادي

از طبيعت و فطرت سرچشمه گرفته باشد . و تعيين كننده خط سير تكاملي

افراد و اجتماعات بشري باشد .

ولي پرسشهائيكه در زمينه انطباق و عدم انطباق اسلام با مقتضيات زمان

وجود دارد تنها جنبه كلي و فلسفي ندارد .

آن پرسشي كه بيش از هر پرسش ديگر تكرار ميشود اينست كه قوانين در

زمينه احتياجات وضع ميشود و احتياجات اجتماعي بشر ثابت و يك نواخت

نيست ، پس

قوانين اجتماعي نيز نمي تواند ثابت و يكنواخت باشد .

اين پرسش چه پرسش خوب و ارزنده اي است . اتفاقا يكي از جنبه هاي

اعجازآميز دين مبين اسلام كه هر مسلمان فهميده و دانشمندي از آن احساس

غرور و افتخار ميكند اينست كه اسلام در مورد احتياجات ثابت فردي يا

اجتماعي قوانين ثابت و در مورد احتياجات موقت و متغير وضع متغيري در

نظر گرفته است و ما بياري خداوند تا اندازه اي كه با اين سلسله مقالات

متناسب باشد شرح خواهيم داد .

خود زمان با چه چيز منطبق شود ؟

اما قبل از آنكه وارد اين مبحث بشويم ذكر دو مطلب را لازم ميدانم :

يكي اينكه اكثر افرادي كه از پيشرفت و تكامل و تغيير اوضاع زمان دم

ميزنند خيال ميكنند هر تغييري كه در اوضاع اجتماعي پيدا ميشود خصوصا اگر

از مغرب زمين سرچشمه گرفته باشد بايد بحساب تكامل و پيشرفت گذاشت ، و

اين از گمراه

صفحه109

كننده ترين افكاري است كه دامنگير مردم امروز شده است .

به خيال اين گروه چون وسائل و ابزارهاي زندگي روز بروز عوض مي شود و

كاملتر جاي ناقص تر را ميگيرد و چون علم و صنعت در حال پيشرفت است پس

تمام تغييراتي كه در زندگي انسان ها پيدا ميشود نوعي پيشرفت و رقاء است

و بايد استقبال كرد ، بلكه جبر زمان است و خواه ناخواه جاي خود را باز

ميكند .

در صورتيكه نه همه تغييرات نتيجه مستقيم علم و صنعت است و نه ضرورت

و جبري در كار است . در همان حالي كه علم در حال پيشروي است طبيعت

هوسباز و درنده خوي بشر هم بيكار نيست . علم و عقل ، بشر را بسوي كمال

جلو ميبرد و طبيعت هوسباز و درنده خوي بشر

سعي دارد بشر را بسوي فساد و

انحراف بكشاند . طبيعت هوسباز و درنده خو همواره سعي دارد علم را بصورت

ابزاري براي خود درآورد و در خدمت هوسهاي شهواني و حيواني خود بگمارد .

زمان همانطوريكه پيشروي و تكامل دارد فساد و انحراف زمان هم دارد . بايد

با پيشرفت زمان پيشروي كرد و با فساد و انحراف زمان هم بايد مبارزه كرد

. مصلح و مرتجع هر دو عليه زمان قيام ميكنند ، با اين تفاوت كه مصلح

عليه انحراف زمان و مرتجع عليه پيشرفت زمان قيام ميكند . اگر زمان و

تغييرات زمان را مقياس كلي خوبي ها و بدي ها بدانيم پس خود زمان و

تغييرات آنرا با چه مقياسي اندازه گيري كنيم ؟ اگر همه چيز را با زمان

بايد تطبيق كنيم خود زمان را با چه چيزي تطبيق دهيم ؟ اگر بشر بايد دست

بسته در همه چيز تابع زمان و تغييرات زمان باشد پس نقش فعال و خلاق و

سازنده اراده بشر كجا رفت ؟

انسان كه بر مركب زمان سوار است و در حال حركت است

صفحه110

نبايد از هدايت و رهبري اين مركب ، آني غفلت كند . آنانكه همه از

تغييرات زمان دم مي زنند و از هدايت و رهبري زمان غافلند نقش فعال

انسان را فراموش كرده اند و مانند اسب سواري هستند كه خود را در اختيار

اسب قرار داده است .

انطباق يا نسخ ؟

مطلب دومي كه لازم است در اينجا يادآوري كنم اينست كه بعضي از افراد

، مشكل " اسلام و مقتضيات زمان " را با فورمول بسيار ساده و آساني حل

كرده اند . ميگويند دين اسلام يك دين جاوداني است و با هر عصر و زماني

قابل انطباق است . همينكه

ميپرسيم كيفيت اين انطباق چگونه است ؟ و

فرمول آن چيست ؟ ميگويند : اگر ديديم اوضاع زمان عوض شد فورا آن قوانين

را نسخ ميكنيم و قانون ديگر بجاي آنها وضع ميكنيم !

نويسنده 40 پيشنهاد اين مشكل را بهمين صورت حل كرده است . ميگويد

قوانين دنيوي اديان بايد حالت نرمش و انعطاف داشته و با پيشرفت علم و

دانش و توسعه تمدن هماهنگ و سازگار باشد و اين قبيل نرمشها و انعطاف و

قابل تطبيق باقتضاي زمان بودن نه تنها بر خلاف تعاليم عاليه اسلام نيست

بلكه مطابق روح آن ميباشد ( مجله زن روز شماره 90 صفحه 75 ) .

نويسنده مزبور در قبل و بعد اين جمله ها ميگويد چون مقتضيات زمان در

تغيير است و هر زماني قانون نويني ايجاب ميكند و قوانين مدني و اجتماعي

اسلام متناسب است با زندگي ساده عرب جاهليت و غالبا عين رسوم و عادات

عرب جاهلي است و با زمان حاضر تطبيق نميكند ، پس بايد قوانين ديگري

امروز بجاي آنها

صفحه111

وضع شود .

از اينگونه اشخاص بايد بپرسيد اگر معني قابليت انطباق با زمان ،

قابليت آن براي منسوخ شدن است كدام قانون است كه اين نرمش و انعطاف

را ندارد ؟ كدام قانون است كه به اين معني قابل انطباق با زمان نيست ؟ !

اين توجيه براي نرمش و قابليت انطباق اسلام با زمان ، درست مثل

اينست كه كسي بگويد : كتاب و كتابخانه بهترين وسيله لذت بردن از عمر

است . اما همينكه از او توضيح بخواهيد ، بگويد براي اينكه انسان هر وقت

هوس كيف و لذت بكند فورا كتابها را حراج ميكند و پول آنها را صرف

بساط عيش و

نوش ميكند .

نويسنده مزبور ميگويد - تعليمات اسلام بر سه قسم است . قسم اول اصول

عقائد است از قبيل توحيد و نبوت و معاد و غيره . قسم دوم عبادات است

از قبيل مقدمات و مقارنات نماز و روزه و وضو و طهارت و حج و غيره .

قسم سوم قوانيني است كه بزندگي مردم مربوط است .

قسم اول و دوم جزء دين است و آنچيزي كه مردم بايد براي هميشه براي خود

حفظ كنند همانها هستند . اما قسم سوم جزء دين نيست ، زيرا دين با زندگي

مردم سر و كار ندارد و پيغمبر هم اين قوانين را بعنوان اينكه جزء دين

است و مربوط بوظيفه رسالت است نياورده ، بلكه چون اتفاقا آنحضرت

زمامدار بود باين مسائل هم پرداخت و گرنه شأن دين فقط اينست كه مردم را

بعبادت و نماز و روزه وادار كند . دين را با زندگي دنياي مردم چه كار ؟

من نميتوانم باور كنم يك نفر در يك كشور اسلامي زندگي كند و اين

اندازه از منطق اسلام بي خبر باشد .

صفحه112

مگر قرآن هدف انبياء و مرسلين را بيان نكرده است ؟ مگر قرآن در كمال

صراحت نميگويد : « لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و

الميزان ليقوم الناس بالقسط »ما همه پيغمبران را با دلائل روشن فرستاديم

و با آنها كتاب و مقياس فرود آورديم تا مردم بعدالت قيام كنند . قرآن

عدالت اجتماعي را بعنوان يك هدف اصلي براي همه انبياء ذكر ميكند .

اگر ميخواهيد بقرآن عمل نكنيد چرا گناه بزرگتري مرتكب ميشويد و به

اسلام و قرآن تهمت ميزنيد . اكثر بدبختيهائيكه امروز گريبانگير بشر

شده

از همين جا است كه اخلاق و قانون يگانه پشتوانه خود را كه دين است از

دست داده اند .

ما با اين نغمه كه اسلام خوب است اما بشرط اينكه محدود به مساجد و

معابد باشد و به اجتماع كاري نداشته باشد . در حدود نيم قرن است كه

آشنائيم . اين نغمه از ماوراء مرزهاي كشورهاي اسلامي بلند شده و در همه

كشورهاي اسلامي تبليغ شده است . بگذاريد من اين جمله را بزبان ساده تر و

فارسي تر تفسير كنم تا مقصود گويندگان اصلي آنرا بهتر توضيح دهم .

خلاصه معني آن اينست " اسلام تا آنجا كه در برابر كمونيسم بايستد و جلو

آنرا بگيرد بايد بماند . اما آنجا كه با منافع غرب تماس دارد بايد برود

" . مقررات عبادي اسلام از نظر مردم مغرب زمين بايد باقي باشد تا در

مواقع لزوم بتوان مردم را عليه كمونيسم بعنوان يك سيستم الحادي و ضد خدا

بحركت آورد . اما مقررات اجتماعي اسلامي كه فلسفه زندگي مردم مسلمان

بشمار ميرود و مسلمانان با داشتن آنها در مقابل مردم مغرب زمين احساس

استقلال و شخصيت ميكنند و مانع هضم شدن آنها در هاضمه

صفحه113

حريص مغرب زمين است بايد از ميان برود .

متأسفانه ابداع كنندگان اين تز كور خوانده اند .

اولا چهارده قرن است كه قرآن اصل " « نؤمن ببعض و نكفر ببعض »" را

از اعتبار انداخته است و اعلام داشته است كه مقررات اسلام تفكيك ناپذير

است .

ثانيا گمان ميكنم وقت آن رسيده است كه مردم مسلمان ديگر فريب اين

نيرنگها را نخورند ، قوه نقادي مردم كم و بيش بيدار شده است و تدريجا

ميان مظاهر پيشرفت و ترقي كه محصول شكفتن نيروي علمي

و فكري بشر است و

ميان مظاهر فساد و انحراف هر چند از مغرب سرچشمه گرفته باشد فرق

ميگذارند .

مردم سرزمين هاي اسلامي بيش از پيش بارزش تعليمات اسلامي پي برده اند و

تشخيص داده اند يگانه فلسفه مستقل زندگي آنها اسلام و مقررات اسلامي است

و با هيچ قيمتي آنرا از دست نخواهند داد .

مردم مسلمان پي برده اند كه تبليغ عليه قوانين اسلامي جز يك نيرنگ

استعماري نيست .

ثالثا ابداع كنندگان اين تز بايد بدانند اسلام هنگامي قادر است در

مقابل يك سيستم الحادي يا غير الحادي مقاومت كند كه بصورت يك فلسفه

زندگي بر اجتماعي حكومت كند و بگوشه مساجد و معابد محدود نباشد ، اسلامي

كه او را بگوشه معابد و مساجد محصور كرده باشند همانطوريكه ميدانرا براي

افكار غربي خالي ميكند براي افكار ضد غربي نيز خالي خواهد كرد .

غرامتي كه امروز غرب در برخي كشورهاي اسلامي ميپردازد ثمره همين اشتباه

است .

صفحه114

اسلام و تجدد زندگي ( 2 )
توضيحات

انسان تنها جانداري نيست كه اجتماعي زندگي ميكند ، بسياري از حيوانات

، بالاخص حشرات ، زندگي اجتماعي دارند و از يك سلسله مقررات و نظامات

حكيمانه پيروي ميكنند ، اصول تعاون ، تقسيم كار ، توليد و توزيع ،

فرماندهي و فرمانبري ، امر و اطاعت بر اجتماع آنها حكمفرماست .

زنبور عسل و بعضي از مورچه ها و موريانه ها از تمدن و نظامات و تشكيلاتي

برخوردارند كه سالها بلكه قرنها بايد بگذرد تا انسان كه خود را از اشرف

مخلوقات ميشمارد بپايه آنها برسد .

تمدن آنها ، بر خلاف تمدن بشر ، ادواري از قبيل عهد جنگل ، عهد حجر ،

عهد آهن ، عهد اتم طي نكرده است . آنها از اولي كه پا به

اين دنيا

گذاشته اند داراي همين تمدن و تشكيلات بوده اند كه امروز هستند و تغييري در

اوضاع آنها رخ نداده است . اين انسان است كه بمصداق " « و خلق الانسان

ضعيفا »" زندگيش از صفر شروع شده و بسوي بي نهايت پيش ميرود .

صفحه115

براي حيوانات ، مقتضيات زمان هميشه يك جور است ، اقتضاهاي زمان

زندگي آنها را دگرگون نميكند . براي آنها تجدد خواهي و نوپرستي معني

ندارد ، جهان نو و كهنه وجود ندارد . علم براي آنها هر روز كشف تازه اي

نميكند و اوضاع آنها را دگرگون نميسازد ، صنايع سبك و سنگين هر روز بشكل

جديدتر و كاملتري به بازار آنها نمي آيد . چرا ؟ چون با غريزه زندگي

ميكنند ، نه با عقل .

اما انسان : زندگي اجتماعي انسان دائما دستخوش تغيير و تحول است . هر

قرني براي انسان دنيا عوض ميشود . راز اشرف مخلوقات بودن انسان هم در

همين جاست ، انسان فرزند بالغ و رشيد طبيعت است . به مرحله اي رسيده

است كه ديگر نيازي به قيمومت و سرپرستي مستقيم طبيعت ، به اينكه نيروي

مرموزي بنام غريزه او را هدايت كند ندارد . او با عقل زندگي ميكند نه با

غريزه .

طبيعت ، انسان را بالغ شناخته و آزاد گذاشته و سرپرستي خود را از او

برداشته است . آنچه را حيوان با غريزه و با قانون طبيعي غير قابل سرپيچي

انجام ميدهد . انسان با نيروي عقل و علم و با قوانين وضعي و تشريعي كه

قابل سرپيچي است بايد انجام دهد .

راز فسادها و انحرافهائيكه انسانها از مسير پيشرفت و تكامل پيدا

ميكنند ، راز توقفها و انحطاطها ،

راز سقوطها و هلاكتها نيز در همين جاست .

براي انسان همانطور كه راه پيشرفت و ترقي باز است ، راه فساد و

انحراف و سقوط هم بسته نيست .

صفحه116

انسان رسيده به آنمرحله كه به تعبير قرآن كريم ، بار امانتي كه آسمانها

و زمين و كوهها نتوانستند كشيد بدوش بگيرد . يعني زندگي آزاد را بپذيرد

و مسئوليت تكليف و وظيفه و قانون را قبول كند ، و بهمين دليل از ظلم و

جهل ، از خودپرستي و اشتباه كاري نيز مصون نيست .

قرآن كريم آنجا كه اين استعداد عجيب انسان را در تحمل امانت تكليف و

وظيفه بيان ميكند بلافاصله او را با صفتهاي " ظلوم " و " جهول " نيز

توصيف مينمايد .

اين دو استعداد در انسان ، استعداد تكامل و استعداد انحراف ، از

يكديگر تفكيك ناپذيرند . انسان مانند حيوان نيست كه در زندگي اجتماعي

نه بجلو برود و نه به عقب ، نه به چپ برود و نه براست ، در زندگي

انسانها گاهي پيشروي است و گاهي عقب گرد ، در زندگي انسانها اگر حركت

و سرعت هست توقف و انحطاط هم هست . اگر پيشرفت و تكامل هست فساد و

انحراف هم هست ، اگر عدالت و نيكي هست ظلم و تجاوز هم هست . اگر

مظاهر علم و عقل هست مظاهر جهل و هواپرستي هم هست .

تغييرات و پديده هاي نوي كه در زمان پيدا ميشود ممكن است از قسم دوم

باشد .

جامدها و جاهلها

از جمله خاصيتهاي بشر افراط و تفريط است ، انسان اگر در حد اعتدال

بايستد كوشش ميكند ميان تغييرات نوع اول و نوع دوم تفكيك كند . كوشش

ميكند زمان را با نيروي

علم و ابتكار و سعي و عمل جلو ببرد ، كوشش ميكند

خود را با مظاهر ترقي و پيشرفت

صفحه117

زمان تطبيق دهد و هم كوشش ميكند جلو انحرافات زمان را بگيرد و از

همرنگ شدن با آنها خود را بركنار دارد .

اما متأسفانه هميشه اينطور نيست ، دو بيماري خطرناك همواره آدمي را

در اين زمينه تهديد ميكند : بيماري جمود و بيماري جهالت ، نتيجه بيماري

اول توقف و سكون و باز ماندن از پيشروي و توسعه است و نتيجه بيماري دوم

سقوط و انحراف است .

جامد از هر چه نو است متنفر است و جز با كهنه خو نميگيرد و جاهل هر

پديده نوظهوري را بنام مقتضيات زمان ، بنام تجدد و ترقي موجه ميشمارد .

جامد هر تازه اي را فساد و انحراف مي خواند و جاهل همه را يك جا بحساب

تمدن و توسعه علم و دانش ميگذارد .

جامد ميان هسته و پوسته ، وسيله و هدف فرق نميگذارد ، از نظر او دين

مأمور حفظ آثار باستاني است ، از نظر او قرآن نازل شده است براي اينكه

جريان زمان را متوقف كند و اوضاع جهان را بهمان حالي كه هست ميخكوب

نمايد .

از نظر او عمه جزو خواندن ، با قلم ني نوشتن ، از قلمدان مقوائي

استفاده كردن ، در خزانه حمام شستشو كردن ، با دست غذا خوردن ، چراغ

نفتي سوختن ، جاهل و بيسواد زيستن را بعنوان شعائر ديني بايد حفظ كرد .

جاهل برعكس ، چشم دوخته به بيند در دنياي مغرب چه مد تازه و چه عادت

نوي پيدا شده است كه فورا تقليد كند و نام تجدد و جبر زمان روي

آن

بگذارد .

جامد و جاهل متفقا فرض ميكنند كه هر وضعي كه در قديم بوده است ، جزء

مسائل و شعائر ديني است ، با اين تفاوت كه جامد

صفحه118

نتيجه ميگيرد اين شعائر را بايد نگهداري كرد و جاهل نتيجه ميگيرد اساسا

دين ملازم است با كهنه پرستي و علاقه به سكون و ثبات .

در قرون اخير مسئله تناقض علم و دين در ميان مردم مغرب زمين زياد

مورد بحث و گفت و گو واقع شده است . فكر تناقض دين و علم دو ريشه

دارد ، يكي اين كه كليسا پاره اي از مسائل علمي و فلسفي قديم را بعنوان

مسائل ديني كه از جنبه ديني نيز بايد به آنها معتقد بود پذيرفته بود و

ترقيات علوم خلاف آنها را ثابت كرد . ديگر از اينراه كه علوم وضع زندگي

را دگرگون كرد ، و شكل زندگي را تغيير داد .

جامدهاي متدين نما همانطوريكه به پاره اي مسائل فلسفي بي جهت رنگ

مذهبي دادند شكل ظاهري مادي زندگي را هم ميخواستند جزء قلمرو دين بشمار

آورند ، افراد جاهل و بي خبر نيز تصور كردند كه واقعا همين طور است و

دين براي زندگي مادي مردم شكل و صورت خاصي در نظر گرفته است . و چون به

فتوي علم بايد شكل مادي زندگي را عوض كرد پس علم فتواي منسوخيت دين را

صادر كرده است .

جمود دسته اول و بي خبري دسته دوم فكر موهوم تناقض علم و دين را بوجود

آورد .

تمثيل قرآن

اسلام ديني است پيشرو و پيش برنده ، قرآن كريم براي اينكه مسلمانانرا

متوجه كند كه همواره بايد در پرتو اسلام در حال رشد و نمو و تكامل باشند ،

مثلي مي آورد ،

ميگويد : مثل

صفحه119

فرنگي بشوند ، تمام عادات و آداب و سنن آنها را بپذيرند ، قوانين مدني

و اجتماعي خود را كوركورانه با قوانين آنها تطبيق دهند ، بهانه اي بدست

جامدها داده كه بهر وضع جديدي با چشم بدبيني بنگرند و آنرا خطري براي دين

و استقلال و شخصيت اجتماعي ملتشان بشمار آورند .

در اين ميان آنكه بايد غرامت اشتباه هر دو دسته را بپردازد

صفحه120

اسلام است .

جمود جامدها به جاهلها ميدان تاخت و تاز ميدهد و جهالت جاهلها جامدها

را در عقايد خشكشان متصلب تر ميكند .

عجبا اين جاهلان متمدن نما گمان ميكنند زمان " معصوم " است . مگر

تغييرات زمان جز بدست بشر بدست كس ديگر ساخته ميشود ؟ از كي و از چه

تاريخي بشر عصمت از خطا پيدا كرده است تا تغييرات زمان از خطا و

اشتباه معصوم بماند ؟

بشر همانطوريكه تحت تأثير تمايلات علمي ، اخلاقي ، ذوقي ، مذهبي ، قرار

دارد و هر زمان ابتكار تازه اي در طريق صلاح بشريت ميكند ، تحت تأثير

تمايلات خودپرستي ، جاه طلبي ، هوسراني ، پولدوستي ، استثمارگري هم هست

. بشر همانطوري كه موفق به كشفهاي تازه و پيدا كردن راههاي بهتر و وسائل

بهتر ميشود احيانا دچار خطا و اشتباه هم ميشود . اما جاهل خود باخته اين

حرفها را نميفهمد ، تكيه كلامش اينست كه دنيا امروز چنين است ، دنيا

امروز چنان است .

عجيب تر اينكه اينها اصول زندگي را از روي كفش ، كلاه و لباسشان قياس

مي گيرند . چون كفش و كلاه نو و كهنه دارد و در زمانيكه نو است و تازه از

قالب در آمده قيمت دارد و بايد خريد و پوشيد

و همينكه كهنه شد بايد

آنرا دور انداخت پس همه حقايق عالم از اين قبيل است . از نظر اين

جاهلان ، خوب و بد مفهومي جز نو و كهنه ندارد ، از نظر اين جاهلان ، خوب

و بد مفهومي جز نو و كهنه ندارد ، از نظر اينها فئوداليسم يعني اينكه يك

زورمند بناحق نام مالك روي خود بگذارد و سر جاي خود بنشيند و صدها دست

و بازو كار كنند كه دهان آن يكي بجنبد به ايندليل بد است كه ديگر كهنه

شده است ، دنياي امروز

صفحه121

نمي پسندد ، دوره اش گذشته و از " مد " افتاده است . اما روز اولي كه

پيدا شد و تازه از قالب در آمده و به بازار جهان عرضه شده بود خوب بود.

از نظر اينها استثمار زن بد است ، چون دنياي امروز ديگر نمي پسندد و

زير بار آن نميرود . اما ديروز كه بزن ارث نمي دادند ، حق مالكيت برايش

قائل نبودند ، اراده و عقيده اش را محترم نميشمردند خوب بود چون نو بود

و تازه ببازار آمده بود .

از نظر اينگونه افراد ، چون عصر عصر فضاست و ديگر نميتوان هواپيما را

گذاشت و الاغ سواري كرد . برق را گذاشت و چراغ نفتي روشن كرد ،

كارخانه هاي عظيم ريسندگي را گذاشت و با چرخ دستي نخريسي كرد ، ماشينهاي

غول پيكر چاپ را گذاشت و دستنويسي كرد ، همينطور نميشود در مجالس رقص

شركت نكرد ، به " مايو " پارتي و " آشپز خونه " پارتي نرفت ، عربده

مستانه نكشيد ، پوكر نزد ، مد بالاي زانو نپوشيد زيرا همه اينها پديده قرن

ميباشند و اگر

نكنند به عصر الاغ سواري برگشته اند .

كلمه " پديده قرن " چه افراد بسياري را بدبخت و چه خانواده هاي بي

شماري را متلاشي نموده است .

ميگويند عصر علم است ، قرن اتم است ، زمان قمر مصنوعي است ، دوره

موشك فضا پيماست . بسيار خوب ، ما هم خدا را شكر ميكنيم كه در اين عصر

و زمان و در اين قرن و عهد زندگي ميكنيم و آرزو مي كنيم كه هر چه بيشتر و

بهتر از مزاياي علوم و صنايع استفاده كنيم . اما آيا در اين عصر ، همه

سرچشمه ها جز سرچشمه علم خشك شده است ؟ تمام پديده هاي اين قرن محصول

پيشرفتهاي علمي است ؟ آيا علم چنين ادعائي دارد كه طبيعت شخص

صفحه122

عالم را صد در صد رام و مطيع و انساني بكند ؟

علم درباره شخص عالم چنين ادعائي ندارد تا چه رسد به آنجا كه گروهي

عالم و دانشمند با كمال صفا و خلوص نيت به كشف و جستجو ميپردازند و

گروههائي جاه طلب ، هوسران ، پولپرست حاصل زحمات علمي آنها را در راه

مقاصد پليد خودشان استخدام ميكنند . ناله علم همواره از اينكه مورد سوء

استفاده طبيعت سركش بشر قرار ميگيرد بلند است . گرفتاري و بدبختي قرن

ما همين است .

علم در ناحيه فيزيك پيش ميرود و قوانين نور را كشف ميكند ، گروهي

سودجو همين را وسيله تهيه فيلمهاي خانمان برانداز قرار ميدهند . علم شيمي

جلو ميرود و خواص تركيبات اشياء را بدست مي آورد آنگاه افرادي به فكر

استفاده ميافتند و بلائي براي جان بشر بنام " هروئين " ميسازند . علم تا

درون اتم راه مي يابد و نيروي شگفت انگيز

اتم را مهار ميكند . اما پيش از

آنكه كوچكترين استفاده اي در راه مصالح بشر بشود . جاه طلبان دنيا از آن

بمب اتمي مي سازند و بر سر مردم بي گناه ميريزند .

وقتي به افتخار " اينشتاين " دانشمند بزرگ قرن بيستم جشني بپا كردند

، خود وي پشت تريبون رفت و گفت شما براي كسي جشن ميگيريد كه دانش او

سبب ساختن بمب اتم شده است ؟ ! .

اينشتاين نيروي دانش خود را بخاطر بمب بكار نينداخت ، جاه طلبي

گروهي ديگر از دانش او اينچنين استفاده كرد .

هروئين و بمب اتمي و فيلمهاي چنين و چنان را فقط بدليل

صفحه123

اينكه " پديده قرن " مي باشند نمي توان موجه دانست . اگر كاملترين بمبها

را با آخرين نوع بمب افكنها بوسيله زبده ترين تحصيلكرده ها بر سر مردم

بيگناه بريزند از وحشيانه بودن اين كار ذره اي نمي كاهد .

صفحه124

اسلام و تجدد زندگي ( 3 )
توضيحات

دليل عمده كسانيكه مي گويند در حقوق خانوادگي بايد از سيستمهاي غربي

پيروي كنيم اينست كه وضع زمان تغيير كرده و مقتضيات قرن بيستم اينچنين

اقتضا ميكند ، از اينرو اگر ما نظر خود را درباره اين مسئله روشن نكنيم

بحثهاي ديگر ما ناقص خواهد بود .

اگر بنا بشود تحقيق كافي و مشبعي در اين مسئله صورت گيرد اين سلسله

مقالات گنجايش آنرا ندارد . زيرا مسائل زيادي بايد طرح و بحث شود كه

بعضي فلسفي و بعضي فقهي و بعضي ديگر اخلاقي و اجتماعي است . اميدوارم در

رساله اي كه در نظر دارم در موضوع " اسلام و مقتضيات زمان " بنگارم و

يادداشتهايش آماده است همه آنها را بررسي و در اختيار علاقمندان بگذارم .

فعلا كافي است كه دو مطلب روشن شود :

يكي اينكه هماهنگي با

تغييرات زمان به اين سادگي نيست كه مدعيان بي

خبر پنداشته و ورد زبان ساخته اند . در زمان هم

صفحه125

پيشروي وجود دارد و هم انحراف ، بايد با پيشرفت زمان پيش رفت و با

انحراف زمان مبارزه كرد . براي تشخيص اين دو از يكديگر بايد ديد

پديده ها و جريان هاي نوي كه در زمان رخ ميدهد از چه منابعي سرچشمه ميگيرد

و بسوي چه جهتي جريان دارد ، بايد ديد از كدام تمايل از تمايلات وجود

آدميان و از كدام قشر از قشرهاي اجتماع سرچشمه گرفته است ؟ از تمايلات

عالي و انساني انسانها يا از تمايلات پست و حيواني آنها ؟ آيا علماء و

دانشمندان و تحقيقات بي غرضانه آنها منشاء بوجود آمدن اين جريان است يا

هوسراني و جاه طلبي و پول پرستي قشرهاي فاسد اجتماع ؟ اين مطلب در دو

مقاله پيش روشن شد .

راز و رمز تحرك و انعطاف در قوانين اسلامي

مطلب ديگري كه بايد روشن شود اين است كه متفكران اسلامي عقيده دارند

كه در دين اسلام راز و رمزي وجود دارد كه به اين دين خاصيت انطباق با

ترقيات زمان بخشيده است . عقيده دارند كه اين دين با پيشرفتهاي زمان و

توسعه فرهنگ و تغييرات حاصله از توسعه هماهنگ است . اكنون بايد

ببينيم آن راز و رمز چيست ؟ و بعبارت ديگر آن " پيچ و لولائي " كه در

ساختمان اين دين بكار رفته و به آن خاصيت تحرك بخشيده كه بدون آنكه

نيازي به كنار گذاشتن يكي از دستورها باشد ميتواند با اوضاع متغيير ناشي

از توسعه علم و فرهنگ هماهنگي كند و هيچگونه تصادمي ميان آنها رخ ندهد ،

چيست ؟ اين مطلبي است كه در اين مقاله بايد روشن شود .

بعضي از خوانندگان توجه

دارند و خودم بيش از همه متوجه هستم كه اين

مطلب جنبه فني و تخصصي دارد و تنها در محيط اهل

صفحه126

تخصص بايد طرح شود .

اما نظر به اينكه در ميان پرسش كنندگان و علاقمندان فراوان اين مسئله

كه همواره با آنها مواجه هستيم افراد بدبين زيادند و باور نميكنند كه

چنين خاصيتي در اسلام وجود داشته باشد ما تا حدودي كه بد بينان را از

بدبيني خارج كنيم و براي ديگران نمونه اي بدست دهيم وارد مطلب ميشويم .

خوانندگان محترم براي اينكه بدانند اينگونه بحثها از نظر دور انديش

علماء اسلام دور نمانده مي توانند به كتاب بسيار نفيس " تنبيه الامه "

تأليف مرحوم آيه الله نائيني اعلي الله مقامه و به مقاله گرانبهاي "

ولايت و زعامت " به قلم استاد و علامه بزرگ معاصر آقاي طباطبائي مدظله

كه در كتاب " مرجعيت و روحانيت " چاپ شده است و هر دو كتاب به

زبان فارسي است مراجعه نمايند .

راز اينكه دين مقدس اسلام با قوانين ثابت و لا يتغيري كه دارد با توسعه

تمدن و فرهنگ سازگار است و با صور متغير زندگي قابل انطباق است چند

چيز است و ما قسمتي از آنها را شرح ميدهيم .

توجه به روح و معني و بي تفاوتي نسبت به قالب و شكل

1 - اسلام به شكل ظاهر و صورت زندگي كه وابستگي تام و تمامي بميزان

دانش بشر دارد نپرداخته است . دستورهاي اسلامي مربوط است به روح و معني

و هدف زندگي و بهترين راهي كه بشر بايد براي وصول به آن هدفها پيش

بگيرد ، علم نه هدف و روح زندگي را عوض ميكند و نه راه بهتر و نزديكتر

صفحه127

و بي خطرتري بسوي هدفهاي زندگي نشان داده است ،

علم همواره وسائل بهتر و

كاملتري براي تحصيل هدفهاي زندگي و پيمودن راه وصول به آن هدفها در

اختيار قرار مي دهد .

اسلام با قرار دادن هدفها در قلمرو خود و وا گذاشتن شكلها و صورتها و

ابزارها و در قلمرو علم و فن از هرگونه تصادمي با توسعه فرهنگ و تمدن

پرهيز كرده است ، بلكه با تشويق بعوامل توسعه تمدن يعني علم و كار و

تقوا و اراده و همت و استقامت ، خود نقش عامل اصلي پيشرفت تمدن را

بعهده گرفته است .

اسلام شاخصهائي در خط سير بشر نصب كرده است . آن شاخصها از طرفي مسير

و مقصد را نشان ميدهد و از طرف ديگر با علامت خطر انحرافها و سقوطها و

تباهيها را ارائه مي دهد . تمام مقررات اسلامي يا از نوع شاخصهاي قسم اول

است و يا از نوع شاخصهاي قسم دوم .

وسائل و ابزارهاي زندگي در هر عصري بستگي دارد بميزان معلومات و

اطلاعات علمي بشر ، هر اندازه معلومات و اطلاعات توسعه يابد ابزارها

كاملتر مي گردند و جاي ناقصترها را بحكم جبر زمان ميگيرند .

در اسلام يك وسيله و يا يك شكل ظاهري و مادي نمي توان يافت كه جنبه "

تقدس " داشته باشد تا يك نفر مسلمان خود را موظف بداند آن وسيله و

شكل را براي هميشه حفظ كند .

اسلام نگفته كه خياطي ، بافندگي ، كشاورزي ، حمل و نقل ، جنگ و يا هر

كاري ديگر از اين قبيل بايد با فلان ابزار مخصوص باشد تا با پيشرفت علم

كه آن ابزار منسوخ ميگردد ميان علم و دستور اسلام تضاد و تناقضي پيدا شود

. اسلام نه براي كفش و لباس

صفحه128

مد خاصي آورده و نه براي ساختمانها

سبك و استيل معيني در نظر گرفته و نه

براي توليد و توزيع ابزارهاي مخصوصي معين كرده است .

اين يكي از جهاتي است كه كار انطباق اين دين را با ترقيات زمان آسان

كرده است .

قانون ثابت براي احتياج ثابت و قانون متغير براي احتياج متغير

2 - يكي ديگر از خصوصيات دين اسلام كه اهميت فراواني دارد اينست كه

براي احتياجات ثابت بشر ، قوانين ثابت و براي احتياجات متغير وي وضع

متغيري در نظر گرفته است . پاره اي از احتياجات چه در زمينه فردي و شخصي

و چه در زمينه هاي عمومي و اجتماعي وضع ثابتي دارد ، در همه زمانها يكسان

است ، آن نظامي كه بشر بايد به غرائز خود بدهد و آن نظامي كه بايد به

اجتماع خود بدهد از نظر اصول ، كليات در همه زمانها يكسان است .

من بمسئله " نسبيت اخلاق " و مسئله " نسبيت عدالت " كه طرفداراني

دارند واقفم و با توجه بنظريات طرفداران آنها عقيده خود را اظهار ميكنم .

قسمتي ديگر از احتياجات بشر احتياجات متغيري است و قوانين متغير و

ناثابتي را ايجاب مي كند ، اسلام درباره اين احتياجات متغير وضع متغيري

در نظر گرفته است از اينراه كه اوضاع متغير را با اصول ثابتي مربوط كرده

است و آن اصول ثابت در هر وضع متغيري قانون فرعي خاصي را بوجود مي آورد .

صفحه129

من اين مطلب را بيش از اين در اين مقاله نمي توانم توضيح بدهم . اما

ذهن خوانندگان محترم را با ذكر چند مثال ميتوانم روشن كنم :

در اسلام يك اصل اجتماعي هست به اينصورت : " « و اعدوا لهم ما

استطعتم من قوه »" يعني اي مسلمانان تا آخرين حد امكان ، در

برابر دشمن

نيرو تهيه كنيد . از طرف ديگر در سنت پيغمبر يك سلسله دستورها رسيده

است كه در فقه بنام " سبق و رمايه " معروف است . دستور رسيده است

كه خود و فرزندان تان تا حد مهارت كامل ، فنون اسب سواري و تيراندازي را

ياد بگيريد ، اسب دواني و تيراندازي جزء فنون نظام آن عصر بوده است .

بسيار واضح است كه ريشه و اصل قانون " سبق و رمايه " اصل " « و اعدوا

لهم ما استطعتم من قوه »" است . يعني تير و شمشير و نيزه و كمان و

قاطر و اسب از نظر اسلام اصالت ندارد ، آنچه اصالت دارد نيرومند بودن

است . آنچه اصالت دارد اينستكه مسلمانان در هر عصر و زماني بايد تا

آخرين حد امكان از لحاظ قواي نظامي و دفاعي در برابر دشمن نيرومند باشند

. لزوم مهارت در تيراندازي و اسب دواني جامه اي است كه به تن لزوم

نيرومندي پوشانيده شده است و بعبارت ديگر شكل اجرائي آن است . لزوم

نيرومندي در مقابل دشمن قانون ثابتي است كه از احتياج ثابت و دائمي

سرچشمه گرفته است .

اما لزوم مهارت در تيراندازي و اسب دواني مظهر يك احتياج موقت و

متغير است و به تناسب عصر و زمان تغيير ميكند و با تغيير شرائط تمدن

چيزهاي ديگر از قبيل تهيه سلاحهاي گرم امروزي و مهارت و تخصص در بكار

بردن آنها جاي آنها را ميگيرد .

صفحه130

مثال ديگر : اصل اجتماعي ديگر در قرآن بيان شده كه به مبادله ثروت

مربوط است . اسلام اصل مالكيت فردي را پذيرفته است ، و البته ميان آنچه

اسلام بنام مالكيت ميپذيرد

با آنچه در دنياي سرمايه داري ميگذرد تفاوتهائي

وجود دارد كه اكنون جاي گفتگو در آنها نيست . لازمه مالكيت فردي "

مبادله " است .

اسلام براي " مبادله " اصولي مقرر كرده است كه از آنجمله اين اصل

است : " « و لا تأكلوا اموالكم بينكم بالباطل »" يعني ثروت را بيهوده

در ميان خود بجريان نيندازيد . يعني مال و ثروت كه دست بدست ميگردد و

از دست توليد كننده و صاحب اختيار اول خارج شده بدست ديگري مي افتد ، و

از دست آن ديگري بدست سومي مي افتد ، بايد در مقابل ، فائده مشروعي باشد

كه بصاحب ثروت عايد ميشود . دست بدست شدن ثروت بدون آنكه يك

فايده اي كه ارزش انساني داشته باشد عايد صاحب ثروت بشود ممنوع است .

اسلام مالكيت را مساوي با اختيار مطلق نمي داند .

از طرف ديگر در مقررات اسلامي تصريح شده كه خريد و فروش بعضي چيزها

از آنجمله خون و مدفوع انسان ممنوع است . چرا ؟ چون خون انسان يا گوسفند

مصرف مفيدي كه آنها را با ارزش كند و جزء ثروت انسان قرار دهد نداشته

است . ريشه ممنوعيت خريد و فروش خون و مدفوع ، اصل " « و لا تأكلوا

اموالكم بينكم بالباطل » " است . ممنوعيت خون و مدفوع از نظر اسلام

اصالت ندارد ، آنچه اصالت دارد اينست كه مبادله بايد ميان دو شي ء مفيد

بحال بشر صورت بگيرد . ممنوعيت امثال خون و مدفوع انسان ، جامه اي است

كه به تن ممنوعيت گردش بيهوده ثروت پوشانيده شده است ، بعبارت ديگر

شكل اجرائي اصل " « لا تأكلوا اموالكم بينكم بالباطل »"

صفحه131

است، بلكه اگر پاي مبادله هم

در ميان نباشد هيچ ثروتي را نمي توان بيهوده

از ديگري تملك كرد و بمصرف رسانيد .

اين اصل يك اصل ثابت و همه زماني است و از احتياج اجتماعي ثابتي

سرچشمه گرفته است ، اما اينكه خون و مدفوع ثروت شمرده نشود و قابل

مبادله نباشد مربوط است بعصر و زمان و درجه تمدن ، و با تغيير شرائط و

پيشرفت علوم و صنايع و امكان استفاده هاي صحيح و مفيدي از آنها تغيير حكم

ميدهند .

مثال ديگر - اميرالمؤمنين علي عليه السلام در اواخر عمر با اينكه مويش

سپيد شده بود رنگ نمي بست ، محاسنش همچنان سپيد بود . شخصي به آن حضرت

گفت مگر پيغمبر اكرم دستور نداد كه : " موي سپيد را با رنگ بپوشانيد

" فرمود : چرا . گفت : پس چرا تو رنگ نمي بندي ؟ فرمود : در آنوقت كه

پيغمبر اكرم اين دستور را داد مسلمانان از لحاظ عدد اندك بودند ، در

ميان آنها عده اي پيرمرد وجود داشت كه در جنگها شركت ميكردند ، دشمن كه

به صف سربازان مسلمان نظر مي افكند و آن پير مردان سپيد مو را ميديد

اطمينان روحي پيدا مي كرد كه با عده اي پيرمرد طرف است و روحيه اش قوي

مي شد پيغمبر اكرم دستور داد كه رنگ ببندند تا دشمن به پيري آنها پي نبرد

. آنگاه علي فرمود اين دستور را پيغمبر اكرم در وقتي صادر كرد كه عدد

مسلمانان كم بود و لازم بود از اينگونه وسائل نيز استفاده شود . اما امروز

كه اسلام سراسر جهان را فرا گرفته است نيازي به اينكار نيست . هر كسي

آزاد است كه رنگ ببندد يا رنگ نبندد .

از نظر علي عليه السلام دستور

پيغمبر اكرم به اينكه " رنگ

صفحه132

ببنديد " اصالت نداشته است . شكل اجرائي دستور ديگري بوده است .

جامه اي بوده است كه بتن يك قانون اصلي يعني كمك نكردن به تقويت روحيه

دشمن پوشانيده شده بوده است .

اسلام هم به شكل و ظاهر و پوسته اهميت ميدهد و هم بروح و باطن و مغز ،

اما همواره شكل و ظاهر را براي روح و باطن ، پوسته را براي هسته ، قشر را

براي مغز و جامه را براي تن ميخواهد .

مسأله تغيير خط

امروز در كشور ما مسئله اي مطرح است بنام " تغيير خط " اين مسئله

همچنان كه از نظر زبان و ادب فارسي قابل بررسي است از نظر اصول اسلامي

نيز قابل بررسي است . اين مسئله را از نظر اسلامي به دو شكل ميتوان طرح

كرد . يكي به اين شكل كه آيا اسلام الفباي مخصوصي دارد و ميان الفباها فرق

ميگذارد ؟ آيا اسلام الفباي امروز ما را كه بنام الفباء عربي معروف است

از آن خود ميداند و الفباهاي ديگر را مانند الفباي لاتين بيگانه مي شمارد ؟

البته نه . از نظر اسلام كه يك دين جهاني است همه الفباها علي السويه

است .

شكل ديگر اين مسئله اينست كه تغيير خط و الفبا چه تأثيري در جذب شدن

و هضم شدن ملت مسلمان در بيگانگان دارد ؟ چه تأثيري در قطع روابط اين

ملت با فرهنگ خودش دارد كه به هر حال معارف اسلامي و علمي خود را در

طول چهارده قرن با اين الفباء نوشته است ؟ و آيا نقشه تغيير خط بدست چه

كساني طرح

صفحه133

شده و چه كساني مجري آن مي باشند ؟ اينهاست كه

بايد بررسي شود .

طفيليگري حرام است نه كلاه لگني

امثال من گاهي با سئوالاتي مواجه ميشويم كه با لحن تحقير و مسخره آميزي

ميپرسند : آقا سواره ( ايستاده ) غذا خوردن شرعا چه صورتي دارد ؟ ! با

قاشق و چنگال خوردن چطور ؟ ! آيا كلاه لگني بسر گذاشتن حرام است ؟ ! آيا

استعمال لغت بيگانه حرام است ؟ ! . . .

در جواب اينها ميگوئيم : اسلام دستور خاصي در اين موارد نياورده است ،

اسلام نه گفته با دست غذا بخور و نه گفته با قاشق بخور ، گفته بهر حال

نظافت را رعايت كن . از نظر كفش و كلاه و لباس نيز اسلام مد مخصوصي

نياورده است . از نظر اسلام زبان انگليسي و ژاپني و فارسي يكي است .

اما . . .

اما اسلام يك چيز ديگر گفته است . گفته شخصيت باختن حرام است .

مرعوب ديگران شدن حرام است . تقليد كوركورانه كردن حرام است ، هضم شدن

و محو شدن در ديگران حرام است . طفيلي گري حرام است . افسون شدن در

مقابل بيگانه مانند خرگوشي كه در مقابل مار افسون مي شود حرام است ، الاغ

مرده بيگانه را قاطر پنداشتن حرام است . انحرافات و بدبختيهاي آنها را

بنام " پديده قرن " جذب كردن حرام است اعتقاد به اينكه ايراني بايد

جسما و روحا و ظاهرا و باطنا فرنگي بشود حرام است ، چهار صباح به پاريس

رفتن و مخرج " را " را

صفحه134

به مخرج " غين " تبديل كردن و بجاي " رفتم " ، " غفتم " گفتن حرام

است .

مسأله اهم و مهم

3 - يكي ديگر از جهاتي كه به اسلام امكان انطباق با مقتضيات زمان مي دهد

جنبه

عقلاني دستورهاي اين دين است ، اسلام به پيروان خود اعلام كرده است

كه همه دستورهاي او ناشي از يك سلسله مصالح عاليه است ، و از طرف ديگر

در خود اسلام درجه اهميت مصلحت ها بيان شده است ، اين جهت كار

كارشناسان واقعي اسلام را در زمينه هائي كه مصالح گوناگوني در خلاف جهت

يكديگر پديد مي آيند آسان مي كند . اسلام اجازه داده است كه در اينگونه

موارد كارشناسان اسلامي درجه اهميت مصلحتها را بسنجند و با توجه به

راهنمائي هائي كه خود اسلام كرده است مصلحتهاي مهمتر را انتخاب كنند .

فقهاء اين قاعده را بنام " اهم و مهم " مي نامند . در اينجا نيز مثالهاي

زيادي دارم اما از ذكر آنها صرفنظر مي كنم .

قوانيني كه حق " وتو " دارند

4 - يكي ديگر از جهاتي كه به اين دين خاصيت تحرك و انطباق بخشيده و

آنرا زنده و جاويد نگه ميدارد اينست كه يك سلسله قواعد و قوانين در خود

اين دين وضع شده كه كار آنها كنترل و تعديل قوانين ديگر است . فقها اين

قواعد را قواعد " حاكمه " مينامند . مانند قاعده " لا حرج " و قاعده

" لا ضرر " كه بر سراسر فقه حكومت مي كنند كار اين سلسله قواعد ، كنترل

و تعديل قوانين ديگر است . در حقيقت اسلام براي اين قاعده ها نسبت به

ساير

صفحه135

قوانين و مقررات حق " وتو " قائل شده است . اينها نيز داستان درازي

دارد كه نمي توانم وارد آن بشوم .

اختيارات حاكم

علاوه بر آنچه گفته شد يك سلسله " پيچ ولولا " هاي ديگر نيز در

ساختمان دين مقدس اسلام بكار رفته است كه به اين دين خاصيت ابديت و

خاتميت بخشيده است . مرحوم آيه الله نائيني و حضرت علامه طباطبائي در

اين جهت بيشتر بر روي اختياراتي كه اسلام به حكومت صالحه اسلامي تفويض

كرده است تكيه كرده اند .

اصل اجتهاد

اقبال پاكستاني ميگويد : " اجتهاد قوه محركه اسلام است " اين سخن ،

سخن درستي است اما عمده خاصيت " اجتهاد پذيري " اسلام است ، اگر چيز

ديگري بجاي اسلام بگذاريم مي بينيم كار اجتهاد چه قدر دشوار است بلكه راه

آن بسته است . عمده اينست كه در ساختمان اين دين عجيب آسماني چه

رمزهائي بكار رفته است كه اينگونه به آن خاصيت هماهنگي با پيشرفت تمدن

داده است .

بوعلي در شفا نيز ضرورت " اجتهاد " را روي همين اصل بيان ميكند و

ميگويد : چون اوضاع زمان متغير است و پيوسته مسائل جديدي پيش مي آيد :

از طرف ديگر اصول كلي اسلامي ثابت ولا يتغير است ، ضرورت دارد در همه

عصرها و زمانها افرادي باشند كه با معرفت و خبرويت كامل در مسائل اسلامي

و با توجه بمسائل نوي كه در هر عصر پديد مي آيند پاسخگوي احتياجات مسلمين

بوده باشند .

در متمم قانون اساسي ايران نيز چنين پيش بيني شده است

صفحه136

كه در هر عصري هيئتي از مجتهدين كه كمتر از پنج نفر نباشند و " مطلع از

مقتضيات زمان " هم باشند بر قوانين مصوبه نظارت نمايند . منظور

نويسندگان اين ماده اين بوده است كه همواره افرادي كه نه " جامد "

باشند و نه " جاهل " نه

مخالف با پيشرفتهاي زمان باشند و نه تابع و

مقلد ديگران بر قوانين مملكتي نظارت نمايند .

نكته اي كه لازم است تذكر دهم اين است كه " اجتهاد " به مفهوم واقعي

كلمه ، يعني تخصص و كارشناسي فني در مسائل اسلامي ، چيزي نيست كه هر "

از مكتب گريخته اي " به بهانه اينكه چند صباحي در يكي از حوزه هاي علميه

بسر برده است بتواند ادعا كند .

قطعا براي تخصص در مسائل اسلامي و صلاحيت اظهار نظر يك عمر اگر كم

نباشد زياد نيست . آنهم بشرط اينكه شخص از ذوق و استعداد نيرومندي

برخوردار و توفيقات الهي شامل حالش بوده باشد .

گذشته از تخصص و اجتهاد ، افرادي مي توانند مرجع رأي و نظر شناخته شوند

كه از حداكثر تقوا و خداشناسي و خداترسي بهره مند بوده باشند ، تاريخ اسلام

افرادي را نشان مي دهد كه با همه صلاحيت علمي و اخلاقي ، هنگامي كه

مي خواسته اند اظهار نظري بكنند مانند بيد بر خود ميلرزيده اند .

بار ديگر از خوانندگان محترم معذرت مي خواهم كه دامنه سخن در اين بحث

به اين مطالب كشيد .

صفحه137

بخش پنجم مقام انساني زن از نظر قرآن

توضيحات

اسلام اصل مساوات انسانها را درباره زن و مرد نيز رعايت كرده است .

اسلام با تساوي حقوق زن و مرد مخالف نيست ، با تشابه حقوق آنها مخالف

است .

اسلام نظريات تحقير آميزي كه نسبت به زن وجود داشته منسوخ كرده است .

قرآن در داستانهاي خود توازن را حفظ كرده ، قهرمانان داستانها را منحصر

به مردان نكرده است .

زن اگر بخواهد از حقوقي مساوي با مرد بهره مند شود بايد مشابهت حقوقي

با مرد را از ميان بردارد .

علماي اسلام با تبيين اصل ( عدل ) پايه فلسفه

حقوق را بنا نهادند .

شرقي ، انسانيت را در گذشت و نيكي مي بيند و غربي در به دست آوردن

حقوق .

اعلاميه حقوق بشر ، فلسفه است نه قانون ، بايد به تصديق فيلسوفان برسد

نه به تصويب نمايندگان .

احترام به انسان كه اساس اعلاميه حقوق بشر است ، از دير زمان مورد

تأييد شرق و اسلام است .

دنياي غرب از طرفي تا آخرين حد ممكن مقام انساني را پائين مي آورد و از

طرف ديگر به نام حقوق بشر اعلاميه بالا بلند صادر مي كند .

بيچارگي هاي بشر امروز از آنست كه " خود " را از ياد برده است .

احترام انسان با فلسفه شرق سازگار است نه با فلسفه غرب .

صفحه139

مقام انساني زن از نظر قرآن

اسلام زن را چگونه موجودي ميداند ؟ آيا از نظر شرافت و حيثيت انساني

او را برابر با مرد ميداند و يا او را جنس پست تر ميشمارد ؟ اين پرسشي

است كه اكنون ميخواهم بپاسخ آن بپردازم .

فلسفه خاص اسلام درباره حقوق خانوادگي

اسلام در مورد حقوق خانوادگي زن و مرد فلسفه خاصي دارد كه با آنچه در

چهارده قرن پيش ميگذشته و با آنچه در جهان امروز ميگذرد مغايرت دارد .

اسلام براي زن و مرد در همه موارد يك نوع حقوق و يك نوع وظيفه و يك نوع

مجازات قائل نشده است . پاره اي از حقوق و تكاليف و مجازاتها را براي

مرد مناسبتر دانسته و پاره اي از آنها را براي زن . و در نتيجه در مواردي

براي زن و مرد وضع مشابه و در موارد ديگر وضع نامشابهي در نظر گرفته است .

چرا ؟ روي چه حسابي ؟ آيا بدانجهت است كه اسلام نيز

صفحه141

مانند بسياري از مكتبهاي ديگر نظريات تحقير آميزي نسبت بزن داشته و زن

را جنس پست تر ميشمرده است و يا علت و فلسفه ديگري دارد ؟

مكرر در نطقها و سخنرانيها و نوشته هاي پيروان سيستمهاي غربي شنيده و

خوانده ايد كه مقررات اسلامي را در مورد مهر و نفقه و طلاق و تعدد زوجات و

امثال اينها بعنوان تحقير و توهيني نسبت بجنس زن ياد كرده اند . چنين

وانمود ميكنند كه اين امور هيچ دليلي ندارد جز اينكه فقط جانب مرد

رعايت شده است .

ميگويند تمام مقررات و قوانين جهان قبل از قرن بيستم بر اين پايه است

كه مرد جنسا شريف تر از زن است و زن براي استفاده و استمتاع مرد آفريده

شده است ، حقوق اسلامي نيز بر

محور مصالح و منافع مرد دور ميزند .

ميگويند اسلام دين مردان است و زنرا انسان تمام عيار نشناخته و براي او

حقوقي كه براي يك انسان لازم است وضع نكرده است ، اگر اسلام زن را انسان

تمام عيار ميدانست تعدد زوجات را تجويز نميكرد ، حق طلاق را بمرد نميداد

، شهادت دو زن را با يك مرد برابر نميكرد ، رياست خانواده را به شوهر

نميداد ، ارث زن را مساوي با نصف ارث مرد نميكرد ، براي زن قيمت بنام

مهر قائل نميشد ، بزن استقلال اقتصادي و اجتماعي ميداد و او را جيره خوار

و واجب النفقه مرد قرار نميداد . اينها ميرساند كه اسلام نسبت به زن

نظريات تحقير آميزي داشته است و او را وسيله و مقدمه براي مرد مي دانسته

است . مي گويند : اسلام با اينكه دين مساوات است و اصل مساوات را در

جاهاي ديگر رعايت كرده است در مورد زن و مرد رعايت نكرده است .

صفحه142

ميگويند اسلام براي مردان امتياز حقوقي و ترجيح حقوقي قائل شده است ، و

اگر امتياز و ترجيح حقوقي براي مردان قائل نبود مقررات بالا را وضع

نميكرد .

اگر بخواهيم به استدلال اين آقايان شكل منطقي ارسطوئي بدهيم به اينصورت

در ميايد : اگر اسلام زن را انسان تمام عيار ميدانست حقوق مشابه و مساوي

با مرد براي او وضع ميكرد ، لكن حقوق مشابه و مساوي براي او قائل نيست .

پس زن را يك انسان واقعي نميشمارد .

تساوي يا تشابه ؟

اصلي كه در اين استدلال بكار رفته اينست كه لازمه اشتراك زن و مرد در

حيثيت و شرافت انساني ، يكساني و تشابه آنها در حقوق است ، مطلبي

هم

كه از نظر فلسفي بايد انگشت روي آن گذاشت اين است كه لازمه اشتراك زن

و مرد در حيثيت انساني چيست ؟ آيا لازمه اش اينست كه حقوقي مساوي

يكديگر داشته باشند . بطوريكه ترجيح و امتياز حقوقي در كار نباشد ، يا

لازمه اش اين است كه حقوق زن و مرد علاوه بر تساوي و برابري ، متشابه و

يكنواخت هم بوده باشند و هيچگونه تقسيم كار و تقسيم وظيفه اي در كار

نباشد ، شك نيست كه لازمه اشتراك زن و مرد در حيثيت انساني و برابري

آنها از لحاظ انسانيت ، برابري آنها در حقوق انساني است ، اما تشابه

آنها در حقوق چطور ؟

اگر بنا بشود تقليد و تبعيت كوركورانه از فلسفه غرب را كنار بگذاريم

و در افكار و آراء فلسفي كه از ناحيه آنها ميرسد

صفحه143

بخود اجازه فكر و انديشه بدهيم اول بايد به بينيم آيا لازمه تساوي حقوق ،

تشابه حقوق هم هست يا نه ؟ تساوي غير از تشابه است ، تساوي برابري است

و تشابه يك نواختي . ممكن است پدري ثروت خود را بطور متساوي ميان

فرزندان خود تقسيم كند اما بطور متشابه تقسيم نكند . مثلا ممكن است اين

پدر چند قلم ثروت داشته باشد ، هم تجارتخانه داشته باشد و هم ملك

مزروعي و هم مستغلات اجاري ، ولي نظر باينكه قبلا فرزندان خود را

استعداديابي كرده است ، در يكي ذوق و سليقه تجارت ديده است و در ديگري

علاقه بكشاورزي و در سومي مستغل داري ، هنگامي كه ميخواهد ثروت خود را در

حيات خود ميان فرزندان تقسيم كند با در نظر گرفتن اينكه آنچه بهمه

فرزندان ميدهد از لحاظ

ارزش مساوي با يكديگر باشد و ترجيح و امتيازي از

اين جهت در كار نباشد ، بهر كدام از فرزندان خود همان سرمايه را ميدهد

كه قبلا در آزمايش استعداديابي آنرا مناسب يافته است .

كميت غير از كيفيت است ، برابري غير از يكنواختي است . آنچه مسلم

است اين است كه اسلام حقوق يك جور و يك نواختي براي زن و مرد قائل

نشده است . ولي اسلام هرگز امتياز و ترجيح حقوقي براي مردان نسبت بزنان

قائل نيست ، اسلام اصل مساوات انسانها را درباره زن و مرد نيز رعايت

كرده است . اسلام با تساوي حقوق زن و مرد مخالف نيست ، با تشابه حقوق

آنها مخالف است .

كلمه تساوي و مساوات چون مفهوم برابري و عدم امتياز در آنها گنجانيده

شده است جنبه " تقدس " پيدا كرده اند ، جاذبه دارند ، احترام شنونده

را جلب ميكنند ، خصوصا اگر با كلمه

صفحه144

" حقوق " توأم گردند .

تساوي حقوق ! چه تركيب قشنگ و مقدسي ! چه كسي است كه وجداني و فطرت

پاكي داشته باشد و در مقابل اين دو كلمه خاضع نشود ؟ !

اما نميدانم چرا كار ما كه روزي پرچمدار علم و فلسفه و منطق در جهان

بوده ايم بايد به آنجا بكشد كه ديگران بخواهند نظريات خود را در باب "

تشابه حقوق زن و مرد " با نام مقدس " تساوي حقوق " بما تحميل كنند !

اين درست مثل اينست كه يك نفر لبو فروش بخواهد لبو بفروشد اما بنام

گلابي تبليغ كند .

آنچه مسلم است اينست كه اسلام در همه جا براي زن و مرد حقوق مشابهي

وضع نكرده است

، همچنانكه در همه موارد براي آنها تكاليف و مجازاتهاي

مشابهي نيز وضع نكرده است ، اما آيا مجموع حقوقي كه براي زن قرار داده

ارزش كمتري دارد از آنچه براي مردان قرار داده ؟ البته خير چنانكه ثابت

خواهيم كرد .

در اينجا سئوال دومي پيدا ميشود ، و آن اينكه علت اينكه اسلام حقوق زن

و مرد را در بعضي مو ارد نامشابه قرار داده چيست ؟ چرا آنها را مشابه

يكديگر قرار نداده است ؟ آيا اگر حقوق زن و مرد هم مساوي باشد و هم

مشابه بهتر است يا اين كه فقط مساوي باشد و مشابه نباشد . براي بررسي

كامل اين مطلب لازم است كه در سه قسمت بحث كنيم :

1 - نظر اسلام درباره مقام انساني زن از نظر خلقت و آفرينش .

2 - تفاوتهائيكه در خلقت زن و مرد هست براي چه هدفهائي است ؟ آيا

اين تفاوتها سبب ميشود كه زن و مرد از لحاظ حقوق

صفحه145

طبيعي و فطري وضع نامشابهي داشته باشند يا نه ؟

3 - تفاوتهائيكه در مقررات اسلامي ميان زن و مرد هست كه آنها را در

بعضي قسمتها در وضع نامشابهي قرار ميدهد بر اساس چه فلسفه اي است ؟ آيا

آن فلسفه ها هنوز هم به استحكام خود باقي است يا نه ؟

مقام زن در جهان بيني اسلامي

اما قسمت اول : قرآن تنها مجموعه قوانين نيست ، محتويات قرآن صرفا

يك سلسله مقررات و قوانين خشك بدون تفسير نيست ، در قرآن هم قانون

است و هم تاريخ و هم موعظه و هم تفسير خلقت و هم هزاران مطلب ديگر ،

قرآن همانطوريكه در مواردي بشكل بيان قانون دستورالعمل معين ميكند در جاي

ديگر وجود

و هستي را تفسير ميكند . راز خلقت زمين و آسمان و گياه و

حيوان و انسان راز موتها و حياتها ، عزتها و ذلتها ، ترقي ها و انحطاط ها

، ثروتها و فقرها را بيان ميكند .

قرآن كتاب فلسفه نيست ، اما نظر خود را درباره جهان و انسان و اجتماع

كه سه موضوع اساسي فلسفه است بطور قاطع بيان كرده است ، قرآن ، به

پيروان خود تنها قانون تعليم نميدهد و صرفا بموعظه و پند و اندرز

نميپردازد ، بلكه با تفسير خلقت به پيرامون خود طرز تفكر و جهان بيني

مخصوص ميدهد ، زير بناء مقررات اسلامي درباره امور اجتماعي از قبيل

مالكيت ، حكومت ، حقوق خانوادϙʠو غيره همانا تفسيري است كه از خلقت

و اشياء ميكند .

از جمله مسائلي كه در قرآن كريم تفسير شده موضوع خلقت زن و مرد است ،

قرآن در اين زمينه سكوت نكرده ، و به ياوه گويان

صفحه146

مجال نداده است كه از پيش خود براي مقررات مربوط به زن و مرد فلسفه

بتراشند و مبناي اين مقررات را نظر تحقير آميز اسلام نسبت به زن معرفي

كنند . اسلام پيشاپيش . نظر خود را درباره زن بيان كرده است .

اگر بخواهيم به بينيم نظر قرآن درباره خلقت زن و مرد چيست لازم است به

مسئله سرشت زن و مرد كه در ساير كتب مذهبي نيز مطرح است توجه كنيم .

قرآن نيز در اينموضوع سكوت نكرده است . بايد به بينيم قرآن زن و مرد را

يك سرشتي ميداند يا دو سرشتي ؟ يعني آيا زن و مرد داراي يك طينت و

سرشت ميباشند و يا داراي دو طينت و سرشت . قرآن

با كمال صراحت در

آيات متعددي ميفرمايد كه زنان را از جنس مردان و از سرشتي نظير سرشت

مردان آفريده ايم . قرآن درباره آدم اول ميگويد : همه شما را از يك پدر

آفريديم و جفت آن پدر را از جنس خود او قرار داديم ، ( سوره نساء آيه 1

) درباره همه آدميان ميگويد خداوند از جنس خود شما براي شما همسر آفريد

. ( سوره نساء و سوره آل عمران و سوره روم ) .

در قرآن از آنچه در بعضي از كتب مذهبي هست كه زن از مايه اي پست تر از

مايه مرد آفريده شده و يا اينكه به زن جنبه طفيلي و چپي داده اند و

گفته اند كه همسر آدم اول از عضوي از اعضاء طرف چپ او آفريده شد ، اثر و

خبري نيست . عليهذا در اسلام نظريه تحقير آميزي نسبت به زن از لحاظ

سرشت و طينت وجود ندارد .

يكي ديگر از نظريات تحقيرآميزي كه در گذشته وجود داشته است و در

ادبيات جهان آثار نامطلوبي بجا گذاشته است

صفحه147

اينست كه زن عنصر گناه است ، از وجود زن شر و وسوسه برميخيزد ، زن

شيطان كوچك است ، ميگويند در هر گناه و جنايتي كه مردان مرتكب شده اند

زني در آن دخالت داشته است ، ميگويند مرد در ذات خود از گناه مبرا

است و اين زن است كه مرد را بگناه ميكشاند ، ميگويند شيطان مستقيما در

وجود مرد راه نمييابد و فقط از طريق زن است كه مردان را ميفريبد ، شيطان

زن را وسوسه ميكند و زن مرد را ، ميگويند آدم اول كه فريب شيطان را خورد

و از بهشت سعادت بيرون رانده شد از طريق زن بود ،

شيطان حوا را فريفت

و حوا آدم را .

قرآن داستان بهشت آدم را مطرح كرده ولي هرگز نگفته كه شيطان يا مار

حوا را فريفت و حوا آدم را ، قرآن نه حوا را بعنوان مسئول اصلي معرفي

ميكند و نه او را از حساب خارج ميكند ، قرآن ميگويد به آدم گفتيم خودت

و همسرت در بهشت سكني گزينيد و از ميوه هاي آن بخوريد ، قرآن آنجا كه

پاي وسوسه شيطاني را بميان ميكشد ضميرها را به شكل " تثنيه " مياورد ،

ميگويد « فوسوس لهما الشيطان ». شيطان آن دو را وسوسه كرد . « فدلاهما

بغرور »شيطان آن دو را بفريب راهنمائي كرد ، « و قاسمهما اني لكما من

الناصحين »يعني شيطان در برابر هر دو سوگند ياد كرد كه جز خير آنها را

نميخواهد .

به اين ترتيب قرآن با يك فكر رائج آن عصر و زمان كه هنوز هم در گوشه

و كنار جهان بقايائي دارد سخت بمبارزه پرداخت و جنس زن را از اين

اتهام كه عنصر وسوسه و گناه ، و شيطان كوچك است مبرا كرد .

يكي ديگر از نظريات تحقيرآميزي كه نسبت به زن وجود

صفحه148

داشته است در ناحيه استعدادهاي روحاني و معنوي زن است ، ميگفتند زن به

بهشت نميرود ، زن مقامات معنوي و الهي را نميتواند طي كند ، زن

نميتواند بمقام قرب الهي آنطور كه مردان ميرسند ، برسد . قرآن در آيات

فراواني تصريح كرده است كه پاداش اخروي و قرب الهي به جنسيت مربوط

نيست ، به ايمان و عمل مربوط است ، خواه از طرف زن باشد يا از طرف

مرد ، قرآن در كنار

هر مرد بزرگ و قديسي از يك زن بزرگ و قديسه ياد

ميكند ، از همسران آدم و ابراهيم و از مادران موسي و عيسي در نهايت

تجليل ياد كرده است ، اگر همسران نوح و لوط را بعنوان زناني ناشايسته

براي شوهران شان ذكر ميكند ، از زن فرعون نيز بعنوان زن بزرگي كه گرفتار

مرد پليدي بوده است غفلت نكرده است ، گوئي قرآن خواسته است در

داستانهاي خود توازن را حفظ كند و قهرمانان داستانها را منحصر بمردان

ننمايد .

قرآن درباره مادر موسي ميگويد ما بمادر موسي وحي فرستاديم كه كودك را

شير بده و هنگامي كه بر جان او بيمناك شدي او را بدريا بيافكن و نگران

نباش كه ما او را بسوي تو باز پس خواهيم گردانيد .

قرآن درباره مريم مادر عيسي ميگويد كار او به آنجا كشيده شده بود كه در

محراب عبادت همواره ملائكه با او سخن ميگفتند و گفت و شنود ميكردند ،

از غيب براي او روزي ميرسيد ، كارش از لحاظ مقامات معنوي آنقدر بالا

گرفته بود كه پيغمبر زمانش را در حيرت فرو برده او را پشت سر گذاشته

بود ، زكريا در مقابل مريم مات و مبهوت مانده بود .

در تاريخ خود اسلام زنان قديسه و عاليقدر فراوانند . كمتر

صفحه149

مردي است بپايه خديجه برسد ، و هيچ مردي جز پيغمبر و علي بپايه حضرت

زهرا نميرسد ، حضرت زهرا بر فرزندان خود كه امامند و بر پيغمبران غير از

خاتم الانبيا برتري دارد . اسلام در سير من الخلق الي الحق يعني در حركت و

مسافرت بسوي خدا هيچ تفاوتي ميان زن و مرد قائل نيست ، تفاوتي كه اسلام

قائل است در

سير من الحق الي الخلق است ، در بازگشت از حق بسوي مردم و

تحمل مسئوليت پيغامبري است كه مرد را براي اينكار مناسبتر دانسته است .

يكي ديگر از نظريات تحقير آميزي كه نسبت به زن وجود داشته است ،

مربوط است به رياضت جنسي و تقدس تجرد و عزوبت ، چنانكه ميدانيم در

برخي آيين ها رابطه جنسي ذاتا پليد است ، بعقيده پيروان آن آئين ها تنها

كساني بمقامات معنوي نائل ميگردند كه همه عمر مجرد زيست كرده باشند ،

يكي از پيشوايان معروف مذهبي جهان ميگويد : " با تيشه بكارت درخت

ازدواج را از بن بر كنيد " همان پيشوايان ازدواج را فقط از جنبه دفع

افسد به فاسد اجازه ميدهند يعني مدعي هستند كه چون غالب افراد قادر

نيستند با تجرد صبر كنند و اختيار از كف شان ربوده ميشود و گرفتار فحشا

ميشوند و با زنان متعددي تماس پيدا ميكنند ، پس بهتر است ازدواج كنند

تا با بيش از يك زن در تماس نباشند ، ريشه افكار رياضت طلبي و

طرفداري از تجرد و عزوبت بدبيني به جنس زن است ، محبت زن را جزء

مفاسد بزرگ اخلاقي بحساب مياورند .

اسلام با اين خرافه سخت نبرد كرد ، ازدواج را مقدس ، و تجرد را پليد

شمرد ، اسلام دوست داشتن زن را جزء اخلاق انبيا معرفي كرد و گفت :

« من اخلاق الانبياء حب النساء » . پيغمبر اكرم

صفحه150

ميفرمود من به سه چيز علاقه دارم ، بوي خوش ، زن ، نماز .

برتراندراسل ميگويد : در همه آئينها نوعي بدبيني به علاقه جنسي يافت

ميشود مگر در اسلام ، اسلام از نظر مصالح اجتماعي حدود و مقرراتي براي اين

علاقه وضع

كرده اما هرگز آنرا پليد نشمرده است .

يكي ديگر از نظريات تحقير آميزي كه درباره زن وجود داشته اينست كه

ميگفته اند زن مقدمه وجود مرد است و براي مرد آفريده شده است .

اسلام هرگز چنين سخني ندارد ، اسلام اصل علت غائي را در كمال صراحت

بيان مي كند ، اسلام با صراحت كامل مي گويد ، زمين و آسمان ، ابر و باد ،

گياه و حيوان ، همه براي انسان آفريده شده اند ، اما هرگز نميگويد زن براي

مرد آفريده شده است ، اسلام ميگويد هر يك از زن و مرد براي يكديگر

آفريده شده اند ، « هن لباس لكم و انتم لباس لهن ». زنان زينت و پوشش

شما هستند و شما زينت و پوشش آنها . اگر قرآن زن را مقدمه مرد و آفريده

براي مرد ميدانست قهرا در قوانين خود اينجهت را در نظر ميگرفت ، ولي

چون اسلام از نظر تفسير خلقت چنين نظري ندارد و زن را طفيلي وجود مرد

نميداند در مقررات خاص خود درباره زن و مرد به اينمطلب نظر نداشته

است .

يكي ديگر از نظريات تحقير آميزي كه در گذشته درباره زن وجود داشته اين

است كه زن را از نظر مرد يك شر و بلاي اجتناب ناپذير ميدانسته اند ،

بسياري از مردان با همه بهره هائي كه از وجود زن ميبرده اند ، او را تحقير

و مايه بدبختي و گرفتاري

صفحه151

خود ميدانسته اند ، قرآن كريم مخصوصا اينمطلب را تذكر ميدهد كه وجود زن

براي مرد خير است ، مايه سكونت و آرامش دل او است .

يكي ديگر از آن نظريات تحقيرآميز اينست كه سهم زن را در توليد فرزند

بسيار ناچيز ميدانسته اند ، اعراب

جاهليت و بعضي از ملل ديگر مادر را

فقط بمنزله ظرفي ميدانسته اند كه نطفه مرد را كه بذر اصلي فرزند است در

داخل خود نگهميدارد و رشد ميدهد . در قرآن ضمن آياتي كه ميگويد شما را از

مرد و زني آفريديم و برخي آيات ديگر كه در تفاسير توضيح داده شده است

به اين طرز تفكر خاتمه داده شده است .

از آنچه گفته شد معلوم شد اسلام از نظر فكر فلسفي و از نظر تفسير خلقت

نظر تحقيرآميزي نسبت به زن نداشته است بلكه آن نظريات را مردود شناخته

است اكنون نوبت اينست كه بدانيم فلسفه عدم تشابه حقوقي زن و مرد چيست ؟ .

صفحه152

تشابه ، نه و تساوي ، آري

گفتيم اسلام در روابط و حقوق خانوادگي زن و مرد فلسفه خاصي دارد كه با

آنچه در چهارده قرن پيش ميگذشته مغايرت دارد و با آنچه در جهان امروز

ميگذرد نيز مطابقت ندارد .

گفتيم از نظر اسلام اين مسئله هرگز مطرح نيست كه آيا زن و مرد دو انسان

متساوي در انسانيت هستند يا نه ؟ و آيا حقوق خانوادگي آنها بايد ارزش

مساوي با يكديگر داشته باشند يا نه ؟ از نظر اسلام زن و مرد هر دو انسانند

و از حقوق انساني متساوي بهره مندند .

آنچه از نظر اسلام مطرح است اينست كه زن و مرد بدليل اينكه يكي زن

است و ديگري مرد ، در جهات زيادي مشابه يكديگر نيستند ، جهان براي آنها

يكجور نيست ، خلقت و طبيعت آنها را يكنواخت نخواسته است . و همين

جهت ايجاب ميكند كه از لحاظ بسياري از حقوق و تكاليف و مجازاتها وضع

مشابهي نداشته باشند . در دنياي غرب اكنون سعي ميشود ميان زن

و مرد از

صفحه153

قوانين و مقررات و حقوق و وظايف وضع واحد و مشابهي بوجود آورند و

تفاوت هاي غريزي و طبيعي زن و مرد را ناديده بگيرند . تفاوتي كه ميان نظر

اسلام و سيستمهاي غربي وجود دارد در اينجاست . عليهذا آنچه اكنون در

كشورما ميان طرفداران حقوق اسلامي از يكطرف و طرفداران پيروي از سيستمهاي

غربي از طرف ديگر ، مطرح است مسئله وحدت و تشابه حقوق زن و مرد است

نه تساوي حقوق آنها . كلمه " تساوي حقوق " يك مارك تقلبي است كه

مقلدان غرب بر روي اين ره آورد غربي چسبانيده اند .

اين بنده هميشه در نوشته ها و كنفرانسها و سخنرانيهاي خود از اينكه اين

مارك تقلبي را استعمال كنم و اين فرضيه را كه جز ادعاي تشابه و تماثل

حقوق زن و مرد نيست بنام تساوي حقوق ياد كنم ، اجتناب داشته ام .

من نميگويم در هيچ جاي دنيا ادعاي تساوي حقوق زن و مرد معني نداشته و

ندارد و همه قوانين گذشته و حاضر جهان حقوق زن و مرد را بر مبناي ارزش

مساوي وضع كرده اند و فقط مشابهت را از ميان برده اند .

خير . چنين ادعائي ندارم . اروپاي قبل از قرن بيستم بهترين شاهد است .

در اروپاي قبل از قرن بيستم زن قانونا و عملا فاقد حقوق انساني بود . نه

حقوقي مساوي با مرد داشت و نه مشابه با او . . . در نهضت عجولانه اي كه

در كمتر از يك قرن اخير بنام زن و براي زن در اروپا صورت گرفت ، زن كم

و بيش حقوقي مشابه با مرد پيدا كرد . اما با توجه بوضع طبيعي و

احتياجات جسمي

و روحي زن ، هرگز حقوق مساوي با مرد پيدا نكرد ، زيرا زن

اگر بخواهد حقوقي مساوي حقوق مرد و سعادتي مساوي سعادت مرد

صفحه154

پيدا كند راه منحصرش اينست كه مشابهت حقوقي را از ميان بردارد ، براي

مرد حقوقي متناسب با مرد و براي خودش حقوقي متناسب با خودش قائل شود

. تنها از اين راه است كه وحدت و صميميت واقعي ميان مرد و زن برقرار

مي شود ، و زن از سعادتي مساوي با مرد بلكه بالاتر از آن برخوردار خواهد شد

، و مردان از روي خلوص و بدون شائبه اغفال و فريب كاري براي زنان حقوق

مساوي و احيانا بيشتر از خود قائل خواهند شد .

و همچنين من هرگز ادعا نميكنم حقوقي كه عملا در اجتماع بظاهر اسلامي ما

نصيب زن مي شد ارزش مساوي با حقوق مردان داشته است . بارها گفته ام كه

لازم و ضروري است بوضع زن امروز رسيدگي كامل بشود و حقوق فراواني كه اسلام

به زن اعطا كرده و در طول تاريخ عملا متروك شده به او باز پس داده شود ،

نه اينكه با تقليد و تبعيت كوركورانه از روش مردم غرب كه هزاران

بدبختي براي خود آنها بوجود آورده نام قشنگي روي يك فرضيه غلط بگذاريم و

بدبختيهاي نوع غربي را بر بدبختي هاي نوع شرقي زن بيفزائيم . ادعاي ما

اينست كه عدم تشابه حقوق زن و مرد در حدودي كه طبيعت زن و مرد را در

وضع نامشابهي قرار داده است هم با عدالت و حقوق فطري بهتر تطبيق مي كند

. و هم سعادت خانوادگي را بهتر تأمين مي نمايد ، و هم اجتماع را بهتر به

جلو مي برد .

كاملا توجه داشته باشيد ،

ما مدعي هستيم كه لازمه عدالت و حقوق فطري و

انساني زن و مرد عدم تشابه آنها در پاره اي از حقوق است . پس بحث ما

صددرصد جنبه فلسفي دارد ، بفلسفه حقوق مربوط است ، به اصلي مربوط است

بنام " اصل عدل " كه يكي از اركان كلام و فقه اسلامي است . اصل عدل همان

اصلي است

صفحه155

كه قانون تطابق عقل و شرع را در اسلام بوجود آورده است . يعني از نظر فقه

اسلامي و لا اقل فقه شيعه اگر ثابت بشود كه عدل ايجاب مي كند فلان قانون

بايد چنين باشد نه چنان و اگر چنان باشد ظلم است و خلاف عدالت است ،

ناچار بايد بگوئيم حكم شرع هم همين است . زيرا شرع اسلام طبق اصلي كه خود

تعليم داده ، هرگز از محور عدالت و حقوق فطري و طبيعي خارج نمي شود .

علماء اسلام با تبيين و توضيح اصل " عدل " پايه فلسفه حقوق را بنا

نهادند ، گو اينكه در اثر پيشامدهاي ناگوار تاريخي نتوانستند راهي را كه

باز كرده بودند ادامه دهند . توجه به حقوق بشر و به اصل عدالت بعنوان

اموري ذاتي و تكويني و خارج از قوانين قراردادي اولين بار بوسيله مسلمين

عنوان شد ، پايه حقوق طبيعي و عقلي را آنها بنا نهاده اند .

اما مقدر چنين بود كه آنها كار خود را ادامه ندهند و پس از تقريبا

هشت قرن دانشمندان و فيلسوفان اروپائي از آن را دنبال كنند و اين افتخار

را بخود اختصاص دهند ، از يكسو فلسفه هاي اجتماعي و سياسي و اقتصادي

بوجود آورند و از سوي ديگر افراد و اجتماعات و ملتها را با ارزش حيات

و زندگي و حقوق انساني آنها آشنا سازند ، نهضتها و حركتها و انقلابها

بوجود آورند و چهره جهانرا عوض كنند .

بنظر من گذشته از علل تاريخي ، يك علت رواني و منطقه اي نيز دخالت

داشت در اينكه مشرق اسلامي مسئله حقوق عقلي را كه خود پايه نهاده بود

دنبال نكند . يكي از تفاوتهاي روحيه شرقي و غربي در اينست كه شرق تمايل

به اخلاق دارد و غرب به حقوق ، شرق شيفته اخلاق است و غرب شيفته حقوق ،

شرقي بحكم

صفحه156

انسانيت خود را در اين مي بيند كه حقوق خود را بشناسد و از آن دفاع كند و

نگذارد ديگري به حريم حقوق او پا بگذارد .

بشريت هم به اخلاق نياز دارد و هم بحقوق ، انسانيت هم بحقوق وابسته

است و هم به اخلاق ، هيچكدام از حقوق و اخلاق به تنهائي معيار انسانيت

نيست .

دين مقدس اسلام اين امتياز بزرگ را دارا بوده و هست كه حقوق و اخلاق

را توأما مورد عنايت قرار داده است . در اسلام همچنانكه گذشت و صميميت

و نيكي بعنوان اموري اخلاقي " مقدس " شمرده مي شوند . آشنائي با حقوق و

دفاع از حقوق نيز " مقدس " و انساني محسوب مي شود و اين داستان مفصلي

دارد كه اكنون وقت توضيح آن نيست .

اما روحيه خاص شرقي كار خود را كرد . با آنكه در آغاز كار ، حقوق و

اخلاق را با هم از اسلام گرفت ، تدريجا حقوق را رها كرده و توجهش را به

اخلاق محصور كرد .

غرض اينست ، مسئله اي كه اكنون با آن روبرو هستيم يك مسئله حقوقي

است . يك مسئله فلسفي و عقلي است

، يك مسئله استدلالي و برهاني است .

مربوط است به حقيقت عدالت و طبيعت حقوق . عدالت و حقوق قبل از آنكه

قانوني در دنيا وضع شود وجود داشته است . با وضع قانون نمي توان ماهيت

عدالت و حقوق انساني بشر را عوض كرد .

منتسكيو مي گويد " پيش از آنكه انسان قوانيني وضع كند .

صفحه157

روابط عادلانه اي بر اساس قوانين بين موجودات امكان پذير بوده ، وجود اين

روابط موجب وضع قوانين شده است . حال اگر بگوئيم جز قوانين واقعي و

اوليه كه امروز نهي مي كنند هيچ امر عادلانه يا ظالمانه ديگر وجود ندارد

مثل اين است كه بگوئيم قبل از ترسيم دائره تمام شعاعهاي آن دائره مساوي

نيستند " .

هربارت سپنسر مي گويد " عدالت غير از احساسات با چيزي ديگر آميخته

است كه عبارت از حقوق طبيعي افراد بشر است و براي آنكه عدالت وجود

خارجي داشته باشد بايد حقوق و امتيازات طبيعي را رعايت و احترام كنند " .

حكماء اروپائي كه اين عقيده را داشتند و دارند و فراوانند ، حقوق بشر

كه اعلانها و اعلاميه ها براي آن تنظيم شد و موادي بعنوان حقوق بشر تعيين شد

از همين فرضيه حقوق طبيعي سرچشمه گرفت . يعني فرضيه حقوق طبيعي و فطري

بود كه بصورت اعلاميه هاي حقوق بشر ظاهر شد .

و باز چنانكه مي دانيم آنچه منتسكيو ، سپنسر و غير آنها درباره عدالت

گفته اند عين آن چيزي است كه متكلمين اسلام درباره حسن و قبح عقلي و اصل

عدل گفته اند . در ميان علماء اسلامي افرادي بودند كه منكر حقوق ذاتي بوده

و عدالت را قراردادي مي دانسته اند .

همچنانكه در ميان اروپائيان نيز اين عقيده وجود داشته است . هوبز

انگليسي

منكر عدالت بصورت يك امر واقعي است .

اعلاميه حقوق بشر فلسفه است نه قانون

مضحك اينست كه مي گويند متن اعلاميه حقوق بشر را مجلسين

صفحه158

تصويب كرده اند و چون تساوي حقوق زن و مرد جزء مواد اعلاميه حقوق بشر است

پس بحكم قانون مصوب مجلس زن و مرد بايد داراي حقوقي مساوي يكديگر

باشند .

مگر متن اعلاميه حقوق بشر چيزي است كه در صلاحيت مجلسين باشد كه آنرا

تصويب يا رد كنند .

محتويات اعلاميه حقوق بشر از نوع امور قراردادي نيست كه قواي مقننه

كشورها بتوانند آنرا تصويب بكنند يا نكنند .

اعلاميه حقوق بشر ، حقوق ذاتي و غير قابل سلب و غير قابل اسقاط انسانها

را مورد بحث قرار داده است ، حقوقي را مطرح كرده است كه به ادعاي اين

اعلاميه لازمه حيثيت انساني انسانهاست و دست تواناي خلقت و آفرينش

آنها را براي انسانها قرار داده است ، يعني مبداء و قدرتي كه به انسانها

عقل و اراده و شرافت انساني داده است اين حقوق را هم طبق ادعاي اعلاميه

حقوق بشر به انسانها داده است .

انسانها نمي توانند محتويات اعلاميه حقوق بشر را براي خود وضع كنند و نه

مي توانند از خود سلب و اسقاط نمايند . از تصويب مجلسين و قواي مقننه

گذشته يعني چه ؟

اعلاميه حقوق بشر فلسفه است نه قانون ، بايد بتصديق فيلسوفان برسد نه

بتصويب نمايندگان . مجلسين نمي توانند با اخذ رأي و قيام و قعود ، فلسفه

و منطق براي مردم وضع كنند . اگر اين چنين است پس فلسفه نسبيت

اينشتاين را هم ببرند بمجلس و از تصويب نمايندگان بگذرانند ، فرضيه

وجود حيات در كرات آسماني را نيز به تصويب برسانند . قانون طبيعت را

كه نمي شود

از طريق تصويب قوانين قراردادي تأييد يا رد كرد .

صفحه159

مثل اينست كه بگوئيم مجلسين تصويب كرده اند كه اگر گلابي را با سيب

پيوند بزنند پيوندش ميگيرد و اگر با توت پيوند بزنند نمي گيرد .

وقتي كه چنين اعلاميه اي از طرف گروهي كه خود از متفكرين و فلاسفه

بوده اند صادر مي شود ملتها بايد آنرا در اختيار فلاسفه و مجتهدين حقوق

خويش قرار دهند . اگر از نظر فلاسفه و متفكرين آن ملت مورد تأييد قرار

گرفت همه افراد ملت موظفند آنها را بعنوان حقايقي فوق قانون رعايت

كنند . قوه مقننه نيز موظف است قانوني بر خلاف آنها تصويب نكند .

ملت هاي ديگر تا وقتي كه از نظر خودشان ثابت و محقق نشده كه چنين

حقوقي در طبيعت بهمين كيفيت وجود دارد ملزم نيستند آنها را رعايت كنند

و از طرف ديگر اين مسائل جزء مسائل تجربي و آزمايشي نيست كه احتياج

بوسائل و لابراتوار و غيره دارد و اين وسائل براي اروپائيان فراهم است و

براي ديگران نيست . شكافتن اتم نيست كه رموز و وسائلش در اختيار افراد

محدودي باشد ، فلسفه و منطق است ، ابزارش مغز و عقل و قوه استدلال است .

اگر فرضا ملتهاي ديگر مجبور باشند در فلسفه و منطق مقلد ديگران باشند و

در خود شايستگي تفكر فلسفي احساس نكنند ، ما ايرانيان نبايد اين چنين

فكر كنيم . ما در گذشته شايستگي خود را بحد اعلي در بررسي هاي منطقي و

فلسفي نشان داده ايم . ما چرا در مسائل فلسفي مقلد ديگران باشيم ؟

عجبا ، دانشمندان اسلامي آنجا كه پاي اصل عدالت و حقوق ذاتي بشر بميان

مي آيد آنقدر برايش اهميت قائل ميشوند كه بدون

صفحه160

چون و

چرا بموجب قاعده تطابق عقل و شرع مي گويند حكم شرع هم همين است .

يعني احتياجي به تأييد شرعي نمي بينند . اما امروز كار ما به آنجا كشيده

كه ميخواهيم با تصويب نمايندگان صحت اين مسائل را تأييد نمائيم .

فلسفه را با كوپن نمي توان اثبات كرد

از اين مضحكتر اينستكه آنجا كه مي خواهيم حقوقي انساني زن را بررسي كنيم

به آراء پسران و دختران جوان مراجعه كنيم . كوپن چاپ كنيم و بخواهيم با

پر كردن كوپن كشف كنيم كه حقوق انساني چيست ؟ و آيا حقوق انساني زن و

مرد يك جور است و يا دو جور ؟

بهر حال ما مسئله حقوق انساني زنرا بشكل علمي و فلسفي و بر اساس حقوق

ذاتي بشري بررسي ميكنيم مي خواهيم ببينيم همان اصولي كه اقتضا مي كند

انسانها بطور كلي داراي يك سلسله حقوق طبيعي و خدادادي باشند ، آيا

ايجاب مي كند كه زن و مرد از لحاظ حقوق داراي وضع مشابهي بوده باشند يا

نه ؟ لذا از دانشمندان و متفكران و حقوقدانان واقعي كشور كه يگانه مرجع

صلاحيتدار اظهار نظر در اين گونه مسائل ميباشند درخواست مي كنيم بدلائل ما

با ديده تحقيق و انتقاد بنگرند . موجب كمال امتنان اينجانب خواهد بود

اگر مستدلا نظر خود را در تأييد يا رد اين گفته ها ابراز نمايند .

براي بررسي اين مطلب لازم است اولا بحثي درباره اساس و ريشه حقوق

انساني انجام دهيم و سپس حقوق زن و مرد را مورد مطالعه قرار دهيم .

صفحه161

بد نيست قبلا اشاره مختصري به نهضتهاي حقوقي قرون جديدي كه بنظريه

تساوي حقوق زن و مرد منتهي شد بنمائيم .

نگاهي به تاريخ حقوق زن در اروپا

در اروپا از قرن 17 به بعد بنام حقوق بشر زمزمه هائي آغاز شد .

نويسندگان و متفكران قرن 17 و 18 افكار خود را درباره حقوق طبيعي و فطري

و غير قابل سلب بشر با پشتكار عجيبي در ميان مردم پخش كردند . ژان ژاك

روسو و ولتر و منتسكيو از ايندسته از متفكران و نويسندگانند .

اولين

نتيجه عملي كه از نشر افكار طرفداران حقوق طبيعي بشر حاصل شد اين بود كه

در انگلستان يك كشمكش طولاني ميان هيئت حاكمه و ملت بوجود آمد . ملت

موفق شد در سال 1688 ميلادي پاره اي از حقوق اجتماعي و سياسي خود را طبق

يك اعلام نامه حقوق پيشنهاد كنند و مسترد دارند ( ترجمه تاريخ البرماله

جلد 4 صفحه 366 ) .

نتيجه علمي بارز ديگر شيوع اين افكار در جنگهاي استقلال امريكا عليه

انگلستان ظاهر شد . سيزده مستعمره انگلستان در امريكاي شمالي در اثر فشار

و تحميلات زيادي كه بر آنها وارد مي شد سر به طغيان و عصيان بلند كردند و

بالاخره استدلال خويش را بدست آوردند .

در سال 1776 ميلادي كنگره اي در فيلادلفيا تشكيل شد كه استقلال عمومي را

اعلان و اعلاميه اي در اين زمينه منتشر كرد و در مقدمه آن چنين نوشت : "

جميع افراد بشر در خلقت يكسانند و خالق بهر فردي حقوق ثابت و لا يتغيري

تفويض فرموده است . مثل حق حيات و حق آزادي ، و علت غائي تشكيل

حكومتها حفظ

صفحه162

حقوق مزبور است و قوه حكومت و نفوذ كلمه او منوط برضايت ملت خواهد

بود . . . " ( ترجمه تاريخ البرماله جلد 5 صفحه 234 ) .

اما آنكه بنام اعلاميه حقوق بشر در جهان معروف شد آن چيزي است كه پس

از انقلاب كبير فرانسه بنام اعلان حقوق منتشر شد . اين اعلاميه عبارت است

از يك سلسله اصول كلي كه در آغاز قانون اساسي فرانسه قيد شده و جزء لا

ينفك قانون اساسي فرانسه محسوب ميشود . اين اعلاميه مشتمل است بر يك

مقدمه و هفده ماده .

ماده

اول آن اينست : " افراد بشر آزاد متولد شده و مادام العمر آزاد

مانده و در حقوق با يكديگر مساويند . . . "

در قرن 19 تحولات و افكار تازه اي در زمينه حقوق بشري در مسائل اقتصادي

و اجتماعي و سياسي رخ داد كه منتهي بظهور سوسياليسم و لزوم تخصيص منافع

بطبقات زحمتكش و انتقال حكومت از دست سرمايه دار بدست كارگر گرديد .

تا اوايل قرن بيستم هر چه در اطراف حقوق بشر بحث شده است مربوط است

بحقوق ملتها در برابر دولتها و يا حقوق طبقات رنجبر و زحمتكش در برابر

كارفرمايان و اربابان .

در قرن بيستم براي اولين بار مسئله " حقوق زن " در برابر حقوق مرد

عنوان شد ، انگلستان كه قديمترين كشور دمكراسي بشمار ميرود فقط در اوايل

قرن بيستم براي زن و مرد حقوق مساوي قائل شد . دول متحده آمريكا با آنكه

در قرن هجده ضمن اعلان استقلال ، بحقوق عمومي بشر اعتراف كرده بودند در

سال 1920 ميلادي قانون تساوي زن و مرد را در حقوق سياسي تصويب كردند و

همچنين فرانسه در قرن بيستم تسليم اين امر شد .

صفحه163

بهر حال در قرن بيستم گروههاي زيادي در همه جهان طرفدار تحول عميقي در

روابط مرد و زن از نظر حقوق و وظايف گرديدند . بعقيده اينها تحول و

دگرگوني در روابط ملتها با دولتها و روابط زحمتكشان و رنجبران با

كارفرمايان و سرمايه داران ، مادامي كه در روابط حقوقي مرد و زن اصلاحاتي

صورت نگيرد وافي به تأمين عدالت اجتماعي نيست .

از اينرو براي اولين بار در اعلاميه جهاني حقوق بشر كه پس از جنگ

جهاني دوم در سال 1948 ميلادي ( 1327 هجري شمسي

) از طرف سازمان ملل متحد

منتشر شد در مقدمه آن چنين قيد شد :

" از آنجا كه مردم ملل متحد ايمان خود را بحقوق بشر و مقام و ارزش

فرد انساني و تساوي حقوق مرد و زن مجدا در منشور اعلام كرده اند . . . "

تحول و بحران ماشيني قرن نوزدهم و بيستم و بفلاكت افتادن كارگران و

بخصوص زنان بيش از پيش سبب شد كه بموضوع حقوق زن رسيدگي شود . در

تاريخ البرماله جلد 6 صفحه 328 مينويسد :

" تا زماني كه دولتها به احوال كارگران و طرز رفتار كارفرمايان با آن

طبقه توجه نداشتند سرمايه داران هر چه مي خواستند ميكردند . . . صاحبان

كارخانه ها زنان و كودكان خردسال را با مزد بسيار كم بكار ميگماشتند ، و

چون ساعات كار ايشان زياد بود غالبا گرفتار امراض گوناگون مي شدند و در

جواني مي مردند " .

اين بود تاريخچه مختصري از نهضت حقوق بشر در اروپا . چنانكه ميدانيم

همه مواد اعلاميه هاي حقوق بشر كه براي اروپائيان

صفحه164

تازگي دارد در 14 قرن پيش در اسلام پيش بيني شده و بعضي از دانشمندان

عرب و ايراني آنها را با مقايسه به اين اعلاميه ها در كتابهاي خود

آورده اند . البته اختلافاتي در بعضي قسمتها ميان آنچه در اين اعلاميه ها

آمده با آنچه اسلام آورده وجود دارد و اين خود بحث دلكش و شيريني است .

از آنجمله است مسئله حقوق زن و مرد كه اسلام تساوي را مي پذيرد اما تشابه

و وحدت و يك نواختي را در زمينه حقوق زن و مرد نمي پذيرد .

صفحه165

حيثيت و حقوق انساني

" از آنجا كه شناسائي حيثيت ذاتي كليه اعضاي خانواده بشري و حقوق

يكسان و انتقال ناپذير آنان ، اساس

آزادي و عدالت و صلح را تشكيل ميدهد " .

از آنجا كه عدم شناسائي و تحقير حقوق بشر منتهي به اعمال وحشيانه اي

گرديده است كه روح بشريت را بعصيان واداشته ، و ظهور دنيائي كه در آن

افراد بشر در بيان عقيده ، آزاد و از ترس و فقر فارغ باشند بعنوان

بالاترين آمال بشر اعلام شده است .

" از آنجا كه اساسا حقوق انساني را بايد با اجراي قانون حمايت كرد تا

بشر بعنوان آخرين علاج به قيام بر ضد ظلم و فشار مجبور نگردد . از آنجا كه

اساسا لازم است توسعه روابط دوستانه بين ملل را مورد تشويق قرار داد " .

" از آنجا كه مردم ملل متحد ، ايمان خود را بحقوق اساسي بشر و مقام و

ارزش فرد انساني و تساوي حقوق مرد و زن مجددا

صفحه166

در منشور اعلام كرده اند و تصميم راسخ گرفته اند كه به پيشرفت اجتماعي كمك

كنند و در محيطي آزادتر وضع زندگي بهتري بوجود آورند .

از آنجا كه . . .

" مجمع عمومي ، اين اعلاميه جهاني حقوق بشر را آرمان مشتركي براي تمام

مردم و كليه ملل اعلام ميكند تا جميع افراد و همه اركان اجتماع اين اعلاميه

را دائما در مد نظر داشته باشند و مجاهدت كنند كه بوسيله تعليم و تربيت

، احترام اين حقوق و آزاديها توسعه يابد و با تدابير تدريجي ملي و بين

المللي ، شناسائي و اجراي واقعي و حياتي آنها ، چه در ميان خود ملل عضو و

چه در بين مردم كشورهائي كه در قلمرو آنها مي باشد تأمين گردد . . . "

جمله هاي طلائي بالا مقدمه اعلاميه جهاني حقوق بشر است

، مقدمه همان

اعلاميه ايست ك ه درباره اش مي گويند : " بزرگترين توفيقي است كه تا اين

تاريخ در طريق تأييد حقوق انساني ، نصيب عالم بشريت شده است " .

روي هر كلمه و هر جمله آن حساب شده است ، و چنانكه در مقاله پيش

گفتيم مظهر افكار چندين قرن فلاسفه آزاديخواه و حقوقشناس جهان است .

نكات مهم مقدمه اعلاميه حقوق بشر

اين اعلاميه در 30 ماده تنظيم شده است . بگذريم از اينكه بعضي مسائل در

برخي مواد مكرر شده و يا لا اقل ذكر يك مطلب در يك ماده از ذكر

مندرجات بعضي مواد ديگر بي نياز كننده است و يا بعضي مواد اعلاميه بمواد

مختلفي قابل تجزيه است .

صفحه167

نكات مهم مقدمه اين اعلاميه كه شايسته است مورد توجه قرار گيرد چند تا

است :

1 - بشر از يكنوع حيثيت و احترام و حقوق ذاتي غير قابل انتقال

برخوردار است .

2 - حيثيت و احترام و حقوق ذاتي بشر ، كلي و عمومي است ، تمام افراد

انساني را در بر مي گيرد ، تبعيض بردار نيست ، سفيد و سياه ، بلند و

كوتاه ، زن و مرد يكسان از آن برخوردارند . همانطوريكه در ميان اعضاء يك

خانواده احدي نمي تواند گوهر خود را از ساير اعضاء شريف تر و اصيل تر بداند

، همه افراد بشر نيز كه عضو يك خانواده بزرگتر و اعضاء يك پيكر مي باشند

از لحاظ شرافت متساويند ، هيچكس نمي تواند خود را از فرد ديگر شريفتر

بداند .

3 - اساس آزادي و صلح و عدالت اينست كه همه افراد در عمق وجدان خود

به اين حقيقت حيثيت و احترام ذاتي همه انسانها ايمان و اعتراف داشته

باشند .

اين اعلاميه مي خواهد بگويد : منشاء كليه ناراحتيهائي

كه افراد بشر براي

يكديگر بوجود مي آورند كشف كرده است ، منشاء بروز جنگها و ظلمها و

تجاوزها و اعمال وحشيانه افراد و اقوام نسبت بيكديگر ، عدم شناسائي

حيثيت و احترام ذاتي انسان است . اين عدم شناسائي از طرف عده اي ، طرف

مقابل را وادار به عصيان و طغيان مي كند و از همين راه صلح و امنيت بخطر

مي افتد .

4 - بالاترين آرزوئي كه همه در راه تحقق بخشيدن به آن بايد بكوشند ،

ظهور دنيائي است كه در آن آزادي عقيده و امنيت و رفاه مادي بطور كامل

وجود داشته باشد ، اختناق ، ترس ، فقر

صفحه168

ريشه كن شده باشد . مواد سي گانه اعلاميه براي تحقق بخشيدن باين آرزو

تنظيم شده است .

5 - ايمان به حيثيت ذاتي انسانها و احترام بحقوق غير قابل سلب و

انتقال آنها تدريجا بوسيله تعليم و تربيت بايد در همه افراد بوجود آيد .

مقام و احترام انسان

اعلاميه حقوق بشر چون بر اساس احترام به انسانيت و آزادي و مساوات

تنظيم شده و براي احياء حقوق بشر بوجود آمده مورد احترام و تكريم هر

انسان با وجداني است ، ما مردم مشرق زمين از دير زمان از ارزش و مقام و

احترام انسان دم زده ايم . در دين مقدس اسلام چنانكه در مقاله پيش گفتيم

، انسان ، حقوق انسان ، آزادي و مساوات آنها نهايت ارزش و احترام را

دارد . نويسندگان و تنظيم كنندگان اين اعلاميه و همچنين فيلسوفانيكه در

حقيقت الهام دهنده نويسندگان اين اعلاميه هستند مورد ستايش و تعظيم ما

ميباشند . ولي چون اين اعلاميه يك متن فلسفي است ، بدست بشر نوشته شده

نه بدست فرشتگان ، استنباط گروهي از افراد بشر

است ، هر فيلسوفي حق

دارد آن را تجزيه و تحليل كند و احيانا نقاط ضعفي كه در آن مي بيند تذكر

دهد .

اين اعلاميه خالي از نقاط ضعف نيست ، ولي ما در اين مقاله روي نقاط

ضعف آن انگشت نمي گذاريم . روي نقطه قوت آن انگشت مي گذاريم .

تكيه گاه اين اعلاميه " مقام ذاتي انسان " است ، شرافت و حيثيت

ذاتي انسان است ، از نظر اين اعلاميه انسان بواسطه يكنوع

صفحه169

كرامت و شرافت مخصوص بخود داراي يك سلسله حقوق و آزاديها شده است كه

ساير جانداران بواسطه فاقد بودن آن حيثيت و شرافت و كرامت ذاتي از آن

حقوق و آزاديها بي بهره اند . نقطه قوت اين اعلاميه همين است .

تنزل و سقوط انسان در فلسفه هاي غربي

اينجاست كه بار ديگر با يك مسئله فلسفي كهن مواجه مي شويم : ارزيابي

انسان ، مقام و شرافت انسان نسبت به ساير مخلوقات ، شخصيت قابل

احترام انسان . بايد بپرسيم آن حيثيت ذاتي انساني كه منشاء حقوقي براي

انسان گشته و او را از اسب و گاو و گوسفند و كبوتر متمايز ساخته چيست ؟

و همين جاست كه يك تناقض واضح ميان اساس اعلاميه حقوق بشر از يك

طرف و ارزيابي انسان در فلسفه غرب از طرف ديگر نمايان مي گردد .

در فلسفه غرب سالهاست كه انسان از ارزش و اعتبار افتاده است .

سخنانيكه در گذشته درباره انسان و مقام ممتاز وي گفته مي شد و ريشه همه

آنها در مشرق زمين بود ، امروز در اغلب سيستم هاي فلسفه غربي مورد تمسخر

و تحقير قرار ميگيرد .

انسان از نظر غربي تا حدود يك ماشين تنزل كرده است ، روح و اصالت آن

مورد انكار واقع شده

است . اعتقاد به علت غائي و هدف داشتن طبيعت يك

عقيده ارتجاعي تلقي مي گردد .

در غرب از اشرف مخلوقات بودن انسان نمي توان دم زد ، زيرا بعقيده

غرب عقيده به اشرف مخلوقات بودن انسان و اينكه ساير مخلوقات طفيلي

انسان و مسخر انسان مي باشند ناشي از يك

صفحه170

عقيده بطلميوسي كهن درباره هيئت زمين و آسمان و مركزيت زمين و گردش

كرات آسماني بدور زمين بود ، با رفتن اين عقيده جائي براي اشرف

مخلوقات بودن انسان باقي نمي ماند . از نظر غرب اينها همه خود خواهيهائي

بوده است كه در گذشته دامنگير بشر شده است ، بشر امروز متواضع و فروتن

است ، خود را مانند موجودات ديگر بيش از مشتي خاك نمي داند ، از خاك

پديد آمده و به خاك باز مي گردد و بهمين جا خاتمه مي يابد .

غربي ، متواضعانه ، روح را بعنوان جنبه اي مستقل از وجود انسان و بعنوان

حقيقتي قابل بقاء نمي شناسد و ميان خود و گياه و حيوان از اينجهت فرقي

قائل نمي شود ، غربي ، ميان فكر و اعمال روحي و ميان گرماي زغال سنگ از

لحاظ ماهيت و جوهر تفاوتي قائل نيست ، همه را مظاهر ماده و انرژي

مي شناسد ، از نظر غرب صحنه حيات براي همه جانداران و از آن جمله انسان

ميدان خونيني است كه نبرد لا ينقطع زندگي آن را بوجود آورده است ، اصل

اساسي حاكم بر وجود جانداران و از آنجمله انسان اصل تنازع بقا است ،

انسان همواره مي كوشد خود را در اين نبرد نجات دهد ، عدالت و نيكي و

تعاون و خيرخواهي و ساير مفاهيم اخلاقي و انساني همه مولود اصل اساسي

تنازع بقاء مي باشد و بشر اين مفاهيم را بخاطر حفظ موقعيت خود ساخته و

پرداخته است .

از نظر برخي فلسفه هاي نيرومند غربي ، انسان ماشيني است كه محرك او جز

منافع اقتصادي نيست ، دين و اخلاق و فلسفه و علم و ادبيات و هنر همه رو

بناهائي هستند كه زير بناء آنها طرز توليد و پخش و تقسيم ثروت است ،

همه اينها جلوه ها و مظاهر جنبه هاي اقتصادي زندگي انسان است .

صفحه171

خير ، اينهم براي انسان زياد است . محرك و انگيزه اصلي همه حركت ها و

فعاليت هاي انسان عوامل جنسي است ، اخلاق و فلسفه و علم و دين و هنر همه

تجليات و تظاهرات رقيق شده و تغيير شكل داده عامل جنسي وجود انسان است .

من نمي دانم اگر بناست منكر هدف داشتن خلقت باشيم و بايد معتقد باشيم

كه طبيعت جريانات خود را كوركورانه طي مي كند ، اگر يگانه قانون ضامن

حيات انواع جاندارها تنازع بقا و انتخاب اصلح و تغييرات كاملا تصادفي

است و بقاء و موجوديت انسان مولود تغييرات تصادفي و بي هدف و يك

سلسله جنايات چند ميليون سالي است كه اجداد وي نسبت به انواع ديگر روا

داشته تا امروز به اين شكل باقي مانده است ، اگر بناست معتقد باشيم كه

انسان خود نمونه اي است از ماشينهائي كه اكنون خود بدست خود مي سازد ،

اگر بنا است اعتقاد به روح و اصالت و بقاء آن خود خواهي و اغراق و

مبالغه درباره خود باشد ، اگر بنا است انگيزه و محرك اصلي بشر در همه

كارها امور اقتصادي يا جنسي يا برتري طلبي باشد ، اگر بنا است نيك و بد

بطور كلي مفاهيم نسبي باشند و

الهامات فطري و وجداني سخن ياوه شمرده شود

، اگر انسان جنسا بنده شهوات و ميلهاي نفساني خود باشد و جز در برابر

زور سر تسليم خم نكند ، و اگر . . .

چگونه مي توانيم از حيثيت و شرافت انساني و حقوق غير قابل سلب و

شخصيت قابل احترام انسان دم بزنيم و آن را اساس و پايه همه فعاليتهاي

خود قرار دهيم ؟ !

صفحه172

غرب ، درباره انسان دچار تناقض شده است

در فلسفه غرب تا آنجا كه ممكن بوده به حيثيت ذاتي انسان لطمه وارد

شده و مقام انسان پائين آمده است . دنياي غرب از طرفي انسان را از لحاظ

پيدايش و عللي كه او را بوجود آورده است ، از لحاظ هدف دستگاه آفرينش

درباره او ، از لحاظ ساختمان و تار و پود وجود و هستيش ، از لحاظ انگيزه

و محرك اعمالش ، از لحاظ وجدان و ضميرش ، تا اين اندازه او را پائين

آورده كه گفتيم .

آنگاه اعلاميه بالا بلند درباره ارزش و مقام انسان و حيثيت و كرامت و

شرافت ذاتي و حقوق مقدس و غير قابل انتقالش صادر مي كند و همه افراد

بشر را دعوت مي كند كه به اين اعلاميه بالا بلند ايمان بياورند .

براي غرب لازم بود اول در تفسيري كه از انسان مي كند تجديد نظري بعمل

آورد . آنگاه اعلاميه هاي بالا بلند در زمينه حقوق مقدس و فطري بشر صادر

كند .

من قبول دارم كه همه فلاسفه غرب انسان را آنچنان كه شرح داده شد تفسير

نكرده اند . عده زيادي از آنها انسان را كم و بيش آنچنان تفسير كرده اند

كه شرق تفسير مي كند . نظر من طرز تفكري است كه در اكثريت مردم غرب

بوجود آمده و مردم جهان را

تحت تأثير قرار داده است .

اعلاميه حقوق بشر را بايد كسي صادر كند كه انسان را در درجه اي عالي تر از

يك تركيب مادي ماشيني مي بيند ، انگيزه ها و محركهاي انسان را منحصر به

امور حيواني و شخصي نمي داند .

صفحه173

براي انسان وجدان انساني قائل است . اعلاميه بشر را بايد شرق صادر كند كه

به اصل " « اني جاعل في الارض خليفه » " ايمان دارد . و در انسان

نمونه اي از مظاهر الوهيت سراغ دارد ، كسي بايد دم از حقوق بشر بزند كه

در انسان آهنگ سير و سفري تا سر منزل " « يا ايها الانسان انك كادح الي

ربك كدحا فملاقيه »" قائل است .

اعلاميه حقوق بشر شايسته آن سيستمهاي فلسفي است كه بحكم " « و نفس و

ما سويها فالهمها فجورها و تقواها » " در سرشت انسان تمايل به نيكي

قائلند .

اعلاميه بشر را بايد كسي صادر كند كه به سرشت بشر خوشبين است و بحكم

" « و لقد خلقنا الانسان في احسن تقويم »" آنرا معتدلترين و كاملترين

سرشت ها مي داند .

آنچه شايسته طرز تفكر غربي در تفسير انسان است ، اعلاميه حقوق بشر

نيست . بلكه همان طرز رفتاري است كه غرب عملا درباره انسان روا مي دارد

، يعني كشتن همه عواطف انساني ، ببازي گرفتن مميزات بشري ، تقدم سرمايه

بر انسان ، اولويت پول بر بشر ، معبود بودن ماشين ، خدائي ثروت ،

استثمار انسانها ، قدرت بي نهايت سرمايه داري . كه اگر احيانا يك نفر

ميليونر ثروت خود را براي بعد از خودش به سگ محبوبش منتقل كند آن سگ

احترامي مافوق احترام انسانها پيدا مي كند ، انسانها

در خدمت يك سگ

ثروتمند بعنوان پيشكار ، منشي ، دفتردار استخدام مي شوند و در مقابل او

دست بسينه مي ايستند و تعظيم مي كنند .

غرب هم خود را فراموش كرده و هم خداي خود را

مسئله مهم اجتماع بشر در امروز اينست كه بشر به تعبير قرآن

صفحه174

" خود " را فراموش كرده است ، هم خود را فراموش كرده و هم خداي خود

را ، مسئله مهم اينست كه " خود " را تحقير كرده است ، از درون بيني و

توجه به باطن و ضمير غافل شده و توجه خويش را يكسره به دنياي حسي و مادي

محدود كرده است ، هدفي براي خود جز چشيدن ماديات نمي بيند و نمي داند ،

خلقت را عبث مي انگارد ، خود را انكار مي كند ، روح خود را از دست داده

است . بيشتر بدبختيهاي امروز بشر ناشي از اين طرز تفكر است و متأسفانه

نزديك است جهانگير شود و يكباره بشريت را نيست و نابود كند . اين طرز

تفكر درباره انسان سبب شده كه هر چه تمدن توسعه پيدا مي كند و عظيم تر

مي گردد ، متمدن بسوي حقارت مي گرايد ، اين طرز تفكر درباره انسان موجب

گشته كه انسانهاي واقعي را همواره در گذشته بايد جستجو كرد و دستگاه عظيم

تمدن امروز بساختن هر چيز عالي و دست اول قادر است جز به ساختن انسان .

گاندي ميگويد : " غربي براي آن مستحق دريافت لقب خدائي زمين است كه

همه امكانات و موهبتهاي زميني را مالك است ، او بكارهاي زميني قادر

است كه ملل ديگر آنها را در قدرت خدا مي دانند . لكن غربي از يك چيز

عاجز است و آن تأمل در باطن خويش است ، تنها اين موضوع براي اثبات

پوچي درخشندگي كاذب

تمدن جديد كافي است .

تمدن غربي اگر غربيان را مبتلا بخوردن مشروب و توجه باعمال جنسي نموده

است ، بخاطر اينست كه غربي بجاي " خويشتن جوئي "

در پي نسيان و هدر ساختن خويشتن است .

. . . قوه عملي او بر اكتشاف و اختراع و تهيه وسائل جنگي ،

صفحه175

ناشي از فرار غربي از " خويشتن " است نه قدرت و تسلط استثنائي وي بر

خود . . . ترس از تنهائي و سكوت ، و توسل به پول ، غربي را از شنيدن

نداي باطن خود عاجز ساخته و انگيزه فعاليتهاي مداوم او همين ها است .

محرك او در فتح جهان ، ناتواني او در " حكومت بخويشتن " است ، بهمين

علت غربي پديد آورنده آشوب و فساد در سراسر دنياست . . . وقتي انسان

روح خود را از دست بدهد فتح دنيا بچه درد او ميخورد . . . كسانيكه انجيل

به آنان تعليم داده است كه در جهان مبشر حقيقت و محبت و صلح باشند

خودشان در جستجوي طلا و برده بهر طرف روانند ، بجاي اينكه مطابق تعاليم

انجيل در مملكت خداوند در جستجوي بخشش و عدالت باشند ، براي تبرئه

سيئات خود از حربه مذهب استفاده مي كنند ، و به جاي نشر كلام الهي ، بر

سر ملتها بمب مي ريزند " .

و به همين علت ، اعلاميه حقوق بشر بيش از همه و پيش از همه از طرف

خود غرب نقض شده است ، فلسفه اي كه غرب عملا در زندگي طي مي كند راهي جز

شكست اعلاميه حقوق بشر باقي نمي گذارد .

صفحه176

بخش ششم مباني طبيعي حقوق خانوادگي

توضيحات

يگانه مرجع صلاحيتدار براي شناسائي حقوق واقعي انسانها ، كتاب آفرينش

است

.

در اجتماع " مدني " جنبه هاي قراردادي و در اجتماع " خانوادگي "

جنبه هاي طبيعي غلبه دارد .

فرضيه چهار دوره در حقوق خانوادگي ، تقليد ناشيانه اي است از فرضيه

سوسياليستها درباره مالكيت .

آيا زن و مرد داراي دو طبيعت حقوقي مي باشند ؟

صفحه177

مباني طبيعي حقوق خانوادگي ( 1 )
اشاره

گفتيم كه روح و اساس اعلاميه حقوق بشر اينست كه انسان از يكنوع حيثيت

و شخصيت ذاتي قابل احترام برخوردار است و در متن خلقت و آفرينش ، يك

سلسله حقوق و آزاديها به او داده شده است كه بهيچ نحو قابل سلب و

انتقال نمي باشند .

و گفتيم اين روح و اساس مورد تأييد اسلام و فلسفه هاي شرقي است و آنچه

با روح و اساس اين اعلاميه ناسازگار است و آنرا بي پايه جلوه مي دهد

همانا تفسيرهائي است كه در بسياري از سيستمهاي فلسفي غرب درباره انسان

و تار و پود هستيش مي شود .

بديهي است كه يگانه مرجع صلاحيتدار براي شناسائي حقوق واقعي انسانها

كتاب پر ارزش آفرينش است ، با رجوع به صفحات و سطور اين كتاب عظيم

، حقوق واقعي مشترك انسانها و وضع حقوقي زن و مرد در مقابل يكديگر مشخص

مي گردد .

عجيب اينست كه بعضي از ساده دلان بهيچوجه حاضر نيستند اين مرجع عظيم

را به رسميت بشناسند . از نظر اينها يگانه مرجع

صفحه179

صلاحيتدار گروهي از افراد بشر هستند كه دست در كار تنظيم اين اعلاميه

بوده اند و امروز بر همه جهان سيادت و حكمراني دارند . هر چند خودشان عملا

چندان پابند مواد اين اعلاميه نيستند ، ديگران را نرسد در آنچه آنها

مي گويند چون و چرا كنند . ولي ما بنام همان حقوق بشر براي خود حق چون و

چرا قائل هستيم ، دستگاه

با عظمت آفرينش را كه كتاب گوياي الهي است

يگانه مرجع صلاحيت دار مي دانيم .

من بار ديگر از خوانندگان محترم معذرت مي خواهم از اينكه برخي مسائل را

در اين سلسله مقالات مطرح مي كنم كه اندكي رنگ فلسفي دارد و خشك بنظر

مي رسد و براي بعضي از خوانندگان محترم خستگي آور است ، خودم تا حد امكان

از طرح اينگونه مسائل اجتناب دارم ، ولي گاهي ارتباط مسائل حقوق زن با

اين مسائل خشك فلسفي بقدري است كه بحث درباره آنها اجتناب ناپذير

است .

رابطه حقوق طبيعي و هدفداري طبيعت

از نظر ما حقوق طبيعي و فطري از آنجا پيدا شده كه دستگاه خلقت با روشن

بيني و توجه بهدف موجودات را بسوي كمالاتي كه استعداد آنها را در وجود

آنها نهفته است سوق مي دهد .

هر استعداد طبيعي مبناي يك " حق طبيعي " است و يك " سند طبيعي "

براي آن بشمار مي آيد . مثلا فرزند انسان حق درس خواندن و مدرسه رفتن دارد

، اما بچه گوسفند چنين حقي ندارد . چرا ؟

براي اينكه استعداد درس خواندن و دانا شدن ، در فرزند

صفحه180

انسان هست ، اما در گوسفند نيست .

دستگاه خلقت اين سند طلبكاري را در وجود انسان قرار داده و در وجود

گوسفند قرار نداده است .

همچنين است حق فكر كردن و رأي دادن و اراده آزاد داشتن .

بعضي خيال مي كنند فرضيه " حقوق طبيعي " و اينكه خلقت و آفرينش

انسان را به نوعي از حقوق ممتاز ساخته است يك ادعاي پوچ و خود خواهانه

است و بايد آنرا دور افكند ، هيچ فرقي ميان انسان و غير انسان از لحاظ

حقوق نيست .

خير ، اينطور نيست . استعدادهاي طبيعي مختلف است ، دستگاه خلقت هر

نوعي

از انواع موجودات را در مداري مخصوص بخود او قرار داده است و

سعادت او را هم در اين قرار داده كه در مدار طبيعي خودش حركت كند .

دستگاه آفرينش در اين كار خود هدف دارد و اين سندها را بصورت تصادف و

از روي بي خبري و ناآگاهي بدست مخلوقات نداده است . در اين سلسله

مقالات توضيح بيشتر درباره اين مطلب ميسر نيست .

ريشه و اساس حقوق خانوادگي را كه مسئله مورد بحث ماست ، مانند ساير

حقوق طبيعي در طبيعت بايد جستجو كرد . از استعدادهاي طبيعي زن و مرد و

انواع سندهائيكه خلقت بدست آنها سپرده است مي توانيم بفهميم آيا زن و

مرد داراي حقوق و تكاليف مشابهي هستند يا نه ؟ فراموش نكنيد ، همچنانكه

در مقاله هاي پيش گفتيم مسئله مورد بحث حقوق خانوادگي زن و مرد است نه

تساوي حقوق آنها .

صفحه181

حقوق اجتماعي

افراد بشر از لحاظ حقوق اجتماعي غير خانوادگي يعني از لحاظ حقوقي كه در

اجتماع بزرگ ، خارج از محيط خانواده ، نسبت بيكديگر پيدا ميكنند هم وضع

مساوي دارند و هم وضع مشابه . يعني حقوق اولي طبيعي آنها برابر يكديگر و

مانند يكديگر است . همه مثل هم حق دارند از مواهب خلقت استفاده كنند ،

مثل هم حق دارند كار كنند ، مثل هم حق دارند در مسابقه زندگي شركت كنند

، همه مثل هم حق دارند خود را نامزد هر پست از پستهاي اجتماعي بكنند و

براي تحصيل و بدست آوردن آن از طريق مشروع كوشش كنند . همه مثل هم حق

دارند استعدادهاي علمي و عملي وجود خود را ظاهر كنند .

و البته همين تساوي در حقوق اوليه طبيعي ، تدريجا آنها

را از لحاظ حقوق

اكتسابي در وضع نامساوي قرار ميدهد ، يعني همه بطور مساوي حق دارند كار

كنند و در مسابقه زندگي شركت نمايند ، اما چون پاي انجام وظيفه و شركت

در مسابقه ميان مي آيد ، همه در اين مسابقه يكجور از آب در مي آيند ، بعضي

پر استعدادترند و بعضي كم استعدادتر ، بعضي پر كارترند و بعضي كم كارتر ،

بالاخره بعضي عالمتر ، با كمال تر ، باهنرتر ، كارآمدتر ، لايقتر از بعضي

ديگر از كار در مي آيند قهرا حقوق اكتسابي آنها صورت نامتساوي بخود

ميگيرد ، و اگر بخواهيم حقوق اكتسابي آنها را نيز مانند حقوق اولي و

طبيعي آنها مساوي قرار دهيم ، عمل ما جز ظلم و تجاوز نامي نخواهد داشت .

چرا از لحاظ حقوق طبيعي اولي اجتماعي همه افراد وضع

صفحه182

مساوي و مشابهي دارند ؟

براي اينكه مطالعه در احوال بشر ثابت مي كند كه افراد بشر طبيعتا

هيچكدام رئيس يا مرئوس آفريده نشده اند هيچكس كارگر يا صنعتگر يا استاد

يا معلم يا افسر يا سرباز يا وزير بدنيا نيامده است ، اينها مزايا و

خصوصياتي است كه جزء حقوق اكتسابي بشر است ، يعني افراد در پرتو لياقت

و استعداد و كار و فعاليت بايد آنها را از اجتماع بگيرند و اجتماع با

يك قانون قراردادي آنها را به افراد خود واگذار مي كند .

تفاوت زندگي اجتماعي انسان با زندگي اجتماعي حيوانات اجتماعي از قبيل

زنبور عسل در همين جهت است ، تشكيلات زندگي آن حيوانات صد در صد طبيعي

است ، پستها و كارها بدست طبيعت در ميان آنها تقسيم شده نه بدست

خودشان ، طبيعتا بعضي رئيس و بعضي مرئوس ، بعضي كارگر و بعضي

مهندس و

بعضي مأمور انتظامي آفريده شده اند . اما زندگي اجتماعي انسان اينطور

نيست .

بهمين جهت بعضي از دانشمندان يك باره اين نظريه قديم فلسفي را كه

مي گويد " انسان طبيعتا اجتماعي است " انكار كرده و اجتماع انساني را

صددرصد " قراردادي " فرض كرده اند .

حقوق خانوادگي

اين ، در اجتماع غير خانوادگي ، اما در اجتماع خانوادگي چطور ؟ آيا

افراد بشر در اجتماع خانوادگي نيز از لحاظ حقوق اوليه طبيعي وضع مشابه و

همانندي دارند و تفاوت آنها در حقوق اكتسابي است ؟ يا ميان اجتماع

خانوادگي يعني اجتماعي كه از

صفحه183

زن و شوهر ، پدر و مادر و فرزندان ، و برادران و خواهران تشكيل مي شود ،

با اجتماع غير خانوادگي از لحاظ حقوق اوليه نيز تفاوت است و قانون

طبيعي حقوق خانوادگي را بشكلي مخصوص وضع كرده است ؟

در اينجا دو فرض وجود دارد : يكي اينكه زن و شوهري و پدر و فرزندي يا

مادر و فرزندي مانند ساير روابط اجتماعي و همكاريهاي افراد با يكديگر در

مؤسسات ملي يا در مؤسسات دولتي ، سبب نمي شود كه بعضي افراد طبعا وضع

مخصوص بخود داشته باشند ، فقط مزاياي اكتسابي سبب مي شود كه يكي مثلا

رئيس و ديگري مرئوس ، يكي مطيع و ديگري مطاع ، يكي داراي ماهانه بيشتر

و يكي كمتر باشد ، زن بودن يا شوهر بودن ، پدر يا مادر بودن و فرزند بودن

نيز سبب نمي شود كه هر كدام وضع مخصوص بخود داشته باشند ، فقط مزاياي

اكتسابي مي تواند وضع آنها را نسبت بيكديگر معين كند .

فرضيه " تشابه حقوق زن و مرد در حقوق خانوادگي " كه بغلط نام تساوي

حقوق به آن داده اند مبتني بر

همين فرض است . طبق اين فرضيه زن و مرد با

استعدادها و احتياجات مشابه و با سندهاي حقوقي مشابهي كه از طبيعت در

دست دارند در زندگي خانوادگي شركت مي كنند ، پس بايد حقوق خانوادگي بر

اساس يكساني و همانندي و تشابه تنظيم شود .

فرض ديگر اينست كه خير ، حقوق طبيعي اوليه آنها نيز متفاوت است ،

شوهر بودن از آنجهت كه شوهر بودن است وظائف و حقوق خاصي را ايجاب

مي كند و زن بودن از آنجهت كه زن بودن است وظائف و حقوق ديگري ايجاب

ميكند ، همچنين

صفحه184

است پدر يا مادر بودن و فرزند بودن و بهرحال اجتماع خانوادگي با ساير

شركتها و همكاريهاي اجتماعي متفاوت است . فرضيه " عدم تشابه به حقوق

خانوادگي زن و مرد " كه اسلام آنرا پذيرفته مبتني بر اين اصل است .

حالا كداميك از دو فرض بالا درست است ، و از چه راه ميتوانيم درستي

يكي ازين دو فرض را بفهميم ؟

صفحه185

مباني طبيعي حقوق خانوادگي ( 2 )
توضيحات

براي اينكه خوانندگان محترم بتوانند خوب نتيجه گيري كنند بايد مطالبي

كه در فصل گذشته گفته شد در نظر داشته باشند . گفتيم :

1 - حقوق طبيعي از آنجا پيدا شده كه طبيعت هدف دارد و با توجه بهدف

، استعدادهائي در وجود موجودات نهاده و استحقاق هائي به آنها داده است .

2 - انسان از آن جهت كه انسان است ، از يك سلسله حقوق خاص كه حقوق

انساني ناميده مي شود برخوردار است و حيوانات از اين نوع حقوق برخوردار

نمي باشند .

3 - راه تشخيص حقوق طبيعي و كيفيت آنها مراجعه بخلقت و آفرينش است

، هر استعداد طبيعي يك سند طبيعي است براي يك حق طبيعي .

4

- افراد انسان از لحاظ اجتماع مدني همه داراي حقوق طبيعي مساوي و

مشابهي ميباشند و تفاوت آنها در حقوق اكتسابي

صفحه186

است ، كه بستگي دارد به كار و انجام وظيفه و شركت در مسابقه انجام

تكاليف .

5 - علت اينكه افراد بشر در اجتماع مدني داراي حقوق طبيعي مساوي و

متشابهي هستند اينستكه مطالعه در احوال طبيعت انسانها روشن مي كند كه

افراد انسان ( بر خلاف حيوانات اجتماعي از قبيل زنبور عسل ) هيچكدام

طبيعتا ، رئيس يا مرئوس ، مطيع يا مطاع ، فرمانده يا فرمانبر ، كارگر

يا كارفرما ، افسر يا سرباز بدنيا نيامده اند . تشكيلات زندگي انسانها

طبيعي نيست ، كارها و پستها و وظيفه ها بدست طبيعت تقسيم نشده است .

6 - فرضيه تشابه حقوق خانوادگي زن و مرد ، مبتني بر اينستكه اجتماع

خانوادگي مانند اجتماع مدني است . افراد خانواده داراي حقوق همانند و

متشابهي هستند . زن و مرد با استعدادها و احتياجهاي مشابه در زندگي

خانوادگي شركت مي كنند و سندهاي مشابهي از طبيعت در دست دارند . قانون

خلقت بطور طبيعي براي آنها تشكيلاتي در نظر نگرفته و كارها و پستها را

ميان آنها تقسيم نكرده است .

و اما فرضيه عدم تشابه حقوق خانوادگي مبتني بر اينست كه حساب اجتماع

خانوادگي از اجتماع مدني جداست ، زن و مرد با استعدادها و احتياج هاي

مشابهي در زندگي خانوادگي شركت نمي كنند و سندهاي مشابهي از طبيعت در

دست ندارند . قانون خلقت آنها را در وضع نامشابهي قرار داده و براي هر

يك از آنها مدار و وضع معيني در نظر گرفته است .

اكنون ببينيم كداميك از دو فرضيه بالا درست است و از چه راه بايد

درستي

يكي از اين دو فرض را بفهميم ؟

صفحه187

با مقياسي كه قبلا در دست داديم تعيين اينكه كداميك از دو فرض بالا

صحيح است كار چندان دشواري نيست . به استعدادها و احتياجهاي طبيعي زن و

مرد ، بعبارت ديگر به سندهاي طبيعي كه قانون خلقت بدست هر يك از زن و

مرد داده است مراجعه مي كنيم تكليف روشن مي شود .

آيا زندگي خانوادگي طبيعي است يا قراردادي ؟

در مقاله پيش گفتيم كه درباره " زندگي اجتماعي انسان " دو نظر است .

بعضي زندگي اجتماعي انسان را طبيعي مي دانند ، به اصطلاح انسان را "

مدني بالطبع " مي دانند .

بعضي ديگر برعكس ، زندگي اجتماعي را يك امر قراردادي مي دانند كه

انسان به اختيار خود و تحت تأثير عوامل اجبار كننده خارجي ( نه عوامل

دروني ) آنرا انتخاب كرده است .

در باب زندگي خانوادگي چطور ؟ آيا در اينجا هم دو نظر است ؟ خير . در

اينجا يك نظر بيشتر وجود ندارد . زندگي خانوادگي بشر صددرصد طبيعي است

، يعني انسان طبيعتا " منزلي " آفريده شده است . فرضا در طبيعي بودن

زندگي " مدني " انسان ترديد كنيم ، در طبيعي بودن زندگي " منزلي "

يعني زندگي خانوادگي او نمي توانيم ترديد كنيم . همچنانكه بسياري از

حيوانات با آنكه زندگي اجتماعي طبيعي ندارند بلكه بكلي از زندگي اجتماعي

بي بهره اند . داراي نوعي زندگاني زناشوئي طبيعي ميباشند ، مانند كبوتران

و بعضي حشرات كه بطور " جفت " زندگي مي كنند .

حساب زندگي خانوادگي از زندگي اجتماعي جداست . در

صفحه188

طبيعت تدابيري بكار برده شده كه طبيعتا انسان و بعضي حيوانات بسوي

زندگاني خانوادگي و تشكيل كانون خانوادگي و داشتن فرزند گرايش دارند .

قرائن تاريخي دوره اي

را نشان نمي دهد كه در آن دوره انسان فاقد زندگي

خانوادگي باشد ، يعني زن و مرد منفرد از يكديگر زيست كنند و يا رابطه

جنسي ميان افراد صورت اشتراكي و عمومي داشته باشد . زندگي قبائل وحشي

عصر حاضر كه نمونه اي از زندگاني بشر قديم بشمار ميرود نيز چنين نيست .

زندگي بشر قديم خواه بصورت " مادر شاهي " و خواه بصورت " پدر شاهي

" شكل خانوادگي داشته است .

فرضيه چهار دوره

در مسأله مالكيت اين حقيقت مورد قبول همگان واقع شده كه در ابتدا

صورت اشتراكي داشته است و اختصاص بعدا پيدا شده است . ولي در مسئله

جنسيت هرگز چنين مطلبي نيست . علت اينكه مالكيت در آغاز زندگي بشري

جنبه اشتراكي داشته اينست كه در آنوقت اجتماع بشر قبيله اي بوده و صورت

خانوادگي داشته است ، يعني افراد قبيله كه با هم ميزيسته اند از عواطف

خانوادگي بهره مند بوده اند و بهمين جهت از لحاظ مالكيت وضع اشتراكي

داشته اند . در ادوار اوليه فرضا قانون و رسوم و عاداتي نبوده كه زن و مرد

را در مقابل يكديگر مسئول قرار دهد . خود طبيعت و احساسات طبيعي آنها ،

آنها را بوظائف و حقوقي مقيد ميكرده است و هرگز زندگي و آميزش جنسي

بدون قيد و شرط نداشته اند . همچنانكه حيواناتي كه بصورت " جفت "

زندگي

صفحه189

ميكنند ، قانون اجتماعي و قراردادي ندارند ولي به حكم قانون طبيعي حقوق و

وظائفي را رعايت مي كنند و زندگي و آميزش آنها بدون قيد و شرط نيست .

خانم مهرانگيز منوچهريان در مقدمه كتاب انتقاد بر قوانين اساسي و مدني

ايران مي گويند : " از نظر جامعه شناسي زندگي زن و مرد در

نقاط مختلف

زمين يكي از اين چهار مرحله را مي پيمايد :

1 - مرحله طبيعي ، 2 - مرحله تسلط مرد ، 3 - مرحله اعتراض زن ، 4 -

مرحله تساوي حقوق زن و مرد .

در مرحله اول زن و مرد بدون هيچگونه قيد و شرطي با هم خلطه و آميزش

دارند . . . "

جامعه شناسي اين گفته را نمي پذيرد ، آنچه جامعه شناسي ميپذيرد حداكثر

اينست كه احيانا در ميان بعضي قبايل وحشي چند برادر مشتركا با چند خواهر

ازدواج مي كرده اند ، همه آن برادرها با همه اين خواهرها آميزش داشته اند و

فرزندان هم بهمه تعلق داشته است ، و يا اينست كه پسران و دختران قبل از

ازدواج هيچ محدوديتي نداشته اند و تنها ازدواج آنها را محدود ميكرده است

، و اگر احيانا در ميان بعضي قبائل وحشي وضع جنسي از اين هم عمومي تر بوده

و باصطلاح ، زن " ملي " بوده است جنبه استثنائي داشته و انحراف از وضع

طبيعي و عمومي بشمار ميرود .

ويل دورانت در جلد اول تاريخ تمدن صفحه 57 ميگويد : " ازدواج از

اختراعات نياكان حيواني ما بوده است ، در بعضي از پرندگان چنين بنظر

ميرسد كه حقيقه هر پرنده فقط بهمسر خود اكتفا ميكند . در گوريلها و

اورانگوتانها رابطه ميان نر و ماده تا پايان دوره پرورش نوزاد ادامه

دارد ، و اين ارتباط از بسياري از

صفحه190

نظرها شبيه به روابط زن و مرد است و هرگاه ماده بخواهد با نر ديگري

نزديكي كند به سختي مورد تنبيه نر خود قرار ميگيرد . دوكرسپيني در خصوص

او را نگوتانهاي برنئو مي گويد كه " آنها در خانواده هائي بسر ميبرند كه

از نر

و ماده و كودكان آنها تشكيل مي شود " . و دكتر ساواژ در مورد

گوريلها مي نويسد كه " عادت آنها چنين است كه پدر و مادر زير درختي

مي نشينند و بخوردن ميوه و پرچانگي مي پردازند ، و كودكان دور و بر پدر و

مادر بر درختها جستن مي كنند ، زناشوئي در صفحات تاريخ پيش از ظهور

انسان آغاز شده است . اجتماعاتي كه در آنها زناشوئي موجود نباشد بسيار

كم است ، ولي كسي كه در جستجو باشد مي تواند عده اي از چنين جامعه ها را

پيدا كند " .

غرض اينست كه احساسات خانوادگي براي بشر يك امر طبيعي و غريزي است

، مولود عادت و نتيجه تمدن نيست ، همچنانكه بسياري از حيوانات بطور

طبيعي و غريزي داراي احساسات خانوادگي ميباشند .

عليهذا هيچ دوره اي بر بشر نگذشته كه جنس نر و جنس ماده بطور كلي بدون

هيچگونه قيد و شرط و تعهد ولو تعهد طبيعي با هم زيست كرده باشند . چنان

دوره فرضي مساوي است با اشتراكيت جنسي كه حتي طرفداران اشتراكيت مالي

در ادوار اوليه چنان دوره اي را ادعا نمي كنند .

فرضيه چهار دوره در روابط زن و مرد يك تقليد ناشيانه اي است از فرضيه

چهار دوره اي كه سوسياليست ها درباره مالكيت قائلند . آنها ميگويند بشر

از لحاظ مالكيت چهار دوره را طي كرده است : مرحله اشتراك اوليه ،

مرحله فئوداليسم ،

صفحه191

مرحله كاپيتاليسم و مرحله سوسياليسم و كمونيسم كه بازگشت به اشتراك

اوليه ولي در سطح عاليتر است .

جاي خوشوقتي است كه خانم منوچهريان نام دوره چهارم روابط زن و مرد را

تساوي حقوق زن و مرد گذاشته اند و در اين جهت از سوسياليست ها تقليد

نكرده و آخرين مرحله را بازگشت بحالت اشتراك اولين

نام ننهاده اند .

اگر چه مشاراليها ميان دوره چهارم آنطور كه خودشان تصور كرده اند و دوره

اول شباهت زيادي قائلند زيرا تصريح مي كنند كه : " در مرحله چهارم كه

شباهت زيادي بمرحله اول دارد ، زن و مرد بدون هيچگونه سلطه و تفوقي

نسبت بيكديگر با هم زندگاني ميكنند " .

من هنوز نتوانسته ام مقصود ايشان را از اين " شباهت زياد " بفهمم .

اگر مقصود تنها عدم سلطه و تفوق مرد و تساوي تعهدات و شرائط آنها نسبت

بيكديگر باشد ، دليل نمي شود ميان اين دوره و دوره اي كه بعقيده مشاراليها

هيچگونه تعهد و شرط و قيدي وجود نداشته و زندگي زن و مرد شكل خانوادگي

نداشته است شباهت وجود داشته باشد . و اگر مقصود اينست كه در دوره

چهارم تدريجا همه قيود و تعهدات از ميان ميرود و زندگي خانوادگي منسوخ

مي گردد و نوعي اشتراك جنسي ميان افراد بشر حكمفرما ميگردد ، معلوم مي شود

مفهوم ايشان از " تساوي حقوق " كه طرفدار جدي آن هستند چيزي است غير

آنچيزي كه ساير طرفداران تساوي حقوق طالب آن هستند و احيانا براي آنها

وحشتناك است .

صفحه192

اكنون ما بايد توجه خود را بسوي طبيعت حقوقي خانوادگي زن و مرد معطوف

كنيم ، و در اين زمينه دو چيز را بايد در نظر بگيريم يكي اينكه آيا زن و

مرد از لحاظ طبيعت اختلافاتي دارند يا نه ؟ بعبارت ديگر آيا اختلافات زن

و مرد فقط از لحاظ جهاز تناسلي است ؟ يا اختلافات آنها عميقتر از اينها

است .

ديگر اينكه اگر اختلافات و تفاوتهاي ديگري در كار است ، آيا آن

اختلافات از نوع اختلافات و تفاوتهائي است كه در تعيين

حقوق و تكاليف

آنها مؤثر است ، يا از نوع اختلاف رنگ و نژاد است كه با طبيعت حقوقي

بشر بستگي ندارد .

زن در طبيعت

در قسمت اول گمان نميكنم جاي بحث باشد ، هر كس في الجمله مطالعه اي

در اين زمينه داشته باشد مي داند كه اختلافات و تفاوتهاي زن و مرد منحصر

به جهاز تناسلي نيست ، اگر سخني هست در اين جهت است كه آيا آن

تفاوتها در تعيين حقوق و تكاليف زن و مرد تأثير دارد يا ندارد .

دانشمندان و محققان اروپا قسمت اول را بطور شايسته اي بيان كرده اند ،

دقت در مطالعات زيستي و رواني و اجتماعي اين دانشمندان كوچكترين ترديدي

در اين قسمت باقي نمي گذارد . آنچه كمتر مورد توجه اين دانشمندان واقع

شده اينست كه اين تفاوتها در تعيين حقوق و تكاليف خانوادگي مؤثر است و

زن و مرد را از اين جهت در وضع نامشابهي قرار ميدهد .

الكسيس كارل فيزيولوژيست و جراح و زيست شناس معروف فرانسوي كه

شهرت جهاني دارد در كتاب بسيار نفيس خود " انسان

صفحه193

موجود ناشناخته " به هر دو قسمت اعتراف ميكند . يعني هم ميگويد زن و

مرد بحكم قانون خلقت متفاوت آفريده شده اند و هم مي گويد اين اختلافات و

تفاوتها وظائف و حقوق آنها را متفاوت ميكند .

وي در فصلي كه تحت عنوان " اعمال جنسي و توليد مثل " در كتاب خود

باز كرده است ( چاپ سوم صفحه 100 ) مي گويد " بيضه ها و تخمدانها اعمال

پردامنه اي دارند ، نخست اينكه سلول هاي نر يا ماده ميسازند كه پيوستگي

اين دو موجود تازه انساني را پديد مي آورد ، در عين حال موادي ترشح مي كنند

و در خون مي ريزند كه در

نسوج و اندامها و شعور ما خصايص جنس مرد يا زن

را آشكار ميسازد . همچنين بتمام اعمال بدني ما شدت ميدهند . ترشح بيضه ها

موجد تهور و جوش و خروش و خشونت ميگردد و اين همان خصايصي است كه گاو

نر جنگي را از گاوي كه در مزارع براي شخم بكار ميرود متمايز مي سازد .

تخمدان نيز بهمين طريق بر روي وجود زن اثر مي كند .

" . . . اختلافي كه ميان زن و مرد موجود است تنها مربوط به شكل

اندامهاي جنسي آنها و وجود زهدان و انجام زايمان نزد زن و طرز تعليم خاص

آنها نيست بلكه نتيجه علتي عميقتر است كه از تأثير مواد شيميائي مترشحه

غدد تناسلي در خون ناشي مي شود .

" بعلت عدم توجه به اين نكته اصلي و مهم است كه طرفداران نهضت زن

فكر مي كنند كه هر دو جنس مي توانند يك قسم تعليم و تربيت يابند و مشاغل

و اختيارات و مسئوليت هاي يكساني بعهده گيرند . زن در حقيقت از جهات

زيادي با مرد متفاوت است . يكايك

صفحه194

سلولهاي بدني ، همچنين دستگاههاي عضوي مخصوصا سلسله عصبي نشانه جنس او

را بر روي خود دارد . قوانين فيزيولوژي نيز همانند قوانين جهان ستارگان

سخت و غير قابل تغيير است . ممكن نيست تمايلات انساني در آنها راه

يابد ، ما مجبوريم آنها را آنطوري كه هستند بپذيريم ، زنان بايد به بسط

مواهب طبيعي خود در جهت و مسير سرشت خاص خويش بدون تقليد كوركورانه

از مردان بكوشند . وظيفه ايشان در راه تكامل بشريت خيلي بزرگتر از مردها

است و نبايستي آن را سرسري گيرند و رها كنند " .

كارل پس از توضيحاتي

درباره كيفيت پيدايش سلول نطفه مرد و تخمك زن

و پيوستن آنها بيكديگر و اشاره به اينكه وجود ماده براي توليد نسل ضروري

است ، بر خلاف وجود نر ، و اينكه بارداري ، جسم و روح زن را تكميل مي كند

، در آخر فصل مي گويد " نبايستي براي دختران جوان نيز همان طرز فكر و

همان نوع زندگي و تشكيلات فكري و همان هدف و ايده آلي را كه براي پسران

جوان در نظر ميگيريم معمول داريم ، متخصصين تعليم و تربيت بايد اختلافات

عضوي و رواني جنس مرد و زن و وظائف طبيعي ايشان را در نظر داشته باشند

و توجه به اين نكته اساسي در بناي آينده تمدن ما حائز كمال اهميت است " .

چنانكه ملاحظه مي فرمائيد اين دانشمند بزرگ ، هم تفاوتهاي طبيعي زياد زن

و مرد را بيان مي كند و هم معتقد است اين تفاوتها زن و مرد را از لحاظ

وظيفه و حقوق در وضع نامشابهي قرار ميدهد .

در فصل آينده نيز نظريات دانشمندان را درباره تفاوتهاي زن و مرد نقل

خواهيم كرد و سپس نتيجه گيري خواهيم كرد كه زن و مرد در چه قسمتهائي

داراي استعدادها و احتياجهاي مشابهي

صفحه195

هستند و بايد حقوق مشابهي داشته باشند و در چه قسمتها وضع مشابهي ندارند

و بايد حقوق و تكاليف نامشابهي داشته باشند .

براي بررسي و تعيين حقوق و تكاليف خانوادگي زن و مرد اين قسمت

حساسترين قسمتهاست .

196صفحه

بخش هفتم تفاوتهاي زن و مرد

اشاره

آيا فكر تفاوت زن و مرد يك فكر قرون وسطائي است ؟

حقوق زن ، افلاطون و ارسطو را رو در روي يكديگر قرار داده است .

قانون خلقت با ايجاد تفاوت در آفرينش زن و مرد پيوند آنها

را محكمتر

كرده است .

مرد جهانگير و زن مردگير آفريده شده است .

چيزهائي كه تازه مقلدان غرب را در زمينه روابط زن و مرد به نشئه فرو

برده است ، خود غربيان دوره خمار آنها را طي مي كنند .

صفحه197

تفاوتهاي زن و مرد ( 1 )
توضيحات

تفاوتهاي زن و مرد ! عجب حرف مزخرفي ، معلوم مي شود هنوز هم با اين كه

نيمه دوم قرن بيستم را طي مي كنيم ، در گوشه و كنار افرادي پيدا مي شوند كه

طرز تفكر قرون وسطائي دارند و فكر كهنه و پوسيده تفاوت زن و مرد را

دنبال مي كنند و خيال مي كنند زن و مرد با يكديگر تفاوت دارند ، و لابد

مي خواهند مانند مردم قرون وسطي نتيجه بگيرند كه زن جنس پست تر است ، زن

انسان كامل نيست ، زن برزخ ميان حيوان و انسان است ، زن لياقت و

شايستگي اينكه در زندگي مستقل و آزاد باشد ندارد ، و بايد تحت قيمومت و

سرپرستي مرد زندگي كند ، در صورتيكه امروز ديگر اين حرفها كهنه و پوسيده

شده است ، امروز معلوم شده همه اين حرفها جعلياتي بوده كه مردان بحكم

زورگوئي در دوره تسلط بر زن ساخته بودند . معلوم شده برعكس است ، زن

جنس برتر و مرد جنس پست تر و ناقص تر است .

خير آقا ، در قرن بيستم و در پرتو پيشرفتهاي حيرت انگيز علوم ،

تفاوتهاي زن و مرد بيشتر روشن و مشخص شده است . جعل

صفحه199

و افترا نيست ، حقايق علمي و تجربي است . اما اين تفاوتها بهيچوجه به

اينكه مرد يا زن جنس برتر است ، و ديگري جنس پائين تر و پست تر و

ناقص تر مربوط نيست . قانون خلقت از اين تفاوت ها منظوري ديگري

داشته

است ، قانون خلقت اين تفاوتها را براي اين بوجود آورده است كه پيوند

خانوادگي زن و مرد را محكمتر كند و شالوده وحدت آنها را بهتر بريزد .

قانون خلقت اين تفاوتها را به اين منظور ايجاد كرده است كه بدست خود

حقوق و وظائف خانوادگي را ميان زن و مرد تقسيم كند . قانون خلقت

تفاوتهاي زن و مرد را به منظوري شبيه منظور اختلافات ميان اعضاء يك بدن

ايجاد كرده است ، اگر قانون خلقت هر يك از چشم و گوش و پا و دست و

ستون فقرات را در وضع مخصوصي قرار داده است نه از آنجهت است كه با دو

چشم به آنها نگاه ميكرده و نظر تبعيض داشته و به نيكي نسبت به ديگري

جفا روا داشته است .

تناسب است يا نقص و كمال ؟

يكي از موضوعاتي كه براي من موجب تعجب است اينست كه بعضي اصرار

دارند كه تفاوت زن و مرد را در استعدادهاي جسمي و رواني بحساب ناقص

بودن زن و كاملتر بودن مرد بگذارند ، چنين وانمود ميكنند كه قانون خلقت

بنا بمصلحتي زن را ناقص آفريده است .

ناقص الخلقه بودن زن پيش از آنكه در ميان ما مردم مشرق زمين مطرح

باشد در ميان مردم غرب مطرح بوده است . غربيان در طعن به زن و ناقص

خواندن وي بيداد كرده اند . گاهي از زبان مذهب و كليسا گفته اند : " زن

بايد از اينكه زن است شرمسار باشد " گاهي گفته اند : " زن همان موجودي

است كه

صفحه200

گيسوان بلند دارد و عقل كوتاه " ، " زن آخرين موجود وحشي است كه مرد

او را اهلي كرده است " ، " زن برزخ ميان

حيوان و انسان است " و

امثال اينها .

از اين عجيب تر اينكه برخي از غربيان اخيرا با يك گردش صد و هشتاد

درجه اي اكنون مي خواهند با هزار و يك دليل ثابت كنند كه مرد موجود ناقص

الخلقه و پست و زبون ، و زن موجود كامل و برتر است .

اگر كتاب " زن جنس برتر " اشلي مونتاگو را كه در مجله زن روز منتشر

مي شد خوانده باشيد مي دانيد كه اين مرد با چه زور زدنها و مهمل بافي ها

مي خواهد ثابت كند كه زن از مرد كاملتر است . اين كتاب تا آنجا كه

مستقيما مطالعات پزشكي يا رواني يا آمار اجتماعي را عرضه ميدارد بسيار

گرانبها است ، ولي آنجا كه خود نويسنده شخصا به " استنتاج " ميپردازد

و ميخواهد براي هدف خود كه همان عنوان كتاب است نتيجه گيري كند مهمل

بافي را به نهايت ميرساند . چرا بايد يك روز زن را اينقدر پست و زبون

و حقير بخوانند كه روز ديگر مجبور شوند براي جبران مافات ، همه آن

نواقص و نقائص را از روي زن بردارند و روي مرد بگذارند . چه لزومي دارد

كه تفاوت هاي زن و مرد را به حساب ناقص بودن يكي و كاملتر بودن ديگري

بگذاريم كه مجبور شويم گاهي طرف مرد را بگيريم و گاهي طرف زن را ؟

اشلي مونتاگو از طرفي اصرار دارد زن را جنسا برتر از مرد معرفي كند و

از طرف ديگر امتيازات مرد را مولود عوامل تاريخي و اجتماعي بشمارد نه

مولود عوامل طبيعي .

به هر حال تفاوتهاي زن و مرد " تناسب " است نه نقص و

صفحه201

كمال . قانون خلقت خواسته است با اين تفاوتها تناسب بيشتري

ميان زن و

مرد كه قطعا براي زندگي مشترك ساخته شده اند و مجرد زيستن انحراف از

قانون خلقت است بوجود آورد . اين مطلب از بيانات بعدي ضمن توضيح

تفاوتها روشن تر مي شود .

نظريه افلاطون

اين مسئله ، يك مسئله تازه كه در قرن ما مطرح شده باشد نيست ، حداقل

دو هزار و چهارصد سال سابقه دارد . زيرا اين مسئله بهمين صورت در كتاب

جمهوريت افلاطون مطرح است .

افلاطون با كمال صراحت مدعي است كه زنان و مردان داراي استعدادهاي

مشابهي هستند و زنان مي توانند همان وظائفي را عهده دار شوند كه مردان

عهده دار ميشوند و از همان حقوقي بهره مند گردند كه مردان بهره مند ميگردند .

هسته تمام افكار جديدي كه در قرن بيستم در مورد زن پيدا شده و حتي آن

قسمت از افكار كه از نظر مردم قرن بيستم نيز افراطي و غيرقابل قبول به

نظر ميرسد ، در افكار افلاطون پيدا ميشود . و بهمين جهت موجب اعجاب

ناظران نسبت به اين مرد كه پدر فلسفه ناميده ميشود گرديده است . افلاطون

در رساله جمهوريت كتاب پنجم حتي درباره اصلاح نژاد و بهبود نسل و محروم

كردن بعضي از زنان و مردان از تناسل و اختصاص دادن تناسل به افرادي كه

از خصائص عاليتري برخوردارند ، درباره تربيت فرزندان در خارج از محيط

خانواده ، درباره اختصاص دادن تناسل به سنين معيني از عمر زن و مرد كه

سنين قوت و جوشش نيروي حياتي آنها بشمار ميرود بحث كرده است .

صفحه202

افلاطون معتقد است همانطوري كه به مردان تعليمات جنگي داده ميشود به

زنان نيز بايد داده شود ، همانطوري كه مردان در مسابقات ورزشي شركت

مي كنند ،

زنان نيز بايد شركت كنند .

اما دو نكته در گفته افلاطون هست : يكي اينكه اعتراف ميكند كه زنان از

مردان چه در نيروهاي جسمي ، چه در نيروهاي روحي و دماغي ناتوان ترند ،

يعني تفاوت زن و مرد را از نظر " كمي " اعتراف دارد هر چند مخالف

تفاوت كيفي آنها از لحاظ استعدادها است . افلاطون معتقد است

استعدادهائيكه در مردان و زنان وجود دارد مثل يكديگر است . چيزي كه هست

زنان در هر رشته اي از رشته ها از مردان ناتوان ترند و اين جهت سبب نمي شود

كه هر يك از زن و مرد بكاري غير از كار ديگري اختصاص داشته باشند .

افلاطون روي همين جهت كه زن را از مرد ضعيف تر مي داند ، خدا را شكر

مي كند كه مرد آفريده شده نه زن . ميگويد : " خدا را شكر ميكنم كه يوناني

زائيده شدم نه غير يوناني ، آزاد بدنيا آمدم نه برده ، مرد آفريده شدم نه

زن " .

ديگر اينكه افلاطون آنچه در موضوع بهبود نسل ، پرورش متساوي استعدادهاي

زن و مرد ، اشتراكيت زن و فرزند و غيره گفته همه مربوط است بطبقه حاكمه

، يعني فيلسوفان حاكم و حاكمان فيلسوف كه وي آنها را منحصرا شايسته

حكومت مي داند . چنانكه ميدانيم افلاطون در روش سياسي مخالف دموكراسي و

طرفدار ارستو كراسي است . آنچه افلاطون در زمينه هاي بالا گفته مربوط است

به طبقه آريستو كرات ، و در غير طبقه اريستوكرات طور ديگري نظر مي دهد .

صفحه203

افلاطون و ارسطو ، رو در روي يكديگر

بعد از افلاطون ، كسي كه آراء و عقائدش در دنياي قديم در دست است ،

شاگرد وي ارسطو است . ارسطو در كتاب " سياست "

عقايد خويش را

درباره تفاوت زن و مرد اظهار داشته و با عقايد استاد خود افلاطون سخت

مخالفت كرده است . ارسطو معتقد است كه تفاوت زن و مرد تنها از جنبه

" كمي " نيست ، از جنبه كيفي نيز متفاوتند ، او ميگويد : نوع

استعدادهاي زن و مرد متفاوت است و وظائفي كه قانون خلقت بعهده هر يك

از آنها گذاشته و حقوقي كه براي آنها خواسته در قسمتهاي زيادي با هم

تفاوت دارد . بعقيده ارسطو فضائل اخلاقي زن و مرد نيز در بسياري از

قسمتها متفاوت است ، يك خلق و خوي مي تواند براي مرد فضيلت شمرده شود

و براي زن فضيلت نباشد ، برعكس يك خلق و خوي ديگر ممكن است براي زن

فضيلت باشد و براي مرد فضيلت شمرده نشود .

نظريات ارسطو نظريات افلاطون را در دنياي قديم نسخ كرد ، دانشمنداني

كه بعدها آمدند نظريات ارسطو را بر نظريات افلاطون ترجيح دادند .

نظر دنياي امروز

اينها كه گفته شد مربوط به دنياي قديم بود ، اكنون بايد ببينيم دنياي

جديد چه ميگويد ؟ دنياي جديد تنها به حدس و تخمين متوسل نمي شود ،

سر وكارش با مشاهده و آزمايش است ، با آمار و ارقام است ، با مطالعات

عيني است . در دنياي جديد در پرتو مطالعات عميق پزشكي ، رواني و

اجتماعي تفاوتهاي بيشتر و فراوانتري ميان زن و مرد كشف شده است كه در

دنياي قديم

صفحه204

بهيچوجه به آنها پي نبرده بودند .

مردم دنياي قديم زن و مرد را كه ارزيابي مي كردند تنها از اين جهت بود

كه يكي درشت اندام تر است و ديگري كوچكتر ، يكي خشن تر است و ديگري

ظريف تر ، يكي

بلندتر است و ديگري كوتاه تر ، يكي كلفت آوازتر است و

ديگري نازك آوازتر ، يكي پر پشم و موتر است و ديگري صاف تر ، حداكثر كه

از اين حد تجاوز ميكردند اين بود كه تفاوت آنها را از لحاظ دوره بلوغ در

نظر ميگرفتند و يا تفاوت آنها را از لحاظ عقل و احساسات بحساب

مي آوردند ، مرد را مظهر عقل و زن را مظهر مهر و عاطفه مي خواندند .

اما امروزه علاوه بر اينها قسمتهاي زياد ديگري كشف شده است ، معلوم

شده است دنياي زن و مرد در بسياري از قسمتها با هم متفاوت است .

ما مجموع تفاوتهاي زن و مرد را تا آنجا كه از نوشته هاي اهل تحقيق بدست

آورده ايم ، ذكر مي كنيم و سپس به فلسفه اين تفاوتها و اينكه چه قدر از

اين تفاوتها از طبيعت ناشي ميشود و چه قدر از آنها مولود عوامل تاريخي و

فرهنگي و اجتماعي است مي پردازيم : و البته قسمتي از اين تفاوتها را هر

كس مي تواند با مختصر تجربه و مطالعه بدست آورد و قسمتي هم آنچنان واضح

و بديهي است كه قابل انكار نيست .

دو گونگي ها
از لحاظ جسمي

مرد بطور متوسط درشت اندام تر است و زن كوچك اندام تر

، مرد بلند قدتر است و زن كوتاه قدتر ، مرد خشن تر است و زن ظريفتر ،

صداي مرد كلفت تر و خشن تر است و صداي زن نازكتر و لطيف تر ، رشد بدني زن

سريعتر است و رشد

صفحه205

بدني مرد بطي ءتر ، حتي گفته ميشود جنين دختر از جنين پسر سريعتر رشد

مي كند ، رشد عضلاني مرد و نيروي بدني او از زن بيشتر است ، مقاومت زن در

مقابل بسياري از بيماريها از مقاومت مرد بيشتر است

. زن زودتر از مرد

به مرحله بلوغ ميرسد و زودتر از مرد هم از نظر توليد مثل از كار مي افتد ،

دختر زودتر از پسر به سخن مي آيد ، مغز متوسط مرد از مغز متوسط زن بزرگتر

است ، ولي با در نظر گرفتن نسبت مغز بمجموع بدن ، مغز زن از مغز مرد

بزرگتر است . ريه مرد قادر به تنفس هواي بيشتري از ريه زن است ، ضربان

قلب زن از ضربان قلب مرد سريعتر است .

از لحاظ رواني

ميل مرد به ورزش و شكار و كارهاي پر حركت و جنبش

بيش از زن است . احساسات مرد مبارزانه و جنگي و احساسات زن صلحجويانه

و بزمي است . مرد متجاوزتر و غوغاگرتر است و از زن آرامتر و ساكت تر .

زن از توسل به خشونت درباره ديگران و درباره خود پرهيز ميكند و بهمين

دليل خودكشي زنان كمتر از مردان است . مردان در كيفيت خودكشي نيز از

زنان خشن ترند . مردان به تفنگ ، دار ، پرتاب كردن خود از روي

ساختمان هاي مرتفع متوسل مي شوند ، و زنان بقرص خواب آور و ترياك و امثال

اينها .

احساسات زن از مرد جوشانتر است ، زن از مرد سريع الهيجان تر است يعني

زن در مورد اموري كه مورد علاقه يا ترسش هست زودتر و سريعتر تحت تأثير

احساسات خويش قرار ميگيرد و مرد سرد مزاجتر از زن است ، زن طبعا به

زينت و زيور و جمال و آرايش و مدهاي مختلف علاقه زياد دارد بر خلاف مرد

، احساسات زن بي ثبات تر از مرد است ، زن از مرد محتاط تر ،

صفحه206

مذهبي تر پرحرف تر و ترسوتر و تشريفاتي تر است ، احساسات زن مادرانه است

،

و اين احساسات از دوران كودكي در او نمودار است ، علاقه زن به خانواده

و توجه ناآگاهانه او به اهميت كانون خانوادگي بيش از مرد است . زن در

علوم استدلالي و مسائل خشك عقلاني بپاي مرد نمي رسد ولي در ادبيات ، نقاشي

و ساير مسائل كه با ذوق و احساسات مربوط است دست كمي از مرد ندارد .

مرد از زن بيشتر قدرت كتمان راز دارد و اسرار ناراحت كننده را در درون

خود حفظ مي كند و بهمين دليل ابتلاي مردان به بيماري ناشي از كتمان راز

بيش از زنان است . زن از مرد رقيق القلب تر است و فورا به گريه و

احيانا به غش متوسل مي شود .

از نظر احساسات بيكديگر

مرد بنده شهوت خويشتن است و زن در بند محبت مرد است ، مرد زني را

دوست مي دارد كه او را پسنديده و انتخاب كرده باشد و زن مردي را دوست

مي دارد كه ارزش او را درك كرده باشد و دوستي خود را قبلا اعلام كرده باشد

، مرد ميخواهد شخص زن را تصاحب كند و در اختيار بگيرد و زن ميخواهد دل

مرد را مسخر كند و از راه دل او بر او مسلط شود ، مرد مي خواهد از بالاي سر

زن بر او مسلط شود و زن مي خواهد از درون قلب مرد بر مرد نفوذ كند ، مرد

مي خواهد زن را بگيرد ، زن مي خواهد او را بگيرند ، زن از مرد شجاعت و

دليري مي خواهد و مرد از زن زيبائي و دلبري ، زن حمايت مرد را

گرانبهاترين چيزها براي خود ميشمارد ، زن بيش از مرد قادر است بر شهوت

خود مسلط شود شهوت مرد ابتدائي و تهاجمي است و

شهوت زن انفعالي و

تحريكي .

صفحه207

تفاوتهاي زن و مرد ( 2 )
توضيحات

در شماره 90 مجله زن روز نظريه يك پروفسور روانشناس مشهور آمريكائي

بنام " پروفسور ريك " كه ساليان دراز به تفحص و جستجو در احوال زن و

مرد پرداخته و نتايجي بدست آورده و در كتاب بزرگي تفاوتهاي بي شمار زن

و مرد را نوشته است ، منعكس شد .

اين پروفسور ميگويد : دنياي مرد با دنياي زن بكلي فرق مي كند ، اگر زن

نمي تواند مانند مردم فكر كند يا عمل نمايد از اينروست كه دنياي آنها با

هم فرق مي كند .

ميگويد : در تورات آمده است " زن و مرد از يك گوشت بوجود آمده اند

" . بلي با وجودي كه هر دو از يك گوشت به وجود آمده اند جسمهاي متفاوت

دارند و از نظر تركيب بكلي با هم فرق مي كنند ، علاوه بر اين ، احساس اين

دو موجود هيچوقت مثل هم نخواهند بود ، و هيچگاه يك جور در مقابل حوادث

و اتفاقات عكس العمل نشان نمي دهند ، زن و مرد بنا بمقتضيات جنسي رسمي

خود بطور متفاوت عمل مي كنند و درست مثل دو ستاره روي دو مدار مختلف

حركت مي كنند ، آنها ميتوانند همديگر

صفحه208

را بفهمند و مكمل يكديگر باشند ولي هيچگاه يكي نمي شوند و بهمين دليل است

كه زن و مرد ميتوانند با هم زندگي كنند ، عاشق يكديگر بشوند و از صفات و

اخلاق يكديگر خسته و ناراحت نشوند .

پروفسور ريك مقايسه هائي ميان روحيه زن و مرد بعمل آورده و تفاوتهائي

بدست آورده است . از آنجمله ميگويد :

" براي مرد خسته كننده است كه دائم نزد زني كه دوستش دارد بسر برد .

اما هيچ لذتي براي زن

بالاتر از اين نيست كه هميشه در كنار مرد مورد

علاقه اش بسر برد .

" مرد دلش مي خواهد هر روز به همان حالت هميشگي باقي بماند . اما يك

زن هميشه مي خواهد موجود تازه اي باشد و هر صبح با قيافه تازه تري از بستر

برخيزد .

" بهترين جمله ايكه يك مرد مي تواند بزني بگويد : اصطلاح " عزيزم ترا

دوستت دارم " است . زيباترين جمله اي كه يك زن بمرد مورد علاقه اش

مي گويد ، جمله " من بتو افتخار مي كنم " ميباشد .

" اگر مردي در دوران زندگيش با چندين معشوقه بسر برده باشد بنظر زنان

ديگر مردي جالب توجه مي آيد . مردها از زني كه بيش از يك مرد در

زندگيش وجود داشته باشد بدشان مي آيد .

" مردها وقتي كه پير ميشوند احساس بدبختي مي كنند ، چون تكيه گاه خود

يعني كارشان را از دست مي دهند . زنهاي مسن احساس رضايت مي كنند . چون

بهترين چيزها را از نظر خودشان دارا هستند : يك خانه و چندين نوه .

" خوشبختي از نظر مردها بدست آوردن مقام و شخصيتي

صفحه209

قابل احترام در ميان اجتماع است .

" خوشبختي براي يك زن يعني بدست آوردن قلب يكمرد و نگاهداري او

براي تمام عمر .

" يكمرد هميشه مي خواهد كه زن مورد علاقه اش را بدين و مليت خود درآورد .

" براي يك زن همانقدر كه تغيير دادن نام خانوادگيش بعد از ازدواج

آسان است ، عوض كردن دين و مليت نيز بخاطر مردي كه دوستش دارد آسان

است " .

شاهكار خلقت

صرفنظر از اينكه تفاوت هاي زن و مرد موجب تفاوتهائي در حقوق و

مسئووليت هاي خانوادگي زن و مرد مي شود يا نمي شود ، اساسا اين مسئله يكي

از عجيب ترين شاهكارهاي خلقت است ،

درس توحيد و خداشناسي است ، آيت

و نشانه اي است از نظام حكيمانه و مدبرانه جهان ، نمونه بارزي است از

اينكه جريان حكيمانه و مدبرانه جهان ، نمونه بارزي است از اينكه جريان

خلقت تصادفي نيست ، طبيعت جريانات خود را كورمال كورمال طي نمي كند ،

دليل روشني است از اينكه بدون دخالت دادن اصل " علت غائي " نمي توان

پديده هاي جهان را تفسير كرد .

دستگاه عظيم خلقت براي اينكه بهدف خود برسد و نوع را حفظ كند ، جهاز

عظيم توليد نسل را بوجود آورده است ، دائما از كارخانه خود هم جنس نر

بوجود مي آورد و هم جنس ماده ، و در آنجا كه بقاء و دوام نسل احتياج دارد

بهمكاري و تعاون دو جنس ، مخصوصا در نوع انسان ، براي اينكه اين دو را

به كمك يكديگر در اين كار وادارد طرح وحدت و اتحاد آنها را ريخته است

، كاري

صفحه210

كرده است كه خود خواهي و منفعت طلبي كه لازمه هر ذيحياتي است تبديل

بخدمت و تعاون و گذشت و ايثار گردد ، آنها را طالب همزيستي با يكديگر

قرار داده است ، و براي اينكه طرح كاملا عملي شود و جسم و جان آنها را

بهتر بهم بپيوندد تفاوتهاي عجيب جسمي و روحي در ميان آنها قرار داده

است و همين تفاوتها است كه آنها را بيشتر بيكديگر جذب مي كند ، عاشق و

خواهان يكديگر قرار ميدهد . اگر زن داراي جسم و جان و خلق و خوي مردانه

بود محال بود كه بتواند مرد را بخدمت خود وادارد و مرد را شيفته وصال

خود نمايد ، و اگر مرد همان صفات جسمي و رواني زن را مي داشت

ممكن نبود

زن او را قهرمان زندگي خود حساب كند و عالي ترين هنر خود را صيد و شكار و

تسخير قلب او بحساب آورد . مرد جهانگير و زن مردگير آفريده شده است .

قانون خلقت زن و مرد را طالب و علاقه مند به يكديگر قرار داده است ،

اما نه از نوع علاقه ايكه باشياء دارند . علاقه اي كه انسان باشياء دارد از

خودخواهي او ناشي مي شود ، يعني انسان اشياء را براي خود مي خواهد ، بچشم

ابزار به آنها نگاه مي كند ، مي خواهد آنها را فداي خود و آسايش خود كند ،

اما علاقه زوجيت باين شكل است كه هر يك از آنها سعادت و آسايش ديگري

را مي خواهد ، از گذشت و فداكاري درباره ديگري لذت ميبرد .

پيوندي بالاتر از شهوت

عجيب است كه بعضي از افراد نمي توانند ميان شهوت و رأفت فرق بگذارند

، خيال كرده اند كه آنچيزي كه زوجين را بيكديگر پيوند ميدهد منحصرا طمع و

شهوت است ، حس استخدام

صفحه211

و بهره برداري است ، همان چيزي است كه انسان را با ماكولات و مشروبات

و ملبوسات و مركوبات پيوند ميدهد ، اينها نمي دانند كه در خلقت و

طبيعت علاوه بر خودخواهي و منفعت طلبي علائق ديگري هم هست ، آن علائق

ناشي از خودخواهي نيست ، از علاقه مستقيم به غير ناشي ميشود ، آن علائق

است كه منشاء فداكاريها و گذشتها و رنج خود را راحت غير خواستنها واقع

ميشوند . آن علائق است كه نمايش دهنده انسانيت انسان است ، بلكه قسمتي

از آنها يعني در حدوديكه بجفت و فرزند مربوط است در حيوانات نيز ديده

ميشود .

اين افراد گمان كرده اند كه مرد به زن هميشه به آن چشم نگاه

ميكرده و

مي كند كه احيانا يك جوان عزب به يك زن هر جائي نگاه مي كند ، يعني فقط

شهوت است كه آن دو را بيكديگر پيوند ميدهد ، در صورتيكه پيوندي بالاتر

از شهوت هست كه پايه وحدت زوجين را تشكيل ميدهد آن همان چيزي است كه

قرآن كريم از آن بنامهاي " مودت و رحمت " ياد كرده است ، مي فرمايد :

" « و من آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجا لتسكنوا اليها و جعل بينكم

موده و رحمه »" .

چقدر اشتباه است كه تاريخ روابط زن و مرد را فقط از نظر حس استخدام و

استثمار و بر پايه اصل تنازع بقاء تفسير كنيم و چقدر مهملات در اين زمينه

بافته شده است ، راستي من وقتي كه برخي نوشته ها را مي خوانم و مي بينم در

تفسير تاريخ روابط زن و مرد ، يگانه اصلي را كه بكار ميبرند ، اصل تضاد

است ، زن و مرد را مانند دو طبقه ديگر اجتماعي كه دائما در جنگ و

كشمكش بوده است فرض مي كنند ، دچار تعجب مي شوم و بر جهالت

صفحه212

و ناداني آنها تأسف مي خورم ، اگر تاريخ روابط پدران و فرزندان را بتوان

از نظر حس استخدام و استثمار تفسير كرد روابط تاريخي زنان و شوهران را

نيز مي توان از اين نظر تفسير كرد . درست است كه مرد از زن هميشه

زورمندتر بوده است اما قانون خلقت مرد را از نظر غريزي بشكلي قرار داده

است كه نميتوانسته است نوع ستمهائي كه به غلامان و بردگان و زيردستان و

همسايگان خود روا ميداشته درباره زن روا دارد ، همانطوري كه نمي توانسته

است آن نوع ستمها را بر فرزندان خود روا دارد

.

من منكر ستمهاي مردان بر زنان نيستم ، منكر تفسيري هستم كه از اين

ستمها مي شود ، مردان بر زنان در طول تاريخ ستمهاي فراواني كرده اند اما

ريشه اين ستمها همان چيزهائي است كه سبب شده بفرزندان خود نيز با كمال

علاقه اي كه به آنها و سرنوشت آنها و سعادت آنها داشته اند ستم كنند ،

همان چيزهائي است كه سبب شده به نفس خود نيز ستم كنند ، يعني ريشه

جهالت و تعصب و عادت دارد نه ريشه منفعت طلبي ، شايد فرصتي پيش آمد

و در موقع مناسبي بحث مفصلي درباره تفسير تاريخ روابط زن و مرد بنمائيم .

دو گونگي احساسات مرد و زن نسبت به هم

نه تنها علاقه خانوادگي زن و مرد بيكديگر با علاقه باشياء فرق مي كند ،

علاقه خود آنها بيكديگر نيز متشابه نيست ، يعني نوع علاقه مرد به زن با

نوع علاقه زن به مرد متفاوت است ، با اينكه تجاذب طرفيني است اما

بالعكس اجسام بيجان ، جسم كوچكتر جسم بزرگتر را به سوي خود مي كشاند ،

آفرينش مرد را مظهر

صفحه213

طلب و عشق و تقاضا و زن را مظهر محبوبيت و معشوقيت قرار داده است ،

احساسات مرد نياز آميز و احساسات زن ناز خيز است . احساسات مرد

طالبانه و احساسات زن مطلوبانه است .

چندي پيش يكي از روزنامه هاي خبري عكس يك دختر جوان روسي را كه

خودكشي كرده بود چاپ كرده بود . اين دختر در نوشته اي كه از او باقي

مانده نوشته است : هنوز مردي مرا نبوسيده است ، بنابراين زندگي براي من

قابل تحمل نيست .

براي يك دختر اين جهت شكست بزرگي است كه محبوب مردي واقع نشده

است ، مردي او را نبوسيده است . اما پسر جوان

كي از زندگي نوميد ميشود

؟ وقتي كه دختري او را نبوسيده است ؟ خير ، وقتي كه دختري را نبوسيده

باشد .

ويل دورانت در بحثهاي مفصل و جامع خود پس از آنكه ميگويد اگر مزيت

دختري فقط در دانش و انديشه باشد نه در دل انگيزي طبيعي و زرنگي نيمه

آگاهش ، در پيدا كردن شوهر چندان كامياب نخواهد شد ، شصت درصد زنان

دانشگاه بي شوهر ميمانند ميگويد : " خانم مونيا كوالوسكي كه دانشمند

برجسته اي بود شكايت مي كرد كه كسي با او ازدواج نمي كند و مي گفت : چرا

كسي مرا دوست ندارد ؟ من مي توانم از بيشتر زنان بهتر باشم ، با اينهمه

بيشتر زنان كم اهميت مورد عشق و علاقه هستند و من نيستم " .

ملاحظه ميفرمائيد كه نوع احساس شكست اين خانم با نوع احساس شكست يك

مرد متفاوت است . ميگويد چرا كسي مرا دوست ندارد ؟ " .

صفحه214

مرد آنگاه در امر زناشوئي احساس شكست مي كند كه زن محبوب خود را پيدا

نكرده باشد ، يا اگر پيدا كرده است نتوانسته باشد او را در اختيار خود

بگيرد .

همه اينها يك فلسفه دارد . پيوند و اتحاد محكمتر و عميقتر . براي چه

اين پيوند ؟ براي اينكه زن و مرد از زندگي لذت بيشتري ببرند ؟ نه ، تنها

اين نيست ، شالوده اجتماع انساني و بنيان تربيت نسل آينده بر اين اساس

نهاده شده است .

نظريه يك خانم روانشناس

در مجله زن روز شماره صد و يك يك بحث روانشناسي از يك خانم

روانشناس بنام كليودالسون نقل كرده است .

اين خانم ميگويد : " بعنوان يك زن روانشناس ، بزرگترين علاقه ام

مطالعه روحيه مردهاست . چندي

پيش بمن مأموريت داده شد كه تحقيقاتي

درباره عوامل رواني زن و مرد بعمل آورم و باين نتيجه رسيده ام :

1 - تمام زنها علاقمندند كه تحت نظر شخص ديگري كار كنند و بطور خلاصه

از مرئوس بودن و تحت نظر رئيس كار كردن بيشتر خوششان مي آيد .

2 - تمام زنها مي خواهند احساس كنند كه وجودشان مؤثر و مورد نياز است " .

سپس اين خانم اينطور اظهار عقيده مي كند :

" بعقيده من اين دو نياز روحي زن از اين واقعيت سرچشمه ميگيرد كه

خانمها تابع احساسات و آقايان تابع عقل هستند . بسيار ديده شده كه

خانمها از لحاظ هوش نه فقط با مردان برابري

صفحه215

مي كنند ، بلكه گاهي در اين زمينه از آنها برتر هستند . نقطه ضعف خانمها

فقط احساسات شديد آنهاست . مردان هميشه عملي تر فكر مي كنند ، بهتر

قضاوت مي كنند ، سازمان دهنده بهتري هستند و بهتر هدايت مي كنند . پس

برتري روحي مردان بر زنان چيزي است كه طراح آن طبيعت ميباشد . هر قدر

هم خانمها بخواهند با اين واقعيت مبارزه كنند بي فائده خواهد بود .

خانمها بعلت اينكه حساستر از آقايان هستند بايد اين حقيقت را قبول كنند

كه به نظارت آقايان در زندگيشان احتياج دارند . . . بزرگترين هدف

خانمها در زندگي " تأمين " است . و وقتي بهدف خود نائل شدند دست از

فعاليت مي كشند ، زن براي رسيدن باين هدف از روبرو شدن با خطرات بيم

دارد . ترس تنها احساسي است كه زن در برطرف كردن آن به كمك احتياج

دارد . . . كارهائي كه به تفكر مداوم احتياج دارد زن را كسل و خسته مي كند " .

نهضت عجولانه

نهضتي كه در اروپا براي احقاق حقوق پايمال شده زن صورت گرفت ، به

دليل اينكه دير باين فكر افتاده بودند با دستپاچگي و عجله زيادي انجام

گرفت . احساسات مهلت نداد كه علم نظر خود را بگويد و راهنما قرار گيرد

. از اينرو تر و خشك با يكديگر سوخت ، اين نهضت يك سلسله بدبختي ها را

از زن گرفت و حقوق زيادي به او داد و درهاي بسته اي به روي او باز كرد .

اما در عوض بدبختيها و بيچارگي هاي ديگري براي خود زن و براي جامعه

بشريت بوجود آورد . مسلما اگر آنچنان شتابزدگي بخرج داده نميشد احقاق

حقوق زن بشكل بسيار بهتري صورت ميگرفت و

صفحه216

فرياد فرزانگان از وضع ناهنجار حاضر و از آينده بسيار وحشتناك تر بفلك

نميرسيد ، ولي اين اميد باقي است كه علم و دانش جاي خود را باز كند و

نهضت زن بجاي آنكه مانند گذشته از احساسات سرچشمه گيرد ، از علم و

دانش الهام گيرد . اظهار نظرهاي دانشمندان اروپائي در اين زمينه خود

نشانه اميدبخشي از اين جريان است .

بنظر ميرسد - آن چيزهائي كه مقلدان غرب را در زمينه روابط زن و مرد

تازه به نشئه فرو برده است خود غربيان دوره خمار آنها را طي مي كنند .

نظريه ويل دورانت

ويل دورانت در كتاب لذات فلسفه قسمت چهارم ، بحثهاي بسيار مفصل و

جامعي در زمينه مسائل جنسي و خانوادگي بعمل آورده است ، ما قسمتهاي

مختصري از آن كتاب را براي خوانندگان انتخاب مي كنيم تا بهتر و بيشتر به

جريانات فكري كه در ميان دانشمندان غربي وجود دارد آشنا بشوند . و از

قضاوتهاي عجولانه خودداري كنند .

ويل دورانت در فصل هفتم از قسمت

چهارم كتاب خود تحت عنوان عشق

ميگويد : " نخستين نغمه صريح عشق با فرا رسيدن بلوغ آغاز ميگردد ، كلمه

" پوبرتي " كه در زبان انگليسي معني بلوغ ميدهد با توجه باصل لاتيني آن

معني " سن موي " است يعني سني كه در آن موي بر بدن پسران مي رويد و

مخصوصا موي سينه كه پسران اينهمه به آن مي نازند و موي صورت كه با صبر سي

سي فوس آنرا ميتراشند . كيفيت و كميت مو ( در صورت تساوي امور ديگر )

ظاهرا با قدرت توالد و تناسل

صفحه217

بستگي دارد و بهترين وضع آن هنگام اوج گرفتن نشاط زندگي است . اين نمو

ناگهاني موي توأم با خشونت صدا جزء صفات ثانوي جنسي است كه بهنگام

بلوغ عارض پسر ميشود . اما طبيعت در اين سن بدختران ، نرمش اطراف و

حركات ميبخشد كه ديدگانرا خيره مي سازد و كفل آنانرا پهن تر مي كند تا امر

مادري آسانتر شود و سينه شانرا براي شير دادن به كودك پر و برجسته ميسازد .

علت ظهور اين صفات ثانوي چيست ؟ كسي نميداند ولي نظريه پروفسور

ستارلينگ در اين ميان طرفداراني پيدا كرده است . بموجب اين نظريه

سلولهاي تناسلي بهنگام بلوغ نه تنها تخم و نطفه توليد مي كنند بلكه همچنين

نوعي هرمون نيز ميسازند كه داخل خون ميشود و مايه تغييرات جسمي و روحي

ميگردد ، در اين سن نه تنها جسم از نيروهاي تازه بهره مند ميگردد ، روح و

خوي نيز به هزاران نوع متأثر مي گردد ، رومن رولاند مي گويد : " در طي

سالهاي زندگي زماني فرا ميرسد كه تغييرات جسماني آهسته اي در وجود يك

مرد صورت ميگيرد و در وجود زن آنچه

گفتيم مهمترين همه اين تغييرات است

. . . دليري و توانائي دلهاي نرم را به تپش مي آورد و نرمي و لطافت ميل

و هوس زورمندان را بر مي انگيزد . . . " . دموسه مي گويد : " تمام مردان

دروغزن و مكار و گزافه گو و دو رو و ستيزه جو هستند و همه زنان خود پسند

و ظاهرساز و خيانتكار . ولي در جهان فقط يك چيز مقدس و عالي وجود دارد

و آن آميزش اين دو موجود ناقص است . . . . "

" آداب جفتجوئي در بزرگسالان عبارت است از حمله براي تصرف در مردان

، و عقب نشيني براي دلبري و فريبندگي در زنان ( البته در بعضي جاها

استثناهائي ديده ميشود ) . چون مرد

صفحه218

طبعا جنگي و حيوان شكاري است عملش مثبت و تهاجمي است ، زن براي او

همچون جايزه اي است كه بايد آنرا بربايد و مالك شود جفتجوئي جنگ و

پيكار است و ازدواج تصاحب و اقتدار .

" عفت فراوان زن خادم مقاصد توالد است ، زيرا امتناع محجوبانه او

كمكي به انتخاب جنس است . عفت زنان را توانا ميسازد كه با جستجوي

بيشتر عاشق خود را يعني كسي را كه افتخار پدري فرزندان او را خواهد داشت

برگزيند . منافع گروه و نوع از زبان زن سخن ميگويد . همچنانكه منافع فرد

از گلوي مرد بيرون مي آيد . . . در عشقبازي زن از مرد ماهرتر است زيرا

ميل او چندان شديد نيست كه ديده عقل او را ببندند .

" داروين ملاحظه كرده است كه در بيشتر انواع ، ماده بعالم عشق بي علاقه

است . لمبرزو ، و كيش و كرافت ابينگ

مي گويند : زنان بيشتر بدنبال

ستايشها و تحسين هاي مطلق و مبهم مردانند و بيشتر مي خواهند مردان بخواست

آنها توجه كنند و اين امر از ميل آنها بلذات جنسي بيشتر است . لمبرزو

مي گويد : پايه طبيعي عشق زن فقط يك صفت ثانوي از مادري اوست و همه

احساسات و عواطفي كه زني را بمردي مي پيوندد از دواعي جسمي بر نمي خيزد

بلكه از غرائز براي انطباق با اوضاع بوجود آمده است .

ويل دورانت در فصلي كه تحت عنوان مردان و زنان منعقد كرده مي گويد :

" كار خاص زن خدمت به بقاء نوع است و كار خاص مرد خدمت به زن و

كودك ، ممكن است كارهاي ديگري هم داشته باشند ولي همه از روي حكمت و

تدبير تابع اين دو كار اساسي گشته است ،

صفحه219

اين مقاصد اساسي است اما نيمه ناآگاه است و طبيعت معني انسان و سعادت

را در آن نهفته است . . . طبيعت زن بيشتر پناه جوئي است نه جنگجوئي ،

بنظر ميرسد كه در بعضي انواع ماده اصلا غريزه جنگي وجود ندارد ، اگر ماده

خود بجنگ آيد براي كودكان خويش است .

" . . . زن از مرد شكيباتر است ، گرچه شجاعت مرد در كارهاي خطير و

بحراني زندگي بيشتر است اما تحمل دائمي و روزانه زن در مقابل ناراحتي هاي

جزئي بيشمار بيشتر است . . . جنگجوئي زن در وجود ديگري است ، زن

سربازانرا دوست دارد و از مرد توانا خوشش مي آيد ، در مشاهده قدرت نوعي

عامل عجيب خوشي فرودستانه " مازوشيستيك " او را تحريك مي كند ، اگر

چه خودش قرباني اينقدرت باشد " .

" . . . اين خوشي ديرين در لذت

از قدرت و مردانگي گاهي بر احساسات

اقتصادي زن نوين غالب مي آيد چنانكه گاهي ترجيح ميدهد با ديوانه شجاعي

ازدواج كند ، زن به مردي كه فرماندهي بلد است با خوشحالي تسليم مي شود ،

اگر اينروزها فرمان برداري زن كمتر شده است براي آن است كه مردان در

قدرت و اخلاق ضعيف تر از پيش شده اند . . . توجه زن به امور خانوادگي

است و محيط او معمولا خانه خويش است . او مانند طبيعت عميق است . اما

مانند خانه محدود خود محصور هم هست ، غريزه او را به سنن ديرين مي پيوندد

، زن نه در ذهن اهل آزمايش است نه در عادت ، ( بايد بعضي از زنان

شهرهاي بزرگ را استثنا كرد ) اگر هم به عشق آزاد رو مي آورد نه براي آن

است كه در آن آزادي

صفحه220

ميجويد ، بلكه براي آن است كه در زندگي خود از ازدواج معمولي با يك مرد

مسئول مأيوس شده است ، اگر گاهي در سالهاي جواني مفتون عبارات و

اصطلاحات سياسي ميگردد و احساس خود را بهمه جنبه هاي انساني بسط مي دهد ،

پس از يافتن شوهر وفاداري از تمام آن فعاليتها چشم مي پوشد و بسرعت خود

و شوهرش را از اين فعاليت عمومي بيرون مي كشد و به شوهرش ياد ميدهد كه

حس وفاداري شديد خود را بخانه محدود كند . زن بي اينكه نياز به تفكر

داشته باشد ميداند كه تنها اصلاحات سالم از خانه برمي خيزد . زن آنجا كه

مرد خيالي سرگردان را به مرد فداكار و پاي بست بخانه و كودكان خود تبديل

ميسازد عامل حفظ و بقاء نوع است ، طبيعت به قوانين و دولتها اعتناء

ندارد ، عشق او بخانه

و كودك است اگر در حفظ اينها موفق شود به دولتها

بي قيد و بي علاقه است و به كساني كه سرگرم تغيير اين قوانين اساسي هستند

مي خندد ، اگر امروز طبيعت در حفظ خانواده و كودك ناتوان بنظر ميرسد

براي آنست كه زن مدتي است كه طبيعت را از ياد برده است ، ولي شكست

طبيعت هميشگي نيست ، هر وقت كه بخواهد ميتواند بصدها مصالحي كه در

ذخيره دارد برگردد ، هستند اقوام و نژادهاي ديگري كه در وسعت و عده از

ما بيشترند و طبيعت دوام قطعي و نامشخص خود را ميتواند از ميان آنها

تأمين كند " .

اين بود بيان كوتاهي از تفاوتهاي زن و مرد و نظريات دانشمندان در اين

زمينه .

صفحه221

در نظر داشتم تحت عنوان " راز تفاوتها " در اطراف اينكه عوامل

تاريخي و اجتماعي چه اندازه ميتوانسته است در اين تفاوتها مؤثر باشد

بحثي بكنم ، براي پرهيز از دراز شدن دامنه مطلب از بحث مستقل در آن

صرفنظر مي كنم ، در ضمن مباحث آينده كاملا مطلب روشن خواهد شد .

صفحه222

بخش هشتم مهر و نفقه

اشاره

آيا مهر و نفقه يادگار عهد مملوك بودن زن است ؟

قرآن كريم مهر را به عنوان هديه اي از جانب مرد و نشانه اي از صداقت او

ياد كرده است .

مهر از آنجا پيدا شده كه طبيعت در مسأله عشق براي هر يك از مرد و زن

نقش جداگانه اي قائل شده است .

اسلام رسوم جاهليت را درباره مهر منسوخ كرد .

عشق زن اگر از خودش آغاز شود ، هم عشق شكست مي خورد ، هم شخصيت زن .

بايد مردمي را كه به قانون اسلام عمل نمي كنند اصلاح كنيم ، چرا قانون را

خراب كنيم ؟

سيستم مهري اسلام مخصوص به

خود آن است و بايد جدا از ساير سيستمهاي

مهري مطالعه شود .

اروپا در صد سال پيش و اسلام در چهارده قرن پيش به زن استقلال اقتصادي

داد .

سه نوع نفقه از نظر فقه اسلامي .

زن اروپائي بايد ممنون ماشين باشد نه ممنون قانونگذاران .

اسلام استقلال اقتصادي داد ، اما خانه براندازي نكرد .

توانائي زن در تحصيل ثروت ، از مرد كمتر و استهلاك ثروتش بيشتر است .

مرد امروز مي خواهد با الغاء حق نفقه از اسرافكاري زن انتقام بگيرد .

الغاء حق نفقه زن بر شوهر ، راه را براي مردان شكارچي هموار مي كند .

آيا اعلاميه حقوق بشر به زن توهين كرده است ؟

صفحه223

مهر و نفقه ( 1 )
اشاره

يكي از سنن بسيار كهن در روابط خانوادگي بشري اينست كه مرد هنگام

ازدواج ، براي زن " مهر " قائل مي شده است . چيزي از مال خود به زن يا

پدر زن خويش ميپرداخته است ، و بعلاوه در تمام مدت ازدواج عهده دار

مخارج زن و فرزندان خويش بوده است .

ريشه اين سنت چيست ؟ چرا و چگونه بوجود آمده است ؟ مهر ديگر چه

صيغه ايست ؟ نفقه دادن به زن براي چه ؟ آيا اگر بنا باشد هر يك از زن و

مرد بحقوق طبيعي و انساني خويش نائل گردند و روابط عادلانه و انساني ميان

آنها حكمفرما باشد و با زن مانند يك انسان رفتار شود مهر و نفقه مورد

پيدا مي كند ؟ يا اينكه مهر و نفقه يادگار عهدهائي است كه زن مملوك مرده

بوده است ، مقتضاي عدالت و تساوي حقوق انسانها ، خصوصا در قرن بيستم ،

اينست كه مهر و نفقه ملغي گردد ، ازدواجها بدون مهر صورت گيرد و

زن خود

مسؤوليت مالي زندگي خويش را بعهده بگيرد .

صفحه225

و در تكفل مخارج فرزندان نيز با مرد متساويا شركت كند .

سخن خود را از مهر آغاز مي كنيم . ببينيم مهر چگونه پيدا شده و چه

فلسفه اي داشته و جامعه شناسان پيدايش مهر را چگونه توجيه كرده اند ؟

تاريخچه مهر

ميگويند در ادوار ما قبل تاريخ كه بشر بحال توحش ميزيسته و زندگي شكل

قبيله اي داشته ، به علل نامعلومي ، ازدواج با همخون جائز شمرده نمي شده

است ، جوانان قبيله كه خواستار ازدواج بوده اند ناچار بوده اند از قبيله

ديگر براي خود همسر و معشوقه انتخاب كنند ، از اينرو براي انتخاب همسر

بميان قبايل ديگر ميرفته اند . در آن دوره ها مرد بنقش خويش در توليد

فرزند واقف نبوده است ، يعني نمي دانسته كه آميزش او با زن در توليد

فرزند مؤثر است ، فرزندان را به عنوان فرزند همسر خود مي شناخته نه

بعنوان فرزندان خود ، با اينكه شباهت فرزندان را با خود احساس مي كرده

نمي توانسته علت اين شباهت را بفهمد . قهرا فرزندان نيز خود را فرزندان

زن ميدانسته اند نه فرزند مرد ، و نسب از طريق مادران شناخته مي شد نه از

طريق پدران . مردان موجودات عقيم و نازا بحساب مي آمده اند و پس از

ازدواج بعنوان يك طفيلي كه زن فقط به رفاقت با او و به نيروي بدني او

نيازمند است در ميان قبيله زن بسر ميبرده است ، اين دوره را دوره "

مادر شاهي " ناميده اند .

ديري نپائيد كه مرد بنقش خويش در توليد فرزند واقف شد و خود را

صاحب اصلي فرزند شناخت ، از اين وقت زن را تابع

صفحه226

خود ساخت و رياست خانواده را بعهده گرفت و باصطلاح دوره

" پدرشاهي "

آغاز شد .

در اين دوره نيز ازدواج با همخون جائز شمرده نمي شد و مرد ناچار بود از

ميان قبيله ديگر براي خود همسر انتخاب كند و بميان قبيله خود بياورد . و

چون همواره حالت جنگ و تصادم ميان قبائل حكمفرما بود انتخاب همسر از

راه ربودن دختر صورت ميگرفت . يعني جوان دختر مورد نظر خويش را از

ميان قبيله ديگر مي ربود .

تدريجا صلح جاي جنگ را گرفت و قبائل مختلف مي توانستند همزيستي

مسالمت آميز داشته باشند ، در اين دوره رسم ربودن زن منسوخ شد و مرد

براي اينكه دختر مورد نظر خويش را به چنگ آورد ميرفت بميان قبيله دختر

اجير پدر زن مي شد و مدتي براي او كار مي كرد و پدر زن در ازاء خدمت داماد

دختر خويش را به او مي داد و او آن دختر را به ميان قبيله خويش مي برد .

تا اينكه ثروت زياد شد ، در اين وقت مرد دريافت كه بجاي اينكه سالها

براي پدر عروس كار كند بهتر اينست كه يكجا هديه لايقي تقديم او كند و

دختر را از او بگيرد ، اين كار را كرد و از اين جا " مهر " پيدا شد .

روي اين حساب ، در مراحل اوليه ، مرد بعنوان طفيلي زن زندگي مي كرده و

خدمتكار زن بوده است ، در اين دوره زن بر مرد حكومت ميكرده است . در

مرحله بعد كه حكومت بدست مرد افتاد ، مرد زن را از قبيله ديگر ميربوده

است . در مرحله سوم مرد براي اينكه زن را به چنگ آورد بخانه پدر زن

ميرفته و سالها براي او كار مي كرده است ، در مرحله چهارم مرد مبلغي

بعنوان

صفحه227

" پيشكش "

تقديم پدر زن ميكرده است و رسم مهر از اينجا ناشي شده است

.ميگويند - مرد از آنوقتي كه سيستم " مادر شاهي " را ساقط كرد و سيستم

" پدر شاهي " را تأسيس نمود زن را در حكم برده و لااقل در حكم اجير و

مزدور خويش قرار داد و به او بچشم يك ابزار اقتصادي كه احيانا شهوت او

را نيز تسكين مي داد نگاه ميكرد . به زن استقلال اجتماعي و اقتصادي نمي داد

. محصول كارها و زحمات زن متعلق بديگري يعني پدر يا شوهر بود . زن حق

نداشت به اراده خود شوهر انتخاب كند و به اراده خود و براي خود فعاليت

اقتصادي و مالي داشته باشد و در حقيقت پولي كه مرد بعنوان مهر مي داده و

مخارجي كه بعنوان نفقه مي كرده است در مقابل بهره اقتصادي بوده كه از زن

در ايام زناشوئي ميبرده است .

مهر در نظام حقوقي اسلام

مرحله پنجمي هم هست كه جامعه شناسان و اظهار نظر كنندگان درباره آن

سكوت مي كنند ، در اين مرحله مرد هنگام ازدواج يك " پيشكشي " تقديم

خود زن مي كند و هيچيك از والدين حقي به آن پيشكشي ندارند ، زن در عين

اينكه از مرد پيشكشي دريافت ميدارد استقلال اجتماعي و اقتصادي خود را حفظ

مي كند ، اولا به اراده خود شوهر انتخاب مي كند نه به اراده پدر يا برادر ،

ثانيا در مدتي كه در خانه پدر است ، همچنين در مدتي كه بخانه شوهر ميرود

كسي حق ندارد او را بخدمت خود بگمارد و استثمار كند ، محصول كار و

زحمتش بخودش تعلق دارد نه بديگري و در معاملات

صفحه228

حقوقي خود احتياجي بقيمومت مرد ندارد .

مرد از لحاظ بهره برداري

از زن ، فقط حق دارد در ايام زناشوئي از وصال

او بهره مند شود و مكلف است مادامي كه زناشوئي ادامه دارد و از وصال زن

بهره مند مي شود زندگي او را در حدود امكانات خود تأمين نمايد .

اين مرحله همان است كه اسلام آنرا پذيرفته و زناشوئي را بر اين اساس

بنيان نهاده است . در قرآن كريم آيات زيادي هست درباره اينكه مهر زن

بخود زن تعلق دارد نه بديگري . مرد بايد در تمام مدت زناشوئي عهده دار

تأمين مخارج زندگي زن بشود و در عين حال درآمدي كه زن تحصيل مي كند و

نتيجه كار او به شخص خودش تعلق دارد نه بديگري پدر يا شوهر .

اينجاست كه مسئله مهر و نفقه شكل معماوشي پيدا مي كند ، زيرا در وقتي

كه مهر به پدر دختر تعلق ميگرفت و زن مانند يك برده بخانه شوهر مي رفت

و شوهر او را استثمار ميكرد ، فلسفه مهر باز خريد دختر از پدر بود و

فلسفه نفقه مخارج ضروري است كه هر مالكي براي مملوك خود ميكند ، اگر

بناست چيزي به پدر زن داده نشود و شوهر هم حق ندارد زن را استثمار و از

او بهره برداري اقتصادي بكند ، و زن از لحاظ اقتصادي استقلال كامل دارد و

حتي از جنبه حقوقي نيازي به قيمومت و اجازه و سرپرستي ندارد ، مهر دادن

و نفقه پرداختن براي چه ؟

نگاهي به تاريخ

اگر بخواهيم بفلسفه مهر و نفقه در مرحله پنجم پي ببريم بايد اندكي توجه

خود را بدوره هاي چهارگانه اي كه قبل از اين

صفحه229

مرحله گفته شده معطوف كنيم . حقيقت اينست آنچه در اين باره گفته شده

جز يك سلسله فرضها و تخمينها چيزي نيست

. نه حقايق تاريخي است و نه

حقايق علمي و تجربي . پاره اي قرائن از يكطرف و بعضي فرضيه هاي فلسفي

درباره انسان و جهان از طرف ديگر منشاء پديد آمدن اين فرضها و تخمينها

درباره زندگي بشر ما قبل تاريخ شده است . آنچه درباره دوره باصطلاح

مادرشاهي گفته شده چيزي نيست كه باين زوديها بتوان باور كرد ، و همچنين

چيزهائي كه درباره فروختن دختران از طرف پدران و استثمار زنان از طرف

شوهران گفته اند .

در اين فرضها و تخمينها دو چيز به چشم مي خورد يكي اينكه سعي شده تاريخ

بشر اوليه فوق العاده قساوت آميز و خشونت بار و عاري از عواطف انساني

تفسير شود ، ديگر اينكه نقش طبيعت از لحاظ تدابير حيرت انگيزي كه براي

رسيدن بهدفهاي كلي خود بكار ميبرد ناديده گرفته شده است .

اينگونه تفسير و اظهار نظر درباره انسان و طبيعت براي غربي ميسر است

اما براي شرقي - اگر افسون شده تقليد غرب نباشد - ميسر نيست ، غربي

بعلل خاصي با عواطف انساني بيگانه است ، قهرا نمي تواند براي عاطفه و

جرقه هاي انساني نقش اساسي در تاريخ قائل شود ، غربي اگر از دنده اقتصاد

برخيزد نان مي بيند و بس ، تاريخ از نظر او ماشيني است كه تا نان به

خوردش ندهي حركت نمي كند و اگر از دنده مسائل جنسي برخيزد انسانيت و

تاريخ انسانيت با همه مظاهر فرهنگي و هنري و اخلاقي و مذهبي و با همه

تجليات عالي و با شكوه معنوي ، جز بازيهاي تغيير شكل يافته جنسي نيست .

صفحه230

و اگر از دنده سيادت و برتري طلبي برخيزد سرگذشت بشريت از نظر او يك

سره خونريزي

و بيرحمي است .

غربي در قرون وسطي از مذهب و بنام مذهب شكنجه ها ديده و آزارها كشيده

و زنده زنده در آتش انداختن ها مشاهده كرده است ، بهمين جهت از نام خدا

و مذهب و هر چيزي كه اين بو را بدهد وحشت مي كند و از اينرو با همه آثار

و علائم فراوان علمي كه از هدف داشتن طبيعت واگذار نبودن جهان بخود

مي بيند كمتر جرئت ميكند به اصل " علت غائي " اعتراف كند .

ما از اين مفسران نمي خواهيم كه به وجود پيامبران كه در طول تاريخ ظهور

كرده اند و منادي عدالت و انسانيت بوده اند و با انحرافات مبارزه

ميكرده اند و نتايج ثمر بخشي از مبارزات خود ميگرفته اند اقرار و اعتراف

كنند ، از آنها مي خواهيم كه لا اقل نقش آگاهانه طبيعت را فراموش نكنند .

در تاريخ روابط زن و مرد قطعا مظالم فراوان و قساوتهاي بي شماري رخ

داده است . قرآن قساوت آميزترين آنها را حكايت كرده است ، اما

نمي توان گفت سراسر اين تاريخ ، قساوت و خشونت بوده است .

فلسفه حقيقي مهر

به عقيده ما پديد آمدن مهر نتيجه تدبير ماهرانه اي است كه در متن خلقت

و آفرينش براي تعديل روابط زن و مرد و پيوند آنها بيكديگر بكار رفته

است .

مهر از آنجا پيدا شده كه در متن خلقت نقش هر يك از زن و مرد در

مسئله عشق مغاير نقش ديگري است . عرفا اين قانون

صفحه231

را بسراسر هستي سرايت مي دهند ، ميگويند قانون عشق و جذب و انجذاب بر

سراسر موجودات و مخلوقات حكومت مي كند ، با اين خصوصيت كه موجودات و

مخلوقات از لحاظ اينكه هر موجودي وظيفه خاصي را بايد ايفا كند متفاوتند

، سوز در يك

جا و ساز در جاي ديگر قرار داده شده است .

فخرالدين عراقي شاعر معروف ميگويد :

ساز طرب عشق كه داند كه چه ساز است كز زخمه آن نه فلك اندر تك و

تاز است

رازي است در اين پرده گر آنرا بشناسي داني كه حقيقت ز چه در بند

مجاز است

عشق است كه هر دم بدگر رنگ درآيد ناز است بجائي و بيك جاي نياز

است

در صورت عاشق چه درآيد همه سوز است در كسوت معشوق چه آيد همه ساز

است

ما در مقاله چهارده از اين سلسله مقالات آنجا كه تفاوتهاي زن و مرد را

بيان ميكرديم گفتيم كه نوع احساسات زن و مرد نسبت بيكديگر يك جور

نيست . قانون خلقت ، جمال و غرور و بي نيازي را در جانب زن ، و

نيازمندي و طلب و عشق و تغزل را در جانب مرد قرار داده است . ضعف زن

در مقابل نيرومندي بدني به همين وسيله تعديل شده است و همين جهت موجب

شده كه همواره مرد از زن خواستگاري ميكرده است ، قبلا ديديم كه طبق گفته

جامعه شناسان ، هم در دوره مادرشاهي و هم در دوره پدرشاهي مرد بوده است

كه بسراغ زن ميرفته است .

صفحه232

دانشمندان ميگويند : مرد از زن شهواني تر است ، در روايات اسلامي وارد

شده كه مرد از زن شهواني تر نيست بلكه بر عكس است ، لكن زن از مرد در

مقابل شهوت تواناتر و خوددارتر آفريده شده است ، نتيجه هر دو سخن يكي

است ، بهرحال مرد در مقابل غريزه از زن ناتوان تر است ، اين خصوصيت

همواره به زن فرصت داده است كه دنبال مرد نرود و زود تسليم او نشود و

بر عكس

مرد را وادار كرده است كه به زن اظهار نياز كند و براي جلب

رضاي او اقدام كند ، يكي از آن اقدامات اين بوده كه براي جلب رضاي او و

باحترام موافقت او هديه اي نثار او مي كرده است .

چرا افراد جنس نر هميشه براي تصاحب جنس ماده با يكديگر رقابت

مي كرده اند و بجنگ و ستيز با يكديگر مي پرداخته اند اما هرگز افراد جنس

ماده براي تصاحب جنس نر حرص و ولع نشان نداده اند ؟ براي اينكه نقش

جنس نر و جنس ماده يكي نبوده است . جنس نر همواره حالت و نقش

متقاضي را داشته نه جنس ماده ، و جنس ماده هرگز با حرص و ولع جنس نر

بدنبال او نميرفته است ، همواره از خود نوعي بي نيازي و استغنا نشان

مي داده است .

مهر ، باحيا و عفاف زن يك ريشه دارد ، زن به الهام فطري دريافته است

كه عزت و احترام او به اين است كه خود را رايگان در اختيار مرد قرار

ندهد و به اصطلاح شيرين بفروشد .

همين ها سبب شده كه زن توانسته با همه ناتواني جسمي ، مرد را بعنوان

خواستگار به آستانه خود بكشاند ، مردها را برقابت با يكديگر وادار كند ،

با خارج كردن خود از دسترسي مرد عشق رمانتيك بوجود آورد ، مجنونها را

بدنبال ليلي ها بدواند و آنگاه كه تن بازدواج با مرد ميدهد عطيه و پيشكشي

از او بعنوان

صفحه233

نشانه اي از صداقت او دريافت دارد .

ميگويند در بعضي قبائل وحشي دختراني كه با چند خواستگار و عاشق بي قرار

مواجه مي شده اند آنها را وادار به " دوئل " ميكرده اند ، هر كدام كه

ديگري را مغلوب ميكرده يا ميكشته شايستگي

همسري با آن دختر را احراز

ميكرده است .

چندي پيش روزنامه هاي تهران نوشتند كه يك دختر ، دو پسر خواستگار خود

را در همين تهران به " دوئل " وادار كرد . آنها را در حضور خود با

اسلحه سرد به جان يكديگر انداخت .

از نظر كساني كه قدرت را فقط در زور بازو مي شناسند و تاريخ روابط زن و

مرد را يكسره ظلم و استثمار مرد مي بيند . باوري نيست كه زن ، اين موجود

ضعيف و ظريف ، بتواند اين چنين افراد جنس خشن و نيرومند را بجان

يكديگر بيندازد ، اما اگر كسي اندكي با تدابير ماهرانه خلقت و قدرت

عجيب و مرموز زنانه اي كه در وجود زن تعبيه شده آشنا باشد مي داند كه اين

چيزها عجيب نيست .

زن در مرد تأثير فراوان داشته است ، تأثير زن در مرد از تأثير مرد در

زن بيشتر بوده است ، مرد بسياري از هنرنمائي ها و شجاعتها و دلاوريها و

نبوغها و شخصيتهاي خود را مديون زن و خودداريهاي ظريفانه زن است ، مديون

حيا و عفاف زن است ، مديون " شيرين فروشي " زن است . زن هميشه مرد

را ميساخته و مرد اجتماع را ، آنگاه كه حيا و عفاف و خودداري زن از ميان

برود و زن بخواهد در نقش مرد ظاهر شود اول به زن مهر باطله مي خورد و بعد

مرد مردانگي خود را فراموش ميكند و سپس اجتماع منهدم ميگردد .

صفحه234

همان قدرت زنانه كه توانسته در طول تاريخ شخصيت خود را حفظ كند و

بدنبال مرد نرود و مرد را بعنوان خواستگار به آستان خود بكشاند ، مردان

را به رقابت و جنگ با يكديگر درباره خود وادارد

و آنها را تا سر حد

كشته شدن ببرد ، حيا و عفاف را شعار خود قرار دهد ، بدن خود را از چشم

مرد مستور نگهدارد و خود را اسرار آميز جلوه دهد ، الهام بخش مرد و خالق

عشق او باشد ، هنرآموز و شجاعت بخش و نبوغ آفرين او واقع شود . در او

حس " تغزل " و ستايشگري بوجود آورد و او به فروتني و خاكساري و ناچيزي

خود در مقابل زن بخود ببالد ، همان قدرت ميتوانسته مرد را وادار كند كه

هنگام ازدواج عطيه اي بنام مهر تقديم او كند .

مهر ، ماده اي است از يك آئين نامه كلي كه طرح آن در متن خلقت ريخته

شده و با دست فطرت تهيه شده است .

مهر در قرآن

قرآن كريم مهر را بصورتي كه در مرحله پنجم گفتيم ابداع و اختراع نكرد ،

زيرا مهر باينصورت ابداع خلقت است ، كاري كه قرآن كرد اين بود مهر را

به حالت فطري آن برگردانيد .

قرآن كريم با لطافت و ظرافت بي نظيري ميگويد : " « و آتوا النساء

صدقاتهن نحله »" يعني كابين زنان را كه بخود آنها تعلق دارد ( نه به

پدران يا برادران آنها ) و عطيه و پيشكشي است از جانب شما به آنها

بخودشان بدهيد .

قرآن كريم در اين جمله كوتاه به سه نكته اساسي اشاره كرده است .

اولا با نام " صدقه " ( بضم دال ) ياد كرده است نه با نام مهر ،

صفحه235

صدقه از ماده صدق است و بدانجهت بمهر صداق يا صدقه گفته ميشود كه نشانه

راستين بودن علاقه مرد است ، بعضي مفسرين مانند صاحب كشاف به اين نكته

تصريح كرده اند . همچنانكه بنا بگفته راغب اصفهاني در مفردات غريب

القرآن علت اينكه صدقه ( بفتح دال ) را صدقه گفته اند اينست كه نشانه

صدق ايمان است . ديگر اينكه با ملحق كردن ضمير ( هن ) به اين كلمه

مي خواهد بفرمايد كه مهريه به خود زن تعلق دارد نه پدر و مادر ، مهر مزد

بزرگ كردن و شير دادن و نان دادن به او نيست .

سوم اينكه با كلمه " نحله " كاملا تصريح ميكند كه مهر هيچ عنواني جز

عنوان تقديمي و پيشكشي و عطيه و هديه ندارد .

دو گونگي احساسات در حيوانات اختصاص بانسان ندارد ، در همه جاندارها

آنجا كه قانون دو جنسي حكمفرماست با اينكه دو جنس بيكديگر نيازمندند ،

جنس نر نيازمندتر آفريده شده ، يعني احساسات او نيازمندانه تر است و

همين جهت بنوبه خود سبب شده كه جنس نر گامهائي در طريق جلب رضايت

جنس ماده بردارد و هم سبب شده كه روابط دو جنس تعديل شود و جنس نر از

زور و قدرت خود سوء استفاده نكند ، حالت فروتني و خضوع بخود بگيرد .

هديه و كادو در روابط نامشروع منحصر بازدواج و پيمان مشروع زناشوئي

نيست ، آنجا هم كه زن و مرد به صورت نامشروع مي خواهند از وجود يكديگر

لذت ببرند و باصطلاح مي خواهند از عشق آزاد بهره ببرند باز

صفحه236

مرد است كه به زن هديه ميدهد . اگر احيانا قهوه يا چائي يا غذائي صرف

كنند مرد وظيفه خود ميداند كه پول آنها را بپردازد . زن براي خود نوعي

اهانت تلقي مي كند كه بخاطر مرد مايه بگذارد و پول خرج كند . عياشي براي

پسر مستلزم داشتن پول و

امكانات مالي است و عياشي براي يك دختر

وسيله اي است براي دريافت كادوها . اين عادات كه حتي در روابط نامشروع

و غير قانوني هم جاري است ناشي از نوع احساسات نامتشابه زن و مرد نسبت

بيكديگر است .

معاشقه فرنگي از ازدواجش طبيعي تر است

در دنياي غرب هم كه بنام تساوي حقوق انسانها حقوق خانوادگي را از

صورت طبيعي خارج كرده اند و سعي مي كنند علي رغم قانون طبيعت زن و مرد را

در وضع مشابهي قرار دهند و رل هاي مشابهي در زندگي خانوادگي بعهده آنها

بگذارند ، آنجا كه باصطلاح پاي عشق آزاد بميان مي آيد و قوانين قراردادي

آنها را از مسير طبيعت خارج نكرده است مرد همان وظيفه طبيعي خود يعني

نياز و طلب و مايه گذاشتن و پول خرج كردن را انجام ميدهد ، مرد به زن

هديه مي دهد و متحمل مخارج او ميشود .

در صورتيكه در ازدواج فرنگي مهر وجود ندارد و از لحاظ نفقه نيز

مسئوليت سنگيني بعهده زن ميگذارند . يعني معاشقه فرنگي از ازدواج فرنگي

با طبيعت هماهنگ تر است .

مهر يكي از نمونه هائي است كه ميرساند زن و مرد با استعدادهاي

نامتشابهي آفريده شده اند و قانون خلقت از لحاظ حقوق فطري و طبيعي سندهاي

نامتشابهي بدست آنها داده است .

صفحه237

مهر و نفقه ( 2 )
توضيحات

در فصل پيش فلسفه و علت اصلي پيدايش مهر را ذكر كرديم . معلوم شد

مهر از آنجا پيدا شده كه قانون خلقت در روابط دو جنس ، بعهده هر يك از

آنها نقش جداگانه اي گذاشته است . معلوم شد مهر از احساسات رقيق و

عطوفت آميز مرد ناشي شده نه از احساسات خشن و مالكانه او ، آنچه از

ناحيه زن در اين امر دخالت داشته ، حس خودداري مخصوص او بوده نه ضعف

و بي اراده بودن او ، مهر تدبيري است از ناحيه قانون خلقت براي بالا

بردن ارزش زن و قرار دادن او در سطح عاليتري . مهر به زن شخصيت ميدهد .

ارزش معنوي مهر براي زن بيش از

ارزش مادي آن است .

رسوم جاهليت كه در اسلام منسوخ شد

قرآن كريم رسوم جاهليت را درباره مهر منسوخ كرد و آنرا بحالت اولي و

طبيعي آن برگردانيد .

صفحه238

در جاهليت پدران و مادران ، مهر را بعنوان حق الزحمه و " شيربها "

حق خود مي دانستند .

در تفسير كشاف و غيره مينويسند ، هنگامي كه دختري براي يكي از آنها

متولد ميشد و ديگري مي خواست به او تبريك بگويد مي گفت : " هنيئا لك

النافجه " يعني اين مايه افزايش ثروت ، ترا گوارا باد . كنايه از اين

كه بعدا اين دختر را شوهر ميدهي و مهر دريافت ميداري .

در جاهليت ، پدران و در نبودن آنها برادران ، چون از طرفي براي خود حق

ولايت و قيمومت قائل بودند و دختر را به اراده خودشان شوهر ميدادند و نه

به اراده او ، و از طرف ديگر مهر دختر را متعلق به خود ميدانستند نه به

دختر ، دختران را معاوضه ميكردند . باين نحو كه مردي به مرد ديگر ميگفت

كه من دختر يا خواهرم را بعقد تو درمي آورم كه در عوض دختر يا خواهر تو

زن من باشد و او هم قبول ميكرد ، به اين ترتيب هر يك از دو دختر مهر

ديگري بشمار ميرفت و به پدر يا برادر ديگري تعلق مي گرفت ، اين نوع نكاح

را نكاح " شغار " ميناميدند . اسلام اين رسم را منسوخ كرد ، پيغمبر اكرم

فرمود " « لا شغار في الاسلام » " يعني در اسلام معاوضه دختر يا خواهر

ممنوع است .

در روايات اسلامي آمده است كه پدر نه تنها حقي به مهر ندارد ، بلكه

اگر در عقد ازدواج براي پدر

به عنوان امري جداگانه از مهر چيزي شرط شود و

مهر به خود دختر داده شود باز هم صحيح نيست . يعني پدر حق ندارد براي

خود در ازدواج دختر بهره اي قائل شود ، هر چند بصورت امر جداگانه از مهر

باشد .

صفحه239

اسلام ، آئين كار كردن داماد براي پدر زن را كه طبق گفته جامعه شناسان

در دوره ها ئي وجود داشته كه هنوز ثروت قابل مبادله اي در كار نبوده منسوخ

كرد .

كار كردن داماد براي پدر زن تنها از اين جهت نبوده است كه پدران

مي خواسته اند از ناحيه دختران خود بهره اي برده باشند ، علل و ريشه هاي ديگر

نيز داشته است كه احيانا لازمه آن مرحله از تمدن بوده است و در حد خود

ظالمانه هم نبوده است . به هر حال چنين رسمي قطعا در دنياي قديم وجود

داشته است .

داستان موسي و شعيب كه در قرآن كريم آمده است از وجود چنين رسمي

حكايت ميكند . موسي در حال فرار از مصر وقتي كه به سر چاه " مدين "

رسيد به حالت دختران شعيب كه در كناري با گوسفندان خويش ايستاده بودند

و كسي رعايت حال آنها را نمي كرد رحمت آورد و براي گوسفندان آنها آب

كشي كرد ، دختران پس از مراجعت نزد پدر ، جريان روز را براي پدر نقل

كردند و او يكي از آنها را پي موسي فرستاد و او را بخانه خويش دعوت كرد

. پس از آشنا شدن با يكديگر ، يك روز شعيب به موسي گفت من دلم

مي خواهد يكي از دو دختر خود را به تو به زني بدهم باين شرط كه تو هشت

سال براي من كار كني ، و

اگر دل خودت خواست دو سال ديگر هم اضافه كن ،

ده سال براي من كار كن . موسي قبول كرد و به اين ترتيب موسي داماد شعيب

شد . اين چنين رسمي در آن زمان بوده و ريشه اين رسم دو چيز است : اول

نبودن ثروت . خدمتي كه داماد به زن يا پدر زن ميتوانسته بكند غالبا

منحصر باين بوده كه براي آنها كار كند ، ديگر رسم جهاز دادن . جامعه

شناسان معتقدند كه رسم جهاز دادن

240صفحه

به دختر از طرف پدر يكي از رسوم و سنن كهن است ، پدر براي اينكه بتواند

جهاز براي دختر خود فراهم كند داماد را اجير خود ميكرد و يا از او پولي

دريافت ميكرد ، عملا آنچه پدر از داماد ميگرفت به نفع دختر و براي دختر

بوده است .

بهرحال در اسلام اين آئين منسوخ شد و پدر زن حق ندارد مهر را مال خود

بداند ، هر چند هدف و منظورش اين باشد كه آنرا صرف و خرج دختر كند .

اين خود دختر است كه اختيار آن مال را دارد كه بهر نحو بخواهد مصرف كند

. در روايات اسلامي تصريح شده كه اينگونه مهر قرار دادن در دوره اسلاميه

روا نيست .

در زمان جاهليت ، رسوم ديگري نيز بود كه عملا موجب محروم بودن زن از

مهر ميشد ، يكي از آنها رسم ارث زوجيت بود ، اگر كسي ميمرد وارثان او

از قبيل فرزندان و برادران همانطوريكه ثروت او را بارث ميبردند همسري

زن او را نيز بارث مي بردند پس از مردن شخص ، پسر يا برادر ميت حق

همسري ميت را باقي مي پنداشت و خود را مختار مي دانست

كه زن او را به

ديگري تزويج كند و مهر را خودش بگيرد و يا او را بدون مهر جديدي و

بموجب همان مهري كه ميت قبلا پرداخته زن خود قرار دهد .

قرآن كريم رسم ارث زوجيت را منسوخ كرد فرمود : " « يا ايها الذين

آمنوا لا يحل لكم ان ترثوا النساء كرها »" اي مردمي كه به پيغمبر و قرآن

ايمان داريد بايد بدانيد كه براي شما روا نيست كه زنان مورثان خود را

بارث ببريد ، در حاليكه خود آن زنان ميل ندارند كه همسر شما باشند .

قرآن كريم در آيه ديگر بطور كلي ازدواج با زن پدر را

صفحه241

قدغن كرد هر چند بصورت ارث نباشد و بخواهند آزادانه با هم ازدواج كنند

. فرمود " « و لا تنكحوا ما نكح آبائكم »" . با زنان پدران خود ازدواج

نكنيد .

قرآن كريم هر رسمي كه موجب تضييع مهر زنان ميشد منسوخ كرد ، از آنجمله

اينكه وقتي كه مردي نسبت به زنش دلسرد و بي ميل ميشد او را در مضيقه و

شكنجه قرار ميداد ، هدفش اين بود كه با تحت شكنجه قرار دادن او ، او را

به طلاق راضي كند و تمام يا قسمتي از آنچه بعنوان مهر به او داده از او

پس بگيرد . قرآن كريم فرمود : " « و لا تعضلوهن لتذهبوا ببعض ما

آتيتموهن »" يعني زنان را بخاطر اينكه چيزي از آنها بگيريد و قسمتي از

مهري كه به آنها داده ايد جبران كنيد تحت مضيقه و شكنجه قرار ندهيد !

يكي ديگر از آن رسوم اين بود كه مردي با زني ازدواج ميكرد و براي او

احيانا مهر سنگيني قرار ميداد ،

اما همينكه از او سير ميشد و هواي تجديد

عروسي بسرش ميزد زن بيچاره را متهم ميكرد به فحشا و حيثيت او را لكه دار

ميكرد و چنين وانمود ميكرد كه اين زن از اول شايستگي همسري مرا نداشته و

ازدواج بايد فسخ شود و من مهري كه داده ام بايد پس بگيرم . قرآن كريم اين

رسم را نيز منسوخ كرد و جلو آنرا گرفت .

سيستم مهري اسلام خاص خودش است

يكي از مسلمات دين اسلام اينست كه مرد حقي به مال زن و كار زن ندارد ،

نه ميتواند باو فرمان دهد كه براي من فلان كار را بكن ، و نه اگر زن كاري

كرد كه بموجب آن كار ثروتي باو تعلق

صفحه242

ميگيرد مرد حق دارد كه بدون رضاي زن در آن ثروت تصرف كند ، و از اين

جهت زن و مرد وضع مساوي دارند . و بر خلاف رسم معمول در اروپاي مسيحي كه

تا اوايل قرن بيستم رواج داشت ، زن شوهردار از نظر اسلام در معاملات و

روابط حقوقي خود تحت قيمومت شوهر نيست ، در انجام معاملات خود استقلال

و آزادي كامل دارد . اسلام در عين اينكه به زن چنين استقلال اقتصادي در

مقابل شوهر داد و براي شوهر هيچ حقي در مال زن و كار زن و معاملات زن

قرار نداد ، آئين مهر را منسوخ نكرد ، اين خود ميرساند كه مهر از نظر

اسلام بخاطر اين نيست كه مرد بعدا از وجود زن بهره اقتصادي ميبرد و نيروي

بدني او را استثمار ميكند ، پس معلوم ميشود اسلام سيستم مهري مخصوص بخود

دارد ، اين سيستم مهري و فلسفه اش را نبايد با ساير سيستمهاي مهري اشتباه

كرد و ايراداتي

كه بر آن سيستمها وارد است بر اين سيستم وارد دانست .

آيين فطرت

همچنانكه در مقاله پيش گفتيم قرآن كريم تصريح ميكند كه مهر " نحله "

و عطيه است . قرآن اين عطيه و پيشكشي را لازم ميداند ، قرآن رموز فطرت

بشر را با كمال دقت رعايت كرده است و براي اينكه هر يك از زن و مرد

نقش مخصوصي كه در طبيعت از لحاظ علائق دوستانه به عهده آنها گذاشته شده

، فراموش نكند لزوم مهر را تأكيد كرده است . نقش زن اينست كه پاسخگوي

محبت مرد باشد ، محبت زن خوب است بصورت عكس العمل محبت مرد باشد

نه بصورت ابتدائي . عشق ابتدائي زن ، يعني عشقي كه از

صفحه243

ناحيه زن شروع بشود و زن بدون آنكه مرد قبلا او را خواسته باشد عاشق مردي

بشود ، همواره مواجه با شكست عشق و شكست شخصيت خود زن است ، بر خلاف

عشقي كه بصورت پاسخ به عشق ديگري در زن پيدا ميشود ، اينچنين عشق نه

خودش شكست مي خورد و نه به شخصيت زن لطمه و شكست وارد مي آورد .

آيا راست است كه زن وفا ندارد ؟ پيمان محبت زن سست است ؟ به عشق

زن نبايد اعتماد كرد ؟

اين ، هم راست است و هم دروغ ، راست است اگر عشق از زن شروع شود ،

اگر زني ابتدا عاشق مردي بشود و به او دل ببندد آتشش زود سرد ميشود ،

بچنين عشقي نبايد اعتماد كرد . اما دروغ است در صورتيكه عشق آتشين زن

صفحه244

يك اساسنامه كلي است و بدست طراح طبيعت تدوين شده ، بنام تساوي حقوق

زن و مرد ملغي گردد

.

چنانكه ملاحظه فرموديد قرآن در باب مهر ، رسوم و قوانين جاهليت را

عليرغم ميل مردان آنروز عوض كرد . آنچه خود قرآن در باب مهر گفت رسم

معمول جاهليت نبود كه بگوئيم قرآن اهميتي به بود و نبود مهر نميدهد ،

قرآن ميتوانست مهر را بكلي منسوخ كند و مردان را از اين نظر راحت كند ،

ولي اين كار را نكرد .

انتقادها

اكنون كه نظر اسلام را درباره مهر دانستيد و معلوم شد مهر از نظر اسلام

چه فلسفه ا ي دارد ، خوب است سخن كساني را كه باين قانون اسلامي انتقاد

دارند . نيز بشنويد .

خانم منوچهريان در كتاب انتقاد بر قوانين اساسي و مدني ايران در فصلي

كه تحت عنوان مهر باز كرده اند چنين نوشته اند : " همچنانكه براي داشتن

باغ يا خانه يا اسب يا استر ، مرد بايد مبلغي بپردازد ، براي خريدن زن

هم بايد پولي از كيسه خرج كند ، و همچنانكه بهاي خانه و باغ و استر بر

حسب بزرگي و كوچكي و زشتي و زيبائي و بهره و فائده متفاوت است بهاي زن

هم بر حسب زشتي و زيبائي و پولداري و بي پولي او تفاوت ميكند .

قانونگذاران مهربان و جوانمرد ما قريب 12 ماده درباره قيمت زن نوشته اند

و فلسفه آنان آنست كه اگر پول در ميان نباشد رشته استوار زناشوئي سخت

سست و زود گسل ميشود " .

اگر قانون مهر از طرف اجنبي آمده بود ، آيا باز هم اين قدر

صفحه245

مورد بي مهري و تهمت و افترا بود ؟ مگر هر پولي كه كسي بكسي ميدهد

مي خواهد او را بخرد ، پس بايد رسم هديه و بخشش و پيشكش را

منسوخ كنند

. ريشه قانون مهر كه در قانون مدني آمده قرآن است . قرآن تصريح ميكند كه

مهر عنواني جز عطيه و پيشكشي ندارد . بعلاوه اسلام قوانين اقتصادي خود را

آنچنان تنظيم كرده كه مرد حق هيچگونه بهره برداري اقتصادي از زن ندارد .

در اين صورت چگونه ميتوان مهر را بعنوان قيمت زن ياد كرد .

ممكن است بگوئيد عملا مردان ايراني از زنان خود بهره برداري اقتصادي

ميكنند . من هم قبول دارم كه بسياري از مردان ايراني اينطورند ، ولي اين

چه ربطي بمهر دارد ، مردان كه نمي گويند ما بموجب اينكه مهر پرداخته ايم

به زنان خود تحكم ميكنيم ، تحكم مرد ايراني به زن ايراني ريشه هاي ديگري

دارد . چرا بجاي اينكه مردم را اصلاح كنيد قانون فطرت را خراب ميكنيد و

بر مفاسد ميافزائيد ؟ در تمام اين گفته ها يك منظور بيشتر نهفته نيست و

آن اينكه ايراني و مشرق زميني بايد خود را و فلسفه زندگي خود را و

معيارهاي انساني خود را فراموش كند و رنگ و شكل اجنبي بخود بگيرد تا

بهتر آماده بلعيده شدن باشد .

خانم منوچهريان ميگويند " اگر زن از نظر اقتصادي مانند مرد باشد ،

ديگر چه حاجت است كه ما براي او نفقه و كسوه و مهر قائل شويم .

همچنانكه هيچيك از اين پيش بينيها و محكم كاريها در مورد مرد بميان

نمي آيد ، در مورد زن هم آنوقت نبايد وجود داشته باشد " .

اگر اين سخن را خوب بشكافيم معنيش اينست : در دوره هائي

صفحه246

محتاج خلق كرد و در اين احتياج هر دوي آنها وضع مساوي دارند ، و لذا

الزام يكي به دادن وجه بديگري بلا دليل خواهد بود .

و لكن از نظر اينكه

طلاق در اختيار مرد بوده و زن براي زندگي مشترك با مرد تأمين نداشته ،

لذا به زن حق داده شده علاوه بر اعتماد به شخصيت زوج نوعي وثيقه و اعتبار

مالي نيز از مرد مطالبه نمايد . " .

در صفحه 72 ميگويد : اگر ماده 1133 قانون مدني كه مقرر ميدارد : " مرد

ميتواند هر وقت كه بخواهد زن خود را طلاق دهد " ، اصلاح گردد و طلاق بسته

بميل و هوس مرد نباشد ، اساسا

صفحه247

صداق و مهر فلسفه وجودي خود را از دست خواهد داد .

از آنچه تا كنون گفته ايم بي پايگي اين سخنان روشن گشت ، معلوم شد كه

مهر ، بها يا اجرت نيست و منطق عقلاني هم دارد ، هم معلوم شد زن و مرد

در احتياج بيكديگر وضع مساوي ندارند و خلقت ، آنها را در دو وضع مختلف

قرار داده است .

از همه بي پايه تر اينكه فلسفه مهر را وثيقه مالي در مقابل حق طلاق براي

مرد ذكر كرده است و مدعي است علت اينكه اسلام مهر را مقرر كرده است ،

همين جهت است .

از اينگونه اشخاص بايد پرسيد : چرا اسلام حق طلاق را بمرد داد تا زن

بوثيقه مالي احتياج پيدا كند ؟ بعلاوه معني اين سخن اينست : علت اينكه

پيغمبر اكرم براي زنان خود مهر قرار ميداد اين بود كه مي خواست به آنها

در مقابل خودش وثيقه مالي بدهد و علت اينكه در ازدواج علي و فاطمه براي

فاطمه مهر قرار داد اين بود كه مي خواست براي فاطمه در مقابل علي يك

وثيقه مالي و وسيله اطمينان فكري بگيرد .

اگر اين چنين

است پس چرا پيغمبر اكرم زنان را توصيه كرد كه متقابلا

مهر خود را بشوهر ببخشند و براي اين بخشش پاداشها ذكر كرد ؟ بعلاوه چرا

توصيه كرد كه حتي الامكان مهر زنان زياد نباشد ؟ آيا جز اينست كه از نظر

پيغمبر اسلام هديه زناشوئي مرد بنام مهر ، و بخشش مهر يا معادل آن از

طرف زن به مرد موجب استحكام الفت و علقه زناشوئي ميشود ؟

اگر نظر اسلام باين بود كه مهر يك وثيقه مالي باشد ، چرا در كتاب

آسماني خود گفت : " « و آتوا النساء صدقاتهن نحله »" . چرا نگفت "

و آتوا النساء صدقاتهن وثيقه " .

صفحه248

گذشته از همه اينها ، نويسنده مزبور پنداشته كه رسم مهر در صدر اسلام

همين بوده كه امروز هست ، معمول امروز اينست كه مهر بيشتر جنبه ذمه و

عهده دارد ، يعني مرد مبلغي را طبق عقد و سند بعنوان مهر بعهده ميگيرد و

زن معمولا آنرا مطالبه نميكند مگر وقتي كه اختلاف و مشاجره اي بميان آيد ،

اينگونه مهرها ميتواند جنبه وثيقه بخود بگيرد . در صدر اسلام معمول اين

بود كه مرد هر چه بعنوان مهر متعهد ميشد ، نقد ميپرداخت . عليهذا بهيچ

وجه نمي توان گفت كه نظر اسلام از مهر اين بوده كه وثيقه اي در اختيار زن

قرار دهد .

تاريخ نشان ميدهد كه پيغمبر اكرم بهيچوجه حاضر نبود زني را بدون مهر در

اختيار مردي قرار دهد . داستاني با اندك اختلاف در كتب شيعه و سني آمده

است ، از اينقرار :

زني آمد بخدمت پيغمبر اكرم و در حضور جمع ايستاد و گفت :

- يا رسول الله مرا بهمسري خود بپذير .

رسول اكرم

در مقابل تقاضاي زن سكوت كرد ، چيزي نگفت ، زن سر جاي خود

نشست .

مردي از اصحاب بپاخاست و گفت :

يا رسول الله ، اگر شما مايل نيستيد ، من حاضرم .

پيغمبر اكرم سؤال كرد :

- مهر چي ميدهي ؟

- هيچي ندارم .

- اينطور كه نميشود ، برو بخانه ات شايد چيزي پيدا كني و بعنوان مهر

باين زن بدهي .

صفحه249

مرد بخانه اش رفت و برگشت و گفت :

- در خانه ام چيزي پيدا نكردم .

- باز هم برو بگرد ، يك انگشتر آهني هم كه بياوري كافي است .

دو مرتبه رفت و برگشت و گفت انگشتر آهني هم در خانه ما پيدا نميشود

، من حاضرم همين جامه كه بتن دارم مهر اين زن كنم .

يكي از اصحاب كه او را ميشناخت گفت : يا رسول الله ، بخدا اين مرد

جامه اي غير از اين جامه ندارد . پس نصف اين جامه را مهر زن قرار دهيد .

پيغمبر اكرم فرمود : اگر نصف اين جامه مهر زن باشد كداميك بپوشند ؟

هر كدام بپوشند ديگري برهنه ميماند ، خير اينطور نميشود .

مرد خواستگار سر جاي خود نشست . زن هم بانتظار ، جاي ديگري نشسته بود

، مجلس وارد بحث ديگري شد و طول كشيد . مرد خواستگار حركت كرد برود ،

رسول اكرم او را صدا كرد :

- آهاي بيا .

- آمد .

- بگو ببينم قرآن بلدي ؟

- بلي يا رسول الله ، فلان سوره و فلان سوره را بلدم .

- ميتواني از حفظ قرائت كني ؟

- بلي ميتوانم .

- بسيار خوب ، درست شد ، پس اين زن را بعقد تو در

صفحه250

آوردم و مهر او اين باشد كه تو باو قرآن

تعليم بدهي .

مرد دست زن خود را گرفت و رفت .

در باب مهر مطالب ديگري هست ولي ما سخن را همينجا كوتاه ميكنيم .

صفحه251

مهر و نفقه ( 3 )
اشاره

نظر اسلام را درباره مهر و فلسفه مهر بيان كرديم . اكنون نوبت آن است

كه مسئله نفقه را مورد بحث قرار دهيم .

قبلا بايد بدانيم كه در قوانين اسلامي ، نفقه نيز مانند مهر وضع مخصوصي

بخود دارد و نبايد با آنچه در دنياي غير اسلامي ميگذشته يا ميگذرد يكي

دانست .

اگر اسلام به مرد حق ميداد كه زن را در خدمت خود بگمارد و محصول كار و

زحمت و بالاخره ثروتي كه زن توليد ميكند مال خود بداند ، علت و فلسفه

نفقه دادن مرد به زن روشن بود ، زيرا واضح است اگر انسان ، حيوان يا

انسان ديگري را مورد بهره برداري اقتصادي قرار دهد ناچار است مخارج زندگي

او را نيز تأمين كند . اگر گاريچي به اسب خود كاه و جو ندهد آن اسب

براي او باركشي نمي كند .

اما اسلام چنين حقي براي مرد قائل نيست . به زن حق داد مالك شود .

تحصيل ثروت كند و بمرد حق نداده در ثروتي كه به

صفحه252

او تعلق دارد تصرف كند و در عين حال بر مرد لازم دانسته كه بودجه خانواده

را تأمين كند ، مخارج زن و فرزندان و نوكر و كلفت و مسكن و غيره را

بپردازد . چرا و بچه علتي ؟

متأسفانه غرب مابهاي ما بهيچوجه حاضر نيستند درباره اين امور ذره اي

فكر كنند ، چشمها را بروي هم ميگذارند و عين انتقاداتي را كه غربيان بر

سيستمهاي حقوقي خودشان ميكنند ، و البته آن انتقادات صحيح هم هست

،

اينها در مورد سيستم حقوقي اسلام ذكر ميكنند .

واقعا اگر كسي بگويد نفقه زن در غرب تا قرن نوزدهم چيزي جز جيره خواري

و نشانه بردگي زن نبوده است راست گفته است ، زيرا وقتي كه زن موظف

باشد مجانا داخله زندگي مرد را اداره كند و حق مالكيت نداشته باشد

نفقه اي كه باو داده ميشود از نوع جيره اي است كه به اسير يا علوفه اي است

كه بحيوانات باركش داده ميشود .

اما اگر قانون بخصوصي در جهان پيدا شود كه اداره داخله زندگي مرد را

بعنوان يك وظيفه لازم از دوش زن بردارد و به او حق تحصيل ثروت و استقلال

كامل اقتصادي بدهد ، در عين حال او را از شركت در بودجه خانوادگي معاف

كند ، ناچار فلسفه ديگري در نظر گرفته و بايد در اطراف آن فلسفه تأمل

كرد .

محجوريت زن فرنگي تا نيمه دوم قرن نوزدهم

در شرح قانون مدني ايران تأليف دكتر شايگان صفحه 362 چنين نوشته شده :

" استقلالي كه زن در دارائي خود دارد و فقه شيعه از ابتدا

صفحه253

آنرا شناخته است در حقوق يونان و رم و ژاپن و تا چندي پيش هم در حقوق

غالب كشورها وجود نداشته ، يعني زن مثل صغير و مجنون ، محجور و از تصرف

در اموال خود ممنوع بوده است . در انگلستان كه سابقا شخصيت زن كاملا در

شخصيت شوهر محو بود دو قانون يكي در سال 1870 و ديگري در سال 1882 ميلادي

باسم قانون مالكيت زن شوهردار از زن رفع حجر نمود . در ايتاليا قانون

1919 ميلادي زن را از شمار محجورترين خارج كرد . در قانون مدني آلمان (

1900 ميلادي ) و در قانون مدني سويس

( 1907 ميلادي ) زن مثل شوهر خود

اهليت دارد .

ولي زن شوهردار در حقوق پرتغال و فرانسه هنوز در عداد محجورين است .

گو كه قانون 18 فوريه 1938 در فرانسه در حدودي حجر زن شوهردار را تعديل

كرده است " .

چنانكه ملاحظه مي فرمائيد هنوز يك قرن نميگذرد از وقتي كه اولين قانون

استقلال مالي زن در مقابل شوهر ( 1882 در انگلستان ) در اروپا تصويب شد و

به اصطلاح از زن شوهردار رفع محجوريت شد .

چرا اروپا ناگهان استقلال مالي داد ؟

حالا چطور شد كه در يك قرن چنين حادثه مهمي رخ داد ؟ آيا احساسات

انساني مردان اروپائي به غليان آمد و به ظالمانه بودن كار خود پي بردند ؟

پاسخ اين پرسش را از " ويل دورانت " بشنويد . وي در لذات فلسفه

صفحه 158 بحثي تحت عنوان " علل " باز كرده است و در آنجا به اصطلاح

علل آزادي زن را در اروپا شرح ميدهد .

صفحه254

متأسفانه در آنجا به حقيقت وحشتناكي بر ميخوريم . معلوم ميشود ، زن

اروپائي براي آزادي و حق مالكيت خود از ماشين بايد تشكر كند نه از آدم ،

و در مقابل چرخهاي عظيم ماشين بايد سر تعظيم فرود آورد نه در مقابل مردان

اروپائي . آزمندي و حرص صاحبان كارخانه بود كه براي اينكه سود بيشتري

ببرند و مزد كمتري بدهند ، قانون استقلال اقتصادي را در مجلس انگلستان

گذارند .

" ويل دورانت " ميگويد - اين واژگوني سريع عادات و رسوم محترم و

قديمتر از تاريخ مسيحيت را چگونه تعليل كنيم ؟ علت عمومي اين تغيير ،

فراواني و تعدد ماشين آلات است ، " آزادي " زن از عوارض انقلاب صنعتي

است . . .

" يك قرن پيش در انگلستان كار پيدا كردن بر مردان دشوار گشت . اما

اعلانها از آنان ميخواست كه زنان و كودكان خود را به كارخانه ها بفرستند ،

كار فرمايان بايد در انديشه سود و سهام خود باشند و نبايد خاطر خود را با

اخلاق و رسوم حكومتها آشفته سازند ، كساني كه ناآگاه بر " خانه براندازي

" توطئه كردند كارخانه داران وطن دوست قرن نوزدهم انگلستان بودند .

" نخستين قدم براي آزادي مادران بزرگ ما قانون 1882 بود . بموجب اين

قانون زنان بريتانياي كبير از آن پس از امتياز بي سابقه اي برخوردار

ميشدند و آن اينكه پولي را كه بدست مي آوردند حق داشتند براي خود نگه

دارند . اين قانون اخلاقي عالي و مسيحي را كارخانه داران مجلس عوام وضع

كردند تا بتوانند زنان انگلستان را به كارخانه ها بكشانند ، از آن سال تا

به امسال سود جوئي مقاومت ناپذيري ، آنان را از بندگي و جان كندن در

خانه رهانيده ، گرفتار بندگي و جان كندن در مغازه و

صفحه255

كارخانه كرده است " .

" چنانكه ملاحظه ميفرمائيد سرمايه داران و كارخانه داران انگلستان بودند

كه به خاطر منافع مادي اين قدم را بنفع زن برداشتند .

قرآن و استقلال اقتصادي زن

اسلام در هزار و چهارصد سال پيش اين قانون را گذراند و گفت "« للرجال

نصيب مما اكتسبوا و للنساء نصيب مما اكتسبن »" مردان را از آنچه كسب

ميكنند و بدست مي آورند بهره اي است و زنان را از آنچه كسب مي كنند و

بدست مي آورند بهره اي است .

قرآن مجيد در آيه كريمه همانطوري كه مردان را در نتايج كار و فعاليتشان

ذي حق دانست زنان را نيز در نتيجه كار و فعاليتشان ذي حق

شمرد .

در آيه ديگر فرمود " « للرجال نصيب مما ترك الوالدان و الاقربون و

للنساء نصيب مما ترك الوالدان و الاقربون »" . يعني مردان را از مالي

كه پدر و مادر و يا خويشاوندان بعد از مردن خود باقي ميگذارند بهره اي

است و زنانرا هم از آنچه پدر و مادر و خويشاوندان از خود باقي ميگذارند

بهره اي است .

اين آيه حق ارث بردن زن را تثبيت كرد . ارث بردن يا نبردن زن

تاريخچه مفصلي دارد كه بخواست خدا بعدا ذكر خواهيم كرد . عرب جاهليت

حاضر نبود به زن ارث بدهد ، اما قرآن كريم اين حق را براي زن تثبيت كرد .

صفحه256

يك مقايسه

پس قرآن كريم سيزده قرن قبل در اروپا به زن استقلال اقتصادي داد . با

اين تفاوت :

اولا - انگيزه اي كه سبب شد اسلام به زن استقلال اقتصادي بدهد جز جنبه هاي

انساني و عدالت دوستي و الهي اسلام نبوده . در آنجا مطالبي از قبيل مطامع

كارخانه داران ا نگلستان وجود نداشت كه بخاطر پر كردن شكم خود اين قانون

را گذراندند . بعد با بوق و كرنا دنيا را پر كردند كه ما حق زن را

برسميت شناختيم و حقوق زن و مرد را مساوي دانستيم .

ثانيا - اسلام به زن استقلال اقتصادي داد ، اما به قول " ويل دورانت "

خانه براندازي نكرد ، اساس خانواده ها را متزلزل نكرد ، زنان را عليه

شوهران و دختران را عليه پدران به تمرد و عصيان وادار نكرد . اسلام با اين

دو آيه انقلاب عظيم اجتماع بوجود آورد ، اما آرام و بي ضرر و بي خطر .

ثالثا - آنچه دنياي غرب كرد اين

بود كه به قول " ويل دورانت " زن

را از بندگي و جان كندن در خانه رهانيد و گرفتار بندگي و جان كندن در

مغازه و كارخانه كرد . يعني اروپا غل و زنجيري از دست و پاي زن باز كرد

و غل و زنجير ديگري كه كمتر از اولي نبود به دست و پاي او بست . اما

اسلام زن را از بندگي و بردگي مرد در خانه و مزارع و غيره رهانيد و با

الزام مرد به تامين بودجه اجتماع خانوادگي ، هر نوع اجبار و الزامي را از

دوش زن براي تأمين مخارج خود و خانواده برداشت ، زن از نظر اسلام در عين

اينكه حق دارد طبق غريزه انساني به تحصيل ثروت و حفظ و افزايش

صفحه257

آن بپردازد ، طوري نيست كه جبر زندگي ، او را تحت فشار قرار دهد و غرور

و جمال و زيبائي را كه هميشه با اطمينان خاطر بايد همراه باشد از او

بگيرد .

اما چه بايد كرد ، چشمها و گوشهاي برخي نويسندگان ما بسته تر از آنست

كه درباره اين حقايق مسلم تاريخي و فلسفي بينديشند .

انتقاد و پاسخ

خانم منوچهريان در كتاب انتقاد بر قوانين اساسي و مدني ايران صفحه 37

مينويسند : " قانون مدني ما از يك سو مرد را وا مي دارد كه به زن خود

نفقه بدهد ، يعني جامه ، خوراك و مسكن وي را آماده كند . همچنانكه مالك

اسب و استر بايد براي آنان خوراك و مسكن فراهم آورد مالك زن نيز بايد

صفحه258

و قانون هم اين موضوع را رعايت ميكرد " .

ما از اين نويسنده مي پرسيم كه از كجاي قانون مدني و از كجاي قانون اسلام

( يا

بقول شما فلسفه بردگي زن ) شما استنباط كرديد كه مرد مالك زن است

و علت نفقه دادن مرد مملوك بودن زن است . اين چطور مالكي است كه حق

ندارد به مملوك خود بگويد اين كاسه آب را بمن بده . اين چطور مالكي

است كه مملوكش هر كاري بكند بخودش تعلق دارد نه بمالك ، اين چطور

مالكي است كه مملوكش در كوچكترين قدمي كه براي او بردارد اگر دل خودش

بخواهد حق دارد مطالبه مزد بكند ، اين چطور مالكي است كه حق ندارد به

مملوك خودش تحميل كند كه بچه اي را كه در خانه مالك خود زائيده است

مجانا شير دهد .

ثانيا - مگر هر كس نفقه خور كسي بود مملوك اوست ؟ از نظر اسلام و هر

قانون ديگري فرزندان ، واجب النفقه پدر يا پدر و مادرند . آيا اين دليل

است كه همه قوانين جهان فرزندان را مملوك پدران ميدانند ؟ در اسلام پدر

و مادر اگر فقير باشند واجب النفقه فرزند ميباشند بدون اينكه فرزند حق

تحميلي به آنها داشته باشد ، پس آيا بايد بگوئيم اسلام پدران و مادران را

مملوك فرزندان خود شناخته است ؟

ثالثا - از همه عجيبتر اينست كه ميگويند : چرا نفقه زن در عده وفات

واجب نيست . در صورتي كه زن در اين وقت كه شوهر خود را از دست ميدهد

بيشتر بپول شوهر احتياج دارد .

مثل اينست كه اين نويسنده گرامي در اروپاي صد سال پيش زندگي مي كند .

ملاك نفقه دادن مرد به زن احتياج زن نيست . اگر

صفحه259

از نظر اسلام ، زن در مدتي كه با شوهر خود زندگي ميكند حق مالكيت

نمي داشت

، اين مطلب درست بود كه بعد از مردن شوهر بلافاصله وضع زن مختل

ميشود . ولي قانوني كه به زن حق مالكيت داده است و زنان بواسطه تأمين

شدن از جانب شوهران هميشه ثروت خود را حفظ ميكنند چه لزومي دارد كه پس

از بهم خوردن آشيانه زندگي باز هم تا مدتي نفقه بگيرند ؟ نفقه حق زينت

بخشيدن به آشيانه مرد است . پس از خرابي آشيانه لزومي ندارد كه اين حق

براي زن ادامه پيدا كند .

سه نوع نفقه

در اسلام سه نوع نفقه وجود دارد .

نوع اول نفقه اي كه مالك بايد صرف مملوك خود بكند ، مخارجي كه مالك

حيوانات براي آنها ميكند از اين قبيل است . ملاك اين نوع نفقه مالكيت

و مملوكيت است .

نوع دوم - نفقه اي است كه انسان بايد صرف فرزندان خود ، در حالي كه

صغير يا فقيرند و يا صرف پدر و مادر خود كه فقيرند ، بنمايد . ملاك اين

نوع نفقه ، مالكيت و مملوكيت نيست ، بلكه حقوقي است كه طبيعتا

فرزندان بر بوجود آورندگان خود پيدا ميكنند و حقوقي است كه پدر و مادر

بحكم شركت در ايجاد فرزند و بحكم زحماتي كه در دوره كودكي فرزند خود

متحمل شده اند بر فرزندان پيدا مي كنند . شرط اين نوع از نفقه ، ناتوان

بودن شخص واجب النفقه است .

نوع سوم نفقه اي است كه مرد در مورد زن صرف ميكند ، ملاك اين نوع از

نفقه نه مالكيت و مملوكيت است و نه حق

صفحه260

طبيعي بمفهومي كه در نوع دوم گفته شد و نه عاجز بودن و ناتوان بودن و

فقير بودن زن .

زن فرضا ميليونر و داراي درآمد سرشاري

باشد و مرد ثروت و درآمد كمي

داشته باشد باز هم مرد بايد بودجه خانوادگي و از آنجمله بودجه شخصي زن را

تأمين كند . فرق ديگري كه اين نوع از نفقه با نوع اول و دوم دارد ،

اينست كه در نوع اول و دوم اگر شخص از زير بار وظيفه شانه خالي كند و

نفقه ندهد گناهكار است ، اما تخلف وظيفه ، بصورت يك دين قابل مطالبه

و استيفا در نمي آيد ، يعني جنبه حقوقي ندارد . ولي در نوع سوم اگر از زير

بار وظيفه شانه خالي كند زن حق دارد بصورت يك امر حقوقي اقامه دعوا كند

و در صورت اثبات از مرد بگيرد . ملاك اين نوع از نفقه چيست ؟

انشاءالله در مقاله آينده درباره آن بحث خواهيم كرد .

صفحه261

داراي ثروت هنگفتي بوده و چندين برابر شوهر دارائي داشته باشد ، ملزم

نيست در اين بودجه شركت كند . شركت زن در اين بودجه ، چه از لحاظ پولي

كه بخواهد خرج كند و چه از لحاظ كاري كه بخواهد صرف كند ، اختياري و

وابسته به ميل و اراده خود اوست .

از نظر اسلام با اينكه بودجه زندگي زن جزء بودجه خانوادگي و بر عهده مرد

است ، مرد هيچگونه تسلط اقتصادي و حق بهره برداري از نيرو و كار زن

ندارد ، نمي تواند او را استثمار كند ، نفقه زن از اين جهت مانند نفقه

پدر و مادر است كه در موارد خاصي بر عهده فرزند است ، اما فرزند در

مقابل اين وظيفه كه انجام ميدهد هيچگونه حقي از نظر استخدام پدر و مادر

پيدا نميكند .

صفحه262

رعايت جانب زن در مسائل مالي

اسلام به شكل بي سابقه اي جانب زن را

در مسائل مالي و اقتصادي رعايت

كرده است ، از طرفي به زن استقلال و آزادي كامل اقتصادي داده و دست مرد

را از مال و كار او كوتاه كرده و حق قيمومت در معاملات زن را كه در

دنياي قديم سابقه ممتد دارد و در اروپا تا اوايل قرن بيستم رايج بود از

مرد گرفته است . و از طرف ديگر با برداشتن مسؤوليت تأمين بودجه

خانوادگي از دوش زن ، او را از هر نوع اجبار و الزام براي دويدن به

دنبال پول معاف كرده است .

غرب پرستان ، آنگاه كه ميخواهند بنام حمايت از زن از اين قانون

انتقاد كنند چاره اي ندارند از اينكه به يك دروغ شاخدار متوسل شوند .

اينها ميگويند : فلسفه نفقه اينست كه مرد خود را مالك زن ميداند و او

را به خدمت خود ميگمارد . همانطوري كه مالك حيوان ناچار است مخارج

ضروري حيوانات مملوك خود را بپردازد تا آن حيوانات بتوانند باو سواري

بدهند و برايش باركشي كنند ، قانون نفقه هم براي همين منظور حداقل بخور

و نمير را براي زن واجب كرده است .

اگر كسي قانون اسلام را در اين مسائل از آن جهت مورد حمله قرار دهد كه

اسلام بيش از حد لازم زن را نوازش كرده و مرد را زير بار كشيده و او را

بصورت خدمتكار بي مزد و اجري براي زن درآورده است بهتر ميتواند به

ايراد خود آب و رنگ و سر و صورتي بدهد ، تا اين كه به نام زن و به نام

حمايت زن بر اين قانون ايراد بگيرد .

صفحه263

حقيقت اينست كه اسلام نخواسته بنفع زن و عليه مرد ، يا

بنفع مرد و

عليه زن قانوني وضع كند . اسلام نه جانبدار زن است و نه جانبدار مرد .

اسلام در قوانين خود سعادت مرد و زن و فرزندانيكه بايد در دامن آنها

پرورش يابند و بالاخره سعادت جامعه بشريت را در نظر گرفته است . اسلام

راه وصول زن و مرد و فرزندان آنها و جامعه بشريت را به سعادت ، در اين

مي بيند كه قواعد و قوانين طبيعت و اوضاع و احوالي كه بدست توانا و مدبر

خلقت بوجود آمده ناديده گرفته نشود .

همچنانكه مكرر گفته ايم ، اسلام در قوانين خود اين قاعده را همواره

رعايت كرده است كه مرد مظهر نياز و احتياج و زن مظهر بي نيازي باشد ،

اسلام مرد را بصورت خريدار و زن را به صورت صاحب كالا ميشناسد ، از نظر

اسلام در وصال و زندگي مشترك زن و مرد ، اين مرد است كه بايد خود را

بعنوان بهره گير بشناسد و هزينه اين كار را تحمل كند . زن و مرد نبايد

فراموش كنند كه در مسئله عشق از نظر طبيعت دو نقش جداگانه بعهده آنها

واگذار شده است . ازدواج هنگامي پايدار و مستحكم و لذت بخش است كه زن

و مرد در نقش طبيعي خود ظاهر شوند .

علت ديگر كه براي لزوم نفقه زن بر مرد در كار است اينست كه مسؤوليت

و رنج و زحمات طاقت فرساي توليد نسل از لحاظ طبيعت بعهده زن گذاشته

شده است ، آنچه در اين كار از نظر طبيعي بعهده زن گذاشته شده است ،

آنچه در اين كار از نظر طبيعي بعهده مرد است يك عمل لذت بخش آني بيش

نيست ، اين زن است كه

بايد اين بيماري ماهانه را ( در غير ايام كودكي و

پيري ) تحمل كند ، سنگيني دوره بارداري و بيماري مخصوص اين دوره را

بعهده بگيرد ، سختي زايمان و عوارض آن را تحمل نمايد ،

صفحه264

كودك را شير بدهد و پرستاري كند .

اينها همه از نيروي بدني و عضلاني زن ميكاهد ، توانائي او را در كار و

كسب كاهش مي دهد . اينهاست كه اگر بنا بشود قانون ، زن و مرد را از

لحاظ تأمين بودجه زندگي در وضع مشابهي قرار دهد و به حمايت زن بر نخيزد

، زن وضع رقت باري پيدا خواهد كرد . و همين ها سبب شده كه در جانداراني

كه بصورت جفت زندگي ميكنند جنس نر همواره به حمايت جنس ماده برخيزد

او را در مدت گرفتاري توليد نسل در خوراك و آذوقه كمك كند .

بعلاوه زن و مرد از لحاظ نيروي كار و فعاليتهاي خشن توليدي و اقتصادي

مشابه و مساوي آفريده نشده اند . اگر بناي بيگانگي باشد و مرد در مقابل زن

قد علم كند و به او بگويد ذره اي از درآمد خودم را خرج تو نمي كنم هرگز زن

قادر نيست خود را به پاي مرد برساند .

گذشته از اينها و از همه بالاتر اينكه احتياج زن به پول و ثروت از

احتياج مرد افزونتر است ، تجمل و زينت جزؤ زندگي زن و از احتياجات

اصلي زن است آنچه يك زن در زندگي معمولي خود خرج تجمل و زينت و

خودآرائي مي كند برابر است با مخارج چندين مرد . ميل به تجمل به نوبت

صفحه265

ثروت زن بمراتب از مرد افزونتر است .

بعلاوه ، زن باقي ماندن زن ، يعني باقي ماندن جمال و

نشاط و غرور در زن

مستلزم آسايش بيشتر و تلاش كمتر و فراغ خاطر زيادتري است . اگر زن

مجبور باشد مانند مرد دائما در تلاش و كوشش و در حال دويدن و پول

درآوردن باشد ، غرورش در هم ميشكند ، چين ها و گره هائي كه گرفتاريهاي

مالي به چهره و ابروي مرد انداخته است در چهره و ابروي او پيدا خواهد شد

. مكرر شنيده شده است زنان غربي كه بيچاره ها در كارگاهها و كارخانه ها و

اداره ها اجبارا در تلاش معاشند ، آرزوي زندگي زن شرقي را دارند . بديهي

است زني كه آسايش خاطر ندارد فرصتي نخواهد يافت كه بخود برسد و مايه

سرور و بهجت مرد نيز واقع شود .

لذا نه تنها مصلحت زن ، بلكه مصلحت مرد و كانون خانوادگي نيز در

اينست كه زن از تلاشهاي اجباري خرد كننده معاش معاف باشد . مرد هم

ميخواهد كانون خانوادگي براي او كانون آسايش و رفع خستگي و فراموشخانه

گرفتاريهاي بيروني باشد . زني قادر است كانون خانوادگي را محل آسايش و

فراموشخانه گرفتاريها قرار دهد كه خود باندازه مرد خسته و كوفته كار

بيرون نباشد . واي بحال مردي كه خسته و كوفته پا به خانه بگذارد و با

همسري خسته تر و كوفته تر از خود روبرو شود .

لهذا آسايش و سلامت و نشاط و فراغ خاطر زن براي مرد نيز ارزش فراوان

دارد .

سر اينكه مردان حاضرند با جان كندن پول در آورند و دو دستي تقديم زن

خود كنند تا او با گشاده دستي خرج سر و بر خود كند اينست كه مرد نياز

روحي خود را به زن دريافته است ، دريافته

صفحه266

است كه خداوند زن را

مايه آسايش و آرامش روح او قرار داده است (

« و جعل منها زوجها ليسكن اليها ») دريافته است كه هر اندازه موجبات

آسايش و فراغ خاطر همسر خود را فراهم كند غير مستقيم بسعادت خود خدمت

كرده است و كانون خانوادگي خود را رونق بخشيده است . دريافته است كه

از دو همسر لازم است لااقل يكي مغلوب تلاشها و خستگيها نباشد تا بتواند

آرامش دهنده روح ديگري باشد و در اين تقسيم كار آنكه بهتر است در معركه

زندگي وارد نبرد شود مرد است و آنكه بهتر ميتواند آرامش دهنده روح

ديگري باشد زن است .

زن از جنبه مالي و مادي نيازمند بمرد آفريده شده است و مرد از جنبه

روحي ، زن بدون اتكاء بمرد نميتواند نيازهاي فراوان مادي خود را كه چندين

برابر مرد است رفع كند ، از اينرو اسلام همسر قانوني زن ( فقط همسر

قانوني او را ) نقطه اتكاء او معين كرده است .

زن اگر بخواهد آنطور كه دلش ميخواهد با تجمل زندگي كند ، اگر به همسر

قانوني خود متكي نباشد بمردان ديگر متكي خواهد شد ، اين همان وضعي است

كه مع الاسف نمونه هاي زيادي پيدا كرده و رو به افزايش است .

فلسفه تبليغ عليه نفقه

مردان شكارچي اين نكته را دريافته اند و يكي از علل تبليغ عليه نفقه زن

بر شوهر همين است كه احتياج فراوان زن بپول اگر از شوهر بريده شود زن به

آساني بدام شكارچي خواهد افتاد .

اگر در فلسفه حقوقهاي گزافي كه در مؤسسات به خانمها

صفحه267

. زن بايد در كارخانه با شوهر خود كار كند ، زن بجاي آنكه در اتاق خلوتي

بنشيند و مرد را

ناگزير

صفحه268

سازد كه براي جبران بيحاصلي او دو برابر كار كند ، بايد در كار و پاداش

و حقوق و تكاليف با او برابر باشد " .

آنگاه بصورت طنز ميگويد : " معني آزادي زن اينست " .

دولت به جاي شوهر

اين جهت كه وظايف طبيعي زن در توليد نسل ايجاب ميكند كه زن از نقطه

نظر مالي و اقتصادي نقطه اتكائي داشته باشد مطلبي نيست كه قابل انكار

باشد .

در اروپاي امروز افرادي هستند كه طرفداري از آزادي زن را به آنجا

رسانده اند كه از بازگشت دوره " مادرشاهي " و طرد پدر بطور كلي از

خانواده دم ميزنند ، بعقيده اينها با استقلال كامل اقتصادي زن و تساوي او

در همه شؤون با مرد ، در آينده پدر عضو زائد شناخته خواهد شد و براي

هميشه از خانواده حذف خواهد شد .

در عين حال همين افراد دولت را دعوت ميكنند كه جانشين پدر شود و به

مادران كه قطعا حاضر نخواهند بود به تنهائي تشكيل عائله بدهند و همه

مسؤوليتها را بعهده بگيرند پول و مساعده بدهد تا از بارداري جلوگيري

نكنند و نسل اجتماع منقطع نگردد . يعني زن خانواده كه در گذشته نفقه خور

و بقول اعتراض كنندگان مملوك مرد بوده است از اين ببعد نفقه خور و

مملوك دولت باشد . وظائف و حقوق پدر بدولت منتقل گردد .

اي كاش افرادي كه تيشه برداشته كوركورانه بنيان استوار كانون مقدس

خانوادگي ما را كه بر اساس قوانين مقدس آسماني بنيان شده است خراب

ميكنند ، ميتوانستند به عواقب كار

صفحه269

بينديشند و شعاع دورتري را ببينند .

" برتراند راسل " در كتاب زناشوئي و اخلاق فصلي تحت عنوان خانواده و

دولت باز كرده است

، در آنجا پس از آنكه درباره بعضي دخالتهاي فرهنگي

و بهداشتي دولت درباره كودكان بحثي ميكند ، ميگويد : " ظاهرا چيزي

نمانده كه پدر علت وجودي بيولوژيك خود را از دست بدهد . . . يك عامل

نيرومند ديگر در طرد پدر مؤثر است و آن تمايل زنان به استقلال مادي است

، زناني كه در رأي دادن شركت ميكنند ، غالبا متأهل نيستند و اشكالات

زنان متأهل امروز بيش از زنان مجرد است و با وجود امتيازات قانوني در

رقابت براي مشاغل عقب ميمانند . . . براي زنان متأهل دو راه است كه

استقلال اقتصادي خود را حفظ كنند : يكي آن است كه در مشاغل خود باقي

بمانند و لازمه اين فرض اينست كه پرستاري اطفال خود را به پرستاران مزد

بگير واگذار كنند و بالنتيجه كودكستانها و پرورشگاهها توسعه زيادي خواهد

يافت و نتيجه منطقي اين وضع اينست كه از لحاظ روانشناسي براي كودك نه

پدري وجود خواهد داشت نه مادري ، راه ديگر آن است كه به زنان جوان

مساعده اي بپردازند كه خودشان از اطفال نگهداري كنند . طريقه اخير به

تنهائي مفيد نبوده و بايد با مقررات قانوني مبتني بر استخدام مجدد مادر

پس از آنكه طفلش بسن معيني رسيد تكميل شود ، اما اين طريقه اين امتياز

را دارد كه مادر ميتواند خود طفلش را بزرگ كند بدون اينكه براي اين امر

تحت تعلق حقارت آور مردي قرار گيرد . . . . با فرض تصويب چنين قانوني

بايد انتظار عكس العمل آنرا بر روي اخلاق فاميل داشت . قانون ممكن است

مقرر دارد كه مادر طفل نامشروع حق مساعده

صفحه270

ندارد و يا

اينكه در صورت وجود دلائلي حاكي از زناي مادر ، مساعده بپدر

خواهد رسيد . در اينصورت پليس محلي موظف خواهد بود كه رفتار زنان

متأهل را تحت نظر بگيرد ، اثرات اين قانون چندان درخشان نخواهد بود ،

ولي اين خطر را دارد كه در ذائقه كسانيكه موجد اين تكامل اخلاقي بوده اند

چندان خوشايند واقع نشود . بالنتيجه ميتوان احتمال داد كه دخالتهاي پليس

در اين باره قطع شده و حتي مادرهاي نامشروع از مساعده برخوردار شوند . در

اينصورت وظيفه اقتصادي پدر در طبقات كارگر بكلي از ميان رفته و اهميتش

بيش از سگها و گربه ها براي اولادشان نخواهد بود . . . . تمدن يا لا اقل

تمدني كه تا كنون توسعه يافته متمايل به تضعيف احساسات مادري است .

" محتملا براي حفظ تمدني كه تحول و تكامل زيادي يافته لازم خواهد شد به

زنان براي بارداري آنقدر پول بدهند كه آنان در اين كار نفع مسلمي بيابند

. در اينصورت لازم نيست كه تمام زنان يا اكثريت شان شغل مادري را

برگزينند . اين هم شغلي چون مشاغل ديگر كه زنان آنانرا با جديت و وقوف

كامل استقبال خواهند كرد . اما تمام اينها فرضياتي بيش نيست و منظورم

اينست كه نهضت زنان باعث زوال خانواده پدرشاهي است كه از ماقبل تاريخ

نماينده پيروزي مرد بر زن بوده است . جانشين شدن دولت بجاي پدر در

مغرب زمين كه با آن مواجه هستيم پيشرفتي شمرده ميشود . . . "

الغاء نفقه زن ، بقول اين آقايان استقلال مادي زنان ، طبق گفته هاي

بالانتايج و آثار ذيل را خواهد داشت :

- سقوط و طرد پدر از خانواده و لا اقل

از اهميت افتادن پدر و بازگشت

بدوره مادرشاهي ، جانشين شدن دولت بجاي پدر و

صفحه271

مساعده و نفقه گرفتن مادران از دولت بجاي پدر ، تضعيف احساسات مادري ،

در آمدن مادري از صورت عاطفي بصورت شغل و كار و كسب .

بديهي است كه نتيجه همه اينها سقوط كامل خانواده است كه قطعا مستلزم

سقوط انسانيت است . همه چيز درست خواهد شد و فقط يك چيز جاي خالي

خواهد داشت و آن سعادت و مسرت و برخورداري از لذات معنوي مخصوص

كانون خانوادگي است .

بهر حال منظورم اينست كه حتي طرفداران استقلال و آزادي كامل زن و طرد

پدر از محيط خانواده ، وظيفه طبيعي زن را در توليد نسل مستلزم حقي و

مساعده اي و احيانا مزد و كرايه اي ميدانند كه بعقيده آنها دولت بايد اين

حق را بپردازد . بر خلاف مرد كه وظيفه طبيعي او هيچ حقي را ايجاب نميكند .

در قوانين كارگري جهان حداقل مزدي كه براي يك مرد قائل ميشوند شامل

زندگي زن و فرزندانش نيز ميشود ، يعني قوانين كارگري جهان حق نفقه زن و

فرزند را به رسميت مي شناسد .

آيا اعلاميه جهاني حقوق بشر به زن توهين كرده است ؟

در اعلاميه حقوق بشر ماده 23 بند 3 چنين آمده است : " هر كس كه كار

ميكند بمزد منصفانه و رضايت بخشي ذيحق ميشود كه زندگي او و خانواده اش

را موافق شؤون انساني تأمين كند " .

در ماده 25 بند 1 ميگويد : " هر كس حق دارد كه سطح زندگاني او ،

سلامت و رفاه خود و خانواده اش را از حيث خوراك

صفحه272

و مسكن و مراقبتهاي طبي و خدمات لازم اجتماعي تأمين كند " .

در اين دو ماده ضمنا تأئيد شده است كه هر

مردي كه عائله اي تشكيل ميدهد

بايد متحمل مخارج و نفقه زن و فرزندان خود بشود ، مخارج آنها جزو مخارج

لازم و ضروري آن مرد محسوب ميشود .

اعلاميه حقوق بشر با اينكه تصريح ميكند كه زن و مرد داراي حقوق مساوي

ميباشند نفقه دادن مرد به زن را با تساوي حقوق زن و مرد منافي ندانسته

است . عليهذا كسانيكه همواره با اعلاميه حقوق بشر و تصويب آن در مجلسين

استناد مي كنند ، بايد مسئله نفقه را يك مسئله خاتمه يافته تلقي كنند و

آيا غرب پرستانيكه بهر چيزي كه رنگ اسلامي دارد نام ارتجاع و تأخر

ميدهند بخود اجازه خواهند داد كه بساحت قدس اعلاميه حقوق بشر هم توهين

كنند و آنرا از آثار مالكيت مرد و مملوكيت زن معرفي كنند .

از اين بالاتر اينكه اعلاميه حقوق بشر در ماده بيست و پنجم چنين ميگويد :

" هر كس حق دارد كه در موقع بيكاري ، بيماري ، نقص اعضاء ، بيوگي ،

پيري ، يا در تمام مواردي كه بعلل خارج از اراده انسان وسائل امرار معاش

از دست رفته باشد ، از شرائط آبرومندانه زندگي برخوردار شود " در اينجا

اعلاميه حقوق بشر گذشته از اينكه از دست دادن شوهر را بعنوان از دست

دادن وسيله معاش براي زن معرفي كرده است ، بيوگي را در رديف بيكاري ،

بيماري ، نقص اعضاء ذكر كرده است ، يعني زنان را در رديف بيكاران و

بيماران و پيران و افراد ناقص الاعضاء ذكر كرده است . آيا اين يك توهين

بزرگ نسبت به زن نيست ؟ مسلما اگر در يكي از كتابها يا

صفحه273

دفترچه هاي قانوني مشرق زمين چنين تعبيري يافت ميشد فرياد

اعتراض به

آسمان بلند بود ، همچنانكه نظير آنرا در مورد بعضي قوانين ايران خودمان

ديديم .

اما يك انسان واقع بين كه تحت تأثير هو و جنجال نباشد و تمام جوانب

را ببيند ميداند كه نه قانون خلقت كه مرد را يكي از وسائل معاش زن قرار

داده و نه اعلاميه حقوق بشر كه " بيوگي " را به عنوان از دست دادن

وسيله معيشت ياد كرده است و نه قانون اسلام كه زن را واجب النفقه مرد

شمرده است ، هيچكدام به زن توهين نكرده اند ، چون اين يك جانب قضيه

است كه زن نيازمند بمرد آفريده شده است و مرد نقطه اتكاء زن شمرده

ميشود .

قانون خلقت براي اينكه زن و مرد را بهتر و بيشتر بيكديگر بپيوندد و

كانون خانوادگي را كه پايه اصلي سعادت بشر است استوارتر سازد زن و مرد

را نيازمند بيكديگر آفريده است . اگر از جنبه مالي مرد را نقطه اتكاء زن

قرار داده است ، از جنبه آسايش روحي زن را نقطه اتكاء مرد قرار داده

است . اين دو نياز مختلف بيشتر آنها را بيكديگر نزديك و متحد ميكند .

صفحه274

بخش نهم مسأله ارث

توضيحات

اسلام ناهمواريهاي ارث زن را اصلاح كرد .

وضع ارثي زن معلول مهر و نفقه است نه علت آن .

اگر تنها جنبه اقتصادي مطرح بود ، اسلام تفاوتي ميان ارث زن و مرد قائل

نمي شد .

دو برابر شدن ارث مرد به خاطر تحميلي است كه از جهات ديگر بر بودجه

مرد وارد شده است .

صفحه275

مسأله ارث

دنياي قديم يا به زن اصلا ارث نميداد و يا ارث ميداد ، اما با او

مانند صغير رفتار ميكرد ، يعني به او استقلال و شخصيت حقوقي نميداد .

احيانا در بعضي از قوانين قديم جهان اگر به دختر ارث ميدادند و به

فرزندان او ارث نمي دادند ، بر خلاف پسر كه هم خودش ميتوانست ارث ببرد

و هم فرزندان او ميتوانستند و ارث مال پدر بزرگ بشوند ، و در بعضي از

قوانين ديگر جهان كه به زن مانند مرد ارث ميدادند نه به صورت سهم قطعي

و به تعبير قرآن " نصيبا مفروضا " بود ، بلكه به اين صورت بود كه به

مورث حق ميدادند كه درباره دختر خود نيز اگر بخواهد وصيت كند .

تاريخچه ارث زن طولاني است ، محققين و مطلعين بحث هاي فراواني كرده و

نوشته هاي زيادي در اختيار گذاشته اند لزومي نمي بينم به نقل گفته ها و

نوشته هاي آنها بپردازم ، خلاصه اش همين بود كه ذكر شد .

صفحه277

علل محروميت زن از ارث

علت اصلي محروميت زنان از ارث ، جلوگيري از انتقال ثروت خانواده اي

به خانواده ديگر بوده است . طبق عقايد قديمي نقش مادر در توليد فرزند

ضعيف است ، مادران فقط ظروفي هستند كه در آن ظرفها نطفه مردان پرورش

مي يابد و فرزند به وجود مي آيد ، از اينرو معتقد بودند كه فرزند زادگان

پسري يك مرد ، فرزندان او و جزء خانواده او هستند ، و اما فرزند زادگان

دختري او فرزندان او و جزء خانواده او نيستند بلكه جزء خانواده پدر شوهر

دختر محسوب ميشوند . روي اين حساب اگر دختر ارث ببرد و بعد ارث او به

فرزندان او منتقل شود سبب ميشود كه ثروت يك خانواده

بيك خانواده

بيگانه منتقل گردد .

در كتاب " ارث در حقوق مدني ايران " تأليف مرحوم دكتر موسي عميد

صفحه هشت پس از آنكه ميگويد : در دوره هاي قديم مذهب اساس خانواده ها

را تشكيل ميداده نه علقه طبيعي ، ميگويد : " رياست مذهبي در اين

خانواده ( پدر شاهي ) با پدر بزرگ خانواده بود و پس از او اجراي مراسم

و تشريفات مذهب خانوادگي فقط بواسطه اولاد ذكور از نسلي به نسل بعد

منتقل ميشد و پيشينيان مردان را فقط وسيله ابقاي نسل ميدانستند و پدر

خانواده چنانكه حيات بخش پسر خويش بود همچنين عقايد و رسوم ديني خود و

حق نگهداشتن آتش و خواندن ادعيه مخصوصه مذهبي را نيز بدو انتقال ميداد ،

چنانكه در وداهاي هند و قوانين يونان و رم مسطور است كه قوه توليد منحصر

، بمردان است و نتيجه اين عقيده كهن اين شد كه اديان خانوادگي بمردان

اختصاص

صفحه278

يابد و زنان را بي واسطه پدر يا شوهر هيچگونه دخالتي در امر مذهب نبوده

. . . و چون در اجراي مراسم مذهبي سهيم نبودند از ساير مزاياي خانوادگي

نيز قهرا بي بهره بودند ، چنانكه بعدها كه وراثت ايجاد شد زنان از اين

حق محروم شدند " .

محروميت زن از ارث علل ديگر نيز داشته است ، از آن جمله ضعف قدرت

سربازي زن است ، آنجا كه ارزشها بر اساس قهرمانيها و پهلوانيها بود و

يكي مرد جنگي را به از صد هزار آدم ناتوان ميدانستند زن را بخاطر عدم

توانائي بر انجام عمليات دفاعي و سربازي از ارث محروم ميكردند .

عرب جاهليت از همين نظر مخالف ارث بردن زن بود و تا پاي مردي

ولو

در طبقات بعدي در ميان بود به زن ارث نميداد ، لهذا وقتي كه آيه ارث

نازل شد و تصريح كرد به اينكه :

" « للرجال نصيب مما ترك الوالدان و الاقربون و للنساء نصيب مما

ترك الوالدان و الاقربون مما قل منه او كثر نصيبا مفروضا »" باعث

تعجب اعراب شد . اتفاقا در آن اوقات برادر حسان بن ثابت شاعر معروف

عرب مرد و از او زني با چند دختر باقي ماند . پسر عموهاي او همه دارائي

او را تصرف كردند و چيزي به زن و فرزندان او ندادند ، زن او شكايت نزد

رسول اكرم برد . رسول اكرم آنها را احضار كرد . آنها گفتند زن كه قادر

نيست سلاح بپوشد و در مقابل دشمن بايستند اين ما هستيم كه بايد شمشير

دست بگيريم و از خودمان و از اين زنها دفاع كنيم . پس ثروت هم بايد

متعلق بمردان باشد ، ولي رسول اكرم حكم خدا را به آنها ابلاغ كرد .

لصفحه79

ارث پسر خوانده

اعراب جاهليت گاهي كسي را پسر خوانده قرار ميدادند و در نتيجه ، آن

پسر خوانده مانند يك پسر حقيقي و ارث ميت شمرده ميشد . رسم پسر

خواندگي در ميان ملتهاي ديگر و از آن جمله ايران و رم قديم موجود بوده

است . طبق اين رسم ، يك پسر خوانده به دليل اينكه پسر است از مزايائي

برخوردار بود كه دختران نسلي برخوردار نبودند . از جمله مزاياي پسر

خوانده ارث بردن بود ، همچنان ممنوعيت ازدواج شخص با زن پسر خوانده

يكي ديگر از اين مزايا و آثار بود . قرآن كريم اين رسم را نيز منسوخ كرد .

ارث هم پيمان

اعراب رسم ديگري نيز در ارث داشتند كه آنرا نيز قرآن كريم منسوخ كرد

و آن رسم " هم پيماني " بود ، دو نفر بيگانه با يكديگر پيمان مي بستند

كه " خون من خون تو و تعرض بمن تعرض به تو ، و من از تو ارث ببرم و

تو از من ارث ببري " به موجب اين پيمان اين دو نفر بيگانه در زمان

حيات از يكديگر دفاع ميكردند و هر كدام زودتر ميميرد ديگري مال او را به

ارث ميبرد .

زن ، جزء سهم الارث

اعراب گاهي زن ميت را جزء اموال و دارائي او بحساب مي آوردند و به

صورت سهم الارث او را تصاحب مي كردند ، اگر ميت پسري از زن ديگر

ميداشت آن پسر ميتوانست بعلامت

صفحه280

تصاحب جامه اي بر روي آن زن بيندازد و او را از آن خويش بشمارد . بسته

به ميل او بود كه آن زن را به عقد نكاح خود درآورد و يا او را به زني به

شخص ديگري بدهد و از مهر او استفاده كند . اين رسم نيز منحصر باعراب

نبوده است و قرآن آن را منسوخ كرد .

در قوانين قديم هندي و ژاپني و رمي و يوناني و ايراني تبعيضهاي ناروا

در مسئله ارث زياد وجود داشته است و اگر بخواهيم به نقل آنچه مطلعين

گفته اند بپردازيم چندين مقاله خواهد شد .

ارث زن در ايران ساساني

مرحوم سعيد نفيسي در تاريخ اجتماعي ايران از زمان ساسانيان تا انقراض

امويان صفحه 42 مينويسد : " در زمينه تشكيل خانواده نكته جالب ديگري كه

در تمدن ساساني ديده ميشود ، اينست كه چون پسري بسن رشد و بلوغ ميرسيد

پدر يكي از زنان متعدد خود را بعقد زناشوئي وي در مي آورده است . نكته

ديگر اينست كه زن در تمدن ساساني شخصيت حقوقي نداشته است و پدر و شوهر

اختيارات بسيار وسيعي در دارائي وي داشته اند . هنگامي كه دختري بپانزده

سالگي ميرسيد و رشد كامل كرده بود پدر يا رئيس خانواده مكلف بود او را

بشوي بدهد ، اما سن زناشوئي پسر را بيست سالگي دانسته اند و در زناشوئي

رضايت پدر شرط بود ، دختري كه به شوي ميرفت ديگر از پدر يا كفيل خود

ارث نميبرد و در انتخاب شوهر هيچگونه

حقي براي او قائل نبودند ، اما

اگر در سن بلوغ ، پدر در زناشوئي

صفحه281

وي كوتاهي ميكرد حق داشت بازدواج نامشروع اقدام بكند و در اينصورت از

پدر ارث نميبرد .

شماره زناني كه مردي مي توانست بگيرد نامحدود بود و گاهي در اسناد

يوناني ديده شده است كه مردي چند صد زن در خانه داشته است . اصول

زناشوئي در دوره ساساني چنانكه در كتابهاي ديني زردشتي آمده بسيار پيچيده

و در هم بوده و پنج قسم زناشوئي رواج داشته است .

1 - زني كه به رضاي پدر و مادر شوهر ميرفت فرزنداني ميزاد كه در اين

جهان و آن جهان از او بودند و او را " پادشاه زن " ميگفتند .

2 - زني كه يگانه فرزند پدر و مادرش بود ، او را " اوگ زن " يعني

زن يگانه ميگفتند و نخستين فرزندي كه مي زاد بپدر و مادرش داده مي شد تا

جانشين فرزندي بشود كه از خانه آنها رفته است و شوهر كرده و پس از آن

اين زن را هم پادشاه زن ميگفتند .

3 - اگر مردي در سن بلوغ بي زن مي مرد ، خانواده اش زن بيگانه اي را جهيز

مي داد و او را بكابين مرد بيگانه اي در مي آورد و آن زن را " سذر زن "

يعني زن خوانده مي گفتند و هر چه فرزند او مي شد و نيمي به آن مرد مرده

تعلق ميگرفت و در آنجهان فرزند او مي شد و نيمي ديگر از آن شوهر زنده بود .

4 - زن بيوه اي كه دوبار شوهر كرده بود " چغر زن " مي گفتند كه بمعني

چاكر زن يعني زن خادمه باشد و اگر از شوي اول خود فرزند نداشت

او را "

سذر زن " ميدانستند . . .

5 - زني كه بي رضاي پدر و مادرش به شوهر مي رفت در ميان

صفحه282

زنان پست ترين پايه را داشت و او را " خودسراي زن " يعني زن خود سر

مي گفتند و از پدر و مادر خود ارث نمي برد . مگر پس از آنكه پسرش بسن

بلوغ برسد و او را به عنوان " اوگ زن " به عقد درآورد " .

در قوانين اسلام هيچيك از ناهمواريهاي گذشته در مورد ارث وجود ندارد .

چيزي كه در قوانين اسلامي مورد اعتراض مدعيان تساوي حقوق است ، اينستكه

سهم الارث زن در اسلام معادل نصف سهم الارث مرد است . از نظر اسلام پسر

دو برابر دختر ، و برادر دو برادر خواهر ، و شوهر دو برابر زن ارث ميبرد

، تنها در مورد پدر و مادر است كه اگر ميت فرزنداني داشته باشد و پدر و

مادرش نيز زنده باشد ، هر يك از پدر و مادر يك ششم از مال ميت را به

ارث ميبرند .

علت اينكه اسلام سهم الارث زن را نصف سهم الارث مرد قرارداد وضع خاصي

است كه زن از لحاظ مهر و نفقه و سربازي و برخي قوانين جزائي دارد . يعني

وضع خاص ارثي زن معلول وضع خاصي است كه زن از لحاظ مهر و نفقه و غيره

دارد .

اسلام بموجب دلائلي كه در مقالات پيش گفتيم مهر و نفقه را اموري لازم و

مؤثر در استحكام زناشوئʠو تأمين آسايش خانوادگي و ايجاد وحدت ميان زن

و شوهر مي شناسد . از نظر اسلام الغاء مهر و نفقه و خصوصا نفقه موجب تزلزل

اساس خانوادگي و كشيده شدن

زن بسوي فحشاء است ، و چون مهر و نفقه را

لازم ميداند و باين سبب قهرا از بودجه زندگي زن كاسته شده است و تحميلي

از اين نظر بر مرد شده است ، اسلام ميخواهد اين تحميل از طريق ارث جبران

بشود ، لهذا براي مرد دو برابر زن سهم الارث

صفحه283

قرار داده است . پس مهر و نفقه است كه سهم الارث زن را تنزل داده است .

ايراد غرب پرستان

برخي از غرب پرستان وقتي كه در اين مسئله داد سخن ميدهند و نقص سهم

الارث زن را يك وسيله تبليغ و هياهو عليه اسلام قرار ميدهند ، موضوع مهر

و نفقه را پيش ميكشند ، ميگويند چه لزومي دارد كه ما سهم زن را در ارث

از سهم مرد كمتر قرار دهيم و آنگاه اين كمبود را بوسيله مهر و نفقه جبران

كنيم ؟ چرا چپ اندر قيچي كار كنيم و لقمه را از پشت گردن بدهان ببريم ؟

از اول سهم الارث زن را معادل سهم الارث مرد قرار ميدهيم تا مجبور نشويم

با مهر و نفقه آن را جبران كنيم .

اولا اين دايگان مهربانتر از مادر ، علت را بجاي معلول ، و معلول را

بجاي علت گرفته اند . اينها خيال كرده اند مهر و نفقه معلول وضع خاص ارثي

زن است ، غافل از اينكه وضع خاص ارثي زن معلول مهر و نفقه است . ثانيا

گمان كرده اند آنچه در اينجا وجود دارد صرفا جنبه مالي و اقتصادي است .

بديهي است اگر تنها جنبه مالي و اقتصادي مطرح بود دليلي نداشت كه مهر و

نفقه اي در كار باشد و يا سهم الارث زن و مرد تفاوت داشته باشد .

چنانكه

در مقاله پيش گفتيم ، اسلام جهات زيادي را كه بعضي طبيعي و بعضي رواني

است در نظر گرفته است . از يكطرف احتياجات و گرفتاري هاي زياد زن از

لحاظ توليد نسل در صورتيكه مرد طبعا از همه آنها آزاد است . از طرف

ديگر قدرت كمتر او از مرد در توليد و تحصيل ثروت ، و از جانب سوم

استهلاك ثروت

صفحه284

بيشتر او از مرد ، بعلاوه ملاحظات رواني و روحي خاص زن و مرد و بعبارت

ديگر روانشناسي زن و مرد و اينكه مرد همواره بايد بصورت خرج كننده براي

زن باشد و بالاخره ملاحظات دقيق رواني و اجتماعي كه سبب استحكام علقه

خانوادگي ميشود ، اسلام همه اينها را در نظر گرفته و مهر و نفقه را از اين

جهات لازم دانسته است . اين امور ضروري و لازم بطور غيرمستقيم سبب شده

كه بر بودجه مرد تحميل وارد شود ، از اينرو اسلام دستور داده كه بخاطر

جبران تحميلي كه بر مرد شده است مرد دو برابر زن سهم الارث ببرد . پس

تنها جنبه مالي و اقتصادي در ميان نيست كه گفته شود چه لزومي دارد در

يك جا سهم زن كسر شود و در جاي ديگر جبران گردد .

ايراد زنادقه صدر اسلام بر مسأله ارث

گفتيم از نظر اسلام مهر و نفقه علت است و وضع ارثي زن معلول ، اين

مطلبي نيست كه تازه ابراز شده باشد ، از صدر اسلام مطرح بوده است .

ابن ابي العوجا مردي است كه در قرن دوم ميزيسته و بخدا و مذهب اعتقاد

نداشته است ، اين مرد از آزادي آن عصر استفاده ميكرد و عقائد الحادي خود

را همه جا ابراز ميداشت

، حتي گاهي در مسجدالحرام يا مسجد النبي مي آمد و

با علماء عصر راجع به توحيد و معاد و اصول اسلام به بحث ميپرداخت . يكي

از اعتراضات او به اسلام همين بود . ميگفت ما بال المرئه المسكينه

الضعيفه تأخذ سهما ويأخذ الرجل سهمين ؟ يعني چرا زن بيچاره كه از مرد

ناتوانتر است بايد يك سهم ببرد و مرد كه تواناتر است دو سهم

صفحه285

ببرد ؟ اين خلاف عدالت و انصاف است . امام صادق فرمود : اين براي

اينست كه اسلام سربازي را از عهده زن برداشته و بعلاوه مهر و نفقه را بنفع

او بر مرد لازم شمرده است و در بعضي جنايات اشتباهي كه خويشاوندان جاني

بايد ديه بپردازند زن از پرداخت ديه و شركت با ديگران معاف است ، از

اينرو سهم زن در ارث از مرد كمتر شده است . امام صادق صريحا وضع خاص

ارثي زن را معلول مهر و نفقه و معافيت از سربازي و ديه شمرد .

نظير اين پرسشها از ساير ائمه دين شده است و همه آنها بهمين نحو پاسخ

گفته اند .

صفحه286

بخش دهم حق طلاق

اشاره

افزايش روز افزون طلاق ، يا بيماري قرن بيستم .

دنياي امروز از طرفي بر عوامل اجتماعي طلاق مي افزايد و از طرفي مي خواهد

با زور قانون جلو طلاق را بگيرد .

پنج فرضيه درباره طلاق .

آيا لازمه تقدس ازدواج اينست كه راه طلاق به كلي بسته باشد ؟

مشكلات اجتماعي با قانون تنها حل نمي شود .

طلاق از نظر اسلام مبغوضترين چيزها است .

آيا راست است كه امام حسن " مطلاق " بوده است ؟

آنجا كه ركن اساسي ، عاطفه است از اجبار قانوني كاري ساخته نيست .

خاموشي شعله محبت مرد

به حيات خانوادگي پايان مي دهد و خاموشي شعله

محبت زن ، آنرا نيمه جان مي سازد .

اسلام با چسباندن زن به مرد با زور موافق نيست .

دنياي غرب در افزودن بر فساد و انحراف به زن و مرد سهم " مساوي "

داده است .

مرد ، كوهسار است و زن ، چشمه ، فرزندان به منزله گلها و شكوفه ها .

صلح و سازش ميان زن و مرد از نوع " صلح مسلح " نمي تواند باشد .

موانعي كه اسلام براي طلاق ايجاد كرده است .

دادگاه خانوادگي از نظر قرآن .

همان قانوني كه ماهيت ازدواج را " تصاحب " قرار داده ، ماهيت طلاق

را " رهائي " قرار داده است .

حق طلاق ، غير از حق فسخ است .

طلاق به صورت يك حق طبيعي ، مخصوص مرد است ، اما

صفحه287

به صورت يك حق قراردادي ، زن نيز مي تواند از آن بهره مند باشد .

طلاق قضائي .

آنجا كه طلاق ، مانند يك زايمان غير طبيعي به كمك جراح و عمل جراحي

صورت مي گيرد .

اسلام ، قانوني كه بتوان آنرا سرطان ناميد ندارد .

نمونه اي از راه حلهاي اسلامي در زمينه بن بستهائي كه حق مالكيت به وجود

مي آورد .

اصل اسلامي : " يا نگهداري به شايستگي و يا رها كردن به نيكي " .

صفحه288

حق طلاق ( 1 )
توضيحات

هيچ عصري مانند عصر ما خطر انحلال كانون خانوادگي و عوارض سوء ناشي از

آنرا مورد توجه قرار نداده است ، و در هيچ عصري مانند اين عصر عملا بشر

دچار اين خطر و آثار سوء ناشي از آن نبوده است .

قانونگزاران ، حقوقدانان ، روانشناسان هر كدام با وسائلي كه در اختيار

دارند سعي ميكنند بنيان ازدواجها را استوارتر و پايدارتر و

خلل ناپذيرتر

سازند . اما " از قضا سركنگبين صفرافزود " . آمارها نشان مي دهد كه سال

بسال بر عدد طلاقها افزوده ميشود و خطر از هم پاشيدن بر بسياري از

كانون هاي خانوادگي سايه افكنده است .

معمولا هر وقت يك بيماري مورد توجه قرار ميگيرد و مساعي مادي و معنوي

براي مبارزه و جلوگيري از آن بكار ميرود از ميزان تلفات آن كاسته ميشود

و احيانا ريشه كن ميگردد ، اما بيماري طلاق بر عكس است .

صفحه289

افزايش طلاق در زندگي جديد

در گذشته كمتر درباره طلاق و عوارض سوء آن و علل پيدايش و افزايش آن

و راه جلوگيري از وقوع آن فكر ميكردند ، در عين حال كمتر طلاق صورت

ميگرفت و كمتر آشيانه ها بهم ميخورد . مسلما تفاوت ديروز و امروز در

اينستكه امروز علل طلاق فزوني يافته است . زندگي اجتماعي شكلي پيدا كرده

است كه موجبات جدائي و تفرقه و از هم گسستن پيوندهاي خانوادگي بيشتر

شده است و از همين جهت مساعي دانشمندان و خيرخواهان تا كنون بجائي

نرسيده است و متأسفانه آينده خطرناكتري در پيش است .

در شماره 105 مجله زن روز مقاله جالبي از مجله نيوزويك تحت عنوان "

طلاق در امريكا " درج شد . اين مجله مينويسد : " طلاق گرفتن در امريكا به

آساني تا كسي گرفتن است " . .

و هم مينويسد : در ميان مردم امريكا دو ضرب المثل از همه ضرب

المثلهاي ديگر درباره طلاق معروفتر است . يكي اينكه " حتي دشوارترين

سازشها هم ميان زن و شوهر از طلاق بهتر است " . اين ضرب المثل دوم كه از

شخصي است بنام " سروانتس " در حدود چهار قرن پيش گفته است ،

ضرب

المثل دوم كه از شخصي است بنام " سامي كاهن " ، در نيمه دوم قرن بيستم

گفته شده است و درست نقطه مقابل ضرب المثل اول است و شعاري است بر ضد

او و آن اينست : " عشق دوم دلپذيرتر است " .

از متن مقاله نامبرده برمي آيد كه ضرب المثل دوم كار خود را در آمريكا

كرده است ، زيرا مينويسد : " سراب طلاق نه تنها " تازه پيوندها " ،

بلكه مادران آنها و زن و شوهران " ديرينه پيوند " را هم بخود ميكشد ،

بطوري كه از جنگ دوم باينطرف سطح

صفحه290

طلاق در امريكا بطور متوسط از سالي 400000 طلاق پائين تر نرفته است و 40

درصد ازدواجهاي بهم خورده دهسال يا بيشتر و 13 درصد آن ازدواجها بيش از

20 سال دوام داشته است ، سن متوسط دو ميليون زن مطلقه امريكائي 45 سال

است ، 62 درصد زنان مطلقه بهنگام جدائي ، كودكان كمتر از 18 سال

داشته اند ، زنان مزبور در واقع نسل خاصي را تشكيل مي دهند " .

سپس مينويسد : " با وجودي كه پس از طلاق ، زن امريكائي خويشتن را "

آزادتر از آزاد " حس ميكند ، ولي مطلقه هاي امريكائي چه جوان و چه ميان

سال ، شادكام نيستند و اين ناشادي را ميتوان از ميزان روزافزون مراجعات

زنان به روانكاو و روانشناس ، يا از پناه بردن آنها بالكل و يا از

افزايش سطح خودكشي در ميان آنان دريافت . از هر 4 زن مطلقه يكي الكلي

ميشود و ميزان خودكشي ميان آنها سه برابر زنان شوهردار است . خلاصه اينكه

زن امريكائي همينكه از دادگاه طلاق با پيروزي بيرون مي آيد

ميفهمد كه زندگي

بعد از طلاق آنچنان كه ميپنداشته بهشت نيست . . دنيائي كه ازدواج را بعد

از قوانين طبيعي ، محكم ترين رابطه انساني دانسته ، بسيار دشوار است كه

عقيده خوبي درباره زني كه اين پيوند را گسسته نشان دهد . ممكن است جامعه

چنين زني را گرامي بدارد ، پرستش كند و حتي بر او غبطه خورد ، ولي هرگز

بچشم كسي كه در زندگي خصوصي ديگران وارد شود و ايجاد خوشبختي كند بدو

نمي نگرد " .

اين مقاله ضمنا اين پرسش را طرح ميكند كه آيا علت طلاق هاي فراوان ،

ناسازگاري و عدم توافق اخلاقي ميان زن و شوهر است يا چيز ديگر است ؟

ميگويد " ا گر ناسازگاري را عامل جدائي

صفحه291

" جوانان نوپيوند " بدانيم پس جدائي زوجهاي " ديرينه پيوند " را

چگونه بايد توجيه كرد ؟ با توجه بامتيازي كه قوانين امريكا به زن مطلقه

ميدهد جواب اينستكه : علت طلاق در ازدواجهاي ده يا بيست ساله ناسازگاري

نيست ، بلكه بي ميلي به تحمل ناسازگاريهاي ديرين و هوس براي درك لذات

بيشتر و كامجوئي هاي ديگر است . در عصر قرص هاي ضدحاملگي در دوران انقلاب

جنسي و اعتلاي مقام زن ، اين عقيده در ميان بسياري از زنان قوت گرفته كه

خوشي و لذت ، مقدم بر استواري و نگهداري كانون خانوادگي است . زن و

شوهري را مي بينيد كه سالها با هم زندگي ميكنند ، بچه دار ميشوند و در غم و

شادي هم شركت داشته اند ، ولي ناگهان زن براي طلاق تلاش ميكند بدون آنكه

هيچ تغييري در وضع مادي و معنوي شوهرش پديد آمده باشد . علت اينست كه

تا ديروز حاضر بود يكنواختي

كسل كننده زندگي را تحمل كند ولي اكنون بتحمل

يكنواختي تمايلي ندارد . . زن امريكائي امروز كامجوتر از زن ديروزي بوده

و در برابر نارسائي آن ، كم تحملتر از مادر بزرگ خويش است " .

طلاق در ايران

افزايش طلاق منحصر بامريكا نيست ، بيماري عمومي قرن است . در هر جا

كه آداب و رسوم جديد غربي بيشتر نفوذ كرده است ، آمار طلاق هم افزايش

يافته است . مثلا اگر ايران خودمان را در نظر بگيريم ، طلاق در شهرها بيش

از ولايات است ، و در تهران كه آداب و عادات غربي رواج بيشتري دارد

بيش از شهرهاي

صفحه292

ديگر است .

در روزنامه اطلاعات شماره 11512 آمار مختصري از ازدواجها و طلاقهاي

ايران ذكر كرده بود ، نوشته بود : " بيش از يك چهارم طلاقهاي ثبت شده

سراسر كشور مربوط به تهران است ، يعني 27 درصد طلاقهاي ثبت شده را تهران

تشكيل ميدهد ، با اينكه نسبت جمعيت تهران به جمعيت سراسر كشور 10 درصد

مي باشد . بطور كلي درصد طلاق در شهر تهران بيش از درصد ازدواج است .

وقايع ازدواج تهران 15 درصد كل ازدواج كشور است " .

محيط طلاقزاي آمريكا

بگذاريد حالا كه سخن از افزايش طلاق در امريكا بميان آمد و از مجله

نيوزويك نقل شد كه زن امريكائي كامجوئي و لذت را بر استواري و نگهداري

كانون خانوادگي مقدم ميدارد ، گامي جلوتر برويم و ببينيم چرا زن امريكائي

چنين شده است ؟ مسلما مربوط به سرشت زن امريكائي نيست ، علت اجتماعي

دارد ، اين محيط امريكاست كه اين روحيه را به زن امريكائي داده است ،

غرب پرستان ما سعي دارند بانوان ايراني را در مسيري بيندازند كه زنان

امريكائي رفته اند . اگر اين آرزو جامه عمل بپوشد مسلما زن ايراني و كانون

خانوادگي ايراني نيز سرنوشتي نظير سرنوشت زن امريكائي و خانواده

امريكائي خواهد داشت .

هفته نامه بامشاد در

شماره 66 ( 44 / 5 / 4 ) چنين نوشته بود ببينيد

كار بكجا كشيده كه صداي فرانسويان هم بلند شده كه " آمريكائي ها ديگر

شورش را در آورده اند " . عنوان برجسته مقاله روزنامه فرانس سوار

اينستكه در بيش از 200 رستوران

صفحه293

و كاباره ايالت كاليفرنيا پيشخدمتهاي زن با سينه باز كار مي كنند . در

اين مقاله نوشته شده كه " مونوكيني " ، مايوئي كه سينه هاي زنان را

نمي پوشاند ، در سانفرانسيسكو ولوس آنجلس بعنوان لباس كار شناخته شده

است . در شهر نيويورك دهها سينما فيلمهائي را نشان ميدهند كه فقط در

زمينه مسائل جنسي است و تصاوير برهنه زنان بر بالاي در آنها بچشم ميخورد

. اسامي بعضي از آنها از اين قرار است : " مرداني كه زنان خود را با هم

عوض مي كنند " " دختراني كه مخالف اخلاقند " ، " تنكه اي كه هيچ چيز

را نمي پوشاند " . در ويترين كتابخانه ها كمتر كتابي است كه عكس زن لخت

در پشت آن نباشد ، حتي كتابهاي كلاسيك هم از اين قاعده مستثني نيست و

در ميان آنها كتابهائي از اين قبيل بحد وفور ديده ميشود : " وضع جنسي

شوهران امريكائي " . " وضع جنسي مردان غرب " . . " وضع جنسي جوانهاي

كمتر از بيست سال " . . " شيوه هاي جديد در امور جنسي بر اساس

تازه ترين اطلاعات " .

" نويسنده روزنامه فرانس سوار آنگاه با تعجب و نگراني از خودش

ميپرسد كه امريكا دارد بكجا ميرود ؟ "

با مشاد آنگاه مينويسد : " راستش اينكه هر كجا كه مي خواهد برود . .

من فقط دلم براي آن عده از مردم مملكتم ميسوزد كه

خيال ميكنند در پهنه

جهان سرمشق مناسبي پيدا كرده اند و در اين راه سر از پا نمي شناسند " .

پس معلوم ميشود اگر زن امريكائي سر بهوا شده است و كامجوئي را بر

وفاداري بشوهر و خانواده ترجيح ميدهد زياد مقصر نيست ، اين محيط اجتماعي

است كه چنين تيشه بريشه كانون مقدس خانوادگي زده است .

صفحه294

عجبا پيشقراولان قرن ما روز بروز عوامل اجتماعي طلاق و انحلال كانون

خانوادگي را افزايش ميدهند و با يكديگر در اينراه مسابقه ميدهند و آنگاه

فرياد ميكشند كه چرا طلاق اينقدر زياد است ؟ اينها از طرفي عوامل طلاق را

افزايش مي دهند و از طرف ديگر ميخواهند با قيد و بند قانون جلو آنرا

بگيرند ، " اين حكم چنين بود كه كج دارو مريز " .

فرضيه ها

اكنون مطلب را از ريشه مورد بحث قرار دهيم ، اول از جنبه نظري ببينيم

آيا طلاق خوب است يا بد ؟ آيا خوب است راه طلاق بطور كلي باز باشد ؟

آيا خوب است كه كانونهاي خانوادگي پشت سر هم از هم بپاشند ؟ اگر اين

خوب است پس هر جرياني كه بر افزايش طلاقها بيفزايد عيب ندارد . و يا

بايد راه طلاق بكلي بسته باشد و پيوند ازدواج اجبارا شكل ابديت داشته

باشد و جلو هر جرياني كه موجب سستي پيوند مقدس ازدواج ميشود گرفته شود

. يا راه سومي در كار است . قانون نبايد راه طلاق را بطور كلي بر زن و

مرد ببندد ، بلكه بايد راه را باز بگذارد ، طلاق احيانا ضروري و لازم

تشخيص داده ميشود ، در عين حال كه قانون راه را بكلي نمي بندد ، اجتماع

بايد مساعي كافي

بكار برد كه موجبات تفرقه و جدائي ميان زنان و شوهران

بوجود نيايد ، اجتماع بايد با عللي كه سبب تفرقه و جدائي زنان و شوهران

و بي آشيانه شدن كودكان ميگردد مبارزه كند . و اگر اجتماع موجبات طلاق را

فراهم كند منع و بست قانون نميتواند كاري صورت بدهد .

اگر بنا بشود قانون راه طلاق را باز بگذارد ، آيا بهتر است

صفحه295

به چه شكلي باز بگذارد ؟ آيا بايد اين راه تنها براي مرد يا براي زن باز

باشد يا بايد براي هر دو باز باشد ؟ و بنا بر شق دوم آيا بهتر است راهي

كه باز ميگذارد براي زن و مرد بيك شكل باشد ؟ راه خروجي زن و مرد را از

حصار ازدواج بيك نحو قرار دهد ؟ يا بهتر اينستكه براي هر يك از زن و

مرد يك در خروجي جداگانه قرار دهد ؟

مجموعا پنج فرضيه در مورد طلاق ميتوان اظهار داشت :

1 - بي اهميتي طلاق و برداشتن همه قيد و بندهاي قانوني و اخلاقي جلوگيري

از طلاق .

كسانيكه به ازدواج تنها از نظر كامجوئي فكر ميكنند ، جنبه تقدس و

ارزش خانواده را براي اجتماع در نظر نميگيرند و از طرفي فكر ميكنند

پيوندهاي زناشوئي هر چه زودتر تجديد و تبديل شود لذت بيشتري به كام زن و

مرد ميريزد ، اين فرضيه را تأييد ميكنند . آنكس كه ميگويد " عشق دوم

هميشه دلپذيرتر است " طرفدار همين فرضيه است . در اين فرضيه هم ارزش

اجتماعي كانون خانوادگي فراموش شده است و هم مسرت و صفا و صميميت و

سعادتي كه تنها در اثر ادامه پيوند زناشوئي و يكي شدن و يكي دانستن

دو

روح پيدا ميشود ناديده گرفته شده است . اين فرضيه ناپخته ترين و

ناشيانه ترين فرضيه ها در اين زمينه است .

2 - اينكه ازدواج يك پيمان مقدس است ، وحدت دلها و روحهاست و بايد

براي هميشه اين پيمان ثابت و محفوظ بماند و طلاق از قاموس اجتماع بشري

بايد حذف شود ، زن و شوهري كه با يكديگر ازدواج ميكنند ، بايد بدانند كه

جز مرگ چيزي آنها را از يكديگر جدا نميكند .

صفحه296

اين فرضيه همانست كه كليساي كاتوليك قرنهاست طرفدار آنست و بهيچ

قيمتي حاضر نيست از آن دست بردارد .

طرفداران اين فرضيه در جهان رو به كاهشند ، امروز جز در ايتاليا و در

اسپانياي كاتوليك باين قانون عمل نميشود . مكرر در روزنامه ها ميخوانيم

كه فرياد زن و مرد ايتاليائي از اين قانون بلند است و كوششها ميشود كه

قانون طلاق به رسميت شناخته شود و بيش از اين ازدواجهاي ناموفق بوضع

ملالت بار خود ادامه ندهند .

چندي پيش در يكي از روزنامه هاي عصر مقاله اي از روزنامه ديلي اكسپرس

تحت عنوان " ازدواج در ايتاليا يعني بندگي زن " ترجمه شده بود و من

خواندم . در آن مقاله نوشته بود : در حال حاضر بواسطه عدم وجود طلاق در

ايتاليا عملا افراد بسياري از مردم بصورت نامشروع روابط جنسي برقرار

ميكنند . طبق نوشته آن مقاله " در حال حاضر بيش از پنج ميليون نفر

ايتاليائي معتقدند كه زندگي آنها چيزي نيست جز گناه محض و روابط

نامشروع " .

در همان روزنامه ، از روزنامه فيگارو نقل كرده بود كه ممنوعيت طلاق

مشكل بزرگي براي مردم ايتاليا بوجود آورده است ، بسياري تابعيت ايتاليا

را به همين خاطر ترك كرده اند

، يك مؤسسه ايتاليائي اخيرا از زنان آن

كشور نظر خواسته است كه آيا اجراي مقررات طلاق بر خلاف اصول مذهبي است

يا نه ؟ 97 درصد از زنان باين پرسش پاسخ منفي داده اند " .

كليسا در نظر خود پافشاري ميكند و به تقدس ازدواج و لزوم استحكام هر

چه بيشتر آن استدلال ميكند .

صفحه297

تقدس ازدواج و لزوم استحكام و خلل ناپذير بودن آن مورد قبول است .

اما بشرطي كه عملا اين پيوند ميان زوجين محفوظ باقي مانده باشد . مواردي

پيش مي آيد كه سازش ميان زن و شوهر امكان پذير نيست ، در اينگونه موارد

نميتوان بزور قانون آنها را به هم چسباند و نام آن را پيوند زناشوئي

گذاشت ، شكست نظريه كليسا قطعي است ، بعيد نيست كليسا اجبارا در

عقيده خود تجديد نظر كند ، لهذا لزومي ندارد ما بيش از اين درباره نظر

كليسا و انتقاد از آن بحث كنيم .

3 - اينكه ازدواج از طرف مرد قابل فسخ و انحلال است و از طرف زن بهيچ

نحو قابل انحلال نيست . در دنياي قديم چنين نظري وجود داشته است ، ولي

امروز گمان نميكنم طرفداراني داشته باشد و بهر حال اين نظر نيز احتياجي

ببحث و انتقاد ندارد .

4 - اينكه ازدواج مقدس و كانون خانوادگي محترم است ، اما راه طلاق در

شرايط مخصوص براي هر يك از زوجين بايد باز باشد و راه خروجي زوج و زوجه

از اين بن بست بايد بيك شكل و يكجور باشد .

مدعيان تشابه حقوق زن و مرد در حقوق خانوادگي كه بغلط از آن به تساوي

حقوق تعبير ميكنند طرفدار اين فرضيه اند ، از نظر اين

گروه همان شرايط و

قيود و حدودي كه براي زن وجود دارد بايد براي مرد وجود داشته باشد و همان

راهها كه براي خروج مرد از اين بن بست باز ميشود عينا بايد براي زن باز

باشد و اگر غير از اين باشد ظلم و تبعيض و نارواست .

5 - اينكه ازدواج مقدس و كانون خانوادگي محترم و طلاق امر منفور و

مبغوضي است ، اجتماع موظف است كه علل وقوع

صفحه298

طلاق را از بين ببرد . در عين حال قانون نبايد راه طلاق را براي ازدواجهاي

ناموفق ببندد . راه خروج از قيد و بند ازدواج هم براي مرد بايد باز باشد

و هم براي زن ، اما راهي كه براي خروج مرد از اين بن بست تعيين مي شود با

راهي كه براي خروج زن تعيين ميشود دو تاست و از جمله مواردي كه زن و مرد

حقوق نامشابهي دارند طلاق است .

اين نظريه همان است كه اسلام ابداع كرده و كشورهاي اسلامي بطور ناقص (

نه بطور كامل ) از آن پيروي مي كنند .

صفحه299

طلاق ( 2 )
توضيحات

طلاق در عصر ما يك مشكله بزرگ جهاني است ، همه مينالند و شكايت

دارند ، آنانكه طلاق در قوانين شان بطور كلي ممنوع است از نبودن طلاق و

بسته بودن راه خلاص از ازدواجهاي ناموفق و نامناسب كه قهرا پيش مي آيد

مينالند . آنانكه بر عكس ، راه طلاق را بروي زن و مرد متساويا باز

كرده اند فريادشان از زيادي طلاقها و نا استواري بنيان خانواده ها با همه

عوارض و آثار نامطلوبي كه دارد به آسمان رسيده است ، و آنانكه حق طلاق

را تنها به مرد داده اند از دو ناحيه شكايت دارند :

1 - از ناحيه طلاقهاي ناجوانمردانه بعضي

از مردان كه پس از سالها پيوند

زناشوئي ناگهان هوس زن نو در دلشان پيدا ميشود و زن پيشين را كه عمر و

جواني و نيرو و سلامت خود را در خانه آنها صرف كرده و هرگز باور نمي كرده

كه روزي آشيانه گرم او را از او بگيرند با يك رفتن به محضر طلاق او را

دست خالي از آشيانه خود ميرانند .

صفحه300

2 - از ناحيه امتناعهاي ناجوانمردانه بعضي مردان ، از طلاق زنيكه اميد

سازش و زندگي مشترك ميان آنها وجود ندارد .

بسيار اتفاق ميافتد كه اختلافات زناشوئي به علل خاصي بجائي ميكشد كه

اميد رفع آنها از ميان ميرود ، تمام اقدامات براي اصلاح بي نتيجه ميماند

، تنفر شديد ميان زن و شوهر حكمفرما ميشود و آن دو عملا يكديگر را ترك

ميكنند و جدا از هم بسر ميبرند . در همچو وضعي هر عاقلي ميفهمد راه منحصر

بفرد اينستكه اين پيوند كه عملا بريده شده قانونا نيز بريده شود و هر كدام

از اينها همسر ديگري براي خود اختيار كند . اما بعضي از مردان براي اينكه

طرف را زجر بدهند و او را در همه عمر از برخورداري از زندگي زناشوئي

محروم كنند از طلاق خودداري ميكنند و زن بدبخت را در حال بلاتكليفي ( و به

تعبير قرآن : كالمعلقه ) نگهميدارند .

چون اينگونه افراد كه قطعا از اسلام و مسلماني جز نامي ندارند بنام اسلام

و به اتكاء قوانين اسلامي اين كارها را ميكنند ، اين شبهه براي بعضي كه با

عمق و روح تعليمات اسلامي آشنا نيستند پيدا شده كه آيا اسلام خواسته است

كار طلاق بهمين نحو باشد ! ؟

اينها با لحن اعتراض

ميگويند : آيا واقعا اسلام به مردان اجازه داده كه

گاهي بوسيله طلاق دادن و گاهي بوسيله طلاق ندادن هر نوع زجري كه دلشان

ميخواهد به زن بدهند و خيالشان هم راحت باشد كه از حق مشروع و قانوني

خود استفاده كرده و ميكنند .

ميگويند : مگر اين كار ظلم نيست ؟ اگر اين كار ظلم نيست ؟

صفحه301

پس ظلم چيست ؟ مگر شما نميگوئيد اسلام با ظلم بهر شكل و بهر صورت

مخالف است و قوانين اسلامي بر اساس عدل و حق تنظيم شده است ؟ اگر اين

كار ظلم است و قوانين اسلامي نيز بر اساس حق و عدالت تنظيم شده است

پس بگوئيد ببينيم اسلام براي جلوگيري از اينگونه ظلمها چه تدبيري

انديشيده است ؟

در ظلم بودن اينگونه كارها بحثي نيست و بعدا خواهيم گفت اسلام براي

اين جريانها تدابيري انديشيده و بحال خود نگذاشته است ، اما يك مطلب

ديگر هست كه نميتوان و از آن غافل بود و آن اينستكه راه جلوگيري از اين

ظلم و ستمها چيست ؟ آيا آن چيزي كه سبب شده اينگونه ظلمها صورت بگيرد

تنها قانون طلاق است و تنها با تغيير دادن قانون ميتوان جلو آنرا گرفت ؟

يا ريشه اين ظلمها را در جاي ديگر بايد جست و جو كرد و تغيير قانون نيز

نميتواند جلو آنها را بگيرد ؟

فرقي كه ميان نظر اسلام و برخي نظريات ديگر در حل مشكلات اجتماعي هست

اينست كه بعضي تصور ميكنند همه مشكلات را با وضع و تغيير قانون مي توان

حل كرد . اسلام باين نكته توجه دارد كه قانون فقط در دائره روابط خشك و

قراردادي افراد بشر ميتواند مؤثر

باشد . اما آنجا كه پاي روابط عاطفي و

قلبي در ميان است تنها از قانون كار ساخته نيست ، از علل و عوامل ديگر

و از تدبير ديگر نيز بايد استفاده كرد .

ما ثابت خواهيم كرد كه اسلام در اين مسائل در حدودي كه قانون ميتوانسته

مؤثر باشد از قانون استفاده كرده است و از اينجهت كوتاهي نكرده است .

صفحه302

طلاقهاي ناجوانمردانه

نخست درباره مشكله اول امروز ما ، يعني طلاقهاي ناجوانمردانه بحث

ميكنيم :

اسلام با طلاق سخت مخالف است ، اسلام ميخواهد تا حدود امكان طلاق صورت

نگيرد ، اسلام طلاق را بعنوان يك چاره جوئي در مواردي كه چاره منحصر به

جدائي است تجويز كرده است . اسلام مرداني را كه مرتب زن ميگيرند و طلاق

ميدهند و به اصطلاح " مطلاق " ميباشند دشمن خدا ميداند در كافي مينويسد

" رسول خدا بمردي رسيد و از او پرسيد : با زنت چه كردي ؟

گفت - او را طلاق دادم .

فرمود - آيا كار بدي از او ديدي ؟

گفت - نه ، كار بدي هم از او نديدم .

قضيه گذشت و آن مرد بار ديگر ازدواج كرد . پيغمبر از او پرسيد - زن

ديگر گرفتي ؟

گفت - بلي .

پس از چندي كه باز به او رسيد پرسيد :

- با اين زن چه كردي ؟

گفت - طلاقش دادم .

فرمود - كار بدي از او ديدي ؟

گفت - نه كار بدي هم از او نديدم .

اين قضيه نيز گذشت و آن مرد نوبت سوم ازدواج كرد . پيغمبر اكرم از او

پرسيد باز زن گرفتي ؟

گفت - بلي يا رسول الله .

صفحه303

مدتي گذشت و پيغمبر اكرم باو رسيد و

پرسيد :

- با اين زن چه كردي ؟

- اين را هم طلاق دادم .

- بدي از او ديدي ؟

- نه بدي از او نديدم .

رسول اكرم فرمود : خداوند دشمن ميدارد و لعنت ميكند مردي را كه دلش

مي خواهد مرتب زن عوض كند و زني را كه دلش ميخواهد مرتب شوهر عوض كند .

به پيغمبر اكرم خبر دادند كه ابوايوب انصاري تصميم گرفته زن خود ام

ايوب را طلاق دهد ، پيغمبر كه ام ايوب را ميشناخت و ميدانست طلاق ابو

ايوب بر اساس يك دليل صحيحي نيست فرمود: "« ان طلاق ام ايوب لحوب »

" يعني طلاق ام ايوب گناه بزرگ است .

ايضا پيغمبر اكرم فرمود جبرئيل آن قدر بمن درباره زن سفارش و توصيه

كرد كه گمان كردم طلاق زن جز در وقتي كه مرتكب فحشاء قطعي شده باشد

سزاوار نيست .

امام صادق از پيغمبر اكرم نقل كرده كه فرمود : " چيزي در نزد خدا

محبوبتر از خانه اي كه در آن پيوند ازدواجي صورت گيرد وجود ندارد و چيزي

در نزد خدا مبغوضتر از خانه اي كه در آن خانه پيوندي با طلاق بگسلد وجود

ندارد " امام صادق آنگاه فرمود اينكه در قرآن نام طلاق مكرر آمده و

جزئيات كار طلاق مورد عنايت و توجه قرآن واقع شده ، از آن است كه

خداوند جدائي را دشمن ميدارد .

طبرسي در مكارم الاخلاق از رسول خدا نقل كرده است كه

صفحه304

فرمود " ازدواج كنيد ولي طلاق ندهيد ، زيرا عرش الهي از طلاق بلرزه در

مي آيد " .

امام صادق فرمود هيچ چيز حلالي مانند طلاق مبغوض و منفور پيشگاه الهي

نيست . خداوند مردمان بسيار طلاق دهنده را دشمن ميدارد

.

اختصاص به روايات شيعه ندارد . اهل تسنن نيز نظير اينها را روايت

كرده اند . در سنن ابو داود از پيغمبر اكرم نقل ميكند " « ما احل الله

شيئا ابغض اليه من الطلاق » " يعني خداوند چيزي را حلال نكرده كه در عين

حال آنرا دشمن داشته باشد مانند طلاق .

مولوي در داستان معروف موسي و شبان ، اشاره به همين حديث نبوي ميكند

آنجا كه ميگويد :

تا تواني پا منه اندر فراق

ابغض الاشياء عندي الطلاق

آنچه در سيرت پيشوايان دين مشاهده ميشود اينست كه تا حدود امكان از

طلاق پرهيز داشته اند و لهذا طلاق از طرف آنها بسيار بندرت صورت گرفته

است و هر وقت صورت گرفته دليل معقول و منطقي داشته است . مثلا امام

باقر زني اختيار ميكند و آن زن خيلي مورد علاقه ايشان واقع ميشود . در

جرياني امام متوجه ميشود كه اين زن " ناصبيه " است . يعني با علي بن

ابيطالب عليه السلام دشمني ميورزد و بغض آنحضرت را در دل ميپروراند .

امام او را طلاق داد .

از امام پرسيدند تو كه او را دوست داشتي چرا طلاقش دادي ؟ فرمود :

نخواستم قطعه آتشي از آتشهاي جهنم در كنارم باشد .

صفحه305

شايعه بي اساس

در اينجا لازم است بيك شايعه بي اساس كه دست جنايتكار خلفاء عباسي

آنرا بوجود آورده و در ميان عموم مردم شهرت يافته ، اشاره مختصر بكنم :

در ميان عموم مردم شهرت يافته و در بسياري از كتابها نوشته شده كه امام

مجتبي فرزند برومند اميرالمؤمنين عليه السلام از كساني بوده كه زياد زن

ميگرفته و طلاق ميداده است . و چون ريشه اين شايعه تقريبا از يك قرن بعد

از

وفات امام بوده است بهمه جا پخش شده است و دوستان آن حضرت نيز

بدون تحقيق در اصل مطلب و بدون توجه باينكه اين كار از نظر اسلام يك كار

مبغوض و منفوري است و شايسته مردم عياش و غافل است نه شايسته مردي كه

يكي از كارهايش اين بود كه پياده به حج ميرفت ، متجاوز از بيست بار

تمام ثروت و دارائي خود را با فقرا تقسيم كرد و نيمي را خود برداشت و

نيم ديگر را به فقرا و بيچارگان بخشيد ، تا چه رسد بمقام اقدس امامت و

طهارت آنحضرت .

چنانكه ميدانيم در گردش خلافت از امويان به عباسيان ، عباسيان ، بني

الحسن يعني فرزند زادگان امام حسن با بني العباس همكاري داشتند . اما

بني الحسين يعني فرزند زادگان امام حسين كه در رأس آنها در آنوقت امام

صادق بود از همكاري با بني العباس خودداري كردند . بني العباس با اينكه

در ابتدا خود را تسليم و خاضع نسبت به بني الحسن نشان مي دادند و آنها را

از خود شايسته تر مي خواندند ، در پايان كار به آنها خيانت كردند و اكثر

آنها را با قتل و حبس از ميان بردند .

بني العباس براي پيشبرد سياست خود شروع كردند بتبليغ

صفحه306

عليه بني الحسن . از جمله تبليغات نارواي آنها اين بود كه گفتند

ابوطالب كه جد اعلاي بني الحسن و عموي پيغمبر است مسلمان نبود و كافر از

دنيا رفت و اما عباس كه عموي ديگر پيغمبر است وجد اعلاي ماست مسلمان

شد و مسلمان از دنيا رفت . پس ما كه اولاد عموي مسلمان پيغمبريم از بني

الحسن كه اولاد عموي كافر پيغمبرند براي خلافت شايسته تريم . در اينراه

پولها خرج كردند و قصه ها جعل كردند . هنوز هم كه هست گروهي از اهل تسنن

تحت تأثير همان تبليغات و اقدامات ، فتوا به كفر ابوطالب ميدهند . هر

چند اخيرا تحقيقاتي در ميان محققان اهل تسنن در اين زمينه بعمل آمده و

افق تاريخ ازين نظر روشنتر ميشود .

موضوع دومي كه بني العباس عليه بني الحسن عنوان كردند اين بود كه

گفتند نياي بني الحسن بعد از پدرش علي بخلافت رسيد . و اما چون مرد

عياشي بود و به زنان سرگرم بود و كارش زن گرفتن و زن طلاق دادن بود از

عهده برنيامد ، از معاويه كه رقيب سر سختش بود پول گرفت و سرگرم عياشي

و زن گرفتن و طلاق دادن شد و خلافت را بمعاويه واگذار كرد .

خوشبختانه محققان با ارزش عصر اخير در اين زمينه تحقيقاتي كرده و ريشه

ايندروغ را پيدا كرده اند . ظاهرا اول كسي كه اين سخن از او شنيده شده

است قاضي انتصابي منصور دوانيقي بوده كه به امر منصور مأمور بوده اين

شايعه را بپراكند . بقول يكي از مورخان : اگر امام حسن اينهمه زن گرفته

است پس فرزندانش كجا هستند ؟ ! چرا عدد فرزندان امام اينقدر كم بوده

است . امام كه عقيم نبوده و از طرفي رسم جلوگيري با سقط جنين هم كه

معمول نبوده است .

صفحه307

من از ساده دلي بعضي از ناقلان حديث شيعي مذهب تعجب ميكنم كه از طرفي

از پيغمبر اكرم و ائمه اطهار اخبار و احاديث بسيار زيادي روايت ميكنند

كه خداوند دشمن ميدارد يا لعنت ميكند ، مردمان بسيار طلاق را ، پشت سرش

مينويسند : امام حسن مرد

بسيار طلاقي بوده . اين اشخاص فكر نكرده اند كه

يكي از سه راه را بايد انتخاب كنند . يا بگويند طلاق عيب ندارد و خداوند

مرد بسيار طلاق را دشمن نميدارد ، يا بگويند امام حسن مرد بسيار طلاق نبوده

است ، يا بگويند العياذ بالله امام حسن پا بند دستورهاي اسلام نبوده است

، اما اين آقايان محترم از يكطرف احاديث مبغوضيت طلاق را صحيح و معتبر

ميدانند و از طرف ديگر نسبت بمقام قدس امام حسن خضوع و تواضع ميكنند و

از طرف ديگر نسبت بسيار طلاقي را براي امام حسن نقل ميكنند و بدون اينكه

انتقاد كنند از آن ميگذارند .

بعضي كار را به آنجا كشانيده اند كه گفته اند اميرالمؤمنين علي عليه السلام

از اين كار فرزندش ناراحت بود . در منبر بمردم اعلام كرد كه بپسرم حسن

زن ندهيد زيرا دختران شما را طلاق ميدهد . اما مردم جواب دادند ما افتخار

داريم كه دختران مان همسر فرزند عزيز پيغمبر بشود . او دلش خواست

نگهميدارد و اگر دلش نخواست طلاق ميدهد .

شايد بعضي ها موافقت دختران و فاميل دختران را بطلاق براي اينكه

مبغوضيت و منفوريت طلاق از ميان برود كافي بشمارند خيال كنند طلاق آنوقت

منفور است كه طرف راضي نباشد ، اما در مورد زنيكه مايل است بافتخاري

نائل گردد و چند صباحي با مرد مايه افتخارش زندگي كند طلاق مانعي ندارد .

صفحه308

اما چنين نيست ، رضايت پدران دختران بطلاق و همچنين رضايت خود دختران

بطلاق از مبغوضيت طلاق نميكاهد ، زيرا آنچه اسلام ميخواهد اينستكه ازدواج

پايدار و كانون خانوادگي استوار بماند ، تصميم زوجين بجدائي تأثير زيادي

در اين جهت ندارد .

اسلام كه طلاق

را مبغوض و منفور شناخته تنها بخاطر زن و براي تحصيل

رضايت زن نبوده است كه با رضايت زن و فاميل زن مبغوضيتش از ميان برود .

علت اينكه موضوع امام حسن را طرح كردم ، گذشته از اينكه يك تهمت

تاريخي را از يك شخصيت تاريخي در هر فرصتي بايد رفع كرد ، اينست كه

بعضي از خدا بي خبران ممكن است اين كار را بكنند و بعد هم امام حسن را

به عنوان دليل و سند براي خود ذكر كنند .

بهرحال آنچه ترديد در آن نيست اينست كه طلاق و جدائي زوجين في حد ذاته

از نظر اسلام مبغوض و منفور است .

چرا اسلام طلاق را تحريم نكرد ؟

در اينجا يك سؤال مهم پيش مي آيد و آن اينكه اگر طلاق تا اين اندازه

مبغوض است كه خداوند مرد اين كاره را دشمن ميدارد ، پس چرا اسلام طلاق

را تحريم نكرده است ؟ چه مانعي داشت كه اسلام طلاق را تحريم كند و فقط در

موارد خاص و معيني آنرا مجاز بشمارد ؟ بعبارت ديگر آيا بهتر نبود كه

اسلام براي طلاق شرائط قرار ميداد و تنها در صورت وجود آن شرائط بمرد

اجازه طلاق ميداد ؟ و چون طلاق مشروط بود قهرا جنبه قضائي

صفحه309

پيدا ميكرد . هر وقت مردي ميخواست زن خود را طلاق دهد مجبور بود اول

دليل خود را از نظر تحقق شرائط بمحكمه عرضه بدارد ، محكمه اگر دلائل او را

كافي ميدانست به او اجازه طلاق ميداد و الا نه .

اساسا معني اين جمله : " مبغوض ترين حلالها در نزد خدا طلاق است "

چيست ؟ طلاق اگر حلال است مبغوض نيست و اگر مبغوض است حلال نيست ،

مبغوض

بودن با حلال بودن ناسازگار است .

بعد از همه اينها آيا اجتماع ، يعني آن هيئتي كه بنام محكمه و غيره

نماينده اجتماع است ، حق دارد در امر طلاق كه ميگوئيد از نظر اسلام منفور

و مبغوض است اينقدر مداخله كند كه از تسريع در تصميم بطلاق جلوگيري كند

و آنقدر طلاق را بتأخير بيندازد كه مرد از تصميم خود پشيمان شود ، و يا بر

اجتماع ، يعني همان هيئت ، روشن شود كه ازدواج مورد نظر سازش پذير

نيست و بهتر اينست كه زناشوئي فسخ شود . . .

صفحه310

طلاق ( 3 )
اشاره

مطلب به اينجا رسيد كه طلاق از نظر اسلام سخت منفور و مبغوض است ،

اسلام مايل است پيمان ازدواج محكم و استوار بماند . آنگاه اين پرسش را

طرح كرديم : اگر طلاق تا اين اندازه مبغوض و منفور است چرا اسلام آنرا

تحريم نكرده است ؟ مگر نه اينستكه اسلام هر عملي را كه منفور ميداند ،

مانند شرابخواري و قمار بازي و ستمگري ، آنرا تحريم كرده است ؟ پس چرا

طلاق را يكباره تحريم نكرده و براي آن مانع قانوني قرار نداده است ؟ و

اساسا اين چه منطقي است كه طلاق ، حلال مبغوض است . اگر حلال است مبغوض

بودن چه معني دارد ؟ و اگر مبغوض است چرا حلال شده است ؟ اسلام از طرفي

مرد طلاق دهنده را زير نگاههاي خشم آلود خود قرار ميدهد ، از او تنفر و

بيزاري دارد ، از طرف ديگر وقتي كه مرد ميخواهد زن خود را طلاق دهد مانع

قانوني در جلو او قرار نمي دهد . چرا ؟

اين پرسش بسيار بجاست . همه رازها در همين نكته نهفته

صفحه311

است .

راز اصلي مطلب اينست كه زوجيت و زندگاني زناشوئي يك علقه

طبيعي است نه قراردادي ، و قوانين خاصي در طبيعت براي او وضع شده است

. اين پيمان با همه پيمانهاي ديگر اجتماعي از قبيل بيع و اجاره و صلح و

رهن و وكالت و غيره اين تفاوت را دارد كه آنها همه صرفا يك سلسله

قراردادهاي اجتماعي هستند ، طبيعت و غريزه در آنها دخالت ندارد و

قانوني هم از نظر طبيعت و غريزه براي آنها وضع نشده است . بر خلاف

پيمان ازدواج كه بر اساس يك خواهش طبيعي از طرفين كه باصطلاح مكانيسم

خاصي دارد بايد تنظيم شود .

از اينرو اگر پيمان ازدواج مقررات خاصي دارد كه با ساير عقود و

پيمانها متفاوت است نبايد مورد تعجب واقع شود .

قوانين فطرت در مورد ازدواج و طلاق

يگانه قانون طبيعي در اجتماع مدني قانون آزادي ، مساوات است . تمام

مقررات اجتماعي بايد بر اساس دو اصل آزادي و مساوات تنظيم شود ، نه

چيز ديگر . بر خلاف پيمان ازدواج كه در طبيعت جز اصل هاي آزادي و مساوات

قوانين ديگري نيز براي آن وضع شده است و چاره اي از رعايت و پيروي آن

قوانين نيست . طلاق مانند ازدواج قبل از هر قانون قراردادي در متن طبيعت

داراي قانون است . همانطوريكه در آغاز كار و وسط كار يعني در ازدواج

بايد رعايت قانون طبيعت بشود ( ما قسمتهائي تحت عنوان خواستگاري و مهر

و نفقه و مخصوصا تحت عنوان تفاوتهاي زن و مرد گفتيم ) در طلاق نيز كه

پايان كار است بايد آن قوانين رعايت شود سر بسر گذاشتن با طبيعت فائده

ندارد ، بقول " الكسيس كارل "

صفحه312

قوانين

حياتي و زيستي ، مانند قوانين ستارگان سخت و بيرحم و غير قابل

مقاومت است .

ازدواج ، وحدت و اتصال است ، و طلاق ، جدائي و انفصال . وقتي كه

طبيعت قانون جفتجوئي و اتصال زن و مرد را باينصورت وضع كرده است كه از

طرف يك نفر اقدام براي تصاحب است و از طرف نفر ديگر عقب نشيني براي

دلبري و فريبندگي ، احساسات يكطرف را بر اساس در اختيار گرفتن شخص

طرف ديگر و احساسات آن طرف ديگر را بر اساس در اختيار گرفتن قلب او

قرار داده است ، وقتي كه طبيعت ، پايه ازدواج را بر محبت و وحدت و

همدلي قرار داده نه بر همكاري و رفاقت ، وقتي كه طبيعت منظور خانوادگي

را بر اساس مركزيت جنس ظريفتر و گردش جنس خشن تر بگرد او قرار داده

است ، خواه ناخواه جدائي و انفصال و از هم پاشيدگي اين كانون و متلاشي

شدن اين منظومه را نيز تابع مقررات خاصي قرار ميدهد .

در مقاله 15 از يكي از دانشمندان نقل كرديم كه : " جفتجوئي عبارت

است از حمله براي تصرف در مردان و عقب نشيني براي دلبري و فريبندگي در

زنان . چون مرد طبعا حيوان شكاري است عملش تهاجمي و مثبت است و زن

براي مرد همچون جايزه اي است كه بايد آنرا بربايد ، جفتجوئي جنگ است و

پيكار و ازدواج تصاحب و اقتدار " .

پيماني كه اساسش بر محبت و يگانگي است نه بر همكاري و رفاقت ، قابل

اجبار و الزام نيست ، با زور و اجبار قانوني مي توان دو نفر را ملزم

ساخت كه با يكديگر همكاري كنند و

پيمان همكاري خود را بر اساس عدالت

محترم بشمارند و ساليان دراز

صفحه313

بهمكاري خود ادامه دهند . اما ممكن نيست با زور و اجبار قانوني دو نفر

را وادار كرد كه يكديگر را دوست داشته باشند نسبت به هم صميميت داشته

باشند . براي يكديگر فداكاري كنند ، هر كدام از آنها سعادت ديگري را

سعادت خود بداند .

اگر بخواهيم ميان دو نفر باين شكل رابطه محفوظ بماند بايد جز اجبار

قانوني ، تدابير عملي و اجتماعي ديگري بكار بريم .

مكانيسم طبيعي ازدواج كه اسلام قوانين خود را بر آن اساس وضع كرده اين

است كه زن در منظومه خانوادگي محبوب و محترم باشد . بنابراين اگر به

عللي زن از اين مقام خود سقوط كرد و شعله محبت مرد نسبت باو خاموش ، و

مرد نسبت باو بي علاقه شد ، پايه و ركن اساس خانوادگي خراب شده . يعني

يك اجتماع طبيعي بحكم طبيعت از هم پاشيده است . اسلام بچنين وضعي با

نظر تأسف مي نگرد ، ولي پس از آنكه مي بيند اساس طبيعي اين ازدواج متلاشي

شده است نمي تواند از لحاظ قانوني آنرا يك امر باقي و زنده فرض كند .

اسلام كوششها و تدابير خاصي بكار ميبرد كه زندگي خانوادگي از لحاظ طبيعي

باقي بماند ، يعني زن در مقام محبوبيت و مطلوبيت و مرد در مقام طلب و

علاقه و حضور بخدمت باقي بماند .

توصيه هاي اسلام بر اينكه زن حتما بايد خود را براي شوهر خود بيارايد ،

هنرهاي خود را در جلوه هاي تازه براي شوهر به ظهور برساند ، رغبتهاي جنسي

او را اشباع كند و با پاسخ منفي دادن بتقاضاهاي او در او ايجاد عقده و

ناراحتي روحي

نكند ، و از آن طرف بمرد توصيه كرده به زن خود محبت و

مهرباني كند ، باو اظهار عشق و علاقه نمايد . محبت خود را كتمان نكند . و

صفحه314

همچنين تدابير اسلام مبني بر اينكه التذاذات جنسي محدود به محيط خانوادگي

باشد ، اجتماع بزرگ محيط كار و فعاليت باشد نه كانون التذاذات جنسي ،

توصيه هاي اسلام مبني بر اينكه برخوردهاي زنان و مردان در خارج از كادر

زناشوئي لزوما و حتما بايد پاك و بي آلايش باشد ، همه و همه براي

اينستكه اجتماعات خانوادگي از خطرات از هم پاشيدگي مصون و محفوظ بمانند .

مقام طبيعي مرد ، در حيات خانوادگي

از نظر اسلام منتهاي اهانت و تحقير براي يك زن اينست كه مرد بگويد من

ترا دوست ندارم ، از تو تنفر دارم ، و آنگاه قانون بخواهد بزور و اجبار

آن زن را در خانه آنمرد نگهدارد . قانون ميتواند اجبارا زن را در خانه

مرد نگهدارد ، ولي قادر نيست زن را در مقام طبيعي خود در محيط زناشوئي ،

يعني مقام محبوبيت و مركزيت نگهداري كند . قانون قادر است مرد را

مجبور به نگهداري از زن و پرداخت نفقه و غيره بكند ، اما قادر نيست مرد

را در مقام و مرتبه يك فداكار و بصورت يك نقطه " گردان " در گرد يك

نقطه مركزي نگهدارد .

از اين رو هر زمان كه شعله محبت و علاقه مرد خاموش شود ازدواج از نظر

طبيعي مرده است .

اينجا پرسش ديگري پيش مي آيد و آن اينكه اگر اين شعله از ناحيه زن

خاموش بشود چطور ؟ آيا حيات خانوادگي با از ميان رفتن علاقه زن بمرد

باقي است يا از ميان ميرود ؟ اگر باقي

است چه فرقي ميان زن و مرد است

كه سلب علاقه مرد موجب پايان حيات خانوادگي ميشود و سلب علاقه زن موجب

پايان اين حيات

صفحه315

نميشود ؟ و اگر با سلب علاقه زن نيز حيات خانوادگي پايان مي يابد پس در

صورتيكه زن از مرد سلب علاقه كند بايد ازدواج را پايان يافته تلقي كنيم و

به زن هم مثل مرد حق طلاق بدهيم .

جواب اينست كه حيات خانوادگي وابسته است به علاقه طرفين نه يك طرف

. تنها چيزي كه هست روانشناسي زن و مرد در اين جهت متفاوت است و ما

در مقالات گذشته با استناد به تحقيقات دانشمندان آنرا بيان كرديم .

طبيعت علائق زوجين را به اين صورت قرار داده است كه زن را پاسخ دهنده

بمرد قرار داده است . علاقه و محبت اصيل و پايدار زن همانست كه بصورت

عكس العمل به علاقه و احترام يك مرد نسبت باو بوجود مي آيد . از اينرو

علاقه زن به مرد معلول علاقه مرد به زن و وابسته باوست .

طبيعت ، كليد محبت طرفين را در اختيار مرد قرار داده است ، مرد است

كه اگر زن را دوست بدارد و نسبت باو وفادار بماند زن نيز او را دوست

ميدارد و نسبت باو وفادار ميماند . بطور قطع زن طبعا از مرد وفادارتر

است ، و بي وفائي زن عكس العمل بي وفائي مرد است .

طبيعت كليد فسخ طبيعي ازدواج را بدست مرد داده است ، يعني اين مرد

است كه با بي علاقگي و بي وفائي خود نسبت به زن او را نيز سرد و بي علاقه

ميكند . بر خلاف زن كه بي علاقگي اگر از او شروع

شود تأثيري در علاقه مرد

ندارد بلكه احيانا آنرا تيزتر ميكند . از اينرو بيعلاقگي مرد منجر به بي

علاقگي طرفين ميشود ، ولي بي علاقگي زن منجر به بي علاقگي طرفين نميشود .

سردي و خاموشي علاقه مرد ، مرگ ازدواج و پايان حيات خانوادگي است ، اما

سردي و خاموشي علاقه زن به مرد آنرا بصورت مريضي نيمه جان در مي آورد كه

اميد بهبود و شفا دارد . در صورتي كه

صفحه316

بي علاقگي از زن شروع شود مرد اگر عاقل و وفادار باشد ميتواند با ابراز

محبت و مهرباني علاقه زن را باز گرداند و از اين كار براي مرد اهانت

نيست كه محبوب رميده خود را بزور قانون نگهدارد تا تدريجا او را رام

كند ، ولي براي زن اهانت و غير قابل تحمل است كه براي حفظ حامي و

دلباخته خود بزور و اجبار قانون متوسل شود .

البته اين در صورتي است كه علت بي علاقگي زن فساد اخلاق و ستمگري مرد

نباشد . اگر مرد ستمگري آغاز كند و زن بخاطر ستمگري و اضرار مرد باو بي

علاقه گردد مطلب ديگري است و ما جداگانه آنجا كه درباره مسئله دوم اين

بحث يعني خودداريهاي ناجوانمردانه از طلاق بحث ميكنيم درباره آن بحث

خواهيم كرد و خواهيم گفت كه بمرد اجازه داده نخواهد شد كه سوء استفاده

كند و زوجه را براي اضرار و ستمگري نگهدارد .

بهرحال تفاوت زن و مرد در اينست كه مرد به شخص زن نيازمند است و زن

به قلب مرد . حمايت و مهرباني قلبي مرد آنقدر براي زن ارزش دارد كه

ازدواج بدون آن براي زن قابل تحمل نيست .

نظر يك بانوي روانشناس

در شماره

113 زن روز مقاله اي از يك كتاب بنام " روانشناسي مادران "

بقلم يك بانوي فرانسوي بنام " بئاتريس ماريو " درج شده بود . اين

خانم طبق مندرجات آن مقاله دكتر در روانشناسي است ، روانشناس و

روانكاو مخصوص بيمارستانهاي پاريس است و خودش نيز مادر است و سه

فرزند دارد .

صفحه317

در قسمتهائي از اينمقاله ، نيازمنديهاي يك زن در حاليكه باردار يا

بچه دار است به محبت و مهرباني شوهر بخوبي تشريح شده است . ميگويد "

از وقتيكه يك زن حس ميكند كه بزودي بچه دار خواهد شد شروع ميكند

بنگريستن ، جستجو كردن و بو كشيدن بدن و اندام خود ، مخصوصا اگر بچه

اولش باشد . اين حالت كنجكاوي بسيار شديد است ، درست مثل اين كه زن

با خود بيگانه است ، ميخواهد وجود خويشتن را كشف كند ، وقتي كه زن

نخستين ضربه هاي كوچولوي بچه اش را در شكم خويش احساس كرد شروع ميكند

بگوش دادن بهمه صداهاي اندام خود ، حضور موجود ديگري در بدن زن چنان

سعادت و خوشحالي باو ميدهد كه كم كم ميل به انزوا و تنهائي پيدا ميكند و

از دنياي خارج قطع ارتباط ميكند ، زيرا ميخواهد با كوچولوئي كه هنوز

بدنيا نيامده است خلوت كند . . . .

مردها در روزهاي آبستني همسرانشان وظايف بسيار مهمي بعهده دارند و

متأسفانه هميشه از انجام اين وظايف شانه خالي مي كنند . ما در آينده نياز

دارد كه حس كند شوهرش او را ميفهمد دوست دارد و پشتيبان او است وگرنه

وقتي ديد كه شكمش بالا آمده است ، زيبائيش لطمه خورده ، حالت استفراغ

دارد و از زايمان ميترسد ، همه اين ناراحتي ها را بحساب شوهرش

خواهد

گذاشت كه او را آبستن ساخته است . . . مرد وظيفه دارد كه در ماههاي

آبستني بيشتر از پيش در كنار زنش باشد ، خانواده به پدري مهربان نياز

دارد تا زن و بچه ها بتوانند از همه مشكلات و شاديها و اندوه هاي خود با او

حرف بزنند . حتي اگر حرفهايشان بي معني يا خسته كننده باشد ، زن آبستن

خيلي نيازمند آن است كه

صفحه318

از بچه اش با او حرف بزنند . تمام غرور و افتخار يك زن مادر شدن اوست

، و وقتي احساس كند كه شوهرش نسبت بكودكي كه او بزودي بدنيا خواهد

آورد بي اعتنا است ، اين احساس غرور و افتخار جايش را به احساس

حقارت و بيهودگي ميدهد ، از مادر بودن بيزار ميشود و آبستني برايش معني

يك " احتضار " پيدا ميكند . ثابت شده است كه چنين زناني دردهاي

آبستني را خيلي بدشواري تحمل ميكنند . . . رابطه مادر و فرزند يك رابطه

دو نفري نيست ، بلكه يك رابطه سه نفري است : مادر كودك پدر ، و پدر

حتي اگر غايب باشد ( زن را طلاق داده باشد ) در زندگي دروني مادر ، در

تخيلات و تصورات او ، و نيز در احساس مادري نقش اساسي دارد . . . "

اينها بود سخنان يك بانوي دانشمند كه هم روانشناس است و هم مادر .

بنياني كه بر اساس عواطف بنا شده است

اكنون درست فكر كنيد موجودي كه تا اين اندازه به عواطف و علائق قلبي و

حمايت و مهرباني موجود ديگر نيازمند است ، همه چيز را با عواطف و

مهرباني او ميتواند تحمل كند ، بدون عواطف و مهربانيهاي او حتي فرزند

براي او مفهوم درستي ندارد

، موجودي كه به قلب و احساسات موجود ديگر

نيازمند است نه تنها بوجود او ، چگونه ممكن است با زور قانون او را به

آن موجود ديگر كه نامش مرد است چسبانيد ؟

آيا اين اشتباه نيست كه ما از طرفي موجبات بلهوسي و بي علاقگي مردان

را نسبت بهمسرانشان فراهم كنيم و زمينه هاي

صفحه319

هوسراني را هر روز فراهم تر سازيم و آنگاه بخواهيم با زور قانون آنها را

بمردان متصل كنيم و به اصطلاح به ريش مردان بچسبانيم ؟ اسلام كاري كرده كه

مرد عملا زن را بخواهد و دوستدار او باشد ، اسلام هرگز نخواسته كه بزور زن

را بمرد بچسباند .

بطور كلي هر جا كه پاي علاقه و ارادت و اخلاص در ميان باشد و اين امور

پايه و ركن كار محسوب شوند جاي اجبار قانوني نيست . ممكن است جاي

تأسف باشد ولي جاي اجبار و الزام و اكراه نيست .

مثالي ذكر كنم - ميدانم كه در نماز جماعت عدالت امام و اعتقاد

مأمومين بعدالت او شرط است . ارتباط و اجتماع امام و مأمومين ارتباط و

اجتماعي است كه بر اساس عدالت امام و ارادت و علاقه و اخلاص مأمومين

استوار شده است . قلب و احساسات ركن اساسي اين ارتباط و اجتماع است .

بهمين دليل اين اجتماع و ارتباط اجبار بردار و الزام بردار نيست . قانون

نميتواند ضامن بقاء و ادامه آن باشد . اگر مأمومين نسبت بامام جماعت

خود بي علاقه گردند و اراده و اخلاصشان سلب گردد اين ارتباط و اجتماع طبعا

از هم پاشيده است خواه سلب اراده و علاقه و اخلاص مأمومين از امام بجا

باشد يا بيجا . فرضا امام جماعت داراي

عاليترين درجه عدالت و تقوا و

صلاحيت باشد نميتوان مأمومين را مجبور به اقتدا كرد . مضحك است اگر

امام جماعتي به دادگستري عرض حال بدهد چرا مردم بمن ارادت ندارند ؟ چرا

مردم بمن اعتقاد ندارند ؟ و بالاخره چرا مردم بمن اقتدا نميكنند ؟ بلكه

منتهاي اهانت بمقام يك امام جماعت اينست كه مردم را با قوه جبريه

باقتداء به او وادار كنند .

صفحه320

همچنين است رابطه انتخاب كنندگان و نمايندگان . اين ارتباط نيز يك

ارتباطي است كه بر اساس علاقه و عقيده و ايمان بايد استوار باشد . قلب

و احساسات ركن اين ارتباط و اجتماع است . مردم بايد معتقد و علاقمند و

مؤمن باشند به نماينده اي كه انتخاب ميكنند . حالا اگر مردمي شخصي را

انتخاب نكنند نميتوان و نبايد مردم را به انتخاب او مجبور كرد هر چند

آن مردم در اشتباه باشند و شخص مورد نظر در منتهاي صلاحيت ، و واجد

شرائط باشد . زيرا طبيعت انتخاب كردن و رأي دادن با اجبار ناسازگار

است و چنين شخصي نميتواند به استناد صلاحيت خود به دادگاه شكايت كند كه

چرا مردم مرا كه چنين و چنانم انتخاب نميكنند .

كاري كه در اين قبيل موارد بايد انجام داد اينست كه سطح فكر مردم بالا

برده شود . تربيت آنها بشكل صحيح در آيد تا اينكه در وقتي كه مي خواهند

فريضه ديني خود را ادا كنند عادلهاي واقعي را پيدا كنند و به آنها ارادت

بورزند و اقتدا كنند ، و وقتي كه ميخواهند فريضه اجتماعي خود را ادا كنند

افراد صلاحيت دار را پيدا كنند و از روي ميل و علاقه به آنها رأي بدهند و

اگر احيانا مردم پس از مدتي

ارادت ، تغيير عقيده دادند و بسوي كس ديگر

رفتند و بي جهت هم اينكار را كردند ، جاي تأسف و تأثر هست ، اما جاي

اجبار و اكراه و دخالت زور نيست .

فريضه خانوادگي نيز درست مانند همان فريضه ديني و فريضه اجتماعي است

. پس عمده اينست كه بدانيم اسلام زندگي خانوادگي را يك اجتماع طبيعي

ميداند و براي اين اجتماع طبيعي يك مكانيسم مخصوص تشخيص داده است ، و

رعايت آن مكانيسم را لازم و غير قابل تخلف دانسته است .

صفحه321

بزرگترين اعجاز اسلام در تشخيص اين مكانيسم است . علت اينكه دنياي

غرب نتوانسته است بر مشكلات خانوادگي فائق آيد و هر روز مشكلي بر

مشكلات آن افزوده است عدم توجه بهمين جهت است . اما خوشبختانه

تحقيقات علمي تدريجا آنرا روشن ميكند . من مانند اين آفتاب عالمتاب

روشن مي بينم كه دنياي غرب در پرتو علم تدريجا اصول اسلامي را در مقررات

خانوادگي خواهد پذيرفت . و البته من هرگز تعليمات متين و نوراني اسلام

را با آنچه باين نام در دست مردم است يكي نمي دانم .

آنچه بنيان خانوادگي را استوار مي سازد بيش از تساوي است

آنچه دنياي غرب در حال حاضر خود را فريفته آن نشان ميدهد " تساوي "

است . غافل از آنكه مسئله تساوي را در چهارده قرن پيش اسلام حل كرده

است . در مسائل خانوادگي كه نظام خاصي دارد چيزي بالاتر از " تساوي "

وجود دارد . طبيعت در اجتماع مدني فقط قانون تساوي را وضع كرده و گذشته

ولي در اجتماع خانوادگي جز تساوي قوانين ديگري نيز وضع كرده است . تساوي

به تنهائي كافي نيست كه روابط خانوادگي را تنظيم كند . ساير قوانين

طبيعت را

در اجتماع خانوادگي بايد شناخت .

تساوي در فساد

متأسفانه كلمه تساوي بواسطه تكرار و تلقين زياد خاصيت اصلي خودشرا از

دست داده است . كمتر فكر ميكنند كه مقصود از تساوي ، تساوي در حقوق

است . خيال ميكنند همين قدر كه مفهوم " تساوي " در يك موردي صدق كرد

كار تمام است . بعقيده

صفحه322

اين بي خبران ، در گذشته مردها به زنها زور ميگفتند ، اما امروز چون آنها

نيز بمردها زور مي گويند ، پس همه چيز درست شد ، زيرا تساوي در زورگوئي

برقرار شده است . در گذشته در حدود ده درصد ازدواجها از ناحيه مردها

منجر بطلاق و جدائي ميشد ، اما حالا در بعضي نقاط جهان چهل درصد ازدواجها

منجر بطلاق ميشود و نيمي از اين طلاق ها را زنها بوجود مي آورند ، پس جشن

بگيريم ، و شادي كنيم زيرا " تساوي " كامل حكم فرما است . در گذشته

فقط مردها بودند كه به زنها خيانت ميكردند ، مردها بودند كه پابند عفت

و تقوي نبودند ، اما امروز بحمدالله زنها نيز خيانت ميكنند ، پابند عفت

و تقوا نيستند ، چه از اين بهتر ؟ زنده باد تساوي ، مرگ بر تفاوت . در

گذشته مردها مظهر بي رحمي و قساوت بودند ، مردها بودند كه با داشتن چند

كودك دلبند ، زن و فرزند را رها كرده بدنبال معشوقه نو ميرفتند ، امروز

زنان ديرينه پيوند نيز پس از سالها زناشوئي و داشتن چند كودك در اثر

يك آشنائي در مجلس رقص با يك مرد ديگر ، با كمال قساوت و بيرحمي

خانه و آشيانه را رها ميكنند و بدنبال هوس دل خود ميروند ، به به

، چه

از اين بالاتر ؟ زن و مرد در يكپايه قرار گرفتند و " تساوي " برقرار شد .

اينست كه بجاي درمان دردهاي بي پايان اجتماع و بجاي اصلاح نقاط ضعف

مردان و زنان ، و استوار ساختن كانون خانوادگي ، روز بروز پايه كانون

خانوادگي را سست تر و متزلزل تر ميكنيم ، در عوض رقص و پايكوبي ميكنيم

كه بحمداله هر چه هست بسوي تساوي مي رويم . بلكه تدريجا زنها در فساد و

انحراف و قساوت و بيرحمي از مردان گوي سبقت ميربايند .

صفحه323

از آنچه گفته شد معلوم شد كه چرا اسلام با اينكه طلاق را مبغوض و منفور

ميداند مانع قانوني در جلو آن قرار نميدهد . معلوم شد معني حلال مبغوض

چيست ؟ چطور مي شود يك چيز هم حلال باشد و هم بي نهايت منفور و مبغوض .

صفحه324

طلاق ( 4 )
توضيحات

از بحثهاي پيش معلوم شد اسلام با طلاق و انحلال كانون خانوادگي نظر

مخالف دارد ، آنرا دشمن ميدارد ، انواع تدابير اخلاقي و اجتماعي براي حفظ

اين كانون از خطر انحلال بكار برده است ، براي جلوگيري از وقوع طلاق بهر

وسيله اي متوسل شده و از هر سلاحي استفاده كرده است ، جز وسيله زور و سلاح

قانون .

اسلام با اينجهت كه از زور و سلاح قانون براي جلوگيري مرد از طلاق

استفاده شود و زن با زور قانون در خانه مرد بماند مخالف است ، آنرا با

مقام و موقعي كه زن بايد در محيط خانواده داشته باشد مغاير مي داند ، زيرا

ركن اساسي زندگي خانوادگي احساسات و عواطف است و آنكس كه بايد

احساسات و عواطف زناشوئي را دريافت و جذب كند تا بتواند بنوبه خود

بفرزندان خود مهر و

محبت بپاشد زن است . بي مهري شوهر و خاموش شدن

شعله احساسات شوهري او نسبت به زن محيط خانوادگي را سرد و تاريك ميكند

. زيرا حتي احساسات

صفحه325

مادرانه يك زن نسبت بفرزندان بستگي زيادي دارد به احساسات شوهر درباره

او . بقول خانم بئاتريس ماربو كه قسمتي از گفتار او را در مقاله پيش

نقل كرديم احساسات مادري غريزه نيست ، باين معني كه چنين نيست كه

بهرحال مادر مقاديري احساسات ثابت و غير قابل كاهش و افزايش نسبت

بفرزندان خود داشته باشد ، و برخورداري او از عواطف شوهر تأثير فراواني

در احساسات مادري او دارد .

نتيجه اينكه وجود زن بايد از وجود مرد عواطف و احساسات بگيرد تا

بتواند فرزندان را از سرچشمه فياض عواطف خود سيراب كند .

مرد مانند كوهسار است و زن بمنزله چشمه و فرزندان بمنزله گلها و

گياهها . چشمه بايد باران كوهساران را دريافت و جذب كند تا بتواند آنرا

بصورت آب صاف و زلال بيرون دهد و گلها و گياهها و سبزه ها را شاداب و

خرم نمايد . اگر باران به كوهساران نبارد يا وضع كوهسار طوري باشد كه

چيزي جذب زمين نشود ، چشمه خشك و گلها و گياهها ميميرند .

پس همانطوريكه ركن حيات دشت و صحرا ، باران و بالاخص باران كوهستاني

است ، ركن حيات خانوادگي احساسات و عواطف مرد نسبت به زن است . از

اين عواطف است كه هم زندگي زن و هم زندگي فرزندان صفا و جلا و خرمي

ميگيرد .

وقتي كه احساسات و عواطف مرد نسبت به زن اينچنين وضع و موقعي در روح

زندگي خانوادگي دارد ، چگونه ممكنست از قانون بعنوان يك سلاح

و يك

تازيانه عليه مرد استفاده كرد ؟

اسلام با طلاقهاي ناجوانمردانه ، يعني با اينكه مردي پس از

صفحه326

امضاء پيمان زناشوئي ، و احيانا مدتي زندگي مشترك ، به خاطر هوس زن نو

يا يك هوس ديگر زن پيشين را از خود براند ، سخت مخالف است ، اما راه

چاره از نظر اسلام اين نيست كه " ناجوانمرد " را مجبور به نگهداري زن

كند ، اينچنين نگهداري با قانون طبيعي زندگي خانوادگي مغايرت دارد .

اگر زن با زور قانون و قوه مجريه بخواهد بخانه شوهر برگردد ، ميتواند

آن خانه را اشغال نظامي كند ، اما نميتواند بانوي آن خانواده و رابطه

جذب احساسات از شوهر و دفع احساسات بفرزندان بوده باشد ، و هم

نميتواند وجدان نيازمند به مهر خود را اشباع و اقناع نمايد .

اسلام كوششها كرده كه ناجوانمردي و طلاقهاي ناجوانمردانه از ميان برود و

مردان جوانمردانه از زنان نگهداري و پذيرائي كنند . ولي اسلام بر خود

بعنوان يك قانونگذار ، و بر زن بعنوان مركز منظومه خانوادگي و رابط جذب

و دفع احساسات ، نمي پسندد كه زن را به زور و اجبار در نزد مرد ناجوانمرد

نگهداري كند .

آنچه اسلام كرده است درست نقطه مقابل كاري است كه غرب و غرب پرستان

كرده و ميكنند . اسلام با عوامل ناجوانمردي و بي وفائي و هوسبازي سخت

نبرد ميكند اما حاضر نيست زن را بزور به ناجوانمرد و بي وفا بچسباند .

اما غربيان و غرب پرستان روزبروز بر عوامل ناجوانمردي و بي وفائي و

هوسبازي مرد ميافزايند آنگاه ميخواهند زن را بزور بمرد هوسباز و بي وفا و

ناجوانمرد بچسبانند . . .

تصديق ميفرمائيد كه اسلام با

اينكه ناجوانمردان را بهيچوجه

صفحه327

در نگهداري زن مجبور نكرده و آنها را آزاد گذاشته است و همه مساعي خود

را در راه زنده نگهداشتن روح انسانيت و جوانمردي بكار برده است ، عملا

توانسته است بميزان بسيار قابل توجهي از طلاقهاي ناجوانمردانه بكاهد . در

صورتيكه ديگران كه توجهي به اينمسائل ندارند و همه سعادتها را از زور و

سر نيزه طلب مي كنند موفقيتهاي بسيار كمتري در اين زمينه داشته اند ،

گذشته از طلاق هائيكه به تقاضاي زنان در اثر ناسازگاري و بقول مجله

نيوزويك بخاطر " كامجوئي " زنان صورت ميگيرد ، طلاقهائيكه بوسيله

بوالهوسي مردان در آنجاها صورت گرفته و ميگيرد از آنچه در ميان ما صورت

ميگيرد بسي افزونتر است .

طبيعت صلح خانوادگي با ساير صلحها جدا است

بطور قطع در ميان زن و مرد بايد صلح و سازش برقرار باشد . اما صلح و

سازشي كه در زندگي زناشوئي بايد حكمفرما باشد با صلح و سازشي كه ميان دو

همكار ، دو شريك ، دو همسايه ، دو دولت مجاور و هم مرز بايد برقرار

باشد تفاوت بسيار دارد .

صلح و سازش در زندگي زناشوئي نظير صلح و سازشي است كه ميان پدران و

مادران با فرزندان بايد برقرار باشد كه مساوي است با گذشت و فداكاري و

علاقمندي بسرنوشت يكديگر و شكستن حصار دو گانگي ، و سعادت او را سعادت

خود دانستن و بدبختي او را بدبختي خود دانستن . بر خلاف صلح و سازش ميان

دو همكار يا دو شريك يا دو همسايه يا دو دولت مجاور .

اينگونه صلحها عبارت است از عدم تعرض و عدم تجاوز به حقوق يكديگر .

در ميان دو دولت متخاصم " صلح مسلح " هم كافي

صفحه328

است . اگر نيروي سومي دخالت كند

و نوار مرزي دو كشور را اشغال كند و

مانع تصادم نيروهاي دو كشور شود صلح برقرار شده است زيرا صلح سياسي جز

عدم تعرض و عدم تصادم مفهومي ندارد .

اما صلح خانوادگي غير از صلح سياسي است . در صلح خانوادگي عدم تجاوز

بحقوق يكديگر كافي نيست ، از صلح مسلح كاري ساخته نيست . چيزي بالاتر و

اساسي تر ضرورت دارد ، اتحاد و يگانگي و آميخته شدن روحها بايد تحقق

پذيرد ، همچنانكه در صلح و سازش ميان پدران و فرزندان نيز چيزي بالاتر از

عدم تعرض ضروري است . متأسفانه مغرب زمين به علل تاريخي و احيانا

منطقه اي ، با عواطف ( حتي در محيط خانوادگي ) بيگانه است ، صلح

خانوادگي از نظر غربي با صلح سياسي يا اجتماعي تفاوتي ندارد . غربي

همانطوريكه با تمركز نيرو در مرز دو كشور صلح برقرار مي كند ، مي خواهد با

تمركز قوه دادگستري در مرز حيات زن و مرد صلح برقرار كند ، غافل از

اينكه اساس زندگي خانوادگي برچيده شدن مرز است ، وحدت است ، بيگانه

شمردن هر نيروي ديگر است .

غرب پرستان بجاي اينكه مغرب زمين را به اشتباهاتش در مسائل خانوادگي

واقف كنند و به افتخارات خود بنازند ، چنان در همرنگ شدن با آنها سر

از پا نميشناسند كه خودشانرا هم فراموش كرده اند . اما اين خود گم كردن

ديري نخواهد پائيد و با زمانيكه مشرق زمين شخصيت خود را باز يابد و قلاده

بندگي غرب را پاره نمايد و به فكر مستقل و فلسفه مستقل زندگي خويش تكيه

كند فاصله زيادي نداريم .

در اينجا ذكر دو مطلب لازم است :

صفحه329

اسلام ، از هر عامل انصراف از طلاق استقبال مي كند

1 - ممكنست بعضي افراد از گفته هاي

پيش چنين نتيجه گيري كنند كه ما

مدعي هستيم براي طلاق مرد هيچگونه مانعي نبايد به وجود آورد ، همينكه مردي

تصميم به طلاق گرفت بايد راهرا از هر جهت بروي او باز گذاشت . خير ،

چنين نيست آنچه ما درباره نظر اسلام گفتيم فقط اين بود كه از زور و جبر

قانون نبايد به عنوان مانع در جلو مرد استفاده كرد .

اسلام از هر چيزي كه مرد را از طلاق منصرف كند استقبال مي كند ، اسلام

عمدا براي طلاق شرائط و مقرراتي قرار داده كه طبعا موجب تأخير افتادن طلاق

و غالبا موجب انصراف از طلاق مي گردد .

اسلام علاوه بر اينكه مجريان صيغه و شهود و ديگرانرا توصيه كرده كه با

كوششهاي خود مرد را از طلاق منصرف كنند ، طلاق را جز در حضور دو شاهد عادل

صحيح نميداند ، يعني همان دو نفري كه اگر بنا باشد طلاق در حضور آنها

صورت بگيرد بواسطه خاصيت عدالت و تقوي خود منتهاي سعي و كوشش را براي

ايجاد صلح و صفا ميان زن و مرد بكار ميبرند .

اما اينكه امروز معمول شده است كه مجري طلاق صيغه طلاق را در حضور دو

نفر عادل جاري ميكند كه زوجين را هرگز نديده و نمي شناسند و فقط اسمي از

زوجين در حضور آنها برده ميشود ، مطلب ديگري است و ربطي بنظر و هدف

اسلام ندارد ، معمول ميان ما اينست كه مجريان طلاق دو نفر عادل را پيدا

مي كنند و نام زوجين را در حضور آنها ميبرند . مثلا ميگويند : زوج ، احمد و

زوجه فاطمه ، من بوكالت از زوج زوجه را طلاق دادم . اما اين احمد و فاطمه

كيست ؟

آيا عدلين كه بعنوان شهود

صفحه330

صيغه طلاق را گوش مي كنند آنها را ديده اند ؟ آيا اگر روزي بناي شهادت شد

ميتوانند شهادت بدهند كه در حضور ما طلاق اين دو نفر بالخصوص جاري شده

است ؟ البته نه . پس اين چه جور شهادتي است ؟ من نمي دانم .

بهر حال يكي از اموري كه موجب انصراف مردان از طلاق ميگردد لزوم حضور

عدلين است ، اگر به صورت صحيحي عمل بشود . اسلام براي ازدواج كه آغاز

پيمان است حضور عدلين را شرط ندانسته است ، زيرا نميخواسته است عملا

موجبات تأخير افتادن كار خيري را فراهم كند . ولي براي طلاق با اينكه

پايان كار است حضور عدلين را شرط دانسته است .

همچنين اسلام در مورد ازدواج ، عادت ماهانه زن را مانع وقوع عقد قرار

نداده است ، اما آنرا مانع وقوع طلاق قرار داده است ، با اينكه چنانكه

ميدانيم عادت ماهانه زن چون مانع آميزش زناشوئي زن و مرد است با

ازدواج مربوط ميشود نه با طلاق كه فصل جدائي است و زن و مرد از آن به بعد

با هم كاري ندارند . قاعدتا ميبايست اسلام اجراء صيغه ازدواج را در حال

عادت ماهانه زن جايز نشمارد . زيرا ممكنست زن و مردي كه تازه بهم

ميرسند رعايت لزوم پرهيز در وقت عادت را نكنند ، بر خلاف طلاق كه فصل

جدائي است و عادت ماهانه در آن تأثير ندارد . ولي اسلام از آنجا كه

طرفدار " وصل " و مخالف " فصل " است ، زمان عادت را مانع صحت طلاق

قرار داده ، ولي مانع صحت عقد ازدواج قرار نداده است . در بعضي از

مواقع

سه ماه " تربص " لازم است تا اجازه صيغه طلاق داده شود .

بديهي است اين همه عائق و مانع ايجاد كردن به منظور اينست

صفحه331

كه در اينمدت ناراحتيها و عصبانيتهائي كه موجب تصميم به طلاق شده است

از ميان برود و زن و مرد بزندگي عادي خود برگردند .

بعلاوه ، آنجا كه كراهت از طرف مرد باشد و طلاق بصورت رجعي صورت گيرد

، مدتي را بنام " عده " براي مرد مهلت قرار داده كه مي تواند در آن

مدت رجوع كند .

اسلام به ملاحظه اينكه هزينه ازدواج و هزينه عده و نگهداري فرزندان را به

عهده مرد گذاشته است يك مانع عملي براي مرد تراشيده است . مردي كه

بخواهد زن خود را طلاق دهد و زن ديگر بگيرد ، بايد نفقه عده زن اول را

بدهد ، هزينه فرزنداني كه از او دارد بر عهده بگيرد ، براي زن نو مهر

قرار دهد ، و از نو زير بار هزينه زندگي او و فرزنداني كه بعدا از او

متولد مي شود برود .

اين امور به علاوه مسؤوليت سرپرستي كودكان بي مادر ، دورنماي وحشتناكي

از طلاق براي مرد مي سازد و خود به خود جلو تصميم او را به طلاق مي گيرد .

گذشته از همه اينها ، اسلام آنجا كه بيم انحلال و از هم پاشيدگي كانون

خانوادگي در ميان باشد لازم دانسته است كه دادگاه خانوادگي تشكيل و

حكميت برقرار گردد . باين ترتيب كه يكنفر داور به نمايندگي از طرف مرد

و يكنفر داور ديگر به نمايندگي از طرف زن براي رسيدگي و اصلاح معين

مي شوند .

داوران منتهاي كوشش خود را درباره اصلاح آنها بعمل مي آورند و اختلافات

آنها را

حل ميكنند و احيانا با مشورت قبلي با خود زن و مرد اگر جدائي

ميان آنها را اصلح تشخيص دادند آنها را از يكديگر جدا ميكنند . البته

اگر در ميان خاندان زوجين افرادي باشند كه صلاحيت حكميت داشته باشند

آنها نسبت به

صفحه332

ديگران اولويت دارند . اين نص قرآن كريم است كه در آيه 35 از سوره

النساء ميفرمايد :

« و ان خفتم شقاق بينهما فابعثوا حكما من اهله و حكما من اهلها ، ان

يريدا اصلاحا يوفق الله بينهما ان الله كان عليما خبيرا ».

يعني اگر بيم آن داشته باشيد كه ميان زن و شوهر شكاف و جدائي بيفتد ،

يك نفر داور از خاندان مرد و يك نفر داور از خاندان زن برانگيزيد ، اگر

داوران نيت اصلاح داشته باشند خداوند ميان آنها توافق ايجاد ميكند ،

خداوند دانا و مطلع است .

صاحب تفسير كشاف در تفسير كلمه " حكم " مي گويد :

" اي رجلا مقنعا رضيا يصلح لحكومه العدل والاصلاح بينهما " .

يعني كسي كه بعنوان داور انتخاب ميشود ، بايد مورد اعتماد و داراي

نفوذ كلام و منطق نافذ بوده باشد ، پسنديده و شايسته براي داوري عادلانه و

براي اصلاح باشد . سپس ميگويد علت اينكه در درجه اول بايد داورها از

ميان خاندان زوج و زوجه انتخاب شوند اينست كه نزديكان زوجين از

واقعيات جاري ميان آنها با خبرترند ، و هم علاقه آنها به اصلاح ، بواسطه

خويشاوندي ، از بيگانه بيشتر است . بعلاوه زوجين اسرار دل خود را در حضور

خويشاوند بهتر از بيگانه آشكار مي كنند . اسراري را كه حاضر نيستند به

بيگانه بگويند به خويشاوندان مي گويند .

راجع باينكه آيا تشكيل حكميت واجب

است يا مستحب ، ميان علما اختلاف

است ، محققين عقيده دارند اين كار وظيفه حكومت است و واجب است .

شهيد ثاني در مسالك صريحا فتوا ميدهد كه مسئله داوري بترتيبي كه گفته شد

واجب و ضروري است و وظيفه حكام است كه همواره اينكار را بكنند .

صفحه333

سيد محمد رشيد رضا صاحب تفسير المنار پس از آنكه رأي ميدهد كه تشكيل

حكميت واجب است ، به اختلاف علماء اسلامي راجع به وجوب و استحباب اين

كار اشاره مي كند و سپس مي گويد : آنچه عملا در ميان مسلمين وجود ندارد خود

اين كار و استفاده از مزاياي بي پايان آن است ، طلاقها مرتب صورت

ميگيرد و شقاقها و خلافها در خانه ها راه مي يابد بدون آنكه از اصل حكميت

كه نص قرآن كريم است كوچكترين استفاده اي بشود ، تمام نيروي علماء

مسلمين صرف بحث و جذل در اطراف وجوب و استحباب اين كار شده است .

كسي پيدا نشد كه بگويد بالاخره چه واجب و چه مستحب ، چرا قدمي براي عملي

شدن آن بر نميداريد ؟ چرا همه نيروها صرف بحث و جدل ميشود ؟ اگر بنا

است عمل نشود و مردم از مزاياي آن استفاده نكنند چه فرق ميكند كه واجب

باشد يا مستحب ؟

شهيد ثاني راجع به شروطي كه داورها بخاطر اصلاح ميان زوجين مي توانند

بزوج تحميل كنند اينطور ميگويد : " مثلا داوران زوج را ملزم ميكنند كه

زوجه را در فلان شهر يا فلان خانه سكني دهد ، يا اينكه في المثل مادر خود

را يا زن ديگر خود را در خانه او ولو در اتاق جداگانه سكني ندهد . يا مثلا

مهر زن را كه بذمه گرفته است

نقد بپردازد . يا اگر پولي از زن بقرض

گرفته است فورا بپردازد " .

غرض اينست كه هر اقدامي كه سبب تأخير اقدام زوج در تصميم بطلاق بشود

، از نظر اسلام عمل صحيح و مطلوبي است .

از اينجا پاسخ پرسشي كه در مقاله 22 باينصورت مطرح شد : " آيا اجتماع

يعني آن هيئتي كه بنام محكمه و غيره نماينده

صفحه334

اجتماع است ، حق دارد در امر طلاق كه از نظر اسلام مبغوض و منفور است

مداخله كند باينصورت كه از تسريع در تصميم مرد بطلاق جلوگيري كند ؟ " .

جواب اينست : البته ميتواند چنين كاري بكند . زيرا همه تصميمهائي كه

بطلاق گرفته ميشود نشانه مرگ واقعي ازدواج نيست ، بعبارت ديگر همه

تصميم هائيكه درباره طلاق گرفته ميشود دليل خاموش شدن كامل شعله محبت مرد

و سقوط زن از مقام و موقع طبيعي خود و عدم قابليت مرد براي نگهداري از

زن نيست . غالب تصميمها در اثر يك عصبانيت و يا غفلت و اشتباه پيدا

ميشود . جامعه هر اندازه و بهر وسيله اقداماتي بعمل آورد كه تصميمات

ناشي از عصبانيت و غفلت عملي نشود بجاست و مورد استقبال اسلام است .

محاكم بعنوان نمايندگي از اجتماع ، ميتوانند متصديان دفاتر طلاق را از

اقدام بطلاق ، تا وقتي محكمه عدم موفقيت خود را در ايجاد صلح و سازش

ميان زوجين باطلاع آنها نرسانده است منع كنند ، محاكم كوشش خود را در

ايجاد صلح و سازش ميان زوجين به عمل مي آورند و فقط هنگامي كه بر محكمه

ثابت شد كه امكان صلح و سازش ميان زوجين نيست گواهي عدم امكان سازش

صادر و به اطلاع صاحبان دفاتر ميرساند

.

سوابق خدمت زن در خانواده

2 - مطلب ديگر اينكه طلاق هاي ناجوانمردانه علاوه بر انحلال كانون مقدس

خانوادگي اشكالات خاصي براي شخص زن بوجود مي آورد كه نبايد آنها را

ناديده گرفت . زني سالها با صميميت در

صفحه335

خانه مردي زندگي ميكند و چون ميان او و خودش دوگانگي قائل نيست و آن

خانه را خانه خود و لانه خود ميداند منتهاي خدمت و مجاهدت را براي سر و

سامان دادن به آن خانه بكار ميبرد . غالبا زنها ( به استثناي زنان باصطلاح

طبقات متجدد شهري " كار خدمت و زحمت و صرفه جوئي در خوراك و لباس و

هزينه خانه را بجائي ميرسانند كه خود مردان را ناراضي ميكنند ، از آوردن

خدمتكار بخاطر اينكه در هزينه زندگي صرفه جوئي شود مضايقه مينمايند . نيرو

و جواني و سلامت خود را فداي خانه ولانه و آشيانه و در واقع فداي شوهر

ميكنند . اكنون فرض كنيد شوهر چنين زني پس از سالها زندگي مشترك ،

هوس زن نو و طلاق همسر كهنه بسرش ميزند و ميخواهد زن نو را به لانه و

آشيانه زن اول كه به قيمت عمر و جواني و سلامت و آرزوهاي بر باد رفته او

تمام شده بياورد . ميخواهد با محصول دسترنج زن اول با زن ديگر عياشي و

هوسراني كند ، تكليف اين كار چيست ؟

اينجا ديگر تنها مسئله بهم خوردن كانون خانوادگي و گسيخته شدن رابطه

زوجيت مطرح نيست كه گفته شود ناجوانمردي شوهر مرگ ازدواج است و تحميل

زن بمرد ناجوانمرد دون شأن و مقام طبيعي زن است .

مسئله ديگري مطرح است : مسئله آواره و بي آشيانه شدن ، مسئله تحويل

دادن آشيانه خود ساخته را برقيب ، مسئله هدر رفتن

رنجها و كارها و

زحمتها و خدمتها مطرح است .

شوهر و كانون خانوادگي و خاموش شدن شعله حيات خانوادگي به جهنم ، هر

انساني لانه و آشيانه اي مي خواهد و به لانه و آشيانه اي كه به دست خود براي

صفحه336

خود ساخته است علاقه مند است . اگر مرغي را از خانه و لانه اي كه براي خود

ساخته است بيرون كنند از خود دفاع ميكند ، آيا زن حق ندارد از لانه و

آشيانه خود دفاع كند ؟ آيا اين كار از طرف مرد ظلم واضح نيست ؟ اسلام از

اين نظر چه فكري كرده است ؟

بعقيده ما اين مشكله كاملا قابل توجه است . غالب ناراحتي هائي كه

بواسطه طلاق هاي ناجوانمردانه صورت ميگيرد از اين ناحيه است . در اينگونه

موارد است كه طلاق تنها فسخ زوجيت نيست ، ورشكستگي و نابودي زن است .

اما همانطوري كه در متن پرسش اشاره شد ، مسئله خانه و آشيانه با مسئله

طلاق دو تاست ، اين دو را از يكديگر بايد تفكيك كرد . از نظر اسلام و

مقررات اسلامي اين مشكل حل شده است . اين مشكل از جهل بمقررات اسلامي و

از سوء استفاده مردان از حسن نيت و وفاداري زنان بوجود آمده است .

اين مشكل از آنجا پيدا شده كه غالبا مردان و زنان گمان ميكنند كار و

خدمتي كه زن در خانه مرد ميكند و محصولي كه از آن كارها پديد مي آيد به

مرد تعلق دارد ، بلكه گمان مي كنند مرد حق دارد كه به زن مانند يك برده

يا مزدور فرمان دهد و بر زن واجب است كه فرمان او را در اين مسائل

بپذيرد . در صورتي كه مكرر گفته ايم كه زن

از نظر كار و فعاليت آزادي

كامل دارد و هر كاري كه مي كند بشخص خود او تعلق دارد و مرد حق ندارد

بصورت يك كارفرما در مقابل زن ظاهر شود . اسلام با استقلال اقتصادي كه به

زن داده و به علاوه هزينه زندگي او و فرزندانش را بعهده مرد گذاشته است

به او فرصت كافي و كامل داده كه خود را از

صفحه337

نظر مال و ثروت و امكانات يك زندگي آبرومندانه از مرد مستغني نمايد

بطوري كه طلاق و جدائي از اين نظر براي او نگراني به وجود نياورد ، زن

تمام چيزهائي كه خود براي لانه و آشيانه خود فراهم آورده بايد متعلق بخود

بداند و مرد حق ندارد آنها را از او بگيرد . اينگونه نگرانيها در

رژيمهائي وجود دارد كه زن را مجبور به كار كردن در خانه شوهر ميدانند و

محصول كار او را هم متعلق به شوهر ميدانند نه بخود او . نگرانيهائي هم كه

در ميان مردم ما وجود دارد غالبا ناشي از جهالت و بي خبري از قانون

اسلامي است .

علت ديگر اين ناراحتي ها سوء استفاده مرد از وفاداري زن است ، برخي از

زنان نه بخاطر بي خبري از قانون اسلام بلكه بخاطر اعتماد بشوهران در خانه

آنها فداكاري مي كنند . دلشان مي خواهد حساب من و تو در كار نباشد . سخن

مال من و تو در ميان نباشد . از اينرو در فكر خود و در فكر استفاده از

فرصتي كه اسلام به آنها داده است نمي افتند . يك وقت چشم باز مي كنند كه

مي بينند عمر خود را در فداكاري براي يك عنصر بي وفا صرف كرده اند و

فرصتهاي كافي كه اسلام به آنها

داده است از كف داده اند .

اينگونه زنان از اول بايد توجه داشته باشند كه " چه خوش بي مهرباني

از دو سر بي " اگر بناست زن از حق شرعي خود در اندوختن مال و ثروت و

تشكيل لانه و آشيانه بنام خود صرف نظر كند و نيروي كار خود را هديه مرد

نمايد . مرد هم در عوض به حكم " « و اذا حييتم بتحيه فحيوا باحسن منها

او ردوها »" بايد به همان اندازه يا بيشتر بعنوان هديه و بخشش نثار زن

نمايد ، در ميان

صفحه338

مردان با وفا هميشه معمول بوده و هست كه در عوض فداكاريها و خدمات

صادقانه زن ، اشياء گرانبها و خانه و يا مستغل ديگري به زن خود هديه

كرده اند .

بهر حال مقصود اينست كه مشكله بي آشيانه شدن زن بقانون طلاق مربوط

نيست . تغيير قانون طلاق آنرا اصلاح نمي كند . اين مشكله بمسئله استقلال و

عدم استقلال اقتصادي زن مربوط است و اسلام آنرا حل كرده است . اين مشكله

در ميان ما از بي خبري گروهي از زنان از تعاليم اسلامي ، و غفلت و ساده

دلي گروهي ديگر ناشي ميشود . زنان اگر به فرصتي كه اسلام در اين زمينه به

آنها داده است آگاه شوند و در فداكاري و گذشت در راه شوهر ساده دلي

نشان ندهند اين مشكل خود بخود حل شده است .

صفحه339

طلاق ( 5 )
اشاره

خواننده محترم در ياد دارد كه در فصل 22 گفتيم ناراحتيهاي طلاق در ميان

ما از دو ناحيه است : يكي از ناحيه طلاقهاي ناجوانمردانه و ناشي از بي

وفائي و نامردمي برخي از مردان ، ديگر از ناحيه خودداريهاي ناجوانمردانه

برخي

مردان از طلاق زني كه اميد سازش ميان آنها نيست و فقط بخاطر زجر

دادن زن ، نه بخاطر زندگي با او ، از طلاق خودداري ميكنند .

در دو فصل پيش راجع به قسمت اول بحث كرديم ، گفتيم اسلام از هر

وسيله اي كه مانع طلاقهاي ناجوانمردانه بشود استقبال ميكند و خود با تدابير

خاصي سعي كرده كه اينگونه طلاقها صورت نگيرد ، اسلام فقط با استعمال زور و

استفاده از قوه قهريه براي برقراري روابط خانوادگي مخالف است .

از آنچه گفته شد معلوم شد كه خانواده از نظر اسلام يك واحد زنده است و

اسلام كوشش ميكند اين موجود زنده بحيات خود ادامه دهد . اما وقتي كه اين

موجود زنده مرد ، اسلام با نظر

صفحه340

تأسف به آن مينگرد و اجازه دفن آنرا صادر ميكند ولي حاضر نيست پيكره او

را با مومياي قانون موميائي كند و با جسد موميائي شده او خود را سر گرم

نمايد .

معلوم شد علت اينكه مرد حق طلاق دارد اينست كه رابطه زوجيت بر پايه

علقه طبيعي است و مكانيسم خاصي دارد ، كليد استحكام بخشيدن و هم كليد

سست كردن و متلاشي كردن آنرا خلقت بدست مرد داده است . هر يك از زن و

مرد بحكم خلقت نسبت بهم وضع و موقع خاصي دارند كه قابل عوض شدن يا

همانند شدن نيست . اينوضع و موقع خاص بنوبه خود علت اموري است و از

آنجمله حق طلاق است . و به عبارت ديگر علت اين امر نقش خاص و

جداگانه اي است كه هر يك از زن و مرد در مسئله عشق و جفتجوئي دارند نه

چيز ديگر .

حق طلاق ، ناشي از نقش خاص مرد در مسأله عشق است نه از مالكيت او

از اينجا شما مي توانيد به ارزش تبليغات عناصر ضد

اسلامي پي ببريد .

اين عناصر گاهي ميگويند علت اينكه اسلام بمرد حق طلاق داده است اينست كه

زن را صاحب اراده و ميل و آرزو نميشناسد ، او را در رديف اشياء ميداند

نه اشخاص ، اسلام مرد را مالك زن ميداند و طبعا بحكم " « الناس مسلطون

علي اموالهم » " به او حق مي دهد هر وقت بخواهد مملوك خود را رها كند .

معلوم شد منطق اسلام مبتني بر مالكيت مرد و مملوكيت زن نيست ، معلوم

شد منطق اسلام خيلي دقيق تر و عاليتر از سطح افكار اين نويسندگان است .

اسلام باشعاع وحي به نكات و رموزي

صفحه341

در اساس و سازمان بنيان خانوادگي پي برده است كه علم پس از چهارده قرن

خود را به آنها نزديك مي كند .

طلاق ، از آن جهت رهائي است كه ماهيت طبيعي ازدواج ، تصاحب است

و گاهي ميگويند : طلاق چرا صورت رهائي دارد ؟ حتما بايد صورت قضائي

داشته باشد . به اينها بايد گفت طلاق از آن جهت رهائي است كه ازدواج

تصاحب است ، شما اگر توانستيد قانون جفتجوئي را در مطلق جنس نر و ماده

عوض كنيد و حالت طبيعي ازدواج را از صورت تصاحب خارج كنيد ، اگر

توانستيد در روابط جنس نر و جنس ماده اعم از انسان و حيوان ، براي هر

يك از آنها نقش مشابه يكديگر بوجود آوريد و قانون طبيعت را تغيير دهيد

، ميتوانيد طلاق را از صورت رهائي خارج كنيد .

يكي از اين عناصر مينويسد : " عقد ازدواج را عموما فقهاي شيعه از عقود

لازمه شمرده اند و قانون مدني ايران را هم بظاهر آنرا عقد لازم ميداند ، و

ليكن من مي خواهم بگويم عقد نكاح مطابق فقه اسلام و قانون مدني ايران فقط

نسبت

به زن لازم است ، نسبت بمرد عقدي است جايز ، زيرا او هر وقت

مي تواند اثر عقد مذكور را از بين برده ازدواج را بهم بزند " .

سپس ميگويد : " عقد ازدواج نسبت بمرد جايز است و نسبت به زن لازم

ميباشد و اين يك بي عدالتي قانوني است كه زن را اسير مرد قرار داده

است . من هر وقت عبارت ماده 1133 قانون مدني كشور شاهنشاهي ايرانرا (

قانون حق مرد بطلاق ) ميخوانم ، از بانوان ايراني و از اين مدارس و

دانشگاهها و از اين قرن اتم

صفحه342

و اقمار و دموكراسي خجالت مي كشم " .

اين آقايان اولا نتوانسته اند يك امر واضحي را درك كنند و آن اينكه طلاق

غير از فسخ ازدواج است ، اينكه ميگويند عقد ازدواج طبيعتا لازم است ،

يعني هيچيك از زوجين ( به استثناء موارد خاصي ) حق فسخ ندارند ، اگر عقد

فسخ شود تمام آثار آن از ميان ميرود و كان لم يكن ميشود ، در مواردي كه

عقد ازدواج فسخ ميگردد تمام آثار ، و از آنجمله مهر از ميان ميرود ، زن

حق مطالبه آن را ندارد . همچنين نفقه ايام عده ندارد ، بر خلاف طلاق كه

علقه زوجيت را از ميان ميبرد ولي آثار عقد را بكلي از ميان نمي برد ، اگر

مردي زني را عقد كند و براي او فرضا پانصدهزار تومان مهر قرار دهد و بعد

از يك روز زندگي زناشوئي بخواهد زن را طلاق دهد بايد تمام مهر را بعلاوه

نفقه ايام عده بپردازد ، و اگر مرد بعد از عقد و قبل از ارتباط زناشوئي

زن را طلاق دهد بايد نصف

مهر را بپردازد و چون چنين زني عده ندارد نفقه

ايام عده طبعا موضوع ندارد . پس معلوم ميشود طلاق نمي تواند همه آثار عقد

را از ميان ببرد ، در صورتيكه اگر ازدواج نامبرده فسخ بشود ، زن حق مهر

ندارد ، از همين جا معلوم ميشود طلاق غير فسخ است . حق طلاق با لازم بودن

عقد ازدواج منافات ندارد . اسلام دو حساب قائل شده است : حساب فسخ و

حساب طلاق . حق فسخ را در مواردي قرار داده است كه پاره اي از عيوب در

مرد يا زن باشد . اين حق را هم به مرد داده و هم به زن بر خلاف حق طلاق كه

در صورت مردن و بي جان شدن حيات خانوادگي صورت ميگيرد و منحصر به مرد

است .

اينكه اسلام حساب طلاق را از حساب فسخ جدا كرده و براي

صفحه343

طلاق مقررات جداگانه اي وضع كرده است ميرساند كه در منطق اسلام ، اختيار

صفحه344

كه هم در فقه اسلام مورد قبول است ، و هم قانون مدني ايران به آن تصريح

كرده است . ضمنا براي اينكه مرد از توكيل خود صرفنظر نكند و اين حق

تفويضي را از زن سلب ننمايد يعني به صورت وكالت بلا عزل در آيد معمولا

اين توكيل را به عنوان شرط ضمني در يك عقد لازم قرار ميدهند . بموجب اين

شرط ، زن مطلقا يا در موارد خاصي كه قبلا معين شده است مي تواند خود را

مطلقه نمايد .

لهذا از قديم الايام زناني كه از بعضي جهات نسبت بشوهران آينده شان

نگراني داشتند ، بصورت شرط ضمن العقد براي خود حق طلاق را محفوظ ميداشتند

و عنداللزوم از آن استفاده ميكردند .

عليهذا از

نظر فقه اسلامي ، زن حق طلاق بصورت طبيعي ندارد . اما بصورت

قراردادي ، يعني بصورت شرط ضمن العقد مي تواند داشته باشد .

ماده 1119 قانون مدني چنين مي گويد " طرفين عقد ازدواج ميتوانند هر

شرطي كه مخالف با مقتضاي عقد مزبور نباشد در ضمن عقد ازدواج يا عقد لازم

ديگر بنمايند ، مثل اينكه شرط شود هر گاه شوهر ، زن ديگر بگيرد ، يا در

مدت معيني غايب شود ، يا ترك انفاق نمايد ، يا بر عليه حيات زن سوء

قصد كند ، يا سوء رفتاري نمايد كه زندگاني آنها با يكديگر غير قابل تحمل

شود ، زن وكيل و وكيل در توكيل باشد كه پس از اثبات تحقق شرط در محكمه

و صدور حكم نهائي خود را مطلقه نمايد " .

چنانكه ملاحظه ميفرمائيد ، اينكه ميگويند از نظر فقه اسلامي و قانون مدني

ايران ، طلاق حق يكجانبه است كه به مرد داده شده

صفحه345

و از زن بكلي سلب شده سخن صحيحي نيست .

از نظر فقه اسلامي و هم از نظر قانون مدني ايران حق طلاق بصورت يك حق

طبيعي براي زن وجود ندارد ولي بصورت يك حق قراردادي و تفويضي ميتواند

وجود داشته باشد .

اكنون نوبت آن است كه بقسمت دوم بحث خود يعني موضوع امتناع هاي

ناجوانمردانه و ستمگرانه بعضي از مردان از طلاق بپردازيم . ببينيم آيا

اسلام راه حلي براي اين مشكل كه حقيقتا هم مشكل بزرگي است پيش بيني كرده

يا نه ؟ در فصل آينده در اطراف اين مطلب تحت عنوان " طلاق قضائي "

بحث خواهيم كرد ، ضمنا از اينكه سخن ما در قسمت اول طولاني شد معذرت

ميخواهم .

صفحه346

طلاق قضائي
توضيحات

طلاق

قضائي ، يعني طلاقي كه بوسيله قاضي نه بوسيله زوج صورت بگيرد .

در بسياري از قوانين جهان ، اختيار طلاق مطلقا در دست قاضي است و تنها

محكمه است كه مي تواند به طلاق و انحلال زوجيت رأي بدهد ، از نظر اين

قوانين تمام طلاقها طلاق قضائي است . ما در مقالات گذشته با توجه بروح

ازدواج و هدف از تشكيل كانون خانوادگي و مقام و موقعي كه زن بايد در

محيط خانوادگي داشته باشد بطلان اين نظريه را روشن كرديم و ثابت كرديم

طلاقهائي كه جريان عادي خود را طي ميكند نميتواند بسته بنظر قاضي باشد .

بحث فعلي ما در اينست كه آيا از نظر اسلام ، قاضي با همه شرائط سخت و

سنگيني كه اسلام براي قاضي قائل است در هيچ شرائط و اوضاع و احوالي حق

طلاق ندارد ، يا اينكه در شرايط خاصي چنين حقي براي قاضي پيدا ميشود ؟ هر

چند آن

صفحه347

را طلاق دهد ، يعني از طلاق او امتناع نكند ، حقوق واجبه او را بعلاوه مبلغي

ديگر به عنوان سپاسگزاري به او بپردازد ( « و متعوهن علي الموسع قدره و

علي المقتر قدره ») و علقه زناشوئي را پايان يافته اعلام كند .

اما اگر جريان طبيعي خود را طي نكند چطور ؟ يعني اگر مردي پيدا شود كه

نه سر زندگي و حسن معاشرت و تشكيل كانون خانوادگي سعادتمندانه و اسلام

پسندانه دارد ، و نه زن را آزاد ميگذارد كه دنبال كار خود برود ، بعبارت

ديگر نه بوظايف زوجيت و جلب نظر و رضايت زن تن مي دهد ، و نه به طلاق

رضايت مي دهد ، در اينجا چه بايد كرد

؟ .

طلاق طبيعي نظير زايمان طبيعي است كه خود بخود جريان طبيعي خود را طي

مي كند . اما طلاق از طرف مردي كه نه بوظائف خود عمل مي كند و نه به طلاق

تن مي دهد ، نظير زايمان غير طبيعي است كه با كمك پزشك و جراح نوزاد را

بايد بيرون آورد .

آيا بعضي ازدواجها سرطان است و زن بايد بسوزد و بسازد ؟

اكنون ببينيم اسلام درباره اينگونه طلاقها و اينگونه مردان چه ميگويد ؟

آيا باز هم ميگويد كار طلاق صددرصد بسته بنظر مرد است و اگر چنين مردي

بطلاق رضايت نداد ، زن بايد بسوزد

صفحه348

و بسازد و اسلام دستها را روي يكديگر ميگذارد و از دور اين وضع ظالمانه را

تماشا مي كند ؟

عقيده بسياري همينست . ميگويند : از نظر اسلام اين كار چاره پذير نيست

، اين يك نوع سرطان است كه احيانا افرادي گرفتار آن ميشوند و چاره

ندارد ، زن بايد بسوزد و بسازد تا تدريجا شمع حياتش خاموش شود .

بعقيده اينجانب ، اين طرز تفكر با اصول مسلم اسلام تضاد قطعي دارد .

ديني كه همواره دم از عدل ميزند ، " قيام بقسط " يعني برقراري عدالت

را بعنوان يك هدف اصلي و اساسي همه انبيا ميشمارد ( « لقد ارسلنا رسلنا

بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم الناس بالقسط » )

چگونه ممكن است براي چنين ظلم فاحش و واضحي چاره انديشي نكرده باشد ؟ !

مگر ممكن است اسلام قوانين خود را بصورتي وضع كند كه نتيجه اش اين باشد

كه بيچاره اي مانند يك بيمار سرطاني رنج بكشد تا بميرد ؟ !

موجب تأسف است كه برخي افراد با اينكه اقرار و اعتراف دارند كه

اسلام

دين " عدل " است و خود را از " عدليه " ميشمارند ، اينچنين نظر

ميدهند . اگر بنا بشود قانون ظالمانه اي را تحت عنوان " سرطان " به

اسلام ببنديم مانعي نخواهد بود كه قانون ستمگرانه ديگريرا بعنوان " كزاز

" و قانون ديگريرا به بهانه " سل " و قانون ديگريرا بعنوان " فلج

اعصاب " و قوانين ستمگرانه ديگريرا به بهانه هاي ديگر بپذيريم .

اگر اينچنين است پس اصل " عدل " كه ركن اساسي تقنين اسلامي است كجا

رفت ؟

" قيام بقسط " كه هدف انبيا است كجا رفت ؟

صفحه349

ميگويند - سرطان . عرض ميكنم بسيار خوب ، سرطان ، آيا اگر بيماري

دچار سرطان شد ، و با يك عمل ساده بشود سرطان را عمل كرد ، نبايد فوري

اقدام كرد و جان بيماران را نجات داد ؟

زني كه بهمسري مردي براي زندگي با او تن مي دهد و بعد اوضاع و احوال

بصورتي در مي آيد كه آن مرد از اختيارات خود سوء استفاده مي كند و از طلاق

زن نه بخاطر زندگي و همسري ، بلكه براي اينكه از ازدواج آينده او با يك

شوهر واقعي و مناسب جلوگيري كند و به تعبير قرآن او را " كالمعلقه "

نگهدارد ، خودداري ميكند ، حقا چنين زني مانند يك بيمار سرطاني گرفتار

است . اما اين سرطان ، سرطاني است كه بسهولت قابل عمل است ، بيمار

پس از يك عمل ساده شفاي قطعي و كامل خود را باز مييابد . اين گونه عمل

و جراحي بدست حاكمان و قاضيان شرعي واجد شرائط امكان پذير است .

همچنانكه در مقالات پيش اشاره كرديم يكي از دو مشكل بزرگ

در جامعه ما

امتناعهائي است كه برخي مردان ستمگر از طلاق مي كنند . و از اين راه به

نام دين و به بهانه دين ستم بزرگي مرتكب ميشوند . اين ستمگريها بضميمه

آن طرز تفكر غلط بنام اسلام و دين كه ميگويد : زن بايد اينگونه ستمها را

بعنوان يك سرطان غير قابل علاج تحمل كند ، بيش از هر تبليغ سوء ديگر

عليه اسلام اثر گذاشته است .

با اينكه بحث در اينمطلب جنبه فني و تخصصي دارد ، و از حدود اين

سلسله مقالات خارج است ، لازم ميدانم اندكي در اطراف اين مطلب بحث كنم

، تا بر بد بينان روشن كنم كه آنچه اسلام مي گويد غير از اين حرفها است .

صفحه350

بن بستها

اينگونه بن بستها منحصر بمسائل ازدواج و طلاق نيست ، در موارد ديگر از

قبيل مسائل مالي نيز پيش مي آيد ، نخست ببينيم آيا اسلام در غير مورد

ازدواج و طلاق با اين بن بستها چه كرده است ؟ آيا اينها را بصورت بن

بست و بصورت يك پديده چاره ناپذير پذيرفته است يا بن بست را از ميان

برده و چاره كرده است .

فرض كنيد دو نفر از راه ارث يا از راه ديگر ، مالك يك كالاي غير

قابل تقسيم از قبيل يك گوهر يا يك انگشتر يا اتومبيل يا تابلو نقاشي

مي شوند و حاضر نيستند مشتركا از آن استفاده كنند : به اينكه گاهي در

اختيار يكي از آنها باشد و گاهي در اختيار ديگري ، هيچكدام از آنها هم

حاضر نيست سهم خود را بديگري بفروشد و هيچگونه توافق ديگري نيز در زمينه

استفاده از آن مال در ميان آنها صورت نميگيرد . از

طرفي ميدانيم تصرف

هر يك از آنها در آن مال موقوف به اذن و رضايت طرف ديگر است . در

اين گونه موارد چه بايد كرد ؟ آيا بايد آن مال را معطل و بلا استفاده

گذاشت و موضوع را بصورت يك مشكله لا ينحل و يك حادثه بغرنج غير قابل

علاج رها كرد ؟ يا اينكه اسلام براي اينگونه امور راه چاره معين كرده است .

حقيقت اينست كه فقه اسلامي اين مسائل را بصورت يك مشكله لا ينحل

نمي پذيرد . حق مالكيت و اصل تسلط بر مال را آنجا كه منجر به بي استفاده

ماندن مال باشد محترم نميشمارد . در اينگونه موارد بخاطر جلوگيري از بلا

استفاده ماندن ثروت ، به حاكم شرعي بعنوان يك امر اجتماعي و يا به قاضي

به عنوان يك مسأله اختلافي اجازه مي دهد كه عليرغم

صفحه351

لجاجت و امتناع صاحبان حقوق ، ترتيب صحيحي بدهند . مثلا مال مورد نظر

اجاره داده شود و مال الاجاره ميان آنها تقسيم شود و يا آن مال فروخته شود

و قيمت آن در ميان آنها قسمت بشود . به هر حال وظيفه حاكم يا قاضي است

كه بعنوان " ولي ممتنع " ترتيب صحيحي باين كار بدهد ، هيچ ضرورتي

ندارد كه صاحبان اصلي مال رضايت بدهند يا ندهند .

چرا در اينگونه موارد رعايت حق مالكيت كه يك حق قانوني است نميشود

؟ براي اينكه اصل ديگري در كار است : اصل جلوگيري از ضايع شدن و بلا

استفاده ماندن مال . رعايت مالكيت و تسلط صاحبان مال تا آنجا لازم است

كه منجر بركود و تعطيل و بلا استفاده ماندن مال و ثروت نشود .

فرض كنيد مال مورد

اختلاف گوهر يا شمشير يا چيز ديگري از اين قبيل

است ، و هيچيك از آنها حاضر نيست سهم خود را به ديگري بفروشد ، اما هر

دو نفر حاضرند آن را دو نيم كنند و هر كدام نيمي از آن را ببرد ، يعني

كار لجاجت را به آنجا كشانده اند كه توافق كرده اند آن مال را از ارزش

بيندازند . بديهي است گوهر يا شمشير يا اتومبيلي كه دو نيم بشود از

ارزش ميافتد . آيا اسلام اجازه ميدهد ؟ خير . چرا ؟ چون تضييع مال است .

علامه حلي از بزرگان درجه اول فقهاء اسلام ميگويد اگر آنها بخواهند چنين

كاري بكنند حاكم بايد جلو آنها را بگيرد ، توافق صاحبان ثروت كافي نيست

كه به آنها اجازه چنين كاري داده شود .

صفحه352

بن بست طلاق

اكنون ببينيم در مسأله طلاق چه بايد كرد . اگر مردي سر ناسازگاري دارد ،

حقوق و وظائفي را كه اسلام بر عهده او گذاشته است كه بعضي مالي است (

نفقات ) و بعضي اخلاقي است ( حسن معاشرت ) و بعضي مربوط بامر جنسي است

( حق همخوابگي و آميزش ) انجام نمي دهد ، خواه هيچ يك از اين حقوق و

وظائف را ادا نكند يا بعضي از آنها را ، در عين حال حاضر هم نيست زن را

طلاق دهد ، در اينجا چه بايد كرد ؟ آيا اصل لازم و مورد اهميتي از نظر اسلام

وجود دارد كه اسلام بحاكم يا قاضي شرعي اجازه مداخله بدهد همانطوريكه در

مورد اموال چنين اجازه اي ميدهد يا چنين اصلي وجود ندارد ؟

نظر آيت الله حلي

من در اينجا رشته سخن را بدست يكي از فقهاء طراز اول عصر حاضر ، آيت

الله حلي مقيم نجف اشرف ميدهم . معظم له در رساله اي بنام " حقوق

الزوجيه " درباره اين مطلب نظر داده اند .

خلاصه نظريه ايشان در آنچه مربوط بحقوق زن و امتناع مرد است اين است :

ازدواج پيمان مقدسي است ، در عين حال نوعي شركت ميان دو انسان است و

يك سلسله تعهدات براي طرفين بوجود مي آورد ، تنها با انجام آن تعهدات

است كه سعادت طرفين تأمين ميگردد . بعلاوه سعادت اجتماع نيز بستگي دارد

به سعادت آنها و انجام يافتن تعهدات آنها در برابر يكديگر .

حقوق عمده زوجه عبارت است از نفقه و كسوه ، حق هم -

صفحه353

خوابگي و زناشوئي ، حسن معاشرت اخلاقي .

اگر مرد از انجام تعهدات خود نسبت به زن شانه خالي كند ، و از طلاق

نيز

خودداري كند تكليف زن چيست ؟ و چگونه بايد با مرد مقابله شود ؟

در اينجا دو راه فرض ميشود ، يكي اينكه حاكم شرعي حق دخالت داشته

باشد و با اجراي طلاق كار را يكسره كند ، ديگر اينكه زن نيز بنوبه خود از

انجام تعهدات خود در برابر مرد خودداري نمايد .

اما از نقطه نظر اول يعني دخالت حاكم شرعي ، ببينيم روي چه اصل و چه

مجوزي حاكم شرعي در اينگونه موارد حق دخالت دارد ؟

قرآن كريم در سوره بقره چنين مي فرمايد : " « الطلاق مرتان فامساك

بمعروف او تسريح باحسان » . . . " يعني حق طلاق ( و رجوع ) دو نوبت

بيش نيست . از آن پس يا نگهداري به شايستگي و يا رها كردن به نيكي . و

باز در سوره بقره مي فرمايد :

" « و اذا طلقتم النساء فبلغن اجلهن فامسكوهن بمعروف او سرحوهن

بمعروف و لا تمسكوهن ضرارا لتعتدوا و من يفعل ذلك فقد ظلم نفسه » "

يعني هر گاه زنان را طلاق داديد و موقع عده آنها رسيد ، يا از آنها بخوبي

نگهداري كنيد و يا بخوبي جلوشانرا باز بگذاريد . مبادا براي اينكه به

آنها ستم كنيد آنها را بشكل زيان آوري نگهداري كنيد . هر كه چنين كند

بايد بداند كه به خويشتن ستم كرده است .

از اين آيات يك اصل كلي استفاده ميشود و آن اينكه هر مردي در زندگي

خانوادگي يكي از دو راه را بايد انتخاب كند ،

صفحه354

يا تمام حقوق و وظائف را بخوبي و شايستگي انجام دهد ( امساك بمعروف -

نگهداري به شايستگي ) و يا علقه زوجيت را قطع

و زن را رها نمايد ( تسريح

باحسان - رها كردن به نيكي ) . شق سوم يعني اينكه زن را طلاق ندهد و بخوبي

و شايستگي هم از او نگهداري نكند ، از نظر اسلام وجود ندارد . جمله "

« و لا تمسكوهن ضرارا لتعتدوا غ" همان شق سوم را نفي ميكند. و بعيد نيست

كه جمله فوق مفهوم اعمي داشته باشد ، هم شامل مواردي بشود كه زوج عمدا و

تقصيرا زندگي را بر زن سخت و زيان آور مي كند ، و هم شامل مواردي بشود كه

هر چند زوج تقصير و عمدي ندارد ولي بهر حال نگهداري زن جز زيان و ضرر

براي زن چيزي نيست .

اين آيات هر چند در مورد عده و رجوع و عدم رجوع مرد وارد شده و تكليف

مرد را روشن مي كند كه رجوع او بايد بر پايه اساسي باشد ، به خاطر اين

باشد كه بخواهد از زن بشايستگي نگهداري كند ، نه بخاطر اينكه بخواهد زن

بيچاره را اذيت كند ، اما اختصاص باين مورد ندارد ، يك اصل كلي است و

حقوق زوجيت را در همه وقت و همه حال بيان ميكند . يعني زوج بطور كلي در

زندگي بايد يكي از دو راه گذشته را انتخاب كند و راه سومي برايش وجود

ندارد .

بعضي از فقها از همين جا دچار لغزش شده خيال كرده اند اين آيات مخصوص

مرداني است كه مي خواهند در عده رجوع كنند . خير ، اين آيات تكليف همه

مردان را در هر حال در برابر همسرشان روشن ميكند . دليل ما بر اين مطلب

، گذشته از سياق آيات اينست كه ائمه اطهار باين

آيات در غير مورد عده

نيز استدلال و استشهاد كرده اند . مثل اينكه امام باقر ( ع ) فرمود : ايلا

كننده

صفحه355

( يعني كسي كه قسم ميخورد كه با زن خود نزديكي نكند ) پس از چهار ماه

اجبارا بايد قسم خود را بشكند و كفاره بدهد و يا زن خود را طلاق دهد .

زيرا خداوند ميفرمايد : « امساك بمعروف او تسريح باحسان ».

امام صادق در مورد مردي كه بمرد ديگر وكالت داده بود كه زني براي او

عقد كند و از جانب او مهر معين كند و وكيل اينكار را كرد ، اما موكل

وكالت خود را انكار كرد . امام فرمود بر آن زن حرجي نيست كه براي خود

شوهر ديگري انتخاب كند . اما اگر آن مرد واقعا وكالت داده و عقدي كه

صورت گرفته است از روي وكالت بوده است ، بر او واجب است في ما بينه

و بين الله اين زن را طلاق بدهد ، نبايد اين زن را بلاطلاق بگذارد . زيرا

خداوند در قرآن ميفرمايد - " « فامساك بمعروف او تسريح باحسان »" .

پس معلوم ميشود ائمه اطهار اين آيه را يك اصل كلي ميدانند ، اختصاص

بمورد خاص ندارد .

حاكم شرعي آنجا كه مرد نه بوظايف زوجيت عمل مي كند و نه طلاق ميدهد

بايد زوج را احضار كند . اول به او تكليف طلاق كند . اگر طلاق نداد خود

حاكم طلاق ميدهد . امام صادق در روايتي كه ابوبصير از آن حضرت نقل كرده

است فرمود " هر كس زني دارد و او را نميپوشاند و نفقه او را نميپردازد

، بر پيشواي مسلمين لازم است كه آنها را (

بوسيله طلاق ) از يكديگر جدا

كند " .

اين بود خلاصه بسيار مختصري از نظريه يك فقيه طراز اول عصر حاضر ، هر

كس كه تفصيل بيشتري بخواهد بايد برساله حقوق الزوجيه از تقريرات درس

معظم له مراجعه كند .

چنانكه ملاحظه فرموديد جمله " « امساك بمعروف او تسريح باحسان

صفحه356

" يك اصل و قاعده كلي است كه قرآن كريم در چهار چوب آن ، حقوق زوجيت

را مقرر داشته است. عليهذا اسلام بحكم اين اصل و بخصوص بموجب تأكيدي كه

با جمله " « و لا تمسكوهن ضرارا لتعتدوا »" فرموده است بهيچوجه اجازه

نمي دهد كه مرد از خدا بي خبري از اختيارات خود سوء استفاده كند و زني را

نه بخاطر زندگي با او بلكه بخاطر در مضيقه قراردادن او و جلوگيري او از

ازدواج با مرد ديگر در قيد ازدواج نگهدارد .

شواهد و دلائل ديگر

علاوه بر شواهد و دلائلي كه در رساله حقوق الزوجيه ذكر شده است ، شواهد

و دلائل زيادتر ديگري هست كه ميرساند جمله " « امساك بمعروف او تسريح

باحسان »" از نظر اسلام يك اصل كلي است و حقوق زوجيت بايد در چهار

چوب آن رعايت شود . هر چه انسان بيشتر در اطراف و جوانب اين مطلب

مطالعه مي كند ، آنرا روشنتر مييابد و بيشتر به استحكام مقررات دين مبين

اسلام پي ميبرد .

در كافي جلد 5 صفحه 502 از امام صادق روايت ميكند كه فرمود : « اذا

اراد الرجل ان يتزوج المرأه فليقل : " اقررت بالميثاق الذي اخذ الله :

امساك بمعروف او تسريح باحسان » " . يعني وقتي كه مردي مي خواهد

ازدواج كند بگويد اعتراف ميكنم به پيماني كه خداوند از من گرفته

است و

آن اينكه زن را به شايستگي نگهداري كنم و يا به نيكي طلاق دهم .

در آيه 21 از سوره النساء ميفرمايد :

" « و كيف تأخذونه و قد افضي بعضكم الي بعض و اخذن منكم »

صفحه357

« ميثاقا غليظا غ" يعني چگونه مهري كه به زنان داده ايد ( با زور و با در

مضيقه قرار دادن ) از آنها ميگيريد ؟ و حال آنكه بيكديگر رسيده و از

يكديگر كام گرفته ايد و زنان از شما پيمان استوار و شديدي گرفته اند .

مفسرين شيعه و سني اعتراف دارند كه مقصود از پيمان استوار و شديد همان

پيمان خداست ، كه خداوند با جمله « امساك بمعروف او تسريح باحسان »از

مردان گرفته است . يعني همان پيماني كه امام صادق عليه السلام فرمود : مرد

هنگام ازدواج بايد بدان اعتراف و اقرار كند ، كه زن را بشايستگي نگهداري

كند و يا به نيكي رها نمايد .

پيغمبر اكرم جمله معروفي دارد كه در حجه الوداع فرمود و شيعه و سني

آنرا نقل كرده اند . پيغمبر اكرم فرمود : " " « اتقوا الله في النساء

فانكم اخذتموهن بامانه الله و استحللتم فروجهن بكلمه الله » . . . "

يعني ايها الناس در مورد زنان خدا را در نظر بگيريد و از او بترسيد ،

شما آنها را بعنوان امانت خدا نزد خود برده ايد و عصمت آنها را با "

كلمه خدا " بر خود حلال كرده ايد .

ابن اثير در كتاب النهايه مينويسد : " مقصود از كلمه خدا كه پيغمبر

اكرم فرمود بموجب آن عصمت زنان بر مردان حلال ميشود همان است كه با اين

جمله در قرآن ادا شده : « امساك بمعروف او تسريح

باحسان »

نظر شيخ الطائفه

شيخ طوسي در كتاب خلاف جلد 2 صفحه 185 پس از آنكه درباره " عنه "

يعني ناتواني جنسي نظر ميدهد و ميگويد پس از

صفحه358

آنكه ثابت شد كه مرد " عنين " است ، زن خيار فسخ دارد . ميگويد اجماع

فقها بر اينمطلب است ، آنگاه مي گويد و نيز به اين آيه استدلال شده است

" « امساك بمعروف او تسريح باحسان » " عنين چون قادر نيست از زن

بخوبي و شايستگي نگهداري كند پس بايد او را رها نمايد .

از مجموع اينها بخوبي و بصورت قاطع ميتوان فهميد كه اسلام هرگز بمرد

زورگو اجازه نميدهد كه از حق طلاق سوء استفاده كند و زن را بعنوان يك

محبوس نگهداري كند .

ولي از آنچه گفته شد نبايد چنين استفاده شود كه هر كسي كه نام قاضي روي

خود گذاشته حق مداخله در اينگونه مسائل دارد . قاضي از نظر اسلام شرايط

سخت و سنگيني دارد كه اكنون جاي بحث در آن نيست .

مطلب ديگري كه بايد به آن توجه داشته باشيم اينست كه طلاق قضائي از

نظر اسلام با آن همه عنايتي كه اسلام در ابقاء كانون خانوادگي دارد خيلي

استثنائا و نادرالوجود صورت ميگيرد . اسلام بهيچوجه اجازه نمي دهد كه طلاق

به آنصورتي در آيد كه در امريكا و اروپا وجود دارد و نمونه اش را مرتب

در روزنامه ها ميخوانيم . مثلا زني از شوهر خودش شكايت و تقاضاي طلاق

مي كند بخاطر اينكه فيلمي كه من دوست دارم او دوست ندارد ، يا في في سگ

عزيزم را نميبوسد و از اين قبيل مسائل مسخره كه مظهر سقوط بشريت است .

خواننده محترم از آنچه در

اين چند مقاله گفتيم ، ضمنا بمفهوم مطلبي كه

در مقاله 21 گفتيم پي برد ، ما در آن مقاله پنج

صفحه359

نظريه درباره طلاق ذكر كرديم به اين ترتيب :

1 - بي اهميتي طلاق و برداشتن همه قيود اخلاقي و اجتماعي از جلو آن .

2 - ابديت همه ازدواجها و جلوگيري از طلاق بطور كلي ( نظريه كليساي

كاتوليك ) .

3 - ازدواج از طرف مرد قابل انحلال و از طرف زن بهيچوجه قابل انحلال

نباشد .

4 - ازدواج هم از طرف مرد و هم از طرف زن در شرائط خاصي قابل انحلال

باشد ، و راهي كه براي هر يك از زن و مرد قرار داده ميشود يك جور و

همانند باشد . ( نظريه مدعيان تساوي حقوق )

5 - راه طلاق همانطوريكه براي مرد باز است ، براي زن نيز بسته نيست .

اما در خروجي مرد با در خروجي زن دو تا است .

در آن مقاله گفتيم كه اسلام نظر پنجم را تأييد ميكند . از آنچه در مورد

شرط ضمن العقد و هم در مورد طلاق قضائي گفتيم معلوم شد كه اسلام هر چند طلاق

را بصورت يك حق طبيعي براي زن نمي شناسد ، اما راه را بكلي بر او نبسته

است و درهاي خروجي مخصوصي براي زن باز گذاشته است .

درباره طلاق قضائي بيش از اينها ميتوان بحث كرد . خصوصا با توجه به

عقائدي كه ائمه و فقهاء ساير مذاهب اسلامي دارند و عملي كه در ساير

كشورهاي اسلامي بر طبق آنها ميشود . اما ما همينقدر را براي اين مقالات

كافي ميدانيم .

صفحه360

بخش يازدهم تعدد زوجات

اشاره

انواع چند همسري در تاريخ زندگي انسان .

اسلام ، سه

نوع از چهار نوع زناشوئي جاهليت را لغو كرد .

كمونيسم جنسي و چند شوهري .

چرا چند شوهري شكست خورد و چند زني رواج يافت .

براي زن ، بر خلاف مرد ، عنصر معنوي زناشوئي بيش از عنصر مادي اهميت

دارد .

تعدد زوجات جزء حقوق زن است نه حقوق مرد .

علل تاريخي تعدد زوجات .

آيا تعدد زوجات ، زائيده آب و هواي مشرق زمين است ؟

چند همسري فورم غربي و چند همسري فورم شرقي .

علت مرسوم نشدن تعدد زوجات در مغرب زمين رواج فحشا بوده نه مقررات

دين مسيح .

مرد از نظر تعدد زوجات ، گاهي زورگوئي كرده ، گاهي مجوز حقوقي داشته ،

گاهي ادا كننده حق زن بوده است .

حق زن در چند همسري .

آمار و ارقام سخن مي گويند .

هميشه رقم زن آماده براي ازدواج از رقم مرد آماده براي ازدواج فزوني

دارد . چرا ؟

اعلاميه حقوق بشر درباره يكي از بزرگترين حقوق انساني سكوت كرده است .

به فتواي مردم انگلستان اگر " هووي زن " ريش و سبيل داشته باشد چند

همسري مانعي ندارد .

آيا طبيعت مرد چند همسري است ؟

مي گويند مرد ، قانونا تك همسر باشد و عملا چند همسر .

صفحه361

عوامل خيانت مرد را محيط فاسد به وجود مي آورد نه طبيعت ذاتي او .

مرد قرن بيستم موفق شده از تعهدات خود نسبت به زن بكاهد و بر

كامگيريهاي خود بيفزايد .

بحراني كه زنان از شوهر مانده ايجاد مي كنند از هر بحراني خطرناكتر است .

اشكالات و معايب چند همسري .

به عقيده اكثر مردان : خدا يكي ، زن يكي .

عشق و احساسات قابل تقسيم و جيره بندي نيست .

چند همسري ، محيط خانوادگي را كه بايد

الهام بخش مهر و نيكي باشد به

ميدان جنگ تبديل مي كند .

مرد ، چگونه منافع زناشوئي خود را كه يك بار فروخته ، بار ديگر

مي فروشد ؟

نقش اسلام در مسأله چند همسري .

اسلام ، چند همسري را هم محدود كرد و هم مشروط .

شرط مالي و جسمي در تعدد زوجات .

علل تنفر مرد امروز از چند همسري .

آنچه جاي چند همسري را در اين قرن پر كرده " گناه " است نه " وفا " .

صفحه362

تعدد زوجات
تعدد زوجات

" تك همسري " طبيعي ترين فرم زناشوئي است . در تك همسري روح

اختصاص ، يعني مالكيت فردي و خصوصي كه البته با مالكيت خصوصي ثروت

متفاوت است ، حكمفرما است . در تك همسري هر يك از زن و شوهر

احساسات و عواطف و منافع جنسي ديگري را " از آن " خود و مخصوص شخص

خود ميداند .

نقطه مقابل تك همسري ، " چند همسري " يا زوجيت اشتراكي است . چند

همسري يا زوجيت اشتراكي بچند شكل ممكن است فرض شود .

كمونيسم جنسي

يكي اينكه اختصاص در هيچ طرف وجود نداشته باشد ، نه مرد به زن معين

اختصاص داشته باشد ، و نه زن مخصوص مرد معين باشد ، اين فرض همان است

كه از آن به كمونيسم جنسي تعبير ميشود . كمونيسم جنسي مساوي است با نفي

زندگي

صفحه363

خانوادگي . تاريخ و حتي فرضيات مربوط به ما قبل تاريخ ، دوره اي را نشان

نميدهد كه در آن دوره بشر بكلي فاقد زندگي خانوادگي بوده و كمونيسم جنسي

بر آن حاكم بوده است . آنچه را به اين نام خوانده اند و مدعي هستند كه در

ميان بعضي از مردمان وحشي وجود داشته ، حالت متوسطي بوده ميان زندگي

اختصاصي خانوادگي و كمونيسم جنسي . ميگويند در بعضي قبائل چند برادر

مشتركا با چند خواهر ازدواج ميكرده اند ، يا گروهي از مردان يك طائفه

بالاشتراك با گروهي از زنان طائفه ديگر ازدواج مي كرده اند .

ويل دورانت ، در جلد اول تاريخ تمدن صفحه 60 ميگويد : " در بعضي نقاط

، ازدواج بصورت دسته جمعي صورت ميپذيرفته ، به اين معني ، كه گروهي از

مردان يك طائفه ، گروهي از

زنان طائفه ديگر را به زني مي گرفته اند . در

تبت مثلا عادت بر آن بوده است كه چند برادر ، چند خواهر را بتعداد خود

بهمسري اختيار ميكرده اند ، بطوريكه هيچ معلوم نبود كدام خواهر ، زن كدام

برادر است ، و يك نوع كمونيسم در زناشوئي وجود داشته و هر مرد با هر زن

كه مي خواسته همخوابه مي شده است . سزار بعادت مشابهي در ميان مردم قديم

انگلستان اشاره كرده است . از بقاياي اين حوادث ، عادت همسري با زن

برادر پس از مرگ برادر را بايد شمرد كه در ميان قوم يهود و اقوام ديگر

قديم شايع بوده است " .

نظريه افلاطون

آنچنانكه از كتاب جمهوريت افلاطون بر مي آيد و عموم

صفحه364

مورخين آنرا تأييد مي كنند ، افلاطون در نظريه " حاكمان فيلسوف و

صفحه365

به كناره گيري خودش ادامه ميداد ، همينكه روشن ميشد آبستن شده با او

نزديكي ميكرد . اين كار را در مورد كساني مي كردند كه آنها را براي توليد

فرزند از خود شايسته تر ميدانستند . و در حقيقت اينكار را براي بهبود نسل

و اصلاح نژاد انجام مي دادند ، اين نوع زناشوئي را كه در واقع زناشوئي در

خلال ايام زناشوئي ديگر بود نكاح استبضاع مي ناميدند .

نوع ديگر زناشوئي اين بود : گروهي كه عده شان كمتر از ده نفر ميبود با

يك زن معين رابطه برقرار مي كردند ، آن زن آبستن ميشد و فرزندي بدنيا

مي آورد ، در اينوقت آن زن همه آن گروه را نزد خود دعوت ميكرد و طبق

عادت و رسم آنزمان آن مردان نمي توانستند از آمدن سرپيچي كنند ، همه

مي آمدند ، در اين هنگام آنزن هر كدام از آن مردان را كه خود مايل بود

بعنوان پدر

براي فرزند خود انتخاب مي كرد و آن مرد حق نداشت از قبول آن

فرزند امتناع كند . باين ترتيب ، آن فرزند ، فرزند رسمي و قانوني آن مرد

محسوب ميشد .

نوع چهارم اين بود كه زني رسما عنوان " روسپي گري " داشت ، هر مردي

بدون استثناء مي توانست با او رابطه داشته باشد ، اينگونه زنان معمولا

پرچمي بالاي خانه خود ميزدند ، و با آن علامت شناخته ميشدند ، اينچنين

زنان پس از آن كه فرزنداني بدنيا مي آوردند همه مرداني را كه با آنها

ارتباط داشتند جمع مي كردند و آنگاه كاهن و قيافه شناس مي آوردند ، قيافه

شناس از روي مشخصات قيافه رأي مي داد كه اين فرزند از آن كيست ، و آن

مرد هم مجبور بود نظر قيافه شناس را بپذيرد و آن فرزند را فرزند رسمي و

قانوني خود بداند .

همه اين زناشوئي ها در جاهليت وجود داشت ، تا خداوند

صفحه366

محمد ( ص ) را به پيغمبري برگزيدند و او همه آنها را جز آنچه اكنون

معمول است ، از ميان برد " .

از اينجا معلوم ميشود كه رسم چند شوهري در جاهليت عرب وجود داشته

است .

منتسكيو در روح القوانين ميگويد :

" ابوالظهير الحسن ، جهانگرد عرب ، در قرن نهم ميلادي كه بهندوستان و

چين رفت اين رسم را ( چند شوهري ) مشاهده كرد و آنرا دليل بر فحشا شمرد

" و هم او مينويسد : " در سواحل مالابار قبيله اي بنام قبيله نائير زندگي

مي كنند ، مردان اين قبيله نمي توانند بيش از يك زن بگيرند ، در صورتيكه

زنهاي آنها مي توانند شوهرهاي متعددي انتخاب كنند . بعقيده من علت وضع

اين قانون اينست

كه مردان قبيله نائير سلحشورترين قبائل ميباشند و

بواسطه اصالتي كه دارند حرفه جنگ با آنهاست ، و همانطوري كه ما در

اروپا سربازان را از ازدواج منع مي كنيم تا علائق زناشوئي مانع از انجام

حرفه سربازي آنها نشود ، قبائل مالابار هم سعي كرده اند حتي المقدور مردان

قبيله نائير را از علائق خانوادگي معاف دارند ، و چون بواسطه گرمي آب و

هوا ممكن نمي شد مطلقا آنانرا از ازدواج ممانعت كنند ، لذا مقرر داشته اند

چند مرد داراي يك زن باشند تا علاقه خانوادگي آنها سست باشد و مانع

انجام حرفه جنگي آنها نشود " .

اشكال چند شوهري

اشكال عمده و اساسي كه چند شوهري بوجود مي آورد و همان بيشتر سبب شده

كه اين رسم عملا موفقيتي نداشته باشد

صفحه367

طبيعت بشري است . اين كه احيانا و استثنائا در ميان بعضي طوائف بشري

چند شوهري وجود پيدا كرده است ، دليل نمي شود كه تشكيل عائله اختصاصي

خواسته طبيعت مرد نيست ، همانطوريكه انتخاب تجرد و پرهيز از زندگي

زناشوئي از طرف عده اي از مردان يا زنان صرفا دليل بر نوعي انحراف است

، و دليل نمي شود كه بشر طبعا خواهان زندگي زناشوئي نميباشد . چند شوهري

نه تنها با طبيعت انحصار طلبي و فرزند دوستي مرد ناموافق است ، با

طبيعت زن نيز مخالفت دارد . تحقيقات روانشناسي ثابت كرده است كه زن

بيش از مرد خواهان تك همسري است .

تعدد زوجات

شكل ديگر و نوع ديگر چند همسري ، چند زني يا تعدد زوجات است . چند

زني يا تعدد زوجات ، بر خلاف چند شوهري و كمونيسم جنسي ، رواج و موفقيت

بيشتري داشته است . نه تنها در ميان قبائل وحشي وجود داشته است ،

بسياري از ملل متمدن نيز آنرا پذيرفته اند . گذشته از عرب جاهليت ، در

ميان مردم قوم يهود و ملت ايران در زمان ساسانيان و بعضي ملل ديگر اين

رسم و قانون وجود

صفحه368

داشته است . منتسكيو ميگويد : " در قانون مالايو گرفتن سه زن مجاز بود

" و هم او ميگويد : " والاتنينين امپراطور روم بعلل و جهات مخصوص

اجازه داد مردها چندين زن بگيرند ، ولي چون اين قانون با آب و هواي

اروپا مناسب نبود از طرف ساير امپراطوران روم مثل " تئودور " و "

آكارديوس " و

" مونوريوس " لغو گرديد " .

اسلام و تعدد زوجات

اسلام چند زني را ، بر خلاف چند شوهري ، بكلي نسخ و لغو نكرد ، بلكه

آنرا تحديد و تقييد كرد ، يعني از طرفي نا محدودي را از ميان برد و براي

آن حداكثر قائل شد كه چهارتاست ، و از طرف ديگر براي آن قيود و شرائطي

قرار داد و بهر كس اجازه نداد كه همسران متعدد انتخاب كند . در آينده

درباره آن قيود و شرائط و همچنين درباره اينكه چرا اسلام چند زني را بكلي

لغو نكرد بحث خواهيم كرد .

عجيب اينست كه در قرون وسطي از جمله تبليغاتي كه به ضد اسلام ميكردند

اين بود كه ميگفتند پيغمبر اسلام براي اولين بار رسم تعدد زوجات را در

جهان اختراع كرد ! . و مدعي بودند شالوده اسلام تعدد زوجات است و علت

پيشرفت سريع اسلام در ميان اقوام و ملل گوناگون اجازه تعدد زوجات است ،

و هم ادعا ميكردند كه علت انحطاط مشرق زمين نيز تعدد زوجات است .

ويل دورانت در جلد اول تاريخ تمدن صفحه 61 ميگويد : " علماي ديني در

قرون وسطي چنين تصور مي كردند كه تعدد زوجات از ابتكارات پيغمبر اسلام

است ، در صورتيكه چنين

صفحه369

نيست ، و چنانكه ديديم در اجتماعات ابتدائي جريان چند همسري بيشتر

مطابق آن بوده است . عللي كه سبب پيدايش عادت تعدد زوجات در

اجتماعات ابتدائي گشته ، فراوان است . بواسطه اشتغال مردان بجنگ و

شكار ، زندگي مرد بيشتر در معرض خطر بود و بهمين جهت مردان بيشتر از

زنان تلف ميشدند و فزوني عده زنان بر مردان سبب ميشد كه يا تعدد زوجات

رواج پيدا كند

و يا عده اي از زنان در بي شوهري بسر برند ، ولي در ميان آن

ملل كه مرگ و مير فراوان بود هيچ شايستگي نداشت كه عده اي زن مجرد

بمانند و توليد مثل نكنند . . . بي شك تعدد زوجات در اجتماعات ابتدائي

امر متناسبي بوده ، زيرا عده زنان برمردان فزوني داشته است ، از لحاظ

بهبود نسل هم بايد گفت كه سازمان تعدد زوجات بر تك همسري فعلي ترجيح

داشته است ، چه همانگونه كه ميدانيم تواناترين ، و محتاط ترين مردان عصر

جديد غالبا طوري است كه دير موفق به اختيار همسر ميشوند و بهمين جهت كم

فرزند مي آورند ، در صورتي كه در آن ايام گذشته تواناترين مردان ظاهرا به

بهترين زنان دست مي يافته و فرزندان بيشتر توليد مي كرده اند ، به همين

جهت است كه تعدد زوجات مدت مديدي در ميان ملتهاي ابتدائي بلكه ملتهاي

متمدن توانسته است دوام كند ، و فقط در همين اواخر و در زمان ما است كه

رفته رفته دارد از كشورهاي خاوري رخت بر مي بندد . در زوال اين عادت ،

عواملي چند دخالت كرده است : زندگاني كشاورزي كه حالت ثباتي دارد ،

سختي و ناراحتي زندگي مردان را تقليل داد و مخاطرات كمتر شد ، و بهمين

جهت عدد مرد و زن تقريبا مساوي يكديگر شد ، و در اين هنگام چند زني ،

حتي در اجتماعات ابتدائي از امتيازات اقليت

صفحه370

مزبور از جمله تصوراتي است كه هيچ مدرك و اساسي براي آن نيست . اگر

خوانندگان اين كتاب از اهل اروپا براي مدت كمي تعصبات اروپائي را از

خود دور سازند ، تصديق خواهند كرد كه رسم تعدد زوجات براي

نظام اجتماعي

شرق يك رسم عمده اي است كه بوسيله آن ، اقوامي كه اين رسم ميان آنها

جاري است روح اخلاقي ايشان در ترقي ، و تعلقات و روابط خانوادگي آنها

قوي و پايدار مانده و بالاخره در نتيجه همين رسم است كه در مشرق اعزاز و

اكرام زن بيش از اروپاست . ما قبل از شروع به اقامه دليل و اثبات

مدعاي خود از ذكر اين مطلب ناچاريم كه رسم تعدد زوجات ابدا مربوط باسلام

نيست ، چه قبل از اسلام هر رسم مذكور در ميان تمام اقوام شرقي از يهود ،

ايراني ، عرب و غيره شايع بوده است . اقوامي كه در مشرق قبول اسلام

كردند

صفحه371

از اين حيث فائده اي از اسلام حاصل نكردند و تا كنون هم در دنيا يك چنين

مذهب مقتدري نيامده كه اينگونه رسوم مانند تعدد زوجات را بتواند ايجاد

كند و يا آنرا منسوخ سازد . رسم مذكور فقط بر اثر آب و هواي مشرق و در

نتيجه خصائص نژادي و علل و اسباب ديگري كه بطرز زندگاني مشرق مربوط

بوده پيدا شده است ، نه اينكه مذهب آنرا آورده باشد . . در مغرب هم با

وجود اينكه آب و هوا و طبيعت هيچيك مقتضي براي وجود چنين رسمي نيست ،

معذلك رسم وحدت زوجه ، رسمي است كه ما آنرا فقط در كتابهاي قانون

مي بينيم درج است ، و الا خيال نميكنم بشود اين را انكار كرد كه در

معاشرت واقعي ما اثري از اين رسم ( رسم وحدت زوجه ) نيست . راستي من

متحيرم و نمي دانم كه تعدد زوجات مشروع مشرق از تعدد زوجات سالوسانه اهل

مغرب چه كمي دارد و چرا كمتر است

؟ بلكه من ميگويم كه اولي از هر حيث

بهتر و شايسته تر از دومي است . اهل مشرق وقتي بلاد معظمه ما را سياحت

مي كنند ، از اين اعتراضات و حملات ما دچار بهت و حيرت گرديده ، متغير

ميشوند . . . "

آري ، اسلام تعدد زوجات را ابتكار نكرد ، بلكه آنرا از طرفي محدود

ساخت و براي آن حداكثر قائل شد ، و از طرف ديگر قيود و شرائط سنگيني

براي آن مقرر كرد . اقوام و مللي كه بدين اسلام گرويدند غالبا در ميان

خودشان اين رسم وجود داشت و بواسطه اسلام مجبور بودند حدود و قيودي را

گردن نهند .

تعدد زوجات در ايران

كريستن سن در كتاب " ايران در زمان ساسانيان " صفحه 346

صفحه372

ميگويد : " اصل تعدد زوجات اساس تشكيل خانواده ، ( در ايران زمان

ساسانيان ) بشمار ميرفت . در عمل ، تعداد زنانيكه مرد ميتوانست داشته

باشد بنسبت استطاعت او بود . ظاهرا مردمان كم بضاعت بطور كلي بيش از

يك زن نداشتند . رئيس خانواده از حق رياست دودمان بهره مند بود . يكي

از زنان سوگلي و صاحب حقوق كامله محسوب شده و او را " زن پادشاييها "

( پادشاه زن ) يا زن ممتاز مي خواندند . از او پست تر زني بود كه عنوان

خدمتكاري داشت و او را زن خدمتكار ( زني چگاريها ) مي گفتند . حقوق

قانوني اين دو نوع زوجه مختلف بود . ظاهرا كنيزان زر خريد و زنان اسير

جزو طبقه چاكر زن بوده اند . معلوم نيست كه عده زنان ممتاز يكمرد محدود

بوده است يا خير ، اما در بسي از مباحثات حقوقي از مردي كه دو زن

ممتاز

دارد سخن بميان آمده است . هر زني از اين طبقه عنوان بانوي خانه داشته

است ، و گويا هر يك از آنها داراي خانه جداگانه بوده اند . شوهر مكلف

بود كه مادام العمر زن ممتاز خود را نان دهد و نگهداري كند . هر پسري تا

سن بلوغ و هر دختري تا سن ازدواج داراي همين حقوق بوده اند ، اما زوجه هائي

كه عنوان چاكر زن داشته اند فقط اولاد ذكور آنان در خانواده پدري پذيرفته

ميشده است " .

در تاريخ اجتماعي ايران از انقراض ساسانيان تا انقراض امويان (

تأليف مرحوم سعيد نفيسي ) مينويسد : " شماره زناني كه مردي مي توانست

بگيرد نامحدود بود ، و گاهي در اسناد يوناني ديده شده است كه مردي چند

صد زن در خانه داشته است . "

منتسكيو در روح القوانين از آكاتياس مورخ رومي نقل

صفحه373

ميكند كه : " در زمان ژوستي نين چند نفر از فلاسفه رومي كه مورد آزار و

اذيت مسيحيان قرار گرفته و نمي خواستند مذهب مسيح را قبول كنند روم را

ترك گفته و بدربار خسرو پرويز پادشاه ايران پناه آوردند و در آنجا چيزي

كه بيشتر موجب حيرت آنها شد ، اين بود كه نه تنها تعدد زوجات مرسوم

بود ، بلكه مردها با زنهاي ديگران آميزش ميكردند " .

ناگفته نماند كه فلاسفه رومي به دربار انوشيروان پادشاه ايران پناه

آوردند نه خسروپرويز . ذكر خسرو پرويز در كلام منتسكيو اشتباه است .

در ميان اعراب ، تعدد زوجات حد و حصري نداشت . محدود كردن اسلام تعدد

زوجات را و حداكثر معين كردن براي آن ، براي آن عده از اعراب كه بيش

از چهار زن داشتند اشكال بوجود

مي آورد ، افرادي بودند كه احيانا ده زن

داشتند و مجبور بودند كه شش تاي آنها را رها كنند .

پس معلوم شد ، اسلام تعدد زوجات را ابتكار و اختراع نكرده ، بلكه

برعكس براي آن حدود و قيودي مقرر كرده است ، ولي آنرا بكلي لغو و نسخ

هم نكرده است . در فصلهاي آينده ببينيم علت پيدايش تعدد زوجات در

ميان بشر چيست ؟ آيا علت آن زورگوئي مرد و تحكم او بر زن بوده است ،

يا ضرورتهاي خاصي در كار بوده كه آنرا ايجاب ميكرده است ؟ آن ضرورتها

چيست ؟ آيا از نوع عوامل منطقه اي و جغرافيائي است ، يا از نوع ديگر

است ؟ و بالاخره چرا اسلام اين رسم را الغا نكرد ؟ حدود و قيودي كه اسلام

براي تعدد زوجات مقرر كرده چيست ؟ و بالاخره

صفحه374

علت اينكه بشر امروز اعم از مرد و زن عليه تعدد زوجات قيام كرده چيست

؟ آيا يك ريشه انساني و اخلاقي دارد ، يا علل ديگري در كار است ؟ اينها

مطالبي است كه در آينده درباره آن بحث خواهيم كرد .

صفحه375

علل تاريخي تعدد زوجات ( 2)
اشاره

علل تاريخي و اجتماعي تعدد زوجات چيست ؟ چرا بسياري از ملل جهان و

مخصوصا ملل شرقي اين رسم و سنت را پذيرفتند و بعضي از ملل مانند ملل

غربي هيچوقت آنرا نپذيرفتند ؟ چرا در ميان شكلهاي سه گانه چند همسري ،

چند زني رواج و مقبوليت بسزائي يافت ، بر خلاف چند شوهري و اشتراكيت

جنسي ، كه يا هرگز صورت عمل بخود نگرفته است و يا بسيار بندرت واقع

شده و جنبه استثنائي داشته است ؟

تا درباره اين علل تحقيق نكنيم نمي توانيم درباره

تعدد زوجات از نظر

اسلام بحث كنيم و هم نمي توانيم اين مسئله را از نظر احتياجات امروز بشر

مورد بررسي قرار دهيم .

اگر ملاحظات رواني و اجتماعي زيادي كه وجود دارد از نظر دور بداريم ، و

مانند بسياري از نويسندگان سطحي فكر كنيم ، كافي است كه براي توضيح و

توجيه علل تاريخي و اجتماعي تعدد زوجات همان " ترجيع بند " معروفي كه

در اينگونه زمينه ها همواره بازگو

صفحه376

ميشود تكرار كنيم و بگوئيم : " خيلي واضح است كه علت تعدد زوجات

چيست و چه بوده است ؟ علتش زورگوئي و تسلط مرد و بردگي زن است ،

علتش پدرشاهي است ، مرد چون بر زن تسلط و حكمروائي داشته است ، رسوم و

قوانين را بنفع خود ميچرخانده است ، و لهذا رسم چند زني را بنفع خود و

عليه زن ، قرنها معمول داشته است . و زن چون محكوم مردم بوده است

نتوانسته است چند شوهري را بنفع خود مجري دارد . امروز كه دوره پايان

زورگوئي مرد است امتياز چند زني نيز مانند بسياري از امتيازات غلط ديگر

جاي خود را بحقوق متساوي و متقابل زن و مرد ميدهد " .

اگر اينچنين فكر كنيم ، بسيار سطحي و ناشيانه فكر كرده ايم نه علت رواج

يافتن چند زني ، زورگوئي مرد بوده است ، و نه علت شكست چند شوهري ضعف

و محكوميت زن بوده است ، و نه علت اينكه امروز تعدد زوجات عملا منسوخ

ميشود اينست كه دوران زورگوئي مرد بپايان رسيده است ، و نه مرد امروز

بواسطه ترك تعدد زوجات واقعا امتيازي را از دست ميدهد . بلكه برعكس

امتيازي بنفع خود عليه زن كسب مي كند

.

من منكر عامل " زور و قدرت " بعنوان يكي از عوامل گرداننده تاريخ

بشري نيستم ، و هم منكر اينكه مرد در طول تاريخ از قدرت خود عليه زن سوء

استفاده كرده نمي باشم . اما معتقدم كه منحصر كردن عاملها بعامل زور و

قدرت مخصوصا در توجيه و توضيح روابط خانوادگي زن و مرد ناشي از كوته

فكري است .

اگر نظريه بالا درست باشد ، الزاما بايد قبول كنيم كه مواقع نادر و

استثنائي كه چند شوهري معمول شده ، مانند دوره جاهليت عرب ، و يا زماني

كه بقول منتسكيو در ميان قبيله نائير در سواحل

صفحه377

مالايا چند شوهري معمول شده است ، زماني بوده كه زن فرصتي يافته و قدرتي

عليه مرد بدست آورده تا توانسته است چند شوهري را بمرد تحميل كند ، و

بايد قبول كنيم كه اين دوره ها دوره طلائي زن بوده است . و حال آنكه

مي دانيم دوره جاهليت عرب يكي از دوره هاي سياه و تاريك زندگي زن است .

در مقاله پيش ، از منتسكيو نقل كرديم كه رواج چند شوهري در ميان قبيله

نائير مربوط بقدرت و احترام زن نبوده است . علت اين امر تصميم اجتماع

بدور نگهداشتن سربازان از علائق خانوادگي و حفظ روحيه سربازي بوده است .

بعلاوه اگر علت تعدد زوجات ناشي از پدرشاهي و پدر سالاري است چرا در

ميان ملل غربي رائج نشده است ؟ آيا پدرشاهي منحصر بمشرق زمين است .

مغرب زميني ها آنچنان عيسي رشته و مريم بافته بوده اند كه از ابتدا براي

زن حقوق متساوي و متقابل نسبت بمرد قائل بوده اند ؟ آيا فقط در مشرق زمين

عامل قدرت بنفع مرد كار كرده است و در

مغرب زمين اين عامل در جهت

عدالت سير ميكرده است ؟

زن غربي تا نيم قرن پيش از بدبخت ترين زنان دنيا بود . حتي در اموال

خود نيازمند قيمومت شوهر بود . به اقرار خود غربي ها در قرون وسطي زن

شرقي از زن غربي وضع بسيار بهتري داشته است . گوستاولوبون ميگويد " در

دوره تمدن اسلام به زنان عينا همان درجه و مقام داده شد كه زنان اروپا بعد

از مدت طولاني آنرا دارا شدند . يعني بعد از آنكه رفتار بهادرانه اعراب

اندلس در اروپا بناي اشاعت را گذاشت . . . در اهالي اروپا اخلاق

بهادرانه كه يك جزء عمده آن رفتار با زنان است از مسلمين آمده

صفحه378

و از آنها تقليد شده است ، و مذهبي كه توانست زن را از درجه پست و

ذلت نجات بخشيده و باوج عزت و رفعت نائل سازد ، مذهب اسلام بوده است

، نه مذهب مسيح چنانكه عامه خيال مي كنند . زيرا مي بينيم كه در قرون وسطي

رؤساء و سردارهاي ما با آنكه مسيحي بودند معهذا پاس احترام زن را نگه

نمي داشتند و از بررسي تواريخ قديمه در اين مطلب شبهه اي باقي نمي ماند كه

قبل از اينكه مسلمين رعايت و احترام زن را به اسلاف ما بياموزند ، امرا

و سرداران ما نسبت به زن با كمال وحشيگري سلوك مينمودند . " .

ديگران نيز كم و بيش اوضاع زن غربي را در قرون وسطي همينطور وصف

كرده اند . با همه اين احوال ، با اينكه پدرشاهي و زور و تحكم مرد بحد اعلا

در اروپاي قرون وسطي حكومت ميكرده است چرا تعدد زوجات معمول نبوده

است ؟

حقيقت اينستكه نه آنجا

كه چند شوهري معمول شده است بواسطه فرصت و

قدرت زن بوده است ، و نه علت شكست چند شوهري ضعف و ناتواني زن بوده

است و نه موجب رواج تعدد زوجات در مشرق زمين زور و تحكم مرد بوده است

، و نه منشأ عدم رواج تعدد زوجات در مغرب زمين قدرت و برابري زن با

مرد بوده است .

علت شكست چند همسري

علت شكست چند شوهري ، اينست كه نه با طبيعت مرد موافق است و نه با

طبيعت زن . اما از نظر مرد براي اينكه اولا با روحيه انحصار طلبي مرد

ناسازگار است و ثانيا با اصل اطمينان پدري مخالف است . علاقه بفرزند ،

طبيعي و غريزي بشر است . بشر

صفحه379

طبعا مي خواهد توالد و تناسل كند و مي خواهد رابطه اش با نسل آينده و نسل

گذشته مشخص و اطمينان بخش باشد . مي خواهد بداند پدر كدام فرزند است و

فرزند كدام پدر است . چند شوهري زن با اين غريزه و طبيعت آدمي ناسازگار

بوده است ، بر خلاف چند زني مرد كه از اين نظر نه بمرد لطمه ميزند و نه

به زن . . .

ميگويند گروهي از زنان ، در حدود چهل نفر ، گرد آمدند و بحضور علي بن

ابيطالب عليه السلام رسيدند ، گفتند چرا اسلام بمردان اجازه چند زني داده ،

اما به زنان اجازه چند شوهري نداده است . آيا اين امر يك تبعيض ناروا

نيست ؟

علي ( ع ) دستور داد ظرفهاي كوچكي از آب آوردند و هر يك از آنها را

بدست يكي از آن زنان داد . سپس دستور داد همه آن ظرفها را در ظرف

بزرگي كه وسط مجلس گذاشته بود خالي كنند . دستور

اطاعت شد ، آنگاه

فرمود اكنون هر يك از شما دو مرتبه ظرف خود را از آب پر كنيد اما بايد

هر كدام از شما عين همان آبي كه در ظرف خود داشته بردارد . گفتند اين

چگونه ممكن است ؟ آبها با يكديگر ممزوج شده اند ، و تشخيص آنها ممكن

نيست . علي ( ع ) فرمود اگر يك زن چند شوهر داشته باشد ، خواه ناخواه ،

با همه آنها هم بستر مي شود ، و بعد آبستن ميگردد . چگونه ميتوان تشخيص

داد كه فرزندي كه بدنيا آمده است از نسل كدام شوهر است ؟ اين از نظر

مرد .

اما از نظر زن ، چند شوهري هم با طبيعت زن منافي است و هم با منافع

وي . زن از مرد فقط عاملي براي ارضاء غريزه جنسي خود نمي خواهد كه گفته

شود هر چه بيشتر براي زن بهتر . زن از

صفحه380

مرد موجودي مي خواهد كه قلب آن موجود را در اختيار داشته باشد ، حامي و

مدافع او باشد . براي او فداكاري نمايد ، زحمت بكشد و پول درآورد و

محصول كار و زحمت خود را نثار او نمايد ، غمخوار او باشد . پولي كه مرد

به زن بعنوان يك " روسپي " مي داده و ميدهد ، همچنين پولي كه زن از راه

كار و فعاليت بدست آورده و مي آورد ، نه به احتياجات مالي وسيع زن كه

چندين برابر احتياجات مرد است وافي بوده ، و نه ارزش آن پولي را داشته

كه مرد به خاطر علاقه و محبت و در راه عشق به زن مي پرداخته است .

احتياجات مالي وسيع زن را همواره مرد بعنوان يك فداكار

تأمين كرده است

. بهترين و نيرومندترين مشوق مرد بكار و فعاليت نيز كانون خانوادگي او

يعني همسر و فرزندان او بوده است .

زن در چند شوهري هرگز نمي توانسته است حمايت و محبت و عواطف خالصانه

و فداكاري يك مرد را نسبت بخود جلب كند . از اينرو چند شوهري نظير

روسپي گري همواره مورد تنفر زن بوده است . عليهذا چند شوهري نه با

تمايلات و خواسته هاي مرد موافقت داشته است و نه با خواسته ها و تمايلات

زن .

شكست اشتراكيت جنسي

همچنانكه علت شكست اشتراكيت جنسي نيز همين است . اشتراكيت جنسي و

از ميان رفتن اختصاص از دو طرف ، كه نه زن بمرد معيني اختصاص داشته

باشد و نه مرد به زن معيني ، همچنانكه اشاره كرديم ، از طرف افلاطون

پيشنهاد شد ، منتها در شعاع طبقه حاكمه ، يعني طبقه حاكمان فيلسوف و

فيلسوفان حاكم بعقيده افلاطون . اين پيشنهاد نه تنها مورد پذيرش ديگران

واقع نشده بلكه خود

صفحه381

افلاطون نيز از عقيده خود عدول كرد .

در يك قرن اخير فردريك انگلس پدر دوم كمونيسم نيز اين فرضيه را

پيشنهاد و از آن دفاع كرد . اما دنياي كمونيسم آنرا نپذيرفت . ميگويند

دولت شوروي در اثر تجربيات تلخ فراوان در اجراي تئوري اشتراكي خانوادگي

انگلس در سال 1938 قوانيني بنفع خانواده گذرانيد و تك همسري را بعنوان

زناشوئي رسمي كمونيستي پذيرفت .

چند زني براي يك مرد ميتوانسته امتيازي شمرده شود ، اما چند شوهري

هيچوقت براي زن امتيازي نبوده و نخواهد بود . علت اين تفاوت اينست كه

مرد طالب شخص زن است ، و زن طالب قلب مرد و فداكاريهاي او . براي

مرد ماداميكه شخص زن را در

اختيار دارد اهميتي ندارد كه قلب زن را از

دست بدهد ، از اينرو مرد اهميتي نميداده كه در چند زني قلب و عواطف زن

را از دست ميدهد . ولي براي زن ، قلب و عواطف مرد اصالت دارد . اگر

آن را از دست بدهد همه چيز را از دست داده است .

بعبارت ديگر در امر زناشوئي دو عنصر دخالت دارد : يكي مادي و ديگري

معنوي . عنصر مادي زناشوئي جنبه هاي جنسي آن است كه در جواني در منتهاي

اوج و غليان است و تدريجا رو به كاهش و آرامش ميرود . جنبه معنوي آن

عواطف رقيق و صميمانه ايست كه ميان آنها حكمفرما ميشود و احيانا هر چه

زمان ميگذرد نيرومندتر ميگردد . يكي از تفاوتهاي زن و مرد اينست كه براي

زن عنصر دوم بيش از عنصر اول اهميت دارد بر خلاف مرد ، زناشوئي براي زن

بيشتر جنبه معنوي دارد و براي مرد بيشتر جنبه مادي و لا اقل جنبه مادي و

معنوي زناشوئي براي مرد مساوي است .

صفحه382

گذشته از اينها در مقاله 24 گفتيم و سخنان يك بانوي روانشناس اروپائي

را نيز شاهد آورديم كه زن از آن نظر كه پرورش دهنده فرزند در رحم و دامن

است ، حالات رواني مخصوصي دارد ، كه سخت او را به محبت و عواطف

مهرآميز شوهر بعنوان پدر فرزندش نيازمند ميسازد . حتي ميزان محبت زن

بفرزندان ، بستگي زيادي دارد بميزان محبت و علاقه مرد باو بعنوان پدر

فرزندش و بعنوان عاملي كه موجب بوجود آمدن فرزند شده است . اين نياز

زن منحصرا در تك شوهري برآورده ميشود .

عليهذا مقايسه چند شوهري به چند

زني ، و تصور اينكه فرقي ميان چند زني

و چند شوهري نيست و علت اينكه چند زني در قسمتي از جهان معمول و مجري

شده است ، اينستكه مرد زورمندتر بوده است ، و علت اينكه زن نتوانسته

است چند شوهري را بعنوان يك امتياز براي خود حفظ كند ضعف و ناتواني زن

بوده است ، اشتباه فاحش است .

خانم منوچهريان در كتاب انتقاد بر قوانين اساسي و مدني ايران صفحه 34

ميگويد " قانون مدني ماده 1049 ميگويد : هيچكس نمي تواند دختر برادر يا

دختر خواهر زن را بگيرد مگر با اجازه زن خود . . . زن اگر اجازه دهد شوهر

وي ميتواند دختر برادر يا خواهر او را بگيرد . حالا بايد ديد كه اگر اجازه

ندهد چه ميشود ؟ هيچ . باصطلاح آنكه عوض دارد گله ندارد ، مرد با ديگري

ازدواج ميكند . خوب حالا اگر قضيه را بعكس كنيم آنوقت چه خواهد شد ؟

مثلا اگر بگوئيم زن نمي تواند با پسر برادر يا پسر خواهر شوهر خود ازدواج

كند ( در همان حالي كه زن اين شوهر است ) مگر با اجازه شوهر ، از شنيدن

اين سخن

صفحه383

خون رگهاي متعصب بجوش مي آيد و فرياد ميزنند اين پيشنهاد بر خلاف اصول

انسانيت است و اصلا طبع و نهاد زن هم با آن مباينت دارد . در پاسخ بايد

گفت تنها اين پيشنهاد مخالف با اصل بردگي زن است . همچنانكه يك مال

بيش از يك مالك ندارد و يا اگر هم داشته باشد محصول آن پس از افراز

باز بيك مالك بر مي گردد . زن هم چون بنا بقوانين صريح و ضمني كشور ما

در حكم

اموال است از اين رو نبايد بيشتر از يك مالك داشته باشد . . . "

در صفحه 73 آن كتاب ميگويد :

" ما ميتوانيم بگوئيم همچنانكه مرد تا چهار زن مي تواند داشته باشد ،

زن هم چون بشر است و با مرد برابر ، بايد بتواند حقوقي را كه او دارد

دارا شود . نتيجه اين صغري ، كبري منطقي براي مردان بسيار وحشت آور

ميشود . اينجاست كه خون در رگهاي آنان بجوش مي آيد و با چهره اي

برافروخته و چشماني آتشبار فرياد ميزنند چگونه زن مي تواند بيش از يك

شوهر داشته باشد ؟ ما در پاسخ با سردي و آرامي ميگوئيم چرا مرد مي تواند

بيش از يك زن داشته باشد . ؟

" ما در اينجا نميخواهيم ترويج فساد اخلاق كنيم ، و نمي خواهيم عفت و

پاكدامني زنان را ناچيز و بيهوده بگيريم ، ولي مي خواهيم به مردان

بفهمانيم كه درباره زن عقيده آنان چنانكه ميپندارند بر پايه اي محكم و

تزلزل ناپذير جاي ندارد . زن يكي است و مرد يكي . هر دو با هم برابرند .

اگر بمردان از لحاظ اينكه مردند حق داده شده است كه تا چهار زن بگيرند ،

بايد زنان هم همين حق را داشته باشند . اگر فرضا از لحاظ عقل تواناتر از

مرد نباشد ، بايد اذعان كرد كه تجلي روح و كيفيات نفساني در زن ضعيف تراز

صفحه384

مرد نيست " .

چنانكه ملاحظه ميفرمائيد در بيانات فوق هيچ فرقي ميان چند زني و چند

شوهري گذاشته نشده است جز اينكه مرد چون زور داشته است بنفع خود چند

زني را معمول داشته است ، بر خلاف زن كه آزادي نداشته از چند شوهري كه

تنها اصل مخالف بردگي اوست ،

دفاع كند . و نيز در بيانات فوق چنين

بيان شده كه علت رواج چند زني و شكست چند شوهري ، مالكيت مرد و

مملوكيت زن بوده است . مرد چون مالك زن بوده است ميتوانسته است زنان

متعدد يعني اموال فراوان داشته باشد . اما زن چون مملوك بوده است و

مملوك نمي توانسته است بيش از يك مالك داشته باشد از موهبت چند

شوهري محروم مانده است .

اتفاقا بر خلاف نظر خانم نويسنده ، پذيرش نيافتن چند شوهري خود دليل

است كه مرد به زن بچشم يك مال نگاه نميكرده است . زيرا شركت در مال و

مالك شدن چند نفر يك مال را و استفاده مشترك از آن يكي از قوانين جاري

و ساري بشري در اموال است . اگر مرد به زن بچشم يك مال نگاه ميكرد

شركت در آنرا جايز ميشمرد ، همچنانكه شركت در مال و استفاده مشترك از

آنرا جايز شمرده است . در كجاي دنيا معمول است كه مال بيشتر از يك

مالك نمي تواند داشته باشد تا قانون تك شوهري را ناشي از آن بدانيم .

ميگويند چون مرد يكي است و زن يكي ، بايد حقوق برابر داشته باشند .

چرا مرد بتواند از حقوق چند زني بهره مند شود و زن نتواند از حق چند شوهري

استفاده كند ؟

ميگويم اشتباه شما همين جاست كه خيال كرده ايد تعدد

صفحه385

زوجات جزء حقوق مرد است و تعدد شوهر جزء حقوق زن . در صورتيكه تعدد

زوجات جزء حقوق زن است ، و تعدد شوهر نه جزء حقوق مرد است و نه جزء

حقوق زن . هم بر خلاف مصالح و منافع مرد است و هم بر خلاف مصالح و منافع

زن

. ما بعدا ثابت خواهيم كرد كه قانون تعدد زوجات در اسلام بمنظور

احياء و احقاق حقوق زن وضع شده است و اگر بنا بود جانب مرد رعايت شود

، اسلام همانكاري را ميكرد كه دنياي غرب كرده است ، بمرد حق استفاده و

بهره برداري از زنان ديگر جز زن اول ميداد ولي هيچ تعهدي براي مرد بنفع زن

و فرزندان او بعنوان همسر قانوني و فرزندان قانوني قائل نميشد .

چند شوهري بنفع زن نبوده كه حقي از او سلب شده باشد .

ميگويند ميخواهيم بمردان بفهمانيم كه عقايد آنها درباره زن آنچنانكه

خود مي پندارند محكم و تزلزل ناپذير نيست .

از قضا آنچه ما مي خواهيم همين است . ما در مقالات آينده مبناي نظر

اسلام را درباره تعدد زوجات خواهيم گفت . از اين نويسنده و هر صاحب نظر

ديگر ملتمسانه طلب ميكنيم ببينند و نظر بدهند كه آيا نظر اسلام مبتني بر

يك اصل تزلزل ناپذير است يا نه ؟ من قول شرف ميدهم اگر كسي توانست

خللي در مبناي نظر اسلامي راجع باين مسئله پيدا كند ، من از تمام گفته هاي

خود در زمينه حقوق زن صرفنظر ميكنم .

صفحه386

علل تاريخي تعدد زوجات ( 3)
توضيحات

هوسراني و تسلط بيچون و چراي مرد ، بتنهائي براي پيدايش رسم " چند

زني " كافي نيست ، حتما علل و عوامل ديگر نيز دخالت داشته است . زيرا

براي مرد هوسران راه سهل تر و بي دردسرتر از چند زني اينست كه حس تنوع

طلبي خود را از راه زن بازي آزاد و رفيقه و معشوقه گيري ارضاء كند ، بدون

آنكه زن مورد نظر خود را بعنوان " همسري " بپذيرد و نسبت بفرزندان

احتمالي او تعهد و مسؤوليتي بعهده بگيرد

.

از اينرو در اجتماعاتي كه چند زني معمول بوده است يا موانع اخلاقي و

اجتماعي راه معشوقه گيري و زن بازي آزاد را براي مرد هوسباز بسته بوده

است و مرد هوسباز مجبور بوده غرامت تنوع طلبي خود را با بهاي قبول

همسري قانوني زن مورد استفاده خود و پدري فرزندانش بپردازد ، و يا بايد

فرض كنيم علل ديگري : جغرافيائي يا اقتصادي يا اجتماعي ، غير از هوسبازي

و تنوع طلبي مرد در كار بوده است .

صفحه387

عوامل جغرافيائي

" منتسكيو " و " گوستاولوبون " اصرار زيادي دارند كه علل جغرافيائي

را دخالت دهند . بعقيده اين مفكران ، آب و هواي مشرق زمين مقتضي رسم

تعدد زوجات بوده است . در آب و هواي مشرق زمين ، زن زودتر بالغ ميشود

و هم زودتر پير ميشود و از اين جهت ، مرد به زن دوم و سوم احتياج پيدا

ميكند . بعلاوه مرد پرورده آب و هواي مشرق زمين ، از لحاظ نيروي جنسي

طوري است كه يك زن نمي تواند او را اقناع كند .

" گوستاولوبون " در تاريخ تمدن اسلام و عرب صفحه 509 ميگويد : " رسم

مذكور ( رسم تعدد زوجات ) فقط بر اثر آب و هواي مشرق و در نتيجه خصائص

نژادي و علل و اسباب ديگري كه بطرز زندگاني مشرق مربوط بوده پيدا شده

است ، نه اينكه مذهب آنرا آورده باشد ، و معلوم است آب و هوا و

خصائص قومي از جمله عواملي است كه فوق العاده قوي و مؤثر بوده و حتي ما

لازم هم نمي دانيم كه راجع به آن زياد قلمفرسائي كنيم . بعلاوه اصل طبيعت و

ساختمان مخصوص زنان مشرق

و لزوم حضانت طفل و امراض و عوارض و غيره ،

آنها را اغلب مجبور ساخته كه از شوهر كناره گيري اختيار كنند ، و چون آب

و هواي مشرق و جبلت قومي طوري است كه براي مرد تحمل اين كناره جوئي

موقت غالبا غير ممكن بوده لهذا تعدد زوجات لزوم پيدا نموده است " .

" منتسكيو " در روح القوانين صفحه 430 ميگويد : " در كشورهائي كه

داراي آب و هواي گرم ميباشند زنها در سنين هشت و نه و ده سالگي بالغ

هستند و بعد از اينكه شوهر كردند بارور ميشوند ، بطوري كه مي توان گفت در

كشورهاي گرمسير ،

صفحه388

ازدواج و باروري زنها بلافاصله پشت هم صورت ميگيرد .

" پريدو " در شرح حال پيغمبر اسلام ميگويد كه آنحضرت در پنجسالگي

خديجه را بحباله نكاح درآورد و در هشت سالگي با وي همخواب شد . اينست

كه زنهاي كشورهاي گرمسير در بيست سالگي پير هستند و هنگامي كه تازه

مي خواهند عقلشان به طرف كمال برود پير شده اند . . . در كشورهائيكه هوا

معتدل است نظر باينكه زيبائي زنها مدتي باقي مي ماند و ديرتر بحد بلوغ

مي رسند و وقتيكه ازدواج ميكنند ، بواسطه زيادي سن تجربياتي دارند ، و در

موقع بچه دار شدن مقداري از سن آنها گذشته و زن و شوهر تقريبا در يك سن و

در يك موقع پير ميشوند ، اينست كه مساواتي بين زن و مرد برقرار شده و

مردها بيش از يك زن نميگيرند . . . . . .

بنابراين ، قانون منع تعدد ازدواج در اروپا و مجاز كردن اين عمل در

آسيا مربوط بمقتضيات آب و هواست . . . "

اين توجيه بهيچوجه صحيح

نيست ، زيرا اولا رسم تعدد زوجات در مشرق زمين

منحصر بمناطق گرمسير نبوده است . در ايران با اينكه از لحاظ آب و هوا

معتدل است از قبل از اسلام تعدد زوجات معمول بوده است . اينكه منتسكيو

ميگويد در مناطق گرمسير زنان در بيست سالگي پير ميشوند گزافه اي بيش

نيست . از آن گزافه تر اينكه بنقل از پريد و ميگويد : پيغمبر اسلام در

پنجاه سالگي خديجه را بعقد خويش درآورد و در هشت سالگي با وي زفاف كرد

. در صورتيكه همه ميدانند پيغمبر اسلام در بيست و پنجسالگي با خديجه كه

در آنوقت چهل سال از سنش ميگذشت ازدواج كرد .

صفحه389

ثانيا اگر زود پير شدن زن و غليان نيروي جنسي مرد موجب اصلي اينكار

بوده است چرا مردم مشرق زمين همان راه مردم مغرب زمين را در قرون وسطي

و قرون جديد پيش نگرفتند و بجاي تعدد زوجات ، طبيعت خود را با فحشاء و

زن بازي آزاد اقناع نكردند ؟ زيرا در مغرب زمين بقول " گوستاولوبون "

رسم وحدت زوجه رسمي است كه فقط در كتابهاي قانون درج است و در

معاشرتهاي مغرب زمين اثري از آن نيست .

و باز بقول او - در مشرق زمين تعدد زوجات بشكل قانوني يعني قبول تعهد

همسري نسبت به زن و مسؤوليت پدري نسبت بفرزندان او وجود داشته است و

در مغرب زمين بشكل سالوسانه و غير قانوني : يعني بشكل معشوقه بازي و

رفيقه بازي بدون قبول تعهد همسري نسبت به زن و تعهد پدري نسبت به

فرزندان او .

وضع چند همسري در مغرب زمين

من در اينجا لازم ميدانم شرح مختصري از وضع چند همسري بشكل مغرب زميني

در قرون وسطي از زبان يكي از مورخان محقق مغرب

زمين نقل كنم تا

خوانندگان محترم و همه كسانيكه مشرق زمين را بنام تعدد زوجات و احيانا

بنام حرمسراداري مورد انتقاد قرار ميدهند و آنرا مايه سرافكندگي مشرق

زمين در مقابل مغرب زمين ميشمارند بدانند كه آنچه در مشرق زمين وجود

داشته با همه معايب و جنبه هاي ننگين آن ، نسبت به جرياناتي كه از اين

نظر در مغرب زمين ميگذشته ، هزار درجه فضيلت دارد .

" ويل دورانت " در جلد 17 تاريخ تمدن فصلي دارد تحت عنوان " سستي

اخلاق " . در اين فصل وضع اخلاق عمومي را در ايتاليا

صفحه390

در دوره رنسانس شرح ميدهد . تمام اين فصل كه در يازده قسمت ذكر شده ،

خواندني است . من خلاصه اي از آنچه تحت عنوان " اخلاق در روابط جنسي "

ضمن اين فصل آمده است نقل ميكنم .

ويل دورانت اول مقدمه كوتاهي ذكر مي كند و مثل اينكه با اين مقدمه قبلا

مي خواهد معذرت خواهي كرده باشد .

مقدمه چنين ميگويد :

" حال با پرداختن باخلاقيات مردم غير روحاني و با آغاز از روابط جنسي

بايد نخست متذكر شويم كه مرد ذاتا طبيعت چند همسري دارد ، و فقط

نيرومندترين قيود اخلاقي ، ميزان مناسبي از فقر و كار سخت ، و نظارت

دائمي زوجه ميتواند يك همسري را باو تحميل كند " . آنگاه باصل مطلب

پرداخته ميگويد :

" معلوم نيست زناي محصنه در قرون وسطي كمتر بوده است تا رنسانس ، و

همانگونه كه در قرون وسطي زنا با بهادري تلطيف ميشد بهمان طريق در دوره

رنسانس در ميان طبقات تحصيل كرده با آرماني ساختن ظرافت و سحرآميزي

روحي زن تربيت شده نرمش مييافت . . . دختران خانواده هاي اصيل

تا حدي

از مرداني كه با خاندان خودشان تعلق نداشتند نسبتا مجزا نگهداشته ميشدند

. مزاياي عفت پيش از زناشوئي جدا به آنان تعليم داده ميشد . گاه اين

تعليم چنان مؤثر ميافتاد كه بنا به روايت ، زن جواني پس از تجاوزي كه

بناموسش شد خود را در آب غرق كرد . آن زن بي شك منحصر بفرد بوده است

. زيرا پس از مرگ او اسقفي در صدد بر آمد تا مجسمه اي از او بر پا كند .

ماجراهاي قبل از ازدواج ميبايست قابل ملاحظه باشد . و الا مشكل بتوان

براي اطفال نامشروع بيشماري كه در هر يك از

صفحه391

شهرهاي ايتالياي رنسانس يافت ميشد دليلي جست . فرزند حرامزاده نداشتن

امتيازي بشمار ميرفت . اما داشتن آن ننگ فاحشي نبود . مرد معمولا بهنگام

ازدواج زن خود را ترغيب ميكرد كه طفل حرامزاده خويش را بخانه بياورد تا

با ساير فرزندان آن مرد پرورش يابد . حرامزاده بودن از قدر كسي نميكاست

. داغي كه جامعه بر آن ميزد چندان مهم نبود . وانگهي مشروعيت را ميشد با

رشوه دادن به يكي از اعضاي كليسا بدست آورد . در نبودن وارثان مشروع يا

ذيصلاحيت پسران حرامزاده ممكن بود بملك يا حتي به تاج و تخت برسند .

همانگونه كه " فرنته " اول وارث سلطنت " الفونسو " ي اول پادشاه

ناپل و " لئونللودسته " جانشين نيكولوي سوم امير فرارا شد . وقتي كه "

پيوس " دوم در سال 1459 به فرارا آمد ، مورد پذيرائي هفت شاهزاده قرار

گرفت ، كه همه نامشروع بودند . رقابت حرامزادگان با حلال زادگان منشاء

مهمي از كشمكشهاي دوره رنسانس بود . .

. اما در مورد همجنس گرائي بايد

بگوئيم كه تقريبا يك قسمت اجباري از احياي رسوم يونان باستان بود . . .

" سان برناردينو " موارد اين عمل شنيع را در ناپل چندان زياد ديد كه

شهر را بسرنوشت سدوم و عموره تهديد كرد . " آرتينو " اين انحراف را

در رم نيز بهمان اندازه شايع يافت . . . در مورد فحشاء نيز ميتوانيم

همينگونه سخن بگوئيم . بنابر روايت اينفسورا " كه دوست ميداشت آمار

خود را در رم پاپ نشين سنگين تر سازد . بسال 1490 در ميان نفوس نود هزار

نفري رم 6800 روسپي ثبت شده وجود داشت ، و اين رقم البته شامل روسپيان

مخفي و غير رسمي نميشد . درونيز طبق آمار سال هزار و پانصد

صفحه392

و نه ، 11654 فاحشه در ميان نفوس سيصد هزار نفري آن شهر وجود داشت . .

در قرون پانزدهم دختري كه در 15 سالگي هنوز بشوهر نرفته بود ننگ خانواده

بشمار مي رفت . در سده شانزدهم " سن ننگين " بهفده سالگي رسانده شد ،

تا تحصيلات عالي تر را براي دختر ممكن سازد . مردان كه از تمام مزايا و

تسهيلات فحشاء برخوردار بودند فقط در صورتي مجذوب ازدواج مي شدند كه زن

برايشان جهاز معتنابهي بياورد . . . . بنابر آئين ازدواج قرون وسطائي ،

چنين انتظار ميرفت كه در مراحل مختلف دوران زناشوئي ، عشق ميان زن و

مرد نضج گيرد ، چنانكه در شادي و اندوه ، خوشبختي و بدبختي شريك يكديگر

باشند و ظاهرا در بسياري از موارد چنين انتظاري برآورده ميشد . . . با

اينحال زناي محصنه رايج بود . چون بيشتر ازدواجهاي طبقات عالي ، اتحادي

ديپلماتيك

بخاطر منافع سياسي و اقتصادي بود . بسياري از شوهران خود را

بداشتن معشوقه اي ذيحق ميدانستند و زن گرچه ممكن بود از اين امر اندوهگين

شود ، معمولا ديده بر آن ميبست يا لب نميگشود .

در ميان طبقات متوسط ، برخي از مردان گمان داشتند كه زنا تفريح مشروعي

است . " ماكياولي " و دوستانش ظاهرا از داستان هائي كه درباره

بيوفائيهاي خود با يكديگر رد و بدل ميكردند ناراحت نميشدند . وقتي كه در

اين موارد زن با تقليد از شوي خود انتقام ميگرفت شوهر غالبا بر عمل او

چشم ميپوشيد و كلاه غيرت را بالاتر ميكشيد " .

آري اين بود نمونه اي از زندگي مردمي كه همواره تعدد زوجات را بر مشرق

يك گناه نابخشودني ميشمارند و احيانا آب و

صفحه393

هواي مشرق زمين را مسئول اينعمل باصطلاح غير انساني ! ميدانند و اما آب و

هواي سرزمين آنها بهيچوجه به آنها اجازه بيوفائي به زن و تخطي از تك

همسري نمي دهد

ضمنا اين نكته نيز ناگفته نماند كه نبودن تعدد زوجات بصورت مشروع در

ميان غربيها ، چه خوب و چه بد ، مربوط به مذهب مسيح نيست . در اصل دين

مسيح ، نصي بر منع تعدد زوجات نيست ، بلكه چون حضرت مسيح مقررات

تورات را تأييد كرده است و در توراه تعدد زوجات برسميت شناخته شده

است بايد بگوئيم در اصل دين مسيح تعدد زوجات تجويز شده است . حتي گفته

ميشود كه قدماي مسيحيون داراي زوجات متعدد بوده اند . پس خودداري غرب

از تعدد زوجات بصورت شرعي و قانوني علت يا علل ديگري داشته است .

عادت ماهانه

بعضي ديگر بيماري ماهانه زن و عدم آمادگي او را براي

تمتع مرد در مدت

بيماري ، همچنين خستگي زن از فرزند زائيدن و ميل او بكناره گيري از زندگي

زناشوئي و رسيدگي به غذا و پرورش فرزندان را منشاء تعدد زوجات

دانسته اند .

ويل دورانت ميگويد : در اجتماعات ابتدائي زنان بسرعت پير ميشوند و

بهمين جهت خود غالبا مردان را به زناشوئي جديد تشويق مي كردند تا بتوانند

مدت درازتري غذاي كودكان خود را تأمين كنند و در عين حال فاصله ميان

دوره هاي حمل خود را طولاني تر سازند بي آنكه از ميل مردان در توليد نسل و

دفع شهوت خود چيزي بكاهند ، غالبا ديده شده كه زن اول ، شوهر

صفحه394

خود را ترغيب ميكرده است تا زن تازه بگيرد كه كار او سبكتر شود ، و زن

تازه براي خانواده اطفال ديگري بياورد و بهره برداري و ثروت زيادتر شود " .

بدون شك بيماري ماهانه زن ، و همچنين خستگي او از فرزند زادن ، زن و

مرد را از لحاظ امر جنسي در وضع نامشابهي قرار ميدهد و سبب ميگردد كه

مرد كم و بيش رو بسوي زن ديگر بياورد . اما هيچيك از دو علت بالا

بتنهائي موجب رسم تعدد زوجات نميشود ، مگر آنكه يك مانع اخلاقي يا

اجتماعي براي مرد وجود داشته باشد كه نتواند هوس خود را با معشوقه گيري ،

و زن بازي آزاد تسكين دهد . پس هر يك از دو عامل فوق هر زمان دخالت

داشته اند در زمينه اي بوده كه مرد آزادي كامل در هوسبازي نداشته است .

محدود بودن دوره فرزند زائي زن

بعقيده بعضي ، محدود بودن سن زن از نظر توليد فرزند ، بر خلاف مرد ، و

رسيدن او بسن " يائسگي " يكي از علل پيدايش رسم تعدد زوجات بوده

است

. احيانا زني باين سن ميرسيده است ، در حالي كه بقدر كافي براي مرد

فرزند نياورده بوده است ، يا فرزندان قبلي تلف شده بودند .

ميل مرد بداشتن فرزند بعلاوه عدم ميل او بطلاق زن اول سبب شده كه مرد

بدنبال زن دوم يا سوم برود ، همچنانكه نازا بودن زن اول عامل ديگري براي

رو آوردن مرد بازدواج ثانوي بوده است .

صفحه395

عوامل اقتصادي

براي تعدد زوجات ، ريشه هاي اقتصادي نيز ذكر كرده اند و گفته اند در

دوران قديم ، بر خلاف امروز ، زن و فرزند زياد از لحاظ اقتصادي بنفع مرد

بوده است . مرد از زنان و فرزندان خود مانند بردگان كار ميكشيده است و

احيانا فرزندان خود را ميفروخته است . منشاء بردگي بسياري از افراد ،

اسارت در جنگ نبوده است ، بلكه پدران آنها ، آنها را ببازار آورده و

فروخته اند .

اين جهت مي تواند علت تعدد زوجات واقع شود ، زيرا مرد تنها با قبول

همسري رسمي زن مي تواند از مزيت كثرت اولاد بهره مند شود . معشوقه گيري و

زن بازي آزاد نمي تواند اين مزيت را براي مرد تأمين كند ، ولي چنانكه

ميدانيم اين علت را بهمه مواردي كه تعدد زوجات وجود داشته است نمي توان

تعميم داد .

فرضا ملل ابتدائي باين منظور زنان متعدد ميگرفته اند ، همه ملل اينطور

نبوده اند در دنياي قديم رسم تعدد زوجات در ميان طبقاتي معمول بود كه با

تجمل و تعين و تشخص زندگي ميكردند و معمولا پادشاهان ، اميران ، سرداران

، روحانيون و بازرگانان متعين زنان متعدد داشته اند .

و چنانكه ميدانيم اين طبقات ، از وجود زنان و فرزندان زياد خود ، بهره

اقتصادي نمي برده اند .

عامل عدد و عشيره

علاقه بكثرت فرزند و توسعه نفوس فاميل نيز بنوبه خود عامل ديگري بوده

براي تعدد زوجات . يكي از جهاتي كه زن و مرد را در وضع متفاوتي قرار

ميدهد ، اينست كه عدد فرزنداني كه يك

صفحه396

زن ميتواند توليد كند بسيار معدود و محدود است ، خواه تك شوهر باشد يا

چند شوهر ، اما عدد فرزنداني كه مرد مي تواند توليد كند بستگي دارد بتعداد

زنانيكه در اختيار دارد ، ممكن است

يك مرد بتنهائي از صدها زن ، هزارها

فرزند از نسل خود توليد كند .

در دنياي قديم ، بر خلاف دنياي امروز ، عدد و عشيره ، عامل اجتماعي

مهمي بشمار ميرفته است . قبائل و طوائف از هر وسيله اي براي تكثير عدد و

جلوگيري از كاهش آن استفاده ميكرده اند . يكي از افتخارات آن مردم

افتخار به كثرت عدد افراد قبيله بوده است . بديهي است كه تعدد زوجات

يگانه وسيله تكثير عدد بوده است .

فزوني عدد زنان بر مردان

آخرين عامل تعدد زوجات كه ضمنا مهمترين عوامل است ، فزوني عدد زنان

بر عدد مردان بوده است . مواليد دختران از مواليد پسران زيادتر نبوده و

نيست . احيانا اگر در برخي سرزمينها مواليد دختر از مواليد پسر بيشتر

است ، در بعضي سرزمين هاي ديگر بر عكس است ، مواليد پسر از مواليد دختر

افزونتر است . چيزي كه همواره سبب ميشود كه عدد زنان آماده ازدواج از

عدد مردان آماده ازدواج بيشتر باشد ، اينست كه تلفات مرد هميشه از

تلفات زن بيشتر بوده و هست . كثرت تلفات مرد همواره سبب شده و ميشود

كه در صورت تك همسري گروه فراواني از زنان از داشتن شوهر قانوني و خانه

و زندگي و فرزند مشروع محروم بمانند .

در اينكه در اجتماعات ابتدائي اينطور بوده بحثي نيست .

صفحه397

قبلا از ويل دورانت نقل كرديم كه " در اجتماعات ابتدائي بواسطه اشتغال

مردان بجنگ و شكار ، زندگي مرد در معرض خطر بود و بهمين جهت مردان

بيشتر از زنان تلف ميشدند . فزوني عده زنان بر مردان سبب ميشد كه يا

تعدد زوجات رواج پيدا كند و يا عده اي از زنان بحال عزوبت بسر برند " .

بررسي علل و عوامل

عللي را كه از لحاظ تاريخي مي توان مبداء و منشاء چند زني فرض كرد

همينهاست كه گفته شد . اما چنانكه ملاحظه شد بعضي از اين علل در واقع

علت نبوده و بيجهت در رديف علل تعدد زوجات ذكر شده است ، مانند آب

و هوا . از اين يك كه بگذريم به سه نوع علت برميخوريم . نوع اول آن كه

در رو آوردن مرد بتعدد زوجات تأثير داشته ، بدون آنكه مجوزي براي مرد

شمرده

شود ، فقط جنبه زور و ظلم و استبداد داشته است . علت اقتصادي كه

قبلا ذكر شد از اين قبيل است .

بديهي است كه فروختن فرزند يكي از وحشيانه ترين و ظالمانه ترين كارهاي

بشري است و تعدد زوجاتي كه بخاطر اين هدف وحشيانه و ظالمانه باشد مانند

خود آن عمل نامشروع است .

نوع دوم آن علل از جنبه حقوقي قابل مطالعه است و ميتواند " مجوزي "

براي مرد يا براي اجتماع شمرده شود ، از قبيل نازا بودن زن يا يائسه شدن

او و احتياج مرد بفرزند يا نيازمندي قبيله يا كشور به كثرت نفوس . بطور

كلي علل طبيعي كه زن و مرد را از لحاظ ارضاء جنسي و يا از لحاظ توليد

فرزند در وضع نامساوي قرار مي دهد مي تواند از جنبه حقوقي " مجوز " تعدد

زوجات

صفحه398

محسوب شود .

اما در ميان علل گذشته نوع سومي هست كه اگر فرض كنيم در دنياي گذشته

وجود داشته و يا در دنياي امروز وجود دارد ، بيش از آن است كه فقط "

مجوز " تعدد زوجات براي مرد يا اجتماع محسوب گردد ، بلكه موجب " حقي

" است از جانب زن و موجب تكليفي است بعهده مرد و اجتماع ، آن علت

فزوني عدد زن بر مرد است . اگر فرض كنيم در گذشته يا زمان حاضر عدد

زنان آماده بازدواج بر عدد مردان آماده بازدواج فزوني دارد بطوريكه اگر

تك همسري تنها صورت قانوني ازدواج باشد ، گروهي از زنان بي شوهر ، از

تشكيل زندگي خانوادگي محروم مي مانند ، از چند زني بعنوان " حقي " از

زنان محروم و " تكليفي " بعهده مردان و زنان متأهل محسوب ميشود .

حق

تأهل از طبيعي ترين حقوق بشري است . هيچ بشري را از اين حق بهيچ

نامي و تحت هيچ عنواني نمي توان محروم كرد . حق تأهل حقي است كه هر فرد

بر اجتماع خود پيدا مي كند . اجتماع نمي تواند كاري بكند كه نتيجتا گروهي

از اين حق محروم بمانند .

همانطوري كه مثلا حق كار ، حق خوراك ، حق مسكن ، حق تعليم و تربيت ،

حق آزادي جزء حقوق اصلي و اولي بشر شمرده ميشود و بهيچوجه و هيچ عنوان

نمي توان از او سلب كرد ، حق تأهل نيز يك حق طبيعي است و نظر باينكه در

صورت فزوني عدد زنان آماده بازدواج از مردان آماده بازدواج قانون انحصار

ازدواج به تك همسري با اين حق طبيعي منافي است پس اين قانون بر خلاف

حقوق طبيعي بشر است .

صفحه399

اينها مربوط بگذشته است . در زمان حاضر چه بايد گفت ؟ آيا علل "

مجوز " تعدد زوجات و همچنين علتي كه تعدد زوجات را بعنوان " حق " زن

رسميت ميدهد در اين زمان وجود دارد يا خير ؟ بفرض اينكه اين علل وجود

داشته باشد از جنبه حق زن سابق چه بايد گفت ؟

صفحه400

حق زن در چند همسري
توضيحات

علل شكست چند شوهري و رواج چند زني را شرح داديم . روشن كرديم كه در

پيدايش چند زني علل گوناگوني تأثير داشته است . بعضي از آن علل از

روحيه تحكم و استبداد جنس مرد سرچشمه گرفته است و بعضي ديگر ناشي از

تفاوت وضع طبيعي زن و مرد از لحاظ سنين استعداد توليد فرزند و قابليت

تعداد توليد فرزند بوده است و ميتوانسته " مجوزي " براي چند زني مرد

بشمار رود . اما علت خاصي همواره در

طول تاريخ در كار بوده كه چند زني

را بعنوان " حقي " براي زن و " وظيفه اي " براي مرد ايجاب ميكرده

است . آن ، فزوني نسبي عدد زنان آماده به ازدواج از عدد مردان آماده به

ازدواج است .

ما براي اينكه از درازي سخن خودداري كنيم از بحث درباره علتهائيكه

ممكن است " مجوز " تعدد زوجات براي مرد محسوب شود خودداري مي كنيم ،

سخن را محدود ميكنيم به علتي كه اگر وجود داشته باشد تعدد زوجات بصورت

" حقي " براي

صفحه401

طبقه نسوان در مي آيد .

براي اثبات اين مدعا دو مقدمه بايد روشن شود : يكي اينكه ثابت شود

طبق آمار قطعي و مسلم ، عده زنان آماده ازدواج بر عدد مردان آماده ازدواج

فزوني دارد . ديگر اينكه اگر چنين چيزي وجود پيدا كند ، از جنبه حقوق

بشري و انساني موجب حقي ميشود براي زنان محروم بر عهده مردان و زنان

متأهل .

اما از نظر اول : خوشبختانه در دنياي امروز آمار نسبتا صحيحي در اين

زمينه وجود دارد . همه كشورهاي جهان در هر چند سال يك بار سرشماري

مي كنند . در اين سرشماري ها كه در كشورهاي پيشرفته بصورت دقيقي صورت

ميگيرد نه تنها عدد مجموع جنس ذكور و مجموع جنس اثاث بدست مي آيد ،

بلكه نسبت عدد دو جنس در سنين مختلف بدست مي آيد . مثلا روشن ميگردد كه

عدد پسران از بيست ساله تا بيست و چهار ساله چقدر است ؟ و عدد دختران

از عدد بيست ساله تا بيست و چهار ساله چقدر است ؟ همچنين در ساير سنين

عمر . سازمان ملل متحد در سالنامه هاي جمعيت شناسي خود

همواره اين آمار

را منتشر ميكند و ظاهرا تا كنون شانزده نشريه در اين زمينه منتشر كرده

است .

آخرين نشريه مربوط است به سال 1964 كه در سال 1965 منتشر شده است .

البته قبلا بايد به اين نكته توجه داشته باشيم كه براي مدعاي ما كافي

نيست كه بدانيم مجموع عدد جنس ذكور مردم يك كشور چقدر است ؟ و مجموع

عدد اناث آنها چقدر ؟ آنچه مفيد و لازم است اينستكه بدانيم نسبت مردان

و زنان آماده به ازدواج چه نسبت است ؟ غالبا نسبت مردان و زنان آماده

به ازدواج با نسبت

صفحه402

مجموع جنس ذكور و جنس اناث متفاوت است ، و اين دو علت دارد . يكي

اينكه دوره بلوغ دختران قبل از دوره بلوغ پسران است . بهمين جهت معمولا

در قوانين جهان سن قانوني دختران از سن قانوني پسران پائين تر است و عملا

در همه جهان اكثريت قريب باتفاق ازدواجها ميان مردان و زناني صورت

ميگيرد كه مردان بطور متوسط پنجسال از زنان بزرگترند .

علت ديگر كه علت اساسي است و مهمتر است ، اينستكه با اينكه مواليد

دختر از مواليد پسر بيشتر نيست و احيانا در بعضي كشورها مواليد پسر

بيشتر است ، همواره بواسطه اينكه تلفات جنس ذكور از تلفات جنس اناث

بيشتر است ، در سنين ازدواج توازن بهم مي خورد . گاهي بصورت فاحشي

تفاوت پيدا ميشود و عدد زنان آماده ازدواج بر عدد مردان آماده ازدواج

بمقياس وسيعي فزوني ميگيرد . و لهذا ممكن است مجموع عدد جنس ذكور يك

كشور با عدد جنس اناث آن مساوي ، يا از آن بيشتر باشد ، اما در طبقه

آماده به ازدواج يعني طبقه اي

كه به سن قانوني ازدواج رسيده اند كار بر

عكس بوده باشد .

اين مطلب از آماري كه در آخرين نشريه جمعيت شناسي سازمان ملل متحد

مربوط بسال 1964 درج شده كاملا روشن است .

مثلا در جمهوري كره ، طبق آمار اين نشريه مجموع جمعيت 26 / 277 / 635

نفر است از اين مجموع 13 / 145 / 289 نفر از جنس ذكورند و 132 / 346أ

13 نفر از اناث ، يعني در مجموع جمعيت عدد ذكور 12943 نفر بيش از

اثاث است . اين نسبت در اطفال كمتر از يكساله و اطفال از يكساله تا

چهار ساله و از پنج ساله تا 9 ساله و از دوازده ساله تا چهارده ساله و از

15 ساله

صفحه403

تا 19 ساله همچنان محفوظ است .

آمار نشان ميدهد كه در همه اين سنين ، تعداد ذكور بيش از اناث است .

اما از بيست ساله تا بيست و چهار ساله اين نسبت عوض ميشود . مجموع

عدد ذكور در اين سنين 1 / 083 / 364 نفر است و مجموع اناث 1110051 نفر

است . از اين سنين ببالا كه سنين ازدواج قانوني زنان و مردان است هر چه

بالا برويم عدد جنس اناث بيش از عدد جنس ذكور است .

تازه جمهوري كره وضع استثنائي دارد كه در مجموع جمعيت عدد ذكور بيش

از اناث است ، اكثريت قريب به اتفاق كشورها نه تنها در سنين ازدواج ،

عدد جنس اناث بيش از جنس ذكور است در مجموع جمعيت نيز عدد اناث

بيش از ذكور است . مثلا در كشور جمهوري شوروي مجموع جمعيت 101 / 000أ

216 است و از اين مجموع 97 / 840 / 000 از جنس

ذكور و 118 / 261 / 000

از جنس اناث است و اين تفاوت در سنين قبل از ازدواج و همچنين سنين

ازدواج ، يعني از بيست ساله تا 24 ساله و از 25 ساله تا 29 ساله و از 30

ساله تا 34 ساله و همچنين تا 80 ساله و 84 ساله همچنان محفوظ است .

و همچنين است كشورهاي انگلستان - فرانسه - آلمان غربي - آلمان شرقي -

چكسلواكي لهستان - روماني - مجارستان - امريكا - ژاپن و غيره و البته در

بعضي نقاط مانند برلن غربي و شرقي تفاوت عدد زن و مرد تفاوت فاحشي است .

در هندوستان حتي در سنين ازدواج عدد مرد بر عدد زن مي چربد . فقط از

سنين پنجاه به بالا است كه عدد زن بر عدد مرد فزوني مي گيرد . ظاهرا علت

نقصان زن در هند

صفحه404

عادت قديمي مردم خرافاتي آن سرزمين است كه زن شوهر مرده را از ميان

ميبرند .

سرشماري كه سال گذشته در ايران بعمل آمد ، نشان داد كه ايران از

كشورهاي استثنائي است كه در مجموع جمعيت ، عدد ذكور بيش از عدد اناث

است . مجموع جمعيت ايران طبق اين سرشماري 25 / 781 / 090 نفر است و از

اين مجموع 13 / 337 / 334 نفر از جنس ذكورند و 12 / 443 / 576 نفر از

جنس اناث ميباشند و مجموعا عدد ذكور 893 / 578 بيش از عدد اناث است .

يادم هست كه در همان اوقات بعضي نويسندگان كه درباره تعدد زوجات

بحث كرده بودند نوشته بودند ببينيد بر خلاف ادعاي طرفداران تعدد زوجات

، عدد مرد در كشور ما بيش از عدد زن است

. پس قانون تعدد زوجات بايد

لغو شود .

من همانوقت تعجب ميكردم از اين نويسندگان . اينها فكر نميكنند كه اولا

قانون تعدد زوجات مخصوص ايران نيست و ثانيا آنچه براي اين موضوع مفيد

است اينست كه بدانيم عدد مردان آماده بازدواج با عدد زنان آماده

بازدواج برابر است يا از آن بيشتر است . اينكه در مجموع عدد ، عده جنس

ذكور بيش از جنس اناث باشد براي موضوع مورد نظر كافي نيست . ديديم كه

در جمهوري كره و بعضي كشورهاي ديگر نيز در مجموع نفوس ، عدد جنس ذكور

بيشتر است ، ولي در افراد آماده بازدواج عدد جنس اناث بيشتر است .

بگذريم از اينكه در كشورهائي مانند ايران چندان اعتمادي باين آمارها

نيست . اگر تنها " ژست پسرزائي " زنان ايران را در نظر بگيريم كه

حاضر نيستند حتي در جواب مأموران سرشماري خود را دخترزا معرفي كنند و به

جاي

صفحه405

دختر پسر قلمداد ميكنند ، كافي است كه اعتماد ما را سلب كند . جريان

عملي عرضه و تقاضا در كشور ما دليل قاطعي است بر اينكه عدد زنان آماده

به ازدواج در اين كشور از عدد مردان بيشتر است . زيرا با اينكه تعدد

زوجات در همه جاي اين كشور از شهرها و دهات و حتي ميان ايلات معمول

بوده و هست ، هرگز كسي در اين كشور تا كنون احساس كمبود زن نكرده و زن

بازار سياه پيدا نكرده است . بر عكس همواره عرضه بر تقاضا ميچربيده

است . دختران يا زنان بيوه و جواني كه اجبارا بدون شوهر مي مانده اند از

مردان مجرد بسي افزونتر بوده اند . هيچوقت يك مرد هر اندازه فقير و

بدقيافه

بوده ، اگر زن ميخواسته بدون زن نميمانده است ، در صورتي كه

زنانيكه اجبارا بدون شوهر مانده اند زياد بوده اند . اين جريان مشهود و

محسوس بيش از هر آماري قاطعيت دارد .

" اشلي مونتاگو " در كتاب " زن جنس برتر " ضمن اينكه بيهوده

ميكوشد ميل زن را به تجمل و زينت ناشي از عوامل اجتماعي بداند ، باين

حقيقت اعتراف ميكند و ميگويد " در سراسر عالم پيوسته ميزان زنان آماده

ازدواج بر مردان فزوني دارد .

آمارگيري سال 1950 نشان داد كه زنان آماده ازدواج امريكا باندازه يك

ميليون و چهارصد و سي هزار تن بر مردان افزايش دارد " . ( مجله زن روز

، شماره 69 صفحه 71 ) .

" برتراندراسل " در كتاب زناشوئي و اخلاق ، فصل مربوط به نفوس ،

صفحه 115 ميگويد :

" در انگلستان كنوني بيش از دو ميليون زن زائد بر مردان وجود دارد كه

بنابر عرف بايد همواره عقيم بمانند و اين براي ايشان محروميت بزرگي

است " .

صفحه406

در چند سال پيش در روزنامه هاي ايران خوانديم كه در اثر فشار زياد زنان

مجرد آلمان كه پس از تلفات عظيم آلمان در جنگ دوم جهاني از داشتن شوهر

قانوني و كانون خانوادگي محروم مانده اند ، رسما از دولت آلمان تقاضا

كرده اند كه قانون تك همسري را لغو كند و اجازه تعدد زوجات بدهد . دولت

آلمان ضمن يك درخواست رسمي از دانشگاه اسلامي الازهر فورمول اين كار را

خواسته و البته بعد هم اطلاع حاصل كرديم كه كليسا سخت با اين تقاضا

مخالفت كرد . كليسا محروم ماندن زنان را ، و در واقع شيوع فحشا را بر

تعدد زوجات صرفا بخاطر

اينكه يك فورمول شرقي و اسلامي است ترجيح داد .

علل فزوني عدد زنان آماده به ازدواج از مردان

علت اين امر چيست ؟ چرا با اينكه مواليد دختر از مواليد پسر بيشتر

نيست ، عدد زنان آماده ازدواج از مردان بيشتر است ؟

علت اين امر واضح است . تلفات جنس مرد از تلفات جنس زن بيشتر

است . اين تلفات معمولا در سنيني واقع ميشود كه مرد بايد سرپرست

خانواده اي باشد . اگر اندكي به مرگهائي كه در اثر حوادث پيش مي آيد توجه

كنيم از جنگها غرق شدنها سقوطها زير آوار ماندنها تصادفها و غير اينها

خواهيم ديد همه اين حوادث و تلفات متوجه جنس مرد است .

ندره زني در ميان اينها ديده ميشود . چه در مبارزه انسان با انسان ، چه

در مبارزه انسان با طبيعت ، تلفات متوجه مرد مي شود . اگر تنها جنگها را

در نظر بگيريم كه از اول تاريخ بشريت روزي نبوده كه در چند نقطه جهان

صفحه407

جنگ نباشد و تلفاتي بر مردان وارد نياورد ، كافي است كه بدانيم چرا

توازن زن و مرد در سنين ازدواج بهم ميخورد .

ميزان تلفات جنگ در عصر صنعت صدها برابر عصرهاي شكار و كشاورزي است

. تلفاتي كه در دو جنگ اخير جهاني بر جنس مرد وارد شد كه ظاهرا در حدود

هفتاد ميليون نفر بوده است مساوي است با تلفاتي كه سابقا در چند قرن از

راه جنگ بر بشر وارد ميشد . شما اگر تنها تلفاتي را كه در چند سال اخير

در جنگ هاي منطقه اي خاور دور و خاورميانه و افريقا وارد آمده و هنوز هم

در جريان است در نظر بگيريد مدعاي ما را تصديق خواهيد كرد .

" ويل دورانت " ميگويد : "

در زوال اين عادت ( تعدد زوجات )

عواملي چند دخالت كرده است . زندگاني كشاورزي كه حالت ثباتي دارد ،

سختي و ناراحتي زندگي مردان را تقليل داد و مخاطرات كمتر شد و بهمين

جهت عده مرد و زن تقريبا مساوي يكديگر شد " .

اين سخن از " ويل دورانت " خيلي عجيب است . اگر تلفات مرد منحصر

بود به تلفاتي كه در مبارزه با طبيعت متحمل ميشود البته ميان دوره شكار

و دوره كشاورزي از اين جهت تفاوت است ، در صورتي كه عمده تلفات جنس

مرد از راه جنگ است كه در دوره كشاورزي از دوره شكار كمتر نبوده است ،

و ديگر از اينراه است كه مرد همواره زن را تحت حمايت خود گرفته و

كارهاي سخت و خطرناك را كه خطر مرگ داشته خود بعهده ميگرفته است ، و

لهذا اين عدم توازن در دوره كشاورزي نيز مانند دوره شكار وجود داشته است .

صفحه408

" ويل دورانت " از دوره ماشيني و صنعتي نام نميبرد ، و حال آنكه در

اين دوره است كه تلفات مرد بيداد ميكند و توازن را به صورت فاحشي بر

هم ميزند .

مقاومت بيشتر زن در برابر بيماريها

چيز ديگري كه سبب ميشود تلفات جنس مرد از تلفات جنس زن بيشتر باشد

، موضوعي است كه اخيرا در پرتو پيشرفت علوم كشف شده است ، و آن اينكه

مقاومت مرد در برابر بيماريها از مقاومت زن كمتر است و در نتيجه

تلفات مرد بواسطه بيماريها از تلفات زن بيشتر است .

در ديماه 1335 روزنامه اطلاعات نوشت " اداره آمار فرانسه اطلاع ميدهد

كه با اينكه در فرانسه عدد مولود پسر از دختر بيشتر است و به ازاء هر صد

دختر ، صد

و پنج پسر متولد ميشود معذلك عدد زنان ، يك ميليون و هفتصد و

شصت و پنجهزار نفر از مردان بيشتر است و آنها علت اين تفاوت را

مقاومت جنس زن در مقابل بيماري ذكر كرده اند " .

در مجله سخن سال ششم شماره يازدهم مقاله اي تحت عنوان " زن در سياست

و اجتماع " از مجله ماهانه و مصور يونسكو بوسيله دكتر زهرا خانلري ترجمه

شد . در آن مقاله از " اشلي مونتاك " نقل شد كه : " طبيعت زن از نظر

علمي بر طبيعت مرد تفوق دارد . كروموزوم X مربوط به جنس ماده از

كروموزوم Y مربوط به جنس نر قويتر است . لهذا عمر زن از عمر مرد درازتر

است ، حد متوسط عمر زن از مرد بيشتر است ، زن عموما از مرد سالمتر است

، مقاومتش در برابر بسياري از امراض از مرد بيشتر است ، اغلب

صفحه409

زودتر معالجه مي شود ، در برابر يك زن الكن پنج مرد الكن يافت مي شود ،

در برابر يك زن كوررنگ 16 مرد كوررنگ يافت مي شود ، استعداد نزف الدم

تقريبا منحصر بجنس مرد است ، زن در برابر حوادث بيش از مرد قوه

مقاومت دارد . همه جا در جريان جنگ اخير محقق شده است كه در اوضاع

مشابه ، زن بسيار بهتر از مرد توانسته مشقت محاصره زندان اردوگاه

زندانيان را تحمل كند . . تقريبا در همه كشورها تعداد انتحار در مردها سه

برابر زنها است " .

نظريه اشلي مونتاگ راجع بمقاومت بيشتر جنس زن در برابر بيماري ،

بعدها ضمن كتاب " زن جنس برتر " بوسيله آقاي حسام الدين امامي ترجمه

شد و در

شماره 70 مجله زن روز چاپ شد .

قدرت بيشتر مقاومت زن در برابر بيماري سبب مي شود كه فرضا روزي مرد

قدرت پيدا كند و انتقام خود را از جنس زن بگيرد و پاي او را بكارهاي

سخت و خطرناك كه منجر بمرگ و مير ميشود بكشد ، مخصوصا او را بميدان

جنگ برده تن ظريف او را هدف توپ و مسلسل و بمب قرار داده مزه اين

كارها را باو بچشاند ، باز هم بواسطه مقاومت بيشتر زن در مقابل بيماري ،

توازن عدد جنس زن و جنس مرد محفوظ نخواهد ماند . اينها همه راجع به

مقدمه اول يعني فزوني نسبي عدد زنان آماده ازدواج بر عدد مردان آماده

ازدواج . پس معلوم شد واقعا چنين حقيقتي وجود دارد و معلوم شد علت آن

چيست ؟ و آن علت يا علتها از اول تاريخ بشر تا اين ساعت وجود داشته و

دارد .

صفحه410

حق زن در چند همسري

اما مقدمه دوم - يعني اينكه فزوني عدد زن آماده ازدواج بر عدد مرد

آماده ازدواج براي طبقه زن توليد " حق " ميكند و براي مردان و زنان

متاهل ايجاد وظيفه :

در اينكه حق تأهل از طبيعي ترين و اصيل ترين حقوق بشري است جاي سخن

نيست . هر كسي اعم از زن يا مرد حق دارد زندگي خانوادگي داشته باشد ، از

داشتن زن يا شوهر و فرزند بهره مند باشد . همانطوري كه حق دارد كار كند

مسكن داشته باشد از تعليم و تربيت بهره مند شود ، از بهداشت استفاده كند

، امنيت و آزادي داشته باشد .

اجتماع نه تنها نبايد مانعي در راه استيفاي اين حقوق ايجاد كند ، بلكه

بايد وسيله تأمين اين حقوق را فراهم

سازد .

از نظر ما يك نقيصه بزرگ در اعلاميه جهاني حقوق بشر اين است كه به حق

" تأهل " توجهي نكرده است . اين اعلاميه از حقوقي مانند حق آزادي و

امنيت ، حق رجوع مؤثر بمحاكم ملي ، حق تابعيت و ترك تابعيت ، حق

آزادي ازدواج با اهل هر نژاد و مذهب ، حق مالكيت ، حق تشكيل اتحاديه ،

حق استراحت و فراغت ، حق آموزش و پرورش ياد مي كند . اما از حق تأهل ،

يعني حق داشتن يك كانون خانوادگي قانوني نامي بميان نمي آورد . اين حق

مخصوصا از ناحيه زن بيشتر اهميت دارد ، زيرا زن بيش از مرد بداشتن

كانون خانوادگي نيازمند است . در مقاله 27 گفتيم ازدواج براي مرد از

جنبه مادي اهميت دارد و براي زن از جنبه هاي معنوي و عاطفي . مرد اگر

خانواده را از دست بدهد با فحشاء و رفيقه بازي لا اقل نيمي از احتياجات

خود را بر مي آورد ، اما اهميت

صفحه411

خانواده براي زن بيش از اينهاست . زن اگر محيط خانوادگي را از دست

بدهد با فحشاء و رفيق بازي نمي تواند بهيچوجه احتياجات مادي و معنوي خود

را ، ولو به حداقل تأمين كند .

حق تأهل براي يك مرد ، يعني حق اشباع غريزه ، حق همسر و شريك و همدل

داشتن ، حق فرزند قانوني داشتن . اما حق تأهل براي يك زن ، علاوه بر همه

اينها يعني حق حامي و سرپرست داشتن ، حق پشتوانه عواطف داشتن .

اكنون پس از اثبات دو مقدمه بالا :

1 - فزوني نسبي عدد زنان بر عدد مردان .

2 - حق تأهل يك حق طبيعي بشري است .

نتيجه

اينست - اگر تك همسري تنها صورت قانوني ازدواج باشد عملا گروه

زيادي از زنان از حق طبيعي انساني خود ( حق تأهل ) محروم ميمانند . تنها

با قانون تجويز تعدد زوجات است ( البته با شرائط خاصي كه دارد ) كه اين

حق طبيعي احياء ميگردد .

بر عهده زنان روشن بين مسلمان است كه شخصيت واقعي خود را باز يابند و

بنام حمايت از حقوق حقه زن ، بنام حمايت از اخلاق بنام حمايت از نسل

بشر بنام يكي از طبيعي ترين حقوق بشر به كميسيون حقوق بشر در سازمان ملل

پيشنهاد كنند كه تعدد زوجات را در همان شرايط منطقي كه اسلام گفته ،

بعنوان حقي از حقوق بشر ، برسميت بشناسد ، و از اينراه بزرگترين خدمت

را به جنس زن و به اخلاق بنمايند . صرف اينكه يك فورمول از جانب شرق

آمده و غرب بايد از شرق پيروي كند ، گناه محسوب نمي شود .

صفحه412

نظريه راسل

" برتراند راسل " چنانكه قبلا اشاره كرديم ، باين نكته توجه دارد كه

اگر تك همسري تنها صورت قانوني ازدواج باشد مستلزم محروميت گروه زيادي

از زنان ميشود . لهذا راه حلي پيشنهاد ميكند . اما چه راه حلي ؟ ! خيلي

ساده ، پيشنهاد ميكند كه باين زنان اجازه داده شود براي اينكه از داشتن

فرزند محروم نمانند با شكار كردن مردان ، فرزندان بي پدر بوجود آورند . و

نظر باينكه زن در حاليكه فرزند در رحم يا دامن دارد احتياج به كمك مادي

دارد و معمولا پدر بنام نفقه باو كمك مي كند ، دولت از اين جهت جانشين

پدر شود و باينگونه زنان كمك اقتصادي كند

.

" راسل " پس از اينكه ميگويد : " در انگلستان كنوني بيش از دو

ميليون زن زائϠبر مردان وجود دارد و بنا بر عرف ( عرف تك همسري )

بايد همواره عقيم بمانند و اين براي آنها محروميت بزرگي است " مي گويد

: " وحدت ازدواج كامل ( تك همسري ) مبتني بر فرض تساوي تقريبي زنان و

مردان است . جائيكه تساوي وجود ندارد قساوت زيادي درباره كساني ميشود

كه بحكم قانون رياضي بايد مجرد بمانند . حال اگر مايل به ازدياد نفوس

باشيم اين قساوت گذشته از نظر خصوصي از لحاظ عمومي نيز مجاز نخواهد بود" .

اين است راه حلي كه يك فيلسوف قرن بيستم براي اين مسئله اجتماعي

پيشنهاد ميكند ، و آن بود راه حلي كه اسلام پيشنهاد كرده است . اسلام

ميگويد : اين مشكل را باين صورت حل كنيد كه يك نفر مرد واجد شرايط مالي

و اخلاقي و جسمي بيش از يك زن را تكفل كند ، زن دوم را همسر قانوني و

شرعي

صفحه413

خود قرار دهد ، ميان او و همسر اولش و همچنين ميان فرزندان اين زن و

فرزندان همسر اولش هيچگونه تبعيض و تفاوتي قائل نشود . زن اول تحت

عنوان يك وظيفه اجتماعي نسبت به خواهر خودش از حق خود بگذرد و فداكاري

كند و اين نوع اشتراك و سوسياليزم را كه ضروري ترين انواع سوسياليزم است

بپذيرد . اما اين فيلسوف قرن بيستم ميگويد : زنان محروم ، شوهران زنان

ديگر را بدزدند ، بچه هاي بي پدري كه از اينراه بوجود مي آيند دولت تكفل

كند . از نظر اين فيلسوف قرن بيستم ، احتياج زن به تأهل فقط از سه ناحيه

است : يكي از ناحيه جنسي كه با زرنگي و دلربائي زن بخوبي تأمين ميشود ،

ديگر از ناحيه فرزند كه آنهم با دزدي تأمين ميگردد . سوم از ناحيه

اقتصادي كه بوسيله دولت بايد تأمين شود . از نظر اين فيلسوف چيزي كه

اهميت ندارد يكي اينست كه زن احتياج دارد به عواطف صميمانه شوهر ،

احتياج دارد به اينكه مردي او را زير بال حمايت خود بگيرد و تماس با او

تنها از ناحيه احتياج جنسي نباشد . موضوع ديگري كه از نظر اين فيلسوف

اهميت ندارد وضع پريشان و ناراحت كننده كودكي است كه از اينراه بدنيا

مي آيد . هر كودكي ، بلكه هر انساني نياز دارد به پدر شناخته شده و مادر

شناخته شده . هر كودكي نياز دارد به عواطف صميمانه پدر و مادر . تجربه

نشان داده است مادري كه فرزندش پدر مشخصي ندارد ، و قلبش از منبع

عواطف پدر آن فرزند سيراب نميشود ، كمتر نسبت به فرزندش مهر ميورزد .

اين كسر محبتها را از كجا بايد تأمين كرد ؟ آيا دولت مي تواند تأمين كند ؟

آقاي راسل متأسف است كه اگر پيشنهاد او قانوني نشود ،

صفحه414

گروه زيادي از زنان مجرد عقيم ميمانند ، اما خود آقاي راسل بهتر ميداند

كه زنان مجرد انگلستان شكيبائي انتظار چنين قانوني را ندارند . عملا از

پيش خود مشكل تجرد و فرزند بي پدر را حل كرده اند .

از هر ده انگليسي . . .

در اطلاعات 38 / 9 / 25 تحت عنوان " از هر ده انگليسي يكي حرامزاده

است " چنين نوشته بود " لندن - رويتر - 16 دسامبر - خبرگزاري فرانسه ،

در گزارشي كه دكتر ژ اسكات مأمور پزشكي شهرداري

لندن تهيه كرده است ،

خاطر نشان شده سال گذشته در لندن از هر ده كودكي كه بدنيا آمدند يكي غير

مشروع بوده است . دكتر اسكات تأكيد كرده است كه تولدهاي غير قانوني در

حال افزايش دائمي است و از 33838 نفر در سال 1957 ، به 53433 نفر در

سال بعدي افزايش يافته است " .

ملت انگلستان بدون اينكه انتظار قانوني شدن پيشنهاد آقاي راسل را بكشد

خودش مشكل را حل كرد .

تعدد زوجات ممنوع و همجنس بازي روا است ! ؟

اما دولت انگلستان درست بر خلاف نظر آقاي راسل عمل كرد ، بجاي اينكه

تكليف زنان مجرد را روشن كند و حقي براي آنها در وجود مردان قرار دهد ،

كاري كرد كه زنان بيش از پيش از وجود مردان محروم گردند . در هفته

گذشته قانون " همجنس بازي " را بتصويب نهائي رسانيد . در تاريخ 14أ

46 / 4 روزنامه اطلاعات خبر داد : " لندن - مجلس عوام بريتانيا پس از

يك بحث هشت ساعته قانون همجنس بازي را تصويب كرد و متن لايحه

صفحه415

را براي تصويب نهائي بمجلس اعيان فرستاد " .

در ده روز بعد يعني در 46 / 4 / 24 نوشت : " مجلس لردهاي انگليس

قانون " همجنس بازي " را در شور دوم تصويب كرد . اين قانون كه قبلا

بتصويب مجلس عوام انگليس رسيده بزودي از طرف اليزابت دوم ملكه

بريتانيا توشيح خواهد شد " .

در حال حاضر در انگلستان تعدد زوجات ممنوع است . اما همجنس بازي روا

است .

از نظر اين مردم اگر يك مرد براي زن خود " هووئي " از جنس زن

بياورد جايز نيست ، يك عمل غير انساني كرده است . اما اگر "

هووئي "

از جنس مرد بياورد ، عمل شرافتمندانه و انساني و متناسب با مقتضيات

قرن بيستم انجام داده است . بعبارت ديگر بفتواي اهل حل و عقد انگلستان

، اگر " هووي " زن ريش و سبيل داشته باشد چند همسري اشكالي ندارد !

اينكه ميگويند دنياي غرب ، مسائل جنسي و خانوادگي را حل كرده و ما بايد

از راه حلهاي آنها استفاده كنيم ، باين نحو حل كرده كه دانستيد .

اينها براي من چندان مايه تعجب نيست .

راهي كه غرب در مسائل مربوط بامور جنسي و امور خانوادگي پيش گرفته ،

به نتايجي جز اين نتايج نميرسد ، اگر به نتايجي غير اينها برسد تعجب

دارد .

آنچه مايه تعجب و تأسف من است اينست كه مردم ما چرا منطق خود را از

دست داده اند ؟ ! چرا جوانان و تحصيلكرده هاي امروز ما كمتر قدرت تجزيه و

تحليل قضايا را دارند ؟ ! چرا شخصيت

صفحه416

خود را باخته اند ؟ ! چرا اگر گوهري در دست داشته باشند و مردم آنسوي

جهان بگويند اين گردو است باور مي كنند و دور مي اندازند و اما اگر گردوئي

در دست اجنبي ببينند و به آنها گفته شود اين گوهر است باور كرده

شيفته اش مي گردند ؟ ! .

صفحه417

آيا طبيعت مرد چند همسري است ؟
اشاره

حتما تعجب خواهيد كرد اگر بشنويد عقيده رايج روانشناسان و فيلسوفان

اجتماعي غرب بر اينست كه مرد ، چند همسري آفريده شده ، تك همسري بر

خلاف طبيعت اوست .

ويل دورانت در " لذات فلسفه " صفحه 91 پس از آنكه شرحي درباره

آشفتگيهاي اخلاقي امروز از نظر امور جنسي ميدهد ، ميگويد : " بي شك

بسياري از آن ، نتيجه علاقه " اصلاح ناپذيري " است

كه به تنوع داريم و

طبيعت بيك زن بسنده نميكند " .

هم او ميگويد : " مرد ذاتا طبيعت چند همسري دارد ، و فقط نيرومندترين

قيود اخلاقي ، ميزان مناسبي از فقر و كار سخت ، و نظارت دائمي زوجه

مي تواند تك همسري را باو تحميل كند " .

در شماره 112 مجله زن روز تحت عنوان " آيا مرد طبيعتا خيانتكار است

؟ " نوشته است : " پروفسور اشميد آلماني گفته است :

. . . در طول تاريخ ، مرد هميشه خيانتكار بوده و زن دنباله -

صفحه418

رو خيانت ، حتي در قرون وسطي نيز برابر شواهد موجود 90 درصد از جوانان

بدفعات رفيقه عوض مي كردند و 50 درصد از مردان زن دار بهمسرانشان خيانت

ميورزيدند . رابرت كينزي محقق معروف امريكائي در گزارشش ( كه به كينزي

راپورت مشهور شده ) نوشته است : مردان و زنان امريكائي در بيوفائي و

خيانت دست ساير ملل دنيا را از پشت بسته اند . . كينزي در قسمت ديگر

گزارشش آورده است زن بر خلاف مرد از تنوع جوئي در عشق و لذت بيزار

است . بهمين دليل بعضي اوقات از رفتار مرد سر در نمي آورد . ولي مرد

تنوع جوئي را نوعي ماجراجوئي تلقي مي كند ، آسان از راه به در ميرود و

بنظر او آنچه مهم است لذت جسمي است نه لذت عاطفي و روحي . تظاهر به

تماس عاطفي و روحي در مرد فقط تا وقتي است كه فرصتي براي درك لذت

جسمي پيش نيامده است . روزي پزشك مشهوري بمن گفت : " پوليگام "

بودن مرد ( تنوع دوستي و تعدد خواهي ) و " منوگام " بودن

زن ( انحصار

خواهي و يكه شناسي ) يك امر بديهي است ، زيرا در مرد ميليونها سلول "

اسپرم " توليد ميشود ، در حالي كه زن در دوران آمادگي جز يك تخم از

تخمدان توليد نميكند . صرفنظر از فرضيه كينزي ، بد نيست از خودمان

بپرسيم آيا وفادار بودن براي مرد مشكل است ؟

" هانري دومنترلان " فرانسوي در پاسخ اين سؤال نوشته است " وفادار

بودن براي مرد مشكل نيست ، بلكه غير ممكن است ، يك زن براي يك مرد

آفريده شده است و يك مرد براي زندگي و همه زنها . مرد اگر بتاريكي

ميپرد و بزنش خيانت مي كند تقصير خودش نيست ، تقصير خلقت و طبيعت

است كه همه عوامل

صفحه419

خيانت را در او بوجود آورده است " .

در شماره 120 همين مجله تحت عنوان " عشق و ازدواج به سبك فرانسوي "

چنين مينويسد : " زن و شوهر فرانسوي مسئله بي وفائي را بين خودشان حل

كرده و براي آن قاعده و قانون و حد و حدودي قائل شده اند ، اگر مرد از مرز

اين قاعده و قانون تجاوز نكند پرش به تاريكيش بي اهميت است . آيا

اصولا يك مرد بعد از دو سال زندگي زناشوئي ميتواند وفادار بماند ؟ بطور

يقين ، نه . زيرا اين خلاف طبيعتش است . اما در مورد زنان تا اندازه اي

تفاوت مي كند و خوشبختانه آنها به اين تفاوت واقفند . در فرانسه اگر

شوهري مرتكب خيانت شود ، زنش احساس نارضائي نميكند يا عصباني نميشود

، زيرا بخودش دلداري ميدهد : او فقط جسمش را با خودش نزد ديگري برده

نه روح و احساساتش را ، روح و احساساتش مال من

است " .

در چند سال پيش نظريه يك پروفسور زيست شناس بنام دكتر " راسل لي

" در همين زمينه در روزنامه كيهان منتشر شد و مدتي مورد بحث و گفت و

گوي نويسندگان ايراني بود . بعقيده دكتر راسل لي ، قناعت مرد بيك زن

خيانت بنسل است ، نه از نظر كميت بلكه از نظر كيفيت ، زيرا بسنده

كردن مرد به يك زن ، نسل او را ضعيف ميكند . نسل در چند همسري قوي و

نيرومند ميگردد .

بعقيده ما اين توصيف از طبيعت مرد بهيچوجه صحيح نيست ، الهام بخش

اين مفكران در اين عقيده ، اوضاع خاص محيط اجتماعي آنها بوده نه طبيعت

واقعي مرد .

صفحه420

البته ما مدعي نيستيم كه زن و مرد از لحاظ زيست شناسي و روانشناسي وضع

مشابهي دارند ، برعكس معتقديم زيست شناسي و روانشناسي مرد و زن متفاوت

است و خلقت از اين تفاوت هدف داشته است و بهمين جهت نبايد تساوي

حقوق انساني زن و مرد را بهانه براي تشابه و يكنواختي حقوق آنها قرار داد

. از نظر روحيه تك همسري نيز قطعا زن و مرد روحيه هاي متفاوتي دارند ، زن

طبعا تك شوهر است . چند شوهري بر ضد روحيه اوست . نوع تمنيات زن از

شوهر با چند شوهري سازگار نيست . اما مرد طبعا تك همسر نيست . باين

معني كه چند زني بر ضد روحيه او نيست . چند زني با نوع تمنياتي كه مرد

از وجود زن دارد ناسازگار نيست .

اما ما با آن عقيده كه روحيه مرد با تك همسري ناسازگار است مخالفيم .

ما منكر اين نظر هستيم كه ميگويد : علاقه

مرد به تنوع " اصلاح ناپذير "

است . ما با اين عقيده مخالفيم كه وفاداري براي مرد غير ممكن است و يك

زن براي يك مرد آفريده شده و يك مرد براي همه زنها .

بعقيده ما عوامل خيانت را محيط هاي اجتماعي در مرد بوجود مي آورد نه

خلقت و طبيعت . مسؤول خيانت مرد خلقت نيست ، محيط اجتماعي است .

عوامل خيانت را محيطي بوجود مي آورد كه از يك طرف زن را تشويق ميكند

تمام فنون اغوا و انحراف را براي مرد بيگانه بكار ببرد . هزار و يك

نيرنگ براي از راه بيرون رفتن او بسازد ، و از طرف ديگر ، ببهانه اينكه

يگانه صورت قانون ازدواج تك همسري است صدها هزار ، بلكه ميليونها زن

آماده و نيازمند بازدواج را از حق زناشوئي محروم مي كند و آنها

صفحه421

را براي اغواء مرد روانه اجتماع ميسازد .

در مشرق اسلامي ، پيش از آنكه آداب و رسوم غربي رائج گردد ، نود درصد

مردان تك همسر واقعي بودند ، نه بيش از يك زن شرعي داشتند و نه با

رفيقه و معشوقه سرگرم بودند . زوجيت اختصاصي بمفهوم واقعي كلمه بر

اكثريت قريب باتفاق خانواده هاي اسلامي حكمفرما بود .

چند همسري ، عامل نجات تك همسري

تعجب مي كنيد اگر بگويم تعدد زوجات در مشرق اسلامي مهمترين عامل نجات

تك همسري بود . بلي مجاز بودن تعدد زوجات بزرگترين عامل نجات تك

همسري است . باين معني كه در شرايطي كه موجبات تعدد زوجات پيدا ميشود

و عدد زنان نيازمند به ازدواج از مردان نيازمند بازدواج فزوني ميگيرد ،

اگر حق تأهل اين عده زنان برسميت شناخته نشود و بمرداني كه واجد شرايط

اخلاقي و مالي و جسمي هستند اجازه چند

همسري داده نشود رفيقه بازي و

معشوقه گيري ريشه تك همسري واقعي را ميخشكاند .

در مشرق اسلامي از طرفي تعدد زوجات مجاز بود ، و از طرف ديگر اينهمه

مهيجات و محركات اغوا كننده نبود ، لهذا تك همسري واقعي بر اكثريت

خانواده ها حكمفرما بود و كار معشوقه بازي مردان به آنجا نكشيد كه كم كم

برايش فلسفه بسازند و بگويند آفرينش مرد چند همسري است و تك همسري

براي مرد جزو ممتنعات و محالات جهان است .

ممكن است بپرسيد ، بنا بعقيده اين دانشمندان كه از نظر قانون طبيعت ،

مرد را چند همسري ميدانند و از نظر قانون

صفحه422

اجتماع ، تعدد زوجات را محكوم مي كنند ، تكليف مرد در ميان اين دو قانون

چه ميشود ؟

تكليف مرد در مكتب اين آقايان واضح است . مرد بايد قانونا تك همسر

باشد و عملا چند همسر ، يك زن شرعي و قانوني بيشتر نداشته باشد ، اما

معشوقه و رفيقه هر چه دلش ميخواهد مانعي ندارد . بعقيده اين آقايان

رفيقه گيري و معشوقه بازي حق طبيعي و مسلم و مشروع مرد است ! و بسنده

كردن مرد در همه عمر بيك زن نوعي " نامردي " است .

چهره واقعي بحث

گمان ميكنم وقت آن رسيده است كه خواننده محترم درك كند كه مسئله اي

كه از لحاظ چند همسري براي بشر مطرح بوده و هست چيست ؟ مسئله اين نيست

كه آيا تك همسري بهتر است يا چند همسري ؟ در اينكه تك همسري بهتر است

ترديدي نيست . تك همسري يعني اختصاص خانوادگي ، يعني اينكه جسم و روح

هر يك از زوجين از آن يكديگر باشد . بديهي است كه روح زندگي زناشوئي

كه

وحدت و يگانگي است در زوجيت اختصاصي بهتر و كاملتر پيدا ميشود . آن دو

راهي كه بشر بر سر آن قرار گرفته اين نيست كه از ميان تك همسري و چند

همسري كداميك را انتخاب كند . مسئله ايكه از اين لحاظ براي بشر مطرح

است اينستكه بواسطه ضرورتهاي اجتماعي ، مخصوصا فزوني نسبي عده زنان

نيازمند بازدواج بر مردان نيازمند تك همسري مطلق عملا در خطر افتاده است

. تك همسري مطلق كه شامل تمام خانواده ها بشود افسانه اي بيش نيست . يكي

از دو راه در پيش است : يا

صفحه423

رسميت يافتن تعدد زوجات و يا رواج معشوقه بازي . بعبارت ديگر يا چند

همسر شدن معدودي از مردان متأهل كه حتما از ده درصد تجاوز نخواهد كرد و

سر و سامان يافتن و خانه و زندگي پيدا كردن زنان بي شوهر ، و يا باز

گذاشتن راه معشوقه بازي و چون در صورت دوم هر معشوقه اي ميتواند با چندين

مرد ارتباط داشته باشد ، اكثريت قريب باتفاق مردان متأهل عملا چند همسر

خواهند بود .

آري اينست صورت صحيح طرح مسئله چند همسري . اما مبلغان شيوه هاي غربي

حاضر نيستند صورت صحيح مسئله را طرح كنند ، حاضر نيستند حقيقت را

آشكارا بگويند . آنها واقعا مدافع مترس بازي و معشوقه گيري هستند ، زن

شرعي و قانوني را سر بار و مزاحم مي دانند و يكيش را هم زياد مي دانند چه

رسد به دو زن و سه زن و چهار زن . لذت را در آزادي از قيود ازدواج

ميشناسند ، اما در گفته هاي خود براي ساده دلان چنين وانمود ميكنند كه ما

مدافع تك همسري هستيم ، با لحني معصومانه ميگويند ما طرفدار

آنيم كه مرد

، تك همسر و با وفا باشد نه چند همسر و بي وفا !

نيرنگ مرد قرن بيستم

مرد قرن بيستم در بسياري از مسائل مربوط بحقوق خانوادگي توانسته است

نعل وارونه بزند و با نامهاي قشنگ تساوي و آزادي ، زن را اغفال كرده از

تعهدات خود نسبت به او بكاهد و بر كامگيري هاي بيحساب خود بيفزايد .

اما در كمتر مسئله اي باندازه تعدد زوجات از اين جهت موفقيت داشته است

صفحه424

راستي من گاهي در آثار بعضي از نويسندگان ايراني چيزهائي مي بينم كه

دچار ترديد ميشوم . نميدانم ساده دلي است يا اغفال ؟

يكي از اين نويسندگان نظر خود را درباره تعدد زوجات اين چنين نوشته

است :

" در حال حاضر در ممالك پيشرفته ، روابط زوجين متكي بر تكاليف حقوقي

متقابل است و بنابراين شناخت تعدد زوجات بهر شكل و عنوان ( دائم يا

منقطع ) از جانب زن همان اندازه دشوار است كه از مرد بخواهند وجود

رقباي خود را در عرصه زناشوئي تحمل كند " .

من نمي دانم اينگونه اشخاص تصور واقعي شان از اين مسأله همين است يا

نعل وارونه ميزنند ؟ ! آيا اينها واقعا نمي دانند كه تعدد زوجات ناشي از

يك مشكل اجتماعي است كه بر دوش تمام مردان و زنان متأهل سنگيني ميكند

و راه حل بهتري از تعدد زوجات تا كنون براي اين مشكل پيدا نشده است ؟

آيا اينها نمي دانند كه چشمها را رويهم گذاشتن و شعار دادن و فرياد زنده

باد تك همسري ، و مرگ بر چند همسري دردي دوا نمي كند ؟

آيا اينها نمي دانند كه تعدد زوجات جزو حقوق زن است نه حقوق مرد و

ربطي بحقوق متقابل زن و مرد ندارد ؟

مضحك اينست كه ميگويند

: " تعدد زوجات از جانب زن همان اندازه

دشوار است كه از مرد بخواهند وجود رقباي خود را در عرصه زناشوئي تحمل

كند " . گذشته از اينكه مقايسه غلطي است ، شايد نمي دانند كه دنياي

امروز كه اين آقايان هر پديده اي را باين نام جذب مي كنند و هيچ ترديدي را

در صحت

صفحه425

رويدادهاي آن روا نمي دارند ، مرتبا از مرد مي خواهند كه عشق زن خويش را

محترم بشمارد و وجود رقباي خود را در عرصه زناشوئي تحمل كند . دنياي

امروز ، اين " نابردباري ها " را بنام حسادت ، تعصب ، فناتيسم و غيره

محكوم ميكند . اي كاش جوانان ما لااقل از عمق جرياناتيكه از اين لحاظ در

مغرب ميگذرد اندكي آگاهي داشتند .

روشن شد كه تعدد زوجات ناشي از يك مشكل اجتماعي است نه طبيعت ذاتي

مرد ، بديهي است كه اگر در اجتماعي مشكله فزوني نسبي عدد زنان نيازمند

بر مردان نيازمند وجود نداشته باشد ، تعدد زوجات از ميان خواهد رفت و

يا بسيار كم خواهد شد . و اگر بخواهيم در چنين شرايطي ( فرضا چنين شرايطي

وجود پيدا كند ) تعدد زوجات نه كافي است و نه صحيح . براي اين منظور

چند چيز ديگر لازم است . اولا عدالت اجتماعي و كار و درآمد كافي براي هر

مرد نيازمند بازدواج تا بتواند به تشكيل كانون خانوادگي اقدام نمايد دوم

آزادي اراده و اختيار همسر براي زن كه از طرف پدر يا برادر يا شخص ديگر

اجبارا بعقد يك مرد زن دار پولدار در آورده نشود . بديهي است كه اگر زن

آزاد و مختار باشد و امكان همسري با يك مرد مجرد برايش فراهم

باشد هرگز

زن مرد زن دار نخواهد شد و سر " هوو " نخواهد رفت . اين اولياء زن

هستند كه بطمع پول ، دختر يا خواهر خود را بمردان زن دار پولدار ميفروشند .

سوم اينكه عوامل تحريك و تهييج و اغوا و خانه خراب كن اينقدر زياد

نباشد . عوامل اغوا ، زنان شوهردار را از خانه شوهر

صفحه426

بخانه بيگانه ميكشد ، چه رسد به زنان بي شوهر . اجتماع اگر سر اصلاح دارد

و طرفدار نجات تك همسري واقعي است ، بايد در راه برقراري اين سه عامل

بكوشد ، والا منع قانوني تعدد زوجات جز اينكه راه فحشا را باز كند اثر

ديگري ندارد .

بحران ناشي از محروميت زنان بي شوهر

اما اگر عدد زنان نيازمند بر مردان نيازمند فزوني داشته باشد ، منع

تعدد زوجات خيانت به بشريت است ، زيرا تنها پامال كردن حقوق زن در

ميان نيست . اگر مطلب به پامال شدن حقوق عده اي از زنان ختم ميشد باز

قابل تحمل بود . بحراني كه از اين راه عارض اجتماع ميشود از هر بحران

ديگر خطرناكتر است . همچنانكه خانواده از هر كانون ديگر مقدس تر است .

زيرا آنكه از حق طبيعي خود محروم مي ماند يك موجود زنده است با همه

عكس العملهائي كه يك موجود زنده در محروميت ها نشان ميدهد . يك انسان

است با همه عوارض رواني و عقده هاي روحي در زمينه ناكاميها ، زن است با

همه نيرنگهاي زنانه ، دختر حواست با قدرت كامل " آدم فريبي " .

او گندم و جو نيست كه زائد بر مصرف را بدريا بريزند يا در انباري

براي " روز مبادا " ذخيره كنند . خانه و اتاق نيست كه اگر مورد احتياج

نبود

قفلي بان بزنند . بلي ، او يك موجود زنده است ، يك انسان است ،

يك زن است . نيروي شگرف خود را ظاهر خواهد كرد و دمار از روزگار

اجتماع برخواهد آورد . او خواهد گفت :

صفحه427

سخن درست بگويم نمي توانم ديد

كه مي خورند حريفان و من نظاره كنم

همين " نمي توانم ديد " كارها خواهد كرد . خانه ها و خانواده ها ويران

خواهد ساخت ، عقده ها و كينه ها بوجود خواهد آورد . واي بحال بشر آنگاه كه

غريزه و عقده دست بدست هم بدهند .

زنان محروم از خانواده نهايت كوشش را براي اغواي مرد كه قدمش در هيچ

جا اين اندازه لرزان و لغزان نيست بكار خواهند برد . و بديهي است كه "

چو گل بسيار شد پيلان بلغزند " و متأسفانه از اين " گل " مقدار كمي هم

براي لغزيدن اين پيل كافي است .

آيا مطلب بهمين جا خاتمه پيدا ميكند ؟ خير . نوبت به زنان خانه دار

ميرسد . زناني كه شوهران خود را در حال خيانت مي بينند . آنها هم بفكر

انتقام و خيانت مي افتند . آنها هم در خيانت دنباله رو مرد ميشوند .

نتيجه نهائي چه خواهد بود ؟

نتيجه نهائي در گزارشي كه به " كينزي راپورت " مشهور شده ضمن يك

جمله خلاصه شده است :

" مردان و زنان امريكائي در بيوفائي و خيانت دست ساير ملل دنيا را

از پشت بسته اند " .

ملاحظه ميفرمائيد كه تنها با فساد و انحراف مرد خاتمه نمي يابد . شعله

اين آتش در نهايت امر دامن زنان خانه دار را هم مي گيرد .

عكس العملهاي مختلف در زمينه پديده فزوني زن

پديده فزوني نسبي زن هميشه در زندگي بشر وجود داشته . چيزيكه هست عكس

العملها در برابر اين

پديده كه مشكله اي براي

صفحه428

اجتماع بوجود مي آورد يكسان نبوده است . ملتهائيكه روحشان با تقوا و

عفاف ، پيوند بيشتري داشته به رهبري اديان بزرگ آسماني اين مشكله را با

تعدد زوجات حل كرده اند ، و ملتهائيكه تقوا و عفاف چندان با روحيه شان

سازگار نبوده اين پديده را وسيله اي براي فحشا قرار داده اند .

نه تعدد زوجات در مشرق ناشي از دين اسلام است ، و نه ترك آن در مغرب

مربوط بدين مسيح است ، زيرا قبل از اسلام در مشرق زمين تعدد زوجات وجود

داشته و اديان شرقي آنرا مجاز كرده بودند ، و در اصل دين مسيح هم نصي بر

منع تعدد زوجات وجود ندارد . هر چه هست مربوط به خود ملل غرب است نه

دين مسيح .

ملتهائيكه در مسير فحشا قرار گرفته اند بيش از ملتهائيكه تعدد زوجات

را تجويز كرده اند به تك همسري ضربه زده اند .

دكتر محمدحسين هيكل نويسنده كتاب " زندگاني محمد " پس از ذكر آيات

قرآن درباره تعدد زوجات ميگويد : " اين آيات اكتفا بيك زن را بهتر

ميشمارد و ميگويد اگر ميترسيد مطابق عدالت رفتار نكنيد فقط يك زن

بگيريد ، ضمنا تأكيد مي كند كه نمي توانيد بعدالت رفتار كنيد . اما در عين

حال چون ممكنست در زندگي اجتماعي حوادثي پيش آيد كه تعدد زنان را

ايجاب مي كند بدين جهت آنرا بشرط عدالت روا شمرده است . محمد ( ص )

در اثناي جنگهاي مسلمانان كه گروهي از آنان كشته ميشدند و طبعا زنانشان

بيوه ماندند بدينطريق رفتار كرد . واقعا آيا مي توانيد بگوئيد كه پس از

جنگها و امراض عمومي و شورشها كه هزارها و ميليونها اشخاص تلف ميشوند

و عده زيادي زنان بي شوهر

مي مانند اكتفا بيك زن بهتر از چند زن است كه

صفحه429

بطور استثناء و بقيد عدالت روا شمرده شده است ؟ آيا مردم مغرب زمين

مي توانند ادعا كنند كه پس از جنگ جهانگير ، قانون اكتفا بيك زن

همانطور كه اسما وجود دارد عملا نيز اجرا شده است ؟ " .

صفحه430

اشكالات و معايب چند همسري
توضيحات

سعادت و خوشبختي زناشوئي در گرو صفا - صميميت - گذشت - فداكاري -

وحدت و يگانگي است . و همه اينها در چند همسري بخطر ميافتد .

گذشته از وضع ناهنجار زنان و فرزندان دو مادره ، از نظر خود مرد آنقدر

مسؤوليتهاي تعدد زوجات سنگين و خرد كننده است كه رو آوردن به آن پشت

كردن بمسرت و آسايش است .

اكثر مرداني كه از تعدد زوجات راضي و خشنودند آنها هستند كه عملا از

زير بار مسؤوليتهاي شرعي و اخلاقي آن شانه خالي مي كنند ، زني را مورد توجه

قرار داده زن ديگر را از حساب خارج مي كنند و به تعبير قرآن كريم ، او را

" كالمعلقه " رها مي كنند . آنچه اينگونه افراد نام تعدد زوجات به آن

مي دهند در واقع نوعي تك همسري است توأم با ستمكاري و جنايت و بيدادگري .

مثل عاميانه اي در ميان مردم رايج است ، ميگويند : " خدا يكي ، زن يكي " .

عقيده اكثر مردان بر اين بوده و هست و حقا اگر خوشي و مسرت را مقياس

قرار دهيم و مسئله را از زاويه فردي و شخصي

صفحه431

بسنجيم عقيده درستي است .

اگر درباره همه مردان صادق نباشد درباره اكثريت مردان صادق است .

اگر مردي خيال كند كه تعدد زوجات با قبول همه مسؤوليتهاي شرعي و اخلاقي

بنفع اوست و

او از نظر تن آسائي از اين كار صرفه ميبرد سخت در اشتباه

است . مسلما تك همسري از نظر تأمين خوشي و آسايش بر چند همسري ترجيح

دارد ، اما . . .

بررسي صحيح

بررسي درستي و نادرستي مسائلي مانند تعدد زوجات كه ناشي از ضرورت هاي

شخصي يا اجتماعي است باين نحو صحيح نيست كه آنرا با تك همسري مقايسه

كنيم .

بررسي صحيح اينگونه مسائل منوط باينست كه از طرفي علل و موجبات

ايجاب كننده آنها را در نظر بگيريم و ببينيم عواقب وخيم بي اعتنائي به

آنها چيست . از طرف ديگر نظري به مفاسد و معايبي كه از خود اين مسائل

ناشي ميشود بيفكنيم ، آنگاه يك محاسبه كلي روي مجموع آثار و نتايجي كه

از دو طرف مسئله پيدا ميشود بعمل آوريم . تنها در اينصورت است كه

اينگونه مسائل بصورت واقعي خود طرح و مورد بررسي قرار گرفته اند . توضيحا

مثالي ذكر مي كنم : فرض كنيد مي خواهيم درباره " سربازي اجباري " نظر

بدهيم . اگر تنها از زاويه منافع و تمايلات خانواده اي كه سرباز به آنها

تعلق دارد بنگريم شك ندارد كه قانون سرباز وظيفه قانون خوبي نيست ، چه

از اين بهتر كه قانوني بنام قانون سربازي وظيفه وجود نداشته باشد و عزيز

دل خانواده از كنارشان دور نرود و احيانا بميدان جنگ و خاك و خون كشيده

نشود ؟

صفحه432

اما بررسي اين مسئله به اين نحو صحيح نيست . بررسي صحيح آن به اين نحو

است كه ضمن توجه بجدا شدن فرزندي از خانواده اي و احتمالا داغدار شدن آن

خانواده ، عواقب وخيم سرباز مدافع نداشتن را براي كشور در نظر بگيريم .

آن وقت

است كه كاملا معقول و منطقي بنظر ميرسد كه گروهي از فرزندان وطن

بنام " سرباز " آماده دفاع و جانبازي براي كشور باشند و خانواده هاي

آنها رنجهاي ناشي از سربازي را تحمل كنند .

ما در مقالات گذشته بضرورت هاي شخصي و اجتماعي كه احيانا مجوز تعدد

زوجات مي شود اشاره كرديم . اكنون مي خواهيم معايب و مفاسد ناشي از تعدد

زوجات را بررسي كنيم تا زمينه براي يك محاسبه كلي فراهم گردد و ضمنا

روشن شود كه ما بيك سلسله معايب براي تعدد زوجات اعتراف داريم ، هر

چند بعضي از ايرادات و اشكالات را وارد نمي دانيم ، چنانكه عنقريب روشن

خواهد شد . معايبي كه مي شود براي تعدد زوجات ذكر كرد زياد است و ما از

جنبه هاي مختلف وارد بحث مي شويم . اينك بيان آن اشكالات و معايب :

از نظر روحي

روابط زناشوئي منحصر به امور مادي و جسماني ، يعني تماسهاي بدني و

حمايتهاي مالي نيست . اگر منحصر باين امور بود تعدد زوجات قابل توجيه

بود ، زيرا امور مادي و جسماني را ميتوان ميان افراد متعدد قسمت كرد و

بهر كدام سهمي داد .

در روابط زناشوئي آنچه عمده و اساس است ، امور روحي و معنوي است ،

عشق و عاطفه و احساسات است ، كانون ازدواج

صفحه433

و نقطه پيوند دو طرف بيكديگر دل است ، عشق و احساسات مانند هر امر

روحي ديگر قابل تجزيه و تقسيم نيست ، نمي توان آنها را ميان افراد متعدد

سرشكن و جيره بندي ك رد . مگر ممكن است دل را دو نيم كرد يا در دو جا به

گرو گذاشت ؟ مگر ميشود قلب را به دو نفر تسليم كرد ؟ عشق و پرستش يكه

شناس است ،

شريك و رقيب نمي پذيرد . جو و گندم نيست كه بشود پيمانه

كرد و بهر نفر سهمي داد . بعلاوه احساسات قابل كنترل نيست ، آدمي در

اختيار دل است ، نه دل در اختيار آدمي . پس آن چيزي كه روح ازدواج است

و جنبه انساني آنست و روابط دو انسان را از روابط دو حيوان كه صرفا

شهواني و غريزي است متمايز مي كند نه قابل قسمت است و نه قابل كنترل .

پس تعدد زوجات محكوم است .

بعقيده ما ، در اين بيان قدري اغراق وجود دارد ، زيرا راست است كه

روح ازدواج ، عاطفه و احساسات است ، هم راست است كه احساسات قلبي

تحت اختيار آدمي نيست ، اما اينكه گفته ميشود احساسات قابل تقسيم

نيست ، يك تخيل شاعرانه ، بلكه يك مغالطه است ، زيرا سخن در اين

نيست كه احساسات بخصوصي را مانند يك قطعه جسم دو قسمت كنند و بهر

كدام سهمي بدهند ، تا گفته شود كه امور روحي قابل تقسيم نيست . سخن در

ظرفيت روحي بشر است ، مسلما ظرفيت روحي آدمي آنقدر محدود نيست كه

نتواند دو علاقه را در خود جاي دهد . پدري صاحب ده فرزند ميشود و هر ده

نفر را تا حد پرستش دوست مي دارد ، براي همه آنها فداكاري مي كند .

بلي ، يك چيز مسلم است و آن اينكه عشق و احساسات هرگز در صورت تعدد

آنقدر اوج نميگيرد كه در وحدت ميگيرد . اوج

صفحه434

اعلاي عشق و احساسات با تعدد سازگار نيست ، همچنانكه با عقل و منطق نيز

سازگار نيست .

" راسل " در زناشوئي و اخلاق ميگويد : " بسياري از مردم

امروز عشق را

يك مبادله منصفانه احساسات ميدانند و همين دليل به تنهائي صرف نظر از

دلائل ديگر براي محكوم كردن تعدد زوجات كافي است " .

من نمي دانم چرا اگر بناست مبادله احساسات منصفانه باشد بايد انحصاري

باشد ؟ مگر پدر كه فرزندان متعدد خود را دوست ميدارد و متقابلا آنها پدر

را دوست مي دارند مبادله احساسات آنها بطور منصفانه نيست ؟ اتفاقا با

اينكه فرزندان متعدند علاقه پدر به هر يك از فرزندان بر علاقه هر يك از

فرزندان نسبت بپدر ميچربد .

عجيب اينست كه اين سخن را كسي مي گويد كه دائما به شوهران توصيه مي كند

كه عشق زن خود را به بيگانه محترم بشمارند و مانع روابط عاشقانه آنها

نشوند . متقابلا چنين توصيه هائي بزنان ميكند . آيا بعقيده راسل باز هم

مبادله احساسات زن و شوهر منصفانه است ؟

از نظر تربيتي

هووگري ضرب المثل ناسازگاري است . براي زن دشمني بالاتر از " هوو "

وجود ندارد . چند همسري زنان را بقيام و اقدام عليه يكديگر و احيانا شوهر

وا مي دارد و محيط زناشوئي را كه بايد محيط صفا و صميميت باشد بميدان

جنگ و جدال و كانون كينه و انتقام تبديل مي كند . دشمني و رقابت و

عداوت ميان

صفحه435

مادران ، بفرزندان آنها نيز سرايت مي كند ، دو دستگيها و چند دستگيها

بوجود مي آيد ، محيط خانوادگي كه اولين مدرسه و پرورشگاه روحي كودكان است

و بايد الهام بخش نيكي و مهرباني باشد درس آموز نفاق و نامردي ميگردد .

در اينكه تعدد زوجات زمينه همه اين آثار ناگوار تربيتي است شكي نيست

. اما يك نكته را نبايد فراموش كرد و آن اينكه بايد ديد چقدر از اين

آثار ناشي از طبيعت تعدد زوجات

است ، و چه قدر از آنها ناشي از ژستي

است كه مرد و زن دوم ميگيرند . بعقيده ما همه اين ناراحتيها معلول

طبيعت تعدد زوجات نيست ، بيشتر معلول طرز اجراء آن است .

مردي و زني با هم زندگي ميكنند و زندگي آنها جريان عادي خود را طي

مي كند . در اين بين آن مرد در يك برخورد فريفته زني ميگردد و فورا هوس

چند همسري بسرش ميزند . پس از يك قول و قرار محرمانه ، ناگهان زن دوم

مثل اجل معلق پابخانه و لانه زن اول مي گذارد و شوهر و زندگي او را تصاحب

مي كند و در حقيقت بزندگي او شبيخون مي زند . واضح است كه عكس العمل

روحي زن اول جز كينه و انتقام چيز ديگر نيست . براي زن هيچ چيزي ناراحت

كننده تر از اين نيست كه مورد تحقير شوهر قرار بگيرد ، بزرگترين شكست

براي يك زن اينستكه احساس كند نتوانسته قلب شوهر خود را نگهداري كند ،

و ببيند كه ديگري او را تصاحب كرده است . وقتي كه مرد ژست خودسري و

هوسراني ميگيرد و زن دوم ژست شبيخون زني ، انتظار تحمل و بردباري از زن

اول انتظار بي جائي است .

اما اگر زن اول بداند كه شوهرش " مجوز " دارد ، از او

صفحه436

سير نشده است و رو آوردن بچند همسري بمعني پشت كردن به او نيست ، و

مرد ژست استبداد و خودسري و هوسراني را از خود دور كند و بر احترامات و

عواطف خود نسبت بزن اول بيفزايد ، و همچنين اگر زن دوم توجه داشته باشد

كه زن اول حقوقي دارد و حقوق او محترم

است و تجاوز به آنها جايز نيست ،

خصوصا اگر همه توجه داشته باشند كه در راه حل يك مشكل اجتماعي قدم

برميدارند ، مسلما از ناراحتيهاي داخلي كاسته ميشود .

قانون تعدد زوجات يك راه حل مترقيانه ناشي از يك ديد اجتماعي وسيعي

است . حتما اجرا كنندگان آن نيز بايد در سطح عاليتري فكر كنند و از يك

تربيت عالي اسلامي برخوردار باشند .

تجربه نشان داده است كه در مواردي كه مرد ژست خودسري و هوسراني

نداشته و زن احساس كرده كه شوهرش نيازمند بزن دوم است ، خود داوطلب

شده و زن دوم را بخانه شوهرش آورده است و هيچيك از ناراحتيهاي مزبور

وجود نداشته است . اكثر ناراحتيها ناشي از طرز رفتار وحشيانه اي است كه

مردان در اجراء اين قانون بكار ميبرند .

از نظر اخلاقي

ميگويند - اجازه تعدد زوجات اجازه " شره " و شهوت است . بمرد

اجازه ميدهد هواپرستي كند . اخلاق ايجاب مي كند كه انسان شهوات خود را به

حداقل ممكن تقليل دهد . زيرا مقتضاي طبيعت آدمي اين است كه هر اندازه

جلو شهوت را باز گذارد رغبت و تمايلش فزوني ميگيرد و آتش شهوتش

مشتعلتر ميگردد .

صفحه437

منتسكيو در روح القوانين صفحه 434 درباره تعدد زوجات ميگويد : "

پادشاه مراكش در حرمسراي خود از تمام نژادها اعم از سفيد و زرد و

سياهپوست زن دارد . اما اگر اين شخص دو برابر زنهاي كنوني خود نيز زن

داشته باشد باز هم خواهان زن تازه خواهد بود . زيرا شهوتراني مثل خست و

لئامت است و هر چه شدت كرد زيادتر ميشود ، چنانكه تحصيل سيم و زر زياد

باعث ازدياد حرص و آز ميگردد .

تعدد زوجات رسم عشقبازي مستهجن و

مخالف طبيعت ( همجنس بازي ) را نيز مي آموزد و رائج ميكند . زيرا در

عرصه شهوتراني هر عملي كه از حدود معين خارج گرديد ، باعث اعمال بي

قاعده ميگردد . در اسلامبول وقتي كه شورشي در گرفت ، در حرمسراي يك

حكمران ، حتي يك زن وجود نداشت ، چه آن حكمران با عشقبازيهاي مخالف

طبيعت روزگار خود را ميگذرانيد " .

اين ايراد را از دو نظر بايد مورد بررسي قرار داد . يكي از اين نظر كه

ميگويند اخلاق پاك با اعمال شهوت منافات دارد و براي پاكي نفوس بايد

شهوترا بحداقل ممكن تقليل داد . ديگر از نظر آن اصل رواني كه ميگويد

مقتضاي طبيعت آدمي اينست كه هر چه بيشتر با آن موافقت شود بيشتر طغيان

مي كند و هر چه بيشتر با آن مخالفت شود آرام ميگيرد .

اما از نظر اول بايد بگوئيم متأسفانه اين يك تلقين غلطي است كه اخلاق

مسيحي كه بر پايه رياضت است و از اخلاق هندي و بودائي و كلبي متأثر است

، القاء كرده است . اخلاق اسلامي بر اين پايه نيست . از نظر اسلام چنين

نيست كه هر چه از شهوات

صفحه438

تقليل شود با اخلاق سازگارتر است ( و اگر به حد صفر برسد صد درصد اخلاقي

است ) . از نظر اسلام ، اخلاق با افراط در شهوتراني ناسازگار است .

براي اينكه بدانيم تعدد زوجات يك عمل افراطي است يا نه ، بايد

ببينيم آيا مرد بالطبع تك همسري است يا نه ؟ از مقاله 31 معلوم شد كه

شايد امروز يك نفر هم پيدا نشود كه طبيعت مرد را محدود

به تك همسري

بداند و چند همسري را يك عمل انحرافي و افراطي بشناسد . بر عكس عقيده

بسياري اينست كه طبيعت مرد چند همسري است و تك همسري چيزي است نظير

تجرد كه بر خلاف طبيعت مرد است .

اگر چه ما با آن نظر كه طبيعت مرد چند همسري است مخالفيم ، اما با

اين نظر هم موافق نيستيم كه طبيعت مرد تك همسري است و چند همسري بر ضد

طبيعت مرد است و نوعي انحراف و مخالف طبيعت است ، نظير همجنس بازي .

كساني مانند " منتسكيو " كه تعدد زوجات را مساوي با شهوت پرستي

ميدانند نظرشان به حرمسرا بازي است . خيال كرده اند كه اسلام با قانون

تعدد زوجات خواسته است جواز حرمسرا براي خلفاي عباسي و عثماني و امثال

آنها صادر كند . اسلام بيش از همه با آن كارها مخالف است . حدود و

قيودي كه اسلام براي تعدد زوجات قائل است ، آزادي مرد هوسران را بكلي از

او سلب ميكند .

اما از نظر دوم - اين عقيده كه ميگويد " طبيعت آدمي هر اندازه ارضا

شود بيشتر طغيان ميكند و هر اندازه مخالفت شود

صفحه439

بهتر آرام ميگيرد " درست نقطه مقابل عقيده اي است كه امروز در ميان

پيروان " ف رويد " پيدا شده و مرتبا بنفع آن تبليغ ميشود .

فرويديست ها ميگويند : " طبيعت بر اثر ارضاء و اقناع آرام ميگيرد و

در اثر امساك فزوني ميگيرد و طغيان ميكند " . لهذا اين عده صددرصد

طرفدار آزادي و شكستن آداب و سنن ، خصوصا در مسائل جنسي ميباشند . اي

كاش " منتسكيو " زنده ميبود و ميديد كه امروز چگونه فرضيه او مورد

تمسخر

فرويديست ها قرار گرفته است .

از نظر اخلاق اسلامي هر دو عقيده خطاست . طبيعت ، حقوق و حدودي دارد و

آن حقوق و حدود را بايد شناخت . طبيعت ، در اثر دو چيز طغيان ميكند و

آرامش را بهم ميزند . يكي در اثر محروميت ، و ديگر در اثر آزادي كامل

دادن و برداشتن همه قيود و حدود از مقابل او .

بهرحال نه تعدد زوجات ضد اخلاق و بهم زننده آرامش روحي و مخالف پاكي

نفوس است ، آنچنانكه امثال " منتسكيو " ميگويند ، و نه قناعت ورزيدن

به زن يا زنان مشروع خود ضد اخلاق است آنچنانكه فرويديستها عملا تبليغ

ميكنند .

از نظر حقوقي

صفحه440

مرد و زن ديگري صورت ميگيرد در حقيقت معامله " فضولي " است . زيرا

كالاي مورد معامله ، يعني منافع زناشوئي مرد قبلا بزن اول فروخته شده و جزء

ما يملك او محسوب ميشود . پس آنكس كه در درجه اول بايد نظرش رعايت

شود و اجازه او تحصيل گردد زن اول است . پس اگر بناست اجازه تعدد

زوجات داده شود بايد موكول به اجازه و اذن زن اول باشد و در حقيقت اين

زن اول است كه حق دارد درباره شوهر خود تصميم بگيرد كه زن ديگر اختيار

بكند يا نكند .

بنابراين زن دوم و سوم و چهارم گرفتن درست مثل اينست كه شخصي يك بار

مال خود را بشخص ديگر بفروشد و همان مال فروخته شده را براي نوبت دوم و

سوم و چهارم بافراد ديگر بفروشد . صحت چنين معامله اي بستگي دارد برضايت

مالك اول و دوم و سوم و اگر عملا شخص فروشنده ، مال مورد نظر را در

اختيار افراد بعدي

قرار دهد قطعا مستحق مجازات است .

اين ايراد مبتني بر اينست كه طبيعت حقوقي ازدواج را مبادله منافع

بدانيم و هر يك از زوجين را مالك منافع زناشوئي طرف ديگر فرض كنيم .

من فعلا راجع به اين مطلب كه البته قابل خدشه و ايراد است بحثي نميكنم .

فرض ميكنيم طبيعت حقوقي ازدواج همين باشد . اين ايراد وقتي وارد است

كه تعدد زوجات از جانب مرد فقط جنبه تفنن و تنوع داشته باشد . بديهي

است كه اگر طبيعت حقوقي ازدواج مبادله منافع زناشوئي باشد و زن از هر

لحاظ قادر باشد كه منافع زناشوئي مرد را تأمين كند مرد هيچگونه مجوزي

براي تعدد زوجات نخواهد داشت . اما اگر جنبه تفنن و تنوع نداشته باشد ،

بلكه مرد يكي از مجوزهائي كه در مقالات پيش

صفحه441

اشاره كرديم داشته باشد اين ايراد مورد ندارد . مثلا اگر زن عقيم باشد ،

يا بسن يائسگي رسيده باشد و مرد نيازمند بفرزند باشد ، يا زن مريض و غير

قابل استمتاع باشد ، در اينگونه موارد حق زن مانع تعدد زوجات نخواهد بود.

تازه اين در صورتي است كه مجوز تعدد زوجات ، امر شخصي مربوط به مرد

باشد . اما اگر پاي يك علت اجتماعي در كار باشد و تعدد زوجات بواسطه

فزوني عدد زنان بر مردان و يا بواسطه احتياج اجتماع به كثرت نفوس تجويز

شود اين ايراد صورت ديگري پيدا مي كند . در اينگونه موارد تعدد زوجات

يك نوع تكليف و واجب كفائي است ، وظيفه اي است كه براي نجات اجتماع

از فساد و فحشا و يا براي خدمت به تكثير نفوس اجتماع بايد انجام شود .

بديهي است آنجا كه پاي تكليف

و وظيفه اجتماعي بميان مي آيد رضايت و

اجازه و اذن مفهوم ندارد . اگر فرض كنيم اجتماع واقعا مبتلا بفزوني زن بر

مرد است يا نيازمند بتكثير نفوس است ، يك وظيفه ، يك واجب كفائي

متوجه همه مردان و زنان متأهل ميشود ، پاي يك فداكاري و از خود گذشتگي

بخاطر اجتماع براي زنان متأهل بميان مي آيد . درست مثل وظيفه سربازي است

كه متوجه خانواده ها ميشود و بايد بخاطر اجتماع از عزيزشان دل بكنند و او

را روانه ميدان كارزار كنند . در اينگونه موارد ، غلط است كه موكول به

رضايت و اجازه شخص يا اشخاص ذي نفع بشود .

كسانيكه مدعي هستند حق و عدالت ايجاب مي كند كه تعدد زوجات با اجازه

همسر پيشين باشد فقط از زاويه تفنن و تنوع طلبي مرد مطلب را نگريسته اند

و ضرورتهاي فردي و اجتماعي را از ياد برده اند . اساسا اگر ضرورت فردي يا

اجتماعي در كار نباشد

صفحه442

در اينجا همينقدر ميگوئيم اگر مبناي فلسفه اسلام در تعدد زوجات وارث و

شهادت تحقير و بي اعتنائي بحقوق زن بود و اسلام

صفحه443

ميان زن و مرد از لحاظ انسانيت و حقوق ناشي از انسانيت تفاوت قائل بود

همه جا يك جور نظر ميداد ، زيرا اين فلسفه همه جا يك جور حكم مي كند .

يك جا نمي گفت يك زن نصف يك مرد ارث ببرد و در جاي ديگر نميگفت يك

زن با يك مرد برابر ارث ببرد ، و در جاي ديگر نميگفت يك مرد تا چهار

زن بگيرد و همچنين در باب شهادت در هر موردي بنحوي حكم نميكرد . از

اينها بخوبي ميتوان فهميد كه اسلام فلسفه هاي ديگري در نظر گرفته است . ما

در يكي از

مقالات گذشته راجع به ارث توضيح داديم و در مقاله ديگري گفتيم

مسئله تساوي زن و مرد در انسانيت و حقوق ناشي از انسانيت از نظر اسلام

جزء الفباء حقوق بشري است . از نظر اسلام در حقوق زن و مرد مسائلي بالاتر

از تساوي وجود دارد كه لازم است آنها دقيقا منظور گردد و اجرا شود .

صفحه444

نقش اسلام در چند همسري

اسلام نه چند همسري را اختراع كرد ، زيرا قرنها پيش از اسلام در جهان

وجود داشت ، و نه آنرا نسخ كرد ، زيرا از نظر اسلام براي اجتماع مشكلاتي

پيش مي آيد كه راه چاره آنها منحصرا بتعدد زوجات است .

ولي اسلام رسم تعدد زوجات را اصلاح كرد .

محدوديت

اول اصلاحي كه بعمل آورد اين بود كه آن را محدود كرد ، قبل از اسلام تعدد

زوجات نامحدود بود ، يك نفر به تنهائي ميتوانست صدها زن داشته باشد و

از آنها حرمسرائي بوجود آورد ، ولي اسلام حداكثر براي آن معين كرد ،

بيكنفر اجازه نداد بيش از چهار زن داشته باشد . در حكايات و روايات

نام افرادي در صدر اسلام ديده ميشود كه در حاليكه اسلام آوردند بيش از

چهار زن داشتند و اسلام آنها را مجبور كرد مقدار زائد را رها كنند .

صفحه445

از آن جمله نام مردي بنام غيلان بن اسلمه برده ميشود كه ده زن داشت و

پيغمبر اكرم او را مجبور كرد كه شش تاي آنها را رها كند و همچنين مردي

بنام نوفل بن معاويه پنج زن داشت . پس از آنكه اسلام اختيار كرد رسول

اكرم امر كرد كه يكي از آنها را حتما رها كند .

در روايات شيعه وارد شده كه يكنفر ايراني مجوسي در زمان امام صادق

اسلام اختيار كرد در حاليكه هفت زن داشت ، از امام صادق سؤال شد تكليف

اين مرد كه اكنون مسلمان شده با هفت زن چيست ؟

امام فرمود حتما بايد سه تاي از آنها را رها كند .

عدالت

اصلاح ديگري كه اسلام بعمل آورد اين بود كه عدالت را شرط كرد و اجازه

نداد بهيچوجه تبعيضي ميان زنان يا ميان فرزندان آنها صورت بگيرد . قرآن

كريم در كمال صراحت فرمود " « فان خفتم ان لا تعدلوا فواحده »" اگر

بيم داريد كه عدالت نكنيد ، يعني اگر بخود اطمينان نداريد كه با عدالت

رفتار كنيد ، پس بيكي اكتفا كنيد .

در دنياي

قبل از اسلام اصل عدالت بهيچوجه رعايت نمي شد ، نه ميان خود

زنان و نه ميان فرزندان آنها . در مقاله 27 از كريستينسن و ديگران نقل

كرديم كه در ايران ساساني رسم تعدد زوجات شايع بود و ميان زنان و همچنين

ميان فرزندان آنها تبعيض قائل مي شدند يكي يا چند زن ، زنان ممتاز (

پادشاه زن ) خوانده ميشدند و از حقوق كامل برخوردار بودند ، ساير زنان

بعنوان چاكر زن و غيره

صفحه446

خوانده ميشدند و مزاياي قانوني كمتري داشتند . فرزندان چاكر زن اگر از

جنس ذكور بودند در خانه پدر بفرزندي پذيرفته مي شدند و اگر دختر بودند به

فرزندي پذيرفته نميشدند .

اسلام همه اين رسوم و عادات را منسوخ كرد ، اجازه نداد كه براي يك زن

يا فرزندان او امتيازات قانوني كمتري قائل گردند .

ويل دورانت در جلد اول تاريخ تمدن ضمن بحث از تعدد زوجات مي گويد "

بتدريج كه ثروت نزديك فرد بمقدار زياد جمع ميشد و از آن نگراني پيدا

ميكرد كه چون ثروتش بقسمتهاي زيادي منقسم شود سهم هر يك از فرزندان كم

خواهد شد ، اين فرد بفكر ميافتاد كه ميان زن اصلي و سوگلي ، و همخوابه هاي

خود فرق بگذارد تا ميراث تنها نصيب فرزندان زن اصلي شود " .

اين جمله ميرساند كه تبعيض ميان زنان و فرزندان آنها در دنياي قديم

امر رائجي بوده است . ولي عجيب اينست كه ويل دورانت بعد بسخنان خود

چنين ادامه ميدهد :

" تانسل معاصر ، تقريبا زناشوئي در قاره آسيا بدين ترتيب بوده است .

كم كم زن اصلي مقام زن منحصر بفرد را پيدا كرد و زنان ديگر يا محبوبه هاي

سري مرد شدند و

يا اصلا از ميان رفتند " .

ويل دورانت توجه نكرده يا نخواسته توجه كند كه چهارده قرن است كه در

آسيا در پرتو دين مقدس اسلام رسم تبعيض ميان فرزندان منسوخ شده است .

يك زن اصلي و چند محبوبه سري داشتن جزء رسوم اروپائي است نه آسيائي .

اين رسم اخيرا از اروپا به آسيا سرايت كرده است .

صفحه447

بهر حال اصلاح دومي كه اسلام در تعدد زوجات انجام داد اين بود كه تبعيض

را چه در ميان زنان و چه در ميان فرزندان ملغي ساخت .

از نظر اسلام " سوگلي " بازي بهر صورت و بهر شكلي جايز نيست . علماء

اسلام تقريبا وحدت نظر دارند كه تبعيض ميان زنان تحت هيچ عنواني جايز

نيست . فقط بعضي از نحله هاي فقهي اسلامي حق زن را طوري توجيه كرده اند كه

با تبعيض سازگار است . بنظر من نبايد ترديد كرد كه اين نظر درست نيست

و بر خلاف مفهوم آيه كريمه قرآن است . رسول اكرم صلي الله عليه وآله

وسلم جمله اي در اين باره فرموده است كه شيعه و سني بالاتفاق آن را نقل و

روايت كرده اند . فرمود " هر كس دو زن داشته باشد و در ميان آنها

بعدالت رفتار نكند ، بيكي از آنها بيشتر از ديگري اظهار تمايل كند ، در

روز قيامت محشور خواهد شد در حاليكه يكطرف بدن خود را بزمين ميكشد تا

سرانجام داخل آتش شود " .

عدالت عاليترين فضيلت انساني است ، شرط عدالت يعني شرط واجد بودن

عاليترين نيروي اخلاقي . با توجه باينكه معمولا احساسات مرد نسبت بهمه

زنها يكسان و در يك درجه نيست ، رعايت عدالت و پرهيز از تبعيض ميان

زنان ، يكي از مشكلترين وظايف بشمار ميرود .

همه ميدانيم كه رسول اكرم صلي الله عليه وآله وسلم در ده سال آخر عمر

خود يعني در دوره مدينه كه دوره جنگهاي اسلامي بود و زنان بي سرپرست در

ميان مسلمين زياد بودند زنان متعدد اختيار كرد . اكثريت زنان پيغمبر

بيوه و بزرگسال بودند و غالبا از شوهران سابق خود فرزنداني داشتند . تنها

دوشيزه اي كه پيغمبر

صفحه448

اكرم با او ازدواج كرد عايشه بود . عايشه بهمين جهت هميشه تفاخر ميكرد و

ميگفت من تنها زني هستم كه جز پيغمبر شوهر ديگري او را لمس نكرده است .

رسول اكرم منتهاي عدالت را درباره همه آنها رعايت ميكرد و هيچگونه

تبعيضي ميان آنها قائل نميشد . عروه بن زبير خواهرزاده عايشه است ،

درباره طرز رفتار پيغمبر اكرم با زنان خود از خاله خويش عايشه سؤالاتي

كرده است . عايشه گفت : رسم پيغمبر اين بود كه هيچيك از ما را بر

ديگري ترجيح نميداد . با همه بعدالت و تساوي كامل رفتار ميكرد . كمتر

روزي اتفاق ميافتاد كه بهمه زنان خود سر نزند و احوالپرسي و تفقد نكند ،

ولي نوبت هر كس بود نسبت به ديگران به احوالپرسي قناعت ميكرد و شب

را در خانه آنكس بسر ميبرد كه نوبت او بود . اگر احيانا در وقتي كه

نوبت زني بود مي خواست نزد زن ديگر برود رسما مي آمد و اجازه ميگرفت ،

اگر اجازه داده ميشد ميرفت و اگر اجازه داده نميشد نميرفت . من شخصا

اينطور بودم كه هر وقت از من اجازه ميخواست نميدادم .

رسول اكرم حتي در بيماريي كه منجر به فوت ايشان شد كه توانائي حركت

نداشت عدالت را در كمال

دقت اجرا كرد . براي اينكه عدالت و نوبت را

رعايت كرده باشد هر روز بسترش را از اتاقي باتاق ديگر منتقل ميكردند ،

تا آنكه يك روز همه را جمع كرد و اجازه خواست در يك اتاق بماند و همه

اجازه دادند در خانه عايشه بماند .

علي ابن ابيطالب عليه السلام در اوقاتي كه دو زن داشت حتي اگر

مي خواست وضو بسازد ، در خانه زني كه نوبتش نبود

صفحه449

وضو نميساخت .

اسلام براي شرط عدالت آن اندازه اهميت قائل است كه حتي اجازه نمي دهد

مرد و زن دوم در حين عقد توافق كنند كه زن دوم در شرائطي نامساوي با زن

اول زندگي كند . يعني از نظر اسلام رعايت عدالت تكليفي است كه مرد

نمي تواند با قرار قبلي با زن ، خود را از زير بار مسؤوليت آن خارج كند .

مرد و زن هيچكدام حق ندارند چنين شرطي در متن عقد بنمايند . زن دوم كاري

كه مي تواند بكند فقط اينست كه عملا از حقوق خود صرفنظر كند . اما

نمي تواند شرط كند كه حقوقي مساوي با زن اول نداشته باشد ، همچنانكه زن

اول نيز ميتواند كاري كند كه قانونا حقي نداشته باشد . از امام باقر

عليه السلام سؤال شد آيا مرد ميتواند با زن خود شرط كند كه فقط روزها هر

وقت بخواهد باو سر بزند ، يا ماهي يكبار يا هفته اي يكبار نزد او برود .

يا شرط كند كه نفقه بطور كامل و مساوي با زن ديگر باو ندهد و خود آن زن

هم از اول اين شرطها را بپذيرد ؟ امام فرمود : " خير ، چنين شرطهائي

صحيح نيست ، هر زني به موجب عقد ازدواج خواه

ناخواه حقوق كامل يك زن

را پيدا مي كند . چيزي كه هست پس از وقوع ازدواج هر زني ميتواند عملا

براي جلب رضايت شوهر كه او را رها نكند يا بعلت ديگري همه يا قسمتي از

حقوق خود را ببخشد " .

تعدد زوجات با اين شرط اخلاقي اكيد و شديد بجاي آنكه وسيله اي براي

هوسراني مرد واقع گردد ، شكل و قيافه انجام وظيفه بخود ميگيرد . هوسراني

و شهوت پرستي جز با آزادي كامل و دنبال هواي دل رفتن سازگار نيست ،

هوسراني آنگاه صورت

صفحه450

عمل بخود ميگيرد كه آدمي خود را در اختيار دل قرار دهد و دل را در اختيار

خواهشها و ميلها . دل و خواهش هاي دل منطق و حساب بر نميدارد . آنجا كه

پاي انضباط و عدالت و انجام وظيفه بميان مي آيد ، هوسراني و هواپرستي

بايد رخت بربندد . ازينرو بهيچوجه تعدد زوجات را در شرائط اسلامي

نمي توان وسيله اي براي هوسراني شناخت .

كسانيكه تعدد زوجات را وسيله هوسراني قرار داده اند ، قانون اسلامي را

بهانه براي يك عمل ناروا قرار داده اند ، اجتماع حق دارد آنها را مؤاخذه

و مجازات و اين بهانه را از دست آنها بگيرد .

مسأله بيم از عدم عدالت

انصاف بايد داد كه افرادي كه شرايط اسلامي را در تعدد زوجات كاملا

رعايت ميكنند بسيار كم اند . در فقه اسلامي مي گويند " اگر بيم داري كه

استعمال آب براي بدنت زيان دارد وضو نگير " " اگر بيم داري كه روزه

برايت زيان دارد روزه نگير " . اين دو دستور در فقه اسلامي رسيده است .

شما افراد بسياري را مي بينيد كه ميپرسند مي ترسم آب برايم زيان داشته

باشد ، وضو بگيرم يا نگيرم

؟ . مي ترسم روزه برايم ضرر داشته باشد ، روزه

بگيرم يا نگيرم ؟ البته اين پرسشها پرسشهاي درستي است . چنين اشخاصي

نبايد وضو بسازند و نبايد روزه بگيرند .

ولي نص قرآن كريم است كه " اگر بيم داريد كه نتوانيد ميان زنان خود

به عدالت رفتار كنيد يك زن بيشتر نگيريد " . با اين حال آيا شما در

عمر از يكنفر شنيده ايد كه بگويد مي خواهم

صفحه451

زن دوم بگيرم اما بيم دارم كه رعايت عدالت و مساوات ميان آنها نكنم ،

بگيرم يا نگيرم ؟ من كه نشنيده ام . حتما شما هم نشنيده ايد . سهل است ،

مردم ما با علم و تصميم اينكه بعدالت رفتار نكنند . زنان متعدد ميگيرند

و اين كار را بنام اسلام و زير سرپوش اسلامي انجام ميدهند . اينها هستند

كه با عمل ناهنجار خود اسلام را بدنام ميكنند .

اگر تنها كساني اقدام به تعدد زوجات نمايند كه لااقل اين يك شرط را

واجد باشند جاي هيچگونه بهانه و ايرادي نبود .

حرمسراها

موضوع ديگري كه سبب شده تعدد زوجات را بر قانون اسلام عيب بگيرند ،

دستگاههاي حرمسراداري خلفا و سلاطين پيشين است ، برخي از نويسندگان و

مبلغين مسيحي تعدد زوجات اسلامي را مساوي با حرامسراداري با همه مظاهر

ننگين و مظالم بي پايان آن معرفي كرده اند و چنين وانمود ميكنند كه تعدد

زوجات در اسلام يعني همان حرمسراداريها كه تاريخ در دستگاههاي خلفا و

سلاطين پيشين نشان ميدهد .

متأسفانه بعضي از نويسندگان خودمان نيز كه حرف بحرف باز گو كننده

افكار و عقايد و منويات غربي ها هستند ، هر جا كه نام تعدد زوجات ميبرند

آنرا با حرمسرا رديف ميكنند . اين قدر شخصيت و استقلال فكري ندارند

كه

ميان آنها تفكيك كنند .

شرائط و امكانات ديگر

گذشته از شرط عدالت ، شرائط و تكاليف ديگري نيز متوجه مرد است . همه

ميدانيم كه زن مطلقا يك سلسله حقوق مالي

صفحه452

و استمتاعي بعهده مرد دارد ، مردي حق دارد آهنگ چند همسري كند كه

امكانات مالي او باو اجازه اين كار را بدهد . شرط امكان مالي در تك

همسري نيز هست ، اكنون فرصتي نيست كه وارد اين بحث بشويم .

امكانات جسمي و غريزي نيز بنوبه خود شرط و واجب ديگري است .

در كافي و وسائل از امام صادق روايت شده است كه فرمود " هر كس

گروهي از زنان نزد خود گردآورد كه نتواند آنها را از لحاظ جنسي اشباع

نمايد و آنگاه آنها به زنا و فحشا بيفتند گناه اين فحشا بگردن اوست "

تاريخچه هاي حرمسراها داستانها ذكر مي كنند از زنان جواني كه از لحاظ غريزه

تحت فشار قرار ميگرفتند و مرتكب فحشاء ميشدند و احيانا پشت سر آن

فحشاها كشتارها و جنايتها واقع ميشد .

خواننده محترم از مجموع هفت مقاله اي كه درباره چند همسري نوشتيم كاملا

به ريشه و علل و موجبات تعدد زوجات ، و اينكه چرا اسلام آنرا نسخ نكرد ؟

و چه شرائط و حدود و قيودي براي آن قائل شد كاملا آگاه گشت ، برايش روشن

شد كه اسلام با تجويز تعدد زوجات نخواسته است زن را تحقير كند ، بلكه از

اينراه بزرگترين خدمت را بجنس زن كرده است . اگر تعدد زوجات ، مخصوصا

در شرائط فزوني نسبي عدد زنان آماده ازدواج بر مردان آماده ازدواج كه

هميشه در دنيا بوده و هست ، اجازه داده نشود زن به بدترين شكلي ملعبه

مرد خواهد شد . رفتار مرد با او از يك كنيز بدتر خواهد بود . زيرا انسان

در مقابل يك كنيز لااقل اين

صفحه453

اندازه تعهد ميپذيرد كه فرزند او را فرزند خود بداند اما در مقابل معشوقه

و رفيقه اين اندازه تعهد هم ندارد .

مرد امروز و تعدد زوجات

مرد امروز از تعدد زوجات رو گردان است . چرا ؟ آيا بخاطر اينكه

مي خواهد به همسر خود وفادار باشد و به يك زن قناعت كند يا بخاطر اينكه

مي خواهد حس تنوع طلبي خود را از طريق گناه كه به حد اشباع وسيله برايش

فراهم است ارضاء نمايد ؟ امروز گناه جاي تعدد زوجات را گرفته است نه

وفا . و بهمين دليل مرد امروز سخت از تعدد زوجات كه براي او تعهد و

تكليف ايجاد ميكند متنفر است . مرد ديروز اگر مي خواست هوسراني كند راه

گناه چندان براي او باز نبود ناچار بود تعدد زوجات را بهانه قرار داده

هوسراني كند . در عين اينكه شانه از زير بار بسياري از وظائف خالي ميكرد

از انجام بعضي تعهدات مالي و انساني درباره زنان و فرزندان چاره اي

نداشت . اما مرد امروز هيچ الزام و اجباري نمي بيند كه كوچكترين تعهدي در

زمينه هوسرانيهاي بي پايان خود بپذيرد . ناچار عليه تعدد زوجات قيام

ميكند .

مرد امروز تحت عنوان سكرتر ، ماشين نويس و صدها عنوان ديگر كام خود

را از زن ميگيرد و بودجه آنرا بصندوق دولت يا شركت يا مؤسسه اي كه در آن

كار مي كند تحميل مي كند بدون آنكه ديناري از جيب خود بپردازد .

مرد امروز هر چند صباح يكبار معشوقه خود را عوض ميكند بدون اينكه

احتياجي به تشريفات مهر و نفقه

و طلاق داشته باشد . مسلما موسي چومبه با

تعدد زوجات مخالف است زيرا او

صفحه454

هميشه يك سكرتر مو بور جوان زيبا در كنار خود دارد و هر چند سال يكبار

آن را عوض مي كند . با چنين امكاناتي چه حاجت بتعدد زوجات ؟

در شرح حال برتراند راسل كه يكي از مخالفين سرسخت تعدد زوجات است

چنين مي خوانيم " در نخستين دوران زندگي او علاوه بر مادر بزرگش ، دو زن

ديگر نقش بزرگي داشته اند كه يكي از آنها " آليس " نخستين همسرش و

ديگري رفيقه اش بنام " اتولين مورل " ميباشند . " مورل " از زنان

سرشناس آن دوره بود و با بسياري از نويسندگان اوايل قرن بيستم دوستي

داشت " . مسلما چنين شخصي با تعدد زوجات روي موافق نشان نمي دهد .

گويا همين رفيقه بازي او بود كه به ازدواج او با همسرش " آليس "

پايان داد . زيرا از زبان خود راسل چنين نوشته اند : " در بعد از ظهر يكي

از روزها هنگاميكه با دوچرخه عازم يكي از ييلاقات نزديك شهر بودم ناگهان

احساس كردم كه ديگر " آليس " را دوست ندارم " .

صفحه455

2- پيامبر اعظم صلي الله عليه وآله و رعايت حقوق اقليت ها و ارتداد

مشخصات كتاب

نام كتاب: پيامبر اعظم صلي الله عليه وآله و رعايت حقوق اقليت ها و ارتداد

(سلسله مباحث دفاع از پيامبر اعظم صلي الله عليه وآله)

مؤلف: علي اصغر رضواني

صفحه آرا: اميرسعيد سعيدي

ناشر: انتشارات مسجد مقدّس جمكران

تاريخ نشر: تابستان 1385

نوبت چاپ: اوّل

چاپ: اسوه

تيراژ: 5000 جلد

قيمت: 300 تومان

شابك: x - 97 - 8484 - 964

مركز پخش: انتشارات مسجد مقدّس جمكران

فروشگاه بزرگ كتاب واقع در صحن مسجد مقدّس جمكران

تلفن و نمابر: 7253700 ، 7253340 - 0251

قم - صندوق پستي: 617

«حق چاپ مخصوص ناشر است»

سلسله مباحث دفاع از

پيامبر اعظم صلي الله عليه وآله

پيامبر اعظم صلي الله عليه وآله و رعايت حقوق اقليت هاو ارتداد

تأليف:علي اصغر رضواني

مقدمه ناشر

در عصر كنوني كه پيروان اديان و فِرَق، در راستاي اهداف خود دست به تبليغ گسترده اي زده و با تمام امكانات دنبال اهداف باطل خود مي باشند، بر پيروان راستين و حقيقي دين اسلام و مذهب حقه جعفري است كه در اين شلوغ بازار جهاني، اسلام ناب محمّدي صلي الله عليه وآله را بر مردم جهان عرضه نمايند.

لذا برآن شديم تا سلسله مباحث دفاع از پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله را به صورت مختصر خدمت مشتاقان حقّ و حقيقت عرضه نماييم، باشد كه مورد رضاي حضرت حقّ جلّ و علا قرار گيرد.

مدير مسؤول انتشارات

مسجد مقدّس جمكران

حسين احمدي

پيشگفتار

اسلام گرچه تمام مردم از جمله پيروان اديان ديگر را به پذيرش از دين خود دعوت مي كند، ولي از آنجا كه اكراه در دين را نمي پذيرد با كساني كه اين دين را نمي پذيرند با مسالمت رفتار كرده و براي آنان حقوقي تحت عنوان «حقوق اقليت ها» قرار داده است. ما در اين بحث به اين موضوع مي پردازيم.

انواع اقليت ها

با مطالعه كتب تاريخي مي توان به اين موضوع پي برد كه اقليت ها به دو شكل در جوامع مسلمين ظهور پيدا كرده اند:

1 - اقليت هاي نژادي

در اين مورد مسلمانان هيچ گونه مشكل عمده و اساسي نداشتند؛ زيرا اسلام با اجراي طرح مساوات و اخوت اسلامي، هر گونه تبعيض و برتري نژادي را از بين برده است.

خداوند متعال در اين باره مي فرمايد: « يا أَيهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثي وَجَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَقَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ»؛(1) «اي مردم! ما شما را از يك زن و مرد آفريديم و شما را تيره ها و قبيله ها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد، به طور حتم

گرامي ترين شما نزد خداوند باتقواترين شما است.»

لذا در عصر ظهور اسلام مشاهده مي كنيم كه افرادي؛ از قبيل «سلمان» از ايران، «صهيب» از روم و «بلال» از حبشه، به عنوان نمونه عضو فعّال و اصلي جامعه اسلامي بودند.

2 - اقليت هاي مذهبي

دين مبين اسلام به دليل آن كه احترام ويژه اي نسبت به پيامبران بزرگ الهي مي گذارد، براي فرد يا گروه هايي كه ادعاي پيروي از اين پيامبران عظيم الشأن را دارند نيز به ديده احترام مي نگرد.

انواع حقوق اقليت هاي ديني

حقوق اقليت هاي ديني را مي توان در چند بخش خلاصه كرد:

بخش اول: حقوق عقيدتي

اين قسمت از حقوق را مي توان به چند مورد تقسيم كرد:

1 - حق اعتقاد و تدين

اسلام گرچه مردم خصوصاً اهل كتاب را به دين حقيقي و اصيل دعوت مي كند ولي در انتخاب آن، مردم را آزاد مي گذارد و هرگز پذيرفتن به اكراه دين را تجويز نمي كند. قرآن مي فرمايد: « لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَينَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَي ّ...»؛(2) «در قبول دين اكراهي نيست [زيرا] راه درست از راه انحرافي، روشن شده است.»

علامه طبرسي در تفسير اين آيه مي فرمايد: «مقصود از آيه اين است كه در دين اكراهي از جانب خدا نيست، و بنده در انتخاب آن مخير است؛ زيرا دين در حقيقت از افعال قلبي است... و كسي كه با اكراه اظهار شهادتين كرده در حقيقت دين ندارد».(3)

علامه طباطبايي رحمه الله مي فرمايد: «اين آيه يكي از آياتي است كه دلالت دارد بر اين كه اسلام بر اساس شمشير و خون بنا نشده و به اكراه و زور فتوا نداده است، بر خلاف آنچه برخي از افراد محقّق تازه وارد، چنين مي پندارند كه اسلام دين شمشير است... .

جنگي را كه اسلام

به آن دعوت كرده به جهت احراز پيشي گرفتن و گسترش دين به زور و اكراه نيست، بلكه به جهت زنده كردن حق و دفاع از توحيد فطري است... و لذا مي توان گفت كه آيه « لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ» به آيه قتال با شمشير نسخ نشده است».(4)

اين مطلب از روش و سيره عملي رسول خداصلي الله عليه وآله به خوبي به دست مي آيد؛ زيرا حضرت هيچ كس را بر عقيده و شريعت اسلامي مجبور نكرد. و اين مطلبي است كه غير مسلمانان از اهل كتاب به آن اعتراف كرده اند.

يكي از شخصيت هاي مسيحي به نام «سيمون» مي گويد: «عربي كه خداوند سلطنت و حكومت بر زمين را به او داد، هرگز بر دين مسيحي هجوم نياورد... بلكه آنان ما را مساعدت كرده و خداي ما و قدّيس ما را محترم مي شماردند...».(5)

«گوستاو لوبون» مي گويد: «قوّت و قدرت، عامل انتشار و گسترش اسلام نبود... و حقّ آن است كه امت ها فاتحاني را رحيم تر و با گذشت تر از عرب (مسلمانان) نديدند».(6)

«سير توماس» مي گويد: «ما مي توانيم از ارتباطات دوستانه اي كه بين مسيحيان و مسلمانان عرب برقرار شد به اين نتيجه برسيم كه قوت و قدرت، عامل اساسي در گرايش مردم به اسلام نبوده است».(7)

«توماس كاريل» مي گويد: «اتّهام زدن به محمّد - صلي الله عليه وآله - كه بر وادار كردن مردم به اجابت دعوتش به شمشير تكيه كرد، سخني سخيف و بي معنا است».(8)

«روبرتسون» مي گويد: «تنها مسلمانان بودند كه بين جهاد و روحيه گذشت نسبت به اديان ديگر كه بر آن ها غلبه پيدا مي كردند، جمع نموده و آنان را در برپايي شعارهاي ديني شان آزاد گذاشتند».(9)

«ميشون» نيز مي گويد: «از امور ناگوار بر

امت هاي مسيحي اين بود كه روحيه گذشت ديني كه بزرگ ترين ناموس براي محبت بين جماعت ها است را بايد از مسلمانان فرا بگيرند».(10)

2 - آزادي انديشه و حق اظهار نظر

اسلام آزادي انديشه و حق اظهار رأي و نظر را حتّي به پيروان ادياني كه در سايه حكومت و مجتمع اسلامي زندگي مي كنند داده است؛ زيرا مبناي اسلام بر آزادي عقل و تفكر با اقامه حجت و برهان است و لذا انسان را دعوت مي كند كه رأي خود را بدون تقليد و متابعت از ديگري و بر اساس فكر و تعقل و گفت و گو اظهار دارد، گرچه با واقع مخالف باشد.

قرآن كريم درباره عقايد اهل كتاب مي فرمايد: « وَقالُوا لَنْ يدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلاَّ مَنْ كانَ هُوداً أَوْ نَصاري تِلْكَ أَمانِيهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ»؛(11) «و آن ها گفتند: هيچ كس جز يهود و نصارا، هرگز داخل بهشت نخواهد شد. اين آرزوي آن هاست. بگو: اگر راست مي گوييد، دليل خود را [بر اين موضوع بياوريد.»

قرآن دستور مي دهد كه هنگام جدال با صاحبان اديان با بهترين اسلوب برخورد كنند و اين خود دلالت بر اجازه آزادي به آن ها براي اظهار نظر در مسائل مختلف را دارد. قرآن در اين باره مي فرمايد: « وَلا تُجادِلُوا أَهْلَ الْكِتابِ إِلاَّ بِالَّتِي هِي أَحْسَنُ إِلاَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَينا وَأُنْزِلَ إِلَيكُمْ وَإِلهُنا وَإِلهُكُمْ واحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ»؛(12) «با اهل كتاب جز با روشي كه از همه نيكوتر است مجادله نكنيد، مگر كساني از آنان كه ستم كردند و[ به آن ها] بگوييد: ما به تمام آنچه از سوي خدا بر ما و بر شما نازل شده ايمان آورده ايم و

معبود ما و شما يكي است، و ما در برابر او تسليم هستيم.»

و لذا مشاهده مي كنيم كه يهود و نصارا در مدينه به محضر پيامبرصلي الله عليه وآله رسيده و با او در عقايدشان مباحثه مي كردند، و اين روش بعد از رسول خداصلي الله عليه وآله نيز ادامه پيدا كرد، گرچه در عهد خلافت شيخين - ابوبكر و عمر - به جهت قدرت نداشتن پاسخگويي به آنان از اين حرّيت ممانعت مي كردند.

بخش دوم: حمايت در پناه قانون

از مصاديق رأفت و رحمت اسلام به پيروان اديان ديگر، حمايت در پناه قانون از هر گونه ظلم و تعدّي است. آنان در صورتي كه به شرايط ذمّه عمل كنند جان و مال و آبرويشان در امان است. بررسي موقعيت اهل ذمّه در مدينه منوّره در صدر اسلام گوياي اين مدعا است. و نيز حكومت حضرت علي عليه السلام نيز گواه اين واقعيت است. حضرت در جايي مي فرمايد: «... و قد بلغني انّ الرجل منهم - اي من جند معاوية - كان يدخل علي المرأة المسلمة و الأخري المعاهدة فينتزع حجلها و قلبها و قلائدها... فلو انّ امرءاً مسلماً مات من بعد هذا أسفاً ماكان به ملوماً»؛(13) «... به من خبر رسيده كه فردي از لشكر معاويه بر زن مسلمان و زني ديگر از اهل كتاب كه هم پيمان با مسلمانان است وارد شده و خلخال و دستبند و گردنبند آن ها را به زور گرفته است... لذا اگر انسان مسلماني بعد از اين واقعه به جهت تأسّف بر آن بميرد نبايد سرزنش شود.»

بخش سوم: حقوق مالي و اقتصادي

اسلام براي غير مسلمانان نيز ضمانت حقوق اقتصادي و مالي كرده است و تعدّي بر اموال آن ها به سرقت و غصب و غش و حيله را حرام نموده و تنها جزيه را بر آنان فرض كرده است.

و اين ممكن است به اين جهت باشد كه مملكت خرج دارد و از آنجا كه اهل كتاب، خمس و زكات و ساير حقوق مالي نمي دهند لذا ازاين طريق امورمالي برآنان مقرّر شده است.

شيخ مفيدرحمه الله مي فرمايد: «خداوند متعال جزيه را به جهت حفظ خون اهل كتاب و منع از بردگي كشاندن آنان و حفظ اموالشان قرار داده است».(14)

اسلام حتي در

گرفتن جزيه از اهل كتاب مراعات تفاوت اقتصادي را كرده است. از باب نمونه اين كه از كساني كه عاجز از پرداختن جزيه اند و نيز كودكان و زنان و بردگان و پيرمردان مسن و كساني كه بيماري جسمي و عقلي دارند، جزيه را عفو كرده است.(15)

و حتي از آن كساني كه جزيه گرفته مي شود مراعات حال آن ها را نموده است. زراره مي گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم: حدّ جزيه بر اهل كتاب چه مقدار است؟ و آيا حدّ و اندازه اي در جزيه بر آنان است كه نمي توان از آن تجاوز كرد؟ حضرت فرمود: «امر آن به دست امام است كه از هر انساني از اهل كتاب آنچه را خواسته، اخذ كند، لكن به مقدار مالش، به قدري كه در توان او است».(16)

اسلام در حفظ اموال اهل ذمّه چنان مقيد است كه حتي براي شرابي را كه كافر آن را مخفي داشته حرمت قائل شده و اجازه نداده است تا كسي آن را سرقت نمايد.

شهيد اول مي فرمايد: «شراب كافري كه استتار كرده محترم است و كسي كه آن را غصب نمايد قيمت موجود نزد حلال شمرده را ضامن است. و همچنين است خوك».(17)

بخش چهارم: حقوق اجتماعي

اهل كتاب حقّ هر گونه شغلي را در كشورهاي اسلامي دارند مگر شغلي را كه اسلام اجازه نداده است و نمي توانند علناً به آن تظاهر كنند. و نيز نمي توان آنان را بر كار خاصي مجبور كرد.

اسلام حقوق اجتماعي اهل كتاب را نيز مراعات كرده و در صورتي كه به درجه فقر و استضعاف رسيدند براي آنان حقوقي مقرّر نموده است.

روايت شده كه اميرالمؤمنين عليه السلام گذرش به پيرمردي افتاد كه از مردم گدايي مي كرد.

حضرت فرمود: او كيست؟ عرض كردند: اي اميرالمؤمنين! او مردي نصراني است. حضرت فرمود: «استعملتموه حتي اذا كبر و عجز منعتموه، انفقوا عليه من بيت المال»؛(18) «از او كار كشيديد و هنگامي كه مسن و پير شد و از كار عاجز گشت او را رها كرده و از او منع نموديد؟! از بيت المال به او انفاق نماييد.»

سيد عاملي در كتاب «مفتاح الكرامة» مي فرمايد: «قول قريب تر به واقع آن است كه صدقه دادن به ذمّي جايز مي باشد آن گونه كه در لمعه آمده است. و ظاهر اطلاق كلام شهيد اول و دوم آن است كه در اين امر بين رَحِم و اجنبي فرقي نيست. و بر جواز آن به ذمي گرچه اجنبي باشد در شرايع و تذكره و تحرير و ارشاد و تبصره و دروس و روض و مسالك و روضه و مفاتيح و جامع المقاصد تصريح شده است».(19)

حتي قانون اسلامي ضمانت كرده در صورتي كه كافر ذمّي مسلماني را از روي خطا بكشد و استطاعت مالي براي پرداخت ديه او نداشته باشد و نتواند كوشش كند تا ديه او را بپردازد، از بيت المال مسلمين ديه او پرداخت شود.(20)

ما مشاهده مي كنيم كه اسلام بالاتر از اين حدّ، حتّي به مسلماناني كه در كشورهاي مسيحي در اقليت هستند اجازه تعدّي به حقوق آنان را نداده و التزام به مقررات و قوانين آنان را لازم دانسته است.

اينك به برخي از اين قوانين اشاره مي كنيم:

1 - بر هر مسلماني حرام است به كسي كه او را بر مال يا كاري امين قرار داده گرچه كافر باشد، خيانت كند.

2 - سرقت اموال غير مسلمانان؛ چه اموال خصوصي و

چه عمومي و نيز تلف كردن آن جايز نيست.

3 - اگر مسلماني از شركت اجنبي در يكي از كشورهاي اسلامي چيزي بخرد و فروشنده از روي اشتباه بيش از آنچه خريده به او بدهد، خريدار مسلمان نمي تواند آن زيادتي را اخذ كند و اگر گرفت بايد آن را ارجاع دهد.

4 - متوقف كردن شمارش كنتور برق يا آب و يا گاز يا بازي با آن در كشورهاي غير اسلامي جايز نيست.

5 - غشّ و حيله در شركت هاي بيمه در كشورهاي غير اسلامي جايز نيست؛ گرچه مطمئن شود كه عمل او به شوكت اسلام و مسلمين ضرر نمي رساند.

6 - جايز نيست بر مسلمانان كه به دواير حكومتي در اروپا اطلاعات غير صحيح به جهت دسترسي به مزايا و تسهيلات مالي يا معنوي، بدهند.(21)

بخش پنجم: حقوق مدني

اسلام حقوق مدني اهل ذمّه را نيز محترم شمرده و بر عقود و ايقاعاتي كه نزد آنان منعقد مي شود تا مادامي كه اعتقاد به صحت آن ها دارند، ترتيب اثر داده است، گرچه با احكام اسلام مخالفت داشته باشد، به استثناي عقود و ايقاعاتي كه سبب تضعيف مسلمانان باشد؛ همچون پيمان هاي جنگي با دشمنان اسلام.

اينك به برخي از اين نوع حقوق ها اشاره مي كنيم:

1 - عقد ازدواج و طلاق

اسلام عقد و طلاق آنان را ترتيب اثر داده است. و لذا از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: «انّ لكلّ امّة نكاحاً»؛(22) «همانا براي هر امتي نكاحي است.»

2 - حقّ ارث

اسلام حق ارث را بين غير مسلمين امضا كرده است، و لذا اگر يكي از اهل كتاب از بين برود اموال او به ورثه اش منتقل مي شود و كسي حق تصاحب آن را ندارد،

و اين متفرّع بر امضا كردن اسلام انتساب و اسباب بين اهل كتاب است.

حلبي در «الكافي» مي گويد: «كافران از يكديگر ارث مي برند؛ گرچه جهات كفرشان مختلف باشد».(23)

3 - وصيت

اسلام بر وصاياي غير مسلمين ترتيب اثر گذاشته و آن ها را محترم شده است.

محمد بن مسلم مي گويد: از امام صادق عليه السلام درباره مردي سؤال كردم كه وصيت كرده بود تا مالش را در راه خدا صدقه دهند. حضرت فرمود: «اعطه لمن اوصي به له و ان كان يهودياً او نصرانياً...»؛(24) «آن مال را به كساني كه بر آن ها وصيت كرده بپرداز؛ گرچه يهودي يا نصراني باشند.»

اسلام اجازه نمي دهد تا محتواي وصيت بر غير مسلمين تغيير كرده يا الغا شود.

ريان بن شبيب مي گويد: خواهرم دو فرش براي قومي از نصارا وصيت كرد. اصحاب ما گفتند: ما آن را در بين فقراي مؤمنين از اصحاب تو تقسيم مي كنيم. من مسأله را از امام رضاعليه السلام سؤال كردم و عرض كردم: خواهرم براي قومي از نصارا وصيت كرده و من مي خواهم آن را در بين قومي از اصحاب مسلمان خودمان مصرف كنم؟ حضرت فرمود: «امض الوصية علي ما اوصت بها»؛(25) «به وصيت در آنچه به آن وصيت كرده عمل كن.»

4 - صدقه و وقف

اسلام بر صدقات و وقوف ترتيب اثر داده و هرگز اجازه نداده تا كسي آن را ابطال كرده يا تغيير و تحول دهد و يا آن را در غير موردش مصرف نمايد.

حلبي مي گويد: «بر غير مسلمان جايز است كه بر يكديگر صدقه داده و اموالشان را در آنچه مصالحشان در آن است و نيز در معبدهاي خود مصرف نمايند».(26)

او نيز مي گويد: «اگر ذمّي چيزي را

ببخشد يا صدقه دهد يا چيزي را از زمين صلح بر كسي وقف كند، آن زمين به او منتقل مي شود».(27)

شيخ طوسي رحمه الله مي فرمايد: «و اگر وقف بر يكي از مواضعي باشد كه اهل كتاب در آن به خداي متعال تقرّب پيدا مي كنند، وقف او صحيح است. و هر گاه چيزي را بر فقرا وقف كند وقف او نافذ در فقراي اهل ملتش مي باشد، نه فقراي از ديگر ملت ها».(28)

بخش ششم: حفظ كرامت مخالفان

انسان در نظر اسلام، مخلوقي متمايز از ساير مخلوقات است. انسان مخلوقي است داراي كرامت، هر چند عقيده اي خاص براي خود داشته باشد. و لذا مشاهده مي كنيم كه آيات تكريم و كرامت انسان كه در قرآن وارد شده اختصاص به انسان مسلمان ندارد، بلكه شامل تمام اصناف مردم با ديدگاه ها و عقايد مختلف مي شود.

از پيامبرصلي الله عليه وآله نقل شده كه فرمود: «اذا اتاكم كريم قوم فاكرموه و ان خالفكم»؛(29) «هر گاه نزد شما شخصي كريم از قومي آمد او را اكرام كنيد گرچه با شما مخالف است.»

سيره حضرت رسول خداصلي الله عليه وآله نيز بر تكريم غير مسلمين استوار بود. و لذا هنگامي كه دختر حاتم طايي اسير شد حضرت او را اكرام كرده و پوشانيد و نفقه اش داده و او را آزاد كرد. و نيز هنگامي كه عدي بن حاتم به نزد رسول خداصلي الله عليه وآله آمد حضرت براي او زيراندازي را پهن كرد و او را بر آن نشاند.

بدين جهت است كه اسلام خدعه و نيرنگ را حرام كرده؛ زيرا با كرامت انساني سازگاري ندارد.

امام علي عليه السلام طبق سفارشي به يكي از واليانش درباره اهل ذمّه مي فرمايد: «... و جعل اللَّه عهده و

ذمّته أمناً افضاه بين العباد برحمته، و حريماً يسكنون الي منعته، و يستفيضون الي جواره، فلا خداع و لامدالسة و لا ادغال فيه»؛(30) «... به تحقيق خداوند عهد و ذمه اهل كتاب را مايه امنيت او قرار داده و آن را به جهت رحمتش بين تمام بندگان كشيده است. و نيز حريمي قرار داده كه در حصار آن سكني مي گزينند، و از جوار آن فيض مي برند. پس هرگز خدعه و نيرنگ و دغلكاري نيست.»

و بدين جهت است كه اسلام محرمات مربوط به كرامت انسان را به تمام انسان ها تعميم داده است؛ از قبيل:

1 - حرمت قذف غير مسلمان

اسلام نسبت ناشايست را حرام كرده و در اين جهت بين مسلمان و غير مسلمان فرقي نگذاشته است.

ابي الحسن حذّاء مي گويد: من نزد امام صادق عليه السلام بودم، كسي از من سؤال كرد: بدهكار تو چه كرد؟ من به او گفتم: او فرزند زن زناكار است. در اين هنگام امام صادق عليه السلام نگاه تندي به من كردند. عرض كردم: فدايت گردم، او مجوسي است و مادرش خواهرش مي باشد. حضرت فرمود: «او ليس ذلك في دينهم نكاحاً»؛(31) «آيا اين ازدواج در دينشان نكاح به حساب نمي آيد؟»

عمر بن عجلان مي گويد:امام صادق عليه السلام رفيقي داشتند كه هرگز از حضرت جدا نمي شد. آن مرد روزي به غلامش گفت: اي فرزند زن بدكار، كجا بودي؟ در اين هنگام حضرت دست مبارك خود را بلند كرد و بر پيشاني خود زد، سپس فرمود: «سبحان اللَّه! تقذف امّه، قد كنت اري انّ لك ورعاً، فاذا ليس لك ورع»؛ «منزه است خدا، تو مادرش را نسبت ناروا مي دهي؟! من نظرم نسبت به تو آن بود كه

داراي ورع هستي، ولي الآن مشخص شد كه ورع نداري.» آن مرد گفت: فدايت گردم! مادرش از اهالي سند و مشرك است. حضرت فرمود: «أما علمت انّ لكلّ امّه نكاحاً، تنحّ عني...»؛(32) «آيا ندانستي كه براي هر امتي نكاح است. از من دور شو...».

2 - حمايت قانوني

دستورات اسلام متكفّل حمايت از آبروي هر انساني است؛ گرچه مسلمان نباشد.

در عصر حكومت حضرت علي عليه السلام والي آن حضرت بر مصر درباره عقوبت مسلماني كه با زن نصراني زنا كرده بود، از حضرت سؤال كرد؟ او فرمود: «ان اقم الحدّ علي المسلم... و ادفع النصرانية الي النصاري يقضون فيها ماشاؤوا»؛(33) «اين كه حد را بر مسلمان جاري كن... و زن مسيحي را به مسيحيان بسپار تا درباره او خودشان آن گونه كه مي خواهند حكم نمايند.»

3 - حسن رفتار

اسلام به جهت تكميل مكارم اخلاق و پياده كردن آن در سطح جامعه آمده است، و گستردگي آن به حدّي است كه پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله ارزش هاي اخلاقي را در معاشرت و رفتار با غير مسلمانان نيز تعميم داده است. لذا در اين روايت آمده كه پيامبرصلي الله عليه وآله همسايه اي يهودي داشت و در وقتي به عيادت او رفت.(34)

در وقتي يكي از همسران حضرت بر جماعتي از يهود كه به جاي «سلام عليك» «سام عليك» گفته بودند كه دلالت بر نفرين دارد، غضب كرد. حضرت به او فرمود: «... انّ الفحش لو كان ممثّلاً لكان مثال سوء. انّ الرفق لم يوضع علي شيي ء قطّ الاّ زانه، و لم يرفع عنه قطّ الاّ شانه»؛(35) «... همانا فحش اگر به صورت تمثالي درآمده بود بد تمثالي بود. و همانا مدارات بر

چيزي قرار نگرفت جز آن كه او را زينت داد. و هرگز از چيزي رفع نشد جز آن كه او را خوار كرد.»

امام علي عليه السلام در عهد خود به والي اش بر مصر مي فرمايد: «و اشعر قلبك الرحمة للرعية و المحبة لهم و اللطف بهم، و لاتكوننّ عليهم سبعاً ضارياً تغتنم اكلهم، فانّهم صنفان: امّا اخ لك في الدين، او نظير لك في الخلق»؛(36) «و مهرباني بر رعيت را براي دل خود پوششي گردان و دوستي ورزيدن با آن ها را و مهرباني كردن با همگان. و مباش همچون جانوري شكاري كه خوردنشان را غنيمت شماري؛ چه رعيت دو دسته اند: دسته اي برادر ديني تواند و دسته ديگر در آفرينش با تو همانند مي باشند.»

عبدالرحمن بن حجاج مي گويد: به امام كاظم عليه السلام عرض كردم: بفرماييد اگر من احتياج به طبيب نصراني پيدا كردم آيا بر او سلام كرده و برايش دعا كنم؟ حضرت فرمود: آري.(37)

از جمله وصاياي امام باقرعليه السلام اين است كه فرمود: «... و ان جالسك يهودي فاحسن مجالسته»؛(38) «و اگر شخصي يهودي با تو مجالست كرد، همنشيني او را نيكو بدار.»

از امام صادق عليه السلام نقل شده كه روزي امام علي عليه السلام با مردي ذمّي در راه مصاحبت پيدا كرد. و چون خواست كه از او جدا شود چند قدمي او را مشايعت نمود. شخص ذمي به او عرض كرد: چرا با من به عدالت رفتار كردي؟ حضرت فرمود: «هذا من تمام حسن الصحبة ان يشيع الرجل صاحبه هنيئة اذا فارقه، و كذلك امرنا نبيناصلي الله عليه وآله»؛ «اين از تمام حسن مصاحبت است كه انسان رفيقش را هنگامي كه مي خواهد از او جدا شود چند لحظه اي مشايعت نمايد.»

شخص

ذمي گفت: آري، كساني كه او را پيروي كردند به جهت همين رفتار كريمانه او بوده است.(39)

اسلام و ارتداد

اشاره

يكي از احكام مسلّم اسلامي، حكم قتل مرتدّ ملّي و فطري در صورت تحقق شرايط آن است. از آنجا كه برخي افراد روشن فكر نماي غرب زده پي به جوانب اين حكم نبرده و از فلسفه آن آگاهي ندارند لذا درصدد تخريب آن برآمده و اين حكم را به باد مسخره و استهزا گرفته اند و آن را مخالف با حقوق مسلّم بشر و آزادي مي دانند. لذا جا دارد جوانب مختلف اين حكم را مورد بررسي قرار دهيم.

مفهوم ارتداد

در «معجم مقاييس اللغة» آمده است: «راء و دالّ اصل واحدي كه دلالت بر رجوع كردن چيزي دارد... مرتدّ را مرتد مي گويند؛ زيرا خودش را به كفر برگردانده است».(40)

راغب اصفهاني مي نويسد: «ردّ به معناي بازگرداندن چيزي است به ذاتش، يا به حالتي از احوالش... از موارد ردّ به ذات اين قول خداوند است: « وَلَوْ رُدّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ»(41) و از موارد ردّ به حالت ديگر، اين قول خداوند است: « يرُدُّوكُمْ عَلي أَعْقابِكُمْ»(42) و ارتداد و ردّه به معناي بازگشت به آن راهي است كه از آن آمده است، ولي ردّه اختصاص به رجوع به كفر دارد و ارتداد در كفر و غير كفر هر دو به كار مي رود».(43)

حدود ارتداد

معروف آن است كه حدود ارتداد، همان حدود كفر است به اضافه انكار خدا و رسول.

فقهاي اماميه مي گويند: انكار يكي از ضروريات دين نيز موجب ارتداد است. و مقصود از ضروري دين چيزي است كه جزئيتش در دين به مرحله اي رسيده كه هيچ مسلماني كه در مجتمع اسلامي زندگي مي كند آن را انكار نمي كند.

ولي برخي مي گويند: انكار ضروري دين به طور مستقل موجب كفر نمي شود مگر در صورتي كه ملازم با انكار توحيد و نبوت گردد. اين ملازمه بايد نزد منكر تحقق يابد نه حاكم، به اين معنا كه بر حاكم شرع است كه يقين پيدا كند شخص منكر ضروري، علم به ملازمه بين انكار ضروري دين و انكار اصل توحيد يا نبوت داشته است.

ارتداد از منظر قرآن

قرآن كريم در آيات فراواني اشاره به مسأله ارتداد كرده و بر مرتدّ وعده عذاب دردناك و خواري در دنيا و آخرت را داده است، ولي اشاره به حكم مرتدّ با تفصيلاتش؛ از كشتن و جدايي زن او، و سقوط مالكيت از املاكش، و تقسيم ارث و مسأله توبه او نكرده است. اينك به برخي از اين آيات اشاره مي كنيم:

1 - خداوند مي فرمايد: « وَمَنْ يرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيمُتْ وَهُوَ كافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ وَأُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ»؛(44) «ولي كسي كه از آيينش برگردد، و در حال كفر بميرد، تمام اعمال نيك [گذشته او در دنيا و آخرت، بر باد مي رود، و آنان اهل دوزخند و هميشه در آن خواهند بود.»

2 - و نيز مي فرمايد: « وَلَقَدْ أُوحِي إِلَيكَ وَإِلَي الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ»؛(45) «به تو و همه

پيامبران پيشين وحي شده كه اگر مشرك شوي، تمام اعمالت تباه مي شود و البته از زيان كاران خواهي بود.»

3 - « وَمَنْ يكْفُرْ بِالْإِيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِينَ»؛(46) «و كسي كه انكار كند آنچه را كه بايد به آن ايمان بياورد، اعمال او تباه مي گردد، و در سراي ديگر، از زيانكاران خواهد بود.»

4 - « إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بَعْدَ إِيمانِهِمْ ثُمَّ ازْدادُوا كُفْراً لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَأُولئِكَ هُمُ الضّالُّونَ»؛(47) «كساني كه بعد از ايمان كافر شدند، و سپس بر كفر[خود] افزودند، [و در اين راه اصرار ورزيدند] هيچ گاه توبه آنان [كه از روي ناچاري يا در آستانه مرگ صورت مي گيرد] قبول نمي شود، و آن ها گمراهان [واقعي اند [چرا كه هم راه خدا را گم كرده اند و هم راه توبه را].»

5 - « كَيفَ يهْدِي اللَّهُ قَوْماً كَفَرُوا بَعْدَ إِيمانِهِمْ وَشَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجاءَهُمُ الْبَيناتُ وَاللَّهُ لا يهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمِينَ * أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَالْمَلائِكَةِ وَالنّاسِ أَجْمَعِينَ * خالِدِينَ فِيها لا يخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَلا هُمْ ينْظَرُونَ...»؛(48) «چگونه خداوند جمعيتي را هدايت مي كند كه بعد از ايمان و گواهي به حقانيت رسول و آمدن نشانه هاي روشن براي آن ها، كافر شدند؟! و خدا، جمعيت ستمكاران را هدايت نخواهد كرد. كيفر آن ها، اين است كه لعن [و طرد] خداوند و فرشتگان و مردم همگي بر آن هاست، همواره در اين لعن [و طرد و نفرين مي مانند، مجازاتشان تخفيف نمي يابد، و به آن ها مهلت داده نمي شود.»

ارتداد در روايات اهل بيت عليهم السلام

در روايات اهل بيت عليهم السلام نيز به طور گسترده به حكم مرتدّ اشاره شده است:

1 - علي بن جعفر مي گويد: به برادرم موسي بن جعفرصلي الله عليه

وآله عرض كردم: شخصي نصراني اسلام آورده و سپس مرتدّ مي شود، حكمش چيست؟ حضرت فرمود: «يستتاب فان رجع و الاّ قتل»؛(49) «او را توبه مي دهند، اگر به اسلام بازگشت [به او كاري ندارند وگرنه كشته خواهد شد.»

2 - محمد بن مسلم در حديثي از امام باقرعليه السلام نقل كرده كه فرمود: «و من جحد نبياً مرسلاً نبوّته و كذّبه فدمه مباح...»؛(50) «و هر كس منكر نبوّت نبي مرسلي شود و او را تكذيب كند خونش مباح است.»

ارتداد در روايات عامه

در روايات اهل سنت نيز اشاره اي به مسأله ارتداد به طرق مختلف شده است:

الف) برخي روايات اشاره به عملكرد پيامبرصلي الله عليه وآله با مرتدّين دارد، از حيث اين كه توبه برخي را پذيرفته و آن ها را عفو كرده و برخي ديگر را به قتل رسانده است.

ب) رواياتي كه دلالت بر مذمّت ارتداد از ناحيه رسول خداصلي الله عليه وآله دارد.

ج) رواياتي كه به طور مطلق اشاره به حكم مرتدّ دارد.

د) رواياتي كه حكم مرتدّ را بين زن و مرد تفصيل داده است.

ه) رواياتي نيز اشاره به سيره و اقوال صحابه دارد.

اينك به برخي از اين روايات اشاره مي كنيم:

1 - رسول خداصلي الله عليه وآله فرمود: «انّ من ابغض الخلق الي اللَّه تعالي لمن آمن ثمّ كفر»؛(51) «از مبغوض ترين خلق نزد خداوند متعال كسي است كه ايمان آورده و سپس كافر شده است.»

2 - و نيز فرمود: «لايحلّ دم امري ء مسلم الاّ في احدي ثلاث: رجل زني و هو محصن، فرجم. او رجل قتل نفساً بغير نفس. او رجل ارتدّ بعد اسلامه»؛(52) «ريختن خون مسلمان مگر در سه مورد جايز نيست: مردي كه زنا كرده در حالي كه محصن

است كه بايد رجم شود. يا مردي كه كسي را بدون جهت كشته است. يا مردي كه بعد از اسلامش به كفر باز گشته است.»

3 - و نيز فرمود: «من ارتدّ عن دينه فاقتلوه»؛(53) «هر كس از دين خود خارج شود او را بكشيد.»

4 - و نيز فرمود: «من بدّل دينه فاقتلوه، لايقبل اللَّه توبة عبد كَفَر بعد اسلامه»؛(54) «هر كس دين خود را تبديل كرد او را بكشيد. خداوند توبه بنده اي را كه بعد از اسلامش كافر شود نمي پذيرد.»

5 - و نيز فرمود: «ايما رجل ارتدّ عن الاسلام فادعُه فان تاب فاقبل منه و ان لم يتب فاضرب عنقه. و ايما امرأة ارتدّت عن الاسلام فادعُها فان تابت فاقبل منها و ان ابت فاستتبها»؛(55) «هر مردي كه از اسلام برگشته است او را به اسلام دعوت كن، اگر توبه كرد از او قبول نما وگرنه گردن او را بزن. و هر زني كه از اسلام خارج شد او را به اسلام دعوت كن، اگر توبه كرد از او بپذير و اگر ابا كرد باز از او طلب توبه نما.»

6 - سعيد بن عبدالعزيز تنوخي مي گويد: «زني به نام ام قرنه بعد از اسلام اختيار كردنش به كفر بازگشت، ابوبكر او را به توبه دستور داد، ولي او قبول نكرد تا او را به قتل رسانيد».(56)

7 - سليمان بن موسي مي گويد: «عثمان بن عفان، سه بار مرتدّ را به اسلام دعوت مي كرد و در صورت نپذيرفتن، او را مي كشت».(57)

اقسام مرتدّ

در روايات، مطابق تقسيمي كه براي مرتدّ آورده به دو قسم از آن اشاره كرده است: يكي فطري و ديگري ملّي.

علي بن جعفر از برادرش امام

كاظم عليه السلام سؤال كرد از مسلماني كه مسيحي شده حكمش چيست؟ حضرت فرمود: «يقتل و لايستتاب»؛ «كشته مي شود و او را توبه نمي دهند.» باز سؤال كرد: درباره شخصي مسيحي كه اسلام آورده و سپس از آن برگشته است؟ حضرت فرمود: «يستتاب فان رجع و الاّ قتل»؛ «توبه داده مي شود، اگر برگشت [او را رها كنيد] و در غير اين صورت بايد كشته شود.»(58)

از اين روايت نيز استفاده مي شود كه حكم مرتدّ فطري كه از ابتدا مسلمان بوده و در خانواده اسلامي بزرگ شده، شديدتر است.

شهيد ثاني مي گويد: «مشهور بين اصحاب آن است كه مرتدّ بر دو قسم است: فطري و ملّي، مرتدّ فطري كسي است كه بر اسلام متولد شده و از آن خارج شده است، به اين كه نطفه او در حال اسلام يكي از پدر و مادرش منعقد شده باشد».(59)

سه تعريف از مرتدّ فطري

در مورد مرتدّ فطري و اين كه اين عنوان بر چه كسي اطلاق مي شود سه ديدگاه مختلف وجود دارد:

1 - اسلام يكي از والدين هنگام انعقاد نطفه

برخي از فقها معتقدند مقصود از مرتدّ فطري اين است كه هنگام انعقاد نطفه فرد، والدين يا يكي از آن دو مسلمان باشند. چنين فرزندي اگر مرتدّ شود مرتدّ فطري بوده و بي هيچ شرطي محكوم به قتل مي شود. طرفداران اين مبنا، مانند شهيد ثاني،(60) و صاحب جواهر،(61) به ظواهر رواياتي استناد كرده اند كه در آن ها تعابيري چون «ولد علي الاسلام» و «ولد علي الفطرة» آمده است.

2 - اسلام يكي از والدين هنگام تولّد

ديدگاه دوم، روايات را حمل بر ظاهر خود كرده و معتقدند كه مقصود از فطري در مرتدّ فطري اين است كه هنگام تولد فرد، والدين يا

يكي از آن ها مسلمان باشند، هر چند بعد از تولد از اسلام خارج شوند. علامه حلّي(62) و محقق جزايري(63) موافق با اين قول هستند.

3 - درك اسلام در دوران بلوغ

ديدگاه ديگري بر اين باور است كه مقصود از اسلام والدين در هنگام تولد - كه در روايات آمده - اسلام آنان حدوثاً و استمراراً است؛ به اين معنا كه والدين فرزند به اسلام خود باقي مانده و او را در محيطي اسلامي تربيت كرده و فرزند نيز با مشاهده اسلام والدين يا يكي از آنان و همچنين جامعه اسلامي كه ملازم با تبليغات و بستر مناسب براي پذيرفتن اسلام است، در دوران رشد و بلوغ خود آيين مقدس اسلام را برگزيند. حال اگر بعد از آن راه ارتداد را پيش گيرد وصف ارتداد فطري تحقق مي يابد. يحيي بن سعيد(64)، فاضل هندي(65) و محقق اردبيلي(66) از موافقان اين ديدگاه به شمار مي آيند. ديدگاه فوق چندان مورد توجه فقها قرار نگرفته است.

تعريف سوم از ظاهر برخي از روايات استفاده مي شود. در حديث معتبر عمار ساباطي از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: «كلّ مسلم بين مسلمين ارتد عن الاسلام و حجد محمّداً نبوته و كذّبه فانّ دمه مباح...»؛(67) «هر مسلماني بين مسلمانان كه از اسلام بازگشته و نبوت محمّد را انكار و او را تكذيب كند، همانا خون او مباح است.»

در اين روايت اشاره اي به تولّد نشده و موضوع ارتداد مسلماني ذكر گرديده كه در ميان مسلمانان و جامعه اسلامي باشند؛ يعني متأثّر از تبليغات اسلامي بوده و دوره اي از عمر خود را به آن آيين گذرانده باشد و سپس مرتدّ شود.

استاد جوادي آملي در

اين باره مي فرمايد: «ارتداد آن است كه كسي محقّقانه دين را بپذيرد، سپس دين را كنار بگذارد. در ارتداد يك نكته مهم اين است كه پيش از اين، دين را با برهان منطقي پذيرفته باشد. اگر كسي واقعاً شاكّ متفحّص است؛ يعني هر چند در خانواده مسلمان تربيت شده ولي اسلامي را قبول كرده، كه اسلام روان شناختي است نه اسلام معرفت شناختي و يقين منطقي؛ ديد پدر و مادرش مسلمان هستند، او هم مسلمان شد، نه از معصوم شنيد و نه از حكيم متألّه دريافت كرد. اسلام موروثي دارد كه اگر هم يقين داشته باشد يقين رواني است نه يقين منطقي. چنين شخصي اگر به ايمان خود باقي بماند ممكن است خداوند متعال منّت گذاشته و دين او را بپذيرد. امّا اگر شك كرد، معلوم نيست كه خداوند احكام ارتداد بر آن بار كند، معلوم نيست كه تعريف ارتداد شامل آن بشود. بنابراين، ارتداد يعني كسي كه يقين معرفت شناختي دارد، با اين حال دين را بازي بگيرد و از آن اعلام بيزاري نمايد».(68)

احكام ارتداد

فقيهان براي مرتدّ احكام مختلفي از متون ديني (كتاب و سنت) استنتاج كرده اند كه در ذيل به آن ها اشاره مي كنيم:

1 - قتل

حسّاس ترين و مهم ترين حكم مرتدّ، حكم قتل است كه با تحقق شرايط آن، فقهاي شيعه و سني بر آن اتفاق نظر دارند. نكته شايان ذكر اين است كه اين حكم اختصاص به مرتدّ مرد دارد و زن مرتدّ به هيچ وجه كشته نمي شود، بلكه به حبس دائم محكوم مي گردد، و در صورت توبه، توبه اش پذيرفته مي شود. همچنين اجراي حكم قتل در مرتدّ ملّي منوط به عدم توبه اوست.

2 -

انفساخ عقد نكاح

با ارتداد مسلمان، مشروعيت عقد زناشويي از بين مي رود و ادامه آن حرام مي شود.

3 - تقسيم اموال

يكي ديگر از احكام مرتدّ، تقسيم اموال وي در بين ورثه شرعي اوست. لكن نكته قابل توجه، اختصاص اين حكم به مرتدّ فطري و عدم تقسيم اموال مرتدّ ملّي است.

در مرتدّ ملّي اموال وي توقيف شده و در صورت بازگشت به اسلام به او برگردانده مي شود.

ديدگاه ها در مورد حكم مرتدّ

در اينجا به تحليل و ارزيابي فقها در مورد حكم قتل مرتدّ مي پردازيم.

1 - قتل مطلق مرتدّ (با توبه يا بدون توبه)

اين رهيافت متعلّق به اكثر فقها است كه بر اين باورند كه حكم مرتدّ فطري؛ يعني قتل به صورت عموم بوده و شامل صورت توبه و عدم توبه مي شود، به اين معنا كه توبه مرتدّ هيچ اثري در حكم قتل وي ندارد.

2 - تفصيل بين مرتدّ تائب و غيرتائب

اين ديدگاه مدعي است كه حكم قتل مرتدّ فطري، منوط به عدم توبه است و در صورت توبه، نه تنها توبه اش در آخرت پذيرفته مي شود، بلكه در اين دنيا نيز پذيرفته شده و حكم قتل از او برداشته مي شود.

همان طور كه اشاره شد مرتدّ به دو قسم مرتدّ از دين و مرتدّ منكر ضروري تقسيم مي شود. حال سؤال اينجاست كه آيا در هر دو مورد توبه پذيرفته مي شود؟

برخي از فقهاي متقدم و متأخّر قائل به رفع حكم قتل با توبه مرتدّ فطري هستند. اسكافي (متوفاي 382 ه.ق) از متقدمان معروفي است كه از اين ديدگاه جانبداري كرده و معتقد است كه ارتداد يك قسم دارد، اگر توبه كرد به او كاري ندارند وگرنه كشته مي شود.(69)

صاحب جواهر معتقد است كه

شهيد ثاني تمايل به نظريه اسكافي دارد.(70)

ديدگاه پذيرفتن توبه منكر ضروري دين، از موافقان بيشتري نسبت به توبه منكر دين برخوردار است.

3 - تفصيل بين مرتدّ عالم و جاهل به ضروري دين

برخي انكار ضروري دين را موضوع و سبب مستقل براي تحقق كفر و ارتداد تفسير مي كنند؛ چه منكر ضروري، عالم و آگاه به ضروري بودن باشد يا بدان جاهل باشد. برخي ديگر، اصل انكار ضروري را در طول انكار دين و شارع تفسير مي كنند و بر موضوعيت آن معتقد نيستند بلكه تأكيد دارند كه حصول كفر و ارتداد با انكار ضروري به دليل برگشت آن به انكار اصل دين و شارع است. بر اين اساس، اگر انكار توأم با علم به ضروري بودن باشد، ره آورد آن تكذيب و انكار اصل دين است، امّا اگر بدون علم و آگاهي باشد چون به انكار دين منتهي نمي شود، نمي توان از آن كفر و ارتداد را استنتاج كرد.

هر دو قرائت طرفداراني دارد. شهيد اول در باب نجاسات، ارتداد را به جحد ضروريات دين بدون قيد علم تفسير مي كند.(71) علامه حلّي بعد از تعريف ارتداد به تحليل حرام الهي و بالعكس، براي آن ادعاي اجماع كرده است، لكن شخص جاهل و شبهه دار را از آن استثنا مي كند و حكم نخستين در حق وي را استتابه مي داند.(72)

محقق حلّي(73)، مقدس اردبيلي،(74) فاضل هندي(75) و صاحب جواهر(76) ارتداد منكر ضروري دين را توجه و التفات به قيد ضروري شرط كرده اند.

4 - تفصيل بين ارتداد علني و غيرعلني

اين ديدگاه قائل به توقف حكم ارتداد بر ابزار عقيده باطني فرد منكر است، مادامي كه او شخصاً به انكار اسلام نپرداخته، نمي توان

حكم ارتداد را بر او جاري ساخت. حتي اگر ما از راه هاي ديگر به عقيده باطني او علم پيدا كنيم.

ابوالصلاح حلبي از فقهايي است كه مي توان ديدگاه فوق را از تعريف ايشان از ارتداد استظهار كرد.(77)

«صهر دشتي» از شاگردان سيد مرتضي مي گويد: «الارتداد هو ان يظهر الكفر باللَّه تعالي و برسوله و الجحد بما نعم به»؛(78) «ارتداد آن است كه شخصي اظهار كفر به خدا و رسولش كرده و نعمت هايي را كه به او داده انكار نمايد.»

5 - تفصيل بين ارتداد عنادي و اعتقادي

اين ديدگاه مرتدّ را با توجه به انگيزه او به دو قسم تقسيم مي كند:

الف) مرتدّ معاند، كه غرض از ارتدادش عناد و لجاجت با اسلام يا پيامبر است. چنين مرتدّي مستحق قتل است.

ب) مرتدّ اعتقادي، كه هدف وي عناد نيست، بلكه ارتدادش محصول شك، شبهه، جهل و يا تحقيق ناقص و به اصطلاح علم ظاهري و ناصواب است. حكم چنين مرتدّي قتل نيست.

گفته مي شود تمام يا اكثر ارتدادهايي كه در صدر اسلام اتفاق مي افتاد از قسم اول بوده كه منشأ و خاستگاه نه اعتقادي و شبهه فكري بلكه عناد و لجاجت و حفظ منافع مادي و جاه طلبي داشته است، و برخي ديگر از اين ارتدادها گروهي و صرفاً به دليل تبعيت از رئيس قبيله خود بوده است؛ مانند ارتداد قبيله بنوحنيفه در پذيرش دعوت مسيلمه.(79)

از اين رو مي توان گفت كه اكثر نصوص ارتداد در صدر اسلام، از مرتدّ اعتقادي و شبهه دار منصرف است. برخي از فقها را مي توان از موافقان ديدگاه فوق برشمرد؛ چرا كه ملاك آنان در عدم تكفير منكر ضروري دين در صورت شك و جهل، قبح تكليف و

انصراف روايات از آن است. از اين رو اكثر آنان در صورت وجود شبهه قائل به رفع حكم مرتدّ هستند، كه آراي علامه حلّي، شهيد اول، و فاضل هندي پيش تر گذشت.

6 - تفصيل بين مرتدّ محارب و غيرمحارب

با تأمّل در معناي «عناد» مي توان مرتدّ را به دو قسم تقسيم كرد:

الف) مرتدّي كه به صرف عناد از اسلام برگشته و در حال شك به سر مي برد يا آيين خاصّي را برگزيده است، امّا با وجود اين دست به هيچ گونه اقدام مسلّحانه يا فرهنگي؛ مانند نشر و ترويج افكار باطل خود و تضعيف اسلام نمي زند و به زندگي شخصي خود با حفظ موضع عنادش مشغول است.

ب) مرتدّي كه علاوه بر عناد، دست به انواع توطئه بر عليه اسلام مي زند و درصدد تضعيف باورهاي ديني مسلمانان برمي آيد و افكار انحرافي خود را در جامعه اسلامي تبليغ مي كند يا دست به اقدام مسلّحانه بر عليه اسلام مي زند.

در تحليل اين ديدگاه بايد به اين نكته اشاره كرد كه با فحص در روايات، ما شاهد چنين تفصيلي نيستيم و روايات به صورت مطلق شامل مرتدّ معاند مي شود.

7 - تقييد ارتداد به استخفاف دين

احتمال ديگر اين كه مقصود از مرتدّي كه مشمول حكم قتل مي شود، اقسام پيشين مرتدّ نيست، بلكه مقصود مرتدّي است كه علاوه بر ارتداد و كفر، در مقام استخفاف دين و آموزه هاي آن به توسط ارتداد خود باشد. ادعاي انصراف روايات مرتدّ به معاند مقيد به قيد استخفاف بعيد به نظر نمي رسد، اگر ظواهر روايات با اين تقييد مساعدت داشته باشد.

شروط مرتدّ

از خلال كلمات فقها به دست مي آيد كه براي مرتدّ چهار شرط لازم است تا حكم

به ارتداد او شود:

1 - بلوغ: لذا اعتباري به انكار صبي غيربالغ نيست، لذا امام فرمود: «و انّ الصبي لايجري عليه القلم حتّي يبلغ»؛(80) «و صبي قلم تكليف و مؤاخذه بر او نيست تا بالغ شود.»

2 - عقل: لذا اعتباري به انكار مجنون در حال جنونش و نيز انسان مست در حال مستي اش نيست.

از امام باقرعليه السلام نقل شده كه فرمود: «انّما يداقّ اللَّه العباد في الحساب يوم القيمة علي قدر ماآتاهم من العقول في الدنيا»؛(81) «همانا خداوند با بندگانش در روز قيامت در امر حساب به مقدار آنچه در دنيا به آن ها عقل داده حساب خواهد كرد.»

3 - اختيار: لذا اگر كسي در حال اكراه به كفر نطق كند مرتدّ نيست. و حتي اگر ادعاي چنين امري را نمايد حد از او برطرف مي گردد.(82)

خداوند متعال مي فرمايد: « مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمانِهِ إِلاَّ مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمانِ»؛(83) «كساني كه بعد از ايمان كافر شوند، به جز آن ها كه تحت فشار واقع شده اند در حالي كه قلبشان آرام و باايمان است.»

4 - قصد: به معناي اين كه قاضي بداند كه منكر ضروري در كلامش قصد داشته است، لذا اعتباري به كلام انسان خواب يا غافل يا اهل سهو يا فرد بيهوش نيست.

5 - نبود شبهه: لذا اگر شبهه اي در كار باشد؛ مثل اين كه احتمال داده شود كه در حال جنون سخني گفته يا در حال اكراه و بدون قصد بوده، حكم مرتدّ را ندارد؛ زيرا در روايات آمده است: «تدرء الحدود بالشبهات»؛ «حدود با شبهات دفع خواهد شد.»

چرا مرتدّ كشته مي شود؟

قبل از ذكر حكمت كشته شدن مرتدّ به اين نكته اشاره مي كنيم كه ما به دنبال

علت تامه اين حكم نيستيم؛ زيرا آن را جز خالق مطلق كسي ديگر نمي داند و عقل بشر از رسيدن به علت واقعي احكام با تمام ابعادش قاصر است، مگر شارع مقدس به آن اشاره كرده باشد.

و امّا اين كه چرا خداوند تصريح به علت تامه و واقعي همه احكام نكرده است حكمت ها و مصالحي دارد كه يكي از آن ها تسليم بودن انسان در برابر دستورات مولي است؛ امري كه انسان به توسط آن امتحان مي شود. همان گونه كه نماز موضوع مستقلي است، تسليم در برابر امر نماز نيز موضوع مستقلّ ديگري است.

خداوند متعال مي فرمايد: « فَلا وَرَبِّكَ لا يؤْمِنُونَ حَتّي يحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَينَهُمْ ثُمَّ لا يجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَيتَ وَيسَلِّمُوا تَسْلِيماً»؛(84) «به پروردگارت سوگند كه آن ها مؤمن نخواهند بود، مگر اين كه در اختلافات خود، تو را به داوري طلبند، و سپس از داوري تو، در دل خود احساس ناراحتي نكنند، و كاملاً تسليم باشند.»

جهت ديگري كه هست اين كه عقل انسان از ادراك جزئيات عاجز است و تنها كليات امور را درك مي كند، و لذا نمي توان به علل واقعي احكام رسيد.

نكته سومي كه در اينجا مطرح است اين كه تكاليف الهي براي تكامل روحي و ارتباط انسان با عالم طبيعت و مسائل اجتماعي است كه انسان به علت عدم اطّلاع از اين امور به علّت تامه آن ها نيز نمي رسد.

آزادي در اسلام

آزادي به مفهوم و معناي صحيح آن در روايات اهل بيت عليهم السلام بسيار به آن اشاره شده است، ولي مفهوم آن اختلاف اساسي با آنچه دموكراسي غربي از آن اراده كرده دارد. از امام علي عليه السلام نقل است كه فرمود: «اي مردم! انسان عبد يا كنيز آفريده

نشده است و همانا تمام مردم آزادند...».(85)

و نيز فرمود: «بنده غير مباش؛ زيرا كه خداوند تو را آزاد آفريده است».(86) اسلام تأكيد مي كند كه انسان بدان دليل كه آزاد است نبايد بنده ديگري باشد و زير يوق اسارت سلطه گران برود. همچنين نبايد بنده و اسير شهوت و غضب و ساير قوا و صفات رذيله خود باشد. آزادي در اسلام بدين معنا نيست كه انسان به دليل آزاد بودنش، خود را از سلطه و حكومت خداوند و رسولان خارج كرده و بي نياز ببيند و قانون گريزي و قانون شكني كند.

اسلام در مورد آزادي خود به حقايقي فكر مي كند كه فرهنگ غربي هرگز بدان توجهي نداشته يا در تضادّ با آن عمل كرده است. اسلام حقيقت انسان را در روح او مي داند و درصدد حفظ كرامت و حرّيت و آزادي روح اوست. اگر مي گويد: به خاطر اموال كسي، او را تعظيم نكن، به جهت حفظ كرامت و شخصيت انسان است. آزادي در غرب بر اصل مسئوليت نداشتن پايه گذاري شده است، ولي در اسلام بر اساس احساس مسئوليت و عبوديت در برابر خداوند متعال بنا نهاده شده است.

ارزش هاي اخلاقي فرع عقيده

عقيده كه از ماده «عقد» به معناي احكام و بستن و ارتباط دو چيز به يكديگر است، در اصطلاح بر ارتباط و استقرار نظريه اي خاص در ذهن انسان اطلاق مي شود. عقايد و تصديقات انسان اموري هستند كه مي توانند شخصيت انسان و شاكله او را ترسيم كرده و هيئت باطني و حقيقت واقعي او را بسازند. عقيده است كه انسان را به عمل وامي دارد و موقعيت زندگاني او را ترسيم مي كند. اگر عقيده انسان صحيح و مطابق با واقع باشد روش و راه

حيات و زندگي انسان نيز صحيح خواهد بود و در غير اين صورت روش زندگاني او بر باطل بوده و عقيده فاسد، انسان را به خسران خواهد كشيد.

به همين جهت است كه اسلام اهميت فوق العاده اي را نسبت به عقيده از خود نشان داده است. و به طور كلّي عقيده در منطق اسلام معيار اساسي سنجش اعمال است. لذا خداوند متعال مي فرمايد: « إِلَيهِ يصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيبُ وَالْعَمَلُ الصّالِحُ يرْفَعُهُ»؛(87) «سخنان پاكيزه، به سوي او صعود مي كند، و عمل صالح را بالا مي برد.»

علامه طباطبايي رحمه الله مي فرمايد: «مقصود از (كلم الطيب) اعتقادات بر حق است كه انسان را با اذعان به آن ها بالا مي برد و عملكرد خود را بر اساس آن اعتقادات بنا مي كند... . اگر اعتقاد و ايمان بر حق باشد عمل آن را تصديق مي كند يعني عمل بر طبق آن صادر مي شود؛ زيرا عمل، از فروع و آثار علم است و از آن جدا نمي شود. و هر مقدار عمل تكرار شود اعتقاد راسخ تر و از جلاي بيشتري برخوردار مي شود...».(88)

امام باقرعليه السلام فرمود: «لاينفع مع الشك و الجحود عمل»؛(89) «هرگز با وجود شك و انكار، عملي انسان را نفع نمي رساند.»

اين به معناي آن است كه صحت عمل و فايده و موقعيت آن در تكامل انسان، منوط به صحت عقيده عمل كننده است.

امام علي عليه السلام مي فرمايد: «لاخير في عمل الاّ مع اليقين و الورع»؛(90) «هرگز در عملي كه بدون يقين و ورع است خيري نيست.»

آزادي اختيار عقيده

عقل حكم مي كند كه انسان در اختيار عقيده آزاد باشد؛ زيرا عقايد انسان در تملك اراده او يا ديگران نيست، و لذا نمي توان انسان را بر عقيده اي اجبار كرد.

علامه طباطبايي رحمه الله مي فرمايد:

«عقيده به معناي حصول ادراك تصديقي كه در ذهن انسان منعقد مي شود عملي اختياري براي او نيست تا متعلّق منع يا جواز يا... قرار گيرد؛ آري، آنچه قبول منع يا اباحه مي كند التزام به لوازم عقيده از اعمال انسان است همانند دعوت به عقيده و قانع كردن مردم به آن و نوشتن آن، و فاسد كردن عقيده رايج بين مردم و عمل بر خلاف آن ها، اين ها اموري است كه قبول منع و جواز مي كند... .»(91) انسان مي تواند در يك صورت عقيده شخصي را تغيير دهد و آن تغيير در منشأ عقيده است، به اين صورت كه در صدق مقدمات عقيده، مناقشه نمايد.

اسلام اين موضوع را به صراحت تصديق مي كند. خداوند متعال در قرآن كريم مي فرمايد: « لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَينَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَي ّ...»؛(92) «در قبول دين اكراهي نيست، [زيرا] راه درست از راه انحرافي، روشن شده است...».

علامه طباطبايي رحمه الله در تفسير آيه فوق مي فرمايد: «آيه دين اجباري را نفي مي كند؛ زيرا دين يك سلسله معارف علمي است كه عمل را به دنبال دارد و جامع آن ها اعتقادات است. و اعتقاد و ايمان از امور قلبي است كه اكراه و اجبارپذير نيست. اكراه تنها در اعمال ظاهري و افعال و حركات بدني مادي تأثيرگذار است، و امّا اعتقاد قلبي داراي علل و اسباب ديگر قلبي است كه از سنخ اعتقاد و ادراك است. و محال است كه جهل منتج علم باشد، يا مقدمات غير علمي تصديق علمي ايجاد كند».(93)

جمله « لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ» جمله اي است خبري كه خداوند بعد از آن جمله « قَدْ تَبَينَ الرُّشْدُ» را آورده است. جمله اي كه در مقام

تعليل بر جمله اول است، به اين معنا كه بعد از روشن شدن راه و انكشاف حقّ، حاجتي به اكراه در عقيده نيست. لذا خداوند متعال در آيه اي ديگر مي فرمايد: « وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْيؤْمِنْ وَمَنْ شاءَ فَلْيكْفُرْ»؛(94) «بگو: اين حق است از سوي پروردگارتان! هر كس مي خواهد ايمان بياورد [و اين حقيقت را پذيرا شود] و هر كس مي خواهد كافر گردد.»

آزادي اظهار عقيده

آزادي اظهار عقيده از منظر عقل از اوّليات حقوق انسان به حساب مي آيد. و اين شبيه آزادي انسان در انتخاب شكل حيات شخصي و اداره شؤون خاصه اوست، لكن به شرط اين كه معارض با حقوق ديگران نباشد؛ زيرا اين گونه آزادي منجرّ به تبادل افكار و نمو آن مي شود و در نتيجه انسان به فكر صحيح مي رسد.

در عين اين كه عقل دعوت به حرّيت تظاهر به عقيده مي كند، از طرفي هم تصحيح عقايد باطل را واجب مي شمارد؛ زيرا عقيده اساس هر عمل است، و عقيده اشتباه و باطل است كه مجتمع اسلامي را به فساد و فروپاشي مي كشاند. مقابله با عقايد فاسد در حقيقت گامي در راه آزادي فكر است.

عقل، اقدام بر تصحيح عقايد ديگران را امري ضروري و واجب مي داند و از آنجا كه تصحيح عقايد با زور و اجبار ممكن نيست لذا راه براي رسيدن به اين هدف را تنوير افكار و هدايت آن ها به عقايد صحيح مي داند. ولي اگر فرد يا افرادي از اين عمل جلوگيري كردند راهي جز آن نيست كه با قوّت و قهر و غلبه مانع سعادت مردم را بر كنار زنند تا راه براي ثمر دادن عقايد صحيح و زوال عقايد فاسد هموار شود.

از طرفي

ديگر مشاهده مي كنيم كه اسلام در تمام ابعاد در اظهار عقيده، به انسان آزادي مي دهد، و لذا درهاي مناظره و بحث را بر اساس منطق استدلال بر روي صاحبان مذاهب و اديان باز مي گذارد. و در عين حال از تزوير و خدعه و مكر جلوگيري مي كند.

خداوند متعال مي فرمايد: « ادْعُ إِلي سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجادِلْهُمْ بِالَّتِي هِي أَحْسَنُ...»؛(95) «با حكمت و اندرز نيكو، به راه پروردگارت دعوت نما، و با آن ها به روشي كه نيكوتر است، استدلال و مناظره كن...».

و نيز مي فرمايد: « فَبَشِّرْ عِبادِ * الَّذِينَ يسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»؛(96) «پس بندگان مرا بشارت ده، همان كساني كه سخنان را مي شنوند و از نيكوترين آن ها پيروي مي كنند.»

از ناحيه عملي نيز به صاحب ديني كه داراي كتاب است در بلاد اسلامي اجازه اظهار دين و مذهب و عقيده خود را داده و سفارشات لازم را نيز در حقّ آنان نموده است، آنجا كه مي فرمايد: « لا ينْهاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يقاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيهِمْ إِنَّ اللَّهَ يحِبُّ الْمُقْسِطِينَ»؛(97) «خدا شما را از نيكي كردن و مراعات عدالت نسبت به كساني كه در امر دين، با شما پيكار نكردند و از خانه و ديارتان بيرون نراندند نهي نمي كند، چرا كه خداوند عدالت پيشگان را دوست دارد.»

چگونگي آزادي تفكر با وحدت حق

سؤالي كه در اينجا مطرح است اين كه در صورتي كه حق يكي است و آن در اسلام متجلّي شده است، ديگر چه جاي فكر و بحث و نقد است؟ و فايده آن چيست؟

در پاسخ به اين سؤال مي گوييم: از جمله مفاهيمي كه اسلام مطرح مي كند وحدت حقّ و حقيقت است.

خداوند

متعال مي فرمايد: « فَذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمُ الْحَقُّ فَماذا بَعْدَ الْحَقِ ّ إِلاَّ الضَّلالُ فَأَنّي تُصْرَفُونَ»؛(98) «آن است خداوند، پروردگار حق شما [داراي همه اين صفات ! با اين حال، بعد از حق، چه چيزي جز گمراهي وجود دارد؟! پس چرا [از پرستش او] رويگردان مي شويد؟!»

اصل حق به معناي مطابقت و موافقت چيزي با واقع است؛ خواه عقيده باشد يا عمل. حال چگونه ممكن است كه دو شي ء متخالف، هر دو مطابق با واقع باشند.

خداوند مي فرمايد: « وَأَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَلا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذلِكُمْ وَصّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»؛(99) «اين راه مستقيم من است، از آن پيروي كنيد، و از راه هاي پراكنده [و انحرافي] پيروي نكنيد، كه شما را از طريق حق دور مي سازد. اين چيزي است كه خداوند شما را به آن سفارش مي كند، شايد پرهيزگاري پيشه كنيد.»

قرآن در جايي ديگر اين مسأله را از مسلّمات برشمرده و مي فرمايد: « وَإِنّا أَوْ إِياكُمْ لَعَلي هُدي أَوْ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ»؛(100) «و ما يا شما بر [طريق] هدايت يا در ضلالت آشكاري هستيم.»

قرآن كريم انسان را به متابعت از دين حق كه مطابق با فطرت است دعوت مي كند؛ زيرا فطرت انسان بر قبول حق و خضوع در برابر آن بنا شده است، و عقل او نيز چنين حكمي را دارد.

آزادي فكر به اين معنا نيست كه انسان با حكم عقل و فطرت كه امر به متابعت حق مي كند مخالفت كند، بعد از آن كه حقّ و حقيقت به وضوح براي او روشن شده است. اسلام به رغم اين كه دعوت به حرّيت و آزادي و اظهار عقيده مي كند به اعتبار اين كه منجرّ به تكامل انسان

مي شود، از طرفي ديگر دعوت به مقابله با افكار و عقايد انحرافي به شكل ريشه اي مي نمايد. اسلام از انسان مي خواهد كه جهت تبيين حق براي ديگران سعي كند و مردم را به سوي آن ارشاد نمايد. اين امر باعث مي شود كه فكر و عقيده انسان كه بر حق است رشد پيدا كرده و تكامل يابد.

جلوگيري از دعوت به عقيده فاسد

عقل همان گونه كه انسان را دعوت به مقابله با افكار و عقايد فاسد مي كند همچنين به انسان منحرف اجازه نمي دهد تا افكار باطل و خرافي خود را در جامعه اي كه قدرت تحليل و نقد ندارد، منتشر سازد. عقايد انحرافي امراض بسيار خطرناك مسري هستند كه جوامعي را كه واكسن آمادگي در برابر آن ها را نداشته باشند، مسموم خواهد كرد. و لذا بايد از نشر آن ها جلوگيري كرد، مگر آن كه به دست افرادي برسد كه قدرت تجزيه و تحليل آن را داشته باشند.

نتيجه اين كه: آزادي در عقيده و فكر به آن نحو كه ذكر شد غير از دعوت به عقيده است.

كشتن مرتدّ، دفاع از حقوق انسان

اسلام به حيات و حق زندگي براي هر موجود اهميت فراوان داده است، و لذا:

1 - به حيات گياهان و درختان اهتمام ورزيده و آن را رحمت الهي دانسته است: « فَانْظُرْ إِلي آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ كَيفَ يحْي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها»؛(101) «به آثار رحمت الهي بنگر كه چگونه زمين را بعد از مردنش زنده مي كند.»

و نيز براي گياهان حق زندگي قائل بوده و آب دادن به آن ها را لازم مي داند.

2 - اسلام بر حقوق حيوانات نيز تأكيد كرده است.

3 - فقها بر حرمت سقط جنين اتفاق دارند.

4 - كشتن فرد بي گناه به منزله كشتن تمام مردم شمرده شده است: « مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمِيعاً»؛(102) «هر كس انساني را بدون ارتكاب قتل يا فساد در روي زمين بكشد، چنان است كه همه انسان ها را كشته باشد.»

5 - هر كس كه استطاعت بر حفظ كسي از ضرر يا مرگ دارد، وظيفه دارد تا در اين امر اهمال نكند.

6

- انتحار و خودكشي حرام شمرده شده است: « وَلا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كانَ بِكُمْ رَحِيماً * وَمَنْ يفْعَلْ ذلِكَ عُدْواناً وَظُلْماً فَسَوْفَ نُصْلِيهِ ناراً وَكانَ ذلِكَ عَلَي اللَّهِ يسِيراً»؛(103) «و خودكشي نكنيد. خداوند نسبت به شما مهربان است. و هر كس اين عمل را از روي تجاوز و ستم انجام دهد، به زودي او را در آتشي وارد خواهيم ساخت و اين كار براي خدا آسان است.»

لذا امام صادق عليه السلام فرمود: «من قتل نفسه متعمّداً فهو في نار خالداً فيها»؛(104) «هر كس خود را عمداً به قتل برساند او در آتش جهنم هميشه خواهد بود.»

7 - انسان در مرحله نطفه حق استمرار حيات دارد و لذا مي تواند ارث ببرد.

8 - كسي حق پناه دادن قاتل يا مخفي كردن او را ندارد.

اين امور و موارد ديگر شاهد بر اين مطلب است كه شارع مقدس اهتمام فراواني براي حفظ جان موجودات؛ خصوصاً انسان قائل شده است.

حال سؤالي كه مطرح است اين كه اسلام با اين همه اهتمام به حفظ جان انسان چرا حيات و زندگاني مرتدّ را بي ارزش جلوه داده و حكم به قتل او نموده است؟

در جواب مي گوييم: حقيقت ارتداد آن است كه انسان مي گويد: من داخل در اسلام شدم و به آن معرفت پيدا كردم و همه جوانب آن را جست و جو كردم ولي آن را رد مي كنم و از آن خارج مي شوم.

دشمنان اسلام از اين راه براي ضربه زدن به اسلام و جلوگيري از اسلام آوردن مردم استفاده مي كردند.

خداوند متعال مي فرمايد:« وَقالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ آمِنُوا بِالَّذِي أُنْزِلَ عَلَي الَّذِينَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَاكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يرْجِعُونَ»؛(105) «و جمعي از اهل كتاب [از

يهود] گفتند: [برويد درظاهر] به آنچه بر مؤمنان نازل شده، در آغاز روز ايمان بياوريد، و در پايان روز، كافر شويد [و باز گرديد] شايد آن ها [از آيين خود] بازگردند؛ [زيرا شما را، اهل كتاب و آگاه از بشارات آسماني پيشين مي دانند، و اين توطئه كافي است كه آن ها را متزلزل كند].»

اين كار، اثر عجيبي در قلوب عوام مردم داشت؛ زيرا با خود مي گفتند: اگر اسلام بر حق بود آنان خارج نمي شدند. لذا دستور به كشتن مرتدّ در حقيقت دفاع از حقوق انسان و عملكردي منطقي است كه با نظر اسلام مطابقت دارد؛ زيرا:

الف) اين كار دفاع از ديني است كه اساس انسانيت انسان و شخصيت او را تشكيل مي دهد و حقي از حقوق او به حساب مي آيد؛ زيرا كه صلاح دين و دنياي او در آن است.

ب) اين عمل در حقيقت دفاع از حقّ آزادي عمومي است؛ زيرا اين گونه افراد، مانع تحرّك انسان به سوي تكامل اند.

ج) اين كار در حقيقت دفاع از آزادي عقيده است، عقيده اي كه اساس هر عملي است.

د) كشتن مرتدّ در حقيقت دفاع از مجتمع اسلامي صالح است، گرچه يك نفر كشته مي شود ولي با نابودي او جامعه احيا مي گردد، همانند آن كه يك عضو سرطاني كه قطع مي شود سبب حيات بقيه اعضاي بدن انسان مي گردد. و لذا قرآن درباره قصاص مي فرمايد: « وَلَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ يا أُوْلِي الْأَلْبابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»؛(106) «و براي شما در قصاص، حيات و زندگي است، اي صاحبان خرد! شايد شما تقوا پيشه كنيد.»

ه) اين عمل، دفاع از حق كرامت انسان است كه خداوند او را چنين آفريده است: « وَلَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ...»؛(107) «ما آدميزادگان را

گرامي داشتيم.»

و) ارتداد از آن جهت كه در آن انكار و عناد و تمرّد و سركشي نسبت به خداوند متعال و خروج و تجاوز از دايره حق است، انسان را مستحقّ نابودي مي كند.

ز) از آن جهت كه كافر هر چه در روي زمين بماند عذاب او بيشتر خواهد شد، لذا كشتن او در حقيقت رحمت و تحفيف عذاب وي خواهد بود.

ح) كسي كه تحت سلطه نظام اسلامي وارد شده همه قوانين آن را بر ذمّه خود گرفته و قبول كرده است كه يكي از آن ها قتل مرتدّ است، لذا حتي مطابق نظام دمكراسي نيز طبق التزامي كه انسان نسبت به قوانين نظام داده است، بايد احكام و قوانين بر او نيز جاري شود.

تفصيل در حكم

البته اين مطلب قابل توجه است كه ظاهراً بين شخص معاندي كه براي ضربه زدن به اسلام و تضعيف روحيه مسلمانان به آن وارد شده و از آن خارج شده است، و بين كسي كه بدون تحقيق وارد اسلام شده و در لفظ اسلام را پذيرفته و قصد دارد كه از آن خارج شود را بايد فرق گذاشت. معلوم نيست كه در صورت دوم نيز شارع مقدس اصرار بر قتل و كشته شدن مرتدّ داشته باشد.

فهرست منشورات مسجد مقدّس جمكران

1 قرآن كريم / چهار رنگ - گلاسه رحلي خط نيريزي / الهي قمشه اي

2 قرآن كريم / (وزيري، جيبي، نيم جيبي) خط نيريزي / الهي قمشه اي

3 قرآن كريم / نيم جيبي (كيفي) خط عثمان طه / الهي قمشه اي

4 قرآن كريم / وزيري (ترجمه زير، ترجمه مقابل) خط عثمان طه / الهي قمشه اي

5 قرآن كريم / وزيري (بدون ترجمه) خط عثمان طه

6 صحيفه سجاديه ويرايش حسين وزيري/الهي قمشه اي

7 كليات مفاتيح الجنان / عربي انتشارات مسجد مقدّس جمكران

8 كليات مفاتيح الجنان / (وزيري، جيبي، نيم جيبي) خط افشاري / الهي قمشه اي

9 منتخب مفاتيح الجنان / (جيبي، نيم جيبي) خط افشاري / الهي قمشه اي

10 منتخب مفاتيح الجنان / جيبي، نيم جيبي) خط خاتمي / الهي قمشه اي

11 ارتباط با خدا واحد تحقيقات

12 آشنايي با چهارده معصوم (1و2)/شعر و رنگ آميزي سيد حميد رضا موسوي

13 آئينه اسرار حسين كريمي قمي

14 آخرين پناه محمود ترحمي

15 آخرين خورشيد پيدا واحد تحقيقات

16 آقا شيخ مرتضي زاهد محمد حسن سيف اللهي

17 آيين انتظار (مختصر مكيال المكارم) واحد پژوهش

18 از زلال ولايت واحد تحقيقات

19 اسلام شناسي و پاسخ

به شبهات علي اصغر رضواني

20 امامت، غيبت، ظهور واحد پژوهش

21 امامت و غيبت از ديدگاه علم كلام علم الهدي / واحد تحقيقات

22 امام رضاعليه السلام در رزمگاه اديان سهراب علوي

23 امام شناسي و پاسخ به شبهات علي اصغر رضواني

24 انتظار بهار و باران واحد تحقيقات

25 انتظار و انسان معاصر عزيز اللَّه حيدري

26 اهّميت اذان و اقامه محمد محمدي اشتهاردي

27 با اولين امام در آخرين پيام حسين ايراني

28 بامداد بشريت محمد جواد مروّجي طبسي

29 بهتر از بهار / كودك شمسي (فاطمه) وفائي

30 پرچمدار نينوا محمد محمدي اشتهاردي

31 پرچم هدايت محمد رضا اكبري

32 تاريخ امير المؤمنين عليه السلام / دو جلد شيخ عباس صفايي حائري

33 تاريخ پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله / دو جلد شيخ عباس صفايي حائري

34 تاريخچه مسجد مقدس جمكران / (فارسي، عربي، اردو، انگليسي) واحد تحقيقات

35 تاريخ سيد الشهداءعليه السلام شيخ عباس صفايي حائري

36 تجليگاه صاحب الزمان عليه السلام سيد جعفر ميرعظيمي

37 جلوه هاي پنهاني امام عصرعليه السلام حسين علي پور

38 چهارده گفتار ارتباط معنوي با حضرت مهدي عليه السلام حسين گنجي

39 چهل حديث /امام مهدي عليه السلام در كلام امام علي عليه السلام سيد صادق سيدنژاد

40 حضرت مهدي عليه السلام فروغ تابان ولايت محمد محمدي اشتهاردي

41 حكمت هاي جاويد محمد حسين فهيم نيا

42 ختم سوره هاي يس و واقعه واحد پژوهش

43 خزائن الاشعار (مجموعه اشعار) عباس حسيني جوهري

44 خورشيد غايب (مختصر نجم الثاقب) رضا استادي

45 خوشه هاي طلايي (مجموعه اشعار) محمد علي مجاهدي (پروانه)

46 دار السلام شيخ محمود عراقي ميثمي

47 داستان هايي از امام زمان عليه السلام حسن ارشاد

48 داغ شقايق (مجموعه اشعار) علي

مهدوي

49 در جستجوي نور صافي، سبحاني، كوراني

50 در كربلا چه گذشت؟ (ترجمه نفس المهموم) شيخ عباس قمي / كمره اي

51 دلشده در حسرت ديدار دوست زهرا قزلقاشي

52 دين و آزادي محمّد حسين فهيم نيا

53 رجعت احمد علي طاهري ورسي

54 رسول ترك محمد حسن سيف اللهي

55 روزنه هايي از عالم غيب سيد محسن خرّازي

56 زيارت ناحيه مقدّسه واحد تحقيقات

57 سحاب رحمت عباس اسماعيلي يزدي

58 سرود سرخ انار الهه بهشتي

59 سقّا خود تشنه ديدار طهورا حيدري

60 سلفي گري (وهابيت) و پاسخ به شبهات علي اصغر رضواني

61 سياحت غرب آقا نجفي قوچاني

62 سيماي امام مهدي عليه السلام در شعر عربي دكتر عبد اللهي

63 سيماي مهدي موعودعليه السلام در آئينه شعر فارسي محمد علي مجاهدي (پروانه)

64 شرح زيارت جامعه كبيره (ترجمه الشموس الطالعه) محمّد حسين نائيجي

65 شمس وراء السحاب/ عربي السيد جمال محمّد صالح

66 ظهور حضرت مهدي عليه السلام سيد اسد اللَّه هاشمي شهيدي

67 عاشورا تجلّي دوستي و دشمني سيد خليل حسيني

68 عريضه نويسي سيد صادق سيدنژاد

69 عطر سيب حامد حجّتي

70 عقد الدرر في أخبار المنتظرعليه السلام / عربي المقدس الشافعي

71 علي عليه السلام مرواريد ولايت واحد تحقيقات

72 علي عليه السلام و پايان تاريخ سيد مجيد فلسفيان

73 غديرشناسي و پاسخ به شبهات علي اصغر رضواني

74 غديرخم (روسي، آذري لاتين) علي اصغر رضواني

75 فتنه وهابيت علي اصغر رضواني

76 فدك ذوالفقار فاطمه عليها السلام سيد محمد واحدي

77 فروغ تابان ولايت علي اصغر رضواني

78 فرهنگ اخلاق عباس اسماعيلي يزدي

79 فرهنگ تربيت عباس اسماعيلي يزدي

80 فرهنگ درمان طبيعي بيماري ها(پخش) حسن صدري

81 فوز اكبر

محمد باقر فقيه ايماني

82 كرامات المهدي عليه السلام واحد تحقيقات

83 كرامت هاي حضرت مهدي عليه السلام واحد تحقيقات

84 كمال الدين وتمام النعمة (دو جلد) شيخ صدوق رحمه الله / منصور پهلوان

85 كهكشان راه نيلي (مجموعه اشعار) حسن بياتاني

86 گردي از رهگذر دوست (مجموعه اشعار) علي اصغر يونسيان (ملتجي)

87 گفتمان مهدويت آيت اللَّه صافي گلپايگاني

88 گنجينه نور و بركت، ختم صلوات مرحوم حسيني اردكاني

89 مشكاة الانوار علّامه مجلسي رحمه الله

90 مفرد مذكر غائب علي مؤذني

91 مكيال المكارم (دو جلد) موسوي اصفهاني/ حائري قزويني

92 منازل الآخرة، زندگي پس از مرگ شيخ عباس قمي رحمه الله

93 منجي موعود از منظر نهج البلاغه حسين ايراني

94 منشور نينوا مجيد حيدري فر

95 موعودشناسي و پاسخ به شبهات علي اصغر رضواني

96 مهدي عليه السلام تجسّم اميد و نجات عزيز اللَّه حيدري

97 مهدي منتظرعليه السلام در انديشه اسلامي العميدي / محبوب القلوب

98 مهدي موعودعليه السلام، ترجمه جلد 13 بحار - دو جلد علّامه مجلسي رحمه الله / اروميه اي

99 مهر بيكران محمد حسن شاه آبادي

100 مهربان تر از مادر / نوجوان حسن محمودي

101 ميثاق منتظران (شرح زيارت آل يس) سيد مهدي حائري قزويني

102 ناپيدا ولي با ما / (فارسي ،تركي استانبولي، انگليسي، بنگالا) واحد تحقيقات

103 نجم الثاقب ميرزا حسين نوري رحمه الله

104 نجم الثاقب(دوجلدي) ميرزا حسين نوري رحمه الله

105 نشانه هاي ظهور او محمد خادمي شيرازي

106 نشانه هاي يار و چكامه انتظار مهدي عليزاده

107 نداي ولايت بنياد غدير

108 نماز شب واحد پژوهش مسجد مقدّس جمكران

109 نهج البلاغه/(وزيري، جيبي) سيد رضي رحمه الله / محمد دشتي

110 نهج الكرامه گفته ها و نوشته هاي امام حسين عليه السلام محمّد

رضا اكبري

111 و آن كه ديرتر آمد الهه بهشتي

112 واقعه عاشورا و پاسخ به شبهات علي اصغر رضواني

113 وظايف منتظران واحد تحقيقات

114 ويژگي هاي حضرت زينب عليها السلام سيد نور الدين جزائري

115 هديه احمديه / (جيبي، نيم جيبي) ميرزا احمد آشتياني رحمه الله

116 همراه با مهدي منتظر مهدي فتلاوي/بيژن كرمي

117 ياد مهدي عليه السلام محمد خادمي شيرازي

118 يار غائب از نظر (مجموعه اشعار) محمد حجّتي

119 ينابيع الحكمة / عربي - پنج جلد عباس اسماعيلي يزدي

جهت تهيه و خريد كتاب هاي فوق، مي توانيد با نشاني:

قم - صندوق پستي 617 ، انتشارات مسجد مقدّس جمكران مكاتبه و يا با شماره تلفن هاي 7253700 ، 7253340 - 0251 تماس حاصل نماييد.

كتاب هاي درخواستي بدون هزينه پستي براي شما ارسال مي گردد.

ساير نمايندگي هاي فروش:

تهران: 66939083 ، 66928687 - 021

يزد: 6246489، 2-6280671 - 0351

فريدونكار: 14 - 5664212 - 0122

پي نوشتها

1) سوره حجرات، آيه 13.

2) سوره بقره، آيه 256.

3) مجمع البيان، ج 1، ص 364.

4) الميزان، ج 2، ص 343.

5) روح الاسلام، سيد امير علي، ص 265، به نقل از او.

6) حضارة العرب، گوستاو لوبون، ص 145و146.

7) الدعوة الي الاسلام، سير تومانس، ص 65.

8) حقايق الاسلام و اباطيل خصومه، عباس محمود عقاد به نقل از او، ص 227.

9) الاسلام في قفص الاتهام، شوقي ابوخليل به نقل از او.

10) حاضر العالم الاسلامي، ج 3، ص 211 به نقل از او.

11) سوره بقره، آيه 111.

12) سوره عنكبوت، آيه 46.

13) كافي، ج 5، ح 6، باب فضل الجهاد، كتاب الجهاد.

14) المقنعه، شيخ مفيد، ص 269.

15) الكافي في الفقه، ص 249.

16) كافي، ج 3، ص 566، ح 1.

17) اللمعة الدمشقية، شهيد اول، ص

234.

18) تهذيب الاحكام، ج 6، ص 293.

19) مفتاح الكرامة، ج 9، ص 153.

20) الكافي في الفقه، ص 395.

21) الفقه للمغتربين، آيت اللَّه العظمي سيستاني، ص 179.

22) وسائل الشيعه، ج 16، ص 37، ح 2.

23) الكافي في الفقه، ص 375.

24) كافي، ج 7، ص 14، ح 1، باب انفاذ الوصية علي جهتها، كتاب الوصايا.

25) كافي، ج 7، ص 16، ح 2، كتاب الوصايا، باب آخر من انفاذ الوصية.

26) الكافي في الفقه، ص 326.

27) همان، ص 260.

28) النهاية، ص 597.

29) دلائل الامامة، محمد بن جرير طبري، ص 81.

30) تحف العقول، ص 97.

31) كافي، ج 7، ص 240، ح 3، كتاب الحدود، باب كراهية قذف من ليس علي الاسلام.

32) وسائل الشيعه، ج 16، ص 37، حديث 1، كتاب جهاد النفس، باب تحريم القذف حتّي للمشرك.

33) همان، ج 28، ص 152، ح 1، كتاب الحدود و التعزيرات، باب حكم المسلم اذا فجر بالنصرانية.

34) مكارم الاخلاق، ص 359.

35) كافي، ج 2، ص 648، ح 1، كتاب العشرة، باب التسليم علي اهل الملل.

36) نهج البلاغه، ص 427.

37) كافي، ج 2، ص 650، باب التسليم علي اهل الملل، كتاب العشرة.

38) الامالي، شيخ مفيد، مجلس 23.

39) كافي، ج 2، ص 670، ح 5، كتاب العشرة، باب حسن الصحبة.

40) معجم مقاييس اللغة، ج 2، ص 386.

41) سوره انعام، آيه 28.

42) سوره آل عمران، آيه 149.

43) مفردات الفاظ القرآن، ص 348.

44) سوره بقره، آيه 217.

45) سوره زمر، آيه 65.

46) سوره مائده، آيه 5.

47) سوره آل عمران، آيه 90.

48) سوره آل عمران، آيه 86-88.

49)] . وسائل الشيعه، ج 28، ابواب حدّ مرتدّ، باب 3، ح 1.

50) همان، باب 1، ح 1.

51) كنز العمال، ج 1، ص

90.

52) سنن ترمذي، ج 4، ص 400.

53) كنز العمال، ج 1، ص 90.

54) همان.

55) كنز العمال، ج 1، ص 91.

56) كنز العمال، ج 1، ص 315.

57) همان، ص 313.

58) وسائل الشيعه، ج 28، باب 1 ؛ ح 5 ؛ كافي، ج 7، ص 257، ح 10.

59) مسالك الافهام، ج 2، ص 358.

60) مسالك الافهام، ج 15، ص 22و23.

61) جواهر الكلام، ج 41، ص 604و605.

62) ارشاد الاذهان، ج 40، ص 191.

63) جواهر الكلام، ج 41، ص 604، به نقل از او.

64) الينابيع الفقهيه، ج 23، ص 391.

65) كشف اللثام، ج 2، ص 435.

66) مجمع الفائدة و البرهان، ج 13، ص 318.

67) وسائل الشيعه، ج 18، ابواب حدّ المرتد، باب 1، ج 3.

68) روزنامه جمهوري اسلامي، ويژه نامه صحيفه حوزه، شماره 48، ص 14.

69) مسالك الافهام، ج 2، ص 451، به نقل از او.

70) جواهر الكلام، ج 41، ص 608.

71) الدروس الشرعيه، ج 1، ص 229.

72) تحرير الاحكام، ج 2، ص 236.

73) المعتبر، كتاب الصوم.

74) مجمع الفائدة و البرهان، ج 13، ص 360.

75) كشف اللثام، ج 2، كتاب الحدود، المقصد الثالث.

76) جواهر الكلام، ج 6، ص 46و49.

77) الكافي في الفقه، ص 311.

78) ينابيع الفقهيه، ج 9، ص 171.

79) كتاب الردّه، واقدي، ص 83و144.

80) جامع الاحاديث الشيعه، ج 1، باب 12، ح 1.

81) وسائل الشيعه، ج 1، باب 3، ح 3.

82) شرايع الاسلام، ج 4، ص 962.

83) سوره نحل، آيه 106.

84) سوره نساء، آيه 65.

85) بحارالأنوار، ج 32، ص 133.

86) بحار الانوار، ج 74، ص 228.

87) سوره فاطر، آيه 10.

88) الميزان، ج 17، ص 23.

89) كافي، ج 2، ص 288، ح 3.

90) غرر الحكم و درر الكلم، ص 445،

ح 10914.

91) الميزان، ج 4، ص 120.

92) سوره بقره، آيه 256.

93) الميزان، ج 2، ص 347.

94) سوره كهف، آيه 29.

95) سوره نحل، آيه 125.

96) سوره زمر، آيات 17و18.

97) سوره ممتحنه، آيه 8.

98) سوره يونس، آيه 32.

99) سوره انعام، آيه 153.

100) سوره سبأ، آيه 24.

101) سوره روم، آيه 50.

102) سوره مائده، آيه 32.

103) سوره نساء، آيات 29و30.

104) وسائل الشيعه، ج 29، ص 24، ح 2.

105) سوره آل عمران، آيه 72.

106) سوره بقره، آيه 179.

107) سوره اسراء، آيه 70.

3- پيامبر اعظم صلى الله عليه وآله و حقوق زن

مشخصات كتاب

نام كتاب: پيامبر اعظم صلى الله عليه وآله و حقوق زن

(سلسله مباحث دفاع از پيامبر اعظم صلى الله عليه وآله)

مؤلف: على اصغر رضوانى

صفحه آرا: اميرسعيد سعيدى

ناشر: انتشارات مسجد مقدّس جمكران

تاريخ نشر: تابستان 1385

نوبت چاپ: اوّل

چاپ: اسوه

تيراژ: 5000 جلد

قيمت: 450 تومان

شابك: 6 - 99 - 8484 - 964

مركز پخش: انتشارات مسجد مقدّس جمكران

فروشگاه بزرگ كتاب واقع در صحن مسجد مقدّس جمكران

تلفن و نمابر: 7253700 ، 7253340 - 0251

قم - صندوق پستى: 617

«حق چاپ مخصوص ناشر است»

مقدمه ناشر

در عصر كنونى كه پيروان اديان و فِرَق، در راستاى اهداف خود دست به تبليغ گسترده اى زده و با تمام امكانات دنبال اهداف باطل خود مى باشند، بر پيروان راستين و حقيقى دين اسلام و مذهب حقه جعفرى است كه در اين شلوغ بازار جهانى، اسلام ناب محمّدى صلى الله عليه وآله را بر مردم جهان عرضه نمايند.

لذا برآن شديم تا سلسله مباحث دفاع از پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله را به صورت مختصر خدمت مشتاقان حقّ و حقيقت عرضه نماييم، باشد كه مورد رضاى حضرت حقّ جلّ و علا قرار گيرد.

مدير مسؤول انتشارات مسجد مقدّس جمكران حسين احمدى

پيشگفتار

نظرياتى كه درباره زن از سوى مكاتب گوناگون ارائه شده است؛ چون ديگر ره آوردهاى فكرى بشرى، از افراط و تفريط بيرون نيست. مجموع تلاش هاى علمى انديشمندان در اين زمينه ها، در عين حال كه به حقايقى راه يافته، از زياده روى يا كم انگارى دور نبوده است. از اين رو اين موضوع درخور ژرف نگرى گسترده و حقيقت جويانه است.

موضوع زن به عنوان بدنه اى از جامعه انسانى بدان پايه قابل بررسى و ژرف نگرى است كه انسان شايسته شناخت و بررسى است. هر گونه تحليل و بررسى ابعاد حيات زن منهاى ويژگى هاى صنفى و جنسى، تحليل حيات انسان به شمار مى آيد. شناخت زن و منزلت و مقام او در حقيقت شناخت انسان و كرامت اوست. لذا جا دارد به مسأله حقوق زن از ديدگاه اسلام بدون افراط و تفريط بپردازيم.

قبل از ورود به بحث به چند نكته اشاره مى كنيم:

1 - نظام عالم با آنچه در آن از كثرت و مجردات و ماديات و ملكوتيات و بسائط و مركبات است، همگى نظامى واحد و بر

اساس توحيد الهى و مبنى بر قاعده اى متين و طرزى بديع و بنايى عظيم است، كه هر جزئى از آن با كمال اتقان به ديگرى مرتبط است.

خداوند متعال مى فرمايد: « صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ ءٍ»؛(1) «اين صُنع و آفرينش خداوندى است كه همه چيز را متقن آفريده.»

2 - خداوند متعال بعد از آن كه انسان را آفريد، او را به حال خود رها نكرد، بلكه از ابتداى خلقت و شروع قابليّت و استعداد تا نهايت خلقتش او را همراهى كرده و با دستورات و برنامه هايش انسان را دعوت به كمال و سعادت فعلى او نموده است.

خداوند متعال مى فرمايد: « الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى * وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدى ؛(2) «همان خدايى كه آفريد و منظّم كرد و همان كه اندازه گيرى كرد و هدايت نمود.»

3 - خداوند متعال حقّ هيچ صاحب حقى را سلب ننموده، بلكه آن را به طور كامل عطا كرده است؛ زيرا مردم را به عدل دعوت نموده است و مى فرمايد: « إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ»؛(3) «خداوند به عدل فرمان مى دهد.»

خداوند متعال مى فرمايد: « وَأَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبِيدِ»؛(4) «و به خاطر آن است كه خداوند به بندگان [خود] ستم نمى كند.»

عدل آن است كه به هر صاحب حقّى حقّش بدون افراط و تفريط داده شود.

خداوند متعال مى فرمايد: « لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها»؛(5) «خداوند هيچ كس را، جز به اندازه توانايى اش، تكليف نمى كند.»

لذا اگر مشاهده مى كنيم كه برخى از امور؛ همچون قضاوت، حكومت دارى، جهاد، بروز در ميان مردان، كشف حجاب و... از زنان ممنوع شده، اين امور، سلب حقوق آنان به شمار نمى آيد، بلكه در حقيقت اعطاى حق آنان به نحو اتمّ و اكمل

است؛ زيرا خداوند متعال زنان را با شاكله و غريزه اى آفريده كه با اين امور تناسب و سنخيّت ندارند.

4 - بديهى به نظر مى رسد كه زن و مرد در جهات مختلفى؛ از قبيل ظاهرى و باطنى، جسمى و روحى، خَلقى و خُلقى، فكرى و عاطفى با هم فرق داشته باشند تا نظام جامعه بر اساس آن پيش برود.

خداوند متعال مى فرمايد: « وَإِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ»؛(6) «و خزاين همه چيز، تنها نزد ماست، ولى ما جز به اندازه معيّن آن را نازل نمى كنيم.»

5 - هر گاه زن و مرد را از آن جهت ملاحظه كنيم كه عضوى مفيد در جامعه بوده و با وجود آن ها جامعه به پيش مى رود، پى مى بريم كه هر دو وجودشان ضرورى به نظر مى رسد. ولى هر گاه به لحاظ مواهب طبيعى خدادادى به آن ها بنگريم مشاهده مى كنيم كه مرد از جهت بنيه و عقلانيّت و سعه تفكّر و تدبير از زن قوى تر است.

خداوند متعال مى فرمايد: « الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ»؛(7) «مردان، سرپرست و نگهبان زنانند، به خاطر برترى هايى كه خداوند [از نظر نظام اجتماع براى بعضى نسبت به بعضى ديگر قرار داده است.»

و نيز مى فرمايد: « وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ»؛(8) «و براى زنان، همانند وظايفى كه بر دوش آن هاست، حقوق شايسته اى قرار داده شده، و مردان بر آنان برترى دارند.»

ولى اگر هر كدام از آن دو را به لحاظ سلوك به سوى خداوند و لقا و سير الى اللَّه ملاحظه كنيم، راه براى هر دو باز بوده و هر دو مى توانند به لقاى الهى

نايل شوند. به همين جهت است كه قرآن در امور معنوى مرد و زن را همپاى هم آورده و در رسيدن به معرفت و لقاى پروردگار يكسان مى داند.

6 - اصالت و حقيقت و انسانيّت انسان به روح او است. انسان آن هنگامى به سعادت دنيا و آخرت مى رسد كه از بدن عنصرى خود بهره جسته و در راه تكامل روحى و معنوى خود از آن بهره گيرد. لذا اگر اسلام زن را از برخى مشاغل مادى و اجتماعى برحذر داشته، اين به معناى نرسيدن او به تكامل نيست، بلكه كمال او را در دخالت نكردن در اين امور مى داند.

قانون زوجيّت جهان طبيعت

عالم امكان در تمامى مراحل و ابعاد و زواياى خلقتش از عليّت و قانون مندى و اصول مندى برخوردار است كه يكى از اين اصول، اصل زوجيّت است.

خداوند متعال به عنوان يك قاعده عام مى فرمايد: « وَمِنْ كُلِ ّ شَيْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ»؛(9) «و از هر چيز يك جفت آفريديم، شايد متذكّر شويد.»

زوجيّت در خلقت انسان

خداوند متعال مى فرمايد: « يا أَيُّهَا النّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَبَثَّ مِنْهُما رِجالاً كَثِيراً وَنِساءً...»؛(10) «اى مردم! از [مخالفت] پروردگارتان بپرهيزيد. همان كسى كه همه شما را از يك انسان آفريد، و همسر او را [نيز از جنس او خلق كرد...».

زراره مى گويد: از امام صادق عليه السلام درباره آفرينش حوّا سؤال شد كه برخى مى گويند: خداوند حوّا را از دنده پايين و چپ آدم آفريد. امام عليه السلام فرمود: خداوند منزه و برتر است از اين نسبت. آن كس كه چنين مى گويد مى پندارد كه خداوند قدرت نداشت براى آدم همسرى از غير دنده اش بيافريند. اينان راه را بر خرده گيران باز مى كنند... چه مى گويند؟ خداوند ميان ما و آنان داورى كند. خداوند بزرگ آن گاه كه آدم را از خاك آفريد و به ملائكه دستور داد تا او را سجده كنند، خوابى عميق او را چيره ساخت. سپس مخلوقى جديد بيافريد... وقتى به حركت آمد، آدم از حركت او به خود آمد. چون بدان نگريست ديد زيباست و همانند خود اوست، جز آن كه زن است... آدم در اين هنگام گفت: خداوندا! اين مخلوق زيبا كيست كه من به او چنين احساس انس مى كنم؟ خداوند فرمود: اين بنده من حوّا است...».(11)

علامه مجلسى رحمه الله بعد از نقل اين روايت مى گويد: «مشهور مورّخان

و مفسّران اهل سنت برآنند كه حوّا از دنده آدم آفريده شده و به اين معنا برخى از احاديث نيز دلالت دارد، ولى اين حديث و احاديث ديگر، اين موضوع را رد مى كند».(12)

آن گاه از ابوالفتوح رازى در تفسير آيه فوق نقل مى كند كه در جمله « وَخَلَقَ مِنْها زَوْجَها» دو احتمال است: يكى اين كه مقصود آن است كه حوّا از دنده چپ آدم آفريده شده است. ديگر اين كه مراد آن است كه حوّا از جنس و گوهر آدم آفريده شده است؛همان گونه كه در آيه اى ديگر مى فرمايد: « وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً»؛ «خداوند براى شما از جنس خودتان همسرانى را قرار داده است.» و همان طور كه فرموده است: « لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ»؛ «به سوى شما پيامبرى از خودتان آمد.»

عدم تأثير جنسيت در فعليت انسان

در كتب عقلى به اثبات رسيده كه ذكورت و انوثت، به ماده برمى گردد نه به صورت، و چون شيئيّت هر چيز را صورت آن شكل تشكيل مى دهد پس مذكّر و مؤنّث بودن اشيا، در فعليّت و شيئيت آن ها دخيل نيست.

بزرگان اهل حكمت مى گويند: مذكر و مؤنث بودن از شؤون ماده شى ء است، نه از شؤون صورت آن. يعنى اين دو در بخش صورت و فعليّت بى تأثير است و تنها در بخش ماده نقش دارد. لذا آنجا كه فرق بين جنس و ماده را ذكر مى كنند مى گويند: ماده اصنافى دارد كه بعضى از آن اصناف مذكر و بعضى مؤنث است. و دليل اين مطلب اين است كه اين دو صفت اختصاص به انسان نداشته بلكه در حيوان و حتى در گياهان نيز وجود دارد.

توزيع توانمندى

از آن زمان كه خداوند سبحان، مبدأ زوجيّت را در خلقت انسان قرار داد، مسؤوليت هاى زندگى را ميان دو زوج به گونه اى عادلانه تقسيم كرد، و به تبع آن به هر يك توانايى ها و گرايش هاى متناسب با وظيفه خواسته شده از او بخشيد. بنابراين، هر يك از زن و مرد به واسطه مواهب و گرايش هايى كه خداوند به او داده است نسبت به انجام وظايفش از ديگرى تواناتر است. عدالت الهى بار ديگر در اينجا ظاهر مى شود كه خداوند سبحان از انسان چيزى جز آنچه كه شايستگى و صلاحيت انجام آن را داشته طلب نمى كند.

خداوند متعال مى فرمايد: « لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها»؛(13) «خداوند هيچ نفسى را جز به اندازه وسع و توانايى اش مكلّف نساخته است.»

بر اين اساس هر گاه زن و مرد هر دو به وظايف خاص خود عمل

كنند به نيروى عظيمى كه حاصل از عملكرد آن دو است دست مى يابيم، كه مى تواند به نظام جامعه كمك كرده و در راه سعادت آن عمل كند.

تقسيم وظايف

خداوند به زن امر زادن فرزند و تربيت او را عطا كرده است، و لذا به همين منظور به او رحم عنايت كرده است. و نيز تحمّل دردهاى باردارى و وضع حمل، و پس از آن شكيبايى بر تربيت، تغذيه و نظافت كودك را به او داده است. و در عين حال به او عاطفه بسيارى براى مهربانى و مدارا و سازگارى با كودك را عطا كرده است. و به همين جهت است كه در انجام اين وظايف، به زودى احساس خستگى نمى كند.

در مورد مرد، خداوند او را مكلّف به حمايت از خانواده اى كرده كه در آن كودكان در سايه مادرشان زندگى مى كنند. به همين دليل، خداوند عقل و توانايى هاى بيشترى را به مرد عطا نموده است، چرا كه مرد با دورانديشى خود مى تواند مصلحت خانواده را بسنجد و با قدرت عضلانى و غيرتش، كيان خانواده را حمايت كند.

حقيقت عقل

علما عقل را چنين تعريف كرده اند: «عقل، معرفت و شناختِ به كار گرفته شده در جهت دست يابى به منفعت و پرهيز از ضرر است.

بنابراين، عقل، صاحبش را بر آن مى دارد تا بر طبق حكمت و مصلحتى كه او را از اطاعت خداوند خارج نسازد، رفتار كند. چنان كه عقل نيز انسان را از پيروى هواى نفس و انجام اعمال زشت باز مى دارد».

موارد اشتراك بين زن و مرد

با مراجعه به قرآن كريم پى مى بريم كه زن و مرد در امور مختلفى با يكديگر مشترك بوده و در يك خط مساوى قرار دارند، امورى كه جوهره آن دو را تشكيل مى دهد. اينك به برخى از اين امور اشاره مى كنيم:

1 - اكتساب مرد و زن

در اكتساب خيرات زن و مرد يكسانند.

خداوند متعال مى فرمايد: « لِلرِّجالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّساءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ»؛(14) «مردان نصيبى از آنچه به دست مى آورند دارند، و زنان نيز نصيبى [و نبايد حقوق هيچ يك پايمال گردد].»

2 - كرامت و برترى انسان بر بسيارى از مخلوقات

انسان چه زن باشد يا مرد، بر ساير مخلوقات برترى دارد.

خداوند متعال مى فرمايد: « وَلَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَفَضَّلْناهُمْ عَلى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِيلاً»؛(15) «ما آدميزادگان را گرامى داشتيم، و آن ها را در خشكى و دريا، [بر مركب هاى راهوار] حمل كرديم، و از انواع روزى هاى پاكيزه به آنان روزى داديم، و آن ها را بر بسيارى از موجوداتى كه خلق كرده ايم، برترى بخشيديم.»

3 - دميدن روح

روح مرد و زن هر دو از جانب خداوند دميده شده است.

خداوند متعال مى فرمايد: « ... ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِينٍ * ثُمَّ سَوّاهُ وَنَفَخَ فِيهِ

مِنْ رُوحِهِ...»؛(16) «... سپس نسل او را از عصاره اى از آب ناچيز و بى قدر آفريد. سپس [اندام او را موزون ساخت و از روح خويش در وى دميد...».

4 - تبريك بر خلقت انسان

خداوند بر خلقت زن و مرد هر دو تبريك گفته است. آنجا كه مى فرمايد:

« ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ»؛(17) «سپس نطفه را به صورت علقه [خون بسته و علقه را به صورت مضغه [چيزى شبيه گوشت جويده شده و مضغه را به صورت استخوان هايى در آورديم. و بر استخوان ها گوشت پوشانديم. سپس آن را آفرينش تازه اى داديم، پس آفرين بر خدايى كه بهترين آفرينندگان است.»

5 - تقوا و پرهيزكارى

در تقوا و پرهيزكارى زن و مرد به طور يكسان مى توانند طى طريق كنند.

خداوند متعال مى فرمايد: « يا أَيُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثى وَجَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَقَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ»؛(18) «اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم و شما را تيره ها و قبيله ها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد [اين ها ملاك امتياز نيست] گرامى ترين شما نزد خدا باتقواترين شماست. خداوند دانا و آگاه است.»

6 - ضايع نشدن عمل انسان

خداوند عمل هيچ كدام از زن و مرد را ضايع نخواهد كرد.

« ... أَنِّي لا أُضِيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى ..»؛(19) «... من [خداوند] عمل هيچ عمل كننده اى را از شما، زن باشد يا مرد، ضايع نخواهم كرد...».

7 - رسيدن به مغفرت و پاداش الهى

در رسيدن به مغفرت و پاداش الهى زن

و مرد يكسانند.

خداوند متعال مى فرمايد: « إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِماتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ وَالْقانِتِينَ وَالْقانِتاتِ وَالصّادِقِينَ وَالصّادِقاتِ وَالصّابِرِينَ وَالصّابِراتِ وَالْخاشِعِينَ وَالْخاشِعاتِ وَالْمُتَصَدِّقِينَ وَالْمُتَصَدِّقاتِ وَالصّائِمِينَ وَالصّائِماتِ وَالْحافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَالْحافِظاتِ وَالذّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيراً وَالذّاكِراتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْراً عَظِيماً»؛(20) «به يقين، مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان با ايمان و زنان باايمان، مردان مطيع فرمان خدا و زنان مطيع فرمان خدا، مردان راستگو و زنان راستگو، مردان صابر و شكيبا و زنان صابر و شكيبا، مردان با خشوع و زنان با خشوع، مردان انفاق كننده و زنان انفاق كننده، مردان روزه دار و زنان روزه دار، مردان پاكدامن و زنان پاكدامن، و مردانى كه بسيار به ياد خدا هستند و زنانى كه بسيار به ياد خدا هستند، خداوند براى همه آنان مغفرت و پاداشى عظيم فراهم ساخته است.»

و نيز مى فرمايد: « وَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصّالِحاتِ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلا يُظْلَمُونَ نَقِيراً»؛(21) «و كسى كه چيزى از اعمال صالح را انجام مى دهد، خواه مرد باشد يا زن، در حالى كه ايمان داشته باشد، پس چنان كسانى داخل بهشت مى شوند و كمترين ستمى به آن ها نخواهد شد.»

و نيز مى فرمايد: « مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ»؛(22) «هر دو مرد و زن كه كار نيكو انجام دهند، اگر ايمان آورده باشند زندگى خوش و پاكيزه اى به آن ها داده و پاداشى بهتر از كردارشان به آنان جزا خواهيم داد.»

8 - ملكه هدايت

از آيات قرآن استفاده مى شود كه ملكه هدايت كه در سرشت انسان به وديعت گذارده شده، اختصاص به مرد ندارد بلكه زن را نيز

در بر مى گيرد:

خداوند متعال مى فرمايد: « إِنّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمّا شاكِراً وَإِمّا كَفُوراً»؛(23) «ما راه را به او نشان داديم، خواه شاكر باشد [و پذيرا گردد] يا ناسپاس.»

و نيز مى فرمايد: « وَنَفْسٍ وَما سَوّاها * فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَتَقْواها»؛(24) «و قسم به جان آدمى و آن كس كه آن را [آفريده و منظم ساخته. سپس فجور و تقوا [شرّ و خير] را به او الهام كرده است.»

9 - اهليّت براى تعلّم

زن و مرد هر دو براى فراگيرى علم اهليت دارند.

خداوند متعال مى فرمايد: « الرَّحْمنُ * عَلَّمَ الْقُرْآنَ * خَلَقَ الْإِنْسانَ * عَلَّمَهُ الْبَيانَ»؛(25) «خداوند رحمان، قرآن را تعليم فرمود. انسان را آفريد. به او بيان را آموخت.»

و نيز مى فرمايد: « اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ * الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنْسانَ مالَمْ يَعْلَمْ»؛(26) «بخوان كه پروردگارت [از همه بزرگوارتر است. همان كسى كه به وسيله قلم تعليم نمود. و به انسان آنچه را نمى دانست ياد داد.»

10 - پذيرش امانت الهى

زن و مرد در اين جهت با يكديگر شريكند كه اهليت براى تحمّل امانت الهى را دارند.

خداوند متعال مى فرمايد: « إِنّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها وَأَشْفَقْنَ مِنْها وَحَمَلَهَا الْإِنْسانُ...»؛(27) «ما امانت [تعهد، تكليف، ولايت الهى را بر آسمان ها و زمين و كوه ها عرضه داشتيم، آن ها از حمل آن سربرتافتند، و از آن هراسيدند، امّا انسان آن را بر دوش كشيد...».

موارد اختلاف بين زن و مرد

بين زن و مرد در يك سرى سطوح و عرصه ها اختلاف و تفاوت وجود دارد:

1 - تشخيص خير و شر و نفع و ضرر

قدرت تشخيص از جمله امور اساسى است كه در ميان انسان ها به طور مساوى وجود دارد، ولى در

امور فرعى و دقيق، سطح تشخيص و تمييز هر انسانى با ديگرى متفاوت است.

عنصر و شخصيت نوع مردان به جهت وظايفى كه بر دوش دارند اندكى بر عنصر و شخصيت نوع زنان برترى دارد، لذا اين مسأله مانع از آن نمى شود كه برخى از زنان بر برخى از مردان برترى يابند.

2 - استفاده بهتر از قدرت عقل

زن از آنجا كه فطرتاً عاطفى است در پى تمايلات و هواهاى خود به سرعت پيش مى رود، بى آن كه از طريق عقلش محكم كارى كرده و آن را بر محك شرع عرضه كرده و با ترازوى حكمت بسنجد. به همين سبب قلب او به طرف شهوات بيش از تسليم در برابر نداى عقل گرايش دارد.

در مقابل، مردان به واسطه دورانديشى و صلابت در مورد بنيادى كه آن را مى سازند با زنان متفاوتند. زنان با كوچك ترين امر ناگهانى به سرعت متأثّر شده و با كم ترين محنت و سختى، عزم و اراده شان از بين مى رود، و به جاى اين كه عقل خود را به كار گيرند تا از تنگنايى كه در آن گرفتار شده اند رهايى يابند، شروع به گريه و آه و ناله مى كنند. بدين جهت است كه شارع حكيم شهادت دو زن را معادل شهادت يك مرد قرار داده است.(28)

3 - نوع عقل و ذكاوت

بر اساس تحقيقات علم روان شناسى جديد در حالى كه جنس مرد و زن از لحاظ ذكاوت عمومى با يكديگر برابرند ولى از اين بُعد، تفاوتى اساسى بين مرد و زن است.

برخى مى گويند: عقل بر دو قسم است: قسمى حفظ كننده و قسمى نيز نوآور است. بخش نوآور از بخش حفظ كننده مطالبى را مى گيرد تا

نوآورى و ابداع كند. در طبيعت عقل زن تمايل بيشترى به قواى حفظ كننده است در حالى كه طبيعت عقل مردان به قواى نوآورى و ابداع نزديك تر است.از بعد ذكاوت و هوش، زنان قدرت بيشترى براى حفظ دانسته ها دارند در حالى كه مردان به واسطه قدرت تفكّر، در زمينه ابداع و اختراع بر زنان برترى دارند.

طبيعت نوآور مرد در مزيّن شدن او به عقايد و اخلاق و بهره گيرى از حكمت هاى جديد در زندگى و حركت او در راه كشف دانش هاى نظرى و تطبيقى متجلّى مى شود، بدون آن كه اهميتى به شهرت و ديدگاه مردم نسبت به خود دهد؛ بر خلاف زنان. به همين جهت است كه گفته شده: «تمدّن، ساخته مردان است نه زنان».

4 - تحول و پختگى عقل

مرد اگر ديرتر به حدّ رشد و بلوغ مى رسد بدين جهت است كه موجب شود تا فعاليّت او تا سطح وسيعى ادامه يابد.

5 - ترجيح عقل بر عاطفه

انسان به جهت ساختار روحى اش، از عقل و عاطفه تركيب يافته است، ولى خداوند سبحان در مرد عقل را نسبت به عاطفه اش بيشتر قرار داده و عاطفه زن را نسبت به عقلش فزونى بخشيده است، و اين به جهت سازگارى با نقشى است كه هر كدام در زندگى دارند. و اين اختلاف براى انس و الفت و گرايش آنان به يكديگر ضرورى است.

روان شناسان مى گويند: «دختران به حكم احساس رقيق و عواطف پاكى كه دارند زودتر از پسران تحت تأثير برنامه هاى اصلاحى قرار مى گيرند و خيلى زودتر از پسران به راه مى آيند. به گفته «موريس دبس» مخصوصاً به سبب مادرى و خانوادگى آينده خود تربيتى دارند، كه اندكى با تربيت

پسران جوان متفاوت است».(29)

بُعد مادرى در رشد عواطف زن نقش ويژه اى دارد. از اين رو روان شناسان، اين بُعد در زنان را كانون بسيارى از حالات روانى و عاطفى مى دانند كه از كيان و هستى زن جدايى ناپذير است.

6 - مسائل روحى

علم روان شناسى ميان روحيات مرد و زن تفاوت آشكارى بيان مى كند. تحقيقات نشان داده كه روحيه مرد «عمل گرا» و جنبه فعّال دارد، در حالى كه روحيه زن جنبه «انفعالى» داشته و تأثيرپذير است.

اين مطلب، گرايش مرد به تجاوز و برترى طلبى نسبت به ديگران را توجيه مى كند، چنان كه تمايل زن را به زندگى در سايه مردى كه تأمين كننده حمايت و سعادتش باشد، تبيين مى نمايد.

7 - دلسوزى و مهربانى

زن به جهت عطوفت و مهربانى و حسّاس بودن و شدت تأثير پذيرى از مرد متمايز است. همچنان كه زن به واسطه صبر و بردبارى و قدرت تحمّل با مرد متفاوت است. اين ويژگى با وظيفه زن در زندگى متناسب است؛ زيرا تربيت كودك نياز به دلسوزى، مهربانى، عطوفت و رحمت دارد؛ همچنان كه به صبر و بردبارى و تحمّل نياز دارد.

مرد نيز به واسطه دورانديشى، عزم و اراده، شجاعت و خويشتن دارى و مقاومتش برجسته مى شود. اين ها ويژگى هايى است كه طبيعت وظيفه اى كه به او موكول شده برايش ايجاب مى كند، و اين وظيفه همان تأمين نيازهاى خانواده و حمايت از آن است. و وظيفه زن نيز پاكيزگى، زيبايى و دوستدار تربيت بودن است.

8 - توجه به ظاهر و شهرت طلبى

زن بيشتر از مرد به حفظ ظواهر توجّه دارد، گرچه به مقامات علمى بالا هم برسد. در حالى كه مرد به جوهر و اصل وجودى خويش توجه و اهتمام مى ورزد.

خداوند سبحان اين ويژگى را در زن قرار داده تا زن بتواند توجه مرد را به خود جلب كند.

9 - افشاى راز

بيشتر زنان زبانشان را حفظ نمى كنند، و پيوسته سخن مى گويند، و از سخن گفتن در مورد ديگران ابايى ندارند و اين منشأ در عاطفى بودن آنان دارد، و در اين زمينه به عاقبت اين حرف ها نمى انديشد. و لذا زن قادر به حفظ سر نيست به خلاف مرد كه رازدار است.

10 - تحمّل مصايب

زن از آنجا كه عاطفى است لذا مصايب و مشكلات و جنايات را نمى تواند تحمّل كند و از مرد زودتر متأثر مى شود.

11 - التزام به عرفيات

زن تديّن و التزامش به عرف رايج در محل و خانواده اش بيشتر است، و ديرتر از مرد دست از آن برمى دارد.

12 - دست به خشونت زدن

مرد سريع تر از زن دست به مبارزه و معارضه و انتقام و خشونت مى زند، برخلاف زن، كه او غالباً درصدد صلح است و از به كارگيرى زور حتى با شديدترين دشمنانش خوف دارد. و بدين جهت است كه خودكشى در زنان از مردان كمتر است.

13 - حيله گريه

زن بيشتر مواقع به جهت مواجهه با مشكلاتش هنگامى كه خود را ضعيف مى بيند به گريه متوسل مى شود در حالى كه مردان اين چنين نيستند.

سفارش اكيد نسبت به زنان

با نگرشى به مجموعه تعاليم اسلامى درمى يابيم كه سفارشات گسترده اى نسبت به زنان شده است، كه بالاتر از حدّ قانون است.

1 - ابتدا از دختران

رسول خداصلى الله عليه وآله مى فرمايد: «من دخل السوق فاشترى تحفة فحملها الى عياله... و لبيدأ بالإناث...»؛(30) «آن كه بازار برود و ارمغانى بخرد و به خانه ببرد در تقسيم از دختران

آغاز كند.»

و نيز مى فرمايد: «ساووا بين اولادكم فى العطيّة، فلو كنت مفضّلاً لفضّلت النساء»؛ «با فرزندان به مساوات رفتار كنيد و اگر مى خواهى به كسى افزون ببخشى به زنان بيشتر ببخش.»

2 - مهربانى بيشتر بر دختران

امام رضاعليه السلام از رسول خداصلى الله عليه وآله نقل كرده كه فرمود: «انّ اللَّه تبارك و تعالى على الاناث ارقّ منه على الذكور»؛(31) «خداوند متعال به دختران مهربان تر از پسران است.»

3 - تقديم حق مادر بر پدر

پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «إذا كنت فى صلوة التطوّع، فان دعاك و الدك فلاتقطعهما، و ان دعتك و الدتك فاقطعهما»؛(32) «هرگاه در نماز مستحبى هستى، اگر پدرت تو را خواند نمازت را قطع مكن، ولى اگر مادرت تو را صدا زد نمازت را قطع كن.»

امام باقرعليه السلام از حضرت موسى بن عمران نقل كرده كه عرض كرد: «يا ربّ اوصنى... قال: اوصيك بأمّك. قال: ربّ اوصنى. قال: اوصيك بامّك. قال: ربّ اوصنى. قال: اوصيك بأمّك. قال: ربّ اوصنى، قال: اوصيك بابيك. قال: لأجل ذلك انّ للأمّ ثلثى البرّ و للأب الثلث»؛(33) «اى پروردگار من! مرا نصيحت نما... خداوند فرمود: تو را به مادرت وصيت مى كنم. باز عرض كرد: مرا وصيت كن. خداوند فرمود: تو را به مادرت وصيت مى كنم. باز عرض كرد: مرا وصيت كن. خداوند فرمود: تو را به پدرت وصيت مى كنم. حضرت فرمود: به همين جهت است كه براى مادر دو سوّم نيكى است و براى پدر يك سوّم.»

4 - سفارش جبرئيل بر زنان

پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «مازال جبرئيل يوصينى بالمرئة حتّى ظننت انّه لاينبغى طلاقها الاّ من فاحشة مبيّنة»؛(34) «آن قدر جبرئيل مرا به زن وصيت

كرد كه گمان كردم طلاق او به جز از كار زشت آشكار سزاوار نيست.»

5 - نيكى به اهل، معيار برترى ايمان

پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «اقربكم منّى مجلساً يوم القيامة خيركم لأهله»؛(35) «نزديك ترين شما به من از حيث جايگاه در روز قيامت، نيكوترين شما به اهل بيت خود است.»

و نيز فرمود: «احسن الناس ايماناً الطفهم بأهله و انا الطفكم بأهلى»؛(36) «نيكوترين مردم از حيث ايمان مهربان ترين آنان به اهل بيت خود است. و من از تمام شما به اهل بيت خود بيشتر مهربانم.»

6 - مدارا با همسران خود

پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «و من صبر على خلق امرأة سيئة الخلق و احتسب فى ذلك الأجر، اعطاه اللَّه ثواب الشاكرين»؛(37) «هركس بر اخلاق بد زنى صبر كند و اجر آن را [نزد خدا] به حساب آورد، خداوند او را ثواب شاكران خواهد داد.»

7 - ملاحظه ذوق همسران

پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «المؤمن يأكل بشهوة اهله، و المنافق يأكل اهله بشهوته»؛(38) «مؤمن به خواست و ميل اهل بيتش غذا مى خورد، ولى اهل بيت منافق به خواست و ميل او غذا مى خورند.»

8 - واگذارى منزل به همسران

امام باقرعليه السلام نقل مى كند: «دخل قوم على الحسين بن علىّ فقالوا: يابن رسول اللَّه! نرى فى منزلك اشياء نكرهها، و اذا فى منزله بسط و نمارق. فقال: انّنا نتزوّج النساء فنعطيهنّ مهورهنّ فيشترين ماشئن ليس لنا منه شى ء»؛(39) «گروهى بر حسين بن على عليه السلام وارد شدند و عرض كردند: اى فرزند رسول خدا! در منزل شما چيزهايى را مشاهده مى كنيم كه ناپسند ما است. و اين در حالى بود كه در خانه حضرت فرش ها و پرده ها بود. حضرت

فرمود: همانا ما با زن ها ازدواج مى كنيم و به آن ها مهرهايشان را مى پردازيم. آن ها آنچه را مى خواهند [از آن پول ها] تهيه مى كنند، و براى ما از آن چيزى نيست.»

9 - دوست داشتن زنان

امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «العبد كلّما ازداد للنساء حبّاً ازداد فى الايمان فضلاً»؛(40) «بنده هر قدر كه محبتش نسبت به زنانش بيشتر باشد فضيلتش در ايمان بيشتر است.»

10 - تكامل دين به زن

پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «من تزوّج احرز نصف دينه فليتّق اللَّه فى النصف الأخر»؛(41) «هر كس ازدواج كند نصف دين خود را احراز كرده است، پس بايد براى كسب نصف ديگرش تقواى الهى را رعايت نمايد.»

11 - نيمى از پاداش شهيدان

«جاء رجل الى رسول اللَّه صلى الله عليه وآله فقال: انّ لى زوجة اذا دخلت تلقّتنى و اذا خرجت شيّعتنى، و اذا رأتنى مهموماً قالت لى: مايهمّك؟ ان كنت تهتمّ لرزقك فقد تكفّل لك غيرك، و ان كنت تهتمّ لأمر آخرتك فزادك اللَّه همّاً. فقال رسول اللَّه صلى الله عليه وآله: انّ للَّه عمّالاً و هذه من عمّاله، لها نصف اجر الشهيد»؛(42) «شخصى به نزد رسول خداصلى الله عليه وآله آمد و عرض كرد: همسرى دارم كه چون بر او وارد مى شوم به استقبالم مى آيد و چون از خانه خارج مى شوم مرا مشايعت مى نمايد. و چون مرا مهموم مى بيند به من مى گويد: چه چيز تو را مهموم كرده است؟ اگر به جهت روزى ات غصه مى خورى كه غير تو [خداوند] آن را تكفل نموده است. و اگر همّ تو به جهت امر آخرت مى باشد، خداوند اين همّ و غم را زياد كند. رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: همانا براى

خداوند عاملانى است و اين زن از عاملان خداوند مى باشد. براى او نصف اجر شهيد است.»

12 - حمايت از زن مظلوم

خداوند متعال مى فرمايد: « يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّساءَ كَرْهاً وَلا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما آتَيْتُمُوهُنَّ إِلاَّ أَنْ يَأْتِينَ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَعاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً»؛(43) «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! براى شما حلال نيست كه از زنان از روى اكراه [و ايجاد ناراحتى براى آن ها] ارث ببريد. و آنان را تحت فشار قرار ندهيد كه قسمتى از آنچه را كه به آن ها داده ايد [از قهر] تملك كنيد مگر اين كه آن ها عمل زشت آشكارى انجام دهند. و با آنان، به طرز شايسته رفتار كنيد. و اگر از آن ها [به جهتى] كراهت داشتيد [فوراً تصميم به جدايى نگيريد] چه بسا چيزى خوشايند شما نباشد و خداوند خير فراوانى در آن قرار مى دهد.»

و نيز مى فرمايد: « وَلَنْ تَسْتَطِيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّساءِ وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَةِ»؛(44) «شما هرگز نمى توانيد [از نظر محبت قلبى در ميان زنان، عدالت ايجاد كنيد، هر چند كوشش نماييد ولى تمايل خود را به كلّى متوجه يك طرف نسازيد كه ديگرى را به صورت زنى كه شوهرش را از دست داده درآوريد.»

و نيز مى فرمايد: « أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَلا تُضارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ وَإِنْ كُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ...»؛(45) «آن ها [زنان مطلّقه] را هر جا كه خودتان سكونت داريد و در توانايى شماست سكونت دهيد. و به آن ها زيان نرسانيد تا كار را بر آن ها تنگ كنيد [و مجبور به

ترك منزل شوند] و اگر باردار باشند، نفقه آنان را بدهيد تا وضع حمل كنند...».

و نيز مى فرمايد: « وَإِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلا تُمْسِكُوهُنَّ ضِراراً لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلا تَتَّخِذُوا آياتِ اللَّهِ هُزُواً»؛(46) «و هنگامى كه زنان را طلاق داديد، و به آخرين روزهاى عدّه رسيدند، يا به طرز صحيحى آن ها را نگه داريد [و آشتى كنيد] و يا به طرز پسنديده اى آن ها را رها سازيد، و هيچ گاه به خاطر زيان رساندن و تعدّى كردن، آن ها را نگاه نداريد. و كسى كه چنين كند، به خويشتن ستم كرده است. و با [اين اعمال و سوء استفاده از قوانين الهى] آيات خدا را به استهزا نگيريد...».

بررسى مسائل شبهه انگيز درباره زن

اشاره

برخى از احكام اسلامى درباره زنان مورد شبهه و اشكال مغرضان يا جاهلان قرار گرفته است. جا دارد اين موارد را مورد بحث و بررسى قرار دهيم.

1 - زن و سنّ بلوغ

برخى كم بودن حدّ بلوغ در زن و تقدّم او در رسيدن به تكليف را زحمتى زودرس براى او دانسته و لذا از اين جهت مرد را خوش شانس تر و برتر از زن دانسته اند. در حالى كه مى توان گفت: توفيق زن بيش از مرد است و اگر انسان تنزّل كند حدّاقل بايد بگويد زن همانند مرد است؛ زيرا تقريباً شش سال قبل از اين كه مرد مكلّف شود زن را ذات اقدس خداوند به حضور پذيرفته است. زن همين كه از نه سالگى گذشت و وارد دهمين سال زندگى شد خداوند او را به حضور مى پذيرد و با او سخن مى گويد. آن وقتى كه هنوز مرد به عنوان يك نوجوان مشغول بازى است زن مشغول راز و نياز با خداوند و نماز است، و همچنين تكاليف ديگر. همه نشانه آن است كه زن براى دريافت فضايل، از مرد شايسته تر است. بنابر اين اساس، بلوغ يك شرافت است. آن ها كه اهل سلوكند مى گويند: ما مشرّف شديم نه مكلّف؛ زيرا زحمت و مشقّتى در كار نيست، بلكه شرف در كار است.

از طرفى متخصّصان مى گويند: «رشد دختران سريع تر از پسران است. به اين معنا كه رشد استخوان بندى، رويش دندان ها و رشد غدد تناسلى در آن ها سريع تر از پسرها است. سبقت متوسط دخترها از پسرها كه در حدود يك يا دو سال مى باشد، در تمام مدّت كودكى و بلوغ پايدار است».(47)

2 - زن و ديه متفاوت

مطابق آنچه كه در بحث ديات آمده، ديه زن نصف ديه مرد است ولى اين نكته قابل توجه است كه ديه در اسلام بر معيار ارزش معنوى انسان مقتول استوار نيست، بلكه يك دستور خاصى است كه ناظر به مرتبه

بدن انسان كشته شده مى باشد. نشانه آن اين است كه اسلام بسيارى از افراد اعم از مرد و زن را كه داراى اختلاف علمى يا عملى اند و آنان را از اين جهت متفاوت مى بيند، ولى در عين حال ديه آن ها را مساوى مى داند.

مثلاً خداوند متعال با وجود آن كه مى فرمايد: « هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ»؛(48) «آيا كسانى كه مى دانند، با كسانى كه نمى دانند يكسانند؟»

و نيز مى فرمايد: « لا يَسْتَوِي الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَالْمُجاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ»؛(49) «[هرگز] افراد باايمان كه بدون بيمارى و ناراحتى، از جهاد بازنشستند، با مجاهدانى كه در راه خدا جهاد كردند، يكسان نيستند.»

و نيز مى فرمايد: « لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقاتَلَ أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقاتَلُوا...»؛(50) «كسانى كه قبل از پيروزى انفاق كردند و جنگيدند [با كسانى كه پس از پيروزى انفاق كردند] يكسان نيستند، آن ها بلند مقام تر از كسانى هستند كه بعد از فتح انفاق نمودند و جهاد كردند...».

ولى در عين حال با تصريح بر تفاوت معنوى آنان، تصريح به تساوى آنان در مورد قصاص و ديه دارد و در اين باره مى فرمايد: « وَكَتَبْنا عَلَيْهِمْ فِيها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِ ّ وَالْجُرُوحَ قِصاصٌ...»؛(51) «و مقرّر كرديم بر ايشان كه جان در مقابل جان و چشم در مقابل چشم و بينى در برابر بينى و گوش در برابر گوش و دندان در برابر دندان مى باشد و زخم ها به همان ترتيب قصاص دارند...».

لكن همين عموم يا اطلاق در آيه ديگر تقييد و تخصيص مى خورد؛ زيرا خداوند در آيه ديگر مى فرمايد: « يا

أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثى بِالْأُنْثى ؛(52) «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! درباره كشتگان بر شما قصاص مقرّر شده، آزاد عوض آزاد و بنده در مقابل بنده و زن در برابر زن.»

با اين آيه، عموم يا اطلاق آيه قبلى تخصيص يا تقييد مى پذيرد؛ يعنى زن در قبال زن قصاص مى شود نه مرد، و حكم ديه هم در اسلام با تفاوت بين زن و مرد تدوين شده است، و اين ممكن است كه بدين جهت باشد كه از مرد كار بيشترى نسبت به زن با وجود عقل اقتصادى و معيشتى بيشتر كه در او است برمى آيد. ولى از جهت ارزش هاى معنوى ممكن است زنى بيش از مرد مقرّب نزد خدا باشد. بنابراين، تساوى ديه عالم و جاهل نه از ارج و منزلت عالِم مى كاهد و نه بر مقام جاهل مى افزايد. و نيز تفاوت ديه مرد و زن نه بر منزلت مرد مى افزايد و نه از مقام زن مى كاهد؛ زيرا برخى از تفاوت هاى مادى و مالى هيچ گونه ارتباطى به مقام هاى معنوى ندارد، و هيچ تلازم عقلى يا نقلى بين ديه و كمال معنوى وجود ندارد تا هر اندازه ديه بيشتر شود قداست روح مقتول و تقرّب وى نزد خداوند افزون تر باشد.

آرى حكم كلامى قتل، ناظر بر ارزش معنوى انسان مقتول است. لذا قتل عمدى مرد يا زن مؤمن از اين جهت يكسان است يعنى اگر قتل عمدى مؤمن، عذاب ابد يا دراز مدت را به دنبال دارد هرگز فرقى بين آن كه مؤمن مقتول عمدى زن باشد يا مرد، وجود ندارد، همان گونه كه از جهت لزوم كفاره هيچ فرقى

بين قتل زن و مرد نيست.

3 - زن و نقصان ايمان

امام على عليه السلام بعد از فارغ شدن از جنگ جمل در مذمّت زنان مى فرمايد: «معاشر الناس! انّ النساء نواقص الايمان... فامّا نقصان ايمانهنّ فقعودهنّ عن الصلاة و الصيام فى ايّام حيضهنّ...»؛(53) «اى جماعت مردم! همانا زنان داراى نقصان ايمان، نقصان بهره ها [ارث و نقصان عقل مى باشند... و امّا [از آثار] نقصان ايمان زنان كناره گيرى آنان از نماز و روزه در ايّام حيضشان است...».

توجه به يك نكته ضرورى است و آن اين كه مسأله حيض زن در حالات طبيعى زن است. و از طرفى خداوند متعال زن را در ايّام حيض از نماز و روزه بازداشته است. حال چگونه مى توان با اين وضع مسأله نقص ايمان زن را توجيه نمود؟

پاسخ: اولاً: حضرت اميرمؤمنان عليه السلام، اين خطبه را بعد از جنگ جمل ايراد فرموده اند، جنگى كه محرّك اصلى آن زنى به نام عايشه دختر ابوبكر بود و در آن جنگ خون عده بى شمارى بى گناه بر زمين ريخت. اين جنگ به سبب موضع انفعالى و احساساتى عايشه نسبت به اميرالمؤمنين عليه السلام درگرفت و تعدادى از اصحاب نيز كه با حضرت دشمنى داشتند و خيال قدرت را در سر مى پروراندند او را كمك و تشويق كردند. موقعيّت و منزلت عايشه به سبب آن كه همسر رسول خداصلى الله عليه وآله بود در نزد عموم مردم بسيار بزرگ شمرده مى شد. و اين منزلت سرچشمه تأثير بر عامه مردم بود.

ثانياً: عارف كامل، علامه تهرانى رحمه الله مى نويسد: «زن بايد همانند مرد پيوسته راه تقرّب را بپيمايد و آن وقتى است كه دوش با دوش مرد نماز بخواند و روزه بگيرد و طواف كند. و اين فقط در وقتى

است كه حامله باشد و يا طفل خود را شير بدهد. اين زن قرين رحمت خداست كه حائض نيست و اجازه ركوع، سجود و قيام و طهارت به وى داده شده است. و اجازه صيام به وى داده شده است. بنابراين، بايد پيوسته يا حامله باشند و يا شير دهند تا در كاروان انسانيّت و حركت به سوى معبود و محبوب و قبله مشتاقان و كعبه عاشقان و پويندگان به سوى حرم و حريم امن و امان او با مردان هم آهنگ باشند. حائض شدن زنان موقعى است كه در اين كاروان نشسته اند و از حركت افتاده و متوقّف گشته اند. بنابراين اصل در زنان عبادت است يعنى اصل در زنان حمل و رضاع است. حيض زنان خلاف اصل است؛ يعنى عدم حمل و عدم رضاع خلاف است.

اين حقير روزى با يكى از پزشكان حاذق و بصير و متعهّد كه سخن از اين موضوع به ميان آمده بود گفتم: سلامت و سعادت زن در اين است كه يا حامله باشد و يا بچه در زير پستان خود داشته باشد.

قدرى تأمل كرد و گفت: آقا، اين گفتار مطابق آخرين نتيجه كنگره هاى پزشكى است كه امسال در آمريكا در همين موضوع قرار داده ام. آن گاه گفت: طبق آخرين مدارك و آمار اخير، دخترانى كه قبل از هجده سال بچه بزايند سرطان پستان نمى گيرند، و هر چه ديرتر بچه بزايند درصد خطر تهديد سرطان پستان در آنان زياد مى شود، تا چون از بچه زاييدنشان سى سال بگذرد خطر سرطان پستان به نحو مضاعف بالا مى رود».(54)

4 - زن و نقصان سهم ارث

اميرمؤمنان عليه السلام درباره زنان مى فرمايد: «انّ النساء نواقص الايمان، نواقص الحظوظ... و امّا نقصان حظوظهنّ

فمواريثهنّ على الأنصاف من مواريث الرجال...»؛(55) «اى جماعت مردم! همانا زنان داراى نقصان ايمان، نقصان بهره ها [ارث و نقصان عقل مى باشند... و امّا نقصان بهره آن ها، به همين جهت است كه ارث آنان نصف ارث مردان است...».

اشكال شده كه اين حديث با كرامت زن سازگارى ندارد.

پاسخ: در اين باره به نكاتى چند تذكّر مى دهيم تا كسى گمان نبرد كه در اين موضوع به زن ظلم شده است:

1 - عمده مخارج زندگى مشترك بر عهده مرد است؛ از قبيل: نفقه عيال، اعم از مسكن و لباس و خورد و خوراك. مهريه به عهده شوهر است. ديه خطايى بر عهده اقوام مرد قاتل است و بر زنان توزيع نمى گردد. و نمونه هايى ديگر از مخارج سنگين كه بر دوش مرد سنگينى مى كند و اقتضاى منبع مالى عظيمى را مى نمايد. مخارجى كه غالب زنان به آن مبتلا نيستند.

2 - بايد توجه داشت كه زن همانند مرد همراه با تمام طبقات ارث، حضور حقوقى دارد و در تمامى مراتب طبقه بندى شده سهم خود را اخذ مى كند.

3 - اين طور نيست كه سهم زن از ارث دائماً كمتر از مرد باشد بلكه گاهى با مرد مساوى است و گاهى كمتر از آن و زمانى نيز بيشتر از سهم مرد مى باشد.

مواردى را كه زن همتاى مرد ارث مى برد عبارتند از اين كه ميّت فرزند داشته باشد با پدر و مادر، كه در اين صورت سهم هر كدام از پدر و مادر 16 است. و مورد ديگر: برادر و خواهر مادرى ميّت است كه به اندازه مساوى ارث مى برند.

و اما موردى كه زن كمتر از مرد ارث مى برد مانند دختر كه كمتر از پسر

ارث مى برد.

امّا موردى كه سهم زن بيش از سهم مرد مى باشد مانند موردى كه ميّت غير از پدر و دختر وارث ديگرى نداشته باشد كه در اين مورد 16 براى پدر است و بقيه براى دختر مى باشد.

5 - زن و نقصان عقل

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در مذمت زنان مى فرمايند: «معاشر الناس! انّ النساء نواقص الايمان، نواقص الحظوظ، نواقص العقول،... و امّا نقصان عقولهنّ فشهادة امرأتين كشهادة الرجل الواحد...»؛(56) «اى جماعت مردم! همانا زنان داراى نقصان ايمان، نقصان بهره ها [ارث] و نقصان عقل مى باشند... و امّا نقصان عقول آن ها، به همين جهت كه گواهى دو زن همانند گواهى يك مرد است...».

اشكال شده كه اين حديث با كرامت زن سازگارى ندارد.

پاسخ: اولاً: عقلى كه مرد بيش از زن دارد يك فضيلت است نه معيار فضل.

توضيح مطلب اين كه: عقلى كه در زن و مرد متفاوت است عقل اجتماعى؛ يعنى در نحوه مديريت، در مسائل سياسى، علمى و تجربى و رياضى است، ولى آيا مى توان گفت: هركس در اين مسائل برتر بوده و عقلش بيشتر باشد به خدا نزديك تر است؟ آيا اين عقل مايه تقرّب به خداست؟ يا آن عقلى كه به توسط آن خداوند عبادت شده و كسب بهشت مى شود مايه تقرّب است؟ عقلى كه موجب تقرّب مى باشد همان است كه از رسول خداصلى الله عليه وآله درباره نام گذارى آن به اين اسم چنين آمده است كه: عقل چيزى است كه انسان به وسيله آن نيرو، غرايز و اميال را عقال كرده و مى بندد. اگر كسى در مسائل سياسى يا اجرايى عاقل تر و خردمندتر بود، نشانه آن نيست كه به خدا نزديك تر است، چه بسا همين هوش سياسى يا علمى او را به

جهنّم بكشاند. چه بسا مردى در علوم اجرايى بهتر از زن بفهمد امّا توان عقال كردن غرايز خويش را نداشته باشد. هركس بتواند بهتر از ديگرى غرايز را در هم بكوبد و اميال نفسانى را تعديل كند و بهشت را كسب نمايد او به معناى حقيقى عاقل تر است. پس اگر تفاوتى هست در مسائلى است كه سود و زيان ندارد.

ثانياً: روايات درصدد تعريف جايگاه واقعى و تكوينى زن است؛ زيرا همان گونه كه گفتيم زن به جهت شاكله وجودى كه دارد برخى شغل ها و كارها از او برداشته شده است. پس نقص عقل زن نتيجه غلبه ملكاتى است كه در سرشت او به وديعت گذارده شده است و با موقعيت او در به حركت درآوردن جامعه تأثير دارد. و اين منجرّ به نقص ذاتى عقل زن نيست، بلكه به جهت ضرورت اجتماعى، زن احتياج به تعقّل اين گونه امور ندارد. زن به لحاظ موقعيت اجتماعى كه دارد عقلش در اداره امور كشور و جنگ و قضاوت و... ناقص است، گرچه در مورد ديگر وظايف الهى كه بر عهده او گذارده شده عقلش در حدّ خود كامل مى باشد.

ثالثاً: اين روايت به قرينه ذيل آن كه شهادت و گواهى دو زن را برابر با يك مرد مى داند اشاره به اين نكته دارد كه زن به جهت غلبه عاطفه و احساساتى كه دارد ممكن است كه نتواند درست مطلب را تشخيص دهد لذا شاهد ديگرى لازم است بر خلاف مرد.

رابعاً: اين كلام از حضرت در ضمن خطبه اى است كه بعد از جنگ جمل ايراد شده است و معلوم است كه حضرت دسته خاصّى از زنان را مورد سرزنش قرار داده

است؛ زيرا ما در بين زنان افرادى همانند حضرت زهراعليها السلام و خديجه كبرى و امّ سلمه و ديگران را داريم كه از زنان صالحه اسلامند.

خامساً: مضافاً به اين كه در سند اين روايت نيز مناقشه شده و تنها از مصادر اهل سنت نقل شده است.

سادساً: عقل بر دو قسم است:

الف) عقل معاد؛ كه در روايات درباره آن گفته شده كه «ما عبد به الرحمان و اكتسب به الجنان» و در اين جهت مرد بر زن برترى ندارد.

ب) عقل معاش؛ كه مرد به جهت وظيفه اجتماعى كه دارد بايد اضافه اى در عقل داشته باشد.

سابعاً: در مقايسه اين حديث با احاديث ديگر نيز به احاديث مخالفى دست مى يابيم. از امام على عليه السلام حديث ديگرى نقل شده است كه كلام نهج البلاغه را تقييد مى كند: حضرت فرمود: «ايّاك و مشاورة النساء الاّ من جُرِّبت بكمال عقل»؛(57) «از مشورت با زنان بپرهيزيد مگر زنانى كه كمال عقل آنان آزمايش شده باشد.»

بنابراين، احاديث نقص عقل زنان با اين گونه احاديث نسبت اطلاق و تقييد را پيدا مى كند و كليّت احاديث نقص عقل از ميان مى رود و نتيجه اين مى شود كه كلام حضرت عليه السلام در نهج البلاغه درباره همه زنان نيست و مواردى استثنا دارد.

6 - عقل زن در جمال او است

در برخى از روايات چنين آمده كه حضرت على عليه السلام فرمود: «عقول النساء فى جمالهنّ و جمال الرجال فى عقولهن»؛(58) «عقول زنان در جمالشان و جمال مردان در عقولشان است.»

اشكال شده كه اين حديث نيز با كرامت زن سازگارى ندارد.

پاسخ: اولاً: اين روايت يك امر دستورى نيست بلكه امر تعريفى است.

ثانياً: مقصود از عقل در اين روايت، عقل نظرى است نه عقلى كه توسط آن خداوند رحمان عبادت

مى شود. در چنين عقلى جمال زن و مرد هر دو در آن است كه به توسط آن عقل، خداوند رحمان عبادت مى شود و بهشت را كسب مى نمايند.

خداوند متعال مى فرمايد: « أَ تَأْمُرُونَ النّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»؛(59) «آيا مردم را به نيكى دعوت مى كنيد، امّا خودتان را فراموش مى نماييد.»

از اين آيه استفاده مى شود كه عقلى در انسان وجود دارد كه انسان را به كار خير دعوت مى كند و در اين زمينه مرد و زن را از هم جدا نكرده و بين اين دو فرقى نمى گذارد.

7 - گواهى زنان

از جمله احكام اسلام كه مورد هجوم افراطيون قرار گرفته، مسأله شهادت و گواهى زنان در دعاوى كيفرى است.

يكى از افراطيون در اين زمينه مى گويد: «در مسائل كيفرى، زن گاهى اصلاً به حساب نمى آيد و آن جرمى است كه تنها با شهادت مردان ثابت مى شود. ماده 74 قانون مجازات اسلامى در اين باره مى گويد: زنا چه موجب حدّ جلد (شلاق) و چه موجب حدّ رجم (سنگسار) باشد با شهادت چهار مرد عادل يا سه مرد عادل و دو زن عادل ثابت مى شود، در چنين موردى شهادت زنان به تنهايى جرم را ثابت نمى كند. ماده 76 قانون مجازات اسلامى اين طور مى گويد: شهادت زنان به تنهايى يا به انضمام شهادت يك مرد عادل زنا را ثابت نمى كند بلكه در مورد شهود مذكور حدّ قذف جارى مى شود».(60)

پاسخ: در چند مورد شهادت زنان مورد قبول نيست:

1 - مورد اجماعى؛

اين مورد در جرايم غير مربوط به حقّ الناس به جز زنا است؛ زيرا حكم خداوند در باب حدود بر اين است كه به كمترين بهانه اى حد اجرا نگردد، و

تضييق دايره شهود در مورد زنان يكى از طرق دست يابى به اين هدف است.

2 - موارد اختلافى؛

در برخى موارد فقها بحث دارند كه شهادت زن پذيرفته است يا نه؟ نظر مشهور فقها در مواردى چون دعواى وكالت، وصيّت، نسب، ثبوت هلال، و دعواى طلاق، بر عدم پذيرش شهادت زن است.

و نيز فقها در مورد دعاوى مربوط به قصاص به جهت اختلاف روايات اختلاف نظر دارند. و مورد ديگر از موارد اختلاف دعاوى مربوط به نكاح است، كه اغلب فقها به پذيرش شهادت زنان در نكاح فتوا داده اند.(61)

3 - موارد ضميمه شهادت مردان به زنان؛

در برخى از موارد است كه گواهى زنان همراه با ضميمه شدن گواهى مردان مورد قبول است، كه عبارت است از:

الف) زنا؛

مشهور فقها گواهى زنان را براى اثبات آن به صورت مستقل كافى نمى دانند، بلكه با شهادت سه مرد و دو زن، مجازات سنگسار و با شهادت دو مرد و چهار زن فقط مجازات شلاق در زنا ثابت مى گردد. در اين مورد صاحب جواهر ادعاى نفى خلاف كرده است.(62) و اين به جهت خصوصيتى است كه در مورد حفظ حيثيّت افراد در زنا مورد نظر شارع است.

ب) شهادت در امور مالى؛

در امور مالى يا در امورى كه مقصود آن مال باشد، شهادت زن به تنهايى كافى نيست. و برخى على رغم اين كه در مورد اثبات دعاوى مالى با يك شاهد مرد و قسم مدّعى محدوديّت هايى قائل شده اند ولى در مورد اثبات دعاوى مالى با دو شاهد زن و يك مرد ترديد نكرده و پذيرفته اند،(63) زيرا دو شاهد زن و يك مرد را بيّنه شرعيه گويند.

مستند اين حكم علاوه بر روايات متعدد، آيه

شريفه قرآن است.

خداوند متعال مى فرمايد: « يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا تَدايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلا يَأْبَ كاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَما عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئاً فَإِنْ كانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهاً أَوْ ضَعِيفاً أَوْ لا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتُذَكِّرَ إِحْداهُمَا الْأُخْرى ..»؛(64) «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه بدهى مدت دارى [به خاطر وام يا داد و ستد] با يكديگر پيدا مى كنيد، آن را بنويسيد. و بايد نويسنده اى از روى عدالت، [سند را] در ميان شما بنويسد. و كسى كه قدرت بر نويسندگى دارد، نبايد از نوشتن - همان طور كه خدا به او تعليم داده - خوددارى كند. پس بايد بنويسد. و آن كس كه حق بر عهده اوست، بايد املا كند و از خدا كه پروردگار اوست بپرهيزد، و چيزى را فروگذار ننمايد. و اگر كسى كه حقّ بر ذمه اوست، سفيه [يا از نظر عقل ضعيف [و مجنون است، يا [به خاطر لال بودن توانايى بر املا كردن را ندارد، بايد ولىّ او [به جاى او] با رعايت عدالت، املا كند. و دو نفر از مردان [عادل خود را [بر اين حق شاهد بگيريد، و اگر دو مرد نبودند، يك مرد و دو زن، از كسانى كه مورد اطمينان و رضايت شما هستند را انتخاب كنيد [و اين دو زن، بايد با هم شاهد قرار گيرند] تا اگر يكى انحراف يافت، ديگرى به او يادآورى

كند...».

در پاسخ به اين پرسش كه چرا در دعاوى مالى، دو شاهد زن مورد نياز است برخى از مفسّرين به ذيل آيه تمسّك كرده اند آنجا كه مى فرمايد: « أَنْ تَضِلَّ إِحْدهُما فَتُذَكِّرَ إِحْدهُمَا الأُخْرى تا اگر يكى از آن دو زن موضوع شهادت را فراموش نمود ديگرى او را يادآورى كند.

كلمه «فتذكّر» به اعتقاد اكثر مفسّرين در مقابل «نسيان» است.(65) فيض كاشانى مى گويد: «و هذه علّة لاعتبار العدد»(66) يعنى جمله مذكور در آيه شريفه علت لزوم تعدّد شهود زن را كه همان نسيان باشد بيان نموده است.

طبرسى در تحليل آيه مذكور مى گويد: «لانّ النسيان يغلب على النساء اكثر ممّا على الرجال»،(67) زيرا فراموشى بر زنان بيش از مردان عارض مى شود.

حافظه زنان از ديدگاه روان شناسان؛

مسأله فراموشى در حافظه زنان در هنگام اداى شهادت از نظر روان شناسان قابل توجيه است؛ زيرا از ديدگاه روان شناسى، فراموشى حافظه با ميزان احساسات و هيجانات فرد، رابطه مستقيم دارد. هر قدر شخص بيشتر تحت تأثير احساسات و هيجانات روحى واقع گردد به همان نسبت حوادث و وقايعى را كه به خاطر سپرده زودتر فراموش نموده و دقت كمترى در نقل آن دارد.

يك روان شناس قضايى مى گويد: «يك شى ء يا موضوع كه در ذهن ما انعكاس شديد هيجانى با صبغه كراهت ايجاد مى كند مخصوصاً مى تواند موجب تسهيل يا تسريع در انصراف توجه ما شود».(68)

يكى ديگر از روان شناسان مى گويد: «... نتايج تحقيقات حاكى از آن است كه هيجان مى تواند بر بازيابى از حافظه درازمدت حدّاقل از چهار راه مشخص اثر بگذارد... در برخى از موارد هيجان هاى منفى مخلّ با زيابى مى شوند».(69)

برخى روان شناسان موضوع ارتباط فراموشى حافظه و هيجانات روحى را بر روى مجموعه اى از

دانش آموزان آزمايش نموده اند، بدين ترتيب كه آن ها را وا داشتند تا هيجان هاى بى معنى را به خاطر بسپارند، سپس آنان را آزمودند. پس از آن ناگهان در اطاقى كه دانش آموزان نشسته بودند وضع وحشتناكى ايجاد كردند. بدين صورت كه تخته اى از سقف افتاد و صداى تيرى شنيده شد و چراغ ها خاموش شد. وقتى چراغ ها روشن شد دوباره دانش آموزان را امتحان كردند تا مشاهده نمايند چه مقدار از كلماتى كه ياد گرفته بودند، به يادشان مانده است. ديده شد كه در اثر هيجانات شديدى كه در آن ها ايجاد شده بود يادآورى آن ها در مورد آنچه كه به خاطر سپرده بودند آشكارا كاهش يافته است.(70)

به اعتقاد برخى از روان شناسان، يكى ديگر از علل فراموشى حافظه اشخاص «شرم و حيا و عفت» است كه اين عامل همانند عامل احساسات و عواطف ناشى از حوادث در زنان به مراتب بيشتر از مردان يافت مى شود.(71)

گرچه اين دو عامل در وجود زن از نعمت هاى الهى است كه خداوند به وديعت نهاده است و مى تواند در رشد و ترقّى او تأثيرگذار باشد، و در قوام جامعه و تحكيم نظام خانواده نيز تأثير بسزايى دارد.

4 - قبول شهادت دو زن با قسم مدّعى؛

لازم به ذكر است كه در امور مالى با دو شاهد زن بدون گواهى مردان و فقط با ضميمه قسم مدّعى پذيرفته است.(72) و در اين مورد صاحب جواهر ادعاى شهرت قوى كرده است.(73)

و كلام شيخ طوسى رحمه الله در مبسوط نيز اشعار بر اتفاق اماميه بر اين مسأله دارد، و قول به عدم قبول را به اكثر اهل سنت نسبت داده است.(74)

صاحب جواهر معتقد است كه مستفاد از نصوص آن است كه

اساساً در كليه دعاوى مربوط به حقّ الناس (اعم از حقوق مالى و غير مالى مانند حق قصاص، وصايت، وكالت و امثال آن) شهادت دو مرد با قسم مدعى و به تبع آن گواهى دو زن و يك مرد يا گواهى دو زن و قسم مدعى پذيرفته است، مگر در موارد استثنايى كه با دليل خاص مثل اجماع خارج است.(75)

8 - زن و جهاد

از مجموعه روايات اسلامى استفاده مى شود كه جهاد و جنگ از زن برداشته شده است، برخى اين حكم را منشأ نقص در زن مى دانند در حالى كه اين چنين نيست؛ زيرا:

اولاً: جهاد با مقتضى و شاكله وجودى و جسمانى زن سازگارى ندارد، و لذا از او خواسته نشده است.

ثانياً: ظاهر عبارات علما عدم وجوب و سقوط است نه اين كه شركت زنان در جهاد حرام باشد.

ثالثاً: براى زن حرب و جنگى قرار داده شده كه در آن با مرد شريك است و آن رفتن در محراب عبادت و مبارزه با نفس اماره است. محراب يعنى محلّ جنگ، و محراب عبادت محل جنگ و نماز، جنگ بين جنود عقل و جهل است. خداوند متعال درباره حضرت مريم مى فرمايد: « فَنادَتْهُ الْمَلائِكَةُ وَهُوَ قائِمٌ يُصَلِّى فِى الْمِحْرابِ»؛(76) «پس ملائكه او را ندا دادند در حالى كه او در محراب نماز ايستاده بود.»

رابعاً: اگر اشتغال به نبرد و جنگ در جبهه از زنان برداشته شده، ولى شركت آنان در جنگ به جهت كمك رسانى و مداوا برداشته نشده است همان گونه كه در برخى از جنگ هاى رسول خداصلى الله عليه وآله زنان در اين زمينه حضور فعال داشته و برخى از ياران امام زمان عليه السلام نيز از زنانند كه در اين

زمينه از آنان استفاده مى شود.

علامه طباطبايى رحمه الله مى فرمايد: «اجازه ندادن به زن براى شركت در جهاد تنها در مورد جنگ و قتال است نه اين كه او از مطلق حضور و كمك كردن در امور منع شده باشد».(77)

علامه حلّى رحمه الله مى فرمايد: «يجوز اخراج النساء للانتفاع بهنّ»؛(78) «جايز است كه زنان را براى نفع بردن در جبهه با خود همراه برند.»

او نيز در جاى ديگر آورده است: «و لو اخرج الامام معه العبيد باذن ساداتهم و النساء و الصبيان جاز الانتفاع بهم فى سقى الماء و الطبخ و مداواة الجرحى. و كان النبىّ يخرج معه امّ سليم و غيرها من نساء الانصار»؛(79) «و اگر امام با خود بردگان را به اذن صاحبانشان و زنان و كودكان را همراه ببرد جايز است كه از آنان در آب دادن و پخت و پز و مداواى مجروحان بهره گيرد. و پيامبرصلى الله عليه وآله هميشه با خود ام سليم و ديگر زنان را به جنگ مى برد.»

شيخ طوسى رحمه الله مى فرمايد: «و كان النبىّ صلى الله عليه وآله يحمل معه النساء فى الغزوات»؛(80) «هميشه پيامبرصلى الله عليه وآله با خود زن ها را در غزوات مى آورد.»

خامساً: اگر از زن، جهاد و جنگ با مشركان برداشته شده است اين در جنگ هاى ابتدايى است نه جنگ هايى كه حكم دفاع را دارد؛ زيرا در اين نوع جنگ ها شركت زن و مرد به مقدار كفايت واجب است. البته در صورتى كه تعداد مردها در آن جنگ ها كفايت نكند.

سادساً: در مقابل جهاد و جنگ متداول كه از زنان برداشته شده جهاد ديگرى براى آن ها قرار داده شده كه مى توان خلأ فضيلتى را از اين بخش براى زنان جبران كرد.

شيخ

كلينى رحمه الله در روايتى نقل كرده كه جهاد زن خوب شوهردارى كردن است.(81)

و نيز از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل شده كه فرمود: «... و جهاد المرئة ان تصبر على ماترى من أذى زوجها و غيرته»؛(82) «و جهاد زن آن است كه بر آنچه از اذيت و آزار و غيرت مرد خود مى بيند صبر كند.»

از پيامبرصلى الله عليه وآله سؤال شد: آيا براى زنان نيز جهاد است؟ حضرت فرمود: آرى، جهادى كه در آن قتال نيست: و آن حج و عمره است.(83)

9 - زن و اجتماع
توضيح

اميرمؤمنان عليه السلام در سفارشاتشان به امام حسن عليه السلام مى فرمايد: «... اگر مى توانى كارى كنى كه همسرت غير از تو كسى را نشناسد پس چنين كن».(84)

ابن شهر آشوب در كتاب «مناقب» روايت كرده است كه پيامبرصلى الله عليه وآله از فاطمه عليها السلام پرسيد: «بهترين چيز براى زن چيست؟» حضرت عرض كرد: «اين كه مردى را نبيند و مردى نيز او را نبيند». پيامبرصلى الله عليه وآله ايشان را در بر گرفت و فرمود: «فرزندى كه پاره تن من است».(85)

علامه حسينى تهرانى رحمه الله مى فرمايد: «به طور استثنايى و به عنوان ثانوى زن حق دارد صداى خود را بلند كند و در برابر مردان پرخاش خود را از ظالم در ظلمى كه به وى رسيده است جهراً و علناً اعلام نمايد، نه آن كه هر وقت و همه جا و به هر شرطى مى تواند در ميتينگ ها شركت كند و خطبه بخواند و دوش به دوش مردان قدم بردارد. اين عمل خلاف اسلام است و خلاف بنيه و سازمان فطرى و خلقى زن و خلاف مصالح و عوائد او است. بلند نمودن زن صداى خود را در شرايط عادى در ميان

مردان، در سخنرانى ها و شركت در مجالس و محافل مردان و يا مجالس و محافلى كه در آن زن و مرد وجود دارد خلاف نصوص صريحه وارده در اسلام است... اگر خطبه خواندن و سخنرانى نمودن زن در شرايط عادى هم جايز بود، پس چرا همين دخت پيامبرصلى الله عليه وآله صديقه كبرى فاطمه زهراعليها السلام در زمان حيات پدرش رسول خداصلى الله عليه وآله يك سخنرانى هم در مسجد نكرد؟! چرا در مسجد و غير مسجد مجلس درس تشكيل نداد؟ و براى همه اصحاب اعمّ از مرد و زن تفسير قرآن و سيره پدرش را بيان نكرد؟ چرا او و نه غير او از زنان مدينه در ميان آن ها و نه از زنان مكه و نه از زنان كوفه و بصره ديده نشد؟!...».(86)

اين گونه شبهات در زمان رسول خداصلى الله عليه وآله نيز مطرح بوده و حضرت با جمله اى كوتاه به اين نقدها و اشكالات پاسخ داده است:

سيوطى در «درّ المنثور» از بيهقى به اين مضمون نقل مى كند كه روزى رسول خداصلى الله عليه وآله در جمع ياران و اصحابش نشسته بود. اسماء دختر يزيد انصاريه يكى از زنان انصار به حضور پيامبر رسيده و عرض كرد: من نماينده تمام زنان هستم به سوى شما. اين سؤال تنها سؤال زنان انصار و زنان مدينه نيست بلكه سؤال همه زن ها است و هيچ زنى در مشرق و يا مغرب نيست مگر اين كه وقتى سخن مرا بشنود آن را مى پذيرد، پس من در حقيقت نماينده همه زنان عالم هستم؛ زيرا شما پيامبر همه جوامع بشرى اعم از زن و مرد هستيد...

او گفت: پدر و مادر و جان

خودم به فداى تو! خداوند عزّوجلّ تو را به سوى مردان و زنان هر دو دسته مبعوث كرده است ما نيز به تو و خدايت ايمان آورده ايم... چرا بايد ما زن ها محصور و خانه نشين و مايه دفع شهوات شما و حامل فرزندان شما مردان باشيم، و حال آن كه شما مردان بر ما به شركت در نماز جمعه و جماعات و عيادت مريضان و حضور در تشييع جنازه ها و حجّ مكرّر و بهتر از همه جهاد در راه خدا فضيلت داده شده ايد؟ هر گاه يكى از شما براى به جا آوردن حج يا عمره يا جهاد از خانه خارج مى شود ما هستيم كه براى شما اموالتان را حفظ مى كنيم ولى ما زن ها با شما مردان در هيچ يك از اين فضيلت ها شريك نيستيم؟

پيامبرصلى الله عليه وآله تمام رخ رو به اصحاب خود كرد و فرمود: «آيا سؤال زنى را تا كنون بهتر از اين زن در امرش شنيده ايد؟ اصحاب عرض كردند: ما گمان نمى كرديم كه زن از اين گونه مطالب مطلع باشد. آن گاه پيامبرصلى الله عليه وآله رو به آن زن كرد و فرمود: خوب درك كن اى زن و به زن هاى ديگر نيز اعلان كن كه خوب شوهردارى زن براى همسرش و طلب خوشنودى او و دنبال كردن موافقت و رضايت او معادل تمام آن فضايلى است كه براى مردها ذكر كردى. آن زن در حالى كه «لا اله الاّ اللَّه» مى گفت به ميان زنان قوم خود بازگشت».(87)

زن و پرورش فرزند

علم اثبات كرده است: مادرى در زنان ضرورتى حياتى براى جسم و بدن زن است و احساس مادرى از نظر روانى لذت بخش ترين بخش زندگى زنانه است، كه

زندگى آنان را با معنا و مفهوم مى سازد، و عشق مادرى كانون همه عشق ها است، و تهى ساختن زن از اين احساس، انكار برخى از كيان و هستى اوست.

اين نيز ثابت شده است كه فرزندانى كه در دامن مادر تربيت نشوند ناقص اند، اعتماد به نفس ندارند، و از كارآيى لازم نيز براى جامعه بشرى برخوردار نيستند. نيز ثابت شده است كه بازده اقتصادى اين افراد كاهش مى يابد. همچنين ضرورت تشكيل خانواده و آثار و نقش سازنده آن در مرد و زن و فرزندان از نتايج يافته هاى علمى است. از اين رو، گرچه مدرنيسم براى فروپاشى خانواده گسترده و سنّتى كوشيد، ليكن موفقيّتى چندان به دست نياورد، بلكه دچار پيامدهاى ويرانگر اجتماعى نيز گرديد، و پست مدرنيسم شتابزده به خانواده سنتى روى آورد و آن را معيار سامان بخشى به وضع نابسامان جامعه هاى انسانى دانست. بنابراين، نظريه مردنمايى زنان و همانندسازى رفتارى با مردان به معناى سلب شخصيّت واقعى زن و ارزش والاى اوست.

زن، محور خانواده

اهميّت خانواده بر كسى پوشيده نيست، محوريت و نقش حياتى و زيربنايى آن در تربيت نسل، سامان بخشى به فكر و اعصاب افراد خانواده و از آن جمله مرد، و تشكيل هسته اصلى جامعه، روشن است. حتّى برخى از نويسندگان كه به زندگى انسان، ماشينى مى نگرند و از مادرهاى سفارشى و پدر و مادرهاى بيولوژيك و والدين حرفه اى و فرزندان ساخته دستگاه و ماشين، سخن مى گويند،(88) نتوانسته اند نگرانى خود را از تلاشى خانواده، به عنوان هسته اصلى جامعه و تمدن بشرى، پنهان دارند: «از هم پاشيدگى خانواده، امروزه در واقع بخشى است از بحران عمومى نظام صنعتى كه در آن همه ما شاهد

از هم گسيختگى تمامى نهاده هاى عصر موج دوم هستيم. امروز كراراً شنيده مى شود كه در آينده خانواده از هم مى پاشد، يا اين كه «خانواده» مهم ترين مسئله روز است... در سال هاى اخير به قدرى طلاق و متاركه در خانواده هاى هسته اى اتفاق افتاده كه امروز از هر هفت كودك آمريكايى يك نفر تحت سرپرستى يكى از والدين قرار دارد، و در نواحى شهرى اين رقم بالاتر است؛ يعنى به يك نفر از چهار نفر مى رسد...».(89)

«اكثر دانشمندان... خانواده را مهم ترين نهادى دانسته اند كه جامعه و كودك را تغذيه و پرورش مى دهد، و خانواده در سلامت و عدم سلامت، در شرافت و انحراف، در سازگارى و انحراف كودك نقش اساسى... دارد... كودك نخستين و اساسى ترين درس هاى زندگى را در اين نهاد كسب مى كند... فداكارى، محبّت، عشق، آداب و رسوم، مراسم فرهنگى و دينى، وظايف و مسئوليت پذيرى را در خانواده مى آموزد... محيط خانواده در تشكيل شخصيت كودك و نوجوان مؤثر مى باشد... تأمين سلامت فردى و اجتماعى بدون در نظر گرفتن نقش خانواده... امكان پذير نمى باشد... خانواده مى تواند عامل سازنده كودك در زمينه جسمى، روانى، عاطفى، ذهنى و... باشد يا عامل نابودى و ويرانى او».(90)

برخى از كارشناسان و جامعه شناسان نظام هاى صنعتى، متلاشى شدن خانواده را در نظام هاى صنعتى امروز از علل اصلى نشيب گرايى تمدن كنونى مى دانند. از اين رو، مدرنيسم كه به «خانواده هسته اى» مى انديشيد و مروّج آن بود، مورد انتقادهاى كوبنده و اصولى پست مدرنيسم واقع شد، و ديگر بار گرايش ها به سوى خانواده گسترده و سنّتى قرار گرفت، و سامان يابى جامعه هاى صنعتى را در اين گرايش دانست.

«دكتر ايروين گرين برگ، پروفسور روان پزشك در دانشكده پزشكى آلبرت انيشتين، معتقد است: "مردم

در پى ساختارى با ثبات ازدواج خواهند كرد." طبق اين نظريه، خانواده همچون ريشه اى است كه فرد هر جا مى رود، آن را با خود مى برد، و به مثابه لنگرگاهى است كه انسان را در برابر طوفان تغييرات محفوظ نگاه مى دارد. خلاصه كلام آن كه محيط پيرامون هر چقدر ناپايدارتر و تازه تر بشود، اهميّت خانواده بيشتر خواهد شد».(91)

«... به هر حال آنچه از خلال همه اين تغييرات رخ مى نمايد و اهميّت همه آن ها را ناچيز مى كند، و در محاقى فرو مى برد، چيز بسيار ظريف و لطيفى است؛ در كارها و اعمال انسان آهنگى پنهان وجود دارد كه در آن باره بحث چندانى نكرده اند، و از گذشته ها تا كنون همچون يكى از نيروهاى متعادل كننده در جامعه به انسان خدمت كرده است و آن دورِ خانواده است... اين دور، آن چنان قدمتى دارد، به قدرى خود به خود و خودكار عمل مى كند و چنان نظم پر صلابتى دارد كه مردم آن را همچون امرى مسلم و بديهى دانسته و در آن باره پرسشى نكرده اند... اين سلسله وقايع خانوادگى پى درپى و قابل پيش بينى به تمام انسان ها از هر قبيله و جامعه اى احساس تداوم و داشتن پايگاه و جايگاهى در طرح ناپايدار امور اعطا مى كند. دور خانواده در هستى انسان، همواره يكى از پايه هاى حفظ سلامت روانى به شمار مى رود».(92)

در مقدمه كتاب «به سوى تمدن جديد» نيز آمده است: «از سوى ديگر تافلر معتقد است كه يكى از مهم ترين پديده هاى موج سوم، بازگشت دوران اقتدار و احترام و اهميّت خانواده است؛ زيرا در موج دوم (تمدن صنعتى) نهاد قدرتمند «خانواده» رو به زوال گذاشت و تمام آنچه طى دوران موج

اول از ويژگى هاى خانواده محسوب مى شد از دستش رفت. به اين ترتيب كه: بيماران را به جاى پرستارى در منزل، روانه بيمارستان ها كردند؛ كودكان به مدرسه و مهد كودك رفتند؛ سالخوردگان را به خانه سالمندان فرستادند؛ و زوج ها وقت خود را بيشتر در ميهمانى و رستوران و تفريحگاه هاى گوناگون گذراندند. و لذا آنچه از خانواده باقى ماند فقط پيوندهاى عاطفى بود كه البتّه مى توانست به آسانى قابل گسستن باشد. امّا موج سوّم مجدداً خانواده را احيا مى كند و اختيارات و قدرت هاى گذشته را به خانه و خانواده بازمى گرداند. به اين ترتيب كه: بسيارى با استفاده از كامپيوتر و فاكس و تلفن هاى چندكاره و ساير وسايل ارتباطى مدرن به آموزش فرزندان خود در خانه خواهند پرداخت؛ اغلب نيازهاى پزشكى - حتّى جراحى هاى معمولى - را مى توان با بهره گيرى از كامپيوترهاى رابوتيكِ متصل به مراكز پزشكى در منزل انجام داد و... نتيجه اين كه وقتى بيشتر وقت اعضاى خانواده در منزل گذشت، روابط عاطفى نيز استحكام خواهد يافت و اهميّت و اقتدار خانواده به مراتب بيش از آن خواهد شد كه در موج دوم وجود داشت يا دارد».(93)

«براى من، به دلايلى كه قبلاً گفتم، هيچ كدام از آن ها كانون اصلى جامعه فردا نخواهد بود، بلكه در واقع اين خانه است كه مركز تمدن آينده مى شود.

به اعتقاد من، خانه در تمدن موج سوم از اهميّت شگفت انگيز و تازه اى برخوردار خواهد شد. رواج شيوه توليد براى مصرف، گسترش كلبه الكترونيك، ابداع ساختارهاى جديد تشكيلاتى در اقتصاد، صنايع خودكار و توليد انبوه زدايى شده، همه اين ها به بازگشت خانه به عنوان واحد مركزى جامعه فردا اشارت دارند. واحدى كه وظايف اقتصادى، بهداشتى،

تربيتى و اجتماعى آن در آينده افزايش خواهد يافت، نه كاهش».(94)

زن در خانواده، همراه با بسيارى نقش هاى پيدا و ناپيداى ديگر دو نقش اصلى دارد، كه در اين ارزيابى، به دو نقش محورى اشاره مى شود:

1 - زن در خانه، سازنده مجدد شخصيت، توانايى و كارآيى مفيد مرد است. آرامش و سكونى را كه زن به مرد مى بخشد با هيچ شيوه و ابزارى نمى توان پديد آورد. به گفته ويل دورانت: «زن از آنجا كه مرد خيالى سرگردان را به مرد فداكار و پاى بست به خانه و كودكان خود تبديل مى سازد، عامل حفظ و بقاى نوع است...».(95)

از اين حقيقت والا در نقش آفرينى زنان، قرآن كريم پرده برمى دارد: « وَمِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدّةً وَ رَحْمَةً إِنَ ّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُون»؛(96) «و از نشانه هاى قدرت اوست كه برايتان از جنس خودتان همسرانى آفريد، تا با ايشان آرامش يابيد، و ميان شما دوستى و مهربانى نهاد. در اين پندها نشانه هايى [براى حكمت الهى است براى مردمى كه تفكّر مى كنند.»

سكون، آرامش عميقى است كه مردان در كنار زنان و در آغوش خانواده مى يابند، كه در پرتو آن زندگى چون قايقى به ساحل مى رسد، و اضطراب ها و نگرانى ها و سرگردانى ها از محيط انديشه و زندگى مردان رخت برمى بندد.

ديگر اين كه، مردان را با مسئوليت و تكليف و ضابطه گرايى آشنا مى سازد، حسّ مسئوليّت و تعهّد را به تدريج پديد مى آورد و به باور مرد مى دهد، و سرپرستى و مديريت در مدار كوچكى را به او مى آموزد. و اين موضوع بسيار ارزشمندى است كه در هيچ آموزشگاهى نمى توان بدينسان عينى و ملموس و در

عين حال انسانى و عاطفى، مديريت و تعهدشناسى را به انسان ها آموخت.

بنابراين كارآيى مردان و ايفاى نقش درست در جامعه و ديگر انتظارها كه از مردان هست، در پرتو خانواده و در كنار همسران به فعليت مى رسد و شكوفا مى گردد، و اين نقش همسرى زنان است.

2 - ديگر نقش حياتى زن، رسالت مادرى است. اين نقش نيز، از مهم ترين نقش هاى اصولى و زيربنايى و انسان ساز است. رسالت مادرى، دورانى طولانى دارد و زن از آغاز تشكيل نطفه در رحم، به راستى پرورش دهنده فرزند است تا دوران مدرسه؛ و در دوران بعد گرچه فرزندان استقلالى مى يابند، ليكن همواره و تا واپسين لحظات حيات، مادران تأثيرهاى اصولى بر راه و كارهاى فرزندان دارند. البته نقش بسيار آشكار مادر در دوران شيرخوارگى و كودكى است. در اين دوران نسبتاً طولانى، همه ابعاد شخصيت كودك به دست مادر و در آغوش گرم او شكل مى گيرد و كودك به آنجا كه بايد برسد در همين دوران مى رسد، و سرمايه هاى اصلى را در اين دوره از مادر دريافت مى كند. محيطهاى آموزشى نيز بر پايه اى كه مادر ريخته است كار خويش را استوار مى سازند. از اين رو مى بينيم، در آيين اسلام توصيه هاى بسيارى در دوران باردارى و پس از زايمان و شير دادن و... به مادران شده است. دستورها و راه كارهاى فيزيكى، چون شير دادن و تغذيه مناسب و... و راه كارهاى روحى و تربيتى و آرامشى را كه براى فرزندان بايد فراهم آورند. كه اين ها همه در ايفاى نقش اصلى زن و رسالت مادرى، در تربيت فرزندان بسيار مؤثر است، و زيباترين هنرنمايى زن است؛ هنر و نقشى كه جز زن

كسى نمى تواند اين نقش را با اين زيبايى بازى كند.

«بايد زنِ تندرستى را كه به كودكش شير مى دهد نقطه اعلاى زيبايى عالم بدانيم».(97)

بدين جهت آموزش هاى خيرخواهانه و جانبدارى هاى اصولى و انسانى از حقوق زن، بايد به عظمت اين بُعد از حيات زنان توجهى ژرف داشته باشد، و هيچ گاه آن را فداى برخى نقش هاى زودگذرِ اجتماعى نكند.

«نبوغ در مادرى همان اندازه امكان دارد كه نبوغ در سياست و ادب و جنگ. درباره برابرى در نبوغ نبايد از روى برابرى در قدرت يا توانايى در اجراى امور با مهارت مساوى حكم كرد... بلكه برابرى در نبوغ را بايد از روى توانايى در اجراى مشاغل و وظايفى دانست كه طبيعت بر هر يك از زن و مرد گذاشته است...».(98)

در اسلام بر نقش مادرى تأكيدهاى فراوان شده، و در عظمت آن سخن ها گفته شده است، تا پيوند فرزندان با محور خانواده استوارتر گردد و نظام خانواده پاينده تر شود. نيز مى نگريم كه انديشمندان دلسوز، كه در انديشه سامان يابى اجتماعات و تمدن بشرى هستند، زنان را به اصالت نقش مادرى بسيار توجه مى دهند، و همواره تأكيد مى كنند كه جنجال تبليغاتى تساوى زن و مرد، مبادا زنان را از ايفاى كامل نقش مادرى باز دارد كه اين فاجعه اى جبران ناپذير است، كه در فرزندانى كه مادران را در كنار خود نمى بينند و يا در خانواده هايى كه با طلاق متلاشى شده است، نمونه هاى آن را بسيار مى بينيم.

«... دختران جوان براى آن كه مادران لايقى براى پرورش فرزندان شريفى گردند، بايد تعليمات عالى بگيرند، نه به خاطر آن كه دكتر يا قاضى يا استاد شوند...».(99)

نيز به زنان بايد آموخت كه نقش مادرى اصولى ترين نقش آنان

در زندگى است، و تكامل و رشد مادى و معنوى، حتّى سلامت بدنى آنان نيز در پرتو ايفاى اين نقش است: «... به نظر مى آيد كه جنس ماده لااقل نزد پستانداران مگر بعد از يك يا چند آبستنى به كمال خود نمى رسد. زن هايى كه بچه ندارند، خيلى عصبانى ترند و تعادل روحى و جسمى ايشان زودتر از ديگران به هم مى خورد، زن ها عموماً به اهميتى كه اعمال توليد مثل براى آن ها دارد، واقف نيستند. در حالى كه اين عمل براى كمال رشد ايشان ضرورى است. در اين صورت منطقى نيست كه توجّه زنان را از وظايف مادرى منحرف سازند. نبايستى براى دختران جوان نيز همان طرز فكر و همان نوع زندگى و تشكيلات فكرى و همان هدف و ايده آلى را كه براى پسران جوان در نظر مى گيريم معمول داريم».(100)

شعارهاى آزادى و همسانى، نبايد اين رسالت مهم را لرزان و سست كند و آرمان والاى مادرى را در تيرگى فرو برد.

همه نگرانى ها از آينده تمدن بشرى در نظر انديشمندان واقع گرا، بيشتر متوجه مسائل خانواده، و نقش اصولى زنان است كه بايد بر عهده داشته باشند، تا خانواده گسيخته نگردد و زنان با تمام وجود، به سكّان دارى آن بپردازند. و مباد كه زنان در ميدان مردان و كارهاى مردانه گام بگذارند و رسالت اصلى خويش و نقش زندگى ساز خود را فراموش كنند؛ رسالت و نقشى كه بسيار بالاتر از انجام كارهاى مردانه و تقليد از جنس مذكر است.

«... هنگامى كه از آزادى تبليغ مى كنند، بدانند كه مرد ناقص شدن اهميتى ندارد؛ بلكه مهم زن كامل بودن است... اگر امروز طبيعت در حفظ خانواده و كودك ناتوان به

نظر مى رسد، براى آن است كه زن مدتى طبيعت را از ياد برده است و شكست طبيعت هميشگى نيست».(101)

10 - زن و قضاوت

صاحب وسايل به سندش از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه پيامبرصلى الله عليه وآله در وصيّتى به حضرت على عليه السلام فرمود: «اى على! بر زن نماز جمعه و... و تولّى و قضاوت نيست».(102)

درباره عدم قضاوت زن گرچه برخى؛ امثال شيخ مفيد در «مقنعه»، شيخ طوسى در «نهاية»، ابن ادريس در «سرائر»، ابى حمزه در «غنية النزوع» و ابن سعيد در «جامع الشرايع» سخنى به ميان نياورده و شرط قضاوت قاضى را ذكورت معين نكرده اند، ولى غالب و اكثر علماى اماميه اين شرط را قبول كرده و به ادلّه اى از اين قبيل استدلال كرده اند:

1 - اجماع در مسأله

2 - سيره عمليه مستمرّه

3 - روايات.

گرچه در برخى روايات، خدشه وارد شده و از حيث سند يا دلالت، قابل نقد و بررسى است. ولى از مجموع ادله مى توان استفاده كرد كه زن به جهاتى ديگر نيز غير از تعبّد به نصوصات، از قضاوت كردن ممنوع شده است.

اولاً: حكم قضاوت از تكاليف شاقّى است كه با شاكله زن تناسب ندارد.

ثانياً: از آنجا كه زن موجودى عاطفى است لذا با قرار گرفتن در مسند قضاوت سازگارى ندارد.

ثالثاً: داورى بين متخاصمان نيازمند بروز در جامعه و حضور در بين مردم بوده تا تشخيص متخاصمان و تشخيص شاهدان آن ها ممكن باشد و اين با شرايط خصوصى زن سازگارى ندارد.

11 - زن و مرجعيّت

گاهى مى پرسند كه چرا زن نمى تواند به مقام مرجعيّت برسد؟ و آنان چه چيز از مردان كمتر دارند؟

در جواب بايد بگوييم:

اولاً: مرجعيّت عامه مسلمين احتياج به رفت و آمد و ديد و بازديدهايى دارد كه من حيث المجموع با شاكله و شئونات زن سازگارى ندارد.

ثانياً: مرجعيت امانت است ولى فقاهت

ملك است. زن مى تواند به مقام فقاهت برسد و داراى اين ملك شود، هر چند به جهت مصالحى مرجعيت عموم به او واگذار نمى شود. مرجعيّتى كه امانتى سخت و خطير است.

12 - زن و مهريه

يكى از سنن بسيار كهن در روابط خانوادگى بشرى اين است كه مرد هنگام ازدواج براى زن «مهر» قائل مى شده است؛ يعنى چيزى از مال خود را به زن يا پدر زن خويش مى داده است. اين سنت چيست؟ آيا اين عمل يادگار عهدهايى است كه زن مملوك مرد بوده است؟ آيا مقتضاى عدالت و تساوى حقوق انسان ها و كرامت زن در اين زمان آن است كه مهريه ملغى گردد و ازدواج ها بدون مهر صورت گيرد؟

پاسخ: حقيقت اين است كه «مهر» نتيجه تدبير ماهرانه اى است كه در متن خلقت و آفرينش براى تعديل روابط زن و مرد و پيوند آن ها به يكديگر به كار رفته و اسلام آن را امضا كرده است.

«مهر» از آنجا پديد آمده كه در متن خلقت، نقش هر زن و مرد در مسأله عشق، مغاير نقش ديگرى است. نوع احساسات زن و مرد نسبت به يكديگر يك جور نيست. قانون خلقت، جمال و غرور و بى نيازى را در جانب زن، و نيازمندى و طلب و عشق را در جانب مرد قرار داده است، و ضعف زن در مقابل نيرومندى بدنى مرد به همين وسيله تعديل شده است و همين جهت موجب شده كه همواره مرد از زن خواستگارى مى كرده است.

13 - خواستگارى از زن

برخى مى گويند: ازدواج در اسلام به معناى زن گرفتن براى مرد مطرح شده و او به عنوان مشترى و خريدار تلقى گرديده، و در مقابل زن، نوعى كالا وانمود شده است. اين قبيل تعبيرها در قوانين اجتماعى اثر روانى بسيار بد و ناگوارى ايجاد مى كند و مخصوصاً تعبيرات مزبور در قانون ازدواج بر روى روابط زن و مرد اثر مى گذارد و به

مرد، ژست آقايى و مالكيّت و به زن، وضع مملوكى و بندگى مى بخشد.

پاسخ: اين كه از قديم الايام مردان به عنوان خواستگارى نزد زن مى رفته اند و از آن ها تقاضاى همسرى مى كرده اند از بزرگ ترين عوامل حفظ حيثيت و احترام زن بوده است. خداوند، مرد را مظهر طلب و عشق و تقاضا آفريده و زن را مظهر مطلوب بودن و معشوق بودن.

زن را مانند گل و مرد را به مانند بلبل، زن را شمع و مرد را پروانه قرار داده است. يكى از تدابير حكيمانه و شاهكار خلقت است كه در غريزه مرد، نياز و طلب و در غريزه زن، ناز و جلوه قرار داده است. و بدين وسيله ضعف جسمانى زن را در مقابل نيروى جسمانى مرد جبران كرده است.

خلاف حيثيت و احترام زن است كه به دنبال مرد بدود؛ زيرا براى مرد قابل تحمّل است كه از زن خواستگارى كند و جواب رد بشنود و آن گاه از زن ديگرى خواستگارى كند تا بالأخره زنى رضايت خود را به همسرى با او اعلام دارد، امّا براى زن كه مى خواهد محبوب و معشوق بوده و از قلب مرد سر درآورد تا بر سراسر وجود او حكومت كند، قابل تحمل و موافق غريزه او نيست كه مردى را به همسرى خود دعوت كند و احياناً جواب رد بشنود و سراغ مرد ديگرى برود.

اين موضوع به جنس بشر اختصاص ندارد، بلكه حيوانات ديگر نيز همين طور هستند و همواره اين مأموريت به جنس نر داده شده است كه خود را دلباخته و نيازمند جنس ماده ابراز كند. مأموريتى كه به جنس ماده داده شده اين است كه با پرداختن به

زيبايى و لطف و با خوددارى و استغناى ظريفانه، دل جنس مقابل را هر چه بيشتر شكار كند و او را از مجراى حساس خودش و به اراده و اختيار او در خدمت خود گمارد. پس اين موضوع مربوط به قانون آفرينش است، و هيچ توهينى به زن به حساب نمى آيد. مگر هر خريدارى از نوع مالكيت و مملوكيّت اشيا است؟ طلبه و دانشجو خريدار علم است، متعلّم خريدار معلّم است. هنرجو خريدار هنرمند است، آيا بايد نام اين ها را مالكيت بگذاريم و منافى حيثيت علم و عالم و هنر و هنرمند تلقّى كنيم؟ در مورد بحث نيز مى گوييم: مرد خريدار وصال زن است نه خريدار مالكيّت او.

14 - ازدواج زن و اذن پدر

برخى لزوم اذن پدر در ازدواج دختر را مانع استقلال و آزادى زن پنداشته اند، در حالى كه:

اولاً: ميان فقها اختلاف است، عده اى خصوصاً فقهاى متأخّر موافقت و اذن پدر را در نكاح زن لازم نمى دانند.

ثانياً: اذن پدر را كسانى هم كه شرط دانسته اند در نكاح زن باكره شرط مى دانند. و برخى از كسانى هم كه شرط مى دانند در صورتى كه بدون اذن باشد نكاح زن را باطل نمى دانند.

ثالثاً: فلسفه اين كه دوشيزگان لازم است - يا لااقل خوب است - بدون موافقت پدران با مردى ازدواج نكنند ناشى از اين نيست كه دختر قاصر شناخته شده و از لحاظ رشد اجتماعى كمتر از مرد به حساب آمده است. اگر به اين جهت بود چه فرقى است ميان بيوه و دوشيزه، كه بيوه نيازى به موافقت پدر ندارد ولى دوشيزه و دختر باكره نياز به اذن دارد؟

رابعاً: اگر دختر از نظر اسلام در اداره كار خودش قاصر است، چرا

اسلام به دختر بالغ رشيد، استقلال اقتصادى داده است و معاملات مهم او را نيز صحيح و مستغنى از موافقت پدر مى داند؟

خامساً: مسأله اذن پدر به موضوعى روان شناسانه بين زن و مرد باز مى گردد. اين موضوع به حسّ شكارچى گرى مرد از يك طرف و به خوش باورى زن نسبت به وفا و صداقت مرد از طرف ديگر باز مى گردد. مرد بنده شهوت است و زن اسير محبّت. چيزى كه زن را از پاى در مى آورد و اسير مى كند اين است كه نغمه محبت و صفا و وفا و عشق را از دهان مرد بشنود. زن تا مادامى كه دوشيزه است و هنوز با مردان برخورد نزديك با زندگى مشترك نداشته است، زمزمه هاى محبّت مردان را به سهولت باور مى كند. اينجا است كه لازم است دخترِ ناآزموده با پدرش - كه از احساسات مردان بهتر آگاه است و پدران جز در شرايط استثنايى براى دختران خير و سعادت مى خواهند - مشورت كند و لزوماً موافقت او را جلب كند كه به نفع خود او است. در اينجا قانون به هيچ وجه زن را تحقير نكرده است، بلكه دست حمايت خود را بر روى شانه او گذارده است.

سادساً: فقها مى گويند: گرچه ازدواج زن باكره بدون اجازه و اذن ولىّ اش صحيح نيست ولى تزويج زن باكره يا ثيّبه نيز بدون اذن و رضايت او صحيح نبوده و احراز قبول كامل او به اين ازدواج لازم است. و لذا زن مى تواند از خواستگارى كه براى او شده سرباز زند، و هيچ كس حق ندارد كه زن را در قبول همسر اجبار نمايد. و اين حكمى اجماعى است كه با سنت

نيز موافق است.

سابعاً: و نيز فقها گفته اند كه اگر ولى، زن را از ازدواج با كفو و همتاى واقعى اش منع كند ولايت او ساقط مى گردد، و لذا مى تواند با كفوى كه تشخيص داده شده ازدواج كند؛ گرچه ولىّ اش اذن و اجازه نمى دهد؛ زيرا در نفوذ ولايت ولى شرط است كه او حريص بر مصلحت دخترش باشد.

15 - تنبيه زن

خداوند متعال مى فرمايد: « وَاللاَّتِي تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ»؛(103) «و آن دسته از زنان را كه از سركشى و مخالفتشان بيم داريد پند و اندرز دهيد و [اگر مؤثّر واقع نشد] در بستر از آنان دورى نماييد و [اگر هيچ راهى جز شدت عمل و وادار كردن آن ها به انجام وظايفشان نبود] آن ها را تنبيه كنيد.»

گفته شده كه اين نوع معامله با زن با شأن او سازگارى ندارد و با عصر جاهليت كه زن در حقارت و خوارى به سر مى برد تناسب دارد!

پاسخ: اولاً: كسى كه به كتب تفسير و تاريخ و كلمات فقها در اين مسأله رجوع كند پى مى برد كه اين حكم اسلامى هرگز تناسبى با موقعيت و حكم زن در جاهليت ندارد. زن در عصر جاهلى بسيار در موقعيت پايينى قرار داشت و اين اسلام است كه دست او را گرفته و به مقام و شأنى عظيم سوق داد.

اسلام با برخى از عادات و رسوم جاهليت سخت مخالف بود ولى با آن ها به طور كلى و يك مرتبه مقابله نكرد، بلكه تا حدودى آن ها را پذيرفته و آثارى را هم بر آن ها مترتّب كرد؛ همانند برده دارى، طلاق ظهار و مسأله مورد بحث كه مقابله مرد با نافرمانى و نشوز زن باشد.

ثانياً: در تفسير

جمله « وَاضْرِبُوهُنَّ» آمده است كه زدن نبايد شديد و دردآور باشد.

شيخ طوسى رحمه الله مى فرمايد: «و امّا ضرب، به اتفاق نبايد شديد باشد». و از امام باقرعليه السلام نقل شده كه با مسواك باشد».(104)

قاضى ابن برّاج طرابلسى (481 ه.ق) مى نويسد: «و امّا ضرب و زدن، بايد به قصد و حدّ تأديب باشد، آن گونه كه بچه ها بر نافرمانى كتك مى خورند. و نبايد زن را شديد و به نحوى كه او را زمين گير كند و خون آلود نمايد، بزنند و آن را بايد بر كلّ بدنش تقسيم كنند به جز صورتش. و برخى از علماى اهل سنت گفته اند كه بايد با حوله اى پيچيده باشد نه چوب و تازيانه».(105)

ثالثاً: مسأله زدن زن در موردى است كه زن ناشزه شده و حقوق مرد را رعايت نمى كند. امرى كه ممكن است مرد را وادار به تصميم به طلاق نمايد. و از آنجا كه طلاق افسد است و ممكن است با زدن او از اين امر جلوگيرى كرد لذا با زدن او دفع افسد به فاسد مى شود.

رابعاً: گاهى زدن زن به جهت دفع افسد به فاسد است؛ زيرا در صورت كنترل نكردن اين گونه زنان با زدن، ممكن است وضع بدتر شده و كار به طلاق يا قتل كشيده شود.

16 - قرار دادن طلاق به دست مرد

در فقه به اثبات رسيده كه طلاق به دست مرد است جز در مواردى خاص. برخى از روشنفكرنمايان، اين حكم شرع را منافى با حقوق زن دانسته اند و مى گويند: اسلام شأن زن را پايين تر از مرد قرار داده و به همين جهت است كه زمام او را به دست مرد سپرده است.

براى پاسخ به اين اعتراض و توجيه مسأله به چند مقدمه

اشاره مى كنيم:

1 - اسلام به طلاق به عنوان علاج يك مشكلى نگاه مى كند كه راهى براى علاج آن به جز طلاق نيست، و در غير اين صورت طلاق امرى مبغوض به حساب آمده و شارع مقدس شديداً از آن نهى كرده است.

2 - شكى نيست كه طلاق همانند نكاح يك ضرورت اجتماعى به حساب مى آيد؛ زيرا گاهى كانون خانواده به صورت جهنمى مى شود كه طاقت ادامه آن براى زن و مرد يا يكى از آن دو مقدور نيست، لذا طلاق تنها راه خلاصى زن و مرد به حساب مى آيد.

3 - حقيقت طلاق عبارت است از باز كردن ميثاق و عهدى كه با ازدواج براى مرد و زن حاصل شده بود.

4 - در شرع مقدس حقوقى براى زن مطلّقه قرار داده شده است كه بايد مرد به او بپردازد؛ از قبيل:

الف) پرداخت تمام مهريه در صورت دخول و نصف آن در صورت عدم دخول.

ب) استحقاق نفقه تا مادامى كه در عدّه است، در صورتى كه طلاق او رجعى باشد.

ج) حق مسكن داشتن تا مادامى كه در عدّه است، و طلاق او رجعى باشد.

د) احقّيت مادر به شير دادن فرزندش از ديگران.

ه) استحقاق مادر بر حضانت فرزند تا مدتى.

و) عدم جواز محروميت زن از اولادش، حتى بعد از انقضاى مدت حضانت.

ز) در صورتى كه ԙșǘјԠدر زمان عدّه زن بميرد، زن از او ارث مى برد.

5 - مرد اگر از زنش كراهت دارد و او را دوست ندارد بسيار دشوار به نظر مى رسد كه بتوان او را مجبور به محبت و رغبت به زنش نمود.

با ذكر اين مقدمات به پاسخ از اصل سؤال مى پردازيم:

اولاً: مرد از آنجا كه عاطفه

كمترى نسبت به زن در او وجود دارد، لذا در صورتى كه محبت زن را در دل نداشته باشد با كوچك ترين مشكلى درصدد انتقام برمى آيد كه اگر راه را بر او ببنديم دست به خشونت و جنايت مى زند، لذا شرع مقدس در اين مورد امر طلاق را به دست او داده تا با امرى فاسد از افسد جلوگيرى شود. و اين در حالى است كه زن به جهات مختلف، قدرت و تحمّلش در اين مسأله بيشتر است. او گاهى آينده خود را مى بيند كه بى سرپرست خواهد شد، و گاهى فرزندان خود را مشاهده مى كند و لذا سپردن طلاق به دستش ضرورتى وجود ندارد.

ثانياً: زن از آنجا كه موجودى عاطفى است و لذا سريع تصميم گيرى مى كند، و در برخى موارد نيز زود از تصميم خود پشيمان مى گردد و لذا اگر شارع طلاق را به دست او قرار دهد، سريع با آينده و موقعيت خود بازى مى كند و اين درست بر خلاف ويژگى مرد است كه آينده نگر بوده و عقلش بر عاطفه اش غلبه دارد.

17 - اطاعت زن از مرد

برخى سؤال مى كنند كه چرا زن بايد مطيع شوهر خود باشد مگر كنيز اوست يا او را اجاره كرده است؟

پاسخ: اولاً: لزوم اطاعت از شوهر در مواردى است كه تقاضاى مرد مشروع باشد؛ زيرا مطابق روايات كسى حق ندارد از مخلوق در چيزى اطاعت كند كه در آن معصيت خالق باشد.

ثانياً: اطاعتى كه بر زن واجب شده تنها در حدود شؤون و وظايف حيات زوجيّت و همسردارى است؛ زيرا همان گونه كه اشاره كرديم وظايف هر يك از زن و مرد تقسيم شده است.

نتيجه اين كه: حق اطاعت براى مرد منحصر به حدود شؤون

زوجيّت و نظام خانواده مى شود.

18 - زن شرّ است

مطابق برخى از روايات زن موجودى شر معرفى شده است.(106) حال با وجود اين مطلب گاهى سؤال مى شود كه چرا در اسلام حق زن زير پا نهاده شده است.

پاسخ: اولاً: سياق روايات بر اين دلالت دارد كه زن از آنجا كه مورد عشق و حاجت جنسى مرد است لذا منجرّ به بسيارى از شرور در روى زمين خواهد شد.

ثانياً: برخى با زن گرفتن و قرار تشكيل خانواده و به جهت رسيدن به زن حاضرند دست به هر كسب و كارى زده و از هر راهى پول درآورند تا به وصال زن خود برسند و زن گرفتنشان مايه وقوع در انواع گناهان مى شود. بدين جهت زن نسبت به برخى شر به حساب مى آيد.

اسلام و تعدّد همسران پيامبرصلى الله عليه وآله

يكى از موضوعاتى كه مخالفان بر آن بسيار پافشارى كرده و آن را نقطه ضعفى در زندگى پيامبرصلى الله عليه وآله دانسته اند، اين است كه چرا پيامبرصلى الله عليه وآله همسران متعددى را انتخاب كرد؟ و گاه آن را با تعدّد زوجات در زمان ما - كه معمولاً ناشى از شهوت رانى و رسيدن به مال پدر زن و استعمار زنان براى كارهاى شخصى است - مقايسه مى كنند، و بدين جهت نسبت هاى ناروايى به آن حضرت مى دهند. ما در اين بحث اين موضوع را مورد بررسى قرار مى دهيم.

علل تعدّد همسران پيامبر

تعدّد انتخاب همسر از جانب پيامبرصلى الله عليه وآله عوامل گوناگونى داشته است:

1 - بزرگوارى پيامبرصلى الله عليه وآله در انتخاب همسران

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله هرگز براى رسيدن به خواسته هاى شخصى يا رسيدن به مال و يا استعمار زنان و بهره برى از آنان در كارهاى تجارى و يا كشاورزى ازدواج نكرده است. اساساً اين ديدگاه كه اكنون مطرح است در آن زمان هرگز مطرح نبوده است. و لذا هرگز پيامبرصلى الله عليه وآله بر اين كار خود از ناحيه مخالفان مورد اعتراض واقع نشد.

2 - اشتياق مردم به وصلت با پيامبرصلى الله عليه وآله

از آنجا كه حضرت محمدصلى الله عليه وآله رسول خدا و پيامبر از جانب خدا بود و به مقام و منزلت بسيار عالى دست يافته بود لذا عموم مردم اشتياق داشتند با وصلت و انتساب به حضرت، خود را عزيز كرده و به خاندان وحى - گرچه از راه سبب - مرتبط سازند. و اين مطلبى بود كه حتى زنان نيز به آن ميل و رغبت نشان مى دادند. در مورد ازدواج هاى پيامبرصلى

الله عليه وآله مى توان مواردى را از اين قبيل نام برد.

3 - مشكلات زندگى و تعدّد همسر

جا دارد بين اين دوران و دوران گذشته مقايسه اى داشته باشيم. در زندگى ما زندگى شهرى پيشرفته و داراى امكانات وسيع است و لذا مى توان گفت در چنين جامعه اى هر يك از زن و مرد بدون وجود ديگرى مى توانند بسيارى از كارهاى خود را انجام دهند، و ازدواج فقط براى فرزنددار شدن و ارضاى قواى شهوانى است و لذا تعدّد زوجات در ظاهر دليل بر شهوت زياد و خروج از حدّ اعتدال است.

امّا در عصر جاهليت و ظهور اسلام وضع زندگى بسيار سخت بود. لذا تعدّد همسر غالباً مى توانست در بهبود زندگى خانواده تأثير بسزايى داشته باشد.

4 - اقتصاد ضعيف و نبود امكانات

قرآن در چند آيه مردم آن عصر را از كشتن فرزند نهى مى كند. پس معلوم مى شود در برخى موارد به علت كمبود امكانات، دختران و پسران را به مسلخ مى بردند و يا زنده به گور مى كردند.

خداوند در آيه اى مى فرمايد: « وَلا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيّاهُمْ»؛(107) «و به خاطر فقر فرزندان خود را نكشيد، ما شما و آنان را روزى مى دهيم.»

در آيه ديگر چنين آمده است: « وَلا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِيّاكُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ كانَ خِطْأً كَبِيراً»؛(108) «فرزندان خود را به خاطر ترس از فقر نكشيد، ما آنان و شما را روزى مى دهيم. مسلّماً كشتن آن ها خطاى بزرگى است.»

از اينجاست كه تعدّد همسر و تحت تكفل قرار دادن دختران متعدّد، كمكى به نظام خانواده عيال بار و فقير به حساب مى آمد.

امام على عليه السلام وضعيت اقتصادى جامعه عصر جاهليّت را

اين چنين توصيف مى كند: «انّ اللَّه بعث محمّداً... و انتم معشر العرب على شرّ دين و شرّ دار، منيخون بين حجارة خشن و حيات صمٍّ، تشربون الكَدِر و تأكلون الجَشِب...»؛(109) «همانا خداوند در حالى محمدصلى الله عليه وآله را به پيامبرى برگزيد كه شما گروه عرب بر بدترين دين و در بدترين سرزمين بوديد، در بين سنگ هاى سخت و مارهاى كر رحل اقامت مى گشوديد. آب هاى لجن دار سياه را مى نوشيديد و غذاهاى خشن مى خورديد...».

5 - مبارزه با سنت هاى باطل

يكى ديگر از عوامل و جهات ازدواج هاى پيامبرصلى الله عليه وآله مبارزه عملى با سنت هاى غلط در بين مردم بود. از آنجا كه سنت هاى عملى كه در بين مردم رسوخ كرده و رواج نموده، تنها با گفتار برداشته نمى شد لذا در برخى موارد احتياج بود كه عملاً با آن مخالفت شود. كه از باب نمونه مى توان به موضوع ازدواج پيامبرصلى الله عليه وآله با زينب همسر زيد بن حارثه اشاره كرد.

خداوند متعال مى فرمايد: « وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ...»؛(110) «[به خاطر بياور] زمانى را كه به آن كس كه خداوند به او نعمت داده بود و تو نيز به او نعمت داده بودى [به فرزند خوانده ات زيد] مى گفتى: همسرت را نگاه دار و از خدا بپرهيز. [و پيوسته اين امر را تكرار مى كردى و در دل چيزى را پنهان مى داشتى كه خداوند آن را آشكار مى كند، و از مردم مى ترسيدى در حالى كه خدا سزاوارتر است كه از او بترسى...».

اهل سنت گرچه در تفسير آيه شريفه شأن

نزولى را نقل كرده اند كه هرگز با قداست و عصمت پيامبرصلى الله عليه وآله سازگارى ندارد، ولى مطابق با رأى و نظر اهل بيت عليهم السلام آيه و دستور آن به جهت محو يك عادت معروف در جاهليت بوده است؛ زيرا اعراب در آن زمان ازدواج با همسران پسرخوانده را بعد از طلاق، همانند ازدواج با همسر فرزندان حقيقى جايز نمى دانستند. مقابله با اين سنت جاهلى و باطل احتياج به يك عملكرد قاطع از طرف رهبر دينى بود تا بتواند اين سنت را بشكند، لذا اين كار را شخص پيامبر بر عهده گرفت. خداوند به رسولش وحى فرستاد كه زيد بن حارثه پسر خوانده اش در آينده اى نه چندان دور همسرش را طلاق خواهد داد، و تو به جهت شكستن عادت جاهليت بايد با او ازدواج كنى.

بعد از مدتى بين زيد و همسرش مشاجره اى درگرفت. او خواست تا همسرش را طلاق دهد. ابتدا پيامبرصلى الله عليه وآله او را نصيحت كرد و به او فرمود: « أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ». آن گاه خداوند به حضرت فرمود: « وَتُخْفِى فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ»؛ يعنى تو مى دانى كه در پشت اين قضيه امرى تدبير شده كه در شرف وقوع است و اين كه زيد به زودى همسرش را طلاق خواهد داد و تو با او ازدواج مى كنى. تو از مردم مى ترسى كه سرزنشت كنند: « وَتَخْشَى النّاسَ» در حالى كه خداوند سزاوارتر به ترسيدن است: « وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ...».(111)

6 - ازدواج، راهى براى پيوند قبايل

يكى از آداب بسيار مهم زندگى در عصر جاهليت، انتساب به قبايل بود و در صورت پيوند يك نفر از يك قبيله با فردى از

قبيله ديگر رابطه جديدى بين آن دو قبيله برقرار مى شد. ازدواج با دختر رئيس قبيله اى مى توانست پيمان عملى بين دو قبيله باشد يا لااقل مى توانست بين دو قبيله پيوند دوستى برقرار كند و طايفه اى كه هر لحظه ممكن بود به جان يكديگر بيفتند به اين طريق در صلح و امنيت به سر برند.

با اين حكمت در تعدّد زوجات در عصر جاهليت، نكته برخى از ازدواج هاى پيامبرصلى الله عليه وآله روشن مى شود.

ازدواج پيامبرصلى الله عليه وآله با جويريه دختر رئيس قبيله بنى مصطلق باعث شد تا مسلمانان، آن قبيله را از خويشاوندان پيامبرصلى الله عليه وآله بدانند و تمامى اسيران آنان را آزاد سازند و لذا از خوشحالى ازدواج پيامبرصلى الله عليه وآله با دختر رئيس قبيله، تمامى افراد قبيله به اسلام مى گرويدند.

تفصيل قصه از اين قرار است كه در غزوه بنى مصطلق، جويريه دختر حارث - رئيس قبيله بنى مصطلق - همراه با عده اى از زنان و مردان اسير شد. جويريه در تقسيم غنايم سهم ثابت بن قيس شد. او با مولاى خود عقد كتابت بست تا در پرداخت مقدار معيّنى از پول آزاد شود.

جويريه براى تهيه پول نزد پيامبرصلى الله عليه وآله آمد و عرض كرد: «من جويريه دختر رئيس قبيله بنى مصطلق هستم بلاها و مصايبى كه بر من رسيده بر شما مخفى نيست. من عقد مكاتبه براى آزادى خود نوشته ام». اين را گفت و سر خود را از خجالت پايين انداخت و بغض گلويش را گرفت و با صداى حزين عرض كرد: «مرا براى تهيه پول يارى كنيد».

پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «يا بهتر از تهيه كمك براى تهيه پول»؟ سپس حضرت

چنين ادامه داد: «آيا حاضرى آن مقدار پولى را كه با ارباب خود مكاتبه كرده اى بپردازم و تو را به ازدواج خود درآورم؟» جويريه گفت: آرى، حاضرم. و رسول خداصلى الله عليه وآله چنين كرد.

وقتى خبر به مسلمانان رسيد، گفتند: پيامبرصلى الله عليه وآله داماد اين قبيله شد، و ما خويشان رسول خداصلى الله عليه وآله را به اسارت در پيش خود گرفته ايم؟! عجب كار بدى است. لذا فوراً هر چه اسير از قبيله بنى المصطلق نزد آنان بود آزاد كردند و به اين ترتيب حدود صد اسير آزاد شد.(112)

بعد از انتشار اين خبر در بين قبيله بنى المصطلق، همگى اسلام را اختيار نمودند.(113)

همان گونه كه ازدواج با عايشه به جهت پيوند حضرت با قبيله بنى تميم بوده است. و نيز ازدواج با صفيه اين فايده و اثر را در بر داشت.

7 - عيب بودن نداشتن شوهر

از تاريخ استفاده مى شود كه در آن زمان، نداشتن همسر براى زن و بيوه به سربردن او گرچه يك بار هم ازدواج كرده باشد عيب محسوب مى شد، و لذا بعد از فوت شوهر يا طلاق گرفتن از او به فكر شوهر ديگرى بودند، و اين كار بر عهده پدران بود.

حفصه دختر عمر بن خطّاب از زنانى بود كه از مدينه هجرت كرد، در حالى كه همسر خنيس بن حدافه سهمى از مجاهدان بدر بود. بعد از وفات شوهرش، عمر به ابوبكر پيشنهاد كرد تا او را به همسرى بپذيرد، ولى او قبول نكرد و لذا عمر غضبناك شد و... بعد از آن اين پيشنهاد را به عثمان داد، او نيز قبول نكرد. عمر زبان شكايت نزد رسول خداصلى الله عليه

وآله گشود. حضرت فرمود: «حفصه با كسى كه بهتر از عثمان است ازدواج مى كند...». سپس پيامبرصلى الله عليه وآله او را از پدرش خواستگارى كرده و با او ازدواج نمود. اين ازدواج در سال سوم هجرت رخ داد.(114)

8 - تجديد روحيه

گاهى پيامبرصلى الله عليه وآله از زنى براى تجديد روحيه و تثبيت ايمان او به اسلام دعوت به خواستگارى مى نمود. كه ازدواج با امّ حبيبه از اين قبيل است.

يكى از همسران رسول خداصلى الله عليه وآله امّ حبيبه دختر ابوسفيان بود. او همسر عبيداللَّه بن جحش بود. هر دو در مكه مسلمان شدند و در اثر فشار مشركان و اذيت و آزار آنان با گروهى از مسلمانان به حبشه هجرت نمودند. در آنجا داراى فرزندى به نام حبيبه شدند، و لذا كنيه او از همين فرزند گرفته شده است. در حبشه همسر او عبيداللَّه مسيحيت را برگزيد و نصرانى شد و همان جا از دنيا رفت.

امّ حبيبه بدون همسر در كشورى غريب باقى ماند و روحيه وى در اثر اين دو حادثه، ضعيف شد. پيامبرصلى الله عليه وآله مصلحت ديد او را به ازدواج خود درآورد تا به گونه اى روحيه او را تقويت كند. از اين رو نامه اى به نجاشى نوشت و از او خواست تا امّ حبيبه را براى او خواستگارى كند. و او چنين كرد. امّ حبيبه چنان از شنيدن اين خبر خوشحال شد كه تمام النگوهاى خود را به غلامى كه اين خبر مسرّت بخش را به وى داده بود، بخشيد.

پيامبرصلى الله عليه وآله با زنى ازدواج كرد كه او را نديده بود، ولى در عين حال در آن شرايط حسّاس از او خواستگارى نمود.

مورد خواستگارى پيامبرصلى

الله عليه وآله از صفيه نيز به همين جهت بود كه بعداً به آن اشاره مى كنيم.

9 - تكريم بزرگ زادگان قوم

گاهى پيامبرصلى الله عليه وآله به جهت تكريم برخى از بزرگ زادگان قوم و قبيله اى، طرح ازدواج با آنان را پيشنهاد مى كرد، و اين امر تأثير بسزايى در آن عصر و زمان داشت.

يكى از همسران پيامبرصلى الله عليه وآله صفيّه دختر حىّ بن اخطب است، كه در غزوه خيبر به اسارت مسلمانان درآمد. بلال پس از فتح خيبر، صفيه و دختر عمويش را به اسارت گرفت و آنان را نزد پيامبرصلى الله عليه وآله آورد... در اين هنگام چشم حضرت به صورت كبود صفيه افتاد و پرسيد: «چرا صورتت كبود شده است؟» صفيه عرض كرد: شبى در خواب ديدم كه ماه در دامان من واقع شده است. صبحگاهان كه خواب خود را براى شوهرم - كنانة بن ابى حقيق - بيان كردم، او سيلى محكمى به صورتم زد و گفت: مثل اين كه آرزوى محمّد را در دل مى پرورانى؟»

پيامبرصلى الله عليه وآله به پاس ضربه اى كه او خورده بود، فرمود: «اگر اسلام را قبول كنى تو را به همسرى خود برمى گزينم و اگر بر يهوديت باقى باشى تو را آزاد مى كنم تا به قبيله ات برگردى.» صفيه جواب داد: قبل از اين كه مرا به اسلام دعوت كنى ايمان آورده ام و ماندن نزد رسول خداصلى الله عليه وآله برايم ارزشمندتر است».(115)

علّت ازدواج پيامبرصلى الله عليه وآله با صفيّه علاوه بر تمامى ثمرات عمومى كه ازدواج هاى پيامبرصلى الله عليه وآله داشت، نظير ايجاد دوستى بين يهوديان و مسلمانان، تشويق و ترغيب يهوديان به پذيرش اسلام و... نكته ديگرى

نيز در آن بود. صفيّه دختر رئيس قبيله بود. او نبايد همراه زنان به اسارت رود، و در هر جا و خانه هر كسى وارد شود، بلكه بايد شخصيت اجتماعى او حفظ شود. بانويى همچون صفيه كه از رؤيايش روشن مى شود كه عشق اسلام را در سر داشته و در همان خيبر - در كنار كشته هاى پدر و اقوامش - مسلمان شده(116) و حتى با عبور از كنار كشته هاى آنان اگرچه قلبش غمگين شده ولى فرياد و فغان به راه نينداخته است،(117) و وقتى پيامبرصلى الله عليه وآله او را بين ماندن در خيبر و اسلام آوردن و همسر پيامبر شدن مخيّر مى كند، دومى را انتخاب مى كند، اين چنين زنى سزاوار است كه همسر پيامبرصلى الله عليه وآله باشد.

ازدواج پيامبرصلى الله عليه وآله با عايشه

پيامبرصلى الله عليه وآله تنها با يك دختر ازدواج كرد و آن عايشه بود. حضرت در آن هنگام بيش از پنجاه سال سن داشت و اين در حالى است كه عايشه حدوداً شش ساله بود. بخارى در كتاب «النكاح» به سندش از عروه نقل كرده كه گفت: «پيامبرصلى الله عليه وآله با عايشه كه در سنّ شش سالگى بود، ازدواج كرد، و با او در سن نه سالگى مواقعه نمود و نه سال نيز نزد پيامبرصلى الله عليه وآله بود».(118)

او نيز به سند خود از عايشه نقل كرده كه گفت: «در حالى كه شش ساله بودم، پيامبرصلى الله عليه وآله با من ازدواج نمود...».(119)

اين موضوع منشأ اعتراض برخى از افراد واقع شده است، لذا در توجيه آن مى گوييم:

اولاً: از تاريخ استفاده مى شود كه شوهر دادن در سنين كم، در آن عصر و زمان امرى متداول بوده

است.

ثانياً: زنان و مردان در آن محيط گرمسير رشد سريع داشتند و لذا زنان در سن نه سالگى قابليت ازدواج را داشتند.

ثالثاً: مطابق برخى از نقل ها ازدواج پيامبرصلى الله عليه وآله با عايشه به پيشنهاد و درخواست ابوبكر - پدر عايشه - بوده است.

كثرت همسر داشتن از ويژگى هاى پيامبرصلى الله عليه وآله

قرآن كريم تعدّد همسران دائمى را براى مردان تا چهار تا اجازه داده است و بيش از آن را مشروع نمى داند. همان گونه كه روايات نيز به طور وضوح و تفصيل به آن اشاره كرده اند.

ولى از اين حكم پيامبرصلى الله عليه وآله مستثنى شده؛ زيرا ايشان به عنوان مشرّع و مؤسس دين مطرح است و با اعلان عمومى براى دعوت به اسلام، تحوّلى عظيم را در جامعه ايجاد نموده است، و لذا مسأله تعدّد و كثرت زوجات و همسران براى پيامبرصلى الله عليه وآله بيش از چهار زن دائمى ضرورى و طبيعى به نظر مى رسد.

از اخلاق انبيا

در برخى از روايات وارد شده كه كثرت جماع از اخلاق انبيا است. در حديثى در اين باره مى خوانيم: «من اخلاق الانبياء كثرة الطروقة».(120)

در توجيه اين حديث مى گوييم:

از آنجا كه پيامبران جنبه ارتباطشان با عالم ملكوت قوى است و شدت ارتباط و اتصال با آن عوالم ممكن است كه آنان را از اين عالم بريده و به آن عالم بكشاند و يا لااقل ميل آنان را به اين عالم كم كند، لذا خداوند متعال اين مشكل را با قوى كردن بنيه جنسى آنان و ميلشان به زنان حل كرده است.

لذا معروف است كه وقتى پيامبرصلى الله عليه وآله ارتباطش با عالم بالا و ملكوت قوى مى شد براى كنترل و تعديل آن و انس دادن خود با عالم دنيا به عايشه مى فرمود: «كلّمينى يا حميراء»؛ «اى حميراء با من سخن بگو.» و از طرف ديگر هر گاه ارتباطشان با عالم دنيا زياد مى شد به بلال دستور مى داد كه «ارحنى يا بلال»؛«اى بلال! مرا [بااذان خود] راحت كن.»

مقايسه اى بين پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله و حضرت عيسى عليه السلام

برخى از مسيحيان در طعن بر پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله مقايسه اى بين آن حضرت و حضرت عيسى عليه السلام مى كنند، به اين نحو كه حضرت عيسى مجرد زيست و ازدواج نكرد، بر خلاف پيامبر شما كه در مسائل جنسى و شهوانى افراط كرده است!!

پاسخ: اولاً: عزوبت و ازدواج نكردن، با نظام خلقت سازگارى ندارد؛ لذا در اسلام از آن نهى شده است.

ثانياً: حضرت مسيح عليه السلام در سه سالى كه مبعوث به رسالت بود، تنها براى اعلان خبر از ملكوت سماوات و رفع برخى از تحريفات يهوديان بر بنى اسرائيل فرستاده شد.

ثالثاً: از آنجا كه پيامبرصلى الله عليه وآله مأمور به

تشكيل حكومت در سطح گسترده بود لذا ازدواج هاى متعدد ايشان بر طبق اقتضائات و مصالحى بوده است، بر خلاف حضرت عيسى عليه السلام... .

رابعاً: پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله دينى جهانى داشته و لذا تعليماتش جهانى بوده است و اين گونه تعليمات با عزوبت سازگارى ندارد.

تعدد همسران حضرت داوودعليه السلام

موضوع تعدد همسران پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مسأله اى جديد در ميان انبياى الهى نبوده است بلكه حضرت داوودعليه السلام كه يكى از انبياى بنى اسرائيل است نيز داراى همسران متعددى بوده است. حال چگونه يهوديان در اين جهت به پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله خرده مى گيرند.

در «شموئيل» آمده است: «ميشل، دختر دوم شائول، اولين عيال داوود بود. در دورانى كه داوود مغضوب بود اين زن از او گرفته شد. از آن به بعد با چندين زن يكى پس از ديگرى ازدواج كرد، ولى با اين حال هميشه خواستار پس گرفتن زن اوّل خود بود.

قبل از اين كه اين زن نزد داوود، بازگشت كند، بايستى از شوهرش كه او را به شدت دوست مى داشت با اجبار گرفته شود، و در هنگامى كه اين زن را از شوهرش پس مى گرفتند، شوهر تا جايى كه مى توانست پشت سر او مى دويد و مانند كودكى گريه مى كرد».(121)

اتهامى در اين راستا

يكى از تهمت هايى كه به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله زده شده اين كه: آن حضرت از آن جهت كه به دنبال مسايل جنسى بوده است - نعوذ باللَّه تعالى - لذا بهشتى را كه در قرآنش توصيف مى كند جنبه شهوانى دارد؛ زيرا در آن، سخن از زنان و حوريه هاى بهشتى آمده است...

پاسخ: در پاسخ به اين اتهام تنها به نقل كلمات يكى از منصفين غرب به نام «جان ديون پورت» اكتفا مى كنيم. او در پاسخ از اتهام فوق مى گويد: «... پس از تفكّر آشكار مى شود كه آنچه مسيحيان در اين باره عموماً تصور كرده اند بسيار بيهوده و بى معناست. و به طورى كه به ما گفته اند، با توجّه به اين كه اجسام ما در قيامت

به شكل كاملى در خواهند آمد كه به طور نامحدود بر هر چه مى توانيم مشاهده كنيم برترى خواهد داشت. و حواس ما چنان فعاليت فوق العاده اى از لحاظ كار قوت به خود خواهد گرفت كه براى درك بزرگ ترين لذت ها مهيّا و مستعدّ خواهد شد، هر يك به اختلاف موضوعات و زمينه ها؛ زيرا در حقيقت اگر از هر يك از آن عوامل عمليات مخصوص به آن ها را سلب كنيم، و اگر آن ها را از وصول به چيزهايى كه براى خوشى و تسكين آن ها مناسب است محروم نماييم، معناى آن غير از اين نخواهد بود كه فرض شود نه فقط آن عوامل براى هيچ مقصودى به ما داده نشده است، بلكه حتى به اين منظور داده شده كه براى ما ايجاد يأس و زحمت كند؛ زيرا در حقيقت با تصور به اين كه روح و بدن به وضع كاملى به ما برگشت مى كند، معلوم نيست به چه دليل مى توان تصور كرد كه حواس، آن چيزهايى را كه بايد روى آن عمل كنند، نداشته باشند تا اين كه قادر شوند از لذايذ برخوردار گردند. آيا استفاده و برخوردارى از آن لذايذ، گناه يا جرم يا انفعال يا انحطاطى خواهد بود؟

اين كه محمّدصلى الله عليه وآله در قرآن به مؤمنين استفاده از زن ها را وعده داده است و از باغ هاى لذت بخش و ساير لذايذ و بهره ها بحث مى كند، صحيح است ولى تصور اين كه مهم ترين لذت را در اين قبيل چيزها قرار مى دهد اشتباه است؛ زيرا چون روح شريف تر از جسم است بنابراين او (محمّدصلى الله عليه وآله) براى روح و جسم هركدام سهمى جداگانه قائل بود. و به همين جهت است كه

با كمال سهولت توانست عرب هايى را كه جز لذت هاى جنسى به فكر چيز ديگرى نبودند به اين خيال بيندازد تا در عبادت خداى يگانه و حقيقتى كه در تعليماتش مى كرد مستغرق شوند، ولى محمّدصلى الله عليه وآله هميشه براى روح، سهم مخصوص به خود را از لذت ها قائل بود به اين بيان كه مشاهده جمال خدا را بزرگ ترين لذت ها دانست؛ چون كمال مسرت و لذتى است كه تمام لذت هاى حيوانيت را از ياد مى برد، و ساير لذت ها جنبه حيوانى دارد و مشترك با حيوانات است كه در مراتع مى چرند. كسى كه به مشاهده باغ ها و زن ها (حوريه ها) و نعمت ها و خدمت گذاران (غلمان) در فضايى كه طول مسافت آن هزار سال است مشغول باشد ميان مردم بهشت فقط در نازل ترين درجه اى قرار دارد، ولى در ميان اين جمعيت آن كسى در عالى ترين درجه افتخار و شرف از لحاظ قرب خدا خواهد بود كه هر روز با او مواجه باشد، يعنى شاهد و ناظر جمال و جلال او باشد.

وانگهى اين كه لذايذ بهشت محمّدصلى الله عليه وآله كلاً جنبه لذايذ جسمى داشته باشد نيز دروغ است؛ زيرا برخلاف اين نظريه برخى معتقدند كه اين بيانات جنبه تمثيل و تشبيه دارد، و مقصود از آن ها لذايذ روحانى است، همان طور كه علماى مكتب مسيحيت معتقدند كه (سرود سليمان) براى عروسى و داماد نيست بلكه بايد معنايى روحانى از آن اراده كرد و نمونه اى از عشق به مسيح و كليسايش دانست. هايد معروف در صفحه 12 كتاب خودش مى نويسد: آن لذت هاى جنسى مربوط به بهشت به نظر مسلمانان آگاه تر جنبه مجازى دارند... ».(122)

قرآن كريم گرچه به انواع نعمت هاى مادى و

جسمى انسان در بهشت اشاره مى كند ولى به نعمت هاى معنوى نيز پرداخته و آن ها را برتر از مادى مى داند.

خداوند متعال مى فرمايد «وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ جَنَّتٍ تَجْرِى مِن تَحْتِها الأَْنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَمَساكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّتِ عَدْنٍ وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذَ لِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ»؛(123) «خداوند به مردان و زنان با ايمان باغ هايى از بهشت وعده داده كه نهرها از زير درختانش جارى است، جاودانه در آن خواهند ماند، و مسكن هاى پاكيزه اى در بهشت هاى جاودان [نصيب آن ها ساخته] و [خشنودى و] رضاى خدا، [از همه اين ها] برتر است، و پيروزى بزرگ، همين است».

فهرست منشورات مسجد مقدّس جمكران

1 قرآن كريم / چهار رنگ - گلاسه رحلى خط نيريزى / الهى قمشه اى

2 قرآن كريم / (وزيرى، جيبى، نيم جيبى) خط نيريزى / الهى قمشه اى

3 قرآن كريم / نيم جيبى (كيفى) خط عثمان طه / الهى قمشه اى

4 قرآن كريم / وزيرى (ترجمه زير، ترجمه مقابل) خط عثمان طه / الهى قمشه اى

5 قرآن كريم / وزيرى (بدون ترجمه) خط عثمان طه

6 صحيفه سجاديه ويرايش حسين وزيرى/الهى قمشه اى

7 كليات مفاتيح الجنان / عربى انتشارات مسجد مقدّس جمكران

8 كليات مفاتيح الجنان / (وزيرى، جيبى، نيم جيبى) خط افشارى / الهى قمشه اى

9 منتخب مفاتيح الجنان / (جيبى، نيم جيبى) خط افشارى / الهى قمشه اى

10 منتخب مفاتيح الجنان / جيبى، نيم جيبى) خط خاتمى / الهى قمشه اى

11 ارتباط با خدا واحد تحقيقات

12 آشنايى با چهارده معصوم (1و2)/شعر و رنگ آميزى سيّد حميد رضا موسوى

13 آئينه اسرار حسين كريمى قمى

14 آخرين پناه محمود ترحمى

15 آخرين خورشيد پيدا واحد تحقيقات

16 آقا شيخ مرتضى زاهد محمد حسن سيف اللهى

17 آيين انتظار (مختصر مكيال المكارم) واحد پژوهش

18 از زلال ولايت واحد تحقيقات

19 اسلام شناسى و پاسخ به شبهات على اصغر رضوانى

20 امامت، غيبت، ظهور واحد پژوهش

21 امامت و غيبت از ديدگاه علم كلام علم الهدى / واحد تحقيقات

22 امام رضاعليه السلام در رزمگاه اديان سهراب علوى

23 امام شناسى و پاسخ به شبهات على اصغر رضوانى

24 انتظار بهار و باران واحد تحقيقات

25 انتظار و انسان معاصر عزيز اللَّه حيدرى

26 اهّميت اذان و اقامه محمد محمدى اشتهاردى

27 با اولين امام در آخرين پيام حسين ايرانى

28 بامداد بشريت محمد جواد مروّجى طبسى

29 بهتر از بهار / كودك شمسى (فاطمه) وفائى

30 پرچمدار نينوا محمد محمدى اشتهاردى

31 پرچم هدايت محمد رضا اكبرى

32 تاريخ امير المؤمنين عليه السلام / دو جلد شيخ عباس صفايى حائرى

33 تاريخ پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله / دو جلد شيخ عباس صفايى حائرى

34 تاريخچه مسجد مقدس جمكران / (فارسى، عربى، اردو، انگليسى) واحد تحقيقات

35 تاريخ سيد الشهداءعليه السلام شيخ عباس صفايى حائرى

36 تجليگاه صاحب الزمان عليه السلام سيد جعفر ميرعظيمى

37 جلوه هاى پنهانى امام عصرعليه السلام حسين على پور

38 چهارده گفتار ارتباط معنوى با حضرت مهدى عليه السلام حسين گنجى

39 چهل حديث /امام مهدى عليه السلام در كلام امام على عليه السلام سيد صادق سيدنژاد

40 حضرت مهدى عليه السلام فروغ تابان ولايت محمد محمدى اشتهاردى

41 حكمت هاى جاويد محمد حسين فهيم نيا

42 ختم سوره هاى يس و واقعه واحد پژوهش

43 خزائن الاشعار (مجموعه اشعار) عباس حسينى جوهرى

44 خورشيد غايب (مختصر نجم الثاقب) رضا استادى

45 خوشه هاى طلايى (مجموعه اشعار) محمد على مجاهدى (پروانه)

46 دار

السلام شيخ محمود عراقى ميثمى

47 داستان هايى از امام زمان عليه السلام حسن ارشاد

48 داغ شقايق (مجموعه اشعار) على مهدوى

49 در جستجوى نور صافى، سبحانى، كورانى

50 در كربلا چه گذشت؟ (ترجمه نفس المهموم) شيخ عباس قمى / كمره اى

51 دلشده در حسرت ديدار دوست زهرا قزلقاشى

52 دين و آزادى محمّد حسين فهيم نيا

53 رجعت احمد على طاهرى ورسى

54 رسول ترك محمد حسن سيف اللهى

55 روزنه هايى از عالم غيب سيد محسن خرّازى

56 زيارت ناحيه مقدّسه واحد تحقيقات

57 سحاب رحمت عباس اسماعيلى يزدى

58 سرود سرخ انار الهه بهشتى

59 سقّا خود تشنه ديدار طهورا حيدرى

60 سلفى گرى (وهابيت) و پاسخ به شبهات على اصغر رضوانى

61 سياحت غرب آقا نجفى قوچانى

62 سيماى امام مهدى عليه السلام در شعر عربى دكتر عبد اللهى

63 سيماى مهدى موعودعليه السلام در آئينه شعر فارسى محمد على مجاهدى (پروانه)

64 شرح زيارت جامعه كبيره (ترجمه الشموس الطالعه) محمّد حسين نائيجى

65 شمس وراء السحاب/ عربى السيّد جمال محمّد صالح

66 ظهور حضرت مهدى عليه السلام سيد اسد اللَّه هاشمى شهيدى

67 عاشورا تجلّى دوستى و دشمنى سيد خليل حسينى

68 عريضه نويسى سيد صادق سيدنژاد

69 عطر سيب حامد حجّتى

70 عقد الدرر فى أخبار المنتظرعليه السلام / عربى المقدس الشافعى

71 على عليه السلام مرواريد ولايت واحد تحقيقات

72 على عليه السلام و پايان تاريخ سيد مجيد فلسفيان

73 غديرشناسى و پاسخ به شبهات على اصغر رضوانى

74 غديرخم (روسى، آذرى لاتين) على اصغر رضوانى

75 فتنه وهابيت على اصغر رضوانى

76 فدك ذوالفقار فاطمه عليها السلام سيد محمد واحدى

77 فروغ تابان ولايت على اصغر رضوانى

78 فرهنگ اخلاق عباس

اسماعيلى يزدى

79 فرهنگ تربيت عباس اسماعيلى يزدى

80 فرهنگ درمان طبيعى بيمارى ها(پخش) حسن صدرى

81 فوز اكبر محمد باقر فقيه ايمانى

82 كرامات المهدى عليه السلام واحد تحقيقات

83 كرامت هاى حضرت مهدى عليه السلام واحد تحقيقات

84 كمال الدين وتمام النعمة (دو جلد) شيخ صدوق رحمه الله / منصور پهلوان

85 كهكشان راه نيلى (مجموعه اشعار) حسن بياتانى

86 گردى از رهگذر دوست (مجموعه اشعار) على اصغر يونسيان (ملتجى)

87 گفتمان مهدويت آيت اللَّه صافى گلپايگانى

88 گنجينه نور و بركت، ختم صلوات مرحوم حسينى اردكانى

89 مشكاة الانوار علّامه مجلسى رحمه الله

90 مفرد مذكر غائب على مؤذنى

91 مكيال المكارم (دو جلد) موسوى اصفهانى/ حائرى قزوينى

92 منازل الآخرة، زندگى پس از مرگ شيخ عباس قمى رحمه الله

93 منجى موعود از منظر نهج البلاغه حسين ايرانى

94 منشور نينوا مجيد حيدرى فر

95 موعودشناسى و پاسخ به شبهات على اصغر رضوانى

96 مهدى عليه السلام تجسّم اميد و نجات عزيز اللَّه حيدرى

97 مهدى منتظرعليه السلام در انديشه اسلامى العميدى / محبوب القلوب

98 مهدى موعودعليه السلام، ترجمه جلد 13 بحار - دو جلد علّامه مجلسى رحمه الله / اروميه اى

99 مهر بيكران محمد حسن شاه آبادى

100 مهربان تر از مادر / نوجوان حسن محمودى

101 ميثاق منتظران (شرح زيارت آل يس) سيد مهدى حائرى قزوينى

102 ناپيدا ولى با ما / (فارسى ،تركى استانبولى، انگليسى، بنگالا) واحد تحقيقات

103 نجم الثاقب ميرزا حسين نورى رحمه الله

104 نجم الثاقب(دوجلدى) ميرزا حسين نورى رحمه الله

105 نشانه هاى ظهور او محمد خادمى شيرازى

106 نشانه هاى يار و چكامه انتظار مهدى عليزاده

107 نداى ولايت بنياد غدير

108 نماز شب واحد پژوهش مسجد مقدّس جمكران

109 نهج

البلاغه/(وزيرى، جيبى) سيد رضى رحمه الله / محمد دشتى

110 نهج الكرامه گفته ها و نوشته هاى امام حسين عليه السلام محمّد رضا اكبرى

111 و آن كه ديرتر آمد الهه بهشتى

112 واقعه عاشورا و پاسخ به شبهات على اصغر رضوانى

113 وظايف منتظران واحد تحقيقات

114 ويژگى هاى حضرت زينب عليها السلام سيد نور الدين جزائرى

115 هديه احمديه / (جيبى، نيم جيبى) ميرزا احمد آشتيانى رحمه الله

116 همراه با مهدى منتظر مهدى فتلاوى/بيژن كرمى

117 ياد مهدى عليه السلام محمد خادمى شيرازى

118 يار غائب از نظر (مجموعه اشعار) محمد حجّتى

119 ينابيع الحكمة / عربى - پنج جلد عباس اسماعيلى يزدى

جهت تهيه و خريد كتاب هاى فوق، مى توانيد با نشانى:

قم - صندوق پستى 617 ، انتشارات مسجد مقدّس جمكران مكاتبه و يا با شماره تلفن هاى 7253700 ، 7253340 - 0251 تماس حاصل نماييد.

كتاب هاى درخواستى بدون هزينه پستى براى شما ارسال مى گردد.

ساير نمايندگى هاى فروش:

تهران: 66939083 ، 66928687 - 021

يزد: 6246489، 2-6280671 - 0351

فريدونكار: 14 - 5664212 - 0122

پي نوشتها

1) سوره نمل، آيه 88.

2) سوره اعلى، آيات 2و3.

3) سوره نحل، آيه 90.

4) سوره آل عمران، آيه 182.

5) سوره بقره، آيه 286.

6) سوره حجر، آيه 21.

7) سوره نساء، آيه 34.

8) سوره بقره، آيه 228.

9) سوره ذاريات، آيه 49.

10)] . سوره نساء، آيه 1.

11) بحارالأنوار، ج 11، ص 221.

12) همان، ص 222.

13) سوره بقره، آيه 286.

14) سوره نساء، آيه 32.

15) سوره اسراء، آيه 70.

16) سوره سجده، آيات 8و9.

17) سوره مؤمنون، آيه 14.

18) سوره حجرات، آيه 13.

19) سوره آل عمران، آيه 195.

20) سوره احزاب، آيه 35.

21) سوره نساء، آيه 124.

22) سوره نحل، آيه 97.

23) سوره انسان، آيه 2.

24) سوره شمس، آيات 7و8.

25) سوره

رحمن، آيات 1-4.

26)] . سوره علق، آيات 3-5.

27) سوره احزاب، آيه 72.

28) سوره بقره، آيه 282.

29) دنياى نوجوانى دختران، دكتر على قائمى، ص 386.

30) وسائل الشيعه، ج 21، ص 514، باب استحباب شراء التحف للعيال.

31) وسائل الشيعه، ج 21، ص 367.

32) مستدرك الوسائل، ج 15، ص 181.

33) همان، ج 21، ص 492، باب استحباب زيادة فى برّ الام.

34) بحارالأنوار، ج 103، ص 253.

35) وسائل الشيعه، ج 8، ص 507.

36) همان، ج 12، ص 153، باب استحباب حسن الخلق مع الناس.

37) وسائل الشيعه، ج 7، ص 124.

38) بحارالأنوار، ج 69، ص 291.

39) كافى، ج 6، ص 476.

40) وسائل الشيعه، ج 14، ص 11.

41) كافى، ج 5، ص 329.

42) الفقيه، ج 3، ص 389، باب مايستحب و يحمد من اخلاق النساء.

43) سوره نساء، آيه 19.

44) سوره نساء، آيه 129.

45) سوره طلاق، آيه 6.

46) سوره بقره، آيه 231.

47) روان شناسى اختلافى، ص 202و203.

48) سوره زمر، آيه 9.

49) سوره نساء، آيه 95.

50) سوره حديد، آيه 10.

51) سوره مائده، آيه 45.

52) سوره بقره، آيه 178.

53) نهج البلاغه، خطبه 80.

54) نور ملكوت قرآن، ج 1، ص 178و179.

55) نهج البلاغه، خطبه 80.

56) نهج البلاغه، خطبه 80.

57) الحياة، حكيمى، ج 1، ص 193.

58) بحارالأنوار، ج 103، ص 224.

59) سوره بقره، آيه 44.

60) عبادى، شيرين، نشريه ايران، شماره 3، ص 18.

61) جواهر الكلام، ج 41، ص 163.

62) جواهر الكلام، ج 41، ص 304.

63) همان، ج 40، ص 275 و ج 41، ص 165-167.

64) سوره بقره، آيه 282.

65) التبيان، طوسى رحمه الله، ج 2، ص 373.

66) تفسير صافى، ج 1، ص 235.

67) مجمع البيان، ج 1، ص 398.

68) روان شناسى قضايى، ج 1، ص 275.

69) درآمدى بر روان شناسى،

ج 1، ص 285و286.

70) اصول روان شناسى، ص 261.

71) الميزان، ج 2، ص 278.

72) مجمع الفائدة و البرهان، ج 12، ص 433.

73) جواهر الكلام، ج 41، ص 169.

74) المبسوط، ج 8، ص 174.

75) جواهر الكلام، ج 40، ص 274 و ج 41، ص 165و167.

76) سوره آل عمران، آيه 39.

77) الميزان، ج 2، ص 284.

78) تحرير الاحكام، كتاب الجهاد، ص 134.

79) تذكرة الفقهاء، كتاب الجهاد، ص 1.

80) المبسوط، كتاب الجهاد، ص 5.

81) فروع كافى، ج 5، ص 9.

82) همان.

83) المبسوط، شيخ طوسى رحمه الله، ج 2، ص 5.

84) نهج البلاغه.

85) مناقب ابن شهر آشوب.

86) نور ملكوت قرآن، ج 1، ص 59-61.

87) الميزان، ج 4، ص 37، چاپ اول به نقل از درّ المنثور.

88) شوك آينده، الوين تافلر، 239-249.

89) موج سوم، الوين تافلر، 289و396.

90) روان شناسى ارشد (از كودكى تا نوجوانى)، حسين نجاتى، ص 67، چاپ اوّل، مؤسسه مهشاد، پاييز 1371.

91) شوك آينده، ص 240.

92) شوك آينده، ص 258و259.

93) به سوى تمدن جديد، الوين تافلر، ص 12و13.

94) موج سوم، ص 490.

95) لذات فلسفه، ص 149.

96) سوره روم، آيه 21.

97) لذات فلسفه، ص 247.

98) همان، ص 149.

99) انسان موجود ناشناخته، ص 314.

100) انسان موجود ناشناخته، ص 103.

101) لذات فلسفه، ص 154و149.

102) وسائل الشيعه، كتاب القضاء، باب 2 از ابواب صفات قاضى.

103) سوره نساء، آيه 34.

104) تفسير تبيان، ج 3، ص 191.

105) المهذّب، ج 2، ص 264.

106) نهج البلاغه، حكمت 538.

107) سوره انعام، آيه 151.

108) سوره اسراء، آيه 31.

109) نهج البلاغه، صبحى صالح، خطبه 26.

110) سوره احزاب، آيه 37.

111) سوره احزاب، آيه 37.

112) اسد الغابة، ج 7، ص 126 ؛ كامل ابن اثير، ج 1، ص 578.

113) كامل ابن اثير، ج 1،

ص 578و579.

114) كنز العمال، ج 13، ص 697.

115) طبقات ابن سعد، ج 8، ص 120.

116) طبقات ابن سعد، ج 8، ص 120.

117) همان.

118) فتح البارى، ج 9، ص 224 ؛ صحيح مسلم، كتاب النكاح، باب تزويج الاب البكر الصغيرة.

119) فتح البارى، ج 7، ص 223 ؛ صحيح مسلم، ح 69.

120) كافى، ج 5، ص 567، باب نوادر.

121) شموئيل، فصل 25، ص 46.

122) عذر به تقصير به پيشگاه محمّد و قرآن، ص 223 - 227.

123) سوره توبه، آيه 72.

4- امام علي(ع) و مسائل حقوقي

مشخصات كتاب

عنوان و نام پديدآور: امام علي ع و مسائل حقوقي مولف محمد دشتي، 1330 - 1380. با همكاري ستاد اميرالمومنين علي عليه السلام .. [و ديگران .

مشخصات نشر: قم نشر موسسه فرهنگي تحقيقاتي اميرالمومنين عليه السلام 1379.

مشخصات ظاهري: 266ص.

فروست: الگوهاي رفتاري امام علي عليه السلام ج 10.

شابك: 964-6422-30-6: 10000ريال ؛ 10000 ريال(چاپ دوم) ؛ 22000 ريال چاپ سوم 978-964-6422-30-8

يادداشت: چاپ دوم 1381.

يادداشت: چاپ سوم: زمستان1386.

يادداشت: كتابنامه ص [235] - 266؛ همچنين به صورت زيرنويس

موضوع: علي بن ابي طالب ع) ، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. -- فضايل

موضوع: علي بن ابي طالب ع) ، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. -- نظريه درباره حقوق

شناسه افزوده: موسسه فرهنگي تحقيقاتي اميرالمومنين (ع) ستاد اميرالمومنين علي (ع)

رده بندي كنگره: BP37/4 /د5‮الف 7،10.ج

رده بندي ديويي: 297/951

شماره كتابشناسي ملي: م 79-7886

سرآغاز

نوشتار نوراني و مبارك و ارزشمندي كه در پيش روي داريد، تنها برخي از «الگوهاي رفتاري» آن يگانه بشريّت،

باب علم نبيّ،

پدر بزرگوار امامان معصوم عليهم السلام،

تنها مدافع پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم به هنگام بعثت و دوران طاقت فرساي هجرت، و جنگ ها و يورش هاي پياپي قريش،

و نابود كننده خط كفر و شرك و نفاق پنهان،

اوّل حافظ و جامع قرآن، و قرآن مجسّم،

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام است. كه همواره با قرآن بود،

و با قرآن زيست

و از قرآن گفت، و تا بهشت جاويدان، در كنار چشمه كوثر و پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم، وحدتشان جاودانه است.

مباحث ارزشمند آن در حال تكامل و گسترش است،

نوراني است،

نورِ نور است،

عطر آگين از جذبه هاي عرفاني وشناخت و حضور است،

كه با نام هاي مبارك زير، در آسمان پُر ستاره انديشه ها خواهد درخشيد مانند:

1- امام علي

عليه السلام و اخلاق اسلامي

الف- اخلاق فردي

ب- اخلاق اجتماعي

ج- آئين همسر داري

2- امام علي عليه السلام و مسائل سياسي

3- امام علي عليه السلام و اقتصاد

الف- كار و توليد

ب- انفاق و ايثار گري

ج- عمران و آبادي

د- كشاورزي و باغداري

4- امام علي عليه السلام و امور نظامي

الف- اخلاق نظامي

ب- امور دفاعي و مبارزاتي

5- امام علي عليه السلام و مباحث اطّلاعاتي و امنيتّي

6- امام علي عليه السلام و علم و هنر

الف- مسائل آموزشي و هنري

ب- مسائل علمي و فرهنگي

7- امام علي عليه السلام و مديريّت

8- امام علي عليه السلام و امور قضائي

الف- امور قضائي

ب- مسائل جزائي و كيفري

9- امام علي عليه السلام و مباحث اعتقادي

10- امام علي عليه السلام و مسائل حقوقي

11- امام علي عليه السلام و نظارت مردمي (امر به معروف ونهي از منكر)

12- امام علي عليه السلام و مباحث معنوي و عبادي

13- امام علي عليه السلام و مباحث تربيتي

14- امام علي عليه السلام و مسائل بهداشت و درمان

15- امام علي عليه السلام و تفريحات سالم

الف- تفريحات سالم

ب- تجمّل و زيبائي

مطالب و مباحث هميشه نوراني مباحث ياد شده، از نظر كاربردي مهّم و سرنوشت سازند، زيرا تنها جنبه نظري ندارند، بلكه از رفتار و سيره و روشهاي الگوئي امام علي عليه السلام نيز خبر مي دهند،

تنها داراي جذبه «قال» نيست كه دربردارنده جلوه هاي «حال» نيز مي باشد.

دانه هاي انگشت شماري از صدف ها و مرواريد هاي هميشه درخشنده درياي علوم نَبَوي است

از رهنمودها و راهنمائي هاي جاودانه عَلَوي است

از محضر حقّ و حقيقت است

و از زلال و جوشش هميشه جاري واقعيّت هاست

كه تنها نمونه هائي اندك از آن مجموعه فراوان و مبارك را در اين جزوات

مي يابيد و با مطالعه مطالب نوراني آن،

از چشمه زلال ولايت مي نوشيد

كه هر روز با شناسائي منابع جديد در حال گسترش و ازدياد و كمال و قوام يافتن است.(1).

و در آينده به عنوان يك كتاب مرجع و تحقيقاتي مطرح خواهد بود تا:

چراغ روشنگر راه قصّه پردازان

و سناريو نويسان فيلم نامه ها و طرّاحان نمايشنامه ها

و حجّت و برهان جدال احسن گويندگان و نويسندگان متعهّد اسلامي باشد،

تا مجالس و محافل خود را با ياد و نام آن اوّل مظلوم اسلام نوراني كنيم.

كه رسول گرامي اسلام فرمود:

نَوِّروُا مَجالِسَكُمْ بِذِكرِ عَلِيّ بْنِ اَبي طالِب

(جلسات خود را با نام و ياد علي عليه السلام نوراني كنيد)

با كشف و شناسائي «الگوهاي رفتاري امام علي عليه السلام» حقيقتِ «چگونه بودن؟!» براي ما روشن مي شود

و آنگاه چگونه زندگي كردن؟! نيز مشخص خواهد شد.

پيروي از امام علي عليه السلام و الگو قرار دادن راه و رسم زندگي آن بزرگ معصوم الهي،بر اين حقيقت تكيه دارد كه با مطالعه همه كتب و منابع و مآخذ روائي و تاريخي و سياسي موجود كشف كنيم كه:

«امام عليه السلام چگونه بود؟»

آنگاه بدانيم كه:

«چگونه بايد باشيم»

زيرا خود فرمود:

اَيُّهَا النّاسُ اِنّي وَاللّهِ ما أَحُثُّكُم عَلي طاعَةٍ اِلاَّ وَ أَسْبِقُكُم الَيْهَا، وَ لا أَنْهاكُم عَنْ مَعْصِيَةٍ اِلاّ وَ أَتَناهي قبلَكُمْ عَنها(2).

(اي مردم! همانا سوگند به خدا من شما را به عمل پسنديده اي تشويق نمي كنم جز آنكه در عمل كردن به آن از شما پيشي مي گيرم، و شما را از گناهي باز نمي دارم جز آنكه پيش از نهي كردن، خود آن را ترك كرده ام)

پس توجه به الگوهاي رفتاري امام علي عليه السلام براي مبارزان

و دلاوراني كه با نام او جنگيدند، و با نام او خروشيدند، و هم اكنون در جاي جاي زندگي، در صلح و سازندگي، در جنگ و ستيز با دشمن، در خودسازي و جامعه سازي و در همه جا بدنبال الگوهاي كامل روانند، بسيار مهمّ و سرنوشت ساز است تا در تداوم راه امام رحمه الله بجوشند، و در همسوئي با امير بيان بكوشند، كه بارها پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله وسلم فرمود:

«آنانكه از علي پيروي كنند اهل نجات و بهشتند»

و به علي عليه السلام اشاره كرد و فرمود:

«اين علي و پيروان او در بهشت جاي دارند»(3).

و اميدواريم كه كشف و شناسائي «الگوهاي رفتاري امام علي عليه السلام» آغاز مباركي باشد تا اين راه تداوم يابد، وبه كشف و شناسائي «الگوهاي رفتاري» ديگر معصومين عليهم السلام بيانجامد.

در اينجا توجّه به چند تذكّر أساسي لازم است.

الگوهاي رفتاري و عنصر زمان و مكان

اقسام الگوهاي رفتاري

*****

تاكنون هزاران فيش تحقيقاتي از حدود 700 عنوان در يك هزار جلد، كتاب پيرامون حضرت امام علي عليه السلام فراهم آمده است.

خطبه 6 /175، نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف.

ينابيع المودّة ص 40، قالت فاطمه (س): نَظَرَ رَسُولَ اللَّه(ص) اِلي عَلِيٍّ(ع) و قال:هذا وَ شِيعَتُهُ فِي الْجَنَّة.

الگوهاي رفتاري و عنصر زمان و مكان

رفتارهاي امام علي عليه السلام برخي اختصاصي و بعضي عمومي است، كه بايد در ارزيابي الگوهاي رفتاري دقّت شود.

گاهي عملي يا رفتاري را امام علي عليه السلام در شرائط زماني و مكاني خاصّي انجام داده است كه متناسب با همان دوران و شرائط خاصّ قابل ارزيابي است، و الزامي ندارد كه ديگران همواره آن را الگو قرار داده و به آن عمل كنند، كه در اخلاق فردي

امام علي عليه السلام نمونه هاي روشني را جمع آوري كرده ايم، و ديگر امامان معصوم عليه السلام نيز توضيح داده اند كه:

شكل و جنس لباس امام علي عليه السلام تنها در روزگار خودش قابل پياده شدن بود، امّا هم اكنون اگر آن لباس ها را بپوشيم، مورد اعتراض مردم قرار خواهيم گرفت.

يعني عُنصر زمان و مكان، در كيفيّت ها تأثير بسزائي دارد.

پس اگر الگوهاي رفتاري، درست تبيين نگردد، ضمانت اجرائي ندارد و از نظر كار بُردي قابل الگو گيري يا الگو پذيري نيست، مانند:

- غذاهاي ساده اي كه امام علي عليه السلام ميل مي فرمود، در صورتي كه فرزندان و همسران او از غذاهاي بهتري استفاده مي كردند.

- لباس هاي پشمي و ساده اي كه امام علي عليه السلام مي پوشيد، امّا ضرورتي نداشت كه ديگر امامان معصوم عليهم السلام بپوشند.

- در برخي از مواقع، امام علي عليه السلام با پاي برهنه راه مي رفت، كه در زمان هاي ديگر قابل پياده شدن نبود.

امام علي عليه السلام خود نيز تذكّر داد كه:

لَنْ تَقْدِروُنَ عَلي ذلِك وَلكِن اَعينوُني بِوَرَعٍ وَاجْتَهاد

(شما نمي توانيد همانند من زندگي كنيد، لكن در پرهيزكاري و تلاش براي خوبي ها مرا ياري دهيد(1).

وقتي عاصم بن زياد، لباس پشمي پوشيد و به كوه ها مي رفت و دست از زندگي شُست و تنها عبادت مي كرد، امام علي عليه السلام او را مورد نكوهش قرار داد، كه چرا اينگونه زندگي مي كني؟

عاصم بن زياد در جواب گفت:

قَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، هذَا أَنْتَ فِي خُشُونَةِ مَلْبَسِكَ وَجُشُوبَةِ مَأْكَلِكَ!

(عاصم گفت، اي اميرمؤمنان، پس چرا تو با اين لباس خشن، و آن غذاي ناگوار بسر

مي بري؟)

امام علي عليه السلام فرمود:

قَالَ: وَيْحَكَ، إِنِّي لَسْتُ كَأَنْتَ، إِنَّ اللَّهَ تَعَالَي فَرَضَ عَلَي أَئِمَّةِ الْعَدْلِ أَنْ يُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النَّاسِ، كَيْلَا يَتَبَيَّغَ بِالْفَقِيرِ فَقْرُهُ!(2).

واي بر تو، من همانند تو نيستم، خداوند بر پيشوايان حق واجب كرده كه خود را با مردم ناتوان همسو كنند، تا فقر و نداري، تنگدست را به هيجان نياورد، و به طغيان نكشاند.

*****

نامه 5/45 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف.

خطبه 3/209 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف.

اقسام الگوهاي رفتاري

بعضي از رفتارهاي امام علي عليه السلام زمان و مكان نمي شناسد، و همواره براي الگو پذيري ارزشمند است مانند:

1- ترويج فرهنگ نماز

2- اهميّت دادن به نماز اوّل وقت

3- ترويج فرهنگ اذان

4- توجّه فراوان به باز سازي، عمران و آبادي و كشاورزي و كار و توليد

5- شهادت طلبي و توجّه به جهاد و پيكار در راه خدا

6- حمايت از مظلوم و...

زيرا طبيعي است كه كيفيّت ها متناسب با زمان و مكان و شرائط خاصّ فرهنگ و آداب و رسوم اجتماعي در حال دگرگوني است.

گرچه اصول منطقي همان كيفيّت ها، جاودانه اند، يعني همواره ساده زيستي، خودكفائي، ساده پوشي ارزشمند است، امّا در هر جامعه اي چهار چوب خاصّ خودش را دارد، پس كميّت ها و اصول منطقي الگوهاي رفتاري ثابت، و كيفيّت ها، و چگونگي الگوهاي رفتاري متغيّر و در حال دگرگوني است.

ضرورت ها

فلسفه حقوق متقابل

در زندگي اجتماعي، حقوق و مقرّرات و شرائطي بر روابط انساني حاكم است كه بايد دقيقاً مورد شناسائي قرار گرفته و رعايت گردد.

يكي از حقوق اجتماعي «حقوق متقابل» است كه:

فرد بر فرد «در روابط فردي»

و فرد بر جمع «در روابط اجتماعي»

و جمع بر جمع «در روابط اجتماعي»

و جمع بر فرد «در روابط اجتماعي»

حق و حقوقي دارند، كه با رعايت حقوق متقابل، عدالت اجتماعي استقرار يافته و جامعه انساني مراحل كمال را خواهد پيمود،

و نظم اجتماعي بر روابط انسان ها حاكم شده و هرگونه بي نظمي و بي بندوباري رخت بر مي بندد.

ارزش هاي اخلاقي رشد كرده و روابط اجتماعي سازمان شايسته اي مي يابد

پس زندگي كردن در جامعه، و با مردم بودن، حقوق متقابل را به همراه خواهد داشت.

اگر ما از مردم

انتظارات و توقّعاتي داريم

مردم نيز از ما انتظاراتي خواهند داشت،

اگر مردم در بسياري از زمينه ها، تخصّص ها، نيازمنديها به ما احتياج دارند،

ما نيز در بسياري از رشته ها، و نيازها به ديگران محتاجيم.

اگر همه اقشار جامعه نسبت به دولت، و دولت نسبت به مردم، حقوق متقابل را محترم بشمارند، و از حد و مرز عدالت تجاوز نكنند،

زمينه هاي رشد و كمال تحقّق خواهد يافت كه:

امام علي عليه السلام فرمود:

وَأَعْظَمُ مَا افْتَرَضَ - سُبْحَانَهُ - مِنْ تِلكَ الْحُقُوقِ حَقُّ الْوَالِي عَلَي الرَّعِيَّةِ، وَحَقُّ الرَّعِيَّةِ عَلَي الْوَالِي، فَرِيضَةٌ فَرَضَهَا اللَّهُ - سُبْحَانَهُ - لِكُلٍّ عَلَي كُلٍّ، فَجَعَلَهَا نِظَاماً لِأُلْفَتِهِمْ، وَعِزّاً لِدِينِهِمْ.

فَلَيْسَتْ تَصْلُحُ الرَّعِيَّةُ إِلَّا بِصَلَاحِ الْوُلاَةِ، وَلَا تَصْلُحُ الْوُلاَةُ إِلَّا بِاسْتِقَامَةِ الرَّعِيَّةِ،

فَإِذَا أَدَّتِ الرَّعِيَّةُ إِلَي الْوَالِي حَقَّهُ، وَأَدَّي الْوَالِي إِلَيْهَا حَقَّهَا عَزَّ الْحَقُّ بَيْنَهُمْ، وَقَامَتْ مَنَاهِجُ الدِّينِ، وَاعْتَدَلَتْ مَعَالِمُ الْعَدْلِ، وَجَرَتْ عَلَي أَذْلاَلِهَا السُّنَنُ، فَصَلَحَ بِذلِكَ الزَّمَانُ، وَطُمِعَ فِي بَقَاءِ الدَّوْلَةِ، وَيَئِسَتْ مَطَامِعُ الْأَعْدَاءِ.

وَإِذَا غَلَبَتِ الرَّعِيَّةُ والِيَها، أَوْ أَجْحَفَ الْوَالِي بِرَعِيَّتِهِ، اخْتَلَفَتْ هُنَالِكَ الْكَلِمَةُ، وَظَهَرَتْ مَعَالِمُ الْجَوْرِ، وَكَثُرَ الْإِدْغَالُ فِي الدِّينِ، وَتُرِكَتْ مَحَاجُّ السُّنَنِ، فَعُمِلَ بِالْهَوَي، وَعُطِّلَتِ الْأَحْكَامُ، وَكَثُرَتْ عِلَلُ النُّفُوسِ، فَلَا يُسْتَوْحَشُ لِعَظِيمِ حَقٍّ عُطِّلَ، وَلَا لِعَظِيمِ بَاطِلٍ فُعِلَ! فَهُنَالِكَ تَذِلُّ الْأَبْرَارُ، وَتَعِزُّ الْأَشْرَارُ، وَتَعْظُمُ تَبِعَاتُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عِنْدَ الْعِبَادِ. فَعَلَيْكُمْ بِالتَّنَاصُحِ فِي ذلِكَ، وَحُسْنِ التَّعَاوُنِ عَلَيْهِ.

فَلَيْسَ أَحَدٌ - وَإِنِ اشْتَدَّ عَلَي رِضي اللَّهِ حِرْصُهُ، وَطَالَ فِي الْعَمَلِ اجْتِهَادُهُ - بِبَالِغٍ حَقِيقَةَ مَا اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَهْلُهُ مِنَ الطَّاعَةِ لَهُ.

وَلكِنْ مِنْ وَاجِبِ حُقُوقِ اللَّهِ عَلَي عِبَادِهِ النَّصِيحَةُ بِمَبْلَغِ جُهْدِهِمْ، وَالتَّعَاوُنُ عَلَي إِقَامَةِ الْحَقِّ بَيْنَهُمْ. وَلَيْسَ امْرُؤٌ - وَإِنْ عَظُمَتْ فِي الْحَقِّ مَنْزِلَتُهُ، وَتَقَدَّمَتْ فِي الدِّينِ فَضِيلَتُهُ - بِفَوْقِ أَنْ يُعَانَ عَلَي مَا حَمَّلَهُ اللَّهُ مِنْ حَقِّهِ.

وَلَا امْرُؤٌ - وَإِنْ صَغَّرَتْهُ النُّفُوسُ، وَاقْتَحَمَتْهُ الْعُيُونُ - بِدُونِ أَنْ يُعِينَ عَلَي ذلِكَ أَوْ يُعَانَ عَلَيْهِ.

«و در ميان حقوق الهي بزرگ ترين حق، حق رهبر بر مردم، و حق مردم بر رهبر است، حق واجبي كه خداي سبحان، بر هر دو گروه لازم شمرد، و آن را عامل پايداري پيوند ملّت و رهبر، و عزّت دين قرار داد.

پس رعيّت اصلاح نمي شود جز آن كه زمامداران اصلاح گردند، و زمامداران اصلاح نمي شوند جز با درستكاري رعيّت.

و آنگاه كه مردم حق رهبري را اداء كنند، و زمامدار حق مردم را بپردازد، حق در آن جامعه عزّت يابد، و راه هاي دين پديدار، و نشانه هاي عدالت برقرار، و سنّت پيامبرصلي الله عليه وآله پايدار گردد، پس روزگار اصلاح شود، و مردم در تداوم حكومت اميدوار، و دشمن در آرزوهايش مأيوس مي شود.

امّا اگر مردم بر حكومت چيره شوند، يا زمامدار بر رعيّت ستم كند، وحدت كلمه از بين مي رود، نشانه هاي ستم آشكار، و نيرنگ بازي در دين فراوان مي گردد، و راه گسترده سنّت پيامبرصلي الله عليه وآله متروك، هواپرستي فراوان، احكام دين تعطيل، و بيماري هاي دل فراوان گردد، مردم از اينكه حقّ بزرگي فراموش مي شود، يا باطل خطرناكي در جامعه رواج مي يابد، احساس نگراني نمي كنند، پس در آن زمان نيكان خوار، و بدان قدرتمند مي شوند، و كيفر الهي بر بندگان بزرگ و دردناك خواهد بود

پس بر شماست كه يكديگر را نصيحت كنيد، و نيكو همكاري نماييد.

درست است كه هيچ كس نمي تواند حق اطاعت خداوندي را چنانكه بايد بگذارد، هرچند در به دست آوردن رضاي خدا

حريص باشد، و در كار بندگي تلاش فراوان نمايد، لكن بايد بمقدار توان، حقوق الهي را رعايت كند كه يكي از واجبات الهي، يكديگر را به اندازه توان نصيحت كردن، و بر پا داشتن حق، و ياري دادن به يكديگر است.

هيچ كس هر چند قدر او در حق بزرگ، و ارزش او در دين بيشتر باشد، بي نياز نيست كه او را در انجام حق ياري رسانند، و هيچ كس گرچه مردم او را خوار شمارند، و در ديده ها بي ارزش باشد، كوچك تر از آن نيست كه كسي را در انجام حق ياري كند يا ديگري به ياري او برخيزد.»(1).

عناوين مربوط به حقوق متقابل (در خطبه 216)

حقوق متقابل مردم و دولت

حقوق الهي

حقوق اجتماعي مردم

*****

خطبه 216 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه مدارك آن به شرح زير است:

1- روضه كافي ج 8 ص 352: مرحوم كليني (متوفاي 328 هجري)

2- منهاج البراعة ج 2 ص 348: ابن راوندي (متوفاي 573 هجري)

3- نسخه خطي نهج البلاغه ص 184: نوشته سال 421 هجري

4- دعائم الاسلام ج 2 ص 539: قاضي نعمان (متوفاي 363 هجري)

5- بحار الانوار ج 8 ص 707 و ج 27 ص251: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري).

عناوين مربوط به حقوق متقابل (در خطبه 216)
حقوق متقابل مردم و دولت

1 - حق رهبر بر مردم جعل اللَّه سبحانه لي عليكم حقّا خطبه 1/216

2 - حقوق مردم بر رهبر ولكم عليّ من الحقّ خطبه 1/216

3 - مباني حقوق اجتماعي

الف - حكم الهي جعل اللَّه... مثل الّذي لي عليكم خطبه 1/216

ب - حق و حق گرائي

حقوق الهي

1 - گستردگي جوانب حق فالحقّ أوسع الأشياء خطبه 1/216

2 - مشكلات اجرائي حق وأضيقها في التّناصف خطبه 2/216

3 - مسئوليّت در اجراي حق لايجري لاحد الاّ جري عليه خطبه 2/216

4 - برتري خدا از مسئوليّت ها ولو كان لاحد ان يجري خطبه 2/216

5 - حق خدا بر بندگان جعل حقّه علي العباد خطبه 3 - 4/216

6 - حق مردم بر خداوند جزاءهم عليه مضاعفة خطبه 4/216

7 - حق اللَّه بودن حقوق اجتماعي من حقوقه حقوقاً خطبه 5/216

8 - انسان و اداي حقوق من حقّ من عظم جلال اللَّه خطبه 16 - 18/216

حقوق اجتماعي مردم

1 - نصيحت كردن يكديگر فعليكم بالتّناصح في ذلك خطبه 12/216

2 - كمك كردن به همديگر وحسن التّعاون عليه خطبه 12-13/216

3 - تلاش در خيرخواهي بمبلغ جهدهم خطبه 14/216

4 - كمك در اداي حق التّعاون علي اقامة الحقّ خطبه 14/216

حقوق متقابل در روابط اجتماعي
اشاره

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام پس از آنكه فلسفه حقوق اجتماعي را مطرح فرمود و اين حقيقت را بيان مي دارد كه «زندگي اجتماعي» با «حقوق متقابل» به هم آميخته است

و رشد و كمال بدون رعايت حقوق متقابل ممكن نيست،

كه در سخنراني هاي خود به برخي از موارد و انواع آن اشاره مي فرمايد، مانند:

حقوق متقابل پدر و فرزند

عناوين حقوق متقابل پدر و فرزند(در حكمت 399)

حقوق متقابل مردم و حكومت

حقوق مردم بر حكومت

حقوق مردم بر رهبر

اخلاق فرماندهي كل

وظايف فرماندهان نظامي

حقوق متقابل مردم و حكومت

حقوق اجتماعي

حقوق متقابل رهبري و مردم

عناوين كلّي خطبه 216 به شرح زير است

حقوق اجتماعي

شناخت حق

ره آورد اجراي حقوق

خطرات رعايت نكردن حقوق

حقوق اجتماعي مردم

فلسفه حقوق اجتماعي

وظايف انسان با خدا

اوصاف زمامداران

صفات نكوهيده

صفات پسنديده

خطبه 34 نهج البلاغه

حقوق متقابل زمامداران و مردم

حقوق مردم بر زمامداران

حقوق زمامداران بر مردم

ويژگي هاي امام علي

رعايت حقوق حيوانات

عناوين حقوق حيوانات (در نامه 25)

حقوق متقابل پدر و فرزند

يكي از جوانب حقوق متقابل، «حقوق متقابل پدر و فرزند» است،

اگر پدر نسبت به كودك و فرزند خويش حقوقي دارد، فرزند نيز حقوقي خواهد داشت

كه با رعايت آن، محيط خانواده، گرم مي شود

كه فرمود:

إِنَّ لِلْوَلَدِ عَلَي الْوَالِدِ حَقّاً، وَإِنَّ لِلْوَالِدِ عَلَي الْوَلَدِ حَقّاً.

فَحَقُّ الْوَالِدِ عَلَي الْوَلَدِ أَنْ يُطِيعَهُ فِي كُلِّ شَيْ ءٍ، إِلَّا فِي مَعْصِيَةِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ؛ وَحَقُّ الْوَلَدِ عَلَي الْوَالِدِ أَنْ يُحَسِّنَ اسْمَهُ، وَيُحَسِّنَ أَدَبَهُ، وَيُعَلِّمَهُ الْقُرْآنَ.

(همانا فرزند را به پدر، و پدر را به فرزند حقّي است، پس حق پدر بر فرزند اين است كه فرزند در همه چيز جز نافرماني خدا، از پدر اطاعت كند، و حق فرزند بر پدر آن كه نام نيكو بر فرزند نهد، خوب تربيتش كند، و او را قرآن بياموزد.)(1).

عناوين حقوق

متقابل پدر و فرزند(در حكمت 399)

*****

حكمت 399 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه مدارك آن به شرح زير است:

1- محاضرات الادباء ج1 ص157: راغب اصفهاني (متوفاي 513 هجري)

2- تيسير المطالب ص 307: حسيني (متوفاي 424 هجري)

3- كتاب أمالي: سيد ابوطالب (متوفاي 424 هجري).

عناوين حقوق متقابل پدر و فرزند(در حكمت 399)

1 - اطاعت پدر فحقّ الوالد علي الولد ان يطيعه

2 - اطاعت نكردن در گناه الاَّ في معصية اللَّه سبحانه

3 - انتخاب نام نيكو وَ حقّ الولد علي الوالد ان يحسّن اسمه

4 - تربيت صحيح وَ يحسّن ادبه

5 - آموزش قرآن وَ يعلّمه القرآن

حقوق متقابل مردم و حكومت
اشاره

يكي ديگر از اقسام حقوق متقابل، «حقوق متقابل مردم و حكومت» است،

اگر حكومت ها و حاكمان حقوق مردم را رعايت كنند،

و به مردم ظلم و ستم روا ندارند،

و مردم نيز حقوق حكومت و دولت و حاكمان را محترم بشمارند. مي توانند جامعه متكامل و صالحي داشته باشند

كه اين بحث را در چند بخش بايد به نقد و ارزيابي گذاشت:

حقوق مردم بر حكومت

حقوق مردم بر رهبر

اخلاق فرماندهي كل

وظايف فرماندهان نظامي

حقوق متقابل مردم و حكومت

حقوق اجتماعي

حقوق متقابل رهبري و مردم

عناوين كلّي خطبه 216 به شرح زير است

حقوق اجتماعي

شناخت حق

ره آورد اجراي حقوق

خطرات رعايت نكردن حقوق

حقوق اجتماعي مردم

فلسفه حقوق اجتماعي

وظايف انسان با خدا

اوصاف زمامداران

صفات نكوهيده

صفات پسنديده

خطبه 34 نهج البلاغه

حقوق متقابل زمامداران و مردم

حقوق مردم بر زمامداران

حقوق زمامداران بر مردم

ويژگي هاي امام علي

حقوق مردم بر حكومت
اشاره

امام علي عليه السلام در نامه 50 توضيح داد كه:

فَإِنَّ حَقّاً عَلَي الْوَالِي أَلَّا يُغَيِّرَهُ عَلَي رَعِيَّتِهِ فَضْلٌ نَالَهُ، وَلَا طَوْلٌ خُصَّ بِهِ، وَأَنْ يَزِيدَهُ مَا قَسَمَ اللَّهُ لَهُ مِنْ نِعَمِهِ دُنُوّاً مِنْ عِبَادِهِ؛ وَعَطْفاً عَلَي إِخْوَانِهِ.

أَلَا وَإِنَّ لَكُمْ عِنْدِي أَلَّا أَحْتَجِزَ دُونَكُمْ سِرّاً إِلَّا فِي حَرْبٍ، وَلَا أَطْوِيَ دُونَكُمْ أَمْراً إِلَّا فِي حُكْمٍ، وَلَا أُؤَخِّرَ لَكُمْ حَقّاً عَنْ مَحَلِّهِ، وَلَا أَقِفُ بِهِ دُونَ مَقْطَعِهِ، وَأَنْ تَكُونُوا عِنْدِي فِي الْحَقِّ سَوَاءً.

فَإِذَا فَعَلْتُ ذلِكَ وَجَبَتْ لِلَّهِ عَلَيْكُمُ النِّعْمَةُ، وَلِي عَلَيْكُمُ الطَّاعَةُ؛ وَأَلَّا تَنْكُصُوا عَنْ دَعْوَةٍ، وَلَا تُفَرِّطُوا فِي صَلَاحٍ، وَأَنْ تَخُوضُوا الْغَمَرَاتِ إِلَي الْحَقِّ، فَإِنْ أَنْتُمْ لَمْ تَسْتَقِيمُوا لِي عَلَي ذلِكَ لَمْ يَكُنْ أَحَدٌ أَهْوَنَ عَلَيَّ مِمَّنْ اعْوَجَّ مِنْكُمْ، ثُمَّ أُعْظِمُ لَهُ الْعُقُوبَةَ، وَلَا يَجِدُ عِنْدِي فِيهَا رُخْصَةً.

فَخُذُوا هذَا مِنْ أُمَرَائِكُمْ، وَأَعْطُوهُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ مَا يُصْلِحُ اللَّهُ بِهِ أَمْرَكُمْ،

«همانا بر زمامدار واجب است كه اگر اموالي به

دست آورد، يا نعمتي مخصوص او شد، دچار دگرگوني نشود، و با آن اموال و نعمتها، بيشتر به بندگان خدا نزديك، و به برادرانش مهرباني روا دارد.

آگاه باشيد! حق شما بر من آن است كه جز اسرار جنگي هيچ رازي را از شما پنهان ندارم، و كاري را جز حكم شرع، بدون مشورت با شما انجام ندهم، و در پرداخت حق شما كوتاهي نكرده، و در وقت تعيين شده آن بپردازم، و با همه شما بگونه اي مساوي رفتار كنم.

پس وقتي من مسؤوليّت هاي ياد شده را انجام دهم، بر خداست كه نعمتهاي خود را بر شما ارزاني دارد، و اطاعت من بر شما لازم است، و نبايد از فرمان من سرپيچي كنيد، و در انجام آن چه صلاح است سُستي ورزيد، و در سختيها براي رسيدن به حق تلاش كنيد، حال اگر شما پايداري نكنيد، خوارترين افراد نزد من انسان كج رفتار است، كه او را به سختي كيفر خواهم داد، و هيچ راه فراري نخواهد داشت، پس دستورالعملهاي ضروري را از فرماندهانتان دريافت داشته، و از فرماندهان خود در آن چه كه خدا امور شما را اصلاح مي كند، اطاعت كنيد.»(1).

حقوق مردم بر رهبر

اخلاق فرماندهي كل

وظايف فرماندهان نظامي

*****

نامه 50 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه مدارك آن به شرح زير است:

1- كتاب صفّين ص 107: نصر بن مزاحم (متوفاي 202 هجري)

2- كتاب أمالي ج 1 ص 221: شيخ طوسي (متوفاي 460 هجري)

3- بحار الانوار ج 8 ص 628 كمپاني: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري).

حقوق مردم بر رهبر

1 - رعايت عدالت اجتماعي الاّ يغيّره علي رعيّته فضل ناله نامه 2/50

2 - پرهيز از غرور زدگي ولا

طول خصّ به نامه 2/50

3 - ارتباط تنگاتنگ با مردم من نعمه دنوّا من عباده نامه 2/50

4 - رأفت و مهرباني نسبت بمردم و عطفا علي اخوانه نامه 2/50

اخلاق فرماندهي كل

1 - همدلي با فرماندهان نظامي ألاّ احتجز دونكم سرّا نامه 3/50

2 - پرهيز از افشاي اسرار نظامي الاّ في حرب نامه 3/50

3 - رعايت اصل مشورت با فرماندهان و لا اطوي دونكم امرا نامه 3/50

4 - قاطعيّت در اجراي فرمان الهي الاّ في حكم نامه 3/50

5 - پرهيز از تأخير در پرداخت حقوق و لااؤ خّرلكم حقّا عن محلّه نامه 3/50

6 - رعايت عدالت رفتاري با فرماندهان و ان تكونوا عندي في الحقّ سواء نامه 4/50

7 - برخورد قاطع با متخلفان فان انتم لم تستقيمو الي.. ممّن اعوجّ منكم نامه 5/50

8 - كيفر دادن مجرمان فان انتم لم تستقيمو الي.. ممّن اعوجّ منكم نامه 5/50

9 - شدّت عمل نسبت به منحرفان ثمّ اعظم له العقوبة نامه 6/50

وظايف فرماندهان نظامي

1 - اطاعت از فرمان رهبر ولي عليكم الّطاعة نامه 4/50

2 - پرهيز از سرپيچي نسبت به فرمان رهبر وألاّ تنكصوا عن دعوة نامه 5/50

3 - پرهيز از سستي در راه اصلاح امور نظاميان ولا تفرّطوا في صلاح نامه 5/50

4 - تحمّل مشكلات حق گرائي و ان تخوضوا الغمرات الي الحقّ نامه 5/50

5 - اطاعت از فرماندهان فخذوا هذا من امرائكم نامه 6/50

6 - اصلاح و بازسازي امور نظاميان و اعطوهم من انفسكم ما يصلح اللَّه به امركم نامه 6/50

حقوق متقابل مردم و حكومت
اشاره

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در خطبه 216 به «حقوق متقابل مردم و حكومت» پرداخته و جوانب گسترده آن را مشروحاً بيان فرمود

و آن را يكي از بزرگترين حقوق واجب الهي شمرد،

زيرا فرد به تكامل نمي رسد جز آنكه جامعه به كمال برسد، و جامعه به كمال نخواهد رسيد جز آنكه حقوق متقابل رعايت گردد.

فلسفة الحقوق الاجتماعيّة

أَمَّا بَعْدُ، فَقَدْ جَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِي عَلَيْكُمْ حَقّاً بِوِلاَيَةِ أَمْرِكُمْ، وَلَكُمْ عَلَيَّ مِنَ الْحَقِّ مِثْلُ الَّذِي لِي عَلَيْكُمْ، فَالْحَقُّ أَوْسَعُ الْأَشْيَاءِ فِي التَّوَاصُفِ، وَأَضْيَقُهَا فِي التَّنَاصُفِ،

لَا يَجْرِي لِأَحَدٍ إِلَّا جَرَي عَلَيْهِ، وَلَا يَجْرِي عَلَيْهِ إِلَّا جَرَي لَهُ.

وَلَوْ كَانَ لِأَحَدٍ أَنْ يَجْرِيَ لَهُ وَلَا يَجْرِيَ عَلَيْهِ، لَكَانَ ذلِكَ خَالِصاً لِلَّهِ سُبْحَانَهُ دُونَ خَلْقِهِ، لِقُدْرَتِهِ عَلَي عِبَادِهِ، وَلِعَدْلِهِ فِي كُلِّ مَا جَرَتْ عَلَيْهِ صُرُوفُ قَضَائِهِ، وَلكِنَّهُ سُبْحَانَهُ جَعَلَ حَقَّهُ عَلَي الْعِبَادِ أَنْ يُطِيعُوهُ، وَجَعَلَ جَزَاءَهُمْ عَلَيْهِ مُضَاعَفَةَ الثَّوَابِ تَفَضُّلاً مِنْهُ، وَتَوَسُّعاً بِمَا هُوَ مِنَ الْمَزِيدِ أَهْلُهُ.

الحقوق المتبادلة بين القائد و الامّة

ثُمَّ جَعَلَ - سُبْحَانَهُ - مِنْ حُقُوقِهِ حُقُوقاً افْتَرَضَهَا لِبَعْضِ النَّاسِ عَلَي بَعْضٍ، فَجَعَلَهَا تَتَكَافَأُ فِي وُجُوهِهَا، وَيُوجِبُ بَعْضُهَا بَعْضاً، وَلَا يُسْتَوْجَبُ بَعْضُهَا إِلَّا بِبَعْضٍ.

حقوق اجتماعي

پس از ستايش پروردگار! خداوند سبحان، براي من، بر شما به جهت سرپرستي حكومت، حقّي قرار داده، و براي شما همانند حق من، حقّي تعيين فرموده است، پس حق گسترده تر از آن است كه توصيفش كنند، ولي به هنگام عمل تنگنايي بي مانند دارد.

حق اگر به سود كسي اجرا شود، ناگزير به زيان او نيز روزي به كار رود، و چون به زيان كسي اجراء شود روزي به سود او نيز جريان خواهد داشت.

اگر بنا باشد حق به سود كسي اجراء شود و زياني نداشته

باشد، اين مخصوص خداي سبحان است نه ديگر آفريده ها، به خاطر قدرت الهي بر بندگان، و عدالت او بر تمام موجوداتي كه فرمانش بر آنها جاري است، لكن خداوند حق خود را بر بندگان، اطاعت خويش قرار داده، و پاداش آن را دو چندان كرده است، از روي بخشندگي، و گشايشي كه خواسته به بندگان عطا فرمايد.

حقوق متقابل رهبري و مردم
اشاره

پس خداي سبحان! برخي از حقوق خود را براي بعضي از مردم واجب كرد، و آن حقوق را در برابر هم گذاشت، كه برخي از حقوق برخي ديگر را واجب گرداند، و حقّي بر كسي واجب نمي شود مگر همانند آن را انجام دهد.(1).

*****

برخي از اسناد و مدارك اين خطبه به اين شرح است:

1- روضه كافي ج 8 ص 352: مرحوم كليني (متوفاي 328 هجري)

3- دعائم الاسلام ج 2 ص 539: قاضي نعمان (متوفاي 363 هجري)

4- بحار الانوار ج 8 ص 707 و ج 27 ص 251: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري)

5- بحار الانوار ج 17 ص 93: مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري).

عناوين كلّي خطبه 216 به شرح زير است
حقوق اجتماعي

1 - حق رهبر بر مردم جعل اللَّه سبحانه لي عليكم حقّا خطبه 1/216

2 - حقوق مردم بر رهبر ولكم عليّ من الحقّ خطبه 1/216

3 - مباني حقوق اجتماعي

الف - حكم الهي جعل اللَّه مثل الّذي لي عليكم خطبه 1/216

ب - حق و حق گرائي

شناخت حق

1- گستردگي جوانب حق فالحقّ أوسع الأشياء خطبه 1/216

2- مشكلات اجرائي حق وأضيقها في التّناصف خطبه 2/216

3- مسئوليّت همگاني اجراي حق لايجري لاحد الاّ جري عليه خطبه 2/216

4- برتر بودن خدا از مسئوليّت ها ولو كان لاحد خطبه 2/216

5- حق خدا بر بندگان جعل حقّه علي العباد خطبه 3 - 4/216

6- حق مردم بر خداوند وجعل جزاءهم عليه مضاعفة خطبه 4/216

7- حق اللَّه بودن حقوق اجتماعي من حقوقه حقوقا خطبه 5/216

8- ناتواني از اداي حقوق حقّ من عظم جلال اللَّه خطبه 16 - 18/216

ره آورد اجراي حقوق

1- ايجاد نظم و آرامش فجعلها نظاما لألفتهم خطبه 7/216

2- عزيز و نيرومند شدن دين وعزّا لدينهم خطبه 7/216

3- اصلاح اجتماعي تصلح الرّعيّة الاّ بصلاح الولاة خطبه 7/216

4- اصلاح زمامداران ولاتصلح الولاة الاّ باستقامة الرّعيّة خطبه 7 - 8/216

5- عزيز شدن حق عزّ الحقّ بينهم خطبه 8/216

6- پايدار شدن جاده هاي دين وقامت مناهج الدّين خطبه 8/216

7- استوار شدن نشانه هاي عدالتواعتدلت معالم العدل خطبه 8 - 9/216

8- برقرار شدن عدالت اجتماعي واعتدلت معالم العدل خطبه 8 - 9/216

9- حاكم شدن سنّت هاي نيكو وجرت علي اذلالها السّنن خطبه 9/216

10- اصلاح شدن روزگار فصلح بذالك الزّمان خطبه 9/216

11- اميدواري در بقاء دولت وطمع في بقاء الدّولة خطبه 9/216

12- نااميد شدن دشمنان ويئست مطامع الاعداء خطبه 9/216

خطرات رعايت نكردن حقوق

1- نابودي وحدت اجتماعي اختلفت هنالك الكلمة خطبه 10/216

2- آشكار شدن ظلم وظهرت معالم الجور خطبه 10/216

3- زياد شدن نيرنگ بازي وكثر الادغال في الدّين خطبه 10/216

4- متروك شدن آداب اسلامي وتركت محاجّ السّنن خطبه 11/216

5- هواپرستي فعمل بالهوي خطبه 11/216

6- تعطيل شدن احكام الهي وعطّلت الاحكام خطبه 11/216

7- زياد شدن بيماري هاي اخلاقي وكثرت علل النّفوس خطبه 11/216

8- تعطيل شدن حقوق فلايستوحش لعظيم حقّ عطّل خطبه 11/216

9- بي تفاوتي در رواج باطل ولا لعظيم باطل فعل خطبه 12/216

10- خوار و ذليل شدن نيكان فهنالك تذلّ الابرار خطبه 12/216

11- عزت يافتن اشرار وتعزّ الاشرار خطبه 12/216

12- بزرگ شدن مجازاتها وتعظم تبعات اللَّه خطبه 12/216

حقوق اجتماعي مردم

1- نصيحت كردن يكديگر فعليكم بالتّناصح خطبه 12/216

2- كمك كردن به همديگر وحسن التّعاون خطبه 12 - 13/216

3- تلاش در خيرخواهي بمبلغ جهدهم خطبه 14/216

4- همكاري در برقراري حق والتّعاون علي اقامة الحقّ خطبه 14/216

فلسفه حقوق اجتماعي

1- نيازمندي به تعاون و همكاري والتّعاون علي اقامة الحقّ بينهم خطبه 14/216

2- نياز بزرگان در اجراي حق وليس امرؤ وان عظمت خطبه 14 - 15/216

3- نيازمندي به عموم مردم ولا امرؤ وان صغّرته النّفوس خطبه 15 - 16/216

وظايف انسان با خدا

1- كوچك شمردن غير خدا ان يصغر عنده خطبه 16/216

2- بزرگ شمردن خدا وجلّ موضعه من قلبه.. كلّ ما سواه خطبه 16 - 17/216

3- بزرگ شمردن نعمتها وان احقّ من كان كذلك خطبه 17/216

4- بزرگ شمردن حقوق نعمتها فانّه لم تعظم نعمة اللَّه خطبه 18/216

اوصاف زمامداران
صفات نكوهيده

1- فخرفروشي اسخف حالاة الولاة.. حبّ الفخر خطبه 18/216

2- خود بزرگ بيني ويوضع امرهم علي الكبر خطبه 19/216

3- برتري جوئي ويوضع امرهم علي الكبر خطبه 19/216

4- لذّت از ثنا گوئي فلاتشنو عليّ بجميل ثناء خطبه 19 - 21/216

5- دوست داشتن چاپلوسي احبّ الاطراء خطبه 19/216

6- ظاهرسازي ولاتتحّفظوا منّي خطبه 22/216

7- تظاهر به دوستي ولاتخالطوني بالمصانعة خطبه 22/216

8- گريز از حق ولاتظنّوا بي استثقالا في حقّ خطبه 23/216

9- عدل گريزي ولاتظنّوا بي استثقالا.. او العدل خطبه 23/216

10- نفي آراء عمومي فلاتكفّوا عن مقالة بحقّ خطبه 24/216

11- خود برتر بيني فانّي لست في نفسي بفوق ان اخطئ خطبه 24/216

12- فراموش كردن خداوند الاّ ان يكفي اللَّه من نفسي خطبه 25/216

صفات پسنديده

1- پرهيز از فخرفروشي اسخف حالات الولاة.. حبّ الفخر خطبه 18/216

2 - پرهيز از خود بزرگ بيني اعظام لنفسي خطبه 23/216 و 19

3 - كراهت از ثنا گوئي فلاتثنوا عليّ بجميل ثناء خطبه 19 - 21/216

4 - كراهت از چاپلوسي كرهت... احبّ الاطراء خطبه 19/216

5 - ادا كردن حقوق الهي في حقوق لم افرغ من ادائها خطبه 21/216

6 - ادا كردن حقوق مردم في حقوق لم افرغ من ادائها خطبه 21/216

7 - پايبندي به واجبات وفرائض لابدّ من امضائها خطبه 22/216

8 - پرهيز از خودكامگي بما تكلّم به الجبابرة خطبه 22/216

9 - گوش كردن به حرفهاي مردم بما يتحفّظ به عند اهل البادرة خطبه 22/216

10 - كراهت از كارهاي تصنّعي ولاتخالطوني بالمصانعة خطبه 22/216

11 - شجاعت در بيان حق ولاتظنّوا بي استثقالا في حقّ خطبه 23/216

12 - تسليم حق بودن فانّه من استثقل الحقّ خطبه 23/216

13 - تسليم عدل بودن فانّه من استثقل الحقّ خطبه 23/216

14 -

آزاد گذاشتن مردم در بيان حق فلاتكفّوا عن مقالة بحقّ خطبه 24/216

15 - مصون ندانستن خود لست في نفسي بفوق ان اخطئ خطبه 24/216

16 - بنده خدا بودن انا وانتم عبيد مملوكون لربّ خطبه 25/216

17 - توجّه دادن مردم به قدرت خدا يملك منّا مالا نملك من انفسنا خطبه 25 - 26/216

18 - توجّه دادن مردم به هدايتگري خداوند واعطانا البصيرة بعد العمي خطبه 26/216

خطبه 34 نهج البلاغه
اشاره

أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّ لِي عَلَيْكُمْ حَقَّاً، وَلَكُمْ عَلَيَّ حَقٌّ: فَأَمَّا حَقُّكُمْ عَلَيَّ فَالنَّصِيْحَةُ لَكُمْ، وَتَوْفِيرُ فَيْئِكُمْ عَلَيْكُمْ، وَتَعْلِيمُكُمْ كَيْلا تَجْهَلُوا، وَتَأْدِيبُكُمْ كَيْمَا تَعْلَمُوا.

وَأَمَّا حَقِّي عَلَيْكُمْ فَالْوَفَاءُ بِالْبَيْعَةِ، والنَّصِيْحَةُ فِي الْمَشْهَدِ وَالْمَغِيبِ، وَالْإِجَابَةُ حِيْنَ أَدْعُوكُمْ، وَالطَّاعَةُ حِيْنَ آمُرُكُمْ.

«اي مردم، مرا بر شما و شما را بر من حقّي واجب شده است، حق شما بر من، آن كه از خيرخواهي شما دريغ نورزم و بيت المال را ميان شما عادلانه تقسيم كنم، و شما را آموزش دهم تا بي سواد و نادان نباشيد، و شما را تربيت كنم تا راه و رسم زندگي را بدانيد.

و اما حق من بر شما اين است كه با من وفادار باشيد، و در آشكار و نهان خيرخواهي كنيد، هرگاه شما را فرا خواندم اجابت نماييد و فرمان دادم اطاعت كنيد.»(1).

*****

خطبه 34 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- تاريخ طبري ج 6 ص 51 و 3386: طبري (متوفاي 310 هجري)

2- الامامة السياسة ج 1 ص 150: ابن قتيبة (متوفاي 276 هجري)

3- أنساب الاشراف ج 3 ص 380: بلاذري (متوفاي 279 هجري)

4- كتاب المجالس ص 79: شيخ مفيد استادِ سيِّدِ رضيّ (متوفاي 413 ه)

5- كتاب تذكرة ص 106: ابن الجوزي

(متوفاي 567 هجري)

6- اختصاص ص 153: شيخ مفيد استاد سيد رضي (متوفاي 413 ه)7 - كتاب سليم بن قيس ص 110: از اصحاب امام سجاد عليه السلام

8- الغارات ج 1 ص 35 تا 38: ابن هلال ثقفي (متوفاي 283 هجري)

9- بحارالانوار ج 8 ص 672 (قديم): مرحوم مجلسي (متوفاي 1110 هجري).

حقوق متقابل زمامداران و مردم
حقوق مردم بر زمامداران

1 - خيرخواهي زمامداران فا النصيحة لكم خطبه 9 / 34

2 - تأمين حقوق اجتماعي مردم و توفير فيئكم خطبه 9 / 34

3 - فراهم نمودن آموزش و پرورش عمومي تعليمكم.. تأدبكم كيما تعلموا خطبه 9 / 34

*****

حقوق زمامداران بر مردم

1 - وفاداري به رهبري فالوفاء بالبيعة خطبه 10 / 34

2 - خيرخواهي و النصيحة في المشهد و المغيب خطبه 10 / 34

3 - پاسخ به دعوت رهبري والاجابة حين ادعوكم خطبه 10 / 34

4 - اطاعت از رهبر والطاعة حين آمركم خطبه 10 / 34

ويژگي هاي امام علي(ع)

1 - گوشزد كردن خطرات اجتماعي اني لا ظن بكم خطبه 5 / 34

2 - فرصت ندادن به دشمن فو الله دون ان اعطي خطبه 8 / 34

3 - قاطعيت در مبارزه ذلك ضرب با المشرفيه خطبه 8 / 34

4 - نهر اسيدن در ميدان جنگ و تطيح السواعد و الاقدام خطبه 8 / 34

رعايت حقوق حيوانات
اشاره

در جامعه صالح توحيدي نه تنها انسان ها در روابط اجتماعي داراي حقوق متقابل مي باشند بلكه حيوانات نيز از اين اصل ارزشمند جدا نيستند،

اين موجودات بي آزاري كه در خدمت انسان قرار دارند، و بار سنگين اجتماعي را بر دوش خود گرفته اند.

امام علي عليه السلام در خطبه 5/167 به مسئوليّت انسان ها نسبت به حيوانات اشاره مي فرمايد:

بَادِرُوا أَمْرَ الْعَامَّةِ وَخَاصَّةَ أَحَدِكُمْ وَهُوَ الْمَوْتُ، فَإِنَّ النَّاسَ أَمَامَكُمْ، وَإِنَّ السَّاعَةَ تَحْدُوكُمْ مِنْ خَلْفِكُمْ.

تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا، فَإِنَّمَا يُنْتَظَرُ بِأَوَّلِكُمْ آخِرُكُمْ.

اتَّقُوا اللَّهَ فِي عِبَادِهِ وَبِلَادِهِ، فَإِنَّكُمْ مَسْؤُولُونَ حَتَّي عَنِ الْبِقَاعِ وَالْبَهَائِمِ. أَطِيعُوا اللَّهَ وَلَا تَعْصُوهُ، وَإِذَا رَأَيْتُمُ الْخَيْرَ فَخُذُوا بِهِ، وَإِذَا رَأَيْتُمُ الشَّرَّ فَأَعْرِضُوا عَنْهُ.

«به سوي مرگ كه همگاني است، و فرد فرد شما را از آن گريزي نيست بشتابيد، همانا مردم در پيش روي شما مي روند، و قيامت از پشت سر، شما را مي خواند. سبكبار شويد تا به قافله برسيد، كه پيش رفتگان در انتظار بازماندگانند، از خدا بترسيد، و تقوا پيشه كنيد زيرا شما در پيشگاه خداوند، مسئول بندگان خدا، و شهرها، و خانه ها و حيوانات هستيد(1) خدا را اطاعت كنيد و از فرمان خدا سرباز مداريد، اگر خيري ديديد بر گزينيد، و اگر شر و بدي ديديد از آن دوري كنيد.»(2).

و آنگاه در نامه 25 حقوق

حيوانات را مشروحاً به كارگزاران امور مالياتي تذكّر مي دهد.

وَلَا تُوَكِّلْ بِهَا إِلَّا نَاصِحاً شَفِيقاً وَأَمِيناً حَفِيظاً، غَيْرَ مُعْنِفٍ وَلَا مُجْحِفٍ، وَلَا مُلْغِبٍ وَلَا مُتْعِبٍ. ثُمَّ احْدُرْ إِلَيْنَا مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ نُصَيِّرْهُ حَيْثُ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ، فَإِذَا أَخَذَهَا أَمِينُكَ فَأَوْعِزْ إِلَيْهِ.

أَلَّا يَحُولَ بَيْنَ نَاقَةٍ وَبَيْنَ فَصِيلِهَا، وَلَا يَمْصُرَ لَبَنَهَا فَيَضُرَّ ذلِكَ بِوَلَدِهَا؛ وَلَا يَجْهَدَنَّهَا رُكُوباً، وَلْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذلِكَ وَبَيْنَهَا، وَلْيُرَفِّهْ عَلَي اللَّاغِبِ، وَلْيَسْتَأْنِ بِالنَّقِبِ وَالظَّالِعِ، وَلْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ، وَلَا يَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الْأَرْضِ إِلَي جَوَادِّ الطُّرُقِ، وَلْيُرَوِّحْهَا فِي السَّاعَاتِ، وَلُْيمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ وَالْأَعْشَابِ.

حَتَّي تَأْتِيَنَا بِإِذْنِ اللَّهِ بُدَّناً مُنْقِيَاتٍ، غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَلَا مَجْهُودَاتٍ، لِنَقْسِمَهَا عَلَي كِتَابِ اللَّهِ وَسُنَّةِ نَبِيِّهِ صلي الله عليه وآله فَإِنَّ ذلِكَ أَعْظَمُ لِأَجْرِكَ، وَأَقْرَبُ لِرُشْدِكَ، إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

در رساندن حيوانات آن را به دست چوپاني كه خيرخواه و مهربان، امين و حافظ، كه نه سختگير باشد و نه ستمكار، نه تند براند و نه حيوانات را خسته كند، بسپار، سپس آن چه از بيت المال جمع آوري شد براي ما بفرست، تا در نيازهايي كه خدا اجازه فرمود مصرف كنيم، هرگاه حيوانات را به دست فردي امين سپردي، به او سفارش كن تا:

«بين شتر و نوزادش جدايي نيفكند، و شير آن را ندوشد تا به بچّه اش زياني وارد نشود، در سوار شدن بر شتران عدالت را رعايت كند، و مراعات حال شتر خسته يا زخمي را كه سواري دادن براي او سخت است بنمايد، آنها را در سر راه به درون آب ببرد، و از جاده هايي كه دو طرف آن علف زار است به جادّه بي علف نكشاند، و هرچند گاه شتران را مهلت

دهد تا استراحت كنند، و هرگاه به آب و علفزار رسيد، فرصت دهد تا علف بخورند و آب بنوشند»

تا آنگاه كه به اذن خدا بر ما وارد شوند، فربه و سرحال، نه خسته و كوفته، كه آنها را بر أساس رهنمود قرآن، و سنّت پيامبرصلي الله عليه وآله تقسيم نماييم، عمل به دستورات ياد شده مايه بزرگي پاداش و هدايت تو خواهد شد. اگر خداوند بخواهد.

*****

مي بينيم كه «حمايت از حيوانات» قرن ها قبل از مدعيّان دروغين غرب كه شعار حمايت از حيوانات مي دهند امّا ميليون ها انسان را آواره مي سازند و بخاك و خون مي كشند، از طرف حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مطرح و به آن عمل شده است.

اسناد و مدارك خطبه 167 به شرح زير است:

1- عقدالفريد ج 2 ص 414: ابن عبدربه (متوفاي 328 هجري)

2- عقدالفريد ج 1 ص 44 و 98: ابن عبدربه (متوفاي 328 هجري)

3- عيون الاخبار ج 2 ص 123: ابن قتيبة (متوفاي 276 هجري)

4- أغاني ج 12 ص 6: ابوالفرج اصفهاني (متوفاي 356 هجري)

5- كتاب أمالي ج 2 ص 91: ابوعلي قالي (متوفاي 356 هجري)

6- جامع العلم ص 77: ابن عبدالبر (متوفاي 338 هجري)

7- تحف العقول ص 138: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 هجري)

8- كتاب أمالي ج 2 ص 238: شيخ طوسي (متوفاي 460 هجري).

عناوين حقوق حيوانات (در نامه 25)

1- دور نكردن حيواناتألاّ يحول بين ناقة و بين فصيلها نامه 12/25

2- كم دوشيدن شير و لا يمصر لبنها نامه 12/25

3- خسته نكردن شتران و لايجهدنّها ركوباً نامه 12/25

4- عدالت در سوار شدن وليعدل بين صواحباتها نامه 12/25

5- مراعات حال شتران خسته وليرفّه علي اللاّغب نامه 13/25

6- آهسته راندن شتروليستأن بالنّقب

والظّالع نامه 13/25

7- عرضه كردن به آب تمرّ به من الغدر نامه 13/25

8- راه رفتن كنار علفزارها لايعدل بها عن نبت الأرض نامه 14/25

9- مهلت دادن به حيوانات و ليروّحها في السّاعات نامه 14/25

10- استراحت دادن و ليروّحها في السّاعات نامه 14/25

رعايت حقوق انسان ها
اشاره

يكي از مسائل ارزشمند و سرنوشت ساز، مسائل «حقوقي» است،

اگر در يك جامعه انساني حقوق همه افراد رعايت شود،

و هر كسي به حق طبيعي و خدادادي خود برسد،

و حق فردي پايمال نگردد

و انواع اختلافات نژادي، و امتيازات سياسي و اجتماعي مانع استيفاي حقوق انسان ها نشود،

عدالت اجتماعي تحقّق مي يابد و نعمت آزادي همگان را به كمال نهائي خواهد رساند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نسبت به مسائل حقوقي «انسان ها» و حتّي «حيوانات» بسيار حسّاس و دقيق است تا حقوق كسي ضايع نگردد

و تا ظلمي به مورچه اي روا ندارد، به بعضي از نمونه ها توجّه كنيد.

كمك مساوي به دو زن فقير

دو زن فقير كه يكي عرب و ديگري از عجم بود خدمت امام علي عليه السلام آمدند و تقاضاي كمك كردند.

امام به هر كدام «بيست و پنج درهم» و ظرفي از غذا داد.

زن عرب خطاب به حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام گفت:

يا اميرالمؤمنين، من زني از زنان عرب و او از عجم مي باشد

چرا به هر دو نفر ما مساوي انفاق مي كني؟

امام علي عليه السلام فرمود:

به خدا قسم من هيچ فرقي براي فرزندان اسماعيل بر فرزندان اسحاق در انفاق اين مال نمي بينم.(1).

و برخي نقل كردند كه:

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مشت خاكي بر داشت و به زن عرب فرمود:

بيا تا براي عرب بودن بيشتر برداري.

*****

الغارات، ج1، ص69؛ ابي اسحاق همداني - و وسائل الشيعه، ج2، ص431 - و بحارالانوار، ج41، ص137 - و اصول كافي، ج1، ص406 - و كشف البيان، ص263.

حقوق انساني زندانيان

امام علي عليه السلام در دستور العمل به حاكم اهواز «رُفاعة» نسبت به حقوق انساني زندانيان متذكر شد كه:

- اگر براي زنداني، خوردني و نوشيدني يا لباسي آوردند، مانع نشو تا آنها را به زنداني برسانند.

- به هنگام نماز، دست و پاي زنداني را از زنجيرها آزاد كن.

- زندانيان را هر روز به صحن حياط بياور، تا تفريح و هواخوري داشته باشند.(1).

*****

مستدرك الوسائل، ج3، ص207.

رعايت حقوق مجرم حدّ خورده

شخصي راپس از محاكمه و اثبات جرم به دست قنبر دادند تا حدّ شرعي را بر او جاري كند.

قنبر شلاّق را گرفت و سرگرم اجراي حد شرعي شد، پس از اتمام حد شرعي، عصباني شده كنترل خود را از دست داد و سه ضربه شلاق، اضافه بر حدّ شرعي بر بدن مجرم نواخت،

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام كه نظارت داشت؛

فَأ عادهُ عَلَي قَنْبَر ثَلاثَةِ أَسْواط

شلاّق را گرفت و سه ضربه بر بدن قنبر زد تا قصاص شود

كه چرا اضافه بر حد شرعي، انساني را آزرده است.(1).

*****

اصول كافي، ج7، ص206 - و وسائل الشّيعه، ج29، ص182.

عزل فرماندار براي چند كيلو گندم

زني به نام «سوده همداني» از شيعيان امام بود، در جنگ صفين براي تشجيع سربازان و فرزندان دلاورش، اشعار حماسي مي خواند،

كه سخت بر معاويه گران آمد و نام اورا ثبت كرد،

روزگار گذشت و امام علي عليه السلام به شهادت رسيد، و فرماندار معاويه بُسر بن ارطاة، بر شهر همدان مسلّط گشت،

و هرچه مي خواست انجام مي داد،

و كسي جرئت اعتراض يا مخالفت را نداشت سرانجام سوده، سوار بر شتر به دربار معاويه در شام رفت، واز قتل و غارت و فساد فرماندار به معاويه شكايت كرد.

معاويه او را شناخت و سرزنش كرد، و گفت:

ياد داري كه در جنگ صفّين چه مي كردي؟

حال دستور مي دهم تو را سوار بر شتري برهنه تحويل فرماندارم بدهند تا هرگونه دوست دارد، با تو رفتار كند؟

سوده، در حالي كه اشك مي ريخت اين اشعار را خواند:

صلّي اِلاله علي جسم تضمّنه

قبر فاصبح فيه العدلُ مدفوناً

قد حالف الحق لايبغي به بدلاً

فصار بالحق والايمان مقروناً

«خدايا درود برپيكر پاكي فرست كه چون دفن شد عدالت هم دفن شد،

و

خدا سوگند خورده كه همتائي براي او نياورد، و تنها او با حق و ايمان همراه بود»

معاويه با شگفتي پرسيد:

چه كسي را مي گوئي؟

و اين اشعار را پيرامون چه شخصي خواندي؟

سوده گفت:

علي عليه السلام را مي گويم كه چون رفت، عدالت هم رفت.

معاويه! فرماندار علي عليه السلام در همدان چند كيلو گندم از من اضافه گرفت، به كوفه رفتم وقتي رسيدم كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام براي نماز مغرب بپاخاسته بود تا مرا ديد نشست و فرمود:

حاجتي داري؟

ماجرا را شرح دادم، و گفتم

چند كيلو گندم مهم نيست، مي ترسم فرماندار تو به سوي تجاوز و رشوه خواري پيش رفته آبروي حكومت اسلامي خدشه دار شود.

امام علي عليه السلام با شنيدن سخنان من گريست و گفت:

خدايا تو گواهي كه من آنها را براي ستم به مردم دعوت نكردم.

سپس قطعه پوستي گرفت و بر روي آن نوشت:

بِسْم اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم، قَد جائَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَوفُوا الْكَيْلَ وَ الْمِيزانَ، وَلا تَبخَسُوا النَّاسَ أَشْيائَهُم، وَ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها،(1) ذالِكُم خَيرٌ لَكُمْ مَنْ يَقْبِضُهُ. وَالسَّلام

دليل روشني از طرف پروردگارتان براي شما آمده است؛ بنابراين، حقّ پيمانه و وزن را ادا كنيد! و از اموال مردم چيزي نكاهيد! و در روي زمين، بعد از آنكه (در پرتو ايمان و دعوت انبياء) اصلاح شده است، فساد نكنيد!

سپس دستور داد كه:

كارهاي فرمانداري خود را برّرسي و جمع آوري كن، تو را عزل كردم و به زودي فرماندار جديد خواهد آمد، و همه چيز را از تو تحويل خواهد گرفت.

نامه را به من داد، نه آن را بست، و نه لاك و مهر كرد، بلافاصله پس از بازگشت من به

«شهر همدان» فرماندار عزل و ديگري به جاي او آمد.

معاويه آن روز شكايت من از چند كيلو گندم اضافي بود، امّا امروز به تو شكايت كردم كه فرماندار تو «بُسر بن ازطاة» شراب مي خورد،

تجاوز مي كند،

مال مردم را به يغما مي برد

خون بي گناهان را مي ريزد

و تو به جاي اجراي عدالت و عزل فرماندار فساد گر، مرا تهديد به مرگ مي كني؟

و ادّعا داري كه خليفه مسلمين مي باشي؟

معاويه در حالي كه از عدالت حضرت علي عليه السلام و عشق و وفاداري پيروان او به شگفت آمده بود گفت:

هر چه سوده مي خواهد به او بدهيد، و او را با احترام به شهرش باز گردانيد.(2).

*****

سوره اعراف، آيه 85.

فصول المهمّة، ابن صباغ مالكي، ص 129 - و سفينة البحار، ج1، ص671 - و عقدالفريد، ج2، ص102 - و اعلام النساء ج 2 ص 207، و فصول المائة ج 5 ص 565.

اداي حق همسفر مسيحي

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در يكي از سفرها به سوي شهر كوفه مي رفت كه در راه با مردي مسيحي همسفر شد و مقداري از راه را باهم رفتند

از مقصد يكديگر پرسيدند.

امام علي عليه السلام فرمود:

به كوفه مي روم

و مسيحي گفت:

به شهري غير كوفه مي روم

راه مشترك را با دوستي و شادابي طي كرده تا سر دو راهي رسيدند.

مرد مسيحي با شگفتي ديد كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بدنبال او مي آيد پرسيد:

مگر بكوفه نمي روي؟

امام علي عليه السلام پاسخ داد:

چرا، مي روم.

مسيحي گفت:

پس چرا بدنبال من رواني؟ راه كوفه آن طرف است.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

مي دانم، امّا پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم ما فرمود: با شخصي كه همسفر شديد به هنگام

جدائي رفيق خود را مقداري بدرقه كنيد.

مرد مسيحي با مشاهده اين اخلاق كريمانه و شنيدن دستورالعمل اخلاقي رسول خداصلي الله عليه وآله وسلم نسبت به همسفر خود در فكر فرو رفت و گفت:

من هم به دين شما، و پيامبر شما ايمان مي آورم، واز هم جدا شدند.

امّا شگفتي مرد مسيحي آنگاه به اوج خود رسيد كه وقتي وارد كوفه شد تازه همسفر خود را شناخت كه آن بزرگ بزرگان، حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام است،

جذب محفل امام شده و از ياران امام علي عليه السلام قرار گرفت.(1).

*****

اصول كافي، ج2، ص670 (باب حسن الصحابة وحق الصاحب في السفر) - و بحارالانوار، ج41، ص513.

آزادي مردم در بيعت (حقّ انتخاب داشتن)
بيعت گليب

پس از شورش طلحه و زبير كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام براي سركوبي اصحاب جمل تشريف مي بردند، ودر منطقه ذي قار اردو زدند، كليب مي گويد: خدمت امام رسيدم، امام علي عليه السلام را عاقل ترين، و هوشيار ترين انسان ها يافتم، از من سئوالاتي راجع به بزرگان قبائل كرد ومن پاسخ دادم. فرمود:

نامه اي براي رئيس قبيله «بني راسب» و «بني قدامة» مي نويسم آيا براي آنان مي بري؟

گفتم: آري

سپس كساني كه همراه بودند با حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بيعت كردند، وهمه اطرافيان و ياران امام كه از كثرت سجده پينه بر پيشاني داشتند به من مي گفتند:

بيعت كن.

امام علي عليه السلام فرمود: رهايش كنيد تا خود تصميم بگيرد.

سپس بگونه اي حساب شده با من صحبت كرد كه هدايت شدم و بيعت كردم.(1).

اين واقعه در خطبه 170 به شرخ زير آمده است:

أَرَأَيْتَ لَوْ أَنَّ الَّذِينَ وَرَاءَكَ بَعَثُوكَ رَائِداً تَبْتَغِي لَهُمْ مَسَاقِطَ الْغَيْثِ، فَرَجَعْتَ إِلَيْهِمْ وَأَخْبَرْتَهُمْ عَنِ الْكَلَاءِ وَالْمَاءِ، فَخَالَفُوا إِلَي الْمَعَاطِشِ وَالَْمجَادِبِ،

مَا كُنْتَ صَانِعاً؟ قَالَ: كُنْتُ تَارِكَهُمْ وَمُخَالِفَهُمْ إِلَي الْكَلَاءِ وَالْمَاءِ. فَقَالَ - عَلَيْهِ السَّلَامُ -: فَامْدُدْ إِذاً يَدَكَ. فَقَالَ الرَّجُلُ: فَوَاللَّهِ مَا اسْتَطَعْتُ أَنْ أَمْتَنِعَ عِنْدَ قِيَامِ الْحُجَّةِ عَلَيَّ، فَبَايَعْتُهُ عَلَيْهِ السَّلَامُ. وَالرَّجُلُ يُعْرَفُ بِكُلَيْبٍ الجَرْمِيّ.

اگر آنها تو را مي فرستادند كه محل ريزش باران را بيابي، سپس به سوي آنان باز مي گشتي واز گياه و سبزه و آب خبر مي دادي، اگر مخالفت مي كردند و به سرزمينهاي خشك و بي آب روي مي آوردند تو چه مي كردي؟ (گفت: آنها را رها مي كردم و به سوي آب و گياه مي رفتم، امام فرمود)

پس دستت را براي بيعت كردن بگشاي.

(مرد گفت: سوگند بخدا به هنگام روشن شدن حق توانايي مخالفت نداشتم و با امام عليه السلام بيعت كردم)(2).

*****

كتاب جمل شيخ مفيد، ص156 - و تاريخ طبري، ج5، ص192.

اسناد و مدارك خطبه 170 به شرح زير است:

1- عقدالفريد ج4 ص138 خطب اميرالمؤمنين:ابن عبدربه مالكي(متوفاي328ه)

2- النهاية ج 2 ص 128(مادّه دكك): ابن أثير شافعي (متوفاي 606 ه)

3- كتاب الجمل: ابي مخنف (متوفاي 157 ه).

آزادي و شادي مردم در انتخاب رهبري

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام آزادي مردم در انتخابات رهبري خويش را در خطبه 229 اينگونه زيبا مطرح مي فرمايد:

وَبَسَطْتُمْ يَدِي فَكَفَفْتُهَا، وَمَدَدْتُمُوهَا فَقَبَضْتُهَا، ثُمَّ تَدَاكَكْتُمْ عَلَيَّ تَدَاكَّ الْإِبِلِ الْهِيمِ عَلَي حِيَاضِهَا يَوْمَ وِرْدِهَا، حَتَّي انْقَطَعَتِ النَّعْلُ، وَسَقَطَ الرِّدَاءُ، وَوُطِئَ الضَّعِيفُ، وَبَلَغَ مِنْ سُرُورِ النَّاسِ بِبَيْعَتِهِمْ إِيَّايَ أَنِ ابْتَهَجَ بِهَا الصَّغِيرُ، وَهَدَجَ إِلَيْهَا الْكَبِيرُ، وَتَحَامَلَ نَحْوَهَا الْعَلِيلُ، وَحَسَرَتْ إِلَيْهَا الْكِعَابُ.

(وصف روز بيعت مردم با امام علي عليه السلام)

ويژگي هاي بيعت مردم با امام علي عليه السلام

«دست مرا براي بيعت مي گشوديد و من مي بستم، شما آن را به سوي خود

مي كشيديد و من آن را مي گرفتم، سپس چونان شتران تشنه كه به طرف آبشخور هجوم مي آورند بر من هجوم آورديد، تا آن كه بند كفشم پاره شد، و عبا از دوشم افتاد، و افراد ناتوان پايمال گرديدند، آنچنان مردم در بيعت با من خشنود بودند كه خردسالان شادمان، و پيران براي بيعت كردن لرزان به راه افتادند، بيماران بر دوش خويشان سوار، و دختران جوان بي نقاب به صحنه آمدند.»(1).

*****

خطبه 229 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به شرح زير است:

1- استيعاب ج2 ص78 ش777 وص318 ش1289: ابن عبدالبر مالكي (متوفاي 338 ه)

2- اسد الغابة ج 2 ص 61 (ترجمه طلحه): ابن أثير شافعي (متوفاي 606 ه)

3- كتاب الجمل ص267 خطبه علي عليه السلام بذي قار: شيخ مفيد (متوفاي 413 ه)

4- كتاب النهاية ج3 ص318/ج 1 ص 171: ابن أثير شافعي (متوفاي 606 ه)

5- الامامة والسياسة ج 1 ص 154: ابن قتيبة (متوفاي 276 ه)

6- كشف المحجة: سيدبن طاووس (متوفاي 664 ه)

7- تاريخ طبري ج 6 ص 3143: طبري شافعي (متوفاي 310 ه).

مطرح كردن حقّ انتخاب مردم

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام براي پاسخ دندان شكن به معاويه و رفع شبهات فكري نسبت به امامت و رهبري، در نامه 6 نهج البلاغه به معاويه نوشت:

إِنَّهُ بَايَعَنِي الْقَوْمُ الَّذِينَ بَايَعُوا أَبَا بَكْرٍ وَعُمَرَ وَعُثَْمانَ عَلَي مَا بَايَعُوهُمْ عَلَيْهِ، فَلَمْ يَكُنْ لِلشَّاهِدِ أَنْ يَخْتَارَ، وَلَا لِلغَائِبِ أَنْ يَرُدَّ. وَإِنَّمَا الشُّورَي لِلْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ، فَإِنِ اجْتَمَعُوا عَلَي رَجُلٍ وَسَمَّوْهُ إِمَاماً كَانَ ذلِكَ لِلَّهِ

رِضيً، فَإِنْ خَرَجَ عَنْ أَمْرِهِمْ خَارِجٌ بِطَعْنٍ أَوْ بِدْعَةٍ رَدُّوهُ إِلَي مَا خَرَجَ مِنْهُ، فَإِنْ أَبَي قَاتَلُوهُ عَلَي اتِّبَاعِهِ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ، وَوَلَّاهُ اللَّهُ مَا

تَوَلَّي.

وَلَعَمْرِي، يَا مُعَاوِيَةُ، لَئِنْ نَظَرْتَ بِعَقْلِكَ دُونَ هَوَاكَ لَتَجِدَنِّي أَبْرَأَ النَّاسِ مِنْ دَمِ عُثَْمانَ، وَلَتَعْلَمَنَّ أَنِّي كُنْتُ فِي عُزْلَةٍ عَنْهُ إِلَّا أَنْ تَتَجَنَّي؛ فَتَجَنَّ مَا بَدَا لَكَ! وَالسَّلَامُ.

علل مشروعيّت حكومت امام علي عليه السلام

«همانا كساني با من بيعت كرده اند كه با ابابكر و عمر و عثمان، با همان شرايط بيعت نمودند، پس آن كه در بيعت حضور داشت نمي تواند خليفه اي ديگر برگزيند،

و آن كه غايب است نمي تواند بيعت مردم را نپذيرد،

و همانا شوراي مسلمين از آنِ مهاجرين و انصار است، پس اگر بر امامت كسي گرد آمدند، و او را امام خود خواندند، خشنودي خدا هم در آن است.

حال اگر كسي كار آنان را نكوهش كند يا بدعتي پديد آورد، او را به جايگاه بيعت قانوني باز مي گردانند،

اگر سرباز زد با او پيكار مي كنند، زيرا كه به راه مسلمانان در نيامده، خدا هم او را در گمراهيش وا مي گذارد.

بجانم سوگند! اي معاويه

اگر دور از هواي نفس، به ديده عقل بنگري، خواهي ديد كه من نسبت به خون عثمان پاك ترين افرادم،

و مي داني كه من از آن دور بوده ام، جز اينكه از راه خيانت مرا متّهم كني، و حق آشكاري را بپوشاني. با درود.»(1).

*****

نامه 6 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به شرح زير است:

1- كتاب صفين ص29 و91: نصر بن مزاحم (متوفاي 202 ه)

2- الامامة والسياسة ج 1 ص 93: ابن قتيبة (متوفاي 276 ه)

3- عقد الفريد ج5 ص375 و79: ابن عبد ربه مالكي (متوفاي 328 ه)

4- تاريخ طبري ج 5 ص 235: طبري شافعي (متوفاي 310 ه)

5- اخبار الطوال ص 166:

دينوري حنفي (متوفاي 290 ه)

6- عقد الفريد ج 2 ص 284: ابن عبد ربه مالكي (متوفاي 328 ه)

7- بحار الانوار ج33 ص76 ح400: مجلسي (متوفاي 1110 ه).

حقّ مهمان

حضرت امام عسگري عليه السلام مي فرمايد:

پدر و پسري در منزل حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مهمان شدند،

امام آنها را احترام كرد و مقابل آنها نشست، و هنگام غذا سفره انداختند و با هم غذا خوردند.

پس از صرف غذا، امام علي عليه السلام از جا بلند شد چون ديد قنبر حوله و آفتابه اي آورده تا دست مهمان را بشويد.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام از دست قنبر گرفت كه خود دست مهمان را بشويد،

آن شخص خود رابه پاي حضرت افكند، و اصرار فراوان كرد كه نمي گذارم بر دست من آب بريزي.

امام علي عليه السلام او را سوگند داد و فرمود:

همانگونه كه اگر قنبر بر دست تو آب مي ريخت آرام بودي، آرام باش.

وبر دست مهمان آب ريخت تا شسته شد.

سپس حوله و آفتابه را به دست پسرش محمدبن حنفيّه داد و فرمود:

تو هم بر دست پسرش آب بريز تا دستش را بشويد.

امام عسگري عليه السلام فرمود:

هركس در اينگونه رفتارها از علي عليه السلام پيروي نمايد شيعه واقعي او مي باشد.(1).

يعني حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام تا آنجا حق مهمان را متناسب با سن و سال آنها رعايت مي كرد كه خود بر دست پدر، و فرزندش محمّد حنفيّه بر دست پسر مهمان آب ريختند.

*****

بحارالانوار، ج16، ص148.

حمايت از حقوق كارگران و مردم

از منطقه فرمانداري «قرظة بن كعب» گروهي خدمت امام علي عليه السلام رسيدند و گفتند:

در سرزمين ما رودخانه بزرگي بود كه در طول زمان نابود شد، وهم اكنون پر از شن و لايه هاست، اگر بازسازي و لايروبي شود كشاورزي ما رونق مي گيرد.

و از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام خواستند، دستور دهد كه فرماندار شهر، مردم آن سامان رابه كار اجباري

وادار كند تا همه مردم آن سرزمين، رودخانه را بحال اول برگردانند.

امام علي عليه السلام با پيشنهاد لايروبي رودخانه موافقت فرمود،

امّا بيگاري مردم را نپذيرفت

و طيّ نامه اي از فرماندارش خواست تا رودخانه را احياء كند، امّا:

- كسي رابه كار اجباري وادار نسازد.

- از مردم بيگاري نكشد، بلكه هركس علاقه دارد با اختيار خود كمك كند.

- هركس دوست دارد كار كند، و مزد مناسب بگيرد.

و البتّه پس از احياء رودخانه كساني در آن سهم بيشتري دارند كه در احياء آن كار وتلاش بيشتري كردند.(1).

كه در اين دستورالعمل دو اصل أساسي نهفته است:

اوّل - حق آزادي كار

دوّم - اختصاص منافع به آنانكه كار كردند وتلاش نمودند

كه از نظر روانشناسي كار، با اين شيوه انساني مردم بيشتري رامي توان آگاهانه به كار گماشت.

*****

عدالت و قضاء در اسلام، ص77.

دفاع از شخصيّت اجتماعي مردم

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در آستانه جنگ صفّين، ارتش خود را به سوي مرزهاي شام حركت داد و به شهر مرزي «انبار» رسيد.

مردم وقتي اطّلاع از حضور امام عليه السلام يافتند براي استقبال به بيرون شهر آمده در صف هاي گوناگون اجتماع كردند

و آنگاه كه امام و ديگر فرماندهان نظامي را مي ديدند، جهت احترام (به رسم منطقه خودشان)، پيشاپيش آنحضرت مي دويدند و هلهله مي كردند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام از آنها پرسيد:

وقال عليه السلام وقد لقيه عند مسيره إلي الشام دهاقين الأنبار، فترجلوا له و اشتدوا بين يديه، فقال:

مَا هذَا الَّذِي صَنَعْتُمُوهُ؟

فَقَالُوا: خُلُقٌ مِنَّا نُعَظِّمُ بِهِ أُمَرَاءَنَا،

فَقَالَ: وَاللَّهِ مَا يَنْتَفِعُ بِهذَا أُمَرَاؤُكُمْ! وَإِنَّكُمْ لَتَشُقُّونَ عَلَي أَنْفُسِكُمْ فِي دُنْيَاكُمْ، وَتَشْقَوْنَ بِهِ فِي آخِرَتِكُمْ. وَمَا أَخْسَرَ الْمَشَقَّةَ وَرَاءَهَا الْعِقَابُ، وَأَرْبَحَ الدَّعَةَ مَعَهَا الْأَمَانُ مِنَ النَّارِ!

چرا چنين مي كنيد؟

گفتند: عادتي است

كه پادشاهان خود را احترام مي كرديم.

امام فرمود:)

«به خدا سوگند! كه اميران شما از اين كار سودي نبردند، و شما در دنيا با آن خود را به زحمت مي افكنيد، و در آخرت دچار رنج و زحمت مي گرديد، و چه زيانبار است رنجي كه عذاب در پي آن باشد، و چه سودمند است آسايشي كه با آن امان از آتش جهنّم باشد.»(1).

يعني انسان ها در ديدگاه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام داراي شخصيّت والائي بوده، نبايد تحقير گردند، و در برابر امامِ خود با پاي پياده بدوند.

اينگونه آداب و رسوم به حكومت هاي سلطه گر باز مي گردد كه مردم را برده خود دانسته و آنها را تحقير مي كردند.

روزي ديگر آنگاه كه اميرالمؤمنين عليه السلام در شهر كوفه سوار بر اسب به سوي منزل خويش در حركت بود و جمعي از بزرگان قبائل با آن حضرت ملاقات كردند.

امام علي عليه السلام متوجّه شد كه در پي او آهسته آهسته مي آيند.

خطاب به رئيس قبيله شباميّين فرمود:

ارْجَعْ، فَإِنَّ مَشْيَ مِثْلِكَ مَعَ مِثْلِي فِتْنَةٌ لِلْوَالِي، وَمَذَلَّةٌ لِلْمُؤْمِنِ.

ضرورت تقويت روحيّه مردم پس از جنگ

باز گرد، كه پياده رفتن رييس قبيله اي چون تو پشت سر من، موجب انحراف زمامدار و زبوني مؤمن است.»(2).

*****

حكمت 37 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- كتاب صفين ص 144: نصربن مزاحم (متوفاي 212 ه)

2- منهاج البراعة ج 3 ص 275: ابن راوندي (متوفاي 573 ه)

3- بحار الانوار ج 32 ص 397: مجلسي (متوفاي 1110 ه).

حكمت 322 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- كتاب صفين ص 351

/ 528: نصر بن مزاحم (متوفاي 212 ه)

2- تفسير عياشي ج2 ص104: عياشي (متوفاي 300 ه)

3- كتاب أمالي ج2 ص602 م27 ح2/1245: شيخ طوسي (متوفاي 460 ه)

4- مجمع الزوائد ج 9 ص 299: طبراني

5- تاريخ كامل ج3 ص198 سنه37: ابن اثير شافعي (متوفاي 606 ه)

6- تاريخ طبري ج4 ص44 سنه37: طبري شافعي (متوفاي 310 ه)

7- تاريخ الكامل ج 3 ص 164: مبرد (متوفاي 258 ه).

سفارش به استيفاي حقّ مردم

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام كارگزاران حكومتي، فرمانداران و استانداران خود را همواره به حق گرائي و گزارش واقعيّت ها سفارش مي كرد تا حقوق اجتماعي مردم استيفا شود و كاستي ها از جامعه اسلامي رخت بربندد، كه خطاب به جمع مسئولان نظام فرمود:

فَلَا تُكَلِّمُونِي بِمَا تُكَلَّمُ بِهِ الْجَبَابِرَةُ، وَلَا تَتَحَفَّظُوا مِنِّي بِمَا يُتَحَفَّظُ بِهِ عِنْدَ أَهْلِ الْبَادِرَةِ، وَلَا تُخَالِطُونِي بِالْمُصَانَعَةِ، وَلَا تَظُنُّوا بِيَ اسْتِثْقَالاً فِي حَقٍّ قِيلَ لِي، وَلَا الِْتمَاسَ إِعْظَامٍ لِنَفْسِي، فَإِنَّهُ مَنِ اسْتَثْقَلَ الْحَقَّ أَنْ يُقَالَ لَهُ أَوِ الْعَدْلَ أَنْ يُعْرَضَ عَلَيْهِ، كَانَ الْعَمَلُ بِهِمَا أَثْقَلَ عَلَيْهِ. فَلَا تَكُفُّوا عَنْ مَقَالَةٍ بِحَقٍّ، أَوْ مَشْوِرَةٍ بِعَدْلٍ، فَإِنِّي لَسْتُ فِي نَفْسِي بِفَوْقِ أَنْ أُخْطِئَ، وَلَا آمَنُ ذلِكَ مِنْ فِعْلِي، إِلَّا أَنْ يَكْفِيَ اللَّهُ مِنْ نَفْسِي مَا هُوَ أَمْلَكُ بِهِ مِنِّي، فَإِنَّمَا أَنَا وَأَنْتُمْ عَبِيدٌ مَمْلُوكُونَ لِرَبٍّ لَا رَبَّ غَيْرُهُ؛ يَمْلِكُ مِنَّا مَا لَا نَمْلِكُ مِنْ أَنْفُسِنَا، وَأَخْرَجَنَا مِمَّا كُنَّا فِيهِ إِلَي مَا صَلَحْنَا عَلَيْهِ، فَأَبْدَلَنَا بَعْدَ الضَّلَالَةِ بِالْهُدَي، وَأَعْطَانَا الْبَصِيرَةَ بَعْدَ الْعَمَي.

پس با من چنانكه با پادشاهان سركش سخن مي گويند، حرف نزنيد، و چنانكه از آدم هاي خشمگين كناره مي گيرند دوري نجوييد، و با ظاهر سازي با من رفتار نكنيد، و گمان مبريد اگر حقّي به من پيشنهاد

دهيد بر من گران آيد، يا در پي بزرگ نشان دادن خويشم. زيرا كسي كه شنيدن حق، يا عرضه شدن عدالت بر او مشكل باشد، عمل كردن به آن دشوارتر خواهد بود. پس، از گفتن حق، يا مشورت در عدالت خودداري نكنيد، زيرا خود را برتر از آن كه اشتباه كنم و از آن ايمن باشم نمي دانم، مگر آن كه خداوند مرا حفظ فرمايد، پس همانا من و شما بندگان و مملوك پروردگاريم كه جز او پروردگاري نيست، او مالك ما، و ما را بر نفس خود اختياري نيست، ما را در آن چه بوديم خارج و بدانچه صلاح ما بود درآورد، به جاي گمراهي هدايت، و به جاي كوري بينايي به ما عطا فرمود.»(1).

*****

خطبه 22/216 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- روضه كافي ج 8 ص 352 ح550: كليني (متوفاي 328 ه)

2- منهاج البراعة ج 2 ص 348: ابن راوندي (متوفاي 573 ه)

3- دعائم الاسلام ج2 ص541 ح1926: قاضي نعمان (متوفاي 363 ه)

4- بحارالانوار ج34 ص184 وج27 ص251: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

5- ربيع الابرار ج5 ص191 ح186: زمخشري معتزلي (متوفاي 538ه).

سفارش به مردم داري
اشاره

امام علي عليه السلام در تمام نامه ها، فرمانداران و استانداران خود را نسبت به حقوق اجتماعي مردم، و باز پس گرفتن حقّ محرومان از ستمكاري سفارش مي كرد.

و از نظر اخلاق اجتماعي، مسئولان نظام را به مردم داري، ابراز محبّت و لطف نسبت به رعيّت و مردم دستور مي داد.

به مالك اشتر نوشت:

اخلاق رهبري (روش برخورد با مردم)

وَأَشْعِرْ قَلْبَكَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِيَّةِ، وَالَْمحَبَّةَ لَهُمْ، وَاللُّطْفَ بِهِمْ، وَلَا تَكُونَنَّ عَلَيْهِمْ سَبُعاً ضَارِياً تَغْتَنِمُ أَكْلَهُمْ، فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ: إِمَّا أَخٌ لَكَ فِي الدِّينِ، أَوْ نَظِيرٌ لَكَ فِي الْخَلْقِ، يَفْرُطُ مِنْهُمُ الزَّلَلُ، وَتَعْرِضُ لَهُمُ الْعِلَلُ، وَيُؤْتَي عَلَي أَيْدِيهِمْ فِي الْعَمْدِ وَالْخَطَأِ، فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِكَ وَصَفْحِكَ مِثْلَ الَّذِي تُحِبُّ وَتَرْضَي أَنْ يُعْطِيَكَ اللَّهُ مِنْ عَفْوِهِ وَصَفْحِهِ.

فَإِنَّكَ فَوْقَهُمْ، وَوَآلِي الْأَمْرِ عَلَيْكَ فَوْقَكَ، وَاللَّهُ فَوْقَ مَنْ وَلَّاكَ! وَقَدِ اسْتَكْفَاكَ أَمْرَهُمْ، وَابْتَلَاكَ بِهِمْ.

«مهرباني با مردم را پوشش دل خويش قرار ده، و با همه دوست و مهربان باش.

مبادا هرگز، چونان حيوان شكاري باشي كه خوردن آنان را غنيمت داني، زيرا مردم دو دسته اند، دسته اي برادر ديني تو، و دسته ديگر همانند تو در آفرينش مي باشند، اگر گناهي از آنان سر مي زند، يا علّت هايي بر آنان عارض مي شود، يا خواسته و ناخواسته، اشتباهي مرتكب مي گردند، آنان را ببخشاي و بر آنان آسان گير، آن گونه كه دوست داري خدا تو را ببخشايد و بر تو آسان گيرد.

همانا تو از آنان برتر، و امام تو از تو برتر، و خدا بر آن كس كه تو را فرمانداري مصر داد والاتر است، كه انجام امور مردم مصر را به تو واگذار ده، و آنان را وسيله آزمودن تو قرار داده است.»(1).

حضرت اميرالمؤمنين عليه

السلام در نامه 27 به محمّد بن ابي بكر، شيوه هاي مردم داري و رعايت حقوق اجتماعي انسان ها را اينگونه تذكّر مي دهد؛

*****

نامه 8/53 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- تحف العقول ص 126: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه)

2- دعائم الاسلام ج 1 ص 350: قاضي نعمان (متوفاي 363 ه)

3- نهاية الارب ج 6 ص 19: نويري شافعي (متوفاي 732 ه)

4- فهرست نجاشي ص 7: نجاشي (متوفاي 450 ه)

5- فهرست ص37: شيخ طوسي (متوفاي 460 ه)

6- تاريخ دمشق ج3 ص289 ح1311و1314: ابن عساكر شافعي (متوفاي 573 ه)

7- بحارالانوار ج17 ص68 و ج72 ص96: مجلسي (متوفاي 1110 ه).

اخلاق اجتماعي

فَاخْفِضْ لَهُمْ جَنَاحَكَ، وَأَلِنْ لَهُمْ جَانِبَكَ، وَابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ، وَآسِ بَيْنَهُمْ فِي اللَّحْظَةِ وَالنَّظْرَةِ، حَتَّي لَا يَطْمَعَ الْعُظَمَاءُ فِي حَيْفِكَ لَهُمْ، وَلَا يَيْأَسَ الضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِكَ عَلَيْهِمْ، فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَي يُسَائِلُكُمْ مَعْشَرَ عِبَادِهِ عَنِ الصَّغِيرَةِ مِنْ أَعْمَالِكُمْ وَالْكَبِيرَةِ، وَالظَّاهِرَةِ وَالْمَسْتُورَةِ، فَإِنْ يُعَذِّبْ فَأَنْتُمْ أَظْلَمُ، وَإِنْ يَعْفُ فَهُوَ أَكْرَمُ.

«با مردم فروتن باش، نرمخو و مهربان باش، گشاده رو و خندان باش، در نگاه هايت، و در نيم نگاه و خيره شدن به مردم به تساوي رفتار كن، تا بزرگان در ستمكاري تو طمع نكنند، و ناتوانها در عدالت تو مأيوس نگردند،

زيرا خداوند از شما بندگان درباره اعمال كوچك و بزرگ، آشكار و پنهان پرسش مي كند، اگر كيفر دهد شما استحقاق بيش از آن را داريد، و اگر ببخشد از بزرگواري اوست.»(1).

*****

نامه 27 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- كتاب الغارات ج1 و230 و223 و235 و 249: ابن هلال ثقفي (متوفاي

283 ه)

2- تحف العقول ص 176 و 177: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه)

3- كتاب مجالس ص260 م31 ح3: شيخ مفيد (متوفاي 413 ه)

4- كتاب أمالي ص25-24 م اول ح31/31: شيخ طوسي (متوفاي 460 ه)

5- بشارة المصطفي ص44: طبري شافعي (متوفاي 553 ه)

6- مجموعه ورام ص19 و497: شيخ ورام (متوفاي 605 ه)

7- تاريخ طبري ج3 ص556 سنه36: طبري شافعي (متوفاي 310 ه).

حقوق اقليّت هاي مذهبي
صدور حكم به نفع يهودي

در طول تاريخ كمتر حاكمي، پادشاهي، قدرتمندي پيدا شد كه به قوانين و مقررات كشور خود، و مقرّرات بين المللي و ديگر كشورهاي جهان احترام بگذارد،

و اصول گرا باشد،

و محاكم قضائي او، بر ضد او رأي صادر كنند

بلكه هر چه خواستند كردند،

و محاكم قضائي و اجرائي را فداي منافع خود نمودند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام تنها الگوي اصول گرائي است كه از نظر حقوقي به قوانين اسلام و ديگر مقرّرات اديان و ملل، احترام مي گذاشت، و عدالت در قضاوت را تحقق بخشيد.

امام علي عليه السلام زره گُمشده خود را در دست يكي از يهوديان كوفه ديد و فرمود:

اين زره مال من است.

و يهودي انكار كرد و گفت:

زره در دست من است، شما كه ادعا مي كنيد بايد دليل بياوريد.

چون حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام دليل و بيّنه اي نداشت، تا زره خود را تصاحب كند، شريح، قاضيِ محكمه، به نفع يهودي حكم صادر كرد.

وقتي يهودي، اصول گرائي امام علي عليه السلام را ديد، مسلمان شد و گفت:

اين زره مال امام علي عليه السلام است كه از اسبي خاكستري رنگ پس از جنگ صفين افتاد و من برداشتم.

آنگاه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

حال كه مسلمان شدي، زره را نيز به شما بخشيدم.(1).

*****

مناقب ابن شهر آشوب،

ج2، ص 105 - و بحارالانوار، ج41، ص56 - و كامل ابن اثير، ج3، ص401 - و الغارات، ج1، ص114 - و اخبارالقضاة، ج2، ص200 - و عبقرية الامام، ص49؛ عباس عقاد مصري - و حلية الاولياء.

رعايت حقوق اقلّيت هاي مذهبي (اهل ذمّه)

معاويه افسري به نام «سفيان بن عوف غامدي» را دستور داد تا به مرزهاي كشور امام يورش آورد،

و با قتل و غارت ايجاد وحشت كند.

و مرد (غامدي) به شهر (انبار) حمله كرد و با غارت اموال رُعب و وحشت ايجاد كرد.

در اين ميان زنان و مردان غير مسلمان كه در حمايت حكومت اسلامي بودند نيز آسيب ديدند

اين خبر امام علي عليه السلام را بسيار نگران كرد، در حاليكه خشمناك بود و يك طرف عباي آنحضرت بر روي زمين كشيده مي شد.

به «نُخيله» كوفه رفت،

ابتداء اين خبر دردناك را بگوش همگان رساند كه:

وَهذَا أَخُو غَامِدٍ وَقَدْ وَرَدَتْ خَيْلُهُ الْأَنْبَارَ، وَقَدْ قَتَلَ حَسَّانَ بْنَ حَسَّانَ الْبَكْرِيَّ، وَأَزَالَ خَيْلَكُمْ عَنْ مَسَالِحِهَا. وَلَقَدْ بَلَغَنِي أَنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ كَانَ يَدْخُلُ عَلَي الْمَرْأَةِ الْمُسْلِمَةِ، وَالْأُخْرَي الْمُعَاهَدَةِ، فَيَنْتَزِعُ حِجْلَهَا وَقُلْبَهَا وَقَلَائِدَهَا وَرُعُثَهَا، مَا تَمْتَنِعُ مِنْهُ إِلَّا بِالْاِسْتِرْجَاعِ وَالْاِسْتِرْحَامِ. ثُمَّ انْصَرَفُوا وَافِرِينَ مَا نَالَ رَجُلاً مِنْهُمْ كَلْمٌ، وَلَا أُرِيقَ لَهُمْ دَمٌ؛ فَلَوْ أَنَّ امْرَأً مُسْلِماً مَاتَ مِنْ بَعْدِ هذَا أَسَفاً مَا كَانَ بِهِ مَلُوماً، بَلْ كَانَ بِهِ عِنْدِي جَدِيراً.(1).

(و اينك، فرمانده معاويه، (مرد غامدي) با لشگرش وارد شهر انبار شده و فرماندار من، «حسّان بن حسّان بكري» را كشته و سربازان شما را از مواضع مرزي بيرون رانده است.

به من خبر رسيد كه مردي از لشگر شام به خانه زن مسلمان و زني غير مسلمان كه در پناه حكومت اسلام بود وارد شد، و خلخال و

دستبند و گردن بند و گوشواره هاي آنها را بغارت برد، در حالي كه هيچ وسيله اي براي دفاع، جز گريه و التماس كردن، نداشتند

لشگريان شام با غنيمت فراوان رفتند بدون اينكه حتّي يك نفر آنان، زخمي بردارد، و يا قطره خوني از او ريخته شود،

اگر براي اين حادثه تلخ، مسلماني از روي تأسّف بميرد، ملامت نخواهد شد، و از نظر من سزاوار است.)

*****

خطبه 27 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به شرح زير است:

1- المصنّف ج10 ص154: عبدالرّزاق بن هشام (متوفاي 211ه)

2- حيلة الأبرار ج2 ص390: بحراني (متوفاي 1107ه)

3- تاريخ دمشق ج3 ص322 و359 وج1 ص305: ابن عساكر شافعي (متوفاي 571 ه)

4- تاريخ بغداد ج12 ص305: خطيب بغدادي شافعي (متوفاي 463 ه)

5- تذكرة الخواص ص160: ابن جوزي حنفي (متوفاي 654ه)

6- بحارالانوار ج34 ص19 و 159: مجلسي (متوفاي 1110ه).

نكوهش استاندار فارس به جهت بد رفتاري با زرتشتيان

استاندار امام علي عليه السلام در فارس ايران مردي به نام «عمر بن ابي سلمه ارحبي» بود، و چون در آنجا زرتشتيان زياد بودند، فرماندار نسبت به كسبه و تجّار و مالكين زرتشتي خوشرفتاري نمي كرد.

و با آنان درشت خو بود.

اين خبر به حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام رسيد كه فوراً به او نوشت:

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ دَهَاقِينَ أَهْلِ بَلَدِكَ شَكَوْا مِنْكَ غِلْظَةً وَقَسْوَةً، وَاحْتِقَاراً وَجَفْوَةً.

وَنَظَرْتُ فَلَمْ أَرَهُمْ أَهْلاً لِأَنْ يُدْنَوْا لِشِرْكِهِمْ، وَلَا أَنْ يُقْصَوْا وَيُجْفَوْا لِعَهْدِهِمْ، فَالْبَسْ لَهُمْ جِلْبَاباً مِنَ اللِّينِ تَشُوبُهُ بِطَرَفٍ مِنَ الشِّدَّةِ، وَدَاوِلْ لَهُمْ بَيْنَ الْقَسْوَةِ والرَّأْفَةِ، وَامْزُجْ لَهُمْ بَيْنَ التَّقْرِيبِ وَالْإِدْنَاءِ، وَالْإِبْعَادِ وَالْإِقْصَاءِ. إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

(پس از نام خدا و درود. همانا دهقانان مركز فرمانداريت، از خشونت و قساوت و تحقير كردن مردم و سنگدلي تو شكايت كردند، من

درباره آنها انديشيدم، نه آنان را شايسته نزديك شدن يافتم،

زيرا كه مشركند، و نه سزاوار قساوت و سنگدلي و بدرفتاري هستند،

زيرا كه با ما هم پيمانند، پس در رفتار با آنان، نرمي و درشتي را به هم آميز، رفتاري توأم با شدّت و نرمش داشته باش، اعتدال و ميانه روي را در نزديك كردن يا دور نمودن، رعايت كن.)(1).

*****

نامه 19 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- أنساب الاشراف ج 2 ص 161: بلاذري (متوفاي 279 ه)

2- تاريخ يعقوبي (ابن واضح) ج2 ص203: يعقوبي (متوفاي 292 ه)

3- بحارالانوار ج33 ص489: مجلسي (متوفاي 1110 ه).

حق باز نشستگي براي پير مرد نصراني

مردي نصراني كه جواني خود رابه كار و تلاش گذرانده بود، و كور و فقير شده با كمال درماندگي در كنار خيابان گدائي مي كرد، ومردم از روي ترحّم چيزي به او مي دادند.

روزي اميرالمؤمنين عليه السلام از آنجا عبور مي كرد و او را ديد و از حال او پرسيد.

گفتند:

پيرمرد نصراني است كه از روي پيري و كوري، گدائي مي كند.

امام علي عليه السلام فرمود:

إِسْتَعْمَلْتُمُوهُ حَتَّي إِذا كَبُرَ و عَجَزَ مَنَعْتُمُوهُ؟

(در روزگار جواني و سلامت، او را به كار گرفتيد، و اكنون كه پير و كور شده او را از حق خويش محروم ساخته بحال خود رها كرده ايد؟)(1).

بر حكومت است كه تا او زنده است مخارج زندگي او را تأمين كند.

سپس به مسئول بيت المال دستور داد:

أنْفِقُوا عَلَيْهِ مِنْ بَيْتِ الْمالِ

(از بيت المال مسلمين او را اداره كنيد)(2).

*****

نقش ائمّه در احياء دين، ص169 (علاّمه عسگري) - و وسائل الشّيعة، ج11، ص49.

در صورتي كه در سال 1648 قانوني از پارلمان انگلستان گذشت كه

بر اساس آن، هر كسي كه عقيده اي مخالف با اصل «تثليث» ابراز كند، محكوم به اعدام مي گردد.

و نيز در سال 1688 همين پارلمان، مذهب رسمي كشور را «پروتستان» معرّفي كرد و مقرّر داشت كه هيچ مسيحي «كاتوليك» حق ندارد در قلمرو حكومت انگلستان به مراسم مذهبي خود عمل كند.

در فرانسه تا اواخر قرن هفدهم مسيحي، طبق مقرّرات خاصّي كه از طرف حكومت هاي كاتوليك وضع شده بود، «پروتستان ها» دچار مشكلاتي بودند، آنها حتّي براي دفن مردگان خود آزادي نداشتند و تنها در مواقع مخصوصي، چنين اجازه اي به آنها داده مي شد و هنگام تشييع جنازه شان تنها سي نفر اجازه اين كار را داشتند و در مواقع عروسي و غُسل تعميد، نمي بايست افراد از دوازده نفر، تجاوز كنند! حوادث و صحنه هاي رقّت باري كه در اين زمينه در كشورهاي مختلف مسيحي تا قرن هفدهم روي داد، سرانجام موجب گرديد كه در بيشتر عهدنامه هاي قرون 17 و 18 و 19 مانند عهدنامه معروف «وستفالي» و «وين» به مسأله آزادي مذهب توجّه شود. و در عهدنامه پاريس به سال 1856 مقرّر گرديد كه نه فقط از نظر مذهبي بلكه از لحاظ نژادي نيز تبعيض الغاء گردد و در عهدنامه «برلن» به سال 1878 دولت هاي بزرگ آن زمان، دولت هاي متعصّب را مجبور به شناسائي آزادي مذهبي نمودند، ولي نسبت به مسائل نژادي و زباني و مليّت، ابهام فراواني به جاي ماند. (حقوق بين الملل: دكتر صفدري ج 3 ص 234).

حقوق حيوانات
پرسش از حقوق حيوانات

امروزه بسياري از جنگ افروزان بين المللي كه دنيا رابه آتش و خون كشيدند، دَم از حقوق بشر، و

حقوق حيوانات مي زنند،

و فكر مي كنند، دفاع از حقوق حيوانات از ابتكارات آنهاست

در حالي كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در 14 قرن قبل فرمود.(1).

اتَّقُوا اللَّهَ فِي عِبَادِهِ وَبِلَادِهِ، فَإِنَّكُمْ مَسْؤُولُونَ حَتَّي عَنِ الْبِقَاعِ وَالْبَهَائِمِ. أَطِيعُوا اللَّهَ وَلَا تَعْصُوهُ، وَإِذَا رَأَيْتُمُ الْخَيْرَ فَخُذُوا بِهِ، وَإِذَا رَأَيْتُمُ الشَّرَّ فَأَعْرِضُوا عَنْهُ.

خدا را اطاعت كنيد و از فرمان خدا سرباز مداريد، اگر خيري ديديد بر گزينيد، و اگر شر و بدي ديديد از آن دوري كنيد.(2).

يعني «حقوق حيوانات» و عدالت رفتاري نسبت به حيوانات، و مسئوليت الهي در قيامت نسبت به حيوانات را امام علي عليه السلام قبل از اروپائي ها تذكر دادند، و به آن عمل كردند.

*****

خطبه 167 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف.

خطبه 167 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف.

رعايت حقوق حيوانات
اشاره

در روزگاران ما كه اروپائي ها خواستند تظاهر به طرفداري از حقوق بشر و حقوق حيوانات نمايند و با طرفند هاي تبليغاتي، از حيوانات گوناگوني حمايت و براي بقاء نسل آنها مقرّراتي گذراندند.

گرچه همه متفكّران سياسي جهان مي دانند كه آنان دنيا را به آتش و خون كشيده وبراي پرده پوشي برخي از واقعيت ها، اينگونه از مسائل را مطرح مي كنند،

امّا حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در چهارده قرن قبل نسبت به حقوق حيوانات به مأموران مالياتي خود نوشت:

وَلَا تَأْمَنَنَّ عَلَيْهَا إِلَّا مَنْ تَثِقُ بِدِينِهِ، رَافِقاً بِمَالِ الْمُسْلِمِينَ حَتَّي يُوَصِّلَهُ إِلَي وَلِيِّهِمْ فَيَقْسِمَهُ بَيْنَهُمْ.

وَلَا تُوَكِّلْ بِهَا إِلَّا نَاصِحاً شَفِيقاً وَأَمِيناً حَفِيظاً، غَيْرَ مُعْنِفٍ وَلَا مُجْحِفٍ، وَلَا مُلْغِبٍ وَلَا مُتْعِبٍ. ثُمَّ احْدُرْ إِلَيْنَا مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ نُصَيِّرْهُ حَيْثُ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ، فَإِذَا أَخَذَهَا أَمِينُكَ فَأَوْعِزْ إِلَيْهِ.

أَلَّا يَحُولَ بَيْنَ نَاقَةٍ وَبَيْنَ فَصِيلِهَا، وَلَا يَمْصُرَ لَبَنَهَا فَيَضُرَّ ذلِكَ بِوَلَدِهَا؛ وَلَا يَجْهَدَنَّهَا

رُكُوباً، وَلْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذلِكَ وَبَيْنَهَا، وَلْيُرَفِّهْ عَلَي اللَّاغِبِ، وَلْيَسْتَأْنِ بِالنَّقِبِ وَالظَّالِعِ، وَلْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ، وَلَا يَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الْأَرْضِ إِلَي جَوَادِّ الطُّرُقِ، وَلْيُرَوِّحْهَا فِي السَّاعَاتِ، وَلُْيمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ وَالْأَعْشَابِ.

حَتَّي تَأْتِيَنَا بِإِذْنِ اللَّهِ بُدَّناً مُنْقِيَاتٍ، غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَلَا مَجْهُودَاتٍ، لِنَقْسِمَهَا عَلَي كِتَابِ اللَّهِ وَسُنَّةِ نَبِيِّهِ صلي الله عليه وآله فَإِنَّ ذلِكَ أَعْظَمُ لِأَجْرِكَ، وَأَقْرَبُ لِرُشْدِكَ، إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

و به فردي كه اطمينان نداري، و نسبت به اموال مسلمين دلسوز نيست، مسپار، تا آن را به پيشواي مسلمين رسانده، در ميان آنها تقسيم گردد.

در رساندن حيوانات آن را به دست چوپاني كه خيرخواه و مهربان، امين و حافظ، كه نه سختگير باشد و نه ستمكار، نه تند براند و نه حيوانات را خسته كند، بسپار،

سپس آن چه از بيت المال جمع آوري شد براي ما بفرست، تا در نيازهايي كه خدا اجازه فرمود مصرف كنيم، هرگاه حيوانات را به دست فردي امين سپردي، به او سفارش كن تا:

«بين شتر و نوزادش جدايي نيفكند، و شير آن را ندوشد تا به بچّه اش زياني وارد نشود،

در سوار شدن بر شتران عدالت را رعايت كند،

و مراعات حال شتر خسته يا زخمي را كه سواري دادن براي او سخت است بنمايد،

آنها را در سر راه به درون آب ببرد، و از جاده هايي كه دو طرف آن علف زار است به جادّه بي علف نكشاند،

و هرچند گاه شتران را مهلت دهد تا استراحت كنند، و هرگاه به آب و علفزار رسيد، فرصت دهد تا علف بخورند و آب بنوشند»

تا آنگاه كه به اذن خدا بر ما وارد شوند، فربه و سرحال، نه خسته و

كوفته، كه آنها را بر أساس رهنمود قرآن، و سنّت پيامبرصلي الله عليه وآله تقسيم نماييم، عمل به دستورات ياد شده مايه بزرگي پاداش و هدايت تو خواهد شد. انشاءاللَّه(1).

در اين نامه توجّه به نكات زير ضروري است:

رعايت حال فرزندان حيوانات

عدم جدائي بين مادر و نوزاد

رعايت شير و غذاي نوزاد

رعايت عدالت در سوار شدن بر شتران

رعايت حال شتر خسته

رعايت حال شتر زخمي

رفع تشنگي حيوانات و عبور دادن از رودخانه ها

رفع گرسنگي حيوانات و عبور از جادّه هاي پُر علف

رعايت استراحت حيوانات

عناوين كلّي اين نامه به شرح زير است:

*****

نامه 25 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف.

امام و حقوق حيوانات

1- فاصله نينداختن بين حيوانات ألاّ يحول بين ناقة وبين فصيلها نامه 12/25

2- كم دوشيدن شير و لا يمصر لبنها فيضرّ ذالك بولدها نامه 12/25

3- خسته نكردن شتران و لايجهدنّها ركوباً نامه 12/25

4- عدالت در سوار شدن و ليعدل بين صواحباتها نامه 12/25

5- مراعات شتران خسته وليرفّه علي اللاّغب نامه 13/25

6- آهسته راندن شتر ناتوان وليستأن بالنّقب والظّالع نامه 13/25

7- عرضه شتران بر آب و ليوردها تمرّ به من الغدر نامه 13/25

8- حركت حيوانات در علفزارها و لايعدل بها عن نبت الأرض نامه 14/25

9- مهلت دادن به حيوانات و ليروّحها في السّاعات نامه 14/25

10- استراحت دادن حيوانات و ليروّحها في السّاعات نامه 14/25

پرهيز از ستمكاري به حيوانات

امام علي عليه السلام هم چنانكه به حقوق انسان ها احترام مي گذاشت و از ظلم و تجاوز پرهيز داشت، نسبت به حيوانات نيز با همان عواطف والاي انساني برخورد مي كرد كه فرمود:

وَاللَّهِ لَوْ أُعْطِيتُ الْأَقَالِيمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاكِهَا، عَلَي أَنْ أَعْصِيَ اللَّهَ فِي نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِيرَةٍ مَا فَعَلْتُهُ، وَإِنَّ دُنْيَاكُمْ عِنْدِي لَأَهْوَنُ مِنْ وَرَقَةٍ فِي فَمِ جَرَادَةٍ تَقْضَمُهَا. مَا لِعَلِيٍّ وَلِنَعِيمٍ يَفْنَي، وَلَذَّةٍ لَا تَبْقَي! نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سُبَاتِ الْعَقْلِ، وَقُبْحِ الزَّلَلِ. وَبِهِ نَسْتَعِينُ.

(به خدا سوگند! اگر هفت اقليم را با آن چه در زير آسمان هاست به من دهند تا خدا را نافرماني كنم كه پوست جو اي را از مورچه اي ناروا بگيرم، چنين نخواهم كرد،

و همانا اين دنياي آلوده شما نزد من از برگ جويده شده دهان ملخ پَست تر است.

علي را با نعمت هاي فنا پذير، و لذّتهاي ناپايدار چه كار؟!!

به خدا پناه مي بريم از خفتن عقل، و زشتي لغزشها، و از او

ياري مي جوييم.)(1).

*****

خطبه 224 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف.

دفاع از حقوق زن

اشاره

يكي از ويژگي هاي تفكّر واقع بينانه امام آن است كه با شناخت ماهيّت افراد، هر كسي را در جايگاه ارزشي خويش بحساب مي آورد

و از نظر كاربردي عدالت را متناسب با روح و روان و شرائط حاكم بر هر موجودي رعايت مي كرد،

به زن و مرد، يكسان نمي نگريست،

بلكه جايگاه ارزشي هر كدام را به روشني مي شناخت و به آن عمل مي فرمود،

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در نامه اي به فرزندش امام مجتبي عليه السلام نوشت:

وَلَا تُمَلِّكَ الْمَرْأَةَ مِنْ أَمْرِهَا مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا، فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَيْحَانَةٌ، وَلَيْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ وَلَا تَعْدُ بِكَرَامَتِهَا نَفْسَهَا، وَلَا تُطْمِعْهَا فِي أَنْ تَشْفَعَ لِغَيْرِهَا.

وَإِيَّاكَ وَالتَّغَايُرَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِ غَيْرَةٍ، فَإِنَّ ذلِكَ يَدْعُو الصَّحِيحَةَ إِلَي السَّقَمِ، وَالْبَرِيئَةَ إِلَي الرَّيْبِ.

وَاجْعَلْ لِكُلِّ إِنْسَانٍ مِنْ خَدَمِكَ عَمَلاً تَأْخُذُهُ بِهِ، فَإِنَّهُ أَحْرَي أَلَّا يَتَوَاكَلُوا فِي خِدْمَتِكَ.

(كاري كه برتر از توانايي زن است به او وا مگذار، كه زن گل بهاري است، نه پهلواني سخت كوش، مبادا در گرامي داشتن زن زياده روي كني كه او را به طمع ورزي كشانده براي ديگران شفاعت نمايد

بپرهيز از غيرت نشان دادن بيجا كه درستكار را به بيمار دلي، و پاكدامن را به بدگماني رساند.

كار هر كدام از خدمتكارانت را معيّن كن كه او را در برابر آن كار مسئول بداني، كه تقسيم درست كار سبب مي شود كارها را به يكديگر وا نگذارند، و در خدمت سُستي نكنند.

خويشاوندانت را گرامي دار، زيرا آنها پر و بال تو مي باشند، كه با آن پرواز مي كني، و ريشه تواند كه به آنها باز مي گردي، و دست نيرومند تواند

كه با آن حمله مي كني.

دين و دنياي تو را به خدا مي سپارم، و بهترين خواسته الهي را در آينده و هم اكنون، در دنيا و آخرت، براي تو مي خواهم، با درود.)(1).

در اينجا توجّه به چند نمونه جالب است.

*****

نامه 31 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف. كه اسناد آن به شرح زير است:

1- كتاب رسائل: كليني (متوفاي 328 ه)

2- كتاب زواجر و مواعظ: حسن بن عبدالله بن سعيد(متوفاي قرن3 ه)

3- عقد الفريد ج3 ص90 و91 و143 وج3 جديد114: ابن عبد ربه مالكي (متوفاي 328 ه)

4- من لايحضره الفقيه ج3 ص556: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه)

5- من لايحضره الفقيه ج4 ص392 و386: شيخ صدوق (متوفاي 381ه).

دفاع از زن مظلوم

روزي امام علي عليه السلام در خيابانهاي كوفه قدم مي زد كه زني با شتاب آمد و حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام را شناخت و با اضطراب گفت:

يا علي شوهرم به من ظلم كرده و سوگند خورده كه مرا كتك بزند.

امام علي عليه السلام اندكي درنگ كرد و فرمود:

به خدا سوگند بايد حقّ مظلوم را گرفت.

نشاني منزل زن را گرفت و با شتاب راه را طي كرده جلوي درب ورودي خانه آن زن رسيد.

جواني با پيراهن رنگين بيرون آمد، كه شوهر همان زن بود.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام خطاب به آن مرد فرمود:

از خدا بترس، چرا زن خود را ترسانده اي؟

جوان مغرور امام را نشناخت و گفت:

تو با زن من چكار داري؟ حال سوگند مي خورم كه او را بسوزانم.

امام علي عليه السلام فرمود:

تو را امر به معروف مي كنم، بايد توبه كني، و الاّ بشدّت تنبيه مي گردي.

در آن حال جمعي از مردم از راه رسيده، خدمت امام ايستادند، و

احترام مي گذاشتند كه تازه جوان فهميد با حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام روبروست

عرض كرد:

مرا ببخش، به خدا سوگند مانند زمين آرام مي شوم تا زنم بر روي من قدم بگذارد.

امام علي عليه السلام با خشنودي در حالي كه اين آيه را مي خواند بازگشت.(1).

لا خَيْر في كثيرٍ مِنْ نجواهُم الاّ مَن اَمَر بصَدَقةٍ اَوْ مَعْرُوفٍ اَو إِصْلاحٍ بَيْنَ النّاسِ(2).

*****

سفينة البحار، ج2، ص321.

سوره نساء، آيه 114.

تحمّل مشكلات دفاع از مظلوم

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در كوچه هاي كوفه قدم مي زد كنيزي را ديد كه گريه مي كند.

فرمود: چرا گريه مي كني؟

كنيز گفت:

ارباب من پولي داد تا گوشت خريداري كنم، حال كه گوشت را خريده به منزل بردم ارباب مي گويد:

گوشت مرغوب نيست پس بده،

و قصّاب نيز قبول نمي كند،

نه قصّاب مي پذيرد، ونه صاحب من، مرا به منزل راه مي دهد.

امام علي عليه السلام همراه آن زن به قصّابي آمد، واز قصّاب خواست كه گوشت را عوض كند، يا پول آن را بدهد.

قصّاب عصباني شد، و چون حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام را نمي شناخت، مُشتي بر سينه امام كوبيد و گفت:

از مغازه خارج شو، اين معامله به شما ربطي ندارد.

امام علي عليه السلام مُشت آن قصّاب را تحمّل كرد و بيرون آمد و كنيز را به خانه اربابش برد.

آنها حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام را شناختند و احترام گذاشتند، و آن كنيز را با محبّت پذيرفتند.

امّا همسايگان قصّاب اطراف او جمع شده، گفتند:

مي داني مُشت بر سينه چه كسي نواختي؟

آن شخص حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بود.

مرد قصّاب امام علي عليه السلام را بسيار دوست مي داشت، امّا نمي شناخت، از جسارت و گناه خود در نزد امام فراوان عذر خواهي

كرد.

و برخي نوشتند كه:

با ساطور قصّابي آن دست كه بر سينه امام كوبيد را قطع كرد، كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام ضمن دلداري او را شفا داد.(1).

*****

بحارالانوار، ج41، ص48، حديث 1.

رعايت احترامِ زنان دشمن

در روزگاران امام، بسياري از سربازان، و فرماندهان نظامي، زنان خود را در جنگها همراه مي بُردند، كه پس از شكست از اسيران جنگي بشمار مي آمدند،

امام علي عليه السلام نسبت به زنان دشمن شكست خورده، كمال احترام را مي گذاشت و حقوق آنها را رعايت مي كرد.

كه در آغاز جنگ صفّين به لشكريان خود فرمود:

وَلَا تَهِيجُوا النِّسَاءَ بِأَذًي، وَإِنْ شَتَمْنَ أَعْرَاضَكُمْ، وَسَبَبْنَ أُمَرَاءَكُمْ، فَإِنَّهُنَّ ضَعِيفَاتُ الْقُوَي وَالْأَنْفُسِ وَالْعُقُولِ؛ إِنْ كُنَّا لَنُؤْمَرُ بِالْكَفِّ عَنْهُنَّ وَإِنَّهُنَّ لَمُشْرِكَاتٌ؛ وَإِنْ كَانَ الرَّجُلُ لَيَتَنَاوَلُ الْمَرْأَةَ فِي الْجَاهِلِيَّةِ بِالْفَهْرِ أَوِ الْهِرَاوَةِ فَيُعَيَّرُ بِهَا وَعَقِبُهُ مِنْ بَعْدِهِ.

(زنان را با آزار دادن تحريك نكنيد هرچند آبروي شما را بريزند، يا اميران شما را دشنام دهند، كه آنان در نيروي بدني و رواني و انديشه كم توانند،

در روزگاري كه زنان مشرك بودند مأمور بوديم دست از آزارشان برداريم، و در جاهليّت اگر مردي با سنگ يا چوب دستي به زني حمله مي كرد، او و فرزندانش را سرزنش مي كردند.)(1).

*****

نامه 14 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف. كه اسناد و مدارك آن به شرح زير است:

1- تاريخ ج3 ص82 ج6: طبري شافعي (متوفاي 310 ه)

2- كتاب صفين ص203: نصر بن مزاحم (متوفاي 212 ه)

3- فروع كافي ج5 ص38و12 و33 و38 و41: كليني (متوفاي 328 ه)

4- مروج الذهب ج2 ص361 و362 و410: مسعودي (متوفاي346ه)

5- كتاب الفتوح ج 3 ص 44: ابن أعثم كوفي (متوفاي 314 ه).

رعايت حقوق دشمن

پرداخت ديه به دشمن شكست خورده

در جنگ جمل، وقتي مردم بصره، شكست خوردند و پا به فرار گذاشتند، سربازان اسلام آنها را تعقيب مي كردند،

در اين جنگ و گريز، زني حامله از اهالي بصره، وحشت زده مي دويد، كه به سختي بر زمين خورد

واو و بچه سقط شده اش مردند.

اين منظره رقّت بار را وقتي به امام علي عليه السلام اطّلاع دادند، بسيار ناراحت شد، دستور داد كه شوهر آن خانم را بياورند.

وقتي مرد حاضر شد، امام عليه السلام از شاهدان واقعه پرسيد:

كداميك زودتر جان سپردند، مادر يا فرزند؟

جواب دادند: فرزند زودتر مرد.

امام اين دستور را صادر فرمود:

دو ثلث ديه فرزند، و نصف ديه زن را به شوهر بدهند و يك ثلث ديه فرزند و نصف ديه زن را به خويشاوندان او بپردازند.(1).

با اينكه مردم بصره شورش كردند،

و 500 تن از ياران امام را قبل از آغاز جنگ كشتند،

و با امام علي عليه السلام جنگيدند،

و هم اكنون شكست خوردند،

در صورتي كه براي ملّت شكست خورده در تمام جنگها حق و حقوق و اختياري قائل نيستند

امّا حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام كه الگوي كامل بشريت است، حقوق دشمن خود را نيز مي پردازد، واز حادثه ياد شده، اندوهناك مي شود.

*****

تهذيب ج8، و فروع كافي، ص354.

رعايت حقوق دشمن در جنگ

امام علي عليه السلام در آغاز جنگ به سربازان خود رهنمود مي داد كه:

إِذا كانَتِ الْهَزِيمَةُ بِإِذْنِ اللَّه

آنگاه كه ما با ياري خدا پيروز شديم و دشمن شكست خورد.

لَا تُقَاتِلُوهُمْ حَتَّي يَبْدَؤُوكُمْ، فَإِنَّكُمْ بِحَمْدِ اللَّهِ عَلَي حُجَّةٍ، وَتَرْكُكُمْ إِيَّاهُمْ حَتَّي يَبْدَؤُوكُمْ حُجَّةٌ أُخْرَي لَكُمْ عَلَيْهِمْ. فَإِذَا كَانَتِ الْهَزِيمَةُ بِإِذْنِ اللَّهِ فَلَا تَقْتُلُوا مُدْبِراً، وَلَا تُصِيبُوا مُعْوِراً، وَلَا تُجْهِزُوا عَلَي جَرِيحٍ.

با دشمن جنگ را آغاز نكنيد تا آنها شروع كنند، زيرا سپاس خداوندي را كه حجّت با شماست، و آغازگر جنگ نبودن، تا آن كه دشمن بجنگ روي آورد، حجّت ديگر بر حقّانيت شما خواهد بود، اگر به اذن خدا شكست خوردند و گريختند، آن كس

را كه پُشت كرده مكشيد، و آن را كه دفاع نمي تواند آسيب نرسانيد، و مجروحان را نكشيد.(1).

كه عناوين نامه 14 به شرح زير است:

آموزش اخلاقي در جنگ

1- آغازگر جنگ نبودن لا تقاتلوهم حتّي يبدؤوكم نامه 1/14

2- پرهيز از كشتن فراريان فلاتقتلوا مدبرا نامه 2/14

3- پرهيز از آزار ناتوان ها ولاتصيبوا معورا نامه 2/14

4- پرهيز از كشتن مجروحان ولاتجهزوا علي جريح نامه 2/14

5- پرهيز از آزار رساندن به زنان و لاتهيجو النسّاء بأذيً نامه 2/14

*****

نامه 14 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف.

عفو دشمن شكست خورده

پس از جنگ جمل و فرار مردم بصره، حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام عفو عمومي اعلام كرد

در صورتي كه در تمام جنگ ها، سرداران فاتح، جان و مال و ناموس شكست خوردگان را بر خود حلال مي دانستند،

و هر چه مي خواستند با مردم شكست خورده انجام مي دادند،

امّا امام علي عليه السلام مردم بصره را عفو كرد، و زشتي ها و خشونت هاي آنان را ناديده انگاشت. البتّه در نامه اي هشدار دهنده انان را از هرگونه قانون شكني دوباره پرهيز داد.

وَقَدْ كَانَ مِنِ انْتِشَارِ حَبْلِكُمْ وَشِقَاقِكُمْ مَا لَمْ تَغْبَوْا عَنْهُ، فَعَفَوْتُ عَنْ مُجْرِمِكُمْ، وَرَفَعْتُ السَّيْفَ عَنْ مُدْبِرِكُمْ، وَقَبِلْتُ مِنْ مُقْبِلِكُمْ.

فَإِنْ خَطَتْ بِكُمُ الْأُمُورُ الْمُرْدِيَةُ، وَسَفَهُ الْآرَاءِ الْجَائِرَةِ، إِلَي مُنَابَذَتِي وَخِلَافِي، فَها أَنَذَا قَدْ قَرَّبْتُ جِيَادِي، وَرَحَلْتُ رِكَابِي،

وَلَئِنْ أَلْجَأْتُمُونِي إِلَي الْمَسِيرِ إِلَيْكُمْ لَأُوقِعَنَّ بِكُمْ وَقْعَةً لَا يَكُونُ يَوْمُ الْجَمَلِ إِلَيْهَا إِلَّا كَلَعْقَةِ لَاعِقٍ؛ مَعَ أَنِّي عَارِفٌ لِذِي الطَّاعَةِ مِنْكُمْ فَضْلَهُ، وَلِذِي النَّصِيحَةِ حَقَّهُ، غَيْرُ مُتَجَاوِزٍ مُتَّهَماً إِلَي بَرِيٍّ، وَلَا نَاكِثاً إِلَي وَفِيٍّ.

(شما از پيمان شكستن، و دشمني آشكارا با من آگاهيد، با اين همه جرم شما را عفو كردم، و شمشير از فراريان برداشتم،

و استقبال كنندگان را پذيرفتم، و از گناه شما چشم پوشيدم، اگر هم اكنون كارهاي ناروا، و انديشه هاي نابخردانه، شما را به مخالفت و دشمني با من بكشاند، سپاه من آماده، و پا در ركابند

و اگر مرا به حركت دوباره مجبور كنيد، حمله اي بر شما روا دارم كه جنگ جمل در برابر آن بسيار كوچك باشد، با اينكه به ارزشهاي فرمانبردارانتان آگاهم، و حق نصيحت كنندگان شما را مي شناسم، و هرگز براي شخص متّهمي، به انسان نيكوكاري تجاوز روا نمي دارم، و هرگز پيمان وفاداران را نخواهم شكست.)(1).

پس از بازگشت آرامش به شهر بصره، حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام عبداللَّه بن عبّاس را فرماندار آن سامان قرار داد و خود به كوفه بازگشت.

امام علي عليه السلام به آن حضرت گزارش دادند كه ابن عبّاس با مردم شكست خورده بصره به خوبي رفتار نمي كند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فوراً نامه 18 نهج البلاغه را اينگونه به ابن عبّاس نوشت:

(إلي عبد اللَّه بن عباس وهو عامله علي البصرة)

الاخلاق الاجتماعيّة

وَاعْلَمْ أَنَّ الْبَصْرَةَ مَهْبِطُ إِبْلِيسَ، وَمَغْرِسُ الْفِتَنِ، فَحَادِثْ أَهْلَهَا بِالْإِحْسَانِ إِلَيْهِمْ، وَاحْلُلْ عُقْدَةَ الْخَوْفِ عَنْ قُلُوبِهِمْ.

وَقَدْ بَلَغَنِي تَنَمُّرُكَ لِبَنِي تَمِيمٍ، وَغِلْظَتُكَ عَلَيْهِمْ، وَإِنَّ بَنِي تَمِيمٍ لَمْ يَغِبْ لَهُمْ نَجْمٌ إِلَّا طَلَعَ لَهُمْ آخَرُ، وَإِنَّهُمْ لَمْ يُسْبَقُوا بِوَغْمٍ فِي جَاهِلِيَّةٍ وَلَا إِسْلَامٍ، وَإِنَّ لَهُمْ بِنَا رَحِماً مَاسَّةً، وَقَرَابَةً خَاصَّةً، نَحْنُ مَأْجُورُونَ عَلَي صِلَتِهَا، وَمَأْزُورُونَ عَلَي قَطِيعَتِهَا.

فَارْبَعْ أَبَا الْعَبَّاسِ، رَحِمَكَ اللَّهُ، فِيَما جَرَي عَلَي لِسَانِكَ وَيَدِكَ مِنْ خَيْرٍ وَشَرٍّ! فَإِنَّا شَرِيكَانِ فِي ذلِكَ،

وَكُنْ عِنْدَ صَالِحِ ظَنِّي بِكَ، وَلَا يَفِيلَنَّ رَأَيِي فِيكَ، وَالسَّلَامُ.

(نامه به فرماندار بصره عبداللّه بن عباس)

روش برخورد با مردم (اخلاق اجتماعي)

«بدان، كه بصره امروز جايگاه شيطان، و

كشتزار فتنه هاست، با مردم آن به نيكي رفتار كن، و گره وحشت را از دلهاي آنان بگشاي، بد رفتاري تو را با قبيله «بني تميم» و خشونت با آنها را به من گزارش دادند،

همانا «بني تميم» مرداني نيرومندند كه هرگاه دلاوري از آنها غروب كرد، سلحشور ديگري جاي آن درخشيد، و در نبرد، در جاهليّت و اسلام، كسي از آنها پيشي نگرفت،

و همانا آنها با ما پيوند خويشاوندي، و قرابت و نزديكي دارند، كه صله رحم و پيوند با آنان پاداش، و گسستن پيوند با آنان كيفر الهي دارد، پس مدارا كن اي ابوالعباس! اميد است آن چه از دست و زبان تو از خوب يا بد، جاري مي شود، خدا تو را بيامرزد، چرا كه من و تو در اينگونه از رفتارها شريكيم.

سعي كن تا خوش بيني من نسبت به شما استوار باشد، و نظرم دگرگون نشود، با درود.»(2).

*****

نامه 29 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف كه اسناد و مدارك آن بشرح زير است:

1- كتاب الغارات ج 2 ص 373 و412: ابن هلال ثقفي (متوفاي 283 ه)

2- منهاج البراعة ج 3 ص 69: ابن راوندي (متوفاي 573 ه)

3- بحار الانوار ج33 ص496 ح701: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

4- انساب الاشراف ج2 ص430 و429: احمد بلاذري (من اعلام القرن 3ه)

5- ربيع الابرار ج3 ص385 ح108 ب51: زمخشري معتزلي (متوفاي 538ه).

نامه 18 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- كتاب صناعتين ص 277: ابو هلال عسكري(متوفاي 395 ه)

2- اعجاز القرآن ج 1 ص 103: باقلاني (متوفاي 403 ه)

3- كتاب طراز ج 1 ص 219 و 412: سيد يماني

4- أنساب الاشراف

ج2 ص158 ح171: بلاذري (متوفاي 279 ه)

5- كتاب صفين ص105: نصر بن مزاحم (متوفاي 202 ه)

6- بحار الانوار ج33 ص492 ح699: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

7- نثرالدّر ج1 ص323: وزير ابي سعد آبي (متوفاي 421ه).

عفو عائشه

وقتي جنگ جمل با پيروزي حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام پايان يافت،

عائشه دستگير و توسّط برادرش در بصره منزل عبداللَّه بن خزاعي، اسكان داده شد

بسياري از مردم و شخص عائشه نگران بودند كه امام علي عليه السلام با او چه خواهد كرد؟

امام دستور داد تا زناني لباس رزمي مردان به تن پوشيده و عائشه را با احترام به مدينه برسانند، و از پول بيت المال مقدار قابل توجّهي به عنوان هزينه سفر در اختيار او گذاشت.(1).

*****

مروّج الذهب، ج2، ص371 «براي اطّلاع بيشتر به جلد دوّم، امام و مسائل سياسي مراجعه كنيد».

حقوق متقابل

اشاره

يكي از مسائل مهم حقوقي، حقوق متقابل اجتماعي، سياسي است كه اگر بدرستي شناسائي گردد و در جامعه تحقّق پذيرد، آن جامعه به مدينه فاضله تبديل خواهد شد،

امام علي عليه السلام در يك سخنراني جالب و ارزشمند، ابتدا به حقوق متقابل مي پردازد.

أَمَّا بَعْدُ، فَقَدْ جَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِي عَلَيْكُمْ حَقّاً بِوِلاَيَةِ أَمْرِكُمْ، وَلَكُمْ عَلَيَّ مِنَ الْحَقِّ مِثْلُ الَّذِي لِي عَلَيْكُمْ، فَالْحَقُّ أَوْسَعُ الْأَشْيَاءِ فِي التَّوَاصُفِ، وَأَضْيَقُهَا فِي التَّنَاصُفِ،

لَا يَجْرِي لِأَحَدٍ إِلَّا جَرَي عَلَيْهِ، وَلَا يَجْرِي عَلَيْهِ إِلَّا جَرَي لَهُ.

وَلَوْ كَانَ لِأَحَدٍ أَنْ يَجْرِيَ لَهُ وَلَا يَجْرِيَ عَلَيْهِ، لَكَانَ ذلِكَ خَالِصاً لِلَّهِ سُبْحَانَهُ دُونَ خَلْقِهِ، لِقُدْرَتِهِ عَلَي عِبَادِهِ، وَلِعَدْلِهِ فِي كُلِّ مَا جَرَتْ عَلَيْهِ صُرُوفُ قَضَائِهِ، وَلكِنَّهُ سُبْحَانَهُ جَعَلَ حَقَّهُ عَلَي الْعِبَادِ أَنْ يُطِيعُوهُ، وَجَعَلَ جَزَاءَهُمْ عَلَيْهِ مُضَاعَفَةَ الثَّوَابِ تَفَضُّلاً مِنْهُ، وَتَوَسُّعاً بِمَا هُوَ مِنَ الْمَزِيدِ أَهْلُهُ.

ثُمَّ جَعَلَ - سُبْحَانَهُ - مِنْ حُقُوقِهِ حُقُوقاً افْتَرَضَهَا لِبَعْضِ النَّاسِ عَلَي بَعْضٍ، فَجَعَلَهَا تَتَكَافَأُ فِي وُجُوهِهَا، وَيُوجِبُ بَعْضُهَا بَعْضاً، وَلَا يُسْتَوْجَبُ بَعْضُهَا إِلَّا بِبَعْضٍ.

(پس از ستايش پروردگار! خداوند سبحان، براي من، بر شما به جهت سرپرستي حكومت، حقّي

قرار داده، و براي شما همانند حق من، حقّي تعيين فرموده است، پس حق گسترده تر از آن است كه توصيفش كنند، ولي به هنگام عمل تنگنايي بي مانند دارد.

حق اگر به سود كسي اجرا شود، ناگزير به زيان او نيز روزي به كار رود، و چون به زيان كسي اجراء شود روزي به سود او نيز جريان خواهد داشت.

اگر بنا باشد حق به سود كسي اجراء شود و زياني نداشته باشد، اين مخصوص خداي سبحان است نه ديگر آفريده ها، به خاطر قدرت الهي بر بندگان، و عدالت او بر تمام موجوداتي كه فرمانش بر آنها جاري است، لكن خداوند حق خود را بر بندگان، اطاعت خويش قرار داده، و پاداش آن را دو چندان كرده است، از روي بخشندگي، و گشايشي كه خواسته به بندگان عطا فرمايد.

پس خداي سبحان! برخي از حقوق خود را براي بعضي از مردم واجب كرد، و آن حقوق را در برابر هم گذاشت، كه برخي از حقوق برخي ديگر را واجب گرداند، و حقّي بر كسي واجب نمي شود مگر همانند آن را انجام دهد.)(1).

و آنگاه به جوانب گسترده آن دقيق مي شود، مانند:

حقوق رهبر و ملّت

رعايت حقوق مردم

رعايت حقوق فرهنگي، سياسي

گرفتن حقّ مردم از ستمكاران

ره آورد حقوق متقابل

آفات عدم رعايت حقوق متقابل

حقوق متقابل اجتماعي

ياري رساندن به يكديگر

رعايت حقوق محرومان

رعايت عدالت و تساوي نسبت به مردم

ترحم به گناهكاران

حقوق پدر و فرزند

حقوق دوستان

حقوق نظاميان

امور مالي

همدلي و رازداري

حقوق پاكان

حقوق قضات و داوران

حقوق كارمندان دولتي

حقوق تجّار و صاحبان صنايع

حقوق محرومان

حقوق مراجعه كنندگان

حقوق زنان در فصل چهارم (دفاع از حقوق زن)

حقوق مردان و همسران

حفظ اموال شوهر

اجازه گرفتن براي بيرون رفتن

خوب شوهرداري كردن

حقوق

اجتماعي مردم

حقوق حاجيان

حقوق خويشاوندان

حقوق يتيمان

حقوق همسايگان

حقوق اجتماعي دشمن

حقوق حيوانات

حقوق اقلّيّت هاي مذهبي

*****

خطبه 216 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف كه اسناد و مدارك آن به شرح زير است:

1- دعائم الاسلام ج2 ص541 ح1926: قاضي نعمان (متوفاي 363 ه)

2- بحارالانوار ج34 ص184 وج27 ص251: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

3- بحار الانوار ج74 ص354 ح32 ب14: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

4- بحار الانوارج41 ص152: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

5- ربيع الابرار ج5 ص191 ح186: زمخشري معتزلي (متوفاي 538ه).

حقوق رهبر و ملّت
رعايت حقوق مردم

از نظر سياسي، اجتماعي، هم ملّت بر رهبري حقوقي دارد، و هم رهبر جامعه حقوقي بر عهده ملّت دارد كه فرمود:

وَأَعْظَمُ مَا افْتَرَضَ - سُبْحَانَهُ - مِنْ تِلكَ الْحُقُوقِ حَقُّ الْوَالِي عَلَي الرَّعِيَّةِ، وَحَقُّ الرَّعِيَّةِ عَلَي الْوَالِي، فَرِيضَةٌ فَرَضَهَا اللَّهُ - سُبْحَانَهُ - لِكُلٍّ عَلَي كُلٍّ، فَجَعَلَهَا نِظَاماً لِأُلْفَتِهِمْ، وَعِزّاً لِدِينِهِمْ.

فَلَيْسَتْ تَصْلُحُ الرَّعِيَّةُ إِلَّا بِصَلَاحِ الْوُلاَةِ، وَلَا تَصْلُحُ الْوُلاَةُ إِلَّا بِاسْتِقَامَةِ الرَّعِيَّةِ.

(و در ميان حقوق الهي بزرگ ترين حق، حق رهبر بر مردم، و حق مردم بر رهبر است، حق واجبي كه خداي سبحان، بر هر دو گروه لازم شمرد، و آن را عامل پايداري پيوند ملّت و رهبر، و عزّت دين قرار داد.

پس رعيّت اصلاح نمي شود جز آن كه زمامداران اصلاح گردند، و زمامداران اصلاح نمي شوند جز با درستكاري رعيّت.)(1).

*****

خطبه 216 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف.

رعايت حقوق فرهنگي، سياسي

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در خطبه 34 به ابعاد فرهنگي، سياسي و اجتماعي «حقوق متقابل رهبر و ملّت» اشاره مي فرمايد كه:

أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّ لِي عَلَيْكُمْ حَقَّاً، وَلَكُمْ عَلَيَّ حَقٌّ: فَأَمَّا حَقُّكُمْ عَلَيَّ فَالنَّصِيْحَةُ لَكُمْ، وَتَوْفِيرُ فَيْئِكُمْ عَلَيْكُمْ، وَتَعْلِيمُكُمْ كَيْلا تَجْهَلُوا، وَتَأْدِيبُكُمْ كَيَْما تَعْلَمُوا.

وَأَمَّا حَقِّي عَلَيْكُمْ فَالْوَفَاءُ بِالْبَيْعَةِ، والنَّصِيْحَةُ فِي الْمَشْهَدِ وَالْمَغِيبِ، وَالْإِجَابَةُ حِيْنَ أَدْعُوكُمْ، وَالطَّاعَةُ حِيْنَ آمُرُكُمْ.

حقوق متقابل مردم و رهبري

«اي مردم، مرا بر شما و شما را بر من حقّي واجب شده است، حق شما بر من، آن كه از خيرخواهي شما دريغ نورزم و بيت المال را ميان شما عادلانه تقسيم كنم، و شما را آموزش دهم تا بي سواد و نادان نباشيد، و شما را تربيت كنم تا راه و رسم زندگي را بدانيد.

و امّا حقّ من بر شما اين است كه

با من وفادار باشيد، و در آشكار و نهان خيرخواهي كنيد، هرگاه شما را فرا خواندم اجابت نماييد و فرمان دادم اطاعت كنيد.»(1).

*****

خطبه 9/34 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به شرح زير است:

1- تاريخ طبري ج6 ص51 وج3 ص124: طبري شافعي (متوفاي 310 ه)

2- الامامة السياسة ج 1 ص 150: ابن قتيبة (متوفاي 276 ه)

3- أنساب الاشراف ج2 ص380 وص379: بلاذري (متوفاي 279 ه)

4- أنساب الاشراف ج 1 ص 199: بلاذري (متوفاي 279 ه)

5- كتاب مجالس ص146 م18 ح6: شيخ مفيد استاد سيد رضي (متوفاي 413 ه)

6- كتاب تذكرة ص101: ابن جوزي حنفي (متوفاي 654 ه)

7- اختصاص ص 153: شيخ مفيد استاد سيد رضي (متوفاي 413 ه).

گرفتن حقّ مردم از ستمكاران

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به يكي ديگر از حقوق اجتماعي، سياسي مردم بر رهبر جامعه در خطبه 37 نهج البلاغه اشاره فرمود

و آن گرفتن حق مردم از ستمكاران است كه فرمود:

الذَّلِيلُ عِنْدِي عَزِيزٌ حَتَّي آخُذَ الْحَقَّ لَهُ، وَالْقَوِيُّ عِنْدِي ضَعِيفٌ حَتَّي آخُذَ الْحَقَّ مِنْهُ.

«خوارترين افراد نزد من عزيز است تا حق او را باز گردانم، و نيرومند ها در نظر من پست و ناتوانند تا حق را از آنها باز ستانم.»(1).

و آنگاه هشدار داد كه:

«لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لَا يُؤْخَذُ لِلضَّعِيفِ فِيهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِيِّ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ».

ثُمَّ احْتَمِلِ الْخُرْقَ مِنْهُمْ وَالْعِيَّ، وَنَحِّ عَنْهُمُ الضِّيقَ وَالْأَنْفَ يَبْسُطِ اللَّهُ عَلَيْكَ بِذلِكَ أَكْنَافَ رَحْمَتِهِ، وَيُوجِبُ لَكَ ثَوَابَ طَاعَتِهِ. وَأَعْطِ مَا أَعْطَيْتَ هَنِيئاً، وَامْنَعْ فِي إِجْمَالٍ وَإِعْذَارٍ!

(«ملّتي كه حق ناتوانان را از زورمندان، بي اضطراب و بهانه اي باز نستاند، رستگار نخواهد شد»

پس درشتي و سخنان ناهموار آنان را بر خود هموار كن، و تنگ خويي و خود

بزرگ بيني را از خود دور ساز تا خدا درهاي رحمت خود را به روي تو بگشايد، و تو را پاداش اطاعت ببخشايد، آن چه به مردم مي بخشي بر تو گوارا باشد، و اگر چيزي را از كسي باز مي داري با مهرباني و پوزش خواهي همراه باشد.)(2).

*****

خطبه 3/37 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به شرح زير است:

1- كتاب أمالي ص200 مجلس 42 ح11: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه)

2- المحاسن والمساوي ج 1 ص 85: بيهقي شافعي (متوفاي 458 ه)

3- اعجازالقرآن ص 189: باقلاني (متوفاي 372 ه)

4- عقدالفريد ج 1 ص 207: ابن عبد ربه مالكي (متوفاي 328 ه)

5- منهاج البراعة ج 1 ص 244: ابن راوندي (متوفاي 573 ه)

6- بحارالانوار ج 39 ص 351 ح25 ب90: مجلسي (متوفاي 1110ه)

7- اصول كافي ج1 ص454 حديث 4: كليني (متوفاي 328ه).

نامه 111/53 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به شرح زير است:

1- تحف العقول ص 126: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه)

2- دعائم الاسلام ج 1 ص 350: قاضي نعمان (متوفاي 363 ه)

3- نهاية الارب ج 6 ص 19: نويري شافعي (متوفاي 732 ه)

4- فهرست نجاشي ص 7: نجاشي (متوفاي 450 ه)

5- فهرست ص37: شيخ طوسي (متوفاي 460 ه)

6- تاريخ دمشق ج3 ص289 ح1311و1314: ابن عساكر شافعي (متوفاي 573 ه)

7- بحارالانوارج17ص68وج72ص96وج85ص92: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

8- من لايحضره الفقيه ج4 ص409: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه).

ره آورد حقوق متقابل

در ادامه سخن، امام علي عليه السلام به ره آورد رعايت حقوق متقابل اشاره مي كند كه:

فَإِذَا أَدَّتِ الرَّعِيَّةُ إِلَي الْوَالِي حَقَّهُ، وَأَدَّي الْوَالِي إِلَيْهَا حَقَّهَا عَزَّ الْحَقُّ بَيْنَهُمْ، وَقَامَتْ مَنَاهِجُ الدِّينِ،

وَاعْتَدَلَتْ مَعَالِمُ الْعَدْلِ، وَجَرَتْ عَلَي أَذْلاَلِهَا السُّنَنُ، فَصَلَحَ بِذلِكَ الزَّمَانُ، وَطُمِعَ فِي بَقَاءِ الدَّوْلَةِ، وَيَئِسَتْ مَطَامِعُ الْأَعْدَاءِ.

(و آنگاه كه مردم حق رهبري را اداء كنند، و زمامدار حق مردم را بپردازد، حق در آن جامعه عزّت يابد، و راههاي دين پديدار، و نشانه هاي عدالت برقرار، و سنّت پيامبرصلي الله عليه وآله پايدار گردد، پس روزگار اصلاح شود، و مردم در تداوم حكومت اميدوار، و دشمن در آرزوهايش مأيوس مي شود.)(1).

*****

خطبه 216 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف.

آفات عدم رعايت حقوق متقابل

آنگاه هشدارگونه به ره آورد شوم و «آفات» عدم رعايت حقوق متقابل دقيق مي شود و خطرات آن را مورد ارزيابي قرار مي دهد كه:

وَإِذَا غَلَبَتِ الرَّعِيَّةُ والِيَها، أَوْ أَجْحَفَ الْوَالِي بِرَعِيَّتِهِ، اخْتَلَفَتْ هُنَالِكَ الْكَلِمَةُ، وَظَهَرَتْ مَعَالِمُ الْجَوْرِ، وَكَثُرَ الْإِدْغَالُ فِي الدِّينِ، وَتُرِكَتْ مَحَاجُّ السُّنَنِ، فَعُمِلَ بِالْهَوَي، وَعُطِّلَتِ الْأَحْكَامُ، وَكَثُرَتْ عِلَلُ النُّفُوسِ، فَلَا يُسْتَوْحَشُ لِعَظِيمِ حَقٍّ عُطِّلَ، وَلَا لِعَظِيمِ بَاطِلٍ فُعِلَ! فَهُنَالِكَ تَذِلُّ الْأَبْرَارُ، وَتَعِزُّ الْأَشْرَارُ، وَتَعْظُمُ تَبِعَاتُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عِنْدَ الْعِبَادِ. فَعَلَيْكُمْ بِالتَّنَاصُحِ فِي ذلِكَ، وَحُسْنِ التَّعَاوُنِ عَلَيْهِ.

فَلَيْسَ أَحَدٌ - وَإِنِ اشْتَدَّ عَلَي رِضي اللَّهِ حِرْصُهُ، وَطَالَ فِي الْعَمَلِ اجْتِهَادُهُ - بِبَالِغٍ حَقِيقَةَ مَا اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَهْلُهُ مِنَ الطَّاعَةِ لَهُ.

(امّا اگر مردم بر حكومت چيره شوند، يا زمامدار بر رعيّت ستم كند، وحدت كلمه از بين مي رود، نشانه هاي ستم آشكار، و نيرنگ بازي در دين فراوان مي گردد، و راه گسترده سنّت پيامبرصلي الله عليه وآله متروك، هواپرستي فراوان، احكام دين تعطيل، و بيماري هاي دل فراوان گردد، مردم از اينكه حقّ بزرگي فراموش مي شود، يا باطل خطرناكي در جامعه رواج مي يابد، احساس نگراني نمي كنند، پس در آن زمان نيكان خوار، و

بدان قدرتمند مي شوند، و كيفر الهي بر بندگان بزرگ و دردناك خواهد بود

پس بر شماست كه يكديگر را نصيحت كنيد، و نيكو همكاري نماييد.

درست است كه هيچ كس نمي تواند حق اطاعت خداوندي را چنانكه بايد بگذارد، هرچند در به دست آوردن رضاي خدا حريص باشد، و در كار بندگي تلاش فراوان نمايد.)(1).

*****

خطبه 216 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف.

حقوق متقابل اجتماعي
ياري رساندن به يكديگر

پس از طرح «حقوق متقابل رهبر و ملّت» حال به حقوق متقابل اجتماعي اشاره مي كند كه مردم در زندگي اجتماعي نسبت به يكديگر چه حقوقي را بايد رعايت كنند؟ كه فرمود:

وَلكِنْ مِنْ وَاجِبِ حُقُوقِ اللَّهِ عَلَي عِبَادِهِ النَّصِيحَةُ بِمَبْلَغِ جُهْدِهِمْ، وَالتَّعَاوُنُ عَلَي إِقَامَةِ الْحَقِّ بَيْنَهُمْ.

وَلَيْسَ امْرُؤٌ - وَإِنْ عَظُمَتْ فِي الْحَقِّ مَنْزِلَتُهُ، وَتَقَدَّمَتْ فِي الدِّينِ فَضِيلَتُهُ - بِفَوْقِ أَنْ يُعَانَ عَلَي مَا حَمَّلَهُ اللَّهُ مِنْ حَقِّهِ.

وَلَا امْرُؤٌ - وَإِنْ صَغَّرَتْهُ النُّفُوسُ، وَاقْتَحَمَتْهُ الْعُيُونُ - بِدُونِ أَنْ يُعِينَ عَلَي ذلِكَ أَوْ يُعَانَ عَلَيْهِ.

(لكن بايد به مقدار توان، حقوق الهي را رعايت كند كه يكي از واجبات الهي، يكديگر را به اندازه توان نصيحت كردن، و بر پا داشتن حق، و ياري دادن به يكديگر است.

هيچ كس هر چند قدر او در حق بزرگ، و ارزش او در دين بيشتر باشد، بي نياز نيست كه او را در انجام حق ياري رسانند، و هيچ كس گرچه مردم او را خوار شمارند، و در ديده ها بي ارزش باشد، كوچك تر از آن نيست كه كسي را در انجام حق ياري كند يا ديگري به ياري او برخيزد.)(1).

*****

خطبه 216 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف.

رعايت حقوق محرومان

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در ميان انواع «حقوق متقابل اجتماعي» در نامه 53 به رعايت حقوق محرومان مي پردازد كه:

ثُمَّ الطَّبَقَةُ السُّفْلَي مِنْ أَهْلِ الْحَاجَةِ وَالْمَسْكَنَةِ الَّذِينَ يَحِقُّ رِفْدُهُمْ وَمَعُونَتُهُمْ.

وَفِي اللَّهِ لِكُلٍّ سَعَةٌ، وَلِكُلٍّ عَلَي الْوَالِي حَقٌّ بِقَدْرِ مَا يُصْلِحُهُ، وَلَيْسَ يَخْرُجُ الْوَالِي مِنْ حَقِيقَةِ مَا أَلْزَمَهُ اللَّهُ مِنْ ذلِكَ إِلَّا بِالْإِهْتَِمامِ وَالْإِسْتِعَانَةِ بِاللَّهِ، وَتَوْطِينِ نَفْسِهِ عَلَي لُزُومِ الْحَقِّ، وَالصَّبْرِ عَلَيْهِ فِيَما خَفَّ عَلَيْهِ أَوْ ثَقُلَ.

«قشر ديگر، طبقه پايين از نيازمندان و مستمندانند

كه بايد به آنها بخشش و ياري كرد.

براي تمام اقشار گوناگون ياد شده، در پيشگاه خدا گشايشي است، و همه آنان به مقداري كه امورشان اصلاح شود بر زمامدار حقّي مشخصّ دارند، و زمامدار از انجام آن چه خدا بر او واجب كرده است نمي تواند موّفق باشد جز آن كه تلاش فراوان نمايد، و از خدا ياري بطلبد، و خود را براي انجام حق آماده سازد، و در همه كارها، آسان باشد يا دشوار، شكيبايي ورزد.»(1).

*****

نامه 53 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- تاريخ دمشق ج3 ص289 ح1311و1314: ابن عساكر شافعي (متوفاي 573 ه)

2- بحارالانوار ج17 ص68 و ج72 ص96: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

3- من لايحضره الفقيه ج4 ص409: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه)

4- كتاب خصال ج1 ص102 باب ثلاثه ح57: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه)

5- علل الشرائع ص 178: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه)

6- غرر الحكم ج 1 ص 185 و 199 و360: آمدي (متوفاي 588 ه).

رعايت عدالت و تساوي نسبت به مردم

امام علي عليه السلام در رهنمودي به فرماندار خود «اسود بن قطبه» در نامه 59 نوشت:

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ الْوَالِيَ إِذَا اخْتَلَفَ هَوَاهُ مَنَعَهُ ذلِكَ كَثِيراً مِنَ الْعَدْلِ، فَلْيَكُنْ أَمْرُ النَّاسِ عِنْدَكَ فِي الْحَقِّ سَوَاءً؛ فَإِنَّهُ لَيْسَ فِي الْجَوْرِ عِوَضٌ مِنَ الْعَدْلِ، فَاجْتَنِبْ مَا تُنْكِرُ أَمْثَالَهُ، وَابْتَذِلْ نَفْسَكَ فِيَما افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَيْكَ، رَاجِياً ثَوَابَهُ، وَمُتَخَوِّفاً عِقَابَهُ.

وَاعْلَمْ أَنَّ الدُّنْيَا دَارُ بَلِيَّةٍ لَمْ يَفْرُغْ صَاحِبُهَا فِيهَا قَطُّ سَاعَةً إِلَّا كَانَتْ فَرْغَتُهُ عَلَيْهِ حَسْرَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَأَنَّهُ لَنْ يُغْنِيَكَ عَنِ الْحَقِّ شَيْ ءٌ أَبَداً.

وَمِنَ الْحَقِّ عَلَيْكَ حِفْظُ نَفْسِكَ، وَالْإِحْتِسَابُ عَلَي الرَّعِيَّةِ بِجُهْدِكَ، فَإِنَّ الَّذِي يَصِلُ إِلَيْكَ مِنْ ذلِكَ أَفْضَلُ مِنَ الَّذِي يَصِلُ

بِكَ، وَالسَّلَامُ.

(نامه به أسود بن قطبه فرمانده لشكر حُلوان در جنوب شهر سر پل ذهاب)

مسؤوليّت هاي فرماندهي

«پس از ياد خدا و درود. اگر رأي و انديشه زمامدار دچار دگرگوني شود، او را از اجراي عدالت بسيار باز مي دارد، پس كار مردم در آن چه حق است نزد تو يكسان باشد. زيرا در ستمكاري بهايي براي عدالت يافت نمي شود، از آن چه كه همانند آن را بر ديگران نمي پسندي پرهيز كن، و نفس خود را در آن چه خداوند بر تو واجب كرده است، وادار، در حالي كه اميدوار به پاداش الهي بوده و از كيفر او هراسناك باشي

و بدان كه دنيا سراي آزمايش است، و دنياپرست ساعتي در آن نمي آسايد جز آن كه در روز قيامت از آن افسوس مي خورد، و هرگز چيزي تو را از حق بي نياز نمي گرداند.

و از جمله حقّي كه بر توست آن كه، نفس خويش را نگهبان باشي، و به اندازه توان در امور رعيّت تلاش كني، زيرا آن چه در اين راه نصيب تو مي شود، برتر از آن است كه از نيروي بدني خود از دست مي دهي. با درود.»(1).

*****

نامه 59 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- كتاب طراز ج 1 ص 170: سيد يماني

2- كتاب صفين ص 57: نصر بن مزاحم (متوفاي 212 ه)

3- منهاج البراعة ج 3 ص 208: ابن راوندي (متوفاي 573 ه)

4- غرر الحكم ج 1 ص 265: آمدي (متوفاي 588 ه)

5- بحار الانوار ج33 ص511 ح708: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

6- اعلام الدين ص107 و108: ديلمي (متوفاي قرن8ه).

ترحم به گناهكاران

ارزش هاي

والاي اخلاقي، انساني حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام تا آنجا جلوه گر است كه نه تنها به دشمنان خود لطف و مدارا دارد، بلكه نسبت به گناهكاران امّت اسلامي نيز با واقع نگري برخورد مي كند و با دلسوزي و محبّت پدرانه به فكر مدارا و بازپروري فكري و رواني آنهاست

كه به پاكان و خوبان جامعه سفارش مي كند تا آنها را تربيت كنند،

به راه پاكي ها دعوت كنند،

از اينكه مشكلات و گناه، دامنگير شان شد، آنها را از خود و جامعه خود نرانند

كه در خطبه 140 فرمود:

وَإِنَّمَا يَنْبَغِي لِأَهْلِ الْعِصْمَةِ وَالْمَصْنُوعِ إِلَيْهِمْ فِي السَّلَامَةِ أَنْ يَرْحَمُوا أَهْلَ الذُّنُوبِ وَالْمَعْصِيَةِ، وَيَكُونَ الشُّكْرُ هُوَ الْغَالِبَ عَلَيْهِمْ، وَالْحَاجِزَ لَهُمْ عَنْهُمْ، فَكَيْفَ بِالْعَائِبِ الَّذِي عَابَ أَخَاهُ وَعَيَّرَهُ بِبَلْوَاهُ! أَمَا ذَكَرَ مَوْضِعَ سَتْرِ اللَّهِ عَلَيْهِ مِنْ ذُنُوبِهِ مِمَّا هُوَ أَعْظَمُ مِنَ الذَّنْبِ الَّذِي عَابَهُ بِهِ! وَكَيْفَ يَذُمُّهُ بِذَنْبٍ قَدْ رَكِبَ مِثْلَهُ! فَإِنْ لَمْ يَكُنْ رَكِبَ ذلِكَ الذَّنْبَ بِعَيْنِهِ فَقَدْ عَصَي اللَّهَ فِيَما سِوَاهُ، مِمَّا هُوَ أَعْظَمُ مِنْهُ.

وَايْمُ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ يَكُنْ عَصَاهُ فِي الْكَبِيرِ، وَعَصَاهُ فِي الصَّغِيرِ، لَجَرَاءَتُهُ عَلَي عَيْبِ النَّاسِ أَكْبَرُ!

يَا عَبْدَ اللَّهِ، لَا تَعْجَلْ فِي عَيْبِ أَحَدٍ بِذَنْبِهِ، فَلَعَلَّهُ مَغْفُورٌ لَهُ، وَلَا تَأْمَنْ عَلَي نَفْسِكَ صَغِيرَ مَعْصِيَةٍ، فَلَعَلَّكَ مُعَذَّبٌ عَلَيْهِ. فَلْيَكْفُفْ مَنْ عَلِمَ مِنْكُمْ عَيْبَ غَيْرِهِ لِمَا يَعْلَمُ مِنْ عَيْبِ نَفْسِهِ، وَلْيَكُنِ الشُّكْرُ شَاغِلاً لَهُ عَلَي مُعَافَاتِهِ مِمَّا ابْتُلِيَ بِهِ غَيْرُهُ.

پرهيز دادن از غيبت و بدگويي

«به كساني كه گناه ندارند، و از سلامت دين برخوردارند، رواست كه به گناهكاران ترحّم كنند، و شكر اين نعمت گذارند، كه شكر گذاري آنان را از عيب جويي ديگران بازدارد، چرا و چگونه آن عيب جو، عيب برادر خويش گويد؟ و او

را به بلايي كه گرفتار است سرزنش مي كند؟ آيا به خاطر ندارد كه خدا چگونه او را بخشيد و گناهان او را پرده پوشي فرمود؟ چگونه ديگري را بر گناهي سرزنش مي كند كه همانند آن را مرتكب شده! يا گناه ديگري انجام داده كه از آن بزرگتر است؟

به خدا سوگند! اگر خدا را در گناهان بزرگ عصيان نكرده و تنها گناه كوچك انجام داد، اما جرأت او بر عيبجويي از مردم، خود گناه بزرگتري است.

اي بنده خدا، در گفتن عيب كسي شتاب مكن، شايد خدايش بخشيده باشد، و بر گناهان كوچك خود ايمن مباش، شايد براي آنها كيفر داده شوي، پس هر كدام از شما كه به عيب كسي آگاه است، به خاطر آن چه كه از عيب خود مي داند بايد از عيب جويي ديگران خودداري كند، و شكر گذاري از عيوبي كه پاك است او را مشغول دارد از اينكه ديگران را بيازارد.»(1).

*****

خطبه 140 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- غرر الحكم ص 135 و 359 / ج 3 ص 89: آمدي (متوفاي 588 ه)

2- منهاج البراعة ج 2 ص 58: ابن راوندي (متوفاي 573 ه)

3- شرح ابن ميثم ج 3 ص 175: بحراني (متوفاي 679 ه)

4- غرر الحكم ج6 ص459وج5ص42و48: مرحوم آمدي (متوفاي 588 ه)

5- بحارالانوار ج72 ص260 ح63: مجلسي (متوفاي 1110ه)

6- غرر الحكم ج 4 ص 475 و 486: آمدي (متوفاي 588 ه).

حقوق پدر و فرزند

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در تداوم شناساندن حقوق اجتماعي به «حقوق پدر و فرزند» توجّه دارد،

و اينگونه جوانب ارزشمند آن را مورد بررسي قرار مي دهد كه:

إِنَّ لِلْوَلَدِ

عَلَي الْوَالِدِ حَقّاً، وَإِنَّ لِلْوَالِدِ عَلَي الْوَلَدِ حَقّاً. فَحَقُّ الْوَالِدِ عَلَي الْوَلَدِ أَنْ يُطِيعَهُ فِي كُلِّ شَيْ ءٍ، إِلَّا فِي مَعْصِيَةِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ؛ وَحَقُّ الْوَلَدِ عَلَي الْوَالِدِ أَنْ يُحَسِّنَ اسْمَهُ، وَيُحَسِّنَ أَدَبَهُ، وَيُعَلِّمَهُ الْقُرْآنَ.

(همانا فرزند را به پدر، و پدر را به فرزند حقّي است، پس حق پدر بر فرزند اين است كه فرزند در همه چيز جز نافرماني خدا، از پدر اطاعت كند، و حق فرزند بر پدر آن كه نام نيكو بر فرزند نهد، خوب تربيتش كند، و او را قرآن بياموزد.)(1).

*****

حكمت 399 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤّلف.

حقوق دوستان

يكي از جوانب حقوق متقابل، «حقوق دوستان» است، كه در آئين دوست يابي و دوستي بايد به حقوق يكديگر احترام بگذارند تا دوستي ها تداوم يابد و آفات دوستي ريشه كن شود.

امام علي عليه السلام در نامه 103/31 خطاب به فرزندش امام مجتبي عليه السلام مي نويسد:

وَإِنْ أَرَدْتَ قَطِيعَةَ أَخِيكَ فَاسْتَبْقِ لَهُ مِنْ نَفْسِكَ بَقِيَّةً يَرْجِعُ إِلَيْهَا إِنْ بَدَا لَهُ ذلِكَ يَوْماً مَّا، وَمَنْ ظَنَّ بِكَ خَيْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ، وَلَا تُضِيعَنَّ حَقَّ أَخِيكَ اتِّكَالاً عَلَي مَا بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ، فَإِنَّهُ لَيْسَ لَكَ بِأَخٍ مَنْ أَضَعْتَ حَقَّهُ.

وَلَا يَكُنْ أَهْلُكَ أَشْقَي الْخَلْقِ بِكَ، وَلَا تَرْغَبَنَّ فِيمَنْ زَهِدَ عَنْكَ، وَلَا يَكُونَنَّ أَخُوكَ أَقْوَي عَلَي قَطِيعَتِكَ مِنْكَ عَلَي صِلَتِهِ، وَلَا تَكُونَنَّ عَلَي الْإِسَاءَةِ أَقْوَي مِنْكَ عَلَي الْإِحْسَانِ.

وَلَا يَكْبُرَنَّ عَلَيْكَ ظُلْمُ مَنْ ظَلَمَكَ، فَإِنِّهُ يَسْعَي فِي مَضَرَّتِهِ وَنَفْعِكَ، وَلَيْسَ جَزَاءُ مَنْ سَرَّكَ أَنْ تَسُوءَهُ.

«و هرگز حق برادرت را به اعتماد دوستي كه با او داري ضايع نكن، زيرا آن كس كه حقّش را ضايع مي كني با تو برادر نخواهد بود، و افراد خانواده ات بدبخت ترين مردم نسبت به تو

نباشند، و به كسي كه به تو علاقه اي ندارد دل مبند، مبادا برادرت براي قطع پيوند دوستي، دليلي محكم تر از برقراري پيوند با تو داشته باشد، و يا در بدي كردن، بهانه اي قوي تر از نيكي كردن تو بياورد، ستمكاري كسي كه بر تو ستم مي كند در ديده ات بزرگ جلوه نكند، چه او به زيان خود، و سود تو كوشش دارد، و سزاي آن كس كه تو را شاد مي كند بدي كردن نيست.»(1).

و آنگاه آئين دوستي را اينگونه مطرح فرمود:

يَا بُنَيَّ اجْعَلْ نَفْسَكَ مِيزَاناً فِيَما بَيْنَكَ وَبَيْنَ غَيْرِكَ، فَأَحْبِبْ لِغَيْرِكَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ، وَاكْرَهْ لَهُ مَا تَكْرَهُ لَهَا، وَلَا تَظْلِمْ كَمَا لَا تُحِبُّ أَنْ تُظْلَمَ، وَأَحْسِنْ كَمَا تُحِبُّ أَنْ يُحْسَنَ إِلَيْكَ، وَاسْتَقْبِحْ مِنْ نَفْسِكَ مَا تَسْتَقْبِحُهُ مِنْ غَيْرِكَ، وَارْضَ مِنَ النَّاسِ بِمَا تَرْضَاهُ لَهُمْ مِنْ نَفْسِكَ، وَلَا تَقُلْ مَا لَا تَعْلَمُ وَإِنْ قَلَّ مَا تَعْلَمُ، وَلَا تَقُلْ مَا لَا تُحِبُّ أَنْ يُقَالَ لَكَ.

وَاعْلَمْ أَنَّ الْإِعْجَابَ ضِدُّ الصَّوَابِ، وَآفَةُ الْأَلْبَابِ. فَاسْعَ فِي كَدْحِكَ، وَلَا تَكُنْ خَازِناً لِغَيْرِكَ، وَإِذَا أَنْتَ هُدِيتَ لِقَصْدِكَ فَكُنْ أَخْشَعَ مَا تَكُونُ لِرَبِّكَ.

معيارهاي روابط اجتماعي

«اي پسرم! نفس خود را ميزان ميان خود و ديگران قرار ده، پس آن چه را كه براي خود دوست داري براي ديگران نيز دوست بدار، و آن چه را كه براي خود نمي پسندي، براي ديگران مپسند، ستم روا مدار، آنگونه كه دوست نداري به تو ستم شود، نيكوكار باش، آنگونه كه دوست داري به تو نيكي كنند، و آن چه را كه براي ديگران زشت مي داري براي خود نيز زشت بشمار، و چيزي را براي مردم رضايت بده كه براي

خود مي پسندي، آن چه نمي داني نگو، گرچه آن چه را مي داني اندك است، آن چه را دوست نداري به تو نسبت دهند، درباره ديگران مگو،

بدان كه خود بزرگ بيني و غرور، مخالف راستي، و آفت عقل است، نهايت كوشش را در زندگي داشته باش، و در فكر ذخيره سازي براي ديگران مباش، آنگاه كه به راه راست هدايت شدي، در برابر پروردگارت از هر فروتني خاضع تر باش.»(2).

يكي ديگر از حقوق متقابل بين دوستان، «واقع نگري» و «دورانديشي» است.

ممكن است عيب جويان بخواهند رشته هاي دوستي ما را قطع كنند

و يا در شعله هاي حسادت و جهالت، پيوند دوستي ما را با دوستان بسوزانند.

اگر به سخنان عيب جويان بي اعتنا باشيم، و هر سخني را كه مطرح مي كنند بدون مطالعه نپذيريم،

دوستي ها دچار تزلزل نخواهد شد، و دشمني ها جايگزين دوستي ها نخواهد گرديد.

حضرت اميرالمومنين عليه السلام نسبت به اين نكته نوراني در خطبه 141 فرمود:

أَيُّهَا النَّاسُ، مَنْ عَرَفَ مِنْ أَخِيهِ وَثِيقَةَ دِينٍ وَسَدَادَ طَرِيقٍ، فَلَا يَسْمَعَنَّ فِيهِ أَقَاوِيلَ الرِّجَالِ.

أَمَا إِنَّهُ قَدْ يَرْمِي الرَّامِي، وَتُخْطِئُ السِّهَامُ، وَيُحِيلُ الْكَلَامُ، وَبَاطِلُ ذلِكَ يَبُورُ، وَاللَّهُ سَمِيعٌ وَشَهِيدٌ. أَمَا إِنَّهُ لَيْسَ بَيْنَ الْحَقِّ وَالْبَاطِلِ إِلَّا أَرْبَعُ أَصَابِعَ.

فسئل،عليه السلام، عن معني قوله هذا، فجمع أصابعه ووضعها بين أذنه وعينه ثم قال:

الْبَاطِلُ أَنْ تَقُولَ سَمِعْتُ، وَالْحَقُّ أَنْ تَقُولَ رَأَيْتُ!

پرهيز از شنيدن غيبت

«اي مردم! آن كس كه از برادرش اطمينان و استقامت در دين، و درستي راه و رسم را سراغ دارد، بايد به گفته مردم درباره او گوش ندهد.

آگاه باشيد! گاهي تيرانداز، تير افكند و تيرها به خطا مي رود، سخن نيز چنين است، درباره كسي چيزي

مي گويند كه واقعيّت ندارد و گفتار باطل تباه شدني است، و خدا شنوا و گواه است.

بدانيد كه ميان حق و باطل جز چهار انگشت فاصله نيست.

شناخت حق و باطل

(پرسيدند، معناي آن چيست؟ امام علي عليه السلام انگشتان خود را ميان چشم و گوش گذاشت و فرمود:)

باطل آن است كه بگويي شنيدم، و حق آن است كه بگويي ديدم.»(3).

آنگاه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به معرّفي الگوهاي صحيح رفتاري بين دوستان و دوستي ها مي پردازد و معيارهاي دوستي را اينگونه بيان مي دارد كه:

يَا بُنَيَّ اجْعَلْ نَفْسَكَ مِيزَاناً فِيَما بَيْنَكَ وَبَيْنَ غَيْرِكَ، فَأَحْبِبْ لِغَيْرِكَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ، وَاكْرَهْ لَهُ مَا تَكْرَهُ لَهَا، وَلَا تَظْلِمْ كَمَا لَا تُحِبُّ أَنْ تُظْلَمَ، وَأَحْسِنْ كَمَا تُحِبُّ أَنْ يُحْسَنَ إِلَيْكَ، وَاسْتَقْبِحْ مِنْ نَفْسِكَ مَا تَسْتَقْبِحُهُ مِنْ غَيْرِكَ، وَارْضَ مِنَ النَّاسِ بِمَا تَرْضَاهُ لَهُمْ مِنْ نَفْسِكَ، وَلَا تَقُلْ مَا لَا تَعْلَمُ وَإِنْ قَلَّ مَا تَعْلَمُ، وَلَا تَقُلْ مَا لَا تُحِبُّ أَنْ يُقَالَ لَكَ.

وَاعْلَمْ أَنَّ الْإِعْجَابَ ضِدُّ الصَّوَابِ، وَآفَةُ الْأَلْبَابِ. فَاسْعَ فِي كَدْحِكَ، وَلَا تَكُنْ خَازِناً لِغَيْرِكَ، وَإِذَا أَنْتَ هُدِيتَ لِقَصْدِكَ فَكُنْ أَخْشَعَ مَا تَكُونُ لِرَبِّكَ.

معيارهاي روابط اجتماعي

«اي پسرم! نفس خود را ميزان ميان خود و ديگران قرار ده، پس آن چه را كه براي خود دوست داري براي ديگران نيز دوست بدار، و آن چه را كه براي خود نمي پسندي، براي ديگران مپسند، ستم روا مدار، آنگونه كه دوست نداري به تو ستم شود، نيكوكار باش، آنگونه كه دوست داري به تو نيكي كنند، و آن چه را كه براي ديگران زشت مي داري براي خود نيز زشت بشمار، و چيزي را براي مردم رضايت بده كه براي خود مي

پسندي، آن چه نمي داني نگو، گرچه آن چه را مي داني اندك است، آن چه را دوست نداري به تو نسبت دهند، درباره ديگران مگو، بدان كه خود بزرگ بيني و غرور، مخالف راستي، و آفت عقل است، نهايت كوشش را در زندگي داشته باش، و در فكر ذخيره سازي براي ديگران مباش، آنگاه كه به راه راست هدايت شدي، در برابر پروردگارت از هر فروتني خاضع تر باش.»(4).

و در ادامه معرّفي «ملاك ها» و «معيارهاي ارزشي» در دوستي ها مي فرمايد:

احْمِلْ نَفْسَكَ مِنْ أَخِيكَ عِنْدَ صَرْمِهِ عَلَي الصِّلَةِ، وَعِنْدَ صُدُودِهِ عَلَي اللَّطَفِ وَالْمُقَارَبَةِ، وَعِنْدَ جُمُودِهِ عَلَي الْبَذْلِ، وَعِنْدَ تَبَاعُدِهِ عَلَي الدُّنُوِّ، وَعِنْدَ شِدَّتِهِ عَلَي اللِّينِ، وَعِنْدَ جُرْمِهِ عَلَي الْعُذْرِ، حَتَّي كَأَنَّكَ لَهُ عَبْدٌ، وَكَأَنَّهُ ذُو نِعْمَةٍ عَلَيْكَ.

وَإِيَّاكَ أَنْ تَضَعَ ذلِكَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ، أَوْ أَنْ تَفْعَلَهُ بِغَيْرِ أَهْلِهِ. لَا تَتَّخِذَنَّ عَدُوَّ صَدِيقِكَ صَدِيقاً فَتُعَادِيَ صَدِيقَكَ، وَامْحَضْ أَخَاكَ النَّصِيحَةَ، حَسَنَةً كَانَتْ أَوْ قَبِيحَةً، وَتَجَرَّعِ الْغَيْظَ فَإِنِّي لَمْ أَرَ جُرْعَةً أَحْلَي مِنْهَا عَاقِبَةً، وَلَا أَلَذَّ مَغَبَّةً.

وَلِنْ لِمَنْ غَالَظَكَ، فَإِنَّهُ يُوشِكُ أَنْ يَلِينَ لَكَ، وَخُذْ عَلَي عَدُوِّكَ بِالْفَضْلِ فَإِنَّهُ أَحْلَي الظَّفَرَيْنِ. وَإِنْ أَرَدْتَ قَطِيعَةَ أَخِيكَ فَاسْتَبْقِ لَهُ مِنْ نَفْسِكَ بَقِيَّةً يَرْجِعُ إِلَيْهَا إِنْ بَدَا لَهُ ذلِكَ يَوْماً مَّا، وَمَنْ ظَنَّ بِكَ خَيْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ، وَلَا تُضِيعَنَّ حَقَّ أَخِيكَ اتِّكَالاً عَلَي مَا بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ، فَإِنَّهُ لَيْسَ لَكَ بِأَخٍ مَنْ أَضَعْتَ حَقَّهُ.

وَلَا يَكُنْ أَهْلُكَ أَشْقَي الْخَلْقِ بِكَ، وَلَا تَرْغَبَنَّ فِيمَنْ زَهِدَ عَنْكَ، وَلَا يَكُونَنَّ أَخُوكَ أَقْوَي عَلَي قَطِيعَتِكَ مِنْكَ عَلَي صِلَتِهِ، وَلَا تَكُونَنَّ عَلَي الْإِسَاءَةِ أَقْوَي مِنْكَ عَلَي الْإِحْسَانِ. وَلَا يَكْبُرَنَّ عَلَيْكَ ظُلْمُ مَنْ ظَلَمَكَ، فَإِنِّهُ يَسْعَي فِي مَضَرَّتِهِ وَنَفْعِكَ، وَلَيْسَ جَزَاءُ مَنْ سَرَّكَ أَنْ تَسُوءَهُ.

حقوق دوستان

چون برادرت

از تو جدا گردد، تو پيوند دوستي را بر قرار كن، اگر روي برگرداند تو مهرباني كن، و چون بُخل ورزد تو بخشنده باش، هنگامي كه دوري مي گزيند تو نزديك شو، و چون سخت مي گيرد تو آسان گير، و به هنگام گناهش عذر او بپذير، چنانكه گويا بنده او مي باشي، و او صاحب نعمت تو مي باشد. مبادا دستورات ياد شده را با غير دوستانت انجام دهي، يا با انسان هايي كه سزاوار آن نيستند بجا آوري، دشمن دوست خود را دوست مگير تا با دوست دشمني نكني، در پند دادن دوست بكوش، خوب باشد يا بد، و خشم را فرو خور كه من جرعه اي شيرين تر از آن ننوشيدم، و پاياني گواراتر از آن نديدم

با آن كس كه با تو درشتي كرد، نرم باش كه اميد است به زودي در برابر تو نرم شود، با دشمن خود با بخشش رفتار كن، زيرا سرانجامِ شيرينِ دو پيروزي است (انتقام گرفتن يا بخشيدن) اگر خواستي از برادرت جدا شوي، جايي براي دوستي باقي گذار، تا اگر روزي خواست به سوي تو باز گردد بتواند، كسي به تو گمان نيك برد او را تصديق كن، و هرگز حق برادرت را به اعتماد دوستي كه با او داري ضايع نكن، زيرا آن كس كه حقّش را ضايع مي كني با تو برادر نخواهد بود، و افراد خانواده ات بدبخت ترين مردم نسبت به تو نباشند، و به كسي كه به تو علاقه اي ندارد دل مبند، مبادا برادرت براي قطع پيوند دوستي، دليلي محكم تر از برقراري پيوند با تو داشته باشد، و يا

در بدي كردن، بهانه اي قوي تر از نيكي كردن تو بياورد، ستمكار ي كسي كه بر تو ستم مي كند در ديده ات بزرگ جلوه نكند، چه او به زيان خود، و سود تو كوشش دارد، و سزاي آن كس كه تو را شاد مي كند بدي كردن نيست.(5).

*****

نامه 103/31 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- كتاب رسائل: كليني (متوفاي 328 ه)

2- كتاب زواجر و مواعظ: حسن بن عبدالله بن سعيد(متوفاي قرن3 ه)

3- عقد الفريد ج3 ص90 و91 و143: ابن عبد ربه مالكي (متوفاي 328 ه)

4- من لايحضره الفقيه ج4 ص392 و386: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه)

5- تحف العقول ص97/52 و99/68 و76: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه)

6- كتاب وصايا: سيد بن طاووس (متوفاي 664 ه)

7- كتاب كشف المحجة (فصل 154(ص220: سيد بن طاووس (متوفاي 664 ه)

8- فروع كافي ج 5 ص338 و510 ح3: كليني (متوفاي 328 ه).

نامه 31 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، (اسناد و مدارك گذشته).

خطبه 141 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- دستور معالم الحكم ص 139: قاضي قضاعي (متوفاي 454 ه)

2- عين الادب والسياسة ص 215: ابن هذيل (متوفاي 389 ه)

3- كتاب خصال ج1 ص236 ح78 باب الاربعة: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه)

4- عقدالفريد ج 6 ص 268: ابن عبد ربه مالكي (متوفاي 328 ه)

5- كتاب النهاية (در ماده صبع): اين أثير شافعي (متوفاي 606 ه)

6- بحارالانوار ج72 ص196 و197: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

7- شرح نهج البلاغه ج9 ص72: ابن ابي الحديد معتزلي (متوفاي 655ه)

8- غرر الحكم ج 4 ص 475 و 486: آمدي

(متوفاي 588 ه).

نامه 31 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- كتاب رسائل: كليني (متوفاي 328 ه)

2- كتاب زواجر و مواعظ: حسن بن عبدالله بن سعيد(متوفاي قرن3 ه)

3- عقد الفريد ج3 ص90 و91 و143: ابن عبد ربه مالكي (متوفاي 328 ه)

4- من لايحضره الفقيه ج4 ص392 و386: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه)

5- تحف العقول ص97/52 و99/68 و76: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه)

6- كتاب وصايا: سيد بن طاووس (متوفاي 664 ه)

7- كتاب كشف المحجة (فصل 154(ص220: سيد بن طاووس (متوفاي 664 ه)

8- فروع كافي ج 5 ص338 و510 ح3: كليني (متوفاي 328 ه).

نامه 98/31 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف (مدارك گذشته).

حقوق نظاميان
امور مالي

يكي ديگر از «حقوق متقابل» حقوق نظاميان و سربازان بر جامعه و دولت اسلامي است،

اگر حقوق نظاميان بدرستي تحقّق پذيرد، و كاستي هاي زندگي فردي و اجتماعي آنان برطرف گردد،

بهتر مي توانند در دفاع از كشور اسلامي بكوشند كه اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

فَالْجُنُودُ، بِإِذْنِ اللَّهِ، حُصُونُ الرَّعِيَّةِ، وَزَيْنُ الْوُلَاةِ، وَعِزُّ الدِّينِ، وَسُبُلُ الْأَمْنِ، وَلَيْسَ تَقُومُ الرَّعِيَّةُ إِلَّا بِهِمْ. ثُمَّ لَا قِوَامَ لِلْجُنُودِ إِلَّا بِمَا يُخْرِجُ اللَّهُ لَهُمْ مِنَ الْخَرَاجِ الَّذِي يَقْوَوْنَ بِهِ عَلَي جِهَادِ عَدُوِّهِمْ، وَيَعْتَمِدُونَ عَلَيْهِ فِيَما يُصْلِحُهُمْ، وَيَكُونُ مِنْ وَرَاءِ حَاجَتِهِمْ.

«پس سپاهيان به فرمان خدا، پناهگاه استوار رعيّت، و زينت و وقار زمامداران، شكوه دين، و راه هاي تحقّق امنيّت كشورند، امور مردم جز با سپاهيان استوار نگردد، و پايداري سپاهيان جز به خراج و ماليات رعيّت انجام نمي شود كه با آن براي جهاد با دشمن تقويت گردند، و براي اصلاح امور خويش به آن تكيّه كنند، و نيازمندي هاي خود را برطرف سازند.»(1).

و

نسبت به امور مادّي در زندگي اجتماعي نظاميان به فرماندهي كلّ قواي ارتش خود، «مالك اشتر» دستور مي دهد كه:

وَلْيَكُنْ آثَرُ رُؤُوسِ جُنْدِكَ عِنْدَكَ مَنْ وَاسَاهُمْ فِي مَعُونَتِهِ، وَأَفْضَلَ عَلَيْهِمْ مِنْ جِدَتِهِ، بِمَا يَسَعُهُمْ وَيَسَعُ مَنْ وَرَاءَهُمْ مِنْ خُلُوفِ أَهْلِيهِمْ، حَتَّي يَكُونَ هَمَّهُمْ هَمّاً وَاحِداً فِي جِهَادِ الْعَدُوِّ.

فَإِنَّ عَطْفَكَ عَلَيْهِمْ يَعْطِفُ قُلُوبَهُمْ عَلَيْكَ.

«برگزيده ترين فرماندهان سپاه تو، كسي باشد كه از همه بيشتر به سربازان كمك رساند، و از امكانات مالي خود بيشتر در اختيارشان گذارد، به اندازه اي كه خانواده هايشان در پُشت جبهه، و خودشان در آسايش كامل باشند، تا در نبرد با دشمن، سربازان اسلام تنها به يك چيز بينديشند.

همانا مهرباني تو نسبت به سربازان، دلهايشان را به تو مي كشاند.»(2).

*****

نامه 44/53 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- تحف العقول ص 126: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه)

2- دعائم الاسلام ج 1 ص 350: قاضي نعمان (متوفاي 363 ه)

3- نهاية الارب ج 6 ص 19: نويري شافعي (متوفاي 732 ه)

4- فهرست نجاشي ص 7: نجاشي (متوفاي 450 ه)

5- فهرست ص37: شيخ طوسي (متوفاي 460 ه)

6- تاريخ دمشق ج3 ص289 ح1311و1314: ابن عساكر شافعي (متوفاي 573 ه)

7- بحارالانوار ج17 ص68 و ج72 ص96: مجلسي (متوفاي 1110 ه).

نامه 56/53 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف (مدارك گذشته).

همدلي و رازداري

يكي از حقوق اخلاقي و معنوي ميان سربازان و فرماندهي كلّ، همدلي و رازداري است،

يعني فرماندهان كلّ بايد نسبت به فرماندهان رده هاي پائين و سربازان جهادگر، مهربان و با محبّت بوده و همدلي را رعايت كنند و در رعايت همدلي و يك رنگي نيز بايد اسرار نظام اسلامي را

حفظ كنند.

كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در نامه 50 نهج البلاغه فرمود:

التحذير من الاغترار بالنّعم

مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ إِلَي أَصْحَابَ الْمَسَالِحِ:

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ حَقّاً عَلَي الْوَالِي أَلَّا يُغَيِّرَهُ عَلَي رَعِيَّتِهِ فَضْلٌ نَالَهُ، وَلَا طَوْلٌ خُصَّ بِهِ، وَأَنْ يَزِيدَهُ مَا قَسَمَ اللَّهُ لَهُ مِنْ نِعَمِهِ دُنُوّاً مِنْ عِبَادِهِ؛ وَعَطْفاً عَلَي إِخْوَانِهِ.

مسؤوليّات القيادة و القوات

أَلَا وَإِنَّ لَكُمْ عِنْدِي أَلَّا أَحْتَجِزَ دُونَكُمْ سِرّاً إِلَّا فِي حَرْبٍ، وَلَا أَطْوِيَ دُونَكُمْ أَمْراً إِلَّا فِي حُكْمٍ، وَلَا أُؤَخِّرَ لَكُمْ حَقّاً عَنْ مَحَلِّهِ، وَلَا أَقِفُ بِهِ دُونَ مَقْطَعِهِ، وَأَنْ تَكُونُوا عِنْدِي فِي الْحَقِّ سَوَاءً.

فَإِذَا فَعَلْتُ ذلِكَ وَجَبَتْ لِلَّهِ عَلَيْكُمُ النِّعْمَةُ، وَلِي عَلَيْكُمُ الطَّاعَةُ؛ وَأَلَّا تَنْكُصُوا عَنْ دَعْوَةٍ، وَلَا تُفَرِّطُوا فِي صَلَاحٍ، وَأَنْ تَخُوضُوا الْغَمَرَاتِ إِلَي الْحَقِّ، فَإِنْ أَنْتُمْ لَمْ تَسْتَقِيمُوا لِي عَلَي ذلِكَ لَمْ يَكُنْ أَحَدٌ أَهْوَنَ عَلَيَّ مِمَّنْ اعْوَجَّ مِنْكُمْ، ثُمَّ أُعْظِمُ لَهُ الْعُقُوبَةَ، وَلَا يَجِدُ عِنْدِي فِيهَا رُخْصَةً.

فَخُذُوا هذَا مِنْ أُمَرَائِكُمْ، وَأَعْطُوهُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ مَا يُصْلِحُ اللَّهُ بِهِ أَمْرَكُمْ، وَالسَّلَامُ.

(نامه به فرماندهان سپاه)

پرهيز از غرور زدگي در نعمت ها

«از بنده خدا، علي بن ابيطالب، اميرمؤمنان به نيروهاي مسلّح و مرز داران كشور

پس از ياد خدا و درود! همانا بر زمامدار واجب است كه اگر اموالي به دست آورد، يا نعمتي مخصوص او شد، دچار دگرگوني نشود، و با آن اموال و نعمتها، بيشتر به بندگان خدا نزديك، و به برادرانش مهرباني روا دارد.

مسؤوليّت هاي رهبري و نظاميان

آگاه باشيد! حق شما بر من آن است كه جز اسرار جنگي هيچ رازي را از شما پنهان ندارم، و كاري را جز حكم شرع، بدون مشورت با شما انجام ندهم، و در پرداخت حق شما كوتاهي نكرده، و

در وقت تعيين شده آن بپردازم، و با همه شما بگونه اي مساوي رفتار كنم.

پس وقتي من مسؤوليّت هاي ياد شده را انجام دهم، بر خداست كه نعمت هاي خود را بر شما ارزاني دارد، و اطاعت من بر شما لازم است، و نبايد از فرمان من سرپيچي كنيد، و در انجام آن چه صلاح است سُستي ورزيد، و در سختي ها براي رسيدن به حق تلاش كنيد، حال اگر شما پايداري نكنيد، خوارترين افراد نزد من انسان كج رفتار است، كه او را به سختي كيفر خواهم داد، و هيچ راه فراري نخواهد داشت، پس دستورالعمل هاي ضروري را از فرماندهانتان دريافت داشته، و از فرماندهان خود در آن چه كه خدا امور شما را اصلاح مي كند، اطاعت كنيد، با درود.»(1).

*****

نامه 50 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- كتاب صفين ص 107: نصر بن مزاحم متوفاي 202 ه)

2- كتاب أمالي ج1 ص217 م8: شيخ طوسي (متوفاي 460 ه)

3- كتاب أمالي: شيخ مفيد (متوفاي 413 ه)

4- منهاج البراعة ج 3 ص 158: ابن راوندي (متوفاي 573 ه)

5- بحار الانوارج 72 ص 354: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

6- بحارالانوار ج33 ص469 و75 و589: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

7- تحف العقول ص180: ابن شعبه حراني (متوفاي 380ه).

حقوق پاكان

رهبر و دولت اسلامي و ديگر دست اندركاران امور سياسي، فرهنگي كشور بايد به اين مسئله مهمّ اجتماعي توجّه داشته باشند كه پاكان در جامعه اسلامي بايد جايگاه ارزشي خود را بيابند و مورد تشويق قرار گيرند كه بين پاكان و فاسدان تفاوت باشد.

نظام اسلامي بايد زمينه هاي رشد و گسترش ارزش ها

را فراهم سازد و ارزش گراها را تأييد كند و عوامل رشد و كمال آنها را تقويت كند، تا پاكان و ارزش گراها تشويق شوند

و الگوهاي كامل انسانيّت به همه ارزش گراها معرّفي شود و فاسدان و بدكاران سرافكنده شده، نتوانند در جامعه اسلامي نفوذ كنند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نسبت به حقّ پاكان به مالك اشتر دستور مي دهد كه:

وَلَا يَكُونَنَّ الُْمحْسِنُ وَالْمُسِي ءُ عِنْدَكَ بِمَنْزِلَةٍ سَوَاءٍ، فَإِنَّ فِي ذلِكَ تَزْهِيداً لِأَهْلِ الْإِحْسَانِ فِي الْإِحْسَانِ، وَتَدْرِيباً لِأَهْلِ الْإِسَاءَةِ عَلَي الْإِسَاءَةِ! وَأَلْزِمْ كُلاًّ مِنْهُمْ مَا أَلْزَمَ نَفْسَهُ.

وَاعْلَمْ أَنَّهُ لَيْسَ شَيْ ءٌ بِأَدْعَي إِلَي حُسْنِ ظَنِّ رَاعٍ بِرَعِيَّتِهِ مِنْ إِحْسَانِهِ إِلَيْهِمْ، وَتَخْفِيفِهِ الْمَؤُونَاتِ عَلَيْهِمْ، وَتَرْكِ اسْتِكْرَاهِهِ إِيَّاهُمْ عَلَي مَا لَيْسَ لَهُ قِبَلَهُمْ. فَلْيَكُنْ مِنْكَ فِي ذلِكَ أَمْرٌ يَجْتَمِعُ لَكَ بِهِ حُسْنُ الظَّنِّ بِرَعِيَّتِكَ، فَإِنَّ حُسْنَ الظَّنِّ يَقْطَعُ عَنْكَ نَصَباً طَوِيلاً. وَإِنَّ أَحَقَّ مَنْ حَسُنَ ظَنُّكَ بِهِ لَمَنْ حَسُنَ بَلَاؤُكَ عِنْدَهُ، وَإِنَّ أَحَقَّ مَنْ سَاءَ ظَنُّكَ بِهِ لَمَنْ سَاءَ بَلَاؤُكَ عِنْدَهُ.

«هرگز نيكوكار و بد كار در نظرت يكسان نباشند، زيرا نيكوكاران در نيكوكاري بي رغبت، و بدكاران در بدكاري تشويق مي گردند، پس هر كدام از آنان را بر أساس كردار شان پاداش ده.

بدان اي مالك! هيچ وسيله اي براي جلب اعتماد والي به رعيّت بهتر از نيكوكاري به مردم، و تخفيف ماليات، و عدم اجبار مردم به كاري كه دوست ندارند، نمي باشد، پس در اين راه آنقدر بكوش تا به وفاداري رعيّت، خوشبين شوي، كه اين خوش بيني بار سنگين رنج آور مشكلات را از تو بر مي دارد، پس به آنان كه بيشتر احسان كردي بيشتر خوش بين باش، و به آنان كه بدرفتاري نمودي

بدگمان تر باش.»(1).

*****

نامه 34/53 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف (مدارك گذشته).

حقوق قضات و داوران

يكي ديگر از حقوق اجتماعي، «حقّ قضات» و «داوران» است كه اگر حقوق مادّي و معنوي آنان تأمين شود، سيستم قضائي كشور با سلامت و صلابت لازم تداوم يافته، مشكلات قضائي كشور به درستي برطرف خواهد شد.

امام علي عليه السلام نسبت به حقوق قضات و داوران فرمود:

ثُمَّ اخْتَرْ لِلْحُكْمِ بَيْنَ النَّاسِ أَفْضَلَ رَعِيَّتِكَ فِي نَفْسِكَ، مِمَّنْ لَا تَضِيقُ بِهِ الْأُمُورُ، وَلَا تُمَحِّكُهُ الْخُصُومُ، وَلَا يَتََمادَي فِي الزَّلَّةِ، وَلَا يَحْصَرُ مِنَ الْفَيْ ءِ إِلَي الْحَقِّ إِذَا عَرَفَهُ، وَلَا تُشْرِفُ نَفْسُهُ عَلَي طَمَعٍ، وَلَا يَكْتَفِي بِأَدْنَي فَهْمٍ دُونَ أَقْصَاهُ؛ وَأَوْقَفَهُمْ فِي الشُّبُهَاتِ، وَآخَذَهُمْ بِالْحُجَجِ، وَأَقَلَّهُمْ تَبَرُّماً بِمُرَاجَعَةِ الْخَصْمِ، وَأَصْبَرَهُمْ عَلَي تَكَشُّفِ الْأُمُورِ، وَأَصْرَمَهُمْ عِنْدَ اتِّضَاحِ الْحُكْمِ، مِمَّنْ لَا يَزْدَهِيهِ إِطْرَاءٌ، وَلَا يَسْتَمِيلُهُ إِغْرَاءٌ، وَأُولئِكَ قَلِيلٌ.

ثُمَّ أَكْثِرْ تَعَاهُدَ قَضَائِهِ، وَافْسَحْ لَهُ فِي الْبَذْلِ مَا يُزِيلُ عِلَّتَهُ، وَتَقِلُّ مَعَهُ حَاجَتُهُ إِلَي النَّاسِ. وَأَعْطِهِ مِنَ الْمَنْزِلَةِ لَدَيْكَ مَا لَا يَطْمَعُ فِيهِ غَيْرُهُ مِنْ خَاصَّتِكَ، لِيَأْمَنَ بِذلِكَ اغْتِيَالَ الرِّجَالِ لَهُ عِنْدَكَ. فَانْظُرْ فِي ذلِكَ نَظَراً بَلِيغاً.

«سپس از ميان مردم! برترين فرد نزد خود را براي قضاوت انتخاب كن، كساني كه مراجعه فراوان، آنها را به ستوه نياورد، و برخورد مخالفان با يكديگر او را خشمناك نسازد، در اشتباهاتش پافشاري نكند، و بازگشت به حق پس از آگاهي براي او دشوار نباشد، طمع را از دل ريشه كن كند، و در شناخت مطالب با تحقيقي اندك رضايت ندهد، و در شُبهات از همه با احتياط تر عمل كند، و در يافتن دليل اصرار او از همه بيشتر باشد، و در مراجعه پياپي شاكيان خسته نشود، در كشف امور از همه شكيبا

تر، و پس از آشكار شدن حقيقت در فصل خصومت از همه برنده تر باشد، كسي كه ستايش فراوان او را فريب ندهد، و چرب زباني او را منحرف نسازد و چنين كساني بسيار اندكند!!

پس از انتخاب قاضي، هرچه بيشتر در قضاوتهاي او بينديش، و آنقدر به او ببخش كه نيازهاي او برطرف گردد، و به مردم نيازمند نباشد، و از نظر مقام و منزلت آنقدر او را گرامي دار كه نزديكان توبه نفوذ در او طمع نكنند، تا از توطئه آنان در نزد تو در أمان باشد.

در دستوراتي كه دادم نيك بنگر.»(1).

*****

نامه 65/53 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف (مدارك گذشته).

حقوق كارمندان دولتي

يكي ديگر از حقوق اجتماعي، حقّ «كارمندان دولتي» است،

اگر حقوق مادّي و معنوي كارمندان دولت به خوبي استيفا شود، و كارمندان دولتي به خوبي اداره گردند،

دل گرم مي شوند،

اميدوار مي گردند،

به خوبي كار مي كنند، و امور سياسي، اجتماعي كشور را به گونه مطلوبي اداره كرده مشكلات جامعه اسلامي را از سَرِ راه ملّت برمي دارند

كه امام علي عليه السلام فرمود:

ثُمَّ انْظُرْ فِي أُمُورِ عُمَّالِكَ فَاسْتَعْمِلْهُمُ اخْتِبَاراً، وَلَا تُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً وَأَثَرَةً، فَإِنَّهُمَا جِمَاعٌ مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ وَالْخِيَانَةِ. وَتَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ وَالْحَيَاءِ، مِنْ أَهْلِ الْبُيُوتَاتِ الصَّالِحَةِ، وَالْقَدَمِ فِي الْإِسْلَامِ الْمُتَقَدِّمَةِ، فَإِنَّهُمْ أَكْرَمُ أَخْلَاقاً، وَأَصَحُّ أَعْرَاضاً، وَأَقَلُّ فِي الْمَطَامِعِ إِشْرَاقاً، وَأَبْلَغُ فِي عَوَاقِبِ الْأُمُورِ نَظَراً. ثُمَّ أَسْبِغْ عَلَيْهِمُ الْأَرْزَاقَ، فَإِنَّ ذلِكَ قُوَّةٌ لَهُمْ عَلَي اسْتِصْلَاحِ أَنْفُسِهِمْ، وَغِنًي لَهُمْ عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ أَيْدِيهِمْ، وَحُجَّةٌ عَلَيْهِمْ إِنْ خَالَفُوا أَمْرَكَ أَوْ ثَلَمُوا أَمَانَتَكَ. ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ، وَابْعَثِ الْعُيُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَالْوَفَاءِ عَلَيْهِمْ، فَإِنَّ تَعَاهُدَكَ فِي السِّرِّ لِأُمُورِهِمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَي اسْتِعْمَالِ الْأَمَانَةِ، وَالرِّفْقِ بِالرَّعِيَّةِ. وَتَحَفَّظْ مِنَ

الْأَعْوَانِ؛ فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ يَدَهُ إِلَي خِيَانَةٍ اجْتَمَعَتْ بِهَا عَلَيْهِ عِنْدَكَ أَخْبَارُ عُيُونِكَ، اكْتَفَيْتَ بِذلِكَ شَاهِداً، فَبَسَطْتَ عَلَيْهِ الْعُقُوبَةَ فِي بَدَنِهِ، وَأَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ، ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقَامِ الْمَذَلَّةِ، وَوَسَمْتَهُ بِالْخِيَانَةِ، وَقَلَّدْتَهُ عَارَ التُّهَمَةِ.

«سپس در امور كارمندانت بينديش، و پس از آزمايش به كارشان بگمار، و با ميل شخصي، و بدون مشورت با ديگران آنان را به كارهاي مختلف وادار نكن، زيرا نوعي ستمگري و خيانت است. كارگزاران دولتي را از ميان مردمي با تجربه و با حيا، از خاندانهاي پاكيزه و با تقوي، كه در مسلماني سابقه درخشاني دارند انتخاب كن، زيرا اخلاق آنان گرامي تر، و آبرويشان محفوظتر، و طمع ورزيشان كمتر، و آينده نگري آنان بيشتر است. سپس روزي فراوان برآنان ارزاني دار، كه با گرفتن حقوق كافي در اصلاح خود بيشتر مي كوشند، و با بي نيازي، دست به اموال بيت المال نمي زنند، واتمام حجّتي است بر آنان اگر فرمانت را نپذيرند يا در امانت تو خيانت كنند سپس رفتار كارگزاران را بررسي كن، و جاسوساني راستگو، و وفا پيشه برآنان بگمار، كه مراقبت و بازرسي پنهاني تو از كار آنان، سبب امانت داري، و مهرباني با رعيّت خواهد بود. و از همكاران نزديكت سخت مراقبت كن، و اگر يكي از آنان دست به خيانت زد، و گزارش جاسوسان تو هم آن خيانت را تأييد كرد، به همين مقدار گواهي قناعت كرده او را با تازيانه كيفر كن، و آن چه از اموال كه در اختيار دارد از او باز پس گير، سپس او را خوار دار، و خيانتكار بشمار، و طوق بدنامي به گردنش بيافكن.»(1).

*****

نامه 7/53 نهج

البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف (مدارك گذشته).

حقوق تجّار و صاحبان صنايع

يكي ديگر از طبقات اجتماعي، صنف «تجّار» و «صاحبان صنايع» مي باشند كه حقوقي بر دولت و امّت اسلامي دارند و بايد حقوق ديگر اقشار اجتماعي را نيز بپردازند.

اگر حقوق تجّار و صاحبان صنايع رعايت گردد

و زمينه هاي رشد و رونق تجارت آنان به خوبي فراهم شود،

هم آنان به منافع دلخواه خود مي رسند و هم ديگر طبقات اجتماعي را بهره مند مي سازند

كه امام علي عليه السلام فرمود:

ثُمَّ اسْتَوْصِ بِالتُّجَّارِ وَذَوِي الصِّنَاعَاتِ، وَأَوْصِ بِهِمْ خَيْراً: الْمُقِيمِ مِنْهُمْ وَالْمُضْطَرِبِ بِمَالِهِ، وَالْمُتَرَفِّقِ بِبَدَنِهِ، فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ الْمَنَافِعِ، وَأَسْبَابُ الْمَرَافِقِ، وَجُلَّابُهَا مِنَ الْمَبَاعِدِ وَالْمَطَارِحِ، فِي بَرِّكَ وَبَحْرِكَ، وَسَهْلِكَ وَجَبَلِكَ، وَحَيْثُ لَا يَلْتَئِمُ النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا، وَلَا يَجْتَرِؤُونَ عَلَيْهَا، فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ لَا تُخَافُ بَائِقَتُهُ، وَصُلْحٌ لَا تُخْشَي غَائِلَتُهُ. وَتَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِكَ وَفِي حَوَاشِي بِلَادِكَ.

وَاعْلَمْ - مَعَ ذلِكَ - أَنَّ فِي كَثِيرٍ مِنْهُمْ ضِيقاً فَاحِشاً، وَشُحّاً قَبِيحاً، وَاحْتِكَاراً لِلْمَنَافِعِ، وَتَحَكُّماً فِي الْبِيَاعَاتِ، وَذلِكَ بَابُ مَضَرَّةٍ لِلْعَامَّةِ، وَعَيْبٌ عَلَي الْوُلَاةِ.

فَامْنَعْ مِنَ الْإِحْتِكَارِ، فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلي الله عليه وآله مَنَعَ مِنْهُ. وَلْيَكُنِ الْبَيْعُ بَيْعاً سَمْحاً: بِمَوَازِينِ عَدْلٍ، وَأَسْعَارٍ لَا تُجْحِفُ بِالْفَرِيقَيْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَالْمُبْتَاعِ.

فَمَنْ قَارَفَ حُكْرَةً بَعْدَ نَهْيِكَ إِيَّاهُ فَنَكِّلْ بِهِ، وَعَاقِبْهُ فِي غَيْرِ إِسْرَافٍ.

سيماي بازرگانان و صاحبان صنايع

«سپس سفارش مرا به بازرگانان و صاحبان صنايع بپذير، و آنها را به نيكوكاري سفارش كن، بازرگاناني كه در شهر ساكنند، يا آنان كه همواره در سير و كوچ كردن مي باشند، و بازرگاناني كه با نيروي جسماني كار مي كنند، چرا كه آنان منابع اصلي منفعت، و پديد آورندگان وسايل زندگي و آسايش، و آورند گان وسايل زندگي از نقاط دور دست و دشوار مي باشند، از

بيابانها و درياها، و دشتها و كوهستانها، جاهاي سختي كه مردم در آن اجتماع نمي كنند، يا براي رفتن به آنجاها شجاعت ندارند.

بازرگانان مردمي آرامند، و از ستيزه جويي آنان ترسي وجود نخواهد داشت، مردمي آشتي طلبند كه فتنه انگيزي ندارند، در كار آنها بينديش چه در شهري باشند كه تو به سر مي بري، يا در شهرهاي ديگر، با توجه به آن چه كه تذكر دادم

اين را هم بدان كه در ميان بازرگانان، هستند كساني كه تنگ نظر و بد معامله و بخيل و احتكار كننده اند، كه تنها با زورگويي به سود خود مي انديشند.

و كالا را به هر قيمتي كه مي خواهند مي فروشند، كه اين سودجويي و گران فروشي براي همه افراد جامعه زيانبار، و عيب بزرگي بر زمامدار است.

پس از احتكار كالا جلوگيري كن، كه رسول خداصلي الله عليه وآله از آن جلوگيري مي كرد، بايد خريد و فروش در جامعه اسلامي، به سادگي و با موازين عدالت انجام گيرد، با نرخهايي كه بر فروشنده و خريدار زياني نرساند، كسي كه پس از منع تو احتكار كند، او را كيفر ده تا عبرت ديگران شود امّا در كيفر او اسراف نكن.»(1).

*****

نامه 95/53 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف (مدارك گذشته).

حقوق محرومان

يكي ديگر از جنبه هاي حقوق اجتماعي، «حقوق مستضعفان» و «محرومان» است كه بايد بيشتر مورد توجه دولت اسلامي و سرمايه داران و همه طبقات اجتماعي كشور اسلامي قرار گيرد

و محروميّت ز دائي جزو اهداف اصلي دولت و ملت باشد كه فرمود:

ثُمَّ اللَّهَ اللَّهَ فِي الطَّبَقَةِ السُّفْلَي مِنَ الَّذِينَ لَا حِيلَةَ لَهُمْ، مِنَ الْمَسَاكِينِ وَالُْمحْتَاجِينَ وَأَهْلِ الْبُؤْسَي وَالزَّمْنَي، فَإِنَّ فِي هذِهِ

الطَّبَقَةِ قَانِعاً وَمُعْتَرّاً، وَاحْفَظْ لِلَّهِ مَا اسْتَحْفَظَكَ مِنْ حَقِّهِ فِيهِمْ، وَاجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَيْتِ مَالِكَ، وَقِسْماً مِنْ غَلَّاتِ صَوَافِي الْإِسْلَامِ فِي كُلِّ بَلَدٍ، فَإِنَّ لِلْأَقْصَي مِنْهُمْ مِثْلَ الَّذِي لِلْأَدْنَي، وَكُلٌّ قَدِ اسْتُرْعِيتَ حَقَّهُ.

فَلَا يَشْغَلَنَّكَ عَنْهُمْ بَطَرٌ، فَإِنَّكَ لَا تُعْذَرُ بِتَضْيِيعِكَ التَّافِهَ لِأَحْكَامِكَ الْكَثِيرَ الْمُهِمَّ.

فَلَا تُشْخِصْ هَمَّكَ عَنْهُمْ، وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لَهُمْ، وَتَفَقَّدْ أُمُورَ مَنْ لَا يَصِلُ إِلَيْكَ مِنْهُمْ مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ الْعُيُونُ، وَتَحْقِرُهُ الرِّجَالُ.

فَفَرِّغْ لِأُلئِكَ ثِقَتَكَ مِنْ أَهْلِ الْخَشْيَةِ وَالتَّوَاضُعِ، فَلْيَرْفَعْ إِلَيْكَ أُمُورَهُمْ، ثُمَّ اعْمَلْ فِيهِمْ بِالْإِعْذَارِ إِلَي اللَّهِ يَوْمَ تَلْقَاهُ، فَإِنَّ هؤُلَاءِ مِنْ بَيْنِ الرَّعِيَّةِ أَحْوَجُ إِلَي الْإِنْصَافِ مِنْ غَيْرِهِمْ، وَكُلٌّ فَأَعْذِرْ إِلَي اللَّهِ فِي تَأْدِيَةِ حَقِّهِ إِلَيْهِ.

وَتَعَهَّدْ أَهْلَ الْيُتْمِ وَذَوِي الرِّقَّةِ فِي السِّنِّ مِمَّنْ لَا حِيلَةَ لَهُ، وَلَا يَنْصِبُ لِلْمَسْأَلَةِ نَفْسَهُ، وَذلِكَ عَلَي الْوُلَاةِ ثَقِيلٌ، وَالْحَقٌّ كُلُّهُ ثَقِيلٌ؛ وَقَدْ يُخَفِّفُهُ اللَّهُ عَلَي أَقْوَامٍ طَلَبُوا الْعَاقِبَةَ فَصَبَّرُوا أَنْفُسَهُمْ، وَوَثِقُوا بِصِدْقِ مَوْعُودِ اللَّهِ لَهُمْ.

«سپس خدا را! خدا را! در خصوص طبقات پايين و محروم جامعه كه هيچ چاره اي ندارند، از زمين گيران، نيازمندان، گرفتاران، دردمندان، همانا در اين طبقه محروم گروهي خويشتن داري نموده، و گروهي به گدايي دست نياز بر مي دارند، پس براي خدا پاسدار حقّي باش كه خداوند براي اين طبقه معّين فرموده است، بخشي از بيت المال، و بخشي از غلّه هاي زمينهاي غنيمتي اسلام را در هر شهري به طبقات پايين اختصاص ده، زيرا براي دورترين مسلمانان همانند نزديكترينشان سهمي مساوي وجود دارد و تو مسئوول رعايت آن مي باشي.

مبادا سرمستي حكومت تو را از رسيدگي به آنان باز دارد، كه هرگز انجام كارهاي فراوان و مهم عذري براي ترك مسؤوليّت هاي كوچك تر نخواهد بود، همواره در فكر

مشكلات آنان باش، و از آنان روي بر نگردان، به ويژه امور كساني را از آنان بيشتر رسيدگي كن كه از كوچكي به چشم نمي آيند و ديگران آنان را كوچك مي شمارند و كمتر به تو دسترسي دارند.

براي اين گروه از افراد مورد اطمينان خود كه خدا ترس و فروتنند انتخاب كن، تا پيرامونشان تحقيق و مسائل آنان را به تو گزارش كنند.

سپس در رفع مشكلاتشان بگونه اي عمل كن كه در پيشگاه خدا عذري داشته باشي، زيرا اين گروه در ميان رعيّت بيشتر از ديگران به عدالت نيازمندند، و حق آنان را بگونه اي بپرداز كه در نزد خدا معذور باشي، از يتيمان خردسال، و پيران سالخورده كه راه چاره اي ندارند.

و دست نياز بر نمي دارند، پيوسته دلجويي كن كه مسؤوليّتي سنگين بر دوش زمامداران است.

اگر چه حق، تمامش سنگين است امّا خدا آن را بر مردمي آسان مي كند كه آخرت مي طلبند، نفس را به شكيبايي وا مي دارند، و به وعده هاي پروردگار اطمينان دارند.»(1).

*****

نامه 101/53 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف (مدارك گذشته).

حقوق مراجعه كنندگان

بسياري از مردم داراي مشكلات فراواني هستند كه با مراجعه به دولت مردان و ادارات مربوط به آن گرفتاري هاي آنان برطرف خواهد شد.

مراكز اداري و دولتي پناهگاه امت اسلامي براي رفع نيازها و نيازمندي هاست كه به همين علّت، «حقوق مراجعه كنندگان» مطرح مي شود

كه امام فرمود:

وَاجْعَلْ لِذَوِي الْحَاجَاتِ مِنْكَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فِيهِ شَخْصَكَ، وَتَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عَامّاً فَتَتَوَاضَعُ فِيهِ لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَكَ، وَتُقْعِدَ عَنْهُمْ جُنْدَكَ وَأَعْوَانَكَ مِنْ أَحْرَاسِكَ وَشُرَطِكَ، حَتَّي يُكَلِّمَكَ مُتَكَلِّمُهُمْ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ، فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلي الله عليه وآله يَقُولُ

فِي غَيْرِ مَوْطِنٍ:

«لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لَا يُؤْخَذُ لِلضَّعِيفِ فِيهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِيِّ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ».

ثُمَّ احْتَمِلِ الْخُرْقَ مِنْهُمْ وَالْعِيَّ، وَنَحِّ عَنْهُمُ الضِّيقَ وَالْأَنْفَ يَبْسُطِ اللَّهُ عَلَيْكَ بِذلِكَ أَكْنَافَ رَحْمَتِهِ، وَيُوجِبُ لَكَ ثَوَابَ طَاعَتِهِ.

وَأَعْطِ مَا أَعْطَيْتَ هَنِيئاً، وَامْنَعْ فِي إِجْمَالٍ وَإِعْذَارٍ!

«پس بخشي از وقت خود را به كساني اختصاص ده كه به تو نياز دارند، تا شخصاً به امور آنان رسيدگي نمايي، و در مجلس عمومي با آنان بنشين و در برابر خدايي كه تو را آفريده فروتن باش، و سربازان و ياران و نگهبانان خود را از سر راهشان دور كن تا سخنگوي آنان بدون اضطراب در سخن گفتن با تو گفتگو كند، من از رسول خداصلي الله عليه وآله بارها شنيدم كه مي فرمود:

«ملّتي كه حق ناتوانان را از زورمندان، بي اضطراب و بهانه اي باز نستاند، رستگار نخواهد شد»

پس درشتي و سخنان ناهموار آنان را بر خود هموار كن، و تنگ خويي و خود بزرگ بيني را از خود دور ساز تا خدا درهاي رحمت خود را به روي تو بگشايد، و تو را پاداش اطاعت ببخشايد، آن چه به مردم مي بخشي بر تو گوارا باشد، و اگر چيزي را از كسي باز مي داري با مهرباني و پوزش خواهي همراه باشد.»(1).

*****

نامه 109/53 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف (مدارك گذشته).

حقوق زنان در فصل چهارم (دفاع از حقوق زن)

يكي ديگر از جنبه هاي حقوق متقابل اجتماعي، «حقوق زنان» و «بانوان» است كه با ظرافت خاصّي در نهج البلاغه مطرح شده است، مانند:

1 - فراهم آوردن زمينه هاي حفظ عفاف

2 - فراهم آوردن زمينه هاي حفظ فرهنگ پرهيز و حجاب

3 - واگذاري كارهاي متناسب با روان بانوان

4 - پرهيز از واگذاري كارهاي

سنگين به بانوان

5 - پرداخت مخارج خانواده

(كه نامه 24 نهج البلاغه را فقط براي باغات يَنبُع مي نويسد كه با درآمد آن زنان و فرزندان امام اداره شوند.)

كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

وَاكْفُفْ عَلَيْهِنَّ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ بِحِجَابِكَ إِيَّاهُنَّ، فَإِنَّ شِدَّةَ الْحِجَابِ أَبْقَي عَلَيْهِنَّ، وَلَيْسَ خُرُوجُهُنَّ بِأَشَدَّ مِنْ إِدْخَالِكَ مَنْ لَا يُوثَقُ بِهِ عَلَيْهِنَّ، وَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَلَّا يَعْرِفْنَ غَيْرَكَ فَافْعَلْ.

وَلَا تُمَلِّكَ الْمَرْأَةَ مِنْ أَمْرِهَا مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا، فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَيْحَانَةٌ، وَلَيْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ وَلَا تَعْدُ بِكَرَامَتِهَا نَفْسَهَا، وَلَا تُطْمِعْهَا فِي أَنْ تَشْفَعَ لِغَيْرِهَا.

وَإِيَّاكَ وَالتَّغَايُرَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِ غَيْرَةٍ، فَإِنَّ ذلِكَ يَدْعُو الصَّحِيحَةَ إِلَي السَّقَمِ، وَالْبَرِيئَةَ إِلَي الرَّيْبِ.

وَاجْعَلْ لِكُلِّ إِنْسَانٍ مِنْ خَدَمِكَ عَمَلاً تَأْخُذُهُ بِهِ، فَإِنَّهُ أَحْرَي أَلَّا يَتَوَاكَلُوا فِي خِدْمَتِكَ.

وَأَكْرِمْ عَشِرَتَكَ، فَإِنَّهُمْ جَنَاحُكَ الَّذِي بِهِ تَطِيرُ، وَأَصْلُكَ الَّذِي إِلَيْهِ تَصِيرُ، وَيَدُكَ الَّتِي بِهَا تَصُولُ.

اسْتَوْدِعِ اللَّهَ دِينَكَ وَدُنْيَاكَ، وَاسْأَلْهُ خَيْرَ الْقَضَاءِ لَكَ فِي الْعَاجِلَةِ وَالْآجِلَةِ، وَالدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ، وَالسَّلَامُ.

«در پرده حجاب نگاهشان دار، تا نامحرمان را ننگرند، زيرا كه سخت گيري در پوشش، عامل سلامت و استواري آنان است، بيرون رفتن زنان بدتر از آن نيست كه افراد غيرصالح را در ميانشان آوري، و اگر بتواني بگونه اي زندگي كني كه غير تو را نشناسند چنين كُن.

كاري كه برتر از توانايي زن است به او وا مگذار، كه زن گل بهاري است، نه پهلواني سخت كوش، مبادا در گرامي داشتن زن زياده روي كني كه او را به طمع ورزي كشانده براي ديگران شفاعت نمايد.

بپرهيز از غيرت نشان دادن بيجا كه درستكار را به بيمار دلي، و پاكدامن را به بدگماني رساند.

كار هر كدام از خدمتكارانت را معيّن كن كه او را در برابر آن كار مسئول بداني، كه

تقسيم درست كار سبب مي شود كارها را به يكديگر وا نگذارند، و در خدمت سُستي نكنند.

خويشاوندانت را گرامي دار، زيرا آنها پر و بال تو مي باشند، كه با آن پرواز مي كني، و ريشه تواند كه به آنها باز مي گردي، و دست نيرومند تواند كه با آن حمله مي كني.

دين و دنياي تو را به خدا مي سپارم، و بهترين خواسته الهي را در آينده و هم اكنون، در دنيا و آخرت، براي تو مي خواهم، با درود.»(1).

*****

نامه 31 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- كتاب رسائل: كليني (متوفاي 328 ه)

2- كتاب زواجر و مواعظ: حسن بن عبدالله بن سعيد(متوفاي قرن3 ه)

3- عقد الفريد ج3 ص90 و91 و143: ابن عبد ربه مالكي (متوفاي 328 ه)

4- من لايحضره الفقيه ج4 ص392 و386: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه)

5- تحف العقول ص97/52 و99/68 و 76: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه)

6- كتاب وصايا: سيد بن طاووس (متوفاي 664 ه)

7- كتاب كشف المحجة (فصل 154(ص220: سيد بن طاووس (متوفاي 664ه)

8- فروع كافي ج 5 ص338 و510 ح3: كليني (متوفاي 328 ه).

حقوق مردان و همسران
اشاره

از ديدگاه امام علي عليه السلام «حقوق همسران» جزو حقوق متقابل اجتماعي است.

هم زنان بر شوهران خود حقوقي دارند

و هم مردان بر همسران خود حقوق فردي اجتماعي خواهند داشت.

حفظ اموال شوهر

كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در حكمت فرمود:

خِيَارُ خِصَالِ النِّسَاءِ شِرَارُ خِصَالِ الرِّجَالِ: الزَّهْوُ، وَالْجُبْنُ، وَالْبُخْلُ؛ فَإِذَا كَانَتِ الْمَرْأَةُ مَزْهُوَّةً لَمْ تُمَكِّنْ مِنْ نَفْسِهَا، وَإِذَا كَانَتْ بَخِيلَةً حَفِظَتْ مَالَهَا وَمَالَ بَعْلِهَا، وَإِذَا كَانَتْ جَبَانَةً فَرِقَتْ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ يَعْرِضُ لَهَا.

تفاوت اخلاقي مردان و زنان

«برخي از نيكوترين خلق و خوي زنان، زشت ترين اخلاق مردان است، مانند، تكبّر و به خود باليدن، ترس، بخل، هرگاه زني متكبّر باشد، بيگانه را بحريم خود راه ندهد، و اگر بخيل باشد اموال خود و شوهرش را نگهبان است، و چون ترسان باشد از هر چيزي كه به آبروي او زيان رساند فاصله مي گيرد.»(1).

*****

حكمت 234 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- قوت القلوب ج2 ص425 فصل45: ابو طالب مكي (متوفاي 382 ه)

2- ربيع الابرار ج5 ص252 ح114: زمخشري معتزلي (متوفاي 538 ه)

3- غرر الحكم ص172 / ج 3 ص 430: آمدي (متوفاي 588 ه)

4- روضة الواعظين ص 272: ابن فتّال نيشابوري متوفاي 508ه)

5- بحارالانوار ج100 ص238: مجلسي (متوفاي 1110ه).

اجازه گرفتن براي بيرون رفتن

كه حضرت فرمود:

وَلَا تُطِيعُوهُنَّ فِي الْمَعْرُوفِ حَتَّي لَا يَطْمَعْنَ فِي الْمُنْكَرِ.

«در خواسته هاي نيكو، همواره فرمانبردارشان نباشيد تا در انجام منكرات طمع ورزند.»(1).

چون مرد مدير خانه است بايد خود تصميم بگيرد، و در خواست ها و پيشنهادات زن و فرزند را مطالعه كند كه فرمود:

«هرچه زن مي خواهد مرد نبايد اطاعت كند»

بنابراين چون مرد مدير خانواده است زن بايد براي بيرون رفتن از خانه و ديگر كارهاي فردي اجتماعي با شوهر هماهنگي لازم را پديد آورد و از او اجازه بگيرد.

*****

خطبه 80 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد

آن به اين شرح است:

1- تذكرة الخواص ص79: ابن جوزي حنفي (متوفاي 654 ه)

2- قوت القلوب ج 1 ص 282: ابوطالب مكي (متوفاي 382 ه)

3- فروع كافي ج5 ص517 ح5 وج2 ص63: كليني (متوفاي 328 ه)

4- كتاب مسترشد ص418 ط جديد: طبري شافعي (متوفاي 310 ه)

5- شرح قطب رواندي ج 1 ص 310: ابن راوندي (متوفاي 573 ه)

6- كتاب امالي (مجلس 50(ص250 ح8: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه)

7- تاريخ طبري ج 6 ص 48: طبري شافعي (متوفاي 310 ه).

خوب شوهرداري كردن

كه امام علي عليه السلام فرمود:

الصَّلَاةُ قُرْبَانُ كُلِّ تَقِيٍّ، وَالْحَجُّ جِهَادُ كُلِّ ضَعِيفٍ. وَلِكُلِّ شَيْ ءٍ زَكَاةٌ، وَزَكَاةُ الْبَدَنِ الصِّيَامُ، وَجِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ.

فلسفه احكام الهي

«نماز موجب نزديكي هر پارسايي به خداست، و حج جهاد هر ناتوان است، هر چيزي زكاتي دارد، و زكات تن روزه است، و جهاد زن، نيكو شوهرداري است.»(1).

*****

حكمت 136 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- تحف العقول ص221 و110: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه)

2- كتاب خصال ج2 ص620: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه)

3- فروع كافي ج5 ص9 ح1: كليني (متوفاي 328 ه)

4- غرر الحكم ج 5 ص 19: آمدي (متوفاي 588 ه)

5- فروع كافي ج3 ص264 ح6: كليني (متوفاي 328 ه).

حقوق اجتماعي مردم

يكي از حقوق ارزشمند متقابل، «حقوق اجتماعي مردم» است كه رهبران و كارگزاران بايد نسبت به آن احساس مسئوليّت كنند

و آن را محترم بشمارند

و همواره در خدمت مردم باشند

و به رفاه و سلامت و كمال فرد و جامعه بيانديشند.

امام علي عليه السلام در نامه 27 به استاندار مصر، «محمد بن ابي بكر» نوشت:

فَاخْفِضْ لَهُمْ جَنَاحَكَ، وَأَلِنْ لَهُمْ جَانِبَكَ، وَابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ، وَآسِ بَيْنَهُمْ فِي اللَّحْظَةِ وَالنَّظْرَةِ، حَتَّي لَا يَطْمَعَ الْعُظَمَاءُ فِي حَيْفِكَ لَهُمْ، وَلَا يَيْأَسَ الضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِكَ عَلَيْهِمْ، فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَي يُسَائِلُكُمْ مَعْشَرَ عِبَادِهِ عَنِ الصَّغِيرَةِ مِنْ أَعْمَالِكُمْ وَالْكَبِيرَةِ، وَالظَّاهِرَةِ وَالْمَسْتُورَةِ، فَإِنْ يُعَذِّبْ فَأَنْتُمْ أَظْلَمُ، وَإِنْ يَعْفُ فَهُوَ أَكْرَمُ.

«با مردم فروتن باش، نرمخو و مهربان باش، گشاده رو و خندان باش، در نگاه هايت، و در نيم نگاه و خيره شدن به مردم به تساوي رفتار كن، تا بزرگان در ستمكاري تو طمع نكنند، و ناتوانها در عدالت تو

مأيوس نگردند، زيرا خداوند از شما بندگان درباره اعمال كوچك و بزرگ، آشكار و پنهان پرسش مي كند، اگر كيفر دهد شما استحقاق بيش از آن را داريد، و اگر ببخشد از بزرگواري اوست.»(1).

آنگاه به مسئوليّت هاي ديگر رهبري مي پردازد و احساس تعهّد و هم دردي و هماهنگي رهبر با مردم را مطرح كرده مي فرمايد:

أَأَقْنَعُ مِنْ نَفْسِي بِأَنْ يُقَالَ:

هذَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ؟!

وَلَا أُشَارِكُهُمْ فِي مَكَارِهِ الدَّهْرِ، أَوْ أَكُونَ أُسْوَةً لَهُمْ فِي جُشُوبَةِ الْعَيْشِ!

فَمَا خُلِقْتُ لِيَشْغَلَنِي أَكْلُ الطَّيِّبَاتِ، كَالْبَهِيمَةِ الْمَرْبُوطَةِ، هَمُّهَا عَلَفُهَا، أَوِ الْمُرْسَلَةِ شُغُلُهَا تَقَمُّمُهَا، تَكْتَرِشُ مِنْ أَعْلَافِهَا، وَتَلْهُو عَمَّا يُرَادُ بِهَا، أَوْ أُتْرَكَ سُدًي، أَوْ أُهْمَلَ عَابِثاً، أَوْ أَجُرَّ حَبْلَ الضَّلَالَةِ، أَوْ أَعْتَسِفَ طَرِيقَ الْمَتَاهَةِ!

«آيا به همين رضايت دهم كه مرا اميرالمؤمنين عليه السلام خوانند؟ و در تلخي هاي روزگار با مردم شريك نباشم؟ و در سختي هاي زندگي الگوي آنان نگردم؟

آفريده نشده ام كه غذاهاي لذيذ و پاكيزه مرا سرگرم سازد، چونان حيوان پرواري كه تمام همّت او علف، و يا چون حيوان رها شده كه شغلش چريدن و پُر كردن شكم بوده، و از آينده خود بي خبر است.

آيا مرا بيهوده آفريدند؟ آيا مرا به بازي گرفته اند؟ آيا ريسمان گمراهي در دست گيرم؟ و يا در راه سرگرداني قدم بگذارم؟.»(2).

امام در نامه 47 نهج البلاغه به حقوق برخي از اقشار جامعه اشاره مي فرمايد، مانند:

الف - حقوق خويشاوندان

ب - حقوق يتيمان

ج - حقوق همسايگان

كه فرمود:

أُوصِيكُمَا بِتَقْوَي اللَّهِ، وَأَلَّا تَبْغِيَا الدُّنْيَا وَإِنْ بَغَتْكُمَا، وَلَا تَأْسَفَا عَلَي شَيْ ءٍ مِنْهَا زُوِيَ عَنْكُمَا، وَقُولَا بِالْحَقِّ، وَاعْمَلَا لِلْأَجْرِ، وَكُونَا لِلظَّالِمِ خَصْماً، وَلِلْمَظْلُومِ عَوْناً.

أُوصِيكُمَا، وَجَمِيعَ وَلَدِي وَأَهْلِي وَمَنْ بَلَغَهُ كِتَابِي، بِتَقْوَي اللَّهِ، وَنَظْمِ أَمْرِكُمْ، وَصَلَاحِ

ذَاتِ بَيْنِكُمْ، فَإِنِّي سَمِعْتُ جَدَّكُمَاصلي الله عليه وآله يَقُولُ:

«صَلَاحُ ذَاتِ الْبَيْنِ أَفْضَلُ مِنْ عَامَّةِ الصَّلَاةِ وَالصِّيَامِ».

اللَّهَ اللَّهَ فِي الْأَيْتَامِ، فَلَا تُغِبُّوا أَفْوَاهَهُمْ، وَلَا يَضِيعُوا بِحَضْرَتِكُمْ وَاللَّهَ اللَّهَ فِي جِيرَانِكُمْ، فَإِنَّهُمْ وَصِيَّةُ نَبِيِّكُمْ. مَا زَالَ يُوصِي بِهِمْ حَتَّي ظَنَنَّا أَنَّهُ سَيُوَرِّثُهُمْ.

«شما را به ترس از خدا سفارش مي كنم، به دنيا پرستي روي نياوريد، گرچه به سراغ شما آيد، و بر آن چه از دنيا از دست مي دهيد اندوهناك مباشيد، حق را بگوييد، و براي پاداش الهي عمل كنيد.

دشمن ستمگر و ياور ستمديده باشيد.

شما را، و تمام فرزندان و خاندانم را، و كساني را كه اين وصيّت به آنها مي رسد، به ترس از خدا، و نظم در امور زندگي، و ايجاد صلح و آشتي در ميانتان سفارش مي كنم، زيرا من از جدّ شما پيامبرصلي الله عليه وآله شنيدم كه مي گفت:

«اصلاح دادن بين مردم از نماز و روزه يكسال برتر است».

خدا را! خدا را! درباره يتيمان، نكند آنان گاهي سير و گاه گرسنه بمانند، و حقوقشان ضايع گردد

خدا را! خدا را! درباره همسايگان، حقوقشان را رعايّت كنيد كه وصيّت پيامبرصلي الله عليه وآله شماست، همواره به خوشرفتاري با همسايگان سفارش مي كرد تا آنجا كه گمان برديم براي آنان ارثي معّين خواهد كرد.»(3).

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در نامه 51 به:

الف - شيوه هاي مردم داري

ب - حقوق اجتماعي، سياسي

ج - وظائف رهبران و مديران نسبت به مردم

د - وظائف كارگزاران مالياتي

ه- مسئوليّت اداري كارمندان

پرداخته و حقوق اجتماعي مردم را آشكارا و در جوانب گشترده بيان مي فرمايد و هشدار مي دهد كه تصدّي امور در جامعه اسلامي يك وظيفه الهي، و عبادت به

شمار مي ايد كه فرمود:

مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِيٍّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ إِلَي أَصْحَابِ الْخَرَاجِ:

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ مَنْ لَمْ يَحْذَرْ مَا هُوَ صَائِرٌ إِلَيْهِ لَمْ يُقَدِّمْ لِنَفْسِهِ مَا يُحْرِزُهَا.

وَاعْلَمُوا أَنَّ مَا كُلِّفْتُمْ بِهِ يَسِيرٌ، وَأَنَّ ثَوَابَهُ كَثِيرٌ، وَلَوْ لَمْ يَكُنْ فِيَما نَهَي اللَّهُ عَنْهُ مِنَ الْبَغْيِ وَالْعُدْوَانِ عِقَابٌ يُخَافُ لَكَانَ فِي ثَوَابِ اجْتِنَابِهِ مَا لَا عُذْرَ فِي تَرْكِ طَلَبِهِ.

فَأَنْصِفُوا النَّاسَ مِنْ أَنْفُسِكُمْ، وَاصْبِرُوا لِحَوَائِجِهِمْ.

فَإِنَّكُمْ خُزَّانُ الرَّعِيَّةِ، وَوُكَلَاءُ الْأُمَّةِ، وَسُفَرَاءُ الْأَئِمَّةِ.

وَلَا تُحْشِمُوا أَحَداً عَنْ حَاجَتِهِ وَلَا تَحْبِسُوهُ عَنْ طَلِبَتِهِ، وَلَا تَبِيعُنَّ لِلنَّاسِ فِي الْخَرَاجِ كِسْوَةَ شِتَاءٍ وَلَا صَيْفٍ، وَلَا دَابَّةً يَعْتَمِلُونَ عَلَيْهَا، وَ لا عَبْداً، و لا تَضْرِبُنَّ أَحَداً سَوْطاً لِمَكانِ دِرْهَمٍ وَلَا تَمَسُّنَّ مَالَ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ، مُصَلٍّ وَلَا مُعَاهَدٍ، إِلَّا أَنْ تَجِدُوا فَرَساً أَوْ سِلَاحاً يُعْدَي بِهِ عَلَي أَهْلِ الْإِسْلَامِ، فإِنَّهُ لا يَنْبَغي لِلْمُسْلِمِ أنْ يَدَعَ ذلِكَ في أَيْدِي أَعْدَاءِ الإِسْلامِ فَيَكُونَ شَوْكَةً عَلَيْهِ.

وَلَا تَدَّخِرُوا أَنْفُسَكُمْ نَصِيحَةً، وَلَا الْجُنْدَ حُسْنَ سِيرَةٍ، وَلَا الرَّعِيَّةَ مَعُونَةً، وَلَا دِينَ اللَّهِ قُوَّةً، وَأَبْلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ مَا اسْتَوْجَبَ عَلَيْكُمْ، فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ قَدِ اصْطَنَعَ عِنْدَنَا وَعِنْدَكُمْ أَنْ نَشْكُرَهُ بِجُهْدِنَا، وَأَنْ نَنْصُرَهُ بِمَا بَلَغَتْ قُوَّتُنَا، وَلَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ.

(نامه به كارگزاران بيت المال)

اخلاق اجتماعي كارگزاران اقتصادي

(از بنده خدا علي اميرمؤمنان به كارگزاران جمع آوري ماليات.

پس از ياد خدا و درود. همانا كسي از روز قيامت نترسد، زاد و توشه اي از پيش نخواهد فرستاد. بدانيد، مسؤوليّت ي را كه به عهده گرفته ايد اندك امّا پاداش آن فراوان است، اگر براي آن چه كه خدا نهي كرد «مانند ستمكاري و دشمني» كيفري نبود، براي رسيدن به پاداش در ترك آن نيز عذري وجود نداشت، در روابط خود با مردم

انصاف داشته باشيد، و در بر آوردن نيازهايشان شكيبا باشيد.

همانا شما خزانه داران مردم، و نمايندگان ملّت، و سفيران پيشوايان هستيد، هرگز كسي را از نيازمندي او باز نداريد، و از خواسته هاي مشروعش محروم نسازيد، و براي گرفتن ماليات از مردم، لباس هاي تابستاني يا زمستاني، و مركب سواري، و برده كاري او را نفروشيد، و براي گرفتن درهمي، كسي را با تازيانه نزنيد، و دست اندازي به مال كسي «نمازگزار باشد، يا غير مسلماني كه در پناه اسلام است» نكنيد، جز اسب يا اسلحه اي كه براي تجاوز به مسلمانها بكار گرفته مي شود، زيرا براي مسلمان جايز نيست آنها را در اختيار دشمنان اسلام بگذارد، تا نيرومندتر از سپاه اسلام گردند.

از پند دادن به نفس خويش هيچ گونه كوتاهي نداشته، و از خوشرفتاري با سپاهيان، و كمك به رعايا، و تقويت دين خدا، غفلت نكنيد، و آن چه در راه خدا بر شما واجب است انجام دهيد، همانا خداي سبحان از ما و شما خواسته است كه در شكر گذاري كوشا بوده، و با تمام قدرت او را ياري كنيم، «و نيرويي جز از جانب خدا نيست».(4).

و در نامه 53 نسبت به «حقوق اجتماعي مردم» به مالك اشتر رهنمود مي دهد كه

بايد در خدمت مردم باشد، و مردم را دوست بدارد و نسبت به آنها كمال مهر و محبّت را داشته و در رفع مشكلات مردم بكوشد كه نوشت:

وَأَشْعِرْ قَلْبَكَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِيَّةِ، وَالَْمحَبَّةَ لَهُمْ، وَاللُّطْفَ بِهِمْ، وَلَا تَكُونَنَّ عَلَيْهِمْ سَبُعاً ضَارِياً تَغْتَنِمُ أَكْلَهُمْ، فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ: إِمَّا أَخٌ لَكَ فِي الدِّينِ، أَوْ نَظِيرٌ لَكَ فِي الْخَلْقِ، يَفْرُطُ مِنْهُمُ الزَّلَلُ، وَتَعْرِضُ لَهُمُ الْعِلَلُ، وَيُؤْتَي

عَلَي أَيْدِيهِمْ فِي الْعَمْدِ وَالْخَطَأِ، فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِكَ وَصَفْحِكَ مِثْلَ الَّذِي تُحِبُّ وَتَرْضَي أَنْ يُعْطِيَكَ اللَّهُ مِنْ عَفْوِهِ وَصَفْحِهِ.

فَإِنَّكَ فَوْقَهُمْ، وَوَآلِي الْأَمْرِ عَلَيْكَ فَوْقَكَ، وَاللَّهُ فَوْقَ مَنْ وَلَّاكَ! وَقَدِ اسْتَكْفَاكَ أَمْرَهُمْ، وَابْتَلَاكَ بِهِمْ.

«مهرباني با مردم را پوشش دل خويش قرار ده، و با همه دوست و مهربان باش.

مبادا هرگز، چونان حيوان شكاري باشي كه خوردن آنان را غنيمت داني، زيرا مردم دو دسته اند، دسته اي برادر ديني تو، و دسته ديگر همانند تو در آفرينش مي باشند، اگر گناهي از آنان سر مي زند، يا علّت هايي بر آنان عارض مي شود، يا خواسته و ناخواسته، اشتباهي مرتكب مي گردند، آنان را ببخشاي و بر آنان آسان گير، آنگونه كه دوست داري خدا تو را ببخشايد و بر تو آسان گيرد.

همانا تو از آنان برتر، و امام تو از تو برتر، و خدا بر آن كس كه تو را فرمانداري مصر داد والاتر است، كه انجام امور مردم مصر را به تو وا گذارده، و آنان را وسيله آزمودن تو قرار داده است.»(5).

و در ادامه رهنمودهاي اخلاقي خود در مبحث حقوق اجتماعي مردم مي فرمايد:

أَنْصِفِ اللَّهَ وَأَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِكَ، وَمِنْ خَاصَّةِ أَهْلِكَ، وَمَنْ لَكَ فِيهِ هَوًي مِنْ رَعِيَّتِكَ، فَإِنَّكَ إِلَّا تَفْعَلْ تَظْلِمْ! وَمَنْ ظَلَمَ عِبَادَ اللَّهِ كَانَ اللَّهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبَادِهِ، وَمَنْ خَاصَمَهُ اللَّهُ أَدْحَضَ حُجَّتَهُ، وَكَانَ لِلَّهِ حَرْباً حَتَّي يَنْزِعَ أَوْ يَتُوبَ.

وَلَيْسَ شَيْ ءٌ أَدْعَي إِلَي تَغْيِيرِ نِعْمَةِ اللَّهِ وَتَعْجِيلِ نِقْمَتِهِ مِنْ إِقَامَةٍ عَلَي ظُلْمٍ، فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ دَعْوَةَ الْمُضْطَهَدِينَ، وَهُوَ لِلظَّالِمِينَ بِالْمِرْصَادِ.

«با خدا و با مردم، و با خويشاوندان نزديك، و با افرادي از رعيّت خود كه آنان را دوست داري،

انصاف را رعايت كن، كه اگر چنين نكني ستم روا داشتي، و كسي كه به بندگان خدا ستم روا دارد خدا به جاي بندگانش دشمن او خواهد بود، و آن را كه خدا دشمن شود، دليل او را نپذيرد، كه با خدا سر جنگ دارد، تا آنگاه كه باز گردد، يا توبه كند، و چيزي چون ستمكاري نعمت خدا را دگرگون نمي كند، و كيفر او را نزديك نمي سازد، كه خدا دعاي ستمديدگان را مي شنود و در كمين ستمكاران است.»(6).

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام براي آنكه در مانور هاي نظامي به جان و مال مردم ضرر و زياني وارد نشود به فرمانداران مناطق جنگي و مانور نظامي، نامه هايي مي نوشت كه از مال مردم مراقبت كنند

و اگر صدمه اي وارد شد آن را به امام گزارش دهند.

امام در نامه 60 نوشت:

(إلي العمال الذين يطأ الجيش عملهم)

التعويض عن الخسائر في المناورات العسكرّية

مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِيٍّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ إِلَي مَنْ مَرَّ بِهِ الْجَيْشُ مِنْ جُبَاةِ الْخَرَاجِ وَعُمَّالِ الْبِلَادِ.

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنِّي قَدْ سَيَّرْتُ جُنُوداً هِيَ مَارَّةٌ بِكُمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ، وَقَدْ أَوْصَيْتُهُمْ بِمَا يَجِبُ لِلَّهِ عَلَيْهِمْ مِنْ كَفِّ الْأَذَي، وَصَرْفِ الشَّذَي، وَأَنَا أَبْرَأُ إِلَيْكُمْ وَإِلَي ذِمَّتِكُمْ مِنْ مَعَرَّةِ الْجَيْشِ، إِلَّا مِنْ جَوْعَةِ الْمُضْطَرِّ، لَا يَجِدُ عَنْهَا مَذْهَباً إِلَي شِبَعِهِ. فَنَكِّلُوا مَنْ تَنَاوَلَ مِنْهُمْ شَيْئاً ظُلْماً عَنْ ظُلْمِهِمْ، وَكُفُّوا أَيْدِيَ سُفَهَائِكُمْ عَنْ مُضَارَّتِهِمْ، وَالتَّعَرُّضِ لَهُمْ فِيَما اسْتَثْنَيْنَاهُ مِنْهُمْ.

وَأَنَا بَيْنَ أَظْهُرِ الْجَيْشِ، فَارْفَعُوا إِلَيَّ مَظَالِمَكُمْ، وَمَا عَرَاكُمْ مِمَّا يَغْلِبُكُمْ مِنْ أَمْرِهِمْ، وَمَا لَا تُطِيقُونَ دَفْعَهُ إِلَّا بِاللَّهِ وَبِي، فَأَنَا أُغَيِّرُهُ بِمَعُونَةِ اللَّهِ، إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

(نامه به فرمانداراني كه لشكر از شهرهاي آنان عبور مي كند)

جبران خسارت ها در

مانور هاي نظامي

«از بنده خدا! علي اميرمؤمنان به گرد آوران ماليات و فرمانداران شهرهايي كه لشكريان از سرزمين آنان مي گذرند.

پس از ياد خدا و درود! همانا من سپاهياني فرستادم كه به خواست خدا بر شما خواهند گذشت، و آن چه خدا بر آنان واجب كرده به ايشان سفارش كردم، و بر آزار نرساندن به ديگران، و پرهيز از هرگونه شرارتي تأكيد كرده ام، و من نزد شما و پيماني كه با شما دارم از آزار رساندن سپاهيان به مردم بيزارم، مگر آن كه گرسنگي سربازي را ناچار گرداند، و براي رفع گرسنگي چاره اي جز آن نداشته باشد، پس كسي را كه دست به ستمكاري زند كيفر كنيد، و دست افراد سبك مغز خود را از زيان رساندن به لشكريان، و زحمت دادن آنها جز در آن چه استثناء كردم باز داريد.

من پشت سر سپاه در حركتم، شكايت هاي خود را به من رسانيد، و در اموري كه لشكريان بر شما چيره شده اند كه قدرت دفع آن را جز با كمك خدا و من نداريد، به من مراجعه كنيد، كه با كمك خداوند آن را برطرف خواهم كرد. انشاءاللَّه.»(7).

اميرالمؤمنين عليه السلام در نامه 76 نهج البلاغه خطاب به «ابن عباس» فرماندار شهر بصره، اصول مردم داري و اخلاق صحيح اجتماعي را به او تذكّر مي دهد،

در صورتي كه مردم بصره بر ضد آن حضرت شورش كردند

و او را ناخواسته به يك جنگ تحميلي كشاندند.

امّا پس از شكست و فرار و آرامش دوباره در شهر، از نگاه امام علي عليه السلام با ديگر مردم شهرها تفاوتي ندارند

و همه از عدل و محبّت آن حضرت

برخوردار مي گردند.

امام علي عليه السلام به ابن عبّاس رهنمود داد كه:

اخلاق القائد

سَعِ النَّاسَ بِوَجْهِكَ وَمَجْلِسِكَ وَحُكْمِكَ، وَإِيَّاكَ وَالْغَضَبَ فَإِنَّهُ طَيْرَةٌ مِنَ الشَّيْطَانِ. وَاعْلَمْ أَنَّ مَا قَرَّبَكَ مِنَ اللَّهِ يُبَاعِدُكَ مِنَ النَّارِ، وَمَا بَاعَدَكَ مِنَ اللَّهِ يُقَرِّبُكَ مِنَ النَّارِ.

(نامه به عبداللَّه بن عباس، هنگامي كه او را به فرمانداري بصره نصب فرمود:)

اخلاق فرماندهي

«با مردم، به هنگام ديدار، و در مجالس رسمي، و در مقام داوري، گشاده رو باش، و از خشم بپرهيز، كه سبك مغزي، به تحريك شيطان است، و بدان! آن چه تو را به خدا نزديك مي سازد، از آتش جهنّم دور مي كند، و آن چه تو را از خدا دور مي سازد، به آتش جهنّم نزديك مي كند.»(8).

*****

نامه 27 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- كتاب الغارات ج1 و230 و223 و235 و 249: ابن هلال ثقفي (متوفاي 283 ه)

2- تحف العقول ص 176 و 177: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه)

3- كتاب مجالس ص260 م31 ح3: شيخ مفيد (متوفاي 413 ه)

4- كتاب أمالي ص25-24 م اول ح31/31: شيخ طوسي (متوفاي 460 ه)

5- بشارة المصطفي ص44: طبري شافعي (متوفاي 553 ه)

6- مجموعه ورام ص19 و497: شيخ ورام (متوفاي 605 ه)

7- تاريخ طبري ج3 ص556 سنه36: طبري شافعي (متوفاي 310 ه).

نامه 45 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- الخرائج و جرائح ج2 ص542 ح2 فصل2: قطب الدين راوندي (متوفاي 573 ه)

2- كتاب مناقب ج 2 ص 101: ابن شهر آشوب (متوفاي 588 ه)

3- ربيع الابرار ج3 ص241 ح215 ب44: زمخشري معتزلي (متوفاي 538 ه)

4- روضة الواعظين ص

127: ابن فتّال نيشابوري (متوفاي 508 ه)

5- استيعاب ج 2 ص 21: عبدالبر مالكي(متوفاي 338 ه)

6- أمالي (مجلس 91(ص500 ح4: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه)

7- كشف الغمة ج 1 ص 133: اربلي (متوفاي 687 ه)

8- ارشاد القلوب ص 214 و 215: ديلمي (متوفاي 771 ه).

نامه 2/47 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- مقاتل الطالبين ص52 ذح3: ابوالفرج اصفهاني زيدي (متوفاي 356 ه)

2- معمّرون و وصايا ص149 و150: ابوحاتم سجستاني (متوفاي 248 ه)

3- تاريخ ج4 ص110 و113: طبري شافعي (متوفاي 310ه)

4- كتاب أمالي ص 112: زجاجي (متوفاي 329 ه)

5- فروع كافي ج 7 ص 52-51: كليني (متوفاي 328 ه)

6- مروج الذهب ج 2 ص 413-425: مسعودي (متوفاي 346 ه)

7- تحف العقول ص198: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه)

8- من لايحضره الفقيه ج4 ص189 ح9433: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه).

نامه 51 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- كتاب صفين ص 108 و 132: نصر بن مزاحم (متوفاي 202 ه)

2- بحار الانوار ج33 ص471 ح684: مجلسي (متوفاي 1110 ه)

3- فروع كافي ج1/3 ص540 ح8: كليني (متوفاي 328 ه)

4- امالي سيد ابوطالب ص35 ح21 ب3 به نقل نهج السعادة

5- تاريخ دمشق ج3 ص248 ح1264: ابن عساكر شافعي (متوفاي 571ه).

نامه 53 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- تحف العقول ص 126: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه)

2- دعائم الاسلام ج 1 ص 350: قاضي نعمان (متوفاي 363 ه)

3- نهاية الارب ج 6 ص 19: نويري شافعي (متوفاي 732 ه)

4- فهرست نجاشي ص 7: نجاشي (متوفاي 450

ه)

5- فهرست ص37: شيخ طوسي (متوفاي 460 ه)

6- تاريخ دمشق ج3 ص289 ح1311و1314: ابن عساكر شافعي (متوفاي 573 ه)

7- بحارالانوار ج17 ص68 و ج72 ص96: مجلسي (متوفاي 1110 ه).

نامه 53 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف (اسناد گذشته).

نامه 60 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- كتاب صفين ص 125: نصر بن مزاحم (متوفاي 212 ه)

2- شرح ابن ميثم ج 5 ص 198: بحراني(متوفاي 679 ه)

3- بحار الانوار ج33 ص486 ح691: مجلسي (متوفاي 1110 ه).

نامه 76 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- الامامة والسياسة ج 1 ص 85: ابن قتيبة (متوفاي 276 ه)

2- كتاب جمل ص420: شيخ مفيد (متوفاي 413 ه)

3- كتاب طراز ج 2 ص 293: سيد يماني

4- كتاب جمل: واقدي (متوفاي 207 ه)

5- بحارالانوار ج101 ص268: مجلسي (متوفاي 1110ه)

6- تاريخ طبري ج3 ص127/126 سنه 38: طبري شافعي (متوفاي 310ه).

حقوق حاجيان

با توجّه به ارزش و اهميّت سفر حج، و ضرورت اكرام و احترام حجّاج بيت اللَّه الحرام، امام علي عليه السلام حقوقي را براي حاجيان و مسافران خانه خدا، ضروري و لازم مي داند كه توجّه به آنها نيز آثار چشم گيري در رشد ارزش ها دارد كه در نامه 67 به فرماندار خود در مكّه نوشت:

(إلي قثم بن العباس، وهو عامله علي مكة)

خدمة الحجّاج في ايّام الحج

أَمَّا بَعْدُ، فَأَقِمْ لِلنَّاسِ الْحَجَّ، وَذَكِّرْهُمْ بِأَيَّامِ اللَّهِ، وَاجْلِسْ لَهُمُ الْعَصْرَيْنِ، فَأَفْتِ الْمُسْتَفْتِيَ، وَعَلِّمِ الْجَاهِلَ، وَذَاكِرِ الْعَالِمَ. وَلَا يَكُنْ لَكَ إِلَي النَّاسِ سَفِيرٌ إِلَّا لِسَانُكَ، وَلَا حَاجِبٌ إِلَّا وَجْهُكَ.

وَلَا تَحْجُبَنَّ ذَا حَاجَةٍ عَنْ لِقَائِكَ بِهَا، فَإِنَّهَا إِنْ ذِيدَتْ عَنْ أَبْوَابِكَ فِي أَوَّلِ وِرْدِهَا

لَمْ تُحْمَدْ فِيَما بَعْدُ عَلَي قَضَائِهَا.

وَانْظُرْ إِلَي مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ مِنْ مَالِ اللَّهِ فَاصْرِفْهُ إِلَي مَنْ قِبَلَكَ مِنْ ذَوِي الْعِيَالِ، وَالَْمجَاعَةِ، مُصِيباً بِهِ مَوَاضِعَ الْفَاقَةِ وَالْخَلَّاتِ، وَمَا فَضَلَ عَنْ ذلِكَ فَاحْمِلْهُ إِلَيْنَا لِنَقْسِمَهُ فِيمَنْ قِبَلَنَا.

لوصيّة بقضاء حوائج الحجّاج

وَمُرْ أَهْلَ مَكَّةَ أَلَّا يَأْخُذُوا مِنْ سَاكِنٍ أَجْراً،

فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ يَقُولُ: «سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ»

فَالْعَاكِفُ: الْمُقِيمُ بِهِ، وَالْبَادِي: الَّذِي يَحُجُّ إِلَيْهِ مِنْ غَيْرِ أَهْلِهِ. وَفَّقَنَا اللَّهُ وَإِيَّاكُمْ لَِمحَابِّهِ، وَالسَّلَامُ.

(نامه به قُثم بن عباس، فرماندار شهر مكّه)

رسيدگي به امور حاجيان در مراسم حج

«پس از ياد خدا و درود! براي مردم حج را به پاي دار، و روزهاي خدا را به يادشان آور، در بامداد و شامگاه در يك مجلس عمومي با مردم بنشين، آنان كه پرسش هاي ديني دارند با فتوا ها آشنايشان بگردان، و ناآگاه را آموزش ده، و با دانشمندان به گفتگو بپرداز، جز زبانت چيز ديگري پيام رسانت با مردم، و جز چهره ات درباني وجود نداشته باشد، و هيچ نيازمندي را از ديدار خود محروم مگردان، زيرا اگر در آغاز از درگاه تو رانده شود، ديگر تو را نستايد گرچه در پايان حاجت او برآورده شود.

در مصرف بيت المالي كه در دست تو جمع شده است انديشه كن، و آن را به عيالمندان و گرسنگان پيرامونت ببخش، و به مستمندان و نيازمنداني كه سخت به كمك مالي تو احتياج دارند برسان، و مازاد را نزد ما بفرست، تا در ميان مردم نيازمندي كه در اين سامان هستند تقسيم گردد.

سفارش به رفع نيازهاي حجّاج

به مردم مكّه فرمان ده تا از هيچ زائري در ايّام حج در مكّه اجرت مسكن نگيرند، كه خداي سبحان فرمود:

«عاكف و بادي

در مكّه يكسانند»(1).

عاكف، يعني اهل مكّه، و بادي، يعني زائراني كه از ديگر شهرها به حج مي آيند، خدا ما و شما را به آن چه دوست دارد توفيق عنايت فرمايد. با درود.»(2).

*****

سوره حج، آيه 25.

نامه 67 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- فقه القرآن ج1 ص327: قطب راوندي (متوفاي 573 ه)

2- مستدرك الوسائل ج9 ص358 ح2/11072: محدث نوري (متوفاي 1320ه)

3- قرب الاسناد ص 52 و 65: ابوالفرج قزويني

4- بحارالانوار ج101 ص268: مجلسي (متوفاي 1110ه)

5- تاريخ دمشق ج3 ص289: ابن عساكر شافعي (متوفاي 571ه).

حقوق خويشاوندان

يكي ديگر از حقوق متقابل اجتماعي، «حقوق خويشاوندان» است كه در روايات فراواني با عنوان «صله رحم» مطرح است.

رسول گرامي اسلام صلي الله عليه وآله وسلم و ديگر رهبران معصوم عليهم السلام رهنمود داده اند كه رسيدگي به مشكلات خويشاوندان به خصوص فاميلان دور، عمر انسان را طولاني مي كند.

سبب ازدياد رزق و روزي مي شود.

و عامل تقويت پيوند دوستي ها و سلامت جامعه مي گردد.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در خطبه 23 فرمود كه:

أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّهُ لَا يَسْتَغْنِي الرَّجُلُ - وَإِنْ كَانَ ذَا مَالٍ - عَنْ عِتْرَتِهِ، وَدِفَاعِهِمْ عَنْهُ بِأَيْدِيهِمْ وَأَلْسِنَتِهِمْ، وَهُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ حَيْطَةً مِنْ وَرَائِهِ، وَأَلَمُّهُمْ لِشَعَثِهِ، وَأَعْطَفُهُمْ عَلَيْهِ عِنْدَ نَازِلَةٍ إِذَا نَزَلَتْ بِهِ. وَلِسَانُ الصِّدْقِ يَجْعَلُهُ اللَّهُ لِلْمَرْءِ فِي النَّاسِ خَيْرٌ لَهُ مِنَ الْمَالِ يَرِثُهُ غَيْرُهُ.

و منها: أَلَا لَا يَعْدِلَنَّ أَحَدُكُمْ عَنِ الْقَرَابَةِ يَرَي بِهَا الْخَصَاصَةَ أَنْ يَسُدَّهَا بِالَّذِي لا يَزِيدُهُ إِنْ أَمْسَكَهُ وَلَا يَنْقُصُهُ إِنْ أَهْلَكَهُ؛ وَمَنْ يَقْبِضْ يَدَهُ عَنْ عَشِيرَتِهِ، فَإِنَّمَا تُقْبَضُ مِنْهُ عَنْهُمْ يَدٌ وَاحِدَةٌ، وَتُقْبَضُ مِنْهُمْ عَنْهُ أَيْدٍ كَثِيرَةٌ؛ وَمَنْ تَلِنْ حَاشِيَتُهُ يَسْتَدِمْ مِنْ قَوْمِهِ الْمَوَدَّةَ.

ضرورت

تعاون با خويشاوندان

«اي مردم، انسان هر مقدار كه ثروتمند باشد، باز از خويشاوندان خود بي نياز نيست كه از او با زبان و دست دفاع كنند، خويشاوندان انسان، بزرگ ترين گروهي هستند كه از او حمايت مي كنند، و اضطراب و ناراحتي او را مي زدايند، و در هنگام مصيبت ها نسبت به او، پر عاطفه ترين مردم مي باشند، نامِ نيكي كه خدا از شخصي در ميان مردم رواج دهد بهتر از ميراثي است كه ديگري بردارد.

آگاه باشيد، مبادا از بستگان تهيدست خود رو برگردانيد، و از آنان چيزي را دريغ داريد، كه نگاه داشتن مال دنيا زيادي نياورد و از بين رفتنش كمبودي ايجاد نكند، آن كس كه دست دهنده خود را از بستگانش باز دارد، تنها يك دست را از آنها گرفته امّا دست هاي فراواني را از خويش دور كرده است، و كسي كه پر و بال محبّت را بگستراند، دوستي خويشاوندانش تداوم خواهد داشت.»(1).

و در نامه 31 در رهنمودي ارزشمند به فرزند خود امام مجتبي عليه السلام تذكّر داد:

وَأَكْرِمْ عَشِرَتَكَ، فَإِنَّهُمْ جَنَاحُكَ الَّذِي بِهِ تَطِيرُ، وَأَصْلُكَ الَّذِي إِلَيْهِ تَصِيرُ، وَيَدُكَ الَّتِي بِهَا تَصُولُ.

«خويشاوندانت را گرامي دار، زيرا آنها پر و بال تو مي باشند، كه با آن پرواز مي كني، و ريشه تواند كه به آنها باز مي گردي، و دست نيرومند تواند كه با آن حمله مي كني.»(2).

*****

خطبه 23 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- اصول كافي ج2 ص294ح5و154 ح19: كليني (متوفاي 328 ه)

2- عقدالفريد ج2 ص183 فضل العشيره: ابن عبد ربه مالكي متوفاي 328 ه)

3- كتاب صفين ص10: نصربن مزاحم

(متوفاي 202 ه)

4- تاريخ ج2 ص207: ابن واضح (متوفاي 292 ه)

5- ربيع الابرار ج3 ص146 وج5 ص89: زمخشري معتزلي (متوفاي 538 ه)

6- كنز العمال ج16 ص192 وص207 وص226: متقي هندي حنفي (متوفاي 975ه)

7- تاريخ دمشق ج3 ص271: ابن عساكر شافعي (متوفاي 573 ه)

8- غريب الحديث ج 2 ص 183: ابوعبيد ابن سلام (متوفاي 223 ه)

9- النهاية ج 3 ص 468: ابن اثير شافعي (متوفاي 606 ه).

نامه 31 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف، كه برخي از اسناد آن به اين شرح است:

1- كتاب رسائل: كليني (متوفاي 328 ه)

2- كتاب زواجر و مواعظ: حسن بن عبدالله بن سعيد(متوفاي قرن3 ه)

3- عقد الفريدج3ص90 و91 و143 وج3 جديد114: ابن عبد ربه مالكي (متوفاي 328 ه)

4- من لايحضره الفقيه ج4 ص392 و386: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه)

5- تحف العقول ص97/52 و99/68 و76: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه)

6- كتاب وصايا: سيد بن طاووس (متوفاي 664 ه)

7- كتاب كشف المحجة (فصل 154(ص220: سيد بن طاووس (متوفاي 664 ه)

8- فروع كافي ج 5 ص338 و510 ح3: كليني (متوفاي 328 ه).

حقوق يتيمان

رجوع شود به 16 - حقوق اجتماعي مردم

حقوق همسايگان

رجوع شود به 16 - حقوق اجتماعي مردم

حقوق اجتماعي دشمن

رجوع شود به فصل پنجم

حقوق حيوانات

رجوع شود به فصل سوم

حقوق اقلّيّت هاي مذهبي

رجوع شود به فصل دوم

در چشمه سار نهج البلاغه

حقوق متقابل مردم و دولت
خطبه 216 نهج البلاغه
اشاره

(خَطَبَهَا بِصِفّين)

ترجمه: خطبه 216

(از سخنراني هاي امام علي عليه السلام در صفّين)

الحقوق الاجتماعيّة

أَمَّا بَعْدُ، فَقَدْ جَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِي عَلَيْكُمْ حَقّاً بِوِلاَيَةِ أَمْرِكُمْ، وَلَكُمْ عَلَيَّ مِنَ الْحَقِّ مِثْلُ الَّذِي لِي عَلَيْكُمْ، فَالْحَقُّ أَوْسَعُ الْأَشْيَاءِ فِي التَّوَاصُفِ، وَأَضْيَقُهَا فِي التَّنَاصُفِ،

لَايَجْرِي لِأَحَدٍ إِلَّا جَرَي عَلَيْهِ، وَلَا يَجْرِي عَلَيْهِ إِلَّا جَرَي لَهُ.

وَلَوْ كَانَ لِأَحَدٍ أَنْ يَجْرِيَ لَهُ وَلَا يَجْرِيَ عَلَيْهِ، لَكَانَ ذلِكَ خَالِصاً لِلَّهِ سُبْحَانَهُ دُونَ خَلْقِهِ، لِقُدْرَتِهِ عَلَي عِبَادِهِ، وَلِعَدْلِهِ فِي كُلِّ مَا جَرَتْ عَلَيْهِ صُرُوفُ قَضَائِهِ، وَلكِنَّهُ سُبْحَانَهُ جَعَلَ حَقَّهُ عَلَي الْعِبَادِ أَنْ يُطِيعُوهُ، وَجَعَلَ جَزَاءَهُمْ عَلَيْهِ مُضَاعَفَةَ الثَّوَابِ تَفَضُّلاً مِنْهُ، وَتَوَسُّعاً بِمَا هُوَ مِنَ الْمَزِيدِ أَهْلُهُ.

ترجمه: حقوق اجتماعي

پس از ستايش پروردگار! خداوند سبحان، براي من، بر شما به جهت سرپرستي حكومت، حقّي قرار داده، و براي شما همانند حق من، حقّي تعيين فرموده است، پس حق گسترده تر از آن است كه توصيفش كنند، ولي به هنگام عمل تنگنايي بي مانند دارد. حق اگر به سود كسي اجرا شود، ناگزير به زيان او نيز روزي به كار رود، و چون به زيان كسي اجراء شود روزي به سود او نيز جريان خواهد داشت.

اگر بنا باشد حق به سود كسي اجراء شود و زياني نداشته باشد، اين مخصوص خداي سبحان است نه ديگر آفريده ها، به خاطر قدرت الهي بر بندگان، و عدالت او بر تمام موجوداتي كه فرمانش بر آنها جاري است، لكن خداوند حق خود را بر بندگان، اطاعت خويش قرار داده، و پاداش آن را دو چندان كرده است، از روي بخشندگي، و گشايشي كه خواسته به بندگان عطا فرمايد.

الحقوق المتبادلة بين القائد و الامّة

ثُمَّ جَعَلَ - سُبْحَانَهُ - مِنْ حُقُوقِهِ حُقُوقاً افْتَرَضَهَا لِبَعْضِ النَّاسِ عَلَي بَعْضٍ، فَجَعَلَهَا تَتَكَافَأُ فِي وُجُوهِهَا، وَيُوجِبُ بَعْضُهَا بَعْضاً، وَلَا يُسْتَوْجَبُ بَعْضُهَا إِلَّا بِبَعْضٍ.

وَأَعْظَمُ

مَا افْتَرَضَ - سُبْحَانَهُ - مِنْ تِلكَ الْحُقُوقِ حَقُّ الْوَالِي عَلَي الرَّعِيَّةِ، وَحَقُّ الرَّعِيَّةِ عَلَي الْوَالِي، فَرِيضَةٌ فَرَضَهَا اللَّهُ - سُبْحَانَهُ - لِكُلٍّ عَلَي كُلٍّ، فَجَعَلَهَا نِظَاماً لِأُلْفَتِهِمْ، وَعِزّاً لِدِينِهِمْ.

فَلَيْسَتْ تَصْلُحُ الرَّعِيَّةُ إِلَّا بِصَلَاحِ الْوُلاَةِ، وَلَا تَصْلُحُ الْوُلاَةُ إِلَّا بِاسْتِقَامَةِ الرَّعِيَّةِ،

فَإِذَا أَدَّتِ الرَّعِيَّةُ إِلَي الْوَالِي حَقَّهُ، وَأَدَّي الْوَالِي إِلَيْهَا حَقَّهَا عَزَّ الْحَقُّ بَيْنَهُمْ، وَقَامَتْ مَنَاهِجُ الدِّينِ، وَاعْتَدَلَتْ مَعَالِمُ الْعَدْلِ، وَجَرَتْ عَلَي أَذْلاَلِهَا السُّنَنُ، فَصَلَحَ بِذلِكَ الزَّمَانُ، وَطُمِعَ فِي بَقَاءِ الدَّوْلَةِ، وَيَئِسَتْ مَطَامِعُ الْأَعْدَاءِ.

وَإِذَا غَلَبَتِ الرَّعِيَّةُ والِيَها، أَوْ أَجْحَفَ الْوَالِي بِرَعِيَّتِهِ، اخْتَلَفَتْ هُنَالِكَ الْكَلِمَةُ، وَظَهَرَتْ مَعَالِمُ الْجَوْرِ، وَكَثُرَ الْإِدْغَالُ فِي الدِّينِ، وَتُرِكَتْ مَحَاجُّ السُّنَنِ، فَعُمِلَ بِالْهَوَي، وَعُطِّلَتِ الْأَحْكَامُ، وَكَثُرَتْ عِلَلُ النُّفُوسِ، فَلَا يُسْتَوْحَشُ لِعَظِيمِ حَقٍّ عُطِّلَ، وَلَا لِعَظِيمِ بَاطِلٍ فُعِلَ! فَهُنَالِكَ تَذِلُّ الْأَبْرَارُ، وَتَعِزُّ الْأَشْرَارُ، وَتَعْظُمُ تَبِعَاتُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عِنْدَ الْعِبَادِ.

فَعَلَيْكُمْ بِالتَّنَاصُحِ فِي ذلِكَ، وَحُسْنِ التَّعَاوُنِ عَلَيْهِ.

فَلَيْسَ أَحَدٌ - وَإِنِ اشْتَدَّ عَلَي رِضي اللَّهِ حِرْصُهُ، وَطَالَ فِي الْعَمَلِ اجْتِهَادُهُ - بِبَالِغٍ حَقِيقَةَ مَا اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَهْلُهُ مِنَ الطَّاعَةِ لَهُ.

وَلكِنْ مِنْ وَاجِبِ حُقُوقِ اللَّهِ عَلَي عِبَادِهِ النَّصِيحَةُ بِمَبْلَغِ جُهْدِهِمْ، وَالتَّعَاوُنُ عَلَي إِقَامَةِ الْحَقِّ بَيْنَهُمْ.

وَلَيْسَ امْرُؤٌ - وَإِنْ عَظُمَتْ فِي الْحَقِّ مَنْزِلَتُهُ، وَتَقَدَّمَتْ فِي الدِّينِ فَضِيلَتُهُ - بِفَوْقِ أَنْ يُعَانَ عَلَي مَا حَمَّلَهُ اللَّهُ مِنْ حَقِّهِ.

وَلَا امْرُؤٌ - وَإِنْ صَغَّرَتْهُ النُّفُوسُ، وَاقْتَحَمَتْهُ الْعُيُونُ - بِدُونِ أَنْ يُعِينَ عَلَي ذلِكَ أَوْ يُعَانَ عَلَيْهِ.

فأجابه عليه السلام رجل من أصحابه بكلام طويل، يكثر فيه الثناء عليه، ويذكر سمعه و طاعته له؛ فقال صلي الله عليه وآله: إِنَّ مِنْ حَقِّ مَنْ عَظُمَ جَلَالُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ فِي نَفْسِهِ، وَجَلَّ مَوْضِعُهُ مِنْ قَلْبِهِ، أَنْ يَصْغُرَ عِنْدَهُ - لِعِظَمِ ذلِكَ - كُلُّ مَا سِوَاهُ، وَإِنَّ أَحَقَّ مَنْ كَانَ كَذلِكَ لَمَنْ عَظُمَتْ نِعْمَةُ اللَّهِ عَلَيْهِ، وَلَطُفَ

إِحْسَانُهُ إِلَيْهِ، فَإِنَّهُ لَمْ تَعْظُمْ نِعْمَةُ اللَّهِ عَلَي أَحَدٍ إِلَّا ازْدَادَ حَقُّ اللَّهِ عَلَيْهِ عِظَماً.

ترجمه: حقوق متقابل رهبري و مردم

پس خداي سبحان! برخي از حقوق خود را براي بعضي از مردم واجب كرد، و آن حقوق را در برابر هم گذاشت، كه برخي از حقوق برخي ديگر را واجب گرداند، و حقّي بر كسي واجب نمي شود مگر همانند آن را انجام دهد.

و در ميان حقوق الهي بزرگ ترين حق، حق رهبر بر مردم، و حق مردم بر رهبر است، حق واجبي كه خداي سبحان، بر هر دو گروه لازم شمرد، و آن را عامل پايداري پيوند ملّت و رهبر، و عزّت دين قرار داد. پس رعيّت اصلاح نمي شود جز آن كه زمامداران اصلاح گردند، و زمامداران اصلاح نمي شوند جز با درستكاري رعيّت. و آنگاه كه مردم حق رهبري را اداء كنند، و زمامدار حق مردم را بپردازد، حق در آن جامعه عزّت يابد، و راه هاي دين پديدار، و نشانه هاي عدالت برقرار، و سنّت پيامبرصلي الله عليه وآله پايدار گردد، پس روزگار اصلاح شود، و مردم در تداوم حكومت اميدوار، و دشمن در آرزوهايش مأيوس مي شود. امّا اگر مردم بر حكومت چيره شوند، يا زمامدار بر رعيّت ستم كند، وحدت كلمه از بين مي رود، نشانه هاي ستم آشكار، و نيرنگ بازي در دين فراوان مي گردد، و راه گسترده سنّت پيامبرصلي الله عليه وآله متروك، هواپرستي فراوان، احكام دين تعطيل، و بيماريهاي دل فراوان گردد، مردم از اينكه حقّ بزرگي فراموش مي شود، يا باطل خطرناكي در جامعه رواج مي يابد، احساس نگراني نمي كنند، پس در آن زمان

نيكان خوار، و بدان قدرتمند مي شوند، و كيفر الهي بر بندگان بزرگ و دردناك خواهد بود، پس بر شماست كه يكديگر را نصيحت كنيد، و نيكو همكاري نماييد. درست است كه هيچ كس نمي تواند حق اطاعت خداوندي را چنانكه بايد بگذارد، هرچند در به دست آوردن رضاي خدا حريص باشد، و در كار بندگي تلاش فراوان نمايد،

لكن بايد بمقدار توان، حقوق الهي را رعايت كند كه يكي از واجبات الهي، يكديگر را به اندازه توان نصيحت كردن، و بر پا داشتن حق، و ياري دادن به يكديگر است. هيچ كس هر چند قدر او در حق بزرگ، و ارزش او در دين بيشتر باشد، بي نياز نيست كه او را در انجام حق ياري رسانند، و هيچ كس گرچه مردم او را خوار شمارند، و در ديده ها بي ارزش باشد، كوچك تر از آن نيست كه كسي را در انجام حق ياري كند يا ديگري به ياري او برخيزد.

(پس يكي از ياران بپا خاست و با سخني طولاني امام را ستود، حرف شنوايي و اطاعت از امام را اعلام داشت آنگاه امام فرمود:) كسي كه عظمت خدا در جانش بزرگ، و منزلت او در قلبش والاست، سزاوار است كه هرچه جز خدا را كوچك شمارد، و از او سزاوارتر كسي كه نعمت هاي خدا را فراوان در اختيار دارد، و بر خان احسان خدا نشسته است، زيرا نعمت خدا بر كسي بسيار نگردد جز آن كه حقوق الهي بر او فراوان باشد.

العلاقات السليمة بين القائد و الأمّة

العلاقات السليمة بين القائد و الأمّة

وَإِنَّ مِنْ أَسْخَفِ حَالاَتِ الْوُلاَةِ عِنْدَ صَالِحِ النَّاسِ، أَنْ يُظَنَّ بِهِمْ حُبُّ الْفَخْرِ، وَيُوضَعَ أَمْرُهُمْ

عَلَي الْكِبْرِ، وَقَدْ كَرِهْتُ أَنْ يَكُونَ جَالَ فِي ظَنِّكُمْ أَنِّي أُحِبُّ الْإِطْرَاءَ، وَاسْتَِماعَ الثَّنَاءِ؛ وَلَسْتُ - بِحَمْدِ اللَّهِ - كَذلِكَ، وَلَوْ كُنْتُ أُحِبُّ أَنْ يُقَالَ ذلِكَ لَتَرَكْتُهُ انْحِطَاطاً لِلَّهِ سُبْحَانَهُ عَنْ تَنَاوُلِ مَا هُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنَ الْعَظَمَةِ وَالْكِبْرِيَاءِ.

وَرُبَّمَا اسْتَحْلَي النَّاسُ الثَّنَاءَ بَعْدَ الْبَلَاءِ، فَلَا تُثْنُوا عَلَيَّ بِجَمِيلِ ثَنَاءٍ، لِإِخْرَاجِي نَفْسِي إِلَي اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَإِلَيْكُمْ مِنَ التَّقِيَّةِ فِي حُقُوقٍ لَمْ أَفْرُغْ مِنْ أَدَائِهَا، وَفَرَائِضَ لاَبُدَّ مِنْ إِمْضَائِهَا.

فَلَا تُكَلِّمُونِي بِمَا تُكَلَّمُ بِهِ الْجَبَابِرَةُ، وَلَا تَتَحَفَّظُوا مِنِّي بِمَا يُتَحَفَّظُ بِهِ عِنْدَ أَهْلِ الْبَادِرَةِ، وَلَا تُخَالِطُونِي بِالْمُصَانَعَةِ، وَلَا تَظُنُّوا بِيَ اسْتِثْقَالاً فِي حَقٍّ قِيلَ لِي، وَلَا الِْتمَاسَ إِعْظَامٍ لِنَفْسِي، فَإِنَّهُ مَنِ اسْتَثْقَلَ الْحَقَّ أَنْ يُقَالَ لَهُ أَوِ الْعَدْلَ أَنْ يُعْرَضَ عَلَيْهِ، كَانَ الْعَمَلُ بِهِمَا أَثْقَلَ عَلَيْهِ.

فَلَا تَكُفُّوا عَنْ مَقَالَةٍ بِحَقٍّ، أَوْ مَشْوِرَةٍ بِعَدْلٍ، فَإِنِّي لَسْتُ فِي نَفْسِي بِفَوْقِ أَنْ أُخْطِئَ، وَلَا آمَنُ ذلِكَ مِنْ فِعْلِي، إِلَّا أَنْ يَكْفِيَ اللَّهُ مِنْ نَفْسِي مَا هُوَ أَمْلَكُ بِهِ مِنِّي، فَإِنَّمَا أَنَا وَأَنْتُمْ عَبِيدٌ مَمْلُوكُونَ لِرَبٍّ لَا رَبَّ غَيْرُهُ؛ يَمْلِكُ مِنَّا مَا لَا نَمْلِكُ مِنْ أَنْفُسِنَا، وَأَخْرَجَنَا مِمَّا كُنَّا فِيهِ إِلَي مَا صَلَحْنَا عَلَيْهِ، فَأَبْدَلَنَا بَعْدَ الضَّلَالَةِ بِالْهُدَي، وَأَعْطَانَا الْبَصِيرَةَ بَعْدَ الْعَمَي.

ترجمه: روابط سالم و متقابل رهبر و مردم

مردم! از پست ترين حالات زمامداران در نزد صالحان اين است كه گمان برند آنها دوستدار ستايش باشند، و كشورداري آنان بر كبر و خودپسندي استوار باشد، و خوش ندارم، در خاطر شما بگذرد كه من ستايش را دوست دارم، و خواهان شنيدن آن مي باشم، سپاس خدا را كه چنين نبودم، و اگر ستايش را دوست مي داشتم، آن را رها مي كردم به خاطر فروتني در پيشگاه خداي سبحان، و بزرگي و

بزرگواري كه تنها خدا سزاوار آن است.

گاهي مردم، ستودن افرادي را براي كار و تلاش روا مي دانند.

امّا من از شما مي خواهم كه مرا با سخنان زيباي خود مستاييد، تا نفس خود را به وظائفي كه نسبت به خدا و شما دارم خارج سازم، و حقوقي كه مانده است بپردازم، و واجباتي كه برعهده من است و بايد انجام گيرد اداء كنم، پس با من چنانكه با پادشاهان سركش سخن مي گويند، حرف نزنيد، و چنانكه از آدم هاي خشمگين كناره مي گيرند دوري نجوييد، و با ظاهر سازي با من رفتار نكنيد، و گمان مبريد اگر حقّي به من پيشنهاد دهيد بر من گران آيد، يا در پي بزرگ نشان دادن خويشم. زيرا كسي كه شنيدن حق، يا عرضه شدن عدالت بر او مشكل باشد، عمل كردن به آن دشوارتر خواهد بود. پس، از گفتن حق، يا مشورت در عدالت خودداري نكنيد، زيرا خود را برتر از آن كه اشتباه كنم و از آن ايمن باشم نمي دانم، مگر آن كه خداوند مرا حفظ فرمايد، پس همانا من و شما بندگان و مملوك پروردگاريم كه جز او پروردگاري نيست، او مالك ما، و ما را بر نفس خود اختياري نيست، ما را در آن چه بوديم خارج و بدانچه صلاح ما بود درآورد، به جاي گمراهي هدايت، و به جاي كوري بينايي به ما عطا فرمود.

قسمتي از خطبه 034

الحقوق المتبادلة بين الامام و الامّة

أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّ لِي عَلَيْكُمْ حَقَّاً، وَلَكُمْ عَلَيَّ حَقٌّ: فَأَمَّا حَقُّكُمْ عَلَيَّ فَالنَّصِيْحَةُ لَكُمْ، وَتَوْفِيرُ فَيْئِكُمْ عَلَيْكُمْ، وَتَعْلِيمُكُمْ كَيْلا تَجْهَلُوا، وَتَأْدِيبُكُمْ كَيَْما تَعْلَمُوا.

وَأَمَّا حَقِّي عَلَيْكُمْ فَالْوَفَاءُ بِالْبَيْعَةِ، والنَّصِيْحَةُ فِي الْمَشْهَدِ وَالْمَغِيبِ، وَالْإِجَابَةُ

حِيْنَ أَدْعُوكُمْ، وَالطَّاعَةُ حِيْنَ آمُرُكُمْ.

ترجمه: حقوق متقابل مردم و رهبري

اي مردم، مرا بر شما و شما را بر من حقّي واجب شده است، حق شما بر من، آن كه از خيرخواهي شما دريغ نورزم و بيت المال را ميان شما عادلانه تقسيم كنم، و شما را آموزش دهم تا بي سواد و نادان نباشيد، و شما را تربيت كنم تا راه و رسم زندگي را بدانيد. و امّا حق من بر شما اين است كه با من وفادار باشيد، و در آشكار و نهان خيرخواهي كنيد، هرگاه شما را فرا خواندم اجابت نماييد و فرمان دادم اطاعت كنيد.

حقوق متقابل پدر و فرزند

حكمت 399 نهج البلاغه

الحقوق المتبادلة بين الوالد و الولد

وَقَالَ عليه السلام:

إِنَّ لِلْوَلَدِ عَلَي الْوَالِدِ حَقّاً، وَإِنَّ لِلْوَالِدِ عَلَي الْوَلَدِ حَقّاً. فَحَقُّ الْوَالِدِ عَلَي الْوَلَدِ أَنْ يُطِيعَهُ فِي كُلِّ شَيْ ءٍ، إِلَّا فِي مَعْصِيَةِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ؛ وَحَقُّ الْوَلَدِ عَلَي الْوَالِدِ أَنْ يُحَسِّنَ اسْمَهُ، وَيُحَسِّنَ أَدَبَهُ، وَيُعَلِّمَهُ الْقُرْآنَ.

ترجمه: حكمت 399

حقوق متقابل پدر و فرزند

و درود خدا بر او فرمود:

همانا فرزند را به پدر، و پدر را به فرزند حقّي است، پس حق پدر بر فرزند اين است كه فرزند در همه چيز جز نافرماني خدا، از پدر اطاعت كند، و حق فرزند بر پدر آن كه نام نيكو بر فرزند نهد، خوب تربيتش كند، و او را قرآن بياموزد.

حقوق حيوانات
اشاره

نامه 25 نهج البلاغه

كان يكتبها لمن يستعمله علي الصدقات

و إنَّما ذكرنا هنا جملاً ليعلم بها أنه عليه السلام كان يقيم عماد الحق، و يشرع أمثلة العدل، في صغير الأمور و كبيرها و دقيقها و جليلها.

ترجمه: نامه 25

(دستورالعمل امام به مأموران جمع آوري ماليات)

(ما بخشي از اين وصيت را آورديم تا معلوم شود كه امام اركان حق را به پا مي داشت و فرمان به عدل صادر مي كرد، در كارهاي كوچك يا بزرگ، با ارزش يا بي مقدار)

الجباة و الاخلاق الاجتماعية

انْطَلِقْ عَلَي تَقْوَي اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، وَلَا تُرَوِّعَنَّ مُسْلِماً وَلَا تَجْتَازَنَّ عَلَيْهِ كَارِهاً، وَلَا تَأْخُذَنَّ مِنْهُ أَكْثَرَ مِنْ حَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ، فَإِذَا قَدِمْتَ عَلَي الْحَيِّ فَانْزِلْ بِمَائِهِمْ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخَالِطَ أَبْيَاتَهُمْ، ثُمَّ امْضِ إِلَيْهِمْ بِالسَّكِينَةِ وَالْوَقَارِ؛ حَتَّي تَقُومَ بَيْنَهُمْ فَتُسَلِّمَ عَلَيْهِمْ، وَلَا تُخْدِجْ بِالتَّحِيَّةِ لَهُمْ،

ثُمَّ تَقُولَ: عِبَادَ اللَّهِ، أَرْسَلَنِي إِلَيْكُمْ وَلِيُّ اللَّهِ وَخَلِيفَتُهُ، لِآخُذَ مِنْكُمْ حَقَّ اللَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ، فَهَلْ لِلَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ إِلَي وَلِيِّهِ.

فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ: لَا، فَلَا تُرَاجِعْهُ، وَإِنْ أَنْعَمَ لَكَ مُنْعِمٌ فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخِيفَهُ أَوْ تُوعِدَهُ أَوْ تَعْسِفَهُ أَوْ تُرْهِقَهُ فَخُذْ مَا أَعْطَاكَ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ، فَإِنْ كَانَ لَهُ مَاشِيَةٌ أَوْ إِبِلٌ فَلَا تَدْخُلْهَا إِلَّا بِإِذْنِهِ، فَإِنَّ أَكْثَرَهَا لَهُ. فَإِذَا أَتَيْتَهَا فَلَا تَدْخُلْ عَلَيْهَا دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَيْهِ وَلَا عَنِيفٍ بِهِ.

وَلَا تُنَفِّرَنَّ بَهِيمَةً وَلَا تُفْزِعَنَّهَا، وَلَا تَسُوءَنَّ صَاحِبَهَا فِيهَا، وَاصْدَعِ الْمَالَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ، فَإِذَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَهُ.

ثُمَّ اصْدَعِ الْباقيَ صَدْعَيْنِ، ثُمَّ خَيِّرْهُ، فَاذا اخْتارَ فلا تَعْرِضَنَّ لِما اخْتارَهُ فَلَا تَزَالُ كَذلِكَ حَتَّي يَبْقَي مَا فِيهِ وَفَاءٌ لِحَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ؛ فَاقْبِضْ حَقَّ اللَّهِ مِنْهُ.

فَإِنِ اسْتَقَالَكَ فَأَقِلْهُ، ثُمَّ اخْلِطْهُمَا ثُمَّ اصْنَعْ مِثْلَ

الَّذِي صَنَعْتَ أَوَّلاً حَتَّي تَأْخُذَ حَقَّ اللَّهِ فِي مَالِهِ. وَلَا تَأْخُذَنَّ عَوْداً وَلَا هَرِمَةً وَلَا مَكْسُورَةً وَلَا مَهْلُوسَةً، وَلَا ذَاتَ عَوَارٍ، وَلَا تَأْمَنَنَّ عَلَيْهَا إِلَّا مَنْ تَثِقُ بِدِينِهِ، رَافِقاً بِمَالِ الْمُسْلِمِينَ حَتَّي يُوَصِّلَهُ إِلَي وَلِيِّهِمْ فَيَقْسِمَهُ بَيْنَهُمْ.

ترجمه: اخلاق اجتماعي كارگزاران اقتصادي

با ترس از خدايي كه يكتاست و همتايي ندارد، حركت كن، در سر راه هيچ مسلماني را نترسان، يا با زور از زمين او نگذر، و افزون تر از حقوق الهي از او مگير، هرگاه به آبادي رسيدي، در كنار آب فرود آي، و وارد خانه كسي مشو، سپس با آرامش و وقار به سوي آنان حركت كن، تا در ميانشان قرار گيري، به آنها سلام كن، و در سلام و تعارف و مهرباني كوتاهي نكن.

سپس مي گويي:

«اي بندگان خدا، مرا وليّ خدا و جانشين او به سوي شما فرستاده، تا حق خدا را كه در اموال شماست تحويل گيرم، آيا در اموال شما حقّي است كه به نماينده او بپردازيد؟)

اگر كسي گفت: نه، ديگر به او مراجعه نكن، و اگر كسي پاسخ داد: آري، همراهش برو، بدون آن كه او را بترساني، يا تهديد كني، يا به كار مشكلي وادار سازي، هرچه از طلا و نقره به تو رساند بردار، و اگر داراي گوسفند يا شتر بود، بدون اجازه اش داخل مشو، كه اكثر اموال از آن اوست.

آنگاه كه داخل شدي مانند اشخاص سلطه گر، و سخت گير رفتار نكن، حيواني را رَم مده، و هراسان مكن، و دامدار را مرنجان، حيوانات را به دو دسته تقسيم كن و صاحبش را اجازه ده كه خود انتخاب كند، پس از انتخاب اعتراض نكن، سپس باقيمانده

را به دو دسته تقسيم كن و صاحبش را اجازه ده كه خود انتخاب كند و بر انتخاب او خرده مگير، به همين گونه رفتار كن تا باقيمانده، حقّ خداوند باشد. اگر دامدار ازاين تقسيم و انتخاب پشيمان است، و از تو درخواست گزينش دوباره دارد همراهي كن، پس حيوانات را درهم كن، و به دو دسته تقسيم نما همانند آغاز كار، تا حق خدا را از آن برگيري و در تحويل گرفتن حيوانات، حيوان پير و دست و پا شكسته، بيمار و معيوب را به عنوان زكات نپذير، و به فردي كه اطمينان نداري، و نسبت به اموال مسلمين دلسوز نيست، مسپار، تا آن را به پيشواي مسلمين رسانده، در ميان آنها تقسيم گردد.

حماية حقوق الحيوانات

وَلَا تُوَكِّلْ بِهَا إِلَّا نَاصِحاً شَفِيقاً وَأَمِيناً حَفِيظاً، غَيْرَ مُعْنِفٍ وَلَا مُجْحِفٍ، وَلَا مُلْغِبٍ وَلَا مُتْعِبٍ. ثُمَّ احْدُرْ إِلَيْنَا مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ نُصَيِّرْهُ حَيْثُ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ، فَإِذَا أَخَذَهَا أَمِينُكَ فَأَوْعِزْ إِلَيْهِ.

أَلَّا يَحُولَ بَيْنَ نَاقَةٍ وَبَيْنَ فَصِيلِهَا، وَلَا يَمْصُرَ لَبَنَهَا فَيَضُرَّ ذلِكَ بِوَلَدِهَا؛ وَلَا يَجْهَدَنَّهَا رُكُوباً، وَلْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذلِكَ وَبَيْنَهَا، وَلْيُرَفِّهْ عَلَي اللَّاغِبِ،

وَلْيَسْتَأْنِ بِالنَّقِبِ وَالظَّالِعِ، وَلْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ، وَلَا يَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الْأَرْضِ إِلَي جَوَادِّ الطُّرُقِ، وَلْيُرَوِّحْهَا فِي السَّاعَاتِ، وَلُْيمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ وَالْأَعْشَابِ.

حَتَّي تَأْتِيَنَا بِإِذْنِ اللَّهِ بُدَّناً مُنْقِيَاتٍ، غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَلَا مَجْهُودَاتٍ، لِنَقْسِمَهَا عَلَي كِتَابِ اللَّهِ وَسُنَّةِ نَبِيِّهِ صلي الله عليه وآله فَإِنَّ ذلِكَ أَعْظَمُ لِأَجْرِكَ، وَأَقْرَبُ لِرُشْدِكَ، إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

ترجمه: حمايت از حقوق حيوانات

در رساندن حيوانات آن را به دست چوپاني كه خيرخواه و مهربان، امين و حافظ، كه نه سختگير باشد و نه ستمكار، نه تند براند و نه حيوانات را خسته

كند، بسپار، سپس آن چه از بيت المال جمع آوري شد براي ما بفرست، تا در نيازهايي كه خدا اجازه فرمود مصرف كنيم، هرگاه حيوانات را به دست فردي امين سپردي،به او سفارش كن تا: «بين شتر و نوزادش جدايي نيفكند، و شير آن را ندوشد تا به بچّه اش زياني وارد نشود، در سوار شدن بر شتران عدالت را رعايت كند،

و مراعات حال شتر خسته يا زخمي را كه سواري دادن براي او سخت است بنمايد، آنها را در سر راه به درون آب ببرد، و از جاده هايي كه دو طرف آن علف زار است به جادّه بي علف نكشاند، و هرچند گاه شتران را مهلت دهد تا استراحت كنند، و هرگاه به آب و علفزار رسيد، فرصت دهد تا علف بخورند و آب بنوشند»

تا آنگاه كه به اذن خدا بر ما وارد شوند، فربه و سرحال، نه خسته و كوفته، كه آنها را بر أساس رهنمود قرآن، و سنّت پيامبرصلي الله عليه وآله تقسيم نماييم، عمل به دستورات ياد شده مايه بزرگي پاداش و هدايت تو خواهد شد. انشاءاللَّه

حقوق متقابل اجتماعي

اشاره

خطبه 224 نهج البلاغه

ترجمه: خطبه 224

الامام علي(ع) و اجتناب الظّلم

وَاللَّهِ لَأَنْ أَبِيتَ عَلَي حَسَكِ السَّعْدَانِ مُسَهَّداً، أَوْ أُجَرَّ فِي الْأَغْلَالِ مُصَفَّداً، أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَلْقَي اللَّهَ وَرَسُولَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ظَالِماً لِبَعْضِ الْعِبَادِ، وَغَاصِباً لِشَيْ ءٍ مِنَ الْحُطَامِ، وَكَيْفَ أَظْلِمُ أَحَداً لِنَفْسٍ يُسْرِعُ إِلَي الْبِلَي قُفُولُهَا، وَيَطُولُ فِي الثَّرَي حُلُولُهَا؟!

ترجمه: پرهيز از ستمكاري

سوگند به خدا! اگر بر روي خارهاي سعدان بسر ببرم، و يا با غل و زنجير به اين سو يا آن سو كشيده شوم، خوش تر دارم تا خدا و پيامبرش را در روز قيامت، در حالي ملاقات كنم كه به بعضي از بندگان ستم، و چيزي از اموال را غصب كرده باشم، چگونه بر كسي ستم كنم براي نفس خويش، كه به سوي كهنگي و پوسيده شدن پيش مي رود، و در خاك، زمان طولاني اقامت مي كند.

عدالة الامام علي(ع)

وَاللَّهِ لَقَدْ رَأَيْتُ عَقِيلاً وَقَدْ أَمْلَقَ حَتَّي اسْتََماحَنِي مِنْ بُرِّكُمْ صَاعاً، وَرَأَيْتُ صِبْيَانَهُ شُعْثَ الشُّعُورِ، غُبْرَ الْأَلْوَانِ، مِنْ فَقْرِهِمْ، كَأَنَّمَا سُوِّدَتْ وُجُوهُهُمْ بِالْعِظْلِمِ، وَعَاوَدَنِي مُؤَكِّداً.

وَكَرَّرَ عَلَيَّ الْقَوْلَ مُرَدِّداً، فَأَصْغَيْتُ إِلَيْهِ سَمْعِي، فَظَنَّ أَنِّي أَبِيعُهُ دِينِي، وَأَتَّبِعُ قِيَادَهُ مُفَارِقاً طَرِيقَتِي، فَأَحْمَيْتُ لَهُ حَدِيدَةً، ثُمَّ أَدْنَيْتُهَا مِنْ جِسْمِهِ لِيَعْتَبِرَ بِهَا، فَضَجَّ ضَجِيجَ ذِي دَنَفٍ مِنْ أَلَمِهَا، وَكَادَ أَنْ يَحْتَرِقَ مِنْ مِيسَمِهَا،

فَقُلْتُ لَهُ: ثَكِلَتْكَ الثَّوَاكِلُ، يَا عَقِيلُ! أَتَئِنُّ مِنْ حَدِيدَةٍ أَحْمَاهَا إِنْسَانُهَا لِلَعِبِهِ، وَتَجُرُّنِي إِلَي نَارٍ سَجَرَهَا جَبَّارُهَا لِغَضَبِهِ! أَتَئِنُّ مِنَ الْأَذَي وَلَا أَئِنُّ مِنْ لَظًي؟!

وَأَعْجَبُ مِنْ ذلِكَ طَارِقٌ طَرَقَنَا بِمَلْفُوفَةٍ فِي وِعَائِهَا، وَمَعْجُونَةٍ شَنِئْتُهَا، كَأَنَّمَا عُجِنَتْ بِرِيقِ حَيَّةٍ أَوْ قَيْئِهَا، فَقُلْتُ: أَصِلَةٌ، أَمْ زَكَاةٌ، أَمْ صَدَقَةٌ؟ فَذلِكَ مُحَرَّمٌ عَلَيْنَا أَهْلَ الْبَيْتِ!

فَقَالَ: لَا ذَا وَلَا ذَاكَ، وَلكِنَّهَا هَدِيَّةٌ.

فَقُلْتُ:

هَبِلَتْكَ الْهَبُولُ! أَعَنْ دِينِ اللَّهِ أَتَيْتَنِي لَتَخْدَعَنِي؟ أَمُخْتَبِطٌ أَنْتَ أَمْ ذُو جِنَّةٍ، أَمْ تَهْجُرُ؟

وَاللَّهِ لَوْ أُعْطِيتُ الْأَقَالِيمَ السَّبْعَةَ بِمَا

تَحْتَ أَفْلَاكِهَا، عَلَي أَنْ أَعْصِيَ اللَّهَ فِي نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِيرَةٍ مَا فَعَلْتُهُ، وَإِنَّ دُنْيَاكُمْ عِنْدِي لَأَهْوَنُ مِنْ وَرَقَةٍ فِي فَمِ جَرَادَةٍ تَقْضَمُهَا.

مَا لِعَلِيٍّ وَلِنَعِيمٍ يَفْنَي، وَلَذَّةٍ لَا تَبْقَي! نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سُبَاتِ الْعَقْلِ، وَقُبْحِ الزَّلَلِ. وَبِهِ نَسْتَعِينُ.

ترجمه: پرهيز از امتياز خواهي

به خدا سوگند، برادرم عقيل را ديدم كه به شدّت تهيدست شده و از من درخواست داشت تا يك من از گندمهاي بيت المال را به او به خشم، كودكانش را ديدم كه از گرسنگي داراي موهاي ژوليده، و رنگشان تيره شده بود گويا با نيل رنگ شده بودند. پي در پي مرا ديدار و درخواست خود را تكرار مي كرد، چون گفته هاي او را گوش فرا دادم پنداشت كه دين خود را به او واگذار مي كنم، و به دلخواه او رفتار و از راه و رسم عادلانه خود دست برمي دارم، روزي آهني را در آتش گداخته به جسمش نزديك كردم تا او را بيازمايم، پس چونان بيمار از درد فرياد زد و نزديك بود از حرارت آن بسوزد. به او گفتم، اي عقيل: گريه كنندگان بر تو بگريند، از حرارت آهني مي نالي كه انساني به بازيچه آن را گرم ساخته است؟ امّا مرا به آتش دوزخي مي خواني كه خداي جبّارش با خشم خود آن را گداخته است، تو از حرارت ناچيز مي نالي و من از حرارت آتش الهي ننالم؟

و از اين حادثه شگفت آورتر اينكه شب هنگام كسي به ديدار ما آمد(1) و ظرفي سر پوشيده پر از حلوا داشت، معجوني در آن ظرف بود كه از آن تنفّر داشتم، گويا آن را با آب دهان مار

سمّي، يا قي كرده آن مخلوط كردند، به او گفتم: هديه است؟ يا زكات يا صدقه؟ كه اين دو بر ما اهل بيت پيامبرصلي الله عليه وآله حرام است.

گفت: نه، نه زكات است نه صدقه، بلكه هديه است.

گفتم: زنان بچّه مرده بر تو بگريند، آيا از راه دين وارد شدي كه مرا بفريبي؟ يا عقلت آشفته شده يا جن زده شدي؟ يا هذيان مي گويي؟

به خدا سوگند! اگر هفت اقليم را با آن چه در زير آسمانهاست به من دهند تا خدا را نافرماني كنم كه پوست جو اي را از مورچه اي ناروا بگيرم، چنين نخواهم كرد، و همانا اين دنياي آلوده شما نزد من از برگ جويده شده دهان ملخ پَست تر است.

علي را با نعمت هاي فنا پذير، و لذّتهاي ناپايدار چه كار؟!!

به خدا پناه مي بريم از خفتن عقل، و زشتي لغزشها، و از او ياري مي جوييم.

*****

نوشتند كه اشعث بن قيس بود.

5- امام علي(ع) و مسائل قضائي

مشخصات كتاب

عنوان و نام پديدآور: امام علي ع و مسائل قضايي مولف محمد دشتي 1330 - 1380، با همكاري ستاد اميرالمومنين علي عليه السلام .. [و ديگران .

مشخصات نشر: قم نشر موسسه فرهنگي تحقيقاتي اميرالمومنين ع 1379.

مشخصات ظاهري: 304ص.

فروست: الگوهاي رفتاري امام علي عليه السلام ج.8.

شابك: 10000ريال : 964-6422-28-6؛ 10000 ريال(چاپ دوم) ؛ چاپ سوم 978-964-6422-28-5:

يادداشت: چاپ دوم 1381.

يادداشت: عنوان روي جلد: امام علي ع و امور قضايي

يادداشت: كتابنامه ص [271] - 304؛ همچنين به صورت زيرنويس

عنوان روي جلد: امام علي ع و امور قضايي

موضوع: علي بن ابي طالب ع) ، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. -- قضاوت ها

موضوع: علي بن ابي طالب ع) ، امام اول، 23 قبل از هجرت -

40ق. -- فضايل

شناسه افزوده: موسسه فرهنگي تحقيقاتي اميرالمومنين (ع) ستاد اميرالمومنين علي (ع)

شناسه افزوده: الگوهاي رفتاري امام علي عليه السلام؛ ج.8.

رده بندي كنگره: BP37/4 /د5‮الف 7 8.ج 1379

رده بندي ديويي: 297/951

شماره كتابشناسي ملي: م 79-5414

سرآغاز

نوشتار نوراني و مبارك و ارزشمندي كه در پيش روي داريد، تنها برخي از «الگوهاي رفتاري» آن يگانه بشريّت،

باب علم نبيّ،

پدر بزرگوار امامان معصوم عليهم السلام،

تنها مدافع پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم به هنگام بعثت و دوران طاقت فرساي هجرت، و جنگ ها و يورش هاي پياپي قريش،

و نابود كننده خط كفر و شرك و نفاق پنهان،

اوّل حافظ و جامع قرآن، و قرآن مجسّم،

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام است. كه همواره با قرآن بود،

و با قرآن زيست

و از قرآن گفت، و تا بهشت جاويدان، در كنار چشمه كوثر و پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم، وحدتشان جاودانه است.

مباحث ارزشمند آن در حال تكامل و گسترش است،

نوراني است،

نورِ نور است،

عطر آگين از جذبه هاي عرفاني وشناخت و حضور است،

كه با نام هاي مبارك زير، در آسمان پُر ستاره انديشه ها خواهد درخشيد مانند:

1- امام علي عليه السلام و اخلاق اسلامي

الف- اخلاق فردي

ب- اخلاق اجتماعي

ج- آئين همسر داري

2- امام علي عليه السلام و مسائل سياسي

3- امام علي عليه السلام و اقتصاد

الف- كار و توليد

ب- انفاق و ايثار گري

ج- عمران و آبادي

د- كشاورزي و باغداري

4- امام علي عليه السلام و امور نظامي

الف- اخلاق نظامي

ب- امور دفاعي و مبارزاتي

5- امام علي عليه السلام و مباحث اطّلاعاتي و امنيتّي

6- امام علي عليه السلام و علم و هنر

الف- مسائل آموزشي و هنري

ب- مسائل علمي و فرهنگي

7- امام علي عليه السلام و مديريّت

8- امام علي عليه السلام و امور قضائي

الف- امور

قضائي

ب- مسائل جزائي و كيفري

9- امام علي عليه السلام و مباحث اعتقادي

10- امام علي عليه السلام و مسائل حقوقي

11- امام علي عليه السلام و نظارت مردمي (امر به معروف ونهي از منكر)

12- امام علي عليه السلام و مباحث معنوي و عبادي

13- امام علي عليه السلام و مباحث تربيتي

14- امام علي عليه السلام و مسائل بهداشت و درمان

15- امام علي عليه السلام و تفريحات سالم

الف- تفريحات سالم

ب- تجمّل و زيبائي

مطالب و مباحث هميشه نوراني مباحث ياد شده، از نظر كاربردي مهّم و سرنوشت سازند، زيرا تنها جنبه نظري ندارند، بلكه از رفتار و سيره و روشهاي الگوئي امام علي عليه السلام نيز خبر مي دهند،

تنها داراي جذبه «قال» نيست كه دربردارنده جلوه هاي «حال» نيز مي باشد.

دانه هاي انگشت شماري از صدف ها و مرواريد هاي هميشه درخشنده درياي علوم نَبَوي است

از رهنمودها و راهنمائي هاي جاودانه عَلَوي است

از محضر حقّ و حقيقت است

و از زلال و جوشش هميشه جاري واقعيّت هاست

كه تنها نمونه هائي اندك از آن مجموعه فراوان و مبارك را در اين جزوات مي يابيد و با مطالعه مطالب نوراني آن،

از چشمه زلال ولايت مي نوشيد

كه هر روز با شناسائي منابع جديد در حال گسترش و ازدياد و كمال و قوام يافتن است.(1).

و در آينده به عنوان يك كتاب مرجع و تحقيقاتي مطرح خواهد بود تا:

چراغ روشنگر راه قصّه پردازان

و سناريو نويسان فيلم نامه ها و طرّاحان نمايشنامه ها

و حجّت و برهان جدال احسن گويندگان و نويسندگان متعهّد اسلامي باشد،

تا مجالس و محافل خود را با ياد و نام آن اوّل مظلوم اسلام نوراني كنيم.

كه رسول گرامي اسلام فرمود:

نَوِّروُا مَجالِسَكُمْ بِذِكرِ عَلِيّ بْنِ

اَبي طالِب

(جلسات خود را با نام و ياد علي عليه السلام نوراني كنيد)

با كشف و شناسائي «الگوهاي رفتاري امام علي عليه السلام» حقيقتِ «چگونه بودن؟!» براي ما روشن مي شود

و آنگاه چگونه زندگي كردن؟! نيز مشخص خواهد شد.

پيروي از امام علي عليه السلام و الگو قرار دادن راه و رسم زندگي آن بزرگ معصوم الهي،بر اين حقيقت تكيه دارد كه با مطالعه همه كتب و منابع و مآخذ روائي و تاريخي و سياسي موجود كشف كنيم كه:

«امام عليه السلام چگونه بود؟»

آنگاه بدانيم كه:

«چگونه بايد باشيم»

زيرا خود فرمود:

اَيُّهَا النّاسُ اِنّي وَاللّهِ ما أَحُثُّكُم عَلي طاعَةٍ اِلاَّ وَ أَسْبِقُكُم الَيْهَا، وَ لا أَنْهاكُم عَنْ مَعْصِيَةٍ اِلاّ وَ أَتَناهي قبلَكُمْ عَنها(2).

(اي مردم! همانا سوگند به خدا من شما را به عمل پسنديده اي تشويق نمي كنم جز آنكه در عمل كردن به آن از شما پيشي مي گيرم، و شما را از گناهي باز نمي دارم جز آنكه پيش از نهي كردن، خود آن را ترك كرده ام)

پس توجه به الگوهاي رفتاري امام علي عليه السلام براي مبارزان و دلاوراني كه با نام او جنگيدند، و با نام او خروشيدند، و هم اكنون در جاي جاي زندگي، در صلح و سازندگي، در جنگ و ستيز با دشمن، در خودسازي و جامعه سازي و در همه جا بدنبال الگوهاي كامل روانند، بسيار مهمّ و سرنوشت ساز است تا در تداوم راه امام رحمه الله بجوشند، و در همسوئي با امير بيان بكوشند، كه بارها پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله وسلم فرمود:

«آنانكه از علي پيروي كنند اهل نجات و بهشتند»

و به علي عليه السلام اشاره كرد و فرمود:

«اين علي

و پيروان او در بهشت جاي دارند»(3).

و اميدواريم كه كشف و شناسائي «الگوهاي رفتاري امام علي عليه السلام» آغاز مباركي باشد تا اين راه تداوم يابد، وبه كشف و شناسائي «الگوهاي رفتاري» ديگر معصومين عليهم السلام بيانجامد.

در اينجا توجّه به چند تذكّر أساسي لازم است.

الگوهاي رفتاري و عنصر زمان و مكان

اقسام الگوهاي رفتاري

*****

تاكنون هزاران فيش تحقيقاتي از حدود 700 عنوان در يك هزار جلد، كتاب پيرامون حضرت امام علي عليه السلام فراهم آمده است.

خطبه 6 /175، نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف.

ينابيع المودّة ص 40، قالت فاطمه (س): نَظَرَ رَسُولَ اللَّه(ص) اِلي عَلِيٍّ(ع) و قال:هذا وَ شِيعَتُهُ فِي الْجَنَّة.

الگوهاي رفتاري و عنصر زمان و مكان

رفتارهاي امام علي عليه السلام برخي اختصاصي و بعضي عمومي است، كه بايد در ارزيابي الگوهاي رفتاري دقّت شود.

گاهي عملي يا رفتاري را امام علي عليه السلام در شرائط زماني و مكاني خاصّي انجام داده است كه متناسب با همان دوران و شرائط خاصّ قابل ارزيابي است، و الزامي ندارد كه ديگران همواره آن را الگو قرار داده و به آن عمل كنند، كه در اخلاق فردي امام علي عليه السلام نمونه هاي روشني را جمع آوري كرده ايم، و ديگر امامان معصوم عليه السلام نيز توضيح داده اند كه:

شكل و جنس لباس امام علي عليه السلام تنها در روزگار خودش قابل پياده شدن بود، امّا هم اكنون اگر آن لباس ها را بپوشيم، مورد اعتراض مردم قرار خواهيم گرفت.

يعني عُنصر زمان و مكان، در كيفيّت ها تأثير بسزائي دارد.

پس اگر الگوهاي رفتاري، درست تبيين نگردد، ضمانت اجرائي ندارد و از نظر كار بُردي قابل الگو گيري يا الگو پذيري نيست، مانند:

- غذاهاي ساده اي كه امام

علي عليه السلام ميل مي فرمود، در صورتي كه فرزندان و همسران او از غذاهاي بهتري استفاده مي كردند.

- لباس هاي پشمي و ساده اي كه امام علي عليه السلام مي پوشيد، امّا ضرورتي نداشت كه ديگر امامان معصوم عليهم السلام بپوشند.

- در برخي از مواقع، امام علي عليه السلام با پاي برهنه راه مي رفت، كه در زمان هاي ديگر قابل پياده شدن نبود.

امام علي عليه السلام خود نيز تذكّر داد كه:

لَنْ تَقْدِروُنَ عَلي ذلِك وَلكِن اَعينوُني بِوَرَعٍ وَاجْتَهاد

(شما نمي توانيد همانند من زندگي كنيد، لكن در پرهيزكاري و تلاش براي خوبي ها مرا ياري دهيد(1).

وقتي عاصم بن زياد، لباس پشمي پوشيد و به كوه ها مي رفت و دست از زندگي شُست و تنها عبادت مي كرد، امام علي عليه السلام او را مورد نكوهش قرار داد، كه چرا اينگونه زندگي مي كني؟

عاصم بن زياد در جواب گفت:

قَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، هذَا أَنْتَ فِي خُشُونَةِ مَلْبَسِكَ وَجُشُوبَةِ مَأْكَلِكَ!

(عاصم گفت، اي اميرمؤمنان، پس چرا تو با اين لباس خشن، و آن غذاي ناگوار بسر مي بري؟)

امام علي عليه السلام فرمود:

قَالَ: وَيْحَكَ، إِنِّي لَسْتُ كَأَنْتَ، إِنَّ اللَّهَ تَعَالَي فَرَضَ عَلَي أَئِمَّةِ الْعَدْلِ أَنْ يُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النَّاسِ، كَيْلَا يَتَبَيَّغَ بِالْفَقِيرِ فَقْرُهُ!(2).

واي بر تو، من همانند تو نيستم، خداوند بر پيشوايان حق واجب كرده كه خود را با مردم ناتوان همسو كنند، تا فقر و نداري، تنگدست را به هيجان نياورد، و به طغيان نكشاند.

*****

نامه 5/45 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف.

خطبه 3/209 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف.

اقسام الگوهاي رفتاري

بعضي از رفتارهاي امام علي عليه السلام زمان و مكان نمي شناسد، و همواره براي الگو پذيري ارزشمند است

مانند:

1- ترويج فرهنگ نماز

2- اهميّت دادن به نماز اوّل وقت

3- ترويج فرهنگ اذان

4- توجّه فراوان به باز سازي، عمران و آبادي و كشاورزي و كار و توليد

5- شهادت طلبي و توجّه به جهاد و پيكار در راه خدا

6- حمايت از مظلوم و...

زيرا طبيعي است كه كيفيّت ها متناسب با زمان و مكان و شرائط خاصّ فرهنگ و آداب و رسوم اجتماعي در حال دگرگوني است.

گرچه اصول منطقي همان كيفيّت ها، جاودانه اند، يعني همواره ساده زيستي، خودكفائي، ساده پوشي ارزشمند است، امّا در هر جامعه اي چهار چوب خاصّ خودش را دارد، پس كميّت ها و اصول منطقي الگوهاي رفتاري ثابت، و كيفيّت ها، و چگونگي الگوهاي رفتاري متغيّر و در حال دگرگوني است.

ضرورت ها

اگر هاي داوري

اگر همه انسان ها بر أساس فطرت خداجوي خويش، راه كمال و تكامل را تداوم مي دادند.

اگر همه انسان ها با روح حق گرائي و خويش به حقيقت مي پيوستند و همه جا با حق، و براي حق، و در راه حق تلاش مي كردند، و به حق خويش قانع مي شدند.

اگر همه انسان ها با جان عدالت خواه خود براي اجراي عدالت مي كوشيدند، عدالت را در همه جوانب آن مي شناختند.

و عدالت جو، و عدالت خو، بودند.

اگر همه انسان ها به يكديگر احترام مي گذاشتند و در احترام متقابل، براي حقوق فردي و اجتماعي يكديگر ارزش قائل شده و به حريم حقوقي ديگران تجاوز نمي كردند.

اگر انسان ها با ارزش هاي اخلاقي تربيت مي شدند و با ارزش ها زندگي مي كردند، و براي انسان ها و انسانيّت ارزش قائل مي شدند.

اگر روح تجاوز طلبي، برتري جوئي، امتياز خواهي،

در بشريّت ريشه كن مي شد.

اگر غرائز حيواني انسان ها چونان شهوت و خشم و غضب و قدرت طلبي تعديل مي گرديد.

اگر همه انسان ها به وظائف خود آشنا بودند.

اگر همه انسان ها تنها خدا را مي پرستند، خداشناس و خدا ترس بودند و همه جا خدا را مي ديدند و از سرانجام زشتي ها و اعمال نادرست مي ترسيدند.

روح تجاوز طلبي، ستيزه جوئي، برتري طلبي، غارتگري، جنگ طلبي، كينه توزي و انتقام از ميان برداشته مي شد و همه فرشته خو مي شدند.

ديگر نيازي به مبحث قضا و داوري نبود.

ديگر نيازي به محاكم قضائي نداشتيم كه نيكو سرودند:

بهشت آنجاست آزاري نباشد

كسي را با كسي كاري نباشد

امّا هزاران افسوس كه بسياري در پرتو تعاليم پيامبران آسماني تربيت نشدند خودسازي نكردند.

و نتوانستند غرائز حيواني سركش خود را كنترل و تعديل كنند.

و با انواع روش ها و شيوه هاي دروغين و شيطاني در فكر فريب دادن انسان ها هستند، به ديگران ستم مي كنند، و با انواع حيله ها و نيرنگ ها به حريم اجتماعي و اقتصادي ديگران تجاوز مي كنند.

همه چيز را براي خود مي خواهند، و براي رسيدن به مقاصد شوم خود در حق همه كس جَفا مي كنند، ارزش ها را ناديده مي انگارند. اينجاست كه مسئله قضا و داوري مطرح مي شود و يك ضرورت اجتماعي است.

ضرورت شناخت انسان ها
اشاره

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نسبت به اين مشكل انساني، اجتماعي در خطبه 32 فرمود:

أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّا قَدْ أَصْبَحْنَا فِي دَهْرٍ عَنُودٍ، وَزَمَنٍ كَنُودٍ، يُعَدُّ فِيهِ الُْمحْسِنُ مُسِيئاً، وَيَزْدَادُ الظَّالِمُ فِيهِ عُتُوّاً، لَا نَنْتَفِعُ بِمَا عَلِمْنَا، وَلَا نَسْأَلُ عَمَّا جَهِلْنَا، وَلَا نَتَخَوَّفُ قَارِعَةً حَتَّي تَحُلَّ بِنَا. وَالنَّاسُ

عَلَي أَرْبَعَةِ أَصْنَافٍ: مِنْهُمْ مَنْ لَا يَمْنَعُهُ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَهَانَةُ نَفْسِهِ، وَكَلَالَةُ حَدِّهِ، وَنَضِيضُ وَفْرِهِ.

وَمِنْهُمْ الْمُصْلِتُ لِسَيْفِهِ، وَالْمُعْلِنُ بِشَرِّهِ، وَالُْمجْلِبُ بِخَيْلِهِ وَرَجِلِهِ، قَدْ أَشْرَطَ نَفْسَهُ، وَأَوْبَقَ دِينَهُ لِحُطَامٍ يَنْتَهِزُهُ، أَوْ مِقْنَبٍ يَقُودُهُ، أَوْ مِنْبَرٍ يَفْرَعُهُ. وَلَبِئْسَ الْمَتْجَرُ أَنْ تَرَي الدُّنْيَا لِنَفْسِكَ ثَمَناً، وَمِمَّا لَكَ عِنْدَ اللَّهِ عِوَضاً! وَمِنْهُمْ مَنْ يَطْلُبُ الدُّنْيَا بِعَمَلِ الْآخِرَةِ، وَلَا يَطْلُبُ الْآخِرَةَ بِعَمَلِ الدُّنْيَا، قَدْ طَامَنَ مِنْ شَخْصِهِ، وَقَارَبَ مِنْ خَطْوِهِ، وَشَمَّرَ مِنْ ثَوْبِهِ، وَزَخْرَفَ مِنْ نَفْسِهِ لِلْأَمَانَةِ، وَاتَّخَذَ سِتْرَ اللَّهِ ذَرِيعَةً إِلَي الْمَعْصِيَةِ.

وَمِنْهُمْ مَنْ أَبْعَدَهُ عَنْ طَلَبِ الْمُلْكِ ضُؤُولَةُ نَفْسِهِ، وَانْقِطَاعُ سَبَبِهِ، فَقَصَرَتْهُ الْحَالُ عَلَي حَالِهِ، فَتَحَلَّي بِاسْمِ الْقَنَاعَةِ، وَتَزَيَّنَ بِلِبَاسِ أَهْلِ الزَّهَادَةِ، وَلَيْسَ مِنْ ذلِكَ فِي مَرَاحٍ وَلَا مَغْدًي.

وَبَقِيَ رِجَالٌ غَضَّ أَبْصَارَهُمْ ذِكْرُ الْمَرْجِعِ، وَأَرَاقَ دُمُوعَهُمْ خَوْفُ الَْمحْشَرِ، فَهُمْ بَيْنَ شَرِيدٍ نَادٍّ، وَخَائِفٍ مَقْمُوعٍ، وَسَاكِتٍ مَكْعُومٍ، وَدَاعٍ مُخْلِصٍ، وَثَكْلَانَ مُوجَعٍ، قَدْ أَخْمَلَتْهُمُ التَّقِيَّةُ، وَشَمِلَتْهُمُ الذِّلَّةُ، فَهُمْ فِي بَحْرٍ أُجَاجٍ، أَفْوَاهُهُمْ ضَامِزَةٌ، وَقُلُوبُهُمْ قَرِحَةٌ، قَدْ وَعَظُوا حَتَّي مَلُّوا، وَقُهِرُوا حَتَّي ذَلُّوا، وَقُتِلُوا حَتَّي قَلُّوا.

فَلْتَكُنِ الدُّنْيَا فِي أَعْيُنِكُمْ أَصْغَرَ مِنْ حُثَالَةِ الْقَرَظِ، وَقُرَاضَةِ الْجَلَمِ، وَاتَّعِظُوا بِمَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ، قَبْلَ أَنْ يَتَّعِظَ بِكُمْ مَنْ بَعْدَكُمْ؛ وَارْفُضُوهَا ذَمِيمَةً، فَإِنَّهَا قَدْ رَفَضَتْ مَنْ كَانَ أَشْغَفَ بِهَا مِنْكُمْ.

سير ارتجاعي امّت اسلامي

«اي مردم، در روزگاري كينه توز، و پر از ناسپاسي و كفران نعمت ها، صبح كرده ايم، كه نيكوكار، بد كار به شمار مي آيد، و ستمگر بر تجاوز و سركشي خود مي افزايد، نه از آن چه مي دانيم بهره مي گيريم، و نه از آن چه نميدانيم، مي پرسيم، و نه از هيچ حادثه مهّمي تا به ما فرود نيايد، مي ترسيم.

اقسام مردم

(روانشناسي اجتماعي مسلمين، پس از پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم)

در اين روزگاران، مردم چهار گروه اند گروهي اگر دست به فساد نمي زنند، براي اين است كه، روحشان ناتوان، و شمشير شان كُند، و امكانات مالي، در اختيار ندارند.

گروه ديگر، آنان كه شمشير كشيده، و شر و فساد شان را آشكار كرده اند، لشگر هاي پياده و سواره خود را گرد آورده، و خود آماده كشتار ديگرانند، دين را براي به دست آوردن مال دنيا تباه كردند كه يا رييس و فرمانده گروهي شوند، يا به منبري فرا رفته، خطبه بخوانند، چه بد تجارتي، كه دنيا را بهاي جان خود بداني، و با آن چه كه در نزد خداست معاوضه نمايي.

گروهي ديگر، با اعمال آخرت، دنيا مي طلبند، و با اعمال دنيا در پي كسب مقام هاي معنوي آخرت نيستند، خود را كوچك و متواضع جلوه مي دهند، گام ها را رياكارانه كوتاه بر مي دارند، دامن خود را جمع كرده، خود را همانند مؤمنان واقعي مي آرايند، و پوشش الهي را وسيله نفاق و دورويي و دنيا طلبي خود قرار مي دهند.

و برخي ديگر، با پستي و ذّلت و فقدان امكانات، از به دست آوردن قدرت محروم مانده اند، كه

خود را به زيور قناعت آراسته، و لباس زاهدان را پوشيده اند.

اينان هرگز، در هيچ زماني از شب و روز، از زاهدان راستين نبوده اند.

وصف پاكان در جامعه مسخ شده

در اين ميان گروه اندكي باقي مانده اند كه ياد قيامت، چشمهايشان را بر همه چيز فرو بسته، و ترس رستاخيز، اشكهايشان را جاري ساخته است، برخي از آنها از جامعه رانده شده، و تنها زندگي مي كنند، و برخي ديگر ترسان و سركوب شده يا لب فرو بسته و سكوت اختيار كرده اند، بعضي مخلصانه همچنان مردم را به سوي خدا دعوت مي كنند، و بعضي ديگر گريان و دردناكند كه تقيّه و خويشتن داري، آنان را از چشم مردم انداخته است، و ناتواني وجودشان را فرا گرفته گويا در درياي نمك فرو رفته اند، دهن هايشان بسته، و قلب هايشان مجروح است، آنقدر نصيحت كردند كه خسته شدند، از بس سركوب شدند، ناتوانند و چندان كه كْشته دادند، انگشت شمارند.

روش برخورد با دنيا

اي مردم بايد دنياي حرام در چشمانتان از پَرِ كاهِ خشكيده، و تُفاله هاي قيچي شده دام داران، بي ارزش تر باشد، از پيشينيان خود پند گيريد، پيش از آن كه آيندگان از شما پند گيرند، اين دنيايِ فاسدِ نكوهش شده را رها كنيد، زيرا مشتاقان شيفته تر از شما را رها كرد.»(1).

*****

1- مطالب السؤول ج 1 ص 90: ابن طلحه شافعي (متوفاي 652 ه)

2- البيان والتبيين ج 1 ص 175 و 71: جاحظ (متوفاي 255 ه)

3- ميزان الاعتدال ج 2 ص 276: علامه ذهبي شافعي (متوفاي 748 ه)

4- عيون الاخبار ج 2 ص 237: ابن قتيبة (متوفاي 276 ه)

5- عقدالفريد ج 2 ص 173: ابن عبد ربه مالكي (متوفاي 328 ه).

ضرورت قضا و داوري

وقتي در جامعه انسان ها انواع فريب ها، حق كُشي ها، بي عدالتي ها، تجاوزها، و امتياز خواهي ها وجود دارد.

يكي از وظائف مهم حكومت اسلامي ايجاد امنيّت اجتماعي است، و امنيّت اجتماعي بدون يك سيستم قضائي مقتدر و كارآمد به وجود نخواهد آمد زيرا:

تشخيص ظلم و ظالم؛

شناخت خط تجاوز و متجاوز؛

شناسائي انواع جرم و بزهكاري و مجرمين؛

و آنگاه اجراي احكام الهي در احقاق حق فرد و جامعه، و تنبيه متجاوزان، و قصاص كردن قاتلان؛

و اجراي حَد شرعي بر اندام كثيف مجرمان؛

و باز پس گرفتن حقوق از دست رفته محرومان و مظلومان

همه و همه به سيستم قضائي و داوري قضات مؤمن و متعهّد وابسته است.

اگر سيستم قضائي مقتدر و كارآمدي موجود نباشد.

يا قضات و داوران كارشناس و عالم و متخصّص و متعهّدي وجود نداشته باشند.

و يا نگذارند كه عدالت و قسط به وسيله سيستم قضائي به اجرا در آيد.

جامعه انساني رنگ سلامت نخواهد

ديد و انواع ضد ارزش ها رواج پيدا خواهد كرد.

اميرالمؤمنين عليه السلام در خطبه 18 نهج البلاغه با اندوه و تأسّف فراوان از قضات و داوران دروغين مي نالد كه بدون ايمان و تخصّص و تعهّد بر منصب قضاوت تكيه زدند و با ظنّ و گمان و رأي ناصواب خود احكام دروغين را صادر مي كنند كه فرمود:

تَرِدُ عَلَي أَحَدِهِمُ الْقَضِيَّةُ فِي حُكْمٍ مِنَ الْأَحْكَامِ فَيَحْكُمُ فِيهَا بِرَأْيِهِ، ثُمَّ تَرِدُ تِلْكَ الْقَضِيَّةُ بِعَيْنِهَا عَلَي غَيْرِهِ فَيَحْكُمُ فِيهَا بِخِلافِ قَوْلِهِ، ثُمَّ يَجْتَمِعُ الْقُضَاةُ بِذلِكَ عِنْدَ الْإِمَامِ الَّذِي اسْتَقْضَاهُمْ، فَيُصَوِّبُ آرَاءَهُمْ جَمِيعاً. وَإِلهُهُمْ وَاحِدٌ! وَنَبِيُّهُمْ وَاحِدٌ، وَكِتَابُهُمْ، وَاحِدٌ! أَفَأَمَرَهُمُ اللَّهُ - سُبْحَانَهُ - بِالْاِخْتِلَافِ فَأَطَاعُوهُ! أَمْ نَهَاهُمْ عَنْهُ فَعَصَوْهُ!

«دعوايي نسبت به يكي از احكام اجتماعي نزد عالمي مي برند كه با رأي خود حكمي صادر مي كند، پس همان دعوي را نزد ديگري مي برند كه او درست بر خلاف رأي اوّلي، حكم مي دهد، سپس همه قضُات نزد رييس خود كه آنان را به قضاوت منصوب كرد، جمع مي گردند، او رأي همه را بر حق مي شمارد!»(1).

آنگاه در نامه 42/53 و 46 خطاب به مالك اشتر به ضرورت سيستم قضائي و ضرورت وجود قضات و داوران اشاره مي فرمايد كه:

وَاعْلَمْ أَنَّ الرَّعِيَّةَ طَبَقَاتٌ لَا يَصْلُحُ بَعْضُهَا إِلَّا بِبَعْضٍ، وَلَا غِنَي بِبَعْضِهَا عَنْ بَعْضٍ: فَمِنْهَا جُنُودُ اللَّهِ، وَمِنْهَا كُتَّابُ الْعَامَّةِ وَالْخَاصَّةِ، وَمِنْهَا قُضَاةُ الْعَدْلِ، وَمِنْهَا عُمَّالُ الْأِنْصَافِ وَالرِّفْقِ، وَمِنْهَا أَهْلُ الْجِزْيَةِ وَالْخَرَاجِ مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَمُسْلِمَةِ النَّاسِ، وَمِنْهَا التُّجَّارُ وَأَهْلُ الصِّنَاعَاتِ وَمِنْهَا الطَّبَقَةُ السُّفْلَي مِنْ ذَوِي الْحَاجَةِ وَالْمَسْكَنَةِ، وَكُلٌّ قَدْ سَمَّي اللَّهُ لَهُ سَهْمَهُ، وَوَضَعَ عَلَي حَدِّهِ فَرِيضَةً فِي كِتَابِهِ أَوْ سُنَّةِ نَبِيِّهِ صلي الله عليه

وآله وسلم عَهْداً مِنْهُ عِنْدَنَا مَحْفُوظاً.

«اي مالك بدان! مردم از گروههاي گوناگوني مي باشند كه اصلاح هر يك جز با ديگري امكان ندارد، و هيچ يك از گروهها از گروه ديگر بي نياز نيست از آن قشرها، لشگريان خدا، و نويسندگان عمومي و خصوصي، قضات دادگستر، كارگزاران عدل و نظم اجتماعي، جزيه دهندگان، پرداخت كنندگان ماليات، تجّار و بازرگانان، صاحبان صنعت و پيشه وران، و طبقه پايين جامعه از نيازمندان و مستمندان مي باشند، كه براي هريك خداوند سهمي مقررّ داشته، و مقدار واجب آن را در قرآن يا سنّت پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم تعيين كرده كه پيماني از طرف خداست و نگهداري آن بر ما لازم است.»

و در ادامه رهنمود خود به اهميّت و ضرورت كار ارزشمند قضات مي پردازد و مي فرمايد:

فَالْجُنُودُ، بِإِذْنِ اللَّهِ، حُصُونُ الرَّعِيَّةِ، وَزَيْنُ الْوُلَاةِ، وَعِزُّ الدِّينِ، وَسُبُلُ الْأَمْنِ، وَلَيْسَ تَقُومُ الرَّعِيَّةُ إِلَّا بِهِمْ. ثُمَّ لَا قِوَامَ لِلْجُنُودِ إِلَّا بِمَا يُخْرِجُ اللَّهُ لَهُمْ مِنَ الْخَرَاجِ الَّذِي يَقْوَوْنَ بِهِ عَلَي جِهَادِ عَدُوِّهِمْ، وَيَعْتَمِدُونَ عَلَيْهِ فِيَما يُصْلِحُهُمْ، وَيَكُونُ مِنْ وَرَاءِ حَاجَتِهِمْ.

ثُمَّ لَا قِوَامَ لِهذَيْنِ الصِّنْفَيْنِ إِلَّا بِالصِّنْفِ الثَّالِثِ مِنَ الْقُضَاةِ وَالْعُمَّالِ وَالْكُتَّابِ، لِمَا يُحْكِمُونَ مِنَ الْمَعَاقِدِ، وَيَجْمَعُونَ مِنَ الْمَعَاقِدِ، وَيَجْمَعُونَ مِنَ الْمَنَافِعِ، وَيُؤْتَمَنُونَ عَلَيْهِ مِنْ خَوَاصِّ الْأُمُورِ وَعَوامِّهَا. وَلَا قِوَامَ لَهُمْ جَمِيعاً إِلَّا بِالتُّجَّارِ وَذَوِي الصِّنَاعَاتِ، فِيَما يَجْتَمِعُونَ عَلَيْهِ مِنْ مَرَافِقِهِمْ، وَيُقِيمُونَهُ مِنْ أَسْوَاقِهِمْ، وَيَكْفُونَهُمْ مِنَ التَّرَفُّقِ بِأَيْدِيهِمْ مَا لَا يَبْلُغُهُ رِفْقُ غَيْرِهِمْ.

«پس سپاهيان به فرمان خدا، پناهگاه استوار رعيّت، و زينت و وقار زمامداران، شكوه دين، و راههاي تحقّق امنيّت كشورند، امور مردم جز با سپاهيان استوار نگردد، و پايداري سپاهيان جز به خراج و ماليات رعيّت انجام نمي شود

كه با آن براي جهاد با دشمن تقويت گردند، و براي اصلاح امور خويش به آن تكيّه كنند، و نيازمنديهاي خود را برطرف سازند.

سپس سپاهيان و مردم، جز با گروه سوّم نمي توانند پايدار باشند، و آن قضات، و كارگزاران دولت، و نويسندگان حكومتند، كه قراردادها و معاملات را استوار مي كنند، و آن چه به سود مسلمانان است فراهم مي آورند، و در كارهاي عمومي و خصوصي مورد اعتمادند.

و گروه هاي ياد شده بدون بازرگانان، و صاحبان صنايع نمي توانند دوام بياورند، زيرا آنان وسائل زندگي را فراهم مي آورند، و در بازارها عرضه مي كنند، و بسياري از وسايل زندگي را با دست مي سازند كه از توان ديگران خارج است»(2).

*****

1- مطالب السؤول ج 1 ص 141: ابن طلحة شافعي (متوفاي 652 ه)

2- احتجاج 139 / ج1 ص620 و 621: طبرسي (متوفاي 558 ه)

3- دعائم الاسلام ج 1 ص 93: قاضي نعمان (متوفاي 363 ه)

4- بصائر الدرجات: صفار (متوفاي 290 ه)

5- البصائر والذخائر ج 1 ص 7: ابوحيان توحيدي (متوفاي 380 ه).

1- تحف العقول ص 126: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه)

2- دعائم الاسلام ج 1 ص 350: قاضي نعمان (متوفاي 363 ه)

3- نهاية الارب ج 6 ص 19: نويري شافعي متوفاي 732 ه)

4- فهرست نجاشي ص 7: نجاشي (متوفاي 450 ه)

5- فهرست ص 37: شيخ طوسي (متوفاي 460 ه).

ويژگي هاي قضائي امام علي(ع)
اشاره

با توجّه به «اگر هاي داوري» و «ضرورت و اهميّت قضا و داوري» همه ملّت ها و دولت ها به سازماندهي سيستم قضائي پرداختند تا مقتدرترين و كارآمد ترين سيستم قضائي را داشته باشند كه بتوانند عدالت اجتماعي را تحقّق بخشند. يعني سيستم

قضائي از سيستم حكومت ها جدا نيست و بايد به مسائل آن به گونه اي جدّي نگريست.

در حكومت پيامبران الهي، و رسول گرامي اسلام نيز سيستم قضائي سالم و كارآمدي وجود داشت و مسئوليّت در اختيار پاكترين و بهترين و كارآمد ترين انسان ها بود.

در حكومت 5 ساله اميرالمؤمنين علي عليه السلام نيز سيستم قضائي كارآمدي وجود داشت. و آن حضرت در انتخاب قضات، در نظارت دقيق بر امور قضائي دقّت فراوان داشت كه پس از قرن ها هنوز هم چراغ راه آيندگان است كه در اين قسمت به برخي از آنها اشاره مي شود.

نوآوري ها و خلاّقيّت و ابتكار امام علي(ع) در قضاوت

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در مسئوليّت سنگين قضاوت در شناسائي علل و عوامل جُرم، در شناخت مجرم و بزهكار، در گرفتن اعترافات روشن و آشكار از مجرمان، همواره الگو نمونه بود.

هرگاه خليفه اوّل در مشكلات قضائي به بن بست مي رسيد از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام الگو مي گرفت. و خليفه دوم در ده ها مورد قضائي از نوآوري و خلاّقيّت امام علي عليه السلام استفاده كرد.

و بارها اعتراف كرد:

اگر شيوه هاي قضائي آن حضرت نبود، خليفه رسوا مي شد.(1).

و خليفه سوم نيز نتوانست از علوم و ابتكارات اميرالمؤمنين عليه السلام استفاده نكند.

*****

نمونه هاي فراوان آن را در همين كتاب مي خوانيد.

استفاده از قرآن در مسائل قضائي

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام با رهنمودهاي پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله وسلم اوّلين و آخرين قاضي موفّق بود كه در قضاوت و داوري حداكثر استفاده را از قرآن كريم مي برد.

از قرآن كمك مي گرفت و با رهنمودهاي قرآن مشكلات قضائي را برطرف مي كرد. از قرآن مي پرسيد و با قرآن به داوري مي نشست.(1).

گاهي برداشت هاي قرآني حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام همه اصحاب و ياران رسول خداصلي الله عليه وآله وسلم را به شگفتي وا مي داشت.

و خلفاي پيش از امام علي عليه السلام همواره با شگفتي مي گفتند:

حكم اين مشكل در كجاي قرآن آمده است؟

كدام آيه قرآن در اين مسئله داوري مي كند؟

كه پس از توضيحات حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام قانع شده با شگفتي به عظمت علمي و قضائي آن حضرت اعتراف مي كردند.

*****

نمونه هاي فراوان آن را در همين كتاب مي خوانيد.

استفاده از رهنمودهاي پيامبر)ص)

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بارها در قضاوت ها و حل بن بست هاي قضائي اظهار مي داشت كه:

پيامبر گرامي اسلام، روش حل اين مشكل را به من آموخته است.

من اين شيوه قضاوت را از رسول خداصلي الله عليه وآله وسلم آموختم.

سوگند به خدا نه من دروغ مي گويم و نه آن كس كه به من خبر داد دروغ گفته است.

استفاده از علم غيب[1]

.علم غيب و آگاهي از اسرار نهان يكي ديگر از نعمت هايي بود كه در اختيار اميرالمؤمنين علي عليه السلام قرار داشت كه به اذن خدا، با برخورداري از اين نعمت بزرگ در امور قضائي و صدور حُكم، و شناسائي مجرمان موفّق بود و توانست عدالت اجتماعي را تحقّق بخشد، و دست متجاوزان به حقوق اجتماعي را قطع كند و خائنان منكر خيانت را افشا كند، و ماسك هاي دروغين را از چهره ظالمان بدارند.

*****

براي عنوان هاي ياد شده در اين كتاب نمونه هاي فراواني آمده است.

به كارگيري علوم در قضاوت

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام اوّلين و آخرين عالم آگاهي بود كه از انواع علوم در حل بن بست هاي و مشكلات قضائي استفاده فرمود.

بگونه اي كه معاصران آن حضرت در شگفت ماندند و آيندگان با شگفتي از روش ها و شيوه هاي حكيمانه آن بزرگ يگانه بهره مند شدند و خواهند شد.

جالب و شنيدني آنكه دشمن سرسخت و در حال جنگ آن حضرت نيز از رهنمودهاي قضائي و علوم سرشار امام استفاده مي كرد، يا به صورت نامه، مشكلات قضائي را نوشته و از امام علي عليه السلام راه حل مي طلبيد.(1).

*****

براي عنوان هاي ياد شده در اين كتاب نمونه هاي فراواني آمده است.

قاطعيّت در اجراي احكام قضائي

يكي ديگر از ويژگي هاي قضائي حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام قاطعيّت در اجراي احكام قضائي بود، آنگاه كه جلسه قضاوت برقرار مي شد و جرم و مجرم شناسائي مي شد.

احكام قضائي را در حدود و ديات و قصاص اجرا مي فرمود و هيچگونه تماس و سفارش و موقعيّت اجتماعي مانع اجراي حُكم نمي گرديد.

تا يار و همكار وفادارش «قنبر» در اجراي حَد بر تن آلوده يك مجرم، دچار تندروي شده و يك ضربه شلاّق اضافه بر او نواخت، امام علي عليه السلام او را قصاص كرد، و به شلاّق خورده دستور داد تا يك ضربه بر بدن «قنبر» بنوازد.

امروزه در جهان احكام قضائي فراواني صادر مي شود كه در مرحله اجرائي معطّل مي ماند و عدالت اجرا نمي گردد.

توجّه به ارزش و صفات قاضي

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام همانگونه كه به اهميّت سيستم قضائي مي انديشيد، به بازپروري و تربيت قضات هم توجّه داشت.

يكي از ويژگي هاي مهم قضائي آن حضرت، اصل نظارت در امور قضات بود كه به وسيله نيروهاي اطلاعاتي خود، مسائل آنان را زير نظر داشت.

يكي از قضات خود را كه تنها يك روز مسئوليّت قضائي داشت عزل فرمود، كه وجود «قاضي يك روزه» اصل نظارت در سيستم قضائي آن حضرت را به اثبات مي رساند.

استقلال قاضي
اشاره

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به استقلال فكري قاضي مي انديشيد و اجازه نمي داد.

پرونده اي كه در دست يكي از قضات در حال بررسي است به قاضي ديگري سپرده شود كه در حكومت بني اميّه اين روش غلط با نفوذ قدرتمندان رواج پيدا كرد و سيستم قضائي را به انواع وابستگي ها آلوده كرد.(1) و ديگر ويژگي هايي كه از حوصله يك فصل خارج است.

در اينجا توجّه به فهارس مربوط به قضا و قضاوت در نهج البلاغه ضروري است، مانند:

قضا، قضاوت

*****

تهذيب، ج6، ص300، حديث 68.

قضا، قضاوت[1]

.آفات قضاوت و داوري حكمت 220

اصول داوري و قضاوت در اسلام خطبه 3 - 2/125

افشاي قضاوت دروغين خطبه 5/17

اوصاف قضات نالايق خطبه 3/17

تعهّد و احساس مسئوليّت نسبت به قضات نامه 53

جايگاه قضات و كارمندان در حكومت نامه 53

خطر خود محوري در امور قضائي خطبه 1/18

روانشناسي مدّعيان دروغين قضاوت خطبه 17

روش صحيح قضاوت حكمت 271

روش قضاوت حكمت 220

روش قضاوت نسبت به انسان ها حكمت 220

ره آورد تأمين نيازهاي قضات نامه 69/53

ره آورد قضاوت هاي ناآگاهانه خطبه 17

سيماي قضات و داوران نامه 53

شرائط گزينش قضاوت نامه 53

ضرورت رسيدگي به امور قضات دادگاه ها نامه 46/53

قضاوت عادلانه حكمت 3/289

قضاوت و كارگزاران دولتينامه 53

قضاوت هاي نا آگاهانه خطبه 10/17

مباني قضا و حكومت در اسلام خطبه 18

نظارت بر قضات نامه 53

نكوهش از اختلاف ميان قضات خطبه 1/18

نكوهش اهل رأي (خود محوري در قضاوت) خطبه 18

*****

شماره هاي فهرست ها بر اساس نهج البلاغه نسخه معجم المفهرس مؤلّف مي باشد.

امام و مسائل قضائي

عدالت رفتاري قاضي
اشاره

قضاوت مسئوليّت بسيار ارزشمند و حسّاسي است، طرفين دعوا در تمام محاكمات مي خواهند حاكم شوند و از قاضي انتظار مساوات و عدالت دارند،

اگر قاضي عدالت در رفتار و گفتار و حتّي نگاه كردن را رعايت نكند، زود مي رنجند، و نسبت به نظام اسلامي دلسرد مي شوند.

از اين رو حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نسبت به عدالت رفتاري قاضي دقّت لازم را داشت.

عزل قاضي بد اخلاق

ابوالاسود دوئلي، مردي شاعر، سياستمدار و اديب بود كه علم نحو را با راهنمائي امام علي عليه السلام تدوين كرد، و قرآن را اِعراب گذاري و نقطه گذاري نمود، و در دوران حكومت خليفه دوم به بصره هجرت كرد.(1).

او تنها قاضي حكومت علي عليه السلام بود كه در همان روز اوّل قضاوت عزل شد،

چون فرمان عزل را دريافت كرد خدمت حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام آمد و گفت:

به خدا قسم نه خيانت كرده ام ونه به خيانت متّهم شدم، چرا مرا عزل كردي؟

امام علي عليه السلام پاسخ داد:

درست مي گوئي و تو مردي امين و با ايماني،

امّا بازرسان من اطلاع داده اند كه چون طرفين دعوي به محكمه مي آيند، تو بلند تر از ايشان سخن مي گوئي، و دُرشتي در گفتار داري.(2).

يعني تنها ايمان و سياست كافي نيست، بلكه قاضي بايد اخلاق اجتماعي رادر برخورد با مردم رعايت كند.

و ديگر آنكه چقدر حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به امور قضاوت حسّاس بود كه بازرسان آن حضرت دقيقاً همه جا حضور داشته و رفتار قضات را كنترل و گزارش مي دادند.

ممكن است فردي لياقت ديگر مديريّت هاي كشور را داشته باشد اما براي قضاوت مناسب نباشد.

*****

و در عصر حكومت عمر بن عبدالعزيز در سن

85 سالگي در گذشت. (اعيان الشيعه ج 7 ص 403).

معالم القربه، ص 203.

رعايت عدالت نسبت به طرفين ادّعا

شيخ طوسي نقل مي كند كه:

مردي به عنوان مهمان بر امام علي عليه السلام وارد شد و چند روزي پذيرائي شد، و نگفت كه با شخصي دعوي كرده ودر فلان روز بايد محاكمه شوند

وقتي اميرالمؤمنين عليه السلام آگاه شد چون بايد قضاوت مي كرد و عدالت را نسبت به طرفين دعوي رعايت مي فرمود به مهمان خود فرمود:

اَخَصْمٌ أَنْتَ؟

آيا براي محاكمه و خصومت آمدي؟

پاسخ داد: آري

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

تَحَوَّلْ عَنَّا، إِنَّ رَسُولَ اللَّه صلي الله عليه وآله وسلم نَهي أنْ يُضافَ خَصْمٌ إِلاَّ وَ مَعَهُ خَصْمُهُ

(اكنون از مهماني ما خارج شو كه پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم از پذيرائي يكي از طرفين دعوي نهي فرموده است).(1).

با اينكه امام علي عليه السلام در بزرگواري واكرام به مهمان شهرت داشت، امّا عدالت در قضاوت اصلي است كه بايد رعايت شود، و بر ديگر ارزش هاي رفتاري، برتري دارد.

*****

تهذيب، ج6، ص226، باب آداب الاحكام، حديث 544: شيخ طوسي.

كاربرد علم روانشناسي در قضاوت
اشاره

كشف واقعيّت ها آرزوي هر قاضي متعهّدي است،

تا بر أساس «عدالت» و «واقعيّت» قضاوت و حكم صادر كند، يكي از راه هاي كشف واقعيّت ها، استفاده از علوم به خصوص «علم روانشناسي» در قضاوت است كه مي تواند ماهيّت افراد را به خوبي آشكار سازد.

استفاده از رفتار شناسي در قضاوت

دو زن بر سر يك پسر بچه دعوي داشتند و هر يك ادعا مي كرد كه پسر بچّه از آن اوست.

هرچه آنها را سوگند دادند، تهديد و نصيحت كردند، از خدا و قيامت ترساندند فايده اي نداشت.

وقتي خليفه دوم در حلّ مشكل آنان درمانده شد آنها را نزد حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرستاد.

امام به جاي سوگند و تهديد و فشار، از روانشناسي و رفتار شناسي در قضاوت استفاده كرد و فرمود:

حال كه هردو ادّعا داريد و شاهد و بيّنه مي آوريد و حاضر نيستيد دست از دعوا بر داريد، من اين كودك را با شمشير دو نصف كرده، بين شما تقسيم مي كنم.

آن زن كه مادر واقعي بود فوراً گفت:

يا علي من از حقّ خود گذشتم كودك سالم باشد، گرچه در دست ديگران قرار بگيرد.

امام علي عليه السلام خطاب به آن زن فرمود:

كودك را بردار و برو كه مادر واقعي آن تو مي باشي.

«هذا إِبْنُكِ دُونَها، وَ لَوْ كانَ ابْنُها لَرَقَّتْ عَلَيْهِ وَ اَشْفَقَتْ»

(اين كودك از آن توست بردار و برو، زيرا اگر فرزند آن زن بود، دلش مي سوخت و حاضر نمي شد تا به بچّه صدمه اي وارد شود.)

وقتي خليفه دوم اين شيوه قضاوت را شنيد گفت:

«لَوْلا عَلِيٌّ لَهَلَكَ عُمَر»(1).

(اگر علي نبود عمر هلاك شده بود.)

*****

مناقب ابن شهر آشوب، ج2، ص367 - و ثمرات الانوار، ص99 - و

وسائل الشيعه، ج3، ص443 - و وقايع الايّام، ص214 - و ارشاد مفيد، ص89.

دعواي عبد و مولا

برده اي بر مولا شوريد و او را گرفت و ادعا مي كرد كه او مولا، و مولا برده اوست.

هرچه كردند تا با نصيحت و سوگند و تهديد دست از ادعا بردارد فايده اي نداشت

هردو ادعا داشتند مولا هستند و برده نمي باشند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام با استفاده از علم روانشناسي اين مشكل را حلّ كرد،

آنها را روبه ديوار نگهداشت كه سر بر ديوار گذارند،

و ناگهان (با يك صحنه سازي) به قنبر فرمود:

شمشير از نيام بركش.

قنبر گفت: آماده ام.

حضرت فرمود:

گردن غلام را بزن.

در اين هنگام آن كس كه غلام بود بي اختيار خود را كنار كشيد و دعوا برطرف شد.(1).

*****

خصائص الائمة، شريف رضيّ، ص86 - و مناقب ابن شهر آشوب، ج2، ص380 - و وسائل الشيعه، ج3، ص442 - و ثمرات الانوار، ص108 - و فروع كافي.

جدا كردن شاهدان

شخصي با گروهي به مسافرت رفت، همراهان اموال فراوان او را گرفتند و به صورت دسته جمعي آن بيچاره را كشتند،

وقتي به كوفه باز گشتند، گفتند: آن مرد ناپديد شد.

شريح قاضي آنها را سوگند داد،

همه سوگند خوردند و آزاد شدند.

امّا خانواده تاجر مقتول راضي نشدند و به امام علي عليه السلام شكايت كردند.

اميرالمؤمنين عليه السلام به شريح قاضي فرمود:

چرا اينگونه قضاوت كردي؟

سپس فرمود:

من به روش داود پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم حُكم مي كنم.

سپس آن گروه تاجر پيشه را در مسجد حاضر كرد، وهر كدام را در كنار ستوني با سر پوشيده نگهداشت كه ديگري را نتواند بنگرد،

سپس به افراد پيرامون خود فرمود:

هرگاه من تكبير گفتم، شما هم بگوئيد.

متّهم اوّل را آوردند، حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام سئوالاتي از او كردند كه همه را به دروغ جواب داد،

و تلاش كرد تا كتمان كند، امام و همراهان تكبير گفتند، سپس او را به ستون خود باز گرداندند،

دوّمي را كه آوردند، امام علي عليه السلام به گونه اي با او برخورد كرد كه باورش شد كه نفر اوّل همه چيز را افشاء كرده است.

ناگهان دومي واقعيّت را گفت، و اعتراف كرد كه ما دسته جمعي پدر اين جوان را كشتيم و اموال او را تقسيم كرديم.

صداي تكبير حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام و همراهان بار ديگر بلند شد.

سومي نيز همين اعتراف را كرد.

آنگاه امام علي عليه السلام اموال مقتول را باز پس گرفت، و آنان را مجازات كرد.(1).

يعني با يك صحنه سازي و نمايش هدفدار،

و جدائي انداختن بين شهود،

و استفاده از حالات رواني حساب شده،

راز قتل يك بي گناه آشكار گرديد،

و خيانتكاران مجازات شدند.

*****

حيوة القلوب، ج1، ص334 - و ارشاد شيخ مفيد.

جايگاه عفو در قضاوت
اشاره

از ديدگاه امام علي عليه السلام بايد تلاش كرد تا انسان هاي بزهكار بازسازي شوند، توبه كنند، و به سلامت بازگردند كه اجراي حدود الهي نيز براي سالم سازي محيط زندگي است، از اين رو حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام تلاش دارد تا افراد مجرم را هدايت كند و به فطرت سالم خويش بازگرداند.

عفو دزدي كه قرآن مي دانست

روزي از روزهاي حكومت امام علي عليه السلام شخصي خدمت امام آمد و اعتراف به دزدي كرد،

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

حد دزد قطع دست است،

آيا چيزي از آيات قرآن را حفظ داري و قرائت مي كني؟

گفت: آري، سوره بقره را حفظ و مدام قرائت مي كنم

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

برو، دست تو رابه بركت سوره بقره به تو بخشيدم؛

(قَدْ وَهَبْتُ يَدَكَ لِسُورَةِ البَقَرَة)

اشعث بن قيس كه مردي منافق و ضعيف الايمان بود اعتراض كرد و گفت:

آيا حدود الهي را تعطيل مي كني؟

امام علي عليه السلام فرمود:

وَما يُدرِيكَ ماهذَا؟ إِذَا قامَتِ الْبَيِّنَة، فَلَيْسَ لِلإِْمامِ أَنْ يَعْفُوَ، وَ إِذا اَقَرَّ الرَّجُلَ عَلي نَفْسِهِ فَذالِكَ إِلَي الإِْمامِ اِنْ شاءَ عَفَي وَ إِنْ شاءَ قَطَعَ

«تو چه مي داني حكم اين مسئله را؟ هرگاه براي جرمي شاهد و دليل اقامه شد، امام بايد حد الهي را اجراء كند، امّا اگر مجرمي خود اعتراف كرد، كار او با امام است مي تواند عفو كند، و مي تواند حدّ الهي را جاري سازد.»(1).

*****

استبصار، ج4، ص252 - و وسائل الشيعه، ج18، ص488، - و اصول كافي ج7، ص260 - و تهذيب، ج10، ص127.

عفو زن زناكار

زني در زمان خليفه دوم اعتراف به زنا كرد و اصرار داشت تا حدّ زنا بر او جاري گردد و از عذاب الهي در أمان باشد.

خليفه دوم نيز براي مجازات زن فرمان داد.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

از او بپرسيد چرا و در چه شرائطي مرتكب شد؟

زن گفت:

در بيابان تشنه در راه ماندم، از دور چادري ديدم، وارد شدم تقاضاي آب كردم و آن مرد نداد و قصد تجاوز داشت كه از خيمه بيرون آمدم، امّا بار ديگر تشنگي مرا بي تاب

كرد كه چشمانم سياهي مي رفت، در اين حالت به گناه تن دادم.

امام علي عليه السلام فرمود:

(اين همان مورد اضطرار است كه در قرآن كريم حدّ آن برداشته شد، او را رها كنيد.)(1).

*****

مناقب ابن شهر آشوب، ج2، ص369، - و ارشاد مفيد، ص99.

جوان آلوده اي عفو گرديد

جواني خدمت حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام رسيد و به عمل زشت لواط اعتراف كرد.

امام علي عليه السلام اقرار او را ناديده گرفت و فرمود:

شايد ناراحت، يا عصباني شده اي.

تا سه بار جوان اعتراف كرد.

و حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به گونه اي او را روانه منزل ساخت.

تا آنكه جوان مصمّم به پاك شدن شد.

امام علي عليه السلام فرمود:

سه نوع مجازات وجود دارد:

1- گردن زدن با شمشير

2- پرت كردن از جاي بلند

3- سوخته شدن در آتش

كداميك را انتخاب مي كني؟

جوان گفت:

آتش را تا از آتش قيامت در أمان بمانم.

آنگاه هيزم آورده و آتش افروختند.

وقتي شعله ها بالا رفت و جوان آماده شد، تا با ديدگان گريان وارد آتش شود.

امام علي عليه السلام به گريه افتاد و اصحاب نيز گريه كردند.

اميرالمؤمنين عليه السلام خطاب به آن جوان فرمود:

برخيز كه فرشتگان آسمان را به گريه انداختي.(1).

امام هادي عليه السلام فرمود:

چون اين جوان خود اعتراف كرد، اجراي حد يا عفو در اختيار امام بود.

*****

فروع كافي، ج7ص201، - و عين الحياة، ص298، - و ثمرات الانوار، ص421 - و منهاج الدموع، ص175.

شرابخواري كه عفو شد

جواني در زمان خلافت خليفه اوّل شراب خورد،

خليفه اوّل او را محاكمه و به 80 ضربه شلاّق محكوم كرد.

قبل از اجراي حكم، شرابخوار گفت:

من اطّلاع نداشتم كه شراب در اسلام حرام است.

(چون تازه مسلمان شده بود.)

خليفه اوّل نتوانست مشكل قضائي نسبت به آن جوان را حلّ كند، كه به اميرالمؤمنين عليه السلام متوسّل شدند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

آن جوان اگر بي اطّلاع بود حدّي بر او جاري نمي گردد.

و آنگاه براي روشن شدن مطلب، دستور داد كه جوان را در ميان مهاجر و انصار ببرند و اعلام كنند:

آيا كسي

آيات تحريم شراب را بر او خوانده است؟

اگر دو نفر گواهي دادند كه او را آگاه كردند، حدّ شرعي را بر او جاري كنيد و گرنه آزاد است.

و چون كسي شهادت نداد، آن جوان آزاد شد.(1).

*****

نگاهي به زندگي دوازده امام عليهم السلام: علاّمه حلّي، ترجمه محمّدي اشتهاردي ص151.

متوقّف كردن حد زناكار

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در محاكمه ديگري زني را از حدّ خوردن نجات داد.

در زمان حكومت خليفه دوم، زن حامله اي را آوردند كه مرتكب زنا شده بود، پس از اعتراف زن، خليفه دوم قصد اجراي حدّ شرعي بر او را داشت كه امام علي عليه السلام مانع اجراي حدّ شرعي شد،

و به خليفه دوم فرمود:

اين زن فاسد است و گناه كرده، امّا كودكي كه در رحم دارد بي گناه است.

گفت: چه بايد كرد؟

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

بايد مهلت دهيد تا فرزند متولّد شود و داراي سرپرستي گردد، آنگاه حدّ الهي را بر اين زن جاري كنيد.(1).

خليفه دوم ناچار شد آشكارا اعتراف كند كه:

«عَجَزَتِ النِّساءُ اَنْ تَلِدْنَ مِثْلَ عَلِيِّ بْنِ اَبِيطالِب».

«زن ها عاجزند از اينكه فرزندي مثل علي بن ابي طالب متولّد كنند.»

*****

نگاهي به زندگي دوازده امام عليهم السلام: علاّمه حلّي، ترجمه محمّدي اشتهاردي ص153 و154 - و كشف الغمّه، ج1، ص112.

عفو و نرمش

مردي نزد اميرالمؤمنين عليه السلام آمد و گفت:

يا اميرالمؤمنين من زنا كرده ام، پس مرا تطهير كن.

امام علي عليه السلام صورت از او گرداند، و آنگاه فرمود:

بنشين و چون آن مرد نشست فرمود:

آيا هرگاه يكي از شما مرتكب چنين گناهي شود، آيا نمي تواند آن گناه را پوشيده نگه دارد؟ همانطور كه خدا آن را براي او مخفي نگه داشته است؟

در اين موقع آن مرد از جاي برخاست و گفت:

يا اميرالمؤمنين من زنا كرده ام، مرا تطهير كن.

اما علي عليه السلام فرمود:

كدام علت تو را به اعتراف واداشته است؟

مرد گفت: براي پاك شدن.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

كدام پاكي بهتر از توبه است.

آنگاه رو به ياران كرد و با ايشان به گفتگو پرداخت تا

بار ديگر آن مرد از جاي برخاست و حرف پيشين خود را تكرار كرد.

امام علي عليه السلام فرمود:

آيا چيزي از قرآن مي خواني؟

مرد گفت: آري.

آنگاه قسمتي از قرآن را درست خواند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

آيا حقوقي را كه از جهت نماز و زكات از خدا بر ذمّه داري مي شناسي؟

مرد گفت: آري.

آنگاه اميرالمؤمنين عليه السلام درباره اين مسائل از او سئوالاتي كرد و آن مرد جواب صحيح داد.

سپس به او فرمود:

آيا بيماري؟ يا در سر و بدن خود دردي احساس مي كني؟

مرد گفت: نه.

امام علي عليه السلام فرمود:

اكنون برو تا درباره تو تحقيق كنم، هرگاه به سوي ما باز نگردي، تو را طلب نخواهيم كرد.(1).

در كتاب «داوري هاي حيرت انگيز علي عليه السلام» تأليف «امين عاملي»، ص155 از علي بن ابراهيم روايت كرده است كه آن مرد رفت و سه دفعه ديگر آمد و به گناه خود اقرار كرد، آنگاه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام ناچار شد تا حدّ را بر او جاري كند.

پس از آن اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

«اي مردم هركس كه از او اين عمل پليد سرزند، بين خود و خداي خود توبه كند،

به خدا سوگند كه توبه در پنهاني افضل و برتر است از اينكه كسي خود را رسوا كند و پرده خويش را بِدَرَد.»(2).

*****

عبارات عدالت و قضاء در اسلام، ص192.

نقل از وافي، ج2، جرء9، ص4 - و پند تاريخ، ج4، ص239، جزء 7و فروع كافي، ص188 به تفضيل.

آفات قضاء
اشاره

آفات قضاوت فراوان است.

بد اخلاقي

يكي از آفات قضاوت، بد اخلاقي و برخورد خشونت آميز با مردم است كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام قاضي يك روزه خود «ابوالاسود دوئلي» را جهت بد اخلاقي با مردم عزل كرد.

رشوه خواري

اشعث بن قيس، پدر زن امام مجتبي عليه السلام و از ياران امام بود كه بعدها فريب معاويه را خورده و در تمام توطئه ها دخالت داشت،

دختر او «اسماء» امام مجتبي عليه السلام را به شهادت رساند،

و پسر او محمد اشعث در قتل مسلم و سپس در كربلا دخالت داشت.

در دوران زندگي امام علي عليه السلام، اشعث با مردي دعوا داشت و فردا مي بايست در محكمه علي عليه السلام حاضر شده محاكمه گردد.

شب، حلوائي آماده كرده براي حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام برد تا از اين راه امتيازي براي محاكمه فردا به دست آورد.

امام علي عليه السلام در را گشود ونگاهي به حلوا كرد و فرمود:

وَأَعْجَبُ مِنْ ذلِكَ طَارِقٌ طَرَقَنَا بِمَلْفُوفَةٍ فِي وِعَائِهَا، وَمَعْجُونَةٍ شَنِئْتُهَا، كَأَنَّمَا عُجِنَتْ بِرِيقِ حَيَّةٍ أَوْ قَيْئِهَا، فَقُلْتُ:

أَصِلَةٌ، أَمْ زَكَاةٌ، أَمْ صَدَقَةٌ؟ فَذلِكَ مُحَرَّمٌ عَلَيْنَا أَهْلَ الْبَيْتِ!

فَقَالَ: لَا ذَا وَلَا ذَاكَ، وَلكِنَّهَا هَدِيَّةٌ.

فَقُلْتُ: هَبِلَتْكَ الْهَبُولُ! أَعَنْ دِينِ اللَّهِ أَتَيْتَنِي لَتَخْدَعَنِي؟ أَمُخْتَبِطٌ أَنْتَ أَمْ ذُو جِنَّةٍ، أَمْ تَهْجُرُ؟ وَاللَّهِ لَوْ أُعْطِيتُ الْأَقَالِيمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاكِهَا، عَلَي أَنْ أَعْصِيَ اللَّهَ فِي نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِيرَةٍ مَا فَعَلْتُهُ، وَإِنَّ دُنْيَاكُمْ عِنْدِي لَأَهْوَنُ مِنْ وَرَقَةٍ فِي فَمِ جَرَادَةٍ تَقْضَمُهَا.

مَا لِعَلِيٍّ وَلِنَعِيمٍ يَفْنَي، وَلَذَّةٍ لَا تَبْقَي! نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سُبَاتِ الْعَقْلِ، وَقُبْحِ الزَّلَلِ. وَبِهِ نَسْتَعِينُ.

(و از اين حادثه شگفت آورتر اينكه شب هنگام كسي به ديدار ما آمد(1) و ظرفي سر پوشيده پر از حلوا داشت، معجوني در آن ظرف بود كه از

آن تنفّر داشتم، گويا آن را با آب دهان مار سمّي، يا قي كرده آن مخلوط كردند، به او گفتم: هديه است؟ يا زكات يا صدقه؟ كه اين دو بر ما اهل بيت پيامبرصلي الله عليه وآله حرام است.

گفت: نه، نه زكات است نه صدقه، بلكه هديه است.

گفتم: زنان بچّه مرده بر تو بگريند، آيا از راه دين وارد شدي كه مرا بفريبي؟ يا عقلت آشفته شده يا جن زده شدي؟ يا هذيان مي گويي؟ به خدا سوگند! اگر هفت اقليم را با آن چه در زير آسمانهاست به من دهند تا خدا را نافرماني كنم كه پوست جواي را از مورچه اي ناروا بگيرم، چنين نخواهم كرد، و همانا اين دنياي آلوده شما نزد من از برگ جويده شده دهان ملخ پَست تر است علي را با نعمت هاي فنا پذير، و لذّتهاي ناپايدار چه كار؟!! به خدا پناه مي بريم از خفتن عقل، و زشتي لغزشها، و از او ياري مي جوييم.)(2).

*****

نوشتند كه اشعث بن قيس بود.

خطبه 224 نهج البلاغه، معجم المفهرس مولّف.

امتياز ندادن به يكي از طرفين دعوا

يكي ديگر از آفات قضاء، امتياز دادن به يكي از طرفين دعواست، كه مخالف عدالت است، و قاضي را مي لغزاند، و به صدور حكم ظالمانه مي كشاند،

همه افراد با هرگونه شغل و مقام و امتيازات سياسي، اجتماعي بايد در برابر محكمه اسلامي و نگاه قاضي مساوي باشند.

در دوران حكومت خليفه دوم، شخصي ادّعائي نسبت به حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام داشت و كار به دادگاه قضائي كشيد.

وقتي طرفين دعوا حاضر شدند،

خليفه دوم خطاب به امام علي عليه السلام گفت:

يا اباالحسن در كنار مدّعي قرارگير تا قضاوت كنم.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام

ناراحت شد.

خليفه دوم پرسيد:

از اينكه شما را در كنار مدّعي قرار دادم ناراحت شديد؟

امام علي عليه السلام پاسخ داد:

از آن جهت ناراحت شدم كه عدالت را بين ما رعايت نكردي، او را با نام خواندي و مرا با احترام و با كُنيه «ابوالحسن» صدا كردي شايد مدّعي من ناراحت شده باشد.(1).

*****

شرح ابن ابي الحديد، ج17، ص65.

قاطعيّت در اجراي قانون
اشاره

بسياري از حاكمان و پادشاهان و حتّي مردم معمولي آنگاه كه به قدرت و ثروت رسيدند، «روابط» را بر هر چيزي حاكم كردند،

و هر چه خواستند به دوستان و فاميلان خود امتياز دادند، و ديگران را فدا نمودند.

امّا حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در اجراي قانون و حدود الهي و تقسيم بيت المال، تنها الگوي كاملي است كه قاطعيّت بي نظير دارد، و روابط و ديگر تعلّقات خويشاوندي را در اجراي حدود الهي دخالت نمي داد.

اجراي حدّ نسبت به دوست

نجاشيِ شاعر (قيس بن عمرو) يكي از دوستان امام علي عليه السلام بود كه در جنگ صفّين حضور فعال داشته و براي تقويت روحيّه سربازان امام اشعار حماسي مي خواند.

امّا در روز اوّل ماه رمضان از كنار خانه «ابي سمّال» مي گذشت.

آن شخص نجاشي را در روز ماه رمضان دعوت به كباب و شراب نمود،

و چون مرد ضعيف الايماني بود، پذيرفت،

و در آن روز با هم كباب و شراب خوردند كه در اواخر روز شراب أثر خود را گذاشت و صدايشان به عربده بلند شد كه همسايه ها به حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام گزارش دادند.

مأموران امنيّتي فوراً خانه ابي سمال را محاصره كردند.

او چون راه هاي فرار را مي دانست، فرار كرد، ولي نجاشي دستگير شد.

امام علي عليه السلام دستور داد كه 80 ضربه حدّ شراب بر او زدند،

و سپس 20 ضربه ديگر نيز اضافه شد.

نجاشي گفت:

يا اميرالمؤمنين حدّ شراب را مي دانستم، ولي بيست ضربه اضافي براي چيست؟

حضرت فرمود:

براي آنكه جرأت كردي تا حرمت ماه رمضان را بشكني.(1).

مي بينم كه دوستي ها و روابط دوستانه در اجراي حدود الهي أثري نداشت.

يعني دوستي هاي نجاشي با امام و شركت او

در جنگ صفّين تأثيري در اجراي حدّ الهي نداشت.

*****

الغارات، ج2، ص533 - و بحارالانوار، ج41، ص9 - و شرح ابن ابي الحديد، ج1، ص478.

برخورد با دخترِ خود

وقتي يكي از دختران امام علي عليه السلام، گلوبند بيت المال را آنهم با اجازه كليددار آن، تنها براي روز عيد فطر، به عاريت گرفت،

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بر سر كليددار بيت المال فرياد كشيد، و گلوبند را به بيت المال بازگرداند و خطاب به دخترش فرمود:

اگر اجازه نمي گرفتي، دست تو اوّلين دستي بود كه در بني هاشم قطع مي گرديد.(1).

*****

تهذيب، ج10، ص151 - و وسائل الشّيعه، ج18، ص521.

برخورد با برادر

برادر اميرالمؤمنين عليه السلام، عقيل بن ابيطالب چون مقداري اضافه از حقوق ماهيانه از آن حضرت درخواست داشت، و مكرّر خواسته خود را بيان كرد،

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام آهني را در آتش گرم و به دست برادر نزديك كرد كه از حرارت آن فرياد كشيد.(1).

*****

خطبه 224 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلف.

برخورد با پسر عمو
اشاره

وقتي يكي از فرزندان عبّاس، عموي امام علي عليه السلام به بيت المال خيانت كرد.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نامه تندي به او نوشت و تهديد كرد:

اگر اموال را به بيت المال باز نگرداند با شمشير أدب خواهد شد.

اسباب ذمّ احد الولاة الخونة

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنِّي كُنْتُ أَشْرَكْتُكَ فِي أَمَانَتِي، وَجَعَلْتُكَ شِعَارِي وَبِطَانَتِي، وَلَمْ يَكُنْ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِي أَوْثَقَ مِنْكَ فِي نَفْسِي لِمُوَاسَاتِي وَمُوَازَرَتِي وَأَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَيَّ؛

فَلَمَّا رَأَيْتَ الزَّمَانَ عَلَي ابْنِ عَمِّكَ قَدْ كَلِبَ، وَالْعَدُوَّ قَدْ حَرِبَ، وَأَمَانَةَ النَّاسِ قَدْ خَزِيَتْ، وَهذِهِ الْأُمَّةَ قَدْ فَنَكَتْ وَشَغَرَتْ، قَلَبْتَ لِابْنِ عَمِّكَ ظَهْرَ الِْمجَنِّ فَفَارَقْتَهُ مَعَ الْمُفَارِقِينَ، وَخَذَلْتَهُ مَعَ الْخَاذِلِينَ، وَخُنْتَهُ مَعَ الْخَائِنِينَ، فَلَا ابْنَ عَمِّكَ آسَيْتَ، وَلَا الْأَمَانَةَ أَدَّيْتَ.

وَكَأَنَّكَ لَمْ تَكُنِ اللَّهَ تُرِيدُ بِجِهَادِكَ، وَكَأَنَّكَ لَمْ تَكُنْ عَلَي بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّكَ، وَكَأَنَّكَ إِنَّمَا كُنْتَ تَكِيدُ هذِهِ الْأُمَّةَ عَنْ دُنْيَاهُمْ، وَتَنْوِي غِرَّتَهُمْ عَنْ فَيْئِهِمْ،

فَلَمَّا أَمْكَنَتْكَ الشِّدَّةُ فِي خِيَانَةِ الْأُمَّةِ أَسْرَعْتَ الْكَرَّةَ، وَعَاجَلْتَ الْوَثْبَةَ، وَاخْتَطَفْتَ مَا قَدَرْتَ عَلَيْهِ مِنْ أَمْوَالِهِمُ الْمَصُونَةِ لِأَرَامِلِهِمْ وَأَيْتَامِهِمُ اخْتِطَافَ الذِّئْبِ الْأَزَلِّ دَامِيَةَ الْمِعْزَي الْكَسِيرَةَ، فَحَمَلَتْهُ إِلَي الحِجَازِ رَحِيبَ الصَّدْرِ بِحَمْلِهِ، غَيْرَ مُتَأَثِّمٍ مِنْ أَخْذِهِ،

ترجمه: علل نكوهش يك كارگزار خيانتكار

(پس از ياد خدا و درود! همانا من تو را در امانت خود شركت دادم، و همراز خود گرفتم، و هيچ يك از افراد خاندانم براي ياري و مددكاري، و امانت داري، چون تو مورد اعتمادم نبود، آن هنگام كه ديدي روزگار بر پسر عمويت سخت گرفته، و دشمن به او هجوم آورده، و امانت مسلمانان تباه گرديده، و امّت اختيار از دست داده، و پراكنده شدند، پيمان خود را با پسر عمويت دگرگون ساختي، و همراه با ديگراني كه از او جدا شدند فاصله گرفتي، تو هماهنگ با ديگران دست

از ياريش كشيدي، و با ديگر خيانت كنندگان خيانت كردي، نه پسر عمويت را ياري كردي، و نه امانت ها را رساندي.

گويا تو در راه خدا جهاد نكردي! و برهان روشني از پروردگارت نداري، و گويا براي تجاوز به دنياي اين مردم نيرنگ مي زدي، و هدف تو آن بود كه آنها را بفريبي! و غنائم و ثروتهاي آنان را در اختيار گيري، پس آنگاه كه فرصت خيانت يافتي شتابان حمله ور شدي، و با تمام توان، اموال بيت المال را كه سهم بيوه زنان و يتيمان بود، چونان گرگ گرسنه اي كه گوسفند زخمي يا استخوان شكسته اي را مي ربايد، به يغما بردي، و آنها را به سوي حجاز با خاطري آسوده، روانه كردي، بي آن كه در اين كار احساس گناهي داشته باشي

ذمّ الخيانة في بيت المال

كَأَنَّكَ لَا أَبَا لِغَيْرِكَ! حَدَرْتَ إِلَي أَهْلِكَ تُرَاثَكَ مِنْ أَبِيكَ وَأُمِّكَ.

فَسُبْحَانَ اللَّهِ! أَمَا تُؤْمِنُ بِالْمَعَادِ؟ أَوَ مَا تَخَافُ نِقَاشَ الْحِسَابِ؟!

أَيُّهَا الْمَعْدُودُ - كَانَ - عِنْدَنَا مِنْ أُولِي الْأَلْبَابِ، كَيْفَ تُسِيغُ شَرَاباً وَطَعَاماً، وَأَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّكَ تَأْكُلُ حَرَاماً، وَتَشْرَبُ حَرَاماً، وَتَبْتَاعُ الْإِمَاءَ وَتَنْكِحُ النِّسَاءَ مِنْ أَمْوَالِ الْيَتَامَي وَالْمَسَاكِينِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالُْمجَاهِدِينَ، الَّذِينَ أَفَاءَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ هذِهِ الْأَمْوَالَ، وَأَحْرَزَ بِهِمْ هذِهِ الْبِلَادَ!

ترجمه: نكوهش از سوء استفاده در بيت المال

دشمنت بي پدر باد، گويا ميراث پدر و مادرت را به خانه مي بري! سبحان اللّه!! آيا به معاد ايمان نداري؟ و از حسابرسي دقيق قيامت نمي ترسي؟ اي كسي كه در نزد ما از خردمندان بشمار مي آمدي، چگونه نوشيدن و خوردن را بر خود گوارا نمودي در حالي كه مي داني حرام مي خوري! و حرام مي نوشي! چگونه با اموال يتيمان

و مستمندان و مؤمنان و مجاهدان راه خدا، كنيزان مي خري و با زنان ازدواج مي كني؟ كه خدا اين اموال را به آنان وا گذاشته، و اين شهرها را به دست ايشان امن فرموده است!

المواجهة الصّارمة للخونة

فَاتَّقِ اللَّهَ وَارْدُدْ إِلَي هؤُلَاءِ الْقَوْمِ أَمْوَالَهُمْ، فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ ثُمَّ أَمْكَنَنِي اللَّهُ مِنْكَ لَأُعْذِرَنَّ إِلَي اللَّهِ فِيكَ، وَلَأَضْرِبَنَّكَ بِسَيْفِي الَّذِي مَا ضَرَبْتُ بِهِ أَحَداً إِلَّا دَخَلَ النَّارَ!

وَوَاللَّهِ لَوْ أَنَّ الْحَسَنَ وَالْحُسَيْنَ فَعَلَا مِثْلَ الَّذِي فَعَلْتَ، مَا كَانَتْ لَهُمَا عِنْدِي هَوَادَةٌ، وَلَا ظَفِرَا مِنِّي بِإِرَادَةٍ، حَتَّي آخُذَ الْحَقَّ مِنْهُمَا، وَأُزِيحَ الْبَاطِلَ عَنْ مَظْلَمَتِهِمَا، وَأُقْسِمُ بِاللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ مَا يَسُرُّنِي أَنَّ مَا أَخَذْتَهُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ حَلَالٌ لِي، أَتْرُكُهُ مِيرَاثاً لِمَنْ بَعْدِي؛ فَضَحِّ رُوَيْداً، فَكَأَنَّكَ قَدْ بَلَغْتَ الْمَدَي، وَدُفِنْتَ تَحْتَ الثَّرَي، وَعُرِضَتْ عَلَيْكَ أَعْمَالُكَ بِالَْمحَلِّ الَّذِي يُنَادِي الظَّالِمُ فِيهِ بِالْحَسْرَةِ، وَيَتَمَنَّي الْمُضَيِّعُ فِيهِ الرَّجْعَةَ، «وَلاتَ حينَ مَناصٍ»

ترجمه: برخورد قاطع با خيانتكار

پس از خدا بترس، و اموال آنان را بازگردان، و اگر چنين نكني و خدا مرا فرصت دهد تا بر تو دست يابم، تو را كيفر خواهم نمود، كه نزد خدا عذر خواه من باشد، و با شمشيري تو را مي زنم كه به هر كس زدم وارد دوزخ گرديد.

سوگند به خدا! اگر حسن و حسين چنان مي كردند كه تو انجام دادي، از من روي خوش نمي ديدند و به آرزو نمي رسيدند تا آن كه حق را از آنان باز پس ستانم، و باطلي را كه به ستم پديد آمده نابود سازم، به پروردگار جهانيان سوگند، آن چه كه تو از اموال مسلمانان به ناحق بردي، بر من حلال بود، خشنود نبودم كه آن را ميراث بازماندگانم قرار

دهم، پس دست نگهدار و انديشه نما، فكر كن كه به پايان زندگي رسيده اي، و در زير خاك ها پنهان شده، و اعمال تو را بر تو عرضه داشتند، آنجا كه ستمكار با حسرت فرياد مي زند، و تباه كننده عمر و فرصت ها، آرزوي بازگشت دارد امّا راه فرار و چاره مسدود است.)(1).

*****

نامه 41 نهج البلاغه، معجم المفهرس مؤلّف.

تازيانه زدن بر استاندار خليفه سوم

وليد بن عُقبه، با قبيله «بني المصطلق» در جاهليّت بر سر ريخته شدن خون نزاع داشتند.

پس از اسلام در سال نهم او با همراهانش براي گرفتن زكات به سوي قبيله ياد شده رفتند:

وقتي استقبال مردم را ديد فكر كرد براي انتقام گرفتن مي آيند، ناچار فرار كرد و به دروغ نزد رسول خداصلي الله عليه وآله وسلم اظهار داشت:

قبيله بني المصطلق مي خواستند مرا بكشند.

كه ناگاه جبرئيل با آوردن آيه:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا(1).

«اي كساني كه ايمان آورديد اگر فاسقي خبري براي شما آورد، پيرامون آن تحقيق كنيد.»

پدر وليد «عقبه» در مكّه همسايه پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم بود كه پس از بعثت انواع آزارها را به آن حضرت روا مي داشت.

او بود كه با گستاخي تمام آب دهان به صورت پيامبر انداخت رسول خداصلي الله عليه وآله وسلم از آينده شوم او خبر داد و از شدّت آزار و اذيّت او مي فرمود:

(من در ميان دو همسايه شرور «ابولهب و عقبة بن ابي معيط» قرار گرفته ام.)

كه در جنگ بدر، عقبه اسير و كشته شد.

ولي پسر او «وليد» برادر مادري خليفه سوم بود كه به ظاهر مسلمان شد، امّا در دربار خليفه سوم نفوذ كرد و استاندار كوفه شد

و در كوفه به عيش و نوش و ميگساري و غارت بيت المال پرداخت،

از عبداللَّه بن مسعود با اصرار فراوان مبلغ زيادي از بيت المال قرض كرد كه آن را نپرداخت، وقتي عبداللَّه به خليفه سوم شكايت كرد به او نوشت:

«تو خزانه دار ما هستي، كاري به وليد نداشته باش.»

اي مسلمانان، صد هزار درهم وليد از بيت المال مسلمين گرفت و تاراج كرد ولي خليفه مسلمين آن را بازخواست نكرد.

سرانجام خليفه سوم عبداللَّه را عزل و به مدينه بُرد تا وليد در كوفه آزاد باشد.

استاندار كوفه شراب مي خورد و با مستي وارد مسجد كوفه مي شد، و نماز صبح را چهار ركعت مي خواند،

در يكي از صبح ها كه مست و بيهوش در محراب افتاده بود، مالك اشتر و جُندب بن زهير و جمعي از بزرگان، انگشتر خليفه را از دست او گرفتند و به مدينه رفتند و با شواهد و قرائن به خليفه سوم شكايت كردند،

خليفه سوم به جاي دادرسي، چند ضربه شلاّق بر بدن «جندب» نواخت.

وقتي اعتراضات بالا گرفت، خليفه سوم ناچار شد سعيد بن عاص را به استانداري كوفه نصب و وليد را عزل كند.

وليد به مدينه آمد، و شهادت شاهدان تكميل شد كه مي بايست حدّ شراب خواري 80 ضربه شلاّق) بر او جاري گردد،

امّا چون برادر مادري خليفه سوم بود، كسي به خود اين اجازه را نمي داد كه حَد شرعي را اجرا كند و خليفه سوم نيز مي گفت چه كسي بر بدن برادر من شلاّق مي زند؟

در اين هنگام حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام شلاّق را گرفت و برخاست و فرمود:

«بني اسرائيل چون اجراي حدود الهي را تعطيل

كردند نابود شدند.»

و سپس ضربات پياپي شلاّق«80 ضربه» را بر بدن استاندار خليفه سوم در كوفه نواخت.

خليفه سوم ناراحت شده گفت:

اي علي تو حق نداري با وليد اينگونه رفتار كني.

امام علي عليه السلام پاسخ داد:

«وليد شراب خورده و حكم خدا بايد در حقّ او اجرا شود.»(2).

*****

سوره حجرات، آيه 6.

حديقة الشيعه، ص288 - و حق اليقين، ص268 - و نقش عايشه در اسلام، ص165 - و مروج الذهب، ج2، ص334 - و منهاج البراعة، ج16، ص219 و در تاريخ ابن أثير - و يعقوبي - و صحيح مسلم - و عقدالفريد - و مسند احمد - و اسدالغابه نيز آمده است.

محكوم كردن خليفه

شيخ مفيد در ارشاد و مجلسي در بحارالانوار نقل كردند كه خليفه دوم زني را احضار كرد.

چون مأموران خليفه دوم نزد آن زن آمدند، زن چنان ترسيد كه در بين راه بچه او سقط شد.

خبر به خليفه دوم دادند، اصحاب خود را جمع كرد و از آنها نظر خواست.

همه گفتند:

بر تو چيزي نيست تو ادب كننده اي و قصدي جز خير نداشتي.

اميرالمؤمنين عليه السلام در ميان آن جمع بود و چيزي نمي گفت،

خليفه دوّم متوجّه آن حضرت شده گفت:

يا اباالحسن شما چه مي گوئي؟.

حضرت فرمود:

جماعت گفتند و شما هم شنيدي.

خليفه دوم گفت:

حكم شما چيست؟

آن حضرت فرمود:

ديه بر عهده تو است، زيرا كه قتل كودك به صورت خطائي است و جُرم آن به تو باز مي گردد.

خليفه دوم گفت:

يا ابالحسن به خداوند سوگند كه تو مرا بين اين قوم نصيحت كردي، به خدا قَسَم از اينجا نرو تا اينكه ديه را به اين خانواده برساني.(1).

*****

قضاوت هاي محيّرالعقول يد محسن عاملي، ص35 - و قضاوت هاي اميرالمؤمنين

عليه السلام، ص67.

روش برخورد با قاضي
تنبيه قاضي با عزل چند روزه

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام زره خود را كه در جنگ جَمَل گمشده بود، در دست يك يهودي ديد،

شكايت به محكمه خود برد.

يهودي گفت:

زره در دست من است شما بايد دليل بياوريد.

در آن مجلس چون «شريح قاضي» به اميرالمؤمنين عليه السلام احترام كرد، و با يهودي برخورد مناسبي نداشت.

آن حضرت ناراحت شد و عدالت رفتاري قاضي را به او تذكّر داد.

طبق درخواست قاضي بايد افرادي شهادت مي دادند كه امام مجتبي عليه السلام و قنبر شهادت دادند.

اشتباه ديگر قاضي اين بود كه:

وقتي امام حسن عليه السلام و قنبر شهادت دادند كه زره مال امام علي عليه السلام است، شريح خطاب به امام گفت:

امّا شهادت حسن پذيرفته نيست، زيرا پسر شماست و بايد شاهد ديگري بياوري.

اين جسارت و ضعف ايمانِ شريح، قابل عفو نبود، زيرا امام حسن مجتبي عليه السلام كه رسول خداصلي الله عليه وآله وسلم او را سيّد و بزرگ جوانان بهشتي نام نهاد و معصوم بود.

كه شريح نيز اين حديث را از رسول خداصلي الله عليه وآله وسلم شنيده بود، پس شهادت آن حضرت هرگز نمي بايست زير سئوال برود.

در آن محكمه، يهودي با مشاهده اخلاق و عدالت و رفتار انساني حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مسلمان شد و زره را به اميرالمؤمنين عليه السلام بازگرداند، و در شگفت ماند كه:

رهبر يك امّت چونان افراد معمولي مملكت به دادگاه مي آيد و در كنار مدّعي مي نشيند كه مسلمان هم نيست، و قاضي دادگاه خود را توبيخ مي كند كه چرا به او احترام گذاشته است.

امّا شريح را به مدّت 20 روز از قضاوت عزل و به روستاي خودش فرستاد، و پس

از آن مدّت، دوباره به او اجازه داد تا قضاوت را از سَر گيرد.(1).

*****

كشف الغمه، ج1، ص181 و182.

شرايط و صفات قاضي
قضاوت در نوجواني

امام علي عليه السلام با اينكه دوران جواني را مي گذراند، پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله وسلم او را براي قضاوت و تبليغ به يمن اعزام فرمود.

حضرت علي عليه السلام فرمود:

يا رسول اللَّه، مرا براي قضاوت مي فرستي، در حالي كه جوان هستم؟

رسول خداصلي الله عليه وآله وسلم فرمود:

نزديك بيا.

سپس دست بر سينه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام گذاشت و اين دعا را خواند:

اَللَّهُمَّ اهْدِ قَلْبَهُ وَ ثَبِّتْ لِسانَهُ

(خدايا قلب علي را هدايت كن، و زبان او را در حقگوئي استوار فرما.)

امام علي عليه السلام فرمود:

پس از دعاي رسول خداصلي الله عليه وآله وسلم هرگز در قضاوت ميان دو نفر دچار شكّ و ترديد نشدم.(1).

*****

ارشاد شيخ صدوق، ص93 - و شرح ابن ابي الحديد، ج1، ص18.

حلّ مشكلات قضائي جامعه

خليفه دوم مي خواست زن ديوانه اي را كه شوهر نداشت و بچّه شش ماهه اي به دنيا آورده بود، سنگسار كند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به او فرمود:

حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً

(مدّت حمل و شيرخواري اش سي ماه تمام است.)(1).

و ادامه داد كه:

«اِنَّ اللَّهَ رَفَعَ الْقَلَمَ عَنِ الَْمجْنُونِ»

(پروردگار خودداري از شهوت را از مجنون برداشته است).

خليفه دوم مي گفت:

«لَوْلا عَلِيٌّ لَهَلَكَ عُمَر»

(اگر علي نبود عُمر هلاك شده بود.)

سعد بن جُبَير از ابن عبّاس روايت كرده است كه گفت:

هرگاه خبري از علي عليه السلام به ما مي رسيد، آن را با چيزي برابر نمي كرديم.

و جوَيْبِر از ضحّاك بن مزاحم و او از عبداللّه بن عبّاس روايت كرده است كه گفت:

«وَ اللَّهِ لَقَدْ أُعْطِيَ عليُّ بن ابيطالِب تِسْعَةَ أعْشارِ الْعِلْمِ وَ أيْمُ اللَّهِ لَقَدْ شارَكَهُمْ فِي الْعُشرِ العاشِرِ»

(سوگند به پروردگار نُه دَهُم علم به علي عليه السلام داده شده است

و به بقيه انسان ها يك دهم، و علي عليه السلام در آن يك دهم نيز با آنها شريك است).(2).

*****

سوره احقاف، آيه 15.

جوهره، ص72: محمد بن ابي بكر انصاري.

لياقت هاي قضائي

پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم نسبت به ويژگي ها و لياقت هاي قضائي امام علي عليه السلام فرمود:

اَقْضَاكُمْ عَلِيٌّ

(بهترين شما در قضاوت علي عليه السلام است.)(1).

و «علقمه از عبداللَّه» روايت كرده است كه ما اصحاب رسول خدا هرگاه با هم سخن مي گفتيم همه اعتراف مي كردند كه بهترين قاضي اهل مدينه، علي بن ابيطالب عليه السلام است.

و سعيد عبداللَّه روايت كرده است كه:

اَعْلَمُ اَهْلِ الْمَدينَةِ بِالْفَرائِض اِبْنُ اَبيطالِبْ

(داناترين اهل مدينه به واجبات الهي علي بن ابيطالب است.)

و «احمد بن زُهَير» از عُبيداللَّه بن عمر قواريري و او از مُؤَمِّلِ بن اسماعيل، و او از سُفيانِ بن ثوري و او از يحيي بن سعيد و او از سعيد بن مسيّب نقل كرد كه او گفت:

«كانَ عُمَر يَتَعَوَّذُ بِاللَّهِ مِنْ مُعْضَلَةٍ لَيْسَ لَها اَبُوحَسَنٍ»

(عُمَر به خدا پناه مي بُرد از مشكلي كه ابوالحَسَن در آن نباشد.)

*****

فرائد السمطين، ج1، ص97 - و الغدير، ج3، ص96 - و كامل بهائي، ج1، ص68 - و مناقب خوارزمي، ص49 - و ارشاد مفيد، ص32.

والاترين قاضي

يكي از ابعاد وجودي ارزشمند اميرالمؤمنين علي عليه السلام، علم قضا و قضاوت هاي شگفتي آور آن بزرگ رهبر راستين امّت اسلامي است كه رسول گرامي اسلامي صلي الله عليه وآله وسلم به والائي و برتري آن حضرت در قضاوت اشاراتي فرمودند كه قابل دقّت و ارزيابي است، مانند:

پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله وسلم فرمود:

اَقْضاكُمْ عَلِيٌّ(1).

(بهترين شما در قضاوت علي عليه السلام است)

و در حديث ديگر فرمود:

«اَقْضاءُ اُمَّتي عَلِيُّ بنِ ابيطالبٍ»(2).

(بهترين امّت من در قضاوت علي بن ابيطالب است).

و فرمود:

«وَاَعْلَمُ اُمَّتي بِالسُّنَّةِ وَ الْقَضاءِ بَعْدي عَلِيُّ بن ابيطالب»(3).

(دانشمندترين امّت من نسبت به احكام الهي، و

بهترين امّت من در قضاوت علي بن ابيطالب است).

در اينجا به اعترافات جمعي از اصحاب رسول خدا توجّه مي كنيم؛

ابن عبّاس گويد:

روزي خليفه دوم براي ما سخنراني كرد و در ضمن خطابه گفت:

علي در امر قضاوت از همه ما داناتر است.(4).

و در جاي ديگر گفته است:

پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم علي عليه السلام را پُر و لبريز از علم و دانش ساخت.(5).

به همين دليل دستور داد تا حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در مسجد حاضر است، هيچ كس حقّ رأي دادن و فتوا دادن ندارد.(6).

*****

فرائد السّمطين، ج1، ص97 - و نورالابصار، ص88 - و الغدير، ج3، ص 96 - و كامل بهائي، ج1، ص68 - و مناقب خوارزمي، ص49 - و مناقب مرتضوي ص79 - و كنز الحقايق به نقل احقاق الحقّ، ج4، ص320 - و ارشاد مفيد، ص32، - و انوار نعمانيّه، ص11 - و شرح حديدي، ج1، ص18.

ينابيع المودة، ج1، ص65 باب 14 - و اسعاف الراغبين، ص171 - و ذخائر العقبي، ص83، ترجمه مناقب مغازلي.

كفاية الطالب، به نقل احقاق الحق، ج4، ص324.

مناقب خوارزمي، ص55 - و انساب الاشراف، ص97.

علي و قرآن، ص55.

امام علي، ج1، ص384 - و شرح حديدي، ج1، ص18 (لايفتين احدُكم في المسجد و علي حاضرٌ).

قضاوت در مجلس پيامبر

ابن صباغ مالكي در فصول المهمّه، و علاّمه شيخ محمّد الصّبان مصري در اسعاف الرّاغبين مي گويد:

پيامبر خداصلي الله عليه وآله وسلم با جمعي از اصحاب خود نشسته بود.

دو نفر وارد شدند، يكي از آنها به حضور پيامبر خداصلي الله عليه وآله وسلم چنين عرض كرد:

يا رسول اللَّه؛ من الاغي داشتم كه گاو اين مرد آن را كشت.

مردي از حاضرين جلسه فوراً نظر داد و

گفت:

چار پايان را ضمانتي نمي باشد.

پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم رو به علي عليه السلام كرد، فرمود:

يا علي ميان آنها داوري كن.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام از آنها پرسيد:

آيا اين حيوان ها هر دو بسته بودند و يا باز؟

يا يكي باز و ديگري بسته؟

آن مرد گفت:

آري الاغ بسته بود، ولي گاو باز و صاحبش نيز با او بود.

امام علي عليه السلام فرمود:

صاحب گاو ضامن الاغ است.

رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم قضاوت آن حضرت را تائيد فرمود.(1).

*****

اسعاف الرّاغبين در حاشيه نور الابصار، ص171 - و فصول المهمه، ص43 - و ينابيع المودّة، ج1، ص66.

قضاوت در يمن
قضاوت در يك قتل دسته جمعي

احمد بن حنبل با دو سند از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام روايت كرد كه آن حضرت فرمود:

پيامبر خدا مرا به يمن فرستاد. در آنجا روزي بقبائلي چند مي گذشتم كه با هم ديگر نزاع داشتند.

وقتي از جريان پرسيدم معلوم شد كه چاهي جهت صيد شير، كنده بودند،كه شيري در آن چاه افتاده بود،

شخصي در حال سقوط كردن به درون چاه، دوّمي را گرفت و دوّمي با دست سوّمي و سوّمي هم به چهارمي چنگ زد و او را كشيد و همه به درون چاه سقوط كردند.

شير همه را به سختي مجروح كرد، تا اينكه يكي از آنها پيش قدم شد و شير را كشت.

مردم، مجروحين را از چاه بيرون كشيدند.

چهار نفر پس از مدّتي همگي جان سپردند و ميان چهار قبيله نزاع در گرفت كه خون بهاي هر كدام (اوّلي، دوّمي، سوّمي، چهارمي) با كيست؟

در اين لحظات حسّاس امام علي عليه السلام جلو رفت و فرمود:

با اينكه پيامبر خداصلي الله عليه وآله وسلم در روي زمين است مي خواهيد با هم

بجنگيد؟

من ميان شما داوري مي كنم.

اگر به قضاوت من رضايت داديد كه اختلافات برطرف مي شود، يا شما را نزد پيامبر خداصلي الله عليه وآله وسلم برده تا آن حضرت در ميان شما داوري كند.

اهل يمن به قضاوت آن حضرت رضايت دادند و اميرالمؤمنين عليه السلام در مقام قضاوت فرمود:

اكنون برويد و از قبائلي كه اين چاه را كنده اند، ربع ديه، ثلث ديه و نصف ديه و تمام ديه را جمع كنيد.(1).

(يعني دو هزار و هشتاد و سه دينار طلا جمع آوري كنيد.)

پس از آماده شدن پول ها، فرمود:

250 دينار به ورثه اوّلي بدهيد، براي اينكه او باعث كشته شدن دوّمي شد، در نتيجه از خون بهاي خودش كم مي شود.

و ثلث ديه 333 دينار) را بايد به ورثه دوّمي بدهيد

و نصف ديه 500 دينار) را بايد به ورثه سوّمي

و يك ديه كامل 1000 دينار) را بايد به ورثه چهارمي بدهيد.

امّا مردم قبائل راضي نشدند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام ايشان را با مأموراني خدمت رسول خداصلي الله عليه وآله وسلم فرستاد، مردم يمن وقتي از راه رسيدند كه آن جناب كنار مقام ابراهيم در مسجد الحرام بود.

داستان خود را باز گفتند.

پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم فرمود:

ميان شما داوري مي كنم.

يكي از ايشان گفت:

علي بن ابيطالب عليه السلام در ميان ما قضاوت كرده است.

آنگاه داوري او را شرح دادند.

پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم همان را امضاء كرد و فرمود:

داوري علي صحيح بود.(2).

*****

مسند احمد حنبل، ج1، ص77.

ذخائر العقبي، ص84 - و علي در كتب اهل سنّت، ص251.

دعاي پيامبر(ص) براي قضاوت امام علي (ع)

گاهي حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در زمان پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم داوري مي كرد.

چون خبر آن به پيامبرصلي الله

عليه وآله وسلم مي رسيد، مي فرمود:

خدا را شكر مي كنم كه حكمت را در خاندان ما اهل بيت عليهم السلام قرار داده است.(1).

*****

قضاوتهاي اميرالمؤمنين عليه السلام، تأليف علاّمه جبل عاملي، ص61 - و قضاياي علي عليه السلام، تأليف شيخ محمّد علي شوشتري، ص69.

حلّ مشكلات قضائي
آزمايش كَر بودن

مردي استخواني را به گوش ديگري زد، مضروب ادّعا كرد كه در اثر آن ضربه شنوايي او از بين رفته است.

حضرت امير عليه السلام فرمود:

تا يك سال از او مراقبت نموده و او را غافلگير كنند، پس اگر شنوايي او بر آنان ثابت گرديد و يا دو مرد عادل بر آن گواهي دادند ديه اي طلب ندارد وگرنه او را بر عدم شنوايي سوگند داده ديه گوشش را به او بپردازند.

كساني گفتند:

يا اميرالمؤمنين! اگر پس از گذشت يك سال شنوايي او ثابت گرديد، حكمش چيست؟

حضرت علي عليه السلام فرمود:

اثري ندارد چه بسا خداوند شنواييش را بعد از يك سال مجدداً به او مرحمت نموده باشد.(1).

در ادامه اين خبر حضرت رضا عليه السلام از اميرالمؤمنين عليه السلام چنين نقل فرمود كه:

اگر مورد ادّعا، از دست دادن تمام شنوايي باشد... صبر مي كنند تا به خواب سنگيني فرو رفته بر او فرياد مي كشند.(2).

*****

فروع كافي، ج7، ص322، حديث 3.

فروع كافي، ج7، ص324، حديث 9.

آزمايش كردن بويايي و گويايي

از اميرالمؤمنين عليه السلام نسبت به مردي كه ديگري بر سرش ضربه اي وارد كرد و مضروب ادّعا مي كرد بويايي و گويايي خود را از دست داده پرسش نمودند.

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

اگر راست مي گويد سه ديه طلب دارد.

پرسيدند: چگونه معلوم مي شود؟

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

بوياييش بدين وسيله آزمايش مي شود كه پارچه نيم سوزي زير بيني او بگيرند، اگر در جاي خود ايستاده و حركت نكرد راست گفته، و اگر بدون اختيار چشمان را بر هم زد دروغ گفته است.

و امّا نسبت به قدرت تكلّم، سوزني در زبان او فرو مي بريد، پس اگر خون سرخ بيرون آمد دروغ گفته، و

اگر خون سياه خارج شد راست گفته است.(1).

*****

فروع كافي، ج7، ص323، حديث 7.

ضعف بينايي

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نسبت به مردي كه ضربه اي بر چشمش خورده و بيناييش كم شده، ولي به ساختمان چشم او آسيبي نرسيده بود، چنين آزمايش كرد:

پارچه اي بر چشم سالمش بست و آنگاه مردي به دستور آن حضرت تخم مرغي در برابر چشم معيوبش گرفته و اندك اندك از او دور شد تا جايي كه مضروب ادّعا كرد كه آن را نمي بيند، سپس آن نقطه را نشانه كرد و چشم سالمش را نيز بدانگونه آزمايش نموده و آنگاه تفاوت دو مسافت را مشخص كرده، به همان نسبت به او ارش جنايت داد.(1).

*****

فروع كافي، ج7، ص323، حديث 6.

ضعف بينايي هر دو چشم

مردي كه ضربه اي به سرش كوبيدند خدمت اميرالمؤمنين عليه السلام آمده و ادّعا كرد كه در اثر آن ضربه بيناييش ضعيف شده است.

آن حضرت وي را در محلّي نشانيد و با نشان دادن تخم مرغي، ديدِ چشمش را از چهار جانب آزمايش كرد و چون بينايي از چهار طرف مساوي بود به وي فرمود:

ادّعايت راست و پذيرفته است.

و آنگاه مردي را در همان سنّ و سال پيش خواند و در كنار او نشانيد و ابتداء ديد چشمش را از چهار جانب آزمايش كرد و سپس تفاوت دو مسافت را تعيين نموده، به همان نسبت به مضروب ديه داد. (مثلاً اگر نصف بيناييش كم شده بود نصف ديه چشم و اگر ثلث ثلث و...)(1).

*****

عجايب القضايا، قمي، ص93، حديث 148.

مورد اين خبر آزمايش هر دو چشم و مورد خبر او يك چشم بوده كه با مقايسه با چشم ديگر آزمايش و تعيين ارش جنايت شده است.

نقص زبان

مردي ضربه اي بر زبان ديگري زد.

به طوري كه قدري از زبان شد و نتوانست بعضي از حروف را ادا كند.

نزاع نزد خليفه دوّم بردند.

خليفه دوّم حكمش را ندانست.

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

حروف الفباء بيست و هشت تاست(1) و بايد ديد كه مضروب چند حرف را اداء نمي كند، پس به همان نسبت از جاني ديه مي گيرد.(2).

*****

در الفباي عرب.

وسائل الشيعه، ج19، ص275، حديث 6 (با اندك تفاوتي).

سوگند دادن ظالم

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

اگر خواهيد شخص ستمگري را سوگند دهيد به او بگويد از حول و قوه خدا بيزاري جويد كه اگر سوگندش دروغ باشد زود به عقوبت خواهد رسيد، ولي اگر بگويد سوگند به خداي يگانه در عقوبتش تعجيل نخواهد شد، زيرا به يكانگي خداوند اعتراف كرده است.(1).

*****

نهج البلاغه حكمت 253 معجم المفهرس مؤلّف.

قصاص چشم (كور كردن با آيينه)

غلامي از قبيله قيس با مولاي خود به نزد خليفه سوم رفتند.

غلام اظهار داشت كه مولايش با زدن ضربه شديدي چشم او را كور كرده، ولي ساختمان چشم سالم است، مولا به غلام مي گفت:

ديه چشمت را به تو مي دهم از قصاص صرف نظر كن.

غلام از گرفتن ديه خودداري كرده و تنها خواسته اش، قصاص بود.

خليفه سوم در حكم قضيّه درماند.

آنان را نزد حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بُرد و از آن حضرت تقاضاي داوري كرد.

مولا يك ديه كامل به غلام تسليم نمود تا از قصاص درگذرد.

غلام نپذيرفت.

مولا حاضر شد دو ديه بپردازد، ولي باز هم غلام امتناع داشت و جز به قصاص راضي نبود.

در اين موقع اميرالمؤمنين عليه السلام به منظور قصاص كردن مولا، آيينه اي طلبيد، آن را داغ كرد و آنگاه مقداري پنبه خواست و آن را خيس كرد و بر اطراف چشم او، روي پلك ها گذاشت و چشم را در مقابل آفتاب نگهداشت و به وي فرمود:

در آيينه نگاه كن.

و چون قدري نگاه كرد كور شد، بدون آن كه آسيبي به ساختمان چشمش وارد شود.(1).

*****

فروع كافي، ج7، ص319 حديث 1.

وزن زنجير

غلامي زنجير به پا از كنار دو مرد عبور مي كرد، آن دو نفر در مقدار وزن زنجير با هم شرط بندي كردند.

يكي از آنان گفت:

اگر وزن زنجير فلان مقدار نباشد همسر من سه طلاقه است.

ديگري گفت:

اگر حدس تو درست باشد زن من سه طلاقه است.

پس هر دو برخاسته و به همراه غلام نزد مولايش رفته به مولاي غلام گفتند:

زنجير را باز كن تا آن را وزن نمائيم.

مولاي غلام هم گفت:

زنم طلاق است اگر بخواهم زنجير را باز كنم.

همگي نزد

خليفه دوّم رفتند و مشكل را نزد او مطرح كرده از او چاره جويي كردند.

خليفه دوّم گفت:

سوگند مولايش بر دو سوگند ديگر مقدّم است.

و آنگاه گفت:

بيائيد با هم به نزد علي بن ابيطالب برويم شايد او براي حلّ اين مشكل تدبيري بينديشد.

پس به نزد آن حضرت رفته جريان را عرضه داشتند.

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

چقدر پاسخش آسان است.

و سپس دستور داد ظرف بزرگي آوردند و زنجير را با نخي به پاي غلام بستند و سپس پاي غلام را با زنجير در ميان ظرف گذاشته بر آن آب ريختند تا اين كه ظرف پر از آب شد.

پس از آن فرمود:

زنجير را بالا ببريد.

زنجير را بالا بردند تا حدي كه از آب بيرون شد، در اين هنگام، آب قدري پائين رفت و آنگاه فرمود:

پاره آهن در آب بريزند تا اندازه آب به جاي سابقش برگردد.

چون دستور انجام گرفت فرمود:

حالا پاره هاي آهن را وزن كنيد، هرچه شد همان وزن زنجير است.(1).

*****

من لا يحضر، كتاب القضاء، باب الحيل في الاحكام، حديث 2.

تدبير

مردي نزد اميرالمؤمنين عليه السلام آمد و گفت:

مقداري خرما جلويم بود، ناگهان زنم پيشدستي كرده دانه اي از آنها برداشته در دهانش انداخت،

پس من سوگند ياد كردم كه خرما را چه بخورد و چه بيرون بيندازد، او را طلاق دهم، مرا درياب چه بايد بكنم؟

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به وي فرمود:

نصفش را بخورد و نصفش را بيندازد، در اين صورت تو از سوگندت خلاصي يافته اي.(1).

*****

ارشاد، مفيد، ص118.

سوگند مشكل

مردي سوگند ياد كرده بود، اگر در روز ماه رمضان با همسرش آميزش نكند، او را سه طلاقه كند.

نزد اميرالمؤمنين آمدند.

حضرت علي عليه السلام فرمود:

«او را به سفر ببر، و به سوگندت عمل كن.»(1).

*****

اذكيا، ابن جوزي، ص25. الباب الثامن.

مشكل وزن كردن دَرب خانه

گروهي آهنگر يك دَرب آهني را به وزني كه صاحبان آن براي آن تعيين كرده بودند، معامله كردند و دَر را به طرف مقصد مي بردند.

در بين راه كساني وزن دَرب را از آنان پرسيده و خريداران جريان را گفتند.

آنان اظهار داشتند:

وزن دَرب هرگز به اين مقدار نمي باشد.

خريداران برگشتند و از فروشندگان تقاضاي كَم نمودن قيمتِ دَرب را كردند، كه آنان امتناع كردند و نزاع بينشان دَر گرفت.

سرانجام نزد اميرالمؤمنين عليه السلام رفتند، آن حضرت به آنان فرمود:

دَرب را به طرف رودخانه برده، آن را در ميان قايقي گذارده و اندازه فرو رفتگي قايق را در آب نشانه گذاري كنيد.

سپس دَرب را بيرون كشيده و به جاي آن خرماي وزن شده قرار دهيد تا به همان اندازه در آب فرو رود و بدانيد كه وَزن دَرب به مقدار وزن خرماها است.

تشخيص نقص در تنفّس

مردي كه ضربه اي بر سينه اش وارد شده و مدّعي بود كه بر اثر آن ضربه، عيبي در تنفّس او پديد آمده است.

شكايت نزد اميرالمؤمنين عليه السلام برده از آن حضرت داوري خواست.

امام علي عليه السلام در صدد آزمايش او بر آمد و فرمود:

نفس زماني از سوراخ راست بيني و زماني از سوراخ چپ خارج مي شود و بامداد از موقع طلوع سپيده تا طلوع آفتاب غالباً از سوراخ راست بيني خارج مي گردد.

پس شماره نفس هاي مدّعي را در همان زمان تعيين نمود.

و روز ديگر مردي را در همان سنّ و سال و در همان زمان مورد آزمايش قرار داد و آنگاه به نسبتي كه نقص وارد شده بود از جاني اَرش جنايت گرفت.(1).

*****

مناقب، سروي، ج1، ص509.

حيوان تُخم گذار و بچّه زا

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

هر حيواني كه گوش هايش پنهان باشد تخم گذار است، و هر حيواني كه گوش هايش ظاهر باشد بچه زاست.(1).

*****

عيون ابن قتيبه، ج4، ص88.

نقش پيري پدر در فرزند

زني را نزد خليفه دوّم آوردند، شوهر زن، مرد سالمندي بود كه پس از ازدواج با آن زن از دنيا رفته بود و زن باردار شده و پسر زاييده بود.

پسران پيرمرد (از زنِ ديگر پيرمرد) بر زن به زن تهمت زده، و بر آن گواهي دادند

(و به اين وسيله مي خواستند پسرِ آن زن را از ارث پدر محروم كنند).

خليفه دوم دستور داد:

زن را سنگسار كنند.

اتّفاقاً اميرالمؤمنين عليه السلام از كنار زن عبور مي كرد.

چون نگاه زن به آن حضرت افتاد، گفت:

اي پسر عم رسول خداصلي الله عليه وآله وسلم كاغذي دارم.

چون حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام آن را مطالعه كرد، به همراهان زن فرمود:

اين زن تاريخ ازدواج با شوهر و تاريخ همبستر شدن با او و كيفيّت آن را در اين ورقه يادداشت كرده است، هرچه زودتر او را رها كنيد.

در روز ديگر آن حضرت عليه السلام كودكان هم سنّ و سال آن كودك را جمع كرد و كودكان را با پسرِ آن زن به بازي مشغول ساخت.

و چون سرگرم بازي شدند به آنان فرمود: بنشينيد!.

همه نشستند.

سپس آنان را صدا زد كه برخيزند.

كودكان همه برخاستند،

در اين هنگام كودك آن زن خواست برخيزد، نتوانست، به ناچار بر دو دست خود تكيه زد و برخاست.

اميرالمؤمنين عليه السلام از مشاهده اين حالت فرمود:

او فرزند همان پيرمرد است.

سپس او را پيش خود خوانده، و از ارث پدر سهم او را پرداخت.

آنگاه بر تمام برادرانش حدِّ افتراء جاري كرد!

خليفه دوم حيرت زده

گفت:

يا علي چه كردي؟

حضرت فرمود:

از تكيه پسر بر دست ها، ضعف پيرمرد را دريافتم.(1).

پس از قرن ها تلاش، امروزه، دانشمندان جهان با تجربيات گوناگون با اين حقيقت آشنا شدند و اعلام كردند كه مادران و پدران در سنين بالا سعي كنند كه بچه دار نشوند.

*****

فروع كافي، ج7، ص426.

مبارزه عقل و جنون

امام علي عليه السلام نسبت به عقل و جنون در دوران جواني اظهار داشت كه:

تا دوران هجده سالگي عقل و جنون در مبارزه هستند.

وقتي هجده سال تمام شد، هر كدام كه بيشتر باشد بر ديگري غالب مي آيد.(1).

*****

بحارالانوار ج 1 ص 96 ابواب العقل و الجهل حديث 39.

تاثير آفتاب در بدن

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نسبت به تأثير تابش خورشيد بر بدن انسان فرمود:

اگر در آفتاب مي نشينيد به خورشيد پشت كنيد؛ زيرا كه آن بيماري پنهان را آشكار مي كند.(1).

*****

خصال، ج1، ص110.

انتخاب زن شيرده

در انتخاب زني كه فرزند شما را شير مي دهد خوب دقّت كنيد؛

زيرا آن شير سبب پرورش و نشو و نمو فرزندتان مي شود و اخلاق و روحيات زن شيرده در فرزند اثر مي گذارد.(1).

*****

فروع كافي، ج6، ص144، حديث 10.

معيار زيبايي

با زناني ازدواج كنيد كه چشمي درشت، كف دستي بزرگ، رنگي گندمي و ميانه اي بلند داشته باشند.

آنگاه اگر رضايت نداشتيد مهر شما به عهده من.(1).

*****

فروع كافي، ج5، ص335، حديث 2.

نقش چهل روز

حسين بن خالد مي گويد:

از اميرالمؤمنين عليه السلام پرسيدم روايتي از رسول خداصلي الله عليه وآله وسلم به ما رسيده كه:

«هركس شراب نوشد تا چهل روز نمازش قبول نمي شود».

امام علي عليه السلام فرمود: صحيح است.

عرض كردم:

به چه علت چهل روز، نه كم و نه زياد؟

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

خداوند آفرينش انسان را اندازه گيري كرده است، چهل روز به حالت نطفه، و آنگاه علقه نيز چهل روز، و پس از آن مُضغه نيز چهل روز... پس كسي كه شراب نوشد تا چهل روز آن در «مشاش» او (نرمه سر استخوان كه مي توان آن را جويد) باقي مي ماند به مقدار انتقال حالت هاي جنيني او.

و آنگاه فرمود:

و اين چنين است تمام غذاها و نوشيدنيهايي كه تناول مي كنيد.(1).

*****

تهذيب، ج9، ص108، حديث 203.

راه حلّ مشكلات فرزند دو سر

در زمان خلافت اميرالمؤمنين عليه السلام كودكي كه داراي دو سر و دو سينه بر يك كمر بود، به دنيا آمد.

خانواده آن كودك ميزان ارث او را از آن حضرت پرسيدند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

هنگامي كه خواب است بر او فرياد زنند، اگر هر دو سَر با هم بيدار شدند يك نفر است و يك ارث مي بَرَد و اگر يكي بيدار و ديگري همچنان خواب ماند دو ارث مي برد.(1).

*****

فروع كافي ج 7 ص 159 حديث 1، در كافي از بزنطي از ابوجميله نقل كرده كه مي گويد:

در فارس زني شوهردار را ديدم داراي دو سر و دو سينه بر يك كمر، كه هر كدام نسبت به ديگري رَشك مي برد. و نيز از ديگري نقل كرده كه مي گويد: مردي به اين كيفيّت ديدم كه هر دو به بافندگي

مشغول بودند. (فروع كافي ج 7 ص 159 حديث 2 و 3.

نقش قرآن در قضاوت
قرآن و دوران شيرخوارگي

در زمان خلافت خليفه سوم، زني در دوران شش ماهگي فرزندي به دنيا آورد كه شوهر آن زن او را متهم كرد.

دعوا نزد خليفه سوم بردند و او نتوانست مشكل را حل كند،

و دستور رجم زن را صادر كرد،

مردم به حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مراجعه كردند،

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

در يك جاي قرآن آمده است كه:

يُرضِعنَ أَولادَهُنَّ حَولَين كامِلَين...(1).

«زنان فرزندان خود را دو سال كامل شير دهند»

و در جاي ديگر فرموده است:

وَ حَمْلُهُ و فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهراً(2).

«دوران بارداري و باز گرفته شدن از شيرخوارگي 30 ماه است»

وقتي ايام شيرخوارگي بيست و چهار ماه از آن كسر گردد، مدّت حمل شش ماه مي شود.

بنابر اين خانمي كه كودك شش ماهه آورده است، گناه نكرده و كودك از آن شوهرش مي باشد.

پس از قضاوت امام علي عليه السلام خليفه سوم اقرار كرد كه از اين حكم بي خبر بوده است، بلافاصله دستور داد زن را برگردانند و رجم نكنند.(3).

امّا وقتي مأمورين براي برگرداندن زن به محل اجراي حُكم رفتند كار از كار گذشته و زن رجم شده بود.

زن بي گناه قبل از شروع حكم به خواهرش گفته بود:

خواهرم! ناراحت مباش به خدا قسم! هيچ كس غير از شوهرم به من نزديك نشده است و كودك از آن شوهرم مي باشد.

وقتي كودك بزرگ شد و به مرحله جواني رسيد، پدر اعتراف كرد كه جوان از آن اوست زيرا شبيه پدر بود.

راوي مي گويد:

آن مرد را ديدم كه بدنش روي رختخواب قطعه قطعه شده بود و به مكافات عمل خود رسيد.(4).

مرحوم علامه اميني مي فرمايد:

آيا اين براي مسلمانان

عار نيست كه جاي پيغمبر را كسي بگيرد كه مسئله ساده قضائي را نداند؟

آيا اين عدالت است كسي بر جان و مال مردم مسلط شود كه اين مقدار آگاهي به مسائل ندارد.(5).

*****

سوره احقاف، آيه 15.

سوره بقره، آيه 233.

نظير همين ماجرا در قضاوتهاي حضرت، در حكومت خليفه دوم نيز گذشت.

الموطأ، ج2، ص176؛ البيهقي في السنن الكبري، ج7، ص442؛ الدرالمنثور، سيوطي، ج6، ص40.

الغدير، ج6، ص94 - و سفينة البحار، ج2، ص435.

حكم ازدواج مادرزن

منصور بن حازم مي گويد:

در محضر امام صادق عليه السلام بودم كه مردي نزد آن حضرت عليه السلام آمده پرسيد:

مردي با زني ازدواج كرده و قبل از آن كه با او همبستر شود، زن مرده است، آيا مي تواند با مادرش ازدواج نمايد؟

امام علي عليه السلام فرمود:

شخصي از ما چنين كرده و مانعي در آن نيافته است؟

من عرضه داشتم:

فدايت شوم! تنها افتخار شيعه به حكمي از امام علي عليه السلام است.

در اين مسئله ابن مسعود اظهار نظر كرده و آن را اجازه داد است، پس نزد حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام آمده و حكم مسئله را از آن حضرت جويا شد.

امام علي عليه السلام به او فرمود:

اين حكم را از كجا گرفته اي؟

گفت از آيه قرآن:

وَ رَبائبُكُمُ اللاتي في حُجُورِكُمْ مِنْ نِسائِكُم اللاتي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ(1).

«و حرام شد براي شما دختران زن كه در دامن شما تربيت شده اند اگر با زن مباشرت كرده باشيد.»

آنگاه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به او فرمود:

حرمت ازدواج با دختران يك زن در آيه مقيّد به دخول است، و ليكن آيه حرمت ازدواج با مادر زن:

«وَ اُمَّهَاتِ نِسَائِكُمْ»

«و حرام شد بر شما مادر زن»

مطلق است و مقيّد به دخول به دختران آنان نمي

باشد.(2).

*****

سوره نساء، آيه 22.

فروع كافي، كتاب النكاح، (باب الرجل يتزوج...) ج4.

مقصود امام علي عليه السلام در پاسخ اول از «يكي از بني هاشم» از طالبيين يا عباسيين بوده نه يكي از آياء گرامش كه گفتار و كردار آنان گفتار و كردار اميرالمؤمنين عليه السلام است، و آن هم به علت تقيه بيان شده، و در آخر خبر هم حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به طور صريح حق را آشكار نموده است.

رد گواهي يهود و پذيرش گواهي نصاري

هنگامي كه اميرالمؤمنين عليه السلام خطبه «شقشقيه» را مي خواند مردي نزد آن حضرت آمده و مسائلي سؤال كرد،

از جمله پرسيد؛

دو نفر يهودي بر اسلام يهودي ديگر گواهي داده اند، آيا گواهي آنان پذيرفته مي شود؟

آن حضرت عليه السلام فرمود:

نه؛ زيرا يهوديان كلام خدا را تغيير داده و گواهي دروغ مي دهند.(1).

و نيز پرسيدند:

آيا گواهي دو نفر نصراني بر اسلام يك نفر مجوسي پذيرفته مي شود؟

آن حضرت فرمود:

آري؛ زيرا خداوند در قرآن مجيد مي فرمايد:

«وَلَتَجَدَنَّ اَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلدَّينَ آمَنُوا الَّذِينَ قَالُوا اِنَّا نَصاري»

«و مي يابي نزديكترين مردم را از نظر دوستي با اهل ايمان كساني كه گفته اند مائيم ترسايان، براي اين كه بعضي از آنان كشيشان و صومعه نشينانند و آنها از عبادت خدا تكبر نمي كنند»(2).

و كسي كه از عبادت خدا تكبّر نمي ورزد گواهي دروغ نخواهد داد.(3).

*****

شرح نهج البلاغه، اين ميثم، ج1، ص2698.

سوره مائده آيه 82.

شرح نهج البلاغه، ابن ميثم، ج1، ص269.

قضاوت در مورد حجرالأسود

جلال الدين سيوطي در باب «شهادت الامكنة» از ابوسعيد خدري روايت مي كند كه:

من با خليفه دوم به حج رفتم چون طواف كرد آمد حجرالاسود را استلام كند، گفت:

من مي دانم كه تو سنگي هستي نه مي تواني ضرر برساني و نه منفعتي داري و اگر رسولخدا را نمي ديدم كه تو را مي بوسيد و استلام مي كرد نه ترا مي بوسيدم و نه استلام مي كردم.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در پاسخ او فرمود:

اي عمر اين چنين قضاوت نكن، اين سنگ هم نفع مي رساند و هم ضرر.

خليفه دوم گفت:

يا ابالحسن آيا دليلي بر اين هست.

حضرت فرمود:

اينك كتاب خداست كه مي فرمايد:

وَ اِذا أخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَني آدَمَ مِنْ

ظُهُورِهِمْ وَ ذُرّيَّاتِهِمْ وَ اشْهَدَهُمْ عَلي اَنْفُسِهِمْ اَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلي

«چون خداوند تعالي آدم ابوالبشر را خلق كرد پشت او را مسح نمود و از ذريّه بني آدم عهد و پيمان گرفت به ربوبيّت خود و عبوديّت آنها

و آن عهد و ميثاق را در كتابي نوشت و به اين سنگ خورانيد، سپس به آن سنگ فرمود شهادت بده در روز قيامت به ايمان و وفاء هركس كه در دنيا به زيارت تو آمده است و شهادت بده بر كفر و شرك هركس كه متمكن بوده است كه ترا زيارت كند و نكرده است.»

سپس فرمود:

من شنيدم از رسول خدا كه فرمود:

حجرالاسود در روز قيامت مي آيد و با زبان فصيح و بليغ، شهادت دهد براي هر كس كه او را بوسيد و مسح نموده است،

(اقراراً بوحدانية اللَّه و اعترافاً بما فرضه اللَّه)

و شهادت دهد بر ضرر كساني كه او را زيارت نكردند.

پس بدان اي عمر كه اين سنگ هم نفع مي رساند و هم ضرر.

پس خليفه دوم گفت:

اَعُوذُ بِاللَّهِ اِنْ اَعيشُ في قَوْمٍ لَسْت فيهِمْ يا اَبَاالْحَسَن.(1).

«به خدا پناه مي برم از اينكه در ميان قومي زندگي كنم كه علي بن ابيطالب در آن نباشد.»

*****

و نيز اين روايت را «محمد بن يوسف شافعي» در كتاب «سبيل الهدي» و الرشاد در باب ششم در فضل حجرالاسود آورده و «خجندي» در كتاب «فضائل مكه» و بيهقي در شعب اليمان و «حاكم نيشابوري» در «مستدرك» و «غزالي در احياء العلوم و ابن ابي الحديد» در شرح «نهج البلاغه» بنابر نقل «سيد هاشم» از غاية المرام - و - علاّمه محمد قلي در كتاب تشييد المطاعن ص 556.

معناي «حين» در قرآن

مردي براي

حاجتي نذر كرد كه من يك حين روزه بگيرم،

و وقتي را معيّن نكرده بود، سپس دچار ترديد شد كه اين «حين» چند مدّت است؟

داوري به نزد امام علي عليه السلام بردند،

حضرت فرمود:

بايد شش ماه روزه بگيرد،

و آنگاه اين آيه را تلاوت فرمود:

تُؤْتي اُكُلَها كُلَّ حينٍ بِاِذْنِ رَبِّهَا

«و اشجار از روزي كه شكوفه مي نمايد تا به ثمر برسد شش ماه طول مي كشد.»(1).

كه در اين آيه «حين» براي مدّت 6 ماه به كار رفته است.

*****

سوره ابراهيم آيه 25.

حكم ديه علقه

شيخ مفيد در ارشاد مي فرمايد:

مردي زني را كتك زد، آن زن بر اثر آن بچه خود را كه عَلَقه بود سِقط كرد.

حُكم آن را از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام پرسيدند.

آن حضرت فرمود:

ديه آن چهل دينار است.

و اين آيه را تلاوت فرمود:

وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طين ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً في قَرَارٍ مَكينٍ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَاماً فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْماً ثُمَّ اَنْشَأْنَاهُ خَلْقَاً آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ اَحْسَنُ الْخَالِقين(1).

«به تحقيق كه ما خلق كرديم انسان را از صفوت صافي از كل پس قرار داديم او را نطفه در قرارگاهي استوار پس گردانيديم آنرا خون بسته شده،

پس پارچه گوشتي پس گردانيديم آن پارچه گوشت را استخوان پس آن پارچه استخوان را به گوشت پوشانيديم پس آفريديم او را آفريدن ديگر پس برتر آمد خداوند كه بهترين آفرينندگان است.»

سپس آن حضرت فرمود:

«ديه سِقط نطفه بيست دينار و عَلَقه چهل دينار و مضغه شصت دينار و در استخوان، پيش از اينكه خلقي كامل گردد هشتاد دينار است و جنين كه صورت گري شده باشد پيش از آنكه روح در او دميده شود و بعد

از تمامي خلقت بدن صد دينار است

و هرگاه روح بر او دميده شد هزار دينار است.»(2).

*****

سوره مؤمنون آيه 12.

ارشاد شيخ مفيد.

نوآوري ها در قضاوت امام علي (ع)
جدائي افكندن ميان متّهمان، در يكي از قضاوت هاي امام علي

نمونه اي شگفت انگيز از ابتكار و خلاّقيّت حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در امور قضايي نسبت به مجرماني است كه در بيابان هاي دور دست، مرتكب جنايت و قتل شده و هيچ گونه دليل و شاهدي بر جُرم خود به جاي نگذاشته بودند.

حضرت علي عليه السلام آن جنايت را از پرده ابهام بيرون آورد و مجرمين را شناسايي و به كيفر رساند.

از امام باقر عليه السلام آمده است كه:

«ابوعامر خزرجي» (يكي از بازرگانان مدينه) آهنگ سفر شام داشت تا كالايي از مدينه به شام ببرد و كالايي در خور بازار مدينه از شام فراهم سازد تا از اين طريق، سودي ببرد،

در اين سفر با تني چند از بازرگانان مدينه همسفر شد.

مدّتي زياد به طول انجاميد تا يك روز خاندان ابوعامر و پسرش متوجّه شدند كه كاروان برگشته، امّا ابوعامر در ميان آنها نيست،

هرچه جستجو كردند اثري از وي نيافتند، فرزندش عامر با اضطراب و دلهره به خانه همسفران پدر رفت و از علت تأخير پدرش جويا شد، آنها با لحني حزين گفتند كه:

ابوعامر در بين راه درگذشت،

و چون كالاي او در بازار شام مرغوب نبود مالي هم از خود باقي نگذاشت.

عامر نسبت به همسفران پدر سوء ظن پيدا كرده به شريح قاضي شكايت كرد.

شريح قاضي، بازرگانان را به محكمه دعوت كرد، ولي آنها در كتمان حقيقت اصرار ورزيدند و چون عامر گواه و شاهدي بر مدعاي خود نداشت، شريح ايشان را به اداي قسم تكليف كرد،

آن افراد قَسَم دروغ ياد كردند و از چنگال

قضاوت نجات يافتند.

عامر خدمت حضرت اميرالمؤمنين شكايت كرد.

اميرالمؤمنين همين كه وارد مسجد شد ديد جواني گريه مي كند، و جمعي هم او را ساكت مي كنند،

امام علي عليه السلام پرسيد:

«جوان چرا گريه مي كني؟»

عامر گفت:

يا اميرالمؤمنين! شريح درباره ام قضاوتي نابجا كرده است.

آنگاه داستان پدر و ياران همسفر را به تفصيل بازگو كرد،

و مبلغ و مقدار كالا و نقدينه پدر را تشريح كرد و با اشاره به جمعي كه در آنجا بودند گفت: اينها همسفران پدرم هستند.

اميرالمؤمنين عليه السلام جوان را با آن جمع، نزد شريح برد و به او فرمود:

اي شريح! چگونه ميان آنان داوري كردي؟

شريح گفت:

يا اميرالمؤمنين! اين جوان مي گويد:

پدرم وقتي با آنها به سَفَر رفت مال زيادي همراه خود داشت نه خود بازگشت و نه اموالش را آورده اند.

آنها را سوگند دادم و بدين گونه پرونده مختومه اعلام شد.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام خطاب به شريح فرمود:

در چنين موارد مهمّي اينگونه حكم مي كني؟

شريح گفت: پس چگونه حكم كنم؟

حضرت فرمود:

قطعاً حكمي ميان آنان خواهم كرد كه غير از داوود پيغمبر هيچ كس چنين حكمي نكرده است.

در اين هنگام اميرالمؤمنين عليه السلام قنبر را فراخواند و فرمود:

مأموران را خبر كن تا براي هر كدام از متهمان يك مأمور شود.

سپس به صورت آنها نگاه كرد و فرمود:

چه مي گوييد؟ فكر مي كنيد من نمي دانم كه شما چه بر سر پدر اين جوان آورده ايد؟

خيال مي كنيد من به ماجرا آگاهي ندارم؟

آنگاه دستور داد؛ بين آنها جدايي بيندازند تا يكديگر را نبينند،

و هر كدام را كنار ستوني از مسجد نگهدارند و در حالي كه صورت هايشان را با لباس خودشان پوشانده بودند، اميرالمؤمنين عليه

السلام دستور داد تا كاتب مخصوص آن حضرت عبيداللَّه بن ابي رافع حاضر شود.

امام علي عليه السلام به او فرمود:

كاغذ و قلم حاضر كن.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

«هر وقت من تكبير گفتم شما هم تكبير بگوييد! بعد به مردم فرمود:

اِفْرِجُوا

از هم فاصله بگيريد.»)

آنگاه يكي از متهمان را احضار كرد و مقابل خود نشانيد و صورتش را باز كرد و به كاتب فرمود:

هرچه گفت و اقرار كرد ثبت كن.

آنگاه رو كرد به متهم اول و به او فرمود:

كي به شام مسافرت كرديد؟

از كدام خانه خارج شديد كه ابوعامر با شما بود؟

آن مرد جواب داد.

امام علي عليه السلام فرمود:

در كدام ماه، سفر را آغاز كرديد؟

متّهم گفت: ماه فلان،

حضرت فرمود: در كدام سال؟

گفت: سال فلان و فلان.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

در كجاي سفر بوديد كه پدر اين جوان از دنيا رفت؟

گفت: فلان جا،

حضرت فرمود: در خانه چه كسي از دنيا رفت؟

گفت: خانه فلاني.

امام علي عليه السلام پرسيد:

مرض مرد چه بود و بيماري او چند روز طول كشيد،

و آن مرد جوابي داد.

و حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به پرسيدن ها ادامه داد؛

از ساعت مرگ آن مرد،

و كسي كه او را غسل داد و كجا غسل داد؟

و چه كسي او را كفن كرد؟

و با چه چيز كفن كرد؟

و چه كسي بر او نماز خواند؟

و كداميك در قبرش وارد شد؟

و او را در قبر گذشتند؟

و آن مرد هم پاسخ مي داد و عبيداللَّه بن ابي رافع مرتب مي نوشت.

وقتي همه سؤالاتي كه اميرالمؤمنين عليه السلام در نظر داشت تمام شد، آن حضرت تكبير گفت و همه تماشاچيان نيز تكبير گفتند.

ساير متهمان كه مرتكب جنايت شده بودند و به طور انفرادي نگهداري مي

شدند از شنيدن بانگ تكبير بر خود لرزيدند و گمان بردند كه همكارشان راز آنها را فاش و به ارتكاب قتل و غارت مال «ابوعامر» بر خود و دوستانش اقرار و اعتراف كرده است.

آنگاه حضرت دستور داد:

صورت اين متهم را بپوشانند و به زندان ببرند.

و مجرم دوم را احضار نمود و مقابل خود نشانيد و صورتش را باز كرد و با او به سختي و درشتي سخن گفت و فرمود:

خير اين طور نيست، تو گمان كردي نمي دانم شما چه جنايتي مرتكب شده ايد؟

آن مجرم روحيّه خود را از دست داد و از روي ناچاري گفت:

يا اميرالمؤمنين! به خدا قسم من تنها نبودم بلكه رفقايم هم بودند، حتي من از رفتار ياران خود تنفّر و كراهت داشتم و نمي خواستم او كشته شود و اموالش به غارت برود.

به اين نحو اقرار به گناه كرد پرده از راز آن جنايت وحشتناك برداشت.

سپس اميرالمؤمنين علي عليه السلام بقيّه مجرمين را فراخواند و اعتراف رفيقشان را در ميان نهاد و ايشان چون حال را بر اين منوال ديدند ناگزير به جرم خود معترف شدند كه ابوعامر را كشته و اموالش را برده اند،

حضرت مجرم اوّلي را نيز احضار كرد و سخن يارانش را براي او نقل كرد، او هم به جرم خود اعتراف كرد و سرانجام همگي آنها به قتل، اقرار كردند و مجازات شدند.(1).

*****

تهذيب شيخ طوسي، ج6 ص316 - و من لا يحضره الفقيه، ج3 ص24، اين حديث در كافي ج7، ص317 از اصبغ بن نباته است و حديث را به طور اختصار در مطالب السؤول محمد بن طلحة شافعي، ص29، طبع تهران نقل كرده است. عبارات

عدالت و قضاء در اسلام ص277 قضاوتهاي محيرالعقول ص121 با تفاوت عبارات مناقب ابن شهر آشوب، ج2، ص378، ج1 - و سرمايه سخن، ص448 باختصار - و كيفر كردار، ج2، ص256 باختصار - و ثمرات الانوار، ج1، ص111 نقل از ج3 - و وسائل الشيعه، ص441، ج14 - و منهاج البراعة، ج7، ص161، - و فروع كافي، ص371 - و حديقةالشيعه، ص471 باختصار - و ارشاد مفيد، ص103 - و وسائل الشيعه، ج18، صحيفه 204، حديث 1.

قضاوت در نزاع دسته جمعي

در عصر حكومت اميرمؤمنان علي عليه السلام چهار نفر شراب خوردند و در نتيجه مستي به روي يكديگر چاقو كشيدند و به هر كدام جراحتي وارد شد.

عمل زشت آنان به محضر علي عليه السلام گزارش داده شد.

حضرت دستور داد:

همه آنها را حبس كردند تا پس از به هوش آمدن به اعمالشان رسيدگي شود.

اتفاقاً دو نفر از آنان در زندان مردند، كسان آنها به نزد حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام آمده، عرضه داشتند كه خون بهاي كشتگان ما را از آن دو نفري كه زنده اند بگيريد، زيرا اين دو نفر اسباب قتل ايشان را فراهم آورده اند.

امام علي عليه السلام به آنها فرمود:

از كجا دانستيد، دو نفري كه زنده اند قاتل آن دو نفرند كه مرده اند.

ممكن است آن دو نفر كه مرده اند هر كدام قاتل يكديگر بوده باشند.

در پاسخ عرض كردند:

ما از اين ماجرا بي خبريم آنگونه كه خدا به تو آموخته است درباره آنان داوري كن؟

حضرت فرمود:

ديه مقتولين به عهده هر چهار قبيله است كه بايد بپردازند، و ديه زخم آن دو نفر كه مجروح اند از ديه كشته ها برداشته مي شود.(1).

*****

ارشاد مفيد، ص209 از

فصل 62، باب2 - و تهذيب شيخ طوسي، ج10، ص24 - و من لا يحضره الفقيه، ج4، ص118 - و - صاحب جواهر در ج3، ص92.

دو نوزاد به هم چسبيده

جمعي از علماي عامّه و خاصه روايت كرده اند كه در زمان حكومت اميرالمؤمنين عليه السلام زني در خانه شوهرش نوزادي عجيب به دنيا آورد كه از كمر به بالا داراي دو بدن و دو سر بود.

اين خلقت خارق العاده كار را براي مادر و پدر كودك مشكل كرده بود كه آيا اين كودك يك انسان است يا دو انسان؟ (زيرا حكم ارث و عبادات و معاملات در يكي بودن يا دو تا بودن تأثير دارد و آثار مهمي بر آن بار مي شود)، پدر و مادر آن كودك ناچار شدند كه علي بن ابي طالب عليه السلام بپرسند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

آنگاه كه كودك در خواب است يكي از آن بدن و سر را بيدار كنيد، اگر هر دو با هم در يك لحظه بيدار شدند، آنها هر دو يك انسان هستند و اگر يكي بيدار شد و ديگري در خواب باقي ماند، آنها دو نفرند و دو ارث مي برند.(1).

*****

ارشاد شيخ مفيد، ص201، فصل62، باب 2.

نجات يك دوشيزه

در زمان حكومت حضرت علي عليه السلام در يكي از روزها كه مردم در محكمه عدالت حضرتش اجتماع كرده بودند ناگهان ده نفر جوان مسلح، زن جواني را احاطه كرده بودند و به محضر حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام آوردند،

جوانان كه بر صورت نقابي داشتند، نقاب ها را برداشتند و شرط تحيت و احترام را به جا آوردند و جالب توجّه اين كه اين جوانان همه شبيه يكديگر و دختري كه همراهشان بود شباهت كامل به آنان داشت،

در اين ميان كه همه در شگفتي ماندند.

جواني كه از همه بزرگتر بود به سخن آمد و گفت:

يا اميرالمؤمنين! ما همگي

فرزندان يك پدر و مادريم.

و به سوي دختر جوان اشاره كرد و گفت:

(واين زن) تنها خواهر ماست كه او را چون جان عزيز مي داشتيم و از بيم آن كه مبادا شوهرش دهيم و قدرش را نشناسد او را به همسري نداديم، و اين راز را با او در ميان نهاديم كه ما همگي در راه تأمين رفاه تو كوشش خواهيم كرد و هرچه خدا به ما دهد در پاي تو مي ريزيم به شرط آن كه ازدواج نكني،

خواهر ما به خواهش ما تن داد و شوهر نكرد، اما پس از مدّتي پيمان خود را از ياد برد و راه خيانت را پيشه كرد و امروز كه مي بينيد از راه نامشروع آبستن شده است و آبروي ما را در ميان قوم و قبيله مان برده است، كه چند تن از برادران قصد قتل او را داشتند تا لكه ننگي كه به دامنشان آمده با خون گلويش شستشو كنند، ولي من و چند تن از برادران ديگر آنها را از اجراي اين تصميم باز داشتيم و صلاح ديديم ماجراي خود را به محضر شما عرضه داريم و علاج اين مشكل را از رأي حكيم و فكر قوي شما بخواهيم.

امّا آن دختر كه به ظاهر حامله بود هر گناهي را انكار مي كرد و از اين اتّفاقي كه برايش پيش آمده بود، اظهار بي اطّلاعي مي كرد.

امام علي عليه السلام فرمان داد تا قابله محل را خبر كنند.

قابله آمد، حضرت به او فرمود تا زن جوان را به خلوت ببرد و مقداري لَجَن و خزه تازه در طشتي بزرگ بريزد وآن دختر را بر روي طشت

بنشاند، و نتيجه آزمايش خود را به آن حضرت اطّلاع دهد.

قابله، فرمان اميرالمؤمنين عليه السلام را به كار بست و پس از انجام آن آزمايش، عرض كرد:

من اين كار را كردم، پس از چند لحظه خون و خونابه اي در ميان طشت جاري شد و بعد از آن ديدم زالوي بزرگي از رَحِم دختر به درون طشت آمد و به دنبال آن نيز مقداري خون و خونابه فرو ريخت و برآمدگي شكم دختر به حال طبيعي برگشت.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

راز كار اين دوشيزه پاكدامن آن است كه نوبتي پس از دوران حيض براي غسل به چشمه اي رفته و براي شستشوي خود در ميان چشمه نشسته بود كه در آنجا زالويي در رَحِم او وارد شده و از خون درونش تعذيه مي كرد تا شكم او را به صورت زن حامله در آورده است، و اكنون كه بوي «لَجَن» و «خَزه» تازه به آن زالو رسيد از رَحِم سرازير شده و به درون طشت آمد، و بدانيد كه اين راز از اسرار و علومي است كه پيغمبر خداصلي الله عليه وآله وسلم به من آموخته است.(1).

*****

عدالت و قضا در اسلام، ص263 - و حديقة الشيعه، ص396 - و خلاصة الاخبار، ص287.

اعدام عروس

«عنيزه» از قبيله «اسلم» با جواني به نام «عقيل اسلمي» طرح دوستي و آشنايي ريخت.

و چون كار عاشق هم شدند، بدون آن كه مرتكب گناهي شوند عقيل به خواستگاري معشوقه اش «عنيزه» آمد، ليكن خانواده عنيزه او را به بهانه هايي به دامادي نپذيرفتند و علاقه و محبت او را ناديده گرفتند و سرانجام بر خلاف ميل دختر شان عنيزه او را به

عقد عموزاده اش (رماح بن سهم) در آوردند.

اين ازدواج چون سدّي در برابر آروزهاي عقيل و عنيزه قرار گرفت، امّا دل از هم نكندند و گاه و بيگاه در فرصت هاي كوتاه بين راه، محبّت خود را به يكديگر خاطر نشان مي ساختند، تا شب زفاف «عنيزه و رماح» فرا رسيد، عقيل از شنيدن اين خبر سخت برآشفت و سوگند ياد كرد كه هر چند به قيمت جانش باشد معشوقه اش را به رقيب تسليم نكند.

عقيل به حجله رماح رفت، امّا با توطئه اي كه قبلاً توسّط عقيل و عروس حجله (عنيزه) ريخته شده بود آن شب را عقيل پشت پرده مخفي شده بود تا در فرصتي مناسب وارد حجله شود و رقيب خود را كه رماح باشد بكشد، اتفاقاً اين طرح شيطاني به مرحله عمل در آمد و عقيل از پشت پرده وارد حجله شد و داماد را به مبارزه خواند، امّا رماح با چشم بر هم زدني شمشير خود را كشيد و در قلب عاشق ناكام (عقيل) فرو بُرد و در همان حال خون از قلبش سرازير شد و جان از لبش پرواز كرد.

او در لحظه آخر گفت:

اي عنيزه! خود را تسليم رماح نكن و حرمت عشق و پاس عهد و وفا را منظور بدار.

اين را گفت و مرد.

عقيل مُرد، امّا عنيزه خائن كه عاشق فداكار را در آن حال ديد تاب نياورد و شمشير را از نيام كشيد و چون شير خشمگيني بر شوهرش «رماح» حمله كرد و با ضربتي به حياتش خاتمه داد و او هم روي زمين افتاد.

بستگان عروس و داماد كه منتظر پايان شب عروسي بودند، براي سركشي و

اطلاع از اوضاع حجله، زنان سر در حجله كشيدند تا خبر بگيرند.

ناگهان خود را در برابر چنان منظره اي سهمگين و در كنار دو بدن بي جان و مرده يافتند،

و چون از ماجرا آگاه شدند عروس را از حجله زفاف دستگير و به محضر دادگاه بردند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در مسجد كوفه در ميان مردم نشسته بودند كه ناگهان صداي هياهو بلند شد همه ديدند دوشيزه اي را كه لباس عروسي بر تن داشت و انگشتانش به خون داماد آلوده بود، به مسجد كشاندند و تقاضاي قصاص كردند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام از ماجرا پرسيد و هركس چيزي گفت،

امّا «عنيزه» پرده از راز برداشت و با صراحت تمام به جنايت خود اعتراف كرد كه از آمدن عقيل به پشت پرده حجله آگاه و با اطلاع بوده است كه در نتيجه اگر عقيل در آن ماجرا پيروز مي شد، با او پيوند زوجيّت برقرار مي كرد و اگر كشته مي شد به خونخواهي او برخيزد،

بستگان عقيل كه در محضر دادگاه حاضر شدند فرياد مي زدند كه خون بهاي او را از قاتلش رماح بگيرد،

و از طَرَفي خونخواهان «رماح» بانگ بر آوردند كه «عنيزه» را قصاص كنند،

هياهو و فرياد خونخواهان وضع دادگاه را آشفته ساخته بود.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام همه را فرمان به سكوت داد، و تمام حاضران به لبان امام دوختند.

امام علي عليه السلام چنين قضاوت كرد:

الف- «عنيزه» محكوم است و بايد ديه عقيل را كه به شمشير شوهرش از پا در آمده بپردازد، زيرا او عقيل را در معرض قتل قرار داده و جانش را به خطر انداخته است، و علّت اين كه او به پرداخت

غرامت و ديه سزاوارتر از مباشر قتل است اين است كه دست زدن به قتل عقيل براي رماح مجاز و روا بوده است، زيرا در مقام دفاع از جان و نيز دفاع از ناموس خود، عقيل را كشته است، پس اولياي عقيل هيچگونه حقّي بر گردن ورثه رماح ندارند و نيز ورثه رماح هيچ گونه غرامتي بابت قتل عقيل نخواهد پرداخت.

ب- «عنيزه» از نظر ارتكاب جرم قتل شوهر خود، محكوم به قتل است.

همين كه حكم حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام صادر شد، صداي اللَّه اكبر مردم بلند شد.(1).

*****

عدالت و قضا در اسلام، ص247.

حكم سه نفر مُجرم

سه نفر دست بسته كه توسّط قبيله «مزينه» گرفتار شده بودند به محضر دادگاه وارد كردند تا كيفر اعمال خويش را ببينند.

مردان قبيله «مزينه» در مقام طرح دعوا به جانب يكي از آن سه نفر كه دست بسته بودند اشاره كردند و گفتند:

يا اميرالمؤمنين! مُورِّث ما به نام «ابو يزيد» با اين مرد كه «قُصّي» نام دارد مشاجره اي داشتند،

و اين مرد مدعي است كه «ابويزيد» به او اهانت كرده است،

پس براي جبران اين هتك حرمت شبِ گذشته بين «عسفان» و «ابواء» آهنگ قتل او را كرد،

امّا ابويزيد از چنگال او فرار كرد و چيزي نمانده بود كه جان سالم بدر برد امّا قصّي مرد دومي را كه «ابوحنظله» نام دارد به ياري طلبيد تا راه فرار را بر او بست و او را دستگير كرد و تحويل قصّي داد و او با شمشير برهنه حمله كرد و كار ابويزيد را ساخت،

و نفر سوم نزديك صحنه جنايت ايستاده و شاهد وقوع قتل بود و قاتل را از ارتكاب جرم باز نداشت و تضرّع

مقتول را ناديده انگاشت، او را هم دستگير كرديم.

پس از تحقيقات و ثبوت جرم متهمان، اميرمؤمنان عليه السلام با اولياء مقتول درباره صرف نظر از حقوق شخصي خود و قبول خون بها صحبت كرد.

ولي ورثه مقتول امتناع كردند و اصرار مي ورزيدند كه حكم خدا و قصاص بايد درباره اين سه نفر اجرا شود،

حضرت چون از گذشت اولياء مقتول نااميد شد و جرم هم ثابت شده بود حكم را چنين صادر فرمود:

الف- متّهم اوّل «قصّي» قاتل است بايد به وسيله شمشير قصاص شود.

ب- متّهم دوم «ابوحنظله» كه مقتول را دستگير كرده است به جرم شركت در قتل به حبس ابد محكوم است.(1).

*****

عدالت و قضا در اسلام، ص243 - و مستدرك نوري، ج2، ص254 - و مستدرك الوسائل، ج3، ص254.

تا چوبه دار

در روزگار حكومت امام علي عليه السلام در حالي كه مردم در مسجد جمع بودند ناگهان پاسبانان كوفه متهمي كه دستش آلوده به خون بود و خنجري خون آلود در دست داشت دست بسته وارد مسجد كردند و به دنبال آن جمعيتي انبوه با جنازه اي كه آغشته به خون بود و روي دوش مردم قرار داشت وارد شدند و هر لحظه بر جمعيت افزوده مي شد،

و همه تقاضاي قصاص داشتند.

متّهم بيچاره كه خود را دست بسته در چنگال عدالت مي ديد، چون برگ بيد مي لرزيد، وقتي مجلس آرامش يافت و اميرالمؤمنين عليه السلام در مقام قضا قرار گرفت.

يكي از مأموران پليس چنين گزارش كرد:

ما اين مرد را در نزديكي اين جسد خون آلود در حالتي دستگير كرديم كه همين خنجر خون آلود را در دست داشت و اين پيكر بي جان هنوز در ميان

خاك و خون دست و پا مي زد، و جز اين مجرم كسي در نزديكي آن صحنه نبود. از اين رو ما به خود ترديدي راه نداديم كه اين مجرمِ دست بسته قاتل است.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به بازپرسي پرداخت و از متّهم پرسيد: آيا تو اين مرد را كشته اي؟

مرد گفت: آري.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

اگر تو او را كشته باشي، بايد قصاص شوي؟

امّا اجراي حكم را به بعد از نماز عصر موكول كرد و فرمود: متهم را به زندان ببريد.

در اين ميان كه پاسبانان متهم را به طرف زندان مي بردند، مردي از ميان جمعيّت به طرف آنها شتافت و بانگ برآورد كه لحظه اي در بردن زنداني توقّف كنيد، آنگاه به محضر امام علي عليه السلام آمد و فرياد زد:

«يا اميرالمؤمنين عليه السلام من مرتكب جرم شدم، من قاتل هستم، اين مردِ قصاب بي گناه است، او مُجرم نيست او را آزاد كنيد.»

مردم كه از اين پيش آمد ناگهاني در شگفت ماندند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بار ديگر از آن مرد پرسيد.

مرد با كمال صراحت با لحني آرام مجدداً اقرار كرد و گفت: آري من او را كشتم.

حضرت متّهم اوّل را خواست و از سبب اعتراف كذب او سؤال كرد.

مرد گفت:

من مردي قصّابم، و در منزل خود گوسفندي را ذبح كردم و كارد آلوده به خون گوسفندم در دستم بود كه ناگهان آواز حزين و جانگاهي از خرابه شنيدم، و با همين كارد كه در دست داشتم با عجله وارد خرابه شدم، كه اين قاتل را ديدم و او تا صداي مرا شنيد، فرار كرد،

ناگاه من خود را در كنار اين كشته كه

روي شانه مردم است يافتم تا اين منظره را ديدم سخت ترسيدم بيرون دويدم كه ناگهان در همين حال پاسبانان سر رسيده، مرا گرفتند و فرياد زدند و با هياهو مرا قاتل خواندند، و چون مرا به محضر شما آوردند قرائن و شواهد بر اثبات جرم من چنان مهيّا بود كه فرصت انكار نداشتم، به ناچار اقرار كردم و كار خود را به خداي چاره ساز سپردم.

امام علي عليه السلام فرمود:

به عقيده شما در اين قضيّه چه بايد كرد؟

همه گفتند:

مرد اوّلي كه قصاب است، بايد رها شود و اين دومي را به كيفر برسانيد.

حضرت علي عليه السلام فرمود:

اين حكم خلاف حق است.

آنگاه به حسن بن علي عليهما السلام نگاه كرد و فرمود:

رأي تو در اين قضيه چيست؟

امام حسن مجتبي عليهما السلام فرمود:

به عقيده من هر دو را بايد آزاد كرد،

زيرا متّهم اوّل كه هيچگونه گناهي ندارد، و آن مرد ديگر اگر چه انساني را كشته است، ولي با اعتراف صريح خود انسان ديگري را از مرگ نجات داده است و خداوند متعال مي فرمايد:

«وَمَنْ أحْياها فَكَأَنَّما أحيا الناسَ جَميعاً»(1).

«كسي كه يك نفر را زنده كند (زندگي يك نفر را نجات دهد) گويا همه مردم را زنده كرده است.»

بنابر اين رأي من آن است كه هر دو آزاد گردند و خون بهاي مقتول را از بيت المال پرداخت.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام قضاوت فرزندش شادمان شد و بر ديدگان او را بوسه زد و خداي را در برابر اين نعمت سپاس گفت و حكم حسن بن علي عليهما السلام را اجرا كرد.(2).

*****

سوره مائده، آيه 32.

عدالت و قضا در اسلام، ص263.

كشف يك توطئه

قهرمان اين داستان صفيّه هوزان است.

صفيّه دوشيزه

اي در كمالِ جمال و زيبائي بود.

و عاشق جواني از انصار شد كه آن جوان به او اعتنائي نداشت.

يك روز صفيّه با گريبان چاك زده و گريان و فرياد كنان به مسجد آمد و ضمن اشاره به جانب جوان انصاري از او شكايت كرد و گفت:

«در آن ميان كه من از خانه عمويم به خانه خود باز مي گشتم اين جوان بر سَرِ راه من قرار گرفت و پيش از آنكه فرصت دفاع به من دهد، آبروي مرا بُرد.»

آنگاه صفيّه دامن جامه را به دست گرفت و مادّه اي شبيه به «مَني» را كه به دامنش ريخته بود، نشان داد و گفت:

«و اينك اثر آن تجاوز و پرده دري است كه بر دامن جامه من آشكار است»

سپس صفيّه تقاضاي حكم از خليفه دوّم كرد.

در اين هنگام خليفه دوم رو به او كرد و بر صحّت ادّعايش گواه خواست.

صفيّه گفت:

بهترين گواه بر صحت اين ادّعا، دامن آلوده من است،

و هرگاه كسي در آن رهگذر مي بود كه ناظر اين ماجرا باشد پيش از آنكه بخواهم او را به عنوان شاهد جرم بگيرم، به عنوان فريادرس از او استفاده مي كردم.

چون سخن صفيّه به اينجا رسيد، خليفه دوّم جوان انصاري را به محضر قضاء فرا خواند و شكايت صفيه را بر او عرضه كرد، ولي جوان با لحني حاكي از عفّت و پاكي ادّعاي صفيّه را انكار كرد.

خليفه دوّم تصميم گرفت تا جوان را در معرض كيفر قرار دهد، و جوان با سوگندهاي پياپي از خود دفاع مي كرد.

ناگاه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام وارد شد و خليفه از آن حضرت ياري طلبيد.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمان داد

تا:

جامه صفيّه را دَرآوردند و آنگاه ظرف آبِ جوشي حاضر كردند و جامه را در آن فرو بردند، ديدند مايعي كه بر جامه بود به شكل ماده سفيد رنگي جمع شد.

آنگاه امام علي عليه السلام فرمود:

اگر اين مايع مَني بود بي گمان در آب جوش گداخته مي شد، امّا اين مادّه، سفيده تخم مرغ است كه در اثر حرارت تغيير شكل داد و جمع شد.

سپس قسمتي از آنرا بوئيد و بوي تخم مرغ از آن استشمام كرد.

و پرده از نيرنگ آن زن مكّار برداشته شد.

در اين هنگام جوان انصاري كه از بند اتّهام رها شد، در برابر حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام ايستاد و گفت:

من بدي رفتار صفيّه را به عفو اغماض پاداش مي دهم و از مطالبه حدّ قذف و كيفر افترائي كه به من وارد آورده صرف نظر مي كنم.(1).

*****

عبارات عدالت و قشاء در اسلام، ص254؛ قضاوتهاي محير العقول، ص47 و 132؛ آملي در ارشاد مفيد، ص105 به اختصار قضاوتهاي اميرالمؤمنين عليه السلام؛ محلاتي، ص88، به اختصار.

راز جنازه اي در محراب

يك روز خليفه دوم براي نماز صبح وارد مسجد شد و چون گام در محراب نهاد شخصي را در برابر خود خفته يافت.

به غلام خود گفت تا او را براي شركت در نماز بيدار كند.

چون غلام نزديك شد او را در جامه زنانه مشاهده كرد و گمان كرد زني از زنان انصار است كه شب را به تهجّد گذرانده و سپس به خواب رفته است، امّا هرچه او را حركت داد از جاي برنخاست و چون پرده از روي او گرفت او را مردي جوان و خوش سيما يافت كه جامه زنانه بر تن و زخمي جانكاه

بر گلو داشت كه هنوز خون از رگ هاي او روان بود.

خليفه دوّم چون از اين ماجرا با خبر شد دستور داد تا پيكر خون آلود را در يكي از گوشه هاي مسجد جاي دادند.

بعد از نماز هرچه پيرامون آن جنازه مانده در محراب فكر كردند به جائي نرسيدند، از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام كمك خواستند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام دستور داد تا بدن مقتول را دفن كنند و منتظر بمانند تا آنكه كودكي را در همين محراب به زودي خواهي ديد كه با يافتن آن كودك به راز قتل و هويّت قاتل آشنا مي شوي.

چون نُه ماه از آن ماجرا گذشت، يك روز به هنگام اداء نماز صبح، گريه كودكي از كنار محراب توجّه خليفه را جلب كرد.

به غلام خود دستور داد:

تا كودك را بردارد و چون نماز صبح پايان يافت او را نزد اميرالمؤمنين عليه السلام برد.

امام علي عليه السلام فرمود:

تا طفل را به زني شيردِه از انصار سپردند و چون نُه ماه بر اين ماجرا گذشت و عيد فطر فرا رسيد.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به دايه فرمود:

كودك را درون مسجد ببر، هرگاه زني به درون مسجد مي آيد و كودك را مي بوسد و مي گويد: «اي ستم زده، اي فرزندِ مادرِ ستم زده، اي فرزند پدر ستمكار،

او را دستگير كن و به نزد من بياور.»

دايه فرمان حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام را به كار بست و چون كودك را به نمازگاه برد زني جوان كه جمالي خيره كننده داشت او را آواز داد و گفت تو را به محمد بن عبداللَّه صلي الله عليه وآله وسلم قسم مي دهم كه لحظه اي صبر

كن.

چون دايه توقّف كرد، آن زن فرا رسيد و كودك را گرفت و با شوق و شَعَف فراوان او را بوسيد و گفت:

«اي ستم زده، اي فرزند مادر ستم زده، اي فرزند پدر ستمكار، چقدر به كودك من كه مرگ او را از كنارم در ربود شباهت داري».

پس كودك را به دايه داد و خواست تا بازگردد.

دايه آستينش را گرفت و او خدمت حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بُرد.

آن زن داستان خود را اينگونه براي آن حضرت تعريف كرد؛

«من دوشيزه اي از انصارم،

پدرم عامر بن سعد خزرجي در ميدان جنگ در ركاب پيغمبرصلي الله عليه وآله وسلم كشته شد،

و مادرم در دوران خلافت خليفه اوّل بدرود زندگي گفت و مرا تنها به جاي گذاشت تا از شدت غربت و رنج تنهائي با زنان همسايه مأنوس شدم،

يك روز در آن ميان كه با جماعتي از زنان مهاجرين و انصار بودم پيرزني كه تسبيح در دست و تكيه بر عصا داشت آمد و سلام كرد و نام يكايك از بانوان را پرسيد، تا اينكه نوبت به من رسيد.

گفت: نام تو چيست؟

گفتم: نام من جميله است.

گفت: دختر كيستي؟

گفتم: دختر عامر انصاريم.

گفت: پدر نداري؟

گفتم: نه

گفت: شوهر كرده اي؟

گفتم: نه.

در اين موقع نسبت به من اظهار رحم و محبّت كرد و بر حال زارم گريست و گفت:

آيا زني را مي خواهي كه با او مأنوس شوي و او تو را خدمت و كمك كند؟

گفتم: آري.

گفت: اينك من حاضرم تا براي تو مادري مهربان باشم.

من از شنيدن سخنان او خوشحال شدم و گفتم:

به خانه من بيا خانه خانه تو و فرمان از آن تو است،

پير زن به خانه آمد و آب طلبيد

و وضوء گرفت،

در اين هنگام مقداري نان و خرما و شير پيش او حاضر كردم و او را به صرف طعام فرا خواندم، چون آن غذاها را ديد، سخت گريه كرد،

از علّت گريه اش پرسيدم،

گفت:

دخترم، طعام من مقداري نان جو و اندكي نمك است.

آنگاه بار ديگر گريه آغاز كرد و گفت:

اكنون زمان صرف طعام من نيست، بگذار تا نماز عشاء را بگذارم، سپس به نماز برخاست.

چون نماز عشاء را خواند، مقداري نان جو و اندكي نمك حاضر كردم و چون طبق را در برابر او نهادم مقداري خاكستر طلبيد و با نمك بياميخت و سه لقمه از آن برگرفت و بار ديگر به نماز برخاست و تا طلوع فجر همچنان به نماز و دعا پرداخت.

چون سپيده دميد، نزد او رفتم و سرش را بوسه زدم و گفتم:

از خدا مسئلت كن تا مرا بيامرزد، زيرا دعاي تو رد نخواهد شد.

گفت:

تو دوشيزه اي زيبائي و من چون از خانه بيرون شوم بر تنهائي تو بيم دارم، از اينرو تو به همدمي نيازمندي.

من دختري خردمند و دانا و عابد و پارسا دارم كه از تو بزرگ تر است، هرگاه بخواهي او را نزد تو مي آورم تا يار و غمگسار تو باشد؟

گفتم: اين كه سئوال ندارد، اختيار م دست شماست.

زن از خانه بيرون رفت و ساعتي بعد تنها بازگشت.

گفتم: چرا خواهر مرا به همراه نياوردي؟

گفت: دختر من با كسي دمساز نمي شود و آمد و رفت زنان مهاجرين و انصار به خانه تو او را از عبادت باز مي دارد.

گفتم: من عهد مي كنم كه تا او در خانه من باشد هيچكس را به خود راه ندهم.

پير زن

بار ديگر از خانه بيرون رفت و چون ساعتي گذشت با زني كه روي خود را سخت پوشيده بود و جز چشمانش چيزي پيدا نبود، بازگشت، ليكن آن زن بر در حجره من ايستاد.

گفتم: چرا وارد نمي شوي؟

پير زن گفت: شدّت شادي ديدن تو گام هاي او را از حركت بازداشته است.

گفتم: هم اكنون من مي روم و قفل بر در خانه مي نهم تا بيگانه اي به درون نيايد.

آنگاه چون دَرِ خانه را بستم، دست به دامن زن جوان زدم و گفتم:

نقاب از رخ بردار.

امّا او جوابي نداد،

وقتي مقنعه را از سَرَش گرفتم، در برابر خود مردي جوان يافتم كه ريشي سياه و دست و پائي خضاب شده و لباسي زنانه بر تن داشت از تماشاي اين منظره سخت ترسيدم و بر سرش فرياد زدم؛ كه از خانه من بيرون برو.

آيا از خشم خليفه دوم نمي ترسي.

آنگاه قدمي به عقب گذاردم تا از كنار او دور شوم، ليكن مرا مهلت نداد و آبروي مرا بُرد.

از شدّت مستي بيهوش بر زمين افتاد،

در اين حال كاردي كه در كمر بسته بود، درخشيد و من آنرا برگرفته و بي درنگ گلوگاهش را قطع كردم و گفتم:

«خدايا تو ميداني كه او به من ستم كرد و مرا رسوا ساخت و پرده عفّتم را دريد و من كار خود را به تو واگذار كردم،

اي كسي كه چون بنده اي كارش را به او باز گذارد، بي نيازش خواهي ساخت،

اي خداي پرده پوش و اي خالق رازدار.

و چون شب شد، پيكرش را برداشتم و در محراب مسجد افكندم.»

چون زن جوان داستان خود را تعريف كرد، خليفه دوم زبان به مدح

و ثناي اميرالمؤمنين عليه السلام گشود و گفت:

من خود گواهم كه پيغمبرصلي الله عليه وآله وسلم فرمود:

«من شهر علم هستم و علي دروازه آن شهر است»

و نيز فرمود:

«برادر من علي به زبان حق سخن مي گويد»

سپس رو به اميرالمؤمنين عليه السلام كرد و گفت:

حكم اين قضيّه چيست.

امام علي عليه السلام فرمود:

«امّا مقتول در اين قضيه خون بهائي ندارد، زيرا مرتكب گناهي بزرگ شده است،

و اين زن هم مستوجب كيفري نيست، زيرا در انجام اين عمل زشت مجبور بوده است.»

سپس رو به زن جوان كرد و فرمود:

«وظيفه تو است كه پير زن جنايتكار را به دادگاه عدالت حاضر كن تا به سزاي اعمال خود برسد.»

زن انجام آن وظيفه را برعهده گرفت.

چند روز بعد پيرزن دستگير شد و امام فرمان داد تا آن پيرزن حيله گر و نيرنگ باز را سنگسار كردند.(1).

*****

عدالت و قضاء در اسلام، ص296 - و در قضاوتهاي محير العقول، ص79 مي نويسد پسر آن زن بزرگ شد و در ركاب اميرالمؤمنين عليه السلام در صفين شهيد شد. كيفر كردار، ج1، ص241.

فردي كردن مجازات

ابن شهر آشوب در كتاب «مناقب» از «اصبغ بن نباته» روايت كرده كه:

پنج نفر را نزد خليفه دوم آوردند كه زنا كرده بودند خليفه دوم امر كرد كه:

بر آنها حدّ شرعي زنا را بزنند.

اميرالمؤمنين عليه السلام حاضر بود و فرمود:

اي عمر، حكم خداوند درباره اينها يكسان نيست.

خليفه دوم گفت:

شما درباره اينها حكم كن و حدّ آنان را خود جاري ساز.

پس حضرت؛

يكي را پيش آورد و گردن زد،

و يكي را رَجم كرد،

و به يكي حدّ تمام زد، (صد تازيانه)

و به يكي نصف حدّ جاري كرد، (پنجاه تازيانه)

و يكي را تعزير و تأديب نمود.

خليفه

دوم و مردم در شگفت ماندند.

خليفه دوم پرسيد:

يا اباالحسن پنج نفر يك جنايت را انجام دادند، چرا شما پنج حكم مخالف با يكديگر بر آنها اجرا كردي.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

آري، امّا اوّلي مردي بود ذمّي و از ذمّه خود بيرون آمد (و به زن مسلماني تجاوز كرد) او را حدي جز شمشير نبود،

و دومي مردي زن دار بود كه زنا كرد، او را رجم كرديم،

سومي زن نداشت و زنا كرد، او را حدّ تمام زديم، (يكصد تازيانه است)

و امّا چهارمي برده بود و زنا كرد، او را نصف حدِّ تمام زديم،

و امّا پنجمي مردي ديوانه بود كه ناچار او را تعزير كرديم. (يعني چند تازيانه براي ادب زديم).(1).

*****

فروع كافي، ج7، ص265 - و ثمرات الانوار، ج1، ص98 - و داوريهاي حيرت انگيز، ص45 - و قضاوتهاي اميرالمؤمنين عليه السلام، ص64 - و مناقب ابن شهر آشوب، ج2، ص361 - و شبهاي پيشاور، ج2، ص696 - و كيفر كردار، ص255.

قضاوت نسبت به فرزندي سفيد پوست

مردي همسرش را نزد خليفه دوم برده و گفت:

خودم و اين زنم سياه هستيم، امّا او پسري سفيد زاييده است.

خليفه دوم به اطرافيان خود گفت:

نظر شما در اين قضيه چيست؟

همه گفتند:

زن بايد سنگسار شود؛ زيرا او و شوهرش سياهند و فرزندشان سفيد.

خليفه دوّم دستور داد:

زن را سنگسار كنند.

مأموران زن را براي اجراي حكم مي بردند، در بين راه اميرالمؤمنين عليه السلام به آنان برخورد نموده و به زن و شوهر او فرمود:

ماجراي شما چيست؟

آنان قصّه خود را بيان داشتند.

آن حضرت فرمود:

آيا زنت را متّهم مي سازي؟

گفت: نه.

فرمود: آيا در حال قاعدگي با او همبستر شده اي؟

گفت:

آري، يك شب ادّعا مي كرد كه قاعده است و

من گمان مي كردم به جهت سرما عذر مي آورد پس با او همبستر شدم.

آن حضرت فرمود:

آيا شوهرت در آن حال با تو نزديكي كرده است؟

گفت: آري.

پس حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به آنان فرمود:

برگرديد كه اين فرزندِ پسر شماست و علت سفيد شدنش اين است كه خون حيض بر نطفه غلبه كرده است، آنگاه كه اين كودك بزرگ شود رنگ پوست او سياه مي گردد.(1).

*****

فروع كافي، كتاب النكاح، باب انوادر، حديث 46.

جلوگيري از دو دفعه قصاص

مردي، مرد ديگر را كشت،

برادر مقتول قاتل را نزد خليفه دوم برد،

خليفه دوم به وي دستور داد تا قاتلِ برادرِ خود را بكشد،

برادر مقتول قاتل را به قدري زد كه يقين كرد او را كشته است.

اولياي قاتل او را برداشته به خانه بردند و چون رمقي در بدن داشت به معالجه اش پرداختند و پس از مدّتي سلامت خود را به دست آورد.

برادرِ مقتول چون قاتل را ديد دوباره او را گرفت و گفت، تو قاتل برادر من هستي بايد تو را بكشم،

مرد فرياد برآورد تو يك بار مرا كشته اي و حقّي بر من نداري.

مجدّداً نزاع را نزد خليفه دوم بردند،

خليفه دوم دستور داد قاتل را بكشند،

ولي نزاع ادامه يافت تا اين كه نزد حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام رفته و از او داوري خواستند.

امام علي عليه السلام به قاتل فرمود: شتاب مكن.

به خليفه دوم فرمود:

حكمي كه درباره آنان كرده اي صحيح نيست.

خليفه دوم گفت:

پس حكمشان چيست؟

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

ابتدا قاتل شكنجه هايي را كه برادرِ مقتول بر او وارد ساخته، بر او قصاص كند، آنگاه برادرِ مقتول مي تواند او را بكشد.

برادر مقتول با خود فكري كرد كه در اين صورت

جانش در معرض خطر است پس از كشتن او صرف نظر كرد.(1).

خليفه دوم دست به دعا برداشت و گفت:

«سپاس خداي را، يا اباالحسن! شما خاندان رحمت هستيد»

و آنگاه گفت:

«اگر علي نبود، عمر هلاك مي شد.»

*****

فروع كافي، ج7، ص360 - و مناقب سروي، ج1، ص497 - و تهذيب، ج10، ص278 حديث 1 - و من لايحضر، ج4، ص128، حديث 14.

نوآوري ها

جمعي از زنان مدينه از خليفه دوم پرسيدند:

چرا مردان مي توانند همسران متعدّدي داشته باشند، ولي زنان از اين كار منع شده اند؟

خليفه دوم در جواب مبهوت و عاجز گرديد،

و از امام علي عليه السلام كمك خواست.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به زن ها فرمان داد تا هر كدام يك جام آب بياورند.

چون آوردند فرمود:

همه را در يك ظرف بريزيد.

چون ريختند، فرمود:

اكنون هر كدام آب خود را برداريد.

گفتند: اين محال است.

حضرت فرمود:

به اين علّت زن ها يك شوهر بيشتر نبايد داشته باشند وگرنه ميراث و نسب باطل و خانواده نابود مي شود.

خليفه دوّم گفت:

(لا ابقاني اللَّه بعدك يا علي)(1).

«اي علي، خدا من را پس از تو زنده نگه ندارد.»

*****

تفسير ابوالفتوح رازي.

كاربرد علوم در قضاوت
رفع تهمت از دختري يتيم

امام صادق عليه السلام نقل فرمود كه:

در زمان خليفه دوم دختر تيمي را تهمت زدند كه وي زنا كرده است.

جريان او چنين بود كه تاجري در مدينه براي كسب و كارش بيشتر به مسافرت مي رفت، و براي اينكه همسرش تنها نماند دختر يتيمي را به خانه اش آورده و در كنار همسرش قرار مي داد.

چون آن دختر بزرگ شده و به كمال و جمال رسيد، همسر آن تاجر از عاقبت كار ترسيد، و نگران شد كه شوهرش سرانجام با آن دختر ازدواج خواهد كرد.

براي جلوگيري از اين كار، روزي در غياب شوهرش به آن دختر شراب خورانيد،

و آنگاه كه مست شد و بكارت او را از بين بُرد، وقتي تاجر از سفر بازگشت به او گفت:

دختر زنا داده است!

سرانجام شكايت به خليفه دوم تسليم شد، و زنان همسايه نيز شهادت دادند كه با چشم خود ديده اند كه آن دختر بي چاره زنا داده

است!

و او نيز از خودش دفاع كرد و گفت:

من با كسي خلاف نكرده ام.

سرانجام خليفه دوم از قضاوت عاجز ماند و براي حل اين موضوع به علي بن ابيطالب مراجعه كرد.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام از آن زن پرسيد:

آيا شما بيّنه و حجّت داريد كه اين دختر زنا داده است؟

آن زن همسايه هاي خود را معرفي كرد و گفت:

اينها ديده اند كه اين دختر كار خلاف كرده است.

امام علي عليه السلام شمشيرش را از غلاف در آورد و بر روي زانواهايش قرار داد، و سپس فرمود:

زنان همسايه را جداگانه در جاهائي نگهدارند.

و خطاب به زن فرمود:

حقيقت را بگو.

امّا زن بر دروغ خود اصرار مي ورزيد.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام سپس يكي از زنان شهود را حاضر كرد و به او گفت:

مرا مي شناسي؟ من علي بن ابيطالب هستم و اين هم شمشير من است.

زن قبلي ماجرا را گفته است، و من به او امان داده ام، و تو اگر راست نگوئي، با شمشيرم تو را أدب خواهم كرد.

زن گفت:

يا اميرالمؤمنين! اين دختر زنا نكرده است، بلكه چون زنِ تاجر نگرانِ جمال و كمال آن دختر بود، و مي ترسيد كه شوهرش با وي ازدواج كند، از اين جهت او را مَست كرد و بكارت وي را پاره كرد.

حضرت تكبير گفته و فرمود:

من اوّلين كسي هستم كه در ميان شهود فاصله انداخته و ازاين راه حقيقت را فاش كردم و كسي جز «دانيال» پيامبر چنين كاري نكرده است.

آنگاه زنِ تاجر به سزاي عمل خود رسيد.(1).

*****

فروع كافي ج 7 ص 425.

زني كه بچّه اي شش ماهه به دنيا آورد

روايت كرده اند:

زني در شش ماهگي بچه اي زائيد، و چون به نظر آنها زودتر از وقت معمولي

بچّه به دنيا آورد، به او شكّ كردند كه قبل از ازدواج با آن مرد زنا داده باشد.

او را براي اجراي حدّ پيش خليفه دوم آوردند.

شوهرش گفت:

همسر من شش ماه پس از عروسي با من، بچّه آورده است.

زن نيز اين مطالب را پذيرفت.

خليفه دستور داد او را سنگسار كنند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام كه حضور داشت فرمود:

اگر اين زن با كتاب خدا با تو به خصومت برخيزد، تو را محكوم مي كند، زيرا خداوند مي فرمايد:

وَحَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً(1).

«مدّتِ بودنِ طِفل در رَحِم و از شير باز گرفتن او سي ماه است».

و هم مي فرمايد:

وَالْوالِداتُ يُرْضِعْنَ اَوْلادَهُنَّ حَوْلَينِ كامِلَيْن لِمَنْ اَرادَ اَنْ يُتِمَّ الرّضاعَةَ(2).

«مادران فرزندان خود را در صورتي كه بخواهند شير كامل دهند بايد مدّت دو سال خصانت كنند.»

و ادامه داد:

از انضمام اين دو آيه چنين استفاده مي شود،

چون مادر شير دادن فرزندان خود را در عرض دو سال تكميل مي كند، از آنجائي كه به حكم قرآن، مدّت شير دادن و در رحم ماندن كودك سي ماه است، پس مدّت حملش شش ماه خواهد بود.

خليفه دوم با شنيدن سخنان امام علي عليه السلام به اشتباه خود پِي برد و آن زن را از سنگسار شدن نجات داد و به داوري حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام گردن نهاد.(3).

*****

سوره احقاف، آيه 14.

سوره بقره، آيه 233.

ارشاد شيخ مفيد، ج1، ص193 - و پژوهش عميق، ص420 - و امام علي، ج1، ص185.

امانت دو مرد

دو مرد صد دينار در كيسه اي گذاشته و در نزد زني به امانت سپردند و به او گفتند:

هرگاه ما هر دو با هم نزد تو آمديم امانت ما را بازگردان و اگر يكي از ما

بدون ديگري بيايد، حق نداري امانت را باز پس دهي.

چون مدّتي از اين ماجرا گذشت، يكي از آن دو مرد براي دريافت كيسه پيش آن زن آمد و گفت:

رفيق من وفات كرده است، صد دينار ما را پرداخت كن.

زن از دادن امانت خودداري كرد آن مرد نزد اقوام زن رفت و مطلب را به آنان بازگو كرد و در اثر تحميل و توصيه آنان زن امانت را رد كرد،

پس از يك سال رفيق ديگرش آمد و گفت:

صد ديناري را كه در نزد تو به امانت گذاشته ايم، پَس بده.

زن گفت:

مدّتي پيش رفيق تو آمد و اظهار نمود كه تو وفات كرده اي و من به ناچار امانت را به او پس دادم.

آن مرد در گرفتن امانت اصرار ورزيد و كار به نزاع كشيد و هر دو پيش خليفه دوم رفتند و جريان امر را به او گفتند.

خليفه دوم به آن زن گفت:

تو ضامن امانتي و بايد پول را به اين مرد بپردازي.

زن گفت:

تو در ميان ما قضاوت نكن، و ما را خدمت امام علي عليه السلام بفرست، تا او ميان ما حكم فرمايد.

خليفه دوم قبول كرد،

و چون آنها پيش حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام حاضر شدند، حضرت دانست كه آن دو مرد با هم تباني كرده و حيله اي به كار برده اند.

از اين جهت به آن مرد فرمود:

در موقع سپردن امانت مگر شرط نكرده بوديد كه براي گرفتن آن بايد هر دو با هم بيائيد و اگر يكي از شما بيايد پول را پس نده.

گفت: بله.

امام علي عليه السلام كه متوجّه حيله آنان شد، فرمود:

پول تو نزد ما حاضر است، اگر مي خواهي برو رفيق

خود را هم بياور، تا پولتان را بدهم.

آن مرد حيله گر سرافكنده بازگشت.(1).

*****

ذخائرالعقبي، ص79 - و علي كيست؟، ص150.

دو رفيق و هشت قرص نان

دو رفيق با يكديگر به سفر رفتند.

در يكي از منازل، هنگام ظهر، براي صرف غذا سفره اي گستردند،

يكي از آنان پنج قرص نان و ديگري سه قرص نان بر سفره نهادند.

در آن هنگام كه دو رفيق خواستند دست به طعام برند شخصي عبور مي كرد، بر آنها سلام كرد.

صاحبان نان پس از جواب سلام، تازه وارد را به سَرِ سفره دعوت كردند، و مهمان بدون تعارف دعوت آنان را پذيرفت و بر سر سفره نشست.

و هر سه نفر به طور مساوي از نان ها استفاده كردند وقتي غذا تمام شد، مردِ مهمان از جا برخاست و مبلغ «هشت درهم» در كنار سفره نهاد و گفت:

اين مبلغ مختصر قيمت سهم من از آن سهام شما.

ميهمان رفت، امّا ميان ميزبانان بر سر تقسيم آن مبلغ اختلاف و نزاع در گرفت،

مردي كه صاحب سه قرص نان بود گفت:

نيمي از آن هشت درهم براي من و نيم ديگر براي تو باشد.

امّا آن مرد كه صاحب پنج قرص نان بود گفت:

عدالت چنين اقتضا مي كند كه هر درهم را بهاي يك قرص نان به حساب آوريم، در نتيجه پنج درهم براي من و سه درهم باقي را براي تو بگذاريم.

نزاع بالا گرفت و هيچ يك به نظر ديگري تسليم نشد، خصومت به دادگاه بردند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام چون مورد اختلاف را خيلي جزيي و بي ارزش دانست آنها را به سازش و صلح توصيه كرد، و به صاحب سه گرده نان فرمود:

قَدْ عَرَضَ عَلَيْكَ صاحِبُكَ ما عَرَضَ، وَ خُبُزُهُ اَكْثَر مِنْ

خُبُزِكَ فَاَرضِ بِثَلاثَة

«رفيق تو شرط انصاف را درباره تو رعايت كرده و به نظر من بهتر آن است كه پيشنهاد او را بپذيري و به گرفتن سه درهم قانع شوي.»

مرد طمّاع از درِ لجاج و عناد در آمد و گفت:

نه، به خدا سوگند، من جز به امر حق تسليم نخواهم شد و فقط عدالت را مي پذيرم.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام چون سرسختي آن مرد را ديد كه حاضر نمي شود حق را بپذيرد، فرمود:

لَيسَ لَكَ في مُرِّ الْحَقِّ إِلاَّ دِرهَمٌ واحِدٌ وَ لَهُ سَبعة

«آگاه باش كه بر أساس حق، نصيب تو بيش از يك درهم از مجموع هشت درهم نيست و هفت درهم ديگر حق آن ديگري است.»

مرد طمّاع كه به سه درهم راضي نبود وقتي كه ديد حق براي او يك درهم است، سخت برآشفت و گفت:

سبحان اللَّه يا اميرالمؤمنين او سه درهم به من مي داد من ابا داشتم اكنون چگونه به يك درهم راضي شوم؟

حضرت فرمود:

آن پيشنهاد صلح بود، لكن تو قسم ياد كردي كه جز به حق تسليم نشوي و مقتضاي حق اين است كه تو بيش از يك درهم حق نداري.

مرد گفت:

اكنون كه مقتضاي مرّ حق اين است پس مرا از آن راز آگاه كن و گِرِه اين مشكل را بگشاي تا بپذيرم.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

آيا نه چنين است كه هشت قرص نان تو و رفيقت به 24 سهم تقسيم مي شود،

كه سه گرده نان تو به 9 سهم و پنج گرده نان رفيقت به 15 سهم تقسيم مي گردد:

15 و 9 مي شود 24

تو هشت ثلث آن را خورده اي و ميهمان و رفيق تو نيز هر يك

هشت ثلث از آن را خورده اند و نتيجه چنان است كه از نُه ثلث تو يك ثلث، و از پانزده ثلث رفيقت هفت ثلث بهره ميهمان شده است، از اين رو هفت درهم در برابر هفت ثلث رفيق تو و يك درهم در برابر يك ثلث نصيب تو است.

مرد گفت: الآن راضي شدم.(1).

اينگونه قضاوت كردن و به كار بردن علم رياضي در حلّ اختلافات از شگفتي هاي قضاوت اميرالمؤمنين عليه السلام است.

*****

استيعاب در حاشيه اصابه، ج3، ص41 - و ذخائر العين، ص84 - و نزهة المجالس صفوري، ج2، ص211 - و تاريخ خلفا سيوطي، ص142 - و كنز العمال هندي، ج5، ص835، حديث 14512 - و ثمرات الانوار، ص107 - و وسائل الشيعه، ج3، ص442 - و لطائف الاخبار، ص76 - و ارشاد مفيد، ص105.

سه شريك و هفده شتر

نراقي در كتاب «مشكلات العلوم» نقل كرده است:

در زمان خلافت اميرالمؤمنين عليه السلام سه نفر با هم شريك شدند و هفده شتر مشتركاً خريدند،

12 بهاي آن را يكي از شركاء پرداخت

و 13 آن را دومي

و 19 بهاي آن را سومي پرداخت كرد،

خواستند شتران را بين خود تقسيم كنند، نتوانستند.

نزد حضرت علي عليه السلام آمدند و گفتند:

يا اميرالمؤمنين شركت ما سه نفر به اين صورت است كه نصف شترها (12) از آن اولي است،

ثلث آن (13) از دومي،

و تُسع (19) آن از سومي است،

به گونه اي براي ما شتران تقسيم كنيد كه چيزي باقي نيايد.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام دستور داد يك شتر از بيت المال آوردند و بر هفده شتر اضافه كرد و هيچده شتر شد.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نصفِ هيجده شتر را كه نُه شتر بود به اوّلي،

و ثلثِ

هيجده شتر را كه شش شتر بود به دومي،

و تُسع هيجده شتر را كه دو شتر مي شود به سومي داد،

كه جمع آن مي شود هفده شتر:(9 و 6 و 2 مي شود 17)

سپس يك شتر خود را برداشت و به بيت المال برگرداند.(1).

حاضران در شگفت ماندند و عظمت علمي امام علي عليه السلام را باور كردند.

*****

تكامل در اسلام احمد امين، ج4، ص159 (عربي) - و ثمرات الانوار، ج1، ص102.

رهنمودهاي كيفري

زندان و شلاّق
مجازات نيروهاي اطّلاعاتي متخلّف

وقتي يكي از مأموران اطّلاعاتي اميرالمؤمنين علي عليه السلام به نام «ابن هرمه» خيانت كرد و رشوه گرفت.

امام علي عليه السلام براي مجازات او به حاكم اهواز «رُفاعه» نوشت:

(وقتي كه نامه ام به دستت رسيد و آنرا خواندي بلافاصله «ابن هرمه» را از مسئوليت بازار عزل كرده و به خاطر حقوق مردم او را زنداني كن و همه را باخبر كن تا اگر شكايتي دارند بگويند.

و اين مسأله را به همه كارمندان زير دستت گزارش كن تا نظر مرا بدانند.

در اين كار نسبت به «ابن هرمه» غفلت و كوتاهي نداشته باش كه هم نزد خدا هلاك خواهي شد و هم به بدترين وجه تو را از كار بركنار مي كنم.

به خدا پناهت مي دهم كه در اين كار كوتاهي نشود).

سپس حضرت دستور داد كه:

«روزهاي جمعه اورا از زندان خارج كن و سي تازيانه بر او بزن و او را در بازار بگردان.

پس اگر كسي از او شكايتي با شاهد آورد، او و شاهدش را قسم بده، آن وقت حق او را از مال ابن هرمه بپرداز، سپس دست بسته و با خواري به زندان باز گردان.

و بر پايش زنجير بگذار و فقط موقع نماز زنجير

را از پايش در آور و اگر براي او خوردني و نوشيدني يا لباس آوردند مانع نشو و به كسي هم اجازه نده كه بر او وارد شود تا راه مخاصمه و طريق نجات رابه او بياموزد.

و اگر به تو گزارش رسيد كه كسي در زندان چيزي به او ياد داده كه مسلماني از آن ضرر مي بيند آن شخص را مجازات كرده به زندان بيافكن تا توبه كند و از كرده خود پشيمان شود.

اي رفاعه! همه زندانيان را براي تفريح به حياط زندان بياور غير از «ابن هرمه» مگر آن كه براي جانش بترسي كه در اين صورت اورا با زندانيان ديگر به صحن زندان بياور.

اگر قدرت بدني دارد هر سي روز، سي وپنج ضربه شلاق بر بدنش بزن و قضيّه رابه من بنويس و نام جانشين او را هم گزارش كن و حقوق ابن هرمه را هم قطع كن».

مسائل مهمّي از نظر كيفري در دستورالعمل حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام وجود دارد كه برخي از آنها را مي توان در موارد زير بيان داشت:

1- عزل و بركناري از مسئوليّت، و نصب جانشين

2- زندان با اعمال شاقّه

3- جبران خسارتهاي مالي كه بر مردم روا داشته است

4- شلاق، هر ماه 35 ضربه

5- گرداندن در بازار، و بردن آبروي ابن هرمه

6- دست و پا در زنجير كردن

7- ممنوع الملاقات شدن

8- منع از تفريحات و هواخوري در داخل زندان

9- شدّت عمل در شلاق خوردن در صورت قدرت بدني «هفته اي 35 ضربه»(1).

*****

مستدرك الوسائل، ج3، ص207.

زنداني كردن استاندار خائن

يزيد بن حجبه تيمي، استاندار امام علي عليه السلام در شهر ري بود كه با خيانت به اموال مردم، براي خودش اموال و

غنائم فراواني ذخيره كرد

وقتي گزارش خيانت او به حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام رسيد، او را عزل و در شهر ري زنداني كرد.

زنداني شدن يك استاندار، تأثير زيادي در مردم داشت، و زندان بان او شخصي به نام «سعد» بود.

گرچه توانست زندانبان را اغفال كرده بطرف شام و معاويه فرار كند، و پس از فرار به سوي معاويه، اشعاري در مذمّت امام علي عليه السلام سرود، و مورد احترام معاويه قرار گرفت و معاويه جوايزي به او بخشيد.(1).

*****

امام علي(ع)، ج5، ص278.

زنداني كردن فرماندار

يكي ديگر از فرمانداران امام «منذر بن جارود» بود.

پس از آنكه در بيت المال سوء استفاده نمود، حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نامه تندي به او نوشت و فرمود:

«إلي المنذر بن الجارود العبدي، وقد خان في بعض ما ولّاه من أعماله»

ذمّ الخيانة الاقتصادّية

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ صَلَاحَ أَبِيكَ غَرَّنِي مِنْكَ، وَظَنَنْتُ أَنَّكَ تَتَّبِعُ هَدْيَهُ، وَتَسْلُكَ سَبِيلَهُ، فَإِذَا أَنْتَ فِيَما رُقِّيَ إِلَيَّ عَنْكَ لَا تَدَعُ لِهَوَاكَ انْقِيَاداً، وَلَا تُبْقِي لِآخِرَتِكَ عَتَاداً.

تَعْمُرُ دُنْيَاكَ بِخَرَابِ آخِرَتِكَ، وَتَصِلُ عَشِيرَتَكَ بِقَطِيعَةِ دِينِكَ.

وَلَئِنْ كَانَ مَا بَلَغَنِي عَنْكَ حَقّاً، لَجَمَلُ أَهْلِكَ وَشِسْعُ نَعْلِكَ خَيْرٌ مِنْكَ، وَمَنْ كَانَ بِصِفَتِكَ فَلَيْسَ بِأَهْلٍ أَنْ يُسَدَّ بِهِ ثَغْرٌ، أَوْ يُنْفَذَ بِهِ أَمْرٌ، أَوْ يُعْلَي لَهُ قَدْرٌ، أَوْ يُشْرَكَ فِي أَمَانَةٍ، أَوْ يُؤْمَنَ عَلَي جِبَايَةٍ.

فَأَقْبِلْ إِلَيَّ حِينَ يَصِلُ إِلَيْكَ كِتَابِي هذَا، إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

و المنذر بن الجارود هذا هو الذي قال فيه أميرالمؤمنين عليه السلام: إنه لنظّارٌ في عِطفيه مختال في بُرْدَيْه، نَفّالٌ في شِرَاكَيْهِ.

(نامه به منذر بن جارود عبدي، كه در فرمانداري خود خيانتي مرتكب شد)

سرزنش از خيانت اقتصادي

پس از ياد خدا و درود! همانا، شايستگي پدرت مرا نسبت به تو خوشبين، و گمان كردم همانند پدرت مي

باشي،(1) و راه او را مي روي، ناگهان به من خبر دادند، كه در هواپرستي چيزي فروگذار نكرده، و توشه اي براي آخرت خود باقي نگذاشته اي، دنياي خود را با تباه كردن آخرت آبادان مي كني، و براي پيوستن با خويشاوندانت از دين خدا بريدي، اگر آن چه به من گزارش رسيده، درست باشد، شتر خانه ات، و بند كفش تو از تو باارزش تر است، و كسي كه همانند تو باشد، نه لياقت پاسداري از مرزهاي كشور را دارد، و نه مي تواند كاري را به انجام رساند، يا ارزش او بالا رود، يا شريك در امانت باشد يا از خيانتي دور ماند پس چون اين نامه به دست تو رسد، نزد من بيا. ان شاءالله.

(مُنذر كسي است كه اميرمؤمنان درباره او فرمود: آدم متكبّري است، به دو جانب خود مي نگرد، و در دو جامه كه بر تن دارد مي خرامد، و پيوسته بر بند كفش خود مي دمد كه گرد ننشيند).(2).

و آنگاه او را براي مدّتي زنداني كرد.

*****

جارود پدر منذر در سال نهم هجرت خدمت پيامبر آمد و مسلمان شد، و فردي صالح و شايسته بود كه در سال 21 در جنگ هاي فارس شهيد شد.

نامه 71 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلّف.

شلاق زدن وليد

آنگاه كه ظلم و ستم خليفه سوم و بني اميّه فراگير شد، و كارگزاران خليفه سوم هر چه مي خواستند انجام مي دادند

وليد فرماندار كوفه آشكارا شراب مي خورد، ودر حال مستي نماز صبح را چهار ركعت خواند، كه مالك اشتر، انگشتر از دست او در آورد وبه مدينه رساند، وبا شهودي كه به همراه داشت، اثبات كردند كه

وليد شراب خورده است.

وليد با اصرار امام علي عليه السلام و ياران او به مدينه آورده شد، و در حضور خليفه سوم جنايات او ثابت شد.

امّا خليفه سوم به جاي مجازات وليد، با مالك و همراهان او درگير شد و گفت:

اگر هم جرم وليد اثبات شود چه كسي مي تواند برادرم را شلّاق بزند؟

در اينجا حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بلند شد و پيراهن وليد را كشيد و او را به رو افكند و 80 تازيانه بر بدن او نواخت.

خليفه سوم خطاب به امام گفت:

تو حق نداري كه با وليد چنين معامله اي بكني.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

وليد شراب خورده و مرتكب فسق شده است، او شايسته كيفري بيش از اينهاست.(1).

*****

اسد الغابة، تاريخ يعقوبي، صحيح مسلم، عقدالفريد، مسند احمدبن حنبل، حديقة الشيعه ص 288 - و حق اليقين ص 268 - و مروج الذهب ج2، ص 334 - و منهاج البراعة، ج16، ص219.

انواع مجازات
اشاره

اجراي انواع كيفرهاي اسلامي

اميرالمؤمنين علي عليه السلام در اجراي حكم الهي و در كيفر مجرمان هركس كه بود ترديدي به خود را نمي داد، به برخي از نمونه ها توجّه كنيد.

مجازات نجاشي شاعر

بر نجاشي شاعر، كه دوست حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بود و در صفّين اشعار حماسي مي خواند، هشتاد ضربه حد شراب (چون در روز ماه رمضان شراب خورد)، و 20 ضربه شلاّق (براي شكستن حرمت ماه رمضان) زد.(1).

*****

الغارات، ج2، ص533 - و بحارالانوار، ج41، ص9.

مجازات جوان دزد

جواني را كه دزدي كرده بود و انگشتان دست او را قطع كرد، چند روزي نگهداشت، و فرمود كه از بيت المال به او لباس و غذا و دوا بدهند.

مجازات زن شوهر دار زنا كار

زني شوهر دار، كه سه بار اعتراف به زنا كرد را، رجم نمود.

مجازات مرد مجرد

زراره نقل مي كند:

مردي كه با آلت خود بازي مي كرد، بر دستهاي او آنقدر شلاّق زد تا قرمز شد و فرمود تا هزينه ازدواج او را از بيت المال بدهند.(1).

*****

فروع كافي، ج7، ص265.

مجازات خوردن گوشت خوك

مرد نصرانيِ تازه مسلمان، كه گوشت خوك تهيّه كرده بود تا بخورد را شديداً مورد نكوهش قرار داد و فرمود:

اگر مي خوردي حدّ شرعي برتو جاري مي كردم.

سپس چند ضربه شلاق بر او زد.(1).

*****

اصول كافي، ج7، ص265.

مجازات خلافكار

امام در حالي كه شلاقي در دست داشت به بازار رفت و آمد مي كرد تا اگر تخلّفي انجام گيرد فوراً مجازات كند.(1).

*****

دعائم الاسلام.

مجازات معركه گير

شخصي معركه گير و قصّه پرداز در مسجد كوفه گروهي را گرد آورده بود و فريب مي داد، كه امام علي عليه السلام او را احضار و چند ضربه شلاق بر او زده و از مسجد بيرون كرد.(1).

*****

اصول كافي، ج7، ص268 - و وسائل الشيعه، ج8، ص582.

مجازات عبداللَّه سبا

عبداللَّه سبا و 70 نفر از قوم «زطّ» كه در عقيده منحرف شدند و گفتند:

علي خداست

پس از نصيحت ها و توبه دادن، چون از انحراف دست بر نداشتند همه را گردن زد.(1).

*****

وسائل الشيعه، ج18، ص553 - و ذخائر العقبي، طبري ص93.

قطع دست متولي بازار

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام براي كنترل بازار بصره، شخصي به نام «علي بن اصمع» را مأموريّت داد كه بر بازار آن شهر نظارت كند، امّا پس از چندي دست به خيانت گشود وپس از اثبات، حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام انگشتان دست او را قطع كرد.(1).

*****

السوق في ظل الدولة الاسلاميّه، ص52: جعفر مرتضي.

مجازات مرد زناكار

در زمان خلافت اميرالمؤمنين عليه السلام مردي در كوفه به محضر امام علي عليه السلام شرفياب شد و عرض كرد، يا اميرالمؤمنين! من زنا كرده ام، مرا تطهير كن.

حضرت به او فرمود:

از كدام طايفه و قبيله اي؟

عرض كرد: از طايفه مزينه هستم.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

آيا از قرآن چيزي خوانده اي؟

گفت: آري.

حضرت فرمود: پس بخوان.

مرد مقداري از آيات قرآن را خواند و خوب هم خواند، امام علي عليه السلام به او فرمود:

آيا ديوانه اي؟

گفت: خير، عاقلم.

حضرت فرمود:

برو تا درباره تو محرمانه سؤال كنم.

مرد رفت.

زماني نگذشت كه مجدداً برگشت و عرض كرد:

يا اميرالمؤمنين! من زنا كرده ام، مرا پاك كن.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام اين مرتبه از راه ديگر او را سؤال پيچ كرد.

به او فرمود:

آيا همسر هم داري؟

گفت: آري.

حضرت فرمود:

همسرت با تو در محل زندگيت بسر مي برد؟

گفت: آري.

حضرت مجدداً فرمود:

برو تا درباره تو مخفيانه تحقيق كنم.

اميرالمؤمنين عليه السلام فردي نزد قوم او فرستاد و از حال آن مرد خبر گرفت.

آنان گفتند:

يا اميرالمؤمنين! او مردي عاقل و داناست.

سپس آن مرد، براي سومين بار حرف خود را تكرار و گناه را بر زبان جاري كرد.

امام علي عليه السلام براي سومين نوبت به او فرمود:

برو تا درباره ات تحقيق كنم.

آن مرد رفت.

براي مرتبه چهارم آمد و اعتراف و اقرار به گناه كرد.(1).

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام دستور

داد كه قنبر او را حبس كند، تا مجازات شود.

آنگاه اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

«ما أَقْبَحَ بِالرَّجُلِ مِنْكُم أَنْ يَأْتِي بَعضَ هذِهِ الفَواحِشَ فَيفْضَحُ نَفسَهُ عَلي رؤوسِ المَلأَ أفَلا تابَ فِي بَيتِهِ،

فَوَاللَّهِ لَتُوبَتُهُ فِيما بَينَهُ وَبَينَ اللَّهِ أفضَلُ مِن إِقامَتيِ عَليهِ الحَدَّ؛»

(چه قبيح و نا زيباست كه كسي از شما از اين گناهان مرتكب شود، آنگاه خود را در برابر چشم همه مردم مفتضح و رسوا نمايد، مگر نمي شد در خانه اش توبه كند!

سوگند به خدا! هر آينه توبه او بين خود و خدايش بهتر است از اين كه من بر او اقامه حد نمايم.)

آنگاه مرد زناكار را براي اجراي حدّ الهي بيرون آورد و ميان مردم ندا داد:

اي گروه مردم! از خانه خارج شويد تا حد خدا بر اين مرد جاري شود،

امّا همه شما صورت هاي خود را بپوشانيد تا هيچ كس ديگري را نشناسد.

آن مرد را براي اقامه حدّ الهي به صحرا بردند،

مرد عرض كرد:

يا اميرالمؤمنين! به من مهلت دهيد، دو ركعت نماز بخوانم.

وقتي نمازش را خواند، حضرت او را در چاله اي كه براي اين كار مهيا شده بود گذاشت، آنگاه رو به مردم كرد و فرمود:

«يا مَعاشِرَ المُسلِمينَ، إِنَّ هذا حَقٌّ مِنْ حُقوقِ اللَّهِ عَزَّوجل، فَمَنْ كانَ لِلَّهِ فِي عُنُقِهِ حقٌّ فَلِيَنصَرِف، وَلا يُقيمُ حُدودَاللَّه مَن فِي عُنُقِهِ لِلَّهِ حَدٌّ»

(اي گروه مسلمانان! اين حق از حقوق خداست و هركس حقي از خدا به گردنش هست در اجراي حدّ شركت نكند، زيرا كسي كه حدّي از حقوق خدا به گردنش باشد، اقامه حدّ نبايد بكند.)(2).

*****

زناكار اگر چهار بار اقرار به زنا كند حد زنا بر او جاري مي شود كه اين مرد

چون متأهل بوده و چهار نوبت اعتراف به زنا كرد حد او رجم است. البته قاضي محكمه بايد براي حفظ عفت عمومي و جلوگيري از اشاعه فحشا در حدّ توان كاري كند كه جرم ثابت نشود و تا مي شود شبهات القا كند و انكار گناه را به متهم تلقين نمايد كه اين كار را اميرالمؤمنين عليه السلام در سه نوبت انجام داد.

فروع كافي، ج7، ص188 و شبيه همين حديث را من لايحضره الفقيه در ج4، ص31 و وسائل الشيعه ج18، ص328 آورده است البته مخفي نماند كه مشهور بين فقهاست كه شخصي كه رجم مي شود قبلاً غسل مي كند، و اگر نكرده باشد بعداً غسل داده مي شود لذا معلوم مي شود اين مرد قبلاً غسل كرده بود است.

مجازات زن زناكار

در عصر حكومت امام علي عليه السلام زني كه حامله بود و نزديك زايمانش مرتكب عمل زنا شد، به محضر اميرالمؤمنين عليه السلام آمد عرض كرد:

من زنا كرده ام، پس مرا پاكيزه كن كه عذاب دنيا آسانتر از عذاب هميشگي آخرت است.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: از چه تو را طاهر كنم؟

زن گفت: از زنايي كه كرده ام.

امام علي عليه السلام فرمود: آيا شوهر داري؟

عرض كرد: بله صاحب شوهر هستم.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

آيا آن زماني كه مرتكب زنا شدي شوهرت حاضر بود يا از تو دور بود؟

زن گفت: بله او در دسترس بود.

امام علي عليه السلام فرمود:

برو هر وقت بچّه ات را به دنيا آوردي، بيا تا تو را طاهر كنم.

وقتي زن مي رفت، حضرت خيلي آرام بدون آن كه كلام حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام را بشنود، فرمود:

«خدايا! اين يك شهادت و اقرار

بود»

طولي نكشيد كه زن مجدّداً به محضر امام علي عليه السلام آمد و عرض كرد:

بچه ام به دنيا آمد مرا پاك كن.

حضرت تجاهل كرد. (مثل اين كه هيچ نمي داند)

فرمود: از چه چيز تو را پاك كنم؟

گفت: من زنا كرده ام پاكم كن.

باز حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام سؤالات گذشته را تكرار كرد.

زن هم قبل، جواب داد.

امام علي عليه السلام فرمود:

«برو و بچه ات را تا دو سال شير بده همان گونه كه خدا دستور داده(1) تا تو را پاك كنم.»

وقتي زن مي رفت، حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به آرامي به طوري كه زن نفهمد فرمود:

«خدايا! اين شهادت و دوبار اعتراف»

راوي مي گويد، دوسال تمام شد، زن مجدّداً آمد و گفت:

من دو سال بچه ام را شير دادم، پس مرا طاهر كن يا اميرالمؤمنين!

اين نوبت هم امام علي عليه السلام تجاهل كرد و زن مانند گذشته پاسخ داد.

اين بار حضرت به او فرمود:

اي زن! برو بچه ات را كفالت كن تا به حدي كه عقلِ خوردن و آشاميدن را پيدا كند و بتواند خود را حفظ كند.

از بلندي پرت نشود و در چاهي نيفتد، هر وقت فرزندت به اين حد رسيد بيا تا تو را طاهر كنم.

راوي مي گويد:

زن مي رفت و گريه مي كرد.

در همين حال حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام آرام مي گفت:

«خدايا! اين سه بار شهادت و اقرار.»

بين راه «عمرو بن حريث مخزومي» از اصحاب امام علي عليه السلام ديد كه زني از كنار محكمه قضاي حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مي رود و گريه مي كند.

جلو آمد و سؤال كرد:

اي زن! چرا گريه مي كني؟ من مكرّر ديدم كه خدمت اميرالمؤمنين عليه السلام رفتي

و باز آمدي.

زن در پاسخ گفت:

آري! نزد اميرالمؤمنين رفتم تا مرا پاك كند، ولي به من فرمود:

برو بچه ات را بزرگ كن وقتي عقل خوردن پيدا كرد بيا تا تو را پاك كنم،

اي عمرو! مي ترسم مرگ من فرا رسد و پاكم نكرده باشد.

عمرو بن حريث به خيال خود خواست به زن خدمتي كرده باشد گفت:

ناراحت نباش من بچه تو را بزرگ مي كنم، برگرد تا امام حكم خدا را درباره ات جاري سازد.

زن برگشت، و پيشنهاد نگهداري فرزندش، توسّط عمروبن حريث را به اميرالمؤمنين عليه السلام عرض كرد.

باز امام علي عليه السلام درباره زن تجاهل كرد و فرمود:

براي چه عمرو كفالت فرزندت را عهده دار شده است؟

زن گفت: زنا كرده ام مرا پاكيزه كن.

حضرت مجدّداً سؤالات را تكرار كرد كه:

آيا شوهر داشتي؟ آيا او در زمان گناه در دسترس تو بود؟

زن هم جواب گذشته را داد.

در اين جا چهار بار، در چهار مجلس، زن اعتراف به گناه زنا كرد.

آنگاه اميرالمؤمنين عليه السلام سر مبارك را به طرف آسمان بلند كرد و فرمود:

«اِنَّهُ قَدْ ثَبتَ لَكَ عَلَيها أَربَعَ شَهادات...»

(خدايا، براي تو چهار بار شهادت و اقرار او ثابت شد، با ر خدايا تو خود به پيامبرت خبر دادي كه:

اي محمد! هركس حدّي از حدود مرا تعطيل كند با من جنگ و معانده كرده است و با اين ترك با من طلب ضدّيت نموده است،

اي خدا! من حدود تو را تعطيل نمي كنم و با تو طلب ضدّيت نخواهم كرد، احكام تو را ضايع نمي كنم، بلكه من مطيع تو هستم و سنّت پيامبرت را پيروي مي كنم.)

عمروبن حريث كه به نظر خود كار خوبي كرده

بود مي گويد:

نگاه كردم در صورت حضرت علي عليه السلام مثل آن كه اناري به صورتش ريخته شده، فهميدم كه حضرت از كار من ناراحت است، لذا پيشدستي كرده و گفتم:

يا اميرالمؤمنين! من خواستم كفالت فرزندش كنم، زيرا گمان مي كردم اين كارم را دوست داريد، اگر مي دانستم از اين كار ناراحت مي شويد، اين كار را نمي كردم.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

«أبَعْدَ أربَعَ شَهاداتٍ بِاللَّهِ؟ لَتُكَفِّلَنَّهُ وَ أَنتَ صاغِرٌ»

(آيا بعد از چهار بار شهادت كه كار تمام شده، تو كفالت كردي در حالي كه سر بزير هستي؟)

سپس حضرت دستور داد تا حدّ شرعي اجرا شود.(2).

*****

وَالْوالِداتُ يُرضِعنَ اَولادَهُنَّ حَولَينِ كاملَينِ» سوره بقره آيه 233، مرحوم شهيد در لمعه دارد: اگر شير دهنده اي داشته باشد بنابر مشهور حد جاري مي شود اگر چه آن حد رجم باشد ولي اگر شير دهنده نباشد صبر مي كنند تا بچه از شير بي نياز شود بعد حد جاري مي شود.

فروع كافي، ج7، ص185 - و كتاب تهذيب شيخ طوسي، ج10، ص9.

قطع دست غلام سياه

«اصبغ بن نباته» نقل مي كند كه:

روزي در خدمت اميرالمؤمنين عليه السلام بودم كه بين مردم حكومت مي كرد.

ناگهان جماعتي بر آن حضرت وارد شدند و غلام سياهي را دست بسته آوردند

گفتند:

يا اميرالمؤمنين اين غلام دزدي كرده است، مجازاتش كن.

حضرت فرمود:

اي غلام آيا تو دزدي كردي؟

عرض كرد: آري، يا اميرالمؤمنين.

حضرت علي عليه السلام فرمود:

مادرت به عزاي تو بنشيند، اگر براي مرتبه دوم اقرار كني، دست تو را قطع مي كنم.

غلام گفت:

دزدي كردم.

حضرت علي عليه السلام فرمود:

حكم خدا را درباره او جاري كنيد.

و آنگاه انگشتان او را قطع كردند.

غلام انگشتان قطع شده خود را به دست چپ

گرفت كه خون از او جاري بود.

ابن كوّاي يشكري او را ديد و گفت:

چه كسي دست تو را قطع كرد؟

غلام گفت:

(قَطَعَ يَميني سَيِّدُ الْوَصِيِّينَ وَ قَائِدُ الْغُرّ الُْمحَجَّلين وَ اَوْلَي النَّاسِ بِا الْمُؤْمِنين، عَلِيِّ بْنِ اِبي طالِب اِمَامُ الْمَهْدِي وَ زَوْجُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ بِنْتَ مُحِمَّدِ الْمُصْطَفي اَبُوالْحَسَنِ الُْمجْتَبي وَ اَبُوالْحَسَنِ الْمُرْتَضي...)

«دست مرا رهبر مردان و زنان و سزاوارتر از مؤمنان به خودشان، علي بن ابيطالب پيشواي هدايت كننده و شوهر فاطمه زهراعليها السلام دختر محمد مصطفي صلي الله عليه وآله وسلم و پدر حسن و حسين قطع كرد.»

ابن كوّا گفت:

بسيار عجب است او دست ترا قطع كرده و تو او را ستايش مي گوئي؟

غلام گفت:

دست مرا به حق قطع كرده چرا او را ثنا نگويم و حال آنكه محبت او در پوست و گوشت و خون من آميخته شده است.

به خدا قسم دست مرا قطع نكرد مگر بحق كه خداوند متعال آنرا بر من روا داشته است.

ابن كوّا بر حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام وارد شد و آنچه بين او و غلام گذشته بود را شرح داد.

حضرت فرمود:

ما را دوستاني است كه اگر آنها را با شمشير پاره پاره كنيم محبت ما در دل هاي آنها زيادتر مي شود،

و ما را دشمناني است كه هرچه بر آنها خدمت كنيم دشمني آنها زيادتر مي شود.

سپس به امام حسن عليه السلام فرمود:

برو، اين غلام سياه را بياور.

وقتي حاضر شد، حضرت فرمود:

اي غلام من دست تو را قطع كردم و تو مرا مدح و ثنا مي گويي.

غلام عرض كرد:

چرا شما را ثنا نكنم و حال آن كه پوست و گوشت و خون من به محبّت شما آميخته است و

شما دست مرا به حق قطع نمودي و مرا از عذاب آخرت نجات دادي.

آن حضرت فرمود:

دست خود را نزديك من آر.

آن حضرت دست بريده را به جاي خود گذارد و رداي خود را به روي او كشيد، پس برخاست و دو ركعت نماز به جاي آورد و دعائي قرائت فرمود.

چون عبا را عقب زد، ديديم دست آن غلام مثل اوّل صحيح و سالم شده است.

غلام از جا برخاست و گفت:

(آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ بِمُحَمَّدٍ رَسُولُهُ وَ لِعَلِيٍّ اَلَّذي رَدَّ الْيَدَ الْمَقْطُوعَةَ بَعْدَ تَخْلِيَتِهَا مِنَ الزّنَدِ)

«ايمان آوردم به خداوند و به رسالت محمدصلي الله عليه وآله وسلم و ايمان آوردم به امامت علي عليه السلام كه انگشتان قطع شده را به جاي خود بازگرداند.»

پس روي قدم هاي آن حضرت افتاد و گفت:

بِاَبي اَنْتَ وَ اُمِّي

«پدر و مادرم فداي تو، يا علي»(1).

*****

بحارالانور مرحوم مجلسي.

حكم جَعل مُهر

در زمان خلافت خليفه دوم مردي به نام «معن بن زائده» مُهري شبيه مُهر خليفه جعل كرده و با آن اموالي از ماليات كوفه را تصرّف كرد.

پس از آن كه او را دستگير كردند.

روزي خليفه دوم بعد از نماز صبح خطاب به مردم گفت:

همگي بر جاي خود بنشينيد.

و آنگاه قضيّه «معن» را نقل كرد و در كيفيّت مجازات او با آنان به مشورت پرداخت، از آن ميان مردي گفت:

اي خليفه! دستش را قطع كن!

و ديگري گفت: او را دار بزن!

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام آنجا نشسته و سخني نمي فرمود.

خليفه دوم به آن حضرت رو كرده و گفت:

يا اباالحسن! نظر شما چيست؟

آن حضرت عليه السلام فرمود:

اين مرد مرتكب دروغي شده كه بايد تأديب گردد.

پس خليفه دوم آن شخص را به شدّت زد و آنگاه وي

را به زندان انداخت.(1).

*****

فتوح البلدان، بلاذري، ص647.

مجازات كَفَن دزد

كَفَن دزدي را نزد معاويه آوردند.

معاويه به ياران خود گفت:

به نظر شما كيفر اين مرد چيست؟

گفتند: او را عقوبت ده و آزادش كن.

از آن ميان مردي گفت:

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام چنين حكم نكرده است.

معاويه پرسيد: پس چگونه حكم كرد؟

گفت:

آن حضرت فرمود، دست كفن دزد بايد قطع شود؛ زيرا او هم دزد است و هم نسبت به مردگان هتّاك.(1).

*****

فروع كافي، ج7، ص229، حديث5.

حبس با شكنجه

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام براي مردي كه سوگند ياد مي كرد با زن خود همبستر نشود و او را هم طلاق ندهد، اتاقي از نِي ساخت و او را در آنجا زنداني كرد و تنها 14 خوراكش را به او داد، تا زنش را طلاق دهد.(1).

*****

فروع كافي، ج6، ص132.

دو رويّه مختلف

هنگامي كه اميرالمؤمنين عليه السلام در جنگ جمل بر دشمن پيروز گرديد به ياران خود فرمود:

«دشمني را كه از جنگ گريخته تعقيب نكنيد، مجروحان را نكشيد و كساني كه در خانه ها پناهنده شده اند در امان هستند»

ولي در جنگ صفّين، دشمنان را بدون استثناء مي كشت.

ابان بن تغلب به ابن شريك گفت:

چرا اميرالمؤمنين در دو جنگ جَمَل و صفّين، دو رويّه مختلف به كار گرفت؟

ابن شريك گفت:

زيرا در جنگ جَمَل فرماندهان لشگر كه طلحه و زبير بودند، در همان ابتداي جنگ كشته شدند، ولي در جنگ صفّين، فرمانده لشگرِ معاويه، زنده بود و لشگريان را جمع نموده به جنگ وا مي داشت.(1).

*****

وسائل الشيعه، ج11، ص55.

برخورد با اسيران شامي

در جنگ جمل هرگاه دشمني از شاميها به دست امام علي عليه السلام اسير مي شد، اگر كسي از ياران آن حضرت را نكشته بود او را آزاد مي كرد وگرنه او را مي كشت،

و اگر پس از آزادي دوباره به جنگ مي آمد و اسير مي شد، او را به قتل مي رساند.(1).

*****

صفين، نصر، ص519.

شيوه هاي صحيح كيفر دادن
روش صحيح كيفر دادن

امام علي عليه السلام در كيفر دادن افراد مجرم، شيوه هاي اخلاقي، رواني را بگونه اي بكار مي گرفت، كه مجرم پس از مجازات نيز از ارادتمندان حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام قرار مي گرفت زيرا:

- در مجازات شتاب نمي كرد

- در چند مرحله اعتراف مي گرفت

و زشتي گناه انجام شده را تذكّر مي داد.

- در مجازات عقده زدائي نداشت و تنها حدّ شرعي را رعايت مي كرد.

تا قنبر در شلاّق زدن مُجرمي 3 عدد اضافه زد، امام علي عليه السلام او را قصاص كرد.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام چونان پدري دلسوز با مجازات شده رفتار مي نمود،

و مانند طبيبي شفا دهنده بود،

كه پس از اجراي حدّ يا قطع انگشتان دست دزد، از ستايش گران حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مي شدند.

به يك نمونه توجّه كنيد:

شخصي به نام «اَفْلح» در مشكلات سخت زندگي سرانجام به دزدي آلوده شد.

پس از دزدي ناراحت و پشيمان شد،

خدمت امام علي عليه السلام رفت و چند بار اعتراف كرد،

و حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام حدّ شرعي را با قطع چهار انگشت او، جاري كرد.

يكي از فرصت طلبان به نام «ابن كوّا» كه از خوارج نهروان بود، تلاش كرد تا او را وسوسه كند و عليه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بشوراند، گفت:

آه چه كسي انگشتان تو را قطع كرد؟

چقدر بي رحم بود؟

ناگهان «افلح» در ميان مردم بازار بپاخاست و شروع به مدح و ستايش امام علي عليه السلام كرد و گفت:

(قَطَعَ يَميني اِمامٌ حَنَفِيٌّ، بَدْرِيٌّ، اُحُدِيٌّ، مَكِيٌّ، مَدَنِيٌّ، اَبْطَحِيٌّ، هاشِمِيٌّ، قُرَشِيٌّ

قَطَعَ يَميني اِمامُ التُّقي،وَ ابْنُ عَمِّ الْمُصْطَفي، شَقيقُ النَّبِيِّ الُْمجْتَبي، لَيْثُ الثُّري، غَيْثُ الْوَري، حَتْفُ الْعِدي وَ مِصْباحُ الْهُدَي)

(دست مرا امامي قطع كرد كه يكتا پرست و مبارز بدر و اُحُد است ودر مكه و مدينه و سرزمين ابطح معروف است، از قبيله بني هاشم و قريش است.

دست مرا امام پرهيزكاران، پسر عموي پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم ميوه دل رسول خدا، شير بيشه شجاعت، عامل رحمت امّت، و كوبنده دشمن، و چراغ هدايت، قطع كرد.)

همه مردم با شگفتي او را تحسين كردند.

وقتي اين خبر به حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام رسيد او را طلبيد و مورد محبّت قرار داد.

آنگاه خطاب به ابن كوّا فرمود:

اي فرزند كوّا، ما را دوستاني است كه اگر آنان را قطعه، قطعه كنيم، جز بر دوستي آنان نيفزايد، و ما را دشمناني است كه اگر عسل در گلوي آنان بريزيم، جز بر دشمني و كينه توزي آنها نمي افزايد.(1).

*****

بحارالانوار، ج41، ص 204 - و ناسخ اميرالمؤمنين عليه السلام، ج4، ص173.

كيفر و هدايت
رعايت اصول انساني در اجراي حدّ شرعي

شخصي را خدمت اميرالمؤمنين علي عليه السلام آوردند تا حدّ شرعي بر او جاري كند.

امام علي عليه السلام مشاهده فرمود كه بدن آن فرد جاني زخم است، پس از اجراي حدّ خودداري كرد و فرمود:

أخِّرُوهُ حَتّي تَبْرَأَ

(او را ببريد تا زخمهاي بدنش بهبود يابد.)(1).

*****

النّهاية، ج2، ص134 - و وسائل الشّيعه، ج28، ص30.

مهلت توبه دادن به گناهكار

شخصي در ميان اصحاب حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بپاخاست و گفت:

اي اميرالمؤمنين، مرتكب زنا شدم، مرا پاك كن.

امام علي عليه السلام از او روي برگرداند و فرمود: بنشين.

سپس روي به اصحاب كرد و فرمود:

چه مانعي دارد كه خطاكار بين خود و خداي خود پشيمان شود و توبه كند؟ و پرده پوشي كند، چنان كه خدا پرده پوشي فرمود.

آن شخص دوباره برخاست و گفت: مرا پاك كن.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

چرا اين درخواست را داري؟

آن مرد گفت: براي پاك شدن.

امام علي عليه السلام فرمود:

كدام پاك شدن از توبه بالاتر است؟

و سخنان خود با مردم را ادامه داد.

بار سوّم آن شخص بپاخاست و گفت:

مرا پاك كن!!

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مقداري با او گفتگو فرمود و رهنمود داد كه در خلوت بيا تا از تو به صورت خصوصي سئوالاتي داشته باشم.(1).

*****

مَن لايحضره الفقيه، ج4، ص51/21 - و وسائل الشيعه، ج28، ص38.

نماز خواندن و دفن كردن حدّ خورده[1]

.اميرالمؤمنين علي عليه السلام مسلماني را كه مرتكب قتل عمد شد قصاص كرد و سپس بر جنازه او نماز گذارد و در قبرستان مسلمانان او را دفن كرد،

يعني همه ارزش ها را حتّي نسبت به يك مجرم حد خورده رعايت مي كرد

ضرورت تحقيقات كامل براي اثبات جرم(2).

اجراي حدّ بر يهود و نصاري اگر حرمت اسلامي را رعايت نمي كردند(3).

*****

اصول كافي، ج7، ص188 - و وسائل الشيعه، ج28، ص100.

اصول كافي، ج7، ص188 - و وسائل الشيعه، ج28، ص100.

اصول كافي، ج7، ص239 - و وسائل الشيعه، ج28، ص228 و 141.

دست جيب بُري كه قطع نشد

شخصي را خدمت امام علي عليه السلام آوردند كه جيب بري كرد. (طرّار بود.)

و منتظر مجازات او بودند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

اگر از روي لباس ها (كت و شلوار يا پيراهني كه جيب آن پيدا است) دزديده باشد، دست او را قطع نمي كنم، (و تنها اداي دين و تعزير دارد)،

امّا اگر از لباس زير چيزي دزديده باشد، دست او را قطع مي كنم.(1).

(چون لباس روي لباس ها و جيب هاي آن حالت حرز و حفظ و حراست شده ندارد و اگر كسي چيزي را خارج از حرز بدزدد، قطع دست نخواهد داشت، امّا جيب هاي لباس زيرين حالت حرز دارد.)

*****

اصول كافي، ج7، ص226 - و وسائل الشيعه، ج28، ص270.

معالجه و درمان حد خورده ها

وقتي جرم دزدي يا زنا كاري يا شراب خواري ثابت مي شد، و حدّ شرعي بر او جاري مي گشت، اگر انگشتان دست قطع مي گشت، يا بدن زخم مي گرديد، امام علي عليه السلام دستور مي دادند كه او را درمان كنند.

در حكومت حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام چند نفر دزدي كردند،

پس از اثبات و اعتراف به جرم، امام علي عليه السلام دستور داد كه انگشتان دست آنها را قطع كردند، سپس امر فرمود تا آنها را درمان كنند،

و زخم آنها را جرّاح و طبيب مداوا كند،

و آنها را به عنوان مريض بستري كرده تحت نظر بگيرند،

و از غذاهاي مقوّي مانند روغن حيواني و عسل و كباب به آنها بخورانند، تا دست آنها خوب شود و زخم التيام يابد،

سپس با سخنان حكيمانه آنها را نصيحت مي كرد و مي فرمود:

يا هؤُلاءِ اِنَّ أيْدِيَكُمْ سَبَقْتُكُمْ اِلَي النَّارِ فَاِنْ تُبْتُمْ وَ عَلِمَ اللَّهُ مِنْكُمْ صِدْقَ النِّيَّةِ تابَ

عَلَيْكُمْ وَ جَرَرْتُمْ أَيْديكُمْ اِلَي الْجَنَّةِ، فَاِنْ لَمْ تَتُوبُوا عَمَّا اَنْتُمْ عَلَيْهِ جَرَّتْكُمْ أَيْدِيكُمْ اِلَي النَّارِ

(هان اي شما! همانا دست هاي شما پيش از شما وارد جهنّم شدند، اگر توبه كنيد و خداوند بنگرد كه با صداقت توبه كرديد، مي پذيرد و دست هاي شما را وارد بهشت مي كند، امّا اگر از كردار زشت خود پشيمان نشويد و توبه نكنيد شما و دست هاي بريده شما را وارد جهنّم خواهد كرد.)(1).

*****

اصول كافي، ج7، ص266 - و وسائل الشيعه، ج28، ص301.

فردي كردن مجازات (يك عمل و پنج حكم)

وقتي پنج نفر با زني رابطه نامشروع داشتند و آنها را نزد خليفه دوم آوردند، دستور داد كه:

بر همه حدّ زنا جاري شود،

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام او را باز داشت و به شرح زير احكام الهي را اجراء كرد:

- اوّلي را گردن زد، چون كافر ذمّي بود كه با زن مسلمان زنا كرد.

- دوّمي را رجم و سنگسار كرد چون زن داشت و زنا كرد.

- سومي را صد ضربه شلاق زد چون زن نداشت و زنا كرد.

- چهارمي چون بنده بود 50 ضربه شلاق بر او نواخت.

- و پنجمي را 25 ضربه شلاق زد (تعزير كرد) چون اختلالات رواني داشت.

خليفه دوم با صداي بلند گفت:

زنده نباشم در ميان قومي كه علي در آن نباشد.(1).

*****

تهذيب و مناقب ابن شهر آشوب و غاية المرام.

در چشمه سار نهج البلاغه

افشاي قضاوت دروغين
خطبه 018 نهج البلاغه
اشاره

في ذمّ اختلاف العلماء في الفتيا ذم أهل الرأي

ترجمه: خطبه 18

(نكوهش از اختلاف رأي عالمان در احكام قطعي اسلام)

نقد مسلك اهل الرّأي

تَرِدُ عَلَي أَحَدِهِمُ الْقَضِيَّةُ فِي حُكْمٍ مِنَ الْأَحْكَامِ فَيَحْكُمُ فِيهَا بِرَأْيِهِ، ثُمَّ تَرِدُ تِلْكَ الْقَضِيَّةُ بِعَيْنِهَا عَلَي غَيْرِهِ فَيَحْكُمُ فِيهَا بِخِلافِ قَوْلِهِ، ثُمَّ يَجْتَمِعُ الْقُضَاةُ بِذلِكَ عِنْدَ الْإِمَامِ الَّذِي اسْتَقْضَاهُمْ، فَيُصَوِّبُ آرَاءَهُمْ جَمِيعاً. وَإِلهُهُمْ وَاحِدٌ! وَنَبِيُّهُمْ وَاحِدٌ، وَكِتَابُهُمْ، وَاحِدٌ! أَفَأَمَرَهُمُ اللَّهُ - سُبْحَانَهُ - بِالْاِخْتِلَافِ فَأَطَاعُوهُ! أَمْ نَهَاهُمْ عَنْهُ فَعَصَوْهُ!

ترجمه: نكوهش اهل رأي (خود محوري در قضاوت)

دعوايي نسبت به يكي از احكام اجتماعي نزد عالمي مي برند كه با رأي خود حكمي صادر مي كند، پس همان دعوي را نزد ديگري مي برند كه او درُست بر خلاف رأي اوّلي، حكم مي دهد، سپس همه قضُات نزد رييس خود كه آنان را به قضاوت منصوب كرد، جمع مي گردند، او رأي همه را بر حق مي شمارد!!

كمال الدّين

أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ دِيناً نَاقِصاً فَاسْتَعَانَ بِهِمْ عَلَي إِتْمَامِهِ! أَمْ كَانُوا شُرَكَاءَ لَهُ، فَلَهُمْ أَنْ يَقُولُوا، وَعَلَيْهِ أَنْ يَرْضَي؟ أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ دِيناً تَامّاً فَقَصَّرَ الرَّسُولُ صلي الله عليه وآله عَنْ تَبْلِيغِهِ وَأَدَائِهِ. وَاللَّهُ سُبْحَانَهُ يَقُولُ: «مَا فَرَّطْنَا في الْكِتَابِ مِنْ شَيْ ءٍ» وَفِيهِ تِبْيَانٌ لِكُلِّ شَي ءٍ. وَذَكَرَ أَنَّ الْكِتَابَ يُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً، وَأَنَّهُ لَا اخْتِلَافَ فِيهِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ: «وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافاً كَثِيراً». وَإِنَّ الْقُرْآنَ ظَاهِرُهُ أَنِيقٌ وَبَاطِنُهُ عَمِيقٌ، لَا تَفْنَي عَجَائِبُهُ، وَلَا تَنْقَضِي غَرَائِبُهُ، وَلَا تُكْشَفُ الظُّلُمَاتُ إلاَّ بِهِ.

ترجمه: مباني وحدت امّت اسلامي

در صورتي كه خدايشان يكي، پيغمبرشان يكي، و كتابشان يكي است، آيا خداي سبحان، آنها را به اختلاف امر فرمود؟ كه اطاعت كردند؟ يا آنها را از اختلاف پرهيز داد و معصيت خدا نمودند؟ آيا خداي سبحان، دينِ ناقصي فرستاد و در تكميل آن از آنها

استمداد كرده است؟ آيا آنها شركاءِ خدايند كه هر چه مي خواهند در احكام دين بگويند، و خدا رضايت دهد؟ آيا خداي سبحان، دين كاملي فرستاد پس پيامبرصلي الله عليه وآله در ابلاغ آن كوتاهي ورزيد؟ در حالي كه خداي سبحان مي فرمايد: «ما در قرآن چيزي را فرو گذار نكرد»(1).

و فرمود: «در قرآن بيان هر چيزي است»(2) و يادآور شديم كه:

بعضِ قرآن گواهِ بعضِ ديگر است و اختلافي در آن نيست. پس خداي سبحان فرمود: «اگر قرآن از طرف غير خدا نازل مي شد اختلافات زيادي در آن مي يافتند.»(3) همانا قرآن داراي ظاهري زيبا، و باطني ژرف و ناپيداست، مطالب شگفت آور آن تمام نمي شود، و اسرار نهفته آن پايان نمي پذيرد، و تاريكي ها بدون قرآن بر طرف نخواهد شد.

*****

انعام آيه 38.

سوره نحل آيه 89.

سوره نساء آيه 82.

شناسائي قاضي جاهل
خطبه 017 نهج البلاغه
اشاره

في صفة من يتصدي للحكم بين الأُمة وليس لذلك بأَهل

ترجمه: خطبه 17

(در اين خطبه مُدّعيان قضاوت را مي شناساند)

معرفة أشقي النّاس

إِنَّ أَبْغَضَ الْخَلَائِقِ إِلَي اللَّهِ رَجُلَانِ: رَجُلٌ وَكَلَهُ اللَّهُ إِلَي نَفْسِهِ؛ فَهُوَ جَائِرٌ عَنْ قَصْدِ السَّبِيلِ، مَشْغُوفٌ بِكَلامِ بِدْعَةٍ، وَدُعَاءِ ضَلَالَةٍ، فَهُوَ فِتْنَةٌ لِمَنِ افْتَتَنَ بِهِ، ضَالٌّ عَنْ هَدْيِ مَنْ كَانَ قَبْلَهُ، مُضِلٌّ لِمَنِ اقْتَدَي بِهِ في حَيَاتِهِ وَبَعْدَ وَفَاتِهِ، حَمَّالٌ خَطَايَا غَيْرِهِ، رَهْنٌ بِخَطِيئَتِهِ.

وَرَجُلٌ قَمَشَ جَهْلاً، مُوضِعٌ فِي جُهَّالِ الْأُمَّةِ، عَادٍ فِي أَغْبَاشِ الْفِتْنَةِ، عَمٍ بِمَا فِي عَقْدِ الْهُدْنَةِ؛ قَدْ سَمَّاهُ أَشْبَاهُ النَّاسِ عَالِماً وَلَيْسَ بِهِ، بَكَّرَ فَاسْتَكْثَرَ مِنْ جَمْعٍ؛ مَا قَلَّ مِنْهُ خَيْرٌ مِمَّا كَثُرَ، حَتَّي إِذَا ارْتَوَي مِنْ مَاءٍ آجِنٍ، وَاكْتَثَرَ مِن غَيْرِ طَائِلٍ.

ترجمه: شناخت بَدترين انسان ها

دشمن ترين آفريده ها، نزد خدا دو نَفرند، مردي كه خدا او را بحال خود گذاشته، و از راه راست دور افتاده است، دل او شيفته بدعت، و مردم را گمراه كرده، به فتنه انگيزي مي كشاند، و راه رستگاري گذشتگان را گُم كرده، و طرفداران خود و آيندگان را گمراه ساخته است، بار گناه ديگران را بر دوش كشيده، و گرفتار زشتي هاي خود نيز مي باشد. و مردي كه مجهولاتي به هم بافته، و در ميان انسان هاي نادانِ امّت، جايگاهي پيدا كرده است، در تاريكيهاي فتنه فرو رفته، و از مشاهده صلح و صفا كور است، آدم نماها او را عالم ناميدند كه نيست، چيزي را بسيار جمع آوري مي كند كه اندك آن به از بسيار است، تا آن كه از آب گنديده سيراب شود، و دانش و اطّلاعات بيهوده فراهم آورد.

نفسيّة ادعياء القضاء

جَلَسَ بَيْنَ النَّاسِ قَاضِياً ضَامِناً لِتَخْلِيصِ مَا الْتَبَسَ عَلَي غَيْرِهِ، فَإِنْ نَزَلَتْ بِهِ إِحْدَي الْمُبْهَمَاتِ هَيَّأَ لَهَا حَشْواً رَثّاً مِنْ رَأْيِهِ، ثُمَّ قَطَعَ بِهِ،فَهُوَ مِنْ لَبْسِ الشُّبُهَاتِ فِي مِثْلِ

نَسْجِ الْعَنْكَبُوتِ.

لَا يَدْرِي أَصَابَ أَمْ أَخْطَأَ؛ فَإِنْ أَصَابَ خَافَ أَنْ يَكُونَ قَدْ أَخْطَأَ، وَإِنْ أَخْطَأَ رَجَا أَنْ يَكُونَ قَدْ أَصَابَ.

جَاهِلٌ خَبَّاطُ جَهَالَاتٍ، عَاشَ رَكَّابُ عَشَوَاتٍ، لَمْ يَعَضَّ عَلَي الْعِلْمِ بِضِرْسٍ قَاطِعٍ.

يَذْرُو الرِّوَايَاتِ ذَرْوَ الرِّيحِ الْهَشِيمَ. لَا مَلِيٌّ - وَاللَّهِ - بِإِصْدَارِ مَا وَرَدَ عَلَيْهِ، وَلَا أَهْلٌ لِمَا قُرِّظَ بِهِ، لَا يَحْسَبُ الْعِلْمَ فِي شَيْ ءٍ مِمَّا أَنْكَرَهُ، وَلَا يَرَي أَنَّ مِنْ وَرَاءِ مَا بَلَغَ مَذْهَباً لِغَيْرِهِ، وَإنْ أَظْلَمَ عَلَيْهِ أَمْرٌ اكْتَتَمَ بِهِ لِمَا يَعْلَمُ مِنْ جَهْلِ نَفْسِهِ، تَصْرُخُ مِنْ جَوْرِ قَضَائِهِ الدِّمَاءُ، وَتَعَجُّ مِنْهُ الْمَوَارِيثُ.

إِلَي اللَّهِ أَشْكُو مِنْ مَعْشَرٍ يَعِيشُونَ جُهَّالاً، وَيَمُوتُونَ ضُلَّالاً، لَيْسَ فِيهِمْ سِلْعَةٌ أَبْوَرُ مِنَ الْكِتَابِ إِذَا تُلِيَ حَقَّ تِلاوَتِهِ، وَلاسِلْعَةٌ اَنْفَقُ، بَيْعاً وَلا اَغْلَي ثَمَناً مِنَ الْكِتابِ اِذا حُرِّفَ عَنْ مَوَاضِعِهِ، وَلَا عِنْدَهُمْ أَنْكَرُ مِنَ الْمَعْرُوفِ، وَلَا أَعْرَفُ مِنَ المُنْكَرِ!

ترجمه: روانشناسي مدّعيان دروغين قضاوت

در ميان مردم با نام قاضي به داوري مي نشيند، و حل مشكلات ديگري را به عهده مي گيرد، پس اگر مشكلي پيش آيد، با حرف هاي پوچ و تو خالي، و رأي و نظر دروغين، آماده رفع آن مي شود.

سپس اظهارات پوچ خود را باور مي كند، عنكبوتي را مي ماند كه در شبهات و بافته هاي تار خود چسبيده، نمي داند كه درست حكم كرده يا بر خطاست؟ اگر بر صواب باشد مي ترسد كه خطا كرده، و اگر بر خطاست، اميد دارد كه رأي او دُرست باشد.

ناداني است كه راه جهالت مي پويد، كوري است كه در تاريكي گمشده خود را مي جويد، از روي علم و يقين سخن نمي گويد، روايات را بدون آگاهي نقل مي كند، چون تند بادي كه گياهان خشك را

بر باد دهد، روايات را زير و رو مي كند، كه بي حاصل است.

به خدا سوگند نه راه صُدور حكم مشكلات را مي داند، و نه براي منصب قضاوت أهليّت دارد، آن چه را كه نپذيرد علم به حساب نمي آورد، و جز راه و رسم خويش، مذهبي را حق نمي داند، اگر حكمي را نداند آن را مي پوشاند تا ناداني او آشكار نشود، خون بي گناهان از حكم ظالمانه او در جوشش، و فرياد ميراث بر باد رفتگان بلند است.

به خدا شكايت مي كنم از مردمي كه در جهالت زندگي مي كنند، و با گمراهي مي ميرند، در ميان آنها، كالايي خوار تر از قرآن نيست، اگر آن را آنگونه كه بايد بخوانند، و متاعي سود آورتر، گرانبهاتر از قرآن نيست اگر آن را تحريف كنند، و در نزد آنان، چيزي زشت تر از معروف، و نيكو تر از مُنكَر نيست.

قسمتي از خطبه 087 نهج البلاغه

وَآخَرُ قَدْ تَسَمَّي عَالِماً وَلَيْسَ بِهِ، فَاقْتَبَسَ جَهَائِلَ مِنْ جُهَّالٍ، وَأَضَالِيلَ مِنْ ضُلَّالٍ، وَنَصَبَ لِلنَّاسِ أَشْرَاكاً مِنْ حَبَائِلِ غُرُورٍ، وَقَوْلِ زُورٍ؛ قَدْ حَمَلَ الْكِتَابَ عَلَي آرَائِهِ؛ وَعَطَفَ الْحَقَّ عَلَي أَهْوَائِهِ، يُؤْمِنُ النَّاسَ مِنَ الْعَظَائِمِ، وَيُهَوِّنُ كَبِيرَ الْجَرَائِمِ.

يَقُولُ: أَقِفُ عِنْدَ الشُّبُهَاتِ، وَفِيهَا وَقَعَ؛ وَيَقُولُ: أَعْتَزِلُ الْبِدَعَ، وَبَيْنَهَا اضْطَجَعَ؛ فَالصُّورَةُ صُورَةُ إِنْسَانٍ، وَالْقَلْبُ قَلْبُ حَيَوَانٍ، لَا يَعْرِفُ بَابَ الْهُدَي فَيَتَّبِعَهُ، وَلَا بَابَ الْعَمَي فَيَصُدَّ عَنْهُ. وَذلِكَ مَيِّتُ الْأَحْيَاءِ!

«فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ»؟ «وَأَنّي تُؤْفَكُونَ»! وَالْأَعْلَامُ قَائِمَةٌ، وَالْآيَاتُ وَاضِحَةٌ، وَالْمَنَارُ مَنْصُوبَةٌ، فَأَيْنَ يُتَاهُ بِكُمْ! وَكَيْفَ تَعْمَهُونَ وَبَيْنَكُمْ عِتْرَةُ نَبِيُّكُمْ! وَهُمْ أَزِمَّةُ الْحَقِّ، وَأَعْلَامُ الدِّينِ، وَأَلْسِنَةُ الصِّدْقِ! فَأَنْزِلُوهُمْ بِأَحْسَنِ مَنَازِلِ الْقُرْآنِ، وَرِدُوهُمْ وُرُودَ الْهِيمِ الْعِطَاشِ.

ترجمه: قسمتي از خطبه 87

و ديگري كه او را دانشمند نامند امّا از دانش بي

بهره است، يك دسته از نادانيها را از جمعي نادان فراگرفته، و مطالب گمراه كننده از گمراهان آموخته، و به هم بافته، و دام هايي از طناب هاي غرور و گفته هاي دروغين بر سر راه مردم افكنده، قرآن را بر اميال و خواسته هاي خود تطبيق مي دهد، و حق را به هوسهاي خود تفسير مي كند، مردم را از گناهان بزرگ ايمن مي سازد، و جرائم بزرگ را سبك جلوه مي دهد، ادّعا مي كند از ارتكاب شبهات پرهيز دارد اما در آنها غوطه مي خورد. مي گويد: از بدعت ها دورم، ولي در آنها غرق شده است، چهره ظاهر او چهره انسان، و قلبش قلب حيوان درنده است، راه هدايت را نمي شناسد كه از آن سو برود، و راه خطا و باطل را نمي داند كه از آن بپرهيزد، پس مرده اي است در ميان زندگان. مردم! كجا مي رويد؟ چرا از حق منحرف مي شويد؟ پرچم هاي حق برپاست و نشانه هاي آن آشكار است، با اينكه چراغهاي هدايت روشنگر راهند، چون گمراهان به كجا مي رويد؟ چرا سر گردانيد؟ در حالي كه عترت پيامبر شما در ميان شماست،آنها زمامداران حق و يقينند؛ پيشوايان دين، و زبانهاي راستي و راستگويانند، پس بايد در بهترين منازل قرآن جايشان دهيد و همانند تشنگان كه به سوي آب شتابانند، به سويشان هجوم آوريد.

ضرورت وجود سيستم قضائي

قسمتي از نامه 53 نهج البلاغه

وَمِنْهَا قُضَاةُ الْعَدْلِ، وَمِنْهَا عُمَّالُ الْأِنْصَافِ وَالرِّفْقِ، وَمِنْهَا أَهْلُ الْجِزْيَةِ وَالْخَرَاجِ مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَمُسْلِمَةِ النَّاسِ، وَمِنْهَا التُّجَّارُ وَأَهْلُ الصِّنَاعَاتِ وَمِنْهَا الطَّبَقَةُ السُّفْلَي مِنْ ذَوِي الْحَاجَةِ وَالْمَسْكَنَةِ، وَكُلٌّ قَدْ سَمَّي اللَّهُ لَهُ سَهْمَهُ، وَوَضَعَ عَلَي

حَدِّهِ فَرِيضَةً فِي كِتَابِهِ أَوْ سُنَّةِ نَبِيِّهِ صلي الله عليه وآله عَهْداً مِنْهُ عِنْدَنَا مَحْفُوظاً.

فَالْجُنُودُ، بِإِذْنِ اللَّهِ، حُصُونُ الرَّعِيَّةِ، وَزَيْنُ الْوُلَاةِ، وَعِزُّ الدِّينِ، وَسُبُلُ الْأَمْنِ، وَلَيْسَ تَقُومُ الرَّعِيَّةُ إِلَّا بِهِمْ. ثُمَّ لَا قِوَامَ لِلْجُنُودِ إِلَّا بِمَا يُخْرِجُ اللَّهُ لَهُمْ مِنَ الْخَرَاجِ الَّذِي يَقْوَوْنَ بِهِ عَلَي جِهَادِ عَدُوِّهِمْ، وَيَعْتَمِدُونَ عَلَيْهِ فِيَما يُصْلِحُهُمْ، وَيَكُونُ مِنْ وَرَاءِ حَاجَتِهِمْ.

ثُمَّ لَا قِوَامَ لِهذَيْنِ الصِّنْفَيْنِ إِلَّا بِالصِّنْفِ الثَّالِثِ مِنَ الْقُضَاةِ وَالْعُمَّالِ وَالْكُتَّابِ، لِمَا يُحْكِمُونَ مِنَ الْمَعَاقِدِ، وَيَجْمَعُونَ مِنَ الْمَعَاقِدِ، وَيَجْمَعُونَ مِنَ الْمَنَافِعِ، وَيُؤْتَمَنُونَ عَلَيْهِ مِنْ خَوَاصِّ الْأُمُورِ وَعَوامِّهَا.

ترجمه: قسمتي از نامه 53

از آن قشرها، لشگريان خدا، و نويسندگان عمومي و خصوصي، قضات دادگستر، كارگزاران عدل و نظم اجتماعي، جزيه دهندگان، پرداخت كنندگان ماليات، تجّار و بازرگانان، صاحبان صنعت و پيشه وران، و طبقه پايين جامعه از نيازمندان و مستمندان مي باشند، كه براي هريك خداوند سهمي مقررّ داشته، و مقدار واجب آن را در قرآن يا سنّت پيامبرصلي الله عليه وآله تعيين كرده كه پيماني از طرف خداست و نگهداري آن بر ما لازم است.

پس سپاهيان به فرمان خدا، پناهگاه استوار رعيّت، و زينت و وقار زمامداران، شكوه دين، و راههاي تحقّق امنيّت كشورند، امور مردم جز با سپاهيان استوار نگردد، و پايداري سپاهيان جز به خراج و ماليات رعيّت انجام نمي شود كه با آن براي جهاد با دشمن تقويت گردند، و براي اصلاح امور خويش به آن تكيّه كنند، و نيازمنديهاي خود را برطرف سازند. سپس سپاهيان و مردم، جز با گروه سوّم نمي توانند پايدار باشند، و آن قضات، و كارگزاران دولت، و نويسندگان حكومتند، كه قراردادها و معاملات را استوار مي كنند، و آن چه به سود

مسلمانان است فراهم مي آورند، و در كارهاي عمومي و خصوصي مورد اعتمادند.

6- حقوق متقابل رهبري و مردم از ديدگاه امام علي عليه السلام

مشخصات كتاب

نام كتاب:حقوق متقابل رهبري و مردم از ديدگاه امام علي

نويسنده:سيد محسن شيخ الاسلامي

زبان اصلي:فارسي

مقدمه

در اين بحث تلاش بر اين است تا از يك سو مفهوم حق و حقوق، ماهيت و ويژگي هاي آن و اهداف ايجاد حقوق ميان زمامدار اسلامي و مردم، ريشه يابي شود و از سوي ديگر راهها و اسلوب حفظ و تداوم دولت اسلامي بررسي گردد.

در اين رابطه، ديدگاه امام علي (ع) پيرامون وظايف مسلمين و رهبر اسلامي و حقوق متقابل زمامدار اسلامي و مردم بررسي مي گردد. همچنين به موضوع ديدگاه امام خميني (س) و ساير متفكرين اسلامي پيرامون حقوق و مسؤليت رهبر در برابر مردم و نيز حقوق و وظايف جامعه ي اسلامي در برابر رهبري پرداخته مي شود و تلاش خواهد شد تا روش ها، اسلوب و راهكارهاي حفظ، بقا و تداوم دولت اسلامي مطرح و ارائه گردد.

(صفحه 2)

مفهوم حق

حق در لغت به معناي ثبوت و ثابت و موافقت و مطابقت است.(1) در كتب اسلامي در تعريف آن گفته اند: حق عبارت است از قدرت يك فرد انساني مطابق قانون بر انسان ديگر يا بر مال و يا بر هر دو.(2) در اصطلاح حقوقي نيز حق عبارت است از توانايي كه نظام حقوقي بر شخص در مقابل شخص ديگر قايل است.(3).

در تعريفي ديگر از مفهوم حق، مي توان چنين بيان داشت كه براي تنظيم روابط مردم و حفظ نظم در اجتماع، حقوق براي هر كس امتيازهايي در برابر ديگران مي شناسد و توان خاصي به او مي بخشد، اين امتياز و توانايي را «حق» مي نامند.(4).

از ديدگاه امام علي (ع) حق داراي مفهومي گسترده در توصيف و تعريف است. اما به هنگام رعايت و اجراي آن داراي زمينه و ابعادي محدود است. از طرفي ديگر «حق» در روابط ميان انسانها هميشه متقابل

و دو جانبه است. هيچ حق و امتيازي انسان بر انسان ديگر ندارد، مگر آنكه متقابلا حق و قدرتي متقابل بر او وضع و جعل مي گردد.

و فالحق اوسع الاشياء في التواصف، و اضيقها في التناصف، لا يجري لاحد الا جري عليه، و لا يجري عليه الا جري له.(5).

(پس مفهوم حق وسيع است و محدوده ي آن در صورت رعايت انصاف تنگ. هيچ كس را حقي نيست مگر آنكه بر او نيز حقي استوار گردد، و بر او نيز رعايت حقي تحميل نگردد مگر آنكه وي نيز داراي حقي بر ديگران گردد).

ابن ميثم بحراني در شرح نهج البلاغه خود پيرامون توصيف امام (ع) از مفهوم حق،

(صفحه 3)

نظر خود را بدين صورت ارائه كرده است كه «كلام امام (ع) پيرامون ساده بودن توصيف حق و مشكل بودن اجراي آن بدين مفهوم است كه هنگامي كه مردم بخواهند حق را تعريف كنند آن را به راحتي تعريف كرده و بر زبان مي آورند. چرا كه «حق» داراي ابعاد بسياري است. ولي موقعي كه اجراي حق مطرح مي گردد به خاطر سخت بودن عمل بدان و مشكل بودن احقاق حق، مجال، فرصت و عرصه بر مردم تنگ مي شود. اين بدان خاطر است كه اجراي حق، هميشه توام با وجوب ترك نمودن بعضي از مقاصد مطلوب و محبوب براي مردم است. اطلاق گستردگي و تنگي بر واژه ي حق، آن هم به صورت استعاره، بدين خاطر است كه بر مخاطب چنين متصور مي شود كه دامنه ي سخن وسيع است ولي دايره ي عمل به گفته ها تنگ و محدود است، آن هم دقيقا در جايي كه انجام كاري نه چندان مهم- به سهولت انجام شود يا آنچه كه

از اهميت بيش تري برخوردار است به سادگي انجام نشود.»(6).

صفحه 3.

*****

(1) سيد علي يثربي قمي، مقدمه ي علم حقوق و نظام حقوقي جمهوري اسلامي ايران، تهران، دفتر نشر نويد اسلام، 1374، ص 115.

(2) دكتر محمد جعفر جعفري لنگرودي، مقدمه ي عمومي علم حقوق، تهران، گنج دانش، 1371، ص 15.

(3) سيد علي يثربي قمي، همان، ص 2.

(4) دكتر ناصر كاتوزيان، مقدمه ي علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقي ايران، تهران، شركت انتشار، 1375، ص 2.

(5) نهج البلاغه، خطبه ي 216.

(6) شرح نهج البلاغه، ابن ميثم البحراني، بيروت، دارحياء لتراث اسلامي، چاپ اول، 1412 ه ق، ص 120، خطبه ي 207.

حقوق متقابل رهبري و امام

از منظر امام علي (ع) حقوق ميان رهبري و مردم متقابل است. هر حقي از مردم كه به عهده ي رهبري باشد و مسئوليت رعايت و انجام آن حق بر دوش زمامدار مسلمين باشد، متقابلا وظيفه اي را بر مردم وضع و ايجاد مي نمايد و رعايت حق رهبري بر آنان را واجب مي نمايد. بنابراين رابطه ي ميان حقوق رهبري و حقوق مردم، رابطه اي يك سويه نيست بلكه متقابل و دو جانبه است.

در اين زمينه امام (ع) در خطبه ي 216 نهج البلاغه مي فرمايد:

اما بعد! فقد جعل الله سبحانه لي عليكم حقا بولايه امركم، و لكم علي من الحق مثل الذي لي عليكم.

(صفحه 4)

(اما بعد، به درستي كه خداوند با افاضه ي ولايت و حكومت، براي من بر شما حقوقي را قرار داد و شما را نيز بر من از جانب خدا حقوقي است همانند حقوق- رهبري- كه بر شما وضع شده است.)

اما منشا اين حقوق متقابل و الزام در رعايت و اعمال اين حقوق كه ميان زمامدار اسلامي و مردم حاكم است، همانا جعل شارع مقدس است. به اين

عنوان كه خداوند حكيم، براي استقرار عدل و داد و حاكميت قانون الهي بر انسان ها، اين حقوق متقابل را وضع و جعل نموده است و اين برقراري حقوق متقابل ميان رهبري و مردم بدين منظور بوده است كه قشري از اقشار جامعه از حقوق خويش محروم نگرديده و عدالت و معناي واقعي آن اجرا گردد.

به اعتقاد استاد مرتضي مطهري «در اين بيان، همه ي سخن از خدا است و حق و عدالت و تكليف و وظيفه نيز از او است، اما نه به اين شكل كه خداوند به بعضي از افراد مردم فقط حق و اعطا فرموده است و آنها را در برابر خود مسئول قرار داده است، و برخي ديگر را از حقوق محروم كرده آنان را در مقابل خودش و صاحبان حقوق، بي حد و نهايت مسئول قرار داده است و در نتيجه عدالت و ظلم عدالت و ظلم ميان حاكم و محكوم مفهوم ندارد.»(1).

امام (ع) پيرامون اين موضوع مهم مي فرمايند:

و اذا غلبت الرعيه و اليها، او اجحف الوالي برعيته، اختلفت هنا لك الكلمه، و ظهرت معالم الجور، و كثر الادغال في الدين، و تركت محاج السنن، فعمل بالهوي، و عطلت الاحكام، و كثرت علل النفوس، فلا يستوحش لعظيم حق عطل، و لا لعظيم باطل فعل! فهنالك تذل الابرار، و تعز الاشرار، و تعظم تبعات الله سبحانه عند العباد.

(و هنگام چيرگي مردم بر زمامدار و ستم زمامدار بر مردم، وحدت پايمال و تفرقه حاكم شده و نشانه هاي ستمكاري پديدار و خيانت در دين زياد گردد.

(صفحه 5)

سنت شكني مرسوم و هوسراني معمول شود. احكام الهي تعطيل و بيماري ها افزون گردد. پس، از فروگذاري حق اگر چه

بزرگ باشد باكي نداشته و از عقوبت تبهكاري پروا نباشد. در اين هنگام نيكان خوار گردند و بدكاران عزيز، و بر دوش بندگان خدا عقوبتي سخت نهاده شود.)

صفحه 4، 5.

*****

(1) سيري در نهج البلاغه، مرتضي مطهري، تهران، انتشارات صدرا، چاپ نهم، ص 125، خطبه ي 216.

ويژگي هاي حقوق رهبري و مردم

از ديدگاه امام (ع)، يكي از ويژگيهاي مهم رعايت حقوق ميان زمامدار اسلامي و امت مسلمان در اين نكته است كه خداوند متعال آن را پس از حق خود بر مخلوقات و وجوب اطاعت بندگان از ذات باري تعالي، از مهم ترين و بزرگ ترين فرايض و واجبات قرار داده است. امام (ع) در ادامه ي خطبه ي 216 خود مي فرمايد:

و اعظم ما افترض- سبحانه- من تلك الحقوق حق الواعي علي الرعيه، و حق الرعيه علي الوالي.

(و بزرگ ترين حقي را كه خداوند واجب كرده است حق زمامدار بر مردم و حق مردم بر رهبري است.)

از جانبي ديگر، رعايت و احترام كردن به اين حقوق از سوي خداوند سبحان واجب و فريضه اي قلمداد شده است كه تكليف شرعي امام و ماموم، ولي و مولي و رهبري و مردم را مشخص و معين مي كند.

فريضه فرضها الله- سبحانه- لكل علي كل.(1).

(خداوند اين حقوق را واجب و حق هر يك را بر ديگري واگذار فرمود.)

از ديگر ويژگي هاي حقوق رهبري و مردم، وابستگي متقابل سرنوشت مردم و رهبري است. به طوري كه رعايت حقوق زمامدار اسلامي، اصلاح جامعه و سرافرازي دولت اسلامي را

(صفحه 6)

به دنبال دارد. اما رابطه اي يك سويه از جانب هر يك از اين دو مجموعه، دولت اسلامي را به نصرت و پيروزي رهنمون نخواهد ساخت. به اعتقاد امام علي (ع)، وارستگي و نيك رفتاري رهبر، بدون اطاعت

مردم و يا با ناسازگاري، نا هم آهنگي و گمراهي جامعه ي اسلامي علاوه بر شكست دولت اسلامي، موجب مي شود تا تحقق نظام عادلانه و استمرار آن و وارستگي و صلاح رهبر را نيز تحت الشعاع خود قرار دهد و نا ميسر سازد. از جانب ديگر، اصلاح جامعه ي اسلامي امكان پذير نيست مگر اينكه زمامدار و رهبر، مصلح و فرهمند باشد. بنابراين اصلاح جامعه اسلامي و رهبري به هم وارستگي دارند.

فليست تصلح الرعيه لا بصلاح الولاه، و لا تصلح الولاه الا باستقامه الرعيه.(2).

(پس حال مردم نيك نمي گردد مگر آنكه واليان رفتاري نيكو داشته باشند و واليان نيكوكار نمي شوند مگر آنكه مردم درستكار و پايدار باشند.)

صفحه 6.

*****

(1) نهج البلاغه، خطبه ي 216.

(2) نهج البلاغه، خطبه ي 216.

حقوق رهبري بر مردم

اشاره

حقوق زمامدار اسلامي بر مردم را مي توان از ديدگاه امام علي (ع) با عنايت و توجه به خطبه ي 34 نهج البلاغه به شرح ذيل ارائه كرد و تشريح نمود:

وفاداري مردم نسبت به رهبر برگزيده ي خويش

در اين رابطه يكي از عوامل تقويت اقتدار زمامدار اسلامي، پشتيباني مسلمين و مقبوليت عامه مي باشد. بديهي است وفاداري نسبت به رهبري موجب انسجام اركان دولت اسلامي و نااميد شدن دشمنان اسلام و از هم گسيختن ترفندهاي دشمنان داخلي و خارجي مي گردد.

در اين رابطه امام (ع) مي فرمايد:

و اما حقي عليكم فالوفاء بالبيعه.(1).

(صفحه 7)

اما حق من بر شما اين است كه به بيعت خود وفا كرده و بر پذيرش رهبري ام بر شما وفادار باشيد.

صفحه 7.

*****

(1) نهج البلاغه، خطبه ي 34.

خيرخواهي و اندرز دهي مسلمين

همان طوري كه قبلا ارائه شد، اصلاح امور و هم آهنگي در رفتار اصلاح طلبانه، ميان جامعه ي اسلامي و زمامدار آن، موجب پيروزي و نصرت دولت اسلامي مي گردد. يكي ديگر از عوامل سعادت دولت اسلامي، خيرخواهي و ارائه ي پيشنهادات اصلاحي مردم به زمامدار اسلامي است. به طوري كه اين مهم توسط دين اسلام، تكليف و فريضه اي شرعي برشمرده شده است. اين تكليف بر مردم وضع شده و جامعه اسلامي مكلف است كه در خلوت و جلوت و پنهان و آشكار نسبت به امورات جامعه خيرانديشي نمايد.

و النصيحه في المشهد و المغيب(1).

(و در نهان و آشكار اندرز گو و خيرخواه باشيد.)

*****

(1) نهج البلاغه خطبه ي 34.

پذيرش و اجابت دعوت رهبري

جامعه اسلامي مكلف است كه به هنگام فراخواني آنها از سوي رهبري، دعوت وي را پذيرفته و آن را اجابت نمايد. در مقاطعي خاص دولت اسلامي منوط بر فراخواني مسلمين و حضور مردم در صحنه است. بسيج مردم و همايش و مشاركت سياسي- اجتماعي مسلمين هنگامي اثر گذار و رهگشا است كه توام با دعوت رهبري و پذيرش به موقع فراخواني وي از سوي مردم باشد.

و الاجابه حين ادعوكم.(1).

(و هنگامي كه شما را فرا بخوانم دعوتم را بپذيريد.)

*****

(1) نهج البلاغه خطبه ي 34.

اطاعت فرمان رهبري و انجام اوامر وي

بسيج و فراخواني مردم و پذيرش دعوت از سوي مسلمين مي بايست همراه با اجرا و انجام فرامين حكومتي زمامدار اسلامي باشد. پذيرش راهنمايي و ارائه ي طريق رهبري،

(صفحه 8)

هنگامي مثمر ثمر خواهد بود كه اطاعت فرامين و اجراي احكام حكومتي نيز به همراه آن باشد. اين اطاعت از فرامين زمامدار اسلامي، وظيفه اي است كه در شريعت اسلامي بر عهده مردم نهاده شده است و از جمله حقوقي است كه براي زمامدار و رهبري اسلامي در نظر گرفته شده است.

در اين رابطه امام علي (ع) مي فرمايد:

و الطاعه حين آمركم!(1).

(و هنگامي كه بر شما فرمان مي رانم آن را پذيرفته و انجام دهيد.)

صفحه 8.

*****

(1) نهج البلاغه خطبه ي 34.

حقوق مردم بر رهبري

اشاره

پيرامون حقوق مردم در دولت اسلامي و وظيفه ي زمامدار مسلمان در رعايت و احترام بدان، مي توان به حقوق و امتيازاتي به شرح ذيل اشاره نمود:

اندرز و خيرخواهي مسلمين

يكي از وظايف و مسئوليت هاي مهم رهبر و زمامدار اسلامي در قبال مردم، هدايت راهنمايي آنهاست. مشغوليت هاي روزمره براي مردم فرصتي براي شناخت صحيح ناهنجاريهاي اجتماعي- سياسي باقي نمي گذارد و از آنجايي كه معمولا سره از ناسره چندان متمايز نيست و بعضا ناسره و باطل با پوششي حق گونه خود را به صورت حق جلوه گر مي نمايد، اگر رهبري، راه صحيح و خط مشي درست را براي مردم تعيين و تفهيم ننمايد مردم به وادي تباهي و انحراف رفته و دولت اسلامي متزلزل مي گردد. بنابراين وظيفه ي رهبر، خيرخواهي و نصيحت مردم است.

در اين رابطه امام علي (ع) در خطبه 34 نهج البلاغه مي فرمايد: فاما حقكم علي فالنصيحه لكم

(همانا حق شما بر اين است كه برايتان خيرخواه و اندرزگو باشم.)

(صفحه 9)

پيرامون مفهوم خيرخواهي، استاد محمدتقي جعفري اعتقاد دارد كه «اين خيرخواهي يك مفهوم اخلاقي محض نيست كه معمولا به لطف و محبت خويشاوند و غير الزامي اطلاق مي شود، بلكه با نگاهي به تعريف حكومت و سياست در اسلام كه عبارت است از اداره ي جامعه رو به بهترين هدف، زندگي در قلمرو فردي و اجتماعي، ضرورتي است كه بدون آن، مفهومي براي حاكم و سياستمدار و زمامدار وجود ندارد. خيرخواهي زمامدار موقعي تحقق پيدا مي كند كه مردم جامعه مانند اجزا و عناصر شخصيت زمامدار تلقي شوند و در نتيجه خوشي ها و ناخوشي ها مردم و تضادهاي مختل كننده ي زندگي در ميان آنان را در درون خود احساس نمايند.(1).

صفحه 9.

*****

(1) ترجمه و تفسير نهج البلاغه، تهران،

دفتر نشر فرهنگ اسلامي، جلد نهم، چاپ پنجم، 1372، ص 26.

تامين مالي- اقتصادي مسلمين

مديريت اقتصاد جامعه ي اسلامي و رسيدگي به امور رفاهي- مالي- اقتصادي مردم، بكي ديگر از وظايف رهبري در قبال مردم است. به عبارت ديگر يكي از حقوق حقه ي مردم تامين اقتصادي و مالي آنهاست. بديهي است مشاركت مردم در تامين بودجه ي دولت اسلامي آن هم با پرداخت هاي ماليات و عوارض و غيره، متقابلا وظيفه و مسئوليت مديريت و توزيع صحيح اين پرداخت هاي مردمي را از بودجه ي عمومي مملكت اسلامي بر زمامدار اسلامي متعين مي سازد. بنابراين توزيع عادلانه ي بودجه و عايدات ناشي از مشاركت مالي مردم و همچنين درآمدهاي منابع و ثروت دولت اسلامي از مسئوليت هاي مهم رهبر و زمامدار اسلامي به شمار مي رود.

و توفير فيئكم عليكم.

(و حقي را كه از خزانه ي دولت اسلامي داريد ادا نمايم.)

رسيدگي به امور آموزش و پرورش

جامعه ي اسلامي، جامعه اي است آگاه و دوستدار علم و دانش. علت عمده ي آن نيز

(صفحه 10)

تشويق و ترغيبت دين اسلام به علم و دانش و آموختن مي باشد. بيهوده نيست كه كتاب هاي معتبر اسلامي همچون اصول كافي، مبحث ابتدايي خود را به باب علم اختصاص داده اند. در اين راستا سواد آموزي، اندوختن علم و دانش، تحصيلات عاليه و رسيدن به درجات عالي علمي- پژوهشي از جمله حقوق و امتيازات مردم در دولت اسلامي را معلوم مي نمايد. دولت مدار اسلامي مي بايست تمهيدات لازم را براي تحصيل يكسان و برابر كليه ي آحاد مردم فراهم سازد. مي بايست هر گونه مانع در برابر رشد و ترقي علمي، آموزشي و پژوهشي مردم ساكن در قلمرو دولت اسلامي، با بذل تلاش و جهد رهبري و زمامدار اسلامي برداشته شود. پيرامون اين موضوع فرمايش امام علي (ع) چنين است:

و تعليكم كيلا تجهلوا.

(و حق ديگر شما مردم اين است

كه شما را تعليم دهم تا در جهل نمايند.)

صفحه 10.

تهذيب و پالايش روحي- اخلاقي مردم

جامعه ي مهذب، با فرهنگ و مجهز به اخلاق اسلامي، جامعه اي است كه علاوه بر ارج نهادن به علم و دانش، اخلاق و ايمان نيز در آن رواج داشته و حكمفرما باشد. تهذيت مردم و زدودن رفتار و اخلاق ناشايست و رواج فرهنگ و اخلاق اسلامي، يكي زا حقوق حقه ي مردم است. زمامدار اسلامي مي بايست تمهيدات لازم را براي تقويت اركان اخلاقي و بنيادهاي روحي- رواني امت مسلمان فراهم سازد. چه اينكه علم و ايمان دو بال نصرت و پيروزي جامعه ي اسلامي است. بنابراين آموزش فرهنگ اجتماعي صحيح، رفتار مناسب و آداب اسلامي يكي از عمده وظايف زمامدار اسلامي است.

امام علي (ع) در اين رابطه مي فرمايد:

و تاديبكم كيما تعلموا

(و از جمله ي حقوق شما مردم اين است كه شما را آداب آموزدم تا آگاه و فهميده

(صفحه 11)

باشيد.)

همچنين در خطبه اي ديگر، امام (ع) وظيفه ي پيشواي مسلمين را در امر اجراي احكام الهي مشخص مي فرمايند. امام (ع)، مجموعه ي وظايف رهبري مسلمين را در اندرز دادن به مسلمين و تلاش بر خيرخواهي براي امت اسلامي و زنده نگاه داشتن سنت (پيامبر اسلام) و اجراي حدود الهي بر مجرمان و تقسيم بيت المال اعم از سهم امام و سهم سادات (خمس) ما بين افراد مستحق مي دانند.

انه ليس علي الامام الا ما حمل من امر ربه: الا بلاغ في الموعظه، و الاجتهاد في النصيحه، و الاحياء للسنه، و اقامه الحدود علي مستحقيها و اصدار السهمان علي اهلها.(1).

(همانا، به جز آنچه كه از اوامر الهي بر دوش امام قرار گرفته، تكليف ديگري نيست و آن عبارت از: رسانيدن احكام الهي به مسلمين، تلاش براي

خيرخواهي و اندرز گويي مسلمين، بر پا كردن سنت، اعم از آيين اسلام و سيره پيامبر (ص)، اجراي حدود الهي بر مستحقان و تقسيم سهمين (خمس) ميان افراد مستحق.)

صفحه 11.

*****

(1) نهج البلاغه، خطبه ي 105.

راهكارهاي اجراي حقوق مردم و اداره ي دولت اسلامي

اشاره

پس از تبيين حقوق رهبري بر مردم و حقوق مردم بر زمامدار اسلامي و شناخت هر يك از آن دو و بررسي وظايف و مسئوليت هاي متقابل آنها، شايسته است به چگونگي اعمال و اجراي حقوق مردم توسط زمامدار اسلامي پرداخته شود. رعايت، احترام و اعمال حقوق جامعه ي اسلامي، در گرو شناخت و به كارگيري راهكارهايي است كه با تمسك به آن، دولت اسلامي مي تواند در بقا و استمرار خود موفق و مطمئن باشد.

بخش عمده اي از اين راهكارها را مي توان در عهدنامه ي امام علي (ع) با مالك اشتر

(صفحه 12)

نخعي- كه به ولايت و حكومت مصر برگزيده شده بود- جستجو نمود. در اين عهدنامه و منشور، امام علي (ع) وظايف، راهكارها و مسئوليت هاي زمامدار اسلامي را در هدايت دولت اسلامي مشخص مي نمايد. با دقت در راهنمايي هاي سياسي- حكومتي امام (ع)، مي توان چگونگي رعايت، احترام و اعمال حقوق مسلمين توسط زمامدار اسلامي را دريافت. بديهي است به كارگيري صحيح اين راهنمايي ها و راهكارهاي اجرايي، دولت اسلامي و رهبري آن را به سوي موفقيت سوق خواهد داد. امام علي (ع) در عهدنامه ي خود، آيين حكومت داري را تبيين فرموده است و با دعوت زمامدار اسلامي به رعايت و احترام به حقوق مردم، الگوي صحيح مديريت دولت اسلامي را ارائه نموده است. در اين مبحث، با تشريح نامه ي 53 امام (ع) در نهج البلاغه، به بررسي راهكارهاي اجرايي اداره ي دولت اسلامي و اعمال حقوق مردم مي پردازيم.

لزوم مردم داري و خوش رفتاري با مردم

امام علي (ع) در آيين حكومت داري خود، به ولاه و حكمرانان خويش در سرزمين هاي اسلامي، پس از توصيه به خويشتن داري و رعايت تقوا و پرهيز از دنباله روي از هواهاي نفساني و شهوات،

لزوم مردم داري و برخورد خوش را با عموم مسلمين توصيه مي نمايد.

و اشعر قلبك الرحمه للرعيه، و المحبه لهم، و اللطف بهم، و لا تكونن عليهم سبعا ضاريا تغتنم اكلهم.(1).

(و با مردم مهربان باش و دوستي و صميميت با آنها را در قلب خود جاي ده و همچون جانوري درنده مباش كه خوردنشان را غنيمت شماري.)

در ضرورت توجه به خواسته هاي مردم از سوي زمامدار و جلب رضايت عموم مردم توسط حاكميت اسلامي، استاد مرتضي مطهري با تمسك به فرمايشات امام (ع) چنين مطرح مي نمايد كه 3 يكي از چيزهايي كه رضايت عموم بدان بستگي دارد اين است

(صفحه 13)

كه حكومت با چه ديده اي به توده ي مردم و خودش نگاه مي كند؟ با اين چشم كه آنها برده و مملوك، و خود صاحب اختيارند؟ و يا با اين چشم كه آنها صاحب حقند و او خود تنها وكيل و امين و نماينده است؟ در صورت، اول هر خدمتي انجام دهد از نوع تيماري است كه مالك حيوان براي حيوان خويش انجام مي دهد و در صورت دوم، از نوع خدمتي است كه يك امين صالح انجام مي دهد. اعتراف حكومت به حقوق واقعي مردم و احتراز از هر نوع عملي كه مشعر بر نفي حق حاكميت آنها باشد، از شرايط اوليه ي جلب رضا و اطمينان آنان است.»(2).

صفحه 13.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

(2) سيري در نهج البلاغه، مرتضي مطهري، ص 119 -118.

عفو و گذشت از لغزش هاي مردم

تا زماني كه انسان ها با هم مراوده و ارتباط دارند، تضاد منافع و اختلاف و درگيري امري است اجتناب ناپذير. در اين ميان حاصل اين اختلافات، عدم رعايت حقوق يكديگر و تجاوز به حقوق ديگران مي باشد. امام علي (ع) به زمامدار

اسلامي توصيه نموده اند كه از لغزش ها و خطاهاي مردم تا حد ميسور و ممكن درگذرد. اين عفو و گذشت رهبري، روحيه ي نااميدي و ياس مجرمين و گناهكاران را مبدل به اميد و نويد سرنوشت و آينده اي بهتر مي نمايد و فرصتي را به خطا كاران مي دهد تا با اصلاح خود، دولت اسلامي و رهبري را ياري و حمايت نمايند.

در اين رابطه امام علي (ع) مي فرمايد:

يفرط منهم الزلل، و تعرض لهم العلل، و يوتي علي ايديهم في العمد و الخطا، فاعطهم من عفوك و صفحك مثل الذي تحب و ترضي ان يعطيك الله من عفوه و صفحه(1).

(گاهي اوقات از مردم گناه و لغزشي- خواسته و يا ناخواسته- سر مي زند. پس گذشت و عفو خود را شامل حال آنها نما، همچنان كه دوست مي داري كه

(صفحه 14)

خداوند گذشت و عفو خود را شامل حال تو نمايد.)

صفحه 14.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

عدالت گستري و ايجاد نظام و عدل اسلامي

از مهم ترين اهداف تشكيل و ايجاد دولت اسلامي، اقامه ي قسط و عدل است. ثمره ي اجراي قوانين الهي و شريعت مقدس اسلام، ايجاد عدل و داد در ميان جامعه ي اسلامي است. بنابراين از عمده وظايف و مسئوليت هاي زمامدار اسلامي، عدالت گستري و جلوگيري از ظلم و ستم و اجحاف است.

امام علي (ع) پيرامون اقامه عدل و قسط مي فرمايد:

انصف الله و انصف الناس من نفسك، و من خاصه اهلك، و من لك فيه هوي من رعيتك فانك الا تفعل تظلم!(1).

(داد خداوند و مردم را از خود و خويشاوندان نزديكت بده و نسبت به آن وعده از مردمان كه آنان را دوست مي داري دادرسي نما، كه اگر حق آنها را ندهي و دادرسي ننمايي ستمكار خواهي بود.)

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

ضرورت اهتمام به جماعت مسلمين

امام (ع) در امر حكومت داري و آيين مديريت دولت اسلامي، رعايت و اهتمام به اكثريت مسلمين و رضايت آنان را بر ناخشنودي عده اي معدود از خواص و نزديكان توصيه مي نمايد. چه اينكه رضايت عموم مسلمين، نارضايتي و ناخشنودي اقليت خواص را جبران مي كند و اساس دولت اسلامي را استوارتر مي سازد. همچنين در انجام حق، رعايت اعتدال و ميانه روي را براي زمامدار اسلامي توصيه و راهنمايي مي فرمايد:

وليكن احب الامور اليك اوسطها في الحق، و اعمها في العدل، و اجمعها لرضي الرعيه، فان سخط العامه يجحف برضي الخاصه، و ان سخط الخاصه

(صفحه 15)

يغتفر مع رضي العامه.(1).

(بهترين كارها برايت معتدل ترين آنها باشد، به طوري كه نه حق را پايمال نمايد و نه آن را فرو گذارد. همچنين كارهايي باشد كه عدالت را گسترش دهد و رضايت مردم را تامين نمايد. همانا، رضايت خواص با نارضايتي عموم مردم بي

اثر ماند و ناخشنودي خواص هيچ لطمه اي به رضايت عموم مردم نمي رساند.)

در اين رابطه ابن ابي الحديد در شرح نهج البلاغه خود چنين برداشت كرده است كه «مثلا اگر در شهري ده يا بيست نفر از ثروتمندان آن شهر ملازم با زمامدار باشند و در خدمت به او سر برند و زمامدار با آنها دوست باشد، همانا اين عده ي معدود از ثروتمندان كه از نزديكان حاكم و شفاعت كنندگان نزد وي محسوب مي شوند نمي توانند به هنگام نارضايتي و خشم عموم او را ياري كرده و به وي مدد رسانند. همچنين خشم و نارضايتي اين ثروتمندان و خواص به هنگام رضايت و خشنودي عموم مردم از زمامدار، نمي تواند هيچ ضرري به حاكم و اركان حكومتي برساند و دليل آن اين است كه جماعت ثروتمند در صورت ياري نشدن و حمايت نشدن توسط حاكم، مي توانند با ثروت خويش به سر برند، حال آنكه، براي فقيران و تهيدستان به دليل اينكه دارايي و ثروتي وجود ندارد تا بدان قانع و خشنود باشند به حمايت زمامدار نيازمندند. بنابراين در صورت عدم اهتمام حاكم به تهيدستان، اگر آنها بر عليه حاكم شورش نمايند همانند درياي پر تلاطم و پرخروش مي گردند كه هيچ كس نمي تواند با آن مقاومت نمايد، در صورتي كه خشم و نارضايتي خواص هرگز چنين پيامدي نخواهد داشت.»(2).

همچنين در ضرورت اهتمام و توجه زمامدار اسلامي به عموم مردم و رعايت حقوق اكثريت آنها امام علي (ع) مي فرمايد:

(صفحه 16)

وانما عماد الدين، و جماع المسلمين، و العده للاعداء، العامه من الامه، فليكن صغوك لهم، و ميلك معهم!(3).

(و بدرستي كه ستون دين و عامل تجمع مسلمين و پيكار گر دايمي با دشمنان عموم

مردمند. پس بايد تمايل و گرايش و علاقه ات نسبت به عموم مردم باشد.)

پيرامون اين موضوع، فاضل مشهدي در نظام نامه ي حكومت چنين مرقوم داشته است: «اين عوام امت اند كه عمود دين، و جمعيت بخش مسلمين و قوام اسلام به ايشان و تهيه ي جهاد با دشمنان از ايشان است چنان كه خيمه بدون ستون نايستد، ملت اسلام بي وجود عوام قوام نپذيرد.»(4).

صفحه 15، 16.

*****

(1) نهج البلاغه نامه ي 53.

(2) شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، بيروت، دار الهدي الوطنيه، جلد چهارم، ص 121.

(3) نهج البلاغه، نامه ي 53.

(4) نظام نامه ي حكومت، محمد كاظم فاضل مشهدي، قم، انتشارات انصاريان، چاپ اول، 1373، ص 97.

احتياط در برابر خواسته هاي نا به جاي نزديكان

امام علي (ع) نزديكان و اقرباي واليان را از جمله پرتوقع ترين و كم صبرترين اقشار جامعه را بر مي شمرند و لزوم رعايت احتياط و عدم اجابت تقاضاهاي ناحق آنان را به رهبري اسلامي توصيه مي فرمايند و به نوعي طبيعت منفي و سرشت سلبي خواص و نزديكان زمامداران را- اعم از رهبران اسلامي و يا غير مسلمان- يادآوري مي نمايند.

و ليس احد من الرعيه اثقل علي الوالي موونه في الرخاء، و اقل معونه له في البلاء، و اكره للانصاف، و اسال بالالحاف، و اقل شكرا عند الاعطاء و ابطا عذرا عند المنع، و اضعف صبرا عند ملمات الدهر من اهل الخاصه.(1).

(و به هنگام رفاه، توقع نزديكان و خواص زمامدار از همه ي مردم بيش تر است و هنگام سختي و گرفتاري خدمت آنان از همه كم تر مي باشد. آنها دوستدار انصاف نيستند و بر درخواست خود از همه بيش تر اصرار مي كنند. در برابر پاداش، كم شكر گذارند و به هنگام منع پاداش، ديرتر از همه عذر مي پذيرند و

(صفحه 17)

به هنگام پريشاني دهر، آنها از

همه كم تر صبورند.)

صفحه 17.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

راندن افراد سخن چين و تفرقه جو

امام علي (ع) به زمامداران اسلامي توصيه مي فرمايد كه افراد عيب جو و سخن چين را كه هدفي جز ايجاد تفرقه در ميان مسلمين و جدايي افكندن ميان مردم و رهبري ندارند از خود برانند. در حقيقت كساني كه عيب جو مي باشند دائما بدنبال بزرگ كردن نكات منفي مردم، رهبري و دولت اسلامي مي باشند. آنها با كار خود، رهبر اسلامي را نسبت به مردم بدبين نموده و بذر كينه ي مسلمين را در دل زمامدار مي كارند و بدين ترتيب، چهره اي تاريك و مبهم از جامعه ي اسلامي براي رهبري ترسيم و به وي معرفي مي كنند.

و ليكن ابعد رعيتك منك، و اشنوهم عندك اطلبهم لمعا ئب الناس.(1).

(و مي بايست مردود ترين و منفور ترين افراد براي زمامدار كساني باشند كه مردم را بيشتر عيبجويي مي كنند.)

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

ضرورت پوشاندن بدي ها توسط زمامدار اسلامي

امام علي (ع) از رهبران مي خواهند تا عيوب پنهان جامعه ي اسلامي و مردم را آشكار ننمايند. و به جاي آن، محسنات و اخلاق نيكوي مردم را آشكار و به صورت علني ابراز نمايند تا، بدين ترتيب اعمال نيك و سنت حسنه در ميان مسلمين مشهور و مرسوم و متداول گرديده و اعمال زشت و ناهنجاري هاي جامعه متروك گردد.

فان في الناس عيوبا، الوالي احق من سترها، فلا تكشفن عما غاب عنك منها، فانما عليك تطهير ما ظهر لك، و الله يحكم علي ما غاب عنك، فاستر العوره ما استطعت يستر الله منك ما تحب ستره من رعيتك. اطلق عن الناس عقده كل حقد، و اقطع عنك سبب كل وتر، و تغاب عن كل ما لا يصح لك، و لا تعجلن الي تصديق ساع، فان الساعي غاش، و ان تشبه بالناصحين!(1).

(همانا همه مردم داراي عيب

و نقصانند ولي زمامدار مي بايست عيوب مردم را

(صفحه 18)

بپوشاند. پس مبادا آنچه بر تو پنهان است را آشكار سازي. بلكه بر تو است تا عيوب پيدا را نيز بپوشاني، چه اينكه خداوند بر آنچه بر تو پنهان است حكم خواهد داد. پس تا آنجا كه مي تواني عيب پوش باش، همان طوري كه خداوند هر آنچه را تو دوست نمي داري آشكار شود پنهان نموده است. گره ي هر كينه اي را ميان مردم بگشا، و رشته ي هر خصومت و دشمني را پاره كن و آنچه را كه بر تو پنهان است پي جو مباش و سخنان سخن چينان و عيب جويان را فوري مپذير، چه اينكه سخن چين، خيانت كار است، اگر چه خود را خيره خواه وانمود كند.)

صفحه 18.

*****

(1) همان، نامه ي 53.

مشورت نكردن با زر اندوزان، طمع كاران و بزدلان

به اعتقاد امام علي (ع) زمامدار اسلامي نمي بايست در امور حكومتي با زر اندوزان مشورت نمايد براي اينكه اينگونه افراد، والي را از پرداختن به امور نيك و نيكوكاري باز مي دارند و والي را از شكست اقتصادي و كمبود بيت المال مي ترسانند. همچنين مشورت با بزدلان و جماعت ترسو نيز شايسته نيست، چرا كه اين گونه افراد عزم راسخ والي را در حكومت داري سست مي نمايند. جماعت طمع كار و حريص نيز با مشورت با والي، ستم بر مردم را به خاطر ارضاي اطماع خود توصيه مي كنند.

و لا تدخلن في مشورتك بخيلا يعدل بك عن الفضل و يعدك الفقر، و لا جبانا يضعفك عن الامور، و لا حريصا يزين لك الشره بالجور.(1).

(و با زر اندوز بخيل مشورت مكن چه اينكه او تو را از نيكوكاري باز مي دارد و تو را از فقر و تنگدستي مي ترساند. با

ترسو نيز مشورت مكن كه او عزم تو را در كارها سست مي نمايد. و با طمع كار و حريص نيز مشورت و رايزني مكن كه او ستمكار و جفا بر مردم را در برابرت مي آرايد.)

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

دقت در انتخاب و گزينش وزيران و كارگزاران نظام اسلامي

امام (ع) زمامدار اسلامي را توصيه مي نمايد تا در گزينش وزيران و كارگزاران خود كمال

(صفحه 19)

دقت و احتياط را رعايت نمايد. در انجام اين مهم، توصيه ي آن حضرت به رهبران نظام اسلامي اين است كه وزرا و كارگزاراني را انتخاب نمايند كه هيچ سوء سابقه اي در ياري حمايت و همكاري با نظام جور و ستم پيشين نداشته باشند. بدين خاطر به اعتقاد امام علي (ع) بدترين كارگزاران كساني اند كه با حكومت ظالمانه و ستمكار گذشته همكاري داشته اند.

ان شر وزرائك من كان للاشرار قبلك وزيرا، و من شركهم في الاثام فلا يكونن لك بطانه، فانهم اعوان الاثمه، و اخوان الظلمه، و انت واجد منهم خير الخلف ممن له مثل آرائهم ونفاذهم، و ليس عليه مثل آصارهم و اوازارهم و آثامهم، ممن لم يعاون ظالما علي ظلمه، و لا اثما علي اثمه: اولئك اخف عليك موونه، و احسن لك معونه، و احني عليك عطفا، و اقل لغيرك الفا.(1).

(بدترين وزيران تو كساني هستند كه وزير ستمكاران بوده اند و آناني كه در ظلم و جور حكومت هاي جائر گذشته شريك بوده اند. همانا، آنها دوستان گنهكاران و برادران ستمگران مي باشند. بنابراين تو نيز هرگز با آنان پيمان دوستي مبند. با دوري از آنها جانشيناني را خواهي يافت كه در رايزني و مشورت و اجراي امور همانند آنها باشند و گناهان و زشتكاري هاي آنان را نداشته باشند، كساني كه ظالمي را در ستمكاريش ياري

نداده باشند و گناهكاري را در گناهش حامي نباشند. اينان بر دوش زمامدار سنگيني نمي كنند و حمايت، مهرباني و دوستي شان با تو از همه بيش تر است.)

پيرامون رعايت توصيه ي امام (ع) در انتخاب نكردن وزرا و كارگزاراني كه با نظام جور و ستم همكاري داشته اند، ابن ابي الحديد چنين مطرح مي كند كه «امام (ع) زمامدار را برحذر مي دارد از اينكه جماعت حامي ستمگران را دوست داشته و آنان را برگزيند، براي

(صفحه 20)

اينكه ستمكاري و تشويق به جور و ستم به صورت عادتي ثابت در آنها باقي مانده است.

پس بعيد است كه آنها بتوانند خود را از اين عادت زشت پاك نمايند، براي اينكه حمايت از ستمكاران در آنان به صورت سرشتي غريزي درآمده است. همانا آيات و احاديثي را در قرآن و سنت مي يابيم كه در آن مسلمانان را از حمايت از ستمكاران برحذر داشته است و ياري رساندن به ظالمان را تحريم نموده است. چه اينكه هر كس ياور ستمكار باشد از جمله ي آنان محسوب خواهد شد. خداوند فرموده است كه تو اي پيامبر نمي بايست جماعت گمراه و تبهكار را ياري رساني، همچنين فرموده است جماعتي را نمي يابي كه به خدا و روز قيامت مومن باشند و ياري رساننده ي دشمنان خدا و رسولش باشند». و در حديث- مرفوع- آمده است كه در روز قيامت ندا مي دهند كه كجايند حاميان ستمكاران».(2).

سپس در چگونگي رفتار با وزيران امام (ع) چنين توصيه مي فرمايد كه وزراي شايسته مي بايست كساني باشند كه سخن تلخ را به اطلاع زمامدار اسلامي برسانند. زمامدار نيز مي بايست آنان را به گرمي پذيرفته و آنان را دوستان خاص خود قرار دهد.

فاتخد اولئك خاصه لخلواتك و حفلاتك،

ثم ليكن آثرهم عندك اقولهم بمر الحق لك، و اقلهم مساعده فيما يكون منك مما كره الله لاوليائه، واقعا ذلك من هواك حيث وقع.(3).

(پس وزيران خود را در خلوت و خصوصي بپذير و در مجلس هايت آنان را پذيرا باش. و شايسته ترين وزيران در نزدت مي بايست كسي باشد كه حق را هر چند تلخ باشد بيش تر به تو گويد و در اعمالي كه از روي هواهاي نفساني از تو سر زند و در آنچه خداوند براي دوستانش ناشايست مي داند كم تر تو را ياريگر و حامي باشد.)

*****

(1) نهج البلاغه نامه ي 53.

(2) نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ص 124.

(3) نهج البلاغه، نامه ي 53.

تشويق نيكان و مجازات بدكاران

(صفحه 21)

امام علي (ع) زمامداري اسلامي را به تميز دادن و فرق نهادن ميان نيكوكاران و بدكاران جامعه راهنمايي كرده است. چرا كه عدم تميز ميان نيكوكاران و بدكاران و يكسان بودن ارج و قرب و منزلت آنان نزد والي، نيكوكاران را به بدكاران تشويق نموده و بدكاران را به كارهاي ناپسند، مشتاق.

و لا يكونن المحسن و المسي ء عندك بمنزله سواء، فان في ذلك تزهيدا لاهل الاحسان في الاحسان، و تدريبا لاهل الاساءه علي الاساءه! و الزم كلا منهم ما الزم نفسه.(1).

(نيكوكار و گناهكار در نزدت يكسان نباشند. همانا كه مساوات ميان آن دو موجب مي شود كه نيكوكار در اعمال خود سست شود و گناهكار و بدكار در رفتارهاي زشت خود استوار گردد، و بر اساس آنچه كه آنها برعهده دارند و به آن عمل مي نمايند با آنان رفتار نما.)

صفحه 21.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

حفظ آداب و رسوم نيك گذشتگان

به اعتقاد امام (ع)، زمامدار اسلامي مي بايست جامعه شناس نيز باشد. بدين صورت كه وي عادات، رسوم وسنت هاي مرسوم ميان مردم را ابتدا به درستي بشناسد و سپس آنها را به درستي ارزيابي نموده و در صورت وجود نوعي احترام در ميان آنها نسبت به عادات مرسومه ي خويش و منافات نداشتن با شعاير اسلامي، بدانها ارج نهاده و با آنها مخالفت ننمايد. ملاك نيك بودن آداب و رسوم گذشتگان، همانا ايجاد وحدت و همبستگي ميان مردم مي باشد. بنابراين، زمامدار اسلامي علاوه بر پاس نهادن به ارزش هاي ديرين گذشتگان كه همبستگي مردمي را افزون مي نمايد، مكلف است تا از ايجاد سنت ها و بدعت هايي كه موجب درهم شكستن وحدت و وفاق ملي مي شود اجتناب ورزد.

و لا تنقض سنه صالحه عمل بها صدور هذه الامه،

و اجتمعت بها الا لفه، و صلحت عليها الرعيه. و لا تحدثن سنه تضر بشي ء من ماضي تلك السنن،

(صفحه 22)

فيكون الاجر لمن سنها، و الوزر عليك بما نقضت منها!(1).

(و آيين شايسته اي كه فرهيختگان اين امت رهرو آن بوده اند را نقض مكن. چه اين رسوم و عادات موجب پيوستگي ميان مردم و انس و همبستگي ميان آنها بوده است. همچنين سنتي را پايه ريزي مكن كه به آيين هاي نيك گذشتگان آسيبي رساند، چه اينكه گناه شكستن آن آيين ها بر تو خواهد بود و پاداش سنت هاي نيك از آن پايه ريزان آن خواهد شد.)

صفحه 22.

*****

(1) نهج البلاغه نامه ي 53.

رايزني و مجالست بسيار با دانشمندان و فرزانگان

يكي ديگر از توصيه هاي امام علي (ع) به زمامدار اسلامي ضرورت هم نشيني، مذاكره، مشورت و مجالست بسيار با انديشمندان و فرهيختگان است. تا بدين صورت امور حكومتي با رايزني با آنان، صحيح تر انجام گردد. همچنين استمرار نظمي كه در ميان مردم حاكم بوده است با هم فكري و هم سخني با حكيمان و تبادل آرا با دانشمندان، ممكن خواهد بود.

و اكثر مدارسه العلماء و منافثه الحكماء، في تثبيت ما صلح عليه امر بلادك، و اقامه ما استقام به الناس قبلك!(1).

(و با دانشمندان، بسيار هم سخن باش و با فرزانگان و خردمندان بسيار سخن گو و مشورت نما، و گفتارت با آنها پيرامون استواري شهرها و بي نظمي باشد كه مردمان پيش پيرو آن بودند.)

*****

(1) نهج البلاغه نامه ي 53.

اداره ي سپاه اسلام و تعيين فرمانده اي شايسته

ترديدي نيست كه حفظ نظام اسلامي و تداوم بقاي دولت اسلامي در گرو ايجاد سپاه و ارتشي مستحكم، مجرب، ورزيده و هميشه هوشيار و آماده است، تا از مرزهاي دولت اسلامي محافظت و در برابر هجوم بيگانان چون سدي مقاوم و استوار جلوگيري نمايد. وجود سپاهي نيرومند دشمنان اسلام را مايوس، امنيت داخلي را تضمين و قلوب مسلمين

(صفحه 23)

را به سرافرازي دولت اسلامي اميدوار مي نمايد. استحكام چنين سپاه و ارتشي، منوط به گزينش فرماندهي است كه علاوه بر تقوا و پاكي نفس، داراي شرايطي به شرح ذيل باشد.

الف) خيرخواه نظام اسلامي ورهبري آن باشد،

ب) پاكدامن و خوشنام باشد،

ج) صبور و بردبار باشد،

د) عذر پذير و دير خشم باشد،

ه) دوستدار محرومين و ناتوانان باشد،

و) دشمن مستكبران و زورگويان باشد،

ز) در برابر سختي ها مصايب دلير و استوار باشد،

ح) در اداره ي سپاه اسلام ناتوان نباشد،

ط) داراي حسن سابقه و شرافت

و نجابت خانوادگي باشد،

ي) دلير و رزم آور و بخشنده و جوانمرد باشد.

فول من جنودك انصحهم في نفسك لله و لرسوله و لامامك، و انقاهم جيبا، و افضلهم حلما، ممن يبطي عن الغضب و يستريح الي العذر، و يراف بالضعفاء، و ينبو علي الاقوياء، و ممن لا يثيره العنف، و لا يقعد به الضعف! ثم الصق بذوي المروءات الاحساب، و اهل البيوتات الصالحه، و السوابق الحسنه. ثم اهل النجده و الشجاعه و السخاء و السماحه، فانهم جماع من الكرم و شعب من العرف(1).

(پس از ميان سپاهيان خود فردي را- به عنوان فرمانده- برگزين كه براي خدا و رسول او و امام تو از همه خيرخواه تر بوده و ازهمه پاك دامن تر و صبورتر باشد. دير به خشم آيد و در پذيرش عذر، پيش قدم باشد. بر ناتوانان رئوف و با قدرتمندان ستيزه جو باشد. كسي كه شدت مصايب او را به هيجان نياورده و

(صفحه 24)

ناتواني او را از پاي در نياورد. پس پي جوي آناني كه در زمره ي دلاورانند و دليري و بخشندگي و فتوت از صفات آنان است، كه اينها بزرگواري و حسنات را در خود فراهم كرده اند.)

صفحه 23، 24.

*****

(1) نهج البلاغه نامه ي 53.

اهتمام بسيار رهبري به امور سپاهيان اسلام

امام علي (ع) به زمامدار اسلامي توصيه مي نمايد كه در رسيدگي به سپاهيان خود همچون پدر و مادري كه در كار فرزندانشان مي انديشند اهتمام ورزد. كاستي هاي آنان را در حد ميسور رفع و خواسته هاي آنان را در حد امكان برآورده نمايد. و در اين كار محاسن يكي از سپاهيان را به حساب ديگري نگذارد و كوشش و تلاش سپاهيان را به زبان آورد. چه اينكه سخن از شجاعت و رشادت به ميان

آوردن، شجاعان را در انجام وظيفه ي خود راسخ تر و ضعيفان و ترديد دارندگان را به انجام كوشش ترغيب مي نمايد.

تفقد من امورهم ما يتفقد الولدان من ولدهما، و لا يتفاقمن في نفسك شي ء قويتهم به... فافسح في آمالهم، و واصل في حسن الثناء عليهم، و تعديد ما ابلي ذوو البلاء منهم، فان كثره الذكر لحسن افعالهم تهز الشجاع، و تحرض الناكل ان شاء الله!(1).

(پس در رسيدگي به امور سپاهيان خود همچون اهتمام پدر و مادر درباره ي فرزندانشان بينديش و هرگز از آنچه كه براي تقويت بنيه ي ارتشيان خود انجام داده اي غره مشو و آن را بزرگ مشمار... پس خواسته ها و آرزوهاي سپاهيان خود را برآورده كن و مداوم از آنان به نيكي ياد كن و كوشش و تلاش سخت لشكريان خود را كه متحمل رنج و مشقت شده اند يادآوري نما. چه اينكه بسيار يادكردن كارهاي نيك آنان، اگر مشيت الهي به آن تعلق گيرد، دلاوران را مصمم تر كند و سست عناصران مردد را به تلاش وادارد.)

(صفحه 25)

و پيرامون بذل توجه رهبري به تشويق به جا و مناسب سپاهيان شايسته ي خويش و دقت در فروگذاري نكردن از ترغيب و تشويق آنها و يادآوري رشادت هاي لشكريان اسلام، امام (ع) مي فرمايد:

ثم اعرف لكل امري منهم ما ابلي، و لا تضيفن بلاء امري ء الي ان تعظم من بلائه ما كان صغيرا، و لا صنعه امري الي ان تستصغر من بلائه ما كان عظيما!(2).

(سپس ميزان تلاش هر يك از سپاهيان خود را به حساب آور و دشواري تلاش يكي را به حساب ديگري مگذار و در تشويق و پاداش وي به قدر معقول تلاش نما و كوتاهي مكن. مبادا ارج

و قرب يكي از لشكريانت سبب گردد كه رنج او را بزرگ شماري و يا دون رتبگي يكي از سپاهيانت سبب شود كه زحمات بسيار او را كوچك و خرد شماري.)

صفحه 25.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

(2) نهج البلاغه، نامه ي 53.

رسيدگي به امر قضاوت و دادگستري

يكي از مهم ترين اهداف استقرار دولت اسلامي، اقامه ي قسط و عدل در جامعه بشري است. وحي الهي نيز يكي از اهداف عمده ي دين اسلام را در گسترش عدالت و ايجاد نظام عادلانه ي الهي ميان انسان ها مي داند.

مي توان ثمره ي نزول وحي و ايجاد اديان آسماني و وضع مقررات و قوانين الهي را در ايجاد عدالت در ميان انسان ها دانست. اين مهم، تدبير و درايت هر چه بيش تر رهبر دولت اسلامي را مي طلبد تا در راس نظام قضايي و دادگستري دولت خود، فردي را قرار دهد كه داراي صفاتي به شرح ذيل باشد:

الف) از ميان مردم- در علم و فضل- برترين باشد،

ب) دشواري كارها بر او سهل و آسان باشد،

ج) در برابر عناد دشمنان، لجوج و سركش نگردد،

(صفحه 26)

د) بر خطا و لغزش استوار نباشد،

ه) پس از شناختن طريق صواب، در انجام آن درنگ نكند،

و) براي رسيدن به حق، غور و تفحص عميق نمايد و به اندك اماره اي يقين نكند،

ز) در شبهات تا رسيدن به حق و راي صائب، از همه بيش تر درنگ و توقف نمايد،

ح) در ارائه ي براهين و ادله ي، از همه بيش تر باشد،

ط) از مراجعه ي اصحاب دعوي، به ستوه نيايد،

ي) در حق يابي، از همه صبورتر باشد،

ك) در صدور راي و اجراي حكم، از همه قاطع تر باشد،

ل) ثناي ثناگويان او را مغرور نكند،

م) ستايش و تملق چاپلوسان، او را مفتون نسازد،

ن) طمع كار، آزمند و حريص به حقوق

ديگران نباشد.

ثم اختر للحكم بين الناس افضل رعيتك في نفسك، ممن لا تضيق به الامور، و لا تمحكه الخصوم، و لا يتمادي في الزله، و لا يحصر من الفي ء الي الحق اذا عرفه، و لا تشرف نفسه علي طمع، و لا يكتفي بادني فهم دون اقصاه، و اوقفهم في الشبهات، و آخذهم بالحجج، و اقلهم تبرما بمراجعه الخصم، و اصبرهم علي تكشف الامور، و اصرمهم عند اتضاح الحكم، ممن لا يزدهيه اطراء، و لا يستميله اغراء، و اولئك قليل(1).

(براي قضاوت و داوري ميان مردم، برترين فرد را برگزين. فردي كه انجام وظيفه قضاوت بر او دشوار نباشد و دشمني اصحاب دعوا او را به لجاجت نيندازد. به خطا نيفتد و بر لغزش پافشاري نكند و چون طريق صواب را يافت در رجوع بدان در نماند، حريص و آزمند نباشد و به اندك اماره اي حكم نراند. در موارد مبهم و در شبهات، از همه بيش تر درنگ نموده و در ارائه ي

(صفحه 27)

براهين و ادله، از همه پيش قدم تر باشد. مراجعه ي اصحاب دعوا او را كم تر از همه خسته نمايد و در داوري خود تا روشن شدن امور، از همه صبورتر و هنگام صدور راي، از همه قاطع تر باشد. و مي بايست فردي باشد كه ستايش متملقين و ثناگويان، او را فريفته و مغرور نسازد. و اين افراد اندكند.)

همچنين پيرامون اهتمام و رسيدگي به امر قضاوت، امام (ع) به زمامدار دولت اسلامي توصيه مي نمايد كه از جمله امور مهم قضات، تامين امور مالي و تمشيت امور رفاهي آنها است. چه اينكه داوري و قضاوت، آرامش فكري قضات را مي طلبد و تامين نيازهاي مالي و رفاهي آنان، آرامش و آسايش

فكري را برايشان فراهم مي سازد. همچنين به زمامدار اسلامي توصيه شده است كه مقام ارشد نظام قضايي دولت خويش را بسيار تكريم و ستايش نمايد تا از گزند دشمنان ايمن و به انجام وظيفه ي خويش شاغل باشد.

ثم اكثر تعاهاد قضائه،و افسح له في البذل ما يزيل علته، و تقل معه حاجته الي الناس. و اعطه من المنزله لديك ما لا يطمع فيه غيره من خاصتك، ليامن بذلك اغتيال الرجال له عندك. فانظر في ذلك نظرا بليغا(2).

(پس قضاوت وي را بسيار پشتيبان باش و در تامين معيشت وي گشاده دست باش تا نيازمند به مردم نباشد، و منزلت او را آنچنان ارج نه كه نزديكانت درباره ي او طمع نورزند و از مكر و حيله ي مردمان آسوده خاطر و ايمن باشد، و در رسيدگي و اهتمام به اين امر ژرف، انديشه نما و شايسته بنگر.)

صفحه 26، 27.

*****

(1) نهج البلاغه نامه ي 53.

(2) نهج البلاغه نامه ي 53.

گزينش كارگزاران و عوامل اجرايي نظام

رهبري، هنگامي در اداره ي دولت اسلامي موفق است كه عوامل اجرايي تحت فرمان وي، علاوه بر شايسته بودن، فرامين رهبري را به نحو صحيح و به موقع به اجرا درآورند. نظام اجرايي دولت اسلامي، بازوي توانمند رهبري است و نياز به گزينش شايستگاني دارد كه

(صفحه 28)

بتوانند در امور اجرايي مهارت داشته و كاردان و متعهد باشند. وجود مهارت و تجربه و نجابت و پاك دامني از شروط اصلي براي گزينش كارگزاران و عوامل اجرايي نظام اسلامي است.

ثم انظر في امور عمالك فاستعملهم اختبارا، و لا تولهم محاباه و اثره، فانهما جماع من شعب الجور و الخيانه. وتوخ منهم اهل التجربه و الحياء، من اهل البيوتات الصالحه و القدم في الاسلام المتقدمه، فانهم اكرم اخلاقا، و

اصح اعراضا، و اقل في المطامع اشرافا، و ابلغ في عواقب الامور نظرا.(1).

(پس در امور كارگزاران خود بينديش و پس از گزينش و آزمون، آنها را به كار گير. و بدون مشورت و با تمايل شخصي، آنها را انتخاب مكن كه اين گونه عمل كردن خيانت و ستمكاري است، و كساني را برگزين كه در كار خود خبره و همچنين پاكدامن باشند. از خاندان پارسا بوده و در راه نصرت اسلام پيش گام باشند. چه اينكه آنها اخلاقشان نيكوتر و آبروشان محفوظ تر و حرص و آزشان به مراتب كم تر و ژرف انديشي و عاقبت نگري آنها از همه افزون تر است.)

صفحه 28.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

اهتمام به امور عوامل اجرائي نظام

امور اجرايي دولت اسلامي، به عهده ي كارگزاران و عوامل دولتي است. اين گونه افراد مستقيما با مردم در تماس اند و مردم در امور روزمره ي خويش، خواه و ناخواه با آنان در ارتباطند. از سوي ديگر اموال مردم، دارايي هاي مملكت و عوارض پرداخت شده ي مردم در دست عوامل اجرايي است. بنابراين براي حسن انجام كار عوامل اجرايي، امام علي (ع) توصيه هايي را به زمامدار و رهبر دولت اسلامي ارائه فرموده است.

از جمله راهنمايي هاي امام (ع)، رسيدگي به امور رفاهي- مالي- كارگزاران و عوامل اجرايي دولت اسلامي است و عدم تامين مالي آنها، عوارضي همچون دست اندازي به

(صفحه 29)

اموال مردم، تخطي از انجام وظايف و خيانت در امانت و ارتشا و رشوه خواري را به دنبال دارد. بنابراين براي حسن انجام كار عوامل اجرايي، امام علي (ع) توصيه هايي را به زمامدار و رهبر دولت اسلامي ارائه فرموده است.

ثم اسبع عليهم الارزاق، فان ذلك قوه لهم علي استصلاح انفسهم، و غني لهم عن تناول

ما تحت ايديهم، و حجه عليهم ان خالفوا امرك اتو ثلموا امانتك.(1).

(پس به امور عوامل و كارگزاران خود بسيار اهتمام ورز. چه اينكه افزايش مقرري آنها موجب مي شود تا در اصلاح امور خود نيرو يابند و از حيف و ميل و چنگ اندازي بر اموال- دولتي- خودداري ورزند تا در صورت سرپيچي از فرامين و دستوراتت و خيانت در امانت حجتي بر آنان باشد.)

صفحه 29.

*****

(1) نهج البلاغه نامه ي 53.

مراقبت و نظارت بر عوامل و كارگزاران حكومتي

امام (ع) به حاكم دولت اسلامي توصيه مي نمايد تا بر مسؤولان نهادهاي حكومتي و عوامل اجرايي خود، نظارت مستمر و دائم داشته باشد. اين نظارت و مراقبت بدين خاطر است كه كاركنان و مجريان نظام در اجراي مسئوليت ها و وظايف خود احساس مسئوليت نمايند و وجدان كاري داشته باشند. حسن اجراي وظايف، تسريع در روند جوابگويي به مردم و ارباب رجوع، تامين رضايت مراجعين به دواير دولتي از جمله اهدافي است كه اين مراقبت و نظارت آن را مي طلبد. در اين راستا، تشكيل نهاد بازرسي بر دواير دولتي و نهادهاي حكومتي الزامي است. همچنين اين نهاد بازرسي مي بايست استقلال لازم را در نظارت و مراقبت بر دواير و كاركنان دولت داشته باشد. مضافاً، اين نهاد مي بايست تخلفات اداري و تخطي از انجام وظايف كليه ي كارگزاران و عوامل حكومتي را در اسرع وقت به اطلاع زمامدار اسلامي برساند تا اينكه رهبر دولت اسلامي بتواند اتخاذ تصميم نموده و مجازات لازم را نسبت به متخلفين اعمال نمايد.

ثم تفقد اعمالهم، و ابعث العيون من اهل الصدق و الوفاء عليهم، فان

(صفحه 30)

تعاهدك في السر لامورهم حدوه لهم علي استعمال الامانه، و الرفق بالرعيه. و تحفظ من الاعوان، فان احد منهم بسط

يده الي خيانه اجتمعت بها عليه عندك اخبار عيونك اكتفيت بذلك شاهدا، فبسطت عليه العقوبه في بدنه و اخذته بما اصاب من عمله، ثم نصبته بمقام المذله، و وسمته بالخيانه و قلدته عار التهمه!(1).

(پس بر اجراي وظايف كراگزارانت نظارت كن و افراد راستگو و با وفا را به عنوان جاسوس بر آنها بگمار. همانا نظارت و مراقبت پنهاني تو بر آنها، موجب مي شود تا آنها به امانت داري و برخورد خوش با مردم وادار شوند. همچنين مراقب عوامل اجرايي خود باش و اگر يكي از آنها خيانت ورزيد و جاسوسانت خيانت وي را تاييد كردند گواه آنها برايت كافي باشد، و مجازات بدني را بر او جاري ساز و آنچه كه بر اثر خيانت به دست آورده است. پس گير. سپس او را خوار و دون پايه قرار بده و او را خائن برشمار و ننگ تهمت را بر گردنش بياويز.)

صفحه 30.

*****

(1) نهج البلاغه نامه ي 53.

اداره ي امور اقتصادي و دارايي

از جمله ي وظايف مهم رهبر دولت اسلامي، رسيدگي به اقتصاد مملكت اسلامي است. زمامدار اسلامي مي بايست همچنان كه مردم را به پذيرش فرهنگ اسلامي و رعايت تقوا و رذايل نفساني دعوت و نصيحت كند، جامعه ي اسلامي را به سوي رفاه اقتصادي، تامين هر چه بيش تر نيازمندي هاي مادي و از بين بردن بي عدالتي هاي اقتصادي سوق دهد. در اين راستا برنامه ريزي هاي صحيح و مدون اقتصادي ضروري است. امام (ع) يكي از عوامل رشد اقتصادي و اصلاح امور مردم را در سامان دهي به امر ماليات و وصول خراج از مردم مي دانند. به اعتقاد امام (ع)، اقتصاد جامعه ي اسلامي بر اساس وصول ماليات هاي مردم پي ريزي مي شود و اصلاح اقتصاد دولت اسلامي

امكان پذير نيست مگر اينكه بر

(صفحه 31)

ساختار امور مالياتي، نظمي سامان يافته حاكم گردد. پرهيز از اخذ بيش از حد ماليات از صاحبان كسب و پيشه، يكي از اساسي ترين خط مشي اجرايي براي اصلاح امور مالياتي حكومت اسلامي است و اين مهم تنها با برنامه ريزي زمامدار اسلامي و توصيه به كارگزاران حكومتي در اجتناب از زياده روي و افراط در اخذ ماليات امكان پذير است.

و تفقد امر الخراج بما يصلح اهله فان في صلاحه و صلاحهم صلا حا لمن سواهم، الا بهم، لان الناس كلهم عيال علي الخراج و اهله.(1).

(و در امر اخذ ماليات و عوارض چنان نظارت داشته باش كه سامان دهي و اصلاح ماليات دهندگان در آن باشد. چه سامان دهي به ماليات و ماليات دهندگان، سامان دهي به ساير امور دولتي و افراد جامعه را به دنبال دارد، و امور ديگر آحاد جامعه سامان نيابد مگر بعد از نظم دهي به امور ماليات دهندگان، چه اينكه مردمان همگي- در امور اقتصادي- به ماليات و ماليات دهندگان وابسته اند و هزينه خوار آنانند.)

صفحه 31.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

صرف كردن ماليات و عوارض به آباداني شهرها

هدف اصلي اخذ ماليات از صاحبان مشاغل پر در آمد و ماليات دهندگان، سامان دهي به امر اقتصاد جامعه و عمران و آباداني شهرها مي باشد. يكي از عمده ترين آثار ظاهري و چشمگير خدمات يك حكومت، رسيدگي به امور شهروندان و افزايش خدمات رفاهي و تامين نيازمندي هاي عمومي مردم است. ايجاد مراكز مسكوني، راه سازي و ايجاد شبكه هاي ارتباطي، توسعه ي فضاي سبز در شهرها و ايجاد تمهيداتي در زمينه ي تسهيل حمل و نقل شهروندان مي تواند از مصاديق بارز آباداني شهرها باشد. امام علي (ع)، تداوم و بقاي حكومت را در

گرو صرف كردن ماليات به امور يادشده مي دانند و به زمامدار اسلامي توصيه مي كنند كه بيش از اهتمام داشتن به امر اخذ ماليات از مردم، به فكر

(صفحه 32)

برنامه ريزي و اجراي اصلاحات عمراني و تسهيل زندگي جامعه ي اسلامي باشد. چه اينكه يكي از عواقب سوء ناشي از ناديده گرفتن اين مهم همانا كاهش توسعه، فقر و ويراني و نهايتا سرنگوني حكومت اسلامي خواهد بود. مضافاً اينكه افزايش نارضايي عمومي زمينه ساز از بين رفتن پايگاه مردمي حاكم اسلامي خواهد شد.

وليكن نظرك في عماره الارض ابلغ من نظرك في استجلاب الخراج، لان ذلك لا يدرك الا بالعماره، و من طلب الخراج بغير عماره اخرب البلاد و اهلك العباد، و لم يستقم امره الا قليلا.(1).

(در امر اخذ ماليات مي بايست رسيدگي به آباداني قلمرو حكومت اسلامي در اولويت باشد. براي اينكه ماليات مردمي تنها از طريق صرف نمودن آن در امر خدمات عمراني و تسهيل امور عامه تامين مي گردد. هر زمامداري كه بدون سامان دهي به آباداني قلمرو خود، خواهان ماليات از مردم گردد همانا ويراني شهرها و نابودي بندگان خدا را زمينه سازي كرده است و حكومتش جز اندك زماني تداوم نيابد.)

صفحه 32.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

سهل گيري در اخذ ماليات از مردم

حكومت اسلامي در اخذ ماليات و عوارض از شهروندان خود مي بايست برنامه ريزي خود را به سمتي سوق دهد كه موجب فشار مالي بر صاحبان پيشه و ماليات دهندگان نگردد. تا زماني كه رسيدگي به اخذ مستقيم زكات از دامداران و كشاورزان به صورت مدون و برنامه ريزي شده توسط دولت اسلامي انجام نشده است، تنها صاحبان حرف و بازرگانان و صاحبان كسب و پيشه مي باشند كه به همراه عوامل اجرايي،

كارمندان و كارگزاران دولت ناگزيرند قسمتي از درآمدهاي حكومتي را تامين كنند. طبعا در اين زمينه نيز مي بايست زمامدار اسلامي با توصيه و راهنماي خود به دستگاه هاي اجرايي، تمهيداتي به وجود آورد تا بر ماليات دهندگان سخت گيري نگردد. بديهي است

(صفحه 33)

سهل گيري در امر اخذ ماليات و مراعات خال ماليات دهندگان علاوه بر افزايش محبوبيت حكومت اسلامي و رهبري آن، موجب تامين درآمدها دولتي توسط مشاركت مردمي خواهد شد. تخفيف و يا عفو ماليات از بعضي از صاحبان حرف و عوامل اجرايي و كارمندان دولت مي تواند رفاه عمومي را افزايش داده و در عوض در هنگام تورم و بحران اقتصادي، مشاركت مالي مردم را براي رفع مشكلات اقتصادي به دنبال داشته باشد.

امام علي (ع) با عنايت به اين نكته كه در زمان حكومت ايشان اكثريت مسلمين به دو پيشه ي كشاورزي و دامداري شاغل بودند و با عنايت به اين كه قاطبه ي جامعه ي اسلامي درآمد خود و معيشت خويش را از طريق اين دو حرفه تامين مي نمودند به زمامدار اسلامي توصيه مي كنند كه در اخذ زكات مراعات حال زكات دهندگان گردد و عذرهاي آنان را زمامدار اسلامي بپذيرد و بر آنان آسان گيرد.

فان شكوا ثقلا او عله، او انقطاع شرب او باله، او احاله ارض اغتمرها غرق او اجحف بها عطش، خففت عنهم بما ترجو ان يصلح به امرهم، و لا يثقلن عليك شي ء خففت به الموونه عنهم فانه ذخر يعودون به عليك في عماره بلادك، و تزيين ولايتك، مع استجلابك حسن ثنائهم، و تبجحك باستفاضه العدل فيهم، معتمدا فضل قوتهم، بما ذخرت عندهم من اجمامك لهم، و الثقه منهم بما عودتهم من عدلك عليهم

و رفقك بهم، فربما حدث من الامور ما اذا عولت فيه عليهم من بعد احتملوه طيبه انفسهم به.(1).

(اگر از سنگيني ماليات و يا بروز آفات و يا خشكسالي و كمبود باران و يا بروز سيل و يا بي آبي شكايت نمودند و به تو عرض حال كردند، پس بر آنان آسان گير تا آنكه سهل گيريت كار آنان را سامان دهد و مبادا تخفيف و سهل گيري تو در امر اخذ ماليات بر تو سخت باشد. چه اينكه آنچه را تخفيف داده اي،

(صفحه 34)

ماليات دهندگان در همياري و مشاركت خود در امر آباداني شهرها و زيبا سازي قلمرو دولت اسلامي، جبران نمايند. مضافاً، محبوبيت خود را نزد ايشان افزوده اي و از عدالت و انصاف خود آنان را مسرور ساخته اي و آسايش را براي آنان فراهم و اعتماد خود را نزدشان با عدالت و مهرباني خويش بيش تر ساخته اي و چه بسا اگر رخدادي در امر حكومت روي دهد و رسيدگي به آن را به اين مردم واگذار نمايي، با طيب خاطر و رضايت كامل آن را بپذيرند و به انجام رسانند.)

صفحه 33، 34.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

رسيدگي به امور بازرگانان، كسبه و تجار

بخش تجاري، يكي از عمده ترين اركان اقتصادي يك نظام سياسي محسوب مي شود. تدبير و مديريت اين بخش، اهتمام و توجهي خاص را مي طلبد. چون از رهگذر معيشتي مردم، تسهيل امور رفاهي جامعه و رونق دادن به اقتصاد دولت اسلامي اميد داشت. بازرگانان، صنعتگران و صاحبان كسب و حرف، از جمله اقشار تشكيل دهنده ي بخش تجاري يك جامعه محسوب مي شود. امام علي (ع) در خصوص با چگونگي خط مشي و عمل كرد حكومت با اين اقشار، به زمامدار اسلامي در مرحله ي نخست

توصيه مي كنند كه رفتار ملايم، خوشرفتاري و اكرام را نسبت به آن دسته از بازرگاناني كه با تلاش خود، رفاه اقتصادي جامعه را تامين مي نمايند اعمال نمايند. اين امر موجب تامين آسودگي خاطر و آرامش آنها براي پي گيري واستمرار تلاش و كوشش شان مي شود و در شكوفايي اقتصاد جامعه ي اسلامي موثر خواهد بود.

ثم استوض بالتجار و ذوي الصناعات، و اوص بهم خيرا: المقيم منهم، و المضطرب بماله، و المترفق ببدنه، فانهم مواد المنافع، و اسباب المرافق و جلابها من المباعد و المطارح، في برك و بحرك، و سهلك و جبلك، وحيث لا يلتئم الناس لمواضعها، و لا يجترون عليها، فانهم سلم لا تخاف بائقته، و صلح

(صفحه 35)

لا تخشي غائلته. و تفقد امورهم بحضرتك و في حواشي بلادك.(1).

(پس بازرگانان و صاحبان صنايع را اكرام نما و به آنان نيكي كن، اعم از اينكه شهرنشين و كسبه باشند و يا اينكه بازرگان و مسافر بوده و با مال و يا دسترنج خود به كسب و پيشه مشغول باشند، كه آنان منافع- اقتصادي- را فراهم آورند و آسايش مردم را تامين كنند. آنان اسباب معيشت را از راه هاي دور و دشوار و از خشكي و دريا و صحرا كوهستان و مناطق صعب العبور تهيه مي نمايند. آنان مردماني اند آرام كه از دشمني شان بيمي نيست و صلح جوياني اند كه از فتنه و آشوب آنان باكي نمي باشد. پس بر آنان اهتمام ورز و اكرام كن، چه آناني كه در كنار تو به سر مي برند و يا آناني كه در شهرهاي ديگر ساكنند.)

صفحه 35.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

مبارزه با احتكار و گرانفروشي

نمي توان صلح جويي و آرامش طلبي بازرگانان، تجار و صاحبان حرف را دليل بر آن

دانست كه از آنان خلافي سر نمي زند. بلكه به اعتقاد امام علي (ع)، بسياري از آنان در معامله مراعات عدل و انصاف را نمي كنند و دست به احتكار مي زنند و با گرانفروشي و افزون خواهي به اقتصاد جامعه و منافع مردم لطمه وارد مي كنند. چه اينكه سودجويي و گرانفروشي، متوجه ي قاطبه ي مسلمين مي گردد و به حقوق و منافع آنان آسيب مي رساند. از طرفي ديگر احتكار و گرانفروشي، بيانگر ضعف زمامداران است كه نمي توانند اقتصاد جامعه ي خود را سالم نگه دارند. زمامدار اسلامي موظف است براي جلوگيري از گرانفروشي و كمبود كالا و مايحتاج شهروندان خود، قاطعانه با احتكار مبارزه نمايد. محتكران را مجازات نموده و چنان با آنان برخورد نمايد تا ديگران جرات احتكار نيابند واقتصاد سامان يابد.

و اعلم- مع ذلك- ان في كثير منهم ضيقا فاحشا، و شحا قبيحا، و احتكارا

(صفحه 36)

للمنافع، و تحكما في البياعات، و ذلك باب مضره للعامه، و عيب علي الولاه. فامنع من الاحتكار، فان رسول الله- صلي الله عليه و آله و سلم- منع منه. و ليكن البيع بيعا سمحا: بموازين عدل، و اسعار لا تجحف بالفريقين من البائع و المبتاع. فمن قارف حكره بعد نهيك اياه فنكل به، و عاقبه في غير اسراف!(1).

(و بدان كه- با وجود طبيعت نيك آنان- بسياري از بازرگانان دست تنگ و بخيلند و حرص و آزي زشت دارند. كالاها را احتكار مي كنند و در خريد و فروش، منافع خود را مصرانه دنبال مي كنند. اين احتكار و سودجويي براي قاطبه ي مردم زيان آور است و براي زمامداران، ضعف حكومت داري است. پس، از احتكار جلوگيري كن كه همانا فرستاده ي خدا (ص) از آن جلوگيري مي فرمود.

مي بايست معاملات به آساني انجام پذيرد و عدل و انصاف در آن رعايت گردد و به نرخ هايي انجام پذيرد كه در آن نه به فروشنده زيان رسد و نه به خريدار. پس بعد از اعلان ممنوعيت احتكار، اگر فردي به احتكار دست يازيد بر او سخت گير و مجازات كن ولي در كيفر او زياده روي مكن.)

صفحه 36.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

رسيدگي و اهتمام بسيار به امور محرومان جامعه

يكي از توصيه هاي موكد امام (ع) به زمامدار اسلامي، رعايت حال مستمندان و رسيدگي به وضع محرومان جامعه است. طبقه ي فرودست در جامعه ي عدالتخواه مي بايست مورد اكرام، توجه و احترام حاكمان اسلامي باشد. تحقق «عدالت» و گسترش آن كه يكي از اهداف عمده ي ايجاد دولت اسلامي و اجراي قوانين و مقررات اسلامي است، در گرو رفع فقر و تهي دستي، ايجاد و تعادل اقتصادي ميان كلمه ي اقشار جامعه و دادن امكانات بالسويه به كليه اقشار جامعه در جهت رشد و تعالي معنوي و مادي است. از اين رو، زمامدار اسلامي، مسئوليتي بسيار مهم در برابر طبقه ي محروم و در حمايت از مستضعفان و

(صفحه 37)

تهي دستان دارد.

صم الله الله في الطبقه السفلي من الذين لا حيله لهم، من المساكين و المحتاجين و اهل البوسي و الزمني، فان في هذه الطبقه قانعا و معترا.(1).

(سپس به عزت الهي و عظمت ربوبيت، طبقه ي فرودست و تهي دست را درياب. آنان كساني اند كه راه چاره- براي تامين معاش خود- ندارند و از فقيران و نيازمندان و دردمندان مي باشند و زمين گيرند. همانا در اين طبقه ي فرودست، نيازمنداني يافت مي شوند كه دست نياز به سوي- مردم- دراز مي كنند، و محتاجاني هستند كه از شرم و عفاف نياز خود را با مردم در

ميان نمي گذارند.)

صفحه 37.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

اداي حقوق محرومان و مستضعفان

يكي ديگر از وظايف مهم زمامدار اسلامي، در راستاي ايجاد عدالت اجتماعي در نظام اسلامي، همانا اداي حقوق طبقه ي محروم و تهي دست جامعه است. آن وظيفه به مجموع امتيازات اجتماعي و مجموعه ي حقوق اقتصادي مستضعفان جامعه ي اسلامي تقسيم مي شود. از جمله حقوق اقتصادي كه شرع مقدس اسلام براي اين طبقه ي فرودست تعيين نموده است انحصار نمودن سهمي از خزانه ي عمومي و در آمد سرانه ي نظام بر آنان است. در اين راستا، امام (ع) به رهبر دولت اسلامي توصيه مي فرمايد تا بخشي از بيت المال را به آنان اختصاص دهد، مضافاً بخشي از فرآورده هاي غذايي توليدي نظام را بين آنان توزيع نمايد. بديهي است اعمال چنين سياست هايي، جامعه را به سوي عدالت اجتماعي سوق مي دهد و اختلاف اقتصادي ميان طبقات مختلف جامعه را به حداقل مي رساند. در تحقق اين هدف، نقش زمامدار اسلامي و سياست هاي اقتصادي وي از اولويت خاص و اهميت بسياري برخوردار است.

و احفظ لله ما استحفظك من حقه فيهم، و اجعل لهم قسما من بيت مالك، و قسما من غلات صوافي الاسلام في كل بلد.(1).

(صفحه 38)

(پس حافظ و نگهبان حقوق محرومين كه از جانب خداوند وضع شده، براي تقرب به خداوند باش و بخشي از در آمد خزانه ي عمومي دولت را به آنان اختصاص ده و بخشي از غله هاي توليد شده از مزارع هر شهر را براي آنان قرار ده.)

همچنين در جهت حمايت از محرومان، به زمامدار اسلامي توصيه شده است تا در امر احترام به حقوق آنها و اداي حقوقشان تفاوتي ميان مستضعفان قائل نگردد و همه را به يك چشم بنگرد تا مستضعفان احساس تبعيض

ننمايند و حقوق آنها را به درستي از جانب دولتمرد اسلامي اداگردد.

فان للاقصي منهم مثل الذي للادني، و كل قد استرعيت حقه.(2).

(همانا حقوق محرومان از نزديكان و اقربا با فرودستان غريب يكسان است و به درستي كه وظيفه ي تو اداي حق همه ي آنهاست.)

صفحه 38.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

(2) نهج البلاغه، نامه ي 53.

عدم غفلت و سهل انگاري در اداي حقوق محرومان

حرمت نهادن و اداي حقوق مستضعفان، همت عالي و طبع بلند زمامدار اسلامي را مي طلبد و بدين منظور، امام (ع) زمامدار اسلامي را توصيه مي كنند كه سياست هاي حكومتي و پرداختن به حكومت داري او را از رسيدگي به حال محرومان و تهي دستان جامعه باز ندارد. همچنين كمك رساندن و ياري رساندن به آنها مي بايست توام با آميزه اي از اخلاق خوش و مهرباني باشد. ياري رساندن به آنها، وظيفه ي دولت اسلامي است و زمامدار در راس نظام سياسي اسلام موظف به پرداختن به امور محرومان است.

فلا يشغلنك عنهم بطر، فانك لا تعذر بتضييعك التافه لاحكامك الكثير المهم، فلا تشخص همك عنهم، و لا تصعر خدك لهم، و تفقد امور من لا يصل اليك منهم ممن تقتحمه العيون، و تحقره الرجال.(1).

(صفحه 39)

(پس مبادا پرداختن به امري ديگر تو را از رسيدگي به حال محرومان باز دارد. همانا ضايع كردن امري كوچك براي پرداختن به امور بزرگ تو را معذور و معفو نمي دارد. پس بر تهي دستان تندي مكن و به امور محروماني بپرداز كه دسترسي به تو ندارند، از كساني كه در ديدگان كوچكند و مردم آنها را تحقير مي كنند.)

همچنين در جهت حسن مديريت و اداره ي صحيح امور محرومان و رسيدگي به مشكلات تهي دستان، امام (ع) توصيه مي فرمايد كه زمامدار اسلامي، فردي مطمئن و مورد

اعتماد را براي رسيدگي به آنها منصوب نمايد. از صفات اين مسئول مي بايست علاوه بر مطمئن بودن، تواضع و فروتني و ترس و تقواي الهي باشد.

ففرغ لاولئك ثقتك من اهل الخشيه و التواضع، فليرفع اليك امورهم.(2).

(پس براي جماعت محروم، فردي مورد اعتماد قرار ده كه فروتن و خداترس باشد، تا اينكه نيازها و تقاضاهاي آنان را به تو برساند.)

و نهايتا پيرامون رفتار با محرومان، توصيه ي امام (ع) اين است كه زمامدار اسلامي مي بايست چنان به امور آنها رسيدگي كند كه هيچ كوتاهي و تساهل روي ندهد و نزد خداوند متعال جاي مواخذه و سوال باقي نماند. علت چنين تاكيدي در اهتمام به محرومان آن است كه از ميان تمامي اقشار و طبقات جامعه، نيازمندترين آنها به اجراي عدالت و انصاف محرومين و فرودستان مي باشند.

ثم اعمل فيهم بالاعذار الي الله يوم تلقاه، فان هولاء من بين الرعيه احوج الي الانصاف من غيرهم.(3).

(سپس با آنان چنان رفتار نما تا روزي كه خداوند را ملاقات نمودي جاي عذرت باقي ماند و عذرت پذيرفته شود، كه همانا اين طبقه ي محروم در ميان مردم به انصاف نيازمندتر و محتاج ترند.)

(صفحه 40)

صفحه 39، 40.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

(2) نهج البلاغه، نامه ي 53.

(3) نهج البلاغه، نامه ي 53.

سرپرستي يتيمان و كهنسالان

از جمله وظايف رهبر نظام اسلامي، همانا ولايت و سرپرستي يتيمان، بي سرپرستان و كهنسالان مي باشد. اهميت رسيدگي به امور ايتام و سرپرستي آنان چندان مورد تاكيد امام (ع) است كه در وصيت نامه ي خود به فرزندانش امام حسن (ع) و امام حسين (ع) يعني در نامه ي 47 نهج البلاغه به آن تاكيد مي نمايد:

الله الله في الايتام، فلا تغبوا افواههم، و لا يضيعوا بحضرتكم!(1).

(به حرمت خداوند و عظمت الهي. يتيمان

را در يابيد و حرمت نهيد. پس آنان را وامگذاريد تا گرسنه بمانند و نزد خود ضايع و تباهشان مسازيد.)

در ادامه ي نامه ي 53 نهج البلاغه امام (ع) ولايت ايتام و سرپرستي را از جمله ي وظايف زمامدار اسلامي برشمرده اند و ايجاد مركزي براي نگه داري، حضانت و رشد و تربيت يتيمان را به عهده ي والي و سرپرست نظام اسلامي نهاده اند. به عبارت ديگر دو گروه از طبقه ي فرودست مورد عنايت و توجه بيش تر امام (ع) قرار گرفته اند و امام (ع) به زمامدار و عوامل حكومتي توجه بدانها را توصيه كرده اند. آنها «دو گروه يتيمان و از كار افتاده هايي- هستند- كه توانايي تامين هزينه هاي زندگي خود را ندارند و حاضر نيستند جهت امرار معاش خود تقاضاي كمك از ديگران بنمايند و دست نياز را به سوي آنان دراز كنند».(2).

و تعهد اهل اليتم و ذوي الرقه في السن ممن لا حيله له، و لا ينصب للمساله نفسه(3).

(سرپرستي يتيمان را بر عهده گير و از كار افتادگان كهنسال را كه وسيله اي براي امرار معاش نداشته و دست سوال به ديگران دراز نمي كنند را درياب.)

رسيدگي به محرومان، تهي دستان، طبقه ي فرودست و بالاخره يتيمان و بي سرپرستان،

(صفحه 41)

يكي از دشوارترين وظايف رهبري است به طوري كه امام (ع) نيز اداي حقوق اين محرومان را از جمله ي دشوارترين مسئوليت هاي زمامدار اسلامي قلمداد مي كنند.

و ذلك علي الولاه ثقيل، و الحق كله ثقيل(4).

(و رسيدگي به امور آنها بر رهبران سنگين و دشوار است و اداي حق در همه امور دشوار است.)

صفحه 41.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 47.

(2) فرمان حكومتي پيرامون مديريت، محمد قوچاني، مركز آموزش مديريت دولتي، چاپ دوم، 1374ي، ص 220.

(3) نهج البلاغه، نامه ي 53.

(4) نهج البلاغه،

نامه ي 53.

استماع درخواست هاي مردم و حضور نزد آنها

اگر چه در شرع مقدس اسلام، مشروعيت ولايت و رهبري دولت اسلامي منشا الهي دارد و اگر چه رهبري نظام اسلامي در زمان غيبت امام معصوم (ع) با اذن امام و با احراز شرايط رهبري اسلامي تحقق مي يابد، اما، بي گمان مقبوليت مردمي جايگاهي مهم در استوار كردن اركان حاكميت اسلامي داشته و دارد. پذيرش حكومت اسلامي و رهبري آن در ميان مسلمين و اطاعت از فرامين رهبري، در گرو رضايت مردم و محبوبيت زمامدار اسلامي نزد عموم و قاطبه ي مسلمين است. در اين راستا امام علي (ع) به زمامدار دولت اسلامي توصيه مي نمايند كه براي رسيدگي به امور روزمره ي مردم و استماع شكايات آنها وقتي را براي حضور در ميان مردم اختصاص دهد تا با مجالست و هم نشيني با آنان بتواند تقاضاها، درخواست و نيازهاي مردم را مستقيما استماع نمايد و امورشان را رسيدگي و مشكلاتشان را حل كند. خوش رفتاري با مردم و مهرباني با آنها موجب افزايش مقبوليت و محبوبيت رهبر و حكومت اسلامي نزد عموم مردم خواهد شد و دولت اسلامي را استوارتر و مستحكم تر خواهد ساخت.

و اجعل لذوي الحاجات منك قسما تفرغ لهم فيه شخصك، و تجلس لهم مجلسا عاما فتتواضع فيه لله الذي خلقك، و تقعد عنهم جندك و اعوانك من احراسك و شرطك حتي يكلمك متكلمهم غير متتعتع، فاني سمعت رسول الله- صلي الله عليه و آله و سلم- يقول في غير موطن: «لن تقدس امه لا

(صفحه 42)

يوخذ للضعيف فيها حقه من القوي غير متتعتع.(1).

(براي نيازمندان، وقتي خاص را مشخص كن و براي ملاقات با آنان ساير امور را رها كن و در مجلس عمومي

در حضورشان باش و در برابر پروردگارت متواضع و فروتن باش و سپاهيان خود را و پاسدارانت را از آنان دور ساز تا اينكه سخنگوي آنان با تو بدون هيچ مشكلي سخن گويد. چه اينكه از فرستاده ي خدا (ع) چنين شنيدم كه بارها مي فرمود «هرگز امتي كه در آن بدون هيچ واهمه اي، مردم نتوانند حق ناتوان را از توانا بگيرند منزه و پاك نمي گردد.»)

سپس درباره ي رفتار با مردم، امام (ع) زمامدار اسلامي را سفارش مي كنند كه با آنها با خوش رويي رفتار كرده و به شكل صحيح معاشرت كند. چه اينكه نيازمندان و عدالت طلبان، معمولا با توجه به رفتار و منش رهبران خود با آنان برخورد مي نمايند و اگر درشتي و تندي زمامدار را ملاحظه نمايند جرات مطرح كردن عريضه ها و درخواست هاي خود را نخواهند داشت. ملاحظه ي حال مردم، رسيدگي به مشكلات آنها و مجالست با عموم مسلمين تنها به منظور اجابت تقاضاهاي آنان نيست بلكه موجب درك و آگاهي مشكلات مردم از سوي رهبري مي شود. بديهي است در صورت امكان پذير نبودن اجابت درخواست هاي نيازمندان، عذر خواهي و مطرح كردن مشكلات دولت اسلامي مي تواند تسكيني بر آلام مردم، باشد و مردم رهبر خود را از آن خود قلمداد نموده و دلسوز جامعه ي اسلامي بدانند.

ثم احتمل الخرق منهم و العي، و نح الضيق و الانف يبسط الله عليك بذلك اكناف رحمته، و يوجب لك ثواب طاعته. و اعط ما اعطيت هنيئا، و امنع في اجمال و اعذارا!(2).

(پس تندي و دشت سخن گفتن آنان را تحمل كن، و بر آنان تكبر مكن و غضبناك و تندخو مباش تا خداوند با رافت خود بر مردمان رحمتش

را بر تو

(صفحه 43)

بگشايد و پاداش اطاعت از خود را به تو بدهد. با طيب خاطر بدانان بخشش نما و با خوش رويي و عذر خواهي آنچه را برايت مقدر نيست از آنان باز دار.)

همچنين در خصوص حضور زمامدار در ميان مردم و اطلاع از امور اجتماعي نظام و اثرات منفي ناشي از عدم حضور رهبر در ميان مسلمين و غيبت دراز مدت وي در محافل و مجالس عمومي، امام علي (ع) به زمامدار دولت اسلامي هشدار مي دهد كه خود را از مردم پنهان ننمايد. چه اينكه عدم حضور رهبر در محافل عمومي اجتناب از خيرخواهي و اندرز گويي مسلمين، موجب آن خواهد شد كه مردم صلاح فساد امور را نتوانند از هم تشخيص دهند. همچنين اولويت دادن به امور سياسي- اجتماعي در گرو جهت دهي و راهنمايي رهبري است و الا چه بسا امور روزمره ي بي اهميت كه به خاطر اهمال و سستي زمامدار در راهنمايي مردم، به صورت مهمي جلوه خواهد نمود و بالعكس، امور مهمي سياسي نظام، به شكلي بي بها و كم اهميت براي آنان جلوه گر مي گردد. مضافاً، امور بر رهبر اسلامي نيز مشتبه مي گردد.

و اما بعد، فلا تطولن احتجابك عن رعيتك، فان احتجاب الولاه عن الرعيه شعبه من الضيق، و قله علم بالامور، و الاحتجاب منهم يقطع عنهم علم ما احتجبوا دونه، فيصغر عندهم الكبير، و يعظم الصغير، يقبح الحسن، و يحسن القبيح، و يشاب الحق بالباطل(3).

(و اما ديگر آنكه خود را از مردم به مدت طولاني پنهان ننمايي. چرا كه دور شدن زمامداران از مردم، نشانه اي از كج خلقي و كم اطلاعي حاكم از امور- حكومت- است و دور

شدن از مردم موجب بي اطلاعي رهبران از اموري است كه بر آنان پوشيده است. پس كار مهم نزد آنان كم اهميت مي گردد و امور جزئي نزدشان مهم مي گردد و كار نيك زشت شود و بدي و كژي خوب جلوه گر مي شود و حق و باطل درهم آميخته گردد.)

(صفحه 44)

مضافاً، زمامدار اسلامي مي بايست در زماني كه برنامه ريزي هاي سياسي و تدبيرهاي حكومتي به اهداف خود دست نمي يابد و در هنگامي كه لغزش و يا خطايي از سوي دستگاه حاكم و يا كاگزاران و عوامل حكومتي سر مي زند از مردم عذر خواهي، و آن لغزش ها را با پوزش خواهي جبران نمايد. چه اينكه مردم بااطلاع از كاستي هاي موجود در نظام سياسي و عذر زمامدار اسلامي در بروز اين كاستي ها تلاش خواهند كرد تا كمبودها را تحمل نمايند و همچنين حكومت را از آن خود بدانند و با جان و دل زمامدار اسلامي را ياري كنند.

و ان ظنت الرعيه بك حيفا فاصحر لهم بعذرك، و اعدل عنك ظنونهم باصحارك، فان في ذلك رياضه منك لنفسك، و رفقا برعيتك و اعذار تبلغ به حاجتك من تقويمهم علي الحق!(4).

(و اگر مردم بر تو گمان ستمكاري و ظلم بردند با آن پوزش و عذر خود را در ميان نه، و با پوزش خواهي خود گمان آنان را به خود نيك دار، پس همانا با اين كار خود نفس خود را رام مي نمايي و مهرباني خود را به مردم نشان مي دهي و با عذرخواهي خود مردم را به راه راست راهنمايي كرده و مقصود خود را به انجام مي رساني.)

صفحه 42، 43، 44.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

(2) نهج البلاغه، نامه ي 53.

(3) نهج البلاغه، نامه ي 53.

(4) نهج البلاغه، نامه ي

53.

پرهيز از ظلم و ستم و اجحاف بر مردم

يكي از عوامل اصلي در ضعيف شدن اركان يك حاكميت سياسي ستمگري رهبران و اجحاف بر مردم و ناديده گرفتن خواست هاي عادلانه ي عموم مردم مي باشد. تاريخ بيانگر اين واقعيت است كه سرنگوني تمام تمدن ها، نظام هاي سياسي و ملل و اقوام ريشه در ظلم و ستم و خونريزي رهبران و سردمداران حكومتي داشته است. امام (ع) بر اين نكته ي مهم تاكيد فرموده و اهميت پرهيز و اجتناب از ستمگري بر مردم و قتل بندگان خدا را يادآوري مي نمايد. در نظام مورد قبول مردم، دستگاه حاكم، حاكميت بر قلوب دارد.

(صفحه 45)

رهبريت و تمامي كارگزاران و عوامل حكومتي محبوبند. سركوب بي معني است. نظام مقبوليت عمومي دارد و نيازي به فشار و سركوب براي مطيع كردن مردم و به اطاعت در آوردن آنها نيست و اين دقيقا همان مطلب مهمي است كه امام علي (ع) بر آن تكيه دارند و رعايت آن را به زمامدار دولت اسلامي توصيه و سفارش مي نمايند. البته مي بايست خاطر نشان ساخت كه سركوب معاندين نظام اسلامي و دشمنان قسم خورده ي مسلمين و ياغيان و اشرار و صيانت از كانون اجتماعي مسلمين با توصيه ي ياد شده، متفاوت است. از اين رو امام (ع) اجتناب از ستمگري بر عامه ي مردم را توصيه فرموده اند.

اياك و الدماء و سفكها بغير حلها، فانه ليس شي ء ادعي لنقمه، و لا اعظم لتبعه و لا احري بزوال نعمه و انقطاع مده من سفك الدماء بغير حقها. و الله سبحانه مبتدي بالحكم بين العباد فيما تسافكوا من الدماء يوم القيامه، فلا تقوين سلطانك بسفك دم حرام، فان ذلك مما يضعفه و يوهنه، بل يزيله و ينقله. و لا عذر لك

عند الله و لا عندي في قتل العمد، لان فيه قود البدن. و ان ابتليت بخطا و افرط عليك سوطك او سيفك او يدك بالعقوبه، فان هي الوكزه فما فوقها مقتله، فلا تطمحن بك نهوه سلطانك عن ان تودي الي اولياء المقتول حقهم.(1).

(از خونريزي ناروا بپرهيز كه همانا هيچ چيزي همانند خونريزي بي دليل و ناحق انسان را به مكافات نرساند و عواقب، آن را هر چيز بزرگ تر است. با آن نعمت هاي الهي از بين مي رود و ايام عمر حكومت كوتاه مي گردد، و خداوند سبحان در روز قيامت داوري خود را در ميان بندگان خود با سوال از خونريزي هايي كه انجام داده اند آغاز مي كند. پس با خونريزي ناحق، حكومت خود را استحكام مبخش، چرا كه كشتار ناروا حكومت را ضعيف و موهن مي كند، بلكه را سرنگون و حكومتي ديگر را جايگزين آن مي كند.

(صفحه 46)

پس در قتل عمد هيچ عذري نزد خداوند و همچنين نزد من برايت باقي نمي ماند. چرا كه كيفر ارتكاب آن قصاص است. پس اگر اشتباه كردي و تازيانه ات و يا شمشيرت و يا دستت در مجازات مجرمين بيش از- قانون الهي- در مجازات افراط نمود- چه همانا در ضربه وارد كردن با مشت و يا بالاتر به ديگران، احتمال قتل وجود دارد- و كسي را كشتي، پس مبادا قدرت حكومتت تو را مغرور كند و حقوق صاحبان كشته شدگان و اولياي دم را ادا نكني.)

صفحه 45، 46.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

عدم استفاده خصوصي از بيت المال مسلمين

يكي ديگر از عوامل مهمي كه موجب ايجاد و افزايش نارضايي عمومي ميان مردم مي گردد استفاده ي خصوصي سردمداران و دولتمردان از سرمايه هاي ملي مردم است. تاريخ بيانگر اين نكته است كه اكثر

شورش ها و انقلاب هاي مردمي، ريشه در فقر و فشارهاي اقتصادي و عدم اجراي عدالت اقتصادي- اجتماعي توسط زمامداران دارد، به گونه اي كه حكام بي توجه به وضعيت اقتصادي مردم از سرمايه هاي آنان استفاده و بهره ي شخصي برده اند و بدون اهتمام به نيازهاي مردم سعي در غارت و چپاول اموال عمومي داشتند. عدم توجه به عدالت اقتصادي، فاصله ي ميان طبقات فقير و غني را روز به روز بيش تر نموده و زمينه را براي ايجاد آشوب و شورش از سوي مردمان تهيدست فراهم كرده است.

بدين خاطر توصيه ي امام علي (ع) به زمامدار اسلامي در اجتناب از استفاده ي خصوصي از بيت المال مسلمين و اموال عمومي مردم است. چرا كه رهبر مسلمين مي بايست علاوه بر رعايت حقوق مردم، از بعد اقتصادي در وضعيتي باشد كه با فرو دست ترين و فقيرترين بندگان خدا كه در قلمرو حكومت وي به سر مي برند برابر و مساوي باشد تا مردم، خصوصا طبقه ي فرودست جامعه، رهبر را از آن خود قلمداد كنند و احساس تبعيض و نابرابري ننمايند و اين روش دقيقا خط مشي انبيا و اوصيا و امامان و پيشوايان صالح بوده است.

(صفحه 47)

و اياك و الاستئثار بما الناس فيه اسوه، و التغابي عما تعني به مما قد وضح للعيون، فانه ماخوذ منك لغيرك. و عما قليل تنكشف عنك اغطيه الامور، و ينتصف منك للمظلوم(1).

(و بپرهيز از بهره بدن از چيزي كه متعلق به عموم مردم است. همچنين از غفلت و سهل انگاري در اموري كه در برابر انظار عمومي مشهود است پرهيز نما. چه حقي را كه از ديگران گرفته باشي از تو خواهند گرفت و به زودي پرده ي امور از برابر ديدگانت

برمي دارند و حق ستمديده را از تو گرفته و به وي خواهند داد.)

صفحه 47.

*****

(1) نهج البلاغه، نامه ي 53.

7- زندگاني امام زين العابدين علي بن الحسين عليهم السلام

مشخصات كتاب

عنوان و نام پديدآور: زندگاني امام زين العابدين علي بن الحسين عليهماالسلام به ضميمه رساله حقوقي و كلمات قصار آن حضرت ‮ اثر محسن امين حسيني عاملي ‮ 1865 - 1952م، ترجمه و تاليف حسين وجداني ‮

مشخصات نشر: تهران ‮ ‮: امير كبير 1353.‮

مشخصات ظاهري: 119ص.

شابك: 964-00-0134-1 ‮ ؛ 1400 ريال (چاپ سوم)‮

يادداشت: كتاب حاضر بخش چهارم از جلد چهارم كتاب "اعيان الشيعه" است.

يادداشت: چاپ سوم: 1374.

يادداشت: كتاب نامه به صورت زيرنويس ‮

عنوان ديگر: رساله الحقوق ‮

موضوع: علي بن حسين (ع) ، امام چهارم 38 - 94ق. -- سرگذشت نامه

موضوع: احاديث اخلاقي

شناسه افزوده: وجداني حسين مترجم

شناسه افزوده: امين محسن 1952 - 1865. اعيان الشيعه برگزيده

شناسه افزوده: علي بن حسين (ع)، امام چهارم 38 - 94ق. . رساله حقوق

رده بندي كنگره: BP43 /‮الف 8ز91353

رده بندي ديويي: 297/954

شماره كتابشناسي ملي: م 54-61

مقدمه مترجم

بسم الله الرحمن الرحيم

بررسي و دقت در زندگاني بزرگان اسلامي از نظر تاريخي و مذهبي و اجتماعي داراي فوايد بسياري است كه در تقويت نيروي ايمان، كه خود باعث اطمينان و آرامش قلبي است اثر بسزايي خواهد داشت.

از مطالعه در اطراف رجال ديني بخصوص پيشوايان، از اهل بيت پيامبر بزرگ اسلام (ص) - كه هر يك خود از قهرمانان تاريخ و نمونه ي بارزي از فضيلت و اخلاق بوده اند - درسي عظيم گرفته مي شود. ما مي بينيم كه وقتي افراد معمولي در زندگي حقيقي خود دستخوش هوي و هوس مي شوند و در راه اجراي مقاصد شوم خود به هر گونه ظلم و بيدادگري دست مي زنند، چگونه به فساد و سقوط و بدبختي هايي كه فاقد جنبه ي عظمت و جلال است سوق داده مي شوند. از طرفي مردان خدا كه در راه حق و حقيقت و عشق به انسانيت در سايه ي ايمان به خداوند گام برمي دارند

به شكوه و عظمت واقعي دست يافته و نام آنان همچنان جاويد خواهد ماند، چنان كه در واقعه ي كربلا - از يك طرف تيرگي و ننگ حقارت دغل بازان و وظيفه خواران و لقمه ربايان لشكر يزيد را مجسم مي بينيم، و از طرفي شكوه ايمان مردان خدا و عظمت انسانيت را مشاهده مي كنيم...

يكي از اين قهرمانان انسانيت و شجاعت و فضيلت و اخلاق كه نامش همچنان پايدار خواهد بود، سرور آزادگان حسين بن علي عليه السلام است. حسين بن علي (ع) و اصحابش حتي در مرگ خود زنده بودند، و يزيد و اتباعش حتي در زندگي خود مرده بودند.) امام علي بن الحسين (ع) امام چهارم شيعيان جهان يكي از ستارگان درخشان آسمان امامت به شمار مي رود، كه پدر بزرگوارش امام حسين (ع)

[صفحه 6]

و جد گراميش رسول الله (ص) پيامبر بزرگ اسلام است.

چنان كه تاريخ نشان مي دهد آيين پاك محمد (ص) كه بر پايه ي عدل و داد و آزادي استوار گرديده از همان آغاز انتشار خود با استقبال ايرانيان كه خود آماده ي پذيرفتن حكومت عدل و داد و انسانيت بودند، مواجه گرديد، از طرفي به مناسبت همسر گرانقدر امام حسين (ع) شهربانو دختر يزدگرد، پادشاه ايران، ايرانيان بيشتر به پيامبر گرامي اسلام نزديك گرديده و به دين محمد (ص) گرايش پيدا كردند و به صف مسلمانان پيوستند، و اين خود ريشه ي پيوند خاندان علي (ع) را با ايرانيان نشان مي دهد.

امام سجاد زين العابدين عليه السلام پيشواي چهارم شيعه يكي از شخصيت هاي درخشان عالم اسلامي است كه در علم و دانش و تقوي و فضيلت سرآمد اقران بود، و در سايه ي ايمان و تقرب به خداوند به تعالي روحي

نايل آمد و تاريخ نام وي را جاويد و سرمدي در صفحات خود ثبت كرده است، چنان كه در صفحات اين كتاب آورده شده است:

- شخصيت معنوي و عظمت روحاني امام سجاد (ع) به اندازه اي بود كه حتي دشمنان آن حضرت نيز به هنگامي كه با او روبرو مي شدند تحت تأثير جذبه و روحانيت وي قرار مي گرفتند. عبدالملك بن مروان مي گويد: «به خدا سوگند، آنگاه كه علي بن الحسين بر من وارد شد، ترس و وحشت بدنم را به لرزه درآورد» [1].

در جاي ديگر مسرف بن عقبه نيز گويد: «همين كه علي بن الحسين را در مقابل خود ديدم ترس و بيم عجيبي مرا احاطه كرد» [2].

و يا به هنگام زيارت خانه ي خدا هيچ كس به هشام بن عبدالملك با تمام قدرت و نفوذي كه داشت، و با وجود آن عده از رجال اهل شام كه به گردش حلقه زده بودند - و به ملك و سلطنت او كمترين اعتنايي نكرده و چنان به تحقيرش پرداختند كه سخت برنجيد و با تمام كوشش و تلاشي كه خود و يارانش به عمل آورد، نتوانست خود را به حجرالاسود برساند. امام علي بن الحسين (ع) كه جز نيروي دين و تقوي و پرهيزكاري و علم و دانش، قواي ديگري در اختيار نداشت و هيچگونه خدم و حشمي با وي نبود، همين كه به قصد استلام حجرالاسود به راه افتاد، همگي به تجليل و تكريمش پرداختند. [3].

اما كتاب حاضر: پس از آن كه به توفيق الهي كتاب زين العابدين علي بن الحسين عليهماالسلام [4] اثر استاد عبدالعزيز سيد الاهل را به فارسي ترجمه كردم، در نظر داشتم كه به

تهيه ي كتابي جامع - كه زواياي زندگاني و سيره ي امام سجاد (ع) را نشان دهد. بپردازم، اما خوشبختانه در ضمن مطالعه ي يكي از مجلدات كتاب اعيان

[صفحه 7]

الشيعه - اثر علامه ي كبير سيد محسن امين حسيني عاملي - دريافتم كه قسمت اعظم مطالبي را كه در شرح زندگاني امام سجاد (ع) در نظر آورده بودم به احسن وجه پرورده و در دسترس من قرار دارد. و چون كتاب مزبور كه جلد چهارم اعيان الشيعه محسوب مي شود به طور خلاصه به ذكر مطالب پرداخته بود، نگارنده جهت تكميل آن با مطالعه ي اسناد و مدارك تاريخي و اسلامي، قسمت هاي ديگري نيز بدان افزودم. و دعاهاي صحيفه ي سجاديه چون مكرر به فارسي ترجمه شده و انتشار يافته است، از اين رو از آوردن آن ها در اين كتاب، خودداري گرديد.

علامه سيد محسن امين كه با افكار متين و نوشته هاي مستدل خود در معرفي شيعه ي اماميه نقش عمده اي را ايفاء كرده است و آثار جالب و بي نظيري از خود بر جاي گذاشته كه از ميان آن ها كتاب اعيان الشيعة است. جلد اول، مشتمل بر مطالبي است كه به طور كلي از حقيقت شيعه و تشيع بحث مي كند. جلد دوم، حاوي سيره و سرگذشت پيامبر اسلام (ص)، جلد سوم، سرگذشت امير المؤمنين علي بن ابي طالب (ع)، جلد چهارم در شرح زندگاني ساير ائمه ي اطهار عليهم السلام و از جلد پنجم كه به ترتيب حروف الفباء تنظيم يافته به ترجمه و شرح حال رجال شيعه پرداخته و تعداد آن ها به 56 جلد مي رسد. وي، درس هاي مختلف و متنوعي را در پيرامون مكتب شيعه و حقيقت تشيع بيان مي دارد.

هر چند بسياري از محققان كوشيده اند

كتب و آثار پر ارزشي در احوال رجال مذهبي و تاريخي از خود برجاي گذارند و چهره ي واقعي اين مردان و حوادث زندگي آنها را نشان بدهند، اما كتاب حاضر كه از ميان اسناد و مدارك مستند تهيه گرديده جزئيات زندگي امام سجاد (ع) و مناقب و فضايل آن حضرت را به خوبي نشان مي دهد، و از اين جهت كه امام زين العابدين (ع) وسيله ي ارتباط بين عرب و عجم گرديده است، اميد است خداي تعالي توفيق عنايت فرمايد كه فرزندان اين سرزمين از نتايج تربيتي و اخلاقي و اجتماعي و سخنان حكيمانه ي آن حضرت برخوردار گردند، و الله ولي التوفيق

تهران - حسين وجداني

مرداد ماه 1352

[صفحه 9]

مقدمه مؤلف

بسم الله الرحمن الرحيم

سپاس خداي را كه پروردگار جهانيان است، و درود و رحمت بر سيدنا محمد و عترت طاهرين و اصحاب برگزيده اش باد، خداوند تابعين [5] و تابعين تابعين [6] و علما و صلحا را تا روز رستاخيز مشمول عنايت و خوشنودي خود قرار دهد.

اما بعد، بنده ي نيازمند به عفو و بخشايش پروردگار بي نياز محسن فرزند مرحوم سيد عبدالكريم امين حسيني عاملي كه اميد است مورد لطف و تفضل الهي قرار گيرد چنين گويد:

كتاب حاضر كه بخش چهارم از كتاب (اعيان الشيعه) محسوب مي شود در سيره و حالات ائمه ي اطهار (صلوات الله عليهم) تدوين گرديده و از درگاه خداي تعالي مي خواهيم كه در اين امر ما را ياري و توفيق عنايت فرمايد.

[صفحه 12]

زين العابدين علي بن الحسين ابن علي بن ابيطالب چهارمين امام، از اهل بيت طاهرين عليهم السلام

تولد و وفات و مدت عمر و مدفن آن حضرت

امام زين العابدين علي بن الحسين عليهماالسلام كه بي شك يكي از ستارگان درخشان آسمان امامت به شمار مي رود مانند بيشتر آباء و اجدادش در مدينه مي زيسته است و در روز جمعه نهم يا پنجشنبه پنجم و يا يكشنبه هفتم شعبان و يا پانزدهم جمادي الثانيه و يا جمادي الاولي سال 38 يا 37 يا 36 هجري در شهر مدينه قدم به عرصه ي وجود نهاد، و پنجاه و هفت سال بعد به اختلاف روايات يعني در روز شنبه 12، 18، 19، 22 و يا 25 محرم سال 95 و يا 94 هجري در همان شهر چشم از جهان فرو بست. همان طور كه در تاريخ تولد آن حضرت روايات مختلفي ذكر گرديده در تاريخ وفات آن حضرت نيز روايات متعددي آمده است. [7].

سن آن حضرت را برخي 55، 56، 57، 58 و يا پنجاه و نه سال و چند ماه و چند

روز بنا به اقوال و روايات مختلف ذكر كرده اند، با جد بزرگوارش اميرالمؤمنين (ع) دو سال يا بيشتر و با عموي ارجمندش امام حسن (ع) دوازده و يا ده سال معاصر بوده و با پدر عزيزش امام حسين (ع) بيست و سه و يا بيست و چهار

[صفحه 13]

سال زندگي كرده و پس از وفات عمش امام حسن مدت ده سال با پدرش مي زيسته است، و زندگاني او را پس از شهادت پدرش كه مدت امامتش نيز محسوب مي شود 34 يا 33 و يا 35 سال ذكر كرده اند، و اين مدت نيز بقيه ي مدتي است كه سلطنت يزيد بن معاويه و معاوية بن يزيد و مروان بن حكم و عبدالملك بن مروان ادامه داشته است.

وفات آن حضرت در عصر سلطنت وليد بن عبدالملك روي داده و در آرامگاه بقيع با عم بزرگوارش امام حسن بن علي (ع) در بقعه اي كه قبر عباس بن عبدالمطلب عليهم السلام نيز در آن مدفون است به خاك سپرده شده است.

شيخ مفيد در ارشاد ج 2 ص 138 مي نويسد:

والامام بعد الحسين بن علي عليه السلام ابنه ابومحمد علي بن الحسين زين العابدين عليهماالسلام و كان يكني ايضا أباالحسن،...

و كانت امامته أربعا و ثلاثين سنة، و دفن بالبقيع مع عمه الحسن بن علي (ع) و ثبت له الامامة بوجوه:

1- احدها: انه كان أفضل خلق الله تعالي بعد ابيه علما و عملا، و الامامة لافضل دون المفضول بدلايل العقول.

2- و منها: انه كان أولي بابيه الحسين عليه السلام وأحق بمقامه من بعده للفضل و النسب، و الا ولي بالامام الماضي أحق بمقامه من غيره بدلالة آية ذوي الارحام، و قصة زكريا عليه السلام.

3- و منها: وجوب الامامة عقلا

في كل زمان، و فساد دعوي كل مدع للامامة في ايام علي بن الحسين عليهماالسلام أو مدعا له، سواه، فثبتت فيه لاستحالة خلو الزمان من الامام.

4- و منها: ثبوت الامامة ايضا في العترة خاصة، بالنظر و الخبر عن النبي صلي الله عليه و آله و سلم و فساد قول من ادعاها لمحمد بن الحنفية رضي الله عنه بتعريه من النص عليه بها، فثبت انها في علي بن الحسين عليهماالسلام لا مدعا له الامامة من العترة سوي محمد، و خروجه عنها بما ذكرناه.

5- و منها: نص رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم بالامامة عليه، فيما روي من حديث اللوح الذي رواه جابر عن النبي صلي الله عليه و آله و سلم، و رواه محمد بن علي الباقر عليهماالسلام عن ابيه عن جده عن فاطمة بنت رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم، و نص جده اميرالمؤمنين عليه السلام في حياة ابيه الحسين عليه السلام بما ضمن ذالك من الاخبار، و وصية ابيه الحسين عليه السلام اليه و ايداعه ام السلمة ما قبضه علي من بعده، و قد كان جعل التماسه من ام سلمة علامة علي امامة الطالب له من الانام، و هذا باب يعرفه من تصفح الاخبار...

[صفحه 14]

ترجمه: امام پس از حسين بن علي عليهماالسلام، فرزندش ابومحمد علي بن الحسين زين العابدين عليهماالسلام، و كنيه ي ديگرش اباالحسن بوده است...

امامت آن حضرت سي و چهار سال بود، و در بقيع كنار قبر عمويش حسن بن علي (ع) دفن گرديد، و امامت براي آن حضرت به راه هايي ثابت شد:

1- اول اين كه آن حضرت پس از پدر بزرگوارش در علم و عمل برترين مردمان بود. و امامت

براي چنين كسي است كه از همه افضل و برتر باشد. گواه بر اين سخن خردهاي مردم خردمند است.

2- دوم اين كه آن حضرت به پدرش حسين (ع) از لحاظ مقام از همه نزديك تر بود و از جهت فضيلت و نژاد به جانشيني او از ديگران سزاوارتر. و كسي كه به امام پيشين نزديكتر باشد به جانشيني او نيز از ديگران سزاوارتر است؛ و گواه آن آيه ي ذوي الارحام است به اين معني كه خداي تعالي فرمود: «و الوالارحام بعضهم اولي ببعض في كتاب الله... (و خويشاوندان برخي از ايشان سزاوارترند به برخي در كتاب خدا...) سوره ي انفال، آيه ي 75» و ديگر داستان حضرت زكريا (ع) است كه گفت: «و اني خفت الموالي من ورائي و كانت امرأتي عاقرا فهب لي من لدنك وليا يرثني و يرث من آل يعقوب... (و البته من مي ترسم از اولياي ارث خود كه بعد از من هستند از عموها و پسر عموها كه مال مرا در غير رضاي تو خرج كنند از پس من و زن من نازا است پس ببخش و عطا فرما براي من از جانب خود فرزندي... كه ميراث گيرد مرا و آل يعقوب را...) سوره ي مريم، آيه ي 5»

3- سوم در هر زمان به دليل عقل واجب است امام و پيشوايي وجود داشته باشد. و چون ادعاي هر كس كه در زمان علي بن الحسين (ع) مدعي امامت بود يا هر كس كه ديگران ادعاي امامت او را مي كردند جز آن حضرت، فاسد است، در نتيجه امامت او ثابت گردد. زيرا كه محال است هر زماني از امام و راهنماي ديني خالي باشد.

4- چهارم اين كه

به دليل عقل، امامت تنها اختصاص به عترت پيغمبر (ص) داشته، و به دليل خبري است كه از پيغمبر صلي الله عليه و آله رسيده است، و گفتار آن كس كه امامت را درباره ي محمد بن حنفيه ادعا كند فاسد است. زيرا نصي درباره ي امامت او نرسيده. پس ثابت گردد كه علي بن الحسين (ع) امام بوده. زيرا كسي جز درباره ي محمد بن حنفيه ادعاي امامت براي ديگري نكرده، و او نيز به آنچه بيان كرديم از اين منصب بيرون است.

5- پنجم تصريحي است كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نسبت به امامت آن حضرت رسيده در حديثي كه معروف به حديث لوح است. حديث مزبور را جابر از پيغمبر صلي الله عليه و آله و سلم روايت كرده. و نيز امام باقر (ع) از پدرش و او از جدش از حضرت فاطمه دختر رسول خدا (ص) آن را حديث كرده. در اينجا مترجم كتاب ارشاد اضافه كرده مي نويسد:

«حديث لوح را ثقة الاسلام كليني (ره) در كافي، و صدوق در عيون اخبار

[صفحه 15]

الرضا و شيخ در كتاب غيبت، و طبرسي در احتجاج، و نيز طبرسي در اعلام الوري و ابن شهرآشوب در مناقب و ديگر محدثين رضوان الله عليهم روايت كرده اند، و هر كه از متن و ترجمه ي آن بخواهد استفاده كند به جلد دوم اثبات الهداة صفحه ي 285 - 289 مراجعه كند» و ديگر تصريحي است كه جدش اميرالمؤمنين عليه السلام در زمان زنده بودن پدرش حسين (ع) درباره ي امامت او فرمود و اخباري در اين باره رسيده، و هم چنين (نشانه ي ديگر بر امامت آن حضرت) وصيت پدرش حسين (ع) به

آن حضرت و آنچه حسين (ع) نزد ام سلمه به امانت گذارد و طلبيدن آن را از ام سلمة براي آن كس كه پس از او بيايد نشانه ي امامت او قرار داد...

چنان كه شيخ در كتاب غيبت روايت كرده جريان آن به اين ترتيب بود كه چون امام حسين (ع) به سوي عراق متوجه شد وصيت و كتاب ها و چيزهاي ديگري كه نزد آن جناب بود به ام سلمه سپرد و به وي فرمود: «هرگاه بزرگترين فرزندم نزد تو آمد و اين امانات را بخواست به وي بسپار، و بدان كه او امام پس از من است.» و نقل كند كه چون امام حسين (ع) شهيد شد علي بن الحسين عليهماالسلام به نزد ام سلمه آمد و آنها را از او خواست و ام سلمه هر چه امام حسين (ع) به او سپرده بود تسليم آن جناب كرد. و در روايات ديگر نيز آمده است كه امام حسين (ع) اين كار را نسبت به دخترش فاطمه انجام داد و امانت ها را به او سپرد و اين خود بابي است كه هر كه اخبار را زير و رو كرده باشد آن را به خوبي مي داند، (چون براي اثبات مقصود همين مقدار كافي بود از ذكر همه ي روايات در اين كتاب خودداري نموديم.)

احتجاج امام زين العابدين با محمد بن حنفيه

يتحدث اصحاب ابي جعفر الباقر (ع) ان محمد بن الحنفيه اجتمع بمكه مع علي بن الحسين و قال له انك قد علمت ان رسول الله (ص) اوصي بالامامة من بعده الي اميرالمؤمنين ثم الي الحسن ثم الي الحسين (ع) و قد قتل ابوك و لم يوص و انا عمك و صنوابيك و لولادتي من علي (ع) و تقدمي

في السن اكون احق بالامامة فلا تنازعني في الوصية و الامامة فقال له زين العابدين: اتق الله يا عم لا تدع ما ليس لك بحق اني اعظك ان تكون من الجاهلين ان ابي (ع) اوصي الي قبل ان يوجه الي العراق و عهد الي قبل ان يستشهد بساعة و هذا سلاح رسول الله (ص) عندي فلا تتعرض لهذالامر فاني اخاف عليك نقص العمر و تشتيت الحال ان الله تعالي جعل الامامة في عقب الحسين (ع) فاذا اردت ان تعلم صحة ذالك فانطلق بنا الي الحجرالاسود نتحا حكم اليه و نسأله ان يقر بالامام بعد الحسين (ع)، فقبل محمد بن الحنفية و انتهيا الي الحجرالاسود فقال زين العابدين لمحمد: ابدء انت و ابتهل الي الله تعالي في ان ينطق الحجر فيشهد لك بالامامة فتقدم محمد بن الحنفية و ابتهل الي الله سبحانه في ان ينطق له الحجر فلم يجبه بشي ء ابدا، و تقدم علي بن الحسين (ع) و قال:

اللهم اني اسألك باسمك المكتوب في سرادق المجد و اسألك باسمك

[صفحه 16]

المكتوب في سرادق البهاء و اسألك باسمك المكتوب في سرادق الجلال و اسألك باسمك المكتوب في سرادق العزة و اسألك باسمك المكتوب في سرادق القدرة و اسألك باسمك المكتوب في سرادق السرالسابق الفائق الحسن الجميل رب الملائكة الثمانيه و رب العرش العظيم و العين التي لاتنام و بالاسم الاكبر الاكبر الاكبر و بالاسم الاعظم الاعظم الاعظم المحيط المحيط المحيط بملكوت السموات و الارض و بالاسم الذي اشرقت به الشمس و اضاء به القمر و سجرت به البحار و نصبت به الجبال و بالاسم الذي قام به العرش و الكرسي و باسمائك المكرمات المقدسات المكنونات المخزونات في علم الغيب عندك

أسألك بذالك كله ان تصلي علي محمد و آل محمد [8] لما انطقت هذا الحجر بلسان عربي فصيح يخبر بالامامة بعد الحسين بن علي (ع) [9].

فتحرك الحجر حتي كادان يزول عن مكانه و نطق بصوت فصيح عربي سمعه كل من حضر اللهم ان الوصية و الامامة بعد الحسين بن علي و ابن فاطمة بنت رسول الله (ص) لك يا علي بن الحسين علي محمد بن الحنفيه و علي جميع من في الارض و السماء و انك مفترض الطاعة فاسمع له يا محمد واطع.

فقال محمد بن الحنفيه سمعا و طاعة يا حجة الله في ارضه و سمائه و انصرف ابن الحنفيه مذعنا بامامة زين العابدين عليه و علي الناس اجمعين [10].

ترجمه: از امام محمد باقر عليه السلام روايت شده است كه: محمد بن حنفيه در مكه به حضور علي بن الحسين (ع) رسيده به آن حضرت گفت: «برادرزاده ي من، مي داني كه رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم بعد از خود وصيت و امامت را با علي بن ابي طالب عليه السلام گذاشت و از آن پس به امام حسن عليه السلام و پس از او با حسين عليه السلام واگذاشت. اكنون كه پدرت به درجه ي شهادت نايل گرديده وصيت نگذاشت. اينك من عم تو و برادر پدر تو و فرزند علي عليه السلام هستم و به سن از تو بزرگترم، از اين رو سزاوار اين است كه وصيت و امامت را به من واگذاري و در اين امر با من نزاع نكني.» امام زين العابدين (ع) به وي فرمود: «اي عم از خدا بپرهيز و در پي آنچه سزاوار آن نيستي خاطر مينگيز. من تو را موعظه مي كنم كه مبادا

در شمار جاهلان باشي. اي عمو، پدرم صلوات الله عليه از آن پيش كه به عراق توجه فرمايد با من وصيت نهاد و يك ساعت پيش از شهادتش در امر امامت و وصيت عهد

[صفحه 17]

و پيمان با من استوار فرمود و اينك مي بيني كه سلاح رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم نيز نزد من است، پس گرد اين امر مگرد، چه من بيم دارم عمرت كوتاه شود و در احوال تو آشوب و اختلال روي نمايد. خداوند تبارك و تعالي ابا و امتناع دارد كه امامت و وصيت را جز در نسل حسين عليه السلام مقرر فرمايد. و چنانچه بخواهي بر اين جمله نيك دانا شوي نزد من آي تا نزديك حجرالاسود شويم و داوري از وي جوييم و از حقيقت اين امر از او پرسش كنيم.» محمد بن حنفيه قبول كرد و به جانب حجرالاسود روان شدند. حضرت علي بن الحسين عليه السلام روي به محمد كرد و فرمود: «تو ابتدا كن و در پيشگاه خداي تعالي به زاري و ضراعت خواستار شو تا حجرالاسود را از بهر تو به سخن درآورد؛ آنگاه از او پرسش كن.» پس محمد روي مسألت و ابتهال به درگاه خالق متعال آورد و خداي را همي بخواند آنگاه حجرالاسود را خواند. حجر او را جواب نداد. حضرت فرمود: «اي عم اگر تو وصي و امام بودي حجر تو را جواب مي داد.» محمد گفت: «اي برادرزاده، اكنون تو حجر را بخوان و پرسش كن.» آنگاه علي بن الحسين (ع) - همان طور كه قبلا اشاره شد - به دعا و ثنا پرداخت و گفت: «سوال مي كنم از تو

به حق خداوندي كه عهد و ميثاق پيغمبران و اوصياء و تمامي مردمان را در تو قرار داد، خبر دهي ما را كه بعد از حسين بن علي عليه السلام وصي و امام كيست.» پس حجر چنان به جنبش درآمد كه گويي نزديك است از جاي خود بركنده شود. آنگاه خدايش به زبان عربي فصيح او را به نطق آورد؛ چنانكه همه ي آن ها كه حضور داشتند بشنيدند، و به علي بن الحسين عليه السلام گفت: «وصيت و امامت بعد از حسين بن علي، پسر فاطمه، بنت رسول الله عليهم السلام مخصوص توست. و بر محمد بن حنفيه، و همه ي كساني كه در زمين و آسمان هستند، امام بوده و اطاعت وي واجب است، پس اي محمد بشنو و او را اطاعت كن.» آنگاه محمد بن حنفيه در حالي كه مي گفت: «سمعا و طاعة» خطاب به آن حضرت گفت: «اي كسي كه حجت خدا در زمين و آسمان هستي.» به امامت امام زين العابدين (ع) برخود و بر جميع مردمان اعتراف نموده وي را ترك كرد.

مادر آن حضرت

نام مادر آن حضرت را بعضي شهربانو يا شهربانويه دختر يزدگرد فرزند شهريار پسر شيرويه پسر پرويز پسر انوشيروان ثبت كرده اند و آخرين پادشاه ايران را يزدگرد ناميده اند.

اما چنان كه مورخ نامي «مبرد» در كامل مي نويسد: نامش سلافه است كه از اولاد يزدگرد باقي مانده و نسبش مشهور و از بهترين زنان جهان محسوب مي شود، و برخي نام وي را خوله نوشته اند، اما در طبقات ابن سعد نام وي غزاله ذكر گرديده

[صفحه 18]

و شيخ مفيد [11] مادر آن حضرت را شاه زنان دختر يزدگرد بن شهريار بن كسري ثبت كرده و برخي گويند نامش

شهربانويه است. اما همان طور كه شيخ مفيد نقل كرده و از ظاهر روايات نيز برمي آيد نام اصلي وي شاه زنان بوده و سپس بنا به گفته ي مبرد به سلافه تغيير يافته است.

گويند وي را در زمان خلافت عمر به مدينه آوردند. قطب راوندي به سند خود از امام باقر (ع) روايت كرده است [12] كه آنگاه كه عمر خليفه ي وقت تصميم گرفت وي را به فروش برساند علي (ع) [13] وي را از اين امر بازداشت و به عمر فرمود: به وي پيشنهاد كند كه يكي از مسلمين را انتخاب و با وي ازدواج كند و مهريه ي او را از سهم بيت المال بپردازد. در همين موقع بود كه وي حسين بن علي عليه السلام را انتخاب كرد. اميرالمؤمنين علي عليه السلام كه از اين امر خرسند گرديد، در نگاهداري و احسان وي به فرزند خود امام حسين (ع) توصيه ي فراوان نمود.

به اين ترتيب شاه زنان فرزندي به دنيا آورد كه از بهترين مردم روي زمين محسوب مي شد. گويند مادر امام زين العابدين (ع) به هنگام وضع حمل چشم از [14] جهان فروبست، و وي در كفالت يكي از كنيزان پدر بزرگوار خود درآمد كه پرستاري وي را بر عهده گرفت و چون مادري مهربان در نگاهداري و سرپرستي وي بكوشيد.

هر چند علي بن الحسين (ع) در ظاهر مادري غير از اين بانو نديده بود، اما به تدريج كه رشد مي يافت به اين امر واقف گرديد كه بانويي كه وي را سرپرستي مي كند يكي از كنيزان است و اطرافيان، وي را به نام مادر او مي خوانند.

آن حضرت پس از چندي وي را آزاد ساخت و به ازدواج

خود درآورد. همين امر باعث گرديد كه عده اي او را به باد انتقاد گيرند تا آنجا كه بعضي از سلاطين بني اميه اين موضوع را به دهان گرفتند و به غلط وي را مورد عتاب و سرزنش قرار دادند. اما در حقيقت اين زن مادر وي نبود و تنها كفالت و سرپرستيش را بر عهده داشت.

در آن مواقع چنان بود كه اهالي مدينه بر خود عار مي دانستند كه از كنيز

[صفحه 19]

و اسير زاده فرزند بياورند، و تا آن گاه كه علي بن الحسين (ع) تولد نيافته بود حاضر به ازدواج با كنيزان نبودند.

علي اكبر يا علي اصغر؟

معروف است كه برادر آن حضرت كه در فاجعه ي كربلا به شهادت رسيد بزرگتر از امام سجاد (ع) بوده، اما در عين حال برخي نيز وي را علي اصغر خوانده اند. [15].

كنيه ي آن حضرت

كنيه ي آن حضرت را ابومحمد، ابوالحسن و بعضي ابوبكر نوشته اند. اما ابن سعد در كتاب طبقات به روايت ابي جعفر «ابا الحسين» آورده است. در روايات ديگر اغلب وي را ابامحمد ناميده اند.

[صفحه 20]

محمد بن يعقوب كليني در اصول كافي مي نويسد: آن حضرت را ابن الخيرتين مي خواندند، زيرا كه در ميان عرب بهترين آنها هاشم است و در عجم اهل فارس، و نسب شريف آن حضرت به اين دو منتهي مي شود، چنانچه رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: لله تعالي من عباده خيرتان فخيرته من العرب قريش و من العجم فارس. (خداي را از بندگانش دو گروه مختار و برتر باشند، از عرب قريش و از غير عرب فارس).

چنانكه ابو الاسود دوئلي در مدح علي بن الحسين (ع) به اين مطلب اشاره كرده مي گويد:

و ان غلاما بين كسري و هاشم

لاكرم من نيطت عليه التمائم

(جواني كه از پيوند دو نژاد خسرو و هاشم به وجود آمده باشد، براستي كه برترين و شايسته ترين كودكي است كه به گردنش حرز آويخته شده است.)

لقب آن حضرت

ابن شهرآشوب در مناقب ج 3 ص 304، مي نويسد:

ابن عباس مي گويد كه پيامبر اسلام (ص) فرمود: «به روز رستاخيز فرياد كننده اي آواز كند: كجاست زينت عبادت كنندگان؟ گويا مي بينم كه فرزندم علي بن الحسين در آن هنگام در ميان صفوف اهل محشر با تمام وقار و سكون گام همي سازد.»

و نيز در همان صفحه ي 304 مناقب چنين آمده است:

«هر وقت زهري از علي بن الحسين (ع) حديث مي كرد با چشماني اشكبار مي گفت: زين العابدين.»

در كشف الغمه آمده است كه: «سبب ملقب شدن آن حضرت به امام زين العابدين اين است كه شبي در

نمازگاه خويش به نماز ايستاده بود، پس شيطان به صورت اژدهايي به آن حضرت نمودار گشت، تا خاطر مباركش را از عبادت بازدارد و آن حضرت همچنان به عبادت خود مشغول بود، و به شيطان التفاتي نمي فرمود. شيطان نزديك شده انگشت ابهام امام عليه السلام را در دهان بگزيد، امام عليه السلام كه از اين ماجرا آگاه بود، براي اتمام دعاي خويش قيام فرمود، در اين هنگام

[صفحه 21]

صدايي بشنيد و در حالي كه گوينده را نمي ديد سه بار گفت: زين العابدين، و اين كلمه را ديگران بشنيدند.» [16].

هر چند براي آن حضرت القاب بسياري ذكر كرده اند، اما معروفترين لقب وي را زين العابدين، سيد العابدين، سجاد و ذوالثفنات مي دانند.

دربان آن حضرت

دربان آن حضرت را ابوخالد كابلي و ابو جبلة نوشته اند و بعضي يحيي بن [17] ام الطويل مطعمي را كه به دست حجاج به قتل رسيد و در «واسط» به خاك سپرده شده نيز نام برده اند.

شاعر آن حضرت

معروفترين شعراي آن حضرت را فرزدق و كثير عزه نوشته اند.

سلاطين عصر آن حضرت

در زمان آن حضرت يزيد بن معاويه، معاوية بن يزيد، مروان بن حكم، عبدالملك بن مروان و وليد بن عبدالملك سلطنت داشته اند.

اولاد امام

در ميان فرزندان امام حسين (ع) توالد و تناسل تنها به امام زين العابدين (ع) اختصاص داشته و نسل ابوعبدالله الحسين (ع) به شخص علي بن الحسين (ع) انحصار يافت. شيخ مفيد [18] در ارشاد و ابن صباغ در فصول مهمة آورده اند كه تعداد اولاد آن حضرت پانزده نفر بوده كه يازده نفر از آنها پسر و چهار دختر بوده اند، به اين ترتيب:

1- امام محمد باقر (ع) كه مادرش فاطمه، دختر عم آن حضرت، امام حسن مجتبي (ع) بوده و ام عبدالله كنيه داشته است.

[صفحه 22]

2 - عبدالله. 3 - حسن. 4 - حسين اكبر: مادر دو پسر اخير از كنيزان بود و غير از اين دو، فرزند ديگري نياورد.

5 - زيد. 6 - عمر: مادر اين دو نفر نيز از كنيزان بود.

7 - حسين اصغر. 8 - عبيدالله.

9 - سليمان: مادر وي نيز بلا عقب بوده و فرزند ديگري نداشت.

10 - علي كه از همه ي فرزندان امام كوچكتر بوده است.

11 - خديجه: مادر اين دو (علي و خديجه) نيز كنيز بوده است.

12 - محمد اصغر كه مادرش از كنيزان بود.

13 - فاطمه. 14 - علية. 15 - ام كلثوم. كه مادر ايشان نيز كنيز بود.

اما محمد بن سعد در كتاب خود الطبقات الكبير تعداد اولاد آن حضرت را ده پسر و هفت دختر ثبت كرده و مي نويسد: اولاد علي اصغر ابن حسين بن علي به اين شرح است:

حسن بن علي درج، حسين اكبر درج، محمد اباجعفر الفقيه، و عبدالله كه مادر آنها ام عبدالله دخت

حسن بن علي بن ابي طالب بوده است، يكي ديگر از اولاد آن حضرت عمر، و ديگري زيد بود كه در كوفه به شهادت رسيد، و علي بن علي و خديجه كه مادرشان از كنيزان بود، حسين اصغر ابن علي و عليه كه كنيه اش ام علي بود و مادر اين دو نيز كنيز بود و كلثوم و ديگر سليمان كه مادرش غير از او فرزند ديگري نياورد، و مليكة كه مادرشان نيز كنيز بوده است، و قاسم، و ام الحسين، و فاعمة كه اينها نيز مادرشان از كنيزان بود، و يكي ديگر از فرزندان آن حضرت كنيه اش ام الحسن بود [19] اما در كشف الغمه آمده است كه: برخي گويند علي بن الحسين (ع) داراي نه پسر بوده و اصولا فرزند دختر نداشته است. و چنانكه ابن خشاب نحوي در مواليد اهل بيت آورده، آن حضرت داراي هشت پسر بوده و اولاد دختر براي آن حضرت ذكر نكرده و مي نويسد: محمد الباقر، و زيد كه در كوفه به شهادت رسيده، عبدالله، عبيدالله، حسن، حسين، علي و عمر.

اما آنچه را كه ابن شهرآشوب [20] در مناقب آورده چنين است: فرزندان آن حضرت كه تعداد آنها به سيزده نفر مي رسيد غير از امام محمد باقر (ع) و عبدالله باهر كه مادر آنها ام عبدالله دختر حسن بن علي (ع) بوده بقيه ي آنها مادرشان جزء كنيزان

[صفحه 23]

بوده است، و ابوالحسين زيد كه در كوفه شهيد گرديده و عمر با يكديگر دو قلو بوده اند، محمد اصغر عبدالرحمن و سليمان نيز سه قلو بوده، حسن و حسين و عبيدالله نيز با يكديگر سه قلو بوده اند و محمد اصغر، و كوچكترين اولاد آن حضرت را

علي ذكر كرده، و خديجه؛ و هر چند كه برخي گويند اصولا آن حضرت فرزند دختر نداشته، اما بعضي ديگر فاطمه، عليه و ام كلثوم را نيز از دختران آن حضرت دانسته اند.

و در كتاب عمدة الطالب چنين آمده است كه: از امام زين العابدين (ع) شش فرزند به نام هاي امام محمد باقر، عبدالله باهر زيد الشهيد و عمر الاشرف و حسين الاصغر و علي الاصغر باقي مانده است.

لباس آن حضرت

در كتاب طبقات ابن سعد به نقل از فضل بن دكن مي نويسد: حديث كرد ما را نضر بن اوس طائي كه روزي بر علي بن الحسين (ع) وارد شدم جامه اي بر تن داشت كه روي آن را با پارچه اي به رنگ تيره و گرم پوشانيده بود و اغلب از آن استفاده مي كرد و نيز به سند خود از موسي بن ابي حبيب الطائفي روايت كرده كه: علي بن الحسين (ع) اغلب با حناء، همراه با گياه ديگري به نام «كتم» خضاب مي نمود كه به رنگ مشگي در مي آمد، و نيز مي نويسد: علي بن الحسين (ع) داراي جامه اي از خز بود كه در روز جمعه مي پوشيد، و به سند خود روايت كرده كه آن حضرت دو نوع جامه از خز بر تن مي كرد، يكي كوتاهتر بود و جبه اي ديگر از همان نوع خز كه بر روي لباس هاي خود از آن استفاده مي كرد. و باز به سند خود از ابي جعفر روايت كرده كه گويد: پوستيني كه داراي آستين بلندي بود و در عراق تهيه گرديده به عنوان هديه به علي بن الحسين (ع) اهداء كردم، آن حضرت اغلب از آن استفاده مي كرد اما به هنگام اداي نماز از تن خود

خارج مي ساخت، و در جاي ديگر به سند خود از ابي جعفر آورده است كه در زمستان جامه ي خز به پنجاه دينار مي خريد و چون تابستان فرا مي رسيد آن را به فروش مي رسانيد و پول آن را به فقرا صدقه مي داد، در تابستان از دو نوع جامه از لباس هاي مصري استفاده مي نمود كه به بهاي يك دينار خريداري كرده و در هر موقع يكي از آنها را بر تن كرده و مي فرمود: قل من حرم زينة الله التي

[صفحه 24]

اخرج لعباده [21].

در حديث ديگر مي گويد: خبر داد ما را محمد بن اسماعيل بن ابي فديك و عبدالله بن مسلمة و اسماعيل بن عبدالله ابي اويس كه گويند حديث كرد ما را از محمد ابن هلال كه گويد: روزي به ديدار علي بن الحسين (ع) نايل آمدم در حالي كه وي عمامه اي بر سر نهاده و قسمتي از آن را در پشت سر خود فرو آويخته بود.

اخلاق آن حضرت

امام سجاد (ع) يكي از ستارگان درخشان آسمان امامت است كه در كليه ي صفات بارز انسانيت و اخلاق و فضيلت به حد كمال بود، و نسبت به اهل زمان افضل و اعلم و افقه و اورع و اعبد و اكرم و احلم و اصبر و افصح و در مكارم اخلاق و در راه صدقه و انفاق و مهرباني و عطوفت نسبت به فقراء و مساكين و خيرخواهي، از نيكوترين افراد بوده و هيچ كس به پايه ي وي نمي رسيد، و شخصيت و عظمت آن حضرت به اندازه اي بود كه دور و نزديك و دوست و دشمن را تحت تأثير جذبه و روحانيت خود قرار مي داد تا آنجا كه گويند: يزيد

بن معاويه پس از واقعه ي حره كه دستور داد كليه ي اهالي مدينه با وي بيعت كنند تنها علي بن الحسين (ع) بود كه از اين فرمان استثناء گرديده بود، و اگر از او نيز بيعت خواست بدان جهت بود كه وي را برادر و ابن عم خود محسوب مي داشت.

در پوشيدن لباس و علم و فقه و عبادت به جد بزرگوار خود اميرالمؤمنين عليهماالسلام شباهت بسيار داشت، از صفات بارز آن حضرت اين بود كه هر كس نسبت به وي رفتار سوئي نشان مي داد برعكس با وي به نيكي و احسان رفتار مي كرد.

في المثل هشام بن اسماعيل به هنگامي كه والي مدينه بود آن حضرت را به شدت مورد رنج و آزار قرار داد؛ اما به وقتي كه از امارت معزول گرديد، وليد دستور داد وي را بر در خانه ي مروان قرار دهند و چنانچه حق كسي را پايمال نموده از وي بازخواست نمايند و بدين ترتيب مردم وي را مورد سرزنش و دشنام قرار دادند، اما همين كه امام وي را بدين حال مشاهده كرد بر او سلام كرده و به نزديكان خود دستور

[صفحه 25]

داد هرگز متعرض او نگرديده، و به آزارش نپردازند. عجيب اين كه پسر عم آن حضرت كه اغلب به آزار وي مي پرداخت، شب ها به خانه ي وي مراجعه مي كرد و بي آنكه خود را معرفي نمايد مبالغ بسياري پول به وي اعطا مي فرمود، و وي بي آنكه از اين امر اطلاعي داشته باشد و در حالي كه به امام بدگويي مي كرد، مي گفت: اما علي بن الحسين هرگز يادي از من نمي نمايد. آن حضرت همچنان اين كلمات را استماع مي نمود، و با صبر و شكيبايي

تحمل مي كرد و هرگز سخني بر زبان نمي آورد، تا آنگاه كه چشم از جهان فروبست و ديگر كسي به كمك وي نمي شتافت، دانست كسي كه هر شب به خانه ي وي رفته و ياريش مي نمود همان علي بن الحسين (ع) بوده است.

و آنگاه كه اهالي مدينه در واقعه ي حره بر بني اميه شوريدند، مروان بن حكم به علي بن الحسين (ع) متوسل شده، از وي استمداد كرد. از طرفي خانواده ي او نيز كه هيچ كس حاضر نشد آنها را بپذيرد به علي التجاء كرده و از او ياري خواستند. راستي عظمت و بزرگي امام زين العابدين (ع) تا چه اندازه بود كه وقتي دشمن به او روي آورد، دست از عطوفت و مهرباني خويش برنداشت. زنان شهر مدينه نيز در موقع بروز جنگ به خانه ي علي بن الحسين (ع) روي آورده، به وي پناه بردند. آنها كه غالبا از زنان عبدمناف بودند و تعدادشان به چهارصد نفر مي رسيد تا آنگاه كه اين واقعه پايان يافت و سپاه مسرف بن عقبه متفرق شدند همچنان غذا و لباسشان را تأمين مي كرد.

امام سجاد معاش تعداد كثيري از خانواده ها را تأمين مي كرد و هر شب به خانه ي آنها مراجعه مي كرد و طعام و پول به آنان اعطاء مي فرمود، و تا موقعي كه چشم از جهان فروبست هيچ كس به اين امر واقف نبود كه چه كسي است كه معيشت آنان را تأمين مي نمايد. و آنگاه كه در برابر شخصي قرار گرفت كه وي را به باد ناسزا و دشنام قرار داده بود فرمود: «اگر آنچه را كه درباره ي من بر زبان آوردي درست بوده خداوند مرا ببخشد و اگر نسبت هايي

كه به من دادي نادرست بوده خداوند تو را عفو فرمايد.»

گويند بيست بار كه با شتر خود به حج سفر كرد حتي يك تازيانه بر وي نزد. غلامان را مي خريد و آزاد مي كرد، در ميان اين غلامان عده اي سياه بودند كه آن

[صفحه 26]

حضرت آنان را به عرفات مي برد و به كارشان وامي داشت، آنگاه حوايج آنها را برآورده مي ساخت و آزادشان مي كرد و سپس جوايزي به آنها اعطاء مي فرمود. زهري كه از اصحاب آن حضرت محسوب مي شد روزي تازيانه اي به غلام خود زد و وي جان را به جان آفرين تسليم كرد. وي از اين ماجرا سخت مضطرب شده، انگشت ندامت بر دهان گرفت، و سرانجام به خدمت علي بن الحسين (ع) آمده حادثه را تعريف كرد. امام سجاد به وي فرمود: به نظر من گناهي مرتكب شده اي و مي تواني توبه كني و عمل خود را جبران نمايي، به اين ترتيب كه كنيز مؤمنه اي را آزاد و يا دو ماه متوالي روزه بگيري تا گناه تو بخشوده شود.

زهري آنچه كه زين العابدين (ع) براي او داوري فرمود به موقع اجرا گذاشت، و هم به وسيله ي امام سجاد (ع) بود كه از اضطراب و غم و اندوه بيرون آمده از حالت تشويش و نگراني رهايي يافت.

امام سجاد اغلب با كساني به سفر مي رفت كه وي را نشناسند و با آنها نيز شرط مي كرد در اموري كه در راه بدانها احتياج دارند خود كمك كرده و شخصا انجام دهد. و آنگاه كه از اين موضوع از وي پرسيدند، فرمود: بيم دارم از اين كه به نام رسول الله (ص) بيش از آنچه استحقاق دارم با من رفتار نمايند [22].

در

كشف الغمه آمده است كه: امام سجاد (ع) غالبا پيش از خواب وضو مي گرفت. و روي ظرف آب را مي پوشانيد، و در شستشو و وضو گرفتن خود از هيچ كس كمك نمي گرفت، همين كه پاسي از شب مي گذشت از خواب برمي خاست، پيش از گرفتن وضو ابتدا مسواك مي نمود و سپس به نماز مي پرداخت. در سفر و حضر هرگز نماز شب را ترك نكرد، و از نمازهاي نافله آنچه را كه در روز نتوانسته بود انجام دهد به هنگام شب آنها را جبران مي نمود، در اين مورد به فرزندان خود توصيه كرده مي فرمود: هر چند كه نمازهاي نافله مانند فرايض بر شما واجب نگرديده، اما چون از عباداتي است كه فضيلت بسيار دارد دوست دارم كه خود را بدان عادت دهيد و چنانچه در فرايض و واجبات خود قصور كرده ايد به وسيله ي نوافل جبران نماييد.

هر وقت سائلي به نزدش مي آمد مي فرمود: مرحبا بمن يحمل زادي الي -

[صفحه 27]

الاخرة (مرحبا بر آنكس كه توشه ي آخرت مرا فراهم مي سازد، به هنگام راه رفتن هرگز دست هاي مباركش از ران هاي مباركش تجاوز نمي كرد، و بي آنكه كبر و غروري از خود نشان دهد به آرامي و وقار قدم برمي داشت. امام صادق (ع) در اين مورد فرمود: آن حضرت به هنگام راه رفتن هرگز به چپ و راست توجه نمي كرد و چنان با سكون و آرام راه مي رفت كه گويي برفراز سرش مرغي ايستاده باشد [23] به هنگام شب در عرفه و بامدادان كه به مشعر مي رفت به آرامي گام برمي داشت و در سفر بين نمازهاي ظهر و عصر و مغرب و عشاء را جمع مي كرد و بي آنكه بين آنها

فاصله قرار دهد ادا مي كرد، و پياده به رمي جمره مي پرداخت.

چنانكه ابن حجر در كتاب خود صواعق مي نويسد: زين العابدين (ع) تنها كسي است كه در علم و زهد و عبادت جاي پدر بزرگوار خود را گرفته و در اين امر سرآمد اقران بود و آن حضرت چنان بود كه در وقت گرفتن وضو تغيير مي يافت و رنگش به زردي مي گراييد، وقتي از اين موضوع از وي پرسيدند فرمود: شما نمي دانيد در خدمت چه شخص با عظمتي حاضر مي شوم!

ابن بابويه از حضرت امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه پدرم علي بن الحسين عليه السلام هرگز نعمتي را از خدا ياد نكرد مگر آنكه سجده كرد براي شكر آن نعمت، و آيه اي از كتاب خدا را قرائت نكرد كه در آن سجده باشد مگر آنكه سجده اي بجا مي آورد و چنانچه حق تعالي از او زياني را كه از آن در بيم بود دفع مي كرد يا مكر مكركننده اي را از او مي گردانيد سجده مي كرد، و هرگاه از نماز واجب فارغ مي شد سجده بجا مي آورد، و هرگاه به اين امر توفيق مي يافت كه ميان دو كس را اصلاح كند براي شكر آن سجده مي كرد، و اثر سجده در جميع مواضع سجود آن حضرت نمايان بود، از اين رو آن حضرت را سجاد مي گفتند.

در عظمت و بزرگواري و عفو و اغماض، هيچكس به پايه ي وي نمي رسيد، چنان كه گويند مردي وي را به شدت ناسزا و دشنام داد اما آن حضرت سخني نگفت و وي را به حال خود گذاشت، بار ديگر كه به ملاقات امام نايل آمد، پيش خود چنين احساس كرد كه وي را مجازات خواهد

كرد، اما آن حضرت در حالي كه اين آيه را

[صفحه 28]

قرائت مي كرد: «خذالعفو و امر بالعرف و أعرض عن الجاهلين» [24] به وي فرمود: تو را عفو كردم.

شيخ صدوق در خصال به سند خود از امام باقر (ع) چنين آورده است كه: علي بن الحسين (ع) در شب هاي تاريك جهت ياري و مساعدت به فقراء و مساكين به راه مي افتاد، و در حالي كه به يك دست مقداري پول و بر پشت مباركش انباني از غذا داشت به خانه ي فقرا مي رفت، در را مي كوبيد و به آنها غذا و نان و پول مرحمت كرده و صورت خود را مي پوشانيد تا كسي او را نشناسد، و تا آنگاه كه چشم از جهان فروبست اين امر همچنان ادامه داشت. از آن پس اهالي مدينه كسي را نيافتند كه معاش آنها را تأمين نمايد، و در چنين موقع بود كه به اين امر واقف شدند كه شخصي كه همه شب به خانه هاي آنها رفته و به آنها غذا و پول مي رساند علي بن الحسين (ع) بوده است.

گويند روزي كه جامه اي از خز بر تن كرده و از خانه به راه افتاد، سائلي به عنوان سؤال وي را مورد اعتراض قرار داد و به آن رداء درآويخت، آن حضرت بي آنكه به اعتراض وي پاسخ گويد، وي را ترك كرد و جامه بدو بگذاشت.

در روز عرفه بود كه جمعي توجه آن حضرت را جلب كرده كه از مردم سؤال مي كردند، رو كرد به آنها و فرمود: واي بر شما در چنين روزي كه درهاي رحمت الهي بر روي مردم تا آنجا گشوده است كه اميد مي رود كودكان در شكم

مادران خود خوشبخت گردند! چگونه از غير خدا به سؤال پرداخته ايد؟

با اين كه علي بن الحسين (ع) از هر كس، نسبت به مادر خود بيشتر به احسان و نيكي رفتار مي نمود با اين وصف اغلب از خوردن غذا با وي امتناع مي ورزيد، و آنگاه كه ياران و نزديكان آن حضرت درباره ي اين موضوع از وي جويا شده و گفتند: شما از نيكوترين و اصيل ترين مردم هستيد و از هر كس نسبت به مادر خود بيشتر به احسان رفتار مي نماييد، پس چگونه است كه از غذا خوردن با وي اباء داريد؟ فرمود: «من شرط ادب و احترام به جا مي آورم، و بيم دارم كه به لقمه اي دست برم كه او زودتر متوجه آن شده باشد.»

[صفحه 29]

و آنگاه كه شخصي خطاب به آن حضرت گفت: يابن رسول الله، من شما را به جهت خدا دوست دارم، آن حضرت فرمود: خداوندا من به تو پناه مي برم از اينكه مردم مرا به خاطر تو دوست بدارند و تو مرا دشمن بداري.

از يكي از كنيزان [25] امام از اخلاق آن حضرت جويا شدند، وي گفت: به اختصار يا به تفصيل شرح دهم؟ وقتي از وي خواستند كه مختصر بيان كند، گفت: روزها هرگز براي او غذايي نياوردم و شبها نيز هيچ گاه رختخواب پهن نكردم، و اين بدان جهت بود كه اغلب در روز روزه داشت و در شب به عبادت مشغول بود.

روزي با عده اي مواجه گرديد كه وي را به باد ناسزا و بدگويي گرفته اما آن حضرت رو كرد به آنها و فرمود: چنانچه سخن شما درباره ي من درست است خداوند مرا عفو كند، و اگر نسبت هايي

كه به من داده ايد نادرست بوده از خدا مي خواهم گناه شما را عفو فرمايد، و آنگاه كه طالب علمي در خدمت آن حضرت حاضر مي شد مي فرمود: «مرحبأ بوصية رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم» سپس مي فرمود: طالب علم و دانش از همان وقت كه از خانه ي خود خارج مي شود، به هيچ تر و خشكي از زمين نيست كه قدم مي نهد مگر آن كه همه براي او به تسبيح مي پردازند.

علي بن الحسين (ع) هر شب به تنهايي در يكصد خانه را مي كوبيد و به دست مبارك خود به درماندگان و بيچارگاني كه از فرط آبرو و نجابت، فقر و تنگدستي خود را ابراز نمي كردند انفاق مي كرد، در حالي كه انبان غذا بر پشتش سنگيني مي نمود و بي آنكه از غلامان و خدمتگزاران خود كمك بگيرد غذا را تقسيم مي كرد، زيرا نمي خواست كسي از اين امر آگاه شود، و از طرفي عده اي از فقرا و مساكين نيز مانند او ميل نداشتند كسي آنها را بشناسد آن حضرت نيز مي كوشيد رازشان فاش نگردد. هيچ طعامي ميل نمي فرمود مگر آنكه همانند آن را به عنوان صدقه به فقرا اعطا مي نمود. مدت بيست سال بر پدر بزرگوار خود مي گريست، و هر موقع غذا به نزد آن حضرت مي آوردند بي درنگ آثار غم و اندوه در سيمايش آشكار مي گرديد و گريان مي شد، تا آنجا كه روزي يكي از غلامان به وي گفت: يابن رسول الله آيا لحظه اي مي رسد كه شما محزون و اندوهناك نباشيد؟ زين العابدين (ع) فرمود: واي بر تو، من چه بگويم، يعقوب عليه السلام دوازده پسر داشت همين كه به فراغ يكي از

[صفحه 30]

آنها مبتلا شد آن قدر گريست

كه چشمانش از غم و اندوه نابينا گرديد، در حالي كه فرزند عزيزش يوسف حيات داشت، حال من چگونه غمگين نباشم، كه چون به هر طرف مي نگرم از يك سو پدرم و از سوي ديگر برادر و عمويم و هفده نفر از خاندانم و عده اي از اصحاب پدرم در جلو چشم من به شهادت رسيدند؟ با اين حال آيا مي توانم لحظه اي آسوده باشم و از غم و اندوه بيرون آيم؟

چنانكه شيخ در امالي از امام صادق (ع) آورده است: علي بن الحسين (ع) مي فرمود: هيچ جرعه اي نزد من محبوب تر از جرعه ي غضب نيست كه با صبر و شكيبايي آن را فرو نشانم، و در جاي ديگر فرمود: صدقه غضب پروردگار را فرو مي نشاند و نيز فرمود كه: من دوست ندارم كه نعمت هاي بزرگ دريابم و اندك ذلتي بر خويش باز پذيرم با همه ي اينكه چون از كسي در خشم و غضب شوم و مكافات او لازم باشد ذلت فرو خوردن خشم را بر خود هموار كنم، و از مكافات او خودداري نمايم.

آن حضرت چنان بود كه پيش از آن كه به دادن صدقه بپردازد آن را مي بوسيد، و آنگاه كه از اين امر از وي پرسيدند، فرمود: اين دست سائل نيست كه من مي بوسم، بلكه در حقيقت دست پروردگار است كه من مي بوسم، زيرا كه صدقه قبل از آنكه به دست فقير برسد در دست پروردگارم قرار گرفته است.

به هنگام مسافرت چنانچه در بين راه سنگي مي يافت از شتر خود پياده مي شد و به دست خود آن را به كناري برده و سپس به راه خود ادامه مي داد.

روزي به عده اي از افرادي كه به بيماري

[26] جذام مبتلا بودند برخورد كه بر سفره ي غذا نشسته، همين كه علي بن الحسين (ع) را مشاهده كردند وي را به خوردن غذا دعوت نمودند، آن حضرت ابتدا بر آنها سلام كرده و از آنجا عبور فرمود، اما ديري نپاييد، در حالي كه مي فرمود: «ان الله لا يحب المتكبرين» به طرف آن ها مراجعت كرد. پس فرمود من روزه دار هستم، و به اين وسيله از شركت با آنها امتناع ورزيد و در عوض از آنان به خانه ي خود دعوت كرد، پس از چندي دعوت وي را پذيرفته آن حضرت نيز به آنان اطعام كرده و عطايايي به آنان اهداء فرمود.

جامه اي داشت كه همين كه زمستان پايان مي يافت به عنوان صدقه به فقراء

[صفحه 31]

اعطا مي كرد و چون تابستان سپري مي گرديد لباسي كه براي تابستان تهيه كرده بود به فقراء مي بخشيد، و در روايت ديگري آمده است كه: آن حضرت همان لباس خود را صدقه مي داد و آنگاه كه از وي پرسيدند: «لباس خود را به كسي مي بخشيد كه از بهاي آن اطلاع نداشته و شايد لايق پوشيدن اين لباس نباشد، بهتر نيست آن را به فروش برسانيد و پول آن را اعطا نماييد؟» در پاسخ فرمود: من خوش ندارم لباسي را كه با آن نماز گزارده ام به فروش رسانم.

مناقب و فضايل امام
اشاره

در طبقات ابن سعد چنين آمده است كه: علي بن الحسين (ع) در گفتار و كردار شخصيتي موثق و امين بود و در بزرگي و علو همت و پارسايي و حلم و بردباري مقامي بس عالي داشت و در كليه ي فضايل به حد كمال بود، «كان علي بن الحسين ثقة مأمونا كثير الحديث عليا رفيعا ورعا «اه»

» .

و در كتاب مرآة الجنان مي نويسد: مناقب و فضايل اخلاقي امام سجاد (ع) به اندازه اي است كه شرح آنها در اين مختصر نمي گنجد.

چنانكه مبرد در كامل مي نويسد: روزي يكي از مردمان قريش كه مادرش از كنيزان بود در مجلس سعيد بن مسيب حضور يافت، سعيد براي اين كه به خوبي وي را بشناسد و از پدر و مادرش آگاه شود وي را مخاطب ساخته پرسيد: خاله هاي شما چه كساني بودند؟ مرد قريشي جواب داد: مادرم بانويي كنيز بود، همين كه سخنش پايان يافت پيش خود احساس كرد كه در نظر سعيد چيزي كسر داشته و يا شايد نقصي در او مشاهده كرده زيرا به زودي از او رو گردانيد و آن طور كه انتظار داشت سعيد به وي اعتنا نكرد، ديري نپاييد كه علي بن الحسين بن علي ابن ابي طالب عليهم السلام وارد شد، سعيد از جاي خود برخاسته و پس از سلام نسبت به وي تعظيم و تكريم فراوان نمود، در اينجا مرد قريشي رو كرد به سعيد و گفت: آقا، پس اين شخص كيست؟

سعيد گفت: اين آقايي است كه ممكن نيست كسي مسلمان باشد و او را نشناسد، وي علي بن الحسين ابن علي بن ابي طالب است.

مرد قرشي اضافه كرد و پرسيد: مادر او كيست؟

سعيد پاسخ داد: مادرش از كنيزان بود.

[صفحه 32]

آنگاه قرشي به سعيد گفت: پس من فكر كردم از موقعي كه شما دانستيد كه مادرم كنيز بوده با نظر تحقير به من نگريستيد!

و چنان كه در محاضرات راغب آمده و ابن جوزي نيز در مناقب عمر بن عبدالعزيز آورده، روزي عده اي به مجلس عمر بن عبدالعزيز حاضر شده و

با وي به مذاكره پرداختند. در همين اثنا بود كه علي بن الحسين عليه السلام از جا برخاسته و آنان را ترك كرد. آنگاه عمر بن عبدالعزيز رو كرد به حضار و پرسيد: آيا شريف ترين مردم كيست؟ همه يك صدا گفتند: شريف تر از همه كس شما هستيد، وي بي درنگ به آنها گفت: خير، هرگز چنين نيست، آنكه در فضيلت و شرافت هيچ كس به پايه ي او نمي رسد، علي بن الحسين (ع) و همان كسي است كه چند لحظه قبل مجلس را ترك كرد، و او كسي است كه همه كس دوست دارد به جاي وي بوده و همانند وي به فضايل اخلاقي پيراسته گردد، اما او هرگز مايل نيست كه خود را همانند ديگر مردمان قرار دهد.

شيخ صدوق در كتاب العلل به سند خود از سفيان بن عينية آورده كه گفت: از زهري پرسيدم آيا علي بن الحسين را ملاقات كرده اي؟ وي گفت: بلي به ديدارش نايل شده ام و اين را هم بايد بگويم كه به راستي احدي را افضل از او نديده ام. به خدا سوگند كه كمتر كسي را مي شناسم كه قادر باشد محبت او را مخفي داشته و يا چنانچه از دشمنان او است دشمني خود را آشكار نمايد، و آنگاه كه از زهري در اين مورد جويا شدند وي توضيح داده گفت: من هرگز كسي را نديده ام كه وي را دوست داشته مگر آن كه به فضل و بزرگواري آن حضرت واقف گرديده، و اين آگاهي به حدي است كه گاه نسبت به وي به حسادت منتهي خواهد شد، و آنكس كه با وي به دشمني و عداوت پردازد چنان با وي به

رأفت و ملايمت و مهرباني رفتار مي نمايد كه وي از دشمني با او شرم مي نمايد.

هر چند مناقب و فضايل امام زين العابدين (ع) به اندازه اي است كه شرح همه ي آنها امكان پذير نيست، ولي ما در اينجا به ذكر مختصري از آنها كه با گنجايش اين كتاب مناسب است مي پردازيم:

علم آن حضرت

همان طور كه قبلا نيز بيان داشتيم، گفتار شيخ مفيد به اين ترتيب بود كه،

[صفحه 33]

آنچه را كه فقها و دانشمندان در علوم مختلفه از آن حضرت نقل كرده اند به اندازه اي است كه از شمار عدد بيرون است، و آنچه را كه از مواعظ و ادعيه و فضايل قرآن كريم و حلال و حرام و درباره ي حوادث و ايام و ديگر علوم مختلفه كه بين علماء و دانشمندان مشهور است اغلب از كساني به دست آورده اند. كه در مكتب امام زين العابدين (ع) آموخته و از چشمه ي علوم آن حضرت سيراب گرديده است، و به دنبال آن اضافه كرده، مي نويسد: چنانچه بخواهيم به شرح آنها بپردازيم موجب اطاله ي كلام گرديده و از حوصله ي زمان نيز خارج است.

و چنان كه ابن شهرآشوب در مناقب مي نويسد: كمتر كتابي مي توان يافت كه در موعظه و زهد و تقوي تنظيم يافته و عبارت «قال علي بن الحسين» يا «قال زين العابدين» در آن نيامده باشد.

شيخ مفيد در ارشاد ج 2 ص 141 به سند خود از عبدالله بن حسن بن حسن روايت كرده مي گويد:

- مادرم فاطمه بنت الحسين (ع) هميشه به من مي فرمود با دائي بزرگوارت بنشين، سخنانش را بشنو و من هر وقت فرمان مادرم را اطاعت كرده، به حضور علي بن الحسين (ع) دائي نازنينم شرفياب مي شدم محال بود كه

بي خير و فيض از حضورش برخيزم، و اين نيز در اثر خوف و خشيت او بود كه از پروردگار خود داشته و جذبه و روحانيت و كثرت علم و دانش وي بود كه مرا نيز به شدت تحت تأثير قرار مي داد.

چنان كه ابونعيم در كتاب حلية الاولياء ص 141 به سند خود از زهري روايت كرده مي نويسد: روزي به خدمت علي بن الحسين عليه السلام شرفياب شده، گفتم: من با جماعتي درباره ي روزه مذاكره نموده و به اين نتيجه رسيديم كه روزه ي واجب تنها به ماه رمضان اختصاص دارد. نظر آن حضرت در اين مورد چيست؟

امام سجاد (ع) فرمود: روزه به چهل نوع تقسيم مي شود، ده قسم از آن جزء روزه هاي واجب محسوب مي شود مانند روزه ي ماه رمضان و ده نوع آن جزء روزه ي حرام است و نوع ديگر كه اقسام آن به چهارده نوع مي رسد روزه ي مستحب است كه شخص مختار است چنانچه بخواهد روزه مي گيرد اگر مايل نباشد افطار مي نمايد. و روزه ي نذر و روزه ي اعتكاف نيز واجب محسوب مي شود.

[صفحه 34]

زهري بار ديگر رو كرد به آن حضرت و گفت: يابن رسول الله، اقسام آنها را براي من بيان فرماييد.

آن حضرت نيز ادامه داده، فرمود: اما روزه ي واجب روزه ي ماه رمضان و روزه ي دو ماه متوالي براي كسي كه مرتكب قتل خطا و غير عمد گرديده و از عهده ي كفاره ي آن كه آزاد كردن بنده اي است برنيامده باشد، كه در چنين موقع دو ماه پي درپي روزه مي گيرد، چنان كه خداوند تعالي مي فرمايد: و من قتل مؤمنا خطا [27] «الايه» و سه روز نيز واجب است در كفاره ي قسم براي كسي كه قادر به اطعام

به فقراء نگردد، خداي عزوجل مي فرمايد: ذلك كفارة ايمانكم اذا حلفتم: (اينست كفاره ي قسم هاي شما وقتي قسم خورديد) سوره ي مائده آيه 89.

اما روزه ي كسي كه در حال احرام سر خود را بتراشد: كه در اين صورت چنانچه از يكي از سه طريق كفاره ي آن يعني روزه گرفتن و اطعام فقير و يا قرباني كردن، روزه را انتخاب نمايد، گرفتن سه روز روزه بر وي واجب مي گردد. چنانكه خداوند تعالي فرمود: فمن كان منكم مريضا او به اذي من رأسه ففدية من صيام او صدقة اونسك (پس هر كه از شما ناخوش باشد يا در سر او ناخوشي باشد كه مجبور به تراشيدن سر شود پس فدا بدهد از روزه گرفتن، يا تصدق دادن يا قرباني كردن.) سوره ي بقره آيه 196.

اما روزه اي كه به نام «دم متعه» خوانده مي شود روزه اي است كه در حج تمتع انجام مي گيرد براي كسي كه نتواند قرباني نمايد. خداي تعالي مي فرمايد: فاذا امنتم فمن تمتع بالعمرة الي الحج فما استيسر من الهدي... (پس چون آسوده و ايمن باشيد پس آن كه حج تمتع كند و مشغول شود به افعال عمره پيش از اعمال حج پس هر چه ممكن است از گاو و شتر و گوسفند قرباني كند...) سوره ي بقره ي آيه 196.

اما روزه اي كه در برابر جزاي صيد انجام مي گيرد به نص آيه ي شريفه ي قرآن كريم كه مي فرمايد: و من قتله منكم متعمدا فجزاء مثل ما قتل من النعم... (و هر كس از شما بكشد شكاري را عمدا پس جزاي اوست مثل آنچه كشته است از شكار كه آن مثل از گاو و گوسفند و شتر باشد...) سوره ي مائده آيه 95. به

اين ترتيب است كه بهاي صيد را تعيين كرده و مطابق قيمت آن گندم مي پردازد، اما روزه هاي مباح كه شخص در

[صفحه 35]

انجام آنها مختار است، روزه ي روز دوشنبه و روز پنج شنبه و روزه ي شش روز اول ماه شوال پس از ماه رمضان و روز عرفه و روز عاشورا [28] كه در تمام اين موارد شخص در گرفتن آن مختار است.

و اما روزه اي كه به نام اذن يا تطوع خوانده مي شود به اين ترتيب است كه في المثل زن در روزه هاي مستحبي و در غير ماه رمضان جز با اجازه ي شوهر روزه، نمي گيرد، و به همين ترتيب است روزه ي غلام و كنيز كه مي بايست با اذن مولاي خود روزه بگيرند.

اما روزه هاي حرام عبارتند از روزه ي عيد فطر و قربان و سه روز ايام تشريق، و يوم الشك نيز چنانچه به عنوان ماه رمضان محسوب دارد جزء روزه هايي است كه گرفتن آن براي ما نهي شده است.

ديگر از روزه هاي حرام روزه ي وصال و روزه ي صمت (سكوت) است و روزه ي نذري كه توأم با معصيت و گناه باشد و ديگر صوم الدهر (يعني يك سال روزه گرفتن كه عيدين نيز جزء آنست) از روزه هاي حرام محسوب مي شود، و در روزه هاي غير واجب ميهمان جز با اجازه ي ميزبان روزه نمي گيرد، چنانكه پيامبر اسلام (ص) فرمود:

من نزل علي قوم فلا يصومن تطوعا الا باذنهم (كسي كه بر قومي وارد شد جز به اذن صاحب خانه نبايستي روزه بگيرد.)

نوعي ديگر از انواع روزه، روزه ي تأديبي است كه پدر كودك خود را تا آنگاه كه هنوز به سن بلوغ نرسيده و بر وي واجب نشده امر به گرفتن روزه مي نمايد،

و اين جزء روزه هاي واجب محسوب نمي شود، و به همين ترتيب است موقعي كه شخص به علل بيماري يا ضعف از اول روز افطار كرده اما چنانچه در وسط روز ضعف وي برطرف گرديد، امر به امساك گرديده و اين خود نوعي تأديب از جانب خداي عزوجل به شمار مي رود و البته واجب نيست، و حكم شخص مسافر نيز به همين ترتيب است، كه وقتي شخص از اول روز به خوردن غذا پرداخته سپس به

[صفحه 36]

مقصد برسد امر به امساك گرديده است.

اما روزه ي اباحه كه شخص مخير است روزه بگيرد يا افطار كند روزه ي كسي است كه از روي فراموشي و غير عمد غذا خورده يا آب نوشيده، اين امر براي او مباح گرديده و خداوند جزاي روزه ي تمام براي او محسوب خواهد داشت.

اما درباره ي روزه ي مريض و مسافر در ميان عامه آراي مختلفي ذكر گرديده است. به اين ترتيب كه برخي گويند بايستي روزه بگيرد و بعضي بر اين عقيده اند كه نبايستي روزه بگيرد، و عده اي نيز معتقدند در گرفتن روزه يا افطار كردن آن مخير است، اما به عقيده ي ما (اماميه) در هر دو مورد (مريض يا مسافر) لازم است كه از گرفتن روزه خودداري نمايد، و چنانچه شخص به هنگام بيماري و سفر روزه بدارد بر وي لازم مي شود كه در غير ماه رمضان قضاي آن را بجا آورد، چنانكه خداي عزوجل مي فرمايد: فعدة من ايام اخر [29].

و ابن سعد در كتاب طبقات به سند خود آورده است كه: چنين افتاد كه روزي زهري كه مرتكب قتل خطا و غير عمد گرديده و بشدت دستخوش اضطراب و تشويش گرديده بود و چنان

در غم و اندوه فرو رفته كه پيش خود مي گفت هرگز مايل نيستم كه سقف خانه بر من سايه افكند پس به ترك يار و ديار پرداخته و به غاري پنهان گرديد. اين امر همچنان ادامه داشت تا آنگاه كه علي بن الحسين (ع) كه عازم حج گرديده بود، وي را بدين حال مشاهده كرد و خطاب به وي فرمود: يابن شهاب، بدان كه گناه نوميدي و يأس تو به مراتب شديدتر از گناهي است كه مرتكب شده اي. از خدا بپرهيز و به درگاهش توبه و استغفار كن و ديه ي آن را براي وارث مقتول بفرست و به خانه ي خود برگرد. و به اين ترتيب نگراني و غم و اندوه زهري بر طرف گرديد، «فكان الزهري يقول علي بن الحسين اعظم الناس علي منة» «به راستي كه علي بن الحسين (ع) عظيم تر شخصيتي است كه بر من منت نهاده و حق بزرگي بر من خواهد داشت» [30].

حلم امام

امام سجاد عليه السلام در حلم و بردباري و عفو و گذشت چنان بود كه در برابر هر

[صفحه 37]

خطا و اشتباهي به عفو و اغماض پرداخته و در برابر هر بدي و رفتار سوئي به احسان و نيكي رفتار مي نمود. كليني در كافي به سند خود از علي بن الحسين عليهماالسلام در حديثي آورده است كه فرمود: «ما تجرعت من جرعة احب الي من جرعة غيظ لا اكافي ء بها صاحبها» «جرعه اي بهتر از جرعه اي نيست كه انسان بي آنكه در مقام تلافي برآيد با حلم و بردباري غيظ و غضب را فرو نشاند.»

چنانكه شيخ مفيد [31] مي نويسد: خبر داد مرا ابومحمد حسن بن محمد كه حديث كرد مرا جدم

و او نيز براي من از محمد بن جعفر و ديگران حديث كرده اند كه: مردي از خاندان هاشم نسبت به علي بن الحسين (ع) جسارت كرده و ناسزا مي گفت، و در پيش روي آن حضرت به ناشايست دهان گشود، اما امام سجاد (ع) هرگز لب به سخن نگشوده وي را به حال خود گذاشت. پس از چندي علي بن الحسين (ع) از جا برخاست و به آنها كه در حضورش بودند فرمود: كلمات اين مرد را شنيديد، دوست دارم همراه من به ملاقاتش برويم و پاسخ مرا ببينيد، آنها كه مايل بودند آن مرد بدگو را به سزايش برسانند، همراه امام به راه افتادند، امام نيز در حالي كه مي گفت: «و الكاظمين الغيظ و العافين عن الناس و الله يحب المحسنين» [32] به راه افتاد. همراهان آن حضرت با شنيدن اين كلمات پيش خود احساس كردند كه امام هرگز به تلافي و جبران نخواهد پرداخت. آن شخص نيز به محض مشاهده ي امام جاي ترديد برايش باقي نماند كه وي براي تنبيه و جبران دشنام وي به ملاقاتش آمده است، اما بزودي دانست كه اشتباه كرده و تصورش بيهوده بوده است.

علي بن الحسين (ع) پيش آمد و رو كرد به وي و فرمود:

- برادر من، تو با من خيلي حرف زدي، من نمي دانم چه مي گفتي، اگر اين نسبت ها كه به من داده اي در من وجود دارد از درگاه خدا پوزش مي خواهم و استغفار مي كنم، اما اگر نسبت هاي تو دروغ بوده باز هم از درگاه خداوند مسئلت مي دارم گناه تو را ببخشد. آن شخص كه يك چنين عفو و گذشت و بزرگواري از امام سجاد مشاهده كرد

جلو آمد و پيشاني مبارك آن حضرت را بوسيد و با چشماني

[صفحه 38]

لبريز از اشك گفت:

- يابن رسول الله آنچه به تو گفته ام صحيح نبوده، خود من به اين دشنام ها و تهمت ها از تو هزاران بار سزاوارترم.

و در جاي ديگر مي نويسد: خبر داد مرا حسن بن محمد از جد خود كه گفت: روزي يكي از اهالي يمن كه پا به سن گذاشته و سنش از نود سال گذشته بود براي من تعريف كرد، وي نيز گفت: خبر داد مرا مردي كه به نام عبدالله بن محمد خوانده مي شد و او نيز گفت، شنيدم از عبدالرزاق كه از زبان يكي از كنيزان آن حضرت تعريف كرده مي گفت: هنگامي كه افتخار خدمت علي بن الحسين (ع) را داشت، روزي براي گرفتن وضو آب بر دست هاي او مي ريخت. ناگاه ظرف آب از دستش رها شد و پيشاني مباركش مجروح گرديد. سر را بلند كرده بر وي نظري افكند ليكن سخني نگفت. ترس و وحشت وي را فراگرفت، اما به زودي عفو و بخشش و بزرگواري آن حضرت را به ياد آورد و در مقابل عظمت و كرامتش به خود اطمينان داد، آنگاه به وي گفت:

- خداوند مي فرمايد: و الكاظمين الغيظ.

آن حضرت پاسخ داد: آري خشم و غضب خود را فروبردم.

بازگفت: و العافين عن الناس.

امام (ع) گفت: خداوند از گناه تو درگذرد.

كنيز گفت: والله يحب المحسنين.

زين العابدين (ع) فرمود: اذهبي فانت حرة لوجه الله عزوجل (تو را به خاطر خداوند عزوجل آزاد كردم).

و بيهقي نيز مانند اين روايت را در كتاب خود آورده است.

و در مناقب ابن شهرآشوب آمده است كه: روزي يكي از كنيزان كه كاسه ي بزرگي از طعام

در دست داشت ناگهان از دستش رها شد و شكست. وي سخت بلرزيد و رنگش به زردي گراييد، اما بي درنگ آن حضرت رو كرد به وي و فرمود: به خاطر خدا تو را آزاد كردم.

در كشف الغمه آمده است كه يكي از غلامان كه نزد آن حضرت خدمت مي كرد تعريف كرده مي گويد: بيشتر اوقات تهيه ي غذا بر عهده ي من بود، يك روز كه

[صفحه 39]

عده اي ميهمان بر او وارد شده بود و من به بريان كردن كباب مشغول بودم با عجله و شتاب سيخ هاي كباب را در حالي كه از شدت حرارت يك پارچه آتش شده بود برداشته به طرف ايشان روانه شدم ناگهان سيخ هاي آتشين بر روي سر طفل كوچك علي بن الحسين (ع) كه در كنار حياط ايستاده بود بيفتاد و به سختي مجروح شد و جان سپرد.

ميهمانان غذا را تناول كرده و رفتند. آنگاه زين العابدين (ع) مرا صدا كرد، رنگ از رويم پريد و اضطراب و وحشت عجيبي بر من دست داد. به طرف او روانه شدم و سر را به زير افكندم، او همين كه مرا به اين حال مشاهده كرد پيش از آن كه پوزش بخواهم مرا عفو كرد و در حالي كه مرا مخاطب ساخته بود گفت: چون از روي عمد و اختيار مرتكب اين عمل نشدي تو را آزاد كردم و افزود: طفل را بپوشانيد و كفن كنيد و سپس خود نيز در كفن و دفن وي كمك كرده او را دفن كردند.

يكي ديگر از غلامان آن حضرت سرگذشت خود را تعريف كرده مي گويد:

- من به غلامي در خدمت او بودم [33] وي قسمتي از املاك خود را به

من محول كرد كه آن را آباد كنم و با استخراج آب از چاه زمين را مشروب سازم اما روزي كه علي بن الحسين (ع) براي سركشي و بازديد مزرعه تشريف آوردند مقداري از زمين ويران شده و آسيب زيادي به درختان رسيده بود و اين بر اثر بي مبالاتي و اهمال من بود كه در نگهداري و مواظبت آن قصور ورزيده بودم و وظيفه ي خود را به خوبي انجام نمي دادم. همين كه زين العابدين (ع) آگاه گرديد خشمناك و عصباني شد و با تازيانه اي كه در دست داشت ضربتي بر بدنم زد، سپس از من رو برگرداند و از آنجا مراجعت فرمود. هنگامي كه به منزل رسيد، مرا احضار كرد من نيز اطاعت كرده به حضورش رفتم. وقتي كه به وي نزديك شدم دريافتم كه آثار خشم و غضب در چهره اش نمايان است. تازيانه در جلويش قرار داشت. سراپايم لرزيد و ترس شديدي بر من مستولي شد زيرا هنوز مرا عقوبت نكرده و در مقام تنبيه و جبران خطا و اشتباه من برنيامده بود. اما به زودي فهميدم كه زين العابدين (ع) در انديشه ي ديگري است. او رو كرد به من و گفت: هنوز در

[صفحه 40]

باره ي كسي اين چنين رفتار نكرده بودم و به اين سرعت خشم و غضب مرا فرا نمي گرفت و افزود:

بگير اين تازيانه را و از من قصاص بگير و تلافي كن. گفتم عجبا!! اي مولاي من، گمان كردم كه شما براي تنبيه مرا احضار فرموده ايد، و مي دانم كه مستحق عقوبتم، حال چگونه جرأت كنم كه چنين جسارتي درباره ي شما روا دارم، در صورتي كه هنوز خود را گناهكار مي دانم. علي بن الحسين (ع)

دوباره در حالي كه تازيانه را به دست من مي داد فرمود:

واي بر تو چرا از من انتقام نمي گيري؟

من از بزرگي و عظمت امام (ع) سر به زير افكنده گفتم جانم فداي شما باد، پناه مي برم به خدا كه چنين روزي را براي من بياورد. شما بالاتر از آنيد كه من چنين جسارتي را بنمايم. وي همچنان اصرار مي كرد و من نيز در برابرش تعظيم كرده و هر آن بر تواضع و فروتني خويش مي افزودم، چون مشاهده كرد كه اين چنين امتناع مي ورزم با لطف و ملايمت خاصي رو كرد به من و فرمود: حال كه از قصاص من ابا داري ملك و زمين را به عنوان صدقه و خيرات به تو بخشيدم، از آن پس خوشبختي و سعادت مرا در آغوش گرفت و از ثروت و مال فراواني نيز برخوردار شدم.

چنان كه واقدي روايت كرده مي گويد: حديث كرد مرا عبدالله بن محمد بن عمر بن علي (ع) موقعي كه هشام بن اسماعيل [34] بر مسند حكومت نشست، دست به -

[صفحه 41]

كارهاي زشت و ناپسند زده و با مردم شهر به خشونت و درشتي رفتار مي كرد، و در اين ميان بيش از همه به آزار علي بن الحسين (ع) پرداخت. و آنگاه كه وليد بن عبدالملك دستور داد وي را از فرمانداري معزول كنند و از مردم خواست در برابر خانه ي مروان بايستد تا چنانچه حقي از مردم پايمال نموده وي را بازخواست نمايند؛ اما هشام كه از رفتار خود بيش از همه واقف بود خود مي گفت: جز از علي بن الحسين (ع) از هيچ كس بيم ندارم.

و بدين ترتيب هر كس از برابر

او مي گذشت وي را دشنام مي داد و لعن و نفرين مي كرد. در همين موقع بود كه زين العابدين (ع) در حالي كه عده اي از اهل بيت و غلامان گرد او حلقه زده بودند ديده شد كه به سوي هشام پيش مي آيد. پس هشام دست و پاي خود را گم كرد، گويي مرگ را به چشم خود مي ديد. اما برخلاف تصور وي امام (ع) بر وي سلام كرده و به ياران خود نيز توصيه فرمود كه هرگز به وي آزار و آسيبي نرسانند. هشام با مشاهده ي اين همه بزرگواري امام كه هرگز چنين انتظاري را نداشت با لحن خاصي گفت: الله اعلم حيث يجعل رسالته (خداوند از هر كس داناتر است كه چه كسي را به رسالت برگزيند.)

ابن فياض در كتاب خود به دنبال اين روايت اضافه كرده مي گويد: عظمت و بزرگواري امام (ع) به اندازه اي بود كه در برابر آن همه گستاخي و جسارت هاي هشام از ملاطفت و ملايمت روي نگرداند و دست عطوفت به سوي او دراز كرد و وي را استمالت نمود. هشام شرم كرده سر را به زير انداخت، آنگاه امام (ع) وي را مخاطب ساخته فرمود: اگر حاجتي داري و يا در موقع حكومت مديون كسي شده اي بگو تا در اداي آن بكوشم. وي در حالي كه اشك از چشمانش جاري بود گفت: خداوند از هر كس داناتر است كه چه كسي را به رسالت برگزيند.

و ابن سعد در كتاب طبقات به سند خود از عبدالله بن علي بن الحسين روايت كرده مي نويسد كه: وي گفت: آنگاه كه هشام بن اسماعيل از سمت خود معزول گرديد پدرم علي بن الحسين (ع) ما

را از آزار وي به شدت بر حذر داشت و آنگاه كه همگي به حضورش بوديم فرمود كه: هشام از حكومت معزول و اكنون نيرويي در اختيارش نيست و به امر وليد وي را در برابر خانه ي مروان بن حكم آورده و به مردم

[صفحه 42]

گفته اند: هشام را به اينجا آورده ايم تا هر كس از وي شكايتي دارد و ناسزا و دشنامي از وي شنيده در مقام تلافي برآيد. مردم نيز اغلب وي را به باد لعن و ناسزا گرفته اند. اما من به شما توصيه مي كنم كه از ايذاء و آزار وي خودداري كنيد.

در اينجا عبدالله رو كرد به پدر خود و گفت: پدر جان هنوز آثار ظلم و بيدادگري هشام بر ما باقي است و رنجمان مي دهد. ما در پي چنين موقعيتي، روز شماري مي كرديم.

آنگاه علي بن الحسين (ع) فرمود:

- اي فرزند، بهتر اين است كه وي را به خدا واگذاريم.

به خدا سوگند تا آنگاه كه اين امر خاتمه پذيرفت از خاندان حسين بن علي (ع) نسبت به وي كمترين آزاري مشاهده نگرديد.

و در مرآة الجنان آمده است كه: گويند زين العابدين (ع) به مردي كه وي را به باد انتقاد و تهمت و افتراء گرفته بود گفت: چنانچه گفتار تو درباره ي من درست باشد خداوند مرا ببخشد و اگر سخن تو نادرست است از خدا مي خواهم تو را عفو فرمايد، سپس آن مرد جلو آمده پيشاني آن حضرت را بوسيد و در حالي كه از خجلت سر را به زير افكنده بود گفت: جانم فداي شما باد، آنچه درباره ي شما بر زبانم جاري شد نادرست بود و مرا عفو فرماييد.

امام (ع) فرمود: خداوند تو را

ببخشد.

سپس آن مرد گفت: خداوند بهتر مي داند چه كسي را به رسالت برگزيند.

و چنان كه در بحار آمده است: آنگاه كه يكي از اهالي مدينه زين العابدين صلوات الله عليه را به باد ناسزا گرفته و كلمات ناروا به وي مي گفت ناگاه عده اي از غلامان آن حضرت تحت تأثير قرار گرفته و به طرف وي دويدند اما علي بن الحسين (ع) آنان را از اين امر بازداشت و گفت: او را به حال خود گذاريد. سپس رو كرد به وي و فرمود: خداي آنچه از كارهاي ما را از تو پوشيده داشته بيشتر از آنست كه تو بداني و بگويي. پس از آن فرمود: آيا حاجت و درخواستي داري كه در انجام آن تو را ياري كنم؟

وي مي گويد: من شرم كرده، از خجلت سر را به زير افكندم. چون آن حضرت مرا به اين حال مشاهده كرد براي اين كه مرا از اضطراب و تشويش و شرم و

[صفحه 43]

حيا برهاند جامه اي را كه مخصوص خود او بود بر دوش من انداخت و دستور داد هزار درهم براي من بياورند. از آن پس هر موقع آن مرد به ديدار آن حضرت نايل مي شد مي گفت: اشهد انك ابن رسول الله (گواهي مي دهم كه تو فرزند رسول خدايي...)

و در مناقب ابن شهرآشوب ج 3 ص 296 آمده است: روزي علي بن الحسين (ع) غلام خود را دو بار صدا كرد و او جواب نداد، بار سوم كه پاسخ داد امام (ع) رو كرد به او و گفت:

- صداي مرا نشنيدي؟

- بلي شنيدم.

- پس چه باعث شد كه از جواب خودداري كردي؟

- چون مي دانستم كه در خدمت شما در امان

هستم.

آنگاه علي بن الحسين (ع) فرمود: الحمدلله الذي جعل مملوكي يأمنني (شكر و سپاس به درگاه خداوندي كه غلام مرا در پناه من در امان قرار داد.)

و در كتاب حياة الحيوان آمده است كه: هر وقت كه علي بن الحسين (ع) از خانه خارج مي شد مي گفت: بار خدايا از تو مي خواهم توفيق عنايت فرمايي كه امروز به دادن صدقه و خيرات پرداخته و چنانچه كسي با من به بدي رفتار كرد، مورد عفو و بخشش قرار دهم و كار خود را به تو وا مي گذارم.

و در حلم و بردباري علي بن الحسين (ع) همان بس كه وقتي مرد سالخورده اي از اهالي شام - كه اهل بيت را اسيران خارجي مي پنداشت - وي را مخاطب ساخته و در كمال جسارت گفت: «خدا را شكر كه شما را به هلاكت رسانيد و اين بلاد را از رجال شما آسوده ساخت.» زين العابدين (ع) پاسخ وي را نداد و هرگز دشنام و ناسزا به وي نگفت، بلكه با نرمي و خونسردي خطاب به وي گفت:

- آيا قرآن خوانده اي؟ پس آنگاه به ذكر آياتي از قرآن كريم كه در فضل اهل بيت نازل گرديده پرداخت و در همين موقع بود كه آن مرد از كرده ي خود سخت پشيمان شد و انگشت ندامت بر دهان گرفت و توبه و استغفار كرد و همانطور كه در شرح زندگاني امام حسين (ع) بدان اشاره شده وي به شدت تحت تأثير جذبه ي فضيلت و حكمت و حلم و بردباري امام زين العابدين (ع) قرار گرفت.

[صفحه 44]

شجاعت امام

امام سجاد (ع) كه در كليه ي صفات حميده و فضايل اخلاقي زبانزد خاص و عام بود، در شجاعت و

قواي روحي و ثبات دل و جرأت و شهامت نيز به حد كمال بود. سخنان آن حضرت كه در پاسخ عبيدالله بن زياد ظالم و ستمگر - به وقتي كه امر به قتل وي داده بود در برابرش بيان داشت، خود بالاترين دليل بر شجاعت و شهامت آن حضرت است. به اين ترتيب كه خطاب به عبيدالله فرمود: يابن زياد، ابالقتل تهددني؟ (مرا به مرگ تهديد مي كني؟) تو نمي داني كه قتل براي ما امري عادي و شهادت مايه ي كرمت و مباهات ماست.

و آنگاه كه از كوفه وي را به اسارت مي بردند تا موقعي كه به شام رسيدند با هيچ يك از آنها كه با وي بودند لب به سخن نگشود، چنان كه محفربن ثعلبة كه به اين امر فجيع دست زده بود چون به دربار يزيد رسيد در اين مورد مي گفت: او هرگز سخني نگفت، اما يزيد نيز در جواب محفر گفت:

- مادر محفر آنچه زاييد فاجرتر و لئيم تر است.

و سخنان آن حضرت در برابر يزيد خود دليل بارزي بر شهامت و شجاعت او است، و آن به هنگامي بود كه يزيد بر مسند حكومت و قدرت تكيه داشت. زين العابدين (ع) خطاب به پسر معاويه چنين فرمود:

- يابن معاويه و هند و صخر، تو خود مي داني كه پرچم رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم در جنگ بدر و احد و احزاب بر دست جدم علي بن ابي طالب (ع) قرار داشت، اما پدر تو و جد تو پرچم كفار را به دست داشتند.

و در جاي ديگر نيز به همين ترتيب يزيد را مخاطب ساخت و گفت: واي بر تو، اگر به اين

فاجعه اي كه دامن خود را آلوده ساخته اي كمي انديشه مي كردي، آن وقت به كوه و بيابان گريخته و فرش خود را جز خاكستر قرار نمي دادي، اكنون بر تو بشارت باد كه سرانجام انگشت ندامت بر دهان گرفته و به ذلت و خواري و زيان بزرگي گرفتار خواهي شد.

سخاوت و كرم امام

اربلي در كشف الغمه از كتاب نثر الدرر از ابن اعرابي روايت كرده مي نويسد:

[صفحه 45]

آنگاه كه يزيد بن معاويه لشكريان خود را جهت قتل و غارت به مدينه گسيل داشت، علي بن الحسين عليهماالسلام چهارصد زن همراه با شوهران خود از قبيله ي بني عبد مناف را پناه داده و تا آنگاه كه سپاه مسرف بن عقبه متفرق شدند و مدينه را ترك كردند همچنان در خانه ي علي بن الحسين (ع) به سر مي بردند.

علامه اربلي اضافه كرده مي گويد: موقعي كه ابن زبير نيز به طرد و اخراج بني اميه از حجاز پرداخت علي بن الحسين (ع) باز هم به همان ترتيب رفتار كرد و بسياري از خانواده هاي مختلف را در كنف حمايت خود درآورد.

و از زمخشري در ربيع الابرار چنين آمده است كه: وقتي يزيد بن معاويه مسلم بن عقبه را به قتل و غارت مدينه فرستاد، زين العابدين (ع) چهارصد نفر از زنان مدينه همراه با اولاد و حشم آنان را در كفالت خود درآورد و در خانه ي خود جاي داد و تا وقتي كه لشكر مسلم مدينه را ترك نكرده بود همچنان آذوقه و غذا و خوراك آنان را اداره مي كرد، و آنگاه كه در اين مورد از يكي از زنان جويا شدند، وي در پاسخ گفت: نعمت و آسايش و زندگي شيريني كه در خانه ي علي

بن الحسين (ع) بر من مي گذشت هرگز در خانه ي پدر و مادر خود مشاهده نكردم.

و در تذكرة الخواص از ابن ابي الدنيا آمده است كه گفت حديث كرد ما را محمد بن حسين از حميدي و او نيز از سفيان ثوري كه گفت: آنگاه كه علي بن الحسين عليهماالسلام عازم حج و عمره گرديد سكينة دختر حسين بن علي (ع) براي وي توشه و سفره اي كه هزار درهم خرج آن شده بود فرستاد، آن حضرت همين كه به منطقه ي حره نزديك شد دستور داد بين فقرا و مساكين تقسيم كنند.

كثرت صدقات آن حضرت

روايات بسياري وارد شده كه علي بن الحسين (ع) در شبهاي مدينه از سكوت و ظلمت شهر استفاده مي كرد و انباني كه پر از نان و خرما و غذا بود برمي داشت و در كوچه ها به راه مي افتاد و ميان خانواده هاي مستحق تقسيم مي كرد، بخصوص در صدقه ي سري زبانزد خاص و عام بود.

روايت است كه هرگز غذايي را ميل نمي كرد مگر آنكه مشابه آن را به عنوان

[صفحه 46]

صدقه به فقرا اعطا مي نمود. و چنان كه ابونعيم [35] در حلية الاولياء به سند خود از ابي حمزه ي ثمالي آورده است: علي بن الحسين (ع) شبها زنبيلي پر از نان بر دوش مي گرفت و در تاريكي شب بين فقرا تقسيم مي كرد، در حالي كه مي گفت: ان صدقة السر تطفي غضب الرب عزوجل (صدقه ي سري غضب پروردگار عزوجل را فرو مي نشاند.) و در جاي ديگر ابونعيم به سند خود از شيبة بن نعامة نقل كرده مي نويسد: موقعي كه علي بن الحسين (ع) از دنيا رحلت فرمود اهالي مدينه به اين امر واقف شدند كه آن حضرت معاش صد خانواده

از مردم مدينه را اداره مي كرده است و از احمد بن حنبل و شيخ صدوق در خصال از امام باقر (ع) روايت است كه علي بن الحسين (ع) چنان بود كه غذا و نان صد خانه از فقراي مدينه را كه در هر خانه جماعتي زندگي مي كردند، بر عهده داشت و ابونعيم در كتاب حليه به سند خود از محمد بن اسحاق آورده است كه: بسياري از مردم مدينه كه زندگي آن ها اداره مي گرديد هرگز نمي دانستند كه به دست چه كسي معاش آنها تأمين مي شود. همين كه علي بن الحسين (ع) دنيا را ترك كرد و اين امر متوقف گرديد احساس كردند ديگر كسي وجود ندارد كه غذا و معاش آنها را برساند. و نيز در كتاب حلية به سند خود از ابن عايشه و او از پدر خود روايت كرده است كه از اهالي مدينه شنيدم كه مي گفتند صدقه ي سري تا آنگاه كه علي بن الحسين (ع) در قيد حيات بود ترك نگرديده بود.

شيخ صدوق در كتاب علل به سند خود از سفيان بن عينية آورده است كه: چنين افتاد كه زهري در يك شب سرد باراني علي بن الحسين (ع) را در حالي كه مقداري آرد با خود داشت ملاقات كرد و از وي جويا شد و گفت: يابن رسول الله، اين چيست كه با خود داريد؟

فرمود: قصد سفر كرده ام و اين زاد و توشه ي من است كه براي خود ذخيره مي كنم.

زهري گفت: بهتر است غلام من شما را كمك كند، يا اجازه دهيد من بار را حمل كنم.

امام در حالي كه از اين امر خودداري مي كرد و مي گفت من خود مسئول اين

كار هستم؛ فرمود: خير، اين سفري است كه كليه ي امور آن بايستي به دست خود من انجام شود، هر چند ممكن است حمل آن براي من كمي باعث زحمت باشد، اما به

[صفحه 47]

هنگام ورود به مقصد موجبات آسايش و نجات مرا فراهم خواهد ساخت.

آن حضرت در حالي كه به زهري مي گفت از خداوند مسئلت دارم كه حوائج تو را برآورده سازد، وي را ترك كرد.

پس از چندي بار ديگر زهري وي را ملاقات كرد و گفت: يابن رسول الله، گويا قصد مسافرت داشتيد؟

امام (ع) براي زهري بيان فرمود و گفت:

- بله، سفر من آن طور كه تو گمان كردي نبود، و اضافه كرد: سفر من از سفرهاي دنيايي نيست، بلكه سفر مرگ است كه من خود را برايش آماده مي كنم، و آن زاد و توشه اي است كه براي آخرت بايستي ذخيره كرد. اين سفري است كه هركس بايستي خود را برايش آماده سازد و چيزي كه انسان را براي اين سفر مهيا مي كند، اجتناب از حرام و توشه و ذخيره ي آن خير و احسان به ديگران است.

به اين ترتيب علي بن الحسين (ع) انباني كه بر دوش خود حمل مي كرد جهت صدقه و انفاق بود و توشه اي بود كه براي سفر به آخرت مي اندوخت.

و چنان كه در بحار آمده است: امام (ع) همين كه تاريكي شب فضاي مدينه را در خود فرو مي برد از سكوت و آرامش شب استفاده مي كرد و به منزل مي رفت و آنچه از غذا و خوراك در خانه داشت در انباني قرار داده و بر گردن خود مي آويخت. آنگاه از خانه خارج مي شد و در حالي كه روي خود را

مي پوشانيد در كوچه ها به راه مي افتاد. بسيار اتفاق مي افتاد كه عده اي از فقرا جلو خانه هاي خود به انتظارش مي ايستادند و همين كه وي را مشاهده مي كردند در حالي كه مي گفتند صاحب انبان آمد به جانب وي مي شتافتند.

از كتاب سوق العروس از ابي عبدالله دامغاني روايت است كه علي بن الحسين (ع) آجيلي را كه مركب از مغز بادام و شكر بود دوست مي داشت و اين آجيل را بيش از همه به تصدق مي داد و مي فرمود: چون من اين خوراكي را دوست مي دارم سزاوار مي دانم از همين متاع محبوب خود در راه خدا به صدقه بگذارم. آنجا كه در قرآن كريم مي فرمايد:

لن تنالوا البر حتي تنفقوا مما تحبون [36].

[صفحه 48]

و چنان كه ابونعيم در حليه روايت كرده و ابن سعد در طبقات به سند خود از ابي جعفر آورده كه وي گفت: پدرم علي بن الحسين (ع) دوبار اموال خود را در راه خداي عزوجل تقسيم كرد و مي گفت: ان الله تعالي يحب المؤمن المذنب التائب (خداوند تعالي بنده ي مؤمن گناهكاري را كه توبه مي كند، دوست مي دارد.)

آزاد كردن بندگان در راه خدا

ابونعيم [37] در حلية به سند خود از سعيد بن مرجانه آورده است كه: علي بن الحسين (ع) كه در آزاد ساختن بندگان شهرت بسزايي داشت، روزي يكي از غلامان را از عبدالله بن جعفر به ده هزار درهم و يا هزار دينار خريداري كرد و وي را آزاد ساخت.

ابن طاووس در كتاب شهر رمضان معروف به كتاب اقبال به سند خود از امام صادق (ع) روايت كرده است كه: علي بن الحسين عليه السلام هرگز به زدن غلامان و كنيزان نمي پرداخت و همين كه ماه رمضان فرا مي رسيد

بيش از مواقع ديگر اين امر را رعايت مي فرمود. روش او چنان بود كه هر گناه و خطايي را كه غلام يا كنيزي مرتكب مي شد به نام وي در دفتري ثبت مي نمود و ساعت و روز وقوع آن را نيز يادداشت مي كرد و از عقوبت آنان خودداري مي فرمود و در اين باره چيزي به آنان اظهار نمي كرد، تا آن كه آخرين شب ماه مبارك رمضان فرا مي رسيد. در شب عيد فطر همه ي آنها را به حضور مي طلبيد، دفتر را مي گشود و خطاها و اشتباهات هر يك را به نام مي خواند و به وي مي گفت: در فلان روز چنين خطايي را مرتكب شده اي و من تو را عقوبت نكرده ام، آيا به خاطر داري؟ وي در پاسخ آن حضرت مي گفت: بلي يابن رسول الله.

بدين ترتيب يك يك آنها به گناه خود اعتراف مي كردند. آنگاه در ميان آنها مي ايستاد و از آنان مي خواست كه بگويند: يا علي بن الحسين، همچنان كه اعمال ما را ثبت كرده اي پروردگارت نيز اعمال تو را به ثبت رسانده و نزد او كتابي است كه ناطق به حق است و هرگز عمل كوچك يا بزرگي از نظر او مخفي و پوشيده نخواهد بود. پس از گناه ما درگذر، تا خداوند كريم تو را نيز عفو فرمايد. او نيز مي گفت:

[صفحه 49]

و ليعفوا و ليصفحوا الا تحبون ان يغفر الله لكم.

سپس در حالي كه در ميان آنها ايستاده بود دست به دعا بلند مي كرد و به آنان نيز اشاره مي فرمود كه با وي بخوانند و خود با چشماني گريان چنين مي گفت:

ربنا انك امرتنا ان تعفو عمن ظلمنا و قد عفونا عمن ظلمنا كما امرت فاعف

عنا فانك اولي بذلك منا و من المأمورين، الهي كرمت فاكرمني اذ كنت من سؤالك و جدت بالمعروف فاخلطني باهل نوالك يا كريم.

(پروردگارا، تو خود امر كردي، از آنكس كه بر ما ستم كرده درگذريم، اكنون به فرمان تو آنان را بخشيدم، پس تو نيز ما را ببخش؛ زيرا كه تو به بخشش از ما سزاوارتري. بارالها تو كريمي، پس درهاي رحمت و كرمت را بر روي من نيز بگشا. همان طور كه هر كس از درگاه تو مسئلت نموده از درياي احسان و بخشش تو بهره مند گرديده، مرا نيز در زمره ي نيكان قرار بده و توفيق نيكي و احسان عنايت فرما، اي خداي كريم.)

آنگاه علي بن الحسين (ع) با عطوفت و مهرباني خاصي خطاب به آنان مي گفت:

شما را عفو كردم! آيا شما هم مرا كه نسبت به شما مالكي ستمكار بوده ام مورد عفو قرار داديد؟ زيرا كه من نيز خود بنده ي ناچيز و ستمكاري هستم در برابر پادشاهي كريم و بخشنده، و عادل و نيكوكاري كه از درياي فضل و رحمتش همه كس بهره مند خواهد شد.

آنگاه غلامان يكصدا مي گفتند: شما را عفو كرديم، و ما هرگز رفتار سوئي از شما مشاهده نكرده ايم. سپس از آنها مي خواست دست به دعا و تضرع بلند كرده بگويند: خداوندا علي بن الحسين (ع) را ببخش همچنان كه او نيز ما را بخشيد، پروردگارا همچنان كه وي ما را از قيد بندگي آزاد ساخت او را از آتش دوزخ آزاد فرما!

به اين ترتيب آنان به دعا پرداخته و آن حضرت نيز مي گفت: اللهم آمين رب العالمين. سپس غلامان را آزاد مي ساخت، به اين اميد كه خداوند نيز وي را

مورد عفو و بخشش قرار دهد. و اضافه كرده چنين مي فرمود: اذهبوا فقد عفوت عنكم و اعتقت رقابكم رجاء للعفو عني و عتق رقبتي.

و همين كه عيد فطر فرا مي رسيد جوايز بسياري به آنان عطا مي فرمود و زندگي آنان را مطابق ديگر مردم تأمين مي ساخت تا به ديگران احتياج نداشته باشند.

[صفحه 50]

اين امر در تمام سنوات همچنان ادامه داشت و كمتر اتفاق مي افتاد كه در سالي كه در آخرين شب ماه رمضان در حدود بيست نفر و گاه كمتر يا بيشتر از غلامان به دست امام زين العابدين (ع) آزاد نگردند.

وي مي گفت: خداوند تعالي در هر شب از ماه رمضان به هنگام افطار هفتاد هزار نفر از بندگان خود را كه بدون شك مستوجب دوزخ هستند آزاد مي سازد، و در يك شب آخر ماه رمضان به اندازه ي همه ي شب هاي ماه رمضان آزاد خواهد ساخت. و من دوست دارم آنگاه كه به ملاقات پروردگار خود نايل مي آيم غلاماني كه در اين دنيا در اختيارم بوده اند آزاد ساخته باشم به اين اميد كه خداوند نيز مرا از آتش دوزخ آزاد فرمايد.

علي بن الحسين (ع) غلاماني را كه در خدمتش كار مي كردند بيش از يك سال نگهداري نمي كرد و هنوز سال به پايان نرسيده آزادشان مي كرد. روش آن حضرت چنان بود كه اگر غلامي را در اول سال و يا در نيمه ي سال ابتياع كرده بود همين كه شب عيد فطر فرا مي رسيد وي را آزاد مي ساخت و در سال جديد يكي ديگر را به جاي او خريداري مي كرد. و سپس وي را نيز آزاد مي ساخت. و چنان بود كه اين امر را تا پايان عمر و تا آنگاه

كه به لقاي پروردگار خود نايل آمد همچنان ادامه مي داد. چنانچه در ماه رمضان در مكه به سر مي برد، به خريدن سياهان مي پرداخت، و آنان را به عرفات برده و اگر جاده و راه عبور احتياج به مرمت و تعمير داشت آنان را به كار وا مي داشت و همين كه كار آنها پايان مي يافت آنان را آزاد ساخته و جوايز و اموال بسياري به آنان انفاق مي فرمود.

فصاحت و بلاغت امام

خطبه ها و بيانات امام سجاد كه در كوفه و شام و مدينه و در موارد ديگر در واقعه ي كربلا ايراد فرمود و نفوذ و اثراتش در دلها، خود بالاترين دليل بر حسن بلاغت و كمال فصاحت آن حضرت است. تنها نگاهي به صحيفه ي كامله ي سجاديه، و بدايع معاني و فصاحت الفاظ و بلاغت عبارات و تركيب كلمات و سخنان زيبا و لطايف و حقايق الهي و زيبايي و شكوه و قدرت روحي كه در تعبيرات روح پرور حضرت سجاد عليه السلام ديده مي شود خود اين حقيقت را آشكار مي سازد، كه در فصاحت و

[صفحه 51]

بلاغت هيچ كس به پايه ي آن حضرت نرسيده چنان كه صحيفه ي كامله به انجيل آل محمد (ص) شهرت يافته، و كلمات معجزه آسا از صحيفه ي سجاديه و ادعيه و غيره كه از آن حضرت باقي مانده است خود اعجازيست كه تا حال كسي از فصحاي عرب نتوانسته است بمانند آنها بياورد و در برابر عظمت آن خاضع و خاشع گرديده اند، و ما در صفحات آينده در بخش كتب و آثار آن حضرت صحيفه ي كامله را به تفصيل مورد بحث قرار خواهيم داد.

ورع و پارسايي امام

امام سجاد (ع) كه به كليه ي فضايل اخلاق آراسته بود، در پارسايي و تقوي نيز در عصر خود سرآمد اقران بود. چنان كه ابونعيم در كتاب الحلية به سند خود از صالح بن حسان روايت كرده كه مردي به سعيد بن مسيب گفت: ما رأيت احدا اورع من فلان. (من از فلان شخص پارساتر نديده ام.)

سعيد گفت: هل رأيت علي بن الحسين؟ (آيا علي بن الحسين را ديده اي؟) وي گفت: خير.

سعيد گفت: ما رأيت اورع منه. (در ورع و پارسايي هرگز مانند

علي بن الحسين (ع) نديده ام.)

و در مرآة الجنان از قول جماعتي از پيشينيان كه در ميان آنها سعيد بن مسيب را نيز مي توان نام برد روايت است كه گويند: ما هرگز در تقوي و پارسايي مانند علي بن الحسين (ع) نديده ايم.

حسن بن محمد بن يحيي [38] به سند خود از سعيد بن كلثوم روايت كرده است كه گفت: در محضر امام صادق جعفر بن محمد عليه السلام شرفياب بودم، سخن از اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب عليه السلام به ميان آمد، امام صادق (ع) او را بسيار ستود، و آنچه شايسته ي آن حضرت بود در مدح آن بزرگوار سخن گفت، آنگاه فرمود: به خدا علي عليه السلام در طول عمر خود ذره اي حرام نخورد، هرگز در راه خدا از هيچ گونه كار و كوشش فروگذار نكرد، و چنانچه پيشنهاد انجام دو كار كه مورد خوشنودي خدا بود به وي مي شد، آن كه از همه سخت تر

[صفحه 52]

و دشوارتر بود بر عهده مي گرفت، و هرگز حادثه اي براي رسول الله (ص) پيش نيامد جز آن كه علي (ع) را به ياري خواست و هرگز علي (ع) را به ياري نخواست جز آن كه فرمانش را هر چه بود اطاعت كرد و دستورش را انجام داد، و اين به خاطر اعتمادي بود كه رسول خدا (ص) به وي داشت، و كسي از اين امت تاب انجام عمل رسول خدا (ص) را جز آن حضرت نداشت، و در آن هنگام كه به اعمال خير و عبادت مي پرداخت چنان واهمه و هراس داشت كه گويي هم اكنون ميان بهشت و دوزخ ايستاده و سعي مي كند بهشت را دريابد.

علي (ع) از مال خود - مالي

كه با زور بازوي خويش به دست آورده بود - هزار بنده خريد و بخاطر خدا آزادشان كرد. اين غلامان را در شرايطي مي خريد كه خوراك خانواده و زن و بچه ي خود را از زيتون و سركه و خرما ترتيب داده بود (به اين معني كه با خوراكي بسيار ساده آنان را اداره مي كرد و زيادي آن را در اين راه مصرف مي نمود) و جامه اش جز از كرباس نبود و آنقدر به تجملات بي اعتنا بود كه اگر آستين جامه اش زيادي مي كرد خود آن را مي بريد و يك چنين علي اي (ع) در ميان فرزندانش تنها يك نظير داشت و او هم علي بن الحسين (ع) بود. تنها علي بن الحسين بود كه مي توانست دومين علي در علم و فقه و زهد و عبادت و مرحمت ميان خاندان هاشم باشد، و كسي در ميان فرزندان و خانواده ي او از علي بن الحسين به او در جامه و دانش شبيه تر نبود. فرزند بزرگوارش ابوجعفر محمد باقر عليه السلام مي گويد: روزي به حضور پدرم علي بن الحسين (ع) رسيدم، از فرط عبادت بدانجا رسيده بود كه احدي بدان حال در نيامده، به واسطه ي بيداري شب رنگش به زردي گراييده، و از بسياري گريه چشمانش مجروح گشته، پيشاني وي از بسياري سجده پينه بسته، و به قدري براي نماز روي پا ايستاده كه پاها و ساق هايش ورم كرده بود. امام باقر مي گويد: چون او را بدين حال مشاهده كردم نتوانستم خودداري كنم، به گريه افتادم، اما او بي آنكه از گريه ي من بپرسد در انديشه هاي خود غرق بود. پس از چند لحظه نگاهش به من افتاد. فرمود:

- برخيز پسرم، آن صحيفه

را كه برنامه ي عبادت علي بن ابيطالب عليه السلام در آن ثبت شده براي من بياور.

من آن صحيفه را كه خواسته بود به دستش دادم، اندكي از آن را بخواند.

[صفحه 53]

آنگاه با اندوه فراوان آن را بر زمين نهاد و فرمود:

كيست كه تاب نيروي عبادت علي بن ابي طالب عليه السلام را داشته باشد؟

و محمد بن حسين از عبدالله بن محمد قرشي روايت كرده است [39]: آنگاه كه علي بن الحسين عليهماالسلام براي نماز به وضو برمي خاست رنگ از چهره ي مقدسش مي پريد.

گفته مي شد:

- يابن رسول الله اين چه تشويش و اضطراب است كه به شما دست مي دهد؟

در جواب مي فرمود:

- چطور اضطراب و تشويش نكنم، مي دانيد در برابر چه كسي مي خواهم بايستم و با چه كسي سخن بگويم.

ابوجعفر محمد باقر صلوات الله عليه مي گويد: پدرم علي بن الحسين (ع) شب و روزي هزار ركعت نماز مي گذاشت و هنگام نماز چنان از خود بيخود مي شد كه باد او را همانند خوشه ي گندم به اين سو و آن سو مي برد.

علي بن الحسين (ع) [40] با خلوص نيت به عبادت مي پرداخت و حمد و سپاس او را بجاي مي آورد و به اندازه اي محو عبادت و پرستش بود كه به احوال ظاهري دنيا و مردم و حتي به خود توجهي نداشت و اگر هنگام خواندن نماز حادثه اي از قبيل زلزله و امثال آن روي مي داد احساس نمي كرد، چنانچه يك روز هنگامي كه به نماز مشغول بود در خانه اش آتش زيادي شعله ور گرديد تا آنجا كه شعله هاي آن اطراف او را احاطه كرد. مردم فرياد كردند و او را بر حذر داشتند و ترسيدند كه آتش او را فراگيرد، اما زين العابدين (ع) چنان

غرق عبادت و بندگي شده بود كه تا خاتمه ي نماز سر را بلند نكرد. آنان آتش را خاموش كردند و چون نماز امام (ع) پايان يافت مردم از او پرسيدند:

- چه چيز موجب شد كه شما به شعله هاي آتش اعتنا و توجهي نكرديد؟

فرمود: ترس از آتش عظيم تر و سوزان تري [41] باعث شد كه من توجه

[صفحه 54]

نداشته باشم.

احسان به مادر

يكي از صفات خاص آن حضرت اين بود كه نسبت به مادر بي اندازه نيكي و احسان مي نمود، در مرآة الجنان آمده است كه زين العابدين (ع) به طرز بي سابقه اي به مادر خود به نيكي رفتار مي نمود، اما در عين حال از غذا خوردن با وي امتناع مي ورزيد، ياران و نزديكان آن حضرت كه پي درپي از اين موضوع جويا شده و به وي مي گفتند: «شما از نيكوترين و اصيل ترين مردم هستيد و نسبت به مادر بيش از همه به نيكي رفتار مي نماييد، پس چگونه است كه از غذا خوردن با وي ابا داريد؟» ، وي پاسخ مي داد: بيم دارم به لقمه اي دست برم كه او زودتر متوجه آن شده باشد و به همين جهت از من برنجد و عاقم كند. [42].

رفق و مدارا با حيوان

ابونعيم [43] در حلية به سند خود از عمرو بن ثابت آورده است كه علي بن الحسين (ع) كه نسبت به هر كس به نيكي و احسان رفتار مي نمود، به شتري كه از مدينه به مكه سفر مي كرد نيز هرگز كوچكترين صدمه اي وارد نمي ساخت.

شيخ مفيد در ارشاد به سند خود روايت كرده است كه: شتر علي بن الحسين (ع) در يكي از سفرهاي حج به كندي راه مي پيمود. با تازيانه اي كه بر دست داشت به آن اشاره كرد و سپس در حالي كه گفت «آه، لولا القصاص» ، ناگهان تازيانه را به كناري انداخت و شتر را به حال خود گذاشت.

در روايت ديگري است كه با تازيانه اي كه بر دست داشت به وي اشاره كرد و گفت: اگر نمي ترسيدم به كيفر اين يك تازيانه قصاص شوم حتما بر شترم تازيانه مي زدم.

روايت است كه آن

حضرت طي بيست بار كه به حج سفر كرد حتي از زدن يك تازيانه بر حيوان، خودداري كرد.

[صفحه 55]

هيبت و عظمت امام

شخصيت معنوي و عظمت روحاني امام سجاد (ع) به اندازه اي بود كه حتي دشمنان آن حضرت نيز به هنگامي كه با او روبرو مي شدند تحت تأثير جذبه و روحانيت وي قرار مي گرفتند، چنانكه عبدالملك بن مروان مي گويد: به خدا سوگند، آنگاه كه علي بن الحسين بر من وارد شد، ترس و وحشت بدنم را به لرزه درآورد. و مسرف بن عقبه نيز گويد: همين كه علي بن الحسين را در مقابل خود ديدم ترس و بيم عجيبي مرا احاطه كرد.

ابونعيم اصفهاني در حلية الاولياء [44] به سند خود از ابن عايشه و او نيز از پدر خود روايت كرده است كه: هشام بن عبدالملك قبل از آنكه به خلافت برسد به مكه رفت، پس از انجام مناسك حج نوبت به روز استلام حجرالاسود رسيد اما ازدحام و اجتماع مردم مانع رسيدن او به حجرالاسود گرديد. در اين اثنا ناگهان احساس كرد كه مردم از حركت وامانده اند و چشمها به يك سو دوخته شده است و همه براي شخصي راه باز مي كنند تا استلام كند. او علي بن الحسين (ع) بود كه به آرامي به طرف حجرالاسود در حركت بود.

در اين هنگام هشام با تعجب به كناري رفت و بر مسندي كه اطرافيانش تهيه كرده بودند بنشست و به آن منظره و ازدحام چشم تماشا دوخت.

اهالي شام كه همراه وي بودند از وي پرسيدند: يا امير اين شخص كيست؟

هشام كه بيم داشت از شخصيت خود كاسته شود در پاسخ آنها گفت: من او را نمي شناسم، در ميان

اين جمع همام بن غالب معروفترين شعراي قرن اول اسلام معروف به فرزدق كه از دور ناظر بود، با شنيدن پاسخ هشام سخت برآشفت، و گفت: من مي دانم اين كيست. اين شخص علي بن الحسين است. و به اين ترتيب به سرودن اشعار خود پرداخت و گفت:

هذا ابن خير عبادالله كلهم

هذا التقي النقي الطاهر العلم [45].

هذا الذي تعرف البطحاء وطأته

و البيت يعرفه و الحل و الحرم [46].

[صفحه 56]

يكاد يمسكه عرفان راحته

ركن الحطيم اذا ما جاء يستلم [47].

اذا راته قريش قال قائلها

الي مكارم هذا ينتهي الكرم [48].

ان عد اهل التقي كانوا ائمتهم

او قيل من خير اهل الارض قيل هم [49].

هذا ابن فاطمة ان كنت جاهله

بجده انبياء الله قد ختموا [50].

و ليس قولك من هذا بضائره

العرب تعرف ما انكرت و العجم [51].

يغضي حياء و يغضي من مهابته

فلا يكلم الا حين يبتسم [52].

شيخ مفيد در ارشاد ج 2 ص 150 به سند خود از ابي جعفر محمد بن اسماعيل روايت كرده مي نويسد:

موقعي كه علي بن الحسين عليه السلام به خانه ي كعبه رفته بود و مناسك حج را بجا مي آورد مردم اكثرا محو تماشاي عظمت و جلال او شده و همه كس مي خواست خود را به وي نزديك سازد و در حالي كه وي را به يكديگر نشان مي دادند پي در پي مي گفتند اين آقا كيست؟

در اين اثنا فرزدق كه در ميان آنها حضور داشت اشعاري انشاء كرده و چنين مي گفت:

هذا الذي تعرف البطحاء وطائه

و البيت يعرفه و الحل و الحرم

هذا ابن خير عباد الله كلهم

هذا التقي النقي الطاهر العلم

يكاد يمسكه عرفان راحته

ركن الحطيم اذا ما جاء يستلم

يغضي حياء و يغضي من مهابته

فما يكلم الا حين يبتسم

اين الخلايق ليست في رقابهم

لا ولية هذا اوله نعم

من يعرف الله يعرف اولية ذا

فالدين من بيت هذا ناله الامم

اذا راته قريش قال قائلها

الي مكارم هذا ينتهي الكرم

[صفحه 57]

و سبط ابن جوزي نيز در تذكرة الخواص همان روايت حلية الاولياء را آورده اما ابياتي كه ذكر كرده بيش از آن است كه در حليه آورده شده و سپس در توضيح اين مطلب اضافه كرده مي نويسد: چنانكه اشاره كردم ابونعيم بيش از چند بيت در حليه ذكر نكرده و بقيه ي ابيات را از ديوان فرزدق انتخاب كرده و بدان اضافه نموده ام.

و اين روايت را سبكي نيز در طبقات شافعيه به سند خود كه سلسله ي روات آن به ابن عايشه عبدالله بن محمد مي پيوندد و او نيز از پدر خود آورده است كه: به سالي كه هشام بن عبدالملك و يا وليد روانه ي حج گرديده بود، پس از طواف، نوبت به استلام حجرالاسود رسيد؛ اما هشام در اثر ازدحام و اجتماع مردم هر اندازه سعي كرد خود را به حجرالاسود برساند نتوانست؛ آنگاه بر مسندي كه به خاطرش گذاشته بودند نشسته و عده اي از اهالي شام با او بودند به مردم مي نگريست.

در اين اثنا چشمشان به مردي افتاد كه چهره اي نوراني داشت و آثار بزرگي و ابهت و زيبايي و جمال ملكوتي از ظاهرش نمايان بود، و در عظمت و وقار هرگز كسي مانند او ديده نشده بود. او علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب بود، كه با وقار و آهستگي طواف كعبه را انجام مي داد، همين كه به قصد استلام

حجر حركت كرد مردم همگي متوجه او شده از حركت باز ايستادند و به كناري رفته به تماشايش پرداختند تا به حجرالاسود نزديك شده و آن را استلام كرد. در اين هنگام يكي از اهالي شام رو كرد به هشام و گفت: اين كيست، كه اين همه مردم به تعظيم و تكريمش پرداخته اند؟

هشام كه بيم داشت مبادا شاميان نيز به او روي آورده و به وي تعظيم كنند پاسخ داد:

- من او را نمي شناسم.

فرزدق كه در ميان اين جمع حاضر بود پيش آمده سخن آنها را قطع كرد و گفت:

- من مي دانم اين كيست، از من بپرسيد اين شخص كيست.

مرد شامي گفت:

- ابوفراس، پس تو مي شناسي اين مرد كيست؟

در اين موقع بود كه فرزدق به سرودن اشعار خود پرداخت.

روايت سبط ابن جوزي و سبكي جز در چند بيت چندان تفاوتي نداشته و با

[صفحه 58]

يكديگر مطابق است:

و اشعار فرزدق را به اين ترتيب ذكر كرده اند:

هذا الذي تعرف البطحاء وطأته

و البيت يعرفه و الحل و الحرم

هذا ابن خير عباد الله كلهم

هذا التقي النقي الطاهر العلم

يكاد يمسكه عرفان راحته

ركن الحطيم اذا ما جاء يستلم

اذا رأته قريش قال قائلها

الي مكارم هذا ينتهي الكرم

ان عد اهل التقي كانوا ائمتهم

او قيل من خير اهل الارض قيل هم

هذا ابن فاطمة ان كنت جاهله

بجده انبياء الله قد ختموا

و ليس قولك من هذا بضائره

العرب تعرف من انكرت و العجم

يغضي حياء و يغضي من مهابته

فما يكلم الا حين يبتسم

ينمي الي ذروة العز التي قصرت

عنها الاكف و عن ادراكها القدم

من جده دان فضل الانبياء له

و فضل امته دانت له

الامم

ينشق نور الهدي عن صبح غرته

كالشمس تنجاب عن اشراقها الظلم

مشتقة من رسول الله نبعته

طابت عناصره و الخيم و الشيم

الله شرفه قدما و فضله

جري بذاك له في لوحة القلم

كلتا يديه غياث عم نفعهما

يستوكفان و لا يعروهما العدم

سهل الخليفة لا تخشي بوادره

يزنيه اثنان حسن الخلق و الكرم

حمال اثقال اقوام اذا فدحوا

رحب الفناء اريب حين يعتزم

ما قال لا قط الا في تشهده

لولا التشهد كانت لاؤه نعم

عم البرية بالاحسان فانقشعت

عنه الغيابة لا هلق و لا كهم

من معشر حبهم دين و بغضهم

كفر و قربهم ملجا و معتصم

لا يستطيع جواد بعد غايتهم

و لا يدانيهم قوم و ان كرموا

هم الغيوث اذا ما ازمة ازمت

و الاسد اسد الشري و الرأي محتدم

لا ينقص العسر بسطا من اكفهم

سيان ذلك ان اثر و اوان عدموا

يستدفع السوء و البلوي بحبهم

و يسترب به الا حسان و النعم

مقدم بعد ذكر الله ذكرهم

في كل بدء و مختوم به الكلم

يأبي لهم ان يحل الذم ساحتهم

خيم كريم و ايد بالندي هضم

[صفحه 59]

اي الخلايق ليست في رقابهم

لاولية هذا اوله نعم

من يعرف الله يعرف اولية ذا

الدين من بيت هذا ناله الامم

و به اين ترتيب فرزدق شاعر معروف علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب (ع) را معرفي نمود. هشام از اين منظره سخت در خشم و غضب فرو رفت، و يارانش نيز به امر او فرزدق را در عسفان كه محلي بين مكه و مدينه بود، به زندان افكندند. هنگامي كه مراسم حج پايان يافت، علي بن الحسين (ع) هزار دينار براي فرزدق

فرستاد، اما وي نپذيرفت و به فرستاده ي امام (ع) گفت:

- به علي بن الحسين (ع) عرض كن كه من به خاطر خدا اشعار خود را سروده ام و براي پاداش و جايزه نبوده است.

فرستاده ي علي (ع) دوباره به سوي فرزدق بازگشت و گفت: زين العابدين (ع) فرمود: آنچه از دست ما اهل بيت عطا شده پس نخواهيم گرفت. فرزدق اين بار عطاي امام (ع) را بپذيرفت.

آنگاه فرزدق كه در زندان به سر مي برد ابيات زير را در هجو هشام سرود و گفت:

أيحبسني بين المدينة و التي

اليها قلوب الناس يهوي منيبها [53].

يقلب رأسا لم يكن رأس سيد

وعينا له حولاء باد عيوبها [54].

پس از چندي كه هشام از هجويه ي فرزدق كه در زندان او به سر مي برد آگاه شد فرمان آزاديش را صادر كرد [55].

از مطالب گذشته درسي عظيم گرفته مي شود و آن پي بردن به اين حقيقت است كه عزت و محبوبيت حقيقي و شخصيت و مقام واقعي، تنها در سايه ي دين و تقوي و علم و دانش به وجود آمده و به ملك و سلطنت متكي نيست و هرگز با توسل به زور و قهر و غلبه به دست نخواهد آمد، چنان كه ملاحظه مي كنيم هنگام زيارت خانه ي خدا هيچكس به هشام و به ملك و سلطنتش كمترين اعتنايي نكرده و چنان به تحقيرش پرداختند كه سخت برنجيد.

اما علي بن الحسين (ع) كه جز نيروي دين و تقوي و پرهيزگاري و علم و

[صفحه 60]

دانش قواي ديگري در اختيار نداشت و همين كه به قصد استلام حجرالاسود به راه افتاد همگي به تجليل و تكريمش پرداختند. و اين خود حقيقتي است كه با اندكي بررسي و دقت

براي هر كس به خوبي آشكار خواهد شد. (اينك براي روشن شدن قصيده ي فرزدق اشعاري را كه جامي 817 - 898 هجري) در ترجمه ي آن قصيده سروده نقل مي كنيم:

پور عبدالملك به نام هشام

در حرم بود با اهالي شام

مي زد اندر طواف كعبه قدم

ليكن از ازدحام اهل حرم

استلام حجر ندادش دست

بهر نظاره گوشه اي بنشست

ناگهان نخبه ي نبي و ولي

زين عباد بن حسين علي

در كساي بها و حله ي نور

در حريم حرم فكند عبور

هر طرف مي گذشت بهر طواف

در صف خلق مي فتاد شكاف

زد قدم بهر استلام حجر

گشت خالي ز خلق راه و گذر

شامي يي كرد از هشام سؤال

كيست اين با چنين جمال و جلال؟

از جهالت در آن تعلل كرد

وز شناساييش تجاهل كرد

گفت: نشناسمش ندانم كيست،

مدني، يا يماني، يا مكي است!

بو فراس آن سخنور نادر

بود در جمع شاميان حاضر

گفت: من شناسمش نيكو،

وز چه پرسي؟ به سوي من كن رو!

آن كس است اين كه مكه و بطحا

زمزم و بوقبيس و خيف و منا

حرم و حل و بيت و ركن و حطيم

ناودان و مقام ابراهيم

مروه، سعي، صفا و حجر عرفات

طيبه ي كوفه كربلا و فرات

هر يك آمد به قدر او عارف

بر علو مقام او واقف

قرة العين سيد الشهدا است

غنچه ي شاخ دوحه ي زهراست

ميوه ي باغ احمد مختار

لاله ي راغ حيدر كرار

چون كند جاي در ميان قريش

رود از فخر بر زبان قريش

كه بدين سرور ستوده شيم

به نهايت رسيد فضل و كرم

ذروه ي عزت است منزل او

حامل دولت است محمل او

از چنين عز و دولت ظاهر

هم عرب هم عجم بود قاصر

جد او را به مسند تمكين

خاتم الانبيا است

نقش نگين

[صفحه 61]

لايح از روي او فروغ هدا

فايح از خوي او شميم وفا

طلعتش آفتاب روز افروز

روشنايي فزاي و ظلمت سوز

جد او مصدر هدايت حق

از چنان مصدري شده مشتق

از حيا نايدش پسنديده

كه گشايد بر وي كس ديده

خلق ازو نيز ديده خوابانند

كز مهابت نگاه نتوانند

نيست بي سبقت تبسم او

خلق را طاقت تكلم او

در عرب در عجم بود مشهور

گو مدانش مغفلي مغرور

همه عالم گرفت پرتو خور

گر ضريري نديد از او چه ضرر

شد بلند آفتاب بر افلاك

بوم اگر زان نيافت بهره چه باك

بر نكو سيرتان و بدكاران

دست او ابر موهبت باران

فيض آن ابر بر همه عالم

گر بريزد نمي نگردد كم

هست از آن معشر بلند آيين

كه گذشته ز اوج عليين

حب ايشان دليل صدق و وفاق

بغض ايشان نشان كفر و نفاق

گر شمارند اهل تقوي را

طالبان رضاي مولا را

اندر آن قوم مقتدا باشند

و اندر آن خيل پيشوا باشند

گر بپرسند ز آسمان بالفرض

سايلي: من خيار اهل الارض؟

به زبان كواكب و انجم

هيچ لفظي نيايد الا «هم»

هم غيوث الندي اذا وهبوا

هم ليوث الثري اذا نهيوا

ذكرشان سابق است در افواه

بر همه خلق بعد ذكر الله

سر هر نامه را رواج افزاي

نام آنهاست بعد نام خداي

ختم هر نظم و نثر را الحق

باشد از يمن نامشان رونق

هر چند اكثر مورخين اسلامي و بسياري از بزرگان علما و دانشمندان و روات حديث قصيده ي مزبور را كه در مدح امام زين العابدين (ع) سروده شده به نام فرزدق ثبت كرده اند؛ اما در نقل تعداد ابيات آن اختلاف است. بعضي از آنها تنها به چند بيت اول آن اكتفا كرده و

برخي همه ي ابيات آن را ذكر كرده اند چنانكه سيد مرتضي در امالي ج 1 ص 48 چند بيت از آن را بيشتر ذكر نكرده و به اين عنوان كه قصيده ي مزبور نزد همه كس مشهور است از آوردن همه ي ابيات آن خودداري كرده است.

[صفحه 62]

علامه ي اربلي در كشف الغمه ص 200 دوازده بيت و در ص 203 از كتاب خود 19 بيت آن را نقل كرده است.

شيخ مفيد متوفاي 413، هفت بيت آن را آورده است. [56] ابونعيم اصفهاني (متوفاي سال 430 ه) در حدود بيست بيت آن را نقل كرده است. [57] سيد مرتضي (متوفاي 436 ه) هفت بيت شيخ مفيد را نقل كرده است [58] ابن شهرآشوب (متوفاي 588 ه) در حدود بيست و دو بيت آن را آورده [59] ابوالفرج بن جوزي (متوفاي 597 ه) بيست و پنج بيت نقل كرده است. [60] محمد بن طلحه شافعي دوازده بيت آورده. [61] ابن خلكان (661 - 608 ه) تمام ابيات قصيده را آورده و مي نويسد: براي فرزدق با سرودن اين اشعار اميد بهشت مي رود. عبدالرحمن جامي (817 - 898 ه) نيز بر آنها دست يافته و آن را به فارسي درآورده است.

قصيده ي مزبور در كتب مختلف به اين شرح آورده شده است:

(تاريخ يعقوبي ج 3 ص 47 - مناقب ابن شهرآشوب ص 259 ج 2 - ديوان فرزدق چاپ مصر - الشعر و الشعراء ص 9 چاپ 1305 - امالي ج 1 ص 48 - ارشاد مفيد ص 277 چاپ تهران - اربلي در كشف الغمه ص 200 تا 202 - طبقات الشافعيه سبكي ج 1 ص 153 - ابوالفرج اصفهاني در اغاني

ج 19 ص 40 - شرح شواهد مغني از سيوطي ص 249 چاپ مصر سال 1332 - حلية الاولياء ابونعيم اصفهاني ج 3 ص 139 - مرآت الجنان يافعي ج 1 ص 239 چاپ حيدرآباد دكن ابن خلكان در شرح حال فرزدق - شرح شواهد الكبري محمود عيني در حاشيه ي خزانة الادب بغدادي ص 513 ج 2 – زهر الاداب قيرواني حاشيه ي عقد الفريد ج 1 ص 66 - شذرات الذهب ابن عماد ج 1 ص 143 - ابن جوزي در تذكرة الخواص ص 185 - كفاية الطالب صدر الحافظ شافعي ص 303 - فصول المهمه ابن صباغ مالكي ص 189 نورالابصار شبلنجي ص 128 - صواعق المحرقة ابن حجر ص 119 - ثمرات الاوراق ابن حجة حموي حاشيه مستطرف ج 2 ص 20 - حياة الحيوان دميري در ماده ي اسد

[صفحه 63]

مطالب السئول محمد بن طلحه شافعي ص 79 - شرح رساله ي ابن زيدون محمد بن نباته مصري حاشيه ي شرح لامية العجم صفدي ج 2 ص 163 - شرح ديوان حماسة خطيب تبريزي ج 2 ص 82 - ابن عساكر در حوادث شام در سيره ي امام زين العابدين (ع) و بسياري ديگر از دانشمندان در كتابهاي خود به ذكر قصيده ي فرزدق پرداخته اند.)

اخبار و احوال امام

چنانكه برقي [62] در كتاب محاسن آورده است: وقتي عبدالملك اطلاع يافت كه شمشير رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم نزد علي بن الحسين (ع) بوده، به حضور امام كس فرستاد و به اين عذر كه بدان احتياج دارد براي وي ارسال دارد، اما علي بن الحسين (ع) از اين امر خودداري كرد؛ آنگاه عبدالملك نامه اي براي وي فرستاد و آن

حضرت را تهديد كرده و اطلاع داد كه مقرري او را از بيت المال قطع خواهد كرد.

علي بن الحسين عليه السلام در نامه اي وي را پاسخ گفته و چنين فرمود:

- اما بعد: فان الله ضمن للمتقين المخرج من حيث يكرهون و الرزق من حيث لا يحتسبون و قال جل ذكره (ان الله لا يحب كل خوان كفور.) [63] فانظر اينا اولي بهذه الايه.

(بدان كه نجات پرهيزگاران به دست خداوند بوده و او ضامن است روزي هر كس را از جايي كه هرگز گمان نبرند ارسال فرمايد. و خداي عزوجل در قرآن كريم مي فرمايد: خداوند دوست ندارد كسي را كه خيانت ورزد و خودستايي كند. اكنون بنگر كه كدام يك از ما مشمول اين آيه خواهيم بود؟)

راوندي در كتاب دعوات خود از امام باقر (ع) آورده است كه: پدرم علي بن الحسين (ع) تعريف كرده و گويد: آنگاه كه به بيماري شديدي مبتلا گرديدم و به شدت رنج مي بردم، حسين بن علي (ع) بر بالين من حضور يافته و گفت: فرزند چه مي خواهي بگو، چنانچه حاجتي داري بيان كن. من نيز در پاسخ گفتم: پدر جان ميل دارم در زمره ي كساني باشم كه پيشنهاد و درخواستي از درگاه خداوندي نداشته و در كار او دخالت نمي نمايند. پدرم از اين پاسخ شاد و خرسند گرديده،

[صفحه 64]

رو كرد به من و فرمود: احسنت، پسر جان، از ابراهيم خليل (ع) نيز جبرائيل پرسيد: آيا حاجتي داري كه من به انجام رسانم؟ ابراهيم (ع) در جواب او گفت: هيچگونه حاجت و پيشنهادي ندارم؛ زيرا خداوند بهتر از من آگاهي دارد، و او بهترين وكيل بوده و خود مي داند چگونه مرا كفايت

كند. آنگاه پدرم حسين بن علي (ع) گفت: جواب تو نيز خيلي شبيه به سخن ابراهيم خليل (ع) بود.

شيخ صدوق در كتاب عيون به سند خود از امام صادق (ع) آورده است كه: علي بن الحسين عليهماالسلام اغلب با كساني به سفر مي رفت كه وي را نشناسند، و با آنها نيز شرط مي كرد كه در تمام امور مسافرت با آنها كمك كند، و آنگاه كه از اين موضوع از وي جويا شدند، فرمود: بيم دارم از اين كه به نام رسول الله (ص) بيش از آنچه استحقاق دارم مرا رعايت كرده و مورد احترام قرار دهند.

پس چنين افتاد كه يك بار به هنگام مسافرت كه عده اي با وي همراه بودند، يكي از آنها وي را شناخت و در حالي كه او را نشان مي داد گفت: اين شخص علي بن الحسين است.

در اين هنگام بود كه وي را در آغوش گرفته و همگي دست و پاي آن حضرت را غرق در بوسه ساختند و گفتند: يابن رسول الله، آيا اراده فرمودي كه ما گرفتار آتش دوزخ گرديم؟ چنانچه از دست و زبان ما نسبت به شما جسارتي مي رفت آيا اين امر باعث هلاكت ما نمي گرديد؟ و آنگاه كه در اين مورد از وي پرسيدند، فرمود: يك بار كه من با جماعتي كه مرا مي شناختند سفر كرده؛ آنان به خاطر خوشنودي رسول الله (ص) بيش از استحقاق با من به عطوفت و مهرباني رفتار كردند، و اين بار نيز چنين پنداشتم كه شما نيز ممكن است همانگونه رفتار كنيد. پس دوست داشتم كه امر خود را پوشيده دارم.

روايت ابن شهرآشوب در مناقب از روايت صدوق در عيون

در اين مورد صحيح تر به نظر مي رسد.

در مناقب ابن شهرآشوب، ج 3، ص 298 و احتجاج طبرسي آمده است كه: روزي علي بن الحسين (ع) عازم حج بود. در راه مكه عباد بصري وي را ملاقات كرده و گفت: يا علي بن الحسين چگونه است كه شما جهاد و مشكلات آن را رها كرده و حج كه امري آسان است اختيار كرده اي؟ خداي عزوجل مي فرمايد: ان الله

[صفحه 65]

اشتري من المؤمنين انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة يقاتلون في سبيل الله فيقتلون و يقتلون، [64] تا آنجا كه مي فرمايد، و بشر المؤمنين)

علي بن الحسين (ع) در پاسخ وي گفت: اذا رأينا هؤلاء الذين هذه صفتهم فالجهاد افضل من الحج (چنانچه كساني با اين صفات وجود داشته و در چنين موقعيت باشند بدون شك جهاد به مراتب از حج بهتر است.)

عبدالملك بن مروان تا آنگاه كه به حكومت نرسيده بود به ظاهر چنان وانمود مي كرد كه هر وقت بر مسند فرمانروايي بنشيند به عدل و داد با مردم رفتار خواهد كرد و اين طور نشان مي داد كه منظورش از حكومت انجام تمايلات دوستان و خيرخواهي ياران مي باشد. روزي كه در سايه ي كعبه نشسته بود شخصي به نام عمارة الفقيه نزدش آمد، عبدالملك گفت: عمارة چنانچه تا چند روز ديگر زنده باشي خواهي ديد كه مردم چگونه به طرف من [65] رو مي آورند و در برابر شخصيت و نفوذم تعظيم خواهند كرد! اما به زودي معلوم شد آنچه را كه گفته ادعايي بيش نبوده است. همين كه آرزوي ديرينه اش تحقق يافت و به حكومت رسيد، اعمال و رفتارش به صورت ديگري درآمده، زندگي را بر مردم تنگ گرفت،

و با خشم و تندي با ايشان رفتار مي كرد.

لشكر خويش را به منظور جنگ و تسليم كردن اهالي به حجاز فرستاد. كسي كه بيش از همه در ميان سپاه او جلب توجه مي كرد يحيي غساني بود كه به امر عبدالملك به حجاز رفت كه با ايشان به جنگ پرداخته و مردم را تسليم كند. اعمال عبدالملك بقدري شديد و دور از رحم و شفقت انجام مي گرفت كه يحيي نيز به شگفت آمد [66] و مبهوت و متحير شد.

در سال 57 هجري عبدالملك به عزم سفر حج به مكه ي معظمه رهسپار گرديد. پيش از آن كه مدينه را ترك گويد، به مسجد رسول خدا (ص) رفت. بر منبر قرار گرفت و با خشم و تندي عجيبي با مردم به سخن پرداخت و آتش فتنه و آشوب را

[صفحه 66]

در ميان ايشان برافروخت و ايشان را به كينه و حسد و دشمني تحريص كرد. سپس از شهر خارج شد و به طرف كعبه روانه گرديد. هنگام طواف امام زين العابدين (ع) را ديد كه به طواف اشتغال دارد. ايستاد و وي را با صداي بلند بخواند. ليكن از طرف امام (ع) جوابي نشنيد زيرا امام در آن هنگام جز خداوند به هيچ كس توجه نمي كرد و با خضوع و خشوع خاصي در پيشگاه پروردگار بزرگ به طواف و گفتن لبيك پرداخته بود. بي اعتنايي زين العابدين (ع) عبدالملك را به خشم آورد و برايش گران تمام شد. او تصور كرد پس از پايان طواف زين العابدين (ع) نزدش خواهد آمد؛ اما برخلاف تصور او بعد از اتمام طواف نيز امام (ع) به او توجهي نكرد. پس به اطرافيان خود گفت علي را

نزد من آوريد. همين كه امام (ع) به وي نزديك شد عبدالملك گفت: من قاتل پدر شما نبوده ام، سبب چيست كه از آمدن به نزد من خودداري كرديد؟ زين العابدين (ع) او را مخاطب ساخته گفت: اي عبدالملك بدان كه قاتل پدر بزرگوار من از طرفي زندگي خود را به سبب اين جنايت بزرگ تاريك كرد و به بدبختي و مذلت گرفتار شد؛ از طرفي ديگر پدرم نيز او را از خير و رستگاري آخرت محروم ساخت؛ حال چنانچه تو هم بخواهي به همين وضع دچار گردي و مانند او به خشم و غضب الهي گرفتار شوي هر چه مي خواهي به انجام رسان.

عبدالملك با لحن خاصي گفت: خير!! چنين نخواهم كرد. شما نزد من بياييد و اگر حاجتي داريد بفرماييد تا انجام دهم. آنگاه زين العابدين (ع) گفت: ما اكنون در خانه ي خدا هستيم لذا از كسي جز او نبايد حاجتي خواست.

عبدالملك از سخن امام (ع) برآشفت و خشمناك گرديد و سخن خود را تكرار كرد. امام علي بن الحسين (ع) به سخن او وقعي نگذاشت و در حالي كه پرده هاي كعبه را به دست گرفته بود با خداي خود به راز و نياز پرداخته چنين مي گفت:

پروردگارا! پادشاهان در كاخ هاي خود را بر روي مردم بسته و براي حفاظت آن پاسبانان گمارده اند، اما درهاي رحمت تو به روي همه كس باز است و هرگز حاجتمندي را محروم نخواهي كرد. خداوندا! من به درگاه تو روي آورده ام به اين اميد كه توجهي [67] فرمايي و درهاي رحمت و كرامتت را به رويم بگشايي.

عبدالملك، ابان بن عثمان بن عفان را كه مردي بذله گو و شوخ طبع بود از

فرمانداري

[صفحه 67]

شهر مدينه معزول كرد و هشام بن اسماعيل مخزومي را به جاي [68] او منصوب كرد. هشام كه مردي جسور و خشن و بد زبان بود چون بر مسند حكومت نشست و نفوذي يافت، دست به كارهاي زشت و ناپسند زد و با مردم شهر به خشونت و درشتي رفتار كرد و با شدت بي سابقه اي به آزار فقها و زهاد بالاخص امام زين العابدين (ع) و اهل بيتش پرداخت و جسارت را به جايي رساند كه آشكارا در مسجد پيغمبر (ص) و در ميان مردم به آل محمد (ص) ناسزا و دشنام مي داد. علي بن الحسين (ع) هرگز در مقام تلافي برنيامد. حتي موقعي كه يكي از اهل بيت بر آن شد كه از اعمال هشام جلوگيري و رفتار خشونت آميز او را پاسخ گويد، امام (ع) به اين امر راضي نشد و وي را از اين فكر منصرف كرد.

بايد دانست كه بي شك اعمال و كردار مخزومي بسيار زشت و زننده بود و خوي شيطاني وي براي مردم قابل تحمل نبود و همه كس را رنج مي داد و بيدادگري او ضرب المثل بود. ولي مثل اين كه عبدالملك هم با او نظر مساعدي نداشت. بدين جهت انتظار مي رفت كه به زودي دوران عزل [69] او فرا رسيده و مردم از شرش آسوده شوند.

امام زين العابدين (ع) همواره از روزگار و مردم بد سرشت رنج مي برد و بار مشقت را تحمل مي كرد. تنها موقعي كه به نماز و دعا مي پرداخت و به خصوص هنگامي كه به حج و زيارت خانه ي خدا مشرف مي شد از اين ناملايمات و مصائب اندكي آسوده خاطر مي گرديد و چون غرق عبادت و

محو عظمت خداوند مي شد مردم را فراموش مي كرد. آن حضرت همه ساله به حج مي رفت، و هرگز انجام اين فريضه ي بزرگ را ترك نكرد.

هنگامي كه امام سجاد (ع) لباس احرام بر تن مي كرد و به شهر مكه وارد مي شد بدنش مي لرزيد و رنگ چهره اش به زردي مي گراييد و با ناله و تضرع دستها را به سوي آسمان بلند مي كرد و لبيك مي گفت و چون به مسجدالحرام داخل مي شد در زير ناودان خانه ي كعبه مي ايستاد و نام خدا را بر زبان مي آورد و در حالي كه مي گريست به دعا مي پرداخت و آنقدر ندبه و ناله مي كرد كه همه كس متوجه او شده بي اختيار اشك از چشمانش سرازير مي گرديد. روزي طاوس كه شخصي

[صفحه 68]

زاهد [70] و محدث بود علي بن الحسين (ع) را در آن حال مشاهده كرد. همين كه دعا و ناله و زاريش تمام شد به خدمت او آمد و در حالي كه امام (ع) را مخاطب ساخته بود گفت: يابن رسول الله، عجيب است! با اين كه سه مزيت و فضيلت است كه بر ديگران داريد كه شما را از ترس و خوف ايمن مي دارد، پس علت اين همه اضطراب چيست؟

امام زين العابدين (ع) از طاوس پرسيد: اين سه مزيت چيست؟

طاوس پاسخ داد: اول اين كه شما فرزند رسول خدا (ص) هستيد. دوم شفاعت جد بزرگوارتان كه شافع روز جزاست. سوم اميد به رحمت الهي.

امام زين العابدين (ع) گفت: بدان اي طاوس، اينكه مي گويي فرزند رسول خدا (ص) هستم مرا ايمن نمي كند؛ زيرا كه خداوند تعالي فرموده است: فاذا نفخ في الصور فلا انساب بينهم. سوره ي مؤمنون آيه ي 101 (در روز جزا حسب و نسب به

كار نيايد.) و اما شفاعت جد بزرگوارم نيز بدون رضايت خداوند متعال ميسر نخواهد بود؛ كه فرموده است: و لا يشفعون الا لمن ارتضي. سوره ي انبياء، آيه ي 28 (كساني مورد عفو و شفاعت قرار مي گيرند كه رضايت و خوشنودي خدا را فراهم كنند.) و اما اميد به رحمت الهي را درست مي گويي؛ اما نشنيده اي كه خداوند فرموده است: «ان رحمة الله قريب من المحسنين» ؟ سوره ي اعراف، آيه ي 56 (تنها نيكو كارانند كه از عطايا و كرامت خداوندي برخوردار خواهند شد.)

سپس طاوس از خدمت امام (ع) مرخص شد در حالي كه آنچه را كه تا آن وقت نمي دانست بياموخت.

عده اي از اهالي بصره [71] براي انجام مراسم حج به سوي مكه ي معظمه عزيمت كردند. همين كه به كعبه رسيدند دريافتند كه در شهر آب كمياب شده و تشنگي مردم را به ستوه آورده است. زيرا در آن سال به كلي باران نباريده بود و مردم براي تهيه ي آب از خانه ها بيرون آمده به تكاپو افتاده بودند. اضطرابي عجيب در بين مردم مكه به وجود آمده بود، تا آنجا كه به اهالي بصره رو آورده و از ايشان استمداد كردند. حجاج بصره در خانه ي خدا اجتماع كرده به طواف پرداختند و نماز گزاردند و از خدا درخواست كردند برايشان باران ببارد تا سيراب گردند و از حالت پريشاني

[صفحه 69]

بيرون آيند. اما دعايشان مستجاب نشد و باراني نباريد. زندگي بر مردم تنگ شد و سخت در عطش و تشنگي باقي ماندند. آنگاه لب به شكايت گشوده به استغاثه پرداختند. نگران به هر سو نگاه مي كردند. در اين ميان جواني كه چهره اي ملكوتي داشت توجه آنها را جلب كرد.

وي كه آرام آرام نزديك مي شد، با كسي تكلم نمي كرد. اما بدنش چون خوشه اي كه در اثر وزش باد مي لرزد مرتعش بود. آثار غم و اندوه نيز در چهره اش نمايان بود. گويي خوف و ترس از خدا سراسر اعضايش را فرا گرفته است. با اين حال به طواف مشغول شد. همين كه مردم او را مشاهده كردند به شگفت آمدند. مثل اينكه فرشته ي رحمت را يافته اند. چون طوافش پايان يافت به حضورش شتافتند و ازدحام عجيبي برپا شد. همه يك صدا مي گفتند: اي جوان، تشنگي، ما را تهديد مي كند؛ عطش نزديك است ما را هلاك كند. فرياد مردم زين العابدين (ع) را متوجه نمود. به محض اين كه رو به طرف ايشان نمود، پرسيد چرا تشنه ايد؟ گفتند شما سيرابمان گردانيد، ما نيز دعا مي كنيم انشاءالله خداوند اجابت خواهد كرد. حضرت عده اي از مردم بصره را شناخت و آنگاه آنها را به اسم خواند و گفت: مالك، ثابت، ايوب، دور شويد از خانه ي كعبه، چنانچه در ميان شما يك نفر خداپرست بود، بي شك دعايش مستجاب مي شد. مردم امر او را اطاعت كرده از خانه ي خدا دور شدند. آن حضرت برخاست و دوباره به طواف پرداخت و در حاليكه بدنش مي لرزيد و رنگ چهره اش از خوف خدا به زردي گراييده بود، مجددا به نماز و سجده و دعا مشغول شد. هنوز از دعا دست نكشيده بود كه ابري متراكم آسمان را پوشانيد و باراني شديد باريدن گرفت و در اندك زماني آب گودالها را پر كرد.

امام زين العابدين (ع) قطره هاي باران را مي نگريست و زير لب اين اشعار را زمزمه مي كرد:

من عرف الرب فلم تغنه

معرفة الرب فذاك الشقي

ماساء ذاالطاعة ماناله

في طاعةالله و ماذا لقي

ما يصنع العبد بغير التقي

و العز كل العز للمتقي

(هر كس خدا را بشناسد و شناسايي خدا وي را از غير او بي نياز نكند بدبخت است. مطيع خداوند را هر چه در راه اطاعت خدا برسد براي او بد نيست. بنده ي خدا

[صفحه 70]

با غير تقوي چه كار دارد، و عزت كامل براي پرهيزگاراني است كه جز تقوي و پرهيزگاري راه ديگر نپويند.)

مردمي كه او را مي ديدند از اهالي مكه مي پرسيدند: اين جوان كيست؟

اهالي مكه پاسخ مي دادند: عجيب است كه شما اين جوان را نمي شناسيد! اين آقا زين العابدين علي بن الحسين (ع) است. [72].

اخبار مربوط به امام در واقعه ي كربلا

اخبار مربوط به امام سجاد (ع) در بخش زندگاني امام حسين (ع) به تفصيل بيان گرديده و در اينجا احتياج به تكرار آنها نخواهد بود. در اين بخش تنها به ذكر وقايعي مي پردازيم كه در سيره ي امام حسين (ع) بدانها اشاره نشده است:

بيشتر مورخين بر اين عقيده اند كه علي بن الحسين (ع) در واقعه ي كربلا 24 ساله بوده و بعضي معتقدند كه 22 سال از سن شريفش مي گذشته است.

محمد بن سعد در طبقات مي نويسد: علي بن الحسين (ع) در واقعه ي طف همراه پدر خود بود و در آن هنگام از عمر شريفش 23 سال مي گذشت. اما بيماري و مرض، سخت بر او هجوم كرده به شدت رنجش مي داد.

وي داراي همسر بوده و فرزندي داشت كه نامش باقر بود و در واقعه ي كربلا چهار و يا سه سال از سنش مي گذشت.

بعضي از دانشمندان كه در ميان آنها مي توان شيخ مفيد را نام برد گويند كه آن حضرت از برادرش علي كه در كربلا

به شهادت رسيد بزرگتر بوده؛ اما قول اكثر، اين است كه امام سجاد كوچكتر بوده و از اين رو وي را به نام علي اوسط خوانده و برخي نيز او را نسبت به برادرش علي اصغر كه از هر دو كوچكتر بوده علي اكبر دانسته اند. و ما اين موضوع را در شرح زندگاني علي كه در كربلا شهيد گرديده به تفصيل شرح داده ايم.

و چون زين العابدين (ع) در آن هنگام بيمار و بستري بود و به شدت رنج مي برد در جهاد شركت نكرد و از اين معركه جان سالم به در برد و نسل رسول الله (ص)

[صفحه 71]

از فاطمه عليهاالسلام در ذريه ي امام حسين (ع) به امام سجاد و اولاد او منحصر گرديد. و از ظاهر روايات چنين برمي آيد يكي از فرزندان امام حسين (ع) كه در راه كربلا به پدر خود گفت: «آيا ما بر حق نيستيم؟» همان برادرش علي بود كه در كربلا به شهادت رسيد.

و از اخبار ديگر مربوط به آن حضرت از وقايع كربلا كه در شرح زندگاني امام حسين (ع) بدان اشاره شده سخن او است كه مي گويد: همين كه شب عاشورا فرا رسيد پدرم اصحاب خود را فرا خواند، و با آنان به مذاكره پرداخت. من كه در آن مجلس حضور داشتم به شدت از بيماري رنج مي بردم و همان شبي است كه صبح شوم آن پدرم به شهادت رسيد. همين كه اصحاب به گردش حلقه زدند خطاب به آنان فرمود: اثني علي الله احسن الثناء (تا آخر خطبه) و به اين ترتيب به آنان فرمود: بهترين نيايش و ستايش را به درگاه الهي مي برم و در همه ي احوال حمد

و ثناي او مي گويم... پس از آن لازم مي دانم كه بگويم من اصحاب و ياراني باوفاتر و بهتر از اهل بيت خود نديده ام. خدا به شما پاداش و اجر اين همه خوبيهاي تان را بدهد. من گمان مي كنم روز ما در مقابل اين دشمنان، فردا پايان مي يابد. من در كار شما انديشه كردم و مصالح شما را در نظر آوردم. همه ي شما آزاد هستيد تا از همان راهي كه آمديد بازگرديد... زيرا كه اين قوم به دنبال من و در صدد كشتن من هستند و اگر بر من دست يافتند از غير من صرف نظر مي كنند...

به هر حال اين روايت از طريق امام سجاد (ع) نقل گرديده و به وسيله ي او است كه اين خاطره ي شوم تعريف شده. و پاسخي كه ياران امام حسين (ع) به آن حضرت داده اند و استقبالي كه آنان از بيانات امام خود نموده اند به تفصيل بيان گرديده است.

همين كه امام حسين (ع) شربت شهادت نوشيد شمر به قصد كشتن امام زين العابدين نيز حمله برد. اما علي بن الحسين (ع) در بستر بيماري به سر مي برد و حميد بن مسلم به دفاع پرداخت و حمله ي شمر به آن حضرت را مانع گرديد. و همان طور كه در بخش زندگاني امام حسين (ع) بدان اشاره شده عمر بن سعد آن حضرت را در حالي كه از بيماري و مرض به شدت رنج مي برد با اهل بيت به كوفه انتقال داد.

گريه ي آن حضرت در شهادت پدر بزرگوار خود امام حسين و اهل بيت

ابونعيم در حلية الاولياء به سند خود از ابي حمزه ي ثمالي از جعفر بن محمد (ع)

[صفحه 72]

روايت كرده مي نويسد:

- آنگاه كه از كثرت گريه ي امام زين العابدين (ع) پرسيدند، وي در حالي كه

سيل اشك از چشمانش سرازير بود در جواب گفت: «من چگونه اندوهناك نباشم؟ يعقوب به فراغ يكي از پسران خود مبتلا شد و آن قدر گريست كه چشمانش از غم و اندوه نابينا شد؛ در حالي كه مي دانست كه فرزندش يوسف زنده است. من چگونه محزون نباشم؟ از يك سو پدرم و از سوي ديگر چهارده نفر از خاندانم در يك نبرد و در برابر ديدگانم به شهادت رسيدند. در چنين حال آيا مي توانم غم و اندوه را فراموش كنم؟»

و در مناقب ابن شهرآشوب ج 3 ص 303 از امام صادق (ع) آمده است كه: علي بن الحسين (ع) مدت بيست سال بر پدر بزرگوارش مي گريست، و همين كه برايش سفره ي غذا آورده و چشمش به آب و نان مي افتاد بي اختيار اشك از چشمانش مانند سيل سرازير مي گرديد. تا آنجا كه روزي يكي از غلامان رو كرد به آن حضرت و گفت: جعلت فداك يا ابن رسول الله اني اخاف ان تكون من الهالكين! (يابن رسول الله جانم فداي شما باد، من مي ترسم از شدت اندوه هلاك شوي!)

امام در جوابش فرمود: انما اشكو بثي و حزني الي الله و اعلم من الله مالا تعلمون، اني لم اذكر مصرع بني فاطمة الا خنقتني العبرة. (من اندوه خود را به درگاه خدا مي برم و آنچه من مي دانم شما نمي دانيد.) سپس اضافه كرده، مي گويد:

- دست خودم نيست. من هر وقت قتلگاه فرزندان فاطمه را به ياد مي آورم نمي توانم خودداري كنم. شيخ صدوق در خصال مي نويسد: امام سجاد (ع) به مدت بيست سال بر پدرش حسين بن علي (ع) گريست، و كمتر اتفاق مي افتاد كه غذايي براي وي حاضر

كنند و اشك از چشمانش جاري نگردد تا روزي كه غلامش به وي گفت:

- يا ابن رسول الله، اما آن لحزنك ان ينقضي؟ (يا ابن رسول الله، آيا لحظه اي مي رسد كه شما محزون و اندوهناك نباشيد؟)

ابن قولويه در كامل الزيارة به سند خود روايت كرده است كه: يكي از غلامان علي بن الحسين (ع) تعريف كرده و گويد: يك روز آقا و مولاي خود علي (ع) را ديدم كه سر به صحرا گذاشته. من نيز به دنبال وي به راه افتادم. او همچنان

[صفحه 73]

مي رفت و من نيز او را تعقيب مي كردم. تا آن كه مسافت زيادي را طي كرد. پس در گوشه ي سايباني توقف فرمود و در حالي كه اشك از چشمانش سرازير بود به نماز ايستاد و سر به سجده گذاشت. من با حالي آشفته به وي گفتم:

يا علي بن الحسين، ما آن لحزنك ان ينقضي؟ (هنوز وقت آن نرسيده كه گريان نباشيد، و از غم و اندوه شما كاسته شود؟) آن حضرت سر از سجده برداشته، از پشت موج اشك نگاهي بر من افكند و گفت:

«واي بر تو! يعقوب با اين كه غم و اندوه وي به مراتب كمتر از گرفتاري و غم و اندوه من بود، گفت: «يا اسفا علي يوسف» و نزد پروردگار خود لب به شكوه و شكايت گشود، در حالي كه تنها به فراغ يكي از پسرهايش مبتلا گرديده بود. من كه خود ناظر بودم پدرم و عده اي از خاندانم در كنارم آغشته به خون گرديدند، چگونه محزون و غمناك نباشم؟»

مختار سر ابن زياد را نزد امام زين العابدين مي فرستد

هنگامي كه ابراهيم بن اشتر، در نزديكي رودخانه ي «خازر» با عبيدالله بن زياد به نبرد پرداخت و وي

را به قتل رسانيد، سر او و عده اي از رجالي را كه با وي بودند به نزد مختار فرستاد. مختار نيز بي درنگ سر ابن زياد را براي محمد بن حنفيه و علي بن الحسين روانه ساخت. فرستاده ي مختار در حالي كه سر عبيدالله بن زياد را بالاي نيزه به دست داشت به حضور زين العابدين (ع) رسيد و سر را جلو او گذاشت. امام در حالي كه به خوردن غذا مشغول بود، به سخن پرداخت و گفت:

- ياد دارم هنگامي را كه به مجلس ابن زياد وارد شدم. او به خوردن غذا مشغول بود، در حالي كه سر پدرم حسين بن علي (ع) را در جلويش گذاشته بودند. پس من دست به دعا برداشتم و گفتم: اللهم لا تمتني حتي تريني رأس ابن زياد و انا اتغدي فالحمدلله الذي اجاب دعوتي (بار خدايا مرا از دنيا مبر تا اين كه سر ابن زياد را به هنگام صرف غذا در جلو خود ببينم، شكر و سپاس به درگاه خداوندي كه دعايم را استجابت فرمود.)

سپس در حالي كه آن حضرت از آن رو مي گرداند، گفت: دور كنيد آن را.

و به روايت ابن نما علي بن الحسين عليهماالسلام در اين موقع سر به سجده ي

[صفحه 74]

شكر نهاد و گفت:

- الحمدلله الذي ادرك لي ثاري من عدوي و جزي الله المختار خيرا (شكر و سپاس به درگاه خداوندي كه مرا به درك خونخواهي دشمنم نايل ساخت. خداوند مختار را جزاي خير دهاد.)

چنان كه ابن قولويه در كامل الزيارة مي نويسد: علي بن الحسين (ع) به بني عقيل در ميان بني هاشم التفات برجسته اي داشت. وقتي از اين امر از وي جويا شده

و گفتند: «چگونه است كه شما در ميان بني اعمام خود به بني عقيل بيش از آل جعفر توجه داريد؟» در پاسخ آن ها فرمود: «من بني عقيل را از ديگران بيشتر دوست مي دارم زيرا جانبازي آنها را با پدرم ابي عبدالله الحسين (ع) از ياد نبرده ام. اين خانواده در واقعه ي طف بيش از ديگران كوشيدند و به شهادت رسيدند.»

اخبار مربوط به آن حضرت در واقعه ي حره

واقعه ي حره [73] كه آغاز آن به روز چهارشنبه بيست و هشتم ذي حجه سال شصت و سوم هجري بود، در منطقه اي اتفاق افتاد منسوب به واقم كه نام شخصي بود و به حره ي واقم معروف گرديد. جريان به اين قرار بود كه گروهي از رجال مدينه جهت ملاقات يزيد به شام اعزام گرديدند. اما همين كه مشاهده كردند كه اعمال يزيد جز اهانت به دين و آيين اسلام نيست و جز اعمال زور، ستمگري و خشونت منظور ديگري ندارد بر اين امر اتفاق كردند كه با وي به مبارزه برخاسته و از حكومت بر كنارش سازند. و نيز از مدت ها قبل اخباري به مدينه مي رسيد كه اغلب حاكي از سرگرم شدن يزيد بن معاويه به عيش و نوش بود و اين خود باعث تنفر و انزجار اهالي مدينه گرديده بود. پس مردم با آنان همداستان شده، همگي اعمال يزيد را تقبيح كردند و اكثرا بر يزيد شوريدند. از اطراف سيل اعتراض و حمله آغاز شد. وي را از خلافت و امارت خلع و عامل او عثمان بن محمد بن ابي سفيان را طرد كردند و هر كس كه از بني اميه با او بود در خانه ي مروان زنداني ساختند و سرانجام از مدينه اخراجشان كردند.

طبري

مي نويسد: در اين فاجعه يزيد مسلم بن عقبه را كه مردي خونخوار و

[صفحه 75]

جسور و بي باك بود در رأس سپاهي بالغ بر دوازده هزار نفر براي اين جنگ انتخاب كرد و بنا به فرمان وي چنانچه او به هلاكت مي رسيد حصين بن نمير سكوني به جاي وي فرماندهي سپاه را بر عهده مي گرفت. به اين ترتيب مسلم بن عقبه براي نبرد با مردم مدينه حركت كرد.

هر چند يزيد به هنگام گفتگو با مسلم توصيه كرده بود كه به امام سجاد صدمه و آزاري نرساند و گفته بود كه او در اينگونه امور دخالت نخواهد كرد؛

اما علي بن الحسين (ع) خود در اين بلوا كه برخلاف رضايتش صورت مي گرفت به عنوان كناره گيري و بي طرفي از چندي پيش مدينه را ترك كرده بود.

باري، همين كه اهالي مدينه بر بني اميه شوريدند و ايشان را به طرف شام روانه ساختند، علي بن الحسين (ع) مروان بن حكم و همسرش عايشه دختر عثمان بن عفان را كه به وي متوسل شده بودند در خانه اش پناه داد. بايد دانست كه هيچ كس در بزرگي و فضيلت به پايه ي امام زين العابدين (ع) نمي رسيد. مروان بن حكم ابتدا از بيم جان خود به عبدالله بن عمر روي آورده بود و از وي خواسته بود كه خانواده اش را پناه دهد؛ اما فرزند عمر از اين امر شانه خالي كرده بود. پس مروان خانواده اش را به علي بن الحسين (ع) سپرد و حضرت سجاد (ع) آنان را همراه با خانواده ي خود از مدينه خارج ساخت و در محلي به نام ينبع جاي داد.

چنان كه قبلا نيز اشاره شد، علي بن الحسين (ع) كه

از اين ماجرا ناراضي بود و مي خواست از هياهوي جنگ بر كنار باشد، در دهكده اي نزديك مدينه اقامت كرده بود.

عايشه دختر عثمان و همسر مروان نيز كه به طايف رفته بود، جهت ملاقات با علي بن الحسين (ع) به دهكده ي مزبور مراجعه كرد. آن حضرت جهت محافظت وي فرزند خود عبدالله را همراهش به طايف فرستاد كه تا پايان اين ماجرا همچنان با او بود. مروان نيز از بزرگواري و احسان امام در اين مورد تشكر نمود. و اين بالاترين درجه ي فضيلت و بزرگواري و از مكارم اخلاق امام بود كه در برابر آن همه آزاري كه مروان نسبت به آن حضرت روا داشته بود اينك رفتار سوء وي را با نيكي و احسان جبران مي كرد و اين بزرگواري و عفو و گذشت از خاندان رسالت كه خود منبع فضيلت و اخلاق بوده اند سرچشمه گرفته است و هرگز جاي شگفتي و تعجب

[صفحه 76]

نيست چنان كه گويند:

ملكنا فكان العفو منا سجية

فلما ملكتم سال بالدم أبطح

و حسبكم هذا التفاوت بيننا

و كل اناء بالذي فيه ينضح

اما برخلاف گفته ي طبري كه در ذيل بعضي از روايات خود اشاره كرده، سپاسگزاري مروان از علي بن الحسين مبتني بر روابط دوستانه ي قديمي نبوده است؛ زيرا دشمني و عداوتي كه مروان نسبت به علي بن الحسين و اهل بيت طاهرين عليهم السلام روا مي داشت، احتياج به توضيح ندارد و همه كس بدان آگاه است.

آيا مي توان تعيين كرد كه اين دوستي كه به ادعاي طبري از قديم بين آن دو بر قرار بوده از چه زمان آغاز گرديده؟ آيا از آن روز بوده است كه مروان در جنگ جمل با جد آن

حضرت علي بن ابي طالب (ع) به مبارزه و كارزار پرداخت!؟ و يا آن روز كه همراه با معاويه در جنگ صفين با وي جنگيد؟ و يا از آن موقع بوده است كه مروان درباره ي امام حسين (ع) به وليد گفت: «حسين بن علي هرگز بيعت نخواهد كرد، همين كه با وي مواجه شدي بيدرنگ او را به قتل برسان» ! و در جاي ديگر نيز به وي گفت: «چنانچه حتي براي يك ساعت هم در اين امر تأخير نموده و امام حسين را به حال خود گذاري و از وي بيعت نگيري هرگز به پيروزي بر او دست نخواهي يافت؛ پس بهتر اين است كه هر چه زودتر او را به زندان افكني و در اولين فرصت از وي بيعت بگيري و در غير اين صورت در كشتن وي تسريع نمايي.»

و يا سخن امام حسين (ع) كه خطاب به وي گفت:

- ويلي عليك يابن الزرقاء انت تأمر بضرب عنقي كذبت و الله و لؤمت (واي بر تو، اي پسر زرقاء، مرا به قتل تهديد مي كني! به خدا سوگند رفتار تو جز دروغ و تزوير نيست و بدون ترديد سرانجام به پشيماني و بدبختي شديدي گرفتار خواهي شد) و گفته ي مروان به هنگامي كه سر امام حسين (ع) را نزد وي آوردند چنان كه گويي شهادت نور ديده ي پيامبر اسلام (ص) قلب وي را شاد كرده مي گفت:

يا حبذا بردك في اليدين

و لونك الاحمر في الخدين

كانما حف بوردتين

شفيت نفسي من دم الحسين

و سپس دوران عثمان را به خاطر آورده، گويي به انتقام خون او دست يافته، چنين مي گفت:

[صفحه 77]

«والله لكأني انظر الي

ايام عثمان»

آيا با توجه به مطالبي كه فوقا اشاره شد باز هم مي توان قبول كرد كه بين مروان و علي بن الحسين (ع) رشته ي دوستي برقرار بوده؟ و آيا مي توان مطالب فوق را علل و اسباب دوستي آنها دانست؟ و آيا باز هم مي توان قبول كرد كه مروان نسبت به علي بن الحسين (ع) دشمني و عداوت نورزيده است؟ در جواب بايد گفت: حاشا و كلا، هرگز چنين نبوده و توجه به مطالب فوق اين حقيقت را آشكار مي سازد كه وجود اهل بيت عليهم السلام بر پايه ي فضايل و مكارم اخلاق پي ريزي گرديده و هر يك از آنها خورشيد تابناكي بودند كه همه كس و حتي دشمنان آنها نيز از انوار درخشان آن بهره مند مي گرديدند، و شخصيت و فضيلت، چنان در وجود آنان جاي داشت كه هر كس به آزارشان مي پرداخت با نيكي و احسان با وي رفتار مي كردند. به اين ترتيب كه جوانمردي و عدل و انصاف و عفو و گذشت و بزرگواري در برابر دشمن از صفاتي بود كه خداوند به ايشان اختصاص داده و به اين صفات آنان را زينت بخشيده است، تا آنجا كه در شخصيت و فضيلت و احسان و نيكي هيچكس به پايه ي آنها نمي رسيد و هيچكس را ياراي برابري با آنان نبوده است.

امام زين العابدين (ع) همان كسي است كه فرمود: لو ان قاتل الحسين (ع) استودعني السيف الذي قتل به الحسين لرددته اليه. (چنانكه قاتل امام حسين (ع) همان شمشيري را كه با آن پدرم حسين بن علي (ع) را به قتل رسانده نزد من سپارد، بر خود لازم مي دانم كه اين امانت را به وي باز گردانم.)

چنان كه

قبلا نيز اشاره شد سرانجام سپاه مسلم بن عقبه بر مدينه پيروز شد و چون قهرا اين شهر را به تصرف درآورد به سپاهيان دستور داد تا سه روز به دلخواه خود بدون رحم و شفقت در مدينه به قتل و غارت بپردازند. آنگاه مسرف [74] به تصور اينكه همه بنده و غلام يزيد بن معاويه هستند از مردم خواست كه با او بيعت كنند و گفت يزيد هر طور بخواهد با جان و مال و اهل و خانواده ي آنها فرمان خواهد كرد. در اين اثنا مروان به حضور علي بن الحسين (ع) شتافت، آن حضرت نيز با مروان و پسرش عبدالملك كه براي درخواست امان از مسرف با وي همراه شده بودند، نزد مسرف آمد. آنها ملتمسانه از مسلم خواستند كه به زين العابدين (ع) آزاري نرساند،

[صفحه 78]

همين كه نزد مسرف رسيدند، زين العابدين (ع) را مخاطب ساخته و گفت: «به خدا سوگند اگر به خاطر اين دو نفر بود هرگز از شما دست بر نمي داشتم، اما يزيد سفارش كرده كه شما را آزاري نرسانم» و سپس او را در كنار خود جاي داد.

در روايت ديگري است كه وقتي علي بن الحسين (ع) را نزد مسرف آوردند پرسيد اين شخص كيست؟ گفتند او علي بن الحسين است.

آنگاه مسلم بن عقبه با تجليل و احترام بر وي سلام كرد و آن حضرت را در كنار تخت خود جاي داد. پس رو كرد به آن حضرت و گفت: يزيد قبلا درباره ي شما سفارش بسيار كرده، اما رفتار عده اي مرا به خود مشغول ساخت و مانع گرديد كه من بتوانم به ديدار شما نايل شوم.

در اين جا مسلم

اضافه كرده و گفت: گويا خانواده ي شما نيز از اين واقعه بيمناك گرديده اند؟ علي بن الحسين (ع) فرمود: آري، و من از آنچه بر مدينه گذشته است بي نهايت افسوس دارم و اين اقدام را هرگز نپسنديده ام.

همين كه امام (ع) خواست به خانه ي خود برگردد مسلم شخصا ركاب او را گرفت و احترامات را تجديد كرد.

و همان طور كه در بخش كرم و سخاوت علي بن الحسين (ع) اشاره شد، آن حضرت در واقعه ي حره تا آنگاه كه سپاه مسلم بن عقبه متفرق شدند چهار صد زن همراه با شوهران آنها را در كنف حمايت خود نگهداري كرد.

و در روايت ديگري آمده است كه: تعداد چهار صد زن همراه با فرزندانشان را در پناه خود جاي داد.

آنچه در علوم مختلفه از آن حضرت روايت شده است

ابونعيم در حلية الاولياء به سند خود از علي بن الحسين (ع) آورده است: هر كس بي مورد بخندد از علم و ادب و وقار وي كاسته گردد. من ضحك ضحكة مج مجة من العلم

در امر به معروف و نهي از منكر

در حلية الاولياء [75] به سند خود از علي بن الحسين (ع) روايت است كه فرمود:

[صفحه 79]

- التارك للامر بالمعروف و النهي عن المنكر كنابذ كتاب الله وراء ظهره الا ان يتقي تقاة، قيل و ما تقاته؟ قال: يخاف جبارا عنيدا ان يفرط عليه او ان يطغي. (كسي كه امر به معروف و نهي از منكر را ترك كند مانند كسي است كه قرآن را پشت سر گذاشته و بدان عمل نكند. فرمود: اين طايفه به خوف و ترس و ظلم و ستم و عناد و طغيان گرفتار خواهند شد.

شبيه به اين روايت را محمد بن سعد نيز در طبقات به سند خود از علي بن الحسين (ع) نقل كرده است.

در كتمان علم

در حلية الاولياء آمده است: قال علي بن الحسين من كتم علما احدا او اخذ عليه اجرا رفدا، فلا ينفعه ابدا. (كسي كه علم خود را از ديگران مخفي بدارد و يا در برابر آن اجر و مزد بخواهد هرگز براي او مفيد فايده اي نخواهد بود.)

درباره ي صبر

ابونعيم در حلية الاولياء [76] به سند خود از ابي حمزه ي ثمالي از علي بن الحسين، عليهماالسلام آورده است كه فرمود: همين كه قيامت برپا شود، منادي اعلام مي كند اهل فضل بپا خيزند. پس عده اي از مردم برخاسته و آنان را به طرف بهشت فرا مي خوانند. آنان نيز بي درنگ به سوي بهشت به راه مي افتند. در اين اثنا گروهي از ملائكه آنان را ملاقات كرده گويند به كجا مي رويد؟ گويند به طرف بهشت. از آنها مي پرسند آيا قبل از حساب به بهشت مي رويد؟ گويند: بلي. باز مي پرسند شما مگر چه كساني هستيد؟ گويند اهل فضل هستيم. باز به آنها گويند فضل شما در چيست؟ در پاسخ گويند: در هر مسأله اي كه ما جاهل بوديم بردباري مي نموديم و هر وقت با ظلم و ستم مواجه مي شديم به صبر و شكيبايي رفتار مي كرديم، و چنانچه كسي رفتار سوئي بر ما مي نمود وي را مورد عفو و بخشش قرار مي داديم. آنگاه فرشتگان گويند: داخل بهشت گرديد، چه خوب است پاداش نيكوكاران:

سپس به اهل صبر خطاب مي شود كه به پا خيزند. و نيز به آنان گفته مي شود،

[صفحه 80]

به طرف بهشت برويد. گروهي ملائكه آنان را ملاقات كرده، همچنان از اين امر جويا مي شوند. آنها نيز در پاسخ خود را اهل صبر معرفي مي نمايند. باز از آنان مي پرسند: صبر شما در چه بوده است؟

گويند بر اطاعت خداوند صبر كرده، از معصيت خداي عزوجل دوري جسته ايم. پس به آنان گويند داخل بهشت گرديد كه بهشت نعيم اجر نيكوكاران است.

آنگاه منادي اعلام مي كند كه همسايگان خدا برخيزند. پس عده ي معدودي برخاسته، به همان ترتيب گروهي از فرشتگان با آنان ملاقات كرده به گفتگو مي پردازند و به آنها گويند: شما چگونه در رديف همسايگان خدا قرار گرفتيد؟ در پاسخ گويند: به خاطر رضاي خدا به مساجد رفته به عبادت خدا مي پرداختيم، و در راه خوشنودي خداي عزوجل همنشين بندگان خالص بوديم و براي رضاي خدا بذل و بخشش مي نموديم. به آنان نيز گويند وارد بهشت شويد، چه خوب پاداشي است اجر عاملين.

ابونعيم در حلية الاولياء به سند خود از عتبي و او نيز از پدر خود آورده است كه: علي بن الحسين (ع) كه افضل بني هاشم بود به فرزند خود فرمود: اي فرزند، در برابر مشكلات و مصايب شكيبا باش و متعرض حقوق ديگران مشو، و برادرت را به كاري كه زيانش براي او بيشتر از نفع تو است وادار مكن.

و نيز به سند خود از ابي حمزه ي ثمالي و او از علي بن الحسين (ع) آورده است كه فرمود: آنگاه كه قيامت برپا شود منادي اعلام مي كند: كجا هستند اهل صبر؟ پس عده اي برخيزند. به آنها گفته مي شود: صبر شما در چه بوده است؟ در پاسخ گويند: صبر ما در اطاعت از خدا و دوري از معصيت خداي عزوجل بوده است. پس به آنها گويند: راست گفتيد. به بهشت داخل شويد.

در عبادت

در حلية الاولياء آمده است كه: علي بن الحسين (ع) مي فرمود مردم به طرق مختلف به عبادت و

پرستش خداوند مي پردازند. عده اي از روي ترس و بيم، كه اين عبادت مخصوص بندگان و غلامان است كه به واسطه ي ترس از مولاي خود انجام مي دهند؛ و عبادت گروهي ديگر مبتني بر حرص و طمع است كه اين، عبادت

[صفحه 81]

بازرگانان است. و دسته اي نيز با خلوص نيت و شكر و سپاس پرستش خداوند را به جا مي آورند، كه اين نوع عبادت و پرستش مخصوص مردان بزرگ و آزاده است.

درباره ي قناعت

ابونعيم در حلية به سند خود از ابي حمزه ي ثمالي مي نويسد: شنيدم كه علي بن الحسين (ع) مي گفت: من قنع بما قسم الله له فهو من اغني الناس (هر كس به آنچه كه خداوند روزي فرموده قانع و راضي باشد، خود از غني ترين مردم است.)

درباره ي صدقه

ابونعيم در حلية به سند خود روايت كرده است كه علي بن الحسين (ع) در موقع دادن صدقه به فقير، ابتدا آن را مي بوسيد، و سپس اهدا مي كرد.

محمد بن سعد در كتاب طبقات آورده است كه علي بن الحسين (ع) كه در احسان و ياري فقرا و مساكين و دادن صدقه شهرت بسزايي داشت، چنان بود كه غذا و نان برداشته و به خانه ي فقرا و مستمندان مي رفت و جلو خانه ي ايشان مي ايستاد و به دست خود به آنان اعطا كرده و مي فرمود: ان الصدقة تقع في يدالله قبل ان تقع في يد السائل. (قبل از آنكه صدقه به دست سائل برسد در دست خداوند قرار مي گيرد.)

علما و دانشمنداني كه از علي بن الحسين نقل روايت كرده اند

شيخ طوسي در كتاب رجال خود نام كليه ي كساني را كه از علي بن الحسين عليه السلام به نقل روايت پرداخته اند جمع آوري كرده و در اين كتاب نيز در فصل مخصوص به خود، آنها را ملاحظه خواهيد كرد.

در مناقب ابن شهرآشوب [77] چنين آمده است: در ميان دانشمنداني كه از آن حضرت روايت كرده اند مي توان طبري و ابن البيع و احمد و ابن بطة و ابوداود و صاحب كتاب حلية، اغاني، قوت القلوب، شرف المصطفي، اسباب نزول القرآن، فايق، ترغيب و ترهيب را نام برد كه از زهري و سفيان بن عينية و نافع و اوزاعي و مقاتل و واقدي و محمد بن اسحاق و غير اينها نقل روايت كرده و روايات آنها اغلب با

[صفحه 82]

واسطه از آن حضرت بوده است.

ابن شهرآشوب در مناقب ج 3 ص 311 مي نويسد: دربان آن حضرت يحيي ابن ام الطويل المطعمي بوده، و رجالي كه با امام زين العابدين (ع) معاصر بوده اند، از ميان

صحابه جابر بن عبدالله انصاري، عامر بن واثلة كناني، سعيد بن مسيب بن حزن و سعيد بن جهان كناني را مي توان نام برد، و از ميان تابعين نيز كه با آن حضرت همزمان بوده اند نامشان به اين شرح است:

ابومحمد سعيد بن جبير، محمد بن جبير بن معطم، ابوخالد كابلي، قاسم بن عوف، اسماعيل بن عبدالله بن جعفر، ابراهيم و حسن كه اين دو از فرزندان محمد بن حنفية بوده اند، حبيب بن ابي ثابت، ابويحيي اسدي، ابوحازم اعرج و سلمة بن دينار المدني الاقرص القاص.

و اما بعضي از اصحاب آن حضرت كه بيش از ديگران شهرت داشته اند عبارت بودند از ابوحمزه ي ثمالي كه تا ايام موسي بن جعفر (ع) در قيد حيات بود، فرات بن احنف كه تا زمان امام صادق (ع) باقي بود، جابر بن محمد بن ابي بكر، ايوب بن حسن، علي بن رافع، ابومحمد القرشي السدي الكوفي، ضحاك بن مزاحم خراساني كه اصل وي از كوفه بوده، طاوس بن كيسان، ابوعبدالرحمن، حميد بن موسي كوفي، ابان بن تغلب بن رباح، ابوالفضل سدير بن حكيم بن صهيب الصيرفي، قيس بن رمانة، عبدالله برقي و فرزدق شاعر.

و از ميان موالي و غلامان آن حضرت شعيب را نام برده است.

و چنان كه شيخ مفيد در اختصاص مي نويسد: اصحاب علي بن الحسين (ع) عبارت بودند از ابوخالد كابلي كنكر كه برخي نام وي را وردان ياد كرده اند، يحيي بن ام الطويل، سعيد بن مسيب مخزومي و حكيم بن جبير.

كتب و آثار آن حضرت
صحيفة الكاملة

كتاب شريف صحيفه ي كامله ي سجاديه كه دريايي از لطايف روحي و حقايق الهي در آن نهفته شده و ابواب آن را كه به صورت دعا آمده شصت و يك

باب ذكر كرده اند، و درس بزرگي از مكارم و فضايل اخلاقي و انواع خير و نيكي و طرق مختلف عبادت است و مشحون از حقايقي است كه به ما مي آموزد تا

[صفحه 83]

چگونه درهاي سعادت را به روي خويش بگشاييم و در شدايد و مهمات و مشكلات چگونه به درگاه باريتعالي پناه ببريم و حوائج خود را از او بخواهيم. زيرا كه اين كتاب درباره ي موضوع مهم دعاست، و انسان را به اين حقيقت واقف مي سازد كه از اين آيه كه خداي تعالي فرمود: (مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم)، چگونه بهره برگيرد. و دعاهاي آن را به اين ترتيب نام مي برند:

در ستايش و حمد و ثناي خداي عزوجل، در مقام فروتني و تذلل به پيشگاه الهي و پناه جستن به درگاه او، دعا در تضرع و زاري، در اصرار بر طلب رحمت، در عذر خواهي، در اظهار ترس از خدا، درود بر محمد و آل او (ص)، درود بر حاملان عرش، طلب رحمت بر آنان كه به پيامبران الهي ايمان آورده اند و بر صحابه و تابعين، دعا درباره ي پدر و مادر، دعا براي اولاد، دعا درباره ي همسايگان و دوستان، درباره ي نگهبانان مرزها، دعاي آن حضرت درباره ي خود و خاصان خود، در دفع شر شيطان، دعاي آن حضرت در پناه جستن به خدا، در طلب حوائج، در طلب عفو از گناهان و رحمت، در طلب پوشيدن عيب ها و محفوظ ماندن از آنها، دعا در طلب آمرزش، در طلب توبه، در طلب فرجام نيك، دعا به خاطر عافيت، در طلب روزي و ياري از خدا بر اداي دين، دعا در مكارم اخلاق، دعاي آن حضرت در

طلب خير و رفع غم ها و شدايد، در دفع مكر دشمنان و دفع بليات، دعاي آن حضرت هنگام صبح و شام، در هنگام بيماري، دعا به وقت شنيدن بانگ رعد، دعاي آن حضرت هنگام ياد كردن از مرگ و به هنگام ختم قرآن و نگاه كردن به ماه نو و هنگام فرا رسيدن ماه مبارك رمضان، در وداع ماه رمضان، در عيدين (فطر و اضحي) و جمعه، در روز عرفه، و دعا در تمام ايام هفته و غير اينها، و اين گوشه اي از حقايق و لطايفي است كه به صورت دعا در صحيفه ي سجاديه آورده شده است.

دعاهاي صحيفه علاوه بر حسن بلاغت و كمال فصاحت بر عاليترين مضامين و عبارات و علوم الهي مشتمل است. زيبايي، شكوه و قدرت روحي اي كه در تعبيرات روح پرور آن به كار رفته؛ و طرق مختلفي كه در اوقات گوناگون در مقام فروتني و توسل در پيشگاه الهي و درود و ثنا بر خداوند انتخاب شده، و اسلوب آن در طلب عفو و كرم خداوندي، خود بالاترين شاهد و دليل است بر اينكه صدور آن از مقام امام معصوم قطعي است و احدي دست رد و انكار بر آن ننهاده، نام آن شهره ي آفاق

[صفحه 84]

است و فروغش بر اكناف جهان گسترده؛ تا آنجا كه هرگز شك و ترديد در آن راه ندارد. و گوهري است از معدن علوم امام سجاد، و ثمره اي است كه بر درخت معارف آن حضرت پرورده شده است.

از طرفي رجال مشهوري كه به ذكر اسانيد آن پرداخته و كثرت اسانيد آن كه همه ي آن ها به امام سجاد صلوات الله عليه و علي آبائه و ابنائه

الطاهرين متصل مي گردد خود دليل گويايي است كه از مبدع و موجد آن ريشه گرفته است.

بزرگان مصنفين اين فن و روات ثقه به اسانيد متعدد خود كه همگي به امام زين العابدين (ع) مي پيوندد از آن كتاب روايت كرده اند. به طوري كه هيچ يك از كتب ادعيه معتبره از آن خالي نيست.

علاوه بر نسخه اي كه نزد امام باقر (ع) موجود بوده نسخه اي نيز نزد زيد شهيد بوده است و همانطور كه در ابتداي آن ذكر گرديده پس از وي به اولاد او و سپس به اولاد عبدالله بن حسن مثني منتقل شده است.

كتاب صحيفه ي سجاديه پس از قرآن كريم دومين كتابي است كه در صدر اسلام پديد آمده و مانند نسيم صبا در اطراف و اكناف عالم منتشر شده و از اين رو مردم به طور بي سابقه اي آن را مورد اهتمام و توجه قرار داده اند و چون سراسر صحيفه ي شريفه مشحون از حقايقي است كه خداي تعالي هنگام خلوت و حال آن را بر زبان آن حضرت روان ساخته است و هر كتاب ديگري كه در اين فن تنظيم يافته از آن كتاب بهره و نصيبي گرفته، دانشمندان ديگر نيز كتب ادعيه ي خود را بر مبناي دعاهاي آن به رشته ي تحرير درآوردند. چنانكه ملاحظه مي كنيم دعاهاي آن در كليه ي ايام و ساعاتي كه انسان در مقام راز و نياز با پروردگار خود و ياد آفريننده ي خود باشد به آن نيازمند بوده و در شب و روز و صبح و شام و ساعات غروب آفتاب و نيمه هاي شب و به مقتضاي زمان هاي مختلف و در تضرع و زاري به درگاه خداي تعالي، طلب حوائج، مغفرت و رحمت،

كاميابي، رستگاري، طلب فرجام نيك و رسيدن به بهشت، رهايي از دوزخ و در تمام موارد و حالات بدانها اشاره شده است.

همين كه علماء و دانشمندان در ميان ساير كتب حديث به مزايا و مضامين درخشان كتاب صحيفه پي بردند به طور بي سابقه اي بر آن اقبال كرده و مورد توجهش قرار دادند. و صاحبدلان بر استنساخ و مقابله و گرفتن اجازه در روايت آن همت

[صفحه 85]

گماشتند. آنگاه به تعداد كثيري كه از شماره بيرون است به تهيه ي نسخ آن پرداختند تا آنجا كه ابواب آن را با خطوط طلايي و نسخه هاي نفيسي بر اوراق ترمه و انواع ديگر بنوشتند و به صورت چاپ سنگي در حفظ و نگهداريش سخت بكوشيدند. سپس علما و دانشمندان شروح متعددي بر آن تهيه و تنظيم كردند، كه بعضي از آن ها بدين شرح است:

شرح شيخ بهايي كه به نام حدائق المقربين خوانده مي شود؛ و از ميان همه ي آنها عاليترين و نفيس ترين شرحي كه از صحيفه ي شريفه تهيه گرديده شرح سيد علي خان مدني شيرازي صاحب كتاب سلافة العصر في ادباء العصر و الدرجات الرفيعة في طبقات الشيعة و غير اينها را مي توان نام برد و شروح ديگري كه تعداد آنها از شمار عدد بيرون است. شرح سيد علي خان به زيباترين شكل با چاپ سنگي در يك مجلد به قطع بزرگ تنظيم يافته است.

شروح و استدراكاتي كه دانشمندان بر صحيفه ي شريفه نگاشته اند، و اغلب با چاپ سنگي مزين گرديده به اين شرح است:

صحيفه ي ثانيه ي سجاديه

گرد آورده ي شيخ محمد بن حسن بن حر عاملي نزيل اصفهان. در اين شرح كه تنها به قسمتي از ادعيه اي كه در صحيفه ي كامله از قلم

افتاده اكتفا شده، بسياري از دعاها ديده نمي شود. اين شرح دوبار، يكبار با چاپ سنگي و يكبار با حروف به چاپ رسيده است.

صحيفه ي ثالثه ي سجاديه

كه به وسيله ي ميرزا عبدالله اصفهاني معروف به افندي صاحب كتاب رياض العلماء جمع آوري شده است. وي نيز آنچه را كه ابن حر عاملي در استدراكات خود در صحيفه ي ثانيه از قلم انداخته ذكر كرده است، و آن نيز با چاپ سنگي به طبع رسيده است.

صحيفه ي رابعه ي سجاديه

گرد آورده ي ميرزا حسين نوري. هر چند كه وي نيز در اين شرح قسمت هايي از ادعيه ي صحيفه ي ميرزا عبدالله افندي جامع صحيفه ي ثالثه كه از قلم انداخته در استدراك خود آورده است؛ اما همانطور كه نسخه ي صحيفه ي ثالثه ناقص بوده شرح و استدراك از روي آن نيز ناقص و نامعلوم انجام گرفته است. اين صحيفه نيز با چاپ سنگي انتشار يافته است.

صحيفه ي خامسه ي سجاديه

كه به وسيله ي اين فقير (محسن امين) نويسنده ي اين سطور

[صفحه 86]

جمع آوري گرديده و در استدراك آن آنچه را كه در صحيفه ي كامله ذكر نشده و آن قسمت از ادعيه كه در صحيفه ي ثانيه و ثالثه و رابعه از قلم افتاده، آورده شده. و همان طور كه اشاره شد استدراك از روي صحيفه ي ثالثه كاملا محقق و مشخص نيست. اما شرح و استدراك از روي صحيفه ي رابعه جامع تر و با فحص و تحقيق بيشتري تهيه و تنظيم گرديده است.

رسالة الحقوق
اشاره

كه بر مبناي حقوق و وظايف اخلاقي و انساني تدوين گرديده. يكي از درخشانترين كتب و آثار علي بن الحسين عليه السلام است كه رعايت آنها موجبات رفاه و آسايش و سعادت فرد و اجتماع را فراهم خواهد كرد. اين رساله را كه شيخ صدوق به سند معتبر در خصال آورده، حسن بن علي بن شعبه حلبي نيز در تحف العقول آن را روايت كرده است. هر چند اصول مطالب آن با يكديگر مطابق است، اما در نقل روايت بين آن دو اندكي تفاوت از نظر زياده و نقصان و غير اينها ديده مي شود.

و در اين كتاب روايت تحف العقول بيشتر مورد توجه بوده است.

شيخ صدوق در خصال از علي بن احمد بن موسي از محمد اسدي از جعفر ابن محمد بن مالك فزاري از خيران بن داهر از احمد بن سليمان جبلي و او از پدر خود از محمد بن علي از محمد بن فضيل و او از ابي حمزه ي ثمالي چنين روايت كرده است كه گفت:

- هذه رسالة علي بن الحسين عليهماالسلام الي بعض اصحابه: اعلم ان لله عزوجل عليك حقوقا الخ...

اما در تحف العقول

بدين ترتيب روايت شده است: رسالة علي بن الحسين عليهماالسلام المعروفة برسالة الحقوق: اعلم رحمك الله ان لله عليك حقوقا...

از ابي حمزه ي ثمالي روايت است كه گفت: اين ساله اي است كه علي بن الحسين عليهماالسلام خطاب به بعضي از اصحاب خود چنين مي فرمايد:

- بدان - خداي تو را رحمت كند - كه بر تو حقوق و وظايفي است كه تو را در هر جنبش و آرامش و در هر جا و مكان احاطه كرده است، و در كليه ي اعضا و جوارح و در هر اندامي از بدنت كه به جنبش درآوري و در هر ابزار و آلاتي كه آن را به كار بندي، بعضي از حقوق بر بعضي بزرگترند؛ بزرگترين حقوق رباني بر

[صفحه 87]

تو، حقي است كه خداي تبارك و تعالي براي خود بر تو واجب دانسته است. و آن در حقيقت اصل و ريشه ي حقوق است، و وظايف و حقوق ديگر از آن منشعب مي شود. آنگاه خداوند بر تو حقوقي لازم داشته است كه كليه ي اعضاء و جوارح تو را از سر تا به قدم شامل مي گردد. و براي چشم، گوش، زبان، دست، پا، شكم و عضو تناسلي تو هر يك جداگانه حقي مقرر است. و اينها اعضاي هفت گانه ايست كه افعال ظاهري از آنها پديد مي آيد. سپس خداوند بزرگ براي كارها و افعال تو حقوقي واجب دانسته و براي نماز، روزه، صدقه، زكات و قرباني و رفتار و كردارت حق و تكليفي مقرر داشته است.

آنگاه حقوق و تكاليفي است كه در ميانه ي تو و ديگران است، و انجام آن شديدا لازم است و واجب ترين حقوق اين دسته، حق پيشوايان توست. پس از آن

حق رعايا و حقوق زيردستان و خويشاوندان. از اين دسته از حقوق، حقوق ديگري نيز منشعب مي گردد، و حق پيشوايان كه بر تو است سه گونه است: واجب تر آنها حق سلطان است كه تدبير كار تو به دست او است. سپس حق آموزگار و سپس حق آقايي كه مالك تو است. هر تدبير كننده و سرپرستي پيشوا است. حقوق زير دست هم بر سه گونه است: حق زير دست حكومت تو و سپس حق شاگرد و آن كه نزد تو كسب دانش كند. (زيرا نادان به منزله ي زير دست و رعيت دانا محسوب مي شود.) و حق آنان كه در ملك تو هستند مانند زنان و كنيزان و حقوق ارحام و خويشاوندان و آن بسيار است. براي هر يك كه در قرابت و خويشاوندي به تو نزديكتر است حقوق واجب تري تعيين گرديده. واجب تر از همه حق مادر تو است. و سپس حق پدر تو و فرزندانت و برادرت، و بعد به ترتيب هر يك از خويشان كه به تو نزديك تر است، آزاد كننده و ولي نعمت تو، آزاد شده ات كه ولي نعمت اويي، سپس حق هر كه به تو احسان كرده، اذان گوي نمازت، پيش نمازت، سپس حق همنشين تو، همسايه ات، شريكت، سپس حق مال تو، بدهكارت، بستانكارت، سپس حق رفيق معاشرت، سپس حق مدعي بر تو، و يا كسي كه به او ادعا داري، كسي كه با تو مشورت كند، آنكه با او مشورت كني، و سپس حق كسي است كه به نصيحت و اندرز وي اقدام كرده و يا او به راهنمايي و اندرز تو پرداخته است، سپس حق بزرگتر از تو، خردسال تر از

تو، سائل از تو، كسي كه از او سؤال كني، سپس حق كسي است كه گفتار و يا رفتار سوئي

[صفحه 88]

نسبت به تو روا داشته و يا موجبات مسرت و شادي و خرسندي تو را به عمد يا غير عمد فراهم ساخته است، سپس حق همه ي همكيشانت و كفار ذمي و سپس حقوقي كه در تغيير احوال و به اسباب پديد آيند. خوشا بر كسي كه خداوند در اداي اين حقوق ياريش كند و توفيق بخشد.

آنگاه امام زين العابدين (ع) هر يك از حقوق نامبرده را بدين شرح مورد تفسير و تشريح قرار داده، مي فرمايد:

بزرگترين حق خدا

حق بزرگ خداي تعالي بر تو اين است كه در برابر آفريدگار خود سر تواضع و فروتني و پرستش فرود آوري و براي او شريك قرار ندهي، و چنانچه با خلوص نيت به عمل خود روح و روان بخشي، در چنين صورت به اداي بزرگترين حق كه همان حق خداي بزرگ است موفق گرديده و متقابلا به اخذ پاداش و حق بزرگي كه شامل روبراه ساختن زندگي دنيا و آخرت است نائل آمده اي، و علاوه بر اين خداوند آنچه را كه دوست داري و از او بخواهي بخشنده است.

حق نفس

حق نفس بر تو اين است كه تمام نيرو و قدرت آن را تحت رهبري و اطاعت و فرمان خدا درآوري. به اين ترتيب كه وظايف و حقوق اعضاي هفتگانه: گوش، چشم، دست، پا، شكم، زبان و عضو تناسلي را مراعات نموده و در اين امر از خداوند ياري و استعانت جويي.

حق زبان

حق زبان اين است كه از بيان سخن ناهنجار خودداري نموده و آن را به نيكي عادت دهي و آن را وادار بر ادب نموده و جز به هنگام ضرورت و احتياج و براي سود دين و دنيا آن را از پرگويي باز داري و از گفتار بيهوده و سخنان ناروا و از آنچه كه ممكن است انسان را با خطر مواجه سازد به شدت بر حذر داري. زبان شاهد و دليل عقل است، جمال معنوي و روحي شخص عاقل به عقل آراسته گردد؛ همچنان كه سيرت و آرايش ظاهر و جمال محسوس نيز به زبان آراسته است؛ و هرگز نيرويي جز به حول و قوه ي خداوند علي عظيم نيست.

[صفحه 89]

حق گوش

حق گوش يا عضو سمعي اين است كه از طريق آن سخناني را به قلب خود راه دهي كه آن را به خير و نيكي وا دارد و يا اخلاق و سجاياي پاك در آن به وجود آورد. زيرا كه قلب به مثابه شهري است كه معاني متنوع و گوناگون از اعمال نيك يا بد از دروازه ي آن كه همان عضو شنوايي است بدان راه مي يابد. و لا قوة الا بالله.

حق چشم

حق چشم اين است كه از هر چه روا نيست آن را بپوشاني و از نگاههاي مبتذل و بيهوده بازداري. به اين معني كه جز مواضعي را كه براي آدمي درس عبرتي بوده و يا بر علم و فضل وي بيفزايد تحت نظر و رؤيت نگيري.

حق پا

حق پا اين است كه هرگز در راه حرام گام ننهي، و در هر طريق كه براي خود انتخاب نمودي بنگر كه تو را به خواري و ذلت و به پرتگاه نيستي و مرگ نكشاند. زيرا كه پا عضوي است كه مي تواني به وسيله ي آن يا در راه خير و يا در طريق شر گام برداري. و لا قوة الا بالله.

حق دست

اما حق دست اين است كه با آن در آنچه را كه حلال گرديده بگشايي، و به انفاق و بذل و بخشش بپردازي و به وسيله ي آن اعمالي را كه خداوند فرض و واجب گردانيده به اجرا درآوري تا بدين وسيله از عقوبت و آفات و بليات مصون مانده و از ملامت و سرزنش مردمان بركنار باشي و چنانچه رضا و خوشنودي خدا را در نظر گرفته و بسط مال با عقل و فضيلت توأم گردد، به اجر و ثواب نيك آخرت نايل خواهي شد.

حق شكم

حق شكم بر تو اين است كه آن را ظرف كم يا زياد از حرام قرار ندهي، و از حلال هم به اندازه اش بدهي، زيرا چنانچه از حد تقويت جسم به مقداري كه باعث ضعف و سستي است تقليل يابد انسان را به خواري و كسالت مي كشاند و سيري زياد و تن پروري فزون از حد نيز باعث جهل و ناداني گرديده و از كار و كوشش و كسب علم باز مي دارد. افراط در غذا به مستي و بيخبري و سفاهت و ناداني منجر مي گردد، و اين امر انسان را از نيكي و كرامت باز داشته و از حد انصاف و مروت

[صفحه 90]

خارج خواهد ساخت، و شخص در چنين موارد نه نيكي تواند نه كرامت.

حق عضو تناسلي

حق عضو تناسلي اين است كه آن را از محرمات جنسي و تماسهاي آلوده باز داري: با فرو بستن چشم از قيافه ها و مناظري كه بر تو حرام گرديده به عفت و پاكدامني آن ياري و كمك نمايي. زيرا كه چشم در احتراز از گناه اثر بسزايي خواهد داشت و نيز با ياد مرگ و با تهديد نفس به كيفرهاي سنگين و سخت و ترس و خوف از خدا در پاك داشتن و حفظ و نگهداري آن عضو بكوشي، و به هر حال عصمت و نگهداري و تأييد به دست خدا و نيرو و گردش كليه ي امور به اختيار او است.

آنگاه امام زين العابدين عليه السلام هر يك از حقوقي را كه مي بايست انسان در اعمال و افعال خود رعايت نمايد مورد تفسير و تشريح قرار داده و مي فرمايد:

حق نماز

اما حق نماز اين است كه بداني نماز يكي از اعمالي است كه باعث مي گردد به درگاه خداوند بار يافته و به او تقرب جويي، و بداني كه در پيشگاه او ايستاده اي، و چون به اين امر واقف شدي به نماز قيام كرده و چون بنده اي ذليل در برابر مولايي عظيم ايستاده و با خضوع و خشوع و خوف و ترس و در عين حال با يك دنيا اميد به عفو و كرامت خداوندي و با تضرع و زاري به تعظيم و تكريم او پرداخته و با آرامش و وقار به نيايش و راز و نياز با خداي توانا بپردازي، و نيز به منظور استخلاص و نجات جسم و جان خود كه غبار گناهان آن را تيره و تار ساخته و ممكن است آن را به هلاكت سوق

دهد، طلب آمرزش نمايي و در هر حال تمامي قدرت ها به اختيار خداست.

اما حق حج هر چند كه در تحف العقول ذكر نگرديده اما در خصال چنين آمده است:

- اما حق حج كه خود از عبادات بزرگ محسوب مي شود اين است كه بداني كه آن وسيله اي است كه به پروردگار راه يافته و به سوي او رو آورده اي. و تسليم در پيشگاه الهي خود فرار از گناهان به شمار مي رود. و بداني كه اين ايام خود از شريف ترين اوقاتي است كه به درگاه خداوندي به توبه و انابه پرداخته و بهترين موقعيتي است كه مي توان به آمرزش گناهان و قبول توبه و برآوردن حوايج اميدوار بود، و كليه ي مناسك

[صفحه 91]

و اعمالي كه خداوند بر تو فرض و واجب گردانيده مي تواني در موقع حج به جا آورده و به اين وسيله به كمال روحاني و معنوي نايل گردي.

حق روزه

اما حق روزه اين است كه بداني روزه حجابي است كه خداوند بر زبان و گوش و چشم و عضو تناسلي و شكم تو مي كشاند، تا به اين وسيله تو را از آتش دوزخ بپوشاند؛ چنان كه در حديث آمده: «روزه سپري است در برابر آتش.» اگر اين عبادت، سراسر وجود تو را در بر گرفت؛ به اين معني كه در ظاهر و باطن در انجام آن بكوشيدي، در پناه اين حجاب از آتش دوزخ مصون ماني و اگر روزه را ترك كردي به دست خود اين پرده و مانع را نابود ساخته و شعله هاي آتش تو را در ميان خواهد گرفت. به هر حال روزه انسان را به تقوي و پرهيزگاري نزديك ساخته و حجابي است

كه انسان را از خطاها و لغزش ها در امان مي دارد. و نيست قوه و نيرويي جز به خداوند.

حق صدقه

حق صدقه اين است كه بداني كه آن ذخيره اي است كه نزد پروردگار خود به وديعه نهاده اي و امانتي است كه احتياج به شاهد و ناظر ندارد و چون به اين امر واقف گرديدي و صدقه را پنهاني و بدون حضور شاهد به وديعه گذاشتي اطمينان تو بيش از سپرده و امانتي است كه آشكارا به دست كسي بسپاري و چه بهتر كه اين وديعه و امر خير را كه به طور پنهاني و سري انجام داده اي همچنان بين خود و خداي خود محفوظ نگاه داشته و هرگز آن را آشكار نسازي و به استشهاد و استظهار گوشها و چشمها نپردازي، و هرگز چنين وانمود نكني كه اطمينان توبه گوشها و چشمها بيش از وثوق تو نسبت به خدا است.

و سزاوار نيست كه با اين عمل خود بر ديگران منت نهي؛ زيرا كه خيريه و صدقه عملي است كه نتيجه ي آن منحصرا عايد تو خواهد شد. پس چون بر كسي منت نهي چنان باشد كه كار خود را تقبيح كرده، و عمل خود را ضايع گردانيده اي و اين، دليل بر اين است كه خود را مراعات نكرده و مانند كسي است كه نيك و بد نزد او يكسان است. و بدين ترتيب چگونه مي توان گفت كه چنين شخصي به اصول اخلاقي پايبند باشد؟ و لا قوة الا بالله.

[صفحه 92]

حق قرباني

حق قرباني اين است كه تنها به خاطر خدا و طلب رحمت از خدا به اين امر بپردازي و با خلوص نيت از خداوند بخواهي كه آن را مورد قبول قرار داده و از جلب نظر تحسين آميز نظاره كنندگان خودداري نمايي. در اين صورت بدون

شك از ناراحتي ها و ظاهر سازي هاي ناشي از تكلف و تصنع كه از خصايص مردم كوته بين و عاري از حقيقت است رهايي خواهي يافت. زيرا آنكس كه در كارها صرفا قصد خدا را بنمايد حتما از تكلف و رفتار ساختگي خلاص و آسوده خواهد شد. و اين بدان علت است كه خداوند در اوامر و نواهي انسان را به تكلف و مشقت وا نداشته و به سادگي و آساني راضي و خوشنود گردد.

خداوند از بندگان خود بيش از امور مشكل و سخت، كارهاي آسان را خواسته است. علاوه بر اين، سادگي و درويش منشي به مراتب براي شما بهتر از زندگاني پر زرق و برق و لرد منشي است. از طرفي لردان و كساني كه با زندگي اشرافي خود گرفته اند اغلب بيش از كساني كه به درويشي و سادگي مي گذرانند با مشقت و سختي مواجه خواهند شد. زيرا كه سادگي و بي پيرايه زيستن، خود از صفاتي است كه با خلقت انسان آفريده شده و هر يك براي آدمي امري طبيعي محسوب مي شود، و طبيعت هرگز همراه با مشقت و تكلف نخواهد بود. و لا قوة الا بالله.

حق سلطان

حق سلطان اين است كه خود را نسبت به او چون فرزندي بداني كه احتياج به مراقبت و مواظبت دارد، و تو براي او وسيله ي آزمايش و امتحان بوده و او به تو گرفتار است، و بداني كه در برابر مقام و امتيازي كه بر تو دارد مي بايست جهت اداره ي امور مملكت ناراحتيهاي فراواني را تحمل كند و گرفتاريها و مشقات بيشماري را بر عهده گرفته است. و مي بايست خيرخواه او باشي و در حالي كه وي

در اوج اقتدار و سلطه تكيه زده و تو فردي ضعيف و كوچك به شمار مي روي هرگز موجبات خشم و غضب وي را فراهم نياورده و رفتاري توأم با لجاجت و عناد با وي نداشته باشي - كه به اين وسيله موجبات هلاكت خود و او را فراهم ساخته اي.

رفتارت با وي چنان باشد كه از حدود تواضع و انعطاف خارج نشوي و از تو خوشنود باشد، بدان اندازه كه وي را از تو باز دارد و به دين و آيين تو صدمه اي

[صفحه 93]

وارد نسازد. و جز با استمداد از خداوند به اين امر اقدام ننمايي. و لا حول و لا قوة الا بالله.

حق معلم

حق معلم و آموزگار تو اين است كه در تعظيم و تكريم وي بكوشي و محضر او را بس موقر و محترم شماري و در فراگيري علم و دانش به كلمات و بيانات او به نيكي گوش فرا داري و با رويي گشاده و خويي آزاده و كامل و در كمال ادب و احترام به مجلس و محفل او روي آوري و هرگز صداي خويش را بر صداي او برتر و بلندتر نياوري و آنگاه كه در مسأله اي از وي پرسش نمايند تو خود اظهار دانش و شخصيت ننمايي و خويشتن را شايسته ي پاسخ گفتن نشان ندهي و جواب را با خود او باز گذاري و شرط ادب نگاه داري تا چنان نمايد كه جز او گوينده اي و بيرون از او داننده اي در آن مجلس وجود ندارد.

و نيز هيچ وقت در مجلس او با ديگران سخن نگويي و خاطر او را از اين كردار آزار نرساني و هرگز در حضور او از

هيچ كس لب به غيبت نگشايي؛ زيرا كه اين رفتار نيز نشانه ي خودخواهي و از طريق ادب بيرون شدن است. اين امر باعث مي شود كه خاطرش از تو برنجد و بر تو بدگمان گردد و از رفتار تو به خويشتن بپردازد و در انديشه فرو رود. و نيز بر تو است كه چون كسي را بنگري كه از معلم تو به غيبت و بدگويي پرداخته از وي دفاع كني و سخن نادرست او را پاسخ گويي و در برابر به تمجيد و تحسين وي بپردازي.

و نيز مي بايست كه معايب آموزگار خويش را پوشيده داري و صفات حميده ي او را آشكار بگرداني و با آنان كه به دشمني و عداوت وي پرداخته اند مجالست ننمايي، و با دوستان و نيك انديشان وي دشمني و عداوت نشان ندهي. همين كه در كسب علم و رعايت معلم بر اين منوال رفتار نمودي فرشتگان خداوند بر تو شاهد و گواه گردند كه قصد و نيت تو در اين كار حضرت باريتعالي بوده است، و در راه خدا و خوشنودي او به كسب علم پرداخته اي و در علم و دانش و ادب و فرهنگ به آهنگ مردمان و اراده ي مخلوق رنج نبرده اي.

حق مالك

اما حق آن كس كه بر تو مالكيت و حكومت يا رهبري دارد، آنست كه او را

[صفحه 94]

در هر چه فرمان كند اطاعت كني، و جز در موقعي كه اطاعت از او خشم خدا را برانگيزد هرگز با وي عصيان و نافرماني نكني؛ زيرا كه كاري كه معصيت خداي عزوجل را در بر داشته و موجبات خشم و غضب او را فراهم مي سازد، هيچ طاعتي براي هيچ مخلوقي نسزد،

و چون حق خداي را ادا كردي آنگاه در مقام اداي حق مالك برآيي. و لا قوة الا بالله.

حق رعيت

اما حق رعيت كه به واسطه ي سلطنت و اقتدار تو نزد تو به كار مشغول است آن است كه بداني به واسطه ي ضعف و ناتواني خويش و قدرت و توانايي تو به رعيتي تو درآمده است. پس بر تو واجب گرديده كه در ميان ايشان كار به عدالت كني و آنان را چون پدري مهربان در سايه ي مهر و عطوفت فرو گيري، و بر جهالت و ناداني نادانان از در عفو و بخشايش درآمده و با عجله و شتاب به عقوبت و كيفرشان نپردازي و خداي عزوجل را بر اين سرافرازي و برتري تو كه برايشان عنايت فرموده شكر و سپاس به جاي آوري، و هر كه شكر نعمت خدا كند نعمت بيشتري به او عطا فرمايد، و نيست قوه و نيرويي جز به خداوند.

حق شاگرد

اما حق آنان كه به سبب فزوني دانش و بينايي تو در محضر تو به آموختن و فراگيري از تو مشغول هستند، آنست كه درست بداني، خداي عزوجل به واسطه ي علم و دانشي كه بر تو عنايت فرموده و خزانه ي حكمتي كه به تو سپرده تو را بر ايشان سرپرست و قيم گردانيده است، و از گنجينه ي حكمت، ابواب دانش را بر روي تو گشوده است. پس چنانچه در آموزش و پرورش مردمان به نيكي روي و از ورود واردات و سؤالات ايشان دلتنگ و رنجور نگردي خداي تو را از فضيلت خود بيفزايد، و ابواب دانش بر روي تو بگشايد، و اگر مردمان را از آموختن دانش خويشتن ابا داري و بهره نرساني، و يا آنگاه كه جهت كسب علم و دانش به خدمت تو درآيند، آنان را از

خوي و خصلت خود به دهشت و ملال درآوري، آن وقت است كه خداي عزوجل لباس علم از تو برگيرد و فروغ دانش از تو دور كند و مقام و منزلت تو را از دلهاي كسان برافكند.

[صفحه 95]

حق زن

اما حق زن و همسر تو آنست كه بداني خداي تعالي او را از بهر آسايش و آرامش و مؤانست و مصاحبت تو مقرر فرموده، و بداني كه اين نعمت بزرگي است كه خداي عزوجل بر تو ارزاني داشته. پس وي را گرامي بداري و با او از در تكريم و رفق و ملايمت باشي و با او به نرمي و ملاطفت رفتار نمايي اگر چه حق تو بر وي افزون و رعايت اين كار بر وي واجبتر است. اما چون وي اسير تو و در اختيار تو است، بر تو لازم است كه بر وي به رحمت و رأفت رفتار كني، و در خوراك و پوشاك او به نيكي اقدام نمايي و اگر در كاري به ناداني رود بر وي بخشايش آوري. و نيرو و قوه اي جز به خداوند نيست.

حق مملوك و غلام

اما حق آن كس كه مملوك و غلام تو است آنست كه بداني وي آفريده ي پروردگار تو است. به اين معني كه او هم مانند تو از فرزندان آدم به وجود آمده، و فرزند پدر و مادر و از گوشت و خون تو است. پس تو در حقيقت بر وي مالك نيستي زيرا كه او مصنوع و مخلوق خداوند است و هيچ يك از اعضاء و جوارح وي به دست تو آفريده نشده و از بهر وي روزي و معيشت پديدار نكرده ايد و در حقيقت خداي تعالي او را بيافريد و روزي داد و تو را در كار او كفايت كرد و از آن پس او را به اطاعت و فرمان تو درآورد و تو را بر وي امين گردانيد و او را نزد

تو به وديعت نهاد تا به هرگونه نيكي و خوش رفتاري كه با وي به پاي گذاري در پيشگاه عدل خداي محفوظ بماند. پس تو با وي به نيكي باش چنانكه خداي با تو نيكي فرمود و اگر خدمت وي در نظر تو ناپسند آيد و با روحيه و مزاج تو توافق نجويد او را با مملوكي ديگر تبديل كن، و با هواي نفس، بندگان خداي را دستخوش رنج و شكنجه قرار مده كه همه ي نيروها و توانايي ها از آن ذات مقدس متعال ايزد ذو الجلال است.

حق مادر

حق مادر اين است كه موقعيت او را بداني. بداني كه وي قريب يك سال تو را در شكم خود و جايي كه احدي، احدي را در آنجا مسكن نمي دهد جاي داد و تحمل بار سنگين تو را پذيرفت. از محصول قلب خود تو را غذا داد و با گوش، چشم، دست، پا، مو، پوست، و جميع اعضاي خود از تو نگهداري كرد، و با شادي و

[صفحه 96]

خرسندي و اميد، توأم با سختي ها، و غم و اندوه فراوان، از تو مراقبت كرد؛ تا ساعت وضع حمل فرا رسيد.

اين عمل براي او چنان سخت و طاقت فرسا بود كه چنانچه امداد خداوندي شامل حالش نمي شد قطعا جان خود را از كف داده بود. تو را بر زمين گذاشت، و به دنبال آن بر اثر محبت و علاقه اي كه خداوند در دلش جاي داد چنان به تو دل بست كه حاضر شد تو را سير گرداند، و خود گرسنه بماند؛ به تو لباس بپوشاند و خود عريان بماند؛ تو را سيراب كند و خود با تشنگي بسازد؛ در زير سايه بانها

جايت دهد و خود در آفتاب سوزان، چهره ي تابناك خويش تيره سازد. اين همان مادر پر عاطفه است كه روزي شكمش جاي تو، آغوش گرم و پر مهرش، خانه و منزل كوچك تو، پستان نرم و لطيف و پر شيرش سيراب كننده ي تو، و خودش پاسبان تو، و در سردي و گرمي روزگار مباشر و متصدي كارهاي تو بود. پس تو نيز بايد در برابرش سپاسگزاري و قدرداني كني و اين قدرداني و تشكر جز به ياري و توفيق خداوند ميسر نخواهد بود.

حق پدر

حق پدر اين است كه وي را اصل و اساس، و خود را فرع و شاخه ي آن بداني؛ و بداني كه وي علت و به وجود آورنده ي تو است. چنانچه اگر او نبود، تو هم به وجود نمي آمدي. چنانچه در وجود خود فضل و معلوماتي و يا آنچه مايه ي شگفتي و اعجاب است، مشاهده نمودي، بدان كه سرچشمه اش همان پدر تو است.

پس خداي را ستايش كن، و در برابر اصل و اساس وجود، و مقام خود كه همان پدر است از تواضع، سپاسگزاري و قدرداني، خودداري مكن. و به هر حال همه ي نيرو از آن خدا است.

حق فرزند

اما حق فرزند تو آنست كه بداني كه از تو است، و همه ي اعمال، از خير و شر و خوشبختي و بدبختي و كردار پسنديده و رفتار نكوهيده كه در اين جهان ناپايدار از وي بروز كند بر تو خوانند، و رحمت و نفرينش بر تو منسوب دارند، و بايد بداني كه توليت اعمال و رفتارش و ادب كردنش به نيكي، و دلالت و راهنمايي او به سوي پروردگار عزوجل و آماده داشتنش بر اطاعت خدا، تو را واجب است،

[صفحه 97]

و مسئول وي تو خواهي بود. اگر در تربيت او احسان كني به اجر و ثواب رسي، وگرنه عقاب خواهي شد.

به هر حال مقصود آنست كه فرزند، نهال وجود تو است و وي را بر تو خوانند و هرگونه كه با وي رفتار كني، به خود كرده باشي و عقاب و ثواب بيني. خويشتن را در كليه ي امور او مكلف بدان، و حتي المقدور كار او را به ديگران وامگذار، كه اين امر را حاصلي نيست. و به

هر حال مسئول و مؤاخذ تو باشي. و لا قوة الا بالله.

حق برادر

اما حق برادرت، بدان كه او دست تو است كه با آن كار مي كني و پشت تو است كه به او پناه مي بري و عزت تو است كه به او اعتماد داري و نيروي تو است كه با آن به حمله و يورش مي پردازي. مبادا او را ساز و برگ نافرماني خدا و يا وسيله ي ظلم و ستم به خلق خدا بداني. او را درباره ي خودش يار باش و در برابر دشمن، كمك كار؛ و ميان او و شياطين او حايل شو و حق اندرز او را به جاي آور، و براي رضا و خوشنودي خدا چنانچه به اطاعت خدا درآمد و به خوبي از او پذيرا گرديد به او رو كن و گرنه خدا نزد تو مقدم باشد، و خدا گرامي تر از اوست.

حق مولايي كه تو را آزاد ساخته

اما حق آقايي كه تو را آزاد ساخته اين است كه بداني مالش را در راه تو خرج كرده و تو را از خواري و ذلت بندگي و وحشت آن به عزت آزادي و آرامش آن رسانده و از بند ملكيت رهايت ساخته و حلقه هاي بندگي را از تو گشوده و نسيم عزت را برايت پديد آورده است.

حق بنده اي كه او را آزاد ساخته اي

اما حق آزاد كرده ي تو اينست كه بداني خداوند تو را حامي، ياور و پناهگاهش ساخته و او را وسيله و واسطه اي ميان خودش و تو نموده و سزا است كه تو را از دوزخ نجات دهد و اين اجر و ثواب در آخرت از او براي تو باشد و در صورتي كه خويشاوندي ندارد، و تو مالت را خرج او كردي و به حق او قيام كردي، در دنيا هم ميراث او را ببري. و چنانچه مراعات او را نكني بيم آن مي رود كه ميراثش بر تو گوارا نباشد، و لا قوة الا بالله.

[صفحه 98]

حق كسي كه به تو احسان كرده

اما حق كسي كه با تو به احسان و نيكي رفتار كرده اين است كه او را سپاس داري و احسانش را ياد كني و گفتار خير درباره ي او منتشر كني و ميان خود و خداي سبحان با اخلاص به دعايش پردازي؛ زيرا كه به اين وسيله در نهان و عيان از وي قدرداني كرده اي. علاوه بر اين چنانچه به روزگاري ميسرت گرديد در جبران احسان وي بكوش.

حق مؤذن

اما حق مؤذن اين است كه بداني تو را به ياد پروردگارت مي آورد و به مقصد و مطلوبت دعوت مي نمايد. و بر انجام فريضه اي كه خدا بر تو واجب گردانيده ياري مي كند، پس همانند كسي كه به تو احسان نموده از وي سپاس دار. و اگر در يك منزل با تو مي زيد هرگز بدبين مباش و بدان كه بيشك رحمتي است كه از جانب خداوند به تو رو آورده و با نعمت خدا خوش رفتاري كن، و در هر حال خداي را برآن سپاس دار. و لا قوة الا بالله.

حق امام و پيشواي نماز

اما حق امام و پيشواي نماز تو اينست كه بداني او ميانجي و واسطه بين تو و خداوند است و نماينده ي تو است كه به درگاه پروردگارت روآورده، اوست كه به جاي تو در پيشگاه خدا لب به سخن مي گشايد و برايت دعا مي كند و رحمت مي خواهد، و در اين امر مهم كه ايستادن در برابر خداوند و خواهش كردن از او را برايت كفايت كرده، چنانچه در اين اعمال تقصيري باشد متوجه او است، نه تو؛ و اگر گناهي مرتكب شود تو شريك او نيستي و او را بر تو برتري نيست. او خود را سپر تو قرار داده و نمازش را سپر نماز تو گردانيده، و بر تو است كه بر اين امر قدرش را بداني. و لا حول و لا قوة الا بالله.

حق مصاحب و همنشين

اما حق همنشين اين است كه او را به خوبي بپذيري و با او خوشامد بگويي و در گفتگو با وي به انصاف رفتار كني و يكباره ديده از او بر نگيري و به منظور آگاهي و اطلاعش به سخن بپردازي. به اين موضوع توجه داشته باش كه اگر خود به مجلس او شتافته اي و با وي همنشين گرديده اي، به اختيار تو است؛ اگر خواستي مي تواني

[صفحه 99]

از مجلس برخيزي و وي را ترك كني و چنانچه او به نزد تو آمده، اختيار با او است، و از جا برنخيز جز با اجازه ي او. و لا قوة الا بالله.

حق همسايه

اما حق همسايه حفظ او است به وقتي كه در خانه نباشد، و آنگاه كه حضور دارد از وي اكرام و احترام نمايي و در هر حال به كمك و ياري او پردازي و از عيب جويي و كاوش در پي بردن به اعمال وي خودداري نمايي. چنانچه به رفتار سوئي از وي برخوردي مستور دار و هرگز به ناموس او چشم بر مدوز. اگر بي قصد و رنج، كردار ناپسندي از وي مشاهده كردي، چون قلعه اي محكم و پرده اي ضخيم همچون رازي در سينه مدفونش ساز و حراست بنماي تا هرگز نيزه ي بدخواهان قادر به شكافتنش نگردد.

به طور پنهاني به سخنش گوش مگير، به وقت دشواري به خويشش وا مگذار و در نعمت بر او حسد مبر. از لغزش او درگذر و از گناهش صرف نظر كن و اگر بر تو ناداني كرد بردباري بنماي و به مسالمت با وي رفتار كن و هرگز زبان به دشنامش مگشاي. چنانچه كسي در نصيحت و اندرز وي راه خطا

رفت و با وي به حيله و تزوير پرداخت جلوگيري كن، و به نيكي و خير با وي معاشرت كن. و لا حول و لا قوة الا بالله.

حق دوست

اما حق دوست و مصاحب تو آن است كه حتي المقدور با فضل و احسان بدو پردازي و اگر نتواني لااقل در رفتار با وي جانب انصاف را رعايت كني. او را بدان اندازه كه احترامت مي كند محترم بداري، و چنانت كه نگه مي دارد نگاهش داري. مترصد باش تا در هيچ كرم و احساني بر تو پيشي نگيرد و اگر پيشدستي كرد جبران كن. تا آنجا كه شايسته است در دوستي او كوتاهي مكن. بر خود لازم بدان كه در طاعت پروردگار، وي را خيرخواه و نگهدار و پشت و پناه باشي و ياريش كني تا هرگز قصد نافرماني و سرپيچي از پروردگارش را نكند و بالاخره، بر او موجب رحمت باش و نه عذاب. و لا قوة الا بالله.

حق شريك

اما حق شريك آن است كه اگر غايب باشد در انجام كار او بكوشي و چنانچه

[صفحه 100]

حاضر است با او برابر كار كني و با نظر و رأي خود بي آنكه با وي به مشورت پردازي تصميم نگيري، و مالش را نگه داري و در آن كم يا بيش خيانت نورزي؛ زيرا به ما رسيده است كه: دو نفر كه با يكديگر شركت كرده اند تا آنگاه كه به يكديگر خيانت نورزند دست خداوند با آنهاست. و لا حول و لا قوة الا بالله.

حق مال

اما حق مال و دارايي اينست كه جز از راه حلال آن را بر نگيري، و جز در راه حلال و به جا، آن را صرف نكني. چون خداوند آن را عطا فرموده جز به راه خدا و آنچه وسيله ي رضاي خدا است به كار نبري. و به وقتي كه خود بدان نياز داري، به كسي كه بسا ممكن است از تو قدرداني هم نكند نپردازي. سزا است كه ترك طاعت خدا نكني تا به جاي تو ميراث ديگران گردد، و سزاوار نيست كه به وارث كمك كني تا شايد بهتر از تو منظور دارد، و در طاعت خدا به مصرف رساند و غنيمت را او ببرد. در چنين موقع است كه بار گناه و افسوس و پشيماني و عقوبت بر دوش تو بماند. و لا قوة الا بالله.

حق طلبكار

اما حق بستانكار كه مال خود را از تو مطالبه مي كند: چنانچه برايت ميسر است در پرداخت آن بكوش و كارش را رو به راه ساز و غني و بي نيازش كن و به رفت و آمد و دويدن وادارش مساز؛ زيرا كه رسول خدا (ص) فرمود: «توانگري كه وامش را نپردازد نوعي ستم كرده است.» و چنانچه در پرداخت آن قادر نباشي، با خوش زباني او را خوشنود ساز و از او به آرامي مهلت بخواه و با اين كه مالش را در اختيار گرفته اي با او بد رفتاري مكن كه اين از پستي آيد و عملي ناپسند است و لا قوة الا بالله.

حق معاشر

اما حق معاشر با تو اينست كه وي را فريب ندهي و از خدعه و نيرنگ و نادرستي و دروغ و گول زدن او بپرهيزي. چون دشمني كه براي طرف خود به هيچ چيز پايبند نيست براي او كارشكني مكن. چنانچه تو را مورد اعتماد قرار داد تا آنجا كه مي تواني براي او بكوش و بدان كه مغبون كردن آن كه به تو اعتماد نموده، خود نوعي ربا است.

[صفحه 101]

حق كسي كه بر تو ادعايي دارد

اما حق كسي كه بر تو ادعايي دارد و به دشمني با تو پرداخته: چنانچه درست مي گويد دليل او را نقض مكن و دعوتش را باطل مساز. با خودت طرف شو و برايش حكم كن و خود به جاي شهود گواه او باش زيرا كه اين حق خدا است بر تو، و اگر ادعاي او باطل است، به رفق و مدارا با وي رفتار كن و او را بترسان و به دينش سوگند بده، و با يادآوري خداوند از خشونت و تنديش بكاه. از پرگويي و سخن ناروا بپرهيز كه تجاوز دشمن را از تو بر نگرداند؛ بلكه به گناه او گرفتار شوي و به اين وسيله شمشير عداوت او بر تو تيزتر گردد. زيرا كه از سخن بد و ناروا دشمني و عداوت خيزد و سخن نيك به خير و فضيلت انجامد، و شر و فساد را خاموش سازد و لا حول و لا قوة الا بالله.

حق دشمني كه بر او دعوي داري

اما حق طرفي كه تو بر او ادعايي داري اينست كه اگر در ادعاي خود ذيحق باشي براي اثبات آن آرام و ملايم با وي به سخن پردازي؛ زيرا كه ادعا به زودي طرف را به درشتي و خشم وادار سازد. بكوش كه با لطف و با مهلت و بيان روشن، دليل خود را به او بفهماني و با تندي و ستيز و قيل و قال ادعاي خود را پامال نسازي كه در اين صورت دليلت از دست برود و جبران آن را نتواني كرد. و لا قوة الا بالله.

حق كسي كه با تو مشورت كند

اما حق كسي كه با تو به مشورت پرداخته اينست كه چنانچه در بيان خود نظري صريح و روشن داري در نصيحت او بكوشي. در گفتار و آموختن وي چنان باش كه اگر به جاي او بودي خود آن را به كار مي بستي. بكوش تا از طرف تو مورد مهر و نرمش قرار گيرد؛ زيرا كه نرمش و آرامي، وحشت را از بين ببرد و سختگيري و تندي، انس و الفت را به وحشت و اضطراب بكشاند و چنانچه نتوانستي به او نظري بدهي، اما كسي را مي شناختي كه رأي و نظرش مورد اعتمادت بود و وي را شايسته ي مشورت خودت مي دانستي، به وي معرفي و ارشادش كن. درباره ي او كوتاهي مكن و نسبت به وي بخل مورز و از نصيحتش كم مگذار و لا قوة الا بالله.

[صفحه 102]

حق كسي كه تو را مشورت كند

اما حق كسي كه بر تو مشورتي دهد اين است كه او را در رأي ناموافقي كه به تو دهد متهم نسازي و نسبت به وي بدبين مباشي؛ زيرا كه عقايد مردم، مختلف است و هركس نظريه ي بخصوصي دارد. چنانچه برخلاف نظر تو رأي داد در قبول يا رد آن مختاري، اما بدبيني و سوءظن نسبت به وي روا نيست. چون نظر خود را نسبت به تو اظهار داشته بايستي وي را سپاس داري، و اگر به دلخواه تو رأي داد خداي را حمد و سپاس به جاي آر و از برادر خود قدرداني و تشكر كن، و چنان باش كه اگر روزي با تو به مشورت پرداخت آن را جبران كني و وي را پاداش دهي. و لا قوة الا بالله.

حق كسي كه از تو نصيحت جويد

اما حق كسي كه از تو نصيحت خواهد اين است كه به اندازه ي استحقاق و تحمل به وي پند و اندرز دهي و از راهي وارد سخن شوي كه به گوش وي خوش آيد، و به اندازه ي عقلش با او سخن گويي، زيرا كه نيروي درك و فهم همه ي افراد يكسان نيست. به هر حال در اين امر طريق رحمت پوي و در روش خود با وي مهربان باش. و لا قوة الا بالله.

حق ناصح

اما حق آن كس كه تو را نصيحت كند اين است كه نسبت به او تواضع كني و جهت درك اندرز وي به او دل بدهي و گوش فرا داري و سپس در آن تأمل كني و اگر سخنش درست بود حمد و سپاس خداي را به جا آوري و از وي بپذيري و نصيحت او را قدر بداني؛ و چنانچه گفته ي او نادرست باشد وي را مورد عفو و بخشش قرار داده، با او مهربان باشي و او را متهم نسازي و بداني كه ممكن است وي به خطا رفته، اما در خيرخواهي تو كوتاهي نكرده است. و اما چنانچه در نظر تو مستحق تهمت بوده، نصايحش قابل اعتماد نباشد، در اين صورت به هيچ سخن او اعتنا مكن. و لا قوة الا بالله.

حق بزرگتر

اما حق آنكس كه به سال از تو بزرگتر باشد اينست كه به واسطه ي فزوني سال در تجليل و احترام وي بكوشي؛ زيرا كه وي قبل از تو به دين اسلام سرافراز گرديده و در

[صفحه 103]

اين فضيلت بر تو مقدم است، و هرگز به عداوت و خصومت با وي مواجه نگردي و در راه بروي سبقت نگيري و به ناداني با وي رفتار نكني. اگر به وقتي از وي ناداني و جهل مشاهده كردي تحمل كني و به خاطر حق و حرمت اسلام و سن و سال، وي را گرامي داري و احترامش نمايي؛ زيرا كه رعايت حق سن به اندازه ي حق مسلماني است. و لا قوة الا بالله.

حق كوچكتر

اما حق خردسال آن است كه وي را مورد مهر و محبت قرار دهي و در تعليم و تربيتش بكوشي و نسبت به او عفو و گذشت و پرده پوشي و نرمش نمايي و وي را ياري كرده و خطاها و لغزشهاي كودكانه اش را مستور داري. زيرا كه اين امر خود يكي از موجبات توبه است و به هر حال با وي به رفق و مدارا بوده و از ستيز و لجبازي خودداري كني؛ زيرا كه اين امر به رشد و تكامل وي نزديك تر است.

حق سائل

و حق سائل و فقير اين است كه اگر به مقدار صدقه براي تو آماده باشد به وي ببخشي و نياز او را برطرف سازي و براي رفع فقر او دعا كني و به خواست وي كمك كني. و چنانچه به صدق گفتارش شك و ترديد داشته اما بدان يقين نداري (چه بسا كه شيطان براي تو دامي نهاده و وسوسه كرده است تا از آنچه به تو روي آورده باز داردت و ميان تو و تقرب به پروردگارت حايل شود)، او را به حال خود واگذار و به خوشي جواب كن. با اين وصف باز هم چنانچه به وي چيزي عطا كردي كار شايسته و به جايي بوده و اجرش با خداوند است.

حق كسي كه از وي چيزي بخواهند

اما حق كسي كه از وي خواستار مي شوند آنست كه اگر چيزي بخشيد، با تشكر از او پذيرفته شود و قدرداني گردد. و اگر چيزي عطا نكرد وي را به خوشي معذور دار و به او خوشبين باش و بدان كه اگر در عطا و بخشش خود دريغ كرد، مال خود را دريغ كرده و نسبت به مال خود ملامتي نخواهد داشت، هر چند كه ظالم باشد. و چنانچه توانا بوده و از انعام و بخشش خودداري نمود به خود ستم كرده؛ زيرا كه انسان ظلوم كفار است.

[صفحه 104]

حق كسي كه وسيله ي شادي گردد

اما حق آن كس كه تو را شاد كرده اينست كه چنانچه مقصود او شادي تو بوده نخست خداي را حمد و سپاس گويي و به اندازه اي كه سزد وي را نيز شكر و سپاس داري و او را پاداش دهي و اگر وي بدين منظر نبوده است، باز هم حمد و شكر خداي را به جا آوري و بداني كه اوست كه مايه ي شادي تو شده، و او را به اين عنوان كه وي نيز يكي از اسباب نعمت خدا براي تو گرديده و تو را به پروردگارت نزديك ساخته دوست بداري و بدين جهت كه وسيله ي نعم الهي، خود نوعي رحمت و بركت است، خير او را بخواهي - هر چند كه در اين امر قصد نداشته باشد. و لا قوة الا بالله.

حق كسي كه بدي كرده

اما حق كسي كه از قضا در گفتار يا كردار خود نسبت به تو رفتار سوئي داشته اينست كه اگر عمدا به ارتكاب آن دست زده بهتر است وي را مورد عفو قرار دهي و از او درگذري تا كدورت ريشه كن شود، و با اين گونه مردم با ادب و اخلاق رفتار كرده باشي؛ زيرا كه خداوند مي فرمايد: و لمن انتصر بعد ظلمه فأولئك ما عليهم من سبيل الي قوله: من عزم الامور (و آنكس كه به وي ستم شده و انتقام جويد مسئوليتي ندارد تا آنجا كه مي فرمايد: اين از كارهاي پا برجا و درست است) (سوره ي شوري، آيه 41 - 43) و آنجا كه خداي عزوجل مي فرمايد: و ان عاقبتم فعاقبوا بمثل ما عوقبتم به و لئن صبرتم لهو خير للصابرين (چنانچه كيفر داديد، به همان اندازه

باشد كه زخم خورديد و اگر صبر كنيد و بگذريد براي صابران بهتر است. (سوره ي نحل آيه ي 126)

و اين در صورتي است كه عمدا مرتكب امري شده باشد و چنانچه رفتار سوء وي از روي عمد نبود، تو خطاي او را به بدي عوض مده و با تعمد در انتقام، به او ستم مكن، و تا آنجا كه مقدور است با نرمي و ملاطفت با وي رفتار كن. و لا قوة الا بالله.

حق همكيشان

اما حق همكيشان و همدينان آنست كه به طور كلي نسبت به همه با حسن نيت و مهرباني و نرمش رفتار كني. چنانچه رفتار سوئي از آنان مشاهده كردي با آنان به مدارا رفتار كني و محبت آنان را جلب كني و به اصلاح كار آنها بپردازي و از نيكي و احساني كه نسبت به خود و تو نموده شكر و سپاس به جاي آري زيرا كه نيكي و

[صفحه 105]

احساني كه او به خود نموده به مثابه نيكي به تو است؛ بدان جهت كه از آزار و مزاحمت تو خودداري نموده و خودش را حفظ كرده و چيزي را بر تو تحميل نكرده است. پس درباره ي همه ي آن ها دعا كن و به ياري آنها بپرداز و براي هر يك از آنها نسبت به خود مقامي منظور دار، بزرگتر را به منزله ي پدر خود و خردسال را فرزند و ميانه حال را همانند برادر خود محسوب دار، و آن كه نزد تو آمد با لطف و رحمت از وي دلجويي كن و با برادرت به حقوق برادري رفتار كن.

حق اهل ذمه

اما حق اهل ذمه: حكم درباره ي آنها اينست كه آنچه را كه خداوند از آنان پذيرفته تو نيز بپذيري، و آن ذمه و عهدي كه خدا براي آنها مقرر داشته به آن وفادار باشي و آنها را بدانچه خواهند و خود به ناچار آن را پذيرفته اند حواله كني، و در معامله با آنها به حكم خدا عمل كني، و به مراعات اينكه در پناه اسلامند و به خاطر وفاي به عهد خدا و رسول خدا (ص)، از ظلم و ستم نسبت به آنها خودداري نمايي. زيرا به

ما رسيده كه فرمود: هر كه به معاهدي ستم كند، من مقابل او و دشمن او خواهم بود. پس از خدا بپرهيز. و لا حول و لا قوة الا بالله.

اين بود وظايف و حقوقي كه امام زين العابدين (ع) بيان فرموده، و هر چند كه در خصال به پنجاه و يك حق اشاره كرده اما در تحف العقول تعداد حقوق بيش از پنجاه حق ذكر نگرديده و در پايان آن چنين آمده است: آنچه بدانها اشاره شد، پنجاه حق است كه سراسر وجود تو را احاطه كرده و در هيچ حال از آنها جدا نتواني بود و بر تو باد كه در رعايت و كار بستن آنها بكوشي و در اين امر از خداي جل ثناؤه ياري و استعانت جويي. و لا حول و لا قوة الا بالله. و شكر و سپاس به درگاه خداوندي كه پروردگار جهانيان است.

كلمات مأثور امام زين العابدين در حكمت و موعظه و سخنان حكيمانه ي آن حضرت از كتاب نثر الدرر

در كشف الغمه و فصول المهمه چنين آمده است كه وزير ابوسعيد منصور بن حسن آبي در كتاب نثر الدرر مي نويسد: علي بن الحسين زين العابدين عليهماالسلام

[صفحه 106]

به مرد فقيري برخورد كه ياري مي جست و اشك از چشمانش سرازير بود. در حالي كه با تعجب به وي مي نگريست، فرمود: «اگر تمام دنيا در يد اختيار او بوده، سپس همه را از دست مي داد، باز هم سزاوار نبود اين چنين محزون و گريان گردد!»

و آنگاه كه از آن حضرت پرسيدند: چگونه بود كه نبي اكرم (ص) از پدر و مادر يتيم گرديد؟ در پاسخ آنها فرمود: بدان جهت كه از مخلوق خدا حقي بر گردن وي واجب نشود.

به فرزند خود فرمود: اي فرزند من از دشمني با مردمان بپرهيز،

زيرا چنانچه وي مردي حليم و بردبار است از مكر وي در امان نباشي و اگر مردي فرومايه است دچار گرفتاري و مصيبت وي گردي.

و آنگاه كه سخن نافع بن جبير را شنيد كه درباره ي معاويه گفته بود: كان يسكته الحلم و ينطقه العلم، به اين معني كه حلم وي باعث مي گردد كه در برابر عده اي سكوت كرده و بيانش به هنگام لزوم در اثر علم او است، فقال عليه السلام: كذب بل كان يسكته الحصر و ينطقه البطر. آن حضرت فرمود: سخن نافع درست نبوده بلكه رفتار معاويه چنان بود كه هرگاه از اقدام به امري خودداري مي كرد بدان جهت بود كه جز سكوت راه ديگري نمي يافت و مجبور به سكوت مي گرديد! منظور آن حضرت اين است كه چنان چه موانعي در سر راه او قرار مي گرفت مجبور به سكوت مي گرديد؛ اما همين كه زر و زيور دنيا وي را مغرور و بيخبر مي ساخت از هر نوع رفتار سوئي فروگذار نمي كرد.

وقتي از آن حضرت پرسيدند: پر ارزش ترين مردم كيست؟ در جواب فرمود: «آن كه دنيا را مايه ي ارزش خود نداند.»

و از جعفر بن محمد عليهماالسلام روايت است كه گفت: مردي از علي بن الحسين (ع) در مورد كينه و عداوت قريش نسبت به پدرش حسين بن علي (ع) پرسيد، آن حضرت در جواب فرمود: اول آنها آتش و عاقبت و سرانجام آنها ننگ و بدبختي است. مردي به آن حضرت عرض كرد: كيف اصبحت؟ حال شما چگونه است؟

فرمود: «اصبحنا خائفين برسول الله و اصبح جميع اهل الاسلام آمنين به.»

حال ما چنين است كه بيم داريم از اين كه نسبت به اوامر و نواهي رسول الله

[صفحه

107]

(ص) قصور كنيم، در حالي كه همه ي اهل اسلام به اتكاي وي خود را در امان مي دانند.

و آنگاه كه از وي پرسيدند: چگونه است كه شما به هنگام مسافرت از شناسايي خود به دوستان ابا داريد؟

در جواب فرمود: بيم دارم از اينكه به نام رسول الله (ص) بيش از آنچه استحقاق دارم مرا مورد عطوفت و مهرباني قرار دهند.

سخنان حكيمانه ي آن حضرت نقل از تحف العقول

در تحف العقول [78] آمده است كه آنچه از كلمات قصار امام زين العابدين صلوات الله عليه در حكمت و موعظه روايت شده چنين است:

- الرضا بمكروه القضاء ارفع درجات اليقين. بالاترين درجه ي يقين، رضا و خوشنودي به قضاي الهي است، هر چند كه به دلخواه آدمي نباشد.

- من كرمت عليه نفسه هانت عليه الدنيا. هر كه خود را ارجمند شمارد دنيا را ناچيز انگارد.

و قال بحضرته رجل اللهم اغنني عن خلقك فقال ليس هكذا انما الناس بالناس و لكن قل اللهم اغنني عن شرار خلقك. مردي در حضورش گفت: «بار خدايا مرا از خلق خود بي نياز دار.» علي بن الحسين (ع) فرمود: «چنين نيست، همه ي مردم به يكديگر بستگي دارند. بگو بار خدايا از مخلوق شرور خود، مرا بي نياز گردان.»

- من قنع بما قسم الله فهو من اغني الناس. غني ترين مردم كسي است كه به قسمت خدا راضي باشد.

- لا يقل عمل مع تقوي و كيف يقل ما يتقبل. ارزش هر عمل كه با تقوي و پرهيزگاري توأم است كم نباشد. پس چگونه ممكن است ارزش عملي كه مورد قبول خداوند قرار گرفته كم باشد. و اين بدان معني است كه شرط قبولي هر عمل تقوي است، و از اين رو بالاترين درجه ي آن به وقتي

است كه خداي تعالي آن را پذيرفته باشد.

- اتقوا الكذب، الصغير منه و الكبير في كل جد و هزل فان الرجل اذا كذب في الصغير اجترأ علي الكبير. از گفتن دروغ، كوچك يا بزرگ در هر جدي و شوخي بپرهيزيد؛ زيرا كه دروغ كوچك باعث مي گردد كه شخص بر دروغ بزرگ بي پروا

[صفحه 108]

گردد.

- كفي بنصرالله لك ان تري عدوك يعمل بمعاصي الله فيك. در ياريت از خداوند همين بس كه دشمن خود را بيني كه درباره ات به ارتكاب معصيت و نافرماني خدا پرداخته است.

- الخير كله صيانة الانسان نفسه. همه ي خير اين است كه انسان خود نگهدار باشد.

- و قال (ع) لبعض بنيه يا بني ان الله رضيني لك و لم يرضك لي فاوصاك بي و لم يوصني بك، عليك بالبر فانه تحفة كبيرة. به يكي از پسران خود فرمود: فرزند من، خداي تعالي بر تو فرض كرده است كه رضاي خاطر مرا به دست آوري و بر من اين فرمان نرانده و تو را در نيكي و احسان با والدين امر فرموده و بر من در تو اين حكم نفرموده، بر توست كه به نيكي رفتار كني كه اين خود هديه ي بزرگي است.

- و قال له رجل ما الزهد؟ [79] فقال الزهد عشرة اجزاء: فأعلي درجات الزهد أدني درجات الورع و اعلي درجات اليقين ادني درجات الرضا، و ان الزهد في آية من كتاب الله: لكي لا تأسوا علي ما فاتكم و لا تفرحوا بما آتاكم. مردي از وي پرسيد: «زهد چيست؟» آن حضرت در پاسخ فرمود: «زهد داراي ده جزء است. بالاترين درجات زهد كمترين درجه ي ورع، و برترين درجات ورع پايين ترين درجات

يقين است، و بالاترين درجات يقين كمترين درجه ي رضا است، و به راستي كه بهترين معني زهد در اين آيه از كتاب خدا آمده است كه: «تا بدانچه از دست داده ايد افسوس نخوريد و بدانچه به شما رسيد شاد نشويد.» (سوره ي حديد: آيه ي 23)

- و قال (ع): طلب الحوائج الي الناس مذلة للحياة و مذهبة للحياء و استخفاف بالوقار و هو الفقر الحاضر. طلب حوائج از مردم به خواري و مذلت كشد و حيا را ببرد و وقار را بكاهد و خود نوعي فقر حاضر است و آن كه از مردم حاجتي نخواهد خود بي نيازي موجود است.

- و قال (ع): ان احبكم الي الله أحسنكم عملا و ان اعظمكم عندالله عملا اعظمكم فيما عندالله رغبة و ان انجاكم من عذاب الله اشدكم خشية لله و ان اقربكم

[صفحه 109]

من الله اوسعكم خلقا و ان ارضاكم عندالله اسعاكم علي عياله و ان اكرمكم علي الله اتقاكم لله. هر كس عملش نيكوتر، نزد خدا محبوبتر؛ و به راستي كه بزرگوارترين شما نزد خدا كسي است كه بدانچه نزد خداست راغبتر است؛ و آن كه از همه به نجات از عذاب خدا نزديك تر است، كسي است كه ترس وي از خداوند بيشتر است؛ و آن كه خلقش وسيعتر، به خدا نزديك تر؛ و پسنديده ترين شما نزد خداوند كسي است كه سعي و تلاش وي در جهت بهبود زندگي اهل و عيال خود بيشتر است.

و به راستي كه گرامي ترين شما نزد خدا پرهيزگار ترين شما است.

- و قال «ع» لبعض بنيه: يا بني انظر خمسة فلا تصاحبهم و لا تحادثهم و لا ترافقهم في طريق، فقال يا أبه من

هم؟ قال: اياك و مصاحبة الكذاب فانه بمنزلة السراب يقرب لك البعيد و يبعد لك القريب و اياك و مصاحبة الفاسق فانه بائعك بأكلة او اقل من ذلك، و اياك و مصاحبة البخيل فانه يخذلك في ماله احوج ما تكون اليه و اياك و مصاحبة الاحمق فانه يريد ان ينفعك فيضرك و اياك و مصاحبة القاطع لرحمه فاني وجدته ملعونا في كتاب الله. به يكي از فرزندان خود گفت: «پسر جانم بنگر كه با پنج كس همنشيني و مصاحبت نكني و در سفر و حضر از رفاقت و دوستي با ايشان بر حذر باشي.» وي گفت: «پدر عزيز، آنها چه كساني هستند؟» فرمود: «مبادا با دروغگو همنشين شوي كه چون سراب است؛ دور را نزديك و نزديك را به تو دور نمايد. مبادا با فاسق و بدكار همنشين شوي كه تو را به يك لقمه و يا كمتر بفروشد. مبادا هم صحبت بخيل شوي كه او در نهايت احتياج، تو را واگذارد. مبادا با فرومايه و نادان طرح دوستي بريزي كه مي خواهد سودت رساند، زيانت مي زند. هرگز با قاطع رحم مصاحبت مكن كه من او را در قرآن كريم ملعون يافتم.

- و قال (ع): ان المعرفة و كمال دين المسلم تركه الكلام فيما لا يعنيه و قلة مرائه و حلمه و صبره و حسن خلقه. شخص مسلمان وقتي معرفت و دينش كامل است كه سخني را كه برايش مفيد نيست ترك گويد، و كمتر به بحث و جدل بپردازد و بردبار و شكيبا و خوشخو باشد.

- و قال (ع) [80]: ابن آدم انك لا تزال بخير ما كان لك واعظ من نفسك و ما كانت

المحاسبة من همك، و ما كان الخوف لك شعارا و الحذر لك دثارا، يا ابن

[صفحه 110]

آدم انك ميت و مبعوث و موقوف بين يدي الله جل و عز فاعد له جوابا. اي فرزند آدم، پيوسته خير و نيكبختي با تو همراه است اما به اين شرط كه خود را پند دهي و به حساب خود رسيدگي كرده و ترس از خدا را شعار خود سازي و به لباس پرهيزگاري و حذر خود را آراسته داري. اي فرزند آدم، تو از اين سرا به آن سرا خواهي رفت، و روزي برانگيخته شوي و برابر خداي عزوجل باز داشته شوي، پس بكوش تا براي سئوالات او جوابي آماده سازي.

- و قال (ع): لا حسب لقرشي و لا لعربي الا بتواضع، و لا كرم الا بتقوي، و لا عمل الا بنية، و لا عبادة الا بالتفقه. براي قريشي و عربي حسب و نسب نيست جز به تواضع، و بزرگواري و كرامت نيست جز به تقوي و كرداري نيست جز به نيت و عبادت نيز جز به دانستن مسائل ديني نيست.

- و قال (ع): المؤمن من دعائه علي ثلاث: اما ان يدخر له، و اما ان يعجل له و اما ان يدفع عنه بلاء يريد ان يصيبه. مؤمن كسي است كه دعاي او از يكي از سه اثر خارج نيست، يا برايش ذخيره گردد يا در دنيا برآورده شود يا بلايي را كه امكان داشت بر وي هجوم كند از او بگرداند.

- و قال (ع): ان المنافق ينهي و لا ينتهي و يأمر و لا يأتي اذا قام الي الصلوة اعترض و اذا ركع ربض و اذا سجد نقر،

يمسي و همه العشاء و لم يصم، و همه النوم و لم يسهر، و المؤمن خلط علمه بحلمه يجلس ليعلم و ينصت ليسلم، لا يحدث بالامانة الا صدقاء و لا يكتم الشهادة للبعداء و لا يعمل شيئا من الحق رياء و لا يتركه حياء، ان زكي خاف مما يقولون و يستغفرالله لا يعلمون و لا يضره جهل من جهله. به راستي كه شخص منافق ديگران را نهي كند و خود از عصيان و گناه باز نايستد، امر كند و خود به كار نبندد، و چون به نماز ايستد رو به هر سو كند، و چون به ركوع رود زانو زند و آن گاه كه سجده كند همانند مرغي است كه منقار به زمين زند. بي آنكه روزه بگيرد شام كند و جز خوردن شام فكر و هم ديگري ندارد. بي آنكه بيداري كشيده صبح كند و در فكر خوابيدن است. مؤمن كردارش آميخته با حلم و بردباري است. بنشيند تا بر علم و اطلاع خود بيفزايد و خموشي گزيند تا سالم ماند. امانت را به دوستان هم نگويد، و شهادت بيگانه را نهان نسازد. كار حق را به خودنمايي نكند و از شرمش ترك نكند. اگرش از وي ستايش كنند و پاكش دانند از آنچه گويند

[صفحه 111]

بيم كند و از آنچه ندانند آمرزش خواهد، و جهل و ناداني هر كه او را نشناسد زيانش نرساند.

- و رأي عليه السلام عليلا قد بري ء فقال له يهنئوك الطهور من الذنوب ان الله قد ذكرك فاذكره، و أقالك فاشكره. شخص بيماري را بديد كه بهبود يافته، فرمود: گوارا باد بر تو كه گناهانت پاك گرديد، به راستي كه خدا تو را

ياد كرد، او را ياد كن. و از تو گذشت، شكر و سپاس او را به جاي آور.

- و قال (ع) خمس لو رحلتم فيهن لا نفيتموهن و ما قدرتم علي مثلهن: لا يخاف عبد الا ذنبه، و لا يرجو الا ربه، و لا يستحيي الجاهل اذ سئل عمالا يعلم ان يتعلم، و الصبر من الايمان بمنزلة الرأس من الجسد. و لا ايمان لمن لا صبر له. پنج جمله است كه اگر به دنبالش كوچ كرده و مركب را لاغر سازيد، مانند آنها را به دست نياوريد: هيچ بنده اي نترسد مگر از گناه خود. و اميدوار نباشد جز به پروردگار خود. نادان را به وقتي كه بگويد نمي دانم شرم نيايد و ياد گيرد آنگاه كه از او سؤالي شود كه نداند. صبر نسبت به ايمان چون سر است نسبت به بدن. آن كه صبر ندارد ايمان ندارد.

- و قال عليه السلام: يَقُولُ اللَّهُ يَا ابْنَ آدَمَ ارْضَ بِمَا آتَيْتُكَ تَكُنْ مِنْ أَزْهَدِ النَّاس ابْنَ آدَمَ اعْمَلْ بِمَا افْتَرَضْتُ عَلَيْكَ تَكُنْ مِنْ أَعْبَدِ النَّاس ابْنَ آدَمَ اجْتَنِبْ مِمَّا حَرَّمْتُ عَلَيْكَ تَكُنْ مِنْ أَوْرَعِ النَّاس.

خدا مي فرمايد: اي فرزند آدم، بدانچه تو را داده ام راضي باش تا از همه زاهدتر باشي. فرزند آدم به آنچه بر تو فرض كرده ام عمل كن تا از همه عابدتر باشي. فرزند آدم از آنچه بر تو حرام كرده ام دوري كن تا از همه پارساتر باشي.

- و قال (ع): كم من مفتون بحسن القول فيه و كم من مغرور بحسن الستر عليه و كم من مستدرج بالاحسان اليه و قال يا سوأتاه لمن غلبت احداته عشراته يريد ان السيئة بواحدة و الحسنة بعشرة.

بسا كسا

كه وي را گفتند خوب است و فريفته شد، و چه بسيار كس كه از پرده پوشي به خود مغرور گرديد و چه بسيار كسي كه از احسان به او غافلگير شد. و فرمود: واي بر آنكس كه يكي هايش بر ده هايش غالب آيد، مقصود از يكي بد كرداري و منظور از كلمه ي ده، حسنه و عمل نيك است.

[صفحه 112]

- و قال (ع): ان الدنيا قد ارتحلت مدبرة، و ان الاخره قد ترحلت مقبلة، و لكل واحدة منها بنون فكونوا من ابناء الاخرة و لا تكونوا من ابناء الدنيا، فكونو من الزاهدين في الدنيا الراغبين في الاخرة، لان الزاهدين اتخذوا ارض الله بساطا و التراب فراشا و المدروسادا و الماء طيبا و قرضوا المعاش من الدنيا تقريضا، اعلموا انه من اشتاق الي الجنة سارع الي الحسنات و سلا عن الشهوات، و من اشفق من النار بادر بالتوبة الي الله من ذنوبه و راجع عن المحارم، و من زهد في الدنيا هانت عليه مصائبها و لم يكرهها و ان الله عزوجل لعبادا قلوبهم معلقة بالاخرة و ثوابها و هم كمن رأي اهل الجنة في الجنة مخلدين منعمين، و كمن رأي اهل النار في النار معذبين فأولئك شرورهم و بوائقهم عن الناس مأمونة و ذالك ان قلوبهم عن الناس مشغولة بخوف الله فطرفهم عن الحرام مغموض و حوائجهم الي الناس خفيفة قبلوا اليسير من الله في المعاش و هو القوت فصبروا اياما قصارا لطول الحسرة يوم القيامة.

دنيا كوچ كرده و پشت داده و آخرت نيز به راه افتاده و مي آيد و هر كدام فرزنداني دارند. پس شما فرزند آخرت باشيد و از فرزندان دنيا نباشيد. از دنيا زهد

ورزيد و از آن كناره بگيريد و به آخرت رو كنيد. زيرا زاهدان زمين را بساط زندگي دانند، و خاك را بستر سازند و كلوخ را بالش كنند و آب را عطر و تنها معاش را از دنيا قيچي زنند. بدانيد هر كس شيفته ي بهشت است به حسنات شتابد و از شهوات باز گيرد. هر كه از دوزخ ترسد براي توبه از گناهان خود به درگاه خدا بشتابد و از محارم باز پس رود. هر كه در دنيا زاهد است هر مصيبت بر او سهل است و آن را بد ندارد. براي خداي عزوجل بندگاني هستند كه دلهاي آنها به آخرت و ثوابش آويخته و آنان به كساني مانند كه اهل بهشت را در بهشت، جاويدان؛ و اهل دوزخ را در دوزخ معذب ديده اند. آنانند كه شرور و ناگواري شان از مردم دور است زيرا دلشان از خوف خدا متوجه مردم نيست. ديده ها از حرام بر گرفته اند و حوائج آنها به مردم اندك است. اندك معاش را از خداوند پذيرفتند، كه همان قوت است. به خاطر افسوس طولاني روز رستاخيز چند روز كوتاه را صبر كردند.

- و قال له رجل: اني لاحبك في الله حبا شديدا فنكس رأسه ثم قال: اللهم اني اعوذبك ان احب فيك و انت لي مبغض ثم قال له احبك الذي تحبني فيه.

مردي به او گفت: من براي خدا تو را سخت دوست دارم. آن حضرت

[صفحه 113]

سر به زير انداخت و سپس فرمود: بار خدايا به تو پناه برم كه براي تو مرا دوست دارند، و توام دشمن باشي. سپس به او فرمود: من هم تو را دوست دارم براي آنچه

مرا درباره ي آن دوست داري.

- و قال (ع): ان الله ليبغض البخيل و السائل الملحف، و قال: رب مغرور مفتون يصبح لاهياضا حكا يأكل و يشرب و هو لا يدري لعله قد سبقت له من الله سخطة يصلي بها نار جهنم.

خدا شخص بخيل و سائلي را كه اصرار مي ورزد دشمن دارد. و فرمود: بسا فريب خورده و گول خورده كه بازيگر و خندان است. مي خورد و مي نوشد و نمي داند كه شايد از خدا خشمي بر سرش آيد كه آتش دوزخش درگيرد.

- و قال (ع): ان من اخلاق المؤمن الانفاق علي قدر الاقتار، و التوسع علي قدر التوسع، و انصاف الناس من نفسه و ابتداؤه اياهم بالسلام.

از نشانه هاي اخلاق مؤمن اينست كه در هر يك از حالات شدت و وسعت اندازه نگه دارد. به اين معني كه به اندازه ي درآمد خود انفاق و بخشش كند، و هر اندازه درآمدش بيشتر، انفاق و خرجش بيشتر؛ و نسبت به مردم به حق و انصاف رفتار كند، و به هنگام سلام بر آنان پيشي گيرد.

- و قال (ع): ثلاث منجيات للمؤمن: كف لسانه عن الناس و اغتيابهم و اشغاله نفسه بما ينفعه لاخرته و دنياه، و طول البكاء علي خطيئته.

سه چيز مايه ي نجات مؤمن است: دم فرو بستن از مردم و خودداري از بدگويي و غيبت آنها، واداشتن خود بدانچه به آخرت و دنيايش سود دهد، و پر گريستن بر گناهش.

- و قال (ع): نظر المؤمن في وجه اخيه المؤمن للمودة و المجد له عبادة. نگاه مهرآميز مؤمن به چهره ي برادر مؤمنش و دوستي و محبت كردنش با وي عبادت است.

- و قال (ع):

ثلاث من كن فيه من المؤمنين

كان في كنف الله و أظله الله يوم القيامة في ظل عرشه، و آمنه من فزع اليوم الاكبر: من اعطي الناس من نفسه ما هو سائلهم لنفسه و رجل لم يقدم يدا و لا رجلا حتي يعلم انه في طاعة الله قدمها او في معصيته، و رجل لم يعب اخاه بعيب حتي يترك ذالك العيب من نفسه و كفي بالمرء شغلا بعيبه لنفسه عن عيوب الناس.

[صفحه 114]

سه چيز است كه در هر مؤمني باشد، در پناه خدا، و به روز رستاخيز در سايه ي عرش خدا است و خدايش از هراس آن روز بزرگ آسوده دارد: هر كه به مردم همان دهد كه از آنها توقع دارد؛ مردي كه گامي پيش و پس ننهد تا بداند كه در طاعت خدا پيش داشته يا در معصيتش؛ و مردي كه برادرش را به چيزي عيب نكند تا آن عيب را از خود دور كند، و براي مرد همين بس كه عيب خود گيرد و از عيب مردم چشم پوشد.

- و قال (ع): ما من شيئي احب الي الله بعد معرفته عن عفة بطن و فرج، و ما من شيئي احب الي الله من أن يسأل.

هيچ چيز نزد خداوند پس از معرفت او محبوبتر از پارسايي در شكم و عورت نيست. و چيزي نزد خدا محبوبتر از اين نيست كه حوائج خود را از او مسألت نمايي.

- و قال لا بنه محمد عليهماالسلام: افعل الخير الي كل من طلبه منك فان كان اهله فقد اصبت موضعه و ان لم يكن بأهل كنت انت اهله و ان شتمك رجل عن يمينك ثم تحول الي يسارك و اعتذر اليك فاقبل عذره.

به

فرزند خود محمد (ع) فرمود: هر كه از تو طلب خير كرد با وي به نيكي رفتار كن؛ چنانچه سزاوار بوده، به جا عمل كرده اي و اگر او اهل آن نيست تو خود شايسته ي آني و اگر مردي از طرف راستت تو را دشنام داد و سپس به سوي چپت گرديد و از تو عذر خواست، عذرش را بپذير.

- و قال (ع): مجالسة الصالحين داعية الي الصلاح و أدب العلماء زيادة في العقل، و طاعة ولاة الامر تمام العز.

همنشيني با صالحان به نيكي دعوت كند، و به آداب دانشمندان زيستن عقل را فزوني دهد؛ و طاعت واليان امر كمال عزت است؛ و استفاده از مال كمال مردانگي؛ و راهنمايي و ارشاد آن كه از تو مشورت جويد، قضاي حق نعمت؛ و خودداري از آزار ديگران كمال خرد است، و مايه ي راحت تن در دنيا و آخرت.

و قال (ع): سبحان من جعل الاعتراف بالنعمة له حمدا، سبحان من جعل الاعتراف بالعجز عن الشكر شكرا.

منزه است خدايي كه اعتراف به نعمت خود را ستايش خود شناخته؛ منزه است آن كه اعتراف به درماندگي از شكرش را شكر دانسته.

[صفحه 115]

كلمات قصار آن حضرت نقل از تذكره ي ابن حمدون

در كشف الغمه آمده است كه: آنچه را كه محمد بن حسن بن حمدون از سخنان حكيمانه ي امام زين العابدين (ع) در كتاب تذكره آورده چنين است كه فرمود:

- مؤمن در ميان سه خصلت هرگز هلاك نگردد، شهادة ان لا اله الا الله وحده لا شريك له، و شفاعة رسول الله (ص)، وسعة رحمة الله عزوجل.

- از خداي عزوجل بترس به خاطر قدرتش بر تو، و از او شرم كن بدان جهت كه به تو نزديك است، و هر

وقت به نماز بايستي چنان باش كه گويي آخرين نمازي است كه به پا داشته اي. به اين معني كه به هنگام نماز چنان با خوف و خشيت باش كه گويي كه ديگر عمر تو كفاف ندهد كه به اين افتخار نايل آيي.

- از خداي بترس، بي آنكه خود به كاري بپردازي كه عذر آن بايد خواست.

- از شادي برگناه بپرهيز، زيرا خوشنودي و شادي بر معصيت خدا گناهش از ارتكاب به آن به مراتب شديدتر است.

كلمات آن حضرت نقل از تذكرة الخواص

از كلمات آن حضرت است كه فرمود: عجب دارم از كسي كه خود را به نخوت و كبر و غرور آلوده ساخته در حالي كه ديروز نطفه ي ناچيزي بود، و فردا نيز مرداري بيش نيست.

و عجب دارم از آن كه در وجود خدا با شك و ترديد مي نگرد، در حالي كه اين همه عجايب مخلوقات او را به چشم مي بيند. و عجب دارم از آن كس كه در نشئه و حيات آخرت شك دارد در حالي كه نشئه ي اولي را مي بيند، و عجب دارم از آن كه براي دنياي فاني بكوشد و از كوشش براي سراي باقي خودداري كند.

سخنان حكيمانه ي آن حضرت نقل از فصول المهمة

آنچه از كلمات قصار امام سجاد (ع) در فصول المهمة آورده شده چنين است: كه فرمود: آنكس كه حكيم دانشمندي وي را ارشاد نكند به گمراهي سقوط كند، و آنكه جاهلي وي را هم بازو نشود به خواري و ذلت در افتد، (به اين معني كه چه بسا ممكن است از نادان كاري ساخته شود كه از دانايان ديده نشود...)

[صفحه 116]

- و در جاي ديگر فرمود: چهار چيز مايه ي ذلت است. اول دختر است هر چند كه مريم باشد، دوم قرض هر چند كه يك درهم بيشتر نباشد، سوم غربت اگر چه بيش از يك شب نباشد، و چهارم سؤال كردن هر چند كه تنها يك جمله باشد مثل «راه از كجاست؟»

- و فرمود: عجب دارم از كسي كه از خوردن غذا در اثر ضرر و زيان آن ابا دارد اما از ارتكاب گناه با آن همه زشتي و زياني كه به دنبال دارد پرهيز نمي نمايد.

و قال عليه السلام: من ضحك ضحكة مج من عقله مجة علم.

-

هر كس به نوعي بخندد از خردش كاسته گردد (به اين معني كه در هر حال خنديدن، از خويشتن كاستن است.) چنانچه به موقع باشد تبسمي بايد، و گرنه ناچار از وقار آدمي بكاهد و عقل و دانش وي را در نظر مردمان ضعيف سازد.

- هر كس به آنچه خداوند بر وي روزي فرموده قانع و راضي باشد خود از غنيترين مردم است.

- و قال عليه السلام: ان الجسد اذا لم يمرض اشر و لا خير في جسد يأشر.

آنكه جسمش بيمار نشود به غفلت و كبر و غرور مبتلا گردد، و شخص متكبر و مغرور و آن كه به غفلت و ناسپاسي خو گرفت هرگز منشاء خير نخواهد بود.

- و در حديثي ديگر به اسناد از نبي اكرم (ص) مي فرمايد: انتظار الفرج عبادة. انتظار فرج خود عبادت است.

- و آنكه به روزي كم راضي باشد خداي نيز به عمل كم وي خوشنود گردد.

حكم و مواعظ آن حضرت از كتب مختلف

در كتاب حلية الاولياء به اسناد از جعفر بن محمد و او از پدر خود از علي بن الحسين عليهماالسلام آمده است كه فرمود:

فَقْدُ الْأَحِبَّةِ غُرْبَة.

از دست دادن دوستان، خود نوعي غربت است.

چنانكه شيخ مفيد در امالي به سند خود روايت كرده مردي به علي بن الحسين (ع) گفت:

- كيف اصبحت يابن رسول الله؟ قال: اصبحت مطلوبا بثمان: الله تعالي يطلبني بالفرائض و النبي (ص) بالسنة و العيال بالقوت و النفس بالشهوة و الشيطان

[صفحه 117]

باتباعه و الحافظان بصدق العمل و ملك الموت بالروح و القبر بالجسد فأنا بين هذه الخصال مطلوب.

- حال شما چگونه است؟

فرمود: حال من چنين است كه هشت خصلت مرا در ميان گرفته و هر يك چيزي را از من مي خواهند

و در برابر هر يك وظيفه اي بر عهده دارم. نخست اينكه خداي تعالي از من مي خواهد كه در انجام فرايض بكوشد. دوم عمل به سنت نبي اكرم (ص). سوم خانواده ي خود، كه در تهيه ي روزي و نفقه ي آنها بكوشم. چهارم، هواي نفس كه مرا به شهوت مي خواند. پنجم شيطان كه به پيروي خود مرا دعوت مي نمايد. ششم، دو فرشته ي نگهبان كه مرا به كردار نيك مي خوانند. هفتم، ملك الموت كه قبض روح مرا طالب است. هشتم قبر است، كه همچنان در انتظار است كه جسمم را در خود جاي دهد. و اين خصالي است كه مرا احاطه كرده و در برابر هر يك از آنها وظيفه اي بر عهده دارم كه بايستي خود را آماده سازم.

- در كشف الغمه آمده است: علي بن الحسين (ع) مردي را مشاهده كرد كه شخصي را به شدت مورد بدگويي و دشنام قرار داده و وي را به اعمال سوء نسبت مي داد. پس آنحضرت در حالي كه وي را سخت بر حذر مي داشت فرمود: اياك و الغيبة فانها ادام كلاب النار. از غيبت بپرهيز، زيرا كه آن خوراك سگهاي دوزخ است.

- ابوالبقاء دميري در كتاب حياة الحيوان مي نويسد: علي بن الحسين عليهماالسلام به مردي برخورد كه پسرش از دنيا رفته و چون در معاصي خداي به اسراف رفته بود، به شدت بر وي ناله و جزع همي كرد. آن حضرت در حالي كه وي را از اين امر به شدت منع مي كرد فرمود:

ان من وراء ولدك خِلَالًا ثَلَاثاً، شهادة ان لا اله الا الله و شفاعة رسول الله و رحمة الله.

فرزند تو را سه حالت همراه است. اول توحيد او

و كلمه ي طيبه ي لا اله الا الله، دوم شفاعت رسول الله (ص)، و سوم رحمت خداي تعالي.

در حلية الاولياء آمده است كه امام زين العابدين عليه السلام چنين مي گفت:

اللهم اني اعوذبك ان تحسن في لوائع العيون علانيتي، و تقبح في خفيات العيون سريرتي، اللهم كما اسأت و احسنت الي فاذا عدت فعد علي:

بار الها، به تو پناه مي برم كه در انظار مرا نيكو جلوه دهي، اما در خفا و باطن

[صفحه 118]

بنده ي نافرمان تو باشم. بار خدايا، همچنان كه من بد كردم و تو جزاي نيكويم بخشيدي، پس به هنگامي كه باز هم من به بدي رفتار كردم، باز هم جزاي مرا به احسان عنايت فرما.

شيخ مفيد [81] به سند خود از عبدالله بن محمد تميمي آورده است كه مرد سال خورده اي از عبد قيس و او از طاوس نقل كرده كه مي گفت:

سالي در مكه به هنگام شب داخل در «حجر» گرديدم. ناگاه علي بن الحسين عليهماالسلام را مشاهده كردم كه وارد بر حجر گرديد و به نماز ايستاد. من هم به تماشايش ايستادم. او همچنان ركوع و سجود مي كرد. و من نگاهش مي كردم. محو تماشايش شده بودم تا آنگاه كه از نماز فراغت يافت و سر بر خاك گذاشت تا با خداي خود مناجات كند. پيش خود گفتم: مرد صالح و تهذيب شده اي از اهل بيت محمد صلي الله عليه و آله است، بهتر است بروم جلوتر، خم شوم و مناجاتش را بشنوم. جلوتر رفتم و خم شدم و گوش دادم. او در سجود خود چنين مي گفت:

عبيدك بفنائك، مسكينك بفنائك، فقيرك بفنائك، سائلك بفنائك.

- بنده ي كوچك تو بر در خانه ي توست، بيچاره ي تو بر در خانه ي توست،

محتاج تو بر در خانه ي توست، گداي تو بر در خانه ي توست.

طاوس مي گويد:

اين كيفيت چنان قلبم را فشرد كه اشكم سرازير شد. از آن روز به هر بلايي كه مبتلا شدم مناجات علي بن الحسين (ع) را به لب آوردم و از آن بلا خلاصي يافتم.

اشعار منسوب به امام زين العابدين

نحن بنو المصطفي ذو و غصص

يجرعها في الانام كاظمنا

عظيمة في الانام محنتنا

اولنا مبتلي و آخرنا

يفرح هذا الوري بعيدهم

و نحن أعيادنا مآتمنا

و الناس في الامن و السرور و ما

يأمن طول الزمان خائفنا

و ما خصصنا به من الشرف الطائل

بين الا نام آفتنا

يحكم فينا و الحكم فيه لنا

جاحدنا حقنا و غاصبنا

- ما فرزندان مصطفي همواره با غم و اندوه و ناگواري مواجه هستيم،

[صفحه 119]

آن كه از ما فرو برنده ي خشم است، در ميان مردم جام بلايا را سر مي كشد.

- رنج و مصيبت در ميان مردم سخت بزرگ و سنگين است، و اول و آخر دودمان ما بدين بلايا گرفتار و مبتلا است.

- اين مردم در عيدشان مسرور و خوشحالند، در حالي كه عيدهاي ما مبدل به مصائب و بلايا شده است.

- مردم در آرامش و سرور غوطه ورند، در حالي كه ترسان از خاندان ما در طول زمان آرامش ندارد.

- آفت و مايه ي رنج ما آن شرف و بزرگواري فوق العاده اي است كه در بين مردم به آن ممتاز گشته ايم.

- پايمال كننده و منكر حق ما بر ما فرمانروايي مي كند، با اين كه حكومت بر آنان به ما اختصاص دارد.

ابن شهرآشوب نيز در مناقب ج 3 ص 310، اشعار زير را به امام زين العابدين عليه السلام نسبت داده است:

لكم ما تدعون بغير حق

اذا ميز الصحاح من المراض

عرفتم حقنا فجحدتمونا

كما

عرف السواد من البياض

كتاب الله شاهدنا عليكم

و قاضينا الا له فنعم قاض

- آيا زماني كه درستي ها از نادرستي ها تميز داده شود، آنچه را كه به غير حق بر خود مي بستيد به چنگ خواهيد آورد؟

- همچنان كه سفيدي از سياهي شناخته شده است، شما نيز حق ما را شناختيد، سپس در مقام انكار برآمديد.

- گواه ما بر شما كتاب خدا است و او را هم ذات اقدس اوست، پس او نيكو داوري است.

پاورقي

[1] حلية الاولياء ابونعيم ج 3 ص 135.

[2] مروج الذهب ج 2 ص 96.

[3] طبقات الشافعيه از ابونصر عبدالوهاب بن تقي الدين سبكي. ج 1 ص 153.

[4] چاپ پنجم كتاب نام برده به زودي انتشار خواهد يافت.

[5] تابعين به كساني گويند كه به دين اسلام درآمده و به ديدار يكي از صحابه نايل آمده اند و با دين اسلام دنيا را ترك كرده اند.

[6] تابعين تابعين به كساني اطلاق مي شود كه دين اسلام را پذيرفته و يكي از تابعين را ديده و به دين اسلام از دنيا رفته اند.

[7] روايات مختلفي كه در ذكر ميلاد با سعادت آن حضرت نقل گرديده در كتب مختلف به اين شرح آورده شده است:

مصباح كفعمي، كشف الغمه اربلي، مزار دروس شهيد، ابن صباغ مالكي در فصول المهمه ص 212 شيخ يوسف بحراني در مزار حدايق، ابن طلحه در مطالب السئول، بحارالانوار مجلسي نقل از ذخيره روضة الواعظين ص 172، جنات الخلود، شيخ طوسي در مصباح المتهجد. علامه حلي در تذكره در باب روزه ي ايام ذي قعده، سيد بن طاووس در اقبال، طبرسي در اعلام الوري، ابن شهرآشوب در مناقب ج 3 ص 310.

[8] الصحيفة الثانية ص 216 از

حر عاملي چاپ مصر.

[9] كشف الغمة اربلي ص 208.

[10] موضوع احتجاج امام زين العابدين (ع) با محمد بن حنفيه در مقابل حجرالاسود و شهادت دادن آن بر امامت امام سجاد (ع) در كتب اسلامي مكرر ذكر گرديده در كافي در بخش فرق بين حق و باطل در امر امامت و بصائر الدرجات ص 147 و دلائل الامامة ص 153 و مناقب ابن شهرآشوب ج 2 ص 249 چاپ ايران و اعلام الوري ص 153 و روضة الواعظين ص 169 و كتاب خرايج ص 47 و مختصر البصائر ص 14 و 170 به نقل از كتاب امام زين العابدين (ع) به قلم عبدالرزاق مقرم ص 315 - 316.

[11] ارشاد مفيد ج 2 ص 138 - روضة الواعظين، ص 172 و اعلام الوري ص 151.

[12] بصائر الدرجات، ص 96 و اثبات الوصية مسعودي، چاپ تهران و ص 143 چاپ نجف.

[13] ارشاد مفيد ج 2 ص 138.

[14] عيون الاخبار شيخ صدوق ص 270.

[15] اما كساني كه امام سجاد (ع) را كه نسبت به برادرش كوچكتر بوده علي اصغر خوانده و علي شهيد را به اكبر نام برده اند به اين شرح است:

تاريخ طبري ص 260 ج 6، معارف ابن قتيبة ص 93، البداية و النهاية ابن كثير شامي ص 188 ج 8 و ج 9 ص 103، اخبار الطوال دينوري ص 254، تاريخ يعقوبي ج 2 ص 94 چاپ نجف، تاريخ قرماني ص 108، لواقح الانوار شعراني ج 1 ص 23، تاريخ خميس ابي الحسن ديار بكري ج 2 ص 319، روض الانف سهيلي ج 2 ص 326، تذكرة الخواص سبط ابن جوزي ص 156، اسعاف الراغبين صبان در حاشيه ي نورالابصار

شبلنجي ص 194، وفيات الاعيان ابن خلكان در ترجمه ي سجاد، فرق نوبختي ص 107، امالي شيخ صدوق ص 30 مجلس 93.

و گروهي تصريح كرده اند كه امام سجاد علي اصغر و علي شهيد اكبر بوده است. مانند كامل ابن اثير ج 4 ص 30، مروج الذهب ج 2 ص 91، التنبيه و الاشراف مسعودي ص 263، شذرات الذهب ابن عماد ج 12 ص 66 - فصول المهمة ابن صباغ ص 209 ذخاير العقبي محب الدين طبري ص 151، غرر الخصايص و طواط ص 229 باب 11، حياة الحيوان دميري ص 169 ج 1 در ماده ي بغل، الاتحاف بحب الاشراف شبراوي ص 47، مقالات الاسلاميين ابي الحسن اشعري ج 1 ص 142 مزار الدروس شهيد اول و مزار السرائر ابن ادريس حلي، انيس الشيعة خطي، الذريعه الي تصانيف الشيعه شيخ آغا بزرگ تهراني ج 2 ص 458، حدايق الوردية خطي به نقل عبدالرزاق مقرم در كتاب امام زين العابدين ص 30.

[16] بحارالانوار مجلسي ج 11 ص 2.

[17] مناقب ابن شهرآشوب ج 3 ص 311.

[18] ارشاد مفيد ج 2 ص 154.

[19] تذكره ابن جوزي، ص 187.

[20] مناقب ابن شهرآشوب، ص 311، ج 3.

[21] (كيست كه حرام نمايد آن زينت و زيوري كه خداي از بهر بندگان خود از معادن و مقامات خود بيرون آورده) سوره ي اعراف آيه ي 32.

[22] عيون اخبار الرضا، ص 283.

[23] در معني اين جمله چنين آمده كه پرنده اغلب در محلي مي نشيند كه حركت نكرده و ساكن باشد.

[24] بگير اي محمد عفو و گذشت از بدي بدكاران را و چشم پوشي از بدي ايشان را اختيار كن و حكم كن به نيكويي و دوري كن و

رو بگردان از نادانان. (سوره ي اعراف آيه ي 199).

[25] مناقب ابن شهرآشوب، ج 3، ص 294.

[26] اصول كافي در حاشيه ي مرآة العقول، ج 2، ص 130، باب تواضع.

[27] و هر كس بكشد مؤمني را از روي خطا بايد كه كفاره دهد... (سوره ي نساء آيه 92).

[28] در كتب اسلامي فتاوي علماء داير بر اين است كه عاشورا نصف روز روزه بگيرد و بقيه را افطار كند، زيرا دشمنان آل محمد (ص) در اين روز به شكرانه ي آن جنايت بزرگ روزه گرفتند و براي آنكه دوستان با دشمنان امتياز داشته باشند علماي اماميه روزه ي عاشورا را حرام دانسته اند و از نظر ثواب و امساك نصف روز آن را مباح و جايز شناخته اند. مترجم.

[29] فمن كان منكم مريضا او علي سفر فعدة من ايام اخر (پس هر كس از شما مريض باشد يا در سفر باشد پس روزه بگيرد به شماره ي آن از روزهاي ديگر غير ماه رمضان... (سوره ي بقره، آيه ي 184).

[30] شذرات الذهب ابن عماد ج 1 ص 105.

[31] ارشاد مفيد، ج 2، ص 145.

[32] و آنان كه خشم خود فرو خورند، و از مردم گذشت كنند، و خدا دوست دارد نيكوكاران را (سوره ي آل عمران آيه 134).

[33] مناقب ابن شهرآشوب، ج 3، ص 293.

[34] در كتاب طبقات ابن سعد، چنين آمده است كه هشام بن اسماعيل بن هشام بن وليد بن مغيرة بن عبدالله بن مخزوم ابتدا به علم و روايت مشهور بود و به امر عبدالملك بن مروان، والي مدينه گرديد. ديري نپائيد كه عبدالملك از دنيا برفت، وي همان كسي است كه سعيد بن مسيب نيز به امر وي مورد ضرب و شتم قرار گرفت

و آن به هنگامي بود كه هشام از وي خواسته بود كه با وليد بن عبدالملك بيعت نمايد، زيرا كه وي متعهد شده و قراردادي با پدر خود منعقد ساخته بود كه امر خلافت را به وي واگذارد، اما سعيد از بيعت با وي خودداري كرده و به وي گوشزد كرد كه بايستي منتظر باشد تا مردم خود درباره ي وي چه قضاوت خواهند كرد. در همين موقع بود كه به خشم و آزار سعيد پرداخت و وي را روانه ي زندان ساخت، در اينجا مؤلف كتاب درباره ي هشام و اعمال وي اضافه كرده و مي نويسد: به نظر من علم و دانش با آن همه اثراتي كه بر هر فرد باقي مي گذارد و شخص را به كمال معنوي و اخلاق سوق مي دهد آيا براي هشام با آن همه ظلم و ستم و آزاري كه بر اهل بيت رسالت وارد ساخته نيز مثمر ثمر بوده است؟

بدون شك اين جمله كه مي گويد:

من اعان ظالما بلي به

كسي كه به ياري ستمگر بپردازد خود به ظلم و ستم وي گرفتار خواهد شد،

درباره ي هشام كاملا صدق كرده و وي نيز ديري نپائيد كه به دست وليد معزول گرديد و مورد خشم و ستم قرار گرفت و خود به همان اعمال سوئي كه درباره ي ديگران اعمال كرده بود گرفتار آمد.

[35] مناقب ابن شهرآشوب،ج 3، ص 292.

[36] نمي رسيد به نيكويي تا اينكه انفاق بكنيد از آن چيزهايي كه دوست داريد. (سوره ي آل عمران آيه 92).

[37] مناقب ابن شهرآشوب، ج 3، ص 302.

[38] ارشاد مفيد، ج 2، ص 142 - 143.

[39] مناقب ابن شهرآشوب، ج 3، ص 289.

[40] نقل از كتاب زين العابدين علي بن الحسين

(ع)، اثر استاد عبدالعزيز سيد الاهل كه به وسيله ي اين بنده به فارسي ترجمه شده است، ص 101.

[41] صفوة الصفوة ابن جوزي، ج 2، ص 52.

[42] كامل مبرد، ج 1، ص 161 و عيون الاخبار ابن قتيبة ج 3، ص 97 و مناقب ابن شهرآشوب ج 3، ص 300.

[43] مناقب ابن شهرآشوب ج 3 ص 294.

[44] مناقب ابن شهرآشوب، ج 3، ص 306.

[45] او پسر سيد البشر است، او پرهيزكار و پاكيزه و منزه و سرشناس است.

[46] اين مرد كسي است كه خاك بطحاء جاي پايش را مي شناسد، كعبه ي مقدس و حرم محترم مي شناسدش.

[47] او دست به اين سنگ مي زند و اين سنگ، همي خواهد كه كف مقدسش را همچون جان به آغوش گيرد.

[48] وقتي قريش او را ديد فرياد كشيد كه: مكارم نفساني، اين مرد كمال مكارم است.

[49] اين قوم پيشواي پرهيز كارانند، اين قوم بهترين مردم روي زمين و از بهترين بندگان خدايند.

[50] اگر او را نمي شناسيد او فرزند فاطمه است، و جدش محمد (ص) خاتم پيغمبران است.

[51] مي گويند اين كيست؟ و اين كلمه زيانش برساند، زيرا اين ناشناس شما را عرب و عجم مي شناسند.

[52] از فرط حيا ديده فرو مي خواباند و ديگران از هيبتش پلك به هم مي گذارند، تا لبخند نزند كس را ياراي سخن گفتن نيست.

[53] آيا مرا بين مدينه و آنجا كه دلهاي مردم به سوي او متوجه است (مكه) به زندان مي افكني؟.

[54] حركات هشام و طرز رفتارش هرگز مانند يك شخص معمولي و بزرگ نبود، زيرا چشمانش احول، و معايب بسياري در وجودش آشكار بود.

[55] مناقب ابن شهرآشوب، ج 3، ص 308.

[56] ارشاد مفيد، ص 277، چاپ تهران.

[57] حلية

الاولياء، ج 3، ص 139.

[58] امالي سيد مرتضي، ج 1، ص 48.

[59] مناقب ابن شهرآشوب، ج 2، ص 265.

[60] تذكرة الخواص، ص 186.

[61] مطالب السئول ص، 79.

[62] مناقب ابن شهرآشوب، ج 3، ص 302.

[63] سوره ي حج، آيه ي 38.

[64] البته خدا خريد از مؤمنين جان ها و مالهاي ايشان را به اينكه از براي ايشان باشد بهشت، جنگ مي كنند و جهاد مي كنند مؤمنين با كفار و مشركين در راه خدا پس مي كشند و كشته مي شوند، اين خريدن خدا جان و مال مؤمنين و بهاء دادن بهشت را برايشان وعده اي است بر خدا كه خلف ندارد. سوره ي توبه، آيه ي 111 و 112.

[65] قصص العرب، ج 1، ص 222.

[66] تاريخ الخلفا، ص 145.

[67] الصحيفة الخامسه، ص 492 - 330.

[68] قصص العرب، ج 3، ص 232.

[69] تاريخ طبري، ج 5، ص 217.

[70] كشف الغمه اربلي، ص 205 - 208.

[71] مناقب ابن شهرآشوب،ج 3، ص 282.

[72] نقل از كتاب زين العابدين علي بن الحسين (ع) اثر عبدالعزيز سيد الاهل كه به وسيله ي نگارنده به فارسي ترجمه شده است. ص 69 - 73.

[73] حره به فتح اول به قسمتي از سرزمين خشك و سوزان حجاز گفته مي شود.

[74] مسلم بن عقبه كه در ظلم و بيدادگري به اسراف رفته بود به مسرف معروف گرديد.

[75] جلد 3 صفحه ي 140.

[76] ج 3 ص 159 و تاريخ يعقوبي ج 3 ص 46 و اصول كافي ج 2 ص 121.

[77] ج 3 ص 299.

[78] از ابي محمد حسن بن علي بن حسين بن شعبه، ص 285.

[79] اصول كافي، در باب مذمت دنيا، حاشيه ي مرآة العقول، ج 2، ص 134.

[80] امالي مفيد، ص 64 و مشكاة الانوار، ص 66.

[81]

ارشاد مفيد، ج 2، ص 144 و مناقب ابن شهرآشوب، ج 3، ص 289.

8- شناخت حقوق و مراحم حضرت مهدي عليه السلام

مشخصات كتاب

نام كتاب: شناخت حقوق و مراحم حضرت مهدي عليه السلام

مؤلف: مرحوم آيت اللَّه حاج سيد محمّد تقي موسوي اصفهاني

مترجم: حجة الاسلام والمسلمين حاج سيد مهدي حائري قزويني

صفحه آرا: اميرسعيد سعيدي

ناشر: انتشارات مسجد مقدّس جمكران

تاريخ نشر: تابستان 1385

نوبت چاپ: اول

چاپ: اسوه

تيراژ: 5000 جلد

شابك: 2 - 005 - 973 - 964

قيمت: 400 تومان

مركز پخش: انتشارات مسجد مقدّس جمكران

فروشگاه بزرگ كتاب واقع در صحن مسجد مقدّس جمكران

تلفن و نمابر: 7253700 ، 7253340 - 0251

آدرس: قم - صندوق پستي 617

«حق چاپ مخصوص ناشر است»

مقدمه ناشر

بسمه تعالي

السلام علي القآئم المنتظر والعدل المشتهر

در جهان امروز كه با تبليغ بي ديني و افكار انحرافي توسط مدّعيان جهان تك قطبي و حقوق بشر دروغين، جوانان مسلمان و ديگر اديان را به بيراهه مي كشانند، اميد به منجي موعود ومهدي منتظَر، چراغ هدايت پويندگان راه حق و حقيقت خواهد بود. لذا برآن شديم كتاب گران سنگ مكيال المكارم در فوائد دعا براي حضرت قائم - عجّل اللَّه فرجه الشريف - تأليف عالم فاضل مرحوم حضرت آيت اللَّه سيد محمّد تقي موسوي اصفهاني - رضوان اللَّه عليه - كه توسط حضرت حجة الاسلام والمسلمين حاج سيد مهدي حائري قزويني - زيد عزّه - ترجمه گرديده است، را در پنج جلد و موضوعات مختصر به زيور طبع بياراييم. اميد است در عصر كنوني كه انقلاب اسلامي نداي رساي مناديان دين حق و اسلام ناب محمدي - صلّي اللَّه عليه وآله - را به گوش جهانيان رسانده و مي رساند، انجام وظيفه اي كرده باشيم.

مديريت انتشارات مسجد مقدس جمكران

وجوب شناخت امام زمان«عليه السلام)

اشاره

ايمان بدون شناخت امام زمان عليه السلام تحقق نمي پذيرد؛ در اين مطلب هم دليل عقلي هست و هم دليل نقلي.

1 - دليل عقلي

علّت ها و فلسفه هايي كه براي ضرورت و لزوم وجود پيامبر گفته اند، همان علّت ها براي ضرورت وجود جانشين و وصي پيغمبر نيز صادق است كه پس از وفات آن حضرت لازم است بوده باشد تا مردم به جانشين پيغمبر در شؤون مختلف زندگي خود مراجعه كنند، همان گونه كه به پيغمبر مراجعه مي كردند، پس بر خداوند متعال واجب است كه او را نصب فرمايد و بر مردم نيز واجب است آن امام را بشناسند؛ زيرا كه پيروي كردن بدون معرفت و شناخت امكان ندارد.

اگر كسي اشكال كند كه: علّت برانگيختن پيغمبر با اين مورد فرق مي كند؛ زيرا كه مردم در امور معاش و شؤون زندگي مادّي و جنبه هاي اخروي و امور مربوط به معاد، به پيغمبر نيازمندند تا از جانب خداوند قانوني براي آنان بياورد و مطابق آن عمل نمايند و چون پيغمبر آنچه مورد نياز مردم است را براي آنان آورد و قواعد و احكامي برايشان بيان فرمود و مردم آن ها را شناختند و عمل كردند، ديگر نياز برطرف مي شود و براي بيان و آموزش قواعد و احكام دين وجود علما و كتاب هاي مربوطه بسنده است، پس وجود وصي و جانشين پيغمبر لازم نيست!

در جواب مي گويم: اين اشكال به چند جهت نادرست است:

اوّل: پيغمبرصلي الله عليه وآله قواعد را به طور كلّي بيان فرموده و دستورات دين را به مقدار مورد نياز عموم در آن زمان تشريح كرده است، و اين مطلب براي كساني كه به احاديث پيغمبر اكرم صلي الله عليه وآله مراجعه كنند واضح است. بنابراين

احتياج مردم با آن مقدار از بيان برطرف نشده، بلكه پاره اي از مسائل حتي بر علما و دانشمندان بزرگ پوشيده مي ماند - تا چه رسد به ديگران - پس افراد بشر از وجود امام و پيشواي معصوم ناگزير هستند تا به او مراجعه كنند و مطالب مورد نياز خويش را از او بياموزند.

البته ترديدي نيست كه پيغمبر اكرم صلي الله عليه وآله تمام احكام و علوم را به وصي خود سپرده كه پس از آن حضرت عليه السلام، رهبري مردم را - از طرف خداوند - به عهده داشته است، و هر امامي به امام بعد از خودش سپرده تا اين كه نوبت به امام زمان ما - عجّل اللَّه فرجه الشريف - رسيده است. باري، امامان عليهم السلام احكام الهي را كه از پيغمبر گرفته اند براي مردم بيان مي كنند و آنان را با مباني و مفاهيم دين مقدس آشنا مي سازند.

همچنين ترديدي نيست كه آن بيانگرِ احكام دين اگر معصوم نباشد، مردم به گفته هاي او اطمينان و اعتماد نخواهند كرد و هدف از برگزيدن او تحقّق نخواهد يافت.

دوم: افراد انسان به خاطر وضع طبيعي كه دارند و با توجّه به هواها و خواسته هاي نفساني شان، در نزاع و كشمكش و اختلاف واقع مي شوند، اين معني را با وجدان احساس نموده و با چشم مي بينيم، لذا مقتضاي لطف خداوند است كه براي از ميان رفتن هر گونه نزاع و اختلاف، شخصي را تعيين نمايد كه حقايق و واقعيت ها را كاملاً بداند، تا در هر زمان مردم به چنين شخصي رجوع كنند و در نزاع ها و مرافعه ها از او كمك بگيرند، و در نتيجه حقّ به حقدار برسد و عدالت الهي در

ميان مردم گسترش يابد. و آن شخص كه خداوند او را براي رفع اختلاف و نزاع برگزيده، همان امام علي است كه مردم وظيفه دارند از او پيروي كنند و در شؤون مختلف خود به او مراجعه و بر او اعتماد نمايند.

اگر اشكال كنيد كه امامان ماعليهم السلام در زمان حضورشان جز بر مبناي قواعد ظاهري حكم نمي كردند، و به عبارت ديگر: آنان روي قواعدي كه علما در زمان غيبتشان حكم مي كنند حكم مي كردند. پس چگونه ادعا مي شود كه مقتضاي لطف الهي تعيين و نصب امام است تا بر مبناي حقّ و واقعيت ها حكم كند؟

مي گويم: اين روش به خاطر مانعي بود كه از ناحيه مردم وجود داشت، چنان كه مانع ظهور امام نيز از طرف مردم است. پس در اين صورت هيچ گونه اعتراضي بر آنان وارد نيست و به هيچ وجه نبايد خيال كرد كه اين امر با لطف الهي متناقض است. دليل بر اين مدعي رواياتي است كه از خود ايشان وارد شده و تصريح مي كند كه چنانچه رياست و خلافت به طور كامل به آنان واگذار مي شد و در تصرّفات، دستشان باز مي بود، به حكم آل داوود حكم مي كردند و احكام واقعي را براي مردم آشكار مي ساختند. از جمله روايتي است كه در اصول كافي از ابوعبيده حذّاء آمده است كه حضرت ابوعبد اللَّه صادق عليه السلام فرمود: اي ابوعبيده! هر گاه قائم آل محمدعليهم السلام بپاخيزد، به حكم داوود و سليمان عليهما السلام حكم مي كند و از بينه و شاهد نخواهد پرسيد.(1)

و در همان كتاب در خبر صحيح از ابان منقول است كه گفت: از حضرت ابوعبد اللَّه صادق عليه السلام شنيدم كه مي فرمود: دنيا تمام

نخواهد شد تا اين كه مردي از تبار من ظهور نمايد كه به حكم آل داوود حكومت كند و از بينه و شاهد نپرسد، به هر موجودي حقّش را مي دهد.(2)

و نيز در همان كتاب به سند صحيح از عمّار ساباطي آمده است كه گفت: به حضرت امام صادق عليه السلام عرضه داشتم: اگر حكومت به دست شما رسد چگونه حكم خواهيد كرد؟ فرمود: به حكم الهي و به حكم داوود؛ پس هر گاه بر ما قضيه اي پيش بيايد كه حكم آن نزد ما حاضر نباشد، روح القدس آن را به ما القا خواهد كرد.(3)

و نيز به سند خود از جُعَيد همداني از حضرت علي بن الحسين عليهما السلام روايت كرده است كه گفت: از آن حضرت پرسيدم: روي چه مبنايي حكم مي فرماييد؟ فرمود: به حكم آل داوود؛ و اگر كاري بر ما دشوار گردد، روح القدس برايمان خواهد آورد.(4)

مي گويم: در بخش چهارم همين كتاب حرف «ح» مطالبي در اين زمينه خواهد آمد؛ ان شاء اللَّه تعالي.

سوم: اگر فرض كنيم تمام علما و دانشمندان به تمام احكام عمل كنند، باز هم وجود ايشان ما را از وجود امام بي نياز نمي سازد، زيرا كه آنان از سهو و اشتباه معصوم نيستند. پس در هر زمان از وجود شخص معصومي كه از خطا و اشتباه محفوظ باشد ناگزير هستيم. تا مرجع و پناه مردم بوده، حقايق احكام را برايشان بيان فرمايد. و آن شخص معصوم هيچ كس جز امام نيست.

در اينجا اگر كسي بگويد: نبودن امام با بودنش در حالي كه از ديدگان مردم پنهان و غايب باشد چه فرق مي كند؟ مي گويم اوّلاً: نظر به اين كه مانع ظهور و آشكار بودن آن

حضرت، ناشي از خود مردم است، اين مطلب منافاتي با لطف خداوند ندارد. و دليل نمي شود بر اين كه احتياجي به وجود آن حضرت عليه السلام نيست، بلكه بر مردم واجب است كه موانع ظهور را برطرف سازند تا از نور مقدّسش بهرمند شوند و از انواع علوم و معارفش استفاده كنند.

ثانياً: غيبت آن حضرت در همه زمان ها و از همه انسان هاي مؤمن نيست، بلكه براي بسياري از بزرگان مؤمنين اتفاق افتاده است كه به خدمت حضرتش شرفياب شده و به محضر مقدّسش راه يافته اند. جريانات آنان در كتاب هاي علماي بزرگوار ما ضبط است، و بيان آن ها فعلاً از بحث ما خارج است. و حكايات به خاطر اين كه به طور متواتر نقل شده براي ما موجب يقين است.

ثالثاً: منافع وجود مبارك آن حضرت منحصر در بيان علوم نيست، بلكه همه آنچه از مبدأ و سرچشمه فيض الهي به مخلوقات مي رسد، از بركات وجود او مي باشد كه در بخش سوم كتاب اين موضوع را بيان خواهيم كرد؛ ان شاء اللَّه تعالي.

2 - دليل نقلي
قسمت اول

روايات بسياري كه در حدّ تواتر است در اين باره وارد شده كه ما به خاطر رعايت اختصار به ذكر قسمتي از آن ها كه ثقة الاسلام محمد بن يعقوب كليني در كتاب كافي آورده است، اكتفا مي كنيم:

1 - خبر صحيح از معاوية بن عمّار است كه: حضرت صادق عليه السلام درباره آيه مباركه «وَللَّهِ ِ الأَسْمآءُ الحُسْني فَادْعُوهُ بِها»(5)؛ و براي خداوند نيكوترين نام ها است، پس او را با آن ها بخوانيد. فرمود: به خدا قسم، ما آن اسماء حسني (نيكوترين نام ها) هستيم كه خداوند هيچ عملي را از بندگان نمي پذيرد، مگر با شناخت و معرفت ما.(6)

مي گويم: شايد تعبير از

امامان به «اسماء» به خاطر اين باشد كه آنان دليل و راهنماي مردم به سوي خداوند هستند و نشانه هاي قدرت و جبروت الهي مي باشند، همانطور كه اسم نشانه اي است براي صاحب آن كه بر او دلالت مي كند؛ خدا داناست.

2 - خبر صحيح از عبد صالح حضرت موسي بن جعفرعليهما السلام آمده است كه فرمود: حجّت خداوند بر خلقش تمام نمي گردد مگر به وسيله امامي كه شناخته شود.(7)

مي گويم: اشاره حضرت به وجوب برپا كردن دليل و حجّت بر خداوند متعال است، و شناخت خداوند ممكن نيست مگر به وجود امام عليه السلام، پس شناخت امام بر مردم واجب است و تعيين او بر خداوند لازم.

3 - خبر صحيح خطبه اي از حضرت ابوعبد اللَّه صادق عليه السلام روايت شده است كه در آن، حال و صفات ائمه عليهم السلام را ياد مي كند. در آن خطبه چنين آمده است: به راستي كه خداوند - عزّوجلّ - به وسيله امامان بر حقّ از خاندان پيغمبر اكرم صلي الله عليه وآله از دين خويش پرده برداري كرده و به وجود آنان راه و روش خود را آشكار ساخته، و از درون چشمه دانش خويش به وسيله ايشان عطا فرموده است. از امّت محمّدصلي الله عليه وآله هر كه مقام ولايت امامش را درك كند، مزه شيرين ايمان را خواهد چشيد، و برتري و زيبايي هاي اسلام را خواهد دانست؛ «لِأَنَّ اللَّهَ تَبارَكَ وتَعالي نَصَبَ الإِمامَ عَلَماً لِخَلْقِهِ وَجَعَلَهُ حُجَّةً عَلي أَهْلِ مَوادِّهِ وَعالَمِهِ»؛ زيرا خداوند تبارك و تعالي امام را نشانه اي براي ره يابي خلق خود قرار داده؛ او را بر اهل طبيعت و جهان خويش حجّت ساخته و تاج وقار بر سر او نهاده است. چنان كه

نور جبروت او را فرا گرفته، با ارتباطي غيبي تا آسمان پيوسته، و فيوضات الهي از او قطع نگشته است، و آنچه پيش اوست جز به وسائل كامله او درك نشود. خداوند جز به معرفت امام اعمال بندگان را نمي پذيرد. هر چه از امور مشتبه و مشكل و سنن پيچيده و نامعلوم و فتنه هاي غلط انداز بر امام عرضه شود، كاملاً بر آن ها آگاه و داناست. خداوند - تبارك و تعالي - براي هميشه امامان را از فرزندان حسين عليه السلام به خاطر هدايت خلق اختيار مي كند و از نسل هر امام به منظور به عهده گرفتن منصب راهبري و امامت، يكي را برمي گزيند. آنان را پاك و معصوم ساخته و براي خلق خويش تعيين نموده و مورد پسند و رضاي خويش قرار داده است. هرگاه يكي از امامان عليهم السلام وفات يابد، امام ديگري از نسل وي بر جاي بگمارد، تا راهنمايي نشانگر راه راستِ آشكار، و نوربخش و هدايتگري درخشان، و حجّتي آگاه بوده باشد. اين امامان از طرف خداوند به پيشوايي مردم نصب شده اند (آنان مردم را) به حقّ هدايت نموده، بدين سان عدالت را اجرا كنند. حجّت هاي الهي، راعيان و داعيان مردم به سوي اويند، كه با راهنمايي هاي آنان، بندگان خدا دينداري كنند، و سرزمين ها به نورشان آباد گردد و از بركت آنان ثروت ها و ذخائر كهن فزوني گيرد. پروردگار، آنان را مايه حيات و زندگي مردم ساخته و به وسيله ايشان تاريكي ها را روشن نموده، و آنان را كليدهاي سخن و ستون هاي اسلام قرار داده است و بدين ترتيب تقدير حتمي الهي در مورد ايشان جاري شده است.

پس امام همان شخصي است كه

خداوند او را پسنديده و برگزيده و رهبري مردم را به او تفويض نموده و محرم اسرار غيبي و اميد بندگان خويش قرار داده است، كه به فرمان او قيام نمايد. باري پروردگار او را بدين امور برگزيده و در عالم ذرّ او را زير نظر خود ساخته و پرداخته، و براي همين امور پرورش داده است. پيش از آفرينش موجودات، نور امام را همچون سايه اي در سمت راست عرش آفريد، و در علم غيب خويش حكمتش را به او عنايت فرمود. او را به علم خود برگزيد و به خاطر پاكي اش انتخاب كرد.

امام يادگاري از آدم، بهترين فرزند از نوح، برگزيده خاندان ابراهيم، سلاله اسماعيل و زبده از عترت محمدصلي الله عليه وآله است، كه هميشه در رعايت و عنايت مخصوص خداست؛ او را حفظ مي كند و به حمايت خود نگه مي دارد؛ دام هاي شيطان و لشكريانش را از او دور مي سازد، و حوادث شب هنگام و افسون جادوگران فاسق را از او دفع مي نمايد؛ بدي ها را از او برگردانده تا از بلاها دور و از آفت ها محفوظ بماند، از لغزش ها معصوم و از هرگونه زشت كاري و هرزگي مصون باشد.

امام در آغاز كارش به خويشتن داري و نيكوكاري مشهور است و در انتهاي امر به عفاف و علم و فضل موصوف. امر امامت پدرش به او مي رسد ولي در زمان حيات پدر دم نمي زند. هنگامي كه دوران امامت و حيات پدرش سپري گشت و مقدّرات الهي در حقّش تحقّق يافت و اراده خداوند او را به سرمنزل محبّت خود برد، يعني عمر پدر پايان يافت، امر خداوند پس از او به وي مي رسد، و خداوند

دين خود را به او مي سپرد، وي را بر بندگان حجّت؛ در جهان قيم و سرپرست؛ به روح خود تأييد؛ از علم خود برخوردار و به حقّ گويي آگاهش مي نمايد؛ راز خود را به وي مي سپرد و براي امر بزرگش بپا مي دارد و از فضيلت علمش او را مطّلع مي سازد؛ رهبر خلق و حجّت مطلق اهل عالمش مي گرداند و روشنايي اهل دين و ولي بندگانش قرار مي دهد و براي امامت خلق، او را مي پسندد و سرّ خويش بدو مي سپرد، وي را حافظ علم خود مي نمايد و حكمتش را در او نهاده، زمامداري اهل دينش را از او مي خواهد، و براي امر بزرگش او را مخصوص مي گرداند و روش هاي دين و فرائض و حدود خود را به وجود او احيا مي نمايد. امام هم با نور درخشنده و درمان هاي سودمند، هنگام حيرت هاي نادانان كه به دام اهل جدل گرفتار آمده اند، به عدل اقدام و قيام كرده، با بيان روشن و راهنمايي هاي واضح از هر سوي مردم را ارشاد مي فرمايد، و در همان خطّ مشي كه پدران راستگوي درستكارش رفته اند مي رود. پس هر كه حقّ چنين عالمي را ناديده بگيرد، بدبخت و شقاوتمند و هر كه او را انكار نمايد گمراه است، و كسي عليه او كارشكني نكند مگر اين كه بر خداوند - جلّ و علا - جرأت و جسارت كرده باشد.(8)

يكي از شرح كنندگان گويد: عالَم - يعني مخلوق - در عبارت: «وَجَعَلَهُ حُجَّةً عَلي مَوادِّهِ وَعالَمِهِ...» عطف است بر اهل يا بر موادّ، و شايد منظور از اين كلمه عقل ها باشد، زيرا كه موادّ معرفت همان عقل است و اين دو اضافه، يعني موادّ و عالم به

ضمير خداوند، به تقدير لام ملكيت و اختصاص است، يعني خداوند امام را حجّت قرار داد بر اهل عقول و غير اهل عقول، زيرا كه امام عليه السلام بر همه مخلوقات حجّت است و هر چيزي بايد كه در تسبيح و تقديس و عبادت و نحوه خضوعش به امام مراجعه كند.

احتمال ديگري نيز هست كه منظور از موادّ عالم، زمانيات و جسمانيات باشد و منظور از عالَم، عالَمِ مجرّدات و روحانيات. امّا احتمال اين كه مراد از اهل موادّ، اهل محبّت باشد بعيد است. چنان كه عطف را تفسير و بيان مطلب قبل پنداريم.

مي گويم: قول صحيح آن است كه مجرّدي غير از خداوند متعال نيست، و سخن فوق در اين باره - كه مجرّدي غير خداوند فرض شود - دليل محكمي ندارد، بلكه دليل برخلاف آن هست كه در جاي خود ثابت شده است و اينجا جاي گستردن بحث نيست. و امّا عطف را تفسير و بيان مطلب قبل دانستن بعيد نيست، هرچند كه قاعده اين است كه با عطف، معني ديگري ذكر شود.

4 - به سندي همچون صحيح از حضرت باقر يا حضرت صادق عليهما السلام روايت است كه فرمود: بنده خدا مؤمن نخواهد بود مگر اين كه خدا و رسول و همه امامان عليهم السلام را بشناسد و نيز امام زمانش را بشناسد و در تمام امور خود به او مراجعه كند و تسليم امر وي باشد. سپس فرمود: چگونه مي شود كه آخرين امام را بشناسد در صورتي كه اوّلين امام را نشناخته باشد.(9)

5 - به سند صحيح از زراره روايت است كه گفت: به حضرت امام باقرعليه السلام گفتم: مرا از شناخت امام از شما خاندان آگاه ساز،

آيا شناخت او بر همه مردم واجب است؟ فرمود: خداوند - عزّوجلّ - حضرت محمّدصلي الله عليه وآله را بر همه مردم جهان به عنوان رسول و حجّت الهي بر همه خلايق در زمين برانگيخت. پس هر آن كه به خداوند و حضرت محمّدصلي الله عليه وآله رسول خدا ايمان آورد و از او پيروي نمود و رسالتش را تصديق كرد، بر او واجب است كه امام از ما را بازشناسد و هر آن كه به خدا و رسول او ايمان نياورده، از وي تبعيت نكرده، او را تصديق ننموده و حقّ خدا و رسول او را نشناخته، چگونه شناخت امام بر او واجب باشد در حالي كه هنوز ايمان به خدا و رسول او نياورده و حقّ آن ها را نشناخته است؟(10)

مي گويم: منظور اين است كه وجوب معرفت و شناخت خدا و رسول از نظر رتبه مقدّم است بر وجوب شناخت امام، نه اين كه نفي وجوب امام شده باشد از كسي كه خدا و رسول را نمي شناسد. به عبارت ديگر بر هر كس در مرحله اوّل لازم و واجب است خدا و رسول او را بشناسد و در مرحله دوم نسبت به امام و پيشوايي كه خداوند براي او تعيين فرموده شناخت و معرفت پيدا كند.

6 - در خبر صحيح از محمد بن مسلم روايت است كه گفت: شنيدم حضرت باقرعليه السلام مي فرمود: هر كه دينداري خدا كند در حالي كه خود را در آن به رنج اندازد ولي امام منصوب از طرف خدا براي او نباشد، تلاش او پذيرفته نيست و گمراه و سرگردان است، و خداوند كردار او را بد مي شمارد. او به مانند گوسفندي

است كه از چوپان و گله خود گم شده و شب و روز مي جهد و مي دود، مي رود، مي آيد و شب گله غريبي ببيند و بدان دل نهد و فريب آن بخورد و با آن در آغلش شب را بگذراند، هنگامي كه چوپان، گله خود را براند، آن چوپان و گله را نشناسد و سرگردان بجهد و چوپان و گله خود را بطلبد، و گله اي با چوپانش ببيند و بدان دل نهد و فريفته گردد، و چوپان بر آن بانگ زند كه: به چوپان و گله خودت پيوند، زيرا تو گم گشته و سرگرداني و از چوپان و گله ات بركناري، و آن گوسفند گم شده، هراسان و سرگردان و تنها بجهد و چوپاني ندارد كه او را به چراگاه خودش رهبري كند يا برگرداند. در همين اثنا كه حيران است، بناگاه گرگ از گم شدنش فرصت جويي كند و او را بخورد. «وَاللَّهِ يا مُحَمَّدُ مَنْ أَصْبَحَ مِنْ هذِهِ الأُمَّةِ لا إِمامَ لَهُ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ طاهِرٍ [ظاهِرٍ] عادِلٍ أَصْبَحَ ضالاًّ تائِهاً...»؛ به خدا قسم اي محمد! حال كسي كه در اين امّت به دامان امامي كه طاهر [يا ظاهر] منصوب از طرف خداوند بوده باشد دست نزند، گم شده و سرگردان است و اگر بر اين حال بميرد در كفر يا نفاق مرده است. اي محمد! بدان كه رهبران ستم و پيروانشان از دين خدا بركنارند، راستي كه گمراهند و گمراه كننده و همه كارهايشان مانند خاكستري است در برابر گردباد روز طوفاني، به هيچ وجه بر آنچه كسب كرده اند دسترسي ندارند. اين است همان گمراهي دور.(11)

مي گويم: اين كه مي فرمايد: «مَنْ أَصْبَحَ مِنْ هذِهِ الأُمَّةِ لا إِمامَ لَهُ مِنَ

اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ طاهِرٍ [ظاهِرٍ] عادِلٍ...»؛ اگر در متن حديث طاهر باشد، منظور عصمت امام است، يعني هر كه دست به دامن امام معصومي نزند... و اگر ظاهر باشد، يعني وجود امامي كه آشكار است براي مردم با دلايل واضح و نشانه هاي روشن، هر چند كه امام از نظرهاي كوتاه بين غايب باشد.(12)

7 - به سندي كه مانند صحيح يا بنا به بعضي وجوه، صحيح است از حضرت باقرعليه السلام روايت است كه فرمود: البته كسي خداي را مي شناسد و عبادت مي كند كه خداوند را و امام خود را كه از خاندان ما است بشناسد، و هر آن كه خداي - عزّوجلّ - را شناخته و امام از خاندان ما را نشناخته باشد، غير خدا را شناخته و عبادت كرده است. به خدا سوگند گمراهي همين است.

8 - در خبر صحيح از حضرت باقرعليه السلام آمده است كه فرمود: قلّه و بلندي امر و كليد آن و راه اشيا و رضايت پروردگار اطاعت از امام است، بعد از معرفت و شناخت او كه خداوند - عزّوجلّ - مي فرمايد: «مَنْ يطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ وَمَنْ تَوَلّي فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيهِمْ حَفِيظاً...»(13)؛ هر آن كه از فرستاده حقّ پيروي مي كند به راستي كه خداي را اطاعت كرده است و هر كه سرباز زند پس تو مسؤول او نيستي. و اگر شخصي شب ها به عبادت برخيزد و روزهايش را روزه بدارد و تمام مالش را صدقه دهد و همه سال هاي عمرش حجّ خانه كعبه را انجام دهد، امّا ولايت ولي خدا را نشناسد تا از او پيروي كند و تمام اعمالش با راهنمايي او انجام پذيرد، حقّ ثواب نزد خداوند براي او

نيست و او از اهل ايمان نمي باشد.(14)

9 - در خبر صحيح از عيسي بن السري ابواليسع روايت شده است كه گفت: به حضرت ابوعبد اللَّه الصادق عليه السلام گفتم: پايه هاي اسلام را كه هيچ كس نمي تواند در شناختن آن ها تقصير كند كه اگر در آن ها اخلال نمايد دينش فاسد خواهد بود و اعمالش در درگاه الهي پذيرفته نيست و هر كه آن ها را بشناسد و به آن ها عمل كند دينش مورد پسند پروردگار بوده و به خاطر ندانستن امور ديگر در فشار واقع نخواهد شد براي من بيان فرماييد؟

قسمت دوم

فرمود: شهادت لا إله إلاّ اللَّه و ايمان به اين كه محمّدصلي الله عليه وآله فرستاده و رسول خدا است و اقرار به آنچه آن حضرت از جانب خدا آورده، و حقّ زكات كه در اموال هست و ولايتي كه خداوند امر فرمود - ولايت آل محمّدعليهم السلام - مي باشد.

راوي پرسيد: «هَلْ فِي الوِلايةِ شَي ءٌ دُونَ شَي ءٍ فَضْلٌ يعْرَفُ لِمَنْ أَخَذَ بِهِ؟»؛ آيا در ولايت چيزي كم تر از چيز ديگر هست (مرتبه هاي مختلف هست) كه اقلّ مراتب آن فهميده شود؟ فرمود: آري، خداوند متعال مي فرمايد: «يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنْكُمْ»(15)؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد! خدا و رسول و اولياي امر خودتان را اطاعت كنيد. و پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله فرموده: «مَنْ ماتَ وَلَمْ يعْرِفْ إِمامَ زَمانِهِ ماتَ مَيتَةً جاهِلِيةً»؛ هر كس در حالي بميرد كه امام زمانش را نشناخته باشد، به مرگ جاهليت مرده است.

و اين امام، پيامبرصلي الله عليه وآله و علي عليه السلام بودند، ولي ديگران گفتند معاويه است. سپس حسن عليه السلام بود و بعد از او حسين عليه السلام

و ديگران گفتند يزيد بن معاويه!! نه! نه! اين ها برابر نبودند. آن گاه ساكت شد بعد فرمود: آيا برايت نيفزايم؟ حَكَم الأعور يكي از حضّار عرضه داشت: چرا، فدايت گردم. فرمود: سپس علي بن الحسين عليهما السلام بود، سپس ابوجعفر محمّد بن علي عليهما السلام، و شيعيان پيش از زمان امامت حضرت ابوجعفر باقرعليه السلام مناسك حجّ خود را نمي دانستند تا اين كه آن حضرت درِ علم را بر آنان گشود و مناسك حجّ و حلال و حرام را بيان فرمود تا اين كه مردم نيازشان به اهل بيت عليهم السلام شد، بعد از آن كه به ديگران نيازمند بودند و بدين ترتيب خواهد گذشت و زمين جز با امام نخواهد بود. و هر كس بميرد در حالي كه امام خود را نشناخته باشد مانند آن است كه در دوران جاهليت مرده باشد، و نيازمندترين وقت براي تو نسبت به آنچه بر آن هستي، هنگامي است كه روحت به اينجا برسد - به گلويش اشاره كرد - و دنيا از تو جدا شود، خواهي گفت: من بر وضع خوبي بودم و مذهب نيكي داشتم.(16)

مي گويم: اين كه راوي پرسيد (آيا در ولايت چيزي كم تر از چيزي هست؟) دو احتمال دارد:

الف) آيا حدّ معيني براي ولايت وجود دارد كه كم تر از آن حدّ جايز نباشد كه سائل آن را اخذ كند؟ كه امام عليه السلام با ذكر دو امر او را پاسخ گفت: اوّل معرفت امام و دوم اطاعت از او، و استدلال نمود به آيه كريمه اطاعت و به روايت پيغمبر اكرم صلي الله عليه وآله درباره معرفت امام عليه السلام. اين وجه را حديث صحيحي كه گذشت تأييد مي كند.

ب) اين كه منظور بيان دليل از قرآن يا

سنّت پيغمبرصلي الله عليه وآله است كه بر وجوب ولايت آل محمدعليهم السلام دلالت كند تا بر مخالفين حجّت باشد، چون كه وقتي حضرت فرمود: «ولايتي كه خداوند به آن امر فرموده، ولايت آل محمّدعليهم السلام است». راوي سؤال كرد: آيا در اين باره چيزي هست يعني دليلي كه نزد مخالفين معتبر باشد كه نتوانند آن را ردّ يا انكار كنند؟ پس آن حضرت دو دليل ذكر كرد، يكي از قرآن مجيد و ديگري از سنّت كه آن ها را مخالفين نمي توانند ردّ كنند.

توضيح: دلالت آيه و حديثي كه امام عليه السلام استدلال فرمود اين كه: هر كس كم ترين بينشي داشته باشد، اگر عقل خود را وادار سازد اعتراف خواهد كرد كه خداوند متعال به بندگان مؤمن خود امر نمي كند از يك نفر فاسق فاجر معصيت كار ستمگر پيروي نمايند، بلكه آن ها را امر مي كند كه از يك انسان عالمِ زاهدِ معصوم پيروي نمايند. همچنين پيغمبرصلي الله عليه وآله حكم نمي كند كه هر كس بميرد در حالي كه يك ا نسان متجاهر به انواع گناه و معصيت مثل معاويه و يزيد و امثال اين ها را نشناخته باشد به مردن جاهليت مرده است، بلكه واجب است به كسي رجوع شود كه جز به وسيله او احكام را نتوان شناخت. و مؤيد اين احتمال آخر حديث است كه فرمود: «وَقالَ الآخَرُونَ يزِيدُ بْنُ مُعاوِيةَ وَحُسَينُ بْنُ عَلِي ّ وَلا سَواءَ وَلا سَواء».

روايت صحيح محمد بن مسلم كه قبلاً گذشت نيز مؤيد اين معناست.

10 - در حديث صحيح از حارث بن المغيرة آمده كه گفت: به حضرت ابوعبد اللَّه صادق عليه السلام گفتم: آيا پيغمبرصلي الله عليه وآله فرموده است: «مَنْ ماتَ وَلا يعْرِفُ إِمامَهُ

ماتَ مِيتَةً جاهِلِيةً»؟ فرمود: آري. عرضه داشتم: اين كدام جاهليت است آيا جاهليت مطلق يا جاهليت كسي كه امامش را نشناخته؟ فرمود: جاهليت كفر و نفاق و ضلال.(17)

مي گويم: احاديث وارده در اين باب بسيار زياد است.

11 - در كمال الدين آمده كه: امام ابوالحسن موسي بن جعفرعليهما السلام فرمود: هركس در چهار چيز شك كند به همه اموري كه خداوند تبارك و تعالي نازل فرموده كافر است، يكي از آن ها معرفت امام در هر زمان به شخص و صفتش مي باشد.(18)

12 - همچنين در آن كتاب از امام صادق عليه السلام از پدران بزرگوارش عليهم السلام آمده كه رسول اكرم صلي الله عليه وآله فرمود: هر كس قائم از فرزندان مرا در زمان غيبتش منكر شود به مرگ جاهليت مرده است.(19)

13 - و در همان كتاب از حضرت صادق عليه السلام از پيغمبر اكرم صلي الله عليه وآله روايت است كه فرمود: هر كس منكر قائم از فرزندانم شود مرا منكر شده است.(20)

14 - در غيبت نعماني به سند خود از حضرت صادق عليه السلام آورده كه آن حضرت فرمودند: هر كس شبي را به صبح آورد در حالي كه امام زمانش را نشناسد به مردن جاهليت مي ميرد.(21)

و اخبار بسيار ديگر كه از ائمه اطهارعليهم السلام روايت شده است.

امّا منظور از معرفت و شناخت چيست؟ در اوّل باب هشتم خواهد آمد كه آنچه واجب است در معرفت دو امر است: يكي شناختن شخص امام با اسم و نسب او. دوم: شناخت صفات و خصوصيات او كه با آن ها از ديگران امتياز مي يابد. ان شاء اللَّه به تفصيل خواهد آمد.

توجّه: متأخّرين از مجتهدين برآنند كه: خبر صحيح آن است كه راوي آن در

هر طبقه عادل امامي باشد. ولي متقدّمين گفته اند: خبر صحيح خبري است كه اطمينان حاصل شود كه از معصوم صادر شده است. در اين باب منظور من از صحيح همان معني اوّل است و هر گاه تعبير كرده ام كه اين خبر همچون صحيح است يا بنابر بعضي وجوه صحيح، به معني دوم است.

اثبات امامت حضرت حجة بن الحسن العسكري«عليه السلام»

قسمت اول

خواننده عزيز! خداوند من و شما را بر انديشه محكم و استوار و ايمان به حقّ در دنيا و آخرت پايدار نمايد، و بين ما و خلف منتظر از خاندان عصمت و طهارت جمع فرمايد. بدان كه هيچ راهي براي اثبات امامت نيست مگر نصّ و معجزه. زيرا همان طور كه در جاي خود ثابت شده از جمله شرايط امام، عصمت است كه اگر امام معصوم نباشد، هدف از نصب او تحقّق نمي يابد، و به اصطلاح نقض غرض لازم مي آيد.

عصمت حالتي است نفساني و مرتبه اي است كه از نظر مردم پوشيده است و كسي آن را نمي داند مگر خداوند و كساني كه خداوند علم آن را به آن ها الهام فرموده باشد. در اين رابطه بر خداوند است كه امام معصوم را با يكي از دو راه به مردم معرفي كند:

1 - به وسيله پيغمبرصلي الله عليه وآله و يا امام قبلي.

2 - به وسيله معجزه اي كه به دست او انجام شود، و چون امام براي مردم معين شده بر آن ها واجب است كه به او مراجعه كنند و اعتماد نمايند كه: «وَما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَلا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَي اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يكُونَ لَهُمُ الخِيرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبِيناً»(22)؛ و براي هيچ مرد و زن مؤمني اين

حقّ نيست كه هرگاه خدا و رسول او كاري را لازم كنند، ايشان در كارشان اختيار [و گزينشي داشته باشند. و هر آن كه خدا و رسول او را نافرماني نمايد، حقّا كه در گمراهي آشكاري افتاده است.

و شاهد بر آنچه گذشت احاديثي است كه از نظر معني متواتر است:

1 - حديثي است كه شيخ ثقه جليل احمد بن ابي طالب طبرسي(23) در كتاب الاحتجاج آورده است. اين حديث هر چند كه طولاني است ولي فوايد بسيار و امور مهم دارد. در اين حديث امامت مولاي ما - عجّل اللَّه فرجه الشريف - با نصّ و معجزه اثبات شده و اين كه امّت را نشايد براي خود امامي اختيار كند، پس تعجّبي ندارد كه تمام اين حديث را بياوريم و از خداوند مي خواهيم كه ما را اهل پذيرش اين حديث قرار دهد. شيخ طبرسي - كه خدايش رحمت كند - چنين گفته است: «احتجاج حضرت حجّت قائم منتظر صاحب الزمان - درود خداوند بر او و پدرانش باد - سعد بن عبد اللَّه قمي اشعري گفته است: به يك نفر ناصبي كه از همه ناصبي ها در مجادله قوي تر بود دچار شدم. روزي هنگام مناظره به من گفت: مرگ بر تو و هم مسلكانت باد. شما رافضي ها، مهاجرين و انصار را مورد طعن قرار مي دهيد، و محبّت پيغمبرصلي الله عليه وآله را نسبت به آنان انكار مي كنيد، و حال آن كه صدّيق، بالاترين افراد اصحاب است كه به اسلام سبقت جسته، مگر نمي دانيد كه رسول خداصلي الله عليه وآله او را شب هجرت از ترس بر جان او، با خود به غار برد چنان كه بر جان خود ترسان بود. براي

اين كه مي دانست كه او خليفه و جانشين آن حضرت خواهد شد، لذا خواست كه جان او را مانند جان خود حفظ كند تا مبادا وضع دين بعد از خودش مختل شود، در همان حال علي را در رختخواب خود قرار داد، چون كه مي دانست اگر او كشته شود وضع اسلام مختل نمي گردد، زيرا كساني از اصحاب بودند كه جاي او را بگيرند، لذا خيلي به كشته شدنش اهمّيت نمي داد.

سعد مي گويد: من جوابش را دادم، ولي جواب ها دندان شكن نبود.

سپس گفت: شما رافضيان مي گوييد: اوّلي و دومي منافق بوده اند و به ماجراي ليلة العقبه استدلال مي كنيد. آن گاه گفت: بگو ببينم آيا مسلمان شدن آن ها از روي خواست و رغبت بود يا اكراه و اجباري در كار بود؟

من در اينجا از جواب خودداري كردم، چون كه با خود انديشيدم اگر بگويم از روي اجبار و اكراه مسلمان شدند كه در آن هنگام اسلام نيرومند نشده بود تا احتمال اين معني داده شود و اگر بگويم از روي خواست و رغبت اسلام آوردند كه ايمان آن ها از روي نفاق نخواهد بود.

از اين مناظره با دلي پردرد بازگشتم، كاغذي برداشتم و چهل و چند مسأله اي كه حلّ آن ها برايم دشوار بود نوشتم و با خود چنين گفتم: اين نامه را به نماينده مولي ابومحمد حسن بن علي عسكري عليه السلام - يعني احمد بن اسحاق كه ساكن قم بود - تسليم كنم، اما وقتي سراغ او رفتم ديدم سفر كرده است، به دنبال او مسافرت كردم تا اين كه او را يافتم و جريان را با او در ميان گذاشتم. احمد بن اسحاق به من گفت: بيا با هم به سرّ من

رأي (سامراء) برويم تا از مولايمان حسن بن علي عليهما السلام در اين باره سؤال كنيم، پس با او به سرّمن رأي رفتيم تا به درب خانه مولايمان رسيديم و اجازه ورود خواستيم، اجازه داده شد داخل خانه شديم. احمد بن اسحاق كوله باري داشت كه با عباي طبري آن را پوشانده بود كه در آن صد و شصت كيسه از پول هاي طلا و نقره بود و بر هر يك از آن ها مهر صاحبش بود و چون چشممان به جمال حضرت ابومحمد الحسن بن علي عليهما السلام افتاد، ديديم كه صورتش مانند ماه شب چهارده مي درخشد و بر روي رانش كودكي نشسته كه در حسن و جمال مانند ستاره مشتري است و دو گيسو بر سر دارد و در پيشگاه آن حضرت انار زريني قرار داشت كه با جواهرات و نگين هاي قيمتي زينت شده بود،انار را يكي از رؤساي بصره اهدا كرده بود، امام عليه السلام قلمي در دست داشت و با آن روي كاغذ چيزي مي نوشت، و هرگاه كودك دستش را مي گرفت آن انار را مي افكند تا آن كودك برود و آن را بياورد و در اين فرصت هر چه مي خواست مي نوشت. پس احمد بن اسحاق عبا و كوله بار را نزد حضرت هادي عليه السلام (يكي از القاب امام حسن عسكري عليه السلام است) گشود، پس از آن، حضرت نظري به كودك افكند و گفت: مهر از هداياي شيعيان و دوستانت برگير. عرضه داشت: اي مولاي من! آيا جايز است دست پاك به سوي هداياي نجس و اموال پليد دراز شود؟

آن حضرت به احمد بن اسحاق فرمود: آنچه در كوله بار هست بيرون آورد تا حرام و حلال از هم جدا

شود. پس او كيسه اي را بيرون آورد، كودك گفت: اين مربوط به فلان بن فلان از فلان محلّه قم است كه شصت و دو دينار دارد، از پول منزلي كه فروخته و ارث از پدرش چهل و پنج دينار است و از پول هفت پيراهن چهارده دينار و اجرت سه دكان سه دينار.

مولاي ما فرمود: راست گفتي فرزندم، حرام از آن را بيان كن. كودك گفت: در اين كيسه ديناري است كه در فلان سال در ري سكه خورده، نيمي از نقشش رفته و سه قطعه مقراض شده كه وزن آن ها يك دانق و نيم است، حرام در اين اموال همين مقدار است كه صاحب اين كيسه در فلان سال، فلان ماه نزد نسّاجي كه همسايه اش بود يك من و ربع پشم ريسيده شده داشت كه مدّت زيادي بر آن گذشته بود، پس آن را سارقي دزديد، نسّاج به او ابلاغ كرد، ولي او سخن نسّاج را نپذيرفت و به جاي آن به مقدار يك من و نيم پشم نرم تر از مال خودش كه به سرقت رفته بود تاوان گرفت، سپس سفارش داد تا برايش پيراهني از آن بافتند، اين دينار و آن مقراض شده ها از پول آن پيراهن است.

احمد بن اسحاق گره از كيسه گشود، دينار و مقراض شده ها را همان طور كه خبر داده بود در آن ديد. سپس كيسه ديگري بيرون آورد. آن كودك فرمود: اين مال فلان بن فلان است از فلان محلّه قم، پنجاه دينار در آن هست، شايسته نيست براي ما كه به آن ها دست بزنيم. احمد بن اسحاق گفت: چرا؟ فرمود: به خاطر اين كه اين دينارها از پول گندمي

است كه صاحب اين پول با كشاورزانش قرارداد داشت ولي قسمت خودش را با پيمانه كامل برداشت و قسمت آن ها را با پيمانه ناقص داد.

حضرت امام حسن عليه السلام فرمود: راست گفتي فرزندم. سپس گفت: اي پسر اسحاق! اين كيسه را بردار و به صاحبانش گوشزد كن و آن ها را سفارش نماي كه به صاحبان اصلي (= كشاورزان) برسانند كه ما به آن نياز نداريم.

آن گاه فرمود: پيراهن آن پيرزن را بياور. احمد بن اسحاق گفت: آن را - كه در ساكي بوده - فراموش كرده ام. آن گاه رفت تا آن را بياورد كه در اين هنگام مولايمان حضرت ابومحمد هادي عليه السلام به من نظر افكند و فرمود: چه عجب اينجا آمدي؟ عرضه داشتم: احمد بن اسحاق مرا تشويق كرد كه به ديدار شما بيايم. فرمود: پس سؤالاتي كه داشتي چه شد؟ عرضه داشتم: به همان حال است اي مولاي من! فرمود: از نور چشمم هر چه مي خواهي بپرس. - و به كودك اشاره كرد - عرضه داشتم: اي سرور و مولي زاده ما! براي ما روايت شده كه پيغمبر اكرم صلي الله عليه وآله طلاق همسران خود را به امير المؤمنين عليه السلام واگذار كرده بود به طوري كه روز جمل به عايشه پيغام داد: تو بر اسلام و اهل اسلام هلاكت وارد ساختي [و از مقامت سوء استفاده كردي] و فرزندانت را از روي جهل به نابودي كشاندي، اگر از كارهايت دست برنداري تو را طلاق خواهم داد. اي مولاي من بفرماييد كه معني طلاق در اينجا چيست كه رسول خداصلي الله عليه وآله حكم آن را به امير المؤمنين عليه السلام واگذار كرده بود؟

فرمود: خداوند پاك مقام همسران پيغمبر

را بزرگ قرار داد و آنان را به شرافت مادران مؤمنين بودن افتخار بخشيد، آن گاه رسول خداصلي الله عليه وآله به امير مؤمنان عليه السلام فرمود: يا ابالحسن! اين شرافت تا وقتي براي آن ها باقي است كه بر اطاعت خداوند استوار بمانند، پس هر كدامشان بعد از من خداي را معصيت كرد به اين كه عليه تو خروج نمود، او را از همسري من بيرون ساز و افتخار مادر مؤمنين بودن را از او بگير.

پس از آن گفتم: فاحشه مبينه چيست كه اگر زن آن را مرتكب شود براي شوهر جايز است هرچند در ايام عدّه او را از خانه خود بيرون راند؟

فرمود: مساحقه است نه زنا؛ زيرا كه اگر زنا كرد حدّ را بر او جاري مي سازند و اگر كسي خواست با او ازدواج كند اشكال ندارد و حدّي كه بر او جاري شده مانع آن نيست. ولي اگر مساحقه كرد، واجب است كه سنگسار شود و سنگسار خواري اي است كه هر كس را خداوند امر فرموده سنگسار كنند، خوارش كرده، لذا براي كسي روا نيست كه به او نزديك شود.

سپس گفتم: اي زاده پيامبر! از قول خداي - عزّوجلّ - به پيغمبرش موسي عليه السلام خبرم ده كه مي فرمايد: «فَاخْلَعْ نَعْلَيكَ إِنَّكَ بِالوادِ المُقَدَّسِ طُوي»(24)؛ كفش هايت را بيرون ساز كه در جايگاه مقدّس طُوي هستي. فقهاي فريقين چنين پندارند كه نعلين هاي حضرت موسي عليه السلام از پوست مردار بوده؟

فرمود: هر كس اين حرف را بزند بر حضرت موسي عليه السلام افترا بسته، و او را در نبوّتش جاهل پنداشته است؛ زيرا كه از دو حال خارج نبود كه هر دو خطاست، يا اين كه نمازش با آن جايز بوده

يا نه. اگر نماز جايز بوده پس در آن جايگاه نيز جايز بود كه آن را پوشيده باشد هر چند كه پاكيزه است و اگر نمازش جايز نبوده پس حضرت موسي بايد حرام و حلال را نشناخته باشد و ندانسته باشد كه با چه چيز مي توان نماز خواند و با چه چيز نمي شود و اين كفر است.

گفتم: پس اي مولاي من! تأويل اين آيه را برايم بيان فرماي؟ فرمود: حضرت موسي در وادي مقدّس بود كه عرضه داشت: پروردگارا! من محبّتم را نسبت به تو خالص ساختم و دلم را از غير تو شستشو دادم، ولي موسي نسبت به خانواده اش سخت علاقه مند بود. پس خداوند متعال فرمود: «فَاخْلَعْ نَعْلَيكَ»؛ يعني اگر محبّت تو نسبت به من خالص و دلت از ميل به غير من خالي است پس محبّت خانواده ات را از قلبت بيرون كن.

عرضه داشتم: بفرماييد تأويل «كهيعص»(25) چيست؟ فرمود: اين حروف از خبرهاي غيبي است كه خداوند بنده اش زكريا را بر آن مطلع ساخت، سپس بر محمّدصلي الله عليه وآله آن را حكايت فرمود، و آن چنين است كه وقتي زكريا از پروردگار خواست كه نام هاي پنج تن را به او تعليم كند خداوند جبرئيل را بر او نازل فرمود و به او نام آنان را آموخت، پس هر گاه زكريا، نام محمّد و علي و فاطمه و حسن عليهم السلام را ياد مي كرد همّ و غمّ و اندوه از او دور مي شد، ولي هر وقت حسين عليه السلام را ياد مي كرد بغض گلويش را مي فشرد و به نفس زدن مي افتاد. روزي به پيشگاه خداوند عرضه داشت: الها! چگونه است كه وقتي نام چهار تن

از اينان را ياد مي كنم تسلّي خاطر مي يابم و چون حسين را ياد مي كنم ديده ام گريان و ناله ام بلند مي شود؟ خداوند متعال جريان [شهادت آن حضرت را به اطّلاع زكريا رسانيد و فرمود: «كهيعص» پس «كاف» نام كربلا است و «ها» هلاكت عترت پيغمبر، و «يا» يزيد است كه ستم كننده بر حسين عليه السلام مي باشد، و «عين» عطش حسين عليه السلام و «صاد» صبر اوست.

هنگامي كه زكريا اين مطلب را شنيد تا سه روز مسجدش را ترك نكرد و مردم را از ملاقات با خود ممنوع ساخت و به گريه و زاري پرداخت. بر حسين مي گريست و مي گفت: خدايا! آيا بهترين خلايقت را به سوگ فرزندش خواهي نشانيد؟ پروردگارا! آيا اين مصيبت بزرگ را بر او وارد خواهي نمود؟ الهي! آيا جامه عزا بر تن علي و فاطمه خواهي پوشاند؟ آيا غم اين مصيبت را به ساحت آن ها خواهي رساند؟ آن گاه مي گفت: به من فرزندي روزي كن كه چشمم در سنّ پيري به او روشن و محبّتش در دلم فتنه انگيزد، سپس مرا در غم از دست دادنش بنشان چنان كه محمّد حبيب خود را در سوگ فرزندش خواهي نشاند. خداوند يحيي را به وي داد، و پس از آن به شهادت او سوگوارش ساخت و مدّت حمل يحيي شش ماه بود هم چنان كه مدّت حمل حسين عليه السلام.

سپس گفتم: اي مولاي من! بفرماييد علّت چيست كه مردم نمي توانند امام براي خودشان برگزينند؟ فرمود: امام اصلاح گر است يا فسادگر؟ عرضه داشتم: اصلاح گر.

فرمود: آيا امكان دارد كه فاسدي را انتخاب كنند در حالي كه ندانند كه در انديشه او چه مي گذرد، فكر اصلاح دارد يا افساد؟ گفتم: آري. فرمود: همين

است علّت كه با دليل روشني براي تو بيان مي كنم كه عقل تو آن را بپذيرد.

عرضه داشتم: بفرماييد. فرمود: بگو ببينم پيامبراني كه خداوند آنان را برگزيده، و كتاب هاي آسماني بر ايشان نازل كرده، و آنان را با وحي و عصمت تأييد فرموده و پيشوايان امم بودند، از جمله موسي و عيسي با علم و انديشه برجسته اي كه داشتند، امكان دارد منافقي را انتخاب كنند در حالي كه گمان داشته باشند كه مؤمن است؟ گفتم: خير. فرمود: پس حضرت موسي كليم اللَّه چگونه شد كه با آن همه عقل و علم و نزول وحي بر او، هفتاد نفر از بزرگان قوم و وجوه لشكريانش، كساني كه در ايمانشان و اخلاصشان ترديد نداشت، ولي در واقع منافقين را انتخاب كرده بود. خداوند متعال مي فرمايد: «وَاخْتارَ مُوسي قَوْمَهُ

قسمت دوم

سَبْعِينَ رَجُلاً لِمِيقاتِنا»(26)؛ و موسي هفتاد نفر از قوم خود را براي ميقات ما برگزيد. ما كه مي بينيم شخصي كه خداوند او را به نبوّت برگزيده (موسي عليه السلام) به جاي اصلح، افسد را انتخاب مي كند، مي فهميم كه انتخاب كردن جايز نيست جز براي آن كه اسرار نهان و انديشه هاي پنهان همه را مي داند. و نيز مي فهميم كه انتخاب مهاجرين و انصار ارزشي ندارد. بعد از آن كه پيغمبران كه مي خواستند اهل صلاح را برگزينند، انتخاب آنان بر اهل فساد واقع شد.

سپس فرمود: اي سعد! خصم تو ادّعا مي كند پيغمبر اكرم صلي الله عليه وآله برگزيده اين امّت را با خود به غار برد، چون كه بر جان او مي ترسيد همان طوري كه بر جان خودش مي ترسيد؛ زيرا مي دانست خليفه بر امّت بعد از خودش اوست. چون لازمه مخفي شدن جز اين نبود كه

او را با خود ببرد، امّا علي را در جاي خود خوابانيد، چون كه مي دانست خللي كه با كشته شدن ابوبكر وارد مي شود با كشته شدن علي نيست، چون افرادي هستند كه بتوانند جاي او را پر كنند! چنين پاسخ بده: مگر نه شما معتقديد كه پيغمبرصلي الله عليه وآله فرمود: بعد از من خلافت سي سال است و خلافت را بر مدّت اين چهار تن ابوبكر و عمر و عثمان و علي عليه السلام مخصوص گردانيد؟ خصم به ناچار جواب دهد: آري، به او بگو اگر اين مطلب درست است، پس چرا با يك خليفه - فقط ابوبكر - به غار رفت و آن سه نفر ديگر را نبرد؟ با اين حساب معلوم مي شود كه پيغمبر آنان را سبك شمرده؛ چون لازم بود كه با ايشان همان طور رفتار مي كرد كه با ابوبكر. پس چون اين كار را نكرد در حقوق آنان سهل انگاري نموده، و مهرباني از آنان دريغ داشته با اين كه واجب بود به ترتيب خلافتشان با ايشان هم مثل ابوبكر رفتار مي كرد.

و امّا اين كه خصم به تو گفت: آن دو نفر آيا از روي خواست و رغبت مسلمان شدند يا از روي اكراه؟ چرا نگفتي: بلكه از روي طمع اسلام آوردند؛ زيرا كه آنان با يهود معاشرت داشتند و از برآمدن و پيروزي محمدصلي الله عليه وآله بر عرب باخبر بودند، يهود از روي كتاب هاي گذشته و تورات و ملاحم، آنان را از نشانه هاي جريان حضرت محمدصلي الله عليه وآله آگاه مي كردند و به ايشان مي گفتند كه تسلّط او بر عرب نظير تسلّط بخت النصر است بر بني اسرائيل، با اين فرق كه او

ادعاي پيغمبري نيز مي كند ولي پيغمبر نيست. پس هنگامي كه امر رسول خداصلي الله عليه وآله ظاهر گشت با او كمك كردند بر شهادت لا إله إلاّ اللَّه و محمّد رسول اللَّه، به طمع اين كه وقتي اوضاع خوب شد و امور منظّم گرديد، فرمانداري و ولايت جايي هم به آن ها برسد و چون از رسيدن به رياست به دست آن حضرت مأيوس شدند با بعضي از همفكران خود همراه شدند تا در شب عقبه شتر پيغمبرصلي الله عليه وآله را رم بدهند و شتر در آن گردنه هولناك، حضرت صلي الله عليه وآله را بيفكند و كشته شود و صورتشان را پوشاندند مثل ديگران. ولي خداوند پيغمبرش را از نيرنگ آنان ايمن قرار داد و حفظ كرد و نتوانستند آسيبي برسانند. آن دو نفر حالشان نظير طلحه و زبير است كه آمدند و با علي عليه السلام بيعت كردند به طمع اين كه هر كدامشان فرماندار يك استان بشوند، امّا وقتي مأيوس شدند بيعت را شكستند و عليه آن حضرت قيام كردند، تا اين كه عاقبت كارشان بدانجا كشيد كه عاقبت كار افرادي است كه بيعت را بشكنند.

سخن كه به اينجا رسيد، مولايمان امام حسن بن علي عليهما السلام براي نماز برخاست، قائم عليه السلام نيز با او برخاست و من از خدمتشان بازگشتم و به جستجوي احمد بن اسحاق برآمدم كه ديدم گريان به نزدم آمده، گفتم: چرا معطّل شدي؟ و چرا گريه مي كني؟ گفت: پيراهني كه مولايم مطالبه فرمود نيافتم. گفتم: ناراحت مباش، برو به حضرت خبر بده. پس بر حضرت داخل شد و برگشت در حالي كه با تبسّم بر محمّد و آل محمّد درود مي فرستاد. گفتم: چه

خبر است؟ گفت: ديدم پيراهن زير پاي مولايم گسترده است، پس حمد الهي را بجاي آورديم و پس از آن روز، چند روزي هم به خانه مولايمان مي رفتيم ولي آن كودك را نزد حضرت نمي ديديم. چون روز وداع و خداحافظي رسيد، من و احمد بن اسحاق و كهلان، همشهري من بر آن حضرت وارد شديم. احمد بن اسحاق بپاخاست و عرضه داشت: اي فرزند پيغمبر خدا! رفتن نزديك و غصّه مان زياد است، از درگاه خداوند مي خواهيم كه درود خود را بر جدّت محمّد مصطفي و پدرت حضرت مرتضي و مادرت حضرت سيدة النساء و دو سرور جوانان بهشت عمو و پدرت و امامان پاكيزه بعد از ايشان از پدرانت عليهم السلام و نيز درود و صلوات خود را بر تو و فرزندت قرار دهد، و از خدا مي خواهيم كه آستانه ات بلند و دشمنانت پست و زبون گردند، و خدا نكند كه اين آخرين ديدارمان با شما باشد. چون سخن احمد بن اسحاق به اينجا رسيد، حضرت متأثر شد به طوري كه اشك از ديدگانش جاري گشت، سپس فرمود: اي ابن اسحاق! دعاي خود را از حدّ مگذران كه تو در اين سفر خداي را ملاقات خواهي كرد. احمد بن اسحاق تا اين سخن را شنيد بيهوش افتاد، و چون به هوش آمد عرضه داشت: تو را به خدا و حرمت جدّت قسم مي دهم كه به پارچه اي مفتخرم نمايي تا آن را كفن خود قرار دهم؟

مولاي ما دست زير مسند خود برد و سيزده درهم بيرون آورد و فرمود: اين را بگير و غير از اين را براي خودت مصرف مكن و آنچه خواستي محروم نخواهي شد،

البتّه خداوند اجر نيكوكاران را ضايع نخواهد كرد.

سعد ادامه مي دهد: چون برگشتيم در بين راه سه فرسنگ به حلوان مانده، احمد بن اسحاق تب كرد و بيماري سختي گرفت كه از زندگي دست شست و هنگامي كه وارد حلوان شديم، در يكي از كاروانسراهاي آن فرود آمديم. احمد بن اسحاق يكي از همشهريانش را كه مقيم حلوان بود نزد خود خواند و سپس به ما گفت: امشب از نزد من بيرون رويد و مرا تنها بگذاريد. هر كدام از ما به خوابگاه خود رفت، نزديك صبح فكري به سرم زد، چون چشم گشودم، كافور خادم مولايم ابومحمدعليه السلام را ديدم كه مي گفت: خداوند اجر شما را در اين مصيبت زياد كند، و برايتان اين فاجعه را جبران نمايد، ما از غسل و كفن رفيق شما فراغت يافتيم، شما براي دفن او برخيزيد، زيرا كه او مقامش نزد سرور شما از همه تان گرامي تر است. سپس از چشم ما غايب شد و ما با گريه بر جنازه احمد بن اسحاق حاضر شديم و حقّ او را ادا كرديم و مراسم او را به پايان رسانديم، خدا رحمتش كند.(27)

2 - حديثي است كه ثقة الاسلام كليني در كافي آورده كه امام صادق عليه السلام فرمود: آيا گمان مي كنيد كه هر يك از ما به هر كس دلمان بخواهد مي تواند وصيت كند؟ نه به خدا قسم، بلكه امامت عهد و پيماني است از طرف خدا و رسولش براي مردي پس از مردي ديگر تا امر به صاحبش برسد.(28)

چون اين مطلب را دانستي، بايد گفت كه امامت مولي و سيد ما حجّة بن الحسن العسكري صاحب الزمان - عجّل اللَّه فرجه

الشريف - به هر دو راه (نصّ و معجزه) به وسيله روايات متواتره ثابت است كه در دو فصل قسمتي از آن ها را مي آوريم تا اين كتاب از دليل خالي نباشد.

فصل اوّل: قسمتي از احاديث متواتره كه به طور خاصّ

بر امامت آن حضرت عليه السلام دلالت دارد.

1 - روايت صحيحي است كه ثقة الاسلام كليني در كتاب كافي از حضرت امام جوادعليه السلام آورده است كه فرمود: امير المؤمنين عليه السلام همراه حسن بن علي عليهما السلام در حالي كه به دست سلمان تكيه كرده بود، وارد مسجد الحرام شدند و نشستند كه ناگاه مردي خوش قيافه و خوش لباس آمد و بر امير مؤمنان علي عليه السلام سلام كرد و خدمت آن حضرت نشست. آن بزرگوار جواب سلام او را دادند. سپس گفت: يا امير المؤمنين عليه السلام! من سه مسأله از تو مي پرسم، اگر پاسخ آن ها را دادي خواهم دانست كه اين مردم در كار تو خلافي بزرگ مرتكب شده اند كه در دنيا و آخرت مسؤول آنند و گرنه مي فهمم كه تو با آنان مساوي هستي و هيچ امتيازي بر ايشان نداري.

امير مؤمنان عليه السلام فرمود: هر چه مي خواهي سؤال كن. عرضه داشت: بگو ببينم! الف) وقتي انسان مي خوابد روحش به كجا مي رود؟ ب) فراموشي و يادآوري چگونه به انسان دست مي دهد؟ ج) چطور مي شود كه فرزندان انسان به عموها يا دايي هاي خود شباهت مي يابند؟

پس امير مؤمنان عليه السلام روي به امام حسن عليه السلام كرده فرمود: جوابش را بده. امام مجتبي عليه السلام جوابش را داد. آن مرد گفت: من شهادت مي دهم كه جز اللَّه خدايي نيست و هميشه بر آن گواه بوده ام و گواهي مي دهم كه محمدصلي الله عليه وآله رسول خداست و هميشه بر آن شاهد بوده ام. و شهادت

مي دهم كه تو وصي رسول خدا و قائم به حجّت او هستي. - و به امير مؤمنان عليه السلام اشاره كرد - و گواهم كه تو جانشين و قائم به حجّت او هستي - و به امام حسن عليه السلام اشاره كرد - و گواهم كه حسين بن علي عليهما السلام وصي برادر خود و قائم به حجّت اوست بعد از او، و علي بن الحسين عليهما السلام قائم به امامت حسين است بعد از او، و محمّد بن علي عليهما السلام قائم به امامت علي بن الحسين است و جعفر بن محمدعليهما السلام قائم به امامت محمد است، و موسي بن جعفرعليهما السلام كه قائم به امامت جعفر بن محمد است و علي بن موسي عليهما السلام كه قائم به امامت موسي بن جعفر است و محمد بن علي عليهما السلام كه قائم به امامت علي بن موسي است و علي بن محمدعليهما السلام كه قائم به امامت محمد بن علي عليهما السلام است و حسن بن علي عليهما السلام كه قائم به امامت علي بن محمد است و گواهي مي دهم به مردي كه فرزند حسن است و به كنيه و نام تعبير نشود تا اين كه امر او ظاهر گردد و زمين را از عدالت پر كند چنان كه از ظلم و ستم پر شده باشد. درود و رحمت و بركت خدا بر تو باد اي امير مؤمنان!

سپس برخاست و رفت، امير مؤمنان عليه السلام فرمود: اي ابومحمد! در پي اين مرد برو ببين كجا مي رود. حسن بن علي عليهما السلام رفت و برگشت و گفت: جز اين نبود كه پاي خود را از مسجد بيرون گذاشت و من ندانستم به كجاي زمين خدا رفت. امير

مؤمنان عليه السلام فرمود: ابومحمد او را مي شناسي؟ امام حسن عليه السلام گفت: خدا و رسولش و امير مؤمنان داناترند. فرمود: او خضرعليه السلام بود.(29)

2 - روايتي است كه شيخ صدوق فقيه سديد ابوجعفر محمد بن علي بن حسين بن موسي بن بابويه قمي در كتاب اكمال الدين و اتمام النعمة به سندي همچون صحيح بنابر بعضي وجوه به نقل از يونس بن عبد الرحمن آورده است كه گفت: به محضر امام هفتم موسي بن جعفرعليهما السلام مشرّف شدم و عرضه داشتم: يابن رسول اللَّه! آيا تو قائم به حقّ هستي؟ فرمود: من نيز قائم به حقّ هستم، ولي آن قائم كه زمين را از دشمنان خداي - عزّوجلّ - پاك كند و آن را پر از عدالت نمايد همچنان كه از جور و ستم پر شده باشد، پنجمين فرزند من است كه غيبتي طولاني دارد، زيرا كه بر جان خود مي ترسد، در اين مدت [كه او از نظر غايب است] عدّه اي از حقّ برگشته و عدّه اي ديگر ثابت قدم مي مانند، سپس فرمود: خوشا به حال شيعيان ما كه در غيبت قائم ما به رشته ولايت ما چسبيده و به دوستي ما ثابت و استوار مانده و از دشمنان ما بيزار بوده باشند، آنان از مايند و ما از آنان هستيم كه البته ما را به امامت پسنديده اند و ما هم ايشان را به شيعه بودن پسنديده ايم. خوشا به حالشان باز هم خوشا به حالشان، به خدا كه ايشان روز قيامت در درجات ما خواهند بود.(30)

3 - و در كتاب الخرايج آمده: محمد بن مسلم گويد: خدمت امام ابوعبد اللَّه صادق عليه السلام شرفياب بودم، معلّي بن خنيس گريه كنان

وارد شد، حضرت فرمود: چرا گريه مي كني؟ گفت: بيرون خانه شما كساني هستند كه مي پندارند شما را بر ما فضيلتي نيست و شما و آن ها يكسان هستيد.

حضرت صادق عليه السلام كمي ساكت ماند، سپس دستور داد كه طبقي خرما بياورند، آن گاه يك دانه خرما برگرفت و آن را دو نيم كرد، سپس آن خرما را تناول فرمود و هسته اش را در زمين كاشت، پس آهسته رشد كرد و خرماي نارس داد، حضرت از آن برگرفت و تناول كرد، آن گاه پوست نوشته اي از آن برآورد و به معلّي داد و فرمود: بخوان! در آن نوشته شده بود: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِي المُرْتَضي وَالحَسَنُ وَالحُسَينُ وَعَلِي بْنُ الحُسَينِ وَ...» نام يك به يك امامان تا امام حسن عسكري و فرزندش (مهدي)عليهم السلام در آن بود.(31)

4 - شيخ صدوق به روايت صحيح از ريان بن الصلت آورده است كه گفت: به حضرت امام رضاعليه السلام عرضه داشتم: شما صاحب امر هستيد؟ فرمود: من نيز صاحب امر [امامت] هستم، ولي نه آن صاحب امري كه زمين را از عدل پر كند همان طور كه پر شده باشد از جور و ستم، و چگونه او باشم و حال آن كه مي بيني كه بدنم ضعيف است! امّا قائم عليه السلام آن است كه وقتي ظهور نمايد سنّ پيران و سيماي جوانان دارد، به قدري بدنش نيرومند است كه اگر به بزرگ ترين درخت دست اندازد آن را از جاي بركند، و اگر در ميان كوه ها فرياد برآورد سنگ هاي آن ها فرو ريزد، عصاي موسي و انگشتري سليمان عليهما السلام با او است، او چهارمين فرزند من است كه خداوند او

را هر قدر كه مشيتش تعلّق گيرد در پشت پرده غيب مستور مي سازد، سپس او را آشكار مي گرداند تا زمين را از عدل و داد پر كند چنان كه از ستم و بيداد پر شده باشد.(32)

5 - شيخ صدوق نيز در حديث صحيحي از ابوهاشم داوود بن القاسم جعفري آورده است كه گفت: از حضرت ابوالحسن صاحب العسكر (امام هادي)عليه السلام شنيدم كه مي فرمود: جانشين من بعد از من فرزندم حسن است، ولي شما چه حالي خواهيد داشت در جانشين پس از او؟ عرض كردم: چطور مگر قربانت گردم؟ فرمود: زيرا كه نه او را مي بينيد و نه روا است كه اسمش را ببريد. گفتم: پس چطور او را ياد كنيم؟ فرمود: بگوييد: «اَلحُجَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍعليهم السلام»؛ يعني (حجّت آل محمّد صلّي اللَّه عليهم اجمعين).(33)

6 - همچنين شيخ صدوق در خبر صحيحي از جناب عثمان بن سعيد عمري - كه روانش گرامي باد - روايت آورده كه گفت: در محضر ابومحمد حسن بن علي (امام عسكري)عليه السلام بودم از آن بزرگوار سؤال شد از خبري كه از پدرانش روايت شده كه: «زمين از حجّت الهي بر مخلوق خالي نخواهد ماند تا روز قيامت و هر كه بميرد در حالي كه امام زمانش را نشناخته باشد به مرگ جاهليت مرده است» فرمود: البته درست است و حقّ،

همان طور كه روز حقّ است. عرض شد: يابن رسول اللَّه! امام و حجّت بعد از شما كيست؟ فرمود: فرزند من محمد كه امام و حجّت بعد از من است، هر كه بميرد و او را نشناسد به مردن جاهليت مرده است. و بدانيد كه او را غيبتي طولاني است كه

افراد نادان در آن سرگردان شوند و به هلاكت افتند، و وقت گزاران نسبت به آن دروغ مي گويند. سپس خروج خواهد كرد. گويا مي بينم پرچم هاي سپيدي كه در نجف كوفه بالاي سرش به اهتزاز است.

مي گويم: ثقه جليل شيخ علي بن محمد بن علي الخزاز قمي رحمه الله در كتاب كفاية الاثر في النصّ علي الأئمّة الاثني عشر، يكصد و هفتاد حديث از طريق شيعه و سنّي روايت كرده كه همه آن ها به امامت حضرت قائم منتظرعليه السلام تصريح دارد. ما نيز بعضي از آن ها را در ساير ابواب كتاب خواهيم آورد.

فصل دوم: در بيان مقدار كمي از معجزات و كرامات متواتر

مولا صاحب الزمان عليه السلام

1 - روايتي است كه شيخ صدوق از محمد بن عثمان عمري نقل كرده كه گفت: هنگامي كه حضرت مهدي عليه السلام متولد شد، نوري از بالاي سرش تا بر فراز آسمان درخشيد، سپس روي بر زمين نهاد و براي پروردگارش - تعالي ذكره - به سجده افتاد و بعد سر برداشت در حالي كه مي گفت: «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَالمَلائِكَةُ وَأُولُوا العِلْمِ»(34)؛ خداوند به يكتايي خود شهادت دهد، و فرشتگان و دانشمندان نيز به يكتايي او گواهند.

2 - روايت شده است كه: وقتي آن حضرت متولد شد، پرندگان سفيدي از آسمان فرود آمدند و بال هاي خود را بر سر و صورت و ساير اعضاي بدنش كشيدند، سپس به آسمان پرواز كردند، آن گاه حضرت امام حسن عسكري عليه السلام فرمود: آن ها فرشتگان بودند كه براي تبرّك به اين نوزاد فرود آمدند و هرگاه اين فرزند ظهور كند آن ها ياران اويند.

اين حديث را شيخ صدوق در كتاب كمال الدين آورده است.(35)

2 - در خبر صحيحي از محمد بن شاذان بن نعيم آمده

كه در نيشابور نقل كرده است كه: مقدار پانصد درهم بيست درهم كم از مال حضرت قائم - عجّل اللَّه فرجه الشريف - نزد من جمع شد كه خوش نداشتم آن را ناقص بفرستم، لذا بيست درهم كسري را از مال خودم تكميل كردم و پانصد درهم را نزد محمد بن جعفر فرستادم، ولي ننوشتم كه بيست درهم از من است. پس محمد بن جعفر قبض آن را از ناحيه مقدّسه حضرت قائم - عجّل اللَّه فرجه الشريف - برايم فرستاد كه در آن نوشته شده بود: پانصد درهم كه بيست درهمش از خودت بود رسيد.

مي گويم: همين روايت را در كافي از علي بن محمد از محمد بن علي بن شاذان نيشابوري با مختصر تفاوت نقل كرده است.(36)

4 - همچنين در خبر صحيحي از محمد بن هارون روايت كرده كه گفت: پانصد دينار از مال حضرت قائم عليه السلام بر عهده من بود، شبي از شب ها كه طوفان و تاريكي شديد بغداد را فرا گرفته بود. در بغداد بودم و به خاطر وامي كه بر عهده داشتم سخت هراسان شدم و با خود گفتم: چند دكان دارم كه آن ها را پانصد و سي دينار خريده ام ولي آن ها را به پانصد دينار به حضرت قائم عليه السلام واگذار مي كنم. وي گفت: پس از آن شخصي به سراغم آمد و آن دكان ها را به حساب آن حضرت از من تحويل گرفت، در صورتي كه به حضرتش ننوشته و به هيچ كس آن راز را نگفته بودم و حتي بر زبانم هم جاري نشده بود.(37)

5 - روايتي است از علي بن محمد سيمري (يا سمري) نقل شده اين كه: به

محضر مقدّس قائم - عجّل اللَّه فرجه الشريف - نامه نوشت و درخواست كفن كرد. جواب آمد كه: در سال هشتاد يا هشتاد و يكم به آن نيازمند خواهي شد. پس در همان وقتي كه آن حضرت برايش تعيين كرده بود وفات يافت و يك ماه پيش از فوتش كفن برايش فرستاده شد.

اين روايت در كمال الدين آمده است.(38)

مي گويم: و از جمله معجزات آشكار آن حضرت عليه السلام، حصول خواسته هاي مردم است كه با افكندن عريضه حاجت در چاه آب يا آب جاري انجام مي پذيرد و اين امر كاملاً ديده مي شود و مجرّب است و ما آن را در خاتمه كتاب خواهيم آورد ان شاء اللَّه تعالي.

خواننده عزيز! اگر بخواهي بر معجزات آن حضرت مطلع شوي، به كتاب هايي كه براي اين منظور فراهم شده مراجعه كن تا بيشتر استفاده كني. از جمله كتاب ها، كمال الدين شيخ صدوق، و كتاب خرايج شيخ سعيد بن هبة اللَّه و بحار الانوار فاضل كامل مولانا محمدباقر مجلسي و النجم الثاقب عالم كامل ميرزا حسين نوري - كه خداوند زحمات همگي آنان را بپذيرد و پاداش هاي بسيار به ايشان عطا فرمايد - را مي توان نام برد.

من اگر بيش از اين مقدار در اين زمينه عنان سخن را رها سازم، از كار اصلي ام باز مي مانم. لذا به همين مختصر بسنده مي كنم كه: در خانه اگر كس است يك حرف بس است.

قسمتي از حقوق و مراحم آن حضرت، نسبت به ما

توضيح

حقوق آن بزرگوار بر ما بسيار و الطاف و مراحمش بيرون از شمار است، بلكه همچون درياي خروشان و موّاجي است كه غوّاصي در آن نتوانم كرد، ولي به مقدار كف دستي از آن برمي گيرم و در پي تقرّب به درگاهش

ره مي پويم، و توفيق از خدا است و بس، بر او توكّل دارم و به سوي او روي آورم.

اوّل: حقّ وجود و هستي

خداوند به بركت وجود آن حضرت عليه السلام تو و هر موجودي را آفريد و اگر او نبود هيچ كس نبود، بلكه اگر او نبود نه زمين وجود مي يافت و نه فلك، بر اين معني رواياتي دلالت دارد از جمله:

1 - از توقيعات شريفه آن حضرت در كتاب الاحتجاج آمده است كه فرمود: «وَنَحْنُ صَنائِعِ رَبِّنا وَالخَلْقُ بَعْدُ صَنائِعُنا...»(39)

البتّه معني اين سخن بر دو وجه وارد است: يكي همان است كه در توقيع ديگري در همان كتاب آمده: جماعتي از شيعيان اختلاف كردند در اين كه آيا خداوند، آفرينش و روزي دادن مخلوق را به ائمّه عليهم السلام واگذار كرده؟ پس عدّه اي گفتند: اين محال است، زيرا كه اجسام را كسي جز خداي نمي تواند خلق كند. ولي عدّه اي ديگر گفتند: خداوند قدرت خلق را به ائمّه عليهم السلام واگذار نموده است و آنان آفريده و روزي بخشيده اند و در اين مسأله اختلاف شديدي بين آن ها درگرفت، تا اين كه شخصي پيشنهاد كرد كه چرا به سراغ ابوجعفر محمد بن عثمان نمي رويد كه از او سؤال كنيد تا حق را براي شما آشكار سازد؟ چون كه راه به سوي امام زمان عليه السلام اوست، همه به اين معني راضي شدند و نامه اي به ابوجعفر نوشتند. در آن نامه مسأله را توضيح دادند، پس از طرف امام عصر - عجّل اللَّه فرجه الشريف - توقيع آمد كه: خداوند تعالي خود اجسام را آفريده و روزي ها را تقسيم كرد، زيرا كه نه جسم است و نه در جسمي حلول كرده، هيچ چيز مثل او نيست

و اوست شنواي بينا، و امّا امامان؛ از خداوند تعالي درخواست مي كنند و او مي آفريند و او روزي مي دهد به خاطر اجابت درخواست آن ها و تعظيم حقّ ايشان.(40)

حاصل اين وجه اين كه: امام زمان و پدران بزرگوارش عليهم السلام واسطه هستند در رساندن فيض هاي الهي به ساير مخلوقات و به همين معني در دعاي ندبه اشاره شده كه: «أَينَ السَّبَبُ المُتَّصِلُ بَينَ الأَرْضِ وَالسَّماءِ»؛ كجاست آن وسيله اي كه فيوضات آسمان را به ا هل زمين مي رساند؟ البتّه نسبت دادن فعل به سبب و واسطه در لغت و عرف بسيار است.

وجه دوم اين كه: مقصود از آفرينش تمام آنچه خداوند متعال آفريده ،آن حضرت و پدران طاهرينش مي باشند، يعني اين ها علّت غايي آفرينش هستند و آنچه هست به خاطر اين ها آفريده شده است.

مؤيد اين وجه روايتي است كه از امير المؤمنين علي عليه السلام آمده: «نَحْنُ صَنائِعُ رَبِّنا وَالخَلْقُ بَعْدُ صَنائِعُ لَنا»(41) و احاديث فراواني بر اين معني دلالت دارد، از جمله:

روايت مستندي است كه شيخ صدوق در كتاب كمال الدين از حضرت علي بن موسي الرضاعليه السلام، از پدرش موسي بن جعفر، از پدرش جعفر بن محمد، از پدرش محمد بن علي، از پدرش علي بن الحسين، از پدرش حسين بن علي، از پدرش علي بن ابي طالب عليهم السلام آورده است كه پيغمبر اكرم صلي الله عليه وآله فرمود: خداوند مخلوقي از من بهتر نيافريده و آفريده اي نيست كه نزد او گرامي تر از من باشد.

علي عليه السلام فرمايد: عرض كردم: يا رسول اللَّه! تو بهتري يا جبرئيل؟ فرمود: يا علي! خداوند تبارك و تعالي پيغمبران مرسل را بر فرشتگان مقرّب خويش برتري داده و مرا بر همه پيغمبران و مرسلين برتري بخشيده.

و اي علي! بعد از من برتري از آنِ تو و امامان بعد از توست، زيرا كه فرشتگان خدمتگزار ما و دوستان ما هستند. اي علي! آنان كه عرش خدا را حمل نموده و يا اطراف آنند، تسبيح به حمد پروردگارشان گويند و براي آنان كه به ولايت ما گرويدند، طلب آمرزش كنند. اي علي! اگر ما نبوديم خداوند آدم و حوّا و بهشت و دوزخ و آسمان و زمين را نمي آفريد، چگونه ما از فرشتگان برتر نباشيم و حال آن كه در توحيد و خداشناسي پيشي گرفتيم، و در معرفت و تسبيح و تقديس و تهليل پروردگارشان - عزّوجلّ - بر آن ها سبقت جستيم، زيرا كه نخستين چيزي كه خداوند آفريد ارواح ما بود، خداوند ما را به توحيد و تمجيد خود گويا ساخت، سپس فرشتگان را آفريد و چون ارواح ما را يك نور مشاهده كردند امور ما را عظيم شمردند، پس ما تسبيح گفتيم تا فرشتگان بدانند كه ما هم مخلوق هستيم و آفريدگار از صفات ما منزّه است، از تسبيح ما ملائكه نيز تسبيح گفتند و خدا را از صفات ما منزّه دانستند، و چون عظمت مقام ما را مشاهده كردند، ما تهليل گفتيم تا ملائكه بدانند كه الهي به جز اللَّه نيست، پس هنگامي كه بزرگي محلّ [و مقام ما را ديدند، خداوند را تكبير گفتيم تا بدانند كه خدا بزرگ تر از آن است كه درك شود و موقعيت او عظيم است، و ما خداياني نيستيم كه واجب باشد در عرض خدا، يا در مرتبه پايين تري عبادت شويم. پس هنگامي كه قدرت و قوّه ما را ديدند، گفتيم: «لا حَوْلَ

وَلا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ العَلِي ّ العَظِيمِ»؛ يعني هيچ توان و نيرويي جز به خداوند بلندمرتبه بزرگ نيست - تا بدانند كه هيچ نيرو و قدرتي نيست جز از ناحيه خداوند، و چون نعمتي را كه خداوند به ما داده و طاعت ما را واجب فرموده، مشاهده كردند، الحمدللَّه گفتيم تا بدانند كه حقوق خداوند متعال بر ما از جهت نعمت هايي كه به ما ارزاني داشته است چه مي باشد - پس فرشتگان نيز الحمدللَّه گفتند. بنابراين فرشتگان به وسيله ما به معرفت و تسبيح و تهليل و تمجيد خداوند متعال راهنمايي شدند. سپس وقتي خداوند متعال آدم را آفريد، ما را در پشت او سپرد و به فرشتگان دستور فرمود تا به خاطر تعظيم و احترام ما كه در پشت آدم بوديم براي او سجده كنند، در واقع سجده آن ها بندگي خداوند و احترام و اطاعت آدم بود كه ما در پشتش بوديم، و چگونه از ملائكه افضل نباشيم و حال آن كه همه آن ها براي آدم سجده كردند، و هنگامي كه مرا به آسمان ها بردند، جبرئيل فصول اذان را دو به دو ادا كرد و دو به دو اقامه گفت. سپس گفت: اي محمد! جلو بايست [براي نماز]. گفتم: اي جبرئيل بر تو پيشي بگيرم؟ گفت: آري زيرا كه خداي تبارك و تعالي پيغمبرانش را بر همه فرشتگان برتري داده و تو را به خصوص برتري بخشيده است. من جلو ايستادم و براي آنان اقامه نماز كردم و به اين كار فخر فروشي ندارم، و چون به حجاب هاي نور رسيديم، جبرئيل به من گفت: پيش برو. امّا خودش همان جا ماند. گفتم: اي جبرئيل! در چنين جايي

از من جدا مي شوي؟ گفت: خداوند به من دستور داده كه از اينجا فراتر نروم كه اگر از آن بگذرم پرهايم بسوزد؛ زيرا كه از حدود پروردگارم تجاوز كرده ام.

پس خداوند مرا به طور ناگفتني در نور فرو برد و تا آنجا كه خدا خواسته بود در ملكوتش منتهي شدم. آن گاه ندا رسيد: يا محمد! گفتم: لَبَّيكَ رَبِّي وَسَعْدَيكَ تَبارَكْتَ وَتَعالَيتَ. باز ندا شدم: يا محمد! تو بنده من هستي و من پروردگار توأم، مرا عبادت كن و بر من توكل نماي؛ زيرا كه تو نور من در بندگانم و رسول من در مخلوقاتم و حجّت من در آفريدگانم مي باشي، بهشتم را براي كسي كه از تو پيروي كند آفريدم و دوزخم را براي آن كس كه نافرمانيت نمايد قرار دادم؛ و كرامت خود را براي اوصياي تو واجب نمودم و ثوابم را براي پيروان تو لازم ساختم.

گفتم: پروردگارا اوصياي من كيانند؟ پس ندا شدم كه: اي محمد! اوصياي تو همان ها هستند كه بر ساق عرش نامشان نوشته شده است. اوّل آنان علي بن ابي طالب و آخرين ايشان مهدي امّت من است.

گفتم: پروردگارا آنان اوصياي پس از منند؟ ندا رسيد: اي محمد! آنان بعد از تو اوليا و احبّا و اصفيا و حجج من هستند و اوصيا و خلفاي تو و بهترين خلق بعد از تو مي باشند. قسم به عزّت و جلالم كه دينم را به وسيله ايشان ظاهر مي كنم و كلمه ام را به وجود آنان بلند مي نمايم و زمين را به آخرين ايشان از دشمنانم پاك مي كنم و مشارق و مغارب زمين را ملك او و بادها را در تصرّف و تسخير او قرار

مي دهم، و گردن هاي سخت را براي او رام مي گردانم و او را بر وسائل پيروزي مسلّط مي گردانم و با لشكريانم كمكش مي كنم و با فرشتگانم مددش مي رسانم تا دعوت مرا بلند و خلق مرا بر توحيد من جمع سازد. سپس ملك او را استمرار دهم و حكومتش را به دست تواناي خود دست به دست تا روز قيامت ادامه دهم.

«وَالحَمْدُ للَّهِ ِ رَبِ ّ العالَمِينَ وَالصَّلاةُ عَلي نَبِينا وَآلِهِ الطَّيبِينَ الطّاهِرِينَ وَسَلَّمَ تَسْلِيماً»(42)

دوم: حقّ بقا در دنيا

بايد توجه داشته باشي كه اگر امام زمان - عجّل اللَّه فرجه الشريف - نبود، يك ساعت هم زنده نمي ماندي و بلكه هيچ چيز در اين دنيا برقرار نمي بود، دليل بر اين معني روايتي است كه ثقة الاسلام كليني در كافي به سند صحيحي از حسن بن علي الوشّاء آورده است كه گفت: از حضرت ابوالحسن امام رضاعليه السلام پرسيدم كه: آيا زمين به غير امام باقي مي ماند؟ فرمود: نه. گفتم: اين طور روايت كرده اند كه در حالي زمين [بدون امام] باقي بماند كه خداوند بر بندگان خشم گرفته باشد؟ فرمود: خير، باقي نماند، در اين صورت درهم فرو ريزد.(43)

2 - در روايت ديگري از حضرت ابوعبد اللَّه صادق عليه السلام آماده است: اگر زمين بدون امام بماند، از هم مي پاشد.(44)

3 - شيخ صدوق در كتاب كمال الدين به سند قوي مثل صحيح يا صحيح - بنابر قول صحيح - از ابوحمزه ثمالي از حضرت جعفر بن محمد صادق از پدرش از پدرانش عليهم السلام روايت كرده كه: پيغمبر اكرم صلي الله عليه وآله فرمود: جبرئيل از پروردگار عالم جلّ جلاله برايم نقل كرد كه فرمود: هر آن كه بداند كه جز من هيچ خدايي نيست و محمد بنده

و رسول من و علي بن ابي طالب خليفه من و امامان از فرزندان او حجّت هاي من مي باشند. به رحمت خود، او را به بهشت داخل نمايم و به عفو و بخشش از آتش نجاتش مي دهم و او را در پناه خود جاي خواهم داد و كرامت خود را براي او واجب و نعمتم را بر وي تمام نمايم؛ و اگر درخواستي داشته باشد برآورده سازم؛ و اگر سكوت كند [با رحمت و نعمت آغاز كنم و اگر بدي كند او را رحم نمايم و اگر از من فرار كند او را فراخوانم و اگر [پس از اعراض به سوي من بازگردد او را بپذيرم و اگر درِ خانه ام را بكوبد به رويش بگشايم. و هر كس شهادت به لا إله إلاّ اللَّه بدهد، يا آن را شهادت بدهد ولي محمّدصلي الله عليه وآله را به عنوان بنده و فرستاده من گواهي ندهد، يا آن را شهادت بدهد امّا نپذيرد كه علي بن ابي طالب عليهما السلام خليفه من است، يا به آن اعتراف كند ولي نپذيرد كه امامان از فرزندان او حجّت هاي منند، نعمت مرا انكار كرده و عظمت مرا كوچك شمرده و به آيات و كتب كفر ورزيده است. اگر مرا قصد كند او را باز دارم و اگر درخواستي داشته باشد محرومش نمايم، و اگر مرا فرا خواند ترتيب اثر ندهم، و اگر دعا كند اجابت ننمايم، و اگر به من اميد بندد نوميدش كنم، اين جزايي است كه از من به او مي رسد و من به بندگانم ظلم نمي كنم.

در اين هنگام جابر بن عبد اللَّه انصاري برخاست و عرضه داشت: يا رسول

اللَّه! امامان از فرزندان علي بن ابي طالب كيانند؟ فرمود: حسن و حسين دو سيد جوانان اهل بهشت، سپس سيد العابدين زمانش علي بن الحسين، سپس باقر محمد بن علي - كه اي جابر تو البته او را درك خواهي كرد پس هرگاه او را ديدي سلام مرا به او برسان - سپس صادق جعفر بن محمد، سپس كاظم موسي بن جعفر، سپس رضا علي بن موسي، سپس تقي محمد بن علي، سپس نقي علي بن محمد، سپس زكي حسن بن علي، سپس فرزندش قائم به حق، مهدي امّت من كه زمين را از عدل و داد پر كند همان طور كه از ظلم و ستم پر شده باشد. اي جابر! آنان خلفا و اوصيا و اولاد و عترت منند، هر آن كه آنان را اطاعت كند مرا اطاعت كرده و هر كه ايشان را معصيت كند مرا معصيت نموده، و هر آن كه منكر يكي يا همه ايشان گردد مرا منكر شده، خداوند آسمان را به آن ها نگهداشته تا بر زمين خراب نشود و زمين را حفظ كرده تا اهلش را نلرزاند.(45)

و در غيبت نعماني از امام صادق عليه السلام از امير مؤمنان علي عليه السلام آمده است كه فرمود: و بدانيد كه زمين از حجّت الهي خالي نمي ماند و ليكن خداوند چشم باطن بندگانش را از شناختن امام كور مي كند به خاطر ظلم و ستم و اسراف آنان بر خودشان و اگر زمين يك ساعت از حجّت الهي خالي بماند اهلش را فرو مي برد.(46)

و اخبار در اين باره بسيار زياد است.

سوم: حقّ قرابت و خويشاوندي پيغمبرصلي الله عليه وآله

در سوره حمعسق [شوري آمده: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيهِ أَجْراً إِلاَّ المَوَدَّةَ فِي القُرْبي (47)؛ بگو كه

من از شما بر تبليغ رسالت توقع مزدي ندارم جز اين كه در مورد خويشاوندانم مودّت ورزيد.

از حضرت ابوجعفر امام محمد باقرعليه السلام روايت شده كه منظور از (القربي) در اين آيه امامان هستند.(48)

و در حديث نداي حضرت قائم - عجّل اللَّه فرجه الشريف - هنگام ظهورش آمده است: و از شما مي خواهم شما را به خدا و حقّ رسول خدا و حقّ خودم بر شما - كه مرا بر شما حقّ قرابت و خويشاوندي پيغمبر هست - .(49)

چهارم و پنجم: حقّ منعم بر متنعم و حقّ واسطه نعمت

در روايتي از پيغمبر اكرم صلي الله عليه وآله آمده: هر آن كه نسبت به شما كار نيكي انجام داد، به او پاداش دهيد، اگر نمي توانستيد براي او دعا كنيد تا اطمينان يابيد كه كار نيك آن شخص را جبران كرده ايد.

و اين دو حق براي مولايمان حضرت صاحب الزمان - عجّل اللَّه فرجه الشريف - جمع شده است، زيرا كه تمام بهره ها و استفاده هايي كه به مردم مي رسد به بركت وجود امام آن زمان است. در زيارت جامعه درباره امامان عليهم السلام مي خوانيم: «وَأَوْلِيآءَ النِّعَمِ».

و نيز در كتاب كافي از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود: خداوند ما را آفريد و خلقت ما را نيكو قرار داد و ما را صورتگري نمود و نيكو صورتگري كرد و ما را ديده خود در ميان بندگانش قرار داد [تا شاهد و ناظر اعمال و رفتار آنان باشيم و زبان گوياي او و دست رحمت و رأفت خود كه بر سر بندگانش گسترده است و وجه خود كه به وسيله ما به سوي خداوند توجه مي شود و دري كه [بندگان را به علم و ايمان و اطاعت او] دلالت كند، و گنج هاي

[علم و معرفت و رحمت او] در آسمان و زمينش. به بركت ما درخت ها بارور گرديده و ميوه ها رسيده و نهرها جاري شده و باران از آسمان باريده و گياه از زمين روييده است و به عبادت ما خداوند عبادت شده است و اگر ما نبوديم خداوند پرستش نمي شد.(50)

و در كتاب خرايج از حضرت صادق عليه السلام آمده كه: اي داوود! اگر ما نمي بوديم نه نهرها جاري مي شد و نه ميوه ها مي رسيد و نه درخت ها سبز مي گشت.(51)

و در كافي در حديث مرفوعي از حضرت ابوجعفر امام باقرعليه السلام آمده كه رسول خداصلي الله عليه وآله فرمود: خداوند آدم را آفريد و زمين را به او واگذار كرد، پس هر چه از آن آدم بود براي رسول خدا است و هر چه براي رسول خدا است از آن ائمه آل محمدعليهم السلام است.(52)

و در حديث ديگري آمده است: دنيا و هر چه در آن هست از خداي تبارك و تعالي و رسول او و ما است، پس هر كه بر چيزي از آن دست يافت، تقوي پيشه كند و حقّ خداوند (خمس و زكات و...) را ادا نمايد و به برادران ايماني خود احسان كند، و اگر چنين نكند خدا و رسول او و ما (خاندان پيغمبر) از او بيزاريم.(53)

و در كتاب دارالسلام به نقل از بصائر الدرجات از ابوحمزه ثمالي روايت كرده است كه: امام چهارم علي بن الحسين عليهما السلام به او فرمود: اي ابوحمزه! پيش از طلوع آفتاب هرگز مخواب كه برايت خوش ندارم، به تحقيق كه خداوند در آن وقت روزي هاي بندگان را تقسيم مي كند و بر دست ما آن ها را جاري مي سازد.(54)

ششم: حقّ پدر بر فرزند

شيعيان

از باقيمانده گل خاندان وحي آفريده شده اند، همان طوري كه فرزند از پدر به وجود مي آيد. در كتاب كافي از حضرت رضاعليه السلام روايت شده كه فرمود: «اَلإِمامُ: الأَنِيسُ الرَّفِيقُ وَالوالِدُ الشَّفِيقُ»(55)؛ امام: همدم همراه و پدر مهربان است.

و از پيغمبر اكرم صلي الله عليه وآله روايت است كه فرمود: من و علي دو پدر اين امّت هستيم.(56) از حضرت ابوعبد اللَّه صادق عليه السلام روايت شده است كه فرمود: خداوند ما را از علّيين آفريد و ارواح ما را از بلنداي آن خلق كرد، و ارواح شيعيان ما را از علّيين و بدن هايشان را از پايين آن آفريد، از همين روي بين ما و آنان نزديكي برقرار و دل هاي ايشان به سوي ما مشتاق است.(57)

و از حضرت ابوجعفر باقرعليه السلام روايت شده كه فرمود: به تحقيق كه خداوند ما را از اعلي علّيين خلق فرموده و دل هاي شيعيان ما را از خمير مايه خلقت ما و تنشان را از پايين تر از آن آفريد، پس دل هايشان در هواي ما است؛ زيرا كه از آنچه ما آفريده شديم آن ها نيز آفريده شده اند.(58)

و در كمال الدين از عمر بن صالح السابري روايت شده كه گفت: از حضرت ابوعبد اللَّه صادق عليه السلام درباره اين آيه «أَصْلُها ثابِتٌ وَفَرْعُها فِي السَّمآءِ»(59)؛ ريشه آن پاي برجا و شاخه اش در آسمان است. پرسيدم. فرمود: اصل و ريشه آن درخت پاكيزه رسول خداصلي الله عليه وآله و شاخه آن امير المؤمنين عليه السلام است و حسن و حسين عليهما السلام ميوه آن هستند، و نُه تن از فرزندان حسين شاخه هاي كوچك تر آنند و شيعه برگ هاي آن درخت مي باشند، به خدا كه وقتي يكي از آن ها (شيعيان) مي ميرد،

يكي از برگ هاي آن درخت مي افتد.(60)

و در بحار به نقل از امالي شيخ طوسي از پيغمبر اكرم صلي الله عليه وآله روايت است كه فرمود: من درختي هستم كه فاطمه شاخه و علي پيوند و حسن و حسين ميوه و دوستانشان از امّت من برگ هاي آن درخت مي باشند.(61)

البته روايات در اين باره زياد است كه در كافي و برهان و غير اين ها آمده، ولي ما از ترس اطاله سخن و ملالت خوانندگان از ذكر همه آن ها خودداري كرديم كه دانا را اشاره بس است. و چه خوش گفت آن كه گفت:

يا حَبَّذا دَوْحَةٌ فِي الخُلْدِ نابِتَةٌ

ما مِثْلُها نَبَتَتْ فِي الخُلْدِ مِنْ شَجَرِ

اَلمُصْطَفي أَصْلُها وَالفَرْعُ فاطِمَةٌ

ثُمَّ اللِّقاحُ عَلِي سَيدُ البَشَرِ

وَالهاشِمِيانِ سِبْطاها لَها ثَمَرٌ

وَالشَّيعَةُ الوَرَقُ المُلْتَفُّ بِالَّثمَرِ

هذا مَقالُ رَسُولِ اللَّهِ جآءَ بِهِ

أَهْلُ الرِّواياتِ فِي العالِي مِنَ الخَبَرِ

إِنِّي بِحُبِّهِمُ أَرْجُو النَّجاةَ غَداً

وَالفَوْزَ مَعَ زُمْرَةٍ مِنْ أَحْسَنِ الزُّمَرِ

وه چه بالنده درختي كه در خلد برين روييده

كه مانندش هيچ درختي در بهشت نروييده است.

محمد مصطفي صلي الله عليه وآله ريشه آن و ساقه اش فاطمه

آن گاه پيوندش سرور مردم علي است.

و آن دو هاشمي دو نواده پيغمبر ميوه آن درختند

و شيعيان برگ هايي كه به دور ميوه ها پيچيده اند.

اين گفتار رسول خدا است كه آن را اهل روايت

با سندهاي عالي در حديث آورده اند.

من با محبّت آنان اميد نجات فرداي [قيامت

و رستگاري همراه با گروهي از بهترين گروه ها دارم.

هفتم: حقّ آقا و ارباب بر بنده

در زيارت جامعه آمده است: «وَالسّادَةِ الوُلاةِ»؛ و سروران سرپرست.

و در حديثي از رسول اكرم صلي الله عليه وآله از طريق مخالفين وارد شده: ما فرزندان عبد المطلب سروران اهل بهشت هستيم؛ من و علي و جعفر و حسن و حسين و مهدي عليهم السلام.

مي گويم: بيان

سيادت و آقايي امامان عليهم السلام نسبت به ما، از آنچه گذشت ظاهر و ثابت مي شود. و معني سيادت آن بزرگواران اين كه: ايشان از خود ما در تمام امور اولي و شايسته تر هستند، چنان كه خداوند متعال فرموده: «اَلنَّبِي أَوْلي بِالمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ...»(62)؛ پيامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است.

و در كفاية الاثر روايت مسندي از حسن بن علي عليهما السلام آورده كه فرمود: رسول خداصلي الله عليه وآله به علي عليه السلام فرمود: من به مؤمنين از خودشان به خودشان اولي و سزاوارترم. سپس تو اي علي از مؤمنين به خودشان سزاوارتري، آن گاه بعد از تو حسن سزاوارتر است به مؤمنين از خودشان، و پس از او حسين سزاوارتر است به مؤمنين از خودشان، سپس علي سزاوارتر است به مؤمنين از خودشان، و بعد از او محمد سزاوارتر است به مؤمنين از خودشان، و بعد از او جعفر سزاوارتر است به مؤمنين از خودشان، و بعد از او موسي سزاوارتر است به مؤمنين از خودشان، و بعد از او علي سزاوارتر است به مؤمنين از خودشان، و بعد از او محمد سزاوارتر است به مؤمنين از خودشان، و بعد از او علي سزاوارتر است به مؤمنين از خودشان، و بعد از او حسن سزاوارتر است به مؤمنين از خودشان، و بعد از او حجّت بن الحسن سزاوارتر است به مؤمنين از خودشان، امامان نيكوكار، آن ها با حق و حق با آن ها است.(63)

نزديك به همين مضمون در كافي و كمال الدين نيز روايت شده است(64) و از حضرت ابوالحسن موسي عليه السلام روايت شده كه فرمود: مردم در اطاعت كردن، بردگان ما هستند.(65)

هشتم: حقّ عالم بر متعلّم

امام زمان و پدران طاهرينش راسخين

در علم هستند، چنان كه در چند روايت از امام صادق عليه السلام آمده، و نيز خداوند متعال دستور فرموده تا مردم هر چه مي خواهند از خاندان وحي بپرسند كه ايشان (اهل الذكر)اند: «فَاسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»(66)؛ پس از اهل ذكر سؤال كنيد اگر نمي دانيد.

نهم: حقّ امام بر رعيت

در كافي به سند خود از ابوحمزه روايت كرده كه گفت: از حضرت ابوجعفر امام باقرعليه السلام پرسيدم كه حقّ امام بر مردم چيست؟ فرمود: حقّ او بر آن ها اين است كه آنچه مي گويد بشنوند و او را اطاعت كنند.(67)

و در خطبه اي كه در روضه كافي از امير المؤمنين عليه السلام روايت شده، آمده است: اما بعد، به تحقيق خداوند متعال براي من بر شما حقّي قرار داد به اين كه مرا ولي امر و سرپرست شما ساخته، و منزلتي كه خداوند- عزّذكره - مرا در آن منزلت برتر از شما جاي داده...؛ پس مهم ترين چيزي كه خداوند از آن حقوق فرض كرده حقّ والي و زمامدار بر رعيت است.(68)

اين ها گوشه اي از حقوق امام زمان عليه السلام بر مردم است و قسمتي از اين ها در بخش آينده براي شما روشن خواهد شد. ان شاء اللَّه تعالي.

فهرست منشورات مسجد مقدّس جمكران

1 - قرآن كريم/چهار رنگ - گلاسه رحلي خط نيريزي / الهي قمشه اي

2 - قرآن كريم/نيم جيبي (كيفي) خط عثمان طه / الهي قمشه اي

3 - قرآن كريم/وزيري (بدون ترجمه) خط عثمان طه

4 - قرآن كريم/وزيري (ترجمه زير، ترجمه مقابل) خط عثمان طه / الهي قمشه اي

5 - قرآن كريم/(وزيري، جيبي، نيم جيبي - خط نيريزي / الهي قمشه اي

6 - كليات مفاتيح الجنان/عربي انتشارات مسجد مقدّس جمكران

7 - كليات مفاتيح الجنان/(وزيري، جيبي، نيم جيبي) خط افشاري / الهي قمشه اي

8 - منتخب مفاتيح الجنان/ (جيبي، نيم جيبي) خط افشاري / الهي قمشه اي

9 - منتخب مفاتيح الجنان/ جيبي، نيم جيبي) خط خاتمي / الهي قمشه اي

10 - نهج البلاغه/(وزيري، جيبي) سيد رضي رحمه الله/محمد دشتي

11 - صحيفه سجاديه ويرايش حسين وزيري/الهي قمشه اي

12

- ادعيه و زيارات امام زمان عليه السلام واحد پژوهش مسجد مقدّس جمكران

13 - آئينه اسرار حسين كريمي قمي

14 - آثار گناه در زندگي و راه جبران علي اكبر صمدي

15 - آخرين پناه محمود ترحمي

16 - آخرين خورشيد پيدا واحد تحقيقات

17 - آشنايي با چهارده معصوم (1و2)/شعر و رنگ آميزي سيد حميد رضا موسوي

18 - آقا شيخ مرتضي زاهد محمد حسن سيف اللهي

19 - آيين انتظار (مختصر مكيال المكارم) واحد پژوهش

20 - ارتباط با خدا واحد تحقيقات

21 - از زلال ولايت واحد تحقيقات

22 - اسلام شناسي و پاسخ به شبهات علي اصغر رضواني

23 - امامت، غيبت، ظهور واحد پژوهش

24 - امامت و غيبت از ديدگاه علم كلام علم الهدي / واحد تحقيقات

25 - امامت و ولايت در امالي شيخ صدوق سيد محمّد حسين كمالي

26 - امام رضا، امام مهدي و حضرت معصومه عليهم السلام(روسي) آلمات آبساليكوف

27 - امام رضاعليه السلام در رزمگاه اديان سهراب علوي

28 - امام شناسي و پاسخ به شبهات علي اصغر رضواني

29 - انتظار بهار و باران واحد تحقيقات

30 - انتظار و انسان معاصر عزيز اللَّه حيدري

31 - اهّميت اذان و اقامه محمد محمدي اشتهاردي

32 - با اولين امام در آخرين پيام حسين ايراني

33 - بامداد بشريت محمد جواد مروّجي طبسي

34 - بهتر از بهار/كودك شمسي (فاطمه) وفائي

35 - پرچمدار نينوا محمد محمدي اشتهاردي

36 - پرچم هدايت محمد رضا اكبري

37 - پيامبر اعظم صلي الله عليه وآله و تروريسم و خشنونت طلبي علي اصغر رضواني

38 - پيامبر اعظم صلي الله عليه وآله و جهاد

و برده داري علي اصغر رضواني

39 - پيامبر اعظم صلي الله عليه وآله و حقوق اقليت ها و ارتداد علي اصغر رضواني

40 - پيامبر اعظم صلي الله عليه وآله و حقوق زن علي اصغر رضواني

41 - پيامبر اعظم صلي الله عليه وآله و صلح طلبي علي اصغر رضواني

42 - تاريخ امير المؤمنين عليه السلام / دو جلد شيخ عباس صفايي حائري

43 - تاريخ پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله/دو جلد شيخ عباس صفايي حائري

44 - تاريخچه مسجد مقدس جمكران/(فارسي، عربي، اردو، انگليسي) واحد تحقيقات

45 - تاريخ سيد الشهداءعليه السلام شيخ عباس صفايي حائري

46 - تجليگاه صاحب الزمان عليه السلام سيد جعفر ميرعظيمي

47 - تشرف يافتگان (چهار دفتر) ميرزا حسين طبرسي نوري

48 - جلوه هاي پنهاني امام عصرعليه السلام حسين علي پور

49 - چهارده گفتار ارتباط معنوي با حضرت مهدي عليه السلام حسين گنجي

50 - چهل حديث /امام مهدي عليه السلام در كلام امام علي عليه السلام سيد صادق سيدنژاد

51 - چهل حديث برگزيده از پيامبر اعظم صلي الله عليه وآله احمد سعيدي

52 - حضرت مهدي عليه السلام فروغ تابان ولايت محمد محمدي اشتهاردي

53 - حكمت هاي جاويد محمد حسين فهيم نيا

54 - ختم سوره هاي يس و واقعه واحد پژوهش

55 - خزائن الاشعار (مجموعه اشعار) عباس حسيني جوهري

56 - خورشيد غايب (مختصر نجم الثاقب) رضا استادي

57 - خوشه هاي طلايي (مجموعه اشعار) محمد علي مجاهدي (پروانه)

58 - دار السلام شيخ محمود عراقي ميثمي

59 - داستان هايي از امام زمان عليه السلام حسن ارشاد

60 - داغ شقايق (مجموعه اشعار) علي مهدوي

61 - در انتظار منجي (روسي) آلمات آبساليكوف

62 - در جستجوي نور صافي، سبحاني، كوراني

63 - در كربلا چه

گذشت؟ (ترجمه نفس المهموم) شيخ عباس قمي / كمره اي

64 - دفاع از حريم امامت و ولايت(مختصر شب هاي پيشاور) كريم شني

65 - دلشده در حسرت ديدار دوست زهرا قزلقاشي

66 - دين و آزادي محمّد حسين فهيم نيا

67 - رجعت يا حيات دوباره احمد علي طاهري ورسي

68 - رسول ترك محمد حسن سيف اللهي

69 - روزنه هايي از عالم غيب سيد محسن خرّازي

70 - زيارت ناحيه مقدّسه واحد تحقيقات

71 - سحاب رحمت عباس اسماعيلي يزدي

72 - سخنراني مراجع در مسجد جمكران واحد پژوهش مسجد مقدّس جمكران

73 - سرود سرخ انار الهه بهشتي

74 - سقّا خود تشنه ديدار طهورا حيدري

75 - سلفي گري (وهابيت) و پاسخ به شبهات علي اصغر رضواني

76 - سياحت غرب آقا نجفي قوچاني

77 - سيماي امام مهدي عليه السلام در شعر عربي دكتر عبد اللهي

78 - سيماي جهان در عصر امام زمان عليه السلام(دوجلدي) محمّد اميني گلستاني

79 - سيماي مهدي موعودعليه السلام در آئينه شعر فارسي محمد علي مجاهدي (پروانه)

80 - شرح زيارت جامعه كبيره (ترجمه الشموس الطالعه) محمّد حسين نائيجي

81 - شمس وراء السحاب/ عربي السيد جمال محمّد صالح

82 - صبح فرا مي رسد مؤسسه فرهنگي تربيتي توحيد

83 - ظهور حضرت مهدي عليه السلام سيد اسد اللَّه هاشمي شهيدي

84 - عاشورا تجلّي دوستي و دشمني سيد خليل حسيني

85 - عريضه نويسي سيد صادق سيدنژاد

86 - عطر سيب حامد حجّتي

87 - عقد الدرر في أخبار المنتظرعليه السلام/عربي المقدس الشافعي

88 - علي عليه السلام مرواريد ولايت واحد تحقيقات

89 - علي عليه السلام و پايان تاريخ سيد مجيد فلسفيان

90 - غديرخم (روسي، آذري لاتين)

علي اصغر رضواني

91 - غديرشناسي و پاسخ به شبهات علي اصغر رضواني

92 - فتنه وهابيت علي اصغر رضواني

93 - فدك ذوالفقار فاطمه عليها السلام سيد محمد واحدي

94 - فرهنگ اخلاق عباس اسماعيلي يزدي

95 - فرهنگ تربيت عباس اسماعيلي يزدي

96 - فرهنگ درمان طبيعي بيماري ها(پخش) حسن صدري

97 - فوز اكبر محمد باقر فقيه ايماني

98 - فريادرس حسن محمودي

99 - قصه هاي تربيتي محمّد رضا اكبري

100 - كرامات المهدي عليه السلام واحد تحقيقات

101 - كرامت هاي حضرت مهدي عليه السلام واحد تحقيقات

102 - كمال الدين وتمام النعمة (دو جلد) شيخ صدوق رحمه الله/منصور پهلوان

103 - كهكشان راه نيلي (مجموعه اشعار) حسن بياتاني

104 - گردي از رهگذر دوست (مجموعه اشعار) علي اصغر يونسيان (ملتجي)

105 - گفتمان مهدويت آيت اللَّه صافي گلپايگاني

106 - گنجينه نور و بركت، ختم صلوات مرحوم حسيني اردكاني

107 - مام فضيلت ها عباس اسماعيلي يزدي

108 - مشكاة الانوار علّامه مجلسي رحمه الله

109 - مفرد مذكر غائب علي مؤذني

110 - مكيال المكارم (دو جلد) موسوي اصفهاني/ حائري قزويني

111 - منازل الآخرة، زندگي پس از مرگ شيخ عباس قمي رحمه الله

112 - منجي موعود از منظر نهج البلاغه حسين ايراني

113 - منشور نينوا مجيد حيدري فر

114 - موعودشناسي و پاسخ به شبهات علي اصغر رضواني

115 - مهدي عليه السلام تجسّم اميد و نجات عزيز اللَّه حيدري

116 - مهدي منتظرعليه السلام در انديشه اسلامي العميدي / محبوب القلوب

117 - مهدي موعودعليه السلام، ترجمه جلد 13 بحار - دو جلد علّامه مجلسي رحمه الله/اروميه اي

118 - مهربان تر از مادر / نوجوان حسن محمودي

119 - مهر

بيكران محمد حسن شاه آبادي

120 - ميثاق منتظران (شرح زيارت آل يس) سيد مهدي حائري قزويني

121 - ناپيدا ولي با ما / (فارسي ،تركي استانبولي، انگليسي، بنگالا) واحد تحقيقات

122 - نجم الثاقب ميرزا حسين نوري رحمه الله

123 - نجم الثاقب(دوجلدي) ميرزا حسين نوري رحمه الله

124 - نداي ولايت بنياد غدير

125 - نشانه هاي ظهور او محمد خادمي شيرازي

126 - نشانه هاي يار و چكامه انتظار مهدي عليزاده

127 - نگاهي به مسيحيت و پاسخ به شبهات علي اصغر رضواني

128 - نماز شب واحد پژوهش مسجد مقدّس جمكران

129 - نهج الكرامه گفته ها و نوشته هاي امام حسين عليه السلام محمّد رضا اكبري

130 - و آن كه ديرتر آمد الهه بهشتي

131 - واقعه عاشورا و پاسخ به شبهات علي اصغر رضواني

132 - وظايف منتظران واحد تحقيقات

133 - ويژگي هاي حضرت زينب عليها السلام سيد نور الدين جزائري

134 - هديه احمديه/(جيبي، نيم جيبي) ميرزا احمد آشتياني رحمه الله

135 - همراه با مهدي منتظر مهدي فتلاوي/بيژن كرمي

136 - ياد مهدي عليه السلام محمد خادمي شيرازي

137 - يار غائب از نظر(مجموعه اشعار) محمد حجّتي

138 - ينابيع الحكمة/عربي - پنج جلد عباس اسماعيلي يزدي

جهت تهيه و خريد كتاب هاي فوق، مي توانيد با نشاني:

قم - صندوق پستي 617 ، انتشارات مسجد مقدّس جمكران مكاتبه و يا با شماره تلفن هاي 7253700 ، 7253340 - 0251 تماس حاصل نماييد.

كتاب هاي درخواستي بدون هزينه پستي براي شما ارسال مي گردد.

ساير نمايندگي هاي فروش:

تهران: 66939083 ، 66928687 - 021

يزد: 6246489، 2-6280671 - 0351

فريدونكار: 14 - 5664212 - 0122

پي نوشت ها

1) اصول كافي: 2/397.

2) اصول كافي: 2/397.

3) اصول كافي: 2/248.

4) اصول كافي: 2/249.

5) سوره اعراف،

آيه 180.

6) اصول كافي: 2/249.

7) اصول كافي: 1/143.

8) اصول كافي: 1/203.

9) اصول كافي: 1/180.

10) اصول كافي: 1/180.

11) اصول كافي: 1/374.

12) مؤيد اين مطلب روايتي است كه ثقة الاسلام كليني در كافي (2/336 حديث 3) از مفضّل بن عمر نقل مي كند كه گفت: از حضرت ابوعبد اللَّه (امام صادق عليه السلام) شنيدم كه مي فرمود: مبادا فاش كنيد، به خدا قسم امام شما سالياني از روزگار غايب خواهد شد و شما در امتحان سخت واقع خواهيد شد. تا اينكه درباره او سخنان مختلف گفته مي شود: مرده، كشته شده، در كدام وادي رفته است؟ البته ديدگان مؤمنين بر او گريان خواهد بود و در امواج حوادث واژگون خواهند شد؛ همانطور كه كشتي در امواج دريا واژگون مي شود. پس كسي نجات نمي يابد مگر آنكه خداوند از او پيمان گرفته، و در دلش ايمان ثبت گرديده، و او را به وحي از جانب خود تأييد نموده باشد، و دوازده پرچم اشتباه انداز برپا خواهد شد كه بايد ردّ شود، كه نمي دانند به كدام سو رو كنند. راوي گويد: آنگاه گريه كردم و گفتم: پس چه بايد كرد؟ آن حضرت نگاهي به آفتاب افكند كه به ايوان تابيده بود و فرمود: اي اباعبد اللَّه اين آفتاب را مي بيني؟ گفتم: آري. فرمود: به خدا سوگند امر ما از آفتاب روشن تر است. (مؤلف)

13) سوره نساء، آيه 80.

14) اصول كافي: 1/185.

15) سوره نساء، آيه 59.

16) اصول كافي: 2/19.

17) اصول كافي: 2/377.

18) كمال الدين: 2/413.

19) كمال الدين: 2/412.

20) كمال الدين: 2/412.

21) الغيبة، شيخ نعماني: 63.

22) سوره احزاب، آيه 36.

23) در علماي ما - شيعه اماميه - سه نفر به طبرسي معروف بوده اند: يكي مؤلف همين كتاب الاحتجاج

علي أهل اللجاج، دوم شيخ جليل امين، فضل بن الحسن طبرسي مؤلف تفسير مجمع البيان، و سوم فرزند برومندش شيخ حسن بن فضل مؤلف كتاب مكارم الأخلاق. (مؤلّف)

24) سوره طه، آيه 12.

25) سوره مريم، آيه 1.

26) سوره اعراف، آيه 155.

27) الاحتجاج: 2/268؛ گفتني است كه حُلوان شهري بزرگ در مرز ايران و عراق بوده كه اثري از آن بر جاي نمانده و شهر سرپل ذهاب - كه آرامگاه احمد بن اسحاق در آن زيارتگاه مردم است - در محلّ آن احداث گرديده است. (مراقد المعارف 1/119). (مترجم)

28) اصول كافي: 1/277.

29) در كتاب كمال الدين جواب سؤالات را چنين آورده است:

امّا اينكه پرسيدي وقتي شخصي مي خوابد روحش كجا مي رود؟ جوابش اين است كه روحش وابسته به باد و باد وابسته به هواست تا وقتي كه صاحبش براي بيدار شدن نجنبد. پس اگر خداوند اجازه دهد كه روح به صاحبش برگردد، روح آن باد را مي كشد و باد هوا را، پس روح باز مي گردد و در پيكر صاحبش استقرار مي يابد، ولي اگر خداوند متعال اجازه بازگشت روح را ندهد، هوا باد را و باد روح را خواهد كشيد و خواهد برد تا روز محشر به صاحبش بازنگردد.

و امّا راجع به ياد و فراموشي آن: دل هر كس در محفظه اي است كه بر آن سرپوشي نهاده شده، هرگاه در آن حال بر محمّد و آل محمّد صلوات فرستد آن سرپوش از آن محفظه برداشته خواهد شد و دل پرتو مي يابد و آنچه فراموش كرده بود به ياد مي آورد. ولي اگر بر محمد و آل او صلوات نفرستد يا از آن كم نهد، سرپوش بر آن محفظه محكم شود

دلش تار، و آنچه در نظر داشت فراموش گردد.

و امّا آنچه راجع به نوزاد پرسيدي كه مانند عموها يا دايي هاي خود مي شود، بدان كه: هرگاه مرد در حال آرامش با همسر خود درآميزد نطفه در رحم واقع شده و فرزند مانند پدر و مادر برآيد، ولي اگر در حالي كه آرامش ندارد و رگ ها آسوده نيست آميزش كند، نطفه پريشان گرديده و مي لغزد، پس اگر بر رگي افتد كه از عمو است مانند عمو برآيد، و اگر بر رگي كه از دايي است واقع شود شباهت به دايي خواهد يافت. (مترجم)

30) كمال الدين، 2/361.

31) الخرايج، راوندي: 98.

32) كمال الدين: 2/376.

33) كمال الدين، 2/381.

34) كمال الدين: 2/433؛ و آيه اي كه امام مهدي عليه السلام تلاوت كرد. (سوره آل عمران، آيه 18).

35) كمال الدين: 2/431.

36) كمال الدين: 2/485؛ و اصول كافي: 1/523.

37) كمال الدين: 2/492.

38) كمال الدين: 2/501.

39) الاحتجاج: 2/278.

40) الاحتجاج: 2/284.

41) در نهج البلاغه، نامه 28 چنين آمده: «فَإِنّا صَنائِعُ رَبِّنا وَالنّاسُ بَعْدُ صَنائِعُ لَنا» يعني: پس همانا ما ساخته شده پروردگارمان هستيم و مردم براي ما ساخته شده اند. (مترجم)

42) كمال الدين: 1/254.

43) اصول كافي: 1/179.

44) اصول كافي: 1/179.

45) كمال الدين: 1/258.

46) الغيبة، نعماني: 141.

47) سوره شوري: آيه 23.

48) تفسير برهان، 2/121.

49) الغيبة، نعماني: 149.

50) اصول كافي: 1/144.

51) الخرايج، سعيد بن هبة اللَّه راوندي:

52) اصول كافي: 1/409.

53) اصول كافي: 1/408.

54) دارالسلام: 3/42.

55) اصول كافي: 1/200.

56) بحار الانوار: 36/11.

57) اصول كافي: 1/389.

58) اصول كافي: 1/390.

59) سوره ابراهيم، آيه 24.

60) كمال الدين، شيخ صدوق: 1/258.

61) امالي، شيخ طوسي: 1/18؛ بحار الانوار: 37/39.

62) سوره احزاب، آيه 6.

63) كفاية الاثر: 211.

64) اصول كافي: 1/187؛ و كمال الدين: 1/270.

65) اصول كافي: 1/187.

66) سوره

انبياء، آيه 7.

67) اصول كافي: 1/405.

68) روضه كافي: 35.

9- حقوق متقابل والدين و فرزندان

مشخصات كتاب

سرشناسه : پاك نيا، عبدالكريم - 1341

عنوان و نام پديدآور : حقوق متقابل والدين و فرزندان عبدالكريم پاك نيا

مشخصات نشر : قم كمال الملك 1382.

مشخصات ظاهري : ص 256

شابك : 964-7271-28-x 10000ريال يادداشت : بالاي عنوان آموزه هاي اهل بيت عليه السلام براي زندگي بهتر.

يادداشت : كتابنامه ص [254] - 256؛ همچنين به صورت زيرنويس عنوان ديگر : آموزه هاي اهل بيت عليه السلام براي زندگي بهتر

موضوع : والدين و كودك (اسلام -- احاديث موضوع : والدين -- احاديث موضوع : تربيت خانوادگي (اسلام -- احاديث موضوع : احاديث شيعه -- قرن 14

رده بندي كنگره : BP141/5 /و25 پ2 1382

رده بندي ديويي : 297/218

شماره كتابشناسي ملي : م 82-7150

طليعه سخن

رعايت حقوق متقابل والدين و فرزندان توسط هم ديگر ، علاوه بر اين كه يك فرمان الهى و امرى تشريعى است ، به صورت يك قانون تكوينى در نهاد همه انسان ها وجود دارد . به عبارت ديگر روابط والدين و فرزندان كه يك رابطه آسمانى و تواءم با عشق و علاقه اصيل است از فطرت انسان سرچشمه مى گيرد و به تاريخ پيدايش انسان در روى اين كره خاكى بر مى گردد ، بنابراين فطرت انسانى و دستور يزدانى هر دو انسان را به نيكى متقابل ميان اين دو ركن اساسى جامعه دعوت ء كند .

آنان ، پيوند مستحكم دو نسل را در پى دارد اگر به طور صحيح باشد در حقيقت كل جامعه سالم و صالح خواهد شد ، اما اگر نسل گذشته به حقوق فرزندان و يا بالعكس نسل جديد ، حقوق والدين را ناديده بگيرند ، علاوه بر گسست دو نسل كه ضررهاى جبران ناپذيرى به دنبال خواهد داشت ثبات و افراد

در آن سر در گم خواهند شد . در نتيجه فرهنگ و تمدن و ارزش هاى آن جامعه دچار فروپاشى خواهد شد براى همين ، در فرهنگ متعالى اسلام در مرتبه اول حقوق و وظايفى براى والدين در مقابل نسل جوان و در مرتبه دوم وظايف و مسئوليت هايى نيز براى فرزندان در قبال والدين منظور شده است .

در اين راستا اگر والدين با عمل به وظايف سنگين خود بتوانند فرزندان خود را در سايه عوامل تربيتى به سوى رشد و تربيت صحيح هدايت نمايند فرزندانشان به بالاترين درجه فضائل و كمالات انسانى خواهند رسيد .

رسد آدمى به جائى كه به جز خدا نبيند

بنگر كه تا چه حد است مكان آدميت ( 1 )

پدر و مادر همين موجود ارزشمند را كه همچون امانتى دست آن هاست ، رها كنند و آنان از جاده مستقيم تربيت منحرف شود در واقع از ماهيت حقيقى خود دور شده و به يك موجود پست و بى ارزش تبديل خواهند گرديد . ( 2 ) حضرت امام مجتبى عليه السلام در مورد ضرورت توجه به حقوق معنوى كه بخشى از وظايف والدين است مى فرمايد : عجبت لمن يتفكر فى ماكوله كيف لا يتفكر فى معقوله ، فيجنب بطنه ما يؤ ذيه و يودع صدره ما يرديه ( 3 ) تعجب مى كنم از فردى كه در غذاى جسمانى نخود فكر مى كند ( كه سالم و بهداشتى باشد ) اما در غذاى روح و جان خويش نمى انديشد ، در نتيجه شكم خود را از غذاهاى زيان آور حفظ مى كند ولى سينه اش را در مقابل آنچه كه

آن را پست مى گرداند آزاد مى گذارد .

بخش اول : حقوق فرزندان(مسئوليت والدين)

مقدمه

بيتى اسلام لازم است والدين كه مهم ترين نقش آفرينان در حوزه تربيت نسل جديد محسوب مى شوند و مسئوليت سنگين آن را به عهده گرفته اند با بهره گيرى از روشهاى صحيح و اطمينان بخش و با رعايت حقوقى كه دين مبين اسلام معين فرموده ، فرزندان خويش را در امر تربيت يارى نموده و براى پرورش خلاقيت هاى فرزندان و شكوفائى استعدادهاى خدادادى آنان به حقوق اساسى فرزندانشان توجه كنند .

يره و سخن پيشوايان معصوم عليهم السلام به وضوح مشاهده كرد . و آن را به عنوان بهترين و كامل ترين شيوه زندگى ارائه نمود؛ زيرا آن بزرگواران در خاندان نبوت پرورش يافته و از الگوهاى آسمانى و پيام هاى وحيانى الهام گرفته و در خاندانى پاك و مطهر زيسته اند براى همين در طول تاريخ بشريت به عنوان كامل ترين اسوه هاى زندگى سعادت مندانه شناخته مى شوند .

توجه والدين به حقوق فرزندان و رعايت آن مى تواند فرزندانى شايسته و با ايمان به جامعه تحويل دهد ، و فرزندان صالح و شايسته نيز عادتا در رعايت حقوق پدر و مادرشان و ايفاى صحيح نقش فرزندى ، از هيچ كوششى فروگذارى نمى كنند .

م صلى الله عليه و آله با اشاره به حقوق متقابل فرزندان و والدين فرمود : يلزم الوالدين من العقوق لو لدهما ما يلزم الولد لهما من عقوقهما ( 4 ) هم چنان كه فرزندان به پدر و مادر خود عاق مى شوند . پدر و مادر نيز به فرزندان خود عاق مى شوند . براى همين ما در بخش

نخست حقوق فرزندان را مطرح مى كنيم و در بخش دوم به حقوق والدين كه بر عهده فرزندان است خواهيم پرداخت . با توجه به نكات مطروحه در بخش اول به عمده ترين حقوق فرزندان كه بر عهده والدين محول شده ، مى پردازيم :

رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در ضمن گفتارى راهگشا برخى از حقوق فرزندان را كه بر عهده والدين مى باشد ، بيان فرمود .

تكريم شخصيت مادر ، انتخاب نام نيك ، توجه به نكات بهداشتى ، اهتمام به مسائل تفريحى و ورزش ، آموختن قرآن ، دور كردن از معرض گناه ، اهتمام در امر ازدواج از جمله اين موارد است . ( 5 )

اين زمينه مى فرمايد : و اما حق فرزندت به تو اين است كه بدانى وجود او از توست و اعمال نيك و بد در اين دنيا وابسته به تو است ، تو در برابر خوب تربيت كردن و راهنمائى كردن او به سوى پروردگار و اطاعت وى مسئول هستى . پس عمل تو درباره او همانند عمل كسى بايد باشد كه مى داند در نيكى كردن به او پاداش و در كوتاهى نسبت به او كيفر مى بيند . ( 6 )

1 انتخاب پدر صالح

كن خانواده ، مظهر قدرت ، امنيت ، قانون و رحمت در خانه است . اگر او نقش خويش را به شايستگى انجام دهد و محيط خانه را به محلى امن و همراه با نظم و انضباط تبديل كند و با رعايت حقوق همسر و ابزار محبت نسبت به آنان شايستگى خود را نشان دهد؛ بديهى است كه در چنين محيطى

رزندانى لايق و صالح تربيت خواهند شد . مردى به حضور امام حسن مجتبى عليه السلام آمده و در مورد انتخاب همسر آينده براى دختر خويش راهنمائى خواست ، آن حضرت فرمود : زوجها من رجل تقى ، فانه ان احبها اكرمها و ان ابغضها لم يظلمها ( 7 ) براى همسر آينده دخترت ، جوانى با ايمان و پارسا انتخاب كن ! كه اگر دوستدار او باشد مورد احترام و تكريم قرار مى دهد و اگر از او خوشدل نباشد ، به او ستم نخواهد كرد .

ايسته بودن مسئوليتى سنگين است و وجود پدر به عنوان مدير خانواده نقش مؤ ثرى در ساختار شخصيتى فرزندان دارد . طبق فرموده امام باقر عليه السلام صلاحيت و شايستگى هاى پدر ، از جمله خصلت هايى است كه در پرتو آن فرزندان از انحرافات و كج روى ها محفوظ مى مانند آن حضرت فرمود : يحفظ الاءطفال بصلاح آبائهم ؛ ( 8 )

اطفال در سايه صلاحيت و شايستگى پدرانشان ( از انحرافات ) مصون مى مانند . بنابراين لازم است دختران و زنان مسلمان براى فرزندان خود پدرى شايسته انتخاب نمايند و به هر خواستگارى جواب مثبت ندهند . و اين يكى از حقوق مهم فرزندان بر عهده مادران است .

م فرمود : الكفو اءن يكون عفيفا و عنده يسار؛ ( 9 ) همتاى يك زن مسلمان در ازدواج مردى است كه پاكدامن باشد و توان پرداخت نفقه را داشته باشد . و در مقابل پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : من زوج كريمته من فاسق نزل عليه كل يوم اءلف لعنة ( 10 )

هر كس دختر زيز خود را به شخص فاسق و لاابالى تزويج كند ، روزى هزار لعنت بر او نازل مى شود . و در حديث ديگرى رهبر بزرگوار اسلام بدترين پدران را چنين معرفى مى كند : ان من شر رجالكم البهات البخيل الفاحش الآكل وحده المانع رفده الضارب اءهله و عبده الملجى عياله الى غيره العاق والديه ( 11 ) بدترين مردان شما كسى هست كه به بى گناهان تهمت مى زند ، بخيل و بدزبان و بد اخلاق است ، سر سفره تنها مى نشيند مهمان نواز نيست خير و بركت او به كسى نمى رسد ، نزديكان و زيردستان خود را مى آزارد ، خانواده اش به ديگران محتاج مى شوند ، پدر و مادرش را نافرمانى مى كند .

ان بايد براى پرورش فرزندان صالح پدرانى شايسته برگزينند ، چرا كه فرزند پرورى يك هنر ارزشمند مى باشد و نوعى آزمايش انسانهاست . پيشواى ششم عليه السلام مى فرمايد : الولد فتنه ؛ ( 12 ) فرزند مايه آزمايش است . البته بعد از يافتن همسر شايسته لازم است كه آنان را تكريم رزندان شما است ، و از سويى ديگر داماد يك خانواده به منزله فرزند آن مى شود . در فرهنگ اسلامى داماد يك خانواده ارزش و جايگاه خاصى دارد . امام صادق عليه السلام فرمود : على بن الحسين عليهماالسلام همواره به دامادهاى خود و دامادهاى پدرش احترام كرده و مقام آنان را گرامى مى داشت ، آن حضرت عبايش را پهن مى كرد و آنان را بر روى آن مى نشانيد ، سپس با تجليل از آنان

مى فرمود : مرحبا بمن كفى المعؤ ونة و ستر العورة درود به كسى كه زحمات و مخارج را پذيرفته و آبرو و حيثيت ما را حفظ كرده است .

2توجه به نقش مادر

رين عامل محيطى و وراثتى در رشد شخصيت فرزندان نقش بسزائى دارد ، بايد فردى شايسته و صالح باشد . تاءثير مادر آن چنان مهم است كه طبق متون دينى ما بخشى از عوامل نيكبختى و تيره بختى افراد مربوط به دوران باردارى مادر است . اعمال و رفتار و حالات مادر در آن دوران حساس تاءثير دارد . ( 13 ) پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : از ازدواج با زن احمق و نادان بپرهيزيد ، زيرا همنشينى با او منشاء اندوه و بلا بوده و فرزندش ضايع و تباه خواهد شد . ( 14 ) و همچنين آن بزرگوار در اين مورد به مسلمانان هشدار داده و فرمود : بپرهيزيد از زن زيبائى كه در خاندان بد و پست پرورش يافته باشد . ( 15 )

امام حسين عليه السلام نيز در روز عاشورا براى معرفى خويش و آگاه كردن دلهاى بيدار ، به مادر بزرگوارش فاطمه عليهما السلام و مادر بزرگ شايسته و فداكارش حضرت خديجه اشاره نموده و فرمود :

لله هل تعلمون اءن اءمى فاطمه بنت محمد ؟ قالوا : اللهم نعم . . . اءنشدكم الله هل تعلمون اءن جدتى خديجة بنت خويلد اول نساء هذه الامة اسلاما قالوا : اللهم نعم . شما را به خدا ! آيا مى دانيد كه مادر من فاطمه زهرا دختر محمد مصطفى صلى الله عليه و آله است ؟ گفتند : آرى

.

شما را به خدا ! آيا مى دانيد كه خديجه دختر خويلد نخستين زنى كه اسلام را پذيرفت مادر بزرگ من است ؟ ( 16 )

آن حضرت در گفتار ديگرى به آثار تربيت در دامن مادران پاك و عفيف پرداخته و اثر عميق و ريشه دار آن را در زندگى افراد چنين شرح مى دهد :

ين اثنتين : بين السلة و الذلة . و هيهات منا الذلة . يابى الله لنا ذلك و رسوله و المؤ منون و حجور طابت و طهرت و اءنوف حمية و نفوس اءبية : من اءن نؤ ثر طاعة اللئام على مصارع الكرام ( 17 ) اينك عبيدالله ناپاك ، فرزند ناپاك ، مرا در پذيرش يكى از دو راه مجبور كرده است بين مرگ و ذلت . اما هيهات كه ما ذلت و خوارى را بپذيريم ، خداوند و رسولش و مؤ منين و دامن هاى پاك و غيرتمندان و عزتمندان بر ما نمى پسندد كه اطاعت فرومايگان و پست فطرتان را به مرگ با عزت و شرافتمندانه ترجيح دهيم .

ى ( عجل الله تعالى فرجه الشريف ) نيز با افتخار تمام مادرش حضرت فاطمه زهرا عليهما السلام الگوى خود مى داند و مى فرمايد : فى ابنة رسول الله صلى الله عليه و آله لى اسوة حسنة ( 18 ) دختر رسول خدا صلى الله عليه و آله براى من الگوى نيكو و شايسته اى است . هم چنان نند در اعتلاى شخصيت فرزندان خود نقش مؤ ثرى داشته باشند مادران خطاكار نيز تاءثير منفى در فرزندان خود دارند . سخن حضرت مجتبى عليه السلام در مورد نقش

فوق العاده مادر در ساختار هويت افراد ، ما را در درك اين نكته ظريف تربيتى بيشتر يارى مى كند . آن حضرت هنگامى كه با معاويه مناظره مى كرد ، در مورد يكى از علل انحراف معاويه از محور حق و انحطاط اخلاقى وى و گرايش به باطل ، به نقش مادرش هند اشاره كرده و فرمود :

معاويه ! چون مادر تو هند است و مادر بزرگت نثيله مى باشد ( و در دامن چنين زنان فرومايه پرورش يافته اى ، اين گونه اعمال زشت از تو سر مى زند ) و سعادت ما در اثر تربيت در دامن مادرانى پاك و پارسا همچون خديجه و فاطمه عليهما السلام مى باشد . ( 19 )

شاعر با اشاره به اين واقعيت مى گويد :

شمشير نيك ز آهن بد چون كند كس

نا كس به تربيت نشود اى حكيم كس

باران كه در لطافت طبعش خلاف نيست

در باغ لاله رويد و در شوره زار خس

امام صادق عليه السلام فرمود : طوبى لمن كانت امه عفيفة ؛ ( 20 ) خوشا به حال كسى كه مادرى پاكيزه و پاك دامن داشته باشد .

در اين جا به نمونه هايى از نقش مادران شايسته در اعتلاى شخصيت فرزندان اشاره مى كنيم :

مادر يك وزير

ب بن عباد ( 21 ) در دوران كودكى كه به مسجد مى رفت تا درس بخواند ، مادرش هر روز يك دينار و يك درهم به او مى داد و مى گفت : آن را به نخستين فقيرى كه برخورد نمودى بده . اين شيوه مادرش تا دوران جوانى او هم چنان ادامه داشت . وقتى هم

كه به مقام وزارت رسيد ، هر شب دمتكار خود كه رخت خوابش را پهن مى كرد سفارش كرده بود كه يك دينار و يك درهم زير بسترش بگذارد تا هنگام صبح فراموش نكرده و به فقير بدهد . اين چنين بود كه اين مرد بزرگ بر اثر تربيت مادر در سخاوت و احسان و بخشندگى سر آمد عصر خود گرديد . در معجم الادبا آمده است كه : ران ، فقيهان ، زاهدان ، ادبا ، و حتى اديب زادگانى كه در بغداد بودند كمك قابل توجهى مى كرد و براى هر يك از آنان ساليانه مبلغى مى فرستاد ، نام برخى از اين افراد در كتب رجال و تاريخ ثبت است . هر كس در ماه رمضان بعد از عصر وارد خانه او مى شد ، حتما بايد افطار مى كرد و بر مى گشت . هر شب از ماه رمضان در كنار سفره وى بالغ بر هزار نفر مهمان حاضر مى شدند . خيرات و احسان هايى كه او در ماه مبارك رمضان انجام مى داد ، برابر تمام احسان هاى ساليانه او بود . ( 22 )

اديسون و تربيت مادر

ر دوران كودكى ، نه تنها استعدادى از خود نشان نمى داد ، بلكه فوق العاده كودن هم به نظر مى رسيد ، چون سرش بيش از حد بزرگ بود ، اطرافيانش تصور مى كردند به اختلال مشاعر دچار است . سؤ الات عجيب و غريبى كه از اطرافيان خود مى كرد اين گمان را بيش از پيش در آن ها تقويت مى كرد . حتى در مدرسه ( وى بيش از

سه ماه به مدرسه نرفت ) از بس معلم خود را سؤ ال پيچ مى كرد به كودن ملقب گرديد ، براى همين روزى اديسون از مدرسه گريان به خانه بازگشت و موضوع را به مادرش گفت .

ت و به سوى مدرسه روان شد و به معلم اديسون گفت : تو نمى دانى چه مى گويى ، پسرم عقلش از تو بيشتر است . درد و عيب كار هم همين جا است . من او را به خانه مى برم و تعليم و تربيتش را خودم بر عهده مى گيرم و آن گاه به تو نشان مى دهم كه چه استعدادى در او نهفته است . چنين بود پيشگويى عجيب آن مادر . از آن روز به بعد اين مادر فداكار همان طور كه قول داده بود تعليم و تربيت پسرش را بر عهده گرفت .

نواده اديسون در اين باره مى نويسد : هنگامى كه بعضى اوقات از جلوى در خانه اديسون مى گذشتم ، مى ديدم خانم اديسون با پسرش جلوى هشتى نشسته و به او درس مى دهد ، آن هشتى اتاق درس بود و اديسون يگانه شاگرد او حالات و حركات اين پسر مانند مادرش بود . او خيلى مادرش را دوست داشت ، وقتى مادرش سخن مى گفت : او سراپا گوش مى شد؛ تو گوئى مادرش درياى دانش است . . . اديسون بر اثر مساعى مادرش قبل از نه سالگى كتاب هاى سنگين نويسندگان مشهور جهان را مطالعه مى كرد .

وه بر اين ها به او جغرافيا ، تاريخ ، حساب و اخلاق نيز آموخت . اديسون بيش از

سه ماه به مدرسه نرفت و آنه چه در طفوليت آموخته بود ، از مادرش داشت . مادر اديسون يك مربى به تمام معنا بود ، زيرا توجهش نه تنها به تعليم و تربيت بود ، بلكه مراقب بود ، استعدادهاى طبيعى فرزند خود را يافته و آن ها را بپروراند .

اديسون بعدها كه به اوج عظمت رسيد گفت من از طفوليت دريافتم كه مادر چيز خوبى است ، هنگامى كه معلم مرا كودن خواند ، او از من دفاع كرد . من جدا تصميم گرفتم ثابت كنم كه او درباره من خطا نينديشيده است و باز وى گفته است :

ب تعليم و تربيت مادرم را از دست نمى دهم . اگر او مرا تشويق نمى كرد ، شايد مخترع نمى شدم . مادرم عقيده داشت اغلب كسانى كه پس از دوره بلوغ بد شده اند ، اگر در كودكى نسبت به تعليم و تربيت آنان توجه بيشتى مبذول مى شد ، عضو عاطل و باطل جامعه نمى شدند ، تجاربى كه مادرم در دوره معلمى ، اندوخته بود بسيارى از اسرار طبيعت آدمى را به او مى آموخت . اگر توجه مادرم نبود ، به احتمال قوى منحرف مى شدم . ولى ثبات قدم او ، نيكى او ، نيروهاى مؤ ثرى بودند كه مرا از انحراف و گمراهى باز داشتند . ( 24 )

3 تكريم مادر

رامى اسلام از مهمترين حقوق فرزندان تكريم و بزرگداشت مادر آنان است . ( 25 ) احترام به همسر از مواردى است كه در تربيت فرزندان تاءثير فراوان دارد . مادرى كه در خانه عزيز باشد و مورد تكريم

شوهرش قرار گيرد او با روحى سرشار از عاطفه و آرامش و احساس شخصيت فرزندان را ود اما اگر در منزل مورد آزار و اذيت روحى و جسمى قرار گيرد و شخصيت او در خانه و پيش فرزندان ، مورد تحقير و اهانت باشد؛ بديهى است كه از روان سالمى برخوردار نخواهد بود و در نتيجه آرامش خود را از دست داده و اضطراب و نگرانى او به فرزندان سرايت خواهد كرد . در روز عاشورا هنگامى كه هلال بن نافع عازم جنگ شد همسر جوانش از رفتن او ناراحت شده و به شدت گريست ، امام حسين عليه السلام متوجه آن دو زوج جوان گرديده و به هلال فرمود : ان اهلك لا يطيب لها فراقك ، فلوراءيت ان تختار سرورها على البراز؛ ( 26 ) هلال ! همسرت جدائى تو را نمى پسندد ، تو آزادى و مى توانى خشنودى او را بر مبارزه با شمشيرها مقدم بدارى .

ديگرى امام حسين عليه السلام تكريم همسر را به دوستانش متذكر شده و در پاسخ اعتراض آنان كه به فرشها و پرده هاى نو در منزل آن حضرت اعتراض مى كردند ، فرمود : انا نتزوج النساء فنعطيهن مهورهن فيشترين بها ماشئن ، ليس لنا فيه شى . ( 27 ) عادت ما در ازدواج اين است كه پس از ازدواج بلافاصله مهريه آنان را پرداخت مى كنيم و آنان از مهريه خود هر چه دوست داشته باشند مى خرند و اين لوازم منزل كه شما مى بينيد به ما مربوط نمى شود .

حتى امام حسين عليه السلام اشعارى دارد كه حكايت از بالاترين حد

تكريم فرزند و همسر در سيره اهل بيت عليهم السلام دارد . حضرت سيد الشهداء در مورد همسرش رباب و دخترش سكينه مى فرمايد :

لعمرك اننى لا حب دارا

تكون بها سكينة و الرباب

احبهما و ابذل جل مالى

ليس لعاتب عندى عتاب ؛ ( 28 )

به جان تو سوگند ! من خانه اى را دوست دارم كه در آن سكينه و رباب در آن باشند من آنها را دوست دارم و عمده مال خود را براى آنان مى بخشم و كسى را شايسته نيست مرا سرزنش كند .

اما باقر عليه السلام مى فرمايد : هر كس با همسر و فرزندانش خوش رفتارى نمايد ، عمرش زياد خواهد شد . ( 29 )

تنها به همسران خود حرمت قائل نمى شوند و با انواع بهانه ها آن ها را مى آزارند بلكه گاهى بى جهت فرزندان را از مادرانشان جدا مى كنند كه علاوه بر رنجش مادر لطمات جبران ناپذيرى به روح و روان لطيف كودك در زندگى آينده اش به بار مى آيد . پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در مورد چنين افرادى مى فرمايد : من فرق بين والدة و ولدها فرق الله بينه و بين اءحبائه فى الجنة ( 30 ) هر كس بين يك مادر و فرزندش جدائى بيندازد خداوند متعال در روز قيامت ، بين او و دوستانش جدائى خواهد انداخت .

4 زمينه سازى تربيت

يكى از حقوق فرزندان فراهم نمودن زمينه تربيت صحيح در وجود فرزندان مى باشد و اگر زمينه هاى تربيت صحيح در فرزندان به وجود نيايد ، اعمال روش هاى تربيتى در آنان نتيجه نخواهد داد . چنان كه سعدى با

اشاره به اهميت اين نكات مى گويد :

پرتو نيكان نگيرد هر كه بنيادش بد است

تربيت نااهل را چون گردكان بر گنبد است

امر تربيت فرزندان وجود دارد كه والدين برتر به آن ها توجه كرده و در تربيت فرزندان وجود دارد كه سرنوشت ساز را مد نظر قرار مى دهند . توجه به اين نكته از اساسى ترين حقوق فرزند بر عهده پدر و مادر مى باشد . انتخاب پدر يا مادر صالح ، غذايى كه طفل خورانده مى شود ، شرائط ت و رفتار مادر در دوران باردارى ، نامگذارى كودك ، چگونگى تاءمين نيازهاى جسمى و روحى ، توجه به شخصيت فرزند ، عقيقه ، صدقه ، دعا و نفرين والدين ، نحوه گزينش دوستان ، شيوه تشويق و تنبيه و ده ها عامل ديگر از جمله مسائلى هستند كه در حالات ، ويژگى هاى شخصيتى ، خلق و خوى و خصلت هاى آينده كودك تاءثير دارد و انتخاب هاى وى را در مسير زندگى رقم مى زند .

به همين جهت در سيره اهل بيت عليهم السلام به اين حقوق فرزندان اهميت بيشترى داده شده است و رويات زيادى در اين زمينه در كتاب ها فقهى و جوامع حديثى آمده و برخى از آنان در همين كتاب نقل شده است . ( 31 )

با اشاره به اهميت فراهم كردن زمينه هاى مناسب در تربيت فرزندان ، تاءثير صفات و حالات روحى والدين را در هنگام مباشرت ياد آور دشه و فرمود : اگر لحظه مباشرت و انعقاد نطفه ، دل آرام ، گردش خود در رگها به صورت طبيعى و بدن خالى از اضطراب

باشد ، فرزند به پدر و مادر خود شبيه خواهد بود . ( 32 )

برخى از شاعران اين حقيقت را در اشعار خود گنجانيده و تاءثير عوامل مختلف را در امر تربيت ، با آوردن تمثيلاتى نمايانده اند .

داستان زير يكى از همين موارد را بيان مى كند :

پدرى با پسرش گفت به خشم

كه تو آدم نشوى جان پسر

گر كسان جامع خير و شرند

از سراپاى تو ريزد همه شر

حيف از آن عمر كه اى بى سر و پا

در پى تربيتت كردم سر

دل فرزند از اين حرف شكست

بى خبر روز دگر رفت سفر

رفت از پيش پدر تا كه كند

بهر خود فكر دگر ، كار دگر

چند سالى بگذشت و پس از اين

زندگى گشت به كامش چو شكر

عاقبت شوكت والايى يافت

حاكم شهرد شد و صاحب زر

چند روزى بگذشت و پس از اين

امر فرمود به احضار پدر

پدرش آمد از راه دراز

نزد حاكم شد و بشناخت پسر

پسر از غايت خود خواهى و كبر

به سراپاى وى افكند نظر

گفت : اى پير ! شناسى تو مرا ؟

گفت : كى مى روى از ياد پدر

گفت : گفتى كه من آدم نشوم

حاليا ، حشمت و جاهم بنگر

پير خنديد و سرش داد تكان

گفت : اين حرف و برون شد از در

من نگفتم كه تو حاكم نشوى

گفتم : آدم نشوى ، جان پسر ( 33 )

5 گزينش نام زيبا

نام هر شخصى معرف اعتقادات ، فرهنگ و مليت او و خانواده اش مى باشد از اين گذشته نام هر كس هميشه و تا آخر عمر به همراه اوست . صاحب نام زيبا و ستودنى در آينده به آن افتخار نموده و احساس شخصيت خواهد كرد و در مقابل صاحب

نام نامناسب در آينده احساس شخصيت خواهد كرد و در مقابل صاحب نام نامناسب در آينده احساس حقارت كرده و رنج خواهد برد . سيره عملى ائمه اطهار عليهم السلام ، گواه روشنى بر اين نكته مهم تربيتى است .

به عنوان نمونه در اين جا به نام فرزندان امام حسن و امام حسين عليهما السلام اشاره مى كنيم :

نامهاى فرزندان امام حسن عليه السلام عبارتند از : حسن ، قاسم ، عمرو ، عبدالله ، عبدالرحمن ، حسين ، طلحه ، ام الحسين ، فاطمه ، ام عبدالله ، ام سلمه ، رقيه . ( 34 )

و نامهاى فرزندان امام حسين عليه السلام عبارتند از : على اكبر ، على اوسط ، على اصغر ، جعفر ، عبدالله ، محمد ، سكينه ، فاطمه ، محسن ، رقيه .

نام زيبا موجب مى شود ، ديگران صاحب نام را به خاطر نامش تحسين كرده و در مورد او فال نيكو بزنند . به اين وسيله شخصيت او تقويت مى شود و اين نكته براى صاحب نام فرح انگيز و نشاط بخش است . هنگامى كه جنازه خونين حر را در آخرين لحظات زندگى به محضر امام حسين عليه السلام آوردند ، امام در حالى كه با دستان مبارك صورت او را نوازش مى داد و خونهاى چهره اش را پاك مى نمود ، فرمود : بخ بخ لك يا حر ، انت حر كما سميت فى الدنيا و الاخرة . و الله ما اخطاءت امك اذ سمتك حرا ، فانت و الله حر فى الدنيا و سعيد فى الآخرة ؛ ( 35 ) به به !

احسنت اى حر ! تو آزاد مردى چنانكه در دنيا و آخرت آزاده خوانده مى شوى . سوگند به خدا ! مادرت اشتباه نكرده در اين كه تو را حر ناميده به خدا قسم تو در دنيا آزادمرد و در آخرت از سعادتمندان خواهى بود .

نام انسان گاهى در تصميم گيريهاى سرنوشت ساز مؤ ثر است .

هنگامى كه فرزند ارشد امام مجتبى عليه السلام ، حسن مثنى يكى از دختران امام حسين عليه السلام را خواستگارى نمود امام انتخاب را به او واگذار كرد و زمانى كه حضرت سكوت حياآميز او را ديد ، فرمود : با دخترم فاطمه كه هم نام مادرم و شبيه به اوست ازدواج كن . ( 36 )

امام باقر عليه السلام در مورد انتخاب نام زيبا براى فرزندان چنين رهنمود مى دهد : دوست داشتنى ترين اسم ها آن است كه نشانگر بندگى خدا باشد و بهترين آن ها نام هاى پيامبران است . ( 37 )

گاهى نام نيك زمينه رستگارى و سعادت انسان مى شود . داستان زير را مى توان به عنوان نمونه اى از اين حقيقت ذكر نمود :

خاطره اى از تاءثير نام نيك

بريدة بن خصيب از اهالى مدينه بود . وى كه در ميان قوم خود از موقعيت والائى برخودار بود و به شجاعت و شهامت شهرت داشت ، در اولين برخورد . خود با رسول الله داستانى شنيدنى دارد و اين حادثه يكى ديگر از روش هاى تبليغى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را روشن مى سازد .

بريده هنگامى كه خبردار شد ، مشركان قريش جايزه مهمى ( صد شتر ) براى دستگيرى

حضرت محمد صلى الله عليه و آله تعيين كرده اند ، بعد از اين كه اطلاع يافت آن حضرت از مكه به مدينه در حال هجرت است ، به همراه هفتاد سوار از قبيله بنى سهم براى دستگيرى پيامبر صلى الله عليه و آله و تحويل وى به قريشيان ، به راه افتاد ، و در نزديكى هاى مدينه با آن حضرت روبرو گشت . آن بزرگوار عادت نداشت ، كه فال بد بزند بلكه گاهى تفاءل مى كرد و فال خوب و اميد دهنده مى زد . به همين جهت پرسيد : كيستى و نامت چيست ؟ گفت : بريده . پيامبر صلى الله عليه و آله به ابابكر كه همراهش بود فرمود : ابرد امرنا و صلح ؛ كار ما آسان گرديده و حال ما بهتر شد . دوباره حضرت از او پرسيد : از كدام قبيله اى ؟ او پاسخ داد : از قبيله اسلم . فرمود : سلمنا؛ سالم مانديم .

براى بار سوم پرسيد : از كدام قبيله اسلم هستى ؟ بريده جواب داد : از بنى سهم . رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : خرج سهمك ؛ قرعه به نامت در آمد و موفق و پيروز هستى .

وقتى بريده اين سخنان زيبا و بيان جذاب رسول خدا صلى الله عليه و آله را مشاهد نمود ، از عمق دل و جان ، شيفه رفتار و گفتار آن حضرت گرديد . آن گاه پرسيد تو كيستى ؟ پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : من محمد بن عبدالله فرستاده خداوند هستم . بريده و همراهانش در

همان لحظه شهادتين را گفته و مسلمان شدند . ( 38 )

او آن شب همراه پيامبر صلى الله عليه و آله بود و صبحگاهان عرض كرد : يا رسول الله ! بدون پرچم وارد مدينه نشو ! در همان ساعت عمامه خود را از سر باز كرده و به نيزه اش بسته و در پيش روى پيامبر صلى الله عليه و آله حركت مى كرد . در وسط راه از پيامبر صلى الله عليه و آله خواهش كرد كه : يا رسول الله ! به من افتخار ميزبانى بده و در منزل من اقامت كن . پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : شتر من بدان جا كه ماءمور است ، خواهد رفت اما براى اين كه بريدة بن خصيب ناراحت نشود ، به او مژده مهمى داد؛ مژده شهادت . فرمود : روزى مى رسد كه به همراه لشكر اسلام به مقام بلند شهادت نائل مى شوى . ( 39 )

بريدة بن خصيب اسلمى در اثر فداكارى و عشق و ايثار به مرتبه اى رسيد كه از خواص ياران پيامبر و على عليه السلام گرديد . او جزو دوازده نفرى بود كه بر عليه خليفه اول شوريده و از مقام ولايت در سخت ترين لحظات تاريخى دفاع نمود . ( 40 )

6دعا براى نيك بختى كودك

افزون بر رعايت حقوق مادى و معنوى فرزندان ، يكى ديگر از مهم ترين وظايف والدين ، دعا براى نيك بختى و سعادت فرزندان است . از آن جايى كه دعاى پدر و مادر درباره فرزند طبق فرمايش رسول گرامى اسلام از جمله دعاهايى است كه حتما به اجابت مى

رسد؛ ( 41 ) شايسته است والدين گرامى بر اين مهم توجه خاصى مبذول دارند ، و در شرائط مساعد روحى و فرصت هاى بويژه به فرزندان خود دعا نمايند . پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله ، در ضمن حديثى فرزندان را سفارش نمود كه دعاى خير پدر و مادر خود را جلب نمايند و فرمود : بر شما باد جلب دعاى پدر ، زيرا آن از ابرهاى آسمان بالاتر مى رود و خداوند بر آن نظر افكنده و به ملائكه مى فرمايد : اى فرشتگان ! مانع بالا آمدن آن نباشيد ، كه مى خواهيم آن را بر آورده سازم . ( 42 )

دعاى امام سجاد عليه السلام براى فرزندان

( 1 ) پروردگارا ! با نگهدارى فرزندانم و اصلاح ( اخلاق و رفتار آنان ) در جهت خواست من ، و بهره منديم از وجود آنان بر من منت بگذار .

( 2 ) خدايا ، با بخشيدن طول عمر به آنان مرا يارى فرما ، و مدت زندگانى آنان را بر من بيفزاى ، اطفال كوچكم را پرورش داده و ضعيفانشان را برايم نيرومند گردان ، دين و اخلاق و بدن آنان را برايم صحيح و سلامت بدار و در نفس و جسمشان و در تمام آن چه كه از امور آنان براى من مهم است عافيت و تندرستى ببخش و روزى هايشان را به دست من برايم افزون ساز ( 3 ) آنان را از نيكو كاران ، پارسايان ، تيزبينان ، شنواى سخن حق و اطاعت كنندگان از خودت قرار ده و براى اولياى خودت عاشقان خير خواه و از

براى تمام دشمنانت آنان را ستيزه جو و كينه ورز گردان ، ( آمين ) خدايا دعايم را بپذير .

الهى ! به وسيله ى آنان بازوانم را تقويت كرده و كارهاى نابسامان مرا سامان ده ، نسل مرا به آنان افزون ساز ، و مجالس مرا به وجود آنان بياراى ، و ياد و نام مرا به آنان زنده نگه دار ، و در نبودن من امورات مرا به وسيله ى ايشان كفايت كن ، در رفع نيازهايم به آنان مرا يارى ده ، آنان را برايم علاقه مند ، مهربان متمايل به من و فرمانبر قرار ده و از گناه و بدى و مخالفت با من ، آنان را دور ساز . ( 5 ) مرا در تربيت و پرورش و نيكى كردن به آنان يارى ام كن و در كنار آنان فرزندان ذكورى نيز به من عطا فرما ، و اين عمل را براى من نيك گردان و آنان را در رسيدن به خواسته هايى كه از درگاه تو مسئلت كرده ام مددكارم قرار ده .

( 6 ) مرا به همراه فرزندانم از ( مكر و حيله ) شيطان رانده شده از درگاهت پناه ده ، همانا كه تو ما را آفريده اى و امر و نهى كرده و به سوى ( به دست آوردن ) ثواب در اطاعت از او امرت تشويق و از عقوبت نافرمانى تهديدمان نموده اى ، براى ما دشمنى قرار داده اى كه پيوسته در ( انديشه ى ) مكر با ماست ، او را به وجود ما مسلط كرده اى ، در حالى كه ما راه داده

اى ، اگر ما فراموشش كنيم او ما را از ياد نمى برد ، ما را از عذاب تو ايمن ساخته و از غير تو مى ترساند .

( 7 ) اگر ما عمل زشتى را اراده كنيم در انجام آن به ما جراءت مى دهد و اگر عمل نيكى را قصد كنيم ، ما را از انجام آن باز مى دارد ، ما را در معرض شهوات قرار داده و در دلهايمان شبهه ايجاد مى كند . اگر به ما وعده دهد دروغ مى گويد ، و اگر ما را به انجام خواسته مان خوش حال سازد خلاف آن مى كند و هرگاه مكر و حيله ى او را از ما بر نگرانى گمراهمان مى كند و اگر از شر او ما را مصون ندارى ما را به لغزش خواهد كشاند .

( 8 ) بار الها ! سلطه ى او را با قدرت ( لايزال ) خود از ما برگردان ، تا او را به وسيله ى دعاهاى بسيارمان به درگاهت از ما دور نمايى ، تا اين كه از گزند طرح هاى شيطانى او در زمره حفظ شدگانت در آييم . ( 9 ) پروردگارا ! همه ى خواسته هايم را برآور ، و حاجت هايم را مرحمت نما ، و از پذيرش دعاهايم خود دارى نكن ، در حالى كه قبولى آن ها را ضمانت كرده اى ، دعايم را در پشت حجاب مگذار كه تو خود به آن امر كرده اى ، و با عطاى آن چه كه در اصلاح امور دنيا و آخرت به آن نيازمندم بر من منت بگذار ،

آن چه را كه بر زبان آورده و يا فراموش كرده ام ، و آن چه را كه اظهار نموده و يا مخفى داشته ام ، علنى خواسته باشم يا پنهانى همه را برآور .

( 10 ) در تمام اين خواسته ها تقاضا دارم كه مرا از مصلحان قرار دهى ، در رديف كسانى كه با نيايش به پيشگاهت رستگار شده اند ، و با توكل به درگاهت از لطف تو محروم نشده اند . ( 11 ) همان انسان هاى وارسته اى كه به پناهندگى ات عادت كرده اند ، در معامله با تو بهره ها برده اند در سايه ى عزتت ماءوا گرفته اند ، در پرتو جود و كرمت به روزى حلال و گسترده دست يافته اند ، با توسل به تو از پستى ذلت به اوج عزت رسيده اند ، از ظلم و ستم به عدل تو پناه آورده اند ، به وسيله ى رحمتت از بلا آسوده گشته اند ، با غناى تو ، از چنگال فقر و محروميت رهيده اند ، با نگهدارى ات از گناهان و لغزش ها و خطاها مصونيت يافته اند ، به خاطر اطاعت از فرامين تو ، در پيمودن راه هاى نيك و خوب و درست موفق گشته اند ، در سايه ى قدرت تو در بين آنان و گناهان آن چنان فاصله افتاده است كه تمام معصيت ها را فراموش كرده و در جوار خودت منزل گزيده اند .

( 12 ) معبودا ! با توفيق و مهربانى خودت همه ى اين صفات زيبا را به ما عنايت فرما ، و ما را از

عذاب دردناك جهنم پناه بده ، و به مردان و زنان مسلمان و تمام اهل ايمان هر آن چه را كه براى خودم و فرزندانم از تو مسئلت كردم در دنيا و آخرت به آنان نيز عطا فرما ، همانا كه تو نزديك ، پذيرا ، شنوا ، دانا ، بخشنده ، آمرزنده ، دلسوز و مهربان هستى . ( 13 ) و به ما در اين دنيا نيكى و در جهان آخرت هم نيكى مرحمت كرده و ما را از عذاب آتش جهنم نگه دار . ( 43 )

از مطالعه شرح حال برخى بزرگان چنين بدست مى آيد كه رمز موفقيت آنان مرهون دعاى پدر و مادرشان بوده است .

علامه مجلسى و دعاى پدر

عالم بزرگوار مرحوم ملا محمد تقى مجلسى ، پدر بزرگوار علامه محمد باقر مجلسى در خاطرات خود مى گويد : در يكى از شب ها پس از اين كه از نماز شب و تهجد سحرى فارغ شدم ، حال خوشى برايم ايجاد شد؛ از آن حالت فهميدم كه در اين هنگام هر حاجت و در خواستى از خداوند نمايم ، اجابت خواهد شد ، فكر كردم چه در خواستى از امور دنيا و آخرت از درگاه خداوند متعال نمايم ؛ كه ناگاه صداى گريه فرزندم محمد باقر در گهواره اش بلند شد ، و من بى درنگ به خداوند متعال عرضه داشتم : پروردگارا ! به حق محمد و آل محمد عليهم السلام اين كودك را مروج دينت و ناشر احكام پيامبر بزرگت قرار ده و او را به توفيقاتى بى پايان موفق گردان . ( 44 )

و اين چنين بود

كه دعاى اين پدر عارف در سحرگاه آن شب مبارك به اجابت رسيد و فرزندش در عرصه علم و دانش و تقوى آن چنان توفيقاتى يافت كه امروزه بعد از چهار قرن ، او را به عنوان طلايه دار ترويج دين و سرآمد علماى شيعه مى شناسيم . علامه مجلسى بر اثر همين دعاى پدر موفق به پديد آوردن آثارى شد كه مخالف و موافق را به تحير وا داشته است و در مدت اين چهار قرن هيچ پژوهشگرى در حوزه دين و علوم اسلامى از تاءليفات اين عالم وارسته و سخت كوش بى نياز نيست .

بركت دعاى پدر

آيت الله العظمى مرعشى نجفى ( قدس سره ) ، بزرگ فرهنگ بان ميراث اهل بيت عليهم السلام ، در بيشتر علوم اسلامى صاحب نظر بود و تاءليفات ارزشمند ايشان كه نزديك به صد و پنجاه اثر در موضوعات مختلف است گواه روشنى بر اين حقيقت است . كرامات معنوى ، در يافت بيش از چهار صد اجازه اجتهادى و روايتى از علماى بزرگ اسلامى ، تدريس متجاوز از شصت و هفت سال در حوزه علميه قم و نجف ، تربيت هزاران شاگرد و تاءسيس صدها مدرسه علمى ، مسجد ، حسينيه ، مراكز فرهنگى ، رفاهى و درمانى و ايجاد بزرگترين و مشهورترين كتابخانه در جهان اسلام و از جمله توفيقات اين فقيه فرزانه مى باشد . او اين همه توفيقات را از بركت محبت به پدر و دعاى والدين مى داند . او در خاطرات خود چنين مى گويد : زمانى كه در نجف بوديم ، يكى روز مادرم فرمودند : پدرت را صدا بزن

، تا براى صرف نهار تشريف بياورد . حقير به طبقه بالا رفتم و ديدم پدرم در حال مطالعه ، خوابش برده است . مانده بودم چه كنم : از طرفى مى خواستم امر مادرم را اطاعت كنم و از طرفى ديگر مى ترسيدم با بيدار كردن پدر باعث رنجش خاطر او گردم . خم شدم و لبهايم را كف پاى پدر گذاشتم و چندين بوسه برداشتم ، تا اين كه در اثر قلقلك پا ، پدرم از خواب بيدار شد و ديد من هستم ، وقتى اين علاقه و ادب و كمال و احترام را از من ديد ، فرمود : شهاب الدين تو هستى ؟

عرض كردم : بلى آقا . دو دستش را به سوى آسمان بلند كرد و فرمود : پسرم خداوند عزتت را بالا ببرد ، و تو را از خادمين اهل بيت عليهم السلام قرار دهد .

حضرت آيت الله العظمى مرعشى نجفى مى فرمود : من هر چه دارم ، از بركت آن دعاى پدرم است . ( 45 )

لازم به ذكر است هم چنان كه دعاى خير والدين در سرنوشت انسان مؤ ثر است ، نفرين آنان تاءثير دارد . چنان كه ، پيامبر صلى الله عليه و آله از مردى كه از فرزندان ناخلف خود شكايت مى كرد ، پرسيد : آيا بر آنان نفرين كرده اى گفت : بلى . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : خودت موجبات بدبختى آنان را فراهم كرده اى . ( 46 )

و در روايت ديگرى حضرت فرمود : اياكم و دعوة الوالد فانها اءحد من السيف ( 47 )

از نفرين پدر بپرهيزيد كه آن از شمشير تيزتر و برنده تر است .

امام سجاد عليه السلام در رساله حقوق خويش وظيفه والدين را چنين مشخص مى كند : و اما حق ولدك فاءن تعلم اءنه منك و مضاف اليك فى عاجل الدنيا بخيره و شره و اءنك مسئول عما و ليته من حسن الادب و الدلالة على ربه عزوجل و المعونة على طاعته فاعمل فى اءمره عمل من يعلم اءنه مثاب على الاحسان اليه معاقب على الاساءة اليه ( 48 ) حق فرزندت به تو آن است كه بدانى وجود او بخشى از وجود تو است ، و نيك و بدى هاى او در اين دنيا وابسته به تو است ، بايد بدانى كه تو در مقام سرپرستى او مسئول هستى كه وى را با ادب و تربيت صحيح پرورش دهى و او را به پروردگارش راهنمائى كنى و در اطاعت فرمانبردارى حضرت حق ، يارى اش دهى . پدرى باشى كه به وظيفه خود آشنا و به مسئوليت خود آگاه است ؛ پدرى كه مى داند اگر نسبت به فرزندش نيكى كند اجر و پاداش خواهد داشت ، و اگر درباره او بدى كند مستحق مجازات و كيفر خواهد بود .

7تقويت عزت نفس

بسيارى از مشكلات نسل جديد و جوانان ما از نداشتن روحيه اعتماد به نفس و خود باورى ريشه مى گيرد . ترس از ورود به اجتماعات و اظهار انديشه ها ، عدم پذيرش مسئوليت ها ، بسيارى از ناكامى ها و عدم موفقيتها ، از جمله عوارض حقارت و نداشتن عزت نفس است . بنابراين تقويت شخصيت نوجوان موجب به وجود آمدن

بسترهاى مناسب براى ايجاد خصلت هاى نيكو و صفات ستوده خواهد شد . براى همين يكى ديگر از وظايف والدين ، تقويت عزت نفس در نوجوانان است كه آن را مى توان با شيوه هاى مختلفى پرورش داد . تكريم شخصيت فرزندان و احترام به آنان يكى از مهم ترين راه هاى تقويت عزت نفس در آنان است .

پيامبر اسلام مى فرمايد : اكرمو اولادكم و احسنوا آدابهم ؛ ( 49 ) فرزندان خود را احترام كنيد و با آداب و شيوه هاى نيك با آنان رفتار نمائيد . مهربانى و محبت به كودكان از عادات هميشگى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بود . و آن يگانه اسوه اخلاق و ادب بر اين شيوه خود پيوسته اصرار مى ورزيد .

آن حضرت بارها امام حسن و امام حسين عليهماالسلام را در دوران كودكى مورد محبت و احترام قرار داده و بدينوسيله روحيه اعتماد به نفس را در شخصيت آنان بالا مى برد . روزى پيامبر اكرم عليه السلام نشسته بود كه آن دو كودك وارد شدند ، پيامبر به احترام آنان از جاى برخاسته و به انتظار ايستاد ، لحظاتى طول كشيد آنان نرسيدند . رسول اكرم صلى الله عليه و آله به طرف كودكان پيش رفت و از آنان استقبال نمود ، بغل باز كرد هر دو را بر دوش خود سوار نمود و به راه افتاد و به آنان فرمود : نعم المطى مطيكما و نعم الراكبان انتما ( 50 ) فرزندان عزيزم ! مركب شما چه خوب مركبى است و شما چه سواران خوبى هستيد .

از منظر على عليه السلام فرزند

، همانند گل ظريف است و روحيه اى لطيف حساس دارد : ولدك ريحنتك ؛ ( 51 ) معاشرت با وى بايد حساب شده و احترام آميز باشد .

ميرزاى شيرازى رحمة الله و احترام فرزند

آقا بزرگ تهرانى مى گويد : من خود شاهد بودم كه ميرزاى شيرازى چگونه با فرزند نوجوان خود با كمال ادب رفتار مى كرد . يك بار كه در خدمت ايشان بودم پيش خدمت ميرزا آمد و براى فرزند آقا اجازه ورود گرفت و ميرزا اجازه داد . در اين هنگام فرزند خردسال ايشان داخل شد و پس از سلام همان جا ايستاد . ميرزا اجازه نشستن داد و فرزند در نهايت ادب روى دو زانو نشست و چشم خويش را به زمين دوخت . ميرزاى شيرازى به پرسش از حال و درس كودك خويش پرداخت و در طى گفت و گو ، فرزندش را جز با كلمه آقا خطاب نمى كرد . پس از مدتى فرزند اجازه رفتن خواست . پدر اجازه داد و به احترام او كمى از جاى خود برخواست . ( 52 )

كودكانى كه در دوران طفوليت از توجه و احترام بزرگترها ، به ويژه والدين خود ، برخوردار گردند ، در زندگى آينده خويش افرادى عزتمند ، موفق و داراى اعتماد به نفس خواهند بود؛ چرا كه تكريم شخصيت كودكان كه روحى لطيف و حساس دارند حس خودباورى و اعتماد به نفس را در وجود آنان تقويت كرده و زمينه رشد اخلاقى و ايجاد صفات نيك را در وجودشان فراهم مى آورد .

چنين فرزندانى در آينده ، شخصيتى مستقل و خود باور خواهند بود . امامان

معصوم عليهم السلام در معاشرت با فرزندانشان به اين نكته توجه خاصى مبذول مى كردند . جعيد همدان يكى از ياران امام حسين عليه السلام مى گويد : روزى نزد حسين بن على - رفتم ، در حالى كه او دخترش سكينه را بر سينه چسبانده بود و نوازش مى كرد . وقتى كه وارد شدم امام به همسرش فرمود : اى خواهر قبيله - ! دخترت را از من بگير ! سپس با من به گفت و گو نشست . ( 53 )

8 - فقر عاطفى
مقدمه

امروزه روشن شده است كه عمده ترين فقر بشريت در جامعه ماشينى و صنعتى در جهان معاصر ، فقر فرهنگى و عاطفى است و مهم ترين مشكل كودكان و نوجوانان امروزى در خانواده ها كمبود عشق و عاطفه و محبت است .

همان طورى كه انسان نياز به آب و غذا دارد نياز به محبت هم دارد بلكه نيازهاى عاطفى و معنوى او به مراتب بيشتر از نيازهاى جسمانى اوست . عمده ترين دليل ناسازگارى فرزندان در خانواده ها ، عامل بسيارى از ناهنجارى ها مانند فرار از خانه و امثال آن ، ريشه در كمبود عاطفه و محبت دارد . فقر عاطفى موجب مى شود شخصيت انسان در نزد خود حقير و پست باشد و كرامت و عزت خود را از دست بدهد و چنين انسانى آبرو و عزت خود را بر باد رفته پنداشته و به هر كارى دست مى زند . امام هادى عليه السلام فرمود : من هانت عليه نفسه فلا تاءمن شره ( 54 ) كسى كه شخصيت خود را خوار و ذليل پندارد ، از شر

او ايمن مباش . فرزندانى كه از عقده حقارت و فقر عاطفى رنج مى برند و براى خود هيچ گونه ارزشى قائل نيستند ، نمى توانند افرادى مورد اعتماد باشند و مسئوليتى را در جامعه عهده دار شوند . ساير افراد جامعه نيز از شر اين افراد در امان نخواهند بود . اما اگر والدين بتوانند با محبت ، احترام ، ارتباط صميمانه ، كرامت نفس را در نوجوانان تقويت كنند ، آنان در آينده انسان هايى سالم و دوست داشتنى خواهند بود و وجود خود را با گناه و معصيت آلوده نخواهند كرد . امير مؤ منان على عليه السلام فرمود : من كرمت عليه نفسه لم يهنها بالمعصية ( 55 ) آن كسى كه بزرگى و كرامت نفس خود را باور داشته باشد ، آن را با گناه پست و ذليل نخواهد كرد .

سلام كردن به فرزندان و نوجوانان ، بوسه بر چهره فرزندان ، ابراز علاقه و اظهار محبت ، فقر عاطفى را جبران مى كند .

رسول بزرگوار اسلام صلى الله عليه و آله در ضمن گفتارى خردمندانه فرمود : اءحبوا الصبيان و ارحموهم و اذا وعدتموهم شيئا ففوا لهم فانهم لا يرون الا اءنكم ترزقونهم ( 56 ) كودكان را دوست بداريد و با آنان با راءفت و مهربانى رفتار كنيد ، و اگر چيزى به آنان وعده داده ايد به وعده خود عمل نمائيد ، زيرا كودكان چنين مى پندارند كه شما به آنان روزى مى دهيد .

حضرت امام مجتبى عليه السلام در جبران فقر عاطفى كودكان اهتمام خاصى داشت . روزى آن حضرت از محلى عبور مى كرد و

در كوچه كودكان در حال بازى بودند . آنان ضمن بازى ، مشغول خوردن خرده نان هائى شدند و در آن حال از روى شوق و علاقه امام مجتبى عليه السلام را به جمع خود دعوت نمودند . آن بزرگوار دعوت آنان را پذيرفته و به همراهشان مشغول تناول نان گرديد . آن گاه تك تك كودكان را مورد تفقد و مهربانى خويش قرار داد . سپس همه آنان را به منزل خود آورده و بعد از پذيرائى كامل ، هدايائى نيز به آنان اعطا كرد . آن گاه خطاب به اطرافيان خويش فرمود :

در اين تعامل ، برترى از آن كودكان است زيرا آنان هر چه داشتند با ما قسمت كردند ولى ما بيشتر از آن چه به آنان داديم موجودى داريم . ( 57 )

اين رويه در مورد رفتار امام حسين عليه السلام نيز هم قبل از واقعه كربلا و هم در قضيه عاشورا كه كودكان و نوجوانان نياز شديدى به جبران نيازهاى عاطفى و روانى داشتند مشاهده مى شود . به عنوان نمونه مى توان به آخرين لحظات زندگى امام حسين عليه السلام اشاره كرد كه : حضرت در حساس ترين لحظات جنگ به سوى خيمه فرزندش زين العابدين عليه السلام آمد ، فرزندش را عيادت نمود آن گاه آن حضرت با مهربانى تمام فرزندش را مورد تفقد قرار داده و با او به گفتگوى صميمانه نشست . ( 58 )

امام صادق عليه السلام محبت به فرزندان را موجب گسترش رحمت الهى در مورد پدر و مادر مى داند و مى فرمايد : ان الله ليرحم العبد لشدة حبه لولده ( 59

) خداوند متعال بنده را به خاطر محبت بيشتر به فرزندش مورد رحمت قرار مى دهد .

امام كاظم عليه السلام به كليب صيداوى در مورد وفاى به وعده اى كه به كودكان داده مى شود تاءكيد نموده و فرمود : خداوند متعال در هيچ مورد به اندازه آزار به زنان و كودكان خشمگين نمى شود . ( 60 )

امام صادق عليه السلام فرمود : نيكى به فرزندان همانند نيكى به والدين است . ( 61 )

مردى حضور رسول اكرم صلى الله عليه و آله آمده اظهار داشت : من تا به حال به هيچ يك از فرزندانم اظهار علاقه نكرده و يك بار هم آن ها را نبوسيده ام . بعد از رفتن او ، رسول خدا فرمود : هذا رجل عندى اءنه من اءهل النار ( 62 ) به نظر من اين مرد اهل آتش است .

مقام فرزندان دختر

سكونى يكى از ياران امام صادق عليه السلام ، مى گويد : روزى به حضور امام صادق عليه السلام شرفياب شدم . در حالى كه غمگين و ناراحت بودم ، امام از من پرسيد : اى سكونى ! چرا اندوهگين و ناراحتى ؟ گفتم : صاحب دخترى شده ام . امام فرمود : اى سكونى ! سنگينى او بر زمين است و روزى او به عهده خدا است . زندگى او چيزى از عمر تو نخواهد كاست و رزق و روزى او غير از روزى تو خواهد بود . به خدا سوگند ، با شنيدن سخنان آرام بخش امام صادق عليه السلام ، غصه از دلم زدوده شد . سپس امام از من پرسيد : اسمش را

چه گذاشتى ؟ گفتم : فاطمه . فرمود : آه ! آه ! آه ! آن گاه دست مبارك خود را بر پيشانى نهاد . . .

و به من فرمود : اءما اذا سميتها فاطمة فلا تسبها و لا تلعنها و لا تضربها ( 63 ) اگر اسم او را فاطمه گذاشتى به او فحش نده و تندى نكن و او را نزن .

گل خندان پدر

مهربان دختر من ، اى گل خندان پدر

اى كه شد ياد تو آرام دل و جان پدر

هفت ساله شدى و وقت كمال تو رسيد

گوهر معرفت اندوز كنون جان پدر

دارى اميد اگر گنج سعادت ببرى

سر بنه دختركم در خط و فرمان پدر

دختران را ادب و دانش و عفت بايد

تانگردند همى موجب حرمان پدر

بشنو پند من و عهد نما در همه عمر

كه فرامش نكنى هيچ تو فرمان پدر

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در ضمن شمارش وظايف والدين در مورد فرزندان چنين فرمود : فرزندان را مورد احترام قرار داده و آنان را احمق و نادان نخوانيد ! ( 64 )

پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله آن چنان به كودكان مهر مى ورزيد كه حتى در حال نماز تحمل شنيدن گريه آنان را نداشت و آن حضرت در اين گونه موارد ، به خاطر كودكان از طول دادن نماز خوددارى مى كرد . امام صادق عليه السلام فرمود : روزى آن حضرت دو ركعت آخر نماز ظهر را كوتاه خواند ، بعد از نماز عده اى از علت آن پرسيدند؛ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : اء و ما سمعتم صراخ الصبى ؛ ( 65 ) آيا گريه

كودك را نشنيديد ؟

نوازش فرزندان

فتال نيشابورى مى نويسد : روزى حضرت محمد عليه السلام نوه اش حسن مجتبى عليه السلام را مى بوسيد ، شخصى به نام اقرع بن حابس كه آن جا حضور داشت گفت : يا رسول الله ! من ده فرزند دارم و تا كنون هيچ يك را نبوسيده ام . رسول خدا فرمود : من چه كنم كه تو دلى سخت دارى ، هر كس در دل خويش مهر و عطوفت نداشته باشد مورد رحمت قرار نمى گيرد . ( 66 )

از ديدگاه اسلام اين عمل پدر و مادر ارزشى والا دارد و روح آزادگى را در افراد تقويت مى كند ، تا آن جايى كه پيامبر فرمود : بوى فرزند از بوى هاى بهشتى است . و هم چنين به والدين سفارش نمود :

فرزندانتان را زياد ببوسيد ، زيرا خداوند متعال در برابر هر بوسه ، جايگاهى گسترده در بهشت به شما عنايت مى كند . ( 67 )

از منظر بزرگ رهبر مربيان عالم ، حضرت ختمى مرتبت اظهار عشق و علاقه به فرزندان ، عبادت محسوب شده و داراى ثواب و حسنه مى باشد و در اين رابطه فرمود : من قبل ولده كتب الله له حسنة ؛ ( 68 ) هر كس فرزند خود را ببوسد ، خداوند در مقابل اين عمل براى او حسنه مى نويسد .

عشق پدرى

گويند پدر و پسرى را نزد حاكم بردند كه چوب زنند . اول پدر را انداختند و صد چوب زدند . آه نكرد و دم بر نياورد . بعد از آن پسرش را آوردند چون يك چوب زدند ، پدرش

ناله و فرياد آغاز كرد . حاكم گفت : تو صد چوب خوردى و دم نزدى ؛ به يك چوب كه پسرت خورد اين ناله و فرياد چيست . گفت : آن چوب ها كه بر تن من مى آمد تحمل مى كردم ، اكنون كه بر جگرم مى آيد تحمل ندارم . ( 69 )

پسر من

اى روى چو خورشيد تو نور بصر من

بى روى تو تار است جهان در نظر من

هر قطره اشكى كه ، ز چشمان تو ريزد

آبى است كه ، آتش زند اندر جگر من

در اين جا سه نكته مهم و ضرورى را در ارتباط با محبت به فرزندان ياد آور مى شويم :

اول اعتدال در محبت

در ابراز محبت و تكريم شخصيت كودك نبايد راه افراط را پيمود .

زيرا در آن صورت علاوه بر اين كه نمى توان نتيجه صحيح تربيتى گرفت ، بلكه شخصيت كودك در اثر زياده روى والدين در ابزار محبت هاى نا به جا لطمه جبران ناپذيرى خواهد خورد . چرا كه اين كودك از خود راضى ، از جامعه توقعات و انتظارات نابه جايى خواهد داشت و در صورت بى اعتنايى ديگران به اين خواسته هاى بى مورد ، كودك ناز پرورده از زندگى بيزار و ماءيوس شده و دچار عقده حقارت خواهد شد . آرى :

ناز پرورده تنعم نبرد راه به جاى

عاشقى شيوه رندان بلاكش باشد

امام باقر عليه السلام مى فرمايد : شر الآباء من دعاه البر الى الافراط؛ ( 70 )

بدترين پدران آن هايى هستند كه در نيكى و محبت كردن به فرزندان خود زياده روى نمايند .

استاد شهيد مرتضى مطهرى رحمة الله ، در مورد آثار زيان بار افراط در محبت كودكان مى نويسد :

رو سو كتابى دارد به نام اميل كه

در فن تربيت كودك نوشته است . كتاب جالبى است ، اميل نام كودك فرضى و افسانه اى است كه وى در كتاب خود او را تحت تربيت قرار مى دهد و به پرورش همه جنبه هاى جسمى و روانى او توجه مى كند . در همه موارد ايده روسو اين است كه اميل را در حال ممارست با طبيعت و پنجه در پنجه طبيعت و در دامن سختى ها پرورش دهد .

وى معتقد است كه بدبخت ترين كودكان ، آن هايى هستند كه والدين آن ها ، آنان را در ناز و نعمت پرورش مى دهند؛ نمى گذارند سردى و گرمى دنيا را بچشند و پستى و بلندى جهان را لمس كنند ، اين گونه كودكان در مقابل سختى ها حساس مى شوند و در مقابل لذت ها بى تفاوت ، هم چون ساق نازك يك درخت كوچك در مقابل هر نسيمى مى لرزند و كوچك ترين حادثه سوئى آنان را ناراحت مى كند ، تا جائى كه يك حادثه كوچك اين فرزندان ناز پرورده را به فكر خودكشى مى اندازد . و از آن طرف هر چه موجبات لذت به آن ها داده شود ، به هيجان نمى آيند و نشاط پيدا نمى كنند . اين گونه انسان ها

هرگز طعم نعمت ها را درك نمى كنند ، گرسنگى نچشيده اند تا مزه غذا را فهمند ، بهترين غذاها براى ايشان كم ارج تر و كم لذت تر از نان جوينى است يك بچه دهاتى مى خورد . صادق هدايت چرا خودكشى كرد ؟ يكى از علل خودكشى او اين بود كه اشراف زاده

بود . او پول جيبى بيش از حد كفايت داشت اما فكر صحيح و منظم نداشت . او از موهبت ايمان بى بهره بود . ( 71 )

به همين جهت امام كاظم عليه السلام فرمود : يستحب غرامة الغلام فى صغره ليكون حليما فى كبره ( 72 ) چه خوب است كه فرزندان را در كودكى به كارهاى سخت و تحمل مشكلات وادار كرد تا در بزرگى حليم و بردبار باشند .

سعدى با نقل حكايتى اين واقعيت را به نحو زيبايى ترسيم مى كند .

حكايت

پادشاهى با غلام عجمى در كشتى نشسته بود . غلام هرگز دريا نديده بود و محنت كشتى نيازموده ؛ گريه و زارى آغاز كرده و لرزه بر اندامش افتاد . چندان كه ملاطفت كردند آرام نيافت .

ملك را عيش از او منغض ( 73 ) شد و چاره ندانستند . حكيمى در آن كشتى بود ، گفت اگر فرمائى من او را خاموش كنم ؟ پادشاه گفت : غايت لطف باشد . حكيم فرمود : تا غلام را به دريا انداختند . بارى چند غوطه بخورد . پس ، از مويش گرفتند و سوى كشتى آوردند . غلام به هر دو دست در سكان كشتى آويخت . چون برآمد به گوشه اى نشست و قرار يافت . ملك را تدبير حكيم پسند آمد . گفت : در اين چه حكمت بود ؟ گفت : اى خداوند ! غلام از اول ، محنت غرق شدن نچشيده بود و قدر سلامت كشتى را نمى دانست . هم چنين :

قدر عافيت كسى داند كه به مصيبتى گرفتار آيد .

اى سير تو را نان جوين

خوش ننمايد

معشوق من است آن كه به نزديك تو زشت است

حوران بهشتى را دوزخ بود اعراف ( 74 )

از دوزخيان پرس كه اعراف بهشت است ( 75 )

دوم مساوات در بذل محبت

از نكات قابل توجهى كه در ميان فرزندان وجود دارد رعايت مساوات و عدالت در رفتار با آنان مى باشد . اين مسئله در مورد نيازهاى معنوى و عاطفى فرزندان بيشتر جلوه گر است ، والدين شايسته است در ابراز محبت در ظاهر مساوات را رعايت كنند ، گر چه در باطن بنا به علت هاى مختلف يكى از فرزندان را بيشتر از ديگرى دوست داشته باشند . امام باقر عليه السلام مى فرمايد :

به خدا قسم ، رفتار من با بعضى از فرزندانم از روى تكلف و بى ميلى است . او را روى زانوى خود مى نشانم ، محبت بسيار مى كنم ، از وى شكر گزارى و قدردانى مى نمايم ، با آن كه اين همه احترام و محبت شايسته فرزند ديگر من است . به اين تكلف تن مى دهم تا آن كه فرزند شايسته ام از خطر آنان مصون باشد ، تا آنان رفتارى را كه برادران يوسف ، با او انجام دادند ، مرتكب نشوند ، خداوند سوره يوسف را نفرستاد مگر به عنوان نمونه و مثال ، كه بعضى از ما نسبت به بعضى ديگر حسد نورزيم ، چنان كه برادران يوسف به او حسد كرده و ستم نمودند . ( 76 )

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : در ميان فرزندان خود عدالت را رعايت كنيد ، چنان كه خودتان دوست داريد در نيكى

و احسان برايتان مساوات و عدالت رعايت شود . ( 77 ) و هم چنين آن حضرت مردى را به همراه دو فرزندش مشاهده كرد ، آن مرد در حضور پيامبر صلى الله عليه و آله يكى از آن ها را بوسيد و ديگرى را نبوسيد ، پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود : چرا عدالت را رعايت نكردى ؟ ! ( 78 )

البته گاهى بنا به علل مى توان برخى از فرزندان را از نظر مالى برترى داد . مثلا اگر برخى فرزندان وى صغير و ناتوان بوده و هيچ گونه پشتوانه مالى نداشته باشد ، مى تواند نسبت به آنان بخشش زيادتر و يا سهم الارث بيشترى در نظر بگيرد . در همين زمينه گفتارى حكيمانه از امام رضا عليه السلام نقل شده است : سعد اشعرى قمى مى گويد : از امام هشتم عليه السلام پرسيدم : شخصى مى خواهد بعضى از فرزندانش را از نظر مالى مقدم كرده و امتيازى بدهد ؟ امام عليه السلام فرمود : بلى ، عيبى ندارد . امام صادق عليه السلام همين كار را نسبت به فرزندش محمد كرده و به او تفضل نمود و مقدارى مال بخشيد . و هم چنين حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام به فرزندش احمد ، بخشش بيشترى در نظر گرفت ( و چون او كوچك بود ) من سهم او را برايش حفظ كردم . سعد پرسيد : فدايت شوم ، مردى دختران خود را بيشتر از فرزندان پسر خود دوست دارد ، آيا باز هم مى تواند به دختران برترى دهد ؟ فرمود : دختر

و پسر طبق قانون الهى ارث مى برند . ( 79 )

سوم ابراز و اظهار محبت

در اين كه والدين معمولا فرزندان خود را دوست دارند شكى نيست و آنان تلاش دارند از هر وسيله اى در مهر ورزى به فرزندان بهره گيرند . اما آنچه كه در تربيت نسل جوان تاءثير بيشترى دارد ، ابراز و اعلام اين محبت از طرف والدين به فرزندان است . امام صادق عليه السلام در اين رابطه مى فرمايد : اذا اءحببت رجلا فاءخبره بذلك فانه اءثبت للمودة بينكما ( 80 ) هرگاه شخصى را دوست داشتى ، دوستى خود را به او ابراز كرده و او زا آگاه نما . زيرا اين عمل تو انس و الفت را ميان شما دو تن پايدارتر و مستحكم تر مى كند .

روزى مردى در حضور امام باقر عليه السلام اظهار داشت : من فلانى را دوست دارم ، امام فرمود : دوستى خود را به او اعلام كن ، چرا كه اين عمل در استحكام روابط شما تاثير بسزائى دارد . ( 81 ) بنابراين ابراز محبت به جا و مناسب بسيارى از مشكلات ، ناهنجارى ها افسردگى ها و ناسازگارى هاى فرزندان را حل مى كند چرا كه آنان تشنه محبت اند و با ابراز محبت ، رفتارهاى ناشايست آنان را مى توان اصلاح نمود . پس محبت قلبى به تنهايى كافى نيست ، ابراز آن هم مهم است . اين شيوه پسنديده و مؤ ثر را در سيره اهل بيت عليهم السلام به وضوح مى توان مشاهده كرد .

امام حسين عليه السلام همچنان كه از خانواده خود عشق و

محبت آموخته بود در بذل آن به فرزندان و تقويت شخصيت آنان دريغ نمى ورزيد . عبيد الله بن عتبه مى گويد : روزى در محضر سيد الشهداء عليه السلام بودم كه فرزند كوچك آن حضرت ، ( امام سجاد عليه السلام ) وارد شد ، امام او را پيش خوانده و به سينه اش چسبانيد ، پيشانيش را بوسيده و گفت : بابى انت ما اطيب ريحك و احسن خلقك ؛ ( 82 ) پدرم به فدايت چقدر خوشبو و زيبائى ! به علت همين آثار مهم تربيتى بود كه ائمه اطهار عليهم السلام در ابراز محبت به فرزندانشان اهتمام خاصى داشتند . هم چنين امام هشتم عليه السلام هنگامى كه مى خواست به فرزند نوجوان خودش علاقه قلبى خود را ابراز دارد ، با جملات زيبايى كه اوج محبت آن حضرت را نشان مى داد ، فرزند گرامى اش را مخاطب قرار داده و مى فرمود : بابى انت و امى انت لها ( يعنى الامامة ) ؛ پدر و مادرم به فدايت ، تو براى مقام امامت شايستگى دارى ! ( 83 )

آرى ، ابراز محبت بسيارى از مشكلات و نارسائى هاى روحى و روانى را حل مى كند :

از محبت تلخ ها شيرين شود

از محبت مس ها زرين شود

از محبت دردها صافى شود

از محبت دردها شافى شود

از محبت مرده زنده مى كنند

از محبت شاه بنده مى كنند ( 84 )

9 تهيه رزق حلال

گذشته از اين كه پدر نيازهاى روحى همسر و فرزندان را تاءمين مى نمايد ، بايد با تهيه غذاى حلال و توسعه در زندگى براى رشد سالم و صحيح جسمى آنان

زمينه سازى نمايد . چنان كه مى دانيم اثر غذا در فرزندان ، قبل از اين كه آن ها به اين عالم قدم بگذارند ، امرى مسلم و ترديدناپذير است و در طول تربيت هم بايد كاملا مراعات شود . يكم فرد مسلمان براى تربيت صحيح فرزندان ، بايد سفره اى هر چند ساده ولى با غذاها و خوردنى هاى حلال و پاك در منزل بگستراند . اين كار خواص متعددى دارد كه يكى از آن ها به وجود آمدن زمينه رشد فضائل اخلاقى و خصال پسنديده در كودكان و نوجوانان مى باشد . از ديدگاه فرهنگ اهل بيت عليهم السلام غذايى را كه مصرف مى كنيم و به خانواده خود مى خورانيم ، علاوه بر آثار طبيعى كه بر جسم ها بر جاى مى گذارد ، آثار ديگرى هم در روح و روان و شخصيت معنوى ما ايجاد مى كند . اين نوع از آثار را آزمايش هاى مادى و تجربه هاى عملى و عينى نمى تواند اثبات كند ، اما از منظر قرآن و اهل بيت عليهم السلام امرى كاملا واضح و پذيرفته شده است . روايات فراوانى در مورد فراهم كردن غذاى حلال و تاءثير آن بر روحيات افراد وارد شده است .

رسول اكرم صلى الله عليه و آله بر اين باور بود كه : عبادت خداوند هفتاد جز است و بهترين آن ها طلب روزى حلال است . ( 85 ) آن حضرت اشتغال به كارهاى حلال را مانند ساير عبادات ، در زن و مرد مسلمان ضرورى دانسته و مى فرمايد :

طلب الحلال فريضة على كل مسلم و مسلمة ؛

( 86 ) طلب كردن در آمد حلال ، بر هر مرد و زن مسلمان لازم است .

امام باقر عليه السلام به كسانى كه تلاش مى كنند سفره هاى منازل خود را با روزى حلال بيارايند مژده مى دهد كه : لقى الله عزوجل يوم القيامة و جهه مثل القمر ليلة البدر ( 87 ) آنان در روز قيامت با سيمايى نورانى ، همانند شب چارده با خداوند ملاقات خواهند كرد .

روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله با جمعى از اصحاب در محلى حضور داشتند . در آن ميان ، چشمان آنان به جوانى نيرومند و زيبا اندام افتاد كه در اول صبح به كار و تلاش مشغول بود . ياران پيامبر صلى الله عليه و آله گفتند : يا رسول الله ! اگر اين جوان نيرومند ، انرژى خود را در راه خدا مصرف مى كرد ، چه قدر شايسته مدح و تمجيد بود ! حضرت فرمود : اين سخن را نگوييد ! اگر اين جوان براى تاءمين معاش مى كوشد ، انگيزه او بى نيازى از ديگران است ، او در راه خدا قدم برداشته ، و اگر هدف او پذيرايى از پدر و مادر ناتوان خود مى باشد ، باز هم در راه خدا كار مى كند و اگر مقصود او سر و سامان دادن به خانواده و فرزندانش باشد ، او به راه خدا رفته و انگيزه مقدسى دارد . ( 88 )

توسعه در امر معاش

بر پدر مسلمان لازم است علاوه بر اين كه از راه حلال ، معاش خانواده اش را تاءمين كند ، در صورت امكان به

فرزندانش سخت نگيرد و در معاش آنان توسعه دهد و تاءثير اين امر را در تربيت صحيح فرزندان منظور نمايد .

امام صادق عليه السلام ضمن شمارش وظايف پدر نسبت به خانواده اش مى فرمايد : هر ميوه اى كه همه مردم از آن مى خورند ، لازم است يك شخص مسلمان به خانواده اش تهيه كند و خوراكى هايى كه مخصوص ايام عيد است و در غير ايام عيد به آن ها نمى رساند در روزهاى شادى و عيد به آنان برساند . ( 89 )

10 ايجاد فضاى پر نشاط

يكى از مهم ترين نيازهاى كودكان در راه رشد و تربيت صحيح ، داشتن فضايى شاد ، پر نشاط و صميمى است و پدر و مادران مسئول بر خود لازم مى دانند كه فرزندان خود را از داشتن چنين حقى محروم نكنند . گشاده روئى ، حسن خلق و شوخى هاى سالم و فرح بخش مى توانند در ايجاد چنين فضائى در محيط خانواده ثمر بخش باشد .

والدين دلسوز هيچ گاه غم و اندوه خود را به فرزندانشان تحميل نمى كنند و فضاى شاد و پر نشاط خانواده را مكدر و ناگوار نمى سازند .

آنان حزن و اندوه خود را در دل نگه داشته و در سيمايشان گشاده روئى و بشاشت را نمايان مى سازند . مؤ من كسى است كه شادى در چهره و اندوهش در دل باشد . ( 90 )

امام صادق عليه السلام خوشرفتارى را يكى از علامات كمال ايمان شمرده است . ( 91 )

فضل ابن ابى قره مى گويد : امام صادق عليه السلام فرمود : ما من مؤ من الا و فيه دعابة

، قلت : و ما الدعابة ؟ قال : المزاح ( 92 ) مؤ منى نيست كه در وجود او خوش طبعى نباشد . پيشواى ششم نيز افرادى را كه در ميان جمع ، ديگران را با شوخى و خوش طبعى شاد مى كنند ، بدون اين كه گناهى مرتكب شوند و عفت كلام را از ميان ببرند ، دوستان خداوند مى داند و مى فرمايد : ان الله يحب المداعب فى الجماعة بلا رفث ؛ ( 93 )

خداوند كسانى را دوست دارد كه در ميان مسلمانان شوخى و خوش طبعى مى كنند بدون اين كه كلمات زشت و ناروا به زبان بياورند .

11 توجه به بازى كودكان

بازى و تفريح يكى از نيازهاى ايام طفوليت است . بازى حس كنجكاوى و قواى باطنى كودك را شكوفا مى كند و باعث خلاقيت و پرورش جسمى و روحى او مى شود . والدين مى توانند با همبازى شدن با كودك ، گذشته از اينكه روحيه خود باورى و عزت نفس را در او تقويت مى كنند به آموزش غير مستقيم وى بپردازند . كودكان از بازى و ورزش لذت برده و براى ابراز احساسات خويش فرصت مى يابند . به اين جهت به بازى كودكان در سيره اهل بيت عليهم السلام توجه ويژه اى مبذول شده است : روزى در سر راه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله عده اى كودك با خاك بازى مى كردند ، برخى از اصحاب آن حضرت خواستند كه از بازى آنان جلوگيرى نمايند ، رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : دعهم فان التراب ربيع الصبيان ؛ بگذاريد بازى كنند زيرا

خاك مايه شكوفايى بچه هاست .

ابو رافع مى گويد : در مدينه گاهى من با امام حسين عليه السلام كه كودكى بيش نبود بازى مى كردم ، به اين ترتيب كه سنگهاى مخصوصى را انتخاب نموده و به داخل حفره هائى نشانه روى مى كرديم و در صورت برنده شدن مى بايستى فرد برنده بر دوش ديگرى سوار مى شد . هرگاه من برنده مى شدم و مى خواستم بر دوش او سوار شوم امام حسين عليه السلام مى گفت : اتركب ظهرا حمله رسول الله صلى الله عليه و آله ؛آيا مى خواهى بر دوش كسى سوار شوى كه رسول الله او را بر دوش خود حمل مى كرد ؟ من از سوارى منصرف مى شدم و هرگاه او به هدف مى زد ، من از سوارى دادن سرباز مى زدم و مى گفتم : من هم مثل تو سوارى نمى دهم . امام حسين عليه السلام مى فرمود : اما ترضى ان تحمل بدنا حمله رسول الله ( 94 ) آيا راضى نيستى بدنى را به دوش بكشى كه رسول الله آن را بر دوش خود حمل كرده است ؟ ! و من با كمال ميل او را بر دوش خود گذاشته و سوارى مى دادم .

زبان كودكى

نبى اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : بر پدر و مادران لازم است كه دنياى كودكان را درك نمايند و در ارتباط با آنان رفتارى كودك پسند پيشه كنند . ( 95 )

چون كه با كودك سرو كارت فتاد

پس زبان كودكى بايد گشاد

اميرالمؤ منين عليه السلام نيز به والدين مسئول توصيه فرمود : من

كان له ولد صبا؛ ( 96 ) هر كس كودكى دارد بايد با او با زبان كودكى رفتار كند .

بازى تا كى ؟

لازم به ياد آورى است كه بازى تا حدودى و در سال هاى كودكى براى فرزندان لازم است . چنان كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد : دع ابنك يلعب سبع سنين ( 97 ) بگذار فرزندت تا هفت سالگى بازى كند . ولى اگر در اين عمل افراط شود در سنين بالاتر همچنان يك جوان مسلمان بيشترين اوقات خود را به بازى و سرگرمى بگذارند از مسير سعادت و رستگارى فاصله خواهد گرفت . امير مؤ منان على عليه السلام فرمود : لا يفلح من وله باللعب ؛ ( 98 ) كسى كه عاشق بازى كردن باشد ، خوشبخت و رستگار نخواهد شد . معمولا چنين افرادى از جاده عقلانيت و تفكر و انديشه به دور مى مانند .

آن حضرت در گفتار ديگرى به اين نكته تاءكيد فرمود : لا يثوب العقل مع اللعب ؛ ( 99 ) تفكر و تعقل با بازى و سرگرمى جمع نمى شود .

بنابراين كسانى كه بعد از سنين كودكى همچنان به بازى و سرگرمى مشغول باشند و با حرص و ولع آن را دنبال كنند نتيجه اى جز محروميت از نيروى عقل و آثار پربار آن به دست نخواهند آورد .

12 هديه دادن

هديه دادن علاوه بر اين كه عشق و محبت هديه شونده را به انسان زياد مى كند و موجب استحكام ارتباط قلبى مى شود ، نشانه احترام به شخصيت طرف مقابل است و هديه شونده از اينكه مورد توجه و عنايت قرار گرفته احساس

لذت و نشاط مى كند و به اين وسيله عزت نفس و روحيه خود اتكائى در او تقويت مى گردد .

در اين مورد روايات زيادى در متون دينى و فقهى آمده است . والدين براى تقويت ارتباط صميمانه با فرزندان و مخاطبين خويش مى توانند با اهداى هديه مناسبى در وجود آنان نفوذ كرده و خصال ستوده و نيكى ها را در آنان ايجاد كنند ، و به اين وسيله كرامت و بزرگوارى و ايجاد روابط اجتماعى را به آنان بياموزند . پيامبر صلى الله عليه و آله اسلام فرمود :

اگر مردى وارد بازار شود و تحفه اى براى اعضاى خانواده اش بخرد ، اجر و پاداش او برابر با كسى است كه نيازمندان واقعى احسان نمايد . و بهتر است كه در دادن هديه فرزندان دختر را مقدم بدارد زيرا هر كس دختر خود را خوشحال نمايد همانند اين است كه يك انسان ارزشمندى را از بند رهانيده است و هر كس به پسرش چشم روشنى داده و او را شاد كند در رديف بهشتيان خواهد بود . ( 100 )

هديه دلها را پر از صفا و صميميت كرده و غبار كدورت را از دلها مى زدايد . به ويژه آنكه تقديم هديه در مناسبتهاى خاصى باشد كه خاطرات خوش آن روز با شادمانى تحفه عجين گرديده و تاثير نشاط آور آنرا چندين برابر مى كند و براى فرزندان خاطراتى ماندگار و هميشگى مى شود .

به همين خاطر براى روزهاى شاد و عيدها ، دستورات مخصوصى از طرف پيشوايان دينى رسيده است . هم چنان كه قبلا اشاره شد پيشواى ششم عليه السلام در

مورد وظايف پدر فرمود : هر ميوه اى كه همه از آن مى خورند ، شايسته است كه به اعضاى خانواده اش بخوراند و خوراكى هائى كه مخصوص ايام عيد است و در غير ايام عيد به آنان نمى رساند ، در روزهاى شادى و عيد به آنان برساند . ( 101 ) البته لازم است كه بدانيم كه تاءثير و لذت هديه و بخشش به فرزندان زمانى بيشتر مى شود كه بدون درخواست قبلى انجام گيرد ، تا ضمن حفظ شخصيت و كرامت فرزند ، روحيه خود باورى و اعتماد به نفس آنان تقويت شود . به همين جهت امام مجتبى عليه السلام فرمود : كرامت و بزرگوارى آن است كه قبل از درخواست به كسى هديه دهى . ( 102 )

13 پرهيز از توقعات بى جا

برخى از والدين ناآگاه كودكان خود را همانند يك فرد بزرگ تلقى كرده و انتظارات مهمى از او دارند . اين افراد بى تجربه كودك را در مقابل انجام ندادن كارى كه در حد قدرت او نيست مؤ اخذه كرده و گاهى تنبيه مى كنند . آنان فكر نمى كنند كه يك كودك را بايد از افق ديد او نگاه كرد نه از منظر خودشان . تمايلات ، حالات و دنياى كودكان و نوجوانان ديدگاهى نسبت به خود آنان را مى طلبد ، كه والدين برتر به آنان توجه كرده و آن را در معاشرت با كودكان مد نظر قرار مى دهند . كودك مثل بزرگ ترها هنوز معناى تعهد ، انجام وظيفه و مسئوليت را درك نمى كند . بايد به دنياى آنان وارد شد و كارهاى سخت و مشقت بار

و بازخواست رسمى را از آنان توقع نكرد .

از امام صادق عليه السلام پرسيدند : چه گونه مى شود والدين فرزندان خود را در نيكى و صله رحم به پدر و مادرشان يارى كنند ؟ امام فرمود : به فرزندان كارهاى آسان بدهند و آنان را به كارهاى مشكل وادار نكنند و به رنج و زحمتشان نيندازند و بر آنان ستم ننمايند و به آنان دروغ نگويند و بدانند اگر مرتكب اعمالى شوند كه فرزندشان به مرحله عاق والدين و قطع صله رحم برسند ، آنان را به مرز كفر مى رسانند . ( 103 )

چنين پدر و مادرى با اعمال نسنجيده و انتظارات نا به جا ، نه تنها فرزندان خود را به راه صحيح هدايت نكرده اند ، بلكه آنان را به سوى انحراف و لغزش سوق داده اند .

يونس بن رباط مى گويد : از امام صادق عليه السلام شنيدم كه فرمود : رسول خدا فرموده است : خدا رحمت كند كسى را كه در نيكى ، به فرزند خود وى را يارى مى رساند . يونس از امام پرسيد : چگونه مى توان به فرزندان يارى كرد ؟ امام ششم عليه السلام فرمود : كارهاى آسان و راحت را از او بپذيرد و از محول كردن كارهاى سخت و سنگين به وى اجتناب كند ، او را با القاب زشت مخاطب قرار ندهد و او را سفيه و نادان و احمق نداند . ( 104 )

چشم پوشى از خطاى فرزندان

داود زربى از دست فرزندش كه به وى ضرر مالى زده بود به امام كاظم عليه السلام شكايت برد . امام عليه

السلام فرمود : با فرزندت مدارا كن و از خطايش چشم بپوش ، مبلغ صدر هزار درهم در مقابل نعمت فرزند ، كه خدا برايت ارزانى داشته چيزى نيست .

والدين مهربان معمولا سعى مى كنند از فرزندان خود توقعات بى جا و بى مورد نداشته باشند و به خاطر لغزش ها و خطاها و نوجوانان از آنان انتقاد نكنند . آنان عادت ندارند از فرزندانشان خرده گيرى نموده و دائم بچه هايشان را سرزنش كنند . در اين مورد خوب است زمزمه هاى عاطفه انگيز پدرى را در كنار بستر كودك معصومش با هم بخوانيم :

زمزمه هاى پدر

پسر جان گوش كن : اين ها را وقتى مى گويم كه تو خوابى . زبر گونه ات چين خورده است و حلقه اى از موهاى طلائيت به پيشانى عرق كرده ات چسبيده است . دزدكى به اتاق خوابت آمده ام . همين چند دقيقه پيش بود كه در كتابخانه نشسته بودم و داشتم روزنامه مى خواندم كه موج سهمگين پشيمانى مرا با خود برد و با احساس گناه ، كنار بسترت آمدم .

پسر جان ! چيزهائى هستند كه من درباره شان فكر كرده ام . من با تو كج خلقى كرده ام . موقعى كه لباس مى پوشيدى كه به مدرسه بروى سرزنشت مى كردم ، چون صورتت را به جاى اين كه بشويى ، با حوله مرطوب پاك مى كردى . از تو كار شلاقى كشيدم ، چون كفش هايت را تميز نكرده بودى . موقعى كه وسايلت را كف اتاق انداختى ، با عصبانيت سرت داد كشيدم . موقع صبحانه خوردن هم ايراد كارهايت را

پيدا كردم . تو چيزها را ريختى . دهانت را پر از غذا كردى . آرنج هايت را به ميز تكيه دادى . زياد كره روى نانت ماليدى ، و موقعى كه سراغ بازيت مى رفتى و من راه افتاده بودم كه به قطار برسم ، برايم دست تكان دادى و فرياد زدى : خداحافظ بابا ! و من اخم كردم و در جوابت گفتم : قوز نكن ! بعد دوباره همه اين ماجراها تا غروب ادامه پيدا كرد . موقعى كه آن طرف جاده بودم ، جاسوسيت را كردم و ديدم زانو زده اى و دارى با سنگ مرمرها بازى مى كنى . جوراب هايت سوراخ شده بودند جلوى روى دوستانت تحقيرت كردم و خودم جلو افتادم و وادارت كردم پشت سرم تا خانه بيايى و جوراب ها گران بودند و اگر خودت مجبور بودى آن ها را بخرى ، حتما بيشتر مراقبت مى كردى ! فكرش را بكن پسر ! پدر باشى و اين جور فكرها به سرت بزند ! يادت مى آيد يك كمى بعد توى كتابخانه نشسته بودم و داشتم روزنامه مى خواندم كه تو با كم رويى و نگاهى كم و بيش رنجيده آمدى ؟ وقتى از بالاى روزنامه نگاهت كردم و معلوم بود كه حوصله ام از بى موقع مزاحم شدنت سر رفته است ، تو ترديد كردى و همان جا كنار در ايستادى . من نق زدم : چى مى خواى اين وقت شب !

تو هيچ نگفتى ، فقط با يورشى طوفانى به طرفم دويدى ، دست هايت را دور گردنم انداختى ، مرا بوسيدى و دست هاى

كوچولويت را با عاطفه اى كه خداوند در قلب تو شكوفا كرده بود و حتى غفلت و جهل هم نمى توانست ناديده اش بگيرد ، مرا محكم در بر گرفتند . و بعد تو رفته بودى و صداى تاپ تاپ پاهايت از پله مى آمد .

خب پسر جان ! خيلى نگذشت كه روزنامه از دستم ليز خورد . ترس هولناك و آزار دهنده اى بر من چيره شد . عادت داشت با من چه مى كرد . عادت خرده گيرى ، عادت سرزنش كردن . اين پاداش من به تو بود كه كه پسر بودى . اين كارها به خاطر اين نبود كه دوستت نداشتم ، به خاطر اين بود كه از يك كودك ، بيش از حد انتظار داشتم . داشتم تو را با متر سن خودم اندازه مى گرفتم .

در شخصيت تو چيزهاى خوب و نازنين و حقيقى ، فراوان بودند . قلب كوچك تو به اندازه سحر بود كه از بالاى كوه ها سر بر مى آورد . اين را با حركت خود انگيخته ات نشان دادى . تو امشب براى خداحافظى به طرفم دويدى و مرا بوسيدى . پسر جان ! امشب ديگر هيچ چيز برايم اهميت ندارد . من در تاريكى به اتاقت آمده ام و شرمسار در كنار تخت زانو زده ام !

جبران عاجزانه اى است . مى دانم كه اگر اين ها را به تو مى گفتم متوجه نمى شدى . ولى از فردا يك باباى واقعى خواهم بود ! با تو صميمى خواهم بود و وقتى رنج مى برى ، رنج خواهم برد و وقتى مى خندى

خواهم خنديد . موقعى كه مى خواهم از سر بى حوصلگى حرف بزنم ، زبانم را گاز مى گيرم و مثل يك عبادت دينى دائما با خودم تكرار خواهم كرد : او كه پسر بچه اى بيش نيست ، يك پسر بچه كوچولو !

متاءسفم كه تو را در ذهنم يك مرد تصور كرده بودم . حالا كه تو را مى بينم كه مچاله و خسته توى تختت خوابيده اى ، مى فهمم كه هنوز يك نوزادى . ديروز در آغوش مادرت بودى و سرت روى شانه او بود .

مى دانم كه خيلى خواسته ام خيلى زياد . ( 105 )

14 بهداشت و سلامتى

در آموزه هاى تربيتى اسلام همان طور كه به مسائل معنوى و روانى فرزندان توجه شده ، به مسائل بهداشت تن و سلامتى او نيز اهميت داده شده است . امام رضا عليه السلام فرمود :

كودكان را تميز و پاكيزه نگه داريد و چرك و چربى را از تن آنان بزدائيد زيرا شيطان بوى چرك را احساس كرده و به سراغ آنان مى آيد و اگر خواب باشند دچار ترس و وحشت مى شوند . ( 106 )

پيشوايان معصوم عليهم السلام در توصيه هاى خود به ختنه كردن فرزندان كه فوائد مهم بهداشتى دارد اشاره كرده اند . امام صادق عليه السلام فرمود : فرزانتان را در هفتمين روز ولايت ختنه كنيد ، زيرا كه اين عمل در پاكيزگى و سلامت جسمانى كودك نقشى به سزا دارد . ( 107 ) امام رضا عليه السلام در گفتار ديگرى اهميت سلامتى را مد نظر قرار داده و فرمود : همسران باردارتان را كند دهيد ، كه

اگر فرزند آن ها پسر باشد ، پاكيزه قلب و دانشمند و شجاع خواهد شد و اگر دختر باشد ، خوش اخلاق و زيبا مى شود توجه شوهر آينده اش قرار خواهد گرفت . ( 108 )

گفتنى است كه اين نوع خوراكى ها علت تامه پديد آمدن اين صفات نيست بلكه عوامل ديگرى نيز در اين مورد دخالت دارند . امام هشتم عليه السلام در سخن ديگرى به نقل از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود :

فرزندانتان را در روز هفتم ختنه كنيد ، زيرا اين عمل باعث پاكى بيشتر و رشد سريع تر آنان مى شود . ( 109 ) امام رضا عليه السلام در مورد سلامتى جسم و تقويت نيروى جسمانى فرزندانش نيز عملا تلاش مى كرد . يحيى صنعانى مى گويد : در منا به محضر امام رضا عليه السلام وارد شدم ، ديدم كه فرزندش حضرت جواد عليه السلام را در دامان خود نشانده و به او موز مى خوراند . ( 110 )

شير مادر

يكى از مهم ترين نكاتى كه در اين جا لازم است به آن اشاره شود و از بينش عميق و آموزه هاى پيشرفته و كار آمد فرهنگ تربيتى اسلام ريشه مى گيرد توجه به مسئله شير مادر است . در قرآن كريم و روايات متعددى اين مسئله مورد تاءكيد قرار گرفته و لزوم شير مادر براى تغذيه كوك و چگونگى آن در آن ها بيان شده است . امروزه بعد از چهارده قرن تجربه هاى علمى و نظريات جديد روى آن تاءكيد مى كنند . خداوند متعال در قرآن كريم با اشاره به اهميت شير

مادر در رشد جسمانى و روانى ، فرزندان را به نيكى و تشكر از والدين سفارش مى كند : و وصينا الانسان بوالديه حملته امه وهنا على وهن و فصله فى عامين ( 111 ) و ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش كرديم ؛ مادرش او را با ناتوانى حمل كرد ( به هنگام باردارى هر روز رنج و ناراحتى تازه اى را متحمل مى شد ) ، و دوران شير خوارگى او در دو سال پايان مى يابد . و در سوره احقاف فرمود : و وصينا الانسان بوالديه احسانا حملته امه كرها و وضعته كرها و حمله و فصله ثلاثون شهرا ( 112 ) ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكى كند ، مادرش او را با ناراحتى حمل مى كند و با ناراحتى بر زمين مى گذارد؛ و دوران حمل و از شير بازگرفتنش سى ماه است .

على عليه السلام شير مادر را از همه شيرها مفيدترين و مبارك ترين شير براى اطفال مى داند و مى فرمايد : ما من لبن رضع به الصبى اءعظم بركة عليه من لبن اءمه ( 113 ) هيچ شيرى براى كودكان مبارك تر از شير مادر نيست . بلى مادر نه تنها با شير خود فرزندش را تغذيه جسمانى مى كند ، بلكه به همراه آن عواطف ، احساسات ، اعتقادات و حالات روحى و روانى خود را به طفل منتقل مى نمايد . به همين جهت مى گويند : هنگامى كه مادر كودك را بغل مى كند و به او شير مى دهد صداى قلب مادر ، آهنگ

موزونى است كه به كودك آرامش مى دهد .

امام صادق عليه السلام با اشاره به حداقل مدت شير خوارگى كودكان فرمود : بر مادران لازم است كه بيست و يك ماه فرزندان خود را شير دهند ، هر چه اين مدت كم شود از حق كودك كم شده و يكى از مهم ترين حقوق وى رعايت نشده است . ( 114 )

تاءثير شير مادر

حضرت على عليه السلام در مورد تاءثير شير مادر در حالات روحى كودك ، فرمود : در انتخاب دايه براى فرزندان كوشش و دقت كنيد همچنان كه در انتخاب همسر دقت مى كنيد زيرا شير مادر طبيعت كودك را تغيير مى دهد . ( 115 )

در اين زمينه مى نويسند : هنگامى كه در آخرين روزهاى زندگى علامه بزرگوار شهيد ، شيخ فضل الله نورى ، از وى در مورد افكار و تلاش هاى ضد دينى فرزندش سؤ ال كردند . وى علت اين امر را اين گونه بيان داشت : اين پسر وقتى كه در نجف به دنيا آمد ، مادرش شير نداشت ، از اين رو مجبور شديم كه براى شير دادن او دايه اى پيدا كنيم . پس از اين مدت كوتاهى كه اين پسر از شير آن دايه تغذيه نموده ناگهان متوجه شديم كه آن دايه ، زنى به مبالات و بى عفت بوده و كينه ديرينه اى از امير مؤ منان على عليه السلام به دل دارد . از همان وقت دريافتيم كه سعادتمند شدن اين پسر ، آسان نخواهد بود .

در فرهنگ انسان ساز اسلام علاوه بر تاءكيد به عوامل مادى سلامتى ، به عوامل معنوى

سلامتى مانند صدقه و عقيقه نيز توجه خاصى شده است . امام رضا عليه السلام در بخشى از مطالبى كه براى ماءمون مرقوم فرموده ، آمده است : عقيقه براى پسر و دختر ، نام گذارى مناسب ، تراشيدن موهاى سر نوزاد در روز هفتم و معادل وزن موها طلا و يا نقره صدقه دادن لازم است و هم چنين ختنه پسر بچه ها ، امرى واجب است . ( 116 )

15 ضرورت تربيت معنوى

در انديشه اهل بيت عليهم السلام علاوه بر آموزش آداب و رفتارهاى اجتماعى و اخلاقى ، بايد فرزندان را با نكات معنوى و تربيت دينى آشنا نمود . لازم است والدين اين وظيفه خطير خود را از همان روزهاى تولد به انجام برسانند . نواى دلنشين توحيد اولين آموزه هاى دينى است كه روح كودك را طراوت مى بخشد و او را به سوى دين و معنويت سوق مى دهد . زمزمه جملات روح نواز اذان و اقامه به گوش نوزاد از زيباترين و مؤ ثرترين آموزشهاى رهبر عاليقدر اسلام به پيروان خود مى باشد . امام صادق عليه السلام فرمود : هنگامى كه حسين عليه السلام به دنيا آمد ، رسول خدا صلى الله عليه و آله ، آن نوزاد مبارك را در آغوش گرفت و در گوش راستش نواى توحيدى اذان را زمزمه كرد و گوش چپش را با نغمه دلنواز اقامه آشنا نمود . در روز هفتم ولادت ، پيامبر صلى الله عليه و آله دستور داد سر آن نوزاد را تراشيده و هم وزن موى سرش نقره صدقه دادند و گوسفندى براى او عقيقه نموده ، ران آن را

به قابله فرستادند ، و سر نوزاد را با عطر خلوق معطر نمود . ( 117 ) با رشد جسمانى كودك لازم است ، آموزشهاى دينى نسبت به فهم و درك آنان ، گذشته از اين كه فرزندان را با مبداء حقيقى جهان آفرينش مرتبط مى سازد ، در آنان روحيه اعتماد به نفس و نيروى استقامت و پايدارى در مقابل مشكلات كمر شكن زندگى نيز ايجاد خواهد كرد . در اين راستا امام باقر عليه السلام به فرزندش مى فرمايد : فرزندم ! هرگاه خداوند به تو نعمتى ارزانى داشت بگو : الحمدلله و هرگاه امرى و حادثه اى تو را غمگين و ناراحت نمود بگو : لا حول و لا قوة الا بالله و زمانى كه احساس نمودى روزى تو به كندى و سختى مى رسد ، بگو : استغفرالله .

امام صادق عليه السلام زمان شروع تربيت دينى و آموزش احكام شرعى را از 7 سالگى مى داند و مى فرمايد : در هفت سالگى بر والدين لازم است حلال حرام را به كودكان بياموزند . ( 118 )

آرى ، فرزندان در آستانه نوجوانى و دوران بلوغ تمايل به مذهب پيدا كرده و زمينه اى مساعد براى آموزش احكام و اعتقادات دينى دارند .

فرزندان آخر الزمان

روزى حضرت رسول صلى الله عليه و آله نگاهش به بعضى از كودكان افتاد ، آن گاه فرمود : ويل لا طفال آخر الزمان من آبائهم فقيل يا رسول الله من آبائهم المشركين فقال لا من آبائهم المؤ منين لا يعلمونهم شيئا من الفرائض و اذا تعلموا اءولادهم منعوهم و رضوا عنهم بعرض يسير من الدنيا فاءنا منهم

برى ء و هم منى براء ( 119 ) واى به فرزندان آخر الزمان ( بى توجهى ) پدرانشان ! گفتند : يا رسول الله ! از طرف پدران كافر ؟ ! فرمود : نه ، بلكه از طرف والدين مؤ من آنان ؛ كه واجبات احكام دينشان را به آنان ياد نمى دهند و هرگاه فرزندانشان به تعليم دين بپردازند مانع مى شوند و اين گونه والدين به مبلغ اندكى از متاع دنيا راضى مى شوند كه فرزندانشان براى آنان كسب مى كنند . من از آنان بيزارم و آنان از من .

حضرت موسى بن جعفر عليه السلام فرمود : فمروا صبيانكم بالصلاة اذا كانوا بنى سبع سنين ( 120 ) فرزندان خود را در هفت سالگى به خواندن نماز وادار كنيد .

16 توجه به خواسته ها

يكى از شيوه هاى تقويت عزت نفس در كودكان و نوجوانان مشورت كردن با آنهاست . هرگاه شخصى مورد مشورت قرار بگيرد از اينكه مورد توجه قرار گرفته و نوع تفكر و انديشه هايش براى ديگران مفيد است احساس فرح و شادى مى كند ، البته در موارد بسيارى ممكن است مشورت كننده از نظرات او بهره و استفاده نمايد . اصولا از منظر فرهنگ و حيانى اسلام نوجوانانى كه به حد بلوغ مى رسند به عنوان وزير و مشاور پدر و مادر محسوب مى شوند و نه تنها خواسته ها و انديشه هاى آنان را بايد مورد توجه قرار داد بلكه از نظرات مفيد و سازنده آنان بايد بهره گرفت . حضرت محمد صلى الله عليه و آله در گفتارى خردمندانه به اين حقيقت تصريح كرده و فرمود : الولد

سيد سبع سنين و عبد سبع سنين و وزير سبع سنين ( 121 ) فرزند تا هفت سالگى آقا و سرور شما است و در هفت سال دوم بنده و مطيع شما است و در هفت سال سوم وزير و معاون است . آن رهبر آسمانى در سخنى ديگر وظايف والدين در اين زمينه را چنين مشخص فرمود : بگذار فرزندت تا هفت سالگى بازى كند و هفت سال بعد در تاءديب و تربيت او بكوش و در هفت سال ديگر او را مشاور خود قرار ده . ( 122 )

بر اساس اين مطالب توجه به خواسته ها و انديشه هاى فرزندان نوجوان و جوان امرى لازم و ضرورى براى پدر و مادر مى باشد .

امام حسن مجتبى عليه السلام ضمن توصيه به اين كار ستوده ، در موارد مختلف با فرزندانش مشورت و به اين طريق شخصيت آنان را پرورش داده و عزت نفس را در وجود آنان تقويت مى كرد . روزى معاوية بن خديج به عنوان خواستگار به منزل آن حضرت آمد ، حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام به او فرمود : انا قوم لا نزوج نسانا حتى نستاء مرهن ؛ ( 123 ) ما قومى هستيم كه بدون نظر خواهى و مشورت با آنان ، شوهر نمى دهيم .

همچون روزى حسن مثنى فرزند امام مجتبى عليه السلام از يكى از دختران امام حسين عليه السلام خواستگارى كرد و آن حضرت به او فرمود : اختر يا بنى احبهما اليك ؛ هر كدام را بيشتر دوست دارى انتخاب نما .

روزى عبد الله ابن ابى يعفور به امام صادق عليه السلام عرض

كرد : من براى ازداوج خويش دخترى را انتخاب كرده ام ، اما پدر و مادرم فرد ديگرى را به من پيشنهاد مى كنند . امام فرمود : با آن كسى كه خودت مى خواهى ازدواج كن .

البته از برخى روايات بر مى آيد كه جوانان عزيز نيز نبايد از مشورت و صلاحديد بزرگان به ويژه ، والدين خود را مستغنى بدانند و در اين مورد فقهاى بزرگوار فتاوائى نيز دارند .

17 تقويت ارتباط كلامى

عموم مردم به ويژه كودكان و نوجوانان به ارتباط كلامى بسيار حساس هستند . لحن و صورت والدين ، مربيان و مبلغان در ارتباط كلامى بايد داراى بار عاطفى و مثبت باشد ، آنان مى توانند با سخنان نرم ، نيكو ، محبت آميز از مشكلات روحى و ناهنجارى هاى كودكان و نوجوانان بكاهند و رنج هاى درونى آنان را آرامش بخشند . بسيارى از تند خوئى ها ، خشونت ها ، لجبازى ها زورگوئى ها ، بدبينى ها ، افسردگى ها ، گوشه گيرى ها ، نااميدى ها را مى توان با ارتباط كلامى صحيح و نيكو حل نمود .

در اين جا نمونه هائى از ارتباط كلامى سرور و سالار آزادگان حضرت امام حسين عليه السلام با فرزندان و يارانش را در حساس ترين روزهاى زندگى مى خوانيم :

اول در هنگام گفتگو با دخترش سكينه براى تسكين آلام روحى وى ، چنين فرمود : يا نور عينى ! كيف لا يستسلم للموت من لا ناصر له و لا معين ( 124 ) اى نور چشم من ! چگونه تسليم مرگ نباشد كسى كه ياورى ندارد .

دوم آن گاه كه امام حسين عليه

السلام برادرش حضرت عباس عليه السلام را مى فرستاد تا از علت حركت سپاه دشمن خبرى آورد علاقه قلبى خويش را به او چنين ابراز داشت : يا عباس ! اركب بنفسى انت يا اخى حتى تلقاهم فتقول لهم : مالكم ؟ و ما بدالكم ؟ و تساءلهم عماجاء بهم ؟ ( 125 )

برادرم عباس ! جانم به فدايت ! سوار شو و به نزد اينان برو و بگو شما را چه شده ؟ و چه مى خواهيد و از سبب آمدن سپاه و تحرك آنان سؤ ال كن !

سوم هنگامى كه قاسم عليه السلام در شب عاشورا از شهادت خويش سؤ ال كرد ، امام حسين عليه السلام او را چنين خطاب نمود : اى و الله فداك عمك انك لا حد من يقتل من الرجال معى ( 126 ) آرى عموميت فداى تو ! به خدا سوگند تو هم در رديف ياران شهيد من خواهى بود .

چهارم امام حسين عليه السلام در موقع خداحافظى با خواهران و فرزندان امام سجاد عليه السلام را به آغوش كشيده و با اين كلمات دلنشين او را دلدارى داد : يا ولدى انت اطيب ذريتى و افضل عترتى و انت خليفتى على هولاء العيال و الاطفال ( 127 ) پسرم ! تو پاكيزه ترين فرزندان من هستى و بهترين خاندان من مى باشى و تو از طرف من سرپرست اين زنان و كودكان خواهى بود .

سخنان محبت آميز ، دلربا و داراى بار عاطفى مثبت تا عمق جان مخاطب تاءثير مى گذارد و با ايجاد محبت بيشتر در قلب وى او را به سوى گوينده جذب مى

كند . پدر و مادرى كه در به كارگيرى الفاظ و عبارات خود ، كمال ادب و عفت را رعايت مى كنند ، در منظر فرزندان عزيز و مكرم بوده و ديگران نيز به آنان به ديده احترام مى نگرند . در حقيقت رعايت ادب ، عفت و داشتن صميمت در گفتار ناشى از كرامت نفس گوينده است و در تحكيم روابط گوينده و مخاطب تاءثير فراوان دارد و گاهى مشكلات روحى فرزندان ، از قبيل تند خوئى ، زورگويى ، بدبينى ، افسردگى و عقده حقارت را همين كلمات مهرآميز درمان مى كند . براى همين والدين شايسته خود را موظف مى دانند كه در روابط خود با فرزندان از عباراتى روح نواز و دلنشين استفاده كنند و اين كلام گهربار حضرت رسول صلى الله عليه و آله را هميشه در مقابل چشمان خود احساس مى كنند كه : من اءكرم اءخاه المسلم بكمة يلطفه بها و فرج عنه كربته لم يزل فى ظل الله الممدود عليه الرحمة ما كان فى ذلك ( 128 ) كسى كه برادر ( و خواهر ) مسلمان خود را با كلمه اى مهرآميز تكريم نمايد و غم را از دل او بزدايد ، در سايه بلند ( لطف ) خدا مى باشد و تا اين صفت پسنديده در او باشد ، همواره رحمت الهى با او خواهد بود .

سلام دادن به فرزندان

سلام دادن از بهترين آموزه هاى دين مبين اسلام است . سلام يك نوع آغاز ارتباط اجتماعى است . عمل به اين شيوه قرآنى كرامت نفس را در فرزندان تقويت مى كند .

خداوند متعال در قرآن كريم

، به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله دستور مى دهد كه به اهل ايمان سلام كند : و اذا جاءك الذين يؤ منون بآياتنا فقل سلام عليكم ( 129 ) هرگاه كسانى كه به آيات ما ايمان دارند به نزد تو آيند به آن ها بگو : سلام بر شما ! به همين خاطر امام مجتبى عليه السلام در مورد اهميت سلام كردن فرمود : من بداء بالكام قبل السلام فلا تجيبوه ؛ ( 130 ) هر كس قبل از سلام كردن به سخن آغاز كند او را جواب ندهيد . و امام حسين عليه السلام فرمود : للسلام سبعون الحسنه ، تسع و ستون للمبتدى ، و واحدة للراد ( 131 ) سلام گفتن هفتاد حسنه دارد ، شصت و نه حسنه آن براى سلام دهنده و يك حسنه براى پاسخ دهنده مى باشد . اين دو گفتار زيبا در تربيت فرزندان و نوجوانان اهميت خاصى دارد . زيرا كودك و نوجوانى كه به او سلام شود شايستگى خود را باور مى كند و در نتيجه با اين روش خلاقيت هاى او را مى توان به فعليت رساند ، و در راه صحيح هدايت نمود . همچنانكه كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در اين مورد با اهتمام خاصى فرمود : خمس لست بتاركهن حتى الممات . . . و تسليمى على الصبيان لتكون سنة من بعدى ( 132 ) پنج چيز را تا لحظه مرگ ترك نمى كنم . . . يكى از آنها سلام دادن به كودكان است ، تا بعد از من يك رسم رايج بشود .

سلام دادن بايد با بانگى رسا و آهنگى خوش و دلنشين ادا شود . امام حسن مجتبى عليه السلام فرمود : مروت و جوانمردى آنستكه مرد دين خود را حفظ كرده و نفسش را از پليدى ها دور نگه دارد و حقوقى را كه بر گردن اوست ادا كند و با بانگ رسا و دلپذير سلام گويد . ( 133 ) چرا كه سلام گفتن با بانگ رسا و آهنگى دلنشين از عادات پسنديده بندگان برگزيده الهى است .

مولاى حق جويان على عليه السلام فرمود :

سنة الاخيار لين الكلام و افشاء السلام ( 134 ) شيوه انسان هاى برگزيده الهى آرام سخن گفتن و واضح سلام كردن است .

آن حضرت در سخن ديگرى به نقش سلام در جذب دل ها فرمود :

عود لسانك لين الكلام و بذل السلام يكثر محبوك و يقل مغضوك ( 135 ) زبانت را به گفتار نرم و سلام گفتن عادت بده تا دوستانت زياد و دشمنانت به حداقل برسد .

يكى از آثار تربيتى سلام گفتن ايجاد ارتباط آسان با مخاطب و تسهيل ارتباط اجتماعى است . على عليه السلام اين حقيقت را چنين بيان مى دارد : لكل داخل دهشة فابدؤ ا بالسلام ؛ ( 136 ) براى هر تازه واردى نوعى بهت و حيرت و سرگشتگى وجود دارد ارتباط خود را با سلام كردن بر وى آغاز كنيد ( تا حيرت او از ميان برود )

از منظر على عليه السلام حتى به گناهكار نيز سلام دادن ، پسنديده و تاءثير گذار است . امام حسين عليه السلام مى فرمايد : ابن كوا از پدرم على عليه السلام پرسيد :

اى امير مؤ منان ! آيا بر گنهكاران نيز سلام مى دهى ؟ على عليه السلام فرمود : خدا او را اهل توحيد مى داند آيا تو او را اهل سلام ( 137 )

نمى دانى ؟ !

با توجه به اين نكته پدر و مادر نبايد كودكان خطاكار را از خود برانند و ارتباط خود را با وى قطع كنند . بلكه لازم است ارتباط خودشان را با وى تقويت كنند .

18 پرورش استعدادهاى فرزندان

مهم ترين امتياز انسان از ساير موجودات جهان ، قابليت رشد و استعداد كمال در وجود اوست و هويت انسان در پرتو همين ويژگى معنا پيدا مى كند ، و در حقيقت ارزش حقيقى او در گرو پيمودن مسير كمال و به فعليت رساندن قوه ها و شكوفائى خلاقيتهاى باطنيش مى باشد .

آفريدگار جهان براى همين ويژگى انسان ، تمام موجودات را در مسير رشد و تعالى او قرار داده و همه چيز را در عالم هستى به خاطر پرورش صحيح و رشد انسان آفريده است ، ( 138 ) و او را با دو هدايتگر درونى و بيرونى به سوى حق ندا داده و هدايت كرده است در يك كلام مهم ترين هدف از تربيت انسان ، رسيدن به فلاح و رستگارى و قرب الى الله است . ( 139 )

در اين راستا پدر و مادر موظفند در زمينه شكوفائى استعدادهاى خدادادى فرزندانشان ، بسترهاى مناسب را فراهم آورند . چرا كه آنان در قبال تربيت فرزندان مسئولند . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : فرزندان خود را تربيت كنيد به راستى كه شما درباره آن ها مورد سؤ ال

قرار خواهيد ( 140 )

گرفت .

يكى از روشهائى كه مى توان در اين مورد از آن استفاده كرد ، شيوه كار آمد تشويق است .

تشويق در پرورش استعدادهاى فرزندان يك راهكار كاملا موفق مى باشد و اگر با شرايط صحيح انجام شود ، محرك قوى در ايجاد و تكرار خصال پسنديده در وجود فرزندان خواهد بود . تشويق مى تواند به صورت هاى مادى و معنوى باشد . تحسين ، تقدير ، اعطاى جايزه و هديه ، بذل عاطفى و محبت ، تكريم و تشكر جلوه هايى از تشويق است . نمونه هايى از بهره گيرى از تشويق را در سيره اهل بيت عليهم السلام را مى خوانيم :

الف روزى حضرت مجتبى عليه السلام ، غلامى را ديد كه كنار باغى نشسته و غذا مى خورد ، او لقمه اى از غذا مى خورد و لقمه ديگر را به سگى كه نزديك او نشسته بود مى داد ، امام عليه السلام از او پرسيد : چرا چنين مى كنى ؟ نوجوان پاسخ داد : شرمم مى آيد كه خودم غذا بخورم و اين سگ گرسنه بماند رفتار ستوده نوجوان مورد توجه حضرت قرار گرفت و آن بزرگوار خواست به اين غلام مهربان پاداشى نيكو عنايت كند . به او فرمود : همين جا باش تا من بازگردم ! بعد از اندكى امام مجتبى عليه السلام غلام را از مولايش خريده و آزاد نمود و سپس باغ را كه غلام در آن كار مى كرد نيز خريد و به او بخشيد . ( 141 )

ب جعفر يكى از فرزندان امام حسين عليه السلام در نزد معلمى

به نام عبد الرحمن سلمى در مدينه آموزش مى ديد . روزى معلم سوره حمد را به جعفر آموخت . هنگامى كه جعفر براى پدر قرائت كرد ، حضرت امام حسين عليه السلام به عنوان قدر دانى ، معلم فرزندش را فرا خواند و هزار دينار به همراه هداياى ديگرى به او پاداش داد . وقتى حضرت امام حسين عليه السلام به خاطر پاداش زياد مورد اعتراض قرار گرفت در جواب فرمود : و انى عطيتى هذه بتعليمه الحمدلله رب العالمين هديه من كجا برابر با تعليم الحمدلله رب العالمين است و آن گاه اين اشعار را قرائت كرد :

اذا جادت الدنيا عليك فجد بها

على الناس طرا قبل ان تتفلت هرگاه دنيا به تو روى آورد ، قبل از آن كه از دستت برود ، آن را به مردم ببخش .

فلا الجود يفنيها اذا هى اقبلت

و لا البخل يبقيها اذا ما تولت

نه بخشش ، آن را هرگاه روى آورد از بين مى برد و نه بخل ، آن را هرگاه پشت كند نگاه مى دارد . ( 142 )

19 پاسخ هاى مشفقانه

در ذهن جوال نوجوان با رسيدن به رشد عقلانى سؤ الاتى مطرح مى شود شايسته است والدين به اين سؤ الات توجه كرده و با پاسخ منطقى و صحيح آنان را راهنمائى نمايند .

قاسم بن الحسن يادگار حضرت مجتبى عليه السلام هنگامى كه در شب عاشورا از عمويش امام حسين عليه السلام شنيد كه به اصحابش بشارت مى دهد كه فردا تمامى آنها شهيد خواهند شد ، در ذهن او سوالاتى مطرح گرديد ، از جاى خود برخاسته و از امام حسين عليه السلام سؤ ال

كرد : عمو جان ! آيا من هم در رديف شهدا خواهم بود ؟ امام حسين عليه السلام فرمود : يا بنى ! كيف الموت عندك ؛ پسرم مرگ را چگونه مى بينى ؟ نوجوان خوش سيما با تمام خلوص و صفا پاسخ داد : احلى من العسل ؛ مرگ در راه تو براى من شيرين تر از عسل مى باشد . قاسم سؤ ال خويش را تكرار نمود : آيا من هم در رديف شهداى كربلا خواهم بود ؟ امام پاسخ داد : عمويت فداى تو ! بلى به خدا قسم تو را هم در رديف يارانم خواهند كشت ، حتى پسر شير خواره ام عبدالله را نيز به شهادت مى رسانند . فرزند غيرتمند امام مجتبى عليه السلام با شنيدن اين سخن يكه اى خورده و سوى عمويش خيز برداشته و پرسيد : عمو جان ! آيا آن ها به خيمه گاه مى رسند و بعد از تسلط به خيمه ها و بانوان ، عبدالله را مى كشند ؟ ! آن گاه امام عليه السلام كيفيت شهادت طفل شير خواره را به قاسم شرح داد . ( 143 )

20آموختن كمالات

ملك الشعراى بهار مى گويد :

والدين ار به روى فرزندان

نگشايند از فضائل در

ضرر اين جنايت آخر كار

باز گردد به مادر و به پدر

سالش از بيست ناگذشته هنوز

كرده دزدى ز شصت افزون تر

زير دندان زبان مادر كند

ريخت خون از دهان هر دو نفر

اگر او عيب كار دزدى را

به من آمخته بود گاه صغر

كى به اين كار مى نهادم پاى

كى به اين دار مى كشيدم سر

والدين برتر در طول زندگى خود تلاش مى كنند كمالات انسانى

و فضائل اخلاقى را با شيوه هاى مؤ ثر ، به فرزندان خويش ياد دهند تا آنان در آينده افرادى مفيد مسئول ، با تربيت و با خصالى پسنديده به مناصب كليدى جامعه قدم گذاشته و در اصلاح و پيشرفت اجتماع خويش تلاش نمايند . اين جا نمونه اى از شيوه آموزش كمالات به فرزندان را مى خوانيم :

علامه كاشف الغطاء و تربيت فرزند

علامه بزرگوار شيخ جعفر كاشف الغطاء در زمينه پرورش صفات والاى انسانى به فرزندش روش هاى آموزنده و مؤ ثرى به كار مى برد . زمانى او مى خواست پسر نوجوانش را به سحر خيزى و عبادت صبح گاهى متمايل كند ، به طورى كه فرزند نوجوان با اشتياق و علاقه و ميل قلبى اين كار را تا آخر عمر ادامه دهد ، و در اعماق وجودش نفوذ نمايد . به همين خاطر در يكى از روزها قيل از اذان صبح كنار بستر پسرش آمد و او را بيدار كرده و گفت : پسرم برخيز ! تا به حرم مطهر مولاى متقيان على عليه السلام مشرف شويم .

نوجوان چشمان خواب آلودش را ماليده و گفت : شما برويد و من هم مى آيم . پدر گفت نه من ايستاده ام تا با هم برويم . جوان برخاست ، وضو گرفت و به اتفاق پدر به سوى حرم مطهر روانه شدند . جلوى در حرم فقيرى نشسته و دستش را به سوى مردم دراز كرده بود . پدر از پسر پرسيد : فرزندم اين مرد براى چه در اين جا نشسته است ؟ گفت : براى گدايى و دريافت كمك از مردم .

پرسيد : فكر مى كنى چه قدر از اين طريق مى تواند به دست بياورد . گفت : شايد درهمى عايدش شود . پرسيد : آيا مطمئنا اين مبلغ را به دست خواهد آورد ؟ گفت : به طور قطع و مسلم نمى توان پيش بينى كرد ، شايد مبلغى عايدش بشود و شايد هم دست خالى برگردد .

پدر كه زمينه را براى گفتن مطلب آماده ديد ، گفت : پسرم ! ببين اين مرد فقير ، براى به دست آوردن يك مقدار منافع دنيائى احتمالى كه يقين به آن هم ندارد ، در اين هنگام شب اين جا آمده و دستش را دراز كرده است . اگر تو واقعا به ثواب هايى كه خداوند براى سحر خيزى و نماز شب خواندن تعيين فرموده ، يقين دارى و گفته ائمه اطهار را باور كرده اى ، چرا در انجام آن سستى به خود راه مى دهى ؟ ( 144 )

اوقات خوش آن بود كه با دوست به سر شد

باقى همه به حاصلى و بى خبرى بود

هر گنج سعادت كه خدا داد به حافظ

از يمن دعاى شب و ورد سحرى بود

پرورش حيا

والدين وظيفه دارند خصلت حيا و عفت را در فرزندانشان پرورش دهند . على عليه السلام فرمود : من قل حياؤ ه قل ورعه ؛ ( 145 ) هر كسى كه صفت حياء در او كم باشد پارسائى او كم خواهد بود . هم چنين آن حضرت فرمود : الحياء يصد عن فعل القبيح ؛ ( 146 ) حياء از كارهاى ناشايست انسان را باز مى دارد . اساسا كسى كه حياء نداشته باشد ،

ايمان ندارد ، هم چنان كه امام صادق عليه السلام فرمود : لا ايمان لمن لا حياء له . ( 147 )

از منظر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله يكى از وظايف والدين در مورد انجام حقوق فرزندان تقويت روحيه پاكدامنى و عفت است . آن حضرت فرمود : حق فرزند دختر بر عهده پدر آن است كه سوره نور را كه حاوى آداب حجاب و عفاف و پاكدامنى است ، به او بياموزد . ( 148 ) امام باقر عليه السلام نيز در اين زمينه مى گويد : دخترى كه به حد بلوغ رسيد جايز نيست بدون حجاب باشد . ( 149 )

با توجه به رهنمودهاى پيشوايان دين ما ، شايسته است ، والدين گرامى فرزندان دختر و پسر را در اين مورد راهنمائى بيشترى نموده به ويژه به آيا ، سوره نور آنان را توجه دهند ، كه حاوى زيباترين پيام هاى عفت و حياء براى مسلمانان است .

آن جا كه مى فرمايد : قل للمؤ منين يغضوا من اءبصار هم و يحفظوا فروجهم ذلك اءزكى لهم ان الله خبير بما يصنعون به مؤ منان بگو چشمهاى خود را ( از نگاه به نامحرمان ) فرو گيرند ، و عفاف خود را حفظ كنند؛ اين براى آنان پاكيزه تر است ؛ خداوند از آنچه انجام مى دهيد آگاه است !

و قل للمؤ منات يغضضن من اءبصر هن و يحفظن فرو جهن و لا يبدين زينتهن الا ما ظهر منها و ليضربن بخمر هن على جيو بهن و لا يبدين زينتهن الا لبعو لتهن اءو آبائهن اءو آباه بعو لتهن اءو اءبنائهن اءو

اءبناء بعو لتهن اءو اخوانهن اءو بنى اخوانهن اءو بنى اءخواتهن اءو نسائهن اءو ما ملكت اءيمانهن اءو التبعين غير اءولى الاربة من الرجال اءو الطفل الذين لم يظهروا على عورات النساء و لا يضربن باءرجلهن ليعلم ما يخفين من زينتهن و توبوا الى الله جميعا اءيها المؤ منون لعلكم تفلحون ( 150 )

و به زنان با ايمان بگو ! چشمهاى خود را ( از نگاه هوس آلود ) فرو گيرند ، و دامان خويش را حفظ كنند و زينت خود را جز آن مقدار كه نمايان است آشكار ننمايند و ( اطراف ) روسرى هاى خود را بر سينه خود افكنند ( تا گردن و سينه با آن پوشانده شود ) ، و زينت خود را آشكار نسازند مگر براى شوهرانشان ، يا پدرانشان ، يا پدر شوهرانشان ، يا پسرانشان ، يا پسران همسرانشان ، يا برادرانشان ، يا پسران برادرشان ، يا پسران خواهرانشان ، يا زنان هم كيششان ، يا بردگانشان ، يا افراد سفيه كه تمايلى به زن ندارند ، يا كودكانى كه از امور جنسى مربوط به زنان آگاه نيستند؛ و هنگام راه رفتن پاهاى خود را به زمين نزنند تا زينت پنهانيشان دانسته شود ( و صداى خلخال كه بر پا دارند به گوش رسد ) . و همگى بسوى خدا بازگرديد اى مؤ منان ، تا رستگار شويد !

لازم به ذكر است كه پرورش خصلت حياء در فرزندان به معناى رعايت مرزهاى الهى و پاكدامنى است و اين با كم روئى كاملا متفاوت است . كم روئى و خجالتى بودن در فرهنگ حياتبخش اسلام امرى مذموم و

ناپسند است . رسول خدا صلى الله عليه و آله حيا را به بخش پسنديده و ناپسند تقسيم مى كند و مى فرمايد : الحياء حياء ان حياء عقل و حياء حمق فحياء العقل هو العلم و حياء الحمق هو الجهل حياء دو گونه است : حياء عقل و حياء حماقت . حياء عقل ، علم است و حياء حماقت ، نادانى .

امام صادق عليه السلام نيز در مورد حياء ناپسند كه همان كم رويى است فرمود : من رق وجهه رق علمه ؛ ( 151 ) كسى كه كم رو باشد بى مايه و كم دانش خواهد بود . چرا كه چنين آدمى از پرسيدن مشكلات علمى خود ، شرم مى كند و سؤ ال هايش بى پاسخ مى ماند .

آموزش علم و ادب

يكى ديگر از وظايف پدر و مادر آموختن ادب و اخلاق انسانى به فرزندان مى باشد ، زيرا پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله يكى از مهم ترين وظائف والدين را پرورش ادب در نهاد كودك مى داند . ( 152 )

امير مؤ منان على عليه السلام مى فرمايد : حق الولد على الولد اءن يحسن اسمه و يحسن اءدبه و يعلمه القرآن ( 153 ) حق فرزند بر پدرش اين است كه نام نيك بر او انتخاب كند ، و ادب به وى بياموزد و قرآن تعليمش دهد . هم چنين آن حضرت در وصيتى كه به فرزندش امام حسن مجتبى عليه السلام نموده است ، مى فرمايد : انما قلب الحدث كالارض الخالية ما اءلقى فيها من شى ء قبلته فبادرتك بالادب قبل اءن يقسو قبلك و يشتغل

لبك ( 154 ) فرزندم ! قلب يك نوجوان مانند زمين خالى است ، هر تخمى كه در آن بيفشانى رشد و نمو مى كند ، من نيز در مورد پرورش ادب در وجود تو مبادرت كردم ، قبل از آن كه قلب تو سخت شده و ذهن تو مشغول شود

به پور خويش دين و دانش آموز

كه تابد چون مه و انجم نگينش

به دست او اگر دادى هنر را

يد بيضاست اندر آستينش

ندارم آن مسلمان زاده را دوست

كه در دانش فزود و در ادب كاست

اقبال لاهورى

امام حسن مجتبى عليه السلام روزى فرزندان خود و فرزندان برادر خود را دعوت كرده و به آنان فرمود : همه شما كودكان جامعه امروز هستيد و اميد مى رود كه بزرگان جامعه فردا باشيد ، دانش بياموزيد و در كسب علم كوشش كنيد ، هر كدام كه نمى توانيد در مجلس درس ، مطالب استاد را حفظ كنيد آن ها را بنويسيد و نوشته ها را در منزل نگهدارى نمائيد تا در موقع لزوم مراجعه كنيد . ( 155 )

على عليه السلام بر اين باور بود : كه بهترين ارث و بالاترين هديه براى فرزندان ادب و تربيت پسنديده است و مى فرمايد : لا ميراث كالادب ؛ ( 156 ) هيچ ارثى بالاتر از ادب نيست . آن حضرت در سخن ديگرى فرمود : ما نحل والد ولدا نحلا اءفصل من اءدب حسن ؛ ( 157 ) بخشش و تفضل هيچ پدرى به فرزندش ، بهتر از عطيه ادب و تربيت پسنديده نيست .

صداقت و امانتدارى

عبد الرحمن بن سابه كوفى جوان نورسى بود كه پدرش را تازه از دست

داده بود وى با تلاش هاى صادقانه خويش موفق شده بود تا شغلى به پا كرده و در مدت كوتاهى به زيارت خانه خدا برود .

او پس از انجام مراسم حج به مدينه آمده و به منزل امام صادق عليه السلام رفت . جمعيت انبوهى در خانه امام صادق عليه السلام گرد آمده بودند .

عبدالرحمن كه خود را از ديگران كم سن سال مى ديد در آخر جمعيت قرار گرفت . او همچنان كه به انتظار ملاقات نشسته بود ، به رفت و آمدها و سؤ ال و جواب هاى مردم از امام عليه السلام نظاره مى كرد .

آن گاه كه مجلس كمى خلوت شده ، امام صادق عليه السلام با اشاره او را به نزديك طلبيده و پرسيد :

شما كارى داشتى ؟

من عبدالرحمن ، پسر سابه كوفى بجلى هستم .

احوال پدرت چه طور است ؟

پدرم به رحمت خدا رفت .

خدا او را رحمت كند . آيا از پدرت ارثى هم براى شما باقى مانده است ؟

خير ، هيچ چيز از او باقى نماند .

پس با چه سرمايه اى توانستى به حج مشرف شوى ؟

بعد از فوت پدرم ما خيلى پريشان بوديم ؛ مرگ پدر از يك سو ، فقر و پريشانى از سوى ديگر بر ما فشار وارد مى آورد و رنج مى داد ، تا آن كه روزى در خانه نشسته بودم يكى از دوستان پدرم آمد . او به ما تسليت گفته و دلدارى داد . سپس پرسيد : آيا از پدرت سرمايه اى باقى مانده است ؟ گفتم : نه . او هزار درهم براى ما آورده و گفت اين را

بگير ، اما بكوش كه اين ها را سرمايه كنى ، و از منافع آن ها خرج نمائى .

اين را گفت و از دم در برگشت و رفت . من با خوشحالى پيش مادرم رفتم و كيسه پول را به او نشان داده و ماجرا را به او گفتم . روز بعد طبق توصيه آن دوست بزرگوار پدرم به فكر كاسبى افتادم و آن پول را تبديل به كالا كرده و مشغول كسب و كار شدم . طولى نكشيد كه وضع كاسبى من بهتر شد و گذشته از اين كه با اين سرمايه زندگى خود را اداره مى كردم مبلغ زيادى به سرمايه ام افزوده شده بود . به فكر انجام مراسم حج افتادم . . . وقتى كه سخن عبدالرحمن به اين جا رسيد ، امام پيش از اين كه سخن خود را به پايان برساند با نگرانى از وى پرسيد : هزار درهم دوست پدرت را چه كردى ؟ عبدالرحمن پاسخ داد : با اشاره مادرم پيش آن مرد رفته و پول امانتى را بى كم و كاست به او تحويل دادم .

امام فرمود : آفرين ! خيلى كار خوبى كردى . حالا دوست دارى برايت نصيحتى بكنم ؟

عبد الرحمن گفت : فدايت شوم البته كه دوست دارم .

امام فرمود : بر تو به راستى و درستى ! آدم راست و درست شريك مال مردم است .

عبد الرحمن مى گويد : بعد از آن سفارش امام را به كار بستم و تا الآن ( آن چنان وضع مالى ام خوب شده است كه ) سيصد و شصت هزار درهم حقوق شرعى خود را

پرداخته ام . ( 158 )

راهنمائى پدرانه

هنوزم ز خردى به خاطر در است

كه در لانه مالكيان برده دست

به منقارم آن سان به سختى گزيد

كه اشگم چو خون از رگ آن دم جهيد

پدر خنده بر گريه ام زد كه هان

وطن دارى آموز از ماكيان ( 159 )

21 تعليم قرآن

قرآن كلام الهى و جلوه اى از قدرت و علم و حكمت پروردگار است و آيات نورانى آن نشانگر عظمت خداوند متعال مى باشد . قرآن برنامه زندگى يك مسلمان و معارف آن گنجينه اى بى پايان است . از هر چيز مهم تر اينكه قرآن عهدنامه اى ميان خداوند و مردم است . از هر چيز مهم تر اينكه قرآن عهدنامه اى ميان خداوند و مردم مى باشد .

امام صادق عليه السلام با اشاره به اهميت اين عهد نامه گرانبهاء ، به مسلمانان سفارش مى كند كه هر روز 50 آيه از اين كتاب را تلاوت كنند : القرآن عهد الله الى خلقه فقد ينبغى للمرء المسلم اءن ينظر فى عهده و اءن يقراء منه فى كل يوم خمسين آية ( 160 ) قرآن عهدنامه خداوند متعال به انسانها مى باشد ، براى فرد مسلمان شايسته است كه به عهدنامه خود بنگرد و در هر روز 50 آيه از آن را تلاوت كند .

بر اين اساس لازم است كه والدين مسلمان فرزندان خود را با معارف حيات بخش و انسان ساز اين عهدنامه و حيانى آشنا سازند و آيات و مفاهيم آن را به صورت انديشه هاى پويا در اذهان فرزندانشان در آورند . رسول خاتم صلى الله عليه و آله مقام معنوى والدينى را كه به فرزندان

خود قرآن تعليم مى دهند ، چنين تبيين مى كند : من قبل ولدة كتب الله عزوجل له حسنة و من فرحه فرحه الله يوم القيامة و من علمه القرآن دعى بالابوين فيكسيان حلتين يضى ء من نور هما وجوه اءهل الجنة ( 161 ) هر كس صورت فرزندش را ببوسد ، خداوند متعال براى او يك حسنه مى نويسد ، و هر كس كودك خود را شاد نمايد ، خداوند روز قيامت او را مسرور خواهد كرد و هر كس به فرزند خود قرآن بياموزد ، روز قيامت پدر و مادر او را دعوت مى كنند و لباسى درخشان و بهشتى بر آنان مى پوشانند كه از نور آن چهره هاى اهل بهشت روشن مى شود .

بنابراين اگر والدين اين حق مسلم فرزندان را رعايت نمايند آنان در آينده نسلى متدين ، پاكيزه ، همدل ، متفكر و آينده نگر خواهند داشت .

جامعه اى كه افراد معمولى و كارگزاران حكومتى آن از چنين نسلى تشكيل يابند ، در تمام زمينه ها موفق خواهند بود . چرا كه ترقى و توسعه و استقلال يك جامعه در گرو داشتن افرادى تربيت يافته در مكتب قرآن است . جوانانى كه با قرآن و آيات آن ماءنوس باشند و در مواقع حساس و سرنوشت ساز زندگى ، پيام هاى دل نواز آن را زمزمه كرده و به آن ها گوش جان بسپارند ، زندگى آرام و همراه با آسايش و موفقيت خواهند داشت ، و از بحران هاى روحى و روانى با سربلندى بيرون خواهند آمد . ابراهيم بن عباس در مورد حالات و رفتار امام رضا عليه

السلام و انس آن حضرت با قرآن مجيد مى گويد : همه سخنان ، پاسخ ها و مثال هاى آن حضرت بر گرفته از قرآن بود . هر سه روز يك بار قرآن را ختم مى كرد و مى فرمود : اگر بخواهم در كمتر از سه روز هم مى توانم آن را ختم نمايم ، اما هرگز آيه اى را تلاوت نمى كنم ، مگر اين كه در معنا ، شاءن نزول و وقت نزول آن مى انديشم . ( 162 )

امير مؤ منان على عليه السلام نيز در مورد مهم ترين حقوق فرزندان بر عهده والدين ، مى فرمايد : حق الولد اءن يحسن اسمه و يحسن اءدبه و يعلمه القرآن ( 163 ) حق فرزند بر پدرش اين است كه نام نيك بر او انتخاب كند ، و ادب به وى بياموزد و قرآن تعليمش دهد .

22 پرورش عشق اهل بيت عليهم السلام

يكى ديگر از مهم ترين وظايف والدين پرورش محبت اهل بيت عليهم السلام در دل هاى فرزندان مى باشد . حضرت خاتم الانبياء فرمود :

فرزندانتان را به سه چيز ماءنوس كنيد : 1 دوستى پيامبرتان 2 عشق اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله . 3 قرائت قرآن . ( 164 )

پيوند دادن نوزادان با خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله و عجين كردند وجود آنان با عوامل عشق اهل بيت عليهم السلام و هموار كردن زمينه اين محبت ، تاءثير زيادى در شكل گيرى وجود آنان داشته و آنان را در زندگى آينده خويش با آل محمد صلى الله عليه و آله مرتبط ساخته و از دلدادگان آن خاندان خواهد ساخت .

مولاى عارفان على عليه السلام مى فرمايد : اگر مردم كوفه ، كام نوزادان خويش را با آب فرات برداشته بودند ، آن ها شيعه ما مى شدند . ( 165 )

بديهى است كه آب فرات خصوصيتى براى مردم كوفه ندارد و تمام اهل عالم را شامل مى شود . چنان كه امام صادق عليه السلام فرمود : من گمان نمى كنم كام نوزادى را با آب فرات برداشته باشند ولى او عاشق ما اهل بيت نباشد . ( 166 )

البته راه هاى مختلفى براى زمينه سازى دوستى اهل بيت عليهم السلام در سيره و سخن معصومين عليهم السلام و به ويژه مولاى متقيان وجود دارد كه مجال مفصل ترى مطلبد ، هم چون نام گذارى كودك با نام هاى اهل بيت عليهم السلام ، بردن به زيارت و مجالس آن بزرگواران ، دقت در غذاى كودكان ، ذكر فضائل و آشنائى فرزندان با مقام اهل بيت عليهم السلام ، ارتباط دادن خاطرات خوش زندگى با خاندان رسالت صلى الله عليه و آله و ساير مواردى كه مى توانيم به وسيله آن ها خود و فرزندمان را در مسير ارادتمندان آل پيامبر و شيفتگان حضرات معصومين عليهم السلام قرار دهيم .

ضرورت دوستى اهل بيت عليهم السلام

عشق به اهل بيت عليهم السلام ساز عشق به خداوند است و دوست داشتن اهل پيامبر صلى الله عليه و آله مهر ورزيدن به ارزشهاى والاى الهى است .

رسيدن به قله رفيع كمالات معنوى و انسانى ، بدون دوستى اولياء الهى ممكن نيست ، و پذيرش اعمال و زحمات يك مسلمان در گرو محبت و ولايت اهل بيت عليهم السلام

مى باشد . امير مؤ منان على عليه السلام از خاتم رسولان صلى الله عليه و آله نقل مى كند كه آن بزرگوار فرمود : در روز قيامت هيچ بنده اى نمى تواند قدم از قدم بر دارد مگر اينكه از چهار چيز سؤ ال مى شود . . . ( كه چهارمين سوال ) از دوستى ما اهل بيت خواهد بود . ( 167 )

بنابراين تقرب به خداوند و رسيدن به سعادت دنيا و آخرت با عشق و محبت آل محمد صلى الله عليه و آله عجين شده است .

هر كه خواهد همنشينى با خدا

او نشيند در كنار اولياء

امام سجاد عليه السلام نيز در مورد فرزندان خويش دعا مى كند و از درگاه حضرت حق مى خواهد كه آنان را از عاشقان اولياء الله قرار دهد : و اجعلهم اءبرارا اءتقياء بصراء سامعين مطيعين لك ، و لاء و ليائك محبين مناصحين و لجميع اءعدائك معاندين و مبغضين ، آمين ( 168 ) پروردگارا ! آنان را از نيكوكاران ، پارسايان ، تيزبينان ، شنواى سخن حق و اطاعت كنندگان از خودت قرار ده و براى اولياى خودت عاشقان خير خواه و از براى تمام دشمنانت آنان را ستيزه جو و كينه ورز گردان .

مهر ورزى به ديگران يك نياز فطرى فرزندان است ، اما چه زيبا است كه انسان در بذل محبت ، خوبان و بهترين ها را برگزيند و اهل بيت عليهم السلام كامل ترين مظهر عشق و علاقه نسبت به معصومين عليهم السلام عامل ثبات قدم در راه دين و دين دارى است ، و عشق و محبت خالصانه به اهل

بيت عليهم السلام فرزندان را در برابر گناه و فساد بيمه مى كند و شناساندن عظمت و مقام ائمه عليهم السلام عشق را در دل آنان به وجود مى آورد و آنان مشتاقانه ارتباطى مستحكم و عميق با ائمه پيدا كرده و با كمال ميل از دستورات آنان پيروى مى كنند . در زيارت امين الله نيز مى خوانيم :

اللهم فاجعل نفسى . . . محبة لصفوة اءوليائك محبوبة فى اءرضك و سمائك ( 169 ) خداوندا ! دل و جان مرا ، شيفته اولياى برگزيده ات قرار ده ، و مرا در زمين و آسمان محبوب گردان .

امام عسكرى عليه السلام مى فرمايد : خداوند در روز قيامت به پدر و مادرى ، پاداشى بزرگ عطا مى كند . آنان با تعجب مى پرسند : پروردگارا ! اين همه پاداش و رحمت در باره ما براى چيست ؟ اعمال ما كه چنين ارزشى نداشت ؟ ! به آنان از سوى خداوند متعال پاسخ داده مى شود : اين عطا يا به جهت اين است كه : شما به فرزند خود ، قرآن آموخته ايد ، و او را به معارف و دستورات دين اسلام آگاه ساختيد و او را با دوستى و محبت محمد رسول خدا صلى الله عليه و آله و جانشين او على عليه السلام پرورش داديد ، و فرزندتان را با تعاليم اين دو بزرگوار آشنا كرديد . ( 170 )

23ورزش و تفريحات سالم

فراهم كردن زمينه شادى هاى سالم و حركات سرور آفرين و ورزش هاى نشاط بخش يكى ديگر از نيازهاى فرزندان مى باشد .

والدين وظيفه دارند براى تقويت روح و جسم

فرزندانشان به مسائل تفريحى و ورزشى آنان توجه نمايند . پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد : به فرزندان خود شنا و تيراندازى بياموزيد . ( 171 )

آن پيامبر رحمت در ضمن سخنى ديگر حقوق فرزندان را بر عهده پدر چنين مى شمارد : آموزش كتاب خدا ، ياد دادن تير اندازى و شنا ، ارث گذاشتن مال پاكيزه و حلال . ( 172 )

جامعه سالم هم جامعه اى است كه افراد پر نشاط ، شاداب و با روحيه هاى قوى داشته باشند . در سيره ائمه اطهار عليهم السلام ورزش يكى از روش هاى تفريح ، سرگرمى ، و تقويت جسم و روح از عوامل رشد و شكوفائى محسوب مى شود . آنان ضمن پرورش روح و روان خويش از ورزش هاى تفريحى و تربيتى نيز غافل نبودند . عاصم بن ضمره مى گويد : من به همراه حسن بن على عليه السلام براى گردش و تفريح به ساحل فرات رفته بوديم ، آن روز عصر در حالى كه روزه بوديم ، آب صاف و زلال فرات ، روى سنگ ها و شن ها موج مى زند و تمام اشياء در عمق آب مقابل چشمان ما خود نمائى مى كردند . حسن بن على عليهما السلام گفت : اگر لباس شنا داشتم داخل آب مى شدم و آب تنى مى كردم . گفتم : من دارم آن را در اختيار شما مى گذارم . گفت : پس خودت چه مى پوشى ؟ گفتم : من همين طورى شنا مى كنم . فرمود : اين كار را من اصلا دوست ندارم و

خوشم نمى آيد؛ از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود : در داخل آب موجودات زنده اى است كه بايد از آن ها شرم كنيد و به احترام آنان بدون پوشش مناسب به داخل آب نرويد . ( 173 )

24 انتخاب شغل مناسب

بيكارى نه تنها موجب از بين رفتن استعدادهاى درونى يك جوان مى شود و او را به فردى تن پرور و بى خاصيت تبديل مى كند ، بلكه به عنوان يك معضل اجتماعى ، فرزندان جوان را دچار انواع مفاسد اخلاقى و اجتماعى مى نمايد ، و شخصى را كه بايد به عنوان سرباز جامعه باشد ، سربار اجتماع مى كند . به همين دليل والدين وظيفه شناس فرزندان جوان خود را در انتخاب شغل مناسب و حلال راهنمائى كرده و يارى مى نمايند .

امام رضا عليه السلام جوانان مسلمان را به انتخاب شغل حلال توصيه نموده و كسانى را كه براى تاءمين معاش خانواده خويش تلاش مى كنند ، برتر از جهادگران در راه خداوند قلمداد نموده ، مى فرمايد : الذى يطلب من فضل الله عزوجل ما يكف به عياله اءعظم اءجرا من المجاهد فى سبيل الله عزوجل ( 174 ) آن كسى كه به فضل و عنايت خداوندى توجه كرده و در راه تاءمين معاش خانواده اش تلاش مى كند از مجاهد در راه خداوند بزرگ پاداش بيشترى دارد .

حضرت موسى بن جعفر عليه السلام مى فرمايد : مردى به حضور پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمد و گفت : يا رسول الله ! اين فرزند من بر گردن من چه حقوقى دارد ؟ رسول

گرامى فرمود : اسم زيبا بر او بگذار و ادب برايش بياموز و شغل خوبى برايش انتخاب كن . ( 175 )

25 يارى كردن در ازدواج

ازدواج در اسلام ، يك امر مقدس و عبادت محسوب مى شود . دو زوج جوان با ازدواج خويش اولين گام را از خود دوستى به سوى غير دوستى بر مى دارند ، آنان با امضاى پيمان مقدس زناشويى از دايره خود خواهى بيرون رفته و با وارد شده به مرحله جديدى از زندگى ، بخشى از كمبودهاى خود را جبران مى كنند؛ كه از جمله آن ها مى توان به بقاى نسل ، رسيدن به آرامش و سكون ، تكميل و تكامل ، تاءمين نياز جنسى ، سلامت و امنيت اجتماعى و تاءمين نيازهاى روحى و روانى اشاره كرد . امام رضا عليه السلام در گفتارى حكيمانه به بهره هاى اجتماعى و عقلانى ازدواج پرداخته و مى فرمايد : اگر در مورد ازدواج از طرف خدا آيه اى نازل نشده بود و از پيامبر هم دستورى به ما نرسيده بود؛ همان فوائد و بهره هاى ( اجتماعى و فردى ) كه خداوند در آن نهاده از قبيل نيكى با بستگان نزديك و استحكام ارتباط با آنان و پيوند با بيگانگان كافى بود كه خردمندان و مصلحت انديشان به آن رغبت نمايند . ( 176 )

در فرهنگ متعالى اسلام شايسته است كه والدين در مورد ازدواج فرزندانشان اقدام نمايند . خاتم پيامبران صلى الله عليه و آله رعايت سه حق اساسى را براى پدر و مادر نسبت به فرزندانشان ضرورى مى داند : نام نيك ، تعليم نويسندگى و يارى در ازدواج هنگام

بلوغ . ( 177 )

هم چنين آن حضرت در مورد يكى از مهم ترين حقوق فرزندان دختر مى فرمايد : لازم است پدر و مادر در مورد فرستادن دخترانشان به خانه بخت تعجيل نمايند . ( 178 )

حضرت محمد صلى الله عليه و آله در روايتى ديگر فرمود : هر كس فرزند دخترى را شوهر داده و به خانه بخت بفرستد ، خداوند متعال در روز قيامت تاج سرورى بر سر او خواهد نهاد . ( 179 )

26 موعظه و راهنمائى

از مهمترين حقوق فرزندان راهنمائى آنان توسط والدين است . از آن جائى كه نوجوانان در مراحل اوليه زندگى هستند و راه زندگى پر فراز و نشيب است و راهزنان زيادى در كمين آنان نشسته اند؛ والدينى كه راه زندگى را پيموده و سرد و گرم روزگار را چشيده اند و تجاربى در اين زمينه اندوخته اند ، لازم است در اين زمينه با نصيحت ها و راهنمائى هاى خود فرزندانشان را از پيمودن راه خطا و انحراف جلوگيرى نمايند . به همين جهت خداوند متعال در قرآن كريم نصيحت هاى يك پدر مهربان و فرزانه را به فرزند گرامى اش نقل كرده و آن را به عنوان اسوه و الگو براى والدين و فرزندان معرفى مى كند . در اين جا فرازهائى از اين نصايح مشفقانه را از سوره لقمان با هم مى خوانيم :

يا بنى لا تشرك بالله ان الشرك لظللم عظيم ؛ لقمان به فرزندش در حالى كه او را موعظه مى كرد گفت : پسرم ! چيزى را همتاى خدا قرار مده كه شرك ، ظلم بزرگى است .

يا بنى انها ان تك

مثقال حبة من خردل فتكن فى صخرة اءو فى السماوات اءوفى الاءرض ياءت بها الله ان الله لطيف خبيرپسرم ! اگر به اندازه سنگينى دانه خردلى ( كار نيك يا بد ) باشد ، و در دل سنگى يا در ( گوشه اى از ) آسمانها و زمين قرار گيرد ، خداوند آن را ( در قيامت براى حساب ) مى آورد؛ خداوند دقيق و آگاه است !

يا بنى اءقم الصلوة و امر بالمعروف و انه المنكر و اصبر على ما اءصابك ان ذلك من عزم الاءمورپسرم ! نماز را بر پا دار ، و امر به معروف و نهى از منكر كن ، و در برابر مصايبى كه به تو مى رسد شكيبا باش كه اين از كارهاى مهم است !

و لا تصعر خدك للناس و لا تمش فى الاءرض مرحا ان الله لا يحب كل مختال فخور ( پسرم ) با بى اعتنايى از مردم روى مگردان ، و مغرورانه بر زمين راه مرو كه خداوند هيچ متكبر مغرورى را دوست ندارد .

و اقصد فى مشيك و اغضض من صوتك ؛ ( 180 ) پسرم در راه رفتن ، اعتدال را رعايت كن ؛ از صداى خود بكاه و هرگز فرياد مزن .

امير مؤ منان على عليه السلام نيز در يك سفارشى راه گشا ، فرزند گرامى اش حضرت مجتبى عليه السلام را راهنمائى كرده و او در پيمودن راه صحيح زندگى يارى مى كند و در آغاز آن مى فرمايد : اى فرزند عزيزم ! تو را به رعايت تقوا سفارش مى كنم و اين كه پيوسته در فرمان خدا باشى و

دلت را ، با ياد خدا زنده كنى و به ريسمان او چنگ زنى ، چه وسيله اى مطمئن از رابطه تو با خدا است ؟ اگر سررشته آن را در دست گيرى . دلت را با موعظه و پندهاى نيكو زنده كن ، هواى نفس را با بى اعتنايى به حرام بميران ، جان خود را با يقين به ارزش هاى الهى نيرومند ساز ، و با نور حكمت و دانش روشنائى بخش ، و با ياد مرگ خودت را آرام كن ، با بررسى تحولات ناگوار دنيا به او آگاهى بخش ، و از دگرگونى روزگار ، و زشتى هاى گردش شب و روز او را بترسان ، تاريخ گذشتگان را بر او بنما در ديار و آثار ويران شده رفتگان بگرد و بينديش كه آن ها چه كرده اند ؟ از كجا كوچ كرده و در كجا فرود آمده اند ؟ ( 181 )

بخش دوم : حقوق پدر و مادر

مقدمه

در بخش نخست اين كتاب به خاطر اهميت و تقدم طبيعى حقوق فرزندان بر والدين ، سخن گفتيم و حال به حقوق والدين مى پردازيم با اذعان به اين كه اگر پدران و مادران به وظايف خود آشنا باشند و حقوق فرزندانشان را همان طورى كه در مكتب وحى آموخته اند به انجام برسانند ، مطمئنا فرزندان صالح نيز متقابلا به انجام حقوق والدينشان همت گماشته و به وظايف خود به نحو احسن عمل خواهند نمود .

اما اگر پدران و مادران به تربيت صحيح اولادشان نپردازند و در مورد آن بى توجه شوند ، بديهى است كه نبايد چندان انتظارى از بچه هاى تربيت نيافته خود داشته باشند

.

اگر پدر و مادر رعايت حقوق فرزندان را نكنند و آنان را طبق فرهنگ اسلام و تعاليم عالى اهل بيت عليهم السلام پرورش ندهند ممكن است در آينده با مسائلى روبرو شوند كه هيچ گاه تصور نمى كرده اند . مطالعه داستان غم انگيزى پدرى كه در اثر بى توجهى و سهل انگارى به اين مهم ، فرزندان خود را از دست داده است ، ضرورت طرح موضوع را نمايان تر مى سازد .

پدر فراموش شده

مرد محترمى نقل مى كرد ، با اصرار همسرم ، بچه ها را پس از پايان تحصيلات ابتدايى به لندن فرستادم . با اين كه شخصا تمايل زيادى به اين كار نداشتم در ظرف چند سال با هر زحمتى بود پولى فراهم مى كردم و به خيال خود وسائل آسايش و راحتى آن ها را در ديار فرنگ مهيا مى ساختم .

سال گذشته مصمم شدم براى ديدار بچه ها و سركشى به وضع تحصيلى آن ها سفرى به لندن بكنم ، قبلا مراتب را تلگرافا به بچه ها اطلاع دادم و به يكى دو نفر از دوستان هم كه در لندن بودند ، قصد خود و ساعت ورودم را خبر كردم بارى ساعتى فرا رسيد كه هواپيما در فرودگاه لندن به زمين نشست و من به شوق ديدن نور چشمى ها به اطراف نگاه مى كردم ، متاءسفانه هر چه بيشتر جستجو مى كردم كمتر اثرى از بچه ها بود ، تا بالاخره يكى از آشنايان كه او هم از ساعت ورودم مطلع بود مرا ديد و به طرفم آمد ، با ناراحتى از بچه هايم پرسيدم ، گفت :

امروز ( پيك نيك ) مى روند و به من گفتند به اطلاع شما برسانم كه منتظر آن ها نشويد چون حداقل ده روز در گردش دسته جمعى خواهند بود .

به محض شنيدن اين خبر خون در عروقم منجمد شد كه : اى واى من هزاران كيلومتر راه براى ديدن بچه ها طى كرده ام و آن ها با اين كه مى دانستند من مى آيم به گردش رفته اند ، با اين همه قانع نشده ام و از دوست خود پرسيدم كه ديدن آن ها قبل از حركتشان امكان دارد يا خير ! دوستم گفت بله ، چون فاصله زيادى تا راه آهن نيست ، اگر عجله كنيم ممكن است قبل از حركت به ديدن آن ها موفق شويد . با اتومبيلى كه دوستم داشت به طرف مقصد حركت نموديم اتفاقا محلى كه بچه هايم در آن محل اجتماع كرده بودند ممنوع الورود بود و پليس اجازه نمى داد كسى وارد آن محوطه بشود . با چشم كنجكاو دقت كرديم و بچه ها را درست موقعى كه عازم سوار شدن به قطار بودند ديديم ، شما خيال مى كنيد چه صحنه اى به وجود آمد :

من با اضطراب تمام و بدون توجه به مقررات حتى دستور پليس با سرعت به طرف بچه ها دويدم ، در حالى كه آن ها هم كوشش مى كردند از رفقاى خود پيشى گرفته و زودتر سوار قطار بشوند .

هنگامى كه چشمان ما با هم تلاقى كرد من از فرط شوق گريه مى كردم ولى بچه ها فقط با اشاره دست ( باى ، باى ) با من كردند

. قطار به حركت در آمد و من در جاى خود ميخكوب شدم . پليس هم در انتظارم كه به علت عدم رعايت مقررات جلبم نمايد ، اين بچه ها اصلا فراموش كرده اند كه پدرى دارند كه مدت ها راه پيموده تا به آن ها رسيده و بعد با خود انديشيدم كه من ديگر براى آن ها حكم پدر شرقى را ندارم ، بلكه ماشين پول سازى هستم كه بايستى ماهيانه آن ها را در موقع مقرر بفرستم . با دل افسرده و پشيمان عازم دادگاه خلاف در انگليس شدم .

پس از شروع محاكمه تصميم گرفتم از خودم دفاع كنم : ابتدا از رئيس دادگاه پرسيدم : آيا شما فرزند داريد و بعد همين سؤ ال را از هيئت منصفه كردم . هنگامى كه همگى پاسخ مثبت دادند ، داستان خود را به آنان شرح دادم كه : من پس از سال ها دورى از فرزندانم آن ها را در محلى ديدم كه ورود به آن جا ممنوع بوده ولى اين من نبودم كه به طرف آن ها دويدم بلكه پدرى بود كه سال ها در اشتياق ديدن فرزندان خود خون جگر خورده بود و مطلع نبود كه محيط شما به فرزندانش آداب ديگرى آموخته است و اين پدر در اشتباه بود هنوز گمان مى كرده است بچه هايش همان ما هستند كه او چند سال پيش روانه اروپا نموده است . آنان بالاخره مرا به علت عمل خلاف مقررات مجرم شناخته و جريمه كردند . ( 182 )

به هر حال در اين جا در طى چند فصل حقوق والدين را از منظر آيات

قرآن و اهل بيت عليهم السلام بررسى كرده و به مهم ترين آنان اشاره مى كنيم ، به اميد آن كه بتوانيم نسلى صالح و سالم پرورش داده و آنان را به ايفاى نقش خود در جامعه و وظايفشان در قبال پدر و مادر آشنا نمائيم .

فصل اول : اهميت حقوق پدر و مادر

خداوند متعال از همان روز نخست كه انسان را آفريد و از حضرت آدم و حوا نسل بشر تداوم يافت به توسط تمام پيامبران الهى مقام و منزلت پدر و مادر را بيان كرده و حقوق عظيم آنان را به فرزندان اعلام نمود .

خداوند متعال در برخى از آيات به اين حقيقت تصريح نموده و عالى ترين آموزش اخلاقى را كه در حقيقت بارزترين منشور حقوق بشر مى باشد به نمايش مى گذارد و حقوق پدر و مادر را در كنار توحيد كه بالاترين هدف اديان الهى است بيان كرده و مى فرمايد : و اذ اءخذنا ميثاق بنى اسرائيل لا تعبدون الا الله و بالو الدين احسانا ( 183 ) از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خدا را نپرستيد و به پدر و مادر نيكى و احسان نمائيد .

و هم چنين يحياى پيامبر را به خاطر رعايت حقوق پدر و مادر ستوده و اعلام مى دارد كه : و برا بوالديه و لم يكن جبارا عصيااو نسبت به پدر و مادرش نيكوكار و خوشرفتار بود و هرگز نافرمان و متمرد نبود . و حضرت عيسى بن مريم عليه السلام با افتخار تمام مى گويد : و برا بوالدتى و لم يجعلنى جبارا شقيا ( 184 ) خداوند مرا نسبت به مادرم نيكو كار قرار داده و

جبار و شقى نگردانيد . و در نهايت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نيز چون از نعمت پدر و مادر محروم بود آرزو مى كرد كه اگر پدر و مادرش زنده بودند به آنان خدمت كرده و رضايت آنان را جلب مى كرد . ( 185 )

قرآن در آيات متعددى به حقوق مهم والدين اشاره كرده و فرزندان متعهد را به رعايت آنان دعوت مى كند . از جمله در سوره نساء ، نيكى به والدين را بعد از توحيد قرار داده و مى فرمايد :

و اعبدوا الله و لا تشركوا به شيئا و بالو الدين احسنا و بذى القربى و اليتامى و المساكين و الجار ذى القربى و الجار الجنب و الصاحب بالجنب و ابن السبيل و ما ملكت اءيمانكم ان الله يحب من كان مختالا فخورا ( 186 ) و خدا را بپرستيد ! و هيچ چيز را همتاى او قرار ندهيد ! و به پدر و مادر ، نيكى كنيد؛ همچنين به خويشاوندان و يتيمان و مسكينان ، و همسايه نزديك ، و همسايه دور ، و دوست و همنشين ، و واماندگان در سفر ، و بردگانى كه مالك آنها هستيد؛ زيرا خداوند ، كسى را كه متكبر و فخر فروش است ، ( و از اداى حقوق ديگران سرباز مى زند ) دوست نمى دارد .

خداوند متعال در سوره اسراء به حقوق ديگرى اشاره كرده و فرزندان را به مهر ورزى و دعاى به والدين دعوت مى كند :

و اخفض لهما جناح الذل من الرحمة و قل رب ارحمهما كما ربيانى صغيراو بالهاى تواضع خويش را از محبت

و لطف ، در برابر آنان فرود آر ! و بگو : پروردگار ! همان گونه كه آنها مرا در كوچكى تربيت كردند ، مشمول رحمتشان قرار ده ! در مورد حقوق والدين مطالب فراوانى در متون دينى ديده مى شود كه ما نخست به طور كلى به نقل چند حديث در اينن رابطه مى پردازيم ، آن گاه در فصل بعدى به شمارى از حقوق والدين اشاره خواهيم كرد .

حقوق والدين از منظر اهل بيت عليهم السلام

امام صادق عليه السلام مى فرمايد : نيكى به پدر و مادر از معرفت عميق شخص به پروردگارش سرچشمه مى گيرد ، زيرا هيچ عبادتى در رساندن يك فرزند به رضايت پروردگار متعال ، سريع تر و نزديك تر از نيكى به پدر و مادر مسلمان به خاطر خدا نيست ، چون كه حقوق والدين از حق خدا ناشى مى شود به شرطى كه پدر و مادر در راه دين خدا و سنت پيامبر صلى الله عليه و آله باشند . چون چنين پدر و مادرى هيچ گاه فرزندشان را از راه خير به سوى شر و از طاعت به سوى عصيان دعوت نمى كنند ، پس در معاشرت با آنان مدارا و ملايمت كن ! اذيت و ناراحتى هاى آنان را تحمل نما ، هم چنان كه آنان آزار و اذيت تو را در دوران كودكى به جان خريدند ، و در خوراك و پوشاك همچنان خداوند متعال به تو وسعت داده تو هم آنان را در مضيقه قرار مده ، چهره ات را از آنان بر مى گردان ، صدايت را از صداى آنان بالاتر مبر

، كه اين در حقيقت تعظيم خداست و با آنان نيكو سخن بگو و نرم و لطيف باش ، همانا كه خداوند پاداش نيكو كاران را ضايع نمى كند . ( 187 )

دعاى امام چهارم عليه السلام براى پدر و مادر

بارالها ! پدر و مادر مرا به كرامت خود و درود از سويت اختصاصى ده ، اى مهربان ترين مهربانان . خداوندا ! بر محمد و آلش درود فرست و دانستن آن چه درباره ايشان بر من لازم است به من الهام كن ، و آموختن همه واجبات را بى كم و كاست برايم فراهم نما ، آن گاه مرا به آن چه در اين زمينه الهام كرده اى به كارگير ، و توفيقم ده ! نسبت به آن چه به من بصيرت مى دهى اقدام كنم ، تا به كار بستن چيزى از آن چه به من تعليم داده اى از دستم نرود و اركان بدنم از خدمتى كه به من الهام فرموده اى احساس سنگينى نكند . خداوندا ! چنان كن كه از هيبت پدر و مادرم بسان هيبت سلطان خود كامه بيمناك باشم ، و به هر دو چون مادرى مهربان نيكى نمايم ، و اطاعت از آنان و خوش رفتارى با آنان را در نظرم از لذت خواب در چشم خواب آلودم شيرين تر و براى سينه ام از شربت گوارا در ذائقه تشنه ام گواراتر گردان ، تا خواسته ايشان را بر خواسته خودم ترجيح دهم ، و خرسندى آنان را بر خرسندى خود مقدم دارم ، و خوبى ايشان را درباره خود هر چند اندك باشد زياد بينم ،

و نيكويى خود را درباره آنان هر چند بسيار باشد كم شمارم .

خداوندا ! صدايم را در محضر آنان ملايم كن ، و گفتارم را بر آنان خوشايند فرما ، و خلق خويم را نسبت به آنان نرم كن ، و قلبم را بر آن ها مهربان ساز ، و مرا نسبت به هر دو خوش رفتار و دلسوز قرار ده .

خداوندا ! به آن ها به پاس تربيت من ، جزاى نيكو عنايت فرما و در مقابل آن كه مرا گرامى داشتند پاداش نيكو عطا فرما ، و هر رنجى را كه در كودكى نسبت به من تحمل كرده اند ، در حق ايشان محفوظ بدار .

خداوندا ! اگر از جانب من آزارى به آنان رسيده ، يا از من ناخوشايندى ديده اند ، يا حقى از آنان به وسيله من از بين رفته همه را موجب پاك شدن آنان از گناهانشان و مايه بلندى مقامشان و افزونى حسناتشان قرار ده ، اى كه بدى ها را با چندين برابر به خوبى تبديل مى كنى .

پروردگارا ! اگر در گفتار من از اندازه بيرون رفته اند ، يا در عملى نسبت به من زياده روى نموده اند ، يا حقى را از من ضايع كرده اند يا از وظيفه پدر و مادرى درباره من كوتاهى نموده اند ، من اين حق خود را به آنان بخشيدم ، و آن را مايه احسان بر آن ها قرار دادم ، و از تو مى خواهم ، كه وزر و وبال آن را ، از دوش آنان بردارى ، زيرا كه من نسبت به خود ، آنان

را متهم نمى كنم ، و آنان را در مهربانى در حق خودم سهل انگار نمى دانم و از آن چه درباره ام انجام داده اند ، ناراضى نيستم .

خداوندا ! رعايت حق آنان بر من واجب تر ، و احسانشان نسبت به من ديرين تر ، و نعمت شان بر من بيشتر از آن است كه آنان را از روى عدل قصاص كنم ، يا نسبت به ايشان مانند آن چه نموده اند رفتار كنم ، اى خداى من ! اگر چنين كنم پس روزگار طولانى كه در تربيت من سپرى كرده اند ، و رنج هاى زيادى كه در نگهدارى من تحمل نموده اند ، و آن همه كه بر خود تنگ گرفتند ، تا به زندگى من گشايش بخشند ، چه مى شود ؟

هيهات ! كه پدر و مادرم بتوانند حق خود را از من بستانند ، و من نمى توانم حقوقى را كه از آن ها بر عهده دارم جبران نمايم ، و وظيفه خدمت آنان را انجام دهم پس بر محمد و آلش درود فرست ، و مرا يارى ده ! اى بهترين كسى كه از تو يارى مى جويند ، و مرا توفيق ده ، اى هدايت كننده اى كه به او روى مى آوردند ، در آن روز كه همه بدون آن كه بر آنان ستم شود ، پاداش مى بينند ، مرا در زمره آنان كه عاق پدر و مادرند ، قرار مده .

خداوندا ! بر محمد و آل او و نسل او درود فرست و پدر و مادرم را به بهترين چيزى كه پدران و مادران

بندگان با ايمانت را به آن امتياز داده اى مخصوص گردان ، اى مهربان ترين مهربانان .

بارالها ! ياد آنان را در تعقيبات نمازهايم و در اوقات شب و ساعات روزم ، از صفحه قلبم دور مدار .

معبودا ! بر محمد و آلش درود فرست و مرا به بركت دعايى كه براى آنان دارم بيامرز و آنان را به خاطر خوبى هايى كه در حق من داشته اند ، مشمول آمرزش حتمى خود قرار ده ، و به شفاعت و ميانجى گرى من از آنان به طور حتمى خوشنود شو ، و آنان را با بزرگوارى و كرامت به سرمنزل مقصودشان در بهشت برين برسان .

خداوندا ! اگر پدر و مادرم را پيش از من آمرزيدى پس ايشان را شفيع من قرار ده و اگر مرا قبل از آنان مورد آمرزش قرار دادى پس مرا شفيع ايشان بنما تا در پرتو مهربانى ات در سراى كرامت ، و جايگاه مغفرت و رحمتت گرد آئيم ، زيرا كه تو صاحب فضل بزرگ و نعمت ديرين هستى و تو مهربان ترين مهربانانى . ( 188 )

فصل دوم : شمارى از حقوق والدين
مقدمه

در اسلام هم چنان كه براى فرزندان حقوقى معين شده متقابلا براى والدين نيز حقوقى منظور شده است و در اين بخش به شمارى از حقوق والدين و موارد آن مى پردازيم به اميد اين كه با اين موارد آشنا شده و با رعايت اين حقوق جامعه خود را به سوى اعتلاى معنوى و فرهنگى سوق دهيم .

1 حقوق مادر
توضيح

مادر در فرهنگ اسلام از جايگاه ويژه اى برخوردار است . پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در يك جمله زيبا مقام و منزلت حقيقى مادر را چنين بيان مى كند : الجنة تحت اءقدم الاءمهات ؛ ( 189 ) بهشت زير پاى مادران است و در جمله اى ديگر مى فرمايد : تحت اءقدام الاءمهات روضه من رياض الجنة ( 190 ) زير پاى مادران باغى از باغ هاى بهشت است . اين سخنان بزرگ رهبر جهان اسلام ، نهايت تكريم مقام مادر است ، يعنى هر كس بخواهد به عالى ترين مقامات انسانى دست يابد ، بايد مادر خود را تكريم كند .

آبروى اهل ايمان خاك پاى مادر است

هر چه دارند اين جماعت از دعاى مادر است

آن بهشتى را كه قرآن مى كند توصيف آن

صاحب قرآن بگفتا زير پاى مادر است

مهر بى كران

شايد يكى از عواملى كه مقام مادر را اين همه بالا برده دلسوزى ، فداكارى و مهر بى كران مادر بوده است . يكى از شعراى خوش ذوق ، عواطف عميق و محبت بى پايان را چنين به تصوير كشيده است :

مادرى پير و پريشان احوال

عمر او بود فزون از پنجاه

زن بى شوهر و از حاصل عمر

يك پسر داشت شرور و خود

خواه

روز و شب در پى او باشى خويش

بى خبر از شرف و عزت و جاه

ديده بود او به بر مادر پير

يك گره بسته زر گاه به گاه

شبى آمد كه ستاند آن زر

بكند صرف عمل هاى تباه

مادر از دادن زر كرد ابا

گفت ، رو ، رو كه گناه است ، گناه

اين ذخيره است مرا اى فرزند

بهر داماديت ان شاء الله

حمله آورد پسر تا گيرد

آن گره بسته زر ، خواه نخواه

مادر از جور پسر شيون كرد

بود از چاره چو دستش كوتاه

پسر افشرد گلوى مادر

سخت چندان كه رخش گشت سياه

نيمه جان پيكر مادر بگرفت

بر سر دوش و بيفتاد به راه

برد در چاه عميقى افكند

كز جنايت نشود كس آگاه

شد سرازير پس از واقعه او

تا نمايد به ته چاه نگاه

از ته چاه به گوشش آمد

ناله زار و حزينى ناگاه

آخرين گفته مادر اين بود

آه ! فرزند نيفتى در چاه ! ( 191 )

بلى ، در مورد مهر بى كران ، مادر سخنان فراوان گفته شده است .

يك ضرب المثل فارسى مى گويد :

هر چند فرزند بى مهر باشد ، مادر را مهر نكاهد .

امام سجاد عليه السلام مى فرمايد : حق مادرت آن است كه بدانى ، او ترا چندين ماه در رحم خود نگهدارى و حمل كرد و ترا از ميوه دل و شيره جانش غذا داد . او تمام وجودش را براى حفظ و نگهدارى تو به كار گرفت . باكى نداشت ، كه خودش گرسنه بماند و تو سير باشى ، خود تشنه باشد ، تو آب بياشامى ، خودش برهنه باشد و تو لباس پوشيده باشى ، خودش در مقابل آفتاب باشد و تو سايه نشين باشى

. او از خواب شيرين خود به خاطر تو چشم پوشيد و رنج بى خوابى را بر خود هموار ساخت . او ترا از گرماى تابستان و سرماى زمستان حفظ كرد . او همه اين رنجها را تحمل كرد ، كه ترا داشته باشد و تو از آن او باشى . بايد بدانى كه تو قدرت و توانائى شكر گذارى مادرت را ندارى ، مگر آنكه خداوند ترا يارى كند و بر اداء حق او توفيقت دهد . ( 192 ) امام سجاد عليه السلام خود نيز چنين بود و عملا به حقوق مادر اهتمام مى ورزيد هنگامى كه از آن حضرت پرسيدند : تو كه از نيكوكارترين مردمانى چرا با مادرت سر يك سفره نمى نشينى ؟ فرمود : از آن جهت كه مى ترسم ندانسته دستم به لقمه اى پيشى گيرد كه مادرم آن را مى خواست و به همين مقدار بر خلاف خواهش دل او رفتار كرده باشم ! ( 193 )

برترى مقام مادر

در مورد مقام ارجمند مادر ، مطالب فراوانى در سيره و سخن اهل بيت عليهم السلام مى توان يافت . در اين جا به چند مورد اشاره مى كنيم :

امام صادق عليه السلام فرمود : مردى به حضور پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده عرضه داشت : يا رسول الله ! به كدام يك از بستگانم نيكى كنم ؟ فرمود : به مادرت . مرد پرسيد : بعد از آن ؟ فرمود : به مادرت . براى بار سوم پرسيد . پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : مادرت . در نوبت چهارم

پيامبر صلى الله عليه

و آله فرمود : به پدرت . ( 194 )

از امام سجاد عليه السلام روايت شده است كه فرمود : مردى به حضور پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده و اظهار داشت : اى رسول خدا ! من مردى معصيت كار هستم و از انجام هيچ گناهى فرو گذارى نكرده ام ، آيا اميد آمرزش برايم هست ؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله پرسيد : آيا پدر و مادرت زنده هستند ؟ مرد گفت : فقط پدرم زنده است . پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : برو با او خوش رفتارى كن . آن مرد رفت و پيامبر صلى الله عليه و آله زير لب زمزمه كرد : اى كاش مادرش زنده بود ! ( 195 )

امام رضا عليه السلام رعايت حقوق مادر را يكى از واجب ترين حقوق بر عهده فرزند شمرده و در اين رابطه فرمود : حق مادر يكى از لازم ترين و واجب ترين حقوق است كه اداى آن بر عهده فرزندان است . زيرا مادر فرزند خود را مدت ها حمل مى كند كه هيچ كس بر ديگرى چنين نمى كند و فرزندش را با گوش و چشم و تمام وجودش و با كمال ميل و رغبت از گزند حفظ مى كند . او در راه كودك خويش متحمل زحمات و ناراحتى هاى سختى مى شود كه هيچ كس نسبت به ديگرى آن زحمات را متحمل نمى شود . او راضى مى شود كه خودش گرسنه باشد اما فرزندش سير بخوابد . تشنه باشد اما فرزندش سيراب شود . خودش بدون لباس بودن

را متحمل مى شود اما فرزندش را لباس مى پوشاند . او حاضر است خودش در آفتاب باشد ولى كودكش در سايه بيارامد . بايد از او در مقابل اين همه فداكارى و از خود گذشتگى سپاسگذارى و خوش رفتارى نمود . گرچه شما توانائى جبران حداقل زحمات وى را نداريد ، مگر اين كه خداوند يارى تان كند . ( 196 )

مردى به حضور پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده و گفت : يا رسول الله ! مادرم پير شده و در پيش من زندگى مى كند او را در پشت خود حمل كرده و براى رفع حوائجش اين طرف و آن طرف مى برم و از در آمد خويش نيازهاى وى را تاءمين مى نمايم ، با دست خود او را از آزار و اذيت ها محافظت مى كنم . با كمال ادب و تعظيم و احترام با او رفتار مى نمايم . آيا زحمات وى را تا حدودى جبران كرده ام ؟ پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : نه ، زيرا شكم او جايگاه تو ، دست هايش محافظ تو ، و آغوش او گهواره ات بوده است . و او اين همه خدمات را با رضايت خاطر براى تو انجام داد و آرزو مى كرد كه تو زنده بمانى . ولى تو خدماتى را به وى ارائه مى دهى در حالى كه انتظار مرگ او را دارى . ( 197 )

امام باقر عليه السلام فرمود : روزى حضرت موسى عليه السلام در مناجات خود با خداوند متعال اظهار داشت : خدايا به من سفارشى كن .

خداوند فرمود : تو را به خودم سفارش مى كنم . ( مرا از ياد مبر ) و اين گفت و شنود ميان موسى و خداوند متعال سه بار تكرار شد . در نوبت چهارم كه موسى عليه السلام در خواست سفارش نمود ، خداوند متعال او را به مواظبت از مادرش توصيه كرد . ( 198 )

شخصى از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله پرسيد : كدام يك از والدين حق بيشترى دارند ؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله در پاسخ به او فرمود : آن كسى كه فرزند را در شكم خود حمل كرده ، از دو پستانش او را شير داده و در آغوشش او را بزرگ نموده است . ( 199 )

داستان زكرياى مسيحى

زكريا بن ابراهيم يكى از محدثين شيعى و از ياران امام صادق عليه السلام است . ( 200 ) او در شرح حال خود مى گويد :

من مسيحى بودم و سپس به اسلام گرويدم و به خانه خدا مشرف شدم . در سفر حج ، به محضر امام صادق عليه السلام شرفياب گشته و به عرض رسانيدم كه من مسيحى بوده ام و مسلمان شده ام .

امام عليه السلام پرسيد : در اسلام چه امتيازى ديدى كه آن پذيرفتى ؟

گفتم : اين آيه قرآن ما كنت تدرى ما الكتاب و لا الايمان و لكن جعلناه نورا نهدى به من نشاء ( 201 ) تو كتاب و ايمان نمى دانستى چيست ، ولى ما آن را نورى قرار داديم كه هر كسى را كه خواهيم بدان هدايت كنيم . امام فرمود : خدا تو را

به اسلام هدايت فرموده و قلبت را به نورانيت آن منور ساخته است . سپس به من دعا كرد و هدايت بيشترى را از خدا برايم مسئلت نمود .

به عرض رسانيدم كه : پدر و مادر و بستگان من به آئين مسيحيت باقى هستند و مادرم نابينا است . آيا براى من جايز است كه با آن ها زندگى كنم و روابطى داشته باشم ؟

امام پرسيد : آيا آن ها گوشت خوك مى خورند ؟

گفتم : نه .

فرمود : معاشرت تو با آن ها بى مانع است . سپس اضافه كرد : درباره مادرت مراقب باش . به او نيكى و احسان كن و هرگاه زندگى اش به پايان رسيد و از دنيا رفت خودت عهده دار كفن و دفنش باش .

چون از سفر حج بازگشتم و به كوفه رسيدم . بر طبق فرمان امام ، ملاطفت و مهربانى بسيارى نسبت به مادرم نمودم . خودم به او غذا مى دادم و لباسش را مرتب مى كردم و سرش را شانه مى زدم و عهده دار خدمتش مى شدم . مادرم كه اين تغييرات را در روش من ديد گفت :

تو در آن روزگارى كه به دين من بودى ، با من اين طور رفتار نمى كردى ، چه دليلى دارد كه از وقتى كه به اسلام گرويده اى با من اين قدر محبت مى كنى ؟

گفتم : يكى از فرزندان پيامبر اسلام به من دستور داده كه اين طور رفتار كنم .

گفت : آيا او همان پيغمبر شما است ؟

گفتم : نه . بعد از پيغمبر ما پيامبرى مبعوث نخواهد شد و او پسر

پيغمبر ما است .

گفت : اين دستورات ، از آموزه هاى پيامبران است و دين تو از دين من بهتر است ، مرا راهنمايى كن تا مسلمان شوم . من طريقه اسلام را به آموختم و او مسلمان شد . نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء را خواند و در نيمه شب كسالتى پيدا كرد . من در كنار بسترش بودم و به پرستاريش اشتغال داشتم . به من گفت پسر جان ! اعتقادات اسلام را دوباره برايم تكرار كن . من تكرار كردم و او به همه آنان اقرار كرد و در همان شب هم چشم از جهان فروبست . بامداد روز بعد جنازه اش به وسيله گروهى از مسلمين و مطابق مراسم اسلامى تشييع شد و من بر جنازه او نماز خواندم و بدست خود به خاكش سپردم . ( 202 )

مادران بى عاطفه

البته بر خوانندگان گرامى پوشيده نيست كه اين همه سفارش و حقوق والا براى مادرانى است كه وظائف مادرى را در حد توان خود انجام دهند ، و در پرورش فرزندان صالح گامهاى مثبتى بردارند ، وگرنه زنان بى عاطفه اى كه براى راحتى و آسايش چند روزه خود ، از زير بار مسؤ ليت مادرى شانه خالى كرده و فرزندان خود را به ديگران سپرده و يا به مراكز ويژه واگذار كرده و با بهانه هاى واهى فرزندانشان را به امان خدا رها مى كنند ، نمى توان نام مقدس مادر اطلاق كرده و از حقوق مادرى آنان را بهره مند دانست ؛ چرا كه آنان ظلمى نابخشودنى در حق فرزندانشان روا مى دارند .

كودكى كه درس

مهر و محبت را از مادر فرا نگيرد ، و در دامن عشق و عاطفه رشد ننمايد در زندگى آينده خود دچار انواع مشكلات روحى و روانى خواهد شد . او در آينده معناى شخصيت مستقل و فردى و تمايلات بشرى و عشق و عاطفه به ديگران به ويژه به والدين را درك نخواهد كرد . اين گونه مادران نه تنها به سعادت فرزندان خود لطمه مى زنند بلكه ضربه اى جبران ناپذير بر پيكر جامعه وارد مى سازند و خودشان نيز پشتوانه اى قوى را در زندگى آينده خود از دست مى دهند .

با اينكه در طول تاريخ از مهر و محبت مادر خيلى چيزها شنيده ايم ، اما متاءسفانه همه مادران اين چنين نيستند . بعضى از آنها عواطف مادرى ، اين موهبت بزرگ و مقدس الهى را زير پا گذاشته اند و بى رحمانه ستم به فرزندان خود مى كنند . چند نمونه از رفتار غير انسانى برخى از مادران مشاهير جهان را با هم مى خوانيم :

اسحاق نيوتن : دانشمند معروف انگليسى ، يكى از بدترين مادرها را داشت ، پدرش چند هفته قبل از تولد او مرد و مى گويند : در عمر خود يك كار خير هم نكرد . مادر او نيز ، در بد خلقى و شرارت شهره خاص و عام بود و نيوتن بيچاره از دست او بسيار عذاب كشيد .

مادر لرد بايرون شاعر حماسه سرا و مشهور بريتانيايى ، از فرزندش نفرت غريبى داشت و غالبا لنگه كفش و دسته جارو و سنگ به طرف پسرك پرتاب مى كرد و تحقيرش مى نمود . گناه بايرون

كوچك اين بود كه پاى معيوبى داشت و درست نمى توانست راه برود .

مادر لئونارد داوينچى نابغه بى بديل دنياى علم و هنر ، از كودكى او را ترك نمود و اين هنرمند بزرگ ، زير دست چهار نامادرى بد اخلاق ، دوران كودكى را طى نمود . او آن قدر از دست آن كتك خورد كه تمام اعضاى بدنش عيب و ايراد پيدا كرد و تا پايان عمر رنجور و مريض احوال بود . او هميشه از شنيدن نام مادر بر خود مى لرزيد .

خوشبختانه اكثر اين مردان نامدار و موفق در عوض مادران نامهربان ، همسران خوب ، صميمى و فداكارى داشته اند كه نامهريهاى مادرانشان را جبران كرده اند و اين همسران مهربان ، از عمده ترين عوامل ترقى و كاميابى ايشان به شمار مى آيند . ( 203 ) و اين مصداق سخن معرف است كه :

خدا گر ز حكمت ببندد درى

ز رحمت گشايد در ديگرى

2 حقوق پدر

امام زين العابدين عليه السلام فرمود : حق پدرت اين است كه بدانى او ريشه تو است و اگر او نبود تو هم نبودى و آن نعمت هايى كه در خود مى بينى و مى پسندى بدان كه پدرت سرچشمه اين نعمت ها براى توست . پس خدا را ستايش كرده و در مقابل اين نعمت شكر نما و بدان كه هيچ نيروئى نيست مگر از طرف خدا . ( 204 )

امير مؤ منان عليه السلام فرمود : در هر مجلسى باشى به احترام پدر و معلمت به پا خيز ، گرچه در تخت شاهى نشسته باشى ! ( 205 )

آيت الله شهيد مرتضى مطهرى

( قدس سره ) در مورد يكى از عوامل توفيقات خويش چنين مى گويد :

گاهى كه به اسرار وجودى خود و كارهايم مى انديشم ، احساس مى كنم يكى از مسائل كه باعث خير و بركت در زندگى ام شده و همواره عنايت و لطف الهى را شامل حال من كرده است ، احترام نيكى فراوانى بوده است كه به والدين خود به ويژه در دوران پيرى و هنگام بيمارى كرده ام . علاوه بر توجه معنوى و عاطفى ، تا آن جا كه توانائيم اجازه مى داد با وجود فقر مالى و مشكلات مادى در زندگى ام ، از نظر هزينه و مخارج زندگى به آنان كمك و مساعدت كرده ام . يكى از فرزندان شهيد مطهرى رحمة الله نيز در اين مورد مى گويد : هرگاه به فريمان ( زادگاه آقاى مطهرى ) سفر مى كرديم ، پدرم تاءكيد خاص داشتند كه ابتدا به منزل پدر و مادرشان بروم . پس از آن اقوامى را كه براى ديدن ايشان و خانواده به منزل حاج شيخ مى آمدند مپذيرفتند در موقع روبرو شدن با پدر و مادر دست آنان را مى بوسيدند و به ما نيز توصيه مى كردند كه دست ايشان را ببوسيم . ( 206 )

امام خمينى و احترام پدر

آقاى جمعى يكى از ياران امام خمينى ( قدس سره ) مى گويد : يك بار با محضر امام خمينى در جماران رفته بودم ، در همان موقع يكى از مسئولين كشورى براى ارائه گزارش كارهاى تحت مسئوليت خود ، به حضور امام آمد . پدر سالخورده او نيز به همراهش به ديدار

آمده بود ، وقتى كه مى خواست حضور امام برسد خودش جلوتر از پدر حركت مى كرد پس از تشرف به خدمت امام پدرش را معرفى كرد . امام نگاهى به آن مسئول نموده و فرمود : اين آقا پدر شما هستند ؟ گفت : بله . امام فرمود : پس چرا جلوتر از او راه افتادى و وارد شدى ؟ ( 207 )

امام كاظم عليه السلام فرمود : شخصى از رسول خدا صلى الله عليه و آله در مورد حقوق پدر سؤ ال كرد . پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در پاسخ وى فرمود : او را با نام صدا نكند ، جلوتر از او راه نرود ، قبل از او ننشيند و براى او لعن و دشنام كسب نكند . ( 208 )

يكى از كسانى كه بدون شك خداوند دعاى او را مى پذيرد دعاى پدر در مورد فرزند است . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : دعاى سه كس يقينا مستجاب است ؛ 1 دعاى مظلوم 2 دعاى مسافر 3 دعاى پدر براى فرزند . ( 209 )

تعظيم پدر رمز توفيق

شيخ احمد كافى رحمة الله دانشمند و خطيب پر آوازه ايرانى كه در نيم قرن گذشته توفيقات فوق العاده اى در زمينه خطا به و سخنورى داشته است ، يكى از علل موفقيت خويش را قدر دانى از پدر مى داند و مى گويد : پدرم يك كاسب است ، عالم هم نيست ، البته پدر بزرگم عالم بود ، باباى من خيلى آدم متدين و خوبى است ، اى كاش من هم مثل او بودم و

امروزه كه به حول و قوه الهى كم و بيش توفيقاتى بدست آورده ام ، يكى از مهم ترين علل آن را مرهون زحمات پدر و در پرتو تكريم و تعظيم پدر مى دانم . به ولى عصر عليه السلام قسم ! هنوز كه به محضر پدرم مى روم در مقابل تمام فاميل ، برادرها و زن و بچه ام خم مى شوم و در مقابل همه مكرر به دستش بوسه مى زنم ، چون خير از او ديده ام و قرآن فرموده : به پدر و مادرت اخم نكن

و قضى ربك اءلا تعبدوا الا اياه و بالولدين احسانا اما يبلغن عندك الكبر اءحدهما اءو كلاهما فلا تقل لهما اءف و لا تنهرهما و قل لهما قولا كريما ( 210 ) و پروردگارت فرمان داده : جز او را نپرستيد ! و به پدر و مادر نيكى كنيد ! هرگاه يكى از آن دو ، يا هر دوى آنها ، نزد تو به سن پيرى رسند ، كمترين اهانتى به آنها روا مدار ! و بر آنها فرياد مزن ! و گفتار لطيف و سنجيده و بزرگوارانه به آنها بگو !

در اين ميان كسانى پيدا مى شوند كه بر خلاف گفتار قرآن و عترت به آزار و اذيت والدين خود مى پردازند . اينان از رحمت خدا به دورند . و خود را از بهشت برين محروم كرده و به عواقب و خيم آن در دنيا و آخرت دچار مى شوند .

پدرم را تربيت مى كنم ! !

مى گويند : روزى عده اى براى گردش به باغى رفتند . مشاهده كردند كه پسرى بى ادب

پدرش را به درختى بسته و با چوب او را مى زند . گفتند : چرا پدرت را مى زنى ؟ گفت : مى خواهم تربيتش كنم . گفتند : پدرت را مى خواهى تربيت كنى ! ! گفت : بله . واردين احساس كردند كه پيرمرد بدجورى گرفتار شده و پسر هم او را همين طور مى زند . دست و پاى پسر را گرفته و به كنارى كشيدند . پسر همين طور كه از روى خاك ها بلند شده و لباس هاى خود را پاك مى كرد ، با ناراحتى و غرغر زنان گفت : واقعا كه دوره آخر الزمان رسيده است ! گفتند : چه طور ؟ گفت : خوب ، معلوم است ، آدم در اين دوران اختيار پدر خود را هم ندارد كه او را ادب كرده و كتك بزند !

امام صادق عليه السلام فرمود : از رحمت خدا دور است كسى كه پدر يا مادرش را بزند . ملعون است كسى كه از فرمان پدر و مادرش سرپيچى ( 211 ) كند .

داستانى ديگر

آيت الله سيد احمد زنجانى ( قدس سره ) مى نويسد : مردى در حضور يكى از علماء از برادرش شكايت كرد . كه او با من در مخارج مادرمان شركت نمى كند . ايشان شخصى را ماءمور كرد كه در ميان آنان اصلاح كند ، آن شخص گفت : من برادرش را خواستم و با او در اين مورد صحبت كردم و به او گفتم : چرا در هزينه پرستارى از مادرتان به برادرت مساعدت نمى كنى ؟ گفت : آقا به من مربوط نيست

، زيرا ما با هم ديگر قرار داد بسته ايم و من هم طبق آن قرار داد عمل مى كنم . پرسيدم : چه طور ؟ ! او گفت : ما قرار گذاشته بوديم كه پدر و مادرمان را تقسيم كنيم به اين ترتيب كه خرج پرستارى از پدر با من باشد و مخارج مادر با او . خوشبختانه شانس مرا يارى كرد و پدرم زود مرد ! اكنون طبق قرار ، خرج مادر به من مربوط نمى شود . به همين كه اين سخن را شنيدم ( شانس مرا يارى كرد و پدرم زود مرد ) از بى مهرى آن شخص متعحب شدم و گفتم مگر مال قسمت كرده ايد كه طبق قرار عقد لازم و خيار ساقط گردد ؟ ! ( 212 )

3 نيكى به والدين

ابى ولاد حناط از امام صادق عليه السلام پرسيد : خداوند متعال كه در قرآن مى فرمايد : ( و بالو الدين احسانا ) چه معنى دارد و چگونه مى توان به پدر و مادر نيكى نمود ؟ امام فرمود : احسان اين است كه با آنان نيك رفتار باشى ، آنان را مجبور نكنى كه نيازهاى خود را از تو درخواست كنند گرچه غنى باشند . از حال و روزگار آنان مشكلاتشان را درك كنى ، آيا خداوند نمى فرمايد : به مقام نيكوكاران نمى رسيد مگر از آن چه را كه را كه دوست داريد انفاق بكنيد ؟ سپس امام صادق عليه السلام فرمود : اگر آنان به سن پيرى رسيدند ، كمترين اهانتى را به آنان روا مدار و بر سر آنان فرياد نزن . يعنى اگر

تو را ناراحت كردند تو به آنان اهانت نكن و اگر تو را زدند بر سرشان داد و فرياد نكن و سخنان تند نگو ، قل لهما قولا كريما به آنان سخن نيك و محبت آميز بگو مثلا به آنان بگو : خداوند شما را ببخشد . اين از تو گفتارى نيك است . و اما اين كه خداوند فرمود : بال هاى مهر و محبت خود را بر پدر و مادرت بگستر ، يعنى با نگاه هاى مهرآميز و راءفت انگيز دل آنان را به دست آور و هيچ گاه صداى خود را بالاتر از صداى پدر و مادر نكن و دست خود را بالاى دست آنان قرار نده و از قدم هاى آنان جلوتر مرو . ( 213 )

نيكى براى هميشه

امام صادق عليه السلام فرمود : چه مانعى دارد يك شخص مسلمان به پدر و مادرش نيكى كند ؟ زنده باشند يا مرده ! به اين ترتيب كه از جانب آنان نماز بخواند ، صدقه دهد ، حج گذارد و روزه بگيرد ، تا آنچه كرده ثوابش هم چنانكه براى والدين است همانند آن براى خود او هم باشد . افزون بر اين ، خداوند متعال به سبب اين احساس و نيكى خير بسيارى را برايش عطا مى كند . ( 214 )

خوش رفتارى به والدين

عمار بن حيات مى گويد : روزى به امام صادق عليه السلام گفتم : فرزندم اسماعيل در حق من خيلى احسان و خوبى مى كند . امام صادق عليه السلام فرمود : من فرزند ترا قبلا هم دوست مى داشتم ولى اكنون علاقه ام به او بيشتر شد

. سپس امام صادق عليه السلام افزود : رسول خدا صلى الله عليه و آله يك خواهر و يك برادر رضاعى داشت . روزى خواهر نزد پيامبر آمد ، وقتى نگاه آن حضرت بر او افتاد با شادمانى از جا بلند شد و زير انداز خود را براى بگسترد و وى را روى آن بنشانيد و با خوشحالى و روى گشاده با او به گفتگو نشست . پس از مدتى او بلند شد و رفت ، اتفاقا بعد از رفتن خواهر ، برادرش نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد . اما آن حضرت به اندازه خواهر ، به وى احترام نكرد . از پيامبر علت اين رفتار متفاوت را سؤ ال كردند ، در پاسخ فرمود : خواهرم بيش از برادرم به پدر و مادر خدمت مى كرد . ( 215 )

آيا مى دانيد كه نگاه مهرآميز به چهره والدين عبادت محسوب مى شود ؟ حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد : النظر الى وجه الوالدين عبادة ( 216 ) نگاه به صورت والدين عبادت است . و در حديث ديگرى آن بزرگوار فرمود : هيچ شخصى به سيماى پدر و مادر خود نگاه محبت آميز نمى كند ، مگر اينكه خداوند متعال در مقابل هر نگاه اوثواب يك حج قبول شده به وى عطا مى كند به پيامبر صلى الله عليه و آله عرض شد : يا رسول الله ! اگر فردى هر روز صد مرتبه به چهره پدر يا مادرش نظاره كند بازهم اين پاداش را دريافت خواهد كرد ؟ فرمود : آرى ، اگر روزى صد

هزار بار هم اين كار را انجام دهد ، ثواب صد حج پذيرفته خواهد داشت . ( 217 )

پرهيز از تند خوئى

ابراهيم بن مهزم مى گويد : روزى از نزد امام صادق عليه السلام بيرون آمدم و در مدينه به خانه ام رفتم ، مادرم با من زندگى مى كرد در خانه به خاطر موضوعى با مادرم مجادله كرده و سخن درشت و ناهنجار به او گفتم . فرداى آن روز بعد از اداى نماز صبح ، دوباره به محضر امام صادق عليه السلام مشرف شدم . هنگام ورود بدون آن كه حرفى زده باشم ، امام به من فرمود : اى پسر مهزم ! شب گذشته با مادرت تند و خشن صحبت كردى . آيا نمى دانى شكم او مدت ها منزل و آغوشش گهواره و سينه اش ظرف غذاى تو بوده است . ( او هستى اش را در اختيار تو نهاده بود . ) چرا با او به تندى سخن گفتى ، ديگر چنين مكن ! ( 218 )

شاد كردن والدين

فرزندان صالح از هر فرصتى براى خير خواهى و شاد كردن پدر و مادر خويش بهره مى گيرند . اين عمل نتائج مثبت و پر بارى را براى آنان به همراه دارد . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : استراحت در بستر به خاطر نيكى به والدين كه آنان را شاد نمائى و آنان نيز با چهره اى بشاش با تو سخن بگويند بهتر از اين است كه با شمشير در راه خدا جهاد كنى و در مقابل اگر كسى والدين خود را خشمگين كند نماز او پذيرفته نيست

. ( 219 ) امام صادق عليه السلام به فرمود : اگر دوست دارى عمرى طولانى داشته باشى پدر و مادرت را خوشحال كن . ( 220 )

محبت به والدين گمراه

معمر بن خلاد از امام رضا عليه السلام پرسيد : آيا به پدر و مادرم كه در مسير حق نبوده اند دعاى خير بنمايم ؟ امام فرمود : برايشان دعا كن و از طرف آنان صدقه بده و اگر زنده اند و راه حق را نمى شناسند با آنان مدارا كن ! چرا كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : خداوند مرا به رحمت و مهربانى مبعوث كرده نه براى سخت گيرى و آزار و نافرمانى . ( 221 )

از ديدگاه امام صادق عليه السلام نيك به والدين نشانه معرفت و آگاهى فرزند از عظمت و شكوه الهى است . زيرا هيچ عبادتى نزديك تر و سريع تر از نيكى به والدين با ايمان كه براى خشنودى خدا انجام گيرد به صاحب عبادت نمى رسد؛ زيرا حق والدين از حق خدا ريشه مى گيرد . البته اگر پدر و مادر در مسير خدا باشند و مرام آنان احياى دين خدا و سنت پيامبر باشد ، آنان فرزندشان را اطاعت خدا به سوى معصيت سوق ندهند ، باورهاى مستحكم فرزند را از يقين به شك تبديل نكنند ، از وادى زهد و تقوا به سوى دنيا گرائى نبرند و خلاصه ، خواسته آنان در جهت مخالف اطاعت الهى نباشد . اگر پدر و مادر از صراط مستقيم منحرف شدند ، نافرمانى آنان عبادت و اطاعت آنان ، معصيت خواهد بود ، همچنان كه

خداوند متعال مى فرمايد : و ان جاهداك على اءن تشرك بى ما ليس لك به علم فلا تطعهما ( 222 ) اگر پدر و مادرت تو را وادار كنند كه آنچه را نميدانى شريك خدا قرار دهى ، امر آنان را اطاعت مكن !

امام صادق عليه السلام مى فرمايد : حتى در چنين صورتى ( كه والدين مخالف باشند ) باز هم بايد با آنان مدارا و ملايمت كرد و اذيت آنان را به خاطر تحمل زحمات دوران كودكى ات تحمل كن و در مورد خوراك و پوشاك بر آنان سخن نگير و چهره ات را بر مگردان ، صدايت را در مقابل آنان بلند نكن زيرا اين كار تعظيم امر خدا است .

در سخن گفتن با آنان زيبا و نرم ، سخن بگو و در برخود لطيف و ملايم باش ، زيرا خداوند متعال پاداش نكيو كاران را ضايع نمى كند . ( 223 ) و حالا همين سفارش را از كلام امام جواد عليه السلام بخوانيم :

بكر بن صالح مى گويد : داماد من به امام جواد عليه السلام نامه اى نوشت و در آن آورده بود كه : پدرم يك فرد ناصبى و فردى منحرف است . او به شدت حقيقت را انكار كرده و امامت را نمى پذيرد ميخواهم در مورد رفتار با او نظر شما را بدانم و آيا با او مقابله كنم و يا مدارا نمايم ؟

امام نهم در جوابش نوشت :

منظور تو را فهميدم و به وضعيت اعتقادى پدرت آگاه شدم ، من تو را از دعاى خير فراموش نمى كنم ؛ مدارا براى تو بهتر از

رو در در روئى و مقابله مى باشد . هر سختى آسانى به دنبال دارد ، صبور باش و پايدارى كن كه عاقبت نيكو از آن پارسايان مى باشد . خداوند تو را در محبت ولايت آنان كه دوستشان دارى ثابت قدم بدارد . تو در سايه رحمت و پناه خدا هستى و او پناهدگان خود را ضايع نسازد . بكر بن صالح در ادامه مى افزايد : خداوند در مدت كوتاهى دل پدر را ( در نتيجه صبر و شكيبائى وى ) به او متمايل كرد طورى كه ديگر با پسرش مخالفت نمى كرد . ( 224 ) از اين روايات بر مى آيد كه احترام پدر و مادر غير از اطاعت از آنان است . طبق اين آموزه هاى وحيانى اطاعت از والدين نامسلمان و يا گمراه ، روا نيست هر چند كه اين كار موجبات ناراحتى آنان را فراهم مى آورد اما خوشرفتارى و حفظ احترام پدر و مادر چه خوب باشند چه ، با ايمان باشند و يا بى ايمان لازم است . سخن امام باقر عليه السلام در اين مورد گواه روشنى بر اين حقيقت است : آن شكافنده علوم فرمود : خداوند متعال در انجام سه چيز از كمالات انسانى به هيچ كس استثناء قائل نشده است :

1 حفظ امانت ، براى همه اعم از اين كه خوب باشد يا بد .

2 وفادارى در برابر پيمان ها ، خواه طرف مقابل آدم خوبى باشد يا بد .

3 نيكى و احسان به پدر و مادر هر چند كه خوب و صالح باشند يا بد و گمراه . ( 225 )

با

مرورى كوتاه به منابع اسلامى در مى يابيم كه يكى از مهم ترين دستاوردهاى فرهنگ متعالى و حيات بخش اسلام ، استحكام روابط و تقويت عواطف در ميان انسان ها است كه به اين وسيله علاوه بر اين كه انسان ها همدل مى شوند و نوعى وحدت و انسجام در جوامع به وجود مى آيد ، اعتماد به همديگر نيز افزايش مى يابد . اما در جوامعى كه از معارف و آموزه هاى الهى خبرى نباشد انسان هايى بى روح بى عاطفه و بى محبت به بار خواهند آمد و همه چيز را فقط از زاويه ارزش هاى مادى و طبيعى خواهند نگريست . در اين گونه جوامع ، كمالات انسانى و فضائل اخلاقى هم چون : نيكى به پدر و مادر ، ايثار ، فداكارى ، حيا و عفت ، رحم و مروت ، جوانمردى و عزت نفس و . . . معنا و مفهوم نخواهد داشت . علامه شهيد مرتضى مطهرى مى نويسد : مرحوم محققى كه از طرف آيت الله العظمى بروجردى به آلمان رفته بودند . ( 226 ) داستانى نقل كرده است كه خيلى عجيب است . او مى گويد : از جمله اشخاصى كه در زمان ما مسلمان شد ، پروفسورى بود عالم و دانشمند . او زياد پيش ما مى آمد و ما هم مى رفتيم ، اما بعد از مدتى دچار سرطان گرديده و در بيمارستان بسترى شد . ما به همراه مسلمانان ديگر به عيادت او مى رفتيم .

روزى زبان به شكايت گشوده ، گفت : من بعد از آن كه مريض شده و در بيمارستان

بسترى گرديدم و دكترها تشخيص داده اند كه سرطان دارم ، پسرم و زنم آمدند و به من گفتند : معلوم شد كه شما سرطان داريد و به اين زودى خواهى مرد . هر دو خداحافظى كردند و رفتند . آنان توجه نكردند كه در اين شرائط سخت اين بيمار لا علاج نياز به محبت و مهربانى و ابراز عواطف دارد . مرحوم محققى در ادامه مى گويد : ما مكرر به ملاقات او مى رفتيم و روزى كه بيمارستان خبر داد اين شخص مرده است ، ما براى كفن و دفن آن مسلمان آلمانى رفتيم . در آن روز پسرش آمده بود ولى كمى كه منتظر مانديم تا مراسم مذهبى را انجام دهيم ، متوجه شديم كه پسرش جنازه را از پيش به بيمارستان فروخته است و حالا آمده جنازه را تحويل داده و پولش را بگيرد و برود . ( 227 )

4 حفظ شخصيت والدين

از حقوق ديگر والدين كه بر عهده فرزند مى باشد اين است كه اسباب نارضايتى آنان را به اشكال مختلف فراهم نياورد و از كارهايى كه سبب مى شود شخصيت اجتماعى والدين مخدوش شود دورى گزيند . چرا كه گاهى بر اثر اعمال ناشايست فرزند ، والدين او مورد اهانت قرار مى گيرد به همين جهت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود :

يكى از گناهان كبيره اين است كه شخص ، به پدر و مادر خود دشنام دهد . پرسيدند : يا رسول الله ! مگر كسى به پدر و مادر خود دشنام مى دهد ؟ فرمود : بلى . او به پدر و مادر ديگران دشنام مى دهد

و ديگران نيز متقابلا به والدين او فحش و ناسزا مى گويند . ( 228 )

امام كاظم عليه السلام فرمود : روزى مردى به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله آمده و گفت : اى رسول خدا ! حقوق پدر بر عهده فرزند چيست ؟ پيامبر صلى الله عليه و آله در پاسخ وى فرمود : 1 او را با نامش صدا نكند 2 جلوتر از او راه نرود 3 قبل از او ننشيند 4 موجبات دشنام براى پدر را فراهم نياورد . ( 229 ) و در حديث ديگرى فرمود : به جان پدرانتان سوگند ياد نكنيد و به اين ترتيب شخصيت آنان را كوچك نشماريد . ( 230 )

5 بذل اموال

فرزندان صالح و با ايمان بر اين باورند كه هستى آنان از پدر و مادر است و آنان علاوه بر اين كه وجودشان را در اختيار پدر و مادر قرار مى دهند ، در بذل اموال خود نيز به والدين هيچ گونه مضايقه ندارند .

امام رضا عليه السلام در يك توصيه حكيمانه اى مى فرمايد : بر تو باد كه از پدرت اطاعت كنى و به وى نيكى نمايى در مقابل او خضوع و تواضع كن و تكريم و تعظيمش نما سعى كن صداى خود را هميشه از صداى او پائين تر بياورى ، زيرا پدر اصل و ريشه تو است و تو شاخه اى از آن اصل هستى ، اگر پدر نبود تو وجود نمى آمدى ، پس براى پدر و مادرتان جان و مال و مقام خود را بذل كنيد . ( 231 ) در روايتى آمده است : انت و

مالك لا بيك ؛ ( 232 ) تو و اموالت براى پدرت مى باشد .

حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد : فرزندان شما هديه اى از طرف خداوند بر شما هستند ، خداوند متعال به هر كس كه بخواهد دختر هديه مى دهد و به هر كس بخواهد پسر هديه مى كند . هرگاه شما نياز داشته باشيد ، فرزندانتان و اموالشان براى شما است . ( 233 ) از جمع بندى اين روايات چنين بر مى آيد كه فرزندان وظيفه دارند در رفع نيازهاى اقتصادى پدر و مادر خويش تلاش نمايند و مشكلات آنان را حل كنند و اموالشان را در جهت آسايش و رضايت آنان به كارگيرند .

امام صادق عليه السلام در تفسير آيه ( و بالو الدين احسانا ) مى فرمايد :

احسان اين است كه با آن ها نيكو معاشرت كنى و آن ها مجبور نشوند چيزى را كه نياز دارند از تو بخواهند . ( 234 )

از منظر فقهاى اسلامى رفع نيازهاى والدين براى فرزندان متمكن واجب است ، و اگر پدر و مادر نتوانند خود را اداره كنند ، نفقه آنان بر فرزند لازم مى شود . در صورت فوت فرزندان يا عدم تمكن آنان ، اين وظيفه به عهده نوه هاى آنان مى باشد .

در متون فقهى آمده است : اگر پدر و مادر انسان از كار افتاده شوند و دارايى نداشته باشند ، نفقه آنان بر اولاد و نيز فرزندان آنان كه تمكن دارند و به اين ترتيب طبقات هر چه پائين تر روند ، پسرى باشند يا دخترى واجب است . خلاصه اگر

پدر و مادر نتوانند خود را اداره كنند ، نفقه آنها بر فرزند واجب است . ( 235 )

پسر ثروتمند و پدر فقير

از امير مؤ منان على عليه السلام نقل شده كه فرمود : پير مردى گريه كنان دست پسرش را گرفته نزد پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در مدينه آورد و به ايشان گفت : اى رسول خدا ! اين پسر من است كه در كوچكى او را غذا داده ام و با عزت و احترام ، بزرگ كرده ام و تمام خواسته هايش را بر آورده ام و با مال و ثروتم به او كمك كرده ام تا اين كه قوى و ثروتمند و غنى گرديد و من در راه پرورش وى جان و مالم را فدا كرده ام و از ضعف و پيرى به جايى رسيده ام كه مشاهده مى فرمايى ! در مقابل اين همه زحمت ، اين پسر هيچ گونه كمك مال به من نمى كند !

رسول خدا صلى الله عليه و آله رو به جوان كرد و فرمود : چه مى گويى ؟

جوان گفت : من مالى بيشتر از خرج و مخارج خود و عيالم ندارم تا به او كمك كنم . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به پير مرد گفت : چه مى گويى ؟

گفت : دروغ مى گويد ، انبارهايى پر از گندم ، جو ، خرما ، كشمش و كيسه هاى زيادى پر از طلا و نقره دارد .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به پسر گفت : جوابت چيست ؟

پسر گفت : ذره اى از آن چيزهايى را كه او

ادعا مى كند . من ندارم . در اين جا پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود :

از خدا بترس اى جوان ، و نسبت به پدر مهربانت كه اين همه به تو نيكى و احسان كرده ، نيكى و احسان كن ، تا خدا نيز به تو احسان كند !

جوان گفت من چيزى ندارم .

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند : ما خرج اين ماه پدرت را مى دهيم ، اما از ماه بعد خودت خرجش را بده . سپس به اسامه فرمودند : به اين پير مرد صد درهم براى خرج يك ماه خود و خانواده اش عطا كن . اسامه نيز داد . بعد از يك ماه پير مرد همراه پسرش پيش پيامبر صلى الله عليه و آله آمدند و باز پسر گفت : چيزى ندارم .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : تو ثروت زيادى دارى و ليكن امروز را به شب مى رسانى در حالى كه فقير و ذليل شده اى به طورى كه از پدرت فقيرتر خواهى شد و چيزى در بساطت نخواهد ماند .

پسر برگشت و رفت . پس ناگهان ديد همسايه هاى انبارش هايش جمع شده اند و مى گويند انبارهايت را هر چه زودتر خالى كن كه از بوى گندش بسيار ناراحتيم . سپس به سراغ انبارهايش رفت و با كمال تعجب ديد كه همه گندم ها ، جوها ، خرماها و كشمش ها گنديده اند و فاسد و تباه گشته اند . همسايه ها او را تحت فشار قرار دادند تا هر چه زودتر آن ها را خالى كند .

جوان

نيز كارگران بسيارى را با مزد زياد اجير كرده و همه كالاهاى فاسد شده را به منطقه اى دور از شهر منتقل كرد . به دنبال آن ، جوان سراغ كيسه هاى طلا و نقره رفت تا مزد كارگران را بدهد ، اما ناگهان ديد همه آنان مسخ شده و به سنگ هايى بى ارزش تبديل شده اند . كارگران وقتى چنين ديدند دامنش را رها نكردند ، تا اين كه مجبور شد تمام خانه و لوازمش را از قبيل فرش و لباس و . . . فروخت ، و مزد كارگران را پرداخت و از آن همه داريى ، چيزى برايش باقى نماند و محتاج و فقير گشت . و پس از اندك زمانى بر اثر ناراحتى هاى روحى و فكرى لاغر و مريض شد .

بهد از اين حادثه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : اى كسانى كه عاق پدر و مادرانتان هستيد ، از اين پيشامد درس عبرت بگيريد و بدانيد كه همان طور كه در دنيا اموالش تباه گشت ، همان طور هم ، عوض آن چه از درجات ، در بهشت برايش فراهم بود ، دركاتى در دوزخ برايش مقرر گرديد . ( 236 )

نكته مهم !

در اين جا لازم است به نكته اى اشاره شود و اين كه ، اگر در اين روايات سخن از بذل مال به والدين رفته است و لازم است كه براى آرامش و آسايش پدر و مادر با بذل اموال تسهيلاتى ايجاد نمود . اما به اين معنا نيست كه كه فردى به ادعاى خدمت به پدر و مادر از حقوق ساير

افراد مايه بگذارد . مثلا اگر فردى به خانواده خود سخت بگيرد و از نفقه همسر و فرزندانش كم نموده و به والدين خود بذل كند ، اين معصيت خداوند خواهد بود . زيرا پروردگار متعال هم چنان كه به پدر و مادر حقوقى قائل شده به همسر و فرزندان نيز حقوقى را بيان كرده است . يك مسلمان متعهد هيچ گاه به سوى افراط و يا تفريط در احقاق حقوق ديگران گام نمى نهد و حقوق ديگران را به خاطر والدين خود ضايع نمى سازد . براى همين رسول مكرم اسلام به افرادى كه بنا بر عللى حقوق اعضاى خانواده اش را ناديده مى گيرد ، لعنت كرده و فرمود : ملعون ملعون من ضيع من يعول ؛ ( 237 ) از رحمت خدا دور است ، از رحمت خدا دور است ، كسى كه اعضاى خانواده اش را ( در اثر ندادن نفقه ) تباه سازد .

امام صادق عليه السلام نيز همسر و فرزند را در رديف پدر و مادر واجب النفقه شمرده و فرمود : پدر و مادر ، فرزند و هسمر كسانى هستند كه نفقه و تاءمين مخارج آنان بر شخص مسلمان واجب است . ( 238 )

6 حق شناسى از والدين

تشكر از ولى نعمت امرى فطرى است و عقلاى عالم روى آن تاءكيد دارند . اساسا انسان از كسى كه قدردان نعمت هاى داده شده نباشد خوشش نمى آيد و او را فردى جاهل ، بى ادب ، بى فرهنگ ، و دور از انسانيت قلمداد مى كند و در مقابل شكر گزارى و قدرشناسى در ميان عموم مردم امرى پسنديده و مطلوب

تلقى مى شود . به همين جهت خداوند متعال با ياد آورى زحمات والدين ، فرزندان را به حق شناسى و قدر دانى از آنان دعونت مى كند و مى فرمايد :

و وصينا الانسان بوالديه حملته امه وهنا على وهن و فصاله فى عامين اءن اشكر لى و لو الدايك الى المصير ( 239 ) ؛ و ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش كرديم ؛ مادرش او را با ناتوانى روى ناتوانى حمل كرد ( به هنگام باردارى هر روز رنج و ناراحتى تازه اى را متحمل مى شد ) ، و دوران شيرخوارگى او در دو سال پايان مى يابد؛ ( آرى به او توصيه كردم ) كه براى من و براى پدر و مادرت شكر بجا آور كه بازگشت ( همه شما ) به سوى من است !

و در سوره احقاف مى فرمايد : و وصينا الانسان بوالديه احسانا حملته و بلغ امه كرها و وضعته كرها و حمله و فصاله ثلاثون شهرا حتى اذا بلغ اءشده و بلغ اءربعين سنة قال رب اءورنى اءن اءشكر نعمتك التى اءنعمت على و على والدى و اءن اءعمل صالحا ترضاه و اءصلح لى فى ذريتى انى تبت اليك و انى من المسلمين ( 240 ) ؛ ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكى كند ، مادرش او را با ناراحتى حمل مى كند و با ناراحتى بر زمين مى گذارد؛ و دوران حمل و از شير بازگرفتنش سى ماه است . تا زمانى كه به كمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگى بالغ گردد مى گويد :

پروردگارا ! مرا توفيق ده تا شكر نعمتى را كه به من و پدر و مادرم دادى بجا آورم و كار شايسته اى انجام دهم كه از آن خشنود باشى ، و فرزندان مرا صالح گردان ؛ من به سوى تو باز مى گردم و توبه مى كنم ، و من از مسلمانانم !

مادر در اين سى و سه ماه ( دوران حمل و دوران شيرخوارگى ) بزرگترين فداكارى را هم از نظر روحى و عاطفى ، و هم از نظر جسمى ، و هم از جهت خدمات در مورد فرزندش انجام مى دهد .

جالب اينكه در آغاز توصيه درباره هر دو مى كند ولى به هنگام بيان زحمات و خدمات تكيه روى زحمات مادر مى نمايد تا انسان را متوجه ايثارگريها و حق عظيم او مى سازد .

سپس مى گويد : توصيه كردم كه هم شكر مرا بجاى آور و هم شكر پدر و مادرت را ( ان اشكر لى و لو الديك ) .

شكر مرا بجا آور كه خالق و منع اصلى توام و چنين پدر و مادر مهربانى به تو داده ام و هم شكر پدر و مادرت را كه واسطه اين فيض و عهده دار انتقال نعمتهاى من به تو مى باشند .

و چقدر جالب و پر معنى است كه شكر پدر و مادر درست در كنار شكر خدا قرار گرفته . در پايان آيه با لحنى كه خالى از تهديد و عتاب نيست مى فرمايد : بازگشت همه شما به سوى من است ( الى المصير ) .

آرى اگر در اينجا كوتاهى كنيد در آنجا تمام اين حقوق و زحمات

و خدمات مورد بررسى قرار مى گيرد و مو به مو حساب مى شود ، بايد از عهده حساب الهى در مورد شكر نعمتهايش ، و همچنين در مورد شرك نعمت وجود پدر و مادر و عواطف پاك و بى آلايش آنها برآئيد .

بعضى از مفسران در اينجا به نكته اى توجه كرده اند كه در قرآن مجيد تاكيد بر رعايت حقوق پدر و مادر كرارا آمده است ، اما سفارش نسبت به فرزندان كمتر ديده مى شود ( جز در مورد نهى از كشتن فرزندان كه يك عادت شوم و زشت استثنائى در عصر جاهليت بوده است ) .

اين به خاطر آن است كه پدر و مادر به حكم عواطف نيرومندشان كمتر ممكن است فرزندان را به دست فراموشى بسپارند ، در حالى كه زياد ديده شده است كه فرزندان ، پدر و مادر را مخصوصا به هنگام پيرى و از كار افتادگى فراموش مى كنند ، و اين دردناكترين حالت براى آنها و بدترين ناشكرى براى فرزندان محسوب مى شود .

امام رضا عليه السلام فرمود : خداوند متعال فرمان داده كه بندگانش از او و از پدر و مادرشان ، سپاس گذارى و تشكر نمايند . پس هر كس پدر و مادرش را شكر گزار نباشد و به زحمات آنان ارج نگذارد ، چنين شخصى در واقع از خداى خويش هم سپاس گذارى نكرده است . ( 241 )

در حديث ديگرى آمده است كه مردى مادر پير و ناتوان خود را بر دوش گرفته بود ، و به طواف مشغول بود ، در همين هنگام خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد

عرض كرد : هل اديت حقها؛ آيا حق مادرم را اينسان ادا كرده ام ؟ ! پيامبر در جواب فرمود : لا و لا بزقره واحدة ؛ نه حتى يك نفس او را جبران نكرده اى ! ( 242 )

در اين روايت به اهميت حقوق مادر بيشتر تاءكيد شده است . و علت اين است كه شرح درد و رنجهاى مادر در راه پرورش فرزند هم به خاطر اين است كه محسوستر و ملموستر است ، و هم بخاطر اين كه زحمات مادر در مقايسه با پدر از اهميت بيشترى برخوردار است ، و به همين دليل در روايات اسلامى تاكيد بيشترى در مورد مادر شده است .

در مورد حق شناسى از والدين سخنان فراوانى در كتاب هاى تاريخى ، ادبى و دينى آمده است ، چند مورد را در اين جا مى خوانيم :

سعدى و مادر پير

سعدى در گلستان مى نويسد : وقتى به جهل جوانى بانگ بر مادر زدم ، دل آزرده به كنجى نشست و گريان همى گفت : مگر خردى فراموش كردى كه درشتى مى كنى ؟ !

چه خوش گفت : زالى ( 243 ) به فرزند خويش

چو ديدش پلنگ افكن و پيلتن

گر از عهد خرديت ياد آمدى

كه بيچاره بودى در آغوش من

نكردى در اين روز بر من جفا

كه تو شير مردى و من پيرزن

و در بوستان ، ضرورت قدرشناسى از مادر را چنين ياد آور مى شود :

جوانى سر از راءى مادر بتافت

دل درمندش در آذر بتافت

چو بيچاره شد پيشش آورد مهد

كه اى سست مهر فراموش عهد

تو آنى كه از يك مگس رنجه اى

كه امروز سالار و سر پنجه اى

( 244 )

فرزند فراموشكار

فرزند يكى از سران ممالك در خاطرات خود مى گويد : سال ها پيش ، شبى دير وقت ، در ساعات بعد از نيمه شب مرا از خواب بيدار كردند و گفتند : مادرت مى خواهد تلفنى با شما صحبت كند . خيلى تعجب كردم اين چه كار مهمى است كه در اين موقع مرا از خواب بيدار كرده اند . خواب آلود پاى تلفن رفتم ؛ مادرم بدون مقدمه گفت : سلام پسرم ! به تو تبريك مى گويم ، امشب ، شب تولد توست . با اوقات تلخى جواب دادم : همين ؟ ! اين موقع مرا از خواب بيدار كردى كه شب تولد من است ؟

مگر ناراحت شدى ؟

البته كه ناراحت شدم مادر جان ! اين كار را مى توانستى فردا صبح انجام دهى .

مادرم با خنده گفت : ناراحت نشو عزيزم ، 29 سال پيش از اين ، درست در همين ساعت مرا از خواب خوش بيدار كردى ، درد شديدى عارضم كردى ، اهل منزل و همسايه را هم از خواب بيدار كردى ، مرا مجبور كردى بيمارستان بروم .

دكتر و پرستار دورم جمع شدند ، چه شده ؟ چه خبر است ؟ هيچ . معلوم شد آقازاده مى خواهند تشريف بياورند ، در حالى كه سركار ، صبر نكرديد صبح روز بعد تشريف بياوريد و بى جهت عده اى را از خواب خوش محروم نسازيد . ( 245 )

پاستور و قدردانى از مادر

گرچه در كشورهاى غربى بر اثر حاكميت تكنولوژى و صنعت روابط عاطفى ضعيف و كمرنگ است و روابط سالم اعضاى خانواده ها متزلزل و

گاهى اصلا وجود ندارد . اما از آن جائى كه عاطفه و محبت امرى خدادادى و فطرى است در نهاد برخى افراد غربى به ويژه فطرت هاى سالم ، عقلاء و نخبگان آنان اين حس درونى و نداى وجدان خاموش نشده و گاهى شعله هايى از آن مشاهده مى شود .

بلى از نظر اقتصادى و نظامى كشورهاى غربى ، پيشرفته و متمدن جلوه مى كنند ولى به شدت در آتش فقر فرهنگى و عاطفى در رنج و عذابند .

لوئى پاستور ، شيميدان معروف فرانسوى و صاحب كشف هاى مهم علمى ، هنگامى كه بر اثر نظريه هاى بديع خود به اوج افتخار جهانى رسيد ، دولت فرانسه در صدد بر آمد خانه اى را كه محل تولد او بود ، به موزه تبديل كند ، پاستور در ضمن يك سخنرانى كه در برابر آن خانه محقر ايراد كرد ، مادر خود را فراموش ننمود و با صدايى كه از فرط تاءثر مى لرزيد ، چنين گفت :

اى مادر عزيز ! اى گمشده دلبند ، كه ساليانى دراز در اين خانه با من به سر بردى ، توئى كه اكنون همه چيز را مديون تو مى بينم .

مادر شجاع و دلدارم ! تمام حس فداكارى و شور و هيجانى كه در راه عظمت علم و بزرگى ميهنم به كار بسته ام ، و از اين پس نيز به كار خواهم بست ، تو به من آموخته اى و در وجودم رسوخ داده اى .

كار مشقت بارى كه تو در خانه و در كارگاه كوچكمان پيش گرفته بودى ، به من درس صبر و حوصله در تحقيقات

علمى آينده ام داد .

از آن گاه كه با وجود فقر و مسكنت مرا به مكتب فرستادى ، عشق به ميهن و خدمت به بشر را شب و روز به من آموختى .

اكنون از تو اجازه مى خواهم ، تمام سرافرازى كه ميهنم در جشن امروز به من اعطاء مى كند ، به پيشگاه عظمتت تقديم كنم .

همين قدر بدان كه فرزندت امروز كه در ميان امواج افتخار و سربلندى غوطه ور است بازه هم خود را بدون تو ، اى مادر عزيز ! در اين جهان بزرگ تنها و بى پناه مى بيند ! ( 246 )

7 اطاعت در مسير حق

طبق دستور قرآن و اهل بيت عليهم السلام ، بايد از والدين اطاعت كرد . هم چنانكه امير مؤ منان على عليه السلام فرمود :

فحق الوالد على الولد اءن يطيعه فى كل شى ء الا فى معصية الله سبحانه ( 247 ) حق پدر بر عهده فرزند اين است كه از او در همه چيز اطاعت كند جز معصيت خدا .

فقهاى بزرگ اسلامى در مورد لزوم اطاعت والدين احكامى را مطرح ( 248 ) كرده اند كه برخى از آنان عبارت اند :

1 در صورتى كه پدر و مادر به مسافرت فرزندشان راضى نباشند و اجازه ندهند ، سفرهاى مباح و مستحبى بر فرزند حرام است . البته اين حكم در دو مورد استثنا شده : 1 براى طلب علم 2 براى تجارت و كسب در آمد .

در اين دو مورد اگر در شهر خود طلب علم و تاءمين معاش و مقدور نباشد مى تواند بدون اجازه والدين نيز مسافرت كند .

2 اطاعت آنان در هر حال

بر فرزندان لازم است و آنان بر هر كار مباح و حتى شبهه ناك ، اگر دستور دهند فرزند بايد اطاعت كند ، زيرا اطاعت آنان واجب و ترك شبهه مستحب است .

3 اگر جهاد عينا بر كسى واجب نباشد ، والدين مى توانند فرزندشان را از آن منع كنند . و در روايت آمده است كه مردى كه مى خواست به جهاد برود . پيامبر صلى الله عليه و آله از او پرسيد : آيا پدر مادرت زنده اند ؟ گفت : آرى . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : اگر دنبال اجر و پاداش معنوى مى گردى به سوى والدينت برگرد و با آنان رفتار نيكو داشته باش . ( 249 ) و اساسا پدر و مادر مى توانند از انجام واجبات كفائى و عبادات مستحبى ، فرزندان خود را منع كنند . امام خمينى رحمة الله در پاسخ جوانى كه از رفتن به جبهه جنگ سؤ ال كرده است ، مى فرمايد : اگر مادر از رفتن شما اذيت مى شود و رفتن به جبهه براى شما لازم و متعين نشده مراعات حال او را بنمائيد و بستگى به نياز جبهه دارد . ( 250 )

4 اگر والدين او را در حال انجام نماز مستحبى صدا كنند لازم است نمازش را قطع كرده و متوجه پدر و مادر باشد . امام كاظم عليه السلام نيز فرمود :

ان الرجل اذا كان فى الصلاة فدعاه الوالد فليسبح و اذا دعته الوالدة فليقل لبيك > ( 251 ) اگر پدر در حال نماز فرزندش را صدا كند فرزند با تسبيح او را پاسخ

بگويد و اگر مادرش صدا زند لبيك گفته و به او توجه نمايد .

6 بايد تا حد امكان از آزار و اذيت پدر و مادر جلوگيرى نمايد .

7 عهد و قسم را با اجازه پدر و مادر انجام دهد .

عالم بزرگوار مرحوم ملا احمد نراقى مى نويسد : اما غير واجبات ، از افعال مباحه و مستحبه ، پس اگر در ترك آنها ضررى معتد به به او نباشد ، ظاهر آن است كه خلافى در ميان علماء ، در وجوب اطاعت والدين نباشد و هرگاه والدين يا يكى از آنها امر به ترك آن كنند ، مخالفت در آن حرام است . و اگر در آن ضررى باشد كه معتد به است ، بعضى از علماء اطاعت در آن را واجب نمى دانند و اطلاق كلام بعضى ديگر دلالت مى كند بر وجوب فرمانبردارى و حرمت مخالفت ايشان در مباحات و مستحبات مطلقا . و از كلام پدرم ( قدس سره ) در جامع السعادات نيز چنين مستفاد مى شود و ترجمه كلام ايشان اين است كه : بالجمله اطاعت والدين و طلب رضاى ايشان واجب است . پس ، از براى فرزند جايز نيست كه مرتكب هيچ يك از افعال مباحات و مستحبات شود بدون اذن ايشان . ( 252 )

و در روايت آمده است كه :

مردى از يمن به محضر حضرت رسول صلى الله عليه و آله آمده بود كه در حضور آن حضرت به جهاد برود . پيامبر صلى الله عليه و آله به آن جوان فرمود : كه برگردد و از پدر و مادر خود كسب اجازه كن ، كه

اگر اذن دادند جهاد كن و الا به ايشان تا مى توانى نيك رفتارى كن ، مطمئنا اين عمل براى تو بهتر است اطاعت تمام دستورات خداوند بعد از توحيد . ( 253 )

محدوده اطاعت

هم چنان كه قبلا هم اشاره شد ، رعايت اين همه حقوق در صورتى است كه خواسته آنان در جهت مخالف و نقض حقوق ديگران نباشد وگرنه اگر كسى به بهانه خدمت به پدر و مادر حقوق مسلم همسر و فرزندان و ساير برادران و خواهران ايمانى را ناديده انگاشته و موجب آزار و اذيت آنان شود؛ نه تنها ثوابى انجام نداده بلكه مرتكب گناهى نابخشودنى شده است .

بنابراين والدين را فقط مى توان در مسير حق اطاعت نمود ولى اگر آنان بخواهند در راه باطل قدم بر دارند براى فرزندان لازم است از هم راهى با آنان خود دارى نمايند .

روزى امام حسين عليه السلام از مقابل عبدالله بن عمرو عاص مى گذشت ، عبدالله با مشاهده امام حسين عليه السلام به حاضرين گفت : هر كس دوست دارد محبوب ترين مردم زمين را ، در نزد اهل آسمان ببيند ، پس به اين شخص عابر بنگرد ، گرچه من از حادثه صفين تا كنون با او سخن نگفته ام . ابو سعيد خدرى او را نزد امام حسين عليه السلام آورده و گفته هايش را مطرح نمود . حضرت از عبدالله پرسيد :

آيا تو مى دانستى كه من محبوبترين مردم زمين ، نزد آسمانيانم و در عين حال با من و پدرم در صفين به جنگ بر خواستى ؟ به خدا سوگند كه پدر من از من بهتر بود

!

عبدلله پوزش خواست و گفت : پيامبر صلى الله عليه و آله به من فرمود :

از پدرت اطاعت كن .

حضرت فرمود : آيا فرموده خداوند متعال را نشنيده اى كه مى فرمايد : و ان جاهداك على اءن تشرك بى ما ليس لك به علم فلا تطعهما ( 254 ) اگر پدر و مادرت تو را وادار كنند كه آنچه را نميدانى شريك خدا قرار دهى ، امر آنان را اطاعت مكن ! و آيا فرموده رسول خدا صلى الله عليه و آله را نشنيده بودى كه :

همانا اطاعت از غير خدا ، فقط در كارهاى نيك است ؟ ! و نيز گفتار آن بزرگوار را كه : هيچ مخلوقى را در چيزى كه نافرمانى آفريدگار است ، نبايد اطاعت كرد ؟ ! ( 255 )

از آنجا كه توصيه به نيكى در مورد پدر و مادر ، ممكن است اين توهم را براى بعضى ايجاد كند كه حتى در مساله عقائد و كفر و ايمان ، بايد با آنها مدارا كرد ، در سوره لقمان كه در كلام امام حسين عليه السلام نيز به آن اشاره شد و مى فرمايد :

هرگاه آن دو ، تلاش و كوشش كنند كه چيزى را شريك من قرار دهى كه از آن ( حداقل ) آگاهى ندارى ، از آنها اطاعت مكن و ان جاهداكم على ان تشرك بى ما ليس لك به علم فلا تطعهمادر اين آيه به دو نكته دقيق اشاره شده :

1 هرگز نبايد رابطه انسان و پدر و مادرش ، مقدم بر رابطه او با خدا باشد ، و هرگز نبايد عواطف خويشاوندى حاكم بر

اعتقاد مكتبى او گردد .

تعبير به جاهداك اشاره به اين است كه پدر و مادر گاهى به گمان اينكه سعادت فرزند را مى خواهند ، تلاش و كوشش مى كنند كه او را به عقيده انحرافى خود بكشانند ، و اين در مورد پدران و مادران زيادى ديده مى شود .

وظيفه فرزندان در اين گونه موارد اين است كه هرگز در برابر اين فشارها تسليم نشوند ، و استقلال فكرى خود را حفظ كرده ، عقيده توحيد را با هيچ چيز معاوضه نكنند .

2 از آنجا كه ممكن است ، اين فرمان ، اين توهم را به وجود آورد كه در برابر پدر و مادر مشرك ، بايد شدت عمل و بى حرمتى به خرج داد ، بلا فاصله اضافه مى كند كه عدم اطاعت آنها در مساله كفر و شرك ، دليل بر قطع رابطه مطلق با آنها نيست بلكه در عين حال با آنها در دنيا به طرز شايسته اى رفتار كن ( و صاحبهما فى الدنيا معروفا ) ؛

از نظر دنيا و زندگى مادى با آنها مهر و محبت و ملاطفت كن و از نظر اعتقاد و برنامه هاى مذهبى ، تسليم افكار و پيشنهادهاى آنها نباش ، اين درست نقطه اصلى اعتدال است كه حقوق خدا و پدر و مادر ، در آن جمع است . ( 256 )

8 در دوران پيرى

يكى از علل نابسامانيهاى اجتماعى جوامع صنعتى عصر ما متلاشى شدن نظام خانوادگى است كه نه احترامى از سوى فرزندان وجود دارد ، نه محبتى از سوى پدران و مادران ، و نه پيوند مهر و عاطفه اى از سوى همسران .

منظره

دردناك آسايشگاههاى بزرگسالان در جوامع صنعتى امروز كه مركز پدران و مادران ناتوانى است كه از كار افتاده اند و از خانواده طرد شده اند شاهد بسيار گويائى براى اين حقيقت تلخ است .

مردان و زنانى كه بعد از يك عمر خدمت ، و تحويل فرزندان متعدد به جامعه در ايامى كه نياز شديدى به عواطف فرزندان ، و كمكهاى آنها دارند ، به كلى رانده مى شوند ، و در آنجا در انتظار مرگ روز شمارى مى كنند ، و چشم به در دوخته اند كه آشنائى از در درآيد ، انتظارى كه شايد در سال يك يا دو بار بيشتر تكرار نمى شود ! به راستى تصور چنين حالتى زندگى را براى انسان از همان آغازش تلخ مى كند و اين است راه و رسم دنياى مادى و تمدن منهاى ايمان و مذهب . ( 257 )

خداوند متعال با اشاره به حساسيت ها و نا ملايمات دوران سخت پيرى مى فرمايد : و قضى ربك اءلا تعبدوا الا اياه و بالولدين احسنا اما يبلغن عندك الكبر اءحدهما اءو كلا هما فلا تقل لهما اءف و لا تنهرهما و قل لهما قولا كريما ( 258 ) ؛ و پروردگارت فرمان داده : جز او را نپرستيد ! و به پدر و مادر نيك كنيد ! هرگاه يكى از آن دو ، يا هر دوى آنها ، نزد تو به سن پيرى رسند ، كمترين اهانتى به آنها روا مدار ! و بر آنها فرياد مزن ! و گفتار لطيف و سنجيده و بزرگوارانه به آنها بگو !

خانه سالمندان يا آغوش خانواده ؟ !

ابراهيم بن

شعيب به امام صادق عليه السلام گفت : پدرى بسيار پير و ناتوان دارم او را به دوش مى كشم و براى قضاوت حاجت بيرون مى برم . امام فرمود : هر چه مى توانى به پدرت خدمت كن و حتى خودت با دستت لقمه در دهان او بگذار كه اين كار وسيله نجات تو از آتش دوزخ خواهد بود . ( 259 )

مردى به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله آمده ، عرضه داشت : يا رسول الله ! من به جهاد در راه خدا شوق و علاقه شديدى دارم . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : پس در راه خدا جهاد كن ، كه اگر در ميدان جنگ حق عليه باطل كشته شوى زندگى جاويد يافته و در نزد خداوند روزى خواهى خورد و اگر در اين راه بميرى پاداش تو بر عهده خداوند خواهد بود و اگر از ميدان جنگ سالم بازگردى از گناهان پاك مى شوى همانند روزى كه از مادر متولد شدى .

جوان با ايمان گفت : يا رسول الله ! من پدر و مادر پيرى دارم كه به من انس گرفته اند و دوست ندارند من به ميدان جهاد بروم . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : در اين صورت در نزد پدر و مادرت بمان و ملازم و مواظب آنان باش ، سوگند به آن خدايى كه جانم در دست اوست يك شبانه روز خدمت كردن و انس با پدر و مادرت ، از يك سال جهاد در راه خدا با فضيلت تر است . ( 260 )

پاداش مادرى ناتوان در دوران پيرى

!

پيرزنى كه توسط فرزندانش در يكى از خيابان هاى تهران رها و سرگردان شده بود ، گريان و نالان چنين گفت : بچه ها بى وفا و سنگدل شده اند . اين روزها كه آفتاب عمر لب بام و پايم كنار گور است ، از خانه بيرونم كرده اند ، مى گويند : تو ديگر پير و عاطل شده اى ، ما كه له له تو نيستم ! من حالا چه كار كنم توى اين شهر بزرگ نه جايى دارم ، نه كسى را مى شناسم ، حتى سگ هاى ولگرد كوچه و خيابان هم يك پيرزن هفتاد ساله را به لانه خود راه نمى دهند . . . در حالى كه اشك از چشمان پير سالخورده همچنان سرازير بود ماجرايش را براى افسر نگهبان چنين تعريف كرد :

. . . يك عمر خون جگر خوردم تا بچه هايم را بزرگ كردم ، از خون و استخوانم براى آن ها مايه گذاشتم ، لباس عروسى و دامادى تنشان كردم ، گفتم ديگر نفسى راحت مى كشم ، دوران خوشى و نيكبختى ام فرا رسيده است . ولى افسوس ! مى گويند :

پير شده اى غير از دردسر ، براى ما چيزى ندارى ، ما كه سند نداده ايم تا آخر عمر جور تو را بكشيم . . . !

اين در حالى است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله خدمت به پدر و مادر را از جهاد بالاتر و نگاه محبت آميز به صورت آنان را عبادت مى داند و مى فرمايد : روزى اگر صد مرتبه هم به صورت پدر و مادرت نگاه

كنى عبادت محسوب شده و براى هر نگاهى ثواب يك حج مقبول منظور مى شود .

ابوذر غفارى در اين زمينه روايتى ديگر نقل كرده ، او مى گويد : از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله شنيدم كه فرمود : نگاه به چهار چيز عبادت است . 1 نگاه به چهره على بن ابى طالب عليه السلام 2 نگاه مهرآميز به چهره پدر و مادر 3 نگاه به قرآن 4 نگاه به كعبه . ( 261 )

امام باقر عليه السلام مى فرمايد : مردى به حضور حضرت رسول صلى الله عليه و آله آمده ، عرض كرد يا رسول الله ! پدر و مادرم به سخن پيرى و شكستگى رسيدند تا اين كه پدرم از دنيا رفت و مادرم به حدى پير و ناتوان شده است كه غذا را نرم مى كنم و در دهانش مى گذارم و او را همانند طفل شيرخوار قنداق مى كنم و در ميان گهواره مى گذارم و مى جنبانم تا خوابش ببرد . پس از آن كارش به جايى رسيد كه از من چيزى در خواست مى كرد ، نمى دانستم چه مى گويد و چه مى خواهد ! و خلاصه آن چه از دستم بر مى آيد در مورد وى مضايقه نمى كنم ، يا رسول الله ! آيا حق مادرم را ادا كرده ام ؟ ! رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود : نه ، هرگز ! حتى يك ناله از ناله هاى او را جبران نكرده اى . ( 262 )

بلى هنگامى وضع حمل كه مادر مرگ را آشكارا در برابر

چشمانش مى بيند و از شدت درد و فرياد سر مى دهد و گاهى رنگ مرده به خود مى گيرد ، با رفتار و حركات عادى فرزندان قابل جبران نيست ، چه بسا مادرانى كه قربانى فرزندان خود شده اند ، و از شدت درد و ناراحتى در هنگام تولد فرزندانشان جان باخته اند .

اساسا از منظر آيات و روايات حق مادر را ادا كردن ناممكن است ولى از آن جايى كه گفته اند :

آب دريا را اگر نتوان كشيد

ليك قدر تشنگى بايد چشيد

ولى با همه اين ، فرزندان با ايمان بايد تلاش كنند تا در حد امكان و توانائى خويش حقوق مادر را رعايت نمايند . از رسول اكرم صلى الله عليه و آله سؤ ال شد كه حق پدر چيست ؟ فرمود : تا زنده است از او اطاعت كنى و از دستوراتش سرپيچى ننمائى . سپس سؤ ال شد : حق مادر چيست ؟

فرمود : هيهات ! هيهات ! كه بتوانى حق مادر را اداكنى . هر آينه اگر به اندازه ريگ هاى بيابان عالج ( صحرايى در عربستان ) و دانه هاى باران به مادر خدمت كنى و بنده وار در پيش او بايستى اين همه خدمات تو به اندازه زحمات وى در هنگامى كه در رحم او بودى و سنگينى تو را تحمل مى نمود نخواهد بود . ( 263 )

پس اگر انسان بخواهد حق پدرش را ادا كند بايد تا آخر عمر در خدمت و اطاعت وى باشد و اگر بخواهد حق مادر را ادا كند ، بايد با تمام وجود و با همه امكاناتش و بنده وار در

خدمت مادرش باشد ، و اين در حالى است كه هنوز نتوانسته است ، حداقل زحمات دوران حمل را كه مادرش متحمل شده جبران نمايد .

9 حقوق بعد از مرگ

از ديدگاه فرهنگ وحيانى اسلام ، پدر و مادر همچنان كه در حال حيات خود حقوقى بر عهده فرزندان خود دارند همچنين بعد از مرگشان نيز حقوقى به عهده فرزندان دارند . برخى از آن حقوق به اين شرح است :

الف زيارت مزار والدين

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : هر كس قبر پدر و مادرش يا يكى از اين ها را در هر جمعه زيارت كند و در كنار مزار آنان سوره ياسين بخواند در مقابل هر حرفى كه از اين سوره مى خواند آمرزشى از سوى خداوند دريافت خواهد كرد . ( 264 )

آن حضرت در گفتار ديگرى به فرزندانى كه فقط به خاطر خدا به زيارت قبر والدين خود مى روند ، پاداش حج مقبول مژده داده و فرمود : كسى كه قبر پدر و مادر و يا يكى از آن ها را با قصد قربت زيارت مى كند . معادل يك حج پذيرفته شده ثواب برده است و هر كس پيوسته به زيارت قبر والدين خود برود ملائكه قبر او را زيارت خواهند كرد . ( 265 )

امير مؤ منان عليه السلام به شيعيان خود سفارش مى كند كه : به زيارت مردگانتان برويد آنان از زيارت شما خوشحال مى شوند و شما بعد از دعا در حق آنان ، حاجت هاى خود را نيز در كنار قبر آنان از خداوند متعال ( 266 ) بخواهيد . ( 267 )

رهبر بزرگوار اسلام خودش

به زيارت قبر پدر و مادرش مى رفت ، نخستين بارى كه پيامبر صلى الله عليه و آله به زيارت قبر پدرش عبدالله رفت در شش سالگى بود كه به همراه مادرش آمنه از مكه به يثرب سفر كرده و آرامگاه پدر گرامى اش را زيارت نمود . ( 268 )

هم چنين آن حضرت به همراه گروهى از مسلمان در عصرهاى پنج شنبه به زيارت قبرستان بقيع مى رفت ، و به اهل قبور سلام و رحمت مى فرستاد . ( 269 )

امام باقر عليه السلام مى فرمايد : هر كس به زيارت قبر مؤ منى برود و در كنار قبر او رو به قبله بنشيند و دست خود را روى قبر بگذارد و هفت بار سوره انا انزلناه فى ليلة القدر را بخواند علاوه بر اين كه از خوف و وحشت روز قيامت در امان خواهد بود ، خداوند متعال او و صاحب قبر را ( 270 ) مى آمرزد .

لازم است بدانيم كه حضرت محمد صلى الله عليه و آله فرموده است : هر مؤ منى كه آية الكرسى را بخواند و ثواب آن را براى اهل قبور قرار دهد ، خداوند متعال از هر حرف او ملكى مى آفريند كه تا روز قيامت براى اين مؤ من تسبيح مى گويند . ( 271 )

ب قرائت قرآن براى والدين

قرآن كتاب آسمانى مسلمانان و آئين زندگى است و يك مسلمان وظيفه دارد كه از دوران كودكى تا آخرين روز حيات خويش با اين كتاب آسمانى آشنا شده و ارتباط هميشگى داشته باشد . امام صادق عليه السلام فرمود : قرآن عهدنامه خداوند متعال براى

تمام انسان ها مى باشد ، براى هر مسلمان شايسته است به اين عهدنامه بنگرد و هر روز پنجاه آيه از آن را تلاوت ( 272 ) كند . گرچه قرآن آئين زندگى و براى زيستن انسان ها نازل شده است ، اما آيات نورانى آن براى مردگان نيز تاءثير دارد و ثوابى را كه از اين طريق عايد مردگان مى شود در جهان آخرت در سرنوشت آنان دخيل است .

امام صادق عليه السلام فرمود : قراءة القرآن فى المصحف تخفف العذاب عن الوالدين و لو كانا كافرين ؛ ( 273 ) قرائت كردن قرآن از روى مصحف از عذاب پدر و مادر مى كاهد گرچه آنان كافر باشند . آن حضرت در گفتار ديگرى فرمود : هر كه قرآن را از روى آن بخواند از چشمان خود بهره خوبى خواهد برد و سبب كاهش عذاب از والدينش نيز مى گردد ، گرچه آن دو كافر باشند . ( 274 )

در ميان سوره هاى قرآن سوره ( قل هو الله احد ) براى آمرزش والدين اهميت خاصى دارد .

امام صادق عليه السلام در گفتارى روح بخش فرمود : هر كه ايمان به خدا و روز جزاء دارد خواندن ( قل هو الله احد ) را دنبال هر نماز واجب از دست ندهد ، زيرا هر كس آن را بخواند ، خداوند خير دنيا و آخرت را براى او فراهم مى كند و او را به همراه پدر و مادرش و ساير فرزندان آن دو بيامرزد . ( 275 )

ج ) اعمال نيك به نيت پدر و مادر

يكى ديگر از وظايف فرزند بعد از مرگ پدر

و مادرش اين است كه در جلب رضايت آنان و به خاطر شادى روحشان از انجام اعمال نيك دريغ نورزد ، به اين ترتيب كه دوستان آنان را مورد احترام و محبت قرار دهد ، نماز بخواند و ثواب آن را به پدر و مادر هديه كند ، براى آمرزش آنان دعا نمايد ، اگر عهد و پيمان و قول قرارى دارند به آن وفا كند ، در اداى قرض آنان سهل انگارى نكند ، آشنايان و فاميل هاى پدر و مادر را ديدار نموده و از احسان به آنان مضايقه نكند و خلاصه هر كارى را كه احساس مى كند در راستاى جلب رضايت پدر و مادر و شادى روح آنان است به نحو شايسته اى به انجام برساند .

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : سرآمد ابرار و نيكان در روز قيامت كسى است كه پس از مرگ پدر و مادر براى ايشان احسان و نيكى كند . حتى بنا به فرموده آن حضرت برخى از اعمال نيك فرزندان در سرنوشت والدين بعد از مرگ آنان نيز تاءثير مثبت دارد و اين عمل از بار مسئوليت فرزندان كاسته و بخشى از حقوق والدينشان را از عهده آنان ساقط مى كند . به جا آوردن نمازهاى قضا و مستحبى ، دعا براى والدين ، عمل به عهد و پيمان هاى آنان ، معاشرت خوب و نيكى به فاميل و بستگان والدين ، تكريم دوستان آنان از جمله اين اعمال است . ( 276 ) پيامبر در گفتار ديگرى فرمود : پدر يا مادر فردى از دنيا مى رود ، در حالى كه اين

فرزند عاق والدين بوده و حقوق آنان را به جا نياورده است ، اما بعد از مرگ آنان پيوسته به آنان دعا كرده استغفار مى كند . ( براى آنان اعمال نيك انجام مى دهد ) خداوند متعال چنين فرزند تلاشگر را در رديف ابرار قرار مى دهد . ( 277 )

خوشا به حال پدران و مادرانى كه فرزندانى صالح داشته باشند كه بعد از مرگشان نيز از اعمال نيك آنان بهره مند شوند .

د پرداخت بدهى

برخى از فرزندان موقعى كه والدينشان زنده اند به آنان احسان و نيكى نمى كنند ، اما پس از وفاتشان بدهى آنان را مى پردازند و از خداوند متعال برايشان طلب آمرزش مى نمايند . چنين فرزندانى از ديدگاه امام پنجم عليه السلام درباره والدين خود نيكو كار به شمار مى آيند . و برخى ديگر در زمان حيات پدر و مادرشان نيكو كارند ، اما بعد از مرگ آنان بدهى شان را نمى پردازند و براى والدين خود طلب آمرزش نمى كنند ، خداوند متعال چنين فرزندانى را عاق والدين و گنه كار مى نويسد . ( 278 )

در اين جا نقل داستانى در اين زمينه مناسب مى نمايد :

داستانى از علامه امينى

علامه امينى رحمة الله مى گويد : عده اى از تجار خير و اهل ايمان در تهران بودند و گاهى اعمال خير و نيك انجام مى دادند يكى از ايشان قطعه زمينى را در يكى از مناطق مهم و حساس تهران داشت و مى خواست كه در آن جا مسجدى را بنا كرده و در اطرافش مغازه هايى تجارى براى مسجد بسازد . يكى از رفقاى

دنيا دوست وى ، او را وسوسه كرده به وى گفت : تو در اين محل سينمائى بساز و در اطراف آن مغازه هاى تجارى درست كن و در آمد آن را در خيرات مصرف نما .

حب مال از يك طرف و وسوسه شيطانى از طرف ديگر او را به ساختن سينما وادار كرد . سال ها گذشت ، اجل او فرا رسيد ، و از دنيا رفت ، اموال زيادى از او براى ورثه به جاى ماند كه از جمله همان سينما بود .

در يكى از روزها يكى از رفقاى قديمى اين مرد تاجر ، بازماندگان او را به خانه خود دعوت كرد . بعد از صرف غذا ، ميزبان به ورثه آن ميت گفت : آيا مى دانيد به چه خاطر شما را به اين دعوت كرده ام ؟ جواب دادند : تو به خاطر مهربانى هاى پدر ما از ما پذيرائى مى كنى .

ميزبان دوباره پرسيد ؟ آيا پدرتان در حق شما كوتاهى كرده است ؟

گفتند : نه . ما دائما ايشان را به خير و نيكى ياد مى كنيم و رحمت بر او مى فرستيم .

سپس مرد ميزبان شمه اى از حقوق والدين بر گردن فرزند را براى ورثه بازگو كرد . به ويژه آن كه به آنان ياد آور شد . بعد از وفات پدرتان نياز او به شما چندين برابر شده است . در ادامه بعد از بيان اهميت حقوق پدر چنين گفت :

من پدر شما را چند روز قبل در شديدترين عذاب ، خواب ديدم .

اين عذاب وى به خاطر احداث سينما بود . او مى گفت :

هر وقت كه فيلمى فسادانگيز در آن جا نشان مى دهند و عده اى را به سوى گناه و انحراف مى كشانند ، ملائكه مرا به خاطر آن عذاب مى كنند . او از شما عاجزانه مى خواست كه اين ساختمان را ويران كرده و او را از عذاب نجات دهيد . بازماندگان آن تاجر بعد از شنيدن خواسته پدرشان سكوت كرده و با تعجب و ناراحتى به همديگر نگاه كردند و مهلت خواستند تا تصميم بگيرند .

هفته ها گذشت خبرى نشد ! اين مرد دوباره از آنان دعوت كرد و بعد از پذيرائى مفصلى كه از آن ها به عمل آورد ، از نتيجه تصميمشان سؤ ال كرد .

بزرگ ورثه پاسخ داد : آيا پدر ما اين سينما را احداث نكرده ؟

ميزبان پاسخ داد : چرا؛ ولى الآن شديدا پشيمان است و به خاطر آن عذاب مى كشد و از شما مى خواهد او را از عذاب الهى نجات دهيد .

بزرگ ورثه پاسخ داد : او غلط كرده و بايد جزاى خطاى خود را خودش متحمل شود ! ! ما نمى توانيم اين ساختمان را ويران كنيم . ( 279 )

مرد ميزبان از جواب آنان تعجب كرده و در بهت و حيرت فرو رفت . و به بدبختى و بيچارگى رفيق تاجرش تاءسف خورد كه چه طور بعد از اعمال خيرى كه انجام داده با كار ناشايست و خلاف شرع خود ، فرزندان و خود را به هلاكت رچار نموده است .

فصل سوم : آثار نيكى به والدين
اشاره

با مرورى اجمالى به احاديث و روايات ائمه اطهار عليهم السلام مى توان آثار و نتائج فراوانى را در مقابل نيكى به

والدين به دست آورد ، ما در اين بخش به برخى از آنان اشاره مى كنيم :

1 بهشت

مردى به حضور امام جعفر صادق عليه السلام آمده و عرض كرد : اى پسر رسول خدا ! پدر من پير شده است من او را به آغوش گرفته و براى رفع نيازهايش به اين طرف و آن طرف مى برم امام فرمود : تا مى توانى اين كار را خودت انجام بده كه اين عمل تو را به بهشت خواهد برد . ( 280 )

روزى حضرت موسى بن عمران عليه السلام در ضمن مناجات خود از خداوند متعال درخواست كرد كه همنشين او را در بهشت به او نشان دهد . حضرت جبرئيل بر او نازل شده و نشانى جوانى را در يكى از شهرها به حضرت موسى داده و گفت : پيش آن جوان برو كه او همنشين تو در بهشت خواهد بود .

هنگامى كه حضرت موسى به سراغ او رفت ، مشاهده كرد كه جوانى است كه به شغل قصابى اشتغال دارد . از دور مراقب بود تا ببيند چه عمل فوق العاده از وى صادر مى گردد و چه عاملى موجب شايستگى وى در كسب چنين مقامى گرديده است .

اما هر چه بيشتر مراقبت كرد چيز مهمى در زندگى وى نديد . به اين جهت در آخر روز هنگامى كه قصاب ، مغازه خود را تعطيل مى كرد موسى عليه السلام پيش او رفته و از او خواست تا آن شب او را در منزل خود مهمان كند . جوان قصاب پيشنهاد حضرت موسى را با كمال ميل پذيرفته ، و به همراه خود

به خانه اش برد . پس از صرف شام هر كدام به رختخواب خود رفتند . موسى عليه السلام ديد جوان تا صبح خوابيد و هيچ عمل چشم گيرى در نيمه شب انجام نداد . تعجبش بيشتر شد ، وقت خداحافظى ، جوان گفت : اى ميهمان عزيز ، اندكى صبر كن ، من كارى ضرورى دارم آن را انجام دهم تا با هم برويم . جوان رفت و بعد از اندكى برگشت ، موسى عليه السلام پرسيد : كجا رفتى كه اين اندازه دير كردى ؟ جوان قصاب گفت : مادر پيرى دارم كه هر صبح و شام به او خدمت مى كنم . سعى مى كنم بدون اجازه او بيرون نروم . حضرت موسى عليه السلام از او پرسيد : آيا مادرت در حق تو دعا هم مى كند ؟ گفت : آرى ، هرگاه من به او خدمت مى كنم او دست به دعا برداشته و مى گويد : خدايا ! به پاداش اين خدماتى كه اين فرزندم نسبت به من انجام مى دهد ، او را همنشين موسى بن عمران عليه السلام در بهشت قرار بده . در اين هنگام موسى عليه السلام به آن جوان گفت : بر تو مژده باد ! كه دعاى مادرت در حق تو مستجاب شده است . ( 281 )

2 ثواب شهادت

روزى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله جوانى را مشاهده كرد كه مشغول كسب و كار خود بود؛ به وى فرمود : اين جوان ! آيا از در آمد اين شغل خود كسى را هم سرپرستى مى كنى ؟

گفت : بلى يا رسول الله

.

فرمود : چه كسى را ؟

گفت : مادرم را .

پيامبر فرمود : از خدمت او دست بر ندار كه بهشت در زير پاى اوست . آن گاه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله افزود : اگر ثواب شهادت فقط براى كسانى بود كه در راه خدا كشته مى شوند ، شهداى امت من كم مى شود ، سپس حضرت در توضيح سخن خود هفت گروه از مسلمانان را كه در رديف شهدا محسوب مى شوند ، چنين بر شمرد : 1 آن كه در آتش بسوزد 2 از ازدحام جمعيت بميرد 3 مادرى در هنگام زايمان از دنيا برود . 4 در زير آوار كشته شود 5 كسى كه در آب غرق شود 6 مسلمانى كه درنده اى او را بخورد 7 كسى كه براى عزت نفس خود و خانواده و آسايش والدين تلاش مى كنند همه در رديف شهدا خواهند بود . ( 282 )

3 سرورى نيكان

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : سر آمد نيكان در روز قيامت شخصى است كه به پدر و مادر خود بعد از مرگ آنان نيكى كرده باشد . ( 283 )

4 بالاتر از جهاد

امام صادق عليه السلام فرمود : مردى پيش پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده و عرض كرد :

اى رسول خدا ! من با تو براى هجرت و جهاد بيعت مى كنم . پيامبر پرسيد : آيا از پدر و مادرت يكى زنده است ؟

گفت : بلى ، هر دوى آن ها در حال حيات اند .

پيامبر دوباره سؤ ال كرد : آيا از خداوند متعال پاداش اخروى مى خواهى ؟

گفت : بلى .

پيامبر فرمود : پس به سوى پدر و مادرت برگرد و با آنان نيك رفتارى كن . ( 284 )

5 عزت دنيا و آخرت

خداوند متعال در قرآن كريم به داستانى اشاره مى فرمايد : كه يكى از آثار محبت و احترام به پدر و مادر را نشان مى دهد با توجه به اهميت آن در قرآن ، كه نام بزرگترين سوره قرآن برگرفته از اين داستان عبرت آموز مى باشد و هم چنين به علت نتائج مفيد آن در اين جا خلاصه اى از آن را مى خوانيم :

در زمان حضرت موسى عليه السلام ، در ميان بنى اسرائيل مرد جوانى زندگى مى كرد او كه به شغل غله فروشى و خريد و فروش گندم اشتغال داشت جوانى با ادب و آراسته به كمالات ظاهرى و معنوى بود .

در يكى از روزها ، كه طبق معمول در مغازه ى خويش ، مشغول تجارت بود ، شخصى آمده و از او ، گندم زيادى خريدارى كرد ، كه آن معامله ى كلان ، بهره سرشارى براى آن تاجر جوان در پى داشت .

وقتى براى تحويل گندم به انبارى بسته و پدرش پشت در خوابيده است

و اتفاقا كليد انبار هم در جيب اوست . جوان غله فروش چون شخصى چون شخصى با تربيت و فهميده بود ، به احترام پدرش از مشترى عذر خواهى كرده و گفت . متاءسفانه ! تحويل گندم بستگى به بيدارى پدرم دارد و من نمى توانم او را از خواب بيدار كرده و اسباب ناراحتى اش را فراهم كنم ؛ به همين جهت اگر صبر كنى تا پدرم بيدار شود من مقدارى از مبلغ كالا به تو تخفيف خواهم داد و اگر نمى توانى صبر كنى لطفا از جاى ديگرى جنس مورد نياز خود را تهيه كن !

مشترى گندم گفت : من آن جنس را مقدارى هم گران تر مى خرم ، معطل نشو و پدرت را از خواب بيدار كن جنس را تحويل من بده . جوان گفت : من هرگز او را از خواب بيدار نخواهم كرد و استراحت پدر ، در نزد من بيشتر ارزش دارد تا سود اين معامله كلان . بعد از اصرار مشترى و امتناع تاجر جوان ، بالاخره مشترى صبر كرد و رفت .

بعد از ساعتى ، پدر از خواب بيدار شد؛ ديد پسرش در حياط خانه قدم مى زند ، پرسيد : پسرم ! چه طور شده در اين ساعت كارى ، درب مغازه را بسته و به خانه آمده اى ؟ جوان برومند ، داستان را براى او نقل كرد ، پدرش بعد از شنيدن واقعه ، خيلى خوشحال شد و حمد الهى به جا آورد و به خداوند عرضه داشت : پروردگار ! از تو متشكرم ، كه چنين فرزندى با عاطفه و مهربان به

من عطا كرده اى . و به پسرش گفت :

اگر چه من راضى بودم كه مرا از خواب بيدار كنى و اين همه سود را از دست ندهى ، اما حالا كه تو بزرگوارى كردى و احترام پدر پيرت را نگاه داشته اى ، من ، در عوض آن سودى كه از دست داده اى ، گوساله خويش را به تو مى بخشم و اميدوارم كه خداى متعال توسط اين گوساله ، نفع بسيارى به تو برساند و آن درس عبرتى باشد ، براى تمام جوان ها كه احترام به پدر و مادر خويش را حفظ كنند .

سه سال از اين ماجرا گذشت ، آن گوساله روز به روز رشد كرده و يك گاه بزرگ و كامل شده بود . در آن زمان ، در منطقه ديگرى و در يكى از خانواده هاى بنى اسرائيل ، دخترى مؤ دب و عفيفه و جميله بود كه به حد بلوغ رسيده و خواستگاران زيادى برايش مى آمدند؛ كه از جمله ى آنان دو پسر عموى دختر بود . يكى از آن دو متدين و با تربيت بود اما از مال دنيا چندان بهره اى نداشت و در مقابل پسر عموى دوم ، از ثروت دنيا بهره مند بود ، ولى از دين و تقوا و معنويت هيچ بهره اى نداشت ، فقط در ظاهر و با زبان به حضرت موسى گرويد بود .

دختر از بين خواستگاران ، به اين دو نفر متمايل شد و يك هفته مهلت خواست ، تا در مورد زندگى و انتخاب همسر آينده اش تصميم بگيرد . او در اين مدت با خود

فكر كرد كه :

اگر من با پسر عموى متدين ازدواج كنم ، بايد عمرى در فقر بوده و با زندگى ساده بسازم ، اما در عوض با همسرى راستگو و مهربان و خداشناس به سر خواهم برد و يك زندگى آرام بخش و سالم خواهم داشت . اما اگر با همسر ثروتمند ، بى تقوا و آلوده به گناه ازدواج كنم ، ممكن است چند روزى در رفاه و آسايش باشم ، اما از فضائل اخلاقى و معنوى دور خواهم ماند و در اثر بى مبالاتى و بى تقوايى همسر آينده ام ، ممكن است از جاده سعادت منحرف شوم و در سراشيبى لغزش ها و آلودگى ها سقوط كنم .

دختر جوان ، بعد از فكر و مشورت با پدر و مادر خويش به اين نتيجه رسيد كه با پسر عموى متدين و با تقوا ازدواج كند . وقتى پسر عموى ثروتمند ، از تصميم عاقلانه دختر عموى خويش آگاه گرديد ، آتش حسد ، در سينه ى او شعله ور شد . وى در اثر وسوسه شيطان نقشه خطرناك و شومى كشيد .

شبى پسر عموى با ايمان را به منزل خويش دعوت كرده و بعد از پذيرايى كامل ، شب را در خانه نگه داشت و در آخرهاى شب ، در حالى كه مهمان در خواب بود او را ناجوانمردانه به طرز فجيعى كشته و جنازه را به يكى از محلات ثروتمند بنى اسرائيل انداخت . او با خودش چنين انديشيد : با يك تير دو نشان مى زنم ، اولا : دختر عمويم بعد از حذف رقيب ناچار مرا مى پذيرد؛ دوما :

ديه اين پسر عمو را ( طبق شريعت حضرت موسى عليه السلام ) از اهالى محل گرفته و صرف مخارج عروسى مى كنم .

صبح زود وقتى مردم از خانه ها بيرون آمدند با جسد خونين يك مقتول مواجه شدند ، و هر چه دقت كردند ، او را نشناختند؛ تا اين كه به حضور حضرت موسى عليه السلام رفته و حادثه را گزارش دادند . حضرت موسى عليه السلام دستور داد ، تمام طبقات و اصناف حتى كشاورزان ، از رفتن به سر كار خود دارى كنند و همه در صدد شناختن قاتل و مقتول باشند . ( زيرا مسئله ى قتل در بين بنى اسرائيل خيلى مهم بود ) مردم به دنبال دستور پيامبر خدا ، تمام تلاش خود را به كار بردند ، ولى هيچ اثرى از قاتل يا مقتول به دست نيامد .

جوان قاتل نزديكى هاى ظهر ، از منزل خود بيرون آمد و مشاهده كرد كه وضع شهر به هم ريخته ، همه دست از كار كشيده اند . جوان با تجاهل علت را جويا شد و گفتند : شخصى را كشته و شب گذشته ، به يكى از محله ها انداخته اند و حضرت موسى دستور شناسائى و دستگيرى قاتل را داده است كه خانواده مقتول ، او را قصاص كند .

وى به سرعت به كنار جنازه آمد و روپوش را كنار زد و به صورت او نگاه كرد . ناگهان نعره زد ، و داد و فرياد راه انداخته و مانند اشخاص معصيت ديده ، به سر و صورت خود مى زد و گريه كنان مى گفت : آه

! آه ! اين جوان پسر عموى من است و بايد يا قاتل را نشان بدهيد تا قصاص كنم ، با اين كه ديه خون او را بگيرم ! وقتى او را در محضر حضرت موسى عليه السلام حاضر كردند ، حضرت موسى عليه السلام بعد از احراز هويت و كشف خويشاوندى آن جوان با مقتول ، فرمود : اهالى آن محل يا بايد قاتل را بيابند و يا اين كه ، پنجاه نفر قسم بخورند كه خبر از قاتل ندارند و ديه مقتول را بپردازند .

بنى اسرائيل گفتند : يا نبى الله ! ما بدون تقصير چرا ديه بدهيم ، شما از خداى خويش سؤ ال كن ، تا اين كه قاتل را به ما معرفى نمايد و ما از اين اتهام ، رها شويم . حضرت فرمود : دستور خداوند ، فعلا اين است و من هرگز خلاف دستور خداوند عمل نخواهم كرد .

در اين هنگام ، از طرف خداوند به موسى عليه السلام وحى نازل شد : اى موسى ! حالا كه به حكم ظاهرى تو راضى نشدند دستور بده ، گاوى را بكشند و بعضى از اعضاى او را ، به بدن مرده بزنند ، تا من او را زنده نمايم و او قاتل خودش را معرفى كند . خداوند متعال در قرآن با اشاره به اين قصه مى فرمايد : و اذ قال موسى لقومه ان الله ياءمركم اءن تذبحوا بقرة قالوا اءتتخذنا هزوا قال اءعوذ بالله اءن اءكون من الجاهلين ( 285 )

و ( به ياد آوريد ) هنگامى را كه موسى به قوم خود گفت : خداوند به

شما دستور مى دهد ماده گاوى را ذبح كنيد ( و قطعه اى از بدن آن را به مقتولى كه قاتل او شناخته نشده بزنيد ، تا زنده شود و قاتل خويش را معرفى كند؛ و غوغا خاموش گردد ) گفتند : آيا ما را مسخره مى كنى ؟ ( مگر ممكن است عضو حيوان مرده اى را به انسان مرده اى بزنيم و او زنده شود ) موسى گفت : به خدا پناه مى برم از اينكه از جاهلان باشم !

قالوا ادع لنا ربك يبين لنا ما هى قال انه يقول انها بقرة لا فارض و لا بكر عوان بين ذلك فافعلوا ما تؤ مرون ( 286 ) بنى اسرائيل گفتند : پس از خداى خود بخواه كه براى ما روشن كند اين ماده گاو چگونه ماده گاوى باشد ؟ گفت : خداوند مى فرمايد : ماده گاوى است كه نه پير و از كار افتاده باشد ، و نه بكر و جوان ، بلكه ميان اين دو باشد . آنچه به شما دستور داده شده ، ( هر چه زودتر ) انجام دهيد .

قالوا ادع لنا ربك يبين لنا ما لونها قال انه يقول انها بقرة صفراء فاقع لونها تسر الناظرين ؛ ( 287 ) گفتند : از خدايت بخواه براى ما روشن كند كه رنگ آن چگونه باشد ؟ موسى گفت خداوند مى فرمايد گاوى باشد زرد يكدست ، كه بينندگان را خوش آمده و مسرور سازد .

قالوا ادع لنا ربك يبين لنا ما هى ان البقر تشابه علينا و انا ان شاء الله لمهتدون * قال انه يقول انها بقرة لا

ذلول تثير الارض و لا تسقى الخرت مسلمة لا شية فيها قالوا الآن جئت بالحق فذبحوها و ما كادوا يفعلون ( 288 )

باز گفتند از خدايت بخواه براى ما روشن كند كه چگونه گاوى بايد باشد ؟ زيرا اين گاو براى ما مبهم شده ! و اگر خدا بخواهد ما هدايت خواهيم شد !

گفت : خداوند مى فرمايد : گاوى باشد كه نه براى شخم زدن رام شده ؛ و نه براى زراعت آبكشى كند؛ و از هر عيبى بر كنار باشد ، و حتى هيچ گونه رنگ ديگرى در آن نباشد . گفتند : الان حق مطلب را آوردى ! سپس ( چنان گاوى را پيدا كردند و ) آن را سر بريدند؛ ولى مايل نبودند اين كار را انجام دهند .

بنى اسرائيل ، وقتى اين صفات را ، از حضرت موسى شنيدند به دنبال گاوى با اين اوصاف گشتند و هر چه تفحص كردند پيدا نشد تا اين كه بالاخره ، گاوى را با آن ويژگى ها ، در خانه ى جوانى پيدا كردند .

او همان جوان گندم فروش بود . كه چند سال پيش ، در اثر احترام و مهربانى به پدرش ، صاحب گوساله اى شده بود . بنى اسرائيل به در خانه جوان تاجر آمده و تقاضاى خريد گاو را كردند و او وقتى از ماجرا اطلاع يافت خوشحال شده و گفت : بايد از مادرم اجازه بگيرم . پيش مادرش آمده و مشورت كرد ، مادرش گفت : به دو برابر قيمت معمولى او را بفروش . بنى اسرائيل وقتى از قيمت باخبر شدند گفتند : مگر چه خبر

شده ؟ يك گاو معمولى به دو برابر قيمت بازار ؟ !

و پيش حضرت موسى عليه السلام آمده و گزارش دادند . حضرت فرمود :

حتما بايد بخريد زيرا فرمان خداوند است . آنها برگشته و به صاحب گاو گفتند : چاره اى نيست ، ما آن را به دو برابر قيمت مى خريم ، برو گاو را بياور . او دوباره پيش مادرش آمده و نظر او را خواست و مادرش گفت : پسرم ! برو بگو : به دو برابر قيمت قبلى ما مى فروشيم !

آن ها وقتى اين جمله را شنيدند با تعجب و ناراحتى گفتند : ما يك گاو را به چهار برابر قيمت ، نمى خريم .

بنى اسرائيل دوباره پيش حضرت موسى عليه السلام برگشتند و حضرت فرمود : بايد بخريد ، زيرا فرمان خداوند است . آن ها بازگشتند ، اين بار مادر جوان گفت : پسر جان ! برو به آن ها بگو : چون شما نخريديد و رفتيد ، به دو برابر قيمت قبلى مى فروشيم . بنى اسرائيل باز از خريدن خوددارى كرده و برگشتند و هر بار كه بر مى گشتند ، قيمت دو برابر مى شد ، تا آن كه آن گاه را به دستور حضرت موسى خريدند ، به قيمت اين كه پوستش را پر از سكه هاى طلا بكنند . بعد از خريدن گاو ، آن را ذبح نموده و پوستش را پر از سكه هاى طلا كرده و به صاحبش تحويل دادند .

حضرت موسى عليه السلام دو ركعت نماز خواند و بعد دست ها را به سوى آسمان بلند كرده و فرمود

: پروردگار ! تو را قسم مى دهم به شكوه و جلال محمد و آل محمد عليه السلام ، كه اين مرده را زنده گردانى .

بعد قسمتى از دم گاو را آورده و به بدن مقتول زدند و او زنده شده و قاتل خود را معرفى كرد و چگونگى وقوع جنايت را شرح داد .

بعد از اين معجزه ، بنى اسرائيل به هم ديگر مى گفتند : ما نمى دانيم معجزه زنده شدن اين مقتول مهم است ، يا ثروتمند كردن خداوند ، آن جوان تاجر را !

حضرت موسى امر كرد كه قاتل را قصاص كنند و آن جوان بى گناه ، بعد از زنده شدن ، از حضرت موسى تقاضا كرد كه از خداوند بخواهد ، عمرى دوباره به او عنايت كند . خداوند به حضرت موسى مژده داد كه هفتاد سال ، عمر دوباره به او بخشيدم و بعد موسى عليه السلام آن دختر پاكدامن را به عقد آن جوان پسر عموى متدين و درستكار در آورد . در حديث نقل شده : خداوند در قيامت هم بين آن دو زوج جوان ، جدائى نمى اندازد و آن ها در عالم آخرت در بهشت با يكديگر زن و شوهر خواهند بود . ( 289 )

6 انجام بهترين اعمال

منصور بن حازم به امام صادق عليه السلام عرض كرد : كدام يكم از اعمال نيك از ساير اعمال برتر است . امام فرمود : الصلاة لوقتها و بر الوالدين و الجهاد فى سبيل الله ؛ ( 290 ) نماز در وقت ، نيكى به پدر و مادر و جهاد در راه خدا .

7 طول عمر و فراوانى روزى

خاتم پيامبران صلى الله عليه و آله فرمود : هر كس مى خواهد عمرى طولانى ، گشايش در زندگى ، وسعت رزق و روزى فراوان داشته باشد ، به پدر و مادرش نيكى و احسان نمايد ، چرا كه اين عمل بخشى از اطاعت خدا است . ( 291 )

در روايتى ديگر از آن حضرت آمده است كه : هر كس براى من خوش رفتارى به پدر و مادرش را تعهد نمايد ، من نيز متقابلا فراوانى مال ، زيادى عمر ، و محبت و سربلندى او را در ميان خانواده و بستگانش تضمين مى كنم . ( 292 )

8 داشتن فرزندان صالح

امام صادق عليه السلام فرمود : بروا آباءكم يبركم اءبناؤ كم ؛ ( 293 ) به پدرانتان نيكى كنيد تا فرزندانتان نيز به شما نيكى كنند .

9 راحتى در حال مرگ

امام صادق عليه السلام به فرزندان نيكو كارى كه با والدين خود خوشرفتارى مى كنند مژده داد : هر كس دوست دارد خداوند در لحظه مرگ بر او آسان بگيرد به بستگان خود صله رحم كرده و به پدر و مادرش نيكى كند . در اين صورت علاوه بر اين كه در لحظه جان دادن احسان آرامش و راحتى خواهد كرد ، در دنيا نيز در زندگى خود به فقر و بيچارگى دچار نخواهد شد . ( 294 )

جوانى از اصحاب پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مريض و بسترى شده بود . رسول خدا صلى الله عليه و آله به عيادت او آمد . حال وى بسيار وخيم و رقت انگيز بود و آخرين لحظات عمر خود را سپرى مى كرد . پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود : به يگانگى خداوند متعال اقرار كن و بگو : لا اله الا الله . زبان جوان به لكنت افتاد و نتوانست آن جمله مقدس را بيان كند . رسول خدا صلى الله عليه و آله از زنى كه در آنجا حضور داشت پرسيد : آيا اين جوان مادر دارد ؟ گفت : آرى من مادر او هستم . فرمود : آيا از او ناراضى هستى ؟ گفت : بلى يا رسول الله ! اكنون مدت شش سال است كه با او سخن نگفته ام .

رسول خدا صلى الله عليه و آله از زن خواست

كه از لغزش هاى پسرش بگذرد و او را عفو كند . يا رسول الله ! به خاطر شما از او گذاشتم و راضى شدم . در اين هنگام پيامبر صلى الله عليه و آله به جوان اين دعا را تعليم داد كه بگو : يا من يقبل اليسير و يعفو عن الكثير اقبل منى اليسير و اعف عنى الكثير انك اءنت العفو الغفور؛ ( 295 ) آن گاه پيامبر صلى الله عليه و آله براى دومين بار كلمه شهادت را بر او تقلين نمود در اين موقع زبان جوان گشوده و به آسانى توانست كمله لا اله الا الله را ادا نمايد .

جنت كه رضاى ما ، در آن است

زير كف پاى مادران است

خواهى كه رضاى ما بيابى

آن كن كه رضاى مادران است

10ثواب حج مقبول

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : هيچ فرزند نيكو كارى نيست كه به چهره پدر و مار خود نگاهى مهربانانه و شفقت آميز بيندازد ، مگر اينكه خداوند متعال براى هر نظرى ، ثواب يك حج مقبول منظور مى نمايد . ياران پيامبر صلى الله عليه و آله گفتند : يا رسول الله ! آيا اگر فردى هر روز صد مرتبه به چهره پدر يا مادرش نظاره كند باز هم اين پاداش را دريافت خواهد كرد ؟

فرمود : آرى ، اگر روزى صد بار اين كار را انجام دهد ، ثواب صد حج پذيرفته خواهد داشت . خداوند متعال قادر است كه پاداش بيشتر و بهترى عنايت كند . ( 296 )

11 آمرزش گناهان

بخشودگى گناهان يكى ديگر از آثار محبت و خوشرفتارى با والدين است . پيشواى ششم فرمود : روزى مردى به حضور پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده و گفت : اى رسول خدا ! زمانى من صاحب دخترى شدم . او را پرورش دادم تا به حد بلوغ رسيد ، تا آن كه روزى بر وى لباس نو پوشانده و آراستم و آن گاه بر سر چاهى آورده و در ميان آن انداختم . او ناله مى كرد و استمداد مى طلبيد ، آخرين سخنى كه از او به گوشم رسيد ، اين بود كه با آه و ناله مى گفت : بابا ! !

يا رسول الله ! كفاره اين گناه من چيست ؟

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : اى مرد ! آيا مادرت زنده است ؟

گفت : نه .

پيامبر فرمود : آيا خانه ات زنده است

؟

مرد گفت : بلى .

رسول خدا صلى الله عليه و آله به او سفارش كرد : اى مرد ! برو و با خاله ات خوش رفتارى كن و به او نيكى نما زيرا كه او به منزله مادر تو است و نيك رفتارى با او كفاره اين گناه تو خواهد بود .

امام صادق عليه السلام در ادمه سخن خود افزود : در زمان جاهليت پدران ، دختران خود را مى كشتند كه مبادا اسير شده و در ميان قبيله هاى ديگر صاحب فرزندانى شوند . ( 297 )

12 عروج به قله كمال

حضرت موسى عليه السلام مردى را ديد كه در پيشگاه حضرت حق به مقام والايى نائل شده است . درجه بلند او در نظرش مهم جلوه كرد و به حال او غبطه خورد . به اين جهت در پيشگاه خداوند متعال عرضه داشت : خدايا ! به چه علت اين بنده ات را به اين مقامات عالى رسانده اى ؟ خداوند فرمود : اى موسى ! او نسبت به پدر و مادرش نيكوكار بود و در راه سخن چينى هيچ گاه قدم برنداشته است . ( 298 )

13 كامرانى در زندگى

يكى از مهم ترين عوامل توفيق و كامرانى در زندگى كه موجب مى شود انسان از ابعاد مختلف زندگى بهره كافى برده و آرامش خود را باز يابد ، خدمت كردن به پدر و مادر است . رسول خاتم صلى الله عليه و آله با اشاره به اين نكته فرمود : خداوند چهار نعمت را در گرو چهار عمل قرار داده است : 1 بهره مندى از دانش را در احترام به استاد 2 تداوم ايمان را در تعظيم خداوند 3 كامرانى و لذت زندگى را در نيكى به پدر و مادر 4 نجات از آتش جهنم را در ترك آزار و اذيت مردم . ( 299 )

14 اطاعت از پيامبر صلى الله عليه و آله

مردى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله ، از خدمت به پدر و مادر سؤ ال كرد . آن حضرت فرمود : به مادرت نيكى كن ، به مادرت نيكى كن ، به پدرت خوشرفتارى كن ، با پدرت خوشرفتارى كن ، با پدرت خوشرفتارى كن . ( 300 ) از آن جائى كه اطاعت از رسول اكرم صلى الله عليه و آله كه در راستاى پيروى از او امر خداوند متعال است خود ثوابى ديگر دارد و رستگارى و پيروزى را به دنبال مى آورد و خداوند متعال فرمود : و من يطع الله و رسوله فقد فاز فورا عظيما؛ ( 301 ) هر كس از خدا و رسولش اطاعت كند به رستگارى و پيروزى بزرگى دست يافته است . به اين جهت فرزندان صالحى كه در معاشرت با والدين خود خوشرفتارى پيشه مى كنند ، از دستور رسول گرامى اسلام پيروى نموده و

به درجات با شكوهى كه خداوند متعال وعده داده است نائل مى شوند .

اين فصل را با ذكر قطعه شعرى در مورد مادر به پايان مى بريم :

مادرم روى مهت روح و روان است مرا

مهر تو قوت تن ، قوت جان است مرا

در دل انديشه تو گنج نهان است مرا

يك نگاه تو به از ، هر دو جهان است مرا

فارغم با تو از هر خوب و بد ، اى پاك سرشت

زير پاى تو نهادست خدا باغ بهشت

همه آثار وجودم ز وجود تو بود

به خدا بود من از پرتو بود تو بود

فصل چهارم : در سيره صالحان
سيد رضى و تجيل از مادر

سيد رضى رحمة الله مؤ لف نهج البلاغه و يكى از مفاخر آسمان پر ستاره دنياى تشيع ، هميشه پاسدار مقام ارجمند مادر گرامى اش بود و از زحمات طاقت فرساى او تجليل به عمل مى آورد . او در ضمن شعرى مادرش را چنين مى ستايد :

لو كان مثلك كل ام برة

غنى البنون بها عن الآباء

مادرم ! اگر همه مادران مانند تو نيكو كار و پاك سرشت بودند ، هيچ فرزندى نياز به سرپرستى پدر نداشت .

اين مادر علويه كه با شش واسطه به امير مؤ منان على عليه السلام نسبت مى رساند ، زنى با كمال و دانش ، دوست بود و شيخ مفيد كتاب احكام النساء را به درخواست او نوشت و با اسلوب زيبايى به بانوان مسلمان عرضه نمود .

اين بانوى فرهنگ پرور ، در دامن پر مهر خويش ، دو دانشمند بى بديل تربيت كرد كه در جامعه اسلامى افتخارات مهمى آفريده و به درجات عالى رسيدند . آنان در اثر تربيت چنين مادرى ، در فضائل اخلاقى ،

علم و ادب ، عزت نفس ، شهامت ، علو همت ، علوم قرآنى و مديريت اجتماعى ، سر آمد عصر بوده و موافق و مخالف شيفته مقامات عالى و كمالات معنوى آنان گرديد .

خدمات اين دو دانشمند بزرگ اسلامى ، ، مرهون زحمات مادر خوش فكر و فرهنگ دوست شان مى باشد .

در تاريخ آمده است كه :

شيخ مفيد ، بزرگ دانشمند دنياى اسلام ، شبى حضرت فاطمه زهرا عليهما السلام را در خواب ديد : كه آن بانوى كرامت دست دو كودك خردسال خود ، حسن و حسين عليهما السلام را گرفته و در مسجد كرخ به نزد او آورد و به او فرمود : اى شيخ ! به اين ها دانش فقه بياموز ! او با تعجب فراوان از خواب بيدار شده از شدت هيجان عاطفى به گريه افتاد و بعد به فكر فرو رفت . شيخ تا صبح همچنان با تحير در انديشه اين رؤ ياى صادقانه بود .

فرداى آن شب در مسجد نشسته بود كه بانوى با عظمتى وارد مسجد شد . او در حالى كه دست دو كودك خردسالش را در دست گرفته بود به نزد شيخ آمد . اين بانوى بزرگوار كه فاطمه بنت الحسين عليه السلام مادر سيد رضى و سيد مرتضى بود ، به شيخ مفيد اظهار داشت : اى شيخ ! اين دو كودك را آورده ام تا به آنان علم فقه بياموزى .

شيخ مفيد با مشاهده اين صحنه ، خواب شب گذشته اش را به ياد آورد و بى اختيار اشك چشمانش سرازير گرديد و به دنبال آن قصه شب گذشته اش را براى

آن خانم نقل كرد . و اين چنين بود كه شيخ مفيد ، تعليم و تربيت آين دو كودك را به عهده گرفت و در تربيت آنان نهايت تلاش خود را به عمل آورد . اين دو كودك بر اثر تلاش بى وقفه مادر و تعليم شيخ مفيد در اندك زمانى به مقامات بزرگى از علم و كمال رسيدند و خداوند متعال سرچشمه هاى حكمت و دانش را بر سينه هايشان جارى نمود . ( 302 )

شيخ مفيد در مقدمه كتاب احكام النساء در مورد اين مادر شايسته و علم دوست مى نويسد : سيده جليله و فاضله اى خداوند عزتش را پايدار كند به من اطلاع داد كه علاقه مند به تاءليف كتابى است كه همه احكام واجبه به خصوص احكام را كه مخصوص زنان مسلمان است در برداشته باشد و من در خواست او را كه خداوند توفيقش دهد پذيرفتم و اين كتاب را نوشتم . ( 303 )

محدث قمى و تواضع در مقابل پدر

شيخ عباس قمى رحمة الله ، عارف ، خطيب و محدث پر آوازه عرصه عرفان و حديث و داراى تاءليفات فراوانى از جمله : مفاتيح الجنان ، سفينة البحار و . . . در ضمن خاطرات خود مى گويد : وقتى كتاب منازل الآخرة را تاءليف و چاپ كردم ، يك نسخه آن به دست شيخ عبدالرزاق مسئله گو كه هميشه قبل از ظهر در صحن مطهر حضرت معصومه عليهما السلام مسئله مى گفت افتاد ، و او هر روز كتاب منازل الآخرة را به دست گرفته و براى حاضرين مى خواند .

مرحوم پدرم كربلايى محمد رضا كه از علاقه مندان شيخ عبدالرزاق بود

، و هر روز در مجلس او حاضر مى شد روزى به خانه آمد و گفت : شيخ عباس ! كاش مثل اين مسئله گو مى شدى و مى توانستى منبر بروى و اين كتاب را كه امروز براى ما خواند ، بخوانى ! چند بار خواستم بگويم آن كتاب از آثار و تاءليفات من است ، اما هر بار خوددارى كردم و به احترام پدر و پرهيز از خودنمائى چيزى نگفتم ، فقط عرض كردم : دعا بفرمائيد خداوند توفيقى مرحمت فرمايند . ( 304 )

اويس قرنى و عشق به مادر

اويس قرنى از معدود ياران پيامبر صلى الله عليه و آله مى باشد كه در زهد و تقوى به درجات بلندى نائل شد و بعد از تلاش هاى فراوان در راه احياى دين و دفاع از ولايت على عليه السلام در جنگ صفين در ركاب على عليه السلام به شهادت رسيد و در منطقه صفين مدفون شد . ( 305 )

هنگامى كه اويس در يمن بود ، شتربانى مى كرد و مادر پيرى داشت كه تحت تكفل اويس بود . او با اين كه علاقه شديدى به وجود گرامى رسول الله صلى الله عليه و آله داشت اما هيچ گاه نتوانست پيامبر را از نزديك زيارت كرده و به نظاره آن سيماى ملكوتى بنشيند . در يكى از روزها كه اشتياق ديدار سرور كانيات در وجودش به شدت شعله ور گرديد ، از مادرش اجازه خواست تا به سرزمين حجاز آمده و حضرت رسول صلى الله عليه و آله را زيارت نمايد ، مادرش به او گفت : پسرم ! به يدار آن حضرت برو و هرگاه پيامبر

صلى الله عليه و آله در مدينه نبود ، بيش از نصف روز در آن جا توقف نكن ! اويس با زحمت فراوان فاصله بين يمن و مدينه را پيموده و به منزل پيامبر رسيد . اما با كمال ناباورى شنيد كه : پيامبر در شهر مدينه حضور ندارد . چون بيش از نصف روز فرصت نداشت و به والاترين هدف خود كه فيض حضور پيامبر صلى الله عليه و آله بود ، نائل نشد ، به مسلمانان اظهار داشت : سلام مرا به حضرتش برسانيد و بگوئيد : مردى به نام اويس از يمن به زيارت شما آمده بود و چون از مادرش اجازه توقف بيشترى نداشت با كمال شرمندگى به وطن خود مراجعت نمود .

بعد از مدتى كه پيامبر صلى الله عليه و آله به خانه بازگشت فرمود : تفوح روائح الجنة من قبل قرن وا شوقاه اليك يا اءويس القرنى اءلا و من لقيه فليقرئه منى السلام ؛ ( 306 ) نسيم بهشتى از سوى قبيله قرن مى وزد ، آه ! چه قدر به ديدار تو مشتاقم ، اى اويس قرنى . اى مسلمانان هر كس او را ملاقات كند ، سلام مرا به او برساند .

عبدى مى گويد : پس از جست و جوى زياد بديدار اويس قرنى رسيدم به او گفتم : دلم مى خواهد سخنى از رسول خدا صلى الله عليه و آله برايم نقل كنى . تا نام رسول خدا را شنيد ، آهى كشيد اشگ در چشمش حلقه زد .

بغض گلويش را گرفت و با گريه گفت : افسوس هزار افسوس ! عمرى براى او سوختم

و عاقبت به ديدارش نرسيدم ، ( زيرا مادرم بيش از نصف روز به من اجازه نداد براى ديدار حضرتش در مدينه بمانم . )

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در مورد مقام بلندى و معنوى اويس فرمود :

يدخل فى شفاعته مثل ربيعه و مضر؛ افراد زيادى مانند قبيله ربيعه و مضر با شفاعت اويس وارد بهشت خواهند شد . ( 307 )

و هم چنين دعبل شاعر معروف شيعى با تفاخر تمام به مقام شفاعت اويس اشاره كرد و چنين سرود :

اويس ذوالشفاعة كان منا

فيوم البعث نحن الشافعونا؛

اويسى كه داراى مقام شفاعت است از ماست . پس ما در روز قيامت شفاعت كننده خواهيم بود .

آبروى اهل ايمان خاك پاى مادر است

هر چه دارند اين جماعت از دعاى مادر است

قدر و جاهى را كه در اسلام دارا شد اويس

از كمال طاعت و خدمت براى مادر است

امر او را داد رجحان بر ملاقات نبى

چون رضاى مصطفى هم در رضاى مادر است

جوانمردان نيكو خصال

در تفسير منهج الصادقين آمده است كه : اصحاب رقيم سه نفر بودند كه از شهر خود به علت برخى مشكلات بيرون آمدند . آنان در بيابان گرفتار باران شدند و به ناچار در دامنه كوهى به غارى پناه بردند .

هنگامى كه در داخل غار قرار گرفتند در اثر باران و جريان سيل سنگ بزرگى از بالاى كوه غلتيده و راه خروجى غار را مسدود نمود . و روز روشن بر آنان تاريك گرديد . در اين حال اميد آنان از همه جا قطع شد و به غير از استمداد از خداوند متعال راهى باقى نماند .

يكى از آنان گفت : خوب است

كه هر يك از ما نمونه اى از عمل خالص خود را ، در پيشگاه پروردگار متعال وسيله قرار داده و به اين طريق از خداوند رحمان نجات بخواهيم . دو دوست ديگر سخن او را تصديق كردند .

يكى از آنان گفت : اى خداوند بزرگ و اى داناى آشكار و نهان ! تو خود مى دانى كه من روزى كارگرى را اجير كردم ، در آخر روز وقتى مزد او را مى پرداختم او به مبلغ معين راضى نشد و از من قهر كرد و رفت . من با مزد وى گوسفندى خريدم و آن را جداگانه پرورش دادم و در زمانى كه او از من غايب شده بود ، ( در اثر توليد مثل ) گوسفندان زيادى براى وى را فراهم آوردم . بعد از مدتى آن مرد آمده مزد خود را از من طلب كرد ، من وى را به سوى آن گوسفندان بردم و گفتم اين ها مال تو است . اول باورش نشد اما بعد از اندكى گوسفندان را از من تحويل گرفت و رفت . خداوند ! اگر اين كار من با خلوص نيت و در راه رضاى تو بوده است ما را از اين گرفتارى نجات بده ! در اين هنگام ديدند آن سنگ بزرگ تكانى خورد و مقدارى كنار رفت .

دومى گفت : پروردگار ! تو مى دانى كه من دختر عمويى با كمال و زيبا چهره داشتم در دوران جوانى شيفته او شدم تا اين كه روزى در محل خلوتى او را يافتم ، خواستم كه كام دل برگيرم اما آن دختر گفت : اى پسر

عمو ! از خدا بترس و پرده درى مكن . من با اين سخن به ياد تو افتادم و بر هواى نفس خود غلبه كردم و از گناه صرف نظر نمودم . خدايا ! اگر اين كار را من از روى اخلاص نموده ام و رضاى تو را منظور نظر داشته ام ما را از اين غم رهانيده و از هلاكت نجات بده ! در اين هنگام مقدارى ديگر از سنگ به كنار رفت و روشنائى بيشترى به داخل غار تابيد .

سومى گفت : بارالها ! تو مى دانى كه من پدر و مادر پيرى داشتم كه از شدت پيرى قادر به حركت نبودند و من در همه حال به آنان خدمت مى كردم . شبى مادرم از من آب خواست ، من آب آوردم ديدم خوابش برده ، آب را در دستم بالاى سر او نگاه داشتم تا مادرم بيدار شود . آب به او دهم تا صبح آب را در دستم نگاه داشته و بيدار نشستم كه مبادا مادرم بيدار شده و تشنه بماند و خجالت بكشد كه از من آب بخواهد . ولى مادرم تا صبح بيدار نشد و من هم او را بيدار نكردم كه مبادا آزرده خاطر شود . خداوندا ! اگر اين عمل من براى رضاى تو بوده اين در بسته را به روى ما بگشا و ما را از اين گرفتارى رهائى ده !

در اين هنگام تمام سنگ به كنار رفت ، و هر سه نفر به لطف الهى با سلامتى و خوشحالى از غار خارج شده و به سفر خود ادامه دادند . ( 308 )

امير مؤ منان عليه السلام در فراق مادر

فاطمه

بنت اسد مادر گرامى على عليه السلام از مادران نمونه تاريخ است . على عليه السلام به اين مادر پاك و صالح بى نهايت علاقه داشت . وى در سال چهارم هجرى رحلت نمود . امام صادق عليه السلام مى فرمايد : روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله نشسته بود كه على عليه السلام در حالى كه گريه مى كرد به نزد آن حضرت آمد . پيامبر صلى الله عليه و آله از او پرسيد : براى چه گريه مى كنى ؟ عرض كرد مادرم فاطمه از دنيا رفت . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : به خدا سوگند مادر من هم بود . سپس شتابان از جاى برخاست و به كنار جنازه آمد ، تا چشمش به او افتاد گريست . به زبان دستور داد تا او را غسل دهند ، وقتى از غسل او فارغ شدند ، به حضرت خبر دهند .

زنان وقتى از غسل دادن وى فارغ شدند ، پيامبر صلى الله عليه و آله را خبر كردند ، حضرت يكى از پيراهن هاى خود را كه به تن مى پوشيد ، به آن ها داد و فرمود : فاطمه را در آن پيراهن كفن كنند و به مسلمانان فرمود : هرگاه مرا ديديد كه كارى كردم ، كه تا به حال آن كار نكرده بودم ، علت آن را بپرسيد . چون زنان از غسل و كفن او فارغ شدند ، پيامبر صلى الله عليه و آله تشريف آوردند و جنازه فاطمه را بر دوش خود گرفتند . و هم چنان در زير جنازه او بود تا

به قبر رسيدند ، در آن جا جنازه را بر زمين نهاد و داخل قبر شده در آن خوابيد ، آن گاه برخاست و جنازه را در قبر نهادند و سپس سر خود را به طرف او خم كرده و مدتى طولانى سخنانى با او گفت ، و در آخر سه بار گفت : پسرت ! نه جعفر و نه عقيل ، بلكه پسرت على بن ابى طالب .

آن گاه بيرون آمده و خاك بر روى قبر ريخت و سپس خود را روى قبر او انداخت و در حالى كه مردم مى شنيدند مى گفت : لا اله الا الله اللهم انى اءستودعها اياك ؛ معبودى جز خداى يكتا نيست ، پروردگارا من او را به تو مى سپارم . و بدين ترتيب از جاى برخاسته و بازگشت .

در اين وقت مسلمانان عرض كردند ، ما در اين ماجرا مشاهده كرديم كارهايى انجام دادى كه پيش از اين چنين كارهايى نكرده بودى ؟ فرمود : من امروز ديگر احسان و نيكى هاى ابوطالب را از دست دادم ، فاطمه كسى بود كه اگر چيزى نزد خود مى داشت ، مرا بر خود فرزندانش مقدم مى داشت . من روزى از قيامت سخن به ميان آوردم و از اين كه مردم در آن روز برهنه محشور مى شوند ، فاطمه كه اين سخن را شنيد ، گفت : واى از اين رسوايى ، من ضمانت كردم كه خدا او را با بدن پوشيده محشور گرداند . از فشار قبر پرسيدم او گفت : واى از ناتوانى ، من ضمانت كردم كه خدا او را كفايت فرمايد

.

اين كه خم شدم و با او سخن گفتم ، براى اين بود كه پرسش هايى را كه از او مى شود؛ به او تلقين كنم . چون از او پرسيدند : پرودگار تو كيست ؟ جواب داد . پرسيدند پيغمبرت كيست ؟ پاسخ داد . پرسيدند امام و ولى تو كيست ؟ در پاسخ خجالت كشيده و حرفى نزد ، و من به او گفتم : پسرت ، نه جعفر و نه عقيل ، بلكه پسرت على بن ابى طالب .

پس از مراسم دفن ، رسول خدا صلى الله عليه و آله به عمار فرمود : به خدا سوگند من از قبر فاطمه بيرون نيامدم جز آنكه دو چراغ از نور را ديدم كه نزد سر فاطمه آوردند و دو چراغ ديگر از نور در نزد دست هاى او بود و دو چراغ از نور در كنار پاهايش بود و دو فرشته كه بر قبر او گماشته بودند و تا روز قيامت براى او استغفار مى كنند . ( 309 )

شيخ انصارى و معاشرت با مادر

شيخ مرتضى انصارى بزرگ پرچم دار جهان تشيع و سرآمد فقها مجتهدين اماميه است . او بعد از آن كه مدتى در شهر كربلا ، در حضور استاد بزرگوارش مرحوم شريف العلماء و ساير اساتيد حوزه نجف تحصيل كرد به زادگاهش شوشتر مراجعت نمود . شيخ مدتى تحصيلات خود را در همان جا ادامه داده ، دوباره خواست تا براى تكميل مراتب علمى به عتبات عاليات برگردد . اما مادرش به رجوع دوباره وى راضى نبود . اصرار شيخ انصارى و ديگر افراد براى جلب رضايت مادر بى نتيجه

بود .

تا اين كه شيخ به مادرش عرضه داشت : آيا اجازه مى دهى تا استخاره كنم و جواب هر چه بود در مقابل آن هر دو تسليم باشيم ؟ مادرش پذيرفت . در جواب استخاره شيخ اين آيه آمد : و لا تخافى و لا تحزنى انا رادوه اليك و جاعلوه من المرسلين ؛ ( 310 ) هرگز مترس ، محزون نباش ، كه ما او را به تو باز مى گردانيم و از رسالت مدارن خود قرار مى دهيم . وقتى اين آيه را به مادرش تفسير كرد ، او خيلى خوش حال شد و به شيخ مرتضى اجازه مسافرت داد . شيخ انصارى در اين مسافرت سرنوشت ساز خود به بركت دعاى مادر ، توفيق الهى و تلاش و استقامت خويش به بالاترين درجه اجتهاد و مرجعيت نائل شد و پرچم اسلام بر دوش وى قرار گرفته و بزرگ ترين رهبر مذهبى در عصر خود گرديد . ( 311 )

هنگامى كه به مادر شيخ انصارى گفته شد : آيا از اين همه ترقى و عظمت فرزند خويش بر خود نمى بالد و افتخار نمى كند ؟ ! در جواب گفت : رسيدن فرزندم به شكوه و عظمت ، براى من تعجب آور نيست . چون هر وقت كه مى خواستم به او شير دهم وضو مى گرفتم و با طهارت و پاكيزگى به او شير مى دادم . بلى ، شير پاك ، فكر پاك و شير ناپاك انديشه ناپاك توليد مى كند .

آنگاه كه مادر شيخ انصارى از دنيا رفت او در فراغ مادرش به شدت مى گريست و در كنار

پيكر بى جان مادرش زانوى غم زده و اشك ماتم مى ريخت . يكى از شاگردان نزديكش او را تسليت گفته و به عنوان دل جويى اظهار داشت ؛ جناب استاد ! براى شما با اين مقام علمى ، شايسته نيست كه براى درگذشت پيرزنى كه عمرش را به پايان رسانده اين طور اشك بريزيد و بى تابى كنيد . آن بزرگ مرد تاريخ سر برداشته و گفت : گويا شما هنوز به مقام ارجمند مادر واقف نيستيد ، تربيت صحيح و زحمات فراوان اين مادر مرا به اين مقام رسانيد و پرورش اوليه او ، زمينه ترقى و پيشرفت را در من ايجاد كرد . در حقيقت اين همه توفيقات من مرهون زحمات و تلاش هاى مشفقانه و مخلصانه اين مادر است .

فصل پنجم : عواقب بدى به پدر و مادر
مقدمه

همان طور كه نيكى به والدين آثار مثبت دنيوى و اخروى دارد متقابلا نافرمانى و بد رفتارى با پدر و مادر نيز نتائج منفى و زيانبارى به جاى مى گذارد . در اين جا به برخى از نتائج ناخوشايند عقوق والدين مى پردازيم :

1 مطرود پيامبر صلى الله عليه و آله

پيامبر خاتم صلى الله عليه و آله گروههائى را مورد لعن قرار داد؛ تا اينكه فرمود : خدا لعنت كند كسانى را كه والدين خود را در معرض لعن و نفرين قرار مى دهند ، مردى از آن جناب پرسيد : يا رسول الله ! آيا كسى يافت مى شود كه پدر و مادر خود را لعنت كند ؟ ! پيامبر پاسخ داد بلى ، اينها كسانى هستند كه پدر و مادر ديگران را لعنت مى كنند و آنان نيز متقابلا والدين آنها را لعن مى كنند . ( 312 )

2 دور شدن از عدالت

شخصى از امام جعفر صادق عليه السلام سؤ ال كرد : پيش نمازى است كه تمام شرائط امامت را داراست ، جز اينكه با پدر و مادرش رفتارى تند دارد ، و با سخنان درشت آنان را مى رنجاند؛ آيا به اين پيش نماز اقتداء بكنم يا نه ؟ پيشواى ششم عليه السلام فرمود : تا زمانى كه او با پدر و مادرش رفتارى ناشايست دارد و والدين خود را ناراحت مى كند ، در پشت سر او نماز نخوان ( 313 )

3 محروميت از الطاف خداوندى

امام صادق عليه السلام فرمود : هنگامى كه يعقوب براى ملاقات فرزندش يوسف عليه السلام ، وارد مصر گرديد ، يوسف به استقبال پدر بزرگوارش آمد . يعقوب عليه السلام با ديدن يوسف فورا از اسب پياده شد ولى جناب يوسف به خاطر رعايت مقام سلطنت ظاهرى ، براى احترام پدر از مركب پياده نشد ، و همان طورى كه سوار اسب بود ، دست بر گردن پدر در آورد . حضرت يوسف عليه السلام هنوز از خوش آمد گويى با يعقوب عليه السلام فارغ نشده بود كه جبرئيل نازل شده و به يوسف فرمود : دست خود را باز كن .

يوسف كف دست خود را گشود ، نور روشنى از دستش به سوى آسمان بالا رفت . يوسف عليه السلام پرسيد : اين چه نورى بود كه از كف دست من خارج شد ؟ ! جبرئيل فرمود :

نزعت النبوة من عقبك عقوبة لما لم تنزل الى الشيخ يعقوب فلا يكون من عقبك نبى ؛ ( 314 ) نور نبوت از صلب تو بيرون رفت و ديگر پيامبرى از نسل تو به

وجود نخواهد آمد . به سبب آن كه كمال احترام را در مورد پدر پيرت رعايت نكردى ، پس كسى از فرزندانت پيامبر نخواهد شد .

الا اى يوسف مصرى كه كردت سلطنت مغرور

پدر را باز پرس آخر ، كجا شد مهر فرزندى

4 گرفتارى در دنيا

در بنى اسرائيل عابدى بود كه او را جريح مى گفتند كه پيوسته در صومعه خود عبادت مى كرد . روزى در حالى كه مشغول عبادت بود ، مادرش به نزد او آمد و او را صدا زد وى جواب نگفت . مادرش رفته و دوباره آمد و او را صدا زد ، باز هم وى به عبادت مستحبى مشغول بود و توجهى به مادر نكرد .

مادرش بار سوم كه آمد و با بى توجهى پسر عابدش مواجه گشت ، قلبش شكست و با حالتى مضطرب رو به آسمان كرده و عرضه داشت : اى خداى بنى اسرائيل ! او را يارى نكن ! روز بعد زن بدكارى كه درد زايمان گرفته بود در كنار صومعه جريح عابد وضع حمل كرد و ادعا نمود كه اين فرزند متعلق به جريح عابد است . فورا اين شايعه در ميان بنى اسرائيل پخش شد و همه ناراحت شده و زبان به اعتراض گشودند : آن كسى كه مردم را از زنا و اعمال ناشايست منع مى كرد ، خود مرتكب اين اعمال مى شود . پادشاه دستور داد كه اين عابد را به اتهام زنا به دار آويزند . هنگامى كه وى را براى دار آويختن آوردند ، مادرش خبر دار شده و با داد و ناله و استغاثه به ميان جمعيت آمده و فرياد

واى فرزندم سر داد . جريح گفت : اى مادر ! آرم باش كه اين گرفتارى من در اثر نفرين تو پيش آمده است .

آنگاه مهلت خواست تا حقيقت را روشن سازد . او بعد از جلب رضايت مادر ، از خداوند متعال خواست كه آن نوزاد را به سخن آورد و او به اذن خداوند متعال پدرش را كه يك شبان بود معرفى نمود و عابد از اتهام تبرئه شد . بعد از اين ماجرا جريح سوگند ياد كرد كه ديگر به مادرش بى احترامى ننموده و لحظه اى از او جدا نشود . ( 315 )

در ادمه روايت آمده است : اگر جريح به احكام دين آگاه بود مى دانست كه اجابت و توجه به مادرش از نماز مستحبى افضل است . ( 316 )

شاهدى ديگر

ابن خلكان در حالات ابوالقاسم محمود زمخشرى ، از دانشمندان معروف اهل سنت و صاحب تفسير معروف كشاف و متخصص در علوم حديث ، لغت ، نحو علم معانى و بيان كه از داشتن يك پا محروم بوده مى نويسد : هنگامى كه در بغداد ، فقيه حنفى دامغانى از علت قطع پايش سؤ ال نمود ، وى چنين گفت : علت اين مصيبت ، نفرين مادرم مى باشد ، زيرا من در دوران كودكى گنجشكى را گرفته و به پايش نخى بسته بودم ، گنجشك از دستم پريد و داخل يك شكافى گرديد . من نخ را آن قدر كشيدم كه يك پاى گنجشك از بدنش جدا شده و به همراه نخ به دستم آمد .

هنگامى كه مادرم متوجه اين قضيه شد ، به شدت ناراحت گرديد

و در مورد من نفرين نموده و گفت : خداوند پاى چپت را قطع كند همان طور كه پاى چپ اين پرنده را قطع كردى . آن گاه كه به دوران بلوغ و رشد رسيدم ، براى تحصيل دانش از زادگاه خود به بخارا سفر كردم ، در سفر از اسب به زمين افتادم و پاى چپم آسيب سختى ديد ، پزشكان هنگام معالجه چاره اى نديدند ، جز اين كه پاى چپم را قطع كنند و اين چنين بود كه از يك پا محروم شده و ناقص العضو گرديدم . ( 317 )

5 عذاب وجدان

امام هادى عليه السلام فرمود : نافرمانى و آزار پدر و مادر موجب فقر و نادارى و ذلت و خوارى مى شود . ( 318 ) در تاءييد اين سخن شنيدن داستانى شگفت انگيز خالى از لطف نيست .

ميرزا مهدى فرزند ارشد شيخ فضل الله نورى ( قدس سره ) در قضيه مشروطه با شيوه پدر بزرگوارش مخالفت كرده و از راه و روش روشن فكران غرب زده را مى پيمود . هنگامى كه مشروطه خواهان ، شيخ فضل الله ( قدس سره ) را براى اعدام به ميدان توپخانه آوردند ، ميرزا مهدى ، هم نوا با دشمنان دين و روحانيت ، در زير پاى دار پدر كف زده و از همه بيشتر اظهار شادى و خرسندى مى نمود .

فرخ دين پارسا يكى از صاحب منصبان ژاندارمرى كه در ميدان توپخانه جهت انتظامات حضور داشته ، در اين مورد مى گويد : طناب دار ، آرام آرام ، شيخ فضل الله را بالا برد و او در بالاى دار قرار

گرفت ، او در همان لحظه آخر از بالاى دار نگاه تند و سرزنش آميزى به پسرش انداخت ، سپس گردش طناب شيخ را به طرف قبله چرخانيده و او با مختصر حركتى جان داد .

پسر ناخلف با همين نگاه منقلب شد و همان دم آثار پشيمانى و پريشانى در چهره ميرزا مهدى ظاهر شد؛ او سرگردان و حيران به اطراف مى نگريست ، از آن ميان ، سيد يعقوب توجهش را جلب كرد به طرف او رفت و خواست به او سخنى بگويد؛ اما سيد يعقوب به او اعتناء نكرد و از نزد او دور شد . ( 319 )

وجدان خفته اين پسر نادان بر اثر فشار روحى و غلبه عواطف و احساسات بيدار شد؛ اما چه فايده كه كار از كار گذشته بود و پدر مهربان و دلسوز با دلى پر از غم از دستش رفته بود . و به قول شهريار تبريزى :

نو شد اروئى و بعد از مرگ سهراب آمدى

سنگدل اين زودتر مى خواستى حالا چرا ؟

6 خشم الهى

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : مجازات سه گروه گنه كار در اين دنيا قبل از جزاى جهان آخرت خواهد بود .

1 نافرمانى به والدين 2 ستم بر مردم 3 بدى در مقابل احسان . ( 320 )

در اين رابطه روايتى پندآموز و شنيدنى از امام حسين عليه السلام نقل شده است ك

آن حضرت عليه السلام فرمود : شبى با پدرم اميرالمؤ منين عليه السلام در دل تاريكى ، مشغول طواف خانه خدا بوديم ، در حالى كه اطراف بيت خالى بود و تمام زائران بيت الله خوابيده بودند . ناگهان

صداى شخصى به گوشم رسيد كه با سوز و گداز با خدايش راز و نياز مى كند و همانند اسيرى كه زير شكنجه گرفتار باشد ، صيحه مى زند ، ناله مى زند و به خداوند متعال التماس مى كند و با كمال تضرع و زارى اشعارى را مى خواند .

امام حسين عليه السلام مى فرمايد : پدرم به من فرمود : اى حسين ! آيا ناله و زارى اين گناهكار را كه به درگاه پروردگار متعال استغاثه مى كند و درخواست كمك و يارى مى نمايد ، مى شنوى ؟ ! عرض كردم : بلى ، پدر جان . فرمود : به جست و جويش برو و نزد من بياور . امام حسين عليه السلام مى فرمايد : من برخاستم و در آن تاريكى شب به هر سور نگاه مى كردم و براى پيدا كردن او از ميان خفتگان مى گذشتم . تا اين كه او را بين ركن و مقام يافتم . ديدم با كمال خضوع و خشوع مشغول نماز است .

گفتم : اى جوان ، اميرالمؤ منين را اجابت كن . جوان نمازش را مختصر كرد و با من سخن نگفت ، فقط اشاره كرد از پيش روى من برو .

لحظه اى بعد به خدمت امير مؤ منان عليه السلام آمد . حضرت به او نگريست ، ديد جوانى است زيبا ، رعنا قامت ، با جامه هاى پاكيزه و فاخر .

على عليه السلام به او فرمود : تو كيستى و از كدام قبيله عرب هستى ؟ جوان خود را معرفى كرد . حضرت فرمود : اين ناله و فرياد تو براى

چيست و اين گريه و استغاثه براى چه مصيبتى است ؟ ! عرض كرد : سرورم ! پشتم را بار گناه در هم شكسته و نفرين پدرم درهاى فرج و گشايش را رويم بسته و نافرمانى پدر ، رشته زندگانى ام را از هم گسسته ، و دچار محنت و مشقت و بلا شده ام .

على عليه السلام فرمود : قصه تو چيست ؟ جوان لب به سخن گشوده عرضه داشت : يا اميرالمؤ منين ! جوانى بودم سرگرم لهو و لعب ، شب و روز خود با گناهان سپرى مى كردم و با عيش و نوش ، عموم را تباه مى ساختم . پدر دلسوز و مهربانم ، مرا با سخنان حكيمانه پند و اندرز مى داد و از عواقب خطرناك كردارهاى نكوهيده ام ، بر حذر مى داشت و از خوابى غفلت و بى هوشى بيدارم مى ساخت . متاءسفانه ، نه تنها گوش به مواعظ و نصايحش ، نمى دادم بلكه او را مورد عتاب قرار داده و دشنام مى دادم و ناسزا مى گفتم ، بعضى اوقات كتكش هم مى زدم .

روزى اطلاع يافتم ، مقدارى پول در ميان صندوق پنهان كرده است . به سراغ آن پول ها رفتم . خواست جلوگيرى كند . اما در اثر غرور جوانى با او گلاويز شده و او را بر زمين زدم و با مشت و لگد از خود دور ساختم . خواست برخيزد ، تا شايد بتواند از كارم جلوگيرى كند ، اما زانوهايش از شدت درد و ناراحتى كه به او رسيده بود ، قوت نداشت . پول ها را برداشتم

و دنبال كار خود رفتم .

پدرم در آن حال اشعار چندى با دلى شكسته و اعضائى درهم كوفته سرود ، و سپس گفت : سوگند به خدا به خانه كعبه مى روم و در حق تو نفرين مى كنم ، چند روز روزه گرفت ، چند ركعت نماز خواند و به سوى كعبه رهسپار شد . مراقب رفتار و اعمالش بودم ، ديدم سوار شترش گرديد و كوه و دشت را در هم نورديد تا خود را به خانه كعبه رسانيد و پرده كعبه را گرفت و با قلب سوزان و چشم گريان ، اشعارى را خواند .

سوگند به خدائى كه آسمان را بر افراشت و آب را روان ساخت ، هنوز نفرين پدرم به آخر نرسيده بود كه گرفتار خشم و غضب الهى شدم ! امام حسين عليه السلام فرمود : در اين هنگام جامه اش را عقب زد ، ديدم يك طرف بدنش خشكيده و از كار افتاده است . آن گاه سخنانش را چنين ادامه داد : از كردار بد خود ، پشيمان شدم و با زحمت زياد به نزد پدرم آمدم . عذر خواستم ، پوزش طلبيدم ولى عذرم را نپذيرفت و به سوى منزل خود برگشت . از آن روز ، روزگارم تيره و تاريك گشته و شادى هايم به حزن اندوه و گريه تبديل شد .

سه سال التماس كردم فايده نبخشيد و پدرم از تقصيرم نگذشت .

چون امسال ايام حج پيش آمد ، باز به نزد او رفتم و درخواست كردم كه به من رحم كند و بيايد در همان جائى كه مرا نفرين كرده بود ، در حقم

دعاى خير كند ، شايد خداوند متعال نعمت از دست رفته را به من باز گردانده و از صحت و سلامتى برخوردارم سازد . اسباب سفر را فراهم كرده و به سوى كعبه حركت نموديم .

هنگامى كه به صحراى اراك رسيديم ، ناگهان در تاريكى شب ، پرنده اى از كنار جاده پرواز كرد و شترى كه پدرم بر آن سوار بود ، رم كرد و او از پشت شتر پرتاب شده و در ميان دو سنگ افتاد و مرد .

ناچار او را در همان جا دفن كردم و تنها به كعبه آمدم تا به درگاه خداى رحمان استغاثه كنم زيرا مى دانم تمام اين گرفتارى از جهت آزار و نافرمانى پدرم بوده است .

امير مومنان عليه السلام به آن جوان ترحم نمود و فرمود : توبه و استغفار كن ! اكنون وقت آن رسيده كه درد تو دوا ، و حاجتت روا گردد . آيا مى خواهى تو را دعائى بياموزم كه پيامبر صلى الله عليه و آله آموخته است ؟ آن وقت حضرت فوائد و نتائج پسنديده دعا را بيان فرمود . امام حسين عليه السلام در ادامه مى افزايد : من از آموختن دعا بيشتر از آن جوان مسرور شدم زيرا هنوز آن را از پدرم نشنيده بودم . پدرم دعا را فرمودند و من آن را نوشتم و به جوان ياد دادم . ( 321 )

پدرم فرمود : اى جوان ! شب دهم ماه ذى حجه ، اين دعا را بخوان .

هنگام صبح خبرش را برايم بياور . جوان دعا را آموخته و رفت . امام حسين عليه السلام فرمود :

جوان توبه كار صبح روز دهم به حضور پدرم شرفياب شد ، در حالى كه شاد و خندان بود . ديديم سالم و تندرست است و پيوسته مى گفت : سوگند به خدا اين اسم اعظم است ، و قسم به خداى كعبه دعايم مستجاب شد .

امير مؤ منان عليه السلام فرمود : اكنون قصه خود را بيان كن . عرض كرد : يا امير مؤ منان عليه السلام ، در شب دهم وقتى كه چشم ها به خواب رفت ، صداها خاموش شد ، تاريكى عالم را فرا گرفت ، مشغول دعا شدم و چندين بار خدا را به اين دعا سوگند دادم . در مرتبه دوم ناگاه صدايى شنيدم كه گفت : كافى است ! دعايت مستجاب شد ! چون خدا را به اسم اسم اعظمش خواندى . سپس خواب مرا ربود . در عالم رؤ يا رسول خدا صلى الله عليه و آله را ديدم كه دست مبارك خود را بر بدن من مى كشيد و مى فرمود : به نام خداى بزرگ توجه كن ، تو در راه خير و نيكى هستى . از خواب بيدار شدم و خود را سالم و تندرست يافتم .

خداوند به شما جزاى خير و پاداش نيكو عطا فرمايد . ( 322 )

7 كوتاه شدن عمر

يكى ديگر از عواقب شوم ناسپاسى در حق والدين كوتاهى عمر انسان است . پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود : براى خداوند متعال دو فرشته مى باشد كه با هم مناجات و راز و نياز مى كنند . ذكر اولى همواره اين است كه : خداوند ! فرزندان صالح و

وظيفه شناس را به عصمت و پاكى خودت از تمام خطرات مصون دار . دومى نيز پيوسته با خداوند چنين راز و نياز مى كند . پروردگار ! فرزندان ناسپاس و عاق والدين را با خشم و غضب خودت هلاك و نابود ساز . ( 323 )

نقل داستان عبرت آموز منتصر عباسى در اين جا مناسب مى نمايد :

متوكل ، سفاك ترين و خوانخوارترين خليفه عباسى و كينه توزترين آنان نسبت به خاندان رسالت بود . او همواره دوستداران على عليه السلام را به سختى شكنجه مى داد و مقام ولايت امير المؤ منين على عليه السلام و همسرش فاطمه زهرا عليهما السلام جسارت و توهين مى كرد . خيانت و گستاخى وى در اين زمينه به حدى رسيده بود كه فرزندش منتصر بر او خشمناك شد و كينه وى را به دل گرفت و با عالم و دانشمندى درباره قتل پدرش مشورت كرد . وى گفت ، هر چند كشتن چنين شخصى واجب است اما كسى كه پدرش را بكشد ، عمرش كوتاه مى شود .

منتصر در اثر غيرت و تعصب دينى در شب چهارشنبه سوم شوال ، سال 247 ه . ق متوكل عباسى ، پدر فاسق خود را كشت و خود به خلافت رسيد . اما به علت مكافات قتل پدر بيش از شش ماه زندگى نكرد و در روز پنج شنبه 25 ربيع الاول سال 248 ه . ق در گذشت .

منتصر بر خلاف پدرش نسبت به اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله رئوف و مهربان بود . احسان به آل ابى طالب آزاد كردن زيارت كربلا ، برگرداندن

فدك و به اولاد حسنين عليهما السلام ، عدم تعرض به شيعيان على عليه السلام و فرستادن اموالى براى علويان در مدينه ، بخشى از خدمات منتصر عباسى به اهل بيت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بود . ( 324 )

از محمد بن سهل حكايت شده كه : در ايام خلافت منتصر ، فرشى را در دربار او ديدم كه صورت هاى سلاصين در آن نقش بسته و جملاتى با زبان فارسى در آن نوشته بودند . من كه خط فارسى را خوب مى خواندم ، ديدم در كنار يكى از آن عكس ها كه تصوير پادشاهى را نشان مى داد ، نوشته است : اين صورت شيرويه قاتل پدرش كسرى است كه فقط شش ماه زنده ماند و سلطنت كرد .

هنگامى كه منتصر از اين ماجرا آگاه شد ، رخسارش دگرگون شده و از مجلس خلافت به اندرون رفت . ( 325 )

8 محروميت از حقوق اجتماعى

با اين كه در دين اسلام به تمام ارزش هاى دينى و اخلاقى اهميت خاصى داده شده است و اظهار عشق و علاقه و محبت به ديگران از اصول مسلم آن است ، اما گاهى براى تاءديب افراد خطا كار و تبهكار ، به اهل ايمان دستور آمده است كه برخى از اين ارزش ها را در مورد خطا كاران رعايت نكنند و به آنان اظهار لطف و محبت ننمايند ، تا آنان متنبه شده و از عمل زشت خود دست بردارند . در حقيقت روح محبت ، عطوفت و مهر ورزى در دين اسلام شامل برخى از افراد تبهكار و اهل معصيت و نفاق نمى شود و در

مورد آنان شدت عمل لازم است و اين يكى ديگر از امتيازهاى فرهنگ متعالى اسلام است ، كه اعتدال و ميانه روى را در سر لوحه برنامه هاى خود دارد .

با توجه به اين نكته در مورد كسانى كه به والدين خود اهانت مى كنند ، دستورات باز دارنده اى آمده است . كه از جمله آن ها محروميت از حقوق اجتماعى است . در حالى كه در مورد سلام گفتن به ديگران سفارش هاى مكررى از حضرات معصومين عليهما السلام به ما رسيده ، اما با اين حال پيشواى ششم مى فرمايد : به چند گروه سلام ندهيد : 1 كافران 2 شراب خوارن 3 قماربازان و شطرنج بازان 4 اهل ساز و آواز و رقص و موسيقى 5 كسانى كه به مادرانشان دشنام مى دهند 6 شاعران و گويندگان بد دهن و هرزه . ( 326 )

امام صادق عليه السلام عملا نيز كسانى را كه به مادر اهانت كرده و دشنام مى دادند تنبيه كرده و از هم سخن شدن با وى پرهيز مى نمود . عمرو بن نعمان جعفى مى گويد : حضرت امام صادق عليه السلام دوستى داشت كه آن حضرت را به هر جا كه مى رفت رها نمى كرد و از او جدا نمى شد .

روزى در بازار كفاش ها همراه حضرت راه مى رفت ، و دنبالش غلام او كه از اهل سند بود مى آمد ، ناگاه آن مرد به پشت سر خود متوجه شده و غلام را خواست و او را نديد و تا سه مرتبه برگشت و او را نديد ، بار چهارم كه او

را ديد گفت : اى مادر فلان ! كجا بودى ؟ حضرت صادق عليه السلام دست خود را بلند كرده و به پيشانى خود زد و فرمود : سبحان الله ! به مادرش نسبت ناروا مى دهى ؟ من خيال مى كردم كه تو شخصى متدين و با تقوا هستى ولى اكنون مى بينم كه ورع و پارسائى ندارى ؟ عرض كرد : قربانت گردم مادرش زنى است از اهل سند و مشرك است ! فرمود : مگر نمى دانى كه هر ملتى براى خود ازدواجى دارند ، از من دور شو . عمرو بن نعمان در ادامه مى گويد : ديگر او را نديدم كه با آن حضرت همراه و هم سخن شود . برود آن گاه كه مرگ ميان آن ها جدائى انداخت . ( 327 )

پي نوشت

1 تا 104

1 ) كليات سعدى ، ص 289 .

2 ) اولئك كالانعام بل هم اضل ( اعراف 179/ )

3 ) الدعوات ، قطب الدين راوندى ، ص 44 .

4 ) وسائل الشيعة ، ج 21 ، ص 480 .

5 ) حق الولد والده اذا كان ذكرا اءن يستفره اءمه و يستحسن اسمه و يعلمه كتاب الله و يطهره و يعلمه السباحة و اذا كانت اءنثى اءن يستفره اءمها و يستحسن اسمها و يعلمها و سورة النور و لا يعلمها سورة يوسف و لا ينزلها العرف و يعجل سراحها الى بيت زوجها ( همان )

6 ) من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 621 .

7 ) مكارم الاخلاق ، ص 223 .

8 ) بحارالاءنوار ، ج 68 ، ص 236 .

9 ) الكافى ، ج 5

، ص 347 .

10 ) مستدرك الوسائل ، ج 14 ، ص 192 .

11 ) وسائل الشيعة ، ج 20 ، ص 34 .

12 ) الكافى ، ج 6 ، ص 49 تا 53 .

13 ) الشقى من شقى فى بطن امه و السعيد من بطن امه . ( تفسير قمى ، ج 1 ، ص 227 )

14 ) الكافى ، ج 5 ، ص 332 .

15 ) همان .

16 ) امالى صدوق ، ص 157 .

17 ) اللهوف ، ص 180 .

18 ) الغيبة للطوسى ، ص 285 . منتخب الانوار ، ص 118 .

19 ) احتجاج طبرسى ، ج 1 ، ص 282 .

20 ) علل الشرائع ج 2 ، ص 564 .

21 ) اسماعيل بن عباد معروف به صاحب از وزراى آل بويه و داراى فضل و علم ، فصاحت و بلاغت و ديگر كمالات نفسانى بود . او كه در خانواده اى بخشنده ، دانش دوست و شريف متولد شده بود ، از دوران كودكى تا آخر عمر با فضائل اخلاقى و كمالات نفسانى زندگى كرد . وى به علوم مختلف و مورد نياز عصر خويش آشنايى كامل داشت و در علوم تفسير قرآن ، حديث كلام ، تاريخ ، پزشكى و ادبيات عربى زبر دست بود و در هر يك از اين موضوعات تاءليفات ارزنده اى داشت كه تعداد آن به 36 كتاب مى رسد . ملا محمد تقى مجلسى ( مجلسى اول ) درباره صاحب بن عباد گفته است : او دانشمندترين فقيهانه شيعه است و هر چه درباره علم و فضيلت او گفته شود او بالاتر از آن

است .

روضات الجنات ، ج 2 ، ص 26 ) .

او در مورد لطف و احترام فقهاى بزرگ شيعه بود . شيخ صدوق بزرگترين محدث و فقيه شيعى كتاب عيون اخبار الرضا عليه السلام را بعد از تاءليف به صاحب بن عباد هديه كرد .

( آل بويه حاميان فرهنگ تشيع ، ص 37 ) .

22 ) وفيات الاعيان ، ج 1 ، ص 207 . ريحانة الادب ، ج 8 ، ص 91 . حقوق والدين ، مهدى علوى ، ص 153 .

23 ) در مورد رمز موفقيت اين دانشمند بزرگ نوشته اند كه علاوه بر نقش مادرش ، استقامت ، كار و تلاش و بهره گيرى از فرصت هاى زندگى عامل مؤ ثرى در پيشرفت وى بوده است . اديسون مى گويد : هيچ يك از اختراعات من محصول تصادف نيست . وقتى كه كارى را به اعتقاد خودم نتيجه بخش مى دانم آن را تا آخر دنبال مى كنم و تجربه را روى تجربه انجام مى دهم تا كامياب شوم .

اديسون براى تكميل اختراعات خود شب و روز در آزمايشگاه مى ماند . دو روز يا سه روز از آزمايشگاه بيرون نمى آمد و چه بسا غذا خوردن را فراموش مى كرد و به چند نان خشكيده اكتفا مى نمود .

24 ) تعاليم آسمانى اسلام ، سيد محمد صحفى ، ص 94 .

25 ) حق الولد على والده اذا كان ذكرا يستفره امه . . . و اذا كانت انثى ان يستفره امها . ( الكافى ، ج 6 ، ص 49 . )

26 ) كلمات الامام الحسين عليه السلام ، ص 447

. فرهنگ سخنان امام حسين عليه السلام حديث 8 .

27 ) الكافى ، ج 6 ، ص 476 .

28 ) بحارالانوار ، ج 45 ، ص 47 .

29 ) تحف العقول ، ص 295 .

30 ) مستدرك الوسائل ، ج 13 ، ص 375 . عوالى اللالى ، ج 2 ، ص 249 .

31 ) به بخش تاءثير دعاى پدر رجوع شود .

32 ) علل الشرايع ، ج 1 ، ص 96 . تربيت در سيره و سخن امام مجتبى عليه السلام ، گفتار دوم .

33 ) پدر ، ص 98 .

34 ) الارشاد ، ج 2 ، ص 16 .

35 ) لواعج الاشجان ، ص 147 . لهوف ابن طاووس ، ص 192 .

36 ) العدد القوبة ، ص 355 .

37 ) وسائل الشيعه ، ج 21 ، ص 391 .

38 ) سنن النبى ، ص 142 .

39 ) بحارالانوار ، ج 19 ، ص 40 . ناسخ التواريخ ، ج 1 ، ص 29 .

40 ) معجم رجال الحديث ، ج 4 ، ص 202 .

41 ) بحارالانوار ، ج 71 ، ص 84 .

42 ) همان ، ص 83 .

43 ) صحيفه سجاديه ، دعاى 25 .

44 ) الفيض القدسى ، ص 11 .

45 ) حقوق والدين ، سيد جعفر مير عظيمى ، ص 12 .

46 ) محجة البيضا ، ج 3 ، ص 436 .

47 ) وسائل الشيعة ، ج 7 ، ص 128 .

48 ) من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 621 . امالى صدوق ، ص 371 .

49 ) عوالى اللالى ، ج 1 ، ص

254 .

50 ) كودك فلسفى ، ج 2 ، ص 115 . بحار الانوار ، ج 43 ، ص 286 .

51 ) شرح نهج البلاغه ، ج 20 ، ص 343 .

52 ) الگوهاى تربيت ، ص 236 .

53 ) ترجمة الامام الحسن عليه السلام ، ص 159 .

54 ) تحف العقول ، ص 483 .

55 ) وسائل الشيعة ، ج 21 ، ص 484 .

56 ) وسائل الشيعة ، ج 21 ، ص 484 .

57 ) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ، ج 11 ، ص 198 .

58 ) ذريعة النجاة ، ص 139 .

59 ) وسائل الشيعة ، ج 21 ، ص 483 .

60 ) الكافى ، ج 6 ، ص 50 .

61 ) همان .

62 ) همان .

63 ) وسائل الشيعة ، ج 21 ، ص 482 .

64 ) الكافى ، ج 6 ، ص 50 . جامع الاخبار ، ص 124 .

65 ) مستدرك الوسائل ، ج 6 ، ص 503 عدة الداعى ، ص 89 .

66 ) كان رسول الله يقبل ( الحسن و الحسين ) فقال الاقرع بن حابس ان لى عشرة من الولد ما قبلت احدا منهم فقال رسول الله من لا يرحم لا يرحم ( وسائل الشيعة ، ج 21 ، ص 485 ) .

67 ) ريح الولد من ريح الجنة ؛ و قال صلى الله عليه و آله اءكثروا من قبلة اءولادكم فان لكم بكل قبلة درجة فى الجنة ( روضة الواعظين ، ج 2 ، ص 369 . )

68 ) همان

69 ) پدر دوستت دارم ، ص 184 .

70 ) تاريخ يعقوبى ، ج

2 ، ص 320 .

71 ) عدل الهى ، ص 187 و 188 .

72 ) وسائل الشيعه ، ج 21 ، ص 479 .

73 ) تيره ، ناگوار .

74 ) جايگاهى بين دوزخ و بهشت است .

75 ) گلستان سعدى ، باب اول ، حكايت 7 .

76 ) تفسير نور الثقلين ، ج 2 ، ص 408 . مستدرك الوسائل ، ج 15 ، 172 .

77 ) مكارم الاخلاق ، ص 220 .

78 ) اءنه نظر الى رجل له ابنان فقبل اءحدهما و ترك الآخر فقال النبى صلى الله عليه و آله فهلا ساويت بينهما . ( همان مدرك ) .

79 ) الكافى ، ج 6 ، ص 51 .

80 ) وسائل الشيعه ، ج 12 ، ص 54 .

81 ) اءن ј̙ĘǠقال لاءبى جعفر ع انى لاءحب هذا الرجال فقال له اءبو جعفرع فاءعلمه فانه اءبقى للمودة و خير فى الاءلفة . ( وسائل الشيعه ج 12 ، ص 54 ، ص 54 . المحاسن ج 1 ، ص 266 .

82 ) كفاية الاثر ، ص 235 .

83 ) بحارالانوار ، ج 50 ، ص 59 .

84 ) مثنوى ، دفتر دوم .

85 ) بحار الانوار ، ج 100 ، ص 209 .

86 ) همان .

87 ) الكافى ، ج 5 ، ص 78 .

88 ) الكافى ، ج 5 ، ص 78 .

89 ) وسائل الشيعه ، ج 21 ، ص 513 .

90 ) بشره فى وجهه و حزنه فى قلبه . ( الكافى ، باب المؤ من و علاماته و صفاته ، حديث 1 . )

91 ) الكافى ، ج 2 ،

باب حسن الخلق ، حديث 3 .

92 ) وسائل الشيعة : ج 12 ، ص 113 .

93 ) همان

94 ) المناقب ، ج 4 ، ص 72 . گفتنى است مشابه اين روايت در مورد حضرت مجتبى عليه السلام نيز نقل شده است ( بشارة المصطفى ، ص 140 رجوع شود ) .

95 ) وسائل الشيعة ، ج 21 ، ص 486 .

96 ) همان .

97 ) مكارم الاءخلاق ، ص 222 .

98 ) غرر الحكم آمدى ، ج 6 ، ص 425 .

99 ) همان ، ص 364 .

100 ) امالى صدوق ، ص 672 . وسائل الشيعه ، ج 21 ص 514 .

101 ) وسائل الشيعه ، ج 21 ، ص 513 و 514 .

102 ) تحف العقول ، ص 225 .

103 ) الكافى ، ج 6 ، ص 50 ، حديث 6 .

104 ) قال رسول الله صلى الله عليه و آله رحم الله من اءعان ولده على بره قال قلت كيف يعينه على بره قال يقبل ميسوره و يتجاوز عن معسوره و لا يرهقه و لا تخرق به . ( الكافى ، ج 6 ، ص 50 )

105 تا 218

105 ) آئين دوست يابى ، ص 37 .

106 ) مكارم الاخلاق ، ص 237 .

107 ) الكافى ، ج 6 ، ص 34 .

108 ) وسائل الشيعه ، ج 15 ، ص 136 .

109 ) بحارالانوار ، ج 101 ، ص 112 .

110 ) الكافى ، ج 6 ، ص 360 .

111 ) لقمان /14 .

112 ) احقاف /15 .

113 ) وسائل الشيعة ، ج 21 ، ص 452 .

114 ) الكافى

ج 6 ، ص 40 .

115 ) وسائل الشيعه ، ج 21 ، ص 468 .

116 ) عيون اخبار الرضا ، ج 2 ، ص 123 .

117 ) بحار الانوار ، ج 43 ، ص 239 .

118 ) الكافى ، ج 6 ، ص 47 .

119 ) مستدرك الوسائل ، ج 15 ، ص 164 .

120 ) الكافى ، ج 3 ، ص 409 .

121 ) مكارم الاءخلاق ، ص 222 .

122 ) وسايل الشيعه ، ج 21 ، ص 473 .

123 ) حياة الامام حسن عليه السلام ، ج 1 ، ص 329 .

124 ) موسوعة كلمات الامام الحسين عليه السلام ، ص 490 .

125 ) تاريخ طبرى ، ج 4 ، ص 315 .

126 ) مدينة المعاجز ، ج 4 ، ص 214 .

127 ) موسوعة كلمات الامام حسين عليه السلام ، 486 .

128 ) الكافى ، ج 2 ، ص 206 . وسائل الشيعه ، ج 16 ، ص 376 .

129 ) انعام /54 .

130 ) مسند الامام المجتبى عليه السلام ، ص 688 .

131 ) تحف العقول ، ص 248 .

132 ) الخصال ، ج 1 ، ص 271 .

133 ) بحارالانوار ، ج 44 ، ص 88 .

134 ) غرر الحكم ؛ ص 435 .

135 ) همان .

136 ) همان .

137 ) مستدرك الوسائل ، ج 8 ، ص 359 .

138 ) هو الذى خلق لكم ما فى الارض جميعا ( بقره /29 ) .

139 ) قو لو لا اله الا الله تفلحوا .

140 ) فرهنگ تربيت فرزند در اسلام ؛ ص 118 .

141 ) البدايه و النهايه ، ج

8 ، ص 38 .

142 ) مناقب آل ابى طالب ، ج 4 ، ص 66 .

143 ) مدينة المعاجز ، ج 4 ، ص 214 .

144 ) تعاليم آسمانى اسلام ، ص 128 .

145 ) وسائل الشيعة ، ج 12 ، ص 187 .

146 ) غرر الحكم ، ص 257 .

147 ) الكافى ، ج 2 ، ص 106 .

148 ) وسائل الشيعة ، ج 21 ، ص 481 .

149 ) الكافى ، ج 5 ، ص 532 .

150 ) سوره نور ، آيه 30و31 .

151 ) همان ، حديث 3 .

152 ) وسائل الشيعة ، ج 21 ، ص 479 .

153 ) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ، ج 19 ، ص 365 .

154 ) مستدرك الوسائل ، ج 4 ، ص 247 .

155 ) منية المريد ، 340 .

156 ) عيون الحكم و المواعظ ، ص 536 .

157 ) مستدرك الوسائل ، ج 15 ، ص 164 .

158 ) بحارالانوار ، ج 47 ، ص 384 .

159 ) على اكبر دهخدا

160 ) الكافى ، ج 2 ، ص 609؛ وسائل الشيعة ، ج 6 ، ص 198 .

161 ) الكافى ، ج 6 ، ص 49 .

162 ) بحارالانوار ، ج 49 ، ص 90 . عيون اخبار الرضا ، ج 2 ، ص 179 .

163 ) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ، ج 19 ، ص 365 .

164 ) كنز العمال ، ج 16 ، ص 456 .

165 ) الكافى ، ج 6 ، ص 389 .

166 ) همان ، ص 388 .

167 ) لا تزول ما عبد يوم

القيامة حتى يساءل عن اءربع عن عمره فيما اءفناه و عن شبابه فيما اءبلاه و عن ماله من اءين اكتسبه و فيما اءنفقه و عن حبنا اءهل البيت . ( الخصال ج 1 ، ص 253 )

168 ) صحيفه سجاديه ، دعاى 26 .

169 ) وسائل الشيعة ، ج 14 ، ص 395 .

170 ) تفسير امام عسكرى عليه السلام ، ص 450 . مستدرك الوسائل ، ج 1 ، ص 246 .

171 ) وسائل الشيعه ، ج 21 ، ص 475 .

172 ) كنز العمال ، ج 116 ، ص 444 .

173 ) مسند امام مجتبى ، ص 797 .

174 ) الكافى ، ج 5 ، ص 88 .

175 ) تحسن اسمه و اءدبه و ضعه موضعا حسنا ( وسائل الشيعة ، ج 21 ، ص 479 ) .

176 ) و لم تكن المناكحة و المصاهرة آية منزلة و لا سنة متبعة لكان ما جعل الله فيه من بر القريب و تاءليف البعيد ما رغب فيه العاقل اللبيت و سارع اليه الموفق المصيب . ( بحارالاءنوار ، ج 100 ، ص 264 ) .

177 ) من حق الولد على والده ثلاثة يحسن اسمه و يعلمه الكتابة و يزوجه اذا بلغ ( مستدرك الوسائل ، ج 15 ، ص 166 ) .

178 ) الكافى ، ج 6 ، ص 49 .

179 ) كنز العمال ، ج 16 ، ص 450 .

180 ) سوره لقمان ، آيات 13 تا 19 .

181 ) نهج البلاغه ، نامه 31 .

182 ) پدر دوستت دارم ، ص 188 و 189 .

183 ) بقره /83 .

184 ) مريم /32 .

185

) كنز العمال ، ج 16 ، ص 470 .

186 ) نساء /36 .

187 ) مستدرك الوسائل ، ج 15 ، ص 197 .

188 ) صحيفه سجاديه ، دعاى 24 .

189 ) مستدرك الوسائل ، ج 15 ، ص 181 .

190 ) همان .

191 ) شعر از يحيى دولت آبادى .

192 ) و اءما اءمك فاءن تعلم اءنها حملتك حيث لا يحتمل اءحد اءحدا و اءعطتك من ثمرة قلبها ما لا يعطى اءحد اءحدا و وقتك بجميع جوارحها و لم تبال اءن تجوع و تطعمك و تعطش و تسقيك و تعرى و تسكوك و تضحى و تظلك و تهجر النوم لا جلك و وقتك الحر و البرد لتكون لها فانك لا تطيق شكرها الا بعون الله و توفيقه ( من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 621 ) :

193 ) مكارم الاخلاق ، ص 221 . بديهى است كه مراد از مادر امام چهارم عليه السلام دايه آن بزرگوار مى باشد كه به جهت شير دادن آن حضرت اين همه مراعات احترام آن بانوى بزرگوار را مى كرد؛ چرا كه ( بقول مشهور ) مادر امام چهارم در هنگام تولد وى از دنيا رفت .

194 ) الكافى ، ج 2 ، ص 159 .

195 ) عن على بن الحسن عليه السلام قال جاء رجل الى النبى صلى الله عليه و آله فقال يا رسول الله ما من عمل قبيح الا عملته فهل لى من توبه فقال رسول الله صلى الله عليه و آله فهل من والديكم اءحد حى قال اءبى قال فاذهب فبره قال فلما ولى قال رسول الله صلى الله عليه و

آله لو كانت اءمه . ( مستدرك الوسائل ، ج 15 ، ص 180 ) .

196 ) مستدرك الوسائل ، ج 15 ، ص 180 .

197 ) همان .

198 ) مستدرك الوسائل ، ج 15 ، ص 181 .

199 ) همان ، ص 180 .

200 ) معجم رجال الحديث ، ج 8 ، ص 285 .

201 ) شورى /52 .

202 ) اصول كافى ، باب البر بالوالدين ، حديث 11 . تعاليم آسمانى اسلام ، ص 101 .

203 ) الگوهاى تربيت ، ص 196 .

204 ) اءما حق اءبيك فاءن تعلم اءنه اءصلك فانك لولاه لم تكن فمهما راءيت من نفسك ما يعجبك فاعلم اءن اءباك اءصل النعمة عليك فيه فاحمد الله و اشكره على قدر ذلك و لا قوة الا بالله . ( من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 621 . امالى صدوق ، ص 371 . )

205 ) قم عن مجلسك لاء بيك و معلمك و لو كنت اءميرا؛ ( مستدرك الوسائل ، ج 15 ، ص 203 . )

206 ) رمز موفقيت بزرگان ، ص 117 .

207 ) داستان دوستان ، ج 1 ، ص 161 .

208 ) لا يسميه باسمه و لا يمشى بين يديه و لا يجلس قبله و لا يستسب له ؛ ( بحارالانوار ج 71 ، ص 46 )

209 ) بحار الانوار ، ج 71 ، ص 84 .

210 ) اسراء /23 .

211 ) بحار الانوار ، ج 71 ، ص 85 .

212 ) حقوق والدين ، ص 161 .

213 ) بحارالانوار ، ج 71 ، ص 40 .

214 ) قال اءبو عبد الله ع

ما يمنع الرجل منكم اءن يبر والديه حيين اءو ميتين يصلى عنهما و يتصدق عنهما و يحج عنهما و يصوم عنهما فيكون الذى صنع لهما و له مثل ذلك فيزيده الله عزوجل ببره و صلاته خيرا كثيرا . ( بحارالانوار ، ج 71 ، ص 47 ) .

215 ) وسائل الشيعة ، ج 21 ، ص 488 و 489 .

216 ) مستدرك الوسائل ، ج 15 ، ص 204 .

217 ) قال رسول الله ص ما من رجل ينظر الى والديه نظر رحمة الا كتب الله له بكل نظرة حجة مبرورة قيل يا رسول الله و ان نظر اليه فى اليوم مائة مرة قال و ان نظر اليه فى اليوم مائة اءلف مرة ( همان ) .

218 ) بحار الانوار ، ج 71 ، ص 76 .

219 تا 327

219 ) كنز العمال ، ج 16 ، ص 476 .

220 ) بحار الانوار ، ج 71 ، ص 81 .

221 ) ادع لهما و تصدق عنهما و ان كانا حيين لا يعرفان الحق فدار هما فان رسول الله صلى الله عليه و آله قال ان الله بعثنى بالرحمة لا بالعقوق . ( بحارالانوار ، ج 71 ، ص 85 )

222 ) لقمان /15 .

223 ) مصباح الشريعه ، ص 70 .

224 ) بحار الانوار ، ج 71 ، 80 .

225 ) الكافى ، ج 2 ، ص 162 .

226 ) حضرت حجة الاسلام و المسلمين دكتر محمد محققى رشتى رحمة الله ، از اساتيد دانشگاه تهران بود كه در سال 1357 قمرى ، از سوى آيت الله العظمى بروجردى رحمة الله براى تبليغ و نشر انديشه هاى

تشيع

به هامبورگ آلمان رفت ، اين اقدام ارزشمند مرجع بزرگ شيعه با توجه به درخواست ايرانيان مقيم آلمان به آن منطقه انجام شده بود . استاد محققى كه در آن زمان با انديشه هاى نو و ابزار پيشرفته آشنائى داشت و به زنان خارجى نيز مسلط بود ، توانست با پشتيبانى آيت الله العظمى بروجردى ، علاوه بر حركت هاى مهم فرهنگى ، مسجد بزرگ هامبورگ را تاءسيس نمايد .

اين مسجد كه در روز نيمه شعبان 1379 ق ( 13 فوريه 1960 ) ساخت آن شروع شد؛ در كنار درياچه آلستر با زمينى به مساحت 3800 متر ساخته شده است .

227 ) انسان كامل ، ص 169 با تغيير اندك .

228 ) كنز العمال ، ج 16 ، ص 476 .

229 ) اصول كافى ، باب البر بالوالدين ، حديث 5 .

230 ) المبسوط ، ج 6 ، ص 191 .

231 ) همان ، ص 201 .

232 ) همان ، ص 201 .

233 ) كنز العمال ، ج 16 ، ص 473 .

234 ) اصول كافى ، باب الو الدين ، حديث 1 .

235 ) مجمع المسائل ، ج 2 ، ص 184 . تحرير الوسيله ، ج 2 ، ص 321 .

236 ) قال رسول الله ص اتق الله يا فتى و اءحسن الى والدك المحسن اليك يحسن الله اولئك . . . فقال رسول الله ص يا اءيها العاقون للاباء و الاءمهات اعتبروا و اعلموا اءنه كما طمس فى الدنيا على اءمواله فكذلك جعل بدل ما كان اءعد له فى الجنة من الدرجات معدا له فى النار من الدركات ( بحارالاءنوار ، ج

17 ، ص 272 ) .

مستدرك 237 ) 238 ) الكافى ، ج 4 ، ص 13 .

239 ) لقمان /14 .

240 ) احقاف /15 .

241 ) عيون اخبار الرضا عليه السلام ، ج 2 ، ص 258 .

242 ) تفسير نمونه ، ج 21 ، ص 334 .

243 ) پير زن .

244 ) بوستان سعدى ، باب هشتم .

245 ) مادر ، ص 405 .

246 ) مادر ، ص 239 .

247 ) نهج البلاغه ، حكمت 399 .

248 ) زبدة البيان ، محقق اردبيلى ، ص 381 . القوائد الفوائد ، شهيد اول ، ج 2 ، ص 47 . نضد القواعد الفقهيه ، فاضل مقداد ، ص 287 .

249 ) الكافى ، ج 2 ، ص 157 .

250 ) استفتاآت ، ص 495 .

251 ) تهذيب الاءحكام ، ج 2 ، ص 350 .

252 ) معراج السعادة ، ص 486 .

253 ) محجة البيضاء ، ج 3 ، ص 437 .

254 ) لقمان /15 .

255 ) المناقب ، ج 4 ، ص 73 . بحار الانوار ، ج 43 ، ص 297 . فرهنگ جامع سخنان امام حسين عليه السلام ، ص 802 .

256 ) تفسير نمونه ، ج 17 ، ص 42 و 43 .

257 ) همان ، ج 21 ، ص 335 .

258 ) اسراء /23 .

259 ) اصول كافى ، باب البر بالو الدين ، حديث 13 .

260 ) همان ، حديث 4 .

261 ) وسائل الشيعه ، ج 6 ، ص 205 .

262 ) مستدرك الوسائل ، ج 15 ، ص .

263 ) مستدرك الوسائل ، ج 15 ،

ص 203 .

264 ) بحار الانوار ، ج 89 ، ص 294 .

265 ) كنز العمال ، ج 16 ، ص 479 .

266 ) وسائل الشيعه ، ج 3 ، ص 223 .

267 ) وسائل الشيعه ، ج 3 ، ص 223 .

268 ) سيره حلبى ، ج 1 ، ص 125 .

269 ) وسائل الشيعه ، ج 3 ، ص 224 .

270 ) همان ، ص 227 و 228 .

271 ) همان ، ص 200 ، بحار الانوار ، ج 79 ، ص 64 .

272 ) الكافى ، ج 2 ، ص 609 .

273 ) وسائل الشيعه ، ج 6 ، ص 204 .

274 ) الكافى ، باب قراءة القرآن فى المصحف ، حديث 1 .

275 ) الكافى ، باب فضل القرآن ، حديث 9 .

276 ) السنن الكبرى ، ج 4 ، ص 61 ، كنز العمال ، ج 16 ، ص 474 .

277 ) كنز العمال ، ج 16 ، ص 478 .

278 ) اصول كافى ، باب بر بالو الدين ، حديث 21 .

279 ) ربع قرن مع العلامه الامينى ، ص 57 .

280 ) عدة الداعى ، ص 86 .

281 ) حقوق والدين ، ص 112 .

282 ) كنز العمال ، ج 4 ، ص 607 .

283 ) سيد الاءبرار يوم القيامة رجل بر والديه بعد مرتهما . ( بحار الانوار ، ج 71 ، ص 84 )

284 ) مستدرك الوسائل ، ج 15 ، ص 177 .

285 ) بقره /67 .

286 ) بقره /68 .

287 ) همان /69 .

288 ) بقره 70 و 71 .

289 ) تفسير صافى ،

ج 2 ، ص 140 . حيوة القلوب ، ج 2 ، ص 270 . داستان پيامبران ، ج 2 ، ص 366 .

290 ) بحار الانوار ، ج 71 ، ص 46 .

291 ) همان ، ص 85 .

292 ) مستدرك الوسائل ، ج 15 ، ص 176 .

293 ) الكافى ، ج 5 ، 554 . بحارالاءنوار ، ج 71 ، ص 65 .

294 ) روضة الواعظين ، ج 2 ، ص 367 .

295 ) من لا يحضره الفقيه ، ج 1 ، ص 132 .

296 ) امالى طوسى ، مجلس 11 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 478 .

297 ) الكافى ، كتاب الايمان و الكفر ، باب البر الدين ، حديث 18 .

298 ) روضة الواعظين ، ج 2 ، ص 367 .

299 ) مواعظ العدديه ، ص 208 .

300 ) مستدرك الوسائل ، ج 15 ، ص 180 .

301 ) احزاب /71 .

302 ) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ، ج 1 ، ص 41 .

303 ) پيرامون نهج البلاغه ، ص 20 .

304 ) ستارگان حرم ج 4 ، ص 164 .

305 ) اعيان الشيعه ، ج 3 ، ص 512 .

306 ) بحار الاءنوار ، ج 42 ، ص 155 . الفضائل ، ص 107 . پيامبر و ياران ، ج 1 ، ص 349 .

307 ) پيامبر و ياران ، ج 1 ، ص 345 به نقل از بحار .

308 ) رهنماى سعادت ، ص 125 . تفسير منهج الصادقين ، ج 5 ، ص 328 ، بااندكى تفاوت .

309 ) الكافى ، ج

1 ، ص 453 . مستدرك الوسائل ، ج 2 ، ص 343 . فاطمه بنت اسد صلى الله عليه و آله ، ص 76 .

310 ) قصص ، آيه 7 .

311 ) جلوه هايى از نور قرآن ، ص 54 .

312 ) ان رسول الله صن لعن جماعة الى اءن قال و من لعن اءبويه فقال رجل يا رسول الله اءيوجد رجل يلعن اءبويه فقال نعم يلعن آباء الرجال و اءمهاتهم فيلعنون اءبويه . ( بحارالاءنوار ، ج 71 ، ص 47 ) .

313 ) لا يحضره الفقيه ، ج 1 ، ص 379 .

314 ) الكافى ، ج 2 ، ص 309 .

315 ) نضد القواعد الفقهيه ، ص 288 .

316 ) نضد القواعد الفقهيه ، ص 288 . م

317 ) وفيات الاعيان ، ج 5 ، ص 170 . بحار الاءنوار ، ج 71 ، ص 38 .

318 ) مستدرك الوسائل ، ج 15 ، ص 195 .

319 ) داستان دوستان ، ج 2 ، ص 28 .

320 ) بحار الانوار ، ج 71 ، ص 74 .

321 ) اين دعا همان دعاى معروف مشلول است كه در كتاب هاى دعا ، از جمله مفاتيح الجنان و مهج الدعوات ص 188 نقل شده است .

322 ) بحار الانوار ، ج 41 ، ص 224 . حقوق والدين بر فرزندان ، ص 131 .

323 ) مستدرك الوسائل ، ج 2 ، ص 627 .

324 ) تتمة المنتهى ، ص 330 .

325 ) تتمة المنتهى ، ص 329 .

326 ) خصال ، ج 1 ، ص 330 .

327 ) الكافى ، كتاب الايمان و

الكفر ، باب البذاء ، حديث 5 .

10- پاسخ هاي حضرت آيت الله العظمي روحاني (مد ظله العالى)به استفتائات قوه قضائيه و موسسه حقوقي وكلاي بين الملل

مشخصات كتاب

سرشناسه :روحاني محمدصادق 1303 -

عنوان و نام پديدآور :پاسخ هاي حضرت آيت الله العظمي روحاني به استفتائات قوه قضائيه و موسسه حقوقي وكلاي بين الملل

مشخصات نشر : تهران حديث دل 1381.

مشخصات ظاهري 322ص.

فروست :مجموعه استفتائات 1.

شابك 964-93352-1-8: 4000ريال ‮ ؛ 4000ريال(چاپ دوم)

يادداشت :چاپ دوم:تابستان1382.

موضوع :حقوق -- فتواها

موضوع :فتوا هاي شيعه -- قرن 14

موضوع :فقه جعفري -- رساله عمليه

رده بندي كنگره BP183/9 /ر93پ 2 1382

رده بندي ديويي 297/3422

شماره كتابشناسي ملي : م 81-27611

اجتهاد، رمز جاويد ماندن اسلام

اجتهاد، رمز جاويد ماندن اسلام

اجتهاد، يعنى به كار بردن منتهاى كوشش براى درك مقررات اسلام با استفادهاز منابع: كتاب، سنت، عقل واجماع.در اين عصر، اجتهاد يكى از وظايف خطير وپر مسئوليت علما وفقهاى اسلاماست. اجتهاد در دوره خاتميت نقش بسيار حساس واساسى به عهده دارد ودر واقعپلى است كه دنياى گذشته را با دنياى آينده، مربوط ميسازد. واز شرايط امكانجاويد مانده آئين اسلام است وبه حق آن را نيروى محرك اسلام خوانده اند.ابن سينا (370 _ 428 ه_ . ق) فيلسوف نامى اسلامى با روشن بينى خاصى،موضوع اجتهاد را اين چنين مطرح كرده وگفته است: «كليات اسلامى ثابت ولا يتغيرومحدود است، واما حوادث ومسائل نامحدود ومتغير است وهر زمانى مقتضياتمخصوص خود ومسائل مخصوص خود دارد، به همين جهت ضرورت دارد كه در هرزمانى گروهى متخصص وعامل به كليات اسلامى وعارف به مسائل وپيش آمدهاىزمان عهده دار اجتهاد واستنباط حكم مسائل جديد از كليات اسلامى بوده باشند.»(1)آرى زمان به سرعت پيش مى رود، قهرا مقتضيات زمان، مسائل جديدى را درزندگى انسان پديد مى آورد كه در زمان هاى گذشته موضوع آن ها هنوز محقق نشده بود، براى پاسخ به اين نياز بزرگ فقهاى زنده وروشن بينى لازم است كه پا به پاىزمان پيش روند، مفاهيم وكليات اسلامى را

با زندگى نوين جهانى بشر تطبيق كنندتا بر حسب پيشرفت علم وآگاهى مردم، تلقى وبرداشت مذهب را در ذهن وانديشهتحول ببخشند وفقه را بر حسب نياز زمان وبه ميزانى كه در هر زمان امكان كشف وفهم بهتر آن حقايق مى رود، ممكن سازند تا مذهب در چهارچوب شرايط كهنه وگذشته نماند ومنجمد نشود واز زمانش واپس نيفتد.در يكى از اخبار «اجتهاد وتقليد» مى خوانيم: «واما الحوادث الواقعة فارجعوا فيها الى رواة حديثنا (احاديثنا) فانهم حجتىعليكم وانا حجة الله»(2) شخصى به نام «اسحاق بن يعقوب» نامه اى براى حضرت ولى عصر (عج)مى نويسد واز مشكلاتى كه برايش رخ داده، سؤال مى كند و «محمد بن عثمانعمرى» (نماينده آن حضرت) نامه را مى رساند.پاسخ نامه به خط مبارك صادر ميشود كه در حوادث ورويدادها به راويان حديث ما رجوع كنيد، زيرا آنان حجت من بر شمايند ومن حجت خدايم.( )

منظور از «حوادث واقعه» كه در اين روايت آمده، همان مسائل جديد استنويسنده نامه سؤال مى كند حالا كه بعد از اين ما دسترسى به امام خود نخواهيم داشت، مسائل تازه اى كه پيش مى آيد چه كنيم؟ امام (عج) فرمود: به فقهاء وحكام شرع مراجعه كنيد.ولى بعضى از فقهاى معاصر مى گويند: منظور از «حوادث واقعه» مسائل واحكامشرعيه نيست زيرا اين موضوع جز وواضحات مذهب شيعه بوده است كه در مسائلبايد به فقهاء رجوع كنند، منظور از «حوادث واقعه» پيش آمدهاى تازه اجتماعى استكه براى مردم ومسلمين روى مى داده است. يعنى حوادث مستحدثه به طور كلى هم روى دادهاى فرهنگى، فكرى، اجتماعى، سياسى، اقتصادى وانسانى است. به هرحال خواه منظور از «حوادث واقعه» خود پيش آمدها

باشد ويا مسائل تازه اى كه بهمرور زمان رخ مى دهد، برگشت به يك معنى است. يعنى در حوادث ومشكلات بهروات احاديث (فقهاء) مراجعه كنيد واز آن ها كسب تكليف نماييد. زيرا آن ها حجتمن بر شما مى باشند ومن حجت خدا بر شمايم واين يكى از پيش بينى هاى مترقىفقه شيعه است كه «حوادث مستحدثه) را كه در هر زمانى روى مى دهد وطبيعتاً درقوانين فقهى پيشين حكم وراه حلش نيامده است بايد فقهاء بررسى كنند وبراساس موازين علمى واجتهادى آن مطرح سازند وپاسخش را بيابند.مطالعه وبررسى كتب فقه در قرون مختلف، مى رساند كه به تدريج به موازاتنيازمندى هاى مردم مسائل جديدى وارد فقه شده وفقهاى هر زمان در مقامپاسخگويى بر آمده اند وبه همين جهت به تدريج بر حجم فقه افزوده شده است اين اصل مى رساند كه چگونه اسلام مسأله زمان وعامل تغيير وتحول ونوآورى را درطى ادوار تاريخى پيش بينى كرده است وفقهاء را در برابر آن مسئول دانسته است.راز ورمز اجتهاد را با مشخصات ذيل مى توان شناخت:

1 _ عقل يكى از منابع ومدارك احكام است

هيچ دينى مانند اسلام با عقل پيوند نزديك نداشته وبراى آن اهميت قائلنشده است. آرى تنها اسلام است كه «عقل» را يكى از منابع احكام واساس ديندانسته است.(1) فقهاء در استنباط احكام به چهار منبع ومدرك تمسك مى كنند: كتاب، سنت،عقل واجماع. وميان عقل وشرع رابطه ناگسستنى قائلند كه آن را در اصطلاحخودشان «قاعده ملازمه» مى نامند ومى گويند: «كلما حكم به العقل حكم به الشرع وكلما حكم به الشرع حكم به العقل: هر چه عقل حكم كند، شرع نيز مطابق آن حكم مى كند، هر چه شرع حكم كند، عقل

بر طبق آن حكم مى كند.آرى عقل در فقه اسلامى علاوه بر اين كه خود مستقلا منبع ومدرك احكاماست در استنباط از ساير منابع ومدارك نيز مددكار خوبى است.پس اصل (هر چه عقل روا دارد، شرع هم روا مى دارد) يك اصل ثابت وديريناست كه هرگز منسوخ نشده ونمى شود. از اين رو پذيرش وارد كردن عقل در حريمدين يكى از جهاتى است كه انطباق اين دين را با مقتضيات زمان آسان كرده ومانعبزرگ جاويد ماندن را از ميان بر مى دارد.

2 _ در اسلام براى هر موضوعى حكمى است

يكى ديگر از جهاتى كه به اسلام امكان جاويد ماندن مى دهد اين است كه: درقوانين اسلام حكم هيچ موضوعى فروگذار نشده است. البته اين يك ادعا نيست بلكه يك واقعيت است وبراى كسانى كه به اصول فقه اسلام آشنا باشند كاملا روشنمى باشد.( )

زيرا اگر در يك مسئله دليل خاص عقلى يا نقلى (كتاب، سنت، عقل و اجماع)وجود داشته باشد حكم آن مسئله طبق مدرك معلوم است، واگر دليل خاصى درمسئله نبود به قواعد كلى به اصطلاح عموماتى كه در قرآن يا سنت وارد است رجوع مى كنند. چند نمونه از «قواعد عامه» را به طور اجمال ياد آور مى شويم:

الف _ قواعد حاكم: در متن مقررات اسلامى يك سلسله قواعد كنترل كننده قرار گرفته است كهفقهاء آن ها را «قواعد حاكم» مى نامند اين ها قواعدى هستند كه بر سراسر احكام ومقررات اسلامى تسلط دارند وبر همه ى آن ها حكومت مى كنند قاعده لا ضرر،لا حرج از اين دسته اند در حقيقت اسلام براى قواعد حاكم «حق وتو» قائل شده( ) است.در اسلام هر كس در اجراى حقوق واستفاده از

امكانات خود آزاد است ولى به موجب قاعده لا ضرر آزادى هر كس تابع محدود يتهائى است كه به وسيله قانونمنحصرا به منظور مراعات حقوق وآزادى هاى ديگران وبراى نظم عمومى وضعگرديده است. فقهاء از اين قاعده كلى حكم صدها موضوع جزئى را استفاده مى كنند.و هم چنين احكام ومقررات اسلامى تا زمانى قابل اجراء است كه به مرتبه «عسر وحرج» برسد ودر صورت حرج حكم برداشته شده وتكليف انسان هم عوضمى شود. ب _ در اسلام دو حكم كلى است به اين صورت: «احلت لكم الطيبات» و «حرمتعليكم الخبائث» در اسلام حكم بعضى از خوردنى ها وآشاميدنى ها به طور صريح و روشن بيان شده است: مانند: شراب، ميته، گوشت خوك وخون و... ولى برخى ازآن ها به صورت كلى مانند: «احلت لكم الطيبات» و «حرمت عليكم الخبائث» آمدهاست واز اين فهميده مى شود. فقها، از اين دو حكم كلى، احكام زيادى استفاده مى كنند وحتى چيزهايى كه به مرور زمان در بين مردم خوردن آن ها رايج مى شودحكم آن ها را نيز از اين قواعد كلى استنباط مى نمايند.

ج _ قاعده تزاحم (اهم ومهم)

در اسلام احكام تابع يك سلسله مصالح ومفاسد واقعى است چون مصالح ومفاسد در يك درجه نيستند لذا احكام طبق آن ها درجه بندى شده است واين جهت سبب شده كه باب مخصوص در فقه اسلامى به نام باب «تزاحم» يا «اهم ومهم» باز شود ودر صورت بر خورد واجتماع مصالح ومفاسد گوناگون، اسلام اجازه داده،فقهاء وكارشناسان اسلامى درجه اهميت مصالح را با توجه به راهنمائى خود اسلام،بسنجند ومصالح مهم تر را بر مصالح كم اهميت تر ترجيح بدهند

وخود را از اينبن بست خارج نمايند.البته، قواعد عامه منحصر به اين ها نيست نظائر زيادى دارد كه اينجا مجالسخن در باره ى آن ها نيست.بنابر اين در اسلام براى هر موضوعى حكمى است واگر به دليل خاصى نباشد باقواعد كلى مسئله روشن خواهد شد واگر موضوعى بود كه مشمول هيچ يك ازعمومات وقواعد كلى نبود آن گاه به اصول عمليه چهارگانه (استصحاب، احتياط،تخيير وبرائت) رجوع مى شود وچون مجارى اصول طبق يك حصر عقلى در همينچهار مورد است حتما مسئله ى مورد بحث داخل تحت يكى از اصول خواهد گرديد،پس ممكن نيست موضوعى پيدا شود كه از نظر فقهى حكم آن معلوم نباشد.آرى اين است راز ورمز اجتهاد كه اسلام را با مقتضيات زمان تطبيق مى كند.بدين ترتيب اسلام شامل همه ى دستورات واحكامى است كه بشر، تا پايان دنيا،براى سعادت وكمال خود احتياج دارد. در كتاب شريف كافى، فصلى است تحت عنوان «تمام احتياجات مردم در كتاب وسنت بيان شده است» وقرآن «تبيان كلشئ» يعنى روشنگر همه چيز، وهمه امور است. امام (ع) سوگند ياد مى كند _ طبقروايات _ كه تمام آن چه ملت در هر زمان احتياج دارد در اسلام هست ودر آن هيچشكى نيست. اين مطلب، مجرد ادعا نيست بلكه حقيقتى است كه حتى شرق شناسان وحقوقدانان غربى نيز به اين حقيقت اقرار واعتراف دارند وتعاليم عاليه ى اسلام رايك مكتب حقوقى ديگرى مستقل وزنده شناخته اند.يكى از دانشمدان بزرگ غرب، «سانتيلانا» گفته است: در فقه اسلامى آن قدر از قوانين موجود است كه براى مسلمانان درقانونگذارى مدنيشان كافى است، اگر نگوييم كه براى تمام انسانيت كفايتمى كند همچنين «هاكنج»

محقق معروف امريكايى واستاد فلسفه دانشگاه «هاروارد» دركتاب «روح سياست جهانى» پس از آن كه بحث مفصلى راجع به اصول ومبادى فقهاسلامى ايراد مى كند، چنين مى گويد: «راه پيشرفت كشورهاى اسلامى اين نيست كه از نظام ها وارزش هاى غربتقليد كنند وآن را در زندگى خودشان به كار ببندند... عده اى مى پرسند آيادر اسلام اين نيرو وجود دارد كه افكار جديدى توليد كند وقوانين ودستورات ممتاز ومستقلى براى بشر عرضه بدارد كه كاملا با احتياجات ومقتضيات زندگى جديد موافق باشد؟ پاسخ اين است كه در نظام اسلامى نهتنها هر نوع استعداد وآمادگى براى پيشرفت وتكامل وجود دارد بلكه قابليت تطور نظام اسلام از بسيارى از نظام هاى ديگر بيشتر است. مشكل كشورهاى اسلامى اين نيست كه در آئين اسلام ابزار پيشرفت نيست، بلكهاين است كه متأسفانه در كشورها تمايل واراده ى لازم براى استفاده از اينابزار پيشرفته وجود ندارد، من با كمال واقع بينى درك مى كنم كه دين اسلامكليه مبادى واصول لازم را براى پيشرفت وتكامل در بر دارد»( )بزرگترين افتخار وامتياز علمى شيعه در طول تاريخ باز نگاهداشتن «باب اجتهاد» است. مجتهدان شيعه حلقه هاى اتصالى مابين سلسله امامان وشيعه هاهستند اين معنى سبب مى شود دين هميشه تازه وزنده بماند. با گذشت زمان وتوسعه روزگار پيش برود. انتظار مى رفت فقه شيعه همه چيز را زير پر گرفته ودربارههر چيز بزرگ وكوچك حكم مشخصى داشته باشد ونسبت به كليه موضوعات تازهاحداث حكمى پيدا كرده، تكليف مردم را روشن كند وفقهاى شيعه جوابگوىمسائل زمان وحلال مشكلات جهانى باشند.وليكن فقهاى شيعه به دليل وجود حكومت هاى جائر وجو تقيه وبركنار بودنآنان از

جريانات سياسى ونظامى واقتصادى وصنعتى جوامع، فرصت نيافتند آنطورى كه بايد فقه را به طور گسترده، بحث وبررسى نمايند. بدين جهت فقه اسلامىدر هر زمينه، متناسب با تطورات وتحولات زمان پيش نرفت واز همسازى وهماهنگى با مسائل روز خصوصا در مسائل سياسى واقتصادى واجتماعى باز ماند ودر كتاب هاى فقهى باب مخصوصى به طرز اداره مردم وسيستم حكومتى اسلام ومباشرت در امور واموال عمومى وكفالت واحتياجات شهرى باز نگرديد ودربسيارى از مسائل مهم سياسى، اجتماعى، اقتصادى وحقوقى به حد كافى بحث نشد

وبراى جويندگان همچنان يك خلاء فكرى باقى مانده است.اكنون كه روحانيت ومرجعيت شيعه توانسته در اثر مبارزات پى گير ودامنه دارخود، استبداد واستعمار را به زانو در آورد ومردم جهان را به تعاليم اسلام جلبنمايد، اكنون كه روحانيت شيعه از انزوا به در آمده ودر جامعه موقعيت خاصى يافتهاست، آن چنان كه در مجامع بين المللى روى آن حساب مى شود وده ها موفقيتديگر كه اخيرا نصيب علماى شيعه شده است، ضرورت وفوريت يك نهضت عميقعلمى بر پايه تحقيق اجتهادى در فقه وساير رشته هاى علوم اسلامى در اين زمانبيش از هر وقت ديگر احساس مى شود وبرترى فقه شيعه هم بر ديگر مذاهب فقهىدر همين است كه راه تحقيق تازه واستنباط در موضوعات جديد باز گذاشته شود.واين ضرورت را كسانى بهتر مى دانند كه خود درگير مسائل قضائى وحقوقى وپزشكى و... هستند به همين جهت «مركز تحقيقات قوه قضائيه» و «مؤسسه حقوقىوكلاى بين الملل _ ايران» از فقيه ومرجع عالى قدر حضرت آيت الله العظمى روحانىمد ظله العالى مسائلى استفتاء كرده اند كه كمتر در فقه مطرح شده است ومعظم له بادقت نظر

وتبحر خاصى كه در فقه دارند به پاسخ گويى پرداخته اند، وچون اينمسائل بسيار حائز اهميت است براى اطلاع عموم اقدام به چاپ آن ها گرديد. بهاميد اين كه در اثر تلاش فقيهان ذيصلاح حكم مسائل مستحدثه ومورد نياز جامعهبر طرف شود.

من الله التوفيق

قم _ حوزه علميه _

داود الهامى25/5/78

استفتائات: قضائيه

«1

سؤال: در مواردى كه اولياء دم، تقاضاى عفو قاتل را داشته باشند يا مطالبه ديه نمايند، ولى با توجه به عوارض سياسى، اجتماعى عفو به صلاح نباشد; بفرماييد:

الف) آيا در صورتى كه حكومت بخواهد قاتل را مجازات نمايد، امكان اين كار وجود دارد؟

ب) آيا در صورت عدم رضايت اولياء دم، مبلغ ديه را مى توان از بيت المال به آنان پرداخت نمود؟

ج) آيا ولى امر مسلمين با ولايتى كه بر «ولى دم» دارد مى تواند بر خلاف نظر وى قاتل را اعدام نمايد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) اختيار عفو يا مجازات به دست ولى مقتول است، حكومت يا رهبر يا يك شخص ديگر نمى تواند بدون موافقت ولى مجازات نمايد.

ب) مراد از عدم رضايت اولياء دماگر عدم رضايت به اخذ ديه باشد نمى توان ديه را از بيت المال پرداخت نمودواگر مراد عدم رضايت به پرداخت از بيت المال است بعد از تراضى به پرداخت ديه،ظاهرا مى توان از بيت المال پرداخت نمود.خصوصا در صورت عدم قدرت مالى جانى كه مورد روايت است

ج) رهبر حكومت اسلامى ولايت به آن معنى كه اشاره شده است بر ولى دم ندارد ونمى تواند بدون نظر او قاتل را اعدام كند.

(هامش: تاريخ جواب استفتاء: 17 جمادى الاولى 1419)

«2»

سؤال: در باره حد سرقت; بفرماييد:الف) پس از اجراى حد سرقت، عوض قطع شده ملك كيست؟ ملك حكومتىكه مجرى حد است، يا شخص محدود؟

ب) دفن عضو مقطوع، پيوند عضو قطع شده به وسيله جراحى به شخصمحدود يا فروش آن براى پيوند به فرد ديگرى چه حكمى دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چند دسته دليل بر احكامى موجود است.

1 _ ادله داله بر اين كه انسان مالك

اعضاء خود است.

2 _ دليل دال بر جواز معامله بر اعضاء جدا شده.

3 _ دليل لزوم دفن عضو جدا شده از انسان

4 _ دليل عدم جو از قطع عضوى از بدن غيرپس از سرقت دليل اخير تخصيص خورده وبايد دست دزد را قطع نمود، وسه دستهادله ديگر اطلاقش باقى است بنابر اين الف) عضو قطع شده ملك شخص محدود است

ب) دفن آن لازم وپيوند به غير جائز است، ومى توان با معامله منتقل به غير نمود.( )

…«3»

سؤال: در صورتى كه مردى زنى را به قتل رسانده باشد; بفرماييد:الف) هنگامى كه اولياء مقتول مى خواهند براى قصاص نصف ديه را به قاتل بدهند، انتخاب نوع ديه با اولياء است يا جانى؟

ب) در صورت عدم تمكن اولياء دم از پرداخت اين مبلغ ودرخواست آنان ازدستگاه قضائى، آيا مى توان فاضل ديه را از بيت المال پرداخت كرد؟

ج) مواردى كه عدم قصاص، عوارض سياسى _ اجتماعى داشته باشد كه به نوعىبايد حكومت حضور يابد، در صورت عدم تمكن اولياء دم، آيا ميتوان فاضل ديه را ازبيت المال پرداخت كرد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

لف) انتخاب نوع ديه در تمام موارد با جانى است، ودر اين مورد به خصوص رواياتى دال بر آن است وفقها هم به آن تصريح نموده اند.

ب) فاضل ديه را بايد جانى بدهد، ولى در صورت عدم تمكن از بيت المال مى توانپرداخت نمود.

ج) در صورتى كه عدم قصاص عوارض سياسى واجتماعى داشته باشد كه لازم استجلوگيرى شود بايد اين مبلغ را از بيت المال بدهند.( )

«4»

(تكراري) سؤال: در باره قصاص اطراف; بفرماييد:الف) پس از اجراى قصاص اطراف، عضو قطع شده ملك كيست؟ ملك حكومت، مجنى عليه يا جانى؟

ب) دفن عضو مقطوع، پيوند عضو قطع شده به جانى يا فروش آن براى پيوند بهديگرى چه حكمى دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) عضو قطع شده ملك جانى است.

ب) دفن آن لازم است، پيوند به ديگرى وفروش آن جائز است.ولى پيوند به جانى خلاف احتياط است.( )

«5»

سؤال:

در باره علم قاضى; بفرماييد:الف) آيا علم قاضى ملحق به اقرار است يا بينه ويا طريق سومى است؟

ب) در صورتى كه طريق سوم باشد حكم عفو چگونه است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) قاضى همان گونه كه مى تواند مستندا به بينه واقرار حكم كند مى تواند حكمكند مستندا به علم خود مطلقا.وفرقى كه فقهاء بين بينه واقرار فرموده اند اين است كه جائز است الزام المقر قبلالحكم ايضا وجائز نيست الزام به آن در صورت ثبوت حق به بينه مگر بعد از حكم.وچون بنظر اينجانب اين فرق تمام نيست ومفصلا در فقه الصادق بحث نموده امبنابر اين جواب سؤال اين است كه علم قاضى مانند هر دو است.

ب) در اجراء حد بين بينه واقرار فرقى هست وآن اين است كهبعد از قيام بينه حاكم نمى تواند عفو كند.وبعد از اقرار مى تواند عفو نمايد واجراء حد نكند، وچنانچه حاكم در باب حدودبتواند اجراء حد بدون بينه واقرار بنمايد، ظاهر اين است كه علم قاضى ملحق به بينه است.چون جو از عفو احتياج به دليل دارد كه موجود نيست ولى من فعلا مرد دم كه درباب حدود قاضى مى تواند بدون بينه واقرار وبه علم خود اجراء حد بنمايد يا

نه بنابر اين حال عفو معلوم است.( )

«6»

سؤال:

چنانچه قاضى در مجازات محارب، صورت صلب را انتخاب كرد _ با توجه به اينكه اگر بعد از 3 روز زنده بماند حق حيات دارد _ بفرماييد:الف) در صورتى كه بخواهد قبل از اجراى حكم، از داروها وغذاهاى مقاومكننده بدن استفاده نمايد، آيا مى توان او را منع نمود يا خير؟

ب) اگر كسى عصيانا به او آب يا غذا برساند، بايد جلوگيرى كرد يا خير؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در صورت صلب محارب بعد از سه روز بايد از دار پايين آورده شود ولى حق حياتندارد.دو قول بين فقهاء هست.دسته فرموده اند ينزل ويجهز عليه ويدفن.ودسته ديگر فرموده اند يبقى على ما هو عليه حتى يموت.واقوى قول دوم است.بنابر اين جواب سؤال دوم واضح است، بايد جلوگيرى نمود.بلكه جواب سؤال اول نيز چنين است.( )

«7»

(تكراري) سؤال: كسى كه قرار است مورد اجراى حد سرقت قرار گيرد، آيا ميتواند با هزينه خوداز طبيب بخواهد كه عضو وى را بى حس نمايد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

آنچه از روايات استفاده مى شود اين است كه غرض از حد سارق جدا شدن دست وبعد پاى سارق است ونظر بايذاء نيست، ولذا در عده از روايات امام عليه السلام مى فرمايد بعد از قطع، معالجه شود از بيت المال تا خوب شود.بنابر اين اظهر جواز بى حس نمودن است. لاصالة الحل _ والبرائة( )

«8»

سؤال: در باره كسى كه قرار است كشته شود (تيرباران، حلق آويز يا...); بفرماييد:الف) آيا ميتواند با هزينه خود از پزشك بخواهد كه وى را قبل از قتل، بى حسيا بيهوش نمايد تا درد كمترى را متحمل شود؟

ب) آيا بين حد يا قصاص نفس واطراف فرقى وجود دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) مقصد اصلى در قصاص زهاق روح است نه ايذاء.بنابر اين جائز است قبل از قتل بى حس ويا بيهوش نمودن.

ب) ودر حد مانند حد سرقت كه غرض جدا شدن دست يا پا مى باشد، نيز جائز است.واما در ضرب وجلد كه غرض ايلام است جائز نيست.( )

«9»

سؤال: در باره مقاومت در مقابل جانى يا سارق براى جلوگيرى از تجاوز، هتك ناموسيا سرقت; بفرماييد:الف) آن جا كه احتمال آبروريزى مجنى عليه در كار باشد، تكليف چيست؟

ب) آن جا كه احتمال قتل يا ضرب وجرح شديد يا متوسط مجنى عليه باشد،تكليف چيست؟

ج) آن جا كه مال زياد، معمولى يا كم مورد تعرض باشد، تكليف چيست؟د) آن جا كه مقاومت منجر به قتل جانى يا سارق شود، تكليف چيست؟ه_) در موارد عدم جواز بر خورد با جانى يا سارق، تكليف قاتل مدافع ودممتجاوز چيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

اگر جانى قصد تعرض ناموسى دارد واجب است دفع او با رعايت دفع از ازدانى كهكتك زدن مثلا تا اعلى، وچنانچه با رعايت موازين شرعيه جانى كشته شود دم او هدراست.الف) در صورتى كه احتمال آبروريزى مجنى عليه در كار باشد بايد رعايت اهم رانمود ودر بعضى موارد شايد دفاع جائز نباشد.ادامه

جواب:

ب) كما اين كه اگر ظن به هلاكت داشته باشد جائز است تسليم شدن لا ولويةحفظ النفس من حفظ العرض، كما

هو المستفاد من الروايات الواردة في المستكرهة علىالزنا.

ج) اگر جانى قصد سرقت اموال را دارد اگر اطمينان به سلامت در صورت دفاع داردجائز است دفاع.د) در صورت كشته شدن جانى يا سارق در صورت جواز دفاع، دم او هدر است.واگر مجنى عليه كشته شود دم او هدر است.ه_) در صورت خوف تلف جائز نيست دفاع از بردن اموال.واگر جانى قصد جان او را بنمايد واجب است دفاع ولو ظن به تلف داشته باشد.( )

«10»

سؤال:

الف) نظر اسلام را پيرامون اعتبار اسنادى كه توسط دستگاه هاى مدرن تهيهمى شود بيان فرماييد. (مانند: فاكس، فيلم، عكس، نوار ضبط، تلفنگرام، زيرا كس،پرينتر، اسكنر كامپيوتر و...)

ب) كدام يك مى تواند مستند حكم قاضى قرار گيرد وبه عنوان مؤيد تا چه حدقابل استناد است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) به اين عنوان دليلى نداريم در تمام اين موارد ميزان، اطمينان قاضى است، وقول اهل خبره موثق

ب) بعيد نيست كه لوث به اين ها ثابت شود.( )

«11»

سؤال:

ملكى به صورت مشاركت خريده مى شود وسپس يكى از شركاء سهم خود را بهشريك ديگر اجاره به شرط تمليك مى دهد. به طورى كه بعد از پرداخت تمامىاقساط (كه طبعا بيش از پولى است كه شريك براى آن سهم داده بود) قسمت مورداجاره به ملكيت مستأجر در مى آيد، بفرماييد: آيا مى توان اين كار را كه در بانكها ياشركتها _ اشخاص حقوقى _ وبعضا توسط اشخاص حقيقى صورت مى گيرد راهى شرعى براى تخلص از رباى قرضى دانست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

با مختص است به بيع وقرض ودر مورد سؤال سه قرارداد است.

1 _ بيع وشراء كه دو نفر به صورت مشاركت خريده اند آن كه صحيح است وربا درشنيست.

2 _ اجاره احد شريكين به شريك ديگر آن هم كه ربا ندارد.

3 _ شرط تمليك _ يا ملكيت _ آن هم تصور ربا درش نمى رود.بنابر اين معامله مذكوره صحيح است، وهيچ اشكالى ندارد.البته در شرط تمليك كه شرط فعل است، و شرط ملكيت كه شرط نتيجه استاشكالاتى شده است كه از نظر ما آن ها درست نيست.( )

«12»

سؤال: مردى زنى را در اشهر حرم به قتل رسانده است، با توجه به اين كه وقوع قتل دراين زمان موجب اضافه شدن ثلث ديه مى شود; بفرماييد:اگر اولياء دم تقاضاى قصاص جانى را داشته باشند، بايد نصف ديه يك مرد درماه حرام را به او بپردازند يا نصف ديه يك مرد در غير ماه حرام؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

زنى كه در اشهر حرم كشته شود چنانچه اولياء دم بخواهند ديه بگيرند بايد نصفديه مرد كه ثلث به آن اضافه مى شود بدهند.واگر تقاضاى قصاص نمايند چنانچه در

اشهر حرم قصاص نمايند بايد نصف ديهمرد در ماه حرام را بپردازند.والا نصف ديه يك مرد در غير ماه حرام.( )

«13»

سؤال:

با توجه به اين كه در زناى محصنه هنگام اثبات جرم با بينه، در صورت فرارمجرم از حفره مى توان وى را برگرداند وحكم را اجراء نمود، ولى در صورت اقرار اينكار را نمى توان انجام داد; بفرماييد:الف) آيا مى توان حكم رجم را به انواع ديگرى از قتل تبديل نمود يا خير؟

ب) در صورت مثبت بودن جواب، آيا بين انواعى كه احتمال زنده ماندنمحكوم در آن وجود ندارد با مواردى كه اين احتمال هست، تفاوتى وجود دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) حكم رجم را نمى شود به انواع ديگرى تبديل نمود.روايتى است متضمن اين كه در زمان پيغمبر صلوات الله عليه وآله چنين اتفاقىشد مردم آن زانى را تعقيب نموده وكشتند رسول خدا (ص) به عنوان اعتراض فرمودند:هلا تركتموه.

ب) همان روايت دال است بر عدم تفاوت بين موارد.( )

«14»

سؤال:

اگر قاضى با علم خود حكم به رجم نمايد; بفرماييد:الف) در صورت فرار مجرم از حفره آيا مى توان او را مجددا به حفره برگرداند وحكم را اجراء نمود يا خير؟

ب) اگر علم قاضى راه سومى باشد _ ملحق به بينه يا اقرار نباشد _ تكليف چيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

من فعلا مرد دم ونمى دانم در باب حدود قاضى مى تواند به علم خود اجراء حدبنمايد يا نه، مقتضاى احتياط عدم اجراء حد است.الف) ولى چنانچه قاضى بتواند با علم خود اجراى حد بنمايد، ظاهرا در صورت فرارمجرم از حفره اگر يك سنگ به او اصابت كرده باشد نمى توان او را به حفره برگرداند بهمقتضاى اطلاق صحيحه ابى بصير.

ب) بنابر اين علم قاضى ملحق به اقرار مى باشد.( )

«15»

سؤال: در صورتى كه بعد از اعدام _ حلق آويز، رجم يا... _ وقبل از دفن در سرد خانه ياپزشكى قانونى در مجرم علائم حياتى ديده شود وبا مداوا سلامت خود را باز يابد;بفرماييد:الف) اجراى مجدد حكم چه صورتى دارد؟

ب) آيا بين حد وقصاص تفاوتى وجود دارد؟

ج) بر فرض لزوم اجراى مجدد حكم، ديه خسارتهاى وارده قبلى بر محكوم دردو حالت فوق به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) در صورت مهدور الدم بودن كه فرض مسأله است بايد اجراء حكم مجددا بشود.

ب) ظاهرا فرقى بين حد وقصاص نيست.

ج) وخسارات وارده در صورتى كه مجرى حد تقصير نكرده باشد به عهده او نيست.( )

«16»

سؤال:

بعد از عقد نكاح در صورت اعسار زوج از پرداخت مهريه; بفرماييد:الف) آيا زن ميتواند به خاطر عدم دريافت مهريه تمكين ننمايد؟

ب) در صورت جواز، آيا تمكين فقط منحصر به بضع است، يا ساير استمتاعاترا هم شامل مى شود؟

ج) آيا در اين موارد نشوز صدق مى كند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) در نظر ما حتى در صورت موسر بودن زوج ومعجل بودن مهر زوجه نمى تواندبه خاطر عدم دريافت مهريه تمكين ننمايد.ولى چون عدم لزوم تمكين اجماعى است حرفى نداريم.اما در صورت اعسار شكى نيست در لزوم تمكين كما هو المشهور بين الفقهاء.

ب) تمكين منحصر به بضع نيست، جواز يا عدم جواز آن شامل استمتاعات ديگر همميشود.

ج) در صورت عدم جواز تمكين نشوز صدق مى كند ودر صورت جواز صدق نمى كند.( )

«17»

سؤال: الف) سرقت اطلاعات سرى كد شده ورمزدار از شبكه هاى كامپيوترى ياكامپيوترهاى شخصى وكشف رمز آن ها چه حكمى دارد؟

ب) سرقت وفروش غير مجاز شماره هاى موبايل توسط آشنايان وتكنيكالكترونيكى مركزى آن چه حكمى دارد؟

ج) آيا با وجود ساير شرائط، امكان اجراى حد سرقت وجود دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) شكى نيست در حرمت عمل مفروض، وضمان هم ثابت است.

ب) حرام است وموجب ضمان.

ج) اجراء حد سرقت متوقف است بر اين كه آن شئ ماليت دار در مكان محرزى باشدبنابر اين اجراء حد سرقت در غير از كامپيوترهاى شخصى مشكل است ونبايد اجراء شود،ولى حاكم شرع مى تواند تعزير كند.( )

«18»

سؤال:

با توجه به اين كه مدارهاى ماهواره اى در سازمانى معين به كشورها اختصاصمى يابد كه بعد از اين اختصاص، آن كشور مى تواند ماهواره هاى خود _ اعم از خودساخته، خريده يا استيجارى _ را در آن مدارهاى محلى قرار دهد، بفرماييد:الف) آيا حق استفاده يك كشور از اين مدارها به نحو مالكيت است يا حقانتفاع؟

ب) آيا اجاره يا وقف آن ها توسط اين كشورها ممكن است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) ملكيت امرى است اعتبارى ولذا قائليم به مالكيت حكومت.وهواى بالاى مملكت مافوق حريم ملك اشخاص حقيقى يا حقوقى ملك حكومتاست به بناى عقلاء.ولذا بدون اجازه حكومت افراد مملكت ديگر حق ندارند هواپيما از بالاى اين مملكت ببرند.بنابر اين استفاده يك كشور از اين مدارها به نحو مالكيت است.

ب) واجاره ووقف آن ها توسط اين كشورها ممكن است.( )

«19»

سؤال: در مورد كسى كه قرار است اعدام شود _ حدا يا قصاصا _ بفرماييد:الف) اگر حدود يا تعزيرات ديگرى اقل از قتل، براى وى ثابت شود، مى توان ازآن صرف نظر نمود؟

ب) آيا بين حق الله وحق الناس تفاوتى وجود دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) صرف نظر نمودن از حدود ديگر اقل از قتل جائز نيست.بلكه بايد همان گونه كه روايات متعدده وارد شده وفقهاء هم فتوى داده اند اولآن حد ديگر اقل را اجراء نمود بعدا كشته شود.نهايت اختلافى است بين فقهاء در اين كه بعد از اجراى حد اقل واجب است تاخيرقتل تا برء حاصل شود _ يا مستحب است تاخير _ يا آن كه تاخير يك روز جائز است، ياتأخير جائز نيست.اقوى در نظر ما عدم جواز تاخير است.ولى اجماع ادعاء شده است بر جواز

تاخير.

ب) فرقى بين حق الله تعالى وحق الناس نيست.( )

«20»

سؤال: با توجه به اين كه از نظر علمى هر گاه مردى فوت نمايد، تا مدت محدودىمى توان نطفه او را به رحم زن منتقل كرد ووى را باردار نمود; بفرماييد:الف) انتقال نطفه زوج پس از مرگ به رحم زوجه چه حكمى دارد؟

ب) احكام مربوط به ولد را از نظر طهارت، ارث و... بيان فرماييد؟

ج) انتقال اين نطفه به رحم اجنبيه چه حكمى دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) انتقال نطفه زوج پس از مرگ به رحم زوجه اشكال ندارد.

ب) بچه هم ملحق است به صاحب نطفه وزوج، واز حيث طهارت هم پاك است،ولى ارث نمى برد از زوج زيرا در وقت مردن پدر نبوده است، وبر حسب ادله اموال منتقلبه ورثه شده است بعدا بچه متكون شده است.

ج) انتقال اين نطفه به رحم اجنبيه جائز است.وبچه هم ملحق به صاحب نطفه است، البته ارث نمى برد از او.( )

«21»

سؤال: آيا دولت اسلامى مى تواند به علت مصالحى مهم، صحت بعض عقود يا ايقاعات(مثل ازدواج يا طلاق) را منوط به گذراندن مراحلى خاص كند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

دولت اسلامى مانند ساير دول حق چنين كارى ندارد، مگر با اذن فقيه جامع الشرائطآن هم در صورتى كه بر ترك آن مفاسد مهمى مترتب شود، كه در فقه از آن تعبيرباختلال نظام مى كنند.( )

«22»

سؤال: در بخش عقود، فروش يك ملك به صورت زمانى به چند نفر چه حكمى دارد؟مثلا ملكى به 4 نفر فروخته شده، اين ملك در هر فصل سال در اختيار مالك همان فصل است كه خودش استفاده كند يا اجاره دهد ويا...

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

لك را به چهار نفر به نحو اشاعه بفروشد، ودر ضمن عقد بيع شرط كند كه تماممنافع در هر فصلى ملك يكى باشد، اشكال ندارد.( )

«23»

سؤال: در باره ماهيت حسابهاى بانكى از نظر اسلام; بفرماييد:الف) آيا در بانك ها اعتبار وارزش قراردادى پول به نام اشخاص ثبت وجابجا مى شود يا به عين اسكناس اجازه در تصرف داده مى شود؟

ب) آيا حكم شكلهاى مختلف حسابهاى بانكى (جارى، سپرده ثابت،مشاركت هاى بانكى و...) يكسان است؟

ج) حكم سودهاى على الحساب كه در مشاركت هاى بانكى به سپرده گذارپرداخت مى شود چيست؟د) حكم جوائز وهدايائى كه بانك به سپرده گذار پرداخت مى كند چيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) ممكن است به عين اسكناس اجازه تصرف داده شود، يا باين كه صاحب پولبه بانك قرض بدهد يا بفروشد، يا آن كه پولش را به بانك اباحه كند ولو اين كه بانكآن را تملك كند وبه ديگرى بدهد واباحه معوض باشد، يا آن كه صاحب پول پول را بهشكل امانت ووديعه در بانك بگذارد واجازه دهد دران تصرف كند نهايت آن كه اجازهتصرف ناقل مجانى نيست بلكه در مقابل عوض است.

ب) حكم شكل هاى مختلف حساب هاى بانكى يكسان است.

ج) وسودهاى بانكى، چنانچه پول قرض باشد حرام است.واگر پول را بفروشد آن هم اشكال دارد.ولى اگر به عنوان اباحه به عوض، يا وديعه وامانت باشد حلال است واشكال

ندارد.د) جوائز وهداياى بانكى چون شرط نشده است وبانك هم ملزم به آن نيست وتنها براى تشويق مردم ميدهد حلال است وهيچ اشكالى ندارد.( )

«24»

سؤال: در باره شغل زن در بيرون از خانه; بفرماييد:الف) اگر شوهر اجازه اتخاذ شغلى را به همسر خود داد آيا بعد از طى مراحلىخاص مى تواند بگويد اجازه ادامه كار را نمى دهم يا اين كه اجازه اول، التزام به تماملوازم آن مى باشد؟

ب) آيا بين كار موقت با كار مستمر وهميشگى تفاوتى وجود دارد؟

ج) آيا بين استخدام توسط اشخاص حقيقى يا حقوقى _ خصوصا دولتى _تفاوتى وجود دارد؟د) آيا بين كارى كه با حق شوهر منافات داشته باشد با شغلى كه چنين منافاتىندارد فرقى هست؟ه_) ايا بين شغلى كه با رها كردن آن به صاحب كار يا ديگران لطمه جدىمى خورد با شغلى كه چنين نيست فرق هست؟ (مثل ممنوعيت زن از ادامه تدريسدر وسط سال تحصيلى كه باعث ضرر زدن به آموزشگاه ومحصلين مى گردد.)

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) چنانچه اجازه اتخاذ شغل را در ضمن عقد لازمى شرط نمايد نمى تواند بگويداجازه ادامه كار را نمى دهم.ادامه

جواب:

چنانچه ابتدائى باشداگر در برابر آن اجازه چيزى گرفته باشد نمى تواند منع كند زيرا در اين صورت ازقبيل اباحه به عوض مى شود كه از عقود لازمه است.واگر چيزى نگرفته باشد در صورتى كه آن اجازه اسقاط حق باشد وآن را از حقوق بدانيم باز نمى تواند منع از ادامه كار نمايد.

ب) در احكام فوق الذكر بين كار موقت با كار مستمر فرقى نيست.

ج) كما اين كه بين اشخاص حقيقى با حقوقى تفاوتى نيست.د) در مواردى كه در بالا ذكر شد

بر عدم جواز منع، بين كارى كه با حق شوهر منافاتداشته باشد وغير آن فرقى نيست، بلى در غير آن موارد اگر ادامه كار با حق شوهر منافاتداشته باشد مى تواند بگويد اجازه كار نمى دهم ودر صورت عدم منافات نمى تواند بگويد اجازه نمى دهم.ه_) كما اين كه در غير آن موارد بين شغل ها تفاوتى نيست.( )

«25»

سؤال: الف) آيا فروش يا اهداى اعضاى بدن براى جراحى وپيوند به ديگران جايزاست؟ (مثل فروش كليه)

ب) آيا اين كار براى پيوند اين اعضاء به ديگران بعد از مرگ خود شخص جايزاست؟ (مانند فروش قلب وچشم)

ج) آيا شخصى كه قرار است اعدام شود مى تواند به نحو الف يا ب اقدام نمايد؟د) با توجه به اين كه فروش وپيوند، موجب تأخير اجراى حكم مى شود آيا بينحد يا قصاص تفاوتى وجود دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) اهداء اعضاى بدن براى پيوند به ديگران، وواگذارى به ديگران در مقابل پولبه غير خريد وفروش جائز است _ خصوص خريد وفروش جائز نيست.

ب) قطع اعضاء مرده براى پيوند به ديگران جائز است مشروط به وصيت خود او ويااجازه ولى.

ج) در حكم بالا فرقى بين كسى كه بايد اعدام شود وغير او نيست.د) اين مقدار تأخير خصوصا براى مصلحت مهم تر مانعى ندارد.( )

«26»

سؤال: درباره سن بلوغ دختر، بفرماييد:الف) سن بلوغ دختر از نظر شرعى چيست؟

ب) آيا براى دختر از حيث بلوغ مى توان بين عباديات، عقود وايقاعات تفاوتىقائل شد؟

ج) براى اجراى حدود وقصاص چطور؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) سن بلوغ دختر از نظر شرع نه سال است.

ب) وبين عبادات ومعاملات فرقى نيست.غاية الامر در معاملات رشد هم معتبر است كه آن هم بايد رعايت شود.كما اين كه در صوم اگر مضر باشد به او وجوب ساقط است.

ج) در اجراء حد بر مريض ومستحاضه رواياتى دال است بر جوار تأخير.وعلتى كه در آن روايات ذكر شده است، مى تواند مدرك باشد بر جواز تأخير حدنسبت به دختر تازه بالغه شده.( )

«27»

سؤال: درباره خسارت زائد بر ديه، بفرماييد:الف) آيا ديه همان خسارت است يا جانى بايد علاوه بر ديه، خسارت هاى واردآمده به مجنى عليه وكليه هزينه هاى درمان را بپردازد؟

ب) جائى كه مقدار ديه از خسارت بيشتر، مساوى يا كمتر باشد چه حكمى دارد؟

ج) اگر در موارد فوق جواب منفى است، آيا حكومت مى تواند براى جبرانخسارت هاى زائد بر ديه، قانونى وضع كند كه جانى را ملزم به پرداخت آن نمايد؟د) آيا بين انواع خسارت ها مثل خسارت هزينه درمان يا از كار افتادگى (مانندفلج شدن دائمى دست خطاط) تفاوتى وجود دارد يا خير؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) در مواردى كه شارع مقدس ديه تعيين فرموده است چيز ديگرى بر جانى لازمنيست.

ب) وفرق بين موارد نيست.

ج) حكومت هم نمى تواند زايد بر ديه قانونى وضع كند كه جانى ملزم باشد بهپرداخت چيزى غير از ديه، وارشكه همان ديه است در مواردى كه مقدار آن تعيين نشده باشد.د) خسارات از قبيل

فلج شدن، خود ديه بر آن تعيين شده كه زائد بر ديه جنايت براعضاء بايد داده شود.وهزينه درمان غير از آن است.( )

«28»

سؤال: در مواردى كه شارع نحوه اجراى اعدام را معين نكرده است، بفرماييد:الف) آيا براى اجراى اعدام _ در مواردى كه شارع نحوه آن را مشخص ننمودهاست _ واجب است حكومت نوعى را انتخاب كند كه حد اقل ممكن درد را براى محكوم در برداشته باشد يا خير؟

ب) آيا بين حد وقصاص تفاوتى وجود دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

شارع مقدس در كيفيت اعدام مطلقا مى فرمايد بايد نحوى باشد كه خيلى دردناكنباشدوبا شمشير تيز آن هم در گردن كه شايد كم اذيت تر است دستور قصاص را دادهاستودر باب حدود نيز سفارش زياد شده استوبا الغاء خصوصيات مى توان نتيجه گرفت كه حكومت بايد نوعى را اختيار كند كهكم اذيت تر است.( )

«29»

سؤال: از آنجا كه در عرف قانون حقوقى كشور ما وبسيارى از كشورهاى جهان سنرشد متعاملين براى ذكور واناث 18 سال شمسى تمام دانسته شده همين طور درقوانين جزائى كشور ما واكثر كشورها، اطفال كسانى هستند كه بيش از 6 سال تماموتا 18 سال تمام سن دارند وبايد طبق قانون در دادگاه اطفال به جرائم آن هارسيدگى شود; بفرماييد:1 _ آيا حاكم شرع در محاكم قضائى مى تواند در احكام كيفرى اين افراد كه ازنظر شرعى بالغند ولى زير سن قانونى 18 سال هستند تخفيفاتى قائل شود؟2 _ اگر جواب منفى است، با توجه به اين كه در اكثر كشورهاى جهان براى بزهكاران زير سن 18 سال رژيم حقوق وكيفرى خاصى اعمال مى شود كه بيشترمبتنى بر اقدامات تأمينى وتربيتى است واين امر به عنوان عرف قانونى در سطحبين المللى شناخته شده است; بفرماييد:الف) آيا حاكم شرع مى تواند با توجه به عناوين ثانويه

(پيشگيرى از وهن اسلامونظام اسلامى ونيز جلوگيرى از بهانه جوئى سازمان هاى بين المللى ومعاندين اسلامونظام اسلامى وبه منظور عمل اجمالى به تعهدات بين المللى) در بعضى ازمجازات هاى اين دسته، تخفيف قائل شود؟

ب) آيا در موارد مذكور بين پسر ودختر تفاوتى وجود دارد؟

ج) آيا در موارد مذكور بين حد وقصاص تفاوتى وجود دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

شارع مقدس سن بلوغ پسر ودختر را تعيين كرده است، حاكم شرع حق ندارد دراحكام كيفرى اين افراد تخفيفاتى قائل شود.الف) عناوين ثانويه كه اشاره شده است به آنها.در صورت تزاحم با عناوين اوليه از حيث ملاكات احكام، در صورتى كه مجتهدتشخيص دهد اهم است از ملاكات احكام اوليه.حاكم شرع مانند ساير موارد تزاحم مى تواند در بعضى از مجازاتها ويا در بعضى ازسنها تخفيف قائل شود.

ب) ودر اين گونه موارد بين دختر وپسر تفاوتى نيست

ج) ودر حد به اين كبرى كليه در روايات اشاره شده استمثلا مريض را در روايات دستور داده شده است اجراء حد نشود تا خوب شودويا مستحاضه اجراء حد تأخير بيافتد تا قطع خون شود.از اين روايات ميتوان استفاده كرد كه نسبت به بعضى از دخترها وپسرها در اوائلبلوغ چون مقاومت شان كم است اجراء حد يا قصاص اعضاء تأخير بيافتد.( )

«30»

سؤال: در باره مجرمى كه بيمار است; بفرماييد:الف) آيا حاكم شرع مى تواند در حال بيمارى حكم وى را اجراء نمايد يا بايد تابهبودى كامل وى، آن را به تأخير اندازد؟

ب) بر فرض لزوم تأخير اجراى حكم تا كسب بهبودى; بفرماييد:1 _ مراد از بيمارى مانع اجراى حكم، از نظر شرعى چيست؟ (آيا همان متفاهمعرفى است يا آن چه پزشكان آن را بيمارى

مى نامند ويا امر ثالثى است؟)2 _ آيا حيض ونفاس واستحاضه در حكم بيمارى است؟3 _ آيا بين عارضه اى كه محكوم عمدا بر خود وارد كرده با آن چه به طور طبيعىعارض شده تفاوتى هست؟4 _ آيا بين عارضه دائمى (مانند سرطان) وموقتى (مانند درد آپانديس) فرقىهست؟5 _ در عوارض موقت وزائل شدنى، آيا بين مواردى كه براى درمان زمان زيادىنياز است (مانند بيمارى سل) با مواردى كه چنين نيست (مانند تب ولرز) تفاوتىوجود دارد؟6 _ آيا بين مواردى كه درمان آن هزينه بسيار بالايى دارد (مانند جراحى قلب) بامواردى كه چنين نيست تفاوتى هست؟7 _ اگر محكوم، مغمى عليه شود، چه حكمى دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) رواياتى دلالت مى كند بر اين كه بر مريض اقامه حد نمى شود تا خوب شود1 _ مراد از مرض مانع به قرينه مناسبت حكم موضوع مرضى است كه اجراء حد موجبعوارض شديدى بشود زايد بر آنچه بر شخص صحيح وارد مى شود.ودر خصوص مريضى كه يخاف عليه الموت روايت خاصى وارد است. ولى به واسطهآن روايت نمى توان از اطلاق روايات دست كشيد.2 _ ودر مستحاضه نيز روايتى وارد است دلالت دارد بر اين كه اجراء حد بايد تأخيربيافتد تا قطع شدن خون.3 _ مقتضاى اطلاق روايات عدم فرق بين مرض عمدى وطبيعى است.4 _ روايات تأخير به قرينه آن كه غايت تأخير را خوب شدن قرار داده مختص استبه عارضه موقت.ودر عارضه دائمى روايتى دال است بر اين كه به وسيله يك بسته صد عددى يكضربه به او زده مى شود.5 _ در عوارض موقت وزائل شدنى بين مواردى كه براى درمان زمان زيادى نيازاست يا

مواردى كه چنين نيست فرقى نيست.6 _ كما اين كه فرقى بين مواردى كه درمان هزينه زيادى دارد وغير آن نيست.7 _ در مغمى عليه روايت خاصى نديدم.ولى از رواياتى كه در مجنون وارد است دلالت دارد بر اين كه اگر در حال سلامت زناكرد وبعد ديوانه شد اجراء حد بر او در حال جنون مى شود حكم مغمى عليه نيز استفاده مى شود وبايد اجراء حد بشود.( )

«31»

سؤال: اگر مجرمى كه قانونا بايد بازداشت شود در مكه ديده شود، بفرماييد:الف) آيا از نظر شرعى امكان بازداشت وى وجود دارد؟

ب) آيا در فرض مذكور بين انواع جرايم (سرقت، قتل بدهكارى، جاسوسى،مواد مخدر، محاربه، افساد في الارض و...) تفاوتى هست؟

ج) آيا بين حرم وبيت الحرام تفاوتى وجود دارد؟د) آيا بين مسلمانان، كافر واهل كتاب تفاوتى هست؟ه_) آيا بين كسى كه اتفاقا به مكه رفته با كسى كه به آنجا پناهند شده، تفاوتىهست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) مجرمى كه در مكه ديده شود، چنانچه جرم در خارج از حرم انجام شده باشدنمى شود در حرم بر او اجراء حد نمود.واگر در حرم مرتكب جرم شده باشد مى شود در حرم اجراء حد نمود.

ب) ودر جرائم بين انواع آن تفاوتى نيست.

ج) موضوع حكم حرم است نه خصوص مسجد الحرام.د) در اين حكم بين مسلمانان وكافر تفاوتى نيست.ه_) كما اين كه تفاوتى نيست بين كسى كه پناهنده شده باشد وغير او.( )

«32»

سؤال: با عنايت به اين كه نظارت حاكم در استيفاى قصاص ضرورى است; بفرماييد:الف) آيا براى قصاص، لازم است ولى دم از ولى امر، يا منصوب از طرف اواستيذان نمايد؟

ب) در صورت لزوم استيذان، بفرماييد:1 _ اگر بدون استيذان، قصاص انجام شد; آيا صرفا گناه كرده يا خود، قاتلمحسوب مى شود؟2 _ اگر استيذان شد لكن ولى امر اذن نداد وقصاص انجام گرفت چطور؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

به نظر اينجانب اذن حاكم شرع در استيفاى قصاص لازم نيستوولى دم بدون اذن حاكم مى تواند قصاص كندبلى مسأله ديگرى هست، وآن اين كه اگر قاتل منكر قتل باشد تا اثبات قاتل بودناو نزد حاكم نشود، ولى مقتول به حسب ظاهر

نمى تواند او را بكشدوچنانچه بكشد ولى مقتول مى تواند طرح دعوى نمايدواگر نتوانست بر ادعاء خود دليلى اقامه نمايد حاكم شرع مى تواند حكم به قصاصبر او بنمايد.( )

«33»

سؤال: در مورد قسامه بفرماييد:الف) آيا قسامه، در جنايت عمدى بر اطراف، مستلزم قصاص مى شود يا خير؟

ب) با فرض اين كه جواب مثبت باشد، نصاب قسامه چه ميزان است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) با قسامه در جنايت عمدى بر اطراف اگر چه ديه ثابت مى شودولى قصاص ثابت نمى شود، ودليل مختص به قصاص در نفس است

ب) نصاب قسامه در جنايت بر اطراف چنانچه جنايت موجب ديه كامله باشد ششقسم است، چنانچه كمتر باشد بان حساب مثلا اگر ثلث ديه باشد دو قسم.( )

«34»

سؤال:

در مورد قصاص اطراف بفرماييد:الف) آيا مجنى عليه مى تواند بخشى از قصاص را اجراء وبخش ديگر را عفو نمايد؟(مثلا: جانى دست مجنى عليه را از كتف قطع كرده است; مجنى عليه خواهانقطع دست جانى از آرنج باشد).

ب) آيا مى تواند براى قسمتى از جنايت طلب قصاص كرده وبراى بخش ديگرديه بگيرد؟

ج) آيا مى تواند براى قسمتى از جنايت طلب قصاص كرده ونسبت به بخشديگر مصالحه كند؟د) آيا رضايت وعدم رضايت جانى در سه حالت فوق، تأثيرى خواهد داشت؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) ظاهرا جائز باشد، در صورتى كه قصاص آن بخش اشد نباشد، واحتمال سرايت ببخش ديگر يا به نفس نباشد، پس در مثال مذكور در سؤال جائز است قطع يد از آرنج.

ب) چنانچه بخش ديگر ديه مقدرى داشته باشد مانند مثال در سؤال جائز نيست.واگر ديه مقدرى نباشد مانند آن كه كف دست وبعض ذراع را قطع كرده باشد جائزاست كه كف را قطع نموده وارش بعض ذراع را بگيرد.

ج) ويا مصالحه نسبت به آن بعض بنمايد.د) در موارد عدم جواز كه اشاره شد اگر جانى راضى باشد. بتبعيض مسأله به اينوضوح

نيست وخالى از اشكال نيست.( )

«35»

سؤال:

در مورد قصاص اطراف بفرماييد:الف) آيا ملاك، رعايت مماثلت نسبيه است يا عرفيه؟ معيار هر كدام چه مى باشد؟

ب) در كدام صورت، قصاص تبديل به ديه ميشود؟

ج) آيا بين طول، عرض وعمق در اجراى قصاص تفاوتى هست؟) مثلا: اگر جانى لاغر ومجنى عليه چاق است ونيمى از بازوى مجنى عليه _ به عمق 3 سانتى متر _ بريده شده است. آيا در قصاص بايد نيمى از بازوى جانى لاغر رابريد كه 2 سانتى متر است يا بايد همان 3 سانتى متر بريده شود، اگر چه بيش ازنصف بازو باشد؟)

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) در قصاص اطراف تساوى در مساحت معتبر نيست چون مقابله در آن مواردبين طبيعى چشم وچشم، وانف وانف وغيرهما ونظر بصغر وكبر نيست.بلى در باب جروح مقابله بين جرح ومماثل آن است لا محالة مساحت معتبر است.

ب) در صورتى كه مساحت جراحت در عضو مجنى عليه _ تمام عضو جانى را مى گيردوزياده هم دارد به واسطه صغر عضو جانى _ قصاص از عضو ديگر جائز نيست، بلكه بهمقدارى كه عضو جانى تحمل دارد قصاص مى شود ودر زايد متعين است ديهودر قصاص اطراف هم چنانچه احتمال سرايت قطع عضو به جان جانى برود قصاصمبدل به ديه مى شود

ج) در مماثلت معتبر در جروح ميزان مساحت است طولا وعرضا ومساحت عمقىمعتبر نيست.( )

«36»

سؤال:

در مورد قصاص نفس بفرماييد:الف) آيا اولياء دم مى توانند به جاى قصاص نفس، عضوى از اعضاى قاتل راقطع كنند؟ (مثلا به جاى كشتن قاتل يكى از پاهاى او را قطع نمايند).

ب) آيا اولياء دم مى توانند عضوى از بدن قاتل را قطع ونسبت به مابقى طلبديه نمايند؟

ج) آيا اولياء دم

مى توانند عضوى از بدن قاتل را قطع ونسبت به مابقىمصالحه نمايند؟د) آيا رضايت وعدم رضايت قاتل در سه حالت فوق، تأثيرى خواهد داشت؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) فقهاء در مسائل مختلفه تصريح نموده اند به اين كه تبعيض در قصاص جائزنيست، ودر خصوص موردى كه مماثلت متعذر است جماعتى قائل به جواز شده اند.بنابر اين در مسأله مورد سؤال به طريق اولى جائز نيست.

ب) تفاوتى نيست بين آن كه بعد از قطع عضو نسبت به مابقى ديه طلب نمايند يانه؟

ج) كما اين كه فرقى نيست بين آن كه نسبت به بقيه مصالحه كنند يا نه د) رضايت جانى هم در اين حكم تأثيرى ندارد( )

«37»

سؤال:

الف) هزينه درمان وبهبود شخصى كه در اثر اجراى حد يا قصاص اطراف، يكىاز اعضاى خود را از دست داده، به عهد بيت المال است يا محكوم عليه؟

ب) در صورتى كه به عهده بيت المال باشد، حكم اختصاص به معالجات اوليه دارد يا معالجات بعدى را نيز در بر مى گيرد؟

ج) آيا بين فقير وغنى در حكم مذكور فرقى هست يا نه؟د) آيا تفاوتى بين حد وقصاص وجود دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) در خصوص حد سرقت رواياتى دلالت مى كند بر اين كه هزينه درمان وبهبودشخص مذكور با امام است، ولى به اتفاق حمل شده است بر استحباب.به هر حال مؤنه وهزينه مذكوره به عهده حاكم يا بيت المال نيست.

ب) وعلى فرض آن كه مراد از روايات قرار دادن هزينه به نحو لزوم بر بيت المالباشد فرقى بين معالجات اوليه وبعدى نيست.

ج) ولى بين فقير وغنى فرق هست، اگر فقير باشد فقهاء فتوى داده اند به اين كه هزينه مذكوره مانند مصارف

ديگر مسلمين به عهده بيت المال است.د) در احكامى كه بيان شد بين حد وقصاص اطراف تفاوتى نيست.( )

«38»

سؤال:

چنانچه بنا به مصالحى دولت جمهورى اسلامى ايران ناچار به انعقاد قراردادىبا يك كشور غير اسلامى مبنى بر مبادله محكومين به زندان باشد (به اين معنى كهجمهورى اسلامى متعهد شود محكومين به زندان تابع آن كشور را براى تحملحبس تحويل كشور متبوع دهد تا ادامه حبس در آنجا صورت گيرد وزندانيان تابعكشور ايران را جهت ادامه حبس در ايران تحويل بگيرد) بفرماييد:1 _ در مورد مجرمين ايرانى; با توجه به صدور احكام حبس توسط دادگاه هاىغير اسلامى آيا از نظر شرعى احكام صادره از سوى آنها براى محاكم قضائى ايرانقابليت اجراء دارد يا خير؟2 _ در صورت عدم قابليت اجراء بفرماييد:آيا اصولا دادگاه هاى ما مكلف به محاكمه مجدد وصدور حكم بر اساس قوانينجمهورى اسلامى ايران مى باشند يا خير؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

مسأله چنانچه مفصلا بيان شود جنبه سياسى پيدا مى كند ومستلزم آن است كه...ولى اجمالا عرض مى كنم حكومت اسلامى موظف به عمل به معاهدات بين المللىادامه

جواب:

است در صورت امضا آن قراردادها پيغمبر اكرم عليه صلوات المصلين به معاهده بامشركين وفا دار ماند تا آن كه آن ها نقض عهد نمودند، بعد از آن آيه برائت از مشركيننازل شد متأسفانه بعضى به اين آيه استدلال نموده اند بر...بنابر اين بايد محبوسين را بر حسب قرارداد تحويل داد.واما حبس ايرانيان چناچه در معاهده چنين است كه بايد حبس در ايران بشوند (كهخيال مى كنم چنين نيست) بايد حكم اجراء شود والا آن حكم قابل اجراء در حكوتاسلامى نيست.وچنانچه كارى كه سبب حبس آن ها در كشور

ديگر شده است جرم محسوب مى شود معامله با آن ها مانند معامله با ساير مجرمين است، در صورتى كه از حقوق الناس باشد با مطالبه من له الحق محاكمه خواهند شد.واگر از قبيل حق الله باشد حاكم شرعى بايد او را محاكمه كند، وبه وظيفه خودعمل كند.( )

«39»

سؤال:

در مورد صغار ومجانين كه مورد ضرب وجرح يا توهين قرار گرفته باشند;بفرماييد:الف) آيا اولياء آنان با رعايت غبطه مولّى عليه حق گذشت دارند يا خير؟

ب) ملاك در رعايت غبطه مولّى عليه چيست؟ (آيا صرف عدم الضرر كافى استيا بايد نفع صغير لحاظ گردد؟)

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) مقتضاى عموم دليل ولاية همان است كه جماعتى از فقهاء مانند علامه وشهيدين فرموده اند.كه با رعايت غبطه مولى عليه ولى حق گذشت دارد

ب) ظاهرا عدم المفسدة كافى است وجود مصلحت لازم نيست( )

«40»

سؤال:

اگر شخصى كشته شده وجنازه او مثلا در بيابان، منزل يا باغى يافت شود وهيچ يك از قاتل ومقتول شناسايى نشوند; بفرماييد:الف) آيا ديه اى وجود دارد؟

ب) بر فرض ثبوت، پرداخت ديه به عهد كيست ومورد مصرف آن كجاست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) در صورتى كه كشته در قريه يا قريب به آن پيدا شود اهل آن قريه ديه او رابايد بپردازند مگر آن كه بينه باشد بر اين كه آن ها قاتل نيستند.واگر بين دو قريه پيدا شود، قريه نزديكتر بايد ديه را بپردازند واگر متساوى باشندهر دو قريه مشتركا بايد بپرازند.وچنانچه كشته در ازدحام يا چاهى يا در جاده عمومى يا بيابان وامثال آن ها پيداشود به نحوى كه نتوان كشته را به شخص خاصى يا جماعت مخصوصى يا قريه معلومهنسبت داد ديه را بايد از بيت المال مسلمين پرداخت نمود.

ب) بنابر اين در بعضى موارد ديه به عهده بيت المال است كما هو مورد السؤال.وچنانچه اولياء مقتول پيدا شوند به آن ها داده ميشود والا مال امام است.( )

«41»

سؤال:

1 _ چنانچه به ادله ذيل حكم قصاص در مورد شخص محكوم اجراء نشده باشدآيا مى توان وى را تا زمان اجراء حكم _ هر چند در مدت زمان طولانى _ در حبسنگه داشت؟الف) اولياء دم به دليل فقر مالى يا دلايل ديگر از پرداخت فاضل ديه خوددارىمى كنند. (لازم به ذكر است در مواردى از اين بند، اجراى حكم از نظر اجتماعى وسياسى ضرورى مى باشد).

ب) عدم تأمين سهم اولياء صغير مقتول از طرف اولياء خواهان قصاص.

ج) عفو برخى از اولياء دم وعدم پرداخت سهم آنان به محكوم عليه از سوىاولياء خواهان قصاص.د) عدم

شناسايى اولياء دم يا عدم دسترسى به آنان ودستور حاكم شرع مبنىبر أخذ ديه از قاتل وناتوانى وى از پرداخت ديه.ه_) مصالحه به ديه وعدم توانايى پرداخت ديه توسط محكوم عليه.و) عدم مراجعه اولياء دم به دادگاه براى تعيين تكليف نهايى.ز) فقدان ابزار لازم براى اجراى دقيق حكم قصاص واستنكاف مجنى عليه واولياء دم يا افراد خبره از اجراى حكم.ح) مورد بند ز در صورتى كه محكوم عليه استطاعت پرداخت يا جلب رضايتشاكى را ندارد.2 _ در صورت منفى بودن جواب، آيا دادگاه ها مى توانند شخص محكوم را بدونقيد وشرط آزاد نمايند يا آزادى وى بايد با أخذ وثيقه يا به قيد ضمانت باشد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

جميع موارد ذكر شده ظاهرا مى توان محكوم را حبس نمود ودر بعضى از آنموارد فقهاء تصريح به آن نموده اند.وعلت را جمع بين حقين، وحبس نمودن را مقدمه حفظ حقوق آن ها دانسته اند، واين وجه در تمام آن موارد جارى استبنابر اين چنانچه با اخذ وثيقه يا با ضمانت حفظ حقوق بشود ميتوان حبس رامبدل به آن نمود.به عبارت ديگر فقيه از طرف امام عليه السلام قاضى تعيين شده استپس هر وظيفه كه قضاة عالم در اين موارد دارند بر حسب نصب فقيه قاضيا _ مى توان انجام داد.بعلاوه در بعضى موارد تجويز حبس نموده اند _ آن هم مؤيد اين مطلب است.( )

«42»

سؤال:

1 _ چنانچه اولياء دم در مقام مصالحه قصاص با مبلغى زائد بر ديه، مقدارى راتقاضا كردند كه پرداخت آن براى قاتل ميسر نيست; آيا دادگاه مى تواند فرصتمحدودى براى اجراى قصاص به اولياء دم بدهد وپس از انقضاى مهلت مذكور وعدم تقاضاى

قصاص، محكوم را لا اقل با اخذ وثيقه آزاد نمايد؟2 _ در صورت مثبت بودن جواب، آيا بايد او را بدون قيد آزاد نمود يا با أخذوثيقه وقيد ضمانت؟3 _ در صورتى كه مقتول داراى ورثه صغير وكبير باشد، اگر ورثه كبير خواهانقصاص بودند ولى براى استيفاى قصاص قدرت تأمين سهم صغير را نداشتند، آيامى توان قاتل را تا زمان بلوغ صغير (اگر چه مدت طولانى) در زندان نگه داشت؟در صورت مثبت بودن جواب، آيا تحمل سال هاى متمادى در زندان (مثلا 14سال براى بلوغ فرزند صغير مقتول) وبعد، اجراى حكم قصاص از مصاديق تحميلدو جريمه به خاطر يك جرم نيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

_ بلى دادگاه ميتواند فرصت دهد.2 _ ولى پس از انقضاء مهلت وعدم تقاضاى قصاص بايد آزاد گردد.نهايت اگر كاشف از عفو باشد بدون وثيقه، والا با وثيقه جمعا بين الحقين.3 _ ودر صورتى كه مقتول داراى ورثه صغير باشد، مى شود تا زمان بلوغ قصاص راتأخير انداخت، ودر اين كار نه تنها جريمه نيست، بلكه حفظ حياة او است در اين مدت واين به نفع او است ومسلما با اين كار راضى است، واين خدمت است نه جريمه.( )

«43»

سؤال:

همانگونه كه مستحضريد بر اساس برخى روايات وارده در باب ديات، خوبشدن بعضى جراحات يا نقص عضوها (نظير شكستگى استخوان در اعضايى كه ديهمقدره دارد يا شكافتن لب) ميزان ديه را تغيير ميدهد. با توجه به اين كه امروزه به خاطر پيشرفت علم پزشكى تعداد قابل ملاحظه اى از جراحات ونقص عضوها قابلدرمان مى باشد; بفرماييد:1 _ آيا تأثير درمان در ميزان ديه را به غير موارد مصرح در فقه نيز مى توانتعميم

داد؟2 _ آيا پيوند عضو مقطوع در ميزان ديه تأثير دارد يا خير؟(در صورتى كه انگشت يا دست شخصى در اثر جنايت قطع شود، اگر به موقعاقدام گردد مى توان عضو مقطوع را پيوند زد).

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

1 _ چون موارد تغيير ميزان ديه زياد است، مى توان از آن ها استفاده كبرى كليه نمود.غاية الامر در مواردى كه تصريح شده است به مقدار تغيير كلامى نيست.ودر مواردى كه تصريح نشده تعيين مقدار با نظر حاكم است.2 _ واما پيوند عضو مقطوع، چون در مواردى فقهاء تصريح كرده اند به عدم تغيير ديهوعدم سقوط آن واستدلال نموده اند به اطلاق ادله.بنابر اين مى توان فتوى داد به اين كه پيوند عضو مقطوع تغييرى در ديه نمى دهدولى به نظر ما برخلاف مشهور بين فقهاء اظهر سقوط قصاص است.( )

«44»

سؤال:

1 _ در مواردى كه بر اساس دستور شارع مقدس، خوب شدن جراحت يا نقصعضو، ميزان ديه را تغيير مى دهد، مخارج وهزينه هاى درمان به عهده جانى است يامجنى عليه؟2 _ چنانچه به عهده مجنى عليه باشد در مواردى كه هزينه هاى درمان بيش ازمقدار ديه مأخوذه است، آيا راهى براى جبران خسارات زائد بر مقدار ديه وجوددارد يا خير؟ (در اين گونه موارد چه بسا هزينه هاى درمان بيش از مقدار ديه مقرره باشد).3 _ در مواردى نظير شكستگى ستون فقرات كه ديه كامله دارد، طبق فتواىفقهاء اگر اين شكستگى به گونه اى معالجه شود كه اثرى از جنايت باقى نماند، جانىبايد يكصد دينار بپردازد.در اين گونه موارد فعليت درمان واصلاح ملاك است يا قابليت آن؟به اين معنى كه اگر فعليت ملاك باشد از ابتداء

ديه كامله به عهده جانى قرارمى گيرد وجانى يا موظف به پرداخت تمام ديه مى باشد _ كه پس از اصلاح وخوبشدن، 900 دينار به او پس داده مى شود _ ويا منتظر مى ماند كه پس از معالجه، ديهمقرره (100 دينار) را بپردازد. (اگر چه ذمه اش به كل ديه مشغول است).ولى اگر قابليت درمان ملاك باشد از همان ابتداء، ذمه جانى به يكصد دينارمشغول مى شود.

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

_ ظاهر از آن روايات اين است كه خود آن جرح يا نقص عضو تا مدت معين خوبشود كه آن كاشف است از مقدار واقعى اثر ان جنايت2 _ بنابر اين موردى كه با هزينه ودرمان خوب شود يا همان ديه ثابت است ويامراجعه به حكومت وارش مى شود در آن موقع حاكم مقدار ضرر ومجنى عليه را حسابنموده همه را از جانى مى گيرد.3 _ ميزان قابليت است ولذا فقهاء مى فرمايند به اهل خبره مراجعه شود اگر گفتند خوب مى شود مقدار كم را بگيرد والا همان ديه را.( )

«45»

سؤال:

بر اساس دستور شارع مقدس، مهلت پرداخت ديه در قتل وجراحات شبه عمد(مانند جراحات يا تلفات ناشى از تصادفات رانندگى) 2 سال مى باشد; آيا تقاضاىاعسار جانى قبل از انقضاى مهلت مقرر، مسموع مى باشد يا خير؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

قاضاى اعسار تنها مسموع نيست، بلكه چهار شرط يا پنج شرط بايد باشد تاحاكم متقاضى را حجر كند.يكى از آن ها حلول دين است پس دين مؤجل براى سماع دعوى كافى نيست.( )

«46»

سؤال:

در مواردى كه سارق مورد عفو مسروق منه قرار ميگيرد، آيا حاكم شرع بنا بهمصالحى مى تواند حد را اجراء نمايد يا خير؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه مسروق منه سارق را قبل از مراجعه به حاكم عفو كند، حد ساقط مى شود، واگر بعد از مراجعه باشد حد ساقط نمى شود. و در مورد سقوط حاكم به هيچ عنوان حق اجراء حد ندارد.بلى تعزير چنانچه سببش محقق باشد كه در صورت ثبوت سرقت موجود استمانعى ندارد. والله العالم.( )

«47»

سؤال:

در مورد سرقت مستوجب حد بفرماييد:آيا پس از شكايت مسروق منه وقبل از ثبوت جرم، امكان عفو سارق توسطمسروق منه نسبت به اجراى حد وجود دارد يا خير؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

س از مراجعه به حاكم شرع عفو مسروق منه نسبت به اجراى حد تأثير ندارد حاكمبايد اجراى حد بنمايد.( )

«48»

سؤال:

چنانچه تعزير علاوه بر تازيانه مصاديق ديگرى داشته باشد; (مانند: حبس،جزاى نقدى، تراشيدن سر، چرخاندن در شهر، لغو جواز كسب، ابطال گواهينامهرانندگى، محروميت از مشاغل دولتى، ثبت سوء سابقه و...) بفرماييد:الف) آيا تعبير (التعزير دون الحد) فقط در خصوص تازيانه رعايت مى شود ياشامل ديگر موارد مذكور نيز مى شود؟

ب) در صورت شمول به موارد ديگر، ملاك دون الحد چه مى باشد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

شكيل حكومت اسلامى از ضروريات است، وشارع مقدس امضا نموده است آن را و اسلام اهتمام به حفظ نظام مادى ومعنوى نموده، واين مهم بدون در نظر گرفتنعقوبات ديگر مانند حبس وغيره قابل تحقق نيست.بنابر اين تمام اين عقوبات مشروعيت دارد در صورتى كه رعايت قانون بشود، وافراد نا اهل متصدى نباشند. (كه با كمال تأسف در اين زمان زيادى از نا اهل ها متصدى مى باشند ووجههحكومت اسلامى را مشوه جلوه داده اند، واگر معاندين وجهان گذاشته بودند همان گونه كه در اول حكومت اسلامى تشكيل شد ادامه پيدا مى كرد تحقيقا دنيا را تحت تأثير قرارمى داد _ وبدون شك مقدمه ظهور حضرت بقية الله ارواح من سواه فداه مى شد) وسيعلمالذين ظلموااى منقلب ينقلبون.( )

«49»

سؤال:

همان طور كه استحضار داريد در باره ديه انگشتان دو قول وجود دارد:الف _ تساوى انگشتان از نظر ديه:بر اساس اين قول كه ميان قدماء ومتأخرين شهرت يافته وروايات چندى برآن دلالت دارند، به هر يك از انگشتان، عشر ديه كامل تعلق مى گيرد.ب _ تفاوت انگشت ابهام از نظر ديه با ساير انگشتان:اصحاب اين قول گر چه به سه دسته تقسيم مى شوند وهر كدام در تعيين ديهابهام وساير انگشتان نظرى را برگزيده

اند; ولى همگى بر متفاوت بودن ديه ابهام باغير آن اتفاق نظر دارند.صاحبان اين قول را برخى از قدماء مثل ابى الصلاح حلبى در كافى وابن زهرهدر غنيه وصاحب اصباح الشيعة تشكيل مى دهند. معتبره ظريف با يكى از نظراتسه گانه فوق هماهنگ مى باشد وشيخ در مبسوط از آن به روايت اكثر اصحاب ياد مى كند ودر خلاف بر مفاد آن ادعاى اجماع مينمايد. مرحوم خوئى همين روايت رابر مى گيزند ووجه ترجيح آن بر ساير روايات را مخالفت آن با عامه معرفى مى كند.با عنايت به اين كه در عصر حاضر كه مشاغل متحول ودگرگون شده است،اشخاصى كه دچار آسيب ديدگى در ناحيه انگشتان شده اند وداراى مشاغلى چونجراحى وخطاطى، و... هستند، اظهار مى دارند صدمه وارده، به شغل آن ها آسيبجدى رسانده است; بفرماييد:الف _ آيا مى توان گفت تفاوت مطرح در معتبره ظريف ميان ابهام وسايرانگشتان، به خاطر تفاوت در ميزان كارائى آنهاست؟ب _ بر اين اساس، آيا مى توان از انگشت ابهام الغاء خصوصيت كرد واين تفاوترا در مورد ساير انگشتان نيز تعميم داد؟ يعنى نسبت به خسارت وارده بر انگشتان باتوجه به اهميت شغل وارزش هر انگشت عمل كنيم وبه تعيين ديه وخساراتوارده بپردازيم؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

اقوال در مسأله چهار است:1 _ ماهو المشهور بين الاصحاب، كه به هر يك از انگشتان عشر ديه كامل تعلق مى گيرد.مدرك چند روايت صحيحه.2 _ آن چه شيخ در خلاف، وابن حمزه در وسيله، واستاد اعظم در مبانى تكملهمنهاج اختيار نموده اند كه در قطع ابهام ثلث ديه يد يا پا در بقيه هر كدام سدس ديه يديا پا.3 _ ما عن الحلبى

وآن آنكه در خصوص ابهام دست ثلث ديه دست در بقيهانگشتان دست سدس ديه _ واما انگشتان پا در هر كدام حتى ابهام عشر ديه.4 _ ابن زهره در غنيه وصاحب اصباح فتوى داده اند وآن آن كه ديه ابهام يد ثلث ديه يد _ ودر ابهام پا ثلث ديه آن _ ودر بقيه عشر ديه بلا فرق بين الرجل واليد.واما روايات دو دسته است:دسته اول دلالت مى كند بر تساوى انگشتان در ديه وفرقى بين پا ودست نيست.ادامه

جواب:

دسته دوم كه خبر معتبران دسته، معتبره ظريف است وآن در ديه دست است فقطدلالت مى كند بر اينكه در انگشتان دست بين ابهام وبقيه تفاوت است در ابهام ثلثديه يد در بقيه سدس ديه.قائلين قول دوم به آن روايت استناد نموده ومختص به يد مى دانند كما هوظاهرها.وقائلين به قول سوم به همان روايت با الغاء خصوصيت دست وتعدى بپانموده اند.واما قول چهارم من مدركى بر آن پيدا نكردم _ واز طرفى آن قول بر بعضىاحتمالات نقص درد يه وبر بعض ديگر زيادى لازم مى آيد. و چون وجهى بر الغاء خصوصيت نمى بينم.پس امر دائر است بين دو قول، اول، ودوم.وچون نسبت دو دسته روايات عموم خصوص مطلق است، زيرا دسته اول دال استبر تساوى انگشتان، ودسته دوم در خصوص ابهام مزيتى را بيان مى كند، حمل عام برخاص مى شود _ در نتيجه قول دوم اقوى است.مگر آن كه دسته دوم با اعراض اصحاب از اعتبار ساقط شود در اين صورت اقوى قولاول است.بنابر اين موردى به دو سؤال بعد نمى ماند.وچون بر الغاء خصوصيات وجهى نيست، بنابر اين حكم روشن است.( )

«50»

سؤال:

در

صورتى كه شخص محكوم به قصاص، عضو مماثل نداشته باشد; بفرماييد:1 _ با توجه به اين كه عضو ناسالم در برابر عضو سالم قصاص مى شود، آيا مثلاچشم كسى كه به حسب ظاهر سالم است ولى بينايى ندارد عضو ناسالم محسوبمى شود يا چنين فردى فاقد عضو به حساب مى آيد؟2 _ اگر جانى، فاقد بينايى چشم راست باشد وچشم راست كسى را كور كرده باشد، آيا چشم چپ او به عنوان قصاص كور مى شود يا خير؟3 _ اگر سلب بينايى با كندن حدقه باشد وخود جانى حدقه چشمش سالم استولى بينايى ندارد، هنگام قصاص تكليف چيست؟ (آيا حدقه در مقابل حدقه قصاصمى شود ونسبت به سلب بينايى ديه اخذ مى گردد يا حكم ديگرى دارد؟)

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

_ چشم كسى كه بينايى ندارد عضو ناسالم است، ولى چنانچه صاحب آن چشمبينايى دار را كور كند _ مجنى عليه مى تواند چشم ديگر او كه بينايى دارد كور كند، واگرچشم ديگر او هم بينايى ندارد مجنى عليه مخير است، بين اخذ ديه كامله چشم، وبينقصاص در حدقه، واخذ دو ثلث يا سه ربع ديه چشم براى سلب بينايى در صورتى كهسلب بينايى با كندن حدقه باشد. والله العالم( )

«51»

سؤال:

در مورد توبه بفرماييد:1 _ در مواردى كه توبه مسقط حد است آيا اظهار لفظ دال بر توبه از طرفمجرم براى سقوط حد كافى است يا بايد عملى دال بر ثبوت توبه از او سر زده باشد؟2 _ در مواردى كه توبه قبل از اقامه بيّنه مسقط حد است آيا ثبوت توبه قبل ازبينه كافى است يا اظهار توبه عند الحاكم نيز بايد قبل از بيّنه

باشد؟3 _ آيا در توبه مسقط حد، احراز توبه لازم است يا در صورت شبهه توبه نيزحاكم شرع ميتواند با تمسك به قاعده، الحدود تدرء بالشبهات، حد را اجراء نكند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

1 _ ظاهر بعضى از روايات اين است كه مجرد توبه موجب سقوط حد نيست.بلكه بايد ظاهر حالش كاشف از توبه باشد.2 _ ولى لازم نيست توبه عند الحاكم باشد.3 _ مقتضى مفهوم خبر جميل اين است كه تا احراز توبه نشود حد ساقط نمى شود وآن خبر اخص از قاعدة الحدود تدرأ بالشبهات است.بنابر اين در صورت شبهه اجراء حد مى شود والله العالم.( )

«52»

سؤال:

چنانچه شخص مقتول از پيروان فرقه ضاله بهائيت باشد; بفرماييد:1 _ آيا ديه دارد يا خير؟2 _ در صورت مثبت بودن پاسخ، ديه او چقدر است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

_ كافر غير ذمى كه، فرقه ضاله بهائيت از مصاديق او مى باشد.نه قصاص در قتل او است نه ديه.( )

«53»

سؤال:

اگر مردى دو زن را كشته باشد واولياء آنان خواهان قصاص باشند; بفرماييد:الف) آيا اولياء خواهان قصاص بايد چيزى به عنوان فاضل ديه بپردازند يا خير؟

ب) در صورت لزوم پرداخت، آيا بايد هر يك از اولياء خواهان قصاص، مستقلا وجداگانه نصف ديه يك مرد را بدهند يا اين كه نصف ديه يك مرد، به نسبت اولياءخواهان قصاص تقسيم مى شود؟ (مثلا اگر مردى دو زن را كشته است واولياء هر دوخواهان قصاص هستند، آيا بايد هر يك از اولياء نصف ديه يك مرد را بدهند يا 41 ديه يك مرد؟)

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

آنچه عاجلا به ذهن مى رسد بعد از مراجعه به روايات وكتب فقهيه.ولو اين مسأله بخصوص را در آن ها نيافتم.اين است كه چيزى بر اولياء نيست اگر مشتركا متصدى قتل شوند.ولى اگر ولى يكى از آن دو نفر متصدى قتل شود، او بايد نصف ديه را باولياء قاتلبدهد.وآن دومى نمى تواند از اولياء جانى نصف ديه را بگيرد، بلكه همان گونه كه فقهاءدر نظائر مسأله فرموده اند، از بيت المال بايد ديه آن زن پرداخت شود، لئلا يذهب دمالمسلم هدرا.ودر مواردى مشابه نيز چند روايت به اين مضمومن وارد شده است والله العالم.( )

«54»

سؤال:

چنانچه مقتول، ورثه صغير داشته باشد; بفرماييد:الف _ آيا همواره اخذ ديه از سوى اولياء صغار، اصلح به حال صغار است يا اينكهحسب مورد مى توان جانى را عفو ويا از وى مطالبه قصاص نمود؟ب _ آيا محدوده اختيارات ولىّ با قيّم در اين خصوص تفاوتى دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

جواز مطالبه قصاص ويا عفو بر ولى ثابت نيست.بلكه اظهر اين است كه ولى وقيّم چنين حقى ندارند.بلى چنانچه مصلحت اقتضاء

كند ولى وقيم مى توانند ديه بگيرند يا آن كه با قاتلمصالحه كنند به گرفتن مبلغى وقاتل رها شود.ودر صورتى كه مصلحت تشخيص داده نشود فقهاء فرموده اند قاتل را مى توانحبس نمود تا موقع بلوغ والله العالم.( )

«55»

سؤال:

با عنايت به اين كه اگر شخصى دست راست ديگرى را قطع نمايد، به هنگامقصاص چنانچه جانى فاقد دست راست باشد دست چپ او ودر صورت فقدان دستچپ، پاى او قطع مى گردد; بفرماييد:آيا اين حكم در مورد پا وديگر اعضاى زوج بدن نيز قابل اجراء مى باشد؟ (مثلااگر جانى پاى راست ندارد وپاى راست ديگرى را قطع كرده باشد، آيا اين جا نيزابتداء پاى چپ وى ودر صورت فقدان آن، دست او قطع مى گردد؟)

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

بلى اين حكم در پا، وديگر اعضاء زوج بدن جارى است، چون خبرى كه متضمنبيان اين حكم است در دست، علتى را بيان مى كند كه مقتضاى عموم آن علت ثبوتآن حكم در پا وديگر اعضاء است. والله العالم.( )

«56»

سؤال:

در صورتى كه مجنى عليه از زنده ماندن خود مأيوس شده باشد; بفرماييد:آيا مى توان در مورد تبديل قصاص نفس به ديه يا مصالحه يا عفو جانى وصيتنمايد؟ آيا چنين وصيتى نافذ خواهد بود؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه وصيت به نتيجه كند وبگويد جانى ديه بدهد يا عفو شود، اين وصيت غيرمشروع است ونافذ نيست.واگر وصيت به فعل بكند، وبگويد ورثه با جانى مصالحه كنند، ويا او را عفو كنند يامصالحه كنند آن وصيت نافذ است.( )

«57»

سؤال:

در باره تغليظ ديه در اشهر حرم يا مكه معظمه; بفرماييد:الف) آيا تغليظ ديه مختص قتل عمد است يا شامل قتل شبه عمد وخطاىمحض نيز مى شود؟

ب) آيا حكم مذكور مختص مسلمين است يا شامل اهل كتاب نيز مى گردد؟

ج) آيا جهل قاتل به حكم يا موضوع، در تغليظ ديه تأثيرى دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) تغليظ ديه مختص به قتل عمد نيست، وبعضى روايات در قتل خطاء وارد شدهاست، وبعضى اطلاق دارد.

ب) وبه مقتضى اطلاق روايات، تغليظ مختص به مسلمين نيست.

ج) كما اين كه فرقى بين جاهل وعالم نيست.( )

«58»

سؤال:

در مورد جراحت متلاحمه اى كه به فلج عضو مى انجامد وبا درمان مى توان ازفلج شدن پيشگيرى كرد، بفرماييد:الف) آيا بر شخص مجروح واجب است خود را درمان نمايد؟

ب) در صورت درمان، آيا مى توان هزينه هاى افزون بر مقدار ديه را از جانىگرفت؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) در كلمات فقهاء نديدم تصريح به وجوب درمان.ولى بعيد نيست در مورد علم به اين كه مداوا موجب پيشگيرى از فلج _ وعدم آنموجب فلج مى شود درمان لازم باشد.نظير اضرار بنفس كه ما به قول مطلق حرام نمى دانيم _ مگر در مورد ضرر موجبهلاكت _ يا فلج عضوى از اعضاء رئيسه كه معلوم است مبغوضية شرعيه آن.ودر مورد سؤال هم مى توان چنين گفت كه درمان لازم باشد.

ب) اما هزينه درمان بعضى روايات ظهور دارد در وجوب آن بر جانى زايدا بر ديه.ولى فقهاء ادعاء اجماع بر عدم وجوب نموده اند.به واسطه اجماع روايت حمل مى شود بر استحباب.( )

«59»

سؤال:

با توجه به اين كه ديه زن در جايى كه بيش از ثلث كل ديه باشد، به نصف تقليلمى يابد; بفرماييد:اگر مقدار ارش، بيش از ثلث كل ديه باشد، آيا به نصف تقليل مى يابد؟(مثلا در جايى كه كل ديه 5 ميليون تومان است، ارش 2 ميليون تومان بر آوردشده است).

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

بلى تقليل به نصف مى يابد _ زيرا ديه اعم است از مقدر _ وغير مقدر كه از آن تعبيربارش مى شود.كما اين كه فقهاء به اين معنى در فروع مختلفه تصريح نموده اند _ بعلاوه در بعضىروايات دارد. (جراحات النساء على النصف من جراحات الرجال في كل شئ)( )

«60»

سؤال:

درباره ماهيت ديه بفرماييد:الف _ آيا جعل ديه از طرف شارع مقدس به عنوان مجازات بوده يا نوعىخسارت تلقى شده است؟ب _ آيا عمد، شبه عمد يا خطاى محض بودن جنايت در پاسخ به سؤال فوق تأثيرى دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

اثر مترتب بر اين سؤال را نفهميدم به هر حال فرقى در احكام آن نيست.ولى ظاهرا مجازات نيست، چون در قتل خطاء كارى كه موجب عقوبت ومجازاتباشد سر نزده است والله العالم.( )

«61»

سؤال:

در مواردى كه شارع مقدس شيوه يا ابزار خاصى را در اجراى مجازات در نظرگرفته است _ مانند رجم يا كشتن با شمشير _ بفرماييد:الف _ آيا شيوه يا ابزار ياد شده موضوعيت دارد؟ (به عبارت ديگر در اين گونه موارد آيا هدف شارع مقدس فقط ازهاق روح است ولو با استفاده از ابزار نوين; ياازهاق روح به شيوه يا ابزار منصوص ضرورت دارد) ب _ در صورت موضوعيت داشتن، چنانچه اجراى رجم يا مجازات هايى نظيرمجازات لواط با شيوه هاى منصوص در شرائطى خاص به مصلحت اسلام ونظام مقدس اسلامى نباشد _ مثلا وهن اسلام ومسلمين باشد يا چهره خشنى از اسلام يانظام اسلامى را نشان دهد _ آيا مى توان ضمن اجراى اصل حكم _ قتل _ شيوهاجراى آن را تغيير داد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) ظاهر ادله اين است كه جميع قيودى كه شارع مقدس در موضوع حكم اخذنمايد موضوعيت دارد وحمل بر طريقيت خلاف اصل است.

ب) ولى چنانچه آن حكم مزاحم با اهم شود، مانند وهن اسلام ومسلمين، قهرامانند جميع موارد تزاحم، اهم مقدم است وآن حكم مهم ساقط مى شود.ولذا به نظر من در اين زمان چنانچه با نظر مراجع

تقليد، با استفاده از ولايت فقيه كهمراد مجتهد جامع الشرائط است، اعم از رهبر وغيره آن شيوه اى كه موجب وهن مى شودتغيير داده شود والله العالم.( )

«62»

سؤال:

در باره محكوم به قصاصى كه به درخواست اولياء دم حلق آويز شده وهنوز جاننسپرده است، بفرماييد:الف _ اگر در اين مرحله برخى از اولياء دم قاتل را عفو كنند، آيا بايد اجراىحكم را متوقف كرد يا متوقف كردن آن نيازمند به رضايت همه آنهاست؟ب _ اگر در اين مرحله، عفو به صورت مشروط ومعلق _ نه منجز _ انجام گيرد،حكم چيست؟ج _ در صورت توقف اجراى حكم وبهبود قاتل; اگر اولياء خواهان قصاص سهمالديه عفو كنندگان را بپردازند; آيا مى توان مجددا وى را اعدام نمود؟د _ اگر اين وضع چندين مرتبه تكرار شود، تكليف چيست؟ه _ ضمنا خسارت ها وآسيب هايى كه در اثر اجراى اول حكم در مرحله قبل برجانى وارد شده، با كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) چون در صورت تعدد هر كدام از آن ها مى توانند قصاص كنند با ضمان حصهديگران از ديه، در صورت عدم رضايت آنان به قصاص.در مورد سؤال بايد به بقيه اولياء ابلاغ شود عفو بعضى را _ چنانچه حصه عفو كنندهادامه

جواب:

را از ديه قبول كنند، مى توان حكم را اجراء نمود وقصاص را انجام داد _ والا اجراى حكممتوقف مى شود.

ب) در اين حكم فرقى بين عفو معلق ومنجز نيست.

ج) ودر فرض توقف اجراء حكم، اگر اولياء خواهان قصاص سهم الديه عفو كنندگان رابپردازند مى توان مجددا او را اعدام كرد.د) ولو چند مرتبه تكرار شود.ه_) وخسارت ها وآسيب هائى كه در اثر اجراء اول حكم در مرحله

قبل بر جانى واردشده چون بر حسب انجام وظيفه بوده است بر هيچ كس ضمان ندارد.( )

«63»

سؤال:

آيا مجازات معاونت د ر قتل عمد، همچون قتل عمد، حق الناس است وقابلگذشت از سوى اولياء دم; يا حق الله است وعفو آن منحصرا در اخيتار ولى امرمى باشد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

ليل به خصوصى كه دلالت كند بر اين كه مجازات معاونت در قتل قابل گذشت است من نديدم،ومقتضاى اصل اولى آن است كه قابل گذشت نيستورهبر هم در اين مقام خصوصيتى ندارد،ولى مى توان استدلال نمود بر اين كه قابل عفو است به اولويت وتنقيح مناط، بهاين طريق كه مجازات چنين شخصى به واسطه كمك به قتل است، واگر اصل قابلگذشت باشد (كه هست) به طريق اولى فرع هم قابل گذشت است.( )

«64»

سؤال:

با توجه به اين كه طبق فتواى مشهور فقهاء ديه اهل كتاب _ كافر ذمى _هشتصد درم است; آيا اقليت زرتشتى نيز مشمول اين حكم خواهند بود؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

روايات كثيره صريح است در اين كه مجوس در ديه مانند يهود ونصارى مى باشند،فقط يك روايت دلالت دارد بر اين كه ديه آن ها كمتر است از ديه اهل كتاب، وآنروايت را كسى عمل نكرده است.به هر حال اقليت زرتشتى كه همان مجوسند مشمول حكم مذكور مى باشند.( )

«65»

سؤال:

چنانچه دليل اثبات جرم، منحصر به نظريه كارشناس _ مانند كارشناسانگشت نگارى يا پزشكى قانونى _ باشد، بفرماييد:الف) آيا از نظر شرعى چنين دليلى حجيت دارد؟

ب) در صورت حجيت، آيا دليل مستقلى محسوب مى شود يا حجيت آن منوطبه داشتن شرايط بيّنه است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) چنانچه دليل مذكور موجب علم شود حجيت دارد، والا در غير باب قصاص وديات از باب رجوع به اهل خبره بناء عقلاء بر حجيت آن است.ودر خصوص باب قصاص، وحدود، وديات شارع مقدس چون منحصر كرده استآن ها را به بينه واقرار پس قهرا ردع از آن نموده است.پس در غير آن ابواب حجيت دارد. ودر آن ابواب ندارد.

ب) در موارد حجيت شرائط بينه معتبر نيست، زيرا حجيت بينه در خبر حسى است نهخبر حدسى وحجيت قول اهل خبره در خبر حدسى است.( )

«66»

سؤال:

در باره لزوم تأخير اجراى حد يا قصاص زن شيرده، بفرماييد:الف) ايا اين حكم، مادر رضاعى را نيز شامل مى شود؟

ب) در فرض شمول، بين امكان وعدم امكان حايگزينى دايه اى ديگر _ يا شيرخشك يا شير حيوان _ تفاوتى وجود دارد؟

ج) در صورت امكان جايگزينى، يافتن دايه وظيفه حاكم شرع است يا ولىطفل؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) روايات داله بر تأخير اجراء حد زن شيرده مختص است به مادر نسبى، دايه رانمى گيرد.ولى به واسطه عموم علت در روايات قصاص ورجم، مى توان استدلال بر تأخير دردايه نمود، همان گونه كه فقهاء در اجراى حد غير رجم در صورت خوف تلف تمسك به عموم علت نموده اند بر تأخير، تا يافتن دايه، ويا جايگزين ديگر.

ب) چون روايات مقيد شده است به آن كه جايگزين نباشد.قهرا در مورد

سؤال نيز همين قيد را مى نماييم.

ج) يافتن دايه يا جايگزين ديگر وظيفه ولى طفل است نه حاكم شرع.( )

«67»

سؤال:

در صورت علم اجمالى به وجود قاتل در بين افراد محدود ومعين، بفرماييد:الف) آيا قاضى مى تواند براى تعيين قاتل واجراى قصاص از قرعه استفادهنمايد؟

ب) در صورت منفى بودن پاسخ ولزوم پرداخت ديه، چه كسى بايد ديه رابپردازد ونحوه پرداخت آن چگونه خواهد بود؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) چنانچه مدعى بينه اقامه نمايد بر قتل يكى از آن ها، عمل به آن مى شود، والااز آن ها مطالبه بينه مى كنند بر عدم كونه قاتلا.اگر همه اقامه بينه نمودند دعوى ساقط مى شود، والا بر مدعى قسامه ثابت مى شود.واگر رد كرد قسامه را بر هر كدام از آن ها قسامه ثابت مى شود.واگر نكول كردند ديه ثابت مى شود وتوزيع مى نمايند بر افراد.ونيز اگر مدعى قسامه آورد كه يكى از آن ها قاتل است قصاص ساقط استولى ديه ثابت مى شود به مقتضاى روايات داله بر ثبوت ديه بر متهمين به قتل

ب) وآن ديه توزيع مى شود بر همه اطراف، به مقتضاى قاعده عدل وانصافبه هر تقدير قرعه مورد ندارد.( )

«68»

سؤال:

با عنايت به اين كه در صورت ثبوت جرم مستوجب رجم با اقرار، اگر هنگاماجراى مجازات رجم، مجرم از حفره فرار كند، نبايد برگردانده شود; بفرماييد:الف _ آيا در اين حكم بين موردى كه پس از آغاز رجم هنوز سنگى به وىاصابت نكرده با موردى كه سنگ به وى اصابت كرده تفاوتى وجود دارد؟ب _ اگر مجرم پس از قرار داده شدن در حفره وقبل از پرتاب سنگ فرار كند;آيا مشمول حكم فوق خواهد بود؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

سه دسته روايات است در مقام ما در فقه الصادق نوشته ايم.مقتضاى جمع بين روايات اين است

كه:اگر جرم با بينه ثابت شود بايد برگردانده شود مطلقا.واگر با اقرار ثابت شود چنانچه قبل از پرتاب سنگ يا پس از آن وقبل از اصابتسنگ فرار كند بايد برگردانده شود.وچنانچه پس از اصابت ولو يك سنگ باشد برگردانده نمى شود.( )

«69»

سؤال:

با توجه به جريان قاعده قرعه در شبهات موضوعيه; بفرماييد:الف) آيا اين قاعده به امور حقوقى اختصاص دارد يا شبهات موضوعيه در امورجزائى را نيز در بر مى گيرد؟ (به عنوان مثال در موردى كه علم اجمالى به وجود قاتلبين دو يا چند نفر باشد، آيا مى توان با تمسك به قرعه حسب مورد، حكم قصاص ياديه را اجراء نمود؟)

ب) در فرض جريان اين قاعده در امور جزائى، آيا در تمام ابواب حدود،قصاص، ديات وتعزيرات جارى است يا به باب خاصى از جزائيات اختصاص دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

قاعده قرعه در 2 مورد مى توان اعمال نمود.يكى مورد تزاحم حقوق كه وظيفه خاصى در آن مورد تعيين نشده باشد، واحتياطهم ممكن نباشد.دومى مورد تعارض بينتين بعد فرض عدم مرجحات منصوصه.اما مورد علم اجمالى به وجود قاتل بين دو نفر.ادامه

جواب:

چنانچه هر دو منكر قتل باشند وبينه هم بر قاتل بودن هيچ كدام نباشد، لوث همنباشد كه مورد قسامه شود، قصاص ساقط است،وديه به نظر من بالمناصفة بين آن ها تقسيم مى شود.واگر بر قاتل بودن هر كدام بينه قائم شده باشد.در صورتى كه يكى از دو بينه ارجح باشد از حيث عدالت يا زيادى شهود آن مقدماست.واگر مساوى باشند قاعده قرعه محكم است وبا قرعه قاتل تعيين مى شود.واگر بر قاتل بودن يكى از آن ها بينه قائم شود، وديگرى اقرار به قتل بنمايد، ولىدم مى

تواند مشهود عليه را بكشد، ومقر نصف ديه را به ورثه او بدهد، ومى تواند مقر رابكشد.واگر هر كدام اقرار كند كه او قاتل است، ولى مخير است در تصديق هر كدام كهبخواهد.( )

«70»

سؤال:

در باره قاعده درء بفرماييد:الف) آيا اين قاعده به باب حدود اختصاص دارد يا شامل ابواب قصاص، ديات وتعزيرات نيز مى شود؟

ب) معيار در عدم اجراى حد چيست؟ (شك در حليت، تو هم جواز عمل، صرفظن به اباحه _ ولو غير معتبر _ يا عدم علم به حرمت؟)

ج) محل عروض شبهه در قاعده درء كيست؟ قاضى، مرتكب عمل يا هر دو؟د) آيا شبهات موضوعيه، حكميه، شبهه عمد وغير عمد، اكراه، اجبار، نسيان و... مشمول اين قاعده مى شود؟ ه_) در فرض شمول شبهات حكميه، آيا بين جاهل قاصر ومقصر تفاوتى وجوددارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) قاعده درأ شامل باب قصاص نيز مى شود، ولى شامل باب ديه وتعزيرنمى شود.

ب) وميزان در شبهه عدم علم به حرمت است.

ج) ومحل عروض مرتكب عمل است.د) وفرقى نيست بين شبهه موضوعيه وشبهه حكميه.ه_) ودر شبهه حكميه بين قاصر ومقصر تفاوتى وجود ندارد.( )

«71»

سؤال:

در صورتى كه پس از اجراى مجازات رجم، به زعم اين كه مجرم به قتل رسيده،جسد وى به سردخانه منتقل شود ولى بر حسب اتفاق علائم حياتى در او مشاهدهشود وپس از معالجه سلامت خود را باز يابد; بفرماييد:الف) آيا صرف صدق عنوان رجم ولو به قتل محكوم نيانجامد كفايت مى كند (تادر نتيجه نيازى به اجراى مجدد حكم نباشد) يا چون قتل از طريق رجم موضوعيت دارد، بايد مجددا حكم رجم را در مورد وى به مرحله اجراء گذاشت؟

ب) در فرض دوم، آيا مجرم مى تواند ديه جراحات وارده در اثر اجراى حكم درمرتبه اول را مطالبه نمايد؟

ج) در صورت مثبت بودن پاسخ، پرداخت ديه به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) در زنا اهل كتاب به مسلمه _

ودر زنا به محارم _ ودر لواط تصريح به قتل شدهاست.ودر زنا محصن ومحصنه تصريح به قتل نشده است، ولى متفاهم عرفى از رجمادامه

جواب:

همان رجم است تا حد موت،بعلاوه روايتى در غسل ميت است صريح در اين كه مرجوم ومرجومه تا حد موت بايدرجم بشوند.به هر حال صدق رجم كافى نيست ولذا با بينه اگر جرم ثابت شود پس از صدق رجماگر فرار كند مجرم، دستور داده شده است كه برگردانده شود براى رجم.بنابر اين در مورد سؤال بايد مجددا حكم رجم در مورد وى به مرحله اجراء گذاشتهشود.

ب) ديه هم لازم نيست چون كسى عملى انجام نداده كه موجب ضمان بشود.در خصوص مورد قصاص كه ولى دم متصدى باشد روايتى هست كه اگر گمان بهمردن كرد واو را رها نمود وكان به رمق _ پس از معالجه سلامت خود را باز يافت.دلالت دارد بر اين كه ولى نمى تواند بكشد او را مگر آن كه قصاص آن عمل قبل بشود.ولى آن به مسأله ما مربوط نيست. قياس هم صحيح نيست.( )

«72»

سؤال:

پسر بچه پانزده ساله اى كه شب هنگام پس از بيدار شدن از خواب فرد اجنبىرا به صورت برهنه با مادرش در اتاق خواب مى بيند، با اين اعتقاد كه فرد خائن ومتجاوز به ناموس بايد كشته شود، فرد مزبور را كه مبادرت به فرار نموده به قتلمى رساند.لازم به ذكر است زن مدعى است كه اولا: با تهديد فرد مقتول مبنى بر آبروريزىاو در صورت تن ندادن به رابطه، مجبور به باز كردن درب منزل به روى او شده است.ثانيا: رابطه نامشروع در حد كمتر از زنا بوده است.با توجه به فرض

فوق بفرماييد:الف) قتل ارتكابى توسط نامبرده با اعتقاد به لزوم كشتن اينگونه افراد، مشمولكدام يك از عناوين قتل عمد يا شبه عمد مى شود؟

ب) با توجه به ادعاى زن مبنى بر اين كه از روى تهديد مجبور به برقرارى رابطهبا اجنبى شده است، آيا عمل ارتكابى از سوى فرزند تازه بالغ وى مى تواند مشمولعنوان دفاع از ناموس ودر نتيجه عدم شمول ادله قتل عمد در مورد وى باشد؟

ج) با توجه به اين كه اطلاعات فقهى نوجوان در احكام شرعى كم بوده، آيا جهلوى به مسأله مى تواند رافع مسؤوليت باشد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه مرد ببيند كه اجنبى با زن او جماع مى كند، مى تواند او را بكشد وچيزى براو نيست.ونيز اگر كسى ببيند اجنبى اراده جماع يا مادون آن را با يكى از بستگان او را دارد،بايد دفاع كند، چنانچه در ضمن دفاع او را بكشد يعنى دفاع متوقف بر قتل باشد قتل اوجائز ودم او هدر است، در غير اين دو مورد قتل جائز نيست.الف) چون عمل اين نوجوان مشمول يكى از اين دو مورد نيست.پس كشتن او جائز نبوده است.

ب) وچون اين نوجوان اعتقاد به جواز قتل داشته است (كه البته بايد اعتقاد خود رااثبات كند والا در ظاهر قتل عمد است) قتل او موجب قصاص نمى شود، بلكه حكم قتلشبه عمد دارد وبايد ديه بپردازد.

ج) وجهل او به مسأله رافع قصاص است نه ديه.( )

«73»

سؤال: در باره قصاص نفس يا طرف، بفرماييد:الف) آيا ولى امر مى تواند بر خلاف درخواست ولى دم يا مجنى عليه بنا بهمصالحى قصاص را به ديه تبديل نمايد؟

ب) چنانچه پاسخ مثبت بشاد، با توجه به

اين كه طبق فتواى مشهور، قصاصتنها در صورت رضايت جانى به ديه تبديل مى شود، آيا مى توان عليرغم درخواستجانى قصاص را به ديه تبديل نمود؟

ج) در صورت مثبت بودن پاسخ، مسؤول پرداخت ديه كيست؟ جانى يابيت المال؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

هيچ مقامى نميتواند قصاص را به ديه تبديل كند، غير از ولى دم.يا مجنى عليه _ وجانى.به عبارت ديگر با تراضى طرفين قصاص مبدل مى شود به ديه،به ولى امر مربوط نيست.( )

«74»

سؤال:

در موارد ذيل كه جرح وقتل به طور عمد يا غير عمد توسط يك نفر صورتمى پذيرد، آيا حسب مورد قصاص طرف در قصاص نفس وديه عضو در ديه نفستداخل مى كند؟الف) جرح وقتل با ضربه واحد انجام شود.

ب) جرح وقتل با دو ضربه يا بيشتر انجام شود. (در اين فرض ممكن استضربات متعدد در زمان هاى متفرق يا متوالى انجام شود).

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) چنانچه دو جنايت جرح وقتل با ضربه واحده باشد، قصاص طرف در قصاصنفس، وديه عضو در ديه نفس تداخل مى كند.

ب) وچنانچه جرح وقتل با دو ضربه يا بيشتر انجام شود.در صورتى كه موت مستند به هر دو باشد تداخل مى كنند.ودر صورتى كه فاصله بين ضربات زمانا زياد باشد تداخل نمى كنند.واما در صورتى كه ضربات متوالى انجام شود وموت مستند به هر دو نباشد _ در ديهتداخل مى شود _ ولى در قصاص تداخل نمى شود.بلكه اول قصاص طرف مى شود بعد قصاص نفس.( )

«75»

سؤال:

در خصوص استيفاى قصاص عضو يا نفس بفرماييد:الف) آيا اجراى اين حق، فوريت دارد يا مى توان بدون عذر آن را به تأخيرانداخت؟

ب) با عنايت به فرض فوق، اگر چند نفر با مشاركت مساوى مرتكب جنايتشوند، آيا ولى دم يا مجنى عليه مى تواند در مورد بعضى فورا تصميم به قصاص، عفويا مصالحه بگيرد اما در مورد بعض ديگر اتخاذ تصميم را به آينده موكول نمايد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) قطع نظر از اين كه فوريت خلاف اصل است،رواياتى دال است بر استحباب عفو ومدارا با جانى واولياء او.از مجموع آن ها به ضميمه آن كه قصاص حقى است كه صاحب آن مى تواند از آنبگذرد،

استفاده مى شود كه بدون عذر هم مى شود تأخير انداخت.

ب) بنابر اين ولى دم يا مجنى عليه ميتواند در مورد بعضى تصميم به قصاص ياعفو بگيرد، ودر مورد بعضى ديگر اتخاذ تصميم را به آينده موكول كند.( )

«76»

سؤال:

اگر دندان طبيعى يا مصنوعى فردى، در اثر ايراد صدمه عمدى يا غير عمدىشكسته شود، چنان چه شكسته شدن دندان در زيبائى چهره مصدوم يا لحن سخنگفتن وى تأثير منفى داشته باشد، بفرماييد:آيا مجنى عليه ميتواند حسب مورد علاوه بر قصاص، ديه يا خسارت; براى ازبين رفتن زيبائى چهره يا تأثير منفى در لحن گفتار، ارش بگيرد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

از چنين امور در كتاب قصاص تعبير به ديات المنافع شده است.در جمله اى از موارد تعيين شده است مقدار ديه.در بقيه منوط به نظر حاكم است با ملاحظه خصوصيات.مسأله مورد سؤال از آن موارد است بنابر اين ارش ثابت است.( )

«77»

سؤال:

در مواردى كه محكوم بايد اعدام شود، بفرماييد:الف) آيا قاضى (حاكم شرع) مى تواند صرف نظر از نوع جرم ارتكابى، در هرموردى بنا به صلاح ديد خود براى عبرت گرفتن مردم وباز داشتن آنان از ارتكابجرم، حكم كند كه جنازه محكوم مدتى در ملا عام قرار داده شود؟

ب) در صورت منفى بودن پاسخ، آيا نوع جرم ارتكابى مى تواند مجوزى براىعمل فوق باشد؟ (به عنوان مثال مرتكب قتل فجيعى شده ويا چند نفر را به قتل رسانده است.)

ج) آيا طبق نظر قاضى (حاكم شرع) مى توان قبل از اجراى حكم اعدام، محكومرا مدتى در معرض ديد عموم قرار داد؟د) آيا در موارد فوق، بين حد، قصاص وتعزير (بنا بر جواز قتل از باب تعزير)تفاوتى وجود دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) كسى كه محكوم به اعدام شده است، جنازه او را در ملا عام قرار دادن هتكحرمت واهانت نيست، بعلاوه موجب عبرت ديگران مى شود ومصالح ديگرى هم دارد.ودر باب حدود رواياتى است دال بر استحباب اعلام الناس

به حضور محل اجراء حد.از مجموع اين ها استفاده مى شود جواز اين عمل.

ج) بنابر اين محكوم را قبل از اعدام در معرض ديد عموم قرار دادن مانعى ندارد.د) ودر اين حكم بين حد وقصاص تفاوتى نيست.( )

«78»

سؤال:

در خصوص حد قتل در لواط بفرماييد:الف) آيا احصان از شرائط لازم براى اين مجازات مى باشد؟

ب) در صورت مثبت بودن پاسخ، آيا در اين حكم بين فاعل ومفعول تفاوتىوجود دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در مفعول احصان شرط نيست قطعا.در فاعل تا حال مطمئن بودم بعدم اشتراط،ولى فعلا مختصر ترديدى پيدا شده است.( )

«79»

سؤال:

در صورتى كه شخصى مالى را به صورت نسيه يا اقساط بفروشد وقبل ازتحويل به خريدار آن را مجددا از او به مبلغ كمترى به صورت نقد خريدارى نمايد،بفرماييد:الف) آيا معامله فوق ربوى است؟

ب) در صورت مثبت بودن پاسخ، آيا محكوم به بطلان است؟

ج) هر گاه مورد معامله به صورت كلى يا كلى در معين باشد، آيا تعيين يا عدمتعيين مصداق كالاى فروخته شده تأثيرى در صحت يا بطلان معامله دارد؟د) قصد اولى فروشنده بر خريد مجدد مبيع به مبلغ كمتر، به صورت نقد چهاثرى در صحت يا بطلان معامله مى تواند داشته باشد؟ه_) آيا فرقى بين تصريح وعدم تصريح قصد وجود دارد؟و) در صورت مثبت بودن پاسخ، هر گاه خريدار بدون تصريح فروشنده از قرائن،علم به قصد مذكور پيدا كند، چه اثرى بر حكم معامله دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) معامله فوق ربوى نيست.

ب) چنانچه شرط نكند در بيع اول بيع ببايع را معامله صحيح است، چه مبيع مكيلويا موزون باشد، چه نباشد.بلى در صورتى كه مكيل يا موزون باشد معامله مكروه است.د) قصد مجرد تأثيرى ندارد.ه_) چنانچه شرط كند بيع ببايع را قبل حلول اجل معامله باطل است.و) چنانچه قرائن موجب علم به قصد از قبيل شرط ضمنى باشد، معامله باطل است،والا صحيح.( )

«80»

سؤال:

با توجه به عدم جواز قصاص مسلمان در برابر كافر، بفرماييد:الف) آيا اسلام آوردن قاتل پس از ارتكاب قتل، مانع از اجراى قصاص ميشود؟

ب) بر فرض مثبت بودن، پاسخ; آيا بين اسلام آوردن ظاهرى (به انگيزه فرار ازقصاص) با اسلام واقعى (قلبى) تفاوتى وجود دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) ظاهر روايات داله بر اين كه مسلم لايقتل بالكافر، اين است كه

ميزان اسلام حالقصاص است نه حال قتل.ودر فرض سؤال چون قاتل در حال قصاص مسلمان است قصاص نمى شود.

ب) ومقتضاى اطلاق رواياتى كه اشاره شد، مانند حديث جبّ اين است، كه بيناسلام ظاهرى _ وقلبى _ تفاوتى نيست.ولى مقتضاى عموم علتى كه در روايتى كه در مسأله ذمى كه زنا به مسلمه نمودهاست موقع اجراء حد مسلمان شد، امام (ع) فرمود اين اسلام فايده ندارد، وتعليل به آن فرمود.اين است كه در مقام بگوييم اسلام ظاهرى براى فرار از قصاص فايده ندارد.( )

«81»

سؤال:

در مواردى نظير قتل خطاى محض كه بنا بر قول مشهور، ديه ظرف 3 سال وهر سال ثلث آن بايد پرداخت شود; با عنايت به اين كه بر اساس فتواى تعداد زيادىاز فقهاى عظام ملاك محاسبه قيمت يوم الاداء مى باشد; بفرماييد:در محاسبه ثلث در صورت تعذّر از اعيان شش گانه، چگونه بايد عمل كرد؟ (آيااز ابتداء قيمت كل ديه بر اساس نرخ روز محاسبه مى شود وجانى در هر سال ملزم به پرداخت ثلث همان قيمت است; يا اين كه در پرداخت هر ثلث، قيمت يوم الاداءهمان ثلث ملاك است، يعنى در هر سال بايد با توجه به قيمت سوقيه همان سال،ثلث ديه را محاسبه وپرداخت نمايد؟)

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چون در باب ضمان وما شابهه نفس عين در عهده مديون است.بنابر اين در هر سال ثلث اعيان شش گانه در عهده است.پس بايد قيمت يوم الاداء محاسبه شود.( )

«82»

سؤال:

با توجه به قاعده «البينة على المدعى واليمين على من انكر» وبا عنايت بهحديث شريف «لا يمين في حد» بفرماييد:الف) در صورت فقدان بينه واقرار در دعاوى كيفرى آيا شاكى مى تواند از متهمتقاضاى قسم نمايد؟

ب) در صورت مثبت بودن پاسخ، در صورت نكول متهم ورد قسم به شاكى آيا باقسم شاكى مى توان نام برده را به مجازات مقرر محكوم نمود؟

ج) چنان چه متهم عمل ارتكابى را انكار نمايد وبگويد اگر شاكى قسم ياد كندمسؤوليت آن را مى پذيرم، آيا به استناد حلف شاكى ميتوان متهم را به مجازاتجرم ارتكابى محكوم نمود؟د) در صورت مثبت بودن پاسخ، آيا در جرائمى مانند سرقت كه داراى جنبهحق اللهى وحق الناسى ميباشد، از جهت اثبات جنبه

مالى وكيفرى تفاوتى وجوددارد؟ه_) در فرض فوق، آيا بين حدود، قصاص، ديات وتعزيرات تفاوتى هست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) در دعاوى كيفرى قسم مورد ندارد چه قسم مدعى عليه _ وچه قسم شاكى ومدعى.

ب) بنابر اين همان گونه كه شاكى نميتواند از متهم تقاضاى قسم كند _ رد قسمهم به شاكى اثر ندارد.

ج) وگفتن متهم كه در صورت قسم شاكى مسؤوليت را ميپذيرم ملزم نيست.د) بلى چنانچه مدعى به دو اثر داشته باشد _ حق الله تعالى _ وحق الناس _ مثلسرقت كه دو اثر دارد رد مال _ كه حق آدمى است وقطع يد كه حق الله است.كه نسبت به اثر اول چنانچه متهم قسم بخورد با نبودن بينه ثابت نميشودواگر نكول نمود وشاكى قسم بخورد ثابت ميشود.ولى قسم نسبت بحق الله تعالى اثر ندارد، وتفكيك بين دو اثر مانعى ندارد.ه_) ودر اين حكم بين قصاص وحدود وديات تفاوتى نيست.( )

«83»

سؤال:

در مورد قسامه بفرماييد:آيا كسانى كه در زمان وقوع قتل، عاقل نبوده يا غير بالغ بوده اند (كودك يامراهق) اما هنگام اجراى قسامه، عاقل وبالغ شده اند ميتوانند جهت اداى سوگنددر اين مراسم شركت كنند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

به مقتضاى قاعده مى تواند، وخبرى يا قولى كه دلالت كند بر اين كه نميتواندنيافتم بلكه از رواياتى كه در شهادت به قتل است ميتوان حكم مقام را استفاده كرد.( )

«84»

سؤال:

هر گاه زوجه از ايفاى وظايف زوجيت خوددارى نمايد ناشزه بوده ومستحقنفقه نخواهد بود، ليكن در صورتى كه شوهر از انجام وظايف زوجيت سر باز زند بهگونه اى كه زوجه اش را معلقه قرار دهد بفرماييد:الف) آيا ميتوان حكم به نشوز زوج كرد؟

ب) در صورت مثبت بودن پاسخ چه آثارى بر آن مترتب است؟

ج) آيا زوجه ميتواند در اين صورت از دادگاه تقاضاى طلاق نموده ودادگاه نيزبر اين اساس حكم به طلاق زوجه دهد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در فرض سؤال مرد ناشز است، وحكم نشوز مرد عبارت از الزام حاكم شرع است او رابه انجام وظائف، ودر خصوص مورد امتناع از انفاق وعدم امكان انفاق حاكم از اموال او،حاكم شرع ميتواند طلاق دهد _ بعد از مراجعه زن ودرخواست طلاق.واما در مورد معلقه قرار دادن زوجه بعدم انجام وظيفه زناشوئى حتى بعد از چهارماه، يا در مورد اشتهاء زن، وعدم تمكن از صبر در صورت مراجعه به حاكم وثبوت نزد او _حاكم او را ميتواند تعزير كند، واو را مجبور كند به طلاق اگر امتناع از انجام عملزناشوئى نمايد.به عبارت ديگر او را مخير مى كند بين انجام وظيفه يا طلاق.واين طلاق اجبارى صحيح است.ودر صورت نبودن حاكم

شرع عدول مؤمنين اين عمل را انجام مى دهند.( )

«85»

سؤال:چنان چه از شخصى فيلم، عكس ومجلات مبتذل كشف وبراى محكمه ثابتشود كه نگهدارى واستفاده از آن ها منحصرا به منظور رفع ضعف قوه جنسى وى درارتباط با همسرش بوده وهيچ گونه اشاعه فحشاء وسوء استفاده ديگران را در برنداشته است، بفرماييد:آيا نگهدارى واستفاده فوق الذكر، جرم موجب تعزير است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

ا خصوصياتى كه مرقوم شده است جرم نيست.( )

«86»

سؤال:

هر گاه در ازدواج موقت يكى از اسباب طلاق حاكم محقق گردد (مثلا زوج مفقود الاثر شده ويا زوجه مواجه با عسر وحرج گردد وشوهر نيز حاضر به بخشيدن مدت نباشد) آيا زن ميتواند از دادگاه تقاضاى فسخ متعه را با بخشيدن مدت باقيمانده بنمايد؟ (خصوصا در صيغه هاى درازا مدت _ مانند 99 ساله _)

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

روايات مربوطه به واسطه تضمن لفظ طلاق مختص است به ازدواج دائم.ولى به ضميمه تنقيح مناط واولويت قطعيه همين حكم در متعه جارى است.( )

«87»

سؤال:

در صورتى كه خريد منزل مسكونى مطابق شأن، از وجوهى باشد كه به انحاءمختلف _ كلاهبردارى، قرض وغيره _ از مردم گرفته شده ويا اين كه آن وجوه بهصورت وديعه نزد او بوده; بفرماييد:الف) آيا منزل مسكونى مطابق با شأن، مطلقا از جمله مستثنيات دينمحسوب مى شود؟

ب) در صورتى كه خريد خانه به قصد فرار از دين يا به قصد عدم ردّ وجوهمتعلق به ديگران باشد; اصل معامله چه حكمى دارد؟

ج) در صورت صحت معامله مذكور، آيا ميتوان آن را به نفع طلب كاران به فروش رساند؟د) آيا بين صورتى كه، شخص از ابتدا به قصد خريد واحد مسكونى اقدام به اخذوجوه تحت عناوين مختلف نموده با صورتى كه بعد از اخذ وجوه وبه قصد فرار ازدين اقدام كرده، تفاوتى وجود دارد؟ه_) هر گاه طلب مزبور مهريه زوجه باشد آيا مشار اليها مى تواند منزل مسكونىرا جهت استيفاى حق خود توقيف كند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) از جمله مستثنيات دين منزل مسكونى مورد احتياج است، كه بدون آنشخص در اعاشه به عسر وحرج ومشقت مبتلا ميشود _ نه خانه مطابق شأن وشرف.

ب) بنابر اين

خريد خانه اگر براى رفع احتياجات نباشد وبراى فرار از دين وغيره باشد جائز نيست.واگر خريد بعد از حجر حاكم باشد _ چنانچه بعين مال خود بخرد صحيح نيست.وچنانچه بذمه بخرد يا قرض كند وخانه بخرد معامله صحيح است.ولى قرض دهنده وفروشنده با بقيه طلب كارها شريك نميشوند در اموالموجوده او.

ج) در فرض صحت معامله نميتوان آن را به نفع طلب كاران به فروش رسانيد.د) وبين موارد تفاوتى وجود ندارد.ه_) منزل مسكونى مورد حاجت را زوجه نميتواند جهت استيفاء مهريه خود توقيفكند.( )

«88»

سؤال:

به نظر حضرت عالى دختران در چه سنى به بلوغ ميرسند؟ وآيا 9 سال تمامموضوعيت دارد يا مثل مرحوم صاحب جواهر (درج 26 ص 4) آن را اماره براى بلوغطبيعى ميدانيد چنانچه از نظر مرحوم شيخ طوسى وقاضى ابن برّاح، محقق حلّى،علامه حلّى، وشهيد اول نيز اين مسألة استفاده ميشود.خلاصه اين كه آيا بلوغ يك مسأله تعبدى وفقهى است يا اين كه يك موضوعخارجى است وعلائم وامارات بيان شده از طرف شارع مقدس از قبيل سن، احتلاموحيض و... موضوعيت ندراند.

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

بر حسب روايات معمول بها بين الاصحاب، دختر با تمام شدن 9 سال قمرى بالغهميشود. وميزان در احكام بلوغ به حسب سن 9 سال است.حال خود سن موضوعيت دارد يا طريق به امر واقعى است اثر عملى ندارد.( )

«89»

سؤال:

با توجه به آيات وروايات باب آيا روايات 9 سال در بلوغ موضوعيت دارد يا خير؟ثانيا آيا 9 سالگى را در بلوغ اماره تعبدى ميدانيد يا خير؟ثالثا با توجه به تعارض روايات 9 سالگى با روايت 10 سالگى و 13 سال خصوصابا موثقه عمار ساباطى (وسائل الشيعه ج 1 ص 33 باب 4 ج 12) وبا توجه به عدمتطابق آن ها با واقعيات خارجى (حيض نشدن دختر در 9 سالگى) نظر مبارك را درصورت مصلحت صريحا در باب بلوغ دختران بيان فرماييد.

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

مستفاد از روايات موضوعيت نه سالگى است وتعبدى است.وروايات 15 مختص به پسران است به واسطه تعبير بصبى وصبيان _ چون دختر راصبيه ميگويند وجمعش صبايا است.واما روايات 13 سال آنچه ممكن است به آن استدلال نمود خصوص موثقه عماراست وآن خبر اولا معارض با روايات كثيره ديگر است كه آن

ها اكثر واشهر است قهرامقدم ميشوند.وثانيا خود خبر معرض عنه اصحاب است واز حجيت ساقط.بعلاوه روايات عمار غالبا از حيث متن مخدوش است، به هر حال در مقابل رواياتمعتبره كثيره معمول بها به اين جمله از خبر عمار نميشود عمل نمود.وبلوغ ملازم با حيض نيست تا روايات 9 سال كه مطابق با آن نباشد، طرح شود.( )

«90»

سؤال:

تعيين سن براى انجام فرايض دينى با احكام امضائى ومعاملاتى با هم فرق دارد؟آيا بين سن انجام فرائض دينى از قبيل نماز وروزه با احكام امضائى ومعاملاتىفرقى قائل هستيد يا هر دو را در 9 سالگى ميدانيد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

بلى فرق دارد، چون در معاملات زائد بر بلوغ، رشد معتبر است.( )

«91»

سؤال:

آيا بين بلوغ عقلى وبلوغ دينى وبلوغ جنسى فرقى قائليد يا نه؟ يا به تعبيرديگر به نظر جناب عالى براى همه تكاليف سن واحدى) 9 سالگى در دختران) جعلوتشريع شده يا اين كه هر تكليفى سنى را اقتضا مى كند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

غير از سن، رشد معتبر است، عسر وحرج هم مانع بعضى تكاليف است، و هم چنينضرر بنابر اين هر تكليفى را بايد تمام اين قيود را ملاحظه نمود سپس حكم كرد.( )

«92»

سؤال:

با توجه به اين كه در قرآن وسنت فقط بر نشانه هاى بلوغ تأكيد شده وتفسيرى از آن ارائه نشده، حيض وقاعدگى وموى زهار از نشانه هاى خارجى بلوغ شمردهشده اند وفقهاء بزرگ (رض) بدان فتوا داده اند، وموى زهار در دختران نشانه بلوغشمرده نشده وادله اختصاص به پسران دارد وبا توجه به اين كه روايات 9 سالگى معارض با روايات 15 و 13 سالگى است نظر مبارك حضرت عالى در سن بلوغدختران چيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

وى زهار در پسرها هم نشانه بلوغ نيست، بلكه موى خشن علامت است.وچون موى خشن در دخترها معمولا خيلى ديرتر از 9 سالگى ميرويد، ولذا ذكرنشده است.ولى چنانچه د ر مورد خاصى تحقق پيدا كرد اجماع علما است بر اين كه علامت بلوغاست.واما حيض چند روايت دال است بر اين كه علامت بلوغ است واشكالى هم در آن هاهست.( )

«93»

سؤال:

چنانچه در اثر ضربه مستوجب ديه چند نقطه از يك استخوان (مانند استخوانساق پا) دچار شكستگى شود; بفرماييد:الف) آيا هر شكستگى ديه جداگانه دارد يا پرداخت يك ديه براى همه آن هاكافى است؟

ب) در اين فرض، آيا ايجاد چند شكستگى در اثر يك يا چند ضربه با هم تفاوت دارد؟

ج) اگر در اثر ضربه مستوجب ديه، علاوه بر شكستگى استخوان تكه اى از هماناستخوان نيز جدا شود، آيا براى جدا شدن استخوان، ديه شكستگى استخوان بايدپرداخته شود يا حكم ديگرى دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) مقتضاى ادله اين است كه هر شكستگى يك ديه دارد وتداخل خلاف اصلاست.

ب) بلى در موردى كه جنايت طولى باشد ويكى از آن ها مسبب از ديگرى باشد ومترتب بر آن، يكى از آن ها

اشد از ديگرى باشد همان اشد ميزان است.وفرقى بين آن كه به يك ضربه باشد يا متعدد نميكند، رواياتى در نظائر مسألههست.

ج) وچنانچه تكه اى از استخوان جدا شود در آن ارش ثابت است زايد بر ديهشكستگى. والله العالم( )

«94»

سؤال:

اگر وقوع قتلى محرز وقاتل نيز معين باشد، لكن اولياى دم مدعى عمدى بودنقتل باشند، ولى قاتل آن را خطايى يا شبه عمد بداند، ودليلى قاطع براى ادعاىهيچ يك وجود نداشته باشد، بفرماييد:الف) آيا مورد از باب لوث است يا تداعى؟

ب) اگر از باب تداعى باشد، چگونه بايد فصل خصومت نمود وتكليف ديهچيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) لفظ لوث در روايات نيست، وآن چه از روايات فهميده ميشود، آن است كه امارات اصل قتل شخص باشد كه موجب ظن به استناد قتل به او بشود، وحجيت نداشتهاست.ولوث در خصوصيات كه مورد قسامه باشد نداريم.

ب) فصل خصومت يا با بينه بايد باشد يا با اقرار، نهايت چنانچه قاتل اقرار به قتلخطايى بنمايد ديه بر خودش ثابت ميشود نه عاقله. والله العالم( )

«95»

سؤال:

با توجه به اصل 167 قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران قاضى مكلف استطبق قانون عمل كند نه بر مبناى اجتهاد شخصى واز طرفى قضات مأذون فعلى درواقع قاضى شرع مذكور در فقه نبوده وتقريبا كار قضايى حالت كارشناسى داشته وازباب تطبيق موضوع بر قوانين مقرره ميباشد وبا پيشرفت روز افزون حضور زنان درمسايل وعلوم مختلف، از جمله حقوق به عنوان ابزار اساسى در مسايل قضايى كنونى، بفرماييد:الف) آيا در نظام قضايى موجود، ذكوريت شرط لازم براى تصدّى امر قضاميباشد؟

ب) آيا زنان ميتوانند به عنوان قاضى تحكيم عهده دار فصل خصومت شوند؟

ج) با توجه به اين كه امروزه غالبا رسيدگى به دعاوى دو مرحله اى است (مرحله بدوى وتجديد نظر) ودر مرحله بدوى، قاضى اصدار حكم مى كند به خلاف مرحله تجديد نظر كه در بسيارى موارد صرفا كار آن ها رسيدگى شكلى است، يعنى

بررسىحكم صادره از لحاظ مطابقت ويا عدم مطابقت با قانون موضوعه، در اين صورت آيازنان ميتوانند به عنوان قاضى تجديد نظر انجام وظيفه نمايند؟د) با توجه به اين كه در احكام قابل تجديد نظر، رأى قاضى در دادگاه بدوىقطعى نيست ودر صورت اعتراض هر يك از طرفين، دادگاه تجديد نظر نيز بايد رأىصادره را از لحاظ شكلى ودر مواردى از لحاظ ماهوى رسيدگى كند، آيا در اين گونهموارد ميتوان از زنان در دادگاه بدوى به عنوان قاضى استفاده كرد؟ه_) اگر ذكوريت در قضا شرط باشد، با توجه به اين كه در مسائل اختصاصىزنان، شهادت آنان معتبر بوده وقاضى نيز بر اين اساس حكم ميدهد، آيا ميتوانگفت زنان در اين موارد حق قضا دارند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

ر قضاوت شرعى معتبر است قاضى مجتهد باشد.واگر مسأله مختلف فيها مورد شكايت باشد، قاضى نميتواند فتواى خودش را موردقضاوت قرار دهد، بلكه ملاك حكم فتواى مرجع طرف هاى دعوى بايد باشد.الف) بنابر اين در نظام قضائى موجود قاضى بايد همان قاضى شرع باشدوذكوريت شرط لازم بر تصدى امر قضا ميباشد. زن نميتواند قاضى باشد.

ب) قاضى تحكيم مختص به زمان حضور است، در زمان غيبت مورد ندارد.

ج) قاضى تجديد نظر بايد بعد از بررسى حكم يا آن را امضا كند يا حكم ديگر بكندبه هر حال بايد واجد شرائط باشد كه يكى از آن ها ذكوريت است.د) در حكم قاضى فرقى نيست بين آن كه قطعى باشد يا نباشد.قاضى بايد واجد شرائط باشد.ه_) در مسائل اختصاصى زنان شهادت بايد زنان بدهند اين ربطى به قضاوت ندارد.خلاصه آن كه خانم ها نميشود در حكومت اسلامى قاضى بشوند. خداوند همه را ازشر تجدد

زده گان حفظ كند كه گويا تمام ترقيات مملكت را در مخالفت با احكام اسلام ميدانند، مگر نميبينيد اين خانم هايى كه بعضى مناصب عاليه مملكت را تصاحبكرده اند چه بر سر اسلام ومملكت ميآورند، وهمه سكوت نموده اند.( )

«96»

سؤال:

در موارد لوث اگر مدعى از اجراى قسامه خوددارى كند، بفرماييد:الف) آيا در اين صورت، اقامه قسامه قهرا به متهم (مدعى عليه) ميرسد، يا اينامر منوط بر مطالبه مدعى است؟

ب) در صورت لزوم مطالبه، اگر مدعى از چنين درخواستى سرباز زند يا بهقسامه متهم راضى نباشد، وظيفه دادگاه براى فصل خصومت چيست؟

ج) در فرض فوق تكليف ديه مقتول چيست؟د) هر گاه متهم بر برائت خود سوگند ياد كند، حكم ديه چه ميشود؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) اقامه قسامه منكر (مدعى عليه) بعد از آن كه مدعى از اقامه قسامه خوددارىنمود، متوقف بر مطالبه مدعى نيست.

ب) بنابر اين مدعى حق ندارد كه به قسامه مدعى عليه راضى نباشد.

ج) چنانچه مدعى عليه اقامه قسامه نمايد دعوى ساقط ميشود، وديه از بيت المالگرفته ميشود.واگر اقامه ننمايد ملزم به دعوى ميشود.قتل عمد اگر باشد قصاص، والا ديه از او گرفته ميشود.د) سوگند متهم ومدعى در اين مورد اثر ندارد. والله العالم( )

«97»

سؤال:

هنگامى كه قصاص قاتل مشروط به ردّ فاضل ديه از سوى اولياى دم باشد،بفرماييد:الف) فاضل ديه حق چه كسى است؟ (قاتل يا ورثه وى)

ب) در صورتى كه حق قاتل باشد آيا ميتواند از حق خويش گذشت كند؟

ج) آيا انگيزه قاتل در حكم فوق تأثيرى دارد؟ (مثل محروم كردن ورثه از ديه ياخروج از بلا تكليفى ونجات از زندان، يا هنگامى كه اولياى دم به دليل اعسار قادر بهپرداخت فاضل ديه نيستند واز طرف ديگر نه حاضر به دريافت ديه هستند ونهقاتل را عفو ميكنند.)

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) در روايات فاضل ديه دستور داده شده است، كه به اهل قاتل داده شود، نهخود او ظاهر اين است كه آن

هم مانند اصل ديه مال وراث است.

ب) بنابر اين گذشت او مانند گذشت از اصل ديه است كه در زمان حيات چون ملكاو نيست نميتواند گذشت كند.بلى ميتواند كه وصيت كند كه گذشت بشود، بعد از موت كه چنانچه كمتر از ثلثمال او باشد نافذ، والا موقوف بر اجازه ورثه است.

ج) در اين حكم انگيزه قاتل هر چه باشد تأثير ندارد. والله العالم( )

«98»

سؤال:

چنان چه مجنى عليه به دليل تخصصى بودن استيفاى قصاص عفو، قادر بهاجراى آن نبوده ومتخصصين فن نيز حاضر به انجام آن نباشند، بفرماييد:الف) آيا در اين صورت _ على رغم درخواست قصاص از سوى مجنى عليه _ميتوان آن را به ديه تبديل نمود؟

ب) در فرض منفى بودن پاسخ وعدم رضايت مجنى عليه براى تبديل به ديه،تكليف چيست؟

ج) با توجه به لزوم اجراى احكام الهى، آيا از باب مقدمه واجب بر حكومتاسلامى لازم است متخصصينى را براى اجراى اين گونه امور تربيت كند؟ (خصوصاجهت جلوگيرى از حبس هاى طويل المدت و بلا تكليفى اين گونه پرونده ها)

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

راد از تخصصى بودن استيفاء قصاص عضو اگر اين است كه ممكن است، قصاصعضو موجب هلاكت نفس شود _ يا زيادتر از مقدار جنايت قطع عضو شود _ يا آن كهسرايت كند به بقيه اعضاء وامثال اين امور. در اين گونه موارد:الف) قصاص مبدل ميشود به ديه

ب) راه ديگر هم اين است كه به مقدار كمتر از جنايت قصاص شود، به نحوى كهمحاذير فوق الذكر لازم نيايد، وبراى زيادى ارش بگيرد.

ج) تربيت متخصصين براى اجراى احكام الهى در اين موارد وغير آن از وظايفحكومت اسلامى است.( )

«99»

سؤال:

در موارد پرداخت فاضل ديه; چنانچه اولياى دم على رغم اصرار بر قصاص،قدرت پرداخت فاضل ديه را نداشته باشند واز طرفى به طور عادى نيز اميدى بهتمكن آنان در آينده نباشد، بفرماييد:الف) آيا در اين گونه موارد قصاص به طور قهرى به ديه تبديل ميشود؟

ب) چنانچه پاسخ منفى است، در شرايطى كه عدم قصاص يا تأخير آن بهمصلحت نباشد وچه بسا عوارض سياسى واجتماعى شديدى در برداشته باشد،

آياميتوان فاضل ديه را از بيت المال پرداخت وحكم قصاص را اجرا نمود؟

ج) در فرض مسأله آيا ميتوان بدون رد فاضل ديه قصاص را اجرا نمود وفاضلديه به عنوان دين، بر ذمه ولى دم باقى بماند؟د) اگر (آن گونه كه برخى از فقها ميفرمايند) در اينگونه موارد، وظيفه، صبركردن تا زمان ايسار ولى دم است، در مواردى كه ممكن است انتظار قصاص سال هابه طول بكشد واين امر براى قاتل وخانواده وى موجب عسر وحرج گردد، تكليفچيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در موارد پرداخت فاضل ديه مانند آن كه مردى زنى را بكشند، اولياء دم مخيرندبين قصاص، وپرداخت فاضل ديه، وبين قبول ديه كامله زن كه نصف ديه مرد است.ادامه

جواب:

چون در مطلق موارد تخيير بين دو امر اگر يكى متعذر شد ديگرى متعين ميشود.الف) در مورد سؤال ميتوان گفت كه قهرا ديه متعين است وبه نظر ما خبر اسحاقابن عمار كه امام باقر (ع) ميفرمايد حضرت امير المؤمنين عليه السلام در يك مورد كهمردى زنى را كشته بود الزام به ديه نمودند ناظر به همين مورد است.

ب) بنابر اين وجهى براى پرداخت ديه از بيت المال نميدانم.

ج) ويا قصاص بدون رد فاضل ديه اجراء شود، در حالى كه بايد او لافاضل ديه راپرداخت نمود بعد اجراء قصاص كرد.( )

«100»

سؤال:

محققان علم پزشكى براى كشف داروها وروش هاى جديد درمان ويا كاهشهزينه درمان بيمارى هاى مختلف، اقدام به انجام آزمايش هايى بر روى بيماران بهدور روش مينمايند: 1 _ دارو درمانى 2 _ روش دارو نما (در اين روش مريض تصور مى كند موارد مصرفى كه پزشك به او ميدهد موجب بهبودى او ميشود وحال آن كهدر واقع

دارويى در كار نبوده وصرفا جهت بررسى تأثير تلقين به كار گرفته ميشود.)اين آزمايش ها كه بيشتر در مورد بيمارى هاى مهلك وصعب العلاج مانندسرطان، ايدز و... انجام ميشود در برخى موارد موجب آسيب ديدن يا تأخير دربهبودى بيماران مورد آزمايش ميگردد.با عنايت به مطلب مذكور بفرماييد:انجام چنين آزمايش هايى كه براى پيشرفت علم پزشكى انجام ميگيرد از نظرشرعى چه حكمى دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

ون مصلحت مهمترى، از مفسده تأخير در بهبودى بيماران مورد آزمايش، مترتببر اين امر است، چنين آزمايش هايى شرعا جائز، ومانعى ندارد.وروى همين جهت فتوى داده ايم به جواز قطع عضو انسان چه زنده وچه مرده (باآن كه آن عمل في نفسه حرام است) به خاطر مصلحت مهمترى مانند، بينا ساختن، ويازنده نگاه داشتن انسانى ديگر.البته به شرط اجازه او اگر زنده است، ويا وصيت او، يا اجازه ولى او اگر مرده است.( )

«101»

سؤال:

دخترى بعد از عقد رسمى وآشنايى با روحيات شوهر، حاضر به عروسى ورفتنبه خانه همسر نشده واز دادگاه تقاضاى طلاق مى كند. در اين خلال وى از خيابانبه عنف ربوده وبه محلى مخفى برده مى شود.بعد از تفحص مشخص مى شود رباينده همسر او بوده وبراى اجبار وى بهتمكين وتشكيل زندگى مشترك دست به چنين اقدامى زده است.با توجه به ماده 621 قانون مجازات اسلامى كه مقرر مى دارد: «هر كس به قصدمطالبه وجه يا مال يا به قصد انتقام يا به هر منظور ديگر به عنف يا تهديد يا حيله يابه هر نحو ديگر شخصا يا توسط ديگرى، شخصى را بربايد يا مخفى كند به حبس ازپنج تا پانزده سال محكوم خواهد شد... بفرماييد:الف) آيا در

ايام عقد بستگى، نشوز زن صدق ميكند؟

ب) آيا اين كار شوهر جرم ومستحق تعزير شرعى است؟

ج) بر فرض لزوم تعزير، آيا گذشت دختر وخانواده اش بعد از مرافعه، مسقطتعزير خواهد بود؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) چنانچه تخلف شرطى از شروط ضمن عقد لازم كه تخلف آن موجب جوازادامه

جواب:

نرفتن زن به خانه شوهر وعروسى كردن او مى باشد نشده باشد ورفتن زن به خانه شوهروعروسى كردن موجب عسر وحرج شديد نباشد.در فرض سؤال زن ناشزه است، والا نشوز صدق نميكند.

ب) در فرض صدق نشوز كار شوهر جرم نيست ومستحق تعزير نميباشد.ودر فرض عدم صدق نشوز جرم است ومستحق تعزير

ج) بر فرض لزوم تعزير، گذشت دختر وخانواده اش بعد از مرافعه مسقط تعزيرنخواهد بود چون تعزير حق الله است نه حق الناس.( )

«102»

سؤال:

پس از ثبوت جرم وصدور حكم توسط قاضى مأذون، در خصوص استيذان ازولى امر يا شخص منصوب از طرف ايشان جهت اجراى حكم صادره، بفرماييد:الف) آيا استيذان به قصاص نفس اختصاص دارد يا قصاص اطراف را نيز شاملميشود؟

ب) آيا در حدود وقتل تعزيرى (بنا بر جواز قتل از باب تعزير) هم استيذانلازم است؟

ج) در صورت لزوم، آيا بين حد قتل وحدود مادون قتل تفاوتى وجود دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) قصاص اطراف، مانند قصاص نفس است در احكام وشرائط، واز حقوق الناساست استيذان از من له الحق لازم است.

ب) حد از حقوق الله است، واستيذان لازم نيست بلكه با منع او اجراء بايد بشود.

ج) وفرقى هم بين حد قتل، وحدود مادون قتل هم نيست؟( )

«103»

سؤال:

هر گاه زوج هنگام عقد شرط بكارت زوجه را كند. در اين صورت بفرماييد:الف) اگر بعد از وقوع عقد معلوم گردد زوجه داراى پرده بكارت بوده وليكن ثابتشود قبلا با او نزديكى صورت گرفته است (به لحاظ اين كه گاه پرده بكارت با نزديكىزايل نميشود) آيا در صورت مذكور، زوج امكان فسخ نكاح را دارد؟

ب) مراد از بكارت داشتن پرده بكارت است يا عدم نزديكى (چه بسا پردهبكارت در مواردى همانند پريدن و.. زايل ميگردد) يا هر دو؟

ج) آيا مراد از ثيب، زنى است كه به صورت مشروع ازاله بكارت شده يا اين كهمراد از آن اعم است ولو اين كه از راه نامشروع يا عنف ويا پريدن و... ازاله بكارتشده باشد؟د) زنى كه بعد از نزديكى باكره ميماند حكم باكره را دارد يا ثيّب؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

به نظر ما اثر شرط بكارت زوجه هنگام عقد، امكان فسخ زوج نكاح را

در صورت ثبوتزائل شدن پرده بكارت قبل از عقد نيست.بلكه اثرش كم شدن مقدار مهر است.الف) ولى بنابر اين كه خيار فسخ داشته باشد، در فرض دارا بودن پرده بكارت ولوثابت شود قبلا با او نزديكى صورت گرفته است خيار فسخ قطعا ندارد.ادامه

جواب:

چون تخلف شرط نشده است.ولو اين كه قصد اصلى از آن شرط عدم نزديكى بوده باشد.زيرا در باب عقود قصد بدون انشاء اثر ندارد.

ب) مراد از بكارت همان است كه لفظ دال بر آن است، وآن داشتن پرده بكارتاست.ولى روايتى كه استدلال شده است به آن بر ثبوت خيار صريح است، در آن كه فرضزوال بكارت بدون نزديكى، موجب خيار فسخ نيست.

ج) بنابر اين مراد از ثيب در مقام زنى است كه زوال بكارت از او شده است بانزديكى.اعم از آن كه به طريق مشروع باشد يا غير مشروع.وشامل زنى كه زوال بكارت از او شده است بدون نزديكى نيست.كما اين كه شاملد) زنى كه بعد از نزديكى باكره مانده است نمى شود.( )

«104»

سؤال:

با توجه به وجوب پرداخت نفقه اولاد توسط پدر بفرماييد:الف) آيا در اين حكم بين فرزند صغير وكبير تفاوتى هست؟ (اعم از متمكن وغير متمكن)

ب) آيا مراد از تمكن، قدرت فعلى است يا توانايى بالقوه تحصيل مال را نيزشامل ميشود؟

ج) در صورت تخلف فرزند واجب النفقه از دستورات شرعى پدر، آيا وجوبپرداخت نفقه وى ساقط مى شود؟) (مثلا نوجوان فقيرى كه پدر را اذيت نموده واز ورود وى به خانه شخصى اشجلوگيرى مى كند، واجب النفقه است؟)

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) در صورت وجود شرط وجوب انفاق (فقر منفق عليه _ وغنى بودن منفق)بين فرزند صغير _ وكبير تفاوتى نيست.ولى

بين متمكن _ وغير متمكن تفاوت است

ب) ومراد از متمكن اعم از قدرت فعلى وتوانائى بالقوه به واسطه اكتساب لايق شاناو است.

ج) ودر اين حكم بين فرزند مطيع پدر، وغير او تفاوتى نيست. لاطلاق الادله.( )

«105»

سؤال:

الف) هر گاه جدايى فرزند از مادر يا خواهر وبرادرش به سلامت روانى طرفينبالاخص كودك لطمه وارد كند (يعنى مشقت غير قابل تحمل براى طرفين ايجادگردد) آيا ميتوان حضانت طفل را تا رسيدن به سن بلوغ يا رشد به يكى از والدينواگذار كرد؟

ب) آيا دادگاه ميتواند با توجه به شرايط خاص والدين وحفظ مصالح طفل،بدون در نظر گرفتن سن طفل) 2 و 7 سال) او را به پدر ويا مادر واگذار كند؟

ج) پس از رسيدن اطفال به سن بلوغ يا رشد، آيا پدر ومادر در رابطه با حضانتاو تكليف دارند؟د) هر گاه بستگان محجور از قبول قيمومت محجور امتناع كنند، آيا ميتوانآنان را ملزم به قبول اين مسئوليت كرد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

حضانت به معنى ولايت سلطنة بر تربيت طفل، وما يتعلق بها من مصلحة حفظه ونحو ذلك، ولو بالاستنابه در برهه از زمان بر پدر يا مادر ثابت است،ودر غير آن زمان از واجبات كفائيه است.الف) بنابر اين در صورتى كه در زمان ولايت پدر جدا شدن از مادر موجب حرج است.ادامه

جواب:

چنانچه پدر حاضر به استنابه هست، او مادر را نائب قرار ميدهد.والا حاكم شرع به واسطه حرج رافع تكليف، سلب ولايت از او مينمايد، وحضانت رابه مادر واگذار ميكند.

ب) ولى مجرد حفظ مصالح طفل موجب تخلف از مقررات شرعيه نميشود.

ج) بعد از رسيدن به سن بلوغ هيچ كدام از پدر ومادر در رابطه با حضانت تكليفخاصى ندارند.د) كما

اين كه هيچ يك از بستگان محجور تكليف خاصى نسبت به قيمومت غير ازحضانت بر او ندارد، وكسى را نميشود ملزم نمود. والله العالم.( )

«106»

سؤال:

با توجه به اين كه «طلاق بايد به صيغه طلاق در حضور لا اقل دو مرد عادل كهطلاق را بشنوند» واقع گردد بفرماييد:الف) آيا استماع صيغه طلاق لازم است ويا سماع ان هم كفايت مى كند؟

ب) در صورت لزوم استماع، آيا لازم است شهود به قصد استماع صيغه طلاقدر مجلس حاضر شده باشند يا قصد حضور براى استماع لازم نيست؟

ج) آيا شنيدن بايد بالمشافهه وبلا واسطه وبا حضور در مجلس اجراى صيغهباشد يا به صورت با واسطه مانند شنيدن از طريق بلندگو يا تلفن ويا ديدن وشنيدن از طريق پخش فيلم به صورت زنده وهم زمان كه يقين به اجراى صيغهطلاق حاصل شود كفايت مى كند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) صريح دسته از روايات كفايت سماع است.

ب) وبر فرض لزوم استماع، قصد حضور براى استماع لازم نيست.

ج) ظاهر آيه كريمه وروايات آمرة باشهاد اين است، كه شاهد بايد حاضر مجلسطلاق باشند.وبا طلاق خبر صفوان ميشود استدلال نمود بر اين كه مجرد سماع كافى است.وآن قرينه شود بر صرف آن آيه وروايات از ظاهرشان.ولى مقتضاى احتياط اعتبار حضور شاهدين است.( )

«107»

سؤال:

چنان چه در معامله اى فضولى _ كه مشترى جاهل به مالكيت غير است _ باگذشت چند سال وافزايش چندين برابر قيمت ها (بدون اين كه مشترى هزينه اىدر مورد معامله كرده باشد) مثمن توسط مالك كشف و ردّ شود، بفرماييد:الف) فضول، در ردّ ثمن ضامن چه مبلغى ميباشد، مبلغ حين المعامله يا حينالرد؟

ب) در اين صورت آيا فرقى بين علم وجهل مشترى وجود دارد؟

ج) در صورتى كه فضول، ضامن ثمن حين المعامله باشد در هنگام كاهشمعتنابه ارزش پول وتفاوت فاحش ثمن حين المعامله وحين

الرد، آيا ميتوانفضول را ضامن ما به التفاوت اين دو مبلغ وساير خسارات دانست؟د) آيا مشترى مى تواند از قبول ثمن معامله خوددارى وبايع را ملزم به تحويلمورد ديگرى با همان كميّت وكيفيّت بنمايد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) با فرض فضولى بدون معامله ورد مالك، وظيفه فضول رد مبلغى است كه ازمشترى گرفته است، وآن همان مبلغ حين المعامله است.

ب) وفرقى بين علم وجهل مشترى نيست.

ج) ودر صورت تفاوت فاحش ثمن حين المعامله وحين الردادامه

جواب:

دو فرض ممكن است.يكى آن كه ارزش پول كه يك امر اعتبارى است، ومعيار در آن پشتوانه آن استمانند طلا وغيره، كم شده باشد، مانند دينار عراقى در زمان فعلى.وديگرى آن كه ثمن به خصوص ترقى قميت پيدا نموده است.در مورد دوم مسلما فضول ضامن ما به التفاوت نيست.ولى در مورد اول بعيد نميدانم كه ضامن باشد.ولى احتياط به مصالحه نبايد ترك شود.د) به هر حال مشترى نميتواند بايع را ملزم به تحويل مورد ديگرى با همان كميتوكيفيت بنمايد.مگر آن كه بيع كلى باشد، ودر مقام اداء تطبيق بر مال غير نموده باشد، كه در اينصورت ميتواند تقاضاى تحويل فرد ديگرى از آن كلى را بنمايد.( )

«108»

سؤال:

در موارد لزوم پرداخت فاضل ديه، چنانچه اولياى دم خواهان قصاص باشند وبا وجود تمكن مالى، از پرداخت فاضل ديه خوددارى كنند وباعث تأخير اجراىحكم قصاص شوند، بفرماييد:الف) آيا حاكم شرع ميتواند ولى دم را به پرداخت فاضل ديه اجبار كند؟

ب) در اين فرض تبديل قصاص به ديه چه حكمى دارد؟

ج) اگر تبديل قصاص به ديه جايز باشد، آيا رضايت يا عدم رضايت جانى در اين امر تأثيرى دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) قصاص حق اولياء دم

است، همان گونه كه ميتوانند عفو كنند، ميتوانندتأخير بيندازند.ولى چنانچه بخواهند قصاص نمايند اول بايد فاضل ديه را بپردازند بعد قصاصنمايند.بنابر اين وجهى بر لزوم پرداخت فاضل ديه نيست مگر در صورت بناء بر قصاص.

ب) كما اين كه وجهى بر الزام اولياء دم به قبول ديه نيست.

ج) وچنانچه اولياء دم بخواهند ديه بگيرند رضايت جانى وعدم رضايت او تأثيرندارد.زيرا در اين موارد اولياء دم مخيرند بين قصاص وپرداخت فاضل ديه، وبين اخذديه. والله العالم.( )

«109»

سؤال:

در مواردى كه قاتل معين است اما مقتول (مستحق ديه) بين دو نفر مرددميباشد، بفرماييد:نحوه پرداخت ديه به اولياى دم چگونه است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه هيچ كس ادعاء ندارد، وبينه مثبت يكى از آن ها نيز نباشد، به مقتضاىقاعده عدل انصاف، ديه تقسيم ميشود بين اولياء دم آن دو نفر. والله العالم.( )

«110»

سؤال:

در خصوص نفى بلد بفرماييد:الف) منظور از نفى بلد چيست؟ (از بين بردن، تبعيد، آواره نمودن دائمى يا...؟)

ب) اگر نفى به معناى تبعيد باشد آيا مراد تحت نظر قرار دادن د رمحل تبعيداست يا زندانى كردن وى در آن محل؟

ج) اگر منظور تحت نظر قرار دادن باشد; در موارد خاصى كه تبعيد به مفاسدديگرى منجر ميشود _ مانند زنان، قاچاقچيان وافراد شرور _ آيا مى توان مدت بعيد را به حبس تبديل نمود؟د) اگر محارب از محل تبعيد فرار كند، آيا حاكم شرع ميتواند پس از دستگيرىوى، تبعيد را به يكى ديگر از مجازات هاى چهارگانه، جزاى نقدى، حبس يا تعزيرتبديل نمايد؟ه_) آيا حكم عدم جواز نفى بلد زن در باب زنا را ميتوان به تبعيد زن در باب محاربه تسرّى داد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) نفى بلدى كه حد محارب است، مراد آواره نمودن دائمى است.ونفى بلد حد زانى، تبعيد است.ادامه

جواب:

ب) مراد از تبعيد تحت نظر قرار دادن است، چنانچه تحت نظر قرار دادن متوقفباشد بر زندانى كردن در آن محل زندانى كنند.

ج) تبعيد بر زنان نيست به واسطه همان مفاسدى كه اشاره شده است.ودر تبعيدى كه در حد زنا ذكر شده است، اجماع علما بر اين است كه زن تبعيدنميشود.واما قاچاقچيان وافراد شرور، چنانچه بدون حبس نميتوان تحت نظر قرا شان

دادحبس نمايند در آن محل نه در محل خودشان.د) محارب حدش تبعيد به جاى معينى نيست، بلكه آواره نمودن واز شهرى به شهرديگر، ومنع از معاشرت مردم با آن است، ولذا در يك شهر نگاه داشته نميشود.ه_) چون در باب زنا ولو يك روايت صريح است در ثبوت تبعيد بر زن، ولى فقهاء بهواسطه مفاسدى كه به آن ها اشاره شده است، عمل به روايت ننموده اند.بنابر اين بلى ميتوان تسرى دارد.( )

«111»

سؤال:

اگر نفى بلد به معناى تبعيد باشد بفرماييد:الف) آيا ميتوان مدت محكوميت به تبعيد را طى چند مرحله وبه طور متناوب اجرا نمود؟

ب) مدت نفى بلد در مورد محارب زانى بكر چقدر است؟ (يك سال، تا زمانتوبه، تا زمان مرگ يا به طور كلى تعيين مدت با حاكم است؟)

ج) در دو فرض معسر يا مؤسر بودن محكوم عليه، هزينه هاى ضرورى وى درتبعيدگاه به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) ظاهر روايات تبعيد يك سال استدامه است، واجراء متناوب خلاف ظاهر روايتاست.

ب) نفى بلد در زانى بكر (مراد از بكر كسى است كه ازدواج نموده ولى دخول نكردهاست) يك سال است.واما در محارب تا زمان مرگ اگر توبه نكند والا تا زمان توبه.

ج) چنانچه مؤسر است ويا قدرت بر كسب دارد هزينه با خودش است، والا ازبيت المال هزينه هاى ضرورى او تأمين مى شود.( )

«112»

سؤال:

چنان چه دخترى پس از وضع حمل مدعى باشد كه فلان شخص با وى زنانموده است; اما متهم، منكر اتهام انتسابى باشد، بفرماييد:الف) اگر پزشكى قانونى در نيتجه آزمايش هاى دقيق علمى طفل را به نامبردهمنتسب كند، آيا شرعا اين نظر حجيت دارد؟

ب) در صورت حجيت، آيا مى توان حدّ زنا را بر متهم جارى نمود؟

ج) در فرض عدم اثبات اتهام انتسابى وتقاضاى حدّ قذف از سوى مقذوف، آياحدّ قذف بر مدعى زنا جارى ميگردد؟د) در صورت عدم تحقق شرائط قذف، آيا مى توان مدعى را تعزير كرد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) ولو آزمايش ها موجب علم به انتساب با نامبرده شود.بچه به او ملحق نميشود، زيرا ولد الزنا ملحق به زانى نيست.

ب) ونمى شود حد زانى را بر متهم اجراء

نمود زيرا حد بدن بينه واقرار چهار مرتبهاجراء نميشود.بلى چنانچه موجب علم قاضى بود، وقاضى بتواند به علم خود حد جارى كند،اجراء حد ميشود.

ج) چنانچه زن ادعاء كند كه فلان شخص، بدون شبهه عالما عامدا با او زنا كردهاست، بلى حد قذف جارى ميشود در صورت تحقق شرائط قذف.د) واما در صورت عدم تحقق شرائط قذف، ولو نميتوان مدعى را حد زد، ولىمى توان تعزير نمود.( )

«113»

سؤال:

آيا حكم تأخير حد جلد، يا اجراى آن به صورت ضغث كه در باب زنا مطرحاست، به تعزيرات وساير حدود نيز قابل تسرى است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

از عموم علت مذكور در بعضى روايات ميشود استفاده عموم نمود.( )

«114»

سؤال:

چناچه به تشخيص پزشكى قانونى اجراى حد، اعم از جلد، قطع يد و... ياقصاص عضو بر فرد بيمار يا شخص سالمى كه دچار ضعف شديد جسمانى استباعث مرگ يا ابتلاى وى به بيمارى يا تشديد آن ميگردد، تكليف چيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در قصاص عضو ظاهرا در فرض سؤال قصاص منتقل ميشود به ديه.واما حد بايد تأخير بيافتد تا حصول برء.ودر صورت يأس از خوب شدن به صورت ضغث اجراى حد بشود.واما در قطع يد سارق چنانچه احتمال عقلائى داده شود كه باعث مرگ يا ابتلاىوى به بيمارى يا تشديد آن بگردد وجوب قطع ساقط است، بعيد نيست قول به حبس.ولى اظهر اين است كه ولو حد ساقط است ولى تعزير به نحوى كه حاكم شرع تعيينكند اجراء شود. والله العالم.( )

«115»

سؤال:

در موارد قتل كه نوبت به ولايت حاكم ميرسد، بفرماييد:آيا ولى امر همانند اولياى دم علاوه بر درخواست قصاص يا اخذ ديه، حق عفونيز دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

اكم حق عفو ندارد، وروايات متعددى بر اين معنى دلالت دارد، واصحاب هم بههمين امر فتوى داده اند.( )

«116»

سؤال:

در صورت وقوع قتل در هر يك از موارد ذيل، تكليف چيست؟الف) هنگامى كه اولياى دم همگى صغير باشند.

ب) مقتول، مسلمان اما ولى دم وى كافر باشد.

ج) به هنگام دستگيرى قاتل، ارتباط با اولياى دم ممكن نيست، ولى در آيندهامكان دسترسى به آنان وجود دارد.

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) صغير تا بالغ نشده نميتواند قصاص كند يا ديه بگيرد ويا عفو كند.ولى چنانچه مصلحت صغير اقتضاء كند ميتواند اخذ ديه كند، يا مصالحه با قاتل درگرفتن چيزى ولو كمتر از مقدار ديه نمايد.

ب) در صورتى كه ولى كافر ذمى باشد اسلام به او پيشنهاد ميشود اگر اسلام آورد،او ولى مقتول است، ومانند بقيه اولياء، حق قصاص، اخذ ديه، عفو قاتل، دار است.واگر اسلام نياورد ولى او حاكم شرع است، ميتواند قصاص كند يا ديه بگيرد، ودربيت المال قرار دهد، ولى حق عفو ندارد.

ج) وچنانچه دست به اولياى دم در وقت دستگيرى قاتل نباشد، چنانچه احتمالفرار قاتل نرود بايد صبر كند تا به اولياء دسترسى پيدا شود.ودر صورت احتمال فرار او را حبس مى كنند تا موقع دسترسى به قاتل.( )

«117»

سؤال:

در خصوص ارش البكارة با دو فرض بلوغ وعدم بلوغ زانيه، بفرماييد:1 _ آيا زانيه در موارد ذيل مستحق ارش البكارة ميباشد؟اف) زنا با رضايت وميل وى انجام شود.

ب) زنا در اثر اكراه يا عنف واقع شود.

ج) زنا با فريب وى مبنى بر وعده قطعى ازدواج و... واقع شود.2 _ اگر ازاله بكارت دختر با انگشت يا شيئى صورت گيرد، حكم ارش البكارةچيست؟ آيا رضايت يا عدم رضايت وى در حكم تأثيرى دارد؟3 _ در موارد ثبوت ارش البكارة، آيا علاوه بر ارش، پرداخت مهر

المثل نيز لازماست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) در صورت رضايت استحقاق هيچ چيز ندارد.

ب) در صورت اكراه استحقاق مهر المثل دارد.

ج) حكم صورت فريب حكم صورت رضايت است.2 _ اگر ازاله بكارت با انگشت يا چيز ديگر با رضايت باشد ارش البكارة بر ازاله كنندهنيست، واگر بدون رضايت باشدارش البكارة به عهده ازاله كننده است.3 _ در مورد ثبوت مهر المثل ارش البكارة معنى ندارد، زيرا مراد از مهر المثل مهرباكره است كه با دخول بكارت زائل شده است، وقهرا زيادتر از مهر المثل ثيبه است، پس ارش البكاره در همان مهر المثل ملاحظه مى شود.( )

«118»

سؤال:

در موارد ارش بفرماييد:الف) آيا پرداخت ارش همانند پرداخت ديه مؤجل است يا فورى؟

ب) در صورت تأجيل مهلت پرداخت، در موارد عمد، شبه عمد وخطاى محضچگونه است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چون بر ارش هم در اصطلاح اطلاق ديه ميشود بنابر اين:الف) ظاهرا پرداخت آن نيز مؤجل است (لاطلاق الروايات).

ب) واجل هم همان است كه در ديه نفس قرار داده شده است.( )

«119»

سؤال:

در صورتى كه سرقت جامع شرايط حد، با اقرار سارق نزد حاكم ثابت شود، آنگاه سارق توبه نمايد، آيا عفو وى توسط ولى جايز است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

اظهر در نظر ما آن است كه در صورت ثبوت سرقت به اقرارچنانچه سارق توبه كند حاكم مخير است بين اقامه حد وعفو.( )

«120»

سؤال:

اگر شخصى نزد حاكم به سرقت اقرار نمايد، بفرماييد:الف) آيا در صورت وجود ساير شرايط اجراى حد، صرف اقرار، براى قطع يدكفايت مى كند، يا نياز مرافعه مال باخته نيز دارد؟

ب) در صورت نياز به شكايت، آيا براى اجراى حد، صرف مرافعه كافى است، يامطالبه قطع يد از سوى مال باخته نيز لازم است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

الف) بدون مرافعه مال باخته حاكم حق اجراى حد ندارد.

ب) بلكه مقتضاى بعضى روايات صحيحه اين است كه بدون مطالبه قطع يد حاكمنميتواند اجراى حد بنمايد.( )

/ صفحة 159 /

استفتائات: مؤسسه حقوقىوكلاي بين الملل _ ايران

/ صفحة 161 /

استفتائات: مؤسسه حقوقى وكلاى بين المللاستفتائات:مؤسسه حقوقى وكلاى بين الملل حضور محترم مرجع عالى قدر حضرتآيت الله العظمى روحانى مد ظله العالى سلام علكيم !با آرزوى موفقيت روز افزون وسلامتى آن مرجع بزگوار معروض ميدارد:از آنجايى كه بعضى از مسائل حقوقى در باب ضمانات منتزع از متون فقهىماست وبرداشت از آن متون وحجية آن نياز به فتواى مرجع اعلم دارد لذامستدعى است مسائل مطروحه را توسط آقاى دكتر اعلاء مينايى تحويلحجت الاسلام والمسلمين آقاى سنجرى خواهد شد. تا بعد از ارائه جواب به آقاىدكتر مينايى عودت داده شود تا مورد استفاده وكلاى مؤسسه حقوقى بين المللى قرارگيرد.لازم به توضيح است كه چون مطالب بايد در مراكز ديگرى هم مورد استفادهقرار

گيرد تا آنجايى كه ممكن است عنايت فرموده جوابها را با ذكر منابع ومأخذ وبهصورت استدلالى بيان شود.خداوند سايه آن وجود ذى جود را مستدام بدارد. والسلام عليكم ورحمة الله وبركاته دفتر مؤسسه حقوقى وكلاى بين الملل _ ايران _ تهران

«121»

سؤال:

كسى كه به هر دليل اقدام به آدم ربايى نموده وكار او باعث شود پدر، مادر، زنيا يكى از فرزندان او به بيمارى جسمى يا روحى كه موجب ديه يا ارش است دچارشود، آيا رباينده ضامن ديه خسارت است كه پيشامد كرده؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

بلى رباينده ضامن است.چون يكى از اسباب ضمان تسبيب است يعنى استناد فعل به سبب.ودليل آن قطع نظر از عموم ادله ضمان كه شامل آن است.روايات خاصه اى است كه در موارد مخصوصه وارد شده است، واز آن ها استفادهكبرى كليه مينمايند.ومورد يكى از مصاديق آن است.چون سبب وجود موجب ديه يا ارش آدم ربايى است.بنابر اين رباينده ضامن است.( )

«122»

سؤال:

اگر كسى با هر قصد وانگيزه اى ديگرى را با تهديد يا حيله بربايد وهيچخسارت جانى به وى نرساند مگر اين كه در مدت اسارت، او را از درآمدهاى روزانه وكسب حلال جلوگيرى كند، آيا ضامن درآمدهاى روزانه او است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

كسى را كه به ناحق اسير گرفته اند،چنانچه اجير بوده براى عملى مانند بنائى وغيره، وبه واسطه گرفتارى نتوانستهعمل كند، كسى كه او را به اسارت گرفته ضامن است.وچنانچه معامله روى اعمال او نشده است ضامن نيست.زيرا عمل حرّ اگر چه ماليت دارد، ولى در صورت عدم وقوع معامله مملوك كسى نيست.بنابر اين ادله ضمان _ كه قاعده اتلاف وقاعده يد، وقاعده استيفاء است، شامل آننميشود.وقاعده لا ضرر، وقاعده احترام، هم مثبت ضمان نيست.پس ضمان وجهى ندارد، ومقتضاى اصالة البرائة عدم ضمان است. والله العالم.( )

«123»

سؤال:

آموزگارى كه هنگام تصحيح اوراق امتحانى دانش آموزان توجه كافى نكند وبراثر همين سهل انگارى چه بسا دانش آموزى يك سال عقب بماند، آيا آموزگار ضامنخسارت مالى يا معنوى دانش آموز است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

خير ضامن نيست، زيرا ادله ضمان همان گونه كه در سؤال 2 اشاره شد شامل اينمورد نيست.( )

«124»

سؤال:

اگر زائر خانه خدا هنگام مراسم حج بر اثر فشار جمعيت فوت كند، با توجه بهاين كه سرپرستى حجاج به عهده مديران كاروان وزير نظر سازمان حج ميباشد،ضمان آن به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در نظائر مورد سؤال رواياتى دال است بر اين كه ضمان به عهده بيت المال است،لئلا يذهب دم المرء هدرا.در اين مورد نيز ملتزم مى شويم.( )

«125»

سؤال:

كسانى كه در غير كشور خود بر اثر زلزله ميميرند وكشور متبوع آنان ادعاىفرسودگى يا غير استاندارد بودن ساختمان مورد اجاره را نموده واز اين بابت مدعىديه متوفى شوند، آيا ضمانى از اين بابت به عهده صاحب هتل ميباشد يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چون سبب فوت زلزله بوده است، وجهى بر ضمان صاحب هتل نيست.به عبارت ديگر تلف است نه اتلاف.( )

«126»

سؤال:

اگر فردى در كشور بيگانه مفقود الاثر شود وكسى هم به قتل وى متهم نگردد،اولياى وى هم از آن كشور درخواست غرامت كرده باشند، ايا ضمان آن به عهدهكشور بيگانه است يا بر بيت المال؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

رواياتى در مورد پيدا شدن كسى كه كشته شده است، در قريه دال است بر اين كهديه بر اهالى آن قريه است.وبا الغاء خصوصيت ميتوان تعدى نمود به، مورد سؤال وفتوى داد به اين كه ديهبه عهده آن كشور بيگانه است.بعلاوه بر حسب تعهدات بين المللى كسانى كه رسمى به كشور بيگانه ميروند، نهقاچاق آن دولت موظف به حفظ نفس آنها ميباشد.بنابر اين آن كشور بيگانه ضامن ديه آن ها مى باشد.( )

«127»

سؤال:

اگر در داد وستدى كه به وسيله تلفن، تلكس ومانند آن بين دو تاجر در دوكشور صورت مى گيرد، فروشنده برابر قرارداد شفاهى تلفنى مثمن را ارسال نموده وخريدار از اين فرصت استفاده كرده بهاى جنس را نفرستاده ومتوارى شده، آياضمان پيدا كردن خريدار، با كشور محل سكونت او است يا ضمانى به عهده كسىنيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

وجهى بر ضمان كسى نيست.وادله ضمان هيچ كدام شامل مقام نيست.ودر تعهدات بين المللى نيز چنين تعهدى نشده است.بنابر اين كسى ضامن نيست.( )

«128»

سؤال:

اگر بيمارى به دليل نبودن پزشك متخصص براى معالجه به كشور ديگر برود وبر اثر سهل انگارى پزشك هنگام عمل بميرد واولياى او نتوانند در آن كشور عليهپزشك معالج اقامه دعوا كنند، آيا كشور محل سكونت ومتبوع متوفى ضامن اقامهدليل عليه پزشك معالج واحياى حقوق اولياى دم ميباشد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه با اجازه كشور محل سكونت به كشور ديگر رفته است، به مقتضاى قوانينبين المللى، چنين شرائط ضمنيه، كه در حكم شرائط تصريح شده به آن ميباشد در آنقراردادها هست.بنابر اين بلى، بايد اقامه دعوا كند، يا خودش غرامت بپردازد.( )

«129»

سؤال:

راننده شركت واحد يا هر كس ديگرى كه موظف به جمع آورى بليط هاى مسافرين شده، موظف به معدوم كردن بليط هاست، حال اگر برخى بليط ها را معدومنكند وبه ديگران بفروشد، آيا ضامن وجوهى است كه از اين بابت كسب مى كند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چون دولت، وشركت را حقير، مالك ميدانم.بنابر اين اين خيانت واختلاس است قهرا ضامن است.( )

«130»

سؤال:

اگر در هر يك از كشورهاى اسلامى كسى را به عنوان سرپرست صغير يا مجنونويا محجور تعيين كنند واو براى شرعى بودن تصرفات خود به فقيه جامع الشرايطمراجعه نكند، آيا تصرفات او در اموال آنان ضمان آور است يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه اداره آن مملكت تحت اشراف فقيه جامع الشرائط، يا با اجازه او باشدضمان آور نيست.والا تصرفات جائز نيست، ودر صورت اتلاف ضمان آور است.مگر آن كه در آن مملكت دسترسى به فقيه جامع الشرائط نباشد، كه در اين مورد بااجازه عادل شخص امين ميتواند سرپرست شرعى باشد، وضمان هم نيست.( )

«131»

سؤال:

اگر كسى منزل يا مغازه اى را اجاره كند وهنگام قرارداد، مالك اجاره واگذارىملك را به شخص ثالث بدهد، آيا اگر اجاره كننده ملك مزبور را طبق نظريهكارشناس رسمى به قيمتى بيش از مال الاجاره، اجاره دهد نسبت به مازاد ضامناست يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در خصوص، خانه، ومغازه، وكشتى _ مادامى كه در مورد اجاره چيزى اضافه نشدهباشد، حتى مثل رنگ كردن اطاق ها مثلا _ جائز نيست به زيادتر اجاره دهد.ودر غير آن موارد مانند زمين وآسياب جائز است.ولى مكروه است، وضامن نيست.( )

«132»

سؤال:

بسيارى از مستخدمين ادارات دولتى در خارج از وقت ادارى به شغل دوماشتغال دارند، حال اگر شغل دوم موجب وارد آمدن خسارت _ هر چند نامرئى _ بهشغل اول باشد، آيا با وجود اين كه حقوق شغل اول كفاف هزينه وى را ندهد، هنوزهم در قبال كارفرماى اول ضامن هستند يا خير؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه نسبت به شغل اول كوتاهى شود، وبه مقدار معمول كار نكند ضامن است.عدم كفاف هزينه مجوز كم كارى نيست.( )

«133»

سؤال:

كارخانجات، شركت ها ومؤسسات دولتى وغير دولتى كه افراد متخصص را بهخاطر تخصص آنان استخدام مى كنند وحقوق ومزاياى آن ها را بر مبناى تخصصآن ها تعيين مى كنند اگر زمانى به علت نداشتن كار تخصصى حق تخصص آن ها راندهند، آيا كارفرما يا مسئول شركت واداره ضامن خواهد بود؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه در وقت استخدام، تعيين كنند كه فلان مبلغ در مقابل كار تخصصى است،ضامن نيست.ولى چنانچه زيادى پول براى اين است كه هر وقت كار تخصصى لازم باشد او نبايدامتناع كند، ضامن است.خيال مى كنم استخدام معمول از قبيل دوم است.( )

«134»

سؤال:

اگر وسيله نقليه اى را براى حمل وسائل خود اجاره كند وبر اثر حمل بار بيش ازظرفيت، موجب شود خسارتى به وسيله نقليه وارد شد، حالا اگر براى ترميم خسارتاز قطعه يدكى غير اصلى (نامرغو

ب) استفاده كند، آيا اگر قطعه يدكى پيشين اصلىبوده، مستأجر ضامن ما به التفاوت مرغوب ونامرغوب است يا ضامن بهاى قطعهمرغوب است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه حمل بار زيادى، بدون اذن مالك باشد، ضامن خسارت ميباشد.وضمان هم به همان قطعه يدكى پيشين ميباشد.( )

«135»

سؤال:

اگر فردى را مأمور جمع آورى وتصحيح كتاب كنند ومأمور نيز تا اولين مرحلهچاپ آن را دنبال كند ولى آمر هنگام چاپ از ادامه كار پشيمان شده صاحب كار رانيز منصرف كند، آيا آمر ضامن خسارتى است كه به عامل وارد شده يا صاحب كار؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه آمر با امر خود آن فرد را اجير كند، واو هم قبول كند قهرا آمر ضامن است.والا كسى ضامن نيست.به هر تقدير وجهى بر ضمان صاحب كار نيست.( )

«136»

سؤال:

اگر فردى را براى جمع آورى وتنظيم كتاب با اين شرط كه اجرت، پس از چاپبه عنوان حق التأليف پرداخت ميشود، مأمور كنند وهنگام چاپ از سوى مقاماتجلوگيرى شود، ضمان خسارتى كه به عامل رسيده به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در فرض مورد سؤال اجير كار خودش را انجام داده، ومال الاجاره را ظالمى مانعتحويل آن شده است.بنابر اين قيمت آن را چنانچه معلوم باشد به عهده موجر است.والا اجرة المثل را ضامن است.( )

«137»

سؤال:

كارگرى كه به طور شيفتى شب وروز كار مى كند، اگر هنگام رفتن در شب بهوسيله سرويس به كارخانه برود وآخر شيفت كه طبق معمول شخصا مراجعه مى كرده، به منزل مراجعت نكند وبميرد، آيا راننده كه او را در شب سوار كرده ضامنديه او است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه مردن به واسطه اهمال راننده نباشد، يا معلوم نباشد كه به چه نحو بودهراننده ضامن نيست.واگر او سبب بوده ضامن است.( )

«138»

سؤال:

زنى كه براى شير دادن اجير شده اگر هنگام شير دادن درازكش كرده وكودك راشير دهد وخوابش ببرد به طورى كه كودك زير سينه او خفه شود، آيا ضامنخون بهاى كودك است؟ اگر ضامن است ومالى ندارد ضمان به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

بر حسب قاعدة قتل خطائى است، وضامن ديه در قتل خطاى عاقله است يعنىاقوام پدرى، وپدر ومادرى او است.ولى در خصوص زن شيرده، روايتى وارد شده است، تفصيل قائل شده است، بين زنى كه از روى فقر شير ميدهد، در اين صورت ديه بر عاقله است، والا ديه را خودش بايدبدهد.ونظر حقير هم همين است.( )

«139»

سؤال:

در ماده يكم از قانون مجازات اخلال گران در صنايع ملى آمده است: هر كسعمدا وبه قصد سوء، هر يك از واحدهاى عمده شركت ملى ذوب آهن، شركتماشين سازى اراك، تبريز، شركت آلومينيوم ايران، مس سرچشمه و... يا واحدهاىتابع آن را از قبيل كارخانه ها، كوره ها، معادن يا خطوط لوله يا ابنيه ادارات و... راآتش بزند ويا به هر وسيله ديگر منهدم نمايد به حبس از 5 تا 15 سال محكومخواهد شد ولى در اين قانون متعرض جبران خسارت هاى وارده به ملت نشده، آياعامل نسبت به آن نيز ضامن است؟ اگر بلى، آيا حاكم ميتواند ضمن حكم زندان اورا به پرداخت خسارت نيز محكوم نمايد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

ظاهراً اين ماده جنبه نفى ندارد.مقتضاى قاعده اين است كه بايد خسارت پرداخت شود به خود شركت.( )

«140»

سؤال:

در ذيل همان ماده يكم از قانون مجازات اخلال گران در صنايع آمده است: «...در صورتى كه هر يك از جرائم مذكور منتهى به قتل نفس شود، مرتك به اعداممحكوم مى گردد» در اين قسمت از ماده كه از مصوبات سال 53 (قبل از پيروزىانقلاب مى باشد متعرض ديه جانباخته نگرديده، آيا در اين مورد ضمان ديه نيز به عهده جانى است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

حكم اعدام نبايد اجراء شود، چون قتل، يا قتل غير عمدى است، يا قتل خطائى.بنابر اين ديه ثابت است، يا بر خودش چنانچه غير عمدى باشد، يا بر عاقله چنانچهخطائى باشد.( )

«141»

سؤال:

اگر كشور اسلامى از باب «مَنْ سَمع رَجُلا يُنادى يا لَلْمُسلمين...» سربازهاى خودرا با علم به اين كه استكبار جهانى جلوگيرى مى كند، به يارى مسلمانان كشورهاىديگر بفرستد وتعدادى از آن ها كشته شوند، چه كسى ضامن خون بهاى آن ها خواهدبود؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه از مواردى باشد كه كمك كردن، وجهاد نمودن واجب باشد، مانند كمكبه مسلمانان فلسطينى.هيچ كسى ضامن نيست، عمل پيغمبر اكرم عليه صلوات الله بهترين دليل است.( )

«142»

سؤال:

اگر فرمانده، يك يا چند تن از افراد تحت امر خود را مأمور به عمل انتحارىكند واين مأموريت موفقيت آميز باشد ومعلوم شود فرمانده در تشخيص خوداشتباه نكرده، آيا چه كسى خون بهاى كشته شدگان در آن عمليات انتحارى را ضامناست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

موضوع ضمان، اضرار به مسلمين است.وچون عمل فوق الذكر نافع به حال مسلمين است، پس مشمول دليل ضمان نيست.بنابر اين بر اين فرمانده ضامن نيست.بعلاوه اين فرمانده محسن است، وما على المحسنين من سبيل.( )

«143»

سؤال:

در حمله هاى پشتيبانى هوايى كه به عهده نيروى هوايى است، اگر خلبان بهاشتباه نيروهاى اسلام (خودى) را هدف قرار دهد، ضمان خسارت هاى جانى بهعهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه رعايت موازين حرب را نموده باشد، وحمله به حسب موازين لازم بوده است، كسى ضمان ندارد.حتى در صورتى كه فتح وقتال با كفار متوقف باشد به كشتن عمدى مسلمانان.مانند آن كه كفار مسلمانانى را سپر خود قرار دهند، كشتن آن ها جائز وضمانىنيست.( )

«144»

سؤال:سربازى كه در سربازخانه تحت امر مسئول آموزش تعليم ميبيند، اگر بر اثرافراط كارى تعليم دهنده، مانند پريدن از ارتفاع زياد، عبور از آب سرد و...خسارت هاى متوجه او شود، ضمان آن به عهده دولت است يا مسئول آموزش؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

با فرض افراط كارى تعليم دهنده، ضمان به عهده خود او است.( )

«145»

سؤال:اگر بر اثر آزمايش هايى كه ارتش در مورد كاربرد جنگ افزارهاى خود در اراضىموات وغيره انجام ميدهد خسارت هايى از قبيل ريزش ومسدود شدن قنوات وياايجاد ارتعاشاتى كه موجب زلزله وتخريب منازل وتلف شدن اموال ونفوسميشود پييش آيد، ضمان آن به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در صورتى كه ارتش رعايت موازين را نموده، وچنين پيش آمدى بشود،ضمان به عهده بيت المال است.( )

«146»

سؤال:

اگر گزارشى عليه فرد يا افراد به آگاهى يا هر ارگان و اداره ديگر داده شود وآن ها هنگام تحقيق، متهم را تحت فشار بگذارند تا اين كه او متوجه شود آن ها عليهفلان فرد اعتراف ميخواهند وبر اثر ترس اعتراف كند واز اين بابت خسارتى به شخص ثالث وارد شود، آيا ضمان به عهده اعتراف كننده است يا اعتراف گيرنده؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه بين اعتراف، ووارد شدن خسارت، فعل فاعل مختارى فاصله باشد كه بهحسب طبيعى چنين است.ضمان بر اعتراف كننده نيست، اگر چه خلاف گفته است.بلكه ضمان بر اعتراف گيرنده است والله العالم.( )

«147»

سؤال:

بنابر اين كه تجسس در امور داخلى مردم حرام باشد، اگر بر اثر تجسس حرام بهجرمى مانند: زنا، لواط شرب خمر و... بر خورد كنند وهنگام اجراى حد، خسارتجانى به متهم برسد، تجسس كننده ضامن است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

اجراء حد با شهادت فرد فاسقى، مانند كسى كه تجسس حرام مى كند، جائز نيست.وچنانچه اجراء حد بر طبق موازين شرعى نباشد، وخسارت جانى ببيند مجرى حدضامن است به واسطه تفريط.واگر بر طبق موازين شرع باشد بر كسى ضمان نيست.( )

«148»

سؤال:

اگر مأمورين اداره آگاهى در ارتباط با مثلا سرقت هايى كه در شهر ميشود، بهفرد يا افراد ظنين شوند وهنگام بازرسى منازل آنان بر اثر ترس، بعضى از كسانمتهم دچار سكته شوند وخسارت هاى جانى پيش آيد، ضمان آن به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

ضمان ديه بر مأمورين است، نهايت چنانچه شخص آن ها تفريط كرده باشند وخشونت بى مورد اعمال كرده باشند، اقوام شان ضامنند زيرا قتل خطائى است، وديه برعاقله است.والا ضمان بر آن ها به عنوان مأمورين دولت است، كه لازمه آن ضمان ديه بربيت المال است.( )

«149»

سؤال:

صاحبان صنايع وحِرَف كه مواد اوليه را (مانند چاپخانه كه نوشته جات مؤلفينرا براى چاپ، خياط كه پارچه را براى دوختن، زرگر كه طلا را براى ساختن و...) ازصاحبان آنان دريافت مى كنند، اگر به سرقت برود يا در آتش سوزى نابود شود، آياصاحبان صنايع ضامن هستند يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در چنين موارد چند دسته روايات وارد شده است كه ما در كتاب فقه الصادق چنينجمع بين روايات كرده ايم.كه در صورت اتلاف صاحبان صنايع ضامنند.ودر صورت تلف چنانچه امينند ضامن نيستند.ونيز اگر متهم باشند چنانچه با بينه يا قسم اثبات كنند كه تلف شده است واتلافدر كار نيست ضامن نيستند.واگر اثبات نتوانند بكنند ضامنند بر خلاف ساير موارد امانات.( )

«150»

سؤال:

در موارد متعددى مشاهده شده، منزل با تمام وسائل آن براى مدتى بههمسايه اى كه مورد اعتماد بوده سپرده شده، ودر همان مدت وسايل آن به سرقت رفته، يا به فرد امينى سپرده شده كه شب ها در آن بخوابد واز آن محافظت كند كهبر اثر بى توجهى هنگام كشيدن سيگار به خواب رفته وآتش سوزى شده، آيا ضماناجناس تلف شده بر عهده او است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

امين ضامن نيست. و چنانچه احتمال داده شود كه آن شخص كوتاهى در حفظ اموال نموده وخودشادعاء كند كه هيچ كوتاهى نكرده ام، قول او مسموع است وضامن نيست.( )

«151»

سؤال:

آيا كسانى كه به عنوان نهى از منكر خسارت هاى گوناگون به مردم وارد ميكنند;مثلا به صورت زنان بى حجاب اسيد ميپاشند، كراوات مردان را پاره مى كنند و...ضامن خسارت هاى وارده ميباشند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

تمام اين كارها خلاف شرع است، وحرام.وضامن تمام خسارت ها ميباشند.( )

«152»

سؤال:

امر ونهى كنندگانى كه در غير ايران براى جلوگيرى از منكرات اقدام مى كنند ودر نابود نمودن ريشه فساد (مانند قتل انور السادات) دستگير واعدام ميشوند،ضمان ديه آن ها به عهده كيست، وآيا لازم است اين گونه اعمال با نظر فقيهجامع الشرايط صورت پذيرد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

بلا اشكال اعدام بايد با نظر فقيه باشد.والا نه تنها ديه، بلكه قصاص هم ثابت است.( )

«153»

سؤال:

كاركنان ادارات دولتى ومؤسسات خصوصى كه حق استفاده خصوصى ازاتومبيل، موتور سيكلت ويا هر وسيله ديگر را ندارند، اگر بر خلاف مقررات استفادهكنند، آيا صرفا گناهكارند يا ضامن مواد مصرفى واستهلاك وسايل موتورى نيزهستند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چون دولت ومؤسسه را مالك ميدانيم.بنابر اين تصرف در اموال آن ها، مانند تصرف در اموال خصوصى افراد است.وضمان ثابت است.( )

«154»

سؤال:

نگهدارى وحمل اشيايى از قبيل: مشروبات الكلى، عكس هاى سكسى، انواعمواد مخدر، انواع اسلحه هاى سرد وگرم و... كه از نظر شرع يا قانون ممنوع بوده ودارندگان، علاوه بر ضبط آن به حبس يا پرداخت جزاى نقدى محكوم ميشوند، آياسازندگان اين اشياء ودلال ها وواسطه گرانى كه از اين راه سرمايه كسب مى كنند،ضامن وجوه حاصله خواهند بود؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

خير ضامن نيستند، چون آن ها سبب خسارت نيستند.ووجهى بر ضمان، از قبيل، قاعده اتلاف، قاعده يد، قاعده استيفا، نيست.( )

«155»

سؤال:

صاحبان واحدهاى صنفى كه بدون رعايت مسروقه بودن، مبادرت به خريداجناس مستعمل وطلا وجواهرات مى كنند وصاحبان آن را نميشناسند چهحكمى دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه اطمينان به مسروقه بودن دارند، خريد آن ها جائز نيست.ومالك نميشوند، وبايد اموال را به صاحبانش برگردانند.ولى اگر اطمينان ندارند، واحتمال بدهند مسروقه است، واحتمال بدهند كه مالخودش است به مقتضاى قاعده يد ميتوانند بخرند.ومعامله مال خود آن ها با آن اموال بنمايند والله العالم.( )

«156»

سؤال:

اگر فردى اتومبيلى را سرقت كند وپيش از آن كه مسروقه بودن آن معلوم شود،اتومبيل را به مغازه صافكارى برده آن را به حساب مالك، قبول كند كه اجرتصافكارى ورنگ را از مالك اتومبيل بگيرد، آيا مالك اتومبيل ضامن اجرت صافكارى ورنگ است يا سارق؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه مالك راضى بوده است، يا بعد راضى شود واجازه دهد،ميتواند اجرت را بگيرد، والا نمى تواند.( )

«157»

سؤال:

اگر كسى چند قطعه اسكناس را به نحوى ناقص كند كه از استفاده واعتبارساقط شود ودر عين حال آن را در دسته هاى بزرگ اسكناس قرار دهد وخرج كند واين كار مستلزم ايراد خسارت به ديگران شود، آيا ضمان آن به عهده او است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

بلى ضمان به عهده او است.( )

«158»

سؤال:

اگر كسى سكه مخدوش يا اسكناس تقلبى را به عنوان صدقه به نابينايان فقيردهد، آيا اگر هنگامى كه نابينا آن را مصرف مى كند فروشنده متوجه مخدوش بودنآن نشود، ضمان آن به عهده شخص اول است يا ضمان آور نيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

وجهى بر ضمان نيست.( )

«159»

سؤال:

آيا استفاده از سكه هاى تقلبى در تلفن هاى عمومى واستفاده از كارت هاىبهادار تقلبى كه مخصوص دستگاه هاى مخابراتى همگانى تهيه شده، ضمان آور استيا نه؟ اگر ضمان آور است، آيا به طور كلى در حق بيت المال يا در حق شركتمخابرات؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

ضمان آور است در حق شركت مخابرات، چون خود او مالك است.( )

«160»

سؤال:

نحوه استفاده قانونى چك هاى مسافرتى اين است كه شخص خريدار، چك رادر بانك شهر دلخواه خود امضا نموده واسكناس رايج تحويل ميگيرد، حال اگراين چك به نحوى رايج شود كه مردم با آن معامله اسكناس كنند وصاحب امضاىآن مغفول عنه واقع شود وكسى او را نشناسد، چنانچه مخدوش در آيد، ضمان آن به عهده چه كسى است، وآيا مى توان بانك را ضامن دانست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

ضمان به عهده بانك است.( )

«161»

سؤال:

اگر ولى صغير از اموال صغير هبه كند، با توجه به اين كه نه كسى از صغير توقعبخشش دارد ونه هبه به مصلحت صغير است، آيا هبه كننده ضامن آن مقدار ازاموالى است كه هبه نموده؟ اگر ضامن است، آيا ضامن منافع نيز هست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

هبه ولى در مثل مورد سؤال صحيح نيست.چنانچه عين مال موجود است بايد برگردانده شود.واگر تلف شده است چنانچه هبه شونده ميدانسته است كه هبه صحيح نيست اوضامن است.واگر نميدانسته هبه كننده ضامن است.واين تفصيل در منافع هم جارى است.( )

«162»

سؤال:

اگر اداره بيمه هنگام عقد قرارداد حاضر به پرداخت كليه خسارات طبق نظركارشناسى شود، ولى نظريه كارشناسى با واقعيت ونرخ بازار تفاوت فاحش داشتهباشد، آيا ضمان ما به التفاوت، به عهده اداره بيمه يا كارشناس ويا فردى كه موجبخسارت شده مى باشد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه اداره بيمه هنگام قرارداد، پرداخت خسارت را طبق نظر كارشناس قرارگذاشته.تفاوت بازار به عهده اداره بيمه نيست.كارشناس اگر واقعا نظرش همان باشد كه گفته او هم ضامن نيست.اگر خلاف گفته ما به التفاوت را او ضامن است.( )

«163»

سؤال:

اگر فرض شود وجوهى كه اداره بيمه به اولياى دم داده مطابق معمول شرعىبوده، ولى در تقسيم قانون (سهم مرد دو برابر زن است) رعايت نشده واولياى دمنيز حاضر به ريختن سهام خود روى هم وتقسيم بر مبناى آيه شريفه نباشند كه درنتيجه بعضى ورثه به حق خود نرسند، آيا ضمان كسر سهميه آنان به عهده ادارهبيمه است يا افراد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

اداره بيمه مانند ساير مديونين ميباشد.وظيفه او در اختيار ورثه گذاشتن مقدار معين از مال است.تقسيم بين وراث وظيفه او نيست.بنابر اين ضمان كسر، چنانچه خود اداره بيمه متصدى تقسيم باشد به عهده او است،والا به عهده افراد است.( )

«164»

سؤال:

اگر در پارك بازى، يكى از اولياى اطفال از مسئول قسمت اسب سوارى بخواهدفرزند او را سوار كند، وى نيز با مراقبت كامل اقدام نمايد، ولى اسب رم كرده وراكببر اثر افتادن از اسب فوت نمايد، ضمان آن به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه اسب با تنفير مالك رم كند، فوت قهرا مستند به او است، وقتل غير عمداست، وضمان به عهده او است.و اگر بدون تنفير او باشد، ومستند به او نباشد، ضمان به عهده او نيست.فقهاء در كتاب ديات چنين فرموده اند: (ولو القت الدابة الراكب ضمن المالك ان كان بتنفيره والا فلا)( )

«165»

سؤال:

اگر در پارك هاى بازى متعلق به شهردارى يا بخش خصوصى حادثه اى چون فروريختن سقف، فرو رفتن زمين هاى اطراف، چاه هاى فاضلاب و... رخ دهد وخسارت هاى جانى يا مالى متوجه مردم شود، ضمان خسارت آن به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

ضمان خسارت در اين گونه موارد، به عهده هيچ كس نيست، چون خسارت منتسببه كسى نيست.نظير اين مسأله را فقهاء متعرضند، ورواياتى هم كه دال بر اين مطلب استمتعرضند.وآن مسأله اين كه باد شديدى، وزيدن گرفت از بالا شخصى را به روى كسىانداخت، يكى از اين دو نفر بميرند يا هر دو.فرموده اند ضمان بر عهده هيچ كس نيست، چون موت منتسب به كسى نيست.ورواياتى هم دال بر اين مطلب است.از همين وجه وروايات حكم مقام هم استفاده ميشود به همان گونه كه بيان شد.والله العالم.( )

«166»

سؤال:

اگر در پارك هاى بازى حادثه اى از قبيل پرتاب از چرخ فلك، منجنيق، قطار و...پيش آيد وموجب خسارت جانى يا مالى شود، با توجه به اين كه هر يك از وسايلبازى مسئول مخصوصى دارد، آيا ضمان خسارت به عهده مسئول وسيله يا به عهدهمسئول پارك است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

اگر خسارت منتسب به مسئول است، او ضامن است، والا هيچ كس.وجهى براى ضمان مسئول پارك نيست.( )

«167»

سؤال:

ناخداى قايق هاى كوچكى كه براى تفريح، مردم را سوار كرده ودر دريا يادرياچه هاى پارك ها دور ميزنند واز هر جهت به مسائل قايق رانى آگاهى دارند، آياضمان خسارت وارده به سرنشينان قايق به عهده آن هاست يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در ضمان بايد خسارت مستند به شخص شود.ودر فرض سؤال مستند به ناخدا نيست.پس وجهى بر ضمان او نيست.( )

«168»

سؤال:

اگر فرزند بر اثر بى مهرى ها، تبعيض ها ونگرانى هايى كه پدر براى او فراهم مى كند دست به خودكشى بزند وفوت كند، آيا ضمانى از اين بابت به عهده پدر ثابتاست يا صرفا گناهگار است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

هيچ وجهى بر ضمان ولى نيست.( )

«169»

سؤال:

پزشكى بر اثر سوابق طولانى كه در طب داشته به خود مغرور شده وبا يك نگاه سطحى چرك لوزه را به ديفترى اشتباه گرفته كه در نتيجه موجب ايجاد روماتيسمقلبى وعمل قلبى وخسارات عمده اى شده است، آيا ضمان همه آن مخارج به عهدهاو است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

پزشك در مقام معالجه، اگر از مريض برائت ذمه بگيرد، كما اين كه الان متدوالاست ضامن نيست.والا اگر مباشرة دوا ميخوراند به مريض، يا عملى انجام ميدهد ضامن است.واگر فقط نسخه مينويسد مباشرة عملى انجام نميدهد، به مقتضاى قواعد بابضمان بايد بگوئيم ضامن نيست.ولى يك روايت (در وسائل باب 24 از ابواب موجبات الضمان كتاب ديات) دلالت برضمان مى كند، ولذا بر خلاف جمعى از فقهاء حقير فتوى به ضمان داده ام والله العالم.( )

«170»

سؤال:

اگر بيمارى به پزشك مورد شناخت خود مراجعه كند واو پس از معاينات لازمبيمار را به پزشك متخصص ديگرى معرفى كند وبيمار بر اثر اعتمادى كه به پزشكاول داشته، بدون تحقيق به گفته پزشك دوم عمل كند، كه بر اثر معالجات وىخسارت هاى مالى يا جانى متوجه بيمار شود، كدام يك از دو پزشك ضامنند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

پزشك اول كه هيچ وجهى بر ضمان او نيست.وپزشك دوم همان تفصيل مسأله صفحه قبل در آن جارى است.( )

«171»

سؤال:

اگر پزشك جراح پس از عمل جراحى بعضى از لوازم خود را در شكم مريض جاگذاشته ودر اثر سهل انگارى ضايعات وخسارتى از قبيل عمل مجدد متوجه بيمارشود، آيا پزشك ضامن آن خواهد بود؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

جنايتى است غير عمدى، خسارات وارده به عهده او است.( )

«172»

سؤال:بيمارى كه براى معالجه درد شكم يك بار به عنوان «آپانديس» وبار ديگر بهعنوان «اثناعشر» وبار سوم به عنوان «سرطان روده» تحت عمل قرار گرفته ومعلومشده بيمارى وى «سرطان روده» بوده، آيا دو پزشك قبلى كه بر اثر اشتباه درتشخيص مخارج مهمى را متوجه بيمار كرده اند، ضامن همه مخارج هستند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در صورت تبرى نجستن آن دو پزشك ضامنند.( )

«173»

سؤال:

پزشكى قانونى كه براى تشخيص بيمارى هاى ناشى از تجاوزات مانند ضرب وجرح وتصادفات ونوع بيمارى ودرصد صدمات وارده، براى دادگاه ها تأسيس شده،اگر در تشخيص خود كوتاهى ويا اشتباه كند واز اين بابت ضرر مالى متوجه مصدوم شود، ضمان آن به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه پزشك كوتاهى كند ضمان به عهده او است.واگر اشتباه كند ضامن نيست.چون طبيب به مقتضاى استخدام از طرف شارع مأمور است به اين كه آن چه ميفهمد بگويد نه آنچه در واقع هست.بنابر اين او به وظيفه خود عمل كرده است، وجهى بر ضمان نيست.( )

«174»

سؤال:اگر مأمورين دامپزشكى حيواناتى را واكسينه كنند ومسائل قابل توجه پس ازواكسينه را به صاحبان دام نگويند وبر اثر عدم رعايت آن، همه حيوانات واكسينهشده بميرند، ضمان آن به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

به عهده دام پزشك است، چون او سبب مردن حيوانات شده است.( )

«175»

سؤال:

در كليه مواردى كه بر اثر خطا، سهل انگارى، بى توجهى ويا عمد مأمورينپست، ضرر وزين قابل توجهى به گيرنده يا فرستنده وارد شود وشخص خطاكارشناخته نشود، آيا اداره پست كه يك شخصيت حقوقى است ضامن است يا دولت؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

هيچ كدام ضامن نيستند.واگر مأمور پيدا شود او ضامن است.( )

«176»

سؤال:

تمبرهاى باطل نشده كه يك بار روى محموله هاى پستى زده شده وباطلنشده به دست گيرنده رسيده، آيا اگر گيرنده يا شخص ديگرى همان تمبر را روىمحموله ديگرى بزند، ضامن بهاى حمل ونقل آن در حق اداره پست ميباشد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

بلى ضامن بهاى حمل ونقل است، چون تمبر بنفسه ماليت ندارد، وعلامت است.وبراى يك دفعه.براى دفعه دوم نميشود از آن استفاده نمود.( )

«177»

سؤال:

اگر فرستنده با علم وآگاهى به خلاف بودن گذاشتن اسكناس در داخل پاكت هاى عادى، مبادرت به چنين كار كند ونامه رسان هم دليل خلاف بودن آن،اسكناس را براى خود بردارد ونامه را نرساند، آيا ضامن است واگر جاهل به آن باشد چه حكمى دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

برداشتن اسكناس خلاف است.ولى نرساندن آن خلاف نيست.بنابر اين ضامن همان مقدار اسكناس است.وفرقى بين عالم وجاهل نيست.( )

«178»

سؤال:اگر سيم جرثقيلى هنگام جابجايى محموله هاى سنگين، پاره شود وبر اثرسقوط محموله آن فرد يا افرادى مصدوم يا معدوم شوند، آيا ضمان آن به عهدهراننده است يا مالك ويا صاحب كار، واگر جرثقيل از نوع استاندارد نباشد، به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه استاندارد نباشد، به عهده صاحب كار است چون او سبب است.واگر استاندارد باشد، وراننده دقت كافى نكرده است او ضامن است، چون تلفمستند به او است.والا به عهده خود مالك است.( )

«179»

سؤال:

اگر در اماكن عمومى غير دولتى مانند: مساجد، تكايا، حرم امامان وامامزادگان،حوادثى مانند آتش سوزى، فرو ريختن سقف ومواردى از اين قبيل پيش آيد وتعدادى مصدوم ومعدوم شوند، ضمان ديه آن ها به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

هيچ كس ضامن نيست.بلى در اجتماعات اگر به واسطه فشار جمعيت،يا آن كه شخصى بكشد ديگرى را، ودر آن ازدحام ناپديد شود.ضمان به عهده بيت المال است.( )

«180»

سؤال:

اگر در اماكن عمومى دولتى مانند 6 كلاس هاى درس، سالن هاى اجتماع،ترمينالها، سينماهاى دولتى وفروشگاه هاى وابسته به دولت، سوانحى از قبيلآتش سوزى، فرو ريختن سقف، فرو ريختن زمين و... رخ دهد وتعدادى تلف شوند،ضمان خسارت آن به عهده دولت است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

خير، به عهده دولت نيست. چون ضمان وجهى بايد داشته باشد.از قواعد باب ضمان، اتلاف، يد، استيفاءوهيچ كدام آن قواعد در اين موارد بر دولت منطبق نيست.پس به عهده دولت نمى باشد.( )

«181»

سؤال:

شاگرد قصّاب هنگام چرخ كردن گوشت، شاگرد نجّار هنگام رنده كردن چوب و..بر اثر سهل انگارى خود موجب قطع انگشت يا عضو ديگر خود ميشود، ضمان آن بهعهده صاحب مغازه است يا كسى ضامن نيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

كسى ضامن نيست.مگر آن كه در وقت استخدام، شرط ضمان صاحب مغازه در اين گونه موارد شدهباشد.كه در چنين صورتى ضمان ثابت است، به همان گونه كه قرارداد شده است.( )

«182»

سؤال:

اگر يكى از ادارات، ارگان ها، ويا شركت هاى وابسته به دولت اسلامى وسيله ياابزار كارى را به كسى بفروشد كه تحت شرايط خاصى از آن استفاده كند، آيا اگرخريدار پس از تحويل، جنس را با قيمت بيشترى در اختيار ديگران قرار دهد، سودحاصله را در حق دولت ضامن است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در فرض سؤال بيعى واقع شده است، مشروط ومشترى تخلف شرط كرده است.بايع خيار فسخ دارد.چنانچه فسخ كند معامله اول را ميتواند، معامله دوم را اجازه دهد.در آن صورت سود حاصله مال دولت است.واگر فسخ نكرد معامله او را سود حاصله مال خريدار است، به دولت مربوط نيست.بلى خريدار خلاف كرده است.( )

«183»

سؤال:

يكى از شعب بانك ها مبلغى به عنوان مضاربه جهت اتمام طبقه دوم شخصىداده، حال اگر بر اثر حادثه غير مترقبه اى مانند زلزله طبقه اول هم خراب شود، اياگيرنده وجه (عامل) ضامن است يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

وجهى بر ضمان نيست.بلى آن عملى كه مضاربه بر آن بوده، فعلا ممكن نيست، قهرا مضاربه فسخمى شود.( )

«184»

سؤال:

اگر بانك ضمن فروش مقدارى ارز خارجى با مشترى خود شرطى را قرا ردهد وخريدار شرط را پذيرفته وپس از دريافت ارز برخلاف تعهد عمل نموده واز اين راهسودى حاصل كرده باشد، آيا ضامن كليه وجوه به دست آمده ودر حق بانكميباشد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

مورد از موارد تخلف شرط است، در اين موارد بايع خيار فسخ دارد.اگر فسخ نكند مشترى ضامن نيست.اگر فسخ كند كليه وجوه به دست آمده مال بانك است.( )

«185»

سؤال:

اگر دولتمردان جمهورى اسلامى با دولتمردان كشورهاى اسلامى يا غير اسلامىقراردادى امضا كنند كه باعث خسارت به اسلام ومسلمين شود واز طرفى دولتاسلامى قدرت فسخ قرار داد را به طور يك جانبه نداشته باشد، ضمان خسارتوارده به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

دولتمردان حق قراردادى كه موجب خسارت به اسلام ومسلمين بشود ندارند.بنابر اين آن قرارداد باطل است، وخسارات وارده مستند به آن ها وطرف شانميباشد مشتركا ضامنند.( )

«186»

سؤال:

كسى كه هنگام گرفتن پروانه ساختمانى متعهد به انجام امورى مانندعقب نشينى، شناژبندى و... شده، اگر پس از گرفتن پروانه بر خلاف تعهد عمل كندبه نحوى كه عدم توجه به تعهد موجب خسارت به همسايگان شود، آيا عمل اوضمان آور است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

با فرض استناد خسارت به عدم توجه به تعهد.به مقتضاى عمومات ضمان به عهده گيرنده پروانه است.( )

«187»

سؤال:

كسى كه به ناچار براى انجام مأموريت در شب از شهر خارج شده ومورد تهاجمحيوان وحشى قرار گرفته وجان خود را از دست داده، آيا شخص مأموريت دهندهضامن ديه او است يا اداره مربوطه يا بيت المال؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چون مأمور، مجبور به خروج از شهر، به نحوى كه اختيار از او سلب شود نبوده، وبه اختيار خود خارج شده است.چنانچه يك غرض عقلائى داشته مانند آن كه اگر شب خارج نشود از كار بر كنارمى شود.در اين مورد فقهاء فرموده اند مأموريت دهنده، ضامن است، لبناء العقلاء.ولى به نظر من تمام نيست، ووجهى بر ضمان قبول ندارم.واگر غرض عقلائى آن چنانى نبوده بلا اشكال كسى ضامن نيست.( )

«188»

سؤال:

اگر باز شكارى شخصى، كبوتر تعليم ديده شخص ديگرى را شكار كند، آياصاحب باز ضامن كبوتر است يا نه، واگر ضامن است آيا ضامن بهاى نفس كبوتراست يا ضامن بهاى كبوتر تعليم ديده؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چون مالك باز شكارى موظف به حفظ آن باز هست.چنان چه تفريط كرده باشد در حفظ، ضامن بهاى كبوتر تعليم ديده هست.والا ضامن نيست.( )

«189»

سؤال:

در ميدانى كه دو خروس را به جنگ هم انداخته اند فردى از باب دلسوزىخروسى را كه در معرض هلاك بوده گرفته وفرارى داده، آيا ضمانى از اين بابتمتوجه او است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه دسترسى به آن خروس پيدا نشود ضامن است.( )

«190»

سؤال:

گاو يا شترى كه در معابر عمومى براى پيدا كردن علوفه وخوارك پرسه ميزند،به فردى حمله نموده واو را كشته است، اگر اولياى مقتول حيوان را كشته باشند،ضمانى به عهده صاحب حيوان يا اولياى مقتول مستقر شده يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه به حسب متعارف حيوان نحوى باشد كه رها مى كنند. آن را وبكسى آسيبنميرساند.تصادفا اين پيش امد شده است كسى ضامن نيست.وچنانچه به حسب متعارف بايد حيوان را محافظت نمايند ورها نكنند. در اين صورت مالك حيوان ضامن خسارت وارده است.ورواياتى دال بر اين معنى است، البته روايات السنة مختلفه دارد.ما به اين نحو جمع بين روايات كرده ايم.( )

«191»

سؤال:

در اطراف بندرعباس، زاهدان وايرانشهر رسم بر اين است كه مردم شترهاىخود را بدون ساربان راهى بيابان مى كنند، اگر بر اثر مستى، يكديگر را بكشند، يا براثر توقف در جاده هاى آسفالته عمومى خصوصا در سر پيچ ها ودر شب موجببر خورد با وسايط نقليه شوند واز اين راه خساراتى را متوجه رانندگان كنند وخودنيز بميرند، آيا ضمانى به عهده رانندگان از جهت مردن شتر وبه عهده صاحبان شتراز جهت خسارت به راننده مستقر مى شود يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

از آن چه در مسأله قبل گفته شد، حكم اين مسأله معلوم ميشود.يعنى ضمان بر مالك شترها نيست.( )

«192»

سؤال:

اجناس مغشوشى كه به بازار عرضه ميشود، آيا غش كننده ضامن ما به التفاوتاست يا عرضه كننده، واگر معامله در كالاى مغشوش باطل باشد، آيا ضمانى به عهدهخريدارى كه خود را صاحب جنس ميداند واز مغشوش بودن آن اطلاعى نداردآمده، ويا ضمان اين مورد نيز به عهده غش كننده است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

غش في نفسه از محرمات است، وروايات زيادى دال بر آن است.واما حكم معامله واقعه بر جنس مغشوش.چنانچه خريدار بداند مغشوش است معامله از جهت غش باطل نيست.واگر نداند وبايع بداند غش را.چنانچه معامله بر كلى واقع شود در مقام اداء جنس مغشوش داده شود. بيع صحيحاست.ولى بايد جنس مغشوش را عوض كند.وچنانچه معامله شخصى باشد ومعامله متعلق به همان جنس خارجى باشد.در صورتى كه وصفى كه مورد معامله است به اصطلاح از صور نوعيه است، مثل اينكه موجود خارجى را بفروشد به عنوان طلا معلوم شود مس مذهب است، معامله باطلاست.ودر صورتى كه از صفات كماليه باشد معامله صحيح است، ولى مشترى

خيار فسخدارد مسأله احتياج به تفصيل بيشتر دارد.( )

«193»

سؤال:

اغذيه فروشان وآبميوه وبستنى وفالوده فروشانى كه اجناس آماده مصرف دراختيار مشتريان خود قرار ميدهند، اگر جنس آنان مسموم شده ومشترى رامسموم نمايد به نحوى كه خسارت هاى مالى يا جانى ببار آورد، ضمان آن به عهدهفروشنده است يا تهيه كننده؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه بايع بداند مسموم است، ضمان دارد، وبه عهده فروشنده است.واگر نميدانسته وتهيه كننده ميدانسته او ضامن است.واگر او هم نميدانسته ديه بر عاقله است چون قتلى كه واقع شده است قتلخطائى است.( )

«194»

سؤال:

اگر شركت مسافربرى از راه فروش بليط، اتوكارى را تا مقصد معينى اجاره دادهودر بين راه، اتوكار شركت به نحوى خراب شده كه قدرت رساندن به مقصد را ندارد،آيا ضمان رساندن مسافرين گرچه با اجاره نمودن تو كار ديگر به عهده شركت وراننده است يا ما به التفاوت بهاى بليط؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

اگر تمكن از رساندن به مقصد را دارد، با اتوكار ديگر كه مانند همين اتوكار است،لازم است اين كار را بكند.والا اجاره فسخ ميشود بقاء واجاره دهنده بايد ما به التفاوت را بپردازد.وچنانچه اجاره متعلق به رساندن به مقصد باشد، ومتعلق بسير نباشد، اجاره از اصلباطل است.( )

«195»

سؤال:

تاكسيرانى كه بيش از قيمت هاى تعيين شده از مسافرين درخواست مى كند،اگر مسافر فقط قيمت تعيين شده را بپردازد، نسبت به مازاد ضامن است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چون دولت تسهيلاتى را براى تاكسيران فراهم مى كند، ودر ضمن آن ها شرط مى كند بيش از قيمت تعيين شده مطالبه نكند.پس نسبت به مازاد ضامن نيست.خصوصا اگر بعد از رسيدن به مقصد مطالبه كند، چون ظاهر حال اين است كه باهمان قيمت تعيين شده معامله مى شود. بنابر اين حق مطالبه زيادى را ندارد.( )

«196»

سؤال:

اگر ديوانه اى به كسى حمله كند واو از ترس جان خود براى دفع حمله ديوانه،وى را مضروب كند كه احيانا به مرگ ديوانه منجر شود، آيا ضارب ضامن ديه او است،يا عاقله وى ويا بيت المال؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در اين مسأله چند روايت وارد است، وبه نظر ما جمع بين آن ها به اين است كه(همان گونه كه در روايت معتبر امام باقر (ع) ميفرمايد).چنانچه ديوانه حمله كند به شخصى وآن شخص از خود دفاع كند، ديوانه كشتهشود ديه را از بيت المال ميدهند.وچنانچه ابتداء ديوانه را بكشد قصاص ندارد.ولى ديه بر او در مال خودش واجب وثابت است.( )

«197»

سؤال:

راننده اى كه اجير شده بارى را حمل كند ووسيله نقليه وى بيمه است، آياهنگام بروز خسارت، راننده ضامن است يا اداره بيمه، واگر اداره بيمه ضامن باشد ووجوه پرداختى وى جبران خسارت نكند، ضمان بقيه خسارت به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه خسارت مستند به راننده نباشد راننده ضامن نيست.وچنانچه مستند به او بشود او ضامن است.اداره بيمه بر حسب قرارداد چيزى ميدهد.واگر در قرارداد ذكر شده است تمام خسارت را بدهد.در فرض سؤال تمام خسارت به عهده اداره بيمه است.واگر قيد شده است مقدارى از آن مثلا 80 در 100، 20 درصد را بدهد باقى به عهدهراننده است.( )

«198»

سؤال:

اگر راننده اى پس از تصادف مدعى شود صاحب اتومبيل او را از نواقص اتومبيلمطلع نكرده، حال با توجه به اين كه هر راننده اى بايد هنگام استفاده از هر اتومبيلىبه نواقص اوليه آن كه موجب تصادف ميشود پى ببرد، آيا ادعاى او مسموع است ياضامن خسارات وارده مى باشد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چون راننده موظف است هنگام استفاده، به نواقص اوليه پى ببرد،ودر فرض سؤال چنين نكرده.پس تفريط كرده است وضامن است.( )

«199»

سؤال:

در مواردى كه مسافر زياد است واتوبوس هاى مسافربرى كفاف نقل وانتقال همه مسافرين را نميكند ورسانه هاى جمعى نيز به رانندگان اتومبيل هاى شخصىتوصيه جابجايى مسافرين را بكند، اگر راننده اى بدون اسقاط ضمان مسافرين راسوار كند ودچار پيشامد شود آيا ضامن است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در صورت استناد پيشامد به راننده ضامن است.( )

«200»

سؤال:

در موارد بسيارى ديده شده شاگردى يا كمك راننده كاميون در حال حركتوسيله نقليه، روى صندلى سمت شاگرد درازكش كرده وپاهاى خود را از شيشهسمت راست خارج مى كند، با توجه به اين كه راننده شاهد اين امر خلاف بوده ووىرا نهى نكرده، ضامن خسارت وارده به وى ميباشد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در صورتى كه شاگرد مذكور متوجه بوده كه ممكن است تصادف كند،راننده ضامن نيست.چون ضمان بايد به واسطه يكى از قواعد ضمان از قبيل، يد، اتلاف، واستيفاء باشد.وهيچ كدام در فرض مورد ندارد.پس وجهى بر ضمان او نيست.( )

«201»

سؤال:

اتومبيل هاى شخصى كه از جهت كلاج وترمز دوبله نيستند واز نظر مقرراتنبايد در جهت تعليم رانندگى قرار گيرد، اگر بر خلاف مقررات مورد تعليم قرار گرفتهوخسارتى پيشامد كند، ضمان آن به عهده معلم است يا نوآموز؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چون سبب در فرض سؤال اقوى از مباشر است، قهرا ضمان به عهده او است، يعنىضمان بر معلم است.بلى چنانچه خسارت مستند به نواقص اتومبيل نباشد، ومعلم كوتاهى نكرده استضمان به عهده نوآموز است.( )

«202»

سؤال:

اتوبوس هاى خط واحدى كه اختيار باز وبسته نمودن درب هاى آن به دست راننده است ومى داند نبايد قبل از توقف كامل، درب را باز كند يا هنگام حركت دربرا باز بگذارد، اگر راننده برخلاف مقررات درب را باز بگذارد ومسافرى سقوط كند وخسارت جانى يا ملى وارد شود، آيا ضمان آن به عهده راننده است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

بلى به عهده راننده است.( )

«203»

سؤال:

اگر رانندگان اتومبيل ها آژيردار، مانند آمبولانس وآتش نشانى در حالمأموريت هاى اضطرارى وفورى كه مجاز به استفاده از سرعت بيشتر وهمزمانمجاز به استفاده از آژير بوده وآژير نيز معناى اعلام عمومى وزنگ خطرى براىهمه افراد اعم از راننده وعابر پياده است، تصادفى كند وخسارتى پيش آيد، ضمانآن در اين فرض به عهده راننده است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چون چنين قوانينى براى مصلحة عامة مسلمين است، وراننده هم به وظيفه عمل مى كند، در چنين موارد ضمان بر او نيست.وچنانچه كسى تلف شود، وخود او مقصر نباشد، ديه او بر عهده بيت المال استوالله العالم.( )

«204»

سؤال:

اگر سران دولت اسلامى كه با بسيارى از دول دنيا در امورى از قبيل حقوقهوايى، دريايى، فرهنگى، بازرگانى و... هم عهد شده اند، از باب بى توجهى ياندانم كارى ويا قلدرى به يكى از كنوانسيون هاى امضا شده در كنفرانس هاىبين المللى (قبل از نسخ) بى ǘ٘ʙƘǙʙɠكنند واز اين رهگذر به بعضى اشخاص حقيقىيا حقوقى خساراتى وارد كنند، ضمان آن به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

عهدهايى كه حكومت اسلامى، با دول ديگر ميبندد، بايد به همه آن ها عمل كند،همان گونه كه خود پيغمبر صلى الله عليه وآله، چنين مى كردند.پس كسى كه توجه به آن ها نكند مقصر است، قهرا ضامن خسارات هم مى باشد.( )

«205»

سؤال:

خساراتى كه بر اثر تيرگى روابط بين المللى در كشورهاى دو طرف پيش ميآيد،مثلا بر اثر حمله عراق ساكنين غير نظامى ايران وبر اثر حمله ايران، ساكنينغير نظامى عراق متحمل خسارت ميشوند، ضمان آن به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در صورتى كه حمله ايران به عراق، مثلا بر طبق موازين اسلامى باشد، ضمانخسارت به عهده آنان نيست.ولذا در روايات است كه اگر كفار مسلمانان محل را سپر قرار دهند، لشكر اسلامميتواند با آن ها بجنگد، ولو مسلمانان كشته شوند، وديه هم ندارد.در يك روايت از امام صادق عليه اسلام سؤال مى كنند كه اگر در شهرى از شهرهاىكفار حربى مسلمانان واسارى وبچه ها و... باشند آيا ميشود با وسائل حرب حمله به آنشهر نمود.ميفرمايد بلى ديه هم ندارند.( )

«206»

سؤال:

اگر بر اثر تيرگى روابط بين دو كشور به افرادى كه اعراض ودماء واموال شانمحترم است، خسارتى وارد شود، مثلا هر كشور تبعه كشور ديگر را از كشور خودخارج كند واز اين رهگذر همه يا بسيارى از اموال آنان تلف شود، ضمان آن بهعهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه ماندن آن افراد، در آن مملكت صلاح نباشد، وخروج آن ها هم بدون تلف اموال ممكن نيست.ضمان به عهده هيچ كس نيست.( )

«207»

سؤال:

افرادى كه در كشورهاى بيگانه بدون در نظر گرفتن ضوابط ومقررات آن كشور،اقدام به برگزارى ميتينگ نمايند ومورد تهاجم پليس آن كشور واقع شوند، ضمانخسارت هاى وارده به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در فرض سؤال ضمان خسارت ها به عهده هيچ كس نيست.اداره هر مملكتى به عهده سران آن مملكت است.وتهاجم پليس هم چنانچه روى ميزان باشد، وزياده روى نكنند كار خلافى نيست،وراهى بر ثبوت ضمان به عهده كسى نيست.( )

«208»

سؤال:شخصى گفت در جمعه خونين مكه وقتى مشاهده كردم بر اثر تشنگى، جانمردم در معرض تلف است دستور دادم كيوسك نوشابه فروشى كه بسته بود را بازكرده ونوشابه هاى آن را بين مردم تقسيم كردم، آيا اين كار با توجه به اين كه حالصاحب كيوسك معلوم نيست، ضمان آور بوده، اگر بلى، ضمان آن به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

كارى كه كرده است جائز بوده.ولى به هر حال مال مردم را تلف كرده است.قهرا به حكم قاعده اتلاف ضامن است.( )

«209»

سؤال:

اگر بر خلاف قوانين ومقررات جارى كشور در روزنامه اى عليه فرد يا افراد،مقاله توهين آميز درج كنند وبه او اجازه جوابگويى ندهند واز اين طريق مردم را بهفحاشى وناسزاگويى عليه وى برانگيزند، ضمانى به عهده آن روزنامه نگار خواهد آمديا صرفا گناهكار است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

گرچه اين گونه اعمال از بدترين اعمال حكومت است.ولى نفهميدم ضمان چه چيزى احتمال داده شود به عهده كسى باشد.

«210»

سؤال:

در مواردى كه روزنامه نگاران بر اثر درج مقالات توهين آميز عليه اشخاصموجب تحريك مردم شوند، واز اين راه خسارات جانى يا مالى متوجه آن شخصشود، آيا ضمان آن به عهده روزنامه نگاران است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

ضمان خسارت به عهده همان اشخاص حمله كننده است، نه روزنامه نگاران.ولو آن روزنامه نگاران بسيار كار كثيفى نموده اند.( )

«211»

سؤال:اگر بر اثر جوسازى، فردى را دستگير وباز داشت كنند وروزنامه نگاران پيش ازثبوت جرم، دست به نشر اتهامات واهى بزنند واز اين طريق وى را مفتضح كنند، آياضمان خسارات مادى ومعنوى به عهده آن هاست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

روزنامه نگاران خلاف شرع نموده اند.ولى ضمان ندارند.( )

«212»

سؤال:

مردى كه زن دوم اختيار كرده وبه علت بى عدالتى نسبت به همسر اول خود درامور همخوابگى بى اعتنا بوده وموجب شده همسر وى با ديگران ارتباط نامشروع برقرار كند، آيا اگر از اين بابت خسارت مالى يا جانى متوجه زن شود شوهر ضامناست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

نخير شوهر ضامن نيست.( )

«213»

سؤال:

زنى كه براى رسيدن به طلاق از شوهر خود متوسل به هر حيله ونيرنگ شده،اگر با راهنمايى ديگرى دارويى به شوهر خورانيده ووى را به حالت عنين در آورده تادر دادگاه موفق به گرفتن مجوز طلاق شود، آيا اولا طلاق وى صحيح است مهريه،نفقه ايام عده، مخارج ازدواج مجددى كه شوهرش كرده، به عهده او است يا به عهدهراهنما؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

زنى كه با خوراندن دارو شوهرش را به حالت عنين در آورده است.اولا ديه عنين نمودن بر او ثابت است، وآن يك ديه كامل است كه ظاهر بعضىروايات است، يا دو ثلث ديه كه فقهاء فرموده اند.وثانيا آنچه از روايات استفاده ميشود، اين است كه عنين شدن، اگر مستند بهزوجه باشد، موجب خيار فسخ نميشود.وثالثا عنين شدن اگر دائمى نباشد، وبراى مدت خاصى باشد موجب خيار فسخنميشود.وبر فرض صحت طلاق در فرض عدم دخول نصف مهر.ودر فرض دخول (كه خلف فرض صحه طلاق وفسخ است) تمام مهر.واما مخارج ازدواج مجددى كه شوهرش كرده است، بر عهده او نيست.( )

«214»

سؤال:

زن متعه اى كه در صورت تضييع حق شوهر، حق بيرون رفتن از منزل را ندارد،با حق نفقه نداشتن او منافات دارد. حال اگر مردى در ضمن عقد متعه با زن شرطخارج نشدن از منزل كند، واز پرداخت نفقه نيز امتناع نمايد، اگر زن به قدر نفقه ازمال شوهر بردارد ضامن است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

اگر شرط كنند كه نفقه بدهد وبه شرط عمل نكند، ميتواند از مال شوهر بردارد، وضامن نيست.ولى اگر شرط نكنند حق بر داشتن، از مال شوهر ندارد.واگر بردارد ضامن است.( )

«215»

سؤال:

زنى كه ميدانسته باكره نيست وبه عنوان باكره شوهر كرده وشوهر نيز هنگامعقد شرط بكارت كرده وپس از عقد ومزاوجت، شوهر ادعاى خسارت نموده، آيا زنضامن خسارات وارده به شوهر است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

زنى كه شرط شده است، باكره باشد معلوم شود، باكره نبوده، شوهرش فقط مى تواند از مهر به مقدار نسبت بين مهر، باكره، وغير باكره، نصف يا ثلث يا... از مهر مسمى پسبگيرد.خسارات ديگر را زن ضامن نيست.( )

«216»

سؤال:

اگر زن شوهردارى بر اثر ارتباط نامشروع با ديگران باعث دلسردى شوهر خودشود وشوهر به طلاق وى اقدام كند واز اين راه متحمل خسارت مالى شود، ضمان خسارات وارده به عهده كدام يك از زن يا مرد اجنبى است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در اين مورد به خصوص روايتى يا فتواى فقيهى نيست.اگر ضمان باشد، بايد در تحت يكى از ادله عامه ضمان باشد قاعده يد _ قاعده اتلاف_ استيفاء.ويا شرطى در ضمن عقد باشد به پرداخت خسارت مذكور.وچون هيچ كدام از اين قواعد منطبق بر مقام نيست.ضمان خسارت وارده به عهده هيچ كدام، از زن، يا مرد اجنبى نيست.ولو معصيت كبيره مرتكب شده اند.بلى حاكم شرع ميتواند آن ها را تعزير كند.( )

«217»

سؤال:

شوهرى كه مبتلا به بيمارى آميزشى واگير دارد بوده واگر قبل از عقد آن را ابزار مى كرد، كسى حاضر به ازدواج با وى نمى شد، اگر كسالت خود را كتمان كند وپس ازمجامعت همسر خود را دچار بيمارى غير قابل علاج كند، ضامن خسارات مالىميباشد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چون سبب بيمارى همسر، شوهرش بوده است.ضامن خسارات مى باشد.( )

«218»

سؤال:

كسانى كه اجناس مغازه خود را براى جلب توجه مشتريان بيرون مغازه گذاشتهوسد معبر مى كند، اگر عابر هنگام عبور، ناخود آگاه به آن ها بر خورد كند وبر اثرريختن يا شكستن، خسارتى وارد شود، عابر ضامن است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

يك دسته روايات دلالت دارد، بر اين كه هر چيزى كه مضر به راه وعبور مسلمينباشد، صاحب او ضامن است.بنابر اين عابر ضامن نيست.بلكه ضمان به عهده خود مغازه دار است.( )

«219»

سؤال:

اگر عوامل شهردارى، سازمان آب، گاز، مخابرات ويا هر اداره وارگان ديگر، درمعبر عمومى اقدام به حفارى كنند وهنگام تعطيلى (موقع ظهر يا شب) اطراف آنرا مانع گذارى نكنند كه از اين بابت به عابرين سواره يا پياده خسارات مالى يا جانىوارد شود، آيا عاملين ضامن خواهند بود؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه حفارى وسيعى باشد، وبه حسب متعارف، به واسطه وسعت، وروشنى آن،مرسوم نباشد مانع گذارى.عاملين ضامن نيستند چون حفارى كه براى مصلحت مسلمين باشد، وكار خلافمتعارف هم نكنند، صاحب آن ضامن نيست.ولى اگر كم باشد وبه حسب متعارف، در اين گونه موارد هنگام تعطيلىمانع گذارى مى كنند، ودر اين مورد نكردند ضامنند.اين تفصيل را حقير از روايات خاصه وارده از حضرات ائمه اطهار عليهم السلاماستفاده كرده ام.( )

«220»

سؤال:

درخت هايى كه دو طرف خيابان هاست ومتعلق به شهردارى است، اگر هرس نكردن شاخه هاى آن ها موجب ضررهاى مالى يا جانى به عابرين شود، ضمان آن بهعهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه ضررها به واسطه يك پيش آمد غير مترقبه مانند طوفان شديد باشد، بهعهده شهردارى نيست.وچنانچه به واسطه امور عادى جارى باشد.اگر شهردارى تعهد ولو عملى ندارد، كه هرس كند شاخه ها را باز ضامن نيست.ولى اگر تعهد دارد ضامن است.( )

«221»

سؤال:

اگر كسى در خيابان ها وجاده هاى اصلى يا فرعى كه محل عبور ومرور عامهمردم است، مصالح ساختمان يا چيزهاى ديگر بريزد وموجب سد معبر وتصادفاتشود واز اين بابت موجب خسارت هاى جانى ومالى شده باشد، آيا ضمان آن بهعهده سد كننده معبر است، يا صاحبان وسائل نقليه كه تصادف كرده اند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه صاحبان وسائل نقليه جاهل به بودن مصالح در آن محل باشند، ضمان بهعهده سد كننده معبر است.واگر عالم باشند به عهده صاحبان وسائل نقليه است.( )

«222»

سؤال:

اگر داخل زمينى كه داراى ديواركشى است وجزو معابر عمومى نيست، چاهىحفر كنند وشب يا روز كسى در آن بيفتد وبميرد، ضمان ديه او به عهده كيست وآيازمين بدون ديوارى كه معبر نيست نيز همين حكم را دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه زمين ملك خودش است ضامن نيست.واگر ملك غير است يا راه عبور مسلمانان است ضامن ديه وخسارات ميباشد اگرعابر جاهل به حال باشد.واگر عالم باشد كسى ضامن نيست.اين فتوى مضون چند روايت است كه در (وسائل باب 3 من ابواب موجبات الضمانكتاب ديات) ذكر شده است فقهاء هم بر طبق آن ها فتوى داده اند.( )

«223»

سؤال:

اگر بدون پرداخت سرقفلى مغازه اى را اجاره كنند وپس از مدتى كه محلمعمور شده از مستأجر بخواهد مغازه را تخليه كند واو به دليل عمران منطقهدرخواست مبلغى كند، مالك نيز به اين دليل كه اگر امتناع كند مستأجر تخليه نميكند يا از راه شكايت مبلغ بيشترى مى گيرد، مبلغى به مستأجر ميدهد، آيامستأجر ضامن وجه دريافتى است يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در صورتى كه مستأجر سرقفلى به مالك نداده باشد.اگر در اثناء مدتى كه در اجاره او است مطالبه مبلغى بكند براى تخليه، وبه هر طريقآن مبلغ را بگيرد حلال است وضامن نيست.واگر بعد از تمام شدن مدت اجاره باشد.چنانچه شخص ثالثى از او تقاضا كند كه محل را تخليه كند، تا او اجاره كند _مستأجر، از او مبلغى بگيرد حلال وضامن نيست.وچنانچه مالك از او بخواهد كه تخليه كند _ مستأجر حق مطالبه مبلغى را ندارد.واگر با شكايت آن مبلغ را بگيرد، بدون رضايت مالك ضامن است.( )

«224»

سؤال:

اگر توسط يكى از شركاء به شركتى كه بيمه شده خسارتى وارد شود ومبلغى كهاداره بيمه در جهت جبران خسارت پرداخت مى كند همه خسارت را جبران نكند،آيا ضمان بقيه خسارت به عهده شريك مقصر است يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

بلى ضمان بقيه به عهده خسارت وارد كننده است.( )

«225»

سؤال:اگر شريكى به مسئوليت خود بر خلاف مقررات شركت معاملات سودآورىانجام دهد وشركاى ديگر به همين جهت خلاف وى را امضا كنند، آن شريك پس ازآن معامله ديگرى انجام دهد وزيان كند، آيا ضامن زيان وارده بوده يا امضاىگذشته حاكى از رضايت آينده نيز هست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

امضا گذشته در صورتى كه، فقط امضا آن معامله باشد، چطور ممكن است حاكى ازرضايت آينده بشود.خير ضمان زيان وارده به عهده خود او است.( )

«226»

سؤال:

اگر دولت اسلامى استفاده وشكار حيوانات وپرندگان وحشى از قبيل آهو، بزكوهى، كبك وغيره را پس از دريافت وپروانه شكار در فصول مخصوصى از سالمجاز كرده باشد، وافرادى بدون توجه به ضوابط با پروانه يا بدون پروانه اقدام بهشكار كنند، ضامن بهاى چيزى كه شكار كرده اند در حق بيت المال هستند يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه حكومت به خصوص حكومت اسلامى، مقرراتى را براى اين گونه موارد بهرعايت مصالح امت قرار دهد، بلا اشكال نبايد مخالفت كرد.ولى ضمان در مورد سؤال وجهى ندارد، مگر آن كه دولت مقرر كند كه چنانچه شكارحيوانات مخصوصى نمود، بايد فلان مبلغ به دولت بپردازد.در آن صورت هم هر گونه قرار داد شده است بايد عمل شود.( )

«227»

سؤال:

اگر كسى از پرندگان حلال گوشت وحشى كه همه ساله مهاجرت مى كنند وتحت مراقبت سازمان حمايت از حيوانات وحشى قرار دارند وصيد آن ها خلافمقررات بين المللى است صيد كند، آيا به اين لحاظ كه جمهورى اسلامى نيز از آن هاحمايت كرده، ضمان آور است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

با خصوصياتى كه در سؤال ذكر شده است معلوم ميشود:عقلاء بنا دارند در تمام ممالك به اين كه حيوانات مذكور با تحت حمايت دولت هاقرار گرفتن ملك دولت ها ميشود.وچون شارع مقدس ردع نفرموده، ميتوان فتوى داد كه آن حيوانات در ايران ملك جمهورى اسلامى است.بنابر اين صيد آن ها بر خلاف مقررات، وضمان آور است.( )

«228»

سؤال:

طبق قوانين جارى كشور جمهورى اسلامى كه از مصوبات زمان طاغوت است وفعلا به تأييد شوراى محترم نگهبان رسيده ومشابه آن نيز در سال 1358 به تصويبجمهورى اسلامى رسيده، وجوه حاصله از طريق صيد وشكارهاى غير قانونى را جزودرآمدهاى دولت محسوب دانسته وبايد به خزانه دارى كل (بيت المال مسلمين)واريز نمايند، آيا اگر برخى از مأمورين سازمان نسبت به موارد كوتاهى يا گذشت هاىبى مورد كنند، نسبت به آن ضامن خواهند بود؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

با خصوصياتى كه ذكر شده است در سؤال ضمان ثابت است.به عبارت ديگر چون فرض اين است كه بناء عقلاء در تمام ممالك بر اين است كهاموال بلامالك با حيازت دولت هاى ملك آن ها ميشود.ودر جمهورى اسلامى نيز چنين است، وشارع هم امضا نموده.بنابر اين گذشت بى مورد مأمورين جلوى ضمان را نميگيرد.ولى خود افرادى كه صيد يا شكار مى كنند ضامنند.( )

«229»

سؤال:

اگر كسى ضامن بدهى ديگرى شده وطلبكار طلب خود را از او نگرفته، چنانچهضامن به خيال اين كه طلبكار طلب خود را به وى بخشيده، مبلغ مورد ضمانت را ازبدهكار گرفته وبراى خود برداشته باشد، آيا ضمانت كننده در صورت بخشيدنطلبكار ضامن مبلغ دريافتى است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه طلبكار ابراء كند ذمه ضامن را ضامن، مبلغ دريافتى را بايد پس بدهد.ولى اگر ابراء نكرده است بلكه بخشيده وهبه نموده است، كه ظاهر سؤال اين استضامن مبلغ دريافتى نيست والله العالم.( )

«230»

سؤال:

اگر مسئولين بانك در مورد توان وعدم توان باز پرداخت ضامن تحقيق لازم رانكنند وصرفا به داشتن پروانه كسب يا دسته چك بانكى اكتفا كنند وپس از انقضاىمدت، ضامن قدرت پرداخت نداشته باشد، مسئولين بانك ضامن وجوهى هستند كهقرض داده اند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چون مسئولين بانك اختيار تام در دادن قرض به افراد را ندارند.حتى به كسانى كه تمكن از اداء آن را ندارند.بنابر اين در فرض سؤال تقصير نموده.قهرا مسئولين بانك ضامن وجوهى كه قرض داده اند مى باشند.( )

«231»

سؤال:

اگر ظرف طلا ونقره اى را براى استفاده كارى كه استفاده آن در ظرف طلا ونقره حرام است با شرط اسقاط ضمان عاريه كنند وظرف در دست عاريه كننده تلفشود، آيا ضامن است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در فرض سؤال عاريه باطل است، وبه تبع آن شرط هم كان لم يكن است.ولى چون قاعده (مالايضمن بصحيحه لايضمن بفاسده)، قاعده اى است تمام ومستدل.وعاريه مفروضه اگر صحيح بود ضمان نداشت، حال كه فاسد است، نيز ضمان ندارد.( )

«232»

سؤال:

اگر در عاريه مضمونه چيزى كه قطعات يدكى آن اصلى ومشابه دارد،عاريه كننده براى تعمير چيزى كه عاريه كرده در عين اين كه قطعات آن اصلى بوده،از قطعات مشابه استفاده كند، آيا نسبت به آن ضامن است يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه استفاده از قطعات مشابه خلاف شرط باشد، وخسارتى را موجب شود _ضامن آن خسارت ميباشد _ .والا با فرض عدم خسارت وعدم تلف وجهى بر ضمان نيست.( )

«233»

سؤال:

اگر عاريه گيرنده از غصبى بودن مال مطلع نبود وعاريه نيز غير مضمونه بوده ودر دست عاريه گيرنده تلف شده باشد، آيا ضمان آن به عهده عاريه دهنده (غاصب)است يا عاريه گيرنده؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

همان گونه كه در مسأله قبل گفته شد عاريه گيرنده ضامن نيست.براى اين كه، مالايضمن بصحيحه لايضمن بفاسده.وعاريه دهنده چون غاصب است، ودادن عاريه هم مورد نداشته، ومال غير را به غيررضاى او در معرض تلف، بدون ضمان قرار داده است ضامن است.( )

«234»

سؤال:

اگر كسى در دوران طاغوت كه امر ونهى او مطاع نبوده، از طريق حفارىغير مجاز عتيقه اى به دست آورده باشد واز راه فروش آن مالى كسب كند، آيا مالكآن شده يا بايد آن را تحويل سازمان ميراث فرهنگى دهد يا داده باشد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه عتيقه را در زمين مباح _ يا مملوك امام (ع)، يا مملوك همه مسلمانان مانند (اراضى مفتوحه عنوه) يا (اراضى خراجيه). يا مملوك خودش كه با احياء مالك شده باشد _ يا با خريدن وعلم به آن كه آنعتيقه مال مالك سابق نيست، به دست آورده باشد.مال خودش ميباشد.ووجوه حاصله را نبايد تحويل سازمان ميراث فرهنگى بدهد والله العالم.( )

«235»

سؤال:

اگر از نظر قوانين جارى كشور جمهورى اسلامى حفارى جهت به دست آوردناشياى عتيقه، گنج و... خلاف قانون باشد، آيا كسانى كه در خلاف مقررات اقدام بهحفارى نموده واشياى عتيقه اى به دست ميآورند واز اين راه صاحب سرمايهشوند، آيا نسبت به كل مبلغ حاصله ضامن هستند يا نسبت به بعض؟ ونسبت بهحكومت هاى غاصب چه حكمى دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

نمى دانم اين قانون موافق شرع است يا نه.ويا اين كه قانونا اگر كسى بدون رعايت مقرارت استخراج كرد، مالك ميشود يا نه،ضمان فرع عدم مالكيت است.وفرقى بين حكومت غاصب وغير غاصب نيست.( )

«236»

سؤال:

اگر قاضى به مجرد اين كه نگهدارى اشياء عتيقه خلاف قانون است، بدون توجهبه اين كه دارنده آن چيز، از راه مشروع; مثل ارث وخريد مالك شده يا از راهغير مشروع، قصد خارج كردن از كشور را داشته يا نه، بدون آن كه دستور پرداختبهاى آن را به مالك بدهد، حكم به مصادره آن دهد، آيا قاضى ضامن است يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

با فرضى كه شده است قاضى ضامن است.( )

«237»

سؤال:

كسانى كه خود را براى عبور دادن افراد از مرزهاى بين المللى آماده كرده وبهطور قاچاق افراد را عبور مى دهند آيا ضامن وجوهى هستند كه از اين بابتميگيرند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

مخالفت حكومت خصوصا حكومت اسلامى، در صورتى كه منع از چيزى به عنوان،رعايت مصالح مملكتى، وعامه مردم بنمايد جائز نيست.بنابر اين اگر منع از عبور قاچاق از اين حيث باشد قهرا حرام است.وپول گرفتن در مقابل عمل محرم غير جائز است، وموجب مالكيت گيرندهنميشود.پس قهرا افراد عبور دهنده ضامن آن وجوه ميباشند.مگر آن كه پول دهنده ها راضى به تصرف آن ها باشند كه خيال مى كنم غالبا چنيناست.در آن صورت ضامن نيستند.وچنانچه منع حكوت به رعايت حال خود افراد باشد، كه به اصطلاح علمى نهىارشادى باشد عمل حرام نيست، وپول گرفتن در مقابل آن جائز است.در اين صورت هيچ وجهى بر ضمان عبور دهنده ها نيست.( )

«238»

سؤال:

اگر بر اثر به نمايش گذاشتن برخى فيلم هاى ژاپنى وغيره، حال وهواى ديگرىدر جوانان كشور پيدا شود واقدام به خروج غير قانونى از كشور نمايند وخساراتى رااز اين بابت متحمل شوند، آيا ضمانى به عهده دست اندركاران صدا وسيما خواهدبود؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

وجهى بر ضمان آنان نيست چون صدا وسيما سلب اختيار نميكند.پس عمل مستند به مباشر است نه سبب.بنابر اين ضامن نيست.( )

«239»

سؤال:

چون دولت اسلامى در مقابل هر خروج قانونى از كشور، مبلغى به عنوان مالياتدريافت مى كند، آيا عبور دهندگان غير مجاز در برابر عبور هر نفر همان ماليات راضامن هستند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

عبور دهندگان غير مجاز ضامن نيستند.چون دولت اسلامى مانند ساير دول ماليات را به ازاء كارهايى كه به نفع عبور كننده ها انجام ميدهد دريافت مى كند.بنابر اين وجهى بر ضمان عبور دهنده غير مجاز نيست والله العالم.( )

«240»

سؤال:اگر كتاب يا نوشتجات كسى را غصب كنند ومدتى نزد خود نگه دارند تا ارزشخود را از دست بدهد ويا مطالبى را از نوشتجات او منتشر كنند كه موجب خسارتمالى به مؤلف شود، آيا ضمان هر گونه خسارت به عهده غاصب است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

كسى كه چيزى تأليف مى كند آن چيز، محصول زحمت ونتيجه كار او است، وتنهااو مالك آن كار است.بنابر اين كسى كه آن را نزد خود نگه دارد تا ارزش خود را از دست بدهد، اتلاف مالغير نموده، وضامن است.ونيز كسى كه منتشر كند آن را بدون رضايت او تصرف غير مجاز است، واگر موجب خسارت شود قهرا ضامن است.( )

«241»

سؤال:

اگر بدهكارى را كه قادر به پرداخت بدهى خود نيست مجبور كنند تا از راهفروش مستثنات دين، بدهى خود را بپردازد واز اين بابت خسارت مادى به او برسد،ضمان آن به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

حكم به ضمان محتاج به دليل است، والا اصل اولى برائت است.وادله ضمان 2 قسم است دليل عام وروايت وارد مورد خاص.قسم اول _ عبارت است از قاعده اتلاف _ قاعده يد _ قاعده استيفاءو بعضى گفته اند قاعدة لا ضرر وقاعده احترام _ كه اين دو اخير را قبول ندارم.و هيچ كدام از قواعد باب ضمان شامل مورد نيست.و دليل خاصى هم نداريم.بنابر اين حكم به ضمان نمى كنم.( )

«242»

سؤال:

طلبكارى كه براى وصول طلب خود ناچار به قبول مقدارى زمين در محدودهشهرى شده، اگر پس از آن كه قرارداد غير رسمى زمين در حضور معتمدين محلىتنظيم شد، شهردارى شهر زمين مذكور را از اراضى شهرى اعلام كرده واز تصرفخريدار جلوگيرى كند، واز اين راه خسارت عمده اى به وى وارد آورد، ضمان خسارت وارده به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در موقع قرارداد زمين ماليت داشته، ومانعى هم نداشته، بعدا كه شهردارىتصاحب ميكند در حكم تلف است.چنانچه زمين را طلبكار تحويل گرفته بوده است ضرر متوجه او است.اگر تحويل نگرفته بوده است به مقتضاى (كل مبيع تلف قبل قبضه فهو من مالبايعه) ضرر متوجه بايع است.( )

«243»

سؤال:

اگر قاضى تحت تأثير يكى از رؤساى قوه قضائيه يا رؤساى مافوق خود قرارگرفته وحكم غير عادلانه اى عليه متهم صادر كند ومتهم را متضرر نمايد، آيا ضمان آن به عهده قاضى است يا كسى كه وى را مقهور نموده؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در صورتى كه قاضى، مكره، ومقهور، ويا معتقد به حكمى كه نموده نباشد.ضامن است چون ضرر منتسب به او است.واگر مكره باشد _ ضامن نيست _ لحديث الرفع.كما اين كه اگر معتقد به آن حكم باشد ضامن نيست _ براى آن كه ضمان خطاىقاضى به عهده بيت المال است والله العالم.( )

«244»

سؤال:

چون مسدود كردن حساب بانكى اشخاص، موقوف به تشكيل پرونده وبررسىمقدمات وتشخيص جرم است واين كار توسط كسانى صورت ميگيرد كه حكمقضايى دارند وديگران هر چند از رؤساى عالى رتبه قوه قضائيه باشند قانونا حقچنين امرى را ندارند، حال اگر يكى از رؤساى عالى رتبه قوه قضائيه، بدون تشكيلپرونده وثبوت جرم، دستور مسدود شدن حسابى را صادر كند واز اين طريق ضررمالى را متوجه صاحب حساب كند، آيا ضمان آن به عهده او است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در صورت توجه ضرر مالى به مسدود شدن حساب، ضمان به عهده آن كسى استكه حساب را مسدود نموده.ولى معلوم باشد كه عدم النفع، غير از ضرر است، مجرد عدم فائده موجب ضماننيست.( )

«245»

سؤال:

كسانى كه مغازه مجاز كبوتر فروشى داير مى كنند واز راه خريد وفروش كبوترارتزاق مى كنند، اگر همه مشتريان يا فروشندگان به آن ها، جوانان به ظاهركبوتر پرانى هستند كه اكثرا كبوترهاى صيد شده خود را به آن ها ميفروشند، آيا كارآن ها ضمان آور وداراى اشكال است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در صورتى كه بداند كه كبوتر خاصى كه صيد شده ملك غير است.يا آن كه علم اجمالى داشته باشد، كه يكى از چند كبوتر چنين است.معامله اشكال دارد، وضمان آور است.واگر نداند حمل فعل مسلم بر صحت نموده اشكال ندارد وضمان آور هم نيست.( )

«246»

سؤال:

اگر با پاشيدن گندم مسموم موجب هلاكت كبوترهاى كبوتر پرانى كه براىهمسايگان ايجاد مزاحمت مى كند واز نصيحت ديگران نيز پند نميگيرد شوند، آياضمان بهاى كبوترهاى او خواهد بود؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

بلى چون كبوترها ماليت دارند، وبه واسطه سم تلف شده اند، به مقتضاى قاعدهاتلاف ضمان ثابت است.( )

«247»

سؤال:

چون ممكن است وجود يك كبوتر در محدوده فرودگاه فاجعه جبران ناپذيرى به بار آورد، از اين رو قانونا كبوتر پرانى در شعاع چهل كيلومترى فرودگاه ممنوع اعلام شده، حال اگر يكى از مأمورين حفاظت فرودگاه با ديدن كبوترى اقدام به نابودى آنكند، آيا نسبت به قيمت آن ضامن خواهد بود؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

عمل مأمور حفاظت تكليفا جائز است.ولى ضامن قيمت آن ميباشد.بلى ممكن است گفته شود، چون نابود كردن آن ها به صلاح مسلمين است،ميتواند از بيت المال آن وجه را بگيرد.بهر حال به صاحب كبوتر بايد عوض نابود شده پرداخت شود.مگر آن كه دولت اسلامى قانونى بگذراند بر خلاف آن چه گفته شد در صورتى كهصلاح امت اسلامى بداند.( )

«248»

سؤال:

اطفالى كه از مقررات عبور از خيابان آگاهى ندارند اگر بدون توجه اولياى خوداز منزل خارج شده وموجب تصادف وگاهى فوت خود شوند، ضمان ديه آن ها بهعهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در صورتى كه فعل فاعل مختارى، موجب تصاف نباشد، ضمان بر كسى نيست.به عبارت ديگر چنانچه قتل منتسب باشد به خود صبى، نه به راننده اتومبيل، مثلاضمان بر كسى نيست.واگر عرفا قتل منتسب شود به راننده، چون قتل خطائى است ضمان بر عاقله (اقوامپدرى) است.( )

«249»

سؤال:

نوجوان غير بالغى هنگام هوا كردن بادبادك موجب شده دو سيم از شبكهبرق رسانى به هم گرفته وبر اثر اتصال پاره شده وديگرى را دچار برق گرفتگى نمودهوفوت كرده است، ضمان خسارت وديه متوفى به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

عمل نوجوان باعث فوت شده است، ولى اين قتل خطائى است.به علاوه اگر عمدى هم فوت منتسب به او بشود، به مقتضاى روايت شريفه (عمدالصبى خطاء تحمله العاقلة) حكم قتل خطائى را داشت.بنابر اين ديه متوفى به عهده اقوام پدرى آن نوجوان، غير بالغ است.( )

«250»

سؤال:

كسانى كه استحقاق مالى ندارند، ولى از راه نشاندن افراد وابسته به خود درگذرگاه ها وجوهى را كسب كنند، مالك ميشوند يا ضامن هستند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

كارى است خلاف، بعضى از فقهاء حرام ميدانند، ومالك نميشوند.چون مردم به عنوان فقير به آن ها پول ميدهند، ودر صورت عدم فقر نميتوانندپول را بگيرند، ومالك نميشوند، قهرا ضامنند.بلى چنانچه كسى كه پول ميدهد، بداند، يا احتمال دهد كه گيرنده فقير نيست مع ذلك به او پول بدهد مالك ميشود وگرفتن او هم حرام نيست.( )

«251»

سؤال:

كسانى كه استحقاق مالى ندارند ولى از طريق استخدام افرادى چون پير زنان وپير مردان وافراد بى سرپرست ومعلول واز راه تكدى آنان وجوهى حاصل نموده مخارج مستخدمين خود را تأمين وبقيه را براى خود بر ميدارند، آيا از بابت بهره اىكه خود ميبرد ضامن است يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه كارى براى آن افراد مى كنند،مثلا محلى كه ملك آنهاست در اختيار آن افراد قرار ميدهند.ومستخدمين راضى به آن گونه تأمين مخارج، وبرداشت بقيه باشند.ضامن نيستند. والله العالم( )

«252»

سؤال:

اگر مسئولين ادارات كه به علل هوا پرستى وتمايلات نفسانى، بر برخىكارمندان زير دست حساسيت پيدا كرده ودر مورد آنان كارشكنى مى كنند كه يا ناچاربه استعفا شده ويا پس از عدم پذيرفتن استعفا از طريق غيبت كردن اخراجميشوند واز اين بابت متحمل خسارات مالى زيادى شوند، آيا ضمان اين گونه خسارت به عهده مسئولين ذى ربط است يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه كارمند استخدام رسمى شده باشد. ومسئول اداره كارشكنى بنمايد واو راعزل كند، بر خلاف قوانين اداره مربوطه،خسارت وارده (قطع مقررى اداره) به عهده مسئول است.ولى اگر مسئول سبب شود كه خود او استعفاء دهد.يا از طريق غيبت اختيارى اخراج شود.ضمان ندارد، ولو اين كه كار خلافى انجام داده است.( )

«253»

سؤال:

اگر بر اثر باند بازى، فرد كاردانى را از سمت اصلى خود بر كنار كنند وپستپايين ترى را به وى دهند كه در نتيجه ماهانه مبلغى نازل تر از حقوق استحقاقىدريافت كند، آيا ضمانى از اين بابت به عهده مسببين آمده يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

ضمان يا بايد به واسطه انطباق يكى از قواعد كليهيد _ اتلاف _ استيفاء _ بر موردىويا دليل مخصوصى دلالت كند بر ضمان.وچون هيچ كدام در مورد سؤال نيست.بنابر اين وجهى بر ضمان نيست، واصل مقتضى عدم ضمان است.( )

«254»

سؤال:اگر مثلا رئيس اداره راهنمايى ورانندگى با مأمورين خود قرار بگذارد در قبالهر برگ قبض جريمه كه از مردم ميگيرند فلان درصد، ورئيس دارائى شهر بهمأمورين خود گويد در قبال اخذ فلان مبلغ ماليان فلان درصد به خود شما دادهميشود، ومأمورين براى كسب در آمد بيشتر به جان مردم افتاده ودرآمدهاى زيادى را براى ادراه مربوطه بدون حق كسب كنند، آيا ضمان تعديات آنان به عهدهآمرين است يا مأمورين؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

ضمان تعديات به عهده مأمورين است.آنان به اختيار خود آن تعديات را مينمايند.( )

«255»

سؤال:

استفاده از منابع ملى به صورت چرانيدن دام بدون پروانه از نظر قانون دوران طاغوت ممنوع بوده ومجازات ان طبق همان قانون، ضبط كليه دام ها به نفع وزارتمنابع طبيعى بوده است، اين قانون پس از پيروزى انقلاب مورد تأييد مقاماتقانونگذارى قرار گرفته ودر حال حاضر نيز معمول است، حال اگر دامدارى با علم بهاين قانون، مبادرت به چراى غير قانونى كند وجنگلدارى گوسفندهاى او را بگيرد،آيا دامدار ضامن بهاى گوسفندهايى است كه به عنوان امانت از ديگران ميچرانيدهاست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در صورتى كه قانون گذاران حكومت اسلامى، رعايت قانون شرع را نموده، وبه نفعامت اسلامى چنين قانونى را امضا كرده اند، جنگلدار ضامن نيست.ودامدار بهاى گوسفندهايى كه به عنوان، امانت گرفته از ديگران و ميچرانيدهاست، ضامن است.بلكه اگر قانون شرع هم رعايت نشده باشد، دامدار ضامن است.ولى در اين صورت به نحو تعاقب ايادى است.( )

«256»

سؤال:

اگر فروش پروانه استفاده از منابع طبيعى ممنوع باشد ودارندگان پروانه، بدونتوجه به قانون اقدام به فروش پروانه خود كنند، ايا از بابت وجوهى كه از خريدارگرفته اند ضامن هستند يا نه وخريدار از نظر استفاده غير مجاز چه حكمى دارد؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه خريدار بداند فروش پروانه ممنوع است، مع ذلك اقدام به خريد مى كند،معامله اشكال ندارد، وفروشنده ضامن نيست.واگر نداند معامله صحيح نيست چون با ممنوع كردن حكومت اسلامى، بلكه حتىغير اسلامى، آن پروانه از ماليت ميافتد، پولى كه فروشنده گرفته مالك نميشود قهراضامن آن ميباشد، وخريدار هم مجاز به استفاده از آن نيست.( )

«257»

سؤال:

كسى كه از روى مزاح وشوخى كارت دعوت به صرف شام به نام ديگرى چاپنموده وبه آدرس اشخاص فرستاده وافراد زيادرى را به منزل وى دعوت كرده وازاين راه موجب خسارتى به صاحب خانه شده، ايا ضمان مخارجى كه صاحب خانهكرده به عهده او است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

نه خير ضامن نيست، مگر آن كه مهمان ها بدون اطلاع صاحب خانه، از اموال اواستفاده كنند، واو هم پس از اطلاع راضى نشود، در اين صورت ضامن است.( )

«258»

سؤال:فردى كه فرزند خوانده ديگرى شده وپدر ومادر واقارب اصلى خود رانميشناسد، آيا اگر ديگران پس از مرگ پدر ومادر او، او را مطلع نسازند به گونه اىكه از ارث مرحوم شود، ضامن ارث وى خواهند بود؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

نه خير ضامن نيستند.( )

«259»

سؤال:

كسانى كه بر اثر نداشتن فرزند، بچه ديگرى را به عنوان فرنزد قبول كرده، اگر بهگونه اى باشد كه ورثه طبقات بعدى را از ارث محروم كند، ضمان ان به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

هيچ كس ضامن نيست. چون لابد در زمان حيات اموال خود را به او، ميبخشد، يامصالحه مى كند. والا راه ديگرى بر محروم كردن نيست.در اين صورت هيچ وجهى بر ضمان نيست.( )

«260»

سؤال:

اگر دو كشتى گير كه در ابتداى كشتى، احتمال كشته شدن يا خسارت ديدننميداده اند ودر عين حال پاى يكى به ديگرى بپيچد وبه همين علت به زمينافتاده خسارتى را متحمل شود، ضمان آن به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

اين مسأله را فقهاء، به عنوان اين كه دو اسب سوار اگر با هم تصادم كنند، هر دوبميرند، يا يكى، هر دو خسارت ببينند، يا يكى متعرضند.خلاصه مطلب اين كه اگر دو كشتى گير چنانچه بر خورد كنند.اگر هر دو تلف شوند يا خسارتى ببينند، مثلا دست هر دو بشكند، هر كدام نصف ديهديگرى را، بايد بدهد زيرا خسارت هر كدام مستند به هر دو است.واگر يك كدام خسارت ببيند، آن كه خسارت نديده، نصف ديه ديگرى را بايدبدهد، وخودش چيزى نگيرد.البته مسأله شقوق ديگرى دارد كه خيال مى كنم حكم آن ها معلوم ميشود از آنچهنوشته شد.( )

«261»

سؤال:

اگر در اثر بكس يكى از دو بكس باز، ديگرى تلف شود، آيا ضمان ديه او به عهدهبكس زننده است يا چون متوفى خود احتمال تلف ميداده ضمانى به عهده كسىنيست، واگر هست قتل عمد است يا خطا؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

اگر بكس زن به قصد كشتن طرف، بكس بزند، ويا آن كه بكس به نحوى باشد كهبه حسب عادت موجب قتل ميشود، ولو اين بكس زن قصد كشتن نداشته باشد.اين قتل عمد است، ورثه ميتوانند، قصاص نمايند، ومى توانند ديه بگيرند.واگر به حسب عادت كشنده نيست، واو هم قصد كشتن ندارد قتل غير عمد استبايد بكس زن ديه بدهد.واحتمال تلف مانع از ضمان نيست.( )

«262»

سؤال:

اگر در حالى كه دوچرخه سواران مشغول مسابقه هستند، يكى از آنان به طورناخود آگاه جلوى ديگرى برود واو بر اثر عدم توان بر كنترل به گونه اى به زمين بيفتدكه يا ناقص العضو شود ويا بميرد، ضمان ديه او به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

ظاهر اين است كه در اين گونه موارد پيش آمد، منتسب به هر دو است، البته به غيراختيار. پس ديه بر عاقله است يعنى اقوام پدرى.وچون فعل منتسب به هر دو است، به هر كدام نصف ديه تعلق ميگيرد.بنابر اين در فرض سؤال آن كه جلوى ديگرى رفته، نصف ديه را بايد به مصدومبدهد.( )

«263»

سؤال:

در كليه مسابقاتى كه از طرف دولت تدارك ميشود، آيا ضمان خسارت هاى وارده به عهده يكى از طرفين است يا به عهده دولت؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

وجهى بر آن كه به عهده دولت باشد نميدانم.( )

«264»

سؤال:

اگر در ميادين فوتبال كه توجه فوتباليست ها متوجه توپ است وهنگام دويدنبه جوانب توجه ندارند، بر اثر بهم خوردن دو نفر يكى خسارت ببيند وتشخيصمقصر ممكن نباشد ضمان خسارت وارده به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چون در اين گونه موارد خسارت منتسب به هر دو است.بنابر اين نصف خسارت به عهده ان است كه خسارت نديده است.( )

«265»

سؤال:اگر وكيل هنگام قرارداد وكالت، موكّل خود را با حرف اميدوار كند، ولى دردادگاه نتواند كارى به نفع موكّل انجام دهد، آيا اگر موكل پس از انجام محاكماتقسمتى از حق الوكالة قرارداد شده را به وى نپردازد ضامن است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

متعارف در قرارداد با وكيل، آن است كه وكيل به نفع موكل صحبت كند، اما مؤثربودن يا نبودن ربطى به قرارداد ندارد.وكيل چنانچه آنچه وظيفه اش بوده انجام داده، وكوتاهى نكرده باشد، وجهى ندارد كه آنچه قرارداد شده يا بعض آن را به او ندهند.بنابراين چنانچه قسمتى از حق الوكالة قرارداد شده را به وى نپردازد ضامن است.( )

«266»

سؤال:

اگر وكيلى به عنوان حق الوكالت مبلغى دريافت كند در قبال آن مطلبى به متهم پرونده ياد دهد، وهنگام اعتراض طرف مقابل در قبال اخذ مبلغى از آنان نيز حاضر شود مطالبى را ضد آنچه به متهم ياد داده به آن ها ياد دهد، آيا با اين حال كه مطلبى كه به طرف مقابل ياد داه است خنثا كننده مطلبى است كه به متهم در قبال اخذ وجه ياد داده، ضامن وجهى است كه از متهم گرفته است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

در صورتى كه در قرارداد وكالت فقط قيد شده باشد كه در قبال حق الوكالت مطالبىبه متهم ياد دهد.ياد دادن مطالبى به طرف مقابل ضد اين مطالب هيچ اشكال ندارد.ووجهى هم بر ضمان وجوهى كه از متهم گرفته نيست.ولى چنانچه در قرارداد وكالت ذكر شود در حد وسع براى به ثمر رسيدن مطالبشكوشا باشد، طبعا ياد دادن ضد آن مطالب به طرف مقابل خلاف قرار داده است.قهرا ضامن آن وجوه ميباشد، مگر به مقدار اجرة المثل

مطالب ياد داده شده.( )

«267»

سؤال:

كسى كه خود را لايق وكالت مجلس نميداند ولى به دليل عنوان وحقوق آن اقدام ميكند، اگر به مجلس راه يابد آيا ضامن حقوقى است كه ميگيرد يا كار او ضمان آور نيست.

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

وكيل مجلس حقوق كه ميگيرد، براى تصدى اين مقام است، عدم لياقت مربوط بهاقدامات وافعال وسخنرانى هاى بعد از تصدّى است.واز آثار لاينفك آن هم نيست.ولذا اگر تا آخر هم نه حرفى نزند، ونه عملى انجام دهد، آن حقوق به او دادهميشود.بنابر اين وجهى، بر ضمان او نيست.( )

«268»

سؤال:

روحانيون وائمه جماعتى كه برخى كانديداهاى مجلس را پس از آن مورد تأييدشوراى نگهبان قرار گرفته، بدون دليل شرعى به خطاهاى چپ، راست، منافقين،ليبرالها، سرمايه دارى، فئوداليسم و... متهم مى كنند واز اين راه حقوق يك فرد لايقرا ضايع مينمايند، آيا صرفا گناهكارند واز عدالت ساقط ميشوند، يا ضامن حقوقاز دست رفته اجتماع نيز مى باشند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

قطع نظر از گناه تهمت زدن، وسقوط از عدالت.اين افراد خيانت به اجتماع وامت اسلامى مى كنند، كه گناهش چند برابر تهمت بهيك فرد است.ولى ضمان حقوق از دست رفته وجهى ندارد.( )

«269»

سؤال:

كسانى كه پوسترهاى تبليغاتى انتخاباتى را به هر دليل پاره مى كنند، خواه قصداهانت داشته باشند يا نه، آيا ضامنند يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه آن پوسترها، در معابر عمومى نصب شود، ومدت نصب آن ها طولانى باشد،خيال نميكنم ضمانى متوجه شود.زيرا به حسب بناء عقلاء استفاده از اموال عمومى، تا حدى مجاز است، وماندن يك پوستر براى مدت طولانى، به نظر عقلاء، غير مجاز است، البته در صورتى كه مزاحم داشته باشد. والله العالم( )

«270»

سؤال:افرادى كه به عنوان ستاد تبليغاتى كانديداى معينى فعاليت مى كنند، اگر روىپوستر ديگر كانديداها، پوستر كانديداى مورد نظر خود را بچسبانند، ضامن هستنديا گناهكار؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

اَساسا استفاده از اموال عمومى با استفاده از اموال شخصى تفاوت دارد.زيرا در اموال عمومى استفاده تابع قرارداد كسى است كه آن اموال در اختيار اواست.بنابر اين آن چه سيره متشرعه بر آن قائم شده است جواز اعمالى از قبيل چسباندنپوستر روى پوستر ديگر است.وشاهد آن هم عدم جلوگيرى متصديان است.پس عمل مذكور نه خلاف شرع است نه موجب ضمان. والله العالم.( )

«271»

سؤال:افراد باسوادى كه هنگام اخذ آراء براى اشخاص بى سواد رأى مينويسند، اگر ازبى سوادى افراد سوء استفاده كنند وبرخلاف ميل قلبى رأى دهنده، ورقه را به نامكانديداى مورد علاقه خود پر كنند، عملشان ضمان آور است يا صرفا گناهكارند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

كارى است خلاف، ولى وجهى بر ضمان نيست.( )

«272»

سؤال:اگر نماينده اى پس از انتخاب وراه يافتن به مجلس، بدون دليل شرعى مبادرتبه استعفا كند واز اين طريق موجب خسارات مالى زيادى براى دولت وملت شود،آيا ضمان آن به عهده او است؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

نمايندگى مجلس وكالت از طرف مردم است، وبه نظر اكثر فقهاء وكالت ارعقودجائزه است ووكيل بدون جهت ميتواند خودش را عزل كند.بنابر اين استفتاء اشكال ندارد.ولى به نظر اين جانب به تبع جمعى از فقهاء موكل بدون جهت ميتواند وكيل راعزل كند.ولى وكيل نميتواند خودش را معزول كند.بنابر اين نماينده مذكور نميتواند بدون عذر شرعى استعفاء دهد پس از رفتن بهمجلس، وچنانچه خساراتى به استناد همين استعفاء متوجه اشخاص حقوقى يا حقيقىبشود ضامن است.مگر آن كه موكلين استعفاء او را قبول كنند، كه در حقيقت اقالة در وكالت است.( )

«273»

سؤال:

اگر هنگام ساختن فيلم هاى نمايشى وهنرى; مانند سريال ها وفيلم هاىمشهورى كه در سينماها واز تلويزيونها پخش ميشود، يكى از با زيگران از اسب، كوه،ماشين وموارد ديگر پرت شد وخسارت جانى ببيند، ضمان آن به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه كسى آن اسب را تحريك نكند، ويا كسى او را از كوه پرت نكند، هيچ كس ضامن نيست. چون كسى ضامن پرت شدن ويا رم كردن اسب است، كه سبب مستند به او باشد.( )

«274»

سؤال:

ضايعات وخساراتى كه هنگام پياده كردن نمايش به بار ميآيد مثلا يكى از بازى كنان از اسب افتاده وزير دست وپاى اسبها تلف ميشود ضمان آن به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

حكم اين مسأله از جواب مسأله قبل معلوم ميشود.( )

«275»

سؤال:

اگر براى آموزش دادن كارهاى خطرناكى چون عبور از روى سيم و.. خسارتى بهنوآموز وارد شود ضمان آن به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه نوآموز بچه غير بالغ باشد، وولى او هم اذن در اين كار نداده باشد، آموزش دهنده ضامن است.آن هم در صورتى كه اين تعليم وتعلم ها به حسب عادت در معرض اين گونهخطرات باشد.واگر نوآموز بالغ است، يا ولى اذن داده، يا اين گونه اعمال در معرض خطر نباشد،كسى ضامن نيست. والله العالم( )

«276»

سؤال:

اگر هنگام تغزيه خوانى هنگام كشتن ابو الفضل فرضى، شمشير خطاء رود وكسى كشته شود ضمان ديه او به عهده كيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

ديه آن به عهده عاقله (يعنى اقوام پدرى) شمشير زننده است.( )

«277»

سؤال:كسانى كه قبل از پيروزى انقلاب براى بر هم زدن نظم اجتماع ودر نهايتمتزلزل كردن رژيم شاه به صورت ولباس زنان بى حجاب وبد حجاب، اسيد پاشيده وآن ها را متضرر يا ناقص العضو كرده باشند، آيا ضامن خسارات مالى وديه آن هاهستند يا چون كار آنها بر حسب ظاهر جنبه الهى داشته ضامن نيستند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه آن اعمال با اجازه مجتهد جامع الشرائط بودهكه او هم با رعايت قانون اهم ومهم، چنين حكمى كرده است آن افراد كه اسيدپاشيده اند ضامن نيستند.واگر بدون اذن مجتهد بوده، ضامن تمام خسارات وارده مى باشند.( )

«278»

سؤال:

اگر مثلا معلمى به صداى مگس حساسيت داشته ومحصلين در خارج از كلاسمگس هايى را بگيرند وهنگام درس در كلاس رها كنند واز اين راه معلم را آزار داه وقت كلاس درس را تضييع كنند، آيا ضمانى به عهده آن ها خواهد بود يا صرفاگناهكارند؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

وجهى بر ضمان تصور نمى كنم.( )

«279»

سؤال:

در مواردى كه مثلا تعدادى از دانش آموزان يا دانشجويان عليه ديگرى متحدشده ووى را به باد مسخره واستهزاء ميگيرند تا اين كه او از رفتن به كلاس دلسردشده وموجبات ترك تحصيل وى فراهم ميشود، ودر اين ميان خساراتى به او وبهجامعه وارد ميشود، آيا ضمانى به عهده آنان خواهد بود يا نه؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

كارى است بسيار بد ومذموم.ولى ضمان كه بايد يا به واسطه، يكى از قواعد باب ضمان، يا دليل خاصى باشد دراينجا مورد ندارد.( )

«280»

سؤال:

كسانى كه مثلا به عنوان تعمير ويا تجديد بناء، آثار باستانى را تخريب مى كنند و از اين راه به آثار فرهنگى جامعه خسارت وارد مى كنند، ضامنند يا كار آنان ضمان آور نيست؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه آن آثار باستانى ملك خودشان باشد ضامن نيستند.واگر ملك، افراد ديگر، يا مؤسسات، يا دولت باشد ضامنند.( )

«281»

سؤال:

اگر كارفرمايى جهت تكميل ساختمان خود به شركت داربست مراجعه ودرخواست نصب داربست كند وشركت مزبور با اين كه ساختمان مذكور د ر محدودهكابل برق فشار قوى قرار داشته ومى بايست با هماهنگى با اداره برق اقدام ميكرد،رأسا اقدام كند كه در نتيجه كارگرى در اثر برق گرفتگى فوت كند، آيا ضمان ديه انبه عهده كارفرما (صاحب ساختمان) است كه در خواست نصب داربست كرده يا بهعهده مسئول شركت داربست است كه بر خلاف مقررات اقدام كرده ويا به عهدهمهندس ناظر است كه كارشناس ومسئول نظارت بر انجام صحيح عملياتساختمانى بوده؟

جواب:

(باسمه جلت اسمائه)

چنانچه مهندس ناظر مفروض تفريط نموده، ودقت نكرده است در نتيجه گرفتنبرق كارگر را عرفا، مستند به او است، واو جزء اخير علت است، او ضامن است. والله العالم.( )

11- آشنايي با وظايف و حقوق زن

مشخصات كتاب

سرشناسه : اميني ابراهيم 1304-

عنوان و نام پديدآور : آشنايي با وظايف و حقوق زن / ابراهيم اميني.

مشخصات نشر : قم: بوستان كتاب قم(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم) 1384 .

مشخصات ظاهري : [223] ص .

فروست : بوستان كتاب 1364 . زن 25 . سياسي - اجتماعي 142 .

جوان و باورها 5.

شابك : 22000 ريال : 964-371-900-6

يادداشت : ص. ع. لاتيني شده: Ebrahim Amini. Ashnaiyi ba vazayef va hogug-e zan = An introduction to woman's duties and rights.

يادداشت : كتابنامه: ص. [223] ؛ همچنين به صورت زيرنويس.

موضوع : حقوق زن -- جنبه هاي مذهبي -- اسلام

موضوع : زنان در اسلام

شناسه افزوده : حوزه علميه قم. دفتر تبليغات اسلامي. بوستان كتاب قم

رده بندي كنگره : BP230/172 /‮الف 84آ5 1384

رده بندي ديويي : 297/4831

شماره كتابشناسي ملي : 1164564

بخش اول

مقام زن در اسلام

زن در اسلام، همان مقام شامخ انسان را دارد، زيرا زن و مرد در انسان بودن تفاوتى ندارند. اگر انسان در قرآن «خليفة اللّه» معرفى شده و مورد كرامت قرار گرفته است: «ما آدمى زادگان را گرامى داشتيم و در خشكى و دريا بر مركب سوار كرديم و از طيبات روزى داديم و بر بسيارى مخلوقات برترى عطا كرديم».(1) و چنان چه آدم به مقامى رسيد كه مسجود فرشتگان واقع شد: «وقتى طينت آدم را آراستم و آماده ساختم واز روح (منسوب به) خودم در آن دميدم به سويش سجده كنيد».(2)

1. اسراء (17) آيه 70: «وَلَقَدْ كَرَّمْنا بَنِى آدَمَ وَحَمَلْناهُمْ فِى البَرِّ وَالبَحْرِ وَرَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّ_يِّباتِ وَفَ_ضَّلْناهُمْ عَلى كَثِ_يرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِ_يلاً».

2. حجر (15) آيه 29:«فَإِذا سَ_وَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِ_يهِ مِنْ رُوحِى فَقَعُوا لَهُ ساجِدِينَ». 12

همه اينها در اثر انسان بودن او است. قرآن

كريم درباره حضرت آدم مى فرمايد: «و خدا اسما را به آدم تعليم كرد. سپس آنها را بر ملائكه عرضه داشت و گفت: اگر راست مى گوييد اسم هاى اينها را بگوييد. ملائكه گفتند: خدايا تو منزهى، جز آن چه را به ما تعليم كرده اى، نمى دانيم و تو دانا و حكيم هستى. آن گاه خدا به آدم گفت: از اسما به آنان خبر بده، وقتى آدم اسم هاى آنان را بيان كرد، خدا به فرشتگان گفت: آيا به شما نگفتم كه من از غيب آسمان ها و زمين آگاه هستم و آن چه را اظهار مى داريد يا كتمان مى كنيد مى دانم».(1) اگر حضرت آدم توانست اسما را بفهمد و پاسخ گوى آنها باشد، در اثر آفرينش ويژه انسانى اش بود و در اين آفرينش زن و مرد يكسانند. به طور كلى، هرگونه تعريف و تمجيدى كه در قرآن و احاديث درباره انسان به عمل آمده، زن و مرد در اين باره يكسانند. در قرآن، آيه اى نيست كه زن را به عنوان زن بودن نكوهش كند. بنابراين، زن و مرد از ديدگاه اسلام و قرآن دو انسانند، در ارزش ها تفاوتى ندارند و مسئوليت هاى مشتركى را در اداره جامعه بر عهده دارند كه به برخى اشاره مى شود:

1. بقره (2) آيات 31 _ 34: «وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْماءَ كُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى المَلائِكَةِ فَقالَ أَنبِئُونِ_ى بِأَسْماءِ ه_ؤُلاءِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِ_ينَ * قالُوا سُبْحانَكَ لا عِلْمَ لَنا إِلاَّ ما عَلَّمْتَنا إِنَّكَ أنْتَ الْعَلِ_يمُ الحَ_كِ_يمُ * قالَ ياآدَمُ أَنبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ فَلَمّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمائِهِمْ قالَ أَلَمْ أَقُلْ لَ_كُمْ إِنِّى أَعْلَمُ غَيْبَ السَّم_واتِ وَالاْءَرضِ وَأَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَما كُنتُمْ تَ_كْتُمُونَ». 13

اول: زن و مرد به طور تساوى منشأ پيدايش و تولد و تكثير

و بقاى نسل انسانند. قرآن كريم مى فرمايد: «اى مردم! ما شما را از مرد و زن آفريديم و شما را گروه گروه و قبيله قبيله قرار داديم تا شناخته شويد، ارزش مندترين شما نزد خدا پرهيزگارترين افراد هستند. خدا دانا و آگاه است».(1) هم چنين مى فرمايد: «اى مردم! از پروردگارتان كه شما را از يك نفس آفريد و همسرش رانيز از جنس خودش خلق كرد و به وسيله آن دونفر، مردان و زنان فراوانى را در زمين پراكنده ساخت، بترسيد. تقواى خدا را پيشه سازيد كه با سوگند به نام او از يك ديگر سؤال مى كنيد و درباره خويشاوندان نيز از خدا بترسيد و خدا مراقب شما است».(2) در آيات فوق زن و مرد دو ركن مهم اجتماع معرفى شده اند و رعايت تقوا ملاك برترى هر يك از زن و مرد معرفى شده است. دوم: قرآن، تنها وسيله سعادت انسان را ايمان به خدا، تزكيه و تهذيب

1. حجرات (49) آيه 13: «يا أَيُّها النّاسُ إِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثى وَجَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَقَبائِ_لَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللّهَ عَلِ_يمٌ خَبِيرٌ».

2. نساء (4) آيه 1: «يا أَ يُّها النّاسُ اتَّ_قُوا رَبَّكُمُ الَّذِى خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَبَثَّ مِنْهُما رِجالاً كَثِ_يراً وَنِساءً وَاتَّقُوا اللّهَ الَّذِى تَساءَلُونَ بِهِ وَالأَرْحامَ إِنَّ اللّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقِ_يباً». 14

نفس از بدى ها، رعايت تقوا و انجام دادن عمل صالح مى داند و در اين جهت، ميان زن و مرد فرقى نگذاشته است، بلكه هر دو را لايق ترقى و تكامل معنوى و قرب الى اللّه دانسته است. خداوند متعال در قرآن مى فرمايد: «هر كس عمل صالحى را انجام دهد _ مرد

باشد يا زن _ در حالى كه به خدا ايمان دارد، پس به او زندگى خوش و پاكيزه اى مى دهيم و پاداشى بهتر از كردارشان عطا خواهيم كرد».(1) و نيز مى فرمايد: «پس پروردگار دعايشان را اجابت فرمود كه من عمل هيچ كس را ضايع نمى كنم _ چه زن و چه مرد _ همه از يك ديگر هستيد».(2) قرآن زنان و مردان صالح و شايسته را به طور تساوى مدح كرده است و مى فرمايد: «خدا براى مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان مؤمن و مردان و زنان مطيع و مردان و زنان راست گو، و مردان و زنان شكيبا و مردان و زنان خاشع و مردان و زنان صدقه دهنده و مردان و زنان روزه دار، و مردان و زنان پاك دامن و مردان و زنان ذاكر، آمرزش و مزدى بزرگ

1. نحل (16) آيه 97: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُن_ْثى وَهُ_وَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِ_يَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّ_هُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ».

2. آل عمران (3) آيه 195: «فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ اَءن_ِّى لا أُضِ_يعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ». 15

آماده كرده است».(1) قرآن، همانند مردان به بانوان شايسته تاريخ اشاره نموده و از آنان ستايش كرده است. براى نمونه، درباره حضرت مريم مى گويد: «پس پروردگارش آن دختر را به نيكى پذيرفت و به خوبى پرورش داد و زكريا را به سرپرستى او گماشت. هر وقت زكريا در محراب به نزد مريم مى رفت، پيش او خوردنى مى يافت، مى گفت: اى مريم! اينها براى تو از كجا مى رسد؟ جواب مى داد: از جانب خدا، زيرا هر كس را كه بخواهد بى حساب روزى مى دهد».(2) هم چنين مى فرمايد: «و فرشتگان گفتند:

اى مريم! خدا تو را برگزيد و پاكيزه ساخت و بر زنان جهان برترى داد».(3) خداوند متعال درباره آسيه، همسر فرعون، مى فرمايد: «و خدا براى كسانى كه ايمان آورده اند، زن فرعون را مثال مى زند.

1. احزاب (43) آيه 35: «إِنَّ المُسْلِمِ_ينَ وَالمُسْلِماتِ وَالمُ_ؤْمِنِ_ينَ وَالمُ_ؤْمناتِ وَالقانِتِ_ينَ وَالقانِتاتِ وَالصّادِقِ_ينَ وَالصّادِقاتِ وَالصّابِرِينَ وَالصّابِراتِ وَالخاشِعِ_ينَ وَالخاشِعاتِ وَالمُتَصَ_دِّقِ_ينَ وَالمُتَصَ_دِّقاتِ وَالصّائِمِ_ينَ وَالصّائِماتِ وَالحافِظِ_ينَ فُرُوجَهُمْ وَالحافِظاتِ وَالذّاكِرِينَ اللّهَ كَثِ_يراً وَالذّاكِراتِ أَعَ_دَّ اللّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْراً عَظِ_يماً».

2. آل عمران (3) آيه 38: «فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً وَكَفَّلَها زَكَرِيّا كُلَّما دَخَلَ عَلَيْها زَكَرِيّا الِمحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ يا مَرْيَمُ أَنّى لَكِ ه_ذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ».

3. همان، آيه 42: «وَ إِذْ قالَتِ المَلائِكَةُ يا مَرْيَمُ إِنَّ اللّهَ اصْطَفاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفاكِ عَلى نِساءِ العالَمِ_ينَ». 16

آن گاه كه گفت: پروردگارا! براى من در بهشت نزد خود خانه اى بنا كن و مرا از فرعون و عملش نجات بده و مرا از مردم ستم كار برهان».(1) فاطمه زهرا، دختر گرامى پيامبر نيز از همين بانوان ممتاز است كه آيه تطهير درباره او و شوهر و پدر و فرزندانش نازل شده است. خداوند متعال مى فرمايد: «خدا خواسته كه رجس و پليدىِ گناه را از شما برطرف سازد و شما را پاك و پاكيزه گرداند».(2) رسول خدا صلى الله عليه و آله درباره اين زنان فرمود: بانوان بزرگ اهل بهشت چهار نفرند: مريم دختر عمران، فاطمه دختر محمد، خديجه دختر خويلد و آسيه دختر مزاحم و همسر فرعون.(3) چنان كه مى بينيد، قرآن زن بودن را مانع رشد و ترقى و تعالى و كسب فضايل انسانى نمى داند، بلكه آنان را نيز همانند مردان براى كسب

فضايل شايسته مى داند. البته در قرآن، بعضى زنان نكوهش شده اند، مانند همسر نوح پيامبر،

1. تحريم (66) آيه 11: «وَضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِى عِنْدَك َ بَيْتاً فِى الجَنّ_ةِ وَنَجِّنِى مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِى مِنَ القَوْمِ الظّالِمِ_ينَ».

2. احزاب (33) آيه 33: «إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِ_يُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ البَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِ_يراً».

3. كشف الغمه، ج 2، ص 76: قال النبي صلى الله عليه و آله : «سيّدات أهل الجنة أربع: مريم بنت عمران، و فاطمة بنت محمد، و خديجة بنت خويلد، و آسية بنت مزاحم امرأة فرعون». 17

همسر لوط پيامبر و همسر ابولهب كافر.(1) همان طور كه برخى مردان نيز در اثر كردار ناشايست سرزنش شده اند، مانند فرعون، نمرود و ابولهب. سوم: اسلام، زن و مرد را دو ركن اجتماع مى داند كه در پيدايش، تشكيل، اداره و بهره گيرى از جامعه نقشى مشترك دارند. زن و مرد در جامعه زندگى مى كنند و از نتايج خوب اجتماع صالح و آثار بد جامعه فاسد، به طور مساوى بهره منداند. بنابراين، مسئوليت اداره صحيح و اصلاح جامعه نيز بر عهده زن و مرد خواهد بود. خداوند متعال در قرآن مى فرمايد: «مردان و زنان مؤمن اولياى يك ديگرند، امر به معروف و نهى از منكر مى كنند. نماز را برپا مى دارند و زكات مى دهند. از خدا و رسول خدا اطاعت مى نمايند. اينان مورد رحمت خدا واقع مى شوند و خدا پيروز و حكيم است».(2) درست است كه حضور در ميدان جهاد و جنگيدن با دشمن بر زنان واجب نشده، اما ساير مسئوليت هاى اجتماعى از آنان سلب نشده است: امر به معروف و نهى از منكر، دفاع از دين و مقدسات آن، تبليغ

و گسترش اسلام، مبارزه با تجاوز و تعدّى، دفاع از حقوق محرومان و ستم ديدگان، تعاون در كارهاى خير، كمك به تهى دستان و مستمندان، پرستارى از بيماران و معلولان و سال خوردگان، مبارزه با مفاسد اخلاقى و اجتماعى، پرورش صحيح

1. تحريم (66) آيه 10 و سوره مسد.

2. توبه (9) آيه 71: «وَالمُ_ؤْمِنُونَ وَالمُ_ؤْمِناتُ بَعْضُ_هُمْ أَوْلِ_ياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ المُنْكَرِ وَيُقِ_يمُونَ الصَّلاةَ وَيُ_ؤْتُونَ الزَّكاةَ وَيُطِ_يعُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ أُول_ئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِ_يمٌ». 18

كودكان، تعليم و بالا بردن سطح دانش افراد اجتماع، تحكيم و تقويت حكومت عدل اسلامى، دفاع از ارزش هاى اسلامى، كمك به بنيه اقتصادى خانواده و كشور، و ده ها مسئوليت مشترك ديگر كه بر عهده زن و مرد نهاده شده است. چهارم: ازوظايف مشترك ديگر زن و مرد، تحصيل علم و كشف اسرار جهان و بهره گيرى از آن در تهيه و اختراع وسايل آسايش و رفاه در زندگى است. هر دو انسانند و لياقت و مسئوليت دارند. اسلام در كسب دانش، تأكيدهاى فراوانى دارد و آن را فريضه معرفى مى نمايد: امام صادق عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده كه فرمود: تحصيل علم بر هر مسلمانى واجب است. آگاه باشيد كه خدا طلاب علم را دوست دارد.(1) امام محمد باقر عليه السلام فرمود: دانشمندى كه از دانش خود استفاده كند، از هفتاد هزار عابد بهتر است.(2) و ده ها و صدها حديث ديگر از اين قبيل، كه ميان زن و مرد از اين جهت تفاوتى نيست. زنان به عنوان فردى مسلمان وظيفه دارند در كسب دانش بكوشند، تا به خودكفايى برسند؛ به ويژه درباره تحصيل علومى كه مستقيماً

1. كافى، ج 1، ص

30: عن أبي عبداللّه عليه السلام قال: «قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : طلب العلم فريضة على كلّ مسلم، ألا إنّ اللّه يحبّ بغاة العلم».

2. همان، ص 33: عن أبي جعفر عليه السلام قال: «عالم ينتفع بعلمه أفضل من سبعين ألف عابد». 19

مورد نياز آنان مى باشد، مانند پزشكى، دندان پزشكى، روان پزشكى، داروسازى، پرستارى، مامايى، علوم آزمايشگاهى، تعليم و تربيت، روان شناسى، زيست شناسى، شيمى، مديريت، حسابدارى، اسلام شناسى، تفسير، عقايد، فقه، تاريخ، ادبيات، هنر، زبان، حقوق، اقتصاد و ... . زنان، حدود نصف جامعه را تشكيل مى دهند و در اداره آن سهيم اند. از همين رو، دانشمندان و متخصصان آنان در رشته هاى مربوط و مورد نياز بايد به تعداد مردها باشد تا خودكفا شوند. بايد نصف بيمارستان ها و درمانگاه ها، دانشگاه ها، دبيرستان ها، دبستان ها، دانشسراها، داروسازى ها، آزمايشگاه ها، مدارس علوم دينى و پرورش مبلغ، مراكز تبليغات اسلامى، به بانوان اختصاص داشته باشد. هم چنين همه زايشگاه ها بايد ويژه زنان باشد و به مقدار مردان، دانشمند و كارشناس داشته باشند كه متأسفانه چنين نيست. نقصان و تفاوت مذكور مى تواند دو علت داشته باشد: يكى، خودخواهى ها، خودمحورى ها و بى عدالتى هاى مردها در طول تاريخ كه بانوان را از حقوق مشروعشان در خودكفايى باز داشته و آنان را وابسته نگه داشتند. ديگرى، كوتاهى، خودناشناسى، رفاه طلبى و تجمل گرايى بانوان كه مسير واقعى استيفاى حقوق خود را نشناختند و به بيراهه رفتند. بانوان بايد مسئوليت ها و نقش هاى واقعى خود را بشناسند و در راه رسيدن به استقلال و خودكفايى و استيفاى حقوق مشروع خود بكوشند و مواظب باشند به بيراهه نروند؛ چنان كه بانوان غربى رفتند.

زن و حجاب

حجاب، در لغت به معناى پوشش است. حجاب، يعنى لباسى كه بدن زن را بپوشاند. اسلام به بانوان دستور

داده بدن خود را به طور كامل بپوشانند و از نظر مردان بيگانه محفوظ بدارند. براى وجوب حجاب از آيات قرآن و احاديث استفاده شده است. در اين جا به سه آيه اشاره مى شود: آيه اولخداوند متعال در قرآن مى فرمايد: «اى پيامبر! به مردان مؤمن بگو: چشمان خويش فرو بندند و عورت خود را نگه دارند، اين براى پاك دامنى آنان بهتر است. خدا به كارهاى آنان آگاه است. و به زنان مؤمن بگو: ديدگان خود را فرو بندند و عورت خود را نگه دارند و زينت هاى خود را جز آن مقدار كه پيداست، آشكار نسازند و مقنعه هاى خود را تا گريبان خود گذارند و زينت هاى خويش

30

را جز براى شوهران و پدران و پدر شوهران و برادران و پسر برادران و پسر خواهران و زنان و بردگان خودشان و مردان خدمت گزارشان كه به زن رغبت ندارند و كودكان غير مميزى كه از عورت زنان خبر ندارند، آشكار نسازند. و زنان آن چنان پاى بر زمين نزنند، تا زينت هاى پنهانشان دانسته شود. اى مؤمنان! همگان به درگاه خدا توبه كنيد، باشد كه رستگار شويد».(1) آيه فوق، درباره حجاب بانوان نازل شده و به مسائلى اشاره كرده كه نياز به شرح و تفسير دارد: در آغاز از مردان و زنان مؤمن خواسته شده كه ديدگان خود را فرو بندند و مردان به زنان و زنان به مردان خيره نشوند و چشم چرانى نكنند. غض، در لغت به معناى كاستن و فروبستن است. غض بصر؛ يعنى نگاه را كوتاه كردن و خيره نشدن. گاهى انسان به ديگرى مى نگرد، ولى نگاه كردن هدف نيست، زمانى هم براى لذت مى نگرد كه آن

را چشم چرانى مى گويند. نگاه هاى ثانوى و لذت جويى، انسان را به فساد مى كشد و از آنها نهى شده

1. نور (24) آيات 30_31: «قُ_لْ لِلْمُ_ؤْمِنِ_ينَ يَغُ_ضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَيَحْ_فَظُوا فُ_رُوجَهُمْ ذ لِ_كَ أَزْكى لَ_هُمْ إِنَّ اللّهَ خَبِيرٌ بِما يَصْنَعُونَ * وَقُلْ لِلْمُ_ؤْمِناتِ يَغْ_ضُضْ_نَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَيَ_حْفَظْنَ فُ_رُوجَ_هُنَّ وَ لايُبْدِينَ زِينَ_تَهُنَّ إِلاّ ما ظَ_هَرَ مِنْها وَلْيَ_ضْرِبْنَ بِخُ_مُرِهِنَّ عَلى جُ_يُوبِ_هِنَّ وَلايُبْدِينَ زِينَ_تَهُنَّ إِلاّ لِ_بُ_عُولَتِ_هِنَّ أَوْ آبائِ_هِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِ_هِنَّ أَوْ أَبْنائِ_هِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِ_هِنَّ أَوْ إِخْوانِ_هِنَّ أَوْ بَنِى إِخْوانِ_هِنَّ أَوْ بَنِى أَخَواتِ_هِنَّ أَوْ نِسائِ_هِنَّ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُ_هُنَّ أَوِ التّابِعينَ غَيْرِ أُولِى الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّ_فْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْ_هَرُوا عَلى عَوْراتِ النِّساءِ وَلايَ_ضْرِبْنَ بِأَرْجُلِ_هِنَّ لِ_يُعْلَمَ ما يُ_خْفِ_ينَ مِنْ زِينَتِ_هِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللّهِ جَمِ_يعاً أَيُّهَ المُؤْمِنُونَ لَعَ_لَّكُمْ تُفْلِحُونَ». 31

است، اما نظرهايى كه براى لذت جويى نباشد حرام نيست، زيرا از لوازم معاشرت و زندگى اجتماعى است. بعد از آن، به زنان و مردان توصيه مى كند كه فروج خود را حفظ كنند. فروج، جمع «فرج» به معناى «عورت» است. مقصود از حفظ فرج يا پوشيدن آن، سعى در حفظ عفت و پاك دامنى است با غض بصر؛ يعنى چشم پوشيدن و رعايت حجاب. سپس خطاب به زنان مى گويد: «َلا يُبْدِينَ زِينَ_تَهُنَّ إِلاّ ما ظَ_هَرَ مِنْها». زينت، به معناى زيور و وسيله زيبايى است كه انواعى دارد: يكى، زيورهايى كه از بدن جدا هستند، مانند گوشواره، گلوبند، انگشتر، گل سر، دست بند، لباس هاى زينتى. نوع دوم زينت هايى اند كه به بدن مى چسبند، مانند سرمه، رنگ ناخن، رنگ دست و پا و رنگ مو. زينت مذكور در آيه هر دو مورد را شامل مى شود. به زنان توصيه شده كه انواع زينت هاى خود را براى مردان بيگانه

آشكار نكنند و بدين وسيله از جلب توجه مردان و تحريك غريزه جنسى آنان جلوگيرى كنند. بعد از آن، با جمله: «إِلاّ ما ظَ_هَرَ مِنْها» به زنان اجازه داده، زينت هاى ظاهر خود را _ كه به طور طبيعى آشكار است _ نپوشانند، مانند سرمه، رنگ ابرو، خضاب دست، انگشتر، رنگ چادر، مانتو و كفش. بانوان به دليل اين كه در اجتماع زندگى مى كنند و مسئوليت هايى را بر عهده دارند طبعاً چشم مردان بيگانه به صورت، دست و زينت هاى آشكار آنان مى افتد و پوشش آنها امرى دشوار و حرجى است، لذا به آنان رخصت داده شده كه بدون پوشيدن آنها به اداى مسئوليت هاى خود مشغول باشند.

32

در بعضى احاديث نيز زينت هاى ظاهر مذكور در آيه، به همين معنا تفسير شده است. زراره از حضرت صادق عليه السلام نقل كرده كه در تفسير قول خداى عزوجل: «إِلاّ ما ظَ_هَرَ مِنْها» فرمود: زينت ظاهر، عبارت است از سرمه و انگشتر.(1) ابوبصير مى گويد: از امام صادق عليه السلام از تفسير آيه «َلا يُبْدِينَ زِينَ_تَهُنَّ إِلاّ ما ظَ_هَرَ مِنْها» سؤال كردم، فرمود: زينت ظاهر عبارت است از انگشتر و دست بند.(2) سپس در تعقيب بيان حجاب مى فرمايد: «وَلْيَ_ضْرِبْنَ بِخُ_مُرِهِنَّ عَلى جُ_يُوبِ_هِنَّ» خمر جمع خمار و به معناى مقنعه و روسرى بزرگ است. جيوب نيز جمع جيب و به معناى گريبان و يقه پيراهن است. گفته اند: زنان در عصر رسول خدا صلى الله عليه و آله پيراهنى را مى پوشيدند كه گريبان آن باز بود و مقدارى از سينه شان آشكار مى شد. هم چنين آنان دو طرف روسرى را از بالاى گوش به پشت سر مى انداختند، در نتيجه گوش، گوشواره، گردن و مقدارى از سينه آنان نمايان بود. از همين رو، آيه به بانوان

دستور مى دهد كه روسرى هاى خود را بر چاك پيراهن بيندازيد، تا گوش،

1. وسائل الشيعه، ج 20، ص 201: زرارة، عن أبي عبداللّه عليه السلام في قول اللّه عزّوجلّ: «إِلاّ ما ظَ_هَرَ مِنْها» قال: «الزينة الظاهرة الكحل و الخاتم».

2. همان، ج 20، ص 201: أبوبصير، عن أبي عبداللّه عليه السلام قال: سألته عن قول اللّه عزّوجلّ «َلا يُبْدِينَ زِينَ_تَهُنَّ إِلاّ ما ظَ_هَرَ مِنْها» قال: «الخاتم و المسكة و هى القلب». 33

گوشواره، گردن و سينه آنان را بپوشاند. طبرسى در تفسير آيه مى نويسد: «خمر» جمع خمار به معناى مقنعه و روسرى است كه بر گريبان و اطراف گردن مى افتد. در آيه به زنان دستور رسيده كه مقنعه خود را بر سينه بيندازند تا گردنشان پوشيده شود، زيرا قبلاً مقنعه را بر پشت سر مى انداختند، در نتيجه سينه آنان پيدا بود.(1) در ذيل همين آيه مى فرمايد: « وَلايَ_ضْرِبْنَ بِأَرْجُلِ_هِنَّ لِ_يُعْلَمَ ما يُ_خْفِ_ينَ مِنْ زِينَتِ_هِنَّ» براى رعايت كامل عفاف و جلوگيرى ازمفاسد اجتماعى به بانوان توصيه شده كه موقع راه رفتن، پاى خود را محكم به زمين نزنند، مبادا صداى زيورهاى آنان به گوش مردان بيگانه برسد و موجب تحريك جنسى آنان شود و مشكلاتى به وجود آيد كه طبق مصالح عموم مردم، به ويژه جوانان و مردان مجرّد، نيست. از اين آيه، چند مطلب مهم اخلاقى و اسلامى استفاده مى شود: 1. زنان و مردان بيگانه بايد از چشم چرانى و لذت جويى بصرى بپرهيزند و براى لذت جويى به يك ديگر ننگرند؛ 2. زنان نبايد زيورهاى مخفى خود را براى مردان بيگانه آشكار سازند؛ 3. بانوان وظيفه دارند روسرى و مقنعه خود را به گونه اى بر سر بيفكنند كه گوش، گوشواره، اطراف گردن

و سينه آنان را به طور كامل بپوشاند؛ 4. به زنان توصيه شده كه براى رعايت هر چه بيشتر عفت عمومى و

1. مجمع البيان، ج 7، ص 138. 34

جلوگيرى از مفاسد اخلاقى، حتى پاهاى خود را محكم بر زمين نزنند، مباداصداى پاى آنان موجب انحراف مردان شود؛ 5 . بر زنان واجب نيست زيورها و زينت هاى آشكار خود را بپوشانند. آيه دومخداوند متعال در قرآن مى فرمايد: «اى پيامبر! به زنان و دختران خود و زنان مؤمنان بگو كه جلباب را به خود نزديك كنند (فروپوشند) اين بهتر است تا شناخته شوند و مورد آزار واقع نگردند و خدا، بخشنده و مهربان است».(1) قاموس، «جلباب» را به معناى پيراهن و لباس گشاد بانوان يا لباسى كه روى ساير لباس ها مى پوشند و همه را فرامى گيرد و به معناى مقنعه آورده است. راغب در مفردات نيز جلباب را به پيراهن و مقنعه معنا كرده است. در المنجد نيز جلباب به معناى پيراهن يا لباس گشاد آمده است. بنابراين، در تفسير آيه مى توان چنين گفت: به زنان بگو: جلباب و لباس روپوش خود را از پارچه هاى ارزان قيمت تهيه كنند، يا آن را به گونه اى رها سازند كه همه بدن، از جمله سينه و اطراف گردن آنان را كاملاً بپوشاند و از چشم نامحرمان محفوظ بدارد. اگر چنين كنند به پاك دامنى شناخته شده، مورد توجه بيگانگان قرار نمى گيرند و از ايجاد مزاحمت مصون مى مانند.

1. احزاب (33) آيه 59: «يا أَيُّها النَّبِيُّ قُلْ لاِءَزْواجِكَ وَبَناتِكَ وَنِساءِ المُ_ؤْمِنِ_ينَ يُدْنِ_ينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلابِيبِهِنَّ ذ لِكَ أَدْنى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَكانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِيماً». 35

از آيه استفاده مى شود

كه زن مسلمان بايد سنگين و پوشيده و ساده از منزل خارج شود و بدين وسيله از مفاسد اخلاقى و اجتماعى جلوگيرى كند. چنين رفتارى هم به نفع خود بانوان هم به سود جوانان و مردان تمام خواهد شد. آيه سومقرآن مى فرمايد: «اى زنان پيامبر! شما همانند ديگر زنان نيستيد، اگر از خدا بترسيد. پس نازك سخن نگوييد تا كسى كه در قلبش مرض هست به طمع بيفتد، بلكه به طور معروف سخن بگوييد و در خانه هاى خود بمانيد و همانند زنان جاهليت با زينت و آرايش كرده خود را ظاهر نسازيد».(1) در آيه فوق به زنان سه توصيه شده است: 1. هنگام سخن گفتن صداى خود را نازك و رقيق نسازند، زيرا نازك سخن گفتن شايد موجب تحريك نيروى شهوت براى مردان ناپاك باشد؛ 2. خانه دار و خانه نشين باشند؛ 3. همانند زنان جاهليت، بدون پوشش و براى خودنمايى و تظاهر به آرايش و زيبايى خود را در معرض ديد بيگانگان قرار ندهند. گرچه آيه درباره همسران و دختران پيامبر نازل شده، دستورهايش شامل همه زنان مى شود.

1. همان، آيات 32 _ 33: «يا نِساءَ النَّبِ_ىِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنْ اتَّقَيْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِى فِى قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً * وَقَرْنَ فِى بُيُوتِكُنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَ_رُّجَ الجاهِلِ_يَّةِ الأُولى». 36

گفتنى است مقصود از « قَرْنَ فِى بُيُوتِكُنَّ» اين نيست كه زنان پيامبر و ساير بانوان وظيفه دارند خانه نشين باشند و اصلاً از منزل خارج نشوند، زيرا چنان كه گفتم، زن عضو واقعى جامعه است و مسئوليت هايى را بر عهده دارد كه لازمه آنها خروج از منزل است. زنان در زمان رسول خدا نيز

از خانه خارج مى شدند و در مساجد حضور مى يافتند. آنان به سخنان پيامبر گوش مى دادند و مسائل دينى را سؤال مى كردند، حتى بسيارى از زنان، راوى حديث هستند و جمعى از راويان از آنان حديث نقل كرده اند. آنان در جنگ ها شركت مى كردند و به مداواى مجروحان و پرستارى آنان مى پرداختند. همسران رسول خدا نيز در جنگ ها شركت مى نمودند، ولى به جنگيدن مأمور نبودند. سيره پيامبر صلى الله عليه و آله و اصحاب چنين نبوده كه بانوان را در خانه ها محصور بدارند و مقصود آيه هم چنين نيست، بلكه مقصود اين است كه بانوان به خانه و زندگى دل بسته باشند و آن را جايگاه اصلى خود بدانند. هم چنين به خانه دارى، بچه دارى و شوهردارى عنايت داشته باشند و خود را در اين باره مسئول بدانند و از ولگردى و خيابان گردى و بى قيد و بند بودن بپرهيزند. محارممردان درباره زنان دو دسته اند: محرم و نامحرم. آن چه در مورد وجوب حجاب بر زنان گفته شد در مورد مردان نامحرم است، اما رعايت حجاب درباره مردان محرم واجب نيست. مردان محرم عبارتند از: 1. پدر و جد و هرچه بالا روند؛

37

2. پدر و جد مادرى و هرچه بالا روند؛ 3. برادر و فرزندان برادر تا هرچه پايين روند؛ 4. فرزند خواهر و فرزندان او تا هرچه پايين روند؛ 5 . عمو و عموىِ عمو و هرچه بالا روند؛ 6 . دايى و دايىِ دايى و هرچه بالا روند؛ 7. شوهر و پدر شوهر و هرچه بالا روند؛ 8. پدر و مادر شوهر و پدر او و هرچه بالا روند؛ 9. پسر شوهر و فرزندان او تا هرچه پايين روند؛ 10. پسر و

فرزندان پسرى و دخترى تا هرچه پايين روند؛ 11. دختر و فرزندان دخترى و پسرى تا هرچه پايين روند؛ 12. داماد و دامادِ داماد تا هرچه پايين روند. اين افراد مى توانند به بدن يك ديگر بنگرند و رعايت حجاب بر آنان واجب نيست. البته مشروط به اين كه نگاه آنان از روى ريبه و لذت جويى نباشد و الاّ حتى به محارم و اطفال غيربالغ نيز نمى توان نگريست. هم چنين اگر نگاه از روى لذت جويى باشد، زن به زن و مرد به مرد نيز نمى تواند بنگرد. حدود حجابوجوب حجاب از احكام قطعى اسلام است كه همه فقها بر آن اتفاق دارند. بانوان وظيفه دارند بدن خود را از مردان بيگانه بپوشند، با چادر، عبا، پيراهن بلند، مانتو، پالتو، روپوش، يا مقنعه، روسرى و هر وسيله ديگرى كه مجموع بدن را بپوشاند و دليلى بر وجوب استفاده از نوعى پوشش خاص نداريم.

38

در اصلِ وجوب حجاب اختلافى نيست، اما در پوشيدن صورت و دو دست تا مچ در بين فقها اختلاف است. تعدادى از فقها پوشيدن آنها را نيز واجب دانسته يا حكم به احتياط كرده اند، ولى اكثر فقها پوشيدن آنها را واجب نمى دانند و براى اثبات عدم وجوب به چند دليل استناد نموده اند: دليل اول: احاديثى كه به طور مستقيم و صريح، وجوب ستر وجه و كفين را نفى مى كند: _ مسعدة بن زياد مى گويد: از امام جعفر صادق عليه السلام شنيدم كه در پاسخ سؤال از زينت هاى ظاهر زن فرمود: مقصود صورت و دو دست است.(1) حضرت صادق عليه السلام در پاسخ اين كه مرد در صورتى كه محرم نباشد به چه عضوى از زن مى تواند نگاه كند، فرمود: صورت

و دو دست ودو پا.(2) _ على بن جعفر مى گويد: از برادرم موسى بن جعفر عليه السلام سؤال كردم: مرد به چه عضوى از زن نامحرم مى تواند بنگرد؟ فرمود: صورت و دست و جاى دست بند.(3) _ على بن سويد مى گويد: به حضرت موسى بن جعفر عليه السلام عرض كردم:

1. وسائل الشيعه، ج 20، ص 212: «مسعدة بن زياد قال سمعت جعفراً عليه السلام و سئل عمّا تظهر المرأة من زينتها؟ قال: الوجه والكفين».

2. همان، ج 20، ص 201: مروك بن عبيد، عن بعض أصحابنا، عن أبي عبداللّه عليه السلام قال: ما يحلّ للرجل أن يرى من المرأة إذا لم يكن محرماً؟

قال: «الوجه والكفّان و القدمان».

3. نورالثقلين، ج 3، ص 590 : عليّ بن جعفر، عن أخيه موسى عليه السلام ، قال: سألته عن الرجل ما يصلح أن ينظر إليه من المرأة إذا لم يكن محرماً؟

قال: «الوجه والكفّ و موضع السوار». 39

من به نگريستن زن زيبايى گرفتار شده ام و دوست دارم هميشه به او بنگرم، چه كنم؟ فرمود: در صورتى كه قصد خيانت نداشته باشى مانعى ندارد، ولى مواظب باش به زنا نيفتى كه بركت را از بين مى برد و دين را به هلاكت مى رساند.(1) _ مفضّل مى گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم: فدايت شوم، چه مى فرماييد درباره زنى كه با جمعى از مردان نامحرم به سفر رفته و زنى هم همراه آنان نيست و در آن سفر فوت مى كند؟ آن گاه چه بايد كرد؟ فرمود: مواضع تيمّم راغسل مى دهند، ولى دست نمى مالند و آن چه را كه خدا به پوشيدن آن دستور داده كشف نمى كنند. مفضّل عرض كرد: پس با بدن او چه كنند؟ فرمود: اول، كف دست او،

سپس صورتش را و بعد از آن روى دست ها را غسل مى دهند.(2)

1. همان، عليّ بن سويد، قال: قلتُ لأبي الحسن عليه السلام : إنّي مبتلى بالنظر إلى المرأة الجميلة يعجبنى النظر إليها؟

فقال لي: «يا عليّ! لابأس إذا عرف من نيّتك الصدق: و إيّاك والزنا؛ فإنّه يمحق البركة و يهلك الدين».

2. وسائل الشيعه، ج 2، ص 522: مفضّل بن عمر، قال: قلتُ لأبي عبداللّه عليه السلام : _ جعلتُ فداك _ ما تقول في المرأة تكون في السفر مع الرجال ليس فيهم لها ذو محرم، ولا معهم امرأة، فتموت المرأة، ما يصنع بها؟

قال: «يُغسَل منها ما أوجب اللّه عليه التيمم،ولا تمسّ، ولا يُكشف لها شيء من محاسنها التي أمر اللّه بسترها».

قلت: فكيف يصنع بها؟

قال: «يغسل بطن كفّيها، ثمّ يغسل وجهها، ثمّ يغسل ظهركفّيها». 40

دليل دوم: احاديثى كه به وجه و كفين تصريح ندارد، اما به طور غيرمستقيم دلالت دارند كه پوشيدن صورت و دو دست واجب نيست: _ محمد بن ابى نصر مى گويد: از امام رضا عليه السلام سؤال كردم كه آيا مرد مى تواند به موى خواهر زنش نگاه كند؟ فرمود: نه. مگر اين كه خواهر زنش پير و فرتوت باشد. سپس عرض كردم: خواهرزن و زنان بيگانه مساوى هستند؟ فرمود: بله. عرض كردم: پس به كجاى بدن زنان پير مى توان نگريست؟ فرمود: به مو و ذراع آنان.(1) از اين كه راوى از جواز نظر به موى خواهرزن سؤال مى كند، ولى در مورد صورتش سؤالى ندارد، معلوم مى شود كه جواز نگاه به صورت را امرى مسلّم مى دانسته وگرنه اولويت داشت از آن نيز سؤال كند. هم چنين از اين كه امام در پاسخ به سؤال راوى از مقدار جواز نگاه به

زنان فرتوت فرمود: «شعرها و ذراعها» و صورت آنها را اضافه نكرد، آشكار مى شود كه جواز نظر به صورت را امرى روشن مى دانسته كه نيازى به ذكر ندارد والاّ بايد آن را هم اضافه مى كرد. _ امام رضا عليه السلام فرمود: پسر را در هفت سالگى به نماز خواندن وامى دارند ولى زن وقتى موهايش را از او مى پوشاند كه او محتلم شود.(2)

1. همان، ج 20، ص 199: احمد بن محمد بن أبي نصر، عن الرضا عليه السلام ، قال: سألته عن الرجل يحلّ له أن ينظر إلى شعر أخت امرأته؟ فقال: «لا، إلاّ أن تكون من القواعد». قلت: أخت امرأته والغريبة سواء؟ قال: «نعم». قلت: فما لي من النظر إليه منها؟ فقال: «شعرها و ذراعها».

2. همان، ج 20، ص 229: أحمد بن محمد بن أبي نصر، عن الرضا عليه السلام قال: «يؤخذ الغلام بالصلاة و هو ابن سبع سنين، ولا تغطّي المرأة شعرها منه حتى يحتلم». 41

_ عبدالرحمان مى گويد: از حضرت موسى بن جعفر عليه السلام درباره دخترى كه به حد بلوغ نرسيده سؤال كردم: چه زمانى بايد سر خود را از نامحرم بپوشد و چه موقعى براى نماز با مقنعه سر خود را بپوشد؟ فرمود: وقتى سرش را بپوشد كه با ديدن خون حيض، نماز بر او حرام مى شود.(1) در اين دو حديث، وجوب پوشيدن مو و سر را بر دختر از آثار بلوغ دانسته، ولى از وجوب پوشيدن صورت سخنى به ميان نيامده است، در صورتى كه اگر واجب بود اولويت داشت آن را نيز بيان كند. از اين جا معلوم مى شود، پوشيدن صورت بر زنان واجب نيست. دليل سوم: چنان كه اشاره شد، از جمله: « َلا يُبْدِينَ

زِينَ_تَهُنَّ إِلاّ ما ظَ_هَرَ مِنْها» مى توان استنباط كرد كه پوشيدن صورت و دست ها واجب نيست، زيرا در احاديث اهل بيت سرمه كشيدن و انگشترى به دست كردن از مصداق هاى « إِلاّ ما ظَ_هَرَ مِنْها» معرفى شده كه وجوب پوشش ندارند. بنابراين، بايد پوشش صورت و دست، كه محل اين دو زينت اند، نيز واجب نباشد. هم چنين جمله: « وَلْيَ_ضْرِبْنَ بِخُ_مُرِهِنَّ عَلى جُ_يُوبِ_هِنَّ» كه در همين آيه ذكر شده، بى دلالت به عدم وجوب پوشش صورت نيست، زيرا به بانوان توصيه شده براى تحصيل حجاب كامل خمار و مقنعه خود را بر گريبان بيندازند تا اطراف گردن و سينه آنان را بپوشاند، اما درباره پوشيدن صورت

1. همان، ج 2، ص 228: عبدالرحمان بن الحجّاج، قال: سألت أبا إبراهيم عليه السلام عن الجارية التى لم تدرك متى ينبغي ألا تغطّي رأسها ممّن ليس بينها و بينه محرم؟ و متى يجب عليها أن تقنّع رأسها للصلاة؟

قال: «لا تغطّي رأسها حتى تحرم عليها الصلاة». 42

دستورى نمى دهد، و اين بيان گر عدم وجوب است. علاوه بر اين كه در حديث مسعدة بن صدقه كه در همين بحث بدان اشاره شد، خود صورت و دو دست از مصاديق « إِلاّ ما ظَ_هَرَ مِنْها» به شمار رفته است. دليل چهارم: از برخى احاديث و شواهد تاريخى استفاده مى شود كه رسم زنان در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله اين نبوده كه صورت خود را بپوشند، بلكه با صورت باز در مجامع و كوچه و بازار ظاهر مى شدند. چشم مردان به صورت آنان مى افتاد و با يك ديگر صحبت مى كردند، معاشرت و معامله داشتند، از پيامبر حديث مى شنيدند و براى مردان نقل مى كردند. در بين راويان حديث صدها زن

وجود دارد، حتى همسران و دختران پيامبر نيز از اين عمل مستثنا نبوده اند. از عايشه، حفصه، ام سلمه و فاطمه صدها حديث نقل شده و لازمه اش ديدن صورت بانوان و شنيدن صداى آنان است، ولى رسول خدا صلى الله عليه و آله نه زنان را به پوشيدن صورت امر كرد، نه مردان را از نگريستن به صورت زنان و شنيدن صداى آنان نهى فرمود، مگر اين كه به قصد لذت جويى و چشم چرانى باشد. جابر بن عبداللّه انصارى مى گويد: روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله به قصد ديدار فاطمه عليهاالسلام حركت كرد، من نيز با آن حضرت بودم. وقتى به درب خانه فاطمه رسيد در زد و فرمود: السلام عليكم. فاطمه از داخل منزل گفت: عليك السلام يا رسول اللّه! پيامبر فرمود: (اجازه هست تا) داخل منزل شوم؟ فاطمه گفت: بفرماييد: رسول خدا فرمود: با همراهم داخل شوم؟ فاطمه گفت: يا رسول اللّه! مقنعه بر سر ندارم. پيامبر فرمود: زيادىِ روپوش را بر سرت بيفكن. فاطمه چنين كرد. بعد از آن رسول خدا گفت: السّلام عليكم. فاطمه

43

جواب داد. سپس فرمود: خودم با مرد همراهم داخل شوم. گفت: بفرماييد. جابر مى گويد: رسول خدا صلى الله عليه و آله داخل خانه شد، من نيز داخل شدم. چشمم به صورت فاطمه افتاد كه همانند زردچوبه بود. رسول خدا فرمود: دخترم! چرا صورتت اين چنين زرد شده است؟ گفت: يا رسول اللّه! از شدت گرسنگى. پيامبر صلى الله عليه و آله دست به دعا برداشت و گفت: اى خدايى كه گرسنگان را سير مى كنى، فاطمه دختر محمد را سير گردان! جابر مى گويد: به خدا سوگند! بعد از دعاى رسول خدا، به صورت فاطمه نگاه كردم، خون در صورتش به جريان افتاد و رنگ صورتش قرمز شد

و بعد از آن، ديگر گرسنگى نكشيد.(1) از داستان فوق استفاده مى شود كه صورت حضرت فاطمه به طورى باز بوده كه جابر ابتدا زردى آن و بعد از دعاى پيامبر، سرخى آن را ديده است. سعد اسكاف از حضرت باقر عليه السلام نقل كرده كه فرمود: جوانى از انصار، در كوچه هاى مدينه با زنى روبه رو شد. در آن زمان، زنان مقنعه خود را بر پشت گوش ها مى انداختند. جوان انصارى به آن مى نگريست، تا به او رسيد و گذشت، بعد از آن، جوان هم چنان از پشت سر به زن نگاه مى كرد. در اين هنگام، سرش به استخوان يا شيشه اى خورد كه در ديوار بود. صورتش شكافت و خون بر سينه و لباس هايش جارى گشت. جوان گفت: به خدا سوگند! شكايت اين زن را بر رسول خدا صلى الله عليه و آله عرضه خواهم داشت. جوان خدمت رسول خدا رسيد. پيامبر پرسيد: چرا اين چنين خون آلود شده اى؟ جوان جريان را خدمت رسول خدا عرض كرد. در اين هنگام جبرئيل نازل شد و اين آيه را آورد.

1. تفسير نورالثقلين، ج 3، ص 587. 44

« قُ_لْ لِلْمُ_ؤْمِنِ_ينَ يَغُ_ضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَيَحْ_فَظُوا فُ_رُوجَهُمْ ذ لِ_كَ أَزْكى لَ_هُمْ إِنَّ اللّهَ خَبِيرٌ بِما يَصْنَعُونَ».(1) از اين داستان نيز استفاده مى شود كه زنان در زمان رسول خدا و صدر اسلام نه تنها صورت خود را نمى پوشيدند، بلكه روسرى خود را بر پشت گوش ها مى انداختند. در نتيجه، گوش، گوشواره، اطراف گردن و سينه آنان نمايان بود و در همين مورد بود كه حادثه جوان انصارى رخ داد و شكايت آن را نزد رسول خدا برد و پيرو آن، آيه حجاب نازل شد كه در آن به زنان توصيه شده

دو طرف مقنعه را بر گريبان بيندازند تا گوش، گوشواره، اطراف گردن و سينه آنان را بپوشاند، اما نكته جالب اين كه درباره پوشيدن صورت دستورى نيامده و اين عدم وجوب را مى رساند. آيه حجاب، براى جلوگيرى از مفاسد اخلاقى و اجتماعى و تكرار نشدن حوادثى نظير حادثه جوان انصارى، به مردان و زنان توصيه مى كند كه نظرهاى خود را فرو بندند و چشم چرانى و لذت جويى نكنند. فلسفه حجابچنان كه گفته شد، يكى از احكام قطعى اسلام، وجوب پوشش است، اما سؤال مهم اين كه فلسفه حجاب چيست و چرا اسلام با تشريع حجاب، حق آزادى را از بانوان سلب كرده است و آيا اين، ستم نيست؟ در پاسخ بايد گفت: هدف اسلام از تشريع حجاب، تحكيم بنياد مقدس

1. همان، ص 588. 45

خانواده و جلوگيرى از انحراف هاى جنسى و عوارض سوء ناشى از آن، تأمين سلامت و امنيت اجتماعى، كمك به پاك سازى محيط و كاهش مفاسد اخلاقى است و اين مقدار محدوديت نه تنها به زيان بانوان نيست، بلكه به نفع بانوان و فرزندان و شوهران آنان و ساير افراد اجتماع تمام خواهد شد. براى روشن شدن مطلب به چند نكته مهم به عنوان مقدمه اشاره مى شود: نكته اول: با توجه به اين كه زن و مرد دو ركن مهم اجتماعند و سعادت و آرامش و آسايش فردى آنان تا حد زيادى به سلامت، امنيت و پاكى محيط زندگى شان بستگى دارد، تأمين سلامت، امنيت و پاك سازى محيط از مفاسد، بر عهده خود آنان نهاده شده و بايد در اين باره تشريك مساعى و همكارى كنند. نكته دوم: زن موجودى است ظريف و لطيف و طبعاً به آرايش، زينت،

تجمّل، خودنمايى و دلبرى علاقه دارد و با جاذبيّت خود مى خواهد دل مردان را تسخير كند، اما مرد موجودى است طالب و تنوع طلب و در برابر غريزه جنسى كاملاً ضعيف و ناتوان. غريزه جنسى او فوراً تحريك مى شود و كنترل را از دستش خارج مى سازد و هنگام تحريك اين نيروى سركش و طغيان گر حتى عقل و قانون و دين نيز غالباً از مهار كردن آن ناتوانند. همه چيز زن براى مرد، به ويژه جوان، تحريك كننده است: زينت هاى زن، لباس هاى زيباى او، صداى نازكش، دلبرى ها و عشوه گرى هايش، اندامش، مو و حتى حرارت بدن او مى تواند اين غريزه سركش را تحريك كند. نكته سوم: در جامعه، جوانان و مردان فراوانى وجود دارند كه به علت فقر و تهى دستى، بى كارى، كم درآمدى، ادامه تحصيلات، انجام دادن خدمت

46

سربازى و يا به هر دليل ديگر نمى توانند ازدواج كنند. اين افراد كه در بحران جوانى و زمان طغيان نيروى جنسى اند، كم نيستند. وضع رقّت بار اين افراد را نيز نمى توان ناديده گرفت، زيرا فرزندان همين پدران و مادران و از افراد همين اجتماع هستند. با توجه به مطالب مذكور، اكنون اين سؤال مطرح مى شود كه مصلحت بانوان در چيست؟ در بى بندوبارى و آزادى مطلق در مورد پوشش يا رعايت حجاب و تحمل مقدارى محدوديت؟ براى دركِ پاسخ صحيح، بهتر است دو اجتماع فرضى را بررسى و خوبى ها و بدى هاى هر يك را مقايسه كنيم: 1. در اين اجتماع، بانوان از لحاظ پوشش و معاشرت با مردها آزادى كامل دارند. براى ارضاى تمايل طبيعى به خودنمايى و زيبايى، آرايش كرده، نيمه عريان و با لباس هاى زيبا و رنگارنگ و مدهاى گوناگون،

از منزل خارج مى شوند و در كوچه، بازار، خيابان، اداره، فروشگاه، دانشگاه، دبيرستان، بيمارستان و مجالس و مجامع عمومى، با آزادى كامل با مردان بيگانه معاشرت و گفت وگو مى كنند. با بدن هاى نيمه عريان، زيبا و عشوه گريهاى خود براى مردان بيگانه دلبرى مى كنند و هر جا مى روند يك قافله دل همراه خود مى برند. اگر شوهر ندارند با آزادى مطلق تا پاسى از شب در سينماها، كاباره ها، مجالس دانس و رقص، پارك ها، ولگردى در خيابان ها به سر مى برند و اگر داراى شوهر باشند يا با او يا بدون وى و تنها، به بهانه آزادى همه جا مى روند. در چنين اجتماعى، پسران و دختران در معاشرت و دوست گيرى، حتى

47

روابط جنسى آزادند و مردان نيز در معاشرت با زنان بيگانه آزادىِ عمل دارند. با هر زنى كه او را دوست داشتند و توانستند روابط برقرار مى كنند. با هم به سينما، كاباره، مجالس دانس و رقص، پارك، ولگردى در خيابان ها و مراكز فساد و فحشا مى روند و به عيش و نوش مى پردازند. در چنين اجتماعى، بانوان در بى حجابى، بى بندوبارى، خروج از منزل، معاشرت با مردان بيگانه و روابط جنسى آزادند، اما اين آزادى ها همراه نتايج زير است: تزلزل بنياد مقدس خانواده ها، بى علاقگى زن و مرد به خانه و خانواده، بدگمانى زن و شوهر ومراقبت از يك ديگر همانند پليس، كشمكش و اختلاف هاى خانوادگى، كثرت وجود كودكان غيرمشروع و بى سرپرست و ولگرد، ازدياد بيمارى هاى روانى، كثرت قتل و جنايت و خودكشى، ازدياد دختران بى شوهر و پسران بى زن، تأخير سنين ازدواج، بى علاقگى پسران و دختران به تأسيس خانواده، گرايش جوانان به انواع مفاسد اخلاقى و انحراف هاى جنسى، ازدياد آمار طلاق و

جدايى، كثرت مردان و زنانى كه ناچارند تنها زندگى كنند. نمونه چنين اجتماع از هم گسيخته خانوادگى در كشورهاى غربى مشهود است. آيا چنين اجتماعى به نفع بانوان و مردان و جوانان است؟ اگر احساسات خام را كنار بگذاريد و خوب بينديشيد، به يقين پاسخ شما منفى خواهد بود. 2. در اين اجتماع، زنان در صحنه زندگى حضورى فعال دارند. با رعايت امكانات و تناسب، مشاغلى را پذيرفته و اجراى وظيفه مى كنند. در دبستان،

48

دبيرستان، دانشگاه، مراكز تحقيقات، بيمارستان، درمانگاه، آزمايشگاه، زايشگاه، مجالس قانون گذارى، وزارت خانه ها و در ديگر پست هاى مهم و مناسب، بانوان همانند مردان حضورى چشم گير دارند و حجاب و پوشيدگى را _ جز دست و صورت _ به طور كامل رعايت مى كنند. آنان براى حضور در اجتماع و محل كار زينت و آرايش نمى كنند. پوشيده و ساده و بى آرايش از منزل خارج مى شوند. زينت و آرايش و دلبرى را به خانه و براى شوهر خود اختصاص مى دهند. آنها اين محدوديت را با رضايت خاطر و فداكارى مى پذيرند تا محيط اجتماع از عوامل انحراف و فساد، سالم و پاك باشد و اين عمل را به خاطر رعايت حال جوانان و مردانى كه قدرت ازدواج ندارند انجام مى دهند. آنان حجاب را رعايت مى كنند، تا مبادا چشم مردان بيگانه به آنان بيفتد و به همسرانشان دل سرد شوند و با ايراد و بهانه جويى، كانون گرم خانواده را به صحنه هاى كشمكش و نزاع تبديل سازند. اين محدوديت رامى پذيرند، تا جوانان پسر و دختر _ كه فرزندان خود اين بانوان اند _ از فساد و انحراف هاى جنسى و ضعف اعصاب مصون بمانند و در موقعِ مناسب و با فراهم

شدن امكانات، ازدواج كرده و تشكيل خانواده دهند. اين محدوديت را مى پذيرند، تا به استحكام بنياد خانواده ها _ كه خود نيز از آنها هستند _ كمك كرده باشند و از تعداد آمار طلاق و زندگى تنهايى و كودكان پريشان و بى سرپرست بكاهند. در اين اجتماع، كانون بيشتر خانواده ها گرم و روابط زن و شوهرها نسبتاً خوب و اختلاف ها كمتر است. مفاسد اخلاقى و انحراف هاى جنسى در بين

49

جوانان به طور نسبى كم است. جوانان به ازدواج و تشكيل كانون مقدس خانواده علاقه دارند. آمار طلاق، وجود مردان و زنان مجرد چندان زياد نيست. كودكان بى سرپرست و ولگرد كمتر وجود دارد. در اين اجتماع، پدران و مادران درباره سلامت جوانان شان از آلوده شدن به مفاسد اخلاقى و انحراف هاى جنسى و بيمارى هاى روانى، اطمينان بيشترى دارند. آيا زندگى در چنين اجتماعى به نفع بانوان است يا اجتماع اول؟ هر انسان انديشمندى اجتماع دوم را بهتر و سالم تر از اجتماع اول مى داند. اسلام نيز زندگى در اجتماع دوم را بهتر و سالم تر مى داند و به همين دليل، حجاب را تشريع كرده و از بانوان خواسته كه آن را رعايت كنند و زيورها و زيبايى هاى خود را از مردان بيگانه بپوشند.(1) پيامبر صلى الله عليه و آله زنان را از زينت كردن براى غيرشوهران خود نهى كرد و فرمود: هركس براى غير شوهرش زينت كند، سزاوار است كه خدا او را به آتش دوزخ بسوزاند.(2) امام محمد باقر عليه السلام فرمود: زن وقتى از منزل خارج مى شود نبايد خود را خوش بو سازد.(3)

1. نور (24) آيه 31.

2. وسائل الشيعه، ج 20، ص 212: عن النّبي صلى الله عليه و آله في حديث المناهي، قال: «و نهى أن تتزيّن

لغير زوجها، فإن فعلت كان حقّاً على اللّه أن يحرقها بالنار».

3. همان، ص 220: جابر بن يزيد، قال: سمعت أبا جعفر محمد بن عليّ الباقر عليه السلام يقول: «ولا يجوز لها أن تتطيّب إذا خرجت من بيتها». 50

هم چنين فرمود: براى زن جايز نيست كه با مرد نامحرم مصافحه كند، مگر از پشت لباس.(1) اسلام براى پاك سازى محيط اجتماع به تشريع حجاب براى بانوان اكتفا نكرده، بلكه به مردان نيز توصيه كرده كه چشم چرانى نكنند و ديدگان خود را از تماشاى زنان نامحرم فرو بندند. قرآن مى فرمايد: «به مردان مؤمن بگو: ديدگان خود را فرو بندند و عورت خود را حفظ كنند، زيرا به تزكيه و پاكى آنان كمك مى كند و خدا به آن چه مى كنند آگاه است».(2) امام صادق عليه السلام فرمود: نگاه به نامحرم، تير مسمومى است از جانب شيطان و چه بسا يك نگاه كه حسرت درازى را در پى دارد.(3) حضرت صادق عليه السلام فرمود: نظر به نامحرم، تير مسمومى است از جانب شيطان. هر كسى براى خدا

1. همان، ص 222: جابر بن يزيد الجعفي، قال: سمعت أبا جعفر محمد بن عليّ الباقر عليه السلام يقول: «ولا يجوز للمرأة أن صافح غير ذي محرم إلاّ من وراء ثوبها».

2. نور (24) آيه 30: «قُ_لْ لِلْمُ_ؤْمِنِ_ينَ يَغُ_ضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَيَحْ_فَظُوا فُ_رُوجَهُمْ ذ لِ_كَ أَزْكى لَ_هُمْ إِنَّ اللّهَ خَبِيرٌ بِما يَصْنَعُونَ».

3. وسائل الشيعه، ج 20 ص 191: عليّ بن عقبة، عن أبيه، عن أبي عبداللّه عليه السلام قال: سمعته يقول: «النظرة سهم من سهام إبليس مسمومٌ، و كم من نظرة أورثت حسرة طويلة». 51

آن را ترك كند، لذت امن و ايمان را خواهد چشيد.(1) امام صادق عليه السلام فرمود: نگاه

بعد از نگاه، شهوت را در دل پرورش مى دهد و براى در فتنه افتادن صاحبش كفايت مى كند.(2) حضرت صادق عليه السلام فرمود: هر كس چشمش به زن نامحرمى بيفتد، پس ديدگان خود را به سوى آسمان برگرداند يا آن را فروبندد، خدا به پاداش اين عمل، حورالعينى در بهشت به او عطا خواهد كرد.(3) رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هر مردى كه با زن نامحرم مصافحه كند، در قيامت با دست هاى بسته او را به آتش دوزخ مى اندازند.(4) رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هر كه با زنى كه مالك او نيست، شوخى كند خدا در برابر هر كلمه اى كه

1. همان، ص 192: عقبة، عن أبي عبداللّه عليه السلام ، قال: «النظرة سهم من سهام إبليس مسمومٌ، من تركها للّه لالغيره أعقبه اللّه أمناً و ايماناً يجد طعمه».

2. همان، ص 192: عن الكاهلي، قال: قال أبوعبداللّه عليه السلام : «النظرة بعد النظرة تزرع في القلب الشهوة، و كفى بها لصاحبها فتنة».

3. همان، ص 193: قال الصادق عليه السلام : «من نظر إلى امرأة فرفع بصره إلى السماء، أو غضّ بصره لم يرتدّ إليه بصره حتى يزوّجه اللّه من الحورالعين».

4. همان، ص 198: عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله قال: «من صافح امرأة حراماً جاء يوم القيامة مغلولاً، ثمّ يؤمر به إلى النّار». 52

با او سخن گفته، در قيامت هزار سال او را محبوس مى كند.(1) اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: هيچ مردى نبايد با زن بيگانه اى خلوت كند كه در اين صورت، شيطان سومين فرد آنان خواهد بود.(2) موسى بن جعفر عليه السلام از پدرانش از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده كه فرمود: هر كه به خدا و قيامت ايمان دارد در جاى خلوتى كه صداى

نفس زن نامحرمى به گوشش مى رسد شب خوابى نمى كند.(3)

1. همان، ص 198: قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : «من فاكه امرأة لايملكها حبسه اللّه بكلّ كلمة كلّمها في الدنيا ألف عام».

2. مستدرك الوسائل، ج 14، ص 265: عن عليّ عليه السلام قال: «لايخلو بامرأة رجل، فما من رجل خلا بامرأة إلاّ كان الشيطان ثالثهما».

3. وسائل الشيعه، ج 20، ص 185: موسى بن جعفر، عن آبائه عليهم السلام ، عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله قال: «من كان يؤمن باللّه واليوم الآخر، فلا يبيت في موضع يسمع نفس امرأة ليست له بمحرم».

ازدواج و فوايد آن

خانواده، واحد كوچك اجتماعى است كه از پيوند ميان زن و مرد آغاز مى شود و با توليد فرزند توسعه و استحكام مى يابد. ازدواج براى انسان يك نياز طبيعى است كه با اجراى صيغه عقد مشروعيت و رسميت پيدا مى كند. اسلام به تشكيل خانواده بسيار اهميت مى دهد و آن را امرى مقدس مى شمارد و در احاديث، بهترين بنا معرفى شده است: امام محمد باقر عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده كه فرمود: بنايى در اسلام برپا نشده كه نزد خدا محبوب تر از ازدواج باشد.(1) امام صادق عليه السلام از رسول نقل كرده كه فرمود: نزد خدا چيزى محبوب تر از خانه اى نيست كه با ازدواج آباد گردد.

1. وسائل الشيعه، ج 20، ص 15: عن أبي جعفر عليه السلام قال: «رسول اللّه صلى الله عليه و آله : ما بُنِي بناء فى الإسلام أحبّ إلى اللّه من التزويج». 54

هم چنين نزد خدا چيزى مبغوض تر از اين نيست كه با طلاق خانه اى ويران گردد.(1) ازدواج، يكى از سنت هاى ارزش مند اسلام است كه پيامبر اكرم و امامان معصوم عليهم السلام به لزوم پيروى از آن تأكيد نموده اند. اميرالمؤمنين عليه السلام

فرمود: ازدواج كنيد، زيرا رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هر كه دوست دارد از سنت من پيروى كند، سنت من، ازدواج است.(2) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: ازدواج سنت من است و هركس از آن روى گرداند، از امت من نيست.(3) اسلام، ازدواج را عمل حيوانى نمى داند و پيروانش را به رهبانيت و ترك ازدواج دعوت نمى كند، بلكه برعكس، آن را وسيله اى براى تزكيه و تهذيب نفس، ترك گناه و تقرب به سوى خدا مى داند. امام صادق عليه السلام فرمود: دو ركعت نماز كه شخص همسردار بخواند، بهتر از هفتاد ركعت نماز

1. همان، ص 16: عن أبي عبداللّه عليه السلام قال: «قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : ما من شي أحبّ إلى اللّه من بيت يعمر في الإسلام بالنكاح، و ما من شي أبغض إلى اللّه من بيت يخرب في الإسلام بالفرقة، يعنى الطلاق».

2. همان، ص 17: قال أميرالمؤمنين عليه السلام : «تزوّجوا فإنّ رسول اللّه صلى الله عليه و آله قال: من أحبّ أن يتّبع سنّتي فإنّ من سنّتي التزويج».

3. بحارالأنوار، ج 103، ص 220: قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : «النكاح سنّتي فمن رغب عن سنّتي فليس منّي». 55

شخص ازدواج نكرده است.(1) پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: دو ركعت نماز شخص ازدواج كرده افضل است از عبادت مرد ازدواج نكرده كه شب ها براى نماز به پا مى خيزد و روزها را روزه بدارد.(2) امام صادق عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده كه فرمود: بدترين مردگان شما كسانى اند كه بدون ازدواج بميرند.(3) ازدواج و تشكيل خانواده از نظر اسلام، امرى است ارزش مند و منافع فراوانى را دربر دارد كه به برخى اشاره مى شود: 1. وسيله انس و محبت: انسان در اين زندگى پرآشوب، نياز به سكونت

و آرامش و محبت دارد. به شخصى نيازمند است كه محرم اسرار و خيرخواه و دل سوز و حامى اش باشد، تا با او انس بگيرد و از محبت ها، كمك ها و حمايت هاى مخلصانه اش بهره مند گردد. به فردى نيازمند است كه شريك زندگى اش باشد. در سلامت و بيمارى، عزت و ذلت، خوشى و ناخوشى، فقر و غنا، رفاه و تنگ دستى و در همه احوال، به او وفادار و مهربان و دلسوز باشد. در تأمين اين نياز چه كسى بهتر از همسر و چه جايى مناسب تر از كانون خانواده است.

1. وسائل الشيعه، ص 18 : قال أبوعبداللّه عليه السلام : «ركعتان يصلّيهما المتزوّج أفضل من سبعين ركعة يصلّيها عزب».

2. همان، ص 19: قال النّبي صلى الله عليه و آله : «ركعتان يصلّيهما متزوّج أفضل من رجل عزب يقوم ليله و يصوم نهاره».

3. همان، ص 19: عن أبي عبداللّه عليه السلام قال: «قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : رُذّال موتاكم العزّاب». 56

خداوند متعال در قرآن مى فرمايد: «و از نشانه هاى خداست كه براى شما از جنس خودتان همسرانى بيافريد، تا به سويشان آرامش بيابيد و در ميان شما محبت و دل سوزى قرار داد. در اين كارِخدا نشانه هايى است براى كسانى كه اهل تفكر هستند».(1) 2. وسيله اى براى پاك دامنى و مصونيّت از گناه: انسان طبعاً نياز به عمل جنسى و ارضاى غريزه جنسى دارد. اگر از طريق مشروع ارضا نشد، كنترل آن بسيار دشوار است و انسان را به انحراف و گناه مى كشد. بنابراين، ازدواج بهترين و سالم ترين وسيله براى ارضاى غريزه جنسى و مصونيت از انحراف است. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هر كه دوست دارد خدا را پاك و پاكيزه ملاقات نمايد بايد ازدواج كند.(2) حضرت

صادق عليه السلام از رسول خدا نقل كرده كه فرمود: هر كه ازدواج كند، نصف دينش را حفظ كرده است.(3) حضرت موسى بن جعفر عليه السلام از پدرانش از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل كره كه فرمود:

1. روم (30) آيه 21: «وَمِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِى ذ لِكَ لاَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ».

2. وسائل الشيعه، ص 18 : قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : «من أحبّ أن يلقى اللّه طاهراً مطهراً فليَلْقَه بزوجةٍ».

3. همان، ص 17 : عن أبي عبداللّه عليه السلام قال: «قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : من تزوّج أحرز نصف دينه». 57

هر كه در آغاز جوانى ازدواج كند، شيطان او فرياد مى زند: واويلا! اين جوان دو ثلث دينش را از من حفظ كرده است. پس بايد در ثلث ديگر تقوا را رعايت كند.(1) 3. وسيله اى براى سلامت جسم و روان: عمل جنسى و ارضاى غريزه، نيازى طبيعى است كه موجب سلامت جسم و اعصاب خواهد بود و كنترل و سركوب كردن آن، اعصاب را فرسوده و از حال اعتدال خارج مى سازد. منشأ بسيارى از بيمارى هاى روانى، از قبيل افسردگى، يأس، اضطراب، ترس، بدبينى، پوچ پندارى، بى اعتمادى و عصبانيت، مى تواند سركوب كردن غريزه جنسى باشد. بنابراين، ازدواج به موقع و ارضاى غريزه جنسى از طريق مشروع را مى توان يكى از عوامل سلامت جسم و اعصاب دانست. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: مردان و زنان بى همسر را به همسرى يك ديگر درآوريد، تا خدا اخلاقشان را نيكو گرداند و در رزق آنان گشايش دهد و بر مروتشان بيفزايد.(2) 4. كمك به سلامت محيط اجتماعى: اگر افراد در آغاز جوانى ازدواج كنند به زندگى خانوادگى وابسته و

دلگرم مى شوند واز ولگردى و بسيارى از

1. بحارالأنوار، ج 103، ص 221: موسى بن جعفر عليه السلام ، عن النبيّ صلى الله عليه و آله ، قال: «ما من شابّ تزوّج في حداثة سنّه إلاّ عجّ شيطانه: يا ويلاه، يا ويلاه، عَصَم منّي ثلثي دينه، فليتّق اللّه العبد في الثلث الباقى».

2. همان، ص 222: قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : «زوّجوا أياماكم؛ فإنّ اللّه يحسن لهم أخلاقهم، و يوسّع لهم في أرزاقهم، و يزيدهم في مروّاتهم». 58

مفاسد اخلاقى مصون مى مانند. در نتيجه، از تعداد تجاوزها با عنف، اغفال دختران و زنان، زنا، لواط، استمنا، حتى اعتياد، قتل و جنايت و سرقت كاسته مى شود. ازدواج به موقع در سلامت و امنيّت محيط تأثير فراوانى دارد. از همين رو، اسلام به اوليا و مربيان توصيه مى كند كه وسيله ازدواج كسانى را كه ازدواج نكرده اند، فراهم سازند. قرآن مى فرمايد: «افراد بى همسر، بندگان و كنيزان صالح خود را به همسرى هم ديگر درآوريد، چنان چه تهى دست باشند، خدا به فضل خود بى نيازشان مى كند و خدا توسعه دهنده و دانا است».(1) رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: فرزند سه حق بر پدر دارد: نام نيكويى برايش بگذارد، نوشتن را به او ياد دهد و وقتى به حد بلوغ رسيد وسيله ازدواجش را فراهم سازد.(2) 5 . توليد و تكثير نسل: اسلام به توليد فرزند و تكثير نسل عنايت دارد و آن را يكى از اهداف مهم ازدواج مى شمارد. امام محمد باقر عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده كه فرمود: چه مانع دارد كه مؤمن ازدواج كند، شايد خدا فرزندى به او عطا كند كه

1. نور (24) آيه 32: «وَأَنْكِحُوا الأَيامى مِنْكُمْ وَالصّالِحِ_ينَ مِنْ عِ_بادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ إِنْ يَ_كُونُوا

فُقَراءَ يُ_غْنِ_هِمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللّهُ واسِ_عٌ عَلِ_يمٌ».

2. مكارم الاخلاق، ج 1، ص 253: عن النبيّ صلى الله عليه و آله قال: «من حقّ الولد على والده ثلاثة: يُحسِّن اسمه، و يعلّمه الكتابة، و يزوّجه إذا بلغ». 59

زمين را با گوينده كلمه لااله الااللّه سنگين نمايد.(1) رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: ازدواج كنيد تا زياد شويد، زيرا من در قيامت به ساير امت ها با شما مباهات مى كنم، حتى با جنين سقط شده.(2) 6. لذت جويى: يكى از فوايد مهم ازدواج، لذت جويى و ارضاى غريزه جنسى از طريق مشروع است. لذت هاى جنسى يكى از بهترين لذت هاى دنيا است و از ديدگاه اسلام، نه تنها مذموم نيست، بلكه عملى است مشروع كه اگر با قصد قربت انجام بگيرد ثواب هم دارد و در بعضى اوقات واجب مى شود. ازدواج پيمانى است مقدس كه با چند چيز تحقق مى يابد: 1. رضايت زن ومرد؛ 2. اجازه پدر يا جد (در صورت باكره بودن دختر)؛ 3. تعيين مهر (مهر مى تواند ملك باشد يا پول نقد يا نسيه، يا هر مال ديگرى، كم باشد يا زياد)؛ 4. خواندن صيغه عقد (توسط زن و مرد يا وكيل آنان، در صورت آشنايى با زبان عربى). بعد از اجراى صيغه عقد، زندگى فردى زن و شوهر، به زندگى خانوادگى تبديل مى شود و مسئوليت هاى تازه اى پيدا مى كنند.

1. وسائل الشيعه، ج 20، ص 14: عن أبي جعفر عليه السلام ، قال: «قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : ما يمنع المؤمن أن يتّخذ أهلاً؛ لعلّ اللّه يرزقه نسمة تثقل الارض بلااله الااللّه».

2. بحارالأنوار، ج 103، ص 220: قال النبيّ صلى الله عليه و آله : «تناكحوا تكثروا؛ فإنّي أباهي بكم الأمم يوم القيامة ولو بالسقط».

حقوق و وظايف متقابل زن و شوهر

خانواده از ديدگاه اسلام، واحد

كوچك اجتماعى است كه اجتماع هاى بزرگ تر از همين واحدها تشكيل مى يابد. اين واحد كوچك، از يك زن و مرد تشكيل شده، با توليد فرزند توسعه مى يابد. در بين اعضاى خانواده ارتباط كامل برقرار است و اهداف و منافع مشتركى دارند. سعادت هر يك از اعضا، به خوش بختى همه اعضا بستگى دارد. زن و مرد بعد از ازدواج بايد به فكر مجموع اعضا باشند و تفكر فردى نداشته باشند. ارتباط بين زن و شوهر، مانند دو شريك يا دو همسايه يا دو دوست نيست، بلكه بسيار بالاتر و در حد وحدت است. قرآن در اين باره تعبير بسيار جالبى دارد: «و از نشانه هاى خداست كه از نفس خود شما برايتان زوج بيافريد تا به آنان آرامش و سكون بيابيد، و بين شما محبت و دلسوزى قرا رداد، و در اين موضوع براى كسانى كه اهل تفكر باشند نشانه هايى است».(1)

1. روم (30) آيه 21: «وَمِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِى ذ لِكَ لاَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ». 61

جمله:« خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً»بر شدت اتصال وارتباط دلالت دارد. در آيه ديگر درباره زن و شوهر مى فرمايد: «زنان براى شما لباس و شما نيز براى آنان لباس هستيد».(1) توصيف زن و مرد به لباس يك ديگر نيز شدت ارتباط و اتصال را افاده مى كند؛ چنان كه لباس نزديك ترين اشيا به بدن انسان است و نياز به آن شديد است، تا از گرما و سرما حفظش كند، عيوبش را بپوشد و به او زيبايى و آرامش دهد. زن و شوهر نيز نسبت به يك ديگر اين چنين هستند و بايد باشند. اسلام به تحكيم

بنياد خانواده و حسن ارتباط بين زوجين عنايت كامل داشته و براى هر يك از آنان وظايف و حقوقى را مقرر داشته است. حقوق و وظايف زن و شوهر را در دو بخش مى توان خلاصه كرد: يكى، وظايف مشترك و ديگرى، وظايف مخصوص. در اين جا به تشريح هر يك از اينها مى پردازيم: حقوق و وظايف مشتركحقوق و وظايفى كه زن و شوهر هر دو بايد آنها را رعايت كنند، عبارتند از: 1. حسن معاشرت: رفتار زن و شوهر نسبت به هم ديگر بايد خوب و كاملاً پسنديده باشد.

1. بقره (2) آيه 187: «هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ». 62

قرآن مى فرمايد: «با زنان به شيوه معروف زندگى كنيد».(1) معروف در برابر منكر، به معناى رفتارى است كه از نظر شرعى و عقلى پسنديده باشد. گرچه خطاب در آيه متوجه مردان است، زنان نيز همين وظيفه را دارند. زن و شوهر بايد با يك ديگر مهربان، خوش اخلاق، خوش برخورد، خندان، دلسوز، مددكار، غمخوار، باادب، با انصاف، راست گو، رازدار، امين، وفادار، خيرخواه و خوش رفتار باشند. در احاديث نيز به موضوع حسن معاشرت زن و شوهر تأكيد شده است. پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: كامل ترين مردم از جهت ايمان كسانى اند كه اخلاقشان نيكوتر باشد. خوبان شما كسانى هستند كه به زنانشان نيك رفتار باشند.(2) 2. جلب توجه همسر: زن و شوهر وظيفه دارند در نظافت، لباس پوشيدن و اصلاح سر و صورت، خواسته هاى يك ديگر را رعايت كنند. اسلام به زنان توصيه مى كند كه در خانه و براى شوهر خود آرايش و زينت كنند و بهترين لباس هايشان را بپوشند، نظيف و پاكيزه باشند و بوى خوش استعمال كنند. امام صادق عليه السلام فرمود:

1. نساء (4) آيه 19: «وَعاشِرُوهُنَّ بِالمَعْرُوفِ».

2. بحارالأنوار، ج 71، ص 389: عن النبيّ صلى الله عليه و آله ، قال: «أكمل المؤمنين إيماناً أحسنهم خلقاً، و خياركم خياركم لنسائه». 63

زنى خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيد و سؤال كرد: حق مرد بر زن چيست؟ فرمود: وظيفه زن اين است كه خود را با بهترين بوها خوش بو سازد، بهترين لباس هايش را بپوشد، با بهترين زيورها زينت كند و بدين صورت صبح گاه و شبان گاه خويش را بر شوهر عرضه بدارد و حقوق مرد بيشتر از اينهاست.(1) مرد نيز همين وظيفه را در مورد همسرش دارد؛ بايد نظيف و پاكيزه، خوش بو و خوش لباس باشد، به اصلاح سر و صورتش برسد و در منزل زيبا زندگى كند. جعفر بن محمد عليه السلام به وسيله پدرانش از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده كه فرمود: هر يك از شما بايد خودش را براى همسرش آماده سازد؛ چنان كه زن، خودش را براى شوهر آماده مى سازد. آن گاه جعفر بن محمد عليه السلام فرمود: يعنى نظافت و پاكيزگى را رعايت كند.(2) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

1. وسائل الشيعه، ج 20، ص 158: عن أبي عبداللّه عليه السلام قال: «جاءت امرأة إلى رسول اللّه صلى الله عليه و آله ، و قالت: يا رسول اللّه! ما حقّ الزوج على المرأة؟ _ في حديث إلى أن _ قال: و عليها أن تتطيّب بأطيب طيبها، و تلبس أحسن ثيابها، و تتزيّن بأحسن زينتها، و تعرض نفسها عليه غدوة و عشيّة، و أكثر من ذلك حقوقه عليها».

2. مستدرك الوسائل، ج 14، ص 296 : جعفر بن محمد، عن أبيه، عن جدّه علي بن الحسين، عن عليّ عليه السلام ، قال: «قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : ليتهيّأ أحدكم لزوجته كما

تتهيّأ زوجته له _ قال جعفر بن محمد عليه السلام : _ يعني يتهيّأ بالنظافة». 64

حق زن بر شوهر اين است كه غذا و لباسش را فراهم سازد و با صورت زشت بر او ظاهر نشود. اگر چنين كرد حق او را ادا كرده است.(1) حسن بن جهم مى گويد: حضرت موسى بن جعفر عليه السلام را ديدم كه خضاب كرده بود. عرض كردم: فدايت شوم، شما هم خضاب كرده ايد؟! فرمود: بله. زيرا آمادگى مرد براى زن به عفت او مى افزايد. زنانى عفت خود را از دست داده اند، به اين دليل كه شوهرانشان، خود را براى آنان آماده نساخته بودند. آن گاه فرمود: آيا تو دوست دارى همسرت را در صورتى ببينى كه تو خود را بدان صورت بر او آشكار مى سازى؟ عرض كردم: نه. فرمود: همسرت نيز چنين است.(2) 3. كام دهى: گرچه لذت جويى و ارضاى غريزه جنسى تمام هدف ازدواج نيست، ليكن يكى از اهداف مهم و محرك اولى در ازدواج است و در تحكيم بنياد خانواده و حسن رابطه زوجين تأثير به سزايى دارد. بنابراين، كام دهى يكى از وظايف زن و شوهر مى باشد. زن و شوهر بايد براى استمتاع و ارضاى

1. بحارالأنوار، ج 103، ص 254: قال النبيّ صلى الله عليه و آله : «حقّ المرأة على زوجها أن يسدّ جوعتها، و أن يستر عورتها، ولا يقبح لها وجهاً، فإذا فعل ذلك فقد واللّه أدّى حقّها».

2. وسائل الشيعه، ج 20، ص 246: حسن بن الجهم، قال: رأيت أبالحسن عليه السلام اختضب، فقلت: _ جعلت فداك _ أختضبت؟

فقال: «نعم، إنّ التهيئة ممّا يزيد في عفّة النساء، و لقد ترك النساء العفّة بترك أزواجهنّ التهيئة، _ ثمّ قال: _ أيسرّك أن تراها على

ما تراك عليه إذا كنت على غير تهيئة؟»

قلت: لا.

قال: «فهو ذلك». 65

غريزه جنسى يك ديگر آماده باشند. هرگاه يكى از آن دو، به استمتاع و عمل جنسى تمايل داشت، ديگرى نيز خود را آماده سازد و مانع تراشى نكند. پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله به زنان مى فرمود: نمازتان را طولانى نكنيد، تا شوهرانتان را (از تمتع جنسى) بازداريد.(1) زن و شوهر هنگام عمل جنسى نبايد فقط به فكر لذت جويى خود باشد، بلكه به فكر كام دهى و ارضاى همسرش نيز باشد. زيرا ارضاى غريزه جنسى در حسن رابطه زوجين و تحكيم بنياد خانواده تأثير كامل دارد. اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: هرگاه يكى از شما به سوى همسر خود رفت، در انجام دادن عمل جنسى عجله نكند.(2) امام رضا عليه السلام (در ضمن حديثى) فرمود: زن همان توقع را از تو دارد كه تو از او دارى.(3) 4. نگه دارى و تربيت فرزندان: نگه دارى از فرزندان و حفظ سلامت و پرورش جسم و جان و تعليم و تربيت آنان وظيفه مشترك پدر و مادر است و به هم فكرى و همكارى و جديت آنان نياز دارد. پدر در اين مورد مسئوليت سنگين ترى را بر عهده دارد، اما نقش مادر حساس تر و سازنده تر است.

1. همان، ج 20، ص 164: أبو بصير عن أبي جعفر عليه السلام قال: «قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله للنساء: لا تطولنّ صلاتكنّ لتمنعنّ ازواجكنّ».

2. مستدرك الوسائل، ج 14، ص 221: عن عليّ عليه السلام قال: «قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : إذا أتى أحدكم امرأته فلا يعجلها».

3. همان، عن الرضا عليه السلام _ في حديث إلى أن _ قال: «و اشتهت منك مثل الذي تشتهيه منها». 66

وظايف مخصوص زن و شوهر الف) وظايف شوهر:

مرد علاوه بر وظايف مشترك، به علت آفرينش ويژه اش وظايف خاصى را نيز بر عهده دارد كه به برخى اشاره مى شود: 1. سرپرستى و قيمومت خانواده: در اسلام، ولايت و سرپرستى و مديريت خانواده بر عهده مردان نهاده شده است. خداوند متعال در قرآن مى فرمايد: «مردان از آن جهت كه خدا برخى را بر بعضى برترى داده است و از آن جهت كه از مال خود نفقه مى دهند، بر زنان سرپرستى و قيمومت دارند. پس زنان شايسته، در غيبت شوهرانشان، با حفظ خود، عفت خود را نگه مى دارند».(1) امور خانواده بايد با تفاهم و مشاوره و همكارى زن و شوهر انجام بگيرد، ولى به هر حال، اين اجتماع كوچك مانند هر جامعه ديگرى بدون يك سرپرست و مدير باتدبير و بانفوذ، به خوبى اداره نخواهد شد. اكثر خانواده هاى بدون مدير وضع مطلوبى ندارند. بنابراين، يا زن بايد مسئوليت سرپرستى و نگه دارى خانواده را بر عهده بگيرد يا مرد. از آنجا كه جنبه تعقل بيشتر مردان بر زنان برترى دارد و براى تدبير و نظارت بر زندگى آمادگى بيشترى دارند و براى تحمل دشوارى ها بيشتر

1. نساء (49) آيه 34: «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَبِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ فَالصّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَيْبِ بِما حَفِظَ اللّهُ». 67

آماده اند، مسئوليتِ سرپرستى خانواده بر عهده آنان نهاده شده است. برعكس بانوان كه بيشتر، احساسات و عواطف آنان بر مردان فزونى دارد. بنابراين، صلاح خانواده در اين است كه سرپرستى مرد را بپذيرد و كارهاى مهم زندگى را با مشورت و صلاحديد او انجام دهد و در موارد اختلاف، حاكميت او را بپذيرد. ناگفته

نماند كه منظور از سرپرستى مرد اين نيست كه با اعمال قدرت و خودمحورى خانواده را اداره كند و فعال مايشاء باشد و به ديگر اعضاى خانواده حق اظهارنظر ندهد، زيرا سرپرست و مدير باتدبير به خوبى مى داند كه هيچ مؤسسه كوچك يا بزرگى را با زور و خودمحورى نمى توان اداره كرد، به ويژه كانون خانواده را كه بايد محل آسايش و آرامش و پرورش كودكان و آينده سازان كشور باشد، بلكه منظور، در رأس امور قرار گرفتن برنامه ريزى صحيح براى اداره خانواده، با مشاوره و تبادل نظر ساير اعضاى خانواده و جلب همكارى آنان در اداره امور و تفاهم در حل مشكلات و تصميم گيرى و حرف آخر را زدن در موارد اختلاف است. مسئوليت هاى سرپرستى مرد را در سه بخش مى توان خلاصه كرد: 1. تأمين هزينه هاى خانواده وتنظيم برنامه زندگى بامشاوره وتبادل نظر و رسيدگى به حساب دخل و خرج خانواده؛ 2. حفاظت و حراست و مراقبت و دفاع از افراد خانواده؛ 3. نظارت بر مسائل دينى، اخلاقى و فرهنگى افراد خانواده و هدايت آنان به رشد، تكامل جسمانى، نفسانى و جلوگيرى از وقوع مفاسد اجتماعى و اخلاقى.

68

2. تأمين نفقه: در اسلام تأمين كليه هزينه ها و مخارج زندگى خانواده بر عهده مرد نهاده شده است. اسحاق بن عمار از حضرت صادق عليه السلام سؤال كرد: حق زن بر شوهر چيست؟ فرمود: غذا و لباسش را تأمين كند و لغزش هايش را ببخشد.(1) 3. اكرام و مدارا: مرد وظيفه دارد قدرشناس همسرش باشد و او را نعمتى از جانب خدا بداند. وى را گرامى داشته، با او مدارا كند، لغزش هايش را ببخشد و سخت گيرى و لج بازى نكند. اسلام

چنين برخوردى را از حقوق زن و وظايف شوهر مى داند. امام سجاد عليه السلام فرمود: حق همسرت اين است كه بدانى خداى متعال او را وسيله آرامش و انس تو قرار داده و نعمتى است از جانب خدا بر تو، پس او را گرامى بدارى و با وى مدارا كنى. گرچه تو نيز بر وى حق دارى، تو بايد دل سوز او باشى، زيرا اسير تو است. بايد غذا و لباسش را فراهم سازى و اگر اشتباه كرد، ببخشى.(2)

1. مكارم الاخلاق، ج 1، ص 248: سأل إسحاق بن عمّار أباعبداللّه عليه السلام عن حقّ المرأة على زوجها؟

قال: «يشبع بطنها، و يكسوها، و إن جهلت غفر لها».

2. بحارالأنوار، ج 74، ص 5 : قال عليّ بن الحسين عليه السلام : «و أمّا حق الزوجة: فأن تعلم أنّ اللّه جعلها سكناً و أُنساً، فتعلم أنّ ذلك نعمة من اللّه عليك فتكرمها و ترفق بها، و إن كان حقّك عليها اُوجب، فإنّ لها عليك أن ترحمها؛ لأنّها أسيرك، و تطعمها و تكسوها، و إذا جهلت عفوت عنها». 69

4. مراقبت هاى دينى و اخلاقى: مرد وظيفه دارد به مسائل اعتقادى، اخلاقى و دينى همسرش عنايت داشته باشد: يا خودش در اين باره به او كمك كند يا وسيله آموختن آنها را برايش فراهم سازد. مواظب اخلاق و رفتارش باشد. به كارهاى خوب و اخلاق پسنديده دعوتش كند و او را از كردار زشت و اخلاق ناپسند نهى كند. در يك كلام، او را از آتش دوزخ برهاند و به بهشت دعوت كند. اين يكى از آثار و لوازم سرپرستى و قيموميت است كه بر عهده مردان نهاده شده است. قرآن مى فرمايد: «اى كسانى

كه ايمان آورده ايد! خودتان و خانواده تان را از آتش دوزخ نگه داريد، آتشى كه هيزم آن، مردم و سنگ ها هستند».(1) ب) وظايف زن: زن نيز درباره شوهر خود وظايف بسيار سنگينى دارد كه در احاديث به برخى اشاره شده است. همه وظايف در جمله اى كوتاه خلاصه شده و آن، خوب شوهردارى كردن است. اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: جهاد زن در اين است كه خوب شوهردارى كند.(2) «حسن التبعل» كه در حديث آمده جمله كوتاهى است، ولى معناى گسترده اى دارد و همه خوبى ها را دربر مى گيرد. درباره زنى مى توان گفت:

1. تحريم (66) آيه 6: «يا أَيُّها الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِ_يكُمْ ناراً وَقُودُها النّاسُ وَالحِ_جارَةُ».

2. بحارالأنوار، ج 103، ص 252: قال عليّ عليه السلام : «جهادُ المرأة حُسن التّبعُّل». 70

خوب شوهردارى مى كند، كه مقام سرپرستى و قيمومت شوهر را مى پذيرد و از آن پاسدارى مى كند. موقعيت او را در خانواده و بين فرزندان نگه مى دارد. در كارهاى مهم با او مشورت مى نمايد. از دستوراتش اطاعت مى كند. اگر در موردى خروج از منزل را صلاح ندانست و اجازه نداد خارج نمى شود. با رفتار خوش واخلاق نيك و محبت هاى خود، شوهر را دلگرم و خانه را به كانون صفا و محبت تبديل مى كند. در دشوارى ها و گرفتارى ها به يارى شوهر مى شتابد و از او دل جويى مى نمايد. در مورد اموال شوهر امانت دار است واز اسراف و تبذير و ولخرجى اجتناب مى كند. در كارهاى خير او را تشويق مى نمايد. بهترين لباس خود را در منزل مى پوشد و براى شوهر آرايش و زينت مى كند و همواره آماده و در اختيار او است. در خانه دارى و پرورش فرزندان مى كوشد. رازدار و امين

و مهربان و دلسوز است... . درباره چنين زنى مى توان گفت: خوب شوهردارى مى كند و عملش در رديف جهاد در راه خدا قرار دارد. در احاديث درباره چند چيز تأكيد بيشترى شده است: 1. اطاعت از شوهر در موارد مجاز؛ 2. تمكين از شوهر در هم خوابگى و تمتعات و عمل جنسى؛ جز در مواردى كه منع شرعى دارد؛ 3. امانت دارى و حفظ اموال شوهر؛ 4. حفظ عفت و پاك دامنى؛ 5. كسب اجازه شوهر در خروج از منزل. امام صادق عليه السلام از پدرانش از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده كه فرمود:

71

سودى نصيب مرد مسلمان نشده كه بعد از اسلام بهتر از زوجه مسلمانى باشد كه وقتى به او مى نگرد، خشنود مى شود و از دستورهايش اطاعت كرده، در غياب او از نفس خود و اموال او نگه دارى مى كند.(1) امام محمد باقر عليه السلام فرمود: زنى خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيد وگفت: يا رسول اللّه! حق مرد بر زن چيست؟ فرمود: بايد در اطاعت شوهر باشد و نافرمانى نكند، از خانه اش بدون اذن او صدقه ندهد، بدون رضايت او روزه مستحبى نگيرد، از تمتعات جنسى مانع او نشود، گرچه بر شتر سوار باشد. بدون اذن او از منزل خارج نشود.(2)

1. وسائل الشيعه، ج 20 ص 41: عن أبي عبدالّه عليه السلام عن آبائه عليهم السلام قال: «قال النبيّ صلى الله عليه و آله : ما إستفاد امرئ مسلم فائدة بعد الإسلام أفضل من زوجة مسلمة تسرّه إذا نظر إليها، و تطيعه إذا أمرها، و تحفظه إذا غاب عنها في نفسها و ماله».

2. همان، ص 158: عن أبي جعفر عليه السلام قال: «جاءت امرأة إلى النبيّ صلى الله عليه و آله فقالت: يا رسول اللّه! ما حق الزوج

على المرأة؟ فقال لها: أن تطيعه، ولا تعصيه، ولا تصدّق من بيته إلاّ بإذنه، ولا تصوم تطوّعاً إلاّ بإذنه، ولا تمنعه نفسها و إن كانت على ظهر قتب، ولا تخرج من بيتها إلاّ بإذنه».

مهر زن و فلسفه آن

مرد هنگام اجراى صيغه نكاح، چيزى را به همسرش تقديم مى كند كه در اصطلاح «مهر و صداق» ناميده مى شود. كلمه مهر در قرآن نيامده، اما لفظ صداق استعمال شده است. قرآن مى فرمايد: «صداق زنان را بپردازيد كه عطيه اى است و اگر بعداً چيزى از آن را، با رضايت به شما بخشيدند، بخوريد كه گوارايتان باد».(1) براى صداق، مقدار معينى تعيين نشده، بلكه به توافق زن و مرد بستگى دارد. امام محمد باقر عليه السلام فرمود: صداق چيزى است كه زن وشوهر بر آن توافق مى كنند، كم باشد يا زياد.(2)

1. نساء (4) آيه 4: «وَآتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَى ءٍ مِنْهُ نَفْساً فَكُلُوهُ هَنِ_يئاً مَرِيئاً».

2.وسائل الشيعه، ج 21، ص 240: قال ابوجعفر عليه السلام : «الصداق ما تراضيا عليه من قليل او كثير، فهذا الصداق». 73

براى حداقل مهر نيز مقدارى تعيين نشده، اما در احاديث آمده كه زياد هم ناچيز نباشد. امام جعفر صادق عليه السلام از پدرانش از حضرت على عليه السلام نقل كرده كه فرمود: من دوست ندارم «مهر» از ده درهم كمتر باشد، تا به مقدار پولى كه به زن زناكار پرداخت مى شود شبيه نباشد.(1) براى حداكثر صداق مقدار معينى تعيين نشده، هرچه هم زياد باشد مانع ندارد، ولى اسلام تعيين مهريه هاى سنگين و مسابقه در آن را صلاح نمى داند و از آن نهى كرده است. اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: مهر زنان را سنگين نكنيد و ازدياد آن را به مسابقه

نگذاريد، زيرا موجب دشمنى مى شود.(2) نبايد در تعيين مهر آن قدر سخت گيرى كرد كه جوانان امكان ازدواج نداشته باشند. در اين مورد خوب است از افراط و تفريط خوددارى شود و با رعايت شئون زن و مرد و شخصيت اجتماعى خانواده عروس و داماد، طبق امكانات اقتصادى آنان، به صداق مناسب و معتدلى توافق كنند. در نوع مهر نيز محدوديتى وجود ندارد، بلكه هر نوع مالى مى تواند صداق باشد، مانند طلا، نقره، املاك، انواع پول هاى رايج، اسباب و لوازم زندگى، فرش، ظروف، اتومبيل، لباس و هر چيز ديگرى كه قابل تملك باشد. اما

1. همان، ص 253: جعفر بن محمد، عن آبائه، عن عليّ عليه السلام قال: «إنّي أكره أن يكون المهر أقلّ من عشرة دراهم؛ لئلاّ يشبه مهر البغي».

2. همان، ص 266: عن عليّ عليه السلام قال: «لاتغالوا بمهور النساء فتكون عداوة». 74

صلاح زن در اين است كه در صورت امكان مهر خود را ملك يا طلا، يا نقره، يا اشيايى نظير اينها قرار دهد تا برايش ذخيره باشد و با مرور روزها از ارزش آن كاسته نشود. مهر مى تواند نقد باشد يا نسيه و بر عهده شوهر يا هر شخص ديگرى است و به توافق زن و شوهر بستگى دارد. اگر به صورت نقد باشد، زن مى تواند قبل از عروسى آن را مطالبه كند. در صورتى كه مرد قدرت پرداخت آن را دارد، بايد بپردازد و اگر خوددارى كرد، زن حق دارد از عمل جنسى بپرهيزد و اين عدم تمكين موجب نشوز و سقوط نفقه نمى شود. اگر صداق نسيه باشد،ولى وقت معينى برايش تعيين شده زن قبل از رسيدن وقت، حق مطالبه ندارد و چنان چه وقت معينى

تعيين نشده، هر وقت زن آن را مطالبه كرد؛ چنان كه مرد قدرت پرداخت دارد، بايد بى درنگ آن را بپردازد. مالك حقيقى مهر، چه ملك باشد چه پول نقد، خود زن است. كسى حق ندارد بدون رضايت او در مالش تصرف كند، حتى پدر و مادر و شوهرش و منافع آن نيز به خود زن تعلق دارد. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: خدا در قيامت هر گناهى را مى بخشد، جز گناه كسى را كه مهر زن را غصب كند، يا مزد اجيرى را ندهد و يا انسان آزادى را به عنوان برده بفروشد.(1)

1.همان، ص 266: قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : «إنّ اللّه ليغفر كلّ ذنب يوم القيامة إلاّ مهر امرأة، و من اغتصب أجيراً أجره، و من باع حراً». 75

از حضرت موسى بن جعفر عليه السلام سؤال شد: آيا پدر مى تواند صداق دخترش را ميل كند؟ فرمود: نه، چنين حقى را ندارد.(1) چنان كه صداق نسيه و بر عهده شوهر است و بدهى واقعى است كه بايد عندالمطالبه و در اولين زمان امكان پرداخت شود. حضرت صادق عليه السلام درباره مردى كه زنى را به عقد خود درآورده، ولى قصد داشته مهرش را نپردازد، فرمود: اين عمل زنا محسوب مى شود.(2) امام صادق عليه السلام فرمود: هر مردى كه مهرى براى همسرش قرار دهد، ولى قصد اداى آن را نداشته باشد به منزله دزد است.(3) حضرت صادق عليه السلام از پدرانش از رسول خدا نقل كرده كه فرمود: هر كه مهر همسرش را ندهد، نزد خدا زناكار محسوب مى شود. خداى عزّوجلّ در قيامت به او مى گويد: كنيز خود را به تو تزويج كردم، در پيمان خودم، ولى تو به عهد من وفا نكردى

و به كنيزم ستم نمودى. پس به مقدار حق زن، از حسنات مرد مى گيرد و به زن مى دهد و اگر

1. همان، ص 272: احمد بن ابى نصر قال سأل ابوالحسن الاول عليه السلام عن الرجل يزوج ابنته، اله ان يأكل صداقها؟ قال: لا، ليس ذلك له».

2. همان، ص 266: فضيل بن يسار، عن أبي عبداللّه عليه السلام في الرجل يتزوّج المرأة ولا يجعل في نفسه أن يعطيها مهرها: «فهو زنا».

3. همان، عن أبي عبداللّه عليه السلام قال: «من أمهر مهراً ثمّ لاينوي قضاءه كان بمنزلة السارق». 76

حسنه اى باقى نماند، دستور مى دهد او را در آتش دوزخ بيفكنند، زيرا به عهد خود وفا نكرده است و عهد مورد سؤال واقع مى شود.(1) فلسفه مهرممكن است كسى اصل تشريع مهر را زير سؤال برده، بگويد: زن و مرد از لحاظ جنسى به يك ديگر نياز دارند واز اين طريق به هم ديگر جذب شده و ازدواج مى كنند، پس ديگر مهر چه معنايى دارد؟ با تشريع مهر زن تحقير شده و تا سرحد كالاى مورد معامله تنزل يافته است. مرد با مهر زن را همانند برده در تملك خود درمى آورد. در پاسخ بايد گفت: در اسلام نه زن كالا و برده محسوب شده و نه مهر، ثمن معامله، بلكه مهر عطيه و هديه اى است از جانب مرد كه به همسرش تقديم مى كند تا او را گرامى بدارد و مراتب علاقه اش را اظهار دارد. در توضيح مطلب و تشريح فلسفه تشريع صداق به دو نكته مهم اشاره مى شود. نكته اول: با اين كه زن و مرد از لحاظ غريزه جنسى به يك ديگر نياز دارند و طبعاً خواستار هم ديگرند، ولى هر يك از آنان ويژگى هايى

دارد: يكى از ويژگى هاى زن لطافت و زيبايى او است و از همين طريق براى

1. همان، ص 276: عن الصادق، عن آبائه عليهم السلام عن النبيّ صلى الله عليه و آله _ في حديث المناهي _ قال: «من ظلم امرأة مهرها فهو عنداللّه زنا، يقول اللّه يوم القيامة: عبدي! زوّجتك أمتي على عهدي فلم توف بعهدي، و ظلمت أمتي. فيؤخذ من حسناته فيدفع إليها بقدر حقّها، فإذا لم تبق له حسنة أمر به إلى النار بنكثه للعهد، إنّ العهد كان مسؤلاً». 77

مرد جاذبه دارد. مهم ترين عامل نفوذ زن، زيبايى او است و مرد درباره آن عنايت خاصى دارد. زن با الهام از فطرت، اين موضوع را دريافته و به همين جهت به آرايش مى پردازد، تا خويشتن را زيباتر جلوه دهد و بيشتر در دل مرد نفوذ كند. دومين ويژگى زن اين است كه با وجود داشتن غريزه جنسى، در كتمان خواسته غريزى خود از مرد مقاوم تر است. خود را بى نياز نشان مى دهد و به خواستگارى مرد نمى رود. او ترجيح مى دهد كه در دل مرد نفوذ كند و او را شيفته خود سازد و به خواستگارى از او وادار نمايد. آرايش و خودنمايى و ناز و غمزه هاى زن از همين جا نشأت مى گيرد. بنابراين، زن بيش از هر چيز خواستار تسخير دل مرد و عشق و دل باختگى او است. اما مرد در برابر نيروى جنسى ناتوان است و نمى تواند خواسته درونى خود را كتمان كند. از همين رو، به خواستگارى زن مى رود. مرد طالب و خواستار زن است و دنبال او مى رود، چون دريافته كه زن خواستار عشق و علاقه او است، اظهار محبت و دل باختگى مى كند و ناز و

غمزه هايش را خريدار مى شود. او براى اثبات محبت باطنى خود، از هر وسيله اى استفاده مى نمايد: پول خرج مى كند، برايش هديه مى برد و مجلس جشن عقد و عروسى برپا مى سازد. قرارداد مهر نيز يكى از همين وسايل است. مرد براى اثبات علاقه باطنى خود و براى گراميداشت همسرش و به دست آوردن دل او، چيزى را به عنوان مهر به وى تقديم مى دارد. قرآن نيز مهر را به همين صورت بيان مى كند، زيرا با عبارت

78

« صَدُقاتِهِنَّ»بيان شده و آن را با عنوان «نحله» معرفى مى كند كه به معناى هديه و عطيه است. اين، يكى از فوايد و فلسفه هاى تشريع مهر بود. نكته دوم: قرارداد صداق به زن آرامش و اطمينان نسبى مى دهد، تا بتواند وظايفى را كه آفرينش بر عهده اش نهاده، انجام دهد. گرچه زن و مرد هنگام ازدواج با هم پيمان مى بندند كه به يك ديگر وفادار باشند و در پرورش و نگه دارى فرزندان همكارى نمايند، ولى موارد خلافى نيز مشاهده مى شود كه مرد به وظيفه خود عمل نمى كند و از تأمين هزينه زندگى و پرورش فرزندان خود دارى مى نمايد، در صورتى كه طبيعت، مسئوليت هاى ويژه اى را بر عهده زن نهاده كه نمى تواند از انجام دادن آنها شانه خالى كند. زيرا مرد به منزله زارع است و زن به مثابه مزرعه. او نطفه فرزند را در رحم زن غرس مى كند و بعد از آن طبعاً آزاد است. مرد از لحاظ شرع و قانون و اخلاق در برابر همسر و فرزندش مسئوليت دارد، ولى به دليل اين كه طبيعت چيزى را بر عهده اش نگذاشته، مى تواند زن را با جنينى كه در رحم دارد رها سازد و فرار

كند. البته اكثر مردان چنين نيستند، اما به هر حال امكان وجود آن هست و نمونه هايى از اين افراد ديده شده است. زن اين چنين آزاد نيست و ناچار است دوران دشوار باردارى و زايمان و نقاهت ناشى از آن را تحمل كند. پس از زايمان نيز نمى تواند نوزاد ضعيف و بى گناه خود را دور بيندازد يا گرسنه بدارد و ناگزير بايد شيرش بدهد و از او نگه دارى كند. با توجه به عاطفه شديد مادرى و انسى كه به فرزند گرفته بعد از آن هم نمى تواند او را رها سازد، بلكه ناچار است از او نگه دارى كند. وى در اين مدت به هزينه زندگى و مسكن و خوراك و پوشاك نياز دارد.

79

در چنين فرضى زن بى چاره چه كند؟ بانوان طبعاً از چنين احتمالى نگرانند. شايد يكى از علل تشريع مهر، تأمين آرامش و امنيّت نسبى براى بانوان در مورد چنين احتمال هايى است. اگر صداق ملك است يا پول نقد، زن آن را مى گيرد و براى چنين مواقع احتمالى نگه دارى مى كند و چنان چه نسيه است باز هم مى تواند آن را مطالبه كند. كوتاه سخن اين كه، مهر را مى توان وسيله دل گرمى زن و پشتوانه اى براى ازدواج معرفى نمود. امام صادق عليه السلام فرمود: علت اين كه صداق بر عهده مرد نهاده شده، نه زن _ گرچه كار هر دو يكى است _ اين است كه مرد وقتى كام خود را از زن گرفت برمى خيزد و منتظر فراغ زن نيست و به همين علت صداق بر عهده مرد نهاده شده، نه بر زن.(1)

1. وسائل الشيعه، ج 21، ص 268: عن الصادق عليه السلام قال: إنّما صار الصداق على الرَّجُل دونَ

المرأة _ و إن كانَ فعلهما واحداً _ لانّ الرجل إذا قَضَى حاجته منها قام عَنها و لَم يَنْتَظرْ فراغها فَصار الصداق عَلَيه دونُها لذلك.

نفقه و فلسفه آن

از نظر اسلام، تأمين هزينه خانواده، از جمله مخارج همسر بر عهده مرد است. مرد وظيفه دارد كليه مخارج همسرش را تأمين كند، گرچه خود زن ثروت مندتر از شوهر باشد. وجوب نفقه، يكى از احكام قطعى اسلام است. آن حق زوجه است. اگر مرد آن را نپردازد، به صورت دين بر ذمه اش باقى مى ماند و عندالمطالبه بايد آن را بپردازد و چنان چه از پرداخت نفقه امتناع كند، حاكم شرعى اسلام مى تواند زن را طلاق دهد. امام محمد باقر عليه السلام فرمود: هر كه زن دارد، ولى لباس و غذاى او را تأمين نمى كند، امام وظيفه دارد در ميان آنان جدايى افكند.(1) اسحاق بن عمار مى گويد:

1. همان، ص 509: أبوبصير، قال: سمعت أباجعفر عليه السلام يقول: «من كانت عنده امرأة فلم يكسها ما يواري عورتها، و يطعمها ما يقيم صلبها كان حقّاً على الإمام أن يفرّق بينهما». 81

به امام صادق عليه السلام عرض كردم: زن چه حقى بر شوهر دارد؟ فرمود: غذا و لباسش را تأمين كند و لغزش هايش را ببخشد.(1) نفقات عبارت است از كليه نيازهاى خانواده، با رعايت امكانات و عرف زمان، مكان و شئون خانواده كه در اين جا برمى شمريم: 1. غذا، ميوه و ديگر نيازها به مقدار نياز متعارف؛ 2. لباس زمستانى و تابستانى طبق نياز و شئون خانواده؛ 3. فرش و بستر؛ 4. اسباب و لوازم پختن غذا و خوردن و آشاميدن؛ 5. وسايل گرم كننده و سردكننده؛ 6. مسكن ملكى يا استيجارى كه طبق شئون خانواده باشد و آسايش آنان

را تأمين كند؛ 7. هزينه هاى بهداشت و درمان؛ 8. وسايل نظافت و آرايش؛ و ديگر نيازهاى زندگى. اشكالاز موضوع نفقه انتقاد شده و گفته اند: در تشريع اين حكم، زن تحقير و يك مستخدم جيره خوار محسوب شده كه در برابر زحمات شبانه روزى و انجام

1. همان، ص 510: إسحاق بن عمّار، قال: قلت لأبى عبداللّه عليه السلام : ما حق المرأة على زوجها الذي إذا فعله كان محسناً؟

قال: «يشبعها، و يكسوها، و إن جهلت غفر لها». 82

دادن كارهاى دشوار خانه دارى، غذايى را مى خورد و لباسى را مى پوشد. پاسخدر پاسخ بايد گفت: اشكال مذكور از عناد گوينده و بى اطلاعى اش نشأت گرفته است، زيرا از ديدگاه اسلام كارهاى منزل بر عهده زن نيست، حتى درباره نگه دارى، پرستارى و شيردادن بچه ها نيز وظيفه اى بر عهده اش گذاشته نشده است. او مى تواند هيچ كارى را انجام ندهد و مطالبه مستخدم كند و در برابر انجام دادن كارهاى منزل، پرستارى و شيردادن بچه اجرت بطلبد. در عين حال، نفقه اش بر عهده مرد نهاده شده است. با توجه به اين مطلب، چگونه مى توان گفت: زن تحقير شده و به عنوان مستخدمِ جيره خوار محسوب شده است؟ گفتنى است گرچه كار كردن در خانه و اداره امور منزل وظيفه شرعى بانوان نيست ولى براى انس و الفت خانوادگى و از لحاظ اخلاقى يك ضرورت به شمار مى رود، كه در احاديث به عنوان «حسن التبعل» ياد شده است. يك خانم كدبانو كه به بقا و گرمى كانون خانواده علاقه مند است در پرستارى از فرزندان و اداره هر چه بهتر امور منزل در حد توان مى كوشد ولى با ميل و رغبت نه با زور و جبر. چنان كه

همسران پيامبر و دخترش فاطمه زهرا و همسران ائمه اطهار و بزرگان دين چنين بودند. سؤالبا اين كه زن و مرد در ارضاى غريزه جنسى و توليد و پرورش فرزند به

83

يك ديگر نياز دارند، چرا كليه هزينه هاى خانواده حتى مخارج شخصى زن بر عهده مرد نهاده شده است؟ چرا فقط مرد كار كند و زن بخورد، بپوشد و بخوابد و حتى كارهاى خانه را انجام ندهد؟ آيا به مرد ستم نشده است؟ چرا اقتصاد زن وابسته به شوهر باشد تا ناچار باشد از او اطاعت كند و زورگويى ها و تضييقاتش را تحمل نمايد؟ آيا بهتر نيست كه زن و مرد با هم كار كنند و هزينه هاى زندگى را به اتفاق بپردازند؟ پاسخدر پاسخ به اين سؤال به چند نكته مهم اشاره مى شود: 1. طبيعت، مسئوليت هاى سنگينى را بر عهده زن نهاده كه ناچار به انجام دادن آنها است، مانند باردارى، زايمان، شيردادن نوزاد، پرستارى و مراقبت و تربيت فرزند و انجام دادن اين مسئوليت هاى دشوار نياز به فراغت دارد كه با كار كردن در خارج منزل، چندان سازگار نيست. 2. زن هر ماه يك مرتبه، چند روز عادت مى شود و در اين ايام نياز به استراحت دارد. 3. كارهاى خانه دارى و بچه دارى، از نظر شرعى و قانونى بر عهده زن نيست، اما اخلاقاً و طبق آداب و رسوم نمى تواند از انجام دادن آنها شانه خالى كند، زيرا از لوازم زندگى خانوادگى محسوب مى شود و در زيبايى منزل و دل گرمى مرد تأثير به سزايى دارد. 4. زن موجودى ظريف، لطيف و زيبا است و مهم ترين وسيله جاذبيت و محبوبيت او براى شوهر، همين لطافت و زيبايى او

است. در صورتى كه

84

اشتغال به كارهاىِ دشوار و خسته كننده خارجِ منزل، بر لطافت و زيبايى زن لطمه وارد مى سازد و از جاذبيت و محبوبيت او براى شوهر مى كاهد كه نه به سود او است و نه شوهرش. اگر قرار باشد زنان همانند مردان براى تأمين هزينه هاى زندگى كار كنند، در انتخاب شغل با رقابت مردان روبه رو شده و گاهى مجبور مى شوند، شغل هاى دشوار را نيز بپذيرند، از قبيل كارگرى در معادن و كارخانه هاى ذوب آهن، فولاد، ماشين سازى، پتروشيمى، سيمان، صنايع نفت، كارگرى راه و ساختمان، راه آهن، رانندگى وسايل نقليه سنگين و كارهاى خسته كننده شبانه. چنان چه زنان و مردان در لزوم كار كردن و تأمين هزينه زندگى مساوى باشند، طبعاً با چنين مشكلاتى مواجه مى شوند. از آن چه گذشت، استفاده مى شود كه زنان نمى توانند همانند مردان ملزم به كار كردن و تأمين هزينه زندگى باشند. از اين رو، اسلام تأمين هزينه زندگى را به عهده شوهر گذاشته، تا زن با فراغت و آرامش خاطر، مسئوليت هايى را كه طبيعت بر عهده اش نهاده انجام دهد، در نگه دارى و پرورش فرزندان بكوشد، شادابى و زيبايى خود را حفظ كند، جايگاه خود را در دل مرد نگه دارد و خانه را محل انس و آرامش قرار دهد. در چنين صورتى، مرد با آرامش خاطر و علاقه به زن و فرزند و دل گرمى به زندگى، بيشتر تلاش و جديت مى كند و هزينه خانواده را تأمين مى كند و در طبق اخلاص نهاده و با رضايت خاطر تقديم همسرش مى نمايد. بنابراين، اسلام با واقع نگرى و رعايت مصالح واقعى زن و مرد و فرزندان و براى استحكام بنياد زناشويى، تأمين نفقه خانواده را بر عهده مرد نهاده

و

85

بى دليل از يك طرف جانب دارى و بر ديگرى تحميل نكرده است. صلاح زن و مرد در اين است كه نفقه بر عهده مرد باشد و زن، در امور مالى وابسته به مرد باشد. مرد چون خواستار زن و علاقه مند به وى است بايد برايش خرج كند و از اين جهت نه تنها ناراحت نيست، بلكه كاملاً رضايت دارد و احساس شخصيت مى كند. وابستگى مالى زن نيز به زيان او نيست و او را به صورت مستخدم جيره خوار در نمى آورد، بلكه به استحكام بنياد ازدواج كمك مى كند. اصولاً در زندگى خانوادگى درآمد مرد به خانواده تعلق دارد و در تأمين نيازها به مصرف مى رسد و استقلال مالى زن يا وابستگى، مطرح نيست. در خاتمه، اين نكته را يادآور مى شوم كه هدف اسلام از تشريع وجوب نفقه بر مرد اين نبوده كه زن، بى كار، خانه نشين و مصرف كننده باشد و در خارج از منزل كار و مسئوليتى را بر عهده نگيرد. بلكه اسلام خواسته زن مجبور به كار كردن و تأمين هزينه هاى زندگى نباشد، ولى مى تواند با رعايت استعداد و سليقه و امكانات خود و تفاهم با شوهر شغل مناسبى را برگزيند و اداى وظيفه نمايد واز اين راه درآمدى را به دست آورد. البته درآمد او به شخص خودش تعلق دارد و مجبور نيست در زندگى صرف كند. زن خوب، درآمد خود را در طبق اخلاص مى نهد و همانند شوهر آن را تقديم خانواده مى كند، تا در اداره و بهبود زندگى مشترك سهيم باشد و بر صفا و محبت خانوادگى بيفزايد.

ارث زن در اسلام

زن و مرد از نظر اسلام، حقوق مساوى دارند، از جمله در كاركردن و كسب

مال و تملك و اصل توارث مشترك اند و از يك ديگر ارث مى برند. قرآن مى فرمايد: «مردان از هرچه پدر و مادر و خويشاوندان به ارث مى گذارند نصيبى دارند و زنان، از آن چه پدر و مادر وخويشاوندان به ارث مى گذارند، چه اندك باشد چه بسيار، ارث مى برند، نصيبى معين».(1) در اين آيه، تصريح شده كه زنان نيز مانند مردان ارث مى برند و سهم معينى دارند. آيات ارث زمانى نازل شد كه زن در جهان، به ويژه در ميان اعراب جاهليت، ارزش و مقامى نداشت. زمان جاهليت، مردان از خبر دختردار

1. نساء (4) آيه 7: «لِلرِّجالِ نَصِ_يبٌ مِمّا تَرَكَ الوالِدانِ وَالأَقْرَبُونَ وَلِلنِّساءِ نَصِ_يبٌ مِمّا تَرَكَ الوالِدانِ وَالأَقْرَبُونَ مِمّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِ_يباً مَفْرُوضاً». 87

شدن شرمنده مى شدند و چه بسا دختران بى گناه را زنده به گور مى كردند. اموال مرده فقط به پسران يا پسر ارشد مى رسيد و دختران از ارث محروم بودند. مگر اين كه پدر در وصيت خود چيزى براى دختران تعيين كرده باشد، يا برادر در اثر ترحم چيزى به خواهران خود بدهد. از همين رو، وقتى آيه ارث نازل شد و براى زنان نيز سهم ارثى تعيين كرد، بعضى مردم از تشريع چنين حكمى تعجب كردند. امام فخر رازى در شأن نزول آيه مى نويسد: ابن عباس نقل مى كند كه اوس بن ثابت انصارى وفات كرد و سه دختر و يك زن به جاى گذاشت. پس دو نفر از پسرعموهايش به نام هاى سويدو عرفجه كه وصىّ او بودند، آمدند و همه اموال را بردند. زن اوس خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيد و قصه را تعريف كرد و گفت: دو نفر وصىّ اوس اصلاً چيزى به

من و دخترانم ندادند. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: به خانه ات برگرد تا ببينيم از جانب خدا چه دستورى مى رسد. بعد از آن، آيه فوق نازل شد، و دلالت دارد كه مردان و زنان هر دو ارث مى برند.(1) آرى، اسلام در چنين زمانى با تشريع توارث زن به وى شخصيت داد و او را در رديف مرد محسوب داشت. ولى در تشريع هاى اسلامى سهم ارث زن، نصف مرد معين شده است. خداوند متعال در قرآن مى فرمايد: «خدا درباره فرزندانتان سفارش مى كند كه سهم ارث پسر به مقدار

1. تفسير كبير، ج 9، ص 194. 88

سهم دو دختر است واگر دختران بيش از دو نفر باشند، دوسوم ميراث از آنان است و چنان چه يك دختر بود، نصف ميراث را مى برد و اگر مرده فرزند دارد، هر يك از پدر و مادر يك ششم ميراث را مى برد و اگر فرزندى نداشت و وارث او پدر و مادر بودند، مادر يك سوم دارايى را مى برد. اما اگر برادران داشته باشد، مادر يك ششم اموال را مى برد، پس از عمل به وصيت و اداى دين. شما نمى دانيد كه پدران و پسرانتان كدام يك براى شما سودمندتر هستند. اين حكم خدا است كه دانا و حكيم است».(1) از نظر اسلام، پسر دو برابر دختر از والدين و برادر دو برابر خواهر از يك ديگر و شوهر دو برابر زن از يك ديگر ارث مى برند، مگر در مورد پدر و مادر مرده كه اگر در وقت فوت فرزندشان زنده باشند، هر يك از آنان يك ششم از مال مرده را به طور مساوى ارث مى برند. پرسشدر قانون ارث اشكال شده و گفته اند: چرا

درباره زن تبعيض شده و سهم ارث او نصف سهم مرد تعيين شده است؟ آيا اين ستم و تبعيض نيست؟

1. نساء (4) آيه 11: «يُوصِ_يكُمُ اللّهُ فِى أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَيَيْنِ فَإِن كُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَكَ وَ إِنْ كانَتْ واحِدَةً فَلَها النِّصْفُ وَلاِءَبَوَيْهِ لِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُما السُّدُسُ مِمّا تَرَكَ إِنْ كانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَواهُ فَلاِءُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلاِءُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِ_يَّةٍ يُوصِى بِها أَوْ دَيْنٍ آباؤُكُمْ وَأَبْناؤُكُمْ لا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعاً فَرِيضَةً مِنَ اللّهِ إِنَّ اللّهَ كانَ عَلِ_يماً حَكِ_يماً». 89

پاسخدر جواب بايد گفت: سهم ارث زن و مرد و تفاوت بين آنها را نبايد از ساير قوانين و مقررات مربوط به آنان جدا كرد و به طور مستقل در اين خصوص بحث و قضاوت نمود. درست است كه اسلام در مورد ارث، بين زن و مرد تفاوت گذاشته، ولى اين تفاوت از روى واقع نگرى و مسئوليت هاى مالى است كه بر عهده مرد نهاده شده است. در قانون اسلام مرد بايد چيزى را به عنوان مهر به همسرش تقديم كند. كليه مخارج زن و فرزندان نيز بر عهده مرد است. از اين رو، مرد ناگزير است با جدّيت كار كند و كليه هزينه هاى زندگى را فراهم سازد. اما زن به كاركردن و پرداخت هزينه زندگى ملزم نيست، حتى اگر اموالى داشت مجبور نيست آنها را صرف زندگى كند، بلكه مى تواند براى خود ذخيره نمايد و اموالى را كه از طريق كسب و كار، يا مهر يا هبه، يا ارث يا هر طريق مشروع ديگرى به دست آورد به

خودش تعلق دارد و مى تواند همه را ذخيره كند. برخلاف مرد كه از نظر شرعى و قانونى ناچار است علاوه بر مهر، كليه هزينه هاى زندگى خودش و همسرش و همه اعضاى خانواده را تأمين كند. بنابراين، زن در كليه اموال شوهر، از جمله ارثى كه نصيب او شده شريك است و به طور غيرمستقيم در اختيارش قرار مى گيرد، در صورتى كه سهم ارث زن مى تواند دست نخورده برايش باقى بماند. چون چنين بوده اسلام خواسته از طريق تشريع قانون ارث كمكى به مرد كرده باشد.

90

با توجه به اين مطالب، آيا مى توان گفت: درباره ارث زن تبعيض شده است؟ اگر با ديده انصاف بنگريد تصديق خواهيد كرد كه نه تنها در مورد زن تبعيض نشده، بلكه از وى جانبدارى هم شده است. در احاديث نيز بدين علت اشاره شده است؛ امام رضا عليه السلام فرمود: علت اين كه ارث زن، نصف ارث مرد شده اين است كه زن وقتى شوهر كرد از مرد مى گيرد، ولى مرد وظيفه دارد بدهد و به همين دليل سهم ارث او بيشتر شده است. علت ديگر اين كه زن، عيالِ مرد و نفقه خوار او است. اما بر زن واجب نيست مخارج شوهر را بپردازد و در موقع نياز، به او كمك كند. از همين رو، سهم ارث مرد بيشتر شده است. خداى متعال در اين باره مى فرمايد: « الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَبِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ».(1) هشام بن سالم نقل كرده است: ابن ابى العوجاء به احول گفت: چرا در ارث، زنِ ضعيف يك سهم ببرد،

1. بحارالأنوار، ج 104، ص 326: عن الرضا عليه السلام قال: «علّة

إعطا النساء نصف ما يُعطى الرجالَ من الميراث؛ لأنّ المرأة إذا تزوّجت أخذت و الرجل يُعطي؛ فلذلك وفّر على الرجال.

وعلّة أخرى في إعطاء الذكر مثلي ما تُعطى الأنثى في عيال الذكر إن احتاجت، و عليه أن يعولها، و عليه نفقتها، و ليس على المرأة أن تعول الرجل، و لاتؤخذ بنفقته إن احتاج فوفّر على الرجل لذلك و ذلك قول اللّه: «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَبِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ»». 91

ولى مرد ثروت مند دو سهم؟ هشام مى گويد: من همين سؤال را از امام صادق عليه السلام كردم، در جواب فرمود: بر زن ديه عاقله، پرداخت نفقه و جهاد و مسئوليت هاى ديگر واجب نيست، اما اين قبيل هزينه ها بر مرد واجب مى شود. از اين رو، در ارث، مرد دو سهم مى برد و زن يك سهم.(1)

1. همان، ص 327 : هشام بن سالم، قال: إنّ أبي العوجاء قال للأحول: ما بال المرأة الضعيفة لها سهم واحد و للرجل القويّ المؤسر سهمان؟

قال: فذكرت ذلك لأبي عبداللّه عليه السلام .

فقال: إنّ المرأة ليس عليها عاقلة، ولا نفقه، ولا جهاد _ و عدّد أشياء غيرهذا _ و هذا على الرجال؛ فلذلك جعل له سهمان و لها سهم».

اسلام و چند همسرى

اسلام چندهمسرى را تجويز كرده و به مرد اجازه مى دهد كه در شرايط خاص بيش از يك زن دائم، حداكثر چهار زن بگيرد. قبل از اسلام، چندهمسرى مرسوم بود و اسلام آن را نسخ نكرد، بلكه در صدد اصلاح آن برآمد و شرايطى برايش قرار داد. به حداكثر چهار نفر محدود ساخت، ولى اصل تجويز چندهمسرى را تنفيذ كرد. اسلام در تشريع اين حكم نخواسته تا از مردان جانبدارى كند و

آنان را در تشكيل حرم سراها و افراط در شهوت رانى و عيّاشى تشويق نمايد، يا حقوق بانوان را ناديده بگيرد و به آنان ستم روا دارد. بلكه برعكس، هدف اسلام دفاع از يكى از حقوق طبيعى بانوان، يعنى حق تأهل و تشكيل خانواده و توليد و پرورش فرزندان مشروع است. البته در برخى موارد هم دفاع از حقوق مردان منظور بوده است. بنابراين، تجويز چندهمسرى، با رعايت شرايط مقرّر، ضرورت اجتماعى و به صلاح واقعى بانوان و مردان است. در توضيح مطلب به دو مقدمه اشاره مى شود:

93

مقدمه اول: با اين كه مواليد دختر، بيش از پسر نيست، آمار نشان مى دهد كه اغلب، تعداد زنان آماده و نيازمند ازدواج از مردان بيشتر است. اين تفاوت دو علت دارد: اول اين كه، تلفات مردان، به ويژه پسران جوان، بيشتر از زنان و دختران است. اگر به آمار مرگ هايى كه در اثر حوادث از قبيل جنگ، سقوط و زير آوار ماندن، غرق شدن، تلفات كارگران در معادن و كارخانه ها، تصادفات رانندگى و جز اينها مراجعه كنيد به اين امر پى مى بريد. در اثر اين قبيل حوادث _ كه تلفات آنها هم زياد است _ تعادل بين زنان و مردان به هم مى خورد و تعداد زنان بر مردان فزونى مى يابد. براى تصديق مطلب، آمار تلفات نيروهاى انسانى در جنگ هاى اخير كافى است، مانند عراق و ايران، آمريكا و عراق، افغانستان و شوروى و جنگ هاى داخلى خودشان، صرب ها و بوسنيايى ها و ديگر جنگ ها و تجاوزهايى كه همواره در نقاط مختلف جهان جريان داشته و دارد.تلفات نيروى انسانى اين جنگ ها بسيار زياد و وحشتناك است و اكثر كشته شدگان مردان و جوانانى

هستند كه يا اصلاً ازدواج نكرده يا تازه ازدواج كرده بودند. اكنون حساب كنيد كه در اثر همين جنگ ها چقدر بر تعداد بانوان افزوده و از تعداد مردان كاسته مى شود؟ دوم اين كه، برخى دانشمندان مدعى اند كه مقاومت جنس زن در برابر بيمارى ها بيشتر از جنس مرد است. بررسى آمار مرگ و مير كودكان، نوجوانان و جوانان نيز نظر آنان را تأييد مى كند. حد متوسط عمر زن بيش از مرد است. آمار نشان مى دهد كه زنان بيوه بيش از مردان زن مرده هستند. بنابراين، تعداد زنان بيوه اى كه نياز به ازدواج دارند، بيش از تعداد مردان

94

مجردى است كه نياز به ازدواج دارند و خواستار آن هستند. همه ما شاهد زنان بيوه فراوانى هستيم كه ميل دارند با مرد دلخواهى ازدواج كنند، ولى امكان آن برايشان فراهم نيست. از سوى ديگر، مردان مجرّد چندانى را سراغ نداريم كه به ازدواج مايل باشند، اما زنى را نيابند كه آماده ازدواج باشد. مقدمه دوم: يكى از حقوق طبيعى انسان حق تأهل و تشكيل خانواده است؛ چنان كه بشر حق كاركردن، مسكن، بهداشت، غذا و لباس دارد، حق تأهل نيز دارد. هر انسانى اعم از زن و مرد، حق دارد كه ازدواج كند و از آرامش و انس خانوادگى و توليد و پرورش فرزندان مشروع و قانونى بهره مند گردد. زن نيز چون انسان است، حق چنين چيزى را دارد. بنابراين، قوانين اجتماعى بايد طورى تنظيم شود كه استفاده از حقوق طبيعى براى همه افراد امكان پذير باشد. كوتاه سخن اين كه، در هر اجتماع از يك سو، تعداد فراوانى زن بيوه وجود دارد كه نياز به ازدواج دارند و خواهان آن هستند

و چنان چه ازدواج نكنند امكان دارد به انحراف و فساد كشيده شوند. از طرف ديگر، تعداد مردان مجرد به مقدارى نيست كه حاضر باشند با اين بيوگان ازدواج نمايند، زيرا آنان بيشتر ترجيح مى دهند كه با دختران باكره ازدواج كنند و به مقدار كافى هم وجود دارد. پس تكليف بيوگان نيازمند به ازدواج و راه حل چيست؟ يا بايد بى بندوبارى و فساد و آزادى هاى جنسى و آثار سوء آن را تجويز كنيم؛ چنان كه غرب آن را پذيرفته است و يا چندهمسرى و تعدد زوجات را تجويز نماييم؛ چنان كه اسلام آن را پذيرفته است. اسلام براى حل اين مشكل و به نفع بانوان بيوه اى كه نياز به ازدواج و

95

تشكيل خانواده دارند و براى جلوگيرى از مفاسد اجتماعى و انحرافات جنسى، چندهمسرى را تجويز كرده است. يكى از موارد ديگرى كه سبب تجويز چندهمسرى مى شود، عقيم يا بيمار بودن همسر مرد است. در صورتى كه زن به كلى عقيم باشد، يا در اثر بيمارى غيرقابل علاجى، بچه دار شدن يا حمل مجدّد برايش زيان داشته باشد و مرد احساس نياز به فرزند كند، عقل و وجدان به مرد حق مى دهد كه ازدواج مجدّد كند. هم چنين در صورتى كه زن بيمار است و نمى تواند نياز جنسى شوهرش را برآورده سازد، تجديد ازدواج براى مرد يك نياز محسوب مى شود. براى حل اين مشكل يا بايد همسر اولش را طلاق دهد، يا با وجود او همسر دومى برگزيند و انتخاب فرض دوم، به نفع بانوان است. گفتنى است با توجه به اين كه مهم ترين فايده ازدواج، انس و آرامش و مودت خانوادگى است، تك همسرى بر چندهمسرى ترجيح دارد. اسلام نيز مردان را

تشويق نمى كند كه صرفاً براى شهوت رانى ازدواج مجدّد نمايند و انس و آرامش خانوادگى را فداى چند دقيقه لذت جويى كنند. اگر اسلام ازدواج مجدّد را تجويز كرده، در اثر يك ضرورت اجتماعى و براى حمايت از حقوق بانوان بيوه و نيازمند به شوهر بوده است. اوضاع و شرايط زمان، مكان، جوامع، موقعيت و امكانات افراد در اين جهت تفاوت دارد. چنان چه از جهت فردى و اجتماعى ضرورتى وجود نداشت، تك همسرى بر چندهمسرى ترجيح دارد و در صورتى كه چندهمسرى در اجتماعى ضرورت داشت يا براى شخص يا اشخاصى

96

خاص لازم بود، زن و مرد بايد در تأمين اين نياز همكارى نمايند. مردى كه براى اين منظور قصد ازدواج مجدد دارد بايد امكانات مالى و جسمانى خود را رعايت كند و اگر امكان اداره دو خانواده را ندارد از آن صرف نظر كند. بعد از آن، موضوع را با همسرش در ميان بگذارد و ضرورت ازدواج مجدّد را برايش به اثبات برساند و او را به رعايت عدل و انصاف و تساوى بين زوجين مطمئن سازد و به هر طريق ممكن رضايت او را جلب كند. همسر چنين مردى نيز وظيفه دارد براى تأمين ضرورت فردى يا اجتماعى، گذشت و فداكارى كند؛ احساسات و عواطف تند را كنار بگذارد، مشكلات و نيازهاى شخص شوهر يا بانوان بيوه ديگر را نيز منظور بدارد و بالاتر از همه رضاى خدا را در نظر بگيرد و با خواسته مشروع شوهرش موافقت كند. اگر ازدواج مجدّد با تفاهم زن و شوهر انجام بگيرد چندان مشكلى ندارد. شرايط چندهمسرىاسلام چندهمسرى را تجويز كرده، اما براى آن، شرايطى را مقرر داشته

كه رعايت آنها در عمل بسيار دشوار است: 1. امكانات مالى براى تأمين كليه هزينه هاى دو خانواده؛ 2. قدرت جسمانى براى تأمين نيازهاى جنسى دو همسر؛ 3. اطمينان از رعايت كامل عدل و انصاف در بين دو خانواده از همه جهات، بدون هيچ گونه تبعيض. خداوند متعال در قرآن مى فرمايد:

97

«آن چه مى خواهيد ازدواج كنيد، دو يا سه يا چهار. اما اگر مى ترسيد كه با عدالت رفتار نكنيد، يك زن بيشتر نگيريد».(1) در اين آيه، تجويز ازدواج مجدد را مشروط به عدم خوف از ترك انصاف و عدالت نموده كه در عمل دشوار است. مردى كه بيش از يك همسر دارد موظف است، در مقدار، نوع و كيفيت نفقه، مضاجعت، تمتع هاى جنسى و حتى در برخوردهاى اخلاقى، بين آنان، مساوات و عدل و انصاف را رعايت كند، گرچه ميان آنان از لحاظ سنى، يا زيبايى و زشتى، يا اخلاقى و موقعيت هاى اجتماعى، يا ساير مزايا و كمالات تفاوت هايى وجود داشته باشد، اما مرد وظيفه دارد در همه موارد، رفتارى يكسان داشته باشد. واضح است كه رعايت كامل عدل و انصاف، كارى است بس دشوار و كمتر مردى مى تواند مطمئن باشد كه قدرت اداى چنين وظيفه اى را دارد. در صورتى كه قرآن تصريح مى كند اگر از آن بيم داريد كه نتوانيد ميان چند همسر با عدل و انصاف رفتار كنيد، به يك زن اكتفا نماييد. بنابراين، ازدواج مجدّد كارى است بسيار دشوار و پرمسئوليت كه هر مردى صلاحيت آن را ندارد.

1. نساء (4) آيه 3: «فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى وَثُلاثَ وَرُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً».

طلاق در اسلام

اسلام، طلاق و جداشدن زن و شوهر

را در شرايطى خاص تجويز نموده، ولى آن را عملى منفور و مبغوض مى داند و در احاديث مذمت شده است: امام صادق عليه السلام فرمود: خدا خانه اى را كه در آن عروسى برپا شود دوست دارد و خانه اى را كه در آن طلاق واقع شود مبغوض دارد. نزد خدا چيزى مبغوض تر از طلاق نيست.(1) حضرت صادق عليه السلام فرمود: ميان كارهاى حلال، كارى بدتر از طلاق نيست. خدا مردانى را كه زياد طلاق مى دهند و زن مى گيرند دشمن دارد.(2)

1. وسائل الشيعه، ج 22، ص 7: عن أبي عبداللّه عليه السلام قال: «إنّ اللّه يحبّ البيت الذي فيه العرس، و يبغض البيت الذي فيه الطلاق، و ما من شى ء أبغض من الطلاق».

2. همان، ص 8 : عن أبي عبداللّه عليه السلام قال: «ما من شيءٍ اُحلّه اللّه أبغض إليه من الطلاق، و إنّ اللّه يبغض المطلاق الذّواق». 99

هم چنين عليه السلام فرمود: وقتى به پيامبر صلى الله عليه و آله خبر رسيد كه ابوايوب قصد دارد همسر خود را طلاق دهد، فرمود: طلاق دادن ام ايوب گناه است.(1) امام محمد باقر عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده كه فرمود: آن قدر جبرئيل درباره زن به من سفارش كرد كه گمان كردم طلاق دادن او جز در موردى كه مرتكب فحشاى آشكار شود جايز نيست.(2) حضرت صادق عليه السلام فرمود: تزويج كنيد، ولى طلاق ندهيد، زيرا از طلاق عرش خدا مى لرزد.(3) رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: خدا در ميان مباحات، چيزى را محبوب تر از نكاح ندارد و هيچ مباحى را مبغوض تر از طلاق ندارد.(4) طلاق از نظر اسلام، عملى بسيار زشت و قبيح است كه بايد حتى الامكان از آن دورى شود، زيرا عرش خدا را به لرزه مى آورد، اما

به عللى تحريم نشده و مورد نهى شديد قرار گرفته است. براى پيش گيرى از وقوع طلاق، با عوامل آن به شدت مبارزه شده كه به برخى از آنها اشاره مى شود:

1. همان، ص 8: عن أبي عبداللّه عليه السلام قال: «بلغ النبيّ صلى الله عليه و آله أنّ أبا أيّوب يريد أن يطلّق امرأته فقال رسول اللّه: «إنّ طلاق امّ أيّوب لحوب، أي إثم».

2. مكارم الاخلاق، ج 1، ص 248: عن أبي جعفر عليه السلام قال: «قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : أوصاني جبرئيل عليه السلام بالمرأة حتى ظننت أنّه لاينبغي طلاقها إلاّ من فاحشة مبيّنة».

3. همان، ص 225: عن الصادق عليه السلام قال: «تزوّجوا ولا تطلّقوا؛ فإنّ الطلاق يهتزّ منه العرش».

4. مستدرك الوسائل، ج 15، ص 280: قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : «ما أحبّ اللّه مباحاً كالنكاح، و ما أبغض اللّه مباحاً كالطلاق». 100

1. يكى از عوامل طلاق، دل سردى مرد به همسر مشروع خود و دل بستگى و چشم داشت به زنان بيگانه است. يكى از عوامل مهم آن، بى حجابى يا بدحجابى بانوان و چشم چرانى مردان است. وقتى مرد در كوچه و خيابان چشمش به زنى افتاد كه از همسر خودش زيباتر و جاذب تر بود، امكان دارد شيفته او گردد و از همسرش دل سرد شود. وقتى به منزل برگشت با ايراد و بهانه جويى زندگى را تلخ مى كند و چه بسا در نهايت به طلاق كشيده شود. اسلام براى پيش گيرى از وقوع اين امر، از يك طرف به بانوان توصيه مى كند حجاب را رعايت كنند و زينت هاى خود را در معرض ديد مردان بيگانه قرار ندهند و براى غيرشوهر خود آرايش و دلبرى نكنند. از سوى ديگر، به مردان توصيه مى كند كه به زنان نامحرم ننگرند

و از شوخى و شيرين زبانى با آنان بپرهيزند. اگر چشمشان به زنى نامحرم افتاد، تعقيب نكنند و بى درنگ ديدگان خود را فروبندند. 2. دومين عامل طلاق، دل سردى زن و مرد به يك ديگر و ارضا نشدن غريزه جنسى آنان است. بسيارى از طلاق ها و انحراف ها در اثر اين است كه زن يا مرد در كام يابى و ارضاى غريزه جنسى خوب اشباع نمى شوند. اسلام براى پيش گيرى از وقوع اين امر به بانوان توصيه مى كند كه بهترين لباس هاى خود را در منزل بپوشند، طبق دلخواه شوهر، خود را آرايش كنند و در معرض ديد او قرار دهند. هم چنين به مردان توصيه مى كند كه نظافت و پاكيزگى را رعايت كنند و به اصلاح سر و صورت خود برسند و در منزل نيز زيبا زندگى كنند.

101

از سوى ديگر، به زن و شوهر تذكر مى دهد كه هنگام عمل جنسى و لذت جويى ها فقط به فكر ارضاى غريزه جنسى و كام يابى خود نباشند، بلكه به فكر كام دهى و ارضاى طرف خود نيز باشند. 3. سومين عامل، بدرفتارى ها و بداخلاقى ها و ايراد و بهانه جويى ها و كشمكش ها و لجبازى هاى زن يا شوهر است. آمار نشان مى دهد كه مهم ترين عامل اكثر طلاق ها ناسازگارى اخلاق زن و شوهر بوده است. اسلام براى پيش گيرى از اين امر و استحكام بنياد خانواده، براى هر يك از زن و شوهر حقوق و وظايفى را مقرر داشته و از آنان خواسته كه به آن عمل كنند. علاوه بر آن، توصيه كرده كه از خودمحورى، استبداد و لج بازى بپرهيزند و سعه صدر و گذشت داشته باشند و اختلاف سليقه ها را با عقل و انصاف حل و فصل كنند. وظايف اخلاقى

زن و شوهر در كتاب هاى اخلاق بررسى شده كه به برخى از آنها اشاره شد. 4. عامل ديگرى كه اسلام براى حل اختلاف هاى زن و شوهر و جلوگيرى از طلاق پيش بينى كرده، موضوع تشكيل هيئت داوران است كه از دو نفر تشكيل شده است: يكى، از خانواده زن و ديگرى، از خانواده مرد. اين دو نفر مى توانند از خويشان زن و شوهر يا بيگانه باشند. قرآن مى فرمايد: «اگر از اختلاف و جدايى زن و شوهر ترسيديد، پس داورى را از بستگان مرد و زن انتخاب كنيد. چنان چه قصد اصلاح داشته باشند خدا

102

توفيقشان مى دهد، زيرا خدا دانا و آگاه است».(1) هيئت داوران براى اصلاح، جلسه اى ترتيب مى دهند و از زن و شوهر جهت شركت در آن دعوت مى نمايند. از موضوع اختلاف جويا مى شوند، با كمال دقت و انصاف به سخنان آنان گوش مى دهند، حق را در هر طرف يافتند دوستانه و مشفقانه به فرد ديگر تذكر مى دهند. هر يكى از آنان را به وظيفه اش آشنا مى سازند. آن گاه آنان را به گذشت و اغماض و رعايت وظايف زناشويى و سعى در استحكام بنياد مقدس ازدواج دعوت مى كنند و از عواقب سوء اختلاف و جدايى برحذر مى دارند، بدين وسيله صلحشان مى دهند. ناگفته نماند كه صلح داوران اسلامى، با سازشى كه به اجبار قانون به وجود مى آيد تفاوت فراوانى دارد. صلح قانونى مانند صلح دو شريك يا دو همسايه يا دو متخاصم است كه ملتزم مى شوند به حقوق يك ديگر تجاوز نكنند، اما صلحى كه اسلام با هيئت داوران فراهم مى سازد، به معناى الزام قانونى نيست، بلكه رفع كدورت هاى قلبى و ريشه كن كردن منشأ اختلاف ها و سعى در

ايجاد تفاهم و تحكيم علاقه خانوادگى و دل گرمى به زندگى و عادى ساختن روابط زن و شوهر است. امتياز اين سازش بر صلح اول، براى كسى پوشيده نيست. اما اگر داوران بعد از بررسى و اقدامات لازم بدين نتيجه رسيدند كه اختلاف هاى ميان زن و شوهر بسيار عميق است و شعله هاى عشق و علاقه زناشويى كاملاً خاموش شده و هيچ اميدى به اصلاح

1. نساء (4) آيه 35: «وَإِنْ خِفْتُمْ شِقاقَ بَيْنِهِما فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَماً مِنْ أَهْلِهآ إِنْ يُرِيدَآ إِصْلاحاً يُوَفِّقِ اللّهُ بَيْنَهُمَا إِنَّ اللّهَ كانَ عَلِ_يماً خَبِ_يراً». 103

نيست، حتى با توصيه به گذشت و اغماض، در چنين صورتى زن و شوهر را به حال خود مى گذارند تا از يك ديگر جدا شوند، يا آنان را به طلاق توصيه مى كنند. 5 . پنجمين چيزى كه مى تواند مانع طلاق شود يا آن را به تأخير بيندازد، پرداخت مهر است. مرد اگر مهر زن خود را از قبل داده، حق ندارد آن را پس بگيرد و اگر نداده است، وظيفه دارد هنگام طلاق به طور كامل بپردازد. قرآن مى فرمايد: «اگر خواستيد زنى به جاى زن ديگر بگيريد و او را قنطارى مال داده ايد، نبايد چيزى از او بازستانيد. آيا تهمت مى زنيد و مرتكب گناه مى شويد، تا مهرشان را بگيريد چگونه مهر را پس مى گيريد و حال آن كه از يك ديگر بهره برده ايد و زنان از شما پيمانى استوار گرفته اند».(1) مهر، حقِ شرعى و قانونى زن است و مى تواند از هر طريق ممكن، آن را وصول كند و چنان چه مرد به طور نقدى آن را نداده باشد، بايد هنگام طلاق آن را بپردازد. اگر مهر، ملك يا پول قابل توجهى باشد

مى تواند تا حدى از اقدام به طلاق جلوگيرى كند، به ويژه در افراد تهى دست يا كم ثروت. 6 . يكى از عوامل ديگر، سرپرستى و نگه دارى از فرزندان و تأمين هزينه

1. همان، آيات 20 _ 21: «وَإِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدالَ زَوْجٍ مَكانَ زَوْجٍ وَآتَيْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَيْئاً أَتَأْخُذُونَهُ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِ_يناً * وَكَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَقَدْ أَفْضى بَعْضُكُمْ إِلى بَعْضٍ وَأَخَذْنَ مِنْكُمْ مِ_يثاقاً غَلِ_يظاً». 104

زندگى آنان است كه مرد بر عهده دارد. در صورتى كه اوضاع خانواده عادى باشد و زن و شوهر با هم زندگى كنند، بيشتر زنان مسئوليت نگه دارى بچه ها را برعهده مى گيرند، در نتيجه، مردان فرصت كاركردن و تأمين هزينه هاى خانواده را دارند. اما اگر با طلاق از يك ديگر جدا شدند، سرپرستى و نگه دارى از بچه ها نيز برعهده مرد مى افتد و جمع ميان اين دو مسئوليت بسيار دشوار است. به علاوه، بچه ها نياز به مادر دارند، كه پدر نمى تواند آن را تأمين كند. از همين رو، اگر پدر خوب بينديشد و عواقب سوء و مشكلات آن را مطالعه كند، غالباً از طلاق دادن منصرف مى شود. بنابراين، وجود فرزند و مسئوليت نگه دارى از او را نيز مى توان يكى از پشتوانه هاى بقا و استحكام بنياد خانواده و از موانع طلاق به شمار آورد. 7. عامل ديگر، حضور دو شاهد عادل است. اسلام در صحت طلاق حضور دو شاهد عادل را هنگام اجراى صيغه طلاق شرط كرده است، زيرا در صحت آن، اجراى صحيح صيغه طلاق شرط شده كه از هر كسى ساخته نيست. از سوى ديگر، بايد زمان اجراىِ صيغه، دو نفر شاهد عادل حضور داشته باشند، تا صيغه طلاق را بشنوند و عنداللزوم

شهادت دهند. با توجه به اين كه دسترسى به مجرى صيغه طلاق و وجود دو نفر شاهد عادل چندان آسان نيست و نياز به گذشت زمان دارد، مرد را از تعجيل در طلاق بازمى دارد. در طول اين مدت امكان دارد مرد سر عقل بيايد و از عصبانيت ها و

105

لج بازى هايش كاسته شود و در عواقب سوء طلاق و مشكلات گوناگون آينده اش خوب بينديشد و از طلاق دادن منصرف گردد. دوستان و مشاوران خيرخواه نيز مى توانند در اين خصوص به او كمك كنند. بعد از وجود همه شرايط، باز عالم مجرى صيغه عقد و دو نفر شاهد عادل فوراً طلاق نمى دهند؛ بلكه مى كوشند اختلاف هايشان را برطرف سازند و صلحشان دهند و در صورت لزوم بازهم طلاق را تأخير مى اندازند، تا فرصت بيشترى براى عاقبت انديشى وانصراف داشته باشند. اسلام، چون مخالف طلاق بوده به هر طريق ممكن مى كوشد از وقوع آن جلوگيرى كند. 8 . بعد از اين كه طلاق با همه شرايط و طى مراحل انجام گرفت، باز هم اسلام ازدواج را خاتمه يافته تلقى نمى كند، بلكه زمانى را به عنوان زمان عده(1) تعيين كرده و در طلاق رجعى به مرد اجازه مى دهد به ازدواج سابق رجوع كند، بدون اين كه نيازى به مهر و صيغه جديد باشد. اسلام آن قدر به حفظ و بقاى ازدواج عنايت داشته كه حتى بعد از وقوع طلاق و در زمان عده به مرد فرصت داده تا خوب بينديشد و در صورت تمايل به ازدواج سابق رجوع كند. فلسفه تشريع طلاقممكن است كسى در اصل تشريع طلاق اشكال كرده، بگويد: اگر طلاق

1. عده طلاق رجعى عبارت است از زمان وقوع طلاق، تا اين كه

زن سه مرتبه عادت ماهانه ببيند. 106

واقعاً مبغوض شارع اسلام بود _ چنان كه قبلاً گفتيد _ چرا آن را تحريم نكرد؟ اصولاً حلال بودن چگونه با مبغوض بودن قابل جمع است؟ چرا اسلام طلاق را تجويز كرد، و فلسفه آن چيست؟ در پاسخ بايد گفت: در عين حال كه طلاق امرى است زشت و مبغوض، ولى در بعضى مواقع ضرورتى است كه نمى توان جلو آن را گرفت؛ مثلاً قطع اعضاى بدن امرى است دردناك و مبغوض، اما در بعضى مواقع قطع عضو ضرورت دارد و به مصلحت انسان است؛ چنان كه درمورد بيمارى سرطان چنين است. اگر ادامه ازدواج براى زن و مرد رنج آور، دردناك و تحمّل نشدنى باشد و جز طلاق چاره ديگرى وجود نداشته باشد، طلاق بهترين راه حل است. براى نمونه، يكى از اين موارد جايى است كه شعله هاى عشق و محبت مرد به كلى خاموش شده و اصلاً همسرش را دوست ندارد. در چنين موردى زن از مقام محبوبيّت و جاذبيّت سقوط كرده و بنياد خانواده ويران شده است. خانه اى كه محبت در آن نباشد، سرد، تاريك و وحشتناك است؛ نه تنها براى زن و شوهر آسايشگاه نيست، بلكه زندانى است تاريك و جهنمى، سوزان. زوجيت پيوندى است طبيعى كه ميان مرد و زن بسته مى شود و با همه پيمان هاى اجتماعى، مانند بيع، اجاره و رهن، صلح و شركت كاملاً تفاوت دارد. آنها قراردادهايى هستند صرفاً اجتماعى و اعتبارى كه طبيعت و غريزه در آن دخالت ندارد، برخلاف ازدواج كه پيوندى است طبيعى و در متن طبيعت و غريزه زوجين ريشه دارد و از خواسته طبيعى نشأت مى گيرد.

107

ازدواج از نوعى جاذبه درونى

مرد و زن و تمايل به وحدت، اتصال و هم دلى به وجود مى آيد. اين جذب، در طبيعت زوجين به دو گونه متفاوت نهاده شده است: از جانب مرد به صورت عشق و دوست داشتن، خواستن و تصاحب شخص زن است و از طرف زن به صورت خودآرايى، جاذبيت، تسخير دل و تصاحب قلب مرد است. مرد مى خواهد محبوبه خود را بگيرد، ولى زن مى خواهد محبوبه شوهر باشد و دلش را به دست آورد. بنيان خانواده بر اين دو اساس پايه ريزى مى شود و اگر زوجين به خواسته درونى خود رسيده باشند، كانون خانواده گرم و باصفا و زيبا است. مرد به خانواده خود دل گرم و اميدوار است و در تأمين آسايش و رفاه آنان جديت و فداكارى مى كند، زن نيز خودش را موفق و خوش بخت مى داند و در شوهردارى، خانه دارى و بچه دارى تا سرحد فداكارى مى كوشد. اما اگر مرد همسر قانونى خود را دوست نداشت و از ديدار و معاشرت با او بيزار بود و زن نيز احساس كرد كه از مقام محبوبيت سقوط كرده و شوهرش او را دوست ندارد در چنين فرضى خانواده دو ركن اساسى خود را از دست داده و ويران شده به شمار مى آيد. زندگى در چنين خانواده سرد و از هم پاشيده اى، براى زن و مرد بسيار دشوار و دردناك است و ادامه آن به صلاح هيچ يك از زوجين نيست. در چنين شرايطى اسلام با اين كه طلاق را مبغوض دارد، آن را بهترين راه حل مى داند و تجويز مى كند. تشريع قانون طلاق براى چنين مواردى است.

108

مورد ديگر، عدم توافق اخلاقى است؛ در صورتى كه زن و مرد توافق اخلاقى ندارند و

تفكر دوگانه اى دارند؛ هر دو خودخواه و كينه توز و لج بازند، شبانه روز كشمكش و نزاع و دعوا دارند و به نصيحت ها و راهنمايى هاى كسى گوش نمى دهند، به هيچ وجه حاضر نمى شوند خودشان را اصلاح و تعديل كنند. زندگى در چنين خانواده اى نيز بسيار سخت و دردناك است و ادامه آن نه به نفع زن است و نه به نفع مرد. در چنين موردى نيز طلاق بهترين راه حل است و اسلام آن را تجويز مى كند. بنابراين، طلاق در بعضى موارد ضرورت اجتماعى و بهترين راه چاره است و نمى تواند ممنوع باشد. ممكن است كسى بگويد: به فرض اين كه تجويز طلاق را در موارد ضرورى بپذيريم، اما قانون طلاق مطلق است و به مردان هوس باز اجازه مى دهد كه به اندك بهانه اى همسر مظلوم خود را كه جوانى، نيرو، سلامت و شادابى خويش را در خانه اين مرد بى وفا صرف نموده، طلاق دهد و از آشيانه مأنوس خود خارج سازد و بعد از چندى همسر ديگرى بگيرد. آيا تجويز چنين طلاق هايى ظلم به زن نيست؟ در پاسخ گفته مى شود: اسلام نيز با هوس بازى و طلاق هاى ناجوان مردانه به طور جدى مخالف است و با عوامل آن به شدت مبارزه كرده است و براى اجراىِ طلاق شرايط و مقرراتى را وضع كرده و موانعى به وجود آورده كه حتى الامكان از وقوع آن جلوگيرى كند. اما اگر به هر دليل زن از مقام محبوبيت سقوط كرد و مورد تنفر مرد قرار گرفت، چه بايد كرد و راه چاره چيست؟ زن احساس مى كند كه محبوبه مرد و

109

كدبانوى خانه نيست و مرد از او نفرت دارد و چنين حادثه دردناكى بزرگ ترين تحقير

و تعذيب زن است. آيا صلاح است كه چنين زنى را به زور قانون در خانه نگه داريم و از جدايى جلوگيرى كنيم؟ با زور قانون مى توان زن را در خانه نگه داشت و مرد را به پرداخت نفقه مجبور ساخت، اما نمى توان برايش محبوبيت ايجاد كرد كه اساسِ زندگى زناشويى است. دراين جا نيز اسلام با اين كه طلاق را مبغوض داشته، آن را بهترين راه حل مى داند و تجويز مى كند. ممكن است كسى بگويد: اگر طلاق در برخى موارد ضرورت و بهترين راه حل مشكلات است، چرا به مرد اختصاص يافته و به زن حق طلاق داده نشده است؟ زيرا عين همين احتمال ها درباره زن نيز وجود دارد. ممكن است زن شوهرش را دوست نداشته باشد از ادامه زندگى زناشويى بيزار باشد. در چنين موردى نيز مى توان گفت: چون محبت نيست حيات خانوادگى عملاً پايان يافته تلقى مى شود و بايد به زن نيز حق داده مى شد كه شوهرش را طلاق بدهد و ختم ازدواج را اعلام بدارد. در پاسخ گفته مى شود: بى علاقگى زن را نمى توان پايان يافتن حيات خانوادگى تلقى كرد، بلكه از علائم قصور يا تقصير مرد و كوتاهى اش در مورد اداى وظايف زناشويى و زن دارى است، زيرا كليد دل بستگى و علاقه زن در اختيار مرد است، اگر مرد واقعاً همسرش را دوست بدارد و به شدت علاقه مند وى باشد و به وظايف زن دارى خوب عمل كند و اخلاق و رفتارش را اصلاح نمايد، زن نيز غالباً دل گرم، اميدوار و علاقه مند مى شود و مى كوشد قلب مرد را هم چنان در اختيار خويش نگه دارد.

110

بنابراين، اگر زن به زندگى و شوهر بى علاقه است، نشانه قصور يا

تقصير مرد است. در چنين صورتى طلاق ضرورت ندارد، بلكه بايد مرد را به وظايف خود و هنر ظريف زن دارى آشنا ساخت، تا در رفتار و گفتار و اخلاق خود تجديدنظر نمايد و به هر طريق ممكن دل همسرش را به دست آورد و او را اميدوار سازد. ممكن است سؤال شود: اگر مردى همسر خود را كتك ميزند يا نفقه او را نمى دهد و به او سخت مى گيرد يا حق مضاجعت و عمل جنسى را انجام نمى دهد، يا او را اذيت و آزار مى كند، يا دشنام و ناسزا مى گويد و حتى از طلاق دادن او نيز امتناع مى ورزد، در چنين صورتى تكليف زن چيست؟ آيا مى گوييد: بايد صبر كند و بسوزد و بسازد تا مرگش فرا رسد؟ چرا در چنين مواردى به زن حق طلاق داده نشده، تا از چنين زندان دردناكى خود را نجات دهد؟ در پاسخ گفته مى شود: اسلام بر پايه عدل و انصاف و رعايت حقوق افراد بنا شده و هيچ گاه رفتار ناشايسته و ظالمانه مرد را به همسرش تجويز وتأييد نمى كند، بلكه با آن به شدت مخالفت كرده و از حقوق زن دفاع مى نمايد. زن در چنين مواردى به هيئت داوران مراجعه مى كند و از آنان تقاضا مى كند كه شوهرش را نصيحت و به رعايت عدل و انصاف و عمل به وظيفه وادار سازند. اگر در اين امر توفيق يافتند به زندگى خويش ادامه مى دهد و چنان چه از پذيرش حق امتناع ورزيد، شكايت خود را بر حاكم شرعى اسلام

111

يا دادگاه خانواده عرضه مى دارد. حاكم شرعى اسلام مرد متجاوز را احضار مى كند و از او مى خواهد كه دست از

ظلم و ستم بردارد و به وظايف خود عمل نمايد و اگر قبول نكرد او را به طلاق ملزم مى سازند و در صورت امتناع، خود حاكم شرع زن را طلاق مى دهد و حقوق او را از مرد مى گيرد.

بخش دوم

حقوق و وظايف زن در آينه پرسش و پاسخ

حيات در گستره همه موجودات و جانداران به مشيت حق بايد ادامه مى يافت؛ اين مهم با «تَك» _ خواه نرينه و خواه مادينه - ميسور نبود بلكه «جفت» لازم بود. در زندگى انسانى نيز اين دو جنس لازم بود؛ يعنى حتماً بايد كسى «مرد» مى شد و جفت ديگر «زن». لذا زن و مرد بر اساسِ هدف عالىِ خلقت و با ويژگى هاى انسانى و فطرىِ يك سان، اما تفاوت هاى مشهود فيزيكى و گاه روحى _ روانى، و بر مبناى آن، حقوق و وظايف معين، آفريده شدند. اسلام به زن و مرد، از زاويه «انسانى» نگريسته و هر دو را موجود شريف و برترى دانسته كه خداوند متعال از خلقت آنها به خود باليده است. به اقتضاى اين آفرينش و به منظور ادامه حيات انسانى بر عهده هر يك، وظايفى گذاشته است، اما گاه اين وظايفِ مختلف و بر اساس آن، حقوقِ متفاوت، ابهام هايى را به وجود آورده است؛ به طورى كه در ذهن بعضى، پاره اى از قوانين را تبعيض آميز و دسته اى از محدوديت ها را ضدآزادى، قلمداد كرده اند.

116

در بخش قبل، در ضمنِ بحث هاى تفصيلى به اين ابهام ها پاسخ گفتيم و از وجوه مختلف آزادى، حجاب، ازدواج و طلاق، ارث، مهريه، نفقه و مسائلى از اين قبيل بحث كرديم، اما در اين بخش، شيوه بحث به گونه ديگرى است؛ يعنى ما از طريق سؤال هايى كه به دستمان رسيده با

مخاطبان خود در يك هم انديشى و گفت وگوىِ مستقيم قرار گرفته ايم و به پرسش هاى آنان درباره مقام و جايگاه زن، فعاليت هاى اجتماعى، سياسى و فرهنگى، مقوله هاى خانه دارى، هنر، آزادى، شيوه زندگى، حقوق طبيعى و اكتسابى و موضوعات ديگرى از اين دست، پاسخ گفته ايم. اميد كه سودمند واقع شود. چرا در نوشته هاى خود به ترسيم شخصيت و منزلت زن اهميت داده ايد؟ پاسخ: اصولاً روش من در انتخاب موضوعِ هر كتابى كه نوشته ام دو چيز بوده است: يكى نياز جامعه كه آن را از متن خود جامعه درك مى كردم، و دوم اين كه كتاب خوبى وجود نداشته باشد كه بتواند اين نياز را تأمين كند. كمتر پيش مى آيد كتاب خوبى را ببينم و هوس كنم كه من هم در اين موضوع كتابى بنويسم. بلكه دنبال چيزهايى مى روم كه مورد نياز است و در آن زمينه كتابى نيست و يا اگر هست ناقص است. همه نوشته هاى من تقريباً اين گونه است. اولين كتابى كه نوشتم دادگستر جهان بود كه در سال 1346 انجام شد. در آن زمان موضوع بهايى ها و مبارزه عليه آنها مطرح بود. مسائل مربوط به امام زمان _ سلام اللّه عليه _ مورد سؤال بود و براى جوان ها مسئله مهمى بود. من در آن زمان متوجه اين نياز شدم، لذا كتاب هايى كه در اين زمينه بود

117

جمع آورى و مطالعه كردم و ديدم گرچه كتاب هاى خوبى در اين زمينه هست ولى اثر كاملى كه جواب گوى نياز جوانان و اهل تحقيق باشد نيست. از اين رو به فكر نوشتن اين كتاب افتادم. كتاب هايى كه در زمينه مسائل زنان نوشتم، عبارتند از: آيين همسردارى، آيين تربيت، اسلام و تعليم و تربيت، انتخاب

همسر و بانوى نمونه اسلام. اين كتاب ها مشخصاً پيرامون موضوع زن و مسائل زنان مى باشد. اما اين كه انگيزه اين كار چه بوده است، در مورد كتاب آيين همسردارى كه حدود سال 54 نوشته شد، انگيزه تأليف آن، اين بود كه من به عنوان يك طلبه كه ارتباط نزديكى با زندگى مردم داشتم، شاهد مشكلات و مسائل زناشويى مردم _ از جمله نزديكان و خويشاوندان _ بودم و در اين زمينه مراجعاتى هم به من مى شد. همه اينها مرا وادار كرد كه دست به تهيه اين كتاب بزنم و در خصوص اين موضوعات مسائلى را مطرح كنم. ابتدا كتاب هايى كه در اين زمينه بود _ كه خيلى هم كم بود _ جمع كردم، در هنگام بررسى و مطالعه متوجه شدم چندان جواب گوى نيازها نيست، لذا تصميم گرفتم آيين همسردارى را بنويسم. اين كتاب را كه نوشتم خوانندگانى داشت و براى آنها مطلوب واقع شد و طبعاً بعد از آن در مورد مشكلات خانواده ها مراجعاتى به من شد كه نه تنها از آنها فرار نمى كردم بلكه استقبال هم مى كردم و از اين كه بتوانم يك مشكل خانوادگى را حل كنم لذت مى بردم. بعد از حدود چهار _ پنج سالى كه از نزديك با اين مسائل روبه رو شدم به اين نتيجه رسيدم كه اكثر اختلافات خانوادگى در اثر فقدان تربيت صحيح خانوادگى دختران و پسران جوان مى باشد، از اين رو به فكر افتادم كه كتابى

118

درباره تربيت كودك بنويسم. در اين زمينه هم كتاب هاى مربوط را جمع آورى و مطالعه كردم و متوجه شدم كه اتفاقاً در اين زمينه هم آن كتابى كه بايد وجود داشته باشد، نيست. البته كتاب هايى

بود كه برخى جنبه هاى اسلامى نداشت و بعضى هم در سطح بالا و خيلى علمى بود كه مشكل توده مردم را حل نمى كرد. از اين جهت با توجه به تجربياتى كه به دست آورده بودم مشغول تهيه اين كتاب (آيين تربيت) شدم. همزمان، از دوستى كه در تهران جلسه اى براى خانم ها داشت و مسائل تربيتى را در آن مطرح مى كرد خواستم كه از خانم هاى شركت كننده در آن جلسه بخواهند كه سؤال ها و مشكلات خود را مطرح كنند كه از اين طريق حدود دويست نامه يا بيشتر به دستم رسيد كه كمك شايانى در شناسايى مشكلات و نيز تهيه اين كتاب نمود. البته در اين خصوص، مجله ها و روزنامه ها را هم مى خواندم. اما كتاب انتخاب همسر: هنگام بررسى مشكلات خانوادگى، پى بردم كه بسيارى از مشكلات در اثر اين بوده است كه پسر و دختر سنجيده و با فكر ازدواج نكرده اند، لذا بعداً به مشكلاتى مبتلا شده اند. به نظرم رسيد كه يكى از نيازهاى مبرم جوانان، انتخاب همسر است كه پس از بررسى، كتاب مورد توجهى را در اين باره نيافتم. البته برخى كتاب ها به طور خيلى فرعى، مطالبى داشتند اما كتابى كه براى پسران و دختران جوان، مفيد باشد نبود. اين سبب شد كه كتاب انتخاب همسر را نوشتم. در اين ضمن چون در بعضى سمينارها شركت مى كردم در همين زمينه ها احساس كردم كه در تعليم و تربيت اسلامى نياز به كتابى علمى تر هست تا بتواند پاسخ گوى نيازهاى طبقه تحصيل كرده باشد. از اين جهت در ضمن

119

اين كه كتاب انتخاب همسر را مى نوشتم، همزمان كتاب جديدى را به نام اسلام و تعليم و تربيت مشغول شدم.

البته قبل از اينها هم كتاب بانوى نمونه اسلام را نوشتم. آن جا هم سعى كردم جنبه هاى اخلاقى را سيره گونه بنويسم. نمى خواستم تاريخ گونه باشد. كل اين كتاب ها در آن زمان مورد نياز بود. الآن هم تقريباً در كنار كارهايى كه در سمينارهاى مختلف و در برنامه هاى صدا و سيما انجام مى شود يكى از كارهايم همين مسئله حل اختلافات خانوادگى است كه به مقدارى كه در توانم باشد انجام مى دهم و از آن لذت مى برم. البته از اين كه فرصت كافى براى پرداختن به اين امور ندارم متأسفم. اما هر وقت كه بتوانم امتناع نمى كنم. چگونه و با چه ابزارهايى مى توان آگاهى هاى مفيد را درباره زندگى مشترك به خانواده ها رساند؟ پاسخ: به نظر من رسانه هاى عمومى مثل صدا و سيما، روزنامه ها و مجلات بايد عنايت بيشترى به مسئله ازدواج و حراست از كيان خانواده داشته باشند. من براى آينده خانواده ها در ايران اسلامى احساس خطر مى كنم. البته صدا و سيما و سازمان هاى ديگر برنامه هايى دارند و نويسندگان كتاب هايى مى نويسند ولى كافى نيست. خيلى بيشتر از اينها نياز است. كتاب، يكى از ابزارهاى مهم آگاهى است، اما چون گران است، بسيارى از خانواده ها و زوج ها نمى خوانند. خيلى مناسب بود اگر افراد خيّرى پيدا مى شدند و كتاب هايى را كه در مورد تربيت خانوادگى است به قيمت هاى ارزان تر در دسترس مردم قرار مى دادند يا بنيادهاى خيريه اى مثل كميته امداد امام خمينى

120

كه گاهى چند هزار نفر را عروس و داماد مى كنند كاش اينها همين طور كه يخچال و فريزر و تلويزيون در اختيار زوج هاى جوان قرار مى دهند يك كتاب اخلاق خانواده هم به اينها مى دادند. اين كارها شدنى است. بهاى

يك كتابِ دوهزار تومانى در مقابل قيمت جهيزيه اى كه به يك دختر داده مى شود چيزى نيست. علاوه بر اين، من احساس مى كنم براى اين كه از اختلافات خانوادگى جلوگيرى شود وازدواج ها موفق باشد بايد كلاس هايى به همين منظور تأسيس شود كه متأسفانه در اين قسمت خيلى كم داريم. اگر كسى را بخواهند براى آموزگارى يا هر كار ديگرى استخدام كنند نوعاً تا يك دوره نبيند اجازه نمى دهند، اما براى ازدواج كه اساسى ترين مسئله زندگى پسر و دختر است بدون داشتن اطلاعاتى در موضوع همسردارى انجام مى گيرد. نه در كتاب هاى درسى به اينها عنايتى شده است و نه كلاس هايى براى اينها وجود دارد. اگر نظامِ اسلامى ما هر پسر و دخترى را مقيد مى كرد كه در صورتى مى توانند عروسى كنند كه مثلاً يك دوره يك ماهه ببينند و در آن دوره، مسائل خانوادگى را درست بررسى مى كردند و به جوانان آموزش مى دادند و بعد اجازه ازدواج مى دادند، به نظر من مشكلات خيلى كم مى شد. مخصوصاً طلبه ها و فضلا بايد به اين مسئله عنايت داشته باشند و جزو برنامه هايشان باشد. بعضى از طلبه ها در شهرستان ها چنين برنامه هايى دارند ولى كافى نيست. به هر حال بايد يك كار گسترده اى به همّت همه افرادى كه در عرصه هاى تبليغ هستند؛ چه روحانيون چه نويسندگان و صدا و سيما و همه و همه انجام بشود.

121

آزادى زن را در ايران چگونه مى بينيد؟ پاسخ: شك نيست كه بانوان در طول تاريخ غالباً مورد ستم بوده اند و حقوقشان تضييع مى شده است. كشورهاى اروپايى كه اكنون اين همه آزادى ظاهرى به زن داده اند تاريخشان گويا است كه به زنانشان ستم فراوانى مى كرده اند. اين مشكل

سبب شد كه تقريباً اوايل قرن بيستم حركتى با نام «دفاع از حقوق زنان» آغاز شود، كه انصافاً نهضت بسيار به جايى هم بود، زيرا همين حركت سبب شد كه افكار عده اى از دانشمندان و افراد خيرخواه متوجه زنان گردد. البته بسيارى از بانوان و نيز عده اى از مردان از اين موضوع استقبال و آن را تبليغ كردند. مسئله اى كه در آن زمان مطرح كردند اين بود كه زن و مرد بايد در همه جهات مساوى باشند و تفاوتى بين زن و مرد نيست. زن انسان است و مرد هم انسان است. دو انسان حق مساوى دارند و همان طور كه مرد در اشتغال، مالكيت و مسائل ديگر آزاد است زن هم بايد آزاد باشد. به هر جهت، حركت گسترده اى، كه به حسب ظاهر حركت خوبى هم بود، شروع شد. تبليغات هم در اين باره خيلى زياد مى كردند، اما مشكلى كه اين حركت داشت اين بود كه: اولاً: در اين حركت، مسئله خانواده، مغفول ماند، بلكه فقط بانگ آزادى و تساوى به گوش مى رسيد، اما اين آزادى و تساوى، با خانواده چه مى كند و نتيجه اش چيست، اصلاً مطرح نبود! ثانياً: وقتى مى خواستند آزادى و تساوى را طرح كنند، توجه به اين كه زن آفرينش ويژه اى دارد، نداشتند. به عنوان اين كه زن يك انسان است مى گفتند

122

عيناً بايد مثل مرد آزاد باشد. غفلت از اين دو جهت سبب شد كه زنان به بازار كار كشيده شوند. چون مدافعان فكر مى كردند كه اگر زن، استقلال اقتصادى داشته باشد ديگر مرد نمى تواند به او ستم كند. از طرف ديگر در آن زمان مسئله صنعتى شدن و توسعه كارخانجات و امثال اينها

شروع شده بود و بالتبع اين مراكز كارگر مى خواستند. صاحبان كارخانه ها از اين موقعيت كاملاً استفاده كردند و پى بردند كه زن ها به تدريج وارد بازار كار مى شوند و طبعاً با حقوق كمترى مى توان از آنها استفاده كرد. پس سرمايه داران كلان هم از اين رويكرد، استقبال كردند. در اين ميان، طبعاً خود زن ها هم احساس مى كردند درآمدى و حقوقى پيدا كرده اند و اين برايشان اسباب خوش حالى شد؛ غافل از آن كه بعضى از اين كارها مناسب بانوان و آفرينش ويژه آنان نبود. خلاصه، صاحبان كارخانجات، يعنى همان مردانى كه اين زنان را قبلاً در خانه ها به استثمار مى كشيدند، در كارخانه ها نيز باز مسلط شدند. علاوه بر اين، مردها از زنان براى جذب مشترى، سود بردند. بدين سان برخى از آنان به اداره ها، وسايل تبليغاتى، سينماها و تئاترها كشيده شدند تا لذت جويى مردها را تأمين كنند. سرانجام، اثر اين تساوىِ زن و مرد همين است كه ما الآن در جهان غرب مى بينيم. در غرب واقعاً خانواده متلاشى شده است؛ اگرچه به طور كلى نيست ولى واقعاً خانواده در آن جا خيلى مشكل دارد. زمانى من به «استراليا» رفته بودم، مى گفتند درصد بالايى از ازدواج ها به طلاق مى كشد، فرزندهاى غيررسمى فراوان، طلاق ها و زندگى هاى مرد و زن مجرد، زياد است و مشكلات بيداد

123

مى كند؛ مثلاً در آن جا فرزند حرام چيزى است كه از زشتى افتاده و اصلاً قبيح نيست. گاهى شوخى مى كنند و به هم مى گويند تو حرام زاده اى و هيچ مسئله اى هم ندارد. غرب، اكنون در اثر همين حركتى كه خود آغازييد وضع خيلى بدى پيدا كرده است. خطر اين جاست كه با وجود ارتباطات سريع وضع زمانه جورى است

كه كشورها به هم نزديك شده اند و حادثه اى كه در يك جايى واقع شود به جاهاى ديگر هم سرايت مى كند. من در اين جا اشاره اى به وضع خودمان در قبل از پيروزى انقلاب اسلامى مى كنم، آن زمان ها بانوان در ايران، مثل هر جاى ديگر تحت ستم بودند، حقوقشان در خيلى جاها تضييع مى شد. بعضى مردها به زن ها ستم مى كردند. محدوديت هاى نادرستى براى اينها به وجود مى آوردند و متأسفانه بعضى، آنها را به حساب دين اسلام مى گذاشتند، در صورتى كه مربوط به اسلام نبود، تا اين كه آن حركتى كه در اروپا آغاز شده بود از طريق كتاب ها و نوشته ها و وسايل ارتباطى كم كم به ايران كشيده شد و حركتى را با حمايت رژيم سابق به عنوان «دفاع از حقوق بانوان» شروع كردند؛ درست نظير همان حركتى كه در اروپا بود در اين جا هم شروع شد. مسئله اى كه در آن زمان مطرح بودتساوى حقوق و آزادى زنان، يعنى همان چيزى كه در آن جا مطرح بود در اين جا هم آوردند. زنان را به بى بندوبارى كشيدند و حجاب را از بين بردند و... . در آن زمان عده اى از مردها سعى مى كردند كه همان حالت سابق را در خانه ها حفظ كنند، لذا رفتارشان با همسرانشان مثل همان سابق بد بود، تعصب زيادى داشتند. عده اى هم كه طرفدار آن وضع بودند همرنگ جماعت شدند و بى بندوبارى رواج پيدا كرد و نهاد خانواده به شدت تهديد شد. تا

124

اين كه خداوند متعال لطفى كرد و انقلاب پيش آمد. اگر انقلاب پيش نمى آمد، ما البته شايد كاملاً مثل غرب نمى شديم ولى به هر حال خيلى وضع بانوانمان و وضع اجتماعمان بد مى شد.

انقلاب كه شد طبعاً بدون تبليغات فراوان و يا محدوديت ها، خود بانوان در مقطعى، حجاب را رعايت مى كردند به هر حال وضع خيلى خوب شده بود. امام خمينى _ رحمة اللّه عليه _ با رهنمودهاى حكيمانه خود بانوان را به صحنه اجتماع آورد. شايد اگر كسى غير از امام، سكان دار بود بانوان به اين زودى در اجتماع فعال نمى شدند. امام در سخن رانى هاى خود آنان را تشويق مى كرد؛ مثلاً در مسائل مربوط به جنگ، خيلى آنان را تشويق مى كرد. تا به تدريج كار از دست سنتى هاى متعصب، كه اصلاً اجازه نمى دادند زنان به اجتماع درآيند، خارج شود. اين فرصت و فضاى خيلى خوبى بود، زيرا در اين فضا آنهايى كه سابقاً آزادى غيرمنطقى داشتند نسبتاً خوش حال بودند از اين جهت كه از آزادى فعاليت و حضور در جامعه برخوردارند. آنهايى هم كه به سبب تعصب مردها محدوديت داشتند و گاهى به حساب اسلام هم گذاشته مى شد، به اجتماع آمدند و تقريباً زمينه خوبى براى بانوان به وجود آمد كه به حقوق واقعى خود برسند و از آن مشكلات نجات پيدا كنند. ولى شايد از اين موقعيت خوب استفاده نشد، چون شايسته اين بود كه بانوان در مسير واقعى خود مى افتادند؛ يعنى همان مسيرى كه اسلام برايشان تعيين كرده است. آنان بايد آگاهانه وارد اجتماع مى شدند و حقوق خود را دريافت مى كردند، ولى در اكثر مواقع چنين نشد. در گذشته خيلى ها تعصبى بودند، دخترانشان را به مدرسه نمى بردند،

125

راه باز شد براى رفتن به مدرسه و دانشگاه ولى فقط تحصيلات و كسب مدارج علمى هم مشكل بانوان را حل نكرد و نمى كند. البته خود اينها خوب است،

شك نيست كه زن ها بايد ادامه تحصيل مى دادند، آزادانه رأى بدهند، كانديدا شوند، به مجلس و كابينه و كارهاى هنرى وارد شوند، اينها همه خوب است، اما آيا مشكل زن ها فقط همين ها بود؟ يا در اين زمان خيلى تشويق مى شود كه زنان ورزش كنند و در نهايت شايد آرزوى بعضى بانوان اين است كه در يكى از كشورها در مسابقات شركت كنند و در ورزش موردنظر موفق و پيروز شوند. البته ورزش براى زنان جايز است، ولى به نظر مى آيد اينها مسائل اساسى بانوان نيست. بانوان بايد در مسير واقعى خود حركت مى كردند و حق شان را مى گرفتند. ورزش حرفه اى چه مشكلى از مشكلات اساسى بانوان را حل مى كند؟ ما در اثر اين كارهايى كه كرديم _ كه خيلى از آنها ناسنجيده بود _ از دو موضوع غفلت كرديم: يكى مسئله خانواده كه حساب نكرديم حالا اگر بانوان اين كار را بكنند خانواده مستحكم مى شود و يا متزلزل؟ آمار طلاق كم مى شود يا زياد؟ ما در برنامه ريزى ها اصلاً به فكر تزلزل يا تحكيم نهاد خانواده نبوديم؛ در صورتى كه هر برنامه اى را بايد با اين معيار مطرح كنيم. خانواده واقعيتى است كه اگر مستحكم باشد جامعه محكم است. قوام خانواده هم به نفع مرد است هم به نفع زن و اگر متزلزل شد هم به ضرر زن است و هم به زيان مرد. با كمال تأسف، آمار طلاق، از سابق كمتر نشده بلكه گويا زيادتر هم شده است. با اين كه نظام اسلامى است، و از هر جهت بايد الآن طلاق كه مبغوض ترين حلال ها نزد اسلام است به حداقل برسد، اما متأسفانه زيادتر شده است. اين

126

در اثر همين خامى و نپختگى است. من كسانى را مى بينم كه خود بايد اختلاف هاى خانوادگى را حل كنند با خانواده شان رفتار درستى ندارند. نكته دومى كه در طرح حضور زن در اجتماع و كاركردن او از آن غفلت شد، آفرينش ويژه زن است؛ چه كارى از زن مى آيد كه هم بتواند آن وظايفى را كه در طبيعتش هست و خداوند متعال در آفرينش او گذاشته به خوبى انجام بدهد و هم بتواند در اجتماع منشأ اثر باشد و خوب كار بكند. اينها بايد حساب شده باشد. بايد ببينيم چه كارى مناسب است. اگر حساب شده نباشد، من مى ترسم كه ما هم تدريجاً در آينده به چيزى نزديك به سرنوشت غرب مبتلا شويم. من روى اين واقعيت احساس خطر مى كنم.

ناهماهنگى در تبليغ و آموزش

متأسفانه ما در مسائل فرهنگى، كه اختصاص به مسائل بانوان هم ندارد، تشكيلات و ارتباطات هم آهنگى نداريم. در صورتى كه اگر هم آهنگ نباشد نتيجه مطلوب نمى دهد بلكه احياناً نتيجه معكوس دارد. مرادم از هم آهنگى اين است كه براى تصميم سازى يا تصميم گرى فرهنگى همه نهادها بايد هم آهنگ باشند: صدا و سيما، نويسندگان، مجله ها، نويسندگان، ناشران، خطيبان و ... اگر همه به اين سمت بروند خيلى خوب موفق مى شوند؛ براى نمونه: در هنگام جنگ تحميلىِ هشت ساله، فرهنگ جهاد و شهادت را در بين مردم ترويج كرديم و موفق هم شديم. در آن كارزار، از امام گرفته تا همه مسئولان و همه روحانيون و دست اندركاران امور فرهنگى، يك صدا بودند،

127

لذا با وجود همه مشكلات به طرز اعجاب آورى موفق شديم و توانستيم همه قدرت هايى كه در پشت صدام بودند شكست بدهيم، با اين كه هم دستمان خالى

بود و هم تنها بوديم. علت اين پيروزى اين بود كه كار فرهنگى مى كرديم و همه ارزش، جهاد و شهادت بود. اصلاً جوان وقتى كه به جبهه مى رفت از شهادت استقبال مى كرد. در جبهه ها فرهنگ شهادت ديده مى شد. در منبرها، سخنرانى ها، مداحى ها، شعرها و ... از ايثار و جهاد و تقرّب به خدا سخن مى رفت. چندى قبل در نمازجمعه خطاب به مداحان گفتم كه در سال هاى مبارزه با رژيم سابق مدح و شعر در مورد امام حسين عليه السلام رنگ ديگرى داشت و اصلاً اشعار ديگرى مطرح بود. با شروع انقلاب اشعار عوض شد و در مسير شهادت و جبهه و اين قبيل مسائل قرار گرفت، اما جنگ كه تمام شد دوباره همان حالت قبلى برگشت و همه ارزش ها ناديده گرفته شد. اكنون ببينيد كه در روزنامه ها، رسانه هاى هنرى و ادبى ما ارزش چيست و به چه چيزهايى جايزه داده مى شود. در اين بين اگر كسى بخواهد فرهنگى را ترويج كند، موفق نمى شود. عوض كردن يا ترويج فرهنگ نياز به حركت همگانى و متحد دارد؛ يعنى به گونه اى كه دست كم هفتاد درصد مسئولان و نهادهاى ذى ربط همراه باشند و طبعاً آن سى درصد هم تحت الشعاع قرارمى گيرند. متأسفانه ما در فرهنگمان چنين مسئله اى را اصلاً نداريم و اين كار را نكرده ايم. در اوايل پيروزى انقلاب بدون اين كه بانوان را تهديد يا تنبيه كنيم همگى در اثر موج انقلاب، حجاب را با اختيار پذيرفتند. اما ما بايد از اين فرصت استفاده مى كرديم و با هم آهنگى تبليغى و آموزشى مبانى فرهنگ حجاب را

128

در جامعه زنده مى كرديم. زن بايد باور كند كه حجاب به نفع اوست.

ما چون ديديم اين ارزش خودش آمد قدرش را ندانستيم. واقعاً پذيرفتن حجاب از سوى زن ها با وضعيتى كه در زمان گذشته داشتند يك معجزه بود. خوب، در اين زمان ما چقدر مى توانستيم كار فرهنگى بكنيم و نكرديم! بعد موج انقلاب و سپس زمان جنگ هم گذشت و باز كارى نكرديم. كار فرهنگىِ هم آهنگ خيلى مهم است. در اين مسائلى هم كه مى فرماييد واقع مطلب اين است كه مسئولان فرهنگى بايد تصميم واحدى مى گرفتند كه در مورد بانوان چه كنيم؟ اينها بايد به چه سمتى بروند؟ چه چيزهايى براى اينها ارزش است؟ اگر اين كار انجام مى شد آنها خيلى راحت مى پذيرفتند و مسير خود را مى گرفتند. ما به جاى اين كه يك كار هم آهنگ بكنيم كارهاى پراكنده و سليقه اى كرديم و عرصه هاى فرهنگى همانند نمازهاى جمعه، روزنامه ها، كتاب ها، سينما و مكان هاى ديگر، ميدانِ تاخت و تازِ سليقه شد. همين اختلاف سليقه ها و ناهم آهنگى ها، كار فرهنگى را با كندى مواجه ساخت. آيا جايگاه خانواده در نظام تربيتى و نظام حقوقى اسلام، مبنايى و امرى لايتغير است كه آن را به هيچ عنوان نمى توان حذف كرد؟ پاسخ: خانواده از مسائل دشوار جامعه شناسى است و بررسى كامل آن نياز به بحث هاى گسترده دارد. ولى به صورت كوتاه عرض مى كنم: اهميت خانواده بر كسى پوشيده نيست و جامعه شناسان نيز بدان اعتراف دارند. كانون خانواده بهترين و امن ترين جايگاه براى آسايش و آرامش زن و شوهر، و

129

بهترين محل براى پرورش صحيح كودكان شناخته شده و مى شود. اگر خانواده ها سالم باشند اجتماع نيز سالم خواهد شد و اگر خانواده ها متلاشى شوند اجتماع سالمى نيز نخواهيم داشت. اسلام نيز به خانواده

اهميت داده و قوانين و حقوق و احكام خود را به گونه اى تنظيم نموده است كه بنياد خانواده ها حفظ و استوار باشد. بنابراين، حفظ و تحكيم خانواده در اسلام به عنوان يك اصل پذيرفته شده است. ولى احكام و حقوق خانواده با اوضاع و شرايط گوناگون زندگى قابل تطبيق و احياناً تغيير است. شاخصه هاى اصلى تمايز ديدگاه حضرت عالى كه داراى خاستگاه دينى و حوزوى است، از ساير ديدگاه ها چيست؟ پاسخ: موضع دفاعىِ دين داران از حقوق بانوان به صورت يك برنامه منسجم و روشن و حساب شده اسلامى و با توجه به آفرينش ويژه زن، و ضرورت حفظ و تحكيم بنياد خانواده، شروع نشد، و از هم آهنگى كامل برخوردار نبود، طبعاً در بين مدافعان حقوق زن، موضع گيرى هاى متفاوت و احياناً متضادى به وجود آمد. جمعى از روشن فكران كه اوضاع بانوان غربى را مى پسنديدند، موضوع آزادى و تساوى حقوق زن و مرد را مطرح ساخته و مى سازند. و بدون توجه به آفرينش ويژه زن و ضرورت حفظ و تحكيم بنياد خانواده، سعى مى كنند بانوان مسلمان را به همان سويى بكشند كه بانوان غربى كشيده شده و زيانش را ديده اند. و اين، كار خطرناكى است. برعكس، جمعى ديگر سعى مى كنند بانوان را در وضع سنتى سابق نگه دارند، و احياناً آنها را به

130

اسلام هم نسبت مى دهند. و حاضر نيستند بدون تعصب، نظر واقعى اسلام را بپذيرند، و در حد مشروع به بانوان آزادى بدهند و حقوقشان را منظور بدارند. اما من هر دو طرف را افراط و تفريط مى دانم. در موضع گيرى هايم در مورد مسائل بانوان سعى مى كنم، نظر واقعى اسلام را بشناسم و رعايت كنم. هم آفرينش

ويژه زن را منظور مى دارم، هم حفظ مصالح و تحكيم بنياد خانواده را. پس «اعتدال» شاخصه اصلى ديدگاه بنده است. مقام و جايگاه زن از ديدگاه اسلام چگونه است؟ پاسخ: مقام زن در قرآن و اسلام، در واقع همان مقام انسان است. خيلى جالب است كه در هزار و چند صد سال قبل كه زن را معمولاً يك جنس پست و ضعيف مى دانستند و حتى بعضى در انسان بودن او ترديد داشتند، اسلام هيچ اين مسئله را به طور مستقيم مطرح نمى كند، بلكه مسائلى را كه درباره انسان بيان مى كند به طور طبيعى شامل زن و مرد و هر دو مى كند. بنابراين براى تبيين مقام زن بايد بررسى كنيم كه مقام انسان از ديدگاه اسلام چيست. خود اين مسئله احتياج به بحث مفصل دارد، اما به طور اجمال عرض مى كنم كه اسلام انسان را موجودى ممتاز و برتر از موجودات مادى مى داند كه مركب از جسم و روح است. انسان موجودى است باقى كه در آفرينش او هدفى وجود دارد و آن هدف، تكامل نفسانى و سعادت در مجموعه حيات و به ويژه سعادت اخروى است. اسلام انسان را وجود برترى مى داند كه اشرف مخلوقات است و به سبب اين شرافتش مسئوليت هايى هم بر عهده او نهاده شده است. البته اين، اجمال قضيه است و نياز به بحث هاى مفصل ترى دارد. با

131

اين بيان، مقام زن هم روشن مى شود. در قرآن و احاديث به اين موضوع تأكيد شده است. از جمله در اين آيه كريمه: « وَلَقَدْ كَرَّمْنا بَنِى آدَمَ وَحَمَلْناهُمْ فِى البَرِّ وَالبَحْرِ وَرَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّ_يِّباتِ وَفَ_ضَّلْناهُمْ عَلى كَثِ_يرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِ_يلاً». در اين

آيه، خداوندمتعال مى فرمايد: ما آدميزادگان را گرامى داشتيم، يعنى مقامشان را بالا برديم از ساير موجودات مادى _ هم زنان آدميزاده اند و هم مردان _ و براى اينها در خشكى و دريا وسيله حمل فراهم كرديم و براى رزق و روزى شان غذاهاى پاكيزه اى تهيه ديديم و آنان را بر بسيارى از موجودات برترى و تفضيل داديم. البته بسيارى از مفسران مى گويند: ممكن است غير از موجودات مادى و حتى غير از فرشتگان موجودات عالى ديگرى هم وجود داشته باشد؛ كه تفضيل انسان بر بسيارى از آنها معلوم است. اما از بعضى آيات و روايات استفاده مى شود كه انسان بر فرشتگان هم برترى دارد. پس معلوم مى شود آن اقليتى كه انسان بر آنها برترى ندارد ممكن است موجودات عالى تر خاصى باشند. به هر حال، منظور ما از ذكر اين آيه بيان برترى بنى آدم بر بسيارى از موجودات است و در صدق عنوان بنى آدم، زن و مرد مساوى هستند. اگر زن برتر نبود گفته مى شد: «ما، مردها را برترى داديم». باز آيه ديگرى هست كه مى فرمايد: « لَقَدْ خَلَقْنا الإِنْسانَ فِى أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ» ما انسان را در بهترين بنيه ها و ساختمان ها آفريديم. يعنى بنيه جسمانى و روحانى انسان بهترين بنيه ها و بهترين ساختمان هاست. اين «بهتر بودن» را مفسران مى گويند به گونه اى است كه كارهاى زيادى از انسان برمى آيد كه از ساير موجودات، ساخته نيست؛ حتى كارهايى از انسان برمى آيد كه فرشتگان

132

هم قادر به آن نيستند. در اين جا هم، «انسان» مطرح است نه اين كه مرد. زن هم مثل مرد، در اين قسمت ها مشترك است. در موضوع آفرينش آدم به طور كلى داستانش در قرآن مفصل است كه خداوند

متعال به فرشتگان فرمود كه من مى خواهم خليفه اى در زمين بيافرينم. اما آن خليفه مرد تنها نبود. بلكه انسان بود يعنى بنى آدم و همه انسان ها در طول تاريخ خليفه خدا هستند و در اين جهت زن و مرد تفاوت نمى كنند. ارزشى كه آدم پيدا كرد و توانست اسم هايى را كه خداوند متعال به او تعليم فرمود، بفهمد به اعتبار انسانيت حضرت آدم بود نه به اعتبار مرد بودنش. چون انسان بود، توانست اين مطلب را بفهمد و پاسخ بدهد. زن نيز همين طور است. وقتى فرشته ها ديدند كه آدم جواب داد و خودشان نمى توانند پاسخ بدهند، در برابر آدم سجده و خضوع كردند: « فَسَجَدَ الملائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَ_عُونَ». در واقع سجود ملائكه در برابر اين توانايى و اين ويژگى بود و زن و مرد در اين قسمت تفاوت ندارد. ممكن است كسى بگويد: با توجه به اين كه قرآن در آيات مختلفى عنوان «آدم» را مطرح فرموده است، از قبيل « وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْماءَ كُلَّها»(1) و « وَ إِذ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لاِآدَمَ»(2) و عنوان آدم نيز مختص همان شخص و مرد خاصى است كه مدنظر است و به عنوان يك اسم عَلَم در مقابل همسرش مورد استفاده قرار مى گيرد، مانند « يا آدَمُ اسْكُنْ أنْتَ وَزَوْجُكَ الجَنَّةَ»(3) حال تعميم اين

1. بقره (2) آيه 31.

2. همان، آيه 34.

3. همان، آيه 35. 133

معنا يعنى عنوان «آدم» را به «انسان» چگونه مى توان استفاده كرد؟ در پاسخ بايد گفت: درست است كه در اين جا مخاطب آدم است، اما آدم گاه به عنوان مرد بودن مخاطب واقع مى شود و گاه به عنوان انسان بودن. در اين جا به عنوان

انسان بودن است نه اين كه خداوند متعال خواست مردى را و يا يك انسان خاص را خليفه خود قرار بدهد و آن چه هم كه سبب شد آن «اسماء» را بفهمد، همان روح آدمى بود و آن هم كه ملائكه برايش سجده كردند، همين شخصيت آدمى بود، نه شخص و يا جنس. علاوه بر اين كه در بعضى آيات قرآن، هم عنوان بنى آدم آمده است. لذا برداشتى هم كه ملائكه در قالب سؤال از اين مخلوق تازه طرح كردند مبنى بر اين كه: چرا مى خواهى در زمين كسى را بيافرينى كه فساد كند و خون بريزد، در واقع برداشتشان نوع انسان بوده است نه شخص حضرت آدم؛ يعنى برداشت آنها به اين اعتبار بود كه اين موجود، مادى است. موجود مادى ممكن است فساد داشته باشد و آن فسادى كه احتمال مى دادند، نسبت به هر دو جنس بود و آن چه هم توانست شخصيت خود را ظاهر كند به درستى همان انسانيت بود. اين كه اسلام اصلاً زن و مرد را جدا نكرده است خيلى مسئله جالبى است؛ يعنى اين، امر مسلمى است كه اصلاً قابل بحث نيست. خصوصاً در آن زمان ها كه حتى برخى در انسان بودن زن ترديد مى كردند، اسلام احتياجى به دفاع نمى بيند هيچ جايى نداريم كه اسلام گفته باشد زن هم انسان است، چون اين، امر مسلّمى است. جالب اين است كه در تمام قرآن حتى يك آيه پيدا نمى كنيم كه زن را پايين تر از مرد بداند و احتمال نقصان و ضعفى را در عقل و يا در كارهاى

134

اجتماعى اش داده باشد. قرآن در هيچ جا زن را به عنوان زن بودن نكوهش نكرده است.

در بعضى مواقع زن را نكوهش كرده، اما نه به اعتبار زن بودن، بلكه به واسطه عملش، كما اين كه مرد را هم به اعتبار عملش نكوهش كرده است. مسئوليت هاى مشخصى كه اسلام به طور مشترك بر عهده زن و مرد گذاشته چيست؟ پاسخ: انسان در ميان ساير مخلوقات خداوند، موجودى ممتاز است. يكى از مسئوليت هايش اين است كه نوع خود را حفظ كند تا باقى بماند. چون انسان ها موجوداتى نيستند كه اگر منقرض شوند، لطمه مهمى به جايى وارد نشود. موجودات كاملى هستند كه اشرفند و غايتِ آفرينش اند، از اين رو، اولين وظيفه اى كه بر عهده آدميان نهاده شده، توليد نسل و تكثير و بقاى خودشان است. البته وسيله اش را نيز كه همان غريزه جنسى است در ذات زن و مرد قرار داده است. علامه طباطبائى رحمه الله در تفسيرشان فرموده اند: تأمين اين نيروى جنسى در انسان سرپوشى است روى آن واقعيتى كه خداوند مى خواهد انسان ها نسل خود را باقى بگذارند و اين وظيفه بر عهده زن و مرد هر دو نهاده شده است و هر دو منشأ بقاى نسل اند. قرآن نيز همين مسئله را ذكر كرده و مثلاً در آيه شريفه: « يا أَيُّها النّاسُ إِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثى» اولاً: «ناس» را مخاطب قرار داده است كه اعم از زن و مرد است و بعد مى فرمايد: ما شما را از يك مذكر و يك مؤنث آفريديم. اين جا باز هر دو را با هم ذكر كرده و تفاوتى هم در اين جهت ندارند. و بعد در آخر آيه هم مى گويد: « إِنَّ أَكْرَمَكُمْ

135

عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ»(1) در اين جا هم بين زن و مرد هيچ

امتيازى قائل نيست. چنان كه مرد مى تواند باتقوا باشد زن هم مى تواند. چنان كه هر دو مى توانند انحراف پيدا كنند. مسئوليت مشترك دومى كه براى انسان قرار داده شده، اين است كه بايد نفس خود را تكامل بدهد و از اين دنيا براى آخرت استفاده كند و دنيا و آخرت را آباد نمايد. اين تكامل نفسانى و سير و سلوك معنوى و تكامل در زندگى دنيوى و اخروى، مسئوليت مشتركى است كه بر عهده انسان ها نهاده شده است و زن و مرد در اين جهت يكسانند. آيات فراوانى در اين باره داريم كه به چند مورد آن اشاره مى كنيم: « مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُن_ْثى وَهُ_وَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِ_يَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً»(2)؛ هركس عمل صالحى انجام بدهد، چه مرد باشد و چه زن، در حالتى كه ايمان داشته باشد او را حيات طيب و زندگى پاك مى دهيم. زندگى طيب در دنيا و آخرت با هم است. زندگى دنيا و آخرت از هم جدا نيست و در همين دنياست كه وارد زندگى طيب مى شود و در آخرت نيز آن را ادامه مى دهد. در ادامه آيه مى فرمايد: « وَلَنَجْزِيَنَّ_هُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ»؛(3) ما اينان را در برابر عمل هايى كه انجام مى دهند بهترين جزاها را مى دهيم. در اين جا باز ملاحظه مى كنيد كه تصريح مى كند كه هر يك از زن و مرد اگر اين عمل را انجام بدهند، «حيات طيب» به آنها داده خواهد شد.

1. حجرات (49) آيه 13.

2. نحل (16) آيه 97.

3. همان. 136

باز آيه ديگرى هست كه: « اَءن_ِّى لا أُضِ_يعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ»؛(1) ما عمل هيچ كسى را

باطل و ضايع نمى كنيم، چه مرد باشد چه زن. و اين جمله آخر جالب است كه «بعضكم من بعض»، مى توان گفت كه يعنى بعض مردها از بعض مردها هستند يا بعض زن ها از بعض زن ها هستند يا بعض مردها و بعض زن ها از يكديگرند و به هر حال مى خواهد بگويد كه زن و مرد در اين جهت هيچ فرقى ندارند. همه با هم هستيد واين زندگى را بايد با هم ادامه بدهيدو در رسيدن به غايت و كمال انسانى همكارى كنيد. در قرآن همان طور كه به سبب ايمان و عمل صالح از بعضى مردها تعريف كرده از بعضى زنان صالح هم تعريف كرده است؛ مثلاً از حضرت مريم تعريف خيلى جالب و زيبايى دارد: « وَ إِذْ قالَتِ المَلائِكَةُ يا مَرْيَمُ إِنَّ اللّهَ اصْطَفاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفاكِ عَلى نِساءِ العالَمِ_ينَ»(2)؛ در اين جا ملائكه گفتند: اى مريم! خدا تو را برگزيده است و پاكت گردانده است و تو را بر همه زنان عالم امتياز داده؛ و اين خيلى فضيلت است و يا مثل آسيه زن فرعون كه او هم باز همين طور است. در قرآن از او تجليل شده است: « وَضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ»؛(3) خداوند مثال زده است، براى مؤمنين زن فرعون را وقتى كه گفت: « إِذ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِى عِنْدَك َ بَيْتاً فِى الجَنّ_ةِ»؛(4) «پروردگارا براى من جايگاهى در

1. آل عمران (3) آيه 195.

2. همان، آيه 43.

3. تحريم (66) آيه 11.

4. همان. 137

بهشت قرار بده» و « وَنَجِّنِى مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ»؛(1) از فرعون با آن وضع طاغوتى اش مرا نجات بده، من نمى خواهم در اين دستگاه باشم و « وَنَجِّنِى

مِنَ القَوْمِ الظّالِمِ_ينَ»؛(2) و مرا از اين قوم ظالم نجات بده. جالب اين است كه خداوند متعال زن فرعون را به عنوان نمونه براى مؤمنين مثال زده «للذين آمنوا» يعنى براى همه مردان و زنان مؤمن. مى خواهد به آنها بگويد كه ببينند اين يك زن است كه به چنين مقامى مى رسد. اين خيلى فضيلت است كه قرآن يك زن نمونه را الگويى خوب براى مردان قرار مى دهد. باز يكى از امتيازها و وظايف مشتركى كه انسان ها دارند، تحصيل علم و دانش است. خداوند متعال انسان را به گونه اى آفريده است كه مى تواند علوم مختلفى را اعم از عقلى و تجربى كسب كند و شرافتش هم به سبب همان علمش است. ارزش انسان به علم است و زن و مرد در اين جهت تفاوت ندارند. همين طور كه خداوند متعال به مردها استعداد تحصيل دانش داده به زن ها نيز همين استعداد را داده است و تفاوتى در اين جهت ندارد. خود اين مسئله كه استعداد به هر دو داده شده دليل آن است كه بايداز آن بهره بردارى كرد. خداوند هر چيزى را كه به انسان ها داده غايتى هم برايش پيش بينى كرده است. اگر قرار بود كه زن ها دنبال تحصيل علم نروند، قطعاً خداوند استعدادش را به آنها نمى داد؛ پس بايد به دنبال آن بروند و با مردها در اين

1. همان.

2. همان. 138

جهت كاملاً مشتركند. علاوه بر اين كه ما مى بينيم در قرآن هر جا كه از علم تعريف شده امتياز مخصوصى به مردها داده نشده است و زن ها نيز همين امتيازها را دارند. در روايات هم دستور به تحصيل علم فراوان است. مانند روايت معروفى

كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: «طلب العلم فريضه على كل مسلم» طلب علم واجب است بر هر مسلم. و همين طور كه عرض كردم با تعبير «مسلم» مذكر و مؤنث يك سان به حساب رفته اند. علاوه بر اين كه در بعضى از نقل ها «فريضة على كل مسلم و مسلمه» وارد شده است، اما اگر كلمه «مسلمه» را هم نداشته باشد باز براى اين منظور كافى است. «الا ان اللّه يحب بغاة العلم» يعنى بدانيد كه خداوند متعال، جويندگان علم را دوست دارد. در اين جا لازم مى دانم به طور سربسته بگويم: اگر زن و مرد هر دو براى تحصيل علم استعداد دارند و اگر اسلام اين وظيفه را از هر دو خواسته و اگر قرآن فرقى بين زن و مرد نگذاشته است، پس يكى از كارهاى مهمى كه بانوان بايد به آن توجه داشته باشند، همين تحصيل علم و تكميل دانش خودشان است. زنان بايد سعى كنند حقى را كه خدا به آنها داده، بگيرند. انسان با همين علم و دانش است كه به تمدن و توسعه و ترقى مى رسد و عالمان و دانشمندان انسان را به اين مقام از ترقى و تكامل رسانده اند. مسئوليت اين كار بر عهده انسان ها است. هم زن و هم مرد، تفاوتى نمى كند. تقريباً نيمى از جمعيت جامعه را زنان تشكيل مى دهند. اينها بايد در خودكفايى تلاش كنند، چون نصف جامعه ما زن است. طبعاً بايد نصف دانشگاه ها، دبيرستان ها، مدارس ابتدايى و راهنمايى بايد زنانه باشد و چه بهتر كه همه اركان آن را خودشان

139

اداره كنند؛ يعنى از راننده گرفته تا مستخدم و دبير و آموزگار و استاد، همه از خود خانم ها

باشد. چون نصف اين جامعه زن است، بايد نصف بيمارستان ها و آزمايشگاه ها و ساير مراكز وابسته به اين رشته متعلق به زنان باشد. چون همان طور كه مردها احتياج دارند زنها هم دارند. بسيار به جاست كه زنان در اين عرصه ها خودكفا باشند؛ يعنى استاد، پزشك، متخصص، پرستار، دربان، راننده و همه عوامل ديگر را از خودشان داشته باشند و از مردها بى نياز باشند. نصف پزشك ها در ايران بايد زن باشند، بلكه نصف هم بيشتر؛ چون زنان معمولاً مراجعه بيشترى به پزشك دارند. در مراحل عالى، در تخصص و فوق تخصص هم بايد نيمى از پزشكان ما زن باشند. در يكى از كشورهاى غربى يكى از دانشجويان ما، همسرش تازه وضع حمل كرده بود. او مى گفت: خانمم راضى نبود كه عمل زايمانش را مرد انجام دهد. وقتى اين موضوع را به رئيس بيمارستان گفتم، پزشك متخصص و ساير خدمات را از خود خانم ها گذاشتند و همه كارها را زنان انجام دادند. چقدر خوب و شرافت مندانه است كه زن خودش را بالاتر از اين بداند كه مرد او را معاينه كند. اينها واقعياتى است كه بايد خود زن ها دنبالش بروند. زنان به يادگرفتن مسائل دينى، فقه، احكام و عقايد هم نياز دارند. نصف مراكز دينى ما بايد دراختيار خانم ها باشد. نصف سخنران ها بايد زن باشند. خودشان براى خودشان، مجالس درس و بحث و سخنرانى داشته باشند. اتفاقاً زبان و نيازهاى يكديگر را بهتر مى فهمند و حرف هايشان در يكديگر بهتر تأثير دارد و چقدر زيباست كه زن ها بگويند ما خودمان كارآمد و مستقل هستيم و مى خواهيم در امور دينى هم مستقل باشيم. مدرس و مجتهد و ساير

140

متخصصين

مورد نياز اين رشته را از خودمان تربيت و تأمين مى كنيم، تحقيق مى كنيم، كتاب مى نويسيم، سخنرانى مى كنيم، همه را خودمان اداره مى كنيم. چرا زنان نتوانند اين كارها را بكنند؟! حتى در خصوص مرجعيت دينى و فتوا بايد گفت همان طور كه زن با داشتنِ شرايط و شايستگى ها مى تواند پزشك ماهر شود و مرجعِ درمان بيمارى گردد در زمينه مرجعيت دينى هم مى تواند چنين شود. مرجعيت مسائل مختلف و شرايط خاصى دارد و معيار آن اين است كه مرجع، فقيهى باتقوا و عدالت و ساير خصوصيات باشد كه بتواند مسائل را خوب استنباط كند. حال، اگر يك زن به اين مرحله رسيد كه بتواند مسائل را استنباط كند، مانعى وجود ندارد. اما اگر به آن معيارها و شرايط نرسند طبيعى است كه اگر يك مرد فقيه ترى وجود داشته باشد، بايد از او تقليد كرد. چرا بايد خانم هاى تحصيل كرده به حد كافى نداشته باشيم كه در بعضى جاها به ناچار مردها بايد در دبيرستان هاى دخترانه ما تدريس كنند؟! چرا زن بايد «منشى» باشد و مرد، «پزشك»؟! بايد پزشك متخصص، زن باشد منشى اش هم زن باشد، تزريقات و ساير خدمات را هم خودشان تأمين كنند. اين، شأنى نيست كه خانمى منشى پزشك مرد شود، يا مثلاً در حال عمل جراحى دستيار او باشد. زن مقامش طورى است كه بايد بالاتر از اين حد سير كند، نه اين كه بيايد به همين قانع باشد كه مثلاً در بيمارستان پرستار شود. درست است كه پرستارى شغل شريفى است و از زن بهتر ساخته است، اما مگر تخصص در پزشكى از زن ساخته نيست؟! زن هاى بسيار پراستعدادى داريم. اينها بايد بروند دنبال اين

كارها، اين است كه به آنها شخصيت مى دهد.

141

خوب است جامعه بانوان كارى كنند كه شخصيت خود را در برابر مردها ظاهر كنند. اگر بخواهند مى توانند. من ديده ام خانم هايى كه در علوم و در كارهاى مختلف بسيار عالى اند و از بعضى مردها هم بهترند. مردها متأسفانه گاهى خودمحورى شان سبب مى شود كه نگذارند زنان به مراحل بالا برسند. من شنيدم كه مثلاً در مورد تخصص، نوعاً پزشكان مرد حاضر نمى شوند كه خانمى بيايد نزد آنها تخصص ببيند. چراكه شايد گمان مى كند با تخصص او فردا خودش كنار زده مى شود! من نظرم اين است كه ما بر اساس آمارهايمان، بايد پذيرفتن دانشجويان پسر را در رشته هاى پزشكى به حداقل برسانيم؛ در عوض دانشجويان دختر را بيشتر براى اين رشته ها بپذيريم تا اين دو در همه سطوح عمومى، تخصص و فوق تخصص متعادل شوند. آن وقت است كه زنان مى توانند بگويند كه ما دنبال استقلال خودمان رفتيم و حالا واقعاً مستقل شده ايم. رشد و استقلال به اين نيست كه حالا بياييم مثلاً ورزش كنيم. ورزش چيز خوبى است، اما اين بازى دادن زن هاست كه به صورت افراطى به ورزش تشويقشان كنند، زيرا زن از اين جهت مثل مرد است و مى تواند خودش ورزش كند. اين كه چيزى نيست كه شما بر سر زن ها منت بگذاريد كه اجازه مى دهيد ورزش كنند. اگر متخصص و متفكر شدند ارزش دارد. من از خانم ها هم تعجب مى كنم اينها گاهى حق و ارزش واقعى خود را نديده مى گيرند و دنبال اين چيزها مى روند. آنها بايد بگويند اجازه دهيد ما اشتغال داشته باشيم، اما اشتغال در كجا؟ فقط در حد كارهاى پايين و مثلاً

منشى گرى يك پزشك مرد؟ ارزش زن كه فقط اين نيست. درباره روحانيت و حوزه ها نيز همين طور. من واقعاً مى گويم كه اگر درست اين كار را انجام

142

بدهيم، اگر درست برنامه ريزى كنيم نصف طلبه ها بايد زن باشند؛ اما بديهى است كه آنها درس هاى معينى را كه برايشان مناسب است بايد بخوانند و بتوانند در اين جهت هم مستقل باشند و تخصص هاى خاص خود را داشته باشند. البته اين مسئله قابل بحث است، كه على رغم اين كه زنان حق دارند به همه رشته هاى علوم بپردازند اما آيا به صلاح خانم ها و كل جامعه هست كه زنان در همه رشته ها مشغول شوند و آيا برخى رشته ها اولويت و تناسب خاصى ندارد؟ به هر حال ما زن بودن زن و اوضاع خاص زن و خانواده و حتى جامعه را نبايد ناديده بگيريم. در اشتغال بانوان چرا حضرت عالى به رشته هاى پزشكى تأكيد داريد؟ پاسخ: اين كه بر رشته هاى پزشكى و توابع آن براى بانوان تأكيد دارم به سبب اين است كه رشته هاى پزشكى هميشه و براى همه مورد نياز است و لازمه تشخيص بيمارى غالباً انجام معاينات پزشكى است كه گاهى مستلزم مشاهده و حتى لمس بدن بيمار است و اسلام مشاهده يا لمس بدن نامحرم را بر زن و مرد، هر دو حرام دانسته است. چراكه اين امر، زمينه ساز انحراف است. پس بايد شرايط لازم براى جلوگيرى از انحراف را به وجود آورد تا احكام الهى و مصالح مورد نظر دين، به آسانى بتواند پياده و تأمين شود. چندى پيش يكى از دانش جويان سال آخر پزشكى، با ناراحتى زياد پيش من آمد و گفت: مى خواهم تغيير رشته بدهم. پرسيدم:

چرا؟ پاسخ داد: چون بعد از فارغ التحصيل شدن اگر بخواهم خانم هاى بيمار را نپذيرم مشكل است و اگر هم بخواهم بپذيرم كه انجام معاينات مستلزم حرام است پس چه بهتر كه

143

من از الان تغيير رشته دهم و از اين مشكل نجات پيدا كنم. خود بانوان هم اين مشكل را دارند. آنهايى كه متدين باشند و بخواهند شئون اسلامى را رعايت كنند در غير مواقع ضرورت نمى توانند به پزشك مرد مراجعه كنند. و مادامى كه خانم پزشك در شهر باشد و بتواند معاينه كند، خانم ها شرعاً نمى توانند به پزشك مرد مراجعه كنند. پزشك مرد هم در اين شرايط حق ندارد خانم ها را معاينه كند. من با توجه به اين مسئله احساس كردم كه در اين زمينه نياز شديدتر است كه خانم ها حضور جدى و فعال داشته باشند و مستقل شوند. قوانين اسلام شرايط را طورى مهيا مى كند كه فرد و جامعه در مسير اهداف بلند انسانى دچار كندى و ركود و انحراف نشود و در راه رشد و تعالى با مانع برخورد نكند. به هر حال طبع زن و مرد طورى است كه براى هم جاذبيّت دارند. وقتى كه در اثر تماس و معاشرت بى ضابطه، تمايل و گرايشى در وجود فرد ايجاد شود يا ممكن است به انحراف كشيده شود كه اين خيلى بد است و اگر هم دست رسى به آن نداشته باشد يا متدين باشد و نخواهد مرتكب خلاف شود ناراحتى روحى برايش به وجود مى آيد. علاوه بر اين، عوارض منفى ديگرى هم مى تواند پيش بياورد؛ مثلاً ممكن است كه شخص نسبت به همسر خود علاقه و احساسى را كه سابقاً داشت از

دست بدهد و زندگى خانوادگى آنها به مشكل برخورد كند. از اين جهت اسلام روى اين موضوع تأكيد كرده است. ثمره ديگر استقلال خانم ها در اين امور آن است كه سبب مى شود آنها در محيط خود بتوانند آزادانه لياقت و شخصيت خود را در همه سطوح به اثبات برسانند. علاوه بر اين، خانم هايى هم كه به مراكز مستقلى كه مال خودشان

144

است مراجعه مى كنند از آرامش روانى بهتر و بيشترى برخوردارند، زيرا آن جا را از خودشان مى دانند و به آن افتخار مى كنند و در آن جا اطمينان و آرامش دارند؛ مثلاً بيمارى كه روى تخت خوابيده آرامش دارد، احتمال نمى دهد كه هر از گاهى مردى به عنوان پرستار يا پزشك به او سر بزند. خود مردها هم از حضور همسران و دخترانشان در اين گونه محيط ها دغدغه و نگرانى نخواهند داشت. اين براى كل جامعه بهتر و زيباتر است. اگر اين كار بشود ما مى توانيم حتى به كشورهاى ديگر نيز الگو بدهيم و لياقت زنان را اثبات كنيم. آيا جداسازى مرد و زن را كه در بعضى مراكز اعمال مى شود مى توان پذيرفت؟ آيا اين جداسازى ها باعث حساسيت بيش از حد زن و مرد نسبت به هم نمى شود؟ برخى مى گويند حساسيتى كه زن و مرد در جوامع اسلامى به هم دارند در فرهنگ غربى به اين شدت وجود ندارد و اين به دليل نوع برخورد و محدوديت هايى است كه از حيث شرعى رعايت مى شود. آيا اصل شديدتر بودن جاذبه ميان زن و مرد در جوامع شرقى و اسلامى را تأييد مى كنيد و عاملش را هم چنين چيزى مى دانيد؟ پاسخ: زن و مرد نسبت به هم جاذبه دارند.

و اين جاذبه هم اگر ضابطه اى نداشته باشد معمولاً منجر به ارتباطات نامشروع و مفاسد اخلاقى و اجتماعى مى شود، ولى در غرب به دليل بى قيدى كاملى كه بر ارتباط ميان زن و مرد حاكم است، ديگر اين مفاسد را مفسده نمى دانند. آنها با اين همه آثار سوء بى بندوبارى ها كه در اخلاق و معنويت و در اجتماعشان پديد آمده است، خو

145

گرفته اند و برايشان عادى شده است. گاهى انسان اگر روى صحت و سلامتى را نبيند به نقص و اعوجاج عادت مى كند. اما واقعيت ديگرى هم كه در اين جا مى توان به آن اشاره كرد اين است كه از نظر تأثير شرايط جغرافيايى و اقليمى، تحريك غرايز در محيط هاى مرطوب كمتر از محيط هاى گرم و خشك است. اين جداسازى، تبعيض نيست بلكه استقلال است و استقلال به معناى تبعيض نيست.در گذشته تبعيض بوده و ما در صدديم كه از آن جلوگيرى كنيم .زنان اگر مستقل شوند به نفع خودشان است و مى توانند لياقت خود را در اين موارد به اثبات برسانند و آزادانه پيشرفت كنند. علاوه بر اين كه من مرادم اين نيست كه بانوان اصلاً به بيمارستان مردها مراجعه نكنند و بالعكس. چه اشكالى دارد اگر بانوان مستقل شوند؛ مثلاً خودشان بيمارستان و دانشگاه پزشكى و غيره داشته باشند، مستقل هم باشند و در عين حال خانمى ميل دارد كه به پزشك مرد مراجعه كند و بيمارى اش هم يك بيمارى است كه نياز به معاينه و لمس و اينها پيدا نمى كند. چه اشكالى دارد كه مراجعه كند؟! هيچ اشكالى ندارد. ما جدايى را اين طور نگفتيم كه اصلاً روى همديگر را نبينند بلكه منظور، پزهيز از

معايناتى است كه محذور شرعى دارد. در خصوص ساير رشته هاى علمى نظرتان چيست؟ پاسخ: خانم ها استعداد هرگونه تحصيلى را دارند و اگر ميل داشته باشند به هر كدام بپردازند هيچ حرمت و منعى ندارد. در اين جهت ترديد نيست و خانم ها مى توانند در هر رشته اى كه دوست دارند تحصيل كنند، اما با توجه به اين كه تحصيل معمولاً براى اشتغال است، تحصيل در بعضى رشته ها را براى

146

خانم ها مناسب نمى دانم؛ البته نمى گويم حرام است اما مناسب نمى دانم، چون بعد كه خواستند اشتغال پيدا كنند، با مشكل مواجه مى شوند. رشته هايى هست كه اشتغال در آنها با وضع خانم ها تناسب ندارد، مانند رشته هاى سنگين فنى، معادن، كشتى رانى و امثال اينها. اولاً: زيبايى و ظرافت و لطافت براى خانم ها ارزش بزرگى است و آنان هر چه بتوانند اين زيبايى را نگه دارند در زندگى بهتر موفق مى شوند. اگر خانمى بخواهد در دل شوهرش نفوذ داشته باشد، بايد سعى كند زيبايى اش را نگه دارد، حالا هر تخصصى هر درآمدى كه مى خواهد داشته باشد، ولى طراوت و شادابى اش نقش مؤثرى در خانواده دارد. لذا در اسلام تأكيد مى شود كه خانم ها آرايش كنند، لباس خوب بپوشند و زيبايى خود را حفظ كنند. حتى در روايات داريم كه «المرأةُ ريحانة و ليست بقهرمانة»، زن همانند يك شاخه ريحان و گل است، قهرمان نيست. و در روايات هست كه كارهايى كه فوق طاقت خانم ها است به آنها واگذار نكنيد. بنابراين خانم ها بايد براى حفظ زيبايى خود عنايت كافى داشته باشند. البته مسئله اى نيست كه در جامعه اشتغال داشته باشند، اما خوب است كه سعى كنند شغل هايى بگيرند كه به زيبايى آنها لطمه

نزند. فرض كنيد خانمى مهندس شود و كار او در بيابان ها بيفتد، در اين صورت بايد آفتاب بخورد و عرق بريزد يا برود در استخراج معادن نفت و امثال آن با همه مشكلاتى كه دارد. در اين صورت ديگر زيبايى اش باقى نمى ماند. هرچند درآمد خوبى دارد اما جاذبه لازم را براى شوهرش ندارد، لذا من اين شغل هايى كه اين حالت را دارد به نفع بانوان و اصلِ نهاد خانواده نمى دانم.

147

ما حفظ خانواده را يك اصل واقعى و نياز اجتماعى مى دانيم. كانون خانواده بهترين جايگاه زن و مرد و براى پرورش فرزند است. فرزنددار شدن يك واقعيت و نيازى است كه هم مرد دارد و هم زن. تحصيلاتى كه خانم ها مى خواهند ادامه دهند، بايد ببينند آيا شغل آينده شان با استحكام خانواده سازگار است يا نه، شغلى نباشد كه خانواده را متلاشى كند و او را در تربيت فرزندان، ناموفق سازد. اين واقعيت قابل انكار نيست كه فرزندان آن مقدارى كه به مادر نياز دارند به پدر نياز ندارند. پدر، بيشتر هزينه زندگى آنان را تأمين مى كند، اما عواطف مادر و صبر و حوصله و روش تربيتى اوست كه براى بچه خيلى مهم است. اين، نقص نيست، بلكه كمالى است كه خانم ها دارند و همان كمال عاطفى است و همين است كه مى توانند بچه ها را نگه دارند. تعبيرى هست كه مى گويند: مادر حتى در خاكستر، بچه هايش را طورى مى تواند اداره كند كه مرد در ناز و نعمت نمى تواند اين كار را انجام دهد! خانم ها بايد رشته اى را انتخاب كنند كه بتوانند به بچه هايشان هم برسند. اگر كارى و رشته اى باشد كه مثلاً بخواهد شش ماه

در كشتى باشد يا فرضاً روزها در مسافرت به سر ببرد، طبيعى است كه بچه ها مشكل پيدا مى كنند. پس بايد شغلى انتخاب كنند كه به زيبايى آنها و به تحكيم خانواده و به تربيت فرزندانشان لطمه اى نرساند. كلاً به نظر من رشته هايى هستند كه براى خانم ها خيلى مناسبند، مثل رشته هاى تربيتى كه معمولاً خانم ها در اين مورد بهتر از مردها هم هستند؛ مثلاً دبيرى، آموزگارى، روان شناسى، جامعه شناسى، رياضى، كامپيوتر و

148

امثال اينها كه با طبيعت و وضع خانم ها هم مى سازد و مشكل هم ايجاد نمى كند. اين را هم بگويم كه بعضى وقت ها هم هست كه اگر خانم ها كار نكنند زندگى اداره نمى شود. در ميان عشاير يا در محيط روستايى و كشاورزى و دام دارى خانم ها پا به پاى مردها و گاهى حتى بيشتر كار مى كنند، به علاوه، در كارهاى داخل خانه مثل قالى بافى و امثال اينها كمك مى كنند. البته اين كمك كردن ها اشكالى ندارد و خوب هم هست و بايد آن را يكى از خوبى هاى زنان دانست. اما من به مردها توصيه مى كنم در صورتى كه ضرورت اقتضا نكند از خانم ها كارهايى كه به شادابى خود و تربيت فرزندانشان لطمه مى زند انتظار نداشته باشند، زيرا زن از نظر اسلام، همانند ريحان و گل است و او را فوق طاقتش نبايد به كارهاى سنگين واداشت. من به مردها توصيه مى كنم كه به نفعشان است كه از خانم ها تقاضا نكنند كه در كارهاى سنگين وارد شوند، ولى اگر بخواهند كار كنند و البته ضوابط شرعى و حجاب را هم رعايت كنند اشكالى ندارد. شايسته است كه از طرف دولت و ساير نهادهاى مربوط، كارهاى فرهنگى و غيره انجام

گيرد كه كارهاى سخت بر عهده خانم ها گذاشته نشود. من خود شاهد بوده و هستم كه گاهى كارهاى خيلى سختى بر عهده خانم ها گذاشته مى شود، بعضى جاها در همين ايران خودمان مثل برخى مناطق شمالى مردها خيلى وقت ها بى كارند و خانم ها كارهاى سخت مثل كشاورزى را انجام مى دهند وقتى هم كه به خانه مى آيند، مرد مى نشيند و باز خانم كار مى كند و حقاً زن ها خيلى دشوارى ها را تحمل مى كنند. بايد طورى شود كه سختى هاى

149

خانم ها كمتر شود، مخصوصاً مردان بايد توجه داشته باشند و رعايت حال خانم ها را بكنند. آيا از جنبه دينى نهى و مذمت و نكوهشى در خصوص تحصيلات بانوان داريم يا نه؟ پاسخ: اصولاً تحصيل علم و دانش چيزى است كه استعدادش در همه انسان ها _ چه زن و چه مرد _ نهاده شده است. در واقع اين استعداد سبب مى شود كه برايشان جايز باشد كه دنبال تحصيل بروند. بنابراين تحصيل كردن براى بانوان حق طبيعى و انسانى است. علاوه بر آن اسلام هم اين حق را تأييد مى كند و آيات و روايات فراوانى داريم كه تأكيد مى كند به تحصيل و در اين جهت زن و مرد تفاوتى با هم ندارند. من به چند آيه اشاره مى كنم: « قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ»؛(1) آيا كسانى كه عالم هستند با كسانى كه عالم نيستند مساويند؟ جوابش را به فطرت انسان ها واگذار كرده است؛ يعنى امر مسلم و ترديدناپذيرى است كه عالم با غيرعالم مساوى نيست. در اين جا معلوم است كه زن و مرد با هم تفاوت ندارند. همان طور كه مرد عالم با مرد جاهل قابل مقايسه نيست، زن نيز

همين طور است. يا مثلاً « يَرْفَعِ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا العِلْمَ دَرَجاتٍ»؛(2) خدا

1. زمر (39) آيه 9.

2. مجادله (58) آيه 11. 150

كسانى را كه ايمان آورده اند بالا برده و كسانى هم كه علم به آنها عطا شده است درجاتى از آنها بالاتر هستند. در اين آيه هم خداوند متعال مؤمنين _ اعم از زن و مرد _ را داراى درجات عالى مى داند و علما از آنها هم بالاترند. باز هم زن و مرد در اين قسمت تفاوتى ندارند. ما مى بينيم كه قرآن در آيات فراوان مردم را توصيه كرده است به تفكر، تعقل، تفقه و امثال اينها. مثلاً: « أَفَلَمْ يَسِ_يرُوا فِى الأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِ_ها»؛(1) چرا مردم سير نمى كنند در زمين تا داراى قلب هايى باشند كه تعقل كنند؟ اين جا باز دستور مى دهد سير كنيد تا قلبى پيدا كنيد كه بتوانيد با آن تعقل نماييد و بفهميد. يا مثلاً آيه: « وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لا يَعْقِلُونَ»؛(2) خداوند متعال رجس و پليدى را بر آن كسانى قرار داده كه تعقل ندارند. همه اين آيات دلالت مى كنند بر اين كه دانش و كسب آن امتياز بزرگى براى انسان است و در اين قسمت زن و مرد مساوى هستند. در جاى ديگرى خداوند متعال مى فرمايد: « وَسَخَّرَ لَكُمْ ما فِى السَّم_واتِ وَما فِى الأَرْضِ جَمِ_يعاً»؛(3) يعنى خداوند متعال همه آن چه را كه در زمين و آسمان هست براى شما مسخّر كرده است؛ يعنى موجودات مسخّر انسانند و نهايتاً انسان بايد آنها را به تسخير خود درآورد. باز در اين جا هم زن و مرد تفاوتى نمى كنند.

1. حج (22) آيه 46.

2. يونس (10)

آيه 100.

3. جاثيه (45) آيه 13. 151

من از مجموع اين آيات، چنين استفاده مى كنم كه اسلام تحصيل علم و دانش را ارزش بزرگ براى انسان به اعتبار اين كه انسان است مى داند، و تأكيدهاى فراوانى دارد كه جاهل نباشيد، عالم باشيد. در اين زمينه روايات زيادى هم داريم. با وجود اين مسئله كه تحصيل علم يك حق طبيعى و انسانى است، اسلام هم اين حق را پذيرفته و تأكيد كرده و خلافش را نهى كرده است، ما از اين مى فهميم كه اسلام خواسته كه زن دنبال تحصيل علم برود. در برابر اينها، تمسّك كردن به چند روايت كه هم سندشان ضعيف است و هم دلالتشان قوى نيست، كار بى جايى است. به نظر من آن روايات نمى توانند در برابر اين ادلّه محكم و قوى بايستند. ما شايد شش يا هفت روايت در اين مورد داريم كه آنها هم البته از تحصيل خانم ها نهى نكرده است بلكه از نوشتن خانم ها نهى كرده است؛ به اين معنا كه گفته خط و نوشتن را تعليمشان نكنيد. در اصل تحصيل، ما هيچ نهى نداريم. به طور مطلق خانم ها مى توانند تحصيل كنند اما در مورد خط چند روايت داريم كه اين روايات اولاً اكثر آنها ضعيف يا مرفوع و مُرسلند ودلالتشان هم خيلى قوى نيست؛ مثلاً روشن ترين آنها اين حديث است كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله فرمود: «لا تنزلوا النساء الغرف و لا تعلموهن الكتابة و علّموهن المغزل و سورة النور»؛(1) زنان را در غرفه ها و در طبقات فوقانى جاى ندهيد. كتابت و نوشتن را به اينها نياموزيد و فقط ريستن و سوره نور را

1. اصول كافى، ج 5، ص 516. 152

يادشان

بدهيد. من سند اين حديث را بررسى كرده ام، با اين كه در بين بقيه احاديث از همه گوياتر است اما سندش ضعيف است. علاوه بر اين كه مى گويد زن ها را در طبقه فوقانى جا ندهيد! اصلاً تا به حال عملى شده يا اصلاً كسى فتوا داده كه زن ها نبايد در طبقات فوقانى بروند؟! آن وقت كتابت را پشت سر اين ذكر كرده است. اگر قرار است كه حرام باشد هر دو بايد مثل هم باشد؛ هم سكونت در طبقات فوقانى و هم تعليم نوشتن. شايد مثلاً اگر تبعاتى داشته باشد به سبب تبعاتش بگويند مكروه است وگرنه آن را مكروه هم نمى توان دانست. همان طور كه در ادامه روايت كه صيغه امر است آيا كسى ياد دادن پشم ريسى و يا تعليم سوره نور را واجب مى داند كه بر سياق آن بتوان نهى هاى قسمت اول روايت را هم حمل بر حرمت كرد؟! به هر حال با اين قبيل روايات كه تعداد محدودى هست و ضعيف هم هستند نمى توان در برابر آن ادلّه نيرومند و قوى ايستاد؛ مخصوصاً با توجه به اين كه در اين زمان ها كتابت و نوشتن يكى از ضروريات و مقدمات حتمى درس خواندن است. به نظر من هيچ مانعى در اين قسمت نيست و برخى بى جهت به ظواهر اين روايات عمل كرده و خواسته اند جلوى تحصيلات خانم ها را بگيرند. علاوه بر اين كه اصلاً سيره بانوان هم از زمان پيامبر صلى الله عليه و آله تا حالا اين طور نبوده است. در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله زنان بسيار دانشمندى بودند كه تحصيل مى كردند؛ مثل حضرت زهرا عليهاالسلام . يا عايشه و حفصه همسران پيامبر صلى الله عليه و آله علم آموزى مى كردند. از بعضى روايات استفاده مى شود كه

حفصه علاوه بر خواندن،

153

نوشتن هم مى دانسته است، حديث هم نقل مى كرده است همان طور كه خيلى ديگر از خانم ها جزو راويان حديث بوده اند. لذا اين احاديث نمى تواند جلوى اين حكم را بگيرد. با وجود اين، ديگر گمان نمى كنم لازم باشد كه در تك تك اين گونه احاديث به طور جزئى وارد شويم و مفاد و معنا و سندشان را بررسى كنيم. روايت هايى كه درباره نقص عقل و ضعف ايمان زن وجود دارد، از نظر شما چگونه است؟ پاسخ: در كتاب هاى حديث، مواردى داريم كه بانوان را از نظر عقلى، ضعيف مى دانند. اولاً: تعداد اين احاديث خيلى زياد نيست، شايد به ده حديث يا كمى زيادتر برسد، ثانياً: هم از لحاظ دلالت و هم از لحاظ سند قابل بحث هستند، چون هر حديثى كه در كتاب ها آمده حجّت نيست. احاديث را در كتب رجال و درايه به اقسام مختلفى تقسيم كرده اند؛ مثلاً حديث «صحيح» حديثى است كه راويانش تا معصوم، همه عادل باشند و حديث «موثق» آن است كه راويانش اگرچه عادل نباشند اما موثق باشند و حديثى را «ضعيف» مى گويند كه حداقل يكى از راويان آن عادل و موثق نباشد و گاه حديثى را اصطلاحاً «مرفوع» مى گويند؛ يعنى مطلبى را به معصوم عليه السلام نسبت داده ولى واسطه نقل آن حديث معلوم نيست و حذف شده است. گاهى ممكن است يك حديث اصلاً سند نداشته باشد؛ يعنى راوى كلاً مجهول است. در بين همه اينها آن حديثى را معتبر مى دانند كه به اصطلاح «صحيح» باشد. بعضى حديث «موثق» را هم معتبر مى دانند. اما بقيه روايات حجت نيستند. اكنون يك مسئله

154

اين است كه ما اين ده

يا دوازده حديث را بايد بررسى كنيم كه آيا در بينشان حديث صحيحى كه آن را بتوان معتبر دانست وجود دارد يا نه. مسئله ديگر اين است كه گاهى در مورد يك حديث ما قطع داريم كه از پيامبر صلى الله عليه و آله يا امام عليه السلام صادر شده است مثل اين كه يا خودمان شاهد بوده ايم يا قرينه قطعى داريم كه اين حديث حتماً از معصوم عليه السلام صادر شده است. ترديد نيست كه اين قبيل احاديث معتبر و حجت هستند. اما گاهى هست كه حديث قطعى الصدور نيست كه باز او را هم تقسيم مى كنند و مى گويند حديث يا متواتر است يا غيرمتواتر. حديث «متواتر» حديثى است كه تعداد راويانى كه آن حديث را از پيامبر يا از يكى از ائمه نقل كرده اند، به قدرى زياد است كه عادتاً محال است كه تبانى بر دروغ و جعل كرده باشند؛ مثلاً مطلبى را عيناً صد نفر يا پنجاه نفر از راويان از قول پيامبر صلى الله عليه و آله يا امام عليه السلام نقل كرده اند. يك حديث وقتى كه راويانش اين قدر زياد باشند هر كسى مى گويد كه احتمال دروغ بودن در آن نيست؛ مخصوصاً اگر راويانى از شهرهاى مختلف و مشاغل گوناگون باشند، كمتر كسى احتمال مى دهد كه اينها همه با هم نشسته و اين حديث را جعل كرده باشند. چنين حديثى را «حديث متواتر» مى گويند و به اعتبار اين كه يقين آور است، حجت مى باشد. گاهى لفظ يك حديث متواتر نيست اما يك معنا را همين راويان اول با عبارت هاى مختلف به شكل تواتر از پيامبر صلى الله عليه و آله يا امام عليه السلام نقل كرده اند. اين هم در صورتى كه به قدرى زياد باشد كه عادتاً تبانى بر جعل آن

محال باشد. اين هم باز «متواتر» شمرده مى شود. از اينها كه بگذريم احاديث ديگرى وجود دارد كه اصطلاحاً آنها را «خبر واحد» مى گويند. لازم نيست كه صرفاً يك خبر

155

باشد بلكه اگر چند مورد هم باشد ولى قطع و يقين نياورد باز هم «خبر واحد» شمرده مى شود. البته قابل توجه است كه اكثر احاديث ما خبر واحدند. راه هاى ديگرى هم براى بررسى احاديث از لحاظ محتوا هست؛ مثلاً از عبارت هايى هم مى توان فهميد كه آيا اين حديث درست است يا نه. مرحوم آية اللّه بروجردى رحمه الله مى فرمودند: گاهى انسان حديثى را مى بيند كه خود متن نشان مى دهد كه اين عبارت، از معصوم عليه السلام است و گاهى عبارتى را مى بيند كه حتى سندش هم درست و معتبر است اما احساس مى شود كه باشأن كسى مثل پيامبر صلى الله عليه و آله يا امام عليه السلام تناسب ندارد. چون آنان فصيح ترين افراد بودند. در دعاها نيز همين طور است؛ مثلاً دعاى كميل يا ابوحمزه، يا مناجات خمسه عشر و... غير از معصوم عليه السلام چه كسى مى تواندچنين عبارت هايى را وضع كند؟! ايشان مى فرمودند: اين هم راهى است براى شناخت احاديث. البته كسى كه ممارست كافى در احاديث داشته باشد و در اين فن خبره باشد بر اساس شمّ و ذوق حديث شناسى و با شناختى كه از ساير اجزاى دين دارد، اين قدرت تشخيص را به دست مى آورد نه بر اساس ذوق و سليقه شخصى. به هر حال اكثر قريب به اتفاق علماى ما «خبر واحد» را حجت و معتبر مى دانند، البته آنهايى را كه صحيح باشند نه ضعيف يا مجهول و امثال اينها. نكته ديگرى كه بايد مورد توجه قرار بگيرد اين كه ما

هر خبر صحيحى را هم نمى توانيم حجت بدانيم. خبرى حجت است كه حكم و وظيفه اى را براى مكلّف معلوم كرده باشد، امر و نهى كرده باشد، يك عملى را واجب، مستحب، حرام يا مكروه كرده و خلاصه، تكليفى براى انسان ذكر كرده باشد. چراكه ما مسلماً تكاليفى داريم كه از طرف پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام براى ما بيان شده

156

و بايد به دست ما برسد و وقتى كه راهى براى وصول به قطع و يقين وجود ندارد همين مظنّه اى كه از اين گونه روايات به دست مى آوريم در اين قسمت كافى است و براى تعيين تكليف شرعى ما حجت است. اما اگر حديثى داشته باشيم كه قطعى الصدور نباشد و در مورد عقايد آمده باشد نمى توان گفت كه حجت و معتبر است؛ مگر براى كسى كه قطع پيدا كند، چون در عقايد بايد قطع و يقين داشته باشيم و اين حديث گرچه درست است ولى يقين آور نيست. يا مثلاً اگر حديثى از يك واقعيتى خبر داد. فرض كنيد كه مثلاً در حديثى آمده كه امام معصوم عليه السلام فرمودند كه فلان ميوه را بخوريد چون تأثير مثبتى در جسم شما دارد. مواردى از اين قبيل اگر درست هم باشد، يقين آور و شرعى نيست، بلكه خبرى است كه در مورد چيزى داده شده است. بنابراين احاديثى داريم كه از اين قبيل مى باشند. از جمله اينها همين احاديثى است كه در مورد زنان رسيده كه زنان ناقص العقل يا ناقص الايمانند. اينها چيزى نيست كه براى مردم يك وظيفه و تكليفى بياورد كه ما بگوييم اينها حجت است، خبر قطعى الصدور يا متواتر نيست، قرينه قطعى هم نداريم، تكليف هم

نيست. بنابراين نمى توان گفت اينها حجيّتى دارند بايد به آن ترتيب اثر بدهيم. بله، به طور كلى نمى توان آنها را نفى كرد، اما يك دليل قطعى هم نيست كه ما آن را به شارع نسبت دهيم. احاديثى كه ما در مورد بانوان داريم چون متواتر و قطعى الصدور نيستند نمى توانيم بگوييم كه عقيده اسلام اين است كه زنان ناقص الايمان و ناقص العقلند. كسى نمى تواند در مورد اين موضوع مهم به يك گمان و ظن، ترتيب اثر بدهد. در جايى كه انسان يقين ندارد بايد تحقيق و بررسى كند و زنان را آزمايش

157

نمايد و ببيند كه واقعاً همين طور است و اينها ناقص الايمان و ناقص الدين اند يا نه؟ اين روايات در حدِّ گمان مى توانند مفيد باشند و نمى توان اين تفكر را به اسلام نسبت داد؛ يعنى واقعاً بانوانى مانند فاطمه عليهاالسلام ، خديجه عليهاالسلام ، زينب عليهاالسلام ، سكينه عليهاالسلام ، مريم و آسيه عليهماالسلام كه چنين باعظمت بودند و بعضاً قرآن از آنهاتعريف مى كند اين چنين بوده اند؟! زنانى كه در طول تاريخ خيلى عقلشان بالاتر از مردان بوده و منشأ اثر فراوانى بوده اند آيا اينها را انسان مى تواند بگويد كه ضعيف الايمان و ناقص العقلند؟! اين را نمى توان گفت. پس كليت اين حكم مورد خدشه است. كسى اگر بخواهد درست قضاوت كند بايد بگويد كه مثلاً در بين زن ها ناقص الايمان و ناقص العقل هست، همان طور كه در بين مردها وجود دارد. بحث ديگرى كه در اين جا قابل طرح است اين است كه منظور از عقلى كه در اين احاديث سخن از نقص آن در ميان است چيست؟ چون ما يك «عقل ذاتى» داريم كه همانى است كه در انسان هست

و در حيوانات نيست ومايه امتياز انسان از ساير حيوانات است. اين عقل همان روح مجرد انسان مى باشد و اثرش همان درك كليات و امثال اينهاست. اين عقل ذاتى در همه انسان ها، چه زن و چه مرد، هست. عقل ديگر «عقل اكتسابى» است كه به آن عقل اجتماعى هم مى گويند. عقلى كه انسان، آن را در اجتماع كسب مى كند. هر كسى در ابتدا يك عقلى دارد اما در طول زندگى اين عقل تكميل مى شود. انسان هرچه بيشتر تحصيل علم كند عقلش بيشتر مى شود يا به واسطه تجربه، عقل كامل تر مى شود. عقل اكتسابى عقلى است كه همه افراد انسان، چه زن و چه مرد مى توانند آن را در خودشان رشد بدهند و به كمال برسانند.

158

در عقل ذاتى همه انسان ها با هم مساوى اند و اصلاً زن و مرد در اين جهت فرق نمى كنند، هر دو انسان و هر دو عاقلند. قبلاً به آياتى هم در اين قسمت اشاره كرديم. عقل اكتسابى را نيز هر دو مى توانند داشته باشند. يك مرد را اگر در محيط محدود و كوچكى نگه دارند تكامل پيدا نمى كند، اما وقتى در اجتماع به او مسئوليت بدهند عقلش كامل تر مى شود. اگر مردى تحصيل نكند عقلش ناقص است، اما وقتى تحصيل كرد عقلش كامل مى شود. زنان نيز همين طورند. زنان هم اگر وارد اجتماع نشوند و در يك محيط محدودى زندگى كنند معلوم است كه عقلشان خيلى كامل نخواهد بود. برعكس، اگر در اجتماع باشند كامل تر مى شوند. لذا مى توان اين مسئله را بدين صورت گفت كه بر فرض صحت روايت، اگر فرضاً پيامبر صلى الله عليه و آله بانوان را به عنوان ناقص العقل و ضعيف الدين مورد خطاب

قرار داده و گفته اند كه شما اين گونه هستيد، ايشان وضع موجود زنان آن دوره را حساب كرده اند؛ يعنى شما زنان به سبب اين كه محروم بوده ايد و در اجتماع نگذاشته اند حضور داشته باشيد، الآن در اين حالت هستيد. در همه اين روايات هيچ نگفته اند كه زنان به همين حال بمانند، بلكه برعكس، با تشويق به علم و ايمان از آنها خواسته شده كه در عقل و ايمان كامل بشوند. زن ها گاهى مى توانند بالاتر از مردان باشند و تجربه خارجى هم نشان مى دهد كه زنان هر جا كه در اجتماع آمدند عقلشان كامل تر شده است. البته روشن است كه منظور اين نيست كه با هر نوع حضورى عقلشان كامل مى شود. ما خيلى زنان را در اجتماع داريم _ خصوصاً در غرب _ كه خيلى هم آزادى و رفت و آمد دارند، اما عقلشان كامل نمى شود. عقل به وسيله مسئوليت پذيرى

159

و تحصيل علم و دانش و امثال اينها است كه كامل مى شود، و زن و مرد در اين جهت تفاوتى نمى كنند. بله، در اين جهت ترديد نيست كه بانوان عواطفشان قوى تر است و اين قوى تر بودن عواطف دليل بر ضعفشان نمى باشد. عاطفى اند، اما عاطفه با تعقل منافات ندارد. ممكن است كسى خيلى هم عاطفى باشد اما تعقلش هم قوى باشد. اگر زنى را در محيط خانه نگه داريد و فقط تربيت فرزند را برعهده بگيرد، عاطفه اش قوى تر مى شود امّا ممكن است جنبه عقلى اش رشد چندانى نكند ولى اگر همين زن، يك فرد دانشمند و اهل علمى هم باشد، هم در تعقل قوى مى شود هم در عاطفه، آن وقت مى توان گفت حتى بر مردها هم برترى پيدا مى كند.

درباره اين كه آيا واقعاً در آفرينش زن و مرد از جهت جسمانى تفاوتى وجود دارد يا نه، اجمالاً بايد گفت: زنان در آفرينش، نقصى ندارند، اگر تفاوت هايى هم باشد طورى نيست كه بتوان گفت ناقص العقلند، زيرا ناقص العقل به كسى مى گويند كه اساساً عقل درستى نداشته باشد، لذا نمى توان گفت كه زن از لحاظ تعقل ضعيف تر از مرد است. در تجربه خارجى هم مى بينيم كه هر جا بانوان در كارها وارد شده اند هيچ دست كمى از مردها نداشته اند. به هر حال، خود عقل كه عبارت است از روح مجرّد ملكوتى انسان، در زن و مرد مساوى است و خاصيت عقل كه عبارت است از: درك، استدلال، برهان و امثال اينها را زن و مرد هر دو دارند و نمى توان گفت كه يكى ندارد، اما در اين جهت كه مثلاً در مسائلى بانوان ممكن است قوى تر و مردها ضعيف تر باشند

160

يا برعكس، ترديدى نيست ولى اين تفاوت ها دليل نقص نيست. يكى در يك جهت قوى تر است وديگرى در جهت ديگر. خود مردها نيز همين طورند؛ مثلاً گاهى يك مرد در مسائل حفظى خوب است و ديگرى در مسائل فكرى، يك مرد در هنر و ديگرى در ادبيات و... . زن ها هم متفاوت اند. تنوع استعدادها و توانايى ها را نبايد نقص دانست. در متون و منابع دينى، تعابيرى است كه ابتدائاً از آنها برداشت مى شود كه زن موجودى فرودست، دست دوم و تبعى است، و در خلقت، يا در زندگى خانوادگى و اجتماعى، اصالت با مرد است؛ مثلاً تفاوت هايى كه زن با مرد از نظر ارث، ديه و مسائلى از اين قبيل دارد يا فرضاً زن در بعضى موارد

بايد تابع مرد باشد، مثل شرط بودن اجازه پدر يا جد پدرى در ازدواج دختر باكره يا عدم جواز خروج زن از منزل بدون اجازه شوهر و امثال اينها. آيا چنين برداشتى درست است يا نه؟ پاسخ: در سؤال فوق، مطالب مختلفى هست كه هر كدام به بحث جداگانه نياز دارد و بايد در جاى خود روشن شود. بعضى موارد هست كه اصلاً نمى توان آنها را به اسلام نسبت داد و نبايد با اينها درباره دين قضاوت كرد؛ مثلاً در حديثى آمده است: «المرأةُ شرّ كلّها؛ زن همه وجودش شرّ است». اين گونه احاديث به دلايل مختلف اصلاًاعتبار ندارد يا مثلاً مسائلى در مورد بانوان داريم از جمله اين كه زن بايد با اجازه شوهر از منزل بيرون برود؛ روى اين بايد بحث كنيم كه اصلاً اين چه حرفى است؟ چه شرايطى دارد؟ مقيد است يا مطلق؟ در مسئله ارث و نكاح و امثال اينها كه فرموديد، همه نياز

161

به بحث هاى مستقلى دارد. رواياتى كه در مورد نقص عقل است و يا آيه « الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ» كه قيموميت مردها بر زن ها را مطرح مى كند، اگر بخواهيم اينها را همين طور جمع بندى و نتيجه گيرى كنيم بدون اين كه يك نگاه جامع و عميق به تعاليم و احكام دين داشته باشيم، كار درستى نخواهد بود. چنين نيست كه اسلام زن را موجود تبعى و دست دوم فرض كند، و برداشتى هم كه بعضى مى كنند درست نيست. آنان چيزهايى را به اسلام نسبت داده اند كه هيچ مدركى ندارد يا برداشت غلطى از بعضى مأخذ و مدارك اسلامى كرده اند و بر طبق همان فهمِ نادرست، خواسته اند درباره اسلام قضاوت كنند.

براى رفع اين شبهات بايد مسائل دين را همه جانبه و خالص و كامل بيان كرد تا حقانيت و زيبايى آنها براى همه آشكار شود. اين كه مى گويند اسلام، مردسالار است، حرف درستى نيست. در اسلام، تقسيم كار انجام گرفته و كارهايى را اسلام بيشتر مى پسندد كه بانوان به آنها اشتغال داشته باشند؛ مثلاً پرورش كودك از خصوصيات زن هاست و هيچ گاه مرد نمى تواند به آن پايه برسد. در كارهاى اجتماعى هم بعضى از شغل ها مناسب خانم ها يا مردهاست. اين تناسب را نبايد انكار كرد، اين به واسطه آفرينش خاصى است كه زن و مرد دارند. اما اينها معنايش اين نيست كه زن ها زيردست مى شوند و حرف آخر را مردها مى زنند. خانم ها اگر از استعدادهاى خود و از حقوق و امتيازهايى كه اسلام در اختيارشان قرار داده خوب استفاده كنند، هم در جامعه و هم در خانواده از موقعيت و منزلت خوبى برخوردار خواهند بود.

162

روايت هايى هست كه مردان را از مشورت با زنان، نهى كرده است آيا اين روايت ها صحيح است؟ پاسخ: ما احاديثى داريم كه از مشاوره بابانوان نهى كرده است و بعضى هم گفته اند اگر در كارى شك كردى، با زن مشورت كن و خلافش را انجام بده. حديثى به اين مضمون از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل شده است كه: اياك و مشاورة النساء الا من جرّبت بكمال عقلٍ فانّ رأيَهن يَجُرُّ الى الأفن و عَزمهن الى وهن؛(1) از مشورت با زنان بپرهيز مگر با آنانى كه كامل بودن عقلشان به تجربه ثابت شده باشد. چراكه رأى آنها انسان را به ضعف مى كشد و عزم آنها به سستى. ما از اين قبيل احاديث

شايد در حدود ده يا دوازده مورد داريم كه درباره اينها، لازم است نكاتى را گوشزد كنيم: اولاً: چنان كه گفته شد هر حديثى معتبر نيست، بلكه فقط احاديث صحيح يا موثق يا حَسَن معتبرند، اما احاديث ضعيف، مرسل، مرفوع، مجهول، مجعول و امثال اينها حجت نيستند. در بين اين احاديث بعضى ضعيف هستند و اعتبار ندارند، البته احاديث درستى هم در آنها هست. بنابراين نمى توان اينها را به خاطر تعددشان قطعى گرفت. دوم اين كه از بين رواياتى كه قطعى الصدور نباشد ما آنهايى را معتبر مى دانيم كه يك حكم تكليفى براى ما بياورد، نه آنهايى كه مثلاً خبر از يك

1. بحارالأنوار، ج 100، ص 250. 163

واقعيتى مى دهند مثل اين كه مى گويد: با زنان مشورت نكيند، چون اگر با اينها مشورت كنيد شما را به ضعف مى كشانند. لحن اين روايات طورى نيست كه بتوان گفت يك حكم شرعى و تعبّدى را بيان مى كند، بلكه از نوع مسائل ارشادى است. مسئله ديگر اين كه، بعضى از اين احاديث مطلق و برخى مقيّد است؛ مثلاً استثنا مى كند كه «الاّ مَنْ جُرّبَت بكمال عقلٍ» يعنى مشورت مكن مگر با كسى كه كمال عقل او تجربه شده باشد. وقتى بخواهيم بين روايات جمع كنيم، قاعدتاً بايد اين گونه بگوييم كه حرف زن ها را _ به اعتبار اين كه نوعاً رأيشان ضعيف است و به سستى مى گرايد _ ابتدائاً قبول نكن مگر آنهايى كه صلاحيتشان تجربه شده باشد. پس معلوم مى شود به رأى عقلاى آنها مى توان عمل كرد و مى شود با آنها مشورت كرد. در مورد مردها نيز همين مطلب را داريم. رواياتى هست كه توصيه مى كند با افرادى كه عاقلند مشورت كنيد و

با افرادى كه عقل درستى ندارند مشورت نكنيد. پس در مورد مردها نيز همين طور گفته شده است. از اين جا مى توان گفت كه انسان با هر كس خواست مشورت كند اگر مرد است يا زن بايد او را بشناسد و انسان خيرخواه و عاقل و درست كردار باشد و تفاوتى بين زن و مرد در اين قسمت وجود ندارد. پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام هم خودشان در مواردى با زنان مشورت مى كرده اند؛ مثلاً در صلح حديبيّه وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله صلح نامه را بين خود و مشركان نوشتند اصحاب و خود آن حضرت احرام بسته بودند كه براى زيارت و طواف به مكه بروند، امّا بر اساس قرارداد صلح قرار شد كه آن سال مسلمين براى حج

164

نروند. پيامبر صلى الله عليه و آله به اصحاب فرمودند كه «مُحِلّ» شويد و از احرام بيرون آييد. اصحاب برايشان خيلى سخت بود، چون كسى كه مُحرم مى شود در صورتى مى تواند مُحل شود كه طواف به جا آورد، خارج شدن از احرام، بدون طواف براى اينها قابل قبول نبود، لذا با اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله صريحاً فرمودند مُحل شويد از ايشان اطاعت نكردند. پيامبر صلى الله عليه و آله به خيمه مخصوص خودشان بازگشتند. ام سلمه _ همسر آن حضرت _ عرض كرد: يا رسول اللّه! چرا ناراحتيد؟ فرمودند: من چنين حكمى را صادر كردم و مردم گوش ندادند. ام سلمه پيشنهاد كرد يا رسول اللّه خودتان گوسفندى ذبح كنيد و تقصير كنيد و مُحل شويد، كارى هم به آنها نداشته باشيد. پيامبر صلى الله عليه و آله نيز در حضور آنها همين عمل را انجام دادند و همه اصحاب مُحل شدند. در خيلى جاها مشاهده مى كنيم على عليه السلام با فاطمه عليهاالسلام مشورت مى كند. به هر حال مشاوره با

زن ها بين ائمه عليهم السلام هم بوده است. منتها با وضع موجود در آن زمان چون زن ها كمتر در اجتماع بودند و تجربه عقلى كمترى داشتند از اين جهت توصيه شده كه با زنان مشورت نكنيد، چون كامل نيستند، اما نگفته اند كه زن ها را در اجتماع نياوريد. حضور زنان در اجتماع باعث مى شود كه در عقل تكامل پيدا كنند و نظر مشورتى شان هم صائب تر باشد. نكته ديگر اين كه ما اگر قائل باشيم كه استثنا مفهوم دارد، در اين صورت وقتى كه روايت، مشورت با زنان را نهى كرده، مگر با آنهايى كه كمال عقلشان تجربه شده است پس مى توان برداشت كرد كه مشورت كردن با زن هايى كه از لحاظ عقلى مورد تأييدند نه تنها منعى ندارد بلكه در روايت به اين كار توصيه هم شده است.

165

به هر جهت، اسلام به مشورت كردن تأكيد و سفارش دارد و انسان با هر كس كه اهلش باشد مشورت كند مفيد است. علاوه بر اين كه در برخى روايات دارد در امورى كه مربوط به خود زن ها يا فرزندان آنها است با خودشان مشورت كنيد، چون با مسائل آشناترند. اساساً درباره اين روايات و هم روايات مربوط به نقص عقل، اگر بخواهيم خوب بحث شود بايد تك تك بررسى شود. در روايات مطالبى درباره نامطلوب بودن حضور زنان در جمعه و جماعت و تشييع جنازه و امثال اينها مشاهده مى شود، آيا از حضور زنان در چنين امورى به طور مطلق نهى شده يا اين گونه روايات ناظر به اوضاع زمانى خاصى بوده است؟ پاسخ: احاديثى كه در اين باره داريم معمولاً از اين قبيل است كه وجوب برخى از كارها را

كه گاهى براى خانم ها مشكل و مشقت آور است نفى مى كند؛ مثلاً در روايتى جابر جُعفى از امام باقر عليه السلام نقل مى كند كه: «ليس على النساء اذانٌ و لا اقامةٌ ولا جمعة ولا جماعة ولا عيادة المريض ولا ابتاع الجنازة ولا اجهارٌ بالتلبية ولا الهرولة بين الصفا و المروة ولا استلام الحجرالاسود ولا دخول الكعبة».(1) مشاهده مى كنيد كه اين روايت مى گويد كارهايى مانند اذان، اقامه، حضور در نماز جمعه و جماعت، عيادت مريض، تشييع جنازه، بلند گفتن تلبيه در

1. بحارالأنوار، ج 103، ص 254. 166

حال احرام، دويدن بين صفا ومروه، لمس و بوسيدن حجرالاسود و داخل شدن در كعبه را برزنان واجب نمى داند. تعبير اكثر روايات اين گونه است. برداشتم از اين گونه احاديث اين است كه با توجه به اين كه خانم ها معمولاً با مشكلات و گرفتارى هايى از قبيل بچه دارى و تربيت فرزند و امثال اينها مواجه بوده اند، اسلام خواسته ارفاقى در حق آنان بكند، از اين رو وجوب برخى كارها را از آنها برداشته است، نه خود آن كارها را. مثلاً وجوب نماز جمعه را برداشته، نه اصل نماز جمعه را. و اين ارفاقى است درباره زن ها. ارفاق غير از محدوديت است. نگفته نرويد، بلكه گفته است كه رفتن برايتان لازم نيست. در مواقعى كه مى توانيد و مناسب است، برويد. البته بعضى از احاديث ممكن است اين تعبير را نداشته باشند بلكه گفته باشند؛ مثلاً نماز زن در خانه فضيلت دارد. از جمع بين اين روايات برمى آيد كه خواسته اند زن ها را راضى كنند كه احساس خسارت نكنند. چون به شركت در نماز جماعت خيلى ترغيب مى شده است. آن وقت اگر مى گفتند كه شما در نماز جماعت

شركت نكنيد مسلماً ناراحت مى شدند، چون تقيّد داشتند به اين كه نماز را به جماعت بخوانند. اين روايت خواسته دل جويى كند كه شما وقتى عذرى يا مشكلى داريد، نمازتان را اگر در خانه هم بخوانيد خدا همان فضيلت را به شما مى دهد. برداشت من كلاً از اين احاديث اين طور است. البته حمل اين روايات بر آن مواقع و شرايطى كه مشكلاتى در جامعه براى حضور زن ها بوده است را من بعيد نمى دانم. روايت هايى هم كه مى گويد: زن ها بهتر است در اتاق اندرونى نماز بخوانند، ابتدا بايد سند اين روايات را بررسى كرد كه آيا صحيح و معتبر است

167

يا نه؟ اگر سندشان صحيح باشد اين كه گفته نماز زن در اندرون خانه و در خانه خويش بهتر است را مى توان بر مواقعى حمل كرد كه زن نمى تواند در جماعت حاضر شود؛ به خاطر اين كه از فوت شدن فضيلت و ثواب جماعت ناراحت نباشد. با توجه به اين مباحث حضور بانوان در مراكز فرهنگى، سياسى مانند مساجد، انجمن ها و... شركت آنان در فعاليت هاى اجتماعى امر مطلوب و قابل توصيه اى است و هيچ اشكالى ندارد؛ بلكه وظيفه هم دارند، چون هر فردى در اجتماع بايد كاى انجام دهد. اين گونه فعاليت ها را كه نمونه اش شركت در تظاهرات اجتماعى و انجام كارهاى پشت جبهه بوده است، خانم ها بايد با رعايت شرايطش انجام دهند. ديدگاه شما درباره فعاليت هاى اجتماعى، سياسى و اقتصادى بانوان و هم چنين اشتغال آنان در شرايط فعلى چيست؟ پاسخ: در مورد فعاليت هاى اجتماعى و سياسى و اقتصادى بانوان، ابتدا اين مطلب را عرض كنم كه خانم ها مانند مردها مى توانند در همه رشته هايى اقتصادى، سياسى و اجتماعى فعاليت

كنند و شرعاً هيچ ممنوعيتى در هيچ رشته اى ندارند. فقط در دو مورد اختلاف نظر است: يكى در رشته «قضا» است كه فقهاى ما دو دسته هستند: بعضى پرداختن به شغل قضا را براى خانم ها جايز مى دانند و برخى هم منع كرده اند. در مورد تصدّىِ حكومت هم اين اختلاف وجود دارد كه آيا زن مى تواند مثلاً رئيس جمهور شود يا نه؟ اما در ساير رشته ها آزادى مطلق دارند و ممنوعيتى براى شان نيست. اما با توجه

168

به ويژگى هايى كه خانم ها دارند بايد شغل متناسب با خودشان را انتخاب كنند. يكى از ويژگى هاى بانوان كه قبلاً به آن اشاره شد ظرافت و زيبايى و لطافت آنهاست و اين امتيازى است كه آنها دارند. اين نه تنها نقص خانم ها نيست بلكه كمالشان است و حفظ اين مزيت، هم به نفع خود بانوان است، هم به نفع خانواده و در مجموع به مصلحت جامعه. روى اين حساب انجام كارهاى سنگين كه با اين ويژگى نمى سازد مورد توصيه نيست؛ مثلاً كارهاى خشنى مثل رانندگى ماشين هاى سنگين، يا كار كردن در بيابان ها و كارهايى مثل راه سازى و ساختمان سازى و كارهايى كه لازمه اش شب بيدارى هاى طولانى و خسته كننده است، و يا كارهايى كه به خاطر آلودگى هايش، به ظرافت و زيبايى آنها ضربه مى زند؛ مانند كارهاى سنگين در ذوب آهن، در معادن، مكانيكى ماشين آلات و امثال اينها. هم چنين كارهاى دشوار كشاورزى كه سلامتشان را به خطر مى اندازد و آفتاب رنگ چهره و قيافه شان را تغيير مى دهد. انتخاب اين گونه شغل ها را نمى توان گفت براى خانم ها حرام است اما به مصلحتشان نيست. ويژگى ديگر خانم ها عاطفى بودن شان است و اين هم نقص نيست بلكه كمال است

و در زمينه هاى بسيارى مى تواند منشأ آثار خوبى باشد. البته بعضى از مردها هم عاطفى هستند اما خانم ها بيشتر هستند. در انتخاب شغل بهتر است كارهايى كه با اين عاطفى بودن نمى سازد انجام ندهند؛ مثلاً فرمانده نظامى بايد فرمان حمله و كشتار و تخريب بدهد و طبعاً عده اى كشته مى شوند، سر و صدا درمى آيد و يك موجود عاطفى ممكن است تحت تأثير

169

اينها قرار بگيرد و وظيفه اش با عواطفش در تضاد واقع شود و آن وقت به مصالح واقعى كشور لطمه وارد شود يا مثلاً كارهاى جزايى، اجراى احكام، تعزيرات و امثال اينها، مانند شلاق زدن با طبع لطيف خانم ها سازگار نيست و ممكن است يا از مصالح و وظايف خود تخطى كنند يا روحيات و عواطف خود را خدشه دار سازند. البته همه اينها استثنا دارد. ممكن است بعضى از خانم ها اين خصوصيت را نداشته باشند، اما اكثريت آنها دارند. رواياتى هم كه در باب قضاوت زن داريم و فقهايى هم كه مى گويند شغل قضا مناسب خانم ها نيست، از همين باب است. طبعاً هم، شغل قضاوت مناسب حال خانم ها نيست، چراكه در اين كار قاعدتاً يك طرف محكوم مى شود. محكوم معمولاً جزع و فزع و ناله و تهديد مى كند، افرادى رامى فرستد، صورت مظلوميت به خودش مى گيرد. خانم ها هم نوعاً در اين گونه موارد به خاطر دل سوزى و مهربانى شان ترحم مى كنند و ممكن است تحت تأثير قرار بگيرند؛ گرچه استثنا هم دارد اما قانون بايد اغلب موارد را دربر گيرد. ويژگى ديگر خانم ها اين است كه آمادگى بيشتر و بهترى براى تربيت فرزند دارند. البته مردها هم آمادگى و وظيفه تربيت را دارند اما وجود عاطفى

خانم ها سبب شايستگى بيشتر آنها مى شود. گرچه تربيت فرزند مسئوليت مشترك پدر و مادر است، اما نقش مهم خانم ها را در اين مورد نمى توان ناديده گرفت. اگر مرد نباشد باز خانم ها مى توانند فرزندانشان را تربيت كنند ولى عكس آن خيلى سخت است. خانم ها بايد اين قدرت ومزيت اساسى را كه آمادگى وتوانايى تربيت فرزند است هيچ گاه فراموش نكنند و سعى كنند

170

اشتغالشان با اين وظيفه انسانى و اين خدمت ارزشمند منافاتى نداشته باشد. شايد هيچ كارى از حيث تأثير بنيادى و ثمره اى كه براى سعادت كل جامعه بشرى دارد با اهميت تر از كار تربيت انسان نباشد. از جمله محورهايى كه خانم هاى بايد روى آن حساب كنند اصل بقاى خانواده است. مسئوليت حفظ خانواده بر عهده مرد و زن، هر دواست. مرد بايد شغلى را بر عهده بگيرد كه به خانواده اش لطمه نزند. خانم ها هم بايد مراقب باشند كه اشتغالشان منافاتى با بقاى خانواده نداشته باشد. نكته ديگر اين كه اشتغال خانم ها به كارهايى كه موجب تماس و ارتباط زياد بين زن و مرد مى شود به مصلحت نيست، زيرا اختلاط و ارتباط بيش از حد علاوه بر ايجاد فشارهاى روحى و اختلال و كندى در كار، ممكن است مفاسدى در پى داشته باشد و به قوام خانواده ها نيز آسيب برساند. به نظر من اين چند جهت اقتضا مى كند كه خانم ها در كارشان محدوديت هايى را مراعات كنند. باز هم تكرار مى كنم كه از اين بحث نتيجه گرفته نشود كه برخى كارها براى خانم ها ممنوع يا حرام است، بلكه توجه به اين مسائل باعث مى شود كه در عين فعاليت و حضور مؤثر در اجتماع، براى خود و

خانواده و جامعه شان مشكلى پيش نيايد. از طرف ديگر برخى كارها براى خانم ها كاملاً مناسب و قابل توصيه است؛ مثلاً كارهاى مربوط به تعليم و تربيت مى تواند مستلزم هيچ يك از محذورهايى كه ذكر شد نباشد. خانم ها مى توانند به تمامى مراحل تعليم و تربيت از ابتدايى ترين و مقدماتى ترين سطوع تا عالى ترين مرحله و حتى الامكان در محيط هايى كاملاً مستقل و تحت اختيار خودشان مشغول

171

شوند و اين بهترين كارى است كه با طبيعت و لطافت آنها هم سازگار است. همين طور كه قبلاً اشاره كرده ام برخى اشتغال ها براى خانم ها ضرورت دارد؛ مثلاً خانم ها بايد بكوشند كه در كليه امور مربوط به بهداشت و درمان اعم از آموزش، مديريت و اجرا خودكفا باشند. مانعى ندارد كه اين خدمات را براى مردها هم ارائه بدهند اما چه خوب است كه در اين زمينه ها نيازى به مردان نداشته باشند. زمينه ديگرى كه براى اشتغال خانم ها مناسب است فعاليت هاى علمى، ادبى، فرهنگى و هنرى است. كارهايى مانند تحقيقات علمى در رشته هاى گوناگون نويسندگى، نقاشى، خياطى، قالى بافى، همه اينها براى خانم ها خوب است. با خانه دارى و بچه دارى هم مى سازد. گاهى ممكن است كسى فكر كند قالى بافى كار خوبى نيست، ولى چه اشكالى دارد؟ كار ظريف و زيبايى است كه انسان با پنجه هاى خود آثار زيبايى را به وجود مى آورد و هم كمكى به زندگى خودش و هم كمكى به كشورش است. امروزه خانم ها با كامپيوتر كارهاى بسيار جالب و ارزشمندى در زمينه هاى علمى و هنرى مى توانند انجام بدهند. به هر حال من توصيه مى كنم كه خانم ها بى كار نمانند. من دوست دارم كه همه خانم ها اشتغال داشته باشند منتها معيارهايى را كه

مراعات آنها لازم است رعايت كنند. ديدگاه شما درباره شغل «خانه دارى» چيست؟ پاسخ: سياست رژيم گذشته اين بود كه شغل خانه دارى را منكوب و آن را نوعى بى كارى و خانه نشينى براى زن وانمود كند و منزلت آن را پايين آورد.

172

البته بعد از انقلاب اين قضيه تا حدودى فرق كرده ولى در عين حال هنوز هم گاهى در آمارهاى رسمى سهم زنان خانه دار در نيروى كار و در رشد و توسعه اقتصادى برآورد نشده و بازده كار آنها جزو توليد ناخالص ملى محسوب نمى شود! در مجموع مى توان گفت كه نقش زن خانه دار در توسعه انسانى و اجتماعى تا حدودى ناديده گرفته مى شود. خانه دارى لازمه بقاى خانواده است. و صرف انجام كارهاى خدماتى منزل نيست بلكه مسئله بالاترى است. نگهدارى و اداره اين تشكيلات كه ابعاد انسانى درون آن مانند شوهردارى و بچه دارى هم جزء آن است، يكى از نيازهاى اوليه و مهم جوامع است. اين امر قطعاً سبك و بى ارزش نيست، بلكه بسيار باارزش است. امور داخل خانه اگر خوب اداره نشود خانواده ضربه مى بيند و مديريت داخلى را معمولاً خانم هاى خانه دار عهده دار هستند. اين كار از نظر اقتصادى هم كار باارزش و قابل ملاحظه اى است؛ يعنى اگر مثلاً در يك خانواده اى هيچ يك از زن و مرد نخواهند در خانه كار كنند اداره اين خانه لنگ مى ماند و بايد مرد يا زنى را پيدا كنند كه بيايد و خانه را اداره كند. شما ببينيد چه حقوق گزافى بايد پرداخت شود تا خانه به صورت تمام وقت اداره شود، تازه مثل خود خانم صاحب خانه هم كار نمى كنند. مسئله نگهدارى بچه ها هم خود، كارى جداگانه

است كه اگر بخواهند بچه ها رابه مهد كودك و كودكستانى بسپرند كه آنها را مانند مادر سرپرستى كنند، هزينه سنگينى برمى دارد كه يك زن و مرد كارمند بايد بخش عمده حقوقشان را صرف اين كارها كنند. پس اين كارها خود ارزش

173

اقتصادى دارد كه هم مرد بايد به اين مطلب توجه داشته باشد هم زن. اين است كه خانه دارى به نظر من امر بسيار مهم و محترمى است و مردها هم بايد قدر خانم هاى خانه دار را بدانند. وقتى كه خانمى در خانه كار مى كند شوهرش بايد متوجه باشد كه به ازاى كار اين خانم هزينه سنگينى از دوشش برداشته مى شود و چه خوب است كه اگر قدرت مالى دارد اين مبلغ را به حساب خانمش بريزد. اين كه تصويب شده است كه اگر زن و مرد خواستند از هم جدا بشوند نصف اموالى كه مرد بعد از ازدواج اندوخته، حق زن است و به او تعلق مى گيرد، واقعاً اگر بخواهيم عادلانه بسنجيم تا حدود زيادى واقع مطلب همين است. زن هم بايد به زندگى دل گرم باشد، بايد بداند كه در زندگى شريك است. برخى از خانم ها كه به فكر كار در بيرون مى افتند براى اين احساس نگرانى است كه مى گويند ممكن است پس از چند سال اگر مرد بخواهد مرا طلاق بدهد بايدبا دست خالى از خانه بيرون بروم. اين است كه بايد به خانم ها احترام كرد و ارزش كارشان را بالا برد. من به خانم ها توصيه مى كنم كه در هر حال، خانه و خانه دارى را در رأس امور قرار دهند و مادامى كه ضرورتى پيش نيامده كارهايى را كه به خانه دارى لطمه مى زند انتخاب

نكنند. خانه دارى به معناى وسيعش به دو صورت ديگر هم مى تواند به اجتماع كمك كند: يكى اين كه كوشش مادر در خانه و تلاشى كه براى تربيت صحيح فرزندانش انجام مى دهد باعث مى شود كه بچه ها در دامن انس و محبت خانواده به خوبى پرورش پيدا كنند. بچه اى كه از محبتِ صحيح سيراب باشد و با تربيت صحيح پرورش يافته باشد غالباً دنبال مفاسد نمى رود و آلوده

174

نمى شود و مى تواند براى جامعه مفيد باشد. در واقع فرداى جامعه را خانم هاى خانه دار اداره مى كنند. مردها نيز هرچه خدمت به جامعه مى كنند، نتيجه تلاش هاى زن است. اما خمينى _ قدس سره _ هم فرمودند: «از دامن زن مرد به معراج مى رود». يعنى اگر مرد هم كارى انجام مى دهد و به جايى مى رسد به سبب تأثير خدمات و تربيت مادر است و اين كم چيزى نيست. مسئله دوم اين است كه كار زن در خانه علاوه بر اين كه فى نفسه كار مفيد و لازمى است در كيفيت كار ديگران نيز مؤثر است. اگر مرد وساير افراد در خانه از يك محيط گرم و بامحبتى برخوردار باشند در اجتماع بهتر مى توانند موفق باشند؛ در كارهاى علمى، در فعاليت هاى سياسى، اقتصادى و در همه چيز. بنابراين خانم هاى خانه دار در فعاليت ها و موفقيت هاى همسرانشان صد در صد سهيم اند؛ يعنى اگر همراهى و هم فكرى و كار خانم نباشد آقاى رئيس جمهور يا وزير يا دانشمند كه در بيرون كار مى كند نمى تواند توفيق چندانى به دست آورد؛ در واقع قطعاً اين خانم به اندازه خود او در كار سهيم است. هم از لحاظ ارزش اجتماعى و هم از لحاظ نتيجه كار. چقدر جالب و زيبا است

كه مثلاً يك وزير بتواند در خانه با خانمش مشورت كند. در كار از او روحيه و كمك بگيرد و بتواند روى او حساب كند. اينها خيلى مؤثر و مفيد است. پس زن خانه دار اگر از خانه بيرون هم نيايد ولى بتواند نقش خوبى در خانه داشته باشد واقعاً در سياست و در اقتصاد اجتماع مؤثر است و نبايد وجود خودش را كوچك بداند و فكر كند كه موفقيت و خدمت فقط در كارهاى بيرون خانه است.

175

علامه طباطبائى _ قدس سره _ وقتى كه همسرش فوت شده بود؛ خيلى اشك مى ريخت. من روزى در خلوت به ايشان عرض كردم ما صبر و بردبارى را بايد از شما ياد بگيريم، چرا اين قدر بى تابى مى كنيد؟ فرمود: واقع مطلب اين است كه بى تابى من براى همسرم فقط به جنبه هاى عاطفى و وفا مربوط است. اين خانم در زندگى به من كمك هايى كرده كه هرگز نمى توانم او را از ياد ببرم. بعد اندكى از مشكلاتشان در سال هاى اقامت در نجف را برايم تعريف كرد تا رسيد به اين جا كه گفت: من براى نوشتن تفسير، گاهى هشت ساعت به طور مستمر فكر و كار مى كردم. گاهى مجبور بودم مثلاً چهار ساعت متوالى درباره يك موضوع فكر كنم واز يك طرف خسته مى شدم و از طرف ديگر اگر كسى مى خواست بيايد آن جا و با من حرف بزند، فكرم پاره مى شد. باز دوباره بايد از نو فكر مى كردم. ايشان مى گفت: خانم من اين مطلب را كه مى دانست، سماور منزل را هميشه روشن مى گذاشت، از صبح كه من مى رفتم توى اتاقم كارى با من نداشت؛ خانه و زندگى را اداره مى كرد،

كارها را انجام مى داد و سر هر ساعت كه مى شد يك استكان چاى مى آورد و بدون اين كه هيچ حرفى بزند مى گذاشت جلوى من و مى رفت. اين كار همين طور تا وقتى كه من در اتاق كارم بودم ادامه داشت. اگر اين خانم اين گونه كمك نمى كرد من نمى توانستم كارهاى علمى ام را به اين صورت انجام بدهم. ايشان شريكِ كارهاى من است و من احساس ناراحتى ام براى اين جهت است. آخر من اين محبت ها را چگونه مى توانم فراموش كنم؟ مرحوم علامه اين حرف ها را مى گفت و به گريه مى افتاد.

176

متفكر بزرگى چون علامه طباطبائى، اثر ارزشمندى مانند تفسير الميزان را مرهونِ فداكارى خانمش مى داند كه خانه را به درستى و هوش مندانه اداره مى كرده است. اگر اين خانم يك فرد ناسازگار بود علامه طباطبائى چگونه مى توانست اين كارها را انجام بدهد؟! بدون شك اين خانم در همه ابعاد كار علامه شريك است؛ هم در جنبه هاى دنيوى و هم در ثواب اخروى. من در يكى از جلساتى كه در فضايل علامه صحبت مى كردم همين را نقل كردم و گفتم كه واقعاً بايد از همسر علامه هم قدردانى كرد. خدا ان شاءاللّه هر دو را رحمت كند. خانه دارى كار ساده اى نيست، بلكه هنر است، و اين هنر از همه خانم ها ساخته نيست. متأسفانه در جامعه ما ارزش شغل خانه دارى جا نيفتاده است. بايد به اين كار مهم به صورت رشته اى مستقل نگريسته شود و تحقيق و آموزش خاص خودش را داشته باشد؛ مثلاً در دبيرستان هاى ما بايد درس خانه دارى باشد و پسران و دختران اين ماده درسى را بخوانند. خيلى خانم ها مى خواهند خوب خانه دارى كنند ولى روش آن را

نمى دانند. من كاملاً موافقم كه هم در تحصيلات دبيرستانى، و حتى شايد در رشته هاى دانشگاهى رشته اى تأسيس بشود، كه جوان ها _ اعم از دختر و پسر _ بتوانند در آن صاحب نظر و متخصص بشوند. قبلاً هم گفتم كه: خوب است هر زن و مرد و پسر و دخترى قبل از ازدواج يك دوره يك ماهه يا دو ماهه اى در زمينه موضوعات خانه دارى، همسردارى و ساير مباحث مورد نياز را طى كنند تا اختلافات كم شود و امكانات و استعدادها نيز به بهترين شكل مورد استفاده قرار بگيرد.

177

خانم ها بايد در انتخاب شغل داخل خانه يا بيرون از خانه، موازين را در نظر داشته باشند و بر شئون خود، واقف باشند؛ مثلاً حتى در درون خانه نيز به مصلحت نيست كه خانم ها كارهاى سنگين و يا كارهاى كثيف و آلوده را انجام بدهند. مقررات استخدامى كشور نيز بايد رعايت اين جهات را بكند كه تسهيلاتى براى خانم ها در نظر گرفته شود كه هر چه بيشتر به مصالح زن و خانواده سازگار باشد. برخى از خانم ها به رشته ها و مشاغل سنگين گرايش دارند و اگر گفته شود اشتغال به اين كارها به مصلحت شما نيست اين را نوعى توهين به خود تلقى مى كنند. شايد اين حالت عكس العمل افراطى برخى محدوديت هايى است كه در سابق براى زن ها بوده كه باعث شده بعضاً پرداختن به مشاغلى را كه بيشتر با آقايان تناسب دارد براى خودشان ارزش بدانند. اما محدوديتى كه ما در نظر داريم نه براى كوچك شمردن يا كوچك كردن زن است و نه براى اين كه زن را يك موجود ناقص و ضعيفى بدانيم. بلكه منظور اين

است كه بعضى كارها باآفرينش خاص زن سازگارتر است. اگر خانمى حاضر است همه سختى ها را تحمل كند و مثلاً مكانيك ماشين هاى سنگين شود اختيارش دست خودش است، البته حرام نيست، ولى كارهاى بهترى هم هست كه مى تواند انجام بدهد و آن كارها بيشتر با مصالح خود و جامعه مى سازد. اما واقعيت اين است كه خانم ها در گذشته از بس محدود بودند و آنها را از كارهايى كه مناسب حالشان هم بوده منعشان كرده اند يك عكس العملى در آنها پيدا شده و بعضاً مى گويند كه حالا كه اين طور است ما بايد اين كارها را انجام بدهيم تامردها ببينند كه اينها هم از ما ساخته

178

است. براى رفع اين مشكل اولاً: ما بايد ارزش آن كارهاى واقعى خانم ها را به حساب آوريم، از جمله مثلاً براى شغل خانه دارى بايد به طور گسترده يك كار فرهنگى انجام داد. بايد خانه دارى را تشويق و تجليل و احترام كرد. مسئله دوم هم همان است كه اشاره كردم كه مردها بايد قدر كار خانم ها را بدانند و آنها را عملاً در درآمدهاى مادى حاصله شريك بدانند و سهم آنان را در اختيارشان قرار دهند تا خانم ها احساس شخصيت و امنيت كرده و ديگر، كارهاى متناسب با خودشان را محروميت يا دون شأن خود تلقى نكنند. در خصوص تأثير كارهاى نامناسب بر روح خانم ها بايد بگويم: براى يك خانم مشكل است كه در شرايط سخت و در كارهاى خشن بتواند ويژگى هاى زنانه و لطافت و ظرافت روحى خود را حفظ كند و به خوبى بتواند بين مناسبات خشك كارى و آن نرمش و آرامشى كه بايد در خانه و در

تربيت فرزند اعمال شود فاصله ايجاد كند. اين است كه كارهايى كه در آنها درگيرى زياد است اگر مردها بر عهده بگيرند بهتر است، زيرا آنها معمولاً تحملشان در اين قسمت ها بيشتر است. وقتى كه هر كدام يك گوشه كار را به تناسب روحيه و ويژگى هاى خود بگيرند در واقع كارهاى بزرگ با مشاركت و كمك هر دو انجام مى شود؛ يعنى در اداره جامعه همه سهيمند منتها زن ها به يك شكل و مردها هم به شكل ديگر. اگر براى خانم ها در همان رشته هايى كه مناسب خودشان است امكانات كاملى فراهم شود و تشويقشان كنيم كه در همان رشته ها مستقل شوند اين

179

براى تثبيت هويت آنها بهتر است تا انجام كارهايى كه در نهايت به نفعشان نيست، هرچند نسبت به آن كارها هم ما نهى نمى كنيم، اما تشويق هم لازم نيست بكنيم. اگر از كارهاى مثبت خانم ها قدردانى و تشكر كنيم و به آنها بها بدهيم، آنها خودشان از اين فكرها مى افتند؛ مثلاً خانم ها در كارهاى سياسى نظير نمايندگى مجلس مى توانند نقش خوبى داشته باشند. در كارهاى فرهنگى مى توانند وارد شوند و منشأ اثر باشند، هرچند در امور فرهنگى مشاغلى هست كه به نظر من مصالح بانوان اقتضا نمى كند كه خيلى به سوى آنها گرايش نشان دهند. زنان چگونه مى توانند در عرصه هاى هنرى فعاليت كنند؟ پاسخ: كارهاى هنرى در مجموع از خانم ها ساخته است و قدرتش را دارند ولى همين كارها هم مختلف است. بعضى از رشته ها مشكلى ندارد مثل نقاشى، خطاطى، نويسندگى و ... اما كارهايى هست كه گاهى براى خانم ها مشكل به وجود مى آورد؛ مثلاً بازيگرى و حضور خانم ها در برخى نقش ها و

صحنه ها و ظاهر شدن آنها به اين صورت در مقابل چشم ميليون ها نفر، گاهى ثبات زندگى خانوادگى آنها را دچار مخاطره مى كند. من خيلى جاها ديده ام كه زندگى اين گونه افراد به طلاق كشيده شده است. گاهى بعضى هنرمندان با من تماس مى گيرند و از اين گونه مشكلات سخن مى گويند. همين جا من به خانم ها توصيه مى كنم كه هر چند شوهرانشان هم با فعاليت هاى هنرى آنها موافقند اما در عين حال بايد كاملاً جهات روحى شوهرشان را رعايت كنند و وقتى كه در صحنه آشكار مى شوند كارهايى را بپذيرند كه موجب ايجاد

180

حساسيت در كسى نشود، زيرا اگر شوهر راضى نباشد لازمه اين كار اين است كه يك زندگى متلاشى شود و بچه ها بى مادر بمانند، به هر حال بايد درمسائل هنرى و فرهنگى دقت بيشترى بشود كه هم خانم ها از وجودشان استفاده شود و هم مشكلات اخلاقى و اجتماعى و خانوادگى به وجود نيايد. در روزگار ما گرايش به فعاليت هاى هنرى و به خصوص بازيگرى در بين جوان ها _ خصوصاً دختران _ زياد شده است؛ يعنى مى توان گفت از جمله مشاغل و رشته هايى است كه خيلى مورد استقبال است و طرف داران زيادى دارد. از طرف ديگر به سبب همين نقاط آسيب پذير اخلاقى كه در اين رشته ها وجود دارد و گاهى محيط كار را تحت تأثير خودش قرار مى دهد طبيعى است كه افراد متعهد و متدين با ديده ترديد به آن نگاه مى كنند و كمتر به سمتش مى روند و اين هم باعث مى شود كه عرصه فعاليت هاى هنرى و فرهنگى از افراد متعهد خالى شود. اين معضلى است كه ما در حال حاضر و با اين وضع نمى توانيم

در صحنه تقابل فرهنگى با بيگانگان توفيق چندانى داشته باشيم. ما به فيلم و سينما و تلويزيون نياز داريم و با قطع نظر از اين كه مسلمانيم بايد از عناصر مثبت فرهنگى خود دفاع كنيم. خيلى چيزها در غرب تضعيف شده است. غيرت، يك ارزش انسانى است. بايد كارى كنيم كه در عين تأمين نيازها و ضرورت ها ارزش هايمان را هم حفظ كنيم. رعايت ضوابط خيلى مؤثر است. فرض بفرماييد اگر جايى لازم شد كه دختر خانمى در يك فيلمى ايفاى نقش كند رعايت ضوابط باعث مى شود كه حساسيت آن كمتر باشد؛ مثلاً اگر مسائل اخلاقى و حجاب رعايت شود خنده بى جا نكند، مسائل محرم و نامحرمى را كاملاً رعايت كند معلوم است كه چنين حضورى آفت خيز

181

نمى شود و تبعات منفى در جامعه و در خانواده به وجود نمى آورد. حريم ها را از جهت اخلاقى اگر رعايت كنند هم به نفع بازيگران است و هم به نفع اجتماع. هنرمندان فكر نكنند آن چه را كه آنها در دلشان هدف قرار دادند بينندگان هم فقط همان ها را مى گيرند. بيننده اعم از آن را مى گيرد؛ يعنى همه چيز اين صحنه را مى گيرد. يك رفتار معقولانه مؤدبانه بدون عيب زن و مرد بازيگر به آن دختر و پسرى كه تماشاگر آن صحنه هستند درس مى دهد كه شما نيز همين كار را بكنيد و يك حركت سبك و جلف كه اين زن و مرد با هم داشته باشند به اجتماع نيز همين الگو را مى دهد و لذا ما كه مى خواهيم فرهنگمان را صادر كنيم و روى ديگران تأثير بگذاريم بايد بدانيم كه فيلم سازى و بازيگرى مسئله بسيار ظريفى است؛ خيلى بيشتر از اين

مقدارى كه ما فكر مى كنيم. گاهى هنرمندان به اين نكات كمتر توجه دارند و بيشتر مى خواهند كارشان براى بينندگان جالب باشد؛ در صورتى كه اگر اينها را رعايت كنند خيلى مى توانند به مسائل اخلاقى جامعه كمك كنند. طبيعى است كه ما، در فيلم ها و به نقش هاى منفى هم احتياج داريم و مراعات معيارهاى اخلاقى و فقهى دست هنرمند را در ارائه مطلوب اين نقش ها مى بندد و بازيگر مجبور است ظواهرى را مراعات كند كه با ويژگى هاى شخصيت مورد نظرش هيچ سنخيتى ندارد؛ مثلاً گاهى كج سليقگى مى كنند و نقش هاى چندش آور و يا سبكى را با چادر انجام مى دهند و نقش هاى وزين و جذاب را برعكس. به هر حال به نظر مى رسد كه اين موضوع دقت خاصى را مى طلبد و راه كارهاى عملى ويژه اى را بايد تدارك ديد. در اين خصوص توصيه ام اين است كه حتى المقدور جنبه هاى مثبت را

182

نشان دهند، زيرا جنبه هاى منفى خواه ناخواه بى تأثير نيست گرچه هدف فيلم ساز اين باشد كه با اين وسيله از نقاط منفى انتقاد كند ولى تعدادى از بينندگان از همين نقاط منفى الگو مى گيرند. برخى اصلاً زمينه تربيتشان به گونه اى است كه وقتى در فيلمى كسى مثلاً فحش مى دهد و الفاظ ركيك مى گويد، آنها همين الفاظ را ياد مى گيرند، تقليد مى كنند و همين را الگو مى كنند هرچند كه شما قصدتان انتقاد از اين كار باشد. اگر شما دو چهره مثبت و منفى را به نمايش بگذاريد، يك سرى افراد هستند كه گرايش به طرف فرد خوب دارند و او را الگوى خود قرار مى دهند و يك افرادى طبعاً مى روند دنبال همان الگوى منفى و همان فردى كه ما

مى خواهيم محكومش كنيم. از اين جهت من توصيه مى كنم كه به جنبه هاى منفى در حد ضرورت پرداخته شود. نظر حضرت عالى درباره فعاليت هاى سياسى بانوان چيست؟ پاسخ: حضور خانم ها در صحنه فعاليت هاى سياسى مى تواند نقش تعيين كننده اى داشته باشد. اگر خانم ها اجتماع كنند خيلى در جهت گيرى ها مؤثرند. در تظاهرات دوران انقلاب و نيز در صحنه هاى ديگر پس از انقلاب از جمله جنگ، انتخابات خانم ها ثابت كردند كه در بعضى از صحنه ها خيلى مؤثر هستند و تأثير كامل مى گذارند. وقتى كه آراء منتخبان را مى بينيم، درمى يابيم كه خانم ها اتحاد و حضور خاصى داشته اند كه اين نتايج حاصل شده است و اين خيلى مهم است. خانم ها در انتخاب رياست جمهورى مى توانند نقش سرنوشت ساز داشته باشند، كاملاً مى توانند رئيس جمهورى غير از آن كسى را كه مردها مى خواهند روى كار بياورند. اين كار را كوچك حساب نكنيد. در

183

نمايندگى مجلس شوراى اسلامى هم اشكالى ندارد كه خانم ها بيشتر حضور داشته باشند. تا به حال حضور خانم ها در كرسى نمايندگى خوب بوده است، اما بايد ديد كه اينها چه اندازه فعال هستند؟ خانم ها اگر نمايندگانى را بياورند كه واقعاً بتوانند در صحنه مجلس ذى نظر و ذى نفوذ و فعال باشند خيلى جالب است، زيرا در صحنه مجلس همه نمايندگان فعال نيستند، بلكه اقليتى فعالند و اگر خانم ها بتوانند اين اقليت را با فرستادن خانم هاى فعّال و خوش فكر، هرچه بيشتر كنند، اين كار در دفاع از حقوقشان خيلى مؤثر است. گرچه الآن بعضى از مردها هم خيلى از حق خانم ها دفاع مى كنند، حتى بيشتر از خود آنها. مسئله ديگر تشكّلِ بانوان است. داشتن تشكل چيز خوبى است چون وقتى متشكل شدند بهتر

كار مى كنند و مخصوصاً اگر تشكيلاتشان را در سراسر كشور گسترده كنند، هم مى توانند نامزدهاى بهترى را گزينش و معرفى كنند و هم خواسته هايشان را از نمايندگان بهتر بخواهند. اين هم خيلى مؤثر است و آقايان هم بيشتر روى آنها حساب مى كنند. من معتقدم تشكيلات بانوان بايد خيلى حساب شده باشد، اولاً: صرفاً حالت صنفى و جنسيتى نداشته باشد كه فقط به فكر خودشان و دفاع از خودشان باشند، زيرا اگر فقط اين باشد محدوديت مى آورد. ثانياً: تشكّلِ خانم ها علاوه بر حمايت از آن چه كه مصلحت واقعى بانوان است، اصلاً بايد در اساس كشور دخالت داشته باشند، خانم ها بايد بدانند كه چه كسى را انتخاب مى كنند و همه مسائل اقتصادى، فرهنگى و دينى كشور را مد نظر داشته باشند. زن ها اگر محدود به خودشان نباشند و براى كل جامعه، براى ايران كار كنند نفوذ بيشترى به دست مى آورند و خود اين تشكلى كه پيدا مى كنند سبب مى شود كه قدرت پيدا كنند

184

و مردها هم بيشتر روى اينها حساب كنند. آيا زنان مى توانند منصب هاى قضاوت و امارت را هم عهده دار شوند؟ پاسخ: دو موضوع قضاوت و حكومت (در رأس حكومت بودن زن) و امثال اينها، مسائلى فقهى هستند كه در كتاب هاى فقهى مورد بحث و بررسى قرار گرفته اند. فقها هم نظرات مختلفى راجع به اين مسئله دارند: بعضى تجويز مى كنند برخى حرام مى دانند و بعضى هم مكروه. اينها موارد مختلفى است. اولاً اين نكته را بايد توجه كنيم كه اين موضوع يك مسئله تقليدى است. فرهنگ ما فرهنگ فقاهت و تقليد است. ما در مسائلى كه تقليدى است بايد به مراجع تقليد مراجعه كنيم و

در نهايت رأى قاطع را آنها خواهند داد. بنابراين، اين كه در يك سخنرانى يا در يك مجله مطرح شود كه اين امر جايز است يا نه اينها حالت تحيّرى براى مردم به وجود مى آورد. بالاخره هر چيزى كارشناسى دارد و كارشناس اين مسائل هم فقها هستند. مسئله دوم اين كه من توصيه ام به فقها اين است كه وضع زمانه با گذشته تفاوت هايى كرده و تغييرات اساسى به وجود آمده است. ايران از ساير كشورها جدا نيست. زن ها از ساير اجتماع جدا نيستند. ما ديگر نمى توانيم زن ها را مثل زمان هاى گذشته اداره كنيم. افراد جامعه ما از طريق رسانه هاى عمومى با اوضاع و افكار جهانيان آشنا مى شوند و توقعاتشان زياد مى گردد. ما از فقهاى عظام انتظار داريم با ديد جهانى و سعه صدر مسائل مربوط به بانوان را بررسى كنند و بر طبق منابع متقن فقهى تكليف اين مسائل را روشن سازند تا نيازى به اظهار نظرهاى افراد غيرمسئول و احياناً افراد ناصالح نباشد. البته

185

دانشمندان ديگر نيز در صورتى كه با مبانى فقهى آشنا باشند و آن را رعايت كنند مى توانند در اين مسائل بحث كنند. شايد اين بحث ها براى فقها و مراجع تقليد نيز مفيد واقع شود و در طرز اجتهاد آنان نيز بى اثر نخواهد بود ولى به هر حال سخن نهايى را مراجع تقليد بايد بزنند، و نبايد حريم فرهنگ مرجعيت تقليد در مسائل فقهى شكسته شود.

186

حقوق مشترك زن و مرد حقوق مشترك ميان زن و مرد چيست؟ پاسخ: اسلام بين زن و مرد از حيث انسان بودن هيچ تفاوتى قائل نيست و اين اصل را به حدى مسلم مى داند كه در آيات

و روايات هيچ جايى لازم نمى بيند بر اين موضوع صراحتاً تأكيد كند. بنابراين هر جا كه در قرآن يا در احاديث، مطالبى خطاب به انسان ديده مى شود شامل زن و مرد هر دو است. در همان زمان ها اين مسئله حتى براى جوامع متمدن هم مطرح بود كه آيا زن اصولاً انسان است يا نه؛ يا نيمه انسان است، اما براى اسلام اصلاً اين مسئله مطرح نيست و اين يك موضوع جانبى است. حدود يك قرن است كه موضوع حقوق بشر در سطح جهان مطرح است. البته اسلام از ابتدا در اين قسمت بحث كرده و حقوقى را تعيين و امضا فرموده است. من مطلبى را كه در اين باره يعنى حقوق زن عرض مى كنم همان حقوقى است كه بعضاً به عنوان حقوق بشر مطرح مى شود، و بين زن و مرد مشترك است و در اين جا به مهم ترين آنها اشاره مى كنم:

187

1. حق حيات و زندگىانسان به عنوان يك موجود زنده اين حق را دارد كه حياتش را ادامه دهد و كسى حق ندارد كه بدون مجوز قانونى و شرعى اين حق را از او سلب كند. 2. حق آزادىهر انسانى، چه زن و چه مرد آزاد آفريده شده است و اين آزادى در نهادش گذاشته شده است. كسى هم حق ندارد اين آزادى را از او سلب كند مگر اين كه مزاحم آزادى ديگران يا مزاحم مصلحت خودش و جامعه شود. 3. حق استفاده از منابع طبيعىانسان در جهانى زندگى مى كند كه نيازهاى خاصى دارد: آب، هوا، غذا، لباس و نيازهاى ديگر. بايد بتواند از غذا و آب و هوا و امثال اينها استفاده كند

منابعى مثل معادن، جنگل ها و درياها متعلق به مردم است و انسان طبعا حق دارد از آنها استفاده كند. كسى هم حق ندارد مانع او بشود. مگر اين كه استفاده از اين حق، مزاحم حقوق ديگران شود. در مورد حق سكونت نيز همين طور است، از آن جا كه انسان نيازمند مسكن است، طبعاً براى تهيه مسكن مجاز است كه در محدوده كشور يا شهرش يا هر جاى ديگر براى خودش موطن و مسكنى انتخاب كند. البته طبيعى است كه همه اين موارد بايد داراى نظام و ضوابط خاصى باشد كه ضرورت زندگى اجتماعى و لازمه تأمين مصالح عمومى است.

188

در همه اين موارد بحث در اين است كه انسان به طبع انسانى خود و به عنوان اصول اوليه، داراى چنين حقوقى است و طبيعتاً اگر بنا باشد كه استفاده از اين حقوق موجب تجاوز و تعدى به حقوق ديگران و جامعه باشد، قطعا محدود مى شود؛ مثلاً اگر كسى متعرض حيات ديگران شده باشد يا امنيت جامعه را در معرض خطر قرار داده باشد، نمى توان گفت كه باز هم حق حياتش محترم و محفوظ است، بلكه در واقع خودش اين حق را از خودش سلب كرده است و قوانين مدنى كه رتبه اش بعد از حقوق انسانى و حقوق اساسى است، تكليف او را روشن خواهد كرد. 4. حق بهداشت و درمانزن و مرد به عنوان انسان حق دارند براى صيانت از حيات و سلامتى خود، از محيط سالم و بهداشتى بهره مند باشند و آن چه را كه براى درمان و رفع بيمارى نيازمندند در اختيار داشته باشند و اين حق طبيعى هر انسانى است كه هيچ كس

نبايد مانع آن بشود. 5 . حق اشتغاللازمه تأمين نيازهاى زندگى، كار كردن است، لذا زن و مرد حق دارند كه براى رفع نيازهاى خود به كار بپردازند و نتيجه كار هر كسى هم متعلق به خودش است. بنابراين هر كسى كه براى ديگرى كار مى كند بايد مزد عادلانه اى دريافت كند. مزد عادلانه يعنى مزدى كه به اندازه كار است، با قطع نظر از اين كه نيروى كار، زن است يا مرد، سياه است يا سفيد. چرا كه

189

هر كسى در قبال كارى كه انجام مى دهد حق دريافت مزد دارد. نمى توان به كسى گفت كه چون تو زن هستى بايد به ازاى كار مساوى، حقوق كمترى دريافت كنى. اسلام كاملاً با اين امر مخالف است. از نظر اسلام اگر زن در خانه يا در هر جاى ديگر كار كند همان حقوقى به او تعلق مى گيرد كه به مرد تعلق مى گيرد. از اين جهت به نظر من در جهان ما، به زن ها ظلم مى شود، زيرا غالباً از نياز زن ها استفاده مى شود، آنها را به كار مى گيرند و به جاى مزد عادلانه حقوقى كمتر از مردها به آنها اختصاص مى دهند. در غرب هم متأسفانه اين مطلب كاملاً رواج دارد و از زن به عنوان كارگر و كارمند ارزان استفاده مى كنند. منظور از حقوق عادلانه حقوق مساوى نيست. هر كس بايد به اندازه ارزش كارش مزد بگيرد. يك كارگر زن ممكن است به اندازه كارگر مرد، يا بيشتر هم كار كند. بايد به همين نسبت هم حقوق بگيرد؛ يعنى زن بودن نبايد يك معيار باشد، خودِ كار و شرايط و بازده آن، ملاك است. يك تذكر مشفقانهدر شرايط كنونى

هر ساله صدها هزار فارغ التحصيل دانشگاهى در رشته هاى مختلف داريم كه اكثر آنها خانم ها هستند، و غالباً تمايل به اشتغال دارند. مسئولان هم به بهانه تساوى حقوق زن و مرد و اين كه خانم ها به حقوق كمترى قانع اند و در برابر كارفرمايان مطيع ترند استخدام آنان را بر جوانان بيكار ترجيح مى دهند. و با توجه به اين كه با مشكل اشتغال مواجه هستيم هر روز بر تعداد جوانان پسر بيكار افزوده مى شود. دختران هم حاضر نيستند با پسران بيكار ازدواج كنند و روز به روز بر تعداد دختران و پسرانى كه قدرت

190

ازدواج ندارند افزوده مى شود، سنين ازدواج بالا رفته و بسيارى از آنها به كلى از ازدواج و تشكيل خانواده و پرورش فرزندان محروم مى شوند و ناچارند تا آخر عمر تنها زندگى كنند. زندگى تنهايى هم بسيار سخت و با ده ها عوارض بد همراه خواهد بود. با وضع موجود بنياد خانواده جداً در معرض خطر مى باشد. بايد مسئولان در حل اين مشكل چاره اى بينديشند. خانم ها هم بايد در تحصيلات دانشگاهى و استخدام در مشاغل از ازدواج به موقع و تشكيل خانواده غافل نمانند و در اين رابطه همكارى كنند و گرنه پشيمان خواهند شد. 6 . حق تملك و تصرف در اموال خودهر انسانى وقتى كاركرد، خودش مالك نتيجه كارش مى شود. اين نتيجه به كس ديگرى تعلق ندارد؛ مثلاً اگر يك زن كار كند و نتيجه كارش را شوهرش يا پدرش بردارد، اين ستم است. البته اگر خودش بخواهد در زندگى مشترك خرج كند مسئله اى نيست، اما چون مال، متعلق به خودش است، از هر مجراىِ مشروعى كه به دست آورده باشد، چه از

طريق كار يا ارث يا بخشش و امثال آن، به هر حال حق تصرف در آن هم در اختيار خودش است و زن بودن هيچ گونه محدوديتى در حق تملك و در حق تصرف در اموال ايجاد نمى كند. اگر زن اموالى را پيدا كرد و خواست آن را به كسى ببخشد يا در تجارت بيندازد يا ذخيره كند و يا در راه خدا بدهد در همه اينها، آزاد است. اما بعضى تصرفات را چه زن و چه مرد حق ندارند حتى در اموال خودشان انجام بدهند؛ مثل اين كه كسى بخواهد اموالش را آتش بزند يا در راه حرامى به كار بيندازد و

191

در مسيرى استفاده كند كه به حال جامعه مضر باشد، اين گونه تصرفات ممنوع است و فرقى بين زن و مرد نيست. 7. حق امنيتانسانى كه مى خواهد در اجتماع زندگى كند _ چه زن و چه مرد _ نياز به امنيت دارد؛ يعنى بايد محيطى باشد كه در آن جان و مال و عِرض و آبرويش در امان باشد و كسى متعرض حقوق و شئون و آزادى هاى مشروع وى نشود. امنيت، مهم ترين و بزرگ ترين خواسته اى است كه هر انسانى دارد. اين نياز براى زن، بايد هم در خانه شوهر و هم در كل جامعه تأمين باشد و اگر امنيتش مورد تجاوز قرار بگيرد حق دارد براى گرفتن حقش به دادگاه هاى صالح مراجعه كند و اگر تزاحم و هرج و مرجى در جامعه پيش نمى آيد مى تواند مستقيماً از خودش دفاع كند و حقش را بگيرد. زن و مرد در اين جهت تفاوتى ندارند. زن هم مى تواند شكايت كند، مى تواند مراحل تعقيب قانونى شكايت را

ادامه دهد، وكيل بگيرد، خودش در دادگاه صحبت كند، از خودش دفاع كند و اگر مسافرت يا هر اقدام ديگرى لازم دارد انجام دهد. علاوه بر اين كه اين حق طبيعى را اسلام نفى نكرده است مشاهده مى كنيم كه سيره زنان صدر اسلام و به خصوص سيره حضرت فاطمه عليهاالسلام هم آن را تأييد مى كند. حضرت فاطمه عليهاالسلام براى گرفتن حق خودشان دفاع، سخن رانى و بحث و استدلال مى كنند، در مسجدپيغمبر در حضور اجتماع عظيم مردم سخن مى گويند و مسئولان را استيضاح مى كنند؛ براى اين كه حق خود را بگيرند. اينها مسائل روشن و واضحى است كه در اسلام ديده مى شود، نه اين كه زن بگويد:

192

خجالت مى كشم. يا ديگران بگويند: قبيح و زشت است كه زن حق خودش را بگيرد! چرا زشت است؟! حتى ديگران بايد در اين قسمت كمك كنند تا زن ها بهتر و راحت تر بتوانند براى احقاق حقشان قيام كنند. 8. حق قانون گذارى و در سايه قانون زيستنوجود قانون از ضروريات زندگى اجتماعى انسان است. زن و مرد هر دو حق دارند كه در قانون گذارى سهيم باشند و طبعاً حق دارند كه در سايه اين قانون زندگى كنند و از مزاياى آن بهره مند شوند، كسى مجاز نيست كه در اين زمينه تبعيضى قائل شود و مثلاً زن را از دخالت در قانون گذارى منع كند يا كسى را به خاطر زن بودن از حمايت قانون محروم نمايد. 9. حق دخالت و مشاركت در حكومتاصل نيازمندى جامعه به حكومت، امرى قطعى و محرز است و لازمه اجراى قانون اين است كه حكومتى عهده دار سامان دهى نظام جامعه باشد. زن و مرد هر دو به عنوان شهروندانى كه

حق دخالت در تعيين سرنوشت خود را دارند مى توانند در حكومت و در تعيين آن سهيم باشند. طبعاً حضور در مقدمات اين كار نيز حق همه است، ايجاد تشكل هاى صنفى و سياسى، شركت در احزاب و گروه ها، حضور در انتخابات و هر نوع فعاليت سياسى، جزء حقوق مردم و از جمله زنان است. خانم ها مى توانند تشكل هايى به وجود بياورند و از حقوق خود، كشورشان و از حقوق مردان و زنان دفاع كنند. آنها نبايد فقط به فكر امور خودشان باشند، بلكه بايد به فكر حقوق

193

مظلومين هم باشند. اگر به اين فكر باشند خيلى موفق تر خواهند بود. نبايد به تقابل و مرزبندى هاى بيهوده ميان زن و مرد دامن زد. خانم ها بايد با حفظ موازين شرعى و ضوابط قانونى، براى كل جامعه و براى همه انسان ها فعاليت كنند. 10. حق اختيار همسرهمان طور كه مرد حق دارد ازدواج كند، زن هم وقتى به سن ازدواج رسيد حق دارد كه شوهرى براى خود انتخاب كند. زن در انتخاب شوهر آزاد است و كسى نمى تواند او را به ازدواج يا ترك آن مجبور كند. هيچ كس نمى تواند دختر يا زنى را مجبور به ازدواج با فرد خاصى نمايد، نه پدر، نه مادر، نه خانواده و نه هيچ كس ديگرى حق ندارد او را به ازدواج تحميلى وادار كند. انسان در انتخاب همسر كاملاً آزاد است و كسى حق جبر و تحميل ندارد. 11. حق داشتن و تربيت فرزندداشتن فرزند، نياز و حق طبيعى است و انسان وجود فرزند را ادامه بقاى خود مى داند. همان طور كه مرد حق دارد فرزند داشته باشد زن هم حق دارد بچه دار شود؛ يعنى اگر مردى

به همسرش بگويد كه من اصلاً نمى خواهم بچه داشته باشم، از جهت خودش مى تواند بگويد اما حق زن در اين جا نبايد ناديده گرفته شود. بنابراين قوانين مدنى بايد به نحوى حقوق هر دو را حفظ كنند، در مورد تربيت نيز هر زن يا مردى حق دارد كه فرزندان خود را بر طبق

194

دل خواهش تربيت كند، اين خواسته طبيعى و احساسى است كه در درون هر زن و مردى هست، كه اين هم باز در محدوده حقوق خانواده بحث واضح ترى را مى طلبد. 12. حق انديشيدن و عقيده داشتنزن عاقل است، مرد هم عاقل است. يعنى عقل داشتن و فكر كردن از خواص هر دو است. وقتى كه خدا اين نعمت را به كسى داده است او هم حق دارد كه آن را به كار بيندازد و فكر كند، طبيعى است كه انسان در پى انديشه هايش به يك عقيده اى مى رسد، حالا اين عقيده يا نسبت به مسائل معنوى و اخروى و امثال اينهاست، يا در مورد مسائل اجتماعى و دنيوى. به هر حال عقيده انسان محترم است، از هر راهى كه كسب كرده باشد. بله ديگران مى توانند به او توصيه كنند، و از او بخواهند كه در عقيده اش تجديدنظر كند. با او بحث كنند و عقيده اش را ابطال كنند اما نمى توانند بگويند كه چرا اين عقيده را دارى؟ مثلاً كسى خدا را قبول دارد، يكى ديگر بگويد چرا تو خدا را قبول دارى؟ يا يك كسى فكر كرده و هنوز نتوانسته به وجود خدا پى ببرد. نمى توان او را تحت فشار قرار داد و محاكمه و زندانى اش كرد كه چرا تو نتوانسته اى عقيده اى پيدا كنى؟! خوب نتوانسته

است پيدا كند. مى توانند برايش استدلال كنند، راهنمايى اش كنند و بگويند اين جور فكر كن تا عقيده ات درست شود. اما اگر در نهايت گفت: من به حرفى كه شما مى گوييد نرسيده ام، نمى توان به صرف اين كه به عقيده اى نرسيده است يا در آن شك دارد او را مجازات كرد.

195

همين جا بگويم كه عده اى به حكم اسلام درباره مرتدّ اعتراض دارند و آن را با آزادى عقيده به عنوان يكى از حقوق طبيعى انسان در تضاد مى دانند و مى گويند: اگر مسلمانى به هر دليل حقانيت دين يا يكى از ضروريات آن برايش زير سؤال رفت و نتوانست آن را بپذيرد، شما چرا حق حيات را از او سلب مى كنيد؟ به اجمال بايد گفت اين موضوع مربوط به حقوق طبيعى نيست بلكه به حقوق اجتماعى و سياسى انسان برمى گردد. همان طورى كه فرد حق دارد، جامعه هم حقوقى دارد كه بايد محفوظ بماند؛ مثلاً گاهى در صدر اسلام بعضى از كفّار به دوستانشان دستور مى دادند كه ابتدا بياييد اسلام را قبول كنيد و پس از اين كه به عنوان مسلمان شناخته شديد از اسلام بيزارى بجوييد و آن را باطل وانمود كنيد. اين توطئه اى بود براى اين كه پايه هاى ايمان مردم را متزلزل كنند و به اجتماع مسلمين ضربه بزنند. يكى از انگيزه هاى اين حكم همين جهت است. كسى كه عقيده اى پيدا كرده برايش محترم است. زن و مرد هم فرقى نمى كند. اما اگر از حد داشتن اعتقاد فراتر رفته و به ابراز عقيده برسد، يعنى اگر بنا باشد كسى با اظهار عقيده شخصى اش به اعتقاد ديگران، كه آنها هم عقيده شان محترم است، لطمه اى وارد كند، اين جا بايد حقوق

و قوانين اجتماعى حد و مرز آزادى ها را تعيين كند و طبعاً محدوديت ها و مقررات خاصى را ايجاب خواهد كرد. همه حقوق انسانى اين خصوصيت را دارند كه وقتى به مرحله عينيت اجتماعى مى رسند، خواه ناخواه با تزاحم هايى روبه رو مى شوند كه اين تزاحم ها اجازه نمى دهند

196

كه آنها به همين صورت بسيط تحقق پيدا كنند، بلكه به قالب ها و مجارى خاصى نيازمندند و روح اين اصول بايد با حفظ مصالح عمومى در قالب قوانين اساسى و حقوق مدنى دميده شود تا در سايه اين قوانين همه بتوانند از حداكثر حقوق و آزادى هاى ممكن بهره مند شوند و آزادى كسى موجب سلب آزادى ديگرى نگردد. از لوازم آزادى عقيده اين است كه اگر كسى به مقتضاى عقيده دينى اش، مراسم و مناسك خاصى را بايد انجام دهد، اين حق او است و كسى نبايد مانع و مزاحمش بشود. 13. حق تحصيل علميكى از حقوق انسانى حق تحصيل علم است كه اين را ما قبلاً به طور مفصل بحث كرديم و عرض كرديم كه زن در تحصيل علم آزاد است و ديگر نيازى به تكرار آن مباحث نيست. 14. حق تكامل روحى و معنوىاز آن جا كه انسان داراى استعداد و ظرفيت تكامل روحانى و پيشرفت عقلى است براى زن و مرد اين حق وجود دارد كه براى نيل به مقامات عالى معنوى تلاش كنند و به تعالى روحى و كمالات نفسانى نايل شوند و كسى حق ممانعت از اين امر را ندارد. اينها اجمالى بود از حقوقى كه زن به عنوان انسان بودن دارد. همه ملزمند اين حقوق را بپذيرند و نه تنها كارشكنى نكنند بلكه بايد براى استيفاى آن

197

همراهى و كمك هم بكنند؛ يعنى حكومت و نيز ديگران ضامن اين حقند و بايد وسيله رسيدن به اين حق را براى بانوان فراهم كنند. حقوق طبيعى و حقوق اكتسابى چيست؟ پاسخ: براى انسان دو نوع حقوق مى توان در نظر گرفت: حقوق طبيعى و حقوق اكتسابى. حقوق طبيعى، حقوقى است كه منشأ و سند آن، آفرينش ويژه انسان است. چنين قوانينى نياز به جعل و قرارداد ندارد. هر «استعداد طبيعى» مبناى يك «حق طبيعى» است و علت اين كه اين گونه حقوق براى همه انسان ها وضع مساوى و مشابهى دارد، اين است كه افراد انسان هيچ كدام طبيعتاً مسلط بر ديگرى و يا فرمانبردار و مطيع ديگرى به دنيا نيامده اند و تشكيلات زندگى انسان ها طبيعى و قهرى نيست. كارها و پست ها و وظيفه ها به دست طبيعت تقسيم نشده است. بنابراين، اين حقوق براى همه است و افراد بشر بر اساس طبيعت خود، همه از آن برخوردارند و همان طور كه احتياج به جعل ندارد كسى هم نمى تواند آنها را بى دليل از كسى سلب كند. در اين حقوق، رنگ و نژاد و زن بودن و مرد بودن و ساير تفاوت ها و امتيازها بى تأثير است و هيچ كس با ديگرى تفاوت ندارد؛ مثلاً حق تحصيل يا حق ازدواج چيزى است كه سندش در خود طبيعت و آفرينش انسان ها است و كسى كه بخواهد اين حق را براى افراد اثبات كند در واقع حرف تازه اى نزده، بلكه يك امر محرز قطعى را تقرير كرده است و كسى هم كه بخواهد اين حق را منكر شود برخلاف قاعده و مخالف طبيعت و آفرينش انسان عمل كرده است.

198

نكته اساسى در

اين جا اين است كه مراعات حقوق طبيعى افراد و احترام آن كاملاً ضرورى است. لذا قوانين اساسى و قوانين مدنى بايد مبتنى بر حقوق طبيعى و فطرى جعل شوند و در هيچ مورد نبايد با آن منافات داشته باشند يا آن را نقض نمايند. اگر قوانين با مبانى و قواعد زيربنايى _ كه بخشى از آنها را برشمرديم _ منافات نداشته باشند، تفاوت آنها در موقعيت هاى مختلف يا تحول آنها در طى زمان را بايد به اعتبار تفاوت شرايط زمان و مكان و تغيير موقعيت ها دانست؛ مثلاً ممكن است در جامعه اى براى حسن جريان امور و براى اين كه بهره مندى همه افراد از حقوق طبيعى شان به طور يكسان ميسر شود لازم باشد كه محدوديت ها و مقرراتى وضع شود. مانند ممنوعيت ازدواج فاميلى يا كنترل مواليد يا مقررات مربوط به شرايط عقد و كيفيت ثبت آن، قوانين كار، مالكيت و ... اينها ممكن است در كشورى طورى باشد و در يك كشور ديگر طورى ديگر. اگرچه همه انسان هايى كه در شرايط مساوى مشمول اين قوانين مى شوند به طور مساوى حق دارند كه از آن برخوردار شوند و استثناهايش را هم باز خود قانون معين مى كند. جنبه ديگرى كه معمولاً در جعل قوانين مدنظر مى باشد، اين است كه بايد تكليف تزاحم حقوق را هم روشن كند؛ مثلاً فرض بفرماييد اگر كسى داراى بيمارى خاص مسرى باشد، قانون او را مادامى كه معالجه نشده است از ازدواج منع مى كند. اين محروميت از يك حق طبيعى، به خاطر اين است كه برخوردارى او از اين حق مساوى است با خطر محروم شدن جمع كثيرى از برخى از حقوق خود. لذا

اين جا ترجيح با اين است كه براى حفظ حقوق

199

مشروع اكثريت و جلوگيرى از زيان آنان، حقوق و آزادى هاى يك فرد محدود شود. تعيين اين محدوديت ها بر عهده قانون است كه در عين احترام به حقوق و آزادى هاى فردى و تأمين هرچه بيشتر آنها، حق جامعه را هم محفوظ نگه دارد. به تعبير ديگر، مى توانيم بگوييم قوانين جزئى و دست دوم، ضريب واقعيت هاى عينى را هم در خودش دارد و در واقع صيانت و تأمين حقوق طبيعى همه شهروندان را با لحاظ شرايط خاص زمان و مكان مدنظر دارد. حال سؤال اين جا است كه جداى از ويژگى هاى طبيعى و نيازهاى انسان از يك طرف و اقتضائاتى كه زندگى اجتماعى از سوى ديگر ايجاد مى كند، آيا عامل ديگرى هم در جعل قوانين تأثير دارد يا نه؟ در اين باره بايد بگويم: خداوند حكيم و متعال انسان را هدفدار آفريده است و بخشى از مقدماتى را كه لازمه اين امر است به صورت غريزى در نهاد و سرشت انسان قرار داده است؛ مثلاً به هدف بقاى نسل، احساس نياز به ازدواج و هم چنين علاقه به فرزند در وجود افراد هست و ما هم در مقام قانون گذارى مجاز نيستيم با اين آرمان و هدف مخالفت كنيم، به طورى كه بقاى نسل بشر با مخاطره روبه رو شود. كارى مثل قانونى كردن تشكيل خانواده توسط دو هم جنس از اين قبيل است. برخى هدف ها را هم خود انسان بر اساس ارزش ها و اصول بايد انتخاب كند و به دنبال آنها باشد، كه رشد و سعادت فرد و جامعه در گروى اينها است. قانون بايد به گونه اى باشد كه نه تنها كندكننده

و سد راه پيشرفت و فلاح آدمى نباشد بلكه اين راه را هموارتر، آسان تر و روشن تر كند. البته ميزان دانش بشر و تفاوت هايى كه در

200

ديدگاه ها وجود دارد قوانينى را كه به دست انسان ها وضع مى شود با هم متفاوت و گاهى متعارض مى كند. بعضى مى پرسند: اين بحث ارتباط تنگاتنگى با بحث «رابطه جهان بينى و ايدئولوژى» و به تعبير ديگر، «رابطه هست ها و بايدها» دارد. يعنى آيا بايدها (مقرراتى كه انشا مى شود) كاملاً برآمده از واقعيات و مبتنى بر آنها است؟ اين موضوعى مبنايى است كه مرحوم علامه طباطبائى رحمه الله و مرحوم شهيد مطهرى رحمه الله و برخى ديگر نيز در اين زمينه بحث هايى دارند. بعضى از صاحب نظران هم اين ابتنا را قبول ندارند. به نظر من بايدها مبتنى بر هست ها است. مثلاً انسان داراى استعداد يا نيازى هست كه در پى آن بايد آن را باور يا برآورده سازد. ما هم در اين جا گفتيم كه حقوق و مسائل تشريعى، پاسخى است به آن نيازها و شرايط تكوينى انسان كه نمى توان با آنها مخالفت كرد. اما توجه به يك مسئله لازم است و آن اين كه نمى توان هر «بايد»ى را از هر «هست» نتيجه گرفت؛ مثلاً اگر فرضاً علم به اين نتيجه برسد كه فلان نژاد از جهت برخى شرايط و توانايى ها بر نژاد ديگر برترى دارد، از اين جا مى توان نتيجه گرفت كه هر كدام بايد در زمينه استعدادهاى خودشان رشد پيدا كنند و حقوق اكتسابى آنها نيز بر اساس ميزان توفيق و كارآيى هر يك بايد تنظيم شود. اما از اين تفاوت نمى توان تبعيض نژادى را نتيجه گرفت، زيرا تبعيض نژادى دستورالعملى است كه بر مبناى

تمايز ذاتى نژادها استوار مى شود. اگر ما نژادهاى مختلف را در جوهر انسانيت با هم متمايز بدانيم آن گاه بايد حقوق و امتيازهاى طبيعى آنها را هم با يكديگر متفاوت بدانيم؛ ولى وقتى همه از نظر انسانيت با هم يكسانند حقوق طبيعى آنها هم كاملاً با يكديگر برابر است. همه

201

از حق آزادى، انتخاب، تحصيل، مشاركت سياسى، بهداشت و ... برخوردارند و از امكانات و حقوق كه حق هر انسانى است بايد كاملاً بهره مند شوند. آن گاه اگر پس از اين بهره مندى مساوى، نتايج متفاوتى به دست آوردند هر كسى در جايگاه شايسته خود بايد قرار بگيرد و به تناسب توانايى هايش در جامعه ايفاى نقش كند. برخى مى پرسند: از منظر حقوق طبيعى بين همه انسان ها تساوى برقرار است و تفاوت هاى فردى يا نژادى و امثال آن هيچ گونه تأثيرى در اين زمينه ندارد، اما حقوق اكتسابى، از آن جا كه وابسته به استعدادها، تلاش ها و شرايط افراد است طبعاً مساوى و مشابه نخواهد بود. حال كه در اين مورد رابطه تساوى برقرار نيست آيا قاعده خاصى وجود دارد كه بتوان آن را مبنا و معيار حقوق اكتسابى قرار داد؟ در پاسخ بايد گفت: يك معيار همان فعليت يافتن استعدادهاست. فرضاً اگر كسى در زمينه علم و دانش يا از نظر قدرت مديريت و رهبرى و يا از نظر توان جسمى به شايستگى هاى خوبى دست پيدا كرده و يا اهل كار و تلاش بسيار است، اين فرد بايد در جايگاه مناسب با خودش قرار بگيرد تا حتى الامكان توانايى هاى افراد، ضايع و معطّل نماند. معيار ديگر، اين است كه بهره گيرى از حقوق فردى، نبايد موجب اضرار به ديگران و

پايمال شدن حق آنها شود. حتى نبايد موجب اضرار به خود شخص شود. و نيز نبايد باعث ايجاد اختلال و آسيب در نظام اجتماعى شود و يا با ساير اصول و موازين انسانى در تضاد و تزاحم قرار بگيرد. جامع اين معيارها را مى توان در اصل عدالت خلاصه كرد؛ يعنى هيچ حقى نبايد با موازين عدل ناسازگار باشد.

202

استفاده از هر حقى اگر به هر دليل مستلزم ظلمى شود، موجب ناحق شدن و در نهايت موجب سقوط آن حق مى شود. و هر مرد يا زنى كه بخواهد تحت عنوان استفاده از حقوق خودش به ديگرى تعدّى كند اين كار مجاز و مشروع نيست و تحت عنوان سوءاستفاده از حق، ممنوع مى باشد.

203

حضرت زهرا عليهاالسلام ؛ الگوى زنان كتاب بانوى نمونه اسلام را به چه انگيزه اى نوشتيد؟ پاسخ: كتاب بانوى نمونه اسلام، دومين اثر بنده است كه در سال 1349 نوشتم. مدت ها اين فكر براى من مطرح بود كه بايد يك خانواده نمونه را به عنوان الگو به جامعه اسلامى ارائه بدهيم كه زنان و مردان ما بتوانند در همه زمينه ها از آن درس زندگى بگيرند. بهترين خانواده اى كه براى اين منظور مى توانست مدنظر باشد خانواده على بن ابى طالب عليه السلام و حضرت زهرا عليهاالسلام بود، چراكه از ميان مردان بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله ، اميرالمؤمنين عليه السلام و از ميان زنان حضرت فاطمه عليهاالسلام برترين انسان ها و دو شخصيت بزرگ اسلامند. اين دو بزرگوار چون معصوم بوده اند به تمام وظايف دينى خود كاملاً عمل نموده و بر اساس ارزش هاى الهى زندگى كرده اند و مى توانند هم در مسئله ازدواج، هم در روابط درونى خانواده، اعم از همسردارى، بچه دارى، خانه دارى

و... و هم در روابط اجتماعى، بهترين الگو براى خانواده ها باشند. از اين رو به فكر افتادم كه اين خانواده را بررسى و به عنوان الگو معرفى كنم.

204

براى بيان زندگى خانوادگى اين دو بزرگوار به دو شيوه مى توانستيم وارد شويم: يك شيوه، بررسى فضايل ذاتى اين دو بود. اميرالمؤمنين عليه السلام و حضرت زهرا عليهاالسلام هر كدام از جنبه عصمت داراى فضايلى ذاتى هستند كه بررسى آنها، خود باب مفصلى است. شيوه دوم، بيان رفتار خانوادگى و بعضاً اجتماعى اين دو بزرگوار بوده است، كه منظور اصلى ما را تشكيل مى داده و اگر هم در آن كتاب، كم و بيش به محور اول پرداخته شده باز برنامه عملى و رفتار اين دو بزرگوار مورد نظر بوده است. ابتدا فكر مى كردم منابع اسلامى ما در مورد زندگى حضرت زهرا عليهاالسلام خيلى غنى و پرمحتوا است ولى در حين كار، متوجه شدم كه متأسفانه منابع كمى داريم، چون مدت زندگانى حضرت زهرا و مخصوصاً مدت زندگى خانوادگى ايشان كوتاه است. علاوه بر اين، بخش عمده اى از زندگى آن حضرت بنا به مسئوليت هاى اصلى اش در داخل خانه مى گذشت و از داخل خانه هم ديگران كمتر اطلاع پيدا مى كنند. از اين جهت ما به جزئيات رفتار حضرت زهرا و به طور گسترده مطلب نداشتيم. از طرف ديگر به هر حال بانوان در آن زمان، محدوديت هايى داشتند كه طبع اين محدوديت ها هم اين بوده كه كسى عنايتى به جزئيات رفتار آنها نداشته است. اصولاً مسائل رفتارى را خيلى مهم نمى دانستند كه درصدد بيان آنها برآيند. ما به اين مشكلات برخورد كرديم، ولى كوشيديم از هرچه كه مى شود _ هرچند جزئى

_ استفاده كنيم و از آن نتيجه اى بگيريم. به تدريج كه در آن پژوهش پيش مى رفتم، براى خود من جاذبيت بيشترى مى يافت و جنبه معنوى پيدا كرده بود. شخصيت كامل حضرت زهرا عليهاالسلام

205

شديداً مرا تحت تأثير قرار داد؛ به گونه اى كه فراوان پيش مى آمد كه در حال نوشتن مطالب، گريه مى كردم، مجذوب شده بودم. انگيزه ام هر لحظه تقويت مى شد كه اين كار را بيشتر تعقيب كنم. شايد ذكر خاطره اى در اين جا مناسب باشد: وقتى كتاب تمام شد پيش خودم با آن حضرت زمزمه مى كردم و مى گفتم: اى دختر پيامبر! اگر اين كار قابل قبول و موردنظر شماست، من جايزه اى از شما مى خواهم. روى جريان طبيعى براى من امكان سفر حج وجود نداشت، چون نمى خواستم به عنوان روحانى كاروان و يا با عناوين ديگر حج بروم، استيجارى هم نمى خواستم بروم و از طرفى هم پولى كه بتوانم با هزينه خودم بروم نداشتم. طبيعتاً تقريباً مأيوس بودم، لذا به محضر حضرت صديقه طاهره عليهاالسلام عرض كردم: صله اى كه از شما مى خواهم سفر «حج» است، من حجى مى خواهم از پول خودم كه در عين حال حج موفقى باشد. يك روز، پياده از خيابان صفائيه قم به طرف منزلمان مى رفتم كه يكى از آقايانى كه آن روز آشنايى مختصرى با هم داشتيم كنار خيابان وسيله اش را نگه داشت و تعارف كرد كه مرا برساند؛ بالاخره سوار شديم. پرسيد منزلتان كجاست و همراه من آمد. در منزل به من گفت: ما مى خواهيم براى برخى مدارس اسلامى تهران، كتاب درسى تعليمات دينى تأليف كنيم. اجازه اين كار را هم از آموزش و پرورش گرفته ايم، به نظرم آمده كه اين

كار را به عهده شما بگذاريم تا با همكارى برخى ديگر، كتاب مناسبى براى اين منظور تهيه نماييد. اين كار براى من كه تا آن زمان در زمينه كتاب هاى كودكان كار نكرده بودم

206

خيلى مشكل آمد لذا گفتم نمى توانم. ولى ايشان اصرارا كردو بعد هم در موقع رفتن، مصرّ بود كه حتماً اين كار را بكنيد، دو اسكناس هزار تومانى هم كه در آن زمان تازه چاپ شده بود روى تاقچه گذاشت و رفت. من مدتى براى تهيه مقدمات اين كار تلاش كردم تا اين كه ايشان دوباره به منزل ما آمد. هرچه سعى كردم كه از انجام اين كار شانه خالى كنم قبول نكرد و گفت: اين كتاب را حتماً شما بايد تهيه كنيد، باز وقتى مى خواست برود دو هزار تومان ديگر هم روى تاقچه گذاشت و رفت. اين شد چهار هزار تومان. به ناچار اين كار بر عهده ما گذاشته شد. همان موقع در خيابان صفايه براى حج ثبت نام مى كردند. اين چهار هزار تومان را بردم و ثبت نام كردم. پانصد تومان ديگر هم هزينه اين سفر بود كه يادم نيست از كجا تهيه شد و به هر حال آن سال به حج مشرف شدم. بعد از آن هم چندين سفر ديگر به مطلوب ترين صورت، موفق به زيارت خانه خدا شدم. در دو سفر هم توانستم داخل كعبه را زيارت كنم و اين را چيزى جز همان لطف حضرت زهرا عليهاالسلام نمى دانم. ظرف 27 سالى كه از انتشار كتاب بانوى نمونه اسلام گذشته است با لطف خداوند متعال، اين كتاب تقريباً هر سال حداقل يك بار چاپ شده است. اين هم كه

روى چاپ اخير آن نوشته اند چاپ چهاردهم يا پانزدهم به اين علت است كه سابقاً نوبت چاپ را روى كتاب نمى نوشتند وگرنه خيلى بيشتر از اين است؛ يعنى حداقل سالى يك بار تجديد چاپ شده است، و بعضى اوقات هم سالى دو بار. به چند زبان خارجى هم ترجمه شده و الآن با وجودى كه 27 سال از تأليف آن مى گذرد، هنوز هم يك كتاب نو محسوب مى شود و اين نيست جز از الطاف و عنايت هاى مخصوص حضرت زهرا عليهاالسلام .

207

هميشه در صدد بودم كه اگر مطلب جديدى در احاديث يا در قرآن مشاهده مى شد يا به ذهن مى آمد آن را در اين كتاب بياورم و به اصطلاح پرونده اش مفتوح بوده و هنوز هم هست. در طول اين مدت چند بار تغييرات زيادى داده و مطالبى اضافه كرده ام، و چه بسا اين امر هم در تازگى كتاب مؤثر بوده است. زن الگو بايد چه ملاك هايى داشته باشد؟ آيا گذشتِ زمان مى تواند در آن ملاك ها تأثير بگذارد؟ پاسخ: تغييرات زمان و تحولاتى كه در شرايط زندگى انسان رخ مى دهد، زمينه هاى كلان و اصول زندگى انسان را دست خوشِ دگرگونى و تحول نمى كند، بلكه تنها روبناها و شيوه هاى زندگى و قالب ارتباطات انسانى است كه عوض مى شود؛ مثلاً فطرت انسان در همه عصرها و براى همه نسل ها يكى است. سنت هاى الهى و قوانين هستى، كه قواعد حاكم بر زندگى انسان، بخشى از آن است، همه ثابت و غيرقابل تغييرند. رابطه انسان با خدا و با جامعه _ و از جمله خانواده _ و طبيعت، رابطه اى است كه در جوهر خود از اصول ثابتى تبعيت مى كند و

قابل تغيير نيست، و حضرت زهرا عليهاالسلام به عنوان زنى كه عالم به اين ارزش ها بوده و بر طبق موازين الهى و انسانى زندگى مى كرده مى تواند الگوى همه انسان ها تا انتهاى تاريخ باشد. به تعبير ديگر، مى توان گفت همان طور كه «دين» امر ثابتى است «الگو» هم مى تواند ثابت و جاودانه باشد، لازم نيست كه ما جزئياتى را كه فى نفسه جنبه ارزشى و مبنايى ندارد و دقيقاً برآمده از ويژگى هاى خاص زمان و مكان است الگوى خود قرار دهيم.

208

بلكه بايد ملاك ها و ارزش هاى برگرفته از سيره معصومين _ عليهم السلام _ را دقيقاً بفهميم و آنها را بر وفق مقتضيات زمان در زندگى خود اعمال كنيم. آيا كسى مى تواند ادعا كند كه اصل اختيار و انتخاب همسر مناسب، سادگى و بى پيرايگى زندگى، احترام و تفاهم متقابل زوجين، ايثار و فداكارى براى زندگى، دفاع از حق و حقوق خانواده، صداقت و يكرنگى، اهميت دادن و تلاش براى تربيت فرزندان، احساس مسئوليت در قبال جامعه و امورى از اين قبيل، چيزهايى هستند كه با گذشت زمان، «ارزش» بودن و حقانيّت آنها دگرگون مى شود؟ همه اينها در زندگى حضرت زهرا عليهاالسلام مشاهده مى شود و امثال اينها مى تواند براى همه و براى هميشه الگو باشد. مهم ترين و راه گشاترين ويژگى كه در زندگى حضرت زهرا عليهاالسلام توجه شما را به خود جلب كرده چه بوده است؟ پاسخ: واقعيت اين است كه زندگى حضرت زهرا و اميرالمؤمنين عليهم السلام از همه جنبه ها جالب و الگو است، اما آن چه بيشتر از همه مرا مجذوب كرد ساده زيستىِ آنها بود. حضرت على عليه السلام دومين شخصيت اسلام و داماد پيامبر صلى الله عليه و آله بود. اگر تلاش و جانبازى

امام على عليه السلام نبود اسلام به سادگى به اين پيروزى ها نمى رسيد. او از هر جهت شخصيت ممتازى بود. فاطمه زهرا عليهاالسلام هم بزرگ ترين زن، دختر پيامبر و مورد احترام ايشان بود. اما با وجود اين، در نهايت سادگى زندگى مى كردند. آنها سعى مى كردند زندگى شان حتى از سطح معمول و متعارف آن زمان هم پايين تر باشد. سختى هاى زندگى را بيش از ديگران تحمل مى كردند و حضرت زهرا نيز براى اين امر كاملاً آماده بود. اين،

209

موضوع بسيار مهمى است، چراكه در آن زمان وجوهات دست پيامبر اسلام بود و مثلاً مى توانست براى دخترش جهيزيه مفصلى تهيه كند يا به عنوان قدردانى از خدمات على عليه السلام در راه اسلام، به او كمك كند تا زندگى اش سر و سامانى بيابد. اما اين كار را نكرد. حضرت زهرا عليهاالسلام اين ارزش را به خوبى مراعات مى كرد، همه سختى ها را با جان و دل تحمل مى كرد و هيچ بهانه و ايرادى نمى گرفت. روزى پيامبر صلى الله عليه و آله در منزل حضرت زهرا عليهاالسلام پرده اى ديد، وقتى براى نماز از منزل بيرون رفت، فاطمه احساس كرد كه پدرش از داشتن پرده ناراحت شده اند، پرده را جمع كرد و توسط فرزندانش به مسجد، نزد پيامبر فرستاد. پيامبر بسيار خوشحال شد و فرمود: دخترم كارى را كه مى خواستم انجام داده. سراسر زندگى آنها نمونه ساده زيستى است و اين به نظر من بسيار بااهميت است. چرا ساده زيستى و پرهيز از مصرف گرايى و تجملات ارزش محسوب مى شود و آيا اين كار براى همه قابل توصيه است يا فقط براى مسئولان و رهبران و خانواده هايشان؟ پاسخ: اين اصل عمومى است كه افرادِ برخوردار و متمكّن، بايد به طبقات

ضعيف و نيازمند كمك كنند و علاوه بر اين، طورى زندگى نكنند كه گرايش به تجملات در ميان اقشار جامعه تشديد و تقويت شده و موجب ناراحتى طبقات پايين شود. اسلام به هيچ وجه با مسابقه در تجملات موافق نيست. آن چه را كه مى خواهد صرف تجملات شود بايد صرف رسيدگى به امور اجتماعى و دست گيرى از نيازمندان كرد. اما مسئولان و كسانى كه از نظر

210

سياسى يا معنوى، داراى موقعيت و شخصيت خاصى هستند بايد توجه خاصى به اين مسئله داشته باشند. اينها اگر حتى از اموال شخصى و حلال خودشان هم بخواهند با تجمل زندگى كنند و مقيّد به رفاه باشند آن وقت ديگران نيز همين شيوه را دنبال مى كنند و زندگى براى كسانى كه توان اقتصادى خوبى ندارند دشوار مى شود. ضرر ديگرى كه از اين ناحيه متوجه جامعه مى شود اين است كه مبانى اعتقادى و ارزشى در ذهن و دل مردم خدشه دار مى شود و با خود مى گويند: وقتى شخصيت هاى ما اين طور رفتار مى كنند معلوم مى شود كه اصل، همان پول و ماديات است و معنويت اعتبارى ندارد. فرضاً اگر فقير و نيازمندى در جامعه نبود و رفاه طلبى و تجمل گرايى مرفهين، تأثير سوئى بر ديگران هم نگذاشت باز هم ساده زيستى، ارزش و وظيفه است، زيرا اسلام با اسراف و تبذير مخالف است و اين كارها را ناپسند مى شمرد، هرچند كه فقيرى در جامعه وجود نداشته باشد. سرمايه ها به جاى اين كه صرف تجملات و تشريفات بشود بايد در مسير رشد و تعالى جامعه به كار بيفتد تا مردم و اجتماع از هر نظر رشد يافته و مقتدر باشند. براى اين كار، بايد تعلقات دنيوى را كم

كرد، زيرا هر چه تعلق آدمى به دنيا بيشتر شود از معنويات بيشتر فاصله مى گيرد. اما دنياخواهى صرفاً به معناى پول دار بودن يا برخوردارى از امكانات خوب و زندگى مرفه نيست بلكه به معناى علاقه مفرط به اين امور است. حتى ممكن است كسى فقير هم باشد ولى نه به سبب بى رغبتى به دنيا، بلكه شايد در عين شدت علاقه به دنيا موفق به كسب آن نشده باشد يا ممكن است كسى چيز اندكى از مال دنيا داشته باشد

211

ولى به همان اندك، به شدت شيفته و وابسته باشد. اين گرايش روحى انسان، در روش ها و مجارى كسب ثروت نيز مؤثر است. اگر كسى شيفته دنيا باشد از هر طريقى دنبال آن مى رود و از ظلم و ستم و گناه و بى انصافى در اين راه پرهيز نمى كند ولى كسى كه شيفته آن نباشد راه هاى نامشروع را پيش پاى خودش باز نمى بيند و از تعدّى به حقوق ديگران خوددارى مى كند. حضرت زهرا عليهاالسلام دختر مقام نبوت و همسر مقام ولايت بود. مطابقت زندگى آن حضرت با ارزش ها و شعارهاى پيامبر صلى الله عليه و آله و على عليه السلام و ساده زيستى و توجه او به معنويات و عنايتى كه به مصالح و منافع اجتماع داشتند چيزى بود كه مى توان آن را يكى از اسرار موفقيت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به شمار آورد. البته ارزش ساده زيستى اختصاص به زمان پيامبر ندارد. مردم از همه كسانى كه داعيه اسلام را دارند و كسانى كه مدافع اسلام هستند و به عنوان شخصيت اسلامى يا كارگزار حكومت اسلامى معروف شده اند انتظار دارند كه زندگى اينها مثل زندگى پيامبر صلى الله عليه و آله ، اميرالمؤمنين عليه السلام و فاطمه زهرا

عليهاالسلام باشد. اگر مردم سادگى و بى رغبتى به دنيا را مشاهده كنند به علما، نظام اسلامى و مسئولان علاقه مند مى شوند. اما اگر برعكس آن راببينند و ميان گفتار و رفتار فاصله باشد، دل سرد مى شوند. عالمى كه از زندگى فاطمه زهرا عليهاالسلام و على عليه السلام تعريف مى كند، عدالت على عليه السلام را مى ستايد، از مستضعفان و فقرا سخن مى گويد اما خانه و زندگى اش _ هرچند از پول حلال _ تجملى باشد، صداقت او زير سؤال مى رود. مردم مى گويند على عليه السلام و پيامبر صلى الله عليه و آله كار مى كردند و مسلماً هوش

212

سرشار و تدبير فوق العاده آنها بازده بسيار خوبى هم داشته است اما همين كه چيزى به دست مى آوردند به مردم و فقرا مى دادند. مردم از شخصيت هاى حكومتى نيز همين انتظار را دارند. در اين جهت يك مسئوليت بزرگ به عهده شخصيت هاى دينى و مسئولان نظام اسلامى است كه بايد مواظب كار خود و خانواده و اطرافيانشان باشند. اگر اينها درست زندگى كنند خودش ترويج اسلام است. البته گاهى هم خانم ها با چشم و هم چشمى شوهران خود را به زياده خواهى و فزون طلبى و تجملات ترغيب مى كنند، آنها بايد از زندگى زهرا عليهاالسلام الگو بگيرند و بدانند كه اگر تخلّفى كنند و مقام و موقعيت خود را رعايت نكنند به نظام اسلامى ضربه مى زنند و در قيامت مسئولند. در زمينه روابط و مناسبات اجتماعى، كدام يك از ويژگى هاى حضرت زهرا عليهاالسلام بيشتر نظر شما را جلب كرده است؟ پاسخ: حضرت زهرا عليهاالسلام در صحنه فعاليت هاى سياسى و اجتماعى به اشكال گوناگون حضور داشته اند. شركت در مسائل مربوط به جنگ و حتى مشاركت مستقيم در فعاليت هاى پشت جبهه، همراهى روحى و فكرى

و مساعدت با اميرالمؤمنين عليه السلام در امور مربوط به جهاد، برگزارى جلسه هاى تعليم و تربيت و كارهاى بسياى از اين قبيل. اما به نظر من مهم ترين مسئله اى كه فاطمه زهرا عليهاالسلام به آن عنايت داشت دفاع از حق و ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام بود كه به عنوان يك وظيفه اجتماعى در هر قالبى روى آن كار مى كرد؛ مثلاً در مسئله فدك آن چيزى كه جوهر اصلى كارها و پى گيرى هاى حضرت زهرا عليهاالسلام

213

بود همان دفاع از حق و ولايت بود. حتى آخرين كار ايشان كه وصيت كردند كه شبانه ايشان را تشييع كنند و به خاك بسپارند و قبر را هم مخفى كنند، اين در واقع تداوم حضور سياسى و اجتماعى حضرت زهرا عليهاالسلام بود و ميزان هدفدارى و بزرگوارى ايشان را نشان مى دهد، چون هر كسى دوست دارد كه بعد از مردنش ديگران در تشييع و تدفين و امثال آن از او تجليل كنند، سر قبرش بيايند و اثرى از او بماند. اما آن حضرت همه اينها را فداى هدف و پيامى كرد كه بر عهده اش بود. با قطع نظر از مقام عصمت چه عوامل و زمينه هاى فردى، خانوادگى و اجتماعى در شكل گيرى فضايل فاطمه زهرا عليهاالسلام مؤثر بوده است؟ پاسخ: حضرت زهرا عليهاالسلام از نظر خانوادگى موقعيت ممتازى داشت. در خانه پدرى متولد شد كه بهترين مربى و هادى كل بشريت است. مادرش هم زن معمولى نبود. خديجه عليهاالسلام خانمى است كه در دورانى كه زن ها از بيشترين محروميت ها رنج مى بردند توانسته بود تجارت خانه بزرگى را پايه گذارى و مديريت كند و كاروان هاى عظيم تجارى را به ساير كشورها اعزام نمايد. همه اينها نشانه لياقت

ذاتى اين زن است. به نظر من مهم تر از آن چه گفته شد، تشخيص درست و درك عميق و انسان شناسى دقيق اين بانو است كه با آن همه ثروت و با اين موقعيت اجتماعى، به كسى پيشنهاد ازدواج مى دهد كه از بعد مادى موقعيت شاخصى در اجتماع ندارد و از نظر موقعيت شغلى يكى از افراد شاغل در سازمان ادارى اوست. اين نشان مى دهد كه او چه مقدار در درك ارزش هاى متعالى انسانى، ظريف و تيزبين بوده و به علاوه با چه

214

قاطعيت و اعتقادى اينها را بر ملاك هاى مادى ترجيح داده و انتخاب كرده است. بعد هم كه پيامبر به رسالت مبعوث گرديد همه دارايى خديجه در اختيار پيامبر و در مسير ترويج اسلام قرار گرفت. حضرت زهرا عليهاالسلام در دامان تربيت چنين پدر و مادرى بزرگ شده است و در متن خانواده اى رشد يافته است كه محو در دين و سراسر تلاش و تكاپو براى مكتب بوده است. بعد هم كه وارد خانه شوهر شد در كنار كسى قرار گرفت كه او هم فرزند معنوى رسول اللّه صلى الله عليه و آله و تربيت يافته دست او و عصاره فضايل انسانى بود. و همه اينها در شكل گيرى شخصيت ممتاز صديقه طاهره عليهاالسلام نقش داشته است. فاطمه عليهاالسلام دختر پيامبر صلى الله عليه و آله بود، فرزند خديجه، همسر على عليه السلام ، مادر حسنين عليهماالسلام و زينبين عليهماالسلام بود و ... اما من مى خواهم بگويم رساترين حرف اين است كه: «فاطمه، فاطمه بود». گاهى شخصيت و مقام يك فرد به خاطر انتساب او به پدر، مادر يا ديگران است. اما شخصيت حضرت زهرا عليهاالسلام علاوه بر دارا بودن همه اين امتيازها به خاطر فاطمه

بودن وى و به سبب شخصيت ذاتى او است. اما اين كه در زيارت هاى مأثوره، از حضرات معصومين عليهم السلام غالباً حضرت را با انتسابش به ديگران مورد خطاب قرار مى دهيم يكى به سبب اين است كه براى مردم آن دوران لازم بوده است كه بر اين نسبت ها و رابطه ها تأكيد شود تا مردم متوجه اين موضوع باشند كه اينها همان اهل بيت پيامبرند و آن چه را كه از قرآن و از بيانات پيامبر صلى الله عليه و آله در شأن و منزلت اهل بيت عليهم السلام شنيده اند يادآور شوند و ما در تاريخ فراوان مشاهده مى كنيم كه ائمه عليهم السلام روى اين جنبه تأكيد داشته اند، تا مردم اگر قدرت درك ساير فضايل آنها را نداشته اند لااقل اين

215

فضيلت را از ياد نبرند و آنها را از اين مجرا بشناسند. مسئله ديگر اين است كه ما وقتى حضرت زهرا عليهاالسلام را به عنوان «بنت رسول اللّه صلى الله عليه و آله » خطاب مى كنيم، اين يعنى دختر واقعى مقام رسالت. فرق مى كند كه اين تعبير را به كار ببريم يا مثلاً بگوييم «بنت محمد صلى الله عليه و آله ». يعنى در اين جا شخص و رابطه جسمانى چندان مدنظر نيست بلكه بيشتر شخصيت فرد و رابطه معنوى او مطرح است. حضرت فاطمه عليهاالسلام در سخنرانى تاريخى خود در مسجد مدينه چه انتظارى از توده مردم داشت و علت ناراحتى هاى ايشان چه بود؟ پاسخ: سخنرانى بسيار مهم و حساس حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام در مسجد پيغمبر صلى الله عليه و آله و در بين اصحاب، واقعه بسيار جالبى است كه نشان دهنده عمق شخصيت آن حضرت است. چنين خطابه غرّا و پرمغزى از يك زن داغديده و رنج كشيده، آن هم در آن وضع زمان و با آن مشكلات و

محدوديت ها حاكى از احساس تعهد اجتماعى، قدرت تحليل دقيق و توانايى روحى و فكرى زايدالوصف ايشان است. در اين خطبه، حضرت عليهاالسلام به سوابق درخشانى كه اين امت در يارى پيامبر صلى الله عليه و آله داشته اند اشاره كرده و وضعيت موجود آنها را خلاف انتظار قلمداد مى كنند. آن چه به نظر مى آيد اين است كه حضرت زهرا عليهاالسلام از كودكى، خود شاهد همه رنج هاى پدرش بوده، شعب ابى طالب را تجربه كرده، شكنجه هاى مسلمانان را ديده، گرسنگى ها و فشارهايى را كه مسلمين در راه پيشرفت دين تحمل كرده اند با تمام وجود احساس كرده، شاهد همه استقامت ها، مجاهدت ها، هجرت ها و شهادت ها بوده است. همه شرايط را از وقتى كه مسلمانان حتى مراسم دينى شان را نمى توانستند به

216

راحتى انجام دهند به ياد دارد تا وقتى كه مسلمين عظمتى پيدا كردند و ديگر پيشرفت و توسعه اسلام سرعت گرفته بود. حضرت زهرا عليهاالسلام به آينده اسلام اميدوار بود و اين، انتظارى دور از ذهن نبود كه نور اسلام به زودى سراسر دنيا را روشن كند. همه اين پيروزى ها در اثر تلاش و رهبرى پيامبر صلى الله عليه و آله از يك سو و ايثار و فداكارى و وحدت كلمه مسلمانان از سوى ديگر بود. ولى آن روز برخلاف همه انتظارها، روند حركت اسلام را دچار مشكل جدى مى ديد. نه از استمرار آن رهبرى الهى خبرى بود، نه از وحدت كلمه امت. لذا ايشان ناراحت بود كه آن همه توصيه هاى پدرم كه مى فرمود به «حبل اللّه» اعتصام كنيد چه شد؟ او علم، عصمت، تقوا و مديريت على عليه السلام را مى دانست و مى ديد كه مردم همه توصيه ها و حرف هاى خدايى پيامبر صلى الله عليه و آله را درباره على بن ابى طالب عليه السلام ناديده

گرفته اند. همه غصه زهرا از مشاهده فاصله و شكاف عميقى بود ميان آن چه كه بايد مى شد و آن چه كه در حال اتفاق بود. گاهى شخصيت و زندگانى حضرت فاطمه عليهاالسلام و حضرات معصومين عليهم السلام ديگر را سراپا غم و اندوه و توأم با آه و ناله معرفى مى كنند. آيا اين كار صحيح است؟ پاسخ: آن چه كه درباره شخصيت ائمه معصومين عليهم السلام و حضرت زهرا عليهاالسلام به عنوان عمده ترين ويژگى مطرح مى باشد، اين است كه آنها بايد افكار و اخلاق و رفتارشان براى مردم الگو باشد، زيرا به راحتى مى توان گفت كه اسلام به تمام معنا در وجود آنها تجسم يافته بود. علاقه ما به پيشوايان

217

معصوم عليهم السلام علاقه به الگوهاى صددرصد عينيت يافته احكام، عقايد و ارزش هاى اسلامى است. وظيفه ما در قبال اولياى دين آن است كه آنها را به عنوان نمونه هاى كامل الهى دوست بداريم، انديشه هايشان را بفهميم، فرمان هاى شان را عمل كنيم و همه ابعاد زندگى مان را طبق معيارهاى مورد نظر آنان سامان بدهيم. مسئله اسوه بودن پيامبر كه قرآن كريم فرموده: « وَ لَكُمْ فِى رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» يك اصلى است و مى فهماند كه ما بايد بيش از هر چيز، از اين زاويه به معصومين عليهم السلام بنگريم. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله ، ائمه اطهار عليهم السلام و فاطمه زهرا عليهاالسلام هر كدام به يك سرى مصيبت ها و گرفتارى هاى دنيوى هم مبتلا بوده اند و اين واقعيتى است كه آنها به سبب تأكيد و قاطعيتى كه نسبت به حق داشتند و به دليل سازش ناپذيرى فوق العاده شان در مقابل باطل، مورد عداوت و ستم و كينه توزى دشمنان بودند. ما بايد در غم آنها شريك باشيم، با

آنها همدردى كنيم و در مصيبتشان اشك بريزيم. اين لازمه هم خطى و همراهى با آنهاست. اما آن چه كه بيشتر مهم است و اصلاً بايد بگوييم كه روح عزادارى و گريه نيز همين بايد باشد اين است كه ما بايد از آنها درس بگيريم، از سخنانشان، از كارهايشان و از همه زندگى آنها. مجالس عزادارى ما نيز به همين منظور بايد اقامه بشود. اما با كمال تأسف مى بينيم كه اين وضع تغيير كرده؛ يعنى ما اولياى خود را به جاى اين كه به عنوان الگو بپذيريم و در زندگى از آنها درس بگيريم همه چيزشان را رها كرده ايم و فقط گريه و مصيبتشان را گرفته ايم. مثلاً امام حسين عليه السلام براى اين به كربلا نرفت كه كشته بشود تا ما بر او گريه

218

كنيم و به بهشت برويم. ايشان از رفتن به كربلا هدفى داشت كه وظيفه اصلى ما در ارتباط با آن حضرت تعقيب اهداف اوست. اين بهترين خدمت و بهترين كارى است كه هم امام حسين عليه السلام را شاد مى كند و هم بيشترين اجر و ثواب را دارد. اصلاً معناى حقيقى امامت و ولايت نيز همين است. در مورد ساير معصومين نيز قضيه به همين شكل است. ما بايد بدانيم كه حضرت زهرا عليهاالسلام چرا اين رفتارها و موضع گيرى ها را داشت، چرا آن خطبه را خواند، چرا بر مسئله فدك پافشارى مى كرد و ... بايد بدانيم كه تكليف ما به عنوان شيعه و پيرو و دوست دار زهرا عليهاالسلام چيست. همه اينها را رهاكرده ايم و فقط گريه اش راگرفته ايم. البته در روايات آمده است كه گريه بر حسين عليه السلام خيلى ثواب دارد، درست هم هست. اما يك وقت

ما براى امام حسين عليه السلام گريه مى كنيم كه ايشان در كربلا در محاصره دشمن، خودش و بچه هايش تشنه بودند و كشته شدند. اين گريه آن ارزش واقعى را ندارد. اما اگر براى امام حسين عليه السلام گريه كنيم به خاطر اين كه اين مرد باعظمت، براى دفاع از اسلام قيام كرد و بى هيچ ترديد و تزلزلى با تمام هستى اش براى خدا در مقابل باطل ايستادگى كرد و همه سختى ها را در اين راه به جان خريد و در نهايت به خاطر ساده لوحى، بى فكرى، كج فهمى، تسامح، تساهل، عافيت طلبى و جاه طلبى كسانى كه خود را امت پيامبر صلى الله عليه و آله و پيرو دين او مى دانستند مظلومانه به شهادت رسيد، اين گريه ارزش دارد، اين گريه يعنى همسويى و همراهى با حسين عليه السلام ، يعنى شيعه بودن. اگر ما براى فاطمه زهرا عليهاالسلام گريه كنيم براى اين كه يك دختر هجده ساله اى بود، خير از دنيا نديد، به او ظلم شد و فدكش را غصب كردند امثال اين چيزها،

219

اين كه ارزش ندارد. وقتى گريه كردن براى حضرت زهرا عليهاالسلام ارزش دارد كه ما بدانيم حضرت زهرا عليهاالسلام براى هدف، اين قدر مستقيم بود و پافشارى كرد و همه اين مصيبت ها را تحمل كرد. براى شهيد دوگونه مى توان گريه كرد: گاهى براى ناكامى و عروسى نكردن و خير از دنيا نديدن است كه ارزش ندارد اما زمانى شكوه و زيبايى و بزرگى كار او دل انسان را مى لرزاند و اشك را سرازير مى كند؛ يعنى گريه براى اين كه چرا بايد باطل در دنيا قدرت داشته باشد كه با حق اين گونه برخورد كند. اين گريه سازنده و محرك است، شور و اشتياق حركت براى خدا را

در وجود انسان تقويت مى كند و ارزش دارد. اين واقعاً يك مصيبت است كه ما اين جنبه را از دست داده ايم و به راه هاى ديگرى افتاده ايم. همه ما وظيفه داريم كه اين واقعه را علاج بكنيم. مادامى كه اين را حل نكنيم خيلى از مشكلاتمان باقى مى ماند. به نظر حضرت عالى ريشه اين مشكلات را در كجا بايد جست وجو كرد؟ پاسخ: كسى كه اين مسائل را ترويج مى كند بيش از همه روضه خوان ها و مداحان هستند. روضه خوان ها بايد توجيه شوند كه بتوانند وظيفه شان را درست انجام بدهند. امام حسين عليه السلام و حضرت زهرا عليهاالسلام و زينب عليهاالسلام را بشناسند و درست معرفى كنند. مداحان بايد توجيه شوند كه اهداف را در اشعارشان تبيين كنند. اگر مداحان به اين جنبه ها توجه داشته باشند و در مراسم عزادارى، شخصيت اولياى خدا را خوب و واقعى ترسيم كنند و بيشترين عنايتشان به درس گرفتن از آنها باشد اين مشكل حل مى شود و بايد هم حل شود چراكه وضعيت فعلى واقعاً درست نيست.

220

مردم هم بايد توجيه بشوند كه روضه گرفتن و روضه خواندن و حضور در مجالس امام حسين عليه السلام وقتى مى تواند مفيد باشد كه از اين طريق، اهداف و تعاليم آن حضرت تفهيم شود. گريه كردن وقتى اثر دارد كه براى راه و هدف امام حسين عليه السلام باشد. مردم بايد خيلى مقيّد و مواظب باشند كه هرچه در اين مجالس گفته مى شود نپذيرند.بعضى براى اين كه مردم گريه كنند همه جور حرف هاى ضعيف و دروغ ارائه مى دهند، گاهى حرف هايى مى زنند كه مقام و شخصيت آن بزرگواران را، حتى از افراد عادى هم پايين تر مى برد. به هر حال قانون عرضه

و تقاضا در اين جا هم حاكم است. چون مردم عوام گريه مى خواهند مداح و منبرى هم بيشتر در اين مسير قرار مى گيرند كه از مردم گريه بگيرند ولو با نسبت هاى نادرست به ائمه عليهم السلام دادن! نبايد غفلت كرد كه دروغ گفتن گناه و حرام است و دروغ گفتن درباره ائمه عليهم السلام گناهش بيشتر است. برخى بدون داشتن صلاحيت هاى لازم در اين ميدان وارد و صاحب آوازه شده اند لذا تلويحاً ديدگاه هاى غلطى را درباره منزلت ائمه عليهم السلام و وظيفه مردم در قبال آنها و موضوعاتى مانند شفاعت و ... ارائه مى دهند و هم سبك هايى را در عزادارى ها ترويج مى كنند كه خالى از اشكال نيست. به نظر من مسئوليت اصلى هدايت اين برنامه ها بر عهده علماى دين است. علماى دين بايد حقايق را درست تجزيه و تحليل كنند و براى مردم بگويند. آنها نبايد از مردم تقيه كنند. همين طور كه شهيد مطهرى رحمه الله سى سال قبل در سخنرانى هايى كه در كتاب حماسه حسينى گردآورى شده مطالب بسيار خوبى مطرح كرده است. در آن زمان كه خيلى با حالا تفاوت داشت ايشان آن شجاعت را داشت كه حرف حق را بگويد. در زمان ما خيلى راه بازتر است

221

چون مردم روشن ترند. اين، وظيفه حتمى علماست كه روشنگرى كنند. علما نبايد عوام زده باشند كه هر رسم و شيوه اى را كه در جامعه متداول مى شود دنباله روى يا تأييد كنند. در مقام اظهار حق نبايد از ناراحت شدن بعضى واهمه داشت. همه علما بايد بگويند، نويسنده ها، صدا و سيما، همه بايد به وظيفه خود عمل كنند والاّ آينده روز به روز بدتر مى شود. در اواخر رژيم گذشته و در

زمان اوج گيرى نهضت محافل مذهبى ما صورت بهترى داشت. يادم هست كه در منبرها چون نمى توانستند مسائل مربوط به حكومت و رژيم را صريحاً بگويند، همين مباحث را از طريق تحليل قيام اباعبداللّه عليه السلام و اهداف آن بيان مى كردند، ولى حالا كه جاى پرداختن عميق به اين مسائل است باز رها شده و به جاى اولمان بازگشته ايم. اگر مراسمى يا كارى به نام دين مى خواهد صورت بگيرد بايد طبق شرع باشد. كار ثواب كارى نيست كه آدم به دل خواه خودش ابداع كند. بايد ببيند كه دليل شرعى دارد يا ندارد. با اصول و ارزش ها و اهداف دينى مى سازد يا نه. اما اين كار را هر كسى مى تواند انجام بدهد؟ باز همان علما بايد انجام بدهند. بايد شيوه ها و سبك هاى عزادارى و محتواى رايج آنها را بررسى كنند، ببينند بدعت ها از كجا مى آيد، به چه منظورى است، چه اثرى در جامعه مى گذارد و اگر خداى نخواسته انحرافى دارد آن را اصلاح كنند. مخصوصاً برنامه هايى كه از صدا و سيماى جمهورى اسلامى پخش مى شود بايد خيلى مورد دقت باشد و مجالس و افرادى كه از آنها برنامه تهيه و پخش مى شود كاملاً شناسايى شده و افكار و اعمالشان سالم باشد.

كتاب نامه

1. قرآن كريم. 2. حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعه، چاپ اول: مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، قم 1410. 3. حويزى، عبداللّه بن جمعه، نورالثقلين، مطبعة الحكمة، قم (بى تا). 4. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان، چاپ پنجم: كتابفروشى اسلاميه، تهران 1395. 5. طبرسى، فضل بن حسن، مكارم الاخلاق، مؤسسة الاعلمى، كربلا (بى تا). 6. كلينى، محمد بن يعقوب، الكافى، چاپ سوم: دارالكتب الاسلاميه، تهران 1388. 7. نورى، ميرزاحسين،

مستدرك الوسائل، چاپ اول: مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، قم 1407.

12- حجاب و حقوق زن در ترازوي انديشه و ايمان

مشخصات كتاب

سرشناسه : طيب مهدي 1331 -

عنوان و نام پديدآور : حجاب و حقوق زن در ترازوي انديشه و ايمان/ مهدي طيب.

مشخصات نشر : تهران: سفينه 1388.

مشخصات ظاهري : 175 ص.

شابك : 20000 ريال 978-600-5001-00-6 :

وضعيت فهرست نويسي : فاپا (چاپ دوم) برون سپاري.

يادداشت : كتاب حاضر چكيده اي از سخنراني هايي است كه مولف در سال 1385 در جمع گروهي از دانشجويان دختر دانشگاه علامه طباطبايي داشته كه قبلا به صورت لوح فشرده تكثير شده است.

يادداشت : چاپ اول: 1387(فيپا).

يادداشت : چاپ دوم.

يادداشت : كتابنامه به صورت زيرنويس.

موضوع : حجاب

موضوع : زنان در اسلام

موضوع : حجاب -- ايران.

موضوع : حقوق زن -- جنبه هاي مذهبي -- اسلام

رده بندي كنگره : BP230/17 /ط9ح3 1388

رده بندي ديويي : 297/636

شماره كتابشناسي ملي : 1195812

پيشگفتار

اقتضاي زيبايي جلوه گري است و كسي كه خود را زيبا مي داند، فطرتاًدر صدد جلوه گري بر مي آيد. اين امر فطري، اگر با دانايي و بصيرت تلفيق نشود، زن را كه در آفرينش پيكر، بهره ي بيشتري از لطافت و جمال نصيبش گشته است، به سوي خودآرايي و خودنمايي در جامعه سوق مي دهد و در پي آن، خسارات و آسيب هاي مهلكي، ابتدا دامنگير خود زن و سپس گريبانگير مردها و نهايتاً جامعه خواهد شد. اين همان معضلي است كه جامعه ي كنوني ما به شدّت با آن مواجه است.تلاش در جهت تبيين معقول و خردپذير حجاب براي نسل جوان فرهيخته و اهل تفكّر، ضرورتي حياتي براي جامعه ي امروز ماست. كاوش در جهت شناخت علل و عوامل سست شدن حجاب در بين زنان جامعه ي ما و پي بردن به راه هاي حلّ اين معضل

نيز امري حياتي است. تبيين شيوه ي عمل شايسته ي مردان در جامعه اي كه با معضل مزبور روبه روست نيز كاري ضروري است.پاسخگويي به شبهاتي كه از سوي طرفداران و دلباختگان فرهنگ غربي در زمينه ي نگاه اسلام به زن و جايگاه و حقوق زن در اسلام، خصوصاً در بين زنان تحصيل كرده، ترويج مي شود، تا باور و ايمان آنان به اسلام را متزلزل و منهدم سازند، نيز ضرورتي ترديد ناپذير است.

كتابي كه در دست داريد چكيده اي از سخنراني هايى است كه در سال 1385 در جمع گروهي از دانشجويان دختر دانشگاه علاّمه طباطبايي داشتم و با استقبال دانشجويان مزبور مواجه شد و در پي آن، گفتارهاي مذكور به صورت لوح فشرده در شمارگان بالايي تكثير و در سطح وسيعي از جامعه در اختيار علاقمندان قرار گرفت. لكن با توجّه به اينكه در همه ي اوقات، امكان استفاده از لوح فشرده ي حاوي سخنراني هاي مزبور فراهم نيست، به نظر رسيد انتشار نگاشته ي مطالب سخنراني ها نيز سودمند باشد. در مرحله ي نگارش، ضمن حفظ ادبيّات گفتاري مطالب سخنراني ها، نكاتي بر آنها افزوده شد.

در اينجا لازم مي دانم از عزيزاني كه در مراحل آماده سازي كتاب براي انتشار، هر يك به گونه اي مرا ياري كردند، سپاسگزاري كنم.

اميد است اثر حاضر بتواند در حدّ خود، از يك سو به متقاعد و معتقد شدن خانم هاي اهل فضل و فكر، نسبت به ضرورت علمي و ديني مراعات حجاب و از سوي ديگر به تبيين وظايف مديران و مسئولان و آحاد جامعه در حلّ و درمان معضل و بيماري خودآرايي و خودنمايي

برخي نا آگاهان و معدودي مغرضان، و از ديگر سو به شناخته شدن راهي كه مردان در جامعه اي كه با معضل و بيماري مزبور مواجه است بايد در پيش گيرند، كمكي موثّر كند و نيز بتواند بي پايه بودن ايراداتي را كه از منظر حقوق و جايگاهي كه اسلام براي زن قائل است، گرفته مي شود، تا حدود قابل قبولي روشن نموده و بر استحكام باور و ايمان ديني زنان اهل انديشه و دانش در جامعه ي ما بيفزايد. بمنّه و فضله

مهدي طيّب

فصل اول : حكمت و فوايد حجاب و زيان هاى بي حجابي

اشاره

در تمامي جوامع بشري، از عهد باستان تا آغاز عصر مدرنيسم، حتي در جوامع غير ديني، زن همواره حجاب و پوشش كاملي داشت. 1 حيا و عفاف كه عامل پوشيدگي و حجاب است، ريشه در فطرت زن دارد. دلايل عقلي زيادي نيز ضرورت حجاب را تاييد ميكند كه در اين فصل، به بيان برخي از آنها مي پردازيم.

هر يك از حكمت هاي حجاب به تنهايى مي تواند هر انسان فرهيخته و منطقي را قانع كند كه حجاب، ضروري و مفيد، و بي حجابي مضرّ و خطرناك است.

حجاب براي ديده شدن زن

انسان موجودي مركّب از روح و جسم است و حقيقت انساني او روح است نه بدن. بدن مَركَب انسان است. ما انسان ها راه زيادي آمديم تا به عالَم طبيعت و دنيا رسيديم. ابتدا در عالَم انوار2 بوديم. با ورود به عالَم انوار، مركبي از جنس نور در اختيار ما قرار گرفت و بر آن سوار شديم تا

1- چگونگي و علّت ظهور پديده ي بي حجابي در عصر مدرنيسم، در مباحث آتي كتاب بيان شده است.

2- در اثر حجاب هاي عالم طبيعت، ما آن عوالم را به ياد نمي آوريم. با سير و سلوك عرفاني مي توان حجاب ها را شكافت و آن عوالم را به ياد آورد. اينكه آن عالَم طي شد. سپس از آن مركب پياده شديم و مَركب مزبور در آن عالم ماند و ما وارد عالَم اظلّه و اشباح (سايه ها) شديم و در آنجا بر مركبي از جنس شَبَح سوار شديم. پس از طي كردن آن عالَم، از مركب شبحي هم پياده شديم و آن مركب در آن عالم ماند و ما وارد

عالَم ذَر شديم. در عالَم ذر بر مركبي از جنس آن عالَم سوار شديم و پس از طيّ آن عالَم نيز از مركب ذرّه اي پياده شديم و آن مركب در عالم ذر ماند و خود ما وارد عالَم طبيعت شديم. در اين عالم سوار بر مركبي خاكي به نام جسم شديم كه متناسب با عالَم طبيعت است. پس از طي عالَم طبيعت از مركب جسم هم پياده مي شويم، بدن ما مي ميرد و آن را دفن ميكنند و متلاشي مي شود و ما وارد عالَم برزخ شده و سوار بر مركبي به نام قالب مثالي مي شويم. عالَم برزخ هم كه تمام شد، وارد عالَم قيامت شده و سوار بر مركبي از جنس آن عالَم خواهيم شد.

انسان همچون مسافري است كه قسمتي از سفرش را با هواپيما، قسمت ديگر را با اتومبيل و بخش ديگر را با كشتي طي ميكند. خود مسافر غير از هواپيما، اتومبيل و كشتي است. خود انسان نيز غير از پيكرهايى است كه به عنوان مركب در هر عالَم در اختيارش قرار مي گيرد. نكته ي مهم اين است كه گاهي ظهور مركب و وسيله ي نقليّه، مانع توجّه به كسي مي شود كه سوار بر آن است. فرض كنيد يك اتومبيل بسيار شيك و خوش استيل و زيبا از خيابان رد مي شود و همه ي افراد، خيره خيره به آن اتومبيل نگاه ميكنند. وقتي اتومبيل رد شد، اگر از آنها سوال شود: راننده ي اتومبيل زن بود يا مرد؟ عينكي بود يا نه؟ لباس او چگونه بود؟ جواب خواهند داد: به راننده چه كار داريم؟ ماشين را

نديدي چقدر زيبا بود؟!

خداوند متعال در آفرينشِ بدني كه زن بر آن سوار است، زيبايي و ظرافت بيشتري به خرج داده است. اگر اين مركب بي پرده در جامعه عرضه شود، توجّه همگان به سمت بدن، كه مركب زن است معطوف مي شود و هيچ كس توجّه نميكند و اهميّت نمي دهد كه روحي كه بر اين مركب سوار است، كيست؟!

زن يعني شخصيّت انساني زن. زن يعني انديشه و كمالات انساني و دانش و تفكّرات زن و در يك جمله، يعني روح زن. امّا هنگامي كه زن بدن خود را آرايش و تزيين ميكند و در جامعه در معرض ديد قرار مي دهد، همه ي توجه ها به بدن او متمركز مي شود و كسي به ديد يك انسان، با انديشه، دانش، روحيّات و اخلاق انساني به او نمي نگرد. يعني شخصيّت انساني او در پشت زيبايي جسماني او گم مي شود.

اسلام مي گويد: اي زن! بدن تو حجاب و مانع ديده شدن شخصيّت توست، پس آن را بپوشان تا خودت ديده شوي و توجّه ها به شخصيّت انساني ات متمركز شود. حجاب، مانع ديده شدن تو نيست؛ بلكه براي اين است كه خودِ حقيقي ات ديده شود. بدنت را بپوشان تا خودت ديده شوي؛ تا هنگامي كه به تو نگاه مي كنند، به دانش، انديشه، اخلاقيّات، شخصيّت و حقيقت وجودي و جنبه ي انساني ات توجّه كنند. اي زن! آن هنگام كه خدا روح تو را آفريد، فرمود: فَتَباركَ اللّهُ اَحسَنُ الخالِقينَ 1: آفرين بر خدا، نيكوترين آفرينندگان. اين اشتباه بزرگي است كه تمام زيبايي خود را در

1- سوره ي مومنون، آيه ي 14.

پيكر جسماني و مركب خاكي ات بداني. اگر حقيقت خود را بشناسي، مي بيني كه جلوه ي جمال بي نهايت خدايي. خداوند زيبايي هاي زيادي در وجود تو پنهان كرده است. خود را كشف كن.

اگر زني به زيبايي هايى كه خداوند در روحش تعبيه كرده است پي ببرد، هرگز به زيبايي ظاهري اش نمي نازد. اي زن! خود را با مركبت عوضي نگير، كه تو خيلي بالاتر از آن هستي.

چقدر كوته فكري و تنگ نظري است كه زن فكر كند هيچ بخش خواستني تر و جذّاب تر و دوست داشتني تر از بدن، در او وجود ندارد. شخصي را در نظر بگيريد كه قصري بسيار مجلّل با تالارها و سالن هاي فوق العاده زيبا دارد. اين قصر مجلل، انباري و سرويس بهداشتي هم دارد. طبيعتاً در قصر به اين زيبايي، انباري و حمّام و توالت را نيز زيبا درست كرده اند. امّا چقدر كوتاه فكري است كه صاحب اين قصر، به هر مهماني كه بر او وارد مي شود، انباري، دستشويي و توالت آن را نشان دهد. زيبايي شَخصيّت زن كه خدا در روح او قرار داده است كجا و زيبايي پيكر جسماني اش كجا؟!

البتّه اسلام نمي گويد همين مركب را هم به طور مطلق و هميشه بپوشان. بلكه مي گويد آن را آرايش كن و به همسرت تجلّي كن كه خداوند براي اين كار به تو اجر مي دهد. امّا بدنت را در جامعه عرضه نكن كه خودت گم مي شوي.

پس حجاب براي ديده نشدن زن نيست؛ بلكه براي ديده شدن اوست.

حجاب مايه ي مصونيّت و امنيّت زن

حجاب باعث مي شود زن از تعرّضات مردان هوسران مصون بماند و

مايه ي امنيّت زن در جامعه است. زنان و دختراني كه در جامعه خودآرايي، خودنمايي، جلوه فروشي و طنّازي ميكنند، در معرض برخوردهاي زشت مردان هوسران قرار مي گيرند. از متلك گفتن ها و رفتارهاي زشت و مزاحمت هاي خياباني گرفته تا رفتارهاي خيلى خشن، همچون ربوده شدن و تجاوز به عنف. حجاب محدوديّتي براي مردان هوسران و مصونيّتي براي زنان پاكدامن است.

اگر بخواهيم در جامعه، زن در امنيّت و آسايش و آرامش باشد و از تعرّض مردان هوسباز و شهوتران مصون بماند، لازمه اش اين است كه پوشش او به گونه اي باشد كه راه اين طمع را بر مردهاي كذايي ببندد و به ذهن كسي خطور هم نكند كه مي تواند او را بازيچه ي هوس هاي خود قرار دهد . اشخاص همه ي حرف هايشان را با زبان نمي زنند. خيلي از حرف ها را با حركات، حالات، و طرز لباس پوشيدن مي زنند. زني كه خود را آرايش كرده و لباس محرّكي پوشيده است و حركت هاي جلفي از خود نشان مي دهد، با اين طرز لباس پوشيدن و رفتار كردنش حرف مي زند و به مردان هوسران مي گويد من عروسكم، بياييد با من بازي كنيد. بياييد خواسته هاي شهواني خود را با من ارضاء كنيد. من انسان انديشمند و ارزشمندي نيستم، يك ابزار ارضاء شهوتم.

لباس، پوشش و رفتار زن بايد به گونه اي باشد كه به مردان هوسباز بفهماند كه من اهلش نيستم و به شما اجازه نمي دهم مرا بازيچه ي

هوسرانى هاي خود كنيد. حجاب چنين پيامي دارد و زن را در امنيّت قرار مي دهد.

حجاب عامل استحكام خانواده

حجاب، باعث

تحكيم پيوند خانوادگي و استحكام خانواده هاست. مردي كه بيرون از خانه دائماً در معرض جلوه هاي زن هايي جز همسر خود است و با تحريك هاي جنسي گوناگون مواجه مي شود، كم كم از همسر خود دلسرد مي گردد و در نتيجه، محيط خانواده انسجام خود را از دست مي دهد و سست و چه بسا متلاشي مي شود، چرا كه همسر او حدّ معينّي از زيبايي دارد و همه ي جذابيّت ها و زيبايي هاي ظاهري زنان خود آرا و جلوه فروشي را كه در جامعه مي بيند، ندارد. اگر بخواهيم بنياد خانواده مستحكم باشد، بايد مرد از معرض چنين جلوه هايي مصون بماند و براي اين منظور، زنان بايد پوشيده و موقر در جامعه ظاهر شوند. اين به سود خود زن هم هست. چون زني كه در بيرون از خانه خودنمايي ميكند، چه بسا خود نيز شوهري دارد. به زني كه خود را بزك ميكند و در جامعه حاضر مي شود بايد گفت چه بسا زن ديگري نيز اين گونه خود را بيارايد و در برابر شوهرت ظاهر شود و دل شوهر تو را برُبايد و كم كم محيط خانواده ات سرد و متلاشي شود. آيا اين به سود توست؟ همين بلايي كه تو داري سر ديگران مي آوري، ديگران هم مي توانند سر تو بياورند.

پس اگر بخواهيم بنياد خانواده محكم و محيط خانه گرم و صميمي باشد و دلبستگي مرد به زنش كم نشود و توجّه بيشتري به همسرش داشته باشد، بايد زن ها وقتي به جامعه مي آيند، پوشش و وقار كافي داشته باشند.

حجاب اين امكان را فراهم ميكند كه

مرد از يك سو توجّه بيشتري به خانواده اش داشته باشد و از سوي ديگر فراغت خاطر بيشتري براي انديشيدن درباره ي خدا و حقايق معنوي و متعالي پيدا كند. پس، از اين جهت هم مي توان حجاب را يك امر ضروري و منطقي تلقّي كرد.

حجاب باعث بقاي انگيزه ي ازدواج

حجاب باعث حفظ انگيزه ي ازدواج و تن دادن مرد به مسووليّت ها و دشواري هاي تشكيل و اداره ي خانواده است. يكي از معضلاتي كه امروز در جامعه داريم اين است كه مردها تن به ازدواج نمي دهند؛ چون تأمين هزينه ي اداره ي زندگي و مسووليّت هاي دشوار اداره ي خانواده، كار سنگيني است. وقتي زنان خود را آرايش ميكنند و در جامعه عرضه مي نمايند و به آساني خود را در دسترس مردان قرار مي دهند، مرد براي چه به مسووليّت هاي سخت و دشوار اداره ي خانواده تن بدهد؟ بازار آزاد لذّت جويي هاي جنسي، خواسته هاي او را تأمين ميكند، بدون اينكه آن دردسرها و هزينه ها و مشكلات را داشته باشد. لذا، اگر بخواهيم انگيزه ي تشكيل خانواده باقي بماند، بايد راه كاموري هاي جنسي به شكل غيراخلاقي در جامعه بسته باشد و بازار آزاد لذّت جويي هاي جنسي، تعطيل شود.

دخترهايي كه خود را بزك مي كنند و در دانشگاه، خيابان، پارك، پارتي و هر جاي ديگر ظاهر مي شوند، نمي دانند چه بلايي به سر خود مي آورند و چگونه شانس ازدواج را از خود سلب ميكنند. لذا اگر بخواهيم انگيزه ي ازدواج باقي بماند، زن به هنگام حضور در جامعه، بايد پوشيدگي، وقار، متانت و سنگيني خود را حفظ كند؛ تا

تنها راه تأمين اين نياز حياتي براي مرد، تشكيل خانواده باشد.

حجاب زن مايه ي آرامش روحي مرد

حجاب باعث آرامش رواني و نبودن هيجانات و فشارهاي عصبي و رواني ناشي از تحريكات جنسي دمادم مردان توسط زن هاي بي حجاب و خودآراست. زن هايي كه بزك كرده، بي حجاب، جلف و جلوه فروش در جامعه حضور پيدا ميكنند، خدا مي داند به سر مردها چه مي آورند. بعضي از اين خانم ها مي گويند ما اين طور راحت تريم. دوست داريم اين طور لباس بپوشيم و آرايش كنيم. مگر خدا انسان را آزاد نيافريده است؟ پس چرا آزادي ما را مراعات نمي كنيد و مي خواهيد ما را مجبور كنيد حجاب داشته باشيم؟

اين خانمها بايد توجّه كنند كه اوّلاً دو نوع آزادي وجود دارد. آزادي تكويني، كه در مقابل جبر و به معناي قدرت بر انجام و ترك كاري است؛ و آزادي تشريعي يا قانوني، كه به مفهوم جايز و درست بودن انجام يا ترك كاري از نظر مقرّرات الهي يا قوانين بشري است. آزادي تكويني و قدرت انجام كاري، به هيچ وجه دليل درستي آن كار و مجوّز انجام آن نيست. اساساً آنچه را قوانين ممنوع اعلام ميكنند كارهايي است كه امكان و قدرت انجام آنها وجود دارد؛ و الا ممنوع كردن كاري كه اشخاص امكان و قدرت انجام آن را ندارند، بي معناست. پس آزادي تكويني نمي تواند دليل آزادي از نظر قانون، و در نظامهاي الهي، آزادي از نظر احكام شرع باشد. همه ي قوانين و شرايع، كارهاي قابل انجام را به كارهاي درست و نادرست تقسيم ميكنند و تنها در كارهايي كه درست مي دانند، به اشخاص

آزادي مي دهند. هيچ انسان عاقل و هيچ جامعه ي متمدّني به آزادي نامحدود اشخاص در هرچه قدرت انجام آن را دارند، قائل نيست. مثلا آزادي قتل يا تعرّض به اموال و نواميس ديگران را به صِرف قابل انجام بودن آن، هيچ كس مجاز نمي شمارد وهيچ قانون بشري يا الهي، در ارتكاب آن براي اشخاص آزادي قائل نيست.

در فرهنگ غربي و ليبرالي هم، مرز آزادي هاي هر كس تا جايي است كه حوزه ي حقوق ديگران آغاز مي شود و كسي حق ندارد به بهانه ي اينكه آزاد است، به حقوق ديگران تعرض كند. در فرهنگ الهي، حرف، خيلي بالاتر است. در فرهنگ اسلامي آزادي براي آسيب رساندن به خويشتن هم وجود ندارد. مثلاً كسي حق ندارد خودكشي كند، خود را معتاد كند، چشم خود را كور كند، استعدادهاي خود را نابود كند و يا روح خود را آلوده سازد.

خودنمايي و خودآرايي، هم به ديگران لطمه وارد ميكند و هم مايه ي انحطاط و ابتذال و موجب آلودگي روح و جان و سبب دشواريها و باعث هزينه هاي زائد براي خود زن فاقد حجاب است.

خانم محترمي كه مي گويي من اين طور راحت ترم و بيشتر خوشم مي آيد! آيا مي داني وقتي با اين حالت از كنار پسرهاي جوان رد مي شوي، چه بلايي به سر آنها مي آوري و با تحريك غريزه ي جنسي، چگونه آنان را تحت فشارهاي عصبي و رواني قرار مي دهي؟ حتّي بر مبناي فرهنگ ليبرال غربي هم تو حق نداري به عنوان اينكه من آزادم و اين طور بيشتر خوشم مي آيد؛ ديگران را مورد آسيب قرار

دهي.

بر اساس تحقيقات روانشناسان، از نظر جنسي، مردان، بيشتر، از راه نگاه و به صورت بصري تحريك مي شوند و زنان از راه لمس و تماس. عمده ي تحريك مرد از راه نگاه است و زني كه خود را آرايش كرده و جذابيّت هاي جنسي خود را در جامعه عرضه ميكند، نمي داند چه بلايي به سر مردها مي آورد، چه فشار روحي و عصبي به آنها وارد مي كند و تا چه حد آنان را مي آزارد. اين كار يك نوع آزار و شكنجه دادن آنهاست.

خانم محترم! وقتي خود را عرضه ميكني، او را تحريك ميكني و از درون به او فشار وارد مي سازي. تو حق نداري به اين عنوان كه من دلم مي خواهد آزاد باشم، به هر شكلي در جامعه ظاهر شوي. برخي از اين خانم ها در جواب مي گويند: اگر مردها اذيّت مي شوند نگاه نكنند. به اينها بايد گفت پس قاچاق فروش و ترياك فروش هم بگويد من مي فروشم، مردم نخرند. من اين طور راحت ترم كه ترياك بفروشم. بر اين اساس ترياك فروش ها در جامعه بايد آزاد باشند؟ آيا اين حرف، درست و منطقي است؟

آزاديي كه فرهنگ ليبرالي غرب براي زن قائل است، در واقع آزادي زن براي تبديل كردن خود به ابزار تحريك جنسي مردان و براي آلوده ساختن خويش به هرزگي و بي بندوباري است. مدرنيسم غربي حجاب را از سر و پيكر زن برداشت و بر عقل و دل او نهاد. به بيان ديگر، آنچه فرهنگ غربي در پي آن است، آزادي زن نيست؛ بلكه آزادي مردان هرزه و هوسباز براي بازيچه

ي شهوتراني قراردادن زن است. اگر براستي خواهان و طرفدار آزادي زن اند، چرا در جوامع غربي زنان را در باحجاب بودن آزاد نمي گذارند و با انواع فشارها و محروميّت هاي قانوني و اجتماعي، آنان را به كنار گذاردن حجاب مجبور ميكنند؟

غرب كه شعار آزادي سرمي دهد و با اين شعار، به مخالفت با الزام زن به مراعات حجاب و عفاف مي پردازد؛ براستي در پي كدام آزادي براي زن است؟ آزادي زن براي فعّاليّت هاي علمي؟ آزادي براي فعّاليّت هاي سياسي؟ آزادي براي داشتن امكان تعالي معنوي؟ يا آزادي براي هرزگي و بي بند و باري؟

ثانياً اين كه مي گويند ما اين طور راحت تريم؛ بايد بدانند صِرف راحتي، مجوّز و دليل درستي انجام كار نيست. چيزهاي ارزشمند مثل علم و دانش، غالباً با تحمل سختي به دست مي آيند. اگر سختي نتيجه اي در پي داشته باشد كه ارزش تحمّل آن را داشته باشد؛ هر انسان عاقلي تن دادن به آن را توصيه و تأييد مي كند. دستاوردهاي حجاب براي زن و مرد و جامعه چنان بزرگ و ارزشمند است كه بي شك ارزش تحمّل سختي مراعات حجاب را دارد.

حجاب رمز پيشرفت و كمال جامعه

جامعه اي كه در آن، زن با آرايش، خودآرايي، خودنمايى، جلوه فروشي و طنّازي حاضر مي شود، جامعه ي باصلابت، جدّي و پويايى نخواهد بود. جامعه اي كه زن هايش با آرايش و خود نمايى دائماً دنبال اين هستند كه شمار بيشتري از نگاه هاي مردان هوسران را به سمت خود جلب كنند و مردهايش دائماً تحت تأثير تحريكات جنسي زن ها قرار دارند، چنين جامعه اي جاي كار و تلاش و

علم و دانش نيست. در دانشگاه ها حواس دخترهاي خودآرا و بي حجاب و بدحجاب، چقدر به دنبال لوازم آرايش، النگو، گردنبند، گوشواره، رنگ مو، لباس و كفش است و چقدر متوجّه درس است؟ پسرها هم همين طور.

بنابراين، يكي ديگر از دلايل ضرورت حجاب اين است كه مي خواهيم محيط جامعه، محيط كار، تلاش، علم آموزي و دانش باشد، و لازمه ي آن، اين است كه جامعه محيطي كاملاً جدّي و با صلابت باشد. همان طور كه ديديم اين امر منوط به پوشش، سادگي و وقار زن است.

حجاب مايه ي تقويت علاقه ي مرد به همسرش

زني كه در جامعه حجاب اختيار ميكند و زيبايى ها و جذابيّت هاي جسمي اش را منحصراً مختصّ شوهر خود قرار مي دهد، نهايت وفاداري و علاقمندي به شوهرش را نشان مي دهد كه اين رويّه به طور طبيعي متقابلاً محبّت شوهر را به سمت او جلب ميكند.

زني كه بي پروا، زيباييها و جذّابيّت هاي جنسي خود را به هر مردي عرضه ميكند، شوهرش به خود مي گويد كه من با مردهاي ديگر چه فرقي ميكنم. امّا وقتي زن، زيبايي هاي جسمي اي را كه خدا در او قرار داده است، منحصراً به شوهر خود عرضه مي نمايد و ديگران را به طور مطلق از دسترسي به آن زيباى ها و جذابيّت ها محروم ميكند، نشان مي دهد كه براي شوهرش حساب جداگانه اي باز كرده و علاقه ي ويژه اي به او دارد و به او وفادار است و خود را فقط متعلّق به او مي داند. چنين زني طبيعتاً به شدّت مورد علاقه ي شوهرش خواهد بود. به اين خاطر هم وجود حجاب براي زن

در جامعه يك ضرورت است.

حجاب مايه ي افزوني مطلوبيّت زن

هر چيز كه دسترسي به آن كمتر و دشوارتر باشد، گرانبهاتر است. زن هر چه دست نايافتني تر باشد، خواستني تر است و هر چه راحت تر بتوان به او دسترسي پيدا كرد، پيش پا افتاده تر و بي ارزش تر است. دست و دل بازي زن در عرضه و در اختيار قراردادن خود، مايه ي كم ارزش شدن اوست. اين نكته ي بسيار مهمّي است. حتّي مردهاي هوسران براي زنان هرزه و بي بند و بار كمتر ارزش قايلند وبيشتر مشتاقند به زن هاي موقّر و محجوب راه پيدا كنند. گرچه مرد به اقتضاي غريزه ي جنسي و شهوت، مايل است زن، خود را راحت در اختيار او قرار دهد؛ يعني ميل به هرزگي زن دارد. امّا هيچ مردي، حتّي مردان هوسران و شهوت پرست، به طور مطلق زن هرزه را بر زن عفيف ترجيح نمي دهد.

در جوامع غربي به علّت اينكه مقوله ي حجاب وجود ندارد و زن ها به راحتي در دسترس اند، اصلاً عشق به مفهومي كه در فرهنگ شرقي وجود دارد، پيدا نمي شود. عشق هاي آتشين داستان سازي كه در فرهنگ و ادبيّات ما وجود دارد؛ مثل داستان ليلي و مجنون، وامق و عذرا و شيرين و فرهاد، در فرهنگ غربي وجود ندارد. چون زن به رايگان و بدون هيچ مانعي در دسترس است.

حجاب بيانگر والايي ارزش زن

بدن زن مثل يك مرواريد قيمتي است. مرواريد غير از سنگ بي ارزش است كه هر جايي مي افتد و در دسترس هر كسي هست. مرواريد در دل صدف است. اين تعبير زيباي مرواريد و صدف از خود قرآن است.

قرآن از همسران ارزشمند بهشتيان به

«حورٌ عينٌ كَامثالِ اللُولُؤِ المَكنونِ »1: زنان سيه چشم زيبا روى مانند مرواريد در صدف؛ تعبير كرده است.

زن با جلوه فروشي مي گويد من جواهر بدلي ام. چون جواهر بدلي را با شيشه ي بي ارزش ساخته اند، هر جا هم كه بيفتد، گم شود و بشكند، اهميّتي ندارد. امّا جواهر واقعي را در دسترس قرار نمي دهند، در صندوق جواهر و داخل گاو صندوق مي گذارند و آن را از دسترس دزد و ربايندگان مصون نگه مي دارند و از معرض آسيب ديدن، شكسته شدن و لطمه ديدن، حفظ مي كنند. زن مثل مرواريد است و بايد در صدف حجاب باشد. زني كه جلوه فروشي ميكند، خود را مثل يك جواهر بدلي، بي ارزش كرده است. زن با خودنمايي نشان مي دهد كه محتاج نگاه مردان هوسران است. گداييِ نگاه ميكند. التماس ميكند. با رفتارش حرف مي زند. با آرايش كردن ها، خودنمايي ها، حركت هاي جلف، خنده ها و رفتارهاي سبك، مي گويد من جواهر بدلي ام. تو را به خدا كسي بيايد من را بر دارد. امّا جواهر واقعي را در صندوق نگه مي دارند و هيچ كس هم به جز صاحب اصلي آن، دستش به او نمي رسد. چقدر كوته فكري است كه شخصي خود را آن قدر بي ارزش بداند كه گدايي كند و بگويد خواهش ميكنم به بدن من نگاه كنيد.

1- سوره ي واقعه، آيه ي 22.

حجاب شرط تعالي معنوي

حجاب باعث پاكي و طهارت روح زن و مرد مي شود و در نتيجه ي آن زميمه تعالي معنوي عروج روحاني به قلّه هاي بلند عرفاني براي هر دوي آنهافراهم مي آيد.

روحي

مي تواند پذيراي حقايق بلند معنوي و كمالات بلند عرفاني شود كه با آن حقايق و كمالات سنخيت داشته باشد. السنخيةُ علة الانضمامِ: سنخيت، علت پيوستن دو چيز به هم است. حقايق بلند معنوي، پاك و مطهرند وتنها كسي مي تواند با آنها رابطه بر قرار كند كه مطهر و پاك باشد. به عنوان مثال، خدا راجع به قرآن فرمود: لاَ يَمَسُّهُ الاَّ المُطَهَرُون1: جز پاكان با آن تماس نخواهند گرفت.

در جامعه اي كه زن ومرد دائماً به هوسراني و شهوت پرستي آلوده اند، نه روح زن و نه روح مرد، استعداد و لياقت و شايستگي تجربه هاي معنوي و عرفاني را نخواهد داشت.

بنابر اين اگر بخواهيم زن ومرد امكان دستيابي به تجربه هاي بلند عارفانه را داشته باشند و به قله هاي بلند كمالات معنوي و انساني عروج كنند، بايد از اين آلودگيها محفوظ بمانند و لازمه محفوظ ماندن زن و مرد از آلودگي به شهوت پرستي، شهوتراني و هوسبازي، اين است كه محيط جامعه، محيط تحريك شهواني نباشد. يعني زن و مرد، با وقار، پوشيدگي و وزانت، در محيط جامعه حاضر شوند.

در تمام اديان الهي بر پوشيده بودن زن، خصوصاً در حال عبادت، تاكيد شده است. در نقاشيهاي معابد و كليساهاي تمام دنيا، زنان قديس همه مذاهب، حجابي كامل دارند. لباس راهبه هاي مسيحي يك حجاب تمام عيار است. اين نشان مى دهد از نظر تمام اديان، تعالي معنوي زن مستلزم حجاب و پوشيدگي اوست. زن با پوشاندن سر و پيكر خود در حجاب، دل و جان خويش را از حجاب هاي باطني رها مي سازد.

حجاب مايه ي مقبوليّت زن نزد خداوند

هر محبّ براي راه يافتن به دل

محبوب، خود را طبق سليقه ي او مي آرايد. به عنوان مثال در خانواده، خيلي زيبا و مطلوب است كه زن ببيند شوهرش چه مدل آرايش، چه نوع و چه رنگ لباسي را دوست دارد؛ آن گونه خود را آرايش كند و لباس بپوشد. چون از اين راه بيشتر در دل شوهرش جا مي گيرد.

زني كه محبّ خداست و مي خواهد محبّت و نظر خدا را به خود جلب كند، و به بيان عاميانه، مي خواهد به دل خدا راه پيدا كند، بايد باب سليقه ي خدا عمل كند. بايد ببيند خدا زن را چطور مي پسندد. همان طور ظاهر شود. خدا زن راپوشيده دوست دارد. اين حقيقت در قرآن آمده است. 1 راه جلب نظر الهي براي زن، اختيار كردن حجاب، سادگي، وقار و متانت است. بنابراين اگر زن بخواهد نظر لطف و مهر خدا را به جانب خود جلب كند، راهش رعايت پوشيدگي و حجاب است.

1- در فصل آينده، به آيات حجاب اشاره خواهد شد.

حجاب مايه ي محبوبيّت زن نزد پروردگار

در قرآن كريم خطاب به پيامبر اكرم ? آمده است: قُل انِ كُنتُم تحِبّونَ اللّه فَاتَّبعوني يُحبِبكُمُ اللّه 1: به مردم بگو، اگر شما واقعاً خدا را دوست داريد، از روش من تبعيّت كنيد و مثل منِ رسول اللّه عمل كنيد تا خدا دوستدار شما شود. اين آموزه ي مهمّي است. محبوبان خدا چطور عمل كردند؟ در اسلام، محبوب ترين زن ها نزد خدا، فاطمه ي زهرا ?، زينب كبري ? و فاطمه ي معصومه ? مي باشند. اينها چگونه بودند؟ زن مومن بايد از آنها تبعيّت كند تا خدا او را دوست بدارد. اگر زنان واقعاً خدا

را دوست دارند، براي اينكه خدا هم آنها را دوست بدارد و محبوب خدا شوند، يعني از مقام محبّي به مقام محبوبي و از مقام عاشقي به مقام معشوقي ارتقاء پيدا كنند، راهش اين است كه ببينند زناني كه محب واقعي خدا و عاشقان راستين پروردگار بودند، چگونه رفتار كردند.

يقين داريم حضرت زهرا ? در نهايت پوشيدگي و عفاف بودند. وقتي آن حضرت براي مطالبه ي فدك از خانه بيرون آمدند كه به مسجد بروند و آن مناظره ي عجيب را با ابوبكر داشته باشند، هم خِمار بر سر كردند (خِمار مقنعه يا روسري است) و هم جِلباب بر تن نمودند (چادر بر تن پوشيدند) به گونه اي كه جلبابشان بر زمين كشيده مي شد 2. محبوبان خدا اين گونه بودند. اگر زنان ما هم بخواهند محبوب خدا شوند بايد خودشان را مثل زنان محبوب خدا كنند و از آنها تبعيّت نمايند.

1- سوره ي آل عمران، آيه ي 31. 2- طبر سي، احتجاج، ج1، ص 98.

حجاب رمز پذيرفته شدن زن در درگاه الهي

اين مورد نكته ي لطيفي است كه اهل محبّت آن را درك مي كنند. نقل شده است دلقكي در دستگاه فرعون بود كه براي خنداندن فرعون، شبيه موسي ? لباس چوپاني بر تن ميكرد، چوبي هم مثل عصاي موسي به دست مي گرفت و اَداي موسي را در مي آورد. فرعون هم قاه قاه مي خنديد. وقتي قرار شد فرعونيان عذاب شوند، فرعون و لشگريانش در رود نيل غرق شدند. امّا اين دلقك زنده ماند. حضرت موسي ? به خدا عرض كرد: خدايا اين دلقك را كه اَداي من را در مي آورد و من را مسخره ميكرد، چرا

غرقش نكردي؟ پاسخ آمد: موسي! چون اين دلقك خود را به شكل تو كه محبوب ما هستي در مي آورد. دلمان نيامد او را غرق كنيم.

ما كه در كمالات انساني نمي توانيم به پاي پيغمبر و اهل بيت عصمت و طهارت ? برسيم. امّا اگر دست كم ظاهرمان را مانند ايشان كنيم، شايد ما را هم در محضر پروردگار راه بدهند و بپذيرند. زنان ما كجا و فاطمه ي زهرا سلام الله عليها كجا؟ امّا مي توانند حدّاقل ظاهرشان را مثل فاطمه ي زهرا سلام الله عليها كنند تا در آستان الهي پذيرفته شوند. حجاب تاج بندگي خداست كه زن بر سر مي نهد و به درگاه الهي راه مي يابد.

حجاب مايه ي تقويت روح حيا و عفاف

ظاهر و باطن انسان در تعامل با همند، رفتارهاي ما در روحيّات ما اثر مي گذارد و روحيّات ما منشأ رفتارهاي ما مي شوند. ظاهر و باطن انسان در تعامل و داد و ستدند. بي حجابي، خودآرايي و جلوه فروشي، روح حيا و عفاف را در درون انسان نابود ميكند؛ چنان كه پوشيدگي و وقار ظاهري، روح حيا و عفاف را تقويت ميكند. حيا و عفاف هم سبب مي شود زن طالب پوشيده بودن باشد و هر چه روح حيا و وقار در او عميق تر گردد، طالب اين مي شود كه خودش را بيشتر بپوشاند. در تمامي احكام الهى طيفي وجود دارد كه از حداقل قابل پذيرش آغاز شده و تا حدّ اعلاي كمال ادامه مي يابد.

بنابراين زن اگر بخواهد نه تنها روح حيا و عفاف در باطنش نابود نشود، بلكه قوي شود، بايد حجاب و وقار و متانت ظاهري را برگزيند.

حجاب مايه ي سلامت و نشاط جسم و جان

غريزه ي جنسي در وجود انسان، غريزه اي حدناشناس و سيري ناپذير است. البتّه حكمتي در آن هست. بقاي نسل بشر وابسته به وجود اين غريزه است. اگر اين غريزه در انسان نبود، نسل بشر معدوم و نابود مي شد. اين يك لطف الهي است. امّا اين واقعيّت را راجع به اين غريزه بايد پذيرفت كه سيري ناپذير است. غريزه ي طعام، سيري پذير است. يعني اگر شخص گرسنه يك پرس غذا بخورد، پرس دوم را ديگر نمي تواند بخورد. سير مي شود. امّا غريزه ي جنسي، غريزه اي سيري ناپذير است. حال اگر اين غريزه ي سيري ناپذير در معرض تحريكات مدام باشد، صاحب آن سر از هرزگي و بي بندوباري

در خواهد آورد. گمان نكنيم آن گونه كه بعضي مي گويند، اگر حجاب را برداريم و همه ي زن ها بي حجاب باشند و زنان خودآرا و جلوه فروش زياد شوند، جذابيّت و تحريك كنندگي جاذبه هاي جنسي زن از بين مي رود و براي مردان يك امر عادي مي شود. به هيچ وجه اين گونه نيست. غريزه ي جنسي حسابش از ساير غرايز جداست. با هر تحريك، هوس و طلبي در وجود فرد ايجاد مي شود. حالا فكر كنيد جامعه اي كه در آن حجاب نيست و زن ها خودآرايي و جلوه فروشي و طنّازي ميكنند، چه بلايي به سر آن جامعه مي آيد.

شهيد مطهّري مثال زيبايي دارند. مي گويند مرد و زن مثل آب و آتشند. اگر آب و آتش بدون حجاب و حائل در كنار هم قرار گيرند، آب آتش را خاموش ميكند و از بين مي برد. امّا اگر بين آب و آتش حائل و حجاب قرار دهيم، مثلاً آب را در يك ظرف فلزي بريزيم و روي آتش قرار دهيم، ظرف فلزي كه حجابي بين آتش و آب است، سبب مي شود آب گرم شود و به جوش آيد و هر كدام از آب و آتش خاصيّت خود را داشته باشند. اگر حجاب بين زن و مرد برداشته شود، همديگر را نابود ميكنند و اگر حجاب بينشان باشد، محيط زندگي گرم مي شود، شور و نشاط و تعالي در زندگي پديد مي آيد و حيات انسان تضمين مي شود.

شاهد بارز اين امر جوامع غربي اند. پيامدهاي برهنگي و بي حجابي، جوامع غربي را به شدّت به بحران و آشوب كشانده

است. در جوامع غربي، از يك سو، زن در حدّ ابزاري براي تبليغ كالاهاي اقتصادي و فروش آنها تنزّل كرده است و از طرف ديگر به عروسك ملوسي براي هوسبازي هاي شهوترانان تبديل شده است. در جامعه ي غربي نه حرمتي براي زن باقي مانده است نه امنيّتي. زن ها به شدت مورد تعرّض ساديست هاي جنسي قرار دارند و به نحو وحشتناكي مورد تجاوز جنسي قرار مي گيرند و حتّي بعد از تجاوز كشته مي شوند . بنياد خانواده در كشورهاي غربي به شدت سست شده است. آمار طلاق به شدّت بالاست.ا كثر ازدواج ها در يكي دو سال اوّل تشكيل خانواده به طلاق مي انجامد. انگيزه ي ازدواج به طور وحشتناكي از بين رفته است. خود كشورهاي غربي آمارهاي تكان دهند ه اي را در اين زمينه ها اعلام ميكنند. زنان و مردان زيادي بدون هيچ گونه رابطه ي قانوني ازدواج، چند سالي با هم زندگي ميكنند، هر وقت هم از هم خسته شدند، يكديگر را ترك ميكنند و فرد ديگري را براي زندگي مشترك برمي گزينند. اينها تبعات برهنگي و بي حجابي در جوامع غربي است.

حجاب زمينه ساز برخورداري يكسان زنان از آرامش و شادي

يكي از ويژگي هاي رواني زن نياز او به مورد توجّه و تمجيد قرار گرفتن است. بعضي از خانم ها از نظر ظاهري بهره ي كمتري از زيبايى دارند. خود آنها هم در اين امر نقشي نداشته اند و تحت تأثير عوامل ژنتيك، اين ظاهر براي آنها رقم خورده است. اگر در جامعه نگاه به زن از منظر جسماني باشد، زن هايي كه از زيبايي ظاهري بهره ي كمتري برد ه اند، مورد بي توجّهي قرار

مي گيرند. زيرا چه در جمع مردان و چه در اجتماعاتِ خانم ها، طبيعتاً خانم هايي كه زيباتر جلوه مي نمايند توجّه بيشتري را به سمت خود جلب ميكنند. همين امر سبب مي شود خانم هايي كه به دليل نداشتن زيبايي زياد، مورد بي توجّهي قرار مي گيرند، نياز رواني شان تأمين نشود و دچار نوعي آزردگي و افسردگي روحي و رواني شوند. زناني كه در رقابت استفاده از لباس، زينت آلات و آرايشهاي گران قيمت، توان اقتصادي لازم را ندارند نيز با چنين مشكلي مواجه اند.

حجاب راه توجّه به زن را از منظر زيبايى جسماني سد مي كند و به نحوي همه ي زنان را براي كسب كمالات معنوي و انساني، همچون علم و اخلاق، در شرايط برابري قرار مي دهد تا از رهگذر اين كمالات، مورد توجّه و تمجيد قرار گيرند. لذا از اين منظر، سادگي و پوشيدگي خانم ها حتّي در اجتماعات خودشان كه مردي هم حضور ندارد، نكته ي مثبتي است. چرا كه خانم ها در جمع خودشان هم اغلب به مسابقه ي خودآرايي و رقابت در تجمّل و آرايش و زيورآلات كشيده مي شوند. اگر بتوان اين روحيه را ايجاد كرد كه خانم ها حتّي در جمع خود نيز با سادگي و در نهايت پيراستگي و بدون تجمّل و آرايش و زينت كردن حضور پيدا كنند، آنجا هم شرايط رواني بهتري برايشان فراهم خواهد بود و مي توانند به صورتي شادتر و راحت تر با هم در ارتباط باشند.

حجاب عامل سهولت زندگي زن

با حذف حجاب دشواري هاي زيادي براي خود خانم ها به وجود مي آيد.

اوّلا زن هر بار كه مي خواهد در

جامعه حضور پيدا كند بايد زحمت زيادي براي خودآراى متقبّل شود و وقت زيادي را كه مي توان صرف كارهاي مقيد و سودمند كرد، بايد صرف آرايش خود كند تا بتواند وارد جامعه شود.

از نظر اقتصادي، تهيّه ي لوازم آرايش، لباس هاي شيك و زيورآلات، هزينه ي سنگيني را كه كاملاً زايد است، به زن و خانواده اش تحميل مي كند. اگر شخص چنين پولي را هم در اختيار داشته باشد، مي تواند آن را صرف امور ضروري و مفيد كند. حذف اين هزينه ها كمك مي كند خانواده ها با درآمد كمتر، زندگي راحت تري داشته باشند و مجبور نباشند براي تأمين هزينه ي خودآرايي، بيش از حد نياز در پي كسب درآمد روند و در نتيجه از آسايش و راحت و نيز از پرداختن به جنبه هاي معنوي بازمانند.

حذف حجاب زن و كشاندن او به سوي آرايش و پوشش مطابق مدهاي دائماً در تغيير، ترفند سرمايه داري براي ايجاد بازار فروش كالاهايي است كه توسّط تكنولوژي و ماشين، به صورت انبوه توليد مي شود. زني كه حجاب را كنار مي گذارد ناگزير است هر روز مطابق مد جديدي كه سرمايه داران طرّاحي و ترويج ميكنند، كفش، كيف، لباس، زيورآلات و لوازم آرايش جديدي بخرد، تا از قافله عقب نماند. در نتيجه تشويق زن به بي حجابي، تمهيدي اقتصادي است در جهت سود سرمايه داران و زيان زنان خودآرا و خودنما.

حجاب از يك طرف راحتي را براي زن فراهم ميكند؛ يعني زن مي تواند با يك لباس ساده و چادر، به راحتي از خانه بيرون آيد و از طرف ديگر صرفه جويي قابل توجّهي

را در هزينه هاي يك خانم در پي مي آورد. بر اين اساس به خوبي مي توان فهميد كه استفاده از حجاب يك كار عاقلانه و منطقي و به سود خود زن است.

حجاب مايه ي رهايي زن از رنج و خرج تحميلي

رقابت خانم ها در زيباسازي چهره و اندامشان براي حضور جذّاب و توجّه برانگيز در جامعه، پيامدهاي تلخ ديگري هم براي زن ها دارد. حساسيّت فراوان برخي خانم ها نسبت به تناسب اندامشان و يا توجّه فوق العاده اي كه به زيبايي صورت و بدن، در بين آنها ايجاد شده است،

خانم ها را به سمت رژيم هاي بسيار دشوار لاغري و جرّاحي هاي زيبايى گوناگون كشانده است كه مستلزم تحمّل درد و سختي از يك سو و هزينه هاي كلان از سوي ديگر است. حجاب زن را از اين رنج ها و هزينه ها نيز بي نياز مي كند.

فصل دوم : مباني و حدود شرعي حجاب در اسلام

اشاره

به منظور تبيين مباني و حدود شرعي حجاب در اسلام، ابتدا نكاتي كلّي را به عنوان مقدّمه بيان مي كنيم و سپس به بحث خاصّ حجاب وارد مي شويم.

قرآن بيانگر كلّيّات احكام

در تمامي احكام اسلام، قرآن كريم صرفاً به كلّيات اشاره ميكند و بيان جزئيّات احكام را به پيامبر و ائمّه ي اطهار عليهم السلام محوّل مي سازد. شايد با قاطعيّت بتوان گفت هيچ حكمي از احكام عملي اسلام وجود ندارد كه با تمام جزئيّاتش در قرآن آمده باشد. قرآن به رئوس احكام اشاره ميكند، سپس افراد را به پيامبر و ائمّه ي اطهار عليهم السّلام ارجاع مي دهد تا آن بزرگواران جزئيّات احكام را براي آنها بيان كنند. قرآن فرمود: ما اتاكُمُ الرَّسولُ فَخُذوهُ وَ ما نَهاكُم عَنهُ فَانتَهوا 1: هرآنچه پيامبر براي شما آورد بگيريد و از هرآنچه شما را از آن پرهيز داد بپرهيزيد.

همه ي احكام همين طور است. مثلاً از نماز كه مهم ترين حكم اسلامي و عمود دين است، يك اَقِمِ الصَّلوةَ 2؛ در قرآن آمده است. واژه ي صلوة از نظر لغوي به معني "دعا" و "درود" است. از جمله ي "درود يا دعا را به پا داريد. " چطور مي توان فهميد نمازي كه ما مي خوانيم بايد انجام شود.

1- سوره ي حشر، آيه ي 7.

2- سوره ي هود، آيه ي 114 و سوره ي اسراء، آيه ي 87

اذان، اقامه، تكبيرة الحرام، خواندن سوره ي حمد و سوره ي بعد از آن، ركوع، سجده، تشهّد، قنوت، تسبيحات اربعه، اينكه چند نماز بايد خواند و هر نماز چند ركعت است، اوقات نمازها، شكيّات نماز، احكام خاصّ زن و مرد در امر

نماز و بسياري ديگر از احكام فقهي نماز، هيچ يك در قرآن نيست. اين جزئيّات را پيامبر كرم صلّي اللّه عليه وآله وسلّم و ائمّه ي اطهار عليهم السلام بيان كرده اند. حجاب هم همين گونه است. به رئوسي از مسئله ي حجاب در قرآن كريم اشاره شده است و جزئيّات آن را پيامبر كرم صلّي اللّه عليه وآله وسلم و ائمّه ي اطهار عليهم السلام بيان فرموده اند.

بناي قرآن بر اين نبوده است كه وارد جزئيّات شود. چون اگر مي خواست به جزئيّات بپردازد، ديگر قرآن كتابي با اين حجم نبود، شايد به ده ها و صدها جلد توسعه پيدا مي كرد. همان طور كه در باب فقه گاهي كتابي با بيش از چهل جلد نوشته شده است،1 اگر قرآن مي خواست در عقايد، اخلاق، عرفان، تاريخ انبياي قبل و تاريخ پيامبر اسلام وارد جزئيّات شود، چند صد جلد مي شد. بنابراين، اساساً چنين انتظاري، انتظار به جايى نيست كه تمام جزئيّات احكام را از خود قرآن طلب كنيم. ريشه و اساس احكام در قرآن آمده است و جزئيات و تفصيل آن به زبان پيامبر كرم صلي اللّه عليه وآله وسلم و ائمّه ي هدي عليهم السّلام جاري شده است. در بحث حجاب هم، قرآن كليّات حجاب را مطرح نموده و جزئيّات آن در احاديت آمده است.

1- جواهرالكلام، تأليف فقيه عالي قدر شيعه، مرحوم آية الله العظمي شيخ محمّدحسن نجفي. اگر كسي بخواهد به احاديثي كه پيامبر و ائمّه عليهم السّلام در زمينه ي حجاب بيان فرموده اند، آگاهي پيدا كند، به عنوان مثال، مي تواند به كتاب وسائل الشّيعه كه در برگيرنده ي

اهمّ احاديثي است كه فقها و مراجع تقليد بر اساس آن فتوا مي دهند، مراجعه كند.

عمل به احكام مايه ي نيل به روحيّات و كمالات دروني

در دل هر يك از احكامي كه در دين آمده و خداي متعال انجام آن را مقرّر كرده است، اهداف عميقي نهفته است. عمل به احكام، غير از تأثيرات ظاهري كه در زندگي فردي و اجتماعي دارد، تأثيرات باطني و معنوي نيز در درون انسان به جا مي گذارد. اين اصل مسلّمي است كه حالات باطني انسان بر رفتارهاي او تأثير مي گذارد و به صورت رفتارهايي از او سر مي زند. رفتارهاي ظاهري انسان هم در صورت تكرار و تداوم، ملكات و روحيّاتي را در درون انسان ايجاد ميكند. بنابراين تأكيد به انجام احكام ظاهري عمدتاً به علّت تأثيرات عميقي است كه اجراي آنها در بُعد باطني و روحي و دروني انسان در پي مي آورد. تأكيد اسلام بر مراعات حجاب توسّط زن نيز عمدتاً به علّت تأثيرات تعالي بخش معنوي است كه حجاب، در باطن و درون زن برجامي گذارد.

خطر و ضرر رويكرد حداقلّي به احكام

در اسلام براي هر يك از احكام، حدّاقلي مقرّر شده است كه اگر كسي كمتر ازآن انجام دهد، عملش باطل و خود او معصيتكار است. مثلاً نمازي كه مي خوانيم، حدّاقلي دارد، و آن اركان و واجباتي است كه اگر اجرا نشوند، نماز باطل است و فرد، مصلّي نيست و به عنوان كسي كه نماز را به جا نياورده معصيتكار است. در همه ي احكام اين گونه است. امّا از حدّاقل تا حدّ كمال هر حكم، طيف بسيار وسيع و گسترده اي وجود دارد. در نماز، فراتر از اركان و واجبات، چقدر اعمال مستحب داريم مثلاً ا ينكه قبل از نماز، انسان اذان و اقامه بگويد، تكبيرات افتتاحيّه را بگويد، ادعيّه ي قبل

از ورود به نماز را بخواند و بعد در داخل نماز، قبل از حمد اعوذُ باللّهِ مِنَ الشيَّطان الرَّجيمِ بگويد. در ركوع و سجد ه، اذكار مستحبّي بگويد. قنوت بخواند و بعد از اينكه نماز تمام شد، تعقيبات نماز را به جا آورد، اذكار و ادعيّه ي مستحبّي را بخواند. نوافل نمازها را به تناسب، در پي نماز يا قبل از نمازها بخواند. پس يك حدّاقل داريم؛ ولي تا حدّ كمال، طيف بسيار گسترده اي وجود دارد.

حدّاقل براي كساني خوب است كه تازه مي خواهند عمل به احكام را آغاز كنند. طبيعتاًا گر از كسي كه براي اولين بار شروع به نماز خواندن ميكند، مثلاً يك بچّه ي كم سنّ و سال، بخواهند نماز را با همه ي مستحبّات و مقدّمات و مقارنات و تعقيبات آن انجام دهد، اصلاً در توان او نيست. نه از نظر جسمي كشش اين كار را دارد و نه از نظر روحي ظرفيّت چنين عملي را دارد. حدّاقل، براي كساني مقرّر شده است كه تازه مي خواهند وارد ميدان عمل به احكام اللّه شوند. لذا براي آنها كار بايد ساده باشد كه فراري و گريزان نشوند. امّا براي هميشه بسنده كردن به اين حدّاقل، مثلاً ا ينكه فرد تا آخر عمر در نمازي كه مي خواند، فقط واجبات و اركان آن را به جا آورده و مقدمّات و مقارنات و تعقيبات مستحب را مطلقاً انجام ندهد و به مختصرترين شكل ممكن نماز بخواند، يك خطر دارد و يك ضرر.

دانشجويى را در نظر بگيريد كه در مقطع كارشناسى، همه ي همّتش را بر اين مي نهد كه در پايان ترم نمره

ي10 بياورد و به ميزاني درس مي خواند كه به نمره ي 10 دسترسي پيدا كند و اوج همّتش اين است. اين دانشجو در معرض يك خطر و يك ضرر است. خطرش اين است كه ممكن است در امتحان دچار يك اشتباه يا لغزش شود و به اندازه ي 25/. كمتر از 10 نمره بياورد. در اين صورت در واحد درسي اش مردود شده و ترم بعد بايد دوباره اين واحد را بگذراند.

ضررش اين است كه دانشجويي كه موفق شده است تمام واحدهاي مقطع كارشناسي را با نمره ي 10 بگذراند، روزي كه فارع التحصيل مي شود، جز يك برگه ي بي ارزش به نام مدرك فارغ التحصيلي، هيچ ندارد. يعني سواد، كارايي و توانمندي عملي پيدا نكرده است و كاري از او بر نمي آيد. فقط يك ورق پاره دارد به عنوان مدرك فارغ التحصيلي.

كسي هم كه در عمل به احكام اللّه به حدّاقل ها بسنده ميكند، همين خطر و ضرر متوجّه اوست. خطر اين است كه اگر تصادفاً يك سر سوزن كمتر از حدّاقل انجام بدهد، عملش باطل و خود او معصيتكار است. ضررش اين است كه انجام هر يك از احكام، سازندگي هايي در درون ما ايجاد ميكند. وقتي ما به حدّاقل عمل بسنده كنيم، حدّاقل سازندگي در ما ايجاد مي شود. با انجام حدّاقل، ما معصيتكار نيستيم، ما را به دوزخ نمي برند و به عنوان فرد متمرّد عذابمان نميكنند؛ امّا آيا با اين حدّاقل به اوج قلّه هاي كمالي كه احكام اللّه مي خواهند مومن را برسانند، خواهيم رسيد؟ مثلاً نمازي كه فقط در حدّاقل و به كمترين و كوتاه

ترين صورت به جا آورده شده است، نمازي است كه در مورد آن فرموده اند: اَلمُصَلّي مُناج ربَهُ 1: نمازگزار گفتگو كننده ي محرمانه و نزديك با خداست؛ اَلصَّلوةُ مِعراجُ المُومِنِ 2: نماز معراج مومن است؛ اَلصَّلوةُ قُربانُ كُلِّ تَقيٍّ 3: نماز موجب نيل هر انسان پرهيزگار به خداست؛ آيا اين نماز مختصر، مي تواند انسان را به قرب الهي برساند و به معراج ببرد؟! انسان را به نجوا و گفتگوي محرمانه و عاشقانه با خدا موّفق كند؟! بي شك، نه. در حجاب هم، مسأله به همين قرار است.

حجاب، حدّاقلّي دارد و حدّ كمالي. نيل به آثار تعالي بخش حجاب، مستلزم بيش از حدّاقل مراعات كردن حجاب است. زن با بسنده كردن به حدّاقلّ واجب در حجاب، ضمن محروم ساختن خويش از آن آثار تعالي بخش، خود را در معرض اين خطر قرار مي دهد كه اگر خواسته يا ناخواسته، حجابش اندكي از آن حد كمتر شد، در پيشگاه الهي معصيتكار به شمار آيد. حدّاقلّ شرعي حجاب، براي دختران و زناني مناسب است كه در آستانه ي حجاب اختيار كردن قرار دارند؛ تا كار براي آنها آسان باشد و به علّت دشواري، از روآوردن به حجاب نهراسند و يا در آغاز باحجاب شدن، از تصميم خود بازنگردند.

1- امام صادق عليه السلام، مصباح

الشّريعة، ص 111. 2- مجلسي، بحا را لانو ا ر، ج 79، ص 247.

3- كليني، كافي، ج 3، ص265.

كمال روحي مايه ي شوق به انجام بيشتر احكام

آخرين نكته ي مقدّمه اين است كه همان گونه كه در مسائل معنوي و در حوزه ي عبادات، هرچه شخص روح معنوي قوي تري داشته باشد، موقع نماز خواندن هم مي خواهد نمازش بيشتر

طول بكشد و از نماز لذّت بيشتري مي برد و به نماز كوتاه، راضي نمي شود و دلش مي خواهد بيشتر با خدا راز و نياز و معاشقه كند؛ هر چه هم روح حيا و عفاف در درون زن، قوي تر شود و روحيّات معنوي در درون او استوارتر و پررنگ تر گردد، طالب پوشيدگي بيشتري خواهد شد و به حداقل حجاب راضي نمي شود. يعني آن روحيّه، اين نحو عمل را مي طلبد.

حجاب در قرآن

كنون به بررسي اين مسئله مي پردازيم كه آيا اساساً مسئله ي حجاب در قرآن آمده است؟ چون بعضي ها مي گويند در اسلام حكمي به نام حجاب نداريم و آخوندها آن را از خودشان در آورده اند. آيا واقعاً در قرآن به مسئله ي حجاب اشاره اي نشده است؟ چند آيه را مطرح ميكنيم.

1. خداي متعال به پيامبر كرم صلّي اللّه عليه وآله وسلّم مي فرمايد: قُل لِلمُومِناتِ يَغضُضنَ مِن اَبصارِهِنَّ وَ يَحفَظنَ فرُوجَهُنَّ وَ لا يبدينَ زينَتَهُنَّ اِلاّ ما ظَهَرَ مِنها وليَضرِبنَ بخُمُرِهِنَّ عَلي جُيوبِهِنَّ وَ لا يُبدينَ زينَتَهُنَّ اِلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ 1: اي پيامبر به زنان مؤمن بگو چشم هاي خود را از نگاه كردن به مردان نامحرم فرو پوشند. خيره خيره به مرد نامحرم نگاه نكنند. اين جمله

1- سوره ي نور، آيه ي 31.

علاوه بر معناي ظاهري، يك معناي لطيف معنوي هم دارد به اين صورت كه اصلاً ا ز اين قضيّه چشم پوشي كنند، يعني از دل، نسبت به مسئله، بي اعتنا شوند و چشم پوشي كنند. و در ادامه مي فرمايد: و دامن هاي (پاكدامني) خود را حفظ كنند، و زيبايى ها و زينت هاي خود

را جز آنچه به ناچار آشكار مي شود، ظاهر نسازند. جذابيّت ها و زيبايي هايشان را در معرض ديد قرار ندهند.

وليَضرِبنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلي جُيوبهنَّ. خِمار كه جمع آن خُمُر است، در زبان عربي به معني روسري يا مقنعه آمده است. بگو روسري يا مقنعه هاي خود را به گريبان هايشان ببندند. طوري روسري و مقنعه بپوشند كه گردن و سينه ي آنها ديده نشود تا در برابر مرد نامحرم، زيبايى ها و جذّابيّت هاي پيكرشان آشكار نباشد.

وَ لا يَضرِبنَ باَرجُلِهِنَّ لِيُعلَمَ ما يُخفينَ مِن زينَتِهِنَّ. زن هاي عرب چيزي شبيه النگو به نام خلخال دارند كه به پا ميكنند. النگو كه در دست است، اگر متعدّد باشد، دست را كه تكان مي دهند، به هم مي خورد و صدا مي دهد و توجّه افراد را به سمت خود جلب مي كند. خلخال هم كه به پاست، اگر پا محكم به زمين كوبيده شود، توليد صدا مي كند. قرآن مي گويد: به زنان مؤمنه بگو پاهاي خود را آن گونه به زمين نكوبند كه صداي خلخال هاى كه زير لباس هايشان پنهان است، آشكار شود و فرد را متوجّه آنها كند. يعني حركتي نكنند كه توجه ديگران را به سمت بدن خود بكشانند. از اينجا مي فهميم تمام تذكّراتي كه در آيه ي مذكور آمده است براي اين است كه زيباييها و جذابيّت هاي جسمي زن آشكار نباشد و توجّه ها به سمت پيكر جسماني او جلب نشود.

بعد هم فرمود: وَ تُوبُوا الِي اللّهِ جَميعاًايهَا المُؤمِنُونَ لَعَلكم تفلِحُونَ: اي مؤمنان همه ي شما، دسته جمعي، توبه كنيد، شُايد به رستگاري برسيد. احتمالاًا شاره به اين معني

است كه كنترل نگاه، مراعات پاكدامني و تقوا و نحوه ي حجاب همه ي شما، به گونه اي نقص دارد 1. به عبارت ديگر دستور توبه ي دسته جمعي نشان مي دهد كه غالب كساني كه مي پندارند اين امور را مراعات ميكنند، ممكن است ضعف ها و كاستي هايي در ميزان مراعات حجاب يا در چشم پوشي شان از نامحرمان و پاكدامني و تقوايشان وجود داشته باشد.

2. خداوند مي فرمايد: يا ايّهَا النَّبيُّ قل لِاَزواجكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ المُومِنينَ يُدنينَ عَلَيهنَّ مِن جَلابيبهِنَّ 2: اي پيامبر به همسران و دختران خود و به بانوان مؤمنان بگو جِلباب هاي خود را به هم نزديك كنند. جَلابيب جمع جلباب است. جلباب در كتب لغت به معناي روپوش بلندي است شبيه عبَا، چادر و پوشش ملحفه مانند كه زن بر خود مي پوشاند 3.

در قرآن به چادر، در قالب واژه ي جلباب اشاره شده است كه فراتر از روسري و مقنعه (خِمار) است. جالب اين است كه در بعضي از كتاب هاي لغت، جِلباب به عبا و پوششي اطلاق شده است كه در بين عرب، رايج و

1- آيه ي پيش از آن در مورد مردهاست كه در فصل پنجم كتاب به آن خواهيم پرداخت.

2- سوره ي احز اب، آيه ي 59.

3- تفسير الميزان علاّمه طباطبايى، تفسير صافي فيض كاشاني، تفسير تبيان شيخ طوسي، تفسير مجمع البيان شيخ طبرسي. در تفسير قرطبي اهل سنّت نيز اين مسئله مطرح شده است.

رنگش هم تيره و سياه بوده است؛ كه نشان مي دهد سياه بودن رنگ چادر هم ريشه ي قرآني دارد.

اي پيامبر، به همسران و دختران خود و به

بانوان مومنان بگو كه دو لبه ي چادر خود را به هم نزديك كنند. چون گاهي اوقات خانمي، چادر بر سر دارد؛ امّا دو سر چادر رها شده است و حجم و شكل پيكر او در بين چادر ديده مي شود، از نظر قرآن اين حجاب نيست. بايد چادر را ببندند تا حجم و شكل بدن، بين چادر ديده نشود. ذلِكَ اَدني اَن يُعرَفنَ: اگر چنين كاري كنند، يعني لبه هاي چادر خود را به هم نزديك كنند تا بدن و جذّابيّت هاي جسمي شان ديده نشود، نزديكتر به اين است كه آنها شناخته شوند.

پيش از اين بيان شد كه حجاب در اسلام براي اين نيست كه زن ديده نشود، اتّفاقاً حجاب براي اين است كه زن ديده شود. بدن زن مانع از اين است كه شخصّيت انساني زن مورد توجّه قرار گيرد و ديده شود. بدن مَركَب زن است؛ خودِ زن نيست. كما اينكه بدن مرد هم، خودِ مرد نيست. مَركبي است براي مرد. مرد و زن يعني انديشه ها، روحيّات، خلقيّات، عقايد، افكار و كمالات باطني و حقيقت انساني ايشان. وقتي بدن زن عرضه مي شود، چشم ها به سمت بدن او خيره مي شود و خود زن، يعني شخصيّت انساني او، پشت اين بدن گم مي شود.

نكته ي بسيار ظريفي در ذلِكَ اَدني اَن يُعرَفنَ وجود دارد. اگر زن چادر را به هم ببندد نزديكتر به اين است كه شناخته شود. پس حجاب براي شناخته شدن زن است، نه براي ناشناس ماندن زن. تعبير ديگري هم در تفاسير آمده است، به اين صورت كه: نزديكتر به اين است كه زن به عنوان

يك انسان اصيل و نجيب شناخته شود. زني كه خود را مي پوشاند، مردهاي هوسباز مي فهمند كه نمي توانند او را بازيچه ي لذّت جويي هاي جنسي خود قرار دهند. طمع آنها را مي بُرَد. در واقع خود را به عنوان يك شخصيّت موقّر، ارزشمند، اصيل و نجيب نشان مي دهد و شناخته مي شود و در نتيجه كسي به فكر بازيچه قرار دادن او نخواهد افتاد.

فَلا يُوذَينَ: و اينكه لبه هاي چادرشان را به هم ببندند نزديكتر به اين است كه مورد اذيّت و آزار قرار نگيرند. از امنّيت زن در بحث حكمت هاي حجاب سخن گفته شد. قرآن مي گويد زني كه حجاب را بر مي گزيند، خود در امنيّت قرار مي گيرد. ديگر هيچ مرد هوسبازي به فكر بازيچه قرار دادن او نمي افتد. حادثه هاي بسيار تلخ و دردناكي در همه جاي دنيا اتّفاق مي افتد و متأسّفانه با پديده ي تهاجم فرهنگي و ورود فرهنگ غربي، در جامعه ي ما هم مصاديقي پيدا كرده است، مثل ربودن زن ها، تجاوز به عنف، فريب دادن دخترها، شبكه هايى كه اخيراً ا خبار مربوط به بعضي هايشان علني شده است؛ زنان و دختران را اغفال نموده و بيهوششان ميكردند و علاوه بر سوء استفاده ي جنسي، فيلم ها و عكس هايي از آنها مي گرفتند و آن فيلم ها و عكس ها را ابزار تحميل خواسته هايشان بر آن زنان و دختران قرار مي دادند. دختري كه خود را عرضه كند، در معرض چنين آزارها وآسيب هايي قرار مي گيرد. قرآن فرمود: اگر زن چادرش را بر هم ببندد، اين روش

نزديك تر است به اين كه در امنيّت بماند و كسي در صدد اذيّت و آزار او بر نيايد.

بعد فرمود: وَ كانَ اللّهُ غَفُوراً رَحيماً: و خدا بخشنده و مهربان است. يعني ممكن است در گذشته نقص هايي در حجابتان بوده باشد، كه آن را خدا مي بخشد. سعي كنيد از اين به بعد، حجاب را كاملتر مراعات كنيد.

3. در سوره ي احزاب 1، خداي متعال مطالبي را به پيغمبر كرم صلّي اللّه عليه وآله وسلّم فرمود كه به زن هاي خود ابلاغ كند. كلام الهي اين طور شروع مي شود: يا نِساءَ النَّبيِّ: اي همسران پيغمبر! و نكته هايي را به آنها خطاب ميكند؛ از جمله مي فرمايدهء وَ لا تَبَرَّجنَ تَبَرُّجَ الجاهِليَّة الاُولي 2: و همسران پيامبر مثل خودآرايي ها و خودنمايي هاي دوران جاهليّت نخستين، خودنمايي نكنند.

تبرّج از ريشه ي بُرج است. در زبان فارسي هم به ساختمان مرتفعي كه چشم ها را خيره مي كند بُرج مي گويند. تبرج يعني زن خود را در معرض ديد قرار دهد. شايد اگر كمي ظريف تر به واژه ي تبرج نگاه كنيم، اين معنا را هم داشته باشد كه برجستگي هاي اندام خود را در معرض ديد قرار دهد. يعني لباس تنگي بپوشد، كه برجستگي هاي اندام او ديده شود. تبرّج به اين معنا، در آيه اي از سوره ي نور هم آمده است. درآنجا قرآن به پيرزن هايي كه چنان پير شده اند كه بدن آنها ديگر جذابيّت و حالت تحريك كنندگي جنسي ندارد و نگاه كردن به آنها براي جنس مخالف لذّت بخش نيست، در امر حجاب تخفيف هايي داده است؛ ولي

آنجايي كه اين تخفيف ها را مي دهد اشاره ميكند: غَيرَ مُتَبَرِّجاتِ بزينَة 3؛ حتّي اين پيرزن ها هم اگر مي خواهند درصدي از حجاب خودشان را كم كنند، نبايد طوري باشد كه

1- سو ره ي احزاب، آيه هاي 28 تا 34. 2- سو ره ي احزاب، آيه ي 33.

3- سوره ي نور، آيه ي 60.

زينت هاي خود را عرضه كنند و در معرض ديد قرار دهند. يعني خود را زينت كنند، بيارايند و جسم خود را در معرض نگاه ها قرار دهند. پس حتّي پيرزن ها هم حق ندارند چنين كاري كنند.

4. قرآن كريم در مورد نحوه ي مراجعه ي مومنان به همسران پيامبرا كرم صلي اللّه عليه وآله وسلم مي فرمايد: يا اَيُّهاَ الَذينَ آمَنوا... اِذا سَالتُموهُنَّ مَتاعاً فَسئَلوهُنَّ مِن وَراءِ حِجاب ذلِكُم اَطهَرُ لِقُلوبكُم وَ قُلوبِهِنَّ 1: اي مومنان... هنگامي كه از همسران پيامبر چيزي درخواست مي كنيد، از پس پرده و حجابي درخواست كنيد. اين براي دل هاي شما و دل هاي آنان پاك تر است.

در اين آيه، هم به ضرورت پوشيدگي كامل زن، در پوشش پرده مانندي، كه مصداق بارز آن چادر مي باشد، اشاره شده است و اصطلاح حجاب در مورد آن به كار رفته است؛ و هم به يكي از حكمت هاي حجاب، كه همان طهارت روح و دل مرد و زن است، تصريح گرديده است.

بنابراين همان طور كه گذشت، لا اقل در چهار آيه از آيات قرآن كريم به مسئله ي حجاب بانوان تصريح شده است. در يك آيه، به استفاده از روسري و مقنعه اي كه به گريبان بسته مي شود و گردن و برجستگي هاي

سينه را مي پوشاند، امر شده است. در آيه ي ديگر به چادري كه هنگام پوشش، لبه هايش به هم نزديك مي شود، تصريح شده است. در آيه ي بعد به نهي از خودنمايي و تبرّج تأكيد شده است. در چهارمين آيه، به ضرورت حجاب هنگام ارتباط زن با مرد نامحرم تصريح شده است.

1- سوره ي احز اب، آيه ي 53.

حجاب در احاديث

هر چيز زكاتي دارد. مثلاً خداي متعال ثروتي به كسي عنايت مي كند، شكرانه ي آن، دادن زكات است. زكات دو معنا دارد: يكي هَرَس كردن و از حَشو و زوايد پاك كردن، ديگري رويش و بالندگي. لذا در احاديث مثلاً داريم زَكاةُ العِلمِ نَشرُهُ 1: زكات دانش اين است كه انسان دانايي هايش را از ديگران دريغ نكند و به آنها هم بياموزد. اميرالمومنين عليه السلام فرمودند: زَكاةُ الجَمال العِفافُ 2: زكات زيبايي، پاك كردن روح و وجود خويش از آلايش ها و زَمينه سازي براي رشد و تعالي روح، عفاف است. لذا زن زيبا در مقام زكات زيبايي و جمالش، بايد عفّت، پاكدامني، حيا و پوشيدگي را پيشه كند.

اميرالمومنين عليه السلام فرمودند: نَهي (رَسولُ اللّه) اَن تَتَزَيَّنَ المَراةُ لِغَيرِ زَوجها فَاِن فَعَلَت كانَ حقَّاً عَلَي اللّه عَزَّ وَ جَلَّ اَن يُحرِقَها بالنّارِ 3: پيامبر خدا صلّيَ اللّه عليه وآله وسلّم از اينكه زن براي غير از همسرش خود را بيارايد، نهي فرمودند. پس اگر زن چنين كاري كند، بر خداي عزّ و جل حقّ است كه او را بوسيله ي آتش دوزخ بسوزاند.

پيغمبراكرم صلي اللّه عليه وآله وسلم مطلب تكان دهنده اي به حضرت زهرا سلام اللّه عليها فرمودند: يا فاطِمَةُ! ما

مِن اِمراة تَزَيَّنَت حُسنَها وَ خَرَجَت مِن بَيتِها بِاحسَنِ مَلبوسٍ حَتّي يَنظرَ اِلَيهَا النّاسُ، اِلاّ لَعَنَها مَلائكَةُ السَّمواتِ و

1- آمدي، غر را لحكم، ص 44.

2- آمدي، غررالحكم، ص 256.

3- حرّ عاملي، وسائل الشّيعة، ج 20، ص 211. الاَرَضينَ وَ كانَت في غَضَب اللّه حَتّي تَموتَ وَ يُومَرُ بها اِلَي النّارِ 1: اي فاطمه! هيچ زني نيست كه زيبايي ها و جمال خود را زينت كند و با زيباترين و نيكوترين جامه هاي خود از خانه خارج شود تا نگاه مردمان را به سوي خويشتن جلب كند، مگر اينكه همه ي ملائكه ي آسمان ها و زمين او را لعنت و نفرين خواهند كرد و تا زمان مرگ، در غضب و خشم الهي خواهد بود و پس از مرگ، فرمان داده مي شود كه او را در دل آتش بيفكنند.

همچنين آن حضرت فرمودند: ايَّةُ امراة تَطَيَّبَت ثُمَّ خَرَجَت مِن بَيتِها فَهِيَ تُلعَن حَتّى تَرجِعَ اِلي بَيتِها 2: هر زني كه خود را معطّر سازد، سپس از خانه اش بيرون آيد، تا زماني كه به خانه اش بازگردد، مورد لعن و نفرين الهي است.

در رساله هاي عمليّه مراجع تقليد، يكي از موارد غسل هاي مستحب، غسل زني است كه عطري استعمال كرده و بوي عطر او را مرد نامحرمي استشمام كرده است. اسپري هاي خوشبو كننده، ادكلن ها، حتي كرم هاي نرم كننده اي كه عطر در آن به كار رفته و به دليل خشكي دست و ترك خوردگي پوست استفاده مي شود امّا بوي عطر آن در محيط متصاعد مي گردد؛ توجّه مردها را به سمت بدن زن جلب مي كنند.

نكته ي شايان توجّه در زمينه

ي مستحب بودن استفاده ي عطر در جامعه براي مردان و نهي اسلام از اين كار براي خانم ها اين است كه به

1- قائمي، در مكتب فاطمه، بخش 6، فصل 17، فراز در زينت ها. 2- صدوق، ثواب الاعمال، ص 231.

موجب يافته هاي فيزيولوژيست ها، مردها از خانم ها در برابر بوها بسيار حسّاس ترند و لذا تأثيري كه بوي عطر يك خانم بر روي مردها مي گذارد بسيار شديدتر از تأثيري است كه بوي عطر يك مرد بر خانم ها دارد 1. هر عاملي كه توجّه مرد را به جاي شخصيت انساني زن، به سمت بدن او جلب كند، عامل منفي است و اسلام دستور داده است زن از آن بپرهيزد تا به عنوان يك! انسان در جامعه به او نگاه شود، نه به عنوان يك! عروسك ملوس براي لذّت جويي هاي مردهاي آلوده و شهوت پرست.

1- ن. ك. به: فيزيولوژي گايتون سال 2003 ميلادي، بخش حواسّ شيميايي، چشايي و بويايى، قسمت جستجوي احساس هاي اصلي بويايي، بحث ماهيت عاطفي بويايى.

الگوهاي عفاف

در قرآن كريم اوج عفاف را در مريم، مادر حضرت عيسي عليه السّلام ملاحظه مي كنيم. وقتي خداي متعال اراده فرمود حضرت عيسي را به مريم قدّيسه، بانوي پاكدامن و يكپارچه معنوّيت و نور، عطا كند؛ فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيّاً 2: جبرئيل به شكل يك مرد زيبا و متوازن بر او مُمَثَّل شد. جبرئيل متمثّل مي شود. بر پيغمبر هم متمثل مي شد. در روايات داريم مرد بسيار خوش سيمايي در زمان پيغمبر، به نام دحيه ي كلبي وجود داشت، كه در بسياري از موارد، جبرئيل به شكل او در برابر پيغمبر كرم

صلي اللّه عليه وآله وسلّم متمثل و ظاهر مي شد.

جبرئيل (روح القدس) بر مريم متمثّل شده است، امّا مريم جبرئيل را

2- سوره ي مريم، آيه ي 17. هم موعظه مي كند و مي گويد: اِنّي اَعوذُ بِالرَّحمنِ مِنكَ: از تو به خداي رحمان پناه مي برم إِن كُنتَ تَقيّاً 1: كه تو شخص متقّي و پرهيزكاري باشي. از خدا مي خواهم اهل تقوا باشي. اين يك نماد از حيا و عفاف زن است كه حتّي در برابر جبرئيل، عفاف و حياي خود را به اين صورت ظاهر مي كند. نماد برجسته تر، فاطمه ي زهرا سلام اللّه عليها است كه به چند نمونه از موارد حيا و عفاف ايشان اشاره مي كنيم.

آرايش و زينت كردن و استعمال عطر كه در محيط بيرون از خانه براي زن مذموم و نهي شُده است، اگر زن در داخل محيط خانه و براي محرم خود، انجام دهد، نه تنها مذموم نيست، بلكه مستحب است و به سبب آن، در نامه ي عمل او ثواب نوشته مي شود. فاطمه ي زهرا سلام اللّه عليها در خانه ي خود، در حالي كه رسول الله صلي اللّه عليه وآله وسلّم نيز حضور داشتند، عطر استعمال كرده بودند. فرد نابينايي به نام ابن مكتوم براي ملاقات با رسول اللّه صلي اللّه عليه وآله وسلّم در زد، فاطمه ي زهرا سلام اللّه عليها بلند شدند جلباب (چادر) بر تن كرده، خود را پوشاندند. ابن مكتوم كارش را در محضر پيغمبر صلي اللّه عليه وآله وسلّم انجام داد و رفت. رسول اللّه صلّي اللّه عليه وآله وسلّم از فاطمه سلام اللّه عليها سوال كردند- كه

اين سوال ها در واقع براي آموزش ماست- دخترم، ابن مكتوم كه نابينا بود و تو را نمي ديد، چادر بر سر كردن براي چه بود؟ فاطمه ي زهرا سلام اللّه عليها به پدر عرضه داشتند، اولاً درست است كه ابن مكتوم مرا نمي ديد؛ امّا من كه او را مي ديدم. من راحت نبودم كه اين طور، بدون چادر، در حضور يك مرد

1- سوره ي مريم، آيه ي 18.

نامحرم نشسته باشم ولو او نتواند من را ببيند.ثانياً، درست است ابن مكتوم نابينا بود. امّا شامّه ي او كه كار ميكرد و بوي خوش را استشمام مي كرد. من عطر استعمال كرده بودم. او بوي مرا مي توانست استشمام كند، لذا من اين عبا و چادر را بر خود پوشاندم تا بوي عطر من به شامّه ي ابن مكتوم نرسد 01 اين الگوي زن مسلمان است.

روايت دوم اين است كه فاطمه ي زهرا سلام اللّه عليها بعد از رحلت پدر بزرگوارشان يك بار بيشتر لبخند بر لب هايشان ننشست. پدر كه از دنيا رفت، آن حادثه هاي تلخ و وحشتناك اتّفاق افتاد. علاوه بر داغ سنگين از دست دادن پدري مثل رسول اللّه صلّي اللّه عليه وآله وسلّم، هجوم به خانه و به آتش كشيده شدن خانه، ضرباتي كه بر پيكر اين بانوي بزرگوار تاريخ خلقت وارد شد، به شهادت رسيدن فرزندي كه در رحم ايشان بود، برخورد خشن با آن حضرت و درهم شكستن استخوان پهلوي حضرت، تازيانه و سيلي خوردن حضرت، بردن اميرالمومنين عليه السلام به مسجد با حالت جسارت آميز براي بيعت و ديگر حادثه هاي تلخ، پي درپي وجود مقدّس و

مطهّر فاطمه ي زهرا سلام اللّه عليها را آزرد و كاهيد تا اينكه بعد از مدّت كوتاهي، ايشان به شهادت رسيدند.

بعد از رحلت رسول اللّه صلّي اللّه عليه وآله وسلّم، لبخند به لب هاي فاطمه سلام اللّه عليها ننشست مگر چند روز قبل از رحلت آن حضرت. فاطمه ي زهرا سلام اللّه عليها به اسماء بنت عميس فرمودند: زن ها كه از دنيا مي روند، رسم عرب اين است كه پيكر او را روي تخته اي مي گذارند و يك پارچه

1- مجلسي، بحا را لانو ا ر، ج 43، ص 91.

روي بدنش مي اندازند و آن را بلند مي كنند و براي دفن مي برند و طبيعتاً حجم بدن مرده از روي اين پارچه قابل مشاهده است. من امروز و فردايي بيشتر مهمان شما نيستم و از دنيا خواهم رفت. برايم خيلي دردناك است كه من را هم به اين صورت بردارند. عفاف و حيا براي بعد از مرگ را ملاحظه كنيد. اسماء عرض كرد در هجرت اوّل، وقتي من با شوهرم به حبشه مهاجرت كرده بوديم، ساكنان آنجا براي مرده هايشان تابوتي درست ميكردند كه حجم بدن مرده ديده نمي شد. حضرت فاطمه سلام اللّه عليها فرمودند: مي شود نمونه ي آن چيزي را كه مي گويي درست كني تا من ببينم؟ اسماء هم نيمكت مانندي را سر و ته و پايه هاي آن را به سمت بالا كرد، تركه هايي روي آن بست و روي آن پارچه اي انداخت و شبيه يك تابوت شد. وقتي فاطمه ي زهرا سلام اللّه عليها اين صحنه را ديدند، گل لبخند بر لب هايشان نشست و خوشحال

شدند. فرمودند: آري، اي اسماء خدا تو را بپوشاند كه به اين وسيله من را خواهي پوشاند، بله بعد از مرگ چنين چيزي براي من درست كن تا بدن من را اين گونه بردارند 1.

روايت ديگر مربوط به روز اول زندگي مشترك اميرالمومنين عليه السلام و فاطمه ي زهرا سلام اللّه عليها است. پيغمبر صلي اللّه عليه وآله وسلّم به ديدن عروس و داماد آمدند. فرمودند: آنچه كار در داخل محيط خانه است به عهده ي فاطمه؛ و اي علي! آنچه كار از در خانه به بيرون منزل است، به عهده ي شما. وقتي اين تقسيم كار را كردند، حضرت فاطمه سلام الله عليها با همه ي وجود غرق در سرور و مسرت شدند و گفتند به اين خاطر

1- مجلسي، بحا را لانو ا ر، ج 43، ص 189 و 213.

خوشحال شدم كه پيغمبر از كاري كه مرا در معرض ديد نامحرم قرار مي دهد، معاف كردند و كارهاي داخل خانه را به من سپردند 1.

مورد چهارم حديثي ناظر بر حدّ كمال حجاب است. لذا ممكن است براي بعضي ها ثقيل باشد. پيغمبر كرم صلّي اللّه عليه وآله وسلم در مسجد از اصحاب سوال كردند: بهترين چيز براي زن چيست؟ هيچ كس نتوانست جواب دهد. اميرالمومنين عليه السّلام به منزل نزد همسرشان فاطمه ي زهرا سلام اللّه عليها آمدند و فرمودند: پدر شما در مسجد چنين سوالي از اصحاب كردند، هيچ كس نتوانست جواب دهد. حضرت فاطمه ي زهرا سلام اللّه عليها فرمودند: من پاسخش را مي دانم. اميرالمومنين عليه السلام فرمودند: چيست؟ حضرت فاطمه سلام اللّه عليها عرضه داشتند بهترين چيز براي يك زن

اين است كه هيچ نامحرمي او را نبيند و او هم هيچ نامحرمي را نبيند. اميرالمومنين عليه السلام به مسجد برگشتند، عرض كردند يا رسول اللّه! من جواب سوال شما را مي دانم. فرمودند: بگو علي جان، جواب چيست؟ علي عليه السلام همان جواب را بيان كردند. پيغمبر صلي اللّه عليه وآله وسلم فرمودند: علي جان! جواب را از كجا آوردي؟ حضرت امير عليه السلام به پيغمبر صلي اللّه عليه وآله وسلّم عرض كردند: فاطمه ي زهرا سلام الله عليها پاسخ را دادند. پيغمبركرم صلّي اللّه عليه وآله وسلّم فرمودند: پدر به فداي اين دختر باد 2.

بار ديگري پيامبر از اصحاب سوال كردند نزديكترين حالت زن به خداي متعال چه حالتي است؟ فاطمه ي زهرا سلام اللّه عليها پاسخ دادند: في

1- مجلسي، بحا را لانو ا ر، ج 43، ص 81. 2- مجلسي، بحا را لانو ا ر، ج 43، ص 54.

قَعرِ بَيتِها 1: وقتي در عميق ترين نقطه ي خانه ي خودش است. دورترين نقطه به در منزل.

اينجا ممكن است سوالي پيش آيد كه پس چرا حضرت فاطمه سلام اللّه عليها به مسجد رفتند و با ابوبكر مناظره كردند و در مسجد سخنراني فرمودند؟ چه بود كه حضرت زينب سلام اللّه عليها در بازار كوفه و در آستانه ي ورود به شام سخنراني كردند؟ يا در مجلس يزيد، با يزيد گفتگو كردند؟ فاطمه بنت الحسين سلام اللّه عليها هم صحبت كردند. امّ كلثوم خواهر حضرت زينب سلام اللّه عليها هم سخنراني كردند.

براي پي بردن به پاسخ اين سوال بايد توجّه كنيم كه در اسلام احكام اوليه و احكام ثانوّيه وجود دارد. احكام اوليه، احكام

شرايط عادي و طبيعي است. احكام ثانوّيه، احكام شرايط اضطرار است. از نظر پروردگار، حكم در شرايط عادي با حكم در شرايط اضطرار فرق ميكند. در شرايط اضطرار، بسياري از چيزهايي كه در شرايط عادي ممنوع و حرام است، مجاز و مباح مي شود. اَلضَّروراتُ تُبيحُ المَحذُورات : ضرورت ها چيزهايي را كه بايد از آنها حذركرد و ممنوع است، مباح مي كند. منتها به چه ميزاني مباح ميكند. به حدّي كه آن ضرورت برطرف شود. اَلضَّروراتُ تُقَدَّرُ بِقَدَرِها: ضرورت ها فقط به اندازه ي رفع ضرورت، كار را مباح ميكند. يك سر سوزن بيشتر انجام بدهيم، باز هم حرام است.

مثال مشهور، فردي است كه اگر در شرايط عادي كه غذاي حلال در اختيارش است، گوشت گوسفند مرده اي را بخورد، مرتكب حرام شده

1- مجلسي، بحا را لانو ا ر، ج 43، ص 92.

است؛ امّا اگر در بياباني دچار گرسنگي شديد شود و در معرض مرگ قرار گيرد به نحوي كه اگر چيزي نخورد بميرد، و هيچ خوراك حلالي هم وجود نداشته باشد، فقط گوسفند مرده اي در دسترس باشد، در اثر اين ضرورت و اضطرار، حرمت از بين مي رود. در اينجا بر اين فرد گرسنه جايز است كه صرفاً به اندازه اي كه از مرگ نجات پيدا كند، از گوشت اين گوسفند مرده بخورد. البتّه اگر يك گرم بيشتر بخورد، حرام خواري كرده است.

در بحث حجاب هم، يك حكم شرايط عادي داريم و يك حكم شرايط اضطرار. در شرايط اضطرار كه دين خدا و ولايت به خطر افتاده است، كودتاي خشن سقيفه اتّفاق افتاده است، مسير ولايت منحرف شده است، حقّ اميرالمومنين عليه

السّلام پايمال شده است، اميرالمومنين عليه السلام هم به دستور پيغمبر صلي اللّه عليه وآله وسلم موظّف به سكوت است و فاطمه ي زهرا سلام اللّه عليها مكلّف به سخن گفتن است، در اين شرايط فاطمه ي زهرا سلام الله عليها در خانه، خِمار بر سر كردند، يعني روسري و مقنعه اي كه سينه را مي پوشاند، و جِلباب بر تن كردند، به گونه اي كه بر زمين مي كشيد و زن هاي بني هاشم دور حضرت را حلقه كردند به نحوي كه هيچ كس حضرت را نمي ديد و به مسجد رفتند. وقتي هم خواستند بلند شوند و صحبت كنند، زن هاي بني هاشم بلند شدند و دو سرِ پرده اي را گرفتند، پرده بين فاطمه ي زهرا سلام اللّه عليها و جمعيّت فاصله شد. بعد حضرت فاطمه سلام الله عليها بلند شدند و از پشت پرده شروع به صحبت كردند. در حدي كه ضرورت برطرف شود.

يا بعد از واقعه ي جانخراس عاشورا كه دستگاه يزيدي مي خواهد اين حادثه را مسخ كند و واژگونه جلوه دهد و بگويد يك عدّه كه از دين پيغمبر خدا خارج شده بودند، سركشي كردند و ما آنها را كشتيم؛ اين شرايط، شرايط اضطرار است.

بنابراين نمي توان اين گونه موارد را معيار قرار داد كه پس من هم كه زن هستم، اشكالي ندارد در شرايط عادي پشت تريبون بروم و بين يك عدّه مرد نامحرم سخنراني كنم.

سوالي كه ممكن است مطرح شود اين است كه حجاب براي اين است كه انديشه ها و تفكّرات و زيبايي هاي روح زن ديده شود؛ امّا اين مسئله با سخنراني نكردن زن

در اجتماع تضاد دارد؟

پاسخ اين است كه اوّلاً چه لزومي دارد يك زن انديشمند و متفكّر حتماً انديشه ها و دانش خود را بين مردها عرضه كند. چرا خانم ها مردها را مهم تر از خودشان مي دانند كه اگر يك زن توانست بين مردها سخنراني كند، خيلي شخصيّت پيدا كرده است؛ امّا اگر بين خانم ها سخنراني كند، آن شخصيّت را پيدا نمي كند؟ ثانياً، چرا اين خانم نتواند كتاب هاي عميق و عظيمي تأليف كند كه مردها هم از آن استفاده كنند؟

به عنوان مثال، حاجيه خانم امين اصفهاني، يك زن بود. مجتهد و فقيه مسلّم، عارف بزرگ و مفسّر بزرگ قرآن بود. يك دوره تفسير قرآن نوشته است كه واقعاً كتاب بسيار عظيمي است. كتاب هاي بزرگي در سير و سلوك، عرفان و فقه نوشته است، كه بسياري از مردان دانشمند اسلامي از كتاب هاي ايشان استفاده ميكنند. اين گونه شخصيّت زن ديده مي شود بدون اينكه پيكر جسماني اش ديده شود. بنابراين تعارضي وجود ندارد.

حجاب يك حكم واجب مسلّم اسلامي و مورد اتّفاق كليّه ي فِرَق و مذاهب اسلامي است. فرقه هاي اهل سنّت، (حَنبَلي، شافعي، حَنَفي، مالكي) و گروه هاي شيعه، در اصل حجاب هيچ اختلاف نظري ندارند. حجاب جزو ضروريّات دين است و كسي كه آگاهانه و عمداً ضروريّات دين را انكار كند از دين خارج است و مسلمان نيست. يعني اگر كسي دانسته و عمداً بگويد ما اصلاً در اسلام حجاب نداريم، اين را آخوندها از خودشان در آورد ه اند، كافر شده است و ديگر مسلمان نيست. اين فتواي فقهاي تمام مذاهب اسلامي، از سنّي گرفته تا شيعه

است. حجاب ضروريِ دين است.

حدّحجاب

همان گونه كه پيشتر اشاره شد، حجاب يك حدّاقل دارد و يك حدّ كمال. حدّاقل حجاب براي زن، پوشيده بودن همه ي پيكر زن است جز قرص صورت و دست ها از مچ به بعد، آن هم به شرط اينكه زينت نشده باشد. قرص صورتي كه رُژ لب، مداد ابرو و مداد لب و كرم پودر استفاده كرده و ابروها تَتو شده است، قرص صورتي نيست كه آشكار بودنش جايز باشد. بلكه بايد به حال طبيعي و زينت نشده باشد. دستي كه از مچ به بعد آشكار بودنش مانع ندارد و ممنوع نيست، دستي است كه زينت نشده باشد، نه اينكه ناخن ها مانيكور شده باشد و انواع زيور و زينت ها به دست بسته باشد و توجّه ها را جلب كند. بنا به فتواي اغلب مراجع، پوشاندن دست آرايش نشده و قرص صورت آرايش نشده واجب نيست. بقيّه ي بدن بايد طوري پوشيده شود كه نه پوست ديده شود و نه حجم بدن. يعني هم پوست بدن ديده نشود، يعني پارچه اي روي آن باشد كه پوست بدن از روي آن پيدا نباشد، و هم حجم بدن ديده نشود، يعني لباس به گونه اي نباشد كه برجستگي ها و فرورفتگي هاي بدن آشكار باشد. اين حدّاقل حجابي است كه زن بايد مراعات كند. از اين حدّاقل تا حدّ كمال حجاب، طيف گسترده اي وجود دارد.

خانمي كه چادر خود را طوري مي گيرد كه بخشي از قرص صورتش را هم مي پوشاند، در واقع از حدّاقل به سمت حدّ كمال حركت ميكند. حدّاقل براي كسي است كه تازه مي خواهد

حجاب اختيار كند. اين حدّاقل براي اينكه كار براي او خيلي سخت نباشد، وضع شده است. امّا كسي كه طالب نيل به مراتب بلند معنوي است و مي خواهد به مدارج بلند قرب الهي و مراتب بزرگ عرفاني راه پيدا كند، بايد بداند با اين حدّاقل، به آن مراتب و مدارج راه پيدا نمي كندو نايل نمي شود. او به حدّ بيشتري از پوشيدگي نياز دارد. از سوي ديگر وقتي چنين روح بلندي پيدا كرد، خود او هم راحت نيست كه قرص صورتش كاملاً ديده شود. خود او هم از اينكه صورتش باز باشد كلافه است و طالب اين خواهد بود كه خود را بيشتر بپوشاند. بنابراين، حكم شرعي در حدّاقل، آن است كه گفته شد؛ ولي در حدّ كمال، هرچه پوشيدگي بيشتر باشد، مطلوب تر است.در پاسخ اين سوال كه آيا زياده روي در حجاب اشكال ندارد؟ بايد دانست كه اساساً ما در احكام اللّه، زياده روي نداريم. منتها بايد تناسب عمل را با ظرفيّت روحي شخص سنجيد. اگر به كسي كه تازه مسلمان شده و به دين راه پيدا كرده است، بگوييد نمازهايت را با مقدّمات و مقارنات و تعقيبات و نوافل بخوان، ادعيه را هم بخوان؛ مي گويد من از خير اين مسلماني گذشتم. او ظرفيّت اين همه عبادت را ندارد. مثل بچّه ي نوزادي است كه تازه مي خواهد غذا خور شود. دو قاشق حريره ي بادام به او بدهند، سير مي شود. نمي شود به او يك پرس چلوكباب داد، او را ميكشد. امّا نمي شود گفت يك پرس چلوكباب خوردن زياده روي و افراط است. كسي كه سنّش بالا

رفت و بيست ساله شد، يك پرس چلوكباب براي او كاملاً مناسب است. پس بايد ببينيم حدّ عمل با ظرفيّت روحي فرد چقدر سازگار و متناسب است. تا جايي كه روح شخص مي طلبد و مي كشد، عمل به احكام اللّه، هرچه غني تر و پر عيارتر باشد، بهتر و زيباتر است.

مي گويند آيا در شرايط كنوني جامعه، حجاب خيلي زياد، جلب توجّه نمي كند؟ جواب اين است كه گاهي اوقات شرايط بيروني مي خواهد ما را به سمت دور شدن از ضابطه ها بكشاند. به هيچ وجه نبايد به اين شرايط بيروني تسليم شد. به جاي اينكه ما دست از معيارها برداريم، شرايط را بايد تغيير دهيم. ممكن است گفته شود اگر چادري به سرم كنم كه فقط قرص صورت و دو دستم از مچ به پايين معلوم باشد، مسخره ام ميكنند؛ پس اين كار را نكنم. امّا بايد دانست خانم ها شرعاً ا جازه ندارند با چنين توجيهاتي از حدّاقل حجاب، پايين تر بيايند. هر خانم كه به جمع باحجاب ها و چادري ها ملحق مي شود، شرايط و زمينه ي مساعدتري براي اينكه ديگر خانم ها به سمت حجاب و چادر بيايند، فراهم مي سازد؛ چنانكه هر زني كه به خودآرايي و خودنمايي در جامعه مي پردازد، زمينه ي مساعدتري را براي اينكه ديگر خانم ها نيز به همين سو كشيده شوند به وجود مي آورد. براي عادي شدن و جلب نظر نكردن حدّ كمال حجاب، بايد از همين نكته استفاده كرد 1.

1- براي توضيحات بيشتر رجوع شود به فصل هاي سوم و چهارم.

در مورد بحث طرّاحي حجابهاي جذّاب و زيبا نيز

بايد دقّت كرد كه از ديد قرآن كريم و اسلام، لباس، زينت انسان است. خداي متعال مي فرمايد: يا بَني آدَمَ قَد اَنزَلنا عَلَيكم لِباساً يُواري سَواتِكُم وَ ريشاً 1: اي فرزندان آدم، براي شما لباسي فرو فرستاديم كه هم پوشاننده ي پيكر و عورت هاي شما و هم مايه ي زينت و زيبايى شماست. پس لباس دو كاركرد دارد: يكي پوششى و ديگري زينت. از ديد قرآن لباس زينت است؛ امّا حجاب پوشاننده ي زينت است. لباس براي زيباتر شدن است. حجاب براي مخفي شدن زيبايي هاست. حجابِ زيبا و قشنگ يعني نقضِ غرض. حجاب براي پوشاندن قشنگي و زيبايي است. حجاب براي اين است كه زيبايي هاي بدن را بپوشاند تا زيبايى هاي روح، انديشه، افكار، دانش، روحيّات و خلقيّات زن ديده شود. وقتي مي گويند برويم حجاب زيبايي براي خانم ها درست كنيم كه خانم ها رغبت كنند از آن استفاده نمايند؛ بايد گفت حجاب زيبا كه حجاب نيست، لباس است. فرق است بين لباس و حجاب. لباس در نهايت زيبايى، اما حجاب در نهايت پوشانندگي زيبايي. بعضي از چادرهايي كه خانم ها به سر ميكنند، گل هايى دارد، برق مي زند، نقش و طرحهاي مختلف دارد. اين اصلاً حجاب نيست. ولو اين خانم خيلي هم قشنگ خودش را پوشانده باشد اين پارچه با اين زرق و برق و گل و بوته، همه ي نگاه ها را به سمت بدن اين زن خيره ميكند. چون توجّه را به سمت جسم زن جلب كرد، ديگر از حجاب بودن بيرون آمده است.

2- سوره ي اعر اف، آيه ي 26.

فصل سوم : آ سيب شناسي حجاب در جامعه ى ما

اشاره

در اين فصل معضلاتي را

كه در امر حجاب در جامعه مان داريم، بررسي ميكنيم.

ناشناخته ماندن منطق حجاب

اولين عاملي كه سبب سست شدن حجاب و ضعيف بودن مراعات آن در جامعه ي ماست، تبيين نشدن منطق حجاب با زبان مناسب براي جامعه ي زنان در مقاطع مختلف سنّي و تحصيلي است. در جمهوري اسلامي بعد از نزديك به سي سال كه از عمر اين نظام مي گذرد، واقعاً كار جدّي، مفيد و موثّر در اين زمينه انجام نشده است. كجا با بيان و زباني كه براي نسل جوان، روشنفكر و تحصيل كرده، جذّاب است و با ادبيّات قابل فهم و دوست داشتني براي آنها و با منطق و استدلال هايي كه انديشه ي آنان را قانع كند، بحث حجاب را تبيين كرديم؟ مثلاً در نظام آموزشي، در متون درسي، از اولين سال هاي تحصيل ابتدايي تا آخرين سال هاي تحصيلات عاليه ي دانشگاهي، كجا اين كار انجام شده است؟ در رسانه هاي ما كجا اين كار انجام شده است؟ در راديو و تلويزيون، سينما و تئاتر، روزنامه ها و مجلاّت، كجا اين كار انجام شده است؟ اين يكي از عواملي است كه معضل كنوني را در جامعه ي ما ايجاد كرده است.

رسانه هاي جمعي و تخريب حجاب

دومين عامل، نقش ويرانگر و تخريبي رسانه ها، سينما، تئاتر و خصوصاً تلويزيون، در نابود كردن فرهنگ حجاب و دادن الگوي بي حجابي و خودآرايي و خودنمايي به جامعه است. من متّهم رديف اول را در اين زمينه، تلويزيون مي دانم. تعارف ندارد. دختر بچّه ي سه، چهار ساله پاي تلويزيون مي نشيند، برنامه ي كودك نگاه ميكند. در اين برنامه دختربچّه هايي را به عنوان تماشاچي يا مسابقه دهنده شركت مي دهند. بسياري از اين دختربچّه ها، روسري به

سر ندارند، لباس هاي آنچناني به تن دارند، مي گويند بچّه است، به دختربچّه ي پنج، شش ساله كه حجاب واجب نيست، طبيعي است كه اين طور باشد. فكر كنيد دختربچّه اي كه در خانه پاي تلويزيون نشسته و اين مدل ها و الگوها را مي بيند، چگونه تأثير مي پذيرد؟ اين برنامه تمام مي شود. كارتون شروع مي شود. چون كارتون ها اغلب توليد كشورهاي غربي است؛ در آن ها، نه تنها دختربچّه ها، بلكه زن هاي بزرگ، بدون حجاب، زينت كرده، زيبا و دوست داشتني ظاهر مي شوند. اين دختر بچّه هم اين صحنه ها را تماشا ميكند. تلويزيون به اين دختربچّه ها از همان سنين طفوليّت الگو مي دهد. نشان مي دهد اگر مي خواهي خوشگل و دوست داشتني باشي، لازمه اش بي حجابي است، و اينكه خودت را آرايش كني. سريال هاي خارجي و فيلم هاي سينمايي را ديده ايد كه چگونه است. اين فيلم ها توليد كشورهاي غربي است. حجاب در آنها معنا ندارد. فيلم هاي شرقي را هم ديده ايد، مثلاً از سوريّه فيلم مي خرند و نمايش مي دهند كه صد برابر بدتر از فيلم هاي كشورهاي غربي است. اين فيلم ها الگوي بدحجابي مي دهد. روح حجاب و عفاف را در جامعه ويران ميكند.

حتّي سريال هاي توليد داخل، به اين سريال هاي تلويزيوني دقّت كنيد.

نمي خواهم بگويم صددرصد، ولي غالباً در اين سريال ها به اين صورت است كه اشخاص پولدار و تحصيل كرده و زن هايي كه از خانواده هاي متشخّص و تحصيل كرده ي امروزي هستند، غالباً كم حجاب يا بدحجابند. از آن طرف، كلفت

ها و زن هاي فقير و دهاتي و بي سواد و حتّي زنان مجرم، باحجاب و چادري اند. اين كار حساب شده اي براي ويران كردن حجاب است. زن دهاتي را مي خواهد نشان دهد، چادري است. شهري را مي خواهد نشان بدهد، چادر ندارد و لباس تنگ به تن دارد. روسري اش تا كجا بالاست و آرايش آنچناني دارد. مجريان و گويندگان زن برنامه هاي تلويزيوني غالباً خانم هاي بي چادر و بعضاً بدحجاب و بزك كرده و آرايش كر ده اند. اين ها الگوي مخرّب حجاب اند.

كارشناسان اجتماعي علّت پاشيده شدن خانواده ها را مطالعه كرده اند.

در بحث حكمت هاي حجاب به عوامل متعّددي اشاره كرديم. از جمله پي برده اند كه يكي از عللي كه سبب مي شود مردها نسبت به همسرشان دلسرد مي شوند و نهايتاً پاي طلاق به ميان مي آيد، اين است كه زني كه مرد اختيار كرده است بهره ي معيّني از زيباى دارد. امّا چون در سينما و تلويزيون، وقتي مي خواهند فيلم يا سريال بسازند، سعي ميكنند زيباترين هنرپيشه ي زن را انتخاب كنند، وقتي اين مرد پاي تلويزيون مي نشيند يا به سينما مي رود، هزار جور زن زيبا و جذّاب را مي بيند و لذا كم كم نسبت به زن خودش بي علاقه و دلسرد مي شود. در اين زمينه مطالعاتي در دادگاه هاي خانواده شده است. در جامعه شناسي خانواده هم رسيده اند به اينكه يكي از عوامل دلسرد شدن مردها نسبت به همسرانشان، همين فيلم هاست.

بدآموزي در محيط هاي خانوادگي و جلسات ديني

از عوامل آسيب زننده ي ديگر، محيط خانواده ها، مهماني ها، عروسي ها، جشن هاي خانوادگي،

جشن تولّدها، و مجالس ديد و بازديد است، كه در آنها الگوهاي بدي به دختربچّه ها داده مي شود. زن ها آرايش كرده و با لباس هاي نيمه عريان در اين مهماني ها و مجالس خانوادگي حاضر مي شوند. مي گويند مهماني فاميلي است، مهم نيست. عروسي است، مهم نيست. حتي در بعضي از جلسه هاي مذهبي الگوهاي بسيار بدي وجود دارد. مثلاً در جلسه ي مولودي، خانم ها بزك كرده و با لباس هاي آنچناني مي آيند. اين دختربچه ي كم سّن و سال كه به اين جلسه آورد ه اند، الگو مي گيرد و اين جلسه تأثير مخرّبي روي شخصيّت او مي گذارد. اين همه آرايش، اين همه زر و زيور، اين همه لباس هاي بدن نما، با روح اين دختربچّه چه مي كند؟!

تخريب حجاب و معلّمان و استادان زن

عامل بعد معلّمان، دبيران و استادان زني مي باشند كه بزك كرده و بدحجاب در مدرسه ها و دانشگاه ها سر كلاس ها مي آيند. مي گويند اين خانم شوهر كرده است، عيبي ندارد. مدرسه هم دخترانه است و مرد نامحرمي كه نيست. چه عيبي دارد اين خانم آرايش كرده و با لباس آن چناني و با زر و زيور بيايد؟ نمي دانند چگونه دارند روحيّه ي عفاف و حجاب را در اين شاگردها ويران و فرهنگ خودآرايي و جلوه فروشي را جايگزين آن ميكنند. بعضي ها كه مي دانند،- عمداً ميكنند، برخي هم نمي دانند. ولي ندانستن مانع از تأثير مخرّب آن نيست. تأثير بسيار مخرّبي مي گذارد.

در بعضي دانشگاه ها، برخي از خانم هايي كه استادند و تدريس ميكنند، بدحجاب و با آرايش در كلاس حاضر مي

شوند. طبيعتاً دختر دانشجويى كه الگو و ايده آلش استاد شدن است، وقتي اين زن استاد را با اين همه آرايش و بدحجابي مي بيند، از او تأثير مي پذيرد.

بازار لباس و لوازم آرايش و تخريب حجاب

عامل ديگر، توليدات و واردات و عرضه ي گسترده ي پوشك مغاير عفاف و لوازم آرايش هاي گوناگون است. ببينيد كارخانه هاي توليد لباس و جوراب در همين كشور جمهوري اسلامي چه توليد ميكنند؟ بوتيكها و فروشگاه هاي پوشاكي كه لباس مي فروشند، ببينيد چه عرضه ميكنند؟ لباس هايي كه از خارج مي آيد، چه جور لباس هايي است؟ا اينها با عفاف و پوشيدگي يك زن مسلمان سازگار است؟ و آيا اين الگوي منفي دادن نيست؟ بعضي وقت ها خانم هاي باتقوا و متديّن اين قدر از اين مغازه به آن مغازه مي گردند بلكه بتوانند لباسي كه با متانت و وقار و پوشش يك زن مسلمان سازگار باشد، پيدا كنند. بعد از ساعت ها دوندگي، نا اميد مي شوند. جاي شرمندگي نيست كه كشور ما در رديف اول سرانه ي مصرف لوازم آرايشي در دنياست؟ معني اسلامي بودن كشور اين است؟ سرانه ي مصرف لوازم آرايشي زنان در جمهوري اسلامي از زنان فرانسوي، انگليسي، آمريكايى، هندي، پاكستاني، از زنان همه جاي دنيا بالاتر است. چه حجم لوازم آرايشي وارد كشور مي شود؟! و چه حجمي در داخل توليد مي شود؟! كجاي دنيا اين قدر توليدات و واردات لوازم آرايشي وجود دارد؟ سرانه ي جرّاحي هاي زيبايي بالاست. در جرّاحي هاي زيبايي هم جمهوري اسلامي در دنيا در رديف اوّل است. هيچ جاي دنيا، كشورهاي مسيحي، يهودي، بت پرست، كشورهاي ماترياليست و كمونيست، هيچ جاي

دنيا، زن ها به اندازه ي ايران جرّاحي زيبايي نميكنند. اينها ما را به فكر بيندازد. داستان چيست؟! آيا يك توطئه پشت قضيّه نيست؟

داستان آندلس را به ياد داريد. حكومت اسلامي تا قلب اروپا پيش رفته بود. نام اسپانياي امروزي، آندلس بود. اسپانياي آن روز يك كشور اسلامي بود. مسيحي ها براي اينكه اين كشور را از چنگ مسلمان ها در آورند، دو كار كر دند:

(1) باغ هاي بزرگ انگوري درست كردند كه انگورهاي آن به قيمت بسيار ارزان به شراب تبديل مي شد و شراب از قيمت انگور ارزان تر بود و حتّي رايگان بين جوانان مسلمان پخش مي شد.

(2) دخترهاي مسيحي آرايش كرده را مي فرستادند كه بين جوان هاي مسلمان بگردند.

همين دو عامل، نسل جوان غيرتمند كشور آندلس را به جوان هاي هرزه ي معتاد به مشروب و آلوده به پليدي هاي جنسي تبديل كرد و آن گاه به سادگي اين كشور را از دست مسلمان ها بيرون آوردند و به كشوري كه در مجموعه ي غرب مسيحي است، بدل كردند.

اين صحنه را در تاريخ گذشته ي دنياي اسلام ديديد. پس اينكه اين همه لوازم آرايشي به كشور ما وارد و در خود كشور توليد مي شود و اين همه جرّاحي هاي زيبابي انجام مي شود، به نحوي كه ما از اين نظرها در رديف اول دنيا هستيم، احتمال نمي دهيد توطئه اي پشت قضيّه است؟ بي شك دشمن براي از بين بردن صلابت و قدرت ملّت ما، از طريق دامن زدن به بي حجابي، در پي ترويج هرزگي و بي بندوباري است.

محيط هاي اداري و آموزشي و تخريب حجاب

عامل ديگري كه به بدحجابي دامن مي زند، اين

است كه بعضاً در ادارات و دانشگاه هاي ما، دخترها و زن هاي به اصطلاح بدحجاب و في الواقع بي حجاب، بهتر تحويل گرفته مي شوند. كارشان زودتر انجام مي شود. در برخورداري از امتيازات به آنها تقدّم مي دهند. اگر مي خواهند به دختر دانشجويى بورس بدهند، به دختر بدحجاب مي دهند. اگر مي خواهند كار يا وام دانشجويي بدهند، به دختري كه خودش را عرضه ميكند و خودنمايي ميكند و براي فلان مدير طنّازي ميكند، مي دهند. آن وقت مي خواهيد اين قضيّه، دخترها را به بي حجابي نكشاند؟ اين هم يكي از معضلات ماست.

در ادارات معمولاً كارهاي خانم هاي باحجاب و موقّر سخت تر و ديرتر انجام مي شود. در دانشگاه ها بعضي از اساتيد سر كلاس ها با دانشجويان محجّبه برخورد بدي ميكنند. در بعضي دانشگاه ها وقتي يك! دختر چادري در كلاس سوال ميكند، برخي استادها با اوقات تلخي و با بدترين صورت با او برخورد ميكنند؛ ولي وقتي دختر بزك! كرده ي جلوه فروشي سوال ميكند، با روي باز و با خنده تحويلشَ مي گيرند. مشخّص است كه اين استاد براي بدحجابي كار ميكند. در بعضي موارد، معدودي اساتيد ضدّ دين و تقوا وجود دارند كه تعرّض و اذيّت دختران دانشجوي محّجبه را به مراتب پيشتر مي برند و متأسّقانه برخوردي هم از طرف مديران دانشگاه ها با ايشان نمي شود.

تأخير ازدواج و تخريب حجاب

عامل ديگري كه آسيب بدحجابي را در جامعه ايجاد كرده است، به تأخير افتادن سنّ ازدواج در اثر مشكلات اقتصادي از يك طرف و راحت طلبي و مسووليّت گريزي مردان از طرف ديگر است. بسياري از مردها راحت

طلب و مسووليّت گريزند و شرايط اقتصادي براي ازدواج هم به شدّت دشوار است. كرايه ي خانه و هزينه ي زندگي، خدا مي داند چقدر سخت است و يك جوان در پايان تحصيل و آغاز اشتغالش چطور مي تواند اين همه پول تهيّه كند؟

از آن طرف هم بازار آزاد تمتع هاي جنسي براي هرزگي و ارضاء جوان ها، بدون تن دادن به سختي هاي تشكيل خانواده، به وفور در دسترس است. اين عامل سبب مي شود كه براي دخترها، داوطلب ازدواج كم شود. در حالي كه نيازهاي جنسي، هم در مرد هست و هم در زن. اين دختر هم نياز جنسي دارد و به او فشار مي آورد. شوهري هم نيست كه از راه قانوني و اخلاقي به اين نياز پاسخ گفته شود. پس چه كار بايد بكند؟ يا بايد برود به گونه اي براي خود شوهر دست و پا كند. اما چطور؟ با آرايش كردن و با لباس محرّك پوشيدن، تا بلكه بتواند مردي را به تور بزند كه شوهرش بشود؛ و يا اينكه خداي نكرده، به بي بند و باري و فساد جنسي كشيده شود.

معيارهاي غلط در همسرگزيني و تخريب حجاب

متأسفانه، خانواده ها از يك سو و پسرها از سوي ديگر، در انتخاب عروس يا همسر، اولين معياري را كه در نظر مي گيرند، زيباييهاي ظاهري دختر است. اوّل خانواده ها مي روند ببينند دختر، خوشگل و خوش اندام هست يا نه. پسر هم وقتي مي خواهد همسري انتخاب كند، اوّل جسم دختر را مي سنجد، بعد توجّه ميكند به اينكه افكار و انديشه هايشان چقدر همخواني دارد. آنها عوامل دست دومند. وقتي اين طور شد، چه پيامدي

خواهد داشت؟ اين كار سبب مي شود دختر براي اينكه شانس ازدواج به دست آورد، ناچار شود بدن خود را بيارايد و عرضه كند. يعني اين خانواده ها و مردها هستند كه دخترها را به سمت خودآرايي و طنّازي سوق مي دهند.

از آن طرف، دخترهاي باحيا، باوقار، متدّين و بامعنويت، چه مي شوند؟ خدا مي داند قلب من براي آنها ريش است و دلم مي سوزد وقتي مي بينم به علّت كچ سليقگي و كچ فكري خانواده هاييكه به دنبال عروس مي روند و مردهايي كه به دنبال همسر مي روند، سال ها طي مي شود و از سنّ ازدواج اين دخترهاي خوب و پاكدامن كه خودنماى و جلوه فروشي نكرده اند، مي گذرد و كسي به خواستگاري ايشان نمي رود و چه بسا شانس ازدواج را براي همه ي عمر از دست مي دهند. پيامد اين جريان، يا كشانده شدن دختر است به بي حجابي، بدحجابي، خودآرايي، جلوه فروشي و خريدار براي خود پيدا كردن و يا اينكه دختري كه پاكدامن و متدّين است، سال ها بدون اينكه كسي به خواستگاري اش بيايد، مي ماند و از سنّ ازدواجش مي گذرد و براي هميشه از داشتن شوهر و فرزند و خانواده محروم مي شود.

تضعيف غيرت و تخريب حجاب

لقمه هاي حرام و موسيقي هاي حرام، عكس ها و تصاوير مستهجن و فيلم ها و كليپ هاي كثيف و ضدّ اخلاقي، از عواملي هستند كه روح حيا و غيرت را در انسان نابود ميكند. شخصي كه پول حرام، پول دزدي، رشوه، ربا و جنس تقلّبي فروختن كسب ميكند و غذاهاي نجس و حرام مي خورد و كسي كه موسيقي

هاي حرام زياد گوش ميكند و فردي كه به تماشاي عكس ها و تصاوير مستهجن و فيلم ها و كليپ هاي ضدّ عفّت و اخلاق مي نشيند، چنين كسي، طبيعتاً به بي بندوباري، بي غيرتي و بي حيايي كشيده مي شود و در پي آن، اگر زن است، به خودآرايي و جلوه فروشي و اگر مرد است، به تشويق زن و دختر خود به كنار گذاردن حجاب و حيا و رو آوردن به خودآرايى و طنّازي در برابر نامحرمان سوق مي يابد. اينها عوامل مخرّب حيا و غيرت در وجود انسان است.

توطئه ي دشمن و تخريب حجاب

عامل ديگر، شبكه هاي فساد و زن هاي آلوده ي هوسرانند. گروه هايى از زنان آلوده هستند كه به صورت برنامه ريزي شده، از طريق خط شكني و شكستن قُبح بي حجابي و خودآرايى و جلوه فروشي، به منظور به فساد كشيدن دخترها و زن ها، كار ميكنند و براي اين كار حقوق مي گيرند. تعدادي زن هاي بدكاره و آلوده هستند كه توسّط دشمن استخدام شده اند و حقوق مي گيرند براي اينكه صبح لباس آنچناني بپوشند، آرايش آنچناني بكنند و به خيابان ها بيايند و جولان بدهند. هيچ كار ديگري هم ندارند. آخر شب هم حقوقشان را مي گيرند. براي اينكه دخترهاي ديگر و افراد جامعه ببينند و قبح خودآرايي و بدحجابي و جلوه فروشي براي آنها شكسته شود. اين گروه ها براي ترويج بي حجابي در جامعه كار ميكنند. كار جدّي و سازمان يافته اي است و پول هاي كلاني براي آن خرج مي شود. اين اطلاعات مهم و موثق است. اينها به تعبير قرآن اَئِمَّة الكُفرند 01 اينها خط

شكن هاي خط مقدّم جبهه ي بي عفتى و بي حيايي و بي حجابي اند.

بدحجابي نماد انتقاد و اعتراض

گاهي اوقات بي حجابي و خودآرايي و مراعات نكردن پوشيدگي، يك نوع حركت نمادين است براي ابراز بي اعتقادي و اعتراض به حاكميّت و عملكردهاي دولتمردان. يعني اين دختر يا اين زن، مخصوصاً اين طور لباس پوشيده و خودش را آرايش كرده است تا اعتراض خود را نسبت به حكومت اعلام كند. به دليل اينكه راه ديگري برايش. نگذاشته ايم. دولتمردها كه معصوم نيستند. در ميان دولتمردهاي ما، ولو اندك، اشخاص فاسد و كساني كه از بيت المال و موقعيّت شغلي خود سوء استفاده كرده اند وجود دارند. اشخاصي كه دزدي و خيانت كرده اند وجود دارند. يعني در

1- سوره ي توبه، آيه ي 12. اين قريب سي سال، در جمهوري اسلامي همه ي دولتمردان در همه ي رده هاي مديريّتي، معصوم بودند؟! چند نفر از اينها محاكمه و مجازات شدند؟ چند نفر اعدام شدند؟ چند نفر اموالشان مصادره شد؟ از آن طرف، چند نفر از مديران و مسوولان ما، تا به حال پشت دوربين تلويزيون يا ميكروفون راديو آمدند و به اشتباهات خودشان اعتراف كردند؟ چند نفر آمدند بگويند كه ما در فلان برنامه ريزي اشتباه كرديم، فلان تصميمي كه گرفتيم غلط بود، فلان اقدامي كه كرديم، نادانسته و جاهلانه بود. در كشور ما نظام شايسته سالاري هم حاكم نيست. يعني واقعاً مسووليت ها به لايق ترين و بهترين نيروها سپرده مي شود؟ اشخاص روي آشنايي و رفاقت و اينكه فلاني هم حزب من است، هم جناح من و فاميل من است، در مسئوليّت ها گمارده نمي شوند؟ چند

نفر از آقازاده ها و فاميل ها و رفيق ها و هم حزبي و هم جناحي ها در كشور در مسند مسئوليّت ها هستند؟! اينها انتقادات و ايرادات است. اينها وجود ندارد؟ كسي منكر آن است؟

دستگاه حاكميّت و دولت ما يك ضعف جدّي ديگر هم دارد و آن اين است كه كارهاي خوب و درست و ارزشمندي هم كه انجام مي دهد، نمي تواند خوب معرّفي كند تا اعتماد مردم را نسبت به خود جلب كند و در ميان آنها خوشس بيني ايجاد كند. در تبليغات نسبت به عملكردهاي درستمان هم ضعيفيم.

طبيعتاً اين شرايط، روحيّه ي منتقد و معترض ايجاد ميكند. وقتي ما به ايرادات خودمان اعتراف نكرديم و عملكردهاي خودمان را تصحيح نكرديم، مخالف به وجود مي آيد و اگر راه امني براي طرح انتقاد و اعتراض وجود نداشته باشد، عكس العمل هاي مخرّب و نامطلوب بروز ميكند. اگر الگو و زمينه هاي سالمي براي اعلام انتقاد و ابراز اعتراض ايجاد كرديم، يعني كاري كرديم كه فرد بتواند بگويد فلان دولتمرد يا فلان وزير، كار غلطي كرد يا خيانت كرد و با گفتن اين حرف، متّهم به كفر و بي ديني و نامسلماني نشود، متّهم به ضدّ انقلاب بودن، خائن بودن و جاسوسي بيگانه نشود، و شخص بتواند بگويد فلان وزير خيانت كرد و تخلّف كرد و متقابلاً خودش به خيانت متهم نشود، اگر چنين منفذي باز كرديم، آن وقت ديگر چرا آن زن و دختر، براي اينكه انتقاد خود را نسبت به عملكردهاي غلط و نادرست ابراز كند، مجبور شود به خودآرايي و بدحجابي و اين طور دهن كجي كردن به هنجارها و

ارزش هاي اسلامي روي آورد؟ اين هم يكي از معضلات ماست.

سياسي كاري و مساله ي حجاب

معضل ديگر در آسيب شناسي حجاب، بي تفاوتي مسوولان نسبت به معضل بي حجابي و خودآرايي و جلوه فروشي برخي زنان است. متأسّفانه ما به طور جّدي به اين ميدان نيامديم. قضيّه ي جدّي و مهمّ ما، مسئله ي حجاب و عفاف در جامعه نيست. نماينده هاي مجلسى، وزرا و مديران و مسوولان دستگاه قضايي، چقدر خودشان را به طور جدّي درگير اين قضيّه كرده اند؟ معمولاً مسئله ي جدّي آنها چيز ديگري است. اصلاً ذهنشان مشغول اين قضايا نيست. غالباً تحت فشارهاي اجتماعي و اعتراضات اقشار مذهبي مجبور مي شوند چند روزي در اين زمينه حركتي انجام بدهند و بعد هم كم رنگ مي شود. چند بار سخنراني ميكنند، بعد هم رها ميكنند. پيگيري جدّي وجود ندارد. همين برخوردهايي كه الآن نيروي انتظامي مي خواهد بكند، ببينيم چقدر طول ميكشد و چقدر گستردگي پيدا ميكند. چقدر ماندگار است. چرا؟ دليلش اين است كه ما سياسي كاريم. مي گوييم اگر با اين پديده برخورد كنيم، مردم رنجيده خاطر مي شوند. در اين شرايط بحراني كه ما در دنيا داريم، نبايد مردم را از دست بدهيم. لذا چشممان را روي هم مي گذاريم و نديده مي گيريم. به اين علّت است كه دولتمردهاي ما خودشان را درگير نميكنند. اين طور سياسي كارانه رفتار كردن، با مكتب اسلام و نظام ولايى سازگار نيست. اميرالمومنين عليه السّلام فرمودند: لا يَتركُ النّاسُ شَيئاً مِن اَمرِ دينهِمِ لاِستِصلاحِ دنياهُم اِلاّ فتَحَ اللّهُ عَلَيهِم ما هُوَ اَضَرُّ مِنهُ 1: مردم چيزي از امَور ديني شان را براي مصلحت هاي دنيوي

خود ترك نكردند، مگر اينكه خداي متعال درِ مشكلاتي را كه به مراتب زيان بخش تر از آن مسأله بود، به روي آنها گشود.

يعني گمان نكنيم از ارزش ها و معيارهاي ديني مي گذريم، مي گوييم مردم را ناراضي نكنيم، بگذار بي بندوباري باشد، فساد باشد، آلودگي باشد، روابط نامشروع غيراخلاقي جنسي باشد. فشار نياوريم، سخت نگيريم، ما الاَن مشكل انرژي اتمي داربم، مشكل تحريم در شوراي امنيّت داريم، مشكل انتخابات داريم، مردم را از خودمان ناراضي نكنيم. اميرالمومنين عليه السّلام فرمودند: كساني كه به علّت اين گونه مصلحت انديشي هاي دنيوي، از امور ديني اغماض ميكنند و از كنار آن مي گذرند و بدان بي اعتنايى ميكنند، خدا مشكلاتي صد برابر عظيمتر از آن برايشان پيش مي آورد. فكر نكنيم مشكلات با بي اعتنايي به ارزشها و اصول حل مي شود. دولتمرداني كه با اين گونه مصلحت انديشي ها، نسبت به مسئله ي حجاب بي اعتنايي ميكنند، بايد بدانند كه اشتباه بزرگي مرتكب مي شوند. مسئله ي حجاب يك مسئله ي جدّي است و بايد به صورت جدّي و همه جانبه و مستمر به آن پرداخت.

1- نهج ا لبلا غه، حكمت 106.

خودباختگي مسوولان و تخريب حجاب

اصرار بسياري از دولتمردان به بيرون كشيدن زن از محيط خانه و كشاندن او به عرصه ي جامعه، و روانه ساختن او در كوي و برزن و جلب او به محيط هاي تفريحي مختلط، همچون سينما و تئاتر و به كار گرفتن او در محيط هاي كاري مختلط، همچون بانك ها و ادارات، به عنوان مظهر روشنفكري و نماد بها دادن به زن، كه ناشي از خود باختگي و وادادگي در برابر

فرهنگ غربي است؛ يكي از عوامل سست شدن پايه هاي اخلاق و حيا و كشانده شدن زن به سوي خودآرايي و خودنمايى است. بي شك از ديدگاه اسلام، زن مسلمان نه سزاوار است تا اين حد خانه گريز باشد و پرسه زدن دركوچه و خيابان را بر حضور در محيط خانه ترجيح دهد و نه لازم است تفريح و كار او در محيط هاي مختلط و در كنار مردان نامحرم انجام شود. اگر مديران جامعه از خود باختگي در برابر فرهنگ، ارزش ها و الگوهاي غربي رها شوند، قطعاً مي توانند به محيط هاي خاصّ تفريحي براي خانم ها و محيط هاي كار مختصّ خانم ها فكر كنند و راه حل هاي مناسبي براي آن بيابند و به اجرا گذارند.

دانشگاه هاي مختلط و تخريب حجاب

اختلاط محيط هاي آموزش عالي، يكي ديگر از عوامل آسيب ديدن روح حيا و ورع و رواج خودآرايي و خودنمايي در بين جمع قابل توجّهي از دختران دانشجوست. يكي از سوالات جدّي كه از ترس مورد تمسخر و استهزاء قرار گرفتن و به تحجّر متّهم شدن، كمتر كسي جرات انديشيدن به آن، چه رسد مطرح كردن آن را به خود مي دهد، اين است كه به راستي در شرايطي كه مديران و مسوولان، در كنار هم تحصيل كردن دختران و پسران هفت، هشت ساله را به مصلحت نمي دانند و لذا دبستان هاي مجزّا براي دختران و پسران ايجاد كرده اند، چگونه اختلاط محيط هاي آموزشي دختران و پسران هجده سال و بالاتر را كه در اوج فوران غريزه ي جنسي قرار دارند و نشستن آنها را در كنار يكديگر در كلاس و ارتباط بين

آنها را در كريدورها و حياط دانشكده و همكاري آنها با يكديگر را در تشكّل ها و بعضاً سفرها و اردوهاي دانشجويي مختلط را از نظر اخلاقي و ديني بلا ايراد ديد ه ا ند؟ اگر پاسخ دهند: محدوديّت فضاهاي آموزش عالي و كمبود اساتيد دانشگاه چنين امري را تحميل كرده است، ممكن است گفته شود: حدّ متعارف واحدهاي درسي كه در هر نيمسال توسط دانشجويان گذرانده مي شود، طيّ سه روز درسي به راحتي قابل ارائه است؛ در نتيجه اگر مثلاً سه روز اول هفته براي كلاس هاي دانشجويان پسر و سه روز پاياني براي كلاس هاي دانشجويان دختر در نظر گرفته شود و يا روزهاي فرد به كلاس هاي دانشجويان پسر و روزهاي زوج به كلاس هاي دانشجويان دختر اختصاص يابد، با ساختمان و امكانات و كادر آموزشي و اداري موجود دانشگاه ها و بدون هزينه ي جديدي، اين جداسازي را به سهولت مي توان انجام داد و از اين طريق به تدريج مي توان براي كلاس هاي دختران دانشجو، اساتيد زن را جذب هيئت علمي دانشگاه ها كرد و در نتيجه معضل كنوني را، كه بسياري از خانم هاي دانشمند و عالم موجود، به علّت پرهيز از تدريس در بين آقايان، از حضور در هيئت علمي دانشگاه ها اجتناب ميكنند، نيز حل كرد. تاسيس دانشگاه هاي خاص براي هر يك از دو گروه پسران و دختران نيز به عنوان اقدام بعدي قابل انجام است.

بي شك نمي توان تأثير مخرّب حضور مشترك دختران و پسران دانشجو در دانشگاه ها را در كشانده شدن آنها به خودآرايى و در صدد شكار يكديگر بودن، و

متعاقب آن كم شدن تمركز توجّه آنان را به درس ناديده گرفت و انكار كرد.

فصل چهارم : درمان بيمارى خود آ رايي، بدحجابي و جلوه فروشي بر خي زنان

اشاره

راهكارهاي درمان بيماري بدحجابي و جلوه فروشي برخي زنان را در جامعه، در قالب پانزده محور بيان ميكنيم.

انتصاب مسئوولان باورمند و شجاع

انتصاب مسوولان باورمند و شجاع در مناصب فرهنگي، اداري، انتظامي و قضايي كه هم به حجاب معتقد باشند و هم پذيراي دشواري هاي برخورد با اين معضل باشند، نكته ي بسيار مهمّي است. متأسفانه برخي مسوولان در كشور يا باور آنچناني به مسئله ي حجاب و ضرورت آن ندارند و اهمّيّت و نقش كليدي و تعيين كننده ي آن را در سرنوشت جامعه نمي شناسند و يا برخي كه چنين اعتقادي دارند، شجاعت لازم را كه خطر كنند و از آبروي خود براي پرداختن به حلّ مشكل سرمايه گذاري كنند، ندارند و مي ترسند مورد تمسخر قرارگيرند و يا با بروز اعتراضات، رده هاي بالاتر، آنها را از مسندشان بر كنار كنند. لذا مصلحت مي دانند خود را براي رفع مشكل درگير نكنند.

اگر جامعه بخواهد اصلاح شود، در همه ي اين مناصب، چه مناصب فرهنگي، در رسانه ها، آموزش و پرورش، آموزش عالي، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، نهادهاي فرهنگي و چه در دستگاه هاي اداري و نيروهاي انتظامي و دستگاه قضايي كشور، بايد افراد شجاع و باورمند به اين مسئله و آماده ي خطر كردن و تحمل شدائد در راه حلّ اين مشكل، عهده دار مسووليّت ها شوند تا بتوان اين مشكل را حل كرد. يكي از معضلات جدّي ما كه باعث شده اين مشكل بعد از قريب سي سال هنوز باقي بماند، غالباً نبودِ چنين مسوولاني است. بعضاً علّت بر سر كار نبودن اينگونه مسوولان باورمند و شجاع و بر سر كار ماندن اشخاص بي

اعتقاد و محافظه كار را نبود چنان نيروهايي عنوان ميكنند. پاسخ اين توجيه را از زبان امير المومنين عليه السّلام مي شنويم.

حضرت علي عليه السّلام هنگامي كه مالك اشتر را به سمت فرمانرواي مصر انتخاب كردند، در قالب يك دستورالعمل كلّي، تذكّراتي به او فرمودند 1؛ از جمله اين كه: اِنَّ شَرَّ وُزَرائِكَ مَن كانَ لِلاَشرارِ قَبلَكَ وَزيرا وَ مَن شَرِكَهُم فِي الآثامِ: هر آينه بدترين همكاران، معاونان و ياران تو در اداره ي امور كشور مصر، كساني اند كه براي دولت قبل از تو وزير بودند، بازو و ايادي اصلي آن دولت بودند و در آلودگي و گناهاني كه دولت قبلي مرتكب شد و ترويج كرد، شريك هستند.

فَلا يَكونَنَّ لَكَ بطانَةً فَإنَّهُم آعوانُ الأثَمَة وَ اخِوانُ الظَلَمَة: پس نكند

اين گونه افراد را محرم راز خود قرار دهي، چرا كه آنان ياران گَناهكاران و برادران ستمگر انند.

وَ اَنتَ واجِدٌ مِنهُم خَيرَ الخَلَفِ مِمَّن لَهُ مِثلُ آرائِهِم وَ نَفاذِهِم وَ لَيسَ عَلَيهِ مِثلُ آصارهِم وَ اَوزارِهِم وَ آثامِهِم، مِمَّن لَم يُعاوِن ظالِماً عَلي ظُلمِهِ وَ لا آثماَ عَلي إثمِه و اين در حالي است كه تو يقيناَ مي تواني در بين بقيّه ي نيروهاي موجود در مصر، بهترين جانشينان را براي روسا، معاونان و مسوولان انتخاب كني، از كساني كه تشخيص و نظر و تاثيرگذاري و

1- نهج البلاغه، نامه ي 53. قدرت مديريّتي همانند آنها دارند، ولي مسووليّت چنان جرائم و خلاف ها و گناهاني را بر دوش ندارند؛ كساني كه هيچ ستمگري را در ستمگري ها ياري نميكنند و هيچ گناهكاري را در جرائمش مدد نمي دهند.

اُولئِكَ اخَفُّ عَلَيكَ مَوونَةً وَ احسَن لَكَ مَعونَةً وَ

احني عَلَيكَ عَطفاً وَ اقَلُّ لِغَيرِكَ إلفاً: اين گونه اشخاص كه در بين مردم و جامعه ي مصر هستند، اگر آنها را به كار بگيري، هم بار و هزينه شان بر تو خيلي سبكتر است و هم ياري و مدد دادنشان درپيشبرد كارها خيلي بيشتر است و هم نسبت به تو كه مسوول جديد كشور مصر شدي، علاقه ي قلبي دارند و الفتشان با جناح مقابل تو و با كساني كه با دين و ارزش هاي الهي ضدند، بسيار كمتر از مسوولان برجا مانده از دوره ي مديران قبلي است. در حالي كه كساني كه در دولت قبلي مسوول بودند، ولو اينكه در مقابلت تعظيم كنند و بله قربان بگويند، اما ته دلشان با تو رفيق نيستند، ولي چون امروز رئيس شده اي تعظيم ميكنند كه در مسند قدرت باقي بمانند.

فَاتَّخِذ اُولئِكَ خاصَّةً لِخَلَواتِكَ وَ حَفَلاتِكَ: از آنها استفاده كن و آنها را محرم اسرار خود قرار ده. اين گونه نيروها وجود دارند و دروغ است اگر بگويي چنين نيروهايي نيستند؛ لذا از همان عناصر قبلي استفاده ميكنم. اميرالمومنين عليه السّلام مي گويند كه قطعاً وجود دارد.

ثُمَّ لْيَكِن آثَرُهُم عِندك اقوَلَهُم بمُرِّ الحَقِّ لَكَ وَ أقَلَّهُم مُساعِدةً في ما يَكونُ مِنك مِمّا كَرِهَ اللّهُ لاَوليائِهِ وَاقِعاً ذلِكَ مِن هَواكَ حَيثُ وَقَع؛ بعد حضرت فرمودند: اي مالك، در بين نيروهايي كه به كار مي گيري، چه كسي در نظرت برجسته تر باشد؟ آن كه تعظيم ميكند؟ آن كه بله قربان مي گويد؟ آن كه در مقابل هر حرف نادرستت، بَه بَه و چَه چَه مي گويد؟ نه! كسي در بين آنها برگزيده ترين نيرو باشد كه

حق را با همه ي تلخى اش صريح تر از ديگران به تو مي گويد. وقتي خلاف و اشتباه ميكني رُك به تو مي گويد كه حركتت خلاف انقلاب و اسلام و اصول عقل و منطق و دين و ايمان است. آن كه با شهامت تر است و صريح تر اين حرف ها را به تو مي زند و در كارهاي خلافي كه مي خواهي بكني، همراهي كمتري ميكند و نمي گذارد كار خلافي بكني، نه اينكه در خلافكاري ها بازوي تو شود. اين گونه اشخاص كه حاضرند هر چه را در راه حقيقت به سرشان بيايد، تحمّل كنند، در نظرت برجسته تر باشند. آنها كه براي اينكه آنچه خدا براي اوليائش نمي پسندد، اجرا نشود، حاضرند تن به هر دشواري دهند و خطر كنند و پذيراي هر مشكلي شوند. اينگونه افراد را به كار گير؛ نه كساني را كه در دولت قبلي مسوول بودند و در جنايات و ظلم و فساد و آلودگي هاي دولت قبل از تو، به عنوان ايادي اصلي دولت بودند.

پس اوّلين نكته اين است كه در همه ي بخش هاي جامعه، بايد كساني سر كار بيايند كه هم با همه ي وجود معتقد باشند و هم با شهامت و آماده ي خطرپذيري براي حلّ معضل باشند و قطعاً چنين اشخاصي وجود دارند.

شناساندن و تفهيم منطق حجاب

اقدام دوم براي درمان بي حجابي در جامعه؟ تفهيم منطق حجاب است. همان گونه كه قبلاً گفتيم، متأسّفانه رسانه ها و ابزارهاي فرهنگي ما، نه تنها منطق حجاب را تفهيم نكردند؛ بلكه ابزار ترويج بي حجابي در جامعه شدند. الگوهاي بي حجابي به جامعه دادند. در قالب همين

چند جلسه سخنراني، خواهراني كه بحث ها را شنيدند تأئير پذيرفتند و بعضاً چادري شدند. وقتي يك سخنراني چنين تأثير مي گذارد، رسانه هاي ما چقدر كار كرده اند؟ رسانه ها، آموزش و پرورش و آموزش عالي در متون درسي از كلاس اول دبستان تا عالي ترين سطوح دانشگاهي؛ چقدر با زبان منطق و علم و با ادبيّات مناسب فهم مخاطبان، منطق حجاب را تبيين كرده اند؟ در تريبون هاي عمومي، نماز جمعه ها، جلسات سخنراني، منابر، مساجد و محافل ديني، چقدر با زبان منطق و استدلال و ادبيّات مناسب، حجاب تبيين شده است و چقدر جلسه ي پرسش و پاسخ گذاشته اند؛ تا كساني كه مخالف حجابند، صحبت كنند و بدون هيچ گونه سانسور و احساس خطر و نگراني، به صراحت منطق خود را بيان كنند، ايراد بگيرند و چند كارشناس فهميده و مطلع و با حلم و بردبار پاسخگو باشند تا معلوم شود كسي كه مصرّ بر بي حجابي است حرفش منطقي تر، معقول تر، درست تر و علمي تر است يا كسي كه مدافع حجاب است؟! تمام اين كارها بايد انجام شوند. خوب است تابلوهايي در دانشكده ها و دانشگاه ها به نام تابلوهاي گفتگوي متقابل و تريبون آزاد نصب شود. هم كساني كه مخالف حجابند، استدلال خود را بنويسند و هم كساني كه مدافع حجابند؟ تا معلوم شود كداميك منطقي حرف مي زنند. ما هيچ نگراني نداريم و از نظر استدلال و منطق و علم، حرفمان كاملاً قوي و غني است. بايد اين عرصه ها باز شود تا مفهوم حجاب و منطق و دلايل ضرورت حجاب تبيين شود.

چقدر از ابزارهاي هنري

استفاده كرده ايم؟ از هنر نقّاشي چقدر براي تبيين منطق حجاب استفاده كرده ايم؟ از هنر كاريكاتور و شعر چقدر استفاده كرده ايم؟ چقدر شعر و ادبيّات و داستان نويسي را به كار گرفته ايم؟! در زمينه ي حجاب، در مجامع علمي و آموزشي، چند نمايش نامه اجرا شده است؟ در اين قريب سي سال چند فيلم سينمايي يا سريال داستاني توليد شده است تا منطق و دلايل ضرورت حجاب و خطرات و مضرّات بي حجابي را توضيح بدهد؟ چند مسابقه ي علمي و هنري در زمينه ي حجاب براي به انديشه واداشتن برگزار شده است؟ مسابقه ي خلق آثار هنري و علمي در زمينه ي حجاب و ارائه ي بهترين مقاله و تجزيه و تحليل بر اساس مطالعات نظري و علمي و تحقيقات ميداني. ولي بايد مواظب بود اقدامات مزبور به گونه اي نباشد كه مخاطب ما فقط باحجاب ها باشند. گرچه با اين كارها، آنها هم اعتقاد و استحكامشان در حفظ حجاب بيشتر مي شود، ولي مهم كساني هستند كه منطق حجاب برايشان تبيين نشده است. بايد به گونه اي وارد ميدان شويم كه كساني را كه نسبت به حجاب ناباورند مخاطب قرار دهيم و باب گفتگو را با آنها باز كنيم. اغلب مسابقاتي كه در زمينه ي حجاب برگزار مي شود، شركت كننده ها خانم هاي چادري هستند و جايزه ي مسابقه هم يك سفر مشهد مقدّس و امثال اينهاست. جايزه را سكّه ي بهار آزادي بگذارند تا براي كسي هم كه بدحجاب است جذّابيّت داشته باشد. معلوم نيست سفر مشهد براي او جذّاب باشد. شيوه ي كار طوري انتخاب شود كه

بدحجاب هم به ميدان بيايد. همچنين بايد پرسش نامه هايي طرّاحي شود و به وسيله ي آن، در جامعه و دانشگاه، علل و عوامل ضعف حجاب شناسايي شود. بايد گروهكارهاي تحقيق دانشجوى و كارشناسي تشكيل شود تا در اين زمينه كاركنند.

ا لگو سا زي

محور سوم براي درمان بي حجابي، الگوسازي است. وقتي دختربچّه را از دو، سه سالگي به برهنگي عادت مي دهيم و لباس كوتاه و ركابي تن او ميكنيم و مي گوييم به اين بچّه ي سه چهار ساله كه حجاب واجب نيست و اين دختر را تا نُه سال به اين طور لباس پوشيدن عادت مي دهيم؛ شبي كه فرداي آن نه ساله مي شود، چطور مي خواهيم عادتي را كه نُه سال با آن زندگي كرده است، از او بگيريم و بگوييم از فردا صبح بايد باحجاب شوي؟! دختربچّه ها از سنّ كودكي بايد به حجاب عادت داده شوند. در مورد نماز هم روايت داريم كه كودك را از همان سنين آغاز عمر به نماز عادت دهيد. ابتدا اللّه اكبر را به او ياد دهيد، بعد لا اله إلا اللّه و كم كم سوره ي حمد و توحيد را به او ياد دهيد و هنوز چند سال مانده است به مكلّف شدن، نماز را كامل به او ياد دهيد و او را به نماز خواندن تشويق كنيد تا وقتي مكلّف شد، كاملاً عادت كرده باشد. آنچه معصومين درباره ي نماز گفته اند، در مورد حجاب هم عيناً صادق است.

برهنگي دوران كودكي را يك شبه نمي شود به پوشيدگي و حجاب دوران نوجواني تبديل كرد. در عرصه ي الگوسازي، يكي از مشكلات ما اين

است كه تلويزيون، سينما و تئاتر الگوي خوبي نمي دهند و همه جا الگوي بدحجابي ارائه مي شود. رسانه ها چرا شخصيّت هاي بزرگ علمي را كه در بين خانم ها هستند و به شدّت هم به حجاب پايبندند، معرفي نميكنند؟ در بين خانم هاي پايبند به حجاب، فيزيك دان هاي بزرگي داريم، اطبّاي بزرگي داريم، اساتيدي داريم در زمينه ي مهندسي، علم حقوق، جامعه شناسي و ادبيّات كه خلاقيّت هاي چشمگيري داشته اند. چرا خانم هايى را مثل اساتيد بزرگ دانشگاه و متفكّرين بزرگ، كه به شدّت به مسئله ي حجاب مقيّدند، معرّفي نميكنند تا الگويي براي دختران جوان ما و جامعه باشد؟ دروغ مي گويد كسي كه مي گويد در بين خانم هاي پايبند به حجاب، چنين كساني وجود ندارند. ما زنان عارف بزرگي داشتيم و همين الآن هم به لطف خدا داريم. زن فقط همين چند هنرپيشه ي سينما هستند كه در هر برنامه ي تلويزيوني بايد آنها را دعوت كرد و در حالي كه آرايش كرده و بزك كرده اند، با آنها گفت و خنديد و آنها را نشان داد تا الگويى براي دختران جامعه ي ما بشوند؟ الگوسازي، كار بسيار مهمّي است. الگوهاي جذّاب و دوست داشتني كه بتواند نسل جوان و نوجوان و زن هاي جامعه ي ما را جذب كند.

تحول بنيادين د ر رسانه ها

چهارمين كار براي درمان بي حجابي، تحوّل و اصلاح بنيادين شجاعانه در رسانه ها، خصوصاً در تلويزيون و بعد از آن سينماست. با رفرم و تغييرات جزئي، مشكل حل نمي شود. شخص شجاعي مي خواهد كه خطر كند و به صورت جدّي، برنامه هايي را كه كاملاً در

زمينه ي حجاب و عفاف بدآموز است، حذف كند. چه كسي گفته است ما بايد اين همه شبكه ي تلويزيوني داشته باشيم كه به علّت نداشتن برنامه ي توليدي خوب داخلي، مجبور شويم يا برنامه هاي هجو و بدآموز داخلي را عرضه كنيم يا فيلم هاي توليدشده در كشورهاي خارجي را پخش كنيم كه در آنها حتماً قيد و بند حجاب نيست و الگوهاي بي حجابي را به جامعه عرضه ميكند؟ مي توانيم تعداد شبكه ها را كم كنيم ولي كيفيّت و جذابيّت و سلامت برنامه ها را بالا ببريم و از جنبه ي تخريب كنندگي اش بكاهيم. اشخاص شجاعي لازم است كه ازمسخره شدن نترسند تا مدير سازمان صدا و سيما و مسوول امور سينماي كشور شوند و در رابطه با حجاب، تغييرات جدّي و بنياديني را در تلويزيون و سينما به اجرا گذارند.

هدايت و كنترل بازار پوشاك و لوازم آرايش

اقدام ديگر، هدايت و نظارت و كنترل بر توليدات، واردات و عرضه ي پوشاك زنان و لوازم آرايشي است. همانطور كه پيشتر اشاره شد، اين قضيّه، عادي نيست كه در سطح دنيا، سرانه ي مصرف لوازم آرايشي در زنان ايران، اول است. اين كه در هيچ جاي دنيا، زن ها اين همه لوازم آرايش مصرف نمي كنند، طبيعي است؟ يا اين كه سرانه ي جرّاحي هاي زيبايي خانم ها در ايران اول است، طبيعي است؟ اين كه خانم مي رود لباسي كه با شخصيّت و متانت و وقار يك زن مسلمان ايراني همخواني دارد بخرد، هزار مغازه را مي گردد و آخر هم دست خالي بر مي گردد، طبيعي است؟ در امر پوشاك، چه بر توليدات داخل، يعني جاهايي كه

طرّاحي مد لباس ميكنند، لباس مي دوزند و توليد ميكنند و به جامعه عرضه مي نمايند و چه بر مرزهاي كشور از نظر واردات نوع لباس ها؛ بايد نظارت وكنترل شود. همچنين توليد و واردات لوازم آرايشي بايد به طور جدّي كنترل و محدود شود و به شكل صحيح و سالم در جامعه در دسترس قرار گيرد. هدايت، نظارت و كنترل در عرصه ي كاربرد هم بايد اِعمال شود. در محيط هاي كار، مثل ادارات و محيط هاي آموزشي، مثل مدارس و دانشگاه ها هم بايد به طور جدّي قضيّه كنترل شود. اگر رسيديم به اينكه خودآرايي و خودنمايي خانمها بيماري مهلكي است؛ با ميكروب برخورد كردن، خدمت است. بايد رئيس، كارمند و ارباب رجوع، هر سه كنترل شوند. گاهي رئيس اداره و مجموعه، خانمي است كه حجاب را مراعات نميكند. گاهي كارمندهاي زير دستِ رئيس حجاب را مراعات نميكنند و رئيس به آنها هيچ گونه تذكّري نمي دهد و محدوديّت و تنبيهي برايشان در نظر نمي گيرد و اگر معاند و لجوج بودند و مخصوصاً مي خواستند فساد را ترويج كنند، هيچ برخوردي براي بركناري آنها و جايگزيني يك عنصر سالم به جاي آنها نميكند. در محيط هاي آموزشي و جامعه ي دانشگاهي، برخي خانم هاي استاد، الگوي ترويج بي حجابي هستند. آيا به اين استاد تذكّر داده مي شود؟ آيا رئيس دانشگاه به طور خصوصي ايشان را به اتاق خود دعوت ميكند كه خانم محترم! شما براي دختران كلاس الگوييد، بنابراين بايد طوري به كلاس بياييد كه الگوي سازنده اي باشيد، در غير اين صورت معذوريم كلاس را در اختيار شما بگذاريم. در

كنار تفهيم منطق حجاب و طرّاحي و توليد و عرضه ي پوشش مناسب، شايسته و وزين، ابتدا به خانم هاي استاد و كارمندان زن در بخش هاي مختلف دانشگاه و بعد دانشجوها، بايد تذكّر داد. اگر مفيد واقع نشد، تنبيه كرد. و اگر باز هم موثّر واقع نشد، بايد اخراج و بركنار كرد. چون مسئله ي بي حجابي در جامعه، يقيناً در وهله ي اول براي خود زن، مخرّب است و مبارزه با آن به سود خود زن است.

اين كنترل، اگر مداوم و مستمر باشد، فرهنگ و عادت ايجاد ميكند.

به يك هنجار، رسم، عادت و سنت جا افتاده تبديل مي شود و در اين صورت همه به راحتي حجاب را رعايت مي كنند. نمونه ي بارز تأثير كنترلِ مداوم و مستمر، استفاده از كمربند ايمني خودرو بود كه در جامعه ي ما مطلقاً رسم نبود، نيروي انتظامي براي مدّتي جدّي ايستاد و برخورد كرد و در صورت نبستن كمربند جريمه كرد؛ در نتيجه، تدريجاً بستن كمربند ايمني عادت شد. اگر مي خواست در اين قضيّه با رافت و رحمت برخورد كند، رحم به جامعه نبود. وقتي كسي كمربند نمي بندد، در حادثه رانندگي كشته مي شود، آيا اين ترحّم و عطوفت و عدم كنترل و عدم الزام، خدمت به اوست؟ اتّفاقاً اين سخت گيري خدمت به اوست؛ چون اگر تصادف كرد، كشته نمي شود. در قضيّه ي حجاب هم همين گونه است.

اولويّت دادن به باحجابان در ادارات و دانشگاه ها

كار ديگر، اولويّت دادن و اعطاي امتياز و تقدّم در بهره مندي از فرصت هاي رشد و اشتغال، به بانوان باحجاب است. متأسّفانه مي بينيم بعضاً در ادارات، دخترهاي بي قيد نسبت به

حجاب، با روي باز و خندان، تحويل گرفته مي شوند؛ برعكس دخترهاي محجّبه. طبيعي است كه اين مسأله تأثير منفي خود را مي گذارد. وضعيّت 180 درجه بايد برگردد. براي دادن بورس تحصيلي در دانشگاه ها، بايد يكي از فاكتورها، پاي بندي به حجاب باشد. براي استخدام، حجاب را بايد معيار قرار دهيم و كساني را كه به حجاب پايبندند، در اولويّت قرار دهيم. اين كار براي كساني كه حجاب درستي ندارند، انگيزه ايجاد ميكند؛ تا براي به دست آوردن فرصت هاي تحصيل، اشتغال و رشد، خود را با معيارها، الگوها و ضوابط منطقي و ديني هماهنگ كنند.

ايجاد امكانات و تسهيل ازدواج

فراهم آوردن تسهيلات براي ازدواج جوانان، كار مهمّ ديگر است. يك طرف اين كار، تأمين مسكن و شغل است، تا امكان ازدواج براي جوانان فراهم شود. اين وظيفه ي دولت است. گفتيم كه به تأخير افتادن ازدواج، زمينه هاي بسيار خطرناكي را هم براي دختران و هم براي پسران ايجاد مي كند؛ چون وقتي اين نياز طبيعي وجودشان، به صورت شرعي، اخلاقي و پاك پاسخ داده نشود، غريزه به آنها فشار مي آورد تا به نحو ديگري آن را ارضاء كنند؛ اين مسئله سبب آلودگي هايي در جامعه مي شود. بازار پررونقي براي جلوه فروشي زنان بي حجاب فراهم ميكند. بايد مشكل مسكن براي جوانان حل شود. پشت تريبون ها شعار ندهيم؛ كار بكنيم. شعارهاي ما گاهي اوقات 180 درجه با عملكردمان فرق ميكند. شعار مي دهيم مشكل مسكن را حل ميكنيم، بعد سياست هايي را در پيش مي گيريم كه قيمت مسكن چندين برابر افزايش مي يابد. ما براي سخنراني دولتمرد نشديم، براي اجرا دولتمرد شديم.

امكان اشتغال نيز بايد براي جوانان فراهم شود.

از طرف ديگر، استانداردها و انتظارات زوجين و خانواده ها را در مسئله ي ازدواج بايد تصحيح كنيم. اين اشرافيّت، تجمّل، مهريّه هاي بالا، جهيزيّه هاي كمرشكن و مجالس پرهزينه و اشرافي عقد و عروسي، سد بزرگي سر راه ازدواج دختران و پسران خوب و دوست داشتني جامعه ي ماست. واقعاً بايد يك انقلاب بينشي در محيط ايجاد شود و به جاي زندگي تجمّلاتي كه فقط ظاهري دارد و خدا مي داند چه تلخي هايي در دل دختران و پسران جوان ما پشت اين ظاهرهاي شيك و مجلّل نهفته است،

به زندگي ساده، پاك و صميمي روآوريم. اين تحوّل بايد از سطوح عالي جامعه آغاز شود. ابتدا مسوولان و مديران عالي نظام و فرهيختگان و انديشمندان جامعه، كه تأثير الگويي دارند، بايد به اين ساده زيستي روآورند و از اشرافيّت و تجمّل در زندگي و از جمله در امر ازدواج، دست بردارند. پس مشكل ازدواج را بايد از دو طرف حل كرد؛ دولت بايد فكر مسكن و اشتغال براي جوانان باشد و ما هم بايد در الگوهايمان تحول جدّي ايجاد كنيم. سطح انتظارمان متعادل شود و مهريّه ها و جهيزيّه هاي وحشتناك و كمرشكني را كه مانع بزرگ ازدواج هاست، برداريم و ازدواج را تسهيل كنيم. اگر امكان ازدواج فراهم شود، دختري كه شوهري دوست داشتنى دارد، به چه دليل در پي اين باشد كه با عرضه ي زيبايي هاي جسمي خود به مردان ديگر، نگاه هاي آلوده ي چند پسر يا مرد هوسباز را به خود جذب كند؟

تصحيح معيارها در همسرگزيني

توجّه كردن بيشتر خانواده ها و پسرها در انتخاب عروس

و همسر به جنبه هاي انساني و كمالات دختر، تا زيبايي هاي جسماني او، اقدام ديگر است. گفتيم يكي از مشكلات ما اين است كه حتّي خانواده ها و پسرهاي مذهبي، وقتي مي خواهند عروس و همسري انتخاب كنند، اولين چيزي كه راجع به آن حسّاسند اين است كه قيافه و قدّ و بالاي دختر چطور است. لذا معلوم است كه دختر كشيده مي شود به اين كه خود را طوري آرايش كند كه بتواند شوهري براي خود دست وپا كند. اين رويّه، بدآموزي دارد. چرا ما تحول عميق ايجاد نكنيم؟ فاكتور اصلي در زندگي، اخلاق، ايمان، تفكّر، علم، شخصيّت وزين و جا افتاده، منطقي بودن، روحيّات لطيف معنوي داشتن، ديانت، پاكدامني و امثال آن است؛ كه مقدّم بر زيبايي و جذابيّت ظاهري است و سعادت خانواده ها، عمدتاً تحت تأثير اين فاكتورهاي اصلي است تا زيبايي و جذابيّت ظاهري بدن دختر كه آن هم چند سالي وجود دارد و بعد رو به افول مي گذارد. نمي گوييم زيبايي ظاهري هيچ است، ولي در رده ي چندم قرار دارد. اگر عامل جذب دختر و پسري به يكديگر، زيبايي ظاهريشان باشد، اين دختر حدّ معيّني از زيبايي ظاهري دارد و وقتي مرد در جامعه دختران زيباتر مي بيند و پاي فيلم هاي تلويزيوني و سريال ها مي نشيند و سينما مي رود، و هنرپيشه هاي زيباي زن را مي بيند، به خود مي گويد اين هم زن بود كه من گرفتم و نسبت به همسر و محيط خانواده ي خود دلسرد مي شود و چه بسا كار به جدايي ميكشد. واقعاً بياييم تفكّرات پسران و پدران

و مادرانشان را تصحيح كنيم. زني مي تواند براي مرد سعادت ايجاد كند كه با كمال، فهميده، منطقي، خوش اخلاق، صبور، باتقوا و عفيف باشد و از نظر روحاني با معنويّت و لطيف باشد. تصحيح معيار گزينش همسر مي تواند انگيزه ي خودآرايي و جلوه فروشي را بسيار پايين بياورد. متأسفانه الاَن شرايطي است كه عدّه اي از دختران براي اينكه ازدواج كنند، به خودآرايي كشيده شده اند و دختران عفيف و پاكدامني كه به اين سمت كشيده نشده اند، صرفاً به اين دليل، ديده نمي شوند و سال هاي زيادي از عمرشان مي گذرد و فرصت ازدواج برايشان كم مي شود و چه بسا كلاًّ از دست مي رود. اين ظلم و جنايتي است كه جامعه ي ما نسبت به دختران باتقوا روا مي دارد.

عدم تشويق زنان به خانه گريزي و ايجاد فضاهاي اختصاصي

تحوّل در ديدگاه مسوولان و مديران جامعه در جهت دست برداشتن از تشويق خانم ها به حضور بيش از حد در محيط هاي بيرون از خانه و اقدام در جهت طرّاحي و ايجاد محيط هاي كار، تفريح و ورزش اختصاصي براي زنان و نيز جداسازي محيط آموزش عالي دختران و پسران، گام هاي مهمّ و موثّري است كه مي تواند انگيزه ي خودآرايي و خودنمايي را در بين خانم ها كاهش دهد. البتّه چنانچه پيشتر گفته شد، اين اقدامات تنها توسّط مديراني مي تواند طرّاحي و انجام شود كه اوّلا از ايمان و بينش عميق ديني برخوردار باشند و خودباخته ي فرهنگ و الگوهاي غربي نباشند، ثانياً از اعتماد به نفس و شجاعت و ايمان راسخي برخوردار باشند كه از يك سو براي ايثار محبوبيّت و وجاهت و منصب

و مقام خود در راه احياي احكام و ارزش هاي ديني آمادگي داشته باشند و از سوي ديگر از جوسازي، تخريب، استهزاء و تمسخر مخالفان نهراسند و با شجاعت تمام، تحوّلات مزبور را به مرحله ي اجرا گذارند.

امر به معروف و نهي از منكر

اقدام ديگر، امر به معروف و نهي از منكر همگاني است. همه در مسئله ي حجاب موظّفند امر به معروف و نهي از منكر كنند. دختر، پسر، مسوول، غيرمسوول، همه وظيفه دارند. اگر افراد مغرض و معاندي با شخص آمر به معروف و ناهي از منكر برخورد بدي كردند، كه برخي اوقات برخوردهاي خشن و وحشيانه اي ميكنند، مسوولان اجرايي و قضايي بايد از آمر به معروف و ناهي از منكر حمايت كنند. البتّه امر به

معروف و نهي از منكر شيوه ها و متدهايي دارد كه آنها را بايد ياد گرفت و درست عمل كرد. امّا تا مي گوييم امر به معروف ونهي از منكر، برخي مي گويند اصول زيادي دارد، كه ما وارد نيستيم؛ لذا فعلاً انجام نمي دهيم تا ببينيم بعد چه مي شود. نه! امر به معروف و نهي از منكر يك امر واجب است مثل نماز. همان طور كه بايد نماز بخوانيم، بايد احكام نماز را هم ياد بگيريم. اگر كسي احكام نماز را ياد نگيرد، تكليف نماز از او برداشته نمي شود. امر به معروف و نهي از منكر هم همين طور است. بايد روش ها و ضوابط اسلامي اش را ياد بگيريم و عمل كنيم. اگر انجام نداديم، خلاف شرع كرده ايم. فرداي قيامت مواخذه مي شويم. پس در امر حجاب، همه بايد امر به معروف كنيم. وقتي هم چند نفر

وقيح و مغرض با يك آمر به معروف و ناهي از منكر، برخورد خشن و تخريبي كردند، مسوولان نظام بايد از آمر به معروف و ناهي از منكر حمايت كنند، نه اينكه دست به هم بمالند و امروز و فردا كنند؛ چرا كه نمي خواهند خطر كنند؛ چون ممكن است افراد معاند فردا عليه آن مسئوول تحصّن كنند و شعار بدهند. مسوولان بايد شجاعت داشته باشند و حمايت كنند.

برخورد انتطامي و قضايي با مغرضان

برخورد انتظامي و قضايى با مغرضان و خطّ مقدم سپاه بي عفّتي و بي حجابي در جامعه و شبكه هاي فساد و فحشا، كه وجود اين شبكه ها قابل انكار نيست، كار ضروري ديگر است. شبكه هايي هستند كه بعضي دستگير شده اند. شبكه هاي كاملاً تعريف شده و سازمان يافته كه با پول هاي كلاني كه در اختيارشان است، دخترها را گول مي زنند و بيهوش و . برهنه ميكنند و از آنها فيلم و عكس مي گيرند و فيلم و عكس ها را ابزار فشار به اين دختران ميكنند و به آنها مي گويند اگر به آنچه مي گوييم تن ندهيد، عكس هايتان را منتشر مي كنيم و اين گونه آنها را به فساد ميكشانند. اينها قصّه يا تئوري توطئه نيست، ذهنيّت پردازي هاي يك ذهن بيمار و بدبين نيست. اين شبكه ها وجود دارد. آيا با آنها نبايد برخورد كرد؟ با گروه هايي كه دختران را مي دزدند و تجاوز به عنف ميكنند، نبايد برخورد كرد؟ تا مي گوييم برخورد قضايي يا انتظامي، رگ غيرت بعضي ها تحريك مي شود و خون ها به جوش مي آيد و مي گويند نبايد اين طور

برخورد كرد. گروه هايي زنان بدكاره را استخدام كرده اند و به اين زن ها پول مي دهند فقط براي اينكه لباس هاي آنچناني به تن كنند و صبح تا شب با اين لباس و آرايش در خيابان راه بروند، تا قبح بدحجابي در جامعه از بين برود. با افراد و گروه هاي معاند و مغرض، يقيناً بايد برخورد قاطع و جدّي كرد و با كساني هم كه از اين افراد حمايت ميكنند، كه متأسّفانه بعضي روزنامه ها و جريان ها و گروه هاي سياسي اين كار را انجام مي دهند، با مدافعان اين مغرضان و ميكروب هاي كُشنده ي اخلاق و پاكدامني در جامعه هم بايد برخورد قضايي جدّي شود.

تصحيح معيار در تجليل و ستايش زنان

همانگونه كه پيشتر گفته شد، از نظر روان شناسي، زن نيازمند مورد توجّه و تحسين و تقدير و تجليل قرار گرفتن است. اين يك نياز رواني در زن است كه از نظر علمي قابل انكار نيست. زن در جامعه چطور بايد مورد توجّه قرار بگيرد؟ اگر كاري كنيم كه مردان و زنان جامعه ي ما از منظر شخصيّت انساني به خانم ها نگاه كنند و آنها را به علّت كمالات انساني مورد تجليل و ستايش قرار دهند، ديگر دليلى ندارد زن براي ديده شدن و مورد توجّه و تحسين قرار گرفتن، ناچار شود بدن خود را آرايش كند و به معرض ديد بگذارد و چشم هاي ديگران را خيره ي بدن خود كند تا ديگران به جاي اينكه زيبايي انديشه و روح و شخصيّت او را تجليل كنند، زيبايى اندام و چشم و ابروي او را تحسين كنند. اگر بتوانيم اين نگاه را در

جامعه متحول كنيم، هم نياز رواني زن تامين شده و مورد توجّه و تجليل قرار گرفته و ستايش شده است و هم انگيزه اي شده است تا زن در جنبه هاي علمي بيشتر فعاليّت كند و عالم بزرگتري شود و در جنبه هاي اخلاقي، عرفاني و اجتماعي روي خود كار كند و انسان والاتري شود.

برگزاري مراسم هايي براي تجليل از زنان باحجاب دانشمند، نوآور و هنرمند و پيش بيني جوايزي براي آثار علمي و هنري اينگونه زنان، مي تواند در اين جهت سودمند باشد.

ترويج معنويّت و عرفان

اقدام ديگر، ارائه ي جذّاب دين و معنويّت و تقويت جاذبه هاي عرفاني براي رها شدن از شدّت فشارهاي غريزي و مادّي و ظاهري است. تجربه هاي مكرّر نشان داده است كه در كلاس هاي دانشگاه يا جلساتي كه جنبه ي معنوي و عرفاني بحث ها قوي است، دانشجويان و جوانان به اين بحث ها علاقه مند مي شوند و بدون اينكه كوچكترين تذكري به آنها داده شود، با تقويت روحيّات معنوي و علاقه مندي هاي عرفاني، خود به خود چنان روح حيا و عفاف در آنها قوي شده كه ناخودآگاه ظاهر آنها را هم متحول ميكند. در اين سال هاي تدريسم در دانشگاه، بارها شاهد بوده ام دختراني با وضعيّت ظاهري زننده و چِندِش آور، در اثر جذب شدن به معنويّت و عرفان، به خانم هاي باحجاب چادري باتقوا و وزين تبديل شدند. يكي از مشكلات ما اين است كه نتوانستيم معنويّت و عرفان ديني را كه براي جوانان بسيار جذّاب و دوست داشتني است و در آنها يك عشق آسماني ايجاد ميكند، به آنها معرفي كنيم و در دلشان

جا بيندازيم تا در نتيجه، چنان در جاذبه ي زيبايي هاي معنوي قرار گيرند كه جنبه هاي ظاهري و فشارهاي طبيعي و غريزي و خواهش ها و هوس هاي نفساني در آنها كم اثر شده و نتواند آنها را به راه خطا بكشاند.

تفهيم پيامدهاي بدحجابي براي زنان

كار ديگر، آگاهي دادن به زنان و دختران در زمينه ي عواقب تلخ بي حجابي براي خودشان است. قبلاًا شاره شد كه بي حجابي و خودنمايي، در زندگي دنيوي و اخروي، چه عواقب وحشتناكي براي خود زن دارد. رفتارها، آرايش و حالات انسان، در صورت باطني او تأثير مي گذارد. اگر چشم هاي باطن ما امروز بسته است، اشخاصي هستند كه چشم هاي باطنشان باز است و مي بينند. خدا مي داند صورت باطني هر يك از ما چگونه است. امروز نمي بينيم. بعد از اينكه از اين خواب دنيوي بيدار شديم، چشمان ما هم باز مي شود و خواهيم ديد چه اتّفاقي برايمان افتاده است و چه بر سر خود آورد ه ايم. برخي صورت ها، صورت انسان نيست. اينها، قصّه نيست. آيات و روايات فراواني در اين زمينه وجود دارد. در مكاشفات بزرگان عرفان نيز مويّدات فراواني براي آن وجود دارد. حديث مفصّلي است از پيامبر كرم صلّي الله عليه وآله وسلّم كه طيّ آن، خاطرات سفر معراج را براي حضرت زهرا سلام اللّه عليها تعريف ميكنند. فقط قسمتي از آن را كه مربوط به حجاب است نقل مي كنم. در سفر معراج، يكي از جاهايي كه پيامبر اكرم صلّي الله عليه وآله وسلّم مشاهده كردند، دوزخ و جهنّم بود. به حضرت زهرا سلام اللّه عليها فرمودند: گروه هايي از

زنان را در دوزخ در حال عذاب شدن به شيوه هاي مختلف ديدم. زناني را ديدم كه با موي سرشان در وسط آتش آويخته بودند و در حال سوختن بودند و آنها زناني بودند كه موي سر خودشان را از نامحرم نمي پوشاندند. اين عذاب كساني است كه زلف را بيرون مي گذارند. دوم، زناني را ديدم كه گوشت بدن خود را با دندان مي كندند و مي خوردند. آنها زناني بودند كه در دنيا خود را براي مردم زينت ميكردند. لباس هاي آنچناني مي پوشيدند و زر و زيور مي كردند و بيرون مي آمدند كه مردم ببينند. سوم، زناني را ديدم كه گوشت بدنشان با قيچي آتشين ريز ريز، بريده مي شد. آنان زناني بودند كه بدن خود را در دنيا به مردان نامحرم نشان مي دادند. 1

خانم ها بايد بدانند بي اعتنايي به حجاب چه پيامدهاي وحشتناك و مخرب دنيوي و اخروي براي خودشان خواهد داشت.

1- مجلسي، بحار الانوا ر، ج 100، ص 245.

ايجاد فضاي امن براي انتقاد و اعتراض

اقدام ديگر، اصلاح و تحول در عملكرد سياسي و باز كردن عرصه ي انتقاد، بدون قرار گرفتن در معرض اتّهام و انتقام است. پيش از اين، در

آسيب شناسي حجاب اشاره شد كه برخي افراد كه كارشان به بي حجابي كشيده شده است، واقعاًا نگيزه هاي هوس آلود و شهواني ندارند، بلكه اين عملشان نوعي دهن كجي به دولتمردان و نظام است. ما چون راه درستِ انتقاد را باز نكرديم، افراد با دهن كجي مي خواهند بگويند من به توي دولتمرد انتقاد دارم و اين دهن كجي را به شكل بدحجابي نشان مي دهند. همان طور كه مي دانيم،

دولتمردان جمهوري اسلامي، هيچكدام ادّعاي عصمت ندارند. از خود مقام معظّم رهبري گرفته 1 تا رييس جمهور، وزرا، نمايندگان مجلس و مسئوولان قضايي هيچكدام معصوم نيستند و ممكن است اشتباه كنند. حتّي در مواردي ممكن است، مسوولي عمداً كار خلافي كند. بايد فضايي ايجاد كنيم كه هر كسى انتقاد كرد، به او نگوييم تو ضدّ انقلابي، از بيگانه پول مي گيري و جاسوس بيگانه اي. فضاي سالمي براي انتقاد ايجاد كنيم. دولتمردان فقط براي يك طرفه سخنراني كردن، بين مردم نيايند. براي سخنراني لازم نيست به جمع مردم بيايند يا مردم را به حضور بپذيرند. سخنراني را مي توان از طريق راديو و تلويزيون انجام داد و مردم هم آن را مي بينند و مي شنوند. دولتمردان بايد در گفتگوهاي متقابل با منتقدان حاضر شوند و اگر جايي اشتباه كرده اند، اشتباه خود را بپذيرند و اعتراف كنند كه ما معصوم نبوديم و علم ما هم بي نهايت نيست؛ اين

1- امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف عصمت دارند، امّا ولي فقيه معصوم نيست. علم بي نهايتي هم كه در اختيار معصوم است، در اختيار وليّ فقيه نيست. ولي فقيه يك فقيه عادل، شجاع، مدير، مدبر و آگاه به مسائل زمان است؛ نه يك امام معصوم. اين عالي ترين شخصيّت در نظام ماست كه خود داعيه ي عصمت و خطاناپذيري ندارد، چه رسد به مسئوولان رده هاي پايين تر.

سياستي كه اتخاذ كرديم، جواب غلط داد. ما اشتباه كرديم. در اين نزديك به سي سال بعد از انقلاب، هيچ مسوولي در راديو يا تلويزيون نگفت من اشتباه كردم. يعني همه ي مسوولان معصوم بودند؟! اگر فضاي

باز و سالمي براي انتقاد ايجاد كنيم، افراد مجبور نمي شوند دهن كجي كنند. متأسّفانه روش ما غلط است. هر كس انتقاد كند، مي گوييم تو ضدّ ولايت فقيه و ضدّ دين هستي. اين گونه، به فرد منتقد القاء مي شود و باور ميكند كه واقعاً ضدّ دين و ضدّ ولايت فقيه است. در حالي كه اوّل كار، ضدّ دين و ضدّ ولايت فقيه نبود، بلكه به عملكرد يك دولتمرد انتقاد داشت. وقتي كسي مي گويد كار فلان وزير يا فلان مسوول غلط است، ما به او القاء ميكنيم معني كار تو مخالفت با دين و ولايت است، كم كم خودش هم باور ميكند و كم كم عملاً مخالف با دين مي شود و اين گونه با دست خودمان، او را به سمت بي ديني سوق مي دهيم. در حالي كه مي توانيم او را اصلاح كنيم. يعني فضاي سياسي جامعه طوري باشد كه افراد وادار به بي ديني و ضدّيت با دين نشوند. بله، الان نظام ما مخالفان ضدّ دين دارد؛ ولي با برخي از اينها اگر درست برخورد مي شد، كارشان به اينجا نميكشيد. امروز مخالفان سياسي طرفدار آمريكا و فرهنگ مبتذل و آلوده ي غرب داريم؛ ولي برخي از آنها در اثر برخوردهاي غلط ما به اين سمت سوق داده شدند؛ به علّت مطلق كردن فلان مقام اجرايي، نماينده ي مجلس يا مسوول قضايى. چنان وانمود كرديم كه كسي حق ندارد عليه او حرف بزند و اغص عليه او چيزي گفت، عليه پيغمبر خدا حرف زده و بي دين است. طرف مقابل كمكم باور كرد كه ضدّ دين است و واقعاً ضدّ

دين و طرفدار آمريكا هم شد. در حالي كه مي شد بهتر عمل كرد. الآن هم مي توان بهتر از اين عمل كرد.

فصل پنجم : مردان و معضل خود آ رايي و خودنمايي برخي زنان در جامعه

اشاره

براي تبيين اينكه در جامعه اي كه زنان زيادي به خودآرايي و خودنمايي روي آورده اند، مردان بايد چه راهي را در پيش گيرند، مقدمتاً دو نكته را متذكر مي شويم.

رفتار زن زمينه ساز لغزش مرد

پيش از ذكر نكته ي نخست، استدعا مي شود در اين بحث ها موضع فراجنسيّتي داشته باشيم، يعني از ديدگاه زن يا مرد به قضيه نگاه نكنيم؛ چرا كه هر يك از زن و مرد، اغلب انتقاد به جنس خود را برنمي تابند.

در قرآن كريم، در همه ي جرم ها اوّل مجرميّت مرد و بعد مجرميّت زن مطرح مي شود. مثلاً مي فرمايد: اَلسّارِقُ وَ السّارِقَةُ فَاقطَعوا ايديَهُما 1: مرد و زن دزد، دست آنها را قطع كنيد. اوّل مجازات مرد سارق و بعد زن سارق را مطرح كرده است. در تنها موردي كه اول زن مجرم نام برده شده و بعد مرد مجرم، جرائم جنسي است. قرآن مي فرمايد: اَلزّانيَةُ وَ الزّاني فَاجلِدوا كُلَّ واحِدِ مِنهُما مِائةَ جَلدة 2: زن زناكار و مرد زناكار، هر كدام از آن دو را صد تازيانه بزنيد. اين چه چيز را مي رساند؟ إن شاءاللّه خانم ها تحمل اين واقعيّت را داشته باشند كه آيه ي مذكور مي گويد: در جرائم و انحرافات جنسي، فراهم كننده ي زمينه، زن است. مرد به دنبال زن كشيده مي شود. بنابراين زن مي تواند كاري كند كه مرد هم به اين وادي كشيده نشود. يعني اگر زن، خودآرايي و طنّازي نكند و ميدان ندهد و چنين جسارتي را به مرد نبخشد كه احتمال دهد زن پذيراي او خواهد بود و جرأت كند به سمت او بيايد، مرد هم به اين

وادي كشيده نمي شود.

1- سو ره ي مائده، آيه ي 38. 2- سوره ي نور، آيه ي 2.

تحريك جنسي و اشتهاي كاذب نامحدود

در نيازهاي جسمي و رواني، با تحريك، اشتهاي كاذب در انسان ايجاد مي شود. به عنوان مثال، بر سر سفره اي كه غذاهاي خوش آب و رنگ دارد، با اشتها حاضر مي شويم. محرّك هايي مثل !سُس، خردَل و ترشي و سالاد و ماست و نوشيدني هاي گازدار، اشتهاي كاذب ايجاد ميكند. با تحريك اشتها و ايجاد اشتهاي كاذب، شخص به پرخوري كشيده مي شود و پرخوري هم چاقي و بيماري را به دنبال دارد. اين واقعيّتي در انسان است. غريزه ي جنسي هم قابل تحريك است و مي شود در آن اشتهاي كاذب ايجاد كرد. در غريزه ي طعام، ولو هرچه ترشي، سُس، خردَل و غيره استفاده شود، بالاخره تا جاي محدودي مي توان خورد و از آن به بعد نمي شود خورد. امّا در غريزه ي جنسي، اشتهاي سيري ناپذير و نامحدودي در بشر وجود دارد و اگر اين غريزه تحريك و اشتهاي كاذب در آن ايجاد شود، ديگر هيچ حدّ توقّفي براي آن قابل تصوّر نيست و خدا مي داند اين روند چه بلايي بر سر جسم، اعصاب، روان، انديشه و روحيّات يك انسان مي آورد. اين افراط بي حد در لذت جويي هاي جنسي، يك موجود بيمار و پليد درست ميكند.

امّا در جامعه اي كه زنان بسياري خودآرايي و جلوه فروشي ميكنند، مرد چه كند؟

صرف نظر كردن و نديدن

اوّلاً اگر دل مرد، مشغول توجّه و عشق به خدا و خوبان خدا و جذب حقايق بلند معنوي باشد؛ چشمش چنين مناظري را نمي بيند. انسان به موضوعي فكر ميكند كه به آن علاقه دارد. به جايي مي رود كه مورد علاقه ي او است. كاري

مي كند كه دوست دارد. اگر دل شخص چيزي را دوست داشت، چشم، گوش، دست و همه ي وجودش به دنبال آن مي رود. قبله و امام وجود انسان، دل اوست. اگر دل مرد در جاذبه ي عشق الهي قرار بگيرد، تمام وجودش و از جمله چشمش هم به آنجا مي رود. زن نامحرم ازجلوي چشمش عبور ميكند و او متوجّه نمي شود؛ نه اينكه نگاه نميكند، اصلا نمي بيند. همان طور كه گاهي كسي از مقابل چشممان رد مي شود و حواسمان نيست، اصلاً او را نمي بينيم. او از مقابل چشم ما رد شد و از لحاظ فيزيكي، مراحل ديدن طي شد، ولي چون توجّهمان جاي ديگري بود، او را نديديم. پس يكي از كارهايي كه مردان بايد بكنند، اين است كه روي خود كار كنند كه در جاذبه ي عشق الهي قرار بگيرند و توجّهشان اصلاً به اين سمت كشيده نشود.

دوّم، اشتغال ذهن و فكر به انديشه هاي ديني و امور علمي و مسائل اجتماعي است. يعني اگر فكر و ذهن به طور فعّال، صرف مسائل علمي و رشد در زمينه ي تحصيلي شود، يا درگير بررسي و حلّ مشكلات اجتماعي شود و يا در مطالعات ديني، فعّال شود، ديگر رها نيست كه به سمت توجّه به جلوه هاي مخرّب بدحجابي برود. شش دانگ حواس متوجّه آن مسائل است.

حضرت علي عليه السّلام فرمودند: اَلنَّفسُ ان لَم تَشغَلها شَغَلَتكَ 1؛ نفس انسان به گونه اي است كه اگر تو آن را مشغول فعّاليّت مثبت و سازنده نكني و به حال خودشَ رها كني، او تو را به افكار و رفتارهاي آلوده مشغول ميكند.

نفس را نبايد بيكار رها كرد. بايد آن را به طور فعّال، مشغول و درگير كرد. اگر رهايش كني، به آن سمت مي رود. انديشه ي گناه موقعي سراغ انسان مي آيد كه نفس رها شده است و فعاليّت تعريف شده اي ندارد. موقع بيكاري، انديشه ي گناه بيشتر سراغ انسان مي آيد.

اشتغال دل و ذهن سبب مي شود مرد اصلاً زنان بدحجاب و جلوه فروش را نبيند.

نگاه نكردن و نظر ندوختن

در اين رابطه به شش مورد اشاره ميكنيم.

اول. اگر مردي توجّه كند كه در منظر و محضر خداست و خدا و اولياء خدا هر لحظه، در خلوت و جلوت، او را مي بينند و او زير نظارت الهي است، حيا ميكند در محضر خدا و اولياي خدا نگاهش را به ديدن صحنه ي حرام آلوده كند. خداوند در قرآن كريم مي فرمايد: ألَم يَعلَم بِأنَّ اللّهَ يَري 2: شخصي كه گناه ميكند، آيا نمي داند كه خدا او را مي بيند؟ همين

1- ابن ابي فراس، مجموعه ي ورّام، ج 2، ص 134 2- سوره ي علق، آيه ي 14.

مردي كه با نگاه هرزه اي به زن نامحرم مي نگرد، اگر كسي كه برايش احترام قائل است، عبور كند و او را ببيند، از آن شخص خجالت ميكشد و سرش را پايين مي اندازد. مرد بايد احساس كند كه خدا و پيامبر خدا و ائمّه ي هدي دارند او را نگاه ميكنند. قرآن كريم مي فرمايد: فَسَيَرَي اللّهُ عَمَلَكُم وَ رَسولُهُ وَ المُومِنونَ 1؛ عمل شما را هم خدا مي بيند، هم رسول خدا مي بيند و هم مومنين مي بينند، كه در ذيل آيه، حديثي داريم كه

مي فرمايد مقصود از مومنون، ائمّه ي هدي عليهم السّلام مي باشند 2. قرآن كريم مي فرمايد: يَعلَمُ خائِنَةَ الأعيُنِ وَ ما تُخفِي الصُّدورُ 3: نگاه هاي خيانت بار زير چشمي و آنچه را سينه ها پنهان ميكنند، خدا مي فهمد. مردي كه دائم خود را در محضر و منظر الهي مي بيند و مي داند زير چشمي نگاه كردنش را هم خدا زير نظر دارد، حيا ميكند به چشم چراني بپردازد.

دوم. توجّه مرد به اينكه نيل به شهود ملكوت هستي و باز شدن ديده ي دل انسان به عالم غيب، در گرو چشم پوشيدن از جلوه هاي جذّاب و گناه آلود دنيوي است. اگر به اين حقيقت توجّه كرد، به خاطر جذّابيّت آن جلوه هاي ملكوتي و عالم غيب، چشم خود را از خيره نگريستن به زن هاي خودآرا و جلوه فروش فرومي پوشاند. پيامبر كرم صلّي اللّه عليه وآله وسلم فرمودند: غَضّوا اَبصارَكُم تَرَونَ العَجائِبَ 4: نگاه هايتان را فرو بپوشانيد تا عجائب را ببينيد. وقتي چشم به منظره هاي گناه آلود خيره شد، چشم دل

1- سوره ي توبه، آيه ي 105.

2- عبد علي بن جمعه، تفسير نورالثّقلين، ج 2، ص 262. 3- سوره ي غافر، آيه ي 19.

4- مجلسي، بحا را لانو ا ر، ج 1 10، ص 41.

كور و نابينا مي شود. امّا چه مرد و چه زن، اگر چشم تن را فروبپوشانيم، آن وقت چشم باطن ما باز مي شود و ملكوت هستي را، كه خدا مي داند چقدر زيباست، خواهيم ديد.

امام صادق عليه السّلام فرمودند: مَا اعتَصَمَ اَحَدٌ بمِثلَ مَا اعتَصَمَ بغَضِّ البَصَر فَإنَّ البَصَرَ لا يُغَضُّ عَن مَحارِم

اللّه اِلاّ وَ قد سًبَقَ إلي قَلبهِ مُشَاهَدة العَظَمًة وَ الجَلال 1؛ هيچكس به چيزي چنگ نينداخت و اتّكا نكرَد كه مثل اتّكا كرَدن و چنگَ انداختن به چشم فروبستن باشد. بعد فرمودند: فردي كه نگاه از حرام فرومي پوشاند و چشمش را پايين مي اندازد، تجلّي عظمت و جلال الهي به سوي قلب او سبقت مي گيرد و مشاهده ي عظمت خدا برايش ممكن مي شود. وقتي چشم ظاهر را از حرام بستيم، چشم باطن به سوي جلال و عظمت الهي باز مي شود. باز امام صادق عليه السلام فرمودند: مَن نَظَرَ إلي اِمرَاة فَرَفَعَ بَصَرَهُ الي السَّماءِ او غَمَّضَ بَصَرَهُ لَم يَرتَدَّ إلَيهِ بَصَرُهُ حَتّي يُزَوِّجُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الحُورِ العينِ 2: كسي كه نگاهش به زن نامحرم افتاد و بلافاصله چشمش را به سمت آسمان برد و يا چشمش را بست، چشمش را از زن نامحرم بر نمي گرداند، مگر اينكه خداي متعال يكي از حوريان بهشتي را در همان لحظه به عنوان همسر او مقدّر ميكند و به زوجيّت او در مي آورد و مسلّم مي شود كه در بهشت همسر اوست. همچنين امام صادق عليه السّلام فرمودند: اَلنّظَرُ سَهمٌ مِن سَهامِ إبليسَ

1- مجلسي، بحا را لانو ا ر، ج 101، ص 41. 2- مجلسي، بحا را لانو ا ر، ج 1 0 1، ص 37. مَسموماً؛ مَن تَرَكَها للّه عَزَّ وَ جَلَّ لا لِغَيرِهِ اَعقَبَه اللّهُ اَمناً وَ ايماناً يَجدُ طَعمَهُ 1: نگاه به نامحرم، تيري ز تيرهاي كشنده و سمّيِ ابليس است. كسي كه نگاه آلوده به نامحرم را براي خدا، نه براي اطرافيان كه او را

نگاه مي كنند، ترك كرد، خدا در پي اين ترك كردن نگاه، امن و امنيّت و ايمان حقيقي را كه حلاوت و طعم آن را در جان خويش احساس كند، نصيبش مي سازد. آگاهي مرد به اينكه با فروپوشيدن نگاه، چه چيزهاي بزرگي در اختيارش قرار مي گيرد و شرط رسيدن به آن ها، نگاه ندوختن به نامحرم است، سبب مي شود به نامحرم نگاه نكند.

سوم. توجّه مرد به تبعات خطرناك دنيوي و اخروي نگاه هاي آلوده و شهواني است. مردي كه نظرباز و چشم چران است، با اين نگاه ها در همين دنيا خودش را نابود ميكند و فشارها و لطمه هاي عجيبي به روح و جان و سيستم عصبي و رواني خويش وارد ميكند. حتّي بدن خود را بيمار ميكند. بيماري هاي مختلفي مثل ضعف اعصاب، بي خوابي و تشنّج، بعضاً معلول تحريك هاي جنسي در اثر نگاه است. بيماري هاي اخلاقي جنسي مثل خودارضايي، هم جنس گرايي و امثال اينها، پيامد همين تحريك هاي بر اثر نگاه دوختن به نامحرم است. مرد بايد بفهمد با چشم چراني در دنيا چه بلايي بر سر خودش مي آورد و همچنين مرد بايد به تبعات وهشتناك اخروي كه چشم چراني به دنبال خواهد داشت، از محروميّت ازجايگاه هاي دوست داشتني و بلند اخروي گرفته تا محكوميّت به عذاب ها و كيفرهاي سخت اخروي، توجّه كند. اگر مرد به اين پيامدها توجّه كند، مي فهمد كه با

1- حرّ عاملي، وسائل الشيعة، ج 20، ص 192.

نگاه حرام چه بلايي به سر خود مي آورد و به اين نتيجه مي رسد كه نگاهش را از نامحرم فروپوشاند.

حضرت عيسي

بن مريم عليه السّلام فرمودند: إيّاكُم وَ النَّظرَةِ فَإنَّها تَزرعُ في قَلب صاحِبهَا الشَّهوَةَ وَ كَفى بها لِصاحِبِها فِتنَةً 1: بر حذر باشيد از همان يك نگاَه هوس آلودي كه به يك زن نامحرم مي اندازيد، چون اين نگاه در دل صاحب نگاه، شهوت را مي روياند و اين براي صاحب نگاه كافي است كه او را نابود سازد و به گمراهي و آلودگي بكشاند.

امام صادق عليه السلام فرمودند: اَلنَّظَرُ سَهمٌ مِن سَهامِ إبليسَ مَسموم وَ كَم مِن نَظرَة اَورَثَت حَسرَةً طَويلَةً 2: نگاه تيري از تيرهاي سم آلود و زهرآگين ابليس است و چه بسيار نگاه كوتاهي كه به دنبال خود براي شخص حسرت طولاني آورد.

پيغمبر اكرم صلّي الله عليه وآله وسلم فرمودند: مَن مَلاَءَ عَينَهُ مِن اِمراة حَراماً حَشَرَهُ اللّهُ يَومَ القيامَة مُسَمَّراً بمَساميرَ مِن نارٍ حَتّي يقضِي اللّهُ تَعالًي بَينَ النّاسِ ثُمَّ يُومَرُ بِهِ الَيَ النّارِ 3: كسي كه نگاه پُري به زن نامحرم كند، يعني با يك نگاه خيره، به طور كامل او را برانداز كند، خداي متعال در روز قيامت او را به حالي محشور ميكند كه با ميخهاي آتشين او را به چهار ميخ كشيده اند و او همين طور به چهار ميخ است تا اينكه خدا حسابرسي اعمال تمام خلق را انجام دهد، بعد كه اين كار تمام شد، خدا امر ميكند اكنون او را وسط آتش دوزخ بيندازيد.

1- مجلسي، بحا را لانو ا ر، ج 101، ص 41. 2- مجلسي، بحا را لانو ا ر، ج 101، ص 40. 3- مجلسي، بحا را لانو ا ر، ج 7، ص 213.

اگر مرد بداند در قيامت هم، اين

نگاه هاي شهوت آلود، او را رها نميكند، به صورت ارادي نگاه خود را كنترل ميكند.

چهارم. در جامعه اي كه اين آلودگي وجود دارد، مرد مومن بايد نيروي اراده ي خود را با رياضت هاي شرعي، مثل روزه گرفتن تقويت كند. روزه، مقاومت در برابر هوس خوردن است. اين مقاومت نيروي تقوا را در انسان ايجاد ميكند. لذا در آيه ي روزه هم مي فرمايد: كُتِبَ عَلَيكمُ الصّيامُ كَما كُتِبَ عَلَي الَذينَ مِن قَبلِكُم لَعلَكُم تَتَّقونَ 1: روزه بر شما واجب شد، همان طور كه بر كساني كه پيش از شما بودند واجب گرديد؛ شايد پرهيزگار شويد. يعني روزه چون نوعي مقاومت در برابر هوس هاي نفس است، نيروي تقوا و اراده را در انسان ايجاد ميكند. در غير روزه هم شخص مي تواند با ترك مشتهيات مباح، اراده ي خود را تقويت كند. مثلاً خوردن چيزي حرام نيست و ايرادي ندارد؛ ولي خوردنش ضرورت حياتي ندارد. شخصي كه هوس خوردن آن را دارد؛ اگر جلوي خود را بگيرد و آن را نخورد، كم كم نيروي اراده در او قوي مي شود. اشتغال به عبادات مستحب هم در اين جهت موثّر است. عمل كردن به اين نوع اعمال عبادي، داوطلبانه است و فرد اگر انجام ندهد، كسي او را مواخذه نميكند. وادار كردن خود به مستحبّات و غلبه بر تنبلي و راحت طلبي، تمريني است كه اراده ي ايماني و تقواي ديني را در انسان تقويت ميكند. به نيروي اراده و تقوا، شخص زورش به خودش مي رسد؛ يعني در حالي كه هوس و

1- سوره ي بقره، آيه ي 183.

نفسانيّات مرد طالب نگاه دوختن به

زن خودآرا و جلوه فروش و طنّازي است، با اراده ي قوي، نگاهش را فرومي پوشاند و نگاه نميكند، هم دل و هم ديده ي خود را از ديدن منصرف ميكند.

پنجم. نگاه ندوختن به زن نامحرم، يك واجب شرعي است. چشم پوشيدن واجب شرعي است. همان طور كه مرد مسلمان نماز مي خواند و روزه مي گيرد و وظايف شَرعي اش را انجام مي دهد؟ بايد خود را به اين مسئله هم به عنوان يك واجب شرعي، مقيّد كند. خداوند متعال به پيامبر اكرم صلي اللّه عليه وآله وسلّم فرمود: قُل لِلمُومِنينَ يَغُضّوا مِن اَبصارِهِم 1: به مردان مومن بگو نگاه هاي خود را از نگريستن به زنان نامحرم فروپوشانند. اميرالمومنين عليه السَلام در توصيف متّقين فرمودند: غَضّوا اَبصارَهُم عَمّا حَرَّمَ اللّه عَلَيهِم 2: انسان هاي اهل تقوا، نگاه هاي خود را از آنچه خدا بر آنها حرام كرده است، فرومي پوشَانند. پس مرد بايد همانند تكاليف شرعي ديگري كه انجام مي دهد، خود را به انجام اين تكليف شرعي مقيّد كند.

ششم. مرد بايد بداند نگاه هاي هوس آلود و شهواني او وقتي به يك زن باحيا مي افتد، او را اذيّت ميكند. مردي كه به نگاه هوس آلود انداختن به زن ها عادت كرده است، خانم هاي متدين، باتقوا و محجّبه هم از معرض نگاه هاي گزنده ي او مصون نيستند. مكرّر خواهران متديّن از دست اين خصوصيّت منفي برخي از مردها ناليده اند كه با اين همه پوشش كه من دارم؛ امّا نگاه او آن قدر گزنده است كه آدم را كاملاً به هم مي ريزد. اين مرد ممكن است كارمند فلان قسمت

يا استاد فلان درس يا مدير فلان مجموعه باشد و زن هم مجبور است به علّت كاري كه دارد، نزد او برود. نگاه او اين زن متديّن و باحيا و عفيف را شكنجه مي دهد. همه ي زن ها كه از اينكه بتوانند نگاه مردي را به سمت خود جلب كنند، لذّت نمي برند. بسياري از زن ها پاكدامن و عفيفند و مرد بايد بداند با نگاه آلود ه ا ش چه شكنجه اي به آنها مي دهد. در نتيجه، اگر مرد تقوا و طهارت روح.پيدا كند و اين گونه نگاه هاي هوس آلود در او وجود نداشته باشد، زن هاي پاكدامن در عرصه ي اجتماع مي توانند از آرامش بيشتري برخوردار باشند.

اينها دلايلي بود كه نگاه نكردن مرد را ايجاب ميكند. 1- سوره ي نور، آيه ي 30. 2- نهج البلاغه، خطبه ي 193.

ا زدواج

نكته ي بعد اين است كه مرد بايد دست از راحت طلبي و فرار از تشكيل خانواده بكشد. بله! به عهده گرفتن مسووليت خانواده، امر دشواري است. هم تأمين نيازهاي مالي خانواده و هم مديريّت خانواده و برخورد با مشكلاتي كه ممكن است ظهوركند، كار سختي است و فرد اگر مجرّد باشد راحت تر است. ولي وظيفه ي شرعي و عقلي مرد است كه تن به اين دشواري بدهد و دست از راحت طلبي بكشد. چون يكي از فوائد تشكيل خانواده اين است كه راهي پاك و اخلاقي براي برطرف كردن نيازهاي جنسي براي زن و مرد فراهم ميكند و سبب مي شود زن و مرد طهارت روح و بدن و ديانت خود را حفظ كنند. پيامبر اكرم صلي اللّه

عليه وآله وسلّم فرمودند: مَن تَزَوجًّ فَقَد اَحرَضَ نِصفَ دينِهِ 1: كسي كه ازدواج ميكند، نيمي از دين خود را در امن و امان قرار مي دهد و از معرض خطر حفظ ميكند. پس مردها نبايد از تن دادن به مسئووليّت تشكيل خانواده فرار كنند. بايد از راحت طلبي و مسئووليّت گريزي پرهيز كنند و از اين طريق، خود را از فشاري كه براي حفظ تقوا بر خويش وارد ميكنند رها سازند. چون اين فشار، اذيّتشان ميكند و به جسم و اعصاب و روان آنها آسيب وارد مي آورد. اسلام ازدواج را گذاشته است تا اشخاص بدون فشار وارد آوردن به خود، پاك زندگي كنند.

توصيه ي اسلام اين است كه مردها به عنوان يك وظيفه ي ديني تشكيل خانواده دهند. مردي كه امكان ازدواج دارد و ازدواج نميكند، روي زمين كه راه مي رود، زمين او را نفرين ميكند و در گناه تمام زنان مجردي كه به انحراف اخلاقي كشيده مي شوند و اگر اين مرد با هر يك از آنها ازدواج ميكرد، آن زن منحرف نمي شد، سهيم است.

چند تذكّر مهم

در پايان مبحث حجاب، بيان چند نكته ضروري به نظر مي رسد.

1. وقار و متانت، سنگيني و وزانت، و حجب و حيا، صفات ارزشمندي اند كه جنسيّت نمي شناسند و براي زن و مرد، به يكسان لازم است. چنان كه جلف بودن و سبكي و بي حيايي و هرزگي، براي هر دو مذموم است. پس مرد هم بايد متانت، وقار و حيا داشته باشد.

1- مجلسي، بحارالانوار، ج 64، ص 315. 2. مردها هم اخلاقاً مجاز نيستند بگونه اي خودآرايي كنند و لباس بپوشند و رفتار

نمايند كه توجّه زنان را به بدن و جنسيّت خود جلب كنند. البتّه با توجّه به اينكه نوع و آستانه ي تحريك پذيري در مرد و زن متفاوت است؛ حدّ پوشيدگي مرد و زن با يكديگر متفاوت است.

در جامعه ي اسلامي، مرد و زن بايد با شخصيّتشان در جامعه ظاهر شوند؟ نه جنسيتشان.

3. در آفرينش، مرد مظهر صلابت و قدرت و زن مظهر عطوفت و لطافت است. آرايش و زيور، مرد را از صلابت مي اندازد و ارزش او را در نظر زن هم ميكاهد. بنابراين مرد براي حفظ هويّت و ارزش خود، بايد از روي آوردن به خودآرايي بپرهيزد.

4. حرمت نگاه به نامحرم منحصر به مردان نيست. زن هم بايد به مرد نامحرم نگاه نورزد. قرآن كريم به پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله وسلم مي فرمايد: قُل لِلمومِناتِ يَغضُضنَ مِن اَبصارِهِنَّ 1: به زنان مومن بگو چشمان خود را فر و پو شند.

پيامبر اكرم صلّي اللّه عليه وآله وسلّم فرمودند: اِشتَدَّ غَضَبُ اللّهِ عَلَي امراة ذاتِ بَعلِ مَلات عَينَها مِن غَيرِ زَوجِها 2: خشم خداوند بر زن شوهرداريً كه به مردي جز همسرش نگاه بدوزد، شديد شد.

1- سوره ي نور، آيه ي 31.

2- مجلسي، بحا را لانو ا ر، ج 1 0 1، ص 39.

فصل ششم : پاسخ به پرسش هايي در زمينه ى احكام و حقوق زن در اسلام

اشاره

تحت تأئير فرهنگ غربي، در جامعه ي كنوني ما سوال هاي زيادي راجع به شخصيّت، حقوق و جايگاه زن مطرح مي باشد. لذا دانستن بحث هاي علمي و ديني در اين زمينه براي همگان لازم و مفيد است؛ تا هم ذهن خودشان به شبهات آلوده نشود و هم افراد مذهبي بتوانند با منطق و استدلال، در محيط هاي

علمي و در سطح جامعه، پاسخگوي اين گونه سوالات باشند و در جهت رفع شبهات گام بردارند.

پيش از پرداختن به پاسخگويى به شبهات و سوالات مزبور، ذكر نكاتي را لازم مي دانيم.

ذائقه ي روح و مقدّرات و مقرّرات الهي

براي درك شيريني و حلاوت مقدّرات و مقرّرات الهي بايد طبع و سليقه مان با آنچه خداي متعال رقم زده و مقدّر و مقرّر نموده است منطبق شود. خيلي از تلخكامي هايي كه در زندگي داريم به اين علّت است كه ذائقه ي روح ما از تعادل فطري خود منحرف شده است. اگر ذائقه ي روح سالم باشد، مي فهمد آنچه خداوند مقدّر مي فرمايد شيرين ترين چيز ممكن است. منتها ذائقه وقتي بيمار و از تعادل طبيعي منحرف مي شود، چيزهاي شيرين را تلخ احساس ميكند. مثل مريض هايي كه شيرين ترين چيز را هم كه مي خورند، در كامشان تلخ است. ما نيز اگر تلخي هايي در زندگي احساس ميكنيم عمدتاً به اين علّت است كه ذائقه ي روحمان منحرف شده است و از تعادل فطري و طبيعي بيرون رفته است.

اگر سيگاري را به فرد سالمي كه معتاد به دود و مواد دُخاني نيست بدهند، از كشيدنش رنج مي برد و به سرفه مي افتد و از دود سيگار، نفس و قلبش مي گيرد و كلافه مي شود و نمي تواند آن را تحمل كند. امّا وقتي اين فرد سالم، به سيگار معتاد مي شود، اگر دود وارد ريه اش نشود كلافه مي شود. طبع اين شخص به هم ريخته و از تعادل طبيعي خارج شده است و دود به او لذت مي بخشد و تنفّس هواي آزاد و لطيف براي

او رنج آور خواهد بود. انسان از نظر خلقيّات و روحيّات اين گونه است. وقتي از فطريّات خود جدا مي شود و به بيماري محبّت دنيا معتاد شده، به سمت تضادّ با فطرت كشيده مي شود، ذائقه ي روحش تغيير ميكند. آن وقت چيزهايي كه خدا مقدّر و مقرّر كرده است، به ذائقه اش شيرين نيست. امّا اگر به فطرت الهي خود بازگردد و سلامت خود را دوباره به دست آورد و مانند معتادي كه ترك اعتياد ميكند، از اعتيادهاي اخلاقي و روحي خلاصي يابد، خواهد ديد كه تمام مقدرات و مقرّرات الهي شيرين ترين چيزهاي قابل تصوّرند.

مطالبي را كه ذيلاً بيان مي شود، اگر به كاممان شيرين نيست، دست كم ذهنمان را متقاعد كنيم، تا ان شاءاللّه با بازيافتن تعادل و سلامت فطريمان، به تدريج كام جانمان نيز با آن همسو شود و شيريني آن را درك كنيم.

چرايي احكام الهي

اصل اينكه ما باور داريم كه به دين نيازمنديم و لذا به دنبال دين آمده ايم، حتي از اعتقاد به اين است كه انديشه ي ما به اين نتيجه رسيده

است كه عقل بشر به همه چيز راه ندارد. چون اگر عقل همه چيز را مي توانست كشف كند، نيازي به دين نداشتيم.

در عرصه ي پزشكي خداوند پيامبر نفرستاد؛ چون امور پزشكي را بشر با عقل و تجربيّات عملي خود مي توانست كشف كند. امّا در حوزه ي دين پيامبر فرستاد، چون همه ي چيزهايى را كه در حوزه ي دين است، عقل بشر نمي تواند كشف كند. اين سخن كه من بايد دليل همه ي چيزهايى كه در دين آمده است را بفهمم؛ به اين معني

است كه نيازي به دين نداريم. چون اگر مي شد دليل و چرايي همه ي چيزهاي گفته شده در دين را با عقل بشري فهميد، خداوند مي فرمود: خودتان كشف كنيد و پيامبر نمي فرستاد، همان طور كه در علم پزشكي پيامبر نفرستاد و گذارد خود بشر مسائل پزشكي را كشف كند. همين كه نياز به دين را باور داريم، يعني باور داريم حرف هايي در دين وجود دارد كه عقل ما نمي تواند چرايي آن را بفهمد. چرا نماز صبح را دو ركعت و نماز ظهر را چهار ركعت بايد خواند؟ چرا ماه رمضان بايد روزه گرفت و ماه شوّال نبايد روزه گرفت؟ چرا مراسم حج بايد در ماه ذي حجه برگزار شود و در ماه رجب انجام نمي شود؟ عقل به چرايي بسياري از احكام راه ندارد.

اين گونه نيست كه همه ي آنچه در دين آمده است، در دسترس انديشه ي بشر باشد. بُرد عقل بشر محدود است. عقل در حيطه ي بُرد خود، كارايى بسيار ارزشمندي دارد، امّا نمي تواند فراتر از آن را درك كند و اينجاست كه نيازمند مي شويم پيغمبر بيايد.

افرادي مي گويند تا علّت فلان حكم را ندانيم، به آن عمل نميكنيم. به اين افراد مي گوييم اگر شما مي توانستيد چرايى اش را بفهميد اصلاً حكم نازل نمى شد كه بخواهيد عمل كنيد يا نكنيد. همين كه حكم الهي آمده است يعنى اين حكم، چيزي است كه عقل بشر به آن نمي رسد.

پس موكول كردن عمل به هر يك از احكام، به اينكه فلسفه ي اين حكم را بدانيم، با اعتقاد به نياز بشر به انبياي الهي،

تضادّ و تعارض دارد. بايد دندان اين طمع را كه همه ي چرايى احكام دانسته شود، كند. عقل حدّاكثر به گوشه هايي از حكمت هاي برخي از احكام مي تواند پي ببرد. توقّع درك تمامي حكمت ها و علل كليّه ي احكامي كه براساس علم بي نهايت الهي وضع شده است، با عقلي كه به فرموده ي قرآن كريم، از آن علم بيكران، جز اندكي نصيبش نشده است،1 توقّعي نابجاست.

عقل چيز ارزشمندي است لكن كاربرد محدودي دارد؛ كامپيوترهاي مختلف با توانمندي هاي مختلفي وجود دارند. يك كامپيوتر معيّن توانمندي تعريف شده اي دارد و نرم افزارهاي خاصّي را مي تواند اجرا كند و قدرت اجراي نرم افزارهايي را كه نيازمند به ظرفيّت بالاتري است ندارد؛ ولي به اين معني نيست كه اين كامپيوتر به درد نمي خورد و بايد آن را كنار گذاشت. بلكه در حيطه ي كارايي خود بسيار دقيق و ارزشمند است؛ امّا فراتر از آن حيطه، هيچ كارايى ندارد. عقل ما هم مثل كامپيوتر دامنه ي كارايي خاصّي دارد. در اين دامنه بسيار هم ارزشمند است و دين نيز از آن بسيار تجليل كرده و به آن بها داده است. امّا فراتر از آن را نمي تواند بفهمد. خود عقل اين محدوديّت توانايى خود را درك ميكند و تشخيص مي دهد و لذا به دين رو مي آورد.

1- سوره ي اسراء، آيه ي 85 نكته ي ديگري كه لازم است به آن اشاره شود، اين است كه اگر عمل به احكام بعد از فهميدن چرايي و فلسفه ي احكام و براي نيل به خاصيّت آن باشد، عمل، عمل عبادي نيست. عبوديّت و

تعبّد جايي ظاهر مي شود كه فرد چرايي را نمي فهمد و صِرفاً چون خدا امر نموده است فرمان مي برد. فرمان بردن از دين به شرط فهميدن چرايي، يك نوع فرعونيّت و ادّعاي خدايي كردن است.

عقل ما مي گويد تبعيّت از داناتر و متخصّص، امري واجب است. بيمار كه مي شويم نزد پزشك مي رويم. چرايى تجويزهاي او را، كه فلان دارو را قبل از غذا و آن يكي را بعد از غذا و هر يك را چه مقدار بخور، هم نمي دانيم؛ امّا چون به تخصّص او اعتماد داريم، هر چه گفت اطاعت ميكنيم. خداي متعال دست كم به اندازه ي يك پزشك كه در كار خود خبره است و از ما بيشتر مي داند. چطور به پزشك نمي گوييم تا چرايى تجويزهاي تو را نفهميم به نسخه ات عمل نميكنيم؛ امّا به خدا كه مي رسيم مي گوييم تا دليل احكام تو را نفهميم، به آنها تن نمي دهيم. اين نكته در حوزه ي احكام زن و مرد نيز قابل طرح است.

حكمت و عدالت الهي در مورد زن و مرد

با شناختي كه از خدا و آفرينش داريم، مي دانيم اولاً خداي متعال اين عالم را هدفمند و بر پايه ي حقّ و عدل آفريده است. قرآن كريم مي فرمايد: وَ ما خَلَقنَا السَّماواتِ وَ الاَرضَ و ما بَينَهُما اِلاّ بِالحَقِّ 1: آسمانها و زمين و

1- سوره ي حجر، آيه ي 85.

آنچه بين آنهاست را جز به حق نيافريديم. در حديثي داريم: بالعَدل قامَتِ السَّمواتُ وَ الاَرضُ 1: آسمانها و زمين بر پايه ي عدل برپاشد. ثَانياً خداوند هر موجود را بر اساس مقتضيّات فطري و آفرينشي آن، به سمت

كمال سوق مي دهد. قرآن كريم مي فرمايد: ربُّنَا الذي اَعطَي كُلَّ شَيءٍ خَلقَهُ ثُمَّ هَدي 2: پروردگار ما كسى است كه آنچه را لازمه ي آفرينش هر چيز بود به آن عطا كرد؛ سپس آن را هدايت نمود. ثالثاً ينكه خداي عادل، محال است ذرّه اي به موجودي ظلم كند. قرآن كريم مي فرمايد: اِنَّ اللّهَ لَيسَ بظَلاّم لِلعَبيدِ 3: خداوند مطلقاً به بندگان ستم نميكند. لا يَظلِمُ النّاسَ شَيئاً 4: خدَاوند هيچ ستمي به انسانها نميكند. در نتيجه خداوند ذرّه اي به انسان ها، چه زن و چه مرد، ظلم نميكند. بر اين اساس خداوند در احكامي كه وضع كرده است، حقّ زن را تضييع نميكند. ظلم، يا افراط است يا تفريط؛ و خداوند در مورد زن و مرد هيچ ظلمي نميكند و باري سنگين تر از توان هر يك بر دوش آنها نمي گذارد و وظيفه اي كه ظرفيّتش را در آفرينش در او قرار نداده است، به وي محول نميكند و متقابلاً قابليّت ها و ظرفيّت هايي را كه در هر يك قرار داده است، راكد و غير فعّال رها نميكند و با احكام خود، هر يك را به سوي كمال خويش سوق مي دهد. احكام اسلام بر اساس ويژگي هاي تكويني زن و مرد مقرر شده است و جنبه ي اعتباري و حقوقي ندارد.

1- احسائي، عوالي اللّئالي، ج 4، ص 102.

2- سوره ي طه، آيه ي 50.

3- سوره ي آل عمران، آيه ي 182 و سوره ي انفال، آيه ي 51 و سوره ي حج، آيه ي 0 1.

4- سوره ي يونس، آيه ي 44.

زن و مرد از ديد اسلام

از ديدگاه اسلام منزلت انساني

زن و مرد كاملاً با هم برابر است. در آيات فراواني از قرآن كريم، وقتي به زن و مرد به عنوان يك انسان نگريسته شده است، هر دو در يك تراز قرار داده شده اند. به بعضي از اين آيات اشاره ميكنيم.

اِنَ المُسلِمينَ وَ المُسلِماتِ وَ المُومِنينَ وَ المُومِناتِ وَ القانِتينَ و القانِتاتِ وَ الصّادِقينَ وَ الصّادقاتِ... و الحافطينَ فُروجَهُم وَ الحافِظاتِ وَ الذّاكرينَ اللّهَ كَثيراً و الذّاكِراتِ اَعَدَّ اللّهُ لًهُم مَغفِرَةً وَ اَجراً عظيماً 1: كساني كه در برابر خدا تسليم باشند، خواه زن و خواه مرد؛ كساني كه دل به خدا سپرده باشند و ايمان به خدا آورده باشند، خواه زن و خواه مرد؛ كساني كه فرمانبر و مطيع خدا باشند، خواه زن و خواه مرد؛ كساني كه صدق داشته باشند، خواه زن و خواه مرد؛ كساني كه پاكدامني داشته باشند، خواه زن و خواه مرد؛ كساني كه فراوان ياد خدا كنند، چه زن و چه مرد؛ براي اين گونه افراد، خداوند مغفرت و اجر عظيمي تدارك ديده است.

وَ مَن يَعمَل مِنَ الصّالِحاتِ مِن ذَكَرٍ اَو اُنثَي وَ هُوَ مُومِنٌ ، فَاولئِكَ يَدخُلُونَ الجَنَّةَ وَ لا يُظلَمُونَ نَقيراً 2: كسي كه عمل صالح انجام دهد در حالي كه ايمان داشته باشد، چه مرد و چه زن، وارد بهشت مي شود و سر سوزني به آنها ظلم نمي شود و حقوقشان ضايع نمي گردد.

وَ مَن عَمِلَ صالِحاً مِن ذَكَرٍ اَو اُنثَي وَ هوَ مُومِنٌ فَاولئِكَ يَدخُلونَ الجَنَّةَ

1- سوره ي احزاب، آيه ي 35. 2- سوره ي نساء، آيه ي 124.

يُرزقونَ فيها بغيرِ حِسابِ 1: كسي كه عمل صالح انجام دهد در حالي كه مومن

باشد، خَواه مرد وَ خواه زن، داخل بهشت مي شود و رزق الهي بي حساب نصيبش مي شود.

فَاستَجابَ لَهُم ربّهم أنِّي لاَ اُضيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنكُم مِن ذَكَرٍ اَو اُنثي...2: پروردگار خواسته ي آنها را اجابت نمود و فَرمود من عملً هيچ عمل كننده اي را، خواه مرد و خواه زن، ضايع نميكنم.

بنابراين در قرآن كريم، جايي كه ارزش هاي انساني مطرح است، خداي متعال يك سر سوزن بين زن و مرد تفاوت قائل نشده است.

جنبه هاي انساني ناظر بر روح است. وجود ما دست كم سه لايه دارد. يكي جسم است، كه لايه ي رويين وجود ماست. دوم نفس يا روان است، كه جايگاه خصلت ها و خلقيّات و روحيّات و گرايش هاي ما مي باشد و سوم روح است كه كانوني ترين و اصلي ترين بخش وجود ماست.

اگر فقط جنبه ي روح را در نظر بگيريم، يعني اين قدرت را داشته باشيم

- اين قدرت قابل به دست آوردن است- كه خلع بدن كنيم، يعني از بدنمان جدا شويم، و كار سنگين تر اينكه خلع نفس كنيم، يعني از نفس هم جدا شويم، و اين دو دست لباس را از پيكر روح خود بيرون آوريم؛ زن و مردي نخواهيم داشت؛ بلكه موجود واحدي به نام انسان داريم. يعني روح انساني مذكّر و مونّث ندارد. در بُعد روح انساني، زن و مرد مطرح نيست. همه ي ارواحي كه خدا آفريد، همه از روح الهي كه از امر ربّ است نشأت

1- سوره ي غافر، آيه ي 40.

2- سوره ي آل عمران، آيه ي 195.

گرفته اند و هيچ تفاوتي بين زن و مرد نيست. قرآن كريم مي

فرمايد: وَ نَفَختُ فيهِ مِن روحي 1: و در او از روح خود دميدم. قُلِ الرّوحُ مِن اَمرِ ربي 2: بگو روح از امر پروردگار من است. در مرتبه ي روح، زن و مرد و جنسيّت حضور ندارد.

خداي متعال آن هنگام كه خواست ارواح را كه مثل هم بودند به اين عالم بفرستد، آنها را به دو دسته تقسيم كرد. به دسته ي اوّل يك دست لباس رو و يك دست لباس زير مردانه و به دسته ي ديگر يك دست لباس رو و يك دست لباس زير زنانه داد. لباس رو يعني بدن و جسم، لباس زير يعني نفس و روان. و اين چنين، بر اساس طرّاحي اي كه خدا براي نظام اين عالم كرد، روح ها به دو گروه زنان و مردان تقسيم شدند.

خداي متعال در اين عالم يك سلسله وظايف و نقش ها براي زنان و يك سري وظايف و نقش ها براي مردان پيش بيني كرده است و متناسب با اين وظايف و نقش ها، سرمايه ها و امكانات متفاوتي را به نفس و جسم هر يك از آنها داده است. امّا اين سرمايه ها و نقش هاي متفاوت، هيچ تفاوت

1- سوره ي حجر، آيه ي 29 و سوره ي ص، آيه ي 072 اين كه فرمود از روح خود در او دميدم، نه اينكه نعوذ باللّه خدا روح و جسم دارد و مقداري از روح خود را در پيكر ما دميد. خداوند هرگاه بخواهد از ارزشِ والاي چيزي نزد خود خبر دهد، آن را به خود نسبت مي دهد. همچون مسجدالحرام را كه بَيتي: خانه ي من (سوره ي حج،

آيه ي 26) و روزهاي خاص را كه اَيامُ اللّه: روزهاي خدا (سوره ي ابراهيم، آيه ي5) خوانده است. خداوند روح را كه مخلوقي عظيم تر از ملائكه و مقرب ترين موجود به خداست، آفريد و سپس از آن در پيكر انسان دميد.

2- سوره ي اسراء، آيه ي 85

ارزشي بين زن و مرد ايجاد نميكند.

به عنوان مثال فرض كنيد مدير يك سازمان دو معاون دارد. يكي معاون اداري و ديگري معاون مالي. منزلت اين دو معاون، از نظر تراز سازماني، يكسان است و هيچكدام بالاتر از ديگري نيست، هر دو معاونند. حقوقشان به يك ميزان است. منزلت و اختياراتشان هم مساوي است. امّا دو حوزه ي وظايف تخصّصى متفاوت دارند. معاون اداري، برنامه ريزي هاي تأمين، تربيت، نظارت و ارزشيابي نيروي انساني و امور مربوط به جذب، استخدام، انتصاب، ارتقاء و بازنشستگي را به عهده دارد كه كارهاي نيروي انساني سازمان است. امّا معاون مالي بايد برنامه ها را براساس معيارهاي مالي، به بودجه تبديل كند و بودجه را برآورد كند، آن را پيشنهاد دهد، دنبال تصويبش باشد، پس از تصويب، به تخصيص بودجه بپردازد و نظارت حين اجرا و بعد از اجراي بودجه را داشته باشد كه اينها امور مالي سازمان مي باشند.

هر يك از اين دو معاونت داراي شرح وظايف تخصّصي جداگانه اي است و تصدّي هر يك مستلزم تخصّص و مهارت هاي متفاوتي مي باشد. كسي كه مي خواهد معاون اداري موسسه شود، بايد تحصيلات و توانمندي تخصّصى اش در حوزه ي مديريّت اداري باشد و كسي كه مي خواهد مدير مالي موسسه شود، بايد تحصيلات و تخصّصش در حوزه ي امور

مالي باشد. دو شرح وظيفه ي مختلف، دو نوع تخصّص مختلف را مي طلبد؛ در حالي كه هر دو معاون از نظر تراز سازماني يكسان و همترازند. هيچ كدام بالاتر از ديگري نيست.

در نظام آفرينش و سازمان خلقت، زن و مرد دو معاونند. به تناسب وظايفي كه زن دارد، سرمايه ها و توانمندي هايي در وجودش قرار داده شده است. مرد هم به تناسب وظايف ديگري كه دارد، توانمندي ها و سرمايه هاي ديگري در وجودش تعبيه شده است. پس زن و مرد در بُعد روح يكسان و در بُعد جسم و نفس با هم متفاوتند. هيچ شخص عاقلي نمي تواند اين تفاوت را انكار كند. گرچه گروهي از فمنيست ها امروزه حرف هايي مي زنند كه هر كودك عاقلي هم به آنها مي خندد؛ ولي واقعيّت اين است كه زن و مرد در بُعد جسم و در بُعد فقس با هم متفاوتند. حرف هاي فمنيست ها كه مي گويند برخوردهاي اجتماعي متفاوت با زن و مرد سبب شده است كه زن ها ظريف تر، لطيف تر، شكننده تر، عاطفي تر و مردها پرصلابت تر، جدّي تر و قوي تر باشند؛ حرف هاي مفت و باطلي است و از نظر علمي و منطقي هيچ جايگاهي براي پذيرش ندارد. نوزاد دختر و پسر از همان روز آغاز تولّد با هم تفاوت دارند. در سنين كودكي كه هنوز كودك هنجارهاي اجتماعي را نشناخته است و برخوردهاي متفاوت جامعه را نديده است، يعني از همان ماه هاي اوّل، دختربچّه ها و پسربچه ها با هم متفاوتند. در آفرينش هر يك، سرمايه ها متناسب با نقش هايشان در وجودشان

قرار داده شده است.

خداي متعال اين دو معاونت را مكمّل هم آفريده است. زن و مرد مكمّل هم مي باشند. هيچكدام طفيلي نيستند كه بگوييم اصل مرد است و زن طفيلي مرد است؛ يا آن طور كه فمنيست ها مي گويند، اصل زن است و مرد طفيلي زن است. از نظر اسلام هيچكدام از اينها درست نيست. اساساً اسلام با جنسيّت محوري مخالف است. اسلام ارزش مدار و فضيلت محور است. قرآن مي فرمايد: فَضَّلَ اللّهُ المُجاهِدينَ عَلَي القاعِدينَ اَجراً عظيماً 1: خداوند مجاهدان را بر نشستگان با اجر بزرگي برتري داده است؛ يَرفَعِ اللّهُ الذينَ امَنوا مِنكُم وَ الذينَ اُوتوا العِلمَ دَرَجاتٍ 2: خداوند كساني از شما را كه ايمان آوردند و كساني را كه به آنها دانش عطا شده است به درجاتي رفعت مي بخشد؛ اِنّ اَكرَمَكُم عِندَاللّه اَتقيكُم 3: هرآينه بزرگوارترين شما در نزد خدا پرهيزگارترين شماست. پَس ارزش و ملاك برتري در اسلام، جهاد، ايمان، دانش و تقواست؛ نه مرد يا زن بودن و اين ارزش ها، زن و مرد نمي شناسد. نه مرد بودنِ مرد شرافتي براي مرد است و نه زن بودنِ زن شرافتي براي او. آنچه كه شرافت است، ارزش هاي واقعي است.

اقتضاي نقش مادرانه اي كه خداي متعال براي انسان سازي به زن سپرده، لطافت و عواطف بسيار قوي است كه در وجود او قرار داده است و مرد از چنين عواطفي محروم است. يعني عواطف مرد خيلي ضعيف تر از عواطف زن است. اگر بخواهيم مرد و زن را از نظر عاطفه مقايسه كنيم و كمال عاطفه را آنچه در زن است در نظر بگيريم، مردها

ناقص العاطفه و زن ها كامل العاطفه مي باشند. زن عواطف بسيار قوي اي دارد كه به او توانايى نقش مادرانه و انسان سازي داده است.

متقابلاً خداي متعال به اقتضاي نقشي كه به مرد سپرده است، صلابت، جديّت و حسابگري، يعني عقل جزئي قوي تري به او داده است. دو گونه

1- سوره ي نساء، آيه ي 95. 2- سوره ي مجادله، آيه ي 11. 3- سوره ي حجرات، آيه ي13.

عقل وجود دارد. يكي عقل الهي كه به موجب روايات: اَلعقلُ ما عُبِدَ بهِ الرَّحمان وَ اكتُسِبَ بِهِ الجَنانُ 1: عقل چيزي است كه خداي رحمان بَا آن عبادت و بندگي مي شود و به وسيله ي آن بهشت الهي جلب مي شود. جايگاه اين عقل در روح است و مرد و زن در آن يكسانند. دوم عقل جزئي يا عقل حسابگر و عقل ابزاري، كه تمشيت امور مادّي اين عالم را ميكند. عقلي كه چُرتكه مي اندازد. اين عقل ابزاري و كاسبكار و چرتكه انداز، در مرد قوي تر از زن است.

زن موجود عاطفي تر و مرد موجود حسابگرتري است. زن موجود عاشق پيشه تر و مرد موجود تاجرپيشه تري است. و اينكه مي گويند مردها كامل العقل و زن ها ناقص العقلند، منظور عقل الهي نيست. چون عقل الهي، زن و مرد نمي شناسد. بلكه منظور اين است كه زن آن قدر اهل چرتكه انداختن و حسابگري و سود و زيان نيست. آن قدر كاسبكارانه به زندگي نگاه نميكند، لطيف تر و عاطفي تر نگاه ميكند و راحت تر مي تواند از مسائل مادّي بگذرد.

عواطف قوي و لطيف زنانه و جسم زن، براي نقش

انسان سازي مناسب است و جديّت و كمتر عاطفي بودن و بيشتر حسابگر بودن مرد و خشونت پيكر مردانه ي او، با تمشيت امور مادّي اين عالم متناسب است. اين يك تقسيم وظيفه است و هيچ كدام بر ديگري برتري ندارند.

گاهي ديده مي شود تحت تأثير تفكّرات فمنيستي، بعضي خانم ها افتخار ميكنند و گمان ميكنند خيلي رشد كرده اند كه نقش مادرانه را ترك

1- كليني، كافي، ج1، ص 11.

كرده اند و نقش مردانه به عهده گرفته اند. آيا اگر خانمي مهندس معدن شود و به دويست متري عمق زمين برود و زغال سنگ استخراج كند يا مهندس عمران و ساختمان شود و پل و برج مسكوني بسازد، كاري مهم تر از انسان سازي كرده است؟ ارزش هر حرفه و شغل، به محصولي است كه توليد ميكند. آيا نقش انسان سازي بالاتر و بزرگتر است يا نقش ساختمان سازي؟ ترك نقش مادرانه افتخار و رشد نيست، اشتباه بسيار بزرگي است. زن ارزش هاي بلند و بزرگي را كه در وجودش است، نشناخته است كه وقتي به او مي گويند نقش زنانه ات را ايفا كن، احساس ميكند دارند او را تحقير ميكنند و گمان ميكند اگر نقش زنانه ي خود را رها كند و در سيماي يك مرد در جامعه حاضر شود، خيلي رشد كرده است. اين يك نوع خودكم بيني و خود ناباوري در زن است.

زن اگر عظمت نقشي را كه خداي متعال در آفرينش به او سپرده است بشناسد، مي فهمد كه نقشش بسيار مهم تر از نقش مرد است. كاري را مي تواند انجام دهد كه هيچ مردي نمى تواند انجام دهد.

يك مرد مي تواند پل بسازد، زن هم مي تواند درس پل سازي بخواند و پل بسازد، امّا نقشي كه زن مي تواند ايفا كند، يعني انسان سازي، از مرد بر نمي آيد. چون سرمايه ي لازم براي ايفاي اين نقش را ندارد. عاطفه ي قوي اي كه خداوند در وجود زن قرار داده است، به او حلم و صبوري و ايثاري مي دهد كه مي تواند نقش بسيار عظيم مادرانه را ايفا كند و انسان بپروراند. مردها آن عواطف قوي را ندارند. لذا آن حوصله را هم ندارند. بارها ديده ايم بچه ي شيرخواره وقتي شروع به شيون زدن ميكند و از پدر خواسته مي شود او را نگه دارد، پس از لحظاتي، مرد خسته مي شود و كودك را به مادر باز مي گرداند و مي گويد حوصله ندارم. نقش مادرانه بزرگترين نقش در عالم است و خدا اين نقش را به زن سپرده است. آيا اين افتخار نيست؟

در اين دنياي به اصطلاح پيشرفته از نظر علم و دانش و تكنولوژي و تخصّص، يك خانم فمنيست اروپايي كه خيلي هم صاحب نام است، به عنوان روشنفكر و نظريّه پرداز يك نهضت اجتماعي، مي گويد زن ها قرن هاي زيادي جسم خود را در اختيار مردها قرار دادند و ديگر نبايد اين كار را بكنند و براي ارضاي نيازهاي جنسي هم بايد به همجنسان خود روي آورند. به اين خانم مي گوييم تكليف استمرار نسل بشر چه مي شود؟ مي گويد سلول هاي جنسي زن و مرد را در آزمايشگاه با هم تركيب كنند و بچه درست كنند و در دستگاه رشد دهند. اين

طرز فكر را كدام زن عاقلي تأييد ميكند؟

زن بايد نقش بزرگ خود را بشناسد تا فكر نكند كه اگر در نقش يك مرد ظاهر شود، خيلي مهم تر شده است. اين القاء غرب است كه در پي استثمار اقتصادي و بهره كشي از زن بود. وقتي دوران صنعتي دنياي غرب شروع شد و مجتمع ها و شهرهاي بزرگ صنعتي در اروپا ايجاد شدند، طبيعتاً مجتمع هاي عظيم كارگري هم به وجود آمد و تعداد زيادي از كارگرها در اين شهرهاي صنعتي جمع شدند. وقتي كارگرها همديگر را ديدند، دريافتند كه در مجموع، قدرت عظيمي هستند. از آن طرف هم سرمايه داري سعي داشت با كمترين دستمزد، بيشترين كار را از كارگران بگيرد. استثماري كه سرمايه دار ميكرد، محيط هاي كار بسيار آلوده و غير بهداشتي، شرايط كاري بسيار سخت، ساعات كار طولاني و مزد بسيار اندك، كم كم كارگرها را به سمت مبارزات سنديكاليستي كشاند. اعتصاب ها و حركت هاي اعتراض آميز توسط كارگران شروع شد و چرخ صنعت داشت متوقّف مي شد كه سرمايه دارها به يك ترفند دست زدند، و براي اينكه از كارگرهاي مرد معترض رها شوند، به سراغ كودكان و زنان رفتند. ديدند زنان و بچّه هاي كم سن و سال مي توانند نيروهاي كار بسيار ارزان قيمتي باشند و قدرت اعتراض و اعتصاب هم ندارند. امّا آن روز زن نقش مادرانه را در خانه ايفا ميكرد.

سرمايه دارها براي اينكه زن را از خانه بيرون بكشند، به ترفند برابري حقوق زن و مرد و نقش اجتماعي زن روي آوردند و شعار دادند كه زن ها از مردها كمتر نيستند و بهتر

از مردها مي توانند در جامعه نقش ايفا كنند. شعارهاي برابري زن و مرد و تأكيد بر نقش اجتماعي زن و امثال آن، ترفند سرمايه داري براي به دست آوردن كارگرهايي با مزد كم و بدون نيروي اعتراض و اعتصاب در شرايط كار نامناسب و بسيار بد بود.

نكته اي ديگر كه اشاره به آن خالي از لطف نيست اين است كه عواطف سرشاري كه خداوند به زن داده است غير ازاينكه امكان ايفاي نقش والاي مادرانه را به او مي دهد، در وادي سير و سلوك عرفاني هم سرمايه ي عظيمي براي او به حساب مي آيد كه واقعاً جاي قدرداني و شكر دارد. تجربيّات عارفانه مستلزم عبور از حجاب عالم طبيعت است. از يك سو سقف عالم حس و طبيعت را همان عقل حسابگر مي سازد. از سوي ديگر تنها نيرويي كه مي تواند اين سقف را بشكافد تا بتوان از پرده و حجاب عالم حس بيرون رفت و در عالم ملكوت پرواز كرد، نيروي عشق است. چون عقل حسابگر مرد قوي تر است، سقفي كه بايد بشكافد خيلي قطورتر و مستحكم تر است و چون نيروي عاطفه اش ضعيف تر است، توانش براي شكافتن اين سقف كمتر است. امّا عقل حسابگر زن مثل مرد قوي نيست، لذا آن سقف برايش خيلي نازك و شكننده است و چون عاطفه ي بسيار قوي اي دارد، نيرويش براي شكافتن و پاره كردن اين حجاب خيلي زيادتر است. لذا خانم ها اگر در وادي سير و سلوك عرفاني قرار گيرند، تجربه هاي معنوي و عارفانه براي آنها خيلي دسترسي پذيرتر از مردان است. پس عاطفه اي كه

خداوند متعال به زن عطا فرموده است خيلي گرانبها ست.

كساني كه بحث برابري زن و مرد را مطرح ميكنند، هم زن و هم مرد را از سرمايه هاي ويژه اي كه خداوند در جنس مرد به طور خاص و در جنس زن به طور خاص قرار داده است، غافل ميكنند. اگر دو دايره ي متقاطع را در نظر بگيريم، فضايي مشترك و فضاهايي اختصاصي دارند. مرد و زن هم اين گونه اند. از نظر توان و استعداد، يك فضاي مشترك و يك فضاي اختصاصي دارند. وقتي مي گوييم زن و مرد برابرند، فقط آن فضاي مشترك را مطرح ميكنيم. يعني زن را از سرمايه هاي اختصاصي اش و مرد را هم از سرمايه هاي اختصاصي اش غافل ميكنيم. آيا اين خدمت به زن و مرد است؟ زن و مرد بايد سرمايه هاي ويژه ي خود را بشناسند، كشف كنند و بيشترين بهره برداري را از آن به عمل آورند.

چرا قرآن مرد را حاكم و بالاتر از زن قرار داده است؟

آيه اي است كه گاهي دستاويز طرح شبهه ي ناعادلانه بودن موضعِ اسلام در مورد زن قرار گرفته است. خداوند مي فرمايد: اَلرِّجالُ قوّامون

عَلَي النِّساءِ1: مردها قوّام بر زنانند. مي گويند: اين آيه ناظر به مردسالاري است. در حالي كه، همانطور كه پيشتر گفته شد، در اسلام اصلاً جنسيّت سالاري نداريم؛ فضيلت سالاري داريم، ارزش سالاري داريم. نه مردسالاري داريم و نه زن سالاري. توضيح مختصري راجع به آيه ي مورد بحث مي دهيم.

واژه ي قوّام از نظر لغوي يعني قيام كننده به امر با شايستگي و توانمندي. نمونه اش را هم در قرآن داريم. اَموالَكُمُ التي جَعَلَ اللّهُ لَكُم قياماً 2؛ اموال شما كه خدا

آن را مايه ي قيام شما قرار داد. واژه ي قوّام در كتاب هاي لغت به اين معاني آمده است.

در كتاب اقرب الموارد، قامَ الرَّجُلُ المَرءَ: قامَ بِشَأنِها، قامَ بكِفايَتِه اينكه مرد قائم بر زن است يعني براي انجام كارهاي زن و تأمين كَارهاي او قيام ميكند.

در كتاب لسان العرب، قَوّام: اَلمُحافِظَةُ وَ الاِصلاحُ. يعني مرد مدافع و حامي زن است و مصالح او را بايد تامين كند.

در كتاب تاج العروس، تقُوم باَمرِها وَ تَحتاجُ اِلَيها، اَلقَوّامُ، اَلمُتَكَفِّلُ باَمرِها. يعني كسي كه براي انجام كَار زن و آنچه زن به آن احتياج دارد قَيام ميكند و قوّام يعني كسي كه متكفّل انجام كاري است.

ذيل آيه ي اَلرِّجالُ قَوّامونَ عَلَي النساء در تفسير جامع الاحكام از قرطبّي آمده است، اَي يقومونَ بِالنَّفَقَةِ عَلَيهِنَّ وَ الذُّبِّ عَنهُنَّ: اينكه مردها

1- سوره ي نساء، آيه ي 34. 2- سوره ي نساء، آيه ي 5.

قوّام بر زنانند يعني براي تأمين هزينه هاي زندگي زن و دفاع از او در برابر خطرات قيام ميكنند.

در تفسير بيضاوي آمده است، اَلقَوّامُ: اَلقَيّمُ بمَصالحِ وَ التَّدبيرِ وَ اِلاهتِمامِ بِالحِفظ قوّام يعني كسي كه براي تأمين مَصالح و تدبير، قيّم مي شود و براي حفاظت اهتمام ميكند.

تفسير غرايب القرآن نيشابوري مي گويد، اَلقَوّامُ الذي تقوم بِاَمرِها وَ يَهتَمُّ بحِفظِها: قوّام يعني كسي كه براي انجام كارهاي زن قيام ميكند و براي حفاظت از او اهتمام مي نمايد.

در تفسير الميزان مي گويد، اَلقَيِّمُ هُوَ الذي يقُومَ بِاَمرِ غَيرِهِ وَ القَوّامُ وَ القَيّامُ مبالِغَةٌ مِنه: قيّم كسي است كه براي انجام كار شخص ديگري قيام ميكند و قوّام و قيّام هم مبالغه ي اوست.

در ادامه ي جمله

ي اَلرِّجالُ قَوّامونَ عَلَي النِّساء" در آيه آمده است: بما فَضَّلَ اللّهُ بَعضَهُم عَلَي بَعضٍ: به اعتبار فضيلتي كه خداوند به يكي از آنها بر ديگري داده است. فضيلت هًا و برتري ها دو نوع است: موهبتي و اكتسابي. آنچه كه انسان به سبب آن مورد ستايش قرار مي گيرد و برايش ارزش به حساب مي آيد، برتري هاي اكتسابي است كه با زحمت و تلاش خود به دست آورده است و او را شايسته ي ستايش ميكند، نه برتري هاي موهبتي. فضيلت هايي كه در آيه ي فوق آمده است ناظر بر جنبه ي موهبتي است و اصلاً جنبه ي اكتسابي ندارد، يكي عقل حسابگر است كه در مرد قوي تر از زن است. دوم قدرت جسماني ايست كه خداوند به مرد بيشتر از زن عطا كرده است. آيه در ادامه مي فرمايد: وَ بما اَنفَقوا مِن اَموالِهِم: و به سبب اينكه مردها از مال خود انفاق ميكنند وَ هزينه هاي زن را تأمين

ميكنند. اين برتري ها سبب شده است، كارها و نيازهاي زن و دفاع از او به مرد محوّل شود و مرد نقش قوّاميّت در زندگي خانوادگي پيدا كند. نتيجه ي قوّاميت مرد بر زن، تكليف و وظايف بيشتري است كه بر دوش مرد قرار گرفته است؛ نه اينكه امتياز و حقوق بيشتري براي مرد به حساب آيد. اين برتري به هيچ وجه موجب نمي شود حقوق زن كمتر از مرد باشد يا حقّي از او سلب شود. چنان كه از نظر اسلام، حقّ مالكيّت و حقّ رأي، براي مرد و زن يكسان است. تفاوت هاي ناشي از جنسيّت، اختياري نيست و

به اعتبار آن، نه زن از مرد برتر مي شود و نه مرد از زن. همان گونه كه گفتيم آنچه سبب شرافت مي شود چيزهايي است كه شخص با تلاش خود كسب ميكند، مثل ايمان، علم و تقوا.

چرا اسلام ولايت، قضاوت و جهاد رابه مرد اختصاص داده است؟

در پاسخ به اين سوال كه چرا اسلام زن را از ولايت، قضاوت و جهاد محروم ساخته است؛ نكات زير را يادآور مي شويم.

نخست اينكه معافيّت خانم ها از بعضي تكاليف در اسلام، مثل جهاد كردن، قضاوت و ولايت، امتيازي نيست كه به مرد داده شده باشد؛ تكليفي است كه از دوش زن برداشته شده است. مثلاً قضاوت كار بسيار شاقّ و پرمسووليّت و حسّاس و خطرناك است. كوچكترين اشتباه در آن موجب مسووليّت بسيار سنگين اخروي مي شود. اسلام اين بار را از دوش زن برداشته و بر دوش مرد گذاشته است و سلب حقّي از زن نيست. علّت آن هم نياز اين كار به قاطعيّت وتحت تأثير عواطف و احساسات قرار نگرفتن در مقام اجراي عدالت است و احساسات و عواطف شديد زن، تناسبي با آن ندارد. حضور در جبهه هاي نبرد و مبارزه و از پادرآوردن دشمن و نيز حكومت و دقّت و حسابگري هاي سياسي و قاطعيّت و صلابت لازم براي اداره ي امور جامعه هم تناسبي با روحيّات لطيف زن ندارد.

دوم اينكه معاف شدن زن از اموري همچون جهاد، به معناي محروم شدن وي از اجر معنوي آن نيست؛ زيرا اگر زن در سنگر خانواده، براي خدا، دشواري هاي سلوك شايسته با شوهر و اداره ي نيكوي خانه را متحمّل شود؛ خداوند به او اجر جهاد را عطا خواهد كرد. اميرالمومنين عليه

السّلام فرمودند: جِهادُ المَراةِ حُسنُ التَّبَعُلِ 1: جهاد زن نيكو شوهرداري كردن است.

زني به محضر پيامبر كرم صلّي اللّه عليه و آله وسلّم رسيد، در حالي كه آن حضرت در بين اصحاب خود بودند. عرض كرد: پدر و مادرم به فدايت من به نمايندگي از زنان نزد شما آمده ام. جانم به فدايت مي دانم هيچ زني در شرق و غرب عالم نيست كه اين سخن مرا بشنود، مگر اينكه هم رأي من است. خداوند تو را به حق بر مردان و زنان مبعوث ساخت و ما زنان به تو و خدايت كه تو را فرستاد، ايمان آورديم. و ما گروه زنان، محدود و محصور و خانه نشين شما مردان و برآورنده ي خواهش ها و شهوات شما و باردار و حمل كننده ي فرزندان شماييم و شما مردان، با نمازهاي جمعه و جماعت و عيادت بيماران و حضور در تشييع جنازه ها و حج هاي پي درپي و از همه ي آنها بالاتر، جهاد در راه خدا، بر ما برتري داده شده ايد. و اين در حالي است كه وقتي هر يك از شما براي حج يا

1- نهج البلاغه، حكمت 136.

عمره يا مرزباني و دفاع از سرحدّات، از خانه بيرون مي رود؛ ما براي شما دارايي تان را حفظ مي كنيم و جامه هايتان را مي بافيم و آماده مي سازيم و فرزندانتان را تربيت ميكنيم. پس يا رسول اللّه! در اجر و پاداش، با شما مردان شريك نيستيم؟ پيامبر به طور كامل رو به اصحاب خود كردند و فرمودند: آيا تا كنون سخن زني را در پرسش از امر دين خود، نيكوتر از

اين شنيده ايد؟ عرض كردند: گمان نمي برديم زني به چنين مرتبه اي راه يابد. سپس پيامبر به آن زن رو كردند و فرمودند: اي زن! بازگرد و زناني را كه پشت سر تو هستند و تو سخنگوي آنهايي، آگاه ساز كه خوب شوهرداري كردنِ هر يك از شما براي همسرش و جلب رضايت شوهر و پيروي از آنچه او با آن موافق است، با تمامي اعمالي كه در مورد مردان گفتي، برابر است. سپس آن زن در حالي كه از شادي، لا اله الاّ اللّه و اللّه اكبر مي گفت، بازگشت.1

سوم اينكه در جهان بيني اسلام چون دنيا اصل نيست، امتيازات و برتري هاي انسان ها بر اساس جنبه هاي دنيوي سنجيده نشده است؛ بلكه بر اساس جنبه هاي معنوي و اخروي سنجيده شده است. ملاك اسلام در امتياز، چيزهايي است كه انسان را به قرب الهي مي رساند. توانمندي هاي دنيوي مرد كه عمدتاً جنبه ي تكويني دارد، سبب مسووليّت هاي متفاوتي است كه بر دوش مرد قرار گرفته است و نمي تواند ملاك برتري مرد بر زن شمرده شود.

1- سيوطي، دُرُّ المنثور، ج 2، ص 153.

چرا در اسلام شهادت دو زن برابر شهادت يك مرد است؟

يكي ديگر از سوالاتي كه در مورد حقوق زن در اسلام مطرح مي باشد، اين است كه چرا در امور قضايي، اسلام شهادت يك مرد را برابر شهادت دو زن قرار داده است.

در پاسخ، توجّه سوال كننده را به اين نكته جلب ميكنيم كه عواطف و احساسات شديد زن، اين احتمال را قابل تصوّر مي سازد كه شخص مغرض و يا مجرمي، با تحريك عواطف و احساسات وي، او را به ابراز شهادت نادرست و خلاف

واقع وادارد. همچنين به همان خاطر، در مورد زن بيش از مرد، اين احتمال وجود دارد كه تحت تأثير احساسات شخصي و يا حبّ و بغض نسبت به كسي، شهادتي نادرست دهد.

با توجّه به اين كه در امور قضايي، كار بسيار حسّاس است و جان و مال و عِرض و ناموس و حقوق اشخاص در معرض قضاوت و تصميمگيري مي باشد؛ اسلام با ملحق ساختن دو زن در مقام شهادت دادن، از يك سو زن را از مسووليّت هاي سنگين وجداني و اخروي شهادت خطا حفظ كرده و از سوي ديگر از احتمال خطاي قضات در مقام صدور حكم كاسته است. بنابراين حكم مزبور، هم به سود زن و هم به نفع جامعه است و به هيچ وجه حتي از كمتر دانستن ارزش زن نسبت به مرد و محروم ساختن او از حقّ و امتيازي نيست.

چرا در اسلام ديه و ارث زن نصف مرد است؟

در ارث، حكم زن و مرد با هم فرق دارد. اسلام گفته است برادر دو برابر خواهر ارث مي برد. گاهي افراد، جاهلانه وارد بحث مي شوند و اين

حكم را ظلم به زن تلقي ميكنند. بايد توجّه كنيم اسلام يك سيستم و نظام است و نمي شود از داخل يك سيستم، جزئي را بيرون كشيد و آن را جداگانه تجزيه و تحليل كرد.

خاصيّت سيستم اين است كه ساب سيستم ها و خرده نظام هاي درونش در تعامل و داد و ستد با يكديگرند. اگر جزئي را از درون سيستم بيرون بكشيم، ديگر شخصيّت و جايگاهي را كه در درون سيستم داشت، ندارد و اگر در بيرون از سيستم، مطالعاتي روي آن انجام دهيم، چيزي كه خواهيم شناخت، واقعيّتي نيست

كه در داخل سيستم داشت.

نظام احكام اسلام، سيستمي پيوسته است. اگر به درون اين سيستم نگاه كنيم، در مي يابيم كه تمامي احكامي كه وجود دارد، دقيقاً عادلانه و منطقي وضع شده است. در مورد حكم ارث، به بخش هاي ديگر احكام مثل مسئله ي قوّاميّت مرد، كه پيش از اين گذشت، نگاه ميكنيم. گفتيم مرد قوّام بر همسرش است؛ يعني وظيفه اش تأمين نيازهاي همسرش در زندگي مي باشد. زن اگر ميلياردر هم باشد، هيچ وظيفه اي ندارد كه ديناري از دارايي اش را در زندگي خانوادگي هزينه كند. تأمين هزينه ي زندگي مشترك تماماً به عهده ي مرد است.

زن و مردي كه در كنار هم زندگي مشترك دارند، زن يك دوم، و مرد كامل ارث مي برد. زن يك دوم ارث خود را پس انداز ميكند و يك ريالش را هم وظيفه ندارد خرج كند. امّا مرد ارثي را كه دريافت نموده است بايد براي خود و همسرش هزينه كند. در واقع، مرد از ارثي كه مي برد، يك دوم براي خودش و يك دوم براي همسرش مي باشد. در نتيجه سهمي كه به زن مي رسد بيشتر هم مي شود.

توجّه به اين نكته در مجموعه ي احكام اسلام هم به درك چرايي دو برابر بودن ارث برادر نسبت به خواهر كمك ميكند كه علاوه بر نفقه يا هزينه هاي زندگي زن كه بر عهده ي شوهر است؛ پرداخت مهريّه نيز تكليفي است كه بر عهده ي مرد مي باشد و زن چنان تكليفي بر عهده ندارد. علاوه بر اين، مسووليّت هاي مالي ديگري نيز بر عهده ي مرد است كه زن چنان

مسووليّت هايى ندارد. از جمله ي اين مسووليّت ها، مي توان به ديه ي عاقله و نيز تامين هزينه هاي جنگ هايي كه براي كشور اسلامي پيش مي آيد و دولت، به كمكهاي مردمي نياز پيدا ميكند، اشاره كرد.

در نتيجه اگر احكام مربوط به زن و مرد را درون سيستم احكام اسلام نگاه كنيم، مي بينيم هرگز به زن ظلم نشده و حقّ او ضايع نگرديده است.

در مسئله ي ديه، حكم اسلام اين است كه اگر زني را بكشند بايد يك دوم ديه را بدهند. امّا اگر مردي را بكشند بايد ديه ي كامل بپردازند. قضاوت ناعادلانه اي است اگر بگوييم از نظر اسلام ارزش زن نصف مرد است؛ زيرا ديه بيانگر ارزش انساني شخص نيست و در ارزش انساني، قرآن يك سر سوزن بين زن و مرد تفاوت نگذاشته است و مي فرمايد: مَن قَتَلَ نَفساً بغَير نَفسِ اَو فَسادٍ فِي الاَرضِ فَكَانَما قَتَلَ النّاسَ جَميعاً 1: اگر كسي شخص بي گناهي- خواه مرد و خواه زن- را بكشد، گويا همه ي بشريّت را نابود كرده است. پس در گناه انسانكشي و در ارزش فرد كشته شده، جنسيّت نقش و تأثيري ندارد.

1- سوره ي مائده، آيه ي 32.

ديه بيانگر قيمت انساني فرد كشته شده نيست. آيا كسي حاضر است به او ديه و پول بدهند و مادر يا پدرش را بكشند؟ قطعاً نه. آيا ديه جبران كننده ي لطمه ي عاطفي كه انسان از كشته شدن زن، شوهر، مادر، پدر يا فرزندش بر او وارد شده است، مي باشد؟ آيا اين پول مي تواند عاطفه ي جريحه دار را ترميم كند؟ يقيناً نه.

ديه فقط

جبران لطمه ي اقتصادي است كه به بازماندگان وارد شده است. دو خانواده را در نظر بگيريم؛ در يكي مادر آن خانواده را كشته اند. اين مادر اصلاً مسووليّت تأمين هزينه هاي خانواده را به عهده نداشته و لطمه ي اقتصادي آنچناني به خانواده ي او وارد نشده است. امّا در خانواده ي ديگر، پدر را كشته اند. در واقع نان آور خانواده را كشته اند و زن و فرزندان، تأمين كننده ي هزينه ي زندگي شان را از دست داده اند و به شدّت لطمه ي اقتصادي خورده اند. اگر بخواهيم اين ضايعه ي اقتصادي را ترميم كنيم، مطمئنّاً بايد به خانواده اي كه نان آورش را از دست داده است بيشتر كمك كنيم. ضمن اينكه اين ديه ي كامل، به زني كه شوهرش كشته شده است، مي رسد. يعني زن بازمانده، دو برابر مرد بازمانده ديه نصيبش مي شود. در نتيجه در مسئله ي ديه، نه تنها به زن ظلم نشده است، بلكه حكم به نفع اوست.

چرا قرآن به مرد اجازه داده است همسر خود را بزند؟

يكي از پرسش هايي كه در مورد احكام اسلام درباره ي زن مطرح

مي باشد، ناظر بر جواز تنبيه بدني زن بوسيله ي شوهر است؛ كه آن را ناعادلانه و مغاير شئون و حقوق انساني زن مي دانند.

اوّلاً بايد توجّه داشت حكم مورد اشاره، درباره ي زنان ناشزه است كه از تن دادن به وظايف زناشويي در قبال شوهر خود سربازمي زنند و نه همه ي زنان. قرآن كريم مي فرمايد: وَ اللاّتي تَخافونَ نُشوزَهُنَّ فَعِظوهُنَّ وَ اهجُروهُنَّ فِي المَضاجِعِ وَ اضرِبوهُنَّ فَاِن اَطَعنَكُم فَلا تَبغوا عَلَيهنَّ سَبيلا اِنَّ اللّهَ كانَ عَليّاً كَبيراً 1: و زناني را

كه از سركشي آنها (در وظايف زناشوييشان) بيم داريد، نصيحت كنيد؛ سپس در بسترها از آنان دوري كنيد؛ سپس آنها را بزنيد؛ پس اگر از شما اطاعت كردند، ديگر در پي توجيه و يافتن راهي براي تحت فشار قرار دادن آنها نباشيد؛ كه همانا خداوند والا و بزرگ است.

جز زن ناشزه، در مورد عموم زنان، حتّي زني كه مرد قصد طلاق دادن او را دارد و يا او را طلاق داده است، قرآن كريم كراراً بر رفتار پسنديده و شايسته ي مردان با زنان تأكيد كرده است.2 از جمله، مي فرمايد: عاشِروهُنَّ بالمَعروفِ 3: با زنان به نحو پسنديده و شايسته مراوده و معاشرت كنيد. بنابراين آنچه در قرآن كريم در مورد نحوه ي رفتار با زنان ناشزه آمده است، امري استثنايى مي باشد و احراز نحوه ي رفتار مورد نظر قرآن با عموم زنان نيست.

ثانياً زني كه از انجام وظايف زناشويي خود در قبال شوهرش، سربازمي زند؛ علاوه بر اينكه شوهرش را كه تكاليف خود را در مورد او

1- سوره ي نساء، آيه ي 34.

2- سوره ي بقره، آيه هاي 228 تا 241، سوره ي نساء، آيه هاي 19 و 25 و سوره ي طلاق، آيه هاي 2 و6.

3- سوره ي نساء، آيه ي 19.

انجام داده است، تحت فشار قرار داده و اذيت ميكند؛ خانواده اش را در معرض متلاشي شدن قرار داده و به خود و فرزندانش نيز آسيب مي رساند. بنابراين انديشيدن تدبيري براي به خودآمدن زن و دست برداشتن او از اين انحراف، هم به سود شوهر و فرزندان است و هم به نفع زن و بقاي كانون خانواده ي او.

ثالثاً

در آيه ي شريفه، از لطيف ترين راه به خودآوردن زن، يعنى پند دادن و نصيحت كردن، كار آغاز شده است و اگر زن با پند و اندرز به خود آمد و دست از رفتار منحرف خود برداشت و به فرمانبري از خواست شوهر تن داد؛ با توجّه به قسمت اخير آيه، نوبت به مراحل بعد نمي رسد. امّا اگر پند و اندرز كارساز نشد و زن همچنان به كجروي خود اصرار ورزيد؛ براي تنبّه او، مرد بايد از طريق جدا ساختن خود از او در بستر يا جداساختن بستر خود، تاً ثير منفي رفتار زن را بر عشق و علاقه ي شوهر، به او بفهماند. امّا اگر اين كار نيز موثر واقع نشد، نوبت به مرحله ي سوم مي رسد كه زدن است. لكن در اين مرحله هم توجّه به دو نكته لازم است. نخست اينكه غرض از زدن، آسيب جسمي وارد آوردن به زن نيست؛ بلكه مقصود انجام كاري است كه ناراحتي شوهر را برساند و زن را از نظر روحي متنبّه سازد. شاهد اين امر احاديثي است كه پيامبر و ائمّه عليهم السلام در اين مورد بيان داشته اند.

امام باقر عليه السّلام فرمودند: اِنَّهُ الضَّربُ بالسِّواكِ 1: مقصود از اين زدن، زدن با چوبه ي مسواك است. از پيامبر اكرم صلّي اللّه عليه وآله وسلّم نيز

1- طبرسي، تفسير مجمع البيان. ذيل آيه ي 34سوره ي نساء.

نقل شده است كه فرمودند: لا تَضربوا نِسائكُم بالخَشَبَ فَانِّهُ فيهِ القِصاصَ ولكنِ اضربوهُنَّ بِالجوعِ وَ العُري حًتّي تُربحوا فِيَ الدُنَياَ وَ الآخِرَة 1: زنانتان را با چوب نزنيد؛ زيرا در اين نوع زدن قصاص بر شما

واجب مي شود؛ لكن آنها را با گرسنگي و برهنگي بزنيد، تا در دنيا و آخرت به راحتي نايل شويد. به بيان ديگر، جامه و غذاي مورد علاقه ي آنها را برايشان تهيّه نكنيد؛ تا به خود آيند و دست از سركشي و انحراف بردارند. در نتيجه در آيه ي مورد بحث، جنبه ي رواني تنبيه مدّ نظر است، نه تحت ضربات شديد قرار دادن بدن زن. علي عليه السلام فرمودند: اَلمَراةُ رَيحانَةٌ لَيسَت بِقَهرَمانَةٌ 2: زن گلي خوشبوست وپهلوان نيست. اين جمله اشاره دارد كه با زن بايد به لطافت رفتار كرد و در پي زورآزمايى با او نبود.

دوم اينكه امروزه متخصصان تعليم و تربيت از يك سو و كارشناسان حقوقي و جرمشناسان از سوي ديگر، به اين حقيقت رسيده اند كه در مواردي، اصلاح و تربيت شخص خطاكار، جز از راه تنبيه بدني امكان پذير نيست و ناكارآمدي شعار حذف مطلق تنبيه و كيفرهاي جسماني، در عمل اثبات شده است. البتّه تنبيه كه با نظري خيرخواهانه و به قصد اصلاح و تربيت شخص انجام مي شود، چيزي است غير از تلافي انتقامجويانه و يا عقوبت و مجازات مجرم. بر همين اساس، اسلام در موارد نادري كه ساير تدابير اصلاحي سودمند واقع نمي شود، به عنوان آخرين راه حل، تنبيه بدني را براي اصلاح و نجات شخص از انحراف و تباهي، مجاز مي شمارد. امّا

1- مجلسي، بحا را لانو ا ر، ج 0 0 1، ص 249. 2- نهج البلاغة، نامه ي 31. در اين موارد نيز همان گونه كه اشاره شد، از يك سو تأكيد ميكندكه شخص تنبيه كننده نبايد در صدد تشفي

خاطر خود از راه آزردن طرف مقابل باشد و از سوي ديگر توجّه مي دهد شخص در تنبيه بدني بايد مراقب باشد كه زدن به نحوي شديد نباشد كه از آن آثاري همچون سياه شدن جاي ضربات، به جا ماند كه در اين صورت، شخص تحت تنبيه، شرعاً و قانوناً حقّ ديه و قصاص خواهد داشت. اگر آثار ضربات بيشتر باشد، ممكن است به اجراي حد نير منجر شود.

بر اساس آنچه گفته شد ممكن است در مواردي، براي نجات زن نادان و سركش، ازبدبخت كردن خودوخانواده اش، لازم باشد، با نيّت خير و بدون قصد انتقام و با مد نظر داشتن تاثير روحي و نه جسمي تنبيه، درحد ّمحدودي كه موجب ديه ياقصاص نشود، زن مزبورموردتنبيه بدني قرار گيرد. تأكيد آخر آيه بر اين كه خد اوند والا و بزرگ است، هشداري است به شوهر، كه به استناد قدرت جسماني خود، نسبت به همسر سركش و منحرفش،. ظالمانه رفتارنكند؛ زيرا خداوند از شوهر، بالاتر و بزرگ تر است و در صوت رفتارظالمانه ي او با زن مزبور، خدا شوهر ظالم را مجازات خواهد كرد.

ثالثاً تنبيه بدني دراسلام منحصر به زن نيست. درقوانين قضايي اسلام بابي تحت عنوان تعزيرات غيراز حدود شرعي است كه به عنوان مجازات اعمال ميگردد. تعزيرات تنبيهاتي است كه حاكم شرع براي تنبّه واصلاح شخص خطاكار لازم تشخيص مي دهدو بخشي از اين تنبيهات كه نسبت به مردوزن خطاكار اِعمال مي شود، تنبيهات بدني است.

چرا در برخي احاديث، زنان مورد نكوهش قرار گرفته اند؟

يكي ديگر از پرسش هايي كه در مورد نظر اسلام درباره ي زن مطرح مي باشد، ناظر بر احاديثي است كه به كاستي ها و عيوبي در

زن اشاره نموده و زن را به سبب آنها مورد نكوهش قرار داده اند.

با توجّه به اينكه در مقام بررسي تفصيلي يكايك احاديث مزبور نيستيم، نكاتي كلي را ذكر ميكنيم كه با دقّت در آنها، مي توان به پاسخ پرسش فوق دست يافت.

نخست اينكه هر عبارتي را كه به نام حديث نقل شده است، نمي توان با قاطعيّت، سخن معصوم دانست. به علّت وجود احاديث مجعول و ضعيف و براي تشخيص احاديث موثّق و قابل اطمينان و نيز به منظور درك مدلول و معناي واقعي احاديت، دانشي به نام علم الحديت در جهان اسلام ايجاد شده است كه بدون مراجعه و استفاده از آن، نمي توان از اينكه جمله اي به راستي متعلّق به معصوم است و در صورت تعلّق به معصوم، مقصود و منظور واقعي معصوم از بيان آن چه بوده است، اطمينان حاصل كرد. بنابراين ابتدا بايد با بهره گيري از علم الحديث، در مورد اينكه كداميك از احاديث مورد اشاره را مي توان مطمئنّاً سخن معصوم دانست، بررسي كرد. در اين بررسي، برخي از احاديث مورد استناد سوال كنندگان، از دور خارج مي شوند.

دوم اينكه نكوهش موجودي به علّت كاستي و عيبي، وقتي معقول و منطقي است، كه وجود آن عيب و كاستي، در حوزه ي اختيار شخص مورد نكوهش باشد. هيچ شخص خردمند و عاقلي، موجودي را به علّت كاستي و نقصي كه اختياري او نيست، نكوهش و مذمّت نميكند. به عنوان مثال، در عين اينكه درسنگ عاطفه و عقل وجودندارد كسي سنگ رابه علّت بي عاطفگي يا بي خردي، مستحقّ نكوهش نميداند و مذمّت نميكند زيرا سنگ درداشتن اين خصوصيّات

مختار نيست در مورد زن نيزهمين حكم صادق است. مثلاً هيچ شخص عاقلي زن را به علت اينكه صورتش ريش نمي رويد، مستحقّ نكوهش نميداندو مذمت نميكند چنان كه ستايش مردرابه علّت روئيدن ر يش صورتش منطقي نمي داند بنابراين درمواردي كه احاديث به برخي ويژگيها ي تكويني زن همچون ظرافت وكمي قدرت جسماني ومعافيت ازاموري چون جهادوكارهاي دشوار به علت آن ياعادات ماهيانه ومعافيت ازانجام عبادات در آن دوران، اشا ره ميكنند، نبايدآنهاراحمل بر نكوهش كرد

سوم اينكه نكوهش شخصي به علت كاستي وعيبي نشان مي دهد شخص مزبورمي تواندآن ويژگي منفي رانداشته باشد.در نتيجه اگر در برخي احاديث، زن به علّت كا ستي هاوعيوبي مورد نكوهش قرار گرفته است، خودآن احاديث بهترين دليل است براينكه زن ميتواند آن خصوصيّات منفي را نداشته باشد

چهارم اينكه درقران كريم بارهاانسان مورد نكوهش قرارگرفته است وباتعابيري همچون كَفاروكَفور

بسيار كفران پيشه، كَنود 3 بسيارناسپاس قتور 4بسياربخيل

1- سوره ي ابر اهيم، آيه ي 34. 2- سوره ي اسر اء، آيه ي 67. 3- سوره ي عاديات، آيه ي 6. 4- سوره ي اسراء، آيه ي 100.

هَلوع 1: بسيار حريص، ظَلوم 2: بسيار ستمگر، جَهول 3: بسيار نادان، عَجول 4: بسيار شتابزده، ضَعيفْ: ناتوان و يَئوس ": يأس پيشه، مورد نكوهش قرار گرفته است. بي شك اين نكوهش ها حاكي از اين نيست كه انسان، خو ا ه ناخواه، داراي چنان ويژگي هاي مذمومي است و راه گريزي از آنها ندارد. بلكه مقصود اين است كه زمينه ي طبيعى وجود انسان به گونه اي است كه اگر همچون گياهي وحشي و خودرو، كه زير دست باغبان كارداني پرورش نيافته است، تحت

تربيت مكاتب و مربّيان الهي قرار نگيرد و خودرو بار بيايد، داراي چنان ويژگي هاي نكوهيده اي خواهد بود. بر همين اساس، وقتي هم زن به علت عيوب و نقايصي، مورد نكوهش احاديث قرار مي گيرد، به اين معناست كه زمينه ي طبيعي وجود زن به گونه اي است كه اگر تحت تربيت مكاتب و مربّيان الهي قرار نگيرد و همچون گياه وحشي و خودرو، رشد كند، داراي چنان خصوصيّات ناپسندي خواهد شد. در نتيجه، نكوهش هاي مزبور شامل زناني كه تحت تربيت دين، به وارستگي و شايستگي نايل شده اند، نمي باشد.

1- سوره ي معارج، آيه ي 19. 2- سوره ي ابراهيم، آيه ي 34. 3- سوره ي احزاب، آيه ي 72. 4- سوره ي اسر اء، آيه ي 11. 5_ سوره ي نساء، آيه ي 28. 6- سوره ي هود، آيه ي 9.

نكته ي فوق وقتي روشنتر مي شود كه به تجليل هايى كه گويندگان همان احاديت حاوي مذمّت از زنان بزرگ عالم كرده اند توجّه شود به عنوان مثال ستايش هايي را كه در احاديث فراوان، از حضرت فاطمه?، حضرت خديجه، حضرت زينب، حضرت معصومه سلام الله عليهن صورت گرفته است، اگر در كنار احاديث حاوي مذمت زنان قرار دهيم، روشن مي شود كه نكوهشهاي مزبور، ناظر بر همه ي مصاديق جنس مونث وتمامي زنان نيست.

پنجم اينكه دقت در زمان و شرايطي كه معصومان ? چنان نكوهشهايي از زن كرده اند، نشان مي دهد كه چنين نكوهش ها ناظر بر موارد خاص و زنان غير مهذب و سبكسر معيني مي باشد كه ميبب فتنه ها و خسارات عظيم در تاريخ بشريت بودند.

جملات نكوهش آميز امير المومنين ? در ماجراي جنگ جمل را، كه به سركردگي يكي از زنان رسول خدا? بر پا شد و به ريخته شدن خون جمع عظيمي از مسلمانان منجر گرديد، مي توان به عنوان يكي از مصاديق نكته فوق مورد توجه قرار داد. همچنين نكوهش هاي ناظر بر زنان غير مهذب، تجمل پرست، دنيا طلب و هوسباز را، توسط پيامبر و ائمه ? مي توان به عنوان مصداق ديگري براي نكته مذكور، مورد دقت قرار داد. بنابر اين چنان نكوهش هايي، شامل زنان مهذب، معنويت گرا و مطيع اوامر الهي نخواهد بود.

ششم اينكه برخي احاديث مورد استناد سوال كنندگان، اساساً حاوي مذمتي از جنس زن نيست؛ بلكه نوعي تحذير از قرار دادن زن در موقعيت ها و شرايطي است كه به دليل خصوصيات تكويني و وجودي زن، احتمال لغزش وي در آنها زياد است. به بيان ديگر، آن موقعيّت ها و شرايط، زمينه ي مساعدي براي لغزش و خطاي شخصي است كه چنان خصوصيّاتي دارد. لذا اين احاديث درصددند از قرارداده شدن زن در معرض آن لغزشگاه ها جلوگيري كنند. چنين احتياط و پيشگيري در مورد هر كس انجام شود، كاري منطقي است. كما اينكه قرآن كريم به همه ي مردان و زنان مومن هشدار مي دهد: لا تُلقوا بِاَيديكُم اِلَي التَّهلُكَةِ 1: با دست خودتان، خود را به هلاكت نيفكنيد. يعني خود را در معرض تباهي و هلاكت قرار ندهيد. و بر همين مبناي منطقي، عقلا ميگويند: اِتَّقوا مِن مَواضعِ التُّهَمِ: از موقعيّت ها و جايگاه هايي كه در آنها ممكن است مورد اتّهام قر ارگير يد، بپرهيزيد.

گرچه در لغزشگاه ها،

لغزيدن قظعي نيست؛ لكن به دليل زياد بودن احتمال لغزش، احتياط و حزم حكم ميكند كه شخص، خود را از معرض آنها دور نگه دارد. يكي از علل نهي حضور شخص مسلمان در مجلس گناه، در عين قطعي نبودن آلوده شدن شخصي كه در چنان مجلسي حاضر مي شود؛ همين نكته است. بر همين اساس، به علّت برخي ويژگي هاي رواني در زن، از جمله، عواطف و احساسات شديد، در برخي احاديث، مردان از قراردادن زنان در موقعيّت ها و شرايط خاصّي و محول كردن كارهاي معيّني به ايشان، تحذير شده اند؛ تا نه خودِ زن دچار لغزش شود و نه كسي بتواند او را به لغزش وادارد و بلغزاند. چنان كه در امر ازدواج نيز، زناني كه براي نخستين بار قصد ازدواج دارند، مكلّف شده اند تنها در

1- سوره ي بقره، آيه ي 195.

صورت موافقت پدر يا ولي شرعي خود پذيراي.ازدواج باشخص مورد نظرشان شوند. زيرا اين خطر وجود دارد كه مرد هوسبازي با نيتي ناپاك به تحريك احساسات دختر بپردازد و از اين طريق، اعتماد او را جلب كند و او را بازيچه هوسراني هاي خود سازد و پس از نيل به خواسته اش، بيرحمانه او را ترك گويد. ضميمه شدن موافقت پدر، كه كمتراحساساتي و بيشتر منطقي تصميم مي گيرد، به موافقت دختري كه تجربه ازدواج ندارد و بيشتر، تحت تاثير عواطف و احساسات تصميم مي گيرد، تدبيري است براي جلوگيري از وارد آمدن چنين آسيبي به دختر و به هيچ وجه نبايد آن را سلب اختيار و آزادي عمل از دختر در امر ازدواج، به حساب آورد. هر شخص منصفي تاييد

مي كند كه انديشيدن چنين تدبيري در برابر چنان خطر محتملي، كاري كاملاً منطقي و لازم است.

همانگونه كه در آغاز اشاره شد، نكات فوق ناظ بر كليات پاسخ پرسش از احاديث مورد بحث است و در مورد هر يك از احاديث مزبور، نكات خاصي وجود دارد كه ذكر آنها نياز به مجال بيشتري دارد.

ختم سخن

از خداي متعال مي خواهيم معرفت ما را نسبت به حقايق ديني، بالا ببرد؛ ما را قدردان آموزه هاي ارزشمند و بلند دينمان قرار دهد؛ توفيق پايبندي و عمل به احكام الهي را نصيبمان كند و توفيق عنايت نمايد كساني را كه به علّت نا آگاهي، به بيراهه كشيده شده اند، آگاه كنيم و متقاعدشان سازيم كه زندگي متعالي، ارزشمند، شيرين و سعادتمند، مرهون پايبندي به احكام الهي، از جمله حجاب، وقار، متانت، وزانت، سادگي و بي پيرايگي زن است.

13- حقوق زنان؛ برابري يا نابرابري

مشخصات كتاب

سرشناسه : باقري فرد، سعيده، 1355 -

عنوان و نام پديدآور : حقوق زنان: برابري يا نابرابري پاسخ به شبهات مسائل زنان/ سعيده باقري فرد.

مشخصات نشر : قم: نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاهها، دفتر نشر معارف؛ تهران: نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاهها، معاونت پژوهشي 1386.

مشخصات ظاهري : 134 ص.

فروست : مطالعات فرهنگي و اجتماعي 4.

شابك : 9500 ريال : 978-964-531-090-3

وضعيت فهرست نويسي : برونسپاري (فاپا)

يادداشت : كتابنامه به صورت زيرنويس.

موضوع : زنان -- وضع حقوقي و قوانين -- ايران

موضوع : حقوق زن-- ايران

شناسه افزوده : نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاهها دفتر نشر معارف

شناسه افزوده : نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاهها معاونت پژوهشي

رده بندي كنگره : KMH2467 /ز9 ب2 1386

رده بندي ديويي : 346/550134

شماره كتابشناسي ملي : 1056423

پيشگفتار

امروزه شاهد هجوم گسترده به قوانين اسلامي پيرامون حقوق زنان مي باشيم كه بدون اشاره به سند قرآني يا روايي اين قوانين، با عناوين مختلف آنها را مورد تهاجم قرار مي دهند. علاوه بر آن، گاه با چشم پوشي عمدي نسبت به گام هاي مثبت و مهمّى كه جهت بهبود وضعيت زنان در جمهوري اسلامي ايران برداشته شده قوانين موجود به رگبار تهمت بسته شده و با ارايه برخي خلاها يا ضعف هاي قانوني، وضعيت زنان در ايران، به شدت ظلمانى و تيره و تار نشان داده مي شود. اين ايرادات در بين دانشجويان دانشگاه ها كه از عواطفي لطيف سرشارند نيز منتشر شده وگاه آنان را به موضع گيري غير واقع بينانه واداشته است.

مجموعه حاضر درصدد است با بيان سوالات موجود در بين دانشجويان پيرامون حقوق زنان در ايران، پاسخ مناسب ارايه دهد.

سوال ها به ترتيب فصول در جلسات گفتگو و پرسش و پاسخ، توسط خانم ها فاطمه بداغي، فريبا علاسوند و زهرا آيت اللهى پاسخ داده شده و توسط خانم سعيده باقري فرد تدوين يافته است.

اداره مطالعات زنان و خانواده

فصل اول : فاطمه بداغي

اجازه شوهر براى عمل جراحى زن

سؤال: چرا زن براي عمل جراحي خود نيازمند امضاى همسرش مي باشد؟

پاسخ.

: با توجه به شواهد موجود بايد اذعان نمود كه چنين قانوني وجود ندارد و صرفاً بحث اجازه از خود فرد مطرح است. در بند 2 از ماده 59 قانون مجازات اسلامي اين گونه بيان مى گردد كه: "هر نوع عمل جراحي يا طبى مشروع كه با رضايت شخص يا اوليا يا سرپرستان يا نمايندگان قانونى آنها و رعايت موازين فني و علمي و نظامات دولتي انجام شود، در موارد فوري اخذ رضايت ضروري نخواهد بود"

به اين ترتيب اين ماده قانوني تصريح دارد به اينكه در عمل جراحي، رضايت شخص يا اوليا پا سرپرست بيمار گرفته مي شود. بايد گفته شود كه اشخاص اعم از زن و مرد از ديدگاه قانون، پس از رسيدن به سن بلوغ رشيد محسوب شده مگر آنكه عدم رشد يا جنون آنان اثبات گردد و زنان نيز از اين قاعده مستثني نبوده و فقط افراد محجور (غير رشيد، مجنون) تحت سرپرستي و قيموميت مي باشند.

لذا فرمي كه در اكثر بيمارستان ها جهت امضا وجود دارد، فرم همراه مي باشد و هر كسي به عنوان همراه مي تواند اين فرم را امضا نمايد. ضمن آنكه زن مي تواند مطابق قانون، صرفاً خودش به عنوان صاحب نفس، برگه

را امضا نمايد.

البته همان گونه كه در قانون مشاهده مي شود، اين امر شامل

موارد فوري

كه حال بيمار وخيم مى باشد، نبوده و در چنين مواردي حتي بدون اجازه از خود بيمار يا همراه وي، بيمارستان موظف است اقدامات ضروري را به انجام رساند و مطابق بند 2 ماده واحده قانون مجازات خودداري از كمك به مصدومين و رفع مخاطرات جاني مصوب 1354، جرم محسوب گشته و داراي محكوميت مي باشد.

در خصوص بيان دليل اينكه چرا بيمارستان ها از بيمار و يا همراه وي امضا مي گيرند، مى توان به ماده 60 قانون مجازات اسلامي استناد نمود كه: "چنانچه طبيب قبل از شروع درمان يا اعمال جراحي از مريض يا ولي او برايت حاصل نموده باشد، ضامن خسارت جاني يا مالي يا نقص عضو نيست و در موارد فوري كه اجازه گرفتن مكن نباشد، ضامن نمي باشد".

به اين ترتيب پزشكان براي اينكه اگر در حين عمل جراحى، سهواً خسارت جاني يا مالى يا نقص عضو براي بيمار پيش آمده ضامن نباشند، سعى مي كنند از خود بيمار يا همراه او امضايي مبني بر برائت خود از خسارات احتمالى، بگيرند و به اين وسيله با آرامش خاطر به درمان بپردازند. در حقيقت هدف اصلي اين ماده، ايجاد امنيت شغلى براي پزشك است.

قتل فرزند توسط پدر

. سوال: چرا در قانون براي پدري كه فرزند خود را كشته است مجازات اعدام در نظر گرفته نمي شود؟ آيا اين به معناي مجوزي براي قتل فرزند نمي باشد؟

پاسخ: در هيچ جاي قوانين كشور، مجوزى براي قتل فرزند صادر نشده است. مطابق قوانين جمهوري اسلامى ايران جان مردم محترم است و هيج خوني نبايد به ناحق ريخته شود. بر اين اساس، داشتن ولايت و سرپرستي به معناي

مالك جان شخص تحت ولايت نمي باشد و از قانون نبايد چنين تعابيري استنباط نمود. مطابق با ماده 220 قانون مجازات اسلامي ؛ اگر فرزندي توسط پدرش كشته شود، پدر قصاص نمي شود و لكن به پرداخت ديه به صاحبان و اولياي دم (ورثه مقتول) و تعزير، محكوم مي گردد.

لازم به ذكر است كه مطابق با قوانين، قتل از موانع ارث محسوب مي شود و به اين ترتيب، ديه فرزند مقتول به پدر كه قاتل است تعلق نخواهد گرفت. بنابراين آنچه كه در اين قانون به چشم مي خورد، بحث منتفي شدن مجازات نمي باشد، بلكه صرفاً در مجازات تخفيف اعمال گرديده است.

در خصوص توضيح حكمت تخفيف مجازات پدر بايد گفت: براساس قوانين حقوقي، براي مجازات هر مجرمي نياز به عنصر مادي و معنوي مي باشد و اگر اين دو عنصر در خصوص جرمي وجود نداشته باشد، اعمال مجازات، صحيح نمي باشد. اين امر نه در خصوص پدر و فرزند كه در هر قضيه سهوي ديگري كه به وقوع بپيوندد، مراعات مي شود. به اين ترتيب اگر شخصى بدون وجود عنصر مادي و معنوي، شخص ديگري را به قتل برساند، قصاص اجرا نمي گردد.

نظير آنچه كه در تصادفات رانندگى اتفاق مي اقتد كه در اين موارد، عنصر معنوي سوء نيت يا عمد، محقق نمي باشد. در خصوص قتل فرزند توسط پدر نيز بايد گفت كه در 99%. اين گونه موارد، عنصر معنوي مشكل داشته و معمولاًا ين قتل ها، اتفاقي و از روي عصبانيت و خروج از حالت تعادل روانى اتفاق مي افتند و قصد قتل وجود نداشته است.

در اينجا لازم به ذكر است كه

در روايات پيرامون اين حكم، كلمه والد ذكر گرديده و در عربي، والد اعم از پدر و مادر است. در تفسير آن برخي از علما منظور از آن را صرفاً پدر كودك مى دانند، اما برخي ديگر معتقدند كه منظور، پدر و مادر هر دو با هم مي باشند. از جمله مقام معظم رهبري چنين رأيي را دارند. بر همين اساس و مطابق راي فقهى مقام معظم رهبري، هم اكنون پيشنهاد اصلاحي جهت تغيير اين قانون آماده شده و از مجاري قانوني پيگيري مي شود.

قتل زن توسط شوهر

. سؤال: چرا در قانون، مردان به راحتي مى توانند بر اساس سوء ظن به همسر خود بدون ترس از مجازات او را به قتل برسانند؟

پاسخ: اين سوال از آنجا مطرح شده است كه: مطابق ماده 630 قانون مجازات اسلامي: "هرگاه مردي همسر خود را در حال زنا با مرد اجنبى مشاهده كند و علم به تمكين زن داشته باشد، مي تواند در همان حال آنان را به قتل برساند و در صورتي كه زن مكره باشد، فقط مرد را مى تواند به قتل برساند. حكم ضرب و جرح در اين مورد نيز مانند قتل است ".

در توضيح آن بايد گفت: اولاً مرد بايد حتماً همسرش را در بستر زنا و در حال انجام فعل ببيند. بنابراين صرف گمان نمودن يا ظن داشتن كفايت نمى كند. ثانياً علم به تمكين زن داشته باشد، يعني بداند كه زن مجبور نگرديده و تمكين وي با كراهت نمى باشد. حال اگر مردى با توجه به شرايط گفته شده مرتكب قتل همسرش گرديد، بايد مهدورالدم بودن همسرش را در دادگاه به اثبات برساند.

مهدورالدم بودن

همسر زماني ثابت مي شود كه مشخص گردد كه وي مرتكب زناي محصنه (زناي زن شوهردار) گشته است و زناي محصنه در صورتي اثبات شدني است كه چهار شاهد عادل، عين عمل زنا را شهادت دهند. حال در صورتي كه شوهر پس از قتل همسر نتواند ثابت كند كه واقعاً همسرش عين عمل زناشويي را با مرد بيگانه انجام داده و به اين عمل نيز كاملاً راضي بوده است، شوهر دستگير شده و مجازات مي شود.

لازم به ذكر است كه قانون فوق، ترجمه ناقصي از تحريرالوسيله امام خميني (ره) مي باشد. از طرفي مطابق اصل 167 قانون اساسي ؛ در صورت سكوت و يا نقصان قوانين داخلي، مي توان به فتاواي معتبر فقهى مراجعه نمود لذا در پرونده هااي مربوطه، گفته مي شود كه به استناد اين ماده و تحريرالوسيله حكم داده مي شود. (و عملاً دادگاه هاي كشور به اين قانون به اين صورت عمل ننموده و به خود تحريرالوسيله مراجعه مي نمايند).

بنابراين مشاهده مي گردد كه اين قانون با شرايط مندرج در آن، به هيج وجه مجوزى جهت انجام قتل توسط همسرمحسوب نمى گردد و مجوز قتل هاي، عشيره اي و آداب و رسوم قتل به ساحت مقدس اسلام مربوط نمى باشد بلكه ناشى از كج فهمي ها و جهالت است.

مهريه زنان

سؤال: چرا در قوانين ايران شعار مي دهند كه زنان هنگام طلاق مهريه مي گيرند، در حالي كه به قول معروف مهريه را چه كسي داده و چه كسي گرفته است؟

پاسخ: متأسفانه اين امر ناشي از فرهنگث اشتباه جامعه است كه تصور مي شود تا زماني كه زن طلاق نگرفته است، مهريه به

او تعلق نمي گيرد. در صورتي كه بر اساس شرع و قوانين كشور، مهريه، عندالمطالبه بوده و به مجرد عقد، زن مالك مهر مي گردد.

البته ميزان مهريه بايد در حد معقول و مطابق وسع همسر تعيين گردد. افزايش بي رويه ميزان مهريه در نهايت به نفع زنان نمى باشد، چرا كه اين امر منجر به افزايش هزينه ازدواج (ولو به صورت رواني) گرديده و ميزان ازدواج را كاهش مي دهد. كاهش ازدواج هم براي زنان و مردان جامعه مضر بوده و سلامت خانواده ها را از ميان مي برد.

علاوه بر مهريه، زن در زندگي مشترك، از حقوق مالى ديگري نيز بهره مند مي باشد. بر اساس شروط ضمن عقد نكاح كه در عقد نامه ها ملحوظ گرديده و از ابداعات حكومت اسلامي محسوب مي شود، دارايي و مال كسب شده در طول زندگي مشترك ميان زوجين تقسيم مى گردد. (شرط تنصيف دارايي)

در حالي كه حتي كشورهايى كه مدعي حقوق زنان مي باشند، در مورد عقد نكاح يك نوع نظام مالي را انتخاب مي كنند (در نظام هاي غير مالي، زن و مرد را يكسان در نظر مي گيرند). لذا در مسايل مالي يكي از دو نظام تنصيف و استقلال را اتخاذ مي نمايند.

بر اساس نظام استقلال، حقوق هر يك از زوجين متعلق به خودشان مي باشد و بر طبق نظام تنصيف، حقوق زن و مرد در طول زندگي مشترك ميان ايشان نصف مى شود و اگر زني كاركرده باشد و مرد در خانه مانده باشد، نصف دارايي زن به مرد تعلق مى گيرد. در حالى كه در قوانين ما اين گونه است كه حتي اگر

زن شاغل باشد، حقوقش متعلق به خودش مي باشد و تنصيف اموال، تنها در مورد دارايي مرد اعمال مي گردد.

نكته قابل توجه آنكه ؛ تبصره الحاقي به ماده 336 قانون مدني مصوب 23/ 10/ 85 مجمع تشخيص مصلحت نظام، شوهر را در جمهوري اسلامي ايران موظف مي كند تا در صورت تقاضاي زن، به وي در قبال انجام كارهاي خانه حق الزحمه بپردازد. (دريافت اجرت براي عمل، مگر اينكه زن قصد تبرع داشته باشد). طبق اين اصلاحيه ولو اينكه شوهر در قيد حيات باشد و طلاق مطرح نباشد يا اينكه شوهر فوت شده باشد اين حق الزحمه قابل مطالبه است.

تابعيت زن ايرانى در ازدواج با مرد غير ايرانى

. سؤال: چرا اگر زني ايراني بخواهد با يك فرد خارجى ازدواج كند، بايد از وزارت كشور اجازه بگيرد و چرا بس از ازدواج، همسر و فرزندانش تبعه ايران نمي گردند؟

!پاسخ: بحث تابعيت در كشور ما به دلايل زير داراي محدوديت مي باشد؛

- ملاحظات متعدد جمعيتي: اعطاي نامحدود تابعيت با توجه به افزايش جمعيت كشور با سياست هاي جمعيتى كشور كه در راستاي كاهش جمعيت مى باشد، ناسازگار بوده و از اين لحاظ به منفعت كشور نمى باشد.

- سياست هاي امنيتي؛ اعطاي نامحدود تابعيت به اتباع بيگانه با ملاحظات امنيتي كشور ناسازگار مي باشد.

- وحدت خانوادگي؛ بر اساس آموزه هاي ديني و قوانين داخلي كشور، وحدت خانواده از اساسي ترين امور تلقى مي گردد كه به نظر مى رسد در ازدواج با فرد بيگانه و در پذيرش تعدّد تابعيت، زندگي خانوادگي در موارد حادي نظير بروز جنگ منازعات سياسى بين كشورها و... دچار تزلزل خواهد شد.

لذا به نظر مي رسد كه اصل بحث محدوديت در

اعطاي تابعيت، امر نامعقولي نباشد. بر اساس قوانين داخلي، زنان ايراني در هنگام ازدواج با مرد خارجي، ملزم به گرفتن مجوز از وزارت كشور مي باشند و در اين حالت ؛ تابعيت و قوانين كشور مرد مورد نظر، معرفي گشته و وزارت كشور اين موارد و نيز عدم سوء پيشينه كيفري مرد را بررسى نموده و در صورت تأييد، براي ازدواج زن مجوز صادر مي نمايد.

اين قانون به نوعي حمايت از حقوق زنان محسوب گشته و زن، ضمن اطلاع از نظام حقوقي كشور متبوع مرد، آگاهى حاصل مي نمايد كه بر اثر ازدواج با اين شخص، تابعيتش چه سرنوشتى مي يابد و تا چه اندازه در معرض تزلزل قرار خواهد گرفت.

به عنوان مثال بر اساس نظام حقوقي افغانستان، زن بيگانه اي كه با مرد افغاني ازدواج مى كند، تابعيت خودش را از دست مي دهد. بنابراين در مجوزي كه وزارت كشور براي ازدواج زنان صادر مي نمايد، تضمين هاي حقوقي لازم را- نظير نفقه و مهريه- كه در نظام حقوقي مرد موجود نمى باشد، از مرد اخذ مي نمايد.

لذا مشكل از جايي ناشي مي شود كه زنان براي ازدواج خود از وزارت كشور مجوزى اخذ ننموده و ازدواج هاي ايشان، غير قانوني تلقي مى گردد. البته اخيراً با قانون مصوب مجلس تحت عنوان "تعيين تكليف زنان ايرانى كه شوهران خارجي دارند، "؛ زنانى كه قبلاً بدون مجوز اقدام به ازدواج نموده و صاحب فرزنداني مي باشند، اين امكان تا حدودى فراهم شده كه بتوانند خود و فرزندانشان تابعيت ايرانى دريافت نمايند.

لازم به ذكر است ملاحظاتي كه در خصوص محدوديت ازدواج زنان ايرانى با مردان بيگانه

مطرح مي باشد، در خصوص ازدواج مردان ايراني با زنان خارجي نيز وجود داشته و به نظر مي رسد بايد قانون در اين زمينه نيز محدوديت هاي لازم را اعمال نمايد. البته چنين محدوديت هايي در برخي موارد؛ نظير منع ازدواج مردان ايرانى شاغل در كنسولگري ها با زنان خارجي وجود دارد.

لذا بهتر است كه كشور ما محدوديت در ازدواج با اتباع بيگانه را در خصوص مردان و زنان به يك ميزان لحاظ نمايد و بايد توجه داشت كه بحث تابعيت هيچ ارتباطي به رياست خانواده ندارد و نمى توان از رياست مرد در خانواده، چنين تفسير موسعي نمود بلكه تابعيت رابطه فرد با دولت است.

فصل دوم : فريبا علاسوند

نقش مردان در مديريت خانواده

. سؤال: چرا اسلام مردان را قوّام و رئيس خانواده قرار داده و به زنان امر نموده تا در مقابل شوهر تمكين نمايند؟

پاسخ: در پاسخ ابتدا بايد توضيح داد كه قواميت به چه معناست و جايگاه و محدوده اش كجاست و چگونه حقوق مذكور بر آن مترتب مى شود؟

از آنجايى كه در اسلام- كه منشأ قوانين مدنى در كشور ماست- اصل، خانواده و حفظ كيان آن است، اين امر اقتضا مي كند كه اين خانواده به مثابه يك مجموعه به هم پيوسته توسط يك نفر مديريت شود و مديريت او به معناي قواميت اوست. اما عدم فهم درست از اين واژه كه ناشى از فرهنگ خاص حاكم است، نتيجه اش اعمال مديريت مستبدانه از سوي برخى مردان مي باشد. حتي اگر قوام بودن را به رياست هم معنا كنيم، در انديشه دينى رئيس هر گروهى، خادم آنهاست و هر رئيسي نيز با ايجاد همكاري و تعاون در مجموعه مورد رياست

خويش ، بايد از قانون مشاوره استفاده نمايد. به عبارت ديگر اصل تشاور كه عبارت است از وظيفه مندي

اعضاي يك مجموعه در سرنوشت فردي و جمعي خود، طبق عقل، آيات و روايات و تجربه، از استبداد، جمود و ايجاد مقاومت منفي جلوگيري كرده و مجموعه ها را كارآمدتر مي كند.

ثانياً قوام به معناي كسى است كه با جديت فراوان به انجام وظايف، اقدام و قيام مي كند. لذا قواميت بيش از آنكه يك حق تلقي شود يك تكليف است، آن هم تكليفى كه ابزار لازمش نيز در اختيار مرد است. گرچه اين تكليف حقوقي را نيز به دنبال خود مى آورد، چرا كه اگر كسي نسبت به كساني مسئوليت داشته و راجع به اموري متصدي شد، ديگران نيز نسبت به او تكاليفي دارند و بايد با همكاري، او را در انجام وظايفش ياري رسانند. در مرحله بعد اگر اسلام زن را به پذيرش دست حمايتگر مردان دعوت كرده، بر اساس واقعيات تكويني وجود اوست. هر زني در كنار خود تكيه گاهي مي طلبد كه در عين محبت و انعطاف صلابت مردانه داشته باشد تا به حمايتش اميدوار باشد.

در نتيجه وقتي مردان به وظايف خود در حمايت از زن و خانواده اقدام مي كنند، توقع تمكين و گردن گذاري از ناحيه افراد خانواده و تمكين خاص از سوي زن، توقع زيادي نمي باشد.

نكته مهم ديگر در تبيين قواميت مرد اين است كه خانواده از آن دسته از تجمعاتي است كه براي افراد غير از حيثيات فردي ايشان، موقعيت هاي جديدي به بار مي آورد. پيوند زوجيت، رابطه اي يگانه ساز بين زن و شوهر است و رابطه

هاي پس از آن رابطه هاى خوني و نسبي هستند كه بين افراد ايجاد مي شود. نتيجه اين ارتباطات تنگاتنگ، ميل به جانبداري، حمايت، مراقبت، دلواپسي، دلسوزي، احساس مسئوليت توأم با عشق و محبت و... است. ليكن اين مسئوليت بسيار مهم اخلاقي را نمي توان به يك نسبت به همه اعضاي خانواده سپرد. بديهي است كه مسئوليت هاي حقوقي مقارن در يك جمع به تضاد، نزاع و بي نظمي خواهد انجاميد. انتخاب دو رئيس براي يك پست، خطايى آشكار است. وجود سلسله مراتب در اين جهت حياتي بوده و لذا مرد به عنوان شوهر و پدر، داراي اقتداري است كه ويژگي حقوقى قواميت بر عهده او نهاده شده است. البته لازم به يادآوري است كه هدف از دادن اقتدار به شوهر يا پدر، ايجاد بهانه اي براي ظلم يا رسيدن به آرمان هاي خودخواهانه يا دلخواهانه نيست، بلكه در اينجا هم مثل تمام قوانين اسلامي، هدف "جلب رضايت خداوند" است، كه لازمه اش تربيت مردم از طريق پذيرش مسئوليت هاي مناسب خود و ظرفيت هاي وجودي ايشان و ورود به حوزه اقتدار است.

ظلم نيز از منفورترين واژه هايي است كه در شريعت اسلامي با تعيين دقيق مرزهاي ولايت و سرپرستى و تفكيك بين واژه هايي نظير ولايت، قواميت، حضانت و امثال آن و تعيين دامنه هاي هر يك از نظر حقوقي، افراد را از ظلم به يكديگر بر حذر داشته است، ولايت در معناي دقيق و گسترده اش متعلق به گروهي خاص است و در مورد انسان هاي عادي نسبت به يكديگر مصاديق و دامنه معيني دارد، كه خروج از اين دامنه، ظلم است. قواميت

نيز اصطلاحي متفاوت از ولايت است و به معناي ولايت شوهران بر همسرانشان نيست، بلكه مديريت و رياستي متفاوت است كه بر اين اساس، لازم بوده است با واژگان متفاوت بيان شود. در اين بين، مهم اين است كه بدانيم قوامت به معناي لزوم سرپرستى و حمايت اقتصادي خانواده و مديريت اخلاقي و معنوي و همچنين تمكين و حضانت، همگى جهت ساماندهي همان روابط و پيوندهاي متفاوت و منحصر به فردي است كه در خانواده به وجود مي آيد و از آنجايى كه اين روابط و پيوندها، از نيازهاي متقابل است، افراد در خانواده همه مسخر يكديگرمي باشند. در واقع در نهاد خانواده همه نسبت به هم نقطه هاي ضعف و قوت دارند كه آنها را به يكديگر متصل مى سازد.

در پايان تأكيد بر اين نكته ضروري است كه دين در عين طرح قوانين، آنها را با گزاره هاي اخلاقى تلطيف مى كند. به عنوان مثال در خصوص نفقه در عين آنكه مرد را به اندازه شأن و توانايى مالي خود موظف مى سازد، وي را با اين قاعده اخلاقى نيز آشنا مي نمايد كه بهتر است مسكن، خوراك و پوشاك زن بهتر از آنچه باشد كه در منزل پدرش بوده است.

در مقابل، افق نگاه زن را نيز وسيع مي كند، به نوعى كه جابه جايى يك ظرف در منزل را براي او حسنه و عبادت محسوب مى نمايد و براى زحمات و مشقاتي كه بابت فرزندان متحمل مي شود، اجري كه مطابق با مزد شهيد است، قرار مي دهد. لذا با ايجاد يك نگاه عبادي، او را از تنگناي تكاليف و حسابگري در مقابل

انساني چون خود مي رهاند و در فراخناي بندگى پروردگار قرار مى دهد. در واقع آنچه ما را از قشري گرى و ظاهر بينى رها و به گوهر دينداري رهنمون مى سازد، توجه به روح اصلى احكام است كه همان قرب خداوند مى باشد. لذا بدون توجه به اين روح و طرح ناقص و انتزاعي احكام، موجب آن مى گردد كه احكام اسلامي را ناعادلانه و ظالمانه تلقى كرده و درصدد تغيير آنها برآييم.

اختيار طلاق در دست مردان

. سغال: چرا در اسلام، اختيار مردان در امر طلاق وسيعى تر از دايره اختيار زنان است؟ ا

!پاسخ: علامه طباطبايى (ره) مي فرمايند: جواز طلاق خود يك حكم فطرى است، يعنى همان طوركه ازدواج پاسخ به يك نياز فطري است، جواز طلاق هم در مواردي كه به آن نياز است، پاسخ به يك نياز واقعي است.

به اين ترتيب هرگاه زوجين به هر دليل احساس كنند كه قادر به ادامه حيات زناشويى خود نيستند، طلاق در دين اسلام براي خاتمه دادن به چنان زندگي روا داشته شده است. اما آنچه مهم به نظر مى رسد اين است كه ما در كنار اين حكم نيز مثل همه احكام ديگر اسلامى با پرهيز از ظاهربينى و قشري كرايى به روح جاري در حكم توجه كرده و اهداف آن را كه تنظيم حيات معقول و دلپذير است، بشناسيم تا احكام، مورد سوءاستفاده قرار نگيرد و اسباب ايجاد عدالت گردد. قرآن كريم به وضوح كسانى را كه احكام اسلامي را دستاويز ستمگري قرار مي دهند، مسخره كنندگان احكام مي نامد نه عمل كنندگان به آن.

ا. در فصل سوم نيز پاسخ هايى به اين سوال داده شده

است. خانواده در اسلام كانوني بسيار مقدس بوده و به عنوان يك اصل اصيل و بنيان جامعه اسلامى مطرح است، به طورى كه حفظ و سلامتى آن يكى از اهداف احكام مقدس اين دين مبين مي باشد. با اين مقدمه به برخي از مسايل مهم كه در حاشيه حكم طلاق آمده است اشاره مي نماييم:

ا- طلاق در عين جواز، از نظر فرهنگ اسلامى قبيح است.

2- طلاق داراى ضوابط فراوان است. اصولاً در اسلام، طلاق آسان كه در هر شرايط روحي و هيجانى قابل دسترسي باشد، وجود ندارد.

3- در موارد قابل توجهى در كنار طلاق، حكمى به نام عده وجود دارد، كه در يك تفسير، مدت زماني براي تفكر و التيام زخم خانوادگي است و زماني است كه دو همسر مي توانند راجع به برگشت دوباره به زندگي خانوادگى بينديشند.

4- در صورتي كه مرد همسر خود را طلاق مي دهد و زن دوران عده را سپري مي كند، قرآن دو گزينه را پيش روي او مى نهد كه رضاى الهي فقط و فقط در انتخاب يكي از آن دو مى باشد. يكى ؛ امساك به معروف است يعني اگر مرد مايل به نگهدارى از همسرش مى باشد، به او رجوع كند، ولي نه براي آنكه به او صدمه برساند، بلكه با اين هدف كه از روي جوانمردي و انسانيت، زندگى صميمانه اي را با او برقرار سازد. ديگري: تسريح به احسان است، تسريح لفظي است كه به معناي آزاد سازي و ايجاد راحتى بوده و در بحث طلاق مطرح مى شود.

اگر مردي مي خواهد زن خود را طلاق دهد، در واقع هدف معنوي او بايد آزادسازي

زن باشد و اين تسريح، به احسان باشد. يعني مرد فراتر از ضوابط حقوقي عمل نموده و از روي احسان و نيكوكاري با زن رفتار نمايد و قرآن كريم به شدت از اضرار يعني آزار رساني و خشونت منع مي كند. حتي در شرايطي كه دو همسر در بدترين شرايط عاطفي مى باشند و تصميم به انحلال كانون خانواده دارند، روح اصلى احكام مربوط به طلاق، ناظر به نكات فوق مى باشد.

امّا آنچه كه ممكن است مورد سوال قرار گيرد، راجع به حكم اولي اسلام راجع به طلاق مى باشد كه آن را به اراده مرد منوط داشته است، البته با توضيحات فوق شايد تا حدي اين بحث روشن شده باشد، اما بايد اضافه نماييم كه طلاق به معناي خاتمه دادن به يك زندگي است كه احياناً با سرنوشت كودكى مرتبط مي باشد. طلاق به شدت محتاج مديريت عقلاني است و نبايد مردان و زنان سوار بر مركب احساس، عاطفه و غضب به سوي جدايي حركت كنند. زنان داراي چنان قدرت احساسي و عاطفي هستند كه بارها و بارها مى توانند زخم هاي احساسي و تمايلات روحي خود را التيام بخشند. در واقع آنان نيروي "خود ترميم " عجيبي از جنس عاطفه دارند. لذا به دليل "ديگرانديش" بودنشان كمتر اهداف خودخواهانه و فردگرايانه دارند و مخصوصاً مصالح فرزندان را همواره در نظر مي گيرند، لذا در بسياري از موارد، حتى اگر شوهران خود را دوست نداشته باشند، مي توانند با آنها به حيات خانوادگى ادامه دهند.

ولي عنصر عشق و عاطفه در مردان در خصوص رابطه زوجيت با غريزه شهواني آنها ارتباط مهمي داشته و در

صورتى كه به همسر خود بي علاقه شوند، ادامه زندگى زناشويى برايشان ناممكن تر بوده پس شايد اين امر، طبيعي باشد كه حق طلاق در وهله اول به دست مردان باشد.

ليكن ما مي خواهيم بر اين امر تكيه نماييم كه يافتن دهها ساز و كار براى خاتمه دادن به زندگي و ايجاد شرايط مساعد براى دسترسي سريم افراد به طلاق، تفكري ديني نيست. همان طور كه اعمال خشونت ها، بدرفتاري ها و تحت فشار قراردادن زن ها براى گذشت از حقوق مالي خود نيز با تفكر اسلامي- تسريح به احسان- به هيچ وجه سازگار نمي باشد و همان طور كه اشاره گرديد، سوءاستفاده از احكام، چيزى جز بازي با امر خداى متعال نيست. لذا به نظر مى رسد قوانين مربوط به طلاق، طوري در شريعت تنظيم شده كه هم راه حل بودن و هم نهايي بودن آن در رفتار فرهنگى و قانوني حفظ شود.

در عين حال در اسلام روش هايى نيز پيش بيني شده است كه در آن، زنان مى توانند ابتكار عمل در طلاق را به دست گيرند. به عنوان مثال مي توانند از ابتداي ازدواج در متن عقد خود شرط كنند كه در صورت بروز شرايطى كه خود در نظر دارند، وكيل در طلاق خود باشند، اين شروط وفق مقررات قانوني به تصويب رسيده و تنظيم شده و تحت عنوان شروط ضمن عقد در سند نكاحيه درج شده است كه امضاي آن توسط شوهر و زن ضمن عقد ازدواج داراي ضمانت اجراي قانوني مي باشد.

چند همسرى مردان

. سؤال: چرا مطابق شرع اسلام و قوانين دأخلي كشور حق چند همسري مردان به رسميت شناخته شده

است در صورتي كه زنان چنين حقي را ندارند؟

!پاسخ: يكى از مزاياي مهم فقه اسلامى، واقع نگري آن به مسايل مختلف مي باشد. به اين ترتيب كه در تشريع احكام، همه انسان ها در همه اعصار و با ويژگي هاي مختلف روحي و جسمي لحاظ شده اند، چرا كه فقه برنامه زندگي همه آنهاست. در اين بين واقعيات اجتماعي كه انسان به شدت از آنها متأثر است، مورد توجه اسلام بوده است. البته اين به معناى تأثير منفعلانه در مقابل واقعيات نيست، بلكه اسلام از ابتدا در تشريع احكامش به وجود واقعياتي كه همواره به صورت مستمر در حاشيه يا متن زندگي بشر حضور دارند، توجه داشته است. تعدد زوجات يكي از همين احكام اسلامي است كه با توجه به واقعياتي كه ذيلاً به آنها اشاره مي شود، وضع شده است اگر چه از خلال اجراي آن در موارد مقتضي، بخشي از زنان نيز دچار مشكلاتي شوند.

البته توجه به اين نكته ضروري است كه اين حكم، ابداع اسلام نبوده است كه آن را متهم سازيم، بلكه اسلام فقط به آن نظم بخشيده، از آزادي بيش از حد مردان كاسته و آن را منوط به شرايطي مانند اجراي عدالت نموده است.

اما واقعيات اجتماعي اى كه از آنها سخن گفتيم عبارتند از: 1- غريزه جنسي، يك غريزه فعال و فراگير است كه عدم مديريت صحيح آن موجب فعاليت بيشتر و خارج از مدار آن مي شود.

2- ازدواج براي هر يك از مرد و زن كاركردهايي از جمله: ابقاي نسل پاك و ارضاي غريزى، عاطفي و اقتصادي دارد و هر انساني براي كسب اين كاركردها به ازدواج تمايل

دارد و لذا حق تأهل از نظر اسلام، حق شامل و عامي است كه همه مي توانند آن را احراز نمايند.

3- به دلايل متعدد هميشه تعداد زنان و دختران آماده ازدواج بيشتر از مردان آماده ازدواج است. از جمله اين دلايل مي توان به بيشتر بودن سن بلوغ دختران از پسران و شروطي كه براى تشكيل خانواده پيش روي پسران است اشاره كرد. كه اين مشكل زمانى جدي تر مي شود كه بدايم زنان بيوه اي هستند كه جداً براي بقاي زندگي سالم خود و فرزندان احتمالي شان، نياز به حمايت ويژه اي دارند كه لزومأ حمايت مالى نيست، بلكه نياز عاطفى نيز هست. به هرحال، براي حل اين امور طبعاً يكى از اين سه راه در پيش رو مى باشد: الف) سياست ها به سمت روابط آزاد پيش برود. كه نتيجه اش رها شدن انرژي غريزي فعال در جامعه از يك سو و خشكيدن ريشه هاي عفت و پاكدامني از سوي ديگر است كه در نهايت خانواده ها در معرض آسيب قرار خواهند گرفت.

ب) چشم پوشى بر واقعيت هاي پيش گفته و پيشنهاد راه حل تحمل فضاي موجود و اينكه هيج زني نمي تواند در زندگي خود وجود رقيبي را تحمل كند و امثال اين مسائل، البته اين امر در هر حال واقعيت را تغيير نمى دهد.

ج) با نظر به واقعيات، راه ميانه اي را در پيش گيريم. قطعاً يك ازدواج دايم تك همسري، ازدواجي كامل و از هر حيث مطلوب است. ولي وجود واقعيت ها باعث مي شود كه راه براي تعدد زوجات يا ازدواج موقت باز شود و فرقش با ازدواج موقت يا روابط

آزاد در ضوابط و قوانيني است كه در ازدواج دائم وجود دارد، كه برخي به كنترل فردى و تقويت خويشتنداري فرد برمي گردد و به نوعي مي توان گفت حايز ويژگي اخلاقي، اعتقادي و فقهي اند و برخي نيز به كنترل اجتماعي برگشته و نياز به مديريت كلان اجتماعي و تنظيم ساختاري و سازماني دارند.

كنترل رسانه ها از نظر تهييج غريزه جنسى، تقويت عنصر غيرت و عفت در اجتماع، حمايت اقتصادى دولت از بيوه زنان، و زنان خود سرپرست به خصوص داراي فرزند، آموزش حقوق و مسئوليت هاي خانواده به ويژه در مسئله همسري و-. از اموري هستند كه بايد در برنامه ريزي اجتماعي تعبيه شوند و از سوي ديگر جنبه اصيل احكام مربوط به جواز تعدد زوجات و ازدواج موقت حفظ شود تا در صورت لزوم، افراد خاص بتوانند به آن بپردازند. در نهايت به نظر مي رسد راه حل سوم بهترين گزينه است، البته با اين قيد كه فرهنگ صحيح را براي اجرايي شدن درست و معقول احكام فوق نيز ترويح نمود، تا احكام به دستاويزي براي هوس بازان مبدل نگردد. اگر افراد بدانند كه براي خروج از خانواده تك همسري تنها راه، ازدواج و پذپرقتن تعهدات مختلف در ازاى يك رابطه زناشويي است، طبعاً بخش كمى از افراد به اين مسئله روى خواهند آورد. در حالي كه روابط آزاد براي هيج مردي زحمت اضافه ندارد و بسياري از خانواده ها را در معرض فروپاشي و عدم بهداشت جنسي و فقدان سلامتى و... قرار مي دهد.

تفاوت ديه زن با مرد

. سؤال: چرا ميزان ديه زن نصف ديه مرد است؟ آيا اين امر بدان معناست كه ارزش زن

معادل نصف ارزش مرد مي باشد؟

!پاسخ: در تبيين اين حكم اسلامي و تفاوت آن در مورد زن و مرد، مهم ترين دليل اين است كه: مسئله ديه يك قرارداد اقتصادي است و ملاك ارزيابي انسان نيست. مهمترين شخصيت هاي اسلامى با ساده ترين افراد از نظر ديه يكسان هستند. ديهء مرجع تقليد، يك انسان متخصص يا مبتكر، با ديه يك كارگر ساده در اسلام يكى است، به دليل اينكه ديه عامل تعيين ارزش نيست و تنها يك ابزار است. معيار ارزش همان است كه در قرآن بدان تصريح شده است كه «ان اكرمكم عند الله اتقاكم »

يكي از وظايف اصلى مردان قيام به امر خانواده و انفاق برآنهاست: به اين معني كه شرعاً هر مردي موظف است تا نيازمندي ها و حوايج مادي و اقتصادى اعضاى خانواده را بر طرف سازد، هر چند زن از مال دنيا و ثروت مكفي برخوردار باشد. حال اگر تفاوت اثرگذاري زن و مرد را در شريان اقتصادي خانواده و جامعه به عنوان يك واقعيت بپذيريم، روشن خواهد شد كه لطمه مالي كه در حاشيه كشته شدن مرد يا نيروي مولد و نان آور خانواده

1. حجرات، 13.

متوجه خانواده مي شود، بيش از لطمه مالي است كه كشته شدن يك زن براي خانواده به وجود مي آورد و فقدان مردي كه واجب است نفقهء همسر خود را تأمين نمايد، از صحنه خانواده و اجتماع، از نظر اقتصادى آثار زيان بارتري بر جاي مى گذارد، تا فقدان يك زن.

نكته قابل توجه اين است كه اين ديه به خانواده مرد داده مي شود، تا زن و فرزندان او از جهت اقتصادي در نبود

مرد خانه به مشكلات مالي گرفتار نشوند و در اين مرحله مي توان گفت ؛ در اين داوري، شريعت اسلامي به نوعى رعايت وضعيت زن و فرزندان آن مرد را نموده است.

البته در تفكري كه اساس و شالوده آن را اقتصاد تشكيل داده است و انسان به مثابه ماشينى مي ماند كه بايد با صرف كمترين انرژي بيشترين كار را تحويل دهد، مرد و زن از نظر اقتصادي داراي وظايف و ارزش اقتصادي برابرند و تفاوت در ديه و نگرش مزبور بى معناست.

صرف نظر از اثر اقتصادي هر يك از زن و مرد براى خانواده و اجتماع، جان زن و مرد از نظر ارزشگذاري هاي الهى كاملاً برابرند. طبق نص صريح قرآن، كشتن هر انساني اعم از زن و مرد، از بزرگ ترين جرايم محسوب مي گردد به حدي كه كشتن يك تن، چه زن و چه مرد مساوي با كشتن همه انسانهاست. در اين نگاه نه زن بودن و نه مرد بودن، دخالتي در ارزيابي ندارد. عذاب و عقاب چنين عملي، خلود در عذاب اخروى است و لذا كيفرهاي دنيوي، مقابله با اصل عمل نمي كند، بلكه صرفاً اين كيفرها راهكاري براي جلوگيري از ارتكاب يا تكرار عمل در جامعه هستند.

در نتيجه از نظر قرآن، اصل انسان كشي يك جرم بزرگ و نابخشودني است و تفاوت در نحوه ديه و قصاص، ربطى به اين قضيه ندارد: چنانچه هدف اسلام از تعيين ديه و جريمه مالى قيمت گذاري بدن و اعضاي آن نيست، بلكه هدف مبارزه با فساد و جنايت است.

در پايان اشاره به دو نكته شايسته مي باشد، اول آنكه اگر در مواردي زن

در اقتصاد خانواده موقعيتى داشت كه نوعاً مردان دارند، موجب نقض در قانون نمي شود، چرا كه هر قانوني ناگزير از مراعات نوع است و ملاحظهء تمام موارد و مستثنيات، امكان پذير نمي باشد.

نكته دوم اين كه بايد توجه داشت كه "حكمت " يك حكم شرعي لزومأ "علت " آن محسوب نمي شود و به همين خاطر، فقها هيچگاه براساس "حكمت"، به استنباط "حكم شرعي " نمي پردازند. بلكه بر اساس علت نامه و حصول آن، حكم مي كنند و در مورد ديه نمى توان حكمت را به جاي علت قرار داد و نتيجه قطعى گرفت.

سنگسار زنان

. سؤال: چرا زن و مردي كه مرتكب عمل زنا شوند، مستوجب حكم زنا (سنگسا ر) مي گردند ؟

!پاسخ: كيفرهاي اسلامي، بازتاب و انعكاس انتقام جويى فرد يا جماعتي نيست كه قانون را به نفع خود وضع كرده باشند. بلكه براي تأمين مصالح عمومي و اعتلاي كلمه حق است. بر اين اساس خداوند براي اداره صحيح نظام بشري، احكامي را فرض نموده است كه با اجراي آن، اصل حيات، عرض و مال، آزادي فردى و اجتماعي و امنيت از آسيب اخلال گران و اضرار آنان كه موجب فساد در زمين است، مصون داشته شده و در قبال تهمت ها و افتراها، تضمين مي گردد، كه اين امر در حكومت اسلامي، زيربناي مهم اجتماعي صلح و امنيت محسوب مى شود.

حكم زنا يا سنگسار يكي از اقسام حدود است. حدود يكي از ضلع هاي چهارگانه سيستم كيفري اسلام مي باشد، كه عبارتند از؛ حدود، تعزيرات، قصاص و ديات يا خونبها، و حدود در برابر اعمال خلاف عفت و اخلاق و تجاوز

به مال و شرف مردم و ساير حقوق عمومي اعمال مي شود.

اما حدود گرچه في نفسه جزء فقه قضايي اسلام محسوب مي شود، ولي اجراي آن جزء اصول سياسي اسلام و از وظايف اجتماعي و سياسي امام يا ولي فقيه و حاكم شرع، يا همان دولت اسلامي مي باشد و البته اين نكته حايز اهميت است كه اسلام قبل از اقدام به مجازات، به مسئله تبليغ و هدايت مردم توجه كرده و از مجازات جاهل و نادان و ناتوان فكري خودداري كرده و آن را براي مبارزه با اهل عناد و تبهكاران در نظر گرقته است. مواردي كه شرع اسلام رجم يا سنگسار را براي جرم تعيين كرده است عبارتند از:

. آميزش زن و مرد همسردار، با مرد يا زني كه عاقل و بالغ باشند. (ماده 83 ق. م. ا بند الف وب).

. آميزش مرد يا زن همسردار با مرده. اين جرايم نوعاًا ز دو طريق اثبات مي شوند: 1) اقرار، 2) شهادت گو ا هان (بينه)

1- اقرار؛ خود شرايطي دارد، مثل آنكه انسان بايد عاقل و بالغ بوده و از روي اختيار و بدون هيچ گونه اكراه يا اجباري اقرار نموده باشد، اقرار نيز چهار بار و ترجيحاً در چهار جلسه باشد. نكته حائز اهميتى كه از كتب روايى و نحوه اعمال اين حكم از سوي نبي اكرم (ص) و اميرالمومنين (ع) بدست مي آيد، اين است كه ايشان تا آنجايي كه امكان داشت سعي داشتند راه صدور حكم را مسدود نموده و در صورت وجود كوچك ترين شك و شبهه اي، طوري كه موجب خلاصي فرد از سنگسار يا هر حد ديگرى مي

شد، از او رفع حد مي نمودند، لذا اگر اقرار به طور كامل انجام نمي شد و شخص مقر قبل از اتمام دفعات چهارگانه، از اعتراف خويش عدول مي نمود، ديگر رجمي در كار نبود، چنانچه اجماع فقها هم بر آن قائم است. 2- بينه: شهادت گواهان است كه براي اعتبار شهادت آنها نيز شرايطي (مواد 77، 78، 79 ق. م. ا) در فقه اسلامي منظور شده است و وجود كمترين خللي، موجب سقوط رجم و اثبات مجازات براي خودگواهان به دليل اقترا مي شود. با اين شرايط واضح است كه شريعت مقدس اسلام در باب مسائل ناموسي، احياط لازم و موكدي را به خرج داده است تا انسان ها با پيش گرفتن رويه كتمان نسبت به اين مسايل، از موجبات سوءاستفاده از احكام الهي و شيوع افترا و تهمت هايي از اين قبيل كه امنيت رواني جامعه را به شدت به خطر مي اندازد، جلوگيري نمايند.

فصل سوم : زهرا آيت اللهي

زن در قانون اساسى

. سؤال: چرأ زن در قانون اساسي تنها زماني كه همسر يا مادر است به رسميت شناخته مي شود و به عنوان يك انسان مستقل در قانون اساسي جايگاهي ندارد؟

!پاسخ: مطابق با اصل بيستم قانون اساسي ؛ "همه افراد ملت اعم از زن و مرد يكسان در حمايت قانون قرار دارند و از همه حقوق انساني، سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي با رعايت موازين اسلام برخوردارند" به اين ترتيب اصول قانون اساسي، مردان و زنان را به طور مشترك و يكسان مدنظر قرار داده و اصل بيستم هم بر همين موضوع تأكيد نموده است.

علاوه بر آن، اصل 21 قانون اساسى، توجه ويژه اي را به مسائل زنان معطوف

نموده است. براساس اين اصل ؛ "دولت موظف است حقوق زن را در تمام جهات با رعايت موازين اسلامي تضمين نمايد و امور زير را انجام دهد:

1- ايجاد زمينه هاي مساعد براي رشد شخصيت زن و احياي حقوق مادي و معنوي او.

2- حمايت مادران، بالخصوص در دوران بارداري و حضانت فرزند و حمايت از كودكان بي سرپرست.

3- ايجاد دادگاه صالح براي حفظ كيان و بقاي خانواده

4- ايجاد بيمه خاص بيوگان و زنان سالخورده و بى سرپريست.

5- اعطاي قيوميت فرزندان به مادران شايسته در جهت غبطه آنها در صورت نبودن ولى شرعى ".

اين اصل، حاكي از نگاه جانبدارانه قانون اساسى جمهوري اسلامي ايران نسبت به زن و حساسيت خاص به حقوق زنان مي باشد.

با نگاهى به اصل فوق مشاهده مي گردد كه سه بند اين اصل (2، 3، 5)،

با اشاره به نقش هاي مادري و همسري زن، سعى داشته است با حمايت ويژه از زنان در كانون خانواد ه، از امكان تضييع حق ايشان در خانواده جلوگيري به عمل آورد. اما در دو بند ديگر از اصل فوق (1 و 4)، اساساً زن را فارغ از جايگاه او در خانواده مدنظر قرار داده و دولت را موظف نموده تا به حمايت ويژه از زنان، فارغ از نقش همسري يا مادري، بپردازد.

بنابراين در پاسخ سوال مطرح شده مي بايست خاطر نشان نمود كه اولاً اصول مختلف قانون اساسي زن و مرد را به طور يكسان مدنظر قرار مي دهد و ثانياً قانون اساسي در يك اصل مهم، به طور خاص توجه ويژه اي را نسبت به زنان، به لحاظ زن بودن، همسر بودن، و مادر بودن معطوف

نموده است.

دخالت شوهر در رفت وآمد زن با خانواده اش

. سؤال: چرا مطابق قوانين ايران مرد مي تواند مانع از ديدار همسر خويش با والدينش گردد ؟

! پاسخ: چنين امري در قوانين ما وجود ندارد و مرد داراي چنين حقي نمى باشد. مطابق با ماده 1103 قانون مدنى، زن و شوهر به حسن معاشرت با يكديگر مكلف گرديده اند. لذا هر آنچه كه مطابق با عرف، مصداق حسن معاشرت تلقى گردد، مي بايست در زندگي خانوادگي مراعات شود. از جمله اين مصاديق حق زن در ديدار بستگان خويش مي باشد.

علاوه بر آن، مي توان به حق زنان در اين زمينه، مطابق با " منشور حقوق

و مسئوليت هاي زنان در نظام جمهورى اسلامى ايران " اشاره نمود. اين منشور به پيشنهاد "شوراي فرهنگي و اجتماعى زنان " و در جلسه 546 شوراي عالي انقلاب فرهنگي در مورخه31/06/1383 به تصويب رسيد. طبق اين مصوّبه كليه دستگاههاي كشور مكلف گرديدند. بر حسب وظايف دستگاهي و سازماني جهت سياستگزاري، اتخاذ تدابير قانونى، تصميمات و برنامه ريزي راجع، زنان، قواعد و اصول مندرج در اين منشور را رعايت نمايند. ضمن اينكه شوراي فرهنگي و اجتماعي زنان مكلف گرديده كه هر دو سال يك بار، نسبت به ارزيابي وضعيت، موارد نقض حقوق زنان را به شوراي عالي انقلاب فرهنگي منعكس نمايد.

در سال 1385 نيز مجلس شوراي اسلامى در صدد تقويت مبناي منشور بر آمد و آنرا در مجلس نيز به تصويب رساند. در هر حال منشور در حال حاضر در كشور ما به عنوان يك سند قانوني لازم الاجراء كه مصوب رسمى نظام است، مطرح مى باشد و در بسياري از موارد خلاهاي قانوني در خصوص مسايل زنان

را پاسخگو مي باشد.

لذا مي توان گفت در كنار ساير منابع حقوقي كه در بردارنده مواد قانوني مربوط به زنان مى باشد، " منشور حقوق و مسئوليت هاي زنان، نيز از اهميت ويژه اي برخوردار است.

در پاسخ به سوالى كه در ابتداي بحث مطرح شد، ذكر اين نكته ضروري است كه ماده 32 منشور، يكي از حقوق زنان را چنين اعلام نموده است: "حق و مسئوليت انجام صله رحم "، مطابق اين ماده ارتباط با بستگان از جمله پدر و مادر، يكي از حقوق و مسئوليت هاي زنان تعريف مي شود و مرد نمى تواند مانع از انجام اين حق گردد چرا كه صله رحم جزء واجبات مي باشد و شوهر نمي تواند مانع از انجام واجبات زن گردد. همان گونه كه اگر بر زنى، حج واجب گردد، همسر وي نمي تواند مانع از انجام آن شود. امام خميني (ره) نيز در اين زمينه مي فرمايد: زن درمورد انجام حج واجب يا پرداخت زكات يا نيكي به والدين و يا صله رحم لازم نيست از شوهر اجازه بگيرد و در صورت مخالفت شوهر از او اطاعت نمايد.1

بنابراين اگر زني جهت انجام صله رحم به ديدن پدر، مادر، خواهر، برادر و يا ساير بستگان خود برود، شوهر حق ممانعت نداشته و حق شكايت هم ندارد، اعراض او غير قانوني مي باشد و دادگاه به نفع زن حكم مي نمايد. البته زنان نيز بايد ملاحظه داشته باشند كه اين ديدارها منجر به دخالت والدين در امور خانوادگي زوجين نشود و براي استحكام خانواده مضر تلقي نگردد.

اجازه پدر براى ازدواج دختر

. سؤال: چرا دختر باكره در ازدواج خود نياز به اجازه

پدر و يا جد پدري دارد؟

ا. تحريرالوسيله، ج 2، ص 303، فصل فى القسم و النشور و الشقاق... ليس لها امر مع زوجها فى صدقة و لا هبة ر لا نذر فى لها الا بادله الا في حج او ركاة او بر والد بها او صله قرابتها. !پاسخ: به تصور برخي، قوانين جمهورى اسلامي ايران به پدر اجازه مي دهد تا بدون در نظر گرفتن علايق و تمايلات دختر خود، هرگونه كه خود تشخيص مي دهد در مورد ازدواج و زندگى آينده او تصميم گيرى نمايد و مطابق قانون، دختر در اين زمينه داراي هيج حقي نمى باشد.

برخي ديگر اين گونه بيان نموده اند كه اين قانون صرفاًا ز باب احترام به پدر است و لذا اين سوال را مطرح مي نمايند كه چگونه است كه پسران ملزم به رعايت چنين احترامى نسبت به پدر خويش نشده اند و يا اينكه چرا احترام به مادر در اين مسئله رعايت نشده است.

در جواب سوالات فوق، ذكر نكات ذيل ضروري است:

ا- رضايت دختر از شروط لازم براي ازدواج بوده و بدون آن، عقد صحيح نمي باشد.

در ماده 1070 قانون مدني، صريحاً به اين مطلب اشاره گرديده است: "رضاي زوجين شرط نفوذ عقد است ".

به اين ترتيب اگر دختري وادار به ازدواج گردد، در صورتي كه هيچ رضايتى به آن نداشته باشد، چنين عقدي به لحاظ شرعي و قانوني باطل است و اگر دختر بدون رضايت به عقد ازدواج پسري درآيد، اين دو زن و شوهر محسوب نمي شوند مگر آنكه دختر بعد از عقد، به اين ازدواج راضى شود كه در اين صورت، عقد نافذ گرديده و

نياز به خواندن عقد جديد نمي باشد. 2- مخالفت پدر با ازدواج دختر مي بايست دليل موجه داشته باشد.

مطابق ماده 1043 قانون مدني: "...هرگاه پدر يا جدپدرى بدون علت موجه، از دادن اجازه مضايقه كند، اجازه او ساقط و در اين صورت دختر با معرفي كامل مردي كه مى خواهد با او ازدواج نمايد و شرايط نكاح كه بين آنها قرار داده شده، پس از اخذ اجازه از دادگاه مدنى خاص، به دفتر ازدواج مراجعه و نسبت به ثبت ازدواج اقدام نمايد"

بنابراين پدر و يا جدپدرى نمى توانند به بهانه هاي واهي و غيرموجه از ازدواج دختر ممانعت نمايند و در صورت بروز چنين حالتي، دختر با مراجعه به دادگاه مي تواند براى ازدواج- بدون اذن پدر و جدپدري و با اجازه از دادگاه- اقدام نمايد.

به اين ترتيب شرط اذن پدر در ازدواج دختر، نافى منافع و مصالح دختر نبوده و بلكه از باب فوايدي كه داشته، مدنظر قانون و شرع قرار گرفته است. در توضيح اين مطلب بايد گفت: پدر و مادر دلسوزترين افراد نسبت به فرزندان هستند و پدر، فرد دلسوزي است كه هم جنس فردي است كه خواهان ازدواج با دختر مي باشد. بنابراين از طرفي پدران عموماً به دليل علاقه شديد به فرزند، مصالح دخترانشان را مدنظر قرار مى دهند و از سويي ديگر، چون مرد هستند، مردان را بهتر مي شناسند. لذا در ازدواج دختر باكره اي كه تجربه زندگي مشترك با يك مرد را نداشته است ا، مشورت و خرد پدرى دلسوز، ضميمه احساسات دختر مي گردد.

1. دخترى كه باكره نباشد و يك بار ازدواج كرده باشد، مطابق قانون و

شرع در ازدواج هاى بعدى اش نيار به اذن پدر و جذپدرى ندارد.

با توجه به تفاوت هاى ميان پسران و دختران و آنچه كه عموماً در جامعه شاهد آن مي باشيم، دختران در برخورد با جنس مخالف، با بار احساسى و عاطفي قوي تري برخورد نموده و با عشق و علاقه و حتى در مواردي، عجولانه وارد زندگي مشترك مي گردند. در حالي كه پسران ضمن توجه به احساسات، با سنجش عقلايي، اولويت را به منافع خويش داده و علاقه به زندگي مشترك، آنها را از حساب و كتاب باز نمي دارد.

طبيعي است كه با چنين وضعيتى و با توجه به آسيب پذيري بيشتري كه يك دختر در صورت عدم موفقيت در ازدواج برايش حاصل مي گردد، قانون سعي نموده است دختر را در امر ازدواج و تصميم گيري ياري نمايد. بنابراين اذن پدر در ازدواج دختر، صرفاًا ز باب احترام به پدر نمي باشد، چرا كه مطابق شرع، احترام پدر و مادر در كنار يكديگر واجب گرديده و جلب رضايت ايشان مستحب و ارزشمند است و اين مسئله را پسران نيز مي بايست رعايت نمايند.

پس مي توان گفت رضايت و اجازه پدر، نوعي حمايت از دختر در تصميم گيري براي زندگي آينده اش مى باشد و دايرمدار مصالح دختر بوده و با مراعات شرايطي است كه در نكات فوق به آنها اشاره گرديد.

با اين وجود، لزوم اذن پدر در ازدواج دختر باكره اي كه به سن رشد رسيده است، در ميان فقها، مورد اختلاف است و برخى فقها، ازدواج دختر رشيده را منوط به اذن و اجازه پدر و يا جدپدري وي نمي دانند، لذا

در صورت مصلحت و نياز جامعه امكان تغيير اين قانون بر اساس مباني فقهي، وجود دارد.

هرچند كه هم اكنون چنين نيازي احساس نمى شود و آمار بالاي طلاق در ازدواج هاي خياباني يا عشق هاي آتشين آغازين، ضرورت تداوم اين قانون را مشخص مي سازد. توجه به اين نكته نيز جالب است كه در قوانين برخي از كشورهاي غيراسلامي نيز بويژه در مواردي كه سن زوجين بالا نيست رضايت والدين اخذ مي شود.

سن مسئوليت كيفرى دختران

. سؤال: با توجه به قانون، سن مسئوليت كيفري براي دختران 9 سال و براي پسران 15 سال در نظر گرفته شده است به نظر شما آيا يك دختر 9 ساله در صورت ارتكاب جرم، مي بايست نظير يك فرد بزرگسال محاكمه شود؟

!پاسخ: در ابتدا لازم است به اين مسئله اشاره داشته باشيم كه اين قانون در آستانه تغيير مى باشد، چرا كه در سال 1385، لايحه اي تحت عنوان "آئين دادرسي اطفال و نوجوانان " از سوي هيئت دولت به مجلس ارايه شد كه در شور اول مجلس نيز به تصويب رسيده و سير قانوني خود را طي مي كند. در پيشنهادات اصلاحى اين لايحه سن مسئوليت كيفري دختران و پسران 15 سال در نظر گرفته شده است و براى برخى جرايم نيز 18 سال را مدنظر قرار داده اند. لذا جرايم زير سن 15 سال، از تخفيف جزايى بسياري برخوردار بوده و در برخي موارد نيز افراد زير 18 سال از تخفيف جزايي برخوردا ر مي باشند.

در تشريح تغيير اين قانون بايد گفت كه بيشتر، سن مسئوليت كيفري، سن بلوغ دختر و پسر در نظر گرفته مى شد. در حالي

كه در اين لايحه، با استناد به آراى فقهي موجود در اين زمينه، سن رشد لحاظ شده و سن مسئوليت جزايي به 15 سال تغيير يافته است.

در خصوص توضيح اين مسئله كه چرا مسئوليت كيفري يك فرد 15 سال با يك فرد 40 ساله برابر است بايد گفت :از زماني كه انسان از رشد فكري برخوردار مي گردد، حسن و قبح جرائم را درك نموده و نسبت به كردار و رفتار خويش مسئول مي باشد و در صورت ارتكاب جرم، مستوجب مجازات مي گردد.

لذا از حيث درك زشتي جرم و جنايت و در نتيجه مسئوليت كيفري، ميان يك فرد 15 ساله و يا 18 ساله اي كه به سن رشد رسيده است، با يك فرد ميانسال، تفاوتي وجود ندارد. همان گونه كه تفاوتي ميان مسئوليت كيفري يك فرد 30 ساله با يك فرد 40 ساله وجود ندارد. مگر آنكه شروط تحقق جرم وجود نداشته باشد يعني شخص عاقل نباشد و يا اينكه در زمان انجام جرم، اختيار از او سلب شده باشد و يا اينكه در انجام آن، قصد نداشته و سهواً مرتكب آن شده باشد. دراين گونه موارد، شخص مجرم- فارغ از اينكه چه سني داشته باشد- مستوجب مجازات نخواهد بود.

به اين ترتيب با در نظرگرفتن اين شرايط و با توجه به اصلاحات انجام يافته در قانون مسئوليت كيفري، به نظر مي رسد كه مشكل قانوني خاصي در مورد سن مسئوليت جزايي وجود نداشته باشد. در ضمن لازم به ذكر است هم اكنون نيز محل نگهداري افراد بزهكار زير 18 سال در كانون اصلاح و تربيت اطفال مي باشد.

شهادت زن در دادگاه

. سؤال: چرا در برخي

از دعاوي، شهادت زن در دادگاه پذيرفته نمي شود و يا شهادت دو زن، معادل شهادت يك مرد محسوب مي شود؟ ايا اين امر نافي ارزش زن در قوانين داخلي ما نيست؟

!پاسخ: حكم شهادت زن در دادگاه در موضوعات مختلف متفاوت مي باشد. در برخي موضوعات، فرقي ميان شهادت زن و مرد وجود ندارد و برخي مسائل، تنها با شهادت زن قابل اثبات مي باشد و در مورد برخي موضوعات نيز، تنها شهادت مردان نافذ است. البته در مواردي هم شهادت دو زن به جاي شهادت يك مرد پذپرفته مى شود.

در اين رابطه ابتدا بايد يادآور شد كه: نص صريح قرآن به تفاوتهاي موجود ميان شهادت زن و مرد اشاره داشته و برخى از روايتها نيز بر آن صحه گذارده اند. ملت مسلمان ايران نيز پذيرفته است كه قرآن كتاب هدايت بوده و كتاب جاودانه اي است كه بشر در مسائل مختلف زندگي فردي و اجتماعي خود جهت دست يابي به سعادت، به آن نيازمند مي باشد و همچنين اين سخن پيامبر (ص) را باور دارند كه فرمودند:

"انى تارك فيكم الثقلين كتاب اللّه و عترتى اهل بيتى فان تمسكتم بهما لن تضلوا ابداً؛ مادامي كه به قرآن و اهل بيت متمسك شويد، گمراه نمى شويد."

پس با اعتقاد به اينكه آيات و قوانين الهي، در بردارنده مصالح و حكمت هايي هستند كه عمل بدآنها سعادت انسان را تأمين مي نمايد، در تشريح بحث شهادت مي توان مدعي وجود مصالحي گرديد كه علي رغم تفاوت ميان زن و مرد، در مجموع خير و صلاح و سعادت جامعه انساني را تضمين مي نمايد.

با ذكر اين مقدمه، پاسخ سوال

فوق با توجه به نكات زير قابل درك است:

1- تفاوت هاي موجود ميان شهادت زن و مرد و يا قبول كردن شهادت دو زن به جاي يك مرد، هيچ ارتباطي به ارزش گذاري ميان افراد جامعه ندارد. به همين جهت در مواردي كه لازم است دو فرد عادل شهادت دهند، هيچ تفاوتى نمي كند كه اين دو فرد چه كسانى باشند. ممكن است يكي از ايشان حضرت علي (ع) و ديگري، يك عضو عادي جامعه باشد. آيا در كنار هم قرار گرفتن شهادت اين دو فرد، نشان از ارزش يكسان ايشان مي نمايد؟ حال آنكه اگر ملاك شهادت بر اساس ارزش انسان باشد، حضرت علي (ع) خود معادل چندين و چند انسان ديگر براي شهادت

كفايت مي نمايد.

از آنجا كه شهادت زن ارتباطي با ارزش گذاري براي او ندارد لذا چنين نيست كه اساساً شهادت زن در دادگاه پذيرقته نشود و يا اينكه همواره شهادت دو زن معادل شهادت يك مرد محسوب گردد بلكه در امور مختلف، به لحاظ مناسبت آن مورد با طبيعت شاهد، تعداد شهود معين مي گردد.

در مواردي فقط شهادت زن پذيرفته مى شود، در مواردي شهادت زن پذيرفته نمي شود و در اموري هم شهادت زن به انضمام ساير زنان يا مردان پذيرفته مي شود.

2- برخي از دعاوي، صرفاً بر اساس شهادت زن قابل اثبات مى باشند و شهادت چندين مرد نمي تواند در اين موارد با شهادت ولو يك زن برابري نمايد.

اين موارد عبارتند از: اثبات ولادت و اثبات بكارت.

شهادت در اثبات ولادت، تأثير قابل ملاحظه اي در بحث ارث و تعيين وراث ميت داشته و چه بسا يك وارث مي

تواند ساير طبقات وراث را از ارث محروم نمايد. بنابراين با شهادت زنان بر ولادت يك فرزند، گاه ميلياردها تومان يا صدها ميليون تومان به فردي ارث مي رسد كه در صورت فقدان اين شهادت، به ديگري مي رسيد.

اثبات بكارت نيز در مواردي كه اتهاماتى نظير زنا وارد است، موثر بوده و مي تواند حكم قاضي را تغيير دهد و چه بسا باعث نجات جان يك فرد شود و اثبات نمايد كه اتهام زناي محصنه خلاف واقع بوده اسد

3- مواردي كه مطابق قانون، شهادت زن پذيرفته نمى شود، زن مي تواند به عنوان شاهد حادثه در دادگاه حاضر شده و آنچه را كه شاهد بوده است، براي قاضي بيان نمايد و در صورتى كه بيانات وي قاضي را در احراز علم نسبت به ماوقع حادثه ياري رساند، درصدور حكم قاضي موثر مي گردد. بنابراين اگر شهادت يك زن در هر امري، سبب ايجاد علم در قاضي گردد، قاضي بر اساس علم خود حكم صادر مي نمايد، چرا كه علم او برايش حجت است و تفاوتى نمى كند كه اين شهادت و گواهي به انضمام گواهي مردان واقع شده باشد يا زنان، و توسط يك زن واقع شده باشد يا چند زن، فقط بايد به گونه اي باشد كه براي قاضي علم و يقين حاصل گردد. در صورتي هم كه گواهي زن سبب علم و يقين قاضي نشود، ازآنجا كه اتهامي را به فرد وارد ساخته مي تواند زمينه ساز تحقيقات در مورد متهم شود و در نهايت با مشاهده ادله و شواهد، منجر به صدور حكم توسط قاضي گردد. 4- در مواردي كه شهادت مرد

پذيرفته مي شود شهادت هر مردي قابل پذيرش نيست بلكه لزوماً آن مرد بايد عادل باشد.

5- شهادت زن در برخي موارد حاد نظير طلاق و قتل پذيرفته نمي باشد.

به نظر مي رسد كه حكمت اين امر، دور نگاه داشتن زنان از مخاطرات اجتماعي بوده است.

در توضيح اين نكته بايد. گفت: بنابر آيه 282 و 283 سوره بقره ا، شخصي كه شهادت او پذيرفتني است و شاهد قضيه اي بوده است، مكلف به حضور در دادگاه جهت اداي شهادت مي باشد و اين امر براي شاهد، يك تكليف محسوب مى گردد. اساساً شهادت براي افراد يك تكليف محسوب مي شود و نه يك حق كه كسى ادعا كند اگر شهادت زن در مواردي

ا.:.ولأ يأب الشهداء أذا ما دعوا... و لاتكتموا الشهاده: من يكتمها فانه اثم قلبه و الله بما تعلمون عليم شاهدان وقتي فرا خوانده شوند نبايد ابا كند- شهادت رأ كتمان نكنيد و هركه شهادت را كتمان كند قلبش گناهكار است و خدا به آنچه انجام مى دهيد دانا است.

پذپرفته نمي شود حقي از او ضايع گرديده است بلكه در واقع تكليفي از روي دوش او برداشته شده است. بنابراين اگر شهادت زن در موارد حادي نظير قتل پذيرفته بود، نبايد از آمدن به دادگاه و دادن شهادت امتناع ورزد. حال آنكه شرع و قانون با نپذيرفتن شهادت زن در اين موارد، اين تكليف را از زن ساقط نموده است. چرا كه شخصى كه عليه او شهادت داده مي شود، ممكن است بر اساس آن شهادت، به اعدام يا تحمل ضربات شلاق محكوم شود و لذا امكان اعمال تهديداتى از سوي محكوم و يا اطرافيانش

نسبت به شاهد وجود دارد.

پس مي توان گفت؛ شايد اراده الهي بر اين امر تعلق يافته است كه زن از اين مخاطرات در امان نگاه داشته شود.

6- در مواردي كه جرم خيلي سنگين نبوده و در نتيجه مجازات و يا پيامدهاى حقوقي آن چندان سنگين نيست، شهادت زن به انضمام ساير زنان و يا ساير مردان، پذيرقتنى است. به نظر مي رسد علت آن، توزيع خطر ميان شاهدين و پايين آوردن احتمال تهديد زن باشد.

7- قوانين اسلامي همواره درصدد تقويت و رشد خصايص طبيعي و فطرى بشر بوده است. و اين امري واضح و آشكار است كه زن و مرد در برخي خصايص و ويژگي ها با يكديگر متقاوت هستند، چرا كه وظايف متفاوتى را عهده دار مي باشند.

زن به لحاظ فطري، كانون مهر و محبت و عاطفه محسوب مي گردد و قوانين شرعي همواره به گونه اي تدوين يافته است كه مهرورزي زن پايدار گرديده و اين امكان را بيابد تا روابط عاطفي خانواده را تقويت نمايد. لذا بر اساس قوانين شرع كه در قوانين داخلي كشور منعكس گرديده است، سعي گرديده از ورود زنان به عرصه هاي خشونت آميز جلوگيري شود و با نپذيرفتن شهادت زنان در اين موارد، مانع ورود ايشان به اين صحنه ها شده است تا روحيات پرمحبت و عاطفي ايشان دچار تلاطمات بحراني نگردد. 8- مطالعات روان شناسي بر اين واقعيت تأكيد دارد كه زنان در شرايط حاد احساسي و عاطفي، به دليل شدت احساسات و عواطف، جزئيات قضايا را كمتر به خاطر مى سپارند و توجهشان بيشتر به كليات امور معطوف مي گردد. در صورتى كه در مواردى نظير

شهادت بر قتل، آنچه كه مهم است، به خاطر آوردن جزييات واقعه نظير ساعت وقوع، ابزار قتل، نحوه به قتل رساندن و... است و درصورتي كه اجزا و موارد بيان گرديده، با بيانات ساير شاهدين منطبق نباشد، منجر به بطلان شهادت و مجازات مدعي شهادت مي گردد و اين تكليفي فوق توان و طاقت زن است كه از باب لطف از عهده او برداشته شده است.

علاوه بر آن، از ديدگاه روانشناسي، هر چه شخص بيشتر تحت تأثير احساسات و هيجانات روحى قرار گيرد به همان نسبت حوادث و اتفاقاتي را كه به خاطر سپرده زودتر فراموش نموده و دقت كمتري در نقل آن دارد بنابراين لزوم انضمام شهادت زن در برخي دعاوي به زني ديگر، موجب صحبت و دقت شهادت شده و از تضييع حقوق ديگران منع مي نمايد.

با عدم پذيرش شهادت زنان در اين امور، بار مسئوليت زنان سبك تر مي شود در برخي از موارد هم با پذيرفتن شهادت زنان به انضمام زن ديگر (معادل بودن شهادت دو زن با شهادت يك مرد) حضور يك شاهد زن ديگر كمك خواهد كرد تا زني كه داوطلب شهادت شده با همراهي ديگري، جزييات را به يكديگر يادآوري كرده و شهادت دقيق واقع شود و زنان شاهد از شهادت نادرست مبرا گردند.

اين نكته در قران نيز يادآوري شده است. در سوره بقره آيه 282:

«... و استشهدوا شهيدين من رجالكم فان لم يكونا رجلين فرجل و امرأتان ممن ترضون ممن الشهداء ان تضل احديهما فتذكر احديهما الاخرى...؛ دو شاهد از مردان به شهادت گيريد پس اگر دو مرد نبودند، يك مرد و دو زن از شاهداني كه

رضايت مي دهيد تا اگر يكي از زنان فراموش نمود ديگري به او يادآوري نمايد..).

مجازات قتل زن توسط مرد

. سؤال: چرا اگر مردي زني را به قتل برساند، زماني قصاص مي شود كه اولياي مقتول نيمي از خون بهاي مرد را به خانواده قاتل بپردازند؟

! پاسخ: در خصوص اين قانون مي بايست به نكات ذيل توجه كرد:

1- اصل اساسي در اسلام ترجيح عفو و گذشت بر قصاص مي باشد. اين تصور غلطي است كه گمان مى شود در برابر هر قتلى مي بايست لزوماً قصاص صورت پذيرد.

2- عدم قصاص مرد قاتل (اگر خانواده مقتول نيم خون بهاي مرد را به خانواده او نپردازند)، به معناي عدم مجازات او نيست. مطابق قانون مجازات اسلامي، مرد قاتل به چندين سال حبس و پرداخت ديه مقتول به خانواده او محكوم مي گردد.

3- در صورتى كه خانواده مقتول اصرار بر قصاص قاتل داشته باشند، در زمينه نحوه پرداخت نيم خون بهاي مرد به خانواده اش، فتاواي مختلفي وجود دارد. براساس فتواى مقام معظم رهبري ؛ لازم نيست كه در ابتدا خانواده مقتول نيم خون بهاي مرد را به خانواده قاتل پرداخت كنند و سپس اجازه قصاص قاتل را بيابند. بلكه مي توان ابتدا قاتل را به تقاضاي اولياي دم مقتول، قصاص نمود و سپس در صورت معسر بودن خانواده مقتول و عدم توان مالي در پرداخت نيم خون بها به خانواده قاتل، به آنها مهلت داده مي شود تا در دراز مدت ديه را به خانواده قاتل بپردازند و در نهايت اگر به هيچ وجه امكان پرداخت ديه را نداشتند، اين مبلغ از بيت المال پرداخت گردد.

4- در صورتي كه بيم آن

مي رود كه مرد قاتل با عدم قصاص، گستاخ شده و قتل را ساده انگاشته و در آينده جان زنان ديگر را تهديد نمايد، توجه به يك نكته ضروري است و آن اينكه اگر قاضي تشخيص دهد كه قاتل، مفسد في الارض محسوب مي گردد، از باب محاربه و افساد في الارض به اعدام او حكم مى شود و در اينجا حكم اعدام از باب احقاق حقوق اجتماعي است و نه حقوق فردي.

5- گناه قتل و مجازات اخروي آن براي قاتل زن و مرد يكي است. عمل قتل در نزد خداوند زشت و غير قابل بخشش است و فرقي نمي كند شخص مقتول، زن باشد يا مرد. بر اساس آيه 32 سوره مائده:

«هر كس از زن و مرد، فردي را بدون اينكه آن فرد قتلي مرتكب شده باشد يا فساد در زمين كرده باشد، بكشد، گويا همه مردم را

كشته و كسي كه نفسي را احيا كند، گويا همه مردم را احيا نموده است » 1 يا آيه 93 سوره نساء "هر كه مومني را (1 عم از زن يا مرد) به عمد بكشد مجازات او عذاب جاودانه جهنم خواهد بود"2

لذا گناه و مجازات اخروي قاتل در صورتى كه مقتول مرد باشد يا زن، تفاوتي نمي كند و خداوند در قرآن كريم عذاب قاتل را درهر دو صورت آتش جاودانه جهنم بيان كرده است و نفس هر انساني در نزد خداوند به اندازه نفس تمامى انسان ها ارزشمند است و براساس نص آيه تفاوتى ميان زن و مرد در اين زمينه وجود ندارد.

6- نمي توان ادعا نمود كه تفاوت در قصاص قاتل زن و مرد، به

معناي تفاوت در ارزش گذاري ميان آنهاست. ايجاد چنين ارتباطي منطقي نبوده و اين حكم، هيح ارتباطي به ارزش انسان ها ندارد. همان گونه كه اگر يك فرد دانشمند به قتل برسد و يا يك دزد معتاد، در هر دو صورت مجازات قاتل، يكسان خواهد بود و با وجود تفاوت ارزش اين دو شخص، ديه آنها هم به يك اندازه مي باشد. همان گونه كه در ساير قوانين جزايي يا مدني مانند ميزان ارث نيز با يكديگر تفاوتي ندارند.

7- در خصوص حكمت تفاوت قصاص قاتل زن و مرد مي توان گفت كه؛ پرداخت نيم خون بهاي مرد به خانواده قاتل (و نه خود قاتل) از باب امن قتل نفسأ او بى او فساد في الارض فكانما قتل الناس جميعا

2: و من يقتل مومناً معتمدأ فجزاوه جهنم خالدا فيها. حمايت از همسر و فرزندان شخص قاتل است و اين حكم، در جهت جبران صدمه مالي وارد آمده به خانواده قاتل مي باشد كه سرپرست و مسئول پرداخت نفقه خويش را از دست مي دهند. بنابراين، اين حكم در جهت حمايت از حقوق اعضاي خانواده مرد (كه عمدتاً زن و فرزند او مي باشد) وضع شده است. در احاديث نيز بيان گرديده كه:

"ادّوا نصف الدّيه الى اهل الرجل ...؛ نصف ديه به خانواده مرد (قاتل)

پرداخت مي شود. "

8- در مواردي بيان مي شود: گاه مقتول (زن)، نيز سرپرست خانواده اي است كه به تأمين معاش خانواده مي پرداخته و در صورت قتل وي، خانواده اش دچار خسارت مالي مي گردند. در پاسخ بايد گفت: اصل بر آن است كه مردان، سرپرست خانوار بوده و نسبت به تأمين

معاش خانواده داراي مسئوليت مالي باشند، حال اگر در جامعه اي، اين سرپرستي برعهده زن قرار گرفت، خسارت وارد آمده به خانواده و جبران مالي فقدان زن سرپرست خانوار در خانواده مي تواند توسط بيت المال تأمين گردد و حكومت عهده دار تأمين و جبران خلا حضور اين سرپرست در چنين خانواده هايي شود. قوانيني نظير قانون "حمايت از كودكان بي سرپرست " نيز در جمهوري اسلامي ايران، اقدام موثري در اين زمينه محسوب مي گردد.

تمكين زن

. سؤال: چرا با ازدواج، زن ملزم به تمكين از مرد مي باشد؟

!پاسخ: امر مقدس ازدواخ بر تحقق اهدافي استوار گرديده است كه عدم تحقق، آن نافي حكمت ازدواج است. يكى از مهم ترين اين اهداف، برآورده شدن نياز جنسي زوجين است. اين نياز يك حق دو طرفه است كه براي زن وشوهر- هر دو- ايجاد تكليف مي نمايد.

مطابق ماده 1103 قانون مدني؛ "زن و شوهر مكلف به حسن معاشرت با يكديگر مى باشند" بنابر عرف جامعه يكي از مصاديق حسن معاشرت، برآوردن نياز جنسي همسر است.

ضمن آنكه در بند 29 "منشور حقوق و مسئوليت هاي زنان در نظام جمهوري اسلامي ايران، (مصوب 31/6/1383 شوراي عالي انقلاب فرهنگي)- كه به عنوان قانون لازم الاجراء در كشور مطرح مي باشد- در بيان حقوق زنان در جمهوري اسلامي ايران، چنين اعلام شده است:

"حق و مسئوليت تأمين، تخصيص، طهارت و سلامت در ارتباط جنسي با همسر قانوني و حق اعتراض قانوني در صورت نقض آنها".

به اين ترتيب برآورده شدن نياز جنسي در زندگي مشترك، از حقوق و تكاليف زن و شوهر تلقى كرديده و از مصاديق حسن معاشرت محسوب مي شود و

در صورت عدم توجه به آن، هدف ازدواج به مخاطره مي افتد. اساساً هر قراردادي براي طرفين محدوديت هايى را ايجاد مي كند و حقوقي را به طرف مقابل وي مي بخشد همان گونه كه او را نيز از حقوقي بهرمند مي سازد، حال اگر كسي مايل به تمكين جنسي در مقابل همسر نيست مى تواند از انعقاد عقد نكاح خودداري كند ولي اگر ازدواج كرد ناگزير بايد از حقوق متقابل زناشويي برخوردار باشد.

البته همان گونه كه در بند 29 منشور آمده است در تأمين اين نياز، توجه به سلامت رواني و جسماني همسر بسيار حايز اهميت مي باشد و هر گونه تخلفي در اين زمينه كه نافى مصاديق حسن معاشرت تلقى گردد، غيرقانوني محسوب مي شود.

بنابراين در پاسخ سوال مطرح شده بايد گفت: آنچه قانون مطرح مي كند آن است كه پس از عقد ازدواج، زن مي بايست در امور جنسي (و نه الزاماً هر امري) از شوهر خود تمكين نمايد. (مگر در مواردي كه موجب ضرر جسماني يا رواني براي زن گردد و يا شوهر توقعات غير مشروع از همسر خود داشته باشد) و در مقابل، شوهر نيز مي بايست نيازمندي هاي جنسي همسر خود را برآورده سازد.

اختيارات پدر در ازدواج دختر بچه ها

. سؤال: چرا پدر دختر اجازه دارد، دختر خودش را كه كمتر از 13 سال دارد به عقد ازدواج مردي درآورد؟

!پاسخ: اين مسئله در ماده 1041 قانون مدني اينگونه بيان گرديده است: "عقد نكاح دختر قبل از رسيدن به سن 13 سال تمام شمسي و پسر قبل از رسيدن به سن 15 سال تمام شمسى منوط است به اذن ولي به شرط رعايت مصلحت با

تشخيص دادگاه صالح ".

بر اساس اين قانون سن ازدواج دختر، 13 سال در نظر گرفته شده و به ازدواج زير اين سن، ازدواج ولايي گفته مي شود. طبق فتواي امام خميني (ره) و برخي ديگر از فقها دختر بالغه رشيده مي تواند براي ازدواجش، خود تصميم بگيرد- هر چند اذن پدر ضميمه اين تصميم مي شود- اما دختر زير اين سن، يعني دختر بالغه غيررشيده يا غيربالغه غيررشيده نمي تواند ازدواج كند، مگر آنكه مصلحت دختر اقتضا نمايد.

به اين ترتيب در قوانين داخلي كشور، سن 13 سال، سقف زمانى بلوغ و رشد دختر در امر ازدواج در نظر گرفته شده است و ازدواج زير اين سن، قانوني نمي باشد، مگر با رعايت نكات زير:

1- اذن ولي به شرط رعايت مصلحت دختر با تشخيص دادگاه صالح. بنابراين پدري كه مى خواهد دختر زير 13 سال خود را به عقد كسي درآورد، موظف به گرفتن تأييديه حكم دادگاه مبني بر رعايت مصلحت دختر مى باشد و در غير اين صورت دفاتر عقد ازدواج مجاز به ثبت چنين ازدواجي نمى باشند. مشاهده مي شود كه رعايت مصلحت دختر در اين امر به اندازه اي مهم است كه ولي دختر به تنهايي نمى تواند آن را لحاظ نمايد و نياز به تأييد دادگاه صالح است.

2- در ازدواج ولايى زير سن بلوغ، صرفاً عقد برقرار مي گردد و امر ازدواج منوط، به بلوغ يافتن دختر مى باشد.

3- بر اساس برخي آراي معتبر فقهي در ازدواج ولايي، دختر و پسر مى توانند پس از رسيدن به سن بلوغ با اين ازدواج مخالفت نمايند و در صورت مخالفت، اين ازدواج فسخ مي

گردد.

قوانين داخلي ما در خصوص اين مسئله كه دختر و پسري كه قبل از سن بلوغشان با رعايت مصلحت به عقد كسى درآمده باشند و پس از رسيدن به سن بلوغ و رشد، با آن مخالفت نموده و عقد را تأييد ننمايند، سكوت نموده است. لذا بر إساس اصل 147 قانون اساسي، در اين زمينه مي توان به آراى معتبر فقهى مراجعه نمود و بر آن اساس دادگاه مي تواند به فسخ اين ازدواج حكم دهد.

به اين ترتيب به نظر مي رسد كه اولاً تعداد اين گونة ازدواج ها بسيار بسيار اندك است و ثانياً باشرايط در نظر گرفته شده در آن، عملأ تحقق اَن در موارد استثنايى است كه واقعاً مصلحت فرزند اقتضا نمايد.

به راستي امروزه مشكل دختران ايراني آن است كه اين دختران در سن كمتر از 13 سال ازدواج مي نمايند يا اينكه در شهرها و روستاهاي ايران، بسياري از دختران در سن ازدواج و متمايل به تشكيل خانواده هستند ولي از نعمت ازدواج محروم مي باشند؟ مشكل واقعي (و نه شعاري) دختر ايراني، ازدواج در سنين پايين است يا محروميت از ازدواج در سنين بالا؟

حضانت فرزند توسط مادر

. سؤال: چرا در قوانين موجود كشور پيرامون حضانت طفل، عواطف مادر ناديده انگاشته شده و فرزند سال هاي محدودي را با مادر مي گذراند. در حالي كه وابستگي مادر به كودك بيش از پدر است

پاسخ: حضانت فرزند به معناي نگاهداري از فرزند بوده و مطابق ماده 1168 قانون مدني، "نگاهداري اطفال هم حق و هم تكليف ابوين است "، لذا پدر و مادر به طور يكسان در ايام زندگي مشترك مسئول حفاظت از فرزندان

مي باشند.

مسئله از زماني آعاز مي گردد كه پدر و مادر از يكديگر جدا شوند كه دو حالت موجود است:

الف- پدر يا مادر فوت نمايدكه در اين صورت مطابق ماده 1171 قانون مدنى، "در صورت فوت يكى از ابوين، حضانت طفل با آنكه زنده است خواهد بود. هر چند متوفي پدر طفل بوده و براي او قيم معين كرده باشد". بنابراين مطابق قانون اگر پدر فوت كند. حضانت فرزند با مادر است و هيچ كسي حتى پدر بزرگ از نظر قانوني حق ندارد حضانت فرزند را از مادر سلب كند.

ب- حالت دوم زماني است كه پدر و مادر از يكديگر طلاق مي گيرند كه در اين صورت مطابق ماده 1169 قانون مدني. مادر تا سن 7 سالگى كودك، براي حضانت او اولويت دارد و پس از آن حضانت فرزند با پدر است. و مطابق تبصره اين قانون بعد از 7 سالگي در صورت بروز اختلاف، حضانت طفل با رعايت مصلحت كودك با تشخيص دادگاه است.

در تشريح و تكميل قانون حضانت توجه به موارد زير ضروري است:

1- آنچه كه در حضانت كودك پس از طلاق مهم مي باشد، مصلحت كودك است و در صورت وقوع اختلاف ميان پدر و مادر، در مسئله حضانت فرزند، دادگاه ناظر بر مصلحت كودك است. بر اين اساس ماده 1173 قانون مدني اين گونه بيان مى دارد:

«هرگاه در اثر عدم مواظبت يا انحطاط اخلاقي پدر يا مادري كه طفل تحت حضانت اوست صحت جسمانى با تربيت اخلاقى طفل در معرض خطر باشد، محكمه مي تواند به تقاضاي اقرباي طفل يا به تقاضاي قيم او يا به تقاضاي رئيس حوزه قضايي، هر

تصميمي را كه براي حضانت طفل مقتضي بداند، اتخاذ كند. موارد ذيل از مصاديق عدم مواظبت و يا انحطاط اخلاقي هر يك از والدين است:

اعتياد زيان آور به الكل، مواد مخدر و قمار. اشتهار به فساد اخلاقي و فحشا. ابتلا به بيماري هاي رواني با تشخيص پزشكى قانوني. سوءاستفاده از طفل يا اجبار او به ورود در مشاغل ضداخلاقي مانند فساد و فحشا، تكدى گري و قاچاق. تكرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف ."

به اين ترتيب پدري كه كودك را بعد از سن 7 سالگي مورد حضانت خود قرار مي دهد، در صورتي كه خلاف مصالح كودك رفتار نمايد، دادگاه پس از اثبات رفتار مخل تربيت اخلاقى يا صحت جسماني كودك، حضانت را از پدر سلب خواهد كرد و فرزند را به مادر خواهد داد. (مگر آنكه مادر نيز صلاحيت نگهداري فرزند را نداشته باشد مثلاً كودك را در مشاغل ضد اخلاقي مانند: قاچاق يا تكدي گري يا فساد و فحشا وارد نمايد). 2- مطابق ماده 1174 قانون مدني هر يك از ابوين كه طفل تحت حضانت او نمي باشد، حق ملاقات طفل خود را دارا مي باشد و حضانت فرزند با يكى از والدين، نبايد مانع از ارتباط فرزند با والد ديگرش گردد. اين، امري است كه همواره مورد توجه قانونگذار قرار گرفته است. بنابراين مادر پس از سن 7 سالگي كودك كه حضانت او با پدر است، حق دارد كه فرزند خود را در فواصل زمانى مناسب- در صورت لزوم با تعيين محكمه (مطابق ماده 1174 قانون مدني)- ديدار نموده و مدتي را با او سپرى نمايد. 3- درصورتى كه دورى

از فرزند، براي مادر يا كودك غيرقابل تحمل باشد و موجبات عسر و حرج را فراهم آورد در اين صورت فرزند به مادر تحويل داده مي شود. البته لازم به ذكر است كه به اين مورد در قانون مدني اشاره نشده است و لذا جزء موارد سكوت قانون محسوب مي گردد كه مطابق اصل 167 قانون اساسي، مي توان در اين موارد به فتاواي معتبر فقهى مراجعه نمود.

مطابق فتواي امام خميني (ره)، در صورت ايجاد عسر و حرج- سختي غيرقابل تحمل- براي مادر و يا فرزند در دوري از يكديگر، حضانت به مادر سپرده مى شود. امروزه دادگاه ها در صورت ادعاي مادر در اين خصوص، آن را مورد رسيدگى قرار داده و پس از اقدامات كارشناسى، در خصوص حضانت، تجديد نظر مي نمايند.

4- نكته قابل توجه در بحث حضانت و در حمايت از مادران آن است كه مادر تا هفت سالگى فرزند، فقط حضانت او را عهده دار است و هيچ تعهدي نسبت به پرداخت مخارج فرزند ندارد و نفقه فرزند در اين مدت قانوناً با پدر است و اگر پدر از پرداخت مخارج فرزند خود ممانعت ورزد، دادگاه او را ملزم به پرداخت نفقه مى نمايد و در صورت استنكاف مرد از پرداخت نفقه، مي توان از حقوق او جهت مخارج فرزند برداشت نمود. بعد از سن هفت سالگي هم، مسئوليت حضانت از فرزند و تأمين مخارج فرزند هر دو بر عهده پدر است.

5- تعيين حضانت فرزند توسط قانون تا زماني است كه فرزند به سن رشد برسد. پس از اين سن، كودك خود تصميم مى گيرد كه با كدام يك از والدين

خويش زندگي نمايد. امروزه مطابق قوانين داخلي، اين سن در دختران 9 سال و در پسران 15 سال در نظر گرفته شده است. بنابراين با فرض طلاق زن و شوهر، مرد حضانت دخترخويش را تنها از 7 سالگى تا 9 سالگي عهده دار است و پس از اين سن، دختر مي تواند ميان پدر يا مادر خويش، يكي را براى حضانت خود انتخاب نمايد. پسران نيز پس از 15 سالگي مي توانند ميان پدر يا مادر خود هر يك را كه مايل بودند انتخاب نمايند.

6- توجه به اين نكته بسيار مهم است كه اگر حضانت فرزندان پس از طلاق به طور مطلق بر عهده مادران گذاشته مي شد، در موارد بسياري، زنان در نهايت متضرر مي شدند. چرا كه اگر مردان بدانند كه در صورت طلاق همسرشان، حضانت از كودكان بر عهده مادران است، طبيعي است كه آسان تر به پديده طلاق مي نگرند. زيرا پس از طلاق، بدون مسئوليت و محدوديت خاصى و بسيار سهل تر از زمانى كه حضانت كودكان را بر عهده دارند، مي توانند ازدواج مجدد داشته باشند.

در مقابل، زنان در صورتي كه مسئوليت حضانت با آنان باشد، معمولاً شانس ازدواج مجدد مناسب را از دست خواهند داد.

7- طبيعي است كه احساسات و عواطف پدران نيز به اندازه عواطف مادرانه حايز اهميت است و اگر حق پدر در نگهداري از فرزند ناديده انگاشته شود، پدران به حيطه بي مسئوليتي در قبال فرزندانشان كشانده شده و به اين ترتيب نقش و جايگاه پدر در زندگي و تربيت فرزند عملا محدود شده است. كه در مجموع اثرات مخربي را برجاي خواهد گذاشت.

8- با

توجه به تأمين اقتصادي فرزندان توسط پدر، بر اساس ماده 1199 قانون مدني- كه حتي زمانى كه حضانت فرزند با مادر است را نيز شامل مى گردد. طبيعى است كه پدر در كنار اين مسئوليت سنگين از حق زندگي مشترك با فرزند خويش نيز برخوردار گردد. در غير اين صورت و در صورتى كه حضانت فرزندان براي هميشه و درتمام سنين بر عهده مادران باشد، پدر انگيزماي جهت تأمين اقتصادى فرزند خود نداشته و بالطبع مسئوليت پرداخت هزينه هاي زندگي فرزند بر عهده مادر قرار خواهد گرفت و اين امر در كنار حضانت از فرزند، در مجموع به سود مادران نخواهد بود.

9- البته ضمن توجه به نكات فوق، مي توان به اين مطلب اشاره نمود كه بحث حضانت از روايات اهل بيت (ع) استنباط مي گردد و اين روايات به گونه اي نيست كه در آراي فقهي، اتفاق نظر ايجاد نمايد. لذا در فتاواي معتبر فقهى، اراي مختلفي ديده مي شود از جمله:

- حضانت پسر تا دو سالگى و دختر تا 7 سالگي بر عهده مادر و از آن پس، بر عهده پدر باشد.

- حضانت پسر و دختر تا 7 سالگي بر عهده مادر و پس ازان بر عهده پدر كودك باشد.

-حضانت پسر و دختر تا مادامي كه مادر ازدواج نكرده است، بر عهده مادر باشد.

در قوانين داخلي كشور در ابتدا رأي فقهي اول مبناي رأى قانونگذار قرار گرفته بود، اما با تبصره الحاقي مجمع تشخيص مصلحت نظام در تاريخ 8/9/1382 به اين قانون، رأي دوم، مبناي عمل قانونگذار قرار گرفت.

به اين ترتيب به نظر مي رسد كه تغيير اين قانون بر اساس آراي فقهى موجود،

امكان پذپر است. هر چند بايد توجه داشت كه در وضع قانون، مصلحت دراز مدت كودك، پدر، مادر و در مجموع مصلحت جامعه مي بايست مدنظر قرار گيرد.

رياست مرد در خانه

. سؤال: چرا در قانون مدني، رياست خانواده با مرد است؟

. در پاسخ به اين سوال ذكر اين نكته ضروري است كه:

مجموعه افرادي كه در كنار يكديگر زندگي كرده و داراى منافع مشترك مي باشند، نيازمند مديري هستند تا روابط و امور ايشان را تنظيم نمايد. اين مدير مي بايست در راستاي تحقق اهداف و منافع جمعي تلاش نموده و در واقع به نوعي خدمتگذار جمع در انجام بهتر امور باشد.

به طور كلي وجود رئيس و مدير، از لوازم يك زندگي نظام مند است. همان گونه كه تشكيلات مراكز و شركت هما هنگي نيازمند مدير بوده و از همان ابتداي تسكيل، يك نفر رياست آن را برعهده مي گيرد البته نوع و شيوه اعمال رياست متفاوت است. برخي از روسا به شيوه اى مستبدانه و كاملاً فردي بر مجموعه رياست نموده و برخي ديگر، مصالح جمع را در نظر گرفته و با ايسان مشورت مي نمايند.

پر واضح است كه در يك مجموعه نيز نمي توان چند نفر را مدير قرار داد زيرا به هرحال در مواردي نظر مديران با يكديگر متفاوت است و مجموعه دچار سردرگمى خواهد شد و در مواردي تصميم نهايي اتخاذ نخواهد شد و در نتيجه مجموعه پيشرفت نخواهد كرد.

از آنجايي كه خانواده نيز يك نهاد اجتماعي است كه داراي اهداف و منافع مشتركي ميان اعضاي خانواده بوده و نيازمند سامان و نظام يافتگي است، لذا ضروري است كه از يك رياست عاقلانه برخوردار

گردد.

در قوانين داخلى ايران، اين رياست بر عهده مرد گذاشته شده است.

ماده 1105 قانون مدني بيان مي دارد كه: "در روابط زوجين رياست خانواده از خصايص شوهر است "

خداوند در قرآن كريم مى فرمايد:

"الرجال قوامون على النساء. مما فضل اللّه بعضهم على بعض و. بما انفقوا من اموالهم 1. مردان قوام بر زنان هستند به دليل برترى كه خداوند برخى را بر برخى داده است و به دليل آنكه مردان از اموال خود نفقه مى پردازند. "

ا. نساء: 34

بنابراين با توجه به تكليف شوهر در تأمين اقتصاد خانواده و وظايفي كه مرد در اين خصوص (بنابر آيه مذكور و مطابق مواد 1106، 1107 و 1199 قانون مدني) بر عهده دارد، لازم بوده است كه دايره تصميم گيري وي نيز گسترده تر از ساير اعضا در نظر گرفته شود، تا بتواند به درستي از عهده وظايف محوله برآيد.

در پاسخ به اين سوال كه چرا رياست خانواده به فرد اصلح (زن يا شوهر) واگذار نگرديده بايد گفت: تعيين اصلح در خصوص تك تك خانواده ها توسط دادگاه و نيز تأييد صلاحيت شخص مورد نظر هر چند سال يك بار (زيرا ممكن است عليرغم تعيين فرد اصلح توسط دادگاه پس از چند سال، همسر او اصلح گردد)، امري تحقق نياقتني و غير قابل اجرا مى باشد. لذا ضرورت يك قانون كلي در اين زمينه درك مي شود و قانون با توجه به وظايف سنگين اقتصادي مرد، اين رياست را بر عهده وي قرار داده است. البته اين رياست، به هيج عنوان به معناي خودكامگي و رياست استبدادي نبوده بلكه داراي شرايط و حدودي مي باشد كه با رعايت

آن، مصلحت و رفاه اعضاي خانواده تأمين مي گردد. در بيان شرايط رياست مرد بر خانواده مي توان به امور زير اشاره نمود:

ا- تكليف مرد نسبت به همسر و فرزندان بنابر ماده 1102 قانون مدني؛ با عقد نكاح و برقراري روابط زوجيت، زن و شوهر نسبت به يكديگر داراي حقوق و تكاليف مي باشند. علاوه بر آنكه طبق ماده 1106 قانون مدنى، پرداخت نفقه زن در عقد دائم بر عهده شوهر بوده و ماده 1107 نيز به موارد آن اشاره مي نمايد. علاوه بر آن، طبق ماده 1199 قانون مدني، نفقه فرزندان نيز بر عهده پدر مي باشد. ضمن آنكه طبق ماده 1104 قانون مدني: "زوجين بايد در تشييد مباني خانواده و تربيت اولاد خود به يكديگر معاضدت نمايند."

به اين ترتيب مشاهده مى شود كه رياست مرد به هيچ عنوان نافي حقوق زن و وظايف و تكاليف مرد در خانواده نبوده و وي حتي در تربيت فرزندان نيز بايد زن را ياري نمايد و نمي تواند مسئوليت فرزندان را صرفاً بر عهده زن بگذارد. لذا بر اساس قوانين داخلي، مرد كاملاً در برابر خانواده خويش مسئول و مكلف است.

2- لزوم حسن معاشرت در خانواده

بنابر ماده 1103 قانون مدنى: "زن و شوهر مكلف به حسن معاشرت با يكد يگر ند".

لذا رياست مرد بر خانواده مي بايست به گونه اي اعمال شود كه از مصاديق حسن معاشرت محسوب گردد و كاملاً بديهي است كه مفهوم حسن معاشرت، معنا و مفهومي گسترده داشته و تمامي امور و روابط حسنه را در برمى گيرد كه عامل مهمي در جهت استحكام مباني خانواده تلقى مي گردد بر اين اساس مي

توان گفت كه خودكامگي مرد در محيط خانواده به حسن معاشرت آسيب رسانده و بنيان خانواده را سست مي نمايد، لذا امري مذموم و غيرموجه است. علاوه بر آن، مرد در رياست خود ملزم به مشورت با همسر خود مي باشد، چرا كه مطابق عرف جامعه، مشورت نمودن با همسر در مورد مسائل مهم زندگي مشترك، از مصاديق حسن معاشرت محسوب مي گرد!

3- رعايت حقوق زن در خانواده

همان گونه كه اشاره گرديد رياست مرد به هيج وجه نافي حقوق زن در خانواده نمي باشد و مرد موظف به تأمين و تضمين اين حقوق گشته است. به عنوان مثال در بند 28 منشور حقوق و مسئوليت هاي زن در نظام اسلامي- كه به عنوان يك قانون مصوب كشور از تاريخ 31/6/83لازم الاجرا است- زن در ايام زوجيت از حقوق مالى برخوردار مي باشد.

در بند 29 منشور نيز ذكر شده است كه: "حق و مسئوليت تأمين، تخصيص، طهارت و سلامت در ارتباط جنسي با همسر قانوني و حق اعتراض قانونى در صورت نقض آنها"، از حقوق و مسئوليت هاي زنان در خانواده مي باشد. در بند 30 منشور نيز بيان گرديده كه: گحق و مسئوليت سكونت مشترك و حسن معاشرت و تأمين امنيت روانى در روابط با همسر و حق اعتراض و طرح دعوا در مراجع قانونى در صورت سوء معاشرت همسر" از حقوق و مسئوليت هاي زنان است.

به اين ترتيب مشاهده مي شود كه محترم شمردن حقوق زن در خانواده شامل حقوق مادي و معنوي وي مي باشد، به گونه اي كه در بند 31 منشور فوق، صريحاً به اين مطلب اشاره مي نمايد و "حق

و مسئوليت رشد علمي، معنوي و اخلاقي با همكاري و حمايت اعضاي خانواده"، از حقوق زنان محسوب مي گردد. بنابراين رياست مرد در خانواده، به نوعي حمايت از رشد فكري، روحي و سلامت جسمي و رواني زن و فرزندان است.

نكاتي كه در بالا به آنها اشاره شد، مواردى است كه در قوانين داخلى كشور در كنار رياست مرد و در بيان وظايف وي بيان مي گردند. اما با توجه به اينكه نظام ما يك نظام اسلامي بوده و روح قوانين، برگرفته از ايات و روايات مي باشد و هيج قانوني نمي تواند در عمل با نص صريح قرآن و روايات معصومين (ع) در تعارض قرار گيرد، لازم است به قواعد كلي برگرفته از اين منابع- كه به نوعى محدوده و ثغور رياست مرد را در خانواده مشخص مي نمايد- اشاره اي داشته باشيم:

ا- اصل عدالت

خداوند در روابط اجتماعي، قاعده اي كلي وضع نموده است و آن اينكه افراد نبايد در روابط خود با ديگران خلاف عدل رفتار نمايند. در آيات؛ 90 سوره نحل 1، 135 سوره نساء2، 29 سوره اعراف 3، 3 سوره نساء4، 8 سوره مائده، 152 سوره انعام6، 58 سوره نساء7 و 9 سوره حجرات 8 صريحاً به قسط و عدالت امر مي شود.

1.ان الله يأمر بالعدل والاحسان/ 90 نحل.

2.يا ايها الذين آمنوا كونوا قوامين بالقسط شهداءلله/ 135 نساء

3.قل امر ربى بالقسط/ 29 اعراف.

4.فان خفتم الاّ تعدلوا فواحده/ 4 نساء

5.اعدلوا هو اقرب للتقوى و اتقوالله/ 8مائده

6.فاعدلوا و لو كان ذا قربى/ 152 انعام.

7.اذا حكمتم بين الناس ان تحكموا بالعدل/58نساء

8.اقسطوا ان الله يحب المقسطين/ 9 حجرات. در همين راستا آيه 3 سوره نساء، آنجا

كه بحث اجازه چند همسري به مردان را مطرح نموده، خطاب به مردان بيان مى كند كه اگر احتمال مي دهيد كه نتوانيد ميان همسران خويش به عدالت رفتار نماييد، حق چند همسري نداريد. لازم به ذكر است كه اين آيه بيان مي كند كه اگر مردان احتمال بدهند كه قادر بر رعايت عدالت بين همسران نيستند، حق چند همسري ندارند، بنابراين در صورت يقين به عدم رعايت عدالت، به طريق اولي، اين حق از مردان سلب مى شود.

2- رفتار بر اساس معروف

بر اساس آيات قرآن، روابط زن و مرد بايستي بر اساس معروف صورت گيرد. آيه 19 سوره نساء خطاب به مردان بيان مي دارد كه: "عاشروهن بالمعروف "، يعنى مردان با زنانشان به معروف رفتار نمايند. آيه 229 سوره بقره نيز مي فرمايد: "امساك، بمعروف او تسريح باحسان "، آيه 231 همين سوره مي فرمايد: "فامسكوهن. بمعروف او سرحوهن. بمعروف" و آيه 2 سوره طلاق نيز مي فرمايد: "فامسكوهن. بمعروف او فار قوهن. بمعروف" در تمامي اين آيات به مردان امر شده با زنان خود به معروف رفتار نمايند و حتي جدايي ازآنان نيز بايد به معروف باشد.

معروف يعنى نيكى، رفتار خوبي كه عرف جامعه آن را مي پسندد و شرع هم آن را تأييد مي نمايد.

علاوه بر آن در آيه 229 سوره بقره بر اين مطلب تصريح مي شود كه حتي در صورت جدايي از همسر، احسان را مراعات نماييد و جالب آنكه احسان، امري بالاتر از معروف مى باشد.

3- اجتناب از ضرر رساندن به همسر

در روابط اجتماعي كه بر پايه آموزه هاي اسلامي بنا مي شود، قاعده لاضرر حكمفرماست و طبيعي است

كه در روابط زن و شوهر نيز نافذ مي باشد. به گونه اي كه در مضمون آيات 231 سوره بقره 1 و 6 سوره طلاق 2 به اين مسئله اشاره گرديده كه: زنان را نگاه نداريد بر اين اساس كه به آنها ضرر رسانيده و به ايشان ظلم نماييد.

بنابراين روابط خانوادگي مي بايد به گونه اي تنظيم يابد كه زن و مرد، هيچ يك به ديگري ضرر و زيان وارد نياورد و رياست مرد نيز در چنين چارچوبي پذيرفتني مي باشد.

4- اصل مشورت

مشورت از اصولي است كه همواره در اسلام مورد توجه قرار گرفته است 3 و بر اساس آيات 6 سوره طلاق، "واتمروا بينكم. بمعروف" و 233 سوره

ا. " لا تمسكوهن ضرارا لتعتدر او من يفعل ذلك فقد ظلم نفسه ولا تتخذوا آيات الله هزوا"، به زندگى مشترك با زن خود ادامه ندهيد به خاطر ضرر رساندن و ظلم به آنان، كسي كه چنين كند به خويشتن ظلم كرده آيات خداوند را به تمسخر نگيريد

2 "لا تضاروهن لتضيقوا عليهن" به زنان ضرر نرسانيد تا بر آنان تنگي و فشار آوريد.

3803 سورهءشورى و امرهم شورى بينهم.

بقره از مصاديق رعايت معروف در خانواده، مشورت و پرهيز از تصميم گيريهاي فردي و يكجانبه مي باشد.

5- عدم تحميل وظيفه بيش از حد توان بر اساس قاعده كلي كه قرآن بيان مى دارد: "لايكلف اللَهء نفساًا لا وسعها"ا خداوند بر انسانها تكليفي بيش از حد توان و وسعشان قرار نداده است. لذا رياست مرد در خانواده نبايد به گونه اي باشد كه به زن، چيزي را بيش از حد توانش- در همه امور- تحميل نمايد.

در نامه حضرت علي (ع)

در نهج البلاغه نيز بيان گرديده است كه: "المرأة ريحانه ليست بقهرمانه"؛ "زن ريحانه است و گل، نه پهلوان،"2 و همان گونه كه با گل بايد با لطافت برخورد نمود، مرد نيز در اعمال رياستش و در برخورد با زن بايد رفتاري همراه با لطافت داشته و زن را به منزله يك گل ببيند.

6- رعايت مصلحت خانواده

در روابط خانوادگي آنچه كه داراي اهميت بوده و اصل اولي مي باشد، رعايت مصلحت خانواده است. خداوند در آيات قرآن، ضمن توجه به حقوق زن و مرد در خانواده، در آنجايي كه اساس خانواده در معرض تهديد قرار مي گيرد، زن و مرد را به گذشت از حق خويش دعوت نموده

1. 286 سوره بقره- در آيات 233 سورهء بقره، 52 1 سوره انعام، 42 اعراف و 62 مومنون نيز بيان شده لا تكلف نفسا الا وسعها.

2. نهج البلاغه ، نامه.

و مي فرمايد: "الصلح خير"ا صلح بهتر است. بنابراين مصلحت خانواده اولي از مصالح تك تك اعضا خانواده مي باشد. در روايات نيز مكرر توصيه شده است كه همسران حتى اگر داراي اميال به حقى هستند، در صورتي كه نافي مصالح خانواده باشد، بهتر است كه از آن چشم پوشي نمايند.

7- تقدم اخلاق بر حقوق

آموزه هاى ديني علي رغم احترامى كه براي حقوق قائل مي باشد، سعى نموده بر اين امر تأكيد نمايد كه افراد در روابط اجتماعي و به ويژه روابط خانوادگى، اخلاق را كه موجب تلطيف روابط مي شود، بر حقوق مقدم بدارند. لذا آيات و روايات بسياري بر اين مطلب اشاره مي نمايد. به عنوان مثال در روايتى به نقل از پيامبر اكرم (ص) بيان گرديده

است كه: "مومن مطابق ميل همسر و فرزندانش مي خورد و منافق كسي است كه همسر و فرزندانش مطابق ميل او مى خورند"2

بنابراين در حالتي كه به مردان توصيه شده به نياز و مصلحت و حتي ميل و علاقه خانواده خويش حتى در امور جزيي مانند خوردن توجه نمايند، توجه به ساير نيازها و مصالح ايشان به طريق اولى مى بايست مدنظر قرار گيرد. البته زنان نيز در مقابل، بايد رعايت اخلاق را نموده و به مردان اجبار و تحكم ننمايند. 12801 نساء.

2. كنزالعمال،خ 779.

در آيه 19 سوره نساء نيز خداوند خطاب به مردان مى فرمايد: حتي اگر مردي از زن خويش كراهت داشته باشد، باز هم بايد با همسر خود خوشرفتار باشد "چه بسا شما از چيزى بدتان بيايد و خدا در آن خير كثير قرار داده باشد"ا آنچه اين آيه به آن اشاره دارد اين است كه زن و مرد، در زندگي خانوادگي نبايد صرفاً به دنبال منافع خويش باشند بلكه مصلحت زندگي را نيز بايد در نظر داشته باشند.

در يك خانواده ايمانى زن و شوهر هر دو به اخلاق توجه داشته و سعى مي نمايند نيازها و مصالح خانواده را نسبت به منافع خود در اولويت قرار دهند. مردان نيز در اعمال رياست خود، اخلاق اسلامي را رعايت نموده و آن را بر حقوق خويش مقدم خواهند داشت.

8- توجه به اهداف اساسى ازدواج

بديهى است كه قوانين خانواده نبايد در تعارض با اهداف اساسي ازدواج قرار گيرند. مطابق آيه 21 سوره روم: "خلق جنس مخالف براي انسان، با هدف ازدواجي است كه ماهيت آن آرامش بخشى و ايجاد سكينه مي باشد. "2

بنابراين اعمال

رياست مرد در خانواده نبايد با اين هدف ازدواج در تعارض باشد و بلكه بايد به بهبود آن ياري رساند.

در آيه 187 سوره بقره نيز بيان گرديده كه: "هن لباس لكم و انتم لباس لهن"؛ " زن و شوهر پوشش يكديگر مى باشند" طبيعي است كه يكي از كاربردهاي

ا. عاشرو هن بالمعروف فان كرهتموهن فعسى ان تكرهوا شيئأ و يجعل الله فيه خيراً كثيرأ

2. من آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجا لتسكنوا اليها.

پوشش، پنهان داشتن عيوب فرد است. لذا اين اصل با رياست آمرانه اي كه درصدد برملاسازي عيوب همسر و فرزندان مي باشد، در تعارض قرار مي گيرد. حال در پاسخ به اين سوال كه چرا در قانون مدنى رياست خانواده به مردان سپرده شده و يا خداوند در قرآن كريم مردان را قوام بر زنان معرفي كرده و آنان را سرپرست خانواده تعيين نموده است، بايد گفت: با توجه به تمام مواردي كه به آنها اشاره گرديد، پرواضح و روشن است كه رياست مرد در خانواده در صورتي كه به درستي اعمال شود، به منزله سپر و حفاظي مستحكم جهت اعضاي خانواده و تقويت بنيان زندگي مشترك مي باشد.

تفاوت ارث زنان با مردان

. سؤال: آيا قوانين داخلي كشور كه ميزان ارث مردان را دو برابر ارث زنان لحاظ مي نمايد عادلانه مي باشد و آيا اين امر نافي ارزش زنان نيست؟

پاسخ: در ابتدا لازم است پيرامون قوانين ارث كه در نظام جمهوري اسلامي ايران منطبق بر تعاليم اسلامي تدوين گرديده است نكاتي چند بيان شود: بر اساس قانون مدني، در ارث تعلق يافته به طبقات مختلف ورّاث، تشابهات و تفاوت هايي مشاهده مى گردد.

در برخي

موارد زن بيش از مرد ارث مي برد مانند ان كه:

- هنگامي كه فردي بميرد و داراي يك دختر و يك پدر باشد. در اين صورت دختر ميت 2/1 (نصف) از اموال را ارث مي برد. در حالي كه به پدر ميّت 6/1 (يك قسمت از شش قسمت) تعلق مي يابد (ماده 908 ق. م).

- اگر زن در نسب از مرد به ميَت نزديك تر باشد از اموال ميّت ارث مي برد و حال آنكه مرد اصلاًا رث نمي برد.

- اگر فردي بميرد و هيچ وارثى به جز نوه ها نداشته باشد اگر نوه پسري دختر باشد دو برابر نوه دختري اگر پسر باشد ارث مي برد.

- اگر مردي بميرد و وارثان او همسرش و چهار برادر باشند در اين صورت به زن 16/4 و برادران هر كدام 16/3 از اموال ميت به ارث مي رسد. مواردي را نيز مى توان ذكر نمود كه بر اساس قوانين، زن و مرد به تساوي ارث مي برند. اين موارد عبارتند از:

- هنگامي كه فردي مي ميرد و علاوه بر فرزندان پدر و مادر نيز جزء وراث مي باشند، در اين صورت پدر و مادر به يك ميزان ارث مي برند. (هركدام 6/1)

- زماني كه ميت داراي چند برادر و خواهر مادري باشد، ايشان هم به يك ميزان از ارث بهره مند مي گردند.

- جد و جده مادري ميت، در ميزان ارث يكسان مي باشند.

- اگر پدر تنها وارث منحصر به فرد ميت باشد، به همان ميزان ارث خواهد برد كه مادر وارث منحصر به فرد ميت باشد.

- اگر وارث منحصر به فرد ميت، دختر يا پسر باشد،

ارث ايشان يكسان است. يعني اگر ميت صرفاً داراي يك دختر باشد، او به همان ميزاني ارث مي برد كه اگر پسر بود از آن بهره مند مي گرديد.

- اگر عمو يا عمه و نيز خاله و دايي، وراث منحصر به فرد ميت باشند، به اندازه يكسان ارث خواهند برد.

در مواردي نيز سهم الارث مردان دو برابر زنان مي باشد، از جمله آنكه ميت داراي فرزندان دختر و پسر باشد، در اين صورت فرزند پسر دو برابر فرزند دختر ارث مي برد.

در توضيح اين اختلاف بايد توجه داشت كه قرآن كريم ميزان بهره مندي وراث را از ارث برجاي مانده، صريحاً بيان فرموده و در آيات 7، 11 و 176 سوره نساء مقدار آن مشخص گرديده است.

در تشريح اين تفاوت توجه به نكات زير ضروري است:

1- قرآن كتاب جاوداني است و خداوند بر اساس علم و حكمت خويش و با توجه به شناختى كه نسبت به نوع بشر و نيازهاى او داشته است، تعاليم متضمن سعادت بشر را در آن بيان فرموده و آن را به منزله چراغ هدايتي پيش روي انسان قرار داده است.

با چنين نگرشي بديهي است كه خداوند بيش از هر شخصى خير و صلاح بندگان خويش را نه در كوتاه مدت كه در بلند مدت مدنظر داشته و قوانينى را وضع نموده است كه در كنار يكديگر و به صورت مجموعه اي نظام مند مكمل يكديگر مي باشند و در نهايت خير و سعادت افراد جامعه را تأمين مي نمايد.

در مورد قانون ارث هم مي توان متذكر گرديد كه زن و مرد هر دو مخلوق خداوند بوده و مورد مرحمت و

لطف الهى مي باشند و اگر ارث ميان ايشان متفاوت بيان گرديده، بر اساس نيازهاي متفاوت زن و مرد و با حكمتهايي است كه سعادت زن و مرد را تضمين مي نمايد.

چنانچه خداوند در آيه 11 سوره نساء پس از بيان سهم الارث ورّاث مي فرمايد: "... اين احكام از سوي خدا واجب شده است، او به هر چيز دانا و آگاه است ." 1 يعني خداوند دانا به وضعيت بشر بوده و قانون ارث هم بر اساس آگاهى به حقوق و مسئوليت هاي افراد مختلف وضع گرديده است. 2- خداوند در آيه 7 سوره نساء مي فرمايد: "براي مردان سهمي از تركه ابوين و خويشان است و براي زنان نيز سهمي از تركه ابوين و خويشان، چه مال اندك باشد يا بسيار، نصيب هر كس از آن معين گرديده" 2

آنچه كه در اين آيه مشهود است تأكيد مجزاي آيه بر سهم الارث زنان است در حالي كه آيه مي توانست بيان نمايد كه فرزندان پسر و فرزندان دختر سهمي از تركه ابوين و خويشان دارند. به نظر مي رسد دليل اين تأكيد، توجه به اين امر بوده است كه زنان بايد لزوماًا ز ارث بهره مند شوند. در حالي كه در برخى جوامع و نيز در عصر جاهليت، زنان از ارث محروم مي شدند.

در ادامه آيه بيان مي شود، فرقي نمي كند كه مقدار اين ارث كم باشد يا زياد، در هر حال سهم ارث زنان بايد پرداخت گردد و همان گونه كه در انتهاي آيه تصريح مي نمايد: اين بهره، بهره اي معين و حساب شده ومشخص است. پس تعيين سهم الارث نمي

تواند سليقه اى و متغير باشد.

ا. فريضه من الله ان الله كان عليما حكيما.

2. للرجال نصيب مما ترك الوالدان والاقربون و للنساء نصيب مما ترك الوالدان والاقربون ممّا قل منه او كثر نصيبا مفروضا

3- با تتبع در آيات ارث اين نكته ظريف مشاهده مي شود كه خداوند نمي فرمايد دختر نصف پسر ارث مي برد. بلكه فرموده است: پسر دو برابر دختر ارث مي برد. (آيه 11 سوره نساء "يوصيكم اللَه في اولادكم للذكر مثل حظ الانثيين" خداوند در مورد فرزندانتان سفارش مي كند سهم پسر برابر سهم دو دختر است) هر چند در عمل تفاوتى ميان سهم الارث دختر و پسر در اين دو عبارت وجود ندارد. اما گويا خداوند بر اين اساس، مبناي ارث را سهم الارث دختر قرار داده است. لكن به دلايلي به پسر سهم بيشتري تعلق مي يابد. نه اينكه مبنا، سهم الارث پسر باشد و به دختر مقدار كمتري پرداخت شود.

4- حكمت تعلق دو برابر سهم الارث دختران به پسران، آن است كه از آنجا كه نفقه زن يعني هزينه، مسكن، خوراك، پوشاك، بهداشت و درمان او از زمان عقد تا پايان عمر و نفقه فرزندان از آغاز تولد تا سن خودكفايي، بر عهده مرد گذاشته شده است و مردان نسبت به اعضاي خانواده خويش داراى وظايف اقتصادي مي باشند و ساليان طولاني بايد بخش مهمي از اموال خود را صرف همسر و فرزندان كنند، اراده الهي بر اين امر تعلق يافته است كه به گونه اي اين كمبود جبران گردد.

ضمن آنكه نفقه در طول عمر پرداخت كردني است. در حالي كه ارث يك بار در طول عمر به

انسان تعلق مي يابد ويا حتي مكن است شخصي در طول حياتش هيچ ارثي نبرد.

5- مرد با توجه به وظيفه سنگين پرداخت نفقه زن و فرزندان، بخشي از ارث تعلق يافته اش را نيز معمولاً صرف هزينه هاي زندگى همسر و فرزندانش مي نمايد. در حالي كه مطابق شرع و قانون ارث زن به طور مطلق متعلق به خود زن مي باشد و وي هيچ مسئوليت و وظيفه اي در قبال تأمين مايحتاج همسر و فرزندان خويش ندارد.

6- با وجود موارد فوق، اگر شخصي مايل باشد كه به دخترش سهم الارث بيشتري دهد، اين امكان را از طريق وصيتي كه در 3/1 اموال خويش مي نمايد، دارا مي باشد. بنابراين امكان جبران ميزان كمبود ارث دختر از پسر، توسط خود پدر وجود دارد. به گونه اي كه پدر صريحاً مي تواند وصيت نمايد كه: سهم الارث دختر من را به هر ميزان كه از سهم الارث پسرم كمتر بود از 3/1مال جبران نماييد.

7- به هيچ وجه براساس قانون ارث نمي توان ادعا نمود كه ارزش زنان برابر با نصف ارزش مردان قرار داده شده است. چرا كه ارث، حق مادي است كه از باب مصالحى به زن و مرد داده مى شود و نمي تواند ملاك ارزش گذاري تلقي گردد. همان گونه كه اگر پسر حضرت محمد (ص) زنده مي ماند، دو برابر سهم ارث حضرت زهرا (س)، به او ارث مي رسيد و البته اين امر به معناي دو برابر بودن ارزش پسر ان حضرت نسبت به حضرت صد يقه (س) نمى با شد.

در پايان يادآوري مى شود برخي بيان مي دارند كه: در خانواده

هايي كه زنان پرداخت كننده نفقه مي باشند، آيا قانون ارث مي تواند تغيير يابد؟ در پاسخ بايد گفت كه اسلام بنا به مصلحت خانواده، قوانيني را وضع نموده است كه با نيازهاي فطري و طبيعى بشر سازگار و هماهنگ بوده و لذا قصد تغيير آن را ندارد. به اين ترتيب حتي اگر زنان بر اساس شرايط اجتماعي، در بيرون از خانه كار مي كنند، مسئوليت پرداخت مخارج زندگي را ندارند و در اين خصوص شرع و قوانين مدني، زن را ملزم به كاركردن و تأمين مخارج زندگي نمي نمايد.

حال در صورتي كه زنان حقوق ماهيانه خويش را در خانه همسر خرج مى نمايند، مي توانند به همسرشان يادآورى نمايند كه اين هزينه ها، بخشش نبوده و ديني بر گردن همسر است. لذا مرد ملزم به بازگرداندن آن به زن مي باشد. بنابراين مطابق قوانين داخلي، نفقه اي كه بر عهده مرد بوده و وي قادر به پرداختش نبوده است و زن به جاي همسرش آن را پرداخت نمودهف دِيني است كه بر عهده مرد مي باشد و مرد به محض توان مالي، بايد آن را پرداخت نمايد و مقدم بر ساير ديون وي نيز مي باشد.

بنابراين اگر فردى از دنيا رفت، ابتدا ديونش را از مال برجاى مانده پرداخت مي نمايند. سپس مابقي اش به وراث به ارث مي رسد. لذا زن مي تواند بعد از فوت همسر، درخواست ديون نمايد كه در اين صورت ابتدا تمام مبالغى كه زن به شوهرش داده (و از باب بخشش نبوده است)، از اصل مال جدا شده به او داده مي شود و سپس از مابقي اموال ميت

سهم الارث وراث (از جمله سهم الارث زن) را مي پردازند.

شوهران و مسكن غير قابل تحمل براى زنان

. سؤال: چرا مطابق قوانين ايران، شوهر مي تواند همسرش را در خانه اي سكني دهد كه برايش غير قابل تحمل است؟

!پاسخ ! مطابق ماده 1107 قانون مدني: "نفقه عبارت است از همه نيازهاي متعارف و متناسب با وضعيت زن از قبيل مسكن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزينه هاي درمانى و بهداشتي و خادم در صورت عادت يا احتياج به واسطه نقصان يا مرض ".

بنابراين مطابق قانون، مرد در تأمين مسكن براي همسرش مي بايست مطابق با شأن وي و متناسب با وضعيت او رفتار نموده و نمى تواند خانه غير قابل تحمل براي همسرش انتخاب نمايد.

مطابق مواد 1107، 1111، 1112 و 1129 قانون مدني، پرداخت نفقه زن كه از آن جمله تهيه مسكن مناسب با وضعيت زن مي باشد، از وظايف اصلي مرد بوده و در صورت عدم مراعات آن، دادگاه مرد را موظف به تأمين مي نمايد و او موظف است در تأمين مسكن، شأن و شئونات همسرش را مطابق با عرف جامعه و خانواده همسرش مراعات نمايد.

علاوه بر آن مطابق با ماده 1103 قانون مدني كه زن و شوهر مي بايست با يكديگر حسن معاشرت داشته باشند، تهيه مسكن مناسب نيز از مصاديق حسن معاشرت مرد با همسرش محسوب مى گردد.

گفتني است، مطابق ماده 1114 قانون مدني، زن بايد در منزلي كه شوهر تعيين مي كند سكنى نمايد مگر آنكه مطابق شرط ضمن عقد، اختيار تعيين منزل به زن داده شده باشد. البته اين مسئله بدان معني نيست كه زن مجبور به سكونت در خانه اي باشد كه برايش غيرقابل

تحمل است زيرا مطابق ماده 1115 قانون مدني اگر بودن زن و شوهر در يك منزل متضمن خوف ضرر بدني يا مالي يا شرافتي براي زن باشد، زن مي تواند مسكن جداگانه اختيار كرده و در صورت ثبوت مظنه ضرر مزبور دادگاه حكم بازگشت به منزل شوهر نخواهد داد و مادام كه زن دربازگشتن به منزل مزبور معذوراست نفقه برعهده شوهرخواهد بود.

مادر و افتتاح حساب بانكى براى فرزند

. سؤال: چرا مادر نمي تواند بدون اجازه پدر كودك، براي فرزندش حساب بانكي افتتاح نمايد؟

! پاسخ

: چنين منعى وجود ندارد. نه تنها مادر كودك بلكه هر فرد ديگري هم مي تواند براي كودك از بدو تولد تا هر زماني حساب باز نموده و يا خانه و ماشين خريداري كند و كودك از همان زمان، مالك آن محسوب مي گردد. حتى در زماني كه كودك در شكم مادر است و هنوز متولد نشده است، مادر مي تواند براي او هر ملك يا شىء را وقف نمايد و كودك بعد از تولد مالك آن گردد.

لذا شخص بازكننده حساب و يا خريدار خانه كودك- حتي اگر مادر طفل باشد- ديگر نمى تواند در آن مال يا شىء تصرف نمايد. چرا كه كودك، مالك آن محسوب مى گردد.

البته مطابق با قوانين، كودك تا زمانى كه به رشد فكري (سن رشد) نرسيده است، نمي تواند در اموالش دخل و تصرف نمايد. اين يك امر كاملاً عقلايي است و در قوانين سايركشورها هم به چشم مي خورد و حكمتش در نگاهداري از اموال كودك و جلوگيري از مصرف ناصحيح آن مي باشد، چرا كه كودك تا زماني كه به بلوغ فكرى نرسيده است، توانايي آن را ندارد كه

در مورد مصرف اموال خود درست تصميم بگيرد و امكان دارد مورد فريب و اغفال قرار گيرد.

لذا ضروري است كه فرد ديگري بر اموال وي ولايت داشته و در خصوص تصرف در آن تصميم گيري نمايد. قانونگذار نيز به پيروي از قوانين اسلامي، مسئوليت اين كار را بر عهده پدر گذاشته أست چرا كه پدر مسئول تأمين معاش و نيازمندي هاي اقتصادي فرزند است و از آغاز تولد او بايد خوراك، پوشاك، مسكن و ساير مايحتاج او را فراهم نمايد و آنچه مشهود است نهايت تلاش مسئولانه پدر براي سلامت و سعادت و تأمين آتيه فرزندان است و فقط افراد نادري از مسير فطري خارج شده بر عليه زن و فرزند و حتى منافع واقعي خويش اقدام مى كنند لذا اصل بر تلاش صميمانه و خالصانه پدر براي سعادت و رفاه خانواده است. بنابراين زماني كه چنين مسئوليت سنگيني بر دوش پدران گذاشته شده طبيعي است كه آنها اختيار داشته باشند تا در مورد امور مالي فرزند خود تصميم هم بگيرند و اقدام نمايند. البته قانونگذار براي جلوگيري از سوء استفاده برخي پدران نيز تدبير قانوني انديشيده است. مطابق ماده 1181 قانون مدني؛ پدر و جدپدري نسبت به اولاد، داراي ولايت مي باشند. البته تصرف ولي در اموال فرزند، صرفاً در جهت مصلحت وي مي بايست صورت پذپرد.

در ماده 1184 قانون مدنى تصريح گرديده: "هرگاه ولي قهري طفل رعايت غبطه صغير 1 را ننمايد و مرتكب اقداماتي شود كه موجب ضرر مولى عليه 2 گردد، به تقاضاي يكي از اقارب وي و يا به درخواست رئيس حوزه قضايي، پس از اثبات، دادگاه ولي مذكور را

عزل و از تصرف در اموال صغير منع و براي اداره امور طفل، فرد صالحي را به عنوان قيم تعيين مي نمايد. همچنين اگر ولي قهري به واسطه كبر سن و يا بيماري و امثال آن قادر به اداره اموال مولي عليه نباشد و شخصي را هم براي اين امر تعيين ننمايد، طبق مقررات اين ماده، فردي به عنوان امين به ولي قهري منضم مى گردد" بنابراين پدر و يا جد پدري كه ولي خاص طفل محسوب مي گردند، صرفاً با شرط رعايت مصلحت فرزند حق تصرف در اموال او را دارند و بايد از مصرف نادرست اموال كودك خودداري كنند، مگر آنكه صرف نيازهاي ضروري خود كودك نمايند. لذا ولي نمي تواند اموال كودك را به مصرف شخصي خويش برساند. در ضمن مادر يا ساير خويشان و حتي يك ناظر بيگانه مانند مربي مدرسه نيز به عنوان مدعى العموم در صورت مشاهده خلاف اين امر مي توانند به دادگاه مراجعه نمايند و دادگاه مكلف است مطابق ماده 1184 برخورد نمايد.

پس آنچه كه مهم است رعايت مصلحت كودك و نگاهداري از اموال وى در مدت زمان طفوليت وى مي باشد.

البته لازم به ذكر است در مورد سوال مطرح شده بايد گفت طبق قوانين موجود مادر مي تواند حساب بانكي براى فرزندش افتتاح نمايد به گونه اي كه پدر و يا جدَ پدري حق برداشت از آن را نداشته باشند بلكه فقط فرزند، زماني كه به سن رشد رسيد حق برداشت از آن را داشته باشد. بنابراين زنانى كه به دلايلي نگران آتيه فرزندان خود هستند و دوست دارند تا با افتتاح حساب بانكي و ذخيره پول،

آينده آنان را تأمين نمايند و از جانبي ديگر احتمال مي دهند پدر كودك در آن پول تصرف نمايد، مى توانند با اطمينان خاطر به افتتاح حساب براي كودك اقدام نمايند و يقين داشته باشند كه پدر او هيج نوع تصرفي در آن نمي نمايد. 1 رعايت مصلحت صغير را نمايد.

2.. فردى كه بر او ولايت اعمال شده

ولايت پدر بر فرزند

سوال: چرا پدر و جدپدري ولي كودك محسوب مي گردند؟

پاسخ: ماده 1199 قانون مدني اظهار مى دارد: "نفقه اولاد بر عهده پدر است پس از فوت پدر يا عدم قدرت او به انفاق، به عهده اجداد پدري است". به نظر مى رسد با توجه به وظيفه پدر و جدّپدري در تأمين مخارج ، بديهي است كه مسئوليت مالى فرزند در تمام زمينه ها بر عهده گذاشته شده و تكليفي براي آنان محسوب شود.

بنابراين ولايت بر فرزند كه عموماً هم در حوزه مسائل اقتصادي او است تكليفي است بر عهده پدر و جد پدرى كه در صورت خيانت آنان هم قابل شكايت مي باشد و در صورت اشتباه سهوي و يا عمدي ولي، دادگاه وظيفه رسيدگى به اين امر را مطابق ماده 1184 قانون مدني بر عهده دارد.

تمكين در مقابل مهريه

. سؤال: چرا اختيارات مرد در زندگي زناشويي از جمله حق تمكين، در قبال پرداخت مهريه به زن است؟ در صورتي كه عملاً در طول زندگي مشترك مهريه به زن پرداخت نمي گردد.

!پاسخ: سؤالي كه مطرح شده ادعاي غلطي است، زيرا اختيارات مرد در زندگي مشترك و از جمله حق تمكين وي، به ازاي عقد ايجاد مي گردد، نه پرداخت مهريه.

در ضمن در ارتباط با حقوق مردان و زنان در خانواده بايد توجه داشت، اگر با عقد ازدواج، مرد از حقوق و اختياراتي برخوردار مي شود متقابلاً زن نيز از حقوق و اختياراتي برخوردار مى گردد و اموري به نفع زن و اموري به نفع مرد مي باشد تا در مجموع و مطابق آيه 228 سوره بقره كه مي فرمايد: "لهن مثل الذي عليهن بالمعروف" ، نيكى و معروف

بر زندگي خانوادگي حاكم گردد.

1. برخي امور به نفع زنان و برخي نيز به نفع مردان است. اين دو مثل يكديگر بوده و بر هر دو معروف و نيكى حاكم است ماده 1102 قانون مدني در اين زمينه اظهار مي دارد: "همين كه نكاح به طور صحت واقع شد، روابط زوجيت بين طرفين موجود و حقوق و تكاليف زوجين در مقابل همديگر برقرار مى شود"

نكاح در اين ماده به معناي عقد بوده و با وقوع عقد ميان زن و شوهر، حقوق و تكاليف ايشان نسبت به يكديگر برقرار مي گردد. همان گونه كه از حقوق زوجين، بهره ارث زن و مرد از يكديگر است و اگر پس از وقوع عقد، يكي از زوجين فوت كند، ديگري از او ارث مي برد.

مهريه و تمكين نيز جزء حقوق زن وشوهر محسوب مي شود كه به موجب عقد واجب مي گردد به همين دليل اگر عقد ازدواج به دلايل عقلى و قانوني قبل از تمكين منحل شد مهريه منتفى نمي گردد.

ماده 1082 قانون مدني بر اين امر تأكيد مي نمايد كه: "به مجرد عقد، زن مالك مهر مي شود و مى تواند هرگونه تصرقي كه بخواهد در آن بنمايد". علاوه بر آن، مهريه (حق زن) مقدم بر تمكين (حق مرد) مي باشد و ماده 1085 قانون مدني بر آن صراحت دارد.

ماده 1085 قانون مدني اظهار مي دارد: "زن مى تواند تا مهر به او تسليم نشده از ايفاي وظايفي كه در مقابل شوهر دارد، امتناع كند مشروط بر آنكه مهر او حال باشد و اين امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود"

حق زنان در طلاق

. سؤال: چرا قوانين ما به گونه

اى است كه اختيار طلاق صرفاً به دست مردان سپرده شده است و زنان در اين زمينه هيج اختياري ندارند؟ !پاسخ: آنچه كه در بحث طلاق حايز اهميت مي باشد، توجه به اين امر است كه اصل بر دوام و پايداري زندگى مشترك و حمايت از كانون خانواده مي باشد. لذا قوانين به طور كلي مي بايست به گونه اي تنظيم گردد كه طلاق را براى زن و مرد دشوار نمايد.

اما در خصوص اختيارات زن و مرد در امر طلاق مى توان گفت: مطابق با ماده 1133 قانون مدني: "مرد مي تواند با رعايت شرايط مقرر در اين قانون با مراجعه به دادگاه تقاضاي طلاق همسرش را بنمايد".

بر اساس تبصره اين قانون؛ "زن نيز مي تواند با وجود شرايط مقرر در مواد 1119، 1129 و 1130 اين قانون؛ از دادگاه تقاضاي طلاق نمايد 10.

ماده 1119 قانون مدني بيان مى دارد: "طرفين عقد ازدواج مي توانند هر شرطي كه مخالف با مقتضاي عقد مزبور نباشد، در ضمن عقد ازدواج يا عقد لازم ديگر بنمايند. مثل اينكه شرط شود هرگاه شوهر، زن ديگر بگيرد يا در مدت معيني غايب شود، يا ترك انفاق نمايد، يا بر عليه حيات زن سوءقصد كند، يا سوءرفتاري نمايد كه زندگاني آنها با يكديگر غير قابل تحمل شود، زن وكيل و وكيل در توكيل باشد كه پس از اثبات تحقق شرط در محكمه و صدور حكم نهايي، خود را مطلقه سازد". يعنى زن از طرف مرد وكيل شود كه فردي را وكيل نمايد تا از جانب شوهر او را طلاق دهد. ماده 1129 قانون مدني اظهار مى دارد: "در صورت استنكاف شوهر

از دادن نفقه و عدم امكان اجراي حكم محكمه و الزام او به دادن نفقه، زن مي تواند براي طلاق به حاكم رجوع كرده و حاكم شوهر را اجبار به طلاق مي نمايد. همچنين است در صورت عجز شوهر از دادن نفقه».

و مطابق ماده 1130 قانون مدنى: «در صورتى كه دوام زوجيت موجب عسر و حرج باشد، وي مى تواند به حاكم شرع مراجعه و تقاضاي طلاق كند، چنانكه عسر و حرج مذكور در محكمه ثابت شود، دادگاه مي تواند زوج را اجبار به طلاق نمايد و در صورتي كه اجبار ميسر نباشد، زوجه به اذن حاكم شرع طلاق داده مى شود.»

به اين ترتيب على رغم اختيار مرد در طلاق، مطابق موارد مذكور، زن نيز در طلاق از اختياراتى برخوردار است ضمن آنكه زن مي تواند با شرط ضمن عقد ازدواج يا شرط ضمن عقد لازم ديگري مثلاً عقد بيعي كه با همسرش برقرار مي كند، (مثل اينكه يك كتاب يا يك لباس يا- به شوهرش مي فروشد مشروط برآ نكه از جانب شوهر وكيل در طلاق باشد و شوهر نيز آن جنس را خريده و شرط مذكور را نيز مي پذيرد) شرط نمايد تا از جانب شوهر وكيل باشد كه هر زمان خواست، خودش طلاق را واقع نمايد.

اين مسئله را بسياري از فقها پذيرفته اند و مطابق اصل 167 قانون اساسي، امري قانوني مي باشد. به اين ترتيب با نظر به اين شرط، اختيار زن در طلاق وسعت مي يابد. علاوه بر موارد فوق، طلاقي وجود دارد به نام طلاق خُلع كه در آن زن با جبران خسارت مالي كه شوهر در ازدواج متحمّل

شده، مي تواند از همسرش جدا شود. اين موارد هم از موارد اختيار زن در طلاق محسوب مي گردد.

ماده 1146 قانون مدنى اظهار مي دارد: طلاق خلع آن است كه زن به واسطه كراهتي كه از شوهر خود دارد، در مقابل مالي كه به شوهر مي دهد، طلاق بگيرد، اعم از اين كه مال مزبور عين مهر يا معادل آن و يا بيشتر و يا كمتر از مهر باشد.

بنابراين مطابق قانون در طلاق خلع كه زن فقط به دليل كراهت از شوهر خود، متقاضي طلاق است، حق جدايى از همسر خود را دارد، فقط از آنجايي كه دليلي بر وارد آمدن خسارت مادي به شوهر وجود ندارد، زن بايد ضررهاي مالى وارد آمده به شوهر را جبران نمايد، مثلاًا گر مهريه را دريافت كرده باز پس دهد و هزينه هايى كه شوهر به اميد يك عمر زندگي مشترك متحمل شدما مانند هزينه هاي ازدواج و هدايا و...كه به همسر پرداخته، به او بازگرداند و البته قانون، جبران خسارات مادي را به توافق زوجين واگذار كرده است. بنابراين اگر زن، شوهر را راضي نمايد تا آنچه را پرداخته باز پس نگيرد و حتي بخشي از مهريه را نيز بپردازد، قانون منعي در اين زمينه ايجاد نمي نمايد.

در قانون مدني علاوه بر طلاق خلع كه يك جانبه و به تقاضاي زن مي باشد، طلاق ديگري به نام طلاق مبارات پيش بيني شده است كه علاوه بر زن، شوهر نيز خواهان جدايي از همسر خود است. ماده 1147 قانون مدنى در اين زمينه اعلام مي كند: "طلاق مبارات آن است كه كراهت از طرفين باشد، ولى در اين صورت،

عوض نبايد زائد بر ميزان مهر باشد".

بنابراين در طلاق تواققي كه زن و شوهر هر دو مايل به جدايي از يكديگرند، و قانون امكان جدايي را فراهم نموده و از آنجايي كه شوهر نيز موافق تداوم زندگي نيست، قانون به او حق نمي دهد تا مخارجي كه در زندگي مشترك پرداخته، باز پس گيرد. ولي به دليل عدم موافقت زن با ادامه زندگي مشترك، مرد را ملزم به پرداخت مهريه نمي داند و فقط در صورت رضايت شوهر، مهريه به زن تعلق مي گيرد. بنابراين طلاق مبارات اساسأ بر دو گونه است: 1- هر دو از يكديگر كراهت داشته و مايل به زندگي مشترك نيستند 2- توافق زن و شوهر به جداريي بدون ا نكه كراهت وجود داشته باشد. مانند آنكه بدليل ناباروري يكى از زن و شوهر، هردو بر

جدايي توافق كنند.

بنابراين علي رغم مذموم بودن طلاق، در مواردي كه زندگي خانوادگي دچار مشكل حاد مي شود مرد و زن حق دارند كه از يكديگر جدا شوند. البته اختيارات مرد در امر طلاق بيش از زن است.- مگر اينكه مطابق موارد فوق، زن ضمن عقد ازدواج، اختيار طلاق را شرط نموده باشد- با اين وجود ابزارهايي جهت كاهش طلاق توسط مردان در نظر گرفته شده است كه در ذيل به آنها اشاره مى نماييم،

1- براساس ماده 1134 قانون مدني: "طلاق مى بايست در حضور دو شاهد عادل واقع گردد. به نظر مي رسد كه اين قانون به عنوان ابزاري جهت كاهش طلاق قلمداد مي گردد. چرا كه موجب مى گردد هر مردي در هر زماني كه خواست اقدام به طلاق همسرش ننمايد، بلكه موافقت دو

فرد عادل را جلب نمايد و بديهي است كه شخص عادل در حد وسع تلاش مى نمايد زندگي خانوادگي را به سمت صلح و آشتي سوق دهد.

2- مطابق ماده 1141 قانون مدني: "طلاق در طهر مواقعه صحيح نيست مگر اينكه زن يائسه يا حامل باشد"

يعني اگر در زمان ما بين دو عادت ماهيانه زن، ولو يك بار رابطه زناشويي برقرار شده باشد، مرد نمي تواند زن خود را طلاق دهد و مي بايست تا نوبت بعدي كه زن از عادت ماهيانه پاك مي گردد صبر نمايد.

با توجه به اينكه نياز جنسى در مردان قوي مي باشد، چه بسا همين مدت زماني كه مرد قادر به طلاق همسرش نمي باشد، باعث گردد كه مرد بر اساس نياز خودش از طلاق منصرف گردد و با هر خشم و غضب ناگهاني، اقدام به جدايي از همسر ننمايد.

3- بر اساس آيات قرآن و نيز قوانين كشور، در صورت اختلاف ميان زوجين، مى بايست دو داور تعيين گردد كه ميان ايشان صلح و آشتي برقرار نمايد و پس از آن و در صورت عدم تحقق صلح و آشتى، طلاق صورت پذيرد. لزوم تعيين دو داور و تلاش آنان براي ايجاد آشتي، ابزار مهمى جهت كاهش طلاق محسوب مى گردد.

4- بر اساس قوانين، در صورتي كه زن خواهان ادامه زندگي با شوهر باشد ولي مرد همسرش را طلاق دهد، (و نه اينكه زن متقاضي طلاق باشد يا طلاق توافقى واقع شده باشد) زن در مدت زمان سپري كردن عده كه حدود سه ماه مى باشد، مي بايست در خانه مرد سكونت نمايد (شوهر حق ندارد زن را از خانه اخراج نمايد

يا خودش در منزل ديگري سكونت نمايد)، مگر اينكه

براى زن خوف ضرر جانى، مالي و يا شرافتي وجود داشته باشد. در اين مدت هر زمان از مرد اقدامي سر بزند كه به معناي ندامت از طلاق باشد (ولو يك سلام و احوالپرسى از روي نيّت)، رجوع به همسر واقع شده، آن دو مجدداً زن و شوهر محسوب مي شوند و احتياج به عقد مجدد نمي باشد.

5- برخي از قوانين وجود دارند كه هر چند به صورت مستقيم به مبحث طلاق مرتبط نمي باشند، اما عملاًا بزارى جهت انصراف مردان از طلاق محسوب مي شوند. به عنوان نمونه ؛ قوانين مربوط به الزام پرداخت نفقه فرزند و بار سنگين سرپرستي و حضانت از فرزندان پس از طلاق. چرا كه مرداني كه به سادگي قصد طلاق همسر خود را مي نمايند؛ در محاسبات عقلايي، هزينه مادي و معنوي طلاق و تشكيل زندگي مجدد را بسيار سنگين مي يابند و از اقدام به طلاق گاه منصرف مي شوند.

6- وظيفه تمكين زن در برابر همسر و پاسخ به نياز جنسي وي كه در قوانين بر ان تأكيد گرديده مي تواند عامل مهمي در دلگرمي و افزايش علاقه مرد نسبت به كانون خانوادگي محسوب گردد كه خود اين امر مي تواند طلاق را كاهش دهد.

7- بر اساس آموزه هاي اسلام و مطابق قانون مجازات اسلامي، زنان از نمايان سازي جاذبه هاي جنسي خويش در اجتماع و در مقابل ديدگان مردان نامحرم منع گرديده اند. پرواضح است در صورتي كه مردان در بيرون از خانواده جذب زنان ديگر شوند، به تدريج نسبت به همسر خويش دلسرد شده و ممكن است

در نهايت به طلاق وي مبادرت نمايند. به اين ترتيب توجه به رعايت عفاف در جامعه از جانب زن و مرد، مي تواند در كاهش طلاق موثر واقع گردد.

8- امر طلاف محدود به دو بار مى باشد و در صورتي كه مردي براي بار سوم همسرش را طلاق دهد، ديگر امكان رجوع براي وى وجود ندارد. اين قانون مي تواند به عنوان ابزاري جهت كاهش طلاق موثر واقع گردد، چرا كه در مواردي كه مردان به دلايل واهي اقدام به اين عمل مى نمايند، اين قانون موجب مي گردد كه به عواقب آن بيشتر بنگرند و بدانند كه هميشه امكان رجوع برايشان ميسر نمي باشد.

9- شايد يكي از دلايل افزايش اختيار مرد در طلاق، به اين خاطر بوده است كه در صورت بي علاقگي مرد نسبت به زن ادامه زندگي ميسر نمي باشد و به نوعي اين بي علاقگي به كانون خانواده سرايت مي كند. اما بى علاقگي زن نسبت به همسر، بي علاقگى طرفين را لزوماًا يجاد نمى كند. همان گونه كه در روابط زناشويي بين زن و شوهر، بي ميلي زن، مانع ايجاد رابطه زناشويي نيست ولى بي ميلي مرد، سبب مي شود تا رابطه زناشويي تحقق نپذيرد. چه بسا روابط زناشويى حتي در قالب تمكين بدون ميل زن، زمينه بازگشت به صفا و مهر و محبت را فراهم ساخته است. علاوه بر آن ميل فطري زنان آن است كه در كانون خانواده محبوب مرد واقع شوند حال در قوانين پيرامون طلاق، به دليل حفظ موقعيت زن در كانون عشق و محبوبيت و مطلوبيت مرد، طبيعي است كه اگر مرد مايل به ادامه

زندگي با همسر خود نباشد، تقاضاي زن براي تداوم زندگي، تحقير اوست و اجبار مرد به اينكه با زني كه به او علاقه نداري و او را نمى خواهي به زور قانون زندگي مشترك داشته باش با لطافت روحي زن و نيازهاي او مغايرت دارد زيرا زن احساس مي كند در زندگي به جاي محبوب بودن، وجودي تحميلى د ا رد.

10- به نظر مي رسد يكي از حكمت هاي كاهش اختيار زن در طلاق، تأثير پذيري بيشتر و قوت احساسات زن باشد كه موجب مي گردد سريع تر تصميم گيري نموده و در نزاع هاي خانوادگي زودتر از مرد تصميم به جدايي بگيرد در حالي كه مردان بر اساس خصوصيات ذاتي خويش كه حسابگرترند در تصميم گيري، مضرات و فوايد آينده عمل خويش را بيشتر مد نظر قرار مي دهند. لذا نسبت به زنان ديرتر به طلاق رضايت مي دهند. امار موجود در دادگاه ها نيز نشان دهنده اين امر است كه تقاضاي طلاق از جانب زنان چندين برابر تقاضاي طلاق از جانب مردان است. بنابراين از آنجا كه از نظر اسلام استحكام خانواده اهميت بسيار دارد، قوانين اسلامي كوشيده است تا امر با اين درجه از اهميت را از فضاي احساسي دور ساخته و به فضاي عقلاني نزديكتر سازد در همين رابطه اسلام طلاق با قسم و سوگند را نيز قبول ندارد و از پيامبر (ص) نيز نقل شده كه آن حضرت فرمودند: طلاق در حال مستي، جنون، خشم (به ميزاني كه فرد قدرت تعقل خويش را از دست دهد) صحيح نمي باشد.

بنابراين به دليل اهميت طلاق و تأثيرات فراوان آن بر اعضاي خانواده

اعم از زن، شوهر و خصوصاً فرزندان، كوشش بر آن است كه در اين امر خللي در عنصر اراده (قصد فاعل) وجود نداشته باشد و چون زنان معمولاً زودتر از مردان تصميم به امري گرفته و سريع تر پشيمان مي شوند از اختيارات محدودتري در امر طلاق بر خوردارند.

11- طلاق براى مرد مستلزم فشار اقتصادي و پيامدهاى منفي اخلاقي است او بايد مهريه همسر اول، مهريه همسر دوم، نفقه همسر جديد، و نفقه فرزندان را بپردازد، مسئوليت حضانت فرزندان را تا سال هاي طولاني بر عهده گيرد و بنابراين طلاق بيشتر بدست كسى است كه بيشتر متضرر مي شود.

12- مطابق قانون، در امر ازدواج، ايجاب با زن و قبول مرد مي باشد طبيعي است كه مرد در صورت عدم تمايل به تداوم اين قبول، اختيار وسيع تري در انصراف از تداوم رابطه زوجيت داشته باشد و البته زنان با دقت نظر در حقيقت ازدواج و طلاق، اين امر را ناخوشايند نمي يابند كه حق زيباى انعقاد ازدواج به زن سپرده شده و حق نازيباي طلاق و اضمحلال خانواده بيشتر به مردان.

13- آنچه كه در بحث خانواده بسيار مهم است، تقدم مباحت اخلاقي بر مباحث حقوقى مي باشد. قوانين حقوقي مباحث خشك و غير قابل انعطافي مي باشند كه علي رغم احترام به آن، نمى توان بناى يك زندگي خانوادگي را- كه عاطفه محور اصلي آن محسوب مي شود- صرفاً بر اساس آن ايجاد نمود.

لذا در نگرش اسلامي به زوجين و افراد خانواده، توصيه هاي فراواني در جهت توجه به وظايف اخلاقي گرديده است. كه عمل به آن تأثير به سزايى در كاهش طلاق دارد.

از جمله

اين موارد مي توان به سفارشاتي كه در خصوص لزوم گذشت طرفين نسبت به يكديگر شده تأكيد بر رازداري و عدم افشاي رازهاى خانوادگي، توصيه به لزوم احترام متقابل و ضرورت ابراز محبت اشاره نمود. اين امور همگي از عواملي است كه موجب استحكام مباني خانواده مي گردد.

همچنين توصيه هايي كه به مردان و زنان در بدو ازدواج و هنگام گزينش همسر گرديده است، تأثير به سزايى در حفظ كانون خانوادگي دارد. به عنوان مثال به مردان توصيه شده است كه زن با تقوا انتخاب نمايند. بديهي است كه زن با تقوا به آساني راضي به انحلال خانواده نخواهد شد. همچنين به دختران سفارش گرديده كه از ازدواج با مرد بداخلاق ولو با ايمان خودداري ورزند. طبيعي است كه تبعات بد اخلاقي مرد اثرات مخربي در خانواده بر جاي خواهد گذاشت.

همچنين توجه به كفو بودن زن و شوهر در هنگام ازدواج، مي تواند از بسياري از تنش ها و مشكلات زندگي مشترك بكاهد. به اين ترتيب با رعايت نكات فوق و با تقدم اخلاق بر حقوق، روح زندگ خانوادگي از صفا و صميميت بهره مند شده و طلاق كاهش مي يابد، چرا كه طلاق امر حلالي است كه خداوند از آن نفرت دارد و در توصيف معصوم (ع) با وقوع طلاق عرش الهي به لرزه در مي آيد.

دستمزد مادر براى شير دادن فرزند

. سؤال: آيا آنچه با عنوان اجرت رضاع يا دستمزد مادران به ازاي شير دادن فرزند مطرح مى كنند توهين بزرگي به مادران و عوأطف خالصانه آنها نيست؟

!پاسخ: آنچه در فقه اسلامي با عنوان اجرت رضاع مطرح مي شود اگر به دقت مورد بررسي قرار گيرد تدبير

زيبايي جهت حمايت از مادر و كودك است. اين حكم اسلامي در حقيقت بر اين مطلب تصريح دارد كه زن در ايامي كه كودك شيرخواري دارد بايد مورد حمايت جدي تر قرار گيرد. بنابراين از آنجا كه زن در ايام شيردهي نيازمند تغذيه مناسب تر مي باشد، مرد ملزم است تا هزينه اين امر را بر عهده گيرد. آثار مثبت اين قانون آنگاه بهتر آشكار مي شود كه زن، فرزند شيرخوار دارد و رابطه همسري او با شوهرش به واسطه طلاق قطع شده (و يا زن در عقد موقت بسر مي برد) و در نتيجه بر مرد واجب نيست كه نفقه زن را بپردازد و هزينه خوراك او را تأمين نمايد. از جانب ديگر كودك نيز از آنجا كه هنوز غذاي مستقلي نمي خورد بر مرد واجب نيست با عنوان نفقه فرزند هزينه اي براي خوراك كودك اختصاص دهد، از جانبى ديگر زن در ايام شيردهى نيازمند نغذيه مناسب تر و كاملتر از ساير ايام است حال با قانون اجرت رضاع، زن از نظر مادي تا حدي تأمين شده و دغدغه تأمين خوراك خود را براي شيردهي به فرزند ندارد پر واضح است كه دريافت مبلغي در ايام شيردهي به هيج وجه به معناي ارزش گذاري مادى براي عمل خالصانه مادر در شير دادن به فرزند نيست.

آنچه ارزش اين عمل زيباي زن را بيان مي كند، همان روايت پيامبر (ص) است كه اشاره دارد زن به ازاي هر بار شيردهي ثواب حسنات فراوان را مي برد.

حقوق نابرابر زنان با مردان
اشاره

. سؤال: چرا در قوانين حقوقي كشور، براي زن و مرد حقوق يكساني در نظر گرفته نشده است؟

!پاسخ: با

يك بار مرور در قوانين داخلي مشاهده مي شود كه اكثر قوانين كشور، زن و مرد را به طور يكسان در نظر داشته و براي همه افراد جامعه به طور مطلق و فارغ از جنسيت وضع گرديده اند. لذا كمتر موردي را مي يابيم كه در آنها با لفظ زنان يا مردان به طور خاص مواجه باشيم. اين موارد نيز عمدتأ در حقوق خانوادگي مطرح شده است چرا كه جنسيت زنان يا مردان بيشتر در كانون خانواده مدنظر قرار مي گيرد و اساساً زنان و مردان بدليل آنكه دو جنس متفاوت مي باشند، جذب يكديگر شده و ازدواج صورت مي پذيرد. حال با توجه به تفاوت هاي جسماني و روانى اين دو جنس، قانون مسئوليت اقتصادي خانواده را بر دوش مردان گذارده و نقش اقتصادي زنان را در تأمين خانواده كاهش داده و در عوض نقش اخلاقي و تربيتي آنان را افزايش داده است.

اين تفاوت نقش ها هم متناسب با تفاوت هاي جسماني و روحي رواني زن و مرد است و هم مطابق با نيازهاي حمايتي كودكان مي باشد. بنابراين در مواردى كه قانوني به طور خاص براي مردان يا زنان وضع گرديده، علت آن تفاوت هاي جسماني يا رواني است كه در مواردي سبب قوانين حقوقي متفاوت شده است. پر واضح است كه قانون عادلانه، قانوني است كه براي افراد، در شرايط نامساوي و متفاوت، قوانين متفاوتي وضع كند و براي شرايط مساوي قوانين يكسان قرار دهد. بنابراين، برابري براي شرايط نامساوي، عين ظلم است و براي شرايط مساوي، عين عدل. همان گونه كه نابرابري براي شرايط مساوي ظلم است و براى شرايط نامساوي

عين عدل (و البته متناسب با توانايي ها و مسئوليت هاي افراد) قران نيز مي فرمايد: "لَهُنَّ مِثلُ الّذي عليهنَّ بالمعروف"1؛آن چيزهايي كه به نفع زنان است مثل آن چيزي است كه به نفع مردان است و در مجموع بر همه اين قوانين، معروف و نيكي حاكم است.

بنابراين اگر برخي از قوانين توجه بيشتري به زنان داشته، اين امر به معني ظلم نسبت به مردان و ناديده انگاشتن حقوق آنها نيست. همان گونه كه برخي از حقوق خاصي كه به مردان اعطا گرديده است، دليلى بر تضييع حقوق زنان نمى باشد.

اگر به ديده انصاف در قوانين داخلي نگاه كنيم، مواد قانوني فراواني يافت مي شودكه نفع زنان را به دليل شرايط خاص آنان بيشتر مدنظر قرار داده و در واقع ازانها مي توان تحت عنوان "قوانين حمايتي خاص زنان"، نام برد.

ا. بقره آيه 228. با نگاهي اجمالي به ذكر برخى از اين قوانين كه با موضوعات متفاوتي بيان گرديده، اشاره مي شود:

الف) قوانين حمايتى در قانون مدنى

1- بر اساس ماده 1106 قانون مدنى: "در عقد دايم پرداخت نفقه زن برعهده شوهر مي باشد"و مطابق ماده 1107 قانون مدني: "نفقه عبارت است از: همه نيازهاي متعارف و متناسب با وضعيت زن از قبيل مسكن، البسه، غذا، اثات منزل و هزينه هاي درمانى و بهداشتي و خادم در صورت عادت يا احتياج به واسطه نقصان يا مرض ".

پرداخت نفقه دائمي است، يعني از زمان انعقاد عقد تا پايان عمر و تا زماني كه زن و شوهر با يكديگر داراي زندگي مشترك مي باشند، برعهده مرد مي باشد و در صورتي كه مرد از پرداخت نفقه خودداري نمايد، مطابق ماده 642 قانون

مجازات اسلامي به حبس تعزيري محكوم مي گردد و دادگاه او را ملزم به پرداخت نفقه زن مي نمايد.

به اين ترتيب زنان در زمينه تأمين مايحتاج خويش هيچ گونه مسئوليتي ندارند و اين قانون نفع زنان را مدنظر داشته است و مشابه چنين قانوني براي مردان وجود ندارد. يعني هيج زني هر چقدر هم ثروتمند باشد از نظر قانونى موظف نيست مخارج زندگى خود را تأمين نمايد و يا مخارج شوهر خود را بپردازد.

2- مطابق ماده 1206 قانون مدني، "زوجه در هر حال مى تواند براي نفقه زمان گذشته خود اقامه دعوى نمايد وطلب او از بابت نفقه مزبور طلب ممتاز بوده و در صورت افلاس يا ورشكستگي شوهر، زن مقدم بر غرما خواهد بود." 3- پرداخت نفقه فرزندان برعهده پدر است. ماده 1199 قانون مدنى بر اين مطلب تصريح مي كند و در صورتي هم كه پدر از پرداخت نفقه فرزند خود امتناع ورزد، مطابق ماده 642 قانون مجازات اسلامي به حبس از سه ماه و يك روز تا پنج ماه محكوم مي گردد. بنابراين با وجودى كه زن و مرد در زندگي مشترك به سر مي برند و فرزندان متعلق به هر دوي ايشان مي باشند، اما مسئوليت تأمين مخارج زندگي همه ايشان برعهده مرد مي باشد. در اين قانون نيز به طور مشهود نفع زنان در نظر گرفته شده است.

4- پرداخت مهريه به زن از وظايف مرد است. مطابق ماده 1082 قانون مدني: "به مجرد عقد، زن مالك مَهر بوده و مي تواند هر نوع تصرفي را كه مي خواهد در آن بنمايد" به اين ترتيب با عقد ازدواجي كه به واسطه

آن زن و مرد زندگي مشتركي را آغاز نموده و هر دو از يكديگر بهره مند مي گردند، صرفاً زن حق دريافت مهريه را دارا مي باشد و مردان چنين حقي را ندارند.

5- زن در قبال انجام كارهاي خانه حق دريافت اجرت را دارد. قوانين داخلي كشور، نه تنها زنان را موظف به تأمين مخارج زندگي نمي داند، بلكه براي زن در قبال انجام كارهاي خانه نيز حقوقي قائل است، بر اساس قوانين كشور، در صورتى كه مرد همسرش را طلاق دهد، در صورت تقاضاي زن، مرد مي بايست اجرت المثل را به زن پرداخت نمايد. ضمن آنكه در مصوبه اخير مجمع تشخيص مصلحت نظام، در صورتي كه زن هم متقاضي طلاق باشد و در دادگاه ثابت نمايد كه در طول زندگي مشترك انجام كارهاي خانه را تبرعأ (از روي ميل و رضايت بدون توقع هرگونه دستمزدي) انجام نمي داده و انتظار دريافت حق الزحمه را داشته است، اجرت المثل به او نيز تعلق خواهد گرفت. ضمن آنكه با هدف اجراي قوانين اسلامي، اخيراً لايحه حمايت از خانواده تقديم مجلس گرديده است، كه مطابق بند 31 اين لايحه، زن مي تواند در طول زندگي مشترك- نه صرفاً در هنگام طلاق و جدايي - به ازاي انجام كارهاي خانه، طلب دستمزد نمايد و همسر وي مطابق اين قانون موظف به پرداخت آن مي شود.

هرچند شواهد جامعه حاكي از آن است كه زنان نسبت به زندگي و خانواده خويش وفادار و باگذشت بوده و توقعات مادي چنداني ندارند، اما اين قانون- كه به نوعي حق زنان محسوب مى گردد- به ايشان كمك مي كند كه در صورت

بي وفايي مرد و پاس نداشتن حرمت خانواده، زن از حقوق مالي خويشتن به ازاي سال ها كار و تلاش در داخل خانواده بهره مند گرديده و بتواند زندگى مستقلى را تشكيل دهد. مشاهده مي گردد كه اين قانون به حمايت هاي خاص از زنان مي پردازد كه مردان از آن بي بهره اند. 6- اگر پس از عقد نكاح در مرد عيوبي نظير جنون ايجاد گردد، زن حق فسخ نكاح را دارا مي باشد. درماده 1125 قانون مدنى بر اين امر تصريح گرديده است ؛ "جنون وعنن درمرد هرگاه بعد از عقد هم حادث شود موجب فسخ براي زن خواهد بود."

درحالي كه اگر اين عيوب، پيش از عقد در زن وجود داشته باشد، موجب حق فسخ براي مرد خواهد شد و در غير اين صورت (حادث شدن آن پس از عقد نكاح در زن)، مرد داراى چنين حقى نمي باشد.

ب) قوانين حمايتى در حقوق كار

1- منع زنان از كارهاى سخت و زيان آور

مطابق با ماده 75 قانون كار؛" انجام كارهاي خطرناك، سخت و زيان آور و نيز حمل بار بيش از حد مجاز بدون استفاده از وسايل مكانيكي، براي كارگران زن ممنوع است ." آيين نامه مربوط به اين قانون نيز بيان مي دارد: "حداكثر وزن مجاز براي حمل بار متعارف با دست و بدون استفاده از ابزار مكانيكي براي كارگر زن حدود بيست كيلوگرم مي باشد. "

مطابق با قانون، منعى براي انجام كارهاى خطرناك، سخت و زيان آور و حمل بار سنگين توسط دست براي مردان وجود ندارد، ولي در حمايت از زنان، قانون كار اجازه نمي دهد كه هيچ كارفرمايي زن را وادار به كارهاي سخت

و زيان آور يا حمل بار سنگين كند و از زنان در اين زمينه حمايت جدي مى نمايد.

علاوه بر آن ماده 7 اين آيين نامه، حمل بار و جابجايى را براي زنان باردار در طول مدت بارداري و نيز ده هفته پس از زايمان ممنوع مي نمايد. همچنين در ماده 77 قانون كار نيز صراحتاً بيان گرديده است كه:

"در مواردي كه به تشخيص پزشك سازمان تأمين اجتماعى، نوع كار براي كارگر باردار خطرناك يا سخت تشخيص داده شود، كارفرما تا پايان دوره بارداري وى بدون كسر حق السعي، كار مناسب تر و سبك ترى به او ارجاع مى نمايد." قانون كار كشاورزي نيز در ماده 13 خود بيان مى نمايد؛ "ارجاع كارهاي سخت و زيان آور و كار در شب به كارگران زن و كارگراني كه كمتر از 14 سال تمام دارند، ممنوع است ."

2- اعطاى مرخصى زايمان به زنان باردار

براساس ماده 76 قانون كار: "مرخصي بارداري وزايمان كارگران زن جمعا 90 روز است. حتي الامكان 45 روز از اين مرخصي بايد پس از زايمان مورد استفاده قرار گيرد. براي زايمان توأمان 14 روز به مدت مرخصي اضافه مى شود."

همچنين قانون ترويج تغذيه با شير مادر و حمايت از مادران در دوران شيردهي (مورخ22/12/1375) در ماده 3 بيان مى دارد كه، "مرخصى زايمان در سه فرزند براي مادراني كه فرزند خود را شير مي دهند در بخشهاى دولتي و غير دولتي چهار ماه مي باشد."

در ماده 3 آيين نامه اجرايي قانون فوق (مصوب21/9/1375) نيز اشاره مي گردد كه:

"اعطاي چهارمين ماه مرخصي زايمان، منوط به گواهي پزشك متخصص اطفال يا پزشك مركز بهداشتى- درمانى (شهري و

روستايي) همراه با شناسنامه شيرخوار (براي احراز عدم استفاده از شير خشك) است. مگر اينكه مطابق مقررات ديگر، براي آنها مرخصي زايمان بيشتري پيش بينى شده باشد". تبصره ماده فوق: "بانواني كه در طول دوره بارداري با تأييد پزشك معالج از مرخصي استعلاجي استفاده مي كنند، از چهارماه مرخصي زايمان بهرمند خواهند بود و مدت مرخصى استعلاجي از مرخصى زايمان آنان كسر نخواهد شد. (الحاقى 24/6/1374) ".

3- اعطاى مرخصى ساعتى به زنان شيرده در طول روز بر اساس تبصره 1 از ماده 3 قانون ترويج تغذيه با شير مادر و حمايت از مادران در دوران شيردهى (مورخ22/12/1374 ):

"مادران شيرده پس از شروع به كار مجدد در صورت ادامه شيردهي مي توانند حداكثر تا 20 ماهگي كودك، روزانه يك ساعت از مرخصي (بدون كسر از مرخصي استحقاقي) استفاده كنند."

همچنين ماده 6 آيين نامه اجرايي قانون فوق (مصوب21/9/1375) بيان مي دارد: "مادران مشمول اين آيين نامه مي توانند طي ساعت مقرر كار روزانه حداكثر از يك ساعت مرخصي ساعتي استفاده كنند، مادران ياد شده مي توانند بر حسب نياز كودك، مرخصي مزبور را حداكثر در سه نوبت استفاده كنند. مدت مرخصى ساعتى براي مادران داراي فرزند دوقلو و بالاتر به ميزان دو ساعت مي باشد. (1صلاحي مورخ 9/10/1383) ".

ضمن آنكه ماده 78 قانون كار به اين مطلب اشاره دارد كه: "در كارگاه هايى كه داراي كارگر زن هستند، كارفرما مكلف است به مادران شيرده تا پايان دوسالگي كودك پس از هر سه ساعت، نيم ساعت فرصت شير دادن بدهد. اين فرصت جزء ساعات كار آنان محسوب مي شود"

4- ايجاد تسهيلات مناسب براى مادران داراى فرزند شيرخوار بر

اساس ماده 4 قانون ترويج تغذيه با شير مادر و حمايت از مادران در د وران شيرد هي (مو رخ22/12/1374):

"دستگاه هاي دولتي و وابسته به دولت از جمله سازمانهايي كه شمول قانون بر آنها مستلزم ذكر نام است و ديگر دستگاههايي كه به لحاظ مقررات خاص استخدامى مشمول قانون كار نيستند، موظف به ايجاد تسهيلات مناسب براي تغذيه شيرخوارگان با شير مادر در جوار محل كار كاركنان زن مي باشند. " علاوه بر اينكه در ماده 4 آيين نامه اجراپي قانون فوق نيز در اين زمينه داراي تبصره هايي مي باشد؛

تبصره 1- "وزارت خانه ها، موسسات و شركت هاي دولتي و موسساتي كه شمول قانون بر آنها مستلزم ذكر نام است، موظفند متناسب با تعداد مادراني كه فرزند خود را شير مي دهند، نسبت به ايجاد محل مناسب اقدام كنند ". تبصره 2- " ضوابط مربوط به ايجاد شيرخوارگاه ها و مهدكودك در كارگاههاي مشمول قانون كار بر اساس ماده 78 قانون كار وآيين نامه اجرايي شيرخوارگاه ها و مهد كودك ها است ".

ماده 78 قانون كار نيز در اين مورد بيان مي دارد كه: "... كارفرما مكلف است متناسب با تعداد كودكان و با در نظر گرفتن گروه سني آنها، مراكز مربوط به نگهدارى كودكان از قبيل شيرخوارگاه (مهدكودك و..) را ايجاد نمايد،.

5- حق تامين امنيت شغلى بانوان در طول مدت باردارى و شيردهى وبهره مندى ايشان از حقوق خويش ماده 76 قانون كار در تبصره 1 بيان مي دارد: "پس از پايان مرخصي زايمان" كارگر به كار سابق خود بازمي گردد و اين مدت با تأييد سازمان تأمين اجتماعى جزء سوابق خدمت وي

محسوب مي شود."

تبصره 2 از ماده فوق نيز اعلام مى دارد: "حقوق ايام مرخصي زايمان طبق مقررات قانون تأمين اجتماعى پرداخت خواهد شد. "

همچنين در تبصره 2 ماده 3 از قانون تأمين ترويج تغذيه با شير مادر- (مورخ23/12/1374 ) بيان مي شود: "امنيت شغلى مادران پس از پايان مرخصي زايمان و در حين شيردهي بايد تأمين شود"

در ماده 5 از آيين نامه اجرايى قانون فوق (مصوب21/9/1375) نيز تأكيد گرديده است كه: "مادران مشمول اين آيين نامه پس از پايان مرخصي زايمان و در دوران شيردهى، بايد در كار قبلي خود اشتعال يابند. در اين دوران نقل و انتقال آنها ممنوع است، مگر اينكه خود، متقاضى تغيير شغل يا نقل و انتقال باشند. اصلاحي مورخه 09/10/1383) ".

لازم به ذكر است براي آنكه اين قوانين لزوماًا جرا شود و مشمول گذر زمان و فراموشي نگردد، ماده 96 قانون كار اعلام مي كند؛"به منظور اجراي صحيح قانون و ضوابط حفاظت فني، اداره كل بازرسى وزارت كار و امور اجتماعي با وظايف ذيل تشكيل مي گردد: نظارت براجراي مقررات ناظر به شرايط كار به ويژه مقررات حمايتي مربوط به كارهاي سخت و زيان آور و خطرناك، مدت كار، رفاه كارگر، اشتغال زنان و كارگران نوجوان ".

1- حمايت از خدمت نيمه وقت بانوان قانون مربوط به خدمت نيمه وقت بانوان مصوب تاريخ 10/9/1369 اعلام مي دارد:

"وزارتخانه ها و موسسات مشمول قانون استخدامي كشور و شركت هاي دولتى و موسساتي كه شمول قانون بر آنها مستلزم ذكر نام است، مي توانند در صورت تقاضاي بانوان كارمند رسمي و ثابت خود و مواققت بالاترين مقام مسئول، خدمت آنها را نيمه وقت تعيين نمايند.

تبصره

به دستگاه هاي موضوع اين قانون اجازه داده مى شود در صورت تقاضاي بانوان كارمند رسمي و ثابت خود و موافقت بالاترين مقام مسئول، همچنين بتوانند به جاي نيمه وقت، ساعات خدمت آنان را به سه چهارم ساعات كار مقرر تقليل دهند."

اين قانون نيز امتياز خاصي براي زنان محسوب مي گردد و مردان از چنين حقي در قوانين كار برخوردار نمي باشند.

7- ايجاد برخى تسهيلات براى زنان در برخى حرفه هاى خاص لايحه قانونى راجع به زنان متأهل پزشك و دندانپزشك و داروساز اعم از عمومي يا متخصص و نيز بانوان ماما كه بر اين اساس ايشان را- براي گرفتن پروانه دايم- از رفتن به خارج از تهران معاف مي نمايد. (مصوب 12/11/1376)

8- ايجاد شرايط خاص آمورشى جهت زمينه سازى براى اشتغال زنان

تبصره 4 قانون الزام فراگيري آموزش هاي فنى و حرفه اي براي اشتغال كار (مصوب 11/3/1376) بيان مي دارد: "سازمان اموزشى فني و حرفه اي كشور موظف است با استفاده از امكانات موجود به منظور رفع مشكلات احتمالي زنان جوياي كار در كليه مراكز استان ها و شهرستان ها متناسب با فرصت هاي شغلى، زمينه آموزش فني و حرفه اي بانوان را فراهم نمايد!ا

9- منع زنان از اجبار به حضور در مناقشات مسلحانه

1-9- زنان از خدمت سربازي معاف مي باشند.

2-9- ماده 64 قانون و مقررات استخدامي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي مورخ (21/07/1370) نيز در مورد استفاده از پرسنل زن عنوان مي كند كه بايد اين امر متناسب با شرايط زنان به ويژه در زمينه امداد، پشتيباني، مقاومت محلي و دفاع غيرنظامى باشد.

د) قوانينى حمايتى در حقوق جزا

در قوانين جزايي كشور، زنان در مقايسه با مردان از تخفيف هاي

ويژه برخوردار گرديده اند. اصل 142 مشور حقوق و مسئوليت هاي زنان بيان مي دارد:

"حق زنان در برخورداري از تخفيف قانوني از نظر ميزان مجازات و يا معافيت از آن و يا نحوه اجرا در صورت ندامت و اثبات توبه زنان بزهكار، در زمان بارداري، شيردهى و بيماري، در زمره حقوق و مسئوليت هاي قضايي زنان محسوب مى گردد،. علاوه بر آن به مواردي نيز در قانون مجازات اسلامي اشاره گرديده است:

1- ماده 91 قانون مجازات اسلامي بيان مي دارد: "درايام بارداري و نفاس زن، حد قتل يا رجم بر او جاري نمى شود."

2- ماده 2 قانون آيين نامه راجع به اجراي حكم اعدام نيز اين گونه بيان مي نمايد كه: "هرگاه محكوم به اعدام، زن حامله باشد، يا زني باشد كه تازه وضع حمل كرده، اجراي حكم اعدام تا 40 روز بعد از وضع حمل به تعويق مى افتد. "

مطابق اين قانون زن تا مدتي پس از زايمان نبايد اعدام شود ولي براي مردان محدوديتي جهت زمان اعدام وجود ندارد.

3- ماده 93 قانون مجازات اسلامي اشاره دارد كه: "هرگاه مريض يا زن مستحاضه محكوم به جلد (شلاق) باشد، اجراي حد تا رفع بيماري و استحاضه به تأخير مي افتد."

4- ماده 288 قانون آيين دادرسي دادگاه هاي عمومي و انقلاب نيز در خصوص تعزيرات زنان به موارد زير اشاره دارد: "مجازات شفاق تعزيري در موارد زير تا رفع مانع اجرا نمي شود؛

- زن در ايام باردارى يا نفاس يا استحاضه ؛

- زن شيرده در ايامي كه طفل وى شيرخواراست حداكثر به مدت 2 سال ."

5- ماده 296 آيين دادرسى دادگاه هاي عمومي و انقلاب در خصوص

حق مادر مجرم در نگهداري از فرزندش اينگونه عنوان مي دارد:

"كودك شيرخوار را از مادري كه محكوم به حبس يا تبعيد شده، نبايد جدا كرد، مگر انكه مادر با رضايت، او را به پدر يا نزديكان ديگرش بسپارد."6- تبصره 2 ماده 77 آيين نامه قانون و مقررات اجرايي سازمان زندان ها نيز در خصوص نگهداري فرزندان مادران مجرم اظهار مى دارد، زنان زنداني مي توانند اطفال خود را تا سن دوسال تمام به همراه داشته باشند. روساي زندان ها موظفند در هر زندان نسبت به تفكيك و جداسازي اطفال 2 تا6 ساله در محل مجزا (مهدكودك) اقدام و يا نسبت به انتقال اطفال آنها به مؤسسات نگهداري اطفال مبادرت نمايند.

در واقع اين قوانين در حمايت از عواطف مادري و نيازهاي روحي زنان، اين حق را، مادران داده است كه حتي در صورتي كه مجرم باشند، از نعمت همجوارى فرزند خود بهره مند گردند. در اين زمينه قانونى در حمايت از عواطف پدري تصويب نشده است.

7- آيين نامه نحوه اجراي احكام قصاص، رجم، قتل، صلب، اعدام، شلّاق، (مصوب اذرماه 1382):

ماده 6 "در ايام بارداري و نفاس زن، حكم اعدام يا حد يا قصاص نفس اجرا نمي شود. همچنين است بعد از وضع حمل، چنانچه به تجويز پزشك قانوني يا پزشك معتمد و تأييد قاضي صادركننده حكم يا دادستان مربوط، اجراي حكم موجب لطمه به سلامتى طفل به سبب قطع شير مادر باشد كه در اين صورت اجراي مجازات تا رسيدن طفل به سن 2 سالگي به تعويق خواهد افتاد. "

- ماده 32: "اجراي حد محكومين اناث به نحو نشسته و با لباسى كه بدن انها بسته

باشد، اجرا مي شود"

اين در حالي است كه مردان با بدن عريان شلاق مي خورند. حال آنكه زنان حتي اگر مجري مجازات زن باشد، با بدن پوشيده و با لباس شلاق مي خورند كه يقيناً درد كمتري را تحمل خواهند كرد.

8- مطابق ماده 138 قانون مجازات اسلامي مجازات قوادي (كه عبارت است از جمع و مرتبط كردن دو نفر يا بيستر براي زنا يا لواط) براي مرد هفتاد و پنج تازيانه و تبعيد از محل به مدت 3 ماه تا يك سال است و براي زن فقط هفتادوپنج تازيانه است (البته مجازات باندهاي فساد و فحشا كه با تجارت زن و بردگي و بهره كشي جنسي از زن به سرمآيه هاي كلان دست مي يابند بسيار متفاوت است.)

9- ايجاد دادگاه خانواده و حمايت خاص از دعاوي زنان؛

با تشكيل دادگاه خانواده (مصوب 8/5/1376 مجلس شوراي اسلامي و تأييد 19/5/1376 شوراي نگهبان)، دعاوي مربوط به موضوعات اين دادگاه از دادگاه هاي عمومى خارج شده و صرفاً در دادگاه خانواده قابل بررسي مي باشد. دعاوي مربوط شامل 9 مورد مي باشد كه 5 مورد از آن ميان زن و مرد مشترك و چهار مورد آن (مهريه، جهيزيه، اجرت المثل، و نحله ايام زوجيت و نيز نفقه معوقه و جارى زوجه) مختص زنان مي باشد كه در حقيقت بخشي از قوه قضائيه مكلف مي گردد، تا به طور ويژه به حمايت از حقوق خاص زنان بپردازد.

10- پرداخت ديه قتل غيرعمدي توسط بستگان ذكور؛

مطابق با قانون مجازات اسلامي، اگر كسى اعم از زن و مرد مرتكب قتل سهوي و غيرعمدي شود، مجازاتش پرداخت ديه به خانواده مقتول مي باشد، اما

پرداخت ديه برعهده بستگان نسبي قاتل كه مرد هستند مي باشد و بستگان نسبي مونث كه زن مي باشند در اين مورد هيچ گونه مسئوليتي ندارند، حتي اگر به لحاظ مالي بسيار متمكن باشند.

در واقع اين قانون نيز به نفع زنان تصويب شده است.

ه_) قوانين حمايت اجتماعى خاص از زنان

ا- قانون تأمين زنان و كودكان بى سرپرست (مصوب24/8/1371)

ماده ا: "به پيروي از تعاليم عاليه اسلام در جهت حفظ شئون و حقوق اجتماعي زن و كودك بى سرپرست و زدودن آمار فقر از جامعه اسلامي و به منظور اجراي قسمتى از اصل 21 قانوت اساسي جمهوري اسلامي ايران، زنان و كودكان بى سرپرستي كه تحت پوشش قوانين حمايتي ديگري نيستند، از حمايت هاي مقرر در اين قانون بهره مند خواهند شد،.

ماده 2: "مشمولان اين قانون عبارتند از: زنان بيوه، زنان پير و سالخورده (كه قادر به تأمين معاش خود نباشند)، ساير زنان و دختران بي سرپرست (كساني كه بنا به عللي از قبيل مفقودالاثر شدن يا از كار افتادگي سرپرست، به طور دايم يا موقت بدون سرپرست يا نان آور مي مانند) و كودكان بي سر پر ست.

تبصر! "دختران تا زماني كه ازدواج نمايند، مشمول اين قانون باقي خواهند ماند، مگر آنكه تحت سرپرستي قرارگيرند يا به نحوي تمكن مالي يابند". ماده 4: "حمايت هاي موضوع اين قانون عبارتند از:

- حمايت هاي مالي شامل تهيه وسائل و امكانات خودكفايي

- حمايت هاي فرهنگى، اجتماعي شامل ارائه خدماتي نظير خدمات آموزشي (تحصيلي)، تربيتى، كاريابي، آموزش حرفه و فن جهت اشتغال، خدمات مشاوره اي و مددكاري جهت رفع مسائل و مشكلات زندگى و به وجود آوردن زمينه ازدواج و تشكيل خانواده

- نگهداري روزانه يا

شبانه روزي- زنان سالمند بي سرپرست در واحدهاي بهزيستي يا واگذاري سرپرستي و نگهداري اين گونه كودكان و زنان به افراد واجد شرايط. آيين نامه اجرايي قانون تأمين زنان و كودكان بي سرپرست در ماده 4 به تبصره هاي زير اشاره مي نمايد.

تبصره 1: دختران بى سرپرست تا زمانى كه ازدواج نكرده اند. مشمول پذيرش در واحدهاي نگهداري شبانه روزي مى شوند.

تبصره 2: دختران بي سرپرستي كه واجد شرايط پذيرش در واحدهاي شبانه روزي نباشند، بنا به تشخيص سازمان بهزيستي از حمايتهاي موضوع اين آيين نامه بهره مند مي شوند"

مطابق قوانين ذكر شده قانون زنان بى سرپرست را مورد حمايت هاي متعدد قرار مي دهد، حال آنكه قانونى براي حمايت از مردان از كار افتاده و بدون حامي وجود ندارد.

2. قانون ساختار نظام جامع رفاه و تامين اجتماعى (مصوب 13/3/1383)

ماده 1: "در اجراي اصل 29 قانون اساسى جمهوري اسلامي ايران و در جهت ايجاد انسجام كلان سياست هاي رفاهي كه به منطور توسعه عدالت اجتماعي و حمايت از همه افراد كشور در برابر رويدادهاي اجتماعي، اقتصادي، طبيعى و پيامدهاي آن، نظام تأمين اجتماعي با رعايت شرايط و مفاد اين قانون از جمله براى امور ذيل برقرار مي گردد.

الف) بازنشستگي، از كار افتادگي و فوت،

ب) بيكاري،

ج) پيري،

د) در راه ماندگى، بي سرپرستي و آسيب هاي اجتماعي،

ه) حوادث و سوانح،

و) ناتواني هاي جسمى، ذهني و رواني،

ز) بيمه خدمات بهداشتي، درماني و مراقبت هاي پزشكي،

ح) حمايت از مادران به خصوص در دوران بارداري و حضانت فرزند،

ط) حمايت از كودكان و زنان بي سرپرست،

ي) ايجاد بيمه خاص بيوگان، زنان سالخورده و خودسرپرست،

ك) كاهش نابرابري و فقر،

ل) امداد و نجات "

به

اين ترتيب ملاحظه مي شود كه موارد مشمول اين قانون 12 مورد مي باشد كه 9 مورد از ان به طور عام شامل زن و مرد بوده و علاوه بر آن، و سه مورد ديگر مختص به زنان مي باشد.

3- آيين نامه چتر ايمنى رفاه اجتماعى (مصوب 23/3/1384 هيات

و زير ان)

ماده 3 اين آيين نامه به اين مطلب اشاره مي نمايد كه: "خانواده هاي

داراي فقر شديد به صورت كامل تحت

پوشش چتر ايمني رفاه اجتماعي قرار مي گيرند و اولويت ارائه خدمات

به خانوده هاي داراي فقر مطلق به ترتيب زير خواهد بود:

الف) كودكان بي سرپرست،

ب) زنان سرپرست خانوار و خودسرپرست،

پ) سا لمند ان،

ت) معلو لان،

ث) ساير (بيكاران، معتادان، بيماران مزمن جسمي و رواني و....) "

در اين آيين نامه نيز به زنان به طور خاص نگريسته شده و ايشان را مشمول حمايت اجتماعى ويژه قرار داده اند.

علاوه برانكه ساير مواد نيز شامل زنان و مردان به صورت توأمان ميگر د د.

4- دستور العمل حمايت از افراد و خانواده هاى نيازمند و بى سرپرست (مصوب 1/5/1375سازمان بهزيستى)

اين دستور العمل براي سهولت در اجراي مصوبه مورخ 17/5/1374 1 هيأت وزيران مربوط به قانون تأمين زنان و كودكان بي سرپرست، به واحدهاي سازمان بهزيستي كشور ابلاغ گرديده است.

مشمولين دريافت كمك هاي اين دستورالعمل، شش گروه مي باشند كه دو گروه از آن، به طور ويژه به زنان اختصاص دارند، زنان بيوه، زنان و دختران بى سرپرست و ساير گروه ها نيز زنان و مردان را شامل مي شود.

لازم به ذكر است در مواردي از اين دستور العمل آمده است:

"فرزندان پسر خانواده تا رسيدن به سن قانونى (15 سال) موضوع ماده 79 قانون كار و

در صورت ادامه تحصيل تا پايان تحصيلات در كلاس هاي روزانه (حداكثر تحصيلات متوسطه تا پايان 20 سالگي و تحصيلات عالى تا پايان 25 سالگى)، و فرزند دختر تا زمانى كه ازدواج نكرده اند، مى توانند از مزاياي اين دستور العمل برخوردار باشند.

در اينجا هم شرايط دختران، به طور ويژه اي ملاحظه گرديده است و دختران تا زماني كه ازدواج نكرده اند، حتى اگر 30 ساله هم باشند، از مزاياي مذكور بهره مند مى شوند، حال آنكه پسران حداكثر تا 25 سالگى آن هم در صورت ادامه تحصيل، از اين مزايا بهره مند مى گردند.

ه_ آيين نامه اجرايى مراكز حمايت و بازپرورى دختران و زنان در معرض آسيب اجتماعى حاد و زنان آسيب ديده اجتماعى (ويژه) مصوب 16/5/1376 سازمان بهزيستى اين مراكز موظفند كه طبق وظايف قانوني، دختران و زنان در معرض آسيب هاي اجتماعي را نگهدراي و يا به صورت غير شبانه روزي تحت پوشش داشته و از طريق ارائه خدماتى نظير مددكاري اجتماعي، روانشناسي، آموزش هاي فني و حرفه اي و فرهنگي، زمينه هاي بازگشت آنان به زندگي سالم را از طريق پيوند مجدد با خانواده آموزش و ايجاد اشتغال و كسب درآمد مشروع و تشكيل خانواده فراهم آورده و درتامين حداقل نيازهاي اقتصادي و حل و فصل مسايل و مشكلات ياري نمايند.

البته جاي تأسف مى باشد كه مشابه چنين قانونى براي پسران در معرض آسيب اجتماعي وجود ندارد. اما در هر حال اين قانون نيز جزء موارد حمايتي ويژه از زنان و دختران محسوب مي گردد.

و) ساير قوانين حمايتى

ا- آيين نامه اعطاى نشان هاى دولتى (مصوب 29/7/1369 و 27/8/1369 هيأت وزيران)

بر اساس اين آيين نامه:

ديه منظور ارج نهادن به مقام و منزلت زن در جمهوري اسلامى ايران علاوه بر امكان برخورداري زنان از ديگر نشان ها، نشان مهر به زنانى اعطا مى شود كه در يكى از زمينه هاي زير منشأ آثار ارزنده باشند.

- مشاركت سازنده و فعال در امور اجتماعي، اقتصادي و سياسى.

- معرفي الگوي زن مسلمان در جامعه و تلاش براي تبيين و ترويح مبانى عقيدتى و اجتماعي ان

- ارايه علمي الگوي مادر يا همسر نمونه.

- ابراز شايستگي درعرصه هاى بين الملل به نحوي كه موجب افتخار براي كشور و معرف شخصيت زن در جمهوري اسلامي ايران باشد"

2- ايجاد امكانات تحصيلى خاص براى زنان

ا-2- حمايت از زنان در برخى رشته هاي خاص: در قانون تشكيلات نظام پزشكى (مصوب 9/7/1364)، وزارت بهداشت موظف گرديده است كه به گونه اى برنامه ريزي نمايد تا بانوان در رشته هاي تخصصى زنان، مامايي و رشته هاي بالينى پزشكي به مرحله خودكفايي برسند.در صورتي كه چنين الزامي در خصوص مردان وجود ندارد.

2-2- پذيرش دانشجوي زن در برخي از رشته ها: مطابق با قوانين، پذيرش دانشجو در رشته مامايي صرفاًا ز زنان صورت مي پذيرد. در حالى كه هيچ قانوني در كشور، هيچ رشته تحصيلي را مردانه بيان نمي كند.

البته لازم به ذكر است اينكه برخى از دانشگاه ها صرفاًا ز آقايان پذيرش مى نمايند، ربطي به قوانين كشور نداشته بلكه به آيين نامه اجرايى آن دانشگاه مربوط مي گردد، هر چند مي توان گفت برخي از دانشگاه ها نيز در كشور نظير دانشگاه الزهراء (س) و دانشگاه شريعتى، صرفاً دانشجوي زن مى پذيرند. 3-2- ايجاد برخى سهميه بندي هاي تحصيلى به نفع زنان در قوانين كشور در

برخي موارد، سهميه بندى تحصيلي به نفع زنان را داشته ايم، در حالي كه چنين سهميه بندي را درخصوص مردان و به صورت قانون مدون نداشته ايم.

به عنوان مثال مي توان به قانون تخصيص سهميه براي زنان در پذيرش دستياري در رشته هاي تخصصي پزشكي (مصوب 7/7/1372 )اشاره نمود كه بر اساس آن، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي موظف گرديده است كه حداقل 25./. از سهميه پذيرش دستياري در رشته هاي جراحي، اعصاب، ارولوژى، ارتوپدي، گوش و حلق و بيني، چشم، راد يولوزي و روانپزشكي و در صورت وجود داوطلب.50/. سهميه جراحي عمومى داخلي و قلب را به خانم هاي پزشك قبول شده در گزينش كتبي دستياري اختصاص دهد.

جايگاه هاى مختص به زنان

در پايان لازم به ذكر است علاوه بر اينكه يك سري قوانين حمايتي خاص از زنان در جمهورى اسلامى وجود دارد، در مقام اجرا نيز شاهد جايگاه هايي مي باشيم كه به طور خاص به حمايت از زنان در زمينه هاي مختلف مي پردازند. البته همه وزارتخانه ها، نهادها و دستگاه هاي اجرايي كشور موظف مي باشند كه نسبت به امور زنان و مردان جامعه به طور عام اهتمام ورزند. با اين وجود نهادهاي ويژه اي در نظام ما و به طور كاملاً قانوني تأسيس يافته اند كه رسيدگى به مسايل زنان را به طور خاص سرلوحه امور خويش قرار مي دهند. اين نهادها عبارتند از:

ا- شوراى فرهنگي اجتماعى زنان

طبق. مصوبه شوراي عالى انقلاب فرهنگي در مورخه 7/4/1376، نهادي تحت عنوان شوراي فرهنگي اجتماعي زنات زيرمجموعه اين شورا تأسيس گرديده و اين نهاد متصدي امر سياست گذاري در مسايل فرهنگى و اجتماعي زنان و ايجاد هماهنگي هاي لازم

در اين زمينه مى باشد.

ذكر اين نكته ضروري است كه مجمع تشخيص مصلحت نظام وظيفه تدوين سياست هاي كلان كشور را به طور كلى- كه شامل زنان و مردان مي گردد- (پس از تأييد رهبري) بر عهده دارد.

به اين ترتيب شوراي فرهنگى اجتماعى زنان نيز به تدوين سياست هاي نظام در خصوص زنان مى پردازد به عنوان مثال: سياست هاي تحقيقاتي مسايل زنان از جمله سياست هاي مصوب مي باشد كه نظام و دستگاه هاي مختلف كشور را موظف مي نمايد كه از تحقيقات مربوط به زنان و نيز از زنان محقق حمايت نمايد. در صورتى كه در هيچ يك از قوانين و سياست هاي كشور، سياست حمايتي مشابه را براى مردان نداريم.

از جمله سياست هاي ديگر مي توان به سياست هاي بين المللى زنان، سياست ورزش بانوان و... اشاره داشت كه اين هم از سياست هاي خاص زنان مي باشد.

2- سمت مشاور امور زنان در برخى از وزارتخانه ها و دستگاه هاى دولتى

وزارتخانه ها و دستگاه هاي دولتي موظف به رسيدگي به امور محوله و براي عموم افراد اعم از زن و مرد مى باشند. با اين وجود سمت مشاور امور زنان كه در برخي از اين نهادها وجود دارد، به طور خاص امور و مسائل مربوط به زنان را كه مرتبط با آن دستگاه مي باشد، پيگيري مي نمايد.

لذا در وزارتخانه هايي نظير: "وزارت كشور"، "علوم، تحقيقات و فناوري "، "آموزش و پرورش "، "بهداشت، درمان و آموزش پزشكى" و نيز "صداو سيما" و "استانداري ها"، سمت مشاور امور زنان وجود دارد.

3- دفتر حمايت از حقوق زنان و كودكان قوهء قضائيه

تشكيل اين دفتر كه با بخشنامه رياست

قوه قضائيه به روساي كل دادگستري هاي استان هاي كشور در تاريخ 2/10/1381 تأسيس گرديد، با ضرورت حمايت از حقوق زنان و كودكان و ارتقاي كيفيت رسيدگي به جرايم ايشان موظف به انجام اقدامات ذيل مى باشد:

- نظارت بر روند رسيدگى به پروندصاي مربوط به زنان، اطفال و نوجوانان بزهكار به ويژه در جهت تسريع در رسيدگي، صدور احكام متناسب و اهتمام به اصلاح و تربيت انان.

- حمايت از زنان، اطفال و نوجوانان بزه ديده.

-و...

سخن پايانى

به اين ترتيب ملاحظه مي گردد كه حجم وسيعي از قوانين كشور به طور خاص به دفاع از حقوق زنان پرداخته و علاوه بر آن، نهادها و مراكز ويژه اي نيز جهت حمايت از زنان ايجاد گرديده اند كه اين امر را در خصوص مردان به صورت خاص شاهد نمي باشيم. البته اهتمام ويژه به مباحث و مسائل زنان در راستاي ديدگاه و نگرش رهبران نظام جمهوري اسلامي مبني بر حمايت از زن و تحقق حقوق انسانى وي در نظام اسلامي است. زيرا با توجه به ظرافت جسماني و آسيب پذيري زنان نسبت به مردان و احتمال تضييع حق ايشان و وجود شواهدى مبني بر ظلم مضاعف به زنان در سطح جامعه و خانواده، ضروري بوده است كه در اين امور، تدابير خاصى جهت دفاع از ايشان اتخاذ گردد و اين به معناى عدم عدالت يا ظلم نسبت به مردان نيست. البته اشاره به حمايتهاي قانونى از زنان به معناي عدم وجود ضعف ها و خلاهاي قانوني نمي باشد.

اصولاً حكمت وجود مجلس شوراي اسلامي- كه وظيفه قانون گذاري را در كشور بر عهده دارد- در وضع قوانين جديد و جبران كاستي

هاي قوانين موجود مى باشد. از اين حيث، امر قانون گذاري نياز دائمي كشور محسوب مي گردد تا قوانينى متناسب با وضعيت موجود وضع گردد.

به اين ترتيب بديهي است كه اگر قوانين كشور كامل بود، نياز به قوه مقننه و فلسفه وجودي اين نهاد از ميان مي رفت. لذا ضعف هاي قانوني مي بايست از طريق منطقي و با طي روند قانوني خود و با همت مردم و مسئولين اصلاح گردد و نبايد به اهرمى جهت سوءاستفاده جريانات سياسى كشور مبدل گردد.

تأكيد بر مشكلات زنان در كشور و ضعيف جلوه دادن قوانين مربوط به زنان و انعكاس آن به مجامع بين المللي، به نوعي جنجال سياسى است كه ضمن ناديده انگاشتن واقعيت هاي موجود و عدم توجه به نقاط قوت، صرفاً سوءاستقاده ابزاري از زنان محسوب مى گردد. تا بدين وسيله اگر دشمن با حمايت صدام در جنگ بر عليه ايران سودي نبرد، همزمان با محاصره اقتصادي و توطئه بر سر انرژي هسته اي، با هدف استفاده ابزاري از مسائل زنان، افكار عمومى جهانيان را به سمت تهاجم به ايران و به اصطلاح صدور دموكراسى تحميلي غربى به ايران هدايت نمايد.

در حالى كه ما شاهد آن مي باشيم كه بسيارى از قوانين حمايتي كه فمينيست هاي جهان پس از سالها مبارزه هنوز به طور كامل موفق به كسب آن نشده اند- نظير قانون دريافت حق الزحمه در قبال انجام كارهاي خانه- در قوانين ما، جزء حقوق اساسى زن تعريف مى گردد.

ضمن آنكه توجه به اين نكته بسيار حائز اهميت است كه اصلاح قوانين داخلي نبايد بر اساس مدل قوانين غربي صورت پذيرد. چرا كه در غرب

ايده آل وضعيت مطلوب زنان تساوي زنان با مردان است و تساوي نتوانسته مشكل زنان غربي را حل كند بلكه فقط نوع مشكلات آنها را متقاوت با زنان ديگر كرده است.

اما با توجه به اعتقادات ما، تساوي حقوق زن و مرد در همه موارد امر مطلوبي نبوده و اين مدل در حقيقت ما را به جايي مى رساند كه اگر در مسئله اى وضعيت مردان در جايگاه نامطلوبي بود، ايده ال وضعيت زنان نيز رسيدن به همان وضعيت نامطلوب باشد. در صورتي كه اساساً مي بايست يك سري ملاك ها و شاخص هاي كلان، با عنوان شاخص رشد در ارتباط با زنان و مردان و بر اساس ويژگي هاي طبيعي هر يك تعريف كرده و وضعيت ايده آل را بر اساس آن طراحى نماييم.

پس از ان در خصوص مسايل زنان يا مردان، با سنجس ميزان فاصله ايشان با وضعيت آرماني، اقدامات لازم جهت رسيدن به وضعيت مطلوب را لحاظ نماييم.

امروزه زنان و دختران كشور با مشكلات اساسي روبه رو هستند كه متأسفانه در فضاهاي روشنفكري كمتر به آن پرداخته مي شود مشكل بالا رفتن سن ازدواج و عدم ايجاد موقعيت مطلوب ازدواج به ويژه براي دختران از اموري است كه مي بايست براي حل آن تدابيري اتخاذ گردد و دستگاه هاي دولتي و غير دولتي در اين زمينه دچار كم كاري كشته اند. افزايش آمار طلاق كه حاكي از نابساماني خانواده هاست، از مشكلات اساسي زنان محسوب مي گردد. لذا يكي از تدابير اساسي كه بايد انديشيد، وضع قوانيني است كه به واسطه ان خانواده ها بتوانند از حالت بحراني خارج شده و به وضعيت متعادل برسند.

لذا

در لايحه حمايت از خانواده كه اخيراً وضع گرديده، واحدهايي به نام واحد مشاوره خانواده در كنار دادگاه هاى خانواده پيش بيني شده است. بر اين اساس اشخاصي كه براي مشكلات خانوادگي به دادگاه خانواده مراجعه مي نمايند، به مركز مشاوره ارجاع داده مي شوند و در آنجا راهنمايي ها و مشاوره هاي لازم جهت حل مشكلات خانواده انجام مي پذيرد. اما در صورتى كه مشكل به اندازه اي حاد باشد كه از طريق مشاوره نيز به نتيجه نرسد، در اين حالت با ارايه نظر مشورتي واحد مشاوره دادگاه اقدام به صدور حكم طلاق مى نمايد.

به اين ترتيب، علاوه بر آنكه روند رسيدگى به پرونده هاي مربوط به خانواده در دادگاه ها تسريع مي گردد از بسياري از طلاق هاي نابجا هم جلوگيري مي شود.

با اين وصف نمي توان منكر ضعف هاي مربوط به قوانين، به ويژه در حمايت از زنان گرديد، اما با توجه به راهكارهاى موجود مي بايست همت خويش را به كار گرفته و از امكانات موجود بهره بردارى لازم را به عمل آ و رد.

و همان گونه كه از آغاز پيروزي انقلاب اسلامي، همواره رهبران نظام، پرچمدار اصلاح وضعيت زنان در ابعاد فرهنگى و اجتماعي بوده اند، در پيروي از رهنمودهاى آنان گام هاى موثري برداشت.

در پايان با ذكر سخنانى از مقام معظم رهبرى در توجه ويژه به مسايل زنان و مشكلات قوانين آنان و تأكيد ويژه ايشان بر لزوم اصلاح قوانين، اين بحث را پاپان مي دهيم:

"زن در جامعه ايراني ما، نه از لحاظ حقوق اجتماعي، نه از لحاظ تمكن و قدرت تصرف فردي، نه از لحاظ قوانيني كه به اينها ارتباط پيدا

مي كند، هنوز در آن حد و سطحي كه اسلام خواسته است قرار ندارد- متأسفانه در طول تاريخ، همواره يك ستم تاريخى بر زن رفته است. كه بيشتر هم ناشى از اين است كه قدر زن و جاي او را ندانسته اند- در جامعه ما بايستي به آن شكلي باشد كه اسلام خواسته است. زن بايد شأن حقيقى خودش را پيدا كند و نبايستي به خاطر زن بودن هيچ ستم و ظلمي به او بشود."1

مقام معطم رهبري: "اگر بتوانيد به قوانين و مقرراتى برسيد كه وقتي زن در خانه شوهر است، احساس امنيت بكند خيلى خوب است- كاري كنيد كه زن وقتي به خانه شوهر مي رود، در هر سني كه هست، احساس امنيت كند، احساس كند مي تواند زور نشنود، اگر بتوانيد اين را تأمين كنيد به نظر من بزرگترين قدم را برداشته ايد. بتواند زور نشنود و اگر زور شنيد بتواند از حق خودش دفاع كند، امكانات قانوني در اختيارش باشد و بتواند از حق خودش دفاع كند.... اگر اين بشود به نظر من كار بزرگي انجام گرفته است. بيشترين همت و بيشترين دغدغه من اينست كه اين تأمين بشود. مي بينم كه

ا. حديث ولايت، ج ص صص 140-139، بيانات مقام معظم رهبرى در تاريخ 16/10/69. اين، الآن تأمين نيست! حتي در خانواده هاي مومن و خانواده هاي متقى نيست! در خانواده هاي امروزي هم نيست... اگر بتوانيد، اين را با قوانين و مقررات جبران كنيد."ا

مقام معظم رهبري: "مهم ترين مشكل بانوان، متأسفانه مشكل درون خانواده و عائله است. انجاست كه متأسفانه در مواردى حرمت بانوي مسلمان، شأن و حق بانوى مسلمان ناديده

گرفته مى شود! با استفاده از عواطف جوشان زنانه بانوي مسلمان، آنچه كه حق و شأن اوست از او دريغ مي شود. اين را بايد اصلاح كرد... بخش مهمي از اين كار، برعهده قانونگذاران است." 2

ا. زن از ديدگاه مقام معظم رهبرى، صص 118-117 30/4/76.

2.روزنامه جمهورى اسلامى/ مورخه 29/11/76.

14- دفاع از حقوق زن

مشخصات كتاب

سرشناسه : حكيمي محمد، 1317 -

عنوان و نام پديدآور : دفاع از حقوق زن / محمد حكيمي

مشخصات نشر : مشهد بنياد پژوهشهاي اسلامي 1378

مشخصات ظاهري : 175 ص.

شابك : 964-444-451-5 ؛ 8000 ريال (چاپ دوم) ؛ 8000 ريال ( چاپ سوم ) ؛ 10000 ريال چاپ جهارم 978-964-444-886-7 ؛ 14000 ريال چاپ پنجم 978-964-971-051-8 : ؛ 15000ريال ( چاپ هفتم )

يادداشت : چاپ دوم : 1381.

يادداشت : چاپ سوم 1382.

يادداشت : چاپ چهارم : 1384.

يادداشت : چاپ پنجم : 1386.

يادداشت : چاپ هفتم : 1387.

يادداشت : كتابنامه به صورت زيرنويس

موضوع : زنان در اسلام

موضوع : زنان -- احاديث

موضوع : زنان -- وضع حقوقي و قوانين (فقه)

شناسه افزوده : بنياد پژوهش هاي اسلامي

رده بندي كنگره : BP230/172 /ح8د7 1378

رده بندي ديويي : 297/4831

شماره كتابشناسي ملي : م 79-3394

پيشگفتار

نظرياتى كه درباره زن، از سوي مكاتب گوناگون ارائه شده است، چون ديگر ره آوردهاى فكر بشري، از افراط و تفريط بيرون نيست. مجموع تلاشهاى علمي انديشمندان در اين زمينه ها، در عين حال كه به حقايقى راه يافته، از زياده روي يا كم انگاري دور نمانده است. از ا ين رو، اين موضوع درخور ژرفنگريهاى گسترده

و حقيقت جويانه است.

موضوع زن، به عنوان بدنه اي از جامعه انساني، بدان پايه قابل بررسي وژرفنگري است كه انسان شايسته ي شناخت و بررسي است. هرگونه تحليل و بررسي ابعاد حيات زن، منهاي ويژگيهاي صنفي وجنسي، تحليل حيات انسان به شمار مي آيد. شناخت زن و منزلت و مقام او، در حقيقت شَناخت انسان وكرامت اوست.

اين نيز ترديدناپذير است، كه شناخت انساني نسبت به خود، معيار ديگر شناختهاست، و درك

و دريا فت انساني از خود و محيط و جايگاهي كه در آن قرار دارد، زمينه اصلي شناسايي ديگر پديده هاست. به اين جهت انسان به عنوان نخستين گام در شناختوري، به ضرورت بايد به ژرفنگري و كاوشگري در خويشتن بپردازد، و از ژرفاي بيكرانه هستي خويش، آگاهيهايي به دست آورد، و دست كم به شناختي نسبي برسد. بنابراين، مطالعه در احوال زن، و بررسي ابعادِ هستي اين بخش از جامعه انساني، گامي در راستاي انسان شناسي عمومي است.

از جمله انديشه هاي افراطي در زنگرايي، نظريه اي است كه اصولاً به انكارِ زن بودنِ زن مي انديشد، و مي كوشد تا زن را از عالَم خويش جدا كند، و ويژگيهاي انكارناپذير هستي زنانه را منكر شود. مثلاً موجودي كه مورد علاقه ي جنس مخالف است، و مي تواند همسر باشد، و نيازهايي را برآورد. و يا مادر شود و كانون هستي سازي گردد و تداوم نسل انساني را تضمين كند. يا مي تواند محور خانواده باشد، و چون ساحلي آرام، جامعه بزرگ انساني را آرامش و آسايش بخشد و- همه اينها را ناديده مي گيرند و اينها را با شخصيت زن ناسازگار مي شناسند. يعني همسري؛ مادري، تشكيل خانواده و تربيت نسل و-

اين پندارها از برخي زنگرايان غربي است، كه مي كوشند زنان را از بارداري و حاملگي آزاد سازند و باز مادر شدن را از دوش آنان بردارند، و توصيه مي كنند، فرزندان در رحمهاي مصنوعي و با مكانيسم لقاج مصنوعي پديد آيند و دركاموريهاي جنسي، هر جنس به جنس خود بگرايد، و خانواده به اين صورت سنّتي متلاشي گر د د.

اين دست تئوريها،

واكنشي است در برابر تحميلهايى كه بر زن در خانه و خانواده رفته است، و ستمهايى است كه بسياري از زنان از كاموريهاي مردان ديده اند، و برخورد واكنشي هميشه نمي تواند حقگرا و درست باشد. زيرا اين تفكر در حقيقت، ناقص شناختن جنس زن است. چه تحقيري از اين بالاتر نسبت به زن، كه آفرينشِ او را كوچك شمارند. همچنين ناديده گرفتن ضرورتهاي انكارناپذير طبيعي است، چون: ضرورت زايمان و ابعاد آثار روانى و تني آن، نياز مادري، تشكيل خانواده و همسري، تداوم نسل انساني و تربيت فرزند در كانون خانواده و در دامن مادر، و همچنين اصول علمي و مسائل بدني و فيزيولوژيكي يا رواني و يا روان تني (پسيكوفيزيولوژيكي) فراوانى كه بر هستي زن حاكم است و راه و روشهايي را براي او لازم مي سازد.

اينها ضرورتهايي است كه اديان آسماني بويژه اسلام آنها را آموزش دادند، و علم و تجربيات بشري همه آنها را اثبات كرده است، و انكار اين اصول، انكار علم و داده هاي اَنگارناپذير تجربه و دانش بشري است.

علم، اثبات كرده است: مادري در زنان ضرورتي حياتي براي جسم و بدن زن است، و احساس مادري از نظر رواني، لذتبخش ترين بخش زندگي زنانه است، كه زندگي آنان را با معنا و مفهوم مي سازد، و عشق مادري كانون همه عشقها است، و تهي ساختن زن از اين احساس، انكار برخى كيان و هستي اوست. اين نيز ثابت شده است كه فرزنداني كه در دامن مادر تربيت نشوند، ناقص اند، اعتمادبه نفس ندارند، و ازكارآيي لازم نيز براي جامعه بشري برخوردار نيستند. نيز ثابت شده است كه بازده

اقتصادي اين افراد كاهش مي يابد. همچنين ضرورت تشكيل خانواده و آثار و نقش سازنده آن در مرد و زن و فرزندان از نتايج يافته هاي علمي است. از اين رو، گرچه مدرنيسم براي فروپاشى خانواده گسترده و سنتي كوشيد. ليكن موفقيتي چندان به دست نياورد. بلكه دچار پيامدهاي ويرانگرِ اجتماعي نيز گرديد، و پُست مدرنيسم شتابزده به خانواده ي سنتي روي كرد و آن را معيار سامان بخشي به وضع نابسامان جامعه هاي انسانى دانست. بنابراين، نظريه مردنمايى زنان (همانند سازي رفتاري با مردان) به معناي سلب شخصيت واقعي زن و ارزش والاي زن بودن است. شخصيتي كه سكوي پرش به چكاد زندگي است و مناسبترين زمينه براي اوجگرايى انسانى.

قرآن كريم:

(- اَنّي لا اُضيعُ عملَ عاملٍ مِنكم مِنْ ذكرٍ او انثي بَعضُكُمْ مِنْ بَعضٍ ... !1

«من عمل هيچ صاحب عملى را از شما چه مرد و چه زن كه همه همانند يكديگريد- ضايع و بي پاداش نمي گذارم ..

(انّ المسلمين والمسلماتِ والمؤمنينَ و المؤمناتِ والقانتينَ و القانتاتِ والصادقينَ والصادقاتِ والصابرينَ والصابراتِ و الخاشعينَ و الخاشعاتِ و المتصدّقينَ والمتصدّقاتِ والصائميقَ والصائماتِ والحافظينَ فروجَهُمْ وَ الحافِظاتِ والذّاكرين الهَش كثيراً و الذاكراتِ اعدّ اللّه لهم مغفرةً واجراً عظيماً!2

«بيگمان مردان مسلمان و زنان مسلمان، و مردان مؤمن و زنان مؤمن و مردان فرمانبر و زنان فرمانبر و مردان راستگوي و زنان، راستگوي و مردان شكيبا و زنان شكيبا، و مردان افتاده و فروتن و زنان افتاده و فروتن و مردان صدقه بخش و زنان صدقه بخش، و مردان روزه دار و زنان روزه دار و مردان پاكدامن و زنان پاكدامن، و مردانى كه خدا را فراوان ياد مى

كنند و زنانى كه خدا را فراوان ياد مى كنند، خداوند براي همگيشان آمرزش و پاداشى بزرگ آماده ساخته است».

مؤمن و مؤمنه، يعني مرد مؤمن و زن مؤمن هر دو پوينده راه به يكى مقصد هستند و هر دوكوچنده ي به سوي هدف نهايي هستي اند. هدفها و آرمانهاي بزرگ بايد راههاي گونه گوني نيز داشته باشد. و مهم رسيدن به آن هدف است كه در توان زن و مرد هر دو هست.

1. آل عمران 3/195.

2. احزاب 33/35.

از نظر اسلام زن، زن است و مرد، مرد، و هر دو، دو فرد از يك نوعند:

قرآن كر يم:

(يا ايّها النّاس انّا خَلقناكم مِن ذَكرٍ و اُنثى وَ جَعلناكُم شُعوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارفُوا اِنَّ اَكْرَمَكُم عِندَاللّه اَتْقاكُم...)1

«اي مردم، ما شما را از نرى و ماده اي بيافريديم و شما را به هيأت اقوام و قبائلى درآورديم تا يكديگر را بشناسيد. بيگمان گرامى ترين شما نزد خداوند پرهيزگارترين شماست...»

در بينش اسلامى، زن و مرد يكي و يگانه اند و اين يگانگي ريشه در هستي و ماهيت آنان دارد و جبرهاي آفرينش اين دو را چنان پيوند داده است كه هيچ گاه و با هيح شيوه اي گسستني نيست.

قرآن كر يم:

(وَ مِنْ آياتِه اَنْ خلق لكم من انفسِكُم ازواجاً لِتَسكُنُوا اليها و جَعَلَ بينكم مودّةً و رحمةًانّ فى ذلك لآياتٍ لقومٍ يتفكرون ). 2

«و از نشانه هاى قدرت اوست كه براى شما از نوع خودتان، همسرانى آفريد كه با آنان آرام گيريد، و ميان شما دوستى و مهربانى نهاد؛ و در اين امر براى انديشه وران مايه هاى عبرت است يا».

براستي اين بينش اسلامي بسيار اصولي است كه:

«خُذوا مِن

------------------------

1- حجرات 14/39.

2- روم 30/ 21.

اجسادِكُم فجودُوا بها علا انفُسِكم ...»:ا

«هر كس از درون وجود خويش بايد سرمايه ي تكامل خو يش را جستجو كند»

و در همان ظرف وجوديِ خويش تكامل يابد، و با عمل و تلاش خستگي ناپذير از كاستيها، ناتوانيها و نادانيها برهد، و به كمال مطلوب و سعادت جاويد برسد.

اين انديشه اي وا پسگرا و نادرست است، كه زن خودِ خويشتن

را گم كند يا آن را كوچك و پست شمارد، و از اين كه زن آفريده شده است دچار عقده خود كم بيني گردد، و تلاشي جبراني را در پيش گيرد، و خود را همانند مرد بسازد و چون او لباس بپوشد و آرايش كند، و اَداي او را در اعمال و رفتار درآورد. اين انديشه آغاز نفي شخصيت زن است، و انحراف پاياني آن نيز در همين آغاز نهفته است.

بايد زن! خويش را در خويش جستجو كند. و اين را نيك

------------------------

1- حديث امام على (عليه السّلام)، نهج البلاغه/607.

به اين مضمون احاديث ديگرى نيز هست چون:

1- «المرءُ حيثُ وَضَعَ نَفسَهُ: انسان رهين تلاش خويش است، غررالحكم/48.

2- امام صادق (عليه السّلام): «خذ لنفسِف خذ منها فى الصحة قبل السقم... و فى الحياة قبلَ المماتِ: از درون (وجود) خويش مايه (و سرمايه) بگير(براى ساختن خود) در دوران سلامتى پيش از بيمارى...ودردوران حيات پيش از مرگ ...».وسائل الشيعه 11/ 382.

بشناسد كه جريان افراد نوع انساني در دو كانال: زنانه و مردانه، در اين زندگي، به معناي نشيب گرايي يك فرد و فرازگرايي فرد ديگرنيست.

باري! در اين روزگار، و در برابر اين پندارهاي بي پايه كه به سوي جامعه ما از هر سوي روان

گشته است. بايد به اصالتهاىَ خودي روي آورد، و خويش را در خويش پيدا كرد، و با اعتماد به نفس، و پسِ پشت افكندن تحقيرهاي بيگانگان، به كشف ماهيت و گوهر فرهنگِ خود دست يازيد، و از هرگونه بي فرهنگي و بي اصالتي دوري گزيد، و هر نوع زدگي و دلباختگي را رها كرد، و هرگونه تقليد كوركورانه و چشم بسته از غرب را به يك سو افكند، و از غناي فرهنگي خويش مايه گرفت، و جانمايه ي زندگي ساخت.

انديشمندان دلسوز ما، آنان كه فرهنگ بيگانه را تا ژرفا شكافتند، چه نيك دريافتندكه راه نجات و رهايي از دام نظام هاي سلطه و چپاول جهان، در بازگشت به هويت فرهنگي و ديني خويش است، و در بازشناسي ارزشهاي والا و عقلاني تفكر اسلامي و ايراني.

علم، در انحصار هيچ قاره اي نيست، و بايد از دانش ديگران بهره گرفت، و اين آموزش جاودان اسلامى را معيار قرار داد: پيامبر(صلّي الله عليه و آله): ((اُطلبُوا العِلمَ وَلَو بِالصِين، فانّ طَلبَ الْعلمِ فَرِيضةٌ

عَلي كَلّ مُسلمٍ».1

«در طلب علم بكوشيد گرچه در (دوردست ترين نقطه) چين باشد. زيرا كه طلب علم بر هر مسلمان واجب است».

و اين به معناي رنگ باختگي، در برابر شكوه ظاهرى بيگانه و احساس خود كم بيني و از خود بيگانگي نيست، چنان كه نمونه هايي از اين شيوه را در برخي ملل آسيايي مي نگريم، كه از دانش و فنون ديگران بهره بردند، و آن را با اصالتهاي فرهنگي خويش درآميختند، و به سوي دلباختگي و غرب زدگي ره نپوئيدند.

بزرگترين نوع تكامل، و روي پاي خود ايستادن، و به استقلال راستين رسيدن، در پرتو درك

اصالت هويت خويش نهفته است و شناخت اصولي انحطاطها و ضدارزشهاي فرهنگ بيگانه. يعني فرهنگي كه زمينه ساز وابستگي، پوچي و بي اصالتي ملت ما است، و از پيامدهاي تخلف ناپذير آن، سرسپردگي و وابستگي و اسارت است. وابستگي اي كه نه تنها به اسارت تن انساني مي انجامد. بلكه انسان را از درون تهي مي سازد، و جان او را به اسارت مى كشد.

شگفتا كه مي نگريم برخي سرِ آن دارند كه كوششهاي قرون گذشته متفكران اصيل، و بيدارگريهاي آگاهان ژرفنگرِ خودي را با دست فراموشي سپارند و جوانان را با آنان بيگانه سازند، و

----------------------

1- بحا رالانوا ر 1/ 180.

نسل كوشا و پرتوان ما را از خوديابي و خودشناسي غافل كنند، و به سود مستكبران و غارتگرانِ حرث و نسل، نيروي بالنده ي ما را از فرهيختگي و بينشگرايي و خودباوري دور سازند، و كم كم استقلال و شخصيت فرهنگي آنان را بشكنند، و راه را براي تهاجمهايِ اقتصادي و سياسي و نظامي هموار سازند.

در اين دوران و اين زمانه، و در برابر اين همه وارونهَ گويي، و كج انديشي و بيگانه گرايي، و دگروار تفسير كردنِ ملاكها و معيارهاي ارزشي، روشني و آگاهيِ ويژه اي بايد در نسل جوان پديد آيد، و روشنگريهاي گسترده و بي درنگي به دست نويسندگان و انديشمندان و مجموع مراكز فرهنگي صورت گيرد، تا فرزندان ما را در برابر اين تهاجم جديد واكسينه كنند و مصونيت بخشند.

در چند دهه گذشته، چنان كه صاحب اين قلم به ياد دارد، همواره و هر گاه، موضعگيري عليه اسلام صورت مي گرفت، و يا باورهاي توده هاي مردم هدف واقع مي شد،

موضوع زن و مسائل مربوط به او، يكي از محورهاي اين موضعگيريها بود، و اكنون نيز در اين تهاجم جديد، از موضوع زن چون گذشته ها سوء استفاده هايي مي شود.

در روزگاري- در حدود چند دهه- ايدئولوژي و جهان بيني ضد الهي ماترياليسم و ماركسيسم به سرزمينهاي ما هجوم آورد، كه به برخي رنگ باختگي ها انجاميد، و برخي از نيروها و مغزهاي

ما به يغما رفت. امروزكه آن حرفها ديگر رنگ باخت و ناتواني خويش را (در تفسير درستِ انسان و جهان) آشكار ساخت. ايدئولوژيِ دين ستيز سرمايه داري جهاني، به كانون افكار جوانان ما هجوم آورده است، و به چپاول خردها و باورها پرداخته و قصد جانها و انديشه ها را كرده است كه بيگمان ديگر چپاولها و يغماگريها را در پي خواهد داشت. اينجاست كه مسئوليّت آگاهان را روزافزون مي سازد. رويارويي با اين تهاجم فرهنگي، و زوكردن مغلطه ها و سفسطه هاي آن، كاري است كه در گامهاي نخستين، از آگاهان جامعه ساخته است و تلاشي فراوان مي طلبد تازيربناهاي اين انديشه ها شناخته شود، و سستي بنيادهاي آن نمايان گردد، و اين شناختها و آگاهيها در سطح جامعه گسترش يابد و همگان را آگاه و بيداركند.

طرح اصول فمنيزم و زن گراييِ غربي، يكي از ابزارهاي اين تهاجم است. با طرح مسائلي در اين زمينه، نيمي از بدنه ي اصلي و خروشان جامعه ما نشانه رفته است. با اين اَنگاركه وحدت ديني و ملّي ما آسيب پذير گردد.

اينك و به منظور دستيابي به همين هدف متعالي، اين كتاب نگارش يافت. باشد كه همين ارزيابي شتابزدهه نسل جوان ما را سودمند افتد، و

اندكي از والايي شخصيت زن را روشن كند، و برتري نگرش اسلام را بر ديگر مكاتب آشكار سازد. گرچه كارهاي تحقيقي بسياري لازم است كه بايد انجام گيرد، و حقوق

زن و ارزش او، با بينشگرايي ويژه اي بررسي شود، تا برخي از زواياي نيمه تاريك آن، براي نسل امروز روشن گردد.

مشهد مقدس رضوى: 1/3/78

بخش نخست

زن، در آفرينش و در بُعد روحي و جسمي، از همان گوهري آفريده شده كه مرد آفريده شده است، و هر دو جنس در جوهر و ماهيت يكسان و يگانه اند. تمايز و فرقي در حقيقت و ماهيت زن و مرد نيست.

قرآن كريم، به صراحت از اين حقيقت پرده برمي دارد:

ا- (يا ايّها النّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُم الّذى خَلَقكم مِن نَفسٍ واحدةٍ و خَلَقَ

مِنْها زوجها...)1

«اى مردم تقوا پيشه كنيد در برابر خدا،آن كه شما را از يك تن

بيافريد و از آن يك تن همسر او را- پديدآورد...»

2- (هو الّذي خلقكم من نفسٍ واحدةٍ وَ جَعَلَ منها زوجها لِيَسْكُنَ

اليها... )2

«اوست كة همه ي شما را از يك تن بيافريد، و از آن يك تن زنش را نيز

بيافريد تا به او آرامش يابد... »

3- (و مِن آياتِهِ اَن خَلَقَ لكم من انفسِكُم اَزواجاً لِتَسْكُنُوا

1-نسا 1/4.

2- اعراف 7/189.

اليها... )1

«و از نشانه هاي قدرت اوست كه برايتان از جنس خودتان همسراني آفريد تا دركنار ايشان آرامش يابيد...»

بنابراين زن در آفرينش از همان جوهر وگوهري آفريده شده كه مرد آفريده شده است و اين آيه ها چون اين آيات است:

(لَقَد منّ الهن على المؤمنين اذ بعث فيهم رسولاً من انفسهم...)2

«خدا بر مؤمنان انعام فرمود، آنگاه كه از خودشان به ميان خودشان پيامبري مبعوت كرد...»

كه پيامبران بشرند

و مبلّغان الهي در جامعه انساني، از نوع انسان انتخاب شدند.

انديشه ي يكسانى و يگانگي ماهوي زن و مرد، انديشه اي قرآنى است كه از آيات قرآن به روشنى به دست مي آيد. تنها در اين زمينه نظر ديگري است كه خلقت زن را از بخشي از زائده ي خلقت مرد تصوير مي كند. اين نظر به برخي از احاديث استناد شده است ؛ليكن اين انديشه در حديثي از امام صادق (عليه السّلام) مردود شمرده شده است. حديث اين است:

امام صادق (عليه السّلام): «قال زراره ... سُئل ابوعبداللّه (عليه السّلام) عن خلقِ حوّاءَ و قيل

له: اِنّ اُناساً عندَنا يقولونَ: اِنَّ اللّه- عزّ وجلّ- خلقَ حوّاءَ مِن ضِلْعِ آدَمَ الْاَيْسَرِ الْاَقْصي. قال: سبحانَ اللّه و تَعالي عن ذلك علوّاً كبيراً! يقول من يقول هذا، اِنَّ اللّهَ لم يكن له من القدرةِ ما يخلُقُ لِآدَمَ زوجةً مِن غيرِ ضلعِهِ و

1- روم 30/ 21.

2- ال عمران 3/164.

جَعَلَ لمتكلّم من اهلِ التشنيعِ سَبيلاًاِلَي الكلامِ- ما لِه_ؤُلاءِ حَكَمَ اللهُ بَيْنَنا وَبَيْنَهُمْ. ثم قال: ان اللّه- تبارك و تعالي- لَمّا خَلَقَ آدَمَ مِنْ طينٍ اَمَرَ الملائِكَةَ فَسَجَدُوا لَهُ وَ اَلقي عَليهِ السُّباتَ، ثمّ ابْتَدَعَ لَهُ خَلْقاً،.- فَأَقْبَلَتْ تَتَحَرَّكُّ فَانتَبَهَ لِتَحرُّكّه_ا... فَلمّا نَظَرَ اِلَيْها، نَظَر اِلي خَلْقٍ حَسنٍ يُشْبِهُ صُورتَهُ غَيرَ اَنَّها انثي... فقال آدمُ عندَ ذلكَ: يا رَبِّ مَنْ هَذا الخلقُ الحسنُ الّذي قَدْ انسَنَي قربُهُ والنظرُ اليهِ. فقال اللّهُ هذه اَمَتي حوّاء...»1

«زراره مى گويد: از امام صادق (عليه السّلام) از آفرينش حواء سؤال شد وگفته شد كه برخى از مردم مى گويند: خداوند بزرگ، حوا را از دنده ي پايين و چپ آدم آفريد. امام فرمود: خدا منزه و برتر

است از اين نسبت. آن كس كه چنين مى گويد، مى پندارد كه خداوند قدرت نداشت كه براي آدم همسري از غير دنده اش بيافريند. اين اشخاص راه را براي خرده گيران باز مى كنند...اينان چه مي كنند؟ خداوند ميان ما و آنان داورى كند. سپس فرمود: خداوند بزرگ آن گاه كه آدم را از خاك آفريد و به ملائكه فرمان داد تا او را سجده كنند، خوابى عميق را بر او چيره ساخت. سپس براى او مخلوقى جديد را بيافريد... اين مخلوق جديد به حركت آمد و آدم از (اثر) حركت او به خود آمد و بيدار شد، چون بدان نگريست، ديد مخلوقى زيباست كه همانند خود اوست، جز اين كه او زن است... آدم در اين هنگام گفت. خداوندا اين مخلوق زيبا كه من نسبت به او احساس انس مى كنم كيست؟ خداوند گفت: اين كنيز من حواء است...».

1- بحا رالا نوا ر 11/ 221؛ وسائل الشيعه 14/ 2.

علاّمه مجلسي مي گويد: ((مشهور ميان مورخان و مفسّران عامه اين است كه حوا از دنده ي آدم آفريده شده است و به اين معنا برخي از احاديث نيز دلالت دارد؛ ليكن اين حديث و احاديث ديگري، اين موضوع را رد مي كند... »1

سپس مجلسي (رحمت الله عليه) بحثي تفسيري را ازابوالفتوح رازي نقل مي كند: رازي، در تفسير اين فرموده ي خداوند: (يا ايّها النّاسُ اتّقوا رَبَّكُمُ الذى خَلَقَكُم مِن نفسٍ واحدةٍ و خلقَ مِنْها زَوْجَها...)2 گفته است: «مراد از اين زوج، حواء است و در اين كه حوا از آدم آفريده شده باشد دو نظريه است:

1- اين كه حوا از دنده چپ آدم

آفريده شده باشد...

2- اين كه مراد از «خلق منها: از جنس و گوهر آدم همسرش را آفريد»، يعني از جنس آدم. و اين آيه چون آيه ديگر است كه مي گويد: (وَالهُد جًعلَ لَكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ اَزْواجاً)3

«خداوند براى شما از جنس خودتان همسرانى قرار داد».

و چون اين آيه است:

(لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسِكُمْ)4

«به سوى شما پيامبري از خودتان آمد».

1- بحا رالا نوا ر 11/ 222.

2- نسا 4/1.

3- نحل 16/72.

4- بحا رالانوا ر 11/ 222 و 223. سپس مجلسي مي گويد: «مقصود از خلقت از يك نفس (نفس واحدة)، خلقت از يك پدر است... و با اين كه مادر نيز شرط( لازم) اين آفرينش باشد، منافاتي ندارد...».

احتمال ديگر دركلمه ي «مِن » نيز هست و آن اين كه «مِن» تعليلي باشد؛ يعني: «براي شما همسراني آفريد...»1 نظريه ي دوم موافق كلام امام صادق (عليه السّلام) است، كه زن چون مرد خلقتي جداگانه و مستقل دارد.

1- بحا رالانوا ر 1 1/ 222 ر 223.

بخش دوم

اوجگرايي و تكامل زن

زن در تفكر قرآني، همپاي مرد، تكامل پذير و اوجگرا است، و در پرتو شناخت و عمل به معراج مي رود، و به چكاد و تعاليِ ممكن براي نوع انساني دست مي يابد. در اين نيز ترديدي نيست، و آيات قرآنى نسبت به آن صراحت دارد. قرآن هر گاه ازكمالات و ارزشهاي والايي كه انسانها بدان مي رسند، سخن مي گويد، زنان را نيز همدوش و همسان مردان مطرح مي كند:

ا- (اِنَّ المسلمينَ والمسلماتِ والمؤمنينَ والمؤمناتِ والقانتينَ والقانتاتِ والصادقينَ والصادقاتِ والصابرينَ والصابراتِ والخاشعينَ والخاشعاتِ والمتصدّقين و المتصدّقاتِ والصائمينَ والصائماتِ والحافظينَ فروجَهُمْ والحافطاتِ والذاكرينَ الهََ كَثيراً والذاكراتِ اَعَدَّ الهم لهم مغفرةً

واَجراً عظيماً)1

«خدا براى مردان مسلمان و زنان مسلمان و مردان مؤمن و زنان مؤمن و مردان اهل طاعت و زنان اهل طاعت و مردان راستگوي و

زنان راستگوى و مردان شكيبا و زنان شكيبا و مردان خداى ترس و 1- احزاب 33/35.

اوجگرايى و تكامل زن !27

زنان خداى ترس و مردان صدقه دهنده و زنان صدقه دهنده و مردان روزه دار و زنان روزه دار و مردان پاكدامن (و خويشتندار در برابر

غريزه ي جنسى) و زنان پاكدامن و مردانى كه خدا را فراوان ياد مى كنند و زنانى كه خدا را فراوان ياد مى كنند، آمرزش و پاداشى بزرگ آماده كرده است ».

در اين آيه كريمه، اسلام و ايمان و قنوت و صدق و صبر و خشوع و صوم و خويشتن داري و پاكدامني و ذكر كثير و...براي مرد و زن برابر آمده و اثبات شده است كه هر يك از دو جنس مي توانند به اين مقامات دست يابند و در تكامل و عروج يكسان باشند و به مقامات بالاي قرب و معنويت برسند.

2- (فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ انّى لا اُضيعُ عملَ عامِلٍ منكم من ذكرٍ أو اُنثى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعضٍ ...)1

«پروردگارشان دعايشان را اجابت فر مود كه من: كار هيچ كوشنده اى را از شما چه زن و چه مرد، ناچيز نمى سازم، (كه) همه از يكديگريد...».

3- (وَ مَنْ يَعْمَلْ من الصالحاتِ من ذكرٍ اَوْ انثى و هو مؤمنٌ فاُولئكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ ولايُظْلَمُونَ نَقيراً)2

«و هركس كاري شايسته كند چه زن و چه مرد اگر مؤمن باشد به بهشت مى رود و بقدر آن گودي كه بر پشت هسته ي خرماست به كسى 1- اَل عمران 3/195.

2-

نسا 4/124.

ستم نمى شود،.

در اين آيه، علت تساوي عمل زن و مرد روشن مي گرددكه انسانِ كوشنده بايد به اندازه كوشش خويش پاداش گيرد، و اگر تفاوتى ميان تلاش زن و مرد باشد ظلم است و خداي چنين ظلمي را روا نمي داند.

4- (مَنْ عَمِلَ صالحاً من ذكر او انثي و هو مؤمنٌ فَلْنُحييَنَّهُ حَيوةً

طيّبةً و لَنَجْزِيَنَّهُمْ اَجْرَهُمْ باحسَنِ ماكانُوا يَعْمَلُونَ )1

«هر مرد و زن كه كارى نيكو انجام دهند، اگر ايمان آورده باشند،

زندگى خوش و پاكيزه اى به او خواهيم داد و پاداشى بهتر از

كردارشان بدانان خواهيم داد».

در اين آيه ي مباركه همساني آثار و ره آوردهاي اين دنيايي عمل زن و مرد مطرح گرديده است. يعني عمل صالح ازهر جنس باشد، در سنت الهي پيامد و ره آوردي يكسان دارد و نيز پاداشي يكسان در جهان ديگر دريافت خواهند كرد.

توجه به اين نكته نيز لازم است كه در آيات ديگري كه از تكامل و اوجگرايي انسان سخن رفته است، زن و مرد را شامل مي گردد، گرچه با لفظ مذكر آمده باشد. زيرا در اين گونه تعبيرها چون: (يا ايها الَّذينَ امنوا! خطاب به نوع انساني است يعني: (يا ايّها الانسان ! و اينها همه زن و مرد را در برمي گير د.

--

1- نحل عم 16/97.

بخش سوم

عقل زن قرآن كريم، زن را انساني مي داند با همه ويژگيهاي انساني، و همه استعدادها و نيروهايي كه لازمه انسان بودن است. از اين رو، در قرآن، كمي وكاستي عقل زن مطرح نشده است. بلكه چنان كه ياد شد، زن و مرد در مدارج تكامل جز با خردوري عميق، امكان ندارد، مساوي و همسطح معرفي شدند.

ليكن در برخي احاديث، تعبيرهايي آمده است كه بيانگر كمبود عقل زن نسبت به مرد است. در اين باره توجه به نكاتي لازم است:

آ- نقص عقل و كم مايگى در شناختورى، به بسياري از انسانهاي ديگر نسبت داده شده است. براي نمونه به برخي از افراد و طبقاتي كه از نظر اسلام، دچار ضعف عقل وكم خردي هستند، چه زن باشد و چه مرد، اشاره مي شود:

1. عجب و خودپسندي و خودخواهي، نشانه ي ضعف عقل وكم خردي است.

امام علي (عليه السّلام): «اِعْجابُ المرءِ بنفْسِهِ دليلٌ عَلي ضعفِ عقلِهِ».1

«خودبينىِ شخص، نشانه ي ضعف (وكاستى) خرد اوست».

2. آنان كه با جاهلان همنشيني كنند، از عقل آنان كاسته مي شود.2

3. گوش فراندادن به خردمندان، عقل را مي ميراند 30

4. در زياده طلبي (از حدّ لازم زندگي) تباهي عقل نهفته است.4

5. تكبّر و خودبزرگ بيني مايه كاستي عقل است.5

6. آنان كه به چيزي عشق ورزند، دچاركم خردي مي گردند.6

7. شهوتراني عقل را ازكار مي اندازد.7

8. عاقل در حال غضب خويشتن دار است، وگرنه نابخرد است.8

9. آن كس كه همواره به كارهاي بيهوده و هوسبازي مي پردازد، كم عقل است.9

اين دست تعبيرها و روشنگريها، براي بيداري انسانهاست كه موانع راه شناخت و رشد عقلانيت خويش را از ميان بردارند و براي شكوفايي و تكامل خردِ خويش بكوشند.10

------------------------

1- الحياه 1/ 180؛ ترجمه ي فارسى 1/304.

2 و 3- حديث امام على (عليه السّلام)، بحارالانوار 1/ 160.

4- حديث امام على (عليه السّلام)، ميزان الحكمة 6/ 431.

5- حديث امام باقر(عليه السّلام) بحا رالانوار 78/186.

6 و 7- نهج البلاغه/ 330.

8 و 9- حديث امام على (عليه السّلام)، ميزان الحكمة 6/ 420 و417.

10- اين موضوع

بسيار مهم يعنى: «موانع شناخت» در فصل 41 باب اصالت شناخت

از سوي ديگر، طبقاتي عاقل و خردمند شمرده شدند، حتّي به كمال عقل و تكامل نيروي شناخت نيز توصيف گرديدند؛ زن باشند و يا مرد.

1. عاقل كمال طلب است و جاهل مال طلب.1

2. عاقل رأي خويش را متّهم مي سازد، و به آنچه خود پسنديد اعتماد نمي كند.2

3. عاقل طبق آنچه شناخت، عمل مي كند.3

4. عقلي بالاتر از مخالفت با هواي نفس نيست.4

5. عاقل ديندار و دين باوراست.5

6. فروتنى در برابر حق و پذيرش آن، بالاترين درجه عقلانيّت است60

ترديدي نيست كه اين گونه تعبيرها، به نوع خلقت و تبيين حدود و چگونگي ذاتي انسان نظر ندارد. بلكه تأثيرات محيطي و فرهنگي را ترسيم كرده است. چون محيط و تربيت و شيوه عملي كه انسان در پيش مي گيرد. زمينه مناسب شكوفايي، رشد، تكامل و به فعليّت رسيدن استعدادهاي دروني انسان است. هرگونه خلل و نارسايي در اين زمين، به نيروها و قواي دروني انسان آسيبهاي جدّي وارد مي سازد و الحياة آمده است. ج 1/294- 312.

1 و 2 و 3- حديث امام على (عليه السّلام)، ميزان الحكمه6/414

4- حديت امام باقر (عليه السّلام)، بحارالانوار 78/229.

5- حديث امام صادق (عليه السّلام)، الحياة 1/113.

6- حديث امام كاظم (عليه السّلام) لحياة 1/114.

عقل زن! 33

تا آن حدّ پيش مي رودكه نيرويي را به كلي از كار مي اندازد. احاديث درباره كاستي عقل يا تكامل و رشد آن، به اين موضوعِ انكارناپذير نگريسته است.

موضوع ديگري نيز در زمينه عقل نوع انساني، قابل ژرفنگري است و آن اين كه در احاديثي عقل مداري ملازم با دين باوري شمرده شده است:

پيامبر اكرم(صلّي الله عليه و آله)((انّما يُدرَك الْخَيْرُ كلُّهُ بِالْعَقْلِ، ولا دينَ لِمَنْ لا عَقْلَ لَهُ »1

«انسان به وسيله ي خرد و عقل به همه ي نيكيها دست مى يابد. هركس خرد ندارد دين ندارد».

امام صادق(عليه السّلام): «مَنْ كان عاقِلاً كان لَهُ دينٌ ))20

«هر كس خردمند باشد ديندار است ».

امام كاظم (عليه السّلام): «يا هشامُ ! ما بَعَثَ اللّهُ انبياءَهُ وَ رُسلَهُ اِلي عِبادِهِ اِلاّ لَيَعْقِلُوا عنِ اللّهِ. فَاَحْسَنُهُمُ استجابةًاَحْسَنُهُمْ مَعْرفةً، و اَعْلَمَهُم بأمرِ اللهِ أحسَنُهُمْ عَقْلاً...».3

«اى هشام! خداوند پيامبران و رسولان خويش را مبعوث كرد، تا مردمان دين او را از (فرستادگان) خدا به مدد عقل فراگيرند؛ پس هر

كس شناخت بهترى از دين داشته باشد (و عقل خويش بهتر به كار برده باشد)، دعوت پيامبران را بهتر پاسخ داده است. و هر كس از دين

-----------------------

1- الحياة 1/49؛ ترجمه ي فارسى 1/77.

2- الحياة 1/113؛ ترجمه فارسى 1/189.

3- الحياة 1/135 ؛ ترجمه ي فارسى 1/227.

خدا بهتر آگاه گشته باشد از ديگران عاقلتر است...».

با در نظر گرفتن اين تعاليم، و توجه به آياتي كه ايمان و دين باوري زنان را خداوند پذيرفته است، و آن را همسان و همپايه دين باوري مردان قرار داده است، چون اين آيه ي كريمه:

(انَّ المسلمينَ والمسلماتِ والمؤمنينَ و المؤمناتِ والقانتينَ و ا لقانتاتِ...»1

«خدا براي مردان مسلمان و زنان مسلمان ومردان مؤمن و زنان مؤمن و مردان اهل طاعت و زنان اهل طاعت...».

به خوبي روشن مي گردد كه زنان از عقل انساني كه براي رسيدن به درجات بالاي دين با وري لازم است، كاملاً برخوردارند. در اين هيچ گونه جاى ترديدي نيست، پس هر جا كه ايمان راستين است و با

خشوع و قنوت و پاكدامني و خويشتن داري و عبادت و... همراه است، خردوري و عقل كامل انساني نيز وجود دارد.

بنابراين شايد نقص عقل در زن، از اين دست احاديث باشد، كه منظور بيان حالتي است كه عارض انسان مي گردد، و صعود و سقوطهايي است كه انسان براي خود فراهم مي سازد. و چون اين امور نوعاً به شيوه رفتاري انسانها مربوط است، با تغيير راه و روش آن حالات نيز دگرگون مى شود، و انسانها طبيعتِ انسانيِ خويش را بازمي يابند. مثلاً كساني كه داراي صفت عُجب و خودپسندي و خودمحوري هستند، از كارآيي عقلشان كاسته مي شود، و آنان را دچار كم خردي مي سازد. و هنگامي كه 1- ا حزاب 33/ 35.

اين صفتها با تربيت و تهذيب نفس از درون زدوده شد، موانع كارآيي و روشنگريهاي عقل كنار مي رود، و ديگر بار عقلِ طبيعيِ انسان شكوفا مى گردد، و به هدايت و روشنگري مي پردازد.

اكنون و باتوجه به مطالب ياد شده شايد بتوان گفت كه نقصان عقل مطرح شده در برخي احاديث، به حالتي نظر داردكه در آن روزگار بيشتر ديده مي شده است، كه زنان به مسائل فكري و علمي كمتر مي پرداختند، و به باروري خردِ خويش توجهي نداشتند، و همواره در مسائل ويژه زنان غرق بودند؛ نه اين كه سخن از سرشت و طبيعتي تغييرناپذير در زنان باشد.

اين موضوع نمونه زياد دارد كه برخي توصيف ها و تصويرها، درباره افراد يا طبقات اجتماعي، به خوي و سرشتهايي مربوط مي شود كه در اثر عوامل محيطي يا خانوادگي و يا تربيتي در انسانهايي پديد مي آيد و قابل

تغيير و دگرگوني و بهسازي است.

با غفلت از اين نكته در نگرشهايي كه به اينگونه تعبيرها شده است، اينگونه حالات اخلاقي، با ويژگيهاي نوعى و طبيعي، اشتباه شده است. براي اين كه اين موضوع نيك روشن شود، به حديث ديگري از امام علي (عليه السّلام) اشاره مي شود:

امام علي (عليه السّلام):

(... زنان در هنگام نيازها پرهيزگار نيستند، و هنگام تحريك جنسى شكيب نمى آورند) آرايش برايشان لازم است گرچه پا به سن گذارده باشند، خودخواه و خودبين اند گرچه ناتوان باشند و...در هر حال با ايشان مدارا كنيد و با آنان گفتاري نيك داشته باشيد، شايد كردارشان را (تغيير دهند و) نيك سازند».1

از فرازهاي پاياني كلام امام: «فَدارُوهُنَّ عَلا كُلِّ حالٍ ، و اَحْسِنُوا لَهُنَ الْمَقالَ، لَعَلَّهُنَّ يُحَسِّنَ الْفِعالَ...).

«در هر حال با ايشان مداراكنيد، و با آنان گفتاري نيك داشته باشيد، شايد كردارشان را نيك سازند».

نيك روشن مي شود كه خصلتها و روشهاي ناهنجاري را كه امام براي برخي از زنان مي شمارد، كليّت ندارد و به چگونگي آفرينش و طبيعت آنان مربوط نيست، و كم وكاستي را در ايشان ثابت نمي كند. بلكه اين خصلتها زاده از محيط و مسائل تربيتي و اخلاقي نادرستي است كه داشته اند0 زيرا اگر چنين بود و اين كجرفتاريها و زشت سيرتيها، عوامل طبيعي داشت و جزء ماهيت و ذات ايشان بود و از هستي و روان و تن آنان ريشه مي گرفت، قابل تغيير نبود، و امكان دگرگوني نداشت. پس چگونه امام مي گويد: «با ايشان مدارا كنيد وگفتاري نيك داشته باشيد تا ايشان (به خود آيند) و روش خويش را نيك سازند».

پس اين سرشتها و اخلاقها،

از محيط و جامعه و عقب ماندگى تربيتي و فرهنگي پديد آمده است و با برخوردهاي انساني و عاظفي مي توان آن شيوه ها را دگرگون ساخت و رفتار ناهنجار اينگونه زنان را تغيير داد. بنابراين در تعبير «نقص عقل » شايد منظور همين بي فرهنگيهاي متداول زمانه در اكثر زنان بوده است كه واقعيتي اجتماعي و محيطي

-

1- وسا ئل الشيعه 14/ 130.

عقل زن 375

داشته است.

ب- حديث نقص عقل، شايد به تفاوت وزن مغز مرد و زن نظر دارد و اين واقعيتي است در آفرينش اين دو فرد از نوع انساني.1 در زنان، بُعد عاطفي و احساسي نيرومندتر است، و طبق تحقيق و تصديق همه كارشناسان مربوط و متخصصان در ابعاد حيات زن، عواطف در زن قوي تر و شكوفاتر است. و اين نقصي در اين بدنه از جامعه بشري نيست. بلكه ضرورت نيز هست، براي اهميتي كه موضوع فرزندداري و تربيت و خانواده دارد. بعد عاطفي در تكوين شخصيت فرزندان و سالم سازي محيط خانواده و گرمي آن، نقش اصولي دارد، بسيار بيشتر از نقش عقل گرايي خشك و حسابگرانه. از اين رو، زنان، به عنوان هسته اصلي كانون خانواده، و مربّي اصلي فرزندان، بايد در اين جهت از مردان پيشرفته تر و تكامل يافته تر باشند و همين موجب مي گردد كه به مسائل پيچيده ي فكري و عقلاني گرايش كمتري داشته باشند، و همواره حسابگرانه با مسائل برخورد نكنند؛ بلكه تن به هدايت عاطفه دهند و به زندگي خانوادگي و اجتماعي گرمي و لطافت بخشند.

ج- حديث يا احاديثي اگر مشتمل بر اصلي بود، بايد با بررسي دقيق جستجوكرد كه حديث يا آيه

اي ديگر، مخالف مضمون آن وجود نداشته 1- دوران رشد مغز نيز در دختر و پسر منفاوت است:

«... محيط مغزى در سالهاى 10 تا 11 سالگى افزايش مى يابد. پس از آن در دختران بطور نسبى متوقف مى شود و در پسران بصورت تدريجى ادامه پيدامى كند».

دكتر حسين لطف آبادي، رونشناسى رشد/74، تهران سمت ؛1373.

باشد. اگر مخالفي وجود نداشت اين اصل در صورت صحت سند حديث، ثابت مي شود، و اگر مخالفي وجود داشت، بايد به قواعد ((تعادل و تراجيح)) عمل كرد. و اين يكي از معيارهاي علماي علم «اصول» است. چه بسا پس از بررسيهاي كارشناسي (فقيهانه) و اجراي ضوابط «تعادل و تراجيح »، روشن مي شود، كه در حقيقت ناسازگاري و تضادي در كار نيست. بلكه دو حديث يا آيه و حديث، داراي يكي از نسبتهاي عام و خاص، مطلق و مقيد و... مي باشند، و يا درباره دو موضوع يا دو حالت از يك موضوع است كه اينها نيز ناسازگاري را از ميان برمي دارد، و سرانجام اگر حديثي با معاني روشن آيه يا آياتي، ناسازگاري داشت و با هيچ يك از شيوه ها، تلائم و سازگاري ميانشان پديد نيامد، آن حديث كنارگذاشته مي شود، چون مخالف كلام خداست.

بنابراين، تعارض و ناسازگاري بَدوي (با نگرش سطحي و نخستين) نمي تواند، تعارض به حساب آيد.

البتّه بايد توجه داشت كه اين كارِكارشناسي است، و هر كس نمي تواند از هر نظر و برداشتي كه خوشش نيامد، روي برتابد و آن را با اين معيارها ردّ كند. بلكه بايد ضوابط دقيق سنجش دو حديث يا آيه و حديث صحيحي كه به ظاهر توافق مضموني ندارد،

رعايت گردد.

اكنون در سنجش حديث نقصان عقل زن با قرآن، به نظر مى رسد كه حديث با ظواهر قرآن سازگاري ندارد. چون در قرآن كريم، در هيچ موردي از نقصان عقل زن، سخني به ميان نيامده است. بلكه بسياري از مسائل را كه درباره انسانها برشمرده و از صعود و سقوط نوع ان_ساني سخن گفته است، زن و مرد را همتا و همسطح شمرده است چنان كه در بخش «اوجگرايي و تكامل زن » ياد كرديم.

در مقايسه اين حديث با احاديث ديگر نيز به حديث مخالفي دست مي يابيم. از امام علي(عليه السّلام) حديث ديگري روايت شده است كه كلام نهج البلاغه را تقييد مي كند:

امام علي (عليه السّلام): «ايّاكَ و مشاورةَ النساءِ اِلاّ مَنْ جُرِّبَتْ بِكمالِ عقل»1

«از مشورت با زنان بپرهيزيد مگر زنانى كه كمال عقل آنان آزمايش شده باشد.

بنابراين، احاديث نقص عقل، با اينگونه احاديث نسبت اطلاق و تقييد را پيدا مي كند وكليت احاديث نقص عقل از ميان مي رود و تعارض و ناسازگا ري آنها برطرف مي شود، و نتيجه اين مي شود كه كلام نهج البلاغه، درباره همه زنان نيست و مواردي استثنا دارد كه در آن روزگار موارد استثنا كمتر بوده و در روزگار ما بيشتر است.

حديث ديگري نيز از امام صادق (عليه السّلام) روايت شده است، كه از برتري درك و شناخت زنان در مواردي سخن گفته است: «رُبّ امرأةٍ أفْقَه مِن رَجُل... »

«چه بسا زنى كه در دين، شناختى ژرفتر از مرد دارد».

و اين نه از همسانيِ زن و مرد. بلكه از برتري گهگاهي زنان در شناختوري سخن مي گويد. اين حديث در مباحث آينده اين نوشتار

مطرح مي شود.

---------------------

1- الحياة 1/193.

بخش چهارم

پايگاه اجتماعي زن

در اسلام، زنان چون مردان در بيشتر مسائل اجتماعي پايگاه و جايگاهي مناسب دارند و از حركتهاي اجتماعي و فعاليتهاي گروهي ممنوع نگرديدند. بلكه طبق تعاليم مسلّم قرآني و حديثي، مسئوليّتهاي اجتماعي بطور يكسان متوجه مرد و زن است. تنها موضوع جهاد از زنان برداشته شده است. البتّه تنها جهاد و نه مبارزات ديگر چون مبارزه دفاعي و يا بسياري از مقدمات يا ملازمات و يا مؤخرات جنگ و جهاد. قرآن مي گويد:

(والمؤمنونَ والمؤمناتُ بَعْضُهُمْ اولياءُ بعضٍ يأمرُونَ بالمعروفِ و يَنْهَوْنَ عن المنكرِ و يُقيمونَ الصلوةَ و يُؤْتونَ الزكوةَ و يُطيعونَ الهَب وَ

رَسولَهُ اولئِكَ سَيَرحَمُهُمُ اللهُ اِنَّ الهََ عَزِيزٌ حكيم ).1

«مردان مؤمن و زنان مؤمن برخى بر برخى ولايت (سرپرستى) دارند به معروف يكديگر را امر مى كنند و از منكر بازمى دارند و نماز

مى گزارند و زكات مى دهند و از خدا و پيامبرش فرمان مى برند، خدا اينان را رحمت خواهد كرد. خدا پيروزمند و حكيم است ». 1- توبه 9/71.

پايگاه اجتماعى زن !43

در اين فرموده ي خداوند، زنان چون مردان داراي مسئوليّت بزرگ سرپرستي، ولايت و مديريت اصلاحي مي باشند. از اين رو، به هدايتگري و امر به معروف و بازدارندگي از زشتيها و ناهنجاريها مي پردازند.

با گستردگي مفهوم منكر و معروف در اسلام، گستره دخالتهاي اجتماعي زن روشن مي شود. بنابراين در همه عرصه هايي كه مردان مي توانند دخالت كنند، زنان نيز مي توانند دخالت كنند و مسائل سياسي و حكومتي در رأس هرم مسائل اجتماعي قرار دارد، و زنان نيز چون مردان بايد در آن دخالت كنند و نقش داشته باشند.

از اين

رو، مي نگريم كه در صدر اسلام، زنان در مسائل سياسي دخالت كردند و در صحنه حاكميت حضوري روشن داشتند. پيامبر (صلّي الله عليه و آله) طبق دستور قرآن كريم، با زنان بيعت مي كند و بر سرِ اصول و معيارهايي پيمان مى بندد و بدين گونه اين بدنه از جامعه اسلامي را با مسئوليتهاي سياسي- اجتماعي خويش آشنا مي سازد.

قرآن كريم مي فرمايد:

(يا ايُّها النبىُّ اِذا جاءَكَ المؤمنات يُبايِعْنَكَ عَلي اَنْ لايُشرِكنَ بالهِ شيئاً ولايَسْرِقنَ ولايَزْنينَ ولايَقْتُلْنَ اولادَهُنَّ ولا يأتينَ بِبُهْتانٍ

يَفترينَهُ بَينَ ايديّهِنَ وَ اَرْجُلِهِنَّ وَلايَعْصِينَكَ فى معروفٍ فبايعْهُنَّ واسْتَغْفِر لَهُنَّ الهَ اِنَّ الهَا غَفُورٌ رَحيم )1

«اي پيامبر، اگر زنان مؤمن نزد تو آمدند تا بيعت كنند، بدين شرط كه هيچ كس را با خدا شريك نكنند و دزدى نكنند و زنا نكنند و 1- ممتحنه 60/12.

فرزندان خود را نكشند و فرزندى را كه از آنِ شوهرشان نيست به او نسبت ندهند و دركاهاى نيك از تو نافرمانى نكنند، !با آنها بيعت كن برايشان از خدا آ مرزش بخواه كه خداوند آمرزنده مهربان است ».

اين آيه درباره بيعت و هم پيماني زنان با نظام تازه تأسيس حكومت اسلامي در زمان پيامبر(صلّي الله عليه و آله) است و اين جريان در روز فتح مكّه رخ داده است كه چون پيامبر (صلّي الله عليه و آله) از بيعت با مردان فارغ شد، زنان نزد پيامبر آمدند و خواستند با او بيعت كنند. در اين هنگام اين آيه نازل شد و بر دخالت زنان در مسائل سياسي صحّه گذاشت و شرايط هم پيماني با پيامبر(صلّي الله عليه و آله) را برشمر د.

درباره ي چگونگي اين بيعت

گفته اند كه پيامبر با زنان با گفتار وكلام بيعت مي كرد، يا اين كه دستور مي داد ظرف آبى مى آوردند و خود دست در ظرف فرومي برد، سپس زنان دست در ظرف مي نهادند و بدين گونه پيمان بزرگ رابطه فرد و دولت در جامعه نوبنياد اسلامي تحقق مى يافت. و برخي نيز گفتند كه بيعت با زنان در زمان پيامبر(صلّي الله عليه و آله)از روي لباس و پوشش بوده است. 1

در روز غدير نيز در روايات آمده است كه براي بيعت زنان با امام علي (عليه السّلام)، ظرف آبى آوردند، و زنان با دست نهادن در آب با امام به عنوان رهبر آينده ي جامعه ي اسلامي بيعت كردند. همچنين زنان، در نهضت بزرگِ اجتماعي- سياسي هجرت نيز شركت

-----------------------

1- مجمع البيان 9/ 276.

كردند و مهاجرت آنان چون مردان پذيرفته شد. آن هم در دوراني كه زنان از اكثريت حقوق خويش محروم بودند و حق دخالت در كوچكترين مسائل اجتماعي را نداشتند.

قرآن كريم مي فرمايد:

(يا ايّها الذين امَنُوا اذا جاءَكُم المؤمناتُ مهاجراتٍ فامتَحِنُوهُنَّ اللّهُ اعلَمُ بايمانِهِنَّ فَاِنْ علمتمُوهُنَ مؤْمِناتٍ فَلاتَرجِعوهُنَّ اِلَى الْكُفّار... )1

«اي دين باوران، چون زنان مؤمنى كه مهاجرت كرده اند به نزدتان آيند، بيازماييدشان. خدا به ايمانشان داناتر است، پس اگر دانستيد كه ايمان آورده اند، نزد كافران بازشان مگردانيد...»

امتحان زنان مهاجر به اين علت بود كه جدايي آنان از خانواده، به خاطر اختلافات خانوادگي يا ناخواهاني با همسرانشان نباشد؛ چنان كه در شأن نزول آيه در تفاسير آمده است. امتحان بدين صورت بوده است كه زنان مهاجر سوگند ياد مي كردند كه مهاجرتشان از ناخواهاني با همسران و دلزدگي ازشهر

و آبادي و دلدادگي به آباديهاي ديگر و يا مسائل دنيايي نباشد.2

در نهضتهاي اجتماعي ديگر نيز زنان مي توانند مشاركت داشته باشندو جريانها و حركتهاي سالمي براي هدايت جا معه پديد آورند، و يا در نهضتهاي اجتماعى شركت جويند. نهضت عاشورا بهترين نمونه اين 1- ممتحنه 60/10.

2- مجمع البيان 9/ 273.

مشاركت است و در دوران اخير نيز نقش زنان در نهضت تنباكو است كه تا درون دربار شاهي كشيده شده و نظام حاكم را واداشت كه به فتواي مرجع بزرگ آيت الله شيرارزى تن دهد، و در زمان حاضر نيز نقش آفريني هاي حماسي زنان در انقلاب اسلامي روشن است.

در پستهاي اجتماعي نيز زنان مي توانند شركت كنند، تنها در موضوع نبوّت و امامت است كه زنان شركت ندارند. البتّه صعود به مقام عصمت و ولايت، كه جوهر اصلي نبوّت و امامت است در شأن زن هست، و بانوى بزرگ حضرت فاطمه (عليها السّلام) داراى اين مقام است 0 ليكن نبوت و امامت اجتماعي كه با دشواريهاي طاقت فرسايي همراه است، به زن داده نشده است.

در مرجعيت تقليد نيز برخى قيد مرد بودن را شرط نمي دانند در صورتي كه زن يا زناني شرايط كلي آن را دارا باشند.

در آينده تاريخ و دوران ظهور نيز زنان نقش اجتماعي مهمي دارند، و در انقلاب جهاني امام مهدي (عليه السّلام) مشاركت مي كنند، و نخبگانى از ايشان دركادرِ آن انقلاب قرار دارند:

امام باقر(عليه السّلام): «- و يَجيءُ واللّهِ ثَلاثُمأَةٍ وَ بَضعَةَ عَشَرَ رَجُلاًفيهِمُ خمْسُونَ امرأةً...»1

«به خدا سوگند سيصدوسيزده تن از مردان نزد او آيند، كه با آنان پنجاه زن نيز هست...»

-----------------------

1- تفسير عياشي 1/65 ؛. عصر زندگى/75.

اين موضوع نقش اجتماعي زنان را در آينده مي رساند، بويژه با توجه به اين كه هسته نخستين ياران امام موعود(عليه السّلام) ، از فهم و درك و دين باوري و دين شناسي ژرفي برخوردارند، و شخصيتهاي ممتاز و استثنايي هستند و شركت در اين گروه دانش و بينش و توان فكري و علمي و قدرت روحي ويژه اي را مي طلبد:

امام صادق(عليه السّلام): «ابوبصير: جُعِلْتُ فِداك لَيْسَ عَلَي الارضِ يومئذٍ مؤمنٌ غيرُهُمْ (اصحاب المهدي)؟ قال: بَلي ولكن هذِهِ الَّتي يُخْرِجُ اللهُ فيها القائمَ، وهم النُجَباءُ والقضاةُ والحكّامُ والفقهاء في الدين... »1

«ابوبصير گويد: به امام صادق (عليه السّلام) گفتم: فدايت گردم در آن روزگار (روزگار ظهور) مؤمنانى جز ياران مهدى (عليه السّلام) وجود ندارند؟ امام فرمود: آرى مؤمنانى جز آنان هستند، ليكن آن گروه كه با قائم (عليه السّلام) هنگامى كه قيام مى كند كار مى كنند، زيدگان و قاضيان و حكم گزاران و فقيهان و دين شناسان هستند...»

براساس ضرورت آمادگي براي دوران ظهور- دست كم در جامعه منتظِر- زنان پيش از ظهور بايد در پهنه ي ژرف شناسي دين (تفقه و فقاهت) و درك درست از مديريتهاي اجتماعي و زمامداري، گام بگذارند و آمادگيها و تناسبهايي در اين سطح در خويش پديد آورند، تا بتوانند در آن دگرگوني و انقلاب بزرگ جهاني، شركت كنند.

در قضاوتِ زنان نيز نظريات گونه گوني ارائه شده است، و گرچه گروهي از فقها اين منصب را براي زن روا نمي دانند و برخي اين موضوع 1- عصر زندگي/104؛ به نقل از منتخب الاثر/485.

را اجماعي نيز پنداشتند. ليكن پاره اي از فقهاي گذشته و زمان حاضر قضاوت زن را مجاز

مي دانند. از گذشتگان چون مقدس اردبيلي. ايشان ممنوعيت كلي قضاوت زن را درست نمي داند.1

استدلال مخالفان قضاوت زن چندان استوار نيست و اجماع نيز اثباتش بسيار دشوار است.

دليل ديگر مخالفان، حديث امام صادق(عليه السّلام) است:

امام صادق (عليه السّلام): «ابي خديجه: بعَثَني ابوعبداللّه اِلي اصحابِنا، فقال: قُلْ لَهُمْ: اِيّاكمْ اِذا وَقَعَتْ بينكم خصومةٌ او تَدارُي فِي شيءٍ مِنَ الاَخْذِ و العطاءِ اَنْ تُحاكِموا الي احدٍ من هولاءِ الفساقِ، اجْعَلُوا بينَكُم رجلا قد عَرَفَ حلالَنا و حرامَنا، فانّي قد جعلتُهُ عليكم قاضِياً، و ايّاكم اَنْ يخاصِمَ بَعضُكُم بعضاً الي السلطانِ الجائر».2

«ابى خديجه مى گويد: امام صادق (عليه السّلام) مرا با اين پيام نزد شيعيان فرستاد كه: مبادا هنگام درگيريها يا اختلافهاى مالى براى قضاوت نزد اين قاضيان فاسد برويد، بلكه مردى را كه حلال و حرام (احكام) ما را مى شناسد ميان خود تعيين كنيدكه من او را براى شما حاكم و قاضى قرار دادم وبپرهيزيد از اين كه براى امر قضاوت به حاكم ظالم رجوع كنيد».

ترديد نيست كه اين «رجلٍ » منظور جنس نرينه نيست. بلكه منظور فرد انساني است كه به اين مرحله از درك و دريافت ديني رسيده باشد و

-----------------------

1- مجمع القائده والبرهان في شرح ا رشادر الاذهان 2/15.

2- وسائل الشيعه 18/ 100.

در احاديث حلال و حرام و قوانين الستنباط شده از آن، صاحب درايت و تشخيص باشد و زن و مردي معيار نيست.

چنان كه در پيشينه اين نوشتار ياد كرديم بسياري از تعبيرها يا خطابها كه به جنس مذكر است، خطاب عام و به نوع انسان متوجه است. خطابها بيشتر به مردان است، چون مردان در جامعه، حضور آشكارتر و روشنتري داشتند

و به آنان بيشتر دسترسي بوده است. بنابراين در اين گونه احكام جنسيّت شرط نيست. بلكه قضيه ي خارجيه و آئين محاوره آن دوران بوده است.

از مجموع حديث نيز اين موضوع روشن مي شود كه بيشترين حساسيت و تأكيد در كلام امام بر داوري حاكمان ظلم و قضاوت آنان است. در حديث بر دو محور تأكيد شده است:

1 . قاضي اهل حق و مذهب عدل باشد.

2. عالم وآگاه به مسائل قضاوت باشد.

پس جهتگيري كلي حديث به شايستگي علمي وعملي قاضي بازمى گردد و پرهيز دادن از مراجعه به دادگاههاي طاغوتي است، نه

موضوع جنسيت در قاضي.

بنابراين، دلايل قضاوت شامل هر انساني مي شود كه شرايط قضاوت را دارا باشد. علم، تقوا، دقت نظر و قدرت تصميم گيري به دور از احساس و عواطف، شرط لازم است. بنابراين قضاوت زن شرط لازم و دليل مخصوص نمي خواهد، در صورتي كه شرايط عمومي جواز قضاوت وجود داشته باشد.

حديث ديگري نيز عليه قضاوت زن مورد استدلال قرارگرفته است و آن حديثي است كه شيخ حرّ عاملي در وسائل الشيعه بابي را براي آن تشكيل داده است با اين عنوان: «بابُ اَنَّ المرئةَ لاتَوَلَّي القضاءَ،» و در ذيل اين عنوان تنها يك حديث آورده است بدين سان:

پيامبر(صلّي الله عليه و آله) في وصيّتِهِ لِعليٍّ(عليه السّلام): «يا عليُّ ليس علي المرئةِ جمعةٌ -. ولاتَوَلَّي القضاءَ»:1

«نماز جمعه بر زنان نيست و قضاوت نيز براى ايشان روا نيست،.

به اين حديث در مورد نماز جمعه عمل نكردند و آن را نپذيرفتند و نماز جمعه را براي زن و مرد صحيح دانستند. حال چگونه مي شود كه فرازي از حديث پذيرفته نشود، و فراز ديگر

آن مقبول باشد. به هر حال استدلال به اين حديث نيز كاملاً دچار اشكال است.

آري اين موضوعي است كه بايد مورد ارزيابي مجدد قرار گيرد و كاري كارشناسانه (فقيهانه) مي خواهد. البتّه كساني از فقهاي معاصر در اين زمينه تحقيقاتي عرضه كردند و قضاوت زن را بي اشكال دانستند. پس از اين بررسي اجمالي، يادآوري اين نكته نيز مفيد است كه قضاوت از جمله كارهاي بسيار دشوار است. صحنه هاي دادگاهها، مجرمان و جانيان و نوع خلافكاريها، مدعيان، شاكيان ...از يك سو و از سوي ديگر نگرانيهاي شديد الهي و وجداني در شناخت حق و حكم به عدل، و سرانجام حساب و كتابهاي اخروي، كه براستي اعماق وجود

-------------------

ا- وسا ئل الشيعه 18/ 6

آدمي را مي لرزاند. با توجه به اين مسائل، قضاوت كاري دشوار و خطرآفرين است، و در تعاليم ما در اين باره تعبيرهايي بسياركوبنده روايت شده است، كه هر كسي اندكي آنها را بنگرد براي او بسيار دشوار است كه در اين ميدان گام گذارد. اكنون تنها يك حديث در اين زمينه يا دآوري مي شود:

امام صادق(عليه السّلام): «القضاةُ اربعةٌ ثلاثةٌ في النار و واحدٌ في الجنّةِ: رجلٌ قضي بجُورٍ وهو يَعلَمُ فهو في النارِ، و رجل قضي بجورٍ و هو لايَعْلَمُ فهو في النارِ و رجل قَضي بحقٍّ و هو لايعلَمُ فهو فى النار، و رجل قضي بالحقِّ و هو يعلم فهو في الجنّةِ):1

«قاضيان چهارگروهند، سه گروه دوزخى و يك گروه بهشتيند:

ا- كسى كه به ظلم قضاوت كند و مي داند كه قضاوتش ظالمانه است.

2- كسى كه به ظلم داورى كند و نمى داندكه ظلم است.

3- كسى كه به حق و داد

داورى كند و نمى داند كه به عدل حكم داده است.اين سه گروه دوزخيند.

4- كسى كه به حق قضاوت كند و مي داندكه حق است اين بهشتى است ».

در احاديثي قضاوت كار پيامبران و اوصياي آنها شمرده شده است، و در سخني از امام علي (عليه السّلام)، دشواري قضاوت را چون دشواري حكومت 1 - كافى 7/407.

بر جامعه شمرده است: « كودكاني نوشته هايشان را به داوري نزد امام علي (عليه السّلام) بردند تا بهترين را مشخص كند. امام فرمود: ((اَما اِنّها حكومةٌ والجورُ فيها كَالجورِ في الحكمِ».1

«آگاه باشيد اين خود قضاوت است و ظلم وگزافه در اين داورى، چون بيداد دركار حكومتگران است».

اكنون با توجه به اين دشواريها در كار قضاوت، آيا برداشتن آن از دوش طبقه اي يا افرادي، نوعي خدمت است و رعايت حال اين گروه يا طبقه يا موجب كم بيني و نفي شخصيت آنان؟ به نظر اين بي نهايت كوچك، برداشتن بار مسئوليّت قضاوت از دوش زنان، بر فرض اثبات آن، پيام آور خدمتي بزرگ به اين بخش از جامعه انساني است، چون ديگر كارهاي سخت و مشقت زا همانند جهاد. بويژه با توجه به اين واقعيت كه زنان از مردان عاطفي تر و با احساس ترند. عواطف در كار داوريِ درست، انسان را دچار بحرانهاي شكننده اي مي سازد. البتّه اين نظر شخصي است، وگرچه دلايل نفي قضاوت زن چندان استوار نيست. در بخش پايگاه اجتماعى زن، به دو بخش از فعاليتهاي اجتماعي به خاطر اهميتي كه دارد، اشاره اي گذرا مي شود: 1- تهذ يب 10/ 150؛ وسائل الشيعه 18/ 82 5.

روشنترين موضوعات در اسلام، جانبدارى اصولي از

رشد علم و گسترش آموزش و دانايي در سطح جامعه است ؛ بدون فرق و تمايزي ميان افراد و طبقات. آيات قرآني در اين زمينه بسيارگوياست و تعاليم حديثي نيز بسيار گسترده و عميق بر ضرورت رشد شناخت و عقل گرايي، تأكيد كرده است. حتّي دين به عقل تعريف شده است:

امام علي (عليه السّلام): «العقلُ شرعٌ من داخلٍ ، والشرعُ عقلٌ من خارجٍ »

عقل شريعت درونى ،و شرع عقل بيروني انسان است «.

سخن والاي پيامبر (صلّي الله عليه و آله)) در اين زمينه بسيار معروف است كه فِرَق اسلامي آن را بازگوكرده و پذيرفته اند:

پيامبر(صلّي الله عليه و آله): «طلب العلم فريضة علي كلّ مسلم و مسلمة».2

«طلب علم بر حر زن و مرد مسلمان واجب است».

در اين حديث، طبق برخي نقلها، واژه ي «مسلمه» نيست. در اين باره صاحبنظران مى گويند در اينگونه احاديث يا آيات «مسلم» اسم جنس است و شامل مرد و زن مي شود چون مؤمن و.. اين موضوعي ترديدنا پذير است. در بسياري از آموزشها، چون آموزش اصول اعتقادات، و احكام شرعي كه زنان بايد بدانند، اذن شوهر نيز شرط نيست چون ديگر اعمال تكليفي كه منع شوهران در آن تأثيري ندارد.

----------------------

1- مجمع البحرين 2/224، دفتر نشر فرهنگ اسلامى.

2- الحياة 1/ 70، گردانيده ي فا رسي.

از اين رو، مي نگريم كه پس از ظهور اسلام، و برداشتن موانع علم آموزي از سر راه همه بويژه اين قشر، زنان در ميدانهاي علم و آموزش گام نهادند، و چندي نگذشت كه زناني آگاه و دين شناس پديد آمدند و به مقامات بالايي در آگاهي و دانش رسيدند.

اكنون مناسب است از جرياني كه درباره

ي يكي از زنان تربيت شده ي اسلام نقل شده است يادكنيم:

بريره، از زنان صدر اسلام بود و در زمان پيامبر(صلّي الله عليه و آله) مي زيست. روزي شوهر او نزد پيامبر (صلّي الله عليه و آله) آمد و از همسرش يعني «بريره» شكايت كرد كه خانه را رها كرده و رفته است. پيامبر (صلّي الله عليه و آله)) اين زن را فراخواند و به اوگفت: «اِرْجِعي اِلي زوجِكِ: به خانه ي شوهرت بازگرد».

بريره گفت: «اَتَاْمُرُني يا رسولَ الله؟ «: آيا به من امر مي كني؟ (دستور قانوني و واجب را بيان مي كني)،

پيامبر(صلّي الله عليه و آله) فرمود: «لابَل اَنا شافِعٌ «: نه (امر و بيان قانون نيست)0 بلكه من واسطه وشفيع هستم.1

از مكالمه پيامبر با اين بانو، روشن مي شود كه اين زن به مراحلي از درك مفاهيم ديني و معيارهاي شناخت احكام اسلامي، دست يافته بوده است كه سخن پيامبر (صلّي الله عليه و آله) را با معيارهاي دقيق تحليل مى كند، و مي پرسد كه شما به عنوان قانونگزار و شارع دستور مي دهيد و امر شرعي و مولوي است و يا امر ارشادي و اصلاح ذات البين و راهنمايي است. ا- كفاية الاصول، جلد 1، مبا حث امر.

پيامبر (ص) بر نظر و برداشت او صحّه گذاشت و فرمود: «من اصلاحگرم «. اين مكالمه و حديث مورد استدلال فقها و علماي اصول است در اين موضوع كه امر بدون قرائن، دلالتي بر وجوب دارد يا نه؟

به هر حال از اين نمونه و همانندهاي آن روشن مي گردد كه زنان جاهلي كه از فرهنگ و دانش بيگانه بودند به چه درك بالايي

دست يافتند.

از اين دست زنان در تاريخ اسلام بسيارند، در همه دوره ها و تا زمان حاضر، و انتظار از جامعه زنان مسلمان و بينشگراي ايران اين است كه تاريخ اينگونه زنان را بررسي كنند و به نگارش آورند. از دوران پيامبر اكرم (صلّي الله عليه و آله)) تا دوره امامان (عليهم السّلام) و تا زمان حاضر، و به نسل امروز عرضه مي كنند. البتّه كتابهايي درگذشته در اين زمينه ها نگارش يافته است، ليكن كتابهاي زيبا و خوش نثر و استوار در روزگار ما، درباره ي زنان كمتر است كه بايد اين خلا پر شود و بويژه زنان صاحب قلم و انديشمند اين مهم را به انجام برسانند.

ب- فعاليتهاى اقتصادى

زنان، در ميدانهاي كار و تلاش و مسائل اقتصادي نيز حق شركت دارند، و در همه اين زمينه ها حقوقي همسان با مردان دارند. با توجه به اين كه پس از قرنها در اروپا اين حق به زنان داده شد، آن هم به خاطر اهداف ننگين و سودجويانه سرمايه داري، «... انقلاب صنعتي موجب شد كه زن هم صنعتي بشود... زنان كارگران اززانتري بودند و كارفرمايان،

آنان را بر مردانِ سركش سنگين قيمت ترجيح مى دادند... نخستين قدم براي آزاديِ مادرانِ بزرگ ما، قانون 1882 م، بود. به موجب اين قانون، زنان بريتانيا، از آن پس از امتياز بي سابقه برخوردار مي شدند و آن اين كه پولي را كه به دست مي آوردند، حق داشتند براي خود نگه دارند. اين قانون را كارخانه داران مجلس عوام وضع كردند تا بتوانند زنان انگلستان را به كارخانه ها بكشانند..))1

قرنها پيش از آن كه اروپا به زن حق

مالكيت بدهد، اسلام به زنان اين حق را داده است. آن هم باهدفهاي انساني و نه اغراض سودجويانه ي سرمايه دارى. زنان از نظر اسلام مي توانند كار كنند، در خانه يا بيرون از خانه و مالك محصول كار خويش باشند. ارث ببرند و ارث بگذارند، و به هر نوع تلاش سازنده ي اقتصادي دست زنند. سرمايه گذاري كنند، و به تأسيس مزرعه و كارخانه بپردازند. اينها همه مسائلي است كه در فقه ما مطرح گرديده است، و قوانيني است كه در متن تعاليم اسلامي قرار دارد.

-----------------------

1- ويل دورانت، لذات فلسفه/158.

بخش پنجم

زن؛ محور خانواده

اهميّت خانواده بر كسي پوشيده نيست، محوريت و نقش حياتي و زيربنايي آن در تربيت نسل، سامان بخشي به فكر و اعصاب افراد خانواده و از آن جمله مرد، و تشكيل هسته اصلي جامعه، روشن است. حتّي برخي از نويسندگان كه به زندگي انسان، ماشيني مي نگرند و از مادرهاي سفارشي و پدر و مادرهاي بيولوژيك و والدين حرفه اي و فرزندان ساخته ي دستگاه و ماشين، سخن مي گويند،1 نتوانستند نگراني خود را از تلاشي خانواده، به عنوان هسته اصلي جامعه و تمدن بشري،پنهان دارند: «از هم پاشيدگي خانواده، امروزه در واقع بخشي است از بحران عمومي نظام صنعتي كه در آن همه ما شاهد از هم گسيختگي تمامي نهاده هاي عصر موج دوم هستيم. امروزكراراً شنيده مي شود كه در آينده خانواده از هم مى پاشد، يا اين كه «خانواده» مهمترين مسأله ي روز است... در سالهاي اخير به قدري طلاق و متاركه در خانواده هاي هسته اي اتفاق افتاده كه امروزه از هر هفت كودك امريكايي يك نفر تحت

سرپرستي يكي از

ا- الوين تافلر، شوك آ ينده/239َ-249.

زن محور خانواده !59

والدين قرار دارد، و در نواحي شهري اين رقم بالاتر است؛ يعني به يك نفر از هر چهار نفر مي رسد...).1

«اكثر دانشمندان- خانواده را مهمترين نهادي دانسته اند كه جامعه كودك را تغذيه و پرورش مي دهد، و خانواده در سلامت و عدم سلامت، در شرافت و انحراف، در سازگاري و انحراف كودك نقش اساسي دارد... كودك نخستين و اساسي ترين درسهاي زندگي را در اين نهاد كسب مي كند- فدا كاري، محبّت، عشق، آداب و رسوم، مراسم فرهنگي و ديني، وطايف و مسئوليّت پذيري را در خانواده مي آموزد... محيط خانواده در تشكيل شخصيت كودك و نوجوان مؤثر مي باشد- تأمين سلامت فردي و اجتماعي بدون در نظرگرفتن نقش خانواده امكان پذير نمي باشد- خانواده مي تواند عامل سازنده كودك در زمينه جسمي، روانى، عاطفي، ذهني و... باشد و يا عامل نابودي و ويرانى او.»2

برخي از كارشناسان و جامعه شناسان نظامهاي صنعتي، تلاشي خانواده را در نظامهاي صنعتي امروز از علل اصلي نشيب گراييِ تمدن كنوني مي دانند. از ا ين رو، مدرنيسم كه به «خا نواده ي هسته اي « مي انديشيد و مروّج آن بود، مورد انتقادهاي كوبنده و اصولي پست مدرنيسم، واقع شد، و ديگر بارگرايشها به سوي خانواده گسترده و سنّتي قرارگرفت، و سامان يابي جامعه هاي صنعتي را در اين گرايش دانست. ا- الوين تافلر، موج سوم/289 و 396.

2- حسين نجاتى، روان شناسى رشد (ازكودكي تا نوجوانى)/67 چاپ اول، مؤسسه مهشاد، پاييز 1371.

((دكتر ((ايروين گرين برگ)) پروفسور روانپزشك در دانشكده پزشكي آلبرت انيشتين، معتقد است: "مردم در پى

ساختاري باثبات ازدواج خواهند كرد". طبق اين نظريه، خانواده همچون ريشه اي است كه فرد هر جا مي رود، آن را با خود مي برد، و به مثابه لنگرگاهي است كه انسان را در برابر طوفان تغييرات محفوظ نگاه مي دارد. خلاصه كلام آن كه محيط پيرامون هر چقدر ناپايدارتر و تازه تر بشود، اهميّت خانواده بيشتر خواهد شد».1

«... به هر حال آنچه از خلال همه ي اين تغييرات رخ مى نمايد و اهميّت همه ي آنها را ناچيز مي كند، و در محاقي فرو مي برد، چيز بسيار ظريف و لطيفي است. دركارها و اعمال انسان آهنگي پنهان وجود دارد كه در آن باره بحث چندانى نكرده اند، و از گذشته ها تاكنون همچون يكي از نيروهاي متعادل كننده در جامعه به انسان خدمت كرده است و آن دورِ خانواده است... اين دور، آنچنان قدمتي دارد، به قدري خودبخود و خودكار عمل مي كند و چنان نظم پرصلابتي دارد كه مردم آن را همچون امري مسلم و بديهي دانسته و در آن باره پرسشي نكرده اند... اين سلسله وقايع خانوادگي پي درپي و قابل پيش بيني به تمام انسانها از هر قبيله و جامعه اي احساس تداوم و داشتن پايگاه و جايگاهي در طرح ناپايدار امور عطا مي كند- دور خانواده در هستي انسان، همواره يكي از پايه هاى

1- شوك آينده/ 240.

حفظ سلامت رواني به شمار مي رود«.1

در مقدم ي كتاب به سوى تمدن جديد نيز آمده است:

«از سوي ديگر تافلر معتقد است كه يكي از مهمترين پديده هاي موج سوم، بارگشت دوران اقتدار و احترام و اهميّت خانواده است. زيرا در موج دوم(

تمدن صنعتي) نهاد قدرتمند «خانواده» رو به زوال گذاشت و تمام آنچه طي دوران موج اول از ويژگيهاي خانواده محسوب مي شد از دستش رفت. به اين ترتيب كه: بيماران را به جاي پرستاري در منزل روانه بيمارستانها كردند.كودكان به مدرسه و مهد كودك رفتند. سالخوردگان را به خانه ي سالمندان فرستادند. و زوجها وقت خود را بيشتر در ميهماني و رستوران و تفريحگاههاي گوناگون گذراندند. و لذا آنچه از خانواده باقى ماند فقط پيوندهاي عاطفي بود كه البتّه مى توانست به آساني قابل گسستن باشد. امّا موج سوم مجدداً خانواده را احياء مي كند و اختيارات و قدرتهاي گذشته را به خانه و خانواده بازمي گرداند. به اين ترتيب كه: بسيارى بااستفاده ازكامپيوتر و فاكس و تلفنهاي چندكاره و ساير وسايل ارتباطى موج سوّمى، كارهاي خود را بيشتر در منزل انجام خواهند داد.. بسياري از والدين با استفاده از وسايل ارتباطي مدرن به آموزش فرزندان خود در خانه خواهند پرداخت. اغلب نيازهاي پزشكي - حتي جراحيهاي معمولي- را مي توان با بهره گيري از كامپيوترهاي رابوتيك متصل به مراكز پزشكي در منزل انجام داد و... نتيجه اين كه

1- شوك آينده-/ 258-259.

وقتي بيشتر وقت اعضاي خانواده در منزل گذشت، روابط عاطفي نيز استحكام خواهد يافت و اهميّت و اقتدار خانواده به مراتب بيش از آن خواهد شد كه در موج دوم وجود داشت و يا دارد».1

((براي من، به دلايلي كه قبلاً گفتم، هيچ كدام از آنها كانون اصلي جامعه فردا نخواهد بود، بلكه در واقع اين خانه است كه مركز تمدن آينده مي شود.

به اعتقاد من، خانه در تمدن موج سوم از اهميّت شگفت انگيز

و تازه اي برخوردار خواهد شد. رواج شيوه توليد براي مصرف، گسترش كلبه ي الكترونيك، ابداع ساختارهاي جديد تشكيلاتي در اقتصاد، صنايع خودكار و توليد انبوه زدايي شده، همه اينها به بازگشت خانه به عنوان واحد مركزي جامعه فردا اشارت دارند- واحدي كه وظايف اقتصادي، بهداشتي، تربيتي و اجتماعي آن در آينده افزايش خواهد يافت، نه كاهش»2

زن در خانواده دو نقش اصلي دارد، همراه با بسياري نقشهاي پيدا و ناپيداي ديگر. ليكن در اين ارزيابي، به دو نقش محوري اشاره مي شود: 1- زن در خانه، سازنده مجدد شخصيت، توانايي وكارآيي مفيد مرد است آرامش و سكوني را كه زن به مرد مى بخشد با هيچ شيوه و ابزاري نمي توان پديد آورد. به گفته ويل دورانت: «زن از آنجا كه مرد خيالي 1- الوين تافلر، به سوي تمدن جديد/12-13.

2- موج سوم/490.

زن محور خاگ نواده !63

سرگردان را به مرد فداكار و پاي بست به خانه و كودكان خود تبديل مي سازد، عامل حفظ و بقاي نوع است...».1

از اين حقيقت والا در نقش آفريني زنان، قرآن كريم پرده برمي دارد:

(و مِنْ آياتِهِ اَنْ خَلَقَ لَكُم من انفسِكُم اَزواجاً لِتَسْكُنُوا اليها و جَعَلَ بَينَكم مودّةً و رحمةًانّ فى ذلكَ لآيَاتٍ لِقومٍ يتفكّرون)2

«و از نشانه هاي قدرت اوست كه براِيتان از جنس خودتان همسرانى آفريد، تا به ايشان آرامش يابيد، و ميان شما دوستى و مهربانى نهاد.در اين پندها نشانه هايى (براى حكمت الهى) است براى مردمى كه تفكر مى كنند».

سكون، آرامش عميقي است كه مردان دركنار زنان و در آغوش خانواده مي يابند، كه در پرتو آن زندگي چون قايقي به ساحل مي رسد، و اضطرابها و

نگرانيها و سرگردانيها از محيط انديشه و زندگي مردان رخت بر مي بندد.

ديگر اين كه، خانواده مردان را با مسئوليّت و تكليف و ضابطه گرايي آشنا مي سازد، حسّ مسئوليّت و تعهّد را به تدريج پديد مي آورد و به باور مرد مى دهد، و سرپرستي و مديريت در مداركوچكي را به او مي آموزد. و اين موضوع بسيار ارزشمندي است كه در هيچ آموزشگاهي نمي توان بدينسان عيني و ملموس و در عين حال انساني و عاطفي، مديريت و تعهدشناسي را به انسانها آموخت. 1- لذات فلسفه/149.

2- روم 30/ 21.

بنابراين كارآيي مردان و ايفاي نقش درست در جامعه و ديگر انتظارها كه از مردان هست، در پرتو خانواده و در كنار همسران به فعليت مي رسد و شكوفا مي گردد، و اين نقش همسري زنان است.

2- ديگر نقش حياتي زن، رسالت مادري است. اين نقش نيز، از مهمترين نقشهاي اصولي وزيربنايي و انسان ساز است. رسالت مادري، دوراني طولاني دارد و زن از آغاز تشكيل نطفه در رحم، براستي پرورش دهنده فرزند است تا دوران مدرسه. و در دوران بعد گرچه فرزندان استقلالي مي يابند. ليكن همواره و تا واپسين لحظات حيات. مادران تأثيرهايي اصولي بر راه و كارهاي فرزندان دارند. البتّه نقش بسيار آشكار مادر در دوران شيرخوارگي و كودكي است. در ا ين دوران نسبتاً طولاني، همه ابعاد شخصيت كودك به دست مادر و در آغوش گرم او شكل مي گيرد وكودك به آنجا كه بايد برسد در همين دوران مي رسد، و سرمايه هاي اصلي را در اين دوره از مادر دريافت مي كند- محيطهاي آموزشي نيز بر پايه اي كه

مادر ريخته است كار خويش را استوارمي سازند. از اين رو مى بينيم، در آيين اسلام توصيه هاي بسياري در دوران بارداري و پس از زايمان و شيردادن و... به مادران شده است. دستورها و راه كارهاي فيزيكي، چون شيردادن و تغذيه ي مناسب و... و راهكارهاي روحي و تربيتي و آرامشي را كه براي فرزندان بايد فراهم آورند. كه اينها همه در ايفاي نقش اصلي زن و رسالت مادري، در تربيت فرزندان بسيار مؤثر است، و زيباترين هنرنمايي زن است. هنر و نقشى كه جز زن كسي نمي تواند اين نقش را با اين زيبايي بازي كند.

«بايد زنِ تندرستي را كه به كودكش شير مي دهد نقطه ي اعلاي زيبايي عالم بدانيم ».1

بدين جهت آموزشهاي خيرخواهانه و جانبداريهاي اصولي و انساني از حقوق زن، بايد به عظمت اين بُعد از حيات زنان توجهي ژرف داشته باشد، و هيچ گاه آن را فداي برخي نقشهاي زودگذرِ اجتماعي نكند. «نبوغ در مادري همان اندازه امكان داردكه نبوغ در سياست و ادب و جنگ. درباره ي برابري در نبوغ نبايد از روي برابري در قدرت يا توانايي در اجراي امور با مهارت مساوي حكم كرد... بلكه برابري در نبوغ را بايد از روي توانايي در اجراي مشاغل و وظايفي دانست كه طبيعت بر هر يك از زن و مرد گذاشته است...».2

در اسلام بر نقش مادري تأكيدهاي فراوان رفته، و در عظمت آن سخنها گفته شده است، تا پيوند فرزندان با محور خانواده استوارتر گردد و نظام خانواده پاينده تر شود. (در بخش: «افزون بر حقوق » اين نوشته، از نقش مادري سخن خواهيم گفت). نيز مي نگريم

كه انديشمندان دلسوز، كه در انديشه سامان يابي اجتماعات و تمدن بشري هستند، زنان را به اصالت نقش مادري بسيار توجه مي دهند، و همواره تأكيد مي كنند كه جنجال تبليغاتي تساوي زن و مرد، مبادا زنان را از ايفاي كامل نقش مادر بازدارد كه اين فاجعه اي جبران ناپذير است، كه در فرزنداني كه مادران را در كنار خود نمي بينند و يا در خانواده ها كه با طلاق متلاشي شده

-----------------------

1 و 2- لذات فلسفه/247 و 149.

است، نمونه هاي آن را بسيار مى بينيم.

«... دختران جوان براي آن كه مادران لايقي براي پرورش فرزندان شريفي گردند، بايد تعليمات عالي بگيرند، نه به خاطر آن كه دكتر يا قاضي يا استاد شوند...)1

نيز به زنان بايد آموخت، كه نقش مادري اصولي ترين نقش آنان در زندگي است، و تكامل و رشد مادي و معنوي، حتّي سلامت بدني آنان نيز در پرتو ايفاي اين نقش است: «... بنظر مي آيد كه جنس ماده لا اقل نزد پستانداران مگر بعد از يك يا چند آبستني به كمال خود نمي رسد. زنهايى كه بچه ندارند، خيلي عصباني ترند و تعادل روحي و جسمي ايشان زودتر از ديگران بهم مي خورد، زنها عموماً به اهميتي كه اعمال توليد مثل براي آنها دارد، واقف نيستند. در حالي كه اين عمل براي كمال رشد ايشان ضروري است. در اين صورت منطقي نيست كه توجه زنان را از وظايف مادري منحرف سازند. نبايستي براي دختران جوان نيز همان طرز فكر و همان نوع زندگي و تشكيلات فكري و همان هدف و ايده آلي را كه براي پسران جوان در نظر مي گيريم معمول

داريم ».2

شعارهاي آزادي و همساني، نبايد اين رسالت مهم را لرزان و سست كند و آرمان والاي مادري را در تيرگي فروبرد.

همه نگرانيها از آينده تمدن بشري در نظر انديشمندانِ واقعگرا، بيشتر متوجه مسائل خانواده، و نقش اصولي است كه زنان بايد بر عهده داشته ا و 2- انسان موجود ناشناخته/314 و 103.

باشند، تا خانواده گسيخته نگردد و زنان با تمام وجود، به سكّان داري آن بپردازند. و مباد كه زنان در ميدان مردان وكارهاي مردانه گام بگذارند و رسالت اصلي خويش و نقش زندگي ساز خود رافراموش كنند. رسالت و نقشي كه بسيار بالاتر از انجام كارهاي مردانه و تقليد از جنس مذكر است.

«... هنگامي كه از آزادي تبليغ مي كنند، بدانند كه مرد ناقص شدن كاري نيست. بلكه مهم زن كامل بودن است ...اگر امروز طبيعت در حفط خانواده و كودك ناتوان به نظر مي رسد، براي آن است كه زن مدتي طبيعت را از ياد برده است و شكست طبيعت هميشگي نيست ». 1

-----

1- لذات فلسفه/154 و 149.

بخش ششم

خشونت نسبت به زن در تعاليم اسلامي، همه اشكال خشونت نسبت به همه انسانها، ممنوع است و رعايت حال افراد و رفق و نرمش در روابط اجتماعي مورد تأكيدهاي فراوان قرارگرفته است:

پيامبر اكرم (صلّي الله عليه و آله): ((ما مِنْ عَملٍ اَحَبُّ الي الهر تعالي و الي رسوله من الايمانِ باللّهِ والرفقِ بعبادِةِ و ما من عملِ ابغضَ الى اللّهِ تعالى مِنَ الاِشراكِ باللّه تعالي والعنفِ عَلي عباده».1

«هيچ كارى نزد خدا و پيامبر خدا گرامى تر و محبوب تر از ايمان و رفق (نرمش و مدارا) با مردمان نيست، و هيچ كارى نزد

خداوند و رسول او، زشت تر (مبغوض تر) از شرك به خدا و خشونت با مردمان نيست.

موضوع خشونت، گهگاه مورد سوءاستفاده قرار مي گيرد، و از آن تفسيرهاي نادرستي ارائه مي شود. براي شناخت درست حدود مفهومي خشونت، توجه به اين نكته بسيار حياتي و ضروري است كه قصاص مجرمان و جهاد با كافران و به كارگيري ابزار جنگ و كاربرد شمشير با

1- بحا رالانوار 72/457؛ به نقل از نوادر راوندى.

دژخيمان و تجاوزگران به حقوق انسانها، موضوعي خياتي است، و سراسر قرآن و احاديث مسلمانان را به آن فرامي خواند. اين موضوع بسيار روشن است. زيرا متجاوزان به حقوق انسان، از هيچ بيداد و ستمي پرهيز ندارند، با نهايت بيرحمي و سنگدلي مي كشند و در راه منافع خويش خون مي ريزند، شكنجه مي كنند، و بالاترين حدّ خشونت را روا مي دانند.

در برابر چنين انسانهايي، اصل عدم خشونت، مفهومي ضد انساني مي يابد و در حقيقت ترحّم بر پلنگ تيز دندان است. در برابر اين انسانهاي خشونت شيوه منطق قرآن، انساني و حياتي است:

(- فَمَنِ اعتدي عليكم فاعتَدُوا عليهِ بمثلِ ما اعتَدى عليكمُ واتّقوا الهَ- واعْلَموا اَنَّ اللهَ مَعَ المتِّقين )1

پس هر كس بر شما تجاوزكند به همان اندازه ي تجاوزش بر او تجاوز كنيد و از خدا بپرهيزيد و بدانيد كه او با پرهيزگاران است ».

براي رويارويي با اين خون آشامان انسان نما، تنها منطقي كه كاربرد دارد منطق خشونت و شمشير است. برخي ساده انديشان و دلباختگان تفكر ليبرال- دموكراسيِ غرب، گمان مي كنند كه با موانعِ راهِ انسانهاي مظلوم و سلطه طلبي هاي جهانخواران، با منطق و اخلاق مي توان

مقابله كرد و با اصل عدم خشونت و نرمش جلو سدسازان راه انسان را مي شود گرفت. تمام عينيتها و واقعيتهايِ عصر حاضر و تاريخ گذشته، اين پندار را باطل مي سازد و سراسر تاريخ انبيا نيز اين انديشه را تكذيب مي كند. 1- بقره 2/194.

پيامبر اسلام كه «رحمةً للعالمين» است و «بُعثت لاتمّم مكارم الاخلاق: من براي اتمام مكارم اخلاق برانگيخته شدم» شعار اوست؛83 جنگ تدارك ديد، حتّي با مخالفان داخلي، نيرو به كار برد، و در برابر مسلماناني كه به بعضي از احكام اسلام گردن ننهادند، برخوردي انقلابي و قاطع داشت. اين سخن پيامبر (صلّي الله عليه و آله) راه مسلمانان را نيك روشن مي كند: «الخَير كلُّه في السَّيفِ و تحتَ ظِلِّ السَّيف ولايقيمُ الناسَ الّا السَيف، والسُيوف مَقاليدُ الجنَّةِ والنّار».1

«نيكى، تمام نيكى، در شمشير و در سايه ي شمشير قرار دارد، و مردم جز با شمشير راست نگردند، و شمشيرها، كليد بهشت و دوزخ است».

از امام باقر (عليه السّلام) نيز همين اصل حياتي بازگو شده است: «الخيرُ كلُّهُ في السيفِ وتحتَ السيفِ وفي ظِلِّ السيف ...»2

«تمام نيكيها در نيرو و شمشير و زير شمشير و در سايهي شمشير نهفته است... ».

آن پيشواي بزرگ انسان، به عنوان بزرگترين آموزگار اخلاق و تربيتهاي الهي- انساني، تمام نيكيها را در سايه شمشير و با كاربرد نيرو، تحقق پذير مي داند، و ابزار قدرت را تنها راه براي پيداييِ آرمانهاي صلح جويانه و اخلاقي و انساني مي شمارد. پيامبرِ انسان شناس، مي داند كه انسانهاي دژخيم شده و منافع طلب، جز با شمشير به حق تن ندهند، و از خيانت و جنايت و قتل و

غصب و تحميل واستثمار دست برندارند. در

1 و 2- وسائل الشيعه 11/5 و 9.

روزگار ما كه نمونه هاي بسيار روشن اين جنايتكارانِ تجاوزگر را مي بينيم كه هر روز با ملتهاي مظلومِ جهان سوم چه مي كنند. با بهاي نفت چه كردند؟ با قيامهاي مردمي چه كردند؟ كمپانيهاي مواد خوراكي و دارويي چگونه از اين ابزار براي اعمال فشار و سلطه خود استفاده كردند وكالاها و مواد ضروري حيات كودكان و زنان را به بدترين ابزار خشونت تبديل كردند. سازندگان ابزار جنگي، ميان انسانهاي بي گناه جنگ راه انداختند تا سلاحهاي آنان به فروش برسد يا ويروس بيماريهاي انساني و دامي و گياهي را پخش كردند تا توليدات دارويي آنان مصرف شود. و ديگر روشهاي ضد انساني كه شمارش فهرست وار آنها به كتابهايي نياز دارد. اكنون در برابر اينگونه خشونت گرايي كه در طول تاريخ چندين هزارساله انسان سابقه نداشته است. از اصل عدم خشونت دم زنند، و در برابر اين همه بي فرهنگي و بيدادگري، منطق و اخلاق انساني را پيشنهاد كنند، به معناي دوركردن نسل جوان و حماسه ساز از اصل مبارزه و شهادت طلبي و ايثار است، درهم شكستن عنصر مقاومت است و در نتيجه خشكاندن ريشه هاي انقلابي بودن و هموارسازي راه براي سلطه طلبانِ ضد بشر است.

بازمي گرديم به سخن والاي پيامبر بزرگوار اسلام كه عُنف و زورگويي و خشونت با بندگان خدا، بدترين كار است و برابر با شرك به خدا. اين با بندگان خداست. يعني انسانهاي متعهّد، خق شناس و مسئوليّت پذير، نه بيدادگران خون آشام و قانون شكن. بنابراين بايد در برابر انواع تبليغها و

تلقينها هوشيار بود، و در كاربرد واژه هاي به ظاهر زيبا و فريبا دقت كرد، كه در چه مورد به كار مي رود و چه هدفي را پي مي گير د.

آري در اسلام خشونت و تحميل و زورگو يي محكوم است حتّي نيازردن هر موجود زنده اي نيز در اسلام آموزش داده شده است:

امام صادق (عليه السّلام): ((فازَ واللّهِ الْاَبْرارُ، اتدري من هم؟ هم الذين لايُؤذونَ الذَر».1

«به خدا سوگند كه نيكان رستگار شدند. آيا مى دانى ايشان كيانند؟ آنان كسانى اند كه مورچه ي بسياركوچكى (كه با چشم به سختى ديده مى شود يا هر موجود ريزى) را آزار نمى رسانند».

اينها در جاي خود ثابت است. مراتب كمتر از خشونت، يعني هر گونه آزاررساني يا نوعي اعمال و رفتار يا گفتاري كه مايه چندش و ناخشنودي ديگران شود، نيز در اسلام، سرشتي شيطاني شمرده شده است:

پيامبر(صلّي الله عليه و آله): ((مَنْ آذي مؤمناً فَقَدْ آذاني و مَنْ آذانيِ فَقَدْ آذَي الها، و مَن آذي اللّه فهو ملعونٌ في التوراةِ و الانجيلِ، و الزبورِ و الفرقانِ ».2

«آن كه به مؤمنى آزار رساند، مرا آزار كرده است، و آن كه مرا آزار دهد، خداى را آزار داده است، و آن كه خداى را آزار داده در تورات

و انجيل و زبور و قرآن، نفرين شده است. »

امام صادق (عليه السّلام): «قال اللّه عزّ و جلّ: (لِيأذَنْ بِحَربٍ مِنّي مَنْ آذي عبدي

1 و 2- بحارالانوار 75/ 152 و 150.

المؤمنَ)10

خداوند مى فرمايد: «آن كه بنده ي مؤمن مرا بيازارد آگاه باشد به جنگ ازناحيه ي من ».

اهانت و توهين نيز نسبت به انسانها در منطق اسلام مردود است:

پيامبر(صلّي الله

عليه و آله): «اَذَلُّ الناسِ مَن اَهانَ الناسَ ».2

«پست ترين مردم كسى است كه به مردم توهين كند».

بيم رساني و غمگين ساختن نيز دور از اسلام و دين باوري است: پيامبر(صلّي الله عليه و آله): «مَنْ اَحزَنَ مؤمِنأ ثمَّ اَعْطاهُ الدنيا لم يَكُنْ ذلِكَ كفّارَتَهُ و لم يوجَرُ عليه ».3

«آن كه انسان مؤمنى را غمگين سازد، اگر همه ي دنيا را به او بدهد جبران كارش نمى شود و پاداشى نيز (در اين بخشش دنيا) ندارد».

و سرانجام هرگونه كردار يا گفتاري كه انسان ديگر را ناخوشايند باشد و به نوعي نا انسانى جلوه كند، روا نيست:

پيامبر(صلّي الله عليه و آله): (... وَ مَنْ دَفَعَ مؤمِناً دَفْعَةً لِيُذلَّهُ بِها اَوْ لَطمَهُ لَطمَةًاَوْ اَتي اليهِ اَمْراً يَكْرَهُهُ، لَعَنَتْهُ الملائِكَةُ حتّي يُرْضِيَهُ مِنْ حَقِّه و يَتُوبَ و يستغْفِر... ».4

«آن كه مؤمنى را به قصد تحقير (از نزد خويش) براند يا به او سيلى بزند، يا با او برخوردى ناخوشايند داشته باشد، ملائكه او را نفرين 1-كافى 2/350.

2- بحا رالانوا ر 78/ 192.

3- بحا رالانوا ر 75/ 150.

4- علل الشرايع 2/210.

كنند، تا آنگاه كه آن مؤمن را نسبت به حقش راضى كند و از كردارش (نسبت به او) توبه كند و توبه بخواهد...»

ياد كرديم كه مؤمن يعني زن و مرد مؤمن، و همه اين احكام هر دو جنس را در برمي گيرد، و در روابط خانوادگي بر لزوم آن افزوده مي شود. اين در كليت تفكر اسلامي است. ليكن با بررسي آيات قرآن و احاديث معصومان(عليهم السّلام) درباره ي زن، به تأكيدهاي فراوانتري در دوري از خشونت برمي خوريم. (اين موضوع را مشروح تر در بخش: «افزون بر

حقوق» خواهيم ديد).

قرآن مي گويد:

(...وَ عاشِرُوهُنَّ بِالمعروفِ...)1

«با زنان به نيكى (و مهربانى) رفتار كنيد...».

حتّي در مواردي كه سخن از طلاق و جدايي از زن پيش مي آيد، قرآن بر معروف تأكيد مي كند:

قرآن كر يم:

(وَ اِذا طلّقْتُمُ النساءَ فَبَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَامْسِكُوهُنَّ بِمَعْروفٍ اَوْ سِرحُوهُنَّ بِمَعْروفٍ ولاتُمسكُوهُنَّ ضِراراً لَتَعْتَذوا وَ من يَفْعَل ذلِكَ فَقَد ظَلَم

نَفْسَهُ ولاتَتَّخِذُوا آياتِ اللّهِ هُزُواً...): 2

«هر گاه زنان را طلاق داديد و مهلتشان سر آمد، يا آنان راه نيكو وجهى نگه داريديا به نيكو وجهى رها سازيد و براى اين كه بدانان ا- نساء 4/19.

2- بقره 2/231و 233.

زيان برسانيد در خانه نگاهشان مداريد و هر كس كه چنين كند به خويشتن ستم كرده است و آيات خدا را به ريشخند مگيريد...»

طلاق و جدايي نوعاً با آزارها، كينه ورزيها و برخوردهاي ناهنجارِ جانبي همراه است. قرآن از اين مو ضوع پيشگيري مي كند و مي گويد: زني را كه مي خواهيد طلاق بدهيد، بايد با رعايت اصل «معروف » از او جدا شويد و مباد در اين حال آنان را آزار ندهيد يا زيان برسانيد و يا رفتاري خشونت آميز داشته باشيد.

بنابراين، در قهر و آشتي معيار و ضابطه رفتاري با زنان اصل «معروف» است.

در آيه ديگري نيز كه سخن از دوران شير دادن به فرزندان است، قرآن بر «معروف» تكيه مي كند، و تأمين نيازهاي مادران را در چارچوب «معروف» مورد تأكيد قرار مي دهد:

قرآن كر يم:

(...وَ عَلَى الْمَوْلودِ لَهُ رزقُهُنَّ وكِسْوَتُهُنَّ بِالمَعْرُوفِ...)1

«بر عهده ي صاحب فرزند است كه خوراك و لباس زنان را به وجهى نيكو تأمين كند...».

تأمين نيازهاي زنانِ بچه دار بايد با معيار «معروف» باشد نه مقدار لازم و

ضروري. بلكه بيش از آن. اكنون با اين تأكيدهاي قرآن بر معيار «معروف» در رفتار با زنان، حدود معناي معروف بايد روشنتر بررسي شود كه آيا «معروف» همان حق و قانون و عدل است يا چيزي برتر و

1- بقره 2/231 و 233.

گسترده تر از قانون و عدالت است.

واژه ي «معروف» كه در تعاليم ديني بسيار آمده است، و دستور اجتماعي «امر به معروف» نيز با اين واژه تبيين شده است، معنايي ژرفتر و گسترده تر از قانونمندي و عدل گرايي دارد، و چنان كه «معر وف» شامل حق قانوني و عادلانه مي شود، همچنين كارهاي ارزشي و اخلاقي و انساني را نيز در برمي گيرد. يعني رفتاري افزون بر حق و عدل كه نوعي نيكوكاري و شايسته ارزشهاي متعالي انساني است. پس اگر گفته شود با زن به حق يا به عدالت رفتاركنيد، يعني حق عادلانه او را بدهيد و اگر گفته شود با «معروف » با او رفتاركنيد، يعني بيش از حق به او رسيدگي كنيد و بدانسان و تا آن اندازه با او نيكي كنيد كه اقتضاي اخلاق انساني و ارزشهاي اسلامي است. و به تعبير ديگر يعني از تكليفهاي واجب گامي فراتر نهيد و به مستحبات نيز در اين رابطه عمل كنيد.

در مجمع البحرين آمده است: «معروف نام فراگيري است براي هر كاري كه موجب اطاعت خدا و يا نزديكي به او و نيكي نسبت به مردم باشد و نام هر كاري است كه نيكي و شايستگي آن در قانون شرع و يا قانون عقل پذيرفته شده است ...).1

امين الاسلام طبرسي نيز مى گويد: «معاشرت با معروف، يعني رفتاري طبق دستور

خدا و اداي حقوق زنان در تأمين نيازها و نيكوگفتاري و نيكورفتاري با آنان. نيز گفته شده است: معروف اين است كه زنان را

1- مجمع البحرين3/159و25.

نزنيد و سخن زشت نيز به آنان نگوييد و در رويارويي با ايشان گشاده روي باشيد... ».1

بنگريد كه اضافه بر حق و عدل، رفتار وگفتار نيك وگشاده رويي و رعايت معيارهاي اخلاقي و ارزشي نيز در حوزه مفهوم «معروف» است. توجه به اين نكته نيز اهميّت دارد (چنان كه برخي از فقهاي عصر گفته اند) كه تعبير «معروف» و آيات آن، به شيوه و سبكي است كه قانون عام و كلي را مي رساند، و با هيچ تخصيص و تقييدي سازگاري ندارد. يعني نمي توان گفت: نسبت به زنان با معروف و نيكي رفتاركنيد مگر در فلان مورد كه در آنجا شيوه ي معروف را كنار بگذاريد، و راه منكَر را در پيش گيريد. چنين تقييدي با آيات «معروف» بكلي ناسازگار است. بنابراين معروف اصلي كلي است كه هيچ تخصيصي را نمي پذيرد، و تنها قانون عام اسلامي در مجموع روابط با زنان است.

بالاترين حدّ سازش وگذشت نسبت به زنان اين فرموده ي قرآن است: (... فَاِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسى اَنْ تَكْرهُوا شيئاً وَ يَجْعَلَ اللهُ فيهِ خيراًكثيراً... )2

«و اگر شما را از زنان خوش نيامد، چه بسا چيزها كه شما را از آن خوش نمى آيد در حالى كه خدا خير زيادي در آن نهاده باشد...».

امين الاسلام طبرسي مي گويد: «.. در اين كه زنان را با ناخواهاني و ناخوشايندي نگاه داريد خير كثير نهفته است- و اين آيه تشويق و تحريك شوهراني است (كه دوست ندارند با همسرانشان

زندگي كنند) به

2- نساء4/19.

صبر و شكيب و سازگاري و پرهيز از جدايي و طلاق. و اين صبر تا آنجاست كه بيم زياني بر نفس يا دين و يا مال نباشد...)1

اين دستور به مرداني است كه با عدم توافق اخلاقي، يا عاطفي و يا مسائل ديگري كه با همسرانشان دارند، روي به طلاق مي آورند و در برابر نفس خود مقاومت نمي كنند و در راه سازش با زنان شكيب نمي ورزند و از برخي خواسته هايشان صرفنظر نمي كنند.

نيز قرآن كريم از آزاررساني به زنان شديداً نهي كرده است:

(والّذين يؤذونَ المؤمنينَ والمؤمناتِ بغيرِ ما اكتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهتاناً وَاثماً مبينا)2

«وكسانى كه مردان مؤمن و زنان مؤمن را بى هيچ گناهى كه كرده باشند مى آزارند، تهمت وگناه آشكارى را بر دوش مي كشند».

با توجه به اين كه اين آيه، پس از آيه اي قرار دارد كه آزاررساني به خدا و پيامبر (صلّي الله عليه و آله) را مطرح كرده است، نكوهيده بودن آزار زنان بيشتر روشن مي شود. اينها نمونه اي از آياتي بود كه از هرگونه خشونت عليه زن بطور قاطع باز مي د ارد.

در احاديث نيز اين موضوع بسيار مطرح گرديده است:

پيامبر(صلّي الله عليه و آله) به روايت امام باقر(عليه السّلام): «اَيَضرِبُ احدُكُم المرأةَ ثُمَّ يَظَلُّ

1- مجمع البيان 3/ 25.

2- احزاب 32/58.

مُعانِقَها»1

«آيا زن را كتك مى زنيد، سپس مى خواهيد با او هم آغوش باشيد؟! ».

اكنون اين سؤال پيش مي آيد كه در قرآن كريم چرا زدن زن مطرح شده است، در اين آيه ي كريمه:

(... والتى تخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَامجُرُوهُنَّ فى المضاجِعِ واضْرِبُوهُنَّ فَاِنْ اَطَعْنَكُمْ فَلاتَبغُوا عَلَيْهِنَّ سَبيلاً).2

«و آن زنان را

كه از نافرمانيشان (در رابطه ي زناشويى) بيم داريد، اندرز دهيد، و از خوابگاهشان دورى كنيد و (سپس) آنان را بزنيد اگر فرما نبردارى كردند، پس ديگر راه بيداد پيش مگيريد».

اسلام اطاعت زن از شوهر را در مسائل ويژه زن و شوهري، لازم و تكليف مي داند، و اين را حقي براي شوهر مى شناسد. اهميّت و ضرورت اين حق و لزوم برآورد اين نياز پوشيده نيست. اين نياز در صورتي كه برآورده نشود و با گستاخي برخي زنان روبرو گردد، ممكن است با خشونتهاي فراواني روبرو شود، زيرا كه نوعاً و بطور طبيعي قدرت مرد بيشتر است. حال قرآن كريم دايره ي آن را محدود كرده و از هرَگونه زياده روي براي اِعمال خواست شوهر (بويژه با توجه به مفهوم اين ضرب) مانع گرديده است و براي آن شيوه قانوني (مراحل و اندازه) معين كرده است، تا به زياده رويهاي ظا لمانه اي نينجامد. بنابراين ضرب در صورتي است كه خلافي صورت گرفته باشد و آن هم خلاف در روابط

1- وسا ئل الشيعه 14/ 119.

2- نساء 4/34.

ويژه ي زن و شوهري.

موضوع ديگري كه در خور ژرفنگري است، چگونگي اين «ضرب» است. حدود وكيفيت ضرب در احاديث و تفاسير مشخص شده است و چنين گفته اند كه منظور زدن بسيار نرمي است كه هيچ گونه اثري برجاي نگذارد.1 براي تبيين بيشتر حدود آن و جلوگيري از هرگونه زياده روي، امام صادق (عليه السّلام) آن را به زدن با مسواك تفسير فرمودند:

امام صادق (عليه السّلام): (.. اِنَّهُ الضربُ بالسِواك2: منظور از زدن در آيه، زدن با مسواك است ».

و اين براستي نوعي اعلان تنفر و مخالفت

اخلاقي است نه تنبيه بدني.

نيز بايد توجه داشت كه همين مقدار برخورد، بابد پس از دو مرحله اخلاقي و تربيتي انجام گيرد. اين دو مرحله در متن همين آيه تبيين گشته است:

1. فعِظوهُنَّ: به آنها پند دهيد.

2. واهجُروهنَّ في المضاجع: از خوابگاهشان دوري كنيد.

دوري از خوابگاه نيز كه ممكن بود به زياده رويهايي بينجامد و به دوريهاي درازمدت بكشد، به حدّاقل آن، تفسير شده است كه از خشونت برخي جدايي ها و بي اعتنايي ها مانع گردد.

امام باقر(عليه السّلام): «... يُحَوِّلُ ظَهْرَهُ اِلَيْها:3 پشت به زن بخوابد» نه دوري زياد

ا- مجمع البيان 3/ 44.

2 و 3- مجمع البيان 3/ 44.

و يا به اطاقي ديگر رفتن و يا ترك خانه و...

پس در دوري از خوابگاه زنان نيز از هرگونه خشونت و زياده روي منع گرديده است. بنابراين طبق منطق عقل و شرع، اگر زنان از ابتدايي ترين و ضروري ترين حق ميان خود و شوهرانشان سرباز زدند، (يعني نشوز) نخست با دو واكنش اخلاقي و آموزشي روبرو مي گردند و سپس با مرحله اي تنبيهي، با همان مقدار و در چارچوب معيني كه امام صادق (عليه السّلام) مشخص كردند، با او برخورد مي شود و نه بيشتر.

اين نكته نيز قابل دقت است كه برخي فقيهان مطرح كردند كه اطاعت زن از شوهر، تنها در مورد همان رابطه ويژه است و حتّي اگر استمتاعات و لذتجويي هاي ديگري در شرع مجاز شمرده شده باشد، اطاعت در آنها لازم نيست. زيرا دليلي نداريم كه تن دادن زن به همه انواع لذتجويي ها واجب باشد، تا تن ندادن به برخي از آنها «نشوز« شمرده شود.1

اصل تمكين و نشوز در

مسائل زناشويي كه موضوعي ثابت است. نيز بايد با خشونت و زيان رساني همراه نباشد و با اصل «لاضرر» سنجيده شود كه برآورد خواسته ي مرد از زن، موجب ضرر و زياني به زن نباشد.

امام صادق (عليه السّلام):« سألت اباعبداللّه(عليه السّلام) عن قول اللّه- عزّ وجلّ-

(لاتُضارَّ والدةٌ بولدِها ولا مولود له بِوَلدِهِِ) قال: كانَتِ المراضعُ تُدافَعُ اِحداهُنَّ الرجُلَ اِذا ا اَرادَ... فنهي اللهُ عن ذلِكَ اَنْ يُضارَّ الرجلُ المراةَ، و المرأةُ

ا- اَية الله سيّد محسن حكيم (رحمت الله عليه)، مستمسك العروة الوثقى 14/64.

الرجلَ »1

«راوى مى گويد: از اين فرموده ي خداوند از امام صادق (عليه السّلام) پرسيدم:

«نبايد هيچ مادرى بخاطر فرزندش زيانى ببيند ونه هيچ پدري بخاطر فرزندش ...» امام فر مود: برخى زنان شيرده، مانع تقاضاي شوهرانشان مى شدند و... خداوند از اين نهي كرد كه مردى به همسرش زيان برساند يا زنى به شوهرش ».

حتّي اگر اين حديث خاص در مورد ممنوعيت ضرررساني به زن نبود، قانون عام و كلي «لاضرر»، همه ي موارد ضرر و زيان را دربرمي گيرد. چون بنابر كليّت معناي: «لاضرر»، هرَگونه ضرر و زيانى در روابط اجتماعي و خانوادگى و فردي ممنوع است.

1- وسائل الشيعه! 14/137.

بخش هفتم

روانشناسي اختلافي
اشاره

مسائل مربوط به روانشناسي زن، به عنوان روح انساني، بسيار پيچيده و رازوار و بيكرانه است، بويژه با توجه به وجه تمايزها و اختلافهايي كه روحيه زنانه و مردانه دارد.

ارزيابي وجه تساوي ها و يگانگي ها و وجه تمايزها و دوگانگي ها، موضوعي مهم است. زيراكه جنس نرينه و مادينه در عين حال كه يگانه هستند و داراي روحي انساني، وجه تمايزهايي اصولي نيز دارند كه درخور ژرفنگري و كاوشگري

است، و بررسي ابعاد روان زن، از اين ديدگاه نيز كاري كارِستان است، و متخصصان پرحوصله و انديشمندان ژرف انديشي مي خواهد كه در پهنه روان زن گام بگذارند و به بررسي و تحقيق بپردازند، و وجه تمايزهاي آن را مشخص كنند.

در اين زمينه بررسيهايي انجام گرفته و كتابهايي نيز به نگارش آمده است كه بايد اين حركت علمي بيش از پيش ادامه يابد و دانشمندان مسلمان اين موضوع را در رابطه با تعاليم اسلامي ارزيابي كنند. اين بررسيها موجب مي گردد كه حقوقدانان و جامعه شناسان، در تعيين جايگاه زن به كجراهه نروند و راهي به افراط يا تفريط نپيمايند.

نخستين موضوع، شناخت واقعيت ترديدناپذير اختلافها و دوگانگيهاست. همين كه عينيت خارجي دو جنس زن و مرد است، و بررسيهاي علمي آن را اثبات مي كند: «زيست شناسان را عقيده بر اين است كه زن و مرد، تفاوتهاي بنيادي دارند. بدين معنا كه تفاوتهاى آنها در درجه اول ارثي است نه محيطي. آنها معتقدند كه هر سلول بدن زن با هر سلول بدن مرد تفاوت دارد. آنها قبل از آن كه به دنيا بيايند، و تحت تأثير نفوذهاي اجتماعي قرارگيرند، كاملاً تمايز پيدا مي كنند و براي زن يا مرد شدن آماده مي شوند. به قول استاد دكتر محمود بهزاد: اگر اوضاع اجتماعي موجب تفاوت زن و مرد مي شود فقط آنچنان را آنچنانتر مى كند»1

«زن و مرد تنها به همين جهت كه از دو جنس نر و ماده اند، برخلاف تمام تبليغات هواداران افراطي تساوي حقوق زن و مرد، داراي كاركردها و فونكسيون هاي زيستي و جهان بيني و روحيات مختلفي هستند. به طوري

كه روانشناسان امروز به موازات تقسيم جسماني انسان به دو بدن نرينه و مادينه، به تعيين دو روحيه نرينه و روحيه مادينه پرد اخته اند».2

حتّي در اجتماعاتي كه اصل تساوي را در همه پهنه هاي زندگي، ميان دختر و پسر پياده كردند، نتوانستند اين دوگانگيها را كه در عينيت زندگي

1- دكتر حمزه ي گنجى، روانشناسى تفا وتهاى فردي/ 190، چاپ ششم، انتشارات بعثت،

1375.

2- و نمى دانند چرا؟/ 88.

خود را بخوبي نشان مي دهد، انكاركنند.

((در ممالكي مانند ايالات متحده ي امريكا كه ارتقاء مقام اجتماعي زن بطور واضحتري صورت مي پذيرد، معمولاً پسرها و دخترها در تمام موضوعات مختلف شركت مى كنند. با اين حال اغلب مربيان وجود اختلافات اساسي بين پسران و دختران دبستانى را بدون آن كه تعريف روشني از آن داشته باشند، قبول دارند. مربياني كه مسئوليّت اداره پياپي كلاسهاي دخترانه و پسرانه و بازرساني كه در يك دوره از هر يك از اين كلاسها به كلاسهاي ديگر سر مي زنند، گاهي از تقابل در دوجامعه و لزوم انطباق مجدد آنان سخن مي گويند. ولي مسأله ي اختلاف بين دو جنس در يك كلاس مختلط، كه تا اندازه اي در تمام روستاها وجود دارد، با اهميّت و اَشكال هر چه تمامتر به چشم مي خورد... اختلافات بدنى و ذهني كه واقعاً بين اكثريت مردها و اكثريت زنها وجود دارد، و اختلاف نقشهاي اجتماعي حاصل از آنها، به پيدايش فكر «نمونه هاي مذكر و مؤنث » منجر شده است، كه بدون شك يك امر مجرد و ذهني است. ولي به همان اندازه هم مؤثر مي باشد. از طرف ديگر، هر فرد بزودي درمي يابد

كه در تمام دوره خبات خود به يكي از اين نمونه ها متعلق است. و اين امر چه قبول شود و چه ردّ شود، همانطوركه خواهيم ديد، در رفتار فرد و خصوصاً در سازش اجتماعيش، مانند سازش خانوادگي، تحصيلي يا شغلي، نقش مؤثري بازي مي كند... ».1

1- هانرى پيرن- موريس دوبس، روانشناسى اختلافي 197 و 202، ترجمه ي دكتر م_حمد

حسين سروري،1362

جنسيت نه تنها در اَشكال آشكار آن؛ بلكه در سراسر هستى زن يا مرد تأثيرگذار است، و تمايزهايي را موجب مي گردد به گونه اي كه (مي توان به درستي انتظار داشت كه اختلافاتي از مقوله ي بدني بارزترين اختلافات باشند. « ترمن گفته است كه: «هر سلول بدن انساني شامل علامت جنس خود مي باشد...) 1؛ «... يكايك سلولهاي بدنش، همچنين دستگاههاي عضوي و مخصوصاً سلسله عصبي، نشانه جنس او را بر روي خود دارد».2

بي ترديد، مناسبات و تأثيرگذاريهايي ميان اشكال و جنبه هاي بدنى و روحيات انسانها وجود دارد. ريخت ها، شكلها، اندازه، قد، وضع جمجمه، مجموعه ي استخوانها، ماهيچه ها، مغز و ديگر اعضا، صرفنظر از اختلاف عضوي و فيزيولوژيكي كه در دو جنس دارد، در مسائل رواني و فكري نيز تأثيراتي ژرف مي گذارد. تفاوتهاي قد، وزن، شكل و بسياري از ويژگيهاي فيزيولوژيكي ديگر، تفاوتهاي شخصيت را آشكار مي سازند، يا دست كم پيش درآمدي براي آن است.

اصولاً در روانشناسي حتّي روانشناسي جنس واحد، اين موضوع كاملاً پذيرفته شده است كه وضعيت بدني در چگونگيهاي رواني تأثيرگذار است. از اين رو، در روانشناسي به دسته بنديهاي رواني براساس اَشكال و تيپها مي پردازند و براي تيپ بطني يا تيپ استخواني

يا 1- روانشناسى ا ختلافي/197 و 202.

2- انسان موجود ناشناخته/ 100.

تيپ عضلاني، يا بلندقد وكوتاه قد و.. روحيات متفاوتي قائلند، و هر يك داراي ويژگيهاي مخصوص به خود هستند، كه در ارتكاب جرم، استعداد آموزش، ذوق هنري و نوع گرايشها تأثير دارد، و انسانهاي درونگرا و برونگرا در روانشناسي، از همين زمينه هاي بدني پديد آمده است.

((..شكل ما، معرف عادات فيزيولوژيكي و حتّي طرز تفكر عادي ماست-. در چهره حتّي مي توان چيزهايي عميقتر از فعاليتهاي باطني را خواند و نه تنها از آن معايب يا فضائل و ذكاوت يا بلاهت و احساسات و عادات مخفي شخصي را دريافت. بلكه ساختمان جسم او و حساسيت وي را براي ابتلاي به بيماري هاي جسمي و رواني نيز شناخت... كسي كه راه تحقيق را مي داند، در چهره هر كس توصيف كاملي از جسم و جان او را مي خواند- نبايستي كوركورانه به خاطر تأمين زيبايي و نيرومندي عضلات، اندازه اي بدن را تغيير داد. زيرا هر تغيير كوچكي در حجم، موجب پيدايش تحولات عميقي در فعاليتهاي فيزيولوژيكي و رواني ما خواهد گرديد. عموماً افراد خيلي حساس و پركار و پرمقاومت حجيم نيستند، و اين قضيه در مورد نوابغ نيز صدق مي كند- مخصوصاً شكل و حركات و قيافه... معرِف صفات و نيروي بدني و آئينه ي شعور ماست- فعاليتهاي رواني، محققاً با فعاليتهاي فيزيولوژيكي بدن بستگي دارد...).1 اكنون ذيل عناويني، فهرست وار، به برخي از تفاوتهاي دو جنس

1- انسان موجود ناشناخته/74 و 152.

اشاره مي شود:

آ- رشد دختر و پسر

متخصصان مي گويند: «..رشد دختران سريعتر از پسران است، به اين معنا كه رشد استخوان بندي، رويش دندانها و رشد غدد

تناسلي در آنها سريعتر از پسرهاست .سبقت متوسط دخترها از پسرها كه در حدود يك يا دو سال مي باشد، در تمام مدت كودكي و بلوغ پايدار است...».1

ب- قدرت بدنى و توان كارى

بيگمان در موجودات زنده، انساني يا حيواني، قدرت و توان بدني جنس نرينه بيشتر است. از اين رو، براي تلاشهاي سخت و توانفرسا بيشتر آمادگي و كارآيي دارد، و عرصه هاي عملي، آن گاه كه دشوارتر و خطرآفرين تر باشد ميدان جنس مذكر است. «... پسرها از لحاظ ظرفيت حياتي، و خصوصاً از لحاظ نيروي عضلاني، در تمام سنين از دختران بالاترند... (به استثناي بين 11 تا 14 سالگي كه در اين موقع يك برتري خفيف زنانه در دختران ديده مي شود)، بالاخره فعاليت حركتي پسران از فعاليت حركتي دختران در تمام سنين عمر بيشتر است ».2

«در دوران كودكي كفل دخترها پهن تر از كفل پسرهاست با شروع دوران بلوغ اين تفاوت بيشتر مي شود. برعكس استخوان پسرها كلفت تر

1 و 2- روانشنا سى ا ختلا فى/ 202 و 203.

و بزرگتر مي شود. بافت عضلانيشان بيشتر و شانه ها هم پهن تر مي شود. تا حدودي به همين دليل پسرها قوي تر از دخترها مي شوند. و اين قوي بودن را بعدها هم حفظ مي كنند. از علتهاى ديگر قوي تر بودن مردها با در نظر گرفتن جثه شان اين است كه قلب و ريه ي آنان بزرگتر از قلب و ريه زنان است. در مقايسه با زنان، داراى فشار خون سيستولي بالاتري هستند، توانايي بيشتري در انتقال اكسيثرن به خون دارند، و به هنگام استراحت ضربان قلبشان آهسته تر از زنها است در ضمن آنان در

مقايسه با زنان مقاومت شيميايى بيشتري در مقابل خستگى ناشى از ورزش د ارند 000))1

ج- غدد جنسى و توليد مثل

وضعيت غدد تناسلي در زن و مرد، متفاوت است، و هر يك

به گونه اي متمايز از ديگري سازوكار بقاي نسل را بر عهده دارند. از نظر زماني نيز تمايز زيادي ميان راه كارهاي مادينه و نرينه وجود دارد، و مسائل جانبي ديگري چون تأثيرات ژنتيكى و خلق و خويهاي وراثتي كه بسيار پرژرفا و رازوار و شگفت انگيز است. مهمتر اين كه اين موضوع بسيار مهم كه از پيچيده ترين شاهكارهاي آفرينش است، در همين جا پايان نمي يابد. بلكه تأثيرهاي شگرفى در مجموعه ي سازمان وجودى زن

1- پاول هنرى ماسر و همكاران، رشد و شخصيت كودك/535، ترجمه ي مهشيد ياسائي، چاپ اول، نشر مركز، 1368.

و مرد (تني و رواني) برجاي مي گذارد و اين تمايزها و تفاوتها از افراد نوع انساني، دو موجودكاملاً متمايز مي سازد. بر بُعد عاطفي دو جنس تأثير مي گذارد، بر بُعد رواني نيز مؤثر است. ذهن و هوش نيز از اين تفاوتها اثرپذير است، حتّي در ذوق و سليقه و احساس هنري انسانها نيز تأثيرهايي ژرف دارد. و سرانجام در شخصيت زن و مرد مؤثر است و از دو جنس، دو شخصيت متمايز و دوگانه مي سازد.

قلم را به دست متخصصان مي سپاريم: «يكي از علل اصلي اين امركه زنان نسبت به مردان داراي تغيير حالات بيشتري مي باشند اين است كه مقدار استروژن آنها هر سي روز يك بار از مقدار تقريباً صفربه بالاترين حد رسيده و دوباره تبديل به صفر مي شود- اكثريت زنان يك چنين تغيير دهشتناكي را با حلمي قابل

تحسين تحمل مي نمايند. اگر هورمون جنسي مردان را دوبار در ماه از آنان گرفته و دوباره بدانها بازپس مي دادند، مسلم بدانيد كه وضعيت دنيا خيلي بدتر از اين حالت كنوني خود مى شد. زيرا دنيا را فعلا مرداني اداره مي كنند كه مثلاً مقدار هورمون جنسي آنها ثابت بوده و تغييري نمي كند».1

((.. غدد تناسلي نه تنها وظيفه ي حفظ نسل و نژاد را برعهده دارند، بلكه در تشديد فعاليتهاي فيزيولوژيكي و رواني و معنوي ما نيز مؤثرند. مابين خواجه ها هيچ گاه فلاسفه ي بزرگ و دانشمندان بزرگ و حتّي جنايتكاران 1- ديويد، روبن و جرج رايلى اسكات و اريك. و. جانسون، دانستنيهاى زناشويي

/284، ترجمه ي كيومرث دانشور، چاپ دوم، انتشارات كوشش، 1377.

بزرگي پيدا نشده است. بيضه ها و تخمدانها اعمال پردامنه اي دارند. نخست اين كه سلولهاي نر يا ماده مي سازند... در عين حال موادّي ترشح مي كنند، و در خون مي ريزندكه در نسوج و اندامها و شعور ما خصايص جنس مرد يا زن را آشكار مي سازد. همچنين به تمام اعمال بدني ما شدت مي دهند.

ترشح بيضه ها موجِد تهوّر و جوش و خروش و خشونت مي گردد. و اين همان خصايصي است كه گاو نر جنگي را ازگاوي كه در مزارع براي شخم به كار مي رود، متمايز مي سازد. تخمدان نيز به همين طريق بر روي وجود زن اثر مي كند. ولي فقط در يك دوره از زندگي او فعاليت دارد و در دوران يأس كوچك مي شود و ازكار بازمي ايستد. به علت كوتاهي زمان فعاليت تخمدان، زن در پيري از مرد شكسته تر

به نظر مي رسد، برعكس بيضه ها تا پايان عمر فعّال مي مانند.

اختلافي كه بين زن و مرد موجود است، تنها مربوط به شكل اندامهاي جنسي آنها و وجود زهدان و انجام زايمان نزد زن و طرز تعليم خاص آنها نيست. بلكه نتيجه علتي عميقتر است، كه از تأثير مواد شيميايي مترشحه غدد تناسلي در خون ناشي مي شود.

به علت عدم توجه به اين نكته اصلي و مهم است كه طرفداران نهضت زن فكر مى كنند، كه هر دو جنس مي توانند يك قسم تعليم و تربيت يابند و مشاغل و اختيارات و مسئوليّت هاي يكساني به عهده بگيرند زن در حقيقت از جهات زيادي با مرد متفاوت است...

سلولهاي بيضه، در تمام طول عمر مرد دائماً به ساختن هسته اوليه كه

تمام سلولهاي موجود تازه از تقسيمات بعدي آن پديدار مي شود، به يك اندازه سهيمند، ولي مادر علاوه بر نيمه مواد هسته ي سلول، تمام پروتوپلاسمايي را كه دورادور اين هسته را مي گيرد، نيز مي دهد، و به اين ترتيب وظيفه او در ايجاد جنين از پدر مهمتر است... وظيفه ي مرد در توليد مثل كوتاه است، ولي از آنِ زن تقريباً نُه ماه به طول مي انجامد. در اين مدت جنين به وسيله موادي كه با خون مادر پس از تصفيه در جفت به او مي رسد، تغذيه و رشد مي كند. در حالي كه كودك مواد لازم براي رشد خود را از مادر مي گيرد، و با آن بافتهاي جديدي مي سازد، بعضي از ترشحات بافتي خود را نيز به مادر مي دهد- در تمام مدت آبستني، مادر را تحت تأثير

خود قرار مي دهد و گاهي او را مسموم مي كند. خلاصه وجود جنين در زهدان مادر، به علت آن كه بافتهايشان با يكديگر متفاوت است عميقاً در وجود زن مؤثر است، و در حين آبستنى حالت فيزيولوژيكي و رواني او را تغيير مي دهد...).1

(... سلولهاي اعضاي بدن، از خود موادي ترشح و در خون مي ريزند

كه محققاً بر روي فعاليت رواني و معنوي آدمي مؤثر است. بيضه ها از تمام غدد مترشحه داخلي، نفوذ بيشتري بر روي قدرت و حالت روحي ما دارد. در هنرمندان و شعراي بزرگ و قديسين و فاتحين، عموماً تمايل جنسي شديد بوده است. برداشتن غدد جنسي حتّي پيش افراد بالغ، تغييراتي را در حالت رواني سبب مي شود. ا- انسان موجود ناشناخته/ 100-102.

بعد از بيرون آوردن تخمدانها، زنان خموده مى شوند و قسمتي از فعاليتهاي فكري و يا حسّ اخلاق خود را از دست مي دهند. و دركساني كه با عمل جرّاحي، بيضه ها را برمي دارند، شخصيت كم و بيش زايل مي شود- هنرمندان بزرگ تقريباً همه عشاق بودهاند. گويي فعاليت غدد جنسي براي برخورداري از الهام ضروري است. عشق وقتي به مطلوب خود نرسد، روح را تحريك مي كند و برمي انگيزد. اگر «بئاتريكس « زوجه ي «دانته» شده بود، شايد ديگر اثر بزرگ شاعر «كمدي الهي» به وجود نمي آمد... ».1

((00 اگر فرض كنيم كه عوامل غدد ترشحي مي توانند در رفتارانسان تأثيري داشته باشند. متعجب نخواهيم شد از اين كه از لحاظ رواني نه فقط صفات مذكر و مؤنث كاملاً مشخص و متفاوت از يكديگر پيدا كنيم. بلكه فقط از «تمايلات بارز» مخصوص هر جنس،

كه تحت تأثير تغييرات فردي خيلي مهمي مي باشند، سخن بگوييم... ولي مسئله در خارج از تظا هرات پسيكوفيزيولوژيك (روان زيستي) حاصله از جنس، همراه تجليّات ديگري كه وابسته به آن مي باشند، تأثيري خاص در رشد شخصيت دارد... ».2

1- انسان موجود ناشناخته/152-153.

2- روانشنا سى ا ختلافي/ 199.

د- بُعدعاطفي

اين نيز روشن است كه در بعد عاطفي، زن و مرد، فرقهايي بسيار دارند. زنان از عواطف بيشتري برخوردارند، و زودتر از صحنه هاي احساسي و عاطفي تأثير مي پذيرند و به هيجان مي آيند. ((دختران به حكم احساس رقيق و عواطف پاكي كه دارند، زودتر از پسران تحت تأثير برنامه هاي اصلاحي قرار مي گيرند، و خيلي زودتر از پسران به راه مي آيند. به گفته «موريس دبس»، مخصوصاً به سبب مادري و خانوادگي آينده خود تربيتي دارند، كه اندكي با تربيت پسران جوان متفاوت است ».1

بُعد مادري در رشد عواطف زن نقش ويژه اي دارد. از اين رو، روانشناسان اين بعد در زنان را كانون بسياري از حالات رواني و عاطفي مي دانند كه از كيان و هستي زن جدايى ناپذير است. «... «دوچ » تأكيد عمده اي بر روي غريزه مادري زن كرده، و اين عامل را در رشد رواني زن بسيار مهم دانسته است. كوتاه سخن آن كه او مقاطع قبل از بلوغ و دوران بلوغ ه_ا پيش درآمدي جهت مادر شدن مي دانست. بدين سان زن به سوي انفعال متمايل مي شود و ماهيت پذيرندگي جزء ذاتي بيولوژيكي و آناتومي اوست. او به انتظار بازور شدن مي نشيند، و زندگيش تنها با مادر شدن است كه مفهوم مي يابد».2

-

1- دكتر على قائمى،

دنياى نوجواني دختران/386، انتشارات اميرى.

2- ژانت هايد، روانشناسى زنان/ 21 و 19، ترجمه ي بهزاد رحمتى، انتشارات لادن، 1377.

«مردان در موقعيتهاي قهرمانانه بيشتر ميل ياري رساني شان شكوفا مي شود. اين در حالي است كه زنان در رابطه با غمخوارگي براي ديگران فعّال مي باشند.»1

«مردان و زنان به طور متفاوت در برابر فقدانها و ضايعه ها از خود عكس العمل نشان مي دهند. زنان عمدتاً بواسطه قطع وگسيختگي ارتباط و پيوندشان با شخص ديگر، افسرده مي شوند. در حالي كه مردان عمدتاً به واسطه از دست دادن ايده آل و يا هدف بزرگ عيني افسرده مي شوند. اين تفاوت حاكي از اين بود كه زنان بيش از اندازه به روابطشان وابسته بوده و توان فرديت يابي و استقلال فردي را ندارند. اين ديدگاه هنوز به قوت خويش باقي بوده و برخي از درمانگران به افسردگي زنان از اين نظرگاه نگاه مي كنند».2

ارزشهاي عاطفي در اين دو جنس، با نوع جنسيّت آنان بستگي دارد.

زن با ديد و روحيه مادينه به موضوعات ومسائل و زندگي و انسانهاي ديگر مي نگرد، و مرد با ديد و روحيه نرينه. اگر اين سخن بطور نسبي درست باشد انسان در ديد و داوريِ خويش، نسبت به هر چيز هم تماشاگر است و هم بازيگر، و هر پديده رنگ و حالتي از ويژگيهاي شخصي مي گيرد (گرچه اصل موضوع ثابت باشد. زيرا اصول ثابت در علوم ترديدبردار نيست). ويژگيهاي جنسي، نقش بيشتري در چگونگيِ

1- روانشناسى زنان /91.

2- روانشناسى افسردگي زنان/13، ترجمه ي بهزاد رحمتى، چاپ اول، انتشارات زرياب، 1375.

ديد و بينش زن و مرد دارد. اين خود حكمتي بزرگ در نظام آفرينش

است كه نوع زن از عواطف بيشتري برخوردار باشد، تا كار نسل سازي و تشكيل خانواده، سامان افزونتري يابد.

ه- مقاومت در برابر بيمارى

از جمله ي اختلافها ميان دو جنس، اختلاف در قدرت بدني و مقاومت در برابر بيماريها است. مقدار مقاومت، تأثيرهايي در زندگي زن و مرد دارد حتّي دركميت و كيفيت دوران رندگاني نيز آثار چشمگير دارد. «به طور متوسط عمر يك مرد هفت سال كمتر از زن است. بحث اين است كه آيا در اين امر، عوامل بيولوژيكي دخيل هستند يا عوامل محيطي؟ مطالعات نشان داده اند كه مقاومت جنس مؤنث، در برابر عفونتها بيشتر از جنس مذكر است. شايد دليلش اين باشد كه داراي ژنهايي بر روي كروموزوم ويژه هستند و بدين دليل مقاومت ايمني شان افزايش مي يابد.

نكته ديگر قابل مطرح كردن در اين ارتباط اين است كه گرچه جنس مرد دستخوش حملات قلبي مي شود، ليكن اين حملات در سنين جواني نيز گريبان مرد را مي گيرد. به علاوه زنان به دليل هورمون «استروژن » تا حدودي در برابر اين حملات مصون مي مانند».1

1- روانشناسى زنان/246.

و- بُعدعقلى
اشاره

در بخشهاي پيشين مقاله، از برخي احاديث در اين باره ياد كرديم. اكنون به بعد ديگري از اين موضوع مى نگريم و آن تفاوت زن و مرد در اين بعد است.

نخستين موضوع تفاوت وزن مغز در مرد و زن است- زن در تمام نژادها، ميزان ظرفيت جمجمه و مقدار مواد نخاعى او از مرد كمتر است، به همان نسبت در همه نژادها قدّش از مرد كوتاهتر است. مغز زن دركليه ي نژادهابه نسبت 100 الي 200 گرم از مرد كمتر است. اين واقعيتي است در زندگى انساني كه دو جنس در عين يكساني، اين تمايزها و تفاوتها را داشته باشند، و عين حكمت و خردمندي

است، چون اين دو جنسي، يا اشتراكهاي فراوان در مسئوليت ها و رسالتها، رسالت و مسئوليّت ويژه نيز دارند، كه نظام آفرينش بر دوش هر يك نهاده است و لازمه ي اين مسئوليتهاي ويژه تفاوتها و تمايزهايي در مجموعه ي سازمان بدني و چگونگي اندامها است، و اين حقيقتي انكارناپذير است.

ژرف انديشان و متخصصان گفته اند، كه انسان با همه وجودش فكر مي كند، درمي يابد و به شناختوري و خردمندي مي رسد. و گرچه ابزار مستقيم و اصلي انديشه و درك، مغز است. ليكن مغز هيچ گاه از تأثيرگذاريهاي بيشمارِ مجموعه ي بدن آزاد نيست. هورمونها، غدد تناسلي، بافتها، وضعيت اندام، وزن مغز، مقدار قد، دوران بارداري و هزاران هزار فعاليتهاي فيزيولوژيكي و رواني مرتبط به وضعيت بدني، چه آنها كه شناخته شده اند، يا بعدها شناخته خواهند شد. همه و همه در بينش و درآدمي تأثير دارند ((... در يك جمله آدمي درعين حال با مغز و با تمام اندامهايش فكر مي كند، مهر مي ورزد، رنج مي برد، ستايش و نيايش مي كند و... ».1

بنابراين بيگمان وضعيت عقلي در زن و مرد بايد تفاوتهايي داشته باشد. بويژه با تأثير و ارتباطي كه غدد جنسي با مغز دارد.

از اين رو، شايد بتوان گفت: كه اگر حسابگريهاي زاده از برآوردهاي عقلي خشك در انساني به نام مادر باشد، فرزندان دچار نابسامانى تربيتي وكمبود عاطفي مي گردند، و نسل انساني آسيب هاي جدي مى بيند. و شايد اين چگونگى مغزى- و تا حدودي كه در نوعيت انساني ايشان هيچ كاستي پديد نمي آورد-، براي شكوفايي بيشتر ابعاد احساسي و عاطفي است وفراهم سازى زمينه هاي

انسان سازي يعني نقش مادري. از اين رو، جاذبه ها و گرايشها نيز در دو جنس تفاوتهاي ظريفي دارد. «... زنان از مردان به موسيقي بيشتر اشتغال دارند، ولي مردان بيشتر از زنان موسيقي قابل دوام به وجود آورده اند».2 و اينها همه براساس نوع علاقه و سليقه است كه يكي به موسيقي دل مي بازد و ديگري به ساختن سمفوني هاي آن مي پردازد.

اين موضوع در ديگر مسائل علمي و فلسفي و اختراعات نيز ديده شده است كه پايه گذاري مكاتب بزرگ فلسفي كار مردان بوده است، و 1- انسان موجود ناشناخته/154.

2- لذات فلسفه/149.

اختراعات بزرگ از آنِ مردان است. (مگر موارد استثنايي اندكى).

در اين اصل ترديدي نيست كه رشد عقلاني كه براي سعادت و تكامل انساني، در اين زندگي لازم است، در زنان وجود دارد، از اين رو، در احكامي كه رشد عقلي و درك درست شرط آن است، ميان زن و مرد تمايزي نيست. همچنين در عقل، به عنوان بهترين ابزاري كه آدمى را به شناخت مبدأ و كشف شگفتيهاي آيات الهي رهنمون مي گردد و انسان را به جاودانگيها و ارزشهاي والا و معنوي مي رساند، ميان زن و مرد فرقي نيست. به روشني مي نگريم كه در قرآن كريم همواره زنِ دين باور و مردِ دين باور، زنِ عابد و قانت و مردِ عابد و قانت، زنِ خاشع و مردِ خاشع و... برابر و دركنار هم قرارگرفتند. و اين روشنگر اين حقيقت است كه در خداباوري و تكامل ديني زن و مرد برابرند. چنان كه در آغاز ياد كرديم. به اين تناسب به دو مورد، گذرا اشاره مي كنم:

آ. اسلام در

مسائل مالي و اقتصادي، رشد عقلي را شرط دانسته است

و اين در احكامي مربوط به بلوغ جنسي و بلوغ اجتماعي مي باشد، مطرح گرديده است. بلوغ و رشد اجتماعي و عقلاني، رشدى برتر و تكامل يافته تر از بلوغ و رشد جنسي است. قرآن كريم براي اهميتى كه به مسائل اقتصادي مى دهد، رشد و بلوغ عقلي را در آن شرط دانسته است. در اين رشد، ميان دختر و پسر فرقي نيست. هر دو جنس آنگاه كه رشد عقلي يافتند، مى توانندى سرمايه ي خود را در اختيار بگيرند و در فعاليتهاي اقتصادي شركت كنند.

اينها مسائلي است كه بايد گسترده تر ارزيابى شود. و اين گونه معيارها روشنگر اين حقيقت است كه برخي از اين احكام به وضع نوعي زنان در جامعه هاي گذشته نگريسته است، و اگر روزگاري و در اجتماعاتي احوال نوعي زنان دگرگونه شد و رشد عقلي و فرهنگيِ والايي يافتند، معيارها نيز دگرگون مي شود. و چون اسلام براي همه دوران و همه اجتماعات است، اين تحولات را نيز مطرح كرده و احكامش را تبيين كرده است.

بي تناسب نيست كه مورد ديگري را نيز به اين مورد بيفزاييم و آن نيابت در حج است. از مسائلي كه در فريضه ي حج مطرح است موضوع نيابت است.زيرا كه با توجه به شرايط و محيط آن، برخي از مكلّفان توان انجام آن را ندارند. در اين موارد موضوع نيابت پيش مى آيد. حال آيا زنان مي توانند از مردان نيابت كنند. حتّي اگر نيابت در حجي باشد كه نخستين بار (صرورة) و حج اول مرد است:

امام صادق (عليه السّلام): «في المرأةِ تَحجُّ عن

الرجُلِ الصَرُورَةِ. فقال: اِن كانت قَد حَجَّتْ وكانَت مسلِمةً فقيهةً فَرُبَّ امرأةٍ افقَهُ مِنْ رَجلٍ ».1

«درباره ي زني كه از مردى نيابت كند كه هيچ حج نرفته است. امام فرمود: اگر آن زن (كه مى خواهد نيابت كند) حج گزارده باشد و زنى دين باور و دين شناس (فقيه) باشد درست است. زيرا چه بسا زنى كه از مردى فقيه تر (افقه) باشد».

فراز پاياني سخن امام صادق (عليه السّلام) پايگاه بلند دين شناسي و فقاهت زن را تبيين مي كند و روشن مي سازد كه چه بسا زناني باكوشش و تلاش در

----

1-وسائل الشيعه 8/124.

آموختن مبانى فقه و دين، به دانش بيشتر و مقامات بلندتري از مردان دست يازند. چنان كه در اين روزگار نمونه هاي آن را فراوان مي بينيم. اگر به كليّت اين كلام: «رُبَّ امرأةٍ افقَهُ مِنْ رَجُلٍ : چه بسا زني كه از مردي دين شناس تر و فقيه تر (افقه) باشد»، بنگريم مرجعيت زن نيز تجويز مي شود 0 زيرا چنان كه در مسائل حج كه نسبتاً از بخشهاي دقيق فقهي است زناني اَفقه از مردانند، دركل مسائل فقه ممكن است چنين باشد، و اگر اينگونه زنان وجود خارجي يافتند، بي ترديد مسئوليّت مرجعيت تقليد متوجه آنان مى شود. در صورتى كه شرايط ديگر آن نيز وجود داشته باشد.

در مورد ذبح و قربانى كردن نيز رسيده است كه اگر مرد براي ذبح قرباني نبود، و زنانى كه اين كار را مى دانستند، حضور داشتند، عاقلترين ايشان براي ذبح انتخاب شود.

امام صادق (عليه السّلام):« سألت اباعبداللّه (عليه السّلام)... عن ذَبيحِة المَرأة اذا كُنَّ نساءً لَيْسَ مَعَهُنَّ رَجُل. قال: تَذْبَحُ اَعْقَلُهُنَّ...»1

«از

امام پرسيدم: زن مى تواند، گوسفند قرباني را ذبح كند، آنگاه كه مردي نباشد و زنان حضور داشته باشند؟ إمام فرمود: عاقلترين آن زنان قرباني را ذبح كند».

به هر حال چگونگي آن دوران و موقعيت زنان، موجب برداشتها و اظهارنظرهايى شده است، كه گهگاه اين برداشتها به واقعيتهاى موجود نظر داشته است و نه به توان فكرى وكارآيي نوعي زنان.

---------------------

1- وافي!19/237.

درباره دوران ظهور، و تشكيل جامعه آرماني نيز از والايى زنان در عرصه فقاهت و دين شناسي حديثي بازگو شده است:

امام باقر(عليه السّلام): ((و تُؤْتَوْنَ الحكمةَ في زمانِهِ، حَتّي اَنَّ المرأةَ!لَتَقْضي في بيتِها بكتاب اللّهَ تَعالي وسنّةِ رسولِ اللّهِ ».1

«در زمان حكومت حضرت مهدي(عليه السّلام) به همه ي مردم حكمت و علم بياموزند، تا آنجا كه زنان در خانه ها، با كتاب-خدا و سنت پيامبر،

قضا وت كنند».

در اين حديث، بويژه با توجه به اين كه شرط لازمِ قضاوت، فقاهت و شناخت درست احكام است، از مقام فقهي زنان در آينده خبر داده است. درپايان اين بخش، به اين تحقيقات نيز مي نگريم كه موضوع روانشناسي اختلافها و تمايزهاي دو جنس را در ابعاد و زمينه هاي گوناگون به بررسي نشسته است:

تواناييهاى شناختى

«در حوزه ي شناختى، بررسي و مرور صدها تحقيق، فقط چند تفاوت را نشان داده است.

ابتدا، دخترها در آزمونهاي هوشي در قسمت آزمونهاي كلامي (گفتاري) نمرات بيشتري به دست مي آورند. رشد هوشي دختران بيشتر از طريق زبان آموزي شروع مي شود، در صورتي كه رشد هوشي پسران از طريق مهارتهاي عملي صورت مي گيرد....

1- غيبت نعماني/239؛ بحارالانوار 52/352. عصر زندگى/ 191.

دوم: در آزمونهاي توانايي رياضي، مردها برتري نشان مي دهند. در حل مسائل

رياضي كه به صورت كَلامي مطرح مي شود دخترها با پسرها، برابري نشان مي دهند، ليكن پسرها در برخورد با اعداد و شكلهاي هندسي بر دختران برتري دارند.

سوم: در آزمونهاي توانايي بصري- فضايي، پسرها به طور متوسط بر دختران برتري دارند.- نظير درك نماي يك شيء از زواياي مختلف، نشانه گيري، نقشه خواني، يا يافتن يك شكل هندسي ساده كه در درون يك شكل هندسي پيچيده جاسازي شده است. يكي از ويژگيهاي جالب دخترها و زنها اين است كه مي توانند چيزهايي را براي مدت كوتاهي در حافظه خود نگهدارند كه با يكديگر هيح ارتباطي ندارد و به خود آنها نيز مربوط نيست.امّا پسرها و مردها فقط مي توانند چيزهايي را در زماني كوتاه در حافظه خود نگهدارند، كه يا به خود آنها مربوط است يا با يكديگر ارتباط منطقي دارد. بنا به همين توانايي است كه زنها بهتر مي توانند به كارهاي منشيگري اشتغال داشته باشند. دخترها مي توانند مطالب درسي را فهميده يا نفهميده حفظ كنند، امّا پسرها تلاش مي كنند نخست بين مطالب رابطه منطقي به وجود آورند، بعد حفظ كنند. ..).1

1. Psychology – THEMES AND VARIATIONS WAYNE, 1989- BROOKS cole Publishing Company, p.p. 421-422.

اين فرازها توسط دوستم آقاى حميد نجات ترجمه شد.

رفتار اجتماعى

«براي در نظر گرفتن رفتار اجتماعي، يافته هاي تحقيقات، از وجود چند تفاوت جنسي حمايت مي كند.. تحقيقي كه به مدت 32 سال) از 1933 تا 1965 م) در ايالات متحده انجام گرفته، نشان داده است كه مردها هميشه از زنها پرخاشگرترند. تنها موردي كه زنها پرخاشگري بيشتري نشان مي دهند عبارت است از پرخاشگري كلامي. بدين معنا

كه زنها نسبت به مردها، زماني كه عصباني مي شوند و حالت پرخاشگري به آنها دست مي دهد بيشتر به فحاشي و دشنام دادن مي پردازند، حال آن كه مردها به مشت زني و لگدپراني متوسل مي شوند...)1

سخنان زني انديشمند نيز در اينجا مناسب است. زيرا كه بيانگر مباحث بخش «روانشناسي اختلافى » است:

«كورين هوت كه خود يك زن است با بي نظري كامل، كه از خصوصيات اهل علم است، نشان داده است كه زن از نظر ساخت بدنى و فيزيولوژي و روانشناسي تفاوتهاي آشكار با مرد دارد، و اين تفاوتها باعث شده اند كه نقش اجتماعي زن غير از نقش اجتماعي مرد باشد).2 1- روانشناسى تفاوتهاي فردى/209، به نقل از: آيا براستى مردان از زنان برترند؟

2- كورين هوت، آيا براستى مردان از زنان برترند/3، ترجمه ي دكتر محمود بهزاد انتشارات رودكى، 1361، تهران.

بخش هشتم

بالاترين لذّتها

اسلام براساس تعاليم خود، به همه ابعاد وجودي انسان توجهي ويژه دارد، و زيست انساني در ا ين حيات مادي را، از حيات معنوي او جدا نمي داند. جاذبه ها و زيباييهاى واقعي زندگي او را باور دارد، و براي هر يك از دو بُعد زندگي، زيباييها، لذايذ و جاذبه هايي قائل است. به اصل لذت وكم وكيف آن مثبت مي نگرد، و تركِ لذائذ صوفيانه ي برخي مكاتب اخلاقي و مذاهب شرقي را مردود مي شمارد. از اين رو، به زن و ازدواج با نگرش واقعي مي نگرد، و كاموري انسانها را از اين لذت در چارچوب قوانين اسلامي درست و مشروع مي داند، و اين كاموريهاي هدايت شده را- در حد اعتدال و ميانه- به گونه اي در

حيات معنوي انسان، تأثيرگذار مي شما رد.

اين نگرش اسلامي مخصوص بخش يا جريان ويژه اي از مسائل زندگىِ اين دنيايى نيست. بلكه مجموع لذائذ و زيباييها و كام و كاموريهاي اين زندگي، با همين ديدِ مثبت ارزيابى مي گردد، و ارزشمند و سازنده شناخته مي شود.

زن در اين راستا، و از اين ديدگاه، يكى از با ارزشترين و پرجاذبه ترين بخشهاي زندگي انساني شمرده شده است. زن دوستي نيز كاري شايسته و بايسته به شمار آمده است، كه با ايمان اسلامي و عروج معنويِ انسان كاملاً سازگار است. در صورتي كه حد ميانه رعايت گردد و به زنبارگيهاي افراطي و زيانبار نكشد، كه اين زياده روي در منطق عقل و شرع محكوم است.

با بررسي اجماليِ آموزشهاي اسلامي مي نگريم كه زن به عنوان يكي از لذتبخش ترين آفريده ها معرفي شده است.

پيامبر(صلّي الله عليه و آله) به روايت امام صادق (عليه السّلام): «جُعِلَ قُرّةُ عيني في الصلوة و لَذّتي في النِساء».1

«نور چشم من در نماز و لذت من در زنان قرار دارد».

امام صادق (عليه السّلام): (... سألنا ابا عبدالله (عليه السّلام) ايُّ شيء اَلذُّ؟ فقُلنا غَيْرَ شيءٍ . فقال هو: اَلذُّ الاشياء مباضَعَةُ النساء».2

«از امام صادق (عليه السّلام) پرسيديم لذتبخش ترين چيزها چيست؟ هر كس (در اين زمينه) سخنى گفت. ليكن امام (عليه السّلام) فرمود: لذيذترين چيزها آميزش با زنان است ».

بسيار شگفت آور است كه در حديثي از امام صادق (عليه السّلام) نيز بازگو شده است كه در آخرت نيز زن گواراترين لذتها به شمار آمده است.

امام صادق (عليه السّلام): «ما تلذّذَ الناسُ في الدُنيا و الاخِرَةِ بلذّةٍ اكثَرَ لَهُم مِن لذَّةِ النساء... و

انَّ اهلَ الْجَنَّةِ ما يتلذّذونَ بشىء من الجنِّة اَشْهي عندهم من ¬1 و 2- كا في 5/ 321؛و سائل الشيعه 14/ 10.

النكاح، لاطعام و لاشراب ».1

«مردمان به لذتي در دنيا و آخرت، برتر از لذت زن دست نيافتند...

بهشتيان لذتى گواراتر از زناشويي نمى يابند كه كاموريهاى ديگرى چون خوردنى و نوشيدنى بدان نمى رسد».

پس اصالت اين لذت در آيين اسلامي جاي ترديد نيست، و با همه گرايشهاي اصيل معنوي در اين دين، از پديده هاي واقعي اين زندگى نيز روي برنمي تابد و نقش هر موضوع را در جاي خود و در چارچوبهاي قانونيِ (شرعي) آن مي پذيرد و با هدف قرار گرفتن پديده هاي مادي مخالف است و آن را با نگرش توحيدي و خداباوري ناسازگار مى داند. امام صادق (عليه السّلام): ((من اخلاق الانبياء صلّي اللّه عليهم، حُبُّ النساء»2

«از اخلاق پيامبران دوست داشتن زنان است ».

موضوع مهم در فلسفه لذت از ديدگاه اسلام، چنان كه ياد كرديم، دو معيار اساسي و اصولي است: نخست اين كه انسانها از هرگونه هدفگرايي دركاموريهاي مادي دوري كنند، تا اين لذائذ زودگذر و محسوس آنان را از لذائذ بيكرانه وجاودان معنوي باز ندارد. ديگر اين كه حد ميانه و اعتدال را نيز رعايت كنند 0 نه به ترك مطلق و زهدگرائيهاىَ صوفيانه بگرايند، و نه به اصالت لذت وكاموري مطلق روي كنند؛ در نتيجه از اهداف والاي معنوي و متعالي و جاودانه بازمانند. اسلام در همه ي مسائل زندگي به اصل اعتدال ايمان دارد، و افراط و زياده روي را براي انسان و

-----------------------

1- كافي 5/321 و320.

2- كافى 5/321 و 320.

حتّي براي تداوم كامجويي نيز زيانمند مي

شناسد، و اين چيزي است كه در تجربه ثابت شده است، كه حد ميانه، حدّ بهره برداري معقول و ديرپا از لذائذ است. چنان كه زياده روي موجب فرسايش زودرس و محروم شدن از لذتجويي است.

امام علي (عليه السّلام): ((مَنْ لَمْ يحْسِنِ الاقتصادَ، اَهْلَكَهُ الاِسرافُ »1

«هر كس ميانه روى را بخوبى رعايت نكند، اسراف (و زياده روى) او را هلاك خواهد كرد».

امام سجاد(عليه السّلام): « متّعني بالاقتصاد...)2

«مرا از ميانه روى بهره مند ساز...».

در صورت ميانه روي بهره مندي و بهره برداري از امكانات ممكن است و در زياده روي و بهره برداري هاي افراطي سرمايه ها و نيروها به زودي از ميان خواهند رفت، و تداوم چنداني نخواهند يافت.

اسلام در آموزش اصل محبت محوري در روابط همسري، به استواري پايه هاي زندگي خانوادگي نظر داشته است و به ريشه دار شدن و دروني شدن مباني خانواده، نگريسته است، تا انسانها در پيوند خانوادگي تنها به انضباط قانوني ننگرند. بلكه با احساسهاي ژرف رواني در پهنه خانواده گام بگذارند. اصل محبت، پايگاه طبيعي پيوند همسري است كه عواطف را در خدمت قانون قرار مي دهد. در تحكيم بنيان خانواده، الزامهاي قانوني و اجتماعي كارآيي لازم را ندارد، بلكه بايد روابط قلبي و بر محور عشق و علاقه استوارگردد. تا نتيجه لازم را در پي

----------------------

1 و 2- الحياة 3/275. ترجمه ي فارسى.

آورد. با پيدايش اصل محبت، قانون و اخلاق در خانواده حضوري چشم گير مي يابند.

در همه قوانين همگامي و همكاري نظامهاي اخلاقي و ارزشي ضرورت دارد، و همه قانون شكني ها و شگردهاي فراوان وگسترده براي فرار از قانون به همين علت است كه نظامهاي ارزشي

و ابعاد عاطفي انسانها به قانون نگراييده است و قانون مي كوشد تنها با قدرت خشك انضباط اجتماعى، به مشكلات سامان بخشد. «... در هيچ اجتماعي نمي توان همه انضباطها و معيارهاي درست انساني را به وسيله قانون پديد آورد. بلكه در پرتو تربيت و اخلاق و رشد فضائل انساني و تكامل درك و آگاهي مردم است كه كار قانون و مسئولان اداره جامعه آسان مى شود. در پرتو وجدانهاي انساني و تربيت يافته است كه قانون به دست همه ي مردم بدون الزام و اجباري پياده مي گردد».1

«... دروني شدن قوانين وجزئ شخصيت شدن آنهاست كه بقاء وادامه ي حيات جوامع را ممكن مي سازد نه تعداد كتب قانون يا ترس از مجازات ...»2 1- حضرت معصومه و شهر قم/82، چاپ دوم، دفتر تبليعات اسلامى قم، 1369.

2- قانوق و شخصيت (تحقيق در روانشناسى اجتماعى ايران)/2.

بخش نهم

رسالت زن

انسان در دو قلمرو زن و مرد، در عين حال كه موجودي مختار و آزاد است و مي تواند آزادانه تصميم بگيرد، و در ميان راهها و كارهاي گونه گون، يكي را برگزيند، با اين همه در محدوده تخلف ناپذير قوانين جبري طبيعي قرارگرفته است، به گونه اي كه در اسارت اين قوانين و سنتهاست، و در اين قلمروها نمي تواند گامي فراتر يا فروتر نهد.

در مثال: انسان گرسنه مي شود، گرسنگي او با مواد خاصي برطرف مي شود، به هوا نياز دارد، و بايد تنفس كند يا بيمار مي شود به دارو نياز دارد و يا سرانجام پس از دوراني از رشد و بالندگي، مي فرسايد و بتدريج همه توانها و نيروهايش را از دست مي

دهد، و در پايان رهسپار ديار مرگ مي گردد. در اين دست مسائل، اراده و اختيار و چاره جوييهاي انسان، هيچ گونه تأثيري ندارد و در پيش روي انسان راهي جز تسليم و فرمانبرداري نيست.

از اين اصل ثابت در مجموعه ي دانشها و علوم، به اين محور اساسي مي رسيم كه قوانين جبري حاكم بر هر موجودي قابل تغيير نيست، و كوشش براي تغيير آن، چگونگي هستي آن موجود را برهم مي زند، و

سازمان وجودي او را متلاشي مي سازد، و بر فرض تداوم حيات، چه بسا كه موجودي ديگر كه كارآيي مفيدي را داشته باشد، پديد نيايد.

قوانين تخلف ناپذير حاكم بر هستي موجودات، از آن جمله بر هستي زن و مرد، با نقش ورسالت هر يك پيوندي گسست ناپذير دارد و هر يك از دو جنس، بايد نقش و رسالت خويش را در چارچوب همان قوانين بجويند و بيابند. و خويش را از اين گمان، به دور دارند كه جنس مادينه نقش نرينه بيابد و نرينه نقش مادينه. و اين را براي خود نوعي تكامل و پيشرفت و يا جهش بدانند؟!.

«قوانين فيزيولوژي نيز همانند قوانين جهان ستارگان سخت و غيرقابل تغيير است، و ممكن نيست تمايلات انساني در آنها راهي يابد... »1

پس هر موجود، بايد در چارچوب هويت وجودي و كيان انسانى خويش، به تلاش بپردازد، و در ميدان انديشه و عمل گام بنهد و خود را از سطح زندگي مادي بركشد و برآيد و به تكامل انساني برساند.

در پرتو اين معيار خدشه ناپذير در مورد زن و مرد، سخن از نقش و رسالت ويژه هر جنس پيش مي آيد.

زن و مرد در عين

همساني نوعيِ انساني، براساس قوانين طبيعي، هر يك رسالتي ويژه دارند. رسالت زن، زن خوب بودن و رسالت مرد، مرد خوب بودن است. يعني آنچه را قوانين طبيعي برعهده ي هر يك گذاشته و از 1- انسان موجود ناشناخته/ 101.

آنان انجام درستِ آن را خواسته است. «زنان بايد به بسط مواهب طبيعي خود در جهت و مسير سرشت خاص خويش، بدون تقليد كوركورانه از مردان بكوشند. وظيفه ي ايشان در راه تكامل بشريت خيلي بزرگتر از مردهاست و نبايستي آن را سرسري گيرند و رها كنند، اهميّت دو جنس در بسط نژاد مساوي نيست... ».1

تساوي حقوق و برابري انساني، به معناي تساوي رسالت هر دو جنس، موجب مي گردد كه نقش اصلي هر جنس نيك انجام نيابد، و از اين نقطه در جامعه ي بشري، نابسامانيهاي اصولي پديدار گردد. طرفداران حقوق زن، اگر اين روش را برگزينند، و همسان سازي فراگير هر دو جنس را تبليغ كنند، هر دو جنس را از ايفاي نقش اصلي خويش بازمي دارند.

موضوع ديگري كه در همسان سازي زن و مرد و نرينه سازي رفتارهاي مادينه، شايسته ژزفنگري است؛اين است كه اين گونه همسان سازي ها، از انديشه هاي مردگرايي برمي خيزد و ارزش و اصالت را به جنس مذكر مي دهد و مي كوشد تا زنان را برانگيزد كه خود را به مردان برسانند و چون آنان بينديشند و عمل كنند، و احساس و عواطفي مردانه داشته باشند، و نقشي چون آنان بيافرينند. و اين تحقيري بزرگ نسبت به زن و جنس مادينه است. زيراكه براستي اين چنين نيست و معيار ارزش و برتري مرد بودن و جنس مذكر

نيست، كه نهضت 1- انسان موجود ناشناخته/103.

زن گرايي، به مردسازي زنان بپردازد تا از اين رهگذر به زنان هويت و شخصيت ببخشد وكيان والاي زن بودن را ناديده بگيرد؟.

زن بودن خود كمال و ارزش است، و بستر مناسب تعالي و تكامل انساني نيز هست. چنان كه مرد بودن كمال و ارزش است. هر كدام برحسب قوانين الهي، نقشي بر عهده دارند و بار رسالتي را بر دوش مي كشند، كه ايفاي آن نقش، دستيابي به كمال مطلوب و سعادت اين دنيا و جهان ديگر است. و آن كه مي انديشد كه بايد در نقش مخالف بازي كند تا تكامل يابد، دچار احساس خودكم بيني است واز نقش خويش نيز باز مانده است. زيرا كه خود را نشناخته و باور نكرده و از خود بيگانه شده است.

اين جا قلمرو جبري حركت انساني است كه قوانين فيزيولوژي و پسيكوفيزيولوژي، راهي را ف_را راه هر يك از دو جنس نهاده است، و تكامل هر جنس به سير و حركت در همان راه است كه هم با هدف آفرينش آن دو ارتباط دارد، و هم با ويژگيهاي تني و رواني هر يك سازگار است.

بنابراين معيار و ميزان، در قوانين، در تعليم و تربيت و در همه قلمروهاي اجتماعي، بايد متناسب با هر جنس باشد.

«متخصصين تعليم و تربيت، بايد اختلاف عضوي و رواني جنس مرد و زن و وظائف طبيعي ايشان را در نظر داشته باشند. توجه به اين نكته ي اساسي در بناي آينده ي تمدن ما حائز كمال اهميّت است ».1

اين كتاب، گنجايش آن را دارد كه نقشهاي زنانه ي مردان و نقشهاي مردانه ي زنان، در برخي

كشورها را ارزيابي كند و ناهنجاريهاي زاده ي از آن را بررسي نمايد، و روشن سازد كه جامعه بشري را دچار چه مشكلاتي كرده و خواهد كرد به گونه اي كه طرفداران آزادي و حقوق زن نيز بارها به آن اشاره كرده اند. تنها به يكي از اين مشكلات اشاره اي گذرا مي شود: از ره آوردهاي شوم و ويرانگر اين پديده، فروپاشي خانواده است، كه هيچ چيز زيانهاي آن را جبران نمي كند. برخي آينده نگريهاي خيالي كه از مادران استخدامي و فرزندان سفارشي، سخن مي گويند، براستي چندش آور است، و هيچ گاه از عهده پركردن خلا خانواده و روابط انساني ميان اعضاي خانواده و هزاران موضوع ديگر، برنخواهند آمد. كجا آن سكون و آرامش وصف ناپذيري را كه زن در زندگي با مرد و مرد در همراهي زن، و هر دو در كنار فرزندان مي يابند، مي توان از مادران استخدامي و فرزندان ساخته و پرداخته مؤسسات پزشكي، انتظار داشت؟ وكجا جامعه انساني و روابط انساني ميان اين دست ناپدري ها و نافرزندي ها) پدران سفارش دهنده ي فرزند به مؤسسات پزشكي) برقرار مي گردد؟ ا آيا مي توان ذره اي از آن همه احساسها و محبتها و پيوندهاي انساني را از اين دست رابطه ها و پيوندهاي مصنوعي وكالايي انتظار داشت؟ براستي اين گونه افراد، انسان را با ماشين برابر مي انديشند، و 1- انسان موجود ناشناخته/103.

انسان را به شيء تبديل كردند، و نقش خانواده انساني را، به نقش ماشيني چند منظوره و چندكاره تنزّل داده اند؟ گرچه اين گونه انديشه ها، بسيار اندك است، و برخاسته از ماده پرستي و

خودخواهيها و لذت جوييهاي سرمايه داري است؛كه ره به نيستي خواهد پوييد. زيرا كه افكار و قوانيني كه برخلاف نواميس آفرينش و سنن الهي است نخواهد پاييد، و فطرت زلال انسانها و هدايتهاي فطري اديان الهي، ديگر بار بر اين پندارهاي پوك خط بطلان خواهد كشيد. چنان كه از هم اكنون نشانه هاي آن آشكار شده است، و مدرنيسم كه به خانواده هسته اي انديشيد، دارد به كنار زده مي شود و انديشه هاي نو و فرامدرن، با گرايشهايي به خانواده ي گسترده، جاي آن را مي گيرد، و ارزش و اصالت خانواده ديگربار مطرح مي گردد. آينده نگران نيز، از گرايش دوباره بشريت به خانواده سنتي (گسترده) خبر مي دهند و بر محوريت خانواده در دنياي تمدن آينده، تأكيد مي كنند: «... براي من هيچ كدام از آنها (شركتهاي چند مليتي، مديران اطلاعاتى، اطاقهاي كامپيوتري، آزمايشگاههاي تحقيقات صنعتي و...) كانون اصلي جامعه فردا نخواهد بود. بلكه در واقع، اين خانه است كه مركز تمدن آينده مي شود. به اعتقاد من، خانه در تمدن موج سوم، از اهميّت شگفت انگيز تازه اي برخوردار خواهد شد. رواج توليد براي مصرف، گسترش كلبه الكترونيك، ابداع ساختارهاي جديد تشكيلاتي در اقتصاد، صنايع خودكار و توليد انبوه زدايي شده، همه اينها بازگشت خانه به عنوان واحد مركزي جامعه فردا اشارت دارند. واحدي كه وظايف اقتصادي، بهداشتي، تربيتي و اجتماعي آن در آينده افزايش خواهد يافت، نه كاهش... »1 1- موج سوم/ 490.

بخش دهم

مشورت و رايزني با زنان

خانواده جامعه كوچك است، و مديريت آن، با همه ي محدوديت و كوچكي، بسيار ظريف و دشوار است، و براستي پدر و مادر،

به عنوان هسته اصلي تشكيل خانواده، اگر از درك و شناخت اصولي برخوردار نباشند، و قدرت تصميم گيريهاي بجا و منطقي را فاقد باشند، كار اداره ي اين جامعه با مشكلاتي روبرو مي گردد.

مديريت خا نوا ده ابعاد گونه گوني د ارد، چون ا بعاد ا قتصا دي، فرهنگي، بهداشتي، حقوقي، اخلاقي و ابعاد بسيار مهمّ تربيتي. اين ابعاد در روابط زن و شوهري وجود دارد و در روابط فرزندان و روابط متقابل هر يك با ديگري.

مديريتهاي خرد و كلان، همساني هايي دارند و در پاره اي اصول و شرايط با يكديگر مشتركند، از اين رو، مدير يا مديران خُرد و در جامعه ي كوچك، بايد از مديريتهاي كلان و در جامعه بزرگ الهام بگيرند، و شيوه هاي مديران موفق در جامعه بزرگ را در جامعه كوچك و محدود خانواده پياده كنند.

از معيارهاي بسيار بالاي مديريتهاي موفق، مديريتهاي شورايي است كه گرچه تصميم نهايي با يك نفر است. ليكن اين افراد در پيشينه كارها و برنامه ها و برنامه ريزيها به رايزني و مشاوره مي پردازند و با اين كار دو نتيجه اساسي به دست مي آورند:

نخست اين كه به افراد يك مجموعه شخصيت مي دهند و حسّ خودباوري و اعتماد به نفس را در آنان شكوفا مي سازند. ديگر اين كه از تجربه و دانش و آگاهيهاي افراد يك سازمان يا گروه استفاده مي كنند؛ زيرا روشن است كه «همه چيز را همگان « مي دانند، و با رايزني و نظرخواهي است كه مي توان از دانستنيهاي سودمند و دانش همگان بهره بر داري كر د.

از اين رو، در اسلام مشاوره، به عنوان معياري

براي رشد شناخت و گسترش بينشگرايي، مورد تأكيدهاي فراواني قرارگرفته است.

قرآن مي گويد:

(وَ شاوِرْهُمْ فِى الْاَمرِ... ).1

«با آنان دركار مشورت كن ».

در احاديث نيز اصل رايزني گسترده مطرح گرديده است.

امام علي (عليه السّلام): «حَقٌّ عَلَي العاقِل اَنْ يُضيفَ اِلي رأيِهِ رأْيَ العُقلاءِ...).2

«سزاوار انسان خردمند است كه رأى خردمندان را بر رأى خويش بيفزا يد...»3 1- آل عمران 3/ 159.

2- الحياة 1/ 314 (فا رسى).

3- براى توضيح بيشتر به الحياة 1/313-322 ترجمه ي فارسى، مراجعه شود.

اصل رايزني در قرآن كريم در سه آيه آمده است. در يك مورد خطاب به پيامبر (صلّي الله عليه و آله) است كه با امّت دركارها مشورت كند. البتّه نه در اصل قانون؛ زيرا قانونگذار در اسلام تنها خداوند است. بلكه در شيوه اجراي قانون. چنان كه در تاريخ اسلام به ثبت رسيده است كه پيامبر در جنگ خندق با نظر سلمان به حفر خندق پرداخت.

اين آيه را در آغاز اين بخش آورديم.

مورد ديگر با تعبير: «... اَمْرُهُمْ شُوري بَيْنَهُم1».

«وكارشان بر پايهء مشورت با يكديگر است...».

اين آيه درباره كل امت اسلامي است چون در آغاز آيه اين فراز است: (والّذينَ استجابُوا لِربّهِم...: ((آنان كه دعوت پروردگارشان را پاسخ مي گويند»، و اين يعني كل جامعه ي مسلمان و دين باور. اين جامعه معيار كارهاشان بر اصل مشورت نهاده شده است.

مورد سوم، مشورت در خانواده است كه با واژه ي «تَشاوُر: از يكديگر نظر خواستن و رايزني طرفيني» آمده است:

(... فَاِنْ اَرادَا فِصالاً عَنْ تَراضٍ و تُشاوُرٍ فلاجُناح عليهما...)2

«و اگر پدر و مادر بخواهند با رضايت و مشاورت يكديگر فرزندشان را از شير بازگيرند مرتكب گناهى نشده اند...».

«تشاور»، يعني رايزنى طرفيني

و تبادل فكر. اين تعبير شايد به اين حقيقت توجه مي دهد كه در خانواده، و مسائل مهم تربيت فرزندان، 1- شوري42/38.

2- بقره 2/233.

مشاوره لازم است. يعني هر يك از زن و مرد از ديگري نظرخواهي كند وتجربه و درك و دريافت مشترك و مجموعيِ دو مدير خانواده، راهنماي مسائل خانه گردد.

در مجمع البيان آمده است: « (و تشاور) يعنى اتفاق منهماو مشاوَرةٍ و انّما يُشرط تراضيهما و تشاوُرهُما مصلحةً لِلْوَلدِ لِاَنَّ الوالدةَ تَعْلَمُ مِن تربيةِ الصبيِّ ما لَم يَعْلَمْهُ الوالِدُ فَلَوْ لَمْ يتفكّرا و يتشاوَرا في ذلِكَ اُدِّيَ اِلي ضَرَر الصبيِّ »1

«تشاور يعنى همدلى و همرأيى و مشاوره ميان زن و مرد. بيگمان رضايت هر دو و نظر و رأي هر دو پدر و مادر) شرط شده است

براي صلاح حال فرزند؛ چون مادر چيزهايى از تربيت فرزند مى داند كه پدر نمي داند. پس اگر همفكرى و رايزنى نكنند به زيان فرزند

مي انجامد».

بنابراين واژه ي «تشاور» به همفكري و همرأيي زن و مرد دركار تربيت فرزند نظر دارد.

با توجه به اين تعليم اصولى قرآني، تشاور، كه به عنوان اصلي در خانواده مطرح گرديده است، مديريت مشترك زن و شوهر را تبيين مي كند. گرچه كارهاي خانه براساس تقسيم كار بايد صورت گيرد. ليكن مديريت كلي آن با رايزني و همفكري مرد و زن است.

در آيه ديگري نيز اين معنا، يعني همفكري و همكاري زن و مرد در مسائل خانواده و تربيت فرزندان، چنين آمده است:

-

1- مجمع البيان 2/335.

(... فَاِنْ اَرْضَعْنَ لكم فآتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ وَ ائْتَمِرُوا بينكم بمَعْروفٍ و

اِنْ تَعاسُرتُمْ فَسَتُرضِعُ لَهُ اُخْري...).1

«و اگر فرزندان شما را شير مى دهند، مزدشان را بدهيد و با

يكديگر با شايستگى و نيكى رايزنى و همدلى كنيد و اگر (در اين زمينه) به دشوارى برخورد كرديد، از زن ديگر به او شير بدهيد...».

در جمله «ائتمروا بينكم « سه معنا ذكر شده است:2

1- پذيرش گفته و امر يكديگر آن گاه كه گفته و دستوري نيكو باشد، زيرا كه خداوند دستور داده است زن شير ده و شوهر او، دستور خداوند و خواسته ي (امر) يكديگر را در صورتي كه نيك باشد، بپذيرند.

2- هر يك با نيكويي به ديگري امر كند درباره شيردادن كودك.

3- «ائتمروا» به معناي مشاوره است، مثل «يَأْتَمِرونَ بِكَ » كه به معناي « يتشا ورون » ا ست.

معناي چهارمي نيز ذكر شده است و اين نظر امين الاسلام طبرسي (رحمت الله عليه) است: «دبّروا بالمعروفِ بينكم في امرِ الولد و مراعاة امّه حتّي لايفوت الولدَ شَفَقَتُها... ».3

«كارِ تربيت و تغذيه ي فرزند را با همكارى تدبير و شايستگى به انجام بريد كه عواطف مادرى از ميان نرود...».

در هر چهار معنا، حد مشترك و جوهري وجود دارد و آن احترام به شخصيت زن و رايزني با او و احترام به نظر او در مسائل مربوط به خانه و

1- طلاق 65/ 6.

2 و 3- مجمع البيان 9 و 10/ 309.

فرزندان است؛قرآن مي گويد: با يكديگر گفتگو كنيد و طرح و پيشنهاد بدهيد و آن ديگري بپذيرد. و در هر يك از معاني ، اصل رايزني و مشورت نهفته است، و در مجموع اين آيه كريمه، تفكر غلط پدرسالاري يا مردسالاري را نفي مي كند. بنابراين زن و شوهر در مسائل تربيت فرزندان و رشد جسمي و روحي آنان بايد با يكديگر همرأيي و

همكاري كنند و از تحميل يك رأي و نظر و اِعمال سليقه مردِ تنها دوري گزينند.

بخش يازدهم

سالاري گري

براي دفاع از حقوق زن، طرح موضوع «مردسالاري » ضروري است. بويژه با مفهومى كه اين عنوان در انديشه ها دارد. يعني حاكميت مطلق مرد در خانواده و مديريت مستبدانه در همه ي مسائل زندگي همسر و فر زند ان.

مردسالاري يا حا كم سالاري و هر «سالاري گري »، نوعي رابطه است كه ميان انسانى و انسان ديگر برقرار مي شود، و ملاك در آن، محوريتِ خواسته ي فردي و تحميل يك نظر و انديشه است، بر خواسته ها و نظريات ديگران، بدون توجه به خواسته ي جمعي و نظر گروهي.

معنا و مفهوم اين نوع رابطه، با رابطه تعالي طلبي و استكباري و طاغوتي يكسان است، و محتوا و مفهوم آن با فردسالاري و شخص محوري و خودكامگي همسو و همخوان است. زيرا در اين نوع رابطه، ملاكها و معيارهايي نهفته است كه در روابط مستكبران و خودكامان و طاغوتان نيز- بى كم وكاست- وجود دارد.

از جمله زمينه ها و ملاكهايِ سالاري گري، حسّ خود برتري و عجب و خودبيني است. اين ملاك در هر نوع رابطه اي مي تواند وجود داشته باشد. در سطح روابط خرد يا كلان اجتماعي، و ميان يك فرد با فردِ ديگر يا با يك گروه. چنان كه حاكم يا فرماندهي مي تواند با اين روحيه و روش حكم براند، در خانواده نيز ممكن است پدر يا مادر، دچار چنين سرشتي خودمحورانه باشند، و فكر و نظر خويش را بر ديگران تحميل كنند. از اين رو، مفهوم استكبار و طاغوت و جبّاركه واژه

هايي قرآني اند، تعميم دارد و هرگونه رابطه را كه بر معيارِ خود برتربيني، زورگويي و تحميل فكر استوار شده باشد، شامل مي گردد، و با هرگونه تحقير ديگران و ناديده گرفتن شأن و منزلت انسانها و بي اعتنايي به انديشه ها همراه است.

آن كس كه خود را برتر از ديگران مي داند و دچار سرشتِ نكوهيده ي عُجب است و يا ديگران را تحقير مي كند و هيچ مي پندارد، و سخن و فكر و عمل آنان را ناچيز يا نادرست مي انگارد. در فرهنگ دين، در زمره خودخواهان، مستكبران، طغيانگران و جبّاران است. چه چنين روش و نگرشي را در سطح جامعه به كارگيرد و يا در سطح خانواده و يا با يك انسان ديگر.

امام صادق (عليه السّلام): «مَنْ حَقَّرَ الناسَ و تَجَبَّر عليهم فذلِكَ الجبّار».1

«آن كس كه مردم راكوچك شمارد و به آنان زور بگويد (و تحميل

كند) او جبّار است ».

استكبارها و خودمحوريهاي مديريتي و اجتماعي، ريشه در سرشتها

1-كا في 2/ 1 31؛ وافى 5/ 872

و اخلاق فردى دارد. تكبّر و خود بزرگ بيني، به عنوان سرشتي اخلاقي از عوامل دروني و رواني روابط فرد سالارانه است؛ چنان كه تواضع و فروتني، از اخلاقهايي است كه زمينه هاي دروني ارج نهادن نسبت به ديگران و توجه به فكر و عمل آنان و باورِ شخصيت انسانيِ انسانها را فراهم مي سازد.

در برخي منابع آمده است:

پيامبر(صلّي الله عليه و آله): «اِجْتَنِبوا الْكِبْرَ فانّ العَبدَ لايَزالُ يتكبَّرُ حَتّي يقول اللّه- عزّ وجلّ- اكتُبُوا عبدي هذا في الجبّارين».1

«از تكبّر دوري كنيد. زيرا كه آدمى (در روابط اجتماعى) همواره تكبر مى ورزد (و به حس خود برتربينى

گرفتار مى شود) تا آنجا كه خداوند بزرگ مي فرمايد: اين فرد را در شمار جبّاران (گردنكشان و زورگويان) به حساب آوريد».

بنابراين انسان در نوع رابطه با ديگران مي تواند طاغوت و مستكبر و جبّار به شمار آيد. گرچه در دايره اي بسيار محدود باشد، چون رابطه ي آموزگار و شاگرد، يا كارفرما و كارگر يا زن و شوهر، و حتّي دوست با دوستي ديگر.

در برخي منابع از پيامبر بزرگوار اسلام (صلّي الله عليه و آله) بازگوشده است: «... و اِنَّهُ لَيُكْتَبُ جَبّاراً ولايَمْلِك الاّ اَهْلَ بَيْتِهِ ».2

«فردى از جبّاران (زورگويان) به شمار مى آيد با اين كه تنها سرپرستى خانواده اش را برعهده دارد». 1 و 2- ميزان الحكمه 8/ 300.

آري! مديريتي در سطح محدود چون خانواده ممكن است به خودكامگي و خودمحوري و جبّاريت بينجامد. اين دست تعاليم اسلامي به همين روابط فردگرايانه و سالارمداري در خانواده ناظر است، كه مرد يا زن در خانواده خودرأيي پيشه مى كند، و در رفتار خودمحور و زورگو و تحميلگر است و خواست شخصي را ملاك قرار مي دهد. بدين سان ديگر روابط فردي و گروهي در جامعه ممكن است سالارمدارانه و استكباري باشد.

امام صادق (عليه السّلام): «... و تَواضَعوا لِمَنْ طَلَبْتُم مِنْهُ العلمَ، ولاتَكُونُوا عُلَماءَ جبّارينَ فَيَذْهَبَ باطلُكُمْ بِحَقِّكُمْ ».1

«در برابر آموزگاران و اساتيد خود فروتنى كنيد و از زمره ي عالمان

جبّار (خودمحور و خودكامه) نباشيد كه (نگرشها و انديشه هاى)

باطل و نادرست (در اثر اين خودمحوري)، برحق و درست چيره

گردد».

انديشمندان و استادان و آموزگاران مي توانند با شاگردان خود، روابطي استكباري داشته باشند و استادسالاري پيشه كنند؛ چنان كه روابطي فروتنانه و انساني.

بينش شيطانيِ

خود بزرگ بيني و غرور (و لازمه ي جدايي ناپذير آن يعني كوچك شمردن ديگران)، از سرشتهاي غير الهي است، كه خاستگاه اصلي آن سستي ايمان و باور خداوند است. براستي كسي كه عظمت خالق را شناخت و دريافت كه او و همه ي آفريده ها به دست قدرت او پديد 1- ميزان الحكمه 2/518.

گشته اند، و تداوم حيات و آينده ي زندگي آنان به اراده ي خالق بستگي دارد، چگونه ممكن است خود را مستقل و بي نياز و برتر از ديگران بداند. امام علي (عليه السّلام): «لايَنْبَغي لِمَنْ عَرَفَ عظمةُ اله اَنْ يَتَعَظَّمَ ».1

«شايسته نيست آن كه عظمت خداوند را شناخت، خود بزرگ شمرد».

براي پيشگيري از احساس خودمحوري و استكباري و سالاري گري آموزش داده اند، كه در هنگام قدرتمندي، به قدرت نامتناهي خدا بينديشند، و قدرت زوال پذير چندروزه موجب غفلت از قدرت جاودان خق نگردد و به خودكامگي و قدرت مداري نكشد.

امام كاظم (عليه السّلام): «... اذا ا ذَكَرْتَ مَقْدُرتَكَ عَلي النّاس، فَاذْكُرْ مَقْدَرَةَ اللّهِ عَلَيْكَ غَداً».2

«وقتى قدرت خود بر مردمان را ياد مى آورى، قدرت خداى بر خودت را در فرداى قيامت ياد كن ».

در ساده ترين شكل زندگي اجتماعي و پايين ترين سطحهاي آن، ممكن است سرشت غيرانساني سالاري گري و جبّاريت پديد آيد، چنان كه در بالاترين آن. در برخي منابع آمده است:

پيامبر(صلّي الله عليه و آله): «ايّاكم والكبَر، فانّ الكبَر يكونُ في الرجلِ وَ اِنّ عَلَيْهِ الْعَبَاءَةُ»3 1- نهج البلا غه/ 450.

2-كافي 5/ 110؛ الحياة 1/656، گردانيده ي فارسى.

3- ميزان الحكمه 8/299.

«از تكبر دورى كنيد: زيرا بيگمان ممكن است خود بزرگ بينى در كسى باشد، با اين

كه عبائي بيش بر دوش ندارد».

امام صادق (عليه السّلام) جرياني را از زندگاني پيامبر(صلّي الله عليه و آله)بازگو مي كنندكه گستره ي مفهومي طا غوتيگري و سالارمداري را روشن مي سازد: «الكبرُ قَدْ يَكُونُ في شِرارِ الناس مِنْ كلِّ جنسٍ ...اِنَّ رسُولَ اللّه مَرَّ في بَعْضِ طُرُقِ المدينةِ، و سَوْداءُ تَلْقُطُ السِّرقينَ. فقيل لَها: تَنَحَّي عَنْ طريقِ رسولِ اللّهِ. فقالت اِنَّ الطريقَ لَمُعَرَّضٌ فهَمّ بها بعضُ القوم ان يَتَناوَلَها. فقال رسول الله (صلّي الله عليه و آله): دَعُوها فَاِنَّها جَبّارَة»1

«تكبّر در بد سيرتان از هر صنف مردم ممكن است باشد...

پيامبر (صلّي الله عليه و آله) از برخى راههاى مدينه مى گذشت و زن سياهپوستى سرگين جمع مى كرد. به اوگفتند از سر راه پيامبر كنار برو. آن زن گفت،راه وسيع است. برخى خواستند او را كنار زنند. پيامبر (صلّي فرمود: او را رهاكنيد كه متكبّر و زورگو است ».

مجلسي: «فانّها جبّاره... يعني متكبّر و سركش است ...)2

در صورتي كه انسان تهذيب نفس نكرده و تربيت اخلاقي نيافته باشد، ممكن است گرفتار سرشت جباريت و سالاري گري گردد. نه تهيدستي مانع پديد شدن چنين خصلتي درنفس آدمي است و نه علم و دانش. ليكن در انسانهايي كه امكانات كمتري در اختيار دارند و به ابزارهاي قدرت مجهّز نيستند، دايره اين خصلت محدودتر است، و در 1-كا في 2/309؛ بحارالانوار 73/ 210.

2- بحارالانوار 73/ 1 1 2.

كساني كه از پايگاه قدرت برخوردارند گستره بيشتري دارد. حتّي در برخي عالمان و انديشمندان ممكن است اين خصلت وجود داشته باشد. چون دايره روابط اجتماعي گسترده تري دارند و در حوزه مديريتي بزرگتري اعمال نظر مي كنند. در اين گونه

روابط سالاري گري و خودمحوري رخ مي نمايد.

امام علي(عليه السّلام): ((فاللّه اللهَ في... سوءِ عاقبَةِ الكبرِ، فَاِنَّها مَصيدةُ ابليسَ العُظْمي و مكيدَتُهُ الكبري ، الّتي تُساوِرُ قلوبَ الرجال مُساوَرَةَ السُمُومِ القاتِلَةِ، فما تُكْري اَبَداً وَلا تُشْوي احداً، لاعالِماً لِعَلْمِهِ، ولا مُقِلاًّ في طِمْرِه».1

«خدا! خدا... از سرانجام بدِ خودخواهى و تكبّر كه دام بزرگ شيطان است. حيله و مكر او بر دلها چنگ مى افكند، آن سان كه زهر كشنده.

او دركار خود ناتوان نگردد و دركشتن، شمشيرش خطا نكند وكسى را از فريب خود مجال رهايى ندهد، نه عالمى را به سبب علمش و نه بينوايى را در جامه ي كهنه اش .

از اين رو، در اسلام هر نوع رابطه كه رنگي از جبّاريت و خودمحوري و سالاري گري داشته باشد، و موجب تحقير و كم انگاشتن مردم گردد، محكوم و مردود است.

پيامبر(صلّي الله عليه و آله) به روايت امام صادق (عليه السّلام): «انّي لَعَنْتُ سَبْعَةً لَعَنَهُم اللّهُ وكُلُّ نبيٍّ مجابٍ - المتسلّطَ بالجَبْريَّةِ لِيُعِزَّ مَنْ اَذَلَّ اللّهُ وَ يُذِلَّ مَنْ اَعَزّ اللّه...».2 1- نهج البلاغه/ 578؛ ترجمة عبدالمحمد آيتى.

2- بحارالانوار 75/339.

«من هفت كس را نفرين مى كنم كه خداى و هر پيامبر مستجاب الدعوه اى او را نفرين كرده است- سلطه جوى جبَارى (زورگويي)

كه مى خواهد آنان را كه خداى پست (افراد فاقد ارزش اسلامى و قانونى) ساخته است، عزت بخشد، و آنان را كه خداى

سرافرازى (ارزش الهى- ا نساني) داده است پست گرداند».

هر نوع مديريت، بايد از حالت استكبار و تعالي طلبي و مديرسالاري،به دور باشد. دو انسان هر اندازه به ظاهر فاصله مقامي، علمي، ديني، مالي و اجتماعي داشته باشند، بايد داراي روابطي

همسان و همسطح باشند، و هيچ گونه سالاري گري ميانشان برقرار نگردد.

در تعاليم اسلامي، به آنان كه مي پندارند با ژستهاي طاغوت مآبانه و برخوردهاي مستكبرانه مي توانند به موقعيت بيشتري دست يابند، و پايگاه اجتماعي بالاتري پيدا كنند، و سخن خود را بيشتر بر كرسي بنشانند، تذكر داده شده است كه با چنين پنداري، به بيراهه مي روند و گزاف مي انديشند. بلكه اين تواضع و فروتني است كه جايگاه انسان را بالا مي برد و موقعيت او را تعالي مي بخشد و سخن او را در انديشه ها استوار مي سازد، و پايگاه او را در جامعه بيشتر تثبيت مي كند. پس آنان كه در خانواده و جامعه يا حوزه هاي مديريتيِ خرد يا كلان، شخصيت و احترام بيشتري مي خواهند، بايد روش سالاري گري و استكباريِ تحميل گرانه را به شيوه هاي انساني و فروتنانه تبديل كنند، و از هرگونه خودكامگي و مديرسالاري (و در خا نواده مردسا لاري) بپر هيزند.

امام علي(عليه السّلام): ((التَّواضُعُ يَكْسوكَ الْمَهابَةَ».1

«فروتنى به تو اعتبار و حيثيت (شخصيت و جايگاه اجتماعى) مى بخشد».

پيامبر(صلّي الله عليه و آله): ((اِنَّ التَّواضُعَ يَزيدُ صاحبَهُ رفْعَةً فَتَواضَعُوا يَرْفَعْكُم اللّهُ ».2

«بى گمان فروتنى موجب بزرگى مى گردد. فروتن باشيد تا خداوند شما را به جايگاه بلند برساند».

در پرتو تواضع و ارجگذاري نسبت به انديشه و شخصيت انسانها، از انديشه ي ديگران بهره برداري مي گردد، و از همه نظرخواهي مي شود و همگان در همه كارها مشاركت مي كنند، و همه امور با نيروي جمع و همياري گروهي انجام مي يابد، و از نظم و استواري و پشتوانه ي مردمي برخوردار مي گردد،

و قدرت گروهي جاي قدرت فردي را مي گيرد.

امام علي (عليه السّلام): ((بِخَفْضِ الْجَناحِ تَنتَظِمُ الْاُمُور».3

«در پرتو فروتنى كارها نظم و نظام (و استوارى) مى يابد».

در پرتو تواضع و دوري از خودبيني و سالاري گري، دوستي و محبت ميان افرادِ گروه (و جامعه ي بزرگ يا كوچك)، پديد مي آيد و سامانيابي و سلامت گروه را موجب مي شود، و پيوندهاي اجتماعي و گروهى گسست نا پذير مى گردد.

1- ميزان الحكمة 10/508.

2. كافى 2/121.

3- ميزان الحكمة 10/ 08 5.

امام علي (عليه السّلام): «ثَمَرَة التَّواضُعِ المحبّةُ، ثمرةُ الكبرِ المَسَبّةُ».1

«ره آورد فروتنى محبت (در روابط) است و پيامد تكبر دشنام شنيدن است ».

امام علي(عليه السّلام): «التَّوضُعُ يكْسِبُكَ السَّلامَةَ».2

«فروتنى (روابط اجتماعى را) سا لم مى سازد».

امام علي (عليه السّلام): «... وَاعْتَمِدُوا وَضْعَ التَذَلُّلِ عَلي رُؤوسِكُمْ واِلقاءَ التَعَزُّزِ تَحْتَ اقدامَكُم، وَ خَلْعَ التكبّرِ مِنْ اعْناقِكُم ...).3

«تصميم بگيريد كه فروتنى را بر فرق خود جاى دهيد، و خودخواهى را زير پاى افكنيد، و خودكامگى را ازگردنهايتان فرو هليد...».

اسلام، روابط انسانيِ برابر، بلكه فروتنانه را نشانه خردمندي مي شناسد. چون اين خردمندان و شناختورانندكه مقام و منزلت انسانها را نيك درك مي كنند، و ارزش والاي كرامت انساني را باور دارند، و ملاك در ارزيابيِ انسانها را، ماهيت انساني آنان مي شناسند. نه عوارض زودگذر و تباه شونده اجتماعى يااقتصادي يا سياسي. از اين رو، عاقلان، از هرگونه سالاري گري و خودمحوري كه ريشه در خود برتربيني دارد مي پرهيزند و با همه انسانها در هر طبقه اي، روابطي متواضعانه دارند. امام علي (عليه السّلام): «العاقِلُ يَضَعُ نَفْسَهُ فَيُرْفَعُ، الجاهِلُ يَرْفَع نَفْسَه فَيُوضَع ».4

«خردمند فروتنى پيشه مى كند و (در

نظرها) اوج مى گيرد) ونابخرد

1 و 2- ميزان الحكمه 10/ 508.

3- نهج البلا غه/ 568.

4- ميزان الحكمه 10/ 510.

تعالي طلبى مى كند و خويش را (در نظرها) پست مى سازد».

از اين بالاتر نيز در تعاليم اسلامي آموزش داده شده است، به انسانها آموختند كه هرگونه خودمحوري و خودبيني (به عنوان زمينه اصلي و دروني سالاري گري)، مانع رشد و شكوفايي خردِ انساني است عقل انسانِ خودمحور و سالارصفت، به آنچه خود مي داند اعتماد دارد و بدان نيز بسنده مي كند، و از رايزني و استفاده از فكر و دانش ديگران روي برمي تابد، و در نتيجه از دانش و آگاهي بيشتر و ژرفتر محروم مي ماند. با چنين شيوه و روش نادرستي، همواره در برابر مشكلات و مسائل پيچيده زندگي دچار سردرگمي مي گردد، و از راهها و روشهاي نو و نظر صاحب نظران بي بهره مي ماند. زيرا ترديدي نيست كه همه چيز را همگان دانند.

امام كاظم ع(عليه السّلام): (... اِنَّ الزرعَ يَنْبُتُ في السهلِ ولايَنبُتُ في الصَّفا، فكذلك الحكمة تَعْمُرُ فى قلبِ المتواضِعِ ولاتَعْمُرُ في قلبِ المتكبّرِ الجبّارِ لِانَّ اللّهَ جَعَلَ التَّواضُعَ آلةَ العقل، و جعل التَّكَبُّرَ مِنْ آلةِ الجهل ...)1

«بيگمان دانه در زمين مى رويد نه در سنگستان سخت ؛ همچنين حكمت در دل انسان فروتن رشد مي كند نه در دل انسان متكبَر

خودكامه. چون خداوند فروتنى را ابزار (نشانه ي) خردمندي و تكبّر را ابزار (نشانه ي) نابخردى قرار داده است ...».

دستيابي به حق و حقوق كه محور اصلي در روابط اجتماعي است، در !پرتو روابطِ انسانيِ حق مدارانه صورت مي گيرد، و تضييع و تباه سازي

-

1- بحارالانوار 78/

312.

حق و حقوق انسانها، در پرتو خودكامگي و سالاري گري و روابط استكباري پديد مي گردد.

پيامبر(صلّي الله عليه و آله) به روايت امام صادق (عليه السّلام): ((اِنَّ اعظَمَ الكبرِ غمْصُ الخلقِ، و سَفَهُ الحَقِّ. قلتُ: وما غَمْصُ الخلقِ و سَفَهُ الحقِ؟ قال: يَجْهَل الحقَّ وَ يَطْعَنُ عَلي اهلِهِ...».1

«بزرگترين تكبَر كوچك شمردن مردم و نشناختن حق است. از امام پرسيدم: كوچك شمردن مردم و نشناختن حق چيست؟ فرمود: حق را نمى شناسد و به پيروان حق خرده مى گيرد...».

به خاطر اهميّت موضوع سخن ديگري از پيامبر (صلّي الله عليه و آله) مي آوريم:

(... وَلكِنَّ الْكِبْرَ اَنْ تَتْرُكَ الْحَقَّ وَ تَتَجاوَزَهُ اِلي غَيْرِهِ و تَنْظُرَ اِلي الناسِ ولاتَري اَنَّ اَحَداً عِرْضُهُ كَعِرضِكَ ولادَمُهُ كَدَمِكَ ».2

«تكبّر اَن است كه حق لا رهاكنى و به ناحق روى آورى، و به مردمان چنان بنگرى كه آبروي (و حيثيت) آنان چون آبروى تو نيست، و نه

ارزش زندگي آنان چون ارزش زندگي تو».

خاستگاه اصلي تحقير ديگران و تن ندادن به حقوق آنان، ارج ننهادن به شخصيت انساني انسانهاست. چنان كه در برخي تعاليم اسلامي آمده است:

امام صادق (عليه السّلام): «اَلكِبْرُ اَنْ تَسْفَهَ الحقَّ و تَغْمِطَ الناسَ ».3

َ1- كافى 2/310.

2- بحارالانوار 77/ 90.

3- مجمع ا لبحر ين 3/ 332.

«تكبَر آن است كه حق را نشناسد و مردمان را كوچك انگارد».

«غمطُ الناس» به معناي كوچك شمردن مردمان است.1

سرباز زدن از پذيرش سخن حق و تكذيب آن، استكبار و حق ناشناسي است. دوري از تكبّر و سالاري گري، زمينه اصلي حقگرايي و دوري از ستمبارگي و تجاوز به حريم حقوق ديگران است. در جامعه ي كوچك خانواده باشد يا جامعه بزرگ انساني.

پيامبر(صلّي الله عليه و

آله): ((تَواضَعُو حتّي لايَبْغِيَ اَحَدٌ عَلا اَحَدٍ».2

«فروتن باشيد تاكسى بركسى ستم نكند».

آن گاه كه انسان، ارج و منزلت انسانها را باور داشت، و جايگاه و منزلت كسان را حرمت نهاد، و در پرتو فروتني، خود را كمترين به حساب آورد، و ديگران را برتر و بهتر از خود شمرد، مي تواند به انديشه و عمل ديگران احترام گذارد، و حقوقشان را رعايت كند. در اين صورت است كه سالارصفتي و مديرسالاري و استكبارگرايي، در روابط اجتماعي پديد نمي آيد. اين گونه افراد باور دارند كه همگان صاحب رأي و نظرند 0 حتي در يك خانواده همه افراد حق اظهارنظر دارند و با شور و رايزني راهكارهاي زندگي را كشف مي كنند و زندگي صميمي و روابطي گسست ناپذير دارند.

باورِ شخصيت انسانها، و پذيرش حرمت والاي انساني، موضوعي است كه در اصل بندگي و پرستش خدا نيز تأثيري ژرف دارد؛ بدان پايه 1- مجمع البحرين 3/ 332.

2- ميزان الحكمه 10/ 508.

كه از مستكبران و خودمحوران، عبادتي مقبول نمي افتد. چون اين تكبّر و خودخواهي به همنوع، به ناباوري مي انجامد و جوهر اصلي بندگي را از آدمي مي گيرد.

امام صادق (عليه السّلام): «قال الله- عزّوجلّ- اِنَّما اَقْبَلُ الصلوةَ مِمَّن...لايَتَعَظَّمُ عَلي خلقي...»1

«خداوند متعال فرموده است: نمازكسى را قبول مى كنم كه (در رابطه با مردم) خود برتربين نباشد (و به مردم بزرگي نفروشد)».

اينها آموزشهايي بود در زمينه روابط اجتماعي، كه نوع رابطه با همه افراد را روشن مي سازد. در خصوص جامعه كوچك خانواده و چگونگي رابطه مرد با زن نيز تعاليمي ويژه رسيده است، كه بيانگر روابط انساني، براساس اصل احترام برابر و تفاهم، و دوري

از هرگونه خودمحوري و سالاري گري است. نيز روشنگر اين حقيقت است كه نه مردسالاري درست است و نه زن سالاري. بلكه معيار اصلي در روابط فردي و گروهي، بر تفاهم و رايزني و شايستگي و دانش و بينش استوار است. همه مديريتها بايد با آگاهي وكارداني و شايستگي همراه باشد. پيامبر(صلّي الله عليه و آله): «- قالَتْ فما لِلْنِساءِ علي الرجالِ؟ قال رسول اللّه (صلّي الله عليه و آله): اَخْبَرَني اخي جبرئيلُ، وَ لَمْ يَزَلْ يوصيني بالنِّساءِ حتّي ظَنَنْتُ اَنْ لايَحِلَّ لِزَوْجِها اَنْ يقولَ لَها اُفّ، يا محمّد! اتَّقُوا اللّهَ- عزّ وجلّ- في النِّساءِ فَاِنَّهُنَّ اعوان بين ايديكم اَخَذْتمُوهنَّ علي اَماناتِ الّله- عزّوجلّ- ... فاِنَّ لَهُنَّ

1- وافي 26/ 277.

عليكم حقّاً واجِباً لِمَا اسْتَحَلْلَتُمْ مِنْ اَجْسامِهِنَّ وبما واصَلتُمْ مِنْ اَبدانِهِنَّ، و يَحْمِلنَ اولادَكُمْ في اَحْشائِهِنَّ حَتّي اَخَذَهُنَّ الطلقُ من ذلِكَ فَاَشْفِقُوا عَليهِنَّ وَ طَيَِّبُوا قُلُوبَهُنَّ حتّي يَقِفْنَ معكم، ولا تكْرِهوا النِّساءَ ولاتَسْخَطوا بِهِنَّ ولاتأخُذُوا ممّا اتَيتُمُوهُنَّ شيئاً الّا بِرِضاهُنَّ و اِذْنِهِنَّ... ».1

«... (حولاء) از پيا مبر (صلّي الله عليه و آله) پرسيد: زنان چه حقوقى بر مردان دارند؟ پيامبر(صلّي الله عليه و آله) فرمود: برادرم جبرئيل، كه همواره نسبت به زنان سفارش مى كرد، بدان گونه كه پنداشتم كلمه ي ناخوشايند (افّ) نسبت به زنان

نيز روا نيست. چنين گفت: اي محمّد! درباره ي زنان از خدا بپرهيزيد، چون ايشان دستياران شما، و به عنوان امانت و وديعه ي خدايى نزد شمايند. زنان بر شما حقوق واجبى دارند، چون با آنان حلال شديد، و با ايشان مى آميزيد و همين زنانند كه فرزندانتان را در رحم خويش مى پرورند و به دنيا مي آورند. پس نسبت

به ايشان مهربان باشيد، و دلهاشان را خوش كنيد، تا با شما زندگى كنند. آنان را به كارى مجبور مسازيد، و ايشان را خشمگين مكنيد. و از آنچه بدانان داديد بازپس مگيريد مگر با رضايت و اجازه ي آنان ...».

فرازهايي از اين سخن پيامبر (صلّي الله عليه و آله) كه از زبان فرشته وحي بازگو شده است، در مبارزه با تحميل فكر و نظر شوهران بر زنان است چون: «طيّبوا قلوبهن: دلهاشان را خوش و شادمان كنيد« و فراز: «ولا تكرهوا النساء: زنان را به كار و راهي مجبور مسازيد». فراز پاياني نيز به گونه اي با

ا- مستدرك الوسائل 14/252؛ شيخ نورى (رحمت الله عليه) اين حديث را از دعائم الاسلام نقل مى كند و در آن« اعوان»آَمده است. و ترجمه طبق منبع است.

مردسالاري سازگاري ندارد؛چون اگر وظيفه اسلامي اين چنين بود، كه حتّي دركالاها و اموالي كه به زنان مي بخشند، بايد اجازه بگيرند و با رضايت آنان در آنها تصرف كنند، پس تكليف مسائل ديگر روشن است، كه تا چه حد بايد ذوق و سليقه و نظر زنان رعايت شود، و موجب آسايش و راحتي خيالشان فراهم گردد.

در مجموع، اين معيارها و تعاليم با كمترين شيوه هاي مردسالاري و كمتر ين برخوردهاي خودكامانه، سازگاري ندا رد.

در پيشينه اين رساله، اصل «معروف» را نيز بررسي كرديم. اين اصل نيز با هرگونه مردسالاري و مرد محوري در خانواده ناسازگار است. چون شيوه هاي سالاري گري، تضادّي جوهري با موازين معروف و احترام و بزرگداشت شخصيت زن دارد.

جانبداري افزون بر حقوق

اشاره

در پايان اين نوشتار، توجه به اين موضوع نيز مفيد به نظر مي رسد، و آن اين كه

با نگرش به مجموع تعاليم اسلامي درمي يابيم كه از زنان جانبداريهاي گسترده و اصولي شده است، كه بسيار بالاتر و والاتر از حق قانوني آنان است و بسيار متعالي تر از انديشه هاي زن گرايانه نيز مى باشد. و از اين دست تعاليم، با عنوان «افزون بر حقوق » ياد مي كنيم. البتّه اين بحثي بسيارگسترده است و شمارش همه نمونه هاي آن در اين نوشته دشوار است. در اين جا به چند نمونه بسنده مي شود:

1. مساوات ميان فرزندان

در اسلام مساوات، اصلي ترديدناپذير است و قلمرو آن بسيار گسترده است و در همه مسائل زندگي و در رابطه با همه انسانها جاري است، طبق برخي احاديث، حتّي در توجه كردن و نگاه كردن نيز بايد مساوات را رعايت كرد.

مساوات در خانواده و با فرزندان نيز مورد تأكيد قرارگرفته است: پيامبر(صلّي الله عليه و آله): «نَظَرَ رسُولُ الهِ الي رجلٍ لَهُ ابنان، فَقَبَّلَ اَحَدَهما وَ تَرَكَ الآخَرَ. فقال النبيّ (صلّي الله عليه و آله): فهلاّ واسَيْتَ بَيْنَهُماگ ».1

«پيامبر ديد مردى كه دو فرزند دارد، يكى را بوسيد و ديگرى را نه.

فرمود: چرا با دو فرزندت به مساوات رفتار نكردى؟

در سخن ديگري نيز پيامبر بزرگوار اسلام عدل و مساوات را ميان افراد خانواده لازم مي شمارند:

«قالَ لِمَنْ اَعْطي بَعْضَ أولادِهِ شَيْئاً «اكلُّ وُلدِكَ اَعْطَيْتَ مثلَه؟ « قال: لا. قال: «فاتّقُوا اللّهَ وَاعْدِلُوا بَيْنَ اُولادِكم»2

«پيامبر (صلّي الله عليه و آله) به كسى كه به برخى از فرزندانش چيزي داده بود گفت:

آيا به همه ي فرزندانت چنين دادي؟ پاسخ داد نه (به همه ندادم)

پيامبر (صلّي الله عليه و آله) گفت: تقوا پيشه سازيد و ميان فرزندانتان به عدالت (مساوات)

رفتار كنيد.

اكنون و با توجه به اهميتي كه مساوات در اسلام دارد به اين موضوع مى نگريم، كه در تعاليم اسلامي ناديده گرفتن اصل مساوات و فرق گذاشتن ميان دختر و پسر تجويز شده. بلكه بهتر شمرده شده است: پيامبر(صلّي الله عليه و آله): «مَنْ دَخَلَ السوقَ فَاشْتَري تحفةً فَحَمَلَها الي عِيالِهِ...وَلْيَبْدَءبالاِناثِ...»3

«آن كه بازار برود و ارمغانى بخرد و به خانه ببرد در تقسيم از دختران آغاز كند.

1- وسائل الشيعه 21 /487.

2- الحياة 6/409.

3- وسائل الشيعه 21/ 514.

مي نگريم كه در اين كلام نبوي، از دختران بيشتر جانبداري شده در برخي منابع نيز نقل شده است:

پيامبر(صلّي الله عليه و آله): ((ساوُوا بينَ اَولادِكُم في العطيّة فلو كنتُ مُفَضِّلاً لَفَضَّلَتُ النساءَ»0

«با فرزندانتان به مساوات رفتاركنيد. اگر من مى خواستم (كسى را) برترى دهم زنان را برتري مى دادم ».

از اين رو، مؤلف بزرگوار وسائل الشيعه، عنوان اين باب را چنين آورده است: «باب: استحباب خريد تحفه و ارمغان براي همسر و فرزندان و آغاز كردن «در تقسيم » از دختران ».

2. برخورد عاطفى با دختران

برخورد عاظفي با فرزندان و مهرباني و رحم دلي نسبت بدانان ستايش شده است ليكن نسبت به دختران مورد تأكيد بيشتري قرار گرفته است:

امام رضا(عليه السّلام): «قال رسول الله (صلّي الله عليه و آله)»: اِنّ اللّه تبارك و تعالي عَلَي الاِناثِ اَرَقُّ مِنْهُ عَلَي الذكور...و ما مِن رَجُلِ يَدْخُل فَرحَةً عَلا اِمْراةٍ بينه وَ بَيْنَها حُرْمة الّا فَرَّحهُ اللّه يَومَ الْقِيامَة».1

«پيامبر (صلّي الله عليه و آله) فرمود: خداوند متعال نسبت به زنان مهربانتر از مردان است- و هر كس زنى از خويشاوندان خود را شادمان كند بيگمان

1- وسا ئل الشيعه 21/367.

خداوند در روز رستاخيز او

را شاد سازد».

برهمين معيار، مي نگريم كه در «وسائل الشيعه» عنوان اين باب چنين آمده است: «باب استحباب زيادة الرقّة علي الاناث: مستحب است كه نرمدلي و عواطف نسبت به دختران (از پسران) افزون باشد» و اين امتيازي براي زن است كه قانون مساوات و برابرى براي او استثنا مي شود.

3. زن و مقام مادرى

پدر و مادر در تفكر اسلامي مقامي والا دارند، و هر دو بايد مورد تكريم و بزرگداشت قرارگيرند. ليكن نسبت به مادر تأكيد بيشتري شده و مادر از منزلت بالاتري برخوردار گرديده است:

پيامبر(صلّي الله عليه و آله): اِذا كُنْتَ في صلوةِ التَطَوُّعِ، فَاِن دَعاكَ والدُكَ فلاتَقْطَعْها، و ان دَعَتْكَ والِدَتكَ فَاقْطَعْها».1

«اگر نماز نافله مى گزاردى و پدرت تو را صدا زد نماز را بر هم مزن، و اگر مادرت تو لا صدا زد آن را برهم بزن ».

پيامبر(صلّي الله عليه و آله): «الجَنَّة تَحْتَ اَقْدامِ الاُمَّهاتِ».2

«بهشت زير پاى مادران است».

امام باقر(عليه السّلام): ((قال موسي بن عمرانَ (عليه السّلام): يا ربِّ اَوْصِني.- قال: أوصيكَ باُمِّكَ، قال: ربِّ اَوْصِني، قال: أوصيكَ باُمِّكَ، قال: ربّ اَوصِني، قال: أوصيك بامِّكَ، قال: ربّ اَوْصِني، قال: اُوصيكَ بابيكَ قال: لاجل ذلك اَنَّ

1- مستدرك الولسائل 15/ 181.

2- مستدرك الوسائل 15/ 180.

لِلامِّ ثُلثيِ الْبِرِّ وللابِ الثلثَ ».1

«حضرت موسى (عليه السّلام) به خداوند گفت مرا وصيت (نصيحت) كن...

خدا گفت: تو را نسبت به مادرت وصيت مى كنم. موسى گفت خدايا مرا وصيت كن ؛ خدا گفت: تو را به مادرت وصيت مى كنم. موسى

گفت: خدايا مرا وصيت كن، خدا گفت: تو را نسبت به مادرت سفارش مى كنم. موسي گفت خدايا مرا وصيت كن، خداوند گفت تو را نسبت به پدرت سفارش مى

كنم. امام باقر (عليه السّلام) فرمود: براى همين است كه 3/2نيكيها از آن مادر است و 3/1 از آن پدر».

امام رضا(عليه السّلام): ((واعلَم اَنَّ حَقَّ الامِّ اَلزَمُ الْحقوقِ و اوجَبُ لِاَنَّها حَمَلَتْ حَيْثُ لايَحْمِلُ احدٌ احداً، و وَقَتْ بالسَمعِ والبصرِ وجميعِ الجوارح، مَسْرُورَةً مُسْتَبْشِرَةً بِذلِكَ، فَحَمَلَتْهُ بِما فيهِ مِنَ الْمَكْروهِ الَّذي لايصْبِرُ عَلَيْهِ احدٌ ، وَ رَضِيَتْ بِانَ تَجُوعَ وَ يَشْبَعَ، وَ تَظْمَأ وَ يَرْوي، و تَعْري وَ يَكْتَسِيَ، وَ تُظِلَّهُ و تَضْحَي، فَلْيَكُنِ الشُّكرُ لَها والبِرُّ والرِّفقُ بِها عَلي قدرِ ذلِكَ، و اِنْ كُنتم لاتطيقُونَ بادني حَقِّها اِلّا بعونِ اللّه».2 «بدان كه حق مادر واجب ترين و لازمترين حقوق است؛ زيرا كه مادر دشواري باردارى را بر خويش هموار مى سازد آنگاه كه هيچ كس

چنين شكيب نمى آورد، و با چشم وگوش و تمام وجود، از فرزند پاسدارى مى كند با خرسندي و شادمانى. كودك را با همه ي مشكلاتى

كه كسى را ياراى تحمّل آن نيست، نگهدارى مى كند. مادر با خشنودى گرسنه مى ماند تا فرزند سير باشد، تشنگى مى كشد تا او 1 و 2- مستدرك الوسائل 15/ 180 و 181.

سيراب شود، برهنه مى ماند وفرزند را لباس مي پوشاند، او را در سايه قرار مى دهد و خود در سوزِ آفتاب شكيب مي ورزد. (بنابراين)

بايد پاسداشت و نيكى و نرمش با مادر به فراخور فداكاريهايش باشد؛گرچه شما توان آن نداريد كه كمترين حقوق او را اداكنيد مگر به يارى خداوند».

امام صادق (عليه السّلام): ((جاء زجلٌ الي النبيِّ(صلّي الله عليه و آله) قال: اِنّي وَلَدْتُ بنتاً و رَبَّيتُها حتّي اِذا بَلَغَتْ فألْبَسْتُها وحَلَّيتُها ثمّ جئتُ بِها الي قليبٍ فَدَفْعَتُها في جوفِه و

كان آخِرُ ما سَمَعْتُ منها وهي تقول: يا ابتاه! فما كفارةُ ذلك؟ قال: اَلَكَ امٌّ حَيةٌ ؟ قال: لا، قال: فَلَكَ خالةٌ حَيَّةٌ؟ قال: نعم. قال: فابْرَرْها فاِنَّها بِمَنْزِلَةِ الامِّ تُكَفِّرُ عَنكَ ما صَنَعتَ ...»1

«مردي نزد پيامبر آمد وگفت: داراي فرزند دخترى شدم، او را بزرگ كردم، تا بالغ شد. آن گاه او را لباس پوشيدم و آراستم. سپس به سر

چاهى بردم، و او را در آن افكندم. آخرين سخنى كه از او شنيدم اين بود كه مى گفت: پدرم! اى پيامبر! كفاره و جبران اين گناه چگونه و

به چيست؟

پيامبر (صلّي الله عليه و آله) فرمود: آيا مادرت زنده است؟ گفتم نه. فرمود: پس خاله ات زنده است؟ گفتم: آرى. پيامبر فرمود: به خاله ات نيكى كن

چون او بسان مادر است، و اين مايه ي بخشش وكفاره ي گناهت مى شود».

مجلسي (رحمت الله عليه) مي گويد: «اين حديث برتري مادر و خويشان او را بر پدر

ا-كا في 2/ 162؛ بحارالانوار 74/58.

و خويشانش ثابت مي كند. نيز برتري نيكي به خاله در خويشاوندان مادر را آشكار مي سازد.»1

اين سخن پيامبر (صلّي الله عليه و آله) روشنگر اوج عظمت مادري و زن بودن است،

و بالاترين و شكوهمندترين و استوارترين منزلت الهي زن (به عنوان مادر و خاله) را تبيين مي كند.گناهي با آن بزرگي و با آن همه سگندلي و زشتي، كه حتّي پنداشته مي شود نابخشودني و جبران ناپذير باشد. تنها راه چاره در برابر چنين جنايتي، نيكي به مادر و خاله است. به صِرف اين كه دل آنان شاد شود، موجب آمرزش اين گناه و جبران چنين جنايت هولناكي مي شود. اين بالاترين نقطه

عظمت مادري و خاله بودن را مي رساند كه پس از مادر نيز اين كارِ بسيار بزرگ از زني چون خاله برمي آيد. نه حتّي از پدر يا عمو و يا مردي ديگر از خانواده.

نكته قابل توجه ديگر اين است كه عامل بخشش و جبران چنين گناهي، تنها نيكي كردن به مادر و خاله است و نه دعاي آنها. بلكه تنها خرسندي خاطر آنان، چنين گناه وحشتناكي را جبران مي كند و موجب رحمت و مغفرت الهي مي گردد.

امام صادق(عليه السّلام): «جاء رجل الي النبيّ(صلّي الله عليه و آله) فقال: يا رسول الله من أبَرُّ؟ قال: اُمِّكَ. قال: ثمَّ مَنْ؟ قال: أمَّكَ. قال: ثمَّ مَنْ؟ قال: اُمَّكَ. قال: ثمَّ مَنْ؟ قال:. أباكَ ».2

1- بحارالا نوار 74/58.

2- كافى 2/159.

«مردي نزد پيامبر آمد وگفت به چه كسى نيكى كنم؟ پيامبر (صلّي الله عليه و آله)فر مود: به مادرت. ديگر بار گفت به كه نيكى كنم؟ پيامبر فرمود: به

مادرت بازگفت به كه نيكى كنم؟ پيامبر فرمود: به مادرت. آن مرد گفت ديگر به كه؟ پيامبر فرمود: به پدرت ».

مجلسي(رحمت الله عليه) مي گويد: «به اين حديث استدلال شده است كه4/3 نيكيها از آنِ مادر است. نيز گفته اند كه اين كلام براي مبالغه در نيكي به مادر است. علت برتري نيكو داشتِ مادر روشن است ؛ چون او بيش از پدر براي فرزندش تلاش مي كند وسختي مي كشد و آيات سوره لقمان نيز بيانگر همين مطلب است ».1

امام رضا(عليه السّلام) به روايت از پدرش و از امام صادق (عليه السّلام): «لو علم الله لَفضةً اَوجَزَ فى تَرْكِ عقوقِ الوالدينِ منْ "اُفٍّ " لَاَتي به».2

«اگر خداوند لفظى را

در برابر پدر و مادر كمتر از «اف » (كلمه ي ناخوشايند و درشت) مى دانست به كار مى برد».

از اين رو، مي نگريم كه در فرآن كريم آنگاه كه سخن از پدر و مادر پيش مي آيد، بيشتر بر حقوق مادري تأكيد مي شود و سختكوشي هاي او مطرح مي گردد.

(وَ وَصَّيْنا الانسانَ بِوَالِدَيْهِ اِحْساناً حَمَلَتْهُ أمُّهُ كُرهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرها و حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً...)3

«آدمي را به نيكى كردن با پدر و مادر خود سفارش كرديم. مادرش بار

1 و 2- بحارالانوار 74/49 و 42.

3- احقاف 46/15.

او را به دشوارى برداشت و به دشوارى بر زمين نهاد. و مدت حمل تا از شير بازگرفتنش سى ماه است...».

«نيكي به مادر و پدر به عقيده وآيين آنان نيز ربطي ندارد؛ بلكه پدر و مادر اگر به دين حق نگرويده باشند خدمت به آنان و رعايت منزلت والايشان لازم است و اين مطلب از صريح قرآن دست مي آيد...»1

اين تفكّر اسلامي است و جانبداريهاي اصولي از زن به عنوان مادر. اينك بنگريد به ادعاهاي زن گرايان غربي وگزافه گوئيهايشان و شيوه رفتاري جامعه مدني غرب؟! با سالخوردگان و پدران و مادران كهنسال كه به چه سرنوشتي دچار مي گردند، چه شيوه برخوردي و حمايتي را فرهنگ غرب نسبت به ايشان به آنان مي آموزد:

«...جامعه امروز نسبت به مردم سالخورده، سَخت بي التفات و بي اعتناست. به عقيده من تاكنون اين اولين مدنيتي است كه در آن سالديدگان در خانه هاي فرزندان بالغ خود جايي ندارند، و طرفه اينجاست كه اين را امري مذموم نمي دانند. اگر با ديده اي غيرغربي به اين بي احترامي و بي

ادبي غربي نگاه كنيم آن را بي اندازه مشمئزكننده مي بينيم... »2

پيامد شيوه رفتاري جامعه سرمايه داري غرب با سالخوردگان و كهنسالانِ خانواده، رنجها و اندوههايي هستي سوز است كه پدران و 1- بحا رالانوا ر 74/38.

2- آينده ي سرمايدارى و 12 مقاله ي ديگر/108، مقاله ي: «چرا تمدن غرب را نمى پسندم »، ارنولد توين بى.

مادران جامعه غربي دست به گريبان آنند، و احساس تنهايي و بي غمگساري دوران دشو ار پيري و فرسودگي است، و چه بسيار كه به فرجامي نا انساني و چندش آور مي انجامد و با ترك زندگي بصورت لكه ننگي بر سيماي بشريت قرن حاضرِ نظامهاي سرمايه داري غربى مي نشيند و تا ژرفاي دلِ انسان دوستان را مي سوزاند.

«در ايران آمار... ميزان خودكشي در افراد مُسنّ كمترين تعداد را تشكيل مي دهد. دليل كاهش ميزان خودكشي در افراد مُسنّ در مقايسه با آمار گزارش شده از غرب را شايد بتوان وجود پيوندهاي خانوادگي و احترامي كه به افراد مُسنّ در فرهنگ ايران گذاشته مي شود، دانست. » 1

اين عقل سرمايه داري غرب است، كه بر محور رشد سود و سرمايه دور مي زند و معيار ارزشها را مقدار بازده و فايده حساب مي كند، و ارزشهايِ انساني و فوائد معنوي را سود و ارزش نمي شناسد. و اين همه لاف وگزاف در دفاع از حقوق انسان دارد. روشن گشت كه مادر به عنوان يك زن، ارزش و حقوقي برتر از پدر به عنوان يك مرد دارد. اكنون جاي اين پرسش است كه آيا طرفدارانِ حتّي افراطي حقوق زن، چنين حقوقي را براي او تعيين كردند؟ يا زنان را

به اين پايگاه بلند رسانده اند، كه اسلام رسانده است؟

ا- على اسلامى نسب بجنوردى، بحران خوكشى/ 94، چاپ اول، انتشارات فردوس ،و 000، 1371.

معاشرت با معروف، رعايت و جانبداري افزون بر حقوق است. قرآن مي گو يد:

(.. وَ عاشِرُوهُنَّ بالمعروف)1

«با زنان با معيار معروف رفتاركنيد».

چنان كه ياد كرديم، معروف بدان گونه كه شامل حق قانوني و عادلانه مي گردد، رعايتهاي ارزشي و اخلاقي- انساني را نيز در برمي گيرد، و ا گر كساني با زنان تنها با معيار حق و قانون رفتاركنند، به اين دستور قرآني عمل نكردند، زيرا معروف بيش از حق و ضابطه و قانون است و جانبداريهاي اخلاقي را نيز شامل مى شود 0

4. آخرين وصيت

با توجه به اين كه مردان بزرگ در واپسين لحظات زندگي، برترين و

با ارزشترين دانسته ها و تجربه هاي خويش را بر زبان مى آورند، و به مهمترين اصول و حياتي ترين مسائل سفارش مي كنند، اهميّت اين وصيت پيامبر بزرگوار اسلام روشن مي گردد، كه طبق سخن امام علي (عليه السّلام)، آخرين وصيتهاي پيامبر (صلّي الله عليه و آله) درباره زنان است.

امام علي(عليه السّلام) به روايت امام كاظم (عليه السّلام): «...اللّهَ، اللّهَ في النساءِ ...فانّ آخِرَما تكلّمَ به نبيّكم ان قال: اوصيكم... بالنساءٍ»2

«خدا! خدا ا درباره ي زنان ؛ زيرا كه آخرين سخن پيامبر شما اين بود كه

1- نساء4/19.

2- مستد رك الوسا ئل 14/255.

گفت: من شما را به (حقوق) زنان وصيت مى كنم ...».

امام علي (عليه السّلام) نيز به پيروي از روش پيامبر (صلّي الله عليه و آله) در آخرين وصيت خويش، بر جانبداري از حقوق زنان، و دفاع از حريم آنان تأكيد مي كند. آن هم

با اينگونه تعبيرها و تكرار نام مبارك «اللّه »، كه بالاترين اهميّت را به موضوع مي دهد.يعني خدا را به ياد بياوريد، از خدا بپرهيزيد در شيوه ي رفتار با زنان و رعايت حق و حُرمتشان.

اين دو چهره بزرگ الهي و انساني كه همانندي ندارند، در آخرين گفتارشان به چنين موضوع ارزشمندي وصيت كردند 0 اين است اصالت حقوق زن در اسلام، و اينها خيلي بيش از قوانين حمايت از زن و افزون بر حقوق است.

5. مايه ي بركت

دختران و زنان مايه بركت الهي و موجب گشايش و ريزش رحمت حقّند.

امام صادق (عليه السّلام): «اِذا اصابَ الرجلُ ابنَةَ بَعث اللّهُ اليها مَلَكا، فأقرَّ جَناحَهُ علي رأسِها و صدرِها، و ...المنفِقُ عَلَيْها مُعانٌ»،1

«آن گاه كه انسان داراي دخترى گردد، خداوند ملكى را به سوى او مى فرستد و بال خويش بر سر و سينه ي آن دختر مى گسترد...آن كس

كه هزينه ي دختر را تأمين كند به اوكمك مى شود».

1- وسا ئل الشيعه 15/ 104.

نوعاً چنين مي پندارند كه دختر باري بر دوش خانواده است، منبع درآمد و كاري نيست. بويژه در گذشته ها چنين پندارهايي رواج داشته است. زيرا پسران در خارج ازخانه به كار و تلاش مي پرداختند و دختران در خانه بودند. در برابر اين پندارها، امامان (عليهم السّلام) بر اين نكته تأكيد كردند، كه زنان گرچه كاري اقتصادي نداشته باشند، و به خانه داري بپردازند، بركت و رحمت الهي همراه آنان است.

امام صادق(عليه السّلام): «اسحاقُ بنُ عمّار: قلت لابي عبداللّه: الحديث الّذي يَرْوونَه الناسُ حقٌّ؟ انّ رَجلاًاَتَي النبيَّ (صلّي الله عليه و آله) فشكي اليه الحاجةَ فامرَهُ بالتزويج... حتّي اَمَرَهُ ثلاثَ مرّاتٍ . فقال

ابوعبداللّه (عليه السّلام) هو حقٌّ . ثمّ قال: الرِّزْقُ مَعَ النساءِ والعِيال ».1

«اسحاق مى گويد: به امام صادق (عليه السّلام) گفتم آيا اين حديث كه نقل مي كنند درست است؟: مردى نزد پيامبر (صلّي الله عليه و آله) آمد، و از نيازش به او شكوه برد! پيامبر (صلّي الله عليه و آله) او را به ازدواج دستور داد...و تا سه بار اين موضوع تكرار شد؟ امام صادق (عليه السّلام)فرمود: اين حديث درست است؛ سپس گفت: رزق و معاش با زنان و نانخوران (انسان) است ».

6. برتر از جهاد

پيامبر اسلام (صلّي الله عليه و آله) خدمت به مادر را برتر از جهاد اعلام كردند. جهاد و ارزش آن در اسلام مورد ترديد نيست كه طبق برخي از احاديث بالاترين نيكي و ارزش است. هر كارِ ارزشي و والا ممكن است كار

1- وسا ئل الشيعه 14/ 26.

ديگري برتر و ارزشمندتر از آن باشد مگر جهاد وكشته شدن در راه خدا، كه برتر از آن كاري نيست. با اين وجود، يك شب انس با مادر و در خدمت او بسر بردن، برتر از يك سال جهاد شمرده شده است آن هم جهاد در ركاب پيامبر بزرگوار اسلام.

پيامبر(صلّي الله عليه و آله): ((اَتي رَسُولَ اللّه (صلّي الله عليه و آله) رجلٌ . فقال: اني رجلٌ شابٌّ نَشيطٌ و اُحِبُّ الجهادَ، وَ لي والدةٌ تَكْرَهُ ذلك ...فقال له النبيُّ (صلّي الله عليه و آله): اِرْجِعْ فَكُنْ مَعَ والدتِكَ، فوالّذي بعثني بالحقِّ نبيًّا لَاُنسُها بك ليلةً خيرٌ من جهادِكَ في سبيل اللّه سنَةً)1

«مردي نزد پيامبر آمد و گفت من جوانى پر نشاط (و قدرتمند) هستم، و جهاد را دوست دارم؛ ليكن مادرى دارم

كه جهاد را خوش ندارد. پيامبر (صلّي الله عليه و آله) فرمود: بازگرد و نزد مادرت بمان سوگند به خدايي كه مرا به پيامبرى برانگيخت، يك شب دركنار مادر بودن براى تو، از يك سال جهاد در راه خدا بهتر است ».

7. فرشته ي وحى و زنان

فرشته وحي (جبرئيل (عليه السّلام))، همواره نسبت به زنان سفارش مي كرده است. اين موضوع در سخن پيامبر (صلّي الله عليه و آله) آمده است:

پيامبر(صلّي الله عليه و آله): ما زالَ جبرئيلُ يُوصيني بالمرئةِ حتّي ظَنَنْتُ أًنهُ لاينبغي طَلاقُها اِلاّ من فاحِشةٍ مبَيِّنةٍ».2 1- كا في 2/ 163، بحارالانوار 71/ 59.

2- عدة الداعي/ 62. بحارالانوا ر 103/253.

«همواره جبرئيل (و هرگاه با پيام الهى فرود مى آمد) مرا نسبت به زنان سفارش مى كرد؛ بدان سان كه پنداشتم طلاق،زن (اصلاً) جايز نيست مگر با جرم وگناهى آشكار و ثابت شده».

تعبير ((ما زال: همواره « بسيار گوياست. يعني فرشته ي وحي هر گاه با پيامي فرود مى آمد، نسبت به زنان سفارش مي كرد و از آنان جانبداري مي نمود و پيامبر را بدين موضوع حياتي تذكر مي داد؛ بدان پايه كه جا داشت پيامبر بزرگوار بپندارد كه زن از چنان حقوقي برخوردار است كه طلاق او جايز نيست، مگر در صورتي كه خلافي از او سر زند. اين نيز جانبداري بيش از حقوق است.

8 .معيار برترى

معيار برتري و ارزش و نزديكي به مقام والاي پيامبر (صلّي الله عليه و آله) در آخرت، نيكي به زنان و همسران است.

پيامبر(صلّي الله عليه و آله): «اَقْرَبُكُمْ مِنّي مجلِساً يومَ القيامة-. خيرُكُمْ لِاَهْلِهِ ».1

«نزديكترين شما به جايگاه من در روز رستخيز، كسانيند كه با همسرا نشان بهتر (و انساني تر) رفتاركنند.».

پيامبر(صلّي الله عليه و آله): «اَحْسَنُ الناس ايماناً- الطَفُهُمْ بِاَهلِه و اَنَا اَلطَفُكُمْ بِاَهْلي ».2

«بهترين مردم در دين باوري ...كسانى هستند كه نسبت به همسرانشان مهربانتر باشند و من از همه ي شما نسبت به خانواده ام مهربانترم ».

1

و 2- وسا ئل الشيعه 8/507.

اين روش پيامبر، معيار برتري و ارزشي اسلامي است.

9. پاداش بزرگ

در تعاليمي دستور اكيد داده شده است، و همچنين وعده ي پاداشهاي بزرگ اخروي، به كساني كه بر اذيت و بداخلاقي و بدرفتاري زنان شكيب ورزند، و به انتقامجويي يا آزاررساني، روي نكنند، و كانون خانواده را با طلاق از هم نپاشند.

پيامبر(صلّي الله عليه و آله) به روايت امام صادق (عليه السّلام): «و من صبرَ علي خلقِ امرأةٍ سيّئَةِ الخُلْقِ واحتَسَبَ في ذلكَ الاجْرَ اعطاه اللهُ ثوابَ الشاكرينَ».1

آن كه بر خصلتهاى زنى كه بداخلاق است، شكيب آورد، به نيّت پاداش الهى، خداوند ثواب شاكران را به او ببخشايد».

نيز امام علي (عليه السّلام)، در خطبه اي كه از برخي ناهنجاريهاي رفتاري و گفتاري و پنداري برخي از زنان، سخن مي گويد، بر سازش و مدارا با آنان تأكيد مي كند، از اين كلام در پيشينه ي اين نوشتار، ياد كرديم، در اين جا فراز موردنظر را ديگر بار مي آوريم:

امام علي (عليه السّلام): «... فَدَارُوهُنَّ علي كلِّ حالٍ وَ اَحْسِنوا لَهُنَّ المَقالَ، لَعَلَّهُنَّ يُحَسِنَّ الْفِعالَ ».2

« (با همه ي كژي و ناهنجارى كه در رفتار برخى زنان است- به خاطر مسائل تربيتي و محيطى-)...با آنان سازگاري كنيد و با ايشان گفتارى

1- وسائل الشيعه 7/124.

2- وسا ئل الشيعه7/130.

نيك داشته باشيد؛ شايد كه آنان (در پرتو برخوردهاي درست و انسانى به خود آيند و دگوگون شوند و) روش خويش را انسانى و نيك سازند».

مي نگريد كه حتّي در برابر كجرفتاران و زشت سيرتان از زنان دستور مدارا، نرمش و رفتار انساني داده مي شود؛ نه انتقام جويي و پرخاشگري و اِعمال خشونت عليه آنان.

نيز از تعليم والاي علوي روشن مي گردد كه معيارهاي تربيتي و اخلاقي و برخوردهاي انساني، عامل تربيت است، و اين نكته اي ظريف در روابط خانوادگي است كه با برخورد منطقي و گفتار نيك، مردها زنانشان را تربيت كنند و به اصلاح اخلاقي آنان بپردازند نه با ابزار پرخاشگري و خشونت و...

10.احساس هنرى زنان

مردان بايد احساس هنري و زيبايي شناسي زن را محترم شمارند، و احساس و سليقه ي خويش را بر آنان تحميل نكنند، يا ذوق و احساس هنري خود را در زندگي مشترك خانوادگي معيار و ملاك قرار ندهند. ثقة الاسلام كليني (رحمت الله عليه) در كتاب كافى 1باب ((آرايش و زينت « حديثي

را از امام باقر (عليه السّلام) مي آورد، درباره ي شيوه ي رفتار حضرت امام حسين (عليه السّلام) با همسرشان، كه بسيار آموزنده است و بيانگر همين موضوع مي باشد. اكنون متن حديث:

1-كافى 6/476.

امام باقر(عليه السّلام): «دَخَلَ قومٌ علي الحسين بنِ عليٍّ ، فقالوا: يابن رسول اللّه نَري في منزلِكَ اشياءَ نَكْرَهُه_ا، وَ اِذا في منزلِهِ بُسُط و نَمارِقُ. فقال (عليه السّلام): اِنَّنا نَتزوّجُ النساءَ فنُعْطيِهنَّ مُهُورَهُنّ فَيَشْتَرينَ ما شِئْنَ، ليس لَنا مِنْهُ شي ءُ »1

«گروهى به منزل امام حسين (عليه السّلام) آمدند وگفتند:فرزند پيامبر! در خانه ي شما چيزهايى مى بينيم كه آن را خوش نداريم؟- در منزل امام فرشها و بالشهايى ديده مى شد- امام حسين (عليه السّلام) در پاسخ فرمود: ما آنگاه كه ازدواج كرديم مهريه ي زنان را به آنان مى پردازيم، و ايشان با كابين خويش هر چه دوست داشتند مى خرند، و ما در اين كارها دخالت نمى كنيم ».

روشن است كه

طبق معيارهاي مسلم اسلامي، اينگونه زندگيها و ذوق و سليقه ها، اسراف و مصرفگراييِ اشرافي نبوده است؛ زيرا كه اين حدِ ممنوع در شريعت است، و حدّ ممنوع براي كسي روا نيست. و تعبير: «بُسُط: فرشهاي ساده اي چون پلاس وگليم » نيز بيانگر همين حقيقت است.

پس از دوري از حدّ ممنوع، در رفتارها و گزينشهاي معقول و مشروع، معيار احساس و ذوق زنان است. آنان به هر نوع كه مي پسندند، و آن را زيبا و دوست داشتني احساس مي كنند، مي توانند خانه را آرايش و تزيين كنند. اين نهايت احترام به فكر و انديشه و ذوق و احساس زنان در خانواده هاست، و براستي هرگونه تحميل و مردمحوري را باطل مي كند.

1- مسند الامام الشهيد 3/ 245.

چه بسيار مي نگريم كه در اين گونه مسائل كه در خانواده ها پديد مي آيد، وكانون برخورد دو احساس و دو ذوق و هنر و زيبايي شناسي است، همواره احساس و سليقه ي مردان رعايت مي شود؛ كه اين معياري غيراسلامي است. چنان كه در زندگي خانوادگي امام حسين (عليه السّلام) ديديم. در مسائل تغذيه نيز بايد ذائقه و سليقه زنان و ديگر افراد خانواده رعايت شود، و مردان بايد احساس و ذائقه ي خويش را پيرو خواسته هاي همسرانشان قرار دهند. اين موضوع در تعليم والاي نبوي (صلّي الله عليه و آله) آمده است:

پيامبر(صلّي الله عليه و آله): ((المُؤمِنُ يأكُلُ بشهوةِ اهلِه، و المنافقُ يأكُلُ اهلُهُ بشهوتِه»1

«مؤمن به ميل همسرش غذا مى خورد، و منافق، همسرش به ميل او غذا مى خورد».

اين ملاك و معيار شناخت مؤمنان است كه از همسرانشان تبعيت

عاطفي دارند و ذوق و سليقه آنان را بر خود مقدّم مي دارند، و منافقان برعكسِ مؤمنان رفتار مي كنند و همسرانشان پيرو و تسليم خواسته هاي احساسي و عاطفي آنانند. آيا اينگونه چكادگرايي ها و ارج گزاريها در تفكّرات زن گرايانه ي غربي، وجود دارد؟ و آيا با اين اصالت و عمق از زنان جانبداري مي كنند؟

11. دوستى زنان و پايگاه ايمانى آن

امام صادق (عليه السّلام): «العبدُ كُلَّما ازدادَ للنساء حُبّاً ازدادَ في الايمانِ 1- بحارالانوار 62/ 291.

فضلاً»1

«انسان آنگاه كه زنان رابيشتر دوست داشته باشد ايمانش فزونى مى يابد».

نيز امام صادق (عليه السّلام) در سخن ديگري محبّت رهبران الهي را با محبت زنان همراه دانسته اند:

«كلّما اشتدَّلَنا حُبََّا اشتدَّللنساءحبّاً».

«هرچه ما را بيشتر دوست داشته باشد، زنان را نيز بيشتر دوست دارد».

ترديدي نيست كه با نكوهشهاي فراواني كه از شهوت بارگي و اصالت دادن به اميال جنسي شده است نيز تأكيد بر اين كه ازدواج براي هدفهاي شهواني نباشد، مقصود از اين گونه احاديث روشن مي گردد و محبتهاي انسانى و افزايش عواطف نسبت به زنان را ثابت مي كند. نيز نزديكي به مقام والاي پيامبر (صلّي الله عليه و آله) در آخرت، نيكي به زنان و همسران شمرده شده است:

پيامبر(صلّي الله عليه و آله): ((اقرَبُكُم مِنّي مجلساً يوم القيامة... خيرُكُم لِاهْلِه»2

«نزديكترين شما به جايگاه من در روز رستخيز، كسانيند كه با همسرانشان بهترو(انساني تر) رفتار كنند».

ياد كرديم كه رشد معرفت ديني به نوع رفتار با زنان بستگي دارد و خدمت و محبّت به زن زمينه اصلي اين رشد و تعالي است و چنان كه در

1- وسائل الشيعه 14/ 11.

2 و 2- وسائل الشيعه 8/507.

بند 8 همين بخش بازگو

كرديم پيامبر بزرگوار اسلام (عليه السّلام) در اوج تعالي اخلاقي، از همه ي امت نسبت به خانواده اش مهربانتر است و اين معيار و راه دين باوري و ايمان اسلامي است.1

تكامل دين نيز در گرو زن و ازدواج است. در تعاليم اسلامي، تكامل دين، در پرتو زندگي با زن و رابطه ي زناشويي، و پيوند همسري، ممكن دانسته شده است و ترك ارتباط زناشويي، عامل كاستي در دين و گرايشهاي غيراسلامي است 0 يعني گريز از جامعه و زندگي رهباني، كه زيستي ناسازگار با اسلام است. براي نمونه تنها به يك حديث اشاره مي شود:

پيامبر(صلّي الله عليه و آله)، به روايت امام صادق(عليه السّلام): «من تزوّج اَحْرَزَ نِصفَ د.ينِهِ.. فليتقِّ اللّهَ في النصفِ الاَخرِ... ».2

«آن كه ازدواج كند نيمى از دين خويش را حفظ كرده است، پس با پرهيزگارى نيمه ي ديگر را نگهدارد...».

در اين گونه تعاليم، تكامل دين در پرتو زندگي با زن و رابطه زناشويي ممكن دانسته شده، و ترك ازدواج عامل نقص وكاستي در دين و دين باوري شمرده شده است؛ و اين منزلتي والا و پايگاه ارزشي بلندي براي زنان است كه هيچ مكتب و قانوني به چكاد آن نمي رسد؛ زيرا كه زن نقش تكامل ايمان را برعهده دارد. و ايفاي اين نقش به دو صورت است:

1- در فصل8: بالاترين لذتها، نيز به موضوع دوستى زنان نگريستيم نه از اين ديدگاه، بلكه از ديدگاه فلسفة لذت و كامجوييهاى حلال در اسلام.

2- كافى 5/329.

1. يا زن نقش تكامل ايمان مرد را برعهده دارد.

2. و يا نفس رابطه زناشويي و پيوند همسري عامل تكامل و حفظ دين و عقيده است. در هر

دو صورت، ارزش زن و نقش حياتي او در استوارسازي مباني عقيدتي و باورهاي ديني در دل و روان جوانان را روشن مي سازد.

12.نيمى از پاداش شهيدان

نوع كارها و تلاشهاي انساني داراي مراتب و درجاتي از ارزش است

و پاداش هر كار نيز بستگي به ارزش آن دارد. بالاترين ارزشها و درجات از آنِ فداكاري شهيدان است، كمتر كار و عملي ارزشي برابر با نيمي از فداكاري شهيد را دارد. در سخني پيامبر (صلّي الله عليه و آله) چنين منزلتي را براي كارهاي زنان در خانه قرار داده است:

پيامبر(صلّي الله عليه و آله): ((جاء رجلٌ الي رسول اللهِ (صلّي الله عليه و آله) فقال: اِنَّ لي زوجةًاذا دَخَلْتُ تَلَقَّتْني، و اِذا خَرَجْتُ شَيَّعَتْني، و إذا ا زَأتْني مَهْموماً قالَت لي: ما يُهِمُّكَ اِنْ كُنتَ تَهْتَمَّ لِرِزْقِكَ فَقَد تكفَّلَ لَكَ غَيْرُكَ، و اِن كُنْتَ تَهْتَمُّ لِاَمْرِ آخِرَتِكَ فزادَكَ اللّهُ هُمّا. فقال رسول الله (صلّي الله عليه و آله): اِنّ للّه عمّالاً وَ هذهِ مِنْ عُمّالِهِ، لَها نِصْفُ اَجْرِ الشهيد».1

«مردي نزد پيامبر آمد وگفت: همسرى دارم، آن گاه كه به خانه مي روم، به استقبالم مى آيد، و هر گاه بيرون مى روم مرا بدرقه مى كند، و آن گاه كه اندوهگينم مي بيند مى گويد: چه چيز تو را غمگين ساخته

1- وسائل الشيعه 14/17.

است؟ اگر براي هزينه ي زندگي اندوهگينى، بدان؟ كه رزق تو در دست غير تو است، و اگر براي آخرت اندوه داري، خداوند بر اندوهت

بيفزايد. پيامبر فرمود- خداي را كارگراني است و همسر تو از همان كارگران است. اين زن نيمى از پاداش شهيدان را دارد».

كار زن در خانه و رفتار صميمي او با همسرش، كار

براي خدا و كارگري خدا شمرده شده است و ارزشِ نيمي از فداكاري شهيدان را دارد و اين منزلتي است فراتر از حق و حقوقهاي قانوني.

در اين ارزيابي شتابزده و در فراخور يك رساله، به همين چند موضوع بسنده مي كنيم وگرنه از اين دست جانبداريها و ارج نهادن نسبت به مقام زن و دفاع از حقوق او در تعاليم اسلامي بسيار است در سطور پاياني نخست حديثي از پيامبر بزرگوار (صلّي الله عليه و آله) را يادآور مي شويم:

پيامبر(صلّي الله عليه و آله) به روايت امام صادق (عليه السّلام): «اُتِِيَ رَسولُ اللّهِ فَقيلُ لَهُ: اِنَّ سَعْدَ بْنَ معاذٍ قد ماتَ، فقال رسول اللّه (صلّي الله عليه و آله) و قام اصحابُهُ مَعَه، فَاَمْرَ بِغُسْلِ سعدٍ و هوقائِم عَلي عِضادةِ البابِ، فلمّا اَنْ حنّط و كُفِّنَ و حُمِلَ علي سريرِه، تَبِعَهُ رسولُ اللّه (صلّي الله عليه و آله) بلاحِذاءٍ ولارِداءٍ ثُمَّ كَانَ يَأخُذْ يَمْنَةُ السريرِ مَرَّةً وَ يَسْرَةَ السريرِ مَرَّةً، حَتّي انتهي بِهِ اِلَي الْقَبْرِ، فَنَزَلَ رسولُ الله (صلّي الله عليه و آله) حتّي لحًده و سوّي اللَّبَنَ عَليه، و جعل يقولُ: ناوِلُوني حجراً، ناوِلوني تُراباً رَطْباً، يَسدُّ به ما بينَ اللَبِنَ، فَلَمّا فَرِغَ وحَثَا الترابَ عليه و سوّي قبرَهُ، قال رسول اللّه (صلّي الله عليه و آله): اِنّي لَاَعْلَم آنَّهُ سَيَبْلي وَ يَصِلُ البِلي اِليه، ولكنّ اللهُ يُحِبُّ عَبدا ًاِذا عَمِلَ عَمَلاً اَحْكَمَهُ، فَلمّا اَن سوّي التربةَ عليه قالت اُمُّ سعد: يا سعدُ هنيئاً لَكَ الجنّةُ. فقال رسول اللّه (صلّي الله عليه و آله)): يا اُمَّ سعدٍ مَه، لاتَجْزِمي عَلي رَبِّكَ، فَاِنّ سعداً قَدْ اَصابَتْهُ ضَمَّةٌ . قال فرجع رسول اللّه(صلّي الله عليه و

آله) و رجع الناسُ، فقالوا له: يا رسول اللّه لقد رأيناكَ صنعتَ علي سعدِ ما لَم تَصْنَعْهُ عَلي احدٍ ، اِنَّكَ تَبَعْتَ جنازَتَهَ بلارداءٍ ولاخِذاء.. امرتَ بغسلِهِ وصلّيت علي جنازتِه و لَحَّدْتَهُ في قبرِه. ثُمّ قلتَ: اِنَّ سعداً قد اَصابَتْهُ صمَّة:... فقال (صلّي الله عليه و آله): نَعَم اِنَّهُ كانَ في خُلْقِهِ مَعَ اَهْلِهِ سُوءٌ».1

«به پيامبر خبر دادند كه سعدبن معاد درگذشت. (با شنيدن اين خبر) پيامبر بپاخاست و اصحاب نيز برخاستند (و به خانه ي سعد رفتند).

پيامبر به چارچوب درِ خانه تكيه داده بود، و دستور داد كه او را غسل دهند. چون او را حُنوط زدند وكفن كردند و بر تابوت نهادند، پيامبر

در پى جنازه روان گشت، با پاي برهنه و بدون عبا. و (درتشييع) گاه از راست جنازه مى گرفت وگاه از چپ، تا جنازه به محل گور رسيد.

پيامبر نزديك قبر آمد، و (خود) او را درگور نهاد، و خشت بر آن چيد و (درهنگام ساختن گور) پياپى مى گفت: سنگ بدهيد، گِل

بدهيد و با گِلها (كه در ميان آجرها مى نهاد) آنها را محكم مى كرد. چون (كار ساختن گور) پايان يافت، و خاك بر آن پاشيد و قبررا

هموار ساخت پيامبر فرمود: مى دانم كه اين گور فرسوده مى گردد و فرو مى پاشد؛ ليكن خداوند بنده اي را دوست دارد كه چون كاري

انجام دهد، آن را درست و استوار به انجام رساند... در اين هنگام مادر سعد گفت:سعد!بهشت گوارايت باد. پيامبر گفت:

ا- بحارالانوار 6/ 220، به نقل از علل الشرائع وامالى شيخ طوسى.

مادر سعد ساكت باش، چنين بر پروردگار خود قطعى مگير؛ زيرا كه گور سعد را بفشرد... سپس پيامبر

بازگشت و مرد مان نيز بازگشتند، و

(در راه بازگشت) به پيامبرگفتند: يا رسول الله نگريستيم كه با سعد رفتاري كردى كه با هيچ كس چنين نكردي او را تشييع كردي در

حالى كه پا برهنه بودى و عبا بر دوش نداشتى، به غسل او فرمان دادي و بر جنازه اش نماز گزاردى و او را در گور نهادى! سپس فرمودي

كه قبر او را بفشرد؟ پيامبر (صلّي الله عليه و آله)) فرمود: آري (چنين است كه گفتم): زيرا كه سعد با خانواده اش بداخلاق بود.»

ترديدي نيست كه سعد با اين همه بزرگداشت و احترامِ پيامبر نسبت به او، انساني خلافكار، نافرمان، ظالم و قانون شكن نبوده و حق و حقوق واجب زن را ناديده نمي گرفته است. اگر چنين بود بيگمان پيامبر (صلّي الله عليه و آله) با او چنين رفتاري نمي كرد و حتّي كمتر از اين حد نيز او را پاس نمي داشت. پس اين همه احترام و بزرگداشت براي اين است كه او مسلماني درستكار بوده است و حق و حقوق افراد و خانواده و جامعه را كاملاً رعايت مي كرده است. اين موضوع هيچ گونه ترديدي ندارد. در اين سخن پيامبر (صلّي الله عليه و آله)) موضوعي برتر و بالاتر از حق و حقوق زن و شوهري مطرح است و آن رعايت ارزشهاي اخلاقي درباره زن است، و چون اخلاق داخلي سعد بدان سان كه بايد نبوده است و با همسر و در خانواده خوشرويي و چهره اي گشاده نداشته است، دچار فشار قبر مى گردد. اين ملاكها و معيارها با اين همه ظرافت و عظمت و اصالت، در هيچ مكتبي نسبت

به زن ارائه نشده است.

در پايان مناسب است سخني والا و ارزشمند از شيخ صدوق(رحمت الله عليه)، حديث شناس بزرگ را بازگو كنم؛ كسي كه گستره ي دانش و ژرفايي درك و دريافت اسلامي او بر هيچ انديشمندي پوشيده نيست، نيز نزديكي او به دوران امامان (عليهم السّلام) به گفته اش اعتبار افزونتري مي بخشد. شيخ صدوق در تبيين و تشريح معيارها و ضوابط در مذهب شيعه، مسائلي را مي شمارد، از آن جمله مي گويد: (... و مِنْ شَرائِطِ الاماميّةِ... اليقينُ... و اَداءُ الامانَةِ اِلي البِرَّ والفاجرِ... و الاِحسانُ اِلي النساء...».1

«از ويژگيها و شرايط شيعه بودن ، يقين در دين باوري... امانتدارى نسبت به بدان و نيكان... و احسان و نيكى نسبت به زنان است ».

آنان كه مدعي تشيِّع وگرايش به مباني عقيدتي شيعه اند، بايد اينچنين باشند و با زنان روابطي بدين گونه ها داشته باشند.

ا- بحارالا نوار 10/ 405.

معرفي كتاب

1- حقوق بيماران

تاليف دكتر آندرولا الفتريو، مترجم:آقاي مهدي تبريزي

اين كتاب به كوشش بنياد امور بيماريهاي خاص چاپ شده است،مروري جامع بر حقوق-بيماران دارد كه بر اساس فعاليتهاي سازمان مطرح بين المللي در حوزه بهداشت و سلا مت به ويژه بهداشت جهاني نگاشته شده است. نويسنده آگاهي هاي ارزنده اي درباره حقوق بيماران در سراسر جهان به خواننده مي دهد كه شامل سطح آگاهي مردم،قوانين حاكم بر حقوق بيماران و ميزان اجراي قوانين است.

2- آيين دادرسي مدني

تاليف آقاي دكتر بهرام بهرامي عضو هيات علمي دانشگاه و قاضي محترم ديوان عالي كشور

اين مجموعه ارزنده كه به چاپ نهم رسيده است و به كوشش انتشارات منتشر شده است مورد نياز قضات وكلا ي دادگستري و دانشجويان حقوق مي باشد از دكتر بهرام بهرامي تاكنون بيش از 20 جلد كتاب حقوقي چاپ شده است از جمله وكالت در حقوق ايران،مصر و فرانسه.مصوبات مجمع تشخيص مصلحت نظام. اجراي احكام كيفري- جدول ديات- عقد اجاره و... دكتر بهرامي از قضات فهيم و خادم دستگاه قضايي است و داراي قلمي شيوا مي باشد.علا قه مندان براي تهيه كتاب آيين دادرسي مدني مي توانند به انتشارات واقع در خيابان 12 فروردين نبش خيابان شهيد نظري شماره 38 تلفن 6414255 مراجعه فرمايند.

3- پيام آموزش

نشريه تخصصي، آموزشي و حقوقي

صاحب امتياز پيام آموزش معاونت آموزش قوه قضائيه و مديرمسئول و سردبير آن آقاي محمد مصدق است. اين نشريه با انتشار خود خدمات ارزشمندي به جامعه حقوقي كشور نموده است و حاوي مقالا ت ارزنده علمي و كاربردي است و تاكنون در حدود نزديك به 30 شماره از آن چاپ شده است تلفن و دورنويس مجله پيام آموزش 88919462 است.

4- كتاب كيفرشناسي

تاليف آقاي دكتر جاويد صلا حي، عضو هيات علمي دانشگاههاي خراسان نشر ميزان- چاپ اول بهار 1386

اين كتاب شامل 368 صفحه مي باشد و در مورد كليات كيفرشناسي- اهداف سنتي مجازاتها- هدف ارعابي و اصلا حي مجازاتها- اهداف و ويژگيهاي كيفر در اسلا م-پيشگيري از جرم- انواع اقدامات تاميني- تشكيل پرونده شخصيت براي مجرمان و دهها موضوع جالب ديگر بحث كرده است.

دكتر جاويد صلا حي متولد 1316 خورشيدي در شهرستان گرگان است در سال 1340 ليسانس قضايي از دانشگاه تهران دريافت كرد و دوره فوق ليسانس و دكتراي حقوق جزا را به مدت 5 سال در دانشگاه معتبر طي كرد. در سال 1358 مجددا به فرانسه عزيمت كرد و پس از 5 سال دكتراي علوم كيفري،گرايش جرم شناسي را در دانشگاه با درجه ممتاز طي كرد. كتاب بزهكاري اطفال و نوجوانان از ديگر آثار ايشان در 2 جلد است از ايشان مقالا ت متعدد حقوقي و اجتماعي در نشريات چاپ شده است.

5- حقوق جزا مسئوليت كيفري

موضوع: حقوقي - فقه و احكام - دانشگاهي

نويسنده: محمد صالح وليدي

ناشر: اميركبير

نوبت چاپ: سوم

تعداد صفحات: 188 صفحه

تيراژ: 1500 نسخه

قطع: رقعي

قيمت: 10000 ريال

در كتاب فوق ابتدا مفاهيم لغوي و كلي و مختصات قرآني مسئوليت و جنبه هاي اخلاقي اجتماعي و مفهوم مسئوليت كيفري و تفاوت هاي آن با مسئوليت مدني توضيح داده شده است . در قسمت بعدي كتاب مطالبي در رابطه با مباني مسئوليت كيفري كه در آن تعريف مباني و نظريات طرفداران مكاتب مختلف حقوق جزا ، همچون ، مكتب كلاسيك ، نئو كلاسيك ، تحقيقي و ... مي باشد به رشته تحرير در آمده است . همچنين در پايان اين اثر به علل عدم مسئوليت كيفري

و مسئوليت كيفري ناشي از عمل ديگري و مسئوليت كيفري اشخاص حقوقي و ... نيز اشاره اي گرديده است .

6- حقوق جزاي اختصاصي جرايم عليه عفت و اخلاق عمومي

موضوع: حقوقي - دانشگاهي

نويسنده: محمد صالح وليدي

ناشر: اميركبير

نوبت چاپ: سوم

تعداد صفحات: 412 صفحه

تيراژ: 1500 نسخه

قطع: وزيري

قيمت: 42000 ريال

اثر درباره بررسي قوانين جرايم اجتماعي در زمينه اخلاق عمومي است . نويسنده كه استاد و مدرس دانشگاه درباره حقوق اختصاصي و عمومي است در اين كتاب با استناد به قوانين عمومي موضوعي كشور و شرح مقدس اسلام و جرايم رويداده به نقد و بررسي و تشريح موضوع پرداخته است .

7- حقوق جزاي اختصاصي

موضوع: حقوقي - فقه و احكام - دانشگاهي

نويسنده: محمد صالح وليدي

ناشر: اميركبير

نوبت چاپ: نهم

تعداد صفحات: 1312 صفحه

تيراژ: 1500 نسخه

قطع: وزيري

قيمت: 122000 ريال

كتابهاي فوق كوششي است مقدماتي در جهت بررسي و تبيين احكام برخي از جرايم در قوانين مدون جمهوري اسلامي ، بر اساس برنامه مصوب ستاد انقلاب فرهنگي ، تحت عنوان حقوق جزاي اختصاصي ، اين اثر براي تدريس در دوره كارشناسي رشته حقوق قضايي فراهم شده است .

8- اعترافات يك نت وركر

موضوع: اطلاعات عمومي - حقوقي

نويسنده: فرشيد رابطيان

ناشر: نسل نوانديش

نوبت چاپ: اول

تعداد صفحات: 304 صفحه

تيراژ: 2000 نسخه

قطع: رقعي

قيمت: 56000 ريال

اعترافات يك نت وركر

قوانين بين المللي شركت هاي چند سطحي و پيامدهاي مخرب فعاليت اين شركت ها در دنيا و ايران

نقد و بررسي فعاليت شركت هاي هرمي

قوانين بين المللي شركت هاي چند سطحي و پيامدهاي مخرب فعاليت اين شركت ها در دنيا و ايران. كتابي در نقد و بررسي فعاليت شركت هاي هرمي. آيا از تاريخچه ي نت ورك ماركتينگ اطلاعات داريد؟ آيا نت ورك ماركتينگ در اروپا و امريكا آزاد است؟ آيا از تاريخ فعاليت اين شركت ها در دنيا اطلاعات داريد؟ گلدكوئست از كجا آمده است؟ آيا QI همان گلد كوئست است؟ آيا فعاليت گلد كويست در چهارچوب قوانين بين المللي است؟ آيا با ترفندهاي جديد كساني كه در اين شركت ها فعاليت مي كنند آشنا هستيد؟ ... و صدها سوال ديگر را در اين كتاب بخوانيد.

9- خانواده از رؤياي عشق تا واقعيت قانون

موضوع: حقوقي - خانواده

نويسنده: مهدي قرائتي

ناشر: پرتو خورشيد

نوبت چاپ: اول

تعداد صفحات: 408 صفحه

تيراژ: 1500 نسخه

قطع: وزيري

قيمت: 55000 ريال

خانواده

از رؤياي عشق تا واقعيت قانون

فرهنگ به مثابه محور معنوي ساختار اجتماعي و بافت خانوادگي در صورتي منطبق با ظرفيت هاي اخلاقي ديني و سنتي در يك محيط باشد و از طرفي قابليت سازگاري و انعطاف با تحولات مادي را پيدا كند.

10- حقوق والدين و فرزندان

موضوع: حقوقي - خانواده - اجتماعي

نويسنده: احمد صادقي اردستاني

ناشر: امام عصر

نوبت چاپ: اول

تعداد صفحات: 238 صفحه

تيراژ: 1000 نسخه

قطع: رقعي

قيمت: 25000 ريال

رعايت حقوق والدين و فرزندان وظيفه اجتناب ناپذيري است كه علاوه بر قضاوت وجدان و فطرت انساني اديان الهي و به خصوص آيين مقدس اسلام بر آن تاكيد فراون دارند.

كتاب حقوق والدين و فرزندان بر اساس آيات قرآن و بيانات پيشوايان اسلام وظايف مهم حقوقي كه نيازها و ضرورت هاي زندگي انساني اجتماعي است را در فصل هاي زير به بررسي گذاشته است.

براي فرزند دار شدن

آداب ولادت

نامگذاري فرزندان

شير دادن كودك

تربيت فرزندان

در برابر پدر

در برابر مادر

در برابر والدين

دختر داري

تامين آسايش خانواده

عصيان و عاق والدين

پدران روحاني

صله ارحام و رابطه خويشاوندي

11- تعليق در قراردادها

موضوع: فقه و احكام - حقوقي

نويسنده: سيد عسكري حسيني مقدم

ناشر: بوستان كتاب

نوبت چاپ: اول

تعداد صفحات: 318 صفحه

تيراژ: 1500 نسخه

قطع: وزيري

قيمت: 58000 ريال

اين كتاب با استناد به منابع حقوقي و فقهي اسلام، به تبيين احكام مربوط به قراردادها مي پردازد.

تعليق در اصطلاح فقهى و حقوقى به معناي تحقق عقد، وابسته و به شرط تحقق، وصف يا امر ديگرى است. اين موضوع يكى از مسائل جدى در فقه و حقوق است و فقيهان و اصوليان از جنبه هاى مختلفى به آن نگريسته اند كه در اين اثر به برخي از ديدگاه هاي آنها اشاره مي شود.

اثر حاضر با پژوهشى همه جانبه، موضوع مذكور را در دو بخش همراه با فصل هاى متعدد بررسي مي كند. بخش اول اين نوشتار به بيان مفاهيم، ماهيت و اعتبار تعليق و تنجيز اختصاص دارد و نويسنده در بخش دوم اثر خود، اقسام حكم، ادله بطلان و جواز تعليق در عقود و ايقاعات را عنوان كرده است.

12- اهداف و مباني مجازات

موضوع: فقه و احكام - حقوقي

نويسنده: حسين ابراهيم پورليالستاني

ناشر: بوستان كتاب

نوبت چاپ: اول

تعداد صفحات: 244 صفحه

تيراژ: 1500 نسخه

قطع: رقعي

قيمت: 42000 ريال

اين كتاب پژوهشي درباره ماهيت مجازات و چگونگي اجراي آن يعني راه ها، چاره انديشي ها و سنجش ميزان دستيابي به موفقيت ها در اين حوزه است.

نويسنده اين اثر، كاوش درباره چرايي مجازات را در دو حوزه «زيرساخت ها» و «دستاوردها و پيام ها» بررسي كرده كه رويكرد نخست به «مباني» اختصاص دارد و در رويكرد دوم از مبحث «اهداف»استفاده شده است.

نوشتار حاضر، هريك از اين دو قلمرو را در آينه اسلام و مكاتب كيفري حقوق جزا ارزيابي مي كند.

اين اثر داراي چهار فصل «كليات»، «مباني مجازات در مكاتب كيفري»، «اسلام و مباني مجازات» و «اهداف مجازات» است.

در

فصل اول، نويسنده توضيحاتي درباره مبنا، هدف و پيشينه مجازات مي دهد و بررسي مباني مجازات در مكاتب كلاسيك، نئوكلاسيك، تحققي و دفاع اجتماعي نوين، موضوعات در فصل دوم عنوان شده اند.

فصل بعدي، مباني پديده مجازات در اسلام را از دو ديدگاه «باورهاي ديني» و «مجازات هاي شرعي» بررسي كرده و در بخش مجازات هاي شرعي به مسائلي چون كيفرهاي ستاننده، حيات و كيفرهاي بدني پرداخته شده است. فصل آخر نيز به بحث هايي درباره اهداف مجازات توجه دارد.

نويسنده اين اثر از منابعي چون الاجرام، دفاع اجتماعي، رساله جرائم و مجازات ها، تاريخ انديشه هاي كيفري، وسائل الشيعه و اصول كافي بهره گرفته است.

13- مالكيت خصوصي در اسلام

موضوع: فقه و احكام - حقوقي

نويسنده: آيت الله محمد علي گرامي

ناشر: مشهور

نوبت چاپ: دوم

تعداد صفحات: 328 صفحه

تيراژ: 3000 نسخه

قطع: رقعي

قيمت: 60000 ريال

14- مجموعه قوانين و مقررات وصيت ارث و امور حسبي

موضوع: فقه و احكام - حقوقي

نويسنده: بهرام تاجاني

ناشر: لاهيجي

نوبت چاپ: سوم

تعداد صفحات: 192 صفحه

تيراژ: 3000 نسخه

قطع: رقعي

قيمت: 40000 ريال

15- مجموعه مقالات فقهي و حقوقي

موضوع: فقه و احكام - حقوقي

نويسنده: دكتر حبيب الله طاهري

ناشر: زائر

نوبت چاپ: دوم

تعداد صفحات: 285 صفحه

تيراژ: 1000 نسخه

قطع: وزيري

قيمت: 60000 ريال

16- حق الناس

موضوع: حقوقي - اجتماعي - مذهبي

نويسنده: علي محمد حيدري نراقي

ناشر: مهدي نراقي

نوبت چاپ: دوم

تعداد صفحات: 358 صفحه

تيراژ: 3000 نسخه

قطع: رقعي

قيمت: 45000 ريال

مقدمه

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله ربّ العالمين، ثمّ الصلاة و السلام على سيّدنا محمد و على آله الطيّبين الطاهرين و اللّعن الدائم على أعدائهم أجمعين.

مسأله «حق و حقوق» به معناى وسيع كلمه، از جمله مسائل بسيار مهم و قابل توجهى است كه همواره در طول تاريخ حيات بشرى و جوامع انسانى به طور مرتب و پيوسته و با حساسيت قابل تحسين، آن را مورد عنايت خويش قرار داده اند.

در شريعت مقدس اسلام كه خاتم و اكمل اديان الهى مى باشد به مسأله حقوق توجه خاصى شده است. كه اهميت و نقش آن در تكامل و هدايت فرد و جامعه بر كسى پوشيده نيست و نظر به اينكه در ميان حقوق به حق الناس اهتمام ويژه اى داده شده، از اين رو بر آن شدم تا پيرامون «حق الناس» مطالبى را جمع آورى و به صورت مكتوب در اختيار علاقه مندان قرار دهم; چرا كه پيشواى عظيم الشأن اسلام پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در سخنى به بلنداى تاريخ درباره حق الناس فرمود: «كُلُّ الْمُسْلِمِ عَلَى الْمُسْلِمِ حَرامٌ دَمُهُ وَ مالُهُ وَ عِرْضُهُ».

«بر هر مسلمانى خون، مال و آبروى مسلمان ديگر حرام است».

مجموعه اى كه اينك تقديم حضور مى گردد در سه بخش بدين ترتيب تهيه و تنظيم گرديده است.

بخش اول: حق الناس در امور نفسى «اعضاء و جوارح».

بخش دوم: حق الناس در امور

مالى و اقتصادى.

بخش سوم: حق الناس در امور عرضى و آبرويى.

ضمناً ثواب اين اثر را به روح بلند و با عظمت والدين بزرگوار مولا اميرالمؤمنين على بن ابى طالب(عليه السلام) و سردار شجاع و حق شناس بنى هاشم حضرت على اكبر(عليه السلام)تقديم نموده و همگان را به پيروى، توسل و توجه به اهل بيت عصمت و طهارت(عليهم السلام)سفارش و توصيه مى نمايم.

ضمن آرزوى توفيق بيش از پيش از خداوند متعال، در مورد سهو و اشتباه از خوانندگان محترم پوزش طلبيده و راهنمايى هاى لازم را درخواست مى نمايم.

و ما توفيقى إلاّ بالله. عليه توكلت و إليه أُنيب، حسبنا الله و نعم الوكيل، نعم المولى و نعم النصير.

17- مسائل زنان / پرسشگري و شبهه شناسي

موضوع: زنان - حقوقي - فقه و احكام

نويسنده: سيد ضياء مرتضوي

ناشر: ميثم تمار

نوبت چاپ: دوم

تعداد صفحات: 144 صفحه

تيراژ: 2000 نسخه

قطع: رقعي

قيمت: 17000 ريال

تخفيف: 10 %

قابل پرداخت: 15300 ريال

چكيده :

در اين كتاب نخست، ده نكته به عنوان درآمدي بر پرسش گري، شبهه شناسي و آسيب شناسي زنان ذكر شده است. سپس درباره ي موضوع زن و خانواده و يكصد نمونه در هفت محور كليات، فرهنگ و تاريخ، حقوق زنان، خانواده و ازدواج، آزادي روابط زن و مرد، حجاب و پاكدامني، فيلم و هنر مطرح گرديده است. بخش پاياني نيز نقدي كلي و عمومي درباره ي نظريات و شبهه هاي ياد شده است.

يكي از معروف ترين موضوعاتي كه بيش از يك قرن است دستمايه دشمنان و ناآگاهان براي متهم ساختن اسلام و شريعت اسلامي شده، در نتيجه پرسش هاي زيادي را درون و بيرون جامعه اسلامي پديد آورده، موضوع زن و خانواده در احكام و آموزه هاي اسلام و جامعه اسلامي است. اين امر از دوره

اي آغاز شد يا گسترش يافت كه جنبش دفاع از شخصيت و حقوق زن در اروپا شكل گرفت و موج آن، ديگر سرزمين ها از جمله كشورهاي اسلامي را در بر گرفت و تحت تأثير خود قرار داد. مروري گذرا بر تاريخ كشورها و جوامع اروپايي نشان مي دهد كه آنچه خاستگاه اصلي اين جنبش بود و لااقل موجب گسترش و شتاب آن شد رفتار و نگاهي بود كه اين جوامع نسبت به زن داشتند و او را از بسياري حقوق انساني و اجتماعي محروم مي دانستند. از اين رو مي توان حركت اصلاح طلبانه زنان را واكنش و بازتاب رفتار با بانوان برشمرد، همان گونه كه دين گريزي و دين ستيزي همين جوامع را (كه در ظاهر، رنسانس اروپا و دهه هاي پس از آن به ارمغان آورد) ناشي از رفتار ارباب كليسا و متوليان دينداري در قرون مياني دانست.

به عبارت ديگر كساني از چند دهه گذشته به اين سو خود را پرچمدار دفاع از شخصيت و حقوق و آزادي زنان مي شمارند و بيش از همه انگشت اتهام را متوجه جهان اسلام و احكام آن مي كنند كه پيشينه نه چندان زياد آنان (كه حتي به يك قرن نمي رسد) مايه شرمساري آنها است؛ هم از اين رو كه چرا چنين نگاه و رفتاري به زن داشته اند، هم از اين جهت كه با آن پيشينه چگونه خود را پيشگام جنبش حمايت از زنان و حقوق آنان مي شمارند، تازه جوامع اسلامي را با آن سابقه روشن، متهم به پايمال كردن حقوق زن مي كنند؟! البته انصاف آن است كه برخي رفتارها در

جوامع اسلامي و گاه برخي ديدگاهها توانسته به اين اتهامات و داوري هاي نادرست دامن بزند. از اين رو نمي توان از هر آنچه گفته يا عمل شده، دفاع كرد. بايد انتقاد و نقد را در ارزيابي سلوك جوامع ديني و برخي ديدگاههاي گذشته و حال نيز داشت. هر چند به روشني پيداست كه بخشي از نگاهها و رفتارهاي نادرست كه گاه به نام دين و شريعت صورت مي گيرد، بازتاب حركت هاي تند و نادرستي است كه خيزش آن در جوامع اسلامي، دلسوزان و هواداران شريعت و ارزش هاي ديني را نگران ساخته و به واكنش وا داشته است.

اينكه چرا و چگونه و بر اساس كدام مباني و پيش فرض ها، ديري است انتقادات و خرده گيري هاي زيادي توسط مراكز و افراد به نظام حقوقي و ارزشي اسلام و مسلمانان صورت گرفته و انگيزه آنان چه بوده، موضوعي درخور توجه و بررسي است كه بايد در جاي خود مورد كنكاش قرار گيرد، اما اينكه ماهيت اين اشكالات چيست و چه مقدار آن به عملكرد جوامع ديني برمي گردد، يا چه مقدار به برداشت ها و ديدگاههاي موجود، نيز كدام يك به اساس دين و ارزش هاي قطعي آن، يا چاره چيست و چه بايد گفت و چه مي بايست كرد، موضوعي است كه مي تواند و بايد مورد توجه و اهتمام قرار گيرد؛ جداي از اينكه اشكال از سوي كيست و با چه انگيزه اي است.

اينك دهها سال است كه از يك سو آگاهان و دانشمندان اسلامي با بهره گيري از رسانه هاي گروهي و فضاهاي تبليغي به طرح و بررسي اين گونه

پرسش ها و شبهه ها و خرده گيري ها پرداخته اند، از سوي ديگر مصلحان ديني و دست اندركاران مديريت هاي فرهنگي، حقوقي و اجتماعي تلاش كرده اند كاستي هاي موجود در جوامع اسلامي را كاهش داده و براي بهبود جايگاه وضع زن و خانواده چاره انديشي كنند؛ هم در سطح قانونگذاري و بهينه سازي نظام هاي حقوقي و هم در سطح فرهنگ سازي و مبارزه با نگاهها و برداشت هاي نادرست و باورها و فرهنگ هاي غلط. بخشي از اين مهم، دستاورد بازخواني منابع و بازنگري در برداشت ها و دستاوردهاي علمي _ پژوهشي پيشينيان بوده است. معلوم است بازخواني ها و بازنگري ها به ويژه اگر خارج از چارچوب موازين پذيرفته شده باشد و به شكل بي ضابطه و همراه با آميزه اي از نبود يا كمبود پاي بندي به مبادي شرع و ارزش هاي ديني صورت گرفته باشد، بدون واكنش و پاسخ نخواهد ماند. از اين رو دست كم در صد سال گذشته يكي از موضوعات پردامنه در محافل و مراكز علمي ديني (كه همواره نگاههاي گوناگون و ناهمگون را به سوي خود دوخته و آثار قلمي بسياري را بر جاي گذاشته) مسئله زن و حقوق خانواده مي باشد؛ چه آنان كه زبان به ارزيابي و نقد ديدگاههاي موجود و حتي متون ديني گشوده اند، و چه كساني كه به ردّ شبهات و پاسخ به پرسش ها و دفاع از شريعت و احكام موجود پرداخته اند.

آن همه كتاب و مقاله منتشر شده و سخنان بسياري كه گفته شده، نيز مواضع اتخاذ شده و برخوردهاي علمي صورت گرفته كه هنوز ادامه دارد، نشان

از گستردگي موضوع، جدّيت و حساسيتي است كه طرف هاي قضيه دارند. از اين رو نبايد آن را موضوعي كهنه و خاتمه يافته يا كمرنگ و يا محدود به يك يا چند كشور و جامعه شمرد. آنچه بر شدت و گستره و اهميت چالش مي افزايد اين امر روشن است كه موضوع زن و خانواده و مباحث پيراموني آن، موضوعي ذهني و به تعبيري، كتابخانه اي و يا محدود به يك منطقه يا قشر نيست بلكه موضوعي جاري در همه عرصه هاي زندگي و جامعه مي باشد، چنان كه تفاوت نگاه، هر چند جزيي باشد تأثير مستقيمي بر خانه و جامعه مي گذارد.

آنچه در اين فرصت محدود مورد نظر است، نه پرداختن به هر آنچه در اين زمينه گفته شده و نه گزارش همه پرسش ها و شبهات و نقدهاست، نيز نه پاسخ تفصيلي به برخي شبهه ها، يا انتقاد از مقطع تاريخي خاص كه چرا فرصت بروز و گسترش شبهه افكني به وجود آمده است. هدف ارائه تصويري اجمالي و مستند از تازه ترين شبهه ها و پرسش هاست كه درون جامعه اسلامي ما، در مقطع زماني پنج سال اخير، در سطح مطبوعات مطرح شده و بيشتر از سوي كساني ابراز شده كه در متن جامعه و در كنار ارگان هاي تبليغي رشد يافته اند، ولي معلوم است گاه آگاهي لازم به موازين بديهي فقه و شريعت ندارند، يا پاي بندي به آن را لازم نمي دانند.

اين مرور گذرا، هم مي تواند ما را به ذهنيت موجود بخشي از افراد _ كه دست كم در لايه هايي از جامعه به فرهيختگي شناخته مي شوند

_ آشنا كند و هم بيش از گذشته به چاره جويي كلي و منطقي بكشاند، نيز به صورت موردي و تفصيلي به وظيفه هدايتگري و پاسخگويي و دفاع عالمانه از احكام دين به ويژه اگر از مسلّمات و قطعيات باشد، وا دارد.

روشن است نه پرسش ها و شبهه ها منحصر در اين چالش ها است و نه بسياري از آنها نوپيداست، چنانكه زاييده يك فضاي سياسي يا فرهنگي خاص نمي باشد. پيش از بازگويي متن خرده گيري ها و شبهه ها و پرسش ها و نظريات، لازم است در باره اصل موضوع پرسشگري، پاسخگويي، شبهه شناسي و آسيب شناسي، نكاتي مورد توجه قرار گيرد. پس از طرح اشكالات و شبهات نيز پاره اي نكات در ارزيابي و پاسخ اجمالي آنها ارائه خواهد شد. از اين رو كتاب در سه بخش سامان مي يابد:

أ) نكات كلي در باب شبهه شناسي مسائل زنان؛

ب) گزيده اي از شبهه ها و پرسش ها و نظريه هاي موجود؛

ج) ارزيابي و پاسخگويي گذرا به گزيده يادشده.

18- حقوق زنان در ايران

موضوع: زنان - حقوقي - تاريخ ايران

نويسنده: مهدي قرائتي

ناشر: پرتو خورشيد

نوبت چاپ: دوم

تعداد صفحات: 272 صفحه

تيراژ: 3000 نسخه

قطع: رقعي

قيمت: 18000 ريال

تخفيف: 10 %

قابل پرداخت: 16200 ريال

چكيده :

در كتاب حاضر سعي شده روند رسيدگي به حقوق مدني زنان و چگونگي احقاق حق آنان بررسي شود. بخش نخست كتاب مشتمل بر مواردي است كه در قانون مدني به حقوق زنان اختصاص دارد. در بخش دوم از مجموعه ي قانون مجازات اسلامي آنچه كه مربوط به زنان بوده و با حقوق آنان ارتباط پيدا مي كرده بيان گرديده است. بخش سوم به تعاملات فرهنگي و اجتماعي زنان در قانون اساسي

اشاره شده است. در بخش چهارم قوانين و مقراراتي كه شامل امور استخدامي و كارگري است مطرح شده و بخش پنجم شامل مجموعه ي قوانين و مقررات بين المللي نيز بررسي اين قوانين و مقررات است كه به منظور حمايت از حقوق زنان تدوين و تصويب شده و كشور ايران نيز برخي از اين معاهدات را امضا نموده است.

آفرينش انسان همراه با زندگي جمعي آغاز شده است، از اين رو، از همان ابتدا، مشكلات رفتاري در بين انسانها پديدار گشته و براي رسيدن به خواستههايشان، به نوعي حقوق طبيعي يكديگر را تضييع ميكردهاند. در اين ميان، به رغم آنكه زنان نيمي از اجتماع بشري به شمار آمده و نقش عمدهاي در تكوين فرهنگ و تمدن بشري ايفا نمودهاند، از موقعيت و منزلت اجتماعي برخوردار نبودهاند و اين بياعتنايي به ابتداييترين حقوق زنان، تقريباً در تمام نقاط جهان وجود داشته است.

در قرن هفتم ميلادي، پس از آنكه آخرين فرستادة الهي در شبه جزيرة عربستان مبعوث به رسالت شد؛ شريعتي جهان شمول براي همة انسانها، و همة زمانها به ارمغان آورد، شريعتي كه كرامت و عزّت انسانها را حرمت مينهاد و به شخصيت اجتماعي زنان احترام گذاشته و حقوق آنان را از هر جهت مورد توجه قرار ميداد. قرآن كريم در مقام تجليل و تمجيد از زنان با فضيلت همچون، آسيه، مريم، هاجر، و ... برآمد و صراحتاً تبعيض جنسيتي را كه تا ديروز مورد نظر جامعة جاهلي بود و به همين دليل دختران را زنده به گور ميكردند به چالش گرفت، و با اينكه زن بودنِ زن، و مرد بودن مرد را از نظر دور نداشت، ملاك و

معيار را تقوا و قرب الهي ميدانست. نبي اكرم اسلام(ص) در دوران رسالت الهي خويش همواره از حقوق زنان جامعه دفاع نمود، به گونهاي كه اين روند، تا واپسين لحظات عمر پر بركت آن حضرت ادامه داشت و يكي از سفارشات مهم آن شخصيت بيبديل توصيه به رعايت حقوق زنان بود. بعد از رحلت پيامبر(ع) پس از يك دورة فترت، در همان نيمة نخست قرن اول هجري و در زماني كه علي(ع) عهدهدار امر زعامت و رهبري مسلمانان شد، بدون هيچ گونه تبعيض قومي، نژادي، يا جنسيتي، آن حضرت همچون پيامبر خاتم، بزرگترين حامي و مدافع حقوق زنان در جامعة عصر خويش بود. متأسفانه پس از آن، اين نگرش و ديدگاه نسبت به زنان استمرار پيدا نكرد و روز به روز شاهد پايمال شدن و تضييع حقوق آنان در جوامع مختلف هستيم.

بدون شك عوامل مختلفي در وقوع اين پديده نقش داشتهاند كه اين گفتار در پي تبيين آن نيست، ولي چنانچه جامعة امروز بخواهد در صدد رفع اين معضلات برآيد، بايستي بر طبق بينش و ديدگاه و نظريات دين مبين اسلام اقدام كند، زيرا همانگونه كه در آموزههاي ديني آمده، گرچه زن و مرد از نظر شخصيت انساني از سرشت واحدي خلق شدهاند، ولي با يكديگر برابر نيستند و هر يك مسئوليت و وظيفة خاصّي را مطابق با ساختار جسماني و فيزيكي بر عهده دارد. بنابراين، هر رويكرد اجتماعي كه با هدف تحقق عدالت اجتماعي در جامعه شكل بگيرد و بخواهد به رفع ظلم و ستم نسبت به حقوق زنان بپردازد، بايد بر طبق ديدگاه اسلام و منطق قرآن عمل نمايد.

اولين اقدامي كه در جهت

دفاع از حقوق مدني زنان و آشنايي اين قشر با موازين حقوقي صورت گرفته و در قالب تدوين نظامنامة حقوقي به تصويب پارلمان رسيده، به حدود يك قرن قبل باز ميگردد، و خوشبختانه با افزايش آگاهي و شناخت زنان جامعة ما، اين روند علي رغم فراز و نشيبهايي كه داشته، همچنان استمرار يافته است.

كتاب حاضر، تلاش يكي از حقوقدانان برجسته و آگاه به مسائل حقوقي است كه با توجه به خلأ و نيازي كه در اين زمينه احساس نموده، روند رسيدگي به حقوق مدني زنان و چگونگي احقاق حقّ آنان را در پنج بخش مورد بررسي قرار داده است كه خلاصة اين بخشها چنين است: بخش اول شامل آن مواردي است كه در قانون مدني به حقوق زنان اختصاص دارد؛ در بخش دوم از مجموعة قانون مجازات اسلامي آنچه كه مربوط به زنان بوده و با حقوق آنان ارتباط پيدا ميكرده، بيان گرديده است؛ بخش سوم به تعاملات فرهنگي و اجتماعي زنان در قانون اساسي پرداخته، كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي تدوين شده است؛ بخش چهارم قوانين و مقرّراتي كه شامل امور استخدامي و كارگري ميشود را در برگرفته و نهايتاً در بخش پاياني به مجموعه قوانين و مقرّرات بينالمللي كه در جهت حمايت از حقوق زنان تدوين و تصويب شده و كشور ايران نيز برخي از اين معاهدات را امضا نموده است، مورد دقت و بررسي قرار گرفته است.

19- مسائل حقوقي آپارتمان ها

موضوع: حقوقي - آموزشي - اطلاعات عمومي

نويسنده: زهرا تقي ل_و

ناشر: پرتو خورشيد

نوبت چاپ: سوم

تعداد صفحات: 222 صفحه

تيراژ: 3000 نسخه

قطع: رقعي

قيمت: 40000 ريال

تخفيف: 10 %

قابل پرداخت: 36000 ريال

چكيده :

در كتاب حاضر پس از بيان تاريخچه ي

آپارتمان، سابقه ي تاريخي آپارتمان در قانون مدني، و برخي تعاريف و مفاهيم مربوط به آپارتمان نظير اسكلت ساختمان، زيرزمين، پله، عمران، و تراكم پاره اي مسائل حقوقي آپارتمان ها بازگو شده است. در ادامه، مباحثي در زمينه ي اركان اداره ي ساختمان و امور مالي و بازسازي مطرح گرديده و در بخش ضميمه نيز، پاره اي نظرات حقوقي به همراه گزيده ي آراي دادگاه هاي حقوقي در خصوص مسائل آپارتمان درج گرديده است.

------------

معرفي شده در سريال كتاب فروشي هدهد

با پيشرفت و توسعه شهرها رشد آپارتمان نشيني و ضرورت تنظيم روابط مالكين آپارتمان ها قانونگزار قانون تملك آپارتمان ها را تصويب نمود.

با توجه به كمبود تاليفات و تحقيقات، عدم دسترسي به آراي تحليلي محاكم و كمبود كارشناس خبره و ورزيده بحث و بررسي در زمينه مسائل حقوقي آپارتمان ها بسيار دشوار است .

از همين رو اميد است نوشتار حاضر بتواند در آشنا ساختن خوانندگان با مسائل حقوقي آپارتمان ها مفيد مي باشد و موجب تامل بيشتر نسبت به موضوع ياد شده گردد.

امروزه آپارتمان سازي و آپارتمان نشيني متداول ترين روش براي تأمين نياز انسان به مسكن است به نحوي كه رواج آن تحولاتي را در عرصه حقوق ايجاد نموده، اما اين تحولات و پيامدها به ندرت مورد مطالعه حقوق دانان قرار گرفته است.

با توسعه شهرها و رشد آپارتمان نشيني و ضرورت تنظيم روابط مالكين آپارتمان ها، قانونگذار در سال 1343 قانون تملك آپارتمان ها را تصويب نمود. تصويب اين قانون اگرچه گامي اساسي در جهت حل مشكلات مالكين آپارتمان ها بوده، اما هم چنان بسياري از سؤالات و ابهامات در اين زمينه بي پاسخ مانده و مسائل و مشكلات پيرامون آن رو

به فزوني است.

از جمله سؤالات و ابهاماتي كه در اين خصوص وجود دارد به قرار زير است:

1. آپارتمان چگونه تعريف مي شود و كاربردهاي آن چيست؟

2. موقعيت انباري و پاركينگ در مجتمع هاي آپارتماني چگونه است؟ (آيا در رديف قسمت هاي اختصاصي قرار مي گيرد و تنها مالك آپارتمان حق استفاده از آن را دارد يا در زمره قسمت هاي اشتراكي است و همه شركا حق استفاده از آن را دارند؟).

3. در صورتي كه مالك آپارتمان اقدام به حذف فضاي پاركينگ نمايد، يا پاركينگ را تبديل به واحد مسكوني كند چه پيامدهاي حقوقي را به دنبال خواهد داشت؟

4. نحوه استفاده مالكين از قسمت هاي مشترك كه راه عبور آن از قسمت اختصاصي يكي از شركا است، چگونه خواهد بود؟ آيا مالكين آپارتمان ها مكلّفند از حق خود صرف نظر نمايند (قاعده لاضرر) و يا اين كه شريك مزبور نمي تواند مانع اعمال حق ساير مالكين شود و بايد موجبات تصرف آنها را در قسمت هاي اشتراكي فراهم كند (قاعده تسليط)؟

5. در صورتي كه اقليت مالكين مخالف بازسازي ساختمان باشند، انعقاد قرارداد اجاره به منظور تأمين مسكن استيجاري براي مالك مخالف برعهده چه كسي است؛ همچنين مطالبه اجاره بها و هزينه هاي بازسازي از مالك مخالف، چگونه صورت مي گيرد؟

در رابطه با سؤالات و ابهامات فوق فرضياتي مطرح است:

الف. آپارتمان ها واحدهايي از يك مجموعه ساختماني اند كه در عرصه واحد از يك پلاك ثبتي خاص با واحدهاي مستقل بنا شده اند و داراي سند تفكيكي خاص و مجزا هستند. آپارتمان ممكن است به صورت مسكوني، تجاري، اداري مورد استفاده قرار گيرد.

ب. انباري ها و پاركينگ

ها از ملزومات اختصاصي آپارتمان ها هستند كه به طور انحصاري مورد استفاده مالكين قرار مي گيرند.

ج. در صورتي كه مالك اقدام به حذف فضاي پاركينگ نمايد يا آن را تبديل به واحد مسكوني كند، مفاد ماده صد و تبصره هاي آن اعمال مي شود.

د. اگر نحوه استقرار قسمت مشترك آپارتمان به گونه اي باشد كه تردد در آن مستلزم عبور از قسمت اختصاصي يكي از شركا باشد، شركاي ديگر نمي توانند به اين بهانه قسمت اختصاصي شريك مزبور را مورد تعرض قرار دهند.

ه_. به نظر مي رسد قرارداد اجاره توسط اكثريت مالكين موافق بازسازي به عنوان نماينده اقليت مخالف منعقد مي گردد. اما پرداخت اجاره بها و هزينه هاي بازسازي برعهده مالك (مالكان) مخالف است.

با توجه به كمبود تأليفات و تحقيقات، عدم دسترسي به آراي تحليلي محاكم، كمبود كارشناسان خبره و ورزيده، بحث و بررسي در زمينه مسائل حقوقي آپارتمان ها بسيار دشوار است. اما علي رغم مشكلات و موانع موجود، سعي وافر به عمل آمده تا به بسياري از سؤالات و ابهامات موجود در رابطه با آپارتمان ها پاسخ گفته شود. از همين رو، اميد است نوشتار حاضر بتواند در آشنا ساختن خوانندگان با مسائل حقوقي آپارتمان ها مفيد باشد و موجب تأمل بيشتر نسبت به موضوع يادشده گردد.

20- رساله حقوق امام سجاد (ع)

موضوع: ائمه - مذهبي - حقوقي

نويسنده: امام علي بن الحسين(ع)

ناشر: مهدي نراقي

نوبت چاپ: دهم

تعداد صفحات: 608 صفحه

تيراژ: 3000 نسخه

قطع: وزيري

قيمت: 70000 ريال

تخفيف: 10 %

قابل پرداخت: 63000 ريال

حقوق، مفهومي عام است كه شامل مجموعه مقررات، قواعد و اصولي مي شود كه روابط و مناسبات ميان اجتماعات و افراد جامعه را به نحو متقابل تنظيم مي

كند.

نظام حقوقي در مكتب انبيا : به ويژه در اسلام، جامعه را بر اساس كرامت انسان استوار دانسته و بر مبناي معارف و عقايد صحيح بازسازي مي كند و با نفي ارزش هاي كاذب نژادي و قومي، همه مؤمنين را از قبايل، طوايف و نژادهاي گوناگون، سفيد و سياه و عرب و عجم را به عنوان جامعه واحدي مي شناسد. قوانين اسلام هماهنگ با فطرت است و نيازها و تمايلات انسان را در مسيري معتدل مورد توجه قرار مي دهد.

از زمان هاي بسيار قديم، كتاب هاي اخلاقي و حقوقي فراواني تدوين يافته، ولي كمتر نويسنده و صاحب مكتبي را سراغ داريم كه نمونه كامل عمل و نمود عيني گفته ها و انديشه هاي خود باشد، مگر انبياي عظام و ائمه معصومين :.

امام سجاد 7 يكي از اين انسان هاي شاخصي است كه حقوق مبتني بر كرامت انساني را علماً و عملا ارايه فرموده است.

براي اينكه جامعه را به سلسله حقوقي كه حضرتش در رساله حقوق خويش بيان داشته بيشتر آشنا كنيم، تصميم به تحرير اين اثر گرفته و ثواب آن را به روح بلند و ملكوتي والده ماجده آن بزرگوار 8 و نيز به كليه كساني كه بر گردن اين حقير حق داشته و خواهند داشت اهدا نموده، به اميد اين كه در درگاه الهي مقبول واقع شده تا در فرداي قيامت گرفتار حقوق ديگران نباشم، انشاءالله.

21- بررسي فقهي شهادت زن در اسلام

موضوع: زنان - حقوقي - فقه و احكام

نويسنده: فخرالدين صانعي

ناشر: ميثم تمار

نوبت چاپ: ششم

تعداد صفحات: 295 صفحه

تيراژ: 3000 نسخه

قطع: وزيري

قيمت: 40000 ريال

(... وَ مَا رَبُّك بِظَ_لَّ_م لِّلْعَبِيدِ )؛[1] خداوند هيچ گاه بر بندگانش ظلم نكرده و نمي كند.

هر

مكتب و ايدئولوژي براي فراخواني جامعه به سوي خويش بايد نيازهاي فطري انسان ها و مشكلات جوامع را در نظر گرفته، بر طبق آن، مباني خويش را بنيان و به جامعه ارائه نمايد:

(فَأَقِمْ وَجْهَك لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا...).[2]

چرا كه بدون توجه به نيازهاي بشر در زندگي هيچ مكتبي موفق به جذب مردم به سوي خويش نمي شود. يكي از راه هاي پذيرش جامعه سهولت در دين است كه به همان فطري بودن و برآوردن نياز بشر بر مي گردد: بعثني بالحنيفيّة السهلة السمحة.[3]

بر همين اساس، خداوند حكيم _ كه آفريدگار انسان خاكي است و آگاه تر از همه به نيازهاي بشر _ به پيامبران خود دستور داده است كه به گونه اي در دعوت خود برنامه ريزي كنند كه گسترش عدالت و رفع ظلم و تبعيض در جامعه را به دنبال داشته باشد. با توجه به همين ملاك، خداوند حكيم در قرآن به پيامبر خويش يادآوري مي نمايد كه پروردگارت هيچ گاه به بندگانش ظلم نمي نمايد و ارزش هر انساني را بسته به نوع اعمالش مي داند و هيچ انساني را بر انسان ديگر ترجيح نداده است. او معيار تقرب به خود را پرهيزگاري و اعمال صالح دانسته، نه قوميت و جنسيت، كه آن هم باز به نفع انسان هاست؛ چرا كه تقوا مانع از تعدي و ظلم است.

بر همين اساس، تمامي احكام نيز بايد بر مبناي عدالت استوار باشد و اين اصل استثنا بردار نيست. بنابر اين، تمامي پيروان مكاتب عدالت محور مي توانند هر حكمي را كه مخالف عدالت و موافق ظلم و تبعيض ديدند، مورد خدشه و

شبهه قرار دهند؛ چرا كه ميزان در هر حكمي از طرف شارع عدالت قرار داده شده است.

واضح است كه شارع حكيم هيچ گاه حكمي ظالمانه صادر نخواهد كرد و در مواردي كه در كتاب و سنت در حكمي شائبه عدم عدالت وجود دارد، بايد به مباني آن و طريق استنباط آن رجوع كرد.

حال با توجه به اين اصل و ملاك مهم در جعل احكام شرعي، يكي از احكامي كه امروزه در آن شبهه تبعيض و عدم عدالت و برابري مطرح شده، مسأله عدم تساوي شهادت زنان با مردان است. اين عدم تساوي هم در مباحث مربوط به دعاوي مطرح است و هم در اثبات برخي از احكام شرعي، مانند رؤيت هلال ماه. در برخي دعاوي مثل حدود عِرضي و يا برخي از احكام شرعي مانند ثبوت طلاق به طور كلي شهادت زنان نفي گرديده است كه موجب بروز شبهه عدم عدالت در اين حكم شده است.

با توجه به شبهات طرح شده در موضوع شهادت زنان، در اين نوشتار در پي آن هستيم كه با دو هدف به بررسي ادله شهادت زنان در كتاب و سنت و اقوال فقها بپردازيم: اول آن كه ببينيم آيا اصلا چنين حكمي از طرف شارع صادر شده يا خير؛ بدين معنا كه شارع حكيمي كه تبعيض و ظلم را در احكام خويش نفي كرده است، آيا در اين مورد يك حكم كلي بر موضوعات فقهي و دعاوي كه نياز به شهادت شهود دارد، نموده است و ارزش شهادت دو زن را برابر شهادت يك مرد دانسته است؟ يا اين كه اصلا چنين حكم كلي وضع نكرده است كه اين صورت

ديگر شبهه تبعيض وجود ندارد و نمي توان حكم اسلام در شهادت زنان را مورد مناقشه و مخالفت عدالت برشمرد.

دوم آن كه اگر در مواردي به وسيله ادله متقن و نصوص صريح ثابت گرديد كه ارزش شهادت دو زن برابر شهادت يك مرد است و يا اين كه اصلا شهادت زنان مورد پذيرش نيست، جهت توجيح اين حكم چه بايد كرد. براي دستيابي به اين دو هدف، اين نوشتار در دو بخش تنظيم گرديده است كه در بخش اول آن به مباحثي همچون ارزش شهادت زن و اصل عملي در شهادت و دلايل عمومي عدم تساوي شهادت زن و مرد، پرداخته شده است.

بخش دوم _ كه محور اصلي اين نوشتار است _ شامل بررسي و كنكاشي در ادله موضوعاتي همچون شهادت زنان در امور مالي، رؤيت هلال، طلاق، رضاع، نكاح... و حدود (عرضي و غير عرضي) است.

لازم به ذكر است محور اين مباحث، دروس خارج فقه حضرت آية الله العظمي صانعي (دام ظله) است كه در سال هاي 80 _79 در مدرسه مباركه فيضيه القا فرموده اند. از آنجا كه اين جانب نيز در آن سال ها در محضر ايشان تلمذ مي كردم، با توجه به نظريات جديدي كه ايشان در رابطه با شرايط شاهد و بخصوص شرط مرد بودن شاهد مطرح نمودند، با توصيه دوستان در مؤسسه فقه الثقلين تصميم به تحقيق و ويرايش و تنظيم اين دروس گرفتم. ناگفته نماند كه بازنويسي مباحث فقهي كه با اصطلاحات و دقت هاي پيچيده كه فهم آن مستلزم فراگيري مقدمات و ممارست در حضور نزد اساتيد معظم حوزه هاي علميه _ صانها الله عن الحدثان _

همراه است، در قالبي كه قابل استفاده براي غير طلاب حوزه هاي علميه همچون دانشگاهيان و فرهيختگان گردد، كار دشواري است ولكن در اين اوراق، در حد توان سعي گرديد آنچه كه در ارتباط با اصل شهادت زنان و شبهات و پاسخ به آنها در دروس خارج فقه مطرح گرديده بود، در حد اين نوشتار و رسيدن به هدف آن آورده شود.

---------------------

[1]. سوره فصلت، آيه 46.

[2]. سوره روم، آيه 30.

[3]. الفروع من الكافي، ج 5، كتاب النكاح، باب كراهية الرهبانية و ترك الباه، ص 494.

پرسش و پاسخ

حقوق اساسي و نهادهاي سياسي

آيا كانديداي مجلس شوراي اسلامي مي تواند در سخنراني هاي خود آزاد باشد و آن چه دلش مي خواهد بگويد؟

پرسش

آيا كانديداي مجلس شوراي اسلامي مي تواند در سخنراني هاي خود آزاد باشد و آن چه دلش مي خواهد بگويد؟

پاسخ

از نظر قانون اساسي و اسلام , خير. كانديداها نمي توانند در سخنراني ها آزاد باشند, بلكه كليه ءسخنراني ها بايد در چارچوب قوانين و مصالح جامعه و نظام و مملكت , سخن گويند يا مطلبي بنويسند و آنان حق توهين به نهادهاي قانوني و مردم و مسئولين به خصوص مسئولان ردهء بالا و به گونه اخصّ مقام معظم رهبري را ندارند و اگر گوينده اي بر خلاف صحبت بكند, حتماً بايد به او تذكر دهند و در صورت عدم اعتنا بايدبه مراجع قانوني اطلاع دهند.

چرا دولت , قانون دو فرزندي را در كشور اجباري نمي كند؟

پرسش

چرا دولت , قانون دو فرزندي را در كشور اجباري نمي كند؟

پاسخ

اولاً همهء مردم _ به ويژه عده اي از مراجع بزرگوار _ با جلوگيري از ازدياد نسل موافق نيستند, حتي بعضي از جمله مرحوم علامهء محمد حسين طباطبايي تهراني اين كار را حرام مي دانند. بديهي است اجباري كردن چنين امري خيلي مشكل است و تبعات بسيار بدي در پي خواهد داشت .

ثانياً: اجباري كردن غير ممكن است , زيرادر صورت اجباري كردن بايد متخلّف جريمه شود و جريمه كشتن ياسقط كردن بچه است كه از نظر اسلام حرام است , يا زنداني كردن والدين است كه عكس العمل بدي خواهد داشت ,وانگهي مخالفت آزادي است و يا جريمهء نقدي است كه مثلاً از طريق بيش تر كردن حق بيمه فرزندان سوم و چهارم و... عملي مي شود.

توضيح : دولت براي فرزند سوم و چهارم و بالاتر, كوپن صادر نمي كند. هم چنين حق بيمهء فرزندان بيش تر از دونفر را زيادتر مي گيرد.

ممكن است موانع ديگري در كار باشد كه نمي تواند اجباري كند. يا هنوز صلاح نمي داند و منتظر فرصت مناسب مي باشد.

اگر كسي از نظر جاني بر گردن شخصي حقي داشته باشد، وظيفه آن شخص در مقابل آن شخص چيست

پرسش

اگر كسي از نظر جاني بر گردن شخصي حقي داشته باشد، وظيفه آن شخص در مقابل آن شخص چيست

پاسخ

اگر حق شخصي (چه جاني و چه مالي بر گردن انسان باشد، يا بايد رضايت صاحب يا صاحبان حق را جلب كند و يا آن كه حقوق آنان را بپردازد.

قرآن كريم مي فرمايد: "اي افرادي كه ايمان آورده ايد! حكم قصاص در مورد كشتگان بر شما نوشته شده است آزاد در برابر آزاد، و برده در برابر برده و زن در برابر زن پس اگر كسي از سوي برادر ]ديني خود، چيزي به او بخشيده شود، ]و حكم قصاص او، تبديل به خون بها گردد[ بايد از راه پسنديده پيروي كند. ]و صاحب خون حال پرداخت كنندة ديه را در نظر بگيرد.[ و او ]قاتل نيز به نيكي ديه را ]به ولي مقتول بپردازد. ] و در آن مسامحه نكند[ اين تخفيف و رحمتي است از ناحية پروردگار شما! و كسي كه بعد از آن تجاوز كند، عذاب دردناكي خواهد داشت "(بقره 178)

البته حق قصاص و گرفتن حقوق با وجود نظام و حكومت اسلامي بايد بر اساس قوانين و ضوابط حكومت اسلامي كه از شرع و عقل گرفته شده است باشد.(ر.ك الميزان علامه طباطبايي ، ج 2، ص 432 _ 438، مؤسسة النشر الاسلامي قم )

پرسشگر محترم چنانچه نظرتان اين باشد كه كسي سبب نجات جان كسي باشد، در اين صورت شايسته است كه از او تشكر و قدرداني نمود، تشكر نيز گاهي جنبة مادي دارد مثلاً

با دادن هديه و...، گاهي نيز جنبه معنوي و اخلاقي دارد كه شخص مي تواند از نجات دهندة خود تشكر و قدرداني نمايد. قرآن كريم مي فرمايد: هَل ْ جَزَآءُ الاْ ?ًِحْسَ_َن ِ إِلآ الاْ ?ًِحْسَ_َن ُ ;(رحمان 60) آيا جزاي نيكي جز نيكي است "

چرا زنان از حقوق پايين تري نيست به مردان برخوردارند؟

پرسش

چرا زنان از حقوق پايين تري نيست به مردان برخوردارند؟

پاسخ

گفتني است مكتب گرانقدر اسلام در رابطه با مسئله حقوق زن و مردقائل به تساوي است تساوي به اين معناست كه خصوصيات فيزيوپسيكولژيك زن و مرد به درستي در نظر گرفته شود و متناسب باساختارهاي روحي و جسمي هر يك وظايفي بر عهده آنان نهاده و حقوقي متناسب اعتبار شود. اين كه گاهي گمان مي شود در مسائل حقوقي اسلام بين زن و مرد تبعيض وجود دارد ناشي از عدم توجه به مساله فوق و همچنين خلط بين «تساوي و«تشابه است اين كه در همه روبناهاي حقوقي بايداحكام مشابهي براي زن ومرد وجود داشته باشد در واقع نوعي گرايش به سوي «تشابه است نه «تساوي . در تشابه مسئله تفاوت هاي طبيعي زن و مردو وظايف ويژه هر يك ملاحظه نمي شود و اين همان چيزي است كه فرهنگ غرب تبليغ مي كند و در نهايت نه به سود زن است و نه مرد. ولي ملاحظه شرايط فوق و هماهنگ سازي نظام حقوقي با ويژگي هاي وجودي و وظايفي كه نظام خلقت بر عهده هر يك مي نهد در اسلام به خوبي رعايت گرديده است به عنوان مثال چون زن به جهت ويژگي هاي برتر عاطفي براي پذيرش مسوءوليت رشد و تربيت فرزند و مرد براي تأمين نيازهاي اقتصادي خانواده مناسب تر است از اين رو سهم ارث مرد دو برابر زن قرار داده شده است بديهي است كه زن هيچ مسوءوليت اقتصادي در خانه ندارد و نفقه او بر عهده مرد است و در مقابل خانه داري و حتي شير دادن فرزند مي تواند درخواست اجرت نمايد. علاوه آن كه از حقوقي چون جهيزيه و مهريه نيز

بهره مندمي گردد. در حالي كه درجامعه غربي زن بايد مخارجش را خود تأمين كند ومهريه و جهيزيه هم به اين شكل در آن جا وجود ندارد از طرف ديگر قانون خاصي در رابطه با تقسيم ارث نيست بلكه مورث مي تواند به دلخواه خودهمه اموال خود را تنها به يكي از ورثه بدهد و يا حتي به شخص بيگانه اي ببخشد. در حالي كه اسلام با نظام خاصي آنها را بين ورثه تقسيم مي كند و ازجهت رعايت حقوق بازماندگان كوچك ترين نقصي در قانون آن وجود ندارد.(براي آگاهي بيشتر ر.ك نظام حقوق زن در اسلام شهيدمطهري ) .

چرا ديه زن نصف ديه مرد است

پرسش

چرا ديه زن نصف ديه مرد است

پاسخ

در مورد ديه

بايد توجه داشت كه:

اولاش، مردان نوعاش به

جهت تكفل خانواده

مسوئوليت اقتصادي

بيشتري دارند از

همين رو اگر مردي

كشته شد خسارت

بيشتري به وارثان او

پرداخته مي شود تا

خلا ايجاد شده قدري

جبران گردد. بنابر اين

هر كس مسوئوليت

بيشتري دارد سهم

بيشتري هم مي گيرد.

ثانياش، اكثر مقتولين

حوادث و درصد

بالاي آن مردان

هستند زيرا بيشتر در

معرض حوادث قرار

مي گيرند. پس

مي بينيم كه ديه به

معناي نفي مساوات

بين زن و مرد نيست.

آيا انسانهاي ژنيتيكي در حقوق و تكليف همانند انسانهاي طبيعي هستند؟

پرسش

آيا انسانهاي ژنيتيكي در حقوق و تكليف همانند انسانهاي طبيعي هستند؟

پاسخ

ج س 3 و 4 - در صورتي كه انسان واقعي كه داراي علم و شعور و اراده است پديد آيد از نظر تكاليف الهي و حقوق انساني حكم ديگر انسان ها را خواهد داشت، تنها در برخي امور مانند ارث و احكام مرتد فطري تفاوت خواهد يافت.

طبق اصل 109 قانون اساسي درصورت تعدد واجدين رهبري ارجحيت به شخصي داده شده كه داراي بينش فقهي وسياسي قوي ترباشد؟چرابه عدالت وتقوا داده نشده است ؟

پرسش

طبق اصل 109 قانون اساسي درصورت تعدد واجدين رهبري ارجحيت به شخصي داده شده كه داراي بينش فقهي وسياسي قوي ترباشد؟چرابه عدالت وتقوا داده نشده است ؟

پاسخ

پايانه اصل 109 قانون اساسي هيچ گونه تعارضي با آيه شريفه ذكر شده ندارد. براي روشن شدن مطلب ابتدا بايدبين احكام واقعي و اعتباري فرق نهاد. مسأله كرامت و تقرب الي الله به واسطه تقوا از مقامات واقعي انسان است وليمسأله زعامت و رهبري از احكام اعتباري است و مقام نيست. آيه شريفه «ان اكرمكم عندالله اتقكم» ناظر به كمالاتواقعي انسان است نه به احكام اعتباري و مسأله لزوم دارا بودن برخي از كمالات واقعي در مسوءوليت هاي اعتباري ازديگر نصوص ديني به دست مي آيد نه آيه فوق. در آن نصوص نيز مسأله تقوا و علم با فروعاتشان مانند قدرت امانتو... مورد تأكيد بسياري قرار گرفته است. ليكن چنان نيست كه تقوا بر دانش و بصيرت و آگاهي مقدم باشد. البته ازنظرمقامات واقعي و كمالات انساني تقوا اساس و ريشه است. ولي در مسائل اعتباري تقدمي برعلم و آگاهي و بصيرتندارد. بلكه مي توان گفت نسبت به موارد تفصيل بردار است. يعني برخي از امور نيازمند تقواي بيشتر و برخي محتاجبصيرت آگاهي و شناخت عميق تر مي باشند. از جمله مسأله رهبري در دنياي پيچيده كنوني در برابر سياست ها وترفندهاي كور و ناپيداي دشمنان و در مقابل هزاران معضل پيچيده اجتماعي از قسم دوم مي باشد. بلي در صورتي كهاز نظر علم و اجتهاد و توان مديريت افراد مساوي باشند تقدم بر پارساترين است.{J

آيا شوراي نگهبان حق نظارت استصوابي در انتخابات مجلس , رياست جمهوري و ساير انتخابات را دارد؟

پرسش

آيا شوراي نگهبان حق نظارت استصوابي در انتخابات مجلس , رياست جمهوري و ساير انتخابات را دارد؟

پاسخ

نظارت استصوابي نظارت همراه با حق دخالت مي باشد و مقابل آن نظارت استطلاعي است كه ناظر تنها كسباطلاع مي كند و حق هيچ گونه دخالتي ندارد. در اين جا چند نكته قابل بحث است:

الف) آيا شوراي نگهبان حق نظارت استصوابي دارد يا نه؟

ب ) درصورت مثبت بودن چه نوع نظارت استصوابي و با چه مكانيسمي توسط شوراي نگهبان اعمالمي شود؟

1- در مورد اول قانون اساسي مسأله را تنصيص نكرده ولي تفسير آن را به عهده شوراي نگهبان نهاده است بنابرايناز نظر حقوقي و اعتبار قانوني تفسير شوراي نگهبان مبني بر حق نظارت استصوابي بلااشكال است و عدم تصريح بهآن در قانون اساسي اشكالي ايجاد نمي كند. در ضمن بايد به اين نكته توجه داشت كه تفسير شوراي نگهبان علاوه براعتبار قانوني جنبه كارشناختي نيز دارد. زيرا علت واگذاري تفسير قانون به عهده آنان خاصيت علمي و تركيبيكارشناسانه فقهي و حقوقي شوراي نگهبان است.

2- نظارت استصوابي سه نوع است: مطلق تطبيقي و عدم تعارض. نوع سوم محدودترين شكل نظارت استصوابياست و شوراي نگهبان در رابطه با انتخابات طبق آن عمل مي كند. يعني اگر درموردي از نظر صوري يا محتواييبرخلاف قانون عمل شود جلوي آن را مي گيرد و ابطال مي نمايد. بنابراين اين سخن كه: «اگر مردم آمدند و رأي دادند ودرست هم عمل كردند شوراي نگهبان مي گويد درستي و نادرستي را ما بايد تشخيص بدهيم اين جاست كه تفسير بهرأي و اعمال سليقه شروع مي شود» علاوه بر آن كه ابهام آميز است از جهاتي مخدوش مي نمايد:

الف) صحت و درستي عمل انجام شده مفروض گرفته

شده در حالي كه بايد پرسيد: اين درستي از كجا به دستآمده؟ اگر از واضحات است كه علي القاعده شوراي نگهبان نمي تواند مخالفت كند و اگر چنين نيست بنابراين حكم بهصحت نيز يكي از سلايق و گرايش ها در برابر نگرش شوراي نگهبان است.

ب) شوراي نگهبان علي القاعده يك سري معيارهاي روشن و اصولي را مطرح مي سازد و بر اساس آنها دخالتمي كند. مانند اعتقاد به ولايت فقيه و التزام به اسلام كه از ضروري ترين ويژگي هاي لازم براي خدمت در پست هايكليدي جامعه اسلامي و انقلابي ماست. البته در اين جا چند نكته را نبايد از نظر دور داشت:

1- به طور كلي يك واقعيت انكار ناپذير اين است كه در تطبيق معيارها بر موارد عملا سليقه ها بي نقش نيستند و هراندازه مكانيسم دقيق تري هم تبيين شود در عين حال به طور كامل نمي تواند آن را ريشه كن سازد. ليكن واقعيت بارزديگر اين است كه شوراي نگهبان در ابطال انتخابات تاكنون به حداقل ممكن عمل كرده است.

2- به اين گونه نقد و بررسي ها مي توان نگرشي اصلاح گرايانه داشت و در صورتي كه با بينش دقت تقوا و به دور ازهياهوها مطرح شود مي تواند گامي به جلو جهت غنا بخشيدن به قوانين و بهسازي عملكردها باشد.{J

نظارت استطلاعي و استصوابي چيست و فلسفه آنها چيست ؟

پرسش

نظارت استطلاعي و استصوابي چيست و فلسفه آنها چيست ؟

پاسخ

نظارت استصوابي نظارت همراه با حق دخالت مي باشد و مقابل آن نظارت استطلاعي است كه ناظر تنها كسب اطلاع مي كند و حق هيچ گونه دخالتي ندارد.

نظارت استصوابي سه نوع است: مطلق، تطبيقي و عدم تعارض. نوع سوم محدودترين شكل نظارت استصوابي است و شوراي نگهبان در رابطه با انتخابات طبق آن عمل مي كند. يعني اگر درموردي از نظر صوري يا محتوايي برخلاف قانون عمل شود جلوي آن را مي گيرد و ابطال مي نمايد.

در رابطه با هر يك از دو نوع نظارت مزبور از چه زمان پديدار شده اند، دقيقا نمي توان زمان و مكان مشخصي را بيان كرد، بلكه از ديرباز هر دو روش در نظام هاي حقوقي جهان وجود داشته، ولي غالبا نظارت ها استصوابي بوده است.

در قانون اساسي جمهوري اسلامي استصوابي يا استطلاعي بودن نظارت مطرح نيست و تفسير آن بر عهده شوراي نگهبان نهاده شده است.

ديدگاه شوراي نگهبان هم جنبه كارشناختي دارد و هم رسميت قانوني.

دليل تشكيل دادگاه ويژه روحانيت و فلسفه وجودي آن چيست ؟

پرسش

دليل تشكيل دادگاه ويژه روحانيت و فلسفه وجودي آن چيست ؟

پاسخ

دادگاه ويژه روحانيت يك دادگاه صنفي است كه به جرائم احتمالي روحانيون رسيدگي مي نمايد؛ مانند دادگاه مطبوعات و دادسراي نظامي. البته اين دو دادگاه در قانون اساسي ذكر شده و زير مجموعه قوه قضائيه هستند، ولي دادگاه ويژه روحانيت به دستور امام خميني(ره) و بنا بر اختياراتي كه ولي فقيه دارد، تأسيس شده و زير نظر او اداره مي شود (با نصب دادستان و...).

علت مخالفت هاي اخير مي تواند عوامل متعددي باشد كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:

1- بعضي معتقدند جريان خاصي در صدد تضعيف ارگان ها و سازمان ها و نهادهايي كه زير نظر ولايت فقيه به انجام وظيفه مشغولند، وجوددارد. حركت اخير در تضعيف دادگاه ويژه شايد در همان راستا باشد.

2- گروهي نظر كارشناسي داشته و انتقادهايي به برخي دادگاه هاي صنفي يا ساختار خاص دادگاه ويژه دارند. آنها غرض خيرخواهانه دارند و به دنبال سياسي كاري هاي احتمالي نيستند.

3- افراد خاصي از گروه ها و سليقه هاي مختلف به علت جرائم مختلفي مورد محاكمه اين دادگاه قرار گرفته اند؛ در نتيجه خشم آنها برافروخته گشته و در پي اعتراض به اين تشكيلات هستند.

البته ما مدافع تمام عملكردهاي دادگاه ويژه نيستيم، چرا كه اين امر مستلزم اطلاع كامل از همه امور آن دادگاه است كه از حيطه فعاليت هاي اين واحد خارج است.

چرا اسلام از نظر حقوقي تفاوتهايي بين حر و عبد , زن و مرد و برده و آزاد قائل شده اند؟ چرا در اسلام افراد به حر و عبد تقسيم شده اند؟

پرسش

چرا اسلام از نظر حقوقي تفاوتهايي بين حر و عبد , زن و مرد و برده و آزاد قائل شده اند؟ چرا در اسلام افراد به حر و عبد تقسيم شده اند؟

پاسخ

ابتدا درباره ئ اين كه چرا انسان ها به حرأ و عبد تقسيم شده اند گفتني است كه ; زندگي اجتماعي بشر تا چندين قرن پيش اقتضاي آن را داشته كه نظام بردگي بر قرار باشد. اسلام نيز بنا بر مقتضيات زمان و عدم امكان لغو يكباره , آن را امضا نموده , ولي حقوقي را از نظر اخلاقي و قانوني براي آنان برقرار و زمينه هاي فراواني را براي آزادسازي تدريجي بردگان فراهم آورد. اساساا آزادسازي برده , يكي از اعمال شايسته و بسيار با فضيلت دانسته شده و اسلام همواره مردم را به آن ترغيب كرده است . از نظر حقوقي و اخلاقي نيز اسلام نظامي كامل را براي حمايت از آنها فراهم ساخته و همواه در جهت حفظ حقوق آنان توصيه كرده است . مسائله برده برداري به طور گسترده اي در عصر ظهور اسلام شايع بود, به طوري كه شايد كمتر خانه اي يافت مي شد كه صاحب آن برده اي نداشته باشد. شما ملاحظه كنيد با اين وصف آيا امكان دارد كه يك شبه آن را لغو نمود و برده داري را حرام اعلام كرد؟ در آن صورت هم زندگي مردم مختل مي شد و هم خود بردگان نيز متحير و سرگردان مي شدند كه چه كنند و به كجا پناه برند. ولي در عين حال اسلام با طرح و برنامه اي كه ارائه داد: اولاا; نشان داد

كه برده داري را دوست ندارد و گرنه به جاي تشويق بر آزادي بردگان , تشويق به نگاه داري و تداوم بردگي آنها مي كرد. ثانياا; با اين طرح چنان برنامه ريزي فرمود كه در دراز مدت اين مسائله ريشه كن شود. از اين رو اصل آزاد كردن برده عمل بسيار پسنديده و ارزشمندي تلقي شد و نبي اكرم (ص ) و ائمه هدي (ع ) اسوه ئ آزاد كردن برده ها بودند و به هر بهانه اي آنها را آزاد مي كردند و نيز در كفاره ها كه يكي از ابعاد آن , آزادي غلام و برده قرار گرفته است . به اين نكته نيز توجه داشته باشيد كه اگر مي بينيد ما در احكام اسلامي شرح وظايفي نسبت به بردگان داريم , به خاطر اين است كه اين مسائله آن روز مطرح بوده و براي رعايت حد و انصاف در حقوق آنها و نيز چگونگي معاشرت اجتماعي با آنها به ناچار مردم بايد تكليف شرعي خود را مي دانستند. براي آگاهي بيشتر ر.ك : بردگي از ديدگاه اسلام , مصطفي حسيني . اگر حكمي به تناسب برخي از زمان ها در قرآن وجود دارد, منافاتي با فراگير بودن قرآن ندارد; چرا كه به هر حال موضوع حرأ و عبد و احكام حقوقي آن از نيازهاي مهم عصر نزول و قرن ها پس از آن بوده است . اگر قرآن به نيازهاي يك عصر و يا دوره پاسخ نگويد, نقص محسوب مي شود; ولي پاسخ گويي به نيازهاي محدود براي قرآن كمال است نه كاستي . درباره موضوع مقام انساني حر و عبد گفتني

است كه از ديدگاه قرآن مقام و ارزش انساني حر و عبد يكي است ; چنان كه مقام انساني زن و مرد نيز يكي است , اگر به مجموعه آيات قرآن بنگريد اين حقيقت را به روشني خواهيد ديد: ((خلقكم من نفس واحده ; اي آدميان ! شما جملگي از يك حقيقت آفريده شده ايد)), (نسائ, آيه 2) و ((خلقكم من تراب ; شما همگي از خاك آفريده شده ايد)) و ((انا خلقناكم من ذكر وانثي و جعلناكم شعوباا و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عندالله اتقيكم ; ما شما را از مرد و زني آفريديم و شما را گروه ها و قبيله ها قرار داديم تا شناخته شويد همانا گرامي ترين شما در نزد خداوند با تقواترين شما است )). اما درباره ئ قسمت اول سوئال شما گفتني است كه ; اگر از نظر حقوقي تفاوت هايي براي حر و عبد و زن و مرد قرار داده شده است صرفاا جنبه اعتباري و مناسبت اقتصادي و اجتماعي دارد, نه اين كه به شائن و مقام انساني آنان مربوط باشد; مثلاا اگر ارث مرد دو برابر زن است بدان معنا نيست كه ارزش او دو برابر زن است ; بلكه اين گونه احكام مصلحت هاي اقتصادي و اجتماعي دارد و ربطي به مقام انساني آنها ندارد; يعني , حقوق متفاوت براي بنده و آزاد به جهت ايجاد تعادل در جامعه بوده است ; تا اولاا بردگان كه پذيرفته شدگان در جامعه اسلامي بودند حريم مالكان خود را حفظ كنند و ثانياا براي آزاد شدن تلاش كنند و از بردگي رهايي يابند. مطالعه امور بردگان بدون داشتن

تصويري صحيح از كيفيت روابط و چگونگي برده شدن افراد ممكن نيست . همان گونه كه امروزه براي افراد مهاجر قوانيني خاص در كشورها وضع مي كنند تا تعادل اجتماعي و ديگر شوئون جامعه محفوظ بماند. بردگان نيز در گذشته شبيه به چنين وضعيتي داشته اند. از اين رو در آن شرايط هيچ كس معترض به اين نوع قوانين نبوده و آن را غير عادلانه نمي دانسته است ; حتي خود بردگان . (البته با توجه به مقام و شخصيت انساني و حقوقي كه اسلام براي بردگان در نظر گرفته بود.

ديه يكي از قوانين اسلام است. چرا ديه زن نصف مرد است (حتي اگر اقتصاد خانواده به دست زن باشد.)

پرسش

ديه يكي از قوانين اسلام است. چرا ديه زن نصف مرد است (حتي اگر اقتصاد خانواده به دست زن باشد.)

پاسخ

بررسي جامع و همه جانبه اين مسأله در خور تحقيقي ژرف و گسترده است، ليكن در اينجا چند نكته را به اختصار يادآور مي شويم:

الف) در نظام حقوقي اسلام بيش از هر مكتب ديگري تساوي حقوق زن و مرد رعايت گرديده است. در آغاز بايد فرق بين تساوي(Equality) و تشابه(Similarity) را به خوبي دريافت. بي توجهي به اين مسأله موجب خلط و مغالطه بسياري مي شود. تشابه به معناي همانندي و همشكلي روبناهاي حقوقي است. اين همان جرياني است كه فمنيسم(Feminism) غربي در دام آن گرفتار آمد و پنداشت كه تبعيض زدايي در روابط زن و مرد در گرو وضع حقوق كاملاً مشابه است. در حالي كه اين رويكرد نه سودي براي مرد در پي داشت و نه براي زن؛ بلكه روند انهدام بنيان خانواده را سرعت بخشيد و برآيندهاي ناگواري براي جامعه بشري در پي آورد.

تساوي به معناي برابري است، نه يكنواختي. در تساوي شرايط گوناگون، تفاوت هاي طبيعي، وظايف و جوانب مختلف ملاحظه مي شود و چه بسا احكام نامشابهي وضع مي گردد، بدون آن كه بر كسي ستمي روا شود. ولي در تشابه همه اين امور ناديده انگاشته شده و فقط به يكنواختي روبناهاي حقوقي بسنده مي شود. بنابراين بايد توجه داشت كه هرگونه عدم تشابه قواعد حقوقي به منزله نفي تساوي نيست و هر نوع تشابه و يكنواختي به منزله رعايت تساوي نمي باشد.

ب ) تفاوتهاي حقوقي به معناي تفاوت در ارزش ها و كمالات انساني نيست و اسلام بر برابري زن و مرد در كرامت هاي انساني تأكيد فراوان دارد.

ج )

مسأله ارث و ديه زن در نظام حقوقي اسلام جزئي از كل است و نگاه به آن به صورت گسسته و بي ارتباط با ديگر اجزاي اين مجموعه راهزن انديشه و موجب برداشت هاي ناصواب مي شود، بنابراين نمي توان اين احكام را جدا از مجموعه نظام خانواده در اسلام مورد توجه قرار داد.

توضيح: توجه به عوامل ذيل در فهم بهتر مسأله مؤثر است:

1- قانون براي نوع افراد وضع مي شود نه براي اشخاص و موارد استثنايي، لذا بايد مصلحت نوعيه ملاك قانونگذاري و تعيين حق و تكليف باشد.

2- بين حق و تكليف يك نوع تلازم و توازني وجود دارد، وقتي در اسلام نفقه را بر عهده مرد گذاشته است، بايد يك منبع درآمدي براي او تعريف و تعيين شود و هرگاه اين مرجع پرداخت نفقه حذف شود به يك نحو جايگزين در نظر گرفته شود.

شايد گفته شود در همه جوامع، امور اقتصادي و مرجع امرار معاش، مرد نيست، زنان نيز كارمند يا كارگر هستند و زندگي را اداره مي كنند، پس در اين صورت هرگاه زني كشته شود بايد براي عائله اي را كه ايشان تكفل و سرپرستي مي كردند، حقي به نام ديه برابر ديه مردان منظور شود ولو آن كه شارع مقدس اين مسأله را به شكل يك شرط يا استثناء در حكم بيان كند به اين كه هرگاه زني كه كشته شده است مسؤول امرار معاش خانواده باشد، ديه او برابر با ديه مرد است.

پاسخ آن است كه: اولا، يكي از حكمت هاي تفاوت در ديه بحث نفقه و تأمين مخارج زندگي است كه تمام علت (علت تامه) همين امر باشد.

ثانيا، در همين مورد نيز

گرچه همسر خانواده (زن) به هر دليلي مثل مرگ شوهرش يا ناتواني و... مرجع امرار معاش باشد ولي از جهت شرعي و قانوني به عنوان يك وظيفه و مسؤوليت و تكليف بر عهده او نيست، لذا تكليفي بر او تحميل نشده است تا حقي براي او وضع شود.

د ) ديه و ارث زن در همه موارد كمتر از مرد نيست، بلكه در مواردي كاملاً يكسان و در مواردي ارث زن بيش از مرد است، از جمله:

1- ديه زن در كمتر از ثلث با مرد برابر است.

2- ميراث پدر و مادر يا بستگان مادري، بين زن و مرد يكسان است. هم چنين در كلاله امي طرف مادري برطرف پدري مقدم مي شود و اگر زن نسبت به ميت نزديكتر از مرد باشد، چيزي به مرد نمي رسد.

3- اگر در مواردي ارث و ديه زن كمتر از مرد مي باشد، اين مسأله مبتني بر مصالحي در نظام خانوادگي و روابط زن و مرد مي باشد و در مقابل نه تنها به نيكوترين وجهي جبران شده است، بلكه اساسا حقوق زن در چنين نظامي بسيار بيش از مرد و فراتر از چيزي است كه در «فمنيسم» غربي وجود دارد. توضيح اين كه:

الف) اسلام در شرايطي به زن حق ارث بردن داد كه به كلي زن از اين حق محروم بود و نه تنها از مرد ارث نمي برد، بلكه خود همچون كالايي به ارث برده مي شد.

ب ) اسلام به زن استقلال اقتصادي داد و او را در تصرف دارايي خود استقلال بخشيد.

ج ) علاوه بر استقلال اقتصادي، اسلام در هيچ شرايطي زن را موظف به تأمين نيازمندي هاي خود و خانواده قرار نداده است. بنابراين

دارايي هاي خود را در هر راه مشروعي مي تواند صرف كند و در عين حال براي رفع نيازمندي هاي خود تأمين جداگانه دارد؛ يعني، نفقه او در هر حال بر عهده مرد است و اگر خودش نيز درآمد اقتصادي داشته باشد مالك شخصي آن درآمدها است و موظف نيست كه آنها را در جهت نيازمندي هاي خانواده و يا حتي نيازمندي هاي خود صرف كند، ليكن مرد در هر حال موظف است كه نيازهاي زن را تأمين نمايد، بنابراين شرايط جديد زندگي با احكام اسلام هيچ تعارضي ندارد.

ه ) اسلام دو حق اقتصادي براي زن بر عهده مرد قرار داده است:

1- مهريه؛ كه افزون بر اصل مهريه، حق تعيين ميزان آن نيز به دست خود زن مي باشد.

2- نفقه؛ نفقه و تأمين مالي نيازمندي هاي زن در زندگي نيز بر عهده مرد است.

اما در كشورهاي غربي و داراي نگرش فمينيستي كه در تبليغات پرهياهوي جهاني خود را بزرگترين حاميان حقوق زن قلمداد مي كنند، چه مي گذرد؟ در آنجا:

اولاً؛ چيزي به نام حق نفقه وجود ندارد و زن نيز مجبور است براي تأمين معاش خود به تلاش و فعاليت بپردازد. در حالي كه در حقوق اسلامي زن اگر كاري هم بكند، درآمد بالايي نيز كسب كند دارايي اش براي خودش محفوظ است و تأمين نيازمندي هاي او بر عهده مرد است.

ثانيا؛ در جهان غرب شخص مي تواند با وصيت خود، شخص واحدي را وارث تمام دارايي خود بگرداند و اندكي از آن را به زن ندهد. شگفت اينجا است كه در موارد متعددي ديده شده است كه ثروتمندان بزرگي تمام دارايي خود را طبق وصيت براي گربه يا سگ خود به ارث نهاده اند و تمام اعضاي

خانواده را از آن محروم ساخته اند! در حالي كه در حقوق اسلامي ماترك ميت براساس حكم معين الهي تقسيم و توزيع مي شود و كسي نمي تواند زن و فرزند را از حقوق خود محروم سازد. بنابراين اگر مشاهده مي شود كه در مواردي در حقوق اسلامي ديه و يا ميراث زن نصف مرد مي باشد ازاين رو است كه مرد بايد دارايي خود را براي زن به مصرف برساند، در حالي كه چنين وظيفه اي براي زن مقرر نشده است. علامه طباطبايي در تفسير گرانسنگ «الميزان» مي نويسد: «نتيجه اين گونه تقسيم ارث بين مرد و زن آن است كه در مرحله «تملك»، مرد دو برابر زن، مالك مي شود. ولي در مرحله «مصرف»، هميشه زن

دو برابر مرد بهره مي برد. زيرا زن، سهم و دارايي خود را براي خود نگه مي دارد ولي مرد بايد نفقه زن را نيز بپردازد و در واقع نيمي از دارايي خود را صرف زن مي كند»، (الميزان في تفسير القرآن، ج 4، ص 215).

براي آگاهي بيشتر ر.ك:

1- نظام حقوق زن در اسلام شهيد مطهري

2- زن در آيينه جمال و جلال آيت اللّه جوادي آملي

3- قرآن و مقام زن سيد علي كمالي

4- بررسي ميراث زوجه در حقوق اسلام و ايران حسين مهرپور

5- قوانين فقه اسلامي، ج 1 دكتر صبحي محمصاني، ترجمه: جمال الدين جمالي محلاتي

6- روشنفكر و روشنفكرنما داود الهامي

7- زن از ديدگاه اسلام رباني خلخالي

8- درآمدي بر نظام شخصيت زن در اسلام محمد رضا زيبايي نژاد - محمد تقي سبحاني

9- يكنواختي حقوق زن و مرد (فمينيسم، فراز يا فرود) سيد ابراهيم حسيني، مجله پرسمان سال 2، شماره 4 (دي ماه 81)

آيا قانون اساسي جعلي است يا اعتباري؟

پرسش

آيا قانون اساسي جعلي است يا اعتباري؟

پاسخ

در پاسخ به اين سؤال گفتني است كه:

اولا، تفكيك ميان امور جعلي با امور اعتباري، صحيح نمي باشد؛ زيرا امور جعلي خود اعتباري بوده و هر دو در مقابل امور واقعي هستند. از اين رو سؤال فوق را براساس تفكيك ميان «اعتباري يا واقعي» دنبال مي نماييم.

ثانيا، اگر منظور از قانون اساسي، مطلق قوانين اساسي است، پاسخي كلي و واحد به اين سؤال نمي توان داد؛ زيرا قوانين اساسي كشورها هر كدام براساس مكاتب حقوقي حاكم بر آن جامعه شكل گرفته و آنها نيز بسته به ماهيت قواعد حقوقي و مباني مشروعيتشان متفاوت مي باشند. برخي مبتني بر مكتب «حقوق طبيعي» هستند كه ملاك قوانين و قواعد حقوقي را تنها واقعيات عيني مي دانند و برخي مبتني بر مكتب «حقوق عقلي» كه فقط دستورات عقل عملي را ملاك حقوق و قانون قرار مي دهند و برخي مبتني بر مكاتب «حقوق پوزيتويستي» هستند كه قانون و حقوق را داراي ماهيتي صرفا قراردادي و اعتباري مي دانند و برخي نيز مبتني بر مكتب «حقوقي اسلام» بوده كه برخلاف مكاتب فوق، ماهيتي دو رويه و مزدوج دارند، يعني داراي ماهيتي «اعتباري - واقعي» است اعتباري از آن جهت كه متعلق جعل و اراده خداوند قرار گرفته است و واقعي است از آن جهت كه اراده تشريعي الهي همسوي با اراده تكويني او و هماهنگ با واقعيت هاي موجود در آفرينش جهان و انسان است و در نتيجه قوانين اسلام مبتني بر واقعيات و مصالح و مفاسد نفس الامري است. قواعد حقوقي اسلام نه صرفا واقعيتي مكشوف است و نه صرفا اعتباري

مجعول بلكه اعتباراتي است مبتني بر واقعيات، اعتباراتي كه اعتبار كننده و جاعل آن خداوند عليم و حكيم است. اين از نظر ماهيت و در مبناي مشروعيت نيز نگاه اسلام با نگاه ديگر مكاتب حقوقي متفاوت است چرا كه از يك سو از نگاه مكاتب طبيعي و عقلي مبناي مشروعيت، انطباق قاعده حقوقي با طبيعت و حكم عقل است؛ هر قاعده حقوقي كه از اين وصف برخوردار باشد مشروع است، اگر چه دولت و مردم آن را نپذيرند و هر قاعده اي كه فاقد اين وصف باشد، نامشروع است اگر چه مورد قبول دولت و مردم باشد و از سوي ديگر از نگاه مكاتب حقوق پوزيتويستي - برعكس نگاه مكاتب حقوق طبيعي و عقلي - مبناي مشروعيت اعتبار محض است هر قاعده اي را كه دولت يا مردم الزامي بدانند قاعده اي حقوقي و مشروع محسوب مي شود، اگر چه مخالف قوانين طبيعت و عقل باشد و برعكس هر قانوني را كه دولت و يا مردم الزامي نپندارند، قاعده اي غيرحقوقي و احيانا نامشروع تلقي خواهد شد، هر چند منطبق بر واقعيات و داده هاي عقلي باشد.

اما از نگاه اسلام، مبناي مشروعيت، انطباق قاعده حقوقي با اراده خداوندي است كه حكيم و عليم علي الاطلاق است. هر قاعده و قانوني كه منطبق بر اراده مطلق حاكم بر جهان و انسان يعني اراده خداوند باشد مشروع محسوب مي گردد اگر چه مورد قبول دولت و مردم قرار نگيرد و برعكس قاعده و قانوني كه با اراده الهي ناسازگار باشد از مشروعيت بي بهره است هر چند مورد پذيرش دولت و مردم باشد (فلسفه حقوق، مؤسسه آموزشي

و پژوهشي امام خميني، چاپ چهارم، 1379، صص 63 - 73).

ثالثا، اگر منظور از قانون اساسي در سؤال قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران است، بايد گفت از آنجا كه اين قانون اساسي مبتني بر مكتب حقوقي اسلام و منابع اصيل اسلامي يعني قرآن، سنت و عقل بوده و از نظر ماهيت و مبناي مشروعيت تابع آن است داراي ماهيتي «اعتباري - واقعي» است.

آيا قانون اساسي ايران الگويي از قانون هاي فرانسه و ديگر كشورها است؟

پرسش

آيا قانون اساسي ايران الگويي از قانون هاي فرانسه و ديگر كشورها است؟

پاسخ

مسلما در بررسي و مقايسه قوانين اساسي كشورها با يكديگر، شباهت ها و تفاوت هايي وجود دارد و قانون اساسي ما نيز از اين قاعده مستثني نيست، اما هرگز نبايد تصور شود كه وجود برخي شباهت ها به معناي الگو گيري قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران از قوانين اساسي ساير كشورهاست، زيرا همچنان كه در ذيل مي آيد، مباني و منابع تدوين حقوق اساسي جمهوري اسلامي كاملا جديد و الگويي متفاوت از حقوق اساسي ساير كشورهاست. البته استفاده از تجارب و دستاوردهاي مثبت بشري در اداره هر چه بهتر جامعه از آموزه هاي مؤكد دين مبين اسلام است كه تدوين كنندگان قانون اساسي نظام اسلامي به آن عمل نموده اند.

در هر صورت به دليل گستردگي موضوع، به ذكر برخي از مهمترين تفاوت ها و شباهت هاي قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران با قانون اساسي فرانسه مي پردازيم:

الف. شباهت ها: قانون اساسي كشور ما همانند قانون اساسي فرانسه «شكلي مي باشد».

جهت آگاهي بيشتر ر.ك: ابوالفضل قاضي، بايسته هاي حقوق اساسي، نشر يلدا، 1373، ص 22.

قانون اساسي شكلي، قانوني جامد، سخت و انعطاف ناپذير است و بازنگري و تجديد نظر در قانون اساسي به شيوه قوانين عادي و از طريق مجالس مقننه ممكن نيست بلكه اين امر بايد توسط مجلس ويژه اي (مجلس خبرگان يا مجلس مؤسسان) يا به وسيله آراء مردم و همه پرسي و يا مخلوطي از شيوه هاي مختلف انجام پذيرد.

قواعد حقوقي فرانسه، داراي سلسله مراتبي مي باشند؛ يعني مصوبات انجمن شهر و روستا نمي تواند خلاف مصوبات هيئت دولت باشد

و مصوبات هيئت دولت نمي تواند خلاف مصوبات مجلس باشد و مصوبات مجلس نمي تواند مغاير مصوبات قانون اساسي باشد قانون اساسي يك هنجار برتر حقوقي است و بنا به نظر قائلان به قانون اساسي شكلي، اين اصل برتر، تنها در قانون اساسي شكلي وجود دارد در مقابل قانون اساسي شكلي، قانون اساسي ماهوي است كه بيشتر قواعد آن، براساس عرف تدوين مي شود و الگوي آن انگلستان است، چيزي به نام كتابچه قانون اساسي وجود ندارد، چنان كه در قواعد حقوقي آن نيز سلسله مراتبي وجود ندارد و اصلي به نام اصل برتر قانون اساسي، نسبت به ساير هنجارهاي حقوقي منعقد نيست؛ بنابراين مجلس عوام آنها به راحتي مي تواند برخلاف اصول قانون اساسي تصميم بگيرد، مثلا پادشاهي مشروط انگلستان را به پادشاهي جمهوري تبديل كند و...

بنابراين شكل ظاهري قانون اساسي جمهوري اسلامي و شيوه تدوين آن بيشتر همانند قانون اساسي فرانسه است. وجود ديوان عدالت اداري و بعضي از ساختارها و سازمان هاي ديگر در قانون اساي ما، همانند مدل فرانسه است (قانون اساسي و ضمانت هاي اجرايي آن، عباس كعبي، مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه، چاپ اول 1380، ص 15).

ب. تفاوت ها: اما با اين همه قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران در منشأ تدوين و شكل گيري، منطبق با هيچ كدام از شيوه هاي متداول در دنيا نيست بلكه شيوه متفاوتي است كه مي توان آن را «قانون اساسي ناشي از شريعت» نام گذارد و آن را چنين تعريف كرد: قانون اساسي مجموعه ي قوانين و مقرراتي است درباره ماهيت دولت، حكومت و حقوق ملت كه مبتني بر

شرع مقدس تدوين شده است.

اركان تدوين قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران عبارتند از: 1- پذيرش ملت، 2- اجتهاد مستمر فقها براساس كتاب و سنت معصومين(ع) 3- تأييد ولي فقيه (همان، ص 10).

و حال آن كه منشأ تدوين قانون اساسي فرانسه تنها براساس ديدگاه مادي گرايانه اومانيستي وخواست مردم استوار است. يكي ديگر از تفاوت ها در اين است كه طبق اصل پنجم قانون اساسي فرانسه، عالي ترين مقام كشور رئيس جمهوري است اما در قانون اساسي ايران، رئيس جمهور بعد از ولي فقيه قرار دارد. و تفاوت هاي بيشمار ديگري كه جهت آشنايي با آنان مي توانيد به منابعي كه درباره حقوق اساسي تطبيقي نگاشته شده است مراجعه نماييد. (مانند: حقوق اساسي تطبيقي، دكتر سيد جلال الدين مدني، نشر گنج دانش، چاپ اول 1374).

آياسنگساركردن عملي وحشيانه نيست؟ چرا در اين حكم تجديد نظري صورت نگرفته تاچهره اسلام آلوده وخشن جلوه نكند؟ چرادرماههاي حرام ديه دوبرابرميشود؟ دراين ماههاارزش اقتصادي فرد بيشتر ميشود؟ لطفا"توضيح كافي دهيد.اين حكم غيرمنطقي است.

پرسش

آياسنگساركردن عملي وحشيانه نيست؟ چرا در اين حكم تجديد نظري صورت نگرفته تاچهره اسلام آلوده وخشن جلوه نكند؟ چرادرماههاي حرام ديه دوبرابرميشود؟ دراين ماههاارزش اقتصادي فرد بيشتر ميشود؟ لطفا"توضيح كافي دهيد.اين حكم غيرمنطقي است.

پاسخ

سنگسار

پاسخ به اين پرسش ، نياز به بررسي مفهوم خشونت، مدارا و منشا آن و ملاك وضع احكام از منظر غرب و اسلام دارد.

مدارا از منظر غرب و اسلام

واژه مدارا كه در زبان فرانسوي «تولوانس» و در زبان انگليسي «تالونس» (Tolernce) به كار مي رود، در مقابل خشونت قرار دارد مفهوم «تولرانس» از جمله اصطلاحات فرهنگ مدرن غربي است كه پس از رنسانس به تدريج رشد كرد و قبول عام يافت و امروز يكي از مشخصه هاي اصلي فرهنگي الحادي غرب شناخته مي شود. در ريشه يابي اين مهفوم بايد بگوييم كه اولا: در فرهنگ مسلط غرب همه ارزش ها _اعم از ارزش هاي اخلاقي، اجتماعي، حقوقي و سياسي_ امور اعتباري هستند و ريشه عقلاني و واقعي ندارد. به عبارت ديگر، ارزش ها تابع خواست ها و سليقه هاي مردم هستند. . مادامي كه جامعه آن را مي پذيرد، ارزشمند است و اگر روزي سليقه مردم تغيير كرد، همان ارزش تبديل به ضد ارزش مي گردد.

ثانيا: اعتقادات و باورهاي ديني را نيز در شمار همان ارزش هاي اعتباري قرار مي دهند و فرد را در گزينش آن ها و يا طرد آن ها آزاد مي بيند و آن ها را در حد يك سليقه مانند سليقه در انتخاب رنگ لباس تنزل مي دهند.

از اين رو، عدم حساسيت آنان به مسئله رذايل اخلاقي و كارهاي ناشايست بدان جت است كه در

تفكر آنان انسان يك موجود ارزشي متمايز از حيوانات نيست يعني در منطق تفكر آنان تعالي بينش ها و گرايش هاي انساني لحاظ نمي شود. اما از ديدگاه اسلام و فرهنگ اسلامي، مقدسات و ارزش هاي ديني به مراتب از حال، مال، ناموس و بستگان عزيزتر است. ديني كه تنها راه رسيدن انسان به سعادت و خوش بختي جاويدان است و آن چنان گرانقدر است كه 124 هزار پيامبر براي رساندنآن به بشر از سوي خداي متعال فرستاده شده اند و در راه آن زحمت هاي بي پاياني را متحمل شدند و بلكه برخي جان خود را فداي آن كرده اند، چزي نيست كه بتوان با تساهل و مدارا در مورد هتك و تضعيف آن برخورد كرد. به راستي اگر اسلام، «تولرانس» را آن گونه كه در غرب امروز رايج است مي پذيرفت، چرا امام حسين عليه السلام در برابر ايجاد تغيير و بدعت گذاري در پاره اي از احكام دين، و نه حتي همه آن، به آن همه رشادت دست زد و خويشتن و فرزندان و يارانش را فداي اسلام كرد؟ و يا چرا مجازات اعدام را براي مرتد در نظر مي گرفت؟ آيا اسلام دين و احكام آن را تا حد يك سليقه تنزل مي دهد كه هرگاه خواستيم بتوانيم آن را تغيير دهيم و ياهر گونه خواستيم به آن توهين روا داريم؟ (مصباح يزدي، محمدتقي، پاسخ استاد به جوانان پرسش گر، قم، موسسه آموزشي پژوهشي امام خميني، چاپ اول، 1380، ص 226)

ملاك وضع احكام از منظر غرب و اسلام

از منظر غرب بعد از رنسانس، كه به ليبراليسم و اومانيسم روي آورده اند،

در جهان بيني، هنر، اخلاق و حقوق و ... انسان مدار و محور هر گونه تلاش است و خالق همه ارزش ها و ملاك تشخيص خير و شر است. براي آنان به آنچه اصالت دارد به خواسته و لذت هاي انسان است و اگر ديني هم معتبر باشد، بايد رد جهت تامين هواهاي نفساني افراد و هماهنگ با خواسته هاي وي باشد.

از نظر اخلاق نيز كه ملاك تمايز انسان و حيوان است بر اساس بينش اومانيستي و ليبراليستي، انسان در آزادي جسميش، هيچ قيد و بندي ندارد، بر اساس اين بينش ديگر جايي براي صحبت از حجاب، عفت و ... نمي ماند. با اين مبنا مسئله اي به نام اخلاق يا نهاد خانواده ارزش و قداستي نخواهد داشت.

اما از منظر اسلام، از آن جا كه انسان قوام خليفه اللهي دارد و تفاوت اساسي با حيوان دارد ، ملاك وضع احكام رابطه هر انسان و خداوند و رسيدن انسان به خداوند و كمال است و بر اساس اين بينش غرائز موجود در بشر، فقط يك نياز و مايه تداوم زندگي بشر تلقي مي شود اما به عنوان يك ارزش مطرح نيست، لذا معتقد است كه اين نياز غريزي بايد به نحو معقول و معتدل ارضاء شود ، چرا كه غريزه جنسي، انسانيت انسان را تشكيل نمي دهد لذا در محدوده نيازها بايد بررسي شده، شرايط مناسب را براي ارضاء متوازن و معقول آن فراهم آوريم. با اين نگرش براي حفظ انسانيت انسان، وجود انضباط و قيد و بند به عنوان عامل مصونيت مطرح مي شود نه محدوديت. (فصلنامه كتاب نقد، شماره 17، ص 155 و 170)

خشن

نمايي حدود و تعزيرات اسلام

متاسفانه ، قضاوت خشونت در مورد حدود و تعزيراتي كه اسلام وضع كرده است، در يك قضاوت اجمالي و بدون در نظر گرفتن همه جوانب صورت مي گيرد و معمول اين گونه قضاوت ها در اين گونه مسايل اجتماعي و حقوقي از جهان بيني ما و برداشتي كه درباره آدمي و جامعه انساني داريم بر مي خيزد. برخي در اين قضاوت ها بدون در نظر گرفتن تمام شرايط حدود و تعزيرات اسلامي و راه هاي اثبات و راه هاي تخفيف و همچنين نتايج نهايي اين گناهان و اثرات زيانبار آن براي جامعه حكم به خشن بودن حدود و تعزيرات مي دهند.

براي مثال، برخي ، با مشاهده جوامع غربي كه نوشيدن شراب را مانند آب خوردن مي دانند يا رواج فسادهاي جنسي را ، دليل كم اهميت بودن اين گناهان دانسته و اجراي حدود را خشن مي دانند، در حالي كه اگر آمار طلاق و از هم پاشيدن خانواده ها، فرزند هاي نامشروع كه غالبا بر اساس تجربه دانشمندان، افرادي تبه كار و بي رحم و جاني از آب در مي آيند، كودكان بي سرپرست و انواع بيماريهاي جسمي و روحي كه زاييد بي بند و باري هاي جنسي است را ملاحظه كنيم، قبول خواهيم كرد كه آلودگي هاي جنسي به هيچ وجه مسئله ساده اي نيست كه بتوان از آن به اساني گذشت، بلكه گاهي سرنوشت يك جامعه با آن گره مي خورد و موجوديت آن به خطر مي افتد.

با در نظر گرفتن همه اين جوانب، معلوم مي شود كه حدود و تعزيرات اسلام چندان خشن نيستند. از سوي ديگر شايد

برخي از اين مجازات ها مانند سنگسار، سنگين به نظر برسند ولي اسلام راه هاي اثبات آن را چنان محدود كرده است كه در عمل دامان افراد بسيار كمي را مي گيرد، در عين اين كه وحشت از آن به عنوان يك عامل بازدارنده روي افراد منحرف اثر خود را خواهد گذاشت.

براي مثال، در مورد ثبوت زنا، بر اساس آيه 15 سوره نساء شاهدها به چهار نفر افزايش يافتند از سوي ديگر براي شهادت شهود، شرايطي تعيين شده است از قبيل رويت و عدم قناعت به قرائن و هماهنگي شهادت شهود و مانند آن، كه اثبات جرم را سخت تر مي كند.

روشن است كه با اين شرايط تنها افراد بي باك و بي پروا ممكن است مجرم شناخته شوند و بديهي است كه اين چنين اشخاصي بايد به اشد مجازات گرفتار شوند تا عبرت ديگران گردند. و جامعه سالم بماند.

از نكات پيش معلوم مي شود كه پس از اثبات جرم، به هر طريقي كه شده بايد مجازات اجراء شود و در هنگام اجراي مجازات كه مربوط به اجتماع مي شود نبايد عاطفه، محبت و احساسات جايگزين عقل شود، بلكه تا آن جا كه پاي مجازات الهي در ميان است و به مصلحت عامه بشريت است بايد حكم اجراء شود، چنان كه خداوند متعال در حكم زناي غيرمحصنه مي فرمايد: «هر يك از زن و مرد زناكار را صد تازيانه بزنيد و نبايد رافت (و محبت كاذب) نسبت به آن دو شما را از اجراي حكم الهي مانع شود، اگر به خدا و روز جزا ايمان داريد، و بايد گروهي از مومنان مجازاتشان را مشاهده كنند.

(نور، 2)

در پايان شايان ذكر است، چنانچه ما مسلمانان بخواهيم بر اساس خوش آمدي غربي ها، حدود و تعزيرات خودمان را اجرا كنيم بايد دست از همه آن ها بكشيم، چرا كه آن ها نه تنها سنگسار بلكه شلاق زدن ، اعدام، آزاد نبود روابط جنسي و ... همه را خشن مي بينند و بر اساس گفته قرآن كريم تا مادامي كه شما مسلمانان كاملا به ميل آنان رفتار نكنيد از شما راضي نخواهند شد، و «لن ترضي عنك اليهود و لاالنصاري حتي تتبع ملتهم قل ان هدي الله هو الهدي و لئن اتبعت اهواء هم بعد الذي جاءك من العلم مالك من الله من ولي و لانصير» (بقره، 120) هرگز يهود و نصاري از تو راضي نخواهد شد، تا [به طور كامل تسليم خواسته هاي آنان شوي و] آنها بين [تحريف يافته] آنان پيروي كني. بگو: «هدايت الهي، تنها هدايت است» و اگر از هوي و هوس هاي آنان پيروي كني، بعد از آن كه آگاه شده اي، هيچ سرپرست و ياوري از سوي خدا براي تو نخواهد بود».

ديه

پيش از پاسخ شايان ذكر است كه ديه بر عكس آنچه در فارسي گفته مي شود «خون بها» نيست. خون انسان بالاتر از اين است كه قيمتش اين ها باشد. بلكه به تصريح قرآن، «خون يك انسان برابر با خون همهء انسان ها است» از اين رو است كه مهم ترين شخصيت هاي اسلامي با ساده ترين افراد از نظر ديه يكسان هستند. ديه مرجع تقليد، ديه يك انسان متخصص، ديه يك انسان مبتكر، با ديه يك كارگر ساده در اسلام يكي است. بنابراين ديه عامل

تعيين ارزش و خون بها نيست، بلكه ديه جنبه مجازات دارد كه طرف حواسش را جمع كند و ديگر از اين اشتباهات نكند و هم تا حدودي جبران خسارت اقتصادي است. يعني مردي يا زني در اين خانواده از ميان رفته است، جاي او خالي و اين خلاء، خسارت اقتصادي به آن خانواده وارد ميكند. براي پركردن اين خسارت اقتصادي ديه داده مي شود. (آيت الله جوادي آملي، زن در آيينه جمال و جلال، ص 418)

افزايش ديه در ماه هاي حرام

شكي نيست كه هر جرمي از هر مجرمي با عمد و اختيار، استحقاق جريمه و مجازات را دارد. از سوي ديگر همه مجرمان يكسان نيستند و بدون شك شرايط زماني و مكاني و رواني و ويژگيهاي ديگر آن ها تفاوت دارد.

به همين دليل امروزه، در تمام قوانين جهان، اموري را با عنوان عوامل تشديد و تخفيف در كنار قوانين كيفري و جزايي قرار مي دهند، مثلا بيماري رواني را عامل تخفيف و تكرار در جرم را معمولا عامل تشديد مي دادند.

اسلام نيز، از چهارده قرن پيش عوامل تشديد و تخفيف را به صورت جامع و جالبي هم در مجازات هاي دنيوي و هم در مجازات هاي اخروي پيش بيني كرده است.

در يك بررسي ساده معلوم مي شود «عوامل تخفيف» در اسلام نسبت به «عوامل تشديد» بيشتر است و اين به خاطر همان طبيعت ذاتي اسلام است كه بر اساس رحم، عاطفه و شعار «يا من سبقت رحمته غضبه» است.

از جمله عوامل تشديد مجازات در اسلام مكان و زمان جرم است. چنانچه جرمي در مكان هاي عادي يا مكه مكرمه رخ دهد، مجازات به علت قداست

مكان مكه مكرمه متفاوت است. هم چنين مجازات در ماه هاي حرام به علت قداست آن ها شديدتر شده و ديه قتل در ماه هاي حرام يك سوم اضافه مي شود.

اين نوع مجازات به خوبي نشان مي دهد كه اهميت جرم تنها بسته به جنبه ذاتي آن نيست، بلكه خصوصيات زماني و مكاني كاملا در آن موثر است.

از سوي ديگر بديهي است كه چنانچه كسي حرمت اماكن و زمان هاي مقدس را نگه نداشت مشخص مي شود كه روح طغيانگري او بيشتر و جسورتر است و چنين فردي ضرر و خطرش براي جامعه بيشتر است. كما اين كه افراد غير مذهبي و آلوده، برخي ايام و اماكن مثلا روز تاسوعا و عاشورا و ... مرتكب گناه نمي شوند.

اصل برائت در قانون اساسي به چه معناست؟

پرسش

اصل برائت در قانون اساسي به چه معناست؟

پاسخ

برائت، يعني پاك و مبرا بودن از عيب؛ اما در احكام وقتي مي گويند ذمّه شما بري ء است؛ يعني، مسؤوليتي در قبالآن حكم يا موضوع نداريد و يا وقتي مي گويند: اصل برائت است؛ يعني، وقتي شك مي شود كه آيا فلان چيز در اسلام حرام است يا حلال، تا زماني كه دليل روشني از قرآن و روايات بر حليّت يا حرمت آن پيدا نگردد، حكم به مباح بودنمي شود. و يا اگر در گناهگار بودن كسي شك داريد، تا وقتي كه سندي روشن و شاهدي قوي بر مجرم بودن او پيدانگردد، حكم به بي گناهي او مي شود. البته بحث در رابطه با اين مسأله خيلي مفصل است؛ چون يكي از ادله فقهي است و بحث گسترده آن در كتابهاي مربوطه بيان شده است.

اصل برائت محدوده اجرايي آن، در محاكم و هنگام اتهام است بدين معني كه اصل بر برائت و عدم ارتكاب جرم است مگر آن كه جرم اتهامي نسبت به متهم اثبات شود. پس صرف اين كه يك نفر متهم به قتل يا فلان جرم يا تخلف باشد نمي شود او را محكوم و مجازات كرد، گرچه با وجود قرائن و امارات اتهامي، براي اثبات ارتكاب يا عدم ارتكاب جرم مي توان او را محاكمه (نه محكوم) كرد.

بنابراين مفاد اصل برائت، نسبت ندادن جرم يا تخلف به افراد است مادامي كه جرم يا تخلف آنها اثبات نشود و اين معناي اصل سي و هفتم قانون اساسي است كه مي گويد: «اصل برائت است و هيچ كس از نظر قانون مجرم شناخته نمي شود، مگر اينكه جرم او در دادگاه

ثابت گردد».

بر پايه تصريح آيه قرآن مجيد و روايات اهل بيت (ع)، هر گاه كسي مسلماني را بكشد و خانواده فرد مقتول نخواهد قاتل را عفو كند مي تواند قصاص كند.1 جز آن كه در قانون مجازات اسلامي (ماده 29) برپايه روايات 2 مي خوانيم: هر گاه مردمسلماني عمداً زن مسلماني را بكشد، در

پرسش

بر پايه تصريح آيه قرآن مجيد و روايات اهل بيت (ع)، هر گاه كسي مسلماني را بكشد و خانواده فرد مقتول نخواهد قاتل را عفو كند مي تواند قصاص كند.1 جز آن كه در قانون مجازات اسلامي (ماده 29) برپايه روايات 2 مي خوانيم: هر گاه مردمسلماني عمداً زن مسلماني را بكشد، در صورتي مرد قصاص مي شود كه وليّ زن قبل از قصاص قاتل، نصف ديه يك مرد را به او (خانواده قاتل) بپردازد.

آنچه جاي شبهه و پرسش است اين كه: چگونه زن در قبال كشتن مرد قصاص مي شود، بي آن كه لازم باشد از سوي خانواده مرد چيزي به خانواده زن پرداخت شود؛ امّا اگر مردي زني را بكشد در صورتي مي توان مرد را قصاص كرد كه از سوي خانواده زن مقتول، مبلغي به خانواده مردقاتل تسليم شود؟!

توضيح آن كه، بر پايه فقه اهل بيت (عليهم السلام) ديه كشتن مرد مسلمان يك هزار مثقال شرعي طلا و ديه كشتن يك زن مسلمان، پانصد مثقال است. بنابراين اگر مردي زني را بكشد در صورتي مي توان مرد را قصاص كرد كه مبلغي معادل پانصد مثقال طلااز سوي خانواده زن به خانواده مرد (قاتل) تسليم شود.

چرا در اسلام ميان زن و مرد تبعيض وجود دارد و ارزش وجود زن پيوسته كمتر از مردان شناخته شده است. همين امر سبب مي شود كه بستگان زن به جاي قصاص مرد قاتل،به گرفتن ديه رضايت دهند.آيا اين نوع ستم به زن و خانواده او نيست كه پس از كشته شدن زن، بستگان او علاوه بر آن كه كسي از ايشان كشته شده است ناچار باشند براي قصاص قاتل، پانصد مثقال

طلا نيز به خانواده او (قاتل) تقديم كنند!

پاسخ

قانون قصاص و مجازات پديده عصر اسلام نيست. در جوامع جاهلي پيش از اسلام نيز در همه ملل وجود داشته است. قرآن از حكم قصاص دردين يهود چنين ياد مي كند: وكتبنا عليهم فَيها ان النفس بالنفس ...:3 بر آنان (در تورات) مقرّر كرديم كه جان در مقابل جان، چشم در مقابل چشم، بيني در مقابل بيني،...قصاص مي شود.{M

با اين حال، ملل گذشته اغلب ميان جرم و جزاي آن، عدالت را مراعات نمي كردند. مردم عرب گاهي به جاي يك نفر ده نفر را به قتل مي رساندند.4 و علت اين جزاي نابرابر را شرافت يك قبيله نسبت به ديگر قبايل مي دانستند.5 در اسلام با نزول آيات قصاص اين حكم چنين ضابطه يافت:

1. مي توان به جاي قصاص، عفو كرد و ديه گرفت يا آن را نيز عفو نمود.

2. قصاص به منظور اجراي فرمان خداوند و تأمين امنيت اجتماعي انجام مي گيرد. هدف انتقام و تلافي نيست؛ گرچه با قصاص قاتل، خانواده مقتول تا حدّي تشفّي مي يابند.

3. به جاي يك فرد نمي توان چند نفر را كشت، مگر آن كه همه در قتل سهيم بوده باشند. نيز بايد به جبران كشتن همه آنان به جاي يك نفر، از سوي بستگان مقتول مبلغي به بستگان هر يك از ايشان (كشندگان) داده شود.

4. به جاي زن در صورتي مي توان مردي راكشت كه نصف ديه يك مرد مسلمان به خانواده مرد قاتل داده شود.6 مرحوم مقدس اردبيلي مي نويسد: اين حكم از امور قطعي نزد فقيهان شيعه است.7 بايد دانست چنان كه قصاص براي انتقام نيست، ديه نيز بهاي جان و خون نمي باشد.

اگر چنين بود بهاي جان و خون يك انسان فرزانه و انديشمند با جان و خون يك فرد سفيه برابر نمي بود. آيا قرآن كه با نگرش ارزشي مي فرمايد: «هرگز دانايان و نادانان برابر نيستند» در مسأله ديه و قصاص چگونه تا بدين ميزان ميان زن و مرد تفاوت مي نهد و تفاوتي بين فرد فرزانه و عامي مقرر نمي دارد؟! اين بدان سبب است كه ديه و قصاص تعيين كننده ارزش ها و امتيازات افراد نيست و بيشتر به تأمين امنيت فردي و اجتماعي نظر دارد و راهكاري براي جبران مسايل اقتصادي و معيشتي بازماندگان افراد كشته شده است. از اين رو است كه مي گوييم: ديه نوعي جريمه دنيوي است كه داراي معيار خاصي است و كم يا زياد بودن آن، به شخصيت افراد مربوط نيست. ديه يك فرد عادي با ديه پيشواي عادل مسلمانان يك اندازه است و تخصّص و تعّهد و ايمان در آن تأثيري ندارد. امّا جنبه معنوي - نزد خداوند واز نظر تأثير مرگ افراد در جامعه - بي ترديد كشتن يك فرد برجسته و شايسته به مراتب سهمگين تر است و عقوبت سنگين تري در قيامت خواهد داشت. بنابراين گاه ممكن است از اين جنبه كشتن يك طفل يا زن، گناهي بزرگ تر از كشتن ده ها مرد داشته باشد

آنچه از روايات و گفتار فقها دانسته مي شود اين است كه ديه به منظور جبران خساراتي است كه در پي كشته شدن افراد به خانواده ايشان وارد مي آيد. به طور عادي چون مرد عهده دار مسؤوليت مخارج خانواده است، كشته شدن وي - به عمد يا به وسيله قصاص- تأثير زيانبارتري بر خانواده اش مي گذارد. از نظر اسلام، مرد

وظيفه دارد مخارج خانواده اش را تأمين كند. مبلغ ديه در حقيقت به فرد قاتل يا مقتول نمي رسد. سهم خانواده اوست كه سرپرستي را از دست داده است. به همين سبب است كه اگر مردي را به جرم كشتن يك زن قصاص مي كنند بايد براي جبران خسارتي كه در اثر كشته شدن آن مرد به خانواده او مي رسد، مبلغي از سوي بستگان زن به خانواده مرد پرداخت گردد و آنگاه مرد قصاص شود.

اين در حالي است كه گاه ممكن است خساراتي كه جامعه به سبب كشته شدن يك زن متحمل مي شود، بسي افزون تر باشد از خساراتي كه به سبب كشته شدن ده ها مرد متحمل شده است. اما بايد دانست كه ديه عهده دار جبران آن خسارت هاي معنوي نيست. به همين سبب است كه در روايات مي خوانيم: با مرگ يك دانشمند اسلامي رخنه اي در اسلام پديد مي آيد كه با هيچ چيز جبران نمي شود. امّا ديه او با يك فرد بي سواد برابر است.

حال اگر در مواردي مسؤول تأمين مخارج خانواده زن باشد و او به دست مردي كشته گردد در پرداخت ديه به بازماندگان وي چيزي افزون داده نمي شود. زيرا اولا تأمين معاش مسؤوليتي نبوده است كه شرع بر عهده او گذاشته باشد، بلكه وي به دلايل جانبي عهده دار آن گشته است. افزون بر اين كه در وضع مقررات، قانون گذار، احكام را براي نوع افراد در نظر مي گيرد، نه يكايك افراد. از اين نظر، به طور نوعي مردان مسؤول تأمين معيشت خانواده هستند،نه زنان. اعضاي خانواده مخارج خود را از او مي طلبند، نه از زن.

با اين همه هر گاه د رموردي زن

عهده دار مخارج خانواده بود و كشته شد حاكم اسلامي مي تواند از اموال عمومي، آن خسارت را جبران كند. اين نظر از فقيه عالي مقام آية الله شاهرودي نيز نقل شده است. ايشان در اين باره فرموده اند: اين امر بدان سبب است كه پديده زن كشي تقويت نشود.8

پي نوشت:

1.يا ايها الذين آمنوا كتب عليكم القصاص. (بقره، 178)؛ من قتل مظلوماً فقد جعلنا لوليّه سلطاناً. (اسراء33)؛ ان النفس بالنفس. (مائده،45)؛ وسائل الشيعه، ج 19، ص 61.

2. سلسلة الينابيع الفقهيه، ج 24، ص 19، جواهر الكلام،ج 42، ص 82.

3. سوره مائده. آيه 54.

4. الميزان ج 2، ص 432 - 438، در تفسير آيه 178 بقره.

5. مجمع البيان،ج 1، ص 488 - 492، در تفسيرآيه 178 سوره بقره.

6. تمام مذاهب اهل سنّت با اين حكم مخالف اند و معتقدند كه پرداخت چنين مبلغي به خانواده مرد لازم نيست. (احكام قرآن، ابوبكررازي، ج 1، ص 138 و 139؛ المهذّب، محيي الدين نووي، ج 18، ص 534.

7. زبده البيان في احكام القرآن، ص 671 و 672.

8. ر. ك: روزنامه قدس، پنجشنبه، 81/5/10، ص 15.

در خرداد سال 1368 پس از وفات امام خميني"ره" هنوز قانون اساسي سال 1358 اعتبار داشته است، در شب 15 خرداد سال 1368 مجلس خبرگان آقاي خامنه اي را كه آنموقع مرجع تقليد نبودند ابتدا بصورت موقت وبعدهم به عنوان رهبر معرفي كردند وبعد قانون اساسي تغيير پيدا كرد. چرا

پرسش

در خرداد سال 1368 پس از وفات امام خميني"ره" هنوز قانون اساسي سال 1358 اعتبار داشته است، در شب 15 خرداد سال 1368 مجلس خبرگان آقاي خامنه اي را كه آنموقع مرجع تقليد نبودند ابتدا بصورت موقت وبعدهم به عنوان رهبر معرفي كردند وبعد قانون اساسي تغيير پيدا كرد. چرا مرجعيت آقاي خامنه اي بعد اعلام شد وبعد هم قانون اساسي را تغييردادند؟

پاسخ

برادر گرامي جناب آقاي ح ، خ مطلبي كه در ذهن جنابعالي جا گرفته تماماً براساس مقدماتي است كه اساساً واقعيت ندارد، مرحوم امام خميني"ره" بعنوان معمار انقلاب اسلامي و نظام سياسي ديني در زمان حيات خود و دقيقاً درتاريخ 4/2/68 فرمان بررسي مجددقانون اساسي را صادر فرمودند وعده اي از نخبگان راتعيين نمودند تا مواردي را كه نياز به اصلاح دارد اصلاح نموده وبه رؤيت ايشان برسد. كميتة مذكور دراسرع وقت اصلاحات موردنظر را انجام وبه تأييد امام راحل رسيد از جمله تغييرات مهم در قانون اساسي كه پيش از رحلت امام مورد تأييد ايشان قرار گرفت ومبناي عمل مجلس خبرگان رهبري واقع شد. بحث برداشتن شرط مرجعيت از رهبري بود. در قانون اساسي مصوب 1358 يكي از شروط رهبري را مرجعيت قرار داده بودند. اين شرط در كميتة بررسي قانون اساسي تعيين شده از سوي امام راحل به شرط كفايت اجتهاد تغيير كرد. نظر امام"ره" اين بود كه براي ادارة نظام ورهبري جامعه شرط اجتهاد كافي است.اگر اين اجتهاد به مرجعيت تبديل شد. قيد مرجعيت لازم نيست. وهمانگونه كه به آگاهي رسيد كليه اصلاحات بعمل آمده مورد تأييد امام راحل قرار گرفت. وبه تأييد ملت نيز رسيد. پس از رحلت

امام خميني درجلسة خبرگان 14/3/68 ش مصادف با 29 شوال 1409 ق، حضرت آيت ا...العظمي سيد علي خامنه اي "حفظه ا..."با اكثريت قاطع اعضاي مجلس بعنوان رهبر نظام جمهوري اسلامي ايران برگزيده شدند وهيچ مطلبي در خصوص موقتي بودن اين انتخاب مطرح نشد. مراتب اجتهاد مقام معظم رهبري قبلاً مورد تأييد بسياري از مراجع تقليد قرار گرفته بود و مرجعيت ايشان نيزاز سوي جامعة مدرسين حوزة علميه قم مورد تأييد قرار گرفت وطي اطلاعية مهمي كه پس از رحلت آيت ا...العظمي اراكي منتشر شد وطي آن مرجعيت 7 نفر ازعلما و مجتهدين اعلام گرديد نام مبارك حضرت آيت ا...العظمي خامنه اي

نيز قيد گرديد وبه اطلاع جامعة اسلامي رسيد بنابرآنچه گذشت :

1. تغييرات واصلاحات قانون اساسي درزمان حيات امام راحل انجام گرفت و به تأييد آن بزرگوار وملت شريف ايران رسيد.

2. مجلس خبرگان، مقام معظم رهبري را كه از مجتهدين مورد تأييدخبرگان بودند پس از وفات امام به عنوان رهبر برگزيدند ومرجعيت معظم له از سوي جامعه مدرسين حوزه علميه قم مورد تأييد قرار گرفت. انتخاب معظم له به هيچ وجه موقتي نبود بلكه به عنوان رهبر دائمي برگزيده شدند. ناگفته نماند سه نفر ازمسؤلين طراز اول نظام (آيت ا...موسوي اردبيلي وآيت ا...خامنه اي و جناب آقاي رفسنجاني) درحضور فرزند امام"ره" (مرحوم حاج سيد احمد خميني) پيش از وفات امام ودر حضور امام راحل نسبت به آينده نظام ورهبري انقلاب اظهار نگراني مي كنند. امام مي فرمايند : "به هيچ وجه نگران نباشيد انسانهاي شايسته اي وجود دارند كه توانايي وشايستگي رهبري دارند. از امام سؤال مي كنند چه كسي لياقت رهبري دارد؟ وامام به

آقاي خامنه اي اشاره مي كنند ومي فرمايند : "ايشان لياقت رهبري واداره نظام اسلامي را دارند درآن روز مقام معظم رهبري از حاضران درجلسه اكيداً درخواست مي كنند كه اين مطلب به هيچ وجه منتشر نشود وجايي مطرح نگردد كه همين طور هم مي شود اما پس از وفات امام راحل، يادگار امام، مرحوم حاج احمدآقا خميني درجلسة خبرگان ظاهر مي شوند وبه اتفاق آيت ا...موسوي اردبيلي وجناب هاشمي رفسنجاني مطلب فوق را شهادت مي دهند واعضاي مجلس خبرگان ازديدگاه امام راحل وتأييدات ايشان آگاه مي شوند. خداي عزوجل را شاكريم كه ما را ازنعمت رهبري برخوردار ساخت. اميدواريم قدردان اين نعمت بزرگ الهي باشيم. ان شاء ا...

1_ چرا با اين كه خودكشي در دين اسلام حرام است و كسي حق اين عمل را ندارد اما پدر و يا پدربزرگ در صورتي كه بچه اش را بكشد نبايد مجازات شود يعني پدر و پدر بزرگ حق دارند بچه را بكشند اما همان بچه حق ندارد خودش را بكشد يعني هر شخصي نسبت به خودش اختيار ندارد ام

پرسش

1_ چرا با اين كه خودكشي در دين اسلام حرام است و كسي حق اين عمل را ندارد اما پدر و يا پدربزرگ در صورتي كه بچه اش را بكشد نبايد مجازات شود يعني پدر و پدر بزرگ حق دارند بچه را بكشند اما همان بچه حق ندارد خودش را بكشد يعني هر شخصي نسبت به خودش اختيار ندارد اما پدر و پدر بزرگ در اين مورد اختيار دارند؟ لطفا توضيح فرمائيد.

پاسخ

اين كه گفتيد پدر و مادر حق دارند بچه شان را بكشند كاملا غلط است. و اين كه فرموديد نبايد مجازات شوند هم غلط است. هيچ كس حق ندارد حق حيات را نه از خود و نه از ديگري سلب كند و اين موهبتي از طرف خداوند است كه فقط به اختيار اوست و فقط اگر كسي مرتكب قتل شده باشد يا جرائم سنگين را مرتكب شده باشد به فرمان خداوند قصاص يا مجازات مي شود.

پدر و مادر هم به هيچ وجه حق كشتن فرزند خود را ندارند آنچه باعث توهم شما شده است اين است كه حكمي در شرع است كه پدر در صورتي كه مرتكب قتل فرزندش شده باشد قصاص نمي شود و به خاطر حقي كه بر فرزند دارد و اصل در وجود اوست كشته نمي شود اما مجازات ديگري مي شود بايد ديه پرداخت كند و به زندان برود و براي اين كارش سخت توبيخ مي شود.

1_ آيا دين اسلام معتقد به تشابه حقوق ز ن و مرد است يا معتقد به تساوي حقوق آنان است ؟

پرسش

1_ آيا دين اسلام معتقد به تشابه حقوق ز ن و مرد است يا معتقد به تساوي حقوق آنان است ؟

پاسخ

شايد بهتر باشد اشكال را به اين صورت مطرح كنيم كه: اگر اسلام زن را انسان تمام عيار مي دانست حقوق مشابه و مساوي با مرد براي او وضع مي كرد، لكن حقوق مشابه و مساوي براي او قائل نيست، پس زن را يك انسان واقعي نمي شمارد. اصلي كه در اين استدلال به كار رفته اين است كه لازمه اشتراك زن و مرد در حيثيت و شرافت انساني، يكساني و تشابه آنها در حقوق است. مطلبي هم كه از نظر فلسفي بايد انگشت روي آن گذاشت اين است كه لازمه اشتراك زن و مرد در حيثيت انساني چيست؟ آيا لازمه اش اين است كه حقوق مساوي يكديگر داشته باشند به طوري كه ترجيح و امتياز حقوقي در كار نباشد؟ يا لازمه اش اين است كه حقوق زن ومرد علاوه بر تساوي و برابري، متشابه و يكنواخت هم بوده باشند و هيچ گونه تقسيم كار و تقسيم وظيفه اي دركار نباشد؟ شك نيست كه لازمه اشتراك زن و مرد در حيثيت انساني و برابري آنها از لحاظ انسانيت، برابري آنها در حقوق انساني است اما تشابه آنها در حقوق چطور؟

اگر بنا شود تقليد و تبعيت كوركورانه از فلسفه غرب را كنار بگذاريم و در افكار و آراء فلسفي كه از ناحيه آنها مي رسد به خود اجازه فكر انديشه بدهيم، اول بايد ببينيم آيا لازمه تساوي حقوق تشابه حقوق هم هست يا نه؟ تساوي غير از تشابه است، تساوي برابري است و تشابه يكنواختي.

ممكن است پدري ثروت خود را به طوري مساوي ميان فرزندان خود تقسيم كند اما به طور متشابه تقسيم نكند. مثلاً ممكن است اين پدر چند قلم ثروت داشته باشد؛ هم تجارتخانه داشته باشد و هم ملك مزروعي و هم مستغلات اجاري، ولي نظر به اين كه قبلاً فرزندان خود را استعداد يابي كرده است، در يكي ذوق و سليقه تجارت ديده است و در ديگري علاقه به كشاورزي و در سومي مستغل داري، هنگامي كه مي خواهد ثروت خود را در حيات خود ميان فرزندان تقسيم كند، با در نظر گرفتن اين كه آنچه به همه فرزندان مي دهد از لحاظ ارزش مادي با يكديگر برابر باشد و ترجيح و امتيازي از اين جهت در كار نباشد، به هركدام از فرزندان خود سرمايه را مي دهد كه قبلا در آزمايش استعداديابي آن را مناسب يافته است.

كميت غير از كيفيت است، برابري غير از يكنواختي است، آنچه مسلم است اين است كه اسلام حقوق يكجور و يكنواختي براي زن و مرد قائل نشده است، ولي اسلام هرگز امتياز و ترجيح حقوقي براي مردان نسبت به زنان قائل نيست اسلام اصل مساوات انسانها را درباره زن و مرد نيز رعايت كرده است. اسلام با تساوي حقوق زن و مرد مخالف نيست، با تشابه حقوق آنها مخالف است. اما غربيها به اسم دفاع از حقوق زن نظريات خود را در باب تشابه حقوق زن به اسم تساوي حقوق تبليغ مي كنند. استاد مطهري نظام حقوق زن در اسلام دراين باره مي گويد: نمي دانم چرا كار ما كه روزي پرچمدار علم و فلسفه و منطق در جهان

بوده ايم بايد به آنجا بكشد كه ديگران بخواهند نظريات خود را در باب تشابه حقوق زن و مرد با نام مقدس تساوي حقوق به ما تحميل كنند اين درست مثل اين است كه يك نفر لبو فروش بخواهد لبو بفروشد اما به نام گلابي تبليغ كند.

ايشان پس از بيان اين مسئله به توضيح علت عدم تشابه در حقوق زن ومرد در اسلام پرداخته و مي گويد: براي بررسي كامل اين مطلب لازم است كه در سه قسمت بحث كنيم:1_ نظر اسلام درباره مقام انساني زن از نظر خلقت و آفرينش

2_ تفاوتهايي كه در خلقت زن و مرد هست براي چه هدفهايي است؟ آيا اين تفاوتها سبب مي شود كه زن و مرد از لحاظ حقوق طبيعي و فطري وضع نامشابهي داشته باشند يا نه؟ 3_ تفاوتهايي كه در مقررات اسلامي ميان زن و مرد هست كه آنها را در بعضي قسمتها در وضع نامشابهي قرار مي دهد بر اساس چه فلسفه اي است؟ آيا آن فلسفه ها هنوز هم به استحكام خود باقي است؟ (1) دوست عزيز در اين اوراق مجالي براي پرداختن به جزئيات اين مسئله نيست براي اطلاع بيشتر بهتر است به اين كتاب(نظام حقوق زن در اسلام) و كتابهاي ديگري كه در اين زمينه نوشته شده است مراجعه فرماييد.

منابع و مآخذ

1_ نظام حقوق زن در اسلام، استاد مرتضي مطهري، ص115،116.

1_ چرا با اين كه خودكشي در دين اسلام حرام است و كسي حق اين عمل را ندارد اما پدر و يا پدربزرگ در صورتي كه بچه اش را بكشد نبايد مجازات شود يعني پدر و پدر بزرگ حق دارند بچه را بكشند اما همان بچه حق ندارد خودش را بكشد يعني هر شخصي نسبت به خودش اختيار ندارد ام

پرسش

1_ چرا با اين كه خودكشي در دين اسلام حرام است و كسي حق اين عمل را ندارد اما پدر و يا پدربزرگ در صورتي كه بچه اش را بكشد نبايد مجازات شود يعني پدر و پدر بزرگ حق دارند

بچه را بكشند اما همان بچه حق ندارد خودش را بكشد يعني هر شخصي نسبت به خودش اختيار ندارد اما پدر و پدر بزرگ در اين مورد اختيار دارند؟ لطفا توضيح فرمائيد.

پاسخ

اين كه گفتيد پدر و مادر حق دارند بچه شان را بكشند كاملا غلط است. و اين كه فرموديد نبايد مجازات شوند هم غلط است. هيچ كس حق ندارد حق حيات را نه از خود و نه از ديگري سلب كند و اين موهبتي از طرف خداوند است كه فقط به اختيار اوست و فقط اگر كسي مرتكب قتل شده باشد يا جرائم سنگين را مرتكب شده باشد به فرمان خداوند قصاص يا مجازات مي شود.

پدر و مادر هم به هيچ وجه حق كشتن فرزند خود را ندارند آنچه باعث توهم شما شده است اين است كه حكمي در شرع است كه پدر در صورتي كه مرتكب قتل فرزندش شده باشد قصاص نمي شود و به خاطر حقي كه بر فرزند دارد و اصل در وجود اوست كشته نمي شود اما مجازات ديگري مي شود بايد ديه پرداخت كند و به زندان برود و براي اين كارش سخت توبيخ مي شود.

آيا مردم حق دارند براي نسل آينده قانون تصويب كنند؟

پرسش

آيا مردم حق دارند براي نسل آينده قانون تصويب كنند؟

پاسخ

در تمام كشورهاي دنيا، رجال سياسي و علمي، براي كشور خود قانون وضع مي كنند كه مختص به زمان خاص هم نيست. مصلحت كشورها هم اقتضا مي كند كه قانون در آن مملكت روزمره نباشد.

بلي اگر نسلي پديد آمد كه با مصوّبات گذشته مخالف بود، مي تواند قانون را تغيير دهد (همانند انقلاب اسلامي ايران نسبت به دوران شاهنشاهي). البته بايد توجّه داشت كه اين مسأله بستگي به خواست اكثريت مردم دارد؛ نه گروه ها و احزاب كوچك؛ يعني، بيشتر مردم بايد به حاكميت آن قانون معترض باشند كه در اين صورت آن قانون در زمان هاي مختلف قابل تجديد نظر و اصلاح خواهد بود.

اعتراض به نحوه اجراي قانون و يا مجريان آن، ربطي به اصل مشروعيت و مقبوليت قانون ندارد؛ به عنوان مثال ممكن است 80درصد مردم يك كشور نسبت به گراني اعتراض داشته باشند؛ ولي برگشت اين اعتراض به مديريت ها و عملكرد مسؤولان اقتصادي و اجرايي كشور است؛ نه به اصل نظام و قانون اساسي آن.

يكي از راههاي تشخيص اين كه مردم قانون اساسي را قبول دارند يا خير، آمار شركت آنها در انتخابات هاي مختلف است؛ زيرا شركت در انتخابات، دلالت بر پذيرفتن اصل حاكميت و قانون دارد؛ زيرا در نظر سياسي، مخالف اصل حاكميت، بايد انتخابات را تحريم كند.

دادگاه ويژه روحانيت بر چه اساس قانوني است ؟

پرسش

دادگاه ويژه روحانيت بر چه اساس قانوني است ؟

پاسخ

مؤسّس دادگاه ويژه روحانيّت، امام راحل(ره) بوده است و از آن جا كه نظام اسلامي ما بر اساس نظريه «ولايت فقيه» اداره مي گردد و او بر طبق ولايت الهي خود، اختيار دارد در مواقعي كه صلاح بداند ارگان ها يا بنيادهاي لازم را تأسيس كند. مقام معظم رهبري نيز بعد از امام راحل، آن را ابقا نموده و از اين جهت جايگاهش صددرصد قانوني است.

ضمنا مجلس شوراي اسلامي و مجمع تشخيص مصلحت نيز در سال جاري قانون دادگاه ويژه را تصويب كرد.

جايگاه قانوني دادگاه ويژه روحانيت را بيان كنيد.

پرسش

جايگاه قانوني دادگاه ويژه روحانيت را بيان كنيد.

پاسخ

جايگاه قانوني دادگاه ويژه روحانيت از دو منظر قابل بررسي است:

1 _ در قانون اساسي به رهبري ولايت مطلقه داده شده و طبق اين اصل هرگاه ضرورت يا شرايط خاص زمان يامصلحت هاي گوناگون اقتضا كند كه ارگان، نهاد يا سازماني به وسيله رهبري تأسيس گردد، اين كار توسط وي انجامخواهد شد؛ بلكه بر او واجب است اقدام نمايد؛ زيرا بر مسند محافظت از مصلحت هاي اسلام و مسلمين تكيه نمودهاست.

2 _ در سال 78 مجلس شوراي اسلامي وجود دادگاه ويژه روحانيت را تصويب نمود.

پس وجود اين دادگاه هم از نظر قانون اساسي و هم از نظر مصوبات مجلس شوراي اسلامي، قانوني مي باشد.

از نظر عدالت هم عقل حكم مي كند در مسائل مهم جامعه، حساسيّت و دقت بيشتري وجود داشته باشد. بر هميناساس دادسراي نظامي و دادگاه ويژه مطبوعات و هيئت منصفه مطبوعات تشكيل گرديده است. در حالي كه به وجودآنها از نظر عدالت هيچ اشكالي وارد نيست. البته ممكن است در عملكرد اين دادگاه، يا هر دستگاه ديگري اشكالاتيوجود داشته باشد ولي اشكال در عملكرد بايد به صورت موردي عنوان گردد، نه با زير سؤال بردن اصل آن.

چرا زن نمي تواند رئيس جمهور, رهبر, مرجع تقليد و قاضي بشود؟

پرسش

چرا زن نمي تواند رئيس جمهور, رهبر, مرجع تقليد و قاضي بشود؟

پاسخ

ترديدي نيست كه مرد و زن از نظر جسمي و شرايط فيزيولوژيك با يكديگر متفاوتند و هر يك براي انجام وظايف ويژه اي آفريده شده اند. اندام مرد براي كارهاي سخت و سنگين مناسب است و اندام زن براي كارهاي ظريف،مسؤوليت حمل فرزند، شيردادن و... . اين تفاوت عين حكمت و به منظور حركت و دوام نسل بشر است. هم چنين به دليل ويژگي هايي كه ناشي از اين تفاوت است، بيشتر قهرمانان و بزرگان علم وفن و تاريخ از ميان مردان برخاسته اند.پيامبران نيز به دليل مسؤوليتي كه بر عهده داشتند و وظيفه خطيري كه بايد انجام مي دادند، از بين مردان برگزيدهشده اند. ولي همه اينها اين شبهه را در بر ندارند كه زن، نمي تواند به درجات عالي كمال انساني و قرب خداوند نايلشود و همان سيري را كه برخي از مردان دارند، نداشته باشد. نمونه هاي ذكر شده در قرآن، گواه اين مطلب است:حضرت مريم(س)، آسيه، هاجر، ساره، مادر موسي(ع) و... نمونه هاي اين رشد و تكامل هستند كه در قرآن ذكرشده اند. بنابراين تفاوت فيزيولوژيك زن و مرد؛ بدان معنا نيست كه راه كمال بر زن بسته و يا محدود است. از زاويه ايديگر، بايد توجه داشت كه عدالت همواره مقتضي تساوي عددي، وزني و... نيست. اگر كسي ادعا كند كه چون حجم و وزن بدن زنان كمتر از مردان است، پس عدالت رعايت نشده آيا اين سخن معقولي است؟ و يا گلي، هم وزن نبودنخود را با هندوانه به عنوان بي عدالتي مطرح سازد؟! اندام زن براي وظايف خاصي طراحي شده كه آن طراحي عينعدالت است؛ چرا كه متقضاي خلقت

حكيمانه و مصلحت عام بشر است. در برابر اين ادعا كه زن براي خدمت به مردآفريده شده مي توان ادعا كرد كه مرد نيز براي خدمت به زن آفريده شده است؛ چرا كه حاصل زحمات مردان نوعاً دراختيار زنان است و آنان هستند كه از يك سو در مردان انگيزه كار ايجاد مي كنند و از سوي ديگر حاصل كار آنان رامصرف مي كنند. پس بايد از اين سخن غيرمنطقي دست برداشت؛ چون نه زن براي خدمت به مرد آفريده شده و نهمرد براي خدمت به زن؛ بلكه اين دو همانند دو بال يك پرنده هستند كه در كنار يكديگر امكانات خود را در اختيار همقرار مي دهند تا هم خود زندگي كنند و به كمال برسند و هم ضامن بقاي نسل بشر باشد.

از خانم ها نيز كساني به درجه اجتهاد و مقامات بسيار بالاي علمي رسيده اند، مانند مرحومه خانم امين؛ ليكن مسألهمرجعيت تقليد غير از مسأله اجتهاد صرف است؛ زيرا مرجعيت نوعي زعامت و رهبري ديني است و به فتواي جميعمراجع يكي از شرايط مرجعيت «مرد بودن» است.

براي بررسي اين مطلب لازم است دو مقدمه را ذكر نماييم:

1- دانشمندان علم «اصول فقه» مي گويند احكام دوگونه است: احكام واقعي واحكام ظاهري. احكام واقعي،احكامي است كه شارع مقدس قرار داده است و احكام ظاهري، احكامي است كه مجتهد از طريق ادله و اصول به آندست مي يابد. در موارد بسياري اين دو عين يكديگرند، ولي درپاره اي از شرايط ممكن است آنچه كه مجتهد فهميد باحكم واقعي الهي مطابق نباشد. وظيفه ما اين است كه از احكام ظاهري تبعيت نماييم، زيرا، راهي به سوي احكام جزاز طريق ادله ظاهري از جمله فتواي مجتهد

نداريم. پس اگر بعدا معلوم شد كه اين احكام ظاهري با احكام واقعيمطابق بوده كه خيلي خوب است و ما همانگونه عمل كرده ايم كه شارع مقدس خواسته است. و اگر مطابق نبود ما درنزد شارع مقدس معذور هستيم؛ زيرا راهي را كه او به ما نشان داده بود رفته ايم. حال اگر اصابت به واقع نكرده و ما را بهمقصود نهايي شارع مقدس نرسانده است تقصيري متوجه ما نيست بلكه چه بسا به خاطر همين تبعيت از فرمان شارعمأجور هم باشيم.

مقصود از بيان اين مقدمه اين است كه احكامي كه در دست ما است ولو بايد در عمل همينگونه رفتار نماييم، اما درپاره اي از موارد مانند آنجا كه اختلاف بين فقها وجود دارد، مي توان احتمال داد كه حكم واقعي الهي به گونه اي ديگرباشد.

2- مرجعيت تقليد گرچه توفيقي الهي است و خالي از عنايات امام زمان(عج) نيست، اما قبل از آن كه يك منصباجتماعي باشد و بيشتر از آن، يك مسؤوليت سنگين الهي و اخروي است و چه بسيار بوده اند بزرگاني كه با اجتماعشرايط از مرجعيت گريزان بودند.

ر.ك: مقدمه علامه سيد محمد حسين حسيني طهراني بر كتاب شريف «توحيد علمي و عيني» بخش مربوط به احوالات جناب «سيد احمد كربلايي».

بنابراين اگر هم چنين مسؤوليتي به شخصي واگذار نگردد در واقع بار آخرتي او سبك تر شده است.

پس از بيان اين دو مقدمه، ظاهرا نظر مشهور آقايان فقها اين است كه زن نمي تواند مرجع تقليد براي همه اعم از زنو مرد باشد، اما بعضي از مجتهدين و صاحب نظران عقيده دارند كه زن مي تواند مرجع تقليد براي همه باشد. حالممكن است حكم واقعي الهي هر كدام از اين دو نظر

باشد. هر گروه از اين آقايان، نظري را كه به آن رسيده اند براساسادله شرعي و روش متعارف اجتهادي است و نظر و فتواي آنان مستند به منابع و مباني شرعي است.

اگر نظر اول، حكم واقعي الهي باشد مي توان احتمال داد كه فلسفه و علت اين حكم در مقام تشريع، رعايت حالبانوان و كاستن از بار مسؤوليت آنان باشد و اين كه مرجعيت تقليد و تكاليف اجتماعي كه به دنبال مرجعيت مي آيدمناسب حال بانوان ودر طريق كمال خاص آنان نيست؛ زيرا ويژگي هاي روحي و رواني و معنوي بانوان به غير ازويژگي هاي روحي و رواني و معنوي مردان است و هر كدام كمالات خاص خود و طريق و راه مناسب براي رسيدن بهآن كمالات را دارند. نه زنان به خاطر ويژگي هاي متفاوت با مردان دچار كمبود و كاستي اند و نه مردان به خاطرويژگي هاي متفاوت با زنان دچار كمبود و كاستي هستند، نه كمالات خاص بانوان كمال براي آقايان است و نه كمالاتخاص آقايان كمال براي بانوان است. اينها دو موجود انساني هستند و شرايط و ويژگي ها و كمالات و راه هاي متفاوتيدارند كه همديگر را در اين جهان تكميل مي نمايند و نيازهاي هم را برطرف مي كنند.

و اگر هم حكم واقعي الهي اين باشد كه بانوان مي توانند مرجع تقليد براي همه زنان و مردان باشد فهميده مي شودكه اين امر منافات با ساختمان روحي و معنوي بانوان ندارد.

براي آگاهي بيشتر ر.ك: نظام حقوق زن در اسلام، شهيد مطهري.

خلاصه كلام اين كه از نظر قرآن كريم زن و مرد در مقام انسانيت و سير كمالات معنوي و الهي يكسانند ولي دو گونه انسان از يك نوع انسانيت به شمار مي آيند،

آيه 97 سوره شريفه نحل كه مي فرمايد: «من عمل صالحا من ذكر او انثي و هو مؤمن فلنحيينه حيوه طيبه و لنجزينهم اجرهم باحسن ما كانوا يعملون» و نيز آيه 13 از سوره مباركه حجرات كه مي فرمايد: «يا ايها الناس انا خلقناكم من ذكر و انثي و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عندا الله اتقيكم ان الله عليم خبير».

دليل روشن و واضحي است بر يكساني انسانيت زن و مرد، اما از بعد ديگر كه زن و مرد به دليل زن بودن و به دليل مرد بودن حتما تفاوت هاي بسياري با هم دارند كه به فراخور آن هر يك مسؤوليت هاي مناسب خويش را عهده دار مي شوند كه طبعا با مسؤوليت ديگري متفاوت است وگرنه زن و مردي معني نداشت يا همه مرد بودند و يا همه زن و از همين ويژگي است كه اگر هر يك از زن و مرد را در جاي خود بنگريم موجودي كامل و زيبا هستند كه كمترين نقصي در آنها وجود ندارد.

مطلب ديگر جهات سياسي و حقوقي قضيه است. تشخيص اين كه آيا بانوان مي توانند رئيس جمهور شوند يا نه،مبتني است بر چگونگي تفسير قانون اساسي كه قانون اساسي تفسير آن را بر عهده شوراي نگهبان قرار داده و تفسيرشوراي نگهبان اين است كه براساس قانون اساسي زن نمي تواند رئيس جمهور شود.

نكته ديگر اين كه از نظر اجرايي امروزه بانوان متصدي قضا مي باشند اما مسأله اي كه هست اين است كه انشاء حكمبراي قاضي غيرمجتهد ممضي نيست و اگر خانمي غير مجتهده باشد از اين جهت انشاء حكم به وسيله مسؤولين قضايي بالاتر انجام مي گيرد

(اگر مجتهده باشد چطور؟)

وظايف و اختيارات ولي فقيه در قانون اساسي چيست ؟

پرسش

وظايف و اختيارات ولي فقيه در قانون اساسي چيست ؟

پاسخ

الف) اگر سؤال از منظر قانون اساسي است. وظايف و اختيارات ولي فقيه در اصل يكصد و دهم چنين بيان شدهاست:

1- تعيين سياست هاي كلي نظام جمهوري اسلامي ايران پس از مشورت با مجمع تشخيص مصلحت نظام.

2_ نظارت بر حسن اجراي سياست هاي كلي نظام.

3_ فرمان همه پرسي.

4_ فرماندهي كل نيروهاي مسلح.

5_ اعلان جنگ و صلح و بسيج نيروها.

6_ نصب و عزل و قبول استعفاء:

الف) فقهاي شوراي نگهبان

ب ) عالي ترين مقام قوه قضائيه

ج ) رئيس سازمان صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران

د ) رئيس ستاد مشترك

ه ) فرماندهي كل سپاه پاسداران انقلاب اسلامي

و ) فرماندهان عالي نيروهاي نظامي و انتظامي

7_ حل اختلاف و تنظيم روابط قواي سه گانه.

8_ حل معضلات نظام كه از طريق عادي قابل حل نيست از طريق مجمع تشخيص مصلحت نظام.

9_ امضاي حكم رياست جمهوري پس از انتخاب مردم.

10_ عزل رئيس جمهور با در نظر گرفتن مصالح كشور پس از حكم ديوان عالي كشور به تخلف وي از وظايف قانوني يارأي مجلس شوراي اسلامي به عدم كفايت وي بر اساس اصل 89 .

11_ عفو يا تخفيف مجازات محكومين در حدود موازين اسلامي پس از پيشنهاد رئيس قوه و قضائيه.

ب ) اگر از نظر فقهي است، ولايت فقيه در حوزه نيازها و مصالح اجتماعي ولايت دارد و مقصود از ولايت مطلقهفقيه همين مي باشد. به عبارت دقيق تر ولايت فقيه از يك سو مطلق است. البته نه به معناي اطلاق مصطلح در علومسياسي، بلكه اطلاق در برابر امور حسبه يعني دايره ولايتش اختصاص به حسبه و ضروريات ندارد و از سوي ديگرمشروط است، يعني مشروط به رعايت احكام

الهي و مصالح اجتماعي.{J

قانون اساسي عراق (موقت) چه معايبي دارد كه بعضي از مراجع چه در عراق و چه در ايران و حتي دولت ايران نسبت به آن واكنش نشان داده است.

پرسش

قانون اساسي عراق (موقت) چه معايبي دارد كه بعضي از مراجع چه در عراق و چه در ايران و حتي دولت ايران نسبت به آن واكنش نشان داده است.

پاسخ(قسمت اول)

جهت آشنايي كامل با قانون اساسي موقت عراق، ابتدا متن آن را آورده و سپس به مهمترين معايب و اشكالاتي كه اين قانون اساسي از ديدگاه مراجع و ساير حقوقدانان دارد، اشاره مي نماييم:

[قانون اساسي موقت عراق در انتهاي پاسخ آورده شده است]

اما مهمترين معايب و اشكالات اين قانون به صورت مختصر عبارتند از:

1. براساس ماده 61 قانون فوق، كردهاي عراق از حق وتوي قانون اساسي دائم برخوردار مي شوند و اين باعث ناديده گرفتن حقوق و آراء اكثريت جمعيت عراق مي شود.

2. تشكيل دولت موقت با يك رئيس جمهور و دو معاون، مورد تأييد اعضاي شيعه شوراي حكومتي نيست و آنان خواستار آن هستند كه دولت موقت به رهبري يك شوراي رياست جمهوري 5 نفره اداره شود.

3. نقش اسلام در اداره كشور و چگونگي تنظيم روابط آن ناديده گرفته شده است.

4. بيگانگان در تنظيم و تهيه اين قانون، دخالت داشته اند و حال آن كه قانون اساسي عراق مي بايد تنها بر اساس مصالح و منافع آن كشور وضع گردد نه بيگانگان.

5. ضرورت برگزاري انتخابات پيش از تصويب قانون اساسي و تنها قانون اساسي با رأي اكثريت مردم عراق اعتبار دارد.

6. علاوه بر موارد فوق مشكلات ديگري نيز در اين قانون وجود دارد كه عبارتند از: ناديده گرفتن نقش مرجعيت در قانونگذاري و نقش نظارتي حوزه علميه نجف در زمينه تدوين قوانين مدني و جزايي، مسأله حضور تعداد افراد شيعه در مجمع ملي - كه

267 نفر نماينده دارد و مشخص نبودن معيارهاي انتخاب اين اعضا كه احتمال تضييع حقوق اكثريت يعني شيعيان وجود دارد، مشخص نبودن محدوده جغرافيايي شيعيان و امتيازات و اختيارات آنان در حالي كه در قانون اساسي موقت به حراست مناطق كردنشين و امتيازات و اختيارات آنها تعيين و تأكيد شده است (روزنامه همشهري، 17/12/82 و خبرگزاري مهر 20/12/82).

در هر صورت قانون اساسي فوق نه تنها با معيارهاي اسلامي بلكه با معيارهاي رايج بشري هم منطبق و هماهنگ نمي باشد و تنها منافع و مصالح اشغالگران را مي رساند نه خواست و مصالح مردم عراق را.

متن كامل آخرين نسخه قانون اساسي موقت عراق

اين قانون شامل 9 فصل و 62 ماده است كه مهمترين آن، تاكيد بر اسلام به عنوان دين رسمي، منبع اساسي قانونگذاري، فدراليسم براي منطقه كردستان، 25 درصد سهميه زنان در مناصب حكومتي و اداري و موارد ديگر است.

مقدمه :

ملت عراق براي استرداد آزادي مصادره شده خود از سوي نظام مستبد سابق، تلاش كرد، اين ملت با خشونت و اجبار با تمام اشكال آن به ويژه با بكارگيري آن به عنوان شيوه اي از شيوه هاي حكومتي مخالف است و عزم راسخ خود را براي اينكه ملت آزادي كه قانون بر آنها حكومت كند، گرفته است.

امروز ملت عراق بر احترام خود به قوانين بين الملل تاكيد مي كند، به ويژه اينكه خود يكي از موسسان سازمان ملل است، براي بازيابي جايگاه مشروع خود در ميان ملت ها تلاش كرده و در عين حال براي حفظ وحدت ملي با روح برادري و اخوت و همبستگي با هدف ترسيم نشانه هاي آينده عراق جديد و ايجاد

راهكاري براي برچيدن و محو آثار سياست ها و اقدامات تبيعض آميز و طائفه اي و درمان مشكلات كنوني تلاش مي كند.

اين قانون براي اداره امور عراق در دوران انتقالي تا زمان تشكيل يك حكومت منتخب بر اساس قانون اساسي دايمي براي تحقق دمكراسي كامل وضع شده است.

فصل اول : اصول اساسي

ماده اول:

الف )اين قانون ، قانون اداره دولت عراق در دوران انتقالي ناميده مي شود كه منظور از عبارت" اين قانون" در هر كجاي كه آمده باشد، همان قانون اداره عراق در دوران انتقالي يا قانون اساسي موقت است.

ب) مقدمه اين قانون بخش تفكيك ناپذير آن است.

ماده دوم:

الف) عبارت دوران انتقالي به معناي مرحله اي است كه از 30 ژوئن 2004 (9 تير83) تا زمان تشكيل حكومت منتخب عراقي بر اساس قانون اساسي عراق طول مي كشد،اين قانون(قانون موقت اساسي) بر آن تصريح مي كند كه زمان تشكيل حكومت منتخب حداكثر 31 دسامبر 2005 خواهد بود، مگر در حالت اجراي ماده 61 اين قانون (رجوع شود به ماده 61)

ب) دوران انتقالي از دو دوره تشكيل مي شود:

1- دوره اول با تشكيل حكومت موقت عراقي داراي حاكميت كامل كه قدرت را در 30 ژوئن 2004 به عهده مي گيرد و اين حكومت از طريق روند گسترده مشورت با طيف هاي جامعه عراق توسط شوراي حكومتي و حكومت موقت ائتلاف و امكان مشورت با سازمان ملل ، تشكيل مي شود، اين حكومت قدرت را بر اساس اين قانون اعمال مي كند كه اصول و حقوق اساسي در اين قانون بيان شده است و پيوستي كه با آن همخواني دارد و پيش از شروع مرحله انتقالي

صادر مي شود و بخش تفكيك ناپذير اين قانون است.

2- دوره دوم پس از تشكيل حكومت انتقالي عراقي آغاز مي شود كه پس از برگزاري انتخابات مجمع ملي صورت مي گيرد كه قانون موقت اساسي هم بر آن تصريح كرده به اينكه اين انتخابات در صورت امكان از 31 دسامبر 2004 بيشتر به تاخير نيفتد و در هر حال انتخابات تا پيش از 31 ژانويه 2005 برگزار شود و مرحله دوم دوران انتقالي با تشكيل حكومت عراقي بر اساس قانون اساسي دايم به پايان مي رسد.

ماده سوم

الف) اين قانون عالي ترين قانون كشور به شمار مي رود و در تمام مناطق عراق بدون استثناء بايد اجرا شود، تعديل اين قانون تنها با اكثريت سه چهارم اعضاي مجمع ملي و اجماع شوراي رياستي ممكن است و هيچ گونه تعديلي كه منجر به نقص يكي از اشكال حقوق ملت عراق در فصل دوم شود يا مدت دوران انتقالي را به بعد از مدت هاي ذكر شده در اين قانون تمديد شود، جايز نيست يا تاخير در برگزاري انتخابات براي مجمع جديد يا كاستن از اختيارات و قدرت ايالت ها و استان ها يا هر اقدامي كه بر اسلام يا ديگر اديان و شعائر آن تاثير بگذارد، جائز نيست.

ب) هر گونه متن قانوني كه با اين قانون مغايرت داشته باشد، از اعتبار ساقط است.

ج) به هنگام تشكيل حكومت منتخب بر اساس قانون اساسي دايمي، اين قانون از رده اعتبار خارج مي شود(اعتبار اجرايي خود را از دست مي دهد)

ماده چهارم

سيستم حكومتي در عراق جمهوري، فدراتيو، دمكراتيك، چندحزبي و فراگير خواهد بود و تقسيم قدرت در آن ميان

حكومت فدرال(مركزي) و حكومت هاي ايالتي و استان ها و شهرداري ها و اداره هاي محلي تقسيم خواهد شد و سيستم فدرالي بر اساس واقعيت هاي جغرافيايي و تاريخي و اصل تفكيك قوا نه بر اساس اصل قومي يا مذهبي يا طائفه اي

ماده پنجم

نيروهاي مسلح عراق تحت كنترل حكومت انتقالي عراق بر اساس فصل سوم و پنجم اين قانون خواهند بود.

ماده ششم

حكومت انتقالي عراق گام هاي فعال و موثري براي پايان دادن به آثار اقدامات سركوبگرانه رژيم سابق عراق مانند كوچ اجباري، سلب هويت و مصادره اموال منقول وغير منقول و اخراج از مشاغل حكومتي به دلايل سياسي، نژادي يا قومي انجام دهد.

ماده هفتم

الف) اسلام دين رسمي حكومت و منبعي براي قانونگذاري است و وضع قوانين در مرحله انتقالي كه مغاير اصول ثابت اسلام و اصول دمكراتيك و حقوق وارده در فصل دوم اين قانون جايز نيست ، اين قانون به هويت اسلامي اكثريت ملت عراق احترام گذاشته و حقوق ديني تمام افراد را در آزادي فعاليت هاي ديني و عقائد محترم مي شمرد.

ب) عراق كشور داراي قوميت ها و طوائف متعدد است و ملت عربي است كه بخش تفكيك ناپذير امت عرب است.

ماده هشتم

پرچم كشور و سرود و شعار آن را قانون تعيين مي كند

ماده نهم

عربي و كردي ، زبان هاي رسمي عراق هستند و در عين حال حق آموزش زبان هاي مادري مانند تركمني، سرياني يا ارمني را در موسسات آموزشي دولتي بر اساس قوانين آموزشي يا هر زبان ديگر در موسسات خصوصي محترم مي شمرد.

محدوده اصطلاحي زبان رسمي و نحوه اجراي احكام اين ماده با قانون است كه شامل:

1- انتشار

روزنامه رسمي (الوقائع العراقيه= رخدادهاي عراق) به دو زبان

- تكلم و سخنراني و بيان كردن در زمينه هاي رسمي مانند مجمع ملي و شوراي وزيران و دادگاه ها و كنفرانس هاي رسمي به هر يك از اين دو زبان مي باشد.

3- اسناد رسمي و مراسلات به دو زبان به رسميت شناخته مي شود و صدور آن نيز به همين ترتيب است.

4- راه اندازي مدارس هم به دو زبان بر اساس مقررات آموزشي مجاز است.

5- موارد ديگر مانند اسكناس ، گذرنامه ها و تمبرها بر اساس اصل مساوات محفوظ است.

6- ارگان ها و دستگاه هاي ايالتي در كردستان مي توانند از دو زبان استفاده كنند.

فصل دوم حقوق اساسي

ماده 10

اين ماده بياني از حاكميت ملت عراق و اراده آزاد است كه نمايندگان منتخب آنها چارچوب هاي حكومتي دولت عراق را تشكيل مي دهند و حكومت انتقالي عراق و حكومت هاي ايالتي و استان ها و شهرداريها و اداره هاي محلي بايد به حقوق ملت عراق از جمله حقوق درج شده در اين فصل احترام بگذارند.

ماده 11

ه) تصميم شوراي فرماندهي انقلاب منحل شده به شماره 666 سال 1980(درزمان رژيم صدام) لغو شده و هر كس كه تابعيت عراقي وي سلب شده ، عراقي قلمداد مي شود.

و) مجمع ملي بايد قوانين ويژه تابعيت و تابعيت پذيري را هماهنگ با احكام اين قانون(منظور قانون اساسي موقت) صادر كند.

ز) دادگاه ها در تمام مناقشات ناشسي از اجراي احكام ويژه تابعيت نظرالف) هر كس تابعيت عراقي را دارد، شهروند عراق محسوب شده و بر اساس اين شهروندي از تمام حقوق و وظايفي كه اين قانون بر آن تصريح مي كند،

برخوردار شده و هؑون؏ي șʠاساس ارتباط وي با وطن و دولت است.

ب) سلب تابعيت عراقي از شهروند عراقي و تبعيد وي جائز نيست اما اگر شهروندي كه تابعيت عراقي را گرفته در دادگاه ثابت شود كه وي در درخواست تابعيت خود اطلاعات در اساس دروغ را آورده كه با استناد به اين اطلاعات دروغ به وي تابعيت اعطا شده ،از اين قاعده مستثني مي باشد(سلب تابعيت وي مجاز است)

ج) هر عراقي حق داشتن بيش از يك تابعيت را دارد و هر عراقي كه تابعيت عراقي وي به خاطر به دست آوردن تابعيت ديگر سلب شده، عراقي به شمار مي رود.

د) هر عراقي از اين حق برخوردار است كه در صورتي كه تابعيت وي به دلايل مذهبي يا قومي و طائفي سلب شده، دوباره آن را پس بگيرد.

مي دهند.

* ماده 12

تمام عراقي ها صرف نظر از نژاد يا عقيده يا قوميت يا دين يا مذهب يا جنس خود در تمام حقوق خود برابر هستند و هرگونه تبعيض عليه شهروند عراقي بر اساس جنس يا قوميت يا دين يا نژادش ممنوع است و شهروندان عراقي حق حيات، آزادي را داشته و نبايد هيچ كس را از حق حيات يا آزادي مگر بر اساس تدابير قانوني محروم كرد، تمام شهروندان عراقي در مقابل اجراي عدالت برابرهستند.

ماده 13

الف) آزادي هاي عمومي و خصوصي محفوظ است.

ب ) حق آزادي بيان محفوظ است.

ج) حق گردهمايي هاي مسالمت آميز و آزادي وابستگي به جمعيت ها يك حق تضمين شده است كما اينكه حق آزادي تشكيل سنديكاها و احزاب و پيوستن به آنها بر اساس اين قانون نيز تضمين مي شود.

د) هر

عراقي حق تردد در تمام مناطق عراق را دارد و حق آزادي سفر به خارج از عراق و بازگشت به آن را نيز دارد.

ه) هر عراقي حق تظاهرات و اعتصاب مسالمت آميز را بر اساس قانون دارد.

و) هر عراقي حق آزادي انديشه و عقائد ديني و پرداختن به آداب مذهبي دارد اما وادار كردن آنها به اين امور ممنوع است.

ز) برده داري و تجارت بردگان و كار اجباري و خدمت اجباري نيز ممنوع است.

ح) هر عراقي حق دارد كه تمام امور زندگي اش خصوصي باقي بماند.

ماده 14

هر شهروند عراقي حق برخورداري از امنيت، آموزش، درمان بهداشتي و تامين اجتماعي را دارد و دولت عراق و در ضمن آن ايالت ها و استان ها و شهرداري ها و اداره هاي محلي هم بايد منابع آن را تامين كنند و ضمن توجه به نيازهاي اساسي ديگر، زمينه رفاه و فرصت هاي شغلي براي ملت را پديد آورد.

ماده 15

الف) هيچ يك از احكام قانون مدني قابل تجديد نظر نيست مگر اينكه نص صريحي درآن آمده باشد، مجرم دانستن و مجازات تنها با قانوني كه به هنگام ارتكاب جرم، قابليت اجرايي داشته باشد، امكان دارد.

ب ) شكستن حريم شخصي افراد از سوي پليس، بازپرسان يا مقامات حكومتي چه وابسته به حكومت فدرال يا ايالتي يا استانها ممنوع است مگر اينكه بر اساس حكم قاضي يا قاضي تحقيق بر اساس قانون كشوري معتبر و اطلاعات موثق باشد، شرايط بسيار اضطراري كه دادگاه مختص آن آن را تعيين مي كند مي تواند بازرسي بدون اجازه را توجيه كند، در حالت بازرسي بدون اجازه و در شرايط غير اضطراري دلايل يا قرائن

كه در چنين بازرسي پيدا مي شود در مورد اتهام جنائي به كار نمي رود مگر اينكه دادگاه مقرر كند كه كسي كه دست به بازرسي بدون اجازه زده به شكل مقبول و با حسن نيت معتقد بوده كه بازرسي وي بر اساس قانون بوده است.

پاسخ(قسمت دوم)

ج) بازداشت يا حبس غير قانوني افراد مجاز نيست و نيز بازداشت افراد به دلايل اعتقادات مذهبي يا سياسي نيز ممنوع است.

د) تمام شهروندان عراقي از حق محاكمه عادلانه و علني در دادگاه مستقل و بي طرف چه دادگاه مدني يا كيفري را دارند، احضاريه دادگاه و اساس قانوني آن بايد براي متهم بدون تاخير فراهم شود.

ه) متهم تا زماني كه بر اساس قانون محكوميتش اثبات نشود، بيگناه است و حق گرفتن وكيل مستقل و كاردان را دارد، نبايد وي را وادار به گفتن چيزي به هردليل كرد، حق حضور و آوردن شهود هم براي وي محفوظ است.

و) حق محاكمه عادلانه، سريع و علني براي همه تضمين مي شود.

ز) هر شخصي كه به دليل بازداشت يا توقيف از آزادي خود محروم شده حق رجوع به دادگاه را دارد تا دادگاه هم بي درنگ در قانوني بودن يا نبودن حكم بازداشت وي نظر دهد(تجديد نظر كند) و در صورتي كه ثابت شود بازداشت وي غير قانوني بوده ، حكم آزادي وي را صادر كند.

ح ) محاكمه متهم به همان اتهامي كه يك بار از آن تبرئه شده، جائز نيست.

ط) محاكمه فرد غير نظامي در دادگاه نظامي ممنوع است، ايجاد دادگاه هاي خاص يا اضطراري هم مجاز نيست.

ي) تمام اقسام شكنجه چه جسمي يا روحي در هر شرايطي ممنوع است و

رفتار خشونت آميز و غير انساني وتوهين آميز نيز مجاز نيست وهرگونه اعتراف از روي اجبار يا شكنجه يا تهديد در هر يك از تدابير كيفري ديگر به عنوان دليلي براي ارائه به دادگاه قابل قبول نيست.

ماده 16

الف) دست اندازي به اموال عمومي ممنوع است و حفظ آن بر هر شهروندي لازم است.

ب) مالكيت خصوصي براي افراد محفوظ است و هيچ كس را نمي توان جز در چارچوب قانون از تصرف در اموالش محروم كرد، گرفتن املاك از اشخاص تنها براي اهداف عام المنفعه در شرايط مشخص شده در قانون و به شرط دادن غرامت عادلانه و سريع ممكن است.

ج) هر شهروند عراقي حق كامل غير مشروط براي مالكيت در تمام مناطق عراق بدون هر قيد وبندي را دارد.

ماده 17

حمل يا داشتن يا خريد يا فروش سلاح جز در صورت مجوز قانوني مجاز نيست.

ماده 18

گرفتن هرگونه ماليات و عوارض تنها بر اساس قانون مجاز است.

ماده 19

تسليم كردن پناهنده سياسي كه حق پناهندگي بر اساس قانون اجرايي به وي اعطا شده، جايز نيست و نبايد وي را به كشوري كه از آن فرار كرده به اجبار بازگرداند.

ماده 20

الف) هر عراقي كه شرايط لازم تاكيد شده در قانون انتخابات را دارد حق نامزدي براي انتخابات را دارد، شهروندان عراقي بايد راي خود را در انتخابات آزاد، باز، عادلانه ، رقابتي و دوره اي پنهاني وارد صندوق ها كنند.

ب ) هر گونه تبعيض بر ضد هر شهروند عراقي با اهداف راي دادن در انتخابات بر اساس جنس يا دين يا مذهب يا نژاد يا دين يا قوميت يا ثروت جائز نيست.

ماده 21

حكومت انتقالي عراق يا حكومت هاي ايالتي

و استان ها و شهرداري ها يا اداره هاي محلي حق دخالت در حق ملت عراق در توسعه موسسات جامعه مدني چه با همكاري با سازمان هاي جامعه مدني بين المللي يا به هر شكل ديگر را ندارد.

ماده 22

اگر مسوولي در يك دايره حكومتي چه در حكومت فدرال يا حكومت هاي ايالتي يا استان ها در جريان كارش شخص يا گروهي را از حقوق مصرح در اين قانون يا هر قانون معتبر عراقي محروم كند، اين شخص يا گروه حق شكايت بر ضد اين مسوول را براي دريافت غرامت يا خسارت هاي ناشي از اين محروميت و تثبيت حق خود را دارد، اما اگر دادگاه حكم كرد به اينكه آن مسوول باحسن نيت قابل قبولي رفتار كرده كه اقدامش هماهنگ با قانون بوده، وي از پرداخت غرامت معاف مي شود.

ماده 23

بايد اينگونه تفسير و برداشت نشود كه حقوقي كه پيش از اين ذكر شد، تنها حقوقي است كه ملت عراق از آن برخوردار هستند، بلكه آنها از تمام حقوق شايسته يك ملت آزاد با ارزش انساني و حقوق مصرح در معاهده ها و توافقات بين الملل و اسناد قوانين بين المللي كه عراق آن را امضا كرده يا به آن پيوسته، برخوردار مي شوند.

و غير عراقي ها هم از تمام حقوق انساني كه با وضع آنها به اعتبار غيرعراقي بودنشان تعارض نداشته باشد، برخوردار مي شوند.

فصل سوم - حكومت انتقالي عراق

ماده 24

الف) حكومت انتقالي عراق كه در اين قانون، حكومت فدرالي نيز اشاره شده ، از مجمع ملي و شوراي رياستي ، شوراي وزيران ، نخست وزير و قوه قضائيه تشكيل مي شود.

ب) قواي سه

گانه مجريه، مقننه و قضائيه از هم مستقل عمل مي كنند.

ج) هيچ كدام از مسوولان يا كارمندان حكومت انتقالي عراق از مصونيت در قبال اعمال كيفري كه در خلال انجام وظيفه مرتكب مي شوند، برخوردار نيستند.

ماده 25

وظايف و اختيارات حكومت انتقالي عراق به شرح ذيل است:

الف) تعيين سياست خارجي، نمايندگي هاي سياسي، گفتگو در مورد معاهدات و توافقات بين المللي و امضاي آنها، ترسيم سياست اقتصادي و تجارت خارجي و تعيين سياست هاي گرفتن وام و قروض

ب) تدوين و اجراي سياست امنيت ملي ازجمله تشكيل نيروهاي مسلح و استمرار آن براي تامين و حمايت و تضمين امنيت مرزهاي كشور و دفاع از عراق

ج) ترسيم سياست مالي، صدور اسكناس، سازمان دهي گمرك ها و سياست بازرگاني از طريق مرزهاي ايالت ها و استان ها در عراق و تدوين بودجه عمومي دولت و ترسيم سياست پولي و ايجاد بانك مركزي و اداره آن

د) سازمان دهي امور استاندارها و سياست كلي دستمزدها

ه) اداره ثروت هاي طبيعي عراق كه متعلق به ساكنان ايالت ها و استان هاي عراق است از طريق مشورت با حكومت ها و مديريت هاي اين ايالت ها و استان ها صورت مي گيرد و واردات ناشي از اين ثروت ها هم از طريق بودجه عمومي و به شكل منصفانه متناسب با توزيع جمعيتي در تمام مناطق كشور توزيع مي شود و مشكلات و نيازهاي آن به صورت مثبت برطرف شود و ميزان توسعه در مناطق مختلف كشور را حل كرد.

و) سازمان دهي امور تابعيت، مهاجرت و پناهندگي

ز) سازمان دهي سياست ارتباطات

ماده 26

الف) قوانين اجرايي در عراق تا 30 ژوئن 2004 معتبر

خواهند بود مگر اينكه نص اين قانون(قانون اساسي موقت) خلاف آن را ثابت كند و يا اينكه حكومت انتقالي عراق بر اساس اين قانون، آنها را لغو يا تعديل كند.

ب) قوانين صادره از سوي قوه قانگذاري فدرال(مركزي) در صورت وجود تعارض با قوانين صادره از هر قوه قانونگذار ديگر بر اين قوانين برتري خواهد داشت مگر مواردي كه ماده 54 ب اين قانون آن را استثنا كرده است.

ج) قوانين و سيستم ها و دستورات و فرامين صادره از حكومت موقت ائتلاف(اشغالگران) به موجب قانون بين الملل تا زمان لغو يا تعديل آن معتبر خواهد بود.

ماده 27

الف) نيروهاي مسلح عراق از عناصر فعال و ذخيره تشكيل مي شود كه هدف از تشكيل اين نيروها دفاع از عراق است.

ب) تشكيل نيروهاي مسلح و شبه نظامياني كه تحت فرماندهي مستقيم حكومت انتقالي عراق نيستند، ممنوع است، مگر به موجب قانون فدرال

ج) نيروهاي مسلح عراق و دركنار آنها نظاميان شاغل در وزارت دفاع يا هر ارگان يا سازمان هاي تابعه حق نامزدي در انتخابات را براي تصاحب مناصب سياسي ندارند و حق حمايت از نامزدهاي انتخاباتي را ندارند، نبايد در فعاليت هايي كه سازمان هاي وزارت دفاع آنها را منع كرده، وارد شوند، اين ماده در عين حال مانع حق اين افراد براي راي دادن در انتخابات نمي شود.

د) اداره اطلاعات عراق تمام اطلاعات را جمع آوري مي كند و تهديدهايي كه امنيت ملي را هدف قرارداده، ارزيابي مي كند و با حكومت عراق در اين زمينه رايزني مي كند،اين اداره تحت كنترل غير نظامي و نظارت هيات قانونگذاري است و بر اساس قانون و اصول حقوق بشر شناسايي

شده عمل مي كند.

ه) حكومت انتقالي عراق به تعهدات بين المللي ويژه عراق در مورد منع گسترش و توليد و بكارگيري سلاح هاي هسته اي، شيميايي و ميكربي احترام و به آن عمل مي كند و به موارد ممنوعيت توسعه و ساخت و توليد و بكارگيري تجهيزات و عناصر و فناوري و سيستم هاي متصل به آن احترام مي گذارد.

ماده 28

الف) اعضاي مجمع ملي و شوراي رياستي و شوراي وزيران شامل نخست وزير ، قضات دادگاه ها نبايد در شغل و پست ديگري در داخل حكومت يا خارج آن منصوب شوند، عضو مجمع ملي كه عضو شوراي رياستي يا شوراي وزيران مي شود خود به خود از عضويت مجمع ملي مستعفي قلمداد مي شود.

ب) منتسبان به نيروهاي مسلح تنها در شرايطي مي توانند عضو مجمع ملي يا وزير يا نخست وزير يا عضو شوراي رياستي شوند كه 18 ماه پيش از آن ، استعفا داده يا به بازنشستگي نائل آيند.

ماده 29

الف) در صورتي كه حكومت موقت عراق قدرت كامل را بر اساس ماده دوم فصل اول به دست گيرد، حكومت موقت ائتلاف منحل شده و فعاليت شوراي حكومت انتقالي هم به پايان مي رسد.

فصل چهارم قوه قانونگذاري انتقالي

ماده 30

الف) دولت عراق در دوران انتقالي قوه قانونگذاري دارد كه به مجمع ملي عراق موسوم است وماموريت اصلي آن قانونگذاري و نظارت بر عملكرد قوه مجريه است.

ب) قوانين به نام ملت عراق صادر مي شود و قوانين ، مقررات و دستورالعمل هاي مربوط به آن در روزنامه رسمي كشور منتشر مي شود و از تاريخ انتشار آن در صورتي كه متني مخالف آن نباشد، قابل اجرا

مي شود.

ج)مجمع ملي بر اساس قانون انتخابات و قانون احزاب سياسي انتخاب مي شود و بر اساس قانون انتخابات ، درصد نمايندگي زنان در مجمع ملي نبايد كمتر از 25 درصد يعني يك چهارم اعضا باشد، نمايندگي عادلانه تمام طيف ها و قوميت هاي عراقي از جمله تركمان ها و كلداني، آشوري ها و ديگران نيز بايد رعايت شود.

د) انتخابات مجمع ملي در صورت امكان پيش از 31 دسامبر 2004 يا حداكثر 31 ژانويه 2005 برگزار مي شود.

ماده 31

الف) مجمع ملي از 267 عضو تشكيل مي شود و قانوني را وضع مي كند كه نحوه جايگزيني اعضاي آن را در صورت استعفا، بركناري يا وفات بررسي مي كند.

ب ) نامزد مجمع ملي بايد شرايط ذيل را دارا باشد:

ا- عراقي و عمرش كمتر از 30 سال نباشد.

2- از اعضاي رده بالاي حزب منحله بعث نباشد، مگر اينكه بر اساس مبناهاي قانوني مستثني شده باشد.

3- اگر در گذشته عضو حزب بعث منحله بود تا درجه عضو فعال بايد سند برائت از حزب بعث را در برائت از تمام روابط گذشته خود پيش از آنكه حق نامزدي را پيدا كند، امضا كند و قسم ياد كند كه با سازمان حزب منحله بعث هيچ گونه ارتباطي نداشته باشد و اگر در دادگاه ثابت شد كه دروغ گفته يا در اين مورد فريبكاري كرده، كرسي خود را در مجمع ملي از دست مي دهد.

4- از منتسبان به دستگاه هاي سركوبگر رژيم سابق يا كساني كه در سركوب شهروندان عراقي دست داشته اند، نباشد.

5- از طريق سوء استفاده از اموال عمومي به ثروت هاي نامشروع دست پيدا نكرده باشد.

6- محكوم به

جرايم منافي عفت نباشد و اينكه به حسن رفتار مشهور باشد.

7- مدرك ديپلم يا حداقل معادل آن را داشته باشد.

8- به هنگام نامزدي، عضو نيروهاي مسلح نباشد.

ماده 32

الف) مجمع ملي يك اساسنامه داخلي براي خود تعيين مي كند و جلسات خود را علني برگزار مي كند مگر اينكه شرايط خاص بر اساس اساسنامه داخلي آن را اقتضا نكند، اولين جلسه مجمع را بزرگترين اعضا از نظر سن رياست خواهند كرد.

ب) مجمع ملي از بين اعضاي خود يك رئيس و دو معاون انتخاب مي كند، رئيس مجمع ملي كسي است كه حداثر آرا را براي اين پست احراز كند، معاون اول وي كسي است كه بعد از وي دومين آرا را به دست آورد، رئيس بايد در هر مساله اي راي بدهد اما در مناقشه ها و بررسي ها شركت نمي كند مگر آنكه به صورت موقت از رياست جلسه پيش از سخنراني مستقيم در مورد اين مساله كناره گيري كند.

ج) راي گيري در مورد پيش نويس قانوني در مجمع ملي صورت نمي گيرد مگر پس از آنكه دو بار در نشست عادي مجمع خوانده شود و اينكه ميان هر بار خواندن حداقل دو روز فاصله بيفتد و اينكه پيش نويس قانون چهار روز پيش از راي گيري در دستور كار جلسه مجمع قرار گيرد.

ماده 33

الف) جلسات مجمع ملي علني خواهد بود و سخنراني ها ضبط و منتشر مي شود و راي گيري از هر عضو ثبت و اعلان مي شود و تصميمات در مجمع ملي با اكثريت عادي انجام مي شود مگر اينكه اين قانون(اساسي موقت) غير آن را تصريح كند.

پاسخ(قسمت سوم)

ب) مجمع ملي بايد

در مورد پيش نويس لوايح قوانين پيشنهادي از سوي شوراي وزيران از جمله پيش نويس قوانين مربوط به بودجه نظر بدهد.

ج) تقديم لوايح بودجه عمومي تنها توسط شوراي وزيران صورت مي گيرد و مجمع ملي هم آن را بررسي و تصويب مي كند، مجمع ملي مي تواند ضمن جابجايي فصول بودجه و كاهش كل مبالغ بودجه عمومي، به شوراي وزيران افزايش مجموع مبالغ هزينه ها را به هنگام ضرورت پيشنهاد دهد.

د) اعضاي مجمع ملي حق پيشنهاد پيش نويس قوانين را بر اساس اساسنامه داخلي دارند.

ه) اعزام نيروهاي مسلح عراق به خارج از كشور ممنوع است و تنها با هدف دفاع از وطن در مقابل تجاوز خارجي آن هم در صورت موافقت مجمع ملي و درخواست شوراي وزيران ممكن است.

و) عقد قراردادها و توافقات بين المللي تنها در صلاحيت مجمع ملي است.

ز) عمل نظارتي مجمع ملي و كميته هاي آن، حق استيضاح مسوولين اجرايي از جمله اعضاي شوراي رياستي، شوراي وزيران شامل نخست وزير و هر مسوول ديگر قوه مجريه را به مجمع مي دهد و اين حق شامل تحقيق و بازجويي و درخواست اطلاعات و صدور اوامر براي احضار افراد مي شود.

ماده 34

اعضاي مجمع ملي در خلال برگزاري جلسات مجمع از مصونيت برخوردار هستند و هيچ يك از اعضاي مجمع براي محاكمه در اين مورد در مقابل دادگاه فراخوانده شوند با اين حال دستگيري هر عضو مجمع در خلال برگزاري جلسات مجمع ملي جائز نيست مگر اينكه اين عضو متهم به ارتكاب جرمي كه مجمع ملي با لغو مصونيت از وي موافقت كند يا اينكه اين عضو را به هنگام ارتكاب علني جرم بازداشت كنند.

فصل

پنجم : قوه مجريه حكومت انتقالي

ماده 35

الف) مجمع ملي، يك رئيس و دو معاون براي وي انتخاب مي كند كه شوراي رياستي را تشكيل مي دهد كه ماموريت آن نمايندگي حاكميت عراق و نظارت بر امور عالي كشور است كه انتخاب شوراي رياستي با يك ليست و با اكثريت دو سوم آراي اعضاي مجمع ملي صورت مي گيرد. مجمع ملي صلاحيت و حق بركنار هر يك از اعضاي شوراي رياستي را با اكثريت سه چهارم آرا در صورت نداشتن لياقت يا شايستگي لازم دارد و در صورتي كه پستي در شوراي رياستي خالي بماند مجمع ملي با دو سوم اعضا جانشين آن را انتخاب مي كنند.

ب) شرايط لازم براي انتخاب اعضاي شوراي رياستي همان شرايط ويژه اعضاي مجمع ملي به شرح ذيل است:

1- سن آنها حداقل 40 سال باشد.

2- از حسن شهرت و سلامت و پاكي برخوردار باشند.

3- حزب منحله بعث را حداقل 10 سال پيش از سرنگوني آن ترك كرده باشد در صورتي كه عضو حزب بوده باشد.

4- در سركوب انتفاضه سال 1991 (كشتار شيعيان جنوب عراق ) شركت نكرده باشد و جناياتي بر ضد ملت عراق مرتكب نشده باشد.

ج)

شوراي رياستي تصميمات خود را با توافق كلي اتخاذ مي كند و هيچ يك از اعضا نمي تواند جانشين عضو ديگر باشد.

ماده 37

شوراي رياستي مي تواند هر قانون صادره از سوي مجمع ملي را وتو كند، در اين صورت قانون بار ديگر به مجمع ملي بر مي گردد تا با اكثريت دو سوم غير قابل وتو تصويب شود واين مدت نبايد بيش از 30 روز طول بكشد.

ماده 38

الف) شوراي رياستي، نخست وزير را با توافق

اكثريت معرفي مي كند و اعضاي شوراي وزيران بنا به پيشنهاد نخست وزير انتخاب مي شوند، نخست وزير و شوراي وزيران پس از آن براي كسب راي اعتماد اكثريت مطلق مجمع ملي پيش از شروع فعاليت خود تلاش كنند.

اعضاي شوراي رياستي در طول دو هفته بر يك روي يك نامزد براي نخست وزيري توافق كلي حاصل كنند در صورت شكست ، مسووليت معرفي نخست وزير به مجمع ملي بر مي گردد در اين حالت مجمع ملي بايد با اكثريت دو سوم راي دهند و اگر نخست وزير در خلال يك ماه نتوانست اعضاي شوراي وزيران را معرفي كند، شوراي رياستي نخست وزير ديگري را معرفي مي كند.

ب) شرايط و شايستگي هاي نخست وزير همان شرايطي است كه بايد در اعضاي شوراي رياستي باشد جز اينكه عمر وي نبايد كمتر از 35 سال به هنگام به عهده گرفتن اين مسووليت كمتر باشد.

ماده 39

شوراي وزيران با موافقت شوراي رياستي، نمايندگاني را با هدف گفتگو در مورد عقد معاهده ها و توافقات بين المللي تعيين مي كند و شوراي رياستي هم از مجمع ملي مي خواهد قانوني را براي تصويب اين معاهده ها و توافقات صادر كند.

ب) شوراي رياستي ،ماموريت فرماندهي عالي نيروهاي مسلح عراق را تنها براي اهداف تشريفاتي و مراسم به عهده خواهد داشت و حق قدرت فرماندهي ندارد تنها حق كسب اطلاع و توضيح و ارائه مشورت را دارد، فرماندهي عملياتي در امور نظامي از نظر عملياتي به ترتيب نخست وزير آنگاه وزير دفاع و سلسله مراتب فرماندهي نظامي نيروهاي مسلح خواهد بود.

ج) شوراي رياستي كه وظايف آن در فصل ششم اين قانون به طور

مفصل آمده، رئيس و اعضاي دادگاه عالي را بنا به توصيه شوراي عالي قضائي را تعيين خواهد كرد.

د) شوراي وزيران مدير كل سازمان اطلاعات كل و نيز افسران بلندپايه نيروهاي مسلح از درجه سرتيپ به بالا دارد را تعيين مي كند كه بايد به تصويب اكثريت عادي اعضاي حاضرمجمع ملي برسد.

ماده 40

الف) نخست وزير و وزيران در مقابل مجمع ملي ، مسوول هستند، مجمع حق سلب اعتماد چه از نخست وزير يا وزيران را به صورت گروهي يا انفرادي دارد در صورت سلب اعتماد از نخست وزير، كابينه به طور كامل منحل مي شود و ماده 40 ب(بعدي) قابل اجرا مي شود.

ب) در صورتي كه در مورد سلب اعتماد از تمام شوراي وزيران راي گيري صورت گيرد، نخست وزير و وزيران تا مدتي كمتر از يك ماه به انجام وظايف خود ادامه مي دهند تا زماني كه شوراي وزيران جديد براساس ماده 38 (قانون اساسي موقت) تشكيل شود.

ماده 41

نخست وزير مسووليت هاي روزانه خود را براي اداره دولت انجام مي دهد و بركناري وزيران با موافقت اكثريت مطلق مجمع ملي مجاز است، شوراي رياستي مي تواند به توصيه هيات تعيين صلاحيت كل پس از رعايت تدابير قانوني عضوي از شوراي وزيران از جمله نخست وزير را بركنار كند.

ماده 42

شوراي وزيران، اساسنامه داخلي را براي فعاليت خود و صدور مقررات و دستورات ضروري براي اجراي قوانين تهيه مي كند، شوراي وزيران همچنين مي تواند پيش نويس قوانين را به مجمع ملي پيشنهاد كند، هر وزارت بر اساس اختيارات خود مي تواند جانشين وزارت و سفرا و ديگر كارمندان رتبه هاي خاصر را نامزد كند تا بعد

از موافقت شوراي وزيران با اين كانديد كردن مساله به شوراي رياستي براي تاييد و تصويب ارجاع مي گردد، تمام تصميمات شوراي وزيران با اكثريت عادي اعضاي حاضر اتخاذ مي شود.

فصل ششم قوه قانونگذاري فدرال

ماده 43

) قوه قضائيه مستقل عمل مي كند و قوه مجريه از جمله وزارت دادگستري به هيچ شكلي از اشكال نمي تواند در كار آن دخالت كند، قوه قضائيه از اختيارات تام براي تبرئه يا محكوم كردن متهمان بر اساس قانون بدون دخالت قواي مجريه و مقننه برخوردار است

ب) قضات شاغل تا اول ژوئن 2004 به وظيفه خود ادامه مي دهند مگر اينكه بر اساس اين قانون نياز به ادامه كار آنها نباشد.

ج) مجمع ملي بودجه مستقل و كافي براي قوه قضائيه تصويب مي كند.

د) دادگاه هاي فدرال در مسائل ناشي از اجراي قوانين فدرالي، تصميم گيري نهائي را انجام مي دهند، تشكيل اين دادگاه ها تنها از اختيارات حكومت فدرال است و تاسيس اين دادگاه ها در ايالت ها با رايزني روساي شوراهاي قضايي ايالت ها ممكن خواهد بود و اولويت براي تعيين قضات اين محاكم يا انتقال آنها ، قضات مقيم آن ايالت خواهد بود.

ماده 44

الف) دادگاهي در عراق به نام دادگاه عالي فدرال تشكيل خواهد شد.

ب) اختيارات دادگاه عالي فدرال:

1- اختيارات انحصاري و اصلي در شكايات ميان حكومت انتقالي عراق و حكومت هاي ايالتي و اداره هاي استان ها و شهرداري ها و اداره هاي محلي دارد.

2- اختيارات انحصاري و اصلي در رسيدگي به شكايت هايي كه معتقد است قوانين يا مقررات صادره از حكومت فدرال يا حكومت هاي ايالتي و غيره با اين قانون(اساسي موقت) همخواني و

تطابق ندارند.

3- اختيارات فوق العاده احتمالي دادگاه عالي فدرال را قانون فدرال تعيين مي كند.

ج) اگر دادگاه عالي فدرال حكم داد كه قانون يا حكم يا مقرراتي با قانون اساسي موقت همخواني ندارد، اين قانون يا مقررات باطل و ملغي تلقي مي شود.

د) دادگاه عالي فدرال با تدابير لازم، اساسنامه اي را براي خود وضع مي كند تا به شكايت ها رسيدگي كرده و اجازه وكيل هم براي اين امر مي دهد، تصميمات خود را با اكثريت عادي مي گيرد به جز تصميمات مربوط به شكايت هاي مندرج در ماده 44 ب كه بايد با اكثريت دو سوم باشد كه اين تصميمات الزام آور خواهد بود، دادگاه عالي فدرال از قدرت مطلق در اجراي تصميمات خود برخوردار است.

ه) دادگاه عالي فدرال متشكل از 9 عضو خواهد بود كه شوراي عالي قضائي با رايزني و مشورت با شوراهاي قضائي ايالتها دستكم 18 تا 27 نفر را براي پر كردن جاهاي خالي در دادگاه مذكور معرفي خواهد كرد و به همان شيوه به معرفي سه عضو براي هر جاي خالي كه بر اثر وفات يا استعفا يا بركناري به وجود مي آيد، اقدام مي كند، شوراي رياستي اعضاي اين دادگاه را تعيين و يكي از آنها را به عنوان رئيس انتخاب مي كند، در صورت مخالفت با هر انتصاب، شوراي عالي قضائي گروه سه نفره جديد را معرفي خواهد كرد.

ماده 45

شوراي عالي قضايي نقش شوراي قضايي را بر عهده مي گيرد و بر قوه قضائيه فدرال نظارت مي كند و بودجه شورا اداره مي كند، اين شورا از رئيس دادگاه عالي فدرال، رئيس و معاونين دادگاه تجديد

نظر فدرال، روساي دادگاه هاي استيناف فدرال، رئيس كل دادگاه استيناف ايالتي و معاونين آن تشكيل مي شود، رئيس دادگاه عالي فدرال، رياست شوراي عالي قضايي را به دست مي گيرد و در صورت غيبت وي، رئيس دادگاه تجديد نظر فدرال رياست شورا را به عهده مي گيرد.

ماده 46

الف) دستگاه قضايي فدرال شامل دادگاه هاي موجود درخارج از ايالت كردستان ازجمله دادگاه درجه يك و دادگاه ويژه كيفري و دادگاه استيناف و دادگاه تجديد نظر است، تشكيل دادگاه هاي فدرالي بيشتر بر اساس اين قانون(اساسي موقت) امكان دارد و قضات اين دادگاه ها هم از سوي شوراي عالي قضايي انتخاب مي شوند، قانون اساسي موقت شرايط و شايستگي هاي لازم را براي تعيين قضات را تعيين كرده است.

ب) تصميمات دادگاه هاي ايالتي و محلي از جمله دادگاه هاي ايالت كردستان تصميماتي جدا و مستقل از ديگر تصميمات تلقي مي شود اما در صورت تعارض با قانون اساسي موقت يا قانون فدرال از سوي قوه قضائيه فدرال بازنگري مي شود.

ماده 47

عزل قاضي يا يكي از اعضاي شوراي عالي قضايي تنها در صورتي ممكن است كه به جرم منافي عفت يا فساد محكوم شود يا به نقص و ناتواني دچا رشود، عزل وي بنا به توصيه شوراي عالي قضايي و تصميم شوراي وزيران و موافقت شوراي رياستي صورت خواهد گرفت، كاهش حقوق قاضي يا قطع آن به هر دليل در طول مدت خدمت وي ممنوع است.

فصل هفتم دادگاه ويژه و هيات هاي ملي

ماده 48

الف) قانون تشكيل دادگاه ويژه كيفري صادره در 10/12/2003 تاييد شده و قابل اجرا مي باشد، اين قانون به طور انحصاري اختيارات و

اقدامات آن را تعيين مي كند.

ب) هيچ دادگاه ديگري صلاحيت رسيدگي به مسائلي كه در چارچوب اختيارات دادگاه ويژه كيفري است، ندارد مگر به اندازه اي كه نص قانون تاسيس دادگاه ويژه كيفري آن را اجازه دهد.

ج) تعيين قضات دادگاه ويژه كيفري بر اساس متون وارده در قانون تاسيس آن صورت مي گيرد.

ماده 49

الف) با تاسيس هيات هاي ملي مانند هيات ملي تعيين صلاحيت كل و هيات عالي حل اختلافات مالكيت و هيات ملي ريشه كني حزب بعث، موافقت مي شود، همچنين تاسيس هيات هاي چند جانبه بعداز اجراي اين قانون تاييد مي شود، اعضاي اين هيات هاي ملي پس از اجراي اين قانون(اساسي موقت) به فعاليت خود ادامه مي دهند با رعايت مطالب ماده 51

ب) تعيين اعضاي هيات هاي ملي بر اساس اين قانون صورت مي گيرد.

ماده 50

حكومت انتقالي عراق، هيات ملي حقوق بشر را با هدف اجراي تعهدات ويژه مربوط به حقوق مشخصه در اين قانون تاسيس مي كند تا به شكايت هاي مربوط به نقض حقوق بشر رسيدگي كند، اين هيات بر اساسي اصول پاريس صادره از سوي سازمان ملل و ويژه مسووليت سازمان هاي ملي شكل مي گيرد، اين هيات ها دفتري براي تحقيق در امور شكايت ها خواهند داشت كه اين دفتر صلاحيت تحقيق در مورد هر شكايت به اينكه رفتار مقامات حكومتي خلاف قانون است، دارد.

ماده 51

پاسخ(قسمت چهارم)

بكارگيري هر عضو از اعضاي دادگاه ويژه يا هر هيات كه حكومت فدرال آن را تشكيل مي دهد به هيچ عنوان در ارگان هاي حكومتي يا خارج از آن ممنوع است و اين ممنوعيت چه در قوه مجريه چه قوه مقننه يا

قضاييه حكومت انتقالي صادق است، اعضاي دادگاه ويژه نبايد در خلال فعاليت در دادگاه مذكور، كار در دواير ديگر را به حال تعليق درآورند.

فصل هشتم: ايالت ها، استان ها، شهرداري ها و هيات هاي محلي

ماده 52

طرح سيستم فدرالي در عراق به شكلي است كه مانع از تمركز قدرت در حكومت فدرال باشد، زيرا تمركز قدرت ممكن است باعث استمرارسالها استبداد و اختناق در سايه نظام سابق شود، سيستم فدرالي اعمال قدرت محلي را از سوي مسوولين محلي در تمام ايالت ها و استان ها تشويق مي كند تا عراق يكپارچه و واحد كه شهروندان مشاركت فعال و موثري در امور حكومتي داشته و حقوق وي تضمين شده و آزاد از سلطه باشند، را دربرگيرد.

ماده 53

الف) حكومت ايالت كردستان به عنوان حكومت رسمي مناطقي كه پيش از حكومت مذكور در 19 مارس 2003 اداره مي شد، واقع در استان هاي دهوك، اربيل وسليمانيه، كركوك، ديالي و نينوا ، به رسميت شناخته مي شود.

عبارت " حكومت ايالت كردستان" وارده در اين قانون به معناي شوراي ملي كردستان ، شوراي وزيران كردستان و قوه قضائيه ايالتي كردستان است .

ب) مرزهاي استان هاي 18 گانه در دوران انتقالي بدون تغيير باقي مي مانند.

ج) استان هاي خارج از ايالت كردستان به جز بغداد و كركوك ، حق تشكيل ايالت را در بين خود دارند.

حكومت موقت عراقي ، سازوكارهاي تشكيل اين ايالت ها را پيشنهاد مي كند تا ضمن ارائه به مجمع ملي منتخب در مورد آن نظر داده و تصويب شود بايد علاوه بر موافقت مجمع ملي با تصويب قانون ويژه در مورد تشكيل ايالت جديد، موافقت ساكنان استان

هاي مربوطه از طريق همه پرسي(رفراندوم) به دست آيد.

د) اين قانون ، حقوق اداري و فرهنگي و سياسي تركمن ها و كلداني آشوري ها وتمام شهروندان عراقي را تضمين مي كند.

ماده 54

الف)حكومت ايالت كردستان همچنان به فعاليت هاي فعلي خود در طول دوران انتقالي ادامه مي دهد مگر در مواردي كه مربوط به حوزه اختيارات انحصاري حكومت فدرال كه اين قانون تاكيد كرده، باشد.

حمايت مالي از اين ماموريت ها از سوي حكومت فدرال هماهنگ با عملكرد فعلي آن بر اساس ماده 25 (ه) صورت مي گيرد، حكومت ايالت كردستان سيطره بر امنيت داخلي و نيروهاي پليس را بر عهده مي گيرد و حق اعمال ماليات و عوارض داخل ايالت كردستان را نيز دارد.

ب) درمورد اجراي قوانين فدرال در داخل ايالت كردستان به شوراي ملي كردستان اجازه داده مي شود اجراي هر يك از اين قوانين را داخل منطقه كردستان تعديل و تغيير دهد به جز موارد تصريح شده در ماده 25 و ماده 44 (د) زيرا اين موارد فقط در چارچوب اختيارات انحصاري حكومت فدرال است.

ماده 55

الف) هر استان حق تشكيل شوراي استان و معرفي استاندار، تشكيل شوراي هاي شهرداري و محلي را دارد و بركناري هر عضو در حكومت ايالت يا استاندار يا هر عضو شوراهاي استان يا شهرداري يا محلي توسط حكومت فدرال يا يكي از مسوولان آن صورت نمي گيرد مگر اينكه از سوي دادگاه ويژه بر اساس قانون به جرمي متهم شود، همچنين حكومت ايالت نمي تواند استاندار يا عضوي از اعضاي هر يك از شوراهاي استان يا شهرداري يا محلي را بركنار كند و هيچ يك از استانداران يا اعضاي

شوراي استان، شهرداري يا محلي تحت سلطه حكومت فدرال نمي باشند مگر در مواردي كه مربوط به صلاحيت ها و اختيارات مشخص شده در ماده 25 و ماده 43 (د) باشد.

ب) استانداران واعضاي شوراهاي استان از اول ژولاي2004(9 تير83) وظايف خود را به موجب نص قانون حكومت محلي تا هنگام برگزاري انتخابات آزاد مستقيم كامل ادامه مي دهند، مگر اينكه يكي از اين افراد داوطلبانه از مقام خود كناره گيري كند يا عزل وي پيش از اين تاريخ( اول ژولاي 2004) به خاطر محكوم شدن به دليل ارتكاب جرم منافي عفت يا فساد يا ناتواني بر اساس قانون صورت گرفته باشد.

هنگام عزل استاندار يا شهردار يا يكي از اعضاي شوراها، شوراي مربوطه بايد درخواست هاي اشخاص واجد شرايط مقيم استان را براي عضويت دريافت كند اما شرايط صلاحيت در ماده 33 عضويت مجمع ملي تاكيد شده است ، نامزد جديد بايد اكثريت آراي شورا را براي پركردن كرسي خالي به دست آورد.

ماده 56

الف) شوراهاي استان ها به حكومت فدرال در هماهنگ كردن عمليات وزارت فدرال جاري داخل استان از جمله بازنگري طرح هاي سالانه وزارت و بودجه هاي آنها در مورد فعاليت هاي جاري در همان استان كمك مي كند، منابع مالي شوراهاي استان از بودجه عمومي دولت تامين مي شود و اين شوراها، اختياراتي دارند مانند افزايش واردات به شكل مستقل از طريق اعمال ماليات و عوارض و سازمان دهي روند اداره استان و مبادرت ورزيدن به راه اندازي طرح ها و اجراي آن در سطح استان يا مشاركت با سازمان هاي بين المللي و سازمان هاي غير دولتي و دست زدن به فعاليت

هاي ديگر هماهنگ با قوانين فدرال

ب) شوراهاي استان ها و مناطق و ديگر شوراهاي مرتبط به حكومت فدرال در انجام مسووليت هاي خود و ارائه خدمات عمومي كمك مي كنند اين كمك ها از طريق بازنگري در طرح هاي وزارتي فدرال درمناطق مذكور و تاكيد بر اينكه اين طرح ها، نيازها و منافع محلي را به شكلي مسالمت آميز رفع مي كند و تعيين ضرورت هاي بودجه محلي از طريق تدابير بودجه عمومي وكليه واردات محلي و وضع عوارض و ماليات و حفظ آن، سازمان دهي عمليات اداره محلي و راه اندازي پروژه هاي محلي و اجراي آن به تنهايي و يا مشاركت با سازمان هاي بين المللي و سازمان هاي غير دولتي و انجام اقدامات ديگر كه هماهنگ با اين قانون باشد،راشامل ميشود.

ج) حكومت فدرال تا جائي كه عملي باشد، تدابيري را براي اعطاي اختيارات بيشتر به شكل قانونمند به اداره هاي محلي، منطقه اي و استان ها مي دهد، سامان دهي واحدهاي ايالتي و اداره هاي استان ها از جمله حكومت ايالت كردستان بر اساس اصل عدم تمركز فدرت صورت مي گيرد همچنين به اداره هاي شهرداري و محلي اختياراتي اعطا مي شود.

ماده 57

الف) تمام اختياراتي كه در انحصار حكومت انتقالي عراقي نيست ، حكومت هاي ايالتي و استان ها مي توانند آن راداشته باشند و اين بلافاصله پس از تاسيس سازمان هاي مناسب حكومتي ممكن است.

ب) انتخابات شوراي استان ها در تمام مناطق عراق برگزار مي شود و انتخابات شورا يا مجلس ملي كردستان در همان موعد برگزاري انتخابات كه از 31 دسامبر 2005 فراتر نرود، برگزار خواهد شد.

ماده 58

الف) حكومت

انتقالي عراق به ويژه هيات عالي رفع اختلافات مربوط به مالكيت و ديگر طرف هاي مسوول بايد به سرعت تدابيري براي رفع ظلمي كه اقدامات رژيم سابق در تغيير وضعيت جمعيتي مناطق معين از جمله كركوك با كوچاندن و تبعيد افراد از اماكن مسكوني آنها و مهاجرت اجباري از داخل منطقه و خارج آن واسكان افراد غريبه با منطقه و محروم كردن ساكنان از كار اتخاذ كند و اين را از طريق اصلاح قوميت انجام داده و براي درمان اين ظلم حكومت انتقالي بايد اقدامات ذيل را انجام دهد:

1- درمورد مقيمان و تبعيد شدگان و مهاجرين و رانده شدگان هماهنگ با قانون هيات عالي رفع اختلافات مالكيت و تدابير قانوني ديگر را انجام دهد و حكومت در زمان معقولي بايد ساكنان آن را به منازل و اموال خودشان برساند و در صورتي كه اين امر براي حكومت مشكل باشد ، بايد غرامت عادلانه اي به آنها پرداخت كند.

2- درمورد افرادي كه به مناطق و اراضي معين منتقل شده اند حكومت بايد در مورد آنها بر اساس ماده 10 قانون هيات عالي براي حل اختلافات مالكيت ، براي تضمين امكان اسكان مجدد يا تضمين امكان پرداخت غرامت هايي از سوي دولت يا امكان تسليم اراضي جديد به آنها در نزديك مقر اقامت آنها در استاني كه از آنجا آمده اند يا امكان دريافت غرامت به خاطر هزينه هاي انتقال به آن مناطق تصميم گيري كند.

3- در مورد افرادي كه از استخدام يا وسائل معيشتي ديگر به خاطر مهاجرت اجباري از اماكن اقامتي محروم شده اند حكومت بايد فرصت هاي شغلي جديدي را در آن مناطق برايشان

فراهم كند.

4- در مورد اصلاح قوميت، حكومت بايد تمام قوانين مربوطه را لغو كرده و به اشخاص متضرر حق تعيين هويت ملي و وابستگي قومي را بدون اجبار يا فشار بدهد.

ب) رژيم سابق ، مرزهاي اداري و غيره را با هدف تحقق اهداف سياسي به بازيچه گرفت لذا رئيس و حكومت انتقالي عراق بايد با ارائه توصيه هايي به مجمع ملي اين تغييرات ناعادلانه را بررسي و حل كند، در صورتي كه رئيس نتواند توافق كلي در مورد مجموعه اي از توصيه را به دست آورد، شوراي رياستي بايد يك قاضي بي طرف را براي بررسي اين موضوع و ارائه توصيه ها تعيين كند در صورتي كه شوراي رياستي نتواند در مورد قاضي و حكم به توافق برسد، شوراي رياستي بايد از دبير كل سازمان ملل بخواهد شخصيت بين المللي معتبري را براي حكميت مطلوب تعيين كند.

ج) حل نهائي اراضي مورد اختلاف از جمله كركوك به زماني كه تدابير فوق الذكر تكميل شده، سرشماري جمعيتي عادلانه و شفاف برگزار شده و قانون اساسي دايمي تصويب شود، موكول مي شود ، بايد حل اين مساله به اصول عدالت هماهنگ باشد.

فصل نهم = مرحله بعد از دوران انتقالي

ماده 59

الف) قانون اساسي دايم ضمانت هايي را در خود دارد مبني بر اينكه نيروهاي مسلح عراق بار ديگر براي رفتار تروريستي بر ضد ملت عراق و سركوب آنها به كار گرفته نخواهند شد.

ب) همگام و هماهنگ با جايگاه عراق به عنوان يك كشور داراي حاكميت و تمايلش به همكاري با كشورهاي ديگر در حفظ امنيت وصلح و مبارزه با تروريسم از طريق مرحله انتقالي، نيروهاي مسلح مشاركت

اساسي در نيروهاي چندمليتي شاغل در عراق تحت فرماندهي واحد بر اساس قطعنامه 1511 شوراي امنيت در سال 2003 و قطعنامه هاي بعدي مربوطه خواهند داشت اين امر به هنگام تصويب قانون اساسي دايمي و انتخاب حكومت جديد بر اساس اين قانون ممكن خواهد شد.

ج) با انتقال قدرت و هماهنگ با جايگاه عراق به عنوان يك كشور داراي حاكميت، حكومت انتقالي عراق صلاحيت و اختيار عقد توافقات بين المللي الزام آور در خصوص فعاليت هاي نيروهاي چند مليتي حاضر در عراق را تحت فرماندهي واحد و براساس شرايط قطعنامه 1511 شوراي امنيت خواهد داشت و قطعنامه هاي بعدي مربوطه شوراي امنيت هيچ تاثيري در اين قانون بر حقوق و الزامات مترتب بر اين توافقات يا مترتب برقطعنامه شوراي امنيت شماره 1511 سال 2003 نخواهد گذاشت.

ماده 60

مجمع ملي بايد پيش نويس قانون اساسي دايمي عراق را تدوين كند و اين مجمع اين مسووليت را از راه هاي مختلف از جمله تشويق مذاكرات و جلسات در مورد قانون اساسي با برگزاري گردهمايي هاي علني و فعال و دوره اي در تمام مناطق عراق از طريق رسانه هاي گروهي و دريافت پيشنهادهاي شهروندان عراقي در خلال روند تدوين قانون اساسي دايمي كسب خواهد كرد.

ماده 61

الف) مجمع ملي بايد پيش نويس قانون اساسي دايمي را تا حداكثر 15 آگوست 2005 به پايان برساند.

ب) پيش نويس قانون اساسي دايمي در جريان همه پرسي براي تاييد ملت عراق ارائه مي شود.

ج) در صورتي كه دو سوم جمعيت سه استان در اين همه پرسي قانون اساسي دايمي را قبول نكنند اين قانون ملغي است يعني همه پرسي موفقيت آميز نبوده است

هرچند اكثريت راي دهندگان با آن موافقت كنند.

د) در صورتي كه قانون اساسي دايمي در همه پرسي به تاييد اكثريت برسد، انتخابات براي تشكيل حكومت دايمي تا حداكثر 15 ژانويه 2005 برگزار مي شود و حكومت جديد وظايف خود را نهايتا تا 31 دسامبر آغاز مي كند.

ه) اگر در همه پرسي ، قانون اساسي دايمي تاييد نشود، مجمع ملي منحل مي شود و انتخابات براي تشكيل مجمع ملي جديد تا حداكثر 15 دسامبر 2005 برگزار مي شود، مجمع ملي و حكومت انتقالي جديد عراق در آن هنگام وظايف خود را نهايتا تا 31 دسامبر آغاز خواهند كردو بر اساس اين قانون به وظايف خود ادامه مي دهند، زمان هاي نهائي تدوين پيش نويس قانون جديد به خاطر تدوين قانون اساسي دايمي از يك سال فراتر نرود مجمع ملي جديد مامور تدوين پيش نويس قانون اساسي عراق خواهد بود.

و) به هنگام ضرورت، رئيس مجمع ملي با موافقت اكثريت اعضا مي تواند به شوراي رياستي تا حداكثر اول آگوست 2005 تاكيد كند كه نياز به زمان بيشتري براي تكميل تدوين پيش نويس قانون اساسي دايمي دارد و شوراي رياستي نيز در آن صورت مدت تدوين پيش نويس را تا شش ماه فقط تمديد مي كند و تمديد اين مدت براي بار ديگر جائز نيست.

ز) اگر مجمع ملي، تدوين پيش نويس قانون اساسي دايمي را تا 15 آگوست 2005 تكميل نكند و تمديد مدت مذكور در ماده 60(د) را درخواست نكند، در آن صورت نص ماده 60(ج) اجرا مي شود.

ماده 62:

اين قانون تا زمان تدوين قانون اساسي دايم و تشكيل حكومت جديد عراق معتبر خواهد بود.

ماخذ سايت حقوقدانان

تاريخچه حقوق بشر و چگونگي تدوين آن را توضيح دهيد؟

پرسش

تاريخچه حقوق بشر و چگونگي تدوين آن را توضيح دهيد؟

پاسخ

هرچند تدوين اعلاميه جهاني حقوق بشر، پديده اي نوين است (1948): اما حقوق مذكور در آن قدمتي بس دراز دارد. و در اين راستا نقش انبياء الهي در انديشه هاي حكماي يونان باستان، و خصوصاً تأثير شگرف و بنيادين اسلام بر فلاسفه بزرگ قرون اخير اروپا، نظير «منتسكيو» و «ژاك ژاك روسو» - انديشمنداني كه اعلاميه حقوق بشر، مايه اوليه خود رااز انديشه آنان گرفته است - را نمي توان انكار نمود (نقاط قوت اعلاميه حقوق بشر البته همچنان كه مي آيد افراط وتفريطهاي زيادي در اين آموزه ها روي داده است)، اما اين اعلاميه بيشتر از فلسفه غرب (اومانيسم و ليبراليسم) سرچشمه گرفته است و مضامين موجود در آن را، با اختلاف كم و بيش مي توان در اعلاميه حقوق انگلستان (1688)،اعلاميه استقلال آمريكا (1776) و اعلاميه حقوق بشر و شهروند فرانسه (1789) و منشور ملل متحد (1945)، مشاهده نمود. تا اينكه در 10 دسامبر 1948 ميلادي به شگل كنوني به تصويب مجمع سازمان ملل متحد رسيد.

به طورخلاصه در چگونگي پيدايش و تدوين اعلاميه حقوق بشر گفتني است كه پيدايش و تدوين اين اعلاميه، در سير اروپايي آن هميشه جنبه انفعالي داشته و به موجب انقلابات و حركتهاي مردمي عليه نظامهاي استبدادي و ستمگر پديد آمده است و در آخرين مرحله آن، پس از دو جنگ جهاني اول و دوم است كه در قلمرو بين المللي مسئله حقوق بشر، مطرح مي گردد. خصيصه انفعالي بودن اين اعلاميه باعث شده كه تدوين كنندگان آن نتوانند فارغ از هر گونه افراط و تفريط و با نظري معقولانه، جامع نگر و حقيقت ياب

به انسان و حقوق او توجه كنند. و در نتيجه همين عامل، اعلاميه با كاستي ها و اشكالات بسياري مواجه است. هر جند بايد اين نكته را نيز مورد توجه قرار داد كه، تبيين و تدوين حقوق بشر در جوامع اروپايي كه براي انسان، زن و آزادي و كرامت، چندان ارزش و حقّي- حتي به لحاظ تئوريك - قائل نبودند، گامي ارزشمند در جهت احياي انسان و انسانيت محسوب مي شود. اما نسبت به جوامع اسلامي و حداقل نسبت به فقه و حقوق اسلام، كه چهارده قرن قبل بيشترين ارزش را براي انسان، زن، خانواده، آزادي، كرامت، تساوي وبرابري، حق مبارزه با ظلم و...قائل بوده است، پيشرفتي محسوب نمي گردد.

اعلاميه جهاني حقوق بشر از چه موادي تشكيل شده است؟

پرسش

اعلاميه جهاني حقوق بشر از چه موادي تشكيل شده است؟

پاسخ

اين اعلاميه، شامل يك مقدمه و 30 ماده است كه مي توان آنها رادر شش بخش اصلي زير خلاصه و طبقه بندي كرد:

بخش اول: شامل ديدگاه ها، اصول و مباني پيرامون:

1- وحدت خانواده بشري 2- كرامت و ارزش ذاتي انسان 3- حقوق بنيادين و غير قابل انتقال مرد و زن 4- آزادي، برابري و برادري.

بخش دوم: شامل حقوق، آزادي هاو معنويت هاي شخصي نظير، حق حيات، حق آزادي جسماني و حقوقي، حق امنيت، اصل برائت و...

بخش سوم: حقوق بنيادين فرد در رابطه با خانواده، سرزمين، اشياء و جهان خارج مواردي نظير تساوي حق ازدواج براي زن و مرد، حق مهاجرت، مالكيت، تابعيت و...

بخش چهارم: حقوق و آزاديهاي عمومي و سياسي بنيادين نظير حق آزادي انديشه، عقيده، مذهب، بيان، مشاركت در اداره عمومي كشور، اشتغال و...

بخش پنجم: حقوق اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي نظير، حق كار، آزادي سنديكايي، حق برخورداري از تأمين اجتماعي، حق تفريح، تعليم و تربيت و...

بخش ششم: چگونگي ارتباط فرد و جامعه، تكاليف فرد در برابر جامعه، محدوديتهاي حقوق و آزادي هاي فردي و روش تفسير اعلاميه.

به اعلاميه جهاني حقوق بشر چه انتقاداتي از ديدگاه اسلامي وارد است؟

پرسش

به اعلاميه جهاني حقوق بشر چه انتقاداتي از ديدگاه اسلامي وارد است؟

پاسخ

مسلماً نقد و انتقاد از اين اعلاميه، به معناي ناديده گرفتن نقاط مثبت آن نظير مفاهيم عالي اخلاقي و انساني مذكور در آن همچون تساوي و برابري انسانها، كرامت ذاتي انسان، وحدت خانواده بشري، نمي تواند مورد انكار و نفي قرار گيرد، زيرا اين اصول از قرنها قبل مورد تأكيد و سفارش اديان الهي بوده اند. (فلسفه حقوق، قدرت الله خسرو شاهي انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره) چاپ سوم 1378، ص 180).

البته صرف اشتراك اعلاميه و اديان الهي در اصول مذكور نيز موجب مصونيت اعلاميه از نقد و انتقاد نمي شود؛ زيرا اعلاميه در بسياري از اصول خود از ره آوردهاي ديني عقب مانده و يا از آن پيش گرفته و به همين جهت با كاستي يا اشكالات متعددي مبتلا شده است. از اين رو به طور خلاصه برخي از جهات مثبت و منفي اعلاميه عبارتنداز:

يك - جهات مثبت:

اصلي ترين جهت مثبت اعلاميه اين است كه آرمانهاي عالي انساني و فطري كه در طول تاريخ مورد نظر پيامبران و حكيمان و مصلحان جامعه بشري بوده و براي آن مبارزه، نموده اند را تدوين و بر اجراي آن تأكيد ورزيده است و از سوي ديگر، حداقل بسياري از مظالم، تبعيضها، ستمها، محدوديتها و نابرابريهايي كه قرنها به شكلي قانوني در مغرب زمين وجود داشت، خط بطلان كشيد و در مقابل، اصل را بر آزادي و برابري و برادري انسان نهاد. (همان)

دو - جهات منفي:

علاوه بر انتقادات محتوايي (كه در بخش مقايسه با اسلام بررسي مي شود)، از نظر شكلي چند انتقاد كلي به مجموعه اعلاميه حقوق

بشر وارد است:

1- عدم صلاحيت لازم و كامل قانونگذار: از ديدگاه مكتب حقوق اسلام، انسان مستقل از خداوند و وحي، فاقد صلاحيت كامل و لازم علمي (انسان شناختي)، اخلاقي و معنوي (دوري از خود خواهي و منفعت طلبي) و عيني و واقعي (دوري از خطا و نسيان) براي قانونگذاري است.

و اين موضوع نسبت به تدوين كنندگان اعلاميه حقوق بشر هم صادق است چون تدوين كنندگان و سياستگذاران اصلي و تصويب كنندگان آن، علاوه بر اختلاف نظر انسان شناختي، نه تنها از صلاحيت كامل اخلاقي برخوردار نبوده، بلكه بعضاً متهم رديف اول جنايات عليه بشريت نيزبوده اند.

2- فقدان شالوده هاي نظري: اعلاميه بر يك جهان بيني و زير ساختهاي متقن و روشني كه قدرت اثبات آن را داشته باشد استوار نيست زيرا جهان بيني مادي كه مبناي تفكر مؤسسين اعلاميه است، باعث شناختي ناقص از انسان و ساير ابعاد وجودي آن مي شود. از اين رو اعلاميه فاقد واقع نگري چند بعدي و جامع بودن، است. از سوي ديگر به دليل عدم انسجام و هماهنگي بين قواعد و اجزاء با زير ساختهاي آن، يك سيستم كارآمد و مبتني بر شالوده هاي نظري قوي نيست. در واقع زير بناي اعلاميه التقامل از انديشه هاي مختلفي است كه نه تك تك و نه مجموعاً قدرت اثبات اصولي چون كرامت ذاتي انسان، آزادي و آزادگي او، برابري و برادري انسانها راندارند. تدوين كنندگان اعلاميه، اصول مذكور درآن را بسان ميوه هاي شيرين و گوارايي از درخت اصلي آن، - درخت دين و وحي و مكتب انبياء - جداكرده و به رعايت بردرخت مصنوعي خود نشانده اند كه نه تنها هرگز چنين ميوه اي از آن نرويد، بلكه

توان حفظ و تحمل چنين ميوه اي رانيز ندارد.

سه - عدم هماهنگي و انسجام برون سيستمي و درون سيستمي:

اعلاميه از يك سو با ناديده انگاشتن اصيل ترين واقعيت هستي، يعني خداوند متعال و در نتيجه عدم توجه به نقش اراده او در تدبير تكويني و تشريعي جهان و انسان، و نيز ناديده گرفتن جهان آخرت و ابعاد جاويد روح انسان، فقط به تنظيم ناقص - و ناسازگار با اعتقادات بسياري از مردم جهان - بخشي از واقعيات مربوط به زندگي انسان پرداخته است.

و از سوي ديگر برخي از مواد اعلاميه با يكديگر تعارض و تناقض دارند به عنوان نمونه در ماده 16 نقش مذهب در ازدواج را نفي مي كند ولي بر اساس ماده 18 همه مردم از حق داشتن دين و مذهب و رفتار مذهبي به طور مطلق برخوردارند. (نظريه حقوق اسلام، استاد محمد تقي مصباح يزدي، انتشارات مؤسسه آموزش و پژوهش امام خميني (ره) چاپ اول 1380، ص 276).

چهار - عدم توجه به تكاليف:

در اعلاميه فقط به بيان حقوق و آزادي هاي افراد بسنده شده و از تكاليف و وظايف آنان جز در يك ماده آن هم به صورت كلي و مبهم، ياد نشده است و حال آنكه هيج گاه حق از تكليف جدا نمي شوند زيرا حق حيات وقتي اثر دارد كه ديگران ملزم به رعايت آن باشند و همچنين اثبات هر حقي براي فرد در امور اجتماعي، تكليفي را نيز براي همان فرد مي آورد يعني شخص در مقابل انتفاعي كه ازجامعه مي برد بايد وظيفه اي را هم بپذيرد.

اسلام و اعلاميه جهاني حقوق بشر:

قبل از پرداختن به نقاط اشتراك

و افتراق، لازم است تا تعريف دقيقي كه هر كدام از اين دو ديدگاه از «انسان» به عنوان موضوع و محور اصلي حقوق بشر اسلامي و اعلاميه جهاني حقوق بشر دارند، ارائه نماييم.

انسان موضوع اعلاميه، تنها يك حيوان متكامل است، كه آغاز و انجامش به فاصله تولد تا مرگ خلاصه مي شود و بنابراين حقوق و تكاليف او نيز درهمين قلمرو محدود معين مي گردد. اما انسان موضوع حقوق بشر اسلامي، آفريده اي الهي است كه از روح خداوندي در او دميده شده است «ونفخت فيه من روحي» حجر، آيه 29).

و لذا نه تنها ازجاودانگي برخورداراست، بلكه گوهر وجود انسانيت انساني او، نيز در گرو اين انتساب است، و انسان خدا فراموش، انسان از خود بيگانه است «ولا تكونوا كالذين نسوا الله فانسيهم انفسهم»(حشر، آيه 19) و در اين راستا حقوق و تكاليف انسان نيز در رابطه با خود، خدا و جهان نيز قابل تحليل و ارزيابي است. بنابراين به لحاظ كيفي و انسان شناختي، انسان موضوع اعلاميه باانسان موضوع حقوق بشر اسلامي، متفاوت است و از همين جا است كه بين اين دو اختلافات زيادي شكل مي گيرد.

بررسي نقاط اشتراك و افتراق:

مباني و اصولي همچون كرامت انسان، اصل آزادي و برابري انسانهاو بسياري از حقوق و معنويتهاي مذكور در اعلاميه حقوق بشر در كلّيت خود نه تنها با اسلام ناسازگاري ندارد، بلكه اسلام عزيز 14 قرن قبل به نحو كاملتر از آنها سخن گفته است و از مسلمات تعاليم اسلام است اما علي رغم اين نقطه اشتراك، به لحاظ دو ديدگاه متفاوت اعلاميه و اسلام به جهان و انسان و توجه كامل انسان به بعد

روحاني، جاويد و آخرتي انسان علاوه بر جنبه مادي و دنيايي آن، و جهالت و غفلت و يا تغافل اعلاميه نويسان او اين واقعيت چه بسا ممكن است اين اصول، مباني و حقوق و مصونيت هاي مشترك از دو نوع تعريف و تفسير متفاوت برخوردارگردند.

افزون براين، بايد ويژگيهاو نقاط قوت حقوق بشر اسلامي رادر اين ارزيابي مورد توجه قرارداد كه عبارتنداز:

1- صلاحيت علمي و اخلاقي و عيني قانونگذار، انسجام و عدم تناقض، بهره مندي از ضمانت اجراي دروني و...

2- برخورداري از مباني جهان بيني و انسان شناختي لازم.

3- عنايت و توجه به تكليف در كنار حق.

اكنون با توجه به اين ويژگيها ديدگاه حقوق بشر اسلامي را پيرامون برخي اصول كلي اعلاميه جهاني حقوق بشر به صورت تطبيقي به اختصار پي مي گيريم:

1- حق حيات: از ديدگاه اعلاميه، «هر كسي حق زندگي، آزادي و امنيت شخصي دارد» [ماده 3 اعلاميه حقوق بشر] در اينجا چند نكته وجود دارد:

اول اينكه ؛ از آنجا كه هر صاحب حقي مي تواند از حقش صرف نظر كند و اعلاميه هم هيچ استثنايي از اين قاعده كلي اعلام نكرده، چنين برداشت مي شود كه و انساني مي تواند از حق حيات خويش صرف نظر و مثلاً خودكشي به عمر خود پايان دهد.

دوم اين كه؛ از آنجا كه هيچ محدوديتي براي حق حيات در اعلاميه مطرح نشده، در هيچ صورتي نمي توان به حيات ديگران، هر چند به حيات ميليونها نفر تجاوز كرده باشند، آسيب رساند.

اما ديدگاه اسلام در مورد حق حيات، بسي ارجمندتر و كاملتر مطرح شده است زيرا:

اولاً: حيات را امانتي از رحمت خداوند «ونفعت فيه من

روحي» و امانتي دردست انسان است نه اينكه انسان صاحب حق حيات خويش و مالك مطلق آن باشد از اين رو حيات، فقط «حق» افراد نيست، بلكه حفظ آن «تكليف» آنان نيز هست و گذشتن از آن، جز در چارچوب ضوابط الهي ممنوع است وخودكشي نيزاز مواردي است كه منع شده است.

ثانياً: در اسلام نه تنها هر كسي تكليف دارد كه حق حيات ديگران را محترم شمارد و به آن تجاوز نكند، بلكه حتي وظيفه دارد در حفظ حيات ديگران نيز اقدام كند. (كاستي اعلاميه حقوق بشر)

جهت اطلاع بيشتر ر.ك: مباني حقوق بشر، سيد صادق حقيقت و سيد علي ميرموسوي، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، ص 227.

ثالثا:ً اسلام براي انسان دو نوع حيات مادي و بيولوژيك و حيات معنوي و «طيبه» قائل است و حفظ يا اثبات حيات مادي را در پرتو حفظ و دستيابي به حيات طيبه توجيه مي كنند و در هنگام تزاحم بين اين دو حيات، مادي را به قربانگاه حيات معنوي مي برد. به عنوان نمونه «فتنه» كه مصداقي از تجاوز به حيات معنوي جامعه است از قتل بزرگ تر و شديدتر معرفي شده «الفتنه اكبر من القتل» [بقره آيه 217] خود باعث پايان حق حيات براي متجاوز و فتنه گر مي شود.

2. اصل كرامت انساني: توجه به اين اصل در مقدمه و ماده 1 اعلاميه هر چند در مقابل ديدگاههاي كه انسان را داراي طبيعتي گرگ صفت مي دانند و يا ديدگاه تبعيض آميز نسبت به انسانها دارند، گامي بلند در جهت ارتقاء بشريت است اما نقدها بر آن وارد است از جمله اينكه:

منظور اعلاميه از كرامت ذاتي انسان، اينست كه اين صفت هيچ

گاه و در هيچ حالتي از انسان جدا شدني نيست هر چند مرتكب هزاران جنايت شده باشد اما ازديدگاه اسلام: منشأ كرامت انسان الهي است «و لقد كرمنا بني آدم» ( اسراء، آيه 70)و علاوه بر اين كرامت تكويني و اوليه كه همه انسانها در آن مساوي اند، داراي كرامت ديگري نيز كه اكتسابي است، مي باشدو انسانها در پرتو آن نسبت به كرامتي كه كسب كرده اند از ارزش متفاوتي برخوردار مي گردند: و اين كرامت در سايه تقوا حاصل مي شود «ان اكرمكم عند اللَّه اتقيكم» (حجرات، آيه 13) و انسان با ترك تقوا و ارتكاب جنايت كرامت تكويني و اوليه خود را از دست داده و حتي ممكن است از حيوانات هم پست تر بشود. از ديدگاه اسلام كرامت هم حق و هم تكليف است و نه تنها ديگران حق ندارند به كرامت او آسيب رسانند، بلكه خودش نيز حق گذشتن از كرامت خويش را ندارد و نمي تواند به ذلت و خواري تن در دهد.

3. اصل آزادي: گسترده ترين اصل است كه در اعلاميه حقوق بشر در موارد متعددي به آن اشاره شده است. در اين موارد هر چند بعضاً بر آزادي نوع انسان اشاره شده اما بيشتر بر آزادي فردي تكيه شده است. واين كه هر فرد انسان، در داشتن عقيده و دين، بيان عقيده و دين، اجراي مراسم ديني، ازدواج و شركت در فعاليتهاي سياسي و... آزاد است. آن نوع آزادي كه بر بنيان نگرش «اصالت فرد» استوار است.

در هر صورت جهت دريافت حقيقت آزادي انسان و ديدگاه اسلام نسبت به اين اصل و شاخه هاي آن بايد توجه داشت كه آزادي داراي مفاهيم مختلف فلسفي، روانشناختي،

اخلاقي و حقوقي است كه عدم توجه به آنها باعث خلط و گمراهي مباحث مي شود. (درآمدي بر حقوق اسلامي، دفتر همكاري حوزه و دانشگاه ،انتشارات همت، 1376، صص 249-287).

جهت آشنايي كامل ر.ك:

درآمدي بر انديشه سياسي اسلام، سيد صادق حقيقت

وجوه آزادي از ديدگاه اسلام، مصباح يزدي، انتشارات الهدي 1378، ص 373

در اين ميان دو مفهوم آزادي تكويني وآزادي تشريعي حائز اهميت بيشتري است :

3-1- آزادي تكويني (فلسفي): يعني انسان در چارچوب فعاليتهاي ارادي خويش طبيعتاً آزاد است. با اين نوع آزادي، اعمال ارادي انسان به صفت اخلاقي خوب بايد متصف شده و با آن از ساير حيوانان متفاوت مي شود و دين و دين داري انسان و ثواب و عقاب ناشي از اعمال او معنا پيدا مي كند. «انا هدينا السبيل اما شاكراً و اما كفوراً» (انسان، آيه 3). و به وسيله آن انسان به كرامت هاي اكتسابي و مدارج عالي دست مي يابد. اين نوع از آزادي مبناي كرامت انسان و جوهره انسانيت است. در تمامي مواردي كه در اعلاميه حقوق بشر سخن از آزادي رفته است. تنها ماده 1 آنهم به كمك توجيهاتي، مي توان ناظر به اين نوع آزادي دانست.

3-2- آزادي تشريعي، حقوقي و قانوني: يعني انسان، علاوه بر آن كه به لحاظ تكويني و طبيعي در انجام يكي از چند كار و يا اختيار يكي از چند امر آزاد است، به لحاظ حقوقي، قانوني و ياشرعي نيز در اين گزينش و انتخاب آزاد است مفهوم اين نوع از آزادي، مشروعيت و بعد از همه گزينه ها واطراف اختيار انسان است. اما در آزادي تكويني، آزادي در گزينش به معناي مشروعيت همه گزينه ها نيست (فلسفه حقوق، همان، ص

191).

از سوي ديگر آزادي تشريعي و قانوني، يك اصل مطلق و فاقد هر گونه قيدي نيست، بلكه در هر مورد قلمرو خاص خود را دارد و انتخاب گزينه اي فرا سوي آن قلمرو، مشروعيت ندارد، بحث اصلي پيرامون اصل آزادي، در واقع مربوط به همين قلمرو آزادي و محدوديتهاي آن است (وگرنه نفس آزادي في الجمله مورد قبول تمامي افراد و مكاتب از جمله اسلام است).

در مقايسه ديدگاه اسلام با اعلاميه نسبت به اصل آزادي، و محدوديتهاي آن، بايد ديد كه آيا اعلاميه حقوق بشر فقط عامل «عدم تجاوز به حقوق و آزادي ديگران» را به عنوان تنها عامل تحديد و استثناي وارد بر آزادي مي داند كه در اين صورت بين دو ديدگاه اعلاميه و اسلام تفاوتي وسيع و بنيادين وجود دارد چون كه تجاوز به حق خود و خدا نيز از ديدگاه اسلام ممنوع است. يا اينكه علاوه بر اين، اعلاميه، «مقتضيات صحيح اخلاقي و...» [ماده 29 اعلاميه حقوق بشر] را نيز از محدوديتهاي آزادي مي داند كه در اين صورت دو ديدگاه به هم نزديك شده، هر چند ممكن است به لحاظ تشخيص مصداق و اين كه كدام رفتار مخالف كرامت انسان و ناسازگار با مقتضيات صحيح اخلاقي است اختلافاتي وجود داشته باشد و به دليل نسبيت ارزشها و عدم اتكاء اخلاقي به مباني ثابت در نزد مؤسسين اعلاميه در اصل نزديكي بين دو ديدگاه مشكلات زيادي به وجود مي آيد.

از سوي ديگر در شاخه هاي آزادي نظير آزادي تن و نفي بردگي، آزادي مذهب، بيان، اجتماعات سياسي و... اختلافات بنيادين بين اين دو ديدگاه وجود دارد كه به دليل عدم فرصت، به اين جمله بسنده مي شود

كه همه حقوق و آزاديهاي مطرح شده در اعلاميه از ديدگاه اسلام تا آن جا پذيرفته شده كه تعارض با كرامت انساني او نداشته باشد و راه تكامل معنوي او را سد نكند. (فلسفه حقوق همان، ص 194-199).

4. اصل تساوي و برابري انسانها:

اين اصل يكي از شاخصه هاي مهم اعلاميه حقوق بشر است كه در مواد متعددي به انواع آن اشاره شده است. بررسي هر كدام از اين موارد به صورت تطبيق در اعلاميه و نظام ارزشي حقوقي اسلام، در اين مختصر نمي گنجد اما به طور خلاصه بايد گفت كه كليت اين اصل از ديدگاه اسلام كاملاً پذيرفته است. اسلام در چهارده قرن پيش و در دوراني كه انسان از انواع تبعيض ها و نابرابري ها رنج مي برد، به گونه هاي مختلف و در ابعاد مختلف برابري و حتي برادري انسانها را اعلام نمود در مورد تساوي قانوني كه در اين ميان حايز اهميت بيشتري است بايد گفت كه در نظام حقوقي اسلام اصل تساوي حقوقي و قانوي افراد، صرف نظر از هر نوع تبعيض نژادي، زباني، قومي، ملي، تاريخي و..، پذيرفته شده است و تنها دو استثناء بر آن مشاهده مي شود كه هر دو از توجه به واقعيت و اصل عدالت ناشي مي گردد: اولين استثنايي كه از واقع نگري اسلام ناشي مي شود مربوط به حقوق ذاتي، اوليه و تغييرناپذير انسانها يعني برخي تفاوتهاي حقوقي بين زن و مرد است. كه خود ناشي از تفاوت ويژگيهاي جسمي و رواني زن با مرد است. ودومين استثناء كه از اصل عدالت خواهي اسلام سرچشمه مي گيرد مربوط به حقوق اكتسابي، ثانويه و تحول پذير انسانها است. مثلاً دستمزد مساوي در برابر كار

مساوي است (مركز نشر اسراء مباني حقوق بشر، همان، ص 270؛ فلسفه حقوق بشر، ايت اللَّه جوادي آملي، فلسفه حقوق، همان، ص 199).

و يا اينكه تصدي مقامات علمي كشوري، خطوط سياسي منوط به وضعيت متساوي افراد است و استفاده از اين حق مخصوص واجدين شرايط است و مسلم است كه هيچ كس محروم شدن اكثريت جامعه از مقام رياست جمهوري را تبعيض و نابرابري حقوق نمي داند.

در پايان درباره سخنراني كه از آيت اللَّه مصباح نقل نموديد، در اين زمينه چنين موضوعي را در اختيار نداريم جهت آشنايي با نظرات ايشان ر.ك:

1. نظريه حقوقي اسلام استاد مصباح يزدي

2. فلسفه حقوقي، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)

3. درآمدي بر حقوق اسلامي، دفتر همكاري حوزه و دانشگاه

4. حقوق و سياست در قرآن، استاد مصباح يزدي

حقوق عمومي و حقوق اساسي مردم، تا چه اندازه در حكومت ديني تضمين شده است؟ آيا قوانين اساسي و عمومي متعلّق به مردم، در حكومت ديني داراي احترام و اعتبار است؟

پرسش

حقوق عمومي و حقوق اساسي مردم، تا چه اندازه در حكومت ديني تضمين شده است؟ آيا قوانين اساسي و عمومي متعلّق به مردم، در حكومت ديني داراي احترام و اعتبار است؟

پاسخ

حقوق اساسي، يكي از اقسام حقوق عمومي داخلي است؛ يعني، حقوق عمومي ابتدا به حقوق عمومي داخلي و حقوق عمومي خارجي تقسيم مي شود. حقوق عمومي داخلي نيز به حقوق اساسي، حقوق اداري، حقوق مالي و حقوق جزا تقسيم مي گردد.

حقوق اساسي از موضوعات زير سخن مي گويد:

1. دولت و شرايط تشكيل و اَشكال آن؛

2. سازمان ها و نهادهاي سياسي و روابط آنها با يكديگر، همراه با وظايف آنها؛

3. حقوق ملت و آزادي هاي فردي و عمومي و تبيين چگونگي شركت مردم در ايجاد قواي عاليه و طرز اِعمال حق حاكميت مردم و رفتار متقابل ملت و دولت. شعباني، قاسم، حقوق اساسي وساختار حكومت جمهوري اسلامي ايران، ص 23.

حقوق در نظام اسلامي، حقوق اساسي مردم به بهترين شكلي، هماهنگ با تعاليم و ارزش هاي والاي ديني، تأمين شده است. در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، حقوق اساسي مردم در بندها و فصول مختلف بيان گرديده است؛ از جمله:

يك. اصل مساوات و برابري: «مردم ايران از هر قوم و قبيله كه باشند، از حقوق مساوي برخوردارند و رنگ، نژاد،زبان و مانند اينها سبب امتياز نخواهد بود». اصل اوّل، فصل سوم.

دو. برخورداري از حمايت قانون: «همه افراد ملت، اعم از زن و مرد، يكسان در حمايت قانون قرار دارند و از همه حقوق انساني، سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي با رعايت موازين اسلامي برخوردارند». اصل 23، بند 14 و اصل 21.

سه. حقوق سياسي: «حاكميت مطلق بر جهان و انسان از آنِ خدا

است و هم او انسان را برسرنوشت اجتماعي خويش حاكم ساخته است. هيچ كس نمي تواند اين حق الهي را از انسان سلب كند، يا در خدمت منافع فرد يا گروهي خاص قرار دهد و ملت اين حق خدادادي را از طرقي كه در اصول بعد مي آيد، اعمال مي كند». اصل 56، 41 و 25.

در اصل ششم نيز آمده است: «در جمهوري اسلامي ايران، امور كشور بايد به اتكاي آراي عمومي اداره شود؛ از راه انتخابات، رئيس جمهور، نمايندگان مجلس شوراي اسلامي، اعضاي شوراها و نظاير اينها يا از راه همه پرسي».

چهار. حقوق اجتماعي:

1. حق داشتن شغل مناسب (اصل 43، بند2، اصول 28 و 29)؛

2. حق برخورداري از تأمين اجتماعي (اصل 29)؛

3. حق داشتن مسكن مناسب (اصل 31)؛

4. حقوق فرهنگي (اصل 30)؛

5. حقوق اقتصادي (حق مالكيت) (فصل چهارم، اصول 46، 49 و ...)؛

6. حقوق قضايي (حق دادخواهي، حق انتخاب وكيل براي طرح دعاوي) (اصل 34، 35 و 167).

بخش ديگري از حقوق اساسي، «آزادي هاي اساسي مردم» است كه جداگانه به آن خواهيم پرداخت. ر.ك: پاسخ پرسش 40.

مصونيت ها

سخن ديگر در اين زمينه «مصونيت ها» است، كه عبارت است از:

1. مصونيت شخصي يا امنيت فردي (اصول 21 - 23 و 38)؛

2. مصونيت قاضي (اصل 164)؛

3. امنيت قضايي (بند 114 اصل سوم).

4. اصول قضايي:

الف. اصل لزوم رعايت موازين اسلامي (اصول 159 و 163)؛

ب. اصل برائت (اصل 37)؛

پ. اصل قانوني بودن جرم و مجازات و حكم به اجراي مجازات از طريق مراجع قانوني (اصل 169)؛

ت. اصل علني بودن محاكمات (اصل 165)؛

ث. اصل عطف به ماسبق نشدن قوانين جزايي (اصل 169)؛

ج. اصل لزوم رسيدگي به شكايات و تظلمات (اصول 158 و 167)؛

ح. اصل لزوم جبران

خسارت مادي و معنوي ناشي از اشتباه يا تقصير قاضي (اصل 171 براي آگاهي بيشتر ر. ك: حقوق اساسي و ساختار حكومت جمهوري اسلامي ايران، ص 93-124.).

در مورد اينكه «آيا قوانين اساسي و عمومي متعلق به مردم، در حكومت ديني داراي احترام و اعتبار است»، بايد گفت:

اولاً، يك حكومت و نظام ديني، هرگز بدون خواست و اراده عمومي شكل نمي گيرد.

ثانياً، جامعه ديني - با توجه به التزام و پاي بندي عميقش به دين و ارزش هاي ديني - در جست و جوي قوانيني است كه از متن دين اخذ شده باشد و يا لااقل مورد قبول و تأييد دين بوده و هيچ گونه تعارضي با آن نداشته باشد. چنين قوانيني در حكومت ديني، از اعتبار و اهميت ويژه اي برخوردار است و كسي حق مخالفت با آن را ندارد. توجه به آنچه در سؤالات پيشين آمده است نيز در اين زمينه آگاهي بخش و رهگشا است.

مقصود از «حقوق بشر» كه اين همه در مجامع بين المللي از آن سخن به ميان مي آيد چيست؟

پرسش

مقصود از «حقوق بشر» كه اين همه در مجامع بين المللي از آن سخن به ميان مي آيد چيست؟

پاسخ

بشر، به عنوان موجود داراي حيات و زندگي، صاحب حقوقي است. حقوق به معناي بهره، منافع، دارايي و استفاده هايي كه براي شخص ثابت شده است.

پس از جنگ جهاني دوم، رساله اي با عنوان «حقوق بشر» تدوين شد كه در ضمن مواد و تبصره هايي به تعريف و تدوين حقوق بشر پرداخته است. متأسفانه كشورهاي غربي در صدر كشورهايي هستند كه حقوق بشر را نقض مي كنند، امّا سياست خدعه آميز آنها اقتضاء مي كند كه كشورهايي شرقي، بخصوص كشورهاي اسلامي را متهم به نقض حقوق بشر كنند تا از آب گل آلود بهره بگيرند.

در حالي كه اسلام با بهره گيري از وحي و علم الهي، كه به واقعيت انسان، جامعه انساني و حقوق آنان احاطه دارد، منادي واقعي حقوق انسان هاست.

« بخش پاسخ به سؤالات »

اگر مذهب جعفري در قانون اساسي به عنوان مذهب رسمي قيد شود يا قيد نشود چه تفاوتي دارد؟

پرسش

اگر مذهب جعفري در قانون اساسي به عنوان مذهب رسمي قيد شود يا قيد نشود چه تفاوتي دارد؟

پاسخ

اگر مذهب جعفري در قانون اساسي به عنوان مذهب رسمي قيد نشود در قوانيني كه وضع مي شود تنها معيار فقه شيعه نخواهد بود و اين يكي از آثار مهم و قابل توجّه است ولي اگر دين رسمي كشور اسلام و مذهب جعفري باشد تنها فقه شيعه در كشور رسمي خواهد بود و قوانيني كه وضع مي شود بر اين اساس بايد سنجيده شود.

البته اين منافات ندارد كه براي اهل سنّت فقه آنان نيز محترم باشد و در محيطي كه آنان زيست مي كنند بتوانند طبق مذهب خود عمل كنند.

« بخش پاسخ به سؤالات »

طريقه اخذ ماليات در حكومت اسلامي چگونه است و آيا در صدر اسلام نيز روش اخذ ماليات به گونه امروزي بوده است؟

پرسش

طريقه اخذ ماليات در حكومت اسلامي چگونه است و آيا در صدر اسلام نيز روش اخذ ماليات به گونه امروزي بوده است؟

پاسخ

براي پاسخ به اين پرسش نخست لازم است كه ماليات و دامنه فراگيري آن را تعريف كنيم و سپس با نگاهي گذرا به تاريخچه اخذ ماليات در تمدن بشري، نحوه اخذ آن را در حكومت اسلامي بررسي نماييم.

براي ماليات تعريفهاي گوناگوني ارايه گرديده است. برخي از دانشمندان علم اقتصاد ماليات را برداشتي دانسته اند كه در نتيجه الزام قانوني از درآمدها و داراييهاي مردم گرفته مي شود. بي شك معمول ترين و مهم ترين روش تأمين مخارج دولتها ماليات است و پيشينه تاريخي آن را بايد هم در تمدن بشري جستجو كرد. در ايران باستان و حكومت ساسانيان، مهم ترين منبع درآمد دولت خراج اراضي و ماليات سرانه اي بود كه اقشار مختلف مردم مي پرداختند. در آن دوران هر سال دولت مخارج خود را بر ماليات مناطق مختلف بخش مي كرد و آنگاه مأموران مالياتي موظف به وصول ماليات از مردم هر ناحيه مي شدند كه البته توسل به زور و خشونت و تحميل ماليات بيش از تمكن افراد از مسايل رايجي بود كه در اخذ ماليات رخ مي نمود. ساير درآمدهاي دولت وبويژه شاه را هداياي خاص مانند هداياي عيد نوروز و مهرگان تشكيل مي داد و البته بايد غنايم جنگي را نيز بر اين دو افزود. از شرايط صحيح خسرو اول و ژولتينين قيصر روم در سال 561 م چنين استنباط مي شود كه اخذ عوارض گمركي نيز در آن زمان معمول بوده است.

در سرزمين روم نيز هر ساله ماليات هر فرد توسط امپراطور تعيين شده و به والي

هر منطقه ابلاغ مي گرديد و سلسله مراتب طي مي شد تا در نهايت ماليات از مردم به هر وسيله ممكن اخذ مي شد. در عربستان پيش از اسلام نيز تنها شهرهايي كه داراي رونق اقتصادي بودند مكه و مدينه بود و عايدات آنها نيز تنها به درآمدي منحصر مي شد كه از دو كاروان تابستاني كه از مكه به روم و شام، و زمستاني كه از يمن به مكه كالا حمل مي كرد به دست مي آمد و فقدان حكومت مركزي ايجاد ساز و كار اخذ ماليات را ناممكن ساخته بود.

با مهاجرت پيامبر اكرم به مدينه و تشكيل حكومت اسلامي بي شك يكي از مسايلي كه حكومت نو پاي اسلامي با آن رو به رو شده درآمد دولتي وبه عبارتي ماليات بود. در ابتداي تشكيل حكومت اسلامي درآمد مسلمانان بسيار ناچيز بود و تنها اين درآمد را زكاتي تشكيل مي داد كه به عنوان حق مستمندان در اموال ثروتمندان توسط شارح مقدس معين گرديده بود و فقط ثروتمندان مسلمان كه از انصار بودند آن را مي پرداختند. پس از آغاز جنگهاي مسلمانان، غنيمتهاي جنگي دومين منبع اقتصادي گرديد كه براي مسلمانان ايجاد درآمد نمود. پس از صلح مسلمانان با طايفه بني نضير نيز درآمدي از آن راه به دست مسلمانان افتاد كه به دستور پيامبر و به علت احتياج شديد مهاجران فقط در بين آنان و دو تن از انصار كه فقير بودند تقسيم شد.

بلارذي در كتاب فتوح البلدان روايت مي كند كه اهالي تيما بعد از شكست مردم وادي القري بيمناك شدند و به پيامبر پيشنهاد صلح كردند، پيامبر نيز پذيرفت و مقرر گرديد كه در مقابل جزيه اي كه آنان مي پردازند

بتوانند از خانه و كاشانه خود و اراضي و املاكشان استفاده كنند و اين نخستين جزيه اي بود كه مسلمانان دريافت كردند. البته روايتهاي ديگري نيز در خصوص اخذ اولين جزيه توسط مسلمانان وجود دارد اما به هر حال جزيه را نيز مي توان به عنوان يكي ديگر از منابع در آمد مسلمانان در صدر اسلام به حساب آورد.

بنابراين با توجه به آنچه گفته شد منابع اصلي درآمد حكومت پيامبر(ص) - توضيح اين كه هدف اخذ ماليات نيز ايجاد درآمد براي دولت است - را زكات، وجوهات شرعي، غنايم جنگي، جزيه و بعضي موارد ديگر تشكيل مي داده است. پس از رحلت پيامبر و در زمان خليفه دوم كه مسلمانان دست به كشور گشايي زدند، اندك اندك بحث خراج و ماليات مطرح شد چنان كه پس از فتح ايران سه نفر به نامهاي عثمان بن حنيف، عمارياسر و عبداللَّه بن مسعود براي محاسبه خراج اراضي به عراق فرستاده شدند. البته عوارض نيز در اين زمان از اموال تجاري غير مسلمانان اخذ مي گرديد كه مي توان آن را به حقوق گمركي امروزه تشبيه كرد.

خمسو في نيز از ديگري اموالي بود كه پرداخت آن بنا به تكاليف شرعي همانند زكات بر مسلمانان واجب شده بود و مي توان آنها را ديگر منابع درآمد حكومت اسلامي ناميد. شيخ مفيد در كتاب الممقنعة نقل مي كند كه امام علي(ع) بر اسبان تندرويي كه داراي خصوصيت ماده بودن و چريدن در چراگاه بودند ماليات قرار داد. با توجه با آنچه گفت شد بحث ايجاد درآمد براي تأمين مخارج حكومت بحثي است كه اختصاص به حكومت اسلامي نداشته و در تمامي حكومتها از ايام باستان

تاكنون ديده مي شود، البته نمونه هاي آن را مي توان در اشكال مقتضي صدر اسلام در حكومت پيامبر و سايران نيز ملاحظه نمود. اين اصل حكومتي اكنون تحت عنوان ماليات وجود داشته و مردم نيز موظف اند براي تداوم بقاي حكومت و تأمين هزينه هاي آن، ماليات را تقبل و پرداخت نمايند. شارع مقدس نيز به حكومت حق قانونگذاري داده است و در اين راستا در حكومت اسلامي نيز قوانيني وضع گرديده است.

اصل پنجاه و يكم قانون اساسي جمهوري اسلامي نيز تصويب قوانين آن را بر عهده مجلس شواري اسلامي گذارده است{1}.

به طور اختصار مي توان گفت كه در حكومت اسلامي نيز مانند ساير حكومتها ماليات از سه منبع تأمين مي گردد؛ درآمد، مصرف و ثروت.

بخشي از درآمد مالياتي دولت از درآمد آحاد مختلف جامعه اخذ مي شود مانند مالياتي كه ماهيانه از حقوق كارمندان اخذ مي شود و يا مالياتي كه سالانه از سود كسبه اخذ مي گردد.

بخش دوم ماليات، ماليات بر مصرف است كه به صورت عوارضي به قيمت تمام شده كالاهاي توليدي اضافه مي گردد مانند عوارضي كه دولت از هر دستگاه خودروي توليدي اخذ مي كند و بخش سوم ماليات مربوط به ماليات بر ثروت است كه از مصاديق آن مي توان به ماليات بر ارث اشاره نمود.{2}

[1]. مجموعه اين قوانين در كتاب «قانون مالياتي جمهوري اسلامي ايران» جمع آوري شده است كه براي اطلاع بيشتر مي توانيد به آن رجوع كنيد.

[2]. منابع

1 - بررسي وضع مالي وماليه مسلمين از آغاز تا پايان دوران اموي، دكتر ابوالقاسم اجتهادي.

2 - تاريخ تمدن، ويل دورانت، ج 3.

3 - خراج ونظامهاي مالي دولتهاي اسلامي، دكتر ضيا الدين امرئين، ترجمه دكتر فتحعلي اكبري.

4 -

اقتصاد اسلامي واقتصاد متعارف، معاونت امور اقتصادي وزارت اقتصاد ودارايي.

چرا در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران هيچ ماده اي درباره اهل سنت وجود ندارد؟

پرسش

چرا در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران هيچ ماده اي درباره اهل سنت وجود ندارد؟

پاسخ

برخورد قانون اساسي تمامي كشورها با دين و مذهب از سه حالت خارج نيست؛ يعني در يك قانون اساسي ممكن است قيد دين و مذهب به يكي از شكلهاي سه گانه زير آورده شود.

1 - قانون اساسي در نظامهاي سياسي غير مذهبي، در اين نوع نظامهاي سياسي دين و مذهب هيچگونه نقش تعيين كننده اي در رژيم سياسي، سازمانها و قواي عاليه ندارد و نقش رسمي مذهب در هيچ يك از زمينه هاي زمامداري مشاهده نمي شود. در اين نظامها در هيچ اصلي از اصول قوانين اساسي، هيچ گونه ذكري از مذهب و دين نمي شود بلكه تأكيد مي گردد كه نظام سياسي كشور غير مذهبي است. به طور مثال در ماده دوم قانون اساسي كشور فرانسه آمده است كه فرانسه جمهوري غير مذهبي است. متأسفانه قانون اساسي تركيه كه كشوري اسلامي است نيز چنين است.

2 - قوانين اساسي نظامهاي مذهبي، در قوانين اين گونه نظامهاي سياسي، قانون گذاري بايد مقيد به اصول و موازين مذهبي بوده و در آنها شعاير اديان و يا مذاهبي خاص رعايت مي شود. تمامي كشورهاي اسلامي به جز تركيه رسميت مذهب و دين را پذيرفته اند؛ هر چند زمامداران بسياري از كشورهاي اسلامي چندان علاقمند و دوستدار مذهب نيستند و در آنها بين امور اجتماعي مردم و احكام دين عملاً فواصل بسياري وجود دارد و لي به هر حال قيد مذهب و دين در قوانين اساسي آنها ذكر شده است. در برخي كشورهاي مسيحي نيز قيد رسميت مذهب وجود دارد چنان كه در ماده دوم قانون اساسي نروژ و در ماده چهار

قانون اساسي دانمارك آمده است كه دين رسمي كشور مسيحيت است.

3 - نظامهاي سياسي با رسميت كامل دين و مذهب در تمام شؤون، در اين نوع نظامها دين و مذهب اساس، پايه و علّت وجودي تشكيل حكومت مي باشد به نوع نظامها حكومت الهي نيز گفته مي شود در چنين حكومتهايي مشاغل كليدي و حساس جامعه در اختيار مقامي مذهبي است و كليه مقررات و قوانين خانوادگي، آموزشي، فرهنگي، سياسي و غيره بايد منطبق بر موازين مذهبي و شرعي باشد.

قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران چنين است و در اصل چهارم آن بيان شده كه كليه قوانين و مقررات مدني، جزايي، مالي، اقتصادي، اداري، فرهنگي، نظامي، سياسي و... بايد بر اساس موازين اسلامي باشد. اين اصل بر انطباق همه اصول قوانين كشور با قوانين اسلامي دلالت دارد و تشخيص اين انطباق بر عهده فقهاي شوراي نگهبان است.

ملت ايران در همه پرسي قانون اساسي به اين قانون با 98% از آراء رأي مثبت داد. در اين قانون با توجه به اينكه 98% مردم كشور مسلمان اند دين اسلام رسميت يافت و نيز با توجه به اين كه 93% از جمعيت مسلمان كشور را شيعيان تشكيل مي دهند، مذهب تشيع به رسميت شناخته شد.

به عبارت ديگر اگر قيد اسلام در قانون اساسي به اين دليل كه اكثريت مطلق مردم ايران مسلمان اند، صحيح، درست و منطقي است، قيد مذهب جعفري اثني عشري نيز به همين دليل معقول و منطقي است و اگر اشكالي بر اين مطلب وارد شود بايد به قيد دين اسلام در قانون اساسي نيز اين اشكال وارد باشد در حالي كه اصولاً چنين اشكالي منطقي نيست.

مطلب ديگر اين

كه بادر تاريخچه تدوين قانون اساسي در كشور ايران از زمان تدوين نخستين قانون اساسي در سال 1324 و متمم آن در سال 1325 در اصل اول آن آمده كه مذهب ملي ايران اسلام و طريقه فقه جعفريه اثني عشريه است. بايد پادشاه ايران دارا و مروج اين مذهب باشد. اين قانون تا زمان تشكيل حكومت اسلامي نيز رسمي بوده و به آن عمل شده است.

دليل ديگر اينكه قيد مذهب و دين در اصل دوازدهم قانون اساسي كشور يك اصل تأسيسي نيست بلكه يك واقعيت اعتقادي و اجتماعي است كه در قوانين ذكر شده و منعكس گرديده است.

در صورت مشروح مذاكرات مجلس براي بررسي نهائي قانون اساسي جمهوري اسلامي؛ در جلسه 18 در مورد دليل آوردن قيد اسلام و مذهب جعفري اثني عشريه بحث شده و اذعان گرديده است كه قيد مذهب به يكسان سازي قوانين در كشور كمك مي كند چرا كه اگر تمامي قوانين و مقررات بر پايه يك فقه نوشته بشود چنان چه در شهرهي كه پيروان مذاهب مختلف زندگي مي كنند و ممكن است در معاملات و اعمال روزمره خود و مراجعات به ادارات دولتي و غير دولتي دچار نزاع شوند بودن قانون رسمي كمك مي كند كه يك معيار براي حل اختلاف وجود داشته باشد و الا اگر هر شخصي به اعتقادات شخصي خود رجوع و حق را بر طبق آن بسنجد با توجه به وجود پيروان فرقه ها و مذاهب كوچك كه در همه جاي كشور پراكنده هستند هيچ اختلافي حل و فصل نخواهد شد و يا براي تدوين قوانين بايد به مقرراتي كه در كشورهاي اروپايي و امريكايي تدوين شده استناد

نمود چرا كه از منابع فقهي هيچ يك از مذاهب نبايد استفاده كرد.

علاوه بر آنچه گفته شد بايد توجه نمود كه در اكثر كشورهاي اسلامي حرفي غير اسلامي قيد مذهب در قوانين وجود دارد و امري عقلا محسوب مي شود. مثلاً در قوانين اساسي - چه در حكومتهاي پادشاهي و جمهوري - كشور افغانستان قيد شده كه دين اسلام و مذهب حنفي مذهب رسمي كشور مي باشد و يا در قانون اساسي كشور قطر آمده مذهب رسمي كشور مذهب وهابي است و در قوانين شريعت كه ملي چند سال گذشته در كشورهاي پاكستان به تصويب رسيده و در آن مقررات و قوانين اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي بيان گرديده مذهب رسمي مذهب حنفي است. و يا در حكومت عثماني كه حدود 500 سال بر كشور تركيه حكومت داشت مقررات بر پايه فقه حنفي تدوين شده است و نيز در ساير كشورهاي اسلامي قيد مذهب خاص در قوانين اساسي وجود دارد.

اين در حالي است كه در قانون اساسي جمهوري اسلامي در اصل دوازدهم كه بيان كننده مذهب رسمي است آمده است مذاهب ديگر اسلامي اعم از حنفي، شافعي، مالكي، حنبلي و زيدي داراي احترام كامل مي باشند و پيروان اين مذاهب در انجام مراسم مذهبي، طبق فقه خودشان آزاداند و در تعليم و تربيت ديني و احوال شخصيه - ازدواج، طلاق، ارث و وصيت - و دعاوي مربوط به آن در دادگاهها رسميت دارند و در هر منطقه اي كه پيروان هر يك از اين مذاهب اكثريت داشته باشند، مقررات محلي در حدود اختيارات كشورها بر طبق آن مذهب خواهد بود، با حفظ حقوق ساير مذاهب. و اين نشان مي دهد كه

نه تنها نمي توان گفت كه در قانون اساسي ماده اي در مورد اهل سنت وجود ندارد بلكه به آن و حقوق پيروان همه مذاهب تصريح شده است.

در اصل دوازدهم حقوق پيروان مذاهب اين گونه آمده است:

1 - احترام به مذاهب؛ يعني هر گونه بي احترامي نسبت به پيروان مذاهب اسلامي قانوناً ممنوع مي باشد.

2 - آزادي انجام مراسم مذهبي؛

3 - اصل آموزش و تعليم و تربيت بر طبق فقه و اصول عقايد مذهب؛

4 - آزادي در انجام احوال شخصيه كه در برگيرنده همه امورات فردي، خانوادگي و اجتماعي است؛ مانند ازدواج، طلاق، ارث و وصيت و دعاوي مربوط به آن.

نكته ديگري كه اصل دوازدهم قانون اساسي به آن اشاره گرديده رسميت منطقه اي مذاهب سات يعني مقررات محلي كه در حدود اختيارات شوراها مي باشد در صورت اكثريت پيروان يكسان مذهب رسميت مي يابد البته با توجه به اصل رعايت حقوق پيروان ساير مذاهب.

نكته ديگر اين كه قانون اساسي كه در بحث ملت به تمامي اقوام و مذاهب اشاره شده است و منظور از ملت هم افرادي است كه در يك حوزه جغرافيايي به نام كشور تحت يك حكومت و نظام زندگي مي كنند و شامل همه اقوام و مذاهب و اقليتهاي مذهبي مي گردد لذا ملت شامل همه افراد مذهبي و قومي است. مثلاً در اصل نوزدهم قانون اساسي آمده كه مردم ايران از هر قوم و قبيله كه باشند از حقوق مساوي برخوردارند و در اصل بيستم آمده كه همه افراد ملت اعم از زن و مرد يكسان و در حمايت قانون قرار دارند. يعني هيچ فرد، قوم و قبيله اي بر ديگري برتري ندارند و داشتن مذهبي

خاص و يا ديني خاص باعث نمي شود كه گروهي حقوقي بيشتر از ساير افراد داشته باشند.

طبق اصل 26 قانون اساسي احزاب، جمعيتها، انجمنهاي سياسي و صنفي، انجمنهاي اسلامي و يا اقليتهاي ديني شناخته شده آزاداند مشروط بر اينكه اصول استقلال، آزادي، وحدت ملي موازين اسلامي و اساسي جمهوري اسلامي را نقض نكنند و هيچكس را نمي توان از شركت در آنها منع كرد يا به شركت در يكي از آنها مجبور ساخت و اين از جمله حقوق بارزي است كه ساير مذاهب در نظام جمهوري اسلامي از آن برخوردارند.

در اصل 64 قانون اساسي آمده كه تمايزي بين مسلمانان نيست و شرط نمايندگي در مجلس شوراي اسلامي مسلمان بودن است.

نتيجه:

با مطالعه قانون اساسي جمهوري اسلامي به راحتي مي توان دريافت كه نه تنها ذكر نشدن عنوان اهل سنت صحيح نيست بلكه در اصول و مواد متعددي از اين قانون حقوق اهل سنت و پيروان مذاهب اسلامي بيان شده است.

آقاي خاتمي در جمع دانشجويان دانشگاه شهيد مدرّس به طور صريح بيان داشت كه صلاحيت اجراي قانون اساسي را ندارد. چه كسي يا چه گروهي مانع كار ايشان شده است؟ آيا جناح محافظه كار در اين مورد دخيل است؟

پرسش

آقاي خاتمي در جمع دانشجويان دانشگاه شهيد مدرّس به طور صريح بيان داشت كه صلاحيت اجراي قانون اساسي را ندارد. چه كسي يا چه گروهي مانع كار ايشان شده است؟ آيا جناح محافظه كار در اين مورد دخيل است؟

پاسخ

در نظام جمهوري اسلامي كه قانون اساسي فصل الخطاب همه است، اگر هر كدام از قواي مجريه، قضائيه و مقننه به وظائف خود عمل كنند و در كار يكديگر مانع تراشي نكنند، كار به خوبي پيش مي رود و هر كدام از مسئولان كشور مي توانند با همكاري و هماهنگي، اين نظام راكه ثمره فداكاري وخون هزاران شهيد و معلول و جانباز است، به پيش ببرند و بر رونق كشور پهناور ايران اسلامي بيافزايند، امگا اگر بنا شود كه هر كدام از قواي سه گانه در كار يكديگر دخالت كنند، مسلّماً هيچ كدام نخواهند توانست به اهداف عالي كشورداري برسند و در نتيجه امنيت و اقتصاد كشور دچار تزلزل و بر مشكلات مردم افزوده خواهد شد.

در مورد اين كه چه كسي يا چه حزب و گروهي مانع كار رياست محترم جمهوري شده است، اطلع دقيقي نداريم. شايد همان طور كه جنابعالي فرموده ايد جناح محافظه كار مانع تراشي كرده است و شايد هم ناتواني نيروهاي دست اندركار باعث به تأخيرافتادن اهداف ايشان شده است. به نظر مي رسد اگر رياست محترم جمهوري بتواند همه مردم ايران را با هم متّحد كند و تفرقه ها و دشمني هايي را كه اين گروه با آن گروه پيدا كرده، بر طرف كند و همه را به سوي يك هدف كه پيشبرد اسلام و انقلاب اسلامي است، پيش ببرد و از اختلاف

و تنش ها بكاهد، در كارش موفق تر خواهد بود.

از سوي ديگر قانون اساسي، رياست جمهوري را موظّف بر حُسن اجراي قانون اساسي كرده است.

دادگاه ويژه روحانيت چگونه است و آيا در قانون آمده است؟

پرسش

دادگاه ويژه روحانيت چگونه است و آيا در قانون آمده است؟

پاسخ

دادگاه ويژه روحانيت در آغاز انقلاب به دستور حضرت امام خميني (ره) تأسيس شد، تا در عين رسيدگي، حيثيت روحانيت محفوظ بماند.

در اولين تجمع حاكمان شرع در بيت امام راحل استدعا شد لغو شود. امام لغو فرمود و پس از دو سال به پيشنهاد آيةالله مشكيني و اصرار آقاي ري شهري مجدداً تشكيل شد. البته هر دادگاهي بايد قاضي عادل و مجتهد باشد. امام راحل از اختيارات شخصي استفاده كرد و اين دادگاه در قانون اساسي نيامده است، ولي همان طور كه دادگاه ويژه نيروهاي مسلح، دادگاه خانواده و دادگاه قضات داريم، اشكالي ندارد كه دادگاه هاي مختلف در قلب دادگستري داشته باشيم. تا وقتي كه در ماهيت و عملكرد، همه بر ميزان شرعي قضاوت كنند، آنچه از نظر شرعي و قانون اسلامي در دادگاه و محكمه قضايي معتبر است، اين است كه قاضي عادل و مجتهد باشد و براساس قوانين اسلامي قضاوت صورت گيرد، حال مي خواهد اين دادگاه، ويژه باشد يا نامي ديگر داشته باشد. قانون اساسي مخالفتي با اين گونه دادگاه ها ندارد و تصريحي بر اين ندارد كه دادگاه نبايد ويژه باشد. پس مخالفتي با قانون اساسي ندارد.

فلسفة وجودي دادگاه ويژه روحانيت چيست؟

پرسش

فلسفة وجودي دادگاه ويژه روحانيت چيست؟

پاسخ

پس از انقلاب ، امام خميني(ره) دستور دادند براي رسيدگي به تخلّفات قشر روحاني، دادگاهي به نام دادگاه ويژه روحانيت تشكيل گردد. فلسفة جدا سازي دادگاه ويژه ازدادگاه هاي عمومي، حفظ شئون روحانيت بود.

در اسلام همة افراد در برابر قانون مساويند، پس چرا دادگاهي به نام دادگاه ويژه روحانيت داريم؟

پرسش

در اسلام همة افراد در برابر قانون مساويند، پس چرا دادگاهي به نام دادگاه ويژه روحانيت داريم؟

پاسخ

تساوي افراد در برابر قانون معنايش اين است كه هر كس جرمي مرتكب شد، بايد مجازات آن را تحمل نمايد. اما اين كه در كدام دادگاه محاكمه شود، ربطي به تساوي افراد ندارد.

پس همان گونه كه در تمام دنيا نظاميان به لحاظ مسايل امنيتي، در دادگاه نظامي محاكمه مي شوند، حضرت امام خميني (ره) براي رعايت مصلحت عمومي جامعه، دستور دادند براي رسيدگي به امور روحانيون، دادگاه ويژه اي تشكيل گردد.

با توجه به منع حجاب در كشور فرانسه كه نظر مسلمانان در مورد آن نقض حقوق بشر مي باشد، آيا حجاب اجباري نيز نقض حقوق بشر نمي باشد يا بسته به شرايط و دستورهاي ديگر ديني است؟

پرسش

با توجه به منع حجاب در كشور فرانسه كه نظر مسلمانان در مورد آن نقض حقوق بشر مي باشد، آيا حجاب اجباري نيز نقض حقوق بشر نمي باشد يا بسته به شرايط و دستورهاي ديگر ديني است؟

پاسخ

قانون منع حجاب در فرانسه اساساً ماهيت سياسي دارد، نه قانوني و حقوقي و تحت فشار لابي صهيونيست ها(1) جهت ضديت با اسلام و مقابله با نهضت اسلام خواهي و الگوگيري از رفتارهاي اسلامي در غرب آغاز شده است. نيز مخالفت صريح با قانون اساسي كشور فرانسه و روح اعلاميه حقوق بشر پذيرفته شده توسط فرانسه دارد.

از سويي ديگر، فرانسه ادعا دارد كشوري لائيك و آزاد است و اين آزادي شامل آزادي در اعتقاد ديني و عمل به احكام ديني مي شود؛ بر اين اساس نه فردي را مي توان به رفتارهاي ديني و داشتن افكار و عقايد يا شغل خاص، يا پوشيدن نوعي لباس يا خوردن و نوشيدن چيزي الزام نمود و نه مي توان براي دينداراني كه بر پايه آموزه هاي ديني خود رفتار مي كنند، مزاحمت ايجاد كرد. از اين رو شعار مي دهند فرانسه "مهد آزادي" است.

ايراد و اشكالي كه به فرانسه وارد مي كنند، اين است كه قانون منع حجاب هم با منشور انقلاب كبير فرانسته و اعلاميه حقوق بشر و قانون اساسي آن كشور مخالف است و هم با اصل آزادي ديني كه قانون فرانسه است.

از اين رو مصوّبه منع حجاب فاقد هر گونه ارزش حقوقي و قانوني حتي از ديدگاه حقوق دانان فرانسه است و اساساً ماهيّت سياسي دارد.

ايران، كشوري ديني و اسلامي است. به ديگر بيان: جمهوريت آن با آراي 98/2% كليه كساني كه حق رأي داشتند، بر پايه اسلام

استوار گشته است، يعني اكثريت قاطع و نزديك به اجماع مردم ايران، دين اسلام را به عنوان الگوي عقيدتي و عملي اركان حكومت و رفتارهاي فردي و اجتماعي پذيرفته اند.

در اصل چهارم از قانون اساسي آمده است: "كليه قوانين و مقرّرات مدني، جزايي، مالي، اقتصادي، اداري، فرهنگي، نظامي، سياسي و غير اين ها بايد بر اساس موازين اسلامي باشد".

اصل دوم دولت را موظف نموده است كه از همه ظرفيت ها و امكانات خود براي ايجاد محيط مساعد براي رشد فضايل اخلاقي بر اساس ايمان و تقوا و مبارزه با كليه مظاهر فساد و تباهي و بالا بردن سطح آگاهي هاي عمومي در همه زمينه ها با استفاده صحيح از مطبوعات و رسانه هاي گروهي و وسايل ديگر تلاش كند.

بنابراين: اوّلاً ايران ملتزم به اصول لائيك يا رعايت همه اصول اعلاميه حقوق بشر، به ويژه مواردي كه مخالف صريح با اسلام باشد، نيست تا ايرادي كه به فرانسه و ساير دولت هاي غربي وارد است، به ايران هم وارد باشد، بلكه صريحاً در اصول متعدّدي از قانون اساسي آمده كه جمهوريّت بر پايه اسلاميت است و آزادي افراد تا آن جا محترم است كه با اسلام و منافع عمومي در تضاد نباشد. اجبار در حد روسري سر كردن است.

ثانياً بر اساس قانون اساسي است كه مورد پذيرش جمهور مردم است و احترام گذاشتن به قانون و خواسʙǠو عقايد بيش از 98 درصد مردم است.

آيا آزادي و دموكراسي اين نيست كه اقلّيّت به آرا و افكار و خواسته هاي اكثريت احترام بگذارند؟

اگر در ايران عدّه اي اين مسئله را ناديده گرفته و حجاب را رعايت نكنند، اين عمل نه تنها مخالفت با احكام اسلامي،

بلكه مخالفت با قوانين جمهوري اسلامي ايران است.

پي نوشت ها:

1. جهت آگاهي از شيوه عملكرد صهيونيست ها و سلطه آنان بر حكومت ها و مجالس قانون گذاري و رسانه ها و خبرگزاري ها، به كتاب ارزشمند "دنيا بازيچه يهود" اثر مرحوم آيت اللَّه سيد محمد شيرازي مراجعه شود".

زندان سياسي چه نوع زنداني است؟

پرسش

زندان سياسي چه نوع زنداني است؟

پاسخ

معمولاً زنداني سياسي به كساني مي گويند كه فعاليت هاي سياسي آنها مخالف مصالح جامعه و نظام موجود است. گاهي نيز مخالف مصالح جامعه نيست، بلكه موافق آن است، ولي با مصالح يا مطامع رژيم خودكامة حاكم تضاد دارد (مانند زندانيان سياسي در بسياري از كشورهاي دنياي امروز كه افراد مخالف را هر چند در مسير حق باشند به زندان مي افكنند).

در حكومت اسلامي وظيفة دستگاه قضائي چيست؟

پرسش

در حكومت اسلامي وظيفة دستگاه قضائي چيست؟

پاسخ

براي تعميم عدالت اجتماعي و جلوگيري از ظلم و فساد و پايان دادن به كشمكشها و منازعات و اجراي صحيح قوانين و همچنين نظارت دقيق بر دستگاههاي اجرائي و آشنا ساختن مسئولين رده هاي مختلف به وظايف خويش، يك نيروي مقتدر قضائي با پشتوانة كافي براي اجراي احكام آن لازم و ضروري است و به همين دليل اسلام كه به مضمون «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ اِذا دَعاكُمْ لِما يُحْيِيْكُمْ» انفال/24 دين حيات و زندگي واقعي انسانهاست اهميّت فوق العاده اي براي اين مسألة قائل شده، و براي اصل و ريشه و همچنين شاخ و برگ آن، دستورات و مقررات فراواني وضع كرده است.

زندان سياسي چه نوع زنداني است؟

پرسش

زندان سياسي چه نوع زنداني است؟

پاسخ

معمولاً زنداني سياسي به كساني مي گويند كه فعاليت هاي سياسي آنها مخالف مصالح جامعه و نظام موجود است. گاهي نيز مخالف مصالح جامعه نيست، بلكه موافق آن است، ولي با مصالح يا مطامع رژيم خودكامة حاكم تضاد دارد (مانند زندانيان سياسي در بسياري از كشورهاي دنياي امروز كه افراد مخالف را هر چند در مسير حق باشند به زندان مي افكنند).

حقوق اساسي چيست و فرق آن با ساير مقررات اجتماعي كدام است؟

پرسش

حقوق اساسي چيست و فرق آن با ساير مقررات اجتماعي كدام است؟

پاسخ

حقوق اساسي عبارت است از ((مجموعه مقرراتي كه قبل از وضع و تدوين مقررات اجتماعي بايد معتبر باشد)).

در نظامهاي مردم سالاري براي اعتبار حقوق اساسي، نخست مردم با رأي خود كساني را به عنوان اعضاي ((مجلس مؤسسان)) بر مي گزينند، سپس آنها مجموعه حقوق اساسي را وضع و تصويب مي كنند؛ اين مجموعه –كه ((قانون اساسي)) ناميده مي شود –براي اعتبار بيشتر بر مردم عرضه مي گردد تا آنان نيز بدان رأي موافق بدهند.

به جز حقوق اساسي، همه مقررات اجتماعي ديگر پس از پيدايش قوه قانونگذار وضع مي گردد.

وظيفه مسلمان در برخورد با شخص متجاوز به حقوق ديگران چه مي باشد؟

پرسش

وظيفه مسلمان در برخورد با شخص متجاوز به حقوق ديگران چه مي باشد؟

پاسخ

ما در برخورد با شخص متجاوز، سه وظيفه عمده داريم:

نخست، وظيفه ارشادي او است تا وي را از گناه باز داريم و به اصطلاح اين بيماري نفساني اش، همت بگماريم. اين وظيفه، در ارتباط با متجاوز، تا آن جا كه ميسور است بايد به گونه اي انجام گيرد كه اسرار وي فاش نشود و حتي آبرويش نزد ارشاد كننده نيز نريزد.

دوم، لازم است حق ديگراني كه مورد تجاوز قرار گرفته اند، به آن ها برگردانيم و از تجاوز مجدد پيشگيري كنيم؛ ولي باز هم تا حد ممكن، راز داري لازم است و تنها در صورتي كه با راز داري، استيفاي حق و جلوگيري از تجاوز ممكن نباشد، ناگريز از افشاي راز خواهيم بود.

سوم، در مورد كيفر و مجازات شخص متجاوز، بستگي به شرايط ديگر دارد. در بعضي شرايط، نيازي نيست و نبايد در اين زمينه تلاشي كنيم و اگر چنين كنيم، خودمان مستحق اجراي حدود الهي خواهيم شد؛ ولي در بعضي موارد، بايد اين كار را بكنيم و جلو مفاسد بزرگ اجتماعي را بگيريم و در هر حال، بايد گوش به احكام الهي و دستورات آسماني داشته باشيم و خود سرانه، كار نسنجيده اي نكنيم كه خداي نخواسته، خشم و غضب الهي را براي خودمان به دنبال داشته باشد.

به نظر اسلام، يك مسلمان مي تواند براي دفاع از حق مستقيماً اقدام نموده و يا بايد به حكومت و مراجع صلاحيت دار مراجعه كند.

پرسش

به نظر اسلام، يك مسلمان مي تواند براي دفاع از حق مستقيماً اقدام نموده و يا بايد به حكومت و مراجع صلاحيت دار مراجعه كند.

پاسخ

از ديدگاه اسلام، گرفتن چنين حقوقي و اجراي چنين قوانيني بر عهده حكومت گذاشته شده است؛ چرا كه اگر قرار باشد هر كسي مستقيماً، وارد ميدان شود و حق خود را از متجاوز بگيرد، اين كار ممكن است در بسياري موارد، سبب سوء استفاده هايي شده، مفاسد ديگري در جامعه به بار آورد و منشأ زياده روي و انتقام جويي هاي بي مورد و بيش از حق و در نهايت، سبب هرج و مرج شود و يا افراد به بهانه هاي واهي، دست به كارهاي نادرست و بي مورد بزنند. مسلماً، اين، منشأ اختلال در نظام اجتماعي خواهد شد و امنيت اعضاي جامعه، تهديد مي شود. بنا بر اين، لازم است افراد و اعضاي جامعه، از راه مراجع قانوني اقدام كنند و حق خود را توسط آن ها از متجاوزان باز ستانند و اين، يكي از دلايل ضرورت وجود حكومت است.

علاوه بر اين، در بسياري موارد، طرف مظلوم و مورد تجاوز، قدرت بر احقاق حق خويش و قصاص جنايتي كه بر وي وارد شده است را ندارد. بنا بر اين، براي امكان احقاق ممانعت از زياده روي ها و انتقام جويي هاي بي مورد، بايد مراجع قانوني و دولتي وجود داشته باشند و اجراي اين گونه كارها، هم حق دولت است و ديگران نبايد مستقيماً به آن اقدام كنند، و هم تكليف دولت است، كه بايد خود به آن اقدام كند و يار مظلوم و دشمن ظالم باشد.

حقوق بشر كه در مجامع بين المللى مطرح مى شود چيست؟

پرسش

حقوق بشر كه در مجامع بين المللى مطرح مى شود چيست؟

پاسخ

بشر به عنوان يك موجود صاحب حيات و زندگى در اين كره خاكى صاحب حقوقى است حقوق به معناى بهره، منافع، ثروت و دارايى و استفاده هايى كه براى شخص ثابت شده است.

پس از جنگ جهانى دوم رساله اى تحت عنوان «حقوق بشر» تدوين شد كه در ضمن مواد و تبره هايى حقوق بشر را بيان داشته است. ليكن متأسفانه كشورهاى غربى در رأس كشورهايى هستند كه حقوق بشر را نقض مى كنند. و سياست دروغين آنها اقتضاء مى كند كه كشورهايى شرقى بخصوص كشورهاى اسلامى را متهم به نقض حقوق بشر كنند تا از آب گل آلوده بهره بگيرند.

در حالى كه اسلام با بهره گيرى از منبع وحى و علم الهى، كه به ساخت انسان و جامعه انسانى و حقوق آنان احاطه دارد، منادى واقعى حقوق انسان هاست .

(بخش پاسخ به سؤالات )

مقصود از «حقوق بشر» كه اين همه در مجامع بين المللى از آن سخن به ميان مى آيد چيست؟

پرسش

مقصود از «حقوق بشر» كه اين همه در مجامع بين المللى از آن سخن به ميان مى آيد چيست؟

پاسخ

بشر، به عنوان موجود داراى حيات و زندگى، صاحب حقوقى است. حقوق به معناى بهره، منافع، دارايى و استفاده هايى كه براى شخص ثابت شده است.

پس از جنگ جهانى دوم، رساله اى با عنوان «حقوق بشر» تدوين شد كه در ضمن مواد و تبصره هايى به تعريف و تدوين حقوق بشر پرداخته است. متأسفانه كشورهاى غربى در صدر كشورهايى هستند كه حقوق بشر را نقض مى كنند، امّا سياست خدعه آميز آنها اقتضاء مى كند كه كشورهايى شرقى، بخصوص كشورهاى اسلامى را متهم به نقض حقوق بشر كنند تا از آب گل آلود بهره بگيرند.

در حالى كه اسلام با بهره گيرى از وحى و علم الهى، كه به واقعيت انسان، جامعه انسانى و حقوق آنان احاطه دارد، منادى واقعى حقوق انسان هاست.

(بخش پاسخ به سؤالات )

_534_

آف_رينش

انس_ان از خود بيگانگى

اگر مذهب جعفرى در قانون اساسى به عنوان مذهب رسمى قيد شود يا قيد نشود چه تفاوتى دارد؟

پرسش

اگر مذهب جعفرى در قانون اساسى به عنوان مذهب رسمى قيد شود يا قيد نشود چه تفاوتى دارد؟

پاسخ

اگر مذهب جعفرى در قانون اساسى به عنوان مذهب رسمى قيد نشود در قوانينى كه وضع مى شود تنها معيار فقه شيعه نخواهد بود و اين يكى از آثار مهم و قابل توجّه است ولى اگر دين رسمى كشور اسلام و مذهب جعفرى باشد تنها فقه شيعه در كشور رسمى خواهد بود و قوانينى كه وضع مى شود بر اين اساس بايد سنجيده شود.

البته اين منافات ندارد كه براى اهل سنّت فقه آنان نيز محترم باشد و در محيطى كه آنان زيست مى كنند بتوانند طبق مذهب خود عمل كنند.

(بخش پاسخ به سؤالات )

مقصود از «حقوق بشر» كه اين همه در مجامع بين المللى از آن سخن به ميان مى آيد چيست؟

پرسش

مقصود از «حقوق بشر» كه اين همه در مجامع بين المللى از آن سخن به ميان مى آيد چيست؟

پاسخ

بشر، به عنوان موجود داراى حيات و زندگى، صاحب حقوقى است. حقوق به معناى بهره، منافع، دارايى و استفاده هايى كه براى شخص ثابت شده است.

پس از جنگ جهانى دوم، رساله اى با عنوان «حقوق بشر» تدوين شد كه در ضمن مواد و تبصره هايى به تعريف و تدوين حقوق بشر پرداخته است. متأسفانه كشورهاى غربى در صدر كشورهايى هستند كه حقوق بشر را نقض مى كنند، امّا سياست خدعه آميز آنها اقتضاء مى كند كه كشورهايى شرقى، بخصوص كشورهاى اسلامى را متهم به نقض حقوق بشر كنند تا از آب گل آلود بهره بگيرند.

در حالى كه اسلام با بهره گيرى از وحى و علم الهى، كه به واقعيت انسان، جامعه انسانى و حقوق آنان احاطه دارد، منادى واقعى حقوق انسان هاست.

(بخش پاسخ به سؤالات )

_5_

مقصود از «حقوق بشر» كه اين همه در مجامع بين المللى از آن سخن به ميان مى آيد چيست؟

پرسش

مقصود از «حقوق بشر» كه اين همه در مجامع بين المللى از آن سخن به ميان مى آيد چيست؟

پاسخ

بشر، به عنوان موجود داراى حيات و زندگى، صاحب حقوقى است. حقوق به معناى بهره، منافع، دارايى و استفاده هايى كه براى شخص ثابت شده است.

پس از جنگ جهانى دوم، رساله اى با عنوان «حقوق بشر» تدوين شد كه در ضمن مواد و تبصره هايى به تعريف و تدوين حقوق بشر پرداخته است. متأسفانه كشورهاى غربى در صدر كشورهايى هستند كه حقوق بشر را نقض مى كنند، امّا سياست خدعه آميز آنها اقتضاء مى كند كه كشورهايى شرقى، بخصوص كشورهاى اسلامى را متهم به نقض حقوق بشر كنند تا از آب گل آلود بهره بگيرند.

در حالى كه اسلام با بهره گيرى از وحى و علم الهى، كه به واقعيت انسان، جامعه انسانى و حقوق آنان احاطه دارد، منادى واقعى حقوق انسان هاست.

(بخش پاسخ به سؤالات )

_534_

آف_رينش

انس_ان از خود بيگانگى

نظارت استصوابي يعني چه؟

پرسش

نظارت استصوابي يعني چه؟

پاسخ

به طور كلي نظارت بر چگونگي حسن اجراي امور كشوري در هر جامعه اي به دو صورت انجام مي شود: يكي به صورت استطلاعي و ديگري به صورت استصوابي. نظارت استطلاعي، به نظارتي گفته مي شود كه نظارت كننده، صرف نظر از اين كه چه مقامي و چه كسي است، تنها از چگونگي اجراي امور توسط مجريان آگاه مي شود و بدون اين كه به انجام عملي در جهت تأييد يا رد كار مورد ناظر قادر باشد، از كنار آن مي گذرد و يا در صورت لزوم به مقام ديگري جهت تصميم گيري گزارش مي كند و يا حداكثر كاري كه در صورت مشاهده تخلف مي تواند بكند، موعظه و نصيحت است و بس.

از اين رو، نظارت استطلاعي معمولاً يك عمل غير كاربردي و خنثي مي باشد و كارآيي چنداني در جهت اصلاح خلافكاري ها و متخلفان و بهبود اوضاع ندارد.

اما نظارت استصوابي به نظارتي گفته مي شود كه در آن ناظر در تمام يا بيشتر تصميم گيري ها حضور مؤثر و كاربردي دارد و مي تواند اقدامات انجام شده را تأييد و يا رد كند.

از اين رو، در اين گونه نظارت، ناظر كارآيي زيادي در اصلاح امور و بهبود اوضاع دارد و قادر است جلوي هرگونه خلاف كاري و سوء استفاده اي را از متخلفان و سوء استفاده كنندگان بگيرد.

{P - برگرفته از پرسش ها و پاسخ ها (درباره ولايت فقيه)، مصباح يزدي، بخش سوم، ص 75 - 76. P}

چرا نيروي انتظامي كساني كه سال 81 و قبل بازنشست شدند به حق و حقوقشان را نمي دهند، ولي كساني كه سال 82 بازنشست شده اند نصف پاداش را با اولين حقوق گرفتند، در حكومت اسلامي چرا بايد ناحقي شود؟

پرسش

چرا نيروي انتظامي كساني كه سال 81 و قبل بازنشست شدند به حق و حقوقشان را نمي دهند، ولي كساني كه سال 82 بازنشست شده اند نصف پاداش را با اولين حقوق گرفتند، در حكومت اسلامي چرا بايد ناحقي شود؟

پاسخ

در خصوص سؤال شما ابتدا عرض مي كنيم كه در حكومت منتسب به اسلام، ما نيز همانند شما معتقديم نبايد ناحقي و بيعدالتي وجود داشته باشد، و براي رسيدن به اين حدّ و مرز هم بايد تلاش كنيم. از مسؤولان بخواهيم و مطالبه كنيم، زيرا حق گرفتني است نه دادني. بايد مرتب اعتراض كرد و نوشت و در روزنامه ها و مجلات و صدا و سيما و ... بطور مرتب تذكر داد و يادآوري كرد.

اما در مورد پاداش بازنشسته ها بطور كلي (نه فقط در نيروي انتظامي) بايد عرض كنيم كه قانون پرداخت پاداش تا قبل از سال 81 اصلاً در كشور ما اجرا نمي شده است، و چنين قانوني وجود نداشته است. اخيراً دولت محترم تصويب كرده است هر يك از كاركنان دولت، اعم از نظامي و غيرنظامي پس از بازنشستگي به ازاي هر سال خدمت 15 روز پاداش دريافت كند. تصويب اين قانون در سالهاي اخير صورت گرفت، و كساني كه قبل از 79 بازنشسته شده بودند، را اصلاً شامل نمي شد، زيرا قانون جديداً تصويب شد. ولي در سال گذشته، قانوني به تصويب دولت و مجلس رسيد كه به بازنشسته هاي سالهاي قبل از 79 هم پاداش بين 600 هزارتومان تا 000/500/1 تومان پرداخت نمايند.

لذا پرداخت پاداش به خيل عظيمي از كاركنان در سالهاي اخير، بطور يكجا براي دولت ميسر نبوده است،

لذا پاداش را به مرور و در طول ماههاي مختلف سال، پرداخت خواهد كرد، زيرا هزينه سنگين پاداش ها براي دولت بطور يكجا غير قابل پرداخت است، ولي از سوي ديگر، حركت دولت محترم جمهوري اسلامي، در تصويب اين قانون كه سالهاست در كشورهاي ديگر اجرا مي شود، از اقدامات خوب دولت و موجب تقدير و تشكر است، و اگر هم به بازنشسته هاي سال هاي قبل پرداخت نمي كردند، از نظر قانوني مشكلي وجود نداشت : زيرا هر قانوني از زمان تصويب آن قابل اجراست. ولي دولت و مجلس چون ديدند اين كه به بازنشسته هاي جديد پاداش پرداخت كنند و به

بازنشسته هاي قديمي كه با حقوق كمتري بازنشسته شده اند پاداش پرداخت نشود، نوعي بي عدالتي است، لذا با تصويب قانون جديدي در سال گذشته، اجراي قانون را به بازنشسته هاي قديمي هم سرايت دادند، ولي به لحاظ بار سنگين مالي و كمرشكن آن دولت از پرداخت

يكجاي آن ناتوان است، ولي به مرور زمان پرداخت خواهد كرد و حقي از بازنشته هاي سالهاي قبل ضايع نخواهد شد، فقط مقداري ديرتر پرداخت خواهد شد.اصل اين كار كه تا بحال در كشور ما (قبل و بعد از انقلاب) اجرا نمي شده است، بسيار كار پسنديده و خوبي است، ولي تا زماني كه روال عادي به خودش بگيرد، به دليل تراكم تعداد بازنشسته ها، زمان خواهد برد. دولت محترم قصد ناحقي ندارد، ولي توان بيش از اين ندارد.

چرا حقوق زن و مرد مساوي نيست و مرد حق بيشتري دارد؟

پرسش

چرا حقوق زن و مرد مساوي نيست و مرد حق بيشتري دارد؟

پاسخ

احكام اسلام و از آن جمله حقوق زن و مرد بر پايه فطرت قرار داده شده است آنچه كه فطرت انساني دربارة وظايف و حقوق اجتماعي افراد اقتضأ دارد، تساوي حقوق و وظايف انسانها مي باشد و تبعيض را روا نمي داند ولي مقتضاي مساوات اين نيست كه هر مقام اجتماعي به هر فردي از افراد جامعه واگذار گردد، بلكه معناي تساوي اين است كه هر حق داري به حق خويش برسد و كسي مزاحم حق او نشود و معناي آيه 228 سورة بقره نيز همين است «و لهُن مثل الّذي عليهن ّ بالمعروف و للرجال عليهن درجة ً; براي زنان همانند وظايفي كه بر دوش آنهاست حقوق شايسته اي قرار داده شده و مردان بر آنان (زنان برتري دارند». آية شريفه در عين حال كه تصريح به تساوي ميان مرد و زن مي كند، اختلاف ميان ايشان را نيز تأييد مي كند. اشتراك مرد و زن در اصول مواهب وجودي مانند فكر و اراده و اختيار اقتضا مي كند كه زن نيز مانند مرد داراي اين صفات باشد. و لازمة اين اشتراك برابري آنها در حقوق انساني است اما تشابه آنها در حقوق مورد نظر نيست در واقع زن و مرد در جهات زيادي متشابه يكديگر نيستند. خلقت و طبيعت آنها يكنواخت نيست و همين جهت ايجاب مي كند كه از لحاظ بسياري از حقوق و تكاليف و مجازاتها وضع مشابهي نداشته باشند و اين هم با عدالت و حقوق فطري تطبيق مي كند و هم سعادت خانوادگي را بهتر تأمين مي نمايد. زندگي زن زندگي احساس

و عاطفي و زندگي مرد، زندگي تعقّلي است به همين جهت اسلام در وظايف و تكاليف اجتماعي كه قوامش به تعقل يا احساس و عاطفه است ميان مرد و زن فرق گذاشته است

خداوند متعال در آية 32 سورة نسأ مي فرمايد: «برتريهايي را كه خداوند براي بعضي از شما بر بعض ديگر قرار داده آرزو نكنيد. مردان نصيبي از آنچه به دست مي آورند، دارندو زنان نيزنصيبي و فضل خدارا طلب كنيد». يعني ملاك برتري هر يك از زن و مرد كارهايي است كه ساختمان وجودي و موقعيت اجتماعي او اقتضا دارد كه بعضي از اين برتريها ويژه صنف خاصي است مانند برتري زن بر مرد در اينكه هزينة زندگي او را بايد مرد تأمين كند، و برتري مرد بر زن در سهم ارث و بعضي ديگر از اين برتريها در هر دو صنف ميسر است مانند ايمان و علم و عقل و تقوي و ساير فضايلي كه در دين تأييد شده است و اين ها از فضل خداست و بايد از او خواسته شود. پس نتيجة كلام اينكه زن در تمام احكام عبادي و حقوق اجتماعي با مرد شريك است مگر در مواردي كه با مقتضاي طبيعتش مخالف باشد. مانند قبول حكومت قضاوت شركت در جنگ و خونريزي (مگر براي كمك به مردان مانند مداواي مجرمين و اينكه سهميه اش در ارث نصف سهمية مردان است و بايد حجاب داشته باشد و در اموري كه مربوط به استمتاع شوهر است از او اطاعت كند.

در مقابل مزايايي كه از زن فوت شده با قرار دادن حقوق ديگري

تدارك شده است از جمله هزينة زندگي او بر مرد است و مرد بايد حتي المقدور از او حمايت كند و خداوند براي تسهيل بر زن جان و عرض و آبرويش را لازم الحمايه قرار داده و ارفاق به او را در هر حال لازم شمرده است پس در مجموع نمي توان گفت حق كداميك بيشتر است چون هركس به تناسب موقعيت خود داراي حق است (30)

پاورقي:

-30 علامه سيد محمدحسين طباطبايي تفسير الميزان مترجم استاد مصباح يزدي مركز نشر رجأ، ج 2، صص 387-382 و شهيد مطهري ;)، نظام حقوق زن در اسلام انتشارات صدرا، صص 124-114

گسترش حقوق انسانها، در اسلام چه اهميتي دارد؟

پرسش

گسترش حقوق انسانها، در اسلام چه اهميتي دارد؟

پاسخ

آنچه از حقوق كه لازمه رسيدن انسان به كمال نهايي بوده است، از همان ابتدا در مكتب اسلام به صورت كامل و جامع مطرح و بيان گرديده است; زيرا آنچه اسلام در اين باره وضع كرده است به سعادت و خوشبختي جاودانه بشر منتهي ميشود و با آنچه ديگر طرفداران و مدعيان حقوق بشر مطرح ميكنند، قابل مقايسه نيست.

بنابراين "گسترش حقوق انسانها" معنا و مفهومي نميتواند داشته باشد. البته، سعي در جامعه بايستي جامة عمل پوشاندن بر اين حقوق عرضه شده از ناحيه اسلام باشد و جلو هر گونه كوتاهي گرفته شود.

چه كساني در اسلام امنيت دارند؟

پرسش

چه كساني در اسلام امنيت دارند؟

پاسخ

اگر منظورتان اين است كه آيا كساني از لحاظ حقوقي و سياسي درحاشيه امن قرار دارند؟ بايد گفت خير، در منطق اسلام همه در برابر قانون مساويند. و هيچ كس در حاشيه امن قرار ندارد و اگر منظورتان امنيت روحي و معنوي است قرآن مجيد مي فرمايد: "الَّذِين َ ءَامَنُواْ وَلَم ْ يَلْبِسُوَّاْ إِيمَ_َنَهُم بِظُ_لْم ٍ أُوْلَغ كَ لَهُم ُ الاْ ?َمْن ُ وَهُم مُّهْتَدُون َ ;(انعام 82) آن ها كه ايمان آورده اند و ايمان خود را با ظلم و ستم نياميختند، امنيت براي آن ها است "

امنيت از آن كساني است كه اولاً: به خداي متعال ايمان بياورند، و در مرحلة دوم ايمانشان را با ظلم آلوده نكنند.

منظور از ظلم در اين آيه به يك احتمال شرك است يعني مؤمنان واقعي از امنيت كامل اعم از امنيت از مجازات پروردگار، يا امنيت از حوادث دردناك اجتماعي برخوردارند.

جنگ و تجاوز و فساد و ناامني روحي و رواني آن جا است كه در جامعه ايمان به خدا متزلزل گردد و احساس مسئوليت در برابر پروردگار، از ميان برود. تأثير ايمان در آرامش و امنيت روحي براي هيچ كس جاي ترديد نيست همان طور كه ناراحتي وجدان و سلب آرامش رواني به خاطر ارتكاب ظلم بر كسي پوشيده نمي باشد.

در برخي از روايات آمده است كه منظور آية بالا اين است كه آن هايي كه به دستور پيامبر اسلام در زمينة ولايت و رهبري ائمه ايمان بياورند، و آن را با ولايت و رهبري ديگران

مخلوط نكنند، امنيت از آن ِ آن ها است (تفسير نمونه آيت اللّه مكارم شيرازي و ديگران ج 5، ص 320، دارالكتب الاسلامية )

از اين رو، امنيت فقط در پرتو ايمان به خدا و پذيرش ولايت الهي و ولايت ائمه معصومين براي انسان حاصل مي شود و بس و شعارها و نسخه هاي ديگر، فريبنده و خالي از حقيقت است

بر اين اساس امنيت واقعي و تمام عيار، از آن مؤمنين است و هرچه لايه هاي ايمان كم تر شود، حصار امنيت هم نازك تر مي شود.

مسلمان كه از مؤمن يك درجه پايين تر است به همان اندازه از امنيت كم تري برخوردار است تا آن جا كه در جامعة اسلامي همة افراد، جز كافر حربي يعني كسي كه سر جنگ با حكومت اسلامي دارد و حاضر به پذيرش قوانين حكومت اسلامي نيست از امنيت شهروندي برخوردارند.

آيا اسلام حقوق زن و مرد را در همة موارد مشابه قرار داده است آيا حقوق زن و مرد مساوي و مشابه باشد بهتر است يا نه فقط مساوي باشد و نه مشابه

پرسش

آيا اسلام حقوق زن و مرد را در همة موارد مشابه قرار داده است آيا حقوق زن و مرد مساوي و مشابه باشد بهتر است يا نه فقط مساوي باشد و نه مشابه

پاسخ

از نظر اسلام زن و مرد هر دو انسان هستند و از حقوق انساني مساوي بهره مندند. آن چه از نظر اسلام مطرح است اين است كه زن و مرد به دليل اين كه يكي زن و ديگري مرد است در جهات فراواني مشابه يكديگر نيستند، خلقت و طبيعت آنان را يكسان نخواسته است همين جهت اقتضا مي كند كه در بسياري از حقوق تكاليف و مجازات ها وضع مشابهي نداشته باشد.

زن اگر بخواهد حقوق مساوي با حقوق مرد و سعادتي مساوي با سعادت مرد پيدا كند، راه منحصرش اين است كه مشابهت حقوق تكاليف و مجازات ها وجود نداشته باشد; مرد حقوق و تكاليف متناسب با مرد و زن حقوق و تكاليف متناسب با زن داشته باشد.

عدم تشابه حقوق زن و مرد در حدودي كه طبيعت زن و مرد را در وضع نامشابهي قرار داده هم با عدالت و حقوق نظري بهتر تطبيق مي كند و هم سعادت خانوادگي را بهتر تأمين مي نمايد و هم اجتماع را بهتر به جلو مي برد.

البته از نظر اسلام حقوق زن و مرد در پاره اي از موارد شبيه يكديگر نيستند، نه در همة موارد، و لازمة عدالت و حقوق نظري و انساني زن و مرد، عدم تشابه آنان در پاره اي از حقوق است (ر.ك نظام حقوق زن در اسلام شهيد مطهري ص 153_156، انتشارات صدرا.)

براي آگاهي از پاسخ به اشكالاتي كه به موارد عدم تشابه حقوق زن و مرد در اسلام مي توانيد به كتاب "زن در آئينة جلال و جمال تأليف آيت الله جوادي آملي فصل 4 (حل شبهات و روايات متعارض ص 332_428، "نشر اسرأ" مراجعه نماييد.

قرآن كريم حقوق و سياست را داراي چه روابطي مي داند؟

پرسش

قرآن كريم حقوق و سياست را داراي چه روابطي مي داند؟

پاسخ

پرسشگر محترم با توجه به مفهوم عامي كه "حقوق و سياست دارد، قبل از هر چيز لازم است بيان شود كه اولاً منظور شما از مفهوم سياست چيست و در مرتبه بعد، روشن شود كه منظور شما از مفهوم حقوق چيست اگر منظور شما اين است كه قرآن كريم دربارة علم حقوق و سياست و رابطة آن ها سخني بيان فرموده است پاسخ اين است كه با توجه به هدف نزول قرآن كريم كتاب انسان سازي است و تمامي مطالب آن در راستاي رشد و تعالي و تربيت و تكامل اوست قرآن يك دايرة المعارف يا يك كتاب علمي نيست تا از آن انتظار داشته باشيم كه دربارة رابطة علم حقوق و سياست چه نظري دارد، بلكه براي اين نازل شده است كه انسان ها را به سوي يك زندگي پاك آميخته با سعادت و فضيلت رهبري نمايد.

اما در رابطه با دستورات مربوط به عبادات علاوه بر معارف و تعليمات مربوط به مبدأ و معاد و مسائل اخلاقي و تاريخي يك رشته قوانين اجتماعي نيز در آن وجود دارد كه در واقع ترسيمي از قانون اساسي اسلام و بخشي از قوانين مدني حقوقي جزايي و سياسي آن است از نظر علماي اسلام "حقوق يك مفهوم عام است كه يك شاخة آن حقوق سياسي است از جهت اصطلاحي حقوق داراي چند مفهوم است كه مهمترين آن عبارت است از نظام حاكم بر رفتار اجتماعي شهروندان يك

جامعه و كلمه "تشريع و شرع در اصطلاح فقهاي اسلام نيز تقريباً همين معنا را دارد. در تعريف ديگر، مي گويند: چون "حقوق جمع "حق است "حق امري است اعتباري كه براي كسي بر ديگري وضع مي شود". با توجه به اين دو مفهوم اصطلاحي و دلالت مطابقي آن ها، نسبت ميان آن دو عموم و خصوص مطلق خواهد بود; يعني معناي دوم از معناي اوّل كه به معناي نظام حاكم بر رفتار اجتماعي انسان هاست اخص است اما اگر همة استلزامات يك قاعدة حقوقي را نظر آوريم هر دو اصطلاح بر هم منطبق مي شوند و بين آن هاعموم و خصوصي نيست زيرا همة مقدرات اجتماعي با صرف نظر از شيوة بيان تعيين حق است با توجه به معنايي كه از "حقوق شد، معلوم مي شود، "حقوق سياسي ، بخشي از حقوق است كه موضوع آن دولت و كارهاي مربوط به آن است

نظام حقوقي اسلام از نظام هاي ديگر جدا است زيرا نظام هاي حقوقي ديگر، برتر از تأمين سعادت انسان در زندگي اجتماعي هدفي نمي شناسد، خداوند متعال دربارة آن ها مي فرمايد: "يَعلَمون َ ظ_َهِرًا مِن َ الحَيوَة ِ الدُّنيا وهُم عَن ِ الأَخِرَة ِ هُم غ_َفِلون (روم 7) آن ها، فقط ظاهر و نمودي از زندگي دنيا را مي دانند و از آخرت ]و پايان كار[ غافلند"، امّا دين مقدس اسلام سعادت انسان در زندگي اين جهان را هدف خلقت نمي داند; هدف خلقت انسان بسي فراتر از اين هاست و آن نزديكي هر چه بيشتر انسان به خداست آن ها تأمين سعادت انسان در زندگي اجتماعي را هدف اصلي و مطلوب

ذاتي مي دانند، امّا پيروان نظام حقوقي اسلام اگر چه مي خواهند بدين وسيله سعادت خود را در زندگي اجتماعي تأمين كنند، لكن اين سعادت را به عنوان وسيله اي براي رسيدن به كمال حقيقي خويش تلقي مي كنند.

از نظر اسلام نه فرد اصالت دارد و نه جامعه بلكه رابطة طرفيني و متقابل بين آن دو موجود است نه فرد حق دارد كه به جامعه ضرري بزند و حقوق آن را پايمان كند و نه جامعه و دستگاه هاي حكومتي مي تواند مصالح عمومي خود را به بهاي نابودي فرد و مصالح او دنبال نمايد، هم فرد بايد به قوانين و ارزش هاي اخلاقي كه در قالب قوانين وضع شده احترام بگذارد و هم دستگاه هاي حكومتي و جامعه بايد به حدود و حقوق فردي احترام بگذارند.( ر.ك حقوق و سياست در قرآن استاد محمدتقي مصباح يزدي ص 24 _ 66، انتشارات مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني / فلسفة سياسي اسلام اسماعيل دارابكلايي انتشارات دفتر تبليغات اسلامي / پيام قرآن آيت اللّه مكارم شيرازي و ديگران ج 8، ص 245 _ 273، دارالكتب الاسلامية / آزادي در فلسفة سياسي اسلام منصور ميراحمدي ص 201، نشر مؤسسة بوستان كتاب قم )

براي احقاق حق (مالي به ويژه جاني تضعيف شده چه سوره يا آيات و دعاهايي وجود دارد؟

پرسش

براي احقاق حق (مالي به ويژه جاني تضعيف شده چه سوره يا آيات و دعاهايي وجود دارد؟

پاسخ

يكي از قوانين كلي و عمومي اسلام اين است كه هر فردي موظف است مقابله به مثل كند و در مقابل ستمگر به پا خيزد و به همان اندازه كه به او ظلم شده پاسخ گويد.

اين كار بر اساس قوانين آفرينش است حتي سلول هاي بدن در مقابل ميكروب هاي مهاجم مي ايستند.

اسلام بر خلاف مسيحيت كنوني كه مي گويد: "اگر يك سيلي به گونه راستت زدند، طرف ديگر را، تسليم كن و براي سيلي ديگري آماده ساز" دستور مي دهد به اندازه اي كه به تو تعدي شده مقابله به مثل كن "فَمَن ِ اعتَدي َ عَلَيكُم فاعتَدوا عَلَيه ِ بِمِثل ِ مَا اعتَدي َ عَلَيكُم (بقره 194) هر كس به شما تجاوز كرد، به مانند او بر او تعدي كنيد."; البته اين مسئله با عفو و گذشت كه پس از توانايي بر ستاندن حق توصيه شده (فصلت 34) تنافي ندارد.(ر. ك تفسير نمونه آيت الله مكارم شيرازي و ديگران ج 2، ص 20، دارالكتب الاسلامية )

بنابر اين وظيفه مظلوم در گام اول مبارزه _ البته از راه قانوني _ با ظالم است هم چنان كه حضرت علي مي فرمايد: "لا يدرك الحق الاّ بالجد; حق جز با تلاش و كوشش به دست نمي آيد."(شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج 2، ص 111، كتاب خانه آيت الله مرعشي نجفي )

چنانچه تلاش مظلوم به جايي نرسد، خداوند به حكمت خود در دنيا يا آخرت حق مظلوم را مي ستاند و در آخرت

نسبت به مظلومي كه در حق او ظلم شده و قادر به دفاع از خود نبوده پاداش ويژه اي مي دهد، به اين طريق كه اگر مظلوم از اهل بهشت باشد، پاداش مضاعفي به او عنايت مي كند و اگر از جهنميان باشد، از عذابش مي كاهد.

حاصل آن كه وظيفه مظلوم تا حد ممكن ستاندن حق است و چنانچه در جايي نسبت به نفرين يا دعايي عليه ظالم مطلبي آمده باشد، ما خواندن آن را توصيه نمي كنيم

نهاد هبري

در مورد چگونگي انتخاب رهبر و وظايف آن توضيح دهيد و كتابي را در اين باره معرّفي نماييد؟
پرسش

در مورد چگونگي انتخاب رهبر و وظايف آن توضيح دهيد و كتابي را در اين باره معرّفي نماييد؟

پاسخ

ولي فقيه و رهبر طبق قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران از طرف نمايندگان مجلس خبرگان كه منتخب مردم مي باشند انتخاب مي شود همان طور كه در حال حاضر حضرت آيت اللَّه خامنه اي از سوي مجلس خبرگان به عنوان رهبر برگزيده شده اند. وظايف رهبري در اصل 110 قانون اساسي آمده است.

آيت الله منتظري چه عقايدي داشتند و چه اشتباهي كردند كه امام با ايشان مخالفت كردند؟
پرسش

آيت الله منتظري چه عقايدي داشتند و چه اشتباهي كردند كه امام با ايشان مخالفت كردند؟

پاسخ

از پاسخ دادن به سؤالات سياسي معذوريم , چرا كه گاهي مسائل به قدري پيچيده مي شود كه انسان اگر سكوت كند به تقوا نزديك تر است .

در هر حال امام فهميدند كه رهبري تحمل بيشتري را مي طلبد و صلاح را در آن ديدند كه ايشان با درس و بحث به حوزه گرمي بخشند و از نظريات فقهي ايشان مردم و نظام بهره مند شوند. پيشنهاد امام با استقبال آيت الله منتظري روبه رو شده وبدين وسيله غائله به شايستگي خاتمه يافت .

_ 12 خواب هايي را توسط دوستان يا خودم ديده ام ,مي خواستم برايم تعبير كنيد.

برادر عزيز! ان شاءاللّه خواب هايي كه ديده ايد خير است . اين واحد تعبيرخواب نمي كند مي توانيد با شماره تلفن تماس بگيريد.

در ضمن عشق و علاقهء شما به دين و آقا اميرالمؤمنين 7مورد ستايش است .مسلماً آن حضرت يكي از مظلوم ترين مظلومان است . ما بايد بر مظلوميت علي 7يفزاييم . اگر ما از شيعيانِ بد آن حضرت باشيم , آن حضرت مظلوم تر خواهد بود.

همواره استغفار نماييد و هر روز مقداري قرآن بخوانيد و كتاب هاي مذهبي رامطالعه كنيد و نمازهايتان را بهتر بخوانيد. مواظب باشيد حقّ ديگران را از بين نبريد..

مجازات رهبر چگونه و بر عهده چه كسي است؟
پرسش

مجازات رهبر چگونه و بر عهده چه كسي است؟

پاسخ

رهبر و امام گرچه رئيس قوه قضاييه را براي حل مشكلات كيفري و حقوقي و جزايي مردم تعيين مي كند، ولي مانند ساير مردم در دادگاه عدل اسلامي محاكمه مي شود. اگر رهبر تخلفي انجام داد يا كسي از او شكايتي داشت، مي تواند به دادگاه مراجعه كند و از او شكايت كند، كما اين كه اميرالمؤمنين با يك يهودي در دادگاه حاضر شد و قاضي طبق موازين ظاهري عليه علي(ع) حكم كرد.(1) همان طور كه پيامبر اسلام حاضر شد به دست يكي از اصحابش به نام "سوادة بن قيس" مجازات و قصاص بشود.(2)

بنابراين رهبر و امام و پيامبر در دادگاه عدل اسلامي با ساير مردم مساوي هستند و همه در برابر قانون مساوي اند. در قانون اساسي آمده است هر گاه رهبر از انجام وظائف قانوني خود ناتوان شود يا فاقد يكي از شرايط مذكور در اصول پنجم و يكصد و نهم گردد يا معلوم شود از آغاز فاقد بعضي از شرايط بوده است، از مقام خود بر كنار خواهد شد. تشخيص اين امر به عهده خبرگان مذكور در اصل يكصد و هشتم مي باشد.(3) هم چنين در قانون اساسي آمده است: رهبر در برابر قانون، با ساير مساوي است.

پي نوشت ها:

1. مرتضي مطهري، داستان راستان، ج 1، ص 34.

2. جعفر سبحاني، فروغ ابديت، ج 2، ص 865.

3. قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، اصل 111.

1: طبق قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران رهبر و ولي فقيه توسط خبرگان رهبري انتخاب مي شود، و مجلس خبرگان مي بايست از صافي شوراي نگهبان عبور كند و شوراي نگهبان را رهبر انتخاب مي كند. اين دور است. براي رهايي از آن چه پاسخي داريد؟
پرسش

1: طبق قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران رهبر و ولي فقيه توسط خبرگان رهبري انتخاب مي شود، و مجلس خبرگان مي بايست از صافي شوراي نگهبان عبور كند و شوراي نگهبان را رهبر انتخاب مي كند. اين دور است. براي رهايي از

آن چه پاسخي داريد؟

پاسخ

اگر اين گونه وابستگي ها را دور و باطل بدانيم، مي بايست تمامي نظام هاي دمكراتيك دنيا را باطل و نادرست معرفي كنيم، چرا كه در همه اين نظام ها شبيه چنين دوري وجود دارد، زيرا نظام هاي دمكراتيك مي گويند: مشروعيت نظام به رأي مردم است. حال اگر نظامي دمكراتيك بخواهد وجود آيد، در ابتدا مي بايست براساس مقرراتي و با نظارت گروهي خاص با آراي مردمي، به تصويب برسد و بايد عده اي متصدي انجام آن گردند، در حالي كه هنوز هيچ نهاد و دولتي براي نظارت و تصويب قانون انتخابات با رأي مردم انتخاب نشده و نيز هيچ مقرراتي از طريق دمكراتيك و آراي مردمي اعتبار پيدا نكرده است.

پس اين نوع اشكال در تمامي نظام هاي دمكراتيك وجود دارد، لكن در نظام سياسي ايران (جمهوري اسلامي ايران) اين اشكال وجود ندارد، چون كه مشروعيت نظام جمهوري اسلامي ايران به ولايت فقيه است كه در امتداد ولايت پيامبران و امامان قرار دارد؛ امام خميني بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران به سبب حق شرعي بلكه وظيفه شرعي، دولت موقت را منصوب نمود و به آن مسؤوليت داد تا انتخابات را برگذار كند.

درنظام سياسي اسلام، حجيت كلام رهبر به رأي مردم نيست. اعتبار و مشروعيت نظام و رهبر، برگرفته و ناشي از راي خبرگان نمي باشد، چون كه خبرگان مقام ولايت را به رهبر اعطا نمي كنند؛ وظيفه آنان تنها تشخيص مصداق است. تشخيص اين كه چه كسي شرايط رهبري را كه ائمه عليهماالسلام بيان كرده اند، دارد، مانند تشخيص

مرجع تقليد كه دو نفر خبره بر اعلميتش شهادت مي دهد. روشن است كه شهود خبره به مرجع تقليد اعلميت نمي بخشند، بلكه اعلميت، واقعيتي است

كه حجيت آن از سوي خدا است و شهود تنها آن را تشخيص مي دهند و معرفي مي كنند.

در تشخيص صلاحيت خبرگان نيز شوراي نگهبان خبره بودن را به آنان اعطا نمي كند، هم چنان كه خبرگان مقام ولايت را به ولي فقيه اعطا نمي كنند، بلكه آن ها شايستگي فرد را تشخيص مي دهند. بنابراين اعتبار رهبري به سبب صلاحيت هاي او و نصب الهي است.

اگر اين گونه اشكالات در گردش كار نظام وارد باشد، در گردش كار بسياري از دستگاه هاي كشور اين نوع وابستگي وجود دارد و كسي در اين باره خرده نگرفته و آن را دور قلمداد نكرده است. مانند اين كه طبق قانون اساسي شوراي نگهبان از دوازده تن كه شش حقوق دان و شش فقيه تشكيل شده است. شش حقوقدان با ضوابطي از طريق مجلس انتخاب مي شوند و شوراي نگهبان صلاحيت نمايندگان را بررسي مي كند و اين ها از صافي شوراي نگهبان عبور مي كنند. نيز در تأييد نمايندگان وزارت اطلاعات نظر مي دهد، و وزير اطلاعات از طريق رأي نمايندگان به وزارت مي رسد. در اين گونه امور كه گردش كار به گونه اي به يك ديگر وابسته است، خردمندان جهان نه تنها به آن خرده نمي گيرند، بلكه آن را تحسين مي كنند، چرا كه با اين كار بر بهره وري و شايسته سالاري افزده مي شود.

آيا انتخاب رهبر توسط خبرگان و تاييد صلاحيت خبرگان توسط شوراي نگهبان مستلزم دور نيست ؟
پرسش

آيا انتخاب رهبر توسط خبرگان و تاييد صلاحيت خبرگان توسط شوراي نگهبان مستلزم دور نيست ؟

پاسخ

در مورد دوري كه ذكر نموديد, بايد گفت : در اين رابطه پاسخ هاي متعددي وجود دارد كه به برخي از آنها اشاره مي شود. قبل از اين كه به پاسخ اين اشكال بپردازيم بايد متذكر شويم كه ريشه ي اين اشكال در واقع مربوط به بحثي است كه در فلسفه ي سياست و در مورد نظام هاي دموكراسي و مبتني بر انتخابات مطرح شده است . در آن جا اين بحث و اين اشكال مطرح شده كه اعتبار قوانين و مقرراتي كه در يك نظام دموكراتيك توسط مجالس نمايندگان يا دولت وضع مي شود بر چه اساس است ؟ و پاسخ ابتدايي هم كه داده مي شود اين است كه اعتبار آن بر اساس رأي مردم است ; يعني چون مردم به اين نمايندگان يا به اين حزب و دولت رأي داده اند, بنا بر اين قوانين و مقررات موضوعه توسط آن ها اعتبار پيدا مي كند: رأي مردم (اعتبار مي بخشد به )---<قوانين و مقررات وضع شده توسط مجلس و دولت اما بلافاصله اين سوال به ذهن مي آيد كه به هنگام تأسيس يك نظام دموكراتيك و در اولين انتخاباتي كه مي خواهد برگزار شود و هنوز مجلس و دولتي وجود ندارد و تازه مي خواهيم از طريق انتخابات آن ها را معين كنيم , خود اين انتخابات نياز به قوانين و مقررات دارد; اين كه آيا زنان هم حق رائي داشته باشند يا نه ؟ حداقل سن رائي دهندگان چه مقدار باشد؟ حداقل آراي كسب

شده براي انتخاب شدن چه مقدار باشد؟ آيا اكثريت مطلق ملاك باشد يا اكثريت نسبي يا نصف به علاوه ي يك يا يك سوم آراي مائخوذه ؟ نامزدها از نظر سن و ميزان تحصيلات و ساير موارد بايد واجد چه شرايطي باشند و ده ها مسئله ي ديگر كه بايد قوانين و مقرراتي براي آن ها در نظر بگيريم . و بسيار روشن است كه هر يك از اين قوانين و مقررات و تصميمي كه در مورد چگونگي آن گرفته مي شود مي تواند بر سرنوشت انتخابات و فرد يا حزبي كه در انتخابات پيروز مي شود و رائي مي آورد تائثير داشته باشد. در كشورهاي غربي (يا لا اقل در بسياري از آن ها) كه پيش گامان تائسيس نظام هاي دموكراتيك در يكي , دو قرن اخير شناخته مي شوند, زنان در ابتدا حق رائي نداشتند و انتخابات بدون حضور زنان برگزار مي شد و اين احتمال قويا" وجود دارد كه ا گر از ابتدا زنان حق رائي مي داشتند ما امروز نام افراد و احزاب و شخصيت هاي ديگري را در تاريخ سياسي بسياري از كشورهاي غربي مشاهده مي كرديم . تا همين اواخر نيز در كشور سوييس كه داراي بيش از بيست ((كانتون )) مستقل است در بسياري از كانتون هاي آن , زنان حق رائي نداشتند. با تغيير حداقل سن لازم براي شركت در انتخابات از 16 به 15 سال , در كشورهايي نظير كشور ما كه نزديك به هفتاد درصد جمعيت را جوانان تشكيل مي دهند, احتمال قوي مي رود كه وضعيت انتخابات و افراد و گروه هايي كه حايز

اكثريت آرا مي شوند به كلي دگرگون شود. اكنون سؤال اين است كه در اولين انتخاباتي كه در هر نظام دموكراسي برگزار مي شود و هنوز نه دولتي و نه مجلسي در كار است براي سن و جنسيت افراد شركت كننده و يا در مورد شرايط نامزدهاي انتخابات و ميزان آرايي كه براي انتخاب شدن نياز دارند و مسائل مشابه ديگري كه مربوط به برگزاري انتخابات است , چه مرجعي و بر اساس چه پشتوانه اي بايد تصميم بگيرد؟ در اين جا تأكيد اكيد مي كنيم كه توجه داشته باشيد اگر براي اولين دولت و اولين مجلسي كه بر سركار مي آيد نتوانيم پاسخ درست و قانع كننده اي بدهيم تمامي دولت ها و مجالس قانون گذاري كه پس از اين اولين دولت و مجلس در يك كشور روي كار مي آيند زير سؤال خواهند رفت و اعتبار و مشروعيت آن ها مخدوش خواهد شد; زيرا دولت و مجلس دوم بر اساس قوانين و مقررات مصوب دولت و مجلس اول تشكيل مي شود; دولت و مجلس سوم بر اساس قوانين و مقررات مصوب دولت و مجلس دوم تشكيل مي شود; دولت و مجلس چهارم بر اساس قوانين و مقررات مصوب دولت و مجلس سوم تشكيل مي شود و به همين صورت ادامه پيدا مي كند: دولت و مجلس اول و قوانين موضوعه ي آن ها (اعتبار مي بخشد به )---<دولت و مجلس دوم و قوانين موضوعه ي آن ها (اعتبار مي بخشد به )---<دولت و مجلس سوم و قوانين موضوعه ي آن ها... و بديهي است كه اگر اشكال مذكور در مورد دولت و مجلس

اول حل نشود و اعتبار آن ها تثبت نگردد اعتبار تمامي دولت ها و مجالس قانون گذاري بعد تا آخر زير سؤال خواهد رفت . براي حل اين اشكال , برخي از نظريه پردازان و دانشمندان علوم سياسي گفته اند ما بالاخره چاره اي نداريم كه انتخابات اول را بر مبناي يك سري قوانين و مقررات برگزار كنيم . به عنوان مثال فرض كنيد انتخاباتي را بر اساس اين قوانين و مقررات برگزار مي كنيم : الف - حداقل سن رأي دهندگان 16 سال است ;

ب - زنان حق انتخاب شدن و انتخاب كردن ندارند;

ج - در مورد نامزدهاي انتخاباتي هيچ سطح خاصي از تحصيلات و مدرك علمي معتبر نيست ;

د - حداقل آراي لازم براي انتخاب شدن , 13 كل آراي مأخوذه مي باشد;

ه' - حداقل سن انتخاب شوندگان 20 سال مي باشد.

پس از آن كه انتخابات را بر اساس اين قوانين و مقررات برگزار كرديم و اولين دولت و مجلس را تشكيل داديم آن گاه اين اولين دولت و مجلس تصويب مي كند كه اين انتخابات برگزار شده با همين قوانين و مقررات معتبر است و بدين صورت اين اولين انتخابات , وجهه و پشتوانه ي قانوني و معتبر پيدا مي كند. البته براي انتخابات بعد بايد اين اولين دولت و مجلس تصميم گيري كند; كه ممكن است همين قوانين و مقررات را ابقا كند و ممكن هم هست برخي يا همه ي آن ها را تغيير دهد. ولي بالاخره به طريقي كه بيان شد مشكل اولين انتخابات و اعتبار قانوني آن حل مي شود. بسيار روشن است كه اين پاسخ ,

پاسخ صحيحي نيست و مشكل را حل نمي كند; زيرا سؤال ما در مورد همين اولين دولت و مجلسي است كه مي خواهد به دولت ها و مجالس بعدي و قوانين و مقررات مصوب آن ها اعتبار بدهد در حالي كه خودش بر اساس انتخاباتي بر سر كار آمده كه آن انتخابات بر اساس يك سري قوانين و مقرراتي برگزار شده كه آن قوانين و مقررات , ديگر مصوب هيچ دولت و مجلس منتخب مردمي نيست . و اين كه همين دولت و مجلس بخواهد به انتخاباتي كه بر اساس آن روي كار آمده اعتبار و مشروعيت ببخشد چيزي نيست جز همان رابطه ي دوري كه در ابتدا اشاره كرديم . اولين انتخابات (اعتبار مي بخشد به )---<اولين مجلس نمايندگان يا دولت به هر حال اين اشكالي است كه بر تمامي نظام هاي مبتني بر دموكراسي وارد مي شود و هيچ پاسخ منطقي و قانع كننده اي هم ندارد و به همين دليل هم تقريبا" تمامي نظريه پردازان فلسفه ي سياست و انديشمندان علوم سياسي , به خصوص در دوران معاصر, اين اشكال را پذيرفته اند ولي مي گويند چاره اي و راهي غير از اين نيست و براي تأسيس يك نظام دموكراتيك و مبتني بر آراي مردم , از اين مسئله نيست و هيچ راه حلي عملي براي اين مشكل وجود ندارد. بنابراين , در مورد اشكال دوري هم كه درباره ي رابطه ي مجلس خبرگان با رهبري و ولي فقيه مطرح مي شود يك پاسخ مي تواند اين باشد كه همان گونه كه اين مشكل در تمامي نظام هاي مبتني بر دموكراسي وجود

دارد ولي با وجود اين موجب نشده دست از دموكراسي بردارند و به فكر نظام هايي از نوع ديگري باشند, وجود چنين مشكلي در نظام ولايت فقيه هم نبايد موجب شود ما اصل اين نظام را مخدوش بدانيم و گرنه بايد تمامي حكومت ها و نظام هاي دموكراتيك قبلي و فعلي و آينده ي جهان را نيز مردود شمرده و نپذيريم . اما واقعيت اين است كه اين اشكال دور فقط بر نظام هاي دموكراسي وارد است و نظام مبتني بر ولايت فقيه اساسا" از چنين اشكالي مبراست و در اين جا هيچ دوري وجود ندارد. دليل آن هم اين است كه ولي فقيه اعتبار و مشروعيت خود را از جانب خداي متعال , و نه از ناحيه ي مردم , كسب مي كند و قانون و فرمان خداي متعال نيز همان طور كه قبلا" اشاره كرده ايم اعتبار ذاتي دارد و ديگر لازم نيست كسي يا مرجعي به فرمان و قانون خداوند اعتبار بدهد بلكه بر اساس مالكيت حقيقي خداي متعال نسبت به همه ي هستي , خداوند مي تواند هر گونه تصرف تكويني و تشريعي كه بخواهد در مورد هستي و تمامي موجودات اعمال نمايد. يعني در نظام مبتني بر ولايت فقيه آن چه در ابتداي تأسيس نظام اتفاق مي افتد به اين صورت است : خداي متعال (اعتبار مي بخشد به )[ ولي فقيه و دستورات او (اعتبار مي بخشد به )[مجلس و دولت مغالطه اي كه در وارد كردن اشكال دور به رابطه ي ميان ولي فقيه و خبرگان وجود دارد در آن جاست كه مي گويد: ((ولي فقيه اعتبارش را

از مجلس خبرگان كسب مي كند)) در حالي كه اعتبار خود خبرگان به امضاي ولي فقيه و از طريق تأييد توسط شوراي نگهبان است كه خود اين شورا اعتبارش را از رهبر گرفته است . و پاسخ آن هم همان طور كه گفتيم اين است كه اعتبار ولي فقيه از ناحيه ي خبرگان نيست بلكه به نصب از جانب امام معصوم (ع ) و خداي متعال است و خبرگان در حقيقت رهبر را نصب نمي كنند بلكه نقش آنان ((كشف )) رهبر منصوب به نصب عام از جانب امام زمان (ع ) است . نظير اين كه وقتي براي انتخاب مرجع تقليد و تعيين اعلم به سراغ افراد خبره و متخصصان مي رويم و از آن ها سؤال مي كنيم , نمي خواهيم آنان كسي را به اجتهاد يا اعلميت نصب كنند بلكه آن فرد در خارج و در واقع يا مجتهد هست يا نيست , يا اعلم هست يا نيست , اگر واقعا" مجتهد يا اعلم است تحقيق ما باعث نمي شود از اجتهاد يا اعلميت بيفتد و اگر هم واقعا" مجتهد و اعلم نيست , تحقيق ما باعث نمي شود اجتهاد و اعلميت در او به وجود بياد. پس سؤال از متخصصان فقط براي اين منظور است كه از طريق شهادت آنان براي ما كشف و معلوم شود كه آن مجتهد اعلم (كه قبل از سؤال ما خودش در خارج وجود دارد) كيست . در اين جا هم خبرگان رهبري , ولي فقيه را به رهبري نصب نمي كنند بلكه فقط شهادت مي دهند آن مجتهدي كه به حكم امام زمان (ع )

حق ولايت دارد و فرمانش مطاع , است اين شخص است . پاسخي ديگر براساس نظريه انتخاب : در اين باره توجه به چند نكته لازم است : الف ) به نظر مي رسد در اين باره , نوعي مغالطه و خلط معنا صورت گرفته است . ((دور)) منطقي آن است كه وجود چيزي با يك يا چند واسطه , بر خودش متوقف باشد ; مثلا" ((الف )) به وجود آورنده ي ((ب )) و ((ب )) به وجود آورنده ي ((الف )) باشد كه در نتيجه ((الف )) به وجود آورنده ي ((الف )) خواهدبود. ]الف ---< ب و ب ---< الف = الف ---< الف [ در علم حقوق گرچه چيزي به نام دور با تعريف معين نداريم , ليكن مسامحتا" اگر تعين ((الف )) ناشي از ((ب )) باشد و ((ب )) هم توسط ((الف )) تعين يابد, مي توان دور ناميد. در اين جا بايد توجه داشت كه چه در دور منطقي و چه در دور حقوقي , نحوه وابستگي دو پديده به يكديگر, بايد يكسان بوده باشد ; مثلا" اولي علت ايجادي دومي و دومي علت ايجادي اولي باشد, اما اگر به گونه هاي متفاوتي دو پديده نسبت به يكديگر وابستگي پيدا كنند, دور نيست بلكه وابستگي متقابل است و چنين چيزي هم در نظام تكوين و علوم طبيعي پذيرفته شده و منطقي است و هم در همه نظام هاي حقوقي جهان به اشكال گوناگون وجود دارد. اكنون بايد ديد مطلب ادعا شده دقيقا" چه وضعيتي دارد؟ اگر نسبت شوراي نگهبان و خبرگان همان نسبتي بود كه خبرگان با رهبري

دارد, ادعاي چنين دوري قابل قبول بود ; يعني , به اين شكل كه تمام گزينه هاي زير بدون استثنا درست باشد:

1- رهبر تعيين و نصب شوراي نگهبان نمايد;

2- شوراي نگهبان تعيين و نصب مجلس خبرگان كند;

3- خبرگان تعيين و نصب رهبر كند ; در حالي كه واقعيت چنين نيست ; زيرا: اولا", نسبت مجلس خبرگان و شوراي نگهبان با نسبت ديگر اعضاي مجموعه , متفاوت است .

ثانيا", عنصر چهارمي وجود دارد كه نقش عمده را ايفا مي كند و در دور ادعايي لحاظ نشده است و آن نقش مردم است ; يعني , شوراي نگهبان به هيچ وجه تعيين كننده ي اعضاي خبرگان نيست ; بلكه اعضاي خبرگان با ميل خود براي نمايندگي , نامزد مي شوند و كار شوراي نگهبان , صرفا" نقش كارشناختي از نظر تشخيص صلاحيت هاي مصرح در قانون اساسي و اعلام آن به مردم است و هيچ گونه حق نصب ندارد. سپس مردم هستند كه در ميان افراد ذي صلاح به نامزدهاي مورد نظر خود رأي مي دهند.

ب ) در بطلان دوري كه فرض شده , كافي است به اين موضوع توجه شود كه مجلس خبرگان طبق مصوبه خود, امر تشخيص صلاحيت را به اعضاي فقهاي شوراي نگهبان سپرده است و چنانچه بخواهد هر زماني مي تواند آن را به گروه ديگري بسپارد و اين امر مطابق قانون اساسي است ; زيرا در اصل يكصد و هشتم قانون اساسي اين حق به مجلس خبرگان داده شده است . بنابراين انتخاب رهبري با مجلس خبرگان است و تعيين صلاحيت خبرگان با گروهي است كه خود انتخاب مي كنند

نه رهبري , هر چند فعلا" گروهي را كه خبرگان انتخاب كرده همان افرادي هستند كه رهبري براي نظارت بر مصوبات مجلس شوراي اسلامي انتخاب كرده است . اگر انتخاب گروه تعيين كننده صلاحيت خبرگان با رهبري بود اين دور مي شد در حالي كه چنين نيست .

آيا در قانون اساسي نامي از مشاورين رهبري برده شده است ؟ لطفا اعضاي آن را معرفي كنيد.
پرسش

آيا در قانون اساسي نامي از مشاورين رهبري برده شده است ؟ لطفا اعضاي آن را معرفي كنيد.

پاسخ

قانون اساسي تبيين كننده حقوق اساسي است و به مسائلي چون مشاورين رهبري و رئيس جمهور و ... نظر ندارد. ازطرف ديگر مقام معظم رهبري مشاورين خاصي به اين معنا كه مشاورت شغل و سمت رسمي آنان باشد ندارند. درعين حال نمايندگان ايشان در نهادها سازمان ها و مراكز مختلف و نيز منصوبين از ناحيه ايشان در پست هاي مختلف وبسياري از عوامل ديگر در رابطه با حوزه مسوءوليت خود تا حدودي چنين نقشي را نيز ايفا مي كنند.{J

نقش مردم در تعيين رهبر چگونه است آيا درست است كه تعيين رهبري به عهده خبرگان است؟
پرسش

نقش مردم در تعيين رهبر چگونه است آيا درست است كه تعيين رهبري به عهده خبرگان است؟

پاسخ

در ترسيمي كه شما كرده ايد، هيچ جايي براي مردم نيست؛ ليكن اين تصوير فقط مخلوق انديشه شماست و باواقعيت نظام جمهوري اسلامي فاصله بسياري دارد. مكانيسم ترسيم شده در قانون اساسي، اين است كه:

الف) خبرگان، رهبري را شناسايي و معرفي مي كنند و بر كار او نظارت دارند. بنابراين عزل و نصب رهبري و نظارت بر عملكرد او، بر عهده آنان است.

ب ) نامزدهاي خبرگان پس از تعيين صلاحيت، توسط مردم انتخاب مي شوند. بنابراين رهبري با واسطه توسطمردم انتخاب مي شود.

ج ) انتخاب مرجع تعيين صلاحيت نامزدهاي خبرگان غير از دور اول، بر عهده خود خبرگان نهاده شده و خبرگان دوم نيز اين وظيفه را - كه عملي كار شناختي است - بر دوش شوراي نگهبان نهاده است. بنابراين اگر بخواهيم متناسب با قانون تصويري ارائه كنيم، چنين خواهد بود:

نامزد شدن داوطلبان خبرگان <--- تعيين صلاحيت [نه تعييني كه مطلقا به معناي نصب و انتخاب است] توسطشوراي نگهبان <--- مردم <--- انتخاب خبرگان <---انتخاب رهبري

حضرت امام خميني(ره) در اين باره فرموده اند: «اگر مردم به خبرگان رأي دادند، تا مجتهدي عادل را براي رهبري حكومتشان تعيين كنند،وقتي آنها هم فردي را تعيين كردند تا رهبري را بر عهده گيرد، قهرا او مورد قبول مردم است. در اين صورت او، ولي منتخب مردم مي شود وحكمش نافذ است».(صحيفه نور، ج 21، ص 183){J

وظايف و اختيارات رهبري چيست ؟
پرسش

وظايف و اختيارات رهبري چيست ؟

پاسخ

الف) اگر سؤال از منظر قانون اساسي است. وظايف و اختيارات ولي فقيه در اصل يكصد و دهم چنين بيان شدهاست:

1- تعيين سياست هاي كلي نظام جمهوري اسلامي ايران پس از مشورت با مجمع تشخيص مصلحت نظام.

2_ نظارت بر حسن اجراي سياست هاي كلي نظام.

3_ فرمان همه پرسي.

4_ فرماندهي كل نيروهاي مسلح.

5_ اعلان جنگ و صلح و بسيج نيروها.

6_ نصب و عزل و قبول استعفاء:

الف) فقهاي شوراي نگهبان

ب ) عالي ترين مقام قوه قضائيه

ج ) رئيس سازمان صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران

د ) رئيس ستاد مشترك

ه ) فرماندهي كل سپاه پاسداران انقلاب اسلامي

و ) فرماندهان عالي نيروهاي نظامي و انتظامي

7- حل اختلاف و تنظيم روابط قواي سه گانه.

8_ حل معضلات نظام كه از طريق عادي قابل حل نيست از طريق مجمع تشخيص مصلحت نظام.

9_ امضاي حكم رياست جمهوري پس از انتخاب مردم.

10_ عزل رئيس جمهور با در نظر گرفتن مصالح كشور پس از حكم ديوان عالي كشور به تخلف وي از وظايف قانوني يارأي مجلس شوراي اسلامي به عدم كفايت وي بر اساس اصل 89 .

11_ عفو يا تخفيف مجازات محكومين در حدود موازين اسلامي پس از پيشنهاد رئيس قوه و قضائيه.

ب ) اگر از نظر فقهي است، ولايت فقيه در حوزه نيازها و مصالح اجتماعي ولايت دارد و مقصود از ولايت مطلقه فقيه همين مي باشد. به عبارت دقيق تر ولايت فقيه از يك سو مطلق است. البته نه به معناي اطلاق مصطلح در علوم سياسي، بلكه اطلاق در برابر امور حسبه يعني دايره ولايتش اختصاص به حسبه و ضروريات ندارد و از سوي ديگرمشروط است، يعني مشروط به رعايت احكام الهي و

مصالح اجتماعي.

چرا مسئوليني كه به حرف رهبر گوش نمي دهند عوض نمي شوند؟
پرسش

چرا مسئوليني كه به حرف رهبر گوش نمي دهند عوض نمي شوند؟

پاسخ

عزل و نصب مسؤولين رده هاي مختلف مديريتي كشور، سازو كارهاي قانوني خاص خود را دارد كه به طور معمول و عقلاني قبل از هر نوع عزل و نصب، مورد لحاظ قرار مي گيرد، مواردي نظير توانمندي ها، ميزان تأثير گذاري، كيفيت برنامه ريزي ها و نحوه اجراي آنها، سوابق مديريتي و موارد ديگر، در هرحال آنچه كه در يك كلام مي توان اشاره كرد درآمدي كه از عزل و نصب مديريتها عايد كشور مي شود بايد نسبت به هزينه هاي آن صرف داشته باشد. در ارتباط با كيفيت رابطه مسؤولين رده هاي مختلف با رهبري نظام نيز چنين مسئله اي مصداق دارد گذشته از اينكه ميزان اطاعت پذيري مسؤولين از رهبري نظام خوشبختانه در اكثر موارد در حد بالائي است. ممكن است در پاره اي موارد برخي از مسؤولين نسبت به اجراي بعضي از فرامين معظم له سستي از خود نشان دهند و يا توانايي انجام آن را نداشته باشند كه برخورد با هر كدام از ايشان بسته به نوع و كيفيت موضوع متفاوت است و ممكن است به توبيخ و اخطار و تذكر بسنده شود و يا برخورد قانوني شديدتري صورت گيرد در هر صورت عزل و بركناري در همه موارد بهترين راه نيست بلكه به عنوان آخرين راهكار مي باشد البته به طور قطع مواردي كه منافع عمومي متضرر شود و يا كليت نظام و امنيت كشور تهديد شود جاي هيچگونه تساهل و تسامحي نخواهد بود.

بودجه نهاد رهبري از كدام ارگان تامين مي شود؟ آيا از ايران خودرو سهمي دريافت مي كند؟ لطفا صريح جواب دهيد.
پرسش

بودجه نهاد رهبري از كدام ارگان تامين مي شود؟ آيا از ايران خودرو سهمي دريافت مي كند؟ لطفا صريح جواب دهيد.

پاسخ

بودجه نهاد رهبري از طريق اعتبارات دولتي، دستگاه هاي تحت پوشش دفتر مقام معظم رهبري كه فعاليت هاي اقتصادي دارند، و وجوهات شرعي نظير خمس و ... تأمين شده و علاوه بر دستگاه هاي نظارتي رسمي كشور از قبيل مجلس، سازمان بازرسي كشور و ...، توسط دستگاه هاي نظارتي تحت پوشش دفتر مقام معظم رهبري (معاونت نظارت و حسابرسي دفتر مقام معظم رهبري و مؤسسه حسابرسي مفيد راهبر) (نظارت و نهادهاي نظارتي، محسن ملك افضلي اردكاني، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، 1382، ص 125) به صورت دقيق نظارت مي شود.

اما در مورد ايران خودرو، متن تكذيبيه دفتر مقام معظم رهبري از روزنامه خراسان 24/4/82 ارسال مي گردد.

دفتر مقام معظم رهبري با تكذيب شايعه اختصاص درصدي از قيمت تعيين شده خودروها به اين دفتر، با توصيه به مسئولان براي اطلاع رساني صحيح و شفاف به مردم در رابطه با ساز و كار قيمت گذاريها، تاكيد كرد: وزارت اطلاعات و دستگاههاي ذيربط نسبت به شناسائي عناصري كه چنين شايعاتي را با اغراض گوناگون ساخته و منتشر مي كنند اقدام و طبق ضوابط قانوني با آنان برخورد نمايند. متن اطلاعيه دفتر مقام معظم رهبري به اين شرح است:

بسم الله الرحمن الرحيم

به دنبال انتشار شايعه كذب اختصاص درصدي از قيمت تعيين شده براي خودروها به دفتر مقام معظم رهبري، بدين وسيله به اطلاع مردم شريف ايران مي رساند اين قبيل شايعات و دروغ پراكني ها با هدف ايجاد تشويش و بدگماني و اختلاف بين مردم و

مسئولان نظام توسط دشمنان ساخته مي شود و متأسفانه بعضي از رسانه هاي خبري نيز به آن دامن مي زنند. لذا صريحا اعلام مي شود اين شايعه دروغ محض بوده و تا كنون هيچ وجهي از هيچ يك از كالا هاي توليدي و وارداتي توسط اين دفتر گرفته نشده است و مقام معظم رهبري همواره بر شفافيت قيمت گذاري اطلاع رساني صحيح به مردم تاكيد داشته و دارند. لذا ضمن توصيه به مسئولان براي اطلاع رساني صحيح و شفاف به مردم در رابطه با ساز و كار قيمت گذاري ها از وزارت اطلاعات و دستگاههاي ذيربط مؤكدا خواسته شده است نسبت به شناسائي عناصري كه چنين شايعاتي را با اغراض گوناگون ساخته و منتشر مي كنند اقدام و طبق ضوابط قانوني با آنها برخورد نمايند. اطمينان داريم مردم عزيز ايران با هوشياري خود چنگ رواني دشمنان را خنثي و با فتنه انگيزي آنان مقابله خواهند نمود.

دفتر مقام معظم رهبري 23/4/1382

سلام. لطفا در مورد چرخه زير توضيح دهيد ! شوراي نگهبان مسئوليت نظارت بر تمامي انتخاباتها از جمله انتخابات مجلس خبرگان را دارد.يعني كانديداي مجلس خبرگان بايستي از ابتدا فيلتر شوراي نگهبان بگذرند . مجلس خبرگان نيز كه قدرت عزل و نصب رهبر را دارد. حال نكته اين
پرسش

سلام. لطفا در مورد چرخه زير توضيح دهيد ! شوراي نگهبان مسئوليت نظارت بر تمامي انتخاباتها از جمله انتخابات مجلس خبرگان را دارد.يعني كانديداي مجلس خبرگان بايستي از ابتدا فيلتر شوراي نگهبان بگذرند . مجلس خبرگان نيز كه قدرت عزل و نصب رهبر را دارد. حال نكته اينجاست كه 6 نفر از 12 نفر اعضاي شوراي نگهبان مستقيما توسط رهبر انتخاب مي شوند و 6 نفر باقيمانده نيز توسط رئيس قوه قضائيه به فيلتر مجلس فرستاده مي شوند كه در صورت گذر از اين فيلتر اعضاي شوراي نگهبان را تكميل مي كنند. خود رئيس قوه نيز توسط رهبر انتخاب مي شود ! در اينجا ظاهرا

يك چرخه را داريم كه در آن عزل و نصب رهبر به خود رهبر بر مي گردد. لطفا من را راهنمايي كنيد . متشكرم.

پاسخ

در اين باره توجه به چند نكته لازم است:

الف ( به نظر مي رسد در اين باره، نوعي مغالطه و خلط معنا صورت گرفته است. «دور» منطقي آن است كه وجود چيزي با يك يا چند واسطه، بر خودش متوقف باشد؛ مثلاً «الف» به وجود آورنده «ب» و «ب» به وجود آورنده »الف« باشد كه در نتيجه «الف» به وجود آورنده «الف» خواهدبود. [الف ---> ب و ب ---> الف = الف ---> الف] در علم حقوق گرچه چيزي به نام دور با تعريف معين نداريم، ليكن مسامحتاً اگر تعيّن «الف» ناشي از «ب» باشد و «ب» هم توسط «الف» تعيّن يابد، مي توان دور ناميد. در اين جا بايد توجه داشت كه چه در دور منطقي و چه در دور حقوقي، نحوه وابستگي دو پديده به يكديگر، بايد يكسان بوده باشد؛ مثلاً اولي علّت ايجادي دومي و دوّمي علت ايجادي اوّلي باشد، اما اگر يكي علت ايجادي يا تعيين كننده دومي باشد، ولي دومي به شكل ديگري نوعي وابستگي به آن پيدا كند، دور نيست بلكه وابستگي متقابل است و چنين چيزي هم در نظام تكوين و علوم طبيعي امري پذيرفته شده و منطقي است و هم در همه نظام هاي حقوقي جهان به اشكال گوناگون وجود دارد.

توضيح آنكه در انتخابات ديگر كشورهاي دنيا از جمله در هر سه مدل عمده ليبرال دموكراسي يعني رياست جمهوري در آمريكا، پارلماني در انگلستان و نيمه رياستي - نيمه پارلماني در فرانسه، چنين موضوعي وجود

دارد:

1. آمريكا: بر اساس قانون اساسي ايالات متحده آمريكا، پس از انجام مبارزه انتخاباتي و تعيين نامزدهاي هر يك از احزاب براي «هيئت انتخاب كنندگان»، مردم «هيئت انتخاب كنندگان رئيس جمهوري» را بر مي گزينند. نظارت قانوني بر اين روند به وسيله وزارت كشور صورت مي گيرد و وزير كشور هم به وسيله، رئيس جمهور تعيين مي شود:

هيئت انتخاب كنندگان -----> وزير كشور -----> رئيس جمهور-----> وزير كشور

2. فرانسه: مطابق قانون اساسي جمهوري پنجم فرانسه پس از اصلاحات 1962، رئيس جمهور، با رأي مستقيم مردم برگزيده مي شود و وي با يك واسطه (نخست وزير)، وزير كشور را تعيين مي كند و از آنجايي كه وزارت كشور، نظارت بر بررسي صلاحيت نامزدهاي رياست جمهوري و هم چنين نامزدهاي نمايندگي مجلس را بر عهده دارد، كساني به انتخابات راه پيدا مي كنند كه وزارت كشور در نهايت صلاحيت آن ها را تأييد كند و از ميان همين نامزدها است كه نمايندگان مجلس و رئيس جمهور تعيين خواهند شد.

3. انگلستان: نخست وزير، وزير كشور را تعيين مي كند، وزارت كشور نيز، طبق قانون، مسؤوليت نظارت بر برسي صلاحيت هاي نامزدهاي نمايندگان مجلس را بر عهده دارد و بر تأييد و رد صلاحيت آن ها نظارت عالي دارد. از طرفي اين نامزدها نيز پس از پيروزي در انتخابات، نخست وزير را تعيين مي كنند و همچنين پس از معرفي وزير كشور از سوي نخست وزير به مجلس نيز به وي رأي اعتماد مي دهند.

نمايندگان پارلمان -----> وزير كشور -----> نخست وزير -----> نمايندگان پارلمان

بنابراين مي بينيم كه اين دور، در انتخابات رؤساي كشورهاي ديگر نيز وجود

دارد و مختص انتخابات خبرگان رهبري در ايران نيست.

اكنون بايد ديد مطلب ادعا شده دقيقاً چه وضعيتي دارد؟ اگر نسبت شوراي نگهبان و خبرگان همان نسبتي بود كه خبرگان با رهبري دارد، ادعاي چنين دوري قابل قبول بود؛ يعني، به اين شكل كه تمام گزينه هاي زير بدون استثنا درست باشد:

1- خبرگان تعيين و نصب رهبر كند؛

2- رهبر تعيين و نصب شوراي نگهبان نمايد؛

3- شوراي نگهبان تعيين و نصب مجلس خبرگان كند؛

در حالي كه واقعيت چنين نيست؛ زيرا

اولاً نسبت مجلس خبرگان و شوراي نگهبان با نسبت ديگر اعضاي مجموعه، متفاوت است. زيرا شوراي نگهبان هيچ كس را نصب نمي كند بلكه عنصر چهارمي وجود دارد كه نقش عمده را ايفا مي كند و در دور ادعايي لحاظ نشده است و آن انتخاب مردم است؛ يعني، شوراي نگهبان به هيچ وجه تعيين كننده اعضاي خبرگان نيست؛ بلكه اعضاي خبرگان با ميل خود براي نمايندگي، نامزد مي شوند و كار شوراي نگهبان، صرفاً نقش كارشناختي از نظر تشخيص صلاحيت هاي مصرّح در قانون اساسي و اعلام آن به مردم است و هيچ گونه حق نصب ندارد. سپس مردم هستند كه در ميان افراد ذي صلاح به نامزدهاي مورد نظر خود رأي مي دهند، و اين انتخاب مردم و رأي دادن آنان به كانديداهاي خبرگان كاملا آزادانه و با اختيار كامل مي باشد و واقعا اگر آنها چنين افرادي را قبول نداشته باشند در انتخابات حضور پيدا نمي كنند.

بنابراين ترتيب مسأله چنين خواهد بود:

كانديداهاي خبرگان ---> تشخيص و اعلام صلاحيت توسط شوراي نگهبان ---> انتخاب مردم ---> مجلس خبرگان ---> تعين رهبري

بنابر آنچه كه در انتخاب خبرگان حرف نهايي و اساسي را مي

زند همان عنصر انتخاب آزادانه مردم است. و الا صرف تأييد صلاحيت و شرايط خبرگان توسط شوراي نگهبان نمي تواند شبهه و نقطه ضعفي محسوب گردد، زيرا از يك سو خبرگان به دليل مسؤوليت حساسشان _كه در ارتباط با رهبري نظام اسلامي مي باشد_ حتما بايد واجد شرايطي از جمله صلاحيت هاي علمي و اجتهاد، صلاحيت اخلاقي، سياسي و ... باشند، كه تشخيص آن لازم است توسط مرجعي انجام پذيرد، و از اين مسأله گريزي نيست.

و از سوي ديگر اگر بخواهيم تأييد صلاحيت ها را توسط شوراي نگهبان باعث ايجاد شبهه در رأي مردم و مردمي بودن انتخابات بدانيم، نظير اين مسأله در ساير انتخابات نظير رياست جمهوري، نمايندگان مجلس و ... مطرح مي شود.

پاسخ ديگر: در بطلان دوري كه فرض شده، كافي است به اين موضوع توجه شود كه مجلس خبرگان طبق مصوبه خود، امر تشخيص صلاحيت را به اعضاي فقهاي شوراي نگهبان سپرده است و چنانچه بخواهد هر زماني مي تواند آن را به گروه ديگري بسپارد و اين امر مطابق قانون اساسي است؛ زيرا در اصل يكصد و هشتم قانون اساسي اين حق به مجلس خبرگان داده شده است. بنابراين انتخاب رهبري با مجلس خبرگان است و تعيين صلاحيت خبرگان با گروهي است كه خود انتخاب مي كنند نه رهبري، هر چند فعلاً گروهي را كه خبرگان انتخاب كرده همان افرادي هستند كه رهبري براي نظارت بر مصوبات مجلس شوراي اسلامي انتخاب كرده است. اگر انتخاب گروه تعيين كننده صلاحيت با رهبري بود اين شبيه دور مي شد در حالي كه چنين نيست.

و نكته آخر در مورد سؤال اينكه، تأييد صلاحيت خبرگان منحصرا با فقهاي

شوراي نگهبان است نه حقوق دانان آن، بر اين اساس ديگر قوه قضائيه و ... كه در سؤال آمد، به چرخه فوق راه نمي يابد. (ر.ك: تبصره 1 ماده 2 قانون انتخابات و آيين نامه داخلي خبرگان)

براي آگاهي بيشتر ر.ك:

1- نگاهي گذرا به نظريه ولايت فقيه، محمد مهدي نادري قمي، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، چاپ اول، زمستان 1378، ص 141

2- نظارت استصوابي و شبهه دور، محمدرضا مرندي، مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، چاپ اول، 1381، ص 39

3- بررسي فقهي - حقوقي شوراي نگهبان، فرج الله هدايت نيا، مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، چاپ اول، 1380 ، ص 219

4- حقوق اساسي جمهوري اسلامي ايران، مرتضي مرندي، انتشارات پارسايان، 1382، ص 110.

نظر به اينكه شوراي نگهبان را رهبري تعيين مي نمايند، وشوراي محترم نگهبان، خبرگان رهبري را تأييد مي نمايند و خبرگان، رهبري را تعيين مي كنند، لطفاً حدالمقدور مفصل توضيح فرمائيد دور باطل صورت گرفته يا خير؟ به چه دليل؟
پرسش

نظر به اينكه شوراي نگهبان را رهبري تعيين مي نمايند، وشوراي محترم نگهبان، خبرگان رهبري را تأييد مي نمايند و خبرگان، رهبري را تعيين مي كنند، لطفاً حدالمقدور مفصل توضيح فرمائيد دور باطل صورت گرفته يا خير؟ به چه دليل؟

پاسخ

كلاً در انتخاب رهبري مطابق با آنچه در قانون اساسي وجود دارد دور باطل صورت نمي گيرد زيرا درهنگام انتخاب رهبري مجلس خبرگاني اظهار نظر مي كند و رأي مي دهد كه در دوران رهبر قبلي انتخاب شده اند وتوسط خبرگاني انتخاب مي شود كه اجتهاد آنها توسط شوراي نگهبان منصوب از جانب رهبري قبلي بوده است نه رهبري كه انتخاب مي شود، به عنوان نمونه انتخاب مقام معظم رهبري در سال 68 و پس از رحلت حضرت امام "ره" توسط مجلس خبرگان صورت گرفت كه آن مجلس خبرگان نيز توسط شوراي نگهبان مورد تأييد قرار گرفت كه از جانب حضرت امام"ره" منصوب شده بودند و مقام معظم رهبري نقشي در انتصاب شوراي نگهبان در زمان حضرت امام"ره" نداشتند، اما آنچه شبهه دور را ايجاد مي كند بيشتر ناظر بر تداوم رهبر وانتخاب مجدد رهبري توسط مجلس خبرگان بعدي است كه در زمان رهبري تشكيل شده و اجتهاد آنها به تأييد شوراي نگهباني رسيده كه منصوب از ناحيه رهبري هستند. براي دادن پاسخ روشنتر به اين شبهه ابتدا اصل شبهه را بايد درست تبيين كرد. اشكالي كه در اين شبهه مطرح مي شود اين است كه اگر قرار باشد رهبر را خبرگان تعيين كنند و خود خبرگان توسط شوراي نگهبان منتخب رهبري تأييد صلاحيت شوند، چه تضميني وجود دارد كه به يكديگر رشوة سياسي ندهند؟

يعني رهبري كساني را براي شوراي نگهبان برگزيند كه آنها خبرگان حامي او را تأييد كنند و كانديداهاي مخالف او را تأييد نكنند و به همين صورت خبرگان كسي را به رهبري برگزينند كه شوراي نگهبان حامي آنها را برگزيند و به همين صورت شوراي نگهبان كساني را براي خبرگان تأييد كند كه آنها رهبر حامي شوراي نگهبان را تعيين كنند به عبارت ديگر نتيجه اين دور اين است كه يك زد وبند سياسي بين سه نهاد رهبري، شوراي نگهبان و خبرگان بوجود مي آيد. پاسخ:يا رهبر را عادل مي دانيم يا نمي دانيم (با دقت در اينكه يكي از شرايط رهبري كه توسط مجلس خبرگان تشكيل شده در زمان رهبر قبل براي انتخاب رهبر بعدي مورد توجه مي باشد شرط عدالت است) اگر رهبر را عادل بدانيم رهبر عادل شرط عدالت را در تعيين فقهاي شوراي نگهبان حتماً مد نظر قرار مي دهد (چون يكي از شرايط فقهاي شوراي نگهبان هم شرط عدالت است) لذا فقهاي شوراي نگهبان كه به شهادت رهبري عادل هستند حتماً شرط عدالت را در كانديداهاي مورد نظر خبرگان در نظر خواهند داشت در اين صورت هيچ زدو بندي صورت نخواهد گرفت وبه عبارت ديگر عدالت رهبر و به تبع آن عدالت فقهاي شوراي نگهبان و عدالت خبرگان مانع هرگونه زد وبندي خواهد شد.

اما اگر رهبري عادل نباشد تأييد صلاحيت كانديداهاي مجلس خبرگان توسط مرجعي غير از شوراي نگهبان(مثلاً تأييد سه تن از اساتيد خارج حوزه) مشكلي را حل نخواهد كرد چون اعضاي خبرگان به تبع موقعيت علمي كه دارند با امام جمعه هستند يا نمايندة رهبري در استان و

شهرستانها يا ارگانها و يا مثل رئيس جمهور و رئيس قوة قضائيه و فقهاي شوراي نگهبان و...كه همه آنها از جانب رهبري تأييد و حمايت شده اند و اگر بنا باشد عدالت مطرح نباشد همين تأييد و تعيين و حمايت براي آن زد و بند فرضي كافي است و لو اينكه صلاحيتشان توسط مرجعي غير از شوراي نگهبان تأييد شود. از اين جهت اگر بنا باشد بدون فرض عدالت بحث كنيم با تغيير مرجع براي صلاحيت مشكل حل نخواهد شد زيرا برگزيدن بيش از 80 مجتهد عادل داراي بينش سياسي اجتماعي كه هيچ ارتباطي با رهبري نداشته باشند غير ممكن است و نكته آخر اينكه فرض عدم عدالت 80 نفر خبرگان و شوراي نگهبان قبلي كه در انتخاب اوليه رهبر نقش داشته اند و فرض عدم عدالت در شوراي نگهبان و خبرگان بعدي با در نظر گرفتن اينكه اين افراد جداي از تأييد شوراي نگهبان توسط مردم منطقه خود در انتخابات مورد تأييد قرار گرفتند فرض غيرمنطقي به نظر مي رسد.

1- چرا رهبر مستقيماً نظارت و پيگيري عملكرد مسؤلين كشور را پي گيري نمي كنند ورسيدگي به تخلفات را به دست ديگران مي سپارند؟ منظور آن قاطعيت وهيبت امام خميني(ره) را ندارند.
پرسش

1- چرا رهبر مستقيماً نظارت و پيگيري عملكرد مسؤلين كشور را پي گيري نمي كنند ورسيدگي به تخلفات را به دست ديگران مي سپارند؟ منظور آن قاطعيت وهيبت امام خميني(ره) را ندارند.

2- علت اينكه درتمامي سخنراني هاي رهبر از پرده آبي رنگ براي زمينه پشت سرآقا استفاده مي شود چيست؟اين مورد درنماز جمعه هاي تهران هم ديده مي شود چرا فقط نماز جمعه تهران؟

پاسخ

1) - مشابه اين سؤال مستقيماً از خود مقام معظم رهبري درديدار ايشان با دانشجويان واساتيد دانشگاه شهيد بهشتي پرسيده شد كه خلاصة پاسخ معظم له چنين بود كه پيگيري وبرخورد با تخلفات از هركس باشد بطور جدي ازناحيه ايشان انجام مي شود ولي به مقدار جرم ومجازات مناسب با آن نفر بايد توجه كرد .دفتر بازرسي نهاد رهبري از فعالترين سازمانهاي بازرسي كشور است كه بطور جدي تخلفات عمده را پيگيري مي كند.

- عظمت روحي وشخصيتي حضرت امام(ره) مطلب بسيار روشني است كه همه شيعيان انقلاب اسلامي دربرابر آن خاضع هستند . وهر انساني فضائل و ويژگيهايي دارد كه ممكن است در ديگران به همان مقدار وجود نداشته باشد والبته بايد توجه داشت كه اين دليل نميشود كه افراد جامعه درمقام اطاعت پذيري از رهبري به اين خاطر دچار ضعف گردند. اگر بخواهيم مثال بالاتري براي اين موضوع ذكر كنيم خوب است بگوئيم همانطور كه فضائل معنوي پيامبراكرم(ص) درتمام انسانهاي هستي منحصر به فرد بود ولي اين مسأله موجب نميشود كه مردم درمقام اطاعت از وصي وجانشين او، ضعف داشته باشند .

2)استفاده ازرنگ آبي براي زمينه پشت سرايشان با توجه به اثرات روحي رواني رنگ ملايم وآرام بخش آبي درمخاطبين

است. البته دربرخي ديدارها در شهرستانهاي ديگر رنگ سبز نيز استفاده شده، ودرهر حال مسلماً اين نمايانگر علاقه ويژه ايشان به يك تيم خاص ورزشي نيست ومقام معظم رهبري همواره برتوجه به اصل ورزش تأكيد دارند.(با صرف نظر از تبليغ وگرايش به يك تيم خاص)

وظايف رهبري چيست و چرا در جامعه عدالت اجرا نمي شود؟
پرسش

وظايف رهبري چيست و چرا در جامعه عدالت اجرا نمي شود؟

پاسخ

بر اساس قانون اساسي وظيفه رهبري ارائه رهنمودهاي كلي و تبيين استراتژي هاي اساسي نظام اسلامي است. درديدار رهبر معظم با كارگزاران نظام نيز معظم له اشاره كردند كه وظيفه رهبري ارائه خط مشي هاي كلي است و احياناجلوگيري از انحرافاتي كه ممكن است پيدا شود.

به علاوه بايد توجه داشت كه چه رهبري و چه هر شخصيت و مقام ديگري به ناچار بايد در ظرف واقعيت هاياجتماعي عمل كند و نمي تواند انتظار داشت كه با وجود محدوديت هاي داخلي و خارجي و واقعيت هاي سياسي _اجتماعي _ اقتصادي رهبري كاري خارق عادت و خلاف مقتضاي طبيعي انجام داده و به اصطلاح معجزه كند.

در خصوص عدالت اجتماعي مي دانيم كه وضعيت كنوني ناشي از تبعات دوران جنگ تحميلي و برنامه بازسازياست. جنگ تحميلي خواسته ملت ايران و نظام جمهوري اسلامي نبوده و از سوي بيگانگان و دشمنان ملت و نظاماسلامي بر ما تحميل شد و برنامه بازسازي نيز بر اساس نظرات كارشناسان و متخصصان اقتصادي به اجرا درآمد در عين حال در طول برنامه هاي پنج ساله اول و دوم رهبري بارها توجه به عدالت اجتماعي و محوريت آن را متذكرگرديدند و در نامه اي دوازده ماده اي استراتژي اقتصادي نظام جمهوري اسلامي را بيان نمودند.

با اين حال به هنگام اجرا و عمل همان محدوديت هاي ياد شده موجب شد كه موفقيت تام و تمام در اين جهت به دست نيايد و آرمان عدالت اجتماعي محقق نگردد.

آيا رهبر مي تواند به رئيس جمهور حكم تنفيذ ندهد؟
پرسش

آيا رهبر مي تواند به رئيس جمهور حكم تنفيذ ندهد؟

پاسخ

تنفيذ حكم رئيس جمهور توسط ولي فقيه از اختيارات ولي فقيه در قانون اساسي است و به هيچ وجه جنبه تشريفاتي و صوري ندارد. يعني از لحاظ قانون، تا زماني كه ولي فقيه حكم او را تنفيذ نكند شخصِ منتخب، ولو حايز همه آراي مردم نيز باشد، هيچ گونه رياستي به قوه مجريه ندارد.

بله، از آنجا كه طبق اصل 110 قانون اساسي جمهوري اسلامي قبل از برگزاري انتخابات شوراي نگهبان صلاحيت كانديداهاي رياست جمهوري را تأييد مي كند و نظارت مستمر بر حسن اجراي انتخابات نيز وجود دارد. معمولاً حكم رياست جمهوري توسط ولي فقيه امضا مي شود و در اين زمينه اختلافي پيش نمي آيد ولي اين بدان معنا نيست كه امضاي ولي فقيه صرفا تشريفاتي و فاقد اثر قانوني است. به ويژه اين كه تعبير «تنفيذ» و نيز آنچه رهبر فقيد انقلاب درتنفيذ رياست جمهوري فرمودند «اين تنفيذ تا زماني است كه عمل بر طبق موازين اسلام باشد» نشان مي دهيد كه امضاي ولي فقيه به نتيجه انتخابات مشروعيت مي بخشد.

آيا مقام معظم رهبري با ولايت مطلقه اي كه دارد مي تواند مجلس خبرگان را منحل كند؟
پرسش

آيا مقام معظم رهبري با ولايت مطلقه اي كه دارد مي تواند مجلس خبرگان را منحل كند؟

پاسخ

در مورد اين سوئال مي توان گفت : اگر روزي حقيقتا" براي ولي فقيه ثابت شود كه اكثريت يا همه اعضاي مجلس خبرگان موجود را تطميع يا تهديد كرده اند و آنها نيز تحت تاثير قرارگرفته اند يا به هر دليل منطقي و موجه ديگر به اين نتيجه برسد كه وجود اين مجلس خبرگان بر خلاف مصالح اسلام و جامعه اسلامي و به ضرر مردم است مي تواند با استفاده از ولايتي كه دارد مجلس خبرگان را منحل نمايد گر چه در هيچ قانوني صراحتا" انحلال مجلس خبرگان را به عنوان يكي از اختيارات ولي فقيه ذكر نكرده اند, (محمد مهدي نادري قمي نگاهي گذرا به نظريه ولايت فقيه برگرفته از مباحث استاد محمد تقي مصباح يزدي ص 157). در اين مسئله نظرات متفاوت ديگري نيز وجوددارد كه ناشي از عوامل متعددي از قبيل عدم تصريح قانون اساسي به اين مسئله و اختلاف مباني و ديدگاه درباره منابع مشروعيت رهبري , نقش مردم و تائثير آراي آنان مي باشد.

فرماندهي كل قوا چه وظايفي دارند اين سمت به عهده چه كسي بايد باشد چرا بني صدر مدتي فرماندهي كل قوا را بر عهده داشته اند. مگر قوانين تغيير يافته است.
پرسش

فرماندهي كل قوا چه وظايفي دارند اين سمت به عهده چه كسي بايد باشد چرا بني صدر مدتي فرماندهي كل قوا را بر عهده داشته اند. مگر قوانين تغيير يافته است.

پاسخ

در پاسخ به اين سؤال توجه به نكات ذيل حائز اهميت است:

الف - اصطلاح فرماندهي كل قوا در ارتباط با نيروهاي مسلح مي باشد كه براساس قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران به ولي فقيه واگذار شده است: بند چهارم اصل يكصد و دهم قانون اساسي چنين بيان مي دارد: «فرماندهي كل نيروهاي مسلح» با رهبر است اطلاق عبارت فوق نشان دهنده مديريت تام و عام مقام رهبري به كل امور و شؤون نيروهاي مسلح اعم از نظامي و انتظامي مي باشد. اقتضاي نيروهاي مسلح بر وحدت فرماندهي است، زيرا بدون وحدت، امور نظامي و دفاعي كشور از انسجام لازم برخوردار نخواهد بود. قانون اساسي ضمن بيان اين اطلاق، پاره اي از اقتدارات مهم مقام رهبري در نيروهاي مسلح را تصديحا بيان نموده است كه عبارتند از:

1. فرماندهي كل نيروهاي مسلح و نصب و عزل و قبول استعفاي رئيس ستاد مشترك؛ فرمانده كل سپاه و فرماندهان عالي نيروهاي نظامي و انتظامي (بند چهارم و ششم اصل يكصد و دهم قانون اساسي).

2. اعلان جنگ و صلح و بسيج نيروها (بند پنجم اصل يكصد و دهم قانون اساسي).

3. در شوراي عالي امنيت ملي بدين ترتيب كه:

- اين شورا، سياست هاي دفاعي و امنيتي كشور را در «محدوده سياست هاي كلي تعيين شده از طرف مقام رهبري» تنظيم مي نمايد (اصل يكصد و هفتاد و ششم قانون اساسي).

- «دو نماينده به انتخاب مقام رهبري» در شوراي مذكور عضويت

دارد (همان).

- مصوبات اين شورا پس از تأييد مقام رهبري قابل اجراست (ذيل اصل يكصد و هفتاد و ششم قانون اساسي).

ب - براساس اصل يكصد و دهم قانون اساسي «رهبر مي تواند بعضي از وظايف و اختيارات خود را به شخص ديگري تفويض كند». بديهي است كه تفويض اختيار مذكور به معناي سلب صلاحيت نيست؛ بلكه مقام يا مسؤولي كه آن وظيفه يا اختيار از سوي رهبري به او تفويض شده است، صرفا به نمايندگي از طرف رهبري انجام وظيفه مي نمايد. اين اختيار تفويض شده در هر زمان قابل لغو خواهد بود ( ر.ك: سيد محمد هاشمي، حقوق اساسي جمهوري اسلامي ايران، نشر دادگستر، 1380، ج 2، ص 51).

ج - با توجه به دو موضوع فوق در ارتباط با سؤال گفتني است كه:

اولا، در زمان بني صدر نيز قانون هيچ گونه تغييري نكرده بود و فرماندهي كل قوا از نظر قانوني همچنان با ولي فقيه بود.

ثانيا، حضرت امام بنا به دلايل و مصالحي براي مدتي نمايندگي فرماندهي كل قوا را به بني صدر تفويض كردند كه اين كاملا اختياري قانوني است.

ثالثا، پي بردن به دلايل تفويض برخي اختيارات رهبري از سوي حضرت امام به بني صدر نيازمند بررسي شرايط و اوضاع آن زمان مي باشد كه به اختصار مطالبي را بيان مي نمايم:

مقدمه:

هر چند در حكومت اسلامي، مشروعيت امري الهي است و مشروعيت تمامي بخشهاي نظام از طريق حاكم اسلامي تأمين مي شود، اما بايد به موضوع مهم ديگري كه در حكومت اسلامي نقش به سزا و عمده اي دارد توجه داشت و آن نقش مقبوليت مردمي و توجه به آراء آنان از يك

سو در نظر گرفتن مصالح جامع و نظام اسلامي بر اساس شرايط و مقتضيات زمان و مكان مي باشد. به عنوان نمونه، مراجعه به تاريخ صدر اسلام و سيره حكومتي پيامبر اكرم(ص) و امام علي(ع) مبين نكات فوق است:

وجود برخي شخصيتها و بزرگان قريش در جمع كارگزاران و فرماندهان نظام اسلامي نظير، خالدبن وليد، عمرو عاص، شريح قاضي، اشعث بن قيس، ابوموسي اشعري و...، با اينكه در التزام و پاي بندي آنان به اسلام ترديد بود و بعضاً تخلفات مهمي نيز داشتند، (ر. ك: فروغ ابديت، استاد جعفر سبحاني؛ و سياي كارگزارن علي بن ابي طالب(ع)، علي اكبر ذاكري، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي) همه حاكي از اهميت و توجه به جايگاه مردمي افراد، استفاده از توانايي و كارآمدي آنان، و رعايت مقتضيات و مصالح جامع مي باشد.

اكنون با توجه به مقدمه فوق به بررسي عملكرد حضرت امام(ره) در قبال بني صدر مي پردازيم:

1. بررسي شرايط بني صدر به عنوان اولين رئيس جمهور نظام جمهوري اسلامي بود كه از پشتوانه يازده ميليون رأي از ميان چهارده ميليون شركت كننده در انتخابات (قريب به هفتاد درصد آراي مأخذه) برخوردار بود. بنابراين علي رغم شناختي كه حضرت امام(ره) از ابتدا به عدم لياقت و كفايت نامبرده براي تصدي رياست جمهوري ايشان داشتند، مي بايست هر گونه اقدامي كاملاً سنجيده صورت مي پذيرفت تا از يك سو وجهه نظام نوپاي اسلامي خدشه دار نشود و مخالفين نظام در داخل و خارج چنين القاء نكنند كه نظام اسلامي، تحمل جمهوري بودن و آراء مردم را ندارد و به سرعت اولين رئيس جمهور مردمي خويش را بركنار نمود، و از سوي ديگر به آراء و انتخاب

احترام گذاشته، تا با گذشت زمان به صورت طبيعي زمينه هاي تجديد نظر در آراء مردم با ديدن عملكردها و رفتارهاي بني صدر، فراهم آيد. و مردم واقعاً به اين نتيجه برسند كه بني صدر علي رغم شگردهاي تبليغاتي خود، فرد شايسته و لايقي براي مسئوليت مهم رياست جمهوري نبوده و صلاحيت اين كار را ندارد.

و بعلاوه قانون اساسي جمهوري اسلامي هم راهكارهاي عزل و بركناري رئيس جمهور را مشخص نموده بود و دليلي براي استفاده حضرت امام از اختيارات حكومتي خود وجود نداشت.

و آخرين نكته اي كه بايد در بررسي شرايط آن مقطع زماني در نظر گرفت، اوضاع آشفته داخلي ناشي از وقوع انقلاب، درگيريهاي جناحها و گروههاي سياسي، شروع جنگ تحميلي و...، بود كه شديداً از هر گونه اقدامي سبب ايجاد تشنت و التهاب در كشور مي شد، بايد جلوگيري بوجود مي آمد.

2. در چنين شرايطي حضرت امام(ره) دو گونه مي توانستند با اين جريان برخورد كنند: يا حكم رياست جمهوري بني صدر را تنفيذ نكنند و در برابر رأي ملت بياستند، يا با تنفيذ حكم رياست جمهوري و مدارا و مماشات با وي، كشور را از بحران نجات دهند.

حضرت امام(ره) با درايت و مديريت حكيمانه اي كه داشتند، راه دوم را برگزيدند و با فرصت دادن بيشتر به بني صدر و بازگذاشتن دست وي براي خدمت، هر گونه بهانه را از او گرفتند تا در روند كارش نتواند امام نيروهاي ارزشي را به انحصارطلبي و تماميت خواهي متهم سازد و همه ناتواني ها يش را به مانع تراشي هاي نيروهاي ارزشي منتسب سازد. از اين رو امام(ره) در همان اولين روزهاي پيروزي بني صدر، در مراسم تنفيذ حكم رياست جمهوري

وي كه در بيمارستان قلب تهران برگزار شد، پس از نصايح دلسوزانه و پدرانه با ايشان، حكم رياست جمهوري اش را تنفيذ كردند و فرمودند: «من يك كلمه به آقاي بني صدر تذكر مي دهم، اين كلمه تذكر براي همه است، «حب الدنيا رأس كل خطيئه» يعني دنيادوستي در رأس همه خطاهاست. (صحيفه نور، ج 11، ص 257).

حضرت امام حكم تنفيذ خويش را به «عدم تخلف بني صدر از احكام اسلام و تبعيت از قانون اساسي» مشروط كردند: «بر اساس آن كه ملت شريف ايران با اكثريت قاطع، جناب آقاي دكتر سيد ابوالحسن بني صدر را به رياست جمهوري كشور جمهوري اسلامي ايران برگزيده اند و بر حسب آن كه مشروعيت آن بايد به نصب ولي فقيه جامع الشرايط باشد، اينجانب به موجب اين حكم، رأي ملت را تنفيذ و ايشان را به اين سمت منصوب نمودم، لكن تنفيذ و نصب اينجانب و رأي ملت مسلمان ايران، محدود است به عدم تخلف ايشان از احكام مقدسه اسلام و تبعيت از قانون اساسي ايران...» (همان، ص 260 (15 بهمن 58)

ايشان در راستاي همان سياست، پس از تنفيذ حكم رياست جمهوري، وي را به قائم مقامي خود در فرماندهي كل قوا منصوب كردند، در اين حكم آمده است:

«جناب آقاي بني صدر، رئيس جمهوري ايران! در اين مرحله حساس كه احتياج به تمركز قوا بيشتر از هر مرحله است، جناب عالي به نمايندگي اين جانب به سمت فرماندهي كل نيروهاي مسلح به ترتيبي كه قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران تعيين كرده است، منصوب مي شويد، اميد است كه با شايستگي كه جناب عالي داريد، امور كشوري و لشكري و قواي مسلح به نحو

شايسته با موازين اسلامي جريان پيدا كند» (همان، ص 260).

حضرت امام(ره) براي حفظ اصل نظام و جلوگيري از هر گونه تشتت و التهاب در كشور كه مقتضاي زمان جنگ بود و براي جذب بني صدر، در حد امكان سياست مدارا و مماشات را با وي به كار مي بردند.

و براي اين كه رشد سياسي مردم بالا برود و حقايق كم كم روشن شود، دو پروژه ديگر نيز به اجرا گذاشته بودند:

الف. افشاي خط بني صدر و جريان فكري او؛

ب. تقويت جناح ارزشي كه در رأس آن، بزرگاني چون شهيد بهشتي و شهيد باهنر و مقام معظم رهبري و آقاي هاشمي رفسنجاني و.. قرار داشتند.

در بخش اول، امام در طول اين مدت افشاي جريان ملي گرايي و ليبراليسم را در دستور كار خود قرار داده بودند، و نسبت به خطرات آن، مردم را آگاه، مي ساختند:

«آقاي رئيس جمهور نخست وزيري معرفي مي كند شخصي باشد مكتبي، و در صددد باشد كه احكام اسلام را پياده كند، نه درصدد اين باشد كه مليت را احيا بكند، آنهايي كه مي گويند ما مليت را مي خواهيم احيا بكنيم، آنها مقابل اسلام ايستاده اند. اسلام آمده است كه اين حرف هاي نامربوط را از بين ببرد. افراد ملي به درد ما نمي خورند؛....» (صحيفه نور، ج 12 ص 273).

و در جاي ديگر مي فرمايند:

«ما از اين ملي هاي هيچي نديديم جز خرابكاري؛ اگر يك نفرشان آدمي بود كه اسلامي بود كه صحيح بود، ما نديديم چيزي از اينها. همه ما اسلامي پيش برويم...» (همان، ص 118).

و در بخش دوم حضرت امام(ره) نسبت به نيروهاي ارزشي مانند شهيد بهشتي، مقام معظم رهبري و...، سنگ تمام گذاشتند و با اين كار جامعه

رابه سوي اين شخصيت ها كه مطابق با معيارها و الگوهاي اسلامي بودند راهنمايي و هدايت مي كردند. تا جامعه بتواند در انتخابهاي بعدي دقيق تر عمل كند. حضرت امام(ره) در مورد شهيد دكتر بهشتي فرمودند:

«يك نفر آدمي را كه من بيست و چند سال است از نزديك مي شناسم، او پيش من درس خوانده، با من معاشر بوده، من همه چيزش را مي دانم، حالا افتادند به جان مثل آقاي بهشتي، آقاي دكتر بهشتي را از او مي ترسند اينها براي اين كه يك فرد لايقي است و اينها نمي خواهند اين طور افراد باشند.» (همان، ج 9، ص 288).

در جاي ديگر فرمودند:

«من آقاي خامنه اي را بزرگش كردم، من آقاي هاشمي را بزرگ كردم، من آقاي بهشتي را بزرگش كردم» (همان، ج 15، ص 139).

نكته ديگر اينكه، حضرت امام(ره) مي دانستند كه بيشتر، اين اطرافيان بني صدر هستند كه او را تحريك مي كنند، اگر خودش بود و خودش، ممكن بود بتوان با او كنار آمد. لذا همواره بني راه نصيحت مي كردند كه از اطرافيانش فاصله بگيرد. چنانكه حضرت امام پس از عزل بني صدر فرمودند:

«خدا مي داند كه من مكرر به اين گفتم كه آقا اينها تو را تباه مي كنند اين گرگ هايي كه دور تو جمع شده اند وبه هيچ چيز عقيده ندارند، تو را از بين مي برند، گوش نكرد، هي قسم خورد كه اينها فداكار هستند....» (همان، ج 15، ص 69 و 68).

متأسفانه با همه مدارا و مماشاتي كه حضرت امام نسبت به بني صدر داشتند، ولي وي متنبه نشد و همچنان به دنبال اهداف خود و تحريكات اطرافيانش بود. جنگ را به نقطه شكست كشانده بود، نيروهاي ارزشي مانند شهيد صياد شيرازي

را از ارتش بركنار كرد، بود، دست سپاه را در جنگ بسته بود، نيروهاي ضد انقلاب و گروهك ها را تقويت كرده بود و در پشت صحنه با آمريكا رابطه داشت، نسبت به شهيد رجايي كه نخست وزيرش بود همواره بي مهري مي كرد و در هر فرصتي وي را تحميلي، ناكارآمد و بي سواد معرفي مي نمود و در نامه اي به حضرت امام به تغييرناپذير بودن شهيد رجايي و هيأت وزيران در برابر سياست هاي خود اعتراض مي كند و حضرت امام در پاسخ وي مي فرمايد:

«اين جانب دخالتي در امور نمي كنم، موازين همان بود كه كراراً گفته ام و سفارش من آن است كه آقايان تفاهم كننϠو اشخاص مؤمن به انقلاب و مدير و مدبر و فعال انتخاب نمايند» (همان، ج 13، ص 55).

نتيجه درايت و تدبير الهي و برخورد هوشمندانه حضјʠامام(ره) با مسأله بني صدر اين بود تا زمينه هاي بيداري و آگاهي مردم نسبت به انتخاب خويش فراهم شده و آن پشتوانه عظيم مردمي كه همواره بني صدر به آن افتخار مي كرد و آن را به رخ مي كشيد، از او گرفته شود و زمينه براي عزل بني صدر بر اساس مكانيسم قانوني فراهم آيد. و در روز 31 خرداد ماه 1360، مجلس به عدم كفايت سياسي بني صدر با 177 رأي موافق و يك رأي مخالف، موافقت نمود.

و اين تصميم با استقبال ޘјԙȘѠمردمي كه مدتي قبل به بني صدر رأي داده بوده و هم اكنون با هدايتهاي حضرت امام(ره) آگاه شده بودند روبرو شد.

جهت مطالعه بيشتر ر.ك: قاسم روانبخش، بازخواني پرونده يك رئيس جمهور، قم، نشر هماي غدير، 1382.

در رابطه با رهبري انقلاب گفته مي شود كه انتخاب ايشان بر اساس قانون اساسي تغيير يافته بوده كه هنوز به تأييد آراي عمومي نرسيده است يعني قانون اساسي اول شرط مرجعيت را داشته باشد ولي در تغيير يافته آن شرط مرجعيت را حذف كرده بودند. ولي اين تغيير به همه پرسي گذ
پرسش

در رابطه با رهبري انقلاب گفته مي شود كه انتخاب ايشان

بر اساس قانون اساسي تغيير يافته بوده كه هنوز به تأييد آراي عمومي نرسيده است يعني قانون اساسي اول شرط مرجعيت را داشته باشد ولي در تغيير يافته آن شرط مرجعيت را حذف كرده بودند. ولي اين تغيير به همه پرسي گذاشته نشده بود اين اشكال را چگونه بايد پاسخ بدهيم.

پاسخ

قبل از ورود به موضوع اصلي سؤال ابتدا لازم است نكاتي را در مورد «شرط مرجعيت» و جايگاه آن در شرايط رهبري (صلاحيت علمي) بيان نماييم:

اصطلاح «مرجعيت» كه به مراتب كمال علمي، اخلاقي و اجتماعي فقيه اطلاق مي شود، ظاهرا براي كساني است كه عنوان بزرگترين و مشهورترين مجتهد يك كشور (و حتي يك شهر) را دارا باشد؛ به عبارت بهتر؛ دانشمندترين همه علماي هر ناحيه عنوان مرجع تقليد را دارد و آن، عبارت از كسي است كه محل مراجعه ي مقلّدان و داراي رساله مدون عمليه براي استفاده مريدان خويش مي باشد. (عبدالهادي حائري، تشيع و مشروطيت در ايران، اميركبير، چاپ اول، 1360، «نهادي به نام مرجعيّت»، صفحات 81 به بعد)

در مورد جايگاه مرجعيت و رابطه آن با ولايت فقيه نكات ذيل حائز اهميت است:

اول؛ آن كه فقاهت به معناي توانايي استنباط احكام اوليّه شرعي از منابع و متون ديني، امر مشتركي است كه هم در مرجعيت و هم در قضاوت و هم در زعامت و سرپرستي جامعه مورد نياز است بدين معنا كه تصدي اين سه شأن مهم، تنها از سوي فقها مورد قبول است و ديگران با وجود فقهاي صالح، حق تصدي اين شؤون را ندارند.

نكته مهم اين است كه فقاهت در همه اين شئون متفاوت به يك معناست و اين گونه نيست كه

ما براي مرجعيت، به گونه اي فقاهت نيازمند باشيم و در امر رهبري به گونه اي ديگر از فقاهت، در واقع ما يك فقيه داريم كه اجازه پذيرش همه شئون ذكر شده را دارد. بدين معني كه اگر از فقيهي، فتوا طلب كنيم، مرجع تقليد خواهيم داشت و اگر امر قضاوت را به او بسپاريم، به قاضي تبديل مي شود و اگر از او زعامت و سرپرستي جامعه را بخواهيم، به ولي فقيه خواهيم رسيد. بنابراين، اطاعت از ولي فقيه با همان ادله اي به اثبات مي رسد كه رجوع به مراجع تقليد.

دوم؛ آن كه فقاهت و عدالت، شرط مشترك و مقدماتي تصدي مرجعيت، قضاوت و زعامت است يعني فقاهت شرط لازم است اما كافي نيست. افزون بر آن متصدي هر كدام از مسئوليت هاي فوق به داشتن ويژگي هاي ديگري نيز متناسب با خصوصيات آن مسؤوليت نيازمند است. در اين ميان، ولايت و سرپرستي جامعه مسؤوليت پيچيده تر و سنگين تري است، پس داراي ويژگي هاي مهم تر و بيشتري است به گونه اي كه ممكن است در هر زمان تعداد انگشت شماري از فقهاي عادل را بتوان يافت كه واجد آن شرايط باشند.

سوم؛ آن كه مرجعيت يك شأن اجتماعي است نه يك شأن علمي و فقهي جدا و بالاتر از فقاهت در واقع بسياري از فقها راضي به پذيرش اين شأن اجتماعي نيستند و ضمن آنكه صلاحيت مرجعيت را دارا هستند ترجيح مي دهند كه اين مسئوليت را بر دوش نگيرند اما برخي از فقها نيز اين مسئوليت را مي پذيرند و مرجع تقليد مي شوند. بنابراين نبايد تصور كرد كه هر فقيهي كه مرجع تقليد مي شود لزوما از ديگر فقهايي كه اين شأن را نمي پذيرند، برتر و عالم تر است. البته

مرجع تقليد بايد فقيه اعلم باشد، اما اعلميت منحصر در مراجع تقليد نيست، و فقهاي همطراز با مراجع از نظر علمي و فقاهتي كم نيستند.

چهارم؛ آن كه بخش اصلي و اساسي تكاليف يك فرد مؤمن در جامعه ديني را ولي فقيه تعيين مي كنند چرا كه عمده مسائل اجتماعي، قضايي و حقوقي، اقتصادي و مالي، تعليم و تربيت، سياست داخلي و خارجي و... را بايد در حوزه حكم حكومتي تعيين تكليف كرد كه به ولي فقيه مربوط است و مراجع تقليد درباقي قضايا كه عمدتا شامل ابواب عبادي و فردي فقه مي شود، مي توانند براي مقلدان خود فتوا بدهند. در اين ميان اگر تعارض ميان حكم فقيه حاكم و فتواي مرجع تقليد پديد آيد به نظر عموم فقها، بايد حكم فقيه حاكم را مقدم داشت.

بنابر اساس مطالب فوق، مشخص مي شود كه مراجع تقليد، هر چند به خاطر برخي از برجستگي هاي فقهي، اخلاقي و اجتماعي نسبت به ساير فقهاء از اولويت برخوردار مي باشند، اما «مرجعيّت» آنان را نبايد شرط لازم براي امامت مسلمين محسوب كرد؛ چنان كه در متون و منابع اسلامي چنين موضوعي به هيچ وجه از شرايط رهبري ذكر نشده است. (صورت مشروح مذاكرات شوراي بازنگري قانون اساسي، انتشارات مجلس شوراي اسلامي، 1369، ج 1، ص 181).

وانگهي، تجربه نشان داده است كه برخي از مراجع تقليد كه از مراتب علمي و تقوايي برتر نسبت به ديگران برخوردارند، يا نسبت به مسايل سياسي التفاتي از خود نشان نمي دهند و يا آنكه از اين جهات، از توانايي هاي مورد انتظار جامعه برخوردار نمي باشند، همچنانكه در بين علماي متأخّر به جز امام خميني(ره) ساير مراجع بزرگِ تقليد چندان درگير اشتغالات فكري فقهي

نسبت به مديريّت سياسي نبوده اند. اما اگر قرار بر اين باشد (بر اساس ادله نقلي و عقلي متعدد) كه فقها رهبري جامعه مسلمين را بر عهده داشته باشند، داشتن شرايط مديريت و تدبير سياسي براي اداره ي امور جامعه ضروري و اجتناب ناپذير به شمار مي آيد.

البته چنين نيست كه اعضاء خبرگان قانون اساسي در زمان تصويب اصل يكصد و نهم مصوّب 1358 (كه از جمله شرايط رهبري را «صلاحيت علمي... لازم براي افتاء و مرجعيت» مقرر داشته بود) به اين مهم توجه نداشته باشند، بلكه بر عكس منظور آنها از قيد مرجعيت صرف مرجعيت بالفعل و بدون در نظر گرفتن ساير شرايط بسيار مهم و اساسي رهبر، نبود لذا مشاهده مي كنيم به دليل برخي سوء برداشت هايي و ابهاماتي كه اين قيد بوجود مي آورد، در بازنگري قانون اساسي، خبرگان شوراي ياد شده، به بررسي و نقد احاديث و اخبار پرداخته و به اين نتيجه رسيدند كه: «اصولاً مرجعيت تقليد يك مسأله... كه ملاك شرعي ندارد» (همان، ج 2، ص 647) و «در تعابير سندي و مدارك ما مسأله مرجع و مرجعيت نيست» (همان، ج 1، ص 181)

بدين ترتيب بود كه به دنبال نامه امام(ره) در مورخ 9/2/1368 خطاب به رياست شوراي بازنگري قانون اساسي و بررسي هاي خبرگان يادشده، «مرجعيت» از حوزه شرايط رهبري خارج و اصول مربوطه اصلاح گرديد، در نامه حضرت امام(ره) چنين آمده است: «در مورد رهبري ما كه نمي توانيم نظام اسلامي مان را بدون سرپرست رها كنيم. بايد فردي را انتخاب كنيم كه از حيثيت اسلامي مان درجهان سياست و نيرنگ دفاع كند. من از ابتدا معتقد بودم و اصرار داشتم كه شرط مرجعيّت لازم نيست. مجتهد

عادل مورد تأييد خبرگان محترم سراسر كشور كفايت مي كند. اگر مردم به خبرگان رأي دادند تا مجتهد عادلي را براي رهبري حكومتشان تعيين كند، وقتي آنها هم فردي را تعيين كردند تا رهبري را بر عهده بگيرد، قهرا او مورد قبول مردم است؛ در اين صورت او ولي منتخب مردم مي شود و حكمش نافذ است». (همان، ج 1، ص 58)

اكنون با توجه به مطالب اساسي فوق نكاتي را به اختصار در خصوص سؤال بيان مي نماييم:

اولاً: لازم است تا ميان مرجعيت با اجتهاد تفاوت قائل شد زيرا برخلاف مرجعيت و مطالبي كه در زمينه عدم اشتراط آن در شرايط رهبري در اسلام گفته شد، اجتهاد (توانايي استنباط احكام از منابع و متون ديني) از اصول بسيار مهم و اساسي اين شرايط بوده كه هم در منابع و متون اسلامي و هم در نزد قانونگذار مورد تأكيد و توجه خاص بوده و مي باشد. بنابراين آنچه در بازنگري قانون اساسي حذف شد مرجعيت بود نه اجتهاد.

ثانيا: انتخاب مقام معظم رهبري هر چند بر اساس قانون اساسي قبل از بازنگري (كه اصل يكصد و نهم آن متضمن قيد مرجعيت بود) صورت پذيرفت، ولي عملي كاملاً قانوني و بر اساس معيارها و ضوابط مشخص شده در قانون اساسي بود. زيرا آنچه كه اصول قانون اساسي (قبل از بازنگري) بر آن دلالت داشت صلاحيت و شأن مرجعيت است نه مرجعيت بالفعل. توضيح آنكه در اصل يكصد و هشت قانون اساسي قبلي صلاحيت علمي و تقوايي براي مرجعيت شرط بود نه اين كه مرجع بالفعل باشد. در اصل پنجم نيز تعبير مرجعيت نيامده بود: «در زمان غيبت ولي عصر(عج) در جمهوري اسلامي ايران،

ولايت امر و امامت امت بر عهده فقيه عادل و باتقوا، آگاه به زمان، شجاع، مدير و مدبّر است كه اكثريت مردم او را به رهبري شناخته و پذيرفته باشند.» در اين اصل تعبير «مرجع» نيامده، بلكه تعبير «فقيه عادل» آمده است.

در اصل يكصد و نهم شرايط و صفات رهبر يا اعضاي شوراي رهبري را ذكر مي كند كه در آن هم تعبير «صلاحيت علمي براي مرجعيت» را دارد. تنها جايي كه شبهه مرجعيت بالفعل را به وجود مي آورد اصل يكصد و هفتم قانون اساسي قبلي بود كه در آن لفظ «مرجع» آمده بود. در زمان امام اعضاي كميسيون يك صد و هفت كه يكي از وظايفش تفسير قانون اساسي در اين گونه موارد است، اين موضوع را مورد بررسي قرار دادند كه «منظور از مرجع چيست» ميزان و ملاك كدام اصل است، كه در نتيجه آن اكثريت اعضاء معيار را «صلاحيت مرجعيت» دانستند نه مرجع بالفعل. لذا بعد از ارتحال حضرت امام بنابر اين مصوبه و همچنين با استناد به نامه حضرت امام(ره) (مبني بر عدم لزوم مرجعيت) انتخاب رهبري صورت پذيرفت. (ر.ك: گفتگو با آيت الله سيدحسن طاهري خرم آبادي، مقررات و عملكرد مجلس خبرگان، فصلنامه حكومت اسلامي، سال سوم، شماره دوم، تابستان 77، صص 133 _ 131)

البته براي بر طرف نمودن هر گونه شبهه اي بعد از اصلاح و بازنگري قانون اساسي و حذف شرط مرجعيت، اعضاي مجلس خبرگان رهبري، دوباره اقدام به رأي گيري براي انتخاب آيت الله خامنه اي كردند؛ چنان كه حجت الاسلام و المسلمين هاشمي رفسنجاني - از اعضاي مجلس خبرگان رهبري - در اين زمينه مي گويد: «... براي انتخاب آيت الله خامنه اي دوباره رأي گيري

كرديم، اول بر اساس حكم امام موقتاً آيت الله خامنه اي را انتخاب كرديم. بعداً كه قانون اساسي اصلاح شد، بر اساس قانون اساسي جديد، دوباره رأي گيري كرديم ... [ كه بار دوم بيشتر از بار اول رأي آورد ... و بر اساس قانون اساسي جديد، به صورت دائمي انتخاب شدند». (گفت و گو با هاشمي رفسنجاني، روزنامه كيهان (دوشنبه 20/11/1382).)

ثالثا: اجتهاد مقام معظم رهبري بر اساس دلايل متعددي ثابت مي باشد كه برخي از مهمترين آنها عبارتند از:

1_ اجتهاد ايشان توسط بسياري از مراجع و بزرگان از جمله حضرت امام(ره) از مدتها قبل از تصدّي مقام رهبري، تصديق شده بوده است.

2_ همه رساله هاي عمليه نوشته اند كه اگر دو نفر عادل خبره به اجتهاد كسي شهادت دهند، اجتهاد او قابل قبول است و اين در حالي است كه جامعه مدرسين حوزه علميه قم كه مركب از ده ها مجتهد مطلق و چندين مرجع تقليد مي باشد ايشان را به مرجعيت پذيرفته اند. بنابراين اجتهاد ايشان امري كاملاً مسلّم مي باشد.

3_ درس خارج مقام معظم رهبري كه در آن بسياري از فضلا شركت مي كردند و همگي به وزانت علمي آن شهادت مي دهند، دليل بر بُنيه علمي نيرومند و ملكه اجتهاد ايشان است و اين توان علمي مسلما زمينه سابق بر رهبري و حتي سابق بر رياست جمهوري ايشان دارد، نه اين كه ايشان پس از رهبري درس خوانده و به اين مرتبه از دانش رسيده باشند. (ر.ك: زندگي نامه مقام معظم رهبري، مؤسسه فرهنگي قدر ولايت، چاپ ششم، 1379).

مقام رهبري در يك كشور چه اختياراتي دارد؟ چه كسي بايد آشفتگي ها و نابساماني هاي يك كشور را سازماندهي كند؟ پس رهبري اينجا چه كاره است كه ما اين قدر در جامعه خود مشكلات داريم؟
پرسش

مقام رهبري در يك كشور چه اختياراتي دارد؟ چه كسي بايد آشفتگي ها و نابساماني هاي يك كشور را سازماندهي كند؟ پس رهبري اينجا

چه كاره است كه ما اين قدر در جامعه خود مشكلات داريم؟

پاسخ

در مورد حدود اختيارات رهبري نسبت به كل نظام، قانون اساسي چهار وظيفه مهم را بر عهده رهبر گذاشته كه عبارت است از:

1. تعيين سياست هاي كلي نظام جمهوري اسلامي ايران پس از مشورت با مجمع تشخيص مصلحت نظام؛

2. نظارت بر حسن اجراي سياست هاي كلي نظام؛

3. حل اختلاف و تنظيم روابط قواي سه گانه؛

4. حل معضلات نظام كه از طريق عادي قابل حل نيست از طريق مجمع تشخيص مصلحت نظام.قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، اصل 110.

بر اين اساس، وظايف وا ختيارات مقام معظم رهبري در ارتباط با مسائل كلي كشور و سياست گذاري هاي كلان آن است و ايشان دستورالعمل ها و رهنمودهاي لازم را ارائه و بر حسن اجراي سياست هاي كلي نظارت دقيق و مستمر دارند. درباره مشكلات و نارسايي هاي موجود در جامعه، به مسؤولان تذكرات و هشدارهاي لازم را مي دهند و از طريق آنان مسائل را پيگيري مي كنند.

بيانات مقام معظم رهبري به خوبي بيانگر اين موضوع است:

«عده اي سعي مي كنند ولايت فقيه را به معناي حكومت مطلقه فردي معرفي كنند! اين دروغ است. ولايت فقيه -طبق قانون اساسي ما نافي مسؤوليت هاي اركان مسؤول كشور نيست. مسؤوليت دستگاه هاي مختلف و اركان كشور، غيرقابل سلب است. ولايت فقيه، جايگاه مهندسي نظام و حفظ خط و جهت نظام و جلوگيري از انحراف به چپ و راست است. اين اساسي ترين و محوري ترين مفهوم و معناي «ولايت فقيه» است. بنابراين ولايت فقيه نه يك امر نمادين و تشريفاتي محض و احياناً نصيحت كننده است -آن طور كه بعضي از اول انقلاب اين را مي خواستند و ترويج

مي كردند [و] نه نقش حاكميت اجرايي در اركان حكومت [را] دارد؛ چون كشور مسؤوليت اجرايي، قضايي و تقنيني دارد و همه بايد بر اساس مسؤوليت خود كارهايشان را انجام دهند و پاسخگويي مسؤوليت هاي خود باشند.... در اين مجموعه پيچيده و درهم تنيده تلاشهاي گوناگون، نبايد حركت نظام انحراف از ارزش ها و هدف ها باشد! نبايد به چپ و راست انحراف پيدا شود! پاسداري و ديده باني حركت كلي نظام به سمت هدف هاي آرماني و عالي اش، مهمترين و اساسي ترين نقش ولايت فقيه است».سخنراني در مراسم سالگرد ارتحال حضرت امام(ره) 14/3/1383.

البته نبايد انتظار داشت با صرف مديريت قوي و نظارت دقيق ايشان، آشفتگي ها و نابساماني هاي جامعه -كه ناشي از عوامل مختلفي است به سادگي حل شود.

به عنوان نمونه، مقام معظم رهبري در پاسخ سؤالي در مورد چرايي عدم تحقق «عدالت اجتماعي» در جامعه و بررسي دارايي هاي دولتمردان -به رغم تأكيدات و پيگيري هاي ايشان چنين مي فرمايد: «... به مجرد اينكه به سمت بعضي از مسؤولان دست دراز بشود، طبعاً اولِ گله و شكوه و فرياد آنها است؛ يك وقت مي بينيد كه در اصلِ كار هم مانع تراشي مي شود و انجام نمي گيرد! من يك عقيده جدي دارم كه بحث «عدالت اجتماعي» بايد تعقيب شود -شكي در اين نيست و بارها هم اين را گفته ام منتها آن كسي كه بايد تعقيب بكند، بنده نيستم. دستگاه هاي قضايي و دستگاه هاي دولتي هستند كه بايستي دنبال بكنند. يك مقدار از اين قضيه بايد به بركت قوانين خوب حل بشود. يك مقدار بايد به بركت اجرا حل بشود. يك مقدار هم بايد به بركت بازرسي دستگاه هاي برتر

و بالاتر حل بشود؛ يعني، دستگاه هاي دولتي نسبت به بخش هاي زير مجموعه خودشان»ديدار از دانشگاه صنعتي شريف، 1، آذر 1378..

در ريشه يابي مشكلات جامعه، مي توان از رهيافت هاي متعددي استفاده كرد؛ از قبيل رهيافت تك عاملي كه ريشه همه مشكلات را ناشي از يك عامل -مثلا اقتصاد يا مديريت كشور مي داند و يا رهيافت چند عاملي كه به صورت واقع بينانه و با ارائه آمار، شواهد و شاخص هاي مورد نياز و به دور از هياهوهاي سياسي و... به بررسي ميزان دخالت و تأثير عوامل مختلف در ايجاد يك پديده پرداخته و نقش هر كدام را مشخص مي كند.

رهيافت تك عاملي نوعي مغالطه است كه آن را مغالطه علت جعلي false cause.و انحصار گرايي علي Exclusionism.causal مي خوانند. اين رويكرد به ويژه - درباره جامعه كنوني ما نه علمي است و نه false cause.منطبق با واقعيات است. از اين رو بايد سراغ رهيافت دوم رفت و در بررسي علمي و محققانه اين موضوع، زمينه ها و شرايط و ابعاد مختلف آن، موانع تاريخي، داخلي و بين المللي، امكانات و توانايي ها و... را به صورت واقع بينانه بررسي و ارزيابي كرد.

جامعه اي مانند جامعه ما از مشكلات زيادي رنج مي برد؛ مانند: ساختار اقتصادي تك محصولي آن، وضعيت وخيم صنعت، كشاورزي و... ساختار سياسي، فرهنگي و اداري -كه از قبل از انقلاب به ما منتقل شده و مشكلات طبيعي مربوط به انقلاب و ناشي از جنگ و خسارات عظيم آن (بالغ بر هزار ميليارد دلار، معادل هزينه هفتاد سال كشور)، محاصره بين المللي، تورم جهاني، مشكلات ناشي از دوران سازندگي و رشد سريع و....

معضلات ناشي از ساختار ناسالم

اداري، تهاجم فرهنگي و تغيير ارزش ها و رواج فرهنگ مصرف گرايي و تجمل پرستي و... از ديگر مشكلات كشور ما است. البته هر مديريت قوي و كارآمد و عاري از سوء استفاده و فساد در بخش هاي مختلف آن، مي تواند در كاهش مشكلات و تأمين نيازمندي هاي اساسي جامعه، نقش مؤثري داشته باشد؛ ولي با توجه به وجود متغيرهاي ديگر، به هيچ وجه نبايد انتظار معجزه داشت. بنابراين مشكل اساسي، نحوه مديريت رهبري و يا استفاده نكردن از اختيارات شان نيست؛ بلكه فراتر از آن است.

در مورد شرط مرجعيت براي رهبري و اينكه در انتخاب رهبر معظم انقلاب اين شرط رعايت نشده، توضيح دهيد؟
پرسش

در مورد شرط مرجعيت براي رهبري و اينكه در انتخاب رهبر معظم انقلاب اين شرط رعايت نشده، توضيح دهيد؟

پاسخ

اين مسأله از دو سو قابل بررسي است:

يك. از نظر فقهي

در فقه شيعه آنچه شرط ولايت است، همان اجتهاد و فقاهت است؛ نه مرجعيت. فقاهت صلاحيت علمي و شرط مرجعيت است؛ اما خود مرجعيت يك شأن اجتماعي است .

براي مطالعه بيشتر ر.ك: شاكرين، حميد رضا، ولايت فقيه، بحث شرايط ولي فقيه.

دو. از منظر قانون اساسي

اصل يكصد و نهم قانون اساسي مصوّب 1358 يكي از شرايط رهبري را «صلاحيت علمي... لازم براي افتا و مرجعيت» مقرر داشته بود. منظور از صلاحيت علمي همان فقاهت است. بنابراين اولاً اصل مرجعيت بالفعل هيچ گاه در قانون اساسي به عنوان شرط رهبري ذكر نشده است؛ ليكن به دليل برخي سوء برداشت ها و ابهاماتي كه اين قيد به وجود مي آورد، در بازنگري قانون اساسي، اين قيد حذف گرديد بنابراين هر چند انتخاب مقام معظم رهبري بر اساس قانون اساسي قبل از بازنگري صورت پذيرفت؛ ولي عملي كاملاً قانوني و بر اساس معيارها و ضوابط مشخص شده در قانون اساسي بود؛ زيرا آنچه كه اصول قانون اساسي (قبل از بازنگري) بر آن دلالت داشت، صلاحيت و شأن مرجعيت است، نه مرجعيت بالفعل.

در اصل پنجم نيز تعبير «مرجعيت» نيامده بود: «در زمان غيبت ولي عصر(عج) در جمهوري اسلامي ايران، ولايت امر و امامت امت بر عهده فقيه عادل و باتقوا، آگاه به زمان، شجاع، مدير و مدبّر است كه اكثريت مردم او را به رهبري شناخته و پذيرفته باشند». در اين اصل تعبير «مرجع» نيامده؛ بلكه تعبير «فقيه عادل» آمده است.

در اصل

يكصد و نهم شرايط و صفات رهبر يا اعضاي شوراي رهبري را ذكر مي كند كه در آن هم تعبير «صلاحيت علمي براي مرجعيت» را دارد. تنها جايي كه شبهه مرجعيت بالفعل را به وجود مي آورد، اصل يكصد و هفتم قانون اساسي قبلي بود كه در آن لفظ «مرجع» آمده بود. در زمان امام راحل(ره) اعضاي كميسيون يكصد و هفت -كه يكي از وظايفش تفسير قانون اساسي در اين گونه موارد است اين موضوع را مورد بررسي قرار دادند كه «منظور از مرجع چيست» و ميزان و ملاك كدام اصل است؟ در نتيجه اكثريت اعضا معيار را «صلاحيت مرجعيت» دانستند، نه مرجع بالفعل. از اين رو بعد از ارتحال امام راحل، با توجّه به اين مصوبه و نيز با استناد به نامه حضرت امام(ره) (مبني بر عدم لزوم مرجعيت) انتخاب رهبري صورت پذيرفت.

ر.ك: گفت و گو با آيت الله سيدحسن طاهري خرم آبادي، مقررات و عملكرد مجلس خبرگان، فصلنامه حكومت اسلامي، سال سوم، شماره دوم، تابستان 77، صص 133 - 131.

البته براي بر طرف نمودن هر گونه شبهه اي بعد از اصلاح و بازنگري قانون اساسي و حذف شرط مرجعيت، اعضاي مجلس خبرگان رهبري، دوباره اقدام به رأي گيري براي انتخاب آيت الله خامنه اي كردند؛ چنان كه حجت الاسلام و المسلمين هاشمي رفسنجاني - از اعضاي مجلس خبرگان رهبري در اين زمينه مي گويد: «... براي انتخاب آيت الله خامنه اي دوباره رأي گيري كرديم، اول بر اساس حكم امام موقتاً آيت الله خامنه اي را انتخاب كرديم. بعداً كه قانون [كه بار دوم اساسي اصلاح شد،و بز اساس قانن اساسي دوباره راي گيري كرديم بيشتر از بار اول رأي آورد، به

صورت دائمي انتخاب شدند "

گفت و گو با هاشمي رفسنجاني، روزنامه كيهان (دوشنبه 20/11/1382).

چرا پيشنهاد بازنگري قانون اساسي در انحصار ولايت فقيه است؟
پرسش

چرا پيشنهاد بازنگري قانون اساسي در انحصار ولايت فقيه است؟

پاسخ

قبل از پرداختن به موضوع اصلي سؤال، بايسته است مقدمه اي به اختصار مطرح گردد.

از آنجا كه ضرورت هاي اجتماعي، تحولاتي را در پي دارد و قانون اساسي بايد با مصالح كل كشور هماهنگ باشد؛ از اين رو راه بازنگري در قانون اساسي، به شيوه اي منطقي پيش بيني شده است. براي حفظ قانون اساسي و جلوگيري از به خطر افتادن ثبات سياسي كشور و تحولات و تغييرات بي جهت، لازم است بازنگري، توأم با احتياط و دقت و كمي دشواري صورت بگيرد. بر اين اساس قانونگذار در بازنگري قانون اساسي، مراحل متعددي را به صورت خيلي دقيق و حساب شده در نظر گرفته است

.ر.ك: صورت مشروح مذاكرات ، ص 591.

اما در مورد موضوع اصلي سؤال و اينكه چرا پيشنهاد بازنگري قانون اساسي در انحصار ولي فقيه است؛ بايد گفت كه تبيين و توضيح اين مسأله، نيازمند بررسي دقيق مشروح مذاكرات شوراي بازنگري قانون اساسي و ديدگاه هاي مختلف صاحب نظران مسائل حقوقي است. به اختصار مي توان گفت:

يكم. هر چند دستگاه ها و قواي مختلف كشور، هر يك اجراي قسمتي از قانون اساسي را بر عهده دارند و خود آنها به هنگام اجرا، علي الاصول قادر به كشف نقاط قوّت و ضعف آن هستند و نيز به لحاظ مباشرت در اجراي امور، قادر به تشخيص كاستي ها و نيازها بوده و در نتيجه مراجع صلاحيت داري براي پيشنهاد بازنگري در قانون اساسي مي باشند؛ اما پيشنهاد رسمي و داراي اعتبار قانوني و عملي از سوي مراكز متعدد، با ثبات سياسي و تعادل در تقسيم و توزيع قدرت و وظايف و حفظ قانون اساسي از تغييرات بي جهت،

منافات دارد.

از سوي ديگر، در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران مقام رهبري بر كل نهادهاي سياسي، اداري و قضايي ولايت و اشراف دارد(.اصول 57، 157، 175، 176 و 91 قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران) لذا از طريق همين اشراف و با وقوف كامل به مراتب كاستي و جمع آوري دلايل لازم، مبادرت به امر بازنگري مي كند(هاشمي، سيدمحمد، حقوق اساسي جمهوري اسلامي ايران، ج 1، ص 64.) و تنها مرجع تشخيص ضرورت بازنگري و پيشنهاد دهنده آن -پس از مشورت با مجمع تشخيص مصلحت نظام محسوب مي گردد.

بر اين اساس در اصل 177 قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، چنين آمده است: «مقام رهبري پس از مشورت با مجمع تشخيص مصلحت نظام، طي حكمي خطاب به رئيس جمهور موارد اصلاح يا تتميم قانون اساسي را به شوراي بازنگري قانون اساسي پيشنهاد مي نمايد».

بنابراين قانون گذار با تعيين مقام رهبري، به عنوان تنها پيشنهاد دهنده رسمي -ضمن اهميت دادن به مسأله بازنگري از آفات احتمالي آن براي ثبات نظام و قانون اساسي، جلوگيري كرده است.

دوّم: اگر نهاد و مرجع ديگري را براي اين مسأله مشخص كنيم، باز هم همين پرسش نسبت به انتخاب آن نهاد به عنوان تنها مرجع پيشنهاد كننده، مطرح است؟!

بنابراين منطقي ترين راه انتخاب، مرجعي است كه بتواند به بهترين وجه اهدافي را كه در فلسفه بازنگري قانون اساسي وجود دارد، تأمين كند. در نظام جمهوري اسلامي ايران، مقام رهبري با توجه به جايگاه، وظايف و اختياراتي كه بر عهده دارد، به عنوان مناسب ترين مرجع براي اين امر در نظر گرفته شده است.

سوّم: انتخاب مجمع تشخيص مصلحت -به عنوان مرجع مورد مشورت رهبري در زمينه بازنگري داراي نكات مثبت و

مهمي است؛ زيرا مسأله بازنگري، با مصالح نظام در ارتباط است و به علاوه در مجمع تشخيص مصلحت نظام، سران سه قوه و بسياري از نخبگان سياسي، نظامي و... و نيز كارشناسان و متخصصان مربوط حضور و همكاري دارند.

ر.ك: صورت مشروح مذاكرات...، ص 597 به بعد..)

چهارم : هر چند مسأله تعيين مرجع پيشنهاد دهنده بازنگري، حائز اهميت است و اين مسأله با شيوه اي كاملاً منطقي در قانون اساسي پيش بيني شده است؛ اما آنچه اهميت زيادتري دارد، تركيب شوراي بازنگري است كه اصل 177 قانون اساسي، آن را در نه گروه به شرح ذيل بيان كرده است:

1.اعضاي شوراي نگهبان؛ 2. رؤساي قواي سه گانه؛ 3. اعضاي مجمع تشخيص مصلحت نظام؛ 4. پنج نفر از اعضاي مجلس خبرگان رهبري؛ 5. ده نفر به انتخاب مقام رهبري؛ 6. سه نفر از هيأت وزيران؛ 7. سه نفر از قوه قضائيه؛ 8. ده نفر از نمايندگان مجلس شوراي اسلامي؛ 9. سه نفر از دانشگاهيان.

به طوري كه ملاحظه مي شود، اعضاي شوراي بازنگري، مسؤوليت و نمايندگي اكثريت نهادهاي كليدي كشور را بر عهده دارند و بدين ترتيب، تركيب شورا، به لحاظ فنّي و تخصّصي مناسب به نظر مي رسد.(حقوق اساسي جمهوري اسلامي ايران، ص 65.)

رهبر از طرف چه كسي انتخاب شده و چه كساني مي توانند او را عزل كنند؟
پرسش

رهبر از طرف چه كسي انتخاب شده و چه كساني مي توانند او را عزل كنند؟

پاسخ

در نظام مقدس جمهوري اسلامي ايران، مقام رهبري مهم ترين ركن نظام است، اين منصب از لحاظ شرعي نيز به جهت نيابت امام معصوم(ع) جايگاه رفيعي دارد. از لحاظ حقوقي نيز مي توان گفت محور مشروعيت نظام و اعمال قدرت حاكميت در جامعه مقام رهبري است. مجلس خبرگان به عنوان كارشناسان منتخب ملت، وظيفه انتخاب، نظارت و در صورت لزوم عزل رهبر، از مقام خود به عهده دارند.

اصل يكصد و هفتم قانون اساسي، تعيين رهبر را به عنوان مهم ترين وظيفه مجلس خبرگان رهبري ذكر كرده است. متن اين اصل چنين است: «پس از مرجع عاليقدر تقليد و رهبر كبير انقلاب جهاني اسلام و بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران حضرت آيت اللَّه العظمي امام خميني(ره) كه از طرف اكثريت قاطع مردم به رهبري شناخته و پذيرفته شده اند تعيين رهبر به عهده خبرگان منتخب مردم است».

خبرگان رهبري درباره همه فقهاي واجد شرايط - شرايط اين فقها در اصول پنجم و صد و نهم قانون اساسي ذكر شده است - مشورت مي كنند و هرگاه يكي از فقها را در احكام و موضوعات فقهي اعلم دانسته و در مسايل سياسي و اجتماعي، يا داراي مقبوليت عامه يا واجد برجستگي خاص تشخيص دهند او را به رهبري انتخاب مي كنند. وظيفه ديگر مجلس خبرگان، مطابق اصل صد و يازدهم قانون اساسي، نظارت بر شرايط و عملكرد رهبري است. در اين اصل چنين آمده است: «هرگاه رهبر از انجام وظايف قانوني خود ناتوان شود يا فاقد يكي از شرايط مذكور در اصل پنجم و صد و نهم گردد،

يا معلوم شود از آغاز فاقد بعضي از شرايط بوده است از مقام خود بر كنار خواهد شد و تشخيص اين امر به عهده خبرگان مذكور در اصل صد و هشتم مي باشد».

بنابر اين اصل، نظارت برعملكرد و عزل رهبري از اختيارات خبرگان رهبري است.

آيا انتخاب رهبر در حكومت اسلامي ايران مستلزم دور نيست؟ زيرا رهبري، اعضاي شوراي نگهبان و آن ها كانديداهاي مجلس خبرگان را تأييد مي كنند و آن گاه خبرگان رهبر را انتخاب مي كنند واين دور است؟
پرسش

آيا انتخاب رهبر در حكومت اسلامي ايران مستلزم دور نيست؟ زيرا رهبري، اعضاي شوراي نگهبان و آن ها كانديداهاي مجلس خبرگان را تأييد مي كنند و آن گاه خبرگان رهبر را انتخاب مي كنند واين دور است؟

پاسخ

قبل از پاسخ به سؤال حضرتعالي - تعريف دور واقسام آن لازم بنظر مي رسد. تعريف دور: هرگاه موجودي در تحقق خود مبتني و متوقف بر موجود ديگري باشد وتحقق آن موجود ديگر هم مبتني ومتوقف بر موجود نخست باشد آن را دور مي گويند. دور دو قسم است: 1 - دور مصرح مثل توقف وجود B بر A و A بر B . 2 - دور مضمر مثل توقف وجود A بر B وB بر CوC بر A{1} همانظور كه در تعريف آمد بحث تحقق وجود يك موجود است واين بحث در علتها ومعلولها پيش مي آيد كه در وجود احتياج به همديگر دارند يعني علت ومعلول نمي توانند متوقف بر هم باشند در تحقق خارجيشان و واقعيشان واين قانون دور متعلق به وجود وامور تكويني وامور واقع و واقعيات است واما قانون ومقام مثل رهبري وخبرگان وغير اينها از امور اعتباري وذهني محض وتشريعي هستند كه بحث دور در آن امور اعتباري اصلاً جاري نيست (علاوه بر فلسفه در باب علت ومعلول - در منطق هم بحث دور در دوجا 1- در بحث تعريف 2- در بحث لواحق قياس مطرح مي شود).

در كتاب فقه سياسي جلد (1) - حقوق اساسي ومباني قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران - نويسنده عباسعلي عميد زنجاني اين اشكال مطرح وپاسخ نويسنده اين چنين است كه در نحوه انتخاب رهبر در حكومت اسلامي، هيچ گونه دوري وجود ندارد؛ زيرا

گرچه تأييد صلاحيت نامزدهاي مجلس خبرگان بر عهده شواري نگهبان است، اما منظور از نظارت فقهاي شوراي نگهبان بر تطبيق شرايط كانديداهاي مجلس خبرگان آن است كه در تعيين واحراز شرايط خبرگان، موازين اسلامي كاملاً مراعات شود. به بيان ديگر، بايد نظارت بر كانديداها به گونه اي كامل صورت بگيرد تا از هر لحاظ خبره بودن وعدالت وتقواي نامزدها محرز شود. واين به معناي انتخاب وتعيين خبرگان نيست؛ زيرا در هر حال، انتخاب نمايندگان مجلس خبرگان با خود مردم واز طريق انتخاب عمومي است. واز آنجا كه مردم حق انتخاب دارند، پس تركيب اعضاي مجلس خبرگان، منوط به انتخاب مردم است وهر كس در نظر مردم اصلح باشد، برگزيده مي شود وبه مجلس خبرگان راه مي يابد. از سوي ديگر، پس از انتخاب شدن اعضاي مجلس خبرگان، قانون اساسي اختيار وآزادي خبرگان را در عزل و يا ابقاي رهبري، تأمين نموده است. و اين اشكال در كتاب حقوق اساسي جمهوري اسلامي ايران جلد دوم نوشته دكتر سيد محمد هاشمي كتاب شايسته سال 1379 نيز مطرح گرديده است، متاسفانه جوابي براي آن در اين كتاب مطرح نگرديده ولي از آنجائي كه نويسنده فوق استاد حقوق در رشته تخصصي قضاء حوزه علميه قم بوده اند جواب شفاهي ايشان را نقل مي نمائيم.

در تمام كشورهاي جهان كه شكل حكومت آن تفكيك قوا بصورت نسبي مي باشد كه تقريباً تمام كشورهاي جهان در حال حاضر با نظام جمهوري اينچنيني هستند يك نظارت نسبي قوا بر يكديگر مطرح است اين مقدار دور وجود دارد و مورد قبول عرف بين اللمل و قانوونگذاران و حقوقدانها قرار گرفته است.

مثلاً در حقوق فرانسه كه يكي از مطرح ترين

دمكراسي جهان امروز مي باشد حق انحلال مجلس به رياست جمهوري و حق بررسي فساد رياست جمهوري به مجلس واگذار گرديده و با كشور روسيه كه حق انحلال دوما به رياست جمهوري و حق استيضاح و بركناري رياست جمهوري به دوما واگذار گرديده است. البته در باب ولايت فقيه دو نظر مطرح است يكي اينكه ولي فقيه انتخابي است و توسط مردم انتخاب مي شود كه اشكال شما در صورت انتخابي بودن ولي فقيه مطرح مي شود اما بنابر نظر انتصابي بودن كه نظر جمعي از علماء مي باشد كار نمايندگان مجلس خبرگان انتخاب نمي باشد فقط معرفي ولي فقيه داراي شرايط حكومت است وشايستگي فرد را تشخيص مي دهند يعني اينكه ولي فقيه منصوب از طرف خدا به صورت عام است نه يقيناً و فقط خبرگان معين مي كند كه اين شخص خاص، آن شخص است كه در ادله شرعيه تعيين شده وشرايطش عنوان شده و او آن شرايط را دارد در اين صورت منصوب الهي است و انتخاباتي نيست و خبرگان مقام ولايت را به ولي فقيه اعطاء نمي كند.

اين اشكال در كتاب 60 پرسش كه توسط آيت اللَّه مصباح يزدي پاسخ آنها داده شده مطرح و بنا بر نظريه انتخابي بودن ولي فقيه پاسخ داده شده است. (كتاب پرسشها وپاسخها - چاپ موسسه امام خميني(ره))

در آخر به بياناتي چند از امام خميني(ره) اشاره مي نمائيم كه در تاريخ 58/6/30 فرمودند اسلام هر فقيهي را كه ولي نمي كند آنكه علم دارد و عمل دارد و مشي اش مشي اسلام است - سياستش سياست اسلام است و آدم معوجي نيست و صحيح است اين نظارت داشته باشد به امرها كه نگذارد كه هر

كس هر كاري دلش مي خواهد بكند و در تاريخ 58/6/28 فرمودند: ولايت فقيه آنطور كه اسلام مقرر فرموده است وائمه ما نصب فرموده اند به كسي صدمه وارد نمي كند - ديكتاتوري نمي آورد - كاري كه خلاف مصالح مملكت است انجام نمي دهد.

[1]. ترجمه وشرح كتاب نهاية الحكمة - مترجم علي رباني گلپايگاني - اين پاسخ در پايانامه دوره كارشناسي ارشد رشته حقوق توسط دكتر ارسطا مطرح گرديده است.

چرا در نظام جمهوري اسلامي با وجود جايگاه رياست جمهوري ولايت فقيه نيز وجود دارد؟
پرسش

چرا در نظام جمهوري اسلامي با وجود جايگاه رياست جمهوري ولايت فقيه نيز وجود دارد؟

پاسخ

براي پاسخ به اين پرسش، نخست بايد ولايت فقيه و جايگاه آن در نظام اسلامي تبيين گروه و سپس نسبت آن با مقام رياست جمهوري توضيح داده شود.

جايگاه ولايت فقيه در نظام اسلامي

در نظام اسلامي ولايت مطلق و سرپرستي جامعه از آن خداوند است و هيچ كس بدون اذن خداوند حق حكومت و ولايت بر مردم ندارد.{1} قرآن كريم تنها اجازه حكومت را به پيامبران داده است.{2} و پس از آنها ولايت به ائمه اطهار(عليهم السلام) واگذار شده{3} و در زمان غيبت امام معصوم حكومت به اولوالامر و يا همان فقها سپرده شده است.{4} بنابراين در نظام اسلامي و در زمان غيبت امام معصوم امامت و هدايت و رهبري جامعه بر ولي فقيه واگذار شده است و مي توان گفت ولي فقيه قبولي و عهده دار اداره حكومت اسلامي است و مشروعيت نظام اسلامي و اعتبار همه مقررات و قوانين به او بر مي گردد و با تنفيذ او مشروعيت مي يابد.

جايگاه رياست جمهوري

با توجه به آنچه بيان شد وظيفه اداره حكومت اسلامي بر عهده ولي فقيه مي باشد اما از آن جهت كه دامنه اداره حكومت اسلامي بسيار گسترده است و از توان يك فرد خارج مي باشد و در شكل امروزي حكومت و با توجه به اصل تفكيك قوا اداره ابعاد مختلف حكومت تفكيك شده و به مجريان خاص سپرده شده است بنابراين در نظام جمهوري اسلامي سه قوه مجريه، مقننه و قضاييه براي اداره جامعه پيش بيني شده است كه هر كدام عهده دار اداره بخشي از ساز و كار حكومتي مي باشند

و رياست جمهوري به عنوان رياست قوه مجريه عهده دار اجراي قوانين و اداره امور جاري جامعه است اما اين مسؤوليت از سوي ولي فقيه به او تفويض شده و پس از انتخاب او از سوي مردم با تنفيذ ولي فقيه مقام وي مشروعيت مي يابد بنابراين مي توان گفت كه اگر چه رياست جمهوري مسؤول قوه مجريه و اداره امور جاريه جمهوري اسلامي است ليكن اين مسؤوليت از سوي ولي فقيه به او اعطا شده و نيز وظيفه نظارت بر حسن انجام وظايف رياست جمهوري بر عهده ولي فقيه مي باشد.

[1]. «فاللَّه هو اولي». سوره شوري، آيه 9.

[2]. سوره احزاب، آيه 36.

[3]. سوره مائده، آيه 55.

[4]. «اطيعوا اللَّه و اطيعوا الرسول و اولي الامر منكم» سوره نساء آيه 59.

مجلس خبرگان
ملاك و معيار علمي براي نمايندگان مجلس خبرگان چيست و چقدر بايد درس خوانده باشند؟
پرسش

ملاك و معيار علمي براي نمايندگان مجلس خبرگان چيست و چقدر بايد درس خوانده باشند؟

پاسخ

اصل يكصد و هشتم قانون اساسي شرايط خبرگان رهبري، تعداد و كيفيت انتخاب آن ها را مشخص نموده است به متن زير توجه كنيد.

"قانون مربوطه به تعداد و شرايط خبرگان، كيفيت انتخاب آن ها، و آيين نامه داخلي جلسات آنان براي نخستين دوره بايد به وسيله فقهاء اولين شوراي نگهبان تهيه و با اكثريت آراء آنان تصويب شود و به تصويب نهايي رهبر انقلاب برسد. از آن پس هر گونه تغيير و تجديد نظر در اين قانون و تصويب ساير مقررات مربوط به وظايف خبرگان در صلاحيت خود آنان است".

چ_را نمايندگان مجلس خبرگان , فقط فقيهانند و ديگر متخصصان و انديشه گران بدان مجلس راه ندارند ؟
پرسش

چ_را نمايندگان مجلس خبرگان , فقط فقيهانند و ديگر متخصصان و انديشه گران بدان مجلس راه ندارند ؟

پاسخ

ت_وضيح آنكه اخيرا سئوال و شبهه اى به صورت جدى مطرح مى شود كه در قانون اساسى براى ولى فقيه شرايطى برشمرده شده كه در سه شرط خلاصه مى شود : فقاهت , عدالت ومدبر و مدير بودن ; يعنى تشخيص مصالح جامعه و توان اداره آن . بايد توجه داشت فقهايى كه به عنوان خبرگان و براى انتخاب رهبر در نظر گرفته شده اند , بسته به موقعيت علمى خود , توان تشخيص برخى از شرايط را دارند . آنهافقط مى توانند تشخيص دهند چه كسى افقه و داراى بالاترين صلاحيت فقهى است . ب_ن_ابراين , ضرورى است كسان ديگرى نيز در شمار خبرگان جاى گيرند تا با تخصص وموقعيت ع_ل_م_ى خود توان احراز ديگر شرايط مثل عدالت , مديريت و مدبريت و آشنايى كافى با سياست را داشته باشند . از اي_ن رو ضرورت دارد خبرگان از متخصصان رشته هاى گوناگون گزينش شوند و هر دسته , بخشى از ويژگيها و شرايط و شوون رهبرى را تشخيص دهند . در پاسخ اين شبهه بايد گفت :گرچه سه شرط براى ولى فقيه ذكر شده , ولى اولا : اين سه شرط در عرض هم اعتبارندارد , بلكه يكى از آنها مهمتر است . ثانيا : رهبر بايد حد نصاب هر يك از اين سه شرط را داشته باشد , اكنون ببينيم در ميان كسانى كه واجد اين شرايط هستند ,چه كسى , هم از نظر فقاهت و هم تقوا و هم مديريت جامعه , افضل

است و ب_رآي_ن_د اين سه عامل در كدام بيشتر است ؟اگر حضور متخصصان رشته هاى گوناگون را در م_ج_لس خبرگان لازم دانستيم , و آنها - بافرض عدم صلاحيت براى تشخيص شايستگى سياسى ولى فقيه - فقيهى را تعيين كردند كه ازنظر سياست حد نصاب لازم را ندارد و گفتند چون آقاى ( ال_ف ) فقاهتش بيشتر است ,ما او را شايسته تر از ديگران مى دانيم ; گروه سياستمداران گفتند ما آقاى ( ب )را انتخاب مى كنيم , چون سياستش بيشتر از ديگران است ; مقدسين هم گفتند ما آق_اى ( ج ) را ان_ت_خ_اب مى كنيم , چون تقوايش بيشتر است , چه نتيجه اى به دست مى آيد ؟ ياسه ره_بر داريم كه يكى فقاهت دارد , دومى تقوا دارد و سومى مديريت - كه بى شك آن سه , كارى از پ_ي_ش ن_م_ى برند - پس اين فرض باطل است ; يا بايد يكى از آن سه راترجيح بدهيم ; مثلا فقيهى ب_ى س_ياست و العياذباللّه بى تقوا را ترجيح دهيم و يابر عكس ; كه در اين فرض نيز مصالح اسلام و امت اسلامى رعايت نمى شود . ن_تيجه مى گيريم نمى توان براى خبرگان رهبرى سه دسته خبره و متخصص را در نظر گرفت , كه هر كدام متناسب با رشته خود , يكى را انتخاب كنند ; بلكه خبرگان رهبرى بايدمرتبه اى از سه شرط را دارا باشند ; يعنى حد نصابى از فقاهت , از آگاهى به مصالح اجتماعى و نيز از تقوا . زيرا آنها بايد از ميان خود كسى را براى رهبرى انتخاب كنند

. بندرت اتفاق مى افتد خبرگان خارج از جمع خود كسى را انتخاب كنند . پس آن سه شرطى كه حد اعلا و مرتبه كاملش در رهبر است , در مرتبه نازلتر درخبرگان نيز بايد باشد . اعضاى مجلس خبرگان بايد فقيه , عادل و آشناى به سياست واداره جامعه باشند . ب_ن_ابراين كسانى كه صرفا سياستمدارند و فقيه نيستند , مثل كسانى هستند كه فقط فقيه اند و از سياست سر درنمى آورند , يا اصلا تقوا ندارند ,كه نمى توانند در تعيين رهبر نقشى داشته باشند . خ_ب_رگ_ان , واج_د م_رت_ب_ه اى از شرايط رهبرى پس خبرگانى كه رهبر را تعيين مى كنند , بايد خودشان مرتبه اى از شرايط رهبرى راداشته باشند . البته بايد حد نصابى را در نظر گرفت كه عملا قابل اجرا باشد , نه يك فرض ايده آلى كه تحقق پيدا نكند . ح_ت_ى م_م_ك_ن اس_ت در موقعيتى رهبر فقيه تر ازديگران نباشد , اما مجموع برآيند امتيازاتش از فقاهت , عدالت و مديريت بيش ازديگران باشد . در زم_ان ح_ض_رت ام_ام ق_دس س_ره ك_س_ان_ى ب_ودند كه مقلد مراجع ديگر بودندو امام را اعلم ن_م_ى دان_س_تند , اما در همان حال ايشان را رهبر واجب الاطاعه مى دانستند , يعنى لااقل شرايط ف_ق_اه_ت را در او احراز كرده بودند و مجموعه شرايطرهبرى - فقاهت , عدالت و مديريت و آگاه بودن به مصالح جامعه - را در امام بيشترمى ديدند . ال_ب_ته اگر رهبر افقه و اتقى باشد و در مديريت نيز بهترين باشد , برديگران ترجيح دارد ; اما اگر چ_ن_ي_ن ف_ردى ن_داش_تيم و شخصى در يكى

از اين شرايط درحد اعلا نبود , ولى مجموع مزاياى سه گانه فقهى او از ديگران بيشتر بود , بايدرهبر باشد . ك_س_انى هم كه او را تعيين مى كنند , بايد حد نصاب فقاهت , عدالت ,مديريت و آشنايى به مسائل سياسى و اجتماعى را داشته باشند و در شرايط مذكورحداقل اجتهاد را داشته باشند . اس_لام_ى بودن , عالى ترين عنصر نظام نكته ديگرى كه در آغاز پاسخ , به آن اشاره رفت و اكنون به تفصيل آن مى پردازيم ,اين است كه - از نظر ما - سه شرط مذكور در ارزش , يكسان نيستند . ما معتقديم آنچه عنصر اصلى نظام را تشكيل مى دهد , اسلام است . مديريت در همه كشورها هست . چنان نيست كه در ديگر كشورها - كه نظامشان اسلامى نيست - شخص اول مملكت مديرنباشد . پس از اين جهت امتيازى بر ديگران نداريم . ام_ت_ي_از و ص_ب_غ_ه ويژه كشور ونظام ما اسلامى بودن است ; يعنى آنچه بيش از همه بر آن تاكيد مى كنيم اسلامى بودن نظام است . آن_چ_ه ب_راى ره_ب_ر ب_ي_ش از ه_مه لازم است , فقاهت است ; از اين رومى گوييم : ولى فقيه , و نمى گوييم : ولى عادل ; البته رهبر بايد عادل نيز باشد . نمى گوييم ولى سياس , گرچه بايد به سياست آشنا باشد . پ_س ت_اك_ي_د ما بر كلمه فقيه , از آن روست كه عنصر اصلى در نظام ما اسلام است و فقيه ; يعنى اسلام شناس . ال_بته اشكال مى كنند كه اسلام علوم گوناگونى دارد و شما از فقيه

به عنوان ( اسلام شناس ) نام مى بريد , در حالى كه معناى اصطلاحى فقاهت , آشنايى به احكام فرعى است . پ_س ب_ا ت_وجه به اينكه اسلام در برگيرنده اعتقادات و كلام , فلسفه , تفسير ,علم حديث و رجال ه_ست , لازم است در ميان خبرگان عده اى فيلسوف , مفسر و متكلم نيزحضور يابند ; همينطور ساير متخصصان در ديگر شاخه هاى علوم اسلامى . در پاسخ بايدگفت :آنچه در اجراى نظام اسلامى موثر است , فقاهت است . اس_لام ب_خشهاى گوناگونى دارد ;بخشى از آن مربوط به مسائل درونى و قلبى است كه عبارت اس_ت از اع_ت_ق_ادات ; بخشى از آن مربوط به مسائل خانوادگى است و بخشى مربوط به مسائل و عبادتهاى فردى ,مثل نجاست و طهارت , يا اين كه نماز چگونه بايد خوانده شود . ضرورت ندارد ولى فقيه در همه آن بخشها اعلم باشد . آن_چ_ه شرط است اين است كه در احكام اجتماعى وسياسى اسلام , رهبر از همه اعلم باشد , چون آشنايى او به احكام اجتماعى و سياسى اسلام , به راهبرى مردم و اداره جامعه , جهت مى دهد . ال_ب_ت_ه ساير بخشهاى اسلام نيزمهم اند و فقاهت به معناى عام شامل آنها نيز مى شود , اما آنچه به م_ن_اس_ب_ت حكم وموضوع در اينجا دخالت دارد , احكام فقهى اسلام , بخصوص مسائل سياسى و اجتماعى است .

در فقه شيعه , مبناى فقهى كار مجلس خبرگان چيست ؟
پرسش

در فقه شيعه , مبناى فقهى كار مجلس خبرگان چيست ؟

پاسخ

ابتدا بايد ملاحظه كرد كه اصولا مشروعيت رهبرى به چيست ؟ آيا مشروعيت رهبرى ازبالا است و نوعى انتصاب است ؟ يعنى همان گونه كه خداى متعال پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم را ن_صب فرمود و ايشان نيز از سوى خدا ائمه اثنى عشر عليهم السلام را تعيين فرمود و حضرات ائمه ع_ل_ي_هم السلام هم در زمانى كه مى توانستندحكامى را براى شهرها منصوب مى كردند , در زمان غ_ي_بت نيز فقها به صورت عام نصب شده اند و يا اينكه مشروعيت از پايين است و نوعى انتخاب در ك_ار اس_ت ؟نظريه انتخاب رهبر و نقد و بررسى آن نظريه ديگرى كه از جانب برخى فقهاى معاصر مطرح شده نظريه ( انتخاب ) نام گرفته است . ط_ب_ق اي_ن ن_ظ_ري_ه - در زمان غيبت - ولى فقيه از سوى مردم انتخاب مى شود و باهمين راى و انتخاب , حكومت وى مشروعيت مى يابد ; يعنى مشروعيت ولى فقيه , از سوى مردم است . آنها با انتخاب رهبر , حق تسلطى را كه بر خود دارند , به او واگذارمى كنند . ال_بته نظريه ( انتخاب ) برداشتهاى مختلفى دارد , ولى همه برداشتها بر اين اتفاق دارند كه مردم ول_ى ف_ق_يه را انتخاب مى كنند و به نحوى در مشروعيت حكومت اوموثرند , به گونه اى كه اگر مردم نباشند , ولايت فقيه مشروعيت ندارد ; يعنى نه تنها مقبوليت ندارد , كه مشروعيت هم ندارد . اين دو نظريه ( انتخاب و انتصاب ) در مبناى

كار خبرگان اثر مى گذارد . اگر كسى معتقد باشد مردم بايد با راى خود به رهبر , اعتبار و مشروعيت ببخشند , در اين صورت مردم , خبرگان را برمى گزينند و خبرگان هم از سوى مردم , رهبر را انتخاب مى كنند ; يعنى به او مشروعيت مى بخشند . در اي_ن فرض , گويى مردم , امانتى را به خبرگان سپرده اند و آنها را به عنوان امين مردم , امانت را به رهبر مى سپارند . پ_س ن_ق_ش خ_ب_رگ_ان , وس_اط_ت و رس_اندن مشروعيتى است كه از سوى مردم به ولى فقيه داده مى شود . ب_اي_د ت_وج_ه داش_ت كه اولا : اين نظريه سابقه فقهى ندارد يعنى فقهاى گذشته هيچكدام چنين نظريه اى را مطرح و قبول نكرده اند . ثانيا : بر اساس اين نظريه , مشروعيت حكومت از ناحيه مردم به فقيه اعطا مى شودحال آنكه مردم اصلا حق حاكميتى از خودشان ندارند تا به كسى اعطا كنند . در ج_اى خودش مفصل بحث شده كه از ديدگاه اعتقادى اسلام مشروعيت حكومت بايد از جانب خدابه هر كس اعطا شود . در مورد پيامبران و امامان معصوم اين واگذارى به صورت نصب خاص بوده است و در مورد فقيه جامع شرايط بصورت نصب عام است . ث_ال_ث_ا : اگر بپذيريم كه مشروعيت را مردم به حاكم شرعى مى بخشند جاى اين سئوال هست كه چ_ون همه مردم با حاكم شرعى بيعت نمى كنند بلكه اكثريت به او راى مى دهند ,آيا آن اقليت چه وظيفه اى دارند . ح_ك_وم_ت ح_اك_م اس_لامى بر آن اقليت چه مشروعيتى دارد ؟بطور

خلاصه اشكالاتى كه بر نظام دموكراتيك مبتنى بر انتخابات وارد است بر اين نظريه هم وارد است . نظريه انتصاب مشهور در ميان فقهاى شيعه همان نظريه انتصاب است . ما نيز همان نظريه انتصاب راتاييد مى كنيم . ب_ع_ض_ى سخنان امام قدس سره هم صراحت در ( انتصاب ) دارد ; مثلاايشان مى فرمايد : ( من به واسطه ولايتى كه از طرف شارع مقدس دارم , ايشان رانخست وزير قرار دادم . ايشان را كه من قرار دادم , واجب الاتباع است ) . (1)اي_ش_ان در ك_ت_اب ( ولاي_ت ف_ق_يه ) و در بحثها و كتابهاى ديگرى نيز به نظريه انتصاب اشاره مى كنند . ط_ب_ق نظريه ( انتصاب ) نقش خبرگان در واقع شهادت دادن و معرفى كردن رهبر است ;يعنى ف_رض اي_ن اس_ت ك_ه در ه_ر زم_ان_ى ( ف_قيه اصلح ) براى اداره جامعه اسلامى از سوى امام زمان عليه السلام منصوب شده است , ولى مردم او را نمى شناسند . براى شناسايى ولى فقيه , بناچار - بنابر ادله شرعى و نيز به اقتضاى ذوق عقلايى - بايد ازخبرگان بهره جست . روش عقلاء , مراجعه به متخصصان ( ذوق عقلايى ) مبناى زندگى اجتماعى در تمام شوون مردم اس_ت , زي_را هيچ كس درتمام شوون زندگى خود صاحبنظر نيست , و بناچار در بخشى از شوون زندگى از ديگران تقليد مى كند . مثلا همه به هنگام بيمارى بايد به پزشك مراجعه كنند و به نظر اواهميت دهند ; حتى پزشكها نيز ممكن است در مواردى به پزشكان متخصص ديگرى مراجعه كنند . پس اساس زندگى اجتماعى و

عقلايى مردم بر اين اصل استوار است و اگر اين اصل نباشد , نظام اجتماعى مختل مى شود . در م_ورد ش_ناسايى رهبر نيز از طرف شارع مقدس , فقيه اصلح تعيين شده است , اما ازآن رو كه م_ردم از فقاهت چيزى نمى دانند و شرايط ولى فقيه را نمى توانند احرازكنند , با ذوق عقلايى خود به خبره رجوع مى كنند . در زمان تسلط رژيم طاغوت , گرچه مساله رهبرى اسلامى مطرح نبود , ولى مردم براى تشخيص م_رج_ع ت_قليد همين كار را مى كردند ; يعنى وقتى مرجع تقليد از دنيا مى رفت وكسى به تكليف مى رسيد و مى خواست به احكام دينى عمل كند , درصدد بود كه از كسى بپرسد مرجع تقليد اعلم كيست . ط_ب_ي_عى است كه او به عالم محل خود مراجعه مى كرد واگر در روستا عالم سرشناسى نبود , به شهر يا مركز استان مراجعه مى نمود و آن قدرجستجو مى كرد تا مطمئن شود اصلح را يافته است و ن_يازى نبود به مردم ياد بدهند ازخبره ها بپرسيد , تا اصلح را بيابيد ; بلكه آنها با ذوق عقلايى خود اين كار راانجام مى دادند . ح_ك_م ول_ى ف_ق_يه تنها راه حل اكنون نيز حكم ولى فقيه تنها راه حل مشكلات نظام است , با اين ت_فاوت كه در آن زمان اگر مردم به مرجع واحدى نمى رسيدند , در امور شرعى آنها مشكلى پيش نمى آمد . ف_رض ك_نيد دو نفر همسفرند , يكى وظيفه اش را نماز قصر بداند و ديگرى نماز تمام ;اين دو اگر برادر هم باشند , مشكلى

پيش نمى آيد . حتى در نجاست و طهارت يا سايرچيزها هم اگر اختلافى باشد , مشكلى پيش نمى آيد . ام_ا در مسائل اجتماعى , تعدد فتوا مشكل به وجود مى آورد و نياز به يك راى رسمى معتبرى است كه مورد قبول جامعه باشد , تا به آن عمل بشود . مثال ساده آن ازدواج است . اگ_ر در شرايط خاصى فقيهى فتوا بدهد كه اين ازدواج صحيح بوده , امافقيه ديگرى بر خلاف آن فتوا بدهد , در اين صورت زن نمى تواند بگويد من طبق فتواى مجتهد خودم عمل مى كنم و تو هم طبق فتواى مجتهد خودت عمل كن . در اينجا بايد كسى باشد كه هر دو نفر او را قبول داشته باشند و به فتواى او عمل كنند . مسائل سياسى نيز همين طور است . اكثر مردم بايد كسى را قبول داشته باشند كه درمسائل كلى جامعه نظر بدهد . اگ_ر م_ردم - در اي_ن حال - پراكنده شوند و هر كس به فتواى مرجع تقليد خود عمل بكند , نظام اجتماع مختل مى شود . ب_ن_اب_راين ضرورى است آن قدر تلاش كنيم تا به شخص واحدى برسيم , تا مصالح جامعه اسلامى تامين شود وگرنه پراكندگى ايجاد مى شود . وظ_يفه اصلى حاكم اسلامى و ولى فقيه حفظ وحدت جامعه اسلامى و تامين مصالح امت اسلامى است . ج_اي_گاه عملى مجلس خبرگان بنابراين , ضرورت مراجعه به خبرگان به شكل نظام مند دانسته شد . ن_ظ_ام آن در ك_شورما به اين صورت است كه شوراى نگهبان صلاحيت داوطلبان واجد شرايط را تاييد مى كندو مردم آنان

را انتخاب مى كنند . ك_سانى كه از آراء بيشترى برخوردار بودند به عضويت مجلس خبرگان پذيرفته مى شوند و آنان با ب_ررس_ي_ه_اى م_س_ئولان_ه كسى را كه بااحراز شرايط لازم براى رهبرى جامعه اسلامى از ديگران شايسته تر است شناسايى و به مردم معرفى مى كنند . در ج_ايى كه اكثريت قاطع خبرگان به اصلح بودن فردى شهادت بدهند , بالاترين ظن اطمينان بخش براى افراد بدست مى آيد و شبهه اى باقى نمى ماند . عقلا چنين ظنى را معتبر مى دانند و به آن احترام مى گذارند . از آن رو ك_ه مثال قبلى بهترين نمونه اى است كه انسان مى تواند تاثير شهادت خبرگان را بفهمد , بار ديگر از آن بهره مى گيريم . ف_رض كنيد كسى به مرض سختى مبتلا شده ودنبال پزشكى مى گردد كه از همه حاذقتر باشد ; اگ_ر در ميان همه پزشكانى كه خودصاحب نظرند , هشتاد يا نود درصد بگويند كه فلان پزشك از همه ما عالم تر و حاذق تراست , ديگر براى آن مريض شكى باقى نمى ماند كه بايد به او رجوع كند . در مورد رهبرى هم اين گونه است ; اگر خبرگان مجتهد شناس شهادت بدهند اين فرد ازهمه اصلح و اعلم است , شهادت آنها يقين آور مى شود . همان كارى كه پس از رحلت حضرت امام قدس سره درباره مقام معظم رهبرى پيش آمد . خ_لاص_ه آن_ك_ه , م_بناى فقهى تعيين رهبر همان سيره عقلا است كه معمولا مردم براى رجوع به متخصص اصلح و اعلم , از خبرگان و كارشناسان سئوال مى كنند . و براى

اين سيره مويدات فراوانى از ادله شرعى و سيره متشرعين وجود دارد .

آيا انتخاب خبرگان براى تعيين رهبر , نوعى ( قرارداد اجتماعى ) است ؟
پرسش

آيا انتخاب خبرگان براى تعيين رهبر , نوعى ( قرارداد اجتماعى ) است ؟

پاسخ

تعبير عقد اجتماعى يا قرارداد اجتماعى تعبيرى است كه در جهان غرب شيوع دارد ومبانى خاص خود را دارد و آثارى بر آن مترتب مى شود . اگ_ر دو ن_ف_ر ب_خ_واه_ن_دم_ع_ام_له اى بكنند توافق آنان بر كارشناس , اعلام اين است كه ما اين ك_ارشناس ها راقبول داريم , حال اگر كسى نام اين توافق را ( قرارداد ) يا ( عقد ) بگذارد ,اشكالى ن_دارد ام_ا ب_ه اي_ن م_ع_نا نيست كه مردم با اين توافق خود به نظر خبرگان ,مشروعيت و اعتبار مى بخشند بلكه بدين معناست كه نظر كارشناس را مى پذيرند .

چه ضرورتى دارد اعضاى خبرگان فقيه باشند ؟
پرسش

چه ضرورتى دارد اعضاى خبرگان فقيه باشند ؟

پاسخ

از آن رو كه نظام ما , جمهورى اسلامى است و بر اساس ارزشهاى اسلامى آن راپذيرفته ايم , گرچه شكل حكومت جمهورى است , اما محتواى آن بايد اسلامى باشد ,براى رسيدن به اين هدف در راس اي_ن ن_ظ_ام ب_ايد كسى باشد كه بيش از ديگران به مبانى اسلام و نحوه اجراى آن آشنا باشد , و اين همان مساله ولايت فقيه است كه ضامن اسلامى بودن نظام است . ب_ه_ت_ري_ن راه شناسائى متخصص حال با توجه به اينكه كار اصلى مجلس خبرگان تشخيص فرد مناسب براى تصدى مقام ولايت است , به نظر مى رسد عاقلانه ترين و منصفانه ترين راه اين است كه اع_ض_اى خ_برگان كسانى باشند كه خود در فقاهت دستى دارند ; مثلا اگر از من و شما بپرسند ب_هترين قاضى ايران كيست , قطعا براى دريافت بهترين پاسخ بايد سراغ قضات برويم , يعنى جواب اي_ن س_ئوال از عهده هر كسى برنمى آيد , فقط كسانى مى توانند بهترين قاضى رامعرفى كنند كه خود تبحرى در اين موضوع داشته باشند . همچنين اگر به ما بگويند :بهترين استاد دانشگاه در فلان رشته كيست , بايد جواب را از استادان دانشگاه گرفت . كسانى توان تشخيص اصلح ( شايسته ترين ) براى تصدى مقام ولايت فقيه رادارند كه خود بهره اى از ش_راي_ط آن م_قام و منصب داشته باشند و از آن ويژگيها - هرچند در مرتبه پايين تر - بهره مند باشند . از آن رو ك_ه م_ه_مترين ويژگى ولى فقيه فقاهت است - زيرا آنچه در قانون آمده ولايت

( فقيه ) است - بنابراين , اعضاى خبرگان بايد فقهائى باشند كه صلاحيت اين كار رادارند . اگر منصفانه قضاوت كنيم مى فهميم اين بهترين و معقولترين راه براى تشخيص ولى فقيه است . نمونه روشنى از كار درست خبرگان كه برگرفته از آشنايى بافقاهت و شناخت فرد مناسب براى ره_ب_رى اس_ت , ت_ع_ي_ي_ن م_قام معظم رهبرى پس از رحلت حضرت امام بود ; اگر عموم مردم م_ى خ_واس_ت_ن_د در آن اوض_اع شخصى مناسب براى رهبرى راشناسائى كنند , نمى توانستند , اما خبرگان در طى چند ساعت به نتيجه قطعى رسيدند . اف_زون ب_ر آن ك_ه , اعضاى خبرگان داراى مقام فقاهتند , داراى مرتبه عالى تقوى نيز هستند و با شناخت قبلى از افراد تصميم مى گيرند ; از اين رو احتمال اينكه تحت تاثير تبليغات و جوسازى ها قرار بگيرند , بسيار ناچيز است .

چ_را نمايندگان مجلس خبرگان , فقط فقيهانند و ديگر متخصصان و انديشه گران بدان مجلس راه ندارند ؟
پرسش

چ_را نمايندگان مجلس خبرگان , فقط فقيهانند و ديگر متخصصان و انديشه گران بدان مجلس راه ندارند ؟

پاسخ

ت_وضيح آنكه اخيرا سئوال و شبهه اى به صورت جدى مطرح مى شود كه در قانون اساسى براى ولى فقيه شرايطى برشمرده شده كه در سه شرط خلاصه مى شود : فقاهت , عدالت ومدبر و مدير بودن ; يعنى تشخيص مصالح جامعه و توان اداره آن . بايد توجه داشت فقهايى كه به عنوان خبرگان و براى انتخاب رهبر در نظر گرفته شده اند , بسته به موقعيت علمى خود , توان تشخيص برخى از شرايط را دارند . آنهافقط مى توانند تشخيص دهند چه كسى افقه و داراى بالاترين صلاحيت فقهى است . ب_ن_ابراين , ضرورى است كسان ديگرى نيز در شمار خبرگان جاى گيرند تا با تخصص وموقعيت ع_ل_م_ى خود توان احراز ديگر شرايط مثل عدالت , مديريت و مدبريت و آشنايى كافى با سياست را داشته باشند . از اي_ن رو ضرورت دارد خبرگان از متخصصان رشته هاى گوناگون گزينش شوند و هر دسته , بخشى از ويژگيها و شرايط و شوون رهبرى را تشخيص دهند . در پاسخ اين شبهه بايد گفت :گرچه سه شرط براى ولى فقيه ذكر شده , ولى اولا : اين سه شرط در عرض هم اعتبارندارد , بلكه يكى از آنها مهمتر است . ثانيا : رهبر بايد حد نصاب هر يك از اين سه شرط را داشته باشد , اكنون ببينيم در ميان كسانى كه واجد اين شرايط هستند ,چه كسى , هم از نظر فقاهت و هم تقوا و هم مديريت جامعه , افضل

است و ب_رآي_ن_د اين سه عامل در كدام بيشتر است ؟اگر حضور متخصصان رشته هاى گوناگون را در م_ج_لس خبرگان لازم دانستيم , و آنها - بافرض عدم صلاحيت براى تشخيص شايستگى سياسى ولى فقيه - فقيهى را تعيين كردند كه ازنظر سياست حد نصاب لازم را ندارد و گفتند چون آقاى ( ال_ف ) فقاهتش بيشتر است ,ما او را شايسته تر از ديگران مى دانيم ; گروه سياستمداران گفتند ما آقاى ( ب )را انتخاب مى كنيم , چون سياستش بيشتر از ديگران است ; مقدسين هم گفتند ما آق_اى ( ج ) را ان_ت_خ_اب مى كنيم , چون تقوايش بيشتر است , چه نتيجه اى به دست مى آيد ؟ ياسه ره_بر داريم كه يكى فقاهت دارد , دومى تقوا دارد و سومى مديريت - كه بى شك آن سه , كارى از پ_ي_ش ن_م_ى برند - پس اين فرض باطل است ; يا بايد يكى از آن سه راترجيح بدهيم ; مثلا فقيهى ب_ى س_ياست و العياذباللّه بى تقوا را ترجيح دهيم و يابر عكس ; كه در اين فرض نيز مصالح اسلام و امت اسلامى رعايت نمى شود . ن_تيجه مى گيريم نمى توان براى خبرگان رهبرى سه دسته خبره و متخصص را در نظر گرفت , كه هر كدام متناسب با رشته خود , يكى را انتخاب كنند ; بلكه خبرگان رهبرى بايدمرتبه اى از سه شرط را دارا باشند ; يعنى حد نصابى از فقاهت , از آگاهى به مصالح اجتماعى و نيز از تقوا . زيرا آنها بايد از ميان خود كسى را براى رهبرى انتخاب كنند

. بندرت اتفاق مى افتد خبرگان خارج از جمع خود كسى را انتخاب كنند . پس آن سه شرطى كه حد اعلا و مرتبه كاملش در رهبر است , در مرتبه نازلتر درخبرگان نيز بايد باشد . اعضاى مجلس خبرگان بايد فقيه , عادل و آشناى به سياست واداره جامعه باشند . ب_ن_ابراين كسانى كه صرفا سياستمدارند و فقيه نيستند , مثل كسانى هستند كه فقط فقيه اند و از سياست سر درنمى آورند , يا اصلا تقوا ندارند ,كه نمى توانند در تعيين رهبر نقشى داشته باشند . خ_ب_رگ_ان , واج_د م_رت_ب_ه اى از شرايط رهبرى پس خبرگانى كه رهبر را تعيين مى كنند , بايد خودشان مرتبه اى از شرايط رهبرى راداشته باشند . البته بايد حد نصابى را در نظر گرفت كه عملا قابل اجرا باشد , نه يك فرض ايده آلى كه تحقق پيدا نكند . ح_ت_ى م_م_ك_ن اس_ت در موقعيتى رهبر فقيه تر ازديگران نباشد , اما مجموع برآيند امتيازاتش از فقاهت , عدالت و مديريت بيش ازديگران باشد . در زم_ان ح_ض_رت ام_ام ق_دس س_ره ك_س_ان_ى ب_ودند كه مقلد مراجع ديگر بودندو امام را اعلم ن_م_ى دان_س_تند , اما در همان حال ايشان را رهبر واجب الاطاعه مى دانستند , يعنى لااقل شرايط ف_ق_اه_ت را در او احراز كرده بودند و مجموعه شرايطرهبرى - فقاهت , عدالت و مديريت و آگاه بودن به مصالح جامعه - را در امام بيشترمى ديدند . ال_ب_ته اگر رهبر افقه و اتقى باشد و در مديريت نيز بهترين باشد , برديگران ترجيح دارد ; اما اگر چ_ن_ي_ن ف_ردى ن_داش_تيم و شخصى در يكى

از اين شرايط درحد اعلا نبود , ولى مجموع مزاياى سه گانه فقهى او از ديگران بيشتر بود , بايدرهبر باشد . ك_س_انى هم كه او را تعيين مى كنند , بايد حد نصاب فقاهت , عدالت ,مديريت و آشنايى به مسائل سياسى و اجتماعى را داشته باشند و در شرايط مذكورحداقل اجتهاد را داشته باشند . اس_لام_ى بودن , عالى ترين عنصر نظام نكته ديگرى كه در آغاز پاسخ , به آن اشاره رفت و اكنون به تفصيل آن مى پردازيم ,اين است كه - از نظر ما - سه شرط مذكور در ارزش , يكسان نيستند . ما معتقديم آنچه عنصر اصلى نظام را تشكيل مى دهد , اسلام است . مديريت در همه كشورها هست . چنان نيست كه در ديگر كشورها - كه نظامشان اسلامى نيست - شخص اول مملكت مديرنباشد . پس از اين جهت امتيازى بر ديگران نداريم . ام_ت_ي_از و ص_ب_غ_ه ويژه كشور ونظام ما اسلامى بودن است ; يعنى آنچه بيش از همه بر آن تاكيد مى كنيم اسلامى بودن نظام است . آن_چ_ه ب_راى ره_ب_ر ب_ي_ش از ه_مه لازم است , فقاهت است ; از اين رومى گوييم : ولى فقيه , و نمى گوييم : ولى عادل ; البته رهبر بايد عادل نيز باشد . نمى گوييم ولى سياس , گرچه بايد به سياست آشنا باشد . پ_س ت_اك_ي_د ما بر كلمه فقيه , از آن روست كه عنصر اصلى در نظام ما اسلام است و فقيه ; يعنى اسلام شناس . ال_بته اشكال مى كنند كه اسلام علوم گوناگونى دارد و شما از فقيه

به عنوان ( اسلام شناس ) نام مى بريد , در حالى كه معناى اصطلاحى فقاهت , آشنايى به احكام فرعى است . پ_س ب_ا ت_وجه به اينكه اسلام در برگيرنده اعتقادات و كلام , فلسفه , تفسير ,علم حديث و رجال ه_ست , لازم است در ميان خبرگان عده اى فيلسوف , مفسر و متكلم نيزحضور يابند ; همينطور ساير متخصصان در ديگر شاخه هاى علوم اسلامى . در پاسخ بايدگفت :آنچه در اجراى نظام اسلامى موثر است , فقاهت است . اس_لام ب_خشهاى گوناگونى دارد ;بخشى از آن مربوط به مسائل درونى و قلبى است كه عبارت اس_ت از اع_ت_ق_ادات ; بخشى از آن مربوط به مسائل خانوادگى است و بخشى مربوط به مسائل و عبادتهاى فردى ,مثل نجاست و طهارت , يا اين كه نماز چگونه بايد خوانده شود . ضرورت ندارد ولى فقيه در همه آن بخشها اعلم باشد . آن_چ_ه شرط است اين است كه در احكام اجتماعى وسياسى اسلام , رهبر از همه اعلم باشد , چون آشنايى او به احكام اجتماعى و سياسى اسلام , به راهبرى مردم و اداره جامعه , جهت مى دهد . ال_ب_ت_ه ساير بخشهاى اسلام نيزمهم اند و فقاهت به معناى عام شامل آنها نيز مى شود , اما آنچه به م_ن_اس_ب_ت حكم وموضوع در اينجا دخالت دارد , احكام فقهى اسلام , بخصوص مسائل سياسى و اجتماعى است .

شرايط اعضاى خبرگان چيست؟
پرسش

شرايط اعضاى خبرگان چيست؟

پاسخ

خبرگانى كه رهبر را تعيين مى كنند بايد خودشان مرتبه اى از شرايط رهبرى را داشته باشند. البته بايد حدّ نصابى را در نظر گرفت كه عملا قابل اجرا باشد. يعنى آن سه شرط اصلى كه معيار انتخاب رهبرى است يعنى «فقاهت»، «عدالت» و «مديريت» خود اعضاى خبرگان مرتبه از اين شروط را دارا باشند. گرچه ممكن است در موقعيّتى رهبر از ديگران فقيه تر نباشد ولى با مجموع برآيند امتيازش از فقاهت و عدالت و مديريت شايسته تر از ديگران باشد.

پس اعضاى خبرگان بايد حدّ نصاب فقاهت، عدالت و مديريت و آشنايى با مسائل سياسى و اجتماعى را داشته باشند و در شرايط مذكور حداقل اجتهاد را داشته باشند(1).

(بخش پاسخ به سؤالات )

_____________________

1 - نقل با اختصار از كتاب پرسش ها و پاسخ ها، آيت الله مصباح يزدى.

_2_

آيا در قانون اساسي اصلي مبني بر نظارت مجلس خبرگان بر تمام كارهاي رهبري وجود دارد؟ اگر جواب مثبت است به چه علت و چرا و تا چه حد؟ آيا اين با ولايت مطلقه فقيه سازگار است؟
پرسش

آيا در قانون اساسي اصلي مبني بر نظارت مجلس خبرگان بر تمام كارهاي رهبري وجود دارد؟ اگر جواب مثبت است به چه علت و چرا و تا چه حد؟ آيا اين با ولايت مطلقه فقيه سازگار است؟

پاسخ

بر اساس اصل يكصد و يازدهم قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران مجلس خبرگان رهبري وظيفه ي تشخيص و شناسايي شرايط و صفاتي را كه در قانون اساسي براي ولي فقيه بر شمرده است (فقاهت، عدالت و مدير و مدبّر بودن) را بر عهده دارد و همچنين بعد از معرفي فقيه واجد الشرايط به عنوان ولي فقيه، در طول دوران رهبري نيز وظيفه ي نظارت بر اعمال و رفتار رهبري و بقاء آن شرايط را بر عهده دارد و به منظور آن، خبرگان از ميان اعضاي خود هيئت تحقيق را مركب از هفت نفر براي مدت دو سال با رأي مخفي انتخاب مي نمايند تا به وظايف مذكور در اين قانون عمل نمايند. هيئت موظف است هر گونه اطلاع لازم را در رابطه با اصل يكصد و يازدهم در محدوده ي قوانين و موازين شرعي تحصيل نمايد، همچنين نسبت به صحت و سقم گزارشهاي واصله در اين رابطه تحقيق و بررسي كند و در صورتي كه لازم بداند با مقام رهبري ملاقات نمايد.

پس از ارائه گزارش هيئت تحقيق به مجلس خبرگان، مقام رهبري در خصوص گزارش ارائه شده حق دفاع از خود را خواهد داشت. نصاب لازم در تشخيص موضوع و عمل به اصل يكصد و يازدهم، آراي دو سوم نمايندگان منتخب مي باشد. هرگاه رهبر به تشخيص خبرگان از انجام وظيفه رهبري ناتوان شود از مقام خود بركنار مي شود.

اما در پاسخ به چرايي

اين موضوع بايد گفت كه اين مسأله داراي دلايل عقلي و شرعي متعدد است. به عنوان نمونه عقل حكم مي كند كه به دليل حساسيت مسائل رهبري جامعه از يك سو و همچنين معصوم نبودن رهبري، لازم است مكانيزم هاي دقيق براي كنترل و نظارت بر رهبري در نظر گرفته شود تا احتمال كوچكترين خطاها نيز به حداقل برسد.

از سوي ديگر در مباني ديني نيز توصيه هاي متعددي در مورد نظارت بر عملكرد رهبران و مسؤولين، امر به معروف و نهي از منكر، نصيحت حاكمان و ... وجود دارد.

و از سوي ديگر اين مسأله كاملا با ولايت مطلقه فقيه سازگاري دارد زيرا ولايت مطلقه فقيه در چارچوب احكام و حدود شرعي و مصالح جامعه اسلامي است و ولي فقيه در اين چارچوب حق اعمال ولايت دارد. بر اين اساس لازم است نهادي بر رهبري نظارت داشته باشد تا هيچ گونه انحرافي از اين چارچوب ها پيش نيايد.

چرا جلسات مجلس خبرگان حداقل مانند شوراي اسلامي مستقيماً براي مردم پخش نمي شود؟ يا حداقل اينكه متن جلسه از طريق روزنامه، صدا وسيما و... به اطلاع عموم نمي رسد؟ (تذكر:در جامعه مسلمين، آحاد مردم بايد از اعمال و احوال مسؤولين نظام مطلع باشند و هم اينكه سيرة ائ
پرسش

چرا جلسات مجلس خبرگان حداقل مانند شوراي اسلامي مستقيماً براي مردم پخش نمي شود؟ يا حداقل اينكه متن جلسه از طريق روزنامه، صدا وسيما و... به اطلاع عموم نمي رسد؟ (تذكر:در جامعه مسلمين، آحاد مردم بايد از اعمال و احوال مسؤولين نظام مطلع باشند و هم اينكه سيرة ائمه اطهار(خود حاكي از اين است؛ تا جائي كه حضرت رسول(خود در جمع براي قصاص آماده مي شوند. حضرت امير(در مسجد رو در رو مورد انتقاد قرار مي گيرند).

پاسخ

جلسات مجلس شوراي اسلامي هميشه بصورت مستقيم پخش نمي شود بلكه در مواقعي كه مجلس جلسات عادي دارد پخش مي شود و در ساير موارد در حد يك گزارش در مورد جلسات اخبار منتشر مي شود. يكي از مسايلي كه اسلام به آن توصيه كرده است كتمان سرّ است واينگونه نيست كه در شرايط سياسي و پيچيده امروز بتوان تمام مسايل كشور را بصورت علني مطرح كرد ونقاط ضعف و قوت خود را در معرض ديد جهانيان قرار داده تا آنها سوء استفاده كنند. لذا مجلس خبرگان با توجه به وظايفي كه دارد در اين جلسات كه بصورت ساليانه برگزار مي شود نتايج كميسيونها را كه در طول سال در راستاي مأموريتهاي مجلس خبرگان فعال بوده اند مورد بررسي قرار داده و در نهايت با صدور بيانيه اي بخشي از اطلاعات را كه لازم است منتشر مي كند و اين مختص مجلس خبرگان نيست.

جلسات قوة قضائيه، جلسات دولت، جلسات شوراي نگهبان وساير وزارتخانه ها نيز هيچ گاه بصورت مستقيم پخش نمي شود بلكه در حد يك گزارش و خبر به اطلاع عموم مي رسد.

وظايف و اختيارات مجلس خبرگان رهبري چيست ؟
پرسش

وظايف و اختيارات مجلس خبرگان رهبري چيست ؟

پاسخ

به موجب اصل يكصد و هفتم قانون اساسي، تعيين رهبر به عهده خبرگان است و به موجب اصل يكصد و يازدهم هرگاه رهبر از انجام وظايف قانوني خود ناتوان شود، يا فاقد يكي از شرايط مذكور در اصول پنجم و يكصد و نهم گردد، يا معلوم شود از آغاز فاقد بعضي از شرايط بوده است، از مقام خود بركنار خواهد شد. تشخيص اين امر به عهده خبرگان است.

در مورد بررسي عملكرد رهبري، مجلس خبرگان فعاليت هايي انجام داده است؛ ليكن جزئيات آن را بايد از دبيرخانه آن مجلس سؤال كنيد.{J

آيا غير از مجتهدان مجلس خبرگان , ديگر اصناف مي توانند بر عملكرد رهبري نظارت نمايند؟
پرسش

آيا غير از مجتهدان مجلس خبرگان , ديگر اصناف مي توانند بر عملكرد رهبري نظارت نمايند؟

پاسخ

براساس قانون اساسي شرايطي كه براي رهبر معين گرديده عبارتند از: فقاهت، عدالت و مدير و مدبر بودن. و امانسبت به ساير تخصص ها نظير مسائل نظامي و اقتصادي و غير آنها بايد گفت در هيچ كجاي دنيا عادتا نه چنين چيزي معمول و متداول و نه اساسا ممكن است كه يك نفر، هم متخصص امور نظامي باشد، هم كارشناس و متخصص كاركشته در مسائل سياسي و ديپلماسي داخلي و خارجي و... و در همه امور صاحب نظر و خبره باشد، بلكه در رهبران سياسي كشورها عمدتا مسأله مديريت و كلان اجتماعي و آشنايي به مسائل سياست داخلي و خارجي است كه مهم قلمداد مي شود و براي تصميم گيري در ساير مسائل نظير مسائل نظامي، اقتصادي، مسائل مربوط به توسعه و غير آنهااز گروه هاي مشاوران امين و خبره و متخصص استفاده مي شود. در نظام ما هم كه يك نظام اسلامي است علاوه برويژگي هاي رهبران سياسي معمول دنيا، بايد يك ويژگي ديگري نيز داشته باشد و آن ويژگي فقاهت و اسلام شناسي است. اما نسبت به غير از اين موارد لازم نيست رهبر شخصا صاحب نظر بوده و آگاهي عميق و تخصصي داشته باشد،بلكه مي تواند با بهره گيري از گروه مشاوران امين، متخصص و قوي در زمينه هاي مختلف از عهده وظايف و اختيارات گوناگوني كه براي وي در نظر گرفته شده است مانند فرماندهي كل قوا، تعيين خط و مشي ها و سياست هاي كلي نظام اعم از اقتصادي، نظامي، سياسي و... برآمده و تصميم گيري نمايد. اما در مورد نظارت و اين كه آيا بايد به غير

از فقهاء وحقوق دانان متخصصان مختلف نيز در مجلس خبرگان حضور داشته و بر عملكرد ايشان نظارت نمايند؟ بايدگفت:

اولاً آنچه كه عنصر اصلي نظام را تشكيل مي دهد اسلام است كه در دو شرط فقاهت و عدالت در ولي فقيه تبلوريافته است و باعث امتياز نظام ما بر ساير نظام ها مي شود و احراز اين ويژگي در رهبر از عهده كساني بر مي آيد كه خودشان متخصص در اين رشته يعني فقاهت و اجتهاد باشند.

ثانيا آشنايي نسبت به سياست و مسائل اجتماعي روز هم در خبرگان و هم در شخص رهبر اهميت دارد و بر اين اساس يكي از شرايط اعضاي خبرگان آگاهي و آشنايي نسبت به مسائل اجتماعي و سياسي مي باشد.

ثالثا از آنجا كه بر طبق قانون اساسي فرماندهي كل قوا، تعيين خط و مشي ها و سياست هاي كلي نظام اعم از اقتصادي،نظامي، سياسي و غير آنها به وسيله رهبر انجام مي گيرد، خبرگان براي نظارت بر عملكرد صحيح رهبر و وظايف او، دركميسيون هاي مجلس خبرگان خصوصا كميسيون تحقيق كه مراقب بقاء اوصاف و شرايط رهبري است و درمشورت ها، از متخصصان و صاحب نظران سياسي و اقتصادي، نظامي و.. دعوت نموده و از نظرات كارشناسي آنهامطلع مي شوند.

رابعا: يكي از وظايف همه مسلمانان امر به معروف و نهي از منكر و نصيحت حاكمان وانتقاد صحيح، سالم وسازنده از آنان مي باشد (نظارت عمومي) و مردم و ساير متخصصان مي توانند نظرات خود را از طريق رسانه ها، احزاب و... به حكومت و دستگاه هاي مسؤول منتقل نمايند.

بدين ترتيب ملاحظه مي شود كه منطقا وجود تخصص هاي مختلف نظامي، اقتصادي و غير آنها در مجلس خبرگان رهبري واعضاي آن ضرورتي ندارد و انتخاب افرادي كه حد نصاب لازم و كافي را

در اجتهاد و تقوا و آگاهي نسبت به مسائل سياسي و اجتماعي روز جامعه و بين الملل داشته باشند، براي تعيين و تشخيص رهبر و ولي فقيه توسط مجلس خبرگان كافي است. افزون بر آن مسؤوليت هايي چون فرماندهي كل قوانيازمند آگاهي هاي نظامي نيست، زيرافرماندهي كل در واقع سياست هاي كلان مانند جنگ و صلح را اعلام مي كند نه فرماندهي يگان هاي نظامي در ميدانرا.

براي آگاهي بيشتر ر.ك:

1- ولايت فقيه، ص 456 جوادي آملي

2- نگاهي گذرا به نظريه ولايت فقيه، ص 150 محمد مهدي نادري قمي

آيا مجلس خبرگان رهبري مي تواند ولي فقيه را عزل نمايد؟
پرسش

آيا مجلس خبرگان رهبري مي تواند ولي فقيه را عزل نمايد؟

پاسخ

اين مسئله در اصل يكصدويازدهم قانون اساسي پيش بيني شده است بر اساس قانون , يكي از وظايف و اختيارات مجلس خبرگان رهبري نظارت بر كار رهبر و عزل و بر كناري وي هنگامي كه تشخيص دهند برخي يا همه شرايط لازم را براي رهبري از دست داده است مثلا" خداي ناكرده مرتكب گناه كبيره گشته و از مسير عدالت و تقوا منحرف شده يا بر اثر بيماري يا عامل ديگري در شعور و قواي فكري او خللي واقع شده يا قدرت اجتهادي را از دست داده است يا قادر به درك و تحليل مسائل سياسي و اجتماعي نيست و فاقد مديريت و كارايي لازم براي رهبري است در اين صورت ديگر آن رهبر فاقد ولايت و اختيارات شمرده شده براي فقيه مي باشد و خبرگان بعد از كشف فقدان شرايط او را رسما" بركنار كرده و به اطلاع مردم مي رسانند, (همان , ص 156 و ص 157).

اگر نماينده مجلس خبرگان رهبري شرايط نمايندگي را از دست داد آيا هم چنان عضو مجلس است؟
پرسش

اگر نماينده مجلس خبرگان رهبري شرايط نمايندگي را از دست داد آيا هم چنان عضو مجلس است؟

پاسخ

براساس آيين نامه داخلي مجلس خبرگان رهبري، در مورد فقدان شرايط لازم نمايندگي مجلس خبرگان از سوي نمايندگان اين مجلس، با پيشنهاد 20 نفر از نمايندگان مجلس خبرگان، قابل طرح در «كميسيون تحقيق» بوده و پس از بررسي اين پيشنهاد به صحن علني مجلس مي رود كه در صورت حضور آن نماينده، ابتدا نظرات و دلايل آن شنيده و سپس به رأي گيري گذاشته مي شود كه در صورت تشخيص و رأي اكثريت بر فقدان صلاحيت، از سمت نمايندگي بركنار مي شود.

در هر صورت تصميم گيري در اين زمينه با رأي گيري ساير نمايندگان مجلس خبرگان خواهد بود (تماس تلفني با دبيرخانه مجلس خبرگان رهبري 26/7/83).

ساز و كار نظارت بر رهبري از سوي مجلس خبرگان چگونه است؟
پرسش

ساز و كار نظارت بر رهبري از سوي مجلس خبرگان چگونه است؟

پاسخ

بر اساس اصل يكصد و يازدهم قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، مجلس خبرگان رهبري وظيفه تشخيص و شناسايي شرايط و صفاتي را كه در قانون اساسي براي ولي فقيه بر شمرده است (فقاهت، عدالت و مدير و مدبّر بودن) بر عهده دارد. همچنين بعد از معرفي فقيه واجد شرايط به عنوان ولي فقيه، در طول دوران رهبري وظيفه نظارت بر اعمال و رفتار رهبري و بقاي آن شرايط را عهده دار است. خبرگان بدين منظور از ميان اعضاي خود هيئت تحقيق را مركب از هفت نفر، براي مدت دو سال با رأي مخفي انتخاب مي كنند تا به وظايف مذكور در اين قانون عمل نمايند

بر اساس ماده يكم، آيين نامه مجلس خبرگان رهبري. : هيئت موظف است هر گونه اطلاع لازم را در رابطه با اصل يكصد و يازدهم در محدوده قوانين و موازين شرعي تحصيل كند. همچنين نسبت به صحت و سقم گزارش هاي واصله، در اين رابطه تحقيق و بررسي كند و در صورتي كه لازم بداند، با مقام رهبري ملاقات نمايد.

و بر اساس تبصره دوم ماده يكم آيين نامه مجلس خبرگان رهبري، پس از ارائه گزارش هيئت تحقيق به مجلس خبرگان، مقام رهبري در خصوص گزارش ارائه شده حق دفاع از خود را خواهد داشت. نصاب لازم در تشخيص موضوع و عمل به اصل يكصد و يازدهم، آراي دو سوم نمايندگان منتخب است. هرگاه رهبر به تشخيص خبرگان از انجام دادن رهبري ناتوان گردد، از مقام خود بركنار مي شود.همان مواد، 7 و 8 و 9 و 10 و 11 و 12.

از ديدگاه حقوقي رابطه مجلس خبرگان و رهبري چگونه است؟ آيا به دليل عزل و نصب رهبر از سوي خبرگان، اين مجلس جايگاه رفيع تري ندارد؟
پرسش

از ديدگاه حقوقي رابطه مجلس خبرگان و رهبري چگونه است؟ آيا به دليل عزل

و نصب رهبر از سوي خبرگان، اين مجلس جايگاه رفيع تري ندارد؟

پاسخ

طبق قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، عالي ترين مقام در جمهوري اسلامي ايران، «ولي فقيه» است و از حيث عقل و شرع، رفيع ترين جايگاه به او اختصاص دارد؛ لكن به دليل حوادث و پيشامدهاي مختلف (از قبيل مرض و فوت) و يا كشف فقدان بعضي از شرايط، خبرگان مردم، وظيفه اعلام عزل رهبري را دارند. بنابراين خبرگان راه كشف عزل و نصب است؛ نه ايجادكننده آن.

از اين رو كار خبرگان، يك نوع تثبيت و حفظ جايگاه رهبري صالح در جامعه است؛ نه ايجاد و نفي آن تا تصور شود كه داراي شأن برتري است.

بدين ترتيب، نظارت مجلس خبرگان بر رهبري، نه تنها موجب تنزل اعتبار رهبر و يا محدود كننده قدرت وي نيست؛ بلكه باعث تقويت و استحكام جايگاه والاي ولايت فقيه و مظهر جمهوريت نظام اسلامي است. از طرف ديگر اين گونه مقامات، داراي وجوه و اعتبارات مختلفي است. بنابراين به يك اعتبار مي توان گفت: مجلس خبرگان تقدم بر رهبري دارد و به اعتبار ديگري رهبري، مقدم بر خبرگان و داراي جايگاه رفيع تري است.

در فرض وقوع هم زمان عزل رهبري از سوي مجلس خبرگان و انحلال مجلس خبرگان به وسيله رهبر، كدام يك مقدم است؟
پرسش

در فرض وقوع هم زمان عزل رهبري از سوي مجلس خبرگان و انحلال مجلس خبرگان به وسيله رهبر، كدام يك مقدم است؟

پاسخ

هر چند اين فرض نادر است؛ اما اگر زماني چنين اتفاقي بيفتد، به نظر ما تصميم مجلس خبرگان، فصل الخطاب خواهد بود؛ زيرا:

در چارچوب نظام و قانون اساسي، اين امر بر عهده مجلس خبرگان است؛ چنان كه در اصل يكصد و يازدهم قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، مجلس خبرگان قانوناً حق عزل و بركناري رهبري را دارد. از طرف ديگر چنين اختياري قانوناً براي رهبري در نظر گرفته نشده است(.ولايت فقيه، ولايت، فقاهت و عدالت، ص 458.) بنابراين قول و تصميم مجلس خبرگان، قانوناً حجّت و ملاك عمل است.

از بعد انديشه اي و تئوري و نظري نيز در فرض وقوع چنين مسأله اي، قول خبرگان رهبري مقدم است؛ زيرا هر چند ولايت فقيه واجد شرايط، ثبوتاً و در عالم واقع منبعث از كشف و شناسايي خبرگان نيست؛ ولي از نظر اثباتي، ولايت چنين فقيهي و وجوب و لزوم اطاعت از او، بر كشف خبرگان -كه واسطه در تشخيص مردم اند معتبر است. بنابراين به مجرّد اينكه خبرگان رهبري، رأي به فقدان صلاحيت رهبر داد، ديگر چنين فردي اثباتاً «ولايت» ندارد و فرمان او مبني بر انحلال خبرگان، فاقد اعتبار است.

البته در مقابل اين نگرش، ديدگاه ديگري هست كه حكم «ولي فقيه» را مقدم مي دارد. همچنين شرايط مختلفي را مي توان فرض كرد كه در برخي از آن شرايط نظر ولي فقيه مي تواند مقدم باشد.

آيا خبرگان علاوه بر كشف و تعيين ولي فقيه به عنوان رهبر، وظيفه ديگري هم دارند؟
پرسش

آيا خبرگان علاوه بر كشف و تعيين ولي فقيه به عنوان رهبر، وظيفه ديگري هم دارند؟

پاسخ

خبرگان علاوه بر كشف و تعيين رهبر، وظيفه نظارت و در صورت لزوم عزل رهبري -و به تعبير دقيق تر اعلام عزل او را بر عهده دارند. اجلاس عمومي مجلس خبرگان سالي يك نوبت تشكيل مي شود؛ اما در تمام سال كميسيون هاي فعالي به وظيفه خود و نظارت بر عملكرد رهبري مي پردازند تا اگر به هر دليلي يكي از شرايط رهبر از بين رفت، اين مطلب را اعلام كنند. بنابراين يكي از كميسيون هاي فعال خبرگان -كه از ابتدا به پيشنهاد مقام معظم رهبري تشكيل شد هيأت تحقيقي است كه اين مهم را پيگيري مي كند.

فلسفه وجودي مجلس خبرگان چيست و به چه علت امام خميني(ره) از سوي خبرگان انتخاب نشدند؟
پرسش

فلسفه وجودي مجلس خبرگان چيست و به چه علت امام خميني(ره) از سوي خبرگان انتخاب نشدند؟

پاسخ

در پاسخ به اين سؤال چند مطلب قابل بررسي است:

فلسفه وجودي مجلس خبرگان

بنابر روايات و نصوص متعدد، فقهاي واجد شرايط -به صورت عام از طرف امامان معصوم(ع) منصوب گرديده و همه داراي ولايت اند. از طرف ديگر تصوّر وجود رهبري هاي متعدد در يك حكومت، غير قابل قبول است؛ زيرا ولايت هاي موازي در يك دولت، موجب هرج و مرج است و عقل سليم به هيچ وجه نمي تواند آن را بپذيرد.

البته نفس تعدد ولايت مشكل زا نيست؛ بلكه تداخل در مقام اجرا و اعمال ولايت است كه به هرج و مرج مي انجامد. به عبارت ديگر در صورت تزاحم يا احتمال آن بين فقيهان واجد شرايط، نمي توان قائل به جواز اعمال ولايت براي همه شد و تنها يكي از آنان، بايد اعمال ولايت كند. ازاين رو پس از به قدرت رسيدن يكي از آنان، ساير فقها مي توانند در محدوده اي كه فقيه حاكم اعمال ولايت نكرده - به شرط عدم تزاحم به اعمال ولايت بپردازند.

نكته ديگر اينكه بايد يكي از آنان را كه داراي ملاك ترجيح و برتري نسبت به ديگران است، به رهبري برگزينيم. عمده اين مرجّحات عبارت است از: اعلم بودن، برجستگي در فضايل اخلاقي، مقبوليت بيشتر، صلابت و استواري، مديريت قوي تر، تدبير استوارتر و....

براي تشخيص فقيه جامع شرايط، چند راه كار منطقي و مورد قبول وجود دارد:

يك. در بعضي از موارد رجحان، برتري و افضل بودن يك فقيه نسبت به ساير فقيهان هم عصر خويش، كاملاً واضح و روشن است؛ به گونه اي كه هيچ رقيبي براي او وجود ندارد تا زمينه تحيّر و

ترديد پديد آيد. در چنين مواردي، نياز به اقامه بينه يا گزارش كارشناسانه خبرگان نيست و حق حاكميت با اقدام فقيه و پذيرش مستقيم و بي واسطه مردم اعمال مي شود؛ چنان كه پذيرش نظام جمهوري اسلامي، در فروردين 1358، از طريق همه پرسي و به طور مستقيم صورت گرفت. همين طور است پذيرش رهبري بي بديل امام خميني(ره) از سوي آحاد مردم كه از شروع انقلاب، ولايت ايشان به نحو تعيّن بر همگان روشن بود. در چنين مواردي بعد از اينكه فقيه واجد شرايط، اقدام به تشكيل حكومت كرد، تمامي افراد جامعه -حتي فقهاي معاصر اوموظّف به تبعيت از او مي باشند.

دو. در مواردي كه تشخيص فقيه افضل و اعلم براي رهبري، از ميان ساير فقيهان پيچيده و دشوار و نيازمند به كارشناسي متخصصان باشد و مردم خود توانايي تشخيص چنين او را نداشته باشند، به خبرگان مراجعه مي كنند و آنان را وكيل خود قرار مي دهند تا ولي فقيه واجد شرايط را شناسايي كنند. مراجعه به افراد خبره و كارشناس، يك فرايند عقلايي است و انسان ها در امور خود - بويژه در موارد پيچيده و مهم بر اساس آن عمل مي كنند. اين روش مورد تأييد شارع است. از آن جهت كه معمولاً مردم اطلاعات كمتري درباره فقاهت و شرايط ولي فقيه دارند، به افراد خبره رجوع مي كنند و خبرگان نيز رهبر با كفايت را كشف، شناسايي و معرّفي مي نمايند.

در قانون اساسي مصوب 1358 هر دو راه كار براي شناسايي و كشف رهبر وجود داشت؛ ولي از آنجا كه وجود فردي مانند امام راحل(ره)، بسيار نادر و در طول تاريخ كم نظير بود، در بازنگري قانون اساسي تنها

راه كار دوم (تشخيص و شناسايي به وسيله خبرگان) رسميت يافت. بنابراين اگر نمونه نادري همچون امام راحل(ره) وجود داشته باشد، مردم به طور عادي تكليف خود را مي دانند و عملاً در مرحله تعيين رهبر، نيازي به خبرگان ندارند؛ البته در اين صورت هم در مرحله بقا و نظارت، خبرگان لازم است.الف. جوادي آملي، آيت الله عبدالله، وحي و رهبري، مقاله امامت؛ ولايت فقيه، ص 448.

ب. تازه هاي انديشه، ش 1، خبرگان رهبري، نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها.

شرايط اعضاي خبرگان چيست؟
پرسش

شرايط اعضاي خبرگان چيست؟

پاسخ

خبرگاني كه رهبر را تعيين مي كنند بايد خودشان مرتبه اي از شرايط رهبري را داشته باشند. البته بايد حدّ نصابي را در نظر گرفت كه عملاً قابل اجرا باشد. يعني آن سه شرط اصلي كه معيار انتخاب رهبري است يعني «فقاهت»، «عدالت» و «مديريت» خود اعضاي خبرگان مرتبه از اين شروط را دارا باشند. گرچه ممكن است در موقعيّتي رهبر از ديگران فقيه تر نباشد ولي با مجموع برآيند امتيازش از فقاهت و عدالت و مديريت شايسته تر از ديگران باشد.

پس اعضاي خبرگان بايد حدّ نصاب فقاهت، عدالت و مديريت و آشنايي با مسائل سياسي و اجتماعي را داشته باشند و در شرايط مذكور حداقل اجتهاد را داشته باشند(1).

« بخش پاسخ به سؤالات »

1) نقل با اختصار از كتاب پرسش ها و پاسخ ها، آيت اللَّه مصباح يزدي.

چه ضرورتي دارد اعضاي خبرگان فقيه باشند؟
پرسش

چه ضرورتي دارد اعضاي خبرگان فقيه باشند؟

پاسخ

از آن رد كه نظام ما جمهوري اسلامي است و بر اساس ارزشهاي اسلامي آن را پذيرفته ايم گرچه شكل حكومت جمهوري اسلامي است. امّا محتواي آن بايد اسلامي باشد، براي رسيدن به اين هدف در رأس نظام بايد كسي باشد كه بيش از ديگران به مباني اسلام و نحوه اجراي آن آشنا باشد. و اين همان مسأله ولايت فقيه است كه ضامن اسلامي بودن نظام است.

حال با توجّه به اينكه كار اصلي مجلس خبرگان تشخيص فرد مناسب براي تصدّي مقام ولايت است، به نظر مي رسد عاقلانه ترين و منصفانه ترين راه اين است كه اعضاي خبرگان كساني باشند كه خود در فقاهت دستي دارند. و توان تشخيص اصلح و شايسته ترين را براي تصدّي مقام ولايت فقيه را دارند.

بنابراين اعضاي خبرگان بايد فقهايي باشند كه صلاحيّت اين كار را دارند(2).

« بخش پاسخ به سؤالات »

2) نقل با اختصار از كتاب پرسش ها و پاسخ ها، آيت اللَّه مصباح يزدي.

جايگاه مجلس خبرگان چيست؟ و وظايف آن كدام است؟
پرسش

جايگاه مجلس خبرگان چيست؟ و وظايف آن كدام است؟

پاسخ

براي تعيين رهبر در نظام اسلامي چون مردم در شناخت و انتخاب اصلح با مشكل روبرو مي شوند و معمولاً شناختن يك فرد جامع شرايط رهبري براي افراد عادي سال ها وقت لازم دارد وترجيح رهبر اصلح از ميان كانديداهاي رهبري كاري دشوار است و دراكثر مواقع يقين آور نيست - البته ممكن است در بعضي مواقع مردم با اكثريت آرأ شخصي واجد شرايط را انتخاب كنند اما چون هميشه اين مسئله مقدور نيست- براي همين در اصل 107 قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران خبرگان رهبري پيش بيني شده است و در آن اصل آمده است: «تعيين رهبر بر عهده خبرگان منتخب مردم است. خبرگان رهبري درباره همه فقهأ واجد شرايط مذكور در اصول پنجم و يكصد و نهم بررسي و مشوررت مي كنند هرگاه يكي از آنان را اعلم به احكام وموضوعات فقهي يا مسائل سياسي و اجتماعي يا داراي مقبوليت عامه يا واجد برجستگي خاص در يكي از صفات مذكور در اصل يكصد و نهم تشخيص دهند او را به رهبري انتخاب مي كنند ودر غير اين صورت يكي از آنان را به عنوان رهبر انتخاب و معرفي مي نمايند. رهبر منتخب خبرگان، ولايت امر و همه مسئوليت هاي ناشي از آن را بر عهده خواهد داشت.»{1}

با توجه به مطالب فوق جايگاه مجلس خبرگان ووظايف آن در نظام اسلامي مشخص مي شود و آن تعيين و شناساندن رهبري داراي واجد شرايط به مردم است و در واقع آنان بعنوان مجتهد شناسان شهادت مي دهند كه اين فرد از همه اصلح و اعلم است و در اين صورت شهادت آنها يقين آور مي شود مبناي

فقهي خبرگان تعيين رهبري همان سيره عقلا است كه معمولاً مردم براي رجوع به متخصص اصلح و اعلم از خبرگان و كارشناسان زبده سوال مي كنند و براي اين سيره مويّدات فراواني از ادله شرعي و سيره متشرعين وجود دارد.

قبل از ايجاد نظام جمهوري اسلامي گرچه مسأله رهبري اسلامي مطرح نبود، ولي مردم براي تشخيص مرجع تقليد با ذوق عقلايي خود همين كار را مي كردند، يعني وقتي مرجع تقليد از دنيا مي رفت و كسي به تكليف مي رسيد و مي خواست به احكام ديني عمل كند، درصدد بود كه از كسي بپرسد مرجع تقليد اعلم كيست؟ طبيعي است كه او به عالم محل خود مراجعه مي كرد و اگر در روستا عالم سرشناسي نبود، به شهر يا مركز استان مراجعه مي نمود و آن قدر جستجو مي كرد تا مطمئن شود اصلح را يافته است و نيازي نبود به مردم ياد بدهند از خبره ها بپرسيد، تا اصلح را بيابيد، بلكه با ذوق عقلايي خود اين كار را انجام مي دادند.{2}

مي توان مجلس خبرگان رهبري در جمهوري اسلامي ايران را به نوعي به مجل «اهل حل و عقد» در ميان اهل تسنن دانست با اين تفاوت كه آن جلسه فقط براي تعيين خليفه و حاكم است اما انتخابات غير مستقيم و چند مرحله اي براي انتخاب خبرگان رهبري نظريه هاي عام تر و فرا گيرتر از مسئله «اهل حل و عقد» است كه براي هر منصبي -از رئيس جمهوري گرفته تا وزير و قضات و حتي شهردارها و هركس كه بخواهد در منصبي قرار بگيرد قابل اجرا است، يعني طبق اين روش، متخصصان هر صنف، بايد به اصلح رأي بدهند توضيح آنكه نحوه شناسايي و انتخاب

بهترين فرد براي يك كار مشخص، اين گونه مي تواند باشد كه ابتدا مردم معتمدان محل را انتخاب مي كنند؛ چون مردم در طول سال هايي كه با آنها زندگي كرده اند، خصوصيات آنها را مي شناسند. بعداً معتمدان، متخصصان را معرفي مي كنند، زيرا آنها مورد وثوق مردم هستند وبي دليل سخن نمي گويند سپس خود متخصصان، افراد را از لحاظ تخصص، مهارت، تعهد و اهميت كار درجه بندي مي كنند و بهترين ها را معرفي مي نمايند.{3}

---------------------------------------------------------------

[1].قانون اساسي، نشر تالش، ص 72/

[2]. پرسشها و پاسخها، استاد مصباح يزدي، ج 2، ص 50/

[3]. همان، ص 62/

چرا اعضاي خبرگان رهبري، بايد فقيه باشند؟
پرسش

چرا اعضاي خبњϘǙƠљǘȘљʘ̠بايد فقيه باشند؟

پاسخ

يكي از وظايف مجلس خبرگان و بلكه اصلي ترين آن ها، تعيين رهبر از ميان فقهاي واجد شرايط رهبري است. اين مهم، بعد از مرجع عالي قدر و رهبر فقيد انقلاب، حضرت امام خميني - رحمه الله - بر عهده مجلس خبرگان گذاشته شد. علت اين مهم آن است كه رهبر نظام اسلامي علاوه برداشتن عدالت و تقوا مي بايست داراي صلاحيت علميِ لازم براي صدور فتوا در ابواب گوناگون فقه باشد ؛ يعني بايد مجتهدي جامع الشرايط باشد.{1}طبيعي و منطقي است كه شناسايي چنين شخصي و پي بردن به توانايي هاي علمي او خصوصاً فقه و اصول، نياز به اطلاعات و سيعي در حد اجتهاد دارد؛ چرا كه فقط مجتهد است كه توانايي شناسايي مجتهد را داراست. همچنان كه فقط پزشك تشخيص ميدهد چه كسي در طبابت مهارت دارد، و مهندس ساختمان است كه مي تواند بفهمد چه كسي در اين موضوع اطلاعات كافي دارد. از اين روي اعضاي مجلس خبرگان رهبري مي بايست فقيه و مجتهد( گرچه در برخي از ابواب فقهي )باشند تا بتوانند ولي فقيه واجد شرايط رهبري را تشخيص دهند. يكي از انديشمندان معاصر، درباره اين موضوع كه تشخيص فقيه جامع شرايط رهبري دشوار است و بايد آن را بر عهده كارشناسان متعهد گذاشت، مي گويد: «فقيه جامع شرايط علمي و عملي، عهده دار مناصب متعدد است كه بارزترين آن ها مرجعيت فتوا، قضا در محاكم عدل، ولايت و رهبري امور مردم است...و چون محوري ترين شرط آن منصب ها، همانا فقاهت و اجتهاد است...، تشخيص چنين وصف و شرطي دشوار بوده و بر كارشناسان متعهد است. سيره مستمر متشرعان و نيز بناي فرزانگان نيز در

اين گونه از امور مهم اين است كه به متخصصان هر رشته مراجعه مي كنند و گزارش كارشناسان متخصص موثق را مي پذيرند....».{2}همو در جاي ديگري درباره ضرورت فقاهت و عدالت اعضاي مجلس خبرگان مي نويسد: «جمهوري اسلامي ايران، نظام ويژه اي است كه گذشته از مجلس شوراي اسلامي (قوه مقننه)، قوه قضاييه و قوه مجريه، نهاد برتر و فايقي دارد به نام ولايت فقيه.... نظام اسلامي ايران طبق اصل دوم و چهارم و ساير اصول مهم قانون اساسي بر پايه ايمان به توحيد، نبوت، معاد، عدل الهي، امامت مستمر و كرامت و ارزش والاي انسان و آزادي توأم با مسؤوليت او در برابر خدا، استوار است. چنين نظام الهي اي، انساني مي طلبد كه كارشناسان فقاهت و عدالت (يعني همان مجلس خبرگان رهبري) در دو مرحله «حدوث» و «بقا»{3} محققانه، سنت و سيرت رهبري نظام را مراقب باشند».{4} پژوهش گر ديگري در پاسخ به اين كه چرا بايد اعضاي مجلس خبرگان مجتهد باشند، مي گويد: «از آن رو كه نظام ما جمهوري اسلامي است... براي رسيدن به اين هدف، در رأس اين نظام بايد كسي باشد كه بيش از ديگران به مباني اسلام و نحوه اجراي آن آشنا باشد. و اين همان مسأله ولايت فقيه است كه ضامن اسلامي بودن نظام است... حال با توجه به اين كه كار اصلي مجلس خبرگان، تشخيص فرد مناسب براي تصدي مقام ولايت است، به نظر مي رسد كه عاقلانه ترين و منصفانه ترين راه اين است كه اعضاي خبرگان، كساني باشند كه خود در فقاهت دستي دارند... اگر از ما بپرسند بهترين استاد دانشگاه در فلان رشته كيست، بايد جواب را از استادان دانشگاه گرفت. از آن رو

كه مهم ترين ويژگي ولي فقيه، فقاهت است...، اعضاي خبرگان بايد فقهايي باشند كه صلاحيت اين كار (يعني تشخيص فقاهت و ميزان علمي شخص مورد نظر براي رهبري) را دارند...».{5}

------------------------------------------------------------------------

[1].1. قانون اساسي، صفات لازم براي رهبري را در اصل 109 برشمرده است/

[2].2. مجله حكومت اسلامي، سال سوم، ش 2،جايگاه فقهي - حقوقي مجلس خبرگان (گفت و گو با آيت الله جوادي آملي)، ص 20/

[3].3. يعني در بدو امر براي پذيرش منصب رهبري و بعد از آن در كليه دوران زعامت.

[4].4. مجله حكومت اسلامي، سال سوم، ش 2، ص 25 - 24/

[5].1. پرسش ها و پاسخ ها (ولايت فقيه و خبرگان)، آيت الله مصباح يزدي (انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، ص 90 - 89.

مجمع تشخيص مصلحت
مرز بين مصلحت وحقيقت دين در كجاست؟
پرسش

مرز بين مصلحت وحقيقت دين در كجاست؟

پاسخ

آنچه در انديشه ديني مصلحت خوانده مي شود هيچگونه انفكاك و مرز فاصلي با حقيقت ندارد، بلكه چهره و تجلي حقيقت در شرايط مختلف مي باشد. آنچه بين حقيقت (Ttuth) و مصلحت، جدايي مي افكند نگرش پراگماتيستي بر مصلحت و تفسير مادي و سرد انگارانه (Utility) از آن است. اما در تفكر اسلامي مصلحت در مقابل مفسده و فساد است. در «مصباح المنير» آمده است: صلاح ضد فساد است، مصلحت در چيزي يعني وجود خير در آن. (المقري الفيدمي، احمد بن محمد بن علي، المصباح المنير، ج 1، ص 345).

بر اساس ديدگاه شيعه و معتزله همه احكام الهي بر اساس مصالح و مفاسد واقعي نهفته در متعلق آنها وضع شده اند. البته در مواردي مصالح و مفاسد با يكديگر تزاحم مي كنند. مثلا خوردن گوشت خوك به خاطر مفسده اي كه دارد حرام است و حفظ جان نيز مصلحتي است كه بايد رعايت شود. اكنون اگر براي حفظ جان به خوردن گوشت خوك حاجت شد قواعدي در دين وجود دارد كه بر اساس اهميت ملاك ها تكليف را روشن مي سازد. مثلا چون از نظر شارع مصلحت حفظ جان اهم از رعايت مصلحت ترك خوردن گوشت خوك است، در چنين شرايطي اجازه خوردن آن را مي دهد، زيرا عدم تجويز آن مفسده بزرگتري دارد و آن از بين رفتن نفس محترمه است. بنابراين مصلحت آنگونه كه در شريعت تبيين شده عين حقيقت است و سراي رفع تزاحم بين مصالح و مفاسد واقعيه در شريعت اسلامي قواعدي قرار داده شده كه نقش حاكم و كنترل كننده ديگر قوانين را

دارند، از طرف ديگر در مواردي كه تشخيص اهم و مهم و رفع تزاحم بين مصالح و مفاسد نيازمند دقت هاي كارشناختي است امام معصوم و در غيبت او ولي فقيه چنين رسالتي را بر عهده دارد بنابراين مي توان گفت خود دين مرز مصلحت را مشخص كرده است گاهي به صورت قواعد كلي مانند قاعده «لاضرر و لا ضرار في الاسلام» در اسلام ضرربيني و ضرر رساني وجود ندارد. و يا قاعده «حرج» كه هر آنچه موجب سختي خارج از طاقت انسان باشد در اسلام نيست.

و يا مصلحتي بايد باشد كه توسط امام معصوم و يا فقيه جامع الشرايط تشخيص داده شود كه رعايت آن به مصلحت مسلمانان و جامعه اسلامي است.

بنابر آن چه گفته شد اگر مصلحت را عرف متدينين و عقل جمعي تشخيص دهند به طوري كه شارع نيز آن را امضا كند. و يا «رهبر الهي» كه داراي دو ويژگي علم و عدالت است. اگر مصلحت را تشخيص دهد اطمينان حاصل مي شود از چهارچوب دين خارج نيست و ظلم در آن راه ندارد. اين همان مصلحت انديشي است كه مورد پذيرش دين مي باشد. رعايت فاكتورهاي فوق همان مرز شناسي ميان مصلحت و حقيقت دين است در غير اين صورت مصلحت انديشي هاي ديگران اطمينان بخش نخواهد بود و مورد تأييد و امضاي شارع نيست.

براي آگاهي بيشتر ر.ك:

1. محمدصادق شريفي، بررسي فقهي و حقوقي مجمع تشخيص مصلحت نظام، بوستان كتاب قم؛

2. تشخيص مصلحت نظام، محمدجواد ارسطا، كانون انديشه جوان؛

3. مجمع تشخيص مصلحت نظام، سيدحسين هاشمي، مركز مطالعات و تحقيقات پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه قم.

وظيفه مجمع تشخيص مصلحت نظام چيست و چرا بايد در رأس همه ارگان ها از جمله مجلس قرار گيرد؟ در حالي كه نماينده هايي كه در مجلس هستند رأي آن ها چون منتخب مردم هستند ارجحيت دارد؟
پرسش

وظيفه مجمع تشخيص مصلحت نظام

چيست و چرا بايد در رأس همه ارگان ها از جمله مجلس قرار گيرد؟ در حالي كه نماينده هايي كه در مجلس هستند رأي آن ها چون منتخب مردم هستند ارجحيت دارد؟

پاسخ

رئيس مجمع تشخيص مصلحت نظام وظايفي از قبيل؛ اداره جلسات مجمع و نظارت بر حسن اجرا و عملكرد بخش هاي مختلف مجمع از قبيل شوراي مجمع، كميسيون هاي تخصصي (دائمي و خاص)، دبيرخانه مجمع و همچنين ارجاع موضوعات مربوطه به كميسيون هاي تخصصي و... را بر عهده دارد (حقوق اساسي جمهوري اسلامي ايران، سيد محمد هاشمي، چاپ پنجم، نشر دادگستر، 1380، صص 546 - 543).

در پاسخ اين سؤال توجه به نكات ذيل حائز اهميت مي باشد:

يكم. سابقه مجمع تشخيص مصلحت نظام به زمان امام و در پي اختلاف نظري كه بين مجلس و شوراي نگهبان بود بر مي گردد. حضرت امام(ره) در پاسخ به نامه ي مسؤولان و مقامات حكومتي وقت (در تاريخ 14/11/66) در مورد برخي از مشكلات و...، فرماني را صادر نمودند كه به موجب آن، «مجمع تشخيص مصلحت نظام» تأسيس شد. در قسمتي از اين فرمان آمده است: «... براي غايت احتياط در صورتي كه بين مجلس شوراي اسلامي و شوراي نگهبان شرعاً و قانوناً توافق حاصل نشد، مجمعي مركب از فقهاي محترم شوراي نگهبان، (رؤساي قواي سه گانه)،... (نخست وزير) و وزير مربوطه براي تشخيص مصلحت نظام اسلامي تشكيل گردد و در صورت لزوم از كارشناسان ديگر هم دعوت به عمل آيد و پس از مشورت هاي لازم، رأي اكثريّت اعضاي حاضر اين مجمع، مورد عمل قرار گيرد... مصلحت نظام، امور مهمّه اي است كه گاهي غفلت از آن موجب شكست اسلام عزيز مي گردد...»،

(مجموعه ي قوانين و مقررات مربوط به مجمع تشخيص مصلحت نظام، انتشارات اداره ي كل قوانين و مقررات كشور، چاپ 1369، ص 4-3). سپس در بازنگري قانون اساسي در سال 1368 مجمع تشخيص مصلحت نظام براي حل اختلاف بين مجلس و شوراي نگهبان و به عنوان گروه مشاوران وهيئت مشورتي رهبري در قانون اساسي قرار داده شد و تا سال 1375 گاه و بيگاه و متناسب مواردي كه پيش مي آمد تشكيل جلسه مي داد و اين همه هيچ ارتباطي به رياست جمهوري جناب آقاي خاتمي ندارد. يعني هم ضرورت آن و هم تشكيل آن قبل از رياست جمهوري جناب آقاي خاتمي بوده است.

در سال 1375 قرار شد مجمع تشخيص مصلحت نظام بر همان اساسي كه قانون اساسي مقرر نموده بود فعال تر و جدي تر عمل كند و در آن زمان با اين كه آقاي هاشمي رفسنجاني رئيس جمهور وقت بودند، به رياست مجمع تشخيص مصلحت نظام نيز انتخاب شدند، متأسفانه در كشور ما از فرط زياده روي در گرايش و علايق سياسي حقايق عيني و تارخي نيز تحريف مي گردد. در سال 1376 (يعني هشت سال پس از تأسيس مجمع تشخيص مصلحت نظام) رياست جمهوري آقاي خاتمي آغاز شد.

دوم. مجمع تشخيص مصلحت نظام، با توجه به فرمان بازنگري امام راحل در 4/2/1368 (مجمع تشخيص مصلحت نظام براي حلّ معضلات نظام و مشاوره با رهبري، به صورتي كه قدرتي در عرض قواي ديگر نباشد) و نيز نظر تفسير شوراي نگهبان (... مجمع تشخيص مصلحت نظام نمي تواند مستقلاً در موارد قانوني مصوبه خود، تجديد نظر كند)؛ نه تنها يك مركز تصميم گيري، هم عرض ساير قوا نبوده و باعث تداخل امور جاري و اجرايي

نظام نيست؛ بلكه اساساً براي حلّ معضلات و باز كردن گره هاي كور نظام و كمك به نهادهاي آن - به ويژه قوه ي مقننه و مجريه - تأسيس شده است. اين مجمع موظف است به عنوان بازوي مشورتي رهبر، ايشان را در ترسيم و تدوين سياست هاي كلي نظام جمهوري اسلامي ايران، كمك كند.

سوم. يكي از جلوه هاي بارز حاكميت ملي در كشور ما، نهاد مجلس شوراي اسلامي است كه از نمايندگان منتخب ملت تشكيل مي گردد. (اصل 62). مجلس شواري اسلامي نيز در عموم مسائل در حدود مقرّر در قانون اساسي، مي تواند قانون وضع كند (اصل 71). بنابراين صلاحيّت عام تدوين كليه قوانين مورد نياز جامعه، در انحصار مجلس قرار دارد. پس مجمع تشخيص مصلحت، خود نهاد مستقلي در امر قانون گذاري نيست و حق تقنين ندارد (اصل 112). البته اين موضوع را نبايد با قانوني بودن مصوّبات آن مجمع، خلط نمود؛ زيرا: آن دسته از مصوباتي كه در موارد اختلافي بين مجلس و شوراي نگهبان مي باشند به موجب اصل 112، مانند ساير قوانين عادي است و بايد رعايت شود.

دسته اي ديگر از مصوبات اين مجمع، به اين صورت است كه «هر گاه حل معضلات نظام، از طريق عادي ممكن نباشد، رهبر مي تواند از طريق مجمع آن را حل و فصل كند» (اصل 110). پس در مواردي، مجمع تشخيص مصلحت نظام، اقدام به تصويب و تدوين برخي از مقررات نموده است؛ به اعتبار اين كه رهبر انقلاب براي رفع مشكلات نظام، با آنها مشورت نموده و در واقع نظر كارشناسي آنها را خواسته است و سپس با تأييد نظرات آنان، آن مصوبه به صورت مقرّرات در آمده است. اين امر

نيز منافاتي با اختيارات مجلس ندارد، (ر.ك: قاسم شعباني، حقوق اساسي و ساختار حكومتي جمهوري اسلامي ايران، انتشارات اطلاعات: تهران، چاپ هفتم، 1379، صص 198 - 196).

نكته ديگر اين كه مصوبات مجمع - بر عكس مصوّبات مجلس - دائم و ثابت نيست و نفس دوام و ثبات در مصوبات مجلس و تأييد شوراي نگهبان و موقت بودن امر در مجمع، بهترين دليل بر اين است كه مصوبات مجمع بر اساس «ضرورت» است، (صورت مشروح مذاكرات شوراي بازنگري قانون اسايس، ج 2، ص 838).

در هر صورت، مجمع تشخيص مصلحت نظام نيز يكي از نهادهاي كاملا قانوني مانند مجلس شوراي اسلامي و در راستاي تأمين مصالح كشور و اداره هر چه كارآمدتر آن است و به هيچ وجه با موقعيت و جايگاه مجلس و ساير نهادها تعارض و اصطكاكي ندارد.

جهت مطالعه بيشتر ر.ك:

1- تشخيص مصلحت نظام از ديدگاه فقهي - حقوقي ، محمد جواد ارسطا، نشر كانون انديشه جوان

2- مجمع تشخيص مصلحت نظام، مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه قم

وظيفه مجمع تشخيص مصلحت نظام چيست و اگر مصوبه اي مخالف با شرع و قانون باشد, مي تواند آن را تاءييد كند؟
پرسش

وظيفه مجمع تشخيص مصلحت نظام چيست و اگر مصوبه اي مخالف با شرع و قانون باشد, مي تواند آن را تاءييد كند؟

پاسخ

مي دانيم كه احكام شرع چندگونه است. بعضي احكام اوليه است مانند حرمت شراب و بعضي احكام ثانويه است مانند حليت شراب. در صورت اضطرار و خوف مرگ بعضي نيز احكام حكومتي است مانند پرداخت ماليات.

اگر مصوبه مجلس مخالف با احكام اوليه بود شوراي نگهبان آن را رد مي كند در اين صورت با تصويب دوباره مجلس، از حيث اين كه آيا از زمره احكام حكومتي هست يا نه در مجمع تشخيص مصلحت نظام بررسي مي گردد. امام خميني در نامه اي كه در اين باره نوشتند فرمودند: گرچه با تصويب دو سوم مجلس نظر كارشناسي به دست مي آيد و ازنظر شرعي حكم آن روشن است اما براي احتياط بيشتر در مجمع تشخيص مصلحت نظام بررسي گردد.

مجمع تشخيص مصلحت نظام بر اساس بازنگري قانون اساسي در سال 68 علاوه بر بررسي موارد اختلاف بين مجلس و شوراي نگهبان وظيفه مشورت دادن به رهبري را نيز بر عهده دارد و تركيب مجمع تشخيص مصلحت نظام راقانون اساسي روشن كرده است، (نك: اصل هاي 111 و 112 و 177 قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران).

از پاسخ روشن مي شود كه اين قسمت از سؤال كه آيا قانون و شرع مهمتر است يا مصلحت، جايي ندارد زيرامصلحتي كه در اينجا مورد بررسي قرار مي گيرد از ديدگاه و براساس شرع است و چيزي جداي از شرع و در مقابل آن نيست.{J

آيا وظيفه مجمع تشخيص مصلحت نظام آن است كه نزاع بين مجلس و شوراي نگهبان را صرفا با يك راي گيري سياسي حل كند؟ آيا مسائل و مشكلات فني كه به مجمع ارجاع داده مي شود صرفا با راي گيري اعضا باعث مصلحت داري حكم براي نظام مي شود. مگر همه اعضا از تشخيص كافي اسلامي ب
پرسش

آيا وظيفه مجمع تشخيص مصلحت نظام آن است كه نزاع بين مجلس و شوراي نگهبان را صرفا با يك راي گيري سياسي حل كند؟ آيا مسائل و مشكلات فني كه به مجمع ارجاع داده مي شود صرفا با راي گيري اعضا باعث مصلحت داري حكم

براي نظام مي شود. مگر همه اعضا از تشخيص كافي اسلامي بهره مندند؟ اگر خير پس چگونه راي مثبت و منفي ميدهند. مگر همه مسائل مجمع سياسي هستند كه با جمع آرا مصلحت به دست مي آيد.

پاسخ

در پاسخ به اين سؤال توجه به نكات ذيل حائز اهميت مي باشد:

يكم - مسلما مجمع تشخيص مصلحت نظام يكي از نهادهاي مهم نظام اسلامي است كه از پشتوانه هاي مستحكم حقوقي، منطقي و شرعي برخوردار بوده و كاركردهاي بسيار با ارزشي در زمينه هاي مختلف و در مقاطع حساس داشته و دارد، از اين رو مناسب است با دقت بيشتري به قضاوت پيرامون جايگاه و كاركردهاي آن بنشينيم.

دوم - همانگونه كه مي دانيد رأي گيري پيرامون موضوعات مختلفي كه در مجمع مطرح مي شود، تنها يك مرحله از مراحلي است كه موضوعات درمجمع جهت تصويب طي مي كنند و قبل از آن، موضوعات در كميسيون هاي تخصصي مجمع توسط كارشناسان زبده، بررسي مي شوند. از اين رو در موارد اختلافي بين مجلس و شوراي نگهبان - به عنوان يكي از وظايف مجمع - اولا تنها با يك رأي گيري نيست، ثانيا رأي گيري نيز علي القاعده سياسي نمي باشد زيرا هم تركيب مجلس كه از جناح ها و سلايق مختلف سياسي و بخش هاي مختلف حكومتي و قواي سه گانه تشكيل شده است و هم مراجعه به مصوبات مجمع كه كاملا بي طرفانه و در بسياري مواقع به نفع مجلس يا دولت مي باشد با اين نگرش همخواني ندارد. بلكه بايد كاري كارشناسانه براساس مصالح نظام و جامعه اسلامي باشد.

سوم -مجمع تشخيص مصلحت نظام، متشكل از با

تجربه ترين و متعهدترين افراد كشور مي باشد كه معمولا هر يك در برخي از زمينه ها از تخصص و توانايي مديريتي مناسبي برخوردار مي باشند از اين رو تركيب اين مجمع نسبت به ساير نهادهاي حكومتي و دولتي از جايگاه ويژه و ممتازي برخوردار مي باشد. از سوي ديگر علاوه بر اين كه در ميان اعضاي مجمع از جمله رياست محترم مجمع افراد مجتهد و اسلام شناسي وجود دارد، مصوبات مجمع حتما بايد به تأييد ولي فقيه جامع الشرايط برسد تا مشروعيت پيدا كند.

چهارم - هم اصل مصلحت و هم جايگاه مجمع تشخيص مصلحت فلسفه وجودي و وظايف و اختيارات آن و چگونگي عملكرد آن و...، نيازمند ارائه توضيحات مبسوطي است كه از حوصله نامه خارج مي باشد، از اين رو توصيه مي شود در صورت تمايل به منابع ذيل كه كاملا به صورت منطقي اين قبيل موضوعات را براي علاقه مندان تبيين نموده اند مراجعه فرماييد:

1. مجمع تشخيص مصلحت نظام، محمد صادق شريعتي، قم، بوستان كتاب، 1380

2. حقوق اساسي جمهوري اسلامي ايران، مرتضي مرندي، قم، انتشارات پارسايان، 1382 (به پيوست ارسال مي گردد).

چگونگي ايجاد مجمع تشخيص مصلحت و عدم تعارض آن با مجلس شوراي اسلامي را بيان نماييد؟
پرسش

چگونگي ايجاد مجمع تشخيص مصلحت و عدم تعارض آن با مجلس شوراي اسلامي را بيان نماييد؟

پاسخ

در پاسخ اين سؤال توجه به نكات زير حايز اهميت است:

يكم. سابقه مجمع تشخيص مصلحت نظام به زمان امام و در پي اختلاف نظر بين مجلس و شوراي نگهبان برمي گردد. حضرت امام(ره) در پاسخ به نامه مسؤولان و مقامات حكومتي وقت در تاريخ 14/11/66. در مورد برخي از مشكلات، فرماني را صادر كردند كه به موجب آن «مجمع تشخيص مصلحت نظام» تأسيس شد. در قسمتي از اين فرمان آمده است: «... براي غايت احتياط در صورتي كه بين مجلس شوراي اسلامي و شوراي نگهبان شرعاً و قانوناً توافق حاصل نشد، مجمعي مركب از فقهاي محترم شوراي نگهبان، رؤساي قواي سه گانه،... نخست وزير و وزير مربوطه براي تشخيص مصلحت نظام اسلامي تشكيل گردد و در صورت لزوم از كارشناسان ديگر هم دعوت به عمل آيد و پس از مشورت هاي لازم، رأي اكثريّت اعضاي حاضر اين مجمع، مورد عمل قرار گيرد... مصلحت نظام، امور مهمّه اي است كه گاهي غفلت از آن موجب شكست اسلام عزيز مي گردد...».

(مجموعه قوانين و مقررات مربوط به مجمع تشخيص مصلحت نظام، انتشارات اداره كل قوانين و مقررات كشور، ص 3 و 4.)

در بازنگري قانون اساسي نيز مجمع تشخيص مصلحت نظام، براي حل اختلاف بين مجلس و شوراي نگهبان و به عنوان «گروه مشاوران وهيئت مشورتي رهبري» در قانون اساسي قرار داده شد. اين مجمع سال تا 1375 گاه و بي گاه و متناسب با مواردي كه پيش مي آمد، تشكيل جلسه مي داد. سپس در سال 1375 قرار شد مجمع تشخيص مصلحت نظام، بر همان اساسي كه قانون اساسي مقرر

نموده بود، فعال تر و جدي تر عمل كند.

دوم. مجمع تشخيص مصلحت نظام، با توجه به فرمان بازنگري امام راحل(ره)4/2/1368. در (مجمع تشخيص مصلحت نظام براي حلّ معضلات نظام و مشاوره با رهبري، به صورتي كه قدرتي در عرض قواي ديگر نباشد) و نيز نظر تفسيري شوراي نگهبان (... مجمع تشخيص مصلحت نظام نمي تواند مستقلاً در موارد قانوني مصوبه خود، تجديد نظر كند)؛ اساساً براي حلّ معضلات و باز كردن گره هاي كور نظام و كمك به نهادهاي آن -به ويژه قوه مقننه و مجريه تأسيس شده است. اين مجمع همچنين موظف است به عنوان بازوي مشورتي رهبر، ايشان را در ترسيم و تدوين سياست هاي كلي نظام جمهوري اسلامي ايران، كمك كند.

سوم. يكي از جلوه هاي بارز حاكميت ملي در كشور ما، نهاد مجلس شوراي اسلامي است كه از نمايندگان منتخب ملت تشكيل مي گردد.اصل 62. مجلس در عموم مسائل در حدود مقرّر در قانون اساسي، مي تواند قانون وضع كند.اصل 71. بنابراين صلاحيّت عام تدوين كليه قوانين مورد نياز جامعه، در انحصار مجلس قرار دارد. پس مجمع تشخيص مصلحت، خود نهاد مستقلي در امر قانون گذاري نيست و استقلالاً حق تقنين ندارد.اصل 112. البته اين موضوع را نبايد با قانوني بودن مصوّبات آن مجمع، خلط نمود؛ زيرا آن دسته از مصوباتي كه در موارد اختلافي بين مجلس و شوراي نگهبان مي باشد، به موجب اصل 112، مانند ساير قوانين عادي است و بايد رعايت شود.

دسته اي ديگر از مصوبات اين مجمع، به اين صورت است كه: «هر گاه حل معضلات نظام، از طريق عادي ممكن نباشد، رهبر مي تواند از طريق مجمع آن را حل و فصل كند»اصل 110.. پس در مواردي، مجمع تشخيص

مصلحت نظام، اقدام به تصويب و تدوين بعضي از مقررات نموده است؛ به اعتبار اينكه رهبر انقلاب براي رفع مشكلات نظام، با آنها مشورت نموده و در واقع نظر كارشناسي آنان را خواسته است. پس از آن با تأييد نظرات آنان، آن مصوبه به صورت مقرّرات در آمده است. اين امر نيز منافاتي با اختيارات مجلس ندارد

( ر.ك: شعباني، قاسم، حقوق اساسي و ساختار حكومتي جمهوري اسلامي ايران، صص 198196).

نكته پاياني اينكه مصوبات مجمع -بر عكس مصوّبات مجلس دائم و ثابت نيست و نفس دوام و ثبات در مصوّبات مجلس و تأييد شوراي نگهبان و موقّت بودن امر در مجمع، بهترين دليل بر اين است كه مصوّبات مجمع بر اساس «ضرورت» است(.ر.ك:.صورت مشروح مذاكرات، ج 2، ص 838.)

براي آگاهي بيشتر :

الف. ارسطا، محمد جواد، تشخيص مصلحت نظام، مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر

ب. هدايت نيا، فرج الله و كاوياني، محمد هادي، بررسي فقهي حقوقي شوراي نگهبان.

قواي سه گانه

مجريه
آيا در قانون اساسي آمده است كه اگر يكي از وزراي كابينه 9ماه مانده به اتمام دوره رياست جمهوري استعفا دهد يا بركنار شود, رئيس جمهور نمي تواند وزير جديدي به مجلس معرفي كند و فقطمي تواند سرپرست براي وزارتخانه انتخاب كند؟
پرسش

آيا در قانون اساسي آمده است كه اگر يكي از وزراي كابينه 9ماه مانده به اتمام دوره رياست جمهوري استعفا دهد يا بركنار شود, رئيس جمهور نمي تواند وزير جديدي به مجلس معرفي كند و فقطمي تواند سرپرست براي وزارتخانه انتخاب كند؟

پاسخ

چنين قانوني در قانون اساسي نداريم و اصل يكصدو سي و پنجم كاملاً اين موضوع راتوضيح مي دهد:

. بنابراين اگر به هر دليلي وزيري قادر به انجام وظايف محوله خود نباشد, رئيس جمهور فقط تا سه ماه مي تواند سرپرستي براي وزارتخانه انتخاب كند و بعد از آن بايد وزيري را به مجلس معرفي نمايد, مگر اين كه فقط 3ماه به اتمام دوره رياست جمهوري مانده باشد.

لطفا توضيح دهيد كه چرا در گذشته هم نخست وزير داشتيم و هم رئيس جمهور . وظايف هر يك چه بوده است و چگونه انتخاب مي شدند.
پرسش

لطفا توضيح دهيد كه چرا در گذشته هم نخست وزير داشتيم و هم رئيس جمهور . وظايف هر يك چه بوده است و چگونه انتخاب مي شدند.

پاسخ

الف - بررسي فلسفه نخست وزيري در قانون اساسي مصوب 1358:

اينكه چرا در گذشته هم نخست وزير داشتيم و هم رئيس جمهور، نيازمند مراجعه به مذاكرات خبرگان قانون اساسي و ديدگاه ها و نظرات مختلفي است كه در اين زمينه وجود داشت و بر اساس آن مديريت غير متمركز در قوه مجريه انتخاب گرديد. اما به صورت خلاصه مي توان چنين گفت تدوين كنندگان قانون اساسي به دليل سابقه نداشتن حكومتي مشابه نظام جمهوري اسلامي ايران در دنياي معاصر، به دنبال استفاده از تجارب ساير نظام هاي سياسي در بعد مديريت اجرايي و تقنيني كشور بودند.

و از سوي ديگر به دليل اهتمام زياد نظام مقدس جمهوري اسلامي و رهبران آن به اعمال حق حاكميت مردم در تمامي زمينه ها از ميان دو نوع برداشت متفاوتي كه از تفكيك قوا در دنيا مرسوم است - برخي كشورها رژيم رياستي و برخي رژيم پارلماني را برگزيده اند - گرايش به سمت رژيم پارلماني در چگونگي شكل دادن به قوه مجريه غالب شد كه براساس اين نظريه، حاكميت ملي از سوي مردم و از رهگذر انتخابات به نمايندگان پارلمان سپرده مي شود واز طريق پارلمان به دستگاهي و اشخاص كارگزار و ساير قوا منتقل مي گردد (بايسته هاي حقوق اساسي، دكتر ابوالفضل قاضي، تهران، نشر دادگستر، 1375، ص 193).

به عبارت ديگر در رژيم هاي پارلماني تكيه بر پارلمان است و قوه مجريه در چنين نظام هاي سياسي - مانند انگلستان،

فرانسه و بسياري از ممالك اروپايي - معمولا دو ركني است؛ رياست كشور (پادشاه يا رئيس جمهور يا شوراي مجريه) كه قاعدتا ركن غير مسؤول است و رياست هيأت دولت (نخست وزير) و كابينه كه كليه مسؤوليت هاي سياسي را بر عهده دارند و همگي پاسخگوي اعمال خود در برابر نمايندگان مردم مي باشند (همان، ص 194).

بر اين اساس در قانون اساسي مصوب 1358 قوه مجريه غير متمركز و دو ركني - يعني هم رئيس جمهور و هم نخست وزير - در نظر گرفته شد و تا زمان بازنگري قانون اساسي در سال 1368 اين سيستم حاكم بود.

ب - وظايف و مسؤوليت هاي نخست وزير در قانون اساسي مصوب 58:

يكم - رياست هيأت وزيران كه موجب مسؤوليت هاي ذيل است: (براساس اصل يكصد و سي و چهارم)

1. نظارت بر كار وزيران.

2. اتخاذ تدابير لازم براي هماهنگ ساختن تصميم هاي دولت.

3. همكاري با وزيران.

4. برنامه ريزي و تعيين خط و مشي دولت براي اجراي صحيح قوانين كشور.

دوم - پيشنهاد وزراء به رئيس جمهور براي تصويب و اخذ رأي اعتماد از مجلس (براساس اصل يكصد و سي و سوم)

سوم - مسؤوليت اقدامات هيأت وزيران در برابر مجلس (براساس اصل يكصد و سي و چهارم).

چهارم - ادامه عمل به وظايف، پس از استعفا تا تعيين دولت جديد (براساس اصل يكصد و سي و پنجم).

پنجم - هرگاه پس از ابراز اعتماد مجلس به دولت نيمي از اعضاي هيأت وزيران تغيير كند، دولت بايد مجددا از مجلس تقاضاي رأي اعتماد نمايد (براساس اصل يكصد و سي و ششم).

ششم - عزل و نصب مجدد وزيران توسط نخست وزير بايد با

تصويب رئيس جمهور و اخذ رأي اعتماد از مجلس باشد (براساس اصل يكصد و سي و ششم).

هفتم - نخست وزير نمي تواند بيش از يك شغل دولتي داشته باشد و در موارد ضرورت مي تواند به طور موقت تصدي برخي از وزرات خانه هارا كه وزير مسؤول ندارد بپذيرد. (براساس اصل يكصد و چهل و يكم).

هشتم - وضع تصويبنامه و آيين نامه منطبق با متن و روح قوانين در هيأت وزيران (براساس اصل يكصد و سي و هشتم) (فقه سياسي، حقوق اساسي و مباني قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، عباسعلي عميد زنجاني، تهران، انتشارات اميركبير، 1377، ص 345).

طبيعي است در چنين سيستمي با توجه به دامنه وسيع اختيارات نخست وزير و حوزه وظايف او، براي رئيس جمهور نقش نظارتي و تشريفاتي باقي مي ماند و عملا همه كارهاي در دست نخست وزير بود.

جهت آشنايي با وظايف رئيس جمهور در قانون اساسي مصوب 1358 ر.ك: فقه سياسي، حقوق اساسي و مباني قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، عباسعلي عميد زنجاني، تهران، انتشارات اميركبير، 1377، ص 332 - 331.

ج - نحوه انتخاب رئيس جمهور و نخست وزير براساس قانون اساسي مصوب 1358:

در قانون اساسي مصوب 58 انتخاب رئيس جمهور همانند زمان كنوني است كه با اكثريت مطلق آراء مردم انتخاب مي شد (براساس اصل يكصد و هفتم قانون اساسي) و براساس اصل يكصد و بيست و چهارم «رئيس جمهور فردي را براي نخست وزيري نامزد مي كند و پس از كسب رأي تمايل از مجلس شوراي ملي حكم نخست وزيري براي او صادر مي نمايد».

د - حذف نخست وزير در بازنگري قانون اساسي 1368:

در نظر گرفتن قوه مجريه

دو ركني در قانون اساسي 1358، ابهامات و مشكلات بسيار عديده اي هم در حوزه حقوقي و هم در حوزه عمل به وجود آورد به عنوان نمونه؛ يكي از مشكلات قانون اساسي مصوب 58 در زمينه رابطه رئيس جمهور با هيأت دولت، عدم توافق نظر احتمالي رئيس جمهور با مجلس شوراي اسلامي اين بود كه هرگاه افرادي كه به عنوان نخست وزير از طرف رئيس جمهور به مجلس معرفي مي شدند، نمي توانستند رأي اعتماد مجلس را كسب نمايند و رئيس جمهور نيز نمي توانست افراد مورد اعتماد مجلس را معرفي كند، در تعيين نخست وزير بن بست غير قابل حلي به وجود مي آمد و يا بن بست احتمالي در انتخاب وزراء كه از عدم توافق احتمالي رئيس جمهور و نخست وزير از يكسو و بين رئيس جمهور و مجلس از سوي ديگر ناشي مي شد و...

و يا اين كه در حوزه عملي نيز اختلافات مهم و متعددي بين رئيس جمهور و نخست وزير (كه از همان آغاز رياست جمهوري ابوالحسن بني صدر و نخست وزيري شهيد رجايي پديد آمده بود و تا سال هاي پس از آن هم تداوم يافته بود) بر سر تسهيم قدرت اجرايي (كه از ابهام و كاستي هاي قانون اساسي ناشي مي شد و موجبات برداشت هاي گوناگون از قانون اساسي را فراهم مي آورد). و يا ساير بن بست هاي اجرايي و كم كاري هاي اداري همگي بازنگري قانون اساسي را در اين مورد مي طلبيد (ر.ك: مقايسه بازنگري در دو قانون اساسي مشروطه و جمهوري اسلامي، محسن خليلي، فصلنامه متين، ش 5).

چنانكه حجت الاسلام هاشمي رفسنجاني

در اين زمينه مي گويد: «در مورد رياست جمهوري هم، درد بزرگ ما تا آن تاريخ اختلاف نخست وزير و رئيس جمهور بود. واقعا توجيهي نداشت كه رئيس جمهور اين همه رأي بياورد و بعد هم اختياري نداشته باشد. همه كارها در دست دولت بود. اين فلج كننده بود. بحث اينكه من باشم يا نباشم، اصلا مطرح نبود. البته درمقابل اين، بحث ديگري بود و آن اينكه ما اصلا رياست جمهوري انتخابي نداشته باشيم و نظام پارلماني باشد. نمايندگان مجلس انتخاب شوند و نخست وزير را هم مجلس انتخاب كند و اگر رئيس جمهوري هم بخواهد باشد كه درقانون اساسي هست، مثل جاهاي ديگرباشد. اين بحث بسيار جدي بود. پنج نفر هم كه از مجلس آمده بودند، نوعا طرفدار اين نظريه بودند و بحث هايشان هم قوي بود. در آن بحث آقاي عبدالله نوري به ما كمك كرد. با اينكه از مجلس آمده بود، ولي نظر ما را قبول كرد و رأي ايشان هم موثر شد كه اين پذيرفته شود. يعني همه قبول داشتيم كه سبك موجود -كه رياست جمهوري انتخاب شود و نخست وزير را معرفي كند و اختيارات در دست دولت باشد- درست نيست. اختيارات در دست رئيس جمهور باشد، در غير اين صورت دولت شكل غيرمعقولي دارد» (رك :كيهان، گفتكو با هاشمي رفسنجاني، بهمن 82)

بر اين اساس در بازنگري قانون اساسي 1368 يكي از محورهاي اساسي بازنگري، حذف نخست وزيري بود كه با سپردن اختيارات و وظايف نخست وزير به رئيس جمهور و وسعت بخشيدن به حوزه اختيارات رئيس جمهوري، مشكلات حقوقي و عملي پيشين مرتفع گرديد.

مقننه
وجود عدالت و تقوي درنمايندگان چه لزومي دارد؟
پرسش

وجود عدالت و تقوي درنمايندگان

چه لزومي دارد؟

پاسخ

عدالت و تقوا، از اركان اساسي مسؤوليت در نظام اسلامي است و كنار زده شدن آن، در واقع همه بنيان هاي الهي نظام را فرو مي ريزد و آن را به نظامي طاغوتي، ضد الهي و ضد انساني مبدل مي كند. جوامعي نيز كه مثال زديد،حكومت هايشان وابستگان و دست نشاندگان سرمايه دارانند و مهم ترين برنامه هايشان، تأمين منافع آنها است. جالب است بدانيد كه براساس آمارهاي ارائه شده، از جامعه يهودي يان امريكا تنها يك سوم از آنها صهيونيست مي باشند؛ ولي تمام رؤساي جمهور آمريكا از صهيونيست ها هستند و برنامه هايشان عموما در جهت منافع كمپاني ها،تراست ها و امپراتوري هاي بزرگ اقتصادي - مانند روچيلوها - و... مي باشد و بسياري از خواست هاي مردم،تحت الشعاع منافع اربابان دلار مي باشد.

براي آگاهي بيشتر ر.ك: جهان زير سلطه صهيونيسم.

افزون بر آنچه گذشت در حكومت اسلامي شخصي حاكم علاوه بر مديريت كلان اجتماعي نقش يك الگو و راهبر به سوي نظام تربيتي معنوي و ديني جامعه را نيز بر عهده دارد، لذا از هر جهت بايد فردي شايسته و اسوه باشد.

نمايندگان مجلس شوراي اسلامي كه خود آنها عامل اغتشاشات اخير هستند به جاي اينكه درشهرستانها به سخنراني بپردازند و به فكررفع مشكلات مردم باشند، چه كسي بايد با آنها برخورد كند؟
پرسش

نمايندگان مجلس شوراي اسلامي كه خود آنها عامل اغتشاشات اخير هستند به جاي اينكه درشهرستانها به سخنراني بپردازند و به فكررفع مشكلات مردم باشند، چه كسي بايد با آنها برخورد كند؟

پاسخ

آنچه مسلم است برابر اصل 86 قانون اساسي "نمايندگان مجلس درمقام ايفاي وظايف نمايندگي دراظهار نظر ورأي خود آزادند، نه اينكه درارتكاب هرگونه جرائم آزاد وغير قابل پيگرد باشند.

بنابراين همانطور كه توسط مسؤلين محترم قضائي اعلام شد درصورت اثبات دخالت نماينده اي دراغتشاشات با او هم برخورد خواهد شد.

در مورد فراكسيون هاي مجلس (حزب مشاركت-وفاق- اكثريت- اقليت- دوم خرداد- همبستگي كارگزاران - فراكسيون هاي حقوقي و قضايي و ...) و كميسيون هاي آن مانند اصل 90 توضيح دهيد بر چه اساسي شكل مي گيرد قوانين حاكم بر آنها چگونه است و چه وظايف مستقلي دارند.
پرسش

در مورد فراكسيون هاي مجلس (حزب مشاركت-وفاق- اكثريت- اقليت- دوم خرداد- همبستگي كارگزاران - فراكسيون هاي حقوقي و قضايي و ...) و كميسيون هاي آن مانند اصل 90 توضيح دهيد بر چه اساسي شكل مي گيرد قوانين حاكم بر آنها چگونه است و چه وظايف مستقلي دارند.

پاسخ

الف - فراكسيون هاي مجلس :

در اصطلاح سياسي واژه فرانسوي فراكسيون(fraction) به معناي جناح يا گروهي كه در داخل يك حزب، مجلس يا سازمان سياسي پديد مي آيد و اعضاي آن در زمينه چگونگي اجراي برنامه ها و سياست هاي كلي آن حزب، مجلس با سازمان، نظريات و عقايدي متفاوت از ديگر اعضا ابراز مي كنند (فرهنگ علوم سياسي، مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران، 1374).

اساس شكل گيري فراكسيون ها مواضع سياسي و اشتراكات فكري نمايندگان يا اشتراكات حرفه اي آنان مي باشد كه معمولا در مجالس مقننه فراكسيون هاي پارلماني، به گروه هاي نمايندگان احزاب اطلاق مي شود.

اگر بخواهيم تاريخچه شكل گيري فراكسيون در جمهوري اسلامي ايران را بررسي نماييم؛ ابتدا در مجلس ششم ظهور گسترده پيدا كرد و سپس در مجلس هفتم نيز از زمان شروع به كار آن تاكنون شاهد شكل گيري فراكسيون هاي متعدد مي باشيم با اين تفاوت كه در مجلس ششم محور شكل گيري فراكسيون ها براساس مواضع سياسي بود ولي در مجلس هفتم بيشتر براساس اشتراكات حرفه اي و شغلي نمايندگان است مانند فراكسيون هاي فرهنگيان؛ كشاورزي؛ فراكسيون مطبوعات و روزنامه نگاران، ايثارگران و... هر چند فراكسيون وفاق و كارآمدي كه در مقابل اكثريت سياسي مجلس (ائتلاف آبادگران) شكل گرفته، بر محور مواضع سياسي اعضاي آن مي باشد.

شكل گيري فراكسيون

ها براساس درخواست و هماهنگي تعدادي از نمايندگان مجلس كه داراي اشتراكات سياسي يا حرفه اي مي باشند با رئيس مجلس و موافقت ايشان مي باشد. رئيس مجلس پس از بررسي اسامي و سوابق شغلي يا سياسي (بستگي به نوع فراكسيون) داوطلبين آن و اهميت و ضرورتي كه اساس آن فراكسيون مي تواند داشته باشد، نظر نهايي خود را اعلام مي نمايد.

و بالاخره بايد به اين نكته نيز توجه داشت كه وجود فراكسيون هاي متعدد در مجلس در صورتي موجب پويايي و بالندگي مجلس است كه تمامي فعاليت هاي فراكسيون ها بر محور اصول و ارزش هاي نظام اسلامي بوده و هدف تنها پيشرفت همه جانبه كشور و خدمت به مردم باشد، اما اگر خداي نكرده از اين اصول و محور اساسي خارج شوند و بر سر قدرت و منصب با يكديگر رقابت نمايند، موجب ناكارآمدي مجلس بوده كه بايد به شدت از آن پرهيز شود.

ب - كميسيون هاي مجلس:

1. تعريف و ضرورت:

كميسيون يا هيأت (commission) مجموعه اي از افراد كه انجام عملي معيني مثل بررسي طرح ها و لوايح يا بررسي موضوعي خاص يا ارائه راه حل هايي را بر عهده مي گيرند (همان، ص 57).

كميسيون هاي مجلس متشكل از تعدادي نماينده است كه كارها و مطالعات مقدماتي را در موارد مختلف انجام داده و آن را براي بحث و بررسي و اتخاذ تصميم نهايي به جلسه عمومي مجلس مي سپارد. نقشي كه كميسيون ها در اين خصوص ايفا مي كنند بسيار با اهميت است؛ زيرا شالوده و بنيان امور و بسياري از قوانين در همين كميسيون ها گذارده مي شود و به

تصميم گيري هاي مجلس به طور قطع و يقين جهت مي دهد. هر كميسيون با بررسي طرح ها و لوايح رسيده آنها را مورد ارزيابي قرار مي دهد و در صورت لزوم به تكميل كاستي ها و حذف زوايد مي پردازد.

اصولا از آنجا كه كار پارلماني و قانون گذاري نياز به تخصص هاي گوناگون دارد و نمايندگان قادر به تشخيص و بررسي تمامي موارد نيستند، تأسيس كميسيون هاي متعدد براساس تخصص و توزيع و جذب نمايندگان، با توجه به نوع آگاهي و تجربه، به كميسيون ها اين امكان را مي دهد كه بررسي هاي مقدماتي براساس هر موضوع به طور آگاهانه و كارشناسانه صورت گيرد. در اين صورت، مجلس عمومي نمايندگان قادر خواهد بود پس از كسب اطمينان خاطر از جهت فني و تخصصي نسبت به موضوعات پيشنهادي اتخاذ تصميم سياسي بنمايد (حقوق اساسي جمهوري اسلامي ايران، دكتر سيد محمد هاشمي، نشر دادگستر، 1380، ج 2، ص 108).

2. مقررات تشكيل كميسيون ها:

براي فراهم كردن مقدمات لازم براي تشكيل كميسيون ها براساس تخصص و تجربه، آيين نامه داخلي مقرراتي را به ترتيب ذيل پيش بيني نموه است:

- شناخت و بررسي تخصص نمايندگان: قبل از تشكيل كميسيون ها، اسامي نمايندگان به همراه تحصيلات و تجربه و سابقه عضويت در كميسيون ها (در صورتي كه سابقه نمايندگي داشته باشند) تكثير شده و در اختيار نمايندگان گذارده مي شود. تشخيص صلاحيت اعضاء هر شعبه براي عضويت در كميسيون هاي مجلس براساس پيشنهاد نماينده و رأي اكثريت نسبي اعضاء شعبه خواهد بود. هر نماينده ملزم است براي عضويت در يك كميسيون، حداقل دو كميسيون را به ترتيب اول و دوم

پيشنهاد دهد (ماده 46 آيين نامه داخلي مجلس).

- تخصيص نمايندگان به كميسيون ها: براساس مسائلي نظير توافق هيأت رئيسه، و اوليت هايي نظير تخصص، تجربه و سابقه عضويت در آن كميسيون و با رأي گيري مخفي اعضاي آن مي باشد (ر.ك: مواد 47 و 57 آيين نامه داخلي مجلس).

- اداره و طرز كار كميسيون ها: «پس از انتخاب اعضاي كميسيون ها، هر كميسيون به رياست مسن ترين عضو با حضور حداقل دو سوم اعضاء خود منعقد و فورا يك رئيس، دو نائب رئيس يك مخبر و دو منشي با رأي مخفي با ورقه با اكثريت نسبي براي مدت يك سال انتخاب مي نمايد» (ماده 49، آيين نامه داخلي مجلس).

«مناط اعتبار براي رسميت جلسه كميسيون ها حضور حداقل دو سوم اعضاء مي باشد. مصوبات كميسيون با اكثريت مطلق آراء عده حاضر خواهد بود»

«هيأت رئيسه مجلس حداقل يك نفر از كارشناسان با تجربه و مناسب مجلس را به عنوان دبير در اختيار هر كميسيون قرار مي دهد تا نسبت به امور كارشناسي و اداري مربوطه اقدام نمايند» (ماده 52، همان).

3. انواع كميسيون ها:

از آنجا كه قانون اساسي دو وظيفه اصلي قانونگذاري و نظارت را براي قوه مقننه مقرر نموده، آيين نامه داخلي مجلس با در نظر گرفتن وظايف كلي مجلس پيش بيني نموده است: «مجلس داراي كميسيون هاي خاص ... و كميسيون هاي تخصصي (و كميسيون هاي موقت) با محدوده وظايف مشخص... خواهد بود» (ماده 29، همان).

- كميسيون هاي خاص؛ شامل كميسيون تحقيق، تدوين آيين نامه داخلي مجلس، اصل نودم مي باشد.

- كميسيون هاي تخصصي؛ مسؤوليت اصلي اين كميسيون ها در امور مستمر مجلس است

و تشكيل نوعا متناسب با كارهاي اجرايي كشور مي باشد وظايف بررسي، اصلاح و تكميل طرح ها و لوايح قانوني، رسيدگي به طرح هاي تحقيق و تفحص و لوايح بودجه، بررسي و اظهار نظر در مورد لوايح و برنامه هاي توسعه و چگونگي اجراي قوانين و تبصره هاي آن، كسب اطلاع از كم و كيف اداره كشور و بررسي و تصويب آزمايشي طرح ها و لوايح و همچنين تصويب دائمي اساسنامه سازمان هاي دولتي و وابسته به دولت را كه طبق اصل 85 قانون اساسي به آنها واگذار شده است بر عهده دارند.

كميسيون هاي تخصصي عبارتند از:

1. كميسيون آموزش و تحقيقات، 2. كميسيون اجتماعي، 3. كميسيون اقتصادي، 4. كميسيون امنيت ملي و سياست خارجي، 5. كميسيون انرژي، 6. كميسيون برنامه و بودجه و محاسبات، 7. كميسيون بهداشت و درمان، 8. كميسيون صنايع و معادن، 9. كميسيون عمران، 10. كميسيون فرهنگي، 11. كميسيون قضائي و حقوقي، 12. كميسيون كشاورزي، آب و منابع طبيعي .

جهت توضيحات درباره هر كدام از اين كميسيون ها و اعضاي آن، اهداف و وظايف و تاريخچه و... ر.ك: سايت مجلس : www.mellat electronic newspapaer.htm

- كميسيون هاي موقت: در زماني تشكيل مي شوند كه مسائل خاصي و استثنايي در مجلس قابل طرح باشد [ر.ك: حقوق اساسي جمهوري اسلامي ايران، همان، ص 111.]

4. كميسيون اصل نودم قانون اساسي:

از آنجا كه در سؤال از اين كميسيون نام برديد به صورت اختصار درباره آن مي توان چنين گفت:

كميسيون اصل نودم قانون اساسي، يكي از مراجع اساسي تضمين كننده نظارت مردم بر روند اجراي امور در كشور و نظارت آنان بر عملكرد مسؤولان كشور در قواي سه

گانه است. اين كميسيون به خاطر ارتباط آن با اصل نودم قانون اساسي «كميسيون اصل نود» ناميده مي شود؛ به موجب اين اصل: «هر كس شكايتي از طرز كار مجلس يا قوه مجريه يا قوه قضائيه داشته باشد، مي تواند شكايت خود را كتبا به مجلس شوراي اسلامي عرضه كند، مجلس موظف است به اين شكايات رسيدگي كند و پاسخ كافي دهد و در مواردي كه شكايت به قوه مجريه و يا قضائيه مربوط است، رسيدگي و پاسخ كافي از آنها بخواهد و در مدت مناسب نتيجه را اعلام نمايد و در موردي كه مربوط به عموم باشد به اطلاع عامه برساند.

اين اصل زمينه ساز فراهم آمدن اطلاعات گوناگون از آحاد ملت از سراسر كشور در موضوعات متنوع براي نمايندگان ملت مي شود. در واقع اين اصل تسهيل كننده مقدمات لازم براي نظارت نمايندگان و اطلاع آنان از امور جاري كشور خواهد شد.

جهت توضيحات بيشتر در مورد كميسيون اصل نود، ر.ك:

- نظارت و نهادهاي نظارتي، محسن ملك افضل اردكاني، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، 1382، صص 105 - 100

- حقوق اساسي، همان، صص 169 - 165

جايگاه قوه مقننه و ملاك بودن رأي نمايندگان مردم -با توجه به اينكه رأي ولي فقيه در تمام شئون جامعه جاري است چگونه است؟
پرسش

جايگاه قوه مقننه و ملاك بودن رأي نمايندگان مردم -با توجه به اينكه رأي ولي فقيه در تمام شئون جامعه جاري است چگونه است؟

پاسخ

با توجه به ماهيت نظام؛ يعني، اسلامي بودن آن و اينكه مردم مسلمان وكالتشان به نمايندگان، به معناي توكيل در وضع قوانين بر اساس اسلام و قانون اساسي است؛ آنچه را كه وضع مي كنند آن گاه مشروعيت مي يابد و قابل اجرا است كه اسلاميت و هماهنگي آن با قانون اساسي و نيز با مصالح عالي جامعه اسلامي، سازگار باشد. تشخيص اين امور سازوكارها و نهادهاي خاص خود را مي طلبد.

بررسي عنصر اول و دوم را كارشناسان حقوقي و فقهي شوراي نگهبان و عنصر سوم را ولي فقيه بر عهده دارند. پس از احراز اين سه عنصر، همگان -حتي ولي فقيه ملزم به تبعيت و اجراي آن قوانين هستند. از طرف ديگر در همه نظام هاي جمهوري و مبتني بر تفكيك قوا، يك شخص يا نهادي، قدرت فرا قوه اي دارد و به عنوان رئيس حكومت در شئون مختلف جامعه، حق نظردهي و اعمال نظر دارد تا آنجا كه چه بسا به انحلال مجلس و... مي انجامد. مراجعه به حدود اختيارات رؤساي حكومت در ديگر نظام هاي سياسي دمكراتيك، جمهوري و نمايندگي، نشان مي دهد اختيارات ولي فقيه در اين زمينه كمتر از آنها است.

شوراي نگهبان
چرا شوراي نگهبان قانون منع شكنجه در زندان ها را در زمان مجلس ششم تأييد نكرد؟
پرسش

چرا شوراي نگهبان قانون منع شكنجه در زندان ها را در زمان مجلس ششم تأييد نكرد؟

پاسخ

در ساختار حكومت جمهوري اسلامي ايران هر كدام از نهادها و مراكز تصميم گيري وظايف تعريف شده دارند كه بايد بر اساس آن رسالت خويش را انجام دهند. يكي از وظايف شوراي نگهبان نظارت بر قوانين مصوب توسط مجلس شوراي اسلامي است. فلسفة وجودي شوراي نگهبان آن استكه قوانين مصوب مجلس را با معيارها و موازين قوانين الهي تطبيق دهد. در صورت همسويي آن را تصويب و در غير آن، رد كند.

علت اين كه شوراي نگهبان، اين قانون را تأييد نكرده آن بود كه قانون منع شكنجه زندانيان مبهم بوده، مجلس محترم تعريف جامع و شفاف از آن ارائه نداده بود. عدم شفافيت و نبود تعريف جامع، تصويب آن را مشكل كرد، چنان كه تصويب آن پيامدهاي منفي در پي داشت، زيرا مجلس قانون منع شكنجه در زندان را به گونه اي تعريف كرده بود كه حتي اجراي احكام الهي از مصاديق آن محسوب مي شد.

اگر قانون پيشنهادي مجلس تصويب مي شد، لازمة آن، اجرا نشدن حدود الهي مانند قصاص و حدّ بود. طبيعي است قانوني كه تعطيلي احكام الهي را در پي داشته باشد، قابليت تصويب ندارد و تشخيص آن بر عهدة شوراي نگهبان است. بر همين اساس بود كه شوراي نگهبان به مجلس پيشنهاد كرد تعريف شفاف از قانون منع شكنجه زندانيان ارائه دهد و برخي از اشكالات و ابهامات آن را رفع نمايد.

بنابراين، عدم تصويب قانون منع شكنجه زندانيان بدان جهت نبود كه اعضاي محترم شوراي نگهبان، با شكنجه زندانيان موافق بودند، زيرا در آموزه

هاي ديني، انسان ها از حرمت و قداست خاصي برخوردار هستند. براي شيوه رفتار با زندانيان قوانين خاصي تعريف شده است و همه موظف هستند بر اساس آن قوانين با زندانيان رفتار كنند. اگر جرم كسي ثابت شد، بايد احكام الهي دربارة او اجرا شود و در برابر اجراي قانون همة مردم يكسان هستند.

در صورتي كه شوراي نگهبان در تشخيص خود دچار اشتباه شد و يا بين آن و مجلس اختلاف به و جود آمد، قوانين مورد اختلاف اين دو نهاد، به مجمع تشخيص مصلحت نظام ارجاع داده مي شود. ارجاع برخي از لوايح به مجمع تشخيص مصلحت نظام بيانگر آن است كه ممكن است شوراي نگهبان در تطبيق قوانين مصوّب با معيارهاي اسلامي دچار اشتباه شود.

پي نوشت ها:

1. دايره المعارف اسلامي، ج 2، ص 1633.

2. دايره المعارف تشيع، ج 1، ص 524 _ 525.

3. معجم البلدان، ج 3، ص 556.

4. دايره المعارف تشيع، ج 1، ص 524.

5. دايره المعارف فارسي، ج 2، ص 1633.

6. دايره المعارف تشيع، ج 1، ص 524.

7. ترجمه اخبار الطوال، ص 433.

8. همان، ص 406.

9. سيرة پيشوايان، ص 476.

در عصر ارتباطات و فناوري اطلاعات چرا شوراي نگهبان از تصويب استفاده از آنتن هاي ماهواره اي سرباز مي زند؟ آيا ممكن است در مجلس هفتم استفاده از ماهواره تصويب شود؟
پرسش

در عصر ارتباطات و فناوري اطلاعات چرا شوراي نگهبان از تصويب استفاده از آنتن هاي ماهواره اي سرباز مي زند؟ آيا ممكن است در مجلس هفتم استفاده از ماهواره تصويب شود؟

پاسخ

اسلام و فقها و علماي اسلام با ارتباطات و فن آوري اطلاعات و دانش مخالف نيستند، بلكه با فساد و گناه مخالف هستند.

از ماهواره تبليغات ضد اسلام و ضد اخلاق و فيلم هاي مستهجن پخش مي شود. اگر استفاده از ماهواره آزاد شود، برخي از همين برنامه ها استفاده مي كنند و مرتكب حرام مي گردند و جامعه به فساد و تباهي كشيده مي شود، يا موجب تغيير و تزلزل در هنجارهاي فرهنگي جامعه مي شود. امروزه بسياري از نابهنجاري ها و ناهمگوني ها بين رفتارها ناشي از همين وسايل ارتباطي و عدم استفاده صحيح از آن ها مي باشد.

از طرفي نهي از منكر واجب است و يكي از راه هاي نهي از منكر، قرار ندادن وسيله ارتكاب حرام در اختيار افراد است.(1)

از اين رو مجلس و شوراي نگهبان استفاده از ماهواره را تصويب نمي كنند و از اين راه جلوي فحشا و منكر را مي گيرند و به يكي از واجبات كه نهي از منكر است عمل مي كنند. اگر روزي برنامه هاي خلاف شرع اسلام از ماهواره پخش نشود يا معلوم شود كه اكثر مردم در سطحي از تديّن و آگاهي و ثبات فرهنگي هستند كه به برنامه هاي خلاف شرع نگاه نمي كنند و مرتكب حرام نمي شوند، مسلّماً استفاده از ماهواره اشكال نخواهد داشت.

نگاهي به برنامه هاي ماهواره اي با توجه به اين كه غالباً به زبان اصلي پخش مي شوند يا در صورت پخش به زبان فارسي، الگوهاي فرهنگ غربي را

ترويج مي كنند، همچنين با نگاه به نوع استفاده اي كه متأسفانه از آن مي شود و غالباً برنامه هاي غير اخلاقي و فيلم هايي كه با فرهنگ اسلامي تطبيق ندارد، مورد توجه قرار مي گيرد، هم در رفتارهاي جوانان و الگوهاي رفتاري آن ها تأثير مي نهد، هم در نوع فكر و لباس آن ها و فرهنگ مصرفي و بسياري از اموري كه نسبت به فرهنگ جامعه ما نابهنجار است.

پي نوشت ها:

1. امام خميني، تحريرالوسيله، ج 1، ص 480، مسئله 2 و 3.

چرا شوراي نگهبان قانون منع شكنجه در زندان ها را در زمان مجلس ششم تأييد نكرد؟
پرسش

چرا شوراي نگهبان قانون منع شكنجه در زندان ها را در زمان مجلس ششم تأييد نكرد؟

پاسخ

در ساختار حكومت جمهوري اسلامي ايران هر كدام از نهادها و مراكز تصميم گيري وظايف تعريف شده دارند كه بايد بر اساس آن رسالت خويش را انجام دهند. يكي از وظايف شوراي نگهبان نظارت بر قوانين مصوب توسط مجلس شوراي اسلامي است. فلسفة وجودي شوراي نگهبان آن استكه قوانين مصوب مجلس را با معيارها و موازين قوانين الهي تطبيق دهد. در صورت همسويي آن را تصويب و در غير آن، رد كند.

علت اين كه شوراي نگهبان، اين قانون را تأييد نكرده آن بود كه قانون منع شكنجه زندانيان مبهم بوده، مجلس محترم تعريف جامع و شفاف از آن ارائه نداده بود. عدم شفافيت و نبود تعريف جامع، تصويب آن را مشكل كرد، چنان كه تصويب آن پيامدهاي منفي در پي داشت، زيرا مجلس قانون منع شكنجه در زندان را به گونه اي تعريف كرده بود كه حتي اجراي احكام الهي از مصاديق آن محسوب مي شد.

اگر قانون پيشنهادي مجلس تصويب مي شد، لازمة آن، اجرا نشدن حدود الهي مانند قصاص و حدّ بود. طبيعي است قانوني كه تعطيلي احكام الهي را در پي داشته باشد، قابليت تصويب ندارد و تشخيص آن بر عهدة شوراي نگهبان است. بر همين اساس بود كه شوراي نگهبان به مجلس پيشنهاد كرد تعريف شفاف از قانون منع شكنجه زندانيان ارائه دهد و برخي از اشكالات و ابهامات آن را رفع نمايد.

بنابراين، عدم تصويب قانون منع شكنجه زندانيان بدان جهت نبود كه اعضاي محترم شوراي نگهبان، با شكنجه زندانيان موافق بودند، زيرا در آموزه

هاي ديني، انسان ها از حرمت و قداست خاصي برخوردار هستند. براي شيوه رفتار با زندانيان قوانين خاصي تعريف شده است و همه موظف هستند بر اساس آن قوانين با زندانيان رفتار كنند. اگر جرم كسي ثابت شد، بايد احكام الهي دربارة او اجرا شود و در برابر اجراي قانون همة مردم يكسان هستند.

در صورتي كه شوراي نگهبان در تشخيص خود دچار اشتباه شد و يا بين آن و مجلس اختلاف به و جود آمد، قوانين مورد اختلاف اين دو نهاد، به مجمع تشخيص مصلحت نظام ارجاع داده مي شود. ارجاع برخي از لوايح به مجمع تشخيص مصلحت نظام بيانگر آن است كه ممكن است شوراي نگهبان در تطبيق قوانين مصوّب با معيارهاي اسلامي دچار اشتباه شود.

پي نوشت ها:

1. دايره المعارف اسلامي، ج 2، ص 1633.

2. دايره المعارف تشيع، ج 1، ص 524 _ 525.

3. معجم البلدان، ج 3، ص 556.

4. دايره المعارف تشيع، ج 1، ص 524.

5. دايره المعارف فارسي، ج 2، ص 1633.

6. دايره المعارف تشيع، ج 1، ص 524.

7. ترجمه اخبار الطوال، ص 433.

8. همان، ص 406.

9. سيرة پيشوايان، ص 476.

سؤال 12: در عصر ارتباطات و فناوري اطلاعات چرا شوراي نگهبان از تصويب استفاده از آنتن هاي ماهواره اي سرباز مي زند؟ آيا ممكن است در مجلس هفتم استفاده از ماهواره تصويب شود؟
پرسش

سؤال 12: در عصر ارتباطات و فناوري اطلاعات چرا شوراي نگهبان از تصويب استفاده از آنتن هاي ماهواره اي سرباز مي زند؟ آيا ممكن است در مجلس هفتم استفاده از ماهواره تصويب شود؟

پاسخ

از احاديث موجود در كتب روايي شيعه و سنّي استفاده مي شود كه پوشيدن عمامه و عبا بخشي از سنّت معصومان ع) است؛ از آن جمله:

1- جابر نقل كرده است: پيامبر اكرم(ص) در هنگام فتح مكه، در آغاز ورود به مكّه عمامه اي مشكي بر سر داشت.(1)

علي(ع) فرمود: "رسول خدا(ص) در روز عيد غدير، عمامه اي بر سرم گذاشت و گوشه آن را پشت سرم آويزان كرد؛ آن گاه فرمود: "خداي متعال در جنگ بدر و حنين مرا با فرشتگاني كمك كرد كه با چنين عمامه هايي معمّم بودند".(2)

2- اصبغ بن نباته كه از نزديكان اميرالمؤمنين(ع) به شمار مي رود، روايت كرده است: در آغاز خلافت و پس از بيعت مردم، حضرت علي(ع) به مسجد آمد، در حالي كه عمامه رسول خدا را بر سر داشت.(3)

3- عباس بن عبدالمطلب و ربيعة بن الحارث فرزندان خود فضل و ربيعه را به حضور علي(ع) فرستاده تا از حضرت تقاضا كنند كه آنان را براي جمع آوري زكات به كار بگمارد؛ حضرت امير(ع) فرمود: به خدا قسم هيچ كدام از شماها را به كار نخواهم گرفت.

ربيعه (پس از شنيدن نظر امام به محضر علي(ع) شرفياب شد و با لحني اعتراض آميز) عرض كرد: به مقام و منزلت دامادي پيامبر(ص) رسيدي، ما به خاطر آن بر تو حسادت نكرديم؛ اميرالمؤمنين(ع) (با بي اعتنايي نسبت به سخنان ربيعه) عباي خود را روي زمين انداخت و بر آن خوابيد.(4)

بنابراين از مجموع روايات مي توان نتيجه گرفت:

پوشيدن

عمامه و عبا بخشي از سنّت پيامبر و امامان(ع) را تشكيل مي دهد.

تا اين قسمت، پاسخ پرسش اصلي شما يعني فلسفه وجودي لباس روحانيت، روشن شد، هم چنين پاسخ اولين پرسش فرعي، نيز معلوم گرديد. وقتي عبا و عمامه سنّت پيامبر(ص) و امامان(ع) باشد، چه لزومي دارد كه سفارش جداگانه براي آن در روايات شود، بلكه در هر زمان و مكاني ممكن است كه روحاني پاسخگوي شبهات و پرسش هاي افراد باشد و اين ميسور نيست مگر آن كه روحاني با پوششي خاص ميان جامعه اسلامي حضور داشته باشد؛ به خلاف مراجعه به صاحبان مشاغلي همچون پزشكان و نيروهاي نظامي وانتظامي كه مراجعه به آنان در موارد و ساعاتي خاص انجام مي شود، بنابراين، حتي اگر از نگاه شغلي نگاه كنيم، شغل روحاني اقتضا مي كند كه هر وقت در جمعي حاضر شده، چه در خيابان و چه در مهماني و... بايد اين لباس را به تن داشته باشد.

پاسخ سومين سؤال فرعي:

در سؤال مطرح كرده ايد: در احاديث سفارش شده كه به لباس عصر خويش ملتزم باشيم، بله در اين زمينه رواياتي رسيده است كه به لحاظ رعايت اختصار فقط به بيان و تشريح يك روايت مي پردازيم:

حمّاد بن عثمان در محضر امام صادق(ع) بود كه شخصي به امام عرض كرد: به ما گفته اند كه علي(ع) لباس خشن و پيراهن ارزان قيمت مي پوشيده و شما را مي بينيم كه لباسي نيكو پوشيده ايد.

امام صادق(ع) در پاسخ اين اعتراض فرمود: "علي بن أبي طالب عليه السّلام لباس با آن ويژگي ها را در زماني مي پوشيد كه پوشش آن عيب به حساب نمي آمد، امّا امروز هر كس به آن روش لباس بپوشد، لباس شهرت

مي شود و بهترين لباس در هر زمان، لباس اهل همان زمان است".(5)

اين روايت بهترين لباس را، لباس مردم هر زمان دانسته است، و لباس نوع ديگر را كه به صورت لباس شهرت (انگشت نما) در آيد، نفي كرده است. امّا آيا لباس روحانيت از اين نوع است؟ با توجه به اين كه نمايانگر طبقه خاص با وظايف خاص بوده و به لباس معصومين(ع) شباهت داشته و به لباس هاي سنّتي ايرانيان نير شباهت بيشتري دارد.

پي نوشت ها:

1. ميزان الحكمه، ج 4، ص 2765، ح 18096.

2. احمد بن حسين بيهقي، السنن الكبري (سنن بيهقي)، ج 10، ص 14.

3. صدوق، محمد بن علي بن الحسين، التوحيد، ص 304، ح 1؛ طبرسي، احمد بن علي، الاحتجاج، ج 1، ص 609.

4. محمود بن عمر بن محمد الزمخشري، الفائق في غريب الحديث، ج 2، ص 322.

5. محمد بن يعقوب كليني، كافي، ج 6، ص 444، ح 15.

سؤال 11: علّت و زمان ظهور شيعه چه و كي بود؟ چرا نماز و اذان و بعضي چيزهاي آن با سنّي ها فرق دارد؟ به علاوه چرا زند و مرد در برخي از مساي لنماز با هم فرق دارند، مثل بلند كردن دست ها هنگام برخاستن و چسباندن دست ها به بدن در حال سجده. آيا پيامبر اكرم(ص) در اذان و اقامه "اشهد انّ عليّاً وليّ اللَّه" مي گفت و از مهر استفاده مي كرد؟

پاسخ: وقتي كه در مرحله نخستين حيات امت اسلامي، در عصر پيامبر گرامي اسلام(ص) بررسي كنيم، متوجّه مي شويم از همان سال هاي آغازين ظهور اسلام، دو گروه با هدف متفاوت، در امت اسلامي، در كنار هم مي زيستند:

1- عقيده اي كه تعبّد به دين را ملاك

قرار داده و پيروي محض و تسليم مطلق از نص (آيات قرآن و فرامين رسول خدا) را در همه شئون زندگي معتبر دانسته و شعار خود مي دانستند.

2- عقيده اي كه تعبّد به دين را تنها در محدوده پاره اي از عبادات و برخي از مسايل غيبي معتبر مي دانستند و در غير اين صورت، اجتهاد و مصلحت را بر نص مقدّم مي دانستند. از جمله اينان "عُمَر" است. به همين دليل در صلح حديبيه بر پيامبر(ص) اعتراض مي كند و "حيّ علي خير العمل" را در اذان و اقامه حذف مي كند. بعد از رحلت پيامبر، اين دو گروه، مقابل هم ايستادند و دو جناح را به وجود آوردند.

چون در رأس گروه اوگل حضرت مولاي متقيان علي(ع) قرار داشت و عده اي با او هم عقيده بودند، پيروانش را شيعه ناميدند. شيعه يعني پيروي در فكر و عمل و اخلاق و مواضع سياسي و عقايد ديني، از حضرت علي(ع) و اوصياي به حق آن بزرگوار.(1)

بر اين اساس زمان پيدايش شيعه و سنّي به طور رسمي بعد از رحلت پيامبر اكرم(ص) است، هر چند به طور غير رسمي شيعه در زمان نبي گرامي اسلام(ص) بود.(2)

گفتني است: وقتي دو گروه از نظر رأي و عقيده با هم تفاوت داشته باشند، در مقام عمل هم متفاوت خواهند بود. لذا طبيعي است كه اذان و اقامه و كيفيت نماز و ايستادن در حال نماز و ساير چيزها بين شيعه و سنّي متفاوت باشد، چون قرار نيست سنّي ها طبق فرامين پيامبر اكرم(ص) و جانشينيان او عمل كنند، بلكه قرار است طبق صلاح ديد خود عمل نمايند. در اين كه چرا اسلام فرمود: مردها هنگام بلند شدن،

اول زانوها را از زمين بردارند، بعد دست ها را، اما زن ها بر عكس كنند، يا مردها در سجده آرنج ها و شكم خود را به زمين نچسبانند و بازوهاي خويش را از پهلو جدا نگه دارند، اما زن ها بر خلاف عمل كنند و امثال آن، گفته مي شود: اولاً تمام اوامر و نواهي شارع مقدس اسلام مبتني بر مصالح و مفاسد است. حتماً در اين خصوص مصالح و مفاسدي بوده كه نمي دانيم و نمي توانيم اظهار نظر كنيم و بايد تعبّداً آن را بپذيريم.

ثانياً: زن ها كانون جذب و كشش جنس مخالف هستند و تمام بدن آن ها به ويژه برجستگي ها مهيّج و محرم است. شايد به همين دليل دستور داده شده - البته به صورت مستحبي - زنان هنگام برخاستن دست هاي خود را از زمين بردارند، نه زانوها را.

يا فرمود: آرنج و شكم خود را به زمين بچسبانند، تا برجستگي جلو بدن پيدا نشود. يا چون صداي زن نازك و دل فريب است، فرموده: با وجود مرد غريبه و اجنبي حق ندارد حمد و سوره نمازهاي صبح و مغرب و عشا را بلند بخواند.

پاسخ قسمت آخر

چرا شوراي نگهبان دليل رد صلاحيت كانديداها را اعلام نمي كند؟
پرسش

چرا شوراي نگهبان دليل رد صلاحيت كانديداها را اعلام نمي كند؟

پاسخ

اعلام مسائلي كه موجب رد صلاحيت مي شوند از نظر شرعي سه گونه اند:

الف) برخي از آنها اعلامشان جايز و بلامانع است، اين گونه موارد را معمولاً شوراي نگهبان اعلام مي كند، هر چندبدون ذكر نام. مانند عدم تحصيلات كافي.

ب ) برخي از مسائل با رضايت شخص قابل اعلام مي باشد و شوراي نگهبان در صورت تمايل شخصي آن را به اطلاع عمومي مي رساند.

ج ) برخي از مسائل از نظر شرعي به هيچ وجه، حتي با رضايت شخص، قابل اعلام نيستند. به عبارت ديگر اعلام آنها نوعي اشاعه فحشاء محسوب مي شود و حرام است، كما اين كه اگر كسي به ديگران اجازه دهد كه غيبت او رابكنند از نظر شرعي مجوز غيبت نيست و خداوند آن را منع فرموده است. در چنين مواردي چه بسا براي شوراي نگهبان بسيار آسان تر باشد كه مسائل موجود در پرونده افراد را بر ملا كنند و خود را از آماج حملات سنگين برهاند،ليكن تقوي و عدالت برخلاف آن حكم مي كند. البته مقصود اين نيست كه لزوما تمام مواردي كه شوراي نگهبان اعلام علت نكرده مصداق واقعي و قطعي اين قسم باشد، منظور ما از نظر كلي است نه مصداقي.

بخشي از مطالب حجت الاسلام كروبي درباره تاريخچه نظارت استصوابي- سايت جبهه مشاركت- جمعه 22/6/81 – بنقل از كتاب «نظارت استصوابي» منتشره به اهتمام روابط عمومي دفتر تحكيم وحدت: «هدف از اين نوشتار اين است كه در ابتدا به تاريخچه نظارت استصوابي اشاره كنيم و از آن
پرسش

بخشي از مطالب حجت الاسلام كروبي درباره تاريخچه نظارت استصوابي- سايت جبهه مشاركت- جمعه 22/6/81 – بنقل از كتاب «نظارت استصوابي» منتشره به اهتمام روابط عمومي دفتر تحكيم وحدت: «هدف از اين نوشتار اين است كه در ابتدا به تاريخچه نظارت استصوابي اشاره كنيم و از آن اول بگوييم و بياييم تا برسيم به حالا و بنده ثابت كنم كه اين نظارت استصوابي درست نيست و يك چيزي بوده كه بعد از امام (ره) بدين صورت

درست شده و واقعش براي حذف يك جرياني بوده است يعني در واقع نظارت يك اهرم فشار شده در اختيار شوراي نگهبان كه يك گرايش خاص دارد تا به وسيله آن بتواند رقبا را از ميدان بيرون كند

من خيلي دوستانه مي گويم كه اگر يك دادگاهي هم تشكيل شود من آنقدر سند غير از اسنادي كه اينجا مي گويم براي ثابت كردن اين مسئله دارم كه هيچ شخصي نمي تواند اينقدر ادله به نفع ديدگاهش بياورد و يك لايحه تنظيم كند

نمايندگان بايد در نخستين جلسه مجلس به ترتيب زير سوگند ياد كنند:

كه من در برابر قرآن مجيد, بعد مي گويد نمايندگان اقليت هاي ديگر سوگند را با ذكر كتاب اسماني خود خواهند خواند.

اما اصل 64 از مفهوم شوراي نگهبان استفاده مي كند براي رد اينها و اصل 67 مفهومش اين است كه اقليت هاي مذهبي (كليمي يا يك نماينده زرتشتي يك نماينده مسيحي ها دو نماينده آشوري و كلداني ها دو تا) مي توانند به مجلس نماينده بفرستند و مي گويد بر اساس اين دو اصل قانون اساسي آقاي كيانوري حق شركت ندارد يكي صراحت سوگند (اصل 67) و يكي مفهومي كه اصل 64 دارد كه مي گويد نماينده هاي مجلس يا مسلمان باشند يا اقليت هاي مذهبي يك دوتا سه تا يا چهارتا چون اينها به هيچ يك از اين اصل ها معتقد نيستند بر اساس قانون اساسي حق ورود ندارند در واقع بنده مي گويم نظارت شوراي نگهبان اصلا در اصل ماده 99 مورد استفاده نبوده است حتي كمونيست هاي سرشناس ريشه دار مهم وابسته به شوروي هم وقتي مي خواهند اصرار كنند

هيئت نظارت مي گويد بر اساس قانون اساسي اينها نمي توانند شركت كنند.

پاسخ

در مورد اصل اثبات نظارت استصوابي شوراي نگهبان، فلسفه وجودي و لزوم آن وجود چنين نظارتي در قوانين ساير كشورها و... مطالب و دلايل زيادي وجود دارد. (جهت آشنايي با آن به منابع معرفي شده مراجعه نماييد) اما در خصوص اين سوءال اگر بخواهيم به تاريخچه نظارت استصوابي مراجعه نماييم موارد متعددي يافت مي شود كه هم در قوانين انتخاباتي و هم در عمل، شوراي نگهبان چنين مسووليتي را بر عهده گرفته و آن را اعمال نموده است:

الف - در اولين قانون انتخابات، مصوب سال 1362 موادي مشاهده مي شود كه نظارت عام و استصوابي شوراي نگهبان را تاييد مي كند و با نظارت استطلاعي محض سازگاري ندارد. مثلا در ماده 3 اين قانون آمده است: «نظارت بر انتخابات به عهده شوراي نگهبان است. اين نظارت عام و در تمام مراحل و در كليه امور مربوط به انتخابات جاري است».

همچنين به موجب تبصره يك ماده 3 اشخاصي كه هيأت اجرايي، صلاحيت آنان را رد كرد، حق دارند به هيأت نظارت استاني شوراي نگهبان شكايت كنند و اين مرجع در مهلت مقرر بايد به شكايت رسيدگي كند و نتيجه را اعلام كند.

براساس تبصره ماده 69 افرادي كه از نحوه برگزاري انتخابات شكايت داشته باشند، مي توانند ظرف هفت روز از نتايج اخذ رأي ، شكايت خود را به دبيرخانه شوراي نگهبان تسليم كنند.

براساس ماده 69 اعلام ابطال انتخابات حوزه انتخابي از رسانه هاي گروهي در اختيار شوراي نگهبان است.

بر طبق ماده 70 تأييد انتخابات از طرف شوراي نگهبان ضرورت دارد و صدور اعتبارنامه

براي انتخاب شدگان منوط به تأييد شوراي نگهبان است.

در قانون انتخابات مصوب سال 65 نيز مواردي مشاهده مي شود كه مؤيد نظارت استصوابي شوراي نگهبان است. حال سؤال اين است كه اگر نظارت شورا صرفا در حد استطلاعي بود، چگونه مي تواند در تمام مراحل انتخابات اظهار نظر كند و رأي او هم متبع باشد؟ چگونه مي تواند نظر وزارت كشور را در رد برخي از افراد تخطئه كند؟ چگونه مي تواند حكم به ابطال انتخابات بدهد؟و...

ب - آيا رد صلاحيت تعدادي از كانديداها در مجلس اول و دوم و سوم (كه همه اينها در زمان حيات حضرت امام بوده است) آن هم رد صلاحيت كساني كه چه بسا مورد تأييد وزارت كشور بوده اند (مانند رد صلاحيت آقاي اكبرزاده حتي بعد از انتخاب شدن و يا آقاي رضوي تبريزي و...) جز با نظارت استصوابي قابل توجيه است؟!

آيا حضرت امام در هيچ يك از اين موارد تذكري به شوراي نگهبان، دال بر عدم صلاحيت آنها براي اين كار داده اند؟ آيا تفسير اصل 99 و حدود اختيارات شوراي نگهبان به عهده شوراي نگهبان است يا وزارت كشور؟!

ج - مي دانيم شوراي نگهبان در زمان حضرت امام انتخابات در برخي از حوزه هاي انتخابيه را باطل اعلام كرد و نه تنها اين عمل مورد اعتراض حضرت امام واقع نشد بلكه شديدا" مورد تأييد ايشان هم قرار گرفت: زماني كه حضرت امام در حمايت از شوراي نگهبان در مقابل جوسازي هاي شديدي كه عليه اين نهاد و عملكرد آن در ابطال چند حوزه انتخابيه به وجود آمده بود، فرمودند: «چنانچه مشاهده مي شود پس از انتخابات مرحله

اول از دوره دوم مجلس شوراي اسلامي، افرادي كه نظريه شوراي نگهبان در ابطال يا تأييد بعضي از حوزه ها موافق ميلشان نبوده است، دست به شايعه افكني زده و اعضاي محترم شوراي نگهبان ايدهم الله تعالي را كه حافظ مصالح اسلام و مسلمين هستند، تضعيف و يا خداي نكرده توهين مي نمايند و به پخش اعلاميه و خطابه در مطبوعات و محافل دست زده اند... من به اين آقايان هشدار مي دهم كه تضعيف و توهين به فقهاي شوراي نگهبان امري خطرناك براي كشور و اسلام است. هميشه انحرافات به تدريج در يك رژيم وارد مي شود و در آخر رژيمي را ساقط مي نمايد.

لازم است همه به طور اكيد به مصالح اسلام و مسلمين توجه كنيم و به قوانين هر چند مخالف نظر و سليقه شخصي مان باشد احترام بگذاريم...» (صحيفه نور، ج 17، ص 269، 25/2/63).

د - برخي از منتقدين گفته اند در اولين انتخابات مجلس شوراي اسلامي در سال 60 درباره نظارت استصوابي سخني مطرح نبوده است و بر ادعاي خود چنين شاهدي آورده اند: «شوراي نگهبان در مورد رد صلاحيت برخي از كانديداها مانند كيانوري و احسان طبري و محمد علي عمويي و... به اصول 64 و 67 استناد مي كند نه به اصل 99 و حق نظارت استصوابي خود. اگر استنباط شوراي نگهبان از اصل 99 نظارت استصوابي بود چرا در رد صلاحيت به همين اصل استناد نكرده است؟»

پاسخ اين سخن روشن است زيرا هر چند اصل 99 بر نظارت استصوابي دلالت دارد و شوراي نگهبان بر اساس همين اصل حق بررسي و رد صلاحيت ها را براي خود

قائل است، اما همين اصل به تنهايي نشان نمي هد كه چه كساني داراي صلاحيتند و چه كساني داراي صلاحيت نيستند. شوراي نگهبان براساس قانون انتخابات كه اوصاف و شرايط نامزدي را مشخص مي كند به تأييد و يا رد صلاحيت ها اقدام مي كند. در اولين دوره انتخابات مجلس، هنوز قانون انتخابات تدوين نشده بود، لذا شوراي نگهبان چاره اي نداشت جز اين كه رد صلاحيت ها را به برخي از اصول قانون اساسي مستند سازد. جالب اين است كه منتقد محترم نيز در جايي به اين نكته اعتراف كرده و گفته است: «تصويب و تدوين قانون انتخابات در سال 62 انجام گرفته است» (به نقل از نظارت استصوابي، عباس نيكزاد، روابط عمومي شوراي نگهبان، نشر دفتر نظارت و بازرسي انتخابات استان قم، چاپ اول، زمستان 1380 ، صص 77 - 87).

جهت مطالعه بيتشر و آشنايي با پاسخ شبهاتي كه در مورد نظارت استصوابي وجود دارد علاوه بر منبع فوق ر.ك: بررسي فقهي - حقوقي شوراي نگهبان، فرج الله هدايت نيا، محمد هادي كاوياني، نشر پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، چاپ اول، زمستان 1380

نظارت استصوابي به چه معني است؟ ضرورت آن چيست؟ دليل مخالفت برخي از افراد يا جريانات سياسي با آن چيست؟ آيا در كشورهاي ديگر نيز چنين سيستم نظارتي وجود دارد؟
پرسش

نظارت استصوابي به چه معني است؟ ضرورت آن چيست؟ دليل مخالفت برخي از افراد يا جريانات سياسي با آن چيست؟ آيا در كشورهاي ديگر نيز چنين سيستم نظارتي وجود دارد؟

پاسخ

به طور كلي نظارت بر چگونگي و حسن اجراي فرآيندهاي قانوني - سياسي، در هر كشور به دو گونه قابل تصور است: يكي به صورت استطلاعي و ديگري به صورت استصوابي.

نظارت استطلاعي: به نظارتي گفته مي شود كه ناظر موظف است تنها از وضعيتي كه مجريان انجام مي دهند اطلاع يابد سپس بدون آن كه خود اقدام عملي كند و نحوه اجراء را تأييد يا رد كند آنچه را مشاهده كرده به مقام ديگري گزارش كند اين گونه نظارت كه صرفا جنبهآگاهي يابي دارد به واقع حق همه شهروندان جامعه نيز هست، و گرنه از اين حيث ناظران نمي توانند هيچ گونه تصميم گيري در مورد تخلفات احتمالي داشته باشند تفاوتي با نظارت ساير شهروندان ندارد اين گونه نظارت را نظارت غيرفعال يا «Passive» نيز مي گويند.

نظارت استصوابي: استصواب كه واژه عربي است با واژه صواب هم ماده است صواب به معناي درست در مقابل خطاو استصواب به معناي صائب دانستن و درست شمردن است مثل اين كه گفته شود اين كار صحيح و بي اشكال است.

در اصطلاح نظارت استصوابي به نظارتي گفته مي شود كه در آن ناظر در موارد تصميم گيري حضور دارد و بايد اقدامات انجام شده را تصويب كند تا جلوي هر گونه اشتباه و يا سوء استفاده از جانب مجريان گرفته شود. بنابراين نظارت استصوابي نظارت همراه با حق دخالت وتصميم گيري مي باشد. اين گونه نظارت را نظارت فعال يا «Active» نيز مي گويند.

نظارت استصوابي به

چند صورت تصور مي شود:

صورت اول: نظارت استصوابي تطبيقي: در اين فرض ناظر موظف است اقدامات و اعمال عامل را با ضوابط و مقررات تعيين شده تطبيق داده و در صورت عدم انطباق عمل عامل اعتبار نخواهد داشت و عمل او منوط به تأييد ناظر مي باشد.

صورت دوم: نظارت عدم مغاير و تعارض است كه در اين گونه نظارت ناظر موظف است از خروج و انحراف عامل از محدوده مقرر شده جلوگيري و منع نمايد. اين گونه نظارت نسبت به مورد بالا دايره محدودتري دارد و از آن به نظارت استصوابي حداقلي يادمي شود

صورت سوم: نظارت مطلق ناميده مي شود كه در اين شيوه از نظارت هر عملي كه عامل انجام دهد منوط به تأييد ناظر است و در صورت سكوت يا عدم اظهار نظر و يا عدم حضور ناظر كليه اقدامات عامل غير قانوني و بي اعتبار مي باشد.

حال سؤالي كه مطرح مي شود اينكه: آيا شوراي نگهبان حق نظارت استصوابي دارد يا نه؟ و در صورت مثبت بودن چه نوع نظارت استصوابي و با چه مكانيسمي توسط شوراي نگهبان اعمال مي شود؟ در پاسخ اين سؤال بايد گفت كه نظارت استصوابي توسط شوراي نگهبانداراي پشتوانه هاي عقلايي و قانوني بسيار محكمي مي باشد. توضيح آنكه:

در تمام كشورهاي جهان و نزد تمامي عقلاي عالم براي تصدي مسؤليت هاي مهم يك سري شرايط ويژه در نظر گرفته مي شود تا هم وظايف محوله به فرد مورد نظر به درستي انجام پذيرد و هم حقوق و مصالح شهروندان در اثر بي كفايتي و نالايق بودن مسؤول برگزيده شدهپايمال نگردد.

ازاين رو امروزه در دموكراتيك ترين نظامهاي دنيا نيز شرايط ويژه اي براي انتخاب كنندگان و انتخاب

شوندگان (در فرايندهاي انتخاباتي) در نظر گرفته مي شود و قانون مرجعي رسمي را براي اعمال نظارت و احراز شرايط داوطلبان انتخابات تعيين مي كند اين مرجع رسمي عهدهدار بررسي وضعيت و روند انجام انتخابات و وجود يا عدم وجود شرايط لازم در داوطلبان كه در نتيجه به تأييد يا رد صلاحيت داوطلبان مي انجامد مي باشد.

بنابراين نظارت استصوابي امري شايع، عقلايي و قانوني در تمامي كشورها و نظامهاي موجود دنيا مي باشد مثلاً يكي از شرايط معتبر در كليه نظامهاي حقوقي جهان اين است كه كانديداي مورد نظر سابقه كيفري نداشته باشد و افراد داراي سوء سابقه كيفري از پاره اي از حقوقاجتماعي از جمله انتخاب شدن براي مجالس تصميم گيري، هيأت هاي منصفه، شوراها و غيره محرومند.

در كشور مانيز به مانند ساير كشورهاي جهان قانون مرجعي را معرفي كرده است كه براي انتخابات و صلاحيت نامزدهاي انتخاباتي نظارت كند كه مطابق اصل نوزدهم قانون اساسي اين وظيفه بر عهده شوراي نگهبان قرار داده شده است كه چنين بيان مي دارد: «شوراي نگهباننظارت بر انتخابات مجلس خبرگان رهبري، رياست جمهوري، مجلس شوراي اسلامي و مراجعه به آراء عمومي و همه پرسي را بر عهده دارد»

نكته قابل توجه اين كه در قانون اساسي به نوع نظارت تصريح نشده ولي قانون اساسي در اصل نود و هشتم خود تفسير آن را به عهده شوراي نگهبان نهاده است بنابراين از نظر حقوق و اعتبار قانوني تفسير شوراي نگهبان مبني بر حق نظارت استصوابي بلا اشكال بوده و عدمتصريح به آن در قانون اساسي اشكالي ايجاد نمي كند. به علاوه مطابق همان اصل عقلايي كه احراز صحت انتخابات و تأييد و يا رد صلاحيت نامزدهاي انتخاباتي

را بر عهده مرجعي رسمي و قانوني مي داند و نيز ضرورت وجود مرجع قانوني كنترل اعمال مجريان (= وزارت كشور) برايبرطرف كردن اشتباهات يا سوء استفاده هاي احتمالي نهاد اجرايي و همچنين پاسخگويي به شكايات و اعتراضات داوطلبان از مجريان انتخاباتي، قانون اساسي نهاد ناظري به عنوان مرجع رسمي ناظر بر انتخابات و تشخيص صلاحيت نامزدها و عملكرد مجريان انتخاباتي تعيين كردهاست اين نهادِ ناظر شوراي نگهبان است و در قانون نهاد يا شخص ديگري به عنوان ناظر يا نهادي كه شوراي نگهبان به آن گزارش دهد معرفي نشده است پس تنها ناظر رسمي و قانوني همين شوراي نگهبان است و چون نظارت عقلايي بر رأي گيري و تشخيص صلاحيت داوطلباناقتضاي تأييد يا رد و ابطلال عمل و مؤثر را دارد و اين ويژگي تنها در قالب نظارت استصوابي قابل تحقق است.

بنابراين نظارت شوراي نگهبان نيز نظارت استصوابي مي باشد و نوع اين نظارت استصوابي صورت دوم يعني نظارت عدم مغايرت و تعارض مي باشد كه محدودترين صورت از شكل نظارت استصوابي بوده و شوراي نگهبان در رابطه با انتخابات طبق آن عمل مي كند يعني اگر درموردي از نظر صوري يا محتوايي بر خلاف قانون عمل شود جلوي آن را مي گيرد و ابطال مي نمايد.

نكته ديگري كه بايد افزود اين است كه اساسا فلسفه نظارت، اصلاح امور و جلوگيري از مفاسد و انحرافات است و اين تنها با نظارت فعال و استصوابي امكان پذير است و صرفا استطلاع كافي نيست بنابراين به اصطلاح فقهي تناسب حكم و موضوع نشان مي دهد كه نظارتمصوب همان نظارت استصوابي است(ر.ك قاسم شعباني، حقوق اساسي و ساختار حكومت جمهوري اسلامي ايران، ص 177) (استاد

محمدتقي مصباح يزدي، پرسشهاو پاسخها، ج 3، ص 75)

اما در مورد انگيزه مخالفين و مقرضين به نظارت استصوابي شوراي نگهبان مي توان به دو طيف از مخالفان اشاره نمود:

الف) مخالفتهاي جناحي: واقعيت آن است كه هيچ جناح و گروه سياسي دركشور نيست كه قائل به نظارت نباشد سابقه عملكرد برخي مخالفان امروزين نظارت استصوابي نشان مي دهد كه خود به هنگام تصدي امور چنين نظارتي را اعمال و شديدا از آن دفاع مي كردند اما هماكنون به انگيزه سياسي ونه به خاطر انگيزه ديني و ملي و تأمين منافع گروهي خود از در مخالفت بانظارت استصوابي در مي آيند تا بتوانند افرادي كه واجد صلاحيت نيستند را وارد مراكز تصميم گيري و حساس نظام كرده و از اين طريق اهداف حزبي و اغراض سياسي خود را برآوردهسازند.

ب) مخالفت هايي كه توسط دشمنان نظام اسلامي ابراز مي شود كساني كه با حاكميت اسلام و احكام حيات بخش آن بر اين كشور سر ستيز دارند و در پي آنند كه تحت لواي حمايت از جمهوريت نظام به سست كردن و منزوي ساختن رد صلاحيت آن بپردازند و باحذف شرايطيكه در اثر داشتن ويژگي اسلامي نظام براي داوطلبان انتخاباتي در نظر گرفته شده است انگيزه هاي ضد ديني و ضد مردمي خود را عملي گردانند. {J

با توجه به نظارت استصوابي شوراي نگهبان،. شبهه دور در انتخاب مقام رهبري از طريق مجلس خبرگان رهبري چگونه قابل حل است؟ آيا در كشورهاي ديگر نيز چنين شبهه اي در انتخاب عالي ترين مقام حكومتي وجود دارد يا از اختصاصات جمهوري اسلامي است؟
پرسش

با توجه به نظارت استصوابي شوراي نگهبان،. شبهه دور در انتخاب مقام رهبري از طريق مجلس خبرگان رهبري چگونه قابل حل است؟ آيا در كشورهاي ديگر نيز چنين شبهه اي در انتخاب عالي ترين مقام حكومتي وجود دارد يا از اختصاصات جمهوري اسلامي است؟

پاسخ

به طور كلي نظارت بر چگونگي و حسن اجراي فرآيندهاي قانوني - سياسي، در هر كشور به دو گونه قابل تصور است: يكي به صورت استطلاعي و ديگري به صورت استصوابي.

يك. نظارت استطلاعي، به نظارتي گفته مي شود كه ناظر موظف است تنها از وضعيتي كه مجريان انجام مي دهند اطلاع يابد. سپس بدون آنكه خود اقدام عملي كند و نحوه اجرا را تأييد يا رد كند، آنچه را مشاهده كرده به مقام ديگري گزارش كند، اين گونه نظارت كه صرفاً جنبه آگاهييابي دارد، به واقع حق همه شهروندان جامعه نيز هست؛ و گرنه از اين حيث ناظران نمي توانند هيچ گونه تصميم گيري در مورد تخلفات احتمالي داشته باشند، تفاوتي با نظارت ساير شهروندان ندارد. اين گونه نظارت را نظارت غيرفعال يا Passiveنيز مي گويند.

دو. نظارت استصوابي؛ استصواب كه واژه عربي است با واژه صواب هم ماده است. صواب به معناي درست در مقابل خطاو استصواب به معناي صائب دانستن و درست شمردن است؛ مثل اينكه گفته شود اين كار صحيح و بي اشكال است.

در اصطلاح «نظارت استصوابي» به نظارتي گفته مي شود كه در آن ناظر در موارد تصميم گيري حضور دارد و بايد اقدامات انجام شده را تصويب كند تا جلوي هر گونه اشتباه و يا سوء استفاده از جانب مجريان گرفته شود. بنابراين نظارت استصوابي، نظارت همراه با حق دخالت و تصميم گيري مي باشد. اين

گونه نظارت را نظارت فعال يا Activeنيز مي گويند.

نظارت استصوابي به چند صورت تصور مي شود:

1. نظارت استصوابي تطبيقي: در اين فرض ناظر موظف است اقدامات و اعمال عامل را با ضوابط و مقررات تعيين شده تطبيق داده و در صورت عدم انطباق، عمل عامل اعتبار نخواهد داشت و عمل او منوط به تأييد ناظر مي باشد.

2. نظارت عدم مغاير و تعارض است كه در اين گونه نظارت، ناظر موظف است از خروج و انحراف عامل از محدوده مقرر شده جلوگيري و منع كند. اين گونه نظارت نسبت به مورد بالا دايره محدودتري دارد و از آن به نظارت استصوابي حداقلي ياد مي شود.

3. نظارت مطلق ناميده مي شود كه در اين شيوه از نظارت هر عملي كه عامل انجام دهد، منوط به تأييد ناظر است و در صورت سكوت يا عدم اظهار نظر و يا عدم حضور ناظر، كليه اقدامات عامل غير قانوني و بي اعتبار مي باشد.

نظارت شوراي نگهبان

حال اين سؤال مطرح مي شود كه: آيا شوراي نگهبان حق نظارت استصوابي دارد يا نه؟ در صورت مثبت بودن چه نوع نظارت استصوابي و با چه مكانيسمي از سوي شوراي نگهبان اعمال مي شود؟ در پاسخ اين سؤال بايد گفت: نظارت استصوابي به وسيله شوراي نگهبان، داراي پشتوانه هاي عقلايي و قانوني بسيار محكمي است. در تمام كشورهاي جهان و نزد تمامي عقلاي عالم براي تصدي مسؤوليت هاي مهم، يك سري شرايط ويژه در نظر گرفته مي شود تا هم وظايف محوله به فرد مورد نظر، به درستي انجام پذيرد و هم حقوق و مصالح شهروندان در اثر بي كفايتي و نالايق بودن مسؤول برگزيده شده، پايمال نگردد. ازاين رو امروزه در دموكراتيك ترين نظام هاي دنيا

نيز شرايط ويژه اي براي انتخاب كنندگان و انتخاب شوندگان (در فرايندهاي انتخاباتي) در نظر گرفته مي شود و قانون مرجعي رسمي را براي اعمال نظارت و احراز شرايط داوطلبان انتخابات تعيين مي كند. اين مرجع رسمي به بررسي وضعيت و روند انجام انتخابات و وجود يا عدم وجود شرايط لازم در داوطلبان مي پردازد كه در نتيجه به تأييد يا رد صلاحيت داوطلبان مي انجامد.

بنابراين نظارت استصوابي امري شايع، عقلايي و قانوني در تمامي كشورها و نظام هاي موجود دنيا است؛ مثلاً يكي از شرايط معتبر در كليه نظام هاي حقوقي جهان، اين است كه نامزد مورد نظر، سابقه كيفري نداشته باشد و افراد داراي سوء سابقه كيفري، از پاره اي از حقوق اجتماعي - از جمله انتخاب شدن براي مجالس تصميم گيري، هيأت هاي منصفه، شوراها و... - محروم اند.

در كشور مانيز همانند ساير كشورهاي جهان، قانون مرجعي را معرفي كرده است كه براي انتخابات و صلاحيت نامزدهاي انتخاباتي نظارت كند كه مطابق اصل نوزدهم قانون اساسي، اين وظيفه بر عهده شوراي نگهبان قرار داده شده است: «شوراي نگهبان نظارت بر انتخابات مجلس خبرگان رهبري، رياست جمهوري، مجلس شوراي اسلامي و مراجعه به آراي عمومي و همه پرسي را بر عهده دارد».

نكته قابل توجه اينكه در قانون اساسي، به نوع نظارت تصريح نشده است؛ ولي قانون اساسي در اصل نود و هشتم خود، تفسير آن را به عهده شوراي نگهبان نهاده است. بنابراين از نظر حقوق و اعتبار قانوني، تفسير شوراي نگهبان مبني بر حق نظارت استصوابي بلا اشكال بوده و عدم تصريح به آن در قانون اساسي، اشكالي ايجاد نمي كند.

به علاوه مطابق همان اصل عقلايي كه احراز صحت انتخابات و تأييد و يا رد

صلاحيت نامزدهاي انتخاباتي را بر عهده مرجعي رسمي و قانوني مي داند و نيز ضرورت وجود مرجع قانوني كنترل اعمال مجريان (وزارت كشور) براي برطرف كردن اشتباهات يا سوء استفاده هاي احتمالي نهاد اجرايي و همچنين پاسخ گويي به شكايات و اعتراضات داوطلبان از مجريان انتخاباتي، قانون اساسي نهاد ناظري - به عنوان مرجع رسمي ناظر بر انتخابات و تشخيص صلاحيت نامزدها و عملكرد مجريان انتخاباتي - تعيين كرده است. اين نهادِ ناظر «شوراي نگهبان» است و در قانون نهاد يا شخص ديگري به عنوان ناظر يا نهادي كه شوراي نگهبان به آن گزارش دهد، معرفي نشده است. پس تنها ناظر رسمي و قانوني همين شوراي نگهبان است و چون نظارت عقلايي بر رأي گيري و تشخيص صلاحيت داوطلبان اقتضاي تأييد يا رد و ابطلال عمل و مؤثر را دارد و اين ويژگي تنها در قالب نظارت استصوابي قابل تحقق است.

بنابراين نظارت شوراي نگهبان نيز نظارت استصوابي است و نوع اين نظارت استصوابي صورت دوم (نظارت عدم مغايرت و تعارض) مي باشد كه محدودترين صورت از شكل نظارت استصوابي بوده و شوراي نگهبان در رابطه با انتخابات طبق آن عمل مي كند، يعني، اگر در موردي از نظر صوري يا محتوايي بر خلاف قانون عمل شود، جلوي آن را مي گيرد و ابطال مي نمايد.

فلسفه نظارت:

نكته ديگري كه بايد افزود اين است كه اساساً فلسفه نظارت، اصلاح امور و جلوگيري از مفاسد و انحرافات است و اين تنها با نظارت فعال و استصوابي امكان پذير است و صرفاً استطلاع كافي نيست. بنابراين به اصطلاح فقهي تناسب حكم و موضوع نشان مي دهد كه نظارت مصوب همان نظارت استصوابي است ر.ك: شعباني، قاسم، حقوق اساسي و

ساختار حكومت جمهوري اسلامي ايران.. مصباح يزدي، محمدتقي، پرسشهاو پاسخها، ج 3، ص 177.

اما در مورد انگيزه مخالفان نظارت استصوابي شوراي نگهبان، مي توان به دو طيف از مخالفان اشاره نمود:

يك. مخالفت هاي جناحي: واقعيت آن است كه هيچ جناح و گروه سياسي دركشور نيست كه قائل به نظارت نباشد. سابقه عملكرد برخي مخالفان امروزين نظارت استصوابي، نشان مي دهد كه خود به هنگام تصدي امور، چنين نظارتي را اعمال و شديداً از آن دفاع مي كردند. اما هم اكنون به انگيزه سياسي - و نه به جهت انگيزه ديني و ملي - از در مخالفت بانظارت استصوابي در مي آيند تا بتوانند افرادي را كه واجد صلاحيت نيستند، وارد مراكز تصميم گيري و حساس نظام كرده و از اين طريق اهداف حزبي و اغراض سياسي خود را برآورده سازند.

دو. مخالفت هايي كه از سوي دشمنان نظام اسلامي ابراز مي شود؛ كساني با حاكميت اسلام و احكام حيات بخش آن بر اين كشور سر ستيز دارند و در پي آنند كه تحت لواي حمايت از جمهوريت نظام به سست كردن و منزوي ساختن رد صلاحيت آن بپردازند و باحذف شرايطيكه در اثر داشتن ويژگي اسلامي نظام براي داوطلبان انتخاباتي در نظر گرفته شده است، انگيزه هاي ضد ديني و ضد مردمي خود را عملي گردانند.

نقش كلي شوراي نگهبان در رابطه با مسايل اجرايي شرعي _ اجتماعي _ سياسي چگونه است؟
پرسش

نقش كلي شوراي نگهبان در رابطه با مسايل اجرايي شرعي _ اجتماعي _ سياسي چگونه است؟

پاسخ

شوراي نگهبان مطابق با اصول مربوطة مندرج در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران(1) سه وظيفه مهم بر عهده دارد :

1. نظارت شرعي و قانوني بر قوانين و مقررّات

2. تفسير قانون اساسي

3. نظارت بر انتخابات و همه پرسي ها

توضيح اينكه :

الف : وظيفة اصلي شوراي نگهبان، پاسداري از احكام اسلام و قانون اساسي است؛ كه از طريق نظارت بر قوانين و مقررات انجام مي شود. طبق اصل 74 قانون اساسي، "مجلس شوراي اسلامي نمي تواند قوانيني وضع كند، كه با اصول و احكام مذهب رسمي كشور يا قانون اساسي مغايرت داشته باشد. تشخيص اين امر به ترتيبي كه در اصل 96 قانون اساسي آمده است، با شوراي نگهبان است."

لذا طبق اصل 96 قانون اساسي، "مغاير نبودن مصوّبات مجلس با احكام اسلام، با رأي اكثريت فقهاي شوراي نگهبان، و عدم تعارض مصوّبات مجلس با قانون اساسي، با رأي اكثريت تمام اعضاي شوراي نگهبان، يعني مجموع فقها و حقوقدانان معين مي شود."

ب : برابر اصل 98 قانون اساسي، "تفسير قانون اساسي بر عهدة شوراي نگهبان است، كه با تصويب سه چهارم آنان انجام مي شود."

طبيعي است كه با گذشت زمان و در حين اجراء، مسايل و مشكلاتي پيش مي آيد، و يا برداشتهاي مختلفي از قانون اساسي روي مي دهد، كه به يك مفسّر رسمي نيازمند است، تا منظور را روشن سازد. اين مفسّر رسمي طبق قانون اساسي "شوراي نگهبان" است.

ج : از آنجا كه اجراء انتخابات و همه پرسي ها در جمهوري اسلامي ايران بر عهدة قوه مجريه، و زير نظر مستقيم وزارت

كشور است، اين بيم همواره وجود دارد كه مجري انتخابات از قدرت و نفوذ خود سود جويد، و در نتايج و روند انتخابات اعمالِ نفوذ كند؛ لذا قانونگذار، مسؤول نظارت بر اين امر مهم را مستقل از قوه مجريه قرار داده، و نظارت بر انتخابات و همه پرسي ها (به جز انتخابات شوراي شهر، كه زير نظر مجلس شوراي اسلامي است) را بر عهدة شوراي نگهبان قرار داده است. در واقع اين نظارت، تضمين كننده سلامت انتخابات و اطمينان به نتايج آن است. تا مشاركت مردم در امور سياسي به درستي اعمال شود، و مردم به اين مشاركت عملاً تشويق شوند.

-------------------------------------------------------------------

منابع و مآخذ :

1. قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، اصول 91 تا 99 ، 72 و 74

تعيين صلاحيت نامزدهاي انتخاباتي، امري اجرايي است، آيا تكفّل آن از سوي شوراي نگهبان، دخالت در قوه مجريه نيست؟
پرسش

تعيين صلاحيت نامزدهاي انتخاباتي، امري اجرايي است، آيا تكفّل آن از سوي شوراي نگهبان، دخالت در قوه مجريه نيست؟

پاسخ

يكم. ملاك كار اجرايي آن نيست كه تمام امور اداري و اجرايي جامعه به دست قوه مجريه باشد؛ بلكه اصول و امهات مسائل به اذن و اجازه اين قوه انجام مي پذيرد.

دوّم. اگر هر اقدامي از سوي نهاد يا قوه اي در ارتباط با نهاد ديگر، دخالت در آن محسوب شود؛ بنابراين اقدامات وزارت كشور در روند انتخابات مجلس شوراي اسلامي را نيز بايد دخالت قوه مجريه در مقننه تلقي كرد؛ در حالي كه چنين نيست.

در تمام نظام هاي حكومتي -به خصوص كشورهاي در حال توسعه تفكيك قوا به طور مطلق و همه جانبه و تطبيق آن در جامعه، كار بسيار دشواري است؛ به گونه اي كه عملاً موجب عقب ماندگي و كند شدن حركت هاي رو به توسعه و ساماندهي مي شود. از اين رو حقوق دانان، تفكيك بين قواي مجريه، قضائيه و مقننه را بر اساس وظايف اصلي آنها تقسيم كرده اند.(حقوق اساسي و نهادهاي سياسي، ج 1، ص 350.)

به همين دليل دستگاه هاي اجرايي گاهي به تصويب آيين نامه و بخشنامه هاي مختلف -كه از نقطه نظر حقوقي، امري تقنيني است اقدام مي كنند؛ حال آنكه هيچ گونه دخالت قوه مجريه در دستگاه قانونگذار محسوب نمي شود. همچنين با حل و فصل دعاوي كارگر و كارفرما در اداره هاي كار، در حقيقت عمل محاكم قضايي را انجام مي دهند؛ حال آنكه دخالت در قوه قضائيه به حساب نمي آيد.

سوّم. تعيين صلاحيت نامزدهاي انتخاباتي مجلس از سوي شوراي نگهبان، سرانجام به قوه مقننه بر مي گردد؛ نه قوه مجريه.

چهارم. اصولاً شناسايي مصداق، گاهي بدون كشف و استنباط صورت مي گيرد؛ به عنوان مثال براي شناسايي

فردي، از وي طلب شناسنامه و برگه هويت مي شود. اما گاهي اين شناسايي ويژگي هايي دارد كه بدون استنباط و تبيين در خارج حاصل نمي شود. به عبارت ديگر، اگر قانونگذار جهت قضيه و ماده قانوني را مشخص كند و تطبيق آن در واقع محتاج استنباط نباشد، مي توان به وسيله بخشنامه از سوي قوه اجرايي (مانند وزارت كشور)، شكل اجرايي پيدا كند؛ لكن حداقل در تشخيص اجتهاد و ديانت نامزد خبرگان، نيازمند تخصص و استنباط علمي و عملي مي باشيم كه قطعاً از شكل ساختار اجرايي خارج است.

چگونه اعضاي شوراي نگهبان -كه احتمالاً خودشان نامزد عضويت در مجلس ΘȘњϘǙƠمي باشند صلاحيت خود را تعيين مي كنند؟
پرسش

چگونه اعضاي شوراي نگهبان -كه احتمالاً خودشان نامزد عضويت در مجلس خبرگان مي باشند صلاحيت خود را تعيين مي كنند؟

پاسخ(قسمت اول)

فقهاي محترم شوراي نگهبان، بر اساس قانون بايد همه داراي اجتهاد و عدالت جهت عضويت در شوراي نگهبان باشند. بنابراين قبل از عضويت در شوراي نگهبان، عدالت و فقاهت آنان -كه شرط نمايندگي خبرگان است احزǘѠگرديده است. از اين رو حائز صلاحيت هاي لازم براي عضويت در مجلس خبرگان نيز مي باشند؛ نه اينكه خودشان براي خود تعيين صلاحيت كنند.

منابع كتاب ولايت فقيه و جمهوري اسلامي ايران

كتاب ها

1. قرآن كريم.

2. نهج البلاغه.

3. قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران.

4. آشوري، داريوش، دانشنامه سياسي، تهران: مرواريد، 1379.

5. آمدي، عبدالواحد، غررالحكم و دررالكلم، ترجمه محمد علي انصاري، قم: مؤسسه انتشاراتي امام عصر(عج)، 1381.

6. آيين نامه مجلس خبرگان رهبري.

7. ابراهيم زاده آملي، نبي الله، حاكميت ديني، اداره آموزش هاي عقيدتي - سياسي نمايندگي ولي فقيه در سپاه، 1379.

8. ابراهيمي، عبدالجواد، منشأ مشروعيت حكومت اسلامي، مجموعه آثار(2)، امام خميني(ره) و حكومت اسلامي، كنگره امام خميني و انديشه حكومت اسلامي، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام(ره).

9. ابن ابي الحديد، عبدالحميد، شرح نهج البلاغه، تهران: كتاب آوند دانش، 1380.

10. ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمه العبر، ترجمه پروين گنابادي، تهران: شركت انتشارات علمي و فرهنگي، 1379.

11. ابن فارس، احمد، معجم مقاييس اللغه، تحقيق محمد عبدالاسلام هارون، قم: مركز نشر اعلام اسلامي، 1404 ق.

12. ابن منظور، محمد، لسان العرب، بيروت: دارالاحياء التراث العربي، 1408 ق.

13. ابن هشام، محمد بن اسحاق، السيره النبويّه، مكتبه محمد علي صبيح، 1383 ق.

14. احمد بن محمد بن عبد ربه، العقد الفريد، تحقيق محمد قميحه، بيروت: دارالكتب العلميه، 1404 ق.

15. ارسطا، محمد جواد، تشخيص مصلحت نظام، مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه

معاصر، 1381.

16. استادي، رضا، شورا در قران و حديث، انتشارات هجرت، 1360.

17. اسداللهي، مسعود، و طاهري، قهرمان، ولايت فقيه و دموكراسي، تهران: سازمان تبليغات اسلامي، 1373.

18. انصاري، عليرضا، مشروعيت ولايت فقيه از منظر امام خميني، كتاب نقد، شماره 7، تابستان 1377.

19. انصاري، مرتضي، المكاسب، قم: مؤسسه باقري، 1420 ق.

20. بازرگان، مهدي، پادشاهي خدا، تهران: شركت سهامي انتشار، 1377.

21. - ، خدا و آخرت هدف بعثت انبياء، تهران: رسا، 1377.

22. بحرالعلوم، سيدمحمد، بلغه الفقيه، ج 3، تهران: مكتبه الصادق، 1403 ق.

23. برقي، احمدبن محمد بن خالد، المحاسن، قم: مركز جهاني اهل بيت(ع)، 1374.

24. بروجردي، محمدحسين، (م. 1382ه): البدر الزاهر (تقريرات درس خارج)، [بي نا]، [بي تا].

25. بشريه، حسين، جامعه شناسي سياسي، تهران: نشر ني، 1376.

26. بصيرت منش، حميد، علما و رژيم رضاشاه، تهران: نشر عروج، 1376.

27. بنوا، آلن دو، تأملي در مباني دموكراسي، ترجمه بزرگ نادرزاده، تهران: نشر چشمه، 1378.

28. بهشتي سرشت، محسن، نقش علما در سياست (از مشروطه تا انقراض قاجار)، تهران: پژوهشكده امام خميني(ره) و انقلاب اسلامي،1381.

29. تبريزي، شيخ جواد، ايصال الطالب الي التعليق علي المكاسب، قم: دفتر نشر برگزيده، 1411 ق.

30. تبريزي، ميرزا جواد، صراط النجاه، انتشارات سلمان فارسي، 1418 ق.

31. توني، ديويس، اومانيسم، ترجمه عباس مخبر، تهران: نشر مركز، 1378.

32. ثقفي، سيد محمد، ساختار اجتماعي و سياسي نخستين حكومت اسلامي در مدينه، قم: مؤسسه انتشارات هجرت، 1377.

33. جرداق، جرج، امام علي صداي عدالت انساني، ترجمه سيدهادي خسروشاهي، تهران: سوره، 1379.

34. جوادي آملي، عبدالله، پيرامون وحي و رهبري، تهران: نشر فاطمه الزهرا(س)، 1376.

35. - ، ولايت فقيه و رهبري در اسلام، تهران: رجاء، 1376.

36. - ، ولايت فقيه ولايت، فقاهت و عدالت، نشر اسراء، 1378.

37. جوان آراسته،

حسين، مباني حكومت اسلامي، قم: دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1379.

38. جهان بزرگي، احمد، پيشينه تاريخي ولايت فقيه، تهران: انديشه جوان، 1377.

39. - ، درآمدي بر تحول نظريه دولت در اسلام، تهران: مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، 1381.

40. حائري، سيد كاظم، اساس الحكومه الاسلاميه، ترجمه طارمي راد، حسن، تهران: كنگره، 1378.

41. حائري، عبدالهادي، تشيع و مشروطيت در ايران، تهران: اميركبير، 1381.

42. حائري، مرتضي، صلوه الجمعه، تهران: دفتر نشر اسلامي، 1378.

43. حائري يزدي، مهدي، حكمت و حكومت، لندن: 1995 م.

44. حراني، ابومحمد بن علي، تحف العقول، قم: انتشارات اسلامي، 1416 ق.

45. حسني، عبدالمحمد، ولايت فقيه، حوزه نمايندگي ولي فقيه در جهاد سازندگي، 1376.

46. حسيني المراغي، سيدمير عبدالفتاح، العناوين الفقهيه، قم: مؤسسه نشر اسلامي، 1417 ق.

47. حسيني حائري، سيد كاظم، ولايه الامر في عصر الغيبه، قم: [بي نا]، 1414 ق.

48. حسيني، سيدابراهيم، اصل منع توسل به زور، قم: دفتر نشر معارف، 1382.

49. حسيني عاملي، محمدجواد، مفتاح الكرامه، دارالاحياء التراث العربي، بيروت: 1367.

50. حكيم، سيدمحمد سعيد، منهاج الصالحين، بيروت: دارالصفوه، 1415 ق.

51. حلبي، ابوالصلاح، الكافي في الفقه، تحقيق رضا استادي، مكتبه اميرالمؤمنين، 1403ق.

52. حلّي، حسن بن يوسف، تذكره الفقهاء، ج 9، قم: مؤسسه آل البيت(ع)، 1373.

53. حلي، محمد ابن ادريس، السرائر، نشر اسلامي، 1411 ق.

54. خسروپناه، عبدالحسين، جامعه مدني و حاكميت ديني، قم: وثوق، 1379.

55. - ، كلام جديد، قم: مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه، 1381.

56. - ، مشروعيت حكومت ولايي، كتاب نقد، ش 7.

57. خوئي، سيدابوالقاسم، البيان في تفسير القرآن، نجف: 1375.

58. دانش پژوه، مصطفي و خسروشاهي، قدرت الله، فلسفه حقوق، قم: مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، 1378.

59. دفتر همكاري حوزه و دانشگاه، درآمدي

بر حقوق اسلامي، تهران: سمت، 1376.

60. ديلمي، احمد، مقدمه اي بر مباني حقوقي - كلامي نظام سياسي در اسلام، قم: معارف، 1381.

61. دينوري، عبدالله بن مسلم، الامامه و السياسه، قاهره: انتشارات مؤسسه الحلبي، 1413 ق.

62. ذوعلم، علي، نگاهي به مباني قرآن ولايت فقيه، تهران: مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، 1379.

63. راغب اصفهاني، المفردات في غرايب القرآن، بيروت: دارالقلم، 1416 ق.

64. رباني گلپايگاني، علي، ريشه ها و نشانه هاي سكولاريسم، كانون انديشه جوان، 1374.

65. رجبي، محمود، انسان شناسي، قم: مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، 1379.

66. رشاد، علي اكبر، دانشنامه امام علي(ع)، ج 6، تهران، مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، 1381.

67. روسو، ژان ژاك، قرارداد اجتماعي، ترجمه مرتضي كلانتريان، تهران: مؤسسه انتشارات آگاه، 1379.

68. زرشناس، شهريار، اشاراتي درباره ي ليبراليسم، تهران: كيهان، 1378.

69. ژان ژاك شواليه، آثار بزرگ سياسي، ترجمه ليلا سازگار، تهران: مركز نشر دانشگاهي، 1374.

70. سبحاني، جعفر، فروغ ابديت، ج 2، قم: نشر دانش اسلامي، 1370.

71. - ، فروغ ولايت، قم: مؤسسه امام صادق(ع)، 1376.

72. سروش، محمد، دين و دولت در انديشه اسلامي، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1378.

73. - ، مقاومت و مشروعيت، فصلنامه حكومت اسلامي، سال هفتم شماره سوم، پاييز 1381.

74. - ، نصيحت ائمه مسلمين، فصلنامه حكومت اسلامي، شماره 1.

75. سيوطي، جلال الدين، الدرالمنثور، ج 2، دارالمعرفه، 1365.

76. شاپيرو، جان سالوين، ليبراليسم، معنا و تاريخ آن، تهران: نشر مركز، 1380.

77. شاكرين، حميدرضا، سكولاريسم، كانون انديشه جوان.

78. - ، مشروعيت چيست، مجله پرسمان، سال دوم، شماره هفتم، فروردين 1382.

79. شعباني، قاسم، حقوق اساسي و ساختار حكومتي جمهوري اسلامي ايران، تهران: اطلاعات، 1374.

80. شلتوت، علامه محمود، سيري در تعاليم اسلام، ترجمه دكتر سيدخليل خليليان.

81. صدر، سيد محمد

باقر، حاشيه بر منهاج الصالحين، ج 1، بيروت: 1396 ق.

82. صدوق، محمد بن علي، من لا يحضر الفقيه، قم: جامعه مدرسين، 1404 ق.

83. صفي زاده، فاروق، ولايت فقيه از ديدگاه اهل سنت، تهران: نشر نذير، 1378.

84. صورت مشروح مذاكرات، شوراي بازنگري قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، اداره تبليغات و انتشارات مجلس شوراي اسلامي،1368.

85. طباطبائي، محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، دفتر انتشارات اسلامي، 1363.

86. - ، بررسي هاي اسلامي، مقاله ولايت و زعامت، قم: انتشارات دارالتبليغ، 1396 ق.

87. طبرسي، امين الاسلام، الاحتجاج، مشهد: نشر مرتضي، 1403 ق.

88. طبرسي، فضل بن حسن، مجمع البيان، تهران: ناصر خسرو، 1374.

89. طبري، محمد بن جرير، تاريخ طبري، تهران: نشر زمان، 1380.

پاسخ(قسمت دوم)

90. طريحي، فخرالدين، مجمع البحرين، تهران: مرتضوي، 1362.

91. طلوعي، محمود، فرهنگ جامع سياسي، تهران: نشر علم، 1377.

92. طوسي، خواجه نصير، اخلاق ناصري، تهران: انتشارات خوارزمي، 1369.

93. عادل ظاهر، الاسس الفلسفيه للعلمانيه، بيروت: دارالساقي، 1993 م.

94. عالم، عبدالرحمان، بنيادهاي علم سياست، تهران: نشر ني، 1376.

95. عاملي، زيدالدين بن علي، مسالك الافهام، قم: مؤسسه المعارف الاسلاميه، 1413 ق.

96. عبدالرزاق، علي، الاسلام و اصول الحكم، بيروت: مؤسسه العربيه للدراسه و النشر، 1992.

97. عبد علي بن جمعه، الحويزي، تفسير نورالثقلين، قم: اسماعيليان، 1374.

98. عقيقي بخشايشي، يكصد سال مبارزه روحانيت مترقي.

99. علي بن ابراهيم، القمي، تفسير، تحقيق طيب الموسوي الجزائري، ج 1، نجف، 1386 ق، 1966 م.

100. عميد زنجاني، عباسعلي، مباني انديشه سياسي اسلام، تهران: مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، 1379.

101. فاروقي، فؤاد، 25 سال سكومت علي(ع)، تهران: نشر عطائي، 1379.

102. فرانتس نويمان، آزادي و قدرت و قانون، ترجمه عزت الله فولادوند، تهران: خوارزمي، 1374.

103. فيرحي، داود، ش: 21 قدرت، دانش و مشروعيت در اسلام، تهران: نشر

ني، 1378.

104. قاضي، ابوالفضل، حقوق اساسي و نهادهاي سياسي، ج 1، تهران: دانشگاه تهران، 1368.

105. قاضي ابو يوسف، كتاب الخراج، [بي نا]، [بي تا].

106. قاضي زاده، كاظم، انديشه هاي فقهي - سياسي امام خميني(ره)، مركز تحقيقات استراتژيك رياست جمهوري.

107. قدردان قراملكي، محمدحسن، تقابل مشي ائمه با سكولاريسم، مجله معرفت، ش 29.

108. - ، سكولاريسم در مسيحيت و اسلام، قم: دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1379.

109. قرائتي، محسن، امر به معروف و نهي از منكر، تهران: مركز فرهنگي درس هايي از قرآن، 1378.

110. كاشف الغطاء، جعفر، كشف الغطاء، ج 2، اصفهان: نشر مهدوي [بي تا].

111. كديور، محسن، مجله راه نو، ش 14.

112. كركي، علي بن حسين، رسائل، رساله صلاه الجمعه، ج 1، قم: جامعه مدرسين، 1412 ق.

113. كركي، محقق، جامع المقاصد، قم: مؤسسه آل البيت(ع)، 1418 ق.

114. كعبي، عباس، تبيين مفهوم ولايت مطلقه فقيه، قم: مؤسسه فرهنگي انتشاراتي ظفر، 1380.

115. كليني، محمدبن يعقوب، اصول كافي، الطبعه الرابعه، دارالتعارف، 1401 ق.

116. - ، فروع كافي، ج 5، تهران: دارالكتب الاسلاميه، 1375.

117. لاري، سيد عبدالحسين، تعليقات المكاسب، ج 2، [بي نا]، [بي تا].

118. ماوردي، ابوالحسن، الاحكام السلطانيه، قم: دفتر تبليغات اسلامي، 1406 ق.

119. مبلغي، احمد، دانشنامه امام علي(ع)، ج 6، (مقاله هدف و وسيله)، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، 1381.

120. مجلس شوراي اسلامي، آشنايي با مجلس شوراي اسلامي، اداره تبليغات و انتشارات علمي، 1374.

121. مجلسي، علامه محمدباقر، بحارالانوار، دارالاحياء التراث العربي، 1403ق، 1983م.

122. مجموعه قوانين و مقررات مربوط به مجمع تشخيص مصلحت نظام، انتشارات اداره كل قوانين و مقررات كشور.

123. محمد حميداللَّه، اولين قانون اساسي مكتوب در جهان.

124. محمديان، محمد، روايت دريا، تهران، مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، 1380.

125. - ، شرحه شرحه، قم: نشر

معروف، 1380.

126. محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمه، قم: مؤسسه فرهنگي دارالحديث، 1377.

127. مرندي، محمدرضا، نظارت استصوابي و شبهه دور، تهران: مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، 1381.

128. مرندي، مرتضي، حقوق اساسي جمهوري اسلامي ايران، قم: پارسايان، 1382.

129. مشايخي فريدوني، نظارت سياسي در نهج البلاغه، ترجمه هادي خسروشاهي، قم: خرم، 1375.

130. مصباح يزدي، محمدتقي، اختيارات ولي فقيه در خارج از مرزها، فصلنامه حكومت اسلامي، سال اول، شماره اول.

131. - ، پاسخ استاد به جوانان پرسشگر، قم: مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره).

132. - ، پرسش ها و پاسخ ها، قم: مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، 1378.

133. - ، حقوق و سياست در قرآن، قم: مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، 1377.

134. - ، حكومت و مشروعيت، كتاب نقد، شماره 7، تابستان 77.

135. - ، نظريه حقوقي اسلام، قم: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره)، 1380.

136. - ، نگاهي گذرا به نظريه ولايت فقيه، قم: مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره).

137. مطهري، مرتضي، آشنايي با قرآن، ج 3، تهران: صدرا، 1376.

138. مطهري، مرتضي، پيرامون جمهوري اسلامي، تهران: صدرا، 1378.

139. - ، پيرامون جمهوري اسلامي، صدرا، 1374.

140. - ، جاذبه و دافعه امام علي(ع)، تهران: صدرا، 1371.

141. معرفت، محمد هادي، ولايت فقيه، قم: مؤسسه التمهيد، 1377.

142. مفيد، محمدبن محمد نعمان، الجمل، تهران: مكتبه الاعلام الاسلامي، 1374.

143. - ، المقنعه، قم: جامعه المدرسين، 1410 ق.

144. مقدس اردبيلي، احمد، مجمع الفوائد والبرهان، ج 4، قم: منشورات جامعه مدرسين، 1402 ق.

145. مقدمه اي بر مباني حقوقي - كلامي نظام سياسي در اسلام.

146. مكارم شيرازي، ناصر، آيات ولايت در قرآن، قم، نسل جوان، 1381.

147. - ، پيام قرآن (تفسير موضوعي)، قم: اميرالمؤمنين(ع)، 1370.

148. مواضع ما، حزب

جمهوري اسلامي.

149. موثق، محمدرضا، جايگاه مجلس شوراي اسلامي در ساختار قدرت سياسي جمهوري اسلامي ايران، قم: بوستان كتاب، 1382.

150. موسوعه كلمات امام حسين(ع)، قم: نشر معروف، 1374.

151. موسوعه الفقيهه، ج 6، كويت: [بي تا].

152. موسوي بهبهاني، علي، حكيم استرآباد، ميرداماد، تهران: اطلاعات، 1370.

153. موسوي خميني(ره)، سيدروح الله، تحريرالوسيله، قم: اسماعيليان، 1408 ق.

154. - ، حكومت اسلامي، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام(ره)، 1374.

155. - ، صحيفه امام، ج 21، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام(ره).

156. - ، صحيفه نور، ج 2، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1371.

157. - ، كتاب البيع، قم: اسماعيليان، 1368.

158. ميراحمدي زاده، مصطفي، رابطه فقه و حقوق.

159. مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، فلسفه سياست، قم: انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، 1378.

160. نائيني، محمدحسين، تنزيه الامه و تنبيه المله، تهران: شركت سهامي انتشار، 1378.

161. نادري قمي، محمد مهدي، نگاهي گذرا به نظريه ولايت فقيه، قم: مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، 1379.

162. نجفي، زين العابدين، امام خميني و حكومت اسلامي (مجموعه آثار)، مؤسسه نشر و تنظيم آثار امام خميني(ره).

163. نجفي، محمد حسن، جواهر الكلام، ج 16، تهران: دارالكتب الاسلاميه، 1374.

164. نراقي، احمد، عوائد الايام، قم: مكتبه بصيرتي، 1408 ق.

165. نصري، عبدالله، انتظار بشر از دين، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، 1379.

166. نوروزي، محمد جواد، نظام سياسي اسلام، قم: مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، 1379.

167. نوري، ميرزا حسين، مستدرك وسائل الشيعه، قم: مؤسسه آل البيت(ع)، 1409ق.

168. نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها، خبرگان رهبري، مجله تازه هاي انديشه، شماره 1.

169. نيكزاد، عباس، نظارت استصوابي، قم: دفتر نظارت و بازرسي انتخابات، 1380.

170. واعظي، احمد، جامعه ديني، جامعه مدني، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، 1377.

171.

هاشمي رفسنجاني، علي اكبر، (گفت و گو) روزنامه كيهان، (دوشنبه 20/11/1382).

172. هاشمي، سيدمحمد، حقوق اساسي جمهوري اسلامي ايران، نشر دادگستر، 1380.

173. هدايت نيا، فرج الله و كاوياني، محمد هادي، بررسي فقهي - حقوقي شوراي نگهبان، تهران: مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، 1381.

174. همپتن، جين، فلسفه سياسي، ترجمه خشايار درهمي، تهران: طرح نو، 1380.

175. همداني، رضا، مصباح الفقيه، قم: مهدي موعود(عج)، 1376.

176. يزدي، سيد محمد كاظم، العروه الوثقي، قم: اسماعيليان، 1370.

177. يعقوبي، احمد بن ابي يعقوب، تاريخ يعقوبي، ج 2، ترجمه محمد ابراهيم آيتي، تهران: علمي فرهنگي، 1371.

مجلات

1. انديشه حوزه، شماره 21 و 20.

2. پرسمان، سال دوم، شماره هفتم، فروردين 1382.

3. تازه هاي انديشه، شماره 1، نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها.

4. حوزه، شماره 86 و 85.

5. دانشگاه انقلاب، شماره 110، تابستان و پاييز 77.

6. راه نو، شماره 11 و 14.

7. روزنامه كيهان، گفت و گو با هاشمي رفسنجاني، (دوشنبه 20/11/1382).

8. فصلنامه حكومت اسلامي، شماره 1، 2 و 3.

9. كتاب نقد، شماره 7، تابستان 1377.

10. كيان، شماره 41 و 28.

11. معرفت، شماره 29.

برخي مي گويند: نظارت استصوابي شوراي نگهبان در زمان امام و مورد تأييد ايشان نبوده و بعد از رحلت حضرت امام براي حذف جريانات رقيب درست شده است، نظر شما در اين باره چيست؟
پرسش

برخي مي گويند: نظارت استصوابي شوراي نگهبان در زمان امام و مورد تأييد ايشان نبوده و بعد از رحلت حضرت امام براي حذف جريانات رقيب درست شده است، نظر شما در اين باره چيست؟

پاسخ

اگر به تاريخچه نظارت استصوابي مراجعه گردد، موارد متعددي يافت مي شود كه هم در قوانين انتخاباتي و هم در عمل، شوراي نگهبان چنين مسؤوليتي را بر عهده گرفته و آن را اعمال نموده است:

يك. در اولين قانون انتخابات، مصوب سال 1362 موادي مشاهده مي شود كه نظارت عام و استصوابي شوراي نگهبان را تأييد مي كند و با نظارت استطلاعي محض سازگاري ندارد؛ مثلا در ماده 3 اين قانون آمده است: «نظارت بر انتخابات به عهده شوراي نگهبان است. اين نظارت عام و در تمام مراحل و در كليه امور مربوط به انتخابات جاري است».

همچنين به موجب تبصره يك ماده 3: «اشخاصي كه هيأت اجرايي، صلاحيت آنان را رد كند، حق دارند به هيأت نظارت استاني شوراي نگهبان شكايت كنند و اين مرجع در مهلت مقرر، بايد به شكايت رسيدگي كند و نتيجه را اعلام كند».

براساس تبصره ماده 69: «افرادي كه از نحوه برگزاري انتخابات شكايت داشته باشند، مي توانند ظرف هفت روز از نتايج اخذ رأي ، شكايت خود را به دبيرخانه شوراي نگهبان تسليم كنند».

براساس ماده 69: «اعلام ابطال انتخابات حوزه انتخابي از رسانه هاي گروهي در اختيار شوراي نگهبان است».

بر طبق ماده 70: «تأييد انتخابات از طرف شوراي نگهبان ضرورت دارد و صدور اعتبارنامه براي انتخاب شدگان منوط به تأييد شوراي نگهبان است».

در قانون انتخابات مصوب سال 1365 نيز مواردي مشاهده مي شود كه مؤيد نظارت استصوابي شوراي نگهبان است. حال

سؤال اين است كه اگر نظارت شورا صرفاً استطلاعي بوده، چگونه مي تواند در تمام مراحل انتخابات اظهار نظر كند و رأي آن هم نافذ باشد؟ چگونه مي تواند نظر وزارت كشور را در رد برخي از افراد تخطئه كند؟ چگونه مي تواند حكم به ابطال انتخابات بدهد؟

دو. آيا رد صلاحيت تعدادي از كانديداها در مجلس اول، دوم و سوم -كه همه اينها در زمان حيات امام راحل(ره) بوده است آن هم رد صلاحيت كساني كه چه بسا مورد تأييد وزارت كشور بوده اند (مانند رد صلاحيت آقايان اكبرزاده، رضوي و...) جز با نظارت استصوابي قابل توجيه است؟!

آيا امام راحل(ره) در هيچ يك از اين موارد تذكري به شوراي نگهبان، دال بر عدم صلاحيت آنان براي اين كار داده است؟ آيا تفسير اصل 99 و حدود اختيارات شوراي نگهبان به عهده آن شورا است يا وزارت كشور؟!

سه. شوراي نگهبان در زمان امام راحل(ره)، انتخابات در بعضي از حوزه هاي انتخابيه را باطل اعلام كرد و نه تنها اين عمل مورد اعتراض او واقع نشد؛ بلكه مورد تأييد ايشان نيز قرار گرفت.

حضرت امام(ره) در حمايت از شوراي نگهبان در مقابل جوسازي هاي شديد عليه اين نهاد و عملكرد آن در ابطال چند حوزه انتخابيه فرمود:

«چنانچه مشاهده مي شود پس از انتخابات مرحله اول از دوره دوم مجلس شوراي اسلامي، افرادي كه نظريه شوراي نگهبان در ابطال يا تأييد بعضي از حوزه ها موافق ميلشان نبوده است، دست به شايعه افكني زده و اعضاي محترم شوراي نگهبان (ايدهم الله تعالي) را -كه حافظ مصالح اسلام و مسلمين هستند تضعيف و يا خداي نكرده توهين مي نمايند و به پخش اعلاميه

و خطابه در مطبوعات و محافل دست زده اند... من به اين آقايان هشدار مي دهم كه تضعيف و توهين به فقهاي شوراي نگهبان امري خطرناك براي كشور و اسلام است. هميشه انحرافات به تدريج در يك رژيم وارد مي شود و در آخر رژيمي را ساقط مي نمايد. لازم است همه به طور اكيد به مصالح اسلام و مسلمين توجه كنيم و به قوانين -هر چند مخالف نظر و سليقه شخصي مان باشد احترام بگذاريم... در خاتمه بايد بگويم كه حضرات آقايان فقهاي شوراي نگهبان را با آشنايي و شناخت تعيين كردم و احترام به آنان و حفظ مقامشان را لازم مي دانم و اميد آن دارم كه اين نحو امور تكرار نشود. و به شوراي نگهبان تذكر مي دهم كه در كار خود استوار باشيد و با قاطعيت و دقت عمل فرماييد و به خداي متعال اتكار كنيد».صحيفه نور، ج 17، ص 269.

چهار. برخي از منتقدان گفته اند: در اولين انتخابات مجلس شوراي اسلامي در سال 1360 درباره نظارت استصوابي، سخني مطرح نبوده است و بر ادعاي خود چنين شاهد آورده اند: «شوراي نگهبان در مورد رد صلاحيت برخي از كانديداها (مانند كيانوري، احسان طبري، محمد علي عمويي و...) به اصول 64 و 67 استناد مي كند؛ نه به اصل 99 و حق نظارت استصوابي خود. اگر استنباط شوراي نگهبان از اصل 99 نظارت استصوابي بود، چرا در رد صلاحيت به همين اصل استناد نكرده است؟»

پاسخ اين سخن روشن است؛ زيرا هر چند اصل 99 بر نظارت استصوابي دلالت دارد و شوراي نگهبان بر اساس همين اصل حق بررسي و رد صلاحيت ها را براي خود قائل است؛ اما همين اصل به

تنهايي نشان نمي دهد كه چه كساني داراي صلاحيت اند و چه كساني داراي صلاحيت نيستند. شوراي نگهبان براساس قانون انتخابات -كه اوصاف و شرايط نامزدي را مشخص مي كند به تأييد و يا رد صلاحيت ها اقدام مي كند.

در اولين دوره انتخابات مجلس، هنوز قانون انتخابات تدوين نشده بود؛ لذا شوراي نگهبان چاره اي نداشت جز اينكه رد صلاحيت ها را به بعضي از اصول قانون اساسي، مستند سازد. جالب اين است كه منتقد محترم نيز در جايي به اين نكته اعتراف كرده است: «تصويب و تدوين قانون انتخابات در سال 62 انجام گرفته است به نقل از: نيكزاد، عباس، نظارت استصوابي، صص 87-77.».

اگر حقوقدانان شوراي نگهبان به وسيله قوه قضائيه تعيين شود چه اشكالي دارد ؟راه حل قضيه چيست؟
پرسش

اگر حقوقدانان شوراي نگهبان به وسيله قوه قضائيه تعيين شود چه اشكالي دارد ؟راه حل قضيه چيست؟

پاسخ

طبق اصل نود و يكم قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، به منظور پاسداري از احكام اسلام و قانون اساسي از نظر عدم مغايرت مصوبات مجلس شوراي اسلامي با آنها، شورايي به نام شوراي نگهبان با تركيب زير تشكيل مي شود: 1- شش نفر از فقهاي عادل و آگاه به مقتضيات زمان و مسائل روز - انتخاب اين عده بر عهده رهبر است؛ 2- شش نفر حقوقدان در رشته هاي مختلف حقوقي از ميان حقوقدان هاي مسلمان كه به وسيله رئيس قوه قضائيه به مجلس شوراي اسلامي معرفي و با رأي مجلس انتخاب مي گردند.

طبق اين اصل از قانون اساسي جمهوري اسلامي، حقوقدانان از سوي رئيس قوه قضائيه معرفي وانتخاب مي شوند. معمولاً رئيس قوه قضائيه دو برابر اعضايي كه لازم است را به مجلس شوراي اسلامي معرفي مي كند تا انتخاب گردند. همان طور كه قانون اساسي كشورهاي جهان امروز يك نظام كنترلي در نظر گرفته شده تا از تعارض قوانين عادي با قانون اساسي ممانعت به عمل آيد، در قانون اساسي كشور ما نيز اين نظام كنترلي به وسيله انتخاب شش حقوقدان در رشته هاي مختلف كه كار آنها تطبيق و عدم مغايرت داشتن قوانين عادي مصوب مجلس با قانون اساسي است مي باشد.

در كشور امريكا تشخيص مغايرت داشتن قوانين عادي مصوب مجلس (كنگره) بر عهده ديوان عالي فدرال امريكا (قوه قضائيه) مي باشد، و اين در صورتي است كه شكايتي دال بر معارض بودن قوانين عادي با قانون اساسي شود. اما در صورت عدم شكايت تمام قوانين مصوب كنگره به تصويب ديوان عالي فدرال امريكا

نمي رسد. اما از آن جا كه تعيين وقت براي دادگاه ها جهت بررسي مغايرت قانون، زمان مي برد، در قانون اساسي جمهوري اسلامي نهادي نظارتي به نام شوراي نگهبان پيش بيني شده تا تمام قوانين از جهت عدم مغايرت با احكام شرع و يا قانون اساسي از ابتدا مشخص باشد و چون بايد تمام قوانين مصوب به شوراي نگهبان ارسال مي گردد در نتيجه تمام قوانين عادي بررسي مي شود و نظر اعضاي شوراي نگهبان در مورد آنها صادر مي گردد.

قضائيه
سازمان بازرسي كل كشور چه وظايف و اختياراتي دارد؟
پرسش

سازمان بازرسي كل كشور چه وظايف و اختياراتي دارد؟

پاسخ

اصل يكصد و هفتاد و چهارم قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران مي گويد: براساس حق نظارت قوه قضائيه نسبت به حسن اجراي امور و اجراي صحيح قوانين در دستگاه هاي اداري سازماني به نام «سازمان بازرسي كل كشور» زير نظررئيس قوه قضائيه تشكيل مي گردد.

حدود اختيارات و وظائف اين سازمان را قانون تعيين مي كند، بنابراين سازمان بازرسي كل كشور يك سازمان قانوني است و براي نظارت در حسن اجراي امور و اجراي صحيح قوانين در دستگاه هاي اداري بنياد نهاده شده استو تحقيق و تفحص در اين زمينه ها در محدوده و وظايف آن مي باشد. اما اين كه وظايف آن به طور جزيي و دقيقاچيست ما نسبت به آن آگاهي نداريم. در عين حال اين كه در هر كاري دخالت مي كند نوعي قضاوت است و معلوم نيست درست باشد.

حقوق مدني

1_ آيا به اين علت حق ارث مرد بيشتر است كه ديه زن كمتر از مرد است يا غير مسلمان، به طور مثال ديه مرد غير مسلمان با مسلمان يكي نيست اگر علت اين است كه مرد ارث را به خانه و برا ي خانواده مي آورد پس بايد درمورد زنهاي خودسرپرست اين موضوع لحاظ شود و نسبي باشد د

پرسش

1_ آيا به اين علت حق ارث مرد بيشتر است كه ديه زن كمتر از مرد است يا غير مسلمان، به طور مثال ديه مرد غير مسلمان با مسلمان يكي نيست اگر علت اين است كه مرد ارث را به خانه و برا ي خانواده مي آورد پس بايد درمورد زنهاي خودسرپرست اين موضوع لحاظ شود و نسبي باشد در حالي كه اين مسئله كلي است لطفا توضيح فرمائيد؟

پاسخ

احكام كلي است و يك حكم به طور كلي براي همه جوامع وملل داده مي شود و موارد بسيار محدود و اندك از اين قاعده بيرون نيست.

بطور مثال بررسي هاي لازم در جوامع مختلف، بزرگان تعليم و تربيت را به اين نتيجه رسانده است كه سني كه كودك بايد به مدرسه برود براي آموختن 6 سالگي است، حال اگر در موارد بسيار نادري كودك در 4 سالگي به اين رشد رسيد نمي توان قانون كلي را بخاطر مورد نادر نقض كرد.

و نكته ديگر اينكه اين حكم به صورت كلي بيان شده كه زنان كه شوهرانشان فوت مي كنند و يا طلاق مي گيرند، دوباره ادواج كنند، نه اينكه خود سرپرست شوند، و چه بسا كه در اين گونه موارد فسادهايي هم رخ دهد لذا به آنها هم ارث كمتر مي رسد تا براي تأمين مخارج خودشان ازدواج كنند. چه بسا مرداني كه نيز زنانشان طلاق گرفته يا فوت شده اند كه نياز به ازدواج مجدد، دارند و اگر اينگونه زنان بخاطر دارا بودن ثروت و مال الارث از ازدواج امتناع كنند.

ديگر امكان ازدواج براي اين گونه مردان بسيار كم خواهد شد و فساد از هر

دو طرف زياد خواهد بود.

با توجه به اينكه حكم شرعي درباره گنج پرداخت خمس و تمليك مابقي است , پس چرا دولت آن را مصادره مي كند؟

پرسش

با توجه به اينكه حكم شرعي درباره گنج پرداخت خمس و تمليك مابقي است , پس چرا دولت آن را مصادره مي كند؟

پاسخ

با توجه به اين كه دفينه هايي كه امروزه يافت مي شود، از آثار ملي و فرهنگي است و حق جامعه به آن تعلق دارد، بنابراين دولت مي تواند آن را ضبط و براساس مقررات قيمت المثل و يا پاداش يافتن آن را به يابنده بدهد، البته در دادن حق يابنده نبايد به او ستمي روا شود.

چرا در اسلام حضانت دختر تا هفت سالگي و حضانت پسر تا دو سالگي بر عهده مادر است ؟

پرسش

چرا در اسلام حضانت دختر تا هفت سالگي و حضانت پسر تا دو سالگي بر عهده مادر است ؟

پاسخ

براي پاسخ به اين سؤال توجه شما را به مطالب زير جلب مي كنيم:

1- بايد توجه داشته باشيد كه در قانون گذاري بايد به نوع انسان ها توجه نمود و به گونه اي قانون گذاري كرد كه مصالح و منافع جامعه تأمين گردد نه خواسته طبقه خاصي يا فرد و گروه ويژه و يا حتي بر اساس شرايط فردي، زماني وطبقاتي تصميم گرفت. اما در خصوص حضانت كه تنها قانوني جزيي از مجموعه قوانين است بايد توجه داشته باشيم كه حضانت يك مسؤوليت است نه يك امتياز كه اگر مرد خواست از آن بهره مي گيرد و الا نه. از جانب ديگر در مقررات حقوقي حضانت فرزندان بصورت مطلق به مرد واگذار نشده است بلكه بايد صلاحيت هاي اخلاقي، فكري، اجتماعيو ... وي احراز و تأييد گردد تا بتوان اين مسؤوليت را به وي سپرد. لذا اين گونه نيست كه اسلام به زمينه هاي رشد كودك بي توجهي روا داشته باشد بلكه بعد از احراز صلاحيت هاي لازم فرزندان را به پدر مي سپاريم والاّ تحت قيوميت مادرقرار مي گيرند.

2- نكته ديگري كه بايد مورد عنايت قرار بگيرد آن است كه مهر و عاطفه زمينه ساز رشد و ترقي هستند، ولي هدف آن نيست كه آدمي به جلب عواطف روي آورد بلكه هدف تعالي و ترقي است. شما در نامه خود بر عنصر عاطفه ومهرورزي تأكيد نموده ايد در حالي كه مهر مادري و پدري هر دو براي رشد فرزند ضروري است و حتي در صورت ناكامي فرزندان از اين مهر پدري و مادري بايد به ميزان حداقل از آن بهرمند

شوند چه همان گونه كه خود فرموديد عنصر مهم زندگي است. لذا با توجه به تأثير آن در مراحل متفاوت رشد تدبيري انديشيده شده تا فرزندان از حداقل آن برخوردار گردند. از همين روي در سنين نخستين زندگي كه عاطفه نقش مهم تري را در رشد و ترقي ايفا مي كند بايدفرزندان نزد مادر باشند و اين حق به عهده مادر و به مادر سپرده شده تا حداقل نيازهاي عاطفي آنها تأمين گردد و بعداز آن حتي مهرورزي عاطفي بايد بر اساس الگوي جنسي خاص تأمين گردد مثلاً از نظر رشد فكري و اجتماعي بايدزمينه الگوگيري رفتاري و ظاهري و ... براي پسرها و دخترها فراهم شود لذا پسر كه بعد از دو سالگي آماده الگوپذيري است و بايد از مرد الگوگيري كند، به پدر مي سپارند ولي دختر چون بايد از زن الگوگيري نمايد همچنان تا 7 سالگي نزدمادر باقي مي گذاردند تا مراحل الگوگيري را بطور كامل طي كند.

3- خواهر محترم و دورانديش، افزون بر نكته ها قبلي اين سخن نيز بايد مورد غفلت قرار نگيرد كه آيا اگر به عنوان قانون، حق حضانت به مادر سپرده مي شد، زمينه بوالهوسي مردان فراهم نمي شد؟ چه به اندك بهانه اي سرناسازگاري آغاز كرده و بچه ها را رها كرده و بدنبال هوي و هوس خود مي رفتند و از جانب ديگر آيا گمان مي كنيد؛ اگر حق حضانت به عنوان قانون بر عهده زنان قرار مي گرفت زمينه ازدواج مجدد براي زناني كه تجربه شكست در ازدواج اول راداشته اند فراهم مي شد؟ چه مردان كمتر حاضر هستند مخارج فرزندان مرد ديگري را پرداخت كنند در حالي كه عادتابراي تمام مراحل زندگي و تمام سنين عمر زمينه

اشتغال و درآمد براي خانم ها فراهم نيست!؟

4- خواهر گرامي در كنار پاسخ هاي متعدد ارائه شد يك جواب كلي به تمام سؤالات از اين قبيل كه در زمينه فلسفه حقوق مطرح مي شود، وجود دارد كه شما مي توانيد با مراجعه به كتب فلسفه حقوق و نظام حقوقي اسلام و فلسفه سياست از انتشارات مؤسسه آموزشي پژوهشي امام خميني(ره) مراجعه كنيد. بهر حال در اينجا به اختصار به يكي ازآن ادلّه اشاره مي كنيم.

مطابق اعتقاد ما مسلمانان خداوند يكي است يعني معتقديم به توحيد و اين توحيد تنها وحدانيت در خالق بودن نيست. به عبارت واضح تر نه تنها خالق هستي يكي است، مدبّر عالم نيز يكي است و تدبير آن نيز بر اساس حكمت وقوانين برخواسته از حكمت و انديشه است. و قانون گذار اصلي كه بر اساس آن به تمام هستي حاكميّت دارد اوست چون او بر تمام مصالح و منافع آگاهي كامل دارد و لذا حتي اگر ائمه هدي(ع) قانوني را بيان مي كنند و يا حكمي رامي فرماييند در واقع حكم و قانوني الهي و خداوند است نه قانوني كه خود آن را وضع كرده اند. بنابراين كسي جزخداوند صلاحيت قانون گذاري را ندارد چون تنها او به تمام عالم و مصالح و منافع انسان ها آگاهي كامل و جامع دارد.حالي با تكيه بر اين اصول اعتقادي كه آنها را با استدلال و برهان پذيرفته ايم بايد به آنچه او مي گويد پايبند باشيم البته نه چون مجبور هستيم بلكه چون بهترين قانون است و بر اساس كامل ترين مصلحت انديشي جعل شده است و لذا درقانوني كه قانون گذار آن خداوند است بايد مورد پذيرش و عمل ما مسلمانان قرار گيرد.

زني كه شوهرش كارمند بوده فوت كرده مي تواند در حقوق فرزند صغير تصرف بكند و خرج آنها بكند يا بايد حقوق آنها را كنار بگذارد؟

پرسش

زني كه شوهرش كارمند

بوده فوت كرده مي تواند در حقوق فرزند صغير تصرف بكند و خرج آنها بكند يا بايد حقوق آنها را كنار بگذارد؟

پاسخ

اگر فرزند صغير است و جد پدري او حيات دارد بايد تصرف در آن مقدار حقوق كه به عنوان فرزند داده مي شود با اجازه جد باشد و اگر جد پدري ندارد در صورتي كه مادر به وسيله حاكم شرع يا دادگاه اسلامي به عنوان قيم بچه ها تعيين شده باشد تصرف مادر در حق بچه ها بارعايت مصلحت آنها اشكال ندارد (اما بدون اجازه از حاكم يا دادگاه اسلامي جايز نيست و با اجازه ولي شرعي مي تواند خرج صغير را از آن حقوق بپردازد).{J

آيا دختري كه از تحصيل محروم بوده , مي تواند در تقسيم ارث چيز بيشتري مطالبه بكند؟

پرسش

آيا دختري كه از تحصيل محروم بوده , مي تواند در تقسيم ارث چيز بيشتري مطالبه بكند؟

پاسخ

ملاك در تقسيم ارث همان است كه در شرع مشخص شده و در رساله آمده (يعني پسران دو برابر دختران ارث ببرند) اما اگر برادران راضي باشند كه چيزي اضافه به خواهر داده شود اشكال ندارد و پدر هم مي تواند وصيت كند كه تمام يا مقداري از ثلث مالش را به دختربدهند.{J

خانه پدري پدرم داشته كه مادر پدرم آن را مي فروشد كه سهم هر يك را مي دهد و سهم پدرم و عمويم و عمه ام مي ماند كه خانه اي در هاشميه 22 مي خرد كه چند سال ايشان و خود ما هم آنجا زندگي مي كرديم و پس از آن كه مادر بزرگم بميرد عمه ام ادعا مي كند كه اين خانه را به

پرسش

خانه پدري پدرم داشته كه مادر پدرم آن را مي فروشد كه سهم هر يك را مي دهد و سهم پدرم و عمويم و عمه ام مي ماند كه خانه اي در هاشميه 22 مي خرد كه چند سال ايشان و خود ما هم آنجا زندگي مي كرديم و پس از آن كه مادر بزرگم بميرد عمه ام ادعا مي كند كه اين خانه را به نام من زده و مادربزرگم در زمان حياتشان خانه را به نام او زده و عموي ناتني ام كه از اين مادربزرگم نيست جاي پدرم خودش را قرار مي دهد و وصيت نامه اي نيز تنظيم مي كنند كه بعد از فوت مادر بزرگم خانه فروخته شود و هر يك از وارث كه عموي ناداماد و پدر من و عمه ام باشد تقسيم گردد ولي عمه ام حال ادعا مي كند كه خانه مال شوهرم است و ما كه در آنجا زندگي مي كرديم بيرونمان كردند خانه كه در آن زمان 9 ميليون ارزش داشت سهم پدرم دو ميليون و چهارصد هزار تومان شد كه يك فقره چك مي دهند كه ما زمين مي خريم و با نپرداختن پول زمين بعد از 5 ماه برگشت مي خورد به صاحبش در حالي كه بعد از اين ماجرا عمه

ام نوشت كه خانه ايكه به نام من است همه يكسان سهم مي بريم و حال بعد از اين ماجراها كه گذشته خانه 100ميليون مي ارزد و عمه من 2 دانگ از خانه را بدون اينكه كسي بفهمد فروخته است و حال در آن سكني دارد و بچه هاي او هم ما را تهديد كرده اند در حالي كه خود عمه من با دست خودشان نوشته اند كه همه به طور يكسان سهم مي برند حال عمه ام وعده و وعيد مي دهد و مي گويد هر زمان كه خانه را بفروشد سه ميليون تومان از صد ميليون تومان مي دهم كه دروغ است و بچه هاي او هم پدرم را تهديد كرده اند آيا مي شود ما به دادگاه شكايت كنيم.

پاسخ

با اوضاع و احوالي كه نوشتيد (و ما از واقع آن اطلاعي نداريم و شما نيز دليلي براي اظهار خلاف واقع نداريد) شكايت حق شماست لكن مشكل در ناحيه ادله اثبات است يعني چه گونه و با چه مدركي بتوانيد گفتار و ادعاي خودتان را محكمه پسند نموده و آن را براي قاضي دادگاه ثابت كنيد. بهترين راه ممكن آن است كه شما با يك وكيل حقوقي مجرب تماس بگيريد و با بيان مسأله و مشكل خود، طبق راهنمايي ايشان اسناد و گواهي هاي معتبر حداقل در حد امارات و قرائن فراهم كنيد. اين يك مسأله تخصصي است كه با توضيحات ما شما نمي توانيد اقدام عملي مثمر ثمري داشته باشيد مثلا ادعاي جعلي بودن وصيت نامه مذكور كه به عنوان يك سند عادي است و توجه به تاريخ ، دست خط و

....)

البته ريشه اشتباه آن بود كه مادر بزرگ شما كه سهم پدر و عموي و عمه شما را گرفت و با آن خانه اي خريد مسأله را پي گيري نكرديد كه همانجا قرار دادي تنظيم كنيد و يا ببينيد كه مادربزرگتان سند آن منزل در هاشميه 22 را به نام كي خريد و ... اميدواريم با گرفتن يك وكيل حقوقي مجرب در كارتان موفق باشيد.

سرعت پاسخ دهي از انتظارات پرسشگران است. خواهشمند است با اولويت بندي و پيرايش سؤالات، ما را ياري كنيد. بديهي است با ارتباط مكرر، پاسخ گوي ديگر پرسش هاي شما خواهيم بود

چرا حضانت و سرپرستي اطفال به پدر واگذار مي شود، مگر مادر عاطفه ندارد و يا اطفال به مادر و محبت هاي روحي مادر نياز ندارند؟

پرسش

چرا حضانت و سرپرستي اطفال به پدر واگذار مي شود، مگر مادر عاطفه ندارد و يا اطفال به مادر و محبت هاي روحي مادر نياز ندارند؟

پاسخ(قسمت اول)

احكام اسلام در مورد خانواده و روابط دروني آن را بايد در مجموعه احكام ملاحظه نمود نه در يك زاويه و يك بعد آن. مثلا در اسلام حق ولايت و سرپرستي بر دوش مرد گذاشته شده؛ چون حق نفقه و تا مين هزينه نيز بر دوش او نهاده شده است. ثانياً گرچه از جنبه برخي حقوق مرد داراي امتيازاتي است ولي از نظر روحي و رواني فرزند وابستگي شديدي به مادر دارد به گونه اي كه نوعا فرزندان در كنار مادر مي مانند و روابط خود را با او حفظ مي كنند. ثالثا سفارش هايي كه در مورد مادر و حفظ حرمت و رعايت او شده است قابل مقايسه با آنچه در مورد پدر آمده است نيست. رابعاً مساله نزاع بر سر سرپرستي فرزند بالاخره بايد به نوعي حل شود يا بايد فرزند را در اختيار مادر گذاشت و يا در اختيار پدر؛ چون بر فرض جدايي راهي جز اين نيست كه در اختيار يك نفر باشد. در اين بين اسلام در مقاطع خاصي فرزند را تحت حضانت مادر و در ديگر موارد او را تحت سرپرستي پدر دانسته است. گرچه در مواردي اين موضوع ممكن است موجب رنجش مادر گردد ولي از سوي ديگر او را آزاد نموده تا بتواند راه زندگي خود را انتخاب كند و مرد نيز نتواند از مسو وليت خود شانه خالي نمايد.

در حكم «نگه داري بچه توسط پدر»، هيچ مشكل عقلي وجود ندارد؛ بلكه مصلحت هاي مهمي نيز در نظر گرفته شده

است. اسلام حق نگه داري دختر را تا هفت سالگي و پسر را تا دو سالگي به مادر داده است؛ يعني، اگر مادر مايل باشد مي تواند پسر يا دختر خود را تا اين سن ها (با پرداخت هزينه آن توسط مرد) نگه داري كند و بعد از آن متوقف بر توافق طرفين است. در اين حكم هم مراعات مسائل تربيتي و عاطفي شده است؛ چرا كه اوج نياز عاطفي به محبت مادر در اين سن ها است و هم مراعات مصحلت زن؛ چرا كه اگر نگه داري بچه ها هميشه بر عهده زن مي بود، در تشكيل زندگي و ازدواج مجدد وي مشكلات فراواني ايجاد مي گشت و مسلماً صلاح يك زن نيست كه با اولين شكست در زندگي خود، براي هميشه از داشتن يك زندگي گرم و پُرمحبت محروم بماند و متحمل سختي ها و دشواري هاي فراوان گردد. انتساب فرزند به پدر و مادر از نظر شرعي يكسان است چنانكه قرآن مجيد فرزندان حضرت زهرا(س) را به پيامبر منسوب مي نمايد. با آنكه اين انتساب از طرف مادر است (آيه مباهله و ابنانا و ابناكم). همچنين عيسي(ع) را فرزند ابراهيم(ع) مي داند حال آنكه انتساب او از طريق مادر است. بنابراين انتساب به هر دو يكسان است گرچه رسم امروزه جامعه و اعتبارات فعلي آن است كه فاميل را از پدر مي گيرند.

قصاص قاتل زن

پرسش 62. يكي از مسائلي كه مورد انتقاد قرار گرفته، قصاص مشروط مرد در قبال قتل زن است. سؤال اين است كه چرا اگر مردي، زني را به قتل رساند، اولياي مقتول بايد مازاد ديه را بپردازند تا بتوانند قاتل را قصاص نمايند؟

قانون مجازات اسلامي در دو ماده، حق مشروط «قصاص»

براي زن را بيان نموده است:

در فصل مربوط به قتل عمد ماده 209 چنين آمده است: «هر گاه مرد مسلماني عمداً زن مسلماني را بكشد، محكوم به قصاص است ليكن بايد ولي زن قبل از قصاص قاتل نصف ديه مرد را به او بپردازد».

و نيز در فصل كيفيت استيفاء قصاص - ماده 256 آمده: «هرگاه مردي زني را به قتل رساند ولي دم، حق قصاص قاتل را با پرداخت نصف ديه دارد و در صورت رضايت قاتل مي تواند به مقدار ديه يا كمتر يا بيشتر از آن مصالحه نمايد».

برخي از نويسندگان حقوقي، اين دو مورد را از مصاديق نابرابري حقوقي در قانون مجازات اسلامي دانسته اند. با صرف نظر از مباني حقوقي، در نگاه سطحي و ابتدايي تساوي حق قصاص زن و مرد، به مذاق ما نيز ممكن است ناخوشايند آيد، ولي از جهت مباني، غيرقابل پذيرش است و اين هرگز به معناي كم انگاشتن شخصيت زن نيست. بيش از ده روايت در وسايل الشيعه نقل شده كه به روشني بر اين حكم دلالت مي كند. ر.ك: وسائل الشيعه، ج 19، ابواب القصاص في النفس، باب 33، ح: 1، 2، 3، 5، 14 و .... همچنين. فقيهان اماميه نيز به اين حكم تصريح كرده اند، از جمله امام خميني(ره) در تحرير فرموده است: «مرد آزاد در مقابل مرد آزاد قصاص مي شود و؛ بلكه در برابر زن آزاد نيز كشته مي شود ولي مشروط به رد فاضل ديه مي باشد كه عبارت است از نصف ديه مرد آزاد» تحريرالوسيله، ج 2، ص 519..

حال آيا مي توان به طور قاطع پاسخ گفت كه چرا شريعت، داراي چنين حكمي است؟ آيا تفاوت بدين

معناست كه ارزش زن، كمتر از مرد تلقي شده و يا جهت ديگري دارد؟ از آنجا كه قطعاً زن و مرد در انسانيت و منزلت و شخصيت انساني و معيارهاي فضيلت، مساوي اند و اين باور را مي توان از آيات و روايات فراوان مستفاد نمود، ترديدي باقي نمي ماند كه اين تفاوت ها ناشي از كم ارزش دانستن زن نيست، بلكه جهت و حكمت ديگري دارد. با انديشه در اين احكام مي توان حكمت و فلسفه آنها را تا حدودي دريافت. اما در مورد حكمت تفاوت ديه زن و مرد مي توان گفت: به دليل وظيفه مهمي كه به طور معمول مردان در اقتصاد خانواده و اداره آن برعهده دارند، خسارتي كه با فقدان يك مرد متوجه خانواده شود، غالباً بيشتر از خسارتي است كه با فقدان يك زن پيش مي آيد. بنابراين در مواردي كه مردي در برابر زني قصاص مي شود با پرداخت نيمي از ديه قاتل به خانواده او خسارتي كه از ناحيه عدم حضور مرد متوجه آنها مي شود جبران مي گردد. حكم پرداخت ديه به بازماندگان قاتلي كه به جرم كشتن زني اعدام شده است از حقوق اولياي قاتل به حساب مي آيد. در اينجا تنها جايگاه اقتصادي و توليدي قاتل و مقتول در نظر گرفته شده است و ارزش انساني آنها به هيچ وجه مورد معامله قرار نگرفته است. اگر مردي كه مسؤوليت اقتصادي جمعي را به عهده دارد، زني را به قتل رسانده كه مسؤوليتي نداشته و دو جايگاه اقتصادي مخالف داشته اند، نمي توان بدون در نظر گرفتن حقوق و زندگي اعضاي خانواده اش او را اعدام كرد. با قصاص قاتل و پرداخت نصف ديه به اولياي

آن، حق اولياي مقتول و بازماندگان قاتل، هر دو تأمين مي شود. پرداخت ديه به بازماندگان قاتل به مفهوم تفاوت انساني و ارزشي قاتل و مقتول نيست. زيرا كه در اين حكم، اولياي مقتول و حق آنها در يك سوي قضيه قرار دارد و بازماندگان و افراد تحت تكفل قاتل در سوي ديگر قضيه هستند و آن افراد گناهي نكرده اند و نبايد از نظر مالي مجازات شوند.

با مراجعه به روايات و فتاواي فقها مي توان همين نكته را فهميد كه دريافت نصف ديه قاتل از سوي اولياي زن مقتول، از حقوق بازماندگان قاتل - اعم از زن و مرد - است نه از حقوق قاتل تا دليل برتري ارزش و شخصيت او باشد. قريب به اتفاق فقها پرداخت ديه به قاتل را قبول ندارند، بلكه فقهاي بزرگي چون شيخ مفيد و شيخ طوسي و بسياري از فقهاي ديگر تصريح كرده اند كه نصف ديه را به ورثه قاتل بدهند نه به خود قاتل. بنابراين در اينجا تقابل بين مرد و زن به تنهايي نيست تا بگوييم نسبت به حقوق و شخصيت زنان ستم شده است. و نيز ديه، علامت ارزش انساني يا درجه قرب به خداوند نمي باشد. مسلماً اين تحليل كه بر مبناي اقتصادي تحليل شده، برداشتي عقلي است و تنها مي توان آن را حكمت حكم دانست و نه علت آن. بنابراين نمي تواند مبناي توسعه، تضييق و يا تغيير احكام قصاص و ديات گردد. تا با تغيير شرايط اجتماعي و خانوادگي زنان، احكام تغيير يابند.

زن و ديه متفاوت

ديه در اسلام بر معيار ارزش معنوي انسان مقتول نيست.؛ بلكه يك دستور خاصي است كه ناظر به مرتبه جسم

و بدن انسان مي باشد. دليل اين ادعا با توجه به آيات و روايات به خوبي قابل فهم است. اسلام در بسياري از موارد بين افرادي كه داراي اختلاف درجه علمي يا عملي اند اعم از زن و مرد، تساوي را نفي مي كند و در عين حال ديه آنها را مساوي مي داند. مثلا درباره تفاوت عالم و جاهل زمر (39)، آيه 9. مجاهد قائم و غيرمجاهد قائم نساء (4)، آيه 95. مؤمنين قبل از فتح مكه با كساني كه بعد از فتح مكه اسلام آوردند حديد (57)، آيه 10. آيات قرآن صريحاً به آن اشاره مي كند. قرآن كريم با تصريح به عدم تساوي ارزش هاي الهي افراد يادشده و با اصرار بر تفاوت معنوي آنان تصريح به تساوي آنان در قصاص و ديه دارد و در اين باره راجع به تساوي همگان چنين مي فرمايد: «وكتبنا عليهم فيها ان النفس بالنفس و العين بالعين و الأنف بالأنف و الأذن بالأذن و السن بالسن و الجروح قصاص فمن تصدق به فهو كفاره له» مائده (5)، آيه 45.

«و مقرر كرديم بر ايشان كه جان در مقابل جان و چشم در برابر چشم و بيني در برابر بيني و گوش در برابر گوش و دندان در برابر دندان مي باشد و زخم ها به همان ترتيب قصاص دارند و هر كه آن را ببخشد پس كفاره (گناهان) او خواهد بود».

يعني هر انساني اعم از زن و مرد در قبال انسان ديگر خواه زن و مرد قصاص مي شود چه اينكه قصاص اجزا و جراحت ها نيز مساوي است، ليكن همين عموم يا اطلاق در آيه ديگر تقييد و تخصيص مي پذيرد زيرا

خداوند در آيه ديگر چنين فرمود: «يا ايها الذين آمنو كتب عليكم القصاص في القتلي الحر بالحر و العبد بالعبد و الأنثي بالأنثي» بقره (2)، آيه 178. «اي كساني كه ايمان آورده ايد! درباره كشتگان، بر شما قصاص مقرر شده: آزاد عوض آزاد و بنده عوض بنده و زن عوض زن».

آيت الله جوادي آملي در توضيح دو آيه شريفه مزبور مطلبي دارد: «با اين آيه عموم يا اطلاق آيه قبلي تخصيص يا تقييد مي پذيرد، يعني زن در قبال زن قصاص مي شود نه مرد و حكم ديه هم در اسلام با تفاوت بين زن و مرد تدوين شد. اما از جهت ارزش هاي معنوي ممكن است زني بيش از مرد مقرب نزد خدا باشد، بنابراين تساوي ديه عالم و جاهل نه از ارج و منزلت عالم مي كاهد و نه بر مقام جاهل مي افزايد و نيز تفاوت ديه مرد و زن نه بر منزلت مرد مي افزايد و نه از مقام زن مي كاهد، زيرا برخي از تفاوت هاي مادي و مالي هيچگونه ارتباطي به مقام هاي معنوي ندارد، و هيچ تلازم عقلي يا نقلي بين ديه و كمال معنوي وجود ندارد تا هر اندازه ديه بيشتر شود، قداست روح مقتول و تقرب وي نزد خدا افزون تر باشد چون حكم كلامي قتل ناظر به ارزش معنوي انسان مقتول است لذا قتل عمدي مرد يا زن مؤمن از جهت بحث هاي كلامي يكسان است يعني اگر قتل عمدي مؤمن عذاب ابد يا دراز مدت را به دنبال دارد هرگز فرقي بين آنكه مؤمن مقتول عمدي زن بايد يا مرد وجود ندارد، چه اينكه از جهت لزوم كفاره هيچ فرقي

بين قتل زن و مرد نيست يعني در قتل عمدي كفاره جمع بين آزاد كردن برده و روزه شصت روز و اطعام شصت مسكين واجب است و در قتل غيرعمد كفاره به نحو ترتيب نه به نحو جمع و نه به طور تخيير، واجب مي شود و از اين لحاظ فقهي نيز فرقي بين قتل زن و مرد نيست» ر.ك: آيت الله جوادي آملي، زن در آينه جمال و جلال، ص 356..

پاسخ(قسمت دوم)

زن و قصاص اعضا و جراحات

در زمينه قصاص اعضا و جراحات قول مشهور فقهاي اماميه اين است كه تا زماني كه ديه عضو و يا جراحات به يك سوم ديه كامل مرد نرسيده است، زن و مرد به طور مساوي در برابر يكديگر قصاص مي شوند، اما زماني كه ديه به يك سوم و يا بالاتر از آن رسيد، مرد به شرطي در برابر صدماتي كه به يك زن وارد ساخته قصاص شود كه زن نصف ديه صدمه وارد شده به خود را به او پرداخت كند. اكثر فقهاي شيعه از جمله شيخ مفيد ر.ك: ينابيع الفقهيه، ج 24، ص 70. و نيز شيخ طوسي در كتاب النهايه، ابن ادريس در كتاب سرائر، علامه حلي در كتاب مختلف الشيعه و محقق حلي همان، ج 25، ص 434. به آن تصريح نموده اند. شيخ مفيد در كتاب المقنعه در باب ديه قتل مي گويد: «هنگامي كه مردي از روي عمد زني را به قتل مي رساند اگر بستگان زن دريافت ديه را انتخاب كنند و قاتل نيز بدان رضايت دهد بر او لازم است كه پنجاه شتر به آنها بپردازد ... زيرا ديه زن نصف مرد است». ر.ك:

ينابيع الفقهيه، ج 24، ص 38. ايشان در ادامه كتاب مزبور در زمينه ديه اعضا و جوارح مي گويد: «در ديه اعضا و جوارح تا زماني كه ديه به يك سوم برسد، زن با مرد برابر است و زماني كه ديه به اين حد رسيد، ديه زن نصف ديه مرد مي شود. ر.ك: ينابيع الفقهيه، ج 24، ص 56.

حكمت تفاوت ديه زن و مرد

با بررسي دلايل و شواهدي كه در اين مسئله وجود دارد، جاي هيچ شك و ترديدي نسبت به اينكه تفاوت ديه زن و مرد از احكام قطعي و مسلم اسلام و مورد اتفاق همه مذاهب اسلامي است باقي نمي ماند. اما اين پرسش همچنان براي بسياري مطرح است كه: چرا شارع مقدس ديه زن را نصف ديه مرد قرار داده است؟ بايد ديد آيا مي توان پاسخي براي آن يافت در ابتدا بايد گفت كه پرسش از چرايي تفاوت ديه زن و مرد، پرسش جديدي نيست و در عصر امامان معصوم(ع) نيز اين پرسش مطرح بوده است. در روايت هايي كه از امامان معصوم(ع) در اين زمينه سؤال شده، محور اصلي پاسخ ها را تعبد نسبت به احكام الهي و پاي بندي به سنت رسول خدا(ص) تشكيل مي دهد. كه اين همان روح شريعت و اساس دين داري است و بدون آن اسلام و مسلماني جز ظاهري توخالي چيزي نخواهد بود.

اما تعبد و تسليم در برابر احكام شرع، منافاتي با پي جويي از حكمت و فلسفه آنها ندارد. زيرا ما معتقديم اوامر و نواهي الهي بر مصالح و مفاسد واقعي مبتني بوده و در همه احكام شرع، منافع بندگان و دفع ضرر از آنها لحاظ شده

است.

از بررسي مجموع توجيهاتي كه در اين باب از سوي انديشمندان مختلف بيان شده است مي توان به نحو اختصار به موارد ذيل اشاره نمود:

1. مگر ارزش انساني به بهاي بدني اوست تا امتياز را در ديه ها ارزيابي كنيم. آيا براي ارزيابي انسان در اسلام بايد به سراغ ديه رفت تا ما به التفاوت زن و مرد را در ديه جستجو كنيم؟ يا اينكه در آنجا كه سخن از ارتباط با ملك و وحي و امثال آنهاست، ارزش واقعي انسان را شناخت تا در نهايت ديد كه در آنجا زن نيز سهمي دارد يا نه؟ مسأله ديه صرفاً يك امر اقتصادي است و ملاك ارزيابي انسان نيست، همچنان كه در شريعت براي سگ (اگر جزء كلاب هراش نباشد) ديه تعيين شده است، براي تن انسان نيز ديه اي قائل شده است. ديه، يك حساب فقهي است و ارتباطي با اصول مذهب ندارد. مهم ترين شخصيت هاي اسلامي با ساده ترين افراد از نظر ديه يكسان هستند. ديه مرجع تقليد، ديه يك انسان متخصص، ديه يك انسان مبتكر، با ديه يك كارگر ساده در اسلام يكي است. به دليل اينكه ديه عامل تعيين ارزش نيست و تنها يك ابزار است زن در آيينه جمال و جلال، ص 418.

به بيان ديگر ديه مالي است كه در برابر آسيبي كه به انسان وارد شده است، گرفته مي شود. ر.ك: رياض المسائل، چاپ قديم، ج 2، ص 528. مقدار آن به ارزش شخص آسيب ديده ارتباط ندارد. بنابراين، كسي نمي تواند بگويد چون ديه زن نصف ديه مرد است، زن نصف مرد ارزش دارد. عظمت و ارزش انسان به صفات و كسب

مراتب علمي و عملي وابسته است و در اين جهت مرد و زن يكسانند. قرآن مجيد مي فرمايد:

«پس پروردگارشان دعاي آنان را اجابت كرد [و فرمود] من عمل هيچ صاحب عملي از شما را، از مرد يا زن كه همه از يكديگرند، تباه نمي كنم.» «فَاستَجابَ لَهُم رَبُّهُم أَنِّي لا أُضِيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنكُم مِن ذَكَرٍ أَو أُنثي بَعضُكُم مِن بَعضٍ». (آل عمران(3)، آيه 195).

«هر كس از مرد يا زن كار شايسته كند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگي پاكيزه اي حيات [حقيقي ]بخشيم و مسلماً به آنان بهتر از آنچه انجام مي دادند، پاداش خواهيم داد.» «مَن عَمِلَ صالِحاً مِن ذَكَرٍ أَو أُنثي وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَلَنُحيِيَنَّهُ حَيوةً طَيِّبَةً وَ لَنَجزِيَنَّهُم أَجرَهُم بِأَحسَنِ ما كانُوا يَعمَلُونَ». (النحل (16)، آيه 97).

«و كساني كه كارهاي شايسته كنند مرد باشند يا زن، در حالي كه مؤمن باشند، آنان داخل بهشت مي شوند، و به قدر گودي پشت هسته خرمايي مورد ستم قرار نمي گيرند.» «وَ مَن يَعمَل مِنَ الصّالِحاتِ مِن ذَكَرٍ أَو أُنثي وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَأُولئِكَ يَدخُلُونَ الجَنَّةَ وَ لا يُظلَمُونَ نَقِيراً». (النساء (4)، آيه 124).

«هر كه بدي كند، جز به مانند آن كيفر نمي يابد و هر كه كار شايسته كند مرد باشد يا زن در حالي كه ايمان داشته باشد، آنان داخل بهشت مي شوند و در آنجا بي حساب روزي مي يابند.» «مَن عَمِلَ سَيِّئَةً فَلا يُجزي إِلاّ مِثلَها وَ مَن عَمِلَ صالِحاً مِن ذَكَرٍ أَو أُنثي وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَأُولئِكَ يَدخُلُونَ الجَنَّةَ يُرزَقُونَ فِيها بِغَيرِ حِسابٍ». (غافر (40)، آيه 40).

بنابراين، ارزش انسان به انسانيت او و نائل شدن وي به مراتب والاي قرب الهي است. در اين جهت جنسيت

نقشي ندارد؛ زن و مرد يكسانند و چه بسا زنان از استعداد بهتري برخوردار باشند.

ديه به معناي قيمت نهادن شخص و شخصيت نيست. بدين سبب، اگر يكي از شخصيت هاي بزرگ علمي يا سياسي كشور در جريان يك قتل غير عمد كشته شود، ديه اش با ديه كارگر ساده اي كه اين گونه جان باخته، برابر است. كسي نمي تواند بگويد چون فقدان آن شخصيت خلأ بزرگي در جامعه ايجاد مي كند، ديه اش بيش تر است! چنان كه قتل عمد گناهي بسيار بزرگ است و در اين زمينه زن و مرد تفاوت ندارند. قرآن كريم مي فرمايد: «هر كس كسي را - جز به قصاص قتل يا [به كيفر ]فسادي در زمين - بكشد، چنان است كه گويا همه مردم را كشته باشد.» «مَن قَتَلَ نَفساً بِغَيرِ نَفسٍ أَو فَسادٍ فِي الأَرضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمِيعاً وَ مَن أَحياها فَكَأَنَّما أَحيَا النّاسَ جَمِيعاً». (مائده (5)، آيه 32).

2. از آنجا كه در مسائل اخلاقي هيچ امتيازي بين زن و مرد نيست و در مسأله ديه نيز جنبه خير بودن مطرح نيست، و؛ بلكه مربوط به جنبه بدني است، و چون مردها در مسائل اقتصادي معمولاً بيشتر از زن ها بازدهي اقتصادي دارند، ديه آنها نيز بيشتر است و اين بدان معنا نيست كه از ديد اسلام مرد ارزشمندتر از زن است؛ بلكه تنها بعد جسماني آن دو صنف لحاظ مي شود.

يكي از مراجع معاصر در درس خارج فقه خود موضوع تفاوت ديه زن و مرد را مورد توجه قرار داد كه به طور مختصر به آن اشاره كنيم. ايشان در ضمن جواب اجمالي به اين مسأله متذكر مي شوند كه: ديه بر عكس آنچه در فارسي

گفته مي شود، «خون بها» نيست. خون انسان بالاتر از اين است كه قيمتش اينها باشد؛ بلكه به تصريح قرآن، خون يك انسان برابر با خون همه انسان ها است مائده (5)، آيه 32. ديه جنبه مجازات دارد كه طرف حواسش را جمع كند و ديگر از اين اشتباهات نكند و هم جبران خسارت اقتصادي است. يعني مردي يا زني در اين خانواده از ميان رفته است، جاي او خالي است و اين خلاء، خسارت اقتصادي به آن خانواده وارد مي كند. براي پر كردن اين خسارت اقتصادي ديه داده مي شود. مكارم شيرازي، ناصر، دروس خارج فقه بحث ديات، روزنامه آموزشي پژوهشي فيضيه، شماره 18.

3. در يك جامعه مطلوب ديني كه اسلام در پي تحقق آن است، عمده فعاليت هاي اقتصادي بر دوش مرد گذاشته شده و مهم ترين وظيفه زن، اداره كانون بنيادي ترين هسته تشكيل جامعه، يعني خانواده است. بدين ترتيب آثاري كه از نظر اقتصادي بر وجود يك مرد مترتب مي شود غالباً بيش از يك زن است و از اين رو است كه تحصيل نفقه نيز بر عهده مرد گذاشته شده و بر او واجب است. بر اين اساس فقدان يك مرد از صحنه خانواده و اجتماع، از نظر اقتصادي آثار زيان بارتري بر جاي مي گذارد تا فقدان يك زن. بنابراين عدالت اقتضاء مي كند كه به هنگام ضرر اقتصادي فقدان يك مرد از محيط خانواده و اجتماع به عامل مولد بودن او از حيث اقتصادي توجه شود و بين ديه او و ديه يك زن فرق گذاشته شود. ر.ك: شفيعي سربستاني، ابراهيم، قانون ديات و مقتضيات زمان، دفتر اول. بيان ديگر در حقوق اسلامي

وظايفي خاص به عهده زن و مرد نهاده شده است كه تخلف ناپذير است؛ براي مثال نفقه و خرجي همسر، تهيه مسكن، خوراك، لباس، پرداخت مهريه به عهده مرد گذاشته شده است. اگر زني خود از منبع اقتصادي مستقل و موقعيت شغلي عالي برخوردار باشد، اشكال ندارد؛ ولي از نظر شرع، وظيفه پرداخت مخارج خانه و هزينه مسكن به عهده او نيست و شوهر نمي تواند وي را به پرداخت كمك هزينه خانه و زندگي مجبور سازد. البتّه اگر زن با رضايت خاطر و تمايل دروني شوهر را در اداره بهتر خانه ياري دهد، مسأله اي ديگر است؛ ولي اين وظيفه شرعاً به عهده مرد نهاده شده است.

4. علاوه بر آنچه گذشت بايد توجه داشت؛ اينكه ديه زن نصف ديه مرد است، زن ها بيشتر انتفاع مي برند، زيرا به طور معمول ديه زن به شوهر و بچه ها پرداخت مي شود و ديه مرد به زن و بچه هايش مي رسد و چون با از بين رفتن مرد، زن بيشتر صدمه مي بيند، لذا ديه مرد را بيشتر كرده اند تا مقداري از فشاري كه در نتيجه از دست رفتن مرد، متوجه زن مي شود جبران گردد زيبايي نژاد، محمدرضا، سلسله كلاس هاي آموزشي، دفتر تحقيقات و مطالعات زنان.

سرانجام پس از يك سال كه از فروش منزل ما گذشت با صاحبخانه توافق كرديم كه تا زماني كه مشكلمان حل شود در منزل بمانيم و در پشت ورقه قول نامه ذكر شده كه طبق توافق طرفين خانه تحويل داده خواهد شد. آيا صاحب خانه مي تواند هر زمان كه خواست ما را بيرون كند؟

پرسش

سرانجام پس از يك سال كه از فروش منزل ما گذشت با صاحبخانه توافق كرديم كه تا زماني كه مشكلمان حل شود در منزل بمانيم و در پشت ورقه قول نامه ذكر شده كه طبق توافق طرفين خانه تحويل داده خواهد شد. آيا صاحب خانه مي تواند هر زمان كه خواست ما را بيرون كند؟

آيا مي توانيم شرط بلند شدن از منزل را دادن خسارت ضرر و

زيان از صاحب خانه بابت تاخير در پرداخت پول منزل مان كه باعث متضرر شدن ما شد بگيريم.

آيا با توجه به اينكه بنگاه در مساله اجاره دادن پس از يك سال به ما دخالت نداشته است مي تواند دخالتي داشته باشد.

از نظر حقوقي ما چه مراحلي را بايد طي كنيم تا به حق از دست رفته مان برسيم؟

زيرا صاحب خانه هر طور كه دلش خواست به ما پول داد و ما را خيلي اذيت كرد و ما هم به دليل گرفتار شدن پدرمان در زندان نتوانستيم از حقمان دفاع كنيم و آيا حق شكايت از بنگاه را مادرم دارد.

من به عنوان فرزند اول خانواده مي خواهم كه از حق مادرم و ديگر بچه ها دفاع كنم و آيا مي توانم اين كار را انجام دهم و چگونه؟ و آيا مي شود اين قرارداد را فسخ كرد و ضرر و زيان صاحب خانه را هم داد.

پاسخ

با اهداء سلام و آرزوي صبر و توكل بر خداوند رزاق و برطرف شدن مشكلات نامه هاي قبلي حضرت عالي كه در تاريخ 20/9/80 و 1/6/82و نامه اخير را با دقت خوانديم و بسيار متأسف شديم، لكن قبل از پاسخ به سؤالات حقوقي جهت آرامش روحي و رواني توجه شما را به چند نكته جلب مي كنيم:

الف) بايد پذيرفت مشكلات به وجود آمده ناشي از عدم آگاهي و اطلاع لازم از قانون بيع و اجاره و عدم مراجعه به كارشناس و مشاوره بوده كه در صورت اقدام منطقي و يا مراجعه به قانون با اين نتيجه مواجه نمي شديد، پس بايد پذيرفت و بر خداوند متعال توكل كرد و با

همت و تلاش خسارات گذشته را جبران نمود و از اين تجربه تلخ كمال استفاده نمود.

ب ) هرگز از رحمت خداوند و مساعدت باري تعالي نااميد نشويد كه با حفظ كانون گرم خانواده و ايجاد آرامش روحي و تفكر و انديشه و توكل بر خداوند مي توان خيزش جديدي برداشت و زندگي را دوباره رونق بخشيد.

ج ) خودتان را يك امتحان الهي قرار دهيد كه رمز موفقيت صبر و تلاش و ايمان به خداوند متعال است و گذشته را كاملا فراموش نماييد و سخن از مشكلات گذشته و پيش آمده به ميان نياوريد زيرا در سايه سلامتي پدر و مادر مي توان زندگي بهتر را آغاز نمود. زيرا قرآن فرمود چه بسا چيزي براي شما ناخوشايند باشد ولي نتيجه آن براي شما خير باشد «عسي ان تكرهوا شيئا فهو خير لكم» و خير و سعادت را در همين حادثه و مشكلات خواهيد يافت.

اما پاسخ هاي حقوقي سؤالات شما:

1. با توجه به محتويات نامه هاي جنابعالي معامله انجام گرفته صحيح مي باشد و مالك واقعي خريدار بود و هيچ گونه اعتراضي از طرف فروشنده و يا فرزندان، مادرت و پدرت مسموع نخواهد بود لكن در سؤال اول مرقوم نفرموديد كه تحت عنوان چه قراردادي در منزل سكونت مي كنيد اگر در ضمن قرارداد اجاره قولنامه تنظيم نموده ايد و شرايطي را در آن ذكر نموده ايد تابع همان شرايط مي باشيد لكن بر اساس ماده 234 قانون مدني توافق شما توجيه حقوقي ندارد زيرا شرط ضمن عقد چه بيع و چه اجاره بايد واضح و روشن و ماهيت حقوقي داشته باشد يعني يا بايد شرط صفت

باشد يا شرط نتيجه يا شرط فعل. اما صرف توافق جهت تخليه منزل توجيح حقوقي ندارد و مالك مي تواند هر موقع بخواهد تقاضاي تخليه منزل بنمايد. مگر اين كه در ضمن عقد اجاره توافق بر زمان معين يا پرداخت مبلغ معين باشد و يا در ضمن عقد خارج لازمي باشد لذا كلمه توافق ابهام دارد. بنابراين توصيه مي شود كه اقامت شما در منزل بايد طبق قانون اجاره باشد و مدت و مبلغ آن مشخص باشد و در ضمن آن شروطي را طبق توافق طرفين قيد نماييد تا براي صاحبخانه لازم الاجرا باشد.

2. اين شرط ابتدايي است و باطل و توجيه حقوقي ندارد مگر اين كه ابتداءا ثابت نماييد كه بابت تأخير در پرداخت ثمن منزل براي شما حقي است كه لازمه آن اين است كه به محاكم قضايي مراجعه نماييد و طبق قولنامه فروش و شروط ضمن آن خواهان خسارت تأخير در تأديه ثمن باشيد كه پس از اثبات آن و ذي حقي شما مي توانيد حتي بدون عقد اجاره منزل را تخليه نكنيد ولي اگر معامله قطعي شد و اختلافي در مورد اصل معامله و وجه پرداختي آن نداريد چنين شرطي را نمي توانيد بكنيد.

3. دخالت بنگاه بستگي به توافق طرفين دارد و اگر تاكنون دخالتي نداشته حق مداخله و اظهار نظر در مورد اختلاف مالي و يا قرارداد شما را ندارد.

4. و ديگر اين كه مادرت حق شكايت از بنگاه را ندارد زيرا دخالتي در معامله نداشته و يا اگر داشته اثر حقوقي كه او را مقصر بدانند براي شما ندارد لذا بهتر است كه قضيه تمام شده لحاظ نماييد و

خودتان را بيشتر از اين دچار مشكلات روحي نكنيد و چون خانه به نام مادرت بوده و فروشنده او بوده و معامله قطعي شده و از نظر حقوقي مالك خريدار مي باشد كاري از دست شما نيز ساخته نمي باشد بلكه بهتر است از راه توافق و نزاكت با حضور معتمدين محلي اختلاف را حل نماييد و الا از طريق محاكم قضايي راهي براي اثبات حق شما نمي باشد و به جز اتلاف وقت و نگراني روحي چيزي نتيجه نخواهد داد.

5. حال كه مدت زيادي از معامله شما گذشته است و تاكنون نتوانسته ايد اثبات كنيد كه خريدار شما را اغفال نموده در معامله مغبون شده ايد نمي توانيد از خيار غبن استفاده كنيد زيرا براساس ماده 416 تا ماده 421 قانون مدني در صورتي مي توانيد معامله را فسخ كنيد كه غبن فاحش باشد و بعد از علم به غبن فورا اعمال خيار بكنيد. ثانيا در مورد خيار تأخير ثمن همان موقع طبق ماده 402 مي توانستيد اعمال خيار كنيد و معامله را فسخ نماييد و يا طبق ماده 394 قانون مدني استفاده كنيد و يا معامله را فسخ نماييد ولي جبران خسارت تأخير ثمن در قانون معامله نيامده مگر در باب چك.

در يك اردوي دانشجويي بر اثر يك سانحه كه اشتباه محض بود اينجانب دچار سوختگي شديد از ناحيه دو پا گرديدم كه متعاقب آن يك ماه از درس و دانشگاه به دور ماندم و دچار افت تحصيلي گرديدم علاوه بر آسيب جسمي دچار افسردگي و نگراني در مورد پاهايم شده ام مسؤلين دانشكده

پرسش

در يك اردوي دانشجويي بر اثر يك سانحه كه اشتباه محض بود اينجانب دچار سوختگي شديد از ناحيه دو پا گرديدم كه متعاقب آن يك ماه از درس و دانشگاه به دور ماندم و دچار افت تحصيلي گرديدم علاوه بر آسيب جسمي دچار افسردگي و نگراني در مورد پاهايم شده ام مسؤلين دانشكده هيچ گونه همكاري در مورد تداخلات درسي كه

به دنبال آن به وجود آمد نداشتند و حتي يك واحد درسي من را نيز حذف كردند و حاضر به پرداخت هزينه درمان نيستند و به نظر مي رسد كه اصلا هيچ حادثه اي رخ نداده است.

از شما خواهشمند هستم كه بنده را براي رسيدن به حق قانوني خود راهنمايي فرماييد و به من بگوييد كه چگونه آن حادثه دلخراش را كه موجب ناراحتي هاي فراوان براي من و دوستم كه او نيز آسيب ديد فراموش كنم و يا حداقل كمتر به آن فكر كنيم.

پاسخ

خواهر گرامي ، در ابتدا به خاطر اين حادثه ناراحت كننده كه براي شما و دوستتان اتفاق افتاد متأسفيم و شفاي شما را از خداي مهربان خواستاريم. از سخنان امام علي(ع) درباره حوادث تلخ دنيا آمده است: «دار بالبلاء محفوفه» دنيا خانه اي است كه بلاها و اتفاقات ناگوار ، آن را احاطه كرده است.

رسول خدا(ص) نيز در اين باره مي فرمايند: خداوند راحتي و خوشي و لذت را در بهشت قرار داده ولي مردم در دنيا به دنبال آن مي گردند.

اگر كمي تأمل كنيم متوجه مي شويم اين روايات مي خواهد به ما بگويد از بلاها و ناملايمات دنيا ناراحت نشويد، زيرا اين خاصيت دنيا است كه هر كسي را به طريقي گرفتار مي كند. مهم آن است كه انسان نااميد نشود و از زندگي خود راضي باشد حال براي اينكه اينگونه مشكلات كمتر فكر و ذهن را به خود مشغول كند لازم است به توصيه هاي زير توجه كنيم:

1. هميشه در گرفتاريها به كساني كه وضعيت بدتري نسبت به ما دارند فكر كنيم هر روز صدها اتفاق ناگوار

براي افراد مي افتد كه باعث مرگ، قطع نخاع، نقض عضو و مانند آن مي شود كه يك سوختگي در مقابل آنها چيز مهمي به حساب نمي آيد. كسي در گرفتاريها اين ديد را داشته باشد، به جاي ناراحتي، خوشحال هم مي شود و خدا را شكر گزاري مي كند كه وضعش بدتر نشده است. به قول معروف در مسايل مادي و جسماني نبايد قسمت خالي ليوان ما را از ديدن قسمت پر آن باز دارد.

2. هر بلا و گرفتاري كه براي انسان پيش مي آيد اگر در آن صبور باشد از خدا راضي باشد، باعث آمرزش گناهان او مي شود؛ به همين جهت امام صادق(ع) به هر بيماري كه از مرض بهبود پيدا مي كرد، مي فرمود: تو الان مانند كودكي كه تازه متولد شده و هيچ گناهي ندارد هستي ؛ از اين جهت به تو تبريك مي گويم. چه بسا اين سوختگي باعث آمرزش گناهاني در شما شد كه اگر آن گناهان در نامه اعمالتان باقي مي ماند به آتشي كه هزاران برابر سوزنده تر از آتش دنياست گرفتار مي شديد.

3. ارزش انسان به معنويات و زيباييهايي كه به روح او مربوط مي شود. نه جسم و ظاهرش. بنابراين ما بايد غصه و ناراحتي مان هم مربوط به كمبودهاي معنوي مان باشد اين جسم چند سال مهمان ماست و هنگام مرگ بايد مانند يك لباس كهنه و مندرس آن را از خود دور كنيم.

به قول شاعر :

جان تو را بايد و پايد غم تن چند خوري اگرت هست سر آينه جان ديدن

4. سعي كنيد از تنهايي و فرو رفتن در فكرهاي ناراحت

كننده اجتناب كنيد، و بيشتر با افراد با نشاط ، پرانرژي و مثبت نگر نشست و برخواست كنيد.

5. به دامن طبيعت و صحرا برويد و از تفريح و سرگرمي هاي سالم غفلت نكنيد.

6. با دعا و توسل و شركت در جلسات مذهبي، ايمان و توكل خود را زيادتر كنيد.

7. اگر سوختگي باعث تغيير شكل ظاهري پاهايتان شده ، از حضور در جمع دوستان و بطور كلي جامعه، پرهيز نكنيد ، بلكه با پذيرفتن اين واقعيت سعي كنيد به زندگي خود ادامه دهيد.

8. امام صادق(ع) فرمود در مشكلات مادي هرگز به فكر گذشته و ناراحتي هاي قبلي خود نباشيد ، زيرا گذشته ها تمام شد، و ديگر بر نمي گردد ، و نيز هرگز به فكر آينده نباشيد، زيرا آينده هنوز نيامده ، بلكه زمان حال را در نظر بگيريد (و سعي كنيد آن را از دست ندهيد). معني اين سخن آن است كه به خود اجازه ندهيد كه اتفاقات گذشته و حوادث آينده، زمان كنوني شما را خراب كند.

اما براي رسيدن به حقوق قانوني خود (تأمين هزينه درمان از دانشگاه و يك واحد حذف شده) ( با مشاور حقوقي صحبت شود)

اما از جهت جبران خسارت :

1. همه دانشجويان بيمه هستند شما مي توانيد با مراجعه به معاونت دانشجويي دانشگاه اقدام كنيد و حداقل بخشي از هزينه درمان را دريافت كنيد.

2. و چون اين حادثه دراردو بوده است مسئوليت دانشگاه مضاعف مي شود.

البته چنانچه به نحو عمدي بوده و شما در پيدايش آن مقصر بوده باشد بعيد است بيمه يا مسئولين خدماتي را به شما ارائه كنند.

مناسب به نظر مي رسد به مسئول محترم نهاد

نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه خود مراجعه و از او بخواهيد كه در صورت امكان شما را ياري نمايد.

حقوق مدني طفل و آنچه در فقه درباره طفل هست مساوي است؟

پرسش

حقوق مدني طفل و آنچه در فقه درباره طفل هست مساوي است؟

پاسخ

خير، هر كس اعم از طفل يا بالغ، زن يا مرد مشمول حقوق و تكاليفي مي شود كه بخشي از آن در حقوق اساسي و بخشي ديگر در حقوق مدني و بخشي در حقوق جزاء و ... مطرح مي شود.

مضافا به اين كه همه آنچه كه در فقه درباره طفل يا غير طفل مطرح است در مجموعه حقوق تدوين نشده است به عبارت ديگر گرچه حقوق كشور ما بر اساس فقه اماميه بنا شده است اما اولا، حقوق خواه براي طفل يا غير آن منحصر در حقوق مدني نيست چه اين كه اگر چه طفل نمي تواند مرتكب جرم شود (به لحاظ اين كه به سن بلوغ نرسيده است) اما بسياري از تخلفات كه تعزير دارد براي وي مطرح است علاوه بر آن كه مي تواند به عنوان موضوع جرم يعني كسي كه جرم نسبت به او صورت مي گيرد مخاطب و مشمول حقوق جزا باشد.

ثانيا، همه آنچه كه در فقه مطرح شده است به شكل قانون و مقررات در نيامده است.

يك طبقه آپارتمان كه 74متر است , خريداري كرده ام كه بر روي آن سه طبقهء ديگر هست كه هر طبقه را خريداري كرده اند و تعداد افراد خانوار آنان بيش تر از ما است . طبق قانون تملك آپارتمان هزينه هاي مشترك براساس متراژ خانه يا تعداد نفرات بايد محاسبه شود, ولي آنان ق

پرسش

يك طبقه آپارتمان كه 74متر است , خريداري كرده ام كه بر روي آن سه طبقهء ديگر هست كه هر طبقه را خريداري كرده اند و تعداد افراد خانوار آنان بيش تر از ما است . طبق قانون تملك آپارتمان هزينه هاي مشترك براساس متراژ خانه يا تعداد نفرات بايد محاسبه شود, ولي آنان قبول ندارند. در ضمن انباري از زير زمين وجود داردكه همهء طبقات در آن شريك هستند و در آن جا موتور خانه و پمپ آب گذارده اند كه باعث مزاحمت است . نيزماشين هايشان را جلوي منزل ما پارك

مي كنند كه باعث مزاحمت است . لطفاً حكم اسلام در موارد فوق را بيان بفرماييد.

پاسخ

هزينه هاي مشترك مانند تلفن , آب و برق بر اساس قراردادي است كه هنگام خريد توافق كرده ايند,يا بر اساس قوانين دولت است . اگر راجع به آن ها مشكل داريد, مي توانيد در خواست انشعاب جديد بكنيد. البته مقداري از قيمت آن را با توافق صاحبان طبقات بالا از آنان دريافت كنيد.

در هر صورت اگر قانون تملك آپارتمان ها بر اساس متراژ يا بر اساس تعداد نفرات باشد, شما كه تعداد نفرات ومتراژ خانه تان كمتر است , بايد هزينه ها را كم تر پرداخت نماييد و اگر آنان قبول نمي كنند, به شما ظلم مي كنند و حق شكايت داريد.

در مورد انبار مشترك اگر شما كه ذوالحق و شريك هستيد, راضي نباشيد موتور و پمپ آب در آن جاباشد, آنان بدون رضايت شما حق ندارند اين كار را انجام دهند, چون در ملك مشاع تمامي شركا بايد راضي به تصرفات يكديگر باشند.

در مورد پارك اتومبيل جلوي منزلتان و كثيف كردن آن جا, نظر اسلام اين است كه آنان حق ندارند به شما اذيّت و آزار برسانند. به آنان تذكر بدهيد و اگر گوش و توجهي نكردند, به دادگاه شكايت كنيد; گرچه بهتر است كدخدامنشانه و با جلسه و صحبت , مشكلات را حل نماييد.

كارمند بيمارستان و در عين حال دانشجوي رشتهء رايانه هستم . چند ماهي است ازدواج كرده ام , ولي هنوز عروسي رسمي صورت نگرفته است . والدين خانمم حتّي اجازهء بيرون رفتن با همسرم را به ما نمي دهند. آيابراي برطرف كردن اين مشكل مي توانم به مراجع قانوني مراجعه كنم ؟

پرسش

كارمند بيمارستان و در عين حال دانشجوي رشتهء رايانه هستم . چند ماهي است ازدواج كرده ام , ولي هنوز عروسي رسمي صورت نگرفته است . والدين خانمم حتّي اجازهء بيرون رفتن با همسرم را به ما نمي دهند. آيابراي برطرف كردن اين مشكل مي توانم به مراجع قانوني مراجعه كنم ؟ اگر جواب مثبت است , كجا

بايد مراجعه كنم ؟

پاسخ

برادر عزيز وگرامي ! از اين كه ما را محرم راز خود دانسته و با ما مكاتبه كرده ايد, متشكريم .

از ديدگاه اسلام وقتي صيغهء شرعي بين زن و مردي خوانده شد, به يكديگر محرم مي شوند و مي توانند تمام التذاذزن و مردي را كه عروسي رسمي كرده اند, از هم ببرند, منتهي بعضي شهرها و به خصوص برخي از خانواده ها روي اين موضوع حساسيت دارند كه تا ازدواج رسمي انجام نگيرد, دختر را در اختيار شوهر قرار ندهند و حتّي اجازه نمي دهند به اتفاق هم بيرون بروند. اين ها يقيناً اشتباه مي كنند و در پيشگاه خداوند مسئول اند.

اگر آن ها به دليل كم سوادي يا جهل به مسايل شرعي , در اشتباهند, از شما برادر عزيز كه جوان تحصيل كرده هستيد, بسيار بعيد است يك امر داخلي قابل حل بين خود را به دادگاه بُرده و همه را از امر خصوصي آگاه سازيد.

هنوز هم زماني از ازدواج شما نگذشته است . عجله نكنيد, كه عجله كار شيطان است .

اگر به راهكارهاي زير توجه شود, اميد است مشكل شما حل گردد:

1 با همسرتان صحبت كنيد كه ساعاتي از روز را به بهانهء خريد يا ديدار با يكي از بستگان در محلّي به انتظارشما باشد, تا با هم قدم بزنيد و حرف بزنيد.

2 به يكي از بستگان خانوادهء همسر كه والدين او از ايشان شنوايي دارند, بگوييد كه آنان را از سوء عاقبت اين كار متنبّه سازد.

3 در صورت امكان زمان عروسي را جلو بيندازيد.

4 مدت ها صبر كرده ايد, چند ماه ديگر هم دندان به

جگر بگذاريد و به هيچ وجه به فكر دادگاه نباشيد.

دو نفر زن و مرد كه سي سال پيش ازدواج كرده اند و اكنون زن درخواست مهريه خود را مي كند, درحالي كه مهريه او مبلغ ناچيزي بوده است , آيا مهريهء او به روز پرداخت مي شود؟

پرسش

دو نفر زن و مرد كه سي سال پيش ازدواج كرده اند و اكنون زن درخواست مهريه خود را مي كند, درحالي كه مهريه او مبلغ ناچيزي بوده است , آيا مهريهء او به روز پرداخت مي شود؟

پاسخ

اخيراً قانوني در مجلس شوراي اسلامي تصويب شده است كه نرخ مهريه هاي سال هاي گذشته براساس جدول خاصي به قيمت بالاتر ارزيابي مي شود. جدول اين نرخ ها در كتاب هاي حقوقي آمده است و دفترخانه هاي ازدواج و طلاق از آن اطلاع دارند. از اين دو طريق مي توانيد آگاهي بيش تري كسب كنيد.

ميزان حقوق مرد و زن نسبت به يك ديگر را بيان كنيد.

پرسش

ميزان حقوق مرد و زن نسبت به يك ديگر را بيان كنيد.

پاسخ

در اين مورد جزوه اي براي شما ارسال مي شود.

حقوقي بر عهدهء زن و شوهر است كه بايد آن را مراعات كنند, اما حقوقي كه به گردن مرد است :

1 بر مرد لازم است بعد از تشكيل زندگي , مسكن , پوشاك و خوراك زنش را مطابق شأن او فراهم كند و ازاشتباهات او درگذرد و آبرويش را نريزد و بداخلاقي نسبت به زنش نكند.(1)

2 هم خوابي بر مرد في الجمله واجب است ; البته بعد از مراسم زفاف و نزديكي .(2)

اما حقوقي كه بر عهدهء زن است :

1 زن بايد خود را براي تمتع و تلذّذ شوهرش آماده كند, مثلاً از تنظيف و تزيين و آرايش و تمكين نفس (خود را در اختيار شوهر قرار دادن ) مضايقه نكند.(3)

2 بدون اجازهء او از خانه بيرون نرود و در خرج هايي كه مي كند, اگر از پول شوهرش هست بدون اجازهء اونباشد.

تذكر اين نكته لازم و ضروري است كه اساس خانواده , بر عشق و محبت به يك ديگر و عفو و گذشت ودوري از يك دندگي ها و لج بازي ها استوار است . بسياي از زندگي ها به خاطر يك رنگي و لج بازي تلخ و ناگوارمي شود با اين كه از نعمت سلامتي و رفاه نسبي برخوردارند, با اين حال , مشاهده مي شود بين زن و شوهر به خاطر مسائل جزئي و خودخواهي هاي بي مورد, اختلاف و نزاع روي مي دهد.

قرآن مي فرمايد:

آن ها آرامش يابيد و دوستي و مهرباني در بين شما قرار داده , همانا

در اين قرار نشانه هايي براي متفكران است >.

اگر دو همسر به اين واقعيت پي ببرند كه رفتار و دوستي شان , تنها سازندهء زندگي دراز مدّت و پر مسئوليت ايشان و فرزندانشان است , هرگز فراموش نمي كنند كه عصبانيت ها و خشم هاي فصلي و زودگذر و گله مندي هانبايد ويران كنندهء زندگاني ايشان باشد. از حكيمي پرسيدند: .(4)

(پ_اورقي 1.امام خميني , تحرير الوسيله , ج 2 ص 315 مسئله 8و ص 303

(پ_اورقي 2.همان , ص 303 مسئله 1

(پ_اورقي 3.همان , ص 303و 305

(پ_اورقي 4.سيد علي كمالي , قرآن و مقام زن , ص 102

مدت سه سال است ازدواج كرده ام و يك پسر دارم . شوهرم مرادر روستا همراه با مادر و خواهر و برادرانش مسكن داده است , در حالي كه در حين عقد به او گفتم در روستا زندگي نمي كنم . اكنون دو ماه است به خانهء پدرم آمده ام و اواز من شكايت كرده است . خواسته هاي من بي ج

پرسش

مدت سه سال است ازدواج كرده ام و يك پسر دارم . شوهرم مرادر روستا همراه با مادر و خواهر و برادرانش مسكن داده است , در حالي كه در حين عقد به او گفتم در روستا زندگي نمي كنم . اكنون دو ماه است به خانهء پدرم آمده ام و اواز من شكايت كرده است . خواسته هاي من بي جا نيست . من نمي توانم در روستاكنار مادر و خواهر و برادرانش كه بعضي از آن ها معتاد هستند, زندگي كنم . لطفاً به من بگوييد در دادگاه چگونه از خود دفاع كنم ؟ او حتي در خرجي دادن به من كوتاهي كرده و مرا در مضيقه قرار داده است .

پاسخ

خواهر گرامي ! با تشكر از شما كه ما را محرم اسرار خويش دانستيد.

در اين مورد بايد گفت بر مرد لازم است مسكن و خوراك و پوشاك مناسب رابراي همسر و فرزندانش تهيه نمايد و آنان را از اين جهات در مضيقه قرار ندهد. شمامي توانيد ادعا كنيد:

1 در اين سه سال , حق مسكن كه هنگام عقد شرط كرده بودم در روستا زندگي نكنم , از من سلب شده است و تا كنون به اجبار در كنار مادر و خواهر و برادرانش باسختي زندگي كرده ام , با اين كه ايشان مي توانست مسكن مناسب تهيه كند;

2 رفتار و اخلاق او با من نامناسب بود و من از حيث غذا و پوشاك در مضيقه بودم .

گاه لباس من توسط مادر شوهرم و گاه توسط پدرم تهيه مي شد;

3 من خواهان طلاق نيستم و مي خواهم با شوهرم زندگي كنم

. مشروط بر اين كه حقوق اسلامي را درباره من روا دارد و به شرايطي كه ضمن عقد قول داده عمل نمايد.

آيا بعد از طلاق شوهر مي تواند مخارجي را كه در دوران نامزدي به همسرش داده است مطالبه كند

پرسش

آيا بعد از طلاق شوهر مي تواند مخارجي را كه در دوران نامزدي به همسرش داده است مطالبه كند

پاسخ

قاعدتا در اين موارد، زوج ادعاي خسارت كرده و مخارج را مطالبه مي نمايد و چنانچه طلاق (اگر عقدي صورت گرفته باشد) به تقاضاي زوجه باشد، بايد جوابگوي خسارات نيز باشد.

شركت سهامي بودن قطار خلاف قانون اساسي نيست ؟

پرسش

شركت سهامي بودن قطار خلاف قانون اساسي نيست ؟

پاسخ

«سهامي خاص» لزوما به معناي بخش خصوصي نيست؛ بلكه اصطلاحا به شركت هايي اطلاق مي شود كه تمامسرمايه آنها در موقع تأسيس توسط مؤسسين تأمين گرديده است. چه مؤسس دولت باشد يا بخش خصوصي وحداقل سرمايه آن 000/000/1 ريال است. در مقابل آن سهامي عام است كه بخشي از سهام آن توسط غير مؤسسينخريداري مي شود و حداقل سرمايه آن 000/000/5 ريال است.{J

در چه صورت وكيل مي تواند از موكل اجرت دريافت كند؟

پرسش

در چه صورت وكيل مي تواند از موكل اجرت دريافت كند؟

پاسخ

اگر در قرارداد و عقد وكالت به ثمر رسيدن و نتيجه كار شرط شده باشد -مثلا وكيل بگويد من اين مبلغ را مي گيرم وفلان زنداني را آزاد مي كنم يا فلان حق را براي شما اثبات مي كنم -در صورت عدم موفقيت وكيل حق گرفتن اجرت راندارد و اگر قبلا وجهي را دريافت كرده بايد به موكل برگرداند؛ ولي اگر قرارداد وكالت فقط انجام كار باشد - مثلا بررسيو دنبال كردن پرونده يا دفاع از حقوق موكل در دادگاه ها- بعد از پايان يافتن كار حق دريافت اجرت را دارد. البته اينگونه شرايط گاهي در ضمن عقد وكالت از طرف وكيل با موكل به صورت صريح بيان مي شود و گاهي نيز از قرائن وعرف جاري وكالت فهميده مي شود.{J

آيا ازدواج موقت نيازي به مراجعه به محضر دارد؟

پرسش

آيا ازدواج موقت نيازي به مراجعه به محضر دارد؟

پاسخ

ازدواج موقت نيز نوعي تشكيل خانواده است و بر اساس قوانين و مقررات انضباطي مربوط به خانواده بايد ايجاد وانحلال آن در دفاتر رسمي ازدواج و طلاق ثبت شود.

اگر در مدت ازدواج موقت زن حامله شود آيا فرزندي كه بعدا به دنيا مي آيد متعلق به پدر است و مسئوليتي بر عهده اوست

پرسش

اگر در مدت ازدواج موقت زن حامله شود آيا فرزندي كه بعدا به دنيا مي آيد متعلق به پدر است و مسئوليتي بر عهده اوست

پاسخ

فرزنداني كه از طريق ازدواج موقت به دنيا مي آيند متعلق به پدر و مادر هستند و مخارج آنان بر عهده پدر است و ازتمام حقوقي كه فرزند بر پدر و مادر دارد برخوردار مي باشند. {J

فرق وضع يد و خلع يد چيست ؟

پرسش

فرق وضع يد و خلع يد چيست ؟

پاسخ

وضع يد و خلع يد دو اصطلاح فقهي و حقوقي هستند. منظور از «وضع يد» در اختيار داشتن و تصرف كردن دراشياي منقول يا غير منقول است و اين تصرف در فقه اسلامي و قانون مدني، اگر همراه با ادعاي مالكيت از جانبمتصرف كنوني باشد، او مالك شناخته مي شود، مگر اينكه دليل و بيّنه اي بر خلاف آن اقامه شود. از وضع يد، به امارهتصرف و يا اماره يد تعبير مي شود و در قانون مدني ايران ماده 35 آمده است: تصرف بي عنوان مالكين دليل بر ماليكتاست مگر اينكه خلاف آن ثابت بشود.

خلع يد

خلع يد در قبال وضع يد است؛ يعني، به هر كيفيتي كه بر مالي وضع يد شد، رفع يد از آن مال نيز، تخليه يا خلع يدمحسوب مي شود، كه در ذيل به مواردي از اسباب خلع يد اشاره مي شود:

1 - وجود دليل معتبر بر خلاف اماره تصرف، موجب حكم به تخليه و خلع يد مي شود.

2 - به موجب قانون ثبت املاك ماده 22، پس از ثبت ملك در دفتر املاك، دولت فقط كسي را مالك مي شناسد كهملك به نام او در دفتر به ثبت رسيده است، و اماره تصرّف نسبت به آن ملك پذيرفته نيست.

3 - در جايي كه حكم به تخليه و خلع يد توسط قانون داده مي شود؛ مانند:

الف) تخليه براي اجراي عمليات نوسازي.

ب) خلع يد از زارع مستنكف.

ج) خلع يد از غاصب متصرف.

4 - خلع يد به وسيله يكي از معاملات قانوني كه به موجب آن متصرف عين را با اختيار خود در اختيار طرفمعامله قرار مي دهد.{J

قانون مدني چيست ؟

پرسش

قانون مدني چيست ؟

پاسخ

قانون مدني (Civil low) غير از جامعه مدني (Civil Society) است. «قانون مدني» بخشي از روابط حقوقي است كهبا تفاوت هايي در همه جهان و در همه اعصار وجود داشته و خواهد داشت؛ ولي «جامعه مدني» ايده خاصي نسبت بهساختار جامعه و حكومت است. اين اصطلاح اصالتاً غربي است و جامعه مدني معاصر غرب _ كه پس از رنسانس(Renaissance) و در دوران مدرنيته (Modernite) شكل گرفت _ مبتني بر نگرش فلسفي خاصي نسبت به انسان وحقوق و ارزش هاي اوست. مباني اين نظريه عبارت است از:

1- فردگرايي (Individualism)

2- سكولاريسم (Secularism)

3- خردبسندگي (Ratinolism) و واپس زدن سنت هاي ديني، عرفاني و وحياني و... . البته آنچه توسط برخي درجامعه ما تبليغ مي شود، جامعه مدني اسلامي، است. ليكن تا كنون تعريف و تصوير جامعي از آن به دست داده نشدهاست. براي آگاهي بيشتر ر . ك: فصلنامه نقد و نظر، سال سوم، شماره چهارم، پائيز 76، شماره مسلسل 12، مقاله:پارادوكس جامعه مدني ديني، احمد واعظي.

اگر زن يا مرد از وظايف خويش در زندگي شانه خالي كرد از نظر جزايي و حقوقي چه كيفري دارد؟

پرسش

اگر زن يا مرد از وظايف خويش در زندگي شانه خالي كرد از نظر جزايي و حقوقي چه كيفري دارد؟

پاسخ

اين مسأله، بستگي به شرايط، ميزان و چگونگي تخلف دارد. در درجه اول دادگاه، طرفين را به انجام وظايف خودالزام مي كند و در صورت عدم رعايت خاطي، برحسب درخواست شاكي و اهميت موضوع، تصميمات ديگري اتخاذمي كند.{J

اگر مرد مدتي از دادن نفقه به زن خودداري نمايد و زن به دادگاه شكايت نمايد چه حكمي صادر خواهد كرد؟

پرسش

اگر مرد مدتي از دادن نفقه به زن خودداري نمايد و زن به دادگاه شكايت نمايد چه حكمي صادر خواهد كرد؟

پاسخ

طبق ماده 1112 و 1129 قانون مدني در صورت «الف» و «ب» اگر با صدور اجراييه دادگاه عليه شوهر، حكم اجرانشود، زن حق طلاق خواهد داشت. از نظر حقوقي نفقه زن مانند نفقه اقارب نيست كه تابع نياز باشد؛ بلكه از لوازم حقوقي عقد نكاح است. ازاين رو تا زماني كه زن به وظايف زناشويي عمل كند حق نفقه دارد، هر چند از خود دارايي كافي داشته باشد. افزون بر آن از نظر اسلام زن داراي استقلال مالي است و دارايي او ربطي به شوهر و وظايف اوندارد.

در صورتي كه زن ناشزه باشد و مرد به دادگاه رجوع كند دادگاه چه حكمي صادر مي كند؟

پرسش

در صورتي كه زن ناشزه باشد و مرد به دادگاه رجوع كند دادگاه چه حكمي صادر مي كند؟

پاسخ

در صورت «الف» و «ب»، دادگاه گواهي عدم امكان سازش صادر مي كند و به استناد آن، مرد مي تواند همسر خود راطلاق دهد. در اين جا نيز مانند مسأله بالا بايد توجه كرد كه انجام وظايف زناشويي لزوما تابع نياز طرف مقابل نيست؛بلكه از لوازم حقوقي عقد نكاح است.

اگر مرد و زن هر دو از وظايف زناشوئي امتناع كنند دادگاه چه حكمي صادر مي كند

پرسش

اگر مرد و زن هر دو از وظايف زناشوئي امتناع كنند دادگاه چه حكمي صادر مي كند

پاسخ

نشوز زن موجب اسقاط حق نفقه او است؛ مگر آن كه عذر موجهي در عدم تمكين داشته باشد، مثل اين كه خطري از ناحيه شوهر متوجه او باشد و بدين جهت ناچار به ترك خانه شود و يا به علت ابتلاي شوهر به امراض مقاربتي، از نزديكي با او امتناع كند.

(2) نشوز مرد حق درخواست طلاق براي زن را پديد مي آورد، ضمن آن كه در زماني كه مرد از دادن نفقه خودداري مي كند، زن مي تواند براي تهيه معاش از خانه خارج شود و در زمان تهيه معاش، اطاعت از شوهر نسبت به ماندن درخانه واجب نيست.

از مطالب بالا روشن مي شود كه مسأله نسبت به نوع تخلفات متفاوت است؛ مثلاً اگر اول زن تمكين نكند حق نفقه ندارد. بنابراين ندادن نفقه در زمان عدم تمكين زن، به معناي نشوز مرد نيست. هم چنين اگر مرد نفقه ندهد، خروج زناز خانه در امر تحصيل معاش، نشوز نيست. هم چنين است اگر عدم تمكين زن ناشي از تهديدات جاني يا بيماري هاي مقاربتي مرد باشد. ليكن اگر نوع رفتارها به گونه اي باشد كه عنوان نشوز بر رفتار هر يك از دو طرف صادق باشد، صرف اين كه زن آغازگر بوده يا مرد؟ تأثيري از نظر حقوقي ندارد و هر يك

از طرفين حق اقامه دعوي دارند. بنابراين اگر زن شاكي باشد، طبق «ج1» و اگر مرد شاكي باشد طبق «ج2» عمل خواهدشد و اگر هر دو شكايت كنند، نتيجه واحد خواهد بود.

آيا ازدواج موقت از نظر قانوني آزاد است ؟

پرسش

آيا ازدواج موقت از نظر قانوني آزاد است ؟

پاسخ

ازدواج موقت همان طور كه از نظر شرعي جايز و رواست، از نظر قانوني نيز منعي ندارد، ليكن اين به معناي آن نيست كه جاي خاصي داشته باشد و يا كسي متكفل اجراي آن باشد. ازدواج موقت همچون ازدواج دائم، نوعي تشكيل خانواده است كه با شرايط ويژه ديني و تشريفات قانوني خاص خود مانند ثبت در دفتر ازدواج و طلاق انجام پذير است. بنابراين هر كسي مي تواند از فرد مورد نظر خود بر اساس متعارف، خواستگاري و با مراجعه به مراجع رسمي، عقد نكاح موقت را جاري و ثبت نمايد.

همسرم كه چند سال است او را نامزدكرده ام در دانشگاه يكي از شهرستان هاي دور قبول شده و اصراردارد كه به تحصيل ادامه دهد آيا از نظر شرع و قانون چنين حقي دارد

پرسش

همسرم كه چند سال است او را نامزدكرده ام در دانشگاه يكي از شهرستان هاي دور قبول شده و اصراردارد كه به تحصيل ادامه دهد آيا از نظر شرع و قانون چنين حقي دارد

پاسخ

در صورتي كه همسرتان قبل از عقد با شما شرط نكرده باشد كه در هر شرايطي بايد درس بخواند، از نظر شرعي وقانوني نمي تواند بر آنچه اشاره كرده ايد اصرار ورزد. حتي نمي تواند تقاضاي طلاق با اخذ مهريه بنمايد. در عين حال توصيه مي شود حتي الامكان موضوع را به خوبي و با وساطت بزرگان فاميل حل كنيد. در اين رابطه چند نكته را به شماتوصيه مي كنيم:

1_ بايد همسرتان را متوجه اين نكته بكنيد كه صرف درس خواندن و دانشگاه رفتن، نبايد به صورت يك بت درآيد و باعث بر هم زدن زندگي شود.

2_ در صورت امكان نسبت به اين كه ايشان در اصفهان دانشجوي مهمان شوند، اقدام نماييد.

3_ راه حل ديگر ™Ơاست كه ايشان بار ديگر در كنكور شركت كند و در رشته هايي كه در اصفهان پذيرش دارد، درس بخواند و يا اين كه بايك دانشجوي ديگري، جاي خود را عوض كند. به اين كه چند سال ديگر نيز دور از يكديگر بمانيد، توصيه نمي كنيم؛ ولي اگر خودتان به اين مسأله راضي شديد، مانعي ندارد. از طرف ديگر طلاق نيز پس از پنج سال عقد، صحيح به نظر نمي رسد از اين رو لازم است كه تلاش كنيد كه اين مشكل را با كمك بزرگ ترها و به صورت مسالمت آميز برطرف نماييد.

آيا از نظر قانون مرد مي تواند بدون رضايت همسرش همسر دوم اختيار كند؟

پرسش

آيا از نظر قانون مرد مي تواند بدون رضايت همسرش همسر دوم اختيار كند؟

پاسخ

قانون به طور مطلق، اختيار همسر دوم را منوط به اجازه همسر اول نمي داند؛ بلكه اين مسأله را به صورت شرط ضمن العقد درآورده است و اگر مرد آن را بپذيرد، از نظر اين كه آيا بدون اذن همسر اول مي تواند ازدواج موقت كند يانه، بستگي به اطلاق و تقييد مورد تعهد دارد؛ يعني، اگر متعهد شده است كه بدون اذن همسر اول ازدواج ديگري نكند، اين مطلب اطلاق دارد و شامل ازدواج موقت نيز مي شود؛ ولي اگر فقط متعهد شده است كه همسر دائم اختيارنكند، در اين صورت مي تواند بدون اذن همسر اول، ازدواج موقت كند؛ هر چند از نظر زمان بسيار طولاني باشد؛ چون اين از نظر قانوني ازدواج دائم نيست. از طرف ديگر ازدواج موقت نيز ازدواجي رسمي است، هر چند كوتاه مدت باشد و بايستي تشريفات قانوني را از نظر ثبت در دفاتر رسمي ازدواج طي كند.

اگر در جايي قسمتي از اموال يك شخص به ناحق مصادره شد او مي تواند تقاص نمايد؟

پرسش

اگر در جايي قسمتي از اموال يك شخص به ناحق مصادره شد او مي تواند تقاص نمايد؟

پاسخ

اگر واقعاً اموال كسي به دست حكومت بدون دليل قانوني و شرعي مصادره شده باشد و شخص نتواند از طريق قانوني حق خويش را استيفا نمايد در اين صورت مي تواند با اذن مجتهد جامع الشرايط تقاص نمايد.

بعد از واگذاري يك قطعه زمين از سوي هيئت هفت نفره , مالك آن مدعي زمين است , وظيفه ما چيست ؟

پرسش

بعد از واگذاري يك قطعه زمين از سوي هيئت هفت نفره , مالك آن مدعي زمين است , وظيفه ما چيست ؟

پاسخ

اگر زمين موات بوده و شما آن را آباد كرده ايد، شرعا شما مالك هستيد و ادعاي آن مالك مسموع نيست، ولي در عين حال مساله مربوط به هيات هفت نفره و امور اراضي است. هر حكمي كه طبق ضوابط بكنند، مورد تاييد است، چون در هيات، يك نفر به عنوان نماينده ولي فقيه نظارت دارد.

مال صغير را چگونه مي توان در شركتي سرمايه گذاري كرد؟

پرسش

مال صغير را چگونه مي توان در شركتي سرمايه گذاري كرد؟

پاسخ

تصرف در اموال صغير بدون اجازه از قيم شرعي (مانند پدر يا جد پدري اگر حيات داشته باشند) ويا كسي كه از طرف حاكم شرع قيم قرار داده شده آن هم با رعايت مصلحت صغير جايز نيست. بنابراين اگر قيم خودش و يا كسي كه از طرف او مجاز است با اموال صغير تجارتكند و سهم صغير را بدهد و اين كار هم به مصلحت صغير باشد اشكال ندارد.{J

از نظر حقوقي در اطاعت از پدر و مادر كدام يك مقدمند؟

پرسش

از نظر حقوقي در اطاعت از پدر و مادر كدام يك مقدمند؟

پاسخ

رعايت حقوق و احترام پدر و مادر بر فرزند لازم است و فرقي بين حقوق پدر و مادر نيست، گرچه در بعضي روايات نسبت به احترام مادر بيشتر تأكيد شده است.{J

وضعيت حقوقي (ارث , حضانت ) فرزندان متولد شده از عمل تلقيح چگونه است ؟

پرسش

وضعيت حقوقي (ارث , حضانت ) فرزندان متولد شده از عمل تلقيح چگونه است ؟

پاسخ

اگر كسي با نطفه اجنبي تلقيح كرد فرزند ملحق به شوهر اين زن نمي شود بلكه ملحق به صاحب نطفه است؛ و شوهر زن نسبت به اين بچه بيگانه محسوب مي گردد ولي زني كه نطفه در رحمش قرار گرفته مادر بچه محسوب مي شود و در باب ارث بايد احتياط شود،(تحريرالوسيله ج 4 ص 471).{J

فلسفه برده داري و مشروعيت آن در اسلام چيست؟ چرا اسلام كه دين آزادي و رهائي بخش است برده داري را به طور كلي لغو نكرده است؟

پرسش

فلسفه برده داري و مشروعيت آن در اسلام چيست؟ چرا اسلام كه دين آزادي و رهائي بخش است برده داري را به طور كلي لغو نكرده است؟

پاسخ

نظام هاي اجتماعي در هر دوران تابعي از مجموعه شرايط اقتصادي , سياسي , فرهنگي و ... مي باشد. همان گونه كه امروزه نظام كارگري و كارفرمايي و ... در جهان حاكم است و شرايط اقتصادي , اجتماعي , فرهنگي خاص آن را ايجاب نموده است . تا چند قرن پيش در تمامي جهان نظام برده داري روش مناسب براي اداره امور آن دوران بوده است ; به گونه اي كه هيچ نظامي در شرايط آن روز امكان جايگزيني آن را نداشته است . از اين رو مناسب ترين شيوه در شرايط آن روز, شيوه برده داري بوده است . بررسي زمينه هاي اين موضوع بسيار وسيع و گسترده و از مجال اين پاسخ خارج است . اسلام نيز با توجه به اينكه تغيير اساسي در سيستم اجتماعي آن روز نه ضروري بوده و نه ممكن , به اصل اين مسائله صحه گذاشت , ولي با وضع قوانين در چند جهت حركت كرده است :

1- تأمين حقوق افراد با وضع قوانين در مورد كيفيت استرقاق (بنده گرفتن) و تحريم آن جز در موارد خاص.

2- وضع قوانين در جهت حمايت از حقوق بردگان و تنظيم روابط صحيح بين مالك و برده .

3- ترغيب مردم به آزادسازي بردگان و وضع قوانيني براي حصول اين مقصود (مانند كفارات و شرايط عتق ). در مجموع اسلام شرايطي را براي بردگان فراهم ساخت كه آنان به مقامات و درجات مهم علمي و

سياسي در جامعه اسلامي دست يافتند و حتي مدت ها حكومت ((مماليك )) بر بسياري از نقاط كشورهاي اسلامي پديدار شد. در حقيقت اسلام با فراهم آوردن شرايط انساني و عاطفي براي زندگي بردگان , بردگان را از سراسر دنيا مشتاق به پيوستن به جامعه اسلامي نمود و آنان در بازگشت به موطن خود همراه با آزادي، مبلغ و مروج اسلام مي شدند. اسلام راه برده شدن افراد آزاد را مسدود كرد و از سوي ديگر راه آزادي بردگان را گشود و مسلما" يكي از عوامل دگرگوني نظام بردگي در جهان , نقش اسلام در اين زمينه بوده است . كنيزها نيز در اين بين مشمول همين قاعده و قانون بوده اند. آنان از كشورهاي ديگر كه در جنگ با مسلمانان اسير مي شدند, و يا به صورت تجاري وارد ممالك اسلامي مي گشتند, با فرهنگ اسلامي و مزاياي نجات بخش آن آشنا شده و بسياري از آنان همانند ديگر مردم در جامعه اسلامي زندگي مي كردند و مالكيت كنيز در حكم عقد ازدواج بود و موجب محرميت به مالك آن مي گرديد. بجاست بدانيم كه مادر برخي از ائمه ما كنيز بوده اند, حتي مادر امام زمان (عج ) نيز كنيزي رومي بوده است . سخن در اين مقوله بسيار گسترده مي باشد. اما توجه به اين نكته مهم است كه تنها عاملي كه در اسلام مجوز استرقاق (گرفتن بنده و كنيز) است موردي است كه كساني در جنگ با اسلام به عنوان دين حق اسير شده باشند و پرواضح است كسي كه به خداوند رحمان كفر ورزيده است و باز به اين حد

هم بسنده نكرده است بلكه با دين حق مبارزه مي نمايد. آيا حق حيات براي اين گروه قائل شدن , جز از روي تفضل الهي است ؟! معذ لك , اسلام حق حيات اينان را تضمين كرده، كشتن اسير را جز در شدت درگيري و در معركه جنگ روا ندانسته است , لكن بايد اين افرادي كه از آزادي عمل خود سوء استفاده نموده عليه دين خدا قيام نموده در نبرد عليه دين خدا و مؤمنين به آن شركت جسته است , دايره فعاليت هايشان و آزادي آنها محدود گردد. با وجود اين آموزه هاي بسياري در اسلام براي رهايي آنان ارائه نموده است و براي تحقق اين آموزه ها نيز پاداش بسيار زيادي قرار داده است .

براي مطالعه بيشتر ر . ك :

1- تفسير الميزان، علامه طباطبايي، ج 6 (عربي) ج 12 (فارسي) ، ذيل آيت 116 تا 120 (سخني درباره بردگي و بردگي گرفتن)

2- اسلام و مسأله آزادي , بردگي , موسوي زنجاني

3- از بردگي روم قديم تا ماركسيسم , حجتي كرماني

4- فرآورده هاي ديني , ناصر مكارم

5- برده داري در روم باستان , بيدار فكر

6- حقوق بشر, اسدالله مبشري

7- نگاهي به بردگي , محمد علي گرامي

8- بردگي در اسلام , صادق ايرجي

چرا حضانت و سرپرستي اطفال به پدر واگذار مي شود، مگر مادر عاطفه ندارد و يا اطفال به مادر و محبت هاي روحي مادر نياز ندارند؟

پرسش

چرا حضانت و سرپرستي اطفال به پدر واگذار مي شود، مگر مادر عاطفه ندارد و يا اطفال به مادر و محبت هاي روحي مادر نياز ندارند؟

پاسخ

احكام اسلام در مورد خانواده و روابط دروني آن را بايد در مجموعه احكام ملاحظه نمود نه در يك زاويه و يك بعد آن. مثلا در اسلام حق ولايت و سرپرستي بر دوش مرد گذاشته شده؛ چون حق نفقه و تا مين هزينه نيز بر دوش او نهاده شده است. ثانيا گرچه از جنبه برخي حقوق مرد داراي امتيازاتي است ولي از نظر روحي و رواني فرزند وابستگي شديدي به مادر دارد به گونه اي كه نوعا فرزندان در كنار مادر مي مانند و روابط خود را با او حفظ مي كنند. ثالثا سفارش هايي كه در مورد مادر و حفظ حرمت و رعايت او شده است قابل مقايسه با آنچه در مورد پدر آمده است نيست. رابعا مسا له نزاع بر سر سرپرستي فرزند بالاخره بايد به نوعي حل شود يا بايد فرزند را در اختيار مادر گذاشت و يا در اختيار پدر؛ چون بر فرض جدايي راهي جز اين نيست كه در اختيار يك نفر باشد. در اين بين اسلام در مقاطع خاصي فرزند را تحت حضانت مادر و در ديگر موارد او را تحت سرپرستي پدر دانسته است. گرچه در مواردي اين موضوع ممكن است موجب رنجش مادر گردد ولي از سوي ديگر او را آزاد نموده تا بتواند راه زندگي خود را انتخاب كند و مرد نيز نتواند از مسو وليت خود شانه خالي نمايد.

در حكم «نگه داري بچه توسط پدر »، هيچ مشكل عقلي وجود ندارد؛ بلكه مصلحت هاي مهمي نيز

در نظر گرفته شده است. اسلام حق نگه داري دختر را تا هفت سالگي و پسر را تا دو سالگي به مادر داده است؛ يعني، اگر مادر مايل باشد مي تواند پسر يا دختر خود را تا اين سن ها (با پرداخت هزينه آن توسط مرد) نگه داري كند و بعد از آن متوقف بر توافق طرفين است. در اين حكم هم مراعات مسائل تربيتي و عاطفي شده است؛ چرا كه اوج نياز عاطفي به محبت مادر در اين سن ها است و هم مراعات مصحلت زن؛ چرا كه اگر نگه داري بچه ها هميشه بر عهده زن مي بود، در تشكيل زندگي و ازدواج مجدد وي مشكلات فراواني ايجاد مي گشت و مسلما صلاح يك زن نيست كه با اولين شكست در

زندگي خود، براي هميشه از داشتن يك زندگي گرم و پُرمحبت محروم بماند و متحمل سختي ها و دشواري هاي فراوان گردد. 3 - انتساب فرزند به پدر و مادر از نظر شرعي يكسان است چنانكه قرآن مجيد فرزندان حضرت زهرا (س) را به پيامبر منسوب مي نمايد. با آنكه اين انتساب از طرف مادر است (آيه مباهله و ابنانا و ابناكم). همچنين عيسي(ع) را فرزند ابراهيم(ع) مي داند حال آنكه انتساب او از طريق مادر است. بنابراين انتساب به هر دو يكسان است گرچه رسم امروزه جامعه و اعتبارات فعلي آن است كه فاميل را از پدر مي گيرند.

با توجه به اينكه مادرم فروشنده منزل بوده و در شرايط نابسامان روحي اقدام به اين كار كرده آيا او مي تواند حق ضايع شده خود را به خاطر تاخير خريدار در پرداخت پول منزل بگيرد ؟زيرا آنها طبق قرارداد قولنامه اوليه عمل نكردند و از نبود پدرم سوء استفاده نمودند زيرا

پرسش

با توجه به اينكه مادرم فروشنده منزل بوده و در شرايط نابسامان روحي اقدام به اين كار كرده آيا او مي تواند حق ضايع شده خود را به خاطر تاخير خريدار در پرداخت پول منزل بگيرد ؟زيرا آنها طبق قرارداد قولنامه اوليه عمل نكردند و از

نبود پدرم سوء استفاده نمودند زيرا پدرم در زندان به سر مي برد.

پاسخ

نه،عمل نكردن آنان به مفاد قولنامه حسب آنچه كه شما نوشتيد، در صورت اثبات صرفا يك تخلفي است كه مجازات (برخورد قضايي) مخصوص به خود دارد و تأثيري در صحت اين معامله ندارد.

مسأله سوء استفاده از غيبت پدر شما، گرچه تأسف آور است ولي يك مسأله اخلاقي است و فاقد ضمانت اجراي حقوقي.

آيا من كه جزء شاهدين اين معامله بودم و بنگاه هم به اجبار قرارداد اجاره منزل را بنام من تنظيم نموده مي توانم براي مادرم شهادت دهم ؟و حتي از بنگاه و خريدار شكايت كنم كه سر مادرم را كلاه گذاشتند؟

پرسش

آيا من كه جزء شاهدين اين معامله بودم و بنگاه هم به اجبار قرارداد اجاره منزل را بنام من تنظيم نموده مي توانم براي مادرم شهادت دهم ؟و حتي از بنگاه و خريدار شكايت كنم كه سر مادرم را كلاه گذاشتند؟

پاسخ

نه شهادت بستگان ذي نفع مسموع نيست. اگر بتوانيد با استناد به شهود ديگر اجبار و اغفال و فريب بنگاه يا خريداران را اثبات كنيد، مي تواند براي شما مفيد باشد.

ديگر بچه هاي مادرم كه صغير مي باشند مي توانند ادعايي داشته باشند مبني بر اينكه مادرشان مورد اجحاف و ضرر و زيان قرار گرفته و حق فرزندان او ضايع شده و به دلايل نبود پدر و بودن پدر در زندان و نداشتن روحيه مناسب بدون اطلاع فرزندان اقدام به فروش منزل كرده است

پرسش

ديگر بچه هاي مادرم كه صغير مي باشند مي توانند ادعايي داشته باشند مبني بر اينكه مادرشان مورد اجحاف و ضرر و زيان قرار گرفته و حق فرزندان او ضايع شده و به دلايل نبود پدر و بودن پدر در زندان و نداشتن روحيه مناسب بدون اطلاع فرزندان اقدام به فروش منزل كرده است و فرزندان از اين موضوع خبر نداشته اند و حالا كه فهميده اند خواستار رسيدن به حق خود و مادرشان هستند.

پاسخ

نه، اختيار ملك متعلق به مادرتان، حق مادرتان است (ولو آن كه مالكيت مادر شما صوري بوده است) و در حضور ايشان بچه هاي صغير و كبير هيچ ادعايي نمي توانند داشته باشند و لذا اطلاع آنان از معامله شرط نيست و اصلا اطلاع يا عدم اطلاع آنها اعتباري ندارد.

با توجه به اينكه بنگاه داراي پروانه كسب نمي باشد آيا اين معامله صحيح بوده است و آيا ما مي توانيم آن را در دادخواست بنويسيم ؟در ضمن شاهدين معامله بنده و مادرم و خريدار و بنگاه دار بوده است و آيا بنگاه مي تواند از ما دفاع كند و طرف ما را بگيرد لازم به ذكر ا

پرسش

با توجه به اينكه بنگاه داراي پروانه كسب نمي باشد آيا اين معامله صحيح بوده است و آيا ما مي توانيم آن را در دادخواست بنويسيم ؟در ضمن شاهدين معامله بنده و مادرم و خريدار و بنگاه دار بوده است و آيا بنگاه مي تواند از ما دفاع كند و طرف ما را بگيرد لازم به ذكر است كه ما فقط خواستار جبران ضرر و زيان منزل هستيم و چون خريدار در موقع مقرر پول را پرداخت نكرده است ما دجار ضرر شديم و خواستار رسيدن به آن ضرر كه حدود 2 تا 3 ميليون تومان است هستيم.

پاسخ

معامله صحيح است چون با امضاي شما و رضايت شما (به صرف همان امضاء كه اعتراف به صحت آن داريد گرچه در اين كه با رضايت واقعي شما بوده يا نه و يا اين كه مشروط بوده به انجام تعهدات خريدار يا نه؟ شما به آن اعتراض داريد) راهي براي بطلان آن معامله نيست.

بله، بنگاهي تخلف كرده و به واسطه آن با شكايت شما جريمه مي شود.

واقعيت كار اين است كه اين شكايت با اين وصفي كه شما ذكر كرديد، به نظر ما بسيار مستبعد است كه به سرانجامي كه مورد نظر شما است برسد.

مسائل حقوقي نفقه در اسلام را بيان كنيد؟

پرسش

مسائل حقوقي نفقه در اسلام را بيان كنيد؟

پاسخ

نفقه: در لغت به معني هزينه.

خرج: خرجي، آنچه هزينه عيال و اولاد مي كند، روزي و مايحتاج معاش است. در اصطلاح حقوقي و فقهي به معناي هزينه زندگي و آنچه كه براي گذران زندگي لازم و مورد نياز است.

مسايل حقوقي نفقه در دو بعد مد نظر قرار مي گيرد:

1. وظيفه پرداخت نفقه و كساني كه مكلف به پرداخت آن هستند و كساني كه حق دريافت و مطالبه نفقه دارند و شرايط و حدود هر يك از آنها، اين مسائل درحقوق مدني بررسي مي شود.

2. ضمانت اجراي تخلف از وظيفه فوق يعني كساني كه علي رغم مكلف بودن به پرداخت نفقه از آن سر باز زنند، در اين صورت چه پيامدهايي دارد و افراد ذي حق چه اقداماتي مي توانند انجام دهند، اين مسائل در قانون مجازات اسلامي (حقوق جزا) بحث مي شود.

در بحث حقوق مدني نفقه بايد توجه داشت كه نفقه به دو دسته تعلق مي گيرد: 1. نفقه همسر، 2. نفقه اقارب (بستگان و خويشاوندان).

ما در اين مجال به مواد قانوني مدني كه برگرفته از فقه اماميه و مشهور فقها است اشاره مي كنيم اما براي فهم بيشتر جزئيات و تفصيل اين مباحث مي توانيد به كتاب هاي حقوق خانواده مراجعه نماييد از جمله: «مختصر حقوق خانواده»، دكتر سيد حسين صفايي و دكتر اسدالله امامي، صص 136 - 147 و 393 - 411.

سوالي كه دارم اينه كه حق طلاق چه اختيارات و امتيازاتي به زنان ميده و ايا امكان اين هست كه مشروط حق طلاق داده بشه به فرض اينكه اگر زن طلا ق خواست از مهريه چشم پوشي كنه؟

پرسش

سوالي كه دارم اينه كه حق طلاق چه اختيارات و امتيازاتي به زنان ميده و ايا امكان اين هست كه مشروط حق طلاق داده بشه به فرض اينكه اگر زن طلا ق خواست از مهريه چشم پوشي كنه؟

پاسخ

طلاق از نظر شرعي و از نظر حقوقي طبق ماده 1133 قانون مدني بدست مرد مي باشد و مرد مي تواند زن خود را طلاق بدهد.

پس در ابتدا اين حق و اين امتياز مختص مرد است البته زن مي تواند در ضمن عقد شروطي كه متعارف و معقول است مطرح كند (بعضي از شروط در سند رسمي ازدواج هم مندرج است كه طرفين امضاء مي كنند و خود را ملزم به رعايت آن شروط مي كنند) حال اگر مرد آن شروط را اعمال نكند زن مي تواند از طرف زوج خود وكيل در اعمال طلاق باشد و اين قضيه ربطي به بذل مهر يا اخذ مهر هم ندارد. اما اگر در ضمن عقد،زن از طرف زوج وكيل دراعمال طلاق نبود, طلاق از طرف مرد است ولو اينكه زن مهريه خود را ببخشد و يا چيزي بيشتر از مهر به زوج خود بدهد نمي تواند طلاق بگيرد مگر با رضايت همسر خود.

البته بر اساس قانون مدني جمهوري اسلامي ايران؛ هرگاه شوهر بعد از عقد مبتلا به يكي از امراض مقاربتي گردد زن حق خواهد داشت كه از نزديكي با او امتناع نمايد و يا عيوبي مثل خصاء و عنن و مقطوع بودن آلت تناسلي براي مرد حاصل شود مي تواند اعمال فسخ عقد نمايد.

و نيز طبق ماده 1129 «در صورت استنكاف شوهر از دادن نفقه و عدم امكان

اجراء حكم محكمه و الزام او بدان نفقه، زن مي تواند براي طلاق بحاكم رجوع كند و حاكم شوهر را اجبار به طلاق مي نمايد. همچنين است در صورت عجز شوهر از دادن نفقه.

و نيز بر اساس ماده 1130 قانون مدني در صورتي كه دوام زوجيت موجب عسر و حرج زوجه باشد، وي مي تواند به حاكم شرع مراجعه و تقاضاي طلاق كند. چنانچه عسر و حرج مذكور در محكمه ثابت شود، دادگاه مي تواند زوج را اجبار به طلاق نمايد و در صورتي كه اجبار ميسر نباشد زوجه به اذن حاكم شرع طلاق داده مي شود. و زن نمي تواند در ضمن عقد شرط كند كه اگر مهر خود را ببخشد حق طلاق با او باشد زيرا چنين شرطي باطل است زيرا چه در طلاق خلعي و چه در طلاق مبارات باز هم حق طلاق با مرد است و چشم پوشي زن از مهريه خود موجب احقاق طلاق او نمي شود. مگر در صورت اعمال مواد قانوني مذكور.

زن مي تواند در ضمن عقد نكاح (و يا در ضمن عقد لازم ديگري ) شرط نمايد كه : وكيل بلاعزل از طرف شوهر خود, در طلاق دادن خود - اعم از طلاق رجعي , بائن و خلع - باشد و نيز حق خروج متعارف از منزل (براي صله رحم , ديد و بازديد غير مفسده انگيز, خريد, تحصيل , كار و...) را داشته باشد.

با احترام ، بسيار ساسگزارم از اينكه اينجانب را راهنمايي فرماييد . اينجانب مدرس دانشگاه مي باشم . دو سالي است كه ازدواج كرده و تا كنون هم فرزندي ندارم . متاسفانه از روز اول زندگي تاكنون يك مشكل اساسي داشته و اينكه متاسفانه خانم اينجانب كه شاغل هم مي باشد ص

پرسش

با احترام ، بسيار ساسگزارم از اينكه اينجانب را راهنمايي فرماييد . اينجانب مدرس دانشگاه مي باشم . دو سالي است كه ازدواج كرده و تا كنون هم فرزندي ندارم . متاسفانه

از روز اول زندگي تاكنون يك مشكل اساسي داشته و اينكه متاسفانه خانم اينجانب كه شاغل هم مي باشد صيانت كلام را رعايت نمي كند و هر روز به اينجانب و خانواده ام فحش مي دهد و به هيچ شيوه اي تاكنون نتوانسته ام ايشان را مجاب كنم . واژه از شما متنفرم را هر روز ده ها بار تكرار مي كند . به اين نتيجه رسيدهام كه بهتر است به موضوع طلاق فكر كنم . مهريه ايشان 250 سكه است كه اينجانب فعلا از عهده بر نمي آيم . حقوق اينجانب 3500000ريال در ماه بوده و حتي حاضرم تمامي اين مبلغ براي خلاصي بپردازم .از كم وكيف اين موضوع هيچ گونه اطلاعي ندارم و تاكنون مجالي نبوده تا باب طلاق را مبسوطا مطالعه كنم . از شما خواهش مي كنم كه در ارتباط با حل مسالمت آميز موضوع و طرح موضوعات اخلاقي خودداري فرماييد كه به هيچ وجه راه دومي وجود ندارد. در اين مدت تمامي وقار و شخصيت خود را از دست رفته مي بينم و درست خلاف آن در دانشگاه . شايان ذكر است تاكنون به خود اجازه بي حرمتي به ايشان را نداده ام چرا كه در شان خود اين رفتارها را سخي مي دانم . به هرحال با توجه به عدم تمكن اينجانب در پرداخت مهريه و با عنايت به اين مشكل اساسي چه راهكاري براي اينجانب وجود دارد . ضمنا اينجانب در فكر تضييع حقوق اين خانم نيستم . آيا مي توانم مهريه را ماهانه پرداخت كنم ؟ آيا مي توانم خانه اي را براي ايشان اجاره با پرداخت

حقوق ماهانه و از زندگي در كنار ايشان خلاصي يابم؟ آيا مي توانم در دادگاه از ايشان شكايت كنم؟ آيا در قوانين حقوقي ايران عليرغم عندالمطالبه بودن مهريه راهي وجود دارد . آيا با تنظيم دادخواست طلاق و عدم تمكن زندان رفتن هم موضوعيت مي يابد ؟ لطفا اينجانب را راهنمايي فرماييد تا چگونه از اين خانم جدا شوم .

پاسخ

ضمن اظهار خرسندي از ارتباط با شما و ابراز تاسف از مشكل خانوادگي كه با آن مواجه هستيد، عليرغم نظر شما، ما نخست به تفاهم اخلاقي و امكان سازش ولو از طريق افرادي كه به دلايل مختلف (علمي، اخلاقي، مذهبي و يا فاميلي) در همسرش مي توانند نفوذ كلام داشته باشند، چون گرچه طلاق جايز است ولي راه خروج اضطراري است كه هيچ چاره اي جز آن نباشد زيرا پيامدهاي بسياري بويژه در روحيات طرفين دارد، از اين رو طلاق حلال است و جايز ولي حلالي بسيار مغبوض و دوست نداشتني.

در هر حال اگر ناچار به اين كار شديد، با پناه بردن به خدا از اينكه در اين مسير دچار انتقام گيري و بداخلاقي و ستمگري به همسرتان شويد، پاسخ يكايك سئوالات شما به شرح زير است:

1. اگرحقيقتا دارايي و اموالي كه بتوانيد اين دين و قرض (مهريه) همسرتان را يكجا بپردازيد و بتوانيد اين مساله را در دادگاه اثبات كنيد، دادگاه بر اساس ميزان حقوق دريافتي شما مهريه را اقساطي خواهد نمود.

شما مي توانيد به دادگاه محل (ذي صلاح) درخواست اعسار (ناتواني از پرداخت مهريه) بدهيد و با ارائه ادله و شواهد و مدارك آن براي دادگاه اثبات كنيد، در صورت اثبات مشكل شما

به كه شما بيان كرديد حل مي شود. البته تا زمان اثبات، در صورت درخواست همسرتان و ادعاي اينكه شما اموالي داريد ولي نمي خواهيد مهريه را بپردازيد، دادگاه مي تواند حكم زنداني نمودن شما را بطور موقت و تا زماني كه شما با ارائه مدارك و شواهد، اعسار خود را اثبات كنيد، صادر كند.

2. پرداخت مهريه از سوي شما يا درخواست پرداخت مهريه از سوي همسرتان و يا الزام به پرداخت از سوي دادگاه به معناي طلاق يا ملازم با آن نيست. لذا مي توانيد با هم زندگي كنيد و اگر چنانچه بداخلاقي مي كند، مي توانيد خانه اي براي ايشان تهيه كنيد و البته ايشان را به حال خود وانگذاريد وليكن انسان بداخلاق اگر موعظه پذير نباشد، طبيعتا بايد انتظار پيشامد برخي مشكلات را داشته باشد يعني همسرتان با اين اخلاق كه شما فرموده ايد يك سري محدوديت ها را ناخواسته بر خود تحميل مي كند.

3. در صورتي كه بتوانيد بداخلاقي و دشنام دادن ايشان را اثبات كنيد، راه براي برخي محدوديتها و يا مجازات هايي مانند عدم وجوب نفقه (بدليل نشوز و نافرماني) و خودداري از حسن معاشرت و يا تسهيل در پذيرش درخواست صدور حكم طلاق مي گشايد.

با سلام ، درصورتي كه مرد نتواند به منظور طلاق مهريه زن را نقدا بپردازد تكليف چيست ؟ آيا پرداخت به اقساط موضوعيت دارد؟ چگونه دادگاه حكم مي كند؟

پرسش

با سلام ، درصورتي كه مرد نتواند به منظور طلاق مهريه زن را نقدا بپردازد تكليف چيست ؟ آيا پرداخت به اقساط موضوعيت دارد؟ چگونه دادگاه حكم مي كند؟

پاسخ

آري, مهريه يك دين و بدهي به نفع همسر و عليه شوهر است البته اسم بدهي و در مقابل برخي تمتعات جنسي و اثبات صداقت براي تشكيل كانون گرم خانواده است.

بايستي توجه داشت كه مهريه ربطي به طلاق ندارد, بلكه به مجرد عقد ازدواج ولو انكه هيچ رابط جنسي نيز برقرار نشده باشد, به عهده مرد مي ايد, البته قبل از همسر شدن نصف مهريه به صورت قطعي به نفع زن ثابت مي شود و پس از ان تمام مهريه .

حال, اگر شوهري نتوانست مهريه را به صورت نقد بپردازد, همسرش مي تواند تقاضاي توقيف اموال او را بنمايد و تا زماني پرداخت همه مهريه تقاضاي جنس او را بنمايد.

با وجود اين شوهر مي تواند از دادگاه تقاضاي صدور حكم به اعسار (ناداري و تنگدستي) نمايد كه در صورت اثبات, از حبيس و مجازات, معاف مي شود و ليكن به ميزاني كه دادگاه مقرر مي كند بايد طي اقساط, مهريه را بپردازد.

1_ با توجه به آن آيه قرآن كه خداوند فرموده است انسانها با هم برابرند و برتري بر هم ندارند پس به چه علت در اسلام حق طلاق با مرد قرار داده شده است؟

پرسش

1_ با توجه به آن آيه قرآن كه خداوند فرموده است انسانها با هم برابرند و برتري بر هم ندارند پس به چه علت در اسلام حق طلاق با مرد قرار داده شده است؟

پاسخ

انسانها از حيث انسانيت با هم مشتركند لذا خداوند در آيات زيادي به اين مسئله تأكيد كرده است. «من عمل صالحا من ذكر اوانثي و هو مؤمن فلنحيينه حيوه طيبه و لنجزينهم باحسن ماكانوا يعلمون» كسي كه كار صالح انجام بدهد فرقي ندارد كه زن باشد يا مرد بلكه ملاك آن است كه ايمان داشته باشند ما آنها را زنده مي كنيم به حياتي پاكيزه و به آنها اجر مي دهيم به بهتر از آن كاري كه انجام داده اند. و يا آيات ديگر «لقد خلقنا الانسان من احسن تقويم» ... . و اين آيات بدان معنا نيست كه انسانها با هم برابرند. ملاك و مراد خداوند تساوي انسانها نبوده بلكه عدم تمايز ملاك است.

اصلا خداوند در آيه اي مي فرمايند ما قرار داديم مردم را به صورت گروه هاي مختلف و اشكال مختلف تا يكديگر را بشناسند پس اين غلط است كه شما گمان كنيد انسانها با هم فرقي ندارند. فرق ها فراوان است ولي اين تفاوت ها مانع از اصل عدالت نيست. آن چيزي كه ما مرادمان است تبعيض است، بله بين زن و مرد در شرايط كاملا مساوي تبعيض وجود ندارد، ولي مثالي كه شما زديد(حق طلاق با آقايان). از قبيل موارد تفاوت است، بطور مثال زنان چون جنبه احساسي و محبتي آنها كثير است بخاطر خاصيت وجودي شان لذا وظيفه مادري ، بارداري، شيردهي و مسائلي از

اين قبيل به آنها واگذار شده است. و آقايان چون جنبه احساسي آنها كثير نيست و از حيث جسمي هم داراي توان بسيار بيشتري نسبت به زنان هستند. لذا وظايفي مثل كار كردن، به عهده داشتن نفقه و پرداخت مهريه و ... به عهده آنان است.

حق طلاق هم يكي از آن حقوقي است كه به آقايان داده شده است به خاطر خاصيت وجودي شان. اولا بدانيد طلاق تنها حقوقي است كه در نزد خدا منفور است، لذا اين حق طلاق به معني جواز براي مردان نيست. بلكه در شرايط محدود و استثنايي خدا اين راه را قرار داده است كه مطلوب و زيبنده بود كه با رعايت حداكثر موارد عقلي انجام گيرد. و چون زن از اين جنبه در نقص است (البته غالب زنان) اين امور به عهده آقايان گذاشته شده است.

و چنانچه بيان شد پرداخت نفقه و مخارج زن همه مخارج آن و نيز تهيه مسكن و پرداخت مهريه و ... بر عهده مرد است لذا حق طلاق هم به او واگذار شده است و اين عين عدالت است و اگر حق طلاق با زنان بود بي عدالتي بود چون كه مرد زحمت تهيه مسكن، پوشاك، غذا و ديگر مايحتاج زن بر عهده او باشد و زن حق طلاق داشته باشد كه هرگاه دلش خواست از مرد جدا شود، لذا خداوند متعال در مقابل آن وظايف كه بر عهده مرد گذاشته است به او حقوقي اختصاص داده، مثل حق طلاق، بيشتر بودن ارث و ديه ... . و همان طور كه مي دانيد قرآن كريم همه انسانها را برابر مي داند و معياري براي

برتري قائل نيست، مگر تقوي«ان اكرمكم عندالله اتقيكم» كه نزد خداوند هركه بيشتر پروا و پرهيز از گناه كند عزيز تر است، ولي برتري هاي ديگر قومي، ملي، نژادي و ... را دليل ارزش بيشتر افراد نزد خداوند نمي داند ولي اين مطلب بدين معنا نيست كه همه انسانها داراي ويژگي هاي مساوي و يكسان به لحاظ شكل، قد، تيپ، سن و ... باشند. و نيز نظام طبيعي عالم تكثر افراد مختلف را مي طلبد. اگر گل رز و مريم از هر جهت (شكل، رنگ، رايحه، . حتي زمان و مكان رويش )يكي بودند كه ديگر دوئي نبود و تكثر نمي شد. پس بايد متفاوت باشند.

انسانها نيز داراي شرايط مختلف و لزوما حقوق متفاوت اند. اما اين تفاوت باعث برتري انسان نزد خدا نيست كه گفتيم برتري او به يك چيز است آن هم تقوي. ليكن عدالت اين است كه هر كدام حقوق خود را دريافت كنند و اين برابري است. پس اگر كودك است حقوق خاصي دارد و اگر جوان و يا زن يا مرد است حقوق خاص خود را دارد كه اگر با كودك چنان كنند كه با مرد چهل ساله و بالعكس نابرابري است.

بي ترديد تفاوت زن و مرد هم انكار ناپذير است علي رغم نظريات تند و راديكال نهضت هاي زنانه(فمينيم) در غرب كه زن و مرد را از هر جهت مساوي مي دانند و بدين سبب حقوق زيادي را از زنان چون حق نفقه و يا مهريه و ... را مي گيرند ما معتقديم كه اشرف مخلوقات عالم به صورت دو جنس زن و مرد آفريده شده است كه

هيچكدام برتري نزد خداوند ندارند جز تقوي اما ويژگي هايي متفاوت از نظر روحي و جسمي دارند كه مقتضي حقوق متفاوت است.

مثلا اگر مرد را قوي جثه و مظهر قدرت آفريده زن را مظهر جمال و زيبايي و لطافت آفريده است و همين روحيه ليطف است كه اقتضا مي كند با او همچون گل(با ملاطفت) رفتا شود كه «المرئه ريحانه ليست بقهرمانه».

و نيز زن را دنياي ناز و مرد را در اوج نياز، زن را عاطفي، حساس و نكته سنج و مرد را در مقابل جسور با جرأت و كلي نگر پديد آورد كه هر دو در كنار هم مكمل خانواده خواهند بود.

لذا در عقد و پيوند ازدواج زن است كه حرف آخر را مي زند و در طلاق اين مرد است كه حرف آخر را مي گويد چرا كه در طول زندگي اگر نخواستن از جانب زن باشد زندگي نيمه جان است و با تمناي مرد ممكن است به حالت عادي بازگردد ولي با نخواستن مرد زندگي كاملا مرده است و بايد جدايي صورت گيرد.

از طرفي مرد كلي نگر كمتر تصميم به طلاق و جدائي مي گيرد در حالي كه خانم حساس و عاطفي كه ظرايف زندگي را هم مي بيند ممكن است به كوچكترين چيزي روح و روان لطيفش دچار خدشه شده بار ها مرد را طلاق دهد.

2_ چرا حق ارث مرد دو برابر زن قرار داده شده؟

پرسش

2_ چرا حق ارث مرد دو برابر زن قرار داده شده؟

پاسخ

ج2- حقوقي مثل ارث، ديه، حق طلاق و مسائلي از اين قبيل بسته به جنسيت افراد است از حيث نوع كار و تفاوتهاي فردي موجود ميان زن و مرد.

البته بدانيد كه در همه جا ارث مرد دو برابر ارث زن نيست. مثلا ارث پدر و مادريك ششم است. و در اين مطلب جنسيت ملاك نيست، و اگر ديديد ارث دختر و پسر(اگر فرزند خانواده اي باشند) تفاوت دارد و ارث پسر دو برابر است به اين دليل است كه پسرها متحمل خرج و نفقه خانواده هستند و ملزم اند كه اين ارث را در خانواده خرج كنند. ولي خانم مختار است كه اين ارث را به خانه همسر منتقل كند يا نه او در خرج اين ارث كامل مختار است و هيچ اذني از همسر لازم نيست. پس به تبع اگر خانواده اي را در نظر بگيريد وقتي پدر يا مادر مرد مي ميرند به اين مرد دو برابر مي رسد و مرد ملزم است به خرج اين ارث در خانواده خود. درنتيجه نيمي از اين ارث به خانم در خانواده جديد منتقل مي شود.

و از آن طرف ديگر اگر پدر يا مادر اين زن فوت شوند ارثي كه به زن مي رسد يك برابر است ولي اين زن مختار است كه اين ارث را به خانواده جديد منتقل نكند، درعمل ديده مي شود كه زن داراي منفعت مادي بيشتري شده است.

نكته ديگري كه در اين زمينه است و مي توان گفت كه حكمتي خاص دارد اين است كه بقاء كانون خانواده ها نيز

در همين امر است. يعني اگر زن خانواده اي ارث كاملي بگيرد، داراي ثروت مي گردد و چون در خرج كردن آن آزاد است حتي بدون اذن شوهر. شايد كه احساس استقلال نمايد و ديگر نخواهد كه واجب الفقه فرد ديگري باشد و به اصطلاح خودش زير دست كس ديگري باشد. لذا دنبال طلاق گرفتن است و با اين عمل بنياد خانواده را از بين برده است. در حالي كه عكس اين عمل كه مرد دو برابر زن ارث مي برد ديگر متحمل اين چنين خطرات و احتمالاتي نيست.

1_ آيا به اين علت حق ارث مرد بيشتر است كه ديه زن كمتر از مرد است يا غير مسلمان، به طور مثال ديه مرد غير مسلمان با مسلمان يكي نيست اگر علت اين است كه مرد ارث را به خانه و برا ي خانواده مي آورد پس بايد درمورد زنهاي خودسرپرست اين موضوع لحاظ شود و نسبي باشد د

پرسش

1_ آيا به اين علت حق ارث مرد بيشتر است كه ديه زن كمتر از مرد است يا غير مسلمان، به طور مثال ديه مرد غير مسلمان با مسلمان يكي نيست اگر علت اين است كه مرد ارث را به خانه و برا ي خانواده مي آورد پس بايد درمورد زنهاي خودسرپرست اين موضوع لحاظ شود و نسبي باشد در حالي كه اين مسئله كلي است لطفا توضيح فرمائيد؟

پاسخ

احكام كلي است و يك حكم به طور كلي براي همه جوامع وملل داده مي شود و موارد بسيار محدود و اندك از اين قاعده بيرون نيست.

بطور مثال بررسي هاي لازم در جوامع مختلف، بزرگان تعليم و تربيت را به اين نتيجه رسانده است كه سني كه كودك بايد به مدرسه برود براي آموختن 6 سالگي است، حال اگر در موارد بسيار نادري كودك در 4 سالگي به اين رشد رسيد نمي توان قانون كلي را بخاطر مورد نادر نقض كرد.

و نكته ديگر اينكه اين حكم به صورت كلي بيان شده كه زنان كه شوهرانشان فوت مي كنند و يا طلاق مي گيرند، دوباره ادواج كنند، نه اينكه خود سرپرست شوند، و چه بسا كه در اين گونه موارد فسادهايي هم رخ دهد لذا به آنها هم ارث كمتر مي رسد تا براي تأمين مخارج خودشان ازدواج كنند. چه بسا مرداني كه نيز زنانشان طلاق گرفته يا فوت شده اند كه نياز به ازدواج مجدد، دارند و اگر اينگونه زنان بخاطر دارا بودن ثروت و مال الارث از ازدواج امتناع كنند.

ديگر امكان ازدواج براي اين گونه مردان بسيار كم خواهد شد و فساد از هر

دو طرف زياد خواهد بود.

1_ با توجه به آن آيه قرآن كه خداوند فرموده است انسانها با هم برابرند و برتري بر هم ندارند پس به چه علت در اسلام حق طلاق با مرد قرار داده شده است؟

پرسش

1_ با توجه به آن آيه قرآن كه خداوند فرموده است انسانها با هم برابرند و برتري بر هم ندارند پس به چه علت در اسلام حق طلاق با مرد قرار داده شده است؟

پاسخ

انسانها از حيث انسانيت با هم مشتركند لذا خداوند در آيات زيادي به اين مسئله تأكيد كرده است. «من عمل صالحا من ذكر اوانثي و هو مؤمن فلنحيينه حيوه طيبه و لنجزينهم باحسن ماكانوا يعلمون» كسي كه كار صالح انجام بدهد فرقي ندارد كه زن باشد يا مرد بلكه ملاك آن است كه ايمان داشته باشند ما آنها را زنده مي كنيم به حياتي پاكيزه و به آنها اجر مي دهيم به بهتر از آن كاري كه انجام داده اند. و يا آيات ديگر «لقد خلقنا الانسان من احسن تقويم» ... . و اين آيات بدان معنا نيست كه انسانها با هم برابرند. ملاك و مراد خداوند تساوي انسانها نبوده بلكه عدم تمايز ملاك است.

اصلا خداوند در آيه اي مي فرمايند ما قرار داديم مردم را به صورت گروه هاي مختلف و اشكال مختلف تا يكديگر را بشناسند پس اين غلط است كه شما گمان كنيد انسانها با هم فرقي ندارند. فرق ها فراوان است ولي اين تفاوت ها مانع از اصل عدالت نيست. آن چيزي كه ما مرادمان است تبعيض است، بله بين زن و مرد در شرايط كاملا مساوي تبعيض وجود ندارد، ولي مثالي كه شما زديد(حق طلاق با آقايان). از قبيل موارد تفاوت است، بطور مثال زنان چون جنبه احساسي و محبتي آنها كثير است بخاطر خاصيت وجودي شان لذا وظيفه مادري ، بارداري، شيردهي و مسائلي از

اين قبيل به آنها واگذار شده است. و آقايان چون جنبه احساسي آنها كثير نيست و از حيث جسمي هم داراي توان بسيار بيشتري نسبت به زنان هستند. لذا وظايفي مثل كار كردن، به عهده داشتن نفقه و پرداخت مهريه و ... به عهده آنان است.

حق طلاق هم يكي از آن حقوقي است كه به آقايان داده شده است به خاطر خاصيت وجودي شان. اولا بدانيد طلاق تنها حقوقي است كه در نزد خدا منفور است، لذا اين حق طلاق به معني جواز براي مردان نيست. بلكه در شرايط محدود و استثنايي خدا اين راه را قرار داده است كه مطلوب و زيبنده بود كه با رعايت حداكثر موارد عقلي انجام گيرد. و چون زن از اين جنبه در نقص است (البته غالب زنان) اين امور به عهده آقايان گذاشته شده است.

و چنانچه بيان شد پرداخت نفقه و مخارج زن همه مخارج آن و نيز تهيه مسكن و پرداخت مهريه و ... بر عهده مرد است لذا حق طلاق هم به او واگذار شده است و اين عين عدالت است و اگر حق طلاق با زنان بود بي عدالتي بود چون كه مرد زحمت تهيه مسكن، پوشاك، غذا و ديگر مايحتاج زن بر عهده او باشد و زن حق طلاق داشته باشد كه هرگاه دلش خواست از مرد جدا شود، لذا خداوند متعال در مقابل آن وظايف كه بر عهده مرد گذاشته است به او حقوقي اختصاص داده، مثل حق طلاق، بيشتر بودن ارث و ديه ... . و همان طور كه مي دانيد قرآن كريم همه انسانها را برابر مي داند و معياري براي

برتري قائل نيست، مگر تقوي«ان اكرمكم عندالله اتقيكم» كه نزد خداوند هركه بيشتر پروا و پرهيز از گناه كند عزيز تر است، ولي برتري هاي ديگر قومي، ملي، نژادي و ... را دليل ارزش بيشتر افراد نزد خداوند نمي داند ولي اين مطلب بدين معنا نيست كه همه انسانها داراي ويژگي هاي مساوي و يكسان به لحاظ شكل، قد، تيپ، سن و ... باشند. و نيز نظام طبيعي عالم تكثر افراد مختلف را مي طلبد. اگر گل رز و مريم از هر جهت (شكل، رنگ، رايحه، . حتي زمان و مكان رويش )يكي بودند كه ديگر دوئي نبود و تكثر نمي شد. پس بايد متفاوت باشند.

انسانها نيز داراي شرايط مختلف و لزوما حقوق متفاوت اند. اما اين تفاوت باعث برتري انسان نزد خدا نيست كه گفتيم برتري او به يك چيز است آن هم تقوي. ليكن عدالت اين است كه هر كدام حقوق خود را دريافت كنند و اين برابري است. پس اگر كودك است حقوق خاصي دارد و اگر جوان و يا زن يا مرد است حقوق خاص خود را دارد كه اگر با كودك چنان كنند كه با مرد چهل ساله و بالعكس نابرابري است.

بي ترديد تفاوت زن و مرد هم انكار ناپذير است علي رغم نظريات تند و راديكال نهضت هاي زنانه(فمينيم) در غرب كه زن و مرد را از هر جهت مساوي مي دانند و بدين سبب حقوق زيادي را از زنان چون حق نفقه و يا مهريه و ... را مي گيرند ما معتقديم كه اشرف مخلوقات عالم به صورت دو جنس زن و مرد آفريده شده است كه

هيچكدام برتري نزد خداوند ندارند جز تقوي اما ويژگي هايي متفاوت از نظر روحي و جسمي دارند كه مقتضي حقوق متفاوت است.

مثلا اگر مرد را قوي جثه و مظهر قدرت آفريده زن را مظهر جمال و زيبايي و لطافت آفريده است و همين روحيه ليطف است كه اقتضا مي كند با او همچون گل(با ملاطفت) رفتا شود كه «المرئه ريحانه ليست بقهرمانه».

و نيز زن را دنياي ناز و مرد را در اوج نياز، زن را عاطفي، حساس و نكته سنج و مرد را در مقابل جسور با جرأت و كلي نگر پديد آورد كه هر دو در كنار هم مكمل خانواده خواهند بود.

لذا در عقد و پيوند ازدواج زن است كه حرف آخر را مي زند و در طلاق اين مرد است كه حرف آخر را مي گويد چرا كه در طول زندگي اگر نخواستن از جانب زن باشد زندگي نيمه جان است و با تمناي مرد ممكن است به حالت عادي بازگردد ولي با نخواستن مرد زندگي كاملا مرده است و بايد جدايي صورت گيرد.

از طرفي مرد كلي نگر كمتر تصميم به طلاق و جدائي مي گيرد در حالي كه خانم حساس و عاطفي كه ظرايف زندگي را هم مي بيند ممكن است به كوچكترين چيزي روح و روان لطيفش دچار خدشه شده بار ها مرد را طلاق دهد.

2_ چرا حق ارث مرد دو برابر زن قرار داده شده؟

پرسش

2_ چرا حق ارث مرد دو برابر زن قرار داده شده؟

پاسخ

ج2- حقوقي مثل ارث، ديه، حق طلاق و مسائلي از اين قبيل بسته به جنسيت افراد است از حيث نوع كار و تفاوتهاي فردي موجود ميان زن و مرد.

البته بدانيد كه در همه جا ارث مرد دو برابر ارث زن نيست. مثلا ارث پدر و مادريك ششم است. و در اين مطلب جنسيت ملاك نيست، و اگر ديديد ارث دختر و پسر(اگر فرزند خانواده اي باشند) تفاوت دارد و ارث پسر دو برابر است به اين دليل است كه پسرها متحمل خرج و نفقه خانواده هستند و ملزم اند كه اين ارث را در خانواده خرج كنند. ولي خانم مختار است كه اين ارث را به خانه همسر منتقل كند يا نه او در خرج اين ارث كامل مختار است و هيچ اذني از همسر لازم نيست. پس به تبع اگر خانواده اي را در نظر بگيريد وقتي پدر يا مادر مرد مي ميرند به اين مرد دو برابر مي رسد و مرد ملزم است به خرج اين ارث در خانواده خود. درنتيجه نيمي از اين ارث به خانم در خانواده جديد منتقل مي شود.

و از آن طرف ديگر اگر پدر يا مادر اين زن فوت شوند ارثي كه به زن مي رسد يك برابر است ولي اين زن مختار است كه اين ارث را به خانواده جديد منتقل نكند، درعمل ديده مي شود كه زن داراي منفعت مادي بيشتري شده است.

نكته ديگري كه در اين زمينه است و مي توان گفت كه حكمتي خاص دارد اين است كه بقاء كانون خانواده ها نيز

در همين امر است. يعني اگر زن خانواده اي ارث كاملي بگيرد، داراي ثروت مي گردد و چون در خرج كردن آن آزاد است حتي بدون اذن شوهر. شايد كه احساس استقلال نمايد و ديگر نخواهد كه واجب الفقه فرد ديگري باشد و به اصطلاح خودش زير دست كس ديگري باشد. لذا دنبال طلاق گرفتن است و با اين عمل بنياد خانواده را از بين برده است. در حالي كه عكس اين عمل كه مرد دو برابر زن ارث مي برد ديگر متحمل اين چنين خطرات و احتمالاتي نيست.

سه برادر هستند كه پدرشان را كسي كشته است. برادر اوّل مي گويد: «او را مي بخشم و از خونش مي گذرم و خونبها مي خواهم.» برادر دوم مي گويد: «خونبهاي پدرم را مي خواهم.» برادر سوم مي گويد: «قاتل بايد قصاص شود.» اين مسئله حقوقي را چگونه مي توان حلّ كرد؟

پرسش

سه برادر هستند كه پدرشان را كسي كشته است. برادر اوّل مي گويد: «او را مي بخشم و از خونش مي گذرم و خونبها مي خواهم.» برادر دوم مي گويد: «خونبهاي پدرم را مي خواهم.» برادر سوم مي گويد: «قاتل بايد قصاص شود.» اين مسئله حقوقي را چگونه مي توان حلّ كرد؟

پاسخ

برادري كه مي خواهد قصاص كند، مي تواند قاتل پدر را قصاص كند و به برادري كه درخواست ديه كرده، خونبها را بپردازد و حقّ برادر اوّل نيز ساقط است؛ زيرا هم حقّ قصاص و هم ديه را بخشيده است.

« بخش پاسخ به سؤالات »

آيا تقسيم ارث دختران و پسران با عدالت منافات ندارد؟

پرسش

آيا تقسيم ارث دختران و پسران با عدالت منافات ندارد؟

پاسخ

تفاوت بين زن و مرد دو گونه است:

الف: تفاوت در ارزش، مقام و منزلت معنوي زن و مرد:

همانطور كه از آيات قرآن به دست مي آيد نه تنها دين اسلام در اين زمينه بين زنان و مردان تفاوتي قائل نيست، بلكه زن و مرد را در ارزش ها، و مقام و منزلت معنوي و انساني مساوي مي داند.1 كه به ذكر نمونه هايي از آن آيات مي پردازيم:

1. تساوي ارزش و مقام زن و مرد، از نظر خلقت: قرآن كريم در آيات متعددي،2 زن و مرد را از يك طينت دانسته و اعلام مي دارد كه زن و مرد از «نفس واحدة» خلق شده اند و مكمل يكديگرند.3

2. تساوي ارزش و مقام زن و مرد، در داشتن صفات برجسته و ارزش هاي والاي انساني و مقام معنوي.4

3. تساوي زن و مرد از نظر ثواب5 و عقاب6 اعمال:

قرآن در كيفرها و ثواب اعمال، زن و مرد را يكسان مورد خطاب قرار مي دهد و قبح گناه و اعمال حرام و كيفر آن، و همچنين ثواب اعمال را، در مورد زن و مرد مساوي مي داند.

4. تساوي زن و مرد در تحمل تكليف و مسئوليت: قرآن كريم با مطرح كردن زندگي آدم و حوا و رانده شدن آنها از بهشت، هيچ كدام را مسئول اصلي معرفي نمي كند و در بيشتر مواقع هر دو را مسئول مي داند7 و حتي گاهي به صراحت مي گويد: شيطان آدم را وسوسه كرد؛ و قرآن با اين بيان بر روي اعتقاداتي مانند اينكه «زن را عنصر گناه و شيطان كوچك مطرح مي كنند» خط بطلان مي كشد.8

5. تساوي زن و مرد از نظرتعليم و تعلم:

از آيات قرآن كريم به دست مي آيد كه همه ي مسلمانان اعم از زن و مرد بايد در كسب علم و دانش اهتمام ورزند.9

در حديثي از پيامبر اكرم(ص) نقل شده: «فراگيري دانش بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.»10

6. برابري زن و مرد در پيشگاه خدا: خداوند در قرآن مي فرمايد: «در حقيقت ارجمندترين شما نزد خدا، خود نگهدارترين (پارساترين) شماست!»11

در واقع قرآن ملاك برتري نزد خداوند را تقوا مي داند (چه زن و چه مرد)

ب. تفاوت هاي طبيعي بين زن و مرد:

با وجود مطالبي كه در مورد تساوي زن و مرد گذشت، تفاوت هاي موجود ميان زن و مرد را نمي توان منكر شد. تفاوت هايي كه زن و مرد را از يكديگر متمايز مي سازد و همين تفاوت هاست كه باعث تفاوت در حقوق و وظايف زن و مرد مي شود. در اينجا به برخي تفاوت هاي طبيعي زن و مرد اشاره مي كنيم:

1. تفاوت هاي زيستي (جسمي):

الف. تفاوت هاي اساسي تعيين كننده جنسيت.

ب. تفاوت هاي ثانوي در اندام.

1. تفاوت هاي جسمي:

براي مثال به طور متوسط مردان درشت اندام تر، بلند قدتر، خشن تر، داراي صداي متفاوت با زنان مي باشند. رشد عضلاني مرد و نيروي بدني او، از زن بيشتر است، مقاومت زن در مقابل بسياري از بيماري ها، از مقاومت مرد بيشتر است و ...12

از آنجايي كه بين نفس ]روح و روان[ و جسم، تناسب و ارتباط متقابل برقرار است. تفاوت جسماني بدون تفاوت رواني ]و روحي[ ممكن نيست و اين براي بقاء و كمال جامعه و نسل بشري ضروري است.13

2. تفاوت هاي رواني:

احساسات ]و عواطف[ زن، از مرد جوشان تر است، زن از مرد زودتر به هيجان مي آيد. و سريع تر تحت تاثير احساسات و عواطف خويش قرار مي گيرد. زن طبعاً به

زينت و زيور و جمال و آرايش علاقه دارد. احساسات زن بي ثبات تر از مرد است، زن از مرد محتاط تر و مذهبي تر است. ]و مردها معمولاً جسورتر و شجاع تر مي باشند[ احساسات زن، مادرانه است و علاقه ي زن به خانواده بيشتر است و ...14

3. تفاوت هاي اجتماعي كه محصول جامعه ي انساني و رفتارها و مناسبات ميان آدميان است:

با توجه به تفاوت هايي كه در توانايي ها و نقش اجتماعي زن و مرد وجود دارد عقل سليم اقتضا مي كند كه براي انجام نقش ها بين زن و مرد تفاوت قائل شويم به اين ترتيب كه:

1. نقش ها و كارهايي كه زن و مرد هر دو امكان اجرا دارند.

2. نقش هايي كه با ساخت جسمي و روحي زن متناسب است.

3. نقش هايي كه با ساخت روحي و جسمي مرد متناسب است.15

4. تفاوت در برخي از احكام ديني كه از وحي نشأت گرفته است:

همانطور كه گفته شد تفاوت هاي طبيعي و فطري (جسمي و روحي) وظايف و تكاليف خاصي را برعهده ي انسان ها (زن و مرد) مي گذارد و به علت همين تفاوت هاست كه براي زنان و مردان احكام و تكاليف ديني خاصي معين شده است.16

بعد از بيان تفاوت هاي بين زن و مرد و اقسام آن توجه شما را به مطالب زير جلب مي كنيم:

1. با دقت در آيه ي 11 سوره ي نساء در مي يابيم كه قرآن كريم براي اهتمام به حق زن هنگام تعيين سهم ارث، ارث زن را اصل و مبنا قرارداده و آن را مسلم دانسته و معيار ارث معرفي مي نمايد آنگاه مي فرمايد: «لِلْذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ» يعني در موقع بيان سهم برادر، چنين نمي فرمايد كه خواهر نصف سهم برادر مي برد كه معيار اصلي، سهم برادر باشد بلكه

معيار و اصل مفروض و مسلم را ارث خواهر كه دختر ميّت است قرار مي دهد و سهم برادر شما را دو برابر سهم خواهر مي داند، تا اصل ارث زن قطعي و مفروغ عنه باشد.17

و شايد محور بودن دختر، در آيه ي مذكور براي جبران بي توجهي به دختر باشد.18

3. در مورد بعضي از احكام فلسفه هايي ذكر شده است كه بعضي از اين فلسفه ها را عقل سليم درك مي كند و بعضي از آنها در كتاب هاي ديني به نام فلسفه ي احكام و اسرار عبادات آمده است كه البته به صورت كامل نمي باشد و اين مورد حكمت حكم است نه علت آن و بعضي ديگر از احكام نه فلسفه ي آنها در كتاب هاي ديني آمده است و نه عقل ما آن را درك مي كند و ناچاريم از روي تعبد آنها را بپذيريم و به آنها عمل كنيم چون براساس علم و حكمت الهي بوده است.

نكته ي جالب اينكه از آنجا كه خداوند تمام قوانين حقوقي را براساس حقوق فطري و ويژگي هاي انسان تنظيم و تدوين فرموده است در پايان آيه ي ارث (نساء / 11) دو اسم از اسماي حسناي الهي را يادآور مي شود... و آن «علم» و «حكمت» خداوند است «... ان الله كان عليماً حكيما» يعني شما از علم و حكمت كافي برخوردار نيستيد تا راز تفاوت را كه در هسته ي مركزي عدل نهفته است، در آن جستجو كنيد؛ ليكن خداوند آگاه و حكيم است؛ همه ي علل تساوي و عوامل تفاوت را جمع بندي نموده و بر مدار حكمت، آنها را به صورت دستورات معتدل حقوقي صادر مي فرمايد تا مسائل در سنت و مانند آن، از «تفريط» جاهليت كهن، و از

«افراط» جاهليت جديد و مُدرن مصون بماند.19

5. عدالت آن نيست كه در تقسيم چيزي به همه ي افراد به طور مساوي بدهند؛ به عنوان مثال: در يكي از اتاق هاي بيمارستان كه يك متخصص حاذق مسئول طبابت بيماران آن اتاق است براي هر كدام دستور غذايي خاص نسبت به وضعيت آنها مي دهد در دستور غذايي يكي چلومرغ و به ديگري سوپ و به بيمار ديگر اجازه ي غذا خوردن نمي دهد و آن را از غذا ممنوع مي كند كه ممكن است براي برخي جاي تعجب باشد و بگويند: چرا به همه يك نوع غذا نمي دهد؟

عدالت آن است كه هر چيزي را به موقع، و در جاي خودش قرار دهيم و خداوند كه حكيم و عليم است و خود خالق انسان ها مي باشد مي داند كه مصالح و مفاسد بندگان خود در چيست، و از اين رو احكام را براساس مصالح و مفاسد وضع مي كند هر چند در ظاهر براي برخي افراد ناخوشايند باشد. پس آنچه ناپسند است تبعيض است نه تفاوت.

تذكر مهم:

احكام اسلامي به صورت اجزاي يك سيستم و شبكه، به همديگر مرتبط هستند و گاهي با توجه به همديگر حكم جديد وضع مي شود، لذا در موقع قضاوت و داوري، و اشكال گرفتن به يك حكم، بايد به احكام ديگر هم بي توجه نبود و از همه ي جوانب به آن نگاه كرد. به عنوان مثال: در قضاوت در مورد تقسيم ارث زنان، كه از قوانين اقتصادي اسلام است، بايد به قوانين اقتصادي ديگر اسلام نيز توجه كرد:

چنانچه بيان شد اسلام مسئوليت اقتصادي خانواده را به مرد واگذار كرده و بار اين مشكل را به عهده ي مرد نهاده است و بر او واجب

كرده است؛ در حالي كه در اين باره به عهده ي زن هيچ مسئوليتي گذاشته نشده است و از طرفي به هنگام ازدواج «مهريه ي زن» بر عهده ي مرد است كه پرداخت آن عند المطالبه بر مرد واجب است.

از اين روست كه لازم است احكام و قوانين اقتصادي را به صورت يك شبكه و سيستم به هم پيوسته نگريست نه از هم گسيخته و جدا جدا.

6. در قانون ارث هميشه اينطور نيست كه سهم پسر دو برابر دختر باشد و مواردي هست كه از اين قانون تبعيت نمي كد كه عبارتند از:20

الف. مواردي كه سهم زن بيشتر از سهم مرد است:

* موردي كه ميت غير از پدر و دختر، وارث ديگري نداشته باشد كه در اينجا پدرمي برد و دخترش بيش از آن.

* موردي كه ميّت داراي نوه باشد، و فرزندان او در زمان حيات وي مرده باشند كه در اينجا نوه ي پسري، سهم پسر را مي برد (هر چند دختر باشد) و نوه ي دختري، سهم دختر را مي برد (هر چند پسر باشد)

ب. مواردي كه زن همتاي مرد ارث مي برد و نه كمتر از مرد:

* پدر و مادر ميت: در صورتي كه ميت فرزند داشته باشد هر كدام از پدرو مادر از سهم ارث را مي برند؛ و سهم پدر از مال فرزند (در اين مورد) بيشتر از مادر نيست.

* كلاله ي مادري يعني برادر و خواهر مادري ميت، كه به اندازه ي مساوي ارث مي برند.21

در احكام و قوانين قانون به صورت كلي وضع مي شود و ناظر به موارد جزئي و استثنايي نيست و بر محور افراد دور نمي زند. براي مثال اسلام مسئوليت اقتصادي خانواده را بر عهده ي مرد قرار داده و بار

اين مشكل را بر دوش مرد نهاده است، و بر او واجب كرده است؛ لذا در قوانين، اسلام مرد را به عنوان محور و ركن اقتصادي و نان آور خانواده مي شناسد. حال اگر دختري مجرد بوده و ازدواج نكرده است يك مورد استثنايي است ولي قانون، كلي و براي همه ي زنان است

پاورقي:

1 . ر.ك: قرآن در آيينه انديشه ها، جمعي از نويسندگان سازمان تبليغات اسلامي، آذر 1363، تهران، ص 378. و سيري در مسائل خانواده، حبيب الله طاهري، نشر سازمان تبليغات، چاپ اول، بهمن 70، صص 32 _ 28.

2 . نساء / 1، اعراف / 189.

3 . ر.ك: تفسير نور و تفسير الميزان ذيل آيه ي 1 سوره ي نساء.

4 . ر.ك: تفسير نمونه، ذيل آيه ي 35 سوره ي احزاب.

5 . نساء / 124، نحل / 97 و غافر / 40.

6 . مائده / 38، توبه / 68.

7 . طه / 117، اعراف / 20، 22.

8 ر.ك: شخصيت زن از ديدگاه قرآن، هادي دوست محمدي، قم نشر سازمان تبليغات اسلامي، چاپ اول، بهار 1380، ص 42.

9 . ر.ك: قرآن در آيينه انديشه ها، همان، ص 380.

10 . ميزان الحكمه، محمد محمدي ري شهري، مكتب الاعلام الاسلامي، چاپ چهارم، زمستان 1372، بي جا، ج 6، ص 463.

11 . حجرات / 13.

12 . نظام حقوق زن در اسلام، مرتضي مطهري، انتشارات صدرا، چاپ سيزدهم، زمستان 1368، قم، صص 206 و 205.

13 . منزلت زن در انديشه اسلامي، محمد فنايي اشكوري، موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، چاپ اول، بهار 1377، قم، ص 15.

14 . نظام حقوق زن در اسلام، همان، ص 207 و 206.

15 . منزلت زن در انديشة اسلامي، همان، ص 18.

16 . منزلت

زن در انديشة اسلامي، پيشين، ص 20.

17 . زن در آيينة جلال و جمال، آيت الله عبدالله جوادي آملي، ص 347.

18 . ر.ك: تفسير نور، ذيل آيه ي 11 سوره ي نساء.

19 . ر.ك: زن در آيينه جلال و جمال، آيت الله جوادي آملي، ص 347.

20 . زن در آيينة جلال و جمال، آيت الله جوادي آملي، ص 346 و 345.

21 . نساء / 12 و 11.

دين اسلام براي زن و مرد حقوق مساوي در نظر گرفته است امّا در مبحث ارث، چرا زن نصف مرد سهم مي برد و يا در بحث شهادت شهود چرا شهادت دو زن عادل به اندازة شهادت يك مرد عادل ارزش دارد؟ توضيح دهيد.

پرسش

دين اسلام براي زن و مرد حقوق مساوي در نظر گرفته است امّا در مبحث ارث، چرا زن نصف مرد سهم مي برد و يا در بحث شهادت شهود چرا شهادت دو زن عادل به اندازة شهادت يك مرد عادل ارزش دارد؟ توضيح دهيد.

پاسخ

در بسياري از حقوق و جزائيات مرد و زن با هم تفاوت دارند مثلاً اگر مردي مرتد شود با شرايطي حكم او قتل است ولي اگر زني مرتد شود حكم او قتل نيست. وظايفي كه بر دوش مرد قرار داده شده بر زن نيست. مكانيسم خلقي زن و مرد با هم متفاوت است. روحيات و اخلاق زن و مرد با هم يكجور نيست. توقعي كه خداوند از زن دارد با توقعي كه از مرد دارد يكي نيست. خداوند زن را براي امري خلق كرده و مرد را براي هدف ديگري آفريده است. اين دو گرچه از يك جنسند. امّا هر چند كه از يك جنس باشند، با هم مساوي نيستند.

در بحث ارث نيز تفاوت ها منشأ اثر شده و باعث شده كه ارث پسر دو برابر ارث دختر باشد همان طوري كه در سؤال قبل به آن اشاره شد. پسر خانواده بايد عهده دار وظايف سنگيني بشود كه يكي از آن ها رفتن به خواستگاري دختري و دادن مهريه و تهية مسكن و خورد و خوراك و ادارة آن دختر و فرزندانش است، ولي خواهر او نيازي به اين همه خرج و مخارج ندارد، بلكه بايد پسري مانند برادر او به خواستگاري اش بيآيد و مهريه بدهد و خانه و زندگي براي او تهيه كند و خرج و مخارج او را

بپردازد.

حال ممكن است اشكال كنيد چرا دختر بنشيند تا پسري به دنبال او بيآيد و به او مهريه بدهد، نه اين كه خود دختر قبول كند كه تمامي هزينه ها يا مقداري از آن ها را بپردازد؟

پاسخ: اين مسئله نيز مربوط به خلقت و فطرت مرد و زن است. مرد به جهت بنية جسماني و شكل بدني براي انجام وظايفي آفريده شده كه با شكل و بنية بدني زن متفاوت است. اين تفاوت آفرينش در ساير حيوانات نيز به چشم مي خورد. هميشه نرها به دنبال ماده مي روند و ماده با ناز و كرشمه خود را عقب مي كشد. نرها به دنبال خار و خاشاك و تهية مكان مناسبي براي تخم گذاري مي روند و در مقام دفاع از ماده گاهي خود را به كشتن مي دهند. هنگامي كه شير ماده در بستر زايمان افتاده اگر شير نر نبود كه صيدي به دست آورد و براي شير ماده و بچه هايش بيآورد، در بستر مي مردند. بنابراين تفاوت ارث به جهت پاره اي از وظايف است كه به حسب خلقت مرد و زن قرار داده شده است.

بحث شهادت، اطلاع رساني به قاضي است و ربطي به ماهيت مرد و زن و خلقت آن دو ندارد. در بعضي موارد كه شهادت مربوط به زنان باشد اصلاً شهادت مردان مورد قبول نيست چون مرد در آن موارد نمي تواند شاهد باشد. در وقايع و رخدادهاي كوچه و بازار، مردان بيشتر از زنان دست اندر كار هستند. مردان به خاطر كار و تلاش و به دست آوردن زاد و توشه و گذران زندگي با رخدادها و وقايع

اجتماعي بيشتر مأنوس اند و اگر واقعه اي رخ داد، بيشتر و بهتر در معرض اطلاع اند. فرض كنيم در خيابان دو نفر با هم دعوا مي كنند و با چوب و چاقو و سنگ به جان يكديگر افتاده اند. پس از چند دقيقه مردان اطراف آنان را گرفته و آنان را از يكديگر جدا مي كنند. اين جا اگر قتلي يا جراحتي واقع شد مردان چون شاهد و ناظر بوده اند بهتر مي توان از آنان شهادت را پذيرفت.

در اين جور وقايع يا اصلاً زنان حضور ندارند يا اگر حضور داشته باشند خود را كنار مي كشند يا مردان آنان را به عقب مي رانند. از اين رو پذيرفتن شهادت مردان و نپذيرفتن شهادت يك زن مسئله طبيعي است و ربطي به نقص يكي و كمال ديگري ندارد.

آيا اجرا نشدن بعضي از احكام اسلامي مانند حكم مفسد في الارض به خاطر ترس از حقوق بشر سازمان ملل مي باشد؟

پرسش

آيا اجرا نشدن بعضي از احكام اسلامي مانند حكم مفسد في الارض به خاطر ترس از حقوق بشر سازمان ملل مي باشد؟

پاسخ

در خصوص تأثير گذار بودن قدرت ها و قوانين خارجي بر اجرا نشدن احكام و حدود اسلامي در ايران بايد گفت: تا آن جا كه مسئولان نظام توان دارند، احكام و حدود اسلامي را اجرا مي كنند و تقريباً تأثير پذيري از قدرت ها و قوانين خارجي منتفي است. هر چند فشارهاي زيادي به بهانه هاي مختلف و به نام سازمان ملل و حقوق بشر بر ايران وارد مي شود كه طبعاً مشكلاتي را براي كشور فراهم مي آورد.

نظام جمهوي اسلامي ايران داراي قانون اساسي و قوة قضائيه مستقل مي باشد كه حكومت اسلامي طبق آن اداره مي شود.

يكي از شاهدان اين مدّعا حكم قتل سلمان رشدي مرتد مي باشد كه توسط امام (ره) صادر شد و با وجود فشارهاي زيادي كه از خارج وارد مي شود، هنوز پابرجا است.

اگر براي قاضي مفسد في الارض بودن شخصي ثابت بشود، حكمش را صادر مي كند و اگر گاهي اتفاق مي افتد كه به آن عمل نمي شود، مي تواند دلائل متعددي داشته باشد، از جمله ثابت نشدن جرم كه دلائل كافي براي قاضي وجود نداشته است تا حكم صادر كند.

يكي ديگر از دلائل وجود مصلحت نظام و مسئله اهم و مهم بودن مي باشد كه حكومت بايد مصلحت عموم را در نظر داشته باشد. در فقه شيعه به اين مسئله توجه شده است، مانند بعضي از پرونده هاي سياسي. در زمان پيامبر(ص) اين موارد وجود داشته است و به فرمودة امام (ره) شرايط زمان و مكان در صدور احكام تأثير

گذار هستند، از اين رو ممكن است حكمي در يك مقطع زماني اجرا شده و در مقطع ديگر اجرا نشده و يا به تأخير افتد.

در برخي موارد، دور بودن شهرها از مركز، كم بودن نيروي لازم، همجوار بودن با بعضي از كشورهاي همسايه مي تواند سبب كوتاهي در اجرا نشدن احكام و حدود اسلامي بشود.

هم چنين وجود عواملي ديگر مانند اشخاصي غير مؤمن، منافق و نفوذي و قدرتمند كه در بعضي از دستگاه هاي حكومتي نفوذ كرده اند.

دلايل ديگر نيز مي تواند در عدم اجراي احكام تأثير گذار باشند. البته نمي توان مسئلة فشار بر ايران را در مسايل حقوق بشر، حقوق زنان، مسئلة اعدام ها و اجراي احكام و قوانين جزايي اسلام و ... ناديده گرفت.

دشمنان اسلام در دنياي اطلاعات و ارتباطات داراي قدرت تبليغات مي باشند كه همه چيز را وارونه به دنيا جلوه مي دهند و به دنبال بهانه تراشي مي باشند تا با قدرت نظامي و قلدر مآبانه بر جهان اسلام تسلط پيدا كنند. نظام اسلامي بايد با زيركي و عنايت خداوند و توجه امام زمان(ع) خود را از گزند دشمنان حفظ كرده و هر گونه بهانه را از دست آن ها بگيرد و آن چه به مصلحت نظام است عمل نمايد. طبعاً در چنين مواردي، گاهي اين هجوم بسيار سنگين است و موجب مي شود كه در بعضي مسايل به نوعي به خواسته هاي سازمان ملل كه در دست قدرتمندان قرار دارد، براي حفظ نظام تن در دهد.

بازي هايي كه دشمنان بر سر افغانستان و عراق و ساير كشورها در آورده و مي آورند، شاهد مدّعاي ما است.

به هر حال سعي و تلاش مسئولان

نظام با وجود مشكلات و موانعي كه بر سر راه است، در جهت اجراي احكام اسلامي مي باشد كه اميد است موفق بشوند.

حق پدر و مادر بر فرزندان و بالعكس بر چه اساسي است؟ آيا چنين حقوقي را مي توان حق الناس حساب كرد؟

پرسش

حق پدر و مادر بر فرزندان و بالعكس بر چه اساسي است؟ آيا چنين حقوقي را مي توان حق الناس حساب كرد؟

پاسخ

به طور حتم پدر و مادر و فرزندان نسبت به يكديگر حقوق متقابلي دارند.

بر اين حق قرآن و عقل و سيره عقلا دلالت دارد اما قرآن مجيد احترام و تشكر از پدر و مادر را در رتبه و مرحله بعد از شكر خدا قرار مي دهد: "و ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش كرديم... كه شكر براي من و براي پدر و مادرت به جا آور كه بازگشت همه شما به سوي من است".(1)

تأكيدي كه در قرآن نسبت به حق پدر و مادر بر فرزند شده، براي فرزند از طرف پدر و مادر نشده است. يقيناً حق پدر و مادر برتر و بالاتر از حق فرزند نسبت به ايشان است و اصولاً اين دو حق با يكديگر قابل قياس نيستند.

البته در روايات معصومين به حقوق پرداخته شده است.

جدا از دستور اسلام و شرع مقدس، احترام فرزند به پدر و مادر و برعكس به عنوان يك سنت پايدار و مورد قبول همه اديان و جوامع انساني مي باشد. و عقل نيز پاسداشت حرمت كسي را كه حق حيات بر انسان دارد، لازم مي شمارد.

طبيعي است هر انساني به حكم فطرت و غريزه و عقل، زندگي خود را مديون زحمات و تلاش پدر و مادر مي داند. اما آيات الهي و روايات معصومين به اين نكته توجه مي دهند كه حقوق پدر و مادر بر فرزند و حقوق فرزند بر والدين از جمله حقوق خدا است زيرا خداوند به آن فرمان داده است و مانند نماز و روزه و حج

و جهاد بايد اطاعت شود و سرپيچي از آن گناه و معصيت پروردگار است، البته اگر علاوه بر عدم احسان، به پدر و مادر يا فرزند ظلمي صورت گيرد، ظلم به ديگران حق الناس است و جلب رضايت آن ها لازم است.

پي نوشت ها:

1 - سوره لقمان، آيه 14.

آيا قانون منع حجاب در فرانسه با قانون اساسي آن هماهنگ است؟

پرسش

آيا قانون منع حجاب در فرانسه با قانون اساسي آن هماهنگ است؟

پاسخ

اين مسئله زواياي گوناگوني از جهت حقوقي دارد، لكن تا آن جا كه به اين بحث مربوط مي شود، مطالبي را در ذيل بيان مي كنيم:

اوّلا در قانون اساسي فرانسه بر آزادي تصريح شده و آزادي هاي مذهبي يكي از شاخه هاي آن است؛ بدين معنا كه افراد در انجام اعمال مذهبي خويش و گرايش به مذهبي خاص آزاد مي باشند.

اما از طرف ديگر در قانون آن كشور به اصل جدايي دين از سياست و لائيك بودن تصريح شده است؛ بدين معنا كه دين جنبه فردي داشته و حق دخالت در امور اجتماعي، سياسي و... را براي آن قائل نيستند. قانون گذاران كشور فرانسه با استفاده از اصل اين قانون، نمادهاي مذهبي آشكار (مانند حجاب) را در مكان هاي رسمي مانند مدارس غير قانوني اعلام كرده اند. اما آنچه در اين ميان مورد سخت گيري واقع شده، حجاب زنان مسلمان است.

در اين طرح ميان حجاب اسلامي و صليب بزرگ مسيحي و كيپا (كلاه كوچك يهوديان) فرق گذاشته شد، به صورتي كه حجاب اسلامي، نشانه اي ديني - مذهبي تلقي شده و آن را به برخي جريان هاي بنيادگرايي دنياي اسلام منسوب كرده اند. بنابراين اگر چه اين طرح بر اساس قانون لائيتسه (جدايي دين از سياست) ظاهراً مطابق با قانون اساسي كشور فرانسه است، اما از طرف ديگر ايرادات فراواني دارد كه ذيلاً به آن ها اشاره مي كنيم:

1- اين طرح هدفي جز محدود كردن آزادي هاي تصريح شده در قانون اساسي فرانسه را ندارد و تنها براي مسلمانان محدوديت مي آفريند.

2- حجاب قبل از اين كه نشانه اي ذهبي تلقّي گردد، يك

قانون و وظيفه مذهبي است كه با توجه به آزادي هاي مذهبي، چنين نتيجه مي گيريم كه هر زن مسلماني آزاد است كه آن چه را وظيفه او است، انجام دهد.

3- اين قانون ناقض اصل هجده اعلاميه حقوق بشر سازمان ملل مبني بر آزادي اظهار مذهب و عقيده در تعليم، عمل، عبادت و اجراي مراسم است كه كشور فرانسه آن را پذيرفته است.

4- بعيد نيست كه در پشت پرده اين قانون مشكوك، لابي هاي صهيونيستي و مخالفان اسلام وجود داشته باشند، چرا كه اين سخت گيري ها تنها بر ضد مسلمانان اجرا شده است اما روز به روز يهودي ها از آزادي بيشتري برخوردار مي شوند!

دين اسلام اولين اقليّت مذهبي در كشور فرانسه با جمعيت تقريبي شش ميليون نفر است كه روز به روز بر اين جمعيت افزوده مي شود. همواره تعداد مسلمانان، در نتيجه رعايت حجاب اسلامي توسط بانوان رو به گسترش است. اين مسئله براي مدعيان حقوق بشر و آزادي، گران و تلخ است، از اين رو سعي در كاهش رشد اسلام گرايي دارند.

روايت شده كه زني نزد رسول اكرم(ص) آمد و اظهار داشت: از همسرم جدا شده ام و او قصد دارد فرزندم را از من جدا كند، پيامبر(ص) با اشاره به اين كه مادر زحمت حمل فرزند و زايمان و شيردادن را متحمّل مي شود، فرمود: حضانت فرزند از آن مادر است تا زماني كه ازدواج مجدد

پرسش

روايت شده كه زني نزد رسول اكرم(ص) آمد و اظهار داشت: از همسرم جدا شده ام و او قصد دارد فرزندم را از من جدا كند، پيامبر(ص) با اشاره به اين كه مادر زحمت حمل فرزند و زايمان و شيردادن را متحمّل مي شود، فرمود: حضانت فرزند از آن مادر است تا زماني كه ازدواج مجدد نكند. بر اساس اين روايت چرا در دادگاه هاي كشور حضانت فرزند پس از سن معيّن به پدر واگذار مي شود و مادر از اين حق محروم است؟ چرا پيامبر(ص) فرمود: زن در صورتي كه ازدواج مجدد كند،

بايد حضانت فرزند از او گرفته شود؟

پاسخ

حق حضانت و سرپرستي فرزندان كوچك كه به مادر يا پدر واگذار شده، براي رعايت مصالح فرزندان است. از اين رو حق حضانت دوران شيرخوارگي و پس از آن متفاوت است. به طور كلي حق حضانت طفل (پسر باشد يا دختر) در مدت شيرخوارگي يعني تا دو سالگي با مادر است و در اين مدت پدر حق گرفتن او را ندارد. پس از دو سال به لحاظ تفاوت جنسيّت پسر و دختر و با توجه به نيازهاي روحي و جسمي اين دو، اگر بچه پسر باشد، پدر براي حضانت اولويت دارد، و اگر دختر باشد، مادر تا هفت سالگي اولويت دارد. حق حضانت مادر در صورتي است كه شوهر نكرده باشد، ولي اگر شوهر كرد، حق حضانتش ساقط مي گردد و اين حق به پدر بچه منتقل مي شود، يعني پدر مي تواند فرزندش را از مادرش جدا كند و خودش سرپرستي و نگهداري او را به عهده گيرد. اين كار به خاطر رعايت مصلحت فرزند است، زيرا اگر زن بچه را به خانة شوهر دومش ببرد، ممكن است مشكلاتي از نظر تربيتي و عاطفي و فشار روحي و جسمي بچه را تهديد كند. طبق نقلي رسول خدا(ص) در پاسخ زني فرمود: "انت احق به مالم تنكحي؛ تو اولويت حضانت داري، تا وقتي كه ازدواج نكرده اي".(2) دادگاه ها نيز طبق قانون شرع و مصالح فرزندان عمل مي كنند.

در ايام سرپرستي و حفظ و حضانت فرزندان توسط هر كدام از پدر و مادر، اگر ديگري بخواهد فرزندش را ببيند يا اين كه چيزي به او بدهد يا مشكل

يا نياز او را بر طرف كند يا بخواهد ساعاتي با هم و در كنار هم باشند، ديگري نبايد مانع شود؛ بلي چنانچه بودن آن ها با هم موجب فساد و انحراف اخلاقي بچه شود، جلوگيري مانعي ندارد.

پي نوشت ها:

1. امام خميني، تحرير الوسيله، ج 2، آيت الله فاضل لنكراني، جامع المسائل، ج 2، ص 438، سؤال 1296.

2. سنن بيهقي، ج 8، ص 4؛ مستدرك الوسائل، ج 15، ص 164؛ عوالي اللئالي، ج 1، ص 389 و ج 3، ص 370.

سن قانوني ازدواج چقدر است؟

پرسش

سن قانوني ازدواج چقدر است؟

پاسخ

بر اساس تبصره يك ماده 1210 قانون مدني جمهوري اسلامي سن بلوغ در پسر پانزده سال تمام قمري و در دختر نه سال تمام قمري است.

بر اساس ماده 1041 قانون مدني، نكاح پيشتر از بلوغ ممنوع است، از اين رو سن قانوني ازدواج بر اساس موازين شرعي مشخص شده است كه براي دختر نه سال تمام قمري و براي پسر پانزده سال تمام قمري مي باشد.

ظاهراً در محاضر رسمي اگر دختر در 13 سالگي باشد، در دفتر ثبت مي كنند. اگر دختر كمتر از 13 سال داشته باشد، در دفتر ازدواج ثبت نمي كنند.

آيا سنّي كه براي ازدواج دختران گذاشته اند كافي است؟

پرسش

آيا سنّي كه براي ازدواج دختران گذاشته اند كافي است؟

پاسخ

ازدواج بستگي به بلوغ و رشد جسماني دختر و پسر است، بلوغ و رشد جسماني در دختران معمولاً با پيدايش اولين قاعدگي بين 12تا 14سالگي آغاز مي شود. اين دوره بستگي به وضع آب و هوا و نژاد و شرايط جغرافيايي دارد, مثلاًدر نقاط گرمسير زودتر (در حدود 8تا 10سالگي ) و در نقاط سردسير در حدود 16تا 18سالگي و در نقاط معتدل 12تا 13سالگي بلوغ ظاهر مي شود. اين بلوغ نوعي آمادگي براي زن شدن وبارداري است , كه غالباً همراه با بروز آثار جسمي است , از قبيل پهن شدن لگن (كفل ) و برآمدگي پستان ها و بزرگ شدن مهبل و روييدن مو در نقاط معين بدن كه غالباً همراه با تغييرات روحي ورواني از قبيل ميل به خود آرايي , عشوه گري , زودرنجي و عصبانيت است . دورهء بلوغ دورهء بحراني است و بسياري از انحرافات و رسوايي هاي خانوادگي در اين مرحله آغاز مي شود.(1)

در وصيت پيامبر اكرم (ص) به علي (ع)است كه : "لا يُتْم بَعدَ احتلام ;(2) بعد از اين كه پسر يا دختر محتلم شد, ديگر بچه نيست و يتيم و بي سرپرست محسوب نمي شود و احتياج به قيّم ندارد" .

در روايت ديگر است : "و علي الصبي اذااحتلم الصيام و علي المرئه اذا حاضت الصيام ;(3) بر پسر وقتي كه محتلم شد، روزه گرفتن واجب مي شود و بر دختر وقتي كه حيض بيند، روزه واجب مي شود".

اميرالمؤمنين (ع) به عمر هنگامي كه مي خواست به دختري كه بالغ نشده بود، حد جاري كند، فرمود: "أما

علمت أن القلم يرفع عن ثلاثه , عن الصبّي حتّي يحتلم و عن المجنون حتّي يفيق و عن النائم حتّي يستيقظ; آيا نمي داني كه قلم تكليف از سه طائفه برداشته شده :

1 بچه تا وقتي كه محتلم شود;

2 مجنون تا وقتي كه عاقل شود;

3 انسان به خواب رفته تا وقتي كه بيدار شود".(4)

در بسياري از روايات علائم بلوغ را بر رشد جسماني وابسته دانسته و علائم رشد جسماني را، احتلام (جنب شدن در خواب )، حيض شدن در دختران، ظاهر شدن موي درشت در زير شكم و بالاي عورت دانسته است. اين ها علائم تكويني هستند.

اين كه بعضي روايات سنّ و سال رامطرح كرده، به جهت اين بوده است كه غالباً پسران و دختران در آن سنين داراي اين علائم تكويني مي شوند.پس ملاك اصلي در بلوغ، احتلام و حيض و روييدن موي درشت در زير شكم و بالاي عورت است . روايات، از جهت سن و سال مختلف هستند. در برخي 15سالگي براي پسران و در برخي 13سالگي و براي دختران 9 و 10 و 13سالگي را مطرح كرده اند. بنابراين وقتي كه ملاك اصلي در بلوغ , احتلام و حيض و روييدن موي درشت باشد، ديگر در تشخيص وظيفه بين افرادي كه در مناطق مختلف زندگي مي كنند, شك و ترديدي حاصل نمي شود. دختراني كه در مناطق گرمسير هستند, اگر اين علائم زودتر و در سنين كمتر بر آنان ظاهر شود، زودتربالغ مي شوند و در مناطق سردسير چون ديرتر آن علائم ظاهر مي گردد, ديرتر بالغ مي شوند. بلوغ در پسران به معناي مرد شدن و در

دختران به معناي زن شدن است.

ازدواج دختران پس از رسيدن به حدّ بلوغ و رشد جسماني كه حدوداً در نه سالگي به بعد ظهور و بروز مي كند، اشكال ندارد، گر چه خلاف عرف و باور اجتماعي است.

پي نوشت:

1 - دكتر صفدر صانعي , بهداشت ازدواج از نظر اسلام , ص 21

2 - وسائل الشيعه , ج 1، ص 32.

3 - همان .

4 - همان , ص 32.

با توجه به اين كه در اسلام ازدواج موقت دختر مشكلي ندارد، ولي قانون جمهوري اسلامي آن را منع كرده است، چرا؟

پرسش

با توجه به اين كه در اسلام ازدواج موقت دختر مشكلي ندارد، ولي قانون جمهوري اسلامي آن را منع كرده است، چرا؟

پاسخ

در اسلام براي ازدواج دختران باكره شرايط و محدوديت هاي وجود دارد، يكي از آنها اجازه ولي ّ دختر است، يعني بايد پدر و يا جد پدري دختر اجازه دهند تا ازدواج به گونة شرعي صورت گيرد، از اين رو اكثر فقهاي شيعي صحت ازدواج دختر باكره را مبتني بر اجازه وليّ نموده اند. در توضح المسائل مراجع آمده است: "... دختري كه به حد بلوغ رسيده و رشيده است، يعني مصلحت خود را تشخيص مي دهد، اگر بخواهد شوهر كند، چنانچه باكره باشد، بايد از پدر و يا جد پدري خود اجازه بگيرد".(1)

البته اين شرايط و محدوديت ها به خاطر مصالح است، مانند اين كه دختر جوان كه هنوز تجربه كافي در امر ازدواج ندارد، زود تحت تأثير قرار گرفته و تن به ازدواج هايي مي دهد كه به صلاح نيست و چه بسا حقوقي و منزلتي كه دارد، پايمال شود.

اسلام با طرح اجازه وليّ در ازدواج دختران باكره، عملا آنها را در امر ازدواج و تشكيل نظام خانوادگي مطلوب كمك كرده است.

در قانون اساسي از منع ازدواج دختران باكره سخن به ميان نيامده است و ما به موردي كه ممنوع شده باشد، برخورد نكرديم . چنانچه از منبع قانوني و... در مورد ممنوعيت ازدواج موقت اطلاع داريد، خوشحال خواهيم شد كه ما را آگاه كنيد.

پي نوشت ها :

1 - توضيح المسائل مراجع، ج2، ص 387.

با توجه به اين كه در اسلام ازدواج موقت دختر باكره مشكلي ندارد، چرا جمهوري اسلامي آن را منع كرده است؟

پرسش

با توجه به اين كه در اسلام ازدواج موقت دختر باكره مشكلي ندارد، چرا جمهوري اسلامي آن را منع كرده است؟

پاسخ

مكتب جاوداني و انسان ساز اسلام براي حفظ حيات بشر و جهت دادن به تمايلات او، در كنار عقد دايم، عقد موقت را مطرح كرده تا نيازهاي انسان به صورتي مشروع و براساس قانون و موازين برآورده شود.

ازدواج موقت با دختر باكره را فقها در صورتي كه با اذن پدر باشد، صحيح مي دانند، يعني براي تحقق ازدواج موقت همانند ازدواج دايم، اذن پدر را شرط مي دانند.(1)

جمهوري اسلامي اصل ازدواج موقت و ازدواج موقت با دختر باكره را منع نكرده است، بلكه قانون مدني جمهوري اسلامي ايران در بحث مربوط باب نكاح، مواد 1075، 1076 و 1077 اختصاص به ازدواج موقت دارد، پس در قانون مدني اين مسئله ذكر شده است. در ماده 1075 قانون مدني آمده است: "نكاح وقتي منقطع مي شود كه براي مدت معيّني واقع شده باشد".

مشاهده مي شود كه نه تنها نكاح موقت منع ن شده، بلكه به صورت قانون مدوّن ذكر شده است.

اجازه پدر به خاطر مصلحت عمومي جامعه و نيز دختر مي باشد كه اسلام خواسته است از او حمايت به عمل آورد مورد سوء استفاده واقع نشود و حريم عفت و شخصيت زن محفوظ و مصون بماند.

پي نوشت ها :

1 - توضيح المسائل مراجع، ج2، ص 387 ، مسأله 2376.

چرا با توجه به اينكه شرع ازدواج دختر را به طور موقت بلامانع دانسته قانون جمهوري اسلامي ايران آن را ممنوع اعلام كرده است؟(پ)

پرسش

چرا با توجه به اينكه شرع ازدواج دختر را به طور موقت بلامانع دانسته قانون جمهوري اسلامي ايران آن را ممنوع اعلام كرده است؟(پ)

پاسخ

مكتب جاوداني و انسان ساز اسلام براي حفظ حيات بشر و جهت دادن به تمايلات او، در كنار عقد دايم، عقد موقت را مطرح كرده تا نيازهاي انسان به صورتي مشروع و براساس قانون و موازين برآورده شود.

ازدواج موقت با دختر باكره را فقها در صورتي كه با اذن پدر باشد، صحيح مي دانند، يعني براي تحقق ازدواج موقت همانند ازدواج دايم، اذن پدر را شرط مي دانند.(1)

جمهوري اسلامي اصل ازدواج موقت و ازدواج موقت با دختر باكره را منع نكرده است، بلكه قانون مدني جمهوري اسلامي ايران در بحث مربوط باب نكاح، مواد 1075، 1076 و 1077 اختصاص به ازدواج موقت دارد، پس در قانون مدني اين مسئله ذكر شده است. در ماده 1375 قانون مدني آمده است: "نكاح وقتي منقطع مي شود كه براي مدت معيّني واقع شده باشد".

مشاهده مي شود كه نه تنها نكاح موقت منع شده، بلكه به صورت قانون مدوّن ذكر شده است.

اجازه پدر به خاطر مصلحت عمومي جامعه و نيز دختر مي باشد كه اسلام خواسته است از او حمايت به عمل آورد مورد سوء استفاده واقع نشود و حريم عفت و شخصيت زن محفوظ و مصون بماند.

پي نوشت ها :

1 - توضيح المسائل مراجع، ج2، ص 387 ، مسأله 2376

سن قانوني ازدواج چقدر است؟

پرسش

سن قانوني ازدواج چقدر است؟

پاسخ

بر اساس تبصره يك ماده 1210 قانون مدني جمهوري اسلامي سن بلوغ در پسر پانزده سال تمام قمري و در دختر نه سال تمام قمري است.

بر اساس ماده 1041 قانون مدني، نكاح پيشتر از بلوغ ممنوع است، از اين رو سن قانوني ازدواج بر اساس موازين شرعي مشخص شده است كه براي دختر نه سال تمام قمري و براي پسر پانزده سال تمام قمري مي باشد.

ظاهراً در محاضر رسمي اگر دختر در 13 سالگي باشد، در دفتر ثبت مي كنند. اگر دختر كمتر از 13 سال داشته باشد، در دفتر ازدواج ثبت نمي كنند.

مشكل مهريه با كاهش ارزش پول چگونه برطرف مي شود؟

پرسش

مشكل مهريه با كاهش ارزش پول چگونه برطرف مي شود؟

پاسخ

اگر در ضمن عقد ارزش آن اسكناس معين شود و بگويند، اين چند ريالي كه فعلاً ارزش آن، با فلان مقدار از كالا يا طلا مساويست مهر زوجه قرار داده شد، مسلماً بايد به هنگام پرداخت، اين جهت رعايت شود.

ولي اگر اين شرط، انجام نگيرد، چنانكه تا كنون رسم نبوده يا كمتر رسم بوده است، به خاطر اينكه نوسان در ريال چندان چشمگير نبوده، در اين صورت، اگر با هم مصالحه كردند چه بهتر و در غير اين صورت، بايد ارزش آن را در نظر بگيرند، زيرا مهريه در حكم قرض نيست. كه در آن «مثلاً بمثل» در نظر گرفته شود و قرض دهنده ارزش نسبي و مشخص پول را در نظر نگيرد و خود پول را بخواهد، بلكه اسكناس كه ارزش اعتباري دارد، از آن نظر مهريه قرار مي گيرد كه داراي قدرت خريد معيني بوده و با فلان كالا يا نقدينه معادل مي باشد، گواه، اينكه موقع مهر بُري، طرفين چانه مي زنند تا بر حدي توافق پيدا كنند. لذا پس از سي سال اگر همان ريال سابق را بپردازد، زن، شوهر را مجحف و ظالم و متعدي تلقي كرده و خود را مظلوم و مورد تجاوز مي شمارد. اين نوع داوريهاي فطري نبايد از نظر فقيه، دور بماند، اسلامي كه دعوت به عدالت كرده، و ظلم و تعدي را محكوم مي كند، و از نظر عرف، چنين كاري مصداق ظلم و تعدي است طبعاً بايد زوجين از در تصالح درآمده و ارزش آن روز ريال را در نظر بگيرند، و همگان به آيه «لا تَظلمون ولا تُظلمون» عمل كنند.

چرا ديه مرد دو برابر ديه زن است؟

پرسش

چرا ديه مرد دو برابر ديه زن است؟

پاسخ

از نظر انسانيت ميان زن و مرد فرقي نيست و هر دو انسان كامل هستند با روحيات و مسئوليتهاي گوناگون كه بر اثر تلفيق يك زندگي گرم و شيرين پديد مي آيد، بنابراين اگر زني كشته شد بسان اين است كه مردي كشته شده است. از نظر انسانيت يكسانند و فقدان هر يك فقدان يك انسان است ولي ديه، جنبة اقتصادي دارد از آنجا كه مرد هزينة زندگي خانواده را بر عهده دارد و به اصطلاح، مرد«نان آور خانواده» است طبعاً با فقدان مرد زيان اقتصادي بيشتري متوجه خانواده مي شود تا با كشته شدن يك زن، از اين جهت دية مرد دو برابر دية زن محسوب مي شود.

فرق دو مفهوم ((حق)) و ((ملك)) چيست؟

پرسش

فرق دو مفهوم ((حق)) و ((ملك)) چيست؟

پاسخ

مهمترين تفاوت اين دو مفهوم اين است كه در حق بين له الحق و من عليه الحق اضافه اي بر قرار است, ولي در ملك نسبتي ميان مالك و من عليه الملك نيست؛ چنين نيست كه مالكيت مالك نسبت به چيزي, بر ديگري باشد. آري يكي از احكام مالكيت اين است كه مالك مي تواند ديگران را از هر گونه تصرّف و بهره برداري نسبت به مملوك خود باز دارد اما اين مانع شدن, خود حقي است كه مالك دارد. به ديگر سخن در مفهوم ملك ((بر =علي)) نمي گنجد اگر چه يكي از لوازم مالكيت, حق منعي است كه مالك نسبت به ديگران دارد.

فرق دوم ميان اين دو مفهوم آن است كه اصطلاح ملك در جايي استعمال مي شود كه انسان بتواند هر گونه استفاده اي از مملوك خود ببرد, چه استفاده حقيقي و تكويني –مانند خوردن و آشاميدن- و چه استفاده اعتباري مانند فروختن, واگذار كردن و بخشيدن. هرگز چنان نيست كه مالك فقط حق يك يا دو يا چند نوع تصرّف و استفاده نسبت به مملوك خود داشته باشد و مثلاً بتواند آن را بخورد ولي نتواند آن را ببخشد و يا بتواند در آن سكني گزيند ولي نتواند آن را بفروشد.

اگر چه ممكن است به موجب قانون, مالكي از بعضي تصرفات ممنوع شود يا حتي براي مدتي محجور گردد و نتواند در مملوك خود هيچ گونه تصرفي داشته باشد, ولي اين موارد با اقتضاي ذاتي ملك –كه مجوّز هر گونه تصرفي است- منافات ندارد.

اما بر خلاف ملك ((حق)) همواره در مورد خاصي است؛ حتي سكني, حق شفعه

و ... مثلاً كسي كه –در معامله اي- حق خيار دارد هيچ گونه تصرف ديگري نمي تواند در معامله انجام دهد. حتي هنگامي كه كسي نسبت به چيزي چند حق گوناگون دارد هر يك از آن حقوق حق جداگانه اي است و از ديگر حقوق به كلي انفكاك دارد و هيچ حقي نيست كه خود به خود ساير حقوق را به دنبال بياورد.

اگر كسى با وجود وارث ديگر، در زمينى زراعتى ارثى كار كند، مالك آن مى شود؟

پرسش

اگر كسى با وجود وارث ديگر، در زمينى زراعتى ارثى كار كند، مالك آن مى شود؟

پاسخ

اگر يك نفر از وارثان در زمين ارثى يى كه هنوز تقسيم نشده با رضايت بقيّه وارثان تصرّف كند، محصول به دست آمده را به طور كلّى مالك است. اگر بدون رضايت بقيّه در زمين تصرّف كند، مالك محصول است، امّا بايد براى پرداخت سهم ديگران اجرت المثل آن را بپردازد.

( بخش پاسخ به سؤالات )

آيا مي توان اعتقاد داشت كه شيوه كنوني بانكداري ما واقعاً اسلامي است؟ مثلادرمورد انواع قراردادها ، قرارداد مضاربه مي باشد كه همانطور كه مي دانيد دوطرف بايد درسود وزيان شريك باشند درحالي كه بانك دراين نوع عقود فقط سود خودرا ( كه آنهم تعيين شده وخالي ازاشكال

پرسش

آيا مي توان اعتقاد داشت كه شيوه كنوني بانكداري ما واقعاً اسلامي است؟ مثلادرمورد انواع قراردادها ، قرارداد مضاربه مي باشد كه همانطور كه مي دانيد دوطرف بايد درسود وزيان شريك باشند درحالي كه بانك دراين نوع عقود فقط سود خودرا ( كه آنهم تعيين شده وخالي ازاشكال است) دريافت مي دارد خواه طرف ديگر سود كند خواه زيان ؟

پاسخ

اصل قانون بانكداري مصوب مجلس شوراي اسلامي ومورد تأييد شوراي محترم نگهبان وانجام عمليات بانكي براساس آن صحيح وسود حاصله ازآن حلال مي باشد ولي توجه به دونكته ضروري به نظر مي رسد :

1 _ درخصوص معين شدن سود ونداشتن ضرر براي سپرده گذاردرقانون بانكداري تدابيري انديشيده شده ازجمله اينكه سود مورد نظر بعنوان علي الحساب پرداخت گردد ودرمورد ضرر شخص ثالث دولت و يا منابع اعتباري ديگر عهده دار زيان آن باشد واَشكال ديگري كه درمجلس تصويب گشته وبه تأييد شوراي نگهبان رسيده است كه مي توانيد به مصوبات وبحث هاي مربوط به آن مراجعه نماييد .

2 _ سلامت قانون، عملكرد ناروا وخلاف مسؤولان بانكها ومشتريان مختلف را تصحيح خواهد نمود.

3 _ انجام آن مصوبات درخارج ازمجموعه بانكهاي جمهوري اسلامي نيز جايز وشرعي مي باشد به شرط شناخت دقيق مقررات ومصوبات وتنظيم عملكرد برآن اساس .

حضرت آيت الله العظمي خامنه اي مدظله العالي در ضمن پاسخ به سؤالي دراين باره فرموده اند:

" س 836 : آيا معاملات بانكهاي جمهوري اسلامي ايران محكوم به صحت هستند ؟ خريد مسكن وغيره با پولي كه ازبانكها گرفته مي شود چه حكمي دارد؟ غسل كردن ونماز خواندن درخانه اي كه بااين قبيل پولها خريداري شده چه حكمي دارد

؟ وآيا گرفتن سود دربرابر سپرده هايي كه مردم دربانك مي گذارند ، حلال است؟

بطور كلي معاملات بانكي كه بانكها براساس قوانين مصوب مجلس شوراي اسلامي ومورد تأييد شوراي محترم نگهبان انجام مي دهند ، اشكال ندارد ومحكوم به صحت است وسود حاصل ازبكارگيري سرمايه براساس يكي ازعقود صحيح

اسلامي ، شرعا حلال است ، لذا درصورتي كه گرفتن پول ازبانك براي خريد مسكن ومانند آن تحت عنوان يكي ازعقود باشد، بدون اشكال است ولي اگر به صورت قرض ربوي باشد ، هرچند گرفتن آن ازنظر حكم تكليفي حرام است ، ولي اصل قرض ازنظر حكم وضعي صحيح است وآن مالك ، ملك قرض گيرنده مي شود وجايز است درآن ودرهرچيزي كه با آن مي خرد تصرف نمايد."(1)

1)اجوبة الا ستفتائات ،مقام معظم رهبري ، جلد دوم ،ص 330 و331 .

همسري بسيار بد برخورد از نظر رفتار و كردار اسلامي نسبت به من و فرزندان خودش و خودم دارم در حدي كه دو فرزند قبلي من چندين بار بدون اطلاع من اقدام به خودكشي كردند ولي خداوندمنان صلاح در زنده نگهداشتن شان داشت. از نظر شرعي به عنوان تشويقات مالي، زيارتي و مجا

پرسش

همسري بسيار بد برخورد از نظر رفتار و كردار اسلامي نسبت به من و فرزندان خودش و خودم دارم در حدي كه دو فرزند قبلي من چندين بار بدون اطلاع من اقدام به خودكشي كردند ولي خداوندمنان صلاح در زنده نگهداشتن شان داشت. از نظر شرعي به عنوان تشويقات مالي، زيارتي و مجالس وعظ و توضيحات و ارشادات اسلامي او را هدايت نموده ولي نه تنها بي اثر بوده بلكه از سال 58 تا كنون مجبور شدم چندين بار از طريق دادگاه اقدام به طلاق كنم شايد لااقل اين كار ارشادي داشته باشد!؟ كه متاسفانه نه تنها ارشاد نشد بلكه باحق (نحله) كه برايش تعيين نموده اند ياغي تر و فحاش تر درحد خلاف شرع شده كه من از نظر شرعي مجبور به تبري و دوري از او شدم و

شرعاً او را توسط يكي از قضات بازنشسته كه قبلاً حكم طلاق ايشانرا صادر كرده بود و باز من براي هدايت او و فرزندانم طلاق ندادم، طلاق شرعي داده ام. البته مهريه نامبرده طبق توافق فقط كلام الله مجيد بوده كه در قباله قيد شده.

با توجه به اينكه من شرعاً و عرفاً از اين زن راضي نيستم و حدود هفت سال است كه بدون ا. زندگي مي كنيم و مخارج او و فرزندانم را تاكنون با مدرك بانكي پرداخته ام آيا حق النحله اي كه بدون رضايت من باشد پس از فوتم واجب الپرداخت به چنين زني است؟ چون در نظر دارم و وصيتنامه اي تنظيم نمايم و حق و حقوق فرزنودانم را تفكيك نمايم ولي راضي نستم كوچكترين حقي به او برسد.

آيا مي توانم حقوق بازنشستگي خود را وقف ايتام و يا غيره كنم يا به دولت ببخشم پس از فوتم طبق وصيتنامه يا خير؟

پاسخ

اگر واقعاً امكان زندگي با همسرتان براي شما مقدور نيست قرآن كريم آخرين راه را طلاق پيشنهاد كرده در صورت طلاق و متاركه ديگر پس از آن حق وحقوقي نسبت به او نخواهيد داشت ولي اگر آن زن در زوجيت شما بماند طبق شرع و قانون حقوقي دار دكه ملزم به پرداخت آن هستيد و محروم كردن از ارث نيز حتي اگر وصيت بكنيد لازم الاجرا نيست ولي اگر در زندگي و در حال حيات اموال خودتان را به فرزندان خودتان يا فرزندان يتيم ديگري بپردازيد آزاد هستيد ولي حق النحله زماني كه او مسير ديگري اختيار نكند حق اوست و شما نمي توانيد او را از آن حق محروم نماييد تنها راه طلاق است.

اگر واقعاً مصر هستيد ا ز او جدا بشويد بطور جدي پي گيري كنيد و البته در اين تصميم مصلحت خود و فرزندانتان را بطور كامل در نظر بگيريد. هم حساب و كتابها را بكنيد و آثار آنرا كاملاً بررسي و ارزيابي كنيد. اگر صلاح و مصلحت خودتان و فرزندانتان در جدايي و طلاق است درنگ نكنيد و جدا بشويد اگر مصرانه به دنبال آن باشيد موفق خواهيد شد. راههاي ديگر شرعي و قانوني نيست.

هبه به چه معناست و چند نوع است؟

پرسش

هبه به چه معناست و چند نوع است؟

پاسخ

هبه يعني بخشيدن چيزي به ديگري بدون عوض و مجاناً و صيغه خاصي لازم ندارد بلكه اگر هبه كننده چيزي را به قصد بخشش به ديگري بدهد و او هم به همين انگيزه بگيرد هبه انجام گرفته و هبه داراي دونوع است.

1_ هبه معوضه يعني بخشيدن بشرط دريافت چيزي و كاري مشروع بعوض آن بخشش

2_ هبه غير معوضه يعني بخشش مطلق و بدون شرط

براي آگاهي بيشتر از ديدگاه مرجع تقليدتان نسبت به هبه به توضيح المسائل و استفتائات آن بزرگوار مراجعه فرماييد.

چه فرقي بين اشخاص حقيقي و حقوقي وجود دارد؟

پرسش

چه فرقي بين اشخاص حقيقي و حقوقي وجود دارد؟

پاسخ

الف) شخص حقيقي: همه افراد بشر اشخاصي حقيقي هستند كه با متولد شدن داراي حقوق و سپس قادر به اجرايآن مي گردند.

ب) شخص حقوقي: از اجتماع افراد يا تمركز اموال براي انجام دادن مقاصد انتفاعي يا غير انتفاعي بنابر تعريفقانوني به وجود مي آيد؛ مانند: موءسسات دولتي انجمن ها كانون ها و شركت هاي تجاري. (مأخذ: مقدمه اي بربانكداري داخلي كاربردي ص 14 4){J

آيا والدين مي توانند تنها به يكي از فرزندان خود ارث بدهند وآيا اين كار گناهي ندارد؟

پرسش

آيا والدين مي توانند تنها به يكي از فرزندان خود ارث بدهند وآيا اين كار گناهي ندارد؟

پاسخ

اگر وصيت نمايد تا مقدار ثلث نافذ است و بيش از ثلث منوط به اجازه ورثه مي باشد ولي اگر در زمان حيات خود بهيكي از فرزندان تمام مال را بدهد (به صورت صلح يا هبه) اشكال ندارد، ولي از انصاف دوراست و حق ديگران راضايع نموده است. اما وصيت به ارث نبردن يكي از ورثه باطل است.{J

منظور از نفقه واجب زن بر همسر چيست ؟

پرسش

منظور از نفقه واجب زن بر همسر چيست ؟

پاسخ

هزينه هاي لازم و ضروري زندگي مانند خوراك , پوشاك و مسكن است و مخارج تحصʙĠرا شاřĠنمي شود.

آيا ازدواج موقت به قشر خاصي اختصاص دارد؟ اگر مراكزي در اين زمينه وجود دارد, معرفي كنيد.

پرسش

آيا ازدواج موقت به قشر خاصي اختصاص دارد؟ اگر مراكزي در اين زمينه وجود دارد, معرفي كنيد.

پاسخ

از نظر شرعي ازدواج موقت اختصاص به مردان مجرد يا متاهل ندارد ليكن از نظر قانوني هرگونه ازدواجي بايدتشريفات قانوني خود را طي نمايد و در دفاتر رسمي ازدواج ثبت گردد. در ضمن در اين رابطه مراكز خاصي وجودندارد. و طالبان آن تقريبا مانند ازدواج دائم بايد شخص مورد نظر خود را يافته و خواستگاري نمايند.{J

علي رغم اين كه ازدواج موقت بسيار آسان مي باشد,چرا اگر پسر و دختري صيغه را جاري كردند مسئولين قضايي آن را نمي پذيرند؟

پرسش

علي رغم اين كه ازدواج موقت بسيار آسان مي باشد,چرا اگر پسر و دختري صيغه را جاري كردند مسئولين قضايي آن را نمي پذيرند؟

پاسخ

آن مقدار بساطت و سادگي كه در مورد ازدواج موقت ذكر كرده ايد از نظر فقهي در ازدواج دائم نيز هست. ولي درعين حال دستگاه قضايي هيچ خانواده اي را بدون ثبت در دفاتر رسمي ازدواج به رسميت نمي شناسد. آنچه مهممي باشد اين است كه ازدواج موقت ودائم هر دو ازدواج مي باشند و از نظر بسياري از شرايط فقهي و قانوني مساوي اندليكن يكي دائمي است و ديگري غير دائم. متأسفانه غير دائمي بودن متعه موجب برداشت نادرستي در جامعهگرديده و باعث شده آن را به ديد التذاذ آني بنگرند. در حالي كه ماهيت مسأله اين نيست. اما اينكه دستگاه قضاييمقررات ويژه اي براي هر دو ازدواج مقرر ساخته مربوط به احكام حكومتي مي شود. زيرا اجراي احكام اوليه همين كهاز قالب فردي خارج شد و به نحوي در دايره روايط اجتماعي قرار گرفت نيازمند نظام و مقرراتي است كه مطابق باشرايط زماني آن را سامان بخشد و جلوي بسياري از مفاسد هرج و مرج ها و ضايع نمودن حقوق را بگيرد. بنابراينتناقص بين احكام اولي فقهي و احكام حكومتي نيست. بلكه تناقص آن جاست كه يكي ديگري را نفي كند. مثلا قانونبگويد خواندن صيغه شرع لازم نيست و فقه آن را لازم بداند. ولي اين كه مقررات ديگري براي استحكام پيوندها دركنارش قرار دهد و آن را مضبوط و سامان مند نمايد با آن تلائم دارد.{J

آيا در اسلام مرد مي تواند زن را بلاتكليف رها نموده و در برابر طلاق از او وجهي مطالبه نمايد؟

پرسش

آيا در اسلام مرد مي تواند زن را بلاتكليف رها نموده و در برابر طلاق از او وجهي مطالبه نمايد؟

پاسخ

عقد ازدواج قرار دادي طرفيني است كه دو طرف مي توانند در هنگام عقد هر نوع شرط مشروعي را براي خودكسب نمايد. مثلا اينكه حق طلاق با زن باشد و يا با شخص ثالث ديگر. البته اگر هيچ شرطي در ضمن ازدواج صورتنگيرد مقتضاي طبيعي عقد ازدواج آن است كه طلاق در اختيار مرد باشد زيرا اسلام درپي آن است كه تا حد امكاننهاد خانواده دچار تزلزل نگردد از همين روست كه حق طلاق را تنها به مرد داده آن نيز با شرايطي كه در محل خودمذكور است روشن است كه اگر ابتدا اختيار طلاق به زن نيز داده مي شد احتمال تزلزل و درهم شكستن خانواده ها به دوبرابر افزايش مي يافت. علاوه بر آنكه احتمال سو استفاده هاي ديگر (همانگونه كه برخي مردها عمل مي كنند) نيزبسيار زيادتر مي شد. در مورد مشكل شما قرآن مجيد به صراحت چنين كاري را مذمت نموده اينكه زن را مورد آزار واذيت قرار دهند تا مالي از او بگيرند و يا اينكه او را معلق گذارده و در بلاتكليفي رها نمايند. براي نمونه آيه 19 . سورهنسا اي اهل ايمان ... و بر زنان سخت گيري و بهانه جويي مكنيد كه قسمتي از آنچه به مهر آنان كرده ايد به ظلم بگيريد.مگر آنكه از آنان عمل زشتي آشكار گردد و با آنان در زندگاني با انصاف و خوش رفتار باشيد ... و در آيه 129 . النسا نيزمي فرمايد : و ... آنها را معلق نگذاريد ( نه مانند شوهردار و نه مثل بي شوهر ) باشند ...

در هر صورت ظلم در هيچشكلي پسنديده نيست و دادگاهها بايد در رفع ظلم اقدام نموده و فرد را از بلاتكليفي نجات دهند. البته اگر در موردعملكرد دادگاهها و مراجع قضاي سخني داريد مي توانيد آن را با دفتر بازرسي و همچنين ديوان عدالت اداري مطرحنموده و حقوق خود را مطالبه نمائيد.{J

در مورد حبس زن زناكار در منزل در آيه 14 سوره نساء توضيح دهيد

پرسش

در مورد حبس زن زناكار در منزل در آيه 14 سوره نساء توضيح دهيد

پاسخ

قبل از آن كه حكم حد زناكار نازل شود و شرايط براي ابلاغ و اجراي آن فراهم گردد، حكم زن زناكار حبس وي درخانه بوده است. البته با نزول آيات سوره نور و حكم صد ضربه شلاق براي زناكار، حكم قبلي منسوخ گرديد.{J

حقوق جزا

چرا مي گويند: جنايتكار به صحنهء جنايت بر مي گردد؟

پرسش

چرا مي گويند: جنايتكار به صحنهء جنايت بر مي گردد؟

پاسخ

شايد مراد اين باشد كه بالاخره جاني به سزاي جنايت خود مي رسديا اعتراف و اقرار مي كند و خود را لو مي دهد يا ديگران افشا مي كنند. در بسياري ازجنايت ها و قتل ها, از يك راهي به قاتل دست مي يابند و او محاكمه مي كنند.گفته اند: الخائن خائف ; كسي كه خيانت كرده است , خوف و دلهره دارد. دلهره وترس بروز مي يابد و وجدان انسان نمي تواند و راضي نمي شود جنايت خود را كتمان كند. در نتيجه خود را لو مي دهد.

سال گذشته پدرم مرتكب قتل خطايي شد و به شش ميليون تومان ديه محكوم گرديد و روانهء زندان شد و سپس با ضمانت آزاد شد. مدتي بعد در اثر نشت گاز فوت كرد. بعد از مراسم چهلم , خانوادهء مقتول ما را زيرفشار قرار دادند كه بايد دخترتان را به ما بدهيد تا سند پدرتان را آ

پرسش

سال گذشته پدرم مرتكب قتل خطايي شد و به شش ميليون تومان ديه محكوم گرديد و روانهء زندان شد و سپس با ضمانت آزاد شد. مدتي بعد در اثر نشت گاز فوت كرد. بعد از مراسم چهلم , خانوادهء مقتول ما را زيرفشار قرار دادند كه بايد دخترتان را به ما بدهيد تا سند پدرتان را آزاد كنيم . من با كسي كه آن ها مي خواستند, ازدواج كردم و بعد از مدتي فهميدم معتاد و بيكار است و فردي لاابالي و لات مي باشد. بعد از چند ماه مقداري پول به او دادم كه مرا طلاق دهد. دادگاه به ما سه ماه فرصت داده است . از شما خواهش مي كنم توضيح دهيد:

آيا بعد از مرگ پدرم ديه به ما تعلق مي گيرد, با وجودي كه خانه اي كه در آن مي نشينيم , سند مالكيت ندارد؟

پاسخ

چون پدر شما اقرار به قتل كرده است , بايد ديه را پرداخت نمود. اكنون كه او مرحوم شده است , بايد از اموالش ديه را پرداخت بنماييد. مي توانيد در دادگاه ادعاي بكنيد و بگوييد درست است ما مديون هستيم , اما پدرما مالي براي ما نگذاشته است , تا دادگاه به شما مهلت بدهد, يا از بيت المال پرداخت شود. اما اگر پدر شما اقرار به قتل نكرده بود, ديه بر (خويشان مقتول ) بود و بر شما چيزي واجب نبود. طلاق ربطي به ديه ندارد وشوهرتان حق ممانعت از اين بابت ندارد. مي توانيد به جهت اين كه شوهرتان معتاد است , درخواست طلاق بنماييد.

اگر مي توانستيد شوهرتان را به ترك اعتياد وا

داريد, بهتر بود, گرچه مشكل است .

مجازات چشم چراني و استمناء چيست؟

پرسش

مجازات چشم چراني و استمناء چيست؟

پاسخ

هر كدام از انحرافات جنسي (چشم چراني، استمناء، لواط، زنا و...) در پيشگاه الهي گناه محسوب مي شود و مرتكبين آن ها بايد مجازات شوند. پيش گيري ازاين گونه گناهان زشت بر همه اشخاص مخصوصاً جوانان و نوجوانان لازم است. راه پيش گيري در مطالعه، شركت در مجالس عمومي و درس هاي اخلاق، تهذيب نفس و ترس از خدا و قيامت، ورزش كردن، دوري كردن از فيلم هاي مستهجن و عكس هاي محرّك و مناظر شهوت انگيز و هم چنين تشكيل خانواده و ازدواج است.

عارضه عدم تمركز حواس و ناتواني از تصميم جدي و مردانه و هجوم افكار، بي ميلي به زندگي سستي در كارها، نااميد بودن نسبت به آينده همه و همه ناشي از همان ناراحتي هاي عصبي و خودگرايي شما است و بعضي آن ها از آثار استمناء مي باشد، لذا با ترك كردن استمناء و تقويت بدن و ازدواج و ديگر راه كارهايي كه عرض شد.،همه اين عوارض انشاءالله از بين مي رود.

در كتاب تاريخ طبري آمده كه :. چراراويان اسلام و مسلمان كلمهء مرتّد را به هر دو دسته اطلاق كرده اند؟ آيا از نظر فقهي امروزه هم اين دو دسته مرتّدهستند؟

پرسش

در كتاب تاريخ طبري آمده كه :. چراراويان اسلام و مسلمان كلمهء مرتّد را به هر دو دسته اطلاق كرده اند؟ آيا از نظر فقهي امروزه هم اين دو دسته مرتّدهستند؟

پاسخ

از روايات استفاده مي شود كسي كه است , مجازات سختي دارد. پردات زكات اهميت ويژه اي دارد كه اگر كسي آن را پرداخت نكند, نمازش قبول نيست و تا حدّ كفر و ارتداد پيش مي رود. چند نمونه ازروايات را ذكر مي كنيم :

امام صادق 7از پدرانش نقل مي كند كه رسول الله 6به علي 7وصيت كرد و فرمود:

مالش را نپردازد, نه مؤمن است و نه مسلمان .

باز امام صادق 7فرمود:

كم ترين آن را _ پرداخت نكند (به او مي گويند) مي خواهي يهودي بمير يا نصراني (يعني مسلمان نمي ميري .>

در روايات ديگر فرمود: .

از مجموعه روايات استفاده مي شود كه نپرداختن زكات يا انكار آن باعث ارتداد و كفر مي شود و از اين جهت كساني كه نماز مي خواندند, ولي زكات را منكر مي شدند يا پرداخت مي كردند, دستور حمله و جنگ با آنان صادرمي شد و آنان را مسلمان نمي دانستند. لذا آنان را مي ناميدند و جنگ با آنان را واجب مي شمردند.

بعد از فوت رسول الله 7بعضي از طوائف مرتد شدند و بعضي مسلمان بودند و نماز مي خواندند, اما چون ابوبكررا به عنوان حاكم اسلامي قبول نداشتند, زكات به او پرداخت نمي كردند. لذا ابوبكر لشكرهايي به سوي آن ها فرستادتا آن ها را مطيع خود كند.(1) چه بسا افراد بي گناهي نيز در اين جنگ ها كشته شدند.

امروزه هم اگر كسي از اسلام برگردد يا عقيده داشته باشد زكات از برنامه هاي اسلام نيست , كافر مي شود, چون زكات از ضروريات دين است واگر كسي منكر آن شود و انكار او به انكار خدا و رسول منجر شود, از جرگهء اسلام خارج مي شود.

(پ_اورقي 1.تاريخ ابن ابن خلدون , ج 2 ص 49به بعد.

آيا حد مرتد در قرآن آمده است؟ پرسش

پاسخ

در قرآن مجيد تنها به مذمّت شديد آنان و وعدة عذاب عظيم الهي نسبت به آنها اشاره شده، بي آنكه سخن از چگونگي كيفر دنيوي آنها به ميان آمده باشد، در آية 106 سورة نحل مي خوانيم

«مَنْ كَفَرَ بِاللهِ مِنْ بَعْدِ اِيمانِهِ اِلّا مَنْ اُكْرِهِ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِن بِالاِيمانِ، وَلكِنْ مَنْ شَرَحَ بَِِالْكُفْرِ صَدْرا فَعَلَيْهِمْ غَضَب مِنَ اللهِ وَ لَهُمْ عذاب عَظيم» [كساني كه بعد از ايمان، كافر شدند _ بجز كساني كه تحت فشار واقع شده اند (ظاهراً اظهار جدايي از اسلام كرده) در حالي كه قلبشان آرام با ايمان است _ آري آنها كه سينه خود را براي پذيرش كفر گشوده اند غضب خدا بر آنهاست و عذاب عظيمي در انتظارشان مي باشد!]

در جاي ديگر مي فرمايد «كَيْفَ يَهْدِي اللهُ قَوْماً كَفَرُوا بَعْدَ اِيْمانِهِمْ وَ شهَدِوُا اَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجائَهُمْ الْبَيِّناتُ وَ اللهُ لايَهْدِي الْقَوْمِ الظّالِمين _ اُولئِكَ جَزائُهُمْ اَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللهِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ النّاسِ اَجْمَعينَ»آل عمران/86 و 87 [چگونه خداوند هدايت مي كند جمعيّتي را كه بعد از ايمان و گواهي به حقّانيّت رسول خدا و آمدن نشانه هاي روشن براي آنان كافر شدند و خدا گروه ستمكاران را هدايت نخواهد كرد _ كيفر آنها اين است كه لعن خداوند و فرشتگان و مردم ، همگي بر آنهاست.]

مرتد فطري و ملي يعني چه؟ و حكم هر كدام چيست؟

پرسش

مرتد فطري و ملي يعني چه؟ و حكم هر كدام چيست؟

پاسخ

مشهور در ميان فقها اين است كه مرتد اگر فطري باشد (يعني نطفة او در حال مسلمان بودن پدر و مادر يا لااقل يكي از آن دو منعقد شده باشد) حدّ او قتل است و توبه اش پذيرفته نيست (البته در صورتي كه مرد باشد) و اگر مرتد ملّي باشد، يعني از پدر و مادر غير مسلمان متولّد شده است، نخست به او پيشنهاد توبه مي شود اگر پذيرفت چيزي بر او نيست و اگر توبه نكرد حدّ او قتل است.

چرا در اسلام براي مرتد سختگيري شده است؟

پرسش

چرا در اسلام براي مرتد سختگيري شده است؟

پاسخ

اسلام در مورد كساني كه هنوز اسلام را نپذيرفته اند سختگيري نمي كند و آنها را با دعوت مستمر و تبليغات پي گير منطقي به اسلام فرا مي خواند، هر گاه نپذيرفتند و حاضر شدند طبق شرايط ذمّه، همزيستي مسالمت آميز با مسلمانان داشته باشند، نه تنها به آنها امان مي دهد، بلكه حفظ مال و جان و منافع مشروعشان را بر عهده مي گيرد.

ولي در مورد كساني كه اسلام را پذيرا شوند سپس عدول كنند فوق العاده سختگير است، چرا كه اين عمل موجب تزلزل جامعة اسلامي مي گردد و يكنوع قيام بر ضدّ رژيم و حكومت اسلامي محسوب مي شود و غالباً دليل بر سوء نيّت است.

لذا همان گونه كه اشاره شد چنين كسي اگر پدر يا مادرش هنگام انعقاد نطفة او مسلمان بوده و به تعبير ساده تر اگر مسلمان زاده باشد و از اسلام برگردد و آشكارا از اين بازگشت سخن گويد و در دادگاه اسلامي به ثبوت رسد، اسلام خونش را مباح مي شمرد، اموال او بايد در ميان وارثان مسلمانش تقسيم گردد و همسرش از او جدا مي شود و توبة او در ظاهر نيز پذيرفته نيست، يعني اين احكام سه گانه دربارة چنين كسي به هر حال اجرا مي شود، ولي اگر واقعاً پشيمان گردد توبة او در پيشگاه خدا پذيرفته خواهد شد (البته اگر مجرم زن باشد توبه اش مطلقاً پذيرفته و حكم اعدام ندارد)، و اگر پشيمان نشود و توبه نكند، ولي در ظاهر سخني كه دليل ارتداد باشد نگويد كسي به او كاري ندارد.

و اگر شخصي كه از اسلام برگشته، مسلمان زاده نباشد به او تكليف توبه مي كنند،

اگر توبه كرد مورد قبول واقع خواهد شد و همة مجازاتها از ميان خواهد رفت، و اگر توبه نكرد مجازات مي شود (در تمام اين موارد توبة ظاهري او كافي است و ما مأمور به باطن او نيستيم).

حكم سياسي مرتد فطري براي آنها كه از محتواي آن آگاه نيستند ممكن است يكنوع خشونت و تحميل عقيده و سلب آزادي انديشه تلقّي گردد.

ولي اگر به اين واقعيّت توجّه كنيم كه اين احكام، مربوط به كسي نيست كه اعتقادي در درون دارد و در مقام اظهار آن بر نيامده، بلكه تنها كسي را شامل مي شود كه به اظهار يا تبليغ بپردازد و در حقيقت قيام بر ضدّ رژيم موجود جامعة اسلامي كند روشن مي شود كه اين خشونت، بي دليل نيست و با مسألة آزادي انديشه نيز منافات ندارد و شبيه اين قانون در بسياري از كشورهاي شرق و غرب، با تفاوتهايي وجود دارد كه خون افرادي كه قيام بر ضدّ رژيم آنها كنند مباح مي شمرند.

كوتاه سخن اينكه

اولاً حكم توبة مرتد فطري مخصوص كساني است كه مرد و مسلمان زاده باشند و در آغاز اسلام را بپذيرند و سپس از آن باز گردند، كسي كه اسلام را از آغاز بلوغ نپذيرد، مشمول احكام مرتد نيست!

ثانياً كساني كه در حال تحقيق باشند، مشمول اين حكم نيستند حتي اگر نتيجة تحقيق آنها بازگشت از اسلام و گرايش به آيين ديگري باشد، مشروط بر اينكه سخني برخلاف اسلام نگويند، كسي با آنها كاري ندارد و از اين مجازاتها معافند.

ثالثاً هر گاه در برابر مرتد سكوت شود، بيم آن مي رود كه هر روز گروهي (مانند يهوديان در آغاز اسلام) به توطئه اي بر

ضدّ مسلمين برخيزند و براي درهم ريختن اعتقادات مردم و قيام بر ضد حكومت اسلامي از طريق اظهار ارتداد وارد شوند و اينجاست كه هرج و مرج عظيمي در داخل جوامع اسلامي روي مي دهد. به خصوص اينكه كارهاي تخريبي، معمولاً آثار سريع دارد. اسلام در برابر اين كار ايستاده و عكس العمل شديدي نشان داده است.

آيا حد شراب خوار در قرآن آمده است؟ حد شراب خوار چقدر است؟

پرسش

آيا حد شراب خوار در قرآن آمده است؟ حد شراب خوار چقدر است؟

پاسخ

در قرآن مجيد در آيات متعددي دربارة گناه شرابخواري و زشتي فوق العادة آن بحث شده، ولي سخني از حد شرب خمر به ميان نيامده است، ولي در احاديث آمده است كه حد شرب خمر هشتاد تازيانه است، در حديثي از بريد بن معاويه از امام صادق(ع) مي خوانيم فرمود «اِنَّ في كِتابِ عَلِيٍّ يُضْرَبُ شارِبُ الْخَمْرِ ثَمانِينَ وَ شارِبُ النَّبيذِ ثَمانينَ» (مرآت العقول 23/330) [در كتاب علي(ع) (كتابي كه به خط امير مؤمنان و املاء رسول خدا(ص) بود) آمده است، به كسي كه شرب خمر كند هشتاد تازيانه، و همچنين كسي كه شرب نبيذ كند هشتاد تازيانه زده مي شود.» (خمر شراب انگور، نبيذ شراب خرماست و گاه به معني وسيعتري نيز اطلاق مي شود).

در بعضي از روايات آمده است كه تعيين مجازات هشتاد تازيانه براي شرابخوار به خاطر آن است كه هنگامي كه كسي شراب مي نوشد، مست مي شود و در آن حال غالباً سخنهاي ناروا مي گويد و از جمله نسبتهاي زشت ناموسي به اشخاص مي دهد، و از اين رو شبيه حدّ قذف بر او جاري مي شود.

آيا حد لواط در قرآن آمده است؟ حد لواط چيست؟

پرسش

آيا حد لواط در قرآن آمده است؟ حد لواط چيست؟

پاسخ

در قرآن مجيد زشتي اين عمل و عظمت اين گناه در آيات مربوط به داستان قوم لوط(ع) بيان شده است ونيز به عقيدة بعضي از مفسّران اشارة اجمالي در مورد حدّ آن در آية 16 نساء ديده مي شود، آنجا كه مي فرمايد «وَ الَّذانِ يَاتِيانِها مِنْكُمْ فَأذُوهُما فَاِنْ تابا وَ اصْلَحا فَاَعْرِضُوا عَنْهُما اِنَّ اللهِ كانَ تَوّاباً رحيماً» [و كساني كه به سراغ آن كار زشت (لواط) مي روند آنها را آزار دهيد و اگر توبه كنند و خود را اصلاح نمايند از آنها در گذاريد، زيرا خداوند توبه پذير مهربان است.]

البته اين در صورتي است كه «الَّذانِ» اشاره به دو مرد، و ضمير «يَاتيانِها» اشاره به لواط باشد، در حالي كه اين ضمير به كلمة «فاحشه» بر مي گردد كه درآية قبل آمده و اشاره به «زنا» است.

به هر حال حدّ لواط و همجنس گرايي طبق روايات اسلامي، اعدام است در صورتي كه دخول واقع شده باشد و اگر واقع نشده تازيانه است و روايات متعددي از پيشوايان معصوم _ عليهم السلام _ در اين زمينه نقل شده است.

آيا حد مساحقه در قرآن آمده است؟ حد مساحقه چيست؟

پرسش

آيا حد مساحقه در قرآن آمده است؟ حد مساحقه چيست؟

پاسخ

مساحقه _ يعني همجنس گرايي زنان _ در اسلام نيز حدّ شديدي دارد و حدّ آن مطابق مشهور، حدّ زنا صد تازيانه است، و فرقي ميان محصنه و غير محصنه نيست.

اين مطلب در روايات متعددي كه از پيشوايان نقل شده است آمده.

در قرآن مجيد صريحاً مطلبي در اين باره ديده نمي شود، ولي بعضي از مفسّران آية 15 سورة نساء را اشاره به آن مي دانند، آنجا مي فرمايد «وَاللاّتي يَاتينَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ اَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَاِنْ شَهِدُوا فَامْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتّي يَتَوفّاهُنَّ الْمَوْتُ اَوْ يَجْعَلُ اللهُ لَهُنَّ سَبيلاً» [و كساني كه از زنان شما مرتكب عمل منافي عفت شوند، چهار نفر از خودتان را به شهادت دربارة آنها بطلبيد، اگر گواهي دادند، آنان را در خانه هاي خود نگاهداريد (محبوس كنيد) تا مرگشان فرا رسد يا اين كه خداوند راهي براي آنها قرار دهد.] ولي غالب مفسران، اين آيه را اشاره به مساله زنا ميدانند، پيش از آنكه حكم تازيانه در سوره نور نازل شود و قرائن موجود در اين آيه و آيه بعد نيز همين معني را تأييد ميكند.

آيا حد قيادت در قرآن آمده است؟ حد قيادت چقدر است؟ پرسش

پاسخ

قيادت يا واسطگي در ميان زنان و مرداني كه مرتكب اعمال منافي عفت مي شوند، نيز از كارهايي است كه حدّ ثابت و معيني در اسلام دارد (هر چند در قرآن نيامده است) و بنابر مشهور حدّ آن، 75 تازيانه يعني سه چهارم حدّ زناست.

با توجه به اينكه در تعزيرات، نوع و ميزان تعزير به نظر قاضي بستگي دارد، آيا راه حلي وجود دارد كه از احكام گوناگون براي جرم واحد جلوگيري كند؟

پرسش

با توجه به اينكه در تعزيرات، نوع و ميزان تعزير به نظر قاضي بستگي دارد، آيا راه حلي وجود دارد كه از احكام گوناگون براي جرم واحد جلوگيري كند؟

پاسخ

بلي، مانعي ندارد كه قضات آگاه و كارشناسان جرايم در جلساتي با هم بنشيند و حدودي براي تعزيرات در نظر بگيرند، البته نه به صورت معين، بلكه حدّ اكثر و حدّ اقلّي از زندان و جريمة مالي و مجازاتهاي اسلامي و امثال آن را در نظر بگيرند تا وحدت روية حاصل شود.

اين امر با موازين اسلامي كاملاً سازگار است و لااقل از عناوين ثانويه در عصر و زمان ما براي مشروعيّت آن مي توان استفاده كرد.

آيا تعزير منحصر به شلاق است؟

پرسش

آيا تعزير منحصر به شلاق است؟

پاسخ

تعزير معاني وسيع و گسترده اي دارد كه هر گونه منع و تأديب را شامل مي شود و هيچ دليلي در دست نيست كه در شرع مقدس اسلام يا اصطلاح فقها اين مفهوم تغيير كرده باشد (و به اصطلاح داراي حقيقت شرعيّه يا متشرّعه نيست) و نيز نقل به معني جديد در اصطلاح فقها نشده است. هر چند بسياري از فقها به پيروي از روايات، غالباً روي مصداق خاصي (ضرب و تازيانه) تكيه كرده اند، ولي بيان اين مصداق معروف هرگز دليل بر انحصار مفهوم تعزير به آن نمي شود، هر چند اين توهّم براي جمعي پيدا شده است كه تعزير در نظر آنها مساوي است با ضرب و تازيانه، اما بررسيهاي بيشتر روي گفتار فقها و روايات، بطلان اين تصور را ثابت مي كند.

مرحوم علامة حلي _ قدس سره الشّريف _ در كتاب «تحرير» مي گويد «تعزير براي هر جنايت و گناهي است كه حدّي دربارة آن وارد نشده است _ تا آنجا كه مي فرمايد _ «وَ هُوَ يَكُونُ بِالضَّرْبِ وَ الْحَبْسِ وَ التَّوْبيخِ مِنْ غَيْرِ قَطْعِ وَ لا جَرْحِ وَ لا اَخْذِ مالٍ» (تحرير 2/239) [تعزير گاهي به وسيلة ضرب ياحبس يا توبيخ، بدون قطع كردن عضو و مجروح ساختن و نه به گرفتن مالي است.]

در كتاب «اَلْفِقْهُ عَلَي الْمَذاهِبِ الاَرْبَعَة» بعدازنقل كلام «ابن قَيّم» و اينكه ظاهر عبارت اوچنين نتيجه مي دهدكه حاكم مي تواند به هر طريقي كه صلاح ببيند _ اعم از زندان يا ضرب _ مجرمان راتعزير كند، مي گويد «وَ بِالْجُمْلَةِ فَاِنَّ التَّعزِيرَ باب واسِع يُمْكِنُ لِلْحاكِمِ اَنْ يَقْضي بِهِ عَلَي كُلِّ الْجرائم الَّتي لَمْ يَضَعِ الشّارِعُ لَها حَدّاً اَوْ

كَفّارَةً، عَلَي اَنْ يَضَعَ الْعقُوبَةَ الْمُناسِبَةَ لِكُلَ بَيْئَةٍ وَ لِكُلِّ جَرِيْمَةٍ مِنْ سَجْنٍ اَوْ ضَرْبٍ اَوْ نَفيِ اَوْ تَوْبيخِ اَوْ غيْرِ ذلِك» (الفقه علي المذاهب الاربعه 5/400) [خلاصه اينكه تعزير، باب وسيعي دارد كه به حاكم و قاضي اجازه مي دهد دربارة تمام جرايمي كه شارع، حدّ و كفاره اي براي آن قرار نداده، مجازات مناسبي قرار دهد كه با وضع هر جامعه و هر گناه تناسب داشته باشد، خواه زندان باشد يا ضرب، يا تبعيد يا توبيخ يا غير آن.]

معناي تخيير حاكم در تعزيرات چيست؟ پرسش

پاسخ

منظور اين است كه دست قاضي باز باشد تا بتواند تناسب را بين«جرم» و «جريمه» از تمام جهات در نظر بگيرد در حقيقت قاضي ظاهراً مخيّر است، ولي در واقع مخيّر نيست، زيرا براي هر جرمي مقدار خاصي از مجازات را تعيين مي كند؛ به اين معني كه اگر تناسب جرم و جريمه اقتضا كند يك ماه زندان، يا بيست ضربه شلاق در نظر بگيرد، نمي تواند او را يك ضربه بيشتر يا كمتر شلاق بزند، يا يك روز بيشتر يا كمتر زنداني كند و يا يك ريال بيشتر و يا كمتر غرامت نمايد.

تاريخ پيدايش زندان در اسلام، چه زماني است؟

پرسش

تاريخ پيدايش زندان در اسلام، چه زماني است؟

پاسخ

گرچه بعضي از مورخان اسرار دارند كه در عصر سه خليفة اول، زندان به معني محل خاصي براي نگهداري مجرمان وجود نداشت و تنها در عصر امير مؤمنان علي(ع) بود كه زندان ساخته شد، ولي اين ادعا مخالف روايات بسياري است كه مي گويد «عمر» نخستين كسي بود كه اقدام به تأسيس زندان كرد.

شاهد اين سخن مطلبي است كه «ابن همان» در كتاب «شرح فتح الغدير» كه در فقه حنفي نوشته شده آورده است، او نقل مي كند «در عصر پيامبر(ص) و زمان خلافت ابوبكر زنداني وجود نداشت و مجرمان يا در مسجد يا دالان خانه زنداني مي شدند تا اينكه «عمر» خانه اي را در مكه به چهارهزار درهم خريد و زندان قرار داد.» (شرح فتح الغدير 5/471)

مسألة خريدن خانه اي در مكه توسط عمر در كتب ديگر مانند كتاب «النظم الاسلاميه» و كتاب «الجنايات المتحده بين القانون و الشريعه» نيز آمده است.

آنها تصريح كرده اند كه «عمر» آن خانه را از «صفوان بن اميّه»، يكي از سران مكه، خريداري كرد. ابو اسحاق شيرازي نيز در كتاب «مهذّب» كه در فقه شافعي نوشته شده، خريداري خانه توسط «عمر» و تبديل آن را به زندان آورده است.

تنها سخني كه مي توان در زمينة جمع ميان گفتار كساني كه وجود زندان را درعصر عمر نفي كرده و كساني كه روي وجود آن پا فشاري دارند بيان كرد، اين است كه عمر اقدام به ساختن زندان نكرد، تنها همان خانة «صفوان بن اميّه» را به چهار هزار درهم خريداري كرد و از آن براي اين منظور استفاده مي نمود، ولي در عصر امير مؤمنان علي(ع) حضرت شخصاً

اقدام ساختن زندان كرد (تا مسائل انساني، نسبت به زندانيان بهتر رعايت شود و از فرار آنها نيز جلوگيري كند.)

جالب اينكه در تواريخ آمده است كه حضرت، نخست زنداني از بوريا ساخت كه هم نور فراوان داشت وهم هوا و نام آن را «نافع» گذاشت (شايد به اين منظور كه اين زندان از نظر اخلاقي در روح مجرمان اثر بگذارد و بزودي اصلاح شوند) ولي متأسفانه وضع اين زندان مورد سوء استفاده قرار گرفت و دزد ها ديوار آن را سوراخ كرده فرار كردند، امام ناچار زندان محكمي از گل ساخت و آن را «مُخَيّسْ» ناميد.

فلسفة وجود زندان چيست؟

پرسش

فلسفة وجود زندان چيست؟

پاسخ

عشق انسان به آزادي، از عشق سوزان او به تكامل و پيشرفت سرچشمه مي گيرد، چراكه هيچ موجودي در اسارت نمي تواند به سير تكامل خود ادامه دهد، حتي حيوانات، از قفس رنج مي برند، هر چند تمام وسايل زندگيشان در آنجا فراهم باشد، و آزاد شدن از قفس را بر اسارت ترجيح مي دهند، هر چند در بيرون قفس، انواع خطرات آنها را تهديد كند.

به همين دليل، جانداراني كه در قفس اسيرند، نه شوري در سر و نه نوايي در گلو و نه هيجاني در تن دارند، مگر اينكه متولد قفس بوده، و طعم آزادي را نچشيده باشند.

اگر در حيوانات، اين مسأله به صورت يك غريزه نهفته است، در انسان اين درك عاطفي با درك عقلي هماهنگ مي گردد، و با دليل و برهان، آزادي خود را مي طلبد و درست به همين دليل است كه يكي از انواع مجازات هاي سخت براي بشر، سلب آزادي و زندان است. بي شك بيشتر زندان ها در طول تاريخ، ظالمانه و به صورت ابزاري در دست افرادي خود كامه، كينه توز و انتقام جو براي رسيدن به مقاصد نا مشروع بوده است، ولي اين مانع از فلسفة واقعي زندان و آثار مثبت آن در اصلاح افراد متخلف و مبارزة با فساد اجتماعي نيست.

اين سلب آزادي، يك اهرم سنگين براي فشار روي افراد زنداني است تا اهداف مورد نظر تحقق يابد.

زندان ايذايي و مجازاتي چه نوع زنداني است؟

پرسش

زندان ايذايي و مجازاتي چه نوع زنداني است؟

پاسخ

اين نوع زندان معمولاً براي كساني است كه مرتكب خلافي شده اند، آزادي آنها را سلب مي كنند تا متوجه زشتي اعمال خود بشوند و در آينده از تكرار چنان اعمالي خودداري كنند، ديگران نيز عبرت گيرند. اين معمولترين نوع زندان از قديم تا كنون بوده است، و هر حكومتي براي خود چنين زنداني داشته است.

زندان اصلاحي چه نوع زنداني است؟

پرسش

زندان اصلاحي چه نوع زنداني است؟

پاسخ

اين نوع زندان در مورد كساني است كه به عادت بدي گرفتارند (مانند معتادان مواد مخدر) و اندرزها و آموزش ها در آنها تأثير نمي گذارد، چاره اي جز اين نيست كه آنها را از پيكر جامعه جدا كنند و مدت كوتاهي يا طولاني در زندان بمانند و اصلاح شوند، و اعتياد خود را ترك گويند.

زندان احتياطي چه نوع زنداني است؟

پرسش

زندان احتياطي چه نوع زنداني است؟

پاسخ

حادثة مهمي مانند قتل نفس در جايي رخ مي دهد كه قاتل به درستي شناخته نيست، ولي فرد يا افرادي متهم به قتل هستند، بدون شك بايد دربارة قاتل تحقيق شود، ولي ممكن است متهم فرار كند و بعد از ثبوت مدارك كافي بر ارتكاب جرم، دسترسي به او نباشد.

در اينجا متهم يا متهمين را موقتاً بازداشت مي كنند، پس از تحقيق اگر بي گناه باشند با عذر خواهي آزاد مي شوند و اگر گناهكار باشند به جزاي عمل خود مي رسند.

اين نوع زندان تقريباً در همه جا معمول است، بديهي است چون شخص متهم ممكن است واقعاً بي گناه باشد بايد هر چه زودتر تحقيقات دربارة او انجام گيرد و دوران بازداشت او هر چه ممكن است كوتاهتر باشد.

زندان استحقاقي چه نوع زنداني است؟

پرسش

زندان استحقاقي چه نوع زنداني است؟

پاسخ

منظور از استحقاق در اين جا، گرفتن حق است، مثلاً گاه كسي طلبي از ديگري دارد كه او در عين توانايي بر پرداخت از اداء دين خودداري مي كند، در اينجا گاهي بدهكار را زنداني مي كنند تا تحت فشار قرار بگيرد و حاضر به اداي حق طلبكار گردد، البته در اينجا بايد به محض اينكه آمادگي براي اداي دين پيدا كرد از زندان آزاد شود، چون هدف و فلسفه زندان او پايان يافته است.

زندان حفاظتي چه نوع زنداني است؟

پرسش

زندان حفاظتي چه نوع زنداني است؟

پاسخ

اين نوع زندان كه به ندرت ممكن است صورت پيدا كند در مورد كساني است كه مردم از آنها سخت عصباني هستند به طوري كه اگر آزاد بمانند جانشان به خطر مي افتد، در حالي اگر مرتكب گناهي هم شده اند مستحق اعدام نمي باشند، در اينجا حكومت كه حافظ منافع مردم است براي فرو نشستن آتش خشم مردم، اينگونه افراد را مدتي به چهار ديواري زندان منتقل مي كند تا با عادي شدن شرايط و رفع خطر از آنها آزاد شوند، البته همانگونه كه گفتيم اين نوع زندان بسيار كم است و معمولاً در انقلابها و طوفان هاي اجتماعي و هيجان احساسات عمومي مصداق هايي پيدا مي كند.

آيا حكم زندان در قرآن آمده است؟

پرسش

آيا حكم زندان در قرآن آمده است؟

پاسخ

آنچه مسلّم است در قرآن مجيد حداقل يك مورد از موارد حكم زندان ديده مي شود و با تعبير «امساك» ذكر شده است مي فرمايد

«وَ الَّلاتي يَأْتينَ الفاحِشَةَ مِن نِسائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةَ مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَاَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّي يَتَوَفّاهُنَّ الْمُوتُ اَوْ يَجْعَلَ اللهُ لَهُنَّ سَبيلاً» نساء/15 [و كساني از زنان شما كه مرتكب زنا شوند، چهار نفر از مسلمانان را به عنوان شاهد بر آنها بطلبيد، اگر گواهي دادند آن زنان را در خانه هاي خود نگاه داريد تا مرگشان فرا رسد يا اينكه خداوند راهي براي آنها قرار دهد.]

معروف در ميان مفسّران اين است كه اين آيه ناظر به مجازات زناني است كه مرتكب زنا مي شدند پيش از آن كه حدّ نازل شود و در اينجا حكمشان به صورت «زندان ابد» ذكر شده، هر چند اين حكم بعداً تبديل به حكم جلد(تازيانه) يا رجم(سنگسار كردن) گرديد.

جملة «اَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَي يَتَوَفّاهُنَّ الْمَوْتُ» [آنها را در خانه ها نگهداريد تا مرگشان فرا رسد.]

گرچه سخني از زندان در آن به ميان نيامده، ولي نگهداشتن در خانه ها، تا آخر عمر چيزي شبيه زندان ابد است. اين تنها موردي است كه در قرآن دربارة حكم زندان ديده مي شود.

آيا در روايات اسلامي موارد زندان وجود دارد؟

پرسش

آيا در روايات اسلامي موارد زندان وجود دارد؟

پاسخ

در روايات اسلامي، موارد متعددّي براي زندان ابد و غير آن آمده است، از جمله

1_ در مورد معاونت در قتل _ هر گاه كسي، ديگري را بگيرد و شخص ديگري او را به قتل برساند، حكم قاتل از نظر فقه اسلامي، اعدام است و حكم معاون او زندان ابد، اين حكم در ميان فقهاي ما مورد اتّفاق و اجماع است و احاديث متعدّدي كه در منابع معتبر حديث نقل شده به آن گواهي مي دهد.

در حديثي از علي(ع) مي خوانيم كه در باره دو مرد كه يكي از آن دو كسي را گرفته و ديگري او را به قتل رسانده چنين قضاوت فرمود

«يُقْتَلُ الْقاتِلُ و يَحْبَسُ الاخِرُ حَتّي يَمُوتَ غَمّاً كَما حَبَسَهُ حَتّي ماتَ غَمّاً» (وسائل الشيعه 19/35) [قاتل را مي كشند و نفر ديگر را حبس مي كنند تا با اندوه بميرد، همان گونه كه او مقتول را نگهداشت تا با اندوه كشته شود.]

2_ دستور قتل دادن _ از نظر فقه اسلامي، اگر كسي ديگري را مجبور به قتل بي گناهي كند، حتّي اگر مأمور را تهديد به مرگ در صورت تخلّف نمايد، او حق ندارد كه بي گناه را به قتل رساند، زيرا تقيّه در مورد خون، مشروع نيست، وَ الْمَأْمُورُ مَعْذُور در اين مورد، سخن بي اساس است.

حال اگر كسي به اين حكم اسلامي اعتنا نكرد، و براي حفظ جان خويش در برابر تهديد ظالم اقدام به كشتن بي گناهي كرد، قانون اسلام مي گويد حكم قاتل، قصاص است، و حكم آمر زندان ابد!

امام باقر (ع) دربارة چنين كسي فرمود

«يُحْبَسُ الامِرُ بِقَتْلِهِ حَتّي يَمُوتَ» (وسائل الشيعه 19/32) [امر كننده را زندان

مي كنند تا بميرد.]

3_ در مورد تكرار سرقت نيز دستور داده شده كه در مرتبة سوّم، او را به زندان ابد مجازات كنند، اين حكم را گروهي از اصحاب بزرگ امام باقر و امام صادق(ع) از آن حضرات نقل كرده اند.

4_ در مورد زنان مرتد فطري، اگر حاضر به توبه نشوند نيز حكم زندان ابد آمده است. در حديثي از امام باقر و امام صادق(ع) مي خوانيم

«وَ االْمَرْئَهُ اِذا اِرْتَدَّتْ عَنِ الاِسْلامِ اُستُتيبَتْ، فَاِنْ تابَتْ وَ اِلّا خُلِّدَتْ فِي السِّجْنَ» (وسائل الشيعه 18/549) [به زن مرتد پيشنهاد توبه مي كنند، اگر پذيرفت و بازگشت آزاد مي شود و گرنه محكوم به زندان ابد خواهد شد.]

ديدگاه روايات اسلامي نسبت به حقوق زندانيان چيست؟

پرسش

ديدگاه روايات اسلامي نسبت به حقوق زندانيان چيست؟

پاسخ

در روايات اسلامي دربارة حقوق زندانيان و دادن مرخصي به آنان براي شركت در نماز جمعه و ملاقات بستگان و دوستان، مطالب قابل ملاحظه اي ديده مي شود.

از جمله در حديثي از امام صادق(ع) مي خوانيم كه فرمود

«عَلَي الْاِمامِ اَنْ يُخْرِجَ الْمُحْبَسينَ فِي الدَّيْنِ، يَوْمَ الْجُمْعَةِ اِلَي الْجُمْعَةِ، وَ يَوْمَ الْعِيْدِ اِلَي الْعِيْدِ، فَيُرْسِلُ مَعَهُمْ فَاِذا قَضَوُا الصَّلاةَ وَ الْعِيْدَ رَدَّهُمْ اِلَي السِّجْنِ» (وسائل الشيعه 18/221) [بر پيشواي مسلمانان لازم است كساني را كه به خاطر بدهكاري (و امثال آن) به زندان افتاده اند، روز جمعه براي نماز جمعه و روزعيد براي نماز عيد، همراه مأموران بفرستد، هنگامي كه نماز جمعه يا مراسم عيد را به جا آوردند آنها را به زندان باز گردانند.]

بايد توجه داشت كه نماز جمعه و عيد، هر كدام داراي دو خطبه است كه اثر تربيتي فوق العاده اي دارد.

در حديث ديگري از اين فراتر رفته، مي فرمايد

«اِنَّ عَلِيّاً عَلَيْهِ السَّلام كانَ يُخْرِجُ اَهْلَ السُّجُونِ _ مَنْ حُبِسَ في دَيْنٍ اَوْ تُهْمَةٍ _ اِلَي الْجُمْعَةِ فَيَشْهَدُونَها وَ يُضَمِّنَهُمُ الاوْلِياءِ حَتّي يُرَدّوُهُمْ» (مستدرك 17/403) [علي(ع)، زندانياني را كه به خاطر بدهكاري يا اتّهام ديگري به زندان افتاده بودند، به نماز جمعه مي آورد تا در آن حضور يابند و از اولياي آنان تضمين مي گرفت كه آنها را به زندان باز گردانند.] (درست شبيه بعضي از مرخصّي هايي كه امروز در بعضي كشورهاي اسلامي معمول است).

از حديث ديگري استفاده مي شود كه علي (ع) هر جمعه سري به زندان مي زد، آنهايي كه در انتظار اقامة حدّ بودند، اجراي حدّ بر آنها مي كرد (و آزاد مي كرد) و كسي را كه حدّي بر

او نبود آزاد مي ساخت.

ابو يوسف در حمايت از زندانيان، چه طرحي به هارون الرشيد ارائه كرد؟ پرسش

پاسخ

هارون الرشيد، خليفة عباسي، براي بستن دهان مردم به ابو يوسف پيشنهاد كرد طرحي دربارة چگونگي رفتار با زندانيان از نظر اسلام و فقه اسلامي بنويسد و مخصوصاً درسؤال هارون اين موضوع قيد شده بود كه در مورد افراد خلافكار و شرور و سارقين، هنگامي كه دستگير و زنداني مي شوند، آيا لازم است براي آنها غذا تهيّه شود؟ و اگر لازم است آيا بايد از محل زكات باشد يا محل ديگر؟ و به طور كلّي چگونه بايد با آنها رفتار كرد؟ بديهي است هارون دلش براي زندانيان نسوخته بود فشار افكار عمومي او را مجبور ساخت. ابو يوسف طرح مشروح و گسترده اي در اين باره تنظيم كرد و براي خليفه فرستاد وبا صراحت آميخته با شجاعت، قسمتهاي زيادي از دستورهاي اسلام را كه توأم با انتقادهايي از وضع موجود بود براي او نوشت، بي آنكه دايرة سؤال و جواب را محدود به زندانيان دزد و شرور كند، چه اين كه او به خوبي مي دانست، بيشتر زندانيان عبّاسيان، زندانيان سياسي هستند!

اين نامة تاريخي را در دوازده قسمت خلاصه كرده، ذيلاً مي آوريم.

1_ هر گاه زندانيان، از خود چيزي براي تغذيه ندارند بايد از محل «زكات» (حقّ فقراء) يا بيت المال (حقوق عمومي) تغذيه شوند و تو مختار هستي هر يك از اين دو امر را برگزيني.

2_ واجب است براي هر زنداني به مقدار نيازش آذوقه تهيّه شود و هيچ گونه كوتاهي در اين امر جايز نيست!

3_ مراقب باش حتّي اگر اسيري از مشركان گرفته شود، مادام كه حكمي دربارة او از دادگاه اسلامي صادر نشده بايد نسبت به او خوشرفتاري شود

و وسايل تغذيه او فراهم گردد، تا چه رسد به مسلماني كه به زندان افتاده است، آيا سزاوار است بگذارند از گرسنگي بميرد؟!

4_ اي خليفه! خلفاي پيشين، پيوسته دربارة زندانيان سفارش مي كردند و وسايل تغذيه و لباس تابستاني و زمستاني آنان را تهيه مي نمودند، و نخستين كسي كه پيشگام در اين راه بود اميرمؤمنان علي(ع) بود و خلفاي بعد نيز به اين مسأله اهميّت مي دادند.

بعضي از روات حديث براي من نقل كرده اند كه عمر بن عبدالعزيز دستور اكيد داد كه در زندانها هيچ كس را طوري در زنجيز نكنند كه قدرت بر نماز ايستادن نداشته باشد، اصلاً نبايد كسي شب تا صبح در غل و زنجير باشد، مگر آنها كه خون بيگناهي را ريخته اند!

5_ سفارش كن مقدار خوراك زندانيان را به صورت پول نقد در آغاز هر ماه در اختيارشان بگذارند، زيرا از اين ميترسم كه اگر غذا به صورت جنس در اختيارشان گذارده شود مأموران زندان از آن بدزدند!

و چيز قابل توجّهي به دست آنها نرسد (ابو يوسف در اينجا فساد حاكم بر زندانهاي بني عباس را به روشنترين وجهي بازگو كرده است).

6_ يك نفر از افراد مورد اطمينان و اهل خير را مأمور كن تا نام تمام زندانياني كه از بيت المال تغذيه مي شوند، در دفتر ثبت كند و نزد خود نگاه دارد و در آغاز هر ماه، شخصاً به زندان برود و مطابق آن دفتر، زندانيان را يك يك به نام صدا زند و مخارج او را به دست خودش بدهد و من گمان مي كنم ده دينار براي هر يك نفر در ماه كافي باشد (اگر دينار را به عنوان يك

مثقال هيجده نخودي طلا در نظر بگيريم به پول امروز مبلغ هنگفتي مي شود و حتّي با پول آن زمان نيز مبلغ قابل توجّهي بود، انتخاب اين رقم از سوي ابو يوسف شايد براي اين است كه اگر از اين هم كمتر بدهند باز مجبور باشند به مقدار نياز آنها بپردازند).

7_ شنيده ام گاهي بعضي از زندانيان را درحالي كه به زنجير بسته شده اند در معرض ديد عموم قرار مي دهند تا مردم بر آنها ترحّم كنند و صدقه اي به آنها بپردازند و از اين طريق پولي براي زندانيان جمع شود! از اين كار ناشايست جلوگيري كن، چرا كه خدا به اين كار راضي نيست، من فكر نمي كنم مشركان در مورد اسيران مسلمان چنين رفتاري كنند، پس چگونه ممكن است با مسلمين اين چنين رفتار شود؟ تازه معلوم نيست پولي را كه از طريق صدقات جمع آوري مي كنند در اختيار خود زندانيان قرار دهند (و اين مصيبت بزرگ ديگري است).

8_ هر گاه كسي در زندان بميرد و خويشاونداني نداشته باشد، بايد وسايل غسل و كفن و دفن او از طريق بيت المال به طور مناسبي فراهم گردد و نيز بايد بر او به عنوان يك مسلمان نماز بخوانند، آنگاه به خاك سپرده شود.

افراد مورد وثوق به من خبر داده اند كه گاه، غريبي در زندان از دنيا مي رود و جنازة او يك يا دو روز بر زمين مي ماند تا زندانيان، دربارة او از مقامات مسئول كسب تكليف كنند، در اين ميان زندانيان براي پايان دادن به اين صحنه غم انگيز درميان خود پول جمع آوري مي كنند تا به كسي دهند كه او را فقط تا گورستان ببرد، و بي آنكه

مراسم غسل و كفن و نماز انجام گيرد او را به خاك بسپارد، اين كار دردناكي است كه براي مسلمان قابل تحمّل نيست!

9_ من فكر مي كنم اگر دستور دهي حدود و تعزيرات اسلامي به صورت صحيح عمل شود تعداد زندانيان به حداقل مي رسد، زيرا افراد خلافكار، مجازات را با چشم خود مي بينند و در روح آنها اثر مي گذارد!

يكي ديگر از علل فزوني تعداد زندانيان اين است كه بسياري از افراد بعد از آنكه به زندان افتادند فراموش مي شوند و كار آنها تعقيب نمي شود، به عده اي مأموريّت ده كه همه روز پروندة زندانيان را مورد مطالعه قرار دهند و زودتر به كار آنها رسيدگي كنند، اگر مدركي بر ضدّ آنها وجود دارد مجازات شوند و آزاد گردند و اگر ندارد به زندان آنها پايان دهند.

10_ مخصوصاً دستور مؤكد صادر كن كه در مجازات خطاكاران راه افراط نپويند و از حد مجاز اسلامي تجاوز نكنند، به من خبر دادند گاه مأموران تو به صرف اتهام، زندانيان را مي زنند، حتّي در مورد بعضي از گناهان 200 يا 300 تازيانه يا بيشتر و كمتر زده اند!

اين چيزي است كه در اسلام مجاز نيست، تن مسلمان احترام دارد و بدون جهت نمي تواند آن را آزرده ساخت.

11_ هرگاه يكي از زندانيان جنايتي مرتكب شده كه بايد قصاص شود و يا عملي انجام داده كه در خور حد و تعزير است بايد اين احكام اسلامي به زودي در حق او اجرا گردد و بي جهت در زندان نماند و يا اينكه در مورد قصاص، صاحبان خون عفو كنند و از مجرم بگذرند و در اينصورت نيز بايد فوراً آزاد شود.

12_ در

موردي كه قصاص ممكن نيست بايد شخص جاني ديه كامل را بپردازد، بعد مقداري در زندان بماند تا آثار توبه در او ظاهر گردد و در اين هنگام بايد بلافاصله آزاد شود و راه خود را پيش گيرد.

اين نامة تاريخي كه حاكي از طرز فكر و برداشت يك فقيه معاصر عباسيان از احكام اسلام، دربارة زندانيان است، مي تواند به عنوان مشت نمونة خروار، سند زنده اي براي تعليمات اسلام در اين زمينه باشد.

تاريخ پيدايش زندان در اسلام، چه زماني است؟ پرسش

پاسخ

گرچه بعضي از مورخان اسرار دارند كه در عصر سه خليفة اول، زندان به معني محل خاصي براي نگهداري مجرمان وجود نداشت و تنها در عصر امير مؤمنان علي(ع) بود كه زندان ساخته شد، ولي اين ادعا مخالف روايات بسياري است كه مي گويد «عمر» نخستين كسي بود كه اقدام به تأسيس زندان كرد.

شاهد اين سخن مطلبي است كه «ابن همان» در كتاب «شرح فتح الغدير» كه در فقه حنفي نوشته شده آورده است، او نقل مي كند «در عصر پيامبر(ص) و زمان خلافت ابوبكر زنداني وجود نداشت و مجرمان يا در مسجد يا دالان خانه زنداني مي شدند تا اينكه «عمر» خانه اي را در مكه به چهارهزار درهم خريد و زندان قرار داد.» (شرح فتح الغدير 5/471)

مسألة خريدن خانه اي در مكه توسط عمر در كتب ديگر مانند كتاب «النظم الاسلاميه» و كتاب «الجنايات المتحده بين القانون و الشريعه» نيز آمده است.

آنها تصريح كرده اند كه «عمر» آن خانه را از «صفوان بن اميّه»، يكي از سران مكه، خريداري كرد. ابو اسحاق شيرازي نيز در كتاب «مهذّب» كه در فقه شافعي نوشته شده، خريداري خانه توسط «عمر» و تبديل آن را به زندان آورده است.

تنها

سخني كه مي توان در زمينة جمع ميان گفتار كساني كه وجود زندان را درعصر عمر نفي كرده و كساني كه روي وجود آن پا فشاري دارند بيان كرد، اين است كه عمر اقدام به ساختن زندان نكرد، تنها همان خانة «صفوان بن اميّه» را به چهار هزار درهم خريداري كرد و از آن براي اين منظور استفاده مي نمود، ولي در عصر امير مؤمنان علي(ع) حضرت شخصاً اقدام ساختن زندان كرد (تا مسائل انساني، نسبت به زندانيان بهتر رعايت شود و از فرار آنها نيز جلوگيري كند.)

جالب اينكه در تواريخ آمده است كه حضرت، نخست زنداني از بوريا ساخت كه هم نور فراوان داشت وهم هوا و نام آن را «نافع» گذاشت (شايد به اين منظور كه اين زندان از نظر اخلاقي در روح مجرمان اثر بگذارد و بزودي اصلاح شوند) ولي متأسفانه وضع اين زندان مورد سوء استفاده قرار گرفت و دزد ها ديوار آن را سوراخ كرده فرار كردند، امام ناچار زندان محكمي از گل ساخت و آن را «مُخَيّسْ» ناميد.

زندان ايذايي و مجازاتي چه نوع زنداني است؟ پرسش

پاسخ

اين نوع زندان معمولاً براي كساني است كه مرتكب خلافي شده اند، آزادي آنها را سلب مي كنند تا متوجه زشتي اعمال خود بشوند و در آينده از تكرار چنان اعمالي خودداري كنند، ديگران نيز عبرت گيرند. اين معمولترين نوع زندان از قديم تا كنون بوده است، و هر حكومتي براي خود چنين زنداني داشته است.

زندان اصلاحي چه نوع زنداني است؟ پرسش

پاسخ

اين نوع زندان در مورد كساني است كه به عادت بدي گرفتارند (مانند معتادان مواد مخدر) و اندرزها و آموزش ها در آنها تأثير نمي گذارد، چاره اي جز اين نيست كه آنها را از پيكر جامعه جدا كنند و مدت كوتاهي يا طولاني در زندان بمانند و اصلاح شوند، و اعتياد خود را ترك گويند.

زندان احتياطي چه نوع زنداني است؟ پرسش

پاسخ

حادثة مهمي مانند قتل نفس در جايي رخ مي دهد كه قاتل به درستي شناخته نيست، ولي فرد يا افرادي متهم به قتل هستند، بدون شك بايد دربارة قاتل تحقيق شود، ولي ممكن است متهم فرار كند و بعد از ثبوت مدارك كافي بر ارتكاب جرم، دسترسي به او نباشد.

در اينجا متهم يا متهمين را موقتاً بازداشت مي كنند، پس از تحقيق اگر بي گناه باشند با عذر خواهي آزاد مي شوند و اگر گناهكار باشند به جزاي عمل خود مي رسند.

اين نوع زندان تقريباً در همه جا معمول است، بديهي است چون شخص متهم ممكن است واقعاً بي گناه باشد بايد هر چه زودتر تحقيقات دربارة او انجام گيرد و دوران بازداشت او هر چه ممكن است كوتاهتر باشد.

زندان تأديبي چه زنداني است؟ پرسش

پاسخ

اين نوع زندان، بيشتر در مورد كودكان است كه مشمول قوانين نيستند، ولي اگر آزادي مطلق نيز به آنها داده شود سوء استفاده كرده راه انحراف را پيش مي گيرند، لذا در مقابل پاره اي از گناهان، آنها را به زندان مي افكنند تا تأديب و تربيت شوند.

زندان سياسي چه نوع زنداني است؟ پرسش

پاسخ

معمولاً زنداني سياسي به كساني مي گويند كه فعاليت هاي سياسي آنها مخالف مصالح جامعه و نظام موجود است. گاهي نيز مخالف مصالح جامعه نيست، بلكه موافق آن است، ولي با مصالح يا مطامع رژيم خودكامة حاكم تضاد دارد (مانند زندانيان سياسي در بسياري از كشورهاي دنياي امروز كه افراد مخالف را هر چند در مسير حق باشند به زندان مي افكنند).

زندان حفاظتي چه نوع زنداني است؟ پرسش

پاسخ

اين نوع زندان كه به ندرت ممكن است صورت پيدا كند در مورد كساني است كه مردم از آنها سخت عصباني هستند به طوري كه اگر آزاد بمانند جانشان به خطر مي افتد، در حالي اگر مرتكب گناهي هم شده اند مستحق اعدام نمي باشند، در اينجا حكومت كه حافظ منافع مردم است براي فرو نشستن آتش خشم مردم، اينگونه افراد را مدتي به چهار ديواري زندان منتقل مي كند تا با عادي شدن شرايط و رفع خطر از آنها آزاد شوند، البته همانگونه كه گفتيم اين نوع زندان بسيار كم است و معمولاً در انقلابها و طوفان هاي اجتماعي و هيجان احساسات عمومي مصداق هايي پيدا مي كند.

فلسفة حدود و تعزيرات در اسلام چيست؟ پرسش

پاسخ

شك نيست كه تشريع احكام الهي به خاطر دعوت مردم، به قسط و عدل و هدايت جامعه به طرق امن و امان است، تا انسانها بتوانند به كسب فضايل و نفي رذائل و سير الي الله و مقام قرب الهي كه مقصد اعلاي آفرينش است بپردازند.

و از آنجا كه احكام الهي به تنهايي در همة نفوس مؤثر نمي شود، لازم است در كنار آن بشارت و انذار قرار گيرد تا انگيزة حركت مردم و انجام آنها شود.

و از آنجا كه بشارات و انذارهاي اخروي براي بازداشتن گروهي از مردم از اعمال خلاف و وادار ساختن به انجام وظايف فردي و اجتماعي كافي نيست، لازم است مجازاتهاي دنيوي براي كساني كه از حدود الهي تجاوز كنند و حق و عدالت را زير پا بگذارند تعيين گردد، تا ضامن اجراي اين احكام در ميان كساني شود كه تربيت كافي ديني و تقواي الهي ندارند.

شك نيست كه نظام اسلامي با نظامهاي مادّي در اين قسمت تفاوت دارد،

چون در نظامهاي مادّي هيچ ضامن اجرائي جز همان مجازاتهاي دنيوي و مادّي وجود ندارد، به همين دليل هر حكمي كه فاقد عقوبت متخلف باشد، از نظر آنها حكم و قانون شمرده نمي شود، بلكه آن را يك توصية اخلاقي مي دانند.

در حالي كه در نظامهاي ديني، اعتقادات قلبي و تعهدات معنوي و ايمان به دادگاه بزرگ الهي در قيامت، و توجه به مراقبت پروردگار در دنيا، يكي از انگيزه هاي مهم و ضامن اجرائي قوي است، ولي چون اين انگيزه هاي الهي در همة نفوس به تنهايي مؤثر نيست بايد در كنار آن ضامن اجراهاي مادّي و عقوبتهاي دنيوي نيز قرار گيرد.

معناي حدود و تعزير چيست؟ پرسش

پاسخ

«حدود» جمع «حدّ» در لغت به معني «منع» است و انتخاب اين اسم براي بخشي از مجازاتهاي شرعي به اين جهت است كه سبب منع مردم از كارهاي خلاف مي شود و امّا در اصطلاح شرع، در عبارات فقها به معني مجازات مخصوصي است كه به خاطر ارتكاب بعضي از گناهان در مورد مكلّفين اجرا مي شود.

امّا «تعزير» در لغت به معني «تأديب» و گاه به معني «بزرگداشت» و «ياري كردن» و «منع نمودن» آمده است، و در اصطلاح شرع و فقها به معني مجازات يا اهانتي است كه اندازه معيّني در شرع براي آن ذكر نشده و بسته به راي قاضي است كه با در نظر گرفتن «ميزان جرم» و «مقدار تحمّل مجرم» دربارة او اجرا مي شود.

بنابراين فرق«حدّ» و «تعزير» در يك جمله است و آن اينكه حدّ، مجازات معين و ثابتي است، ولي تعزير غالباً نامعيّن است، و اينكه مي گوييم «غالباً» به خاطر آن است كه در موارد معدودي، تعزيرات معيّني در روايات اسلامي

وارد شده كه شرح آن در كتاب حدود گفته شده است، هر چند در اينكه آيا تعيين مقدار در اين موارد قطعي است يا از قبيل ذكر مثال و مصداق است نيز گفتگو است.

البته در ميان حد و تعزير اختلافات ديگري نيز هست، تا آنجا كه مرحوم شهيد در كتاب قواعد، ده وجه براي اختلاف آن دو شمرده است كه اينجا جاي شرح آن نيست.

كدام يك از حدود در قرآن آمده است؟ پرسش

پاسخ

در اسلام عمدتاً ده حدّ دربارة ده گناه كبيره آمده است كه تعداد چهار مورد از آن در قرآن مجيد با صراحت ذكر شده و بقيّه از سنّت استفاده مي شود.

1_ حدّ زنا

در آية 2 سورة نور مي خوانيم «اَلزّانِيَةُ وَالزّاني فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِاةَ جَلْدَةَ وَ لا تَأْخُذُكُمْ بِهِما رَأفَة في دِيْنِ اللهِ اِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الآخِرِ وَ لْيَشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَة مِنَ الْمُؤْمِنينَ»

[هر يك از زن و مرد زناكار را صد تازيانه بزنيد، و نبايد رأفت (و محبّت كاذب) نسبت به آن دو شما را از اجراي حكم الهي مانع شود اگر به خدا و روز جزا ايمان داريد! و بايد گروهي از مؤمنان مجازات آن دو را مشاهده كنند!]

در اين آيه اشاره به حدّ زن و مرد زناكار شده، هرچند «استثنائات» و «جزئيات» آن مانند احكام زناي محصنه، و زناي با محارم و امور ديگر از اين قبيل در آن نيامده، بلكه در سنّت و روايات اسلامي شرح داده شده است.

2_ حدّ سرقت

در آية 38 سورة مائده مي خوانيم «وَ السّارِقُ وَ السّارِقَةُ فَاقْطَعُوا اَيْدِيَهُما جَزاءٌ بِما كَسَبا نَكالاً مِنَ الله وَاللهُ عَزيز حَكيم» [دست مرد و زن دزد را به كيفر عملي

كه انجام داده اند به عنوان مجازات الهي قطع كنيد خداوند توانا و حكيم است.]

در اين مورد نيز، شرايط و خصوصيّاتي دربارة قطع دست سارق و همچنين استثناهايي وجود دارد كه همگي در سنّت و روايات اسلامي آمده است و مي دانيم معمول قرآن اين است كه اصول مسائل را بازگو مي كند و شرح آن را به سنّت واگذار مي نمايد.

3_ حدّ قذف

در مورد مجازات كساني كه عمل منافي عفّت را به افراد پاكدامن نسبت مي دهند درآية 4 سوره نور چنين مي خوانيم «وَالَّذينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِاَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانِيَن جَلْدَةً وَ لا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَةً اَبَداً وَ اُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُون» [كساني كه زنان پاكدامن را متّهم مي كنند، سپس چهار شاهد بر مدّعياي خود نمي آورند، آنها را هشتاد تازيانه بزنيد و شهادتشان را هرگز نپذيريد و آنها همان فاسقانند!]

اين شدّت عمل و مجازاتهاي سه گانه كه براي قذف كنندگان (آنها كه نسبت عمل منافي عفّت به افراد پاكدامن مي دهند) ذكر شده به منظور پاكسازي محيط اجتماع و حفظ احترام و كرامت انسانها و جلوگيري از اشاعة فحشاء و گسترش فساد مي باشد و شرايط، ويژگيها و استثنائات آن نيز در روايات اسلامي آمده است.

4_ حدّ محارب

در قرآن مجيد در مورد اخلالگران نسبت به امنيّت اجتماعي و آنها كه حملة مسلّحانه به جان و مال و ناموس مردم مي كنند، مجازات بسيار شديدي ذكر شده است كه مي تواند افراد شرور را بر سر جاي خود بنشاند.

در آية 33 سورة مائده چنين مي خوانيم

«اِنَّما جَزاءُ الَّذينَ يُحارِبُونَ اللَه وَ رَسُولَهُ وَ يَسْمَعُونَ في الاَرْضِ فَساداً اَنْ يُقَتَّلُوا اَوْ يُصَلَّبُوا اَوْ تُقَطَّعَ اَيْديهِمْ وَ اَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ اَوْ

يُنْفَوا مِنَ الاَرْضِ ذلِكَ لَهُمْ خِزْي فِي الدُّنْيا وَ لَهُمْ فِي الاخِرَةِ عَذاب عَظيم» [كيفر كساني كه با خدا و پيامبرش به جنگ بر مي خيزند و اقدام به فساد در روي زمين مي كنند (و با تهديد به اسلحه) به جان و مال و ناموس مردم حمله مي برند اين است كه اعدام گردند يا به دار آويخته شوند يا (چهار انگشت از) دست (راست) را و پاي (چپ) آنها به عكس يكديگر بريده شود و يا از سرزمين خود تبعيد گردند، اين رسوايي در دنيا است و در آخرت مجازات عظيمي دارند!]

منظور از محارب همان گونه كه در بالا اشاره شد، كسي است كه با تهديد به اسلحه، به جان يا مال و ناموس مردم حمله مي كند؛ اعم ازاين كه به صورت دزدان جادّه ها و گردنه ها باشد، يا درداخل شهر ها و حتّي افراد چاقوكش كه با تهديد به اسلحه سرد، به جان و مال و نواميس مردم هجوم مي آورند نيز مشمول اين مجازات هستند، و قابل توجّه اينكه اين مهاجمان بر مردم، به عنوان محاربان با خدا و پيامبر(ص) معرّفي شده اند و اين دليل بر تأكيد فوق العاده اي است كه اسلام دربارة رعايت آزادي و امنيّت اجتماعي و حقوق انسانها دارد.

آيا حد مرتد در قرآن آمده است؟ پرسش

پاسخ

در قرآن مجيد تنها به مذمّت شديد آنان و وعدة عذاب عظيم الهي نسبت به آنها اشاره شده، بي آنكه سخن از چگونگي كيفر دنيوي آنها به ميان آمده باشد، در آية 106 سورة نحل مي خوانيم

«مَنْ كَفَرَ بِاللهِ مِنْ بَعْدِ اِيمانِهِ اِلّا مَنْ اُكْرِهِ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِن بِالاِيمانِ، وَلكِنْ مَنْ شَرَحَ بَِِالْكُفْرِ صَدْرا فَعَلَيْهِمْ غَضَب مِنَ اللهِ وَ لَهُمْ عذاب عَظيم» [كساني كه بعد از ايمان،

كافر شدند _ بجز كساني كه تحت فشار واقع شده اند (ظاهراً اظهار جدايي از اسلام كرده) در حالي كه قلبشان آرام با ايمان است _ آري آنها كه سينه خود را براي پذيرش كفر گشوده اند غضب خدا بر آنهاست و عذاب عظيمي در انتظارشان مي باشد!]

در جاي ديگر مي فرمايد «كَيْفَ يَهْدِي اللهُ قَوْماً كَفَرُوا بَعْدَ اِيْمانِهِمْ وَ شهَدِوُا اَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجائَهُمْ الْبَيِّناتُ وَ اللهُ لايَهْدِي الْقَوْمِ الظّالِمين _ اُولئِكَ جَزائُهُمْ اَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللهِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ النّاسِ اَجْمَعينَ»آل عمران/86 و 87 [چگونه خداوند هدايت مي كند جمعيّتي را كه بعد از ايمان و گواهي به حقّانيّت رسول خدا و آمدن نشانه هاي روشن براي آنان كافر شدند و خدا گروه ستمكاران را هدايت نخواهد كرد _ كيفر آنها اين است كه لعن خداوند و فرشتگان و مردم ، همگي بر آنهاست.]

با توجه به اينكه در تعزيرات، نوع و ميزان تعزير به نظر قاضي بستگي دارد، آيا راه حلي وجود دارد كه از احكام گوناگون براي جرم واحد جلوگيري كند؟ پرسش

پاسخ

بلي، مانعي ندارد كه قضات آگاه و كارشناسان جرايم در جلساتي با هم بنشيند و حدودي براي تعزيرات در نظر بگيرند، البته نه به صورت معين، بلكه حدّ اكثر و حدّ اقلّي از زندان و جريمة مالي و مجازاتهاي اسلامي و امثال آن را در نظر بگيرند تا وحدت روية حاصل شود.

اين امر با موازين اسلامي كاملاً سازگار است و لااقل از عناوين ثانويه در عصر و زمان ما براي مشروعيّت آن مي توان استفاده كرد.

آيا تعزير منحصر به شلاق است؟ پرسش

پاسخ

تعزير معاني وسيع و گسترده اي دارد كه هر گونه منع و تأديب را شامل مي شود و هيچ دليلي در دست نيست كه در شرع مقدس اسلام يا اصطلاح فقها اين مفهوم تغيير كرده باشد (و به اصطلاح داراي حقيقت شرعيّه يا متشرّعه نيست) و نيز نقل به معني جديد در اصطلاح فقها نشده است. هر چند بسياري از فقها به پيروي از روايات، غالباً روي مصداق خاصي (ضرب و تازيانه) تكيه كرده اند، ولي بيان اين مصداق معروف هرگز دليل بر انحصار مفهوم تعزير به آن نمي شود، هر چند اين توهّم براي جمعي پيدا شده است كه تعزير در نظر آنها مساوي است با ضرب و تازيانه، اما بررسيهاي بيشتر روي گفتار فقها و روايات، بطلان اين تصور را ثابت مي كند.

مرحوم علامة حلي _ قدس سره الشّريف _ در كتاب «تحرير» مي گويد «تعزير براي هر جنايت و گناهي است كه حدّي دربارة آن وارد نشده است _ تا آنجا كه مي فرمايد _ «وَ هُوَ يَكُونُ بِالضَّرْبِ وَ الْحَبْسِ وَ التَّوْبيخِ مِنْ غَيْرِ قَطْعِ وَ لا جَرْحِ وَ لا اَخْذِ مالٍ» (تحرير 2/239) [تعزير گاهي به وسيلة ضرب ياحبس يا توبيخ، بدون

قطع كردن عضو و مجروح ساختن و نه به گرفتن مالي است.]

در كتاب «اَلْفِقْهُ عَلَي الْمَذاهِبِ الاَرْبَعَة» بعدازنقل كلام «ابن قَيّم» و اينكه ظاهر عبارت اوچنين نتيجه مي دهدكه حاكم مي تواند به هر طريقي كه صلاح ببيند _ اعم از زندان يا ضرب _ مجرمان راتعزير كند، مي گويد «وَ بِالْجُمْلَةِ فَاِنَّ التَّعزِيرَ باب واسِع يُمْكِنُ لِلْحاكِمِ اَنْ يَقْضي بِهِ عَلَي كُلِّ الْجرائم الَّتي لَمْ يَضَعِ الشّارِعُ لَها حَدّاً اَوْ كَفّارَةً، عَلَي اَنْ يَضَعَ الْعقُوبَةَ الْمُناسِبَةَ لِكُلَ بَيْئَةٍ وَ لِكُلِّ جَرِيْمَةٍ مِنْ سَجْنٍ اَوْ ضَرْبٍ اَوْ نَفيِ اَوْ تَوْبيخِ اَوْ غيْرِ ذلِك» (الفقه علي المذاهب الاربعه 5/400) [خلاصه اينكه تعزير، باب وسيعي دارد كه به حاكم و قاضي اجازه مي دهد دربارة تمام جرايمي كه شارع، حدّ و كفاره اي براي آن قرار نداده، مجازات مناسبي قرار دهد كه با وضع هر جامعه و هر گناه تناسب داشته باشد، خواه زندان باشد يا ضرب، يا تبعيد يا توبيخ يا غير آن.]

معناي تخيير حاكم در تعزيرات چيست؟ پرسش

پاسخ

منظور اين است كه دست قاضي باز باشد تا بتواند تناسب را بين«جرم» و «جريمه» از تمام جهات در نظر بگيرد در حقيقت قاضي ظاهراً مخيّر است، ولي در واقع مخيّر نيست، زيرا براي هر جرمي مقدار خاصي از مجازات را تعيين مي كند؛ به اين معني كه اگر تناسب جرم و جريمه اقتضا كند يك ماه زندان، يا بيست ضربه شلاق در نظر بگيرد، نمي تواند او را يك ضربه بيشتر يا كمتر شلاق بزند، يا يك روز بيشتر يا كمتر زنداني كند و يا يك ريال بيشتر و يا كمتر غرامت نمايد.

فلسفة وجود زندان چيست؟

پرسش

فلسفة وجود زندان چيست؟

پاسخ

عشق انسان به آزادي، از عشق سوزان او به تكامل و پيشرفت سرچشمه مي گيرد، چراكه هيچ موجودي در اسارت نمي تواند به سير تكامل خود ادامه دهد، حتي حيوانات، از قفس رنج مي برند، هر چند تمام وسايل زندگيشان در آنجا فراهم باشد، و آزاد شدن از قفس را بر اسارت ترجيح مي دهند، هر چند در بيرون قفس، انواع خطرات آنها را تهديد كند.

به همين دليل، جانداراني كه در قفس اسيرند، نه شوري در سر و نه نوايي در گلو و نه هيجاني در تن دارند، مگر اينكه متولد قفس بوده، و طعم آزادي را نچشيده باشند.

اگر در حيوانات، اين مسأله به صورت يك غريزه نهفته است، در انسان اين درك عاطفي با درك عقلي هماهنگ مي گردد، و با دليل و برهان، آزادي خود را مي طلبد و درست به همين دليل است كه يكي از انواع مجازات هاي سخت براي بشر، سلب آزادي و زندان است. بي شك بيشتر زندان ها در طول تاريخ، ظالمانه و به صورت ابزاري در دست افرادي خود كامه، كينه توز و انتقام جو براي رسيدن به مقاصد نا مشروع بوده است، ولي اين مانع از فلسفة واقعي زندان و آثار مثبت آن در اصلاح افراد متخلف و مبارزة با فساد اجتماعي نيست.

اين سلب آزادي، يك اهرم سنگين براي فشار روي افراد زنداني است تا اهداف مورد نظر تحقق يابد.

زندان ايذايي و مجازاتي چه نوع زنداني است؟

پرسش

زندان ايذايي و مجازاتي چه نوع زنداني است؟

پاسخ

اين نوع زندان معمولاً براي كساني است كه مرتكب خلافي شده اند، آزادي آنها را سلب مي كنند تا متوجه زشتي اعمال خود بشوند و در آينده از تكرار چنان اعمالي خودداري كنند، ديگران نيز عبرت گيرند. اين معمولترين نوع زندان از قديم تا كنون بوده است، و هر حكومتي براي خود چنين زنداني داشته است.

زندان اصلاحي چه نوع زنداني است؟

پرسش

زندان اصلاحي چه نوع زنداني است؟

پاسخ

اين نوع زندان در مورد كساني است كه به عادت بدي گرفتارند (مانند معتادان مواد مخدر) و اندرزها و آموزش ها در آنها تأثير نمي گذارد، چاره اي جز اين نيست كه آنها را از پيكر جامعه جدا كنند و مدت كوتاهي يا طولاني در زندان بمانند و اصلاح شوند، و اعتياد خود را ترك گويند.

زندان احتياطي چه نوع زنداني است؟

پرسش

زندان احتياطي چه نوع زنداني است؟

پاسخ

حادثة مهمي مانند قتل نفس در جايي رخ مي دهد كه قاتل به درستي شناخته نيست، ولي فرد يا افرادي متهم به قتل هستند، بدون شك بايد دربارة قاتل تحقيق شود، ولي ممكن است متهم فرار كند و بعد از ثبوت مدارك كافي بر ارتكاب جرم، دسترسي به او نباشد.

در اينجا متهم يا متهمين را موقتاً بازداشت مي كنند، پس از تحقيق اگر بي گناه باشند با عذر خواهي آزاد مي شوند و اگر گناهكار باشند به جزاي عمل خود مي رسند.

اين نوع زندان تقريباً در همه جا معمول است، بديهي است چون شخص متهم ممكن است واقعاً بي گناه باشد بايد هر چه زودتر تحقيقات دربارة او انجام گيرد و دوران بازداشت او هر چه ممكن است كوتاهتر باشد.

زندان استحقاقي چه نوع زنداني است؟

پرسش

زندان استحقاقي چه نوع زنداني است؟

پاسخ

منظور از استحقاق در اين جا، گرفتن حق است، مثلاً گاه كسي طلبي از ديگري دارد كه او در عين توانايي بر پرداخت از اداء دين خودداري مي كند، در اينجا گاهي بدهكار را زنداني مي كنند تا تحت فشار قرار بگيرد و حاضر به اداي حق طلبكار گردد، البته در اينجا بايد به محض اينكه آمادگي براي اداي دين پيدا كرد از زندان آزاد شود، چون هدف و فلسفه زندان او پايان يافته است.

زندان حفاظتي چه نوع زنداني است؟

پرسش

زندان حفاظتي چه نوع زنداني است؟

پاسخ

اين نوع زندان كه به ندرت ممكن است صورت پيدا كند در مورد كساني است كه مردم از آنها سخت عصباني هستند به طوري كه اگر آزاد بمانند جانشان به خطر مي افتد، در حالي اگر مرتكب گناهي هم شده اند مستحق اعدام نمي باشند، در اينجا حكومت كه حافظ منافع مردم است براي فرو نشستن آتش خشم مردم، اينگونه افراد را مدتي به چهار ديواري زندان منتقل مي كند تا با عادي شدن شرايط و رفع خطر از آنها آزاد شوند، البته همانگونه كه گفتيم اين نوع زندان بسيار كم است و معمولاً در انقلابها و طوفان هاي اجتماعي و هيجان احساسات عمومي مصداق هايي پيدا مي كند.

آيا حكم زندان در قرآن آمده است؟

پرسش

آيا حكم زندان در قرآن آمده است؟

پاسخ

آنچه مسلّم است در قرآن مجيد حداقل يك مورد از موارد حكم زندان ديده مي شود و با تعبير «امساك» ذكر شده است مي فرمايد

«وَ الَّلاتي يَأْتينَ الفاحِشَةَ مِن نِسائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةَ مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَاَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّي يَتَوَفّاهُنَّ الْمُوتُ اَوْ يَجْعَلَ اللهُ لَهُنَّ سَبيلاً» نساء/15 [و كساني از زنان شما كه مرتكب زنا شوند، چهار نفر از مسلمانان را به عنوان شاهد بر آنها بطلبيد، اگر گواهي دادند آن زنان را در خانه هاي خود نگاه داريد تا مرگشان فرا رسد يا اينكه خداوند راهي براي آنها قرار دهد.]

معروف در ميان مفسّران اين است كه اين آيه ناظر به مجازات زناني است كه مرتكب زنا مي شدند پيش از آن كه حدّ نازل شود و در اينجا حكمشان به صورت «زندان ابد» ذكر شده، هر چند اين حكم بعداً تبديل به حكم جلد(تازيانه) يا رجم(سنگسار كردن) گرديد.

جملة «اَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَي يَتَوَفّاهُنَّ الْمَوْتُ» [آنها را در خانه ها نگهداريد تا مرگشان فرا رسد.]

گرچه سخني از زندان در آن به ميان نيامده، ولي نگهداشتن در خانه ها، تا آخر عمر چيزي شبيه زندان ابد است. اين تنها موردي است كه در قرآن دربارة حكم زندان ديده مي شود.

آيا در روايات اسلامي موارد زندان وجود دارد؟

پرسش

آيا در روايات اسلامي موارد زندان وجود دارد؟

پاسخ

در روايات اسلامي، موارد متعددّي براي زندان ابد و غير آن آمده است، از جمله

1_ در مورد معاونت در قتل _ هر گاه كسي، ديگري را بگيرد و شخص ديگري او را به قتل برساند، حكم قاتل از نظر فقه اسلامي، اعدام است و حكم معاون او زندان ابد، اين حكم در ميان فقهاي ما مورد اتّفاق و اجماع است و احاديث متعدّدي كه در منابع معتبر حديث نقل شده به آن گواهي مي دهد.

در حديثي از علي(ع) مي خوانيم كه در باره دو مرد كه يكي از آن دو كسي را گرفته و ديگري او را به قتل رسانده چنين قضاوت فرمود

«يُقْتَلُ الْقاتِلُ و يَحْبَسُ الاخِرُ حَتّي يَمُوتَ غَمّاً كَما حَبَسَهُ حَتّي ماتَ غَمّاً» (وسائل الشيعه 19/35) [قاتل را مي كشند و نفر ديگر را حبس مي كنند تا با اندوه بميرد، همان گونه كه او مقتول را نگهداشت تا با اندوه كشته شود.]

2_ دستور قتل دادن _ از نظر فقه اسلامي، اگر كسي ديگري را مجبور به قتل بي گناهي كند، حتّي اگر مأمور را تهديد به مرگ در صورت تخلّف نمايد، او حق ندارد كه بي گناه را به قتل رساند، زيرا تقيّه در مورد خون، مشروع نيست، وَ الْمَأْمُورُ مَعْذُور در اين مورد، سخن بي اساس است.

حال اگر كسي به اين حكم اسلامي اعتنا نكرد، و براي حفظ جان خويش در برابر تهديد ظالم اقدام به كشتن بي گناهي كرد، قانون اسلام مي گويد حكم قاتل، قصاص است، و حكم آمر زندان ابد!

امام باقر (ع) دربارة چنين كسي فرمود

«يُحْبَسُ الامِرُ بِقَتْلِهِ حَتّي يَمُوتَ» (وسائل الشيعه 19/32) [امر كننده را زندان

مي كنند تا بميرد.]

3_ در مورد تكرار سرقت نيز دستور داده شده كه در مرتبة سوّم، او را به زندان ابد مجازات كنند، اين حكم را گروهي از اصحاب بزرگ امام باقر و امام صادق(ع) از آن حضرات نقل كرده اند.

4_ در مورد زنان مرتد فطري، اگر حاضر به توبه نشوند نيز حكم زندان ابد آمده است. در حديثي از امام باقر و امام صادق(ع) مي خوانيم

«وَ االْمَرْئَهُ اِذا اِرْتَدَّتْ عَنِ الاِسْلامِ اُستُتيبَتْ، فَاِنْ تابَتْ وَ اِلّا خُلِّدَتْ فِي السِّجْنَ» (وسائل الشيعه 18/549) [به زن مرتد پيشنهاد توبه مي كنند، اگر پذيرفت و بازگشت آزاد مي شود و گرنه محكوم به زندان ابد خواهد شد.]

ديدگاه روايات اسلامي نسبت به حقوق زندانيان چيست؟

پرسش

ديدگاه روايات اسلامي نسبت به حقوق زندانيان چيست؟

پاسخ

در روايات اسلامي دربارة حقوق زندانيان و دادن مرخصي به آنان براي شركت در نماز جمعه و ملاقات بستگان و دوستان، مطالب قابل ملاحظه اي ديده مي شود.

از جمله در حديثي از امام صادق(ع) مي خوانيم كه فرمود

«عَلَي الْاِمامِ اَنْ يُخْرِجَ الْمُحْبَسينَ فِي الدَّيْنِ، يَوْمَ الْجُمْعَةِ اِلَي الْجُمْعَةِ، وَ يَوْمَ الْعِيْدِ اِلَي الْعِيْدِ، فَيُرْسِلُ مَعَهُمْ فَاِذا قَضَوُا الصَّلاةَ وَ الْعِيْدَ رَدَّهُمْ اِلَي السِّجْنِ» (وسائل الشيعه 18/221) [بر پيشواي مسلمانان لازم است كساني را كه به خاطر بدهكاري (و امثال آن) به زندان افتاده اند، روز جمعه براي نماز جمعه و روزعيد براي نماز عيد، همراه مأموران بفرستد، هنگامي كه نماز جمعه يا مراسم عيد را به جا آوردند آنها را به زندان باز گردانند.]

بايد توجه داشت كه نماز جمعه و عيد، هر كدام داراي دو خطبه است كه اثر تربيتي فوق العاده اي دارد.

در حديث ديگري از اين فراتر رفته، مي فرمايد

«اِنَّ عَلِيّاً عَلَيْهِ السَّلام كانَ يُخْرِجُ اَهْلَ السُّجُونِ _ مَنْ حُبِسَ في دَيْنٍ اَوْ تُهْمَةٍ _ اِلَي الْجُمْعَةِ فَيَشْهَدُونَها وَ يُضَمِّنَهُمُ الاوْلِياءِ حَتّي يُرَدّوُهُمْ» (مستدرك 17/403) [علي(ع)، زندانياني را كه به خاطر بدهكاري يا اتّهام ديگري به زندان افتاده بودند، به نماز جمعه مي آورد تا در آن حضور يابند و از اولياي آنان تضمين مي گرفت كه آنها را به زندان باز گردانند.] (درست شبيه بعضي از مرخصّي هايي كه امروز در بعضي كشورهاي اسلامي معمول است).

از حديث ديگري استفاده مي شود كه علي (ع) هر جمعه سري به زندان مي زد، آنهايي كه در انتظار اقامة حدّ بودند، اجراي حدّ بر آنها مي كرد (و آزاد مي كرد) و كسي را كه حدّي بر

او نبود آزاد مي ساخت.

آيا ديه بر عاقله، معلول ساختار زندگي قبيله اي عصر پيامبر نبوده است؟ و اكنون كه كيفيت زندگي دگرگون شده، آيا اين حكم به قوت خود باقي است؟

پرسش

آيا ديه بر عاقله، معلول ساختار زندگي قبيله اي عصر پيامبر نبوده است؟ و اكنون كه كيفيت زندگي دگرگون شده، آيا اين حكم به قوت خود باقي است؟

پاسخ

ديه بر عاقله، ربطي به ساختار زندگي ندارد

1. درست است كه در عصر جاهلي عشيره به دفاع از جاني بر مي خاست، ولي دفاع آنان، فاقد هر نوع قيد و شرط بود، و اسلام دربارة آن، يك رشته قيودي اخذ كرد و حكم را به صورت عقل پسند و خرد پذير در آورد. شروطي كه بر آن قائل شد، حكم را در دايره بسيار محدودي قرار داد و اين شروط عبارتند از:

الف: جنايت عمدي نباشد.

ب: جنايت، خطاي محض باشد.

سه برادر هستند كه پدرشان را كسى كشته است. برادر اوّل مى گويد: «او را مى بخشم و از خونش مى گذرم و خونبها مى خواهم.» برادر دوم مى گويد: «خونبهاى پدرم را مى خواهم.» برادر سوم مى گويد: «قاتل بايد قصاص شود.» اين مسئله حقوقى را چگونه مى توان حلّ كرد؟

پرسش

سه برادر هستند كه پدرشان را كسى كشته است. برادر اوّل مى گويد: «او را مى بخشم و از خونش مى گذرم و خونبها مى خواهم.» برادر دوم مى گويد: «خونبهاى پدرم را مى خواهم.» برادر سوم مى گويد: «قاتل بايد قصاص شود.» اين مسئله حقوقى را چگونه مى توان حلّ كرد؟

پاسخ

برادرى كه مى خواهد قصاص كند، مى تواند قاتل پدر را قصاص كند و به برادرى كه درخواست ديه كرده، خونبها را بپردازد و حقّ برادر اوّل نيز ساقط است; زيرا هم حقّ قصاص و هم ديه را بخشيده است.

( بخش پاسخ به سؤالات )

حكم كسى كه چند نفر را كشته و بعد از اينكه توبه نموده شهيد شود چيست؟

پرسش

حكم كسى كه چند نفر را كشته و بعد از اينكه توبه نموده شهيد شود چيست؟

پاسخ

اگر كسى چند نفر را كشت; آن گاه توبه كرد و شهيد شد، حقّ اولياى مقتول درباره او محفوظ است و از بين نمى رود مگر اينكه اولياى مقتول از اين حق صرف نظر و آن را اسقاط كنند، ولى در مورد حقّ خدا چنين نيست; يعنى توبه باعث بخشيده شدن گناه او مى شود و اين خلاف عدالت نيست; چون براساس وعده خداوند توبه موجب آمرزش مى شود. اين حقّ خداوند است كه از حقّ خود بگذرد و ديگران نمى توانند بگويند چرا خدا از حقّ خويش گذشته است.

( بخش پاسخ به سؤالات )

پرس_ش: حكم قتل عمدى در چه شرايطى اقصاص است؟

پاسخ: كسى كه قتل عمدى انجام داده است، از نظر شرعى بايد قصاص شود; يعنى اولياى مقتول حق دارند وى را اعدام نموده قصاص نمايند، و اينكه قاتل سى سال داشته باشد يا هفده سال، از جهت شرعى و عرفى و عقلى تفاوتى نمى كند; زيرا جوان هفده ساله هم با آگاهى از اينكه از اينكه اگر كسى را كشت او را مى كشند، اقدام به اين كار مى كند و اينكه شخص سى ساله تجربه بيشترى دارد، موجب تفاوت در مجازات نمى شود.

( بخش پاسخ به سؤالات )

پرس_ش: حق قصاص با كيست؟

پاسخ: قصاص حقّى است كه براى ولىّ دم(صاحب خون) قرار داده شده است كه براساس اين حق مى تواند از كسى كه قاتل است، انتقام بگيرد و وى را به قتل برساند; مثلاً كسى كه پدر شخصى را عملا كشته است، فرزند مقتول كه ولى

دم است، حق دارد از قاتل پدر قصاص نمايد.

( بخش پاسخ به سؤالات )

پرس_ش: اگر دو نفر يك نفر را بكشند، چه حكمى دارند؟

ديه كامل چيست؟

پرسش

ديه كامل چيست؟

پاسخ

منظور از ديه كامل مرد مسلمان اين است كه اگر وى را از روى عمد به قتل برسانند، ديه او صد شتر و يا دويست گاو يا هزار گوسفند يا دويست حلّه يا هزاردينار(هزار مثقال شرعى طلا كه هر مثقال 18 نخود مى باشد) يا ده هزاردرهم(ده هزار مثقال شرعى نقره) است.

( بخش پاسخ به سؤالات )

_5_

پرسش : آيا اجراى حدّ، مستلزم پياده شدن دستورات اسلامى است؟

پاسخ : در اجراى حدود، آنچه لازم است مراعات شرايط است و با وجود شرايط، فرقى ميان اينكه دستورات اسلام پياده شده يا نشده باشد، نيست; مثلاً در حد سرقت و دزدى يكى از شرايطى كه براى قطع دست دزد هست اين است كه مضطر نباشد(1).

( بخش پاسخ به سؤالات )

_____________________

1 - ر.ك: امام خمينى((رحمه الله))، تحريرالوسيله، كتاب حدود.

_6_

پرسش : آيا اجراى حدّ دختر باكره بدون اذن ولى او جايز است؟

پاسخ : اذن ولى، در اجراى حدود الهى لازم نيست.

( بخش پاسخ به سؤالات )

_7_

پرسش : ديه شكستن دندان چقدر است؟

پاسخ : ديه شكستن تمام دندان ها، ديه كامل يك انسان است كه ده هزار درهم است و تقريباً 5250 مثقال نقره مى شود و چون مجموع دندان ها 28 عدد است، طبعاً ديه، يك دندان، يك قسمت از 28 قسمت خواهد بود كه تقريباً معادل 5/187 مثقال نقره مى شود.

( بخش پاسخ به سؤالات )

_8_

پرسش : آيا اجراى حدّ لازم است؟

پاسخ : اجراى حد الهى نسبت به مرد و زن لازم است. خداوند متعال در قرآن مجيد مى فرمايد: «الزانيه و الزانى فاجلدوا كل واحد منهما مائه جلده(1); زن و مرد

زناكار را هر يك صد تازيانه بزنيد». بنابراين حدود الهى را بايد همراه با معيارهاى شرعى، اجرا كرد.

( بخش پاسخ به سؤالات )

_____________________

1 - سوره نور، آيه 2.

_9_

پرسش : آيا اجراى حد شرايط دارد؟

پاسخ : حدود الهى بايد اجرا شود، ولى اجراى حدود هم داراى ضوابطى است كه بايد بدان پايبند بود; مثلاً زناى يك فرد بايد براساس معيارهاى اسلامى ثابت شود و صرف اينكه گفته شود فلانى اين عمل را انجام داده است، كافى نيست. حتّى اگر كسى بدون دليل و مدرك، كافى، به زنى نسبت زنا دهد، حد قذف(تهمت) در مورد او اجرا مى شود.

( بخش پاسخ به سؤالات )

_10_

پرسش : آيا اجراى حكم شلاق و تازيانه غير عاطفى نيست؟

پاسخ : مسأله شلاق و تازيانه زدن در موارد متعددى از قوانين كيفرى اسلام وجود دارد و در آيات قرآن هم درباره برخى از گناهان، تازيانه قرار داده شده است.

در احاديث هم براى گناهان كيفرهاى مختلفى مانند تازيانه زدن و كشتن به انحاى مختلف وارد شده است. بايد توجّه داشت كه در احكام كيفرى اسلام، نبايد انسان دستخوش عاطفه قرار گرفته و بى جا نسبت به گناهكار و متخلّف مهرورزى نمود. چنانكه قرآن مجيد مى فرمايد: «ولاتاخذكم بهارأفة فى دين الله(1); و شما نسبت به آن دو(زانى و زانيه) درباره اجراى قوانين الهى دستخوش رأفت و مهر قرار نگيرد».

( بخش پاسخ به سؤالات )

_____________________

1 - سوره نور، آيه 2.

_11_

پرسش : حكم اعدام دختر باكره چگونه است؟

پاسخ : درباره اينكه اعدام دختر باكره(در صورتى كه سزاوار اعدام باشد) به خاطر باكره بودن ممنوع باشد، چيزى به نظر ما نرسيده است.

( بخش پاسخ

به سؤالات )

_12_

پرسش : اگر بر كسى حد جارى شود، در آخرت هم براى گناه كيفر مى شود، يا نه؟

پاسخ : در روايتى از امام باقر((عليه السلام)) سئوال شد كسى كه حد بر وى اقامه شده در آخرت هم عقاب مى شود يا نه؟ حضرت در پاسخ فرمودند: خدا گرامى تر از اين است ]كه شخصى را كه حد بر وى جارى شده است در آخرت هم براى آن گناه كيفر دهد.[ البته اينكه گناه كفر و ارتداد در جهان ديگر عذاب خواهد داشت، از اين قانون مستثنا است; يعنى كسى كه مرتد شود و بدون توبه از دنيا برود، در جهان ديگر معذب خواهد بود; گرچه حد هم بر او جارى شده باشد.

( بخش پاسخ به سؤالات )

_13_

پرسش : فرق بين نهى از منكر و اجراى حد چيست؟

پاسخ : نهى از منكر يك وظيفه عمومى و همگانى براى همه مسلمين است كه با شرايطى كه دارد بر همه واجب مى شود و تخلف از اجراى آن گناه بزرگ است; ولى اجراى حد، وظيفه حاكم شرع مى باشد.

( بخش پاسخ به سؤالات )

_14_

سه برادر هستند كه پدرشان را كسى كشته است. برادر اوّل مى گويد: «او را مى بخشم و از خونش مى گذرم و خونبها مى خواهم.» برادر دوم مى گويد: «خونبهاى پدرم را مى خواهم.» برادر سوم مى گويد: «قاتل بايد قصاص شود.» اين مسئله حقوقى را چگونه مى توان حلّ كرد؟

پرسش

سه برادر هستند كه پدرشان را كسى كشته است. برادر اوّل مى گويد: «او را مى بخشم و از خونش مى گذرم و خونبها مى خواهم.» برادر دوم مى گويد: «خونبهاى پدرم را مى خواهم.» برادر سوم مى گويد: «قاتل بايد قصاص شود.» اين مسئله حقوقى را چگونه مى توان حلّ كرد؟

پاسخ

برادرى كه مى خواهد قصاص كند، مى تواند قاتل پدر را قصاص كند و به برادرى كه درخواست ديه كرده، خونبها را بپردازد و حقّ برادر اوّل نيز ساقط است; زيرا هم حقّ قصاص و هم ديه را بخشيده است.

( بخش پاسخ به سؤالات )

سه برادر هستند كه پدرشان را كسى كشته است. برادر اوّل مى گويد: «او را مى بخشم و از خونش مى گذرم و خونبها مى خواهم.» برادر دوم مى گويد: «خونبهاى پدرم را مى خواهم.» برادر سوم مى گويد: «قاتل بايد قصاص شود.» اين مسئله حقوقى را چگونه مى توان حلّ كرد؟

پرسش

سه برادر هستند كه پدرشان را كسى كشته است. برادر اوّل مى گويد: «او را مى بخشم و از خونش مى گذرم و خونبها مى خواهم.» برادر دوم مى گويد: «خونبهاى پدرم را مى خواهم.» برادر سوم مى گويد: «قاتل بايد قصاص شود.» اين مسئله حقوقى را چگونه مى توان حلّ كرد؟

پاسخ

برادرى كه مى خواهد قصاص كند، مى تواند قاتل پدر را قصاص كند و به برادرى كه درخواست ديه كرده، خونبها را بپردازد و حقّ برادر اوّل نيز ساقط است; زيرا هم حقّ قصاص و هم ديه را بخشيده است.

( بخش پاسخ به سؤالات )

اح__كام

س_ياس_ات قض_ا

اگر دزدي براي دزدي وارد خانه اي شود و صاحب خانه براي دفاع از مال و ناموس خود او را عمد يا غير عمد بكشد. حكم اسلام در مورد قاتل چيست؟ آيا او را به قصاص محكوم مي كنند؟ و چرا در جامعه امروزي فرد توسط قوة قضائيه به قصاص يا ديه محكوم مي شود؟

پرسش

اگر دزدي براي دزدي وارد خانه اي شود و صاحب خانه براي دفاع از مال و ناموس خود او را عمد يا غير عمد بكشد. حكم اسلام در مورد قاتل چيست؟ آيا او را به قصاص محكوم مي كنند؟ و چرا در جامعه امروزي فرد توسط قوة قضائيه به قصاص يا ديه محكوم مي شود؟

پاسخ

به استحضار مي رساند انسان حق دارد از مال و ناموس خود دفاع نمايد هر چند منجر به كشتن گردد با رعايت مراتب دفاع يعني سعي نمايد تا دفاع با راهكار سبكتر ممكن است با خشونت و قتل انجام ندهد.

ولي بايد بتواند در دادگاه ثابت كند تهاجم مهاجم را و دفاع خويشتن را و گر نه حاكم شرع حكم به قصاص خواهد نمود.

براي آگاهي بيشتر به احكام دفاع و استفتائات پيرامون آن در توضيح المسائل و استفتائات مرجع تقليدتان مراجعه كنيد.

آيا در صورتي كه مسلماني به هر دليلي دين ديگري غير از اسلام انتخاب بكند، در اين صورت حكم كافر را دارد و به طور كلي آيا همه غير مسلمانان كافر هستند؟

پرسش

آيا در صورتي كه مسلماني به هر دليلي دين ديگري غير از اسلام انتخاب بكند، در اين صورت حكم كافر را دارد و به طور كلي آيا همه غير مسلمانان كافر هستند؟

پاسخ

ارتداد در لغت، به معناي بازگشتن است و در اصطلاح، به معناي خروج فرد مسلمان از دين اسلام(قاموس قرآن، سيد علي اكبر قرشي، ج 3، ص 79، دار الكتب الاسلاميه.) و برگشتن از ايمان به كفر است. اين اصطلاح، در آياتي از قرآن به كار رفته است; از جمله، آية 54 سوره مائده كه ميفرمايد: "يَ_َأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ مَنْ يَرْتَدَّ مِنكُمْ عَن دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ...; اي كساني كه ايمان آوردهايد، هر كس از شما از آيين خود باز گردد (به خدا زياني نميرساند) خداوند جمعيتي را ميآورد كه آنها را دوست دارد و آنان (نيز) او را دوست دارند...".

و نيز در آية 217 سورة بقره ميفرمايد: "وَمَن يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَن دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُوْلَ_ََّئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَ_َلُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالاْ ئَخِرَةِ وَأُولَ_ََّئِكَ أَصْحَ_َبُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَ_َلِدُونَ; يعني كسي كه از آيينش برگردد و در حال كفر بميرد، تمام اعمال نيك (گذشته) او در دنيا و آخرت، بر باد ميرود، و آنان اهل دوزΙƘϠو هميشه در آن خواهند بود".

اسلام در مورد كساني كه ايمان آوردند و سپس عدول ميكنند و به سوي كفر روي ميآورند، بسيار سختگير است; چرا كه اين عمل، موجب تزلزل جامعة اسلامي ميگردد و نوعي قيام بر ضϙѠحكومت اسلامي محسوب ميشود و غالباً دليل بر سوء نيّت است.

حكم سياسي مرتد براي آنها كه از محتواي آن آگاه نيستند، ممكن است يك نوع

خشونت و تحميل عقيده و سلب آزادي انديشه تلقي گردد; ولي اگر به اين واقعيت توجه كنيم كه اين احكام مربوط به كسي نيست كه اعتقادي در درون دارد و در تمام اظهار آن بر نيامده، بلكه تنها كسي را شامل ميشود كه به اظهار يا تبليغ بپردازد و ارتداد او ناشي از شبهات نباشد، روشن ميشود كه اين خشونت بي دليل نيست و با مسئلة آزادي انديشه نيز منافات ندارد;(الميزان، علامه طباطبايي;، ترجمه موسوي همداني، ج 6، ص 623 .) البته ناگفته نماند كه هر فرد، قبل از پذيرفتن دين اسلام آزاد است، فكر كند و بر اساس آن اقدام نمايد و اگر كسي نخواهد به دين اسلام بگرايد، به هيچ وجه مورد ستم و جبر قرار نميگيرد; ولي اگر به آيين اسلام گرويد، آن گاه حكم مذكور گريبان گير او خواهد بود. اين شيوه برخورد در جامعه نيز ملموس است; مثلاً تا شخصي عضو سازماني نشده، كسي متعرض او نيست، ولي وقتي در سازماني عضويت پيدا كرد، در برابر قوانين آن مقيد شده است و همان طور كه از امكانات آن استفاده ميكند، بايد تاوان اعراض را نيز بپردازد; بنابراين قانون اسلام دربارة مرتد، كاملاً عقلايي و متين است و بشر نيز در امور اجتماعي خود به گونههاي مختلف از اين نوع برخوردها دارد.

حكم اسلام را دربارة مرتدان و كساني كه پيامبر6 و معصومين را دشنام دهند بيان كنيد؟

پرسش

حكم اسلام را دربارة مرتدان و كساني كه پيامبر6 و معصومين را دشنام دهند بيان كنيد؟

پاسخ

ارتداد در لغت به معناي بازگشتن است و در اصطلاح به معناي خروج فرد مسلمان از دين اسلام قاموس قرآن سيدعلي اكبر قرشي ج 3، ص 79، دارالكتب الاسلامية ) و برگشتن از ايمان به كفر است اين اصطلاح در آياتي از قرآن به كار رفته است از جمله آية 54 سوره مائده كه مي فرمايد: "يَ_ََّأَيُّهَا الَّذِين َ ءَامَنُواْ مَن يَرْتَدَّ مِنكُم ْ عَن دِينِه ِ فَسَوْف َ يَأْتِي اللَّه ُ بِقَوْم ٍ يُحِبُّهُم ْ وَيُحِبُّونَه ُ...; اي كساني كه ايمان آورده ايد، هر كس از شما از آيين خود باز گردد (به خدا زياني نمي رساند) خداوند جمعيتي را مي آورد كه آن ها را دوست دارد و آنان (نيز) او را دوست دارند..."

و نيز در آية 217 سورة بقره مي فرمايد: "وَمَن يَرْتَدِدْ مِنكُم ْ عَن دِينِه ِ فَيَمُت ْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُوْلَ_ََّئِكَ حَبِطَت ْ أَعْمَ_َ_لُهُم ْ فِي الدُّنْيَا وَالاْ ?َخِرَة ِ وَأُوْلَ_ََّئِكَ أَصْحَ_َب ُ النَّارِ هُم ْ فِيهَا خَ_َ_لِدُون َ; يعني كسي كه از آيينش برگردد و در حال كفر بميرد، تمام اعمال نيك (گذشته او در دنيا و آخرت بر باد مي رود، و آنان اهل دوزخند و هميشه در آن خواهند بود."

پذيرش اسلام بايد طبق منطق باشد; كسي كه آييني همچون اسلام را بعد از تحقيق و پذيرش رها كند و به سوي آيين هاي ديگر برود، معمولاً انگيزه صحيح و موجهي ندارد، بنابراين عدول و بازگشت او به تخطئه و خيانت شبيه تر است تا به اشتباه و عدم درك حقيقت چنان كه قرآن كريم مي فرمايد: "إِن َّ الَّذِين َ ارْتَدُّواْ عَلَي ََّ أَدْبَ_َرِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَيَّن َ لَهُم ُ الْهُدَي

الشَّيْطَ_َن ُ سَوَّل َ لَهُم ْ وَ أَمْلَي َ لَهُم (محمّد، 25) كساني كه بعد از روشن شدن هدايت براي آن ها، پشت به حق كردند، شيطان اعمال زشتشان را در نظرشان زينت داده و آنان را با آرزوهاي طولاني فريفته است .

و در آيه 107 سوره نحل مي فرمايد: "اين به خاطر آن است كه زندگي دنيا (و پست را بر آخرت ترجيح دادند...".

تعبيراتي كه قرآن درباره مرتد به كار برده "وَشَهِدُوَّاْ أَن َّ الرَّسُول َ حَق ُّ وَجَآءَهُم ُ الْبَيِّنَ_َت (آل عمران 86) "مِّن بَعْدِ مَا تَبَيَّن َ لَهُم ُ الْهُدَي (محمّد،25)، نشان دهندة اين است كه اين گونه افراد از روي عناد، لجاجت هتك مقدسات و مقابله با اسلام دست از دين برداشته اند و مؤيد آن حوادث صدراسلام (اهل ردّه است كه وقتي عدد مرتدين زياد شد، آنان به قصد نابودي اسلام به مدينه حمله كرده و با مسلمانان وارد جنگ شدند.(ر.ك تاريخ اسلام دكتر حسن ابراهيم حسن ج 1، ص 344 _ 353، داراحيأالتراث العربي )

علاوه بر آن اگر به افراد اجازه داده شود هر روز مايل باشند خود را مسلمان معرفي كنند و هر روز مايل نباشند انكار نمايند، به زودي جبهه داخلي كشور اسلام از هم متلاشي خواهد شد و راه نفوذ دشمنان و عوامل و ايادي آن ها باز خواهد گرديد و هرج و مرج در جامعه اسلامي پديد خواهد آمد; چنان كه قرآن كريم مي فرمايد: "جمعي از اهل كتاب (از يهود) گفتند: (برويد در ظاهر) به آن چه بر مؤمنان نازل شده در آغاز روز ايمان بياوريد و در پايان روز كافر شويد; شايد آن ها (از آيين خود) باز گردند." (آل عمران

72).

آيين مقدس اسلام جهت پيش گيري و ريشه كن ساختن چنين فتنه ها و فسادها دستور داده است كه مرتد كشته شود تا نظام دين و حكومت اسلام و آيين و كتاب او دستخوش چنين حوادث شوم نگردد و مغرضان با مكتب خدا بازي نكنند.

بنابراين اسلام به خاطر جرمي كه مرتد مرتكب شده و براي حفظ حقوق ديگران كه در ساية بقاي دين و حكومت اسلامي و مبارزه با ايادي و عوامل بيگانه حاصل مي شود، چنين كيفري (اعدام يا حبس و...) را براي مرتد در نظر گرفته است و اين حكم (مجازات مرتد) هيچ منافاتي با آيه "لا إكراه في الدين و آزادي عقيده ندارد.

در پايان لازم است يادآوري كنيم كه اسلام ميان مرتد فطري (كسي كه از پدر و مادر مسلمان متولد شده و پس از قبول اسلام از اسلام برگشته است و مرتد ملّي (كسي كه پدر و مادر او به هنگام انعقاد نطفه اش مسلمان نبوده اند و او بعداً اسلام را پذيرفته سپس از آن برگشته و همچنين بين مرد مرتد و زن مرتد فرق گذاشته است

مرد اگر مرتد فطري باشد، بدون قيد و شرط اعدام مي شود; ولي اگر مرتد ملّي باشد، در صورت عدم بازگشت به اسلام توبه كشته مي شود.

اين تفاوت شايد به خاطر اين باشد كه ضرر ارتداد فردي كه اصالتاً مسلمان بوده است (مرتد فطري به مراتب بالاتر از فرد بيگانه است كه غير مسلمان بوده سپس مسلمان شده است

فرد اول به خاطر داشتن ارتباطات قوي و نيرومند، روي فكر و ذهن خانواده هاي اسلامي و ضعيف الايمان

بيشتر مي تواند اثر منفي بگذارد و بهتر مي تواند بر ضد حكومت اسلام قيام و فعاليت كند; در حالي كه اثر منفي فرد دوم از آن كمتر است

امّا زن مرتد (چه فطري و چه ملّي در اسلام كشته نمي شود و آن هم شايد به اين جهت باشد كه زن هر چند يك انسان كامل است امّا بر اثر داشتن عواطف سرشار، زودتر تحت تأثير قرار مي گيرد و اگر چه زودتر به انحراف فكري كشيده مي شود، زودتر هم به سوي حق باز مي گردد.

همچنين برخي از محققان از فقها نيز فرموده اند: فردي كه بر اثر تماس و ارتباط با گروه باطل شبهاتي در دل او پيدا شده كم كم صورت انكار به خود گرفته و باعث شده تا برخي از احكام ضروري دين را انكار كند، ولي به گونه اي است كه اگر شبهة او زايل شود، فوراً به آغوش حق باز مي گردد، اين طور فردي نيز كشته نمي شود.( ر.ك پرسشها و پاسخها، استاد جعفر سبحاني ص 255 _ 260، انتشارات مؤسسة سيدالشهدأ / مستمسك العروة آيت الله سيدمحسن طباطبايي حكيم ج 1، ص 378 _ 384، الطبعة الرابعه نجف اشرف / تفسير نمونه آيت الله مكارم شيرازي ج 2، ص 278 _ 281 و ج 11، ص 418 _ 421 و ص 426 _ 427، دارالكتب الاسلامية / الميزان علامه طباطبايي ج 2، ص 342 _ 347، مؤسسه مطبوعاتي اسماعيليان / قاموس قرآن سيدعلي اكبر قرشي ج 6، ص 107 _ 108، دارالكتب الاسلامية )

"دشنام دهندگان به معصومين يا نواصب همانند كفار و

غاليان (كساني كه يكي از ائمه را خدا خوانده يا بگويند خدا در او حلول كرده است و خوارج نجس مي باشند.(توضيح المسائل مراجع فتاواي دوازده نفر از مراجع معظم تقليد; ج 1، ص 84_85، جامعة مدرسين )

دشنام دهنده به پيامبر6 و ائمه اطهار: محكوم به قتل است كشتن شخص دشنام دهنده بر شنونده در صورتي كه بر جان و آبروي خود و مؤمن ديگري نترسد واجب است و در صورت ترس كشتن او جايز نيست همين گونه اگر بر از بين رفتن مال چشميگرخود و مؤمن ديگري ترس داشته باشد باز هم قتل آن شخص بر شنونده واجب نمي باشد.

و در صورت فراهم بودن زمينة قتل اجازة از امام معصوم و يا نائب امام لازم نمي باشد.

و قول قوي در خصوص دشنام دهنده به فاطمة زهرا3 نيز همانند ديگر معصومين قتل مي باشد خصوصاً زماني كه اهانت به ايشان به اهانت به پيامبر6 برگردد.(ر.ك تحريرالوسيله امام خميني ، ج 2، ص 476_477، كتاب الحدود، حدقذف القول في القاذف والمقذوف _ احكام _ فرع اول )

نظر اسلام و قرآن كريم در مورد اعدام چيست اعدام در اسلام چگونه معرفي شده است

پرسش

نظر اسلام و قرآن كريم در مورد اعدام چيست اعدام در اسلام چگونه معرفي شده است

پاسخ

با توجه به اين كه اسلام در هر مورد مسائل را با واقع بيني و بررسي همه جانبه دنبال مي كند، در مسأله خون بي گناهان و "اعدام ، نيز حق مطلب را دور از هرگونه تندروي و كندروي بيان داشته است نه هم چون آيين تحريف شده "يهود"، فقط تكيه بر قصاص و اعدام مي كند و نه مانند "مسيحيت كنوني فقط راه عفو يا ديه را به پيروان خود توصيه مي نمايد، زيرا دومي مايه جرئت است و اولي نيز عامل خشونت و انتقامجويي است

لذا حكم اصلي را در مورد خون به ناحق ريخته قصاص قرار داده و براي تعديل آن حكم عفو را در كنار اين حكم ذكر كرده است به عبارت روشنتر اوليأ مقتول حق دارند در برابر قاتل يكي از سه حكم را اجرا كنند: 1. قصاص كردن 2. عفو كردن بدون گرفتن خونبها 3. عفو كردن با گرفتن خونبها.

قرآن كريم در يك جمله كوتاه و بسيار پر معنا پاسخ بسياري از سؤالات را در زمينة مسألة قصاص بازگو مي فرمايد: "وَ لَكُم ْ فِي الْقِصَاص ِ حَيَوَة ٌ يَ_ََّأُوْلِي الاْ ?َلْبَ_َب ِ لَعَلَّكُم ْ تَتَّقُون (بقره 179) و براي شما، در قصاص حيات و زندگي است اي صاحبان خرد، تا شما تقوا پيشه كنيد"، آية فوق دلالت دارد بر اين كه حكم اعدام و قصاص اسلامي در مورد قتل به هيچ وجه جنبة انتقامجويي ندارد، بلكه دريچه اي به سوي حيات و زندگي انسان ها است از يك سو ضامن حيات جامعه

است زيرا اگر حكم قصاص و اعدام به هيچ وجه وجود نداشت و افراد سنگدل احساس امنيت مي كردند، جان مردم بي گناه به خطر مي افتاد، همان گونه كه در كشورهايي كه اعدام به كلي لغو شده آمار قتل و جنايت به سرعت بالا رفته است از سوي ديگر ماية حيات انسان است زيرا ديگران را از فكر آدم كشي تا حد زيادي باز مي دارد و كنترل مي كند. و از سوي سوم به خاطر لزوم تساوي و برابري جلو قتل هاي پي در پي را مي گيرد و سنت هاي جاهلي كه گاه يك قتل مايه چند قتل و آن نيز به نوبة خود مايه قتل هاي بيشتري مي شد، پايان مي دهد. دقت در اين آيه روشن مي نمايد، كه از بين بردن افراد مزاحم و خطرناك گاه بهترين وسيله براي رشد و تكامل اجتماع است از بين بردن افراد خونريز و فاسد در اجتماع همانند قطع كردن و از بين بردن عضو شاخة مزاحم و مضر است كه به حكم عقل بايد آن را قطع كرد.

اسلام حكم اعدام و قصاص را براي عموم دنيا و ملل تشريع كرده و اختصاص به افراد و ملت معيني ندارد; به اين ترتيب هر ملتي كه از نظر اخلاقي و تربيت اجتماعي به ترقيات كافي نائل شده باشند، طبعاً به حكم "عفو" عمل مي كند كه آية: "فَمَن ْ عُفِي َ لَه ُو مِن ْ أَخِيه ِ شَي ْءٌ فَاتِّبَاع ُ بِالْمَعْرُوف ِ وَ أَدَآءٌ إِلَيْه ِ بِإِحْسَ_َن (بقره 178) پس اگر كسي از ناحيه برادر ]ديني خود مورد عفو قرار گيرد ]و حكم قصاص او تبديل به خون بها گردد[ بايد از راه پسنديده پيروي

كند ]و در طرز پرداخت ديه حال پرداخت كننده را در نظر بگيرد[ و قاتل نيز به نيكي ديه را به ولي مقتول بپردازد."، نيز ناظر به اين مطلب است ولي ملت هايي كه داراي انحطاط اخلاق هستند و نعمت هاي الهي را كفران مي نمايند، بايد "به حكم قصاص در آن ها عمل كرد ولي در عين حال عفو هم در حق آن ها جائز است

از نظر اسلام استفاده از رأفت و محبت هميشه فضيلت محسوب نمي شود; بلكه بكار بردن حس رحمت در مورد آدم جاني و سنگدل و سركش كه از هرگونه تعدي و اجحاف بر جان و عرض ديگران فروگذاري نمي كند، ظلم دربارة افراد صالح است از طرف ديگر بكار بردن اين حس در تمام موارد، موجب اختلال وضع زندگي اجتماعي و هلاك انسانيت و از بين رفتن فضيلت خواهد بود.

همچنين هدف از قصاص حفظ حيات عمومي اجتماع و پيشگيري از تكرار قتل و جنايات است مسلماً زندان نمي تواند اثر قابل توجهي داشته باشد. _ آن هم زندان هاي كنوني كه غالباً طرز زندگي افراد جنايتكار و مجرم خيلي بهتر از زندگي پست و مشقت بار آن ها در خارج از زندان است _ ، به همين دليل در كشورهايي كه حكم اعدام لغو شده در مدت كوتاهي آمار قتل و جنايت فزوني گرفته به خصوص اگر حكم زنداني افراد، در معرض بخشودگي باشد كه در اين صورت جنايتكاران با فكري آسوده تر و خيالي راحت تر دست به جنايت مي زنند.(ر.ك تفسير نمونه آيت الله مكارم شيرازي و ديگران ج 1، ص 606_610، دارالكتب

الاسلامية / تفسير الميزان علامه طباطبايي ، ترجمه آيت الله مكارم شيرازي ج 1، ص 621_627، نشر بنياد علمي و فكري علامه طباطبايي .)

خداوند در مورد اعدام چه نظري دارد؟

پرسش

خداوند در مورد اعدام چه نظري دارد؟

پاسخ

اعدام مصدر باب افعال از ريشه (ع د،م و به معناي نيست گردانيدن نابود ساختن از بين بردن كشتن و تهي دست كردن آمده است (لغت نامه دهخدا، واژه "اعدام .)

و در اصطلاح اعدام به معناي مجازات مرگ براي ارتكاب جرم هاي خاص مي باشد.

اعدام از واژه هاي غير مصرح قرآني است كه مي توان به مباحث آن ذيل اين واژه ها دست يافت "قتل = كشتن و "صلب = دارزدن (مائده 33; اعراف 124 و...) ذبح = سربريدن گردن زدن (بقره 49، ابراهيم 14) رجم = سنگسار كردن (هود، 91، كهف 20 و...)

به كار گرفتن اعدام به عنوان مجازات ارتكاب برخي جرائم سابقة تاريخي بسيار طولاني دارد. مجازات اعدام اختصاص به آيين خاصي نداشته و در اديان مختلف معمول بوده است و در همه كشورهاي دنيا با تفاوت هايي اجرا مي شود. دين اسلام نيز اين مجازات را در مورد جرائمي پذيرفته است چرا كه اعدام به رغم ظاهر آن كه موجب نيستي و مرگ كسي مي شود، داراي منافع و بركات اجتماعي فراواني از جمله ضامن حيات اجتماعي و سلامت آن است "وَ لَكُم ْ فِي الْقِصَاص ِ حَيَوَة ٌ يَ_ََّأُوْلِي الاْ ?َلْبَ_َب ِ لَعَلَّكُم ْ تَتَّقُون َ"(بقره 179)(ر.ك الميزان علامه طباطبايي ج 1، ص 434، جامعة مدرسين / تفسير نمونه آيت اللّه مكارم شيرازي و ديگران ج 1، ص 61_66، دارالكتب الاسلامية )

خطاب به "اولي الالباب نشانة آن است كه حيات بخشي اعدام تنها براي انسان هاي داراي انديشه قابل فهم و درك است پايان آيه "لعلكم

تتقون نيز اجراي اين حكم را زمينه اي براي پرواپيشگي جامعة انساني دانسته است

اعدام ظالمانه و نا به حق و اعدام عادلانه و به حق

در بررسي آيات پيرامون اعدام به دو نوع برخورد مي كنيم

1. اعدام "نا به حق ; مانند: اعدام انبيأ (بقره 61)، قتل دعوت كنندگان به حق و عدالت (آل عمران 21)، كشتن ايمان آورندگان به خدا و رسولان الهي بروج 4_8)

2. اعدام به حق مانند: اعدام و قتل قاتل به عنوان قصاص نفس در مقابل جنايت وي (بقره 178 و 179)

انواع جرم هاي مستحق اعدام

در يك دسته بندي جرم هاي مستوجب اعدام را مي توان به سه گروه تقسيم كرد:

1. جرم هاي منجر به فتنه هاي اعتقادي مانند: ارتداد و شرك

2. نفاق قرآن منافقان را گمراهاني هدايت ناپذير مي داند كه در صددند تا مؤمنان را به كفر بكشانند و مانند خويش سازند، از اين رو مؤمنان را از دوستي با آنان بر حذر داشته و دستور داده است تا در صورتي كه از فتنه ها دست نكشند آنان را به قتل برسانند.(نسأ، 88 و 89)

3. جرم هاي منجر به فتنه هاي اجتماعي مانند قتل نفس (بقره 178) محاربه (ايجاد رعب و وحشت براي مردم و فساد در زمين (مائده 33 و 34) جرم هاي جنسي و ناموسي گرچه در قرآن كريم به مجازات اعدام براي جرائم جنسي تصريح نشده است اما مفسران و فقها با بهره گيري از روايات وارده در اين زمينه و از باب رد فروع بر اصول مرتكبين جرم هايي چون زناي محصنه تجاوز به عنف و لواط را مستحق اعدام دانسته اند.

با توجه به آيات سورة بقره كه قصاص انسان آزاد را در مقابل آزاد و برده را در مقابل برده بيان فرمود، آيا اين نوعي بي عدالتي و بي ارزش شمردن جوهره انساني نيست

پرسش

با توجه به آيات سورة بقره كه قصاص انسان آزاد را در مقابل آزاد و برده را در مقابل برده بيان فرمود، آيا اين نوعي بي عدالتي و بي ارزش شمردن جوهره انساني نيست

پاسخ

اسلام براي احياي حقوق بردگان اقدامات وسيعي انجام داده است تا شخصيت انساني آنان را احيأ نمايد، تا آن جا كه از نظر شخصيت انساني هيچ تفاوتي ميان بردگان و افراد آزاد قرار نداده است و تنها معيار ارزش انساني را "تقوا" مي داند: "اِن َّ اَكرَمَكُم عِندَ اللّه ِ اَتق_غ كُم (حجرات 13) ولي گرامي ترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست "

لذا به بردگان اجازه مي دهد، همه گونه پست هاي مهم اجتماعي را عهده دار شوند، تا آن جا كه به بردگان اجازه مي دهد، مقام مهم قضاوت را عهده دار شوند. در عصر پيامبر9 نيز از مقامات مهم فرماندهي لشگر گرفته تا پست هاي حساس ديگر به بردگان يا بردگان آزاد شده واگذار مي شد.

در اسلام دستورات زيادي دربارة رفق و مدارا با بردگان وارد شده است تا آن جا كه حتي آن هارا در زندگي صاحبان خود شريك و سهيم كرده است

اگر انسان آزاد در برابر قتل انسان برده قصاص نمي شود، علت آن اين نيست كه به مقام برده توهين شده و از مرتبة انسانيت دورتر شده و يا خون او كمرنگ تر از خون آزاد است زيرا مسائل اقتصادي و مالي يك سري احكام اجتماعي است غالباً انسان هاي آزاد در تأمين مسايل خود و بردگان و خانواده خود از مسئوليت بيشتر و تأثير مالي بيشتر برخوردار هستند، چرا كه تأمين هزينه

و مخارج بردگان ديگر و خانوادة او به عهدة فرد آزاد است اگر اين فرد قصاص شود، خسارت زيادي به بردگان و زن فرزندان او وارد مي شود، لذا اسلام با قانون عدم قصاص خود، در مورد مرد آزاد، رعايت حقوق همه افراد را كرده است و از اين خلاء اقتصادي و ضربة نابخشودني كه به يك خانواده و بردگان ديگر وارد مي شود، جلوگيري كرده است و هرگز اجازه نمي دهد به بهانة لفظ "تساوي ، حقوق افراد ديگر، به خاطر شخصي كه مورد قصاص قرار گرفته پايمال شود.

در حالي كه "عبد" اگر از دنيا رود، كسي تحت مخارج او نيست تا حقوق افراد ديگر پايمال شود.( ر.ك تفسير الميزان علامه طباطبايي ، ترجمه آيت اللّه مكارم شيرازي ج 1، ص 621 _ 627، نشر بنياد علمي و فكري علامه طباطبايي / تفسير نمونه آيت اللّه مكارم شيرازي و ديگران ج 1، ص 608 _ 610، ج 21، ص 420، دارالكتب الاسلامية )

آيا پرداخت ديه در قتل "خطايي محض از سوي "عاقله جاني با توجه به اين كه گاهي عاقله جاني را هيچ نديده اند و خود جاني توان پرداخت ديه را دارد، با عدالت و قوانين عقلا سازگار است

پرسش

آيا پرداخت ديه در قتل "خطايي محض از سوي "عاقله جاني با توجه به اين كه گاهي عاقله جاني را هيچ نديده اند و خود جاني توان پرداخت ديه را دارد، با عدالت و قوانين عقلا سازگار است

پاسخ

از جمله مسايلي كه در باب ديات عجيب ولي حساب شده به نظر مي رسد، مسايل مربوط به عاقله است كه در ذيل به ابعادي از آن پرداخته مي شود:

مورد ديه عاقله

مورد ديه عاقله جايي است كه جاني نه تصميم بر قتل داشته و نه بر انجام مقدماتي كه احياناً به قتل منتهي مي شود اقدام كرده است مانند اين كه هنگام رانندگي سنگي از زير چرخ ماشين پرتاب شود و منجر به كشتن كسي شود.

ديدگاه علما

همه فقهاي شيعه و اهل سنت در اين مسأله اتفاق نظر دارند به جز اصم كه فقيهي ناشناخته است و خوارج در منابع روايي وسائل الشيعه شيخ حر عاملي ج ص 161_403، مؤسسه آل البيت ) نيز به حدي در اين باره روايت رسيده است كه جاي شك و شبهه اي باقي نمي ماند; منتها برخي در حال حاضر با اذعان به حكم ديه عاقله پنداشته اند كه چون موضوع حكم ديه عاقله (نظام قبيله اي صدر اسلام تغيير يافته اين حكم در حال حاضر جاري نخواهد شد.

اين ادعا به دليل هاي زير قابل مناقشه است

1. مسأله ديه عاقله كه در اسلام وضع شده با تعهد پرداخت خون بها در جاهليت تفاوت هاي عمده اي دارد. از جمله اين كه در ديه عاقله پرداخت ديه به بستگان مرد از پدر واگذار شده است امّا در زمان

جاهليت همه افراد قبيله موظف به پرداخت آن بودند. حاصل آن كه گرچه پرداخت ديه در زمان جاهليت نيز وجود داشت امّا اسلام در آن تغييرات عمده اي داد.

2. در زماني كه پيامبر اكرم و پس از آن ائمه حكم ديه را از سوي عاقله تشريع كردند، در مناطقي مانند ايران و روم آن زمان نظام طايفه اي و قبيله اي كه در حجاز مرسوم بود وجود نداشت چنانچه اين حكم تنها بر اساس نظام قبيله اي امضأ شده بود، بايد به آن اشاره مي شد.

3. در هنگامي كه اعراب از آن نظام قبيله اي بيرون رفتند و در كشورهاي مختلف فتح شده مستقر شدند، اين حكم اجرا مي شد. و در آن زمان كه ائمه نيز حضور داشتند بحثي از تغيير موضوع نبود.

عاقله كيست

در اين كه عاقله كيست اختلاف است معروف آن است كه عاقله مرداني هستند كه از طريق پدر با انسان ارتباط دارند، مانند برادران عموها و برادرزاده ها.

در پرداخت ديه از سوي عاقله بلوغ تمكن مالي و تقسيم ديه در صورت تعدد شرط است

حكمت هاي تشريع اين حكم

از نظر قواعد فقهي و آيات قرآن كريم "وَ لاَ تَزِرُ وَازِرَة ٌ وِزْرَ أُخْرَي َ;(فاطر،18) اصل اوليه اين است كه هر كسي مسئول عواقب كارهاي خويش است منتها گاهي به عللي در امور دنيوي اين قاعده تخصيص مي خورد. برخي حكمت هايي براي پرداخت ديه از سوي عاقله عبارت است از:

1. تعاون و همكاري

اسلام به تعاون و همكاري در امور دنيوي و روابط اجتماعي اهميت زيادي داده است نظير اين همكاري را در حقوقي كه براي

محرومان در اموال ثروتمندان قرار داده شده مي توان ديد; "وَ فِي َّ أَمْوَ َلِهِم ْ حَق ُّ لِّلسَّآغ ل ِ وَ الْمَحْرُوم ِ ;(ذاريات 19) اين دستور در قتل خطايي محض نيز داده شده تا چنانچه يكي از افراد خانواده از راه خطا دچار ارتكاب جنايتي شد كه هرگز در پديد آوردن آن كوچك ترين قصد و اراده اي نداشته افراد فاميل گره اي از كار جاني بگشايند تا او از هستي ساقط نشود.

2. تضامن متقابل

ديه عاقله شبيه "بيمه است كه در دنياي امروز سراسر زندگي مردم را پوشش داده است و مي دانيم فلسفه بيمه مشاركت عموم مردم يا گروه خاصي در برابر خسارت هاي ناشي از حوادث مختلف است زيرا هنگامي كه حادثه اي در يك موضع معين رخ دهد، ممكن است به قدري سنگين و غير قابل تحمل باشد كه طرف را به كلي از هستي ساقط كرده و بر خاك سياه بنشاند. حاصل آن كه فلسفه بيمه تضامن متقابل و تقسيم فشار مشكلات و حوادث بر گروه بسياري است ديه عاقله نيز، يك بيمه فاميلي به حساب مي آيد كه در ضمن همبستگي اعضاي فاميل را بيشتر مي كند.

3. ارث و دية عاقله

عده اي برآنند كه نوعي ارتباط ميان ارث و ديه عاقله وجود دارد. به مصداق مثال معروف "من له الغنم فعليه الغرم كسي كه فايده اي مي برد بايد خسارت را نيز بپردازد" هم چنان كه ورثه بدون هيچ زحمتي از ارث بهره مي برند، بايد در پرداخت ديه نيز سهيم باشند; چنان كه در برخي روايت ها ارث بران را ضامن پرداخت ديه مي داند.(ر.ك وسايل الشيعه همان ص 397.)

4.

اثر بازدارنده

ديه هر چند حكم جبران كنندگي را دارد امّا بازدارندگي در پرداخت آن نيز لحاظ شده است بديهي است هنگامي كه بستگان فهميدند در جبران ديه جاني شريكند همديگر را به احتياط سفارش مي كند. (باتوجه به اين كه مقدمات هر كاري بالاخره از اختيار آدمي بيرون نيست )

5. حفظ احترام خون مسلمان

چنانچه پرداخت ديه قتل هاي خطايي به عهده عاقله نباشد ممكن است مرتكبان توانايي پرداخت آن را نداشته باشند و خون ها هدر رود اين حكمت در قتل هاي عمدي با توجه به اين كه اثر سويي دارد و باعث افزايش جنايت است جاري نيست (ر.ك مكتب اسلام سال 26، ش 7 / ديه دكتر عوض احمد ادريس ترجمه دكتر علي رضا فيض ص 233، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي )

حكم مرتد چيست وظيفه ما در برابر كسي كه به صراحت به قرآن پيامبر و ائمه اطهار دشنام مي دهند چيست آيا كشتن وي با اين كه در عرف ارتدادش ثابت نيست بر ما واجب است

پرسش

حكم مرتد چيست وظيفه ما در برابر كسي كه به صراحت به قرآن پيامبر و ائمه اطهار دشنام مي دهند چيست آيا كشتن وي با اين كه در عرف ارتدادش ثابت نيست بر ما واجب است

پاسخ

ارتداد در لغت به معناي بازگشتن است و در اصطلاح به معناي خروج فرد مسلمان از دين اسلام قاموس قرآن سيدعلي اكبر قرشي ج 3، ص 79، دارالكتب الاسلامية ) و برگشتن از ايمان به كفر است اين اصطلاح در آياتي از قرآن به كار رفته است از جمله آية 54 سوره مائده كه مي فرمايد: "يَ_ََّأَيُّهَا الَّذِين َ ءَامَنُواْ مَن يَرْتَدَّ مِنكُم ْ عَن دِينِه ِ فَسَوْف َ يَأْتِي اللَّه ُ بِقَوْم ٍ يُحِبُّهُم ْ وَيُحِبُّونَه ُ...; اي كساني كه ايمان آورده ايد، هر كس از شما از آيين خود باز گردد (به خدا زياني نمي رساند) خداوند جمعيتي را مي آورد كه آن ها را دوست دارد و آنان (نيز) او را دوست دارند..."

و نيز در آية 217 سورة بقره مي فرمايد: "وَمَن يَرْتَدِدْ مِنكُم ْ عَن دِينِه ِ فَيَمُت ْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُوْلَ_ََّئِكَ حَبِطَت ْ أَعْمَ_َ_لُهُم ْ فِي الدُّنْيَا وَالاْ ?َخِرَة ِ وَأُوْلَ_ََّئِكَ أَصْحَ_َب ُ النَّارِ هُم ْ فِيهَا خَ_َ_لِدُون َ; يعني كسي كه از آيينش برگردد و در حال كفر بميرد، تمام اعمال نيك (گذشته او در دنيا و آخرت بر باد مي رود، و آنان اهل دوزخند و هميشه در آن خواهند بود."

از آيات قرآن كريم استفاده مي شود كه مجازات مرتد به خاطر ماهيت مجرمانه عمل مرتد و جلوگيري از پيامد ارتداد است نه به جهت تغيير عقيده بدون اظهار و ابراز آن

پذيرش اسلام بايد طبق منطق باشد; كسي كه آييني

همچون اسلام را بعد از تحقيق و پذيرش رها كند و به سوي آيين هاي ديگر برود، معمولاً انگيزه صحيح و موجهي ندارد، بنابراين عدول و بازگشت او به تخطئه و خيانت شبيه تر است تا به اشتباه و عدم درك حقيقت چنان كه قرآن كريم مي فرمايد: "إن ّ الّذين ارتدّوا علي َ أدبَرهم مِّن بعد ما تبيّن لهم الهدي الشّيطَن سوّل لهم و أملي َ لهم (محمّد، 25) كساني كه بعد از روشن شدن هدايت براي آن ها، پشت به حق كردند، شيطان اعمال زشتشان را در نظرشان زينت داده و آنان را با آرزوهاي طولاني فريفته است .

و در آيه 107 سوره نحل مي فرمايد: "اين به خاطر آن است كه زندگي دنيا (و پست را بر آخرت ترجيح دادند...".

تعبيراتي كه قرآن درباره مرتد به كار برده "شهدوَّا أن ّ الرّسول حق ّ و جآءهم البيّن_َت (آل عمران 86) "مِّن بعد ما تبيّن لهم الهدي (محمّد، 25)، نشان دهندة اين است كه اين گونه افراد از روي عناد، لجاجت هتك مقدسات و مقابله با اسلام دست از دين برداشته اند و مؤيد آن حوادث صدراسلام (اهل ردّه است كه وقتي عدد مرتدين زياد شد، آنان به قصد نابودي اسلام به مدينه حمله كرده و با مسلمانان وارد جنگ شدند.(ر.ك تاريخ اسلام دكتر حسن ابراهيم حسن ج 1، ص 344 _ 353، داراحيأالتراث العربي )

علاوه بر آن اگر به افراد اجازه داده شود هر روز مايل باشند خود را مسلمان معرفي كنند و هر روز مايل نباشند انكار نمايند، به زودي جبهه داخلي كشور اسلام از هم متلاشي خواهد شد و

راه نفوذ دشمنان و عوامل و ايادي آن ها باز خواهد گرديد و هرج و مرج در جامعه اسلامي پديد خواهد آمد; چنان كه قرآن كريم مي فرمايد: "جمعي از اهل كتاب (از يهود) گفتند: (برويد در ظاهر) به آن چه بر مؤمنان نازل شده در آغاز روز ايمان بياوريد و در پايان روز كافر شويد; شايد آن ها (از آيين خود) باز گردند." (آل عمران 72).

البته ممكن است گاهي ارتداد فردي از حدود زبان تجاوز نكند و نه از روي قصد خيانت به مسلمانان بلكه بر اثر گرفتار شدن در دام شبهات از اسلام خارج شود; امّا بحث ما جنبة كلي دارد و احكام تابع يك فرد و دو فرد نمي شود، بلكه مجموع افراد را به طور كلي بايد در نظر گرفت از اين جهت مي توان گفت بازگشت يك فرد مؤمن به انكار و اعتراض (ارتداد) غالباً خالي از واكنش و تحريكات بر ضد نظام اسلام نخواهد بود; آن هم نه تحريك بر ضد مسائل سطحي و فرعي بلكه تحريك عليه نظامي كه به قيمت خون ميليون ها انسان فداكار و جانباز تمام شده است

در اين هنگام ارتداد يك فرد، به صورت هستة فتنه در آمده و تحريكات و واكنش هاي او ماية جذب دشمنان و مغرضان و ماجراجويان و افراد ضعيف الايمان گرديده و به ايجاد شورش منجر مي شود.

آيين مقدس اسلام جهت پيش گيري و ريشه كن ساختن چنين فتنه ها و فسادها دستور داده است كه مرتد كشته شود تا نظام دين و حكومت اسلام و آيين و كتاب او دستخوش چنين حوادث شوم نگردد و مغرضان با مكتب خدا بازي نكنند.

بنابراين اسلام به خاطر جرمي كه مرتد مرتكب شده و براي حفظ حقوق ديگران كه در ساية بقاي دين و حكومت اسلامي و مبارزه با ايادي و عوامل بيگانه حاصل مي شود، چنين كيفري (اعدام يا حبس و...) را براي مرتد در نظر گرفته است و اين حكم (مجازات مرتد) هيچ منافاتي با آيه "لا إكراه في الدين و آزادي عقيده ندارد.

در پايان لازم است يادآوري كنيم كه اسلام ميان مرتد فطري (كسي كه از پدر و مادر مسلمان متولد شده و پس از قبول اسلام از اسلام برگشته است و مرتد ملّي (كسي كه پدر و مادر او به هنگام انعقاد نطفه اش مسلمان نبوده اند و او بعداً اسلام را پذيرفته سپس از آن برگشته و همچنين بين مرد مرتد و زن مرتد فرق گذاشته است

مرد اگر مرتد فطري باشد، بدون قيد و شرط اعدام مي شود; ولي اگر مرتد ملّي باشد، در صورت عدم بازگشت به اسلام توبه كشته مي شود.

اين تفاوت شايد به خاطر اين باشد كه ضرر ارتداد فردي كه اصالتاً مسلمان بوده است (مرتد فطري به مراتب بالاتر از فرد بيگانه است كه غير مسلمان بوده سپس مسلمان شده است

فرد اول به خاطر داشتن ارتباطات قوي و نيرومند، روي فكر و ذهن خانواده هاي اسلامي و ضعيف الايمان بيشتر مي تواند اثر منفي بگذارد و بهتر مي تواند بر ضد حكومت اسلام قيام و فعاليت كند; در حالي كه اثر منفي فرد دوم از آن كمتر است

امّا زن مرتد (چه فطري و چه ملّي در اسلام كشته نمي شود و آن

هم شايد به اين جهت باشد كه زن هر چند يك انسان كامل است امّا بر اثر داشتن عواطف سرشار، زودتر تحت تأثير قرار مي گيرد و اگر چه زودتر به انحراف فكري كشيده مي شود، زودتر هم به سوي حق باز مي گردد.

همچنين برخي از محققان از فقها نيز فرموده اند: فردي كه بر اثر تماس و ارتباط با گروه باطل شبهاتي در دل او پيدا شده كم كم صورت انكار به خود گرفته و باعث شده تا برخي از احكام ضروري دين را انكار كند، ولي به گونه اي است كه اگر شبهة او زايل شود، فوراً به آغوش حق باز مي گردد، اين طور فردي نيز كشته نمي شود.( ر.ك پرسشها و پاسخها، استاد جعفر سبحاني ص 255 _ 260، انتشارات مؤسسة سيدالشهدأ / مستمسك العروة آيت الله سيدمحسن طباطبايي حكيم ج 1، ص 378 _ 384، الطبعة الرابعه نجف اشرف / تفسير نمونه آيت الله مكارم شيرازي ج 2، ص 278 _ 281 و ج 11، ص 418 _ 421 و ص 426و427، دارالكتب الاسلامية / الميزان علامه طباطبايي ج 2، ص 342 _ 347، مؤسسه مطبوعاتي اسماعيليان / قاموس قرآن سيدعلي اكبر قرشي ج 6، ص 107و108، دارالكتب الاسلامية )

در پايان شايان ذكر است حكم به ارتداد كسي به همين سادگي نيست بلكه بايد ارتدادش در دادگاه اسلامي به ثبوت برسد و هنگامي كه حكومت اسلامي نيست ارتداد وي پيش مجتهد جامع الشرايط ثابت مي شود و او حكم به ارتداد مي دهد.

اجراي حكم قتل نيز در حكومت اسلامي به عهده حاكم شرع است و در غير

اين صورت چنانچه مرجع تقليد اجازه عمومي به كشتن فردي داد _ مانند سلمان رشدي _ بر هر مسلماني واجب كفايي است به آن اقدام كند.

چه آياتي در قرآن كريم دربارة حقوق جزايي وجود دارد؟ و منابعي را در اين مورد معرفي نماييد؟

پرسش

چه آياتي در قرآن كريم دربارة حقوق جزايي وجود دارد؟ و منابعي را در اين مورد معرفي نماييد؟

پاسخ

حقوق جزايي در اسلام در تحت سه عنوان كلي حدود، ديات و قصاص مطرح شده است

و آيه هاي بسياري در مورد اين سه موضوع در قرآن وجود دارد. ذكر همة اين آيه ها و توضيح آن از گنجايش يك پاسخ خارج است از اين رو، آدرس آيه ها و كتاب هايي كه در اين مورد تأليف شده ذكر مي شود:

آيات حدود و ديات نسأ، 15، 16، 92، 93; مائده 32، 33، 38، 39، 45; انعام 151; اسرأ، 32، 33; نور; 2 تا 10، 23; ص 44; آيه هاي قصاص بقره 178، 179، 194; شوري 40.

كتاب هايي كه در موضوع فقه القرآن و آيات الاحكام نوشته شده است از منابع آيه هاي حقوق جزايي به حساب مي آيد كه برخي از آن ها عبارتند از:

1. فقه القرآن في شرح آيات الاحكام مؤلف قطب الدين راوندي (م 573 ق )

2. كنز العرفان في فقه القرآن مؤلف مقداد بن عبداللّه سيوري (فاضل مقداد) (م 826 ق )

3. التفسير الشاهي مؤلف سيد امير مخدوم حسيني عربشاهي (م 976 ق )

4. زبدة البيان في تفسير آيات احكام القرآن مؤلف احمد اردبيلي (مقدس اردبيلي (م 993ق )

5. مسالك الافهام الي آيات الاحكام مؤلف جواد كاظمي

6. احكام القرآن دكتر محمد خزائلي

7. فقه القرآن مؤلف محمد يزدي

8. آيات الاحكام مؤلف كاظم مديرشانه چي

9. تفسير جامع آيات

الاحكام مؤلف زين العابدين قرباني لاهيجي

اگر فقير و يا ثروتمندي مثل هم دزدي كنند آيا براي هر دو يك مجازات در نظر گرفته مي شود؟

پرسش

اگر فقير و يا ثروتمندي مثل هم دزدي كنند آيا براي هر دو يك مجازات در نظر گرفته مي شود؟

پاسخ

گناه ربطي به فقر و غنا ندارد و قانون در هر جامعه اي بايد يكسان عمل شود. البته يكي از شرايط قطع دست سارق در فقه اسلامي اين است كه به خاطر فقر دزدي نكرده باشد. بنابر اين در اين موارد تخفيف مجازات هست..

چرا در جمهوري اسلامي حكم قطع دست دزد اجرا نمي شود؟

پرسش

چرا در جمهوري اسلامي حكم قطع دست دزد اجرا نمي شود؟

پاسخ

قطع دست سارق قيود و شرايط متعددي دارد و كمتر موردي است كه جامع شرايط آن باشد و درمواردي كه قيودحكم از نظر قضايي ثابت گردد قطع انجام مي گيرد. اصل اوليه در فرهنگ اسلامي آن است كه خداوند دوست دارهدايت و سعادت بندگان است و تاآدمي در اين دنياست خداوند همه درهاي رحمت و بازگشت و بخشش را به سوياو گشوده است. بنابراين خداوند مي خواهد كه حتي بدكاران هم تافرصت از دست نرفته بازگردند و دست از تبه كاريخويش بشويند و راهي به سوي سعادت جاودان يابند. بنابراين اين لطف خداوند است كه باب رحمت را مي گشايد وتنها كسي از اين سعادت محروم است كه به آن پشت كند و تادم مرگ هم چنان به فساد وتباهي خويش ادامه دهد.{J

خانواده اي كه كودكشان را تنبيه بدني كرده اند و موجب سرخي و كبودي بدنش شده آيا بايد ديه بدهند و آيا خداوند آنها را خواهد بخشيد؟

پرسش

خانواده اي كه كودكشان را تنبيه بدني كرده اند و موجب سرخي و كبودي بدنش شده آيا بايد ديه بدهند و آيا خداوند آنها را خواهد بخشيد؟

پاسخ

اگر يقين دارند كه با زدن وي ديه تحقق يافته - مثلا بدنش كبود شده و ... - بايد ديه بدهند و ميزان آن متناسب باآسيب هاي بدني وارد شده مذكور در رساله هاي عمليه است. بلي اگر پس از بلوغ رضايت بدهد با استغفار ان شاءاللهمورد بخشش قرار خواهند گرفت.{J

نوجواني اظهار مي كند با فريب و تهديد به قتل , به عمل لواط تن داده است از نظر اسلام چه كسي گناه كار است ؟ آيا اجازه دارد به ناموسش تجاوز يا او را بكشد؟

پرسش

نوجواني اظهار مي كند با فريب و تهديد به قتل , به عمل لواط تن داده است از نظر اسلام چه كسي گناه كار است ؟ آيا اجازه دارد به ناموسش تجاوز يا او را بكشد؟

پاسخ

در صورتي كه نوجوان مورد نظر مورد تهديد جاني قرار گرفته و جدا بر جان خود ترسيده است گنهكار نمي باشد.البته هر چند در اين مساءله ساده لوحي ورزيده ليكن از اين جهت نيز گناهي ندارد ولي شايسته است كه در آيندههمواره تيزبيني هوشمندي و ايمان استوار خود را حفظ نمايد و از فرو افتادن در چنين دامهاي خطرناكي مواظبت كند.در برخورد با عاملان قضيه به هيچ وجه حق تجاوز ناموسي يا قتل ندارد و خود اينها گناهان بزرگي است كه موجبكيفر است. او تنها مي تواند به مراجع قضايي شكايت كند و در صورتي كه جرم مجرمان در دادگاه ثابت شود (يعنيمرتكبين چهار مرتبه نزد قاضي اعتراف نمايند يا چهار نفر عادل شاهد عيني قضيه بوده و بر آن شهادت دهند) به حكمدادگاه به كيفر اعمال خود خواهند رسيد. به هرحال اگر فرد مزبور باز هم دنبال سوء استفاده است با هماهنگي مراجعقضايي بايد وي را به عقوبت عملش رساند در غير اين صورت بهتر است موضوع كاملا پنهان بماند.{J

آيا در اسلام بعضي رفتارها با كنيزان و غلامان با تساوي حقوق انساني سازگار است ؟

پرسش

آيا در اسلام بعضي رفتارها با كنيزان و غلامان با تساوي حقوق انساني سازگار است ؟

پاسخ

اولا: زندگي اجتماعي بشر تا چندين قرن پيش اقتضاي آن را داشته كه نظام بردگي بر قرار باشد اسلام نيز بنا برمقتضيات زمان و عدم امكان لغو يكباره آن را امضا نموده ولي حقوقي را از نظر اخلاقي و قانوني براي آنان برقرار وزمينه هاي فراواني را براي آزاد سازي تدريجي آنان فراهم آورد. (مانند كفارات احكام ام ولد مكاتبه تدبير و...) اساساآزاد سازي برده يكي از اعمال شايسته و بسيار بافضيلت دانسته شده و اسلام همواره مردم را به آن ترغيب نمودهاست. و ما ادريك ماالعقبه فك رقبه (سوره بلد). از نظر حقوقي و اخلاقي نيز اسلام نظامي كامل را براي حمايت از آنهافراهم نموده و همواه در جهت حفظ حقوق آنان توصيه نموده است. از جمله براي روابط جنسي كنيزان با اربابان خودو يا ديگران قوانيني وضع نموده مثل اينكه مالك كنيز مي تواند آن را براي مدتي به ديگري ببخشد ولي اين كار شرايطيدارد از قبيل اينكه بايد عده نگه دارد ثانيا در اين مدت اگر داراي فرزند شد آزاد مي گردد و ...مي بينيم كه در مجموعبراي قانونمند كردن روابط جنسي و جلوگيري از فساد و فحشا و برآورده كردن نيازهاي جنسي قانون و ضوابط خاصيآورده است. نكته مهم در اين جا آن است كه نوعا كساني كه به اينگونه احكام اشكال مي كنند طرفدار روابط آزاد جنسي(همانند غرب) هستند كه هيچ حد و مرزي را براي غريزه جنسي محترم نمي شمارند ولي نسبت به استمتاع جنسيقانونمند نقص و اشكال وارد مي كنند. از طرف ديگر تساوي حقوق انساني به معناي

تشابه همه روبناها و مناسباتبشري نيست وگرنه همگان بايد در تمام مسايل فردي و اجتماعي حتي ميزان دريافتي ماهيانه و ... برابر باشند درحاليكه چنين چيزي حتي در جوامع كمونيستي نيز قابل اجرا نيست. ثالثا: احكام مربوط به روابط برده داري جنبهمقابله به مثل دارد يعني كفار در نبرد با مسلمين اسراي مسلمانان را كنيز و برده مي ساختند و شنيع ترين اعمال ضدانساني را در برابر آن اعمال مي كردند اسلام نيز ناچار بود در اين رابطه به مقابله به مثل دست بزند ولي از نظر كيفيترابطه با بردگان كه اسراي كفار بودند شيوه هاي ظالمانه آنان را برانداخت و برخي از اصول آن كه منافي عدالت نيسترا پذيرفت. جواز بخشش برده مبتني بر اين اصل حقوقي است كه رقبه بردگان تحت ملكيت برده دار در آمده و لازمهآن جواز پيشكش كردن با شرايط خاصي است.{J

چرا بعضي از حدود مثل حد سرقت در محاكم قضايي اجرا نمي شود

پرسش

چرا بعضي از حدود مثل حد سرقت در محاكم قضايي اجرا نمي شود

پاسخ

حدود در اسلام مشخص و معين است ولي اجراي آن شرايطي دارد؛ مثلا در مورد سرقت زماني دست دزد بريدهمي شود كه سرقت او همراه با شانزده شرط باشد و يا ثبوت حد زنا در صورتي است كه چهار شاهد عادل در مجلسواحد نزد قاضي شهادت دهند آن هم بر وجهي خاص. بنابراين اثبات حد شرايطي دارد كه اغلب سرقت ها فاقد آناست. از همين رو دزدها به صورت هاي ديگري تنبيه مي شوند. ثانيا اجراي برخي از حدود ممكن است در شرايطخاصي از نظر بازتاب در افكار عمومي چندان مطلوب نباشد. به همين جهت در برخي موارد ممكن است حكم به نحوديگري اجرا گردد و يا موقتا اجرا نگردد.{J

آيا مي توان افرادي كه مهدور الدم هستند بدون مراجعه به دادگاه آنها را به به قتل رساند؟

پرسش

آيا مي توان افرادي كه مهدور الدم هستند بدون مراجعه به دادگاه آنها را به به قتل رساند؟

پاسخ

كسي كه مهدورالدم است تنها توسط دادگاه صالح مي تواند محاكمه و به سزاي عمل خود برسد و هيچ فردي حق ندارد خودسرانه به اين امور اقدام نمايد. شما مي توانيد در معرفي او به مراجع ذي صلاح اقدام كنيد و يا به نحوي ازورودش به منزل جلوگيري كنيد.

اكراه در قتل مجوز آن نيست و رافع مسووليت از مباشر نيست , علت چيست ؟

پرسش

اكراه در قتل مجوز آن نيست و رافع مسووليت از مباشر نيست , علت چيست ؟

پاسخ

پيش از پاسخ، نخست بايد تأمل بيشتري در مفهوم «اكراه» و تفاوت آن با «اجبار» داشت. اكراه آن است كه شخص ديگري را وادار كنيد كه فلان عمل خاص را انجام دهد، يا ترك كند، وگرنه خود و يا وابستگان و متعلقين به او تهديد به قتل يا ضرب و جرح يا ايراد خسارت(مادي يا معنوي) مي شوند و فرد مُكرَه (مورد اكراه) با اختيار خود و به منظور رهايي از آسيب هاي ناشي از تهديدات مُكرِه (اكراه كننده)، آن كار را انجام دهد و يا كاري را كه بايد براساس وظيفه يا تعهدش انجام مي داد، ترك كند و به جا نياورد.

در حالي كه «اجبار» در آن جاي صدق مي كند كه طرف مقابل ديگر اراده اي نداشته باشد و شخص ديگري تصميم گيري و در واقع اجرا مي كند. نهايت اين كه فرد مجبور، مانند يك ابزار و وسيله، واسطه اقدام مي شود. در اين جا مسؤوليت با فرد مجبوركننده است و در حقيقتمباشر او است؛ چه اين كه فرد مجبور نقشي نداشته و در حد وسيله اي بوده است كه در دست ديگري و به اراده ديگري مورد استفاده قرار گرفته است، (شيخ النجفي، محمد بن حسن، جواهرالكلام، ج 41، تهران،المكتبة الاسلاميه، الط 6، ص 45).

در مورد اكراه و يا تقيه، به لحاظ جلوگيري از خسارت مهم تر و حفظ جان و ناموس ديگران، لطف الهي شامل بندگان شد واقدام ناشي از اكراه را مسؤوليت زا ندانسته اند و به مقتضاي «حديث رفع» [ قال رسول الله(ص) «رفعت عن امتياربع خصال: ما اضطروا اليه و ما نسوا و ما

اكرهوا عليه و ما لم يطيقوا و ذلك في كتاب الله قوله «ربنا لا تؤاخذنا ان نسينا...» و قول الله: «الا من كره و قلبهمطمئن بالايمان »، (ر.ك: شيخ حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 11، تهران، المكتبة الاسلاميه، الط 5 ،ص 470 (باب 25 از ابواب امر به معروف و نهي ازمنكر). [اكراه رافع مسؤوليت است. اما روشن است فلسفه اين كار، حفظ جان و جلوگيري از خونريزي است. پس در موردي كه اين اكراه خودش به خونريزي و كشتار انسان بي گناه ديگر نينجامد، دليلي براي سلب مسؤؤليت از مباشر وجود ندارد [از امامباقر(ع) روايت شده كه فرمودند: « انما جعل التقية ليحقن بها الدم فاذا بلغ الدم فليس تقيه »، (همان، ص 483)]؛ يعني، فردي كه تحت اكراه قرار گرفته،براساس چه مصلحتي اقدام به كشتار ديگري مي كند؟ اگر اين كار را نكند، چه مصلحتي مهم تر از حفظ جان اين فرد مقتول، از بين خواهد رفت؟ پس تنها حفظ جان خويش يا بستگان نمي تواند مجوز كشتن افراد بي گناه ديگر باشد.

در روايتي امام باقر(ع) فرمودند: عن زرارة عن ابي جعفر(ع) في رجل امر رجلاً بقتل رجل [فقتله] فقال: يقتل به الذي قتله و يحبس الامر بقتله فيالحبس حتي يموت ؛ اگر كسي به ديگري دستور داد فردي را بكشد و آن شخص اقدام كرد، همان فرد قاتل را قصاص مي كند؛ ولي دستوردهنده را به حبس ابد محكوم كنند تا در همان حبس بميرد{M، (وسائل الشيعه، ج 19، ص 32، باب 13 از ابواب قصاص النفس، ح 1).

به همين جهت محقق حلي (صاحب شرايع السلام مي فرمايند: اصلاً مسأله اكراه در مسأله قتل واقع نمي شود و همان طور كه صاحب جواهر در

تفسير و شرح آن نوشته اند، مقصود اين است كه گرچه موضوعا اكراه واقع مي شود، اما شرعا اين اكراه معتبر نبود آثار رافعيتمسؤوليت، بر آن مترتب نيست. اذا اكرهه علي القتل فالقصاص علي المباشر دون الامر ولا يتحقق الاكراه (شرعا) في القتل و يتحقق فيماعداه... ، (جواهرالكلام، ج 41، ص 44).

خلاصه اين كه قصاص مربوط به قاتل است و به مسبب قاتل نمي گويند؛ مگر با عنايت و توجه خاص به اين كه او تأثير در انگيزش به اين امر داشته است وگرنه قاتل اصلي و حقيقي همان مباشر است.{J

آيا همه گناهان كبيره داراي حد شرعي است ؟

پرسش

آيا همه گناهان كبيره داراي حد شرعي است ؟

پاسخ

البته همه گناهان كبيره، داراي حد شرعي نيست؛ گرچه بعضي از آنها داراي تعزير است. آن گناهاني هم كه داراي حدّ هستند، تا شرايطي كه در فقه اسلام براي وجوب حد بيان شده، تحقق نيابد حد جاري نمي شود.

گفتني است كه يكي از آن شرايط، ثبوت گناه نزد حاكم شرع است. بنابراين اگر خداي ناكرده كسي مرتكب عملي مثل زنا شد، ولي در نزد حاكم شرع و دادگاه اسلامي زناكار بودنش ثابت نگرديد، حدّ جاري نمي شود.

تحقق زنا به دخول مرد با زن است و اگر صرف تماس بدني و مقدمات آن باشد و در اثر آن مني خارج شود، اصطلاحا به آن زنا نمي گويند؛ لكن همين مقدار هم اگر در نزد حاكم شرع و دادگاه اسلامي ثابت شود، موجب تعزير مي شود.

قطع دست سارق چه شرايطي دارد كه برخي جاها مي شود برخي جاها نمي شود?

پرسش

قطع دست سارق چه شرايطي دارد كه برخي جاها مي شود برخي جاها نمي شود?

پاسخ

اول: دزد بالغ باشد.

دوم: عاقل باشد.

سوم: در اختيار خود دزدي كند.

چهارم: مال دزدي حداقل يك چهارم دينار يعني چهار نخود و نيم طلاي سكه دار، يا چيز ديگري كه به اين ارزش باشد.

پنجم: بداند مالي را كه بر مي دارد مال مردم است. پس اگر اشتباه كرد و خيال كرد مال خود اوست، حد جاري نمي شود، هر چند ضامن است.

ششم: خود او در مالي كه بر مي دارد شريك نباشد. پس اگر مثلاً از مال مشترك به مقدار سهم خود بردارد حد ندارد.

هفتم: مال در جايي محفوظ و در بسته باشد و او حفاظت آنجا را از بين ببرد. مثل اينكه قفل را باز كند، يا بشكند، يا ديوار را خراب يا سوراخ كند يا از ديوار بالا رود و مال را ببرد. پس اگر ديگري در را باز كند و او مال را ببرد، و يا در حمام و مسجد و اماكن عمومي مالي را ببرد حد جاري نمي شود هر چند او را تعزير مي كنند.

هشتم: مخفيانه مال غير را ببرد. پس اگر ظالمي به زور علناً در را باز كند و مال را ببرد، يا به زور مال را از صاحبش بگيرد، يا از دست او بربايد، يا مال امانت را تصرف كند و پس ندهد دست او را مي برند هر چند ضامن است و تعزير مي شود.

نهم: اضطرار و ناچاري، او را به دزدي وادار نكرده باشد. پس اگر كسي مثلاً در زمان كمبود و قحطي، مواد غذايي مورد نياز را بدزدد، دست او

را نمي برند.

دهم: سارق، پدر صاحب مال نباشد. پس دست پدر را براي سرقت مال فرزند نمي برند، ولي دست فرزند را براي سرقت مال پدر مي برند.

ضمناً اگر كسي از جيب يا آستين كسي چيزي را ببرد، پس اگر از جيب يا آستين لباس زير ببرد دست او را مي برند، ولي اگر از جيب يا آستين لباس رو ببرد دستش را نمي برند بلكه تعزير مي شود.

همچنين گر كسي مثلاً قفل را شكست و داخل شد ولي پيش از اينكه چيزي را ببرد بازداشت شد، حد جاري نمي شود بلكه او را تعزير مي كنند.

آيا در زمان پيامبر ديه مسلمان با غيرمسلمان (مثلا مسيحي يا يهودي) يكي بود؟

پرسش

آيا در زمان پيامبر ديه مسلمان با غيرمسلمان (مثلا مسيحي يا يهودي) يكي بود؟

پاسخ

مسأله ي ديه ي مسيحيان، يهوديان و زرتشتيان از ديدگاه علماي شيعه اماميه و اهل سنت، مورد اختلاف است.

از ديدگاه اهل سنت، ديه ي مسيحي و يهودي با ديه زرتشتي فرق دارد و در ديه ي مسيحي و يهودي هم اختلاف نظر دارند. برخي از آنان ديه ي اين دو امر را يك سوم ديه ي مسلمان مي دانند، برخي يك دوم ديه ي مسلمان گفته اند، برخي ديه ي آن دو را ديه ي كامل مي دانند و برخي هم مي گويند: اگر كسي مسيحي يا يهودي را به عمد بكشد بايد ديه ي كامل بدهد و اگر به خطا بكشد بايد نصف ديه ي مسلمان، ديه بدهد و در مورد زرتشتيان، مالكي ها و شافعي ها گفته اند كه ديه ي آنان هشتصد درهم است( مفتاح الكرامة، ج 21، ص 176، چاپ اول، دارالتراث، لبنان، بيروت، 1418 ق).

از ديده اكثريت علماي شيعه ي اماميه، ديه ي اهل كتاب (مسيحيان، يهوديان و زرتشتيان) هشتصد درهم است( جواهر الكلام، ج 43، ص 38؛ تحريرالوسيله، ج 2، ص 559، مسأله 30؛ وسائل الشيعه، ج 19، ص 160، باب 13 از ابواب ديات النفس).

و بر اساس برخي از روايات، در زمان پيامبر هم ديه اهل كتاب هشتصد درهم بوده و با ديه مسلمان يكسان نبوده است. ديه ي مسلمان بر اساس درهم، ده هزار درهم است (000/10) تحرير، ج 2، ص 55، م 1).

سماعة بن مهران از امام صادق(ع) چنين نقل كرده است: پيامبر اسلام(ص)، خالد بن وليد را به بحرين فرستاد، خالد خون عده اي از اهل كتاب را ريخت و به پيامبر(ص) نامه نوشت. در آن نامه به اطلاع پيامبر رسانيد كه گروهي از

يهود و نصارا را كشتم و براي اوليايشان هشتصد درهم ديه دادم. گروهي از زرتشتيان را هم كشتم. ولي به آنان چيزي ندادم. چون درباه ي آنان چيزي به من نگفته ايد. پيامبر اسلام در جواب نامه ي خالد نوشت: ديه ي رزتشتيان مانند ديه مسيحيان و يهوديان است و آنان اهل كتاب هستند (وسائل الشيعه، ج 19، ص 161، باب 13، ح 7، ابواب ديات النفس).

اين روايت، به روشني مي فهماند كه در زمان خود پيامبر اسلام هم ديه ي اهل كتاب با مسلمان فرق داشت.

در برخي از روايات آمده است كه ديه اهل كتاب، با ديه مسلمان فرق ندارد. ابان بن تغلب از حضرت امام صادق(ع) نقل كرده است كه آن حضرت فرمود: ديه ي يهودي، نصراني و مجوسي، مانند ديه ي مسلمان است (وسائل الشيعه، ج 19، ص 163، باب 14، ح 2).

از نظر شيخ طوسي، اين روايت مربوط به كساني است كه عادت به كشتن اهل كتاب دارند. اگر كسي عادت به كشتن اهل كتاب داشته باشد بايد ديه ي كامل بدهد تا دست به اين عمل نزند (جواهر، ج 43، ص 39).

در روايتي آمده است كه از حضرت امام صادق(ع) از قتل اهل كتاب سؤال شد. آن حضرت فرمود: قتل اهل ذِمّه (اهل كتاب) كار سختي است و مردم آن را تحمّل نمي كنند. پس بايد به اولياي مقتول، عينِ ديه ي مسلمان را بدهد تا اين قاتل دست از كشتن مردم عراق و اهل كتاب بردارد. اگر بنا باشد مسلمان بر اهل كتاب خشم بگيرد، او را بكشد، زمين هاي او را تصاحب كند و هشتصد درهم به اوليايش بدهد. در اين صورت، كشتار در ميان اهل كتاب بيشتر مي گردد (وسائل

الشيعه، ج 19، ص 163، باب 14، ح 1).

در ميان بزرگان شيعه، شيخ صدوق، در مورد روايات ديه، نظر خاصّي دارد. براي اطلاع مي توانيد به كتاب من لايحضره الفقيه، ج 4، ص 91، چاپ آخوندي، چاپ پنجم، 1390 ه ق مراجعه كنيد.

در كتاب «قضاوتهاي حضرت علي بن ابيطالب» تأليف سيد اسماعيل رسول زاده، انتشارات دهقان، قسمت پنجم، بند 126 (قاتل و مقتولي) بعد از بيان داستان به توضيح اين نكته مي پردازد كه چون قاتل اصلي جان قاتل ظاهري را نجات داده، قصاص نمي شود و ديه مقتول نيز از بيت المال پ

پرسش

در كتاب «قضاوتهاي حضرت علي بن ابيطالب» تأليف سيد اسماعيل رسول زاده، انتشارات دهقان، قسمت پنجم، بند 126 (قاتل و مقتولي) بعد از بيان داستان به توضيح اين نكته مي پردازد كه چون قاتل اصلي جان قاتل ظاهري را نجات داده، قصاص نمي شود و ديه مقتول نيز از بيت المال پرداخت مي شود، بنابراين فرض، ممكن است فردي كسي را بكشد و سپس با فرد ديگري دست به يكي كند و عين اين ماجرا را بوجود آورد تا قصاص نشده و ديه نيز نپردازد، در اين باره حكم چيست؟

پاسخ

آن روايتي كه در كتاب مذكور مطالعه كرده ايد ما نيز در جاي ديگر خوانده ايم لكن به طور كلي بايد توجه داشته باشيد كه بيان حكم شرعي در تمام موارد مخصوصا در امر مهم قضا كار فقيه جامع الشرايط است و اين گونه روايات بر فرض صحت سند قضيه و حكمي است در مورد خودش كه شايد براساس مصالحي از امام معصوم(ع) صادر گرديده و نمي توان ساير موارد را با آن مقايسه كرد مگر اين كه فقيه جامع الشرايط بعد از بررسي ساير ادله حكمي مطابق با اين روايت صادر نمايد و اما اين كه فرموديد ممكن است بعضي از اين حكم سوء استفاده نمايند اگر قاضي هشيار بوده و به رموز قضاوت آگاه باشد خود مي داند كه در صورت علم به حيله افراد چگونه قضاوت نمايد.

چرا حدود قضايي اسلام توسط قوه قضائيه ما اجرا نمي شود.

پرسش

چرا حدود قضايي اسلام توسط قوه قضائيه ما اجرا نمي شود.

پاسخ

قبل از پرداختن به پاسخ سؤال ذكر اين نكته لازم است كه اين چنين نيست كه اصلا حدود الهي در جامعه ما اجرا نمي شود بلكه بر عكس در موارد متعددي حدود الهي بعد از ثابت شدن آن به مرحله اجرا در آمده و در رسانه ها و مطبوعات نيز منعكس شده است و يكي از دلايلي كه مجامع بين الملل جمهوري اسلامي ايران را از لحاظ حقوق بشر مورد فشار قرار داده و تحريم هاي متعدد اقتصادي، سياسي، اجتماعي و... را بر ايران تحميل نموده اند اجراي حدود الهي توسط حكومت اسلامي ايران مباشد. پايبندي جمهوري اسلامي ايران بر اجراي حدود الهي در مواردي تا قطع رابطه با كشورهاي پيش رفته كه هزينه هاي زيادي نيز براي ايران به همراه داشته است.

متأسفانه برخي جريانات سياسي به نام اصلاحات در اجراي حدود و احكام الهي نظام را با چالش هاي جدي مواجه مي سازند و موانعي را براي تحقق حدود ايجاد مي كنند. اين كار ريشه در امور مختلفي دارد، برخي از آنان به نام قرائت هاي مختلف منكر حدود و ديات در زمان معاصر شده آن را ظالمانه و خشونت غير انساني مي خوانند و اين مطلبي نيست كه از ديده ها پنهان بماند، چنان كه در روزنامه ها و مجلات جمهوري اسلامي ايران با اجازه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي اين نظام اجازه نشر پيدا مي كنند و برخي ديگر به نام مصلحت و منافع ملي و اين كه حقوق بشر بر حقوق داخلي و ملي (كه در كشور ما حقوق اسلامي است) مقدم است و برخي نيز به

بهانه گسترش روابط بين المللي مخصوصا از جهت سياسي - اقتصادي با كشورهاي اروپايي از انجام اين كارها امتناع نموده براي قوه قضائيه و مجريان اين قانون مزاحمت و ممانعت ايجاد مي كنند.

اما اين كه چرا مفاسد اجتماعي در جامعه وجود دارد و حدود الهي به صورت كامل اجرا نمي شود بايد گفت كه:

اولاً: براي اجراي حدود الهي تا تمام شرايط محقق نشود حدود اجرا نخواهد شد و از آن جا كه شرايط بسيار متعددي را براي اجراي حدود معين فرموده اند مثلاً براي قطع دست دزد بايد هشت شرط وجود داشته باشد ، (ر.ك: ترجمه تحريرالوسيله امام خميني، ج4، ص 220) بر اين اساس در اكثر موارد چون مجموعه شرايط محقق نيست حد ثابت نميشود.

ثانيا: هر چند اجراي حدود الهي نقش بسيار مؤثري را در اصلاح جامعه اسلامي دارد ولي اسلام هرگز تنها بر اجراي حدود در جامعه تأكيد نفرموده بلكه وظيفه حكومتها را حل اساسي و ريشه اي مجموعه عواملي كه منجر به اين مفاسد ميشوند قرار داده بر اين اساس تا زمانيكه فقر، بيكاري، مشكلات اجتماعي، اقتصادي وغيره گريبانگير مردم باشد اجراي حدود به تنهايي براي اصلاح جامعه از مفاسد كافي نمي باشد.

در احكام حقوقي اگر پدري فرزند خود را بكشد ،حق قصاص براي او نيست ،در حاليكه اگر فرزند پدر خود را بكشد قصاص مي شود .آيا اين امر تبعيض و يك جانبه گرايي نيست ؟

پرسش

در احكام حقوقي اگر پدري فرزند خود را بكشد ،حق قصاص براي او نيست ،در حاليكه اگر فرزند پدر خود را بكشد قصاص مي شود .آيا اين امر تبعيض و يك جانبه گرايي نيست ؟

پاسخ

اولا مقررات مذكور تبعيض نيست بلكه تفاوت است. ثانيا انگيزه براي تبعيض وجود ندارد. ثالثا منشأ اين تفاوت به لحاظ حقوق برتر و پيشين پدر بر عهده فرزندان است.

توضيح آنكه:

1- هر گونه اختلافي را تبعيض ناميدن اشتباه است چه اينكه تبعيض يعني بي عدالتي و ناديده گرفتن حق ديگران و كسي بر خداي متعال حقي ندارد تا تبعيض يا بي عدالتي پيش آيد. آنچه كه هست اين است كه خداي متعال از لطف و تفضل خود، حقوقي را براي ما قرار داد و نه آن كه ما طلب كار باشيم و خدا حق ما را نداده باشد، هديه و لطفي است كه صاحب كرامت و بزرگواري به ما ارزاني داشته است.

2- شايد سؤال شود كه چرا خداي متعال در اعطاي حقوق بين ما تفاوت قائل شد، مگر ما همه بندگان خدا نيستيم؟

پاسخ: اگر اين تفاوت بدون ملاك و از روي هوي و هوس باشد، نارواست. اما اگر به ملاك موجه و معقول باشد نه تنها ناروا نيست بلكه حكيمانه و عين عدالت است و خلاف آن ظلم و بي عدالتي است.

اما حكمت اين تفاوت، بااذعان به اينكه ما به همه اسرار و علل احكام آگاهي نداريم، با توجه به روايات و نيز منطق عقلائي اين است كه پدر منشأ پيدايش اين فرزند و نيز مسئول و متفكل رشد و پرورش و تربيت آن است كه با زحمات طاقت فرسا و

تحمل سختي هاي فراوان اين نهال وجودي خود كه ثمر عمر اوست آبياري مي كند و اقدام به قتل فرزند گرچه بسيار نادر است، ولي مراعات اين حق سابق بر اين خطاي بزرگ، باعث تخفيف در مجازات مي شود چيزي از زشتي كار او نمي كاهد. اما به لحاظ رعايت و حقوق سابق بر اين فرزند و سبك و سنگين كردن آن حقوق با اين جرم قدري از كفه مجازات كاسته مي شود، اما فرزند چنين حقي بر پدر ندارد.

3- خداي متعال بي نياز مطلق است و حكيم و عليم و قادر، پس چه انگيزه اي براي تبعيض مي تواند در خداوند ريشه داشته باشد. آيا جهل يا نيازمندي يا خلاف مصلحت و حكمت رفتار كردن يا ناتواني، معاذ الله. بنابراين تمام قوانين الهي حكيمانه و عادلانه است.

يكي از موضوعاتي كه امروزه در جامعه مطرح مي باشد بحث افزايش ديه به ميزان يك سوم ديه معمولي در ماههاي حرام مي باشد با توجه به اينكه اين قانون ،قانون صدر اسلام بوده و به منظور برقراري امنيت در ماههاي حرام به خاطر اداي فريضه حج و نيز حفظ حرمت اين ماهها بوده ك

پرسش

يكي از موضوعاتي كه امروزه در جامعه مطرح مي باشد بحث افزايش ديه به ميزان يك سوم ديه معمولي در ماههاي حرام مي باشد با توجه به اينكه اين قانون ،قانون صدر اسلام بوده و به منظور برقراري امنيت در ماههاي حرام به خاطر اداي فريضه حج و نيز حفظ حرمت اين ماهها بوده كه در اين ماهها جنگي صورت نگيرد ولي امروزه با توجه به كثرت وسايل نقليه و استاندارد نبودن راهها كه منجر به بروز برخي تصادفات مي گردد همچنان اين قانون اجرا مي گردد كه با همگامي اسلام با زمان منافات دارد و افرادي كه مرتكب به قتل غير عمد مي شوند بدون هيچ دليل منطقي و صرفا به خاطر حرام بودن ماههاي هجري قمري مجبور به پرداخت ديه اي سنگين تر مي شوند

كه اين امر موجب نارضايتي مردم و بدبيني به قانونگذار مي شود.

پاسخ

با تشكر از كنكاش گري شما پرسش گر گرامي، پاسخ را در دو مرحله پي مي گيريم:

1. حكمت «تغليظ ديه» در ماه هاي حرام:

شكي نيست كه هر جرمي از هر مجرمي با عمد و اختيار، استحقاق جريمه و مجازات را دارد. از سوي ديگر، همه مجرمان يكسان نيستند و بدون شك شرايط زماني، مكاني، رواني و ويژگيهاي ديگر آن ها تفاوت دارد.

به همين دليل امروزه، در تمام قوانين جهان، اموري را با عنوان عوامل تشديد و تخفيف در كنار قوانين كيفري و جزايي قرار مي دهند، مثلا بيماري رواني را عامل تخفيف و تكرار در جرم را معمولا عامل تشديد مي دانند.

اسلام نيز، از چهارده قرن پيش عوامل تشديد و تخفيف را به صورت جامع و جالبي، هم در مجازات هاي دنيوي و هم در مجازات هاي اخروي پيش بيني كرده است.

در يك بررسي ساده معلوم مي شود «عوامل تخفيف» در اسلام نسبت به «عوامل تشديد» بيشتر است و اين به خاطر همان طبيعت ذاتي اسلام است كه بر اساس رحم، عاطفه و شعار «يا من سبقت رحمته غضبه» است.

از جمله عوامل تشديد مجازات در اسلام، مكان و زمان جرم است. چنانچه جرمي در مكان هاي عادي يا مكه مكرمه رخ دهد، مجازات به علت قداست مكان مكه مكرمه متفاوت است. هم چنين مجازات در ماه هاي حرام به علت قداست آن ها شديدتر شده و ديه قتل در ماه هاي حرام يك سوم اضافه مي شود.

اين نوع مجازات به خوبي نشان مي دهد كه اهميت جرم تنها بسته به جنبه ذاتي آن

نيست، بلكه خصوصيات زماني و مكاني كاملا در آن موثر است.

از سوي ديگر بديهي است كه چنانچه كسي حرمت اماكن و زمان هاي مقدس را نگه نداشت مشخص مي شود كه روح طغيانگري او بيشتر و جسورتر است و چنين فردي ضرر و خطرش براي جامعه بيشتر است. كما اين كه افراد غير مذهبي و آلوده، برخي ايام و اماكن مثلا روز تاسوعا و عاشورا و ... مرتكب گناه نمي شوند.

2. چرايي سرايت اين حكم به قتل خطايي:

مشهور فقها معتقدند كه «تغليظ ديه» شامل قتل خطايي نيز مي باشد و در اين باره به روايت هايي استناد كرده اند كه نقل آنها فرصت ديگري مي طلبد.

اما در مورد پرسشي كه مطرح كرديد گفتني است: از نكات ياد شده معلوم مي شود كه «تشديد ديه» در ماه هاي حرام افزون بر حفظ حرمت اين ماه ها، عاملي براي كاستن جنايات در اين ماه ها است.

اين دو عامل - اگر علت واقعي حكم باشند و چه بسا علت هاي ديگري دخيل باشد كه ما از آن بي اطلاعيم - در حال حاضر نيز موجود است دست كم مردم در اين ماه ها مواظبند كه مرتكب قتلي - عمدي يا خطايي - نشوند؛ چرا كه هر چند قتل خطايي، بدون اراده افراد صورت مي گيرد، اما معمولا مقدمات آن در دست افراد است مي توان با احتياط از بسياري حوادث ناخواسته كاست.

اما استنباطي كه شما در پرسش مطرح كرديد از چند جهت قابل بررسي و نقد است:

1. ماه هاي حرام چهارتاست: رجب، ذي قعده، ذي حجه و محرم. ماه رجب از ماه هاي ديگر جداست و ارتباطي به

امنيت راه ها براي حج ندارد، بنابراين نمي توان امنيت راه ها را علت اصلي حكم دانست.

2. زيادي اشتباه به عر علتي، دليل عاقلانه اي براي برداشتن حكم نيست. مثلا لغو جريمه هاي راهنمايي و رانندگي به دليل اين كه بيشتر راننده ها مرتكب تخلفات راهنمايي و رانندگي مي شوند عاقلانه نيست. مي توان با استاندارد كردن جاده ها مانند كشورهاي غربي و حتي برخي از كشورهاي اسلامي از بروز حوادث منجر به فوت كاست. نه اين كه حكم را به خاطر خوشايند عده اي رفع كرد.

3. به نظر مي رسد در اين كه تشديد ديه در قتل عمد و شبه عمد عاملي براي كاستن جرم چه در گذشته و چه در حال حاضر است، تفاوتي نيست، علاوه بر اين كه قطعا حرمت نگه داشتن اين ماه ها كه ظرف زماني براي بهترين عبادات است، تفاوتي در زمان حال و قديم نيست بنابراين دغدغه شما قتل هاي خطايي است. قتل خطايي در زمان پيامبر اكرم(ص) و در حال حاضر هر دو ممكن بوده و هست. چنين نيست كه قتل خطايي در صدر اسلام نبوده و در حال حاضر پيدا شده باشد. البته شايد در آمار تلفات تفاوتي باشد كه كم يا زياد بودن آمار كشته ها - كه غالبا از ناحيه بي احتياطي است - در وضع احكام تأثيري ندارد.

4. بله، چنانچه بحثي در اين زمينه باشد، در شمول احاديث براي قتل خطايي است كه عده اي از فقيهان [ماهنامه دادرسي، سال 1376، ش 5 و 6، ص 4] بر اين باورند كه احاديث «تغليظ ديه» شامل قتل هاي خطايي نمي شود، بنابراين اگر

محقق يا فقيهي از اين راه وارد شود و با بررسي سند روايات و دلالت آنها در كنار دلايل عقلي به نتيجه اي برسد شايد بتواند حكمي را برخلاف مشهور استنباط كند.

مجازات مرتد به عهده كيست؟

پرسش

مجازات مرتد به عهده كيست؟

پاسخ

به عهده دادگاه عدل اسلامي است كه زير نظر حاكم شرع واجد شرايط باشد.

در رابطه با ماده 268 قانون مجازات اسلامي كه عفو جاني قبل از مرگ توسط مجني عليه را عامل سقوط قصاص مي داند و در اين حالت اولياي دم مقتول، ديگر نمي توانند مطالبه قصاص كنند.اين سؤال مطرح است كه آيا ديه هم ساقط مي شود يا اينكه اولياي دم حق مطالبه ديه را دارند؟

پرسش

در رابطه با ماده 268 قانون مجازات اسلامي كه عفو جاني قبل از مرگ توسط مجني عليه را عامل سقوط قصاص مي داند و در اين حالت اولياي دم مقتول، ديگر نمي توانند مطالبه قصاص كنند.اين سؤال مطرح است كه آيا ديه هم ساقط مي شود يا اينكه اولياي دم حق مطالبه ديه را دارند؟با توجه به اينكه اين ماده جنبه كاملا فقهي دارد و از فتواي فقها گرفته شده است خواهشمند است نظر تعدادي از فقها را در اين رابطه بيان كنيد و علت وضع اين حكم را نوضيح دهيد.

پاسخ

آري مجني عليه مي تواند قبل از مرگ جاني را عفو نمايد و غير واحدي از فقها هم فتوا داده اند و مقتضاي عموم ادله عفو و سلطه انسان بر حقوق خود هم مي باشد و فرقي بين جنايت بر نفس و عضو نمي باشد، لكن نسبت به عفو از ديه چون ديه بعد از فوت ثابت مي گردد و عفو مقتول نسبت به مازاد از ثلث ديه، نافذ نبودنش خالي از وجه نيست بلكه خالي از قوت نيست و در اين حكم فرقي بين جنايت عمدي و غير عمدي نيست (مجمع المسائل آيت الله صانعي، ج 1، س 1904).

توضيح اين كه مجني عليه مي تواند علاوه بر عفو از قصاص (يك سوم) از ديه كه حق خودش مي باشد را عفو نمايد اما نسبت به (دو سوم) ديگر چون حق ورثه است نياز به رضايت ورثه دارد.

آيا قاضي در جرائمي مانند زنا كه در فقه ادله اثبات آن احصا شده (اقرار و شهادت) مي تواند با استناد به علوم و معاينات پزشكي حكم صادر كند يا خير و فقط بايد به ادله احصا شده اكتفا كند.

پرسش

آيا قاضي در جرائمي مانند زنا كه در فقه ادله اثبات آن احصا شده (اقرار و شهادت) مي تواند با استناد به علوم و معاينات پزشكي حكم صادر كند يا خير و فقط بايد به ادله احصا شده اكتفا كند.

پاسخ

علم قاضي - اگر مستند به امارات و قرائن باشد كه معمولا موجب علم است و مي توان آن قرائن را ارائه داد تا مورد از مظان تهمت نباشد و قاضي متهم نگردد - حجت است و به عمل معصومين(ع) معتضد و مؤيد مي باشد.

علم قاضي در جايي حجت است كه از روي حس و مبادي قريب به حس باشد يعني از راه قرائن و امارات قابل اثبات و استناد حاصل شود و فرقي بين حق الله و حق الناس نيست، لكن در حق الناس شكايت خصوصي لازم است (مجمع المسائل آيت الله صانعي، ج 1، ص 622).

چرا زني كه همسرش به قتل رسيده حق قصاص ندارد.

پرسش

چرا زني كه همسرش به قتل رسيده حق قصاص ندارد.

پاسخ

آنچه كه در رساله هاي عمليه و فقه وارد شده اين است كه زوج و زوجه حق قصاص ندارند يعني حق قصاص نداشتن تنها مختص زنان كه شوهرشان به قتل رسيده نيست بلكه زوج و زوجه هر دو چنين حقي را نخواهند داشت. امام خميني (ره) در تحرير مسأله چهارم در كتاب قصاص، كيفيت استيفا مي فرمايند : «كسي كه مال را ارث مي برد ، قصاص را نيز ارث مي برد، غير از زوج و زوجه ؛ كه محققا اينها مستحق قصاص نمي باشند...» بنابراين با توجه به فتواي امام زن و شوهر هيچ كدام حق قصاص ندارند. و از نظرات فقها فهميده مي شود كه حق قصاص در محارم نسبي است نه در سببي.

و نكته ديگر اين است كه به نظر مي رسد اسلام همواره خواسته است تا دايره چنين اموري را محدودتر نمايد از اين رو اگر چه هر يك از زن و شوهر از فقدان ديگري رنج مي برند و متحمل خساراتي مي شوند اما اسلام با توجه به نكته مذكور حق قصاص را به فرزندان و ديگر اوليا و وارثان داده است و زوج و زوجه و نيز ديگر بستگان سببي را از اين حق محروم نموده است. حتي در مورد بستگان نسبي هم قرآن سعي كرده است بجاي قصاص كردن كه ناشي از عقده دروني است ، به عفو قاتل و دريافت ديه بجاي قصاص ترغيب نمايد. اين كار علاوه بر اينكه قاتل را متنبه ساخته و در برابر عفو و گذشت اولياي دم خاضع و خاشع خواهد نمود،

روحيه گذشت، ايثار، فداكاري و ... را كه از ملكات نفساني و اخلاق كريمه است در شخص گذشت كننده بوجود خواهد آورد. از اينرور خداوند متعال در آيه 178 بقره مي فرمايد: «يا ايها الذين امنور كتب عليكم القصاص في القتلي... فمن عفي له من أخيه شيء فاتباع بالمعروف و اداء اليه باحسان...» اي افرادي كه ايمان آورده ايد! حكم قصاص در مورد كشتگان بر شما نوشته شده است... پس اگر كسي از ناحيه برادر (ديني) خود مورد عفو قرار گيرد بايد از راه پسنديده پيروي كند... .

در آيه بعد هم مي فرمايد: «و لكم في القصاص حيوه يا اولي الالباب لعلكم تتقون » و براي شما در قصاص حيات و زندگي است اي صاحبان خرد، تا شما تقوي پيشه كنيد.

آنچه از اين دو آيه شريفه فهميده مي شود اين است كه اگر چه قصاص امري لازم و حق اولياي مقتول است اما اگر اولياي مقتول عفو و گذشت نمايند و يا بجاي قصاص به دريافت ديه رضايت بدهند بهتر خواهد بود. بنابراين مسأله قصاص حقي براي اولياي مقتول است و هرگز يك حكم الزامي نيست بلكه اگر مايل باشند مي توانند از اين حقشان صرفنظر كنند و قاتل را ببخشند و خونبها نگيرند يا ببخشند و خونبها هم بگيرند.

اسلام كه در هر مورد مسائل را با واقع بيني و بررسي همه جانبه دنبال مي كند، در مساله خون بي گناهان نيز حق مطلب را دور از هر گونه تندروي و كندروي بيان داشته است. نه همچون آئين تحريف شده يهود فقط تكيه بر قصاص مي كند (بلكه عفو و گذشت را مطرح نموده است

فمن عفي له من اخيه شيء...) و نه مانند مسيحيت كنوني فقط راه عفو يا ديه را به پيروان خود توصيه مي كند (بلكه قصاص را مايه حيات مي شمارد _ و لكم في القصاص حيوه...)

نكته جالبي كه در آيه شريفه وجود دارد و در خور تأمل بسيار است لفظ «من اخيه» مي باشد. از دقت در اين لفظ و جايگاه آن در بحث قصاص فهميده مي شود كه قرآن رشته برادري را ميان مسلمانان به قدري مستحكم مي داند كه حتي بعد از ريختن خون ناحق ، باز برقرار است . لذا براي تحريك عواطف اولياي مقتول آنها را برادران قاتل معرفي مي كند و آنان را با اين تعبير به عفو و مدارا تشويق مي نمايد و اين نكته لطيف و جالبي است. البته بديهي است كه اين مطلب در مورد كساني است كه بر اثر هيجانات احساسات و خشم و ... دست به چنين گناهي زده اند و از كار خويش نيز پشيمانند اما جنايتكاراني كه به جنايت خود افتخار مي كنند و از آن ندامت پشيماني ندارند نه شايسته نام برادرند و نه مستحق عفو و گذشت!

خلاصه كلام اينكه ظاهرا اسلام خواسته است تا دامنه قصاص محدودتر شود از اينرو زوج و زوجه را از اين حق محروم ساخته و آن را به بقيه اوليا واگذار نموده است. و اين كار با توجه به مطالبي كه بيان شد از نظر عقلي و منطقي نيز امر پسنديده اي است .

چند ماه پيش در يكي از نقاط شهرمان زني در اثر ضربات چاقوي همسرش به قتل مي رسيد. بعد از اين كه مرد مقصر شناخته شد، حكم اعدام و قصاص او بدان مشروط گرديد كه خانواده مقتول نصف ديه را بپردازند. اين امر بدان معنا است كه طبق احكام قرآن و اسلام ديه زن نصف ديه مرد

پرسش

چند ماه پيش در يكي از نقاط شهرمان زني در اثر ضربات چاقوي همسرش به قتل مي رسيد. بعد از اين كه مرد مقصر

شناخته شد، حكم اعدام و قصاص او بدان مشروط گرديد كه خانواده مقتول نصف ديه را بپردازند. اين امر بدان معنا است كه طبق احكام قرآن و اسلام ديه زن نصف ديه مرد است. با توجّه به اين كه خيلي علاقه مند بودم در باره دليل اين حكم اسلامي به جوابي قانع كننده دست يابم، به تفسير نمونه روي آوردم و نهايتاً به اين جواب رسيدم: چون مردان در خانواده غالباً عضو مؤثر اقتصادي اند و مخارج خانواده را متحمل مي شوند و بافعاليت هاي اقتصادي خود چرخ زندگي خانواده را به گردش در مي آورند، اگر اين تفاوت مراعات نشود، خسارتي بي دليل به بازماندگان مرد مقتول و فرزندان بي گناهش وارد مي شود. بنابراين، اسلام با قانون پرداخت نصف مبلغ در مورد قصاص مرد حقوق همه افراد را رعايت كرده و از خلأ اقتصادي و ضربه نابخشودني به يك خانواده جلوگيري كرده است. حال سؤال بنده اين جا است، با توجّه به اين كه امروزه به دلايل مختلف زنان در خيلي مواقع همپاي مردان به اقتصاد خانواده كمك مي كنند و چرخ هاي اقتصادي خانواده را مي چرخانند، نحوه اجراي اين قانون چگونه است؟

پاسخ

براي روشن شدن برخي از ابعاد مسأله توجه به نكات زير سودمند مي نمايد:

1. اسلام نظامي جامع و به هم پيوسته دارد كه نظام حقوقي بخشي از آن است. فقه اسلامي زواياي گوناگون زندگي انسان را از پيش از ولادت تا پس از مرگ مورد توجّه قرار داده است. بنابراين، بايد تمام زوايا و مسائل ريز را در نگاه كلان و در راستاي آن برنامه كلي لحاظ كرد. پس تكيه به برخي نكات ريز و نگاه استقلالي به آن، بدون توجه به پيكره

كلي و برنامه كلان، نتيجه مطلوب نمي دهد؛ براي مثال، امروزه كشورهاي پيشرفته بر اساس نظام مالياتي خاص اداره مي شوند. كشور آلمان نظام اقتصادي خود را بر 16درصد ماليات در تمام معاملات استوار ساخته است. اگر كسي به پرداخت ماليات 16درصدي در مقابل خريد يك كبريت اعتراض داشته باشد، اين اعتراض بدون در نظر گرفتن برنامه كلان آن كشور كه نظام اقتصادي خود را بر اساس آن استوار داشته، صورت گرفته است.

پس از آن جا كه قانون به طور كلي وضع مي شود، قانون گذار مصلحت عمومي را رعايت مي كند و موارد استثنايي و تبصره اي سبب نقض حكم كلي نمي شود.

2. در حقوق اسلامي وظايفي خاص به عهده زن و مرد نهاده شده است كه تخلف ناپذير است؛ براي مثال نفقه و خرجي همسر، تهيه مسكن، خوراك، لباس، پرداخت مهريه به عهده مرد گذاشته شده است. اگر زني خود از منبع اقتصادي مستقل و موقعيت شغلي عالي برخوردار باشد، اشكال ندارد؛ ولي از نظر شرع، وظيفه پرداخت مخارج خانه و هزينه مسكن به عهده او نيست و شوهر نمي تواند وي را به پرداخت كمك هزينه خانه و زندگي مجبور سازد. البتّه اگر زن با رضايت خاطر و تمايل دروني شوهر را در اداره بهتر خانه ياري دهد، مسأله اي ديگر است؛ ولي اين وظيفه شرعاً به عهده مرد نهاده شده است.

3. ديه مالي است كه در برابر آسيبي كه به انسان وارد شده است، گرفته مي شود.1 مقدار آن به ارزش شخص آسيب ديده ارتباط ندارد. بنابراين، كسي نمي تواند بگويد چون ديه زن نصف ديه مرد است، زن نصف مرد ارزش دارد. عظمت و ارزش انسان به صفات و

كسب مراتب علمي و عملي وابسته است و در اين جهت مرد و زن يكسانند. قرآن مجيد مي فرمايد:

«پس پروردگارشان دعاي آنان را اجابت كرد [و فرمود] من عمل هيچ صاحب عملي از شما را، از مرد يا زن كه همه از يكديگرند، تباه نمي كنم.»2

«هر كس از مرد يا زن كار شايسته كند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگي پاكيزه اي حيات [حقيقي بخشيم و مسلماً به آنان بهتر از آنچه انجام مي دادند، پاداش خواهيم داد.»3

«و كساني كه كارهاي شايسته كنند مرد باشند يا زن، در حالي كه مؤمن باشند، آنان داخل بهشت مي شوند، و به قدر گودي پشت هسته خرمايي مورد ستم قرار نمي گيرند.»4

«هر كه بدي كند، جز به مانند آن كيفر نمي يابد و هر كه كار شايسته كند مرد باشد يا زن در حالي كه ايمان داشته باشد، آنان داخل بهشت مي شوند و در آن جا بي حساب روزي مي يابند.»5

بنابراين، ارزش انسان به انسانيت او و نائل شدن وي به مراتب والاي قرب الاهي است. در اين جهت جنسيت نقشي ندارد؛ زن و مرد يكسانند و چه بسا زنان از استعداد بهتري برخوردار باشند.

ديه به معناي قيمت نهادن شخص و شخصيت نيست. بدين سبب، اگر يكي از شخصيت هاي بزرگ علمي يا سياسي كشور در جريان يك قتل غير عمد كشته شود، ديه اش با ديه كارگر ساده اي كه اين گونه جان باخته، برابر است. كسي نمي تواند بگويد چون فقدان آن شخصيت خلأ بزرگي در جامعه ايجاد مي كند، ديه اش بيش تر است! چنان كه قتل عمد گناهي بسيار بزرگ است و در اين زمينه زن و مرد تفاوت ندارند. قرآن كريم مي فرمايد:

«هر كس كسي را -جز به قصاص قتل يا [به كيفر] فسادي در زمين- بكشد، چنان است كه گويا همه مردم را كشته باشد.»{M6

4. اين كه گفته مي شود سهم زن در ديه نصف سهم مرد است، در همه جا نيست. ديه زن در كم تر از ثلث با مرد يكسان است؛ يعني ديه زن تا به ثلث ديه كامل نرسيده باشد، با ديه مرد برابر است؛7 چنان كه اين مسأله در ارث نيز مطرح است. در آن جا هم در مواردي سهم زن با مرد تفاوت ندارد.

5. اسلام مسؤوليت اداره اقتصادي خانواده را به عهده مرد قرار داده است و زن از اين مسؤوليت معاف است. با توجّه به اين كه ديه براي غرامت و جبران بخشي از خلأ ايجاد شده در خانواده آسيب ديده است، و از نظر اقتصادي نقش اصلي و كليدي به عهده مرد نهاده شده، اين ديه در مرد به طور كامل گرفته مي شود.

ممكن است گفته شود، در مواردي كه زن نقش اول اقتصادي را ايفا مي كند، حكم مسأله چه خواهد بود؟ پاسخ آن است كه قانون به نحو عام وضع و اجرا مي شود، و موارد استثنايي كه زن نقش عمده اقتصادي را به عهده گرفته است، سبب نمي شود اصل قانون ملغا گردد يا استثنا پذيرد. البتّه حتّي در اين فرض نيز مسؤوليت اقتصادي خانواده به عهده مرد است و مرد نمي تواند از اين مسؤوليت شانه خالي كند.

6. حكم به نقص ديه زن به معناي كم تر بودن حق زندگي و سلامتي زن نيست. اين قانون با توجّه به ديدگاه اقتصادي اسلام و مسؤوليت هاي مرد و زن كه مرد را عامل اول اقتصادي

مي داند، وضع شده است. حق زندگي در زن و مرد يكسان است. بدين سبب، اگر مردي زني را بكشد، مي توان قاتل را با پرداخت نيم ديه قصاص كرد و شارع وليّ دم را به پذيرش نصف ديه و صرف نظر از قصاص نفس مجبور نمي سازد. اين بدان معنا است كه در ديه مسأله به حق زندگي و سلامت باز نمي گردد و پيامدهاي اقتصادي لحاظ شده است. مرد، با توجّه به خصوصيات طبيعي اش قوي تر و در بُعد اقتصادي ظاهرتر است؛ و در صورت عدم، خلأ وجودش بيش تر احساس مي شود؛ وگرنه زن و مرد هر دو انسانند و از حق زندگي و سلامتي يكسان برخوردارند.8

7. با اجراي قوانين اسلام در همه ابعاد، تعادلي كامل ميان زن و مرد ايجاد مي شود؛ زيرا از يك طرف مرد دو برابر سهم زن ارث مي برد؛ ولي وظيفه اداره اقتصادي و پرداخت هزينه هاي جاري خانه (خوراك، پوشاك و مسكن) بر دوش او است؛ زن سهم خويش را براي خود نگاه مي دارد و در موارد دلخواهش مصرف مي كند، بي آن كه مسؤوليتي خاص بر دوش داشته باشد. در نتيجه گاه سهم مصرف اختصاصي زن از سهم مصرف اختصاصي مرد بيش تر مي گردد.

با توجّه به اين ديد جامع، تعادلي كامل در نظام خانواده ايجاد مي شود. زن با ديد عاطفي خود، بر اساس ملاحظه مسائل اخلاقي، گاه در جهت حلّ مشكلات اقتصادي خانواده گام بر مي دارد؛ ولي شرعاً در اين مورد وظيفه اي ندارد.

8. مسأله تنصيف ديه زن از ديرباز در كتب فقهي مطرح شده است. شيخ طوسي پس از ذكر مسأله، آن را نظر تمام فقيهان 9 شيعه و سني جز دو تن از علماي اهل

سنّت معرفي مي كند و دليل خود را اجماع و برخي روايات مي داند.9 10 - دليل عمده در مسأله رواياتي است كه در اين زمينه وارد شده است. عبداللّه بن مسكان از امام صادق(ع) چنين نقل مي كند: دية المرأة نصف دية الرجل؛ 11 ديه زن نصف ديه مرد است.

اهل سنّت نيز از رسول خدا(ص) چنين نقل كرده اند: دية المراة علي النصف من دية الرجل ؛12 ديه زن نيمي از ديه مرد است. معاذ هم مثل اين روايت را نقل كرده است.13 اين مطلب از حضرت اميرالمؤمنين علي(ع)، عمر، ابن عباس، زيد بن ثابت نيز نقل شده است.14

سخن را با روايتي كه در بردارنده اصل و حكمت حكم و پرورش دهنده روح تعبد است، به پايان بريم. ابان بن تغلب مي گويد: به امام جعفر صادق(ع) عرضه داشتم، درباره مردي كه يك انگشت زني را قطع كرده، چه مي فرماييد؟ ديه آن چقدر است؟ فرمود: ده شتر. گفتم: اگر دو انگشت را قطع كرد؟ فرمود: بيست شتر. گفتم: اگر سه انگشت را قطع كند، چه؟ فرمود: سي شتر. گفتم: اگر چهار انگشت او را قطع كند؟ فرمود: بيست شتر. گفتم: سبحان اللّه، سه انگشت را قطع مي كند، ديه اش سي شتر است و چهار انگشت را قطع مي كند، ديه اش بيست شتر؟! ما اين سخن را در عراق مي شنيديم، از گوينده اش بيزاري مي جستيم و آن را به شيطان نسبت مي داديم. حضرت فرمود: آرام؛ اي ابان، اين حكم رسول خدا-صلي اللّه عليه واله- است كه ديه زن و مرد تا ثلث يكي است و اگر به حد ثلث رسيد، نصف مي گردد. اي ابان، تو خواستي با قياس با من سخن

گويي. چنانچه سنّت قياس شود، دين از بين مي رود.15

-------------------------

پي نوشت:

1. ر.ك: رياض المسائل، چاپ قديم، ج 2، ص 528.

2. «فَاستَجابَ لَهُم رَبُّهُم أَنِّي لا أُضِيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنكُم مِن ذَكَرٍ أَو أُنثي بَعضُكُم مِن بَعضٍ». آل عمران(3): 195.

3. «مَن عَمِلَ صالِحاً مِن ذَكَرٍ أَو أُنثي وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَلَنُحيِيَنَّهُ حَيوةً طَيِّبَةً وَ لَنَجزِيَنَّهُم أَجرَهُم بِأَحسَنِ ما كانُوا يَعمَلُونَ». النحل(16): 97.

4. «وَ مَن يَعمَل مِنَ الصّالِحاتِ مِن ذَكَرٍ أَو أُنثي وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَأُولئِكَ يَدخُلُونَ الجَنَّةَ وَ لا يُظلَمُونَ نَقِيراً». النساء(4): 124.

5. «مَن عَمِلَ سَيِّئَةً فَلا يُجزي إِلاّ مِثلَها وَ مَن عَمِلَ صالِحاً مِن ذَكَرٍ أَو أُنثي وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَأُولئِكَ يَدخُلُونَ الجَنَّةَ يُرزَقُونَ فِيها بِغَيرِ حِسابٍ». غافر(40): 40.

6. «مَن قَتَلَ نَفساً بِغَيرِ نَفسٍ أَو فَسادٍ فِي الأَرضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمِيعاً وَ مَن أَحياها فَكَأَنَّما أَحيَا النّاسَ جَمِيعاً». مائده (5): 32.

7. النهاية، شيخ طوسي؛ قواعد الاحكام، علامه حلي، ج 3، ص 594؛ ايضاح الفوائد، فخرالحققين، ج 4، ص 571؛ مجمع الفائدة و البرهان، محقق اردبيلي، ج 13، ص 452؛ موطأ مالك، ج 2، ص 854.

8. القضاء في الفقه الاسلامي، ص 73.

9. ر.ك: احكام القرآن، احمد بن علي الجصاص، ج 2، ص 238؛ المبسوط، شمس الدين السرخسي، ج 26، ص 79؛ الهداية، ابوالخطاب الكلوذاني، ج 8، ص 306.

10. الخلاف ج 5، ص 254. مؤلف جامع الخلاف و الوفاق نيز چنان ادّعا كرده است كه اين مسأله مورد اتّفاق است و جز آن دو تن (ابن عليه و اصم) مخالفي ندارد. شافعي، نووي، ابن منذر و ابن عبدالبر نيز ادعاي اجماع كرده اند و نووي سخن شيخ طوسي را باز گفته

است. ابن قدامه، پس از نقل ادعاي اجماع در اين مسأله به مخالفت آن دو تن اشاره كرده، مي گويد اين قول نادر است و با اجماع صحابه و سنّت پيامبر(ص) مخالفت دارد. (جامع الخلاف و الوفاق، علي بن محمد قمي، ص 564؛ كتاب الام، ج 6، ص 114؛ المجموع، محيي الدين النووي، ج 19، ص 54؛ المغني، ج 9، ص 529 و 531).

11. وسائل الشيعه، حر عاملي، ج 29، ص 205.

12. ر.ك: البحر الزخار، ج 6، ص 286.

13. ر.ك: السنن الكبري، ابوبكر احمد بن الحسين البيهقي، ج 8، ص 9؛ نيل الاوطار، ج 7، ص 225.

14. ر.ك: السنن الكبري، ج 8، ص 95 نصب الراية، ابومحمد الزيلعي، ج 4، ص 362.

15. الكافي، شيخ كليني، ج 7، ص 300.

با توجه به آيه لا اكراه في الدين چرا مرتد را اعدام مي كنند؟

پرسش

با توجه به آيه لا اكراه في الدين چرا مرتد را اعدام مي كنند؟

پاسخ

شناخت معناي دقيق لا اكراه في الدين ، منوط به نگرشي جامع به آيات قرآن و مجموعه معارف آن است. مسلم است كه در اسلام، احكام اجباري فراواني وجود دارد؛ مانند «حدود» و قوانين اجتماعي. اين محدوده نيز، مشتمل بر احكام اكراهي فراواني است. مسلما كساني كه حد بر آنان جاري مي شود، راضي به آن نيستند و... . ازاين رو بايد در فهم ابتدايي از جمله لا اكراه في الدين تجديد نظر كرد.

معناي ظاهري اين آيه آن است كه اصل پذيرش دين، قابل اكراه و اجبار نيست؛ يعني، نمي توان كسي را به زور به پذيرش آييني وادار نمود و يا عقيده اي را از او سلب كرد. بنابراين «عقيده» قابل تحميل نيست؛ ولي اين محدوده غير از محدوده احكام است. توضيح اين كه: كليه نظام هاي فكري، براي خود نظامي اجتماعي را نيز طراحي مي كنند. در نظام هاي اجتماعي، اكراه و اجبار از ابزارهاي پيش بيني شده در كليه نظام ها است؛ يعني، در هر نظامي درمقوله هاي اجتماعي و حقوقي آن، جبر قانوني وجود دارد و بدون آن، جامعه قابل اداره و كنترل نيست. نظام هاي قضايي و نيروهاي انتظامي در همه نظام ها، امري مقبول و معقول هستند. بنابراين بايستي محدوده عقيده را از محدوده عمل و حقوق جدا كرد. در حيطه «عقيده» اجبار راهي ندارد؛ ولي در حيطه عمل، جبر و اكراه هم لازم است و هم قابل قبول.

اسلام نيز در محدوده تبليغ خود، هيچ جبري را براي پذيرش عقيده اي قرار نداده است. دعوت اسلام بر اساس بينش و بصيرت است؛ چنان كه قرآن فرموده است: اي

رسول ما! به مردم بگو راه من اين است كه خلق را با بينايي و بصيرت به خدا بخوانم{M، (يوسف، آيه 108)؛ آن گاه كه فرد پذيراي اسلام شد، در اين صورت يك سري از احكام اجتماعي آن، از جمله حكم مرتد را نيز بايد پذيرا شود. در اينجا اشاره به سابقهتاريخي اين موضوع نيز بي فايده نيست.

در صدر اسلام خصوصا پس از پيروزي هاي درخشان آن، مردم گروه گروه اسلام مي آوردند. طبيعي است كه همه اين افراد، از روي تحقيق كامل به اسلام نمي گرويدند؛ بلكه بسياري از آنها به خاطر عظمت اسلام و پيشرفت آن و حتي به خاطر حفظ منافع خود، اظهار اسلام مي كردند.

در اين بين عده اي نيز به خاطر ضربه زدن به اسلام و عقايد مردم، تظاهر به مسلماني مي كردند. آنان مي گفتند: «... به دين و كتابي كه براي مسلمانان نازل شده - اول روز - ايمان آوريد و آخر روز كافر شويد، شايد بدين حيله آنها نيز از اسلام بازگردند»، (آل عمران، آيه 72).

اسلام به جهت آن كه فرصت طلبان و نيرنگ بازان، نتوانند خود را به رنگ اسلام درآورند و پس از مدتي با خروج از اسلام، جنگ رواني عليه آن به راه بيندازند، حكم اعدام مرتد را وضع نمود تا اگر كسي مي خواهد به دين وارد شود، با تحقيق وارد شود و نيز كسي نتواند با برنامه ريزي عليه مسلمانان، جنگ تبليغاتي و تخريب عقيده به راه بيندازد.

مسأله ديگري كه بايد مورد توجه باشد آن كه: بسياري از مردم به جهت فطرت پاك توحيدي خود، دين را مي پذيرند. اينان نيز داراي حق و حقوقي در حراست از عقيده خويش هستند. همه مردم كه

نمي توانند ابن سينا و ملا صدرا باشند. بسياري از آنان با ادله اي ساده و فطري، به دين رو كرده و آمال خود را در آن مي بينند.

حال اگر بنا باشد اين دين ساده و فطري، مورد حمله مجادله گران قرار گيرد و هر روز به صورتي القاي شك و ترديد شود، اين طيف قادر نخواهند بود از عقيده حق خويش دفاع كنند. پس بايستي براي حراست از آرمان اين گروه - كه علي رغم پيمودن راه حق، در دفاع از آن چندان كارآمد نيستند - برنامه اي انديشيده شود از جمله برنامه هاي اسلام در اين زمينه، جلوگيري از سوء استفاده مرتدان است.

هم چنين بايد دانست كه اگر شخص تنها در نزد خود مرتد شود و آن را اعلام نكند، كسي نمي تواند متعرض او شود؛ بلكه مرتدي مستحق مرگ است كه ارتداد خويش را اعلام مي كند و ارتداد او به همين دليل نزد قاضي اثبات مي گردد. و نكته آخر آن كه حكم اعدام مرتد، تنها براي مردان است و اگر او نيز قبل از ثبوت ارتداد در نزد قاضي توبه كند، اعدام نمي شود.

وظيفه انسان هنگام ديدن زن و مردي در حال زنا چيست ؟

پرسش

وظيفه انسان هنگام ديدن زن و مردي در حال زنا چيست ؟

پاسخ

وظيفه شما در اين مورد نهي از منكر است؛ ولي وظيفه نداريد به دادگاه اطلاع دهيد؛ زيرا در صورت عدم تكميل شهود حد قذف بر شما جاري خواهد شد.

يكي از مسائلي كه مورد انتقاد قرار گرفته، قصاص مشروط مرد در قبال قتل زن است. سؤال اين است كه چرا اگر مردي، زني را به قتل رساند، اولياي مقتول بايد مازاد ديه را بپردازند تا بتوانند قاتل را قصاص نمايند؟

پرسش

يكي از مسائلي كه مورد انتقاد قرار گرفته، قصاص مشروط مرد در قبال قتل زن است. سؤال اين است كه چرا اگر مردي، زني را به قتل رساند، اولياي مقتول بايد مازاد ديه را بپردازند تا بتوانند قاتل را قصاص نمايند؟

پاسخ(قسمت اول)

احكام اسلام در مورد خانواده و روابط دروني آن را بايد در مجموعه احكام ملاحظه نمود نه در يك زاويه و يك بعد آن. مثلا در اسلام حق ولايت و سرپرستي بر دوش مرد گذاشته شده؛ چون حق نفقه و تا مين هزينه نيز بر دوش او نهاده شده است. ثانياً گرچه از جنبه برخي حقوق مرد داراي امتيازاتي است ولي از نظر روحي و رواني فرزند وابستگي شديدي به مادر دارد به گونه اي كه نوعا فرزندان در كنار مادر مي مانند و روابط خود را با او حفظ مي كنند. ثالثا سفارش هايي كه در مورد مادر و حفظ حرمت و رعايت او شده است قابل مقايسه با آنچه در مورد پدر آمده است نيست. رابعاً مساله نزاع بر سر سرپرستي فرزند بالاخره بايد به نوعي حل شود يا بايد فرزند را در اختيار مادر گذاشت و يا در اختيار پدر؛ چون بر فرض جدايي راهي جز اين نيست كه در اختيار يك نفر باشد. در اين بين اسلام در مقاطع خاصي فرزند را تحت حضانت مادر و در ديگر موارد او را تحت سرپرستي پدر دانسته است. گرچه در مواردي اين موضوع ممكن است موجب رنجش مادر گردد ولي از سوي ديگر او را آزاد نموده تا بتواند راه زندگي خود را انتخاب كند و مјϠنيز نتواند از مسو وليت خود شانه خالي نمايد.

در حكم «نگه داري

بچه توسط پدر»، هيچ مشكل عقلي وجود ندارد؛ بلكه مصلحت هاي مهمي نيز در نظر گرفته شده است. اسلام حق نگه داري دختر را تا هفت سالگي و پسر را تا دو سالگي به مادر داده است؛ يعني، اگر مادر مايل باشد مي تواند پسر يا دختر خود را تا اين سن ها (با پرداخت هزينه آن توسط مرد) نگه داري كند و بعد از آن متوقف بر توافق طرفين است. در اين حكم هم مراعات مسائل تربيتي و عاطفي شده است؛ چرا كه اوج نياز عاطفي به محبت مادر در اين سن ها است و هم مراعات مصحلت زن؛ چرا كه اگر نگه داري بچه ها هميشه بر عهده زن مي بود، در تشكيل زندگي و ازدواج مجدد وي مشكلات فراواني ايجاد مي گشت و مسلماً صلاح يك زن نيست كه با اولين شكست در زندگي خود، براي هميشه از داشتن يك زندگي گرم و پُرمحبت محروم بماند و متحمل سختي ها و دشواري هاي فراوان گردد. انتساب فرزند به پدر و مادر از نظر شرعي يكسان است چنانكه قرآن مجيد فرزندان حضرت زهرا(س) را به پيامبر منسوب مي نمايد. با آنكه اين انتساب از طرف مادر است (آيه مباهله و ابنانا و ابناكم). همچنين عيسي(ع) را فرزند ابراهيم(ع) مي داند حال آنكه انتساب او از طريق مادر است. بنابراين انتساب به هر دو يكسان است گرچه رسم امروزه جامعه و اعتبارات فعلي آن است كه فاميل را از پدر مي گيرند.

قصاص قاتل زن

پرسش 62. يكي از مسائلي كه مورد انتقاد قرار گرفته، قصاص مشروط مرد در قبال قتل زن است. سؤال اين است كه چرا اگر مردي، زني را به قتل رساند، اولياي مقتول بايد مازاد ديه

را بپردازند تا بتوانند قاتل را قصاص نمايند؟

قانون مجازات اسلامي در دو ماده، حق مشروط «قصاص» براي زن را بيان نموده است:

در فصل مربوط به قتل عمد ماده 209 چنين آمده است: «هر گاه مرد مسلماني عمداً زن مسلماني را بكشد، محكوم به قصاص است ليكن بايد ولي زن قبل از قصاص قاتل نصف ديه مرد را به او بپردازد».

و نيز در فصل كيفيت استيفاء قصاص - ماده 256 آمده: «هرگاه مردي زني را به قتل رساند ولي دم، حق قصاص قاتل را با پرداخت نصف ديه دارد و در صورت رضايت قاتل مي تواند به مقدار ديه يا كمتر يا بيشتر از آن مصالحه نمايد».

برخي از نويسندگان حقوقي، اين دو مورد را از مصاديق نابرابري حقوقي در قانون مجازات اسلامي دانسته اند. با صرف نظر از مباني حقوقي، در نگاه سطحي و ابتدايي تساوي حق قصاص زن و مرد، به مذاق ما نيز ممكن است ناخوشايند آيد، ولي از جهت مباني، غيرقابل پذيرش است و اين هرگز به معناي كم انگاشتن شخصيت زن نيست. بيش از ده روايت در وسايل الشيعه نقل شده كه به روشني بر اين حكم دلالت مي كند. ر.ك: وسائل الشيعه، ج 19، ابواب القصاص في النفس، باب 33، ح: 1، 2، 3، 5، 14 و .... همچنين. فقيهان اماميه نيز به اين حكم تصريح كرده اند، از جمله امام خميني(ره) در تحرير فرموده است: «مرد آزاد در مقابل مرد آزاد قصاص مي شود و؛ بلكه در برابر زن آزاد نيز كشته مي شود ولي مشروط به رد فاضل ديه مي باشد كه عبارت است از نصف ديه مرد آزاد» تحريرالوسيله، ج 2، ص 519..

حال آيا

مي توان به طور قاطع پاسخ گفت كه چرا شريعت، داراي چنين حكمي است؟ آيا تفاوت بدين معناست كه ارزش زن، كمتر از مرد تلقي شده و يا جهت ديگري دارد؟ از آنجا كه قطعاً زن و مرد در انسانيت و منزلت و شخصيت انساني و معيارهاي فضيلت، مساوي اند و اين باور را مي توان از آيات و روايات فراوان مستفاد نمود، ترديدي باقي نمي ماند كه اين تفاوت ها ناشي از كم ارزش دانستن زن نيست، بلكه جهت و حكمت ديگري دارد. با انديشه در اين احكام مي توان حكمت و فلسفه آنها را تا حدودي دريافت. اما در مورد حكمت تفاوت ديه زن و مرد مي توان گفت: به دليل وظيفه مهمي كه به طور معمول مردان در اقتصاد خانواده و اداره آن برعهده دارند، خسارتي كه با فقدان يك مرد متوجه خانواده شود، غالباً بيشتر از خسارتي است كه با فقدان يك زن پيش مي آيد. بنابراين در مواردي كه مردي در برابر زني قصاص مي شود با پرداخت نيمي از ديه قاتل به خانواده او خسارتي كه از ناحيه عدم حضور مرد متوجه آنها مي شود جبران مي گردد. حكم پرداخت ديه به بازماندگان قاتلي كه به جرم كشتن زني اعدام شده است از حقوق اولياي قاتل به حساب مي آيد. در اينجا تنها جايگاه اقتصادي و توليدي قاتل و مقتول در نظر گرفته شده است و ارزش انساني آنها به هيچ وجه مورد معامله قرار نگرفته است. اگر مردي كه مسؤوليت اقتصادي جمعي را به عهده دارد، زني را به قتل رسانده كه مسؤوليتي نداشته و دو جايگاه اقتصادي مخالف داشته اند، نمي توان بدون در نظر گرفتن حقوق و زندگي

اعضاي خانواده اش او را اعدام كرد. با قصاص قاتل و پرداخت نصف ديه به اولياي آن، حق اولياي مقتول و بازماندگان قاتل، هر دو تأمين مي شود. پرداخت ديه به بازماندگان قاتل به مفهوم تفاوت انساني و ارزشي قاتل و مقتول نيست. زيرا كه در اين حكم، اولياي مقتول و حق آنها در يك سوي قضيه قرار دارد و بازماندگان و افراد تحت تكفل قاتل در سوي ديگر قضيه هستند و آن افراد گناهي نكرده اند و نبايد از نظر مالي مجازات شوند.

با مراجعه به روايات و فتاواي فقها مي توان همين نكته را فهميد كه دريافت نصف ديه قاتل از سوي اولياي زن مقتول، از حقوق بازماندگان قاتل - اعم از زن و مرد - است نه از حقوق قاتل تا دليل برتري ارزش و شخصيت او باشد. قريب به اتفاق فقها پرداخت ديه به قاتل را قبول ندارند، بلكه فقهاي بزرگي چون شيخ مفيد و شيخ طوسي و بسياري از فقهاي ديگر تصريح كرده اند كه نصف ديه را به ورثه قاتل بدهند نه به خود قاتل. بنابراين در اينجا تقابل بين مرد و زن به تنهايي نيست تا بگوييم نسبت به حقوق و شخصيت زنان ستم شده است. و نيز ديه، علامت ارزش انساني يا درجه قرب به خداوند نمي باشد. مسلماً اين تحليل كه بر مبناي اقتصادي تحليل شده، برداشتي عقلي است و تنها مي توان آن را حكمت حكم دانست و نه علت آن. بنابراين نمي تواند مبناي توسعه، تضييق و يا تغيير احكام قصاص و ديات گردد. تا با تغيير شرايط اجتماعي و خانوادگي زنان، احكام تغيير يابند.

زن و ديه متفاوت

ديه در اسلام بر

معيار ارزش معنوي انسان مقتول نيست.؛ بلكه يك دستور خاصي است كه ناظر به مرتبه جسم و بدن انسان مي باشد. دليل اين ادعا با توجه به آيات و روايات به خوبي قابل فهم است. اسلام در بسياري از موارد بين افرادي كه داراي اختلاف درجه علمي يا عملي اند اعم از زن و مرد، تساوي را نفي مي كند و در عين حال ديه آنها را مساوي مي داند. مثلا درباره تفاوت عالم و جاهل زمر (39)، آيه 9. مجاهد قائم و غيرمجاهد قائم نساء (4)، آيه 95. مؤمنين قبل از فتح مكه با كساني كه بعد از فتح مكه اسلام آوردند حديد (57)، آيه 10. آيات قرآن صريحاً به آن اشاره مي كند. قرآن كريم با تصريح به عدم تساوي ارزش هاي الهي افراد يادشده و با اصرار بر تفاوت معنوي آنان تصريح به تساوي آنان در قصاص و ديه دارد و در اين باره راجع به تساوي همگان چنين مي فرمايد: «وكتبنا عليهم فيها ان النفس بالنفس و العين بالعين و الأنف بالأنف و الأذن بالأذن و السن بالسن و الجروح قصاص فمن تصدق به فهو كفاره له» مائده (5)، آيه 45.

«و مقرر كرديم بر ايشان كه جان در مقابل جان و چشم در برابر چشم و بيني در برابر بيني و گوش در برابر گوش و دندǙƠدر برابر دندان مي باشد و زخم ها به همان ترتيب قصاص دارند و هر كه آن را ببخشد پس كفاره (گناهان) او خواهد بود».

يعني هر انساني اعم از زن و مرد در قبال انسان ديگر خواه زن و مرد قصاص مي شود چه اينكه قصاص اجزا و جراحت ها نيز مساوي

است، ليكن همين عموم يا اطلاق در آيه ديگر تقييد و تخصيص مي پذيرد زيرا خداوند در آيه ديگر چنين فرمود: «يا ايها الذين آمنو كتب عليكم القصاص في القتلي الحر بالحر و العبد بالعبد و الأنثي بالأنثي» بقره (2)، آيه 178. «اي كساني كه ايمان آورده ايد! درباره كشتگان، بر شما قصاص مقرر شده: آزاد عوض آزاد و بنده عوض بنده و زن عوض زن».

آيت الله جوادي آملي در توضيح دو آيه شريفه مزبور مطلبي دارد: «با اين آيه عموم يا اطلاق آيه قبلي تخصيص يا تقييد مي پذيرد، يعني زن در قبال زن قصاص مي شود نه مرد و حكم ديه هم در اسلام با تفاوت بين زن و مرد تدوين شد. اما از جهت ارزش هاي معنوي ممكن است زني بيش از مرد مقرب نزد خدا باشد، بنابراين تساوي ديه عالم و جاهل نه از ارج و منزلت عالم مي كاهد و نه بر مقام جاهل مي افزايد و نيز تفاوت ديه مرد و زن نه بر منزلت مرد مي افزايد و نه از مقام زن مي كاهد، زيرا برخي از تفاوت هاي مادي و مالي هيچگونه ارتباطي به مقام هاي معنوي ندارد، و هيچ تلازم عقلي يا نقلي بين ديه و كمال معنوي وجود ندارد تا هر اندازه ديه بيشتر شود، قداست روح مقتول و تقرب وي نزد خدا افزون تر باشد چون حكم كلامي قتل ناظر به ارزش معنوي انسان مقتول است لذا قتل عمدي مرد يا زن مؤمن از جهت بحث هاي كلامي يكسان است يعني اگر قتل عمدي مؤمن عذاب ابد يا دراز مدت را به دنبال دارد هرگز فرقي بين آنكه مؤمن مقتول

عمدي زن بايد يا مرد وجود ندارد، چه اينكه از جهت لزوم كفاره هيچ فرقي بين قتل زن و مرد نيست يعني در قتل عمدي كفاره جمع بين آزاد كردن برده و روزه شصت روز و اطعام شصت مسكين واجب است و در قتل غيرعمد كفاره به نحو ترتيب نه به نحو جمع و نه به طور تخيير، واجب مي شود و از اين لحاظ فقهي نيز فرقي بين قتل زن و مرد نيست» ر.ك: آيت الله جوادي آملي، زن در آينه جمال و جلال، ص 356..

پاسخ(قسمت دوم)

زن و قصاص اعضا و جراحات

در زمينه قصاص اعضا و جراحات قول مشهور فقهاي اماميه اين است كه تا زماني كه ديه عضو و يا جراحات به يك سوم ديه كامل مرد نرسيده است، زن و مرد به طور مساوي در برابر يكديگر قصاص مي شوند، اما زماني كه ديه به يك سوم و يا بالاتر از آن رسيد، مرد به شرطي در برابر صدماتي كه به يك زن وارد ساخته قصاص شود كه زن نصف ديه صدمه وارد شده به خود را به او پرداخت كند. اكثر فقهاي شيعه از جمله شيخ مفيد ر.ك: ينابيع الفقهيه، ج 24، ص 70. و نيز شيخ طوسي در كتاب النهايه، ابن ادريس در كتاب سرائر، علامه حلي در كتاب مختلف الشيعه و محقق حلي همان، ج 25، ص 434. به آن تصريح نموده اند. شيخ مفيد در كتاب المقنعه در باب ديه قتل مي گويد: «هنگامي كه مردي از روي عمد زني را به قتل مي رساند اگر بستگان زن دريافت ديه را انتخاب كنند و قاتل نيز بدان رضايت دهد بر او لازم

است كه پنجاه شتر به آنها بپردازد ... زيرا ديه زن نصف مرد است». ر.ك: ينابيع الفقهيه، ج 24، ص 38. ايشان در ادامه كتاب مزبور در زمينه ديه اعضا و جوارح مي گويد: «در ديه اعضا و جوارح تا زماني كه ديه به يك سوم برسد، زن با مرد برابر است و زماني كه ديه به اين حد رسيد، ديه زن نصف ديه مرد مي شود. ر.ك: ينابيع الفقهيه، ج 24، ص 56.

حكمت تفاوت ديه زن و مرد

با بررسي دلايل و شواهدي كه در اين مسئله وجود دارد، جاي هيچ شك و ترديدي نسبت به اينكه تفاوت ديه زن و مرد از احكام قطعي و مسلم اسلام و مورد اتفاق همه مذاهب اسلامي است باقي نمي ماند. اما اين پرسش همچنان براي بسياري مطرح است كه: چرا شارع مقدس ديه زن را نصف ديه مرد قرار داده است؟ بايد ديد آيا مي توان پاسخي براي آن يافت در ابتدا بايد گفت كه پرسش از چرايي تفاوت ديه زن و مرد، پرسش جديدي نيست و در عصر امامان معصوم(ع) نيز اين پرسش مطرح بوده است. در روايت هايي كه از امامان معصوم(ع) در اين زمينه سؤال شده، محور اصلي پاسخ ها را تعبد نسبت به احكام الهي و پاي بندي به سنت رسول خدا(ص) تشكيل مي دهد. كه اين همان روح شريعت و اساس دين داري است و بدون آن اسلام و مسلماني جز ظاهري توخالي چيزي نخواهد بود.

اما تعبد و تسليم در برابر احكام شرع، منافاتي با پي جويي از حكمت و فلسفه آنها ندارد. زيرا ما معتقديم اوامر و نواهي الهي بر مصالح و مفاسد واقعي مبتني

بوده و در همه احكام شرع، منافع بندگان و دفع ضرر از آنها لحاظ شده است.

از بررسي مجموع توجيهاتي كه در اين باب از سوي انديشمندان مختلف بيان شده است مي توان به نحو اختصار به موارد ذيل اشاره نمود:

1. مگر ارزش انساني به بهاي بدني اوست تا امتياز را در ديه ها ارزيابي كنيم. آيا براي ارزيابي انسان در اسلام بايد به سراغ ديه رفت تا ما به التفاوت زن و مرد را در ديه جستجو كنيم؟ يا اينكه در آنجا كه سخن از ارتباط با ملك و وحي و امثال آنهاست، ارزش واقعي انسان را شناخت تا در نهايت ديد كه در آنجا زن نيز سهمي دارد يا نه؟ مسأله ديه صرفاً يك امر اقتصادي است و ملاك ارزيابي انسان نيست، همچنان كه در شريعت براي سگ (اگر جزء كلاب هراش نباشد) ديه تعيين شده است، براي تن انسان نيز ديه اي قائل شده است. ديه، يك حساب فقهي است و ارتباطي با اصول مذهب ندارد. مهم ترين شخصيت هاي اسلامي با ساده ترين افراد از نظر ديه يكسان هستند. ديه مرجع تقليد، ديه يك انسان متخصص، ديه يك انسان مبتكر، با ديه يك كارگر ساده در اسلام يكي است. به دليل اينكه ديه عامل تعيين ارزش نيست و تنها يك ابزار است زن در آيينه جمال و جلال، ص 418.

به بيان ديگر ديه مالي است كه در برابر آسيبي كه به انسان وارد شده است، گرفته مي شود. ر.ك: رياض المسائل، چاپ قديم، ج 2، ص 528. مقدار آن به ارزش شخص آسيب ديده ارتباط ندارد. بنابراين، كسي نمي تواند بگويد چون ديه زن نصف ديه

مرد است، زن نصف مرد ارزش دارد. عظمت و ارزش انسان به صفات و كسب مراتب علمي و عملي وابسته است و در اين جهت مرد و زن يكسانند. قرآن مجيد مي فرمايد:

«پس پروردگارشان دعاي آنان را اجابت كرد [و فرمود] من عمل هيچ صاحب عملي از شما را، از مرد يا زن كه همه از يكديگرند، تباه نمي كنم.» «فَاستَجابَ لَهُم رَبُّهُم أَنِّي لا أُضِيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنكُم مِن ذَكَرٍ أَو أُنثي بَعضُكُم مِن بَعضٍ». (آل عمران(3)، آيه 195).

«هر كس از مرد يا زن كار شايسته كند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگي پاكيزه اي حيات [حقيقي ]بخشيم و مسلماً به آنان بهتر از آنچه انجام مي دادند، پاداش خواهيم داد.» «مَن عَمِلَ صالِحاً مِن ذَكَرٍ أَو أُنثي وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَلَنُحيِيَنَّهُ حَيوةً طَيِّبَةً وَ لَنَجزِيَنَّهُم أَجرَهُم بِأَحسَنِ ما كانُوا يَعمَلُونَ». (النحل (16)، آيه 97).

«و كساني كه كارهاي شايسته كنند مرد باشند يا زن، در حالي كه مؤمن باشند، آنان داخل بهشت مي شوند، و به قدر گودي پشت هسته خرمايي مورد ستم قرار نمي گيرند.» «وَ مَن يَعمَل مِنَ الصّالِحاتِ مِن ذَكَرٍ أَو أُنثي وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَأُولئِكَ يَدخُلُونَ الجَنَّةَ وَ لا يُظلَمُونَ نَقِيراً». (النساء (4)، آيه 124).

«هر كه بدي كند، جز به مانند آن كيفر نمي يابد و هر كه كار شايسته كند مرد باشد يا زن در حالي كه ايمان داشته باشد، آنان داخل بهشت مي شوند و در آنجا بي حساب روزي مي يابند.» «مَن عَمِلَ سَيِّئَةً فَلا يُجزي إِلاّ مِثلَها وَ مَن عَمِلَ صالِحاً مِن ذَكَرٍ أَو أُنثي وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَأُولئِكَ يَدخُلُونَ الجَنَّةَ يُرزَقُونَ فِيها بِغَيرِ حِسابٍ». (غافر (40)، آيه 40).

بنابراين، ارزش انسان به انسانيت

او و نائل شدن وي به مراتب والاي قرب الهي است. در اين جهت جنسيت نقشي ندارد؛ زن و مرد يكسانند و چه بسا زنان از استعداد بهتري برخوردار باشند.

ديه به معناي قيمت نهادن شخص و شخصيت نيست. بدين سبب، اگر يكي از شخصيت هاي بزرگ علمي يا سياسي كشور در جريان يك قتل غير عمد كشته شود، ديه اش با ديه كارگر ساده اي كه اين گونه جان باخته، برابر است. كسي نمي تواند بگويد چون فقدان آن شخصيت خلأ بزرگي در جامعه ايجاد مي كند، ديه اش بيش تر است! چنان كه قتل عمد گناهي بسيار بزرگ است و در اين زمينه زن و مرد تفاوت ندارند. قرآن كريم مي فرمايد: «هر كس كسي را - جز به قصاص قتل يا [به كيفر ]فسادي در زمين - بكشد، چنان است كه گويا همه مردم را كشته باشد.» «مَن قَتَلَ نَفساً بِغَيرِ نَفسٍ أَو فَسادٍ فِي الأَرضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمِيعاً وَ مَن أَحياها فَكَأَنَّما أَحيَا النّاسَ جَمِيعاً». (مائده (5)، آيه 32).

2. از آنجا كه در مسائل اخلاقي هيچ امتيازي بين زن و مرد نيست و در مسأله ديه نيز جنبه خير بودن مطرح نيست، و؛ بلكه مربوط به جنبه بدني است، و چون مردها در مسائل اقتصادي معمولاً بيشتر از زن ها بازدهي اقتصادي دارند، ديه آنها نيز بيشتر است و اين بدان معنا نيست كه از ديد اسلام مرد ارزشمندتر از زن است؛ بلكه تنها بعد جسماني آن دو صنف لحاظ مي شود.

يكي از مراجع معاصر در درس خارج فقه خود موضوع تفاوت ديه زن و مرد را مورد توجه قرار داد كه به طور مختصر به آن اشاره كنيم. ايشان در

ضمن جواب اجمالي به اين مسأله متذكر مي شوند كه: ديه بر عكس آنچه در فارسي گفته مي شود، «خون بها» نيست. خون انسان بالاتر از اين است كه قيمتش اينها باشد؛ بلكه به تصريح قرآن، خون يك انسان برابر با خون همه انسان ها است مائده (5)، آيه 32. ديه جنبه مجازات دارد كه طرف حواسش را جمع كند و ديگر از اين اشتباهات نكند و هم جبران خسارت اقتصادي است. يعني مردي يا زني در اين خانواده از ميان رفته است، جاي او خالي است و اين خلاء، خسارت اقتصادي به آن خانواده وارد مي كند. براي پر كردن اين خسارت اقتصادي ديه داده مي شود. مكارم شيرازي، ناصر، دروس خارج فقه بحث ديات، روزنامه آموزشي پژوهشي فيضيه، شماره 18.

3. در يك جامعه مطلوب ديني كه اسلام در پي تحقق آن است، عمده فعاليت هاي اقتصادي بر دوش مرد گذاشته شده و مهم ترين وظيفه زن، اداره كانون بنيادي ترين هسته تشكيل جامعه، يعني خانواده است. بدين ترتيب آثاري كه از نظر اقتصادي بر وجود يك مرد مترتب مي شود غالباً بيش از يك زن است و از اين رو است كه تحصيل نفقه نيز بر عهده مرد گذاشته شده و بر او واجب است. بر اين اساس فقدان يك مرد از صحنه خانواده و اجتماع، از نظر اقتصادي آثار زيان بارتري بر جاي مي گذارد تا فقدان يك زن. بنابراين عدالت اقتضاء مي كند كه به هنگام ضرر اقتصادي فقدان يك مرد از محيط خانواده و اجتماع به عامل مولد بودن او از حيث اقتصادي توجه شود و بين ديه او و ديه يك زن فرق گذاشته شود. ر.ك:

شفيعي سربستاني، ابراهيم، قانون ديات و مقتضيات زمان، دفتر اول. بيان ديگر در حقوق اسلامي وظايفي خاص به عهده زن و مرد نهاده شده است كه تخلف ناپذير است؛ براي مثال نفقه و خرجي همسر، تهيه مسكن، خوراك، لباس، پرداخت مهريه به عهده مرد گذاشته شده است. اگر زني خود از منبع اقتصادي مستقل و موقعيت شغلي عالي برخوردار باشد، اشكال ندارد؛ ولي از نظر شرع، وظيفه پرداخت مخارج خانه و هزينه مسكن به عهده او نيست و شوهر نمي تواند وي را به پرداخت كمك هزينه خانه و زندگي مجبور سازد. البتّه اگر زن با رضايت خاطر و تمايل دروني شوهر را در اداره بهتر خانه ياري دهد، مسأله اي ديگر است؛ ولي اين وظيفه شرعاً به عهده مرد نهاده شده است.

4. علاوه بر آنچه گذشت بايد توجه داشت؛ اينكه ديه زن نصف ديه مرد است، زن ها بيشتر انتفاع مي برند، زيرا به طور معمول ديه زن به شوهر و بچه ها پرداخت مي شود و ديه مرد به زن و بچه هايش مي رسد و چون با از بين رفتن مرد، زن بيشتر صدمه مي بيند، لذا ديه مرد را بيشتر كرده اند تا مقداري از فشاري كه در نتيجه از دست رفتن مرد، متوجه زن مي شود جبران گردد زيبايي نژاد، محمدرضا، سلسله كلاس هاي آموزشي، دفتر تحقيقات و مطالعات زنان.

آيا در اِعمال مجازات از ديدگاه نظام قضايي اسلام تعليق و يا تأخير مجازات وجود دارد؟

پرسش

آيا در اِعمال مجازات از ديدگاه نظام قضايي اسلام تعليق و يا تأخير مجازات وجود دارد؟

پاسخ

برادر گرامي! از اين كه با ما مكاتبه نموديد سپاسگزاريم. پس از صدور حكم قطعي محكوميت، اجراي مجازات آغاز مي شود، لكن اقتضاي سياست جنايي جرم شناختي آن است كه اجراي مجازات در بعضي از موارد معلّق شود. بر اساس قوانين موضوعه جمهوري اسلامي ايران، قاضي مي تواند بر اساس مواد 25 تا 36 قانون مجازات اسلامي، تحت شرايطي اجراي تمام يا قسمتي از مجازات را تعليق نمايد. تعليق مجازات در قرآن كريم و روايات معصومين: يافت نشده است و نمي شود از آيات قرآن كريم و روايات اين مفهوم را استنباط كرد. آن چه در قانون مجازات اسلامي در خوص تعليق در جرايم تعزيري ذكر شده، مربوط به تعزيرات در مسايل جديدي است كه مبتلا به جوامع است.

نظام قضايي اسلام بر اساس آن چه از نصوص استفاده مي شود و سيره معصومان هم بر آن استوار است، تأخير اجراي مجازات بر شخصي است كه زخمي شده يا مريضي است، تا زماني كه سلامت خود را باز يابد. بعد مجازات نسبت به او به مرحله اجرا در مي آيد و يا اين كه مجازات نسبت به او با مدارا اِعمال مي شود.

مرحوم شيخ طوسي در نهايه مي فرمايد: "من وجب عليه الجلد و كان عليلاً، ترك حتي يبرأ ثم يقام عليه الحد؛1.نهاية الاحكام، شيخ طوسي، ص 701. اگر كسي كه بر او حد شلاق بايد جاري شود، مريض باشد، حدّ بر او جاري نمي شود تا اين كه سلامت خود را بيابد و بعد بر او اقامه حدّ مي شود".

وسائل الشيعه، ج 18، ص 321 و 322، باب

13 از ابواب مقدمات حدود، احاديث 4 و 5 و 7 بر اين معنا دلالت مي كنند. در يكي از اين احاديث مذكور، حضرت امير(ع) مي فرمايد: "شخصي را كه واجب الحد است، را حدّ نزنيد تا زخم هاي بدنش خوب شود" و تعبير "حتي تبرأ" در روايت ذكر شده است.2.وسائل الشيعه، ج 18، ص 321، ح 4.

نتيجه بحث اين كه تعليق در اجراي مجازات از مستندات شرعيه قابل فهم نمي باشد، ولي تأخير در اجراي مجازات را مي توان به روشني از روايات فهميد.

چرا زنان مشمول حكم اعدام و قصاص نفس نمي شوند؟

پرسش

چرا زنان مشمول حكم اعدام و قصاص نفس نمي شوند؟

پاسخ

حكم قصاص مخصوص مردان نيست، بلكه زنان نيز اگر مرتكب قتل عمدي بشوند، اولياي مقتول مي توانند درخواست حكم قصاص بكنند. اگر زني، زن يا مردي را عمداً بكشد، اولياي زن مقتول يا مرد مقتول مي توانند از قاضي درخواست قصاص بنمايند.(1)

پي نوشت ها:

1 - تحريرالوسيله، ج 2، ص 519.

متأسفانه در مدت 20 سال اخير در مورد اعدام قاچاقچيان دو نوع برخورد مشاهده مي شود، يك زمان تعدادي را ب خاطر مقداري مواد مخدر اعدام مي كردند، ولي الان مواد مخدر بيشتري را از افراد مي گيرند، ولي اعدام نمي كنند. اگر ان حكم اسلامي و قانون بود پس چرا حالا اجرا ن

پرسش

متأسفانه در مدت 20 سال اخير در مورد اعدام قاچاقچيان دو نوع برخورد مشاهده مي شود، يك زمان تعدادي را ب خاطر مقداري مواد مخدر اعدام مي كردند، ولي الان مواد مخدر بيشتري را از افراد مي گيرند، ولي اعدام نمي كنند. اگر ان حكم اسلامي و قانون بود پس چرا حالا اجرا نمي شود و اگر نبود پس چرا آنان را اعدام كردند و بچه هايشان را يتيم و بي سرپرست كردند؟

پاسخ

يكي از عواملي كه ريشه يك ملت را مي خشكاند و توان و قدرت آن را مي گيرد اعتياد به مواد مخدر است و حتما يكي از توطئه هاي دشمنان عليه اين كشور گسترش اعتياد است. نفوذ سياسي و فرهنگي و نظامي بر يك كشور با نابودي و ناتواني جوانان آن كشور به سهولت انجام مي گيرد. لذا در ابتداي انقلاب كساني كه قاچاقچي بودند و باعث معتاد كردن ديگران مي شدند به عنوان (مفسد في الارض) اعدام مي شدند و تا حدودي هم مؤثر بود، ولي در اثر ناتواني مسئولان در مبارزه با مواد مخدر گسترش چشم گيري پيدا كرده و ديگر اعدام كارآيي چنداني ندارد و اگر بخواهند اعدام كنند، تعداد زيادي را بايد اعدام كنند و اعدام زياد در منظر جهاني آثار ناشايستي براي نظام به بار مي آورد، لذا اين حكم اجرا نمي شود. اگر اجراي حكمي باعث آثار منفي در سطح جهان باشد، مصلحت اقتضا مي كند كه موقتا اجرا نشود.

چرا در بعضي از دادگاه ها افراد را قبل از اثبات جرم زنداني و محكوم مي كنند؟

پرسش

چرا در بعضي از دادگاه ها افراد را قبل از اثبات جرم زنداني و محكوم مي كنند؟

پاسخ

متأسفانه آگاهي ها در بارة احمد بن موسي بن جعفر (ع معروف به "سيد السادات و "شاه چراغ بسيار اندك است از اين رو مورخان وسيره نگاران در بارة محل وچگونگي شهادت وي اختلاف دارند. تاريخ ولادت او نيز معيّن نيست گرچه سال شهادت وي را 203ه ذكر كرده اند. مورخان نوشته انده وي در سال شهادت امام هشتم (ع ، يعني 203. به شهادت رسيده است برخي از مورخان باور دارند كه احمد بن موسي بعد از شنيدن خبر شهادت امام رضا (ع به همراه خويشاوندان به خون خواهي برادر و انتقام از مأمون خروج كرد و رو به ايران نهاد و در قم با سپاهيان مأمون جنگيد و سر انجام به خراسان و در جايي نزديك اسفراي طي جنگ بالشكريان مأمون كشته شد و همان جا دفن گرديد، كه بعداً زيارتگاه شد. برخي از مورخان عقيده دارند كه احمد بن موسي (ع بعد از خبر شهادت امام هشتم (ع به خون خواهي آن حضرت عازم ايران شد و در هنگام رسيدن به هثت فرسخي شيراز، در حالي كه عده اي دو را همراهي مي كردند، باشكريان قتلغ خان (استاندار شيراز) جنگيد و در همان جا به شهادت رسيد و دفن شد.

اينجانب عضو پايگاه مقاومت بسيج در سال 79 در درگيري با اراذل و اوباش گوش يكي از آن ها را گاز گرفتم تا خودم را از دست آن ها نجات دهم ولي اين منجر به قطع حدود نود درصد از لاله گوش چپ وي شد. مدت كوتاهي به خاطر عاجز بودن از توديع وثيقه به زندان رفتم و بعد از

پرسش

اينجانب عضو پايگاه مقاومت بسيج در سال 79 در درگيري با اراذل و اوباش گوش يكي از آن ها را گاز گرفتم تا خودم را از دست آن ها نجات دهم ولي اين منجر به قطع حدود نود درصد از لاله گوش چپ وي شد. مدت كوتاهي به خاطر عاجز بودن از توديع وثيقه به زندان رفتم

و بعد از آزادي از زندان با تلاش توانستم در سال 81 در دانشگاه تبريز قبول شوم. فعلاً دانشجو هستم. در تاريخ 4/2/82 طي دادنامه ابلاغي به پرداخت حدود هشت ميليون تومان ديه (نود درصد از نصف ديه كامله) محكوم شدم. خانواده ام فقيرند و توانايي پرداخت ديه را ندارند. فشار روحي و رواني ناشي از اين بحران موجب از بين رفتن زندگي ام شده، خواهشمند است مرا راهنمايي كنيد.

پاسخ

برادر گرامي! از اين كه با ما مكاتبه نموديد سپاسگزاريم. شما با توجه به مطالبي كه در نامه ذكر نموديد در مقام دفاع از خود اين كار را انجام داديد و اگر اين امر را در دادگاه به اثبات مي رسانديد، زمينه تبرئه شما را فراهم مي كرد.

امّا اكنون كه محكوم به پرداخت ديه شده ايد، دادگاه شما را مقصّر دانسته و دفاع از خود را نپذيرفته است. بر اساس ماده 386 قانون مجازات اسلامي، از بين بردن مجموع دو گوشي دية كامل دارد و از بين بردن هر كدام، نصف ديه كامل و از بين بردن مقداري از آن، موجب ديه همان مقدار با رعايت نسبت به تمام گوش خواهد بود.

اگر رأي دادگاه را مورد اعتراض و فرجام قرار داده باشيد، تا حكم قطعي نشده، به آن ترتيب اثر داده مي شود. اما اگر رأي قطعي دادگاه صادر شده و در پايان حكم آمده كه اين حكم قطعي و لازم الاجراء است، نمي توانيد فرجام خواهي كنيد.

حال بايد بررسي بكنيم كه بعد از قطعي شدن حكم و محكوميت به پرداخت ديه، شما چكار بايد انجام دهيد. در خصوص پرداخت ديه، به طور معمول

دادگاه يكسال مهلت مي دهد تا اگر توان مالي داشتيد، آن را پرداخت كنيد. بعد از گذشت مهلت يكساله شما كه توان مالي براي پرداخت ديه را نداريد، مي توانيد دادخواست اعسار بدهيد و با چهار شاهد عادل اثبات كنيد كه قدرت پرداخت ديه را نداريد. در اين صورت بعد از پذيرش اعسار، دادگاه حكم به اسقاط ديه نمي كند، بلكه ديه را تقسيط مي كند و شما مؤظف و مكلّف به پرداخت آن هستيد. در اين صورت مي توانيد با كمك و مساعدت نهادهايي مانند كميتة امداد امام خميني(ره) و سازمان بهزيستي در اين خصوص اقدام نماييد.

امروزه بسياري از محكومين به جزاي نقدي با مساعدت اين نهادها آزاد شده اند و بسياري از محكومت هاي مالي به واسطة كمك اين نهادها پرداخت شده است. اميد است به لطف الهي شما هم از مساعدت اين نهادها بهره مند شويد و مشكل پرداخت ديه شما حل شود.

چرا اعدام افراد را قبل از اذان صبح اجرا مي كنند؟

پرسش

چرا اعدام افراد را قبل از اذان صبح اجرا مي كنند؟

پاسخ

معروف است كه افراد اعدامي هنگام سحر حكمشان اجرا مي شود. فرقي نمي كند كه قبل از اذان صبح يا بعد از اذان سحر باشد.

البته اين كار حتماً علت خاص خود را دارد كه از آن بي اطلاعيم. شايد انتخاب تاريكي به اين دليل باشد كه مردم مطلع نشوند و اجتماع نكنند مگر در موارد خاصي كه اعدام فردي موجب عبرت سايرين شود. در كتب فقهي و روايات وقت خاصي براي اجراي حكم اعدام مشخص نشده است، ولي در قانون آيين نامه نحوه اجراي احكام اعدام و در ماده 134 آمده است موقع اجراي حكم اعدام اول طلوع آفتاب خواهد بود، مگر اين كه دادستان وقت ديگري را صلاح بداند.

آيا چاقوكشي با شوخي و خنده جرم محسوب مي شود، با جدّي چطور؟ قاضي چگونه برخورد مي كند؟

پرسش

آيا چاقوكشي با شوخي و خنده جرم محسوب مي شود، با جدّي چطور؟ قاضي چگونه برخورد مي كند؟

پاسخ

اگر چاقوكشي از روي عمد و با قصد جنايت باشد، جرم محسوب مي شود، ولي اگر شوخي باشد و قصدي در كار نباشد، جرم محسوب نمي شود، ولي ديه به آن تعلق مي گيرد.

اگر چاقوكشي با جدّ و قصد جنايت صورت بگيرد، اگر آسيب و جنايتي بر كسي وارد شود، غير از جرمي كه صورت گرفته، بايد قصاص يا ديه جراحت نيز به "مجنّي عليه" پرداخت شود.

براي تشخيص مقدار جنايت از حيث اندازه به كارشناسي (پزشكي قانوني) مراجعه مي شود. از نظر مجازات جرم نيز در قانون مجازات اسلامي مطابق با ماده 113 قانون مجازات اسلامي به مجازات شلاق تا 74 ضربه يا زندان از دو ماه تا دو سال محكوم مي شود.

كسي كه نماز نخواند و ضد ولايت و حكومت اسلامي باشد كافر است؟ آيا غيبت او جائز است؟ صله رحم با اين اشخاص چگونه است؟ از كجا درك كنيم كه در مسلمان شدن خلوص باشد؟

پاسخ: كسي كه نماز نخواند ضد حكومت اسلامي باشد، كافر محسوب نمي شود. كافر به كسي مي گويند كه يا خداوند را قبول نداشته باشد يا براي او شريك قائل باشد يا پيامبري پيامبر را قبول نداشته باشد يا منكر ضروري دين باشد، به طوري كه بداند انكار او به انكار خدا و رسول بر مي گردد. كسي كه دشمني با اهل بيت پيامبر داشته باشد، كافر است.

كسي كه نماز نخوانده، فاسق و گناهكار است و غيبت كردن او نسبت به اين گناهش (اگر علني باشد، يعني همه مي دانند كه نماز نمي خواند) اشكال ندارد. امّا اگر علني نباشد

يا نزد كسي كه نمي داند نماز نمي خواند، غيبت او جائز نيست.

كسي ضد ولايت و حكومت اسلامي مي باشد، اگر مخالفت و ضدّيت او در مصداق باشد (يعني نسبت به برخي مسئولان خوشبين نيست) تا وقتي كه ضرري به نظام نرسانده و از كسي غيبت نكرده، گناه ندارد، ولي اگر نظام را به عنوان اين كه نظام اسلامي است، قبول ندارد و با آن مخالفت مي كند و در عمل مرتكب غيبت از اشخاص مي شود يا درصدد معيوب كردن نظام گام بر مي دارد و يا اقدام عملي بر ضد نظام مي كند، گناه بسيار بزرگي مرتكب مي شود و جرم او بسيار سنگين است. در قانون جرم سنگيني براي مورد اخير (اقدام عملي) در نظر گرفته شده است. در مورد صله رحم با اين افراد حضرت امام (ره) فرموده اند: "صله رحم مطلقاً واجب است و قطع رحم جايز نيست، ولي بايد آن ها را با مراعات موازين، امر به معروف و نهي از منكر نمايند".

يعني با توجه به شرايط امر به معروف و آگاهي از آن ها و احتمال تأثير (كه يكي از شرايط است) اين واجب را به جا آورند.

علامت خلوص در مسلماني، نيت پاك و خالص است. همان گونه كه نيت در كيفيت عمل و ارزش آن مؤثر است، در ساختار شخصيت انسان نيز تأثير به سزايي دارد. اگر بخواهيم مراتب شخصيت افراد را بشناسيم، بايد آن را در لابلاي انگيزه ها و اهداف آنان جستجو كنيم. آيا كس كه براي سير كردن شكم خود فرياد مي كشد با آن كه براي نجات مردم تلاش مي كند برابر است؟

آن كس كه براي شهرت و خودنمايي تلاش مي كند، با كسي كه براي رضاي خدا

قدم بر مي دارد مساوي است؟(1)

البته بايد توجه داشته باشيم كه اين مسئله مربوط به نيت انسان ها و درون آن ها است و نمي توانيم در مورد نيّت انسان ها حكم و قضاوت كنيم.

بنابراين بهتر است نيت و خلوص انسان ها را به خداوند عالم اسرار و خفيّات واگذاريم و در صدد كشف خلوص انسان ها نباشيم و به فكر خالص كردن فكر و كردار خود باشيم.

پي نوشت ها:

1. آيت اللَّه مهدوي كني، اخلاق عملي، ص 385.

آيا اين مجازات ها از منبع اسلامي (ائمه و آيات دريافت شده است؟

پرسش

آيا اين مجازات ها از منبع اسلامي (ائمه و آيات دريافت شده است؟

پاسخ

نسبت به حد سرقت كه قطع دست دزد است، از قرآن و روايات دليل بر آن داريم.

دليل قرآني "السارق و السارقة فاقطعوا أيديهما"(3) است، يعني دست مرد و زن سارق را قطع كنيد. دليل روايي آن فراوان است كه مي توانيد به وسائل الشيعه باب حدود مراجعه كنيد.

از مجموع روايات به دست مي آيد اجراي حد سرقت و بريدن دست، شرايط زيادي دارد كه بدون آن اقدام به اين كار جايز نيست و هر سارقي مشمول اين حكم نخواهد شد، بلكه تنها يك دسته از سارقان خطرناك هستند كه مشمول آن هستند. نسبت به سنگسار كه حد زناي محسنه و زن شوهر دار است، در قرآن آيه اي نداريم، ولي در روايات دلايل بر اين امر وجود دارد كه مي توانيد به وسائل الشيعه باب حدود مراجعه كنيد.

تعريف جامع و مانع جرم از نظر حقوقي چيست؟

پرسش

تعريف جامع و مانع جرم از نظر حقوقي چيست؟

پاسخ

حقوقدانان براي جرم تعريف هاي مختلفي ارائه داده اند. مهم ترين و جامع ترين آن ها اين است: هر فعل يا ترك فعلي كه در قانون براي آن مجازات يا اقدام هاي تأميني در نظر گرفته شده است، جرم محسوب مي شود.(1)

دانشمندان مذهبي در تعريف جرم چون از عقايد ديني الهام مي گيرند و قانون را كتاب خدا و وحي الهي مي دانند مي گويند: جرم عبارت است از تضييع و تجاوز به حق اللَّه و حق النّاس. از اين رو جرم در شرع، شامل مسايلي است كه داراي مفاسد اجتماعي و مفاسد شخصي است.

از جرم در كنفرانس اجراي حقوق كيفر اسلامي، چنين تعريف به عمل آمده است: جرم يعني مخالفت با اوامر و نواهي كتاب و سنّت يا ارتكاب عملي كه به تباهي فرد يا جامعه بيانجامد. هر جرمي را كيفري است كه شارع بدان تصريح كرده و يا اختيار آن را به وليّ امر يا قاضي سپرده است.(2)

در تعريف ديگر آمده است: ارتكاب عمل ممنوع يا ترك فعل واجب با ضمانت اجراي كيفري مقرّر به وسيله قانون (الهي) يا مقامات يا ارگان هاي عمومي صلاحيت دار.

بر همين اساس در ماده دوم قانون راجع به مجازات اسلامي مصوب 1361 جرم عبارت است از: هر فعل يا ترك فعلي كه مطابق قانون، قابل مجازات يا مستلزم اقدامات تأميني و تربيتي باشد. هيچ امري را نمي توان جرم دانست مگر آن كه به موجب قانون براي آن مجازات يا اقدامات تأميني يا تربيتي تعيين شده باشد.(3)

از تعاريف مزبور موارد زير قابل استنتاج است:

1- جرم همواره عمل خارجي است كه گاهي به صورت فعل و

گاهي با ترك فعل تحقق مي يابد. بنابراين:

أ) ميل به ارتكاب جرم و تصميم بر آن تا وقتي كه منتهي به عمل و فعل خارجي نشده باشد، جرم تلقي نمي شود.

ب) جرِم عقيده اي وجود ندارد امّا انتشار عقيده در مواردي جرم است.

ج) ارتكاب عمل ممنوعي كه قانونگذار براي آن مجازات تعيين نموده در صورتي جرم است كه مرتكب شونده بدون مجوز قانوني و بر خلاف حق اقدام كرده باشد.

بنابراين ارتكاب عملي كه قانوناً ممنوع و قابل مجازات است، در مقام استفاده از حق مثلاً دفاع مشروع يا اجراي مقررات قانوني مثل اطاعت از آمر قانوني (مانند كسي كه به دستور قاضي مجرمي را به قتل برساند يا شلاق بزند يا قصاص كند) جرم محسوب نمي شود.(4)

اگر جرم بودن عملي يا ترك فعلي به ملاك قانون مدوّن باشد، بعضي از جرائم از قبيل خودكشي، غيبت، تهمت زدن، اهانت كردن، استمنا و خود ارضايي، همجنس بازي و قمار چون قانون گذار در قانون مجازات اسلامي، مجازاتي براي آن ها نياورده، جرم نخواهد بود در حالي كه بر اساس مباني فقهي و فتاواي فقها اين گونه اعمال گناه و جرم است. در هر صورت شايد بتوان گفت بهترين و جامع ترين تعريف جرم همان ماده دو قانون مجازات اسلامي است، كه مي گويد: "هر فعل يا ترك فعلي كه در قانون براي آن مجازاتي تعيين شده، جرم است" گرچه اين تعريف شامل برخي از جرائم شرعي از قبيل استمنا، خودكشي و قمار نمي شود، ولي اين تعريف نسبت به بقيه تعريف ها بهتر است. مقصود از جرم از نظر حقوقي، آن است كه در قوانين كيفري و اجتماعي براي آن مجازات تعيين شده،

اما جرم و گناه شرعي اعم از چيزهايي است كه در دنيا يا آخرت براي آن مجازات تعيين شده است.

پي نوشت ها:

1. دانشنامه امام علي(ع)، ج 5، ص 283.

2. دكتر ايرج گلدوزيان، حقوق جزاي عمومي ايران، ص 162 و 163.

3. همان، ص 164.

چرا در قانون اگر مردي به علت ناموسي خواهر يا همسر خود را بكشد و بعد متوجه شود كه جريان را به اشتباه متوجه شده است، در مورد هيچ گونه تصميم يا قضاوتي صورت نمي گيرد و مرد قاتل به حساب نمي آيد؟

پرسش

چرا در قانون اگر مردي به علت ناموسي خواهر يا همسر خود را بكشد و بعد متوجه شود كه جريان را به اشتباه متوجه شده است، در مورد هيچ گونه تصميم يا قضاوتي صورت نمي گيرد و مرد قاتل به حساب نمي آيد؟

پاسخ

چنين مطلبي كه در سؤال مطرح شده، در قانون نيامده است. اگر مردي خواهر خود را بكشد، بايد مجازات شود، همين طور اگر همسر خود را بكشد ، هر چند به خاطر مسائل ناموسي باشد. اگر بر فرض خواهر كسي دچار فساد اخلاقي شد، حق ندارد او را بكشد، بلكه مي تواند او را به دادگاه معرفي كند تا حكم مقتضي در مورد وي اجرا شود. در احكام فقهي فقط در مورد اين كه مردي ببيند كه ديگري با همسر او زنا مي كند ، در صورتي كه بداند همسر او ميل و رغبت داشته است، مي تواند هر دو را بكشد.(1) اما معناي حكم اين نيست كه قاتل نبايد مجازات شود. اگر قاتل بتواند شواهد معتبر به دادگاه ارائه دهد، دادگاه او را مجازات نمي كند، ولي اگر نتواند دادگاه را قانع كند، او را مجازات خواهد كرد.(2)

پي نوشت ها :

1 - تحريرالوسيله، ج1، فضل في الدفاع ، مسئلة 28، ص 491.

2 - همان، مسئلة 29.

چرا حدود الهي در ايران تعطيل شده است و به جاي آن جريمه مي گيرند؟

پرسش

چرا حدود الهي در ايران تعطيل شده است و به جاي آن جريمه مي گيرند؟

پاسخ

حدود به كيفرهايي اطلاق مي شود كه در شرع مقدس نوع و ميزان آن مشخص شده است. جرايمي كه حد آنها در قرآن كريم بيان شده عبارتند از : زنا، سرقت، قذف و محاربه . (1) برخي از حدود از طريق سنت پيامبر (ص) و ائمه (ع) معين شده است.

به غير از حدود ، كيفرهايي است براي جرايمي كه مجازات معيني از نظر شرع براي آنها در نظر گرفته نشده است. اين كيفرها كمتر از حد مي باشند و به آنها تعزيرات گفته مي شود.

تعبير برخي از فقها در خصوص حد و تعزير اين است: "تمام گناهاني كه براي آنها مجازات معين شده از سوي شرع دارد، "حد" ناميده مي شود و آنها يي را كه مجازات معين شده ندارند، "تعزير " مي گويند" (2)

حدود الهي تعطيل بردار نيست و بايد در جامعه اقامه و اجرا شود. اين امر از ظاهر اخبار و روايات و همچنين فتاواي علما بر مي آيد.

البته در صورتي كه مجرم بيش از اقامه بيّنه، از اعمال خطا كارانه خود توبه كند، حد از او ساقط مي شود و يا اگر اثبات جرم با اقرار مجرم باشد، نه با اقامه بينه، امام مي تواند از جرم او درگذرد يا آن كه بنا بر قول ديگري امام مطلقاٌ حق دارد ( به جهت مصالحي) از اجراي حدود در اين گونه موارد چشم پوشي كند. (3)

اما تعزير در خصوص مواردي است كه كمتر از حدّ باشد و در برخي روايات اقامه تعزير و مقدار آن را با تعبير

"لما يراه الحاكم" ذكر كرده اند كه حاكم و امام در جامعه اسلامي مي تواند براساس مصالحي، از اجراي تعزير چشم پوشي كند يا آن را تبديل به جزاي نقدي و مجازات مالي نمايد.

امروزه در جامعه اسلمي ايران، حدود الهي اجرا مي شود، هر چند فشارهاي سياسي توسط محافل به ظاهر حافظ قوق بشري براي جلوگيري از اجراي حدود الهي زياد است.

آن چه قابليت تبديل به جريمه مالي را دارد، تعزيرات هستند، تبديل تعزيرات به جريمه نقدي، امري شرعي و براساس موازين فقهي مي باشد.

در خصوص زدن دزدي كه دستگير مي كنند، اگر زدن براي دفاع از خود و خانواده باشد، نه تنها عيبي ندارد، بلكه در قالب دفاع مشروع از خود و خانواده و ناموس مي گنجد اما اگر زدن تناسبي با دفاع مشروع نداشته باشد و به عنوان مثال بعد از تسليم شدن و دستگيري دزد باشد و منجر به وارد شدن جراحاتي گردد، شخصي كه ايراد ضرب و جرح كرده، بايد پاسخگو باشد، چون در اين حالت ضرب و جرح و صدمه جسماني به دزد وارد شده است، ممكن است مستوجب ديه هم باشد.

پي نوشت ها :

1 - بهاءالدين خرمشاهي، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهي، ج1، ص 919.

2 - محقق حلي، شرائع الاسلام، ج4، ص 147.

3 - مباني فقهي حكومت اسلامي، ج3، ص 478.

با نام صيغه همه نوع فساد در جامعه رخ مي دهد و اگر كسي در دادگاه جمله صيغه را بلد نباشد، سنگسار مي شود و اگر باشد تبرئه مي شود. آيا صيغه معيار مناسبي براي سنجش باطن افراد است؟

پرسش

با نام صيغه همه نوع فساد در جامعه رخ مي دهد و اگر كسي در دادگاه جمله صيغه را بلد نباشد، سنگسار مي شود و اگر باشد تبرئه مي شود. آيا صيغه معيار مناسبي براي سنجش باطن افراد است؟

پاسخ

اين نگرش كه محاكم قضايي معيار تبرئه و علم آن را صيغه خواندن و عدم خواندن آن قرار داده اند، قابل قبول نيست. زيرا نظام قضايي مبتني بر قوانين اسلامي است. در نظام قضايي اسلام براي اثبات جرم و اجراي حدود الهي، شرايط و راهكارهاي خاصي تعريف شده است كه محاكم قضايي و قضات مجبور هستند آن ها را رعايت كنند. اين گونه نيست اگر كسي به جرم روابط غير مشروع دستگير شده و در محكمه ادعا كند صيغه خواندن را مي دانستم و فلان زن را صيغه كردم، قاضي وي را رها كند، يا بالعكس. بلكه بايد قاضي تحقيق كند كسي كه متهم به روابط غير مشروع است، دليلي دارد كه ارتباط غير مشروع نداشته و روابط وي بر اساس قانون، يعني صيغه شكل گرفته است؛ مضافاً بر اين كه حكم همه روابط غير مشروع سنگسار نيست. در قوانين اسلام براي جرايم قوانين مناسب با جرم تعريف شده است. سنگسار از دسته احكامي است كه براي جرم هاي سنگين مانند زناي محصنه پيش بيني شده است. اتفاقاً در محاكم قضايي ايران سنگسار خيلي كم بوده و سعي بر آن است كه از اين حكم استفاده نشود.

البته اين مطلب را بايد پذيرفت كه در برخي از موارد ممكن است قضات اشتباه كنند. اشتباه قضات اختصاص به محاكم قضايي ايران ندارد. در محاكم قضايي كشورهاي ديگر

نيز وجود دارد . البته شايسته است كه نظام قضايي ايران بهتر شده و ميزان اشتباه قضات كم گردد.

صيغه كردن هم معياري براي سنجش باطن افراد نيست. اصولاً تشخيص باطن انسان ها مشكل است. در اسلام انسان ها موظف هستند كه به ظاهر بسنده و بر اساس ظواهر ديگران با آن ها رفتار نمايند. براي امور ظاهري نيز قانون و قاعده لازم است. شايد با استفاده از ابزار صيغه تخلفات زيادي صورت گيرد، اما نمي توان به جهت استفاده نامطلوبي كه از يك قاعده و قانون مي شود، اصل قانون را لغو كرد. در هر حال بايد بين روابط آزاد و نامشروع و بي حد و حصر و روابط مشروع و قانوني تفاوت وجود داشته باشد. يكي از راهكارهايي كه در قانون شرع اسلام انديشه شده، ازدواج موقت و صيغه است كه شرايط و ويژگي هاي خود را دارد كه اين شرايط و ويژگي علاوه بر اين كه ارتباطات را از هرج و مرج و بدون ضابطه بودن در مي آورد، در آن ها حقوق زن و مرد مراعات شده است. مسئله صيغه فلسفه و حكمت هاي خود را دارد.

بنابراين اگر كسي با رعايت موازين شرعي و به صورت ازدواج موقت با زني ارتباط برقرار نموده با انساني كه برقراري ارتباط خود با زن را مبتني بر موازين شرعي نمي كند، تفاوت دارد، زيرا كسي كه مدعي ازدواج موقت است، بر اساس موازين شرع و قانون عمل كرده است، بر عكس كسي كه بدون صيغه و موازين شرعي و قانوني اعمالي انجام داده حكم بر افراد به حسب ظاهر است.

تعريف جامع و مانع "جُرم" چيست؟

پرسش

تعريف جامع و مانع "جُرم"

چيست؟

پاسخ

برادر عزيز و گرامي! در پاسخ قبلي به شماره 30241 جوابي در مورد اين سؤال داديم و عرض كرديم: از بين تعاريفي كه براي جرم شده، تعريف مادة 2 قانون مجازات اسلامي بهترين تعريف است. گرچه به اين تعريف اشكالاتي وارد است.

در علم منطق و فلسفه در مورد تعريف اشيا بحث شده وگفته شده: تعريف يا حدّي است و يا رسمي. تعريف حدّي به جنس و فصل قريب است؛ تعريف رسمي به لوازم و مشخصات قريب و بعيد است، مثلاً در تعريف انسان مي گويند: انسان، حيوان ناطق است، يا مي گويند حيوان ضاحك يا مي گويند جسم ناطق يا جسم ضاحك است. در تمامي اين تعريف ها و مثال هاي فراواني كه در نامه مرقوم داشته ايد، هيچ كدام تعريف حقيقي و واقعي كامل نيست، بلكه اغلب شرح الاسمي است يا تبديل لفظي به لفظ ديگر كه البته لفظ دوم براي ما آشناتر است، مثلاً اگر مفهوم دو خط متوازي را نمي دانيم، وقتي كه جواب مي دهند: دو خطي كه در هيچ نقطه اي همديگر را قطع نمي كنند، با اين تعريف تا اندازه اي به وسيلة كلماتي از قبيل "دو خط" و "هيچ نقطة تقاطع نداشته باشند" ذهن ما به مفهوم "دو خط متوازي" آشنا مي شود، گرچه اين تعريف ها جامع و مانع به صورت حقيقي نيست، بلكه بيشتر تبديل لفظي به الفاظ ديگر است كه براي ذهن ما آشناتر است، ولي بالاخره ما را با مفهوم مجهول آشنا مي كند. مقصود اصلي از تعريف مفاهيم همين است كه با آن ها آشنا شويم.

دليل بر اين مطلب آن است كه

صدها سال است مفاهيم خط متوازي، دايره، نقطه، خط، مثلث، انسان، جرم و ... را تعريف كرده اند و مردم از اين تعريف ها به آن حقايق رسيده اند. و هيچ مشكلي پيش نيآمده است. حال خواه آن تعاريف را تعريف هاي حقيقي بدانيد، خواه تعريف هاي شرح الاسمي و غير جامع و مانع. در هر صورت مردم از اين نوع تعريف ها به حقايقي دست يافته اند و زندگي علمي و عملي روزمرة آنان چرخيده است. ما هم قبول داريم كه تعريف جرم، هم چنين مثال هايي كه مرقوم داشته ايد، هيچ كدام تعريف جامع و مانع نيست.

تعريف جامع و مانع "جُرم" چيست؟

پرسش

تعريف جامع و مانع "جُرم" چيست؟

پاسخ

برادر عزيز و گرامي! در پاسخ قبلي به شماره 30241 جوابي در مورد اين سؤال داديم و عرض كرديم: از بين تعاريفي كه براي جرم شده، تعريف مادة 2 قانون مجازات اسلامي بهترين تعريف است. گرچه به اين تعريف اشكالاتي وارد است.

در علم منطق و فلسفه در مورد تعريف اشيا بحث شده وگفته شده: تعريف يا حدّي است و يا رسمي. تعريف حدّي به جنس و فصل قريب است؛ تعريف رسمي به لوازم و مشخصات قريب و بعيد است، مثلاً در تعريف انسان مي گويند: انسان، حيوان ناطق است، يا مي گويند حيوان ضاحك يا مي گويند جسم ناطق يا جسم ضاحك است. در تمامي اين تعريف ها و مثال هاي فراواني كه در نامه مرقوم داشته ايد، هيچ كدام تعريف حقيقي و واقعي كامل نيست، بلكه اغلب شرح الاسمي است يا تبديل لفظي به لفظ ديگر كه البته لفظ دوم براي ما آشناتر است، مثلاً اگر مفهوم دو خط متوازي را نمي دانيم، وقتي كه جواب مي دهند: دو خطي كه در هيچ نقطه اي همديگر را قطع نمي كنند، با اين تعريف تا اندازه اي به وسيلة كلماتي از قبيل "دو خط" و "هيچ نقطة تقاطع نداشته باشند" ذهن ما به مفهوم "دو خط متوازي" آشنا مي شود، گرچه اين تعريف ها جامع و مانع به صورت حقيقي نيست، بلكه بيشتر تبديل لفظي به الفاظ ديگر است كه براي ذهن ما آشناتر است، ولي بالاخره ما را با مفهوم مجهول آشنا مي كند. مقصود اصلي از تعريف مفاهيم همين است كه با آن ها آشنا شويم.

دليل بر

اين مطلب آن است كه صدها سال است مفاهيم خط متوازي، دايره، نقطه، خط، مثلث، انسان، جرم و ... را تعريف كرده اند و مردم از اين تعريف ها به آن حقايق رسيده اند. و هيچ مشكلي پيش نيآمده است. حال خواه آن تعاريف را تعريف هاي حقيقي بدانيد، خواه تعريف هاي شرح الاسمي و غير جامع و مانع. در هر صورت مردم از اين نوع تعريف ها به حقايقي دست يافته اند و زندگي علمي و عملي روزمرة آنان چرخيده است. ما هم قبول داريم كه تعريف جرم، هم چنين مثال هايي كه مرقوم داشته ايد، هيچ كدام تعريف جامع و مانع نيست.

حكم قصاص قتل خلاف وجدان و شعور اجتماعى و علمى است . زيرا با قتل نفر اول يك فرد از جامعه كم مى شود و با قصاص قاتل او فردى ديگر . دي_گ_ر اي_ن_كه قصاص از قسوت قلب و انتقام جويى است و اين صفات رذيله نبايد در جامعه ترويج شوند . ب_رخ_ى ن_ي_زم_ى گويند منظور از

پرسش

حكم قصاص قتل خلاف وجدان و شعور اجتماعى و علمى است . زيرا با قتل نفر اول يك فرد از جامعه كم مى شود و با قصاص قاتل او فردى ديگر . دي_گ_ر اي_ن_كه قصاص از قسوت قلب و انتقام جويى است و اين صفات رذيله نبايد در جامعه ترويج شوند . ب_رخ_ى ن_ي_زم_ى گويند منظور از قصاص تربيت قاتل است و مجازات اوست و اين كار را مى توان باحبس ابد نيز انجام داد .

پاسخ

ق_رآن كريم پاسخ اينگونه اشكالات را در آيه اى چنين مى فرمايد : [ من قتل نفسا بغيرنفس او فساد ف_ى الارض فكانما قتل الناس جميعا و من احياها فكانما احيا الناس جميعا ( مائده - 32 ) ] در نظر ق_رآن كريم كرامت و شرافت انسان حقيقتى است كه كميت بردار نيست , به گونه اى كه اگر يك ان_سان بى گناه كشته شود گويى همه انسانهاكشته شده اند و اگر يك انسان هدايت شود و احيا گردد گويى همه انسانها احياشده اند . ب_ن_اب_راين ملاك جعل حكم قصاص برخى نظرات صورى و سطحى و به اصطلاح دلسوزانه و خام نيست . بلكه فلسفه قصاص بقاى انسان و جامعه و حيات بشرى است . خ_داون_د تعالى كه خالق انسان است و به سرشت و سرنوشت او آگاهى كامل دارد بهتر ازهر كس ديگرى مى داند كه كدام حكم در مجموع سعادت و حيات انسان را تامين مى كند . تجربه جامعه هاى غربى كه در آن حكم اعدام برداشته شده نشان مى دهد كه آمار قتل وتجاوز روز به روز افزايش مى يابد . ق_ات_لان درس ن_م_ى

گ_ي_رند و ديگران نيز نگران اعدام نيستند و مانعى پيش روى خود ندارند و بنابراين ارتكاب به قتل بسيار آسانترانجام مى شود . در ض_من آنكه اسلام قصاص را راه منحصر به فرد ندانسته و براى مواضعى خاص كه اميد تربيت و بهبود قاتل مى رود يا شرايطى خاص وجود دارد مى فرمايداگر عفو كنيد بهتر است . ب_ن_اب_راي_ن ح_كم قصاص در اسلام نه افراطى است نه تفريطى بلكه واقع بينانه و بر اساس مصالح انسان و جامعه انسانى است .

مجازات بر چند گونه و هر يك مخصوص چه چيزي است؟

پرسش

مجازات بر چند گونه و هر يك مخصوص چه چيزي است؟

پاسخ

مجازات بر سه گونه است:

مجازات قراردادي (تنبيه و عبرت).

مجازاتي كه با گناه، رابطة تكويني و طبيعي دارد. (مكافات دنيوي).

مجازاتي كه تجسم خود جرم است و چيزي جدا از آن نيست. (عذاب اخروي).

مجازات بر چند گونه و هر يك مخصوص چه چيزي است؟

پرسش

مجازات بر چند گونه و هر يك مخصوص چه چيزي است؟

پاسخ

مجازات بر سه گونه است:

مجازات قراردادي (تنبيه و عبرت).

مجازاتي كه با گناه، رابطة تكويني و طبيعي دارد. (مكافات دنيوي).

مجازاتي كه تجسم خود جرم است و چيزي جدا از آن نيست. (عذاب اخروي

مجازاتهايي كه بر طبق قوانين قرار دادي انجام مي شود، چه فايده هايي دارد؟

پرسش

مجازاتهايي كه بر طبق قوانين قرار دادي انجام مي شود، چه فايده هايي دارد؟

پاسخ

فايدة اينگونه مجازاتها دو چيز است؛ يكي جلوگيري از تكرار جرم به وسيلة خود مجرم يا ديگران از طريق رعبي كه كيفر دادن ايجاد مي كند؛ و به همين جهت مي توان اين نوع از مجازات را «تنبيه» ناميد. فايدة ديگر، تشفّي و تسلّي خاطر ستمديده است و اين در مواردي است كه از نوع جنايت و تجاوز به ديگران باشد.

حس انتقامجويي و تشفي طلبي در بشر بسيار قوي است و در دوره هاي ابتدائي و جامعه هاي بدوي، ظاهراً قوي تر بوده است. اگر جاني را، از طريق قانون، مجازات نمي كردند، تباهي و فساد بسياري در جامعه پديد مي آمد. اين حس، هم اكنون هم در بشر هست، نهايت اينكه در جوامع متمدن اندكي ضعيف تر يا «پنهان تر» است. انسان ستمديده دچار عقدة روحي مي گردد، اگر عقدة او خالي نگردد، ممكن است _بطور آگاهانه يا ناآگاهانه _ روزي مرتكب جنايت گردد. ولي وقتي كه ستمگر را در برابر او مجازات كنند، عقده اش باز مي گردد و روانش از كينه و ناراحتي پاك مي شود.

مجازاتهايي كه بر طبق قوانين قرار دادي انجام مي شود، چه فايده هايي دارد؟

پرسش

مجازاتهايي كه بر طبق قوانين قرار دادي انجام مي شود، چه فايده هايي دارد؟

پاسخ

فايدة اينگونه مجازاتها دو چيز است؛ يكي جلوگيري از تكرار جرم به وسيلة خود مجرم يا ديگران از طريق رعبي كه كيفر دادن ايجاد مي كند؛ و به همين جهت مي توان اين نوع از مجازات را «تنبيه» ناميد. فايدة ديگر، تشفّي و تسلّي خاطر ستمديده است و اين در مواردي است كه از نوع جنايت و تجاوز به ديگران باشد.

حس انتقامجويي و تشفي طلبي در بشر بسيار قوي است و در دوره هاي ابتدائي و جامعه هاي بدوي، ظاهراً قوي تر بوده است. اگر جاني را، از طريق قانون، مجازات نمي كردند، تباهي و فساد بسياري در جامعه پديد مي آمد. اين حس، هم اكنون هم در بشر هست، نهايت اينكه در جوامع متمدن اندكي ضعيف تر يا «پنهان تر» است. انسان ستمديده دچار عقدة روحي مي گردد، اگر عقدة او خالي نگردد، ممكن است _بطور آگاهانه يا ناآگاهانه _ روزي مرتكب جنايت گردد. ولي وقتي كه ستمگر را در برابر او مجازات كنند، عقده اش باز مي گردد و روانش از كينه و ناراحتي پاك مي شود.

آيا تربيت مجرم، جاي مجازات او را مي گيرد؟

پرسش

آيا تربيت مجرم، جاي مجازات او را مي گيرد؟

پاسخ

اين كه برخي مي گويند بجاي مجازات بايد مجرم را تربيت كرد و بجاي زندان بايد دارالتأديب ايجاد كرد، يك مغالطه است؛ تربيت و ايجاد دارالتأديب، بي شبهه لازم و ضروري است و مسلماً تربيت صحيح از ميزان جرائم مي كاهد؛ همچنانكه نابساماني اجتماعي يكي از علل وقوع جرائم است و برقراري نظامات اجتماعي و اقتصادي و فرهنگي صحيح نيز به نوبة خود از جرائم مي كاهد؛ ولي هيچيك از اينها جاي ديگري را نمي گيرد؛ نه تربيت و نه نظامات عادلانه جانشين كيفر و مجازات مي گردد، و نه كيفر و مجازات جانشين تربيت صحيح و نظام اجتماعي سالم مي شود.

هر اندازه تربيت، درست و نظام اجتماعي، عادلانه و سالم باشد، باز افرادي طاغي و سركش پيدا مي شوند كه تنها راه جلوگيري از آنها مجازاتها و كيفرهاست كه احياناً سخت و شديد باشد.

چرا وضع مجازات براي جوامع بشري لازم است و هيچ چيز جاي آن را نمي گيرد؟

پرسش

چرا وضع مجازات براي جوامع بشري لازم است و هيچ چيز جاي آن را نمي گيرد؟

پاسخ

اگر چه از طريق تقويت ايمان و ايجاد تربيت صحيح و اصلاح جامعه و از بين بردن علل وقع جرم مي توان از تعداد جرمها و جنايتها تا حدود زيادي كاست و بايد هم از اين راهها استفاده كرد، ولي نمي توان انكار كرد كه مجازات هم در جاي خود لازم است و هيچيك از امور ديگر اثر آنرا ندارد. بشر هنوز موفق نشده است و شايد هم هيچوقت موفق نشود كه از طريق اندرزگويي و ارشاد و ساير وسائل آموزشي و پرورشي بتواند همة مردم را تربيت كند، و اميدي هم نيست كه تمدن وزندگي مادي كنوني بتواند وضعي را بوجود آورد كه هرگز جرمي واقع نشود. تمدن امروز نه تنها جرمها را كم نكرده است، بلكه به مراتب آنها را بيشتر و بزرگتر كرده است.

دزديهايي كه در قديم به شكل آفتابه دزدي، جيب بري يا سرگردنه گرفتن انجام مي گرفت، امروز به هزار رنگ و شكل مرئي و نامرئي، زير پرده و روي پرده انجام مي گيرد؛ روي پرده اش هم كم نيست، مي بينيم يك كشتي و يا چند كشتي را از دريا مي دزدند.

به دلائلي كه ذكر شد، بايد پذيرفت كه وضع مجازاتها و كيفرهاي قرار دادي براي اجتماعات بشري لازم و مفيد است.

چرا وضع مجازات براي جوامع بشري لازم است و هيچ چيز جاي آن را نمي گيرد؟

پرسش

چرا وضع مجازات براي جوامع بشري لازم است و هيچ چيز جاي آن را نمي گيرد؟

پاسخ

اگر چه از طريق تقويت ايمان و ايجاد تربيت صحيح و اصلاح جامعه و از بين بردن علل وقع جرم مي توان از تعداد جرمها و جنايتها تا حدود زيادي كاست و بايد هم از اين راهها استفاده كرد، ولي نمي توان انكار كرد كه مجازات هم در جاي خود لازم است و هيچيك از امور ديگر اثر آنرا ندارد. بشر هنوز موفق نشده است و شايد هم هيچوقت موفق نشود كه از طريق اندرزگويي و ارشاد و ساير وسائل آموزشي و پرورشي بتواند همة مردم را تربيت كند، و اميدي هم نيست كه تمدن وزندگي مادي كنوني بتواند وضعي را بوجود آورد كه هرگز جرمي واقع نشود. تمدن امروز نه تنها جرمها را كم نكرده است، بلكه به مراتب آنها را بيشتر و بزرگتر كرده است.

دزديهايي كه در قديم به شكل آفتابه دزدي، جيب بري يا سرگردنه گرفتن انجام مي گرفت، امروز به هزار رنگ و شكل مرئي و نامرئي، زير پرده و روي پرده انجام مي گيرد؛ روي پرده اش هم كم نيست، مي بينيم يك كشتي و يا چند كشتي را از دريا مي دزدند.

به دلائلي كه ذكر شد، بايد پذيرفت كه وضع مجازاتها و كيفرهاي قرار دادي براي اجتماعات بشري لازم و مفيد است.

معناي حدود و تعزير چيست؟ پرسش

پاسخ

«حدود» جمع «حدّ» در لغت به معني «منع» است و انتخاب اين اسم براي بخشي از مجازاتهاي شرعي به اين جهت است كه سبب منع مردم از كارهاي خلاف مي شود و امّا در اصطلاح شرع، در عبارات فقها به معني مجازات مخصوصي است كه به خاطر ارتكاب بعضي از گناهان در مورد مكلّفين اجرا مي شود.

امّا «تعزير» در لغت به معني «تأديب» و گاه به

معني «بزرگداشت» و «ياري كردن» و «منع نمودن» آمده است، و در اصطلاح شرع و فقها به معني مجازات يا اهانتي است كه اندازه معيّني در شرع براي آن ذكر نشده و بسته به راي قاضي است كه با در نظر گرفتن «ميزان جرم» و «مقدار تحمّل مجرم» دربارة او اجرا مي شود.

بنابراين فرق«حدّ» و «تعزير» در يك جمله است و آن اينكه حدّ، مجازات معين و ثابتي است، ولي تعزير غالباً نامعيّن است، و اينكه مي گوييم «غالباً» به خاطر آن است كه در موارد معدودي، تعزيرات معيّني در روايات اسلامي وارد شده كه شرح آن در كتاب حدود گفته شده است، هر چند در اينكه آيا تعيين مقدار در اين موارد قطعي است يا از قبيل ذكر مثال و مصداق است نيز گفتگو است.

البته در ميان حد و تعزير اختلافات ديگري نيز هست، تا آنجا كه مرحوم شهيد در كتاب قواعد، ده وجه براي اختلاف آن دو شمرده است كه اينجا جاي شرح آن نيست.

كدام يك از حدود در قرآن آمده است؟ پرسش

پاسخ

در اسلام عمدتاً ده حدّ دربارة ده گناه كبيره آمده است كه تعداد چهار مورد از آن در قرآن مجيد با صراحت ذكر شده و بقيّه از سنّت استفاده مي شود.

1_ حدّ زنا

در آية 2 سورة نور مي خوانيم «اَلزّانِيَةُ وَالزّاني فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِاةَ جَلْدَةَ وَ لا تَأْخُذُكُمْ بِهِما رَأفَة في دِيْنِ اللهِ اِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الآخِرِ وَ لْيَشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَة مِنَ الْمُؤْمِنينَ»

[هر يك از زن و مرد زناكار را صد تازيانه بزنيد، و نبايد رأفت (و محبّت كاذب) نسبت به آن دو شما را از اجراي حكم الهي مانع شود اگر به

خدا و روز جزا ايمان داريد! و بايد گروهي از مؤمنان مجازات آن دو را مشاهده كنند!]

در اين آيه اشاره به حدّ زن و مرد زناكار شده، هرچند «استثنائات» و «جزئيات» آن مانند احكام زناي محصنه، و زناي با محارم و امور ديگر از اين قبيل در آن نيامده، بلكه در سنّت و روايات اسلامي شرح داده شده است.

2_ حدّ سرقت

در آية 38 سورة مائده مي خوانيم «وَ السّارِقُ وَ السّارِقَةُ فَاقْطَعُوا اَيْدِيَهُما جَزاءٌ بِما كَسَبا نَكالاً مِنَ الله وَاللهُ عَزيز حَكيم» [دست مرد و زن دزد را به كيفر عملي كه انجام داده اند به عنوان مجازات الهي قطع كنيد خداوند توانا و حكيم است.]

در اين مورد نيز، شرايط و خصوصيّاتي دربارة قطع دست سارق و همچنين استثناهايي وجود دارد كه همگي در سنّت و روايات اسلامي آمده است و مي دانيم معمول قرآن اين است كه اصول مسائل را بازگو مي كند و شرح آن را به سنّت واگذار مي نمايد.

3_ حدّ قذف

در مورد مجازات كساني كه عمل منافي عفّت را به افراد پاكدامن نسبت مي دهند درآية 4 سوره نور چنين مي خوانيم «وَالَّذينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِاَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانِيَن جَلْدَةً وَ لا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَةً اَبَداً وَ اُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُون» [كساني كه زنان پاكدامن را متّهم مي كنند، سپس چهار شاهد بر مدّعياي خود نمي آورند، آنها را هشتاد تازيانه بزنيد و شهادتشان را هرگز نپذيريد و آنها همان فاسقانند!]

اين شدّت عمل و مجازاتهاي سه گانه كه براي قذف كنندگان (آنها كه نسبت عمل منافي عفّت به افراد پاكدامن مي دهند) ذكر شده به منظور پاكسازي محيط اجتماع و حفظ احترام و كرامت انسانها و جلوگيري

از اشاعة فحشاء و گسترش فساد مي باشد و شرايط، ويژگيها و استثنائات آن نيز در روايات اسلامي آمده است.

4_ حدّ محارب

در قرآن مجيد در مورد اخلالگران نسبت به امنيّت اجتماعي و آنها كه حملة مسلّحانه به جان و مال و ناموس مردم مي كنند، مجازات بسيار شديدي ذكر شده است كه مي تواند افراد شرور را بر سر جاي خود بنشاند.

در آية 33 سورة مائده چنين مي خوانيم

«اِنَّما جَزاءُ الَّذينَ يُحارِبُونَ اللَه وَ رَسُولَهُ وَ يَسْمَعُونَ في الاَرْضِ فَساداً اَنْ يُقَتَّلُوا اَوْ يُصَلَّبُوا اَوْ تُقَطَّعَ اَيْديهِمْ وَ اَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ اَوْ يُنْفَوا مِنَ الاَرْضِ ذلِكَ لَهُمْ خِزْي فِي الدُّنْيا وَ لَهُمْ فِي الاخِرَةِ عَذاب عَظيم» [كيفر كساني كه با خدا و پيامبرش به جنگ بر مي خيزند و اقدام به فساد در روي زمين مي كنند (و با تهديد به اسلحه) به جان و مال و ناموس مردم حمله مي برند اين است كه اعدام گردند يا به دار آويخته شوند يا (چهار انگشت از) دست (راست) را و پاي (چپ) آنها به عكس يكديگر بريده شود و يا از سرزمين خود تبعيد گردند، اين رسوايي در دنيا است و در آخرت مجازات عظيمي دارند!]

منظور از محارب همان گونه كه در بالا اشاره شد، كسي است كه با تهديد به اسلحه، به جان يا مال و ناموس مردم حمله مي كند؛ اعم ازاين كه به صورت دزدان جادّه ها و گردنه ها باشد، يا درداخل شهر ها و حتّي افراد چاقوكش كه با تهديد به اسلحه سرد، به جان و مال و نواميس مردم هجوم مي آورند نيز مشمول اين مجازات هستند، و قابل توجّه اينكه اين مهاجمان بر مردم، به عنوان محاربان با

خدا و پيامبر(ص) معرّفي شده اند و اين دليل بر تأكيد فوق العاده اي است كه اسلام دربارة رعايت آزادي و امنيّت اجتماعي و حقوق انسانها دارد.

چرا در ايران دست دزد قطع نمي شود؟

پرسش

چرا در ايران دست دزد قطع نمي شود؟

پاسخ

اجراي حدود مثل قطع دست دزد داراي شرايطي است كه تا آن شرايط جمع نشود، نمي توان آن حد را جاري كرد؛مثلاً درباره قطع دست دزد بايد شرايط زير موجود باشد تا دستش قطع شود:

1- بالغ باشد،

2- عاقل باشد،

3- با اختيار دزدي كرده واو را مجبور نكرده باشند،

4- مضطر نباشد، مثل كسي كه در زمان قحطي براي سدّ جوع و نجات از مرگ مجبور شده است از انبار غذا سرقت كند،

5- چيزي را كه دزديده، در انبار يا صندوق و جاي دربسته بوده و قفل را شكسته باشد. اگر كس ديگري قفل و در را شكسته باشد و فرد از آنجا چيزي دزديده، دست او قطع نمي شود،

6- خود دزد آن چيز را از محلي كه مال در آن جا بوده، خارج كند، پس اگر به وسيله طناب آن شي ء را ببندد و خودش بيرون باشد و آن راببرد، حدّ بر او جاري نمي شود،

7- دزد، پدر مال باخته نباشد، يعني اگر پدر از مال پسرش دزدي كرد، دست پدر را قطع نمي كنند،

8- مخفيانه قفل و در را بشكند و مال را بدزدد، پس اگر آشكارا و در جلوي چشم افراد باشد، حكم قطع يد بر او جاري نمي شود.

وقتي همه شرايط جمع شد و دزدي با اقرار سارق و يا شهادت دو نفر عادل ثابت شد حدّ جاري مي شود. خواهيدگفت چرا اسلام اين اندازه شرط و شروط كرده است، جوابش اين است كه اسلام نسبت به آبروي افراد اهميتمي دهد. در هر صورت محروم كردن يك انسان براي هميشه كار ساده اي نيست و از طرفي عطوفت و مهرباني خداوندنسبت به بندگانش

باعث شده است تا اين اندازه رعايت افراد بشود. البته هر كجا هم با شرايط ثابت شد، حد جاريمي شود، كه در مرحله اول چهار انگشت دست راست قطع مي شود و اگر براي بار دوم دزدي كرد، پاي چپ او ازبرآمدگي قدم قطع مي شود و اگر در مرحله سوم دزدي كرد، براي هميشه زندان مي شود تا بميرد و اگر در مرحله چهارمدزدي كرد، كشته مي شود.

حكم اعدام افراد تحت الشمول ساب النبي و مرتد را چه كسي مي تواند اجرا كند؟

پرسش

حكم اعدام افراد تحت الشمول ساب النبي و مرتد را چه كسي مي تواند اجرا كند؟

پاسخ

در حكومت اسلامي وظيفه دادگاه رسيدگي به اين گونه امور و اثبات و اجراي حكم است. البته در رابطه با ساب النبي(ص) حكم اولي اين است كه بايد او را كشت؛ لكن از نظر حكم ثانوي مي توان گفت در زماني كه حكومت اسلامي در جامعه برقرار است اين گونه امور با نظر حاكم و دادگاه اسلامي انجام پذيرد تا در جامعه هرج و مرج ايجاد نشود.

لطفاً در مورد آية "ولكم في القصاص حيات توضيح دهيد و بفرماييد چگونه در قصاص حيات است در صورتي كه فردي از بين مي رود؟ جايگاه قصاص در قوانين كيفري و شبهاتي كه پيرامون آن وجود دارد چيست

پرسش

لطفاً در مورد آية "ولكم في القصاص حيات توضيح دهيد و بفرماييد چگونه در قصاص حيات است در صورتي كه فردي از بين مي رود؟ جايگاه قصاص در قوانين كيفري و شبهاتي كه پيرامون آن وجود دارد چيست

پاسخ

قصاص در لغت مقابله به مثل و پي جويي و متابعت كردن اثر است اولياي مقتول نسبت به قاتل عملي انجام مي دهند كه او انجام داده و در واقع عمل او را پيروي مي كنند.(مفردات راغب ص 404، ماده قصص ; قاموس قرآن سيدعلي اكبر قرشي ج 6، ص 12، نشر دار الكتب الاسلاميه )

در پاسخ به اين پرسش لازم است به سه مطلب اشاره شود: 1. فلسفة قصاص و علّت حيات بودن آن 2. جايگاه قصاص 3. شبهات قصاص و پاسخ آن

1. قرآن مجيد در آية 179 سوره بقره فلسفه قصاص را مايه حيات بودن آن بيان كرده يعني قصاص اسلامي جنبه انتقام جويي ندارد; بلكه دريچه اي به سوي زندگي انسان ها است هم مايه حيات فرد و هم مايه حيات جامعه است زيرا اگر حكم قصاص وجود نداشت افراد سنگدل احساس امنيت كرده در نتيجه جان مردم بي گناه به خطر مي افتاد; همان گونه كه در كشورهاي فاقد حكم قصاص آمار قتل و مجازات به سرعت بالا رفته است وقتي شخص بداند كه اگر فردي را بكشد، او را (با قصاص خواهند كشت تا حدّ زيادي او را از فكر كشتن باز مي دارد و كنترل مي كند; علاوه برآن لزوم تساوي و برابري در حكم قصاص (يك

مرد در مقابل يك مرد، يك زن در مقابل يك زن و...)، جلو قتل هاي پي در پي را مي گيرد و به سنت هاي جاهلي كه گاه يك قتل چند قتل و آن نيز به نوبه خود مايه قتل هاي بيشتري مي شد كه گاهي در عوض كشته شدن يك نفر يك قبيله را مي كشتند پايان مي دهد و از اين راه نيز مايه حيات جامعه است با توجه به اينكه حكم قصاص مشروط به عدم عفو _ از ناحيه اولياي مقتول _ است نيز دريچة ديگري به حيات و زندگي گشوده خواهد شد.

امام سجاد7 در اين باره مي فرمايد: "در قصاص حيات است براي كسي كه اراده مي كند فردي را بكشد، زيرا وقتي بداند او را قصاص مي كنند، از قتل صرف نظر مي كند و نيز سبب حيات است براي كسي كه اراده قتل او شده زيرا جان او حفظ مي شود، هم چنين ساير افراد، نيز از حيات استفاده مي كنند، زيرا مردم وقتي بدانند كه قصاص مي شوند، جرأت قتل كسي را ندارند".(تفسير نور الثقلين حويزي ج 1، ص 158، نشر مطبعه علميه قم )

2. قصاص يكي از كيفرهاي اسلامي است كه اسلام در مورد قتل عمد، اين حكم را تعيين فرموده است ورثة فردي كه كشته شده مي توانند قاتل را قصاص كنند يا از او ديه بگيرند، يا او را عفو نمايند; البته حكم اولي قصاص است ديه و عفو به جاي قصاص قرار مي گيرند; از اين رو، اگر يكي از ]اولياي دم به قصاص مايل باشد و ديگران طلب ديه كنند، آن فرد مي تواند قاتل را قصاص نمايد، به شرطي

كه مقدار ديه اي كه حق آن هاست بدهد، برخلاف اسلام كه مي فرمايد: ديه و عفو مي تواند به جاي قصاص قرار گيرد و يهود تنها قصاص و نصارا، ديه و عفو را تجويز كرده اند. در حالي كه حتمي بودن قصاص در بعضي موارد، سبب رنج و ناراحتي شديد براي طايفه اي مي شود مانند آن جا كه برادري برادر خود را بكشد; بديهي است با اجراي قصاص داغ تازه اي براي بستگان ايجاد مي گردد و اگر حكم به عفو و ديه منحصر باشد، پيامدهاي بدي مانند فراوان شدن قتل در جامعه و سلب امنيت و بغض و كينه مي گردد.

3. دربارة قصاص چند شبهه مطرح شده كه در اين جا به پاسخ آن ها مي پردازيم الف _ طبع انساني كشتن فردي را به علت اين كه فردي را كشته نمي پسندد و اسلام دين رحمت و رأفت است و سزاوار است قاتل مورد عفو قرار گيرد. پاسخ رحمت و رأفت در جاي خود ارزش مند است فرد جايي كه ارزشي براي خون ديگران قائل نيست سزاوار رحمت نمي باشد; رحمت و عفو در جايي زيبنده است كه ظلم به ديگري نشود و مصلحت اجتماع به خطر نيفتد.

ب _ قصاص ناشي از قساوت و انتقام جويي است و مخالف با تربيت مي باشد و مي توان قاتل را به كم تر از قتل مانند شلاق و... تنبيه كرد. پاسخ تشريع قصاص با مسئله انتقام جويي ارتباطي ندارد و انتقام فرونشاندن آتش غضب به علت موضوع شخصي است قصاص پيش گيري از تكرار ظلم است بنابراين قصاص قساوت نيست بلكه عدالت است كسي

كه فردي را به ناحق كشته عدالت اقتضا مي كند كه كشته شود و نيز قصاص مخالف با تربيت نيست بلكه تربيت اسلامي اقتضا مي كند كه قاتل را قصاص نمايند تا در پرتو آن افراد جامعه تربيت شوند.(اقتباس از تفسير الميزان علامه طباطبايي ج 1، ص 444، نشر دار الكتب الاسلاميه تفسير نمونه آيت الله مكارم شيرازي و ديگران ج 1، ص 445، نشر دار الكتب الاسلاميه )

ج _ بهتر است قاتل را به جاي قصاص زنداني كنند و در آن جا به سود جامعه از آن ها كار بكشند.

پاسخ زندان نه تنها نمي تواند جاي قصاص قرار گيرد، بلكه به آمار جرايم و جنايات مي افزايد، افزون بر اين كه هزينه فراواني از بيت المال بايد صرف آن ها شود.

فلسفه و مباني حقوق

اگر مردم يك كشور آن قدر از نظر سطح علمي، اقتصادي، اجتماعي، اعتقادي و سياسي و... بالا باشند (مدينه فاضله) كه هيچ كس گناه و تخلف انجام ندهد، دادگاه قوانين جزايي اسلام و مجازات چه معنا و مفهومي دارد؟

پرسش

اگر مردم يك كشور آن قدر از نظر سطح علمي، اقتصادي، اجتماعي، اعتقادي و سياسي و... بالا باشند (مدينه فاضله) كه هيچ كس گناه و تخلف انجام ندهد، دادگاه قوانين جزايي اسلام و مجازات چه معنا و مفهومي دارد؟

پاسخ

اگر جامعه آرماني در يك كشور شكل بگيرد، به طوري كه ظلم و فساد از جامعه محو شود، عقول و دانش بشري به تكامل برسد، اصل مساوات و برادري به طور كامل برقرار شود، معنويت به صورت بي سابقه اي گسترش يابد، با خرافات و بدعت ها مبارزه شود، مفاسد اخلاقي به صورت كامل ريشه كن شود، قانونمندي كامل در جامعه برقرار شود و عدالت اجتماعي و اقتصادي در اجتماع برقرار شود، چنين جامعه اي مدينه فاضله خواهد بود كه ظاهراً نياز به دستگاه قضايي ندارد؛ اما بايد توجه داشت كه جامعه فاضله بودن، به اين معنا نيست كه انگيزه هاي گناه و تخلف و قانون شكني در انسان ها وجود نداشته باشد و همه مثل هم باشند، در هر حال حتي درون چنين جامعه اي مي تواند افرادي وجود داشته باشند كه بنا به طبع شهوت پرستي و زياده خواهي و خودپرستي، در فكر گناه و تخلف باشند، پس هم چنان نياز به قانون جزايي و مجريان خواهد بود.

به عقيده ما، در دوران حكومت امام زمان(ع) جامعه به اين سمت خواهد رفت، اما اگر نگاهي به جامعه جهاني كه در عصر حضرت مهدي(ع) تشكيل مي شود بيندازيم، براساس روايات معتبر، در آن جامعه حضرت مهدي(ع) بين مردم قضاوت مي كند و در روايت آمده است: "و حكم بين الناس بحكم داود و حكم محمد(ص)؛ امام زمان(ع) ميان مردم چون داوود نبي(ع) و حضرت محمد(ص) حكم

و قضاوت خواهد نمود"

از اين رو، در مدينه فاضله اي كه در زمان حكومت حضرت مهدي(ع) تشكيل مي شود، قضاوت براساس احكام الهي و به صورت عادلانه صورت مي گيرد، با اين كه در آن جامعه ظلم و ستم رخت برمي بندد، عدل بر جهان حاكم مي شود و ساير ويژگي هاي جامعه ايده آل محقق مي شود.

جامعه بشري و هر كشوري اگر چه در مرحله عالي پيشرفت اخلاقي، علمي، سياسي، اقتصادي و... باشد، بي نياز از قوانين جزايي و مجازات ها نمي باشد، چون جوامع بشري از حقيقتي به نام انسان تشكيل شده كه اين حقيقت مي تواند در مسير صلاح و رستگاري گام بردارد يا اين كه در مسير سقوط و گناه و جنايت قدم زند. وجود دستگاه قضايي و قانون مجازات و ضمانت اجراي كيفري موجب مي شود از ارتكاب جرم كاسته شود. ضمانت اجراي كيفري، جامعه و كشور را در مسير سلامت قرار مي دهد و ميزان جرم و جنايت را كاهش مي دهد. اگر در جامعه اي گرچه جامعه فاضله ضمانت اجراي كيفري نباشد، جرأت بر انجام گناه و جنايت بيشتر خواهد بود. به هر حال، ضرورت وجود قوانين جزايي اسلام و مجازات هايي كه نقش بازدارنده دارند، در كاهش جرم و پيشگيري از آن بسيار مؤثر خواهد بود.

پي نوشت ها:

1 - بحارالانوار، ج 52، ص 338.

فرق ميان قوانين بشري و قوانين الهي از نظر روح عمل، چيست؟

پرسش

فرق ميان قوانين بشري و قوانين الهي از نظر روح عمل، چيست؟

پاسخ

يك تفاوت اصيل درميان قوانين الهي و قوانين بشري اين است كه قوانين الهي دو بعدي است و قوانين بشري يك بعدي. قوانين بشري به نظام روحي و تكامل معنوي فرد كاري ندارد. وقتي كه يك دولت برا ي مصالح كشور، اقدام به وضع ماليات مي كند، هدفش فقط بدست آوردن پول و تأمين هزينة كشور است. دولت نظري ندارد كه پرداخت كنندة ماليات چه نيتي دارد؟ آيا با طيب خاطر و رضايت و از روي علاقمندي به دولت يا كشور ماليات مي دهد يا از روي ترس؟ هدف دولت تنها پول گرفتن است، حتي اگر پرداخت كننده در دلش فحش هم بدهد باز هم منظور دولت عملي شده است.

همچنين وقتي كه براي دفاع از كشور، سربازاني را به زير پرچم احضار مي كند به نيت سربازان كاري ندارد؛ او مي خواهد سرباز در ميدان جنگ با دشمن نبرد كند؛ براي دولت تفاوتي ندارد كه سرباز با رضا و ميل بجنگد يا از روي ترس از مسلسلي كه پشت سرش قرار دارد، نبردش خودنمايي باشد، به انگيزة حماسه ها و تعصّبهاي احمقانه باشد، يا از براي دفاع از حق و حقيقت؟

ولي در قوانين الهي چنين نيست؛ در اين قوانين، ماليات و سربازي بطور مطلق خواسته نشده است، بلكه توأم با نيت خالص و قصد قربت خواسته شده است. اسلام عمل با روح مي خواهد نه عمل بي روح. لهذا اگر مسلماني زكات خود را بدهد ولي شائبة ريا در آن باشد پذيرفته نيست؛ اگر به جهاد برود ولي براي خودنمايي باشد، قبول نيست. قانون الهي مي گويد سرباز اجباري به درد

من نمي خورد، من سربازي مي خواهم كه روحاً سرباز باشد، سربازي مي خواهم كه نداي: «اِنَّ اللهَ اشْتَري مِنَ الْمُوْمِنينَ اَنْفُسَهُمْ وَ اَمْوالَهُمْ بِاَنَّ لُهُم الْجَنَّةَ»توبه/111 را پذيرفته باشد و صميمانه به آن لبّيك بگويد.

شرايط قانون گذار از نظر اسلام چگونه است و از نظر قرآن اين شرايط در چه كسي وجود دارد؟

پرسش

شرايط قانون گذار از نظر اسلام چگونه است و از نظر قرآن اين شرايط در چه كسي وجود دارد؟

پاسخ

گسترش زندگي اجتماعي بشر در روي زمين، و برچيده شدن دوران زندگي فردي در جنگل ها و بيابانها، حاكي است كه بشر، طبعاً خواهان زندگي است تا با همكاري، بر دشواريها فائق آيد.

از طرفي ديگر، انسان موجودي «خودخواه» است و «حب ذات» براي او يك امر غريزي. وي مي خواهد همه چيز را در انحصار خويش درآورد و اگر هم روزي به مقررات سنگين اجتماعي تن در مي دهد، به خاطر ضرورت و ناچاري است. اگر اين ضرورت نبود، غالباً بشر از انحصارطلبي دست بر نمي داشت به گواه اينكه هرگاه فرصتي بدست آورد از تضييع حقوق ديگران خودداري نمي نمايد.

از اين جهت، همه دانشمندان بر اين مطلب اتفاق نظر دارند كه براي تشكيل يك اجتماع صحيح انساني، طرح اساسي، (قوانين صحيح) ضروري است، تا در پرتو آن، حقوق افراد و وظائف انسانها در زندگي اجتماعي روشن گردد. اين طرح همان قوانين اجتماعي است كه زير بناي يك اجتماع انساني را تشكيل مي دهد.

اكنون بايد ديد كه اين طرح عالي، به وسيله چه كسي بايد ريخته شود؟

به طور اجمال بايد گفت: قانون گذار مي خواهد جامعه بشري را با تنظيم برنامه هاي فردي و اجتماعي خود به سوي كمال رهبري كند، و در پرتو تعيين وظايف افراد و تأمين حقوق آنان سعادت جسمي و رواني آنها را فراهم سازد. در اين صورت بايد قانون گذار، دو شرط ياد شده، در زير را دارا باشد.

1- قانون گذار بايد انسان شناس باشد.

اگر هدف از قانون گذاري، تأمين نيازمنديهاي جسمي و رواني بشر است، پس بايد قانون گذار از همه رموز

و اسرار جسمي و رواني انسان به طور دقيق آگاه باشد. قانون گذار، بسان نسخه پزشك، در صورتي دقيق و كامل مي شود، كه وي از اوضاع و احوال بيمار كاملاً آگاه باشد و نسخه را مطابق وضع مزاجي بيمار و شرائط روحي او تنظيم كند. به عبارت ديگر، قانون گذار بايد انسان شناس و جامعه شناس كاملي باشد. انسان شناس باشد، تا از غرائز و عواطف انسان ها آگاه باشد و احساسات و غرائز را بطور كامل اندازه گيري كند، و رهبري نمايد.

جامعه شناس باشد، تا از وظائف افراد در جامعه و مصالح و مفاسد اعمال آنان و واكنش زندگي اجتماعي و عكس العمل روابط انسان ها، به خوبي مطلع باشد.

2- از هر نوع سودجوئي پيراسته باشد.

براي واقع بيني و حفظ مصالح انسانها لازم است قانون گذار، از هر نوع «حب ذات» و «سودجوئي» در تدوين قانون پيراسته باشد. غريزه «خودخواهي» حجاب ضخيمي در برابر ديدگان قانون گذار پديد مي آورد. يك انسان، هر چند هم عادل، دادگر، واقع بين و منصف باشد، ناخودآگاه تحت تأثير حس «سودجوئي» و «حب ذات» قرار مي گيرد.

اكنون ببينيم كه اين دو شرط در كجا به طور كامل جمع است؟

شكي نيست كه اگر بنا باشد شخص قانون گذار، انسان شناس كامل باشد، انسان شناسي كامل تر از خداي عزوجل وجود ندارد. و هيچ كس به رموز مصنوع خود، آگاه تر از سازنده آن نيست. اتفاقاً خود قرآن نيز، روي همين موضوع تكيه كرده و مي فرمايد:

«اَلا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ و هو الّطيفُ الْخبير» ملك/14

[آيا او آفريده خود را به خوبي نمي شناسد؟ با اين كه از رموز و اسرا خلقت، كاملاً مطلع است].

خدائي كه سازنده ذرات موجود و پديد آرنده سلول هاي بي شمار، و تركيب دهنده قطعات مختلف وجود انسان است، قطعاُ

از نيازمنديهاي نهان و آشكار و مصالح و مفاسد مصنوع خود، بيش از ديگران آگاه است.

او بر اثر علم گسترده از روابط افراد، و واكنش اين پيوند ها و وظائفي كه ماية انسجام اجتماع مي گردد، و حقوقي كه شايسته مقام هر انساني است، آگاهي كامل دارد.

شرط دوم، كه پيراستگي از هر نوع سودجوئي در وضع قانون باشد، جز خدا در هيچ مقامي موجود نيست. تنها خدا است كه نفعي در اجتماع ما ندارد، و از هر نوع غرائز خصوصاً غريزه خودخواهي پيراسته است، در حالي كه همه افراد بشر، كم و بيش از حس خودخواهي –كه آفت قانون گذاري صحيح است- برخوردارند. و هر چند هم سعي و كوشش كنند كه خود را از چنگال اين غريزه برهانند، باز گرفتار مي شوند.

به قول «ژان ژاك روسو»: براي كشف بهترين قوانين كه به درد ملل بخورد، يك عقل كل لازم است كه تمام شهوات انساني را ببيند، ولي خود هيچ حس نكند، با طبيعت رابطه اي نداشته باشد ولي كاملاً آن را بشناسد، سعادت او مربوط به ما نباشد ولي حاضر باشد كه به سعادت ما كمك كند. بالاخره به افتخاراتي اكتفا نمايد كه به مرور زمان علني گردد. يعني در يك قرن خدمت كند و در قرن ديگر نتيجه بگيرد (قرار داد اجتماعي ترجمه زيرك زاده/81)

به ديگر سخن، قانون گذار بايد كوچكترين نفعي در تدوين قانون نداشته باشد، تا حس سود جوئي و غريزه «حب ذات»، حجاب ضخيمي در برابر ديدگان عقل وي به وجود نياورد كه او را از تشخيص منافع و مصالح نوع، ناتوان نسازد، زيرا كه در اين صورت هر چه هم بخواهد طبق عدل و انصاف پيش برود، باز

ناخودآگاه تحت تأثير حس «سودجوئي» و «حب ذات» واقع شده و از «صراط مستقيم» عدل، منحرف مي گردد.

نحوه قانون گذاري در حكومت اسلامي.

روي اين جهات، از نظر قرآن، قوه مقننه اي به صورت فردي و يا به صورت دسته جمعي و قانون گذاري جز خدا و شارعي جز «الله» وجود ندارد، و افراد ديگر مانند فقيهان و مجتهدان، همگي قانون شناساني هستند كه با رجوع به منابع قوانين، احكام و قوانين الهي را بيان مي كنند.

از بررسي آيات قرآن به روشني ثابت مي گردد كه تقنين و تشريع، فقط مربوط به خدا است. در نظام توحيدي، رأي و نظر هيچكس در حق كسي، حجت و نافذ نيست. و كسي حق ندارد رأي و نظر خود را بر فرد و جامعه تحميل كند، و مردم را به زور و قهر به اجراي آن دعوت نمايد.

در چشم انداز «نظام توحيدي»، به حكم گفتار پيامبر گرامي «الناس كاسنان المشط سواسيه» (من لا يحضره الفقيه، 4/272، ط نجف)، افراد جامعه انسان بسان دندانه هاي شانه هستند كه هيچ كدام بر ديگري برتري ندارد. از اين جهت علتي ندارد كه فردي و يا شورائي به سود فرد يا به گروهي و يا ضرر فرد و يا گروه ديگر، قانوني را جعل كند و مردم را به پيروي از آن دعوت كند.

در چشم انداز نظام توحيدي، عالي ترين مظهر تجلي مساوات اين است كه پيامبر گرامي(ص) فرمود: «الناس امام الحق سواء» [همه مردم در برابر حق و قانون مساوي و يكسانند.] قانون درباره تمام افراد، با الغاي تمام امتيازات اجرا مي گردد. اسلام با طبقه بندي هاي ظالمانه كه گروهي خود را مافوق قانون بينديشند، و گروهي در پوشش قانون قرار بگيرند، سرسختانه مبارزه كرده

است.

اگر در نظام الهي، قانون گذاري، جز خدا و قانوني جز قانون او وجود ندارد پس نقش مجتهدان و فقيهان چيست؟

پرسش

اگر در نظام الهي، قانون گذاري، جز خدا و قانوني جز قانون او وجود ندارد پس نقش مجتهدان و فقيهان چيست؟

پاسخ

فقيه استخراج كننده قوانين الهي است و احكام خدا را از منابع چهارگانة آن استنباط كرده و در اختيار مردم مي گذارد.

فقيه در نظام اسلامي مقنن و قانونگذار نيست، نه قانوني را وضع مي كند و نه قانوني را ابطال مي نمايد، ولي از آنجا كه شناخت قوانين خدا از منابع آن، نياز به تخصص و صلاحيت علمي دارد، مجتهد بر اثر كسب يك رشته صلاحيتها مي تواند احكام الهي را از كتاب و سنت، و عقل و اجماع استنباط نمايد، و ديگران را از زحمات فراوان آسوده سازد.

اگر وظيفه مجتهد در قانون شناسي و استنباط احكام از مدارك آن خلاصه مي گردد «اجتهاد» فقط ابزار شناخت قانون است، و با به بكار بردن آن، مي توان حق را از باطل، قانون را از غير آن باز شناخت.

در فقه شيعه به اين مسأله بيش از ديگر مذاهب فقيهي اسلامي اهميت داده شده است و فقهاي شيعه براي خود مقامي جز عالمان احكام الهي، مستنبطان قوانين خدا از دلايل موجود، و براي اجتهاد نقشي جز وسيله تشخيص و تلاش براي شناخت وظايف بندگان، چيزي قائل نيستند و اجتهاد فقط ابزار شناخت است و هرگز از منابع قوانين نيست.

فقهاي شيعه ادله چهار گانه بالأخص قرآن و سنت رسول گرامي را كه از طريق ائمة اهل بيت(ع) رسيده است براي استخراج احكام الهي و حوادث روز افزون جامعه كافي مي دانند و صدق اين نظريه را در طول قرون چهارده گانه اسلامي عملاً ثابت كرده اند، در اين مورد كافي است كه بدانيم كه در يكي از جوامع حديثي شيعه به

نام «وسائل الشيعه» قريب به چهل هزار حديث فقهي وجود دارد، و اگر جامع ديگر حديثي به نام «مستدرك الوسائل» را به آن ضميمه كنيم، گستردگي منابع فقه شيعي كاملاً روشن مي گردد، بالأخص كه در ميان اين احاديث يك رشته قوانين كلي و اصولي جامعي وجود دارد، كه خود مي تواند پاسخگوي بسياري از نيازها باشد.

در اين ميان فقهاي مذاهب اربعه، همچنين ديگر مذاهب فقهي، چه مذاهبي كه پيش از پايه گذاران آن رواج داشته و يا پس از آن پي ريزي شده است «اجتهاد را از منابع و مصادر حكم الهي مي دانند و به جاي اينكه از آن فقط به عنوان ابزار شناخت بهره بگيرند آن را منبع و مصدر حكم مي انگارند و در كنار ادله اربعه معروف، كتاب و سنت و اجماع و عقل، «اجتهاد را نيز، يادآور مي شوند و گواه آنان در اين نظريه اين است كه مدارك چهارگانه، پاسخگوي حوادث نامتناهي نيست، و منابع متناهي نمي تواند جوابگوي حوادث روز افزون و به اصطلاح نامتناهي باشد، و_ لذا _ بايد از اجتهاد به عنوان مصدر و منبع قانون بهره گرفت، البته نه هر اجتهادي، بلكه اجتهادي كه بر يك محاسبات و مقايسات مانند قياس و استحسان و مصالح و مفاسد استوار باشد.

دانشمند عالي مقام مصري در كتاب «الوحي المحمدي» يادآور مي شود كه مجموع احاديث فقهي از پانصد حديث تجاوز نمي كند (الوحي المحمدي) آيا با اين وضع مي توان انتظار آن داشت كه سنت نبوي به ضميمه سه منبع ديگر بيانگر حوادث نامتناهي باشد؟

ابن رشد در مقام استدلال بر استواري قياس مي گويد:

«ان الوقائع بين أشخاص الاناس غير متناهية والنصوص والأفعال والاقرارات (تقرير النبي) متناهية و

محال أن يقابل ما لا يتناهي بما يتناهي» (بداية المجتهد/2)

[حوادثي كه در ميان مردم اتفاق مي افتد نامتناهي است در حالي كه نصوص و همچنين فعل و تقرير پيامبر، كاملاً محدود است و محال است نامتناهي را با متناهي پاسخ گفت.]

اين تعبير از دانشمند بزرگي مانند ابن رشد موجب شده كه ديگران نيز آن را به صورت اصل موضوعي بپذيرند و نويسندة سوري معاصر دكتر مصطفي الزرقا، مؤلف كتاب ارزشمند «المدخل الفقهي العام» عبارت ابن رشد را بازتر آورده مي گويد: «ولا يخفي انّ نصوص الكتاب والسنة محدودة متناهية والحوادث الواقعة و المتوقعة غير متناهية فلا سبيل إلي اعطاء الحوادث و المعاملات الجديدة منازلها واحكامها في فقه الشريعة إلّا علي طريق الاجتهاد بالرأي»

[نصوص كتاب و سنت، محدود و متناهي است و رخدادها و آنچه مترقب است رخ بدهد نامتناهي مي باشد در اين صورت براي استنباط احكام حادثه و معاملات جديد، در فقه شريعت اسلام، راهي جز پيمودن راه اجتهاد به رأي، چيز ديگري نيست.] (المدخل الفقهي العام: 1/77)

در خصوص فلسفه حقوق جزا و مجازات ها و حقوق جزاي عمومي و حقوق جزاي اختصاصي و جرم شناسي و آيين دادرسي كيفري و قضاي اسلامي و ديدگاه اسلام در اين خصوص توضيح دهيد و منابعي را معرفي نماييد.

پرسش

در خصوص فلسفه حقوق جزا و مجازات ها و حقوق جزاي عمومي و حقوق جزاي اختصاصي و جرم شناسي و آيين دادرسي كيفري و قضاي اسلامي و ديدگاه اسلام در اين خصوص توضيح دهيد و منابعي را معرفي نماييد.

پاسخ

شما دانشجوي سال اول رشته حقوق هستيد و به تدريج طي دوران تحصيلات دانشگاهي، در قالب واحدهاي مختلفي كه خواهيد گذراند، به صورت تفصيلي با بسياري از اين مباحث و مسايل اساسي آن آشنا مي شويد. در اين جا به دو مسئله اجمالاً اشاره مي كنيم.

1- فلسفه مجازات ها در اسلام چيست؟ آيا هدف اصلاح فرد است يا اصلاح جامعه و يا اين كه هدف هم اصلاح فرد و هم اصلاح جامعه است و يا اين كه به هنگام تعارض بين اصلاح فرد و اصلاح جامعه كدام مقدم است؟ اسلام با نگاهي جامع به حيات انسان و جامعه بشري، مجازاتي متناسب با جرايم ارتكابي در نظر گرفته است و در اين مسير هم هدف اصلاج جامعه را مد نظر قرار داده و هم هدف اصلاح مجرم را در تعارض بين اصلاح فرد و جامعه، اسلام مصالح عموم مردم و حقوق عمومي را مقدم بر حقوق فردي و اصلاح فرد مي داند. از اين رو هدف اصلاح جامعه بالاتر و برتر از اصلاح فرد است. در اسلام مجازات مبتني بر قاعده "قبح عقاب بلابيان" يا به تعبير متعارف حقوقي اصل "قانوني بودن جرم و مجازات" است و تا بيان نيامده و قانون وضع نشده، مجازات كردن امري عبث و بيهوده است.

2- آيين دادرسي كيفري در اسلام مبتني بر چه روشي است؟ آيا سيستم رسيدگي اتهامي است يا تفتيشي و يا اين كه مختلط

و يا غير از اين موارد است؟

"سيستم اتهامي" از نظر تاريخي قديمي ترين نظام رسيدگي به دعاوي بوده كه ابتدا در روم و يونان باستان و برخي ممالك ديگر وجود داشد و در حال حاضر با تغييراتي در انگليس و آمريكا و برخي كشورها وجود دارد. مهم ترين ويژگي هاʠاين سيستم عبارتند از:

1- ضرورت شكايت از طرف شاكي خصوصي؛

2- ترافعي بودن محاكمه؛

3- شفاهي بودن محاكمه؛

4- علني بودن محاكمه؛

5- قاضي نقش حكم و داور را دارد.

"سيستم تفتيشي" بعد از سيستم اتهامي معمول گرديد. ابتدا اين سيستم در خصوص محاكمه بردگان و طبقات پايين جامعه اعمال مي شد، ولي بعد اين سيستم در خصوص دادگاه هاي مذهبي كه توسط كليساها اداره مي شد، به مرحله اجرا در آمد. مهم ترين خصوصيات اين سيستم عبارتند از:

1- غير علني بودن رسيدگي؛

2- كتبي بودن محاكمه؛

3- غير ترافعي بودن دادرسي؛

4- وجود مقام و مرجع خاصي براي تعقيب جرايم؛

5- حرفه اي بودن قضاوت.

"سيستم مختلط يا فرانسوي" به دنبال آشكار شدن معايب در سيستم اتهامي و تفتيشي به وجود آمده است و داراي دو مرحله جدا از هم مي باشد:

1- مرحله كشف و تعقيب بزه كه عهده دار آن مرجع خاصي به نام دادسرا است و به طريقه تفتيشي يعني غير علني و غير ترافعي و كتبي صورت مي گيرد؛

2- مرحله رسيدگي و صدور حكم كه به طريق اتهاميك يعني علني و ترافعي و شفاهي صورت مي گيرد. اين سيستم ابتدا در فرانسه به وجود آمد و بعد در بسياري از كشورهاي جهان جريان پيدا كرد.

"روش دارسي كيفري اسلام" علي رغم اين كه شباهت هاي فراواني با سيستم اتهامي دارد، حاوي برخي ويژگي هاي موجود در سيستم تفتيش است، اما ويژگي هاي خاص خود را دارد و

با سيستم هاي مذكور سنخيت كامل ندارد. از اين رو اصول دادرسي كيفري اسلامي نه از قواعد حقوق روم تبعيت كرده و نه متخذ از قواعد حقوقي ساير سيستم ها مي باشد، بلكه قواعد مستقل و قائم به ذات است.(1)

جهت اطلاع شما چند منبع معرفي مي شود:

1- آيت اللَّه سيد محمد حسن مرعشي، ديدگاه هاي نو در حقوق كيفري اسلام.

2- دكتر علي رضا فيض، مقارنه تطبيق اسلام و حقوق جزاي عمومي.

3- اسلام وحقوق جزاي عمومي، ج 1، پژوهشكده همكاري حوزه و دانشگاه.

4- دكتر ابوالقاسم گرجي، مقالات حقوقي، جلد اول.

5- آيت اللَّه هاشمي شاهرودي، بايسته هاي حقوق جزا.

همچنين كتب فقهي بسياري كه مربوط به قضا و شهادات و حدود و قصاص و ديات به زبان عربي انتشار يافته است كه مي تواند مورد استفاده قرار گيرد.

پي نوشت ها:

1. محمود آخوندي، آيين دادرسي كيفري، ج 1، ص 79.

قاعدة مرور زمان چيست؟

پرسش

قاعدة مرور زمان چيست؟

پاسخ

اگر مراد نقش زمان و مكان در اجتهاد باشد، پاسخ اين است: زمان و مكان در استنباط احكام و بار كردن حكم روي موضوعات تأثير دارد.

البته مراد زمان و مكان نيست، چون زمان و مكان تأثيري در حكم شرعي ندارد و تغيير آن ها باعث تغيير حكم شرعي نمي شوند، بلكه مراد اوضاع و احوالي است كه در زمان يا مكان پديد آمده است وحكم و موضوع حكم شرعي را متعيّن مي سازد و تغيير آن باعث تغيير حكم و موضوع حكم شرعي مي گردد.(1)

يكي از مؤلفه هايي كه تغيير آن باعث تغيير حكم شرعي مي شود، عرفيات جامعه است، مثلاً شرعاً شرطي كه ضمن عقد باشد و يا صراحتاً شرط نشده، ولي مبناي عرف بر آن شرط باشد، لازم الوفا است، ليكن چه چيزي را عرف شرط مي داند؟ عرف ها مختلفند. يكي از جاهايي كه مرد مي تواند عقد ازدواج را به هم بزند (البته بعضي مي فرمايند نمي توان عقد را به هم زد) موردي است كه با كرده بودن دختر را شرط كردهيا لفظاً شرط نكرده باشد، ليكن مبناي عقد عرفاً بر بكارت زوجه باشد.(2)

در كشورها مبناي عرفي مثلاً در مورد باكره بودن دخترها مختلف است. در ايران نيز مسئلة از همين قرار است، ولي در برخي كشورها بر عكس است. از اين رو در آن كشورها چنان چه مردي لفظاً و صراحتاً با كره بودن را شرط نكرده باشد، بعداً در صورتي كه زوجه اش باكره نباشد، نمي تواند به استناد مبناي عرفي ، عقد را به بهانة اين كه خانمش با كره نبوده،

به هم بزند. يا مثلاً شطرنج تا زماني كه آلت قمار بود، حرام بود. وقتي آلت قمار بودنش را از دست داد و برد و باختي در بين نشد، جايز شد.(3)

بنابراين زمان و مكان به معنايي كه گذشت، در حكم شرعي اثر دارند.

1. مجلة نقد و نظر ، سال 2، شمارة 5، سال 1374، ص 222.

2. توضيح المسائل مراجع، ج 2، ص 422، مسئلة 2444.

3. امام خميني، استفتائات ، ج 2، ص 10، سؤال 21.

ضمانت اجرائي قوانين از نظر قرآن و دنياي امروز چگونه است؟

پرسش

ضمانت اجرائي قوانين از نظر قرآن و دنياي امروز چگونه است؟

پاسخ

در مورد قوانين اسلامي كه طرح آنرا قرآن ريخته از نظر ضمانت اجراء امكانات زيادي وجود دارد و به اصطلاح دست قانونگزار از اين نظر كاملا باز است، زيرا

اولاً _ راه پيشگيري از جرائم از طريق دميدن روح ايمان در افراد و ايجاد اعتقاد به يك سيستم مراقبت دائمي و هميشگي و در هر مكان و هر شرائط، كاملا باز است.

قرآن ، تصريح ميكند آثار عمل هر قدر كم و كوچك باشد، در دست و پا و چشم و گوش و زبان، باقي ميماند، و اينها در روز رستاخيز گواهي خواهند داد.

علاوه بر اينكه بدون اينها نيز خداوند از اسرار درون و برون همه موجودات، حتي در دورترين اعماق آسمان با خبر است و اصولا براي او، درون و برون و دور و نزديك مفهومي ندارد و با همه كس در همه جا هست و اين عقيده و ايمان را با عبادات و نيايشهاي روزانه زنده نگه ميدارد.

ثانياً _ براي اطاعت از قوانين، پاداشهاي فراواني كه روح انسانرا مي تواند كاملا سيراب كند قائل شده است، بنابراين، ضمانت اجرائي آنها تنها مسئله «كيفر» نيست، بلكه «پاداش» هم در اين زمينه نقش فعالي دارد.

جالب توجه اينكه، پاداش هر عمل نيك و اطاعت از قوانين را ده برابر تعيين نموده، در حالي كه كيفر را، براي رعايت عدالت، همانند نوع تخلف و مقدار و تعداد آن قرار داده است «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلِلّهِ عَشْرُ اَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِئَةِ فَلا يُجْزي اِلّا مِثْلُها» انعام/ 160 افق و دايره پاداشهاي معنوي قرآن بقدري وسيع است كه هر خير

و بركتي را در مقياس بي نهايت دربرمي گيرد «وَسارِعوُا اِلي مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَواتُ وَالْاَرْضُ اَعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ» آل عمران/ 133 [سبقت بگيريد بسوي آمرزش پروردگارتان و بسوي بهشتي كه وسعت آن پهنة آسمان و زمين را فراميگيرد، و براي پرهيزگاران آماده شده است.]

ثالثاً _ كيفرهاي معنوي و مادي را بهم آميخته و با وارد ساختن كيفرهاي اخلاقي و وجداني و رواني در اين قسمت، معجون خاصي كه اثر آن در ذائقة روح، دير پاي و عميق باشد، ساخته است، مثلا در مورد قتل عمد مي گويد

«وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتُعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَمُ خالِداً فيها وَغَضْبُ اللهِ عَلَيْهِ وَلَعْنَهُ وَاَعَدَّلَهُ عَذاباً عَظيماً» نساء/ 93 [كسيكه انسان با ايماني را از روي عمد بقتل برساند كيفر او دوزخ است و براي هميشه در آن ميماند و خشم خدا او را فروميگيرد و از رحمت خودش اصو را دور ميسازد و عذاب عظيمي براي او فراهم ساخته است] علاوه بر اين، قصاص را تشريع نموده و اجازه ميدهد قاتل را بقتل برسانند و كسيكه عضو بدن كسي را بعمد ناقص ساخته، همان عضو او را ناقص كنند «فَمَنْ اِعْتَدي عَلَيْكُمْ فَاعْتَدوُا بِمِثْلِ ما اعْتَدي عَلَيْكُمْ» [هركس بشما تعدي كند، بهمان مقدار قصاص كنيد]

ضمانت اجرائي قوانين از نظر قرآن و دنياي امروز چگونه است؟ پرسش

پاسخ

در مورد قوانين اسلامي كه طرح آنرا قرآن ريخته از نظر ضمانت اجراء امكانات زيادي وجود دارد و به اصطلاح دست قانونگزار از اين نظر كاملا باز است، زيرا

اولاً _ راه پيشگيري از جرائم از طريق دميدن روح ايمان در افراد و ايجاد اعتقاد به يك سيستم مراقبت دائمي و هميشگي و در هر مكان و هر شرائط، كاملا باز است.

قرآن ، تصريح ميكند آثار

عمل هر قدر كم و كوچك باشد، در دست و پا و چشم و گوش و زبان، باقي ميماند، و اينها در روز رستاخيز گواهي خواهند داد.

علاوه بر اينكه بدون اينها نيز خداوند از اسرار درون و برون همه موجودات، حتي در دورترين اعماق آسمان با خبر است و اصولا براي او، درون و برون و دور و نزديك مفهومي ندارد و با همه كس در همه جا هست و اين عقيده و ايمان را با عبادات و نيايشهاي روزانه زنده نگه ميدارد.

ثانياً _ براي اطاعت از قوانين، پاداشهاي فراواني كه روح انسانرا مي تواند كاملا سيراب كند قائل شده است، بنابراين، ضمانت اجرائي آنها تنها مسئله «كيفر» نيست، بلكه «پاداش» هم در اين زمينه نقش فعالي دارد.

جالب توجه اينكه، پاداش هر عمل نيك و اطاعت از قوانين را ده برابر تعيين نموده، در حالي كه كيفر را، براي رعايت عدالت، همانند نوع تخلف و مقدار و تعداد آن قرار داده است «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلِلّهِ عَشْرُ اَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِئَةِ فَلا يُجْزي اِلّا مِثْلُها» انعام/ 160 افق و دايره پاداشهاي معنوي قرآن بقدري وسيع است كه هر خير و بركتي را در مقياس بي نهايت دربرمي گيرد «وَسارِعوُا اِلي مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَواتُ وَالْاَرْضُ اَعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ» آل عمران/ 133 [سبقت بگيريد بسوي آمرزش پروردگارتان و بسوي بهشتي كه وسعت آن پهنة آسمان و زمين را فراميگيرد، و براي پرهيزگاران آماده شده است.]

ثالثاً _ كيفرهاي معنوي و مادي را بهم آميخته و با وارد ساختن كيفرهاي اخلاقي و وجداني و رواني در اين قسمت، معجون خاصي كه اثر آن در ذائقة روح، دير پاي

و عميق باشد، ساخته است، مثلا در مورد قتل عمد مي گويد

«وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتُعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَمُ خالِداً فيها وَغَضْبُ اللهِ عَلَيْهِ وَلَعْنَهُ وَاَعَدَّلَهُ عَذاباً عَظيماً» نساء/ 93 [كسيكه انسان با ايماني را از روي عمد بقتل برساند كيفر او دوزخ است و براي هميشه در آن ميماند و خشم خدا او را فروميگيرد و از رحمت خودش اصو را دور ميسازد و عذاب عظيمي براي او فراهم ساخته است] علاوه بر اين، قصاص را تشريع نموده و اجازه ميدهد قاتل را بقتل برسانند و كسيكه عضو بدن كسي را بعمد ناقص ساخته، همان عضو او را ناقص كنند «فَمَنْ اِعْتَدي عَلَيْكُمْ فَاعْتَدوُا بِمِثْلِ ما اعْتَدي عَلَيْكُمْ» [هركس بشما تعدي كند، بهمان مقدار قصاص كنيد]

چه شخصي صلاحيت و شرايط قانونگذاري جامعه بشري را دارا مي باشد؟

پرسش

چه شخصي صلاحيت و شرايط قانونگذاري جامعه بشري را دارا مي باشد؟

پاسخ

اصولا بايد ديد هدف از قانوندگذاري چيست و چه خلأي را مي خواهد پر كند؟ تا در پرتو معين شدن هدف بتوان شرايط او را مشخص ساخت. به طور اجمال بايد گفت: قانونگذار مي خواهد با دستگاه آفرينش كه همه انواع موجودات را به سوي كمال مي كشاند درباره خصوص انسان هماهنگي نموده جامعه بشري را با تنظيم برنامه اي به سوي كمال رهبري كند، و در پرتو تأمين حقوق تمام افراد، سعادت جسمي و رواني آنها را فراهم سازد.

بنابر اين چنين قانونگذاري بايد واجد شرايط زير باشد:

1-از آنجا كه هدف، تأمين نيازمنديهاي جسمي و سعادت رواني بشر است، بايد از همه رموز و اسرار جسمي و روحي وي، بطور دقيق مطلع و آگاه باشد، زيرا نسخه هر طبيبي هر چه هم دقيق و كامل تنظيم گردد، در صورتي مفيد و سودمند واقع مي شود كه پزشك از اوضاع و احوال بيمار كاملا آگاه باشد و نسخه را مطابق وضع مزاج بيمار و شرايط رواني وي تنظيم كند، و در غير اين صورت چندان سودمند نخواهد بود. و به عبارت ديگر، قانونگذار بايد انسان شناس و جامعه شناس كامل بوده، از غرايز و عواطف انسانها كاملا آگاه باشد، احساسات آنها را به طور دقيق تحديد و اندازه گيري كند تا در پرتو قانون، از هر گونه افراط و تفريط كه از لوازم غريزه انساني است جلوگيري نمايد، و از كليه اصولي كه مي تواند در طريق رهبري جامعه به سوي كمال، مورد استفاده قرار گيرد، اطلاعات دقيق و وسيعي داشته باشد، و مصالح و مفاسد فردي و اجتماعي را به

خوبي درك كند، و از واكنش زندگي اجتماعي و عكس العمل روابط انسانها كاملا مطلع باشد.

2-قانونگذار بايد كوچكترين نفعي در تدوين قانون نداشته باشد، تا حس سودجويي و غريزه «حب ذات» حجاب ضخيمي در برابر ديدگان عقل وي به وجود نياورد و او را از تشخيص منافع و مصالح همنوع، ناتوان نسازد؛ زيرا در اين صورت هر چه بخواهد طبق عدل و انصاف پيش برود، باز ناخود آگاه تحت تأثير حس «سودجويي» و «حب ذات» واقع شده و از «صراط مستقيم» عدل، منحرف مي گردد.

3-اعمال و افعال هر بشري زاييده و مولود افكار و عقايد اوست. طرز تفكرها و نحوه اعتقادها در انتخاب نوع كار و فعاليت حتي در كيفيت داوري انسان اثر واضح و مستقيم دارد. گروهي كه به خوبي يك عمل ايمان دارند، با شوق فراوان به دنبال آن مي روند، و بر عكس گروه ديگري كه آن را زشت و بد مي دانند از آن ابراز تنفر نموده در طول زندگي از آن اجتناب مي ورزند. جانبازي و فداكاري همه جانبه مولود ايمان به هدف است، چنانكه خودداري و روي گرداني، نشانه فقدان ايمان و اعتقاد راسخ مي باشد. از اين نظر اصلاحات پيگير در يك اجتماع، گسترش عدالت در تمام سازمانهاي ملي و دولتي، جلوگيري از مفاسد اخلاقي و انواع بديها و زشتيها، و بالأخره رهبري جامعه انساني، به سوي كمالي كه براي آن آفريده شده است، در صورتي عملي مي گردد كه نظارت و مراقبت قانونگذار، از چهارچوب اعمال و افعال تعدي نموده مراقب افكار و اخلاق جامعه نيز باشد.

و به عبارت ديگر: تنها به اصلاح ظاهر و برون و اعمال و افعال جامعه

اكتفا نكند، بلكه در اصلاح عقايد و افكار جامعه نيز، كه سرچشمه هر نوع عملي شمرده مي شوند، كوشش نمايد.

اكنون برگرديم و ببينيم كه اين شرايط در چه كسي و چه مقامي به طور كامل موجود است؟

اگر بنا است كه شخص قانونگذار انسان شناس كامل باشد، انسان شناسي كاملتر از خدا سراغ نداريم؛ و هيچ كس به رموز مصنوعي، آگاه تر از سازنده خود آن نيست.

خدايي كه سازنده ذرات وجود، پديد آورنده سلولهاي بي شمار، و تركيب دهنده قطعات مختلف وجود انسان مي باشد، به اسرار وجود و نيازمنديهاي نهان و آشكار، و مصالح و مفاسد مصنوع خويش، بيش از ديگران واقف است و از نتايج روابط افراد، و واكنش هر گونه برخورد، اطلاع كامل و دقيق دارد، زيرا علم او بي پايان است و هيچ نوع حجاب و مانعي ميان او و واقعيات وجود ندارد. درباره شرط دوم نيز بايد خاطرنشان ساخت، تنها خداست كه نفعي در اجتماع ما ندارد و از هر نوع غرايز و خصوصا غريزه خود خواهي پيراسته است و به قول ژان ژاك روسو:«براي كشف بهترين قوانيني كه به درد ملل بخورد، يك عقل كل لازم است كه تمام شهوات انساني را ببيند ولي خود هيچ حس نكند، با طبيعت رابطه اي نداشته باشد ولي كاملا آن را بشناسد، سعادت او مربوط به ما نباشد ولي حاضر باشد كه به سعادت ما كمك، و بالأخره به افتخاراتي اكتفا نمايد كه به مرور زمان علني گردد، يعني در يك قرن خدمت كند و در قرن ديگر نتيجه بگيرد. بنابراين، فقط پيامبران مي توانند چنانكه شايد و بايد براي مردم قانون بياورند».

همه افراد بشر كم و

بيش از حس خود خواهي، كه آفت قانونگذاري صحيح است، برخوردارند و هر چه سعي و كوشش كنند كه خود را از چنگال اين غريزه برهانند، باز كم و بيش گرفتار آن خواهند بود. اصولا نيمي از شخصيت انسان را همان احساسات و غرايز تشكيل مي دهد و اگر بنا باشد غرايز و احساسات خود را از دست بدهد بايد نيمي از انسانيت خود را نابود سازد.

در اين صورت، عامل بروز اختلاف و تعدي (غرايز و شعور دروني و احساسات سركش انسان كه خواه ناخواه بر روي افكار وي اثر مي گذارد) چگونه مي تواند عامل اصلاح و رفع اختلافات و برقراري عدل و انصاف در اجتماع گردد و «در جهان آفرينش عاملي را نمي شناسيم كه به امري دعوت كند كه منجر به نابود شدن خود آن باشد».

آري گاهي فرد يا افرادي در پرتو پرورش وجدان و تربيتهاي صحيح مذهبي به مقامي مي رسند كه حس «عدالتخواهي» و انسان دوستي آنان به قدري قوي و نيرومند مي گردد كه بسياري از غرايز سركش را تحت تأثير قرار مي دهند و عدل و انصاف را براي خود آن، و اجتماع را براي خود اجتماع مي خواهند، ولي آيا در حسابهاي اجتماعي مي توان روي يك اقليت ناچيز تكيه كرد و آن را ملاك قضاوت و داوري قرار داد؟ تازه از كجا معلوم است كه به يك چنين اقليت، اجازه قانونگذاري بدهند؟

درباره مراقبت بر اعمال دروني و كنترل افكار و غرايز و ... كه شرط سوم قانونگذاري بود ، اجمال سخن اين است كه اين منظور جز در پرتو قوانين آسماني امكان پذير نيست، زيرا قوانين بشري، فقط بر اعمال نظارت دارد، نه

بر باطن و درون، و هرگز نقشي در اصلاح انديشه و افكار ندارد و مردم در ماوراء قوانين يعني درباره عقايد و اخلاق كاملا آزاد بوده و اگر هم قانوني براي اين قسمت وضع شود چون ضامن اجرا ندارد نمي توان به آن ارزش قانوني داد؛ در صورتيكه همه كارهاي مردم زاييده افكار و احساسات دروني آنهاست و هر نوع اصلاحي منهاي اصلاح باطن نقش بر آب است. آري از ميان سازمانهاي اجتماعي، مؤسسات تعليم و تربيت مي توانند بر روي افكار و عقايد مردم اثر بگذارند و دگرگونيهائي در روحيات آنان بوجود آورند ولي تأثير آن در موضوع اصلاح افكار و مراقبت بر باطن بسيار ناچيز است زيرا بازده يك چنين مؤسسات جز يك سلسله سخنرانيها و كنفرانسها و سمينارها كه از حدود توصيه و سفارش بيرون نمي رود چيزي نيست، و وضع قانون براي امور روحي و افكار معني ندارد و هرگز نمي توان درباره عقايد و روحيات قانون وضع نمود سپس به مردم تحميل كرد كه حتما بايد چنين فكر كنند و چنين معتقد شوند، و در صورت تخلف آنان را مجازات نمود و كيفر داد، زيرا يك چنين قانون ضامن اجرا نداشته، و شخص قانونگذار نمي تواند مراقب احساسات و افكار مردم باشد، و در صورت تخلف هيچ نوع راه اثباتي ندارد. گذشته از اين، سازمانهاي فرهنگي، از ساير دستگاههاي اجتماعي جدا نيستند و مسئولان آن را نيز همين افراد اجتماع تشكيل مي دهند و در صورتيكه خود آنها به اصول و مقرراتي بي اعتنا بوده و از نظر فكر و احساس اصلاح نشده باشند، چگونه مي توانند ديگران را از نظر فكر و عقيده اصلاح نمايند؟ ولي

اين نقيصه در صورت اجراي روشهاي ديني كاملا مرتفع است و مذهب در درجه نخست با ايمان و اصلاح افكار و عقايد مردم و تهذيب اخلاق آنان سر و كار دارد؛ و با بر انگيختن سفيران صالح و آزموگاران معصوم و پاكدامن، دگرگونيهاي عميقي در افكار و عقايد و اخلاق مردم به وجود مي آورد. اينجاست كه لزوم بعثت پيامبران از نظر قانونگذاري و رهبري جامعه انساني به سوي كمالي كه براي آن آفريده شده اند، روشن مي گردد؛ زيرا اين هدف جز در پرتو اصلاحات عميق و همه جانبه كه ما از آن به نام قانون تعبير مي آوريم امكان پذير نيست، و از آنجا كه هر قانوني هدف ياد شده را تآمين نمي كند، ناچار بايد قانون شرايط سه گانه را كه مورد بررسي قرار گرفت، دارا باشد و اين شرايط جز در قوانين آسماني، كه اصلاح كننده عقايد و اخلاق و در عين حال مراقب اعمال و افعال مي باشد، در جاي ديگر وجود ندارد.

ضمانت اجرايي قوانين اسلامي چيست؟

پرسش

ضمانت اجرايي قوانين اسلامي چيست؟

پاسخ

هدف از جعل قانون، رفع نيازمنديهاي جامعه است، هرگز اين هدف از وجود ذهني قانون و يا وجود كتبي و لفظي آن تأمين نمي گردد، قانون در صورتي مي تواند نيازمندي هاي جامعه را برطرف كند، كه در مورد خود اجرا گردد، و به اصطلاح «وجود عيني» پيدا كند، و در غير اين صورت موجي در هوا، و تصويري در ذهن و روي صفحه بيش نخواهد بود.

قانون گذاران براي تأمين اين هدف، به فكر ضمانت اجرائي قوانين افتاده تا از طريق ضمانت اجرائي، قوانين، درباره تمام طبقات اجراء گردد.

ضمانت اجرائي در نظامات كنوني بشر، از دو عامل تركيب يافته است:

1_ نيروي بازدارنده از گناه يا قواي انتظامي

2_ مجازات متخلفان

نيروهاي بازدارنده گناه، خلاف را در نطفه خفه مي كند و نمي گذارد خلاف در اجتماع پديد آيد و از اين جهت شايسته است نام چنين قدرتي را نيروي انتظامي بناميم.

مجازات و كيفر دادن متخلفان، مربوط به كساني است كه گناه را مرتكب شده، و اكنون بايد قانون در حق آنان به وسيله قوّه مجريه اجراء گردد.

اين دو نوع عامل هر چند تأثير مشتركي دارند، زيرا اجراء قانون درباره گنهكاران خود نيز يك نوع عامل بازدارنده است نسبت به ديگران، ولي در عين حال، دو نوع تأثير مختلف نيز دارند، اينك بحث فشرده پيرامون عامل نخست.

1_ عامل نخست: نيروي بازدارنده از گناه يا نيروي انتظامي

وجود نيروي انتظامي در معابر و مراكز خود نيروي بازدارند اجتماعي از ارتكاب گناه است.

زيرا برخي از مردم در غياب ديدگان پليس، آماده قانون شكني هستند، و با خود چنين ميانديشند كه در اين

فرصت مي توانند به مقصد برسند و در چنگال قانون گرفتار نشوند و با وجود او حاضر به خلاف نمي باشند براي چنين گروه نيروهاي انتظامي، بهترين عامل بازدارنده از گناه و خلاف است.

هيچ حكومتي حتي حكومت اسلامي از چنين قوائي بي نياز نيست، و اصولاً هيچ حكومتي در جهان نمي تواند بدون چنين نيروئي پايدار باشد.

قواي انتظامي در حكومت اسلامي جزئي از گروه امر به معروف است كه بايد آن را نظارت خصوصي نام نهاد و قرآن آن را با جمله زير بيان كرده است آنجا كه مي فرمايد: «وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ اُمَّة يَدْعُونَ اِلَي الْخَيْرِ وَ يَأمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَونَ عَنِ الْمُنْكَر». آل عمران/104.

[بايد از شما گروهي باشند كه نيكي ها را در ميان مردم اشاعه دهند، و از بديها بازدارند.]

بطور مسلم امر به معروف داراي مراتب مختلف و گوناگوني است و هر مرتبه اي براي خود، مأمور و مسئول مشخصي دارد، و مجريان تمام قوانين در تمام مراحل حتي مراقبان مواد غذائي جزو آمران به معروفند كه ستوني از حكومت اسلامي را تشكيل مي دهند.

اسلام براي تأمين اين هدف و بازداري مردم از گناه از دو راه ديگر نيز وارد شده است و با تأسيس نظارت عمومي و پرورش ايمان و اعتقاد به خدا و روز رستاخيز توانسته است قوانين خود را در سطوح مختلف اجرا سازد.

اينك بيان اين دو قسمت

الف _ نظارت عمومي: نظارت عمومي اين است كه تمام افراد مي توانند بر اجراء قوانين نظارت كنند البته اين نوع نظارت از حدود نصيحت و اندرز و آگاه ساختن مراجع صلاحيتدار از جرمها و مجرم ها خارج نيست و يك چنين نظارت به عنوان يك

وظيفه مهم مذهبي است كه تخلف از آن گناه و مايه دوري از رحمت حق است.

يك چنين نظارت عمومي كه همه جامعه را نسبت به يكديگر سراپا گوش و چشم، قرار مي دهد، نقش مهم در اجراء قوانين دارد، چه بسا در پرتو نظارت عمومي، گناه و جرم در همين مراحل خنثي مي گردد، و نوبت به مراحل ديگر نمي رسد، هدف آياتي كه همه افراد جامعه را موظف مي سازد كه بايد امر به معروف كنند، نظارت عمومي است، و وظيفه اين گروه از وظيفه قوّه مجريه كه ما آن را نظارت خصوصي مي ناميم كاملاً جدا است.

ب _ ايمان به خدا و اعتقاد به سراي ديگر، اين نوع ضامن اجراء در مناطقي مي تواند فعاليت كند كه از كنترل مأموران نظارت خصوصي و عمومي بيرون باشد، و اجراء قوانين براي آنان در آن مراحل ممكن نيست، تأثير ايمان به خدا و كيفرهاي الهي در بازداري انسان از گناه، آن چنان روشن است كه ما خود را از هر نوع توضيحي بي نياز مي دانيم.

2_ عامل دوم: مجازات متخلفان

مجازات و كيفرهاي دنيوي دومين ركن تأمين كننده عدالت اجتماعي و اجراء قوانين است و در حقيقت نمي توان موضوع مجازات متخلفان را ركن جداگانه اي شمرد، بلكه مجازات به ضميمه عامل پيشين، عامل واحديست كه مي تواند اجراء قوانين را در سطوحي تضمين كند، ولي اسلام در مسأله مجازات و كيفرها راه خاصي دارد كه مي تواند مسأله اجراء قوانين را به صورت كامل تري درآورد.

كيفرها

اولاً _ اسلام مخالفان و متمردان را تنها به كيفرهاي دنيوي مانند قتل، و زندان و تبعيد و تنبيه هاي بدني تهديد نكرده است بلكه براي مجرم دو

نوع كيفر قائل شده است.

1_ كيفرهاي دنيوي كه بايد به وسيله قوه مجريه اجراء گردد از قبيل بريدن انگشتان دست دزد، قصاص قاتل و شلاق زدن.

2_ كيفرهاي اخروي. امتياز قوانين الهي در همين نقطه است كه به كيفرهاي دنيوي اكتفا نكرده و براي گناه كيفر اخروي كه چاره و فراري از آن نيست قائل شده است، ممكن است مجرم به عناويني بتواند از چنگال كيفرهاي دنيوي خود را برهاند اما كيفرهاي اخروي آن چنان در كمين گنهكار نشسته است كه چاره اي از آن نيست چه برخي از اين كيفرها، لازم عمل، و صورت واقعي گناه است، به اين معني كه گناه در روز رستاخيز به آتشي تبديل مي گردد.

راستي اگر فردي به مفاد آيه زير مؤمن باشد، ممكن نيست دور گناه بگردد:

«هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ اِنّا كُنّا نَسْتَنْسِخُ ما كَنْتُمْ تَعْمَلُون». جاثيه/29.

[اين نوشته هاي ما است كه به حق سخن مي گويد. ما آنچه را عمل مي كرديد مي نوشتيم].

«ما يَلْفِظُ مِنْ قَولٍ اِلّا لَدَيْهِ رَقيب عَتيد» ق/18.

[سخن نمي گويد مگر اين كه مراقبي براي ضبط آن آماده است].

«پاداش» چه نقشي در ارتباط با قوانين اسلامي دارد؟

پرسش

«پاداش» چه نقشي در ارتباط با قوانين اسلامي دارد؟

پاسخ

اسلام علاوه بر تعدد كيفر، به موضوع پاداش توجه كرده و در پرتو آن به موضوع اجراء قوانين كمك شايان تقديري نموده است، در قوانين امروز براي عامل به قانون، پاداشي درنظر گرفته نشده است، زيرا قانون گذار تصور مي كند كه عمل به قانون وظيفه اي انساني و اجتماعي است براي تأمين عدالت اجتماعي كه سود آن عائد عامل مي گردد، و اين مطلب منطقي است ولي آيا تمام افراد اين منطق را درك مي كنند، آيا توده مردم كه اكثر قوانين متوجه آنها است خلاف آن را انتظار ندارند. آنان با خود مي گويند همان طور كه تخلف كيفر دارد بايد عامل به قانون نيز پاداشي داشته باشد.

اسلام با تعيين پاداشتها، توانسته است اين خلأ را در ذهن توده ها پر كند، تا آنان به طور خودكار از گناهان دوري جويند، و به اطاعت و پيروي از قوانين بگرايند. در مضمون آيه زير دقت بفرمائيد كه چگونه در افراد روح آزادگي و گذشت از جان و مال را در برابر گسترش آئين خدا پرورش مي دهد: «اِنَّ اللهَ اشْتَري مِنَ الْمُؤْمِنينَ اَنْفُسَهُمْ وَ اَمْوالَهُمْ بِاَنَّ لَهُمْ الْجَنَّةَ يُقاتِلُونَ في سَبيلِ اللهَ فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُون» توبه/111.

خداوند جان و مال افراد با ايمان را در برابر بهشت خريداري نموده است، آنان در راه خدا جهاد مي كنند، مي كشند و كشته مي شوند.

انگيزه بسياري از افراد با ايمان، براي رعايت قوانين اعم از فرائض و نوافل، همين پاداش ها است كه آنان را به سوي هدف اعزام مي كند و هرگز نبايد از يك چنين عامل مؤثر غفلت نمود.

اسلام براي نفوذ قانون در دل اجتماع،

هرگز كيفر متخلف را با پاداش مطيع يكسان نگرفته است، بلكه به خاطر رعايت عدالت، كيفر را معادل جرم قرار داده در حالي كه پاداش بر عمل نيك را ده برابر معرفي كرده، چنانكه مي فرمايد:

«مِنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمثالِها وَمَنْ جا بِالسَيِئَةِ فَلايُجْزي اِلّا مِثْلها» انعام آيه 160

[هر كس كار نيك انجام دهد ده برابر پاداش دارد و هر كس گناهي انجام دهد به مقدار تخلف، كيفر مي بيند.]

ويژگيهاي قوانين اسلامي چيست ؟

پرسش

ويژگيهاي قوانين اسلامي چيست ؟

پاسخ

مشخصات قوانين اسلام را مي توان در شش جهت خلاصه كرد:

1- قوانين اسلام با تمام چهره هاي تمدن انساني سازگار مي باشد و اين خود يكي از نقاط برجسته قوانين اسلام به شمار مي رود.

2- تمام دستورهاي آن متكي به مقتضيات فطرت و نهاد انساني است و قرآن در تمام قوانين خود خواسته هاي نهاد انساني را از نظر دور نداشته است و اين خواسته ها كوچكترين تضادي با سنن خلقت انسان ندارد و رمز مهم بقاي قوانين اسلام همين است.

3- انسان موجودي است مركب از جسم و جان و روان، ماده و معني، همان طور كه وي به ماده و لذايذ جسماني نياز دارد، همچنين به امور روحي و معنوي نيز بسان غذا نيازمند است، از اين جهت در تمام قوانين قرآن هر دو جانب رعايت شده و در پرتو رعايت قوانين آن، تعادلي ميان ماده و معني پديد آمده است و احياي ارزش هاي اخلاقي و سجاياي انساني و پاكسازي جامعه از كارهاي زشت، او را از توجه به بهداشت جسمي و بهره گيري از لذايذ _ به استثناي اعمال نامشروع كه ويرانگر بنيادهاي اخلاقي و ارزشهاي معنوي و روحي است _ باز نداشته است.

4- قوانين اسلام با ژرف نگري خاصي وضع شده است و چيزي كه با سعادت انسان ناسازگار باشد تحريم شده است و آنچه كه به حال او مفيد و سودمند است حلال معرفي گرديده است و هرگز در تحليل و تحريم، از افكار ملتهاي پيروي نكرده است بلكه ملاك تشريع را مصالح و مفاسد واقعي امور قرار داده است.

5- قوانين قرآن از ضمانت اجرايي كافي برخوردار است، علاوه بر قواي انتظامي و

نظامات مادي، ضمانت اجرايي خاصي از قبيل اعتقاد به كيفرها و پاداشها دارد و يك چنين ضمانت اجرايي درديگر قوانين جهاني به روشني به چشم نمي خورد.

6- قوانين اسلام از جامعيت و گسترش خاصي برخوردار است قوانين آن، چنان كلي و وسيع است كه هيچ موضوعي در گذشته و امروزه از قلمرو آن خارج نمي باشد و از مجموع قوانين كلي آن مي توان حكم هر موضوعي را استنباط نمود و هرگز نياز ندارد كه به قوانين ديگران دست دراز كند تا آنجا كه بزرگترين فقيه قرن هشتم اسلامي مرحوم علامه حلي در كتاب «تحرير» چهل هزار حكم از مجموع آيات قران و احاديث پيامبر گرامي (ص) و جانشينان راستين او استخراج كرده و گردآورده است. بحث و گفتگو در اين مشخصات به بحث هاي طولاني و گسترده اي نياز دارد.

ضمانت اجرايي قوانين اسلامي چيست؟

پرسش

ضمانت اجرايي قوانين اسلامي چيست؟

پاسخ

هدف از جعل قانون، رفع نيازمنديهاي جامعه است، هرگز اين هدف از وجود ذهني قانون و يا وجود كتبي و لفظي آن تأمين نمي گردد، قانون در صورتي مي تواند نيازمندي هاي جامعه را برطرف كند، كه در مورد خود اجرا گردد، و به اصطلاح «وجود عيني» پيدا كند، و در غير اين صورت موجي در هوا، و تصويري در ذهن و روي صفحه بيش نخواهد بود.

قانون گذاران براي تأمين اين هدف، به فكر ضمانت اجرائي قوانين افتاده تا از طريق ضمانت اجرائي، قوانين، درباره تمام طبقات اجراء گردد.

ضمانت اجرائي در نظامات كنوني بشر، از دو عامل تركيب يافته است:

1_ نيروي بازدارنده از گناه يا قواي انتظامي

2_ مجازات متخلفان

نيروهاي بازدارنده گناه، خلاف را در نطفه خفه مي كند و نمي گذارد خلاف در اجتماع پديد آيد و از اين جهت شايسته است نام چنين قدرتي را نيروي انتظامي بناميم.

مجازات و كيفر دادن متخلفان، مربوط به كساني است كه گناه را مرتكب شده، و اكنون بايد قانون در حق آنان به وسيله قوّه مجريه اجراء گردد.

اين دو نوع عامل هر چند تأثير مشتركي دارند، زيرا اجراء قانون درباره گنهكاران خود نيز يك نوع عامل بازدارنده است نسبت به ديگران، ولي در عين حال، دو نوع تأثير مختلف نيز دارند، اينك بحث فشرده پيرامون عامل نخست.

1_ عامل نخست: نيروي بازدارنده از گناه يا نيروي انتظامي

وجود نيروي انتظامي در معابر و مراكز خود نيروي بازدارند اجتماعي از ارتكاب گناه است.

زيرا برخي از مردم در غياب ديدگان پليس، آماده قانون شكني هستند، و با خود چنين ميانديشند كه در اين

فرصت مي توانند به مقصد برسند و در چنگال قانون گرفتار نشوند و با وجود او حاضر به خلاف نمي باشند براي چنين گروه نيروهاي انتظامي، بهترين عامل بازدارنده از گناه و خلاف است.

هيچ حكومتي حتي حكومت اسلامي از چنين قوائي بي نياز نيست، و اصولاً هيچ حكومتي در جهان نمي تواند بدون چنين نيروئي پايدار باشد.

قواي انتظامي در حكومت اسلامي جزئي از گروه امر به معروف است كه بايد آن را نظارت خصوصي نام نهاد و قرآن آن را با جمله زير بيان كرده است آنجا كه مي فرمايد: «وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ اُمَّة يَدْعُونَ اِلَي الْخَيْرِ وَ يَأمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَونَ عَنِ الْمُنْكَر». آل عمران/104.

[بايد از شما گروهي باشند كه نيكي ها را در ميان مردم اشاعه دهند، و از بديها بازدارند.]

بطور مسلم امر به معروف داراي مراتب مختلف و گوناگوني است و هر مرتبه اي براي خود، مأمور و مسئول مشخصي دارد، و مجريان تمام قوانين در تمام مراحل حتي مراقبان مواد غذائي جزو آمران به معروفند كه ستوني از حكومت اسلامي را تشكيل مي دهند.

اسلام براي تأمين اين هدف و بازداري مردم از گناه از دو راه ديگر نيز وارد شده است و با تأسيس نظارت عمومي و پرورش ايمان و اعتقاد به خدا و روز رستاخيز توانسته است قوانين خود را در سطوح مختلف اجرا سازد.

اينك بيان اين دو قسمت

الف _ نظارت عمومي: نظارت عمومي اين است كه تمام افراد مي توانند بر اجراء قوانين نظارت كنند البته اين نوع نظارت از حدود نصيحت و اندرز و آگاه ساختن مراجع صلاحيتدار از جرمها و مجرم ها خارج نيست و يك چنين نظارت به عنوان يك

وظيفه مهم مذهبي است كه تخلف از آن گناه و مايه دوري از رحمت حق است.

يك چنين نظارت عمومي كه همه جامعه را نسبت به يكديگر سراپا گوش و چشم، قرار مي دهد، نقش مهم در اجراء قوانين دارد، چه بسا در پرتو نظارت عمومي، گناه و جرم در همين مراحل خنثي مي گردد، و نوبت به مراحل ديگر نمي رسد، هدف آياتي كه همه افراد جامعه را موظف مي سازد كه بايد امر به معروف كنند، نظارت عمومي است، و وظيفه اين گروه از وظيفه قوّه مجريه كه ما آن را نظارت خصوصي مي ناميم كاملاً جدا است.

ب _ ايمان به خدا و اعتقاد به سراي ديگر، اين نوع ضامن اجراء در مناطقي مي تواند فعاليت كند كه از كنترل مأموران نظارت خصوصي و عمومي بيرون باشد، و اجراء قوانين براي آنان در آن مراحل ممكن نيست، تأثير ايمان به خدا و كيفرهاي الهي در بازداري انسان از گناه، آن چنان روشن است كه ما خود را از هر نوع توضيحي بي نياز مي دانيم.

2_ عامل دوم: مجازات متخلفان

مجازات و كيفرهاي دنيوي دومين ركن تأمين كننده عدالت اجتماعي و اجراء قوانين است و در حقيقت نمي توان موضوع مجازات متخلفان را ركن جداگانه اي شمرد، بلكه مجازات به ضميمه عامل پيشين، عامل واحديست كه مي تواند اجراء قوانين را در سطوحي تضمين كند، ولي اسلام در مسأله مجازات و كيفرها راه خاصي دارد كه مي تواند مسأله اجراء قوانين را به صورت كامل تري درآورد.

كيفرها

اولاً _ اسلام مخالفان و متمردان را تنها به كيفرهاي دنيوي مانند قتل، و زندان و تبعيد و تنبيه هاي بدني تهديد نكرده است بلكه براي مجرم دو

نوع كيفر قائل شده است.

1_ كيفرهاي دنيوي كه بايد به وسيله قوه مجريه اجراء گردد از قبيل بريدن انگشتان دست دزد، قصاص قاتل و شلاق زدن.

2_ كيفرهاي اخروي. امتياز قوانين الهي در همين نقطه است كه به كيفرهاي دنيوي اكتفا نكرده و براي گناه كيفر اخروي كه چاره و فراري از آن نيست قائل شده است، ممكن است مجرم به عناويني بتواند از چنگال كيفرهاي دنيوي خود را برهاند اما كيفرهاي اخروي آن چنان در كمين گنهكار نشسته است كه چاره اي از آن نيست چه برخي از اين كيفرها، لازم عمل، و صورت واقعي گناه است، به اين معني كه گناه در روز رستاخيز به آتشي تبديل مي گردد.

راستي اگر فردي به مفاد آيه زير مؤمن باشد، ممكن نيست دور گناه بگردد:

«هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ اِنّا كُنّا نَسْتَنْسِخُ ما كَنْتُمْ تَعْمَلُون». جاثيه/29.

[اين نوشته هاي ما است كه به حق سخن مي گويد. ما آنچه را عمل مي كرديد مي نوشتيم].

«ما يَلْفِظُ مِنْ قَولٍ اِلّا لَدَيْهِ رَقيب عَتيد» ق/18.

[سخن نمي گويد مگر اين كه مراقبي براي ضبط آن آماده است].

ويژگيهاي قوانين اسلامي چيست ؟

پرسش

ويژگيهاي قوانين اسلامي چيست ؟

پاسخ

مشخصات قوانين اسلام را مي توان در شش جهت خلاصه كرد:

1- قوانين اسلام با تمام چهره هاي تمدن انساني سازگار مي باشد و اين خود يكي از نقاط برجسته قوانين اسلام به شمار مي رود.

2- تمام دستورهاي آن متكي به مقتضيات فطرت و نهاد انساني است و قرآن در تمام قوانين خود خواسته هاي نهاد انساني را از نظر دور نداشته است و اين خواسته ها كوچكترين تضادي با سنن خلقت انسان ندارد و رمز مهم بقاي قوانين اسلام همين است.

3- انسان موجودي است مركب از جسم و جان و روان، ماده و معني، همان طور كه وي به ماده و لذايذ جسماني نياز دارد، همچنين به امور روحي و معنوي نيز بسان غذا نيازمند است، از اين جهت در تمام قوانين قرآن هر دو جانب رعايت شده و در پرتو رعايت قوانين آن، تعادلي ميان ماده و معني پديد آمده است و احياي ارزش هاي اخلاقي و سجاياي انساني و پاكسازي جامعه از كارهاي زشت، او را از توجه به بهداشت جسمي و بهره گيري از لذايذ _ به استثناي اعمال نامشروع كه ويرانگر بنيادهاي اخلاقي و ارزشهاي معنوي و روحي است _ باز نداشته است.

4- قوانين اسلام با ژرف نگري خاصي وضع شده است و چيزي كه با سعادت انسان ناسازگار باشد تحريم شده است و آنچه كه به حال او مفيد و سودمند است حلال معرفي گرديده است و هرگز در تحليل و تحريم، از افكار ملتهاي پيروي نكرده است بلكه ملاك تشريع را مصالح و مفاسد واقعي امور قرار داده است.

5- قوانين قرآن از ضمانت اجرايي كافي برخوردار است، علاوه بر قواي انتظامي و

نظامات مادي، ضمانت اجرايي خاصي از قبيل اعتقاد به كيفرها و پاداشها دارد و يك چنين ضمانت اجرايي درديگر قوانين جهاني به روشني به چشم نمي خورد.

6- قوانين اسلام از جامعيت و گسترش خاصي برخوردار است قوانين آن، چنان كلي و وسيع است كه هيچ موضوعي در گذشته و امروزه از قلمرو آن خارج نمي باشد و از مجموع قوانين كلي آن مي توان حكم هر موضوعي را استنباط نمود و هرگز نياز ندارد كه به قوانين ديگران دست دراز كند تا آنجا كه بزرگترين فقيه قرن هشتم اسلامي مرحوم علامه حلي در كتاب «تحرير» چهل هزار حكم از مجموع آيات قران و احاديث پيامبر گرامي (ص) و جانشينان راستين او استخراج كرده و گردآورده است. بحث و گفتگو در اين مشخصات به بحث هاي طولاني و گسترده اي نياز دارد.

ضمانت اجرايي قوانين اسلامي چيست؟

پرسش

ضمانت اجرايي قوانين اسلامي چيست؟

پاسخ

هدف از جعل قانون، رفع نيازمنديهاي جامعه است، هرگز اين هدف از وجود ذهني قانون و يا وجود كتبي و لفظي آن تأمين نمي گردد، قانون در صورتي مي تواند نيازمندي هاي جامعه را برطرف كند، كه در مورد خود اجرا گردد، و به اصطلاح «وجود عيني» پيدا كند، و در غير اين صورت موجي در هوا، و تصويري در ذهن و روي صفحه بيش نخواهد بود.

قانون گذاران براي تأمين اين هدف، به فكر ضمانت اجرائي قوانين افتاده تا از طريق ضمانت اجرائي، قوانين، درباره تمام طبقات اجراء گردد.

ضمانت اجرائي در نظامات كنوني بشر، از دو عامل تركيب يافته است:

1_ نيروي بازدارنده از گناه يا قواي انتظامي

2_ مجازات متخلفان

نيروهاي بازدارنده گناه، خلاف را در نطفه خفه مي كند و نمي گذارد خلاف در اجتماع پديد آيد و از اين جهت شايسته است نام چنين قدرتي را نيروي انتظامي بناميم.

مجازات و كيفر دادن متخلفان، مربوط به كساني است كه گناه را مرتكب شده، و اكنون بايد قانون در حق آنان به وسيله قوّه مجريه اجراء گردد.

اين دو نوع عامل هر چند تأثير مشتركي دارند، زيرا اجراء قانون درباره گنهكاران خود نيز يك نوع عامل بازدارنده است نسبت به ديگران، ولي در عين حال، دو نوع تأثير مختلف نيز دارند، اينك بحث فشرده پيرامون عامل نخست.

1_ عامل نخست: نيروي بازدارنده از گناه يا نيروي انتظامي

وجود نيروي انتظامي در معابر و مراكز خود نيروي بازدارند اجتماعي از ارتكاب گناه است.

زيرا برخي از مردم در غياب ديدگان پليس، آماده قانون شكني هستند، و با خود چنين ميانديشند كه در اين

فرصت مي توانند به مقصد برسند و در چنگال قانون گرفتار نشوند و با وجود او حاضر به خلاف نمي باشند براي چنين گروه نيروهاي انتظامي، بهترين عامل بازدارنده از گناه و خلاف است.

هيچ حكومتي حتي حكومت اسلامي از چنين قوائي بي نياز نيست، و اصولاً هيچ حكومتي در جهان نمي تواند بدون چنين نيروئي پايدار باشد.

قواي انتظامي در حكومت اسلامي جزئي از گروه امر به معروف است كه بايد آن را نظارت خصوصي نام نهاد و قرآن آن را با جمله زير بيان كرده است آنجا كه مي فرمايد: «وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ اُمَّة يَدْعُونَ اِلَي الْخَيْرِ وَ يَأمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَونَ عَنِ الْمُنْكَر». آل عمران/104.

[بايد از شما گروهي باشند كه نيكي ها را در ميان مردم اشاعه دهند، و از بديها بازدارند.]

بطور مسلم امر به معروف داراي مراتب مختلف و گوناگوني است و هر مرتبه اي براي خود، مأمور و مسئول مشخصي دارد، و مجريان تمام قوانين در تمام مراحل حتي مراقبان مواد غذائي جزو آمران به معروفند كه ستوني از حكومت اسلامي را تشكيل مي دهند.

اسلام براي تأمين اين هدف و بازداري مردم از گناه از دو راه ديگر نيز وارد شده است و با تأسيس نظارت عمومي و پرورش ايمان و اعتقاد به خدا و روز رستاخيز توانسته است قوانين خود را در سطوح مختلف اجرا سازد.

اينك بيان اين دو قسمت

الف _ نظارت عمومي: نظارت عمومي اين است كه تمام افراد مي توانند بر اجراء قوانين نظارت كنند البته اين نوع نظارت از حدود نصيحت و اندرز و آگاه ساختن مراجع صلاحيتدار از جرمها و مجرم ها خارج نيست و يك چنين نظارت به عنوان يك

وظيفه مهم مذهبي است كه تخلف از آن گناه و مايه دوري از رحمت حق است.

يك چنين نظارت عمومي كه همه جامعه را نسبت به يكديگر سراپا گوش و چشم، قرار مي دهد، نقش مهم در اجراء قوانين دارد، چه بسا در پرتو نظارت عمومي، گناه و جرم در همين مراحل خنثي مي گردد، و نوبت به مراحل ديگر نمي رسد، هدف آياتي كه همه افراد جامعه را موظف مي سازد كه بايد امر به معروف كنند، نظارت عمومي است، و وظيفه اين گروه از وظيفه قوّه مجريه كه ما آن را نظارت خصوصي مي ناميم كاملاً جدا است.

ب _ ايمان به خدا و اعتقاد به سراي ديگر، اين نوع ضامن اجراء در مناطقي مي تواند فعاليت كند كه از كنترل مأموران نظارت خصوصي و عمومي بيرون باشد، و اجراء قوانين براي آنان در آن مراحل ممكن نيست، تأثير ايمان به خدا و كيفرهاي الهي در بازداري انسان از گناه، آن چنان روشن است كه ما خود را از هر نوع توضيحي بي نياز مي دانيم.

2_ عامل دوم: مجازات متخلفان

مجازات و كيفرهاي دنيوي دومين ركن تأمين كننده عدالت اجتماعي و اجراء قوانين است و در حقيقت نمي توان موضوع مجازات متخلفان را ركن جداگانه اي شمرد، بلكه مجازات به ضميمه عامل پيشين، عامل واحديست كه مي تواند اجراء قوانين را در سطوحي تضمين كند، ولي اسلام در مسأله مجازات و كيفرها راه خاصي دارد كه مي تواند مسأله اجراء قوانين را به صورت كامل تري درآورد.

كيفرها

اولاً _ اسلام مخالفان و متمردان را تنها به كيفرهاي دنيوي مانند قتل، و زندان و تبعيد و تنبيه هاي بدني تهديد نكرده است بلكه براي مجرم دو

نوع كيفر قائل شده است.

1_ كيفرهاي دنيوي كه بايد به وسيله قوه مجريه اجراء گردد از قبيل بريدن انگشتان دست دزد، قصاص قاتل و شلاق زدن.

2_ كيفرهاي اخروي. امتياز قوانين الهي در همين نقطه است كه به كيفرهاي دنيوي اكتفا نكرده و براي گناه كيفر اخروي كه چاره و فراري از آن نيست قائل شده است، ممكن است مجرم به عناويني بتواند از چنگال كيفرهاي دنيوي خود را برهاند اما كيفرهاي اخروي آن چنان در كمين گنهكار نشسته است كه چاره اي از آن نيست چه برخي از اين كيفرها، لازم عمل، و صورت واقعي گناه است، به اين معني كه گناه در روز رستاخيز به آتشي تبديل مي گردد.

راستي اگر فردي به مفاد آيه زير مؤمن باشد، ممكن نيست دور گناه بگردد:

«هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ اِنّا كُنّا نَسْتَنْسِخُ ما كَنْتُمْ تَعْمَلُون». جاثيه/29.

[اين نوشته هاي ما است كه به حق سخن مي گويد. ما آنچه را عمل مي كرديد مي نوشتيم].

«ما يَلْفِظُ مِنْ قَولٍ اِلّا لَدَيْهِ رَقيب عَتيد» ق/18.

[سخن نمي گويد مگر اين كه مراقبي براي ضبط آن آماده است].

چه شخصي صلاحيت و شرايط قانونگذاري جامعه بشري را دارا مي باشد؟

پرسش

چه شخصي صلاحيت و شرايط قانونگذاري جامعه بشري را دارا مي باشد؟

پاسخ

اصولا بايد ديد هدف از قانوندگذاري چيست و چه خلأي را مي خواهد پر كند؟ تا در پرتو معين شدن هدف بتوان شرايط او را مشخص ساخت. به طور اجمال بايد گفت: قانونگذار مي خواهد با دستگاه آفرينش كه همه انواع موجودات را به سوي كمال مي كشاند درباره خصوص انسان هماهنگي نموده جامعه بشري را با تنظيم برنامه اي به سوي كمال رهبري كند، و در پرتو تأمين حقوق تمام افراد، سعادت جسمي و رواني آنها را فراهم سازد.

بنابر اين چنين قانونگذاري بايد واجد شرايط زير باشد:

1-از آنجا كه هدف، تأمين نيازمنديهاي جسمي و سعادت رواني بشر است، بايد از همه رموز و اسرار جسمي و روحي وي، بطور دقيق مطلع و آگاه باشد، زيرا نسخه هر طبيبي هر چه هم دقيق و كامل تنظيم گردد، در صورتي مفيد و سودمند واقع مي شود كه پزشك از اوضاع و احوال بيمار كاملا آگاه باشد و نسخه را مطابق وضع مزاج بيمار و شرايط رواني وي تنظيم كند، و در غير اين صورت چندان سودمند نخواهد بود. و به عبارت ديگر، قانونگذار بايد انسان شناس و جامعه شناس كامل بوده، از غرايز و عواطف انسانها كاملا آگاه باشد، احساسات آنها را به طور دقيق تحديد و اندازه گيري كند تا در پرتو قانون، از هر گونه افراط و تفريط كه از لوازم غريزه انساني است جلوگيري نمايد، و از كليه اصولي كه مي تواند در طريق رهبري جامعه به سوي كمال، مورد استفاده قرار گيرد، اطلاعات دقيق و وسيعي داشته باشد، و مصالح و مفاسد فردي و اجتماعي را به

خوبي درك كند، و از واكنش زندگي اجتماعي و عكس العمل روابط انسانها كاملا مطلع باشد.

2-قانونگذار بايد كوچكترين نفعي در تدوين قانون نداشته باشد، تا حس سودجويي و غريزه «حب ذات» حجاب ضخيمي در برابر ديدگان عقل وي به وجود نياورد و او را از تشخيص منافع و مصالح همنوع، ناتوان نسازد؛ زيرا در اين صورت هر چه بخواهد طبق عدل و انصاف پيش برود، باز ناخود آگاه تحت تأثير حس «سودجويي» و «حب ذات» واقع شده و از «صراط مستقيم» عدل، منحرف مي گردد.

3-اعمال و افعال هر بشري زاييده و مولود افكار و عقايد اوست. طرز تفكرها و نحوه اعتقادها در انتخاب نوع كار و فعاليت حتي در كيفيت داوري انسان اثر واضح و مستقيم دارد. گروهي كه به خوبي يك عمل ايمان دارند، با شوق فراوان به دنبال آن مي روند، و بر عكس گروه ديگري كه آن را زشت و بد مي دانند از آن ابراز تنفر نموده در طول زندگي از آن اجتناب مي ورزند. جانبازي و فداكاري همه جانبه مولود ايمان به هدف است، چنانكه خودداري و روي گرداني، نشانه فقدان ايمان و اعتقاد راسخ مي باشد. از اين نظر اصلاحات پيگير در يك اجتماع، گسترش عدالت در تمام سازمانهاي ملي و دولتي، جلوگيري از مفاسد اخلاقي و انواع بديها و زشتيها، و بالأخره رهبري جامعه انساني، به سوي كمالي كه براي آن آفريده شده است، در صورتي عملي مي گردد كه نظارت و مراقبت قانونگذار، از چهارچوب اعمال و افعال تعدي نموده مراقب افكار و اخلاق جامعه نيز باشد.

و به عبارت ديگر: تنها به اصلاح ظاهر و برون و اعمال و افعال جامعه

اكتفا نكند، بلكه در اصلاح عقايد و افكار جامعه نيز، كه سرچشمه هر نوع عملي شمرده مي شوند، كوشش نمايد.

اكنون برگرديم و ببينيم كه اين شرايط در چه كسي و چه مقامي به طور كامل موجود است؟

اگر بنا است كه شخص قانونگذار انسان شناس كامل باشد، انسان شناسي كاملتر از خدا سراغ نداريم؛ و هيچ كس به رموز مصنوعي، آگاه تر از سازنده خود آن نيست.

خدايي كه سازنده ذرات وجود، پديد آورنده سلولهاي بي شمار، و تركيب دهنده قطعات مختلف وجود انسان مي باشد، به اسرار وجود و نيازمنديهاي نهان و آشكار، و مصالح و مفاسد مصنوع خويش، بيش از ديگران واقف است و از نتايج روابط افراد، و واكنش هر گونه برخورد، اطلاع كامل و دقيق دارد، زيرا علم او بي پايان است و هيچ نوع حجاب و مانعي ميان او و واقعيات وجود ندارد. درباره شرط دوم نيز بايد خاطرنشان ساخت، تنها خداست كه نفعي در اجتماع ما ندارد و از هر نوع غرايز و خصوصا غريزه خود خواهي پيراسته است و به قول ژان ژاك روسو:«براي كشف بهترين قوانيني كه به درد ملل بخورد، يك عقل كل لازم است كه تمام شهوات انساني را ببيند ولي خود هيچ حس نكند، با طبيعت رابطه اي نداشته باشد ولي كاملا آن را بشناسد، سعادت او مربوط به ما نباشد ولي حاضر باشد كه به سعادت ما كمك، و بالأخره به افتخاراتي اكتفا نمايد كه به مرور زمان علني گردد، يعني در يك قرن خدمت كند و در قرن ديگر نتيجه بگيرد. بنابراين، فقط پيامبران مي توانند چنانكه شايد و بايد براي مردم قانون بياورند».

همه افراد بشر كم و

بيش از حس خود خواهي، كه آفت قانونگذاري صحيح است، برخوردارند و هر چه سعي و كوشش كنند كه خود را از چنگال اين غريزه برهانند، باز كم و بيش گرفتار آن خواهند بود. اصولا نيمي از شخصيت انسان را همان احساسات و غرايز تشكيل مي دهد و اگر بنا باشد غرايز و احساسات خود را از دست بدهد بايد نيمي از انسانيت خود را نابود سازد.

در اين صورت، عامل بروز اختلاف و تعدي (غرايز و شعور دروني و احساسات سركش انسان كه خواه ناخواه بر روي افكار وي اثر مي گذارد) چگونه مي تواند عامل اصلاح و رفع اختلافات و برقراري عدل و انصاف در اجتماع گردد و «در جهان آفرينش عاملي را نمي شناسيم كه به امري دعوت كند كه منجر به نابود شدن خود آن باشد».

آري گاهي فرد يا افرادي در پرتو پرورش وجدان و تربيتهاي صحيح مذهبي به مقامي مي رسند كه حس «عدالتخواهي» و انسان دوستي آنان به قدري قوي و نيرومند مي گردد كه بسياري از غرايز سركش را تحت تأثير قرار مي دهند و عدل و انصاف را براي خود آن، و اجتماع را براي خود اجتماع مي خواهند، ولي آيا در حسابهاي اجتماعي مي توان روي يك اقليت ناچيز تكيه كرد و آن را ملاك قضاوت و داوري قرار داد؟ تازه از كجا معلوم است كه به يك چنين اقليت، اجازه قانونگذاري بدهند؟

درباره مراقبت بر اعمال دروني و كنترل افكار و غرايز و ... كه شرط سوم قانونگذاري بود ، اجمال سخن اين است كه اين منظور جز در پرتو قوانين آسماني امكان پذير نيست، زيرا قوانين بشري، فقط بر اعمال نظارت دارد، نه

بر باطن و درون، و هرگز نقشي در اصلاح انديشه و افكار ندارد و مردم در ماوراء قوانين يعني درباره عقايد و اخلاق كاملا آزاد بوده و اگر هم قانوني براي اين قسمت وضع شود چون ضامن اجرا ندارد نمي توان به آن ارزش قانوني داد؛ در صورتيكه همه كارهاي مردم زاييده افكار و احساسات دروني آنهاست و هر نوع اصلاحي منهاي اصلاح باطن نقش بر آب است. آري از ميان سازمانهاي اجتماعي، مؤسسات تعليم و تربيت مي توانند بر روي افكار و عقايد مردم اثر بگذارند و دگرگونيهائي در روحيات آنان بوجود آورند ولي تأثير آن در موضوع اصلاح افكار و مراقبت بر باطن بسيار ناچيز است زيرا بازده يك چنين مؤسسات جز يك سلسله سخنرانيها و كنفرانسها و سمينارها كه از حدود توصيه و سفارش بيرون نمي رود چيزي نيست، و وضع قانون براي امور روحي و افكار معني ندارد و هرگز نمي توان درباره عقايد و روحيات قانون وضع نمود سپس به مردم تحميل كرد كه حتما بايد چنين فكر كنند و چنين معتقد شوند، و در صورت تخلف آنان را مجازات نمود و كيفر داد، زيرا يك چنين قانون ضامن اجرا نداشته، و شخص قانونگذار نمي تواند مراقب احساسات و افكار مردم باشد، و در صورت تخلف هيچ نوع راه اثباتي ندارد. گذشته از اين، سازمانهاي فرهنگي، از ساير دستگاههاي اجتماعي جدا نيستند و مسئولان آن را نيز همين افراد اجتماع تشكيل مي دهند و در صورتيكه خود آنها به اصول و مقرراتي بي اعتنا بوده و از نظر فكر و احساس اصلاح نشده باشند، چگونه مي توانند ديگران را از نظر فكر و عقيده اصلاح نمايند؟ ولي

اين نقيصه در صورت اجراي روشهاي ديني كاملا مرتفع است و مذهب در درجه نخست با ايمان و اصلاح افكار و عقايد مردم و تهذيب اخلاق آنان سر و كار دارد؛ و با بر انگيختن سفيران صالح و آزموگاران معصوم و پاكدامن، دگرگونيهاي عميقي در افكار و عقايد و اخلاق مردم به وجود مي آورد. اينجاست كه لزوم بعثت پيامبران از نظر قانونگذاري و رهبري جامعه انساني به سوي كمالي كه براي آن آفريده شده اند، روشن مي گردد؛ زيرا اين هدف جز در پرتو اصلاحات عميق و همه جانبه كه ما از آن به نام قانون تعبير مي آوريم امكان پذير نيست، و از آنجا كه هر قانوني هدف ياد شده را تآمين نمي كند، ناچار بايد قانون شرايط سه گانه را كه مورد بررسي قرار گرفت، دارا باشد و اين شرايط جز در قوانين آسماني، كه اصلاح كننده عقايد و اخلاق و در عين حال مراقب اعمال و افعال مي باشد، در جاي ديگر وجود ندارد.

شرايط قانون گذار از نظر اسلام چگونه است و از نظر قرآن اين شرايط در چه كسي وجود دارد؟

پرسش

شرايط قانون گذار از نظر اسلام چگونه است و از نظر قرآن اين شرايط در چه كسي وجود دارد؟

پاسخ

گسترش زندگي اجتماعي بشر در روي زمين، و برچيده شدن دوران زندگي فردي در جنگل ها و بيابانها، حاكي است كه بشر، طبعاً خواهان زندگي است تا با همكاري، بر دشواريها فائق آيد.

از طرفي ديگر، انسان موجودي «خودخواه» است و «حب ذات» براي او يك امر غريزي. وي مي خواهد همه چيز را در انحصار خويش درآورد و اگر هم روزي به مقررات سنگين اجتماعي تن در مي دهد، به خاطر ضرورت و ناچاري است. اگر اين ضرورت نبود، غالباً بشر از انحصارطلبي دست بر نمي داشت به گواه اينكه هرگاه فرصتي بدست آورد از تضيعع حقوق ديگران خودداري نمي نمايد.

از اين جهت، همه دانشمندان بر اين مطلب اتفاق نظر دارند كه براي تشكيل يك اجتماع صحيح انساني، طرح اساسي، (قوانين صحيح) ضروري است، تا در پرتو آن، حقوق افراد و وظائف انسانها در زندگي اجتماعي روشن گردد. اين طرح همان قوانين اجتماعي است كه زير بناي يك اجتماع انساني را تشكيل مي دهد.

اكنون بايد ديد كه اين طرح عالي، به وسيله چه كسي بايد ريخته شود؟

به طور اجمال بايد گفت: قانون گذار مي خواهد جامعه بشري را با تنظيم برنامه هاي فردي و اجتماعي خود به سوي كمال رهبري كند، و در پرتو تعيين وظايف افراد و تأمين حقوق آنان سعادت جسمي و رواني آنها را فراهم سازد. در اين صورت بايد قانون گذار، دو شرط ياد شده، در زير را دارا باشد.

1- قانون گذار بايد انسان شناس باشد.

اگر هدف از قانون گذاري، تأمين نيازمنديهاي جسمي و رواني بشر است، پس بايد قانون گذار از همه رموز

و اسرار جسمي و رواني انسان به طور دقيق آگاه باشد. قانون گذار، بسان نسخه پزشك، در صورتي دقيق و كامل مي شود، كه وي از اوضاع و احوال بيمار كاملاً آگاه باشد و نسخه را مطابق وضع مزاجي بيمار و شرائط روحي او تنظيم كند. به عبارت ديگر، قانون گذار بايد انسان شناسي و جامعه شناس كاملي باشد. انسان شناسي باشد، تا از غرائز و عواطف انسان ها آگاه باشد و احساسات و غرائز را بطور كامل اندازه گيري كند، و رهبري نمايد.

جامعه شناس باشد، تا از وظائف افراد در جامعه و مصالح و مفاسد اعمال آنان و واكنش زندگي اجتماعي و عكس العمل روابط انسان ها، به خوبي مطلع باشد.

2- از هر نوع سودجوئي پيراسته باشد.

براي واقع بيني و حفظ مصالح انسانها لازم است قانون گذار، از هر نوع «حب ذات» و «سودجوئي» در تدوين قانون پيراسته باشد. غريزه «خودخواهي» حجاب ضخيمي در برابر ديدگان قانون گذار پديد مي آورد. يك انسان، هر چند هم عادل، دادگر، واقع بين و منصف باشد، ناخودآگاه تحت تأثير حس «سودجوئي» و «حب ذات» قرار مي گيرد.

اكنون ببينيم كه اين دو شرط در كجا به طور كامل جمع است؟

شكي نيست كه اگر بنا باشد شخص قانون گذار، انسان شناس كامل باشد، انسان شناسي كامل تر از خداي عزوجل وجود ندارد. و هيچ كس به رموز مصنوع خود، آگاه تر از سازنده آن نيست. اتفاقاً خود قرآن نيز، روي همين موضوع تكيه كرده و مي فرمايد:

«اَلا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ و هو الّطيفُ الْخبير» ملك/14

[آيا او آفريده خود را به خوبي نمي شناسد؟ با اين كه از رموز و اسرا خلقت، كاملاً مطلع است].

خدائي كه سازنده ذرات موجود و پديد آرنده سلول هاي بي شمار، و تركيب دهنده قطعات مختلف وجود انسان است، قطعاُ

از نيازمنديهاي نهان و آشكار و مصالح و مفاسد مصنوع خود، بيش از ديگران آگاه است.

او بر اثر علم گسترده از روابط افراد، و واكنش اين پيوند ها و وظائفي كه ماية انسجام اجتماع مي گردد، و حقوقي كه شايسته مقام هر انساني است، آگاهي كامل دارد.

شرط دوم، كه پيراستگي از هر نوع سودجوئي در وضع قانون باشد، جز خدا در هيچ مقامي موجود نيست. تنها خدا است كه نفعي در اجتماع ما ندارد، و از هر نوع غرائز خصوصاً غريزه خودخواهي پيراسته است، در حالي كه همه افراد بشر، كم و بيش از حس خودخواهي –كه آفت قانون گذاري صحيح است- برخوردارند. و هر چند هم سعي و كوشش كنند كه خود را از چنگال اين غريزه برهانند، باز گرفتار مي شوند.

به قول «ژان ژاك روسو»: براي كشف بهترين قوانين كه به درد ملل بخورد، يك عقل كل لازم است كه تمام شهوات انساني را ببيند، ولي خود هيچ حس نكند، با طبيعت رابطه اي نداشته باشد ولي كاملاً آن را بشناسد، سعادت او مربوط به ما نباشد ولي حاضر باشد كه به سعادت ما كمك كند. بالاخره به افتخاراتي اكتفا نمايد كه به مرور زمان علني گردد. يعني در يك قرن خدمت كند و در قرن ديگر نتيجه بگيرد (قرار داد اجتماعي ترجمه زيرك زاده/81)

به ديگر سخن، قانون گذار بايد كوچكترين نفعي در تدوين قانون نداشته باشد، تا حس سود جوئي و غريزه «حب ذات»، حجاب ضخيمي در برابر ديدگان عقل وي به وجود نياورد كه او را از تشخيص منافع و مصالح نوع، ناتوان نسازد، زيرا كه در اين صورت هر چه هم بخواهد طبق عدل و انصاف پيش برود، باز

ناخودآگاه تحت تأثير حس «سودجوئي» و «حب ذات» واقع شده و از «صراط مستقيم» عدل، منحرف مي گردد.

نحوه قانون گذاري در حكومت اسلامي.

روي اين جهات، از نظر قرآن، قوه مقننه اي به صورت فردي و يا به صورت دسته جمعي و قانون گذاري جز خدا و شارعي جز «الله» وجود ندارد، و افراد ديگر مانند فقيهان و مجتهدان، همگي قانون شناساني هستند كه با رجوع به منابع قوانين، احكام و قوانين الهي را بيان مي كنند.

از بررسي آيات قرآن به روشني ثابت مي گردد كه تقنين و تشريع، فقط مربوط به خدا است. در نظام توحيدي، رأي و نظر هيچكس در حق كسي، حجت و نافذ نيست. و كسي حق ندارد رأي و نظر خود را بر فرد و جامعه تحميل كند، و مردم را به زور و قهر به اجراي آن دعوت نمايد.

در چشم انداز «نظام توحيدي»، به حكم گفتار پيامبر گرامي «الناس كاسنان المشط سواسيه» (من لا يحضره الفقيه، 4/272، ط نجف)، افراد جامعه انسان بسان دندانه هاي شانه هستند كه هيچ كدام بر ديگري برتري ندارد. از اين جهت علتي ندارد كه فردي و يا شورائي به سود فرد يا به گروهي و يا ضرر فرد و يا گروه ديگر، قانوني را جعل كند و مردم را به پيروي از آن دعوت كند.

در چشم انداز نظام توحيدي، عالي ترين مظهر تجلي مساوات اين است كه پيامبر گرامي(ص) فرمود: «الناس امام الحق سواء» [همه مردم در برابر حق و قانون مساوي و يكسانند.] قانون درباره تمام افراد، با الغاي تمام امتيازات اجرا مي گردد. اسلام با طبقه بندي هاي ظالمانه كه گروهي خود را مافوق قانون بينديشند، و گروهي در پوشش قانون قرار بگيرند، سرسختانه مبارزه كرده

است.

«پاداش» چه نقشي در ارتباط با قوانين اسلامي دارد؟

پرسش

«پاداش» چه نقشي در ارتباط با قوانين اسلامي دارد؟

پاسخ

اسلام علاوه بر تعدد كيفر، به موضوع پاداش توجه كرده و در پرتو آن به موضوع اجراء قوانين كمك شايان تقديري نموده است، در قوانين امروز براي عامل به قانون، پاداشي درنظر گرفته نشده است، زيرا قانون گذار تصور مي كند كه عمل به قانون وظيفه اي انساني و اجتماعي است براي تأمين عدالت اجتماعي كه سود آن عائد عامل مي گردد، و اين مطلب منطقي است ولي آيا تمام افراد اين منطق را درك مي كنند، آيا توده مردم كه اكثر قوانين متوجه آنها است خلاف آن را انتظار ندارند. آنان با خود مي گويند همان طور كه تخلف كيفر دارد بايد عامل به قانون نيز پاداشي داشته باشد.

اسلام با تعيين پاداشتها، توانسته است اين خلأ را در ذهن توده ها پر كند، تا آنان به طور خودكار از گناهان دوري جويند، و به اطاعت و پيروي از قوانين بگرايند. در مضمون آيه زير دقت بفرمائيد كه چگونه در افراد روح آزادگي و گذشت از جان و مال را در برابر گسترش آئين خدا پرورش مي دهد: «اِنَّ اللهَ اشْتَري مِنَ الْمُؤْمِنينَ اَنْفُسَهُمْ وَ اَمْوالَهُمْ بِاَنَّ لَهُمْ الْجَنَّةَ يُقاتِلُونَ في سَبيلِ اللهَ فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُون» توبه/111.

خداوند جان و مال افراد با ايمان را در برابر بهشت خريداري نموده است، آنان در راه خدا جهاد مي كنند، مي كشند و كشته مي شوند.

انگيزه بسياري از افراد با ايمان، براي رعايت قوانين اعم از فرائض و نوافل، همين پاداش ها است كه آنان را به سوي هدف اعزام مي كند و هرگز نبايد از يك چنين عامل مؤثر غفلت نمود.

اسلام براي نفوذ قانون در دل اجتماع،

هرگز كيفر متخلف را با پاداش مطيع يكسان نگرفته است، بلكه به خاطر رعايت عدالت، كيفر را معادل جرم قرار داده در حالي كه پاداش بر عمل نيك را ده برابر معرفي كرده، چنانكه مي فرمايد:

«مِنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمثالِها وَمَنْ جا بِالسَيِئَةِ فَلايُجْزي اِلّا مِثْلها» انعام آيه 160

[هر كس كار نيك انجام دهد ده برابر پاداش دارد و هر كس گناهي انجام دهد به مقدار تخلف، كيفر مي بيند.]

فرق اساسي مفاهيم ((حقوق))و((قانون)) چيست؟

پرسش

فرق اساسي مفاهيم ((حقوق))و((قانون)) چيست؟

پاسخ

1- كلمه قانون معناي بسيار عامي دارد كه شامل قوانين تشريعي و اعتباري و قوانين تكويني و حقيقي هر دو مي گردد, در صورتي كه معناي كلمه حقوق كم دامنه تر است و فقط قوانين تشريعي و اعتباري را در برمي گيرد, مثلا بر همه قوانين رياضي, منطقي, فلسفي و تجربي اسم قانون اطلاق مي شود اما به هيچ يك از آنها خقوق نمي گويند. البته در قلمرو تشريعيات هر دو واژه به كار مي روند.

2- واژه حقوق هم شامل قوانين موضوعه مي شود, يعني قوانيني كه واضع معين و معلوم _ مانند خدا يا همه مردم يا سلطان و ..._ دارد و هم شامل قوانين غير موضوعه كه در جامعه رعايت مي شود ولي شخص معيني آن را وضع نكرده است مثل آداب و رسوم, اما كلمه قانون فقط در مورد قوانين موضوعه به كار مي رود. بنا بر اين مفهوم حقوق از اين نظر, گسترده از مفهوم قانون است. عرف به معناي استمرار بنا عملي مردم بر انجام دادن يا انجام ندادن يك كار _ كه يكي از منابع حقوق هر جامعه اي به شمار مي رود _ بخشي از حقوق يك جامعه است ولي نمي توان گفت كه قسمتي از قوانين يك اجتماع را تشكيل مي دهد.

حق چيست آن را تعريف نماييد.

پرسش

حق چيست آن را تعريف نماييد.

پاسخ

حق امري است اعتباري كه بر كسي (لهُ) بر ديگري (عليه) وضع مي شود.اين حق ممكن است ريشه واقغي داشته باشد, يعني در مفهوم آن _ به عنوان يك مفهوم اعتباري و حقوقي _ وجود يا عدم ريشه واقعي ملحوظ نيست. البته ما معتقديم كه همه احكام شرعي داراي مصالح و مفاسد واقعي هستند و بر اساس همان مصالح و مفاسد, اعتبار مي شوند.

در اين تعريف به سه عنصر بر مي خوريم:

كسي كه حق براي اوست (من له الحق).

كسي كه حق بر اوست (من عليه الحق).

آنچه متعلّق حق است.

كسي كه حق براي اوست گاهي يك تن است, چنانچه در حق شوهر نسبت به زن, صاحب حق يكي بيش نيست, و گاهي دو يا سه يا چند تن و حتي همه افراد يك جامعه است, مثل حقي كه همه مسلمانان نسبت به اراضي مفتوح العنوه دارند و گاهي اساسا صاحب حق شخص حقيقي نيست, بلكه شخصيت حقوقي دارد مانند حقوقي كه دولت دارد, درست است كه عنوان اعتباري دولت قائم به كابينه و اعضاي آن يعني رييس دولت و هيات وزراست, لكن اين عنوان به لحاظ شخص آنها نيست, بلكه به لحاظ مقام و منصبشان مي باشد, اعضاي يك كابينه تا زماني كه در مقامات خود و مناصب خود باقيند از حقوق خاص دولت استفاده مي كنند و هنگامي كه آن مقامات را –به هر علتي –از دست دادند, حق بهره برداري از آن حقوق خاص را از دست مي دهند و آن را به اعضاي جديد كابينه مي سپارند. مي بينيم كه رفت و آمد اعضاي كابينه حقوق دولت را دستخوش تغيير و زوال نمي سازد.تنها اين حقوق از

گروهي به گروه ديگر انتقال مي يابد؛ اين خود نشانه آن است كه در ((حقوق دولت)) اشخاص حقوقي صاحب حقند, نه اشخاص حقيقي.

در اين گونه موارد –كه صاحب حق شخصيت حقوقي دارد- فقهاي ما تعبير ((جهت)) را به كار مي برند و مي گويند: ((اين حق از آن جهت است)) گاهي نيز ذي حق اصلاً انسان نيست, مثلاً ممكن است كه براي مسجدي حقي قايل شوند و بگويند: اين مسجد حريمي دارد و تا فاصله چند متري اطرافش نبايد كسي مزاحم آن شود.

همين سخنان در باره ((كسي كه حق بر اوست)) نيز صادق است.

حق چه لوازمي دارد؟

پرسش

حق چه لوازمي دارد؟

پاسخ

حق لوازمي نيز دارد كه يكي از آشكار ترين آنها بهره وري از كسي كه نسبت به چيزي يا كسي حق دارد مي تواند از متعلق حق خود بهره ور شود و نفعي ببرد.

((اختصاص)) و ((امتياز)) نيز از لوازم حقند, چون نفعي كه صاحب حق از متعلق حق مي برد مانع از آن مي شود كه ديگران آن بهره را ببرند. مي توان گفت كه نفع مذكور به ذي حق اختصاص دارد و چون ديگران از اين بهره وري ممنوعند و حق به سود ذي حق بر آنان است, مي توان گفت كه حق نوعي امتياز براي ذي حق ايجاد كرده است.

حق و تكليف چه رابطه اي باهم دارند و اين شامل تكليف به معناي شرعي هم مي شود يا خير؟

پرسش

حق و تكليف چه رابطه اي باهم دارند و اين شامل تكليف به معناي شرعي هم مي شود يا خير؟

پاسخ

حق و تكليف متقابلاً جعل مي شوند؛ يعني هر جا حقي جعل مي شود حتماً تكليفي نيز جعل شده است و بالعكس. البته ممكن است جعل صريح به يكي از اين دو تعلق بگيرد اما به هر حال لازمه اش جعل آن ديگري هم هست.

بايد توجه داشت كه حق اختياري است و تكليف الزامي؛ كسي كه در موردي حقي دارد مي تواند از آن استفاده بكند يا نكند ولي ديگران تكليف دارند كه حق وي را محترم بشمارند و از اين تكليف گريز و گزيري ندارند.

تلكيف –به اصطلاح فقهي- خيلي گسترده تر است و شامل وظايف آدمي در برابر خدا هم مي شود و پيداست كه تكليف بنده در مقابل خدا مستلزم هيچ حقي براي خدا نيست. حقي كه خدا بر بندگان دارد مفهومي اخلاقي است نه حقوقي.

خاستگاه حق از ديدگاه اسلام چيست؟

پرسش

خاستگاه حق از ديدگاه اسلام چيست؟

پاسخ

حق به طور كلي, اگر چه مفهومي اعتباري است اما ريشه هاي حقيقي دارد و از ارتباط بين فعل و هدف آن انتزاع مي شود.

در توضيح آن مي گوييم: هدف نهايي نظام حقوقي از ديدگاه اسلام در حكم وسيله اي براي هدف نهايي نظام اخلاقي است مي گوييم: اگر هدف خداي متعال از خلقت جهان و جهانيان فقط استكمال يك نفر بود, وي حق داشت كه از همه مواهب الهي استفاده كند تا به هدف منظور برسد؛ ولي هدف از آفرينش كمال يابي همه انسانهاست نه يك فرد, پس بايد همگان حق استفاده از همه نعمتهاي مادي و معنوي را داشته باشند. اما در مقام عمل و زماني كه همه بخواهند از نعمتهاي خدادادي بهره بر گيرند تزاحم و كشمكش پديد مي آيد و براي ازميان برداشتن تزاحمها تعيين مرزوحد براي افراد و گروهها ضرورت مي يابد تا هر فرد يا گروه به اندازه اي از مجموع نعمتهاي الهي بهره برداري كند كه بهترين نظام تحقق يابد.

بنابراين خاستگاه حق –از ديدگاه اسلامي– يك سلسله امور حقيقي است؛ از سويي با ((مبدأ)) ارتباط دارد زيرا خداست كه جهان و انسان را با هدفي معلوم آفريد و از سوي ديگر با ((معاد)) پيوسته است, چرا كه آخرين منزل هستي انسان و غايت همه تلاشها و كوششهاي اوست و سر انجام با ((حكمت الهي)) پيوند دارد از آن رو كه به مقتضاي حكمت بالغه الهي بايد نظام احسن برقرار شود و انسانها به گونه اي رفتار كنند كه برترين كمالات تحقّق يابد.

حق چگونه انتزاع و از چه راههايي اثبات مي شود؟

پرسش

حق چگونه انتزاع و از چه راههايي اثبات مي شود؟

پاسخ

حق هميشه با در نظر گرفتن هدف و ارتباط فعل با هدف انتزاع مي شود, منتها در موارد متعددي عقل –به تنهايي- ارتباط فعلي خاص با هدف را درك مي كند و حكم به ثبوت حق مي كند (مستقلات عقليه) و در موارد ديگر از كشف ارتباط عاجز مي ماند و وحي اثبات حق مي كند.

ضرورت وجود حقوق و قواعد حقوقي در جامعه چيست؟

پرسش

ضرورت وجود حقوق و قواعد حقوقي در جامعه چيست؟

پاسخ

براي اثبات ضرورت وجود نظام حقوقي در هر جامعه, از دو مقدمه اساسي بهره مي گيريم:

الف) ضرورت عقلي زندگي اجتماعي براي بشر؛ در باب منشاء پيدايش جامعه و زندگي اجتماعي در ميان فيلسوفان اجتماعي و فلاسفه حقوق و انديشمندان ديگر اختلافات فراواني بروز كرده و توافقي صورت نپذيرفته است.

به اعتقاد ما , هم در پيدايش جامعه و هم در دوام و استمرار آن، عامل طبيعي و غريزي و عامل عقلاني با هم تأثير داشته اند؛ زندگي اجتماعي آن ضرورتي را كه براي موريانه ها يا زنبوران عسل دارد، براي انسانها ندارد؛ يعني چنان نيست كه انسان نتواند به تنهايي زندگي كند و زندگي اجتماعي يا مقتضاي طبيعت او باشد يا به مرحله اي از ضرورت رسيده باشد كه اجتناب از آن مقدور وي نباشد.

آري عوامل طبيعي و غريزي در گرايش به زندگي اجتماعي و پيدايش جامعه انساني تأثير فراوان دارند اما اين تأثير به حدي نيست كه جايي براي آزادي اراده و انتخاب انسان باقي نماند؛ چون انسان با اختيار خود زندگي جمعي را بر مي گزيند و عامل عقلاني در گزينش وي دخالت دارد، انتخاب اين نوع زندگي –به عنوان يك فعل اختياري- در دايره ارزشهاي اخلاقي جاي مي گيرد؛ وقتي عقل حكم مي كند كه زندگي اجتماعي بر زندگي انفرادي برتري دارد و بنا بر اين خوب و ارزشمند است طبعاً بايد غايتي را منظور كرده باشد، زيرا مفهوم بدي يا خوبي اخلاقي از ارتباط فعل با غايت انتزاع مي شود.

هدف انسانها از زندگي اجتماعي ((تأمين هر چه بهتر مصالح براي هر چه بيشتر افراد)) است. پس هم

كميت و هم كيفيت ملاحظه شده است. اگر انسان به تنهايي روزگار بگذراند، همه مصالحش حاصل نمي شود و اگر بعضي از افراد بتوانند بخشي از مصالح خويش را خودشان تحصيل كنند باز اين كار براي همگان ميسر نيست. پس براي اين كه انسان هر چه بيشتر به كمال خود برسد بايد زندگي اجتماعي داشته باشد.

ب) وجود اختلافات در زندگي اجتماعي؛ چنان كه خواسته هاي دروني فرد، به هنگام ارضاء با هم تزاحم مي كنند و همين تزاحم، خواستگاه پيدايش ارزشهاي اخلاقي است، نظير همين تزاحم، در جامعه هم پديد مي آيد. چرا كه خواسته هاي افراد –كه برخاسته از اميال غريزي و فطري آنان است –در مقام ارضاء مزاحم همديگر مي شوند؛ تزاحمي كه در بهره گيري از امور مادي پيش مي آيد خواه نا خواه به اختلاف مي انجامد، اختلاف در اين كه از فلاي شئ چه كسي، چقدر و چگونه استفاده كند و براي رفع اين اختلافات، اثبات حق و تعيين تكليف مي شود.

آري اگر تزاحمي نبود و هر كس هر چه مي خواست مي يافت، وجود حقوق و حق و تكليف حقوقي ضرورت نداشت زيرا در آنجا كه هر كس هر چه را بجويد بيابد نيازي به اختصاص دادن چيزي به كسي –كه لازمه آن محروم كردن ديگران از آن چيز است- نيست، ولي زماني كه تزاحم هست و هر كس فقط با محروم ماندن كس يا كسان ديگر مي تواند از شيئي بهره بگيرد بايد مرزبندي هايي اعمال شود و هر چيزي به كس يا كساني اختصاص يابد (حق) و از ديگران خواسته شود كه آن اختصاص را بپذيرند و به لوازم آن ملتزم شوند (تكليف).

حقوق داراي چند قسمند و موضوع هر كدام چيست؟

پرسش

حقوق داراي چند قسمند و موضوع

هر كدام چيست؟

پاسخ

حقوق داراي شش بخش اساسي است كه –به ترتيب عبارتند از: حقوق اساسي، حقوق مدني، حقوق قضايي، حقوق جزايي، حقوق سياسي و حقوق بين الملل.

نخستين توقعي كه جامعه از مرجع صلاحيت دار قانونگذاري -كه بعد از تعيين حقوق اساسي شكل مي گيرد- دارد اين است كه حق و تكليف هر يك از افراد و گروهها را تعيين كند، مجموعه قواعد حقوقي كه متكفل بيان حقوق و تكاليف اعضاي جامعه اند ((حقوق مدني)) نام دارد. قانونگذار قبل از هر چيز به وضع قوانين مدني عنايت و اهتمام مي ورزد؛ حقوق اقتصادي هم بخشي از حقوق مدني به شمار مي آيد.

پس از آن كه قوانين مدني وضع شد و حقوق و تكاليف افراد و گروهها –به عنوان واقع و نفس الامر- معين گشت، تطبيق قوانين مزبور به مصاديق و تعيين حقوق و تكاليف افراد- به عنوان رسمي و معتبر- شأن قوه قضائيه است ولي خود قوه قضائيه نيازمند احكام و مقرراتي است. بخش ديگري از حقوق كه به اين گونه مقررات اختصاص دارد ((حقوق قضايي)) ناميده مي شود. موضوع حقوق قضايي، اختلافات مردم است، پس از آن كه قاضي به اختلافات فيصله داد و حق و تكليف هر يك از متخاصمين را معلوم داشت هيچ يك حق ندارند كه از حكم قاضي سر پيچي كنند و اگر كسي چنين كرد، مستحق كيفر مي گردد. بنا بر اين بايد قوانيني هم وضع شود كه كمّ و كيف كيفر و مجازات رامعين كند، از اين رو در حقوق بخش ديگري هست به نام ((حقوق كيفري)) يا ((حقوق جزايي)).

بعد از تعيين مجازات –توسط قاضي- نوبت به اجراي آن مي رسد كه از وظايف دولت

است. همچنين دولت بايد قوانين مدني را- تا آنجا كه به قوه مجريه بستگي دارد – به موقع اجرا گذارد. كيفيت اجزاء نيز احكام و مقرراتي مي طلبد كه در ((حقوق سياسي)) معلوم مي شود، پس ((حقوق سياسي)) بخشي از حقوق است كه موضوع آن دولت و كارهاي مربوط به آن است.

سر انجام به يك سلسله مقررات ديگري نياز داريم كه ارتباطات بين جوامع مختلف را زير پوشش قرار دهد؛ هر جامعه اي- در درون خود- يك نظام حقوقي را معتبر مي شمارد كه چه بسا با نظامها و احكام حقوقي معتبر در جامعه هاي ديگر تفاوت داشته باشد، حال اگر منافع و مصالح دو يا چند جامعه با يكديگر اصطكاك و تصادم يافت براي حل مشكل، نياز به مقرراتي هست كه در ((حقوق بين الملل)) بازگو مي شود.

مباني حقوق يعني چه و شامل چه احكامي مي شود؟

پرسش

مباني حقوق يعني چه و شامل چه احكامي مي شود؟

پاسخ

مباني حقوق عبارتند از يك دسته احكام و قواعد كلي كه درجه كليت آنها از درجه كليت هدف نظام حقوقي كمتر و از درجه كليت هر حكم وقاعده حقوقي بيشتر است. هيچ يك از اين احكام و قواعد رفتار خاصي را از جامعه نمي طلبد بلكه عمل به يك رشته از احكام و قواعد حقوقي, مفاد يكي از اين مباني را در جامعه محقق مي سازد. از ان رو مي توان گفت كه هر دسته از احكام و قواعد حقوقي در حكم مقدمه اي است براي يكي از مباني حقوق, به ديگر سخن؛ هر يك از مباني حقوق, مصلحتي است كه بر عمل به مقتضاي يك دسته از احكام و قواعد حقوقي مترتب مي شود.

اگر به زبان اصوليون اسلامي سخن بگوئيم, مي توان به جاي((مباني حقوق)) تعبير ((ملاكهاي احكام حقوقي)) را به كار برد.

منشأ اعتبار قانون چيست انظار متفاوت در اين بحث و نظر صحيح را بيان كنيد.

پرسش

منشأ اعتبار قانون چيست انظار متفاوت در اين بحث و نظر صحيح را بيان كنيد.

پاسخ

فلاسفه حقوق در حلّ اين مسأله كه منشأ اعتبار قانون چيست, به دو گروه عمده تقسيم شدند؛ يك گروه, حقوق را داراي گونه اي واقعيت نفس الامري مي دانند و گروه ديگر هيچ گونه واقعيتي را براي حقوق باور ندارد و قوام آن را به جعل و وضع و امر و نهي مي پندارد.

كدام يك از اين دو گرايش را مي توان پذيرفت؟ ظاهراً دو گرايش مذكور در دو طرف افراط و تفريط است و شايسته است به حد ميانه اي بگراييم.

سخن كساني كه قوام حقوق را به انشاء و اعتبار مي دانند مردود است، زيرا همه قبول دارند و حتي خود اينان –نا آگاهانه- اعتراف دارند كه قانونگذار بايد مصلحت جامعه را در نظر بگيرد يا جانب عدالت را رعايت كند و حق را پاس دارد. –با اين كه بر طبق مبناي اين گروه, سخن از مصلحت و عدالت و حق نمي توان گفت- اين قبيل تعبيرها همگي گوياي اين حقيقت اند كه قوانيني كه در يك جامعه محل اعتبار و مورد عمل است، تأثيرات واقعي و تكويني در زندگي افراد دارد؛ به راستي اثار خوب يا بدي كه بر عمل به قوانين اجتماعي مترتب مي گردد قابل انكار نيست.

اساساً همين كه گفته مي شود فلان قانون، به حال جامعه، زيان آور يا سودمند است، به روشني گوياي اين است كه اولاً اعتبار و اجراي قانون نتايج تكويني و تحقيقي در زندگي اجتماعي انسانها دارد و ثانياً هدف قانونگذار بايد تأمين مصالح واقعي افراد جامعه باشد و اين هدف با وضع هر قانوني به دست نمي آيد.

بعضي از قوانين هدف مذكور را به خوبي محقق مي سازند كه اينها نافع و سودمند قلمداد مي شوند و برخي ديگر نمي توانند آن هدف را تحصيل كنند يا حتي سدّ راه تحقق آن مي شوند، اين قبيل قوانين، ضارّ و زيان آور به شمار مي آيند.

به ديگر سخن، نمي توان حقوق را يك قرار داد محض و بي پايه انگاشت قوانين حقوقي و اجتماعي بايد بر اساس مفاسد و مصالح واقعي وضع شود. در اين ميان، يك دسته از قوانين با توجّه تام به مفاسد و مصالح وضع شده اند، لذا درست و صحيح محسوب مي شوند و دسته اي ديگر، بي اعتنا به مصالح و مفاسد تنظيم شده اند، بنا بر اين نادرست و غلط به شمار مي آيند. پس در ميان قوانين نيز، درست و نادرست وجود دارد.

كوتاه سخن اين كه انشاء و اعتبار، جعل و وضع و امر و نهي بخشي از كارهاي انسان است كه به واقعيات نفس الامري نظر دارد و اگر بر اساس واقعيّات انجام نگيرد هدف حقوق، حاصل شدني نخواهد بود. به عبارت روشن تر، احكام تابع هيچ فرد يا گروهي نيست. پس اگر قانون به صورت انشاء محض هم بيان شود، باز در زير نقاب انشاء و وضع، يكسره به واقعيات عيني نظر دارد.

از اين سخنان توهّم نشود كه ما عقايد طرفداران حقوق طبيعي يا عقلي يا الهي را دربست پذيرفته ايم, يا عقايد مكاتب پزيتويستي و تاريخي را –از سر تا بن- باطل دانسته ايم. بي گمان، هر نظام حقوقي از يك رشته مفاهيم اعتباري فراهم مي آيد و هر جا درباره قانوني حقوقي گفتگوست سخن از اموري اعتباري در ميان است كه

واضعي بشري يا فوق بشري وضع كرده است و تا مدتي – كم يا بيش – اعتبار دارد و و چه بسا به دست خويش نسخ و الغا گردد. احكام الهي نيز ممكن است در شريعت بعدي و حتي در همان شريعت نسخ شود. اما نكته مهم اين است كه در مرتبه اي قبل از اعتبار يافتن يك قانون, مصالح و مفاسد واقعي ثبوت دارد و به تعبير اصوليون متأخر اسلام, مي توان گفت كه مصالح و مفاسد واقعي يا ملاكهاي احكام (مباني حقوق) حكم شأني اند؛ يعني قانونند كه هنوز به مرحله واقعيت نرسيده اند و قانونيت فعليشان از هنگامي آغاز مي گردد كه انشاء شوند و توسط پيام آوري ابلاغ گردد و به مردم برسد از آن هنگام حكم شأني به حكم انشائي و سپس بر حكم فعلي و منجزّ بدل مي شود.

كوتاه سخن آن كه, ديدگاهي كه ما بر اساس مباني عقيدتي اسلامي خود- در مسأله پشتوانه تكويني داشتن يا نداشتن حقوق – اتخاذ مي كنيم اين است كه قوانين حقوقي همه اعتباري است ولي ريشه در واقعيّات نفس الامري دارد و آن واقعيّات مباني حقوقند, نه متن حقوق.

خاستگاه مشروعيت قانون در سه تلقي معروف چيست؟

پرسش

خاستگاه مشروعيت قانون در سه تلقي معروف چيست؟

پاسخ

كساني كه براي حقوق واقعيتي نفس الامري قائلند و قانونگذار را - در واقع – كاشف يك سلسله قوانين تكويني و واقعي مي دانند؛ يعني طرفداران حقوق طبيعي يا عقلي چنين اظهار نظر مي كنند كه اعتبار قانون, ذاتي آن است و قابل جعل ازسوي كسي نيست, چنان كه قوانين هندسي – در هندسه اقليدسي – اعتبار ذاتي دارد و از جانب كس يا كساني حتي اقليدس, اعتبار نيافته است. قوانين هندسه را هر كس ديگري غير از اقليدس هم اگر كشف مي كرد باز اعتبار مي داشت.

در مقابل, طرفداران حقوق الهي هر گونه اعتبار ذاتي را از قوانين حقوقي را سلب كرده, مي گويند: اعتبار قوانين حقوقي از خدا ناشي مي شود. پس نظام حقوقي حاكم بر يك جامعه, فقط در صورتي اتبار داردكه به خدا منتهي گردد.

فلاسفه حقوق تحققي و تاريخي هم مردم را به جاي خدا مي نهند و مي گويند: اگر مردم قانوني را پذيزفتند, به سبب همان پذيرش معتبر مي شود و اگر قانوني – با رعايت همه مصالح ومفاسد – وضع شود ولي با خواسته مردم موافق نباشد ,به كلّي از درجه اعتبار ساقط است .به تعبير روشن تر مشروعيّت قانون ,عين مقبوليّت آن است.

از ديدگاه اسلامي حقوق بر چند قسم است و مرجع قانونگذاري در هر يك كجاست؟

پرسش

از ديدگاه اسلامي حقوق بر چند قسم است و مرجع قانونگذاري در هر يك كجاست؟

پاسخ

از ديدگاه اسلامي, قوانين بر دو قسم است؛ نخست قوانيني كه در متن كتاب ياسنّت معتبر آمده است, اين گونه احكام تا ابد ثابت و تغيير ناپذير خواهد بود و هيچ كس حق كوچكترين چون و چرا يا تصرّف در آنها را ندارد. چنين احكامي از ضروريّات دين اسلام است و انكار آنها موجب كفر و ارتداد مي شود زيرا به انكار ربوبيّت تشريعي الهي بر مي گردد.

اين قوانين خود دو قسم اند: قسم اول مستقيماً از سوي خداوند متعال وضع شده است و قسم ديگر قوانيني است كه بلاواسطه از سوي خداي متعال تشريع و تعيين نشده اند بلكه خداوند سبحان, حق وضع و تشريع آنها را به پيامبر گرامي اسلام(ص) و ساير معصومين(ع) اعطا فرموده است.

قسم دوم قوانين جزيي و موقّت است كه به نامهاي((احكام سلطانيّه)),((احكام ولايتي))و((احكام حكومتي)) ناميده مي شود؛ در فقه ما, حاكم شرعي- معصوم يا غير معصوم- حقّ دارد مقرراتي محدود به زماني خاصّ, وضع كند كه در متن كتاب و سنت نيامده است. در متن اسلام همين اذن و اجازه اي است كه به حاكم شرعي داده شده؛ اما اختيار اين كه چه قانوني و براي چه مدّتي و در چه منطقه اي وضع شود همه به دست خود حاكم شرع است. البته درباره امام معصوم(ع)- بين فقهاي ما- جاي شك و ترديد نيست ولي درباره امام غير معصوم- يعني ولي فقيه- همچنين حدود و موارد احكام سلطاني, اختلاف نظرهايي به چشم مي خورد اما ديدگاه درست آن است كه, دامنه گستره ولايت فقيه را بسيار گسترده و شامل همه امور

اجتماعي بدانيم- به جز اموري كه دخالت در آنها از ويژگيهاي امام معصوم است- .

اساساً چه التزامي دارد كه انسان قانوني را معتبر بشماردو به آن عمل كند؟

پرسش

اساساً چه التزامي دارد كه انسان قانوني را معتبر بشماردو به آن عمل كند؟

پاسخ

ديدگاه ما در اينجا، ديدگاهي جداگانه است سخن ما، بر دو ركن اصلي تكيه دارد: ركن اول اين است كه انسان داراي دو عقل نظري و عملي نيست و بنا بر اين، در كنار بديهيات نظري يك رشته بديهيات عملي وجود ندارد. احكام عملي عقل از احكام نظري آن جدا و مستقل نيست بلكه ريشه در آن دارد و احكام عملي عقل، همگي غير بديهي اند و همانند احكام نظري غير بديهي بايد به سلسله اي از احكام نظري بديهي منتهي شوند.

ركن دوم اين كه ميان شناخت و انگيزه فرق است. براي آن كه انسان اموري را برگزيند كه خير، صلاح، سعادت و كمال او در آنها باشد مقدماتي لازم است كه در اينجا بر دو مقدمه تأكيد مي ورزيم: نخست آن كه، خير، صلاح، سعادت و كمال خود را بشناسد و دوم آن كه، براي عمل به اين امور انگيزه اي داشته باشد. پس براي تحقق انتخاب و اختيار، غير از علم و شناخت، رغبت و انگيزه هم ضرورت دارد؛ علم همانند چراغ اتومبيل و رغبت همانند موتور محرّك آن است.

بنا بر اين صرف آگاهي و شناخت كافي از حكم عقل يا حكم خدا براي عمل كردن به آن كفايت نمي كند –در بسياري از موارد حكم قانون يا عقل يا خدا به خوبي معلوم است ولي بدان عمل نمي شود.- بلكه بايد ((انگيزه)) به آگاهي و شناخت منضم گردد تا زمينه عمل فراهم آيد. به هر حال درباره هر يك از شناخت و انگيزه بايد جداگانه سخن گفت.

در باره شناخت بايد بگوييم، فقط

شناختهايي در فعل اختياري انسان تأتير ميكنند كه در درون خودش پديد آمده باشند. شناختهاي بي شماري كه در بيرون وجود او و براي موجودات ديگري جز او حاصل آمده اند,هيچ تأثيري در كارهاي اختياري او ندارند.به ديگر سخن,هر گونه شناختي-چه عملي و چه نظري-بايد براي عقل انسان حاصل گردد و هر موجود ديگري جز او-و حتّي خدا-اگر درباره ي امري شناختي داشته و آن را بيان كند,بيان او در فعل اختياري انسان منشأ تأثير نخواهد شد؛فقط اگر عقل خودش به آن ادراك دست يابد,كارهاي اختياريش تحت تأثير آن واقع خواهد شد.پس همان گونه كه وجود خدا را عقل انسان درك ميكند وجوب فرمانبري از او را نيز همان عقل در يابد.

اما انگيزه؛ پس از آن كه عقل انسان دريافت كه يك عمل موافق مصلحت و در جهت آن است، بايد انگيزه اي داشته باشد كه به مقتضاي ادراك و حكم عقل رفتار كند. اين انگيزه نيز بايد براي او و در درون خودش پديد آيد؛ بايد گرايشي فطري در باطن خويش به سوي خير و صلاح خودش داشته باشد تا به آن كار اقدام كند. البته اين ميل، شاخه هاي گوناگون دارد و از شناختهاي متغير انسان اثر مي پذيرد.

كوتاه سخن آن كه، آن چه انسان را به كاري اختياري وا مي دارد در درون و باطن خودش ريشه دارد.حسن و قبح امور عملي بايد توسط عقل خود انسان ادراك شود تا در رفتارش تأثير كند و ميلي فطري و گرايشي دروني به خير و صلاح و سعادت داشته باشد تا به سوي آن بر انگيخته شود و عمل كند؛ اگر هيچ ميل و رغبتي نسبت

به كاري اختياري در شخص نباشد، هرگز به آن كار نمي پردازد، هر چند همه جهانيان به آن كار ميل و رغبت داشته باشند. انگيزه رفتار شخص بايد ذاتي و فطري باشد، نه خارجي و بيروني. پس همه عواملي كه به افعال اختياري انسان شكل مي دهند از دو منبع درون ذاتي خودش سرچشمه مي گيرند: عقل و ميل فطري.

اما از سوي ديگر، اين عقل و آن ميل را خداي متعال در درون انسان نهاده است و همچنين ارزشها و كمالات نيز به خداوند متعال باز مي گردند. بنا بر اين، بدين لحاظ همه امور به خدا منتهي مي شود، در نتيجه صفت ربوبيّت خدا مقتضي وجوب طاعت وي بر همه انسانهاست.

آن نظامهاي حقوقي كه داراي پشتوانه حقيقي نيستند و سازندگان آنها بر اين باورند كه قوام احكام و مقررات حقوقي به قرار داد و اعتبار است حق دارند از مفاهيم اعتباري سود جويند ولي ما كه در نظام حقوقي الهي خود همه احكام و مقررات حقوقي را مبتني بر واقعيات مي دانيم

پرسش

آن نظامهاي حقوقي كه داراي پشتوانه حقيقي نيستند و سازندگان آنها بر اين باورند كه قوام احكام و مقررات حقوقي به قرار داد و اعتبار است حق دارند از مفاهيم اعتباري سود جويند ولي ما كه در نظام حقوقي الهي خود همه احكام و مقررات حقوقي را مبتني بر واقعيات مي دانيم چرا از مفاهيم اعتباري بهره برداري كنيم؟ آيا بهتر نيست احكام را به صورت قضاياي حقيقي بيان كنيم؟

پاسخ

براي حل اين شبهه بايد توجه داشته باشيم كه در حقوق، گاهي موضوعات قضايا مفاهيم اعتباري اند و گاهي محمولات آنها و گاهي خود قضايا به شكل امر يا نهي اند. مثلاً گاهي در باره مالكيّت، زوجيّت، رياست، حكومت و يا هر مفهوم اعتباري ديگري سخن مي گوييم و اين گونه مفاهيم را موضوعات قضايايي مي سازيم و گاهي مفاهيمي مانند: واجب، حرام، جايز و ممنوع را بر موضوعاتي حمل مي كنيم و گاهي امر و نهي مي كنيم كه: ((زكات بدهيد)) و ((دزدي مكنيد)) هر يك از اين سه بخش پاسخي جداگانه دارد:

انگيزه به كار بردن مفاهيم اعتباري –به عنوان موضوعات قضايا- سهولت تفاهم است. به عنوان نمونه، مفهوم ((مالكيّت)) را مثال مي زنيم كه –در اصطلاح حقوقي- مفهومي اعتباري است و مانند همه مفاهيم اعتباري از الگويي حقيقي گرفته شده است. براي سهولت تفاهم به جاي اين كه بگويند: ((اين كتاب به علي اختصاص دارد و علي حق دارد در چار چوب قانون –هر گونه كه بخواهد- از آن بهره برداري كند و ديگران را از تصرف در آن باز دارد، مگر در صورت وجود موانع شرعي مانند حكم افلاس)) مي گويند: ((علي مالك اين كتاب است)).

ناگفته پيداست كه جمله كوتاه اخير،

در عين حال كه مفاد همان جمله بلند را دارد، تفهيم و تفاهم را نيز بسيار آسانتر مي كند.

و اما آن مفاهيم اعتباري كه به عنوان محصولات قضاياي حقوقي به كار مي روند حاكي از ضرورت بالقياس معلول نسبت به علت مي باشند، مثلاً وقتي گفته مي شود: ((بريدن دست دزد واجب است)) اين حكم به اين معناست كه ((بريدن دست دزد از خيانت به اموال مردم و وقوع هرج و مرج پيشگيري مي كند))؛ يعني بين بريدن دست دزد و امنيت مالي افراد جامعه ارتباط علّي و معلولي برقرار است؛ پس بايد دست دزد را بريد (علت) تا تأمين مالي افراد جامعه حاصل شود (معلول).

گاهي يك قضيه حقوقي مجموعاً در قالب يك جمله انشايي به صورت امر و نهي صادر مي شود. سؤال اين است كه چرا انسانها امر و نهي مي كنند؟

اولاً؛ جامعه براي حدوث و بقاي خود نياز مبرم به قوانين اجتماعي و حقوقي دارد.

ثانياً؛ تعيين قوانين و احكامي كه ضامن سعادت دنيوي و اخروي مردم باشد كار هر كسي نيست.

ثالثاً؛ اگر كساني هم موفق شوند كه چنان قوانيني تعيين كنند، نمي تواند مطلوبيّت و خوبي آن قوانين را به توده مردم نشان دهند تا با رضا و رغبت قوانين مزبور را به كار بندند.

رابعاً؛ گاهي براي تأمين يك مصلحت راههاي مختلفي هست كه بايد يكي از آنها معين شود وگرنه مصلحت به كلي از دست مي љȘϮ

بنا ȘѠاين، بايد قوانين اجتماعي و حقوقي به شكل امر و نهي و تكليف و الزام صادر شوند –نه در شكل جمله هاي خبري- تا هم جاي چون و چرا نماند و هم از ميان چند راه برابر، يكي معين گردد، و بدينسان هيچ يك

از مصلحت ها از دست نرود.

از سويي در حقوق ديني حكم فقط از آن خداست و از سوي ديگر عقل هم يكي از منابع حقوق شمرده شده است. اين دو چگونه قابل جمع اند؟

پرسش

از سويي در حقوق ديني حكم فقط از آن خداست و از سوي ديگر عقل هم يكي از منابع حقوق شمرده شده است. اين دو چگونه قابل جمع اند؟

پاسخ

احكام شرعي ارشاد به حكم عقل است؛ يعني چون عقل آدمي ناقص است و از ادراك بسياري امور ناتوان مي ماند خداي متعال لطف مي كند و آنچه را انسان به كمك عقل نمي تواند در يابد، از راه وحي و ابلاغ احكام شرعي به او مي فهماند و مصالح و مفاسد را به او نشان مي دهد. از سوي ديگر، هر جا عقل مصلحت يا مفسده اي را به طور كامل، ادراك مي كند يا وحي به كمك او مي آيد و مصلحت يا مفسده اي را نشان مي دهد، در حقيقت ((اراده تشريعي الهي)) كشف شده است؛ يعني عقل، مستقلاً يا با كمك گرفتن از وحي ما را به خواست و فرمان خداوند متعال رهنمون مي شود. و اين نكته از ديدگاه بينش اسلامي اهميت فراوان دارد.

به همين جهت، در نظام حقوقي اسلام، عقل كاشف قانون الهي محسوب مي شود و اگر عقل را يكي از منابع حقوق و ادلّه فقه قلمداد مي كنند به اين معنا نيست كه در حقوق و فقه اسلامي، دو دسته احكام وجود دارد؛ يكي از آن خداي متعال و ديگري از آن عقل، بلكه در نظام اسلامي فقط حكم خدا معتبر است. حكم عقل هم مستقلاً واجد ارزش نيست، بلكه تنها از آن رو اعتبار دارد كه نشانگر حكم شرعي و فرمان خداوند متعال است.

چه لزومي بر وضع مقررات و احكام توسط مقامي برتر وجود دارد؟

پرسش

چه لزومي بر وضع مقررات و احكام توسط مقامي برتر وجود دارد؟

پاسخ

براي رسيدن افراد يك جامعه به كمالات معنوي و حقيقي خود، بايد اولاً وجود جامعه حفظ شود و همبستگيهاي اجتماعي كاملاً محفوظ بماند و ثانياً رفتارهاي اجتماعي افراد در جهت استكمال و پيشرفت معنوي باشد. براي تحقق اين دو منظور، بايد از همان آغاز پيدايش جامعه، احكام و مقرراتي وضع گردد تا مورد عمل واقع شود. نمي توان به انتظار نشست تا پس از گذشت ده ها، صدها و هزاران سال، همه افراد جامعه به رشد و بلوغ فكري و عقلي برسند و دريابند كه چه كارهايي را بايد بكنند و كدام را نبايد انجام دهند. زيرا چنان زماني نخواهد رسيد كه همه اعضاي جامعه به بلوغ عقلي مطلوب برسند، مخصوصاً كه بعضي افراد از استعداد عقلاني كمي برخوردارند. ديگران هم به سبب كارهاي زندگي و امور معيشتي فرصت و مجالي نمي يابند كه دانشهاي مورد نياز را كسب كنند و آنگاه درباره امور اجتماعي و حقوقي به تفكر و تأمل بپردازد. گذشته از اين، اگر از همان روز نخست تشكل يك جامعه، احكام و مقررات ضروري وجود نداشته باشد، جامعه رو به تباهي رفته و از هم خواهد پاشيد.

از سوي ديگر انسانها نه دانش و شناخت كافي نسبت به مصالح و مفاسد واقعي دنيوي و اخروي و شيوه هاي جلب مصلحت و دفع مفسده دارند و نه از خواهشهاي نفساني و حبّ و بغضهاي نا بجا خاليند. بنا بر اين، در تعيين راه و رسم زندگي و قوانين و مقررات اجتماعي و حقوقي هم دچار خطا و لغزش مي شوند و هم چه بسا منافع شخصي خود را

بر مصالح اجتماعي ديگران مقدم بدارند. همچنين قوانين و مقررات حقوقي نبايد به شكل جمله هاي خبري كه بيانگر ارتباطات علّي و معلولي ميان افعال اجتماعي و نتايج مترتب بر آنها هستند بازگو شوند، بلكه بايد به صورت امر و نهي و الزام و تكليف بيان گردند تا مردم به اطاعت و عمل سوق داده شوند و احساس كنند كه چاره اي جز اطاعت و التزام ندارند. پس قانونگذار چاره اي جز امر و نهي و انشاء و اعتبار ندارند و چون چنين است به ناچار بايد نوعي برتري و علوّ نسبت به ساير افراد جامعه داشته باشد تا ديگران فرمان او را گردن نهند، درست است كه آمريت و امير بودن يك امر اعتباري است، ولي همين امر اعتباري اگر هيچ پشتوانه حقيقي نداشته و متكي به هيچ گونه علوّ واقعي نباشد، كسي آن را نمي پذيرد.

حال اگر راهي جز اين نبود كه يكي از افراد انسان، واضع قانون باشد و امير ديگران گردد، بايد دو امتياز داشته باشد:

نخست از علم بيشتري برخوردار باشد تا مصالح و مفاسد را بهتر بشناسد و شيوه هاي مطلوبتري براي جلب مصالح و دفع مفاسد پيشنهاد كند.

دوم اين كه از قدرت بيشتري بهره مند باشد تا بهتر بتوان مردم را به عمل و اطاعت، الزام و اجبار كند و ضمانت اجرايي اوامر و نواهيش بيشتر باشد.

اينك با توجه به همه اين مطالب، مي گوييم: خداي متعال كه هم علم و قدرت بيكران دارد و هم بي نياز مطلق است –در نتيجه سود شخصي براي او متصور نيست- و هم مالكيت و ربوبيّت حقيقي نسبت به مخلوقات خود دارد و هم نسبت

به بندگانش لطف و رحمت بي پايان دارد از هر موجود ديگري شايسته تر است كه براي او آمريت و اميريت اعتبار شود. به تعبير كوتاه تر، مجموعه ويژگيهايي كه براي يك آمر و امير ضرورت دارد به شكل كاملتر در خداي متعال هست، پس قانونگذاري هم تنها به او مي برازد و بس.

قوانيني كه در قرآن بيان شده داراي چه ويژگي اي هستند؟

پرسش

قوانيني كه در قرآن بيان شده داراي چه ويژگي اي هستند؟

پاسخ

از ميان احكام و قوانين الهي، آنچه كه ناظر به امور ثابت و شئون تغيير ناپذير زندگي انسانهاست مستقيماً و بلا واسطه و از طرف خداي متعال وضع مي شوند. مانند احكام و قوانيني كه در قرآن، كتاب مقدس دين اسلام آمده است؛ زيرا دين اسلام شريعت خاتم و جهاني است و طبعاً آنچه در آن بيايد براي همه انسانها –در هر جامعه و در هر زمان و مكاني- تشريع شده است، لذا بايد مربوط به وجوه دائم و ابعاد دگرگون ناشدني، حيات آدميان باشد.

معصومين(ع) چند قسم قانونگذاري دارند؟

پرسش

معصومين(ع) چند قسم قانونگذاري دارند؟

پاسخ

معصومين(ع) دو قسم قانونگذاري دارند: يكي وضع قوانين متغير و ديگري شرح و تفصيل كلياتي كه در قرآن كريم آمده است.

شرايط اساسي قانونگذار در عصر غيبت چيست؟

پرسش

شرايط اساسي قانونگذار در عصر غيبت چيست؟

پاسخ

مي دانيم قانونگذاران در عصر غيبت هرگز در علم قابل مقايسه با معصومين(ع) نيستند امّا به هر حال بايد كه احكام و مقررات متغير نيز بيشترين نزديكي را با قوانيني كه خداي متعال و معصومين(ع) وضع و بيان كرده اند، داشته باشد. براي تحقق اين هدف، قانونگذار بايد واجد سه شرط اساسي باشد:

الف) فقاهت؛ بايد كسي كه در رأس قوه مقننه جامعه اسلامي جاي دارد، بيش از هر كس ديگري با كتاب و سنّت آشنايي داشته باشد. از ديدگاه اسلامي، قانون فقط زماني قانونيت مي يابد كه به تصويب و امضاي فقيه ترين فقيهان زمان برسد و هر راه ديگري طي شود بر خلاف مصالح جامعه اسلامي و مخالف با تعاليم دين مقدس اسلام خواهد بود.

ب) آگاهي به اوضاع و احوال زمانه؛ پيداست كه وضع قوانين متغير تأمين كننده مصالح جامعه، تنها با شناخت كامل از كتاب و سنت امكان پذير نيست، زيرا وضع چنين قوانين به دو امر بستگي دارد: يكي علم به اصول كلي موجود در كتاب و سنت، و ديگري فهم و تشخيص مسائل جزئي در هر حادثه و زمان خاص. پس زمامدار جامعه اسلامي علاوه بر فقاهت و اطلاع از اصول و قواعد كلي شرعي، بايد داناترين مردم به اوضاع و احوال موجود و مصالح جزيي افراد جامعه باشد وگرنه در برابر مسائل و مشكلات اجتماعي نمي تواند جامعه اسلامي را به سر منزل مقصود رهنمون گردد.

ج) تقوا و پارسايي؛ رهبر جامعه بايد با تقوا ترين و پارسا ترين مردم باشد. در غير اين صورت، مردم از خواهشهاي نفساني و غرض ورزيها و سود جوييهاي شخصي در امان نخواهند بود

به چه دليلي وضع قانون فقط در انحصار خϘǙʠمتعال باشد؟

پرسش

به چه دليلي وضع قانون فقط در

انحصار خداي متعال باشد؟

پاسخ

به موجب اتصاف خداي متعال به چندين صفت، بايد وضع قانون تنها در اختيار او باشد:

اولاً؛ همه اشياء و ارتباطات ميان اشياء را او آفريده است، ما آدميان ساخته دست اوييم و عقلهايمان را نيز او به ما عطا فرموده است. پس منشاء احكام مستقل عقلي، مخلوقات الهي است؛ با رجوع به مخلوقات، مصالح و مفاسد را ادراك كرده، احكامي را انتزاع نموده و حكم به ضرورت بعضي از افعال اختياري مي كنيم.

ثانياً؛ اوست كه علم بيكران دارد. گفتيم درست نيست كه تمام ملاك احتياج به قوانين الهي را قصور عقل از ادراك مصالح و مفاسد بدانيم و اضافه مي كنيم كه اگر فقط به علم الهي استناد شود، معنايش اين خواهد بود كه خداي متعال فقط كاشف مصالح و مفاسد است و علم او جانشين يا متمم و مكمل علم ما مي شود و مصالح و مفاسد را به ما نشان مي دهد. پيامد فاسد اين سخن آن خواهد بود كه همان گونه كه عقل كاشف است نه قانونگذار خداي متعال هم فقط كشف كند نه وضع، و چنين چيزي پذيرفتني نيست.

ثالثاً؛ اوست كه غني مطلق و جواد علي الاطلاق است؛ سود نمي خواهد، فقط جود مي كند.

رابعاً و خامساً؛ اوست كه حكمت بالغه دارد و مالك حقيقي همه جهان آفرينش است.

سادساً؛ اوست كه ربوبيت تشريعي و مولويت دارد. حتي اگر عقل بشر همه مصالح و مفاسد را –به خوبي و چنان كه بايد و شايد- ادراك مي كرد، باز مي بايست همه احكام عقلي را به او مستند سازيم تا هم اجازه تصرف در مخلوقاتش را به ما بدهد و هم اعمال مولويت كند تا بتوانيم كارهاي خود

را به عنوان اطاعت از او و عبادت او انجام بدهيم و بدين وسيله، راه استكمال بپوييم. پس ملاك احتياج به قانونگذاري الهي، مجموع همه اوصاف قدرت، خلق، ربوبيت تكويني، علم، غنا، جود و فياضيت، حكمت، مالكيت حقيقي، حاكميت و ولايت است، نه يكي يا چند تا از اين همه.

در اسلام و اديان آسماني كه حق قانونگذاري از آن خداي متعال است چگونه جايي براي قانونگذاري غير باقي مي ماند؟

پرسش

در اسلام و اديان آسماني كه حق قانونگذاري از آن خداي متعال است چگونه جايي براي قانونگذاري غير باقي مي ماند؟

پاسخ

در پاسخ اين شبهه به چند نكته بايد توجه نمود:

الف) معناي اختصاص قانونگذاري به خداي متعال اين نيست كه همه قوانين,مستقيماً و بي واسطه,

به دست خداوند وضع و تعيين مي شود بلكه ممكن است خداوند به كساني مانند پيامبر اكرم و ائمه اطهار(ع) اجازه دهد تا پاره اي از قانون را وضع كنند و اين با ربوبيت تشريعي الهي هيچ منافاتي ندارد- زيرا كسي كه به امر خداي متعال، وضع بعضي از قوانين را بر عهده مي گيرد، آن چه وضع كند قانون الهي خواهد بود. آن چه ما شديداً نفي و انكار مي كنيم اين است كه كساني بدون اذن خدا قانون بگذارند. چنانكه در تكوينيّات نيز، ما هيچ گاه تأثيرات علل متوسطه را انكار نمي كنيم. بلكه تأثير آنها را به اذن خدا مي دانيم حتي خلق و احياء هم ممكن است توسط كساني مانند حضرت عيسي (ع) با اذن خدا صورت بگيرد.

ب) قوانين حاكم بر جامعه سه دسته اند:

دسته اول؛ قوانيني كه لا اقل از نظر قانونگذار كلّي و ثابت است و دگرگوني آن موجب تغيير نظام خواهد شد، مانند قوانين اساسي كشورها.

دسته دوم؛ قوانيني كه از چنان كلّيّت و ثباتي بهره مند نبوده، اقتضاي دگرگوني هم دارد، هر چند به زودي تغيير نمي پذيرد، مانند قوانين مصوب مجالس قانونگذاري.

دسته سوم؛ قوانيني كه تغيير پذيري فراوان دارد، مانند بخشنامه ها و آيين نامه هاي اجرايي. اين دسته از مقررات به زودي ممكن است دگرگون شود و حتي در يك زمان در دو وزارتخانه آيين نامه ها يكسان

نباشد. وضع اين مقررات –در نظامهاي كنوني جهان- از اختيارات قوه مجريه محسوب مي شود نه قوه مقننه؛ هيئت دولت يا يك وزير يا يك مدير كل ممكن است براي حوزه مسئوليت خود، اين مقررات را وضع و ابلاغ كند. در روزگاران گذشته نيز اگر چه تفكيك قوا به شكل رسمي و قانوني وجود نداشته است اما هر مسئولي در قلمرو مسئوليت خود چگونگي اجراي قانون را خودش تعيين مي كرد. از اين گذشته ارجاع اين مقررات به قوه مقننه، موجب به هم ريختگي و عقب افتادن كارها مي شود.

سخن در باره دسته اول و دوم است. وقتي مي گوييم: خداي متعال بايد قوانين را وضع كند، منظور ما در درجه اول، قوانين كلي و ثابت است. شك نيست كه برخي از امور و شئون انساني از دوام و جاودانگي برخوردارند و هيچ عاملي –مانند زمان، مكان، رنگ پوست و نژاد- نمي تواند موجب تغيير اين امور و شئون گردد، قوانيني كه براي تأمين مصالح مربوط به اين امور وضع مي شود قوانيني هميشگي و جاوداني خواهد بود و بايد توسط خداي متعال وضع گردد.

اما بعضي ديگر از اين شؤون انساني با تغيير زمان, مكان, نژاد و... متغيّر مي گردند, طبعاً مصالح و مفاسد وابسته به آنها نيز دستخوش تحوّل وتبدّل مي گردند,لذا قوانيني كه براي تأمين چنين مصالح دگرگون شونده اي وضع مي شوند بايد جمود و سكون نداشته باشند؛ بسياري از امور اجتماعي, ممكن است در يك اوضاع و احوال اجتماعي, موافق مصلحت همگان باشد و در اوضاع و احوال ديگر نباشند؛ چنين نيست كه در يك مقطع زماني، حكمي براي يك جامعه مصلحت داشت همان حكم براي همه زمانها و همه جامعه ها

مصلحت داشته باشد. براي تأمين اين مصالح متغير به قانوني نياز است كه بر حسب اوضاع و احوال، دگرگون شود، مثلاً نمي توان همه ساكنين كره زمين را –با همه تفاوتهاي زيادي كه در زبانها و لهجه ها دارند- الزام كرد كه براي خريد و فروش از الفاظ و صيغه هاي عربي استفاده كنند، زيرا خريد و فروش از كارهايي است كه بيشتر انسانها در هر روز چندين بار با آن سر و كار دارند، حال اگر به كار بردن الفاظ عربي به هنگام خريد و فروش، الزامي باشد موجب عسر و حرج خواهد شد، بر خلاف نكاح و زناشويي كه چه بسا در طول عمر يك شخص بيش از يك بار روي ندهد.

در اسلام، اين دسته از قوانين متغير به اذن خداي متعال توسط پيامبر اكرم و جانشينان معصوم او (ع) و در زمان غيبت آنان به دست نوّاب آنان وضع مي گردد. به اصطلاح فقهي، در زمان غيبت، وضع اين قوانين متغير به عهده حاكم شرع و ولي فقيه است و او مي تواند بخشي از اختيارات خود را به نهادي (مانند مجلس شوراي اسلامي) واگذار نمايد.

ديدگاههاي مختلف در مورد حق را بيان كنيد.

پرسش

ديدگاههاي مختلف در مورد حق را بيان كنيد.

پاسخ

به طور كلي، در اين مسئله، چند نظر اصلي و متضاد وجود دارد:

الف) نظريه حقوق طبيعي

گروهي كه در درون خود، داراي اختلاف هاي جزئي هستند، معتقدند كه طبيعت، حق هر موجودي را تعيين مي كند. اين نظريه، با عنوان ((نظريه حقوق طبيعي)) شهرت يافته است.

انسان هم، مانند ساير حيوانات، نيازهاي طبيعي دارد كه اگر تأمين نشوند، زندگي او تهديد شده و نمي تواند دوم بياورد. پس حق طبيعي انسان است كه از هوا، غذا، نور، نباتات و حيوانات استفاده كند تا بتواند به حيات خود ادامه دهد. در يك جمله، استفاده يك موجود از آن چه نيازهاي طبيعي او را تأمين مي كند، حق طبيعي او است و كسي نمي تواند مانع اين استفاده شود.

ب) نظريه قرارداد اجتماعي

طرفداران نظريه قرارداد اجتماعي بر اين باورند كه حق ها ريشه در قرارداد اجتماعي دارند و طبيعت، حقي را به كسي نمي دهد؛ اما از آنجا كه انسان خود خواه است، پيوسته در انديشه دست يابي به منافع خويش است و مي خواهد بر همه موجودات تسلط پيدا كند تا آنجا كه مايل است انسانهاي ديگر را هم به خدمت گرفته از آنها بهره كشي كند و به طور غريزي تا آنجا كه بتواند، اين كار را خواهد كرد؛ ولي از آن جا كه انسان، عاقل و هوشمند نيز هست، در مي يابد كه استخدام و تسلط بر ديگران، عواقب ناخوشايندي را در پي دارد؛ زيرا ديگران در برابر وي تسليم نمي شوند و پيوسته جنگ، خونريزي، و فساد، دامنگير او و ديگران خواهد شد و در اين صورت هيچ

يك زندگي راحتي نخواهند داشت. از اين رو، با هم توافق مي كنند كه خواسته هاشان را با هم هماهنگ و متعادل سازند؛ يعني هر طرف، از مقداري از خواسته هاي خود، در برابر ديگران صرف نظر كند تا همه بتوانند زندگي سالم همراه با آرامش و آسايشي داشته باشند و در سايه آرامش و زندگي جمعي، هر يك به بيشترين خواسته خود برسند.

بنا بر اين مبنا حقوق، ريشه در قرار داد اجتماعي دارد و هيچگونه ريشه طبيعي و تكويني ندارند. اساس زندگي جمعي انسان، قرارداد است و حقوق نيز، كه لازمه زندگي جمعي است در همان قرارداد اجتماعي شكل مي گيرد و پيش از آن، هيچ مبناي عقلاني ندارد.

ج) نظريه حقوق الهي

انديشمندان الهي، به ويژه، متفكران اسلامي، خدا را منشاء و اساس حقوق انسان مي دانند و در اين كه خداوند حق دارد حقوقي را براي مردم تعيين كند و يا اگر تعيين كرد، مردم مكلفند به آن پايبند باشند، آن را بپذيرند و به كار بندند، اختلافي بين آنان نيست. البته در تفسير و بيان فلسفي حقوق الهي، انديشمندان نامبرده نظريه هاي مختلفي را ابراز كرده اند.

ديدگاههاي مختلف در مورد حق را بيان كنيد.

پرسش

ديدگاههاي مختلف در مورد حق را بيان كنيد.

پاسخ

به طور كلي، در اين مسئله، چند نظر اصلي و متضاد وجود دارد:

الف) نظريه حقوق طبيعي

گروهي كه در درون خود، داراي اختلاف هاي جزئي هستند، معتقدند كه طبيعت، حق هر موجودي را تعيين مي كند. اين نظريه، با عنوان ((نظريه حقوق طبيعي)) شهرت يافته است.

انسان هم، مانند ساير حيوانات، نيازهاي طبيعي دارد كه اگر تأمين نشوند، زندگي او تهديد شده و نمي تواند دوم بياورد. پس حق طبيعي انسان است كه از هوا، غذا، نور، نباتات و حيوانات استفاده كند تا بتواند به حيات خود ادامه دهد. در يك جمله، استفاده يك موجود از آن چه نيازهاي طبيعي او را تأمين مي كند، حق طبيعي او است و كسي نمي تواند مانع اين استفاده شود.

ب) نظريه قرارداد اجتماعي

طرفداران نظريه قرارداد اجتماعي بر اين باورند كه حق ها ريشه در قرارداد اجتماعي دارند و طبيعت، حقي را به كسي نمي دهد؛ اما از آنجا كه انسان خود خواه است، پيوسته در انديشه دست يابي به منافع خويش است و مي خواهد بر همه موجودات تسلط پيدا كند تا آنجا كه مايل است انسانهاي ديگر را هم به خدمت گرفته از آنها بهره كشي كند و به طور غريزي تا آنجا كه بتواند، اين كار را خواهد كرد؛ ولي از آن جا كه انسان، عاقل و هوشمند نيز هست، در مي يابد كه استخدام و تسلط بر ديگران، عواقب ناخوشايندي را در پي دارد؛ زيرا ديگران در برابر وي تسليم نمي شوند و پيوسته جنگ، خونريزي، و فساد، دامنگير او و ديگران خواهد شد و در اين صورت هيچ

يك زندگي راحتي نخواهند داشت. از اين رو، با هم توافق مي كنند كه خواسته هاشان را با هم هماهنگ و متعادل سازند؛ يعني هر طرف، از مقداري از خواسته هاي خود، در برابر ديگران صرف نظر كند تا همه بتوانند زندگي سالم همراه با آرامش و آسايشي داشته باشند و در سايه آرامش و زندگي جمعي، هر يك به بيشترين خواسته خود برسند.

بنا بر اين مبنا حقوق، ريشه در قرار داد اجتماعي دارد و هيچگونه ريشه طبيعي و تكويني ندارند. اساس زندگي جمعي انسان، قرارداد است و حقوق نيز، كه لازمه زندگي جمعي است در همان قرارداد اجتماعي شكل مي گيرد و پيش از آن، هيچ مبناي عقلاني ندارد.

ج) نظريه حقوق الهي

انديشمندان الهي، به ويژه، متفكران اسلامي، خدا را منشاء و اساس حقوق انسان مي دانند و در اين كه خداوند حق دارد حقوقي را براي مردم تعيين كند و يا اگر تعيين كرد، مردم مكلفند به آن پايبند باشند، آن را بپذيرند و به كار بندند، اختلافي بين آنان نيست. البته در تفسير و بيان فلسفي حقوق الهي، انديشمندان نامبرده نظريه هاي مختلفي را ابراز كرده اند.

علّت اين كه فساد سراسر كشورهاى اسلامى را گرفته است چيست آيا علّت اين نيست كه دين ضامن اجرايى ندارد؟

پرسش

علّت اين كه فساد سراسر كشورهاى اسلامى را گرفته است چيست آيا علّت اين نيست كه دين ضامن اجرايى ندارد؟

پاسخ

1. كسى كه اين اشكال را مى كند بايد نخست كشورهاى غربى را در نظر بگيرد و بالا بودن ارقام جنايات و جرايم و انحرافات گسترده كه زندگى را در آن منطقه ها در ذائقه افراد تلخ نموده است مشاهده كند و با ممالك شرقى كه نسبتاً تحت حكومت دين قرار دارند بسنجد تا معلوم شود تا چه اندازه ايمان و دين مى تواند در بركنارى انسانها از فساد و انحراف مؤثّر باشد.

2. بهترين و عالى ترين ضامن اجراء براى عمل به قانون عبارت از ايمان است و اين حقيقتى است كه با اندك تأمل قابل تصديق مى باشد زيرا اگر نفوذ ايمان و دين نباشد افراد تا آنجا كه تحت سيطره قانون مى باشند پيروى از قانون را تحمّل مى كنند ولى در مواردى كه از قلمرو حكومت قانون خارج شدند مانند گوشه هاى مخفى كه هيچ كس از آنها آگاهى ندارد از قانون تخلف مى نمايند. امّا ايمان و دين هر جا انسان باشد همراه انسان است و در انديشه و فكر انسان را كنترل مى كند و از تجاوز و ستم به طور كلّى باز مى دارد و علّت وجود فساد و انحراف در كشورهاى اسلامى عمل نكردن مسلمان به طور كامل به تعليمات دينى است و اين را بايد به حساب تقصير آنان گذارد نه به حساب نقص قوانين اسلام.

اسلام به ذات خود ندارد عيبى هر عيب كه هست از مسلمانى ما است.

3. در تجربه حكومت اسلامى نشان داده شد

كه احكام اسلام، بايد همراه قدرت نيز باشد و نظام براى كنترل اوضاع دخالت نمايد. به همين دليل است كه امام((رحمه الله)) فقه را فلسفه عملى حكومت مى داند.

_2_

يعنى دستورات دين در بستر حكومت به نتيجه مى رسند. براى جلوگيرى فساد بايد هم جنبه ايجابى يعنى قدرت، تبليغ و امكانات ارشادى و هم جنبه سليبى باز دارندگى از حركات مفسدانه انجام گيرد.

4. در كشورهاى اسلامى غير از جمهورى اسلامى هم فقط نام اسلامى يدك كشيده مى شود وگرنه نظامها و دولتها هرگز اسلامى نيستند. با اين وجود مقايسه مفاسد و گرفتاريهاى غرب و آنجا كه دين حضور حتّى كمرنگ دارد قابل مقايسه نيست.

(بخش پاسخ به سؤالات )

_3_

حق چه مفهومى دارد؟

پرسش

حق چه مفهومى دارد؟

پاسخ

حق به معناى ثابت، هدفدار و تغيير ناپذير است و باطل به مفهوم متزلزل، بى هدف و فساد پذير است. از همين رو مطلبى كه دروغ نيست و ثابت شده است، حق گفته مى شود همين طور كاربرد كلمه حق در مفاهيم عدل، يقين، قطعى، نصيب و بهره با توجه به معناى مذكور است.

(بخش پاسخ به سؤالات )

_9_

حق چه مفهومى دارد؟

پرسش

حق چه مفهومى دارد؟

پاسخ

حق به معناى ثابت، هدفدار و تغيير ناپذير است و باطل به مفهوم متزلزل، بى هدف و فساد پذير است. از همين رو مطلبى كه دروغ نيست و ثابت شده است، حق گفته مى شود همين طور كاربرد كلمه حق در مفاهيم عدل، يقين، قطعى، نصيب و بهره با توجه به معناى مذكور است.

(بخش پاسخ به سؤالات )

_1806_

آيا علم فقه موجود قادر به جواب دادن به جميع مسائل حقوقي جديد است؟

پرسش

آيا علم فقه موجود قادر به جواب دادن به جميع مسائل حقوقي جديد است؟

پاسخ

در سؤالات قبلي كه پاسخ آن براي شما ارسال شد نيز تقريباً به اين سؤال پاسخ داده شد، كه خلاصة آن چنين است، در فقه فعلي دو عنصر دخالت عمده دارد: يكي منابع فقهي كه همان قرآن و سنت معصومين ( و عقل و اجماعي كه به سنت بر مي گردد است كه ما ادعا داريم تمام نيازهاي بشر در قرآن و روايات از لسان وحي مطرح شده، و پاسخ مناسب براي آن قرار داده شده است، دوم روش استنباط و اجتهاد است كه اين روش گرچه گاه در آن بين اصولين اختلافاتي ديده مي شود كه يك مورد را فردي حجت مي داند و ديگري آن را شرعي نمي داند ولكن اصل اين روش استنباط عمدتاً به روايات بازگشت دارد و ما چون قواعد و اصول كليه اي در فقه در دست فقها داريم مسلماً در هيچ مسأله اي فقه ما نخواهد ماند، قواعد و اصول كلي كه از خود روايات بدست آمده است، كه اين قواعد و اصول جوابگوي تمام مسائل جديد خواهد بود، حتي در موردي كه دليل اجتهادي _ به اصطلاح علم اصول _ براي حكم پيدا نشود يعني آيه و روايتي در آن موضوع خاص نرسيده باشد، فقيه با استناد به عمومات ادله و قواعد كلي مثل "اوفوا بالعقود"، "تجارة عن تراض"، "كل شي لك طاهر حتي تعلم انه قذر" "كل شي لك حلال حتي تعلم انه حرام" و... حكم آن مسألة جديد را خواهد داد و مسائل حقوقي در اين جهت فرقي با مسائل ديگر نخواهد داشت.

حق چيست آيا مي توان گفت خواسته هاي شرعي و قانوني مردم همان حق است يا حقي كه در قرآن و نهج البلاغه آورده شده حق مي باشد، پس اگر بگوييم حق بدون شناخت علي مفهومي ندارد، همانطور كه خداشناسي بدون علي شناسي معنايي ندارد، درست هست و يا حق مقوله اي است

پرسش

حق چيست آيا مي توان گفت خواسته هاي شرعي و قانوني مردم همان حق است يا حقي كه

در قرآن و نهج البلاغه آورده شده حق مي باشد، پس اگر بگوييم حق بدون شناخت علي مفهومي ندارد، همانطور كه خداشناسي بدون علي شناسي معنايي ندارد، درست هست و يا حق مقوله اي است كه تعريف خاصي دارد و ما از درك آن عاجز هستيم البته هر كس از حق تعريف خاصي دارد كه مربوط به متعلقات آن است مي خواهيم بدانيم خود حق چيست همانطور كه مي گوييم خود زيبايي چيست

پاسخ

برادر ارجمند، حق تعريف دارد و به مقتضاي طرح آن در مقوله هاي مختلف تعاريف خاص و متعددي مي يابد. اصل معناي حق مطابقت و موافقت است در منطق قرآن اين معنا به حسب متعلق خود، تعريف هاي متنوعي يافته است

1. حق به معناي بوجود آورنده چيز براساس حكمت و به اين معنا، بر خدا حق مي گويند.

2. حق به معناي هر چيزي كه براساس حكمت به وجود آمده تمامي افعال خدا بر اين اساس حق اند، الحق من ربك

3. اعتقادي كه مطابق با واقعيت باشد.(مفردات راغب واژه حق )

علامه طباطبايي در ذيل آيه سه آل عمران مي گويد:

حق خبري است كه ما به ازأ خارجي دارد و اگر با واقعيت خارجي مطابقت داشته باشد آن را صادق مي دانيم

بر اين اساس حق بر اعيان خارجي و امور واقعي گفته مي شود لذا به خدا كه حاق واقع است حق اطلاق مي شود و بر حقايق خارجي نيز به خاطر ثبوت و تحقق و واقعيتي كه دارند حق گفته مي شود.

به هر طريق حق امر ثابتي است كه بطلان در آن راه ندارد.(تفسير الميزان

علامه طباطبايي ج 3، ص 8 ، دفتر انتشارات اسلامي )

پس ملاك برخورداري از حقانيت در اعمال و اقوال و عقايد، مطابقت آن ها با واقع و نفس الامر است

چگونه انسان مي تواند از واقعيت هاي هستي آگاه گردد؟ سه راه كلي براي اين آگاهي وجود دارد. 1_ قرآن (وحي 2_ عقل و برهان 3_ كشف و شهود، به شهادت تاريخ و خود ادلّه آن چه مصون از خطاست وحي است شناخت عقلاني به دليل تهافتي كه در آن وجود دارد از حقانيت محض برخوردار نيست و همين طور شناخت عرفاني

بر اين اساس است كه مي گوييم قرآن حق مطلق است و هيچ بطلاني در آن راه ندارد. "لآ يَأْتِيه ِ الْبَ_َطِ_ل (فصلت 42) چون سخن خداي سبحان است كه ملاك حقانيت است و الحق من ربّك هر چيزي به ميزان بهره وري از رنگ الهي از حقانيت برخوردار است و هر چه از خدا، جدا شود از متن واقع جدا شده و به طرف بطلان حركت مي كند.

"ذَ َلِكَ بِأَن َّ اللَّه َ هُوَ الْحَق ُّ وَ أَن َّ مَا يَدْعُون َ مِن دُونِه ِ الْبَ_َطِ_ل (لقمان 30) اين ها دليل آن است كه خدا خود حق است و غير از او هر چه را كه مي خوانند باطل است ".

لذا، اين كه مي گوييم خدا و سخن خدا حق محض است نه به خاطر تعصب بلكه به اين علت است كه او متن واقع و هستي است و حق يعني مطابقت با واقع حق يعني مطابقت با خدا و سخن خداي حكيم كاملاً با خودش مطابقت دارد پس حق مطلق است

و ائمه معصوم به

خاطر آن كه در همه احوال و افعال و اقوال كاملاً، منطبق بر وحي و سخن خداست به همين لحاظ آن ها از حقانيت برخوردارند و چون هماهنگي آن ها با حق مطلق (خدا) از سوي خود خداي متعال تضمين شده و از هرگونه اعوجاج و رجس تطهير شده اند، فرمان رسيده كه كونوا مع الصادقين بخاطر صدقشان كه همان انطباق با واقعيت است با آن ها باشيد.

خلاصه آن كه حق تعريف روشني دارد، و هر شخصي و سخني به ميزان هماهنگي و بهره وري با حق مطلق از حقانيت برخوردار مي شود. خواسته مردم اگر مطابق با شرع و سخن معصومين بود خواسته حقي است و اگر منطبق بر هوا بود و منطبق بر خواسته خدا نبود غير حق به حساب مي آيد.

براي اطلاع بيشتر مي توانيد به كتاب حق و باطل شهيد مرتضي مطهري مراجعه فرمائيد.

الف _ برخي قوانين اسلام مانند قصاص شلاق ارث در جهان امروز، دست آويزي براي مبارزه با اسلام قرار گرفتند، چگونه مي توان براي افرادي كه از دين مبين پرعطوفت اسلام چيزي نمي دانند توجيه مناسبي كرد؟ ب _ آيا اين قوانين قابل تغييرند؟

پرسش

الف _ برخي قوانين اسلام مانند قصاص شلاق ارث در جهان امروز، دست آويزي براي مبارزه با اسلام قرار گرفتند، چگونه مي توان براي افرادي كه از دين مبين پرعطوفت اسلام چيزي نمي دانند توجيه مناسبي كرد؟ ب _ آيا اين قوانين قابل تغييرند؟

پاسخ

تفاوت ديدگاه غرب و اسلام اساساً به اجراي ظاهري احكام بر نمي گردد; بلكه ريشه در ديدگاه ها و جهان بيني ها دارد. بديهي است بر اين اساس چنانچه امروز به خاطر خوشايند غرب از اجراي حكمي دست بكشيم فردا آن ها حكم ديگري را دست آويز قرار مي دهند مگراين كه از همة عقايد و آموزه هاي خود دست برداريم و به آن چه آنان مي گويند معتقد گرديم هم چنان كه قرآن كريم بيش از اين اين تذكر را داده است "وَ لَن تَرْضَي َ عَنكَ الْيَهُودُ وَ لاَ النَّصَ_َرَي َ حَتَّي َ تَتَّبِع َ مِلَّتَهُم ْ قُل ْ إِن َّ هُدَي اللَّه ِ هُوَ الْهُدَي َ وَلَغ ن ِ اتَّبَعْت َ أَهْوَآءَهُم بَعْدَ الَّذِي جَآءَكَ مِن َ الْعِلْم ِ مَا لَكَ مِن َ اللَّه ِ مِن وَلِي ٍّ وَ لاَ نَصِيرٍ "(بقره 120)

اسلام و غرب در وضع احكام و اجراي آن دو بينش متفاوت دارند كه تشريح آن ها تا حدود زيادي پاسخ انتقادها را مي دهد.

ملاك وضع احكام و قوانين و اجراي آن ها از ديدگاه غرب و اسلام

از منظر غرب _ كه در قرن هاي اخير به اومانيسم ليبراليسم و فيمنيسم روي آورده اند _ در جهان بيني هنر، حقوق اخلاق و... انسان مدار و محور هر گونه تلاش است و خالق همه ارزش ها و ملاك تشخيص خير و شر است

در واقع در فرهنگ غرب همة ارزش ها _ اعم از اخلاقي اجتماعي

حقوقي و سياسي _ امور اعتباري هستند و ريشة عقلاني و واقعي ندارند; از اين رو است كه مي بينيم در احكام و قوانين و اجراي آن ها چرخش هاي صد درجه اي و گاه بيشتر مي بينيم روزي به زن هيچ بهايي نمي دهند و روزي ديگر او را فراتر از زن مي دانند. روزي مردم را به انواع مجازات ها، مجازات مي كنند و روز ديگر شلاق اعدام و... را خشن مي دانند.

امّا از ديدگاه اسلام مدار و محور همة احكام و قوانين خداوند و رسيدن انسان به سعادت و كمال است "إِنَّا لِلَّه ِ وَ إِنَّ_آ إِلَيْه ِ رَ َجِعُون (بقره 156) از اين رو آدمي كه مقام خليفة اللهي دارد: "إِنِّي جَاعِل ٌ فِي الاْ ?َرْض ِ خَلِيفَة ً"(بقره 30) بايد همة رفتارها و كردارهاي فردي و اجتماعيش بر اساس عروج و صعود به كمال باشد.

بر اساس اين ديدگاه مقدسات و ارزش هاي ديني به مراتب از جان مال و ناموس و بستگان عزيزتر است ديني كه تنها در راه رسيدن انسان به سعادت و خوشبختي جاويدان است چيزي نيست كه بتوان با تساهل و مدارا مورد هتك و تضعيف آن و احكامش برخورد كرد و به خاطر خوشايند ديگران از اصول و احكامش دست كشيد.(ر.ك پاسخ استاد به جوانان پرسش گر، آيت اللّه مصباح يزدي ص 228، مؤسسه پژوهشي امام خميني / فصلنامه كتاب نقد، شماره 17، ص 155.)

با روشن شدن جهان بيني ها، تا حدود زيادي به انتقادها و شبهات پاسخ داده مي شود. در ذيل با دو عنوان پاسخ برخي شبهات به طور كلي مي آيد. بررسي تك تك موارد مجال ديگري مي طلبد.

خشن نمايي برخي قوانين

به پندار برخي بعضي از قوانين اسلام مانند: قصاص شلاق سنگسار و... خشن هستند. منشأ چنين قضاوت هايي جهان بيني ها و برداشت هايي است كه افراد از انسان دارند. متأسفانه قضاوت خشونت از سوي اين عده در مورد احكام اسلام از بررسي اجمالي و بدون در نظر گرفتن همه جوانب آن صورت مي گيرد; يعني تمام شرايط حدود و تعزيرات اسلامي و طرق اثبات و راه هاي تخفيف و همچنين نتايج نهايي اين جرم ها و اثرهاي زيانبار آن ها در نظر گرفته نمي شود.

براي مثال افرادي با مشاهده جوامع غربي نوشيدن شراب يا رواج فسادهاي جنسي را دليل كم اهميت بودن اين جنايت ها مي دانند; در حالي كه اگر اثرات زيانبار نوشيدن شراب و آمار طلاق و از هم پاشيدن خانواده ها، فرزندهاي نامشروع كه غالباً بر اساس تجربه دانشمندان افرادي تبه كار، بي رحم و جاني از آب در مي آيند، كودكان بي سرپرست و انواع بيماري هاي جسمي و روحي كه زاييده بي بند و باري هاي جنسي است ملاحظه شود، قبول خواهيم كرد كه چنين جرم هايي به هيچ وجه مسأله ساده اي نيست كه بتوان از آن به آساني گذشت بلكه گاهي سرنوشت يك جامعه با آن گره مي خورد و موجوديت آن به خطر مي افتد.

به همين جهت است كه اسلام هر چند، به منطق عاطفه ودلسوزي در حقوق فردي ترغيب مي كند و افراد را به چشم پوشي از خطاي ديگران سفارش مي كند; امّا در حقوق اجتماعي ترحم و عاطفه را جايز نمي داند; چرا كه انسان دوستي براي مجرم و چشم پوشي از مجازات وي در حقيقت جنايت به جامعه است

و رها كردن يك دزد و حفظ آبروي يك بزه كار، گرفتار ساختن ميليون ها افراد بي گناه است از اين رو است كه قرآن كريم به اجراي چنين مجازات هايي به شدت تأكيد مي كند; "الزَّانِيَة ُ وَ الزَّانِي فَاجْلِدُواْ كُل َّ وَ َحِدٍ مِّنْهُمَا مِاْئَة َ جَلْدَة ٍ وَ لاَ تَأْخُذْكُم بِهِمَا رَأْفَة ٌ فِي دِين ِ اللَّه ِ إِن كُنتُم ْ تُؤْمِنُون َ بِاللَّه ِ وَ الْيَوْم ِ الاْ ?َخِرِ وَ لْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَ_آغ فَة ٌ مِّن َ الْمُؤْمِنِين َ ;(نور،2) هر يك از زن و مرد زناكار را صد تازيانه بزنيد و نبايد رأفت ]و محبت كاذب نسبت به آن دو شما را از اجراي حكم الهي مانع شود، اگر به خدا و روز جزا ايمان داريد و بايد گروهي از مؤمنان مجازاتشان را مشاهده كنند." ضمن آن كه معروف است كه حدود و تعزيرات اسلامي از قبيل سهل و ممتنع است از يك سو مجازات ها ممكن است سنگين به نظر رسد; ولي از سوي ديگر راه هاي اثبات آن را چنان محدود كرده كه در عمل دامان افراد بسيار كمي را مي گيرد در عين اين كه وحشت از آن به عنوان يك عامل بازدارنده روي افراد منحرف اثر خود را خواهد گذاشت (ر.ك مجله مكتب اسلام سال 23، شماره 3، ص 11، پرسش و پاسخ علامه طباطبايي )

ديگر اين كه در غرب هر چند اعدام شلاق شكنجه و... به ظاهر از قوانين رسمي حذف شده است اما در عمل اين مجازات ها به انواع گوناگون اجرا مي شود و كشوري مانند آمريكا كه داعيه آزادي خواهي و دفاع از حقوق بشر را دارد، بزرگ ترين كشور صادر كننده ابزار پيشرفته شكنجه در جهان است

احكام و تفاوت ها ميان زن و مرد

يكي از بحث هاي دامنه دار از گذشته تاكنون اشتراك و تفاوت هاي زنان و رسالت هر يك از آن دو در خانواده و جامعه است كشورهاي غربي با ناديده انگاشتن تفاوتهاي جسمي رواني و هوشي زن و مرد خواهان برابري آن دو در همه زمينه ها شدند. ره آورد اين ايده همان چيزي است كه در حال حاضر در كشورهاي غربي مشاهده مي شود كه نه تنها زن به حقوق واقعي خود نرسيد; بلكه معمولاً جز بازيچه و كالايي براي تبليغات و سوءاستفاده ها نشد.

در مقابل اسلام از همان ابتدا با تضييع حقوق زن كه در زمان جاهليت رواج داشت و هيچ حقي به زن مانند ارث و تملك مال نمي دادند مخالفت كرد همچنين بااستفاده ابزاري از زن و افراط در آزادي او به شدت مخالفت كرد. اسلام با در نظر گرفتن اشتراك ها و تفاوت هاي زن و مرد احكامي را وضع كرد و هر يك از آن دو را براي رسيدن به هدف از خلقت موظف كرد.

در پاسخ پرسشي كه ضميمه مي شود به اين ملاك در وضع حكم ارث و ديه تا حدودي اشاره شده است

ب _ احكام و تغيير آن در بستر زمان

يكي از امتيازهاي اسلام و به ويژه مذهب شيعه پويايي اجتهاد، بر اساس زمان و مكان است احكام اسلام هر چند در ماهيت خود ثابت مي باشند و هيچ گونه تغييري در طول زمان پيدا نمي كنند; "حرام خداوند هميشه حرام و حلال او نيز براي هميشه حلال است "

منتها احكام داراي موضوعات و ملاك هاي خاصي مي باشند كه تنها به

ملاحظه آن ها از طرف شارع مقدس تقرير و تشريع شده اند. و تا مادامي كه در بستر زمان تغيير بيروني و يا دروني براي موضوعات و ملاك ها حاصل نشود احكام ثابت و تغييرناپذير مي مانند; امّا چنانچه موضوع ها تغيير كرد حكم نيز اجرا نخواهد شد.

انواع تغيير موضوع

تغيير موضوع احكام به دو صورت ممكن است

1. دروني مانند اين كه سگي در نمك زار نمك شود، يا آب نجس تبديل به بخار و يا خون بدن انسان جزء بدن پشه شود يا شراب سركه گردد كه در اين صورت حكم نيز تغيير مي كند و جاي بحث ندارد.

2. بيروني مانند آن جا كه روابط اجتماعي و يا اقتصادي نسبت به موضوعي تغيير كرده باشد، به گونه اي كه روابط اقتصادي و اجتماعي پيشين نسبت به موضوع حاكم نباشد. در اين صورت نيز حكم پيشين برداشته شده و حكم جديدي بر آن ها بار مي شود. اين حكم تغييرات و اجازه برداشت حكم جديد، مطابق موازين و معيارهايي است كه خود اسلام معين كرده است منتها بايد دقت كرد كه تعيين موضوع و ملاك احكام به ويژه درتغييرات بيروني بسيار سخت است از اين رو نبايد به صرف تغيير ظاهري شرايط و روابط اجتماعي حكم به تغيير داد چه بسا كه اين تنها ملاك حكم نباشد و ملاك هاي ديگري نيز وجود داشته باشد كه ما از آن بي خبريم

رعايت حق الناس بهتر است يا انجام واجبات ؟

پرسش

رعايت حق الناس بهتر است يا انجام واجبات ؟

پاسخ

حق الناس در اسلام از اهميت ويژه اي برخوردار است و بايد خيلي در آن دقت شود؛ چه اين كه در روايات آمده كه خداوند از حقوق خودش با توبه گذشت مي كند؛ ولي حق الناس آن قدر مهم است كه تا صاحب حق راضي نگردد، بخشيده نمي شود. بلي در مورد برخي افراد (مثل شهدا) گفته اند: اگر حق الناسي بر عهده آنها باشد و شهيد شود؛ خداوند به نحوي صاحب حق را راضي مي كند، اما براي ديگران چنين استثنايي در كار نيست. در اهميت حقالناس، گفته شده كه: اگر حق الناس با واجبي كه وسعت دارد (مثل نماز) معارض شد، اوّل بايد آن حق ادا گردد، سپس نماز خوانده شود و اگر با امر مستحبي يا مكروهي روبرو شد، بايد حق الناس را مقدم داشت. در هر صورت در هيچ حالي نمي توان حق الناس را ترك كرد.

آنچه گفته شد در جايي است كه حق الناس جنبه مالي داشته باشد؛ اما اگر حق از قبيل غيبت، تهمت و ... باشد؛ در صورتي كه ممكن است و مفسده مهم تري پيش نمي آيد بايد رضايت آن شخصي كه از او غيبت شده، جلب گردد. اما اگر گفتن موجب مفسده مهم تري بشود (مثلاً باعث خونريزي يا زد و خورد و اختلاف شديد بشود) در اين صورت لازم نيست به آن شخص گفته شود، بلكه هر وقت به ياد آن غيبت و تهمتي كه به او زده شده مي افتيد، بايد براياو طلب مغفرت كنيد.

فلسفه برده داري در اسلام چيست ؟

پرسش

فلسفه برده داري در اسلام چيست ؟

پاسخ

نظام هاي اجتماعي در هر دوران تابعي از مجموعه شرايط اقتصادي، سياسي، فرهنگي و ... مي باشد. همان گونه كه امروزه نظام كارگري و كارفرمايي و ... در جهان حاكم است و شرايط اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي خاص آن را ايجاب نموده است. تا چند قرن پيش در تمامي جهان نظام برده داري روش مناسب براي اداره امور آن دوران بوده است؛ به گونه اي كه هيچ نظامي در شرايط آن روز امكان جايگزيني آن را نداشته است. از اين رو مناسب ترين شيوه در شرايط آن روز، شيوه برده داري بوده است.

بررسي زمينه هاي اين موضوع بسيار وسيع و گسترده و از مجال اين پاسخ خارج است. اسلام نيز با توجه به اينكه تغيير اساسي در سيستم اجتماعي آن روز نه ضروري بوده و نه ممكن، به اصل اين مسأله صحه گذاشت، ولي با وضع قوانين در چند جهت حركت كرده است :

1- تأمين حقوق افراد با وضع قوانين در مورد كيفيت استرقاق (بنده گرفتن)، و تحريم آن جز در موارد خاص.

2- وضع قوانين در جهت حمايت از حقوق بردگان و تنظيم روابط صحيح بين مالك و برده.

3- ترغيب مردم به آزادسازي بردگان و وضع قوانيني براي حصول اين مقصود (مانند كفارات و شرايط عتق).

در مجموع اسلام شرايطي را براي بردگان فراهم ساخت كه آنان به مقامات و درجات مهم علمي و سياسي درجامعه اسلامي دست يافتند و حتي مدت ها حكومت «مماليك» بر بسياري از نقاط كشورهاي اسلامي پديدارشد.

در حقيقت اسلام با فراهم آوردن شرايط انساني و عاطفي براي زندگي بردگان، بردگان را از سراسر دنيا مشتاق به پيوستن به جامعه اسلامي نمود و آنان در

بازگشت به موطن خود همراه با آزادي، مبلغ و مروج اسلام مي شدند. اسلامراه برده شدن افراد آزاد را مسدود كرد و از سوي ديگر راه آزادي بردگان را گشود و مسلما يكي از عوامل دگرگوني نظامبردگي در جهان، نقش اسلام در اين زمينه بوده است.

كنيزها نيز در اين بين مشمول همين قاعده و قانون بوده اند. آنان از كشورهاي ديگر كه در جنگ با مسلمانان اسيرمي شدند، و يا به صورت تجاري وارد ممالك اسلامي مي گشتند، با فرهنگ اسلامي و مزاياي نجات بخش آن آشناشده و بسياري از آنان همانند ديگر مردم در جامعه اسلامي زندگي مي كردند.

بجاست بدانيم كه مادر برخي از ائمه ما كنيز بوده اند، حتي مادر امام زمان (عج) نيز كنيزي رومي بوده است. سخن در اين مقوله بسيار گسترده مي باشد. براي مطالعه بيشتر ر . ك :

اسلام و مسأله آزادي، بردگي موسوي زنجاني

از بردگي روم قديم تا ماركسيسم حجتي كرماني

فرآورده هاي ديني ناصر مكارم

برده داري در روم باستان بيدار فكر

حقوق بشر اسداللّه مبشري

نگاهي به بردگي محمد علي گرامي

بردگي در اسلام صادق ايرجي

آيا عدم اجراي كامل احكام و حدود اسلامي به خاطر عكس العمل كشورهاي غربي است ؟

پرسش

آيا عدم اجراي كامل احكام و حدود اسلامي به خاطر عكس العمل كشورهاي غربي است ؟

پاسخ

در مورداين سؤال بايدگفت:

اولاً: يكي از اهداف تشكيل جمهوري اسلامي اجراي احكام الهي و ايجاد جامعه اي سالم به دور از مفاسدمي باشد، بر اين اساس جمهوري اسلامي ايران از بدو تأسيس تاكنون شديدا خود را به اجراي حدود و احكام الهيملتزم نموده و در اين راه هزينه هاي زيادي هم پرداخت نموده است و بهترين گواه بر آن، محكوم نمودن ايران توسطمجامع بين المللي مبني بر نقض حقوق بشر به خاطر اجراي حدود الهي، به صورت مكرر مي باشد و بسياري ازتحريم ها، قطع روابط و... در اين چارچوب قابل تحليل مي باشد (مانند ماجراي سلمان رشدي و...).

ثانيا: براساس احكام اسلامي بايد وقوع جرم آن هم با شرايط بسيار زيادي كه وجوددارد، محرز و ثابت شود تا بعدمجازات اعمال شود مثلاً در مورد سرقت زماني دست دزد بريده مي شودكه سرقت او همراه با شانزده شرط باشد و ياثبوت حد زنا در صورتي است كه چهار شاهد عادل در مجلس نزد قاضي شهادت دهند آن هم بر وجهي خاص كه بهندرت مواردي ماند قطع دست ثابت مي شود، ولي با اين همه هرگاه اين شرايط در نزد قاضي مسلم بوده حكم اجراشده است و موارد زيادي در جمهوري اسلامي ايران شاهد مي باشيم. ولي از آنجا كه معمولاً مجموعه شرايط براياجراي حد سرقت و قطع دست دزد ثابت نمي شود دزدها به صورت هاي ديگري تنبيه مي شوند.

ثالثا: اجراي برخي از حدود ممكن است در شرايط خاصي از نظر بازتاب در افكار عمومي چندان مطلوب و موافقمصلحت نظام اسلامي نباشد كه بنا بر نظر حاكم اسلامي، رفتار مي شود.

رابعا: افزايش مفاسد اجتماعي

مانند سرقت، جنايت و... گرچه تا حدودي با اجراي حدود ارتباط دارد ولي عاملاصلي آن را بايد در دلايل ديگري از جمله مشكلات اقتصادي، فقر، بيكاري، تورم و مواد مخدر و اعتياد و...دانست.

بر اين اساس وظيفه اوليه حكومت اسلامي تأمين نيازهاي اساسي و اوليه تمام افراد جامعه مي باشد، بعدا بايدسراغ مجرميني رفت كه با توجه به امكان استفاده از راههاي قانوني و مشروع دست به دزدي و... زده اند و به مجازاتآنها پرداخت. البته از سوي ديگر نيز وجود مشكلات و نارسايي ها دليل بر ارتكاب اعمال خلاف قانون نشده و بامجرمين به شدت رفتار مي شود، بنابراين براي دستيابي به تحليل جامع و دقيق بايد تمام ابعاد و زواياي مسأله را درنظر گرفت وبعد به قضاوت درباره وجود مشكلات و علل آنها پرداخت.

در پايان ضمن تقدير از احساس مسؤوليت شما بهتر است براي اطلاع كامل در خصوص اين مسائل با روابطعمومي قوه قضائيه تماس بگيريد.

سخناني از پيامبر اكرم (ص ) در مورد قضاوت بيان كنيد.

پرسش

سخناني از پيامبر اكرم (ص ) در مورد قضاوت بيان كنيد.

پاسخ

روايات و احاديث در اين باره زياد است. پيشنهاد مي نماييم به «وسايل الشيعه، كتاب القضاء» و يا «ميزان الحكمه،واژه القضاء» مراجعه نماييد. در عين حال سه روايت در اينجا بيان مي گردد:

1- «هر كه كار قضاوت به او واگذار شود بدون كارد سر بريده شده است عرض شد: اي رسول خدا منظور از سربريدن چيست؟ فرمود: آتش دوزخ»، (ترجمه ميزان الحكمه، ج 10، 4952).

2- «در روز قيامت قاضي دادگر را مي آورند و چنان حساب سختي از او كشيده مي شود كه آرزو مي كند كارش هرگزحتي درباره يك خرما ميان دو نفر داوري نكرده بود»، (همان، 4954).

3- «هر كه جوياي منصب قضاوت باشد و براي رسيدن به آن متوسل به اين و آن شود، خداوند او را به خودشواگذارد و هر كه مجبور به پذيرفتن آن شود خداوند فرشته اي بر او فرو فرستد كه استوارش بدارد، (همان، 4954)0

جواب سؤال 5 نامه قبلي ام (9899) مرا چندان قانع نكرد. نظر شخصي ام اين است كه يكي از امتيازات شيعه، همين اجتهاد و فقه پوياست كه با توجه به مقتضيات زمان و مكان صورت مي گيرد مگر نه اين كه همين چند وقت پيش قانون عدم تساوي ديه مسلمانان و غيرمسلمانان تغيير كرد.

پرسش

جواب سؤال 5 نامه قبلي ام (9899) مرا چندان قانع نكرد. نظر شخصي ام اين است كه يكي از امتيازات شيعه، همين اجتهاد و فقه پوياست كه با توجه به مقتضيات زمان و مكان صورت مي گيرد مگر نه اين كه همين چند وقت پيش قانون عدم تساوي ديه مسلمانان و غيرمسلمانان تغيير كرد. واقعا چه اشكالي دارد كه با توجه به شرايط زمان، ديه مرد و زن برابر باشد يا ديه به صورت كاربردي، مشخص شود يا ديه بر حسب كالاهاي روز حساب شود. چه اشكالي دارد كه حكم سنگسار كه متناسب شرايط صدها سال قبل بوده است تغيير صورت دهد (كما اين كه الان هم حكم سنگسار عملا در جمهوري اسلامي اجرا نمي شود) البته در اينجا سؤالي ذهنم را مشغول كرده

و آن اين كه احكام جزايي اسلام كه به وضوح در قرآن آمده است (مثل صد ضربه شلاق براي زناكار مرد يا زن) آيا شامل مرور زمان نمي شود يا قابليت تغيير آن وجود ندارد؟ آيا تغيير احكام جزايي اسلامي فقط در حوزه اختيارات ولي فقيه است؟

پاسخ

پاسخ اين سؤال با ذكر چند مقدمه روشن مي گردد:

اول اين كه معناي اجتهاد و فقه پويا و مقتضيات و شرايط زمان و مكان و تأثير آن در اجتهاد فهميده شود. اجتهاد در فقه شيعه به دست آوردن و استنباط احكام موضوعات مختلف از كتاب و سنت و عقل و اجماع و اصول عمليه ي شرعي و عقلي است. در نتيجه اگر موضوعي مثل شراب، قمار، زنا، روزه خواري، قتل عمد، قتل خطا، غناء، موسيقي، مجسمه سازي و هر موضوع ديگري در منابع اجتهادي و ديني داراي حكم مشخصي باشند مجتهد وظيفه دارد طبق آيات قرآن و روايات اهل بيت همان حكم را بيان نمايد و تصوّر نشود كه اين مقدار نياز به اجتهاد ندارد و از افراد عادي هم برمي آيد. زيرا مسئله چندان هم ساده نيست. چون براي برداشت حكم از ادلّه نياز به مقدّمات فراواني مي باشد. به عنوان مثال تسلّط بر تمامي ادلّه براي آگاهي از وجود عدم دليل مخالف و معارض با دليل موجود و تسلط بر قواعد مختلف اصولي و فقهي در اين مسئله دخالت دارد.

در نتيجه هيچ گاه فقيه نمي تواند به مجرد اين كه حكمي به ذهنش زيبا آمد يا مطابق ذوق و سليقه ي مردم بود، بدان فتوي دهد. به عبارت واضح تر او در صدد بيان حكم الله است، نه حكم شخص خود يا حكم سليقه هاي مختلف

و حجيت و دخالت عقل بشري در احكام شرعي در حدّي است كه منافات با حكم شرع نداشته باشد و مسئله ي پوياي فقه و اجتهاد در تشيع به همين است كه با حفظ اصول و مباني و در نظر گرفتن متون ديني (كتاب و سنت) مجتهد اقدام به استنباط مي نمايد و الا در روايت آمده: «حلال محمد حلال الي يوم القيمه و حرام محمد حرام الي يوم القيمه» پس حكم خداوند هيچ گاه تغيير نمي كند. بله ممكن است موضوع تغيير يابد، مانند حرمت شطرنج كه برخي از فقيهان بزرگ قائلند كه موضوع حرمت شطرنج نفس اين وسيله نيست، بلكه موضوع حرمت، قمار است. در نتيجه اگر شطرنج از وسيله ي برد و باخت خارج گردد حكم حرمت وجود نخواهد داشت. (پس حكم حرمت قمار عوض نشده بلكه موضوع حرمت شطرنج قمار بود و در آن اين موضوع منتفي است). پس زمان و مكان در تغيير موضوع مؤثر هستند، نه حكم الله و اين معناي پويايي فقه است. بعد از روشن شدن معناي اجتهاد و پوياي آن نوبت به مقدمه ي دوم مي رسد كه آيا علت و دليل احكام الهي كاملاً براي ما روشن است؟

پاسخ اين سؤال اين است كه احكام بر چند قسمند:

1. احكامي كه خود شارع علت تشريع آن ها را بيان نموده.

2. احكامي كه شارع علت تشريع آن را بيان ننموده، ولي با پيشرفت علم فهم و دسترسي به آن ممكن است، مثل غالب مستحبات و مكروهات.

3. احكامي كه نه شارع علت تشريع آن را بيان نموده و نه با پيشرفت علم مي شود به علت حكم پي برد، مثل دو ركعت خواندن نماز صبح كه صرفاً

به جهت تعبّد مي باشد.

در نتيجه در بسياري از احكام ما نمي توانيم اعمال نظر كنيم. زيرا يا صرفاً تعبدي هستند و با پذيرش علم و حكمت خداوند از روي دليل عقلي و تحقيقي ديگر سؤال از علت احكام وي غيرعقلايي مي باشد يا علوم ما هنوز به حدّي نرسيده اند كه قدرت نيل به علت احكام را پيدا كنيم.

مقدمه ي سوم اين كه ما در مقام پاسخ سؤال شما در شرايط عادي هستيم و الاّ بحث تغيير احكام اوليّه در اثر ضرورت يا عسر و حرج و حكم ولي فقيه و رهبري اسلامي جامعه حيطه ي ديگري است.

با توجه به اين سه نكته پاسخ شما اين است كه كاربردي كردن ديه به طوري كه ديه ي دست يك نقاش بيش از ديه ي دست يك شخص عادي باشد:

اولاً برخلاف ادله ي شرعيه است.

ثانياً موردي كردن اين گونه مسائل با قانونيّت تنافي دارد و موجب اختلافات فراواني در نظام قضاء اسلامي مي گردد.

ثالثاً از ادلّه فهميده نمي شود كه ديه فقط براي جبران نقص وارده باشد. چطور معقول است ارزش جان يك انسان صد شتر باشد؟

در نتيجه احتمال قوي دارد تشريع اين حكم به جهت بازدارندگي آن از وقوع اصل جرم باشد يا حكمت ها و علت هاي ديگري كه فعلا براي ما ناشناخته است.

مسأله ي سنگسار و ديه ي غيرمسلمانِ ذِمّي نيز از همين مقوله است و ما نمي توانيم احكام خداوند را با عقل ناقص بشري بسنجيم. مگر اين كه مجتهد در دلالت دليل اين حكم يا سند آن اشكال داشته باشد به عنوان مثال برخي از فقهاء قائلند كه روايات و ديه ي غيرمسلمانِ ذمي بر اين دلالت دارد كه تعيين ديه ي آن ها به دست و اختيار حاكم

اسلامي است و در زمان صدور حديث بر هشتصد درهم تطبيق شده و حاكمِ ديگر مي تواند بر مقدار ديگري تطبيق نمايد و اين حرف غير از تغيير احكام است كه گفته شود اين جرم حكمش در صد سال قبل آن بوده و امروزه چيز ديگري است، بلكه معناي اين گفتار اين است كه به نظر چنين مجتهدي از اول هم حكم ديه ي غيرمسلمان هشتصد درهم نبوده، بلكه به اختيار حاكم بوده كساني هم كه نظريه تساوي ديه ي زن و مرد دارند. همين مطلب را مي گويند و به ادله ي شرعيه استناد مي نمايند نه به شرايط زمان و مكان (گر چه اكثر فقهاء قائلند كه ادله چنين دلالتي ندارد) اما مسئله مرور زمان كه بعضي از احكام مشمول مرور زمان شوند و از بين بروند بحث مفصلي كه در باب نسخ احكام مورد بررسي قرار مي گيرد و خلاصه ي آن اين است كه اگر حكمي از اول داراي زمان محدودي باشد مشمول مرور زمان قرار مي گيرد. مانند حرمت ازدواج مرد پاك دامن با زني كه قبلا زنا داده و بالعكس (كه زمانش محدود بوده و با سپري شدن زمان آن به جواز تبديل شده) ولي اگر حكمي مطلق و دائمي باشد به جهت خوش آيند و بدآيند مردم و كشورهاي مختلف حكم اوليه ي آن تغيير پيدا نمي كند.

مگر با حاصل شدن شرايط خاص مثل ضرورت و عسر و حرج و... و همان طور كه گفتيم اين مرحله مربوط به احكام ثانويه است و مربوط به حيطه ي اختيارات حاكم اسلامي است.

آيا قوانيني كه در جامعه ما پياده مي شود عادلانه است؟

پرسش

آيا قوانيني كه در جامعه ما پياده مي شود عادلانه است؟

پاسخ

همه احكام و قوانين شرعي ما از آنجا كه توسط شارع مقدس كه آيين منزل مالك انسان و جهان است و از صفات عدالت و حكمت برخودار است وضع شده، عادلانه است و از آنجا كه مراحل قانون گذاري حكومت اسلامي را نيز طي نموده است قانون حكومتي به شمار آمده و حكومت ضامن اجراي آن است.

قوانين ادراي و كشوري نيز از آنجا كه منطبق با موازين اسلامي است و منافاتي با آن ندارد و نيز مراحل قانون گذاري حكومت اسلامي را گذرانده عادلانه بوده و لازم به اجرا است و به طبع آن بخشنامه ها و آيين نامه نيز از اين شمول برخودار است.

مراحل قانون گذراي در جمهوري اسلامي:

تدوين قانون اساسي توسط «خبرگان قانون اساسي» صورت گرفته كه از فقهاء بوده اند و مردم نيز به قانون اساسي رأي داده اند .

تصويب قوانين عادي نيز بر عهده نمايندگان مردم در مجلس شوراي اسلامي است. اصل 58 قانون اساسي مي گويد: «اعمال قوه مقننه از طريق مجلس شوراي اسلامي است كه از نمايندگان منتخب مردم تشكيل مي شود...»{1}. پس از تصويب قانون در مجلس شوراي اسلامي، به شوراي نگهبان فرستاده مي شود تا در آنجا بررسي شود كه منطبق با موازين اسلام و قانون اساسي باشد. اگر موافق و منطبق با موازين اسلامي بوده تاييد و الّا به مجلس ارجاع مي شود تا در آن تجديد نظر گردد.

اصل 94 قانون اساسي مي گويد: «كليه مصوبات مجلس شوراي اسلامي بايد به شوراي نگهبان فرستاده شود. شوراي نگهبان موظف است آن را حداكثر ظرف ده روز از تاريخ وصول، از نظر انطباق

بر موازين اسلام و قانون اساسي مورد بررسي قرار دهد و چنان چه آن را مغاير ببيند براي تجديد نظر به مجلس باز گرداند. در غير اين صورت مصوبه قابل اجرا است»{2}.

اگر در موردي بين مجلس و شوراي نگهبان اختلاف شد و مجلس با در نظر گرفتن مصلحت نظام اسلامي، نظر شوراي نگهبان را تامين نكند مورد به مجمع تشخيص مصلحت ارجاع خواهد شد.

اصل 112 قانون اساسي مي گويد: «مجمع تشخيص مصلحت نظام در مواردي كه مصوبه مجلس شوراي اسلامي را، شوراي نگهبان خلاف موازين شرع و يا قانون اساسي بداند و مجلس با در نظر گرفتن مصلحت نظام، نظر شوراي نگهبان را تامين نكند و مشاوره در اموري كه رهبري به آنان ارجاع ميدهد و ساير وظايف كه در اين قانون ذكر شده است به دستور رهبري تشكيل مي شود...»{3}.

قوانيني كه اين مراحل را مي گذراند صلاحيت دار و عادلانه اند و لازم الاجراء مي باشند. البته در مواردي هر چند اندك در قوانين اداري و كشوري ضعف هايي ديده مي شود كه گاه ناشي از ضعف كارشناسي است.

[1]. قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، انتشارات نهاوندي، اصل 58، ص 43.

[2]. همان، ص 57.

[3]. همان، ص 67.

فرق قضاوت حقوقى و قضاوت علمى و فلسفى چيست ؟

پرسش

فرق قضاوت حقوقى و قضاوت علمى و فلسفى چيست ؟

پاسخ

ك_س_ى ك_ه در م_س_ائل حقوقى داورى مى كند , فقط بايد ماهيت مساله مورد دعوى رابشناسد و ارت_ب_اط آن_را ب_ا قوانين جاريه بفهمد و سپس اقدام به قضاوت و داورى كندو مسائل حقوقى نوعا ق_ض_اياى جزئى ( در مقابل كلى ) و حسى هستند كه هر كس دراطراف آنها آگاهى داشته باشد , بخوبى مى تواند از عهده تصور و درك آن بربيايد . او ف_ق_ط ن_ب_ايد از حريم عدالت پا فراتر بگذارد و نيز نبايد بين آنچه كه مى بيند وآنچه كه قضاوت مى كند فرقى بگذارد . و ب_الاخ_ره ه_ر چه باشد داورى او در يك مسئله اعتبارى و قراردادى است كه در جريان خارجى , قضاوتش پيروى مى شود . ام_ا ك_س_ى ك_ه در م_س_ال_ه ع_ل_م_ى و خ_ص_وص_ا ف_ل_سفى قضاوت مى كند , كارش مشكلتر و گ_رف_تاريش بيشتر است زيرا از يك سو حواس و محسوسات او را به طرف امور جزئى مى كشاند و درم_ح_دوده ت_شخصات و تعينات او را زندانى مى كند و در نتيجه به او مجال نمى دهد كه به امور ك_ل_ى و م_سائل مجرد و بيرون از دائره طبيعت بپردازد كلياتى كه ديگر معيارهاى مادى و شواهد ج_زئى و طبيعى در آنها جريان ندارد و حتى لغات و كلمات هم كه براى كشف مقاصد و نيات بكار م_ى رون_د , از ط_رح و ب_ي_ان آن_ها عاجز مى مانند چون مگر نه اينستكه همين الفاظ و كلمات زاده نيازهاى بشرى و نشان دهنده احتياجات مادى انسان است ؟آرى همين كلمات را موقعى مى توانيم در فلسفه بكار

ببريم كه آنها را از حجابهاى ماده و حدود مادى تجريد كنيم و از تعينات و تشخصات عارى گردانيم . ب_دي_ن ترتيب ملاحظه مى كنيد كه هيچ جاى پائى و يا گذرگاهى وجود ندارد مگر اينكه درآن , هلاكت و خطر , انسانرا تهديد مينمايد . از س_وى دي_گ_ر عواطف درونى انسان كه او را به پيروى هوى و هوس مى خواند و از رسيدن به حق ب_ازش م_ى دارد , ط_بعا او را از وصول به آرمان ايده آل مانع شده و نظر و فكراو را از هدف حق به جانب غرضهاى مادى و پست و گذرا كه نفس , آنها را براى انسان مى آرايد و جلوه گر مى سازد , باز مى گرداند . پ_س به چنين وادى خطرناك و ميدان پر نشيب و فرازى نمى تواند قدم بگذارد مگر آن يگانه فردى كه سر از حجاب ماده و طبيعت بيرون آورده و از دام هوى و هوس و موانع مادى فريبا جسته باشد . ب_ه ع_ب_ارت دي_گر آنكه از كارهاى بد و ناشايست دورى جسته و از رذائل صفات و حالات و ملكات ن_ك_وه_يده وارسته باشد و در مقام الوهيت فانى شده و جز حق خالص و صريح چيزى برايش باقى نمانده باشد . چ_ن_ي_ن ش_خص مثل اعلاى فلسفه الهى است و او جز مولانا الامام على بن ابيطالب ( عليه افضل ال_س_لام ) ن_يست آرى تنها او است نمونه بارز فلسفه الهى و جز او نيست براى تصديق گفتار ما , خ_وان_نده محترم مى تواند نظرى به تاريخ زندگانى آن بزرگواركه مملو از فضيلت و افتخار و در عين حال

آكنده از مصائب و بلايا در راه خدا است بياندازد و بعد اگر قياس جايز باشد , سخنانى را ك_ه از آن ح_ض_رت در زم_ي_نه مسائل الهى نقل شده , با آنچه كه ديگر اصحاب پيغمبر و تابعين و دانشمندان مختلف راجع به مسائل الهى گفته اند مقايسه كند . سپس به تحقيق و تامل درباره آن كلمات درربار و گهروار به ارزيابى دقيق آنها , بپردازد .

فرق قضاوت حقوقى و قضاوت علمى و فلسفى چيست ؟

پرسش

فرق قضاوت حقوقى و قضاوت علمى و فلسفى چيست ؟

پاسخ

ك_س_ى ك_ه در م_س_ائل حقوقى داورى مى كند , فقط بايد ماهيت مساله مورد دعوى رابشناسد و ارت_ب_اط آن_را ب_ا قوانين جاريه بفهمد و سپس اقدام به قضاوت و داورى كندو مسائل حقوقى نوعا ق_ض_اياى جزئى ( در مقابل كلى ) و حسى هستند كه هر كس دراطراف آنها آگاهى داشته باشد , بخوبى مى تواند از عهده تصور و درك آن بربيايد . او ف_ق_ط ن_ب_ايد از حريم عدالت پا فراتر بگذارد و نيز نبايد بين آنچه كه مى بيند وآنچه كه قضاوت مى كند فرقى بگذارد . و ب_الاخ_ره ه_ر چه باشد داورى او در يك مسئله اعتبارى و قراردادى است كه در جريان خارجى , قضاوتش پيروى مى شود . ام_ا ك_س_ى ك_ه در م_س_ال_ه ع_ل_م_ى و خ_ص_وص_ا ف_ل_سفى قضاوت مى كند , كارش مشكلتر و گ_رف_تاريش بيشتر است زيرا از يك سو حواس و محسوسات او را به طرف امور جزئى مى كشاند و درم_ح_دوده ت_شخصات و تعينات او را زندانى مى كند و در نتيجه به او مجال نمى دهد كه به امور ك_ل_ى و م_سائل مجرد و بيرون از دائره طبيعت بپردازد كلياتى كه ديگر معيارهاى مادى و شواهد ج_زئى و طبيعى در آنها جريان ندارد و حتى لغات و كلمات هم كه براى كشف مقاصد و نيات بكار م_ى رون_د , از ط_رح و ب_ي_ان آن_ها عاجز مى مانند چون مگر نه اينستكه همين الفاظ و كلمات زاده نيازهاى بشرى و نشان دهنده احتياجات مادى انسان است ؟آرى همين كلمات را موقعى مى توانيم در فلسفه بكار

ببريم كه آنها را از حجابهاى ماده و حدود مادى تجريد كنيم و از تعينات و تشخصات عارى گردانيم . ب_دي_ن ترتيب ملاحظه مى كنيد كه هيچ جاى پائى و يا گذرگاهى وجود ندارد مگر اينكه درآن , هلاكت و خطر , انسانرا تهديد مينمايد . از س_وى دي_گ_ر عواطف درونى انسان كه او را به پيروى هوى و هوس مى خواند و از رسيدن به حق ب_ازش م_ى دارد , ط_بعا او را از وصول به آرمان ايده آل مانع شده و نظر و فكراو را از هدف حق به جانب غرضهاى مادى و پست و گذرا كه نفس , آنها را براى انسان مى آرايد و جلوه گر مى سازد , باز مى گرداند . پ_س به چنين وادى خطرناك و ميدان پر نشيب و فرازى نمى تواند قدم بگذارد مگر آن يگانه فردى كه سر از حجاب ماده و طبيعت بيرون آورده و از دام هوى و هوس و موانع مادى فريبا جسته باشد . ب_ه ع_ب_ارت دي_گر آنكه از كارهاى بد و ناشايست دورى جسته و از رذائل صفات و حالات و ملكات ن_ك_وه_يده وارسته باشد و در مقام الوهيت فانى شده و جز حق خالص و صريح چيزى برايش باقى نمانده باشد . چ_ن_ي_ن ش_خص مثل اعلاى فلسفه الهى است و او جز مولانا الامام على بن ابيطالب ( عليه افضل ال_س_لام ) ن_يست آرى تنها او است نمونه بارز فلسفه الهى و جز او نيست براى تصديق گفتار ما , خ_وان_نده محترم مى تواند نظرى به تاريخ زندگانى آن بزرگواركه مملو از فضيلت و افتخار و در عين حال

آكنده از مصائب و بلايا در راه خدا است بياندازد و بعد اگر قياس جايز باشد , سخنانى را ك_ه از آن ح_ض_رت در زم_ي_نه مسائل الهى نقل شده , با آنچه كه ديگر اصحاب پيغمبر و تابعين و دانشمندان مختلف راجع به مسائل الهى گفته اند مقايسه كند . سپس به تحقيق و تامل درباره آن كلمات درربار و گهروار به ارزيابى دقيق آنها , بپردازد .

مقصود از بعد قانوني قسط و عدل چيست؟

پرسش

مقصود از بعد قانوني قسط و عدل چيست؟

پاسخ

مقصود اين است كه در قوانين، مصالح و منافع همگان، واقع و حقيقت، نيازمنديهاي افراد جامعه و خواسته هاي حقيقي و فطري و غرائز بشر منظور شده باشد. و براي فرد و طبقه و صنف خاصي در شرايط متساوي امتيازي نباشد و بر قانون فطرت بشر تحميل نباشد. نصيب هر كس را از نعمتها و مواهب به عدل و استحقاق تعيين كند و نقشة توزيع و تقسيم أشياء و مواد طبيعت، در زندگي آزاد انسانها پياده گردد و همه سهم واقعي خود را ببرند.

مثلاً از نعمت هوا، انسان، حيوان و نبات، هر يك به مقدار نيازي كه دارد بهره مي برند. يا از نعمت آب و مواد غذائي، تمام أجزاء و أغصان و أوراق و شاخ و برگ يك درخت، بطور مساوي بهره مي برند. يعني هيچيك بيشتر از آنچه بايد ببرند و كمتر از آن، نصيبشان نمي شود. نه اينكه همه مقدار واحد و به اندازة واحد مي برند، بلكه هر كدام آنچه را كه لازم دارند.

فرضاً ماده اي كه برگ از آن ساخته مي شود، شكوفه و ميوه مادي ديگري كه لازم دارند، هر كدام سهم خود و آنچه را كه لازم دارند و حقشان باشد مي برند، مانند اعضاي بدن كه به هركدام مواد لازم مي رسد.

نظير اين نقشه، در زندگي انسانها و معاش و توليد و توزيع نعمتها، وقتي پياده شود عدل و نصيب به عدل، استحقاق و سهام صحيح و متعادل برقرار مي گردد. ناموس عدل و قسط، چنانكه در عالم تكوين است، بايد در عالم اختيار و محيط خداداد آزاد بشر نيز مقرر باشد و استفاده از مواهب و مواد

لازم مادي و معنوي، به قدر استعداد و كفايت و اشباع غرائز، دز دسترس هر كس باشد كه براي سالخوردگان و افتادگان، حتي ديوانگان و حيوانات هم در اين تقسيم به قسط، سهم كافي مقرر باشد.

فرق ميان قوانين بشري و قوانين الهي از نظر روح عمل، چيست؟

پرسش

فرق ميان قوانين بشري و قوانين الهي از نظر روح عمل، چيست؟

پاسخ

يك تفاوت اصيل درميان قوانين الهي و قوانين بشري اين است كه قوانين الهي دو بعدي است و قوانين بشري يك بعدي. قوانين بشري به نظام روحي و تكامل معنوي فرد كاري ندارد. وقتي كه يك دولت برا ي مصالح كشور، اقدام به وضع ماليات مي كند، هدفش فقط بدست آوردن پول و تأمين هزينة كشور است. دولت نظري ندارد كه پرداخت كنندة ماليات چه نيتي دارد؟ آيا با طيب خاطر و رضايت و از روي علاقمندي به دولت يا كشور ماليات مي دهد يا از روي ترس؟ هدف دولت تنها پول گرفتن است، حتي اگر پرداخت كننده در دلش فحش هم بدهد باز هم منظور دولت عملي شده است.

همچنين وقتي كه براي دفاع از كشور، سربازاني را به زير پرچم احضار مي كند به نيت سربازان كاري ندارد؛ او مي خواهد سرباز در ميدان جنگ با دشمن نبرد كند؛ براي دولت تفاوتي ندارد كه سرباز با رضا و ميل بجنگد يا از روي ترس از مسلسلي كه پشت سرش قرار دارد، نبردش خودنمايي باشد، به انگيزة حماسه ها و تعصّبهاي احمقانه باشد، يا از براي دفاع از حق و حقيقت؟

ولي در قوانين الهي چنين نيست؛ در اين قوانين، ماليات و سربازي بطور مطلق خواسته نشده است، بلكه توأم با نيت خالص و قصد قربت خواسته شده است. اسلام عمل با روح مي خواهد نه عمل بي روح. لهذا اگر مسلماني زكات خود را بدهد ولي شائبة ريا در آن باشد پذيرفته نيست؛ اگر به جهاد برود ولي براي خودنمايي باشد، قبول نيست. قانون الهي مي گويد سرباز اجباري به درد

من نمي خورد، من سربازي مي خواهم كه روحاً سرباز باشد، سربازي مي خواهم كه نداي: «اِنَّ اللهَ اشْتَري مِنَ الْمُوْمِنينَ اَنْفُسَهُمْ وَ اَمْوالَهُمْ بِاَنَّ لُهُم الْجَنَّةَ»توبه/111 را پذيرفته باشد و صميمانه به آن لبّيك بگويد.

فرق ميان قوانين بشري و قوانين الهي از نظر روح عمل، چيست؟

پرسش

فرق ميان قوانين بشري و قوانين الهي از نظر روح عمل، چيست؟

پاسخ

يك تفاوت اصيل درميان قوانين الهي و قوانين بشري اين است كه قوانين الهي دو بعدي است و قوانين بشري يك بعدي. قوانين بشري به نظام روحي و تكامل معنوي فرد كاري ندارد. وقتي كه يك دولت برا ي مصالح كشور، اقدام به وضع ماليات مي كند، هدفش فقط بدست آوردن پول و تأمين هزينة كشور است. دولت نظري ندارد كه پرداخت كنندة ماليات چه نيتي دارد؟ آيا با طيب خاطر و رضايت و از روي علاقمندي به دولت يا كشور ماليات مي دهد يا از روي ترس؟ هدف دولت تنها پول گرفتن است، حتي اگر پرداخت كننده در دلش فحش هم بدهد باز هم منظور دولت عملي شده است.

همچنين وقتي كه براي دفاع از كشور، سربازاني را به زير پرچم احضار مي كند به نيت سربازان كاري ندارد؛ او مي خواهد سرباز در ميدان جنگ با دشمن نبرد كند؛ براي دولت تفاوتي ندارد كه سرباز با رضا و ميل بجنگد يا از روي ترس از مسلسلي كه پشت سرش قرار دارد، نبردش خودنمايي باشد، به انگيزة حماسه ها و تعصّبهاي احمقانه باشد، يا از براي دفاع از حق و حقيقت؟

ولي در قوانين الهي چنين نيست؛ در اين قوانين، ماليات و سربازي بطور مطلق خواسته نشده است، بلكه توأم با نيت خالص و قصد قربت خواسته شده است. اسلام عمل با روح مي خواهد نه عمل بي روح. لهذا اگر مسلماني زكات خود را بدهد ولي شائبة ريا در آن باشد پذيرفته نيست؛ اگر به جهاد برود ولي براي خودنمايي باشد، قبول نيست. قانون الهي مي گويد سرباز اجباري به درد

من نمي خورد، من سربازي مي خواهم كه روحاً سرباز باشد، سربازي مي خواهم كه نداي: «اِنَّ اللهَ اشْتَري مِنَ الْمُوْمِنينَ اَنْفُسَهُمْ وَ اَمْوالَهُمْ بِاَنَّ لُهُم الْجَنَّةَ»توبه/111 را پذيرفته باشد و صميمانه به آن لبّيك بگويد.

در حكومت اسلامي وظيفة دستگاه قضائي چيست؟

پرسش

در حكومت اسلامي وظيفة دستگاه قضائي چيست؟

پاسخ

براي تعميم عدالت اجتماعي و جلوگيري از ظلم و فساد و پايان دادن به كشمكشها و منازعات و اجراي صحيح قوانين و همچنين نظارت دقيق بر دستگاههاي اجرائي و آشنا ساختن مسئولين رده هاي مختلف به وظايف خويش، يك نيروي مقتدر قضائي با پشتوانة كافي براي اجراي احكام آن لازم و ضروري است و به همين دليل اسلام كه به مضمون «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ اِذا دَعاكُمْ لِما يُحْيِيْكُمْ» انفال/24 دين حيات و زندگي واقعي انسانهاست اهميّت فوق العاده اي براي اين مسألة قائل شده، و براي اصل و ريشه و همچنين شاخ و برگ آن، دستورات و مقررات فراواني وضع كرده است.

ديدگاه قرآن نسبت به نظام قضائي چيست؟

پرسش

ديدگاه قرآن نسبت به نظام قضائي چيست؟

پاسخ

قرآن در آيات متعددي به اين موضوع اشاره كرده است؛ از جمله

1_ در يكجا پيامبر اكرم(ص) را مخاطب ساخته مي فرمايد

«اِنّا اَنْزَلْنا اِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النّاسِ بِما اَراكَ اللهُ وَ لا تَكُنْ لِلْخائِنينَ خَصيماً» نساء/105 [ما اين كتاب را به حق بر تو نازل كرديم، تا به آنچه خداوند به تو آموخته است در ميان مردم قضاوت كني و از كساني مباش كه از خائنان حمايت نمايي.]

2_ در مورد ديگر، دربارة داوري در ميان غير مسلمانها نيز همين دستور را به پيامبر(ص) مي دهد و مي گويد

«وَ ِاْن حَكَمْتَ فَاَحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ اِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطينَ» مائده/42 [و اگر در ميان آنها داوري كني با عدالت داوري كن كه خدا عادلان را دوست دارد.]

3_ در جاي ديگر، روي سخن را به همه مؤمنان كرده و همين دستور را به آنها مي دهد، و مي فرمايد

«اِنَّ اللهَ يَأْمُرُكُمْ اَنْ تُؤَدُّوا الاماناتِ اِلي اَهْلِها وَ ِاذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النّاس اَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ اِنَّ اللهَ نِعِمّا يَعِظُكُمْ بِهِ اِنَّ اللهَ كانَ سَميعاً بَصيراً» نساء/58 [خداوند به شما فرمان مي دهد كه امانتها را به صاحبانش بدهيد و هنگامي كه ميان مردم داوري مي كنيد به عدالت داوري كنيد، خداوند اندرزهاي خوبي به شما مي دهد، خداوند شنوا و بيناست.]

4_ از سوي ديگر به مؤمنان سفارش مي كند كه به داوري عادلانة پيامبر(ص) گردن نهند و كمترين ناراحتي، نه تنها در ظاهر، كه در باطن هم نداشته باشند و حقّ و عدالت را هر چند تلخ باشد با جسم و جان پذيرا شوند، مي فرمايد

«فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتّي يُحَكِّمُوكَ فيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ

لا يَجِدُوا مِنْ اَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّموا تَسْليماً» نساء/65 [نه، به پروردگارت سوگند كه آنان مؤمن نخواهند بود مگر اينكه تو را در اختلافات خود به داوري طلبند و سپس از داوري تو در دل خود احساس ناراحتي نكنند و كاملاً تسليم باشند.]

5_ و نيز مي فرمايد

«اِنَّما كانَ قَوْلُ الْمُوْمِنين اذا دُعُوا اِلَي اللهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ اَنْ يَقُولُوا سَمِعْنا وَ اَطَعْنا وَ اُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» نور/51 [سخن مؤمناني كه به سوي خدا و رسولش دعوت مي شوند تا ميان آنان داوري كند تنها اين است كه مي گويند شنيديم و اطاعت كرديم و اينها همان رستگاران واقعي هستند.]

6_ قرآن مجيد حتي در مسألة شهادت و گواهي دادن به حق كه يكي از مقدمات مهم داوري به حق و عدالت است، تأكيد فراوان نموده و همة مؤمنان را مخاطب ساخته مي فرمايد

«يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُونُوا قَوّامينَ لِلّهِ شُهّداءَ بِالْقِسْطِ وَلا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَي اَنْ لا تَعْدِلوا اِعْدِلُوا هُوَ اَقْرَبُ لِلتَّقْوَي وَ اتَّقُوا اللهَ اِنَّ اللهَ خَبِير بِما تَعْمَلُونَ» مائده/8 [اي كساني كه ايمان آورده ايد همواره براي خدا قيام كنيد و از روي عدالت گواهي دهيد، مبادا دشمني با جمعيتي، شما را به گناه و ترك عدالت بكشاند، عدالت كنيد كه به پرهيزكاري نزديكتر است و از معصيت خدا بپرهزيد كه خدا از آنچه انجام مي دهيد باخبر است.]

بنابراين در محيط جامعة اسلامي هيچ چيز نمي تواند حق و عدالت را بر هم زند، شهادتها همه بايد عادلانه باشد، چه در مورد دوست و چه در مورد دشمن، و داوريها و قضاوتها نيز بايد بر محور عدالت دور زند و نزديكترين و دورترين افراد بايد در

آ ن يكسان باشند.

فلسفة حدود و تعزيرات در اسلام چيست؟ پرسش

پاسخ

شك نيست كه تشريع احكام الهي به خاطر دعوت مردم، به قسط و عدل و هدايت جامعه به طرق امن و امان است، تا انسانها بتوانند به كسب فضايل و نفي رذائل و سير الي الله و مقام قرب الهي كه مقصد اعلاي آفرينش است بپردازند.

و از آنجا كه احكام الهي به تنهايي در همة نفوس مؤثر نمي شود، لازم است در كنار آن بشارت و انذار قرار گيرد تا انگيزة حركت مردم و انجام آنها شود.

و از آنجا كه بشارات و انذارهاي اخروي براي بازداشتن گروهي از مردم از اعمال خلاف و وادار ساختن به انجام وظايف فردي و اجتماعي كافي نيست، لازم است مجازاتهاي دنيوي براي كساني كه از حدود الهي تجاوز كنند و حق و عدالت را زير پا بگذارند تعيين گردد، تا ضامن اجراي اين احكام در ميان كساني شود كه تربيت كافي ديني و تقواي الهي ندارند.

شك نيست كه نظام اسلامي با نظامهاي مادّي در اين قسمت تفاوت دارد، چون در نظامهاي مادّي هيچ ضامن اجرائي جز همان مجازاتهاي دنيوي و مادّي وجود ندارد، به همين دليل هر حكمي كه فاقد عقوبت متخلف باشد، از نظر آنها حكم و قانون شمرده نمي شود، بلكه آن را يك توصية اخلاقي مي دانند.

در حالي كه در نظامهاي ديني، اعتقادات قلبي و تعهدات معنوي و ايمان به دادگاه بزرگ الهي در قيامت، و توجه به مراقبت پروردگار در دنيا، يكي از انگيزه هاي مهم و ضامن اجرائي قوي است، ولي چون اين انگيزه هاي الهي در همة نفوس به تنهايي مؤثر نيست بايد در كنار آن ضامن اجراهاي مادّي و عقوبتهاي دنيوي نيز قرار

گيرد.

بهترين قانونها بايد واجد چه شرايطي باشد؟ پرسش

پاسخ

از ميان تمام قوانين، آن قانون شايسته تر است كه بهتر بتواند آن نياز اصلي را تأمين كند يعني

1. نيروهاي پراكنده را در سايه يك عامل وحدت نيرومند جمع آوري نموده، در مسير صحيحي به كار گمارد.

2. وسايل پرورش استعدادهاي نهفته افراد را فراهم سازد.

3. آزادي را به معني واقعي تأمين نمايد تا در سايه آن بتوانند از آن وسائل استفاده كنند.

4. حقوق افراد را بهتر حفظ كند، و از تصادمها و تجاوزها بهتر جلوگيري نمايد.

5. روح اعتماد و اطمينان را از طريق انتخاب يك سيستم ضمانت اجرائي صحيح گسترش دهد.

بعكس آنچه بعضي تصور مي كنند يك قانون خوب آن نيست كه قوانين جزائي وسيع و گسترده، با يك دستگاه وسيع قضائي، و مأموران و زندانهاي زياد، با خود يدك بكشد، بلكه اين كار نشانةضعف و ناتواني و نارسائي قوانين است و نشانه اين است كه اجتماع نتوانسته است آنها را هضم كند، اينگونه تشكيلات در حقيقت بسان دملهائي هستند كه بر اثر تزريق داروهاي غيرقابل جذب در زير جلد بوجود مي آيند!

اين دملها مسلماً «نشتر» لازم دارد، ولي اگر دارو قابل جذب بود نيازي به نشتر (جز در موارد استثنائي) نخواهد داشت، زيرا اصولا دملي وجود نداشت.

اگر قانوني وجود نداشت چه مي شد؟ پرسش

پاسخ

قانون مانند خون در عروق اجتماع است و به اين ترتيب بايد با صراحت گفت اگر قانوني وجود نداشت اجتماعي هم نبود، زيرا تفسير اجتماع به معني لغوي، يعني جمع شدن گرد هم، كاملا نادرست است، اجتماع مفهوم بالاتري را دربردارد، و آن همكاري و همگامي و همفكري عده اي در پيش برد هدفهاي مشترك انساني است.

روي اين حساب اگر دو نفر گرد هم آيند و چنين همكاري را آغاز نمايند، اجتماعي را

تشكيل داده اند، ولي اگر ميليونها نفر در يك محل جمع باشند، و همگامي و همكاري نداشته باشند، اجتماعي وجود نخواهد داشت. اين از يك سو.

از سوي ديگر براي ادامه همكاري دو يا چند نفر بايد وظائف و تعهدات هريك مشخص باشد و سر باز زدن از آن وظائف و تعهدات يا تجاوز از آن مرزها بايد با عكس العمل اجتماعي مواجه گردد تا ايجاد ضمائت اجرائي براي آنها كند.

اصولا همكاري بدون «تعهد» مفهومي ندارد و «تعهد» سرچشمة انواع قوانين است.

اين اشتباه است كه ما وظيفة قانون را منحصر به جلوگيري از تصادمها، و تضاد منافع، و تجاوز بيكديگر و كشمكشها بدانيم، اگرچه تشريع قسمتي از قوانين به همين منظور است.

بلكه قوانين قبل از اين موضوع، وظيفه دار استحكام روابط اجتماعي و ايجاد اعتماد متقابل در برابر تعهدات و تأمين آزادي لازم براي پرورش استعدادهاي نهفته و متمركز ساختن و بسيج نيروهاي افراد در يك جهت معين، و بالاخره رسانيدن اجتماع به تكاملهاي ممكن است.

بهترين قانونها بايد واجد چه شرايطي باشد؟ پرسش

پاسخ

از ميان تمام قوانين، آن قانون شايسته تر است كه بهتر بتواند آن نياز اصلي را تأمين كند يعني

1. نيروهاي پراكنده را در سايه يك عامل وحدت نيرومند جمع آوري نموده، در مسير صحيحي به كار گمارد.

2. وسايل پرورش استعدادهاي نهفته افراد را فراهم سازد.

3. آزادي را به معني واقعي تأمين نمايد تا در سايه آن بتوانند از آن وسائل استفاده كنند.

4. حقوق افراد را بهتر حفظ كند، و از تصادمها و تجاوزها بهتر جلوگيري نمايد.

5. روح اعتماد و اطمينان را از طريق انتخاب يك سيستم ضمانت اجرائي صحيح گسترش دهد.

بعكس آنچه بعضي تصور مي كنند يك قانون خوب آن نيست كه قوانين جزائي وسيع و

گسترده، با يك دستگاه وسيع قضائي، و مأموران و زندانهاي زياد، با خود يدك بكشد، بلكه اين كار نشانةضعف و ناتواني و نارسائي قوانين است و نشانه اين است كه اجتماع نتوانسته است آنها را هضم كند، اينگونه تشكيلات در حقيقت بسان دملهائي هستند كه بر اثر تزريق داروهاي غيرقابل جذب در زير جلد بوجود مي آيند!

اين دملها مسلماً «نشتر» لازم دارد، ولي اگر دارو قابل جذب بود نيازي به نشتر (جز در موارد استثنائي) نخواهد داشت، زيرا اصولا دملي وجود نداشت.

بهترين قانونها كدام قانون است؟

پرسش

بهترين قانونها كدام قانون است؟

پاسخ

پاسخ گفتن به اين سؤال كار آساني نيست، ولي اگر به فلسفه اصلي وضع قوانين در جوامع انساني توجه كنيم راه روشن مي شود.

مسأله اين است كه انسان يك زندگي گروهي و دسته جمعي دارد، و تمام پيشرفتها و ترقيهايش مديون همين زندگي اجتماعي است، همين زندگي دسته جمعي سبب مي شود كه افكار متفكران و علوم دانشمندان و ابتكارها و خلاقيتها در سراسر جامعه بشري دست به دست هم دهند و از نسلي به نسل ديگر منتقل شوند و هر روز شاهد و ناظر پيشرفتها و ترقيات مهمي در علوم و دانشهاي انساني و در زمينه تمدن بشري بوده باشيم.

انگيزه استقبال از اين زندگي دسته جمعي هر چه باشد موضوع بحث جداگانه اي است، ولي به يقين اگر زندگي انسانها مانند بسياري از جانداران ديگر بطور پراكنده بود انسان امروز با انسانهاي قبل از تاريخ، فرقي نداشت، نه علمي وجود داشت نه تمدني، نه اختراع و اكتشافي، نه صنايع، نه هنرها، نه زبان و ادبيات و نه هيچ چيز ديگر.

ولي اين زندگي اجتماعي، مشكلات و عوارضي هم دارد كه اگر بطور صحيحي از آن پرهيز نشود، نه تنها چرخهاي تكامل و ترقي از كار باز مي ايستد، بلكه ممكن است فجايعي به بار آورد كه نسل انسان را به نابودي بكشاند.

اين ضايعات عمدتاً عبارت است از درگيريهايي كه از اصطكاك منافع و تزاحم حقوق و برتري جوييها، انحصار طلبي ها، خودكامگي و خودخواهيها به وجودي مي آيد و عامل درگيري هاي و نزاعها و كشمكشهاي دو يا چند نفري، و گاه سرچشمه جنگهاي منطقه اي يا جهاني مي گردد.

به

همين دليل جوامع انساني از همان آغاز كار، متوجه شدند كه اگر مقرراتي براي تعيين حدود اختيارات و حقوق افراد و راه حل مناقشات و مشاجرات و درگيريها نباشد، زندگي اجتماعي بشر نتيجه معكوس خواهد داشت و فاجعه آفرين مي شود.

اكنون جواب دادن به سؤال فوق چندان مشكل نيست، بهترين قانون آن است كه توانايي بيشتري براي تأمين امور زير داشته باشد

1- تمام نيروهاي پراكنده جامعه انساني را در سايه يك عامل وحدت نيرومند جمع آوري كند، و موانعي مانند اختلاف رنگها و نژادها و زبانها را در خود حل نمايد.

2- وسيله پرورش استعدادهاي نهفته و خلاقيتها را فراهم سازد.

3- آزادي به معني واقعي را تأمين نمايد، تا همه افراد در سايه آن بتوانند استعدادهاي خود را شكوفا سازند.

4- حق عادلانه هركس و هر قشر را روشن كند، تا از تصادمها و تجاوزها جلوگيري نمايد.

5- روح اعتماد و اطمينان را از طريق انتخاب يك سيستم ضمانت اجرايي صحيح، گسترش دهد.

6- به عكس آنچه بعضي تصور مي كنند، يك قانون خوب آن نيست كه قوانين وسيع و گسترده اي، با يك دستگاه وسيع قضايي و مأموران و زندانهاي زياد با خود يدك بكشد، بلكه اين نشانه ضعف و درماندگي و عجز آن قانون و آن جامعه است.

يك قانون خوب آن است كه از طريق آموزشهاي فرهنگي و مقررات صحيح به پيشگيري بپردازد، تا نيازي به چنان مسائلي نباشد.

دستگاههاي قضايي و مجازاتها و زندانها، به منزله طب درماني و يا صحيحتر به منزله جراحي كردن بيمار است، ولي قوانين صحيح و مقررات حساب شده، به منزله طب بهداشتي است كه هم مطبوعتر و هم كم هزينه تر،

و هم خالي از عوارض و ضايعات است.

ديدگاه قرآن درباره ضمانت اجراي قوانين چيست؟

پرسش

ديدگاه قرآن درباره ضمانت اجراي قوانين چيست؟

پاسخ

در قرآن سه نوع ضمانت اجرايي، در نظر گرفته شده است

1- ضمانت اجرايي به وسيله حكومت اسلامي.

2- ضمانت اجرايي به وسيله نظارت عمومي.

3- ضمانت درون ذاتي يا به تعبير ديگر، ايمان و اعتقاد به مباني اسلام و مسائل اخلاقي و عاطفي.

در مورد اول، حكومت اسلامي موظف است، با هر گونه تخلف از قانون قاطعانه برخورد كند. نخستين كاري كه پيامبر اسلام (ص) بعد از هجرت به مدينه و برطرف شدن موانع به آن دست زد، تشكيل حكومت اسلامي و تبيين قوانين اسلام بود و هرگونه تخلف از آن را گناه و قابل تعقيب شمرد.

قوانين قرآن را مرزهاي الهي شمرد، و براي هر كس كه از اين مرزها بگذرد مجازاتي تعيين كرد.

از يك طرف، متخلفين را ظالم شمرد، و فرمود «وَمَنْ يَتَعَدُّ حُدُودَ اللهِ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ» [هر كس از مرزهاي الهي تجاوز كند، ظالم و ستمگر است.] بقره/ 229

و از سوي ديگر بر مبارزه با ظالمان تأكيد كرد.

هنگامي كه قرآن مي گويد انبياء مجهز با بيّنات و دلايل روشن و كتاب آسماني و قوانين عادلانه به سوي امتها فرستاد شدند، تا مردم عدالت را به پا دارند (حديد/ 25) مفهومش اين است كه شخص پيغمبر اسلام (ص) كه خاتم و بزرگ انبياء است، بيش از همه كس اين مسؤوليت را بر عهده دارد.

اينها همه از يك سو و از سوي ديگر فرد فرد امت اسلامي را موظف به نظارت بر اجراي قوانين الهي كرده، و طبق برنامه «امر به معروف و نهي از منكر» همه را مكلف ساخته كه در برابر تخلف از قوانين الهي بي تفاوت نمانند.

در

يك جا مي فرمايد «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ اَوْلِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ المُنْكَرِ وَيُقيمُونَ الصَّلوةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكوةَ وَيُطيعُونَ اللهَ وَرَسُولَهُ» [مردان و زنان با ايمان، هر يك ولي و يار و ياور ديگري است امر به معروف مي كنند و نهي از منكر، نماز برپا مي دارند، و زكات را مي پردازند، و خدا و رسولش را اطاعت مي كنند.] توبه/ 71

اهميت اين دو وظيفه به قدري است كه در آيه فوق، حتي بر نماز و زكات و اطاعت خدا و رسول، مقدم داشته شده، اين به خاطر آن است كه تا اين نظارت عمومي بر اجراي قوانين نباشد پايه هاي نماز و زكات و اطاعت لرزان است.

جالب توجه اينكه چون امر به معروف و نهي از منكر، مراحل مختلفي دارد از نصيحت و ارشاد و اندرزهاي دوستانه شروع مي شود و تا مرحله شدت عمل پيش مي رود، آن را به دو بخش تقسيم كرده، بخش اول را در اختيار همگان گذارده، و بخش دوم را در اختيار يك گروه ويژه كه زير نظر حكومت الهي اقدام مي كند و در اشاره به اين تقسيم مي فرمايد «وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ اُمَّهُ يَدْعُونَ اِلَي الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بَالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاوُلئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» [و بايد از ميان شما گروهي باشند كه دعوت به نيكي كنند، امر به معروف و نهي از منكر نمايند، آنها رستگارانند.]

بديهي است امتي كه نظارت بر اجراي قوانين را يك وظيفه عمومي مي شمارد و همه افراد جامعه، در اين احساس مسؤوليت شريكند، قانون در ميان آنها احترام خاصي خواهد داشت، و به موقع اجرا مي شود.

از مرحله نظارت عمومي كه

بگذريم سخن از نظارت دروني، روحي، اعتقادي و وجداني افراد بر حسن اجراي قوانين به ميان مي آيد كه از يك نظر، قدرت و قوتش از همه بيشتر است.

«ايمان به مبدء» همان خداوندي كه در همه حال ناظر و حاضر نزد همه است، و از آنها به خود آنها نزديكتر است «وَنَحْنُ اَقْرَبُ اِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَريدِ» [ما به او از رگ گردن _ يا از رگ قلبش _ نزديكتريم.] ق/ 16. خدائي كه [گردش چشم خيانتكار را مي بيند و از اسرار دروني سينه ها اگاه است] (يَعْلْمُ خائِنَةَ الْاَعْيُنِ وَما تُخْفِي الصُّدوُرُ) غافر/ 19

خدائي كه زمين و زمان و حتي اعضاي تن انسان را مراقب او ساخته و شاهد و گواه او بوده است. زلزله/ 4 و يس/ 65 و نور/ 24

و «ايمان به دادگاه بزرگ قيامت» كه اگر به اندازه سنگيني ذره اي كار نيك يا بد در پرونده انسان باشد در برابرش حاضر مي كنند و پاداش و كيفر آن را مي بيند «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ _ وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرَّاً يَرَهُ» زلزله/ 7 و 26

ديدگاه قرآن نسبت به نظام قضائي چيست؟

پرسش

ديدگاه قرآن نسبت به نظام قضائي چيست؟

پاسخ

قرآن در آيات متعددي به اين موضوع اشاره كرده است؛ از جمله

1_ در يكجا پيامبر اكرم(ص) را مخاطب ساخته مي فرمايد

«اِنّا اَنْزَلْنا اِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النّاسِ بِما اَراكَ اللهُ وَ لا تَكُنْ لِلْخائِنينَ خَصيماً» نساء/105 [ما اين كتاب را به حق بر تو نازل كرديم، تا به آنچه خداوند به تو آموخته است در ميان مردم قضاوت كني و از كساني مباش كه از خائنان حمايت نمايي.]

2_ در مورد ديگر، دربارة داوري در ميان غير مسلمانها نيز همين دستور را به پيامبر(ص) مي دهد و مي گويد

«وَ ِاْن حَكَمْتَ فَاَحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ اِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطينَ» مائده/42 [و اگر در ميان آنها داوري كني با عدالت داوري كن كه خدا عادلان را دوست دارد.]

3_ در جاي ديگر، روي سخن را به همه مؤمنان كرده و همين دستور را به آنها مي دهد، و مي فرمايد

«اِنَّ اللهَ يَأْمُرُكُمْ اَنْ تُؤَدُّوا الاماناتِ اِلي اَهْلِها وَ ِاذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النّاس اَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ اِنَّ اللهَ نِعِمّا يَعِظُكُمْ بِهِ اِنَّ اللهَ كانَ سَميعاً بَصيراً» نساء/58 [خداوند به شما فرمان مي دهد كه امانتها را به صاحبانش بدهيد و هنگامي كه ميان مردم داوري مي كنيد به عدالت داوري كنيد، خداوند اندرزهاي خوبي به شما مي دهد، خداوند شنوا و بيناست.]

4_ از سوي ديگر به مؤمنان سفارش مي كند كه به داوري عادلانة پيامبر(ص) گردن نهند و كمترين ناراحتي، نه تنها در ظاهر، كه در باطن هم نداشته باشند و حقّ و عدالت را هر چند تلخ باشد با جسم و جان پذيرا شوند، مي فرمايد

«فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتّي يُحَكِّمُوكَ فيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ

لا يَجِدُوا مِنْ اَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّموا تَسْليماً» نساء/65 [نه، به پروردگارت سوگند كه آنان مؤمن نخواهند بود مگر اينكه تو را در اختلافات خود به داوري طلبند و سپس از داوري تو در دل خود احساس ناراحتي نكنند و كاملاً تسليم باشند.]

5_ و نيز مي فرمايد

«اِنَّما كانَ قَوْلُ الْمُوْمِنين اذا دُعُوا اِلَي اللهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ اَنْ يَقُولُوا سَمِعْنا وَ اَطَعْنا وَ اُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» نور/51 [سخن مؤمناني كه به سوي خدا و رسولش دعوت مي شوند تا ميان آنان داوري كند تنها اين است كه مي گويند شنيديم و اطاعت كرديم و اينها همان رستگاران واقعي هستند.]

6_ قرآن مجيد حتي در مسألة شهادت و گواهي دادن به حق كه يكي از مقدمات مهم داوري به حق و عدالت است، تأكيد فراوان نموده و همة مؤمنان را مخاطب ساخته مي فرمايد

«يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُونُوا قَوّامينَ لِلّهِ شُهّداءَ بِالْقِسْطِ وَلا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَي اَنْ لا تَعْدِلوا اِعْدِلُوا هُوَ اَقْرَبُ لِلتَّقْوَي وَ اتَّقُوا اللهَ اِنَّ اللهَ خَبِير بِما تَعْمَلُونَ» مائده/8 [اي كساني كه ايمان آورده ايد همواره براي خدا قيام كنيد و از روي عدالت گواهي دهيد، مبادا دشمني با جمعيتي، شما را به گناه و ترك عدالت بكشاند، عدالت كنيد كه به پرهيزكاري نزديكتر است و از معصيت خدا بپرهزيد كه خدا از آنچه انجام مي دهيد باخبر است.]

بنابراين در محيط جامعة اسلامي هيچ چيز نمي تواند حق و عدالت را بر هم زند، شهادتها ǙřǠبايد عادلانه باشد، چه در مورد دوست و چه در مورد دشمن، و داوريها و قضاوتها نيز بايد بر محور عدالت دور زند و نزديكترين و دورترين افراد بايد در آ ن

يكسان باشند.

از ديدگاه اسلام چه كسي حق قضاوت دارد؟ پرسش

پاسخ

همان گونه كه حكومت و حاكميّت بنابراصل مسلّم «توحيد افعالي» به خداوند باز مي گردد، حقّ داوري نيز از آن كساني است كه او اجازه فرموده است.

«توحيد افعالي» مي گويد همة كارها به سوي خدا باز مي گردد، و توحيد «خالقيّت» مي گويد همه چيز در اين عالم از او نشأت مي گيرد، و« توحيد حاكميّت» كه ازشاخه هاي توحيدي خالقيّت است مي گويد حكومت مخصوص پروردگار است و همين امر سبب مي شود كه در قلمرو حكومت خدا داوري و قضاء نيز از آن او باشد و از آن كساني كه او داوري آنها را مجاز شمرده است.

از سوي ديگر «توحيد اطاعت» مي گويد تنها فرمان خدا، و فرمان كساني كه فرمانشان به فرمان خدا باز مي گردد، مقبول و مطاع است، بنابراين در احكام قضائي نيز حكم و فرماني قابل قبول است كه به اذن پروردگار باشد.

اگر از اين ديدگاه به جامعة انساني بنگريم، مبدأ حقّ داوري و قضاوت بسيار روشن خواهد بود و در تشخيص آن هرگز سرگردان نخواهيم شد، زيرا نگاه به نقطه اي مي دوزيم كه هستي از آن جا سرچشمه مي گيرد و آفرينش ما از سوي او و فرمان در همه جا فرمان اوست؛ بنابراين بايد هميشه بكوشيم كه محاكم قضائي ما به فرمان او بر گردد، مشروعيّت خود را از ناحية او كسب كند و رنگ الهي به خود بگيرد.

از ديدگاه قرآن، چه كسي حق قضاوت دارد؟ پرسش

پاسخ

از ديدگاه قرآن، فقط خدا حق قضاوت دارد؛

1_ در آية 57 سورة انعام مي خوانيم «اِنِ الْحُكْمُ اِلّا لِلّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَ هُوَ خَيْرُ الْفاصِليِْنَ» [داوري و فرمان تنها ازآن خداست، او حق را از باطل جدا مي كند و بهترين جدا كنندة (حق از باطل) است.]

همين تعبير

(ان الحكم الا لله) بدون جمله ذيل آن در سوره يوسف آية 40 آمده است.

البته آنچه در سورة يوسف آمده است ممكن است مفهوم گسترده تري داشته باشد كه هم حكومت را شامل شود و هم قضاوت و داوري را، ولي آنچه در آية بالا آمده به قرينة ذيل آن كه اشاره به فصل خصومتها و پايان دادن به نزاعها دارد، بيشتر ناظر به مسألة داوري است.

گروهي از مفسّران مانند طبرسي در مجمع البيان و فخر رازي در تفسير كبير نيز بر اين معني انگشت گذارده اند.

2_ در آيات 44و 45و 47 از سوره مائده به ترتيب مي خوانيم «وِ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما اَنْزِلَ اللهُ فَاُولئِكَ هُمُ الْكافِرُونَ… فَاُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ… فَاُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ»

[كساني كه به آنچه خدا نازل كرده است، حكم نكنند، كافرانند … ظالمانند … فاسقانند!]

كافرند به خاطر اينكه از خطّ توحيد (توحيد حاكميّت ) خارج شده اند، ظالمند به خاطر اينكه به خود و به ديگران ستم مي كنند، چرا كه از مصالح قطعي احكام الهي محروم مي مانند و به گرداب مفاسد احكام جاهلي فرو مي غلطند، و فاسقند به خاطر اينكه از دايرة اطاعت خارج شده اند و مي دانيم فسق همان خروج از خط اطاعت است. البتّه اين آيات مفهوم وسيعي دارد كه هم مسألة فتوا در احكام الهي را شامل مي شود، هم مسألة قضاوت و داوري و هم مسألة حاكميّت را كه در هر سه بعد بايد اين امور، موافق و مطابق حكم خدا و ما انزل الله بوده باشد.

3_ در آية 60 نساء ، قرآن مجيد هر حكم غير الهي را حكم طاغوت مي شمرد و رفتن به سراغ آن را پيروي از

خطّ شيطان مي داند، مي فرمايد

«اَلَمْ تَرَ اِلَي الَّذين يَزْعُمُونَ اَنَّهُمْ آمَنُوا بِما اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَ ما اُنْزِلَ مِنْ قَبْْلِكَ يُريدُونَ اَنْ يَتَحاكَمُوا اِلَي الطّاغُوتِ وَ قَدْ اُمِرُو اَنْ يَكْفُرُوا بِهِ وَيُريدُ الشَّيْطانُ اَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلالَاً بَعيداً» [آيا نديدي كساني را كه گمان مي كنند به آنچه (از كتابهاي آسماني كه) برتو و بر پيشينيان نازل شده ايمان آورده اند، در حالي كه مي خواهند براي داوري نزد طاغوت و حكّام باطل بروند؟ با اينكه به آنها دستور داده شده كه به طاغوت كافر شوند، امّا شيطان مي خواهد آنها را گمراه كند و به بيراهه هاي دور دستي بيفكند؟!]

4_ قرآن، احكام و داوريهايي را كه از غير مبداأ الهي صادر مي شود، حكم جاهليّت مي شمرد و در برابر كساني كه خواهان احكام غير الهي بودند (مانند گروهي از يهود كه با يكديگر منازعه داشتند و انتظار داشتند با مراجعه به پيامبر اسلام(ص) آن حضرت مطابق ميل آنها حكم كند) مي فرمايد

«اَفَحُكْمُ الْجاهِلِيَّهِ يَبْغُونَ وَ مَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللهِ حُكْمًا لِقُوْمٍ يُوقِنُونَ» مائده/5 [آيا آنها حكم جاهليّت را (از تو) مي خواهند و چه كساني براي افراد با ايمان بهتر از خدا حكم مي كند.]

5_ در جاي ديگر به پيامبر اسلام(ص) ياد مي دهد كه بگويد

«اَفَغَيْرَ حُكْمِ اللهِ اَبْتَغي حَكَماً وَ هُوَ الَّذي اَنْزَلَ اِلَيْكُمُ الْكِتابَ مُفَصَّلاً» انعام/114 [آيا غير خدا را به داوري بطلبم، درحالي كه اوست كه اين كتاب آسماني را كه همه چيز درآن است فرستاده است؟!]

6_ در جايي ديگر با صراحت تمام دستور مي دهد كه همة اختلافات را با داوري خداوند حل كنند، مي فرمايد

«وَ ما اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيئ فَحُكمُه اِلَي الله» شوري/10 [در هر چيز اختلاف كنيد داوريش با

خداست.]

از مجموع اين آيات و آيات ديگر، به روشني اين مطلب ثابت مي شود كه از ديدگاه قرآن، داور و قاضي و حاكم خداست و كساني كه از سوي او به داوري و قضا مي نشينند و هر چه غير آن است، حكم جاهليّت و داوري طاغوت و شيطان مي باشد!

از ديدگاه روايات اسلامي، چه كسي حق نشستن بر مسند قضا را دارد؟ پرسش

پاسخ

هر چند در روايات اسلامي به ويژه در ابواب قضاء به اين پرسش مشروحاً پاسخ داده شده است امابه عنوان نمونه به چند روايت اشاره مي شود

1_ در حديثي از امام صادق(ع) مي خوانيم كه فرمود

«اِتَّقُوا الْحُكُومَهَ فَاِنَّ الْحُكُومَهَ اِنَّما هِيَ لِلاِمامِ الْعالِمِ بِالْقَضاءِ العادِلِ فِي الْمُسْلِمينَ، لِنَبيٍّ اَوْ وصيَ نبيٍّ» (وسائل الشيعه/18) [از قضاوت بپرهيزيد، چرا كه قضاوت و داوري، مخصوص امام آگاه به اصول قضا و عادل در ميان مسلمانان است(آري) براي پيامبر(ص) يا وصيّ پيامبر(ص) است.]

2_ در حديث معروفي از امام صادق(ع) آمده است كه امير مؤمنان علي(ع) به شريح قاضي فرمود

«يا شُرَيْحُ قَدْ جَلَسَتْ مَجْلِساً لا يَجْلِسْهُ اِلّا نَبيّ، اَوْ وَصِيّ نَبيٍّ اَوْ شَقيّ»! (وسائل الشيعه/18)

[اي شريح! جايي نشسته اي كه درآنجا كسي نمي نشيند جز پيامبر، يا وصيّ پياميبر، يا شقيّ دور از سعادت!]

3_ در حديث ديگري از امام صادق(ع) نقل شده است كه فرمود

«وَ الْحُكْمُ لا يَصِحُّ الا بِاِذْنِ مِنَ اللهِ وَ بُرْهانِهِ» (مصباح الشريعه/41) [حكم و داوري، صحيح نيست، مگر به اذن و اجازه و برهان الهي]

تفاوت كيفيت قضا، در اسلام و مكاتب مادي چيست؟ پرسش

پاسخ

در دنياي امروز، دستگاههاي قضائي بسيار گسترده و پر زرق وبرق است، ولي هرگاه محتواي آن را با آنچه در اسلام وجود دارد مقايسه كنيم، بسيار كم ارزش جلوه مي كند، مخصوصاً تفاوتهاي زير قابل دقت است

1_ در اسلام، قاضي بايد در مسائل و احكام صاحب نظر باشد و تنها دانستن موادّ قانون كافي نيست، بلكه بايد ريشه ها و مباني آن را به طور اجتهادي بداند و به تعبير ديگر، اجتهاد در مسألة قضا شرط است، در حالي كه در دنياي امروز تنها آگاهي بر مواد قانون كفايت مي كند، و فرق ميان

اين دو آشكار است.

به تعبير روشنتر، آگاهي بر احكامي كه (مثلاً) در «تحرير الوسيله» آمده، گاه ممكن است از طريق تقليد باشد و گاه اجتهاد، گر چه وظيفه قاضي به هر حال تطبيق اين احكام بر مسائل مورد دعوي و تشخيص صاحب حق از غير صاحب حق است، ولي ȘәʘǘѠتفاوت مي كند كه آگاهي بر تحرير الوسيله از طريق تقليد بوده باشد، يا از طريق اجتهاد و پي گيري ريشه هاي آن از كتاب و سنت و اجماع و عقل اسلام دومي را توصيه مي كند.

2_ در نظام قضائي امروز اعتماد به قاضي در محدودة قضاء و داوري كافي است، ولي در اسلام اين مقدار كافي نيست، بلكه قاضي بايد از هر نظر پاك بوده باشد، زيرا عدالت به معني پرهيز از هر گونه گناه است، خواه در دايره مسايل قضائي باشد يا غير قضائي.

روشن است ميان كسي كه در همه چيز و همه حال از گناه پرهيز مي كند با كسي كه در محدودة معيني پرهيز دارد تفاوت بسيار است. و احتمال لغزش نفر دوم از نفر اول بيشتر است.

3_ قاضي در نظام قضائي امروز، اگر به حق داوري كند هر چند ناآگاهانه باشد مسئول نيست، ولي همان گونه كه در بالا اشاره شد چنين قاضي از نظر اسلام در پيشگاه خدا مسؤل است و رسيدن به حق به تنهايي كافي نمي باشد بلكه بايد آگاهانه صورت گيرد!

4_ در نظام قضائي اسلامي، نه تنها رشوه گرفتن از بزرگترين گناهان است، بلكه طبق بعضي از روايات در سر حد كفر و شرك است، امام صادق(ع) فرمود «اَمَّا الرِّشا فِي الْحُكْمِ فَهُوَ الْكُفْرُ بِاللهِ». (وسائل الشيعه 18/163)

چه آياتي از قرآن، قانون گذاري را ويژة خداوند مي داند؟ پرسش

پاسخ

آيات مورد نظر، عبارتند

از

1_ «ما لَهُمْ مِنْ دونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلا يُشْرِكُ في حُكْمِهِ اَحَداً» كهف/26

2_« وَ ما اخْتَلَفْتُمْ فيهِ مِنْ شَيْئٍ فَحُكْمِهِ اِلَي اللهِ» شوري/10

3_« وَ ِمْن لَمْ يَحْكُمْ بِما اَنْزَلَ اللهُ فَاوُلئِكَ هُمُ الْكافِرُونَ» مائده/44

4_ « وَ ِمْن لَمْ يَحْكُمْ بِما اَنْزَلَ اللهُ فَاوُلئِكَ هُمُ الظالِمُون»مائده/45

5_ «وَ ِمْن لَمْ يَحْكُمْ بِما اَنْزَلَ اللهُ فَاوُلئِكَ هُمُ الفاسِقوُنَ» مائده/47

6_« وَ اَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِما اَنْزَلَ اللهُ وَ لا تَتَّبِعْ اَهْوائَهُمْ وَ احْذَرَهُمْ اَنْ يَفْتِنُوْكَ عَنْ بَعْضِ ما اَنْزَلَ اللهُ اِلَيْك» مائده/49

7_ «اَفَحْكُمْ الْجاهِلِيَّةِ يَبْغُوْنَ وَ مَنْ اَحْسَنَ مِنْ اللهِ حُكْماً لِقَوْمٍ يُوِقِنُونَ» مائده/50

8_« اِنَّما كانَ قَوْلُ الْمُؤْمِنينَ اِذا دُعَوْا اِلَي اللهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ اَنْ يَقُوُلو سَمِعْنا وَ اَطَعْنا وَ اُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»نور/51

9_ «وَ اَنَّ هذا صِراطي مُسْتقيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ ذلِكُمْ وَصّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ »انعام/153

10_« اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ اَتْتَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَ رَضَيْتُ لَكُمْ الاِسْلام ديناً »مائده/3

ترجمه

1_ [… آنها هيچ ولّي و سرپرستي جز او ندارند! و او هيچ كس را در حكم خود شركت نمي دهد.]

2_ [در هر چيز اختلاف كنيد، حكم آن با خداست!]

3_ [… و آنها كه به احكامي كه خدا نازل كرده حكم نمي كنند، كافرند.]

4_ [… و هر كس به احكامي كه خدا نازل كرده حكم نكند، ستمگر است.]

5_ [… و كساني كه بر طبق آنچه خدا نازل كرده حكم نمي كنند، فاسقند.]

6_ [و درميان آنها (اهل كتاب) طبق آنچه خداوند نازل كرده داوري كن! و از هوسهاي آنان پيروي مكن! و از آنها بر حذر باش، مبادا تو را از بعض احكامي كه خدا بر تو نازل كرده منحرف سازند؟!]

7_ [آيا آنها

حكم جاهليّت را (از تو) مي خواهند؟! چه كسي بهتر از خدا ، براي قومي كه اهل يقين هستند، حكم مي كند؟!

8_ [هنگامي كه مؤمنان به سوي خدا و رسولش دعوت شوند تا ميان آنان داوري كند، سخنانشان تنها اين است كه مي گويند«شنيديم و اطاعت كرديم!» و اينها رستگاران واقعيند.]

9_ [اين راه مستقيم من است، از آن پيروي كنيد! و از راههاي پراكنده (و انحرافي) پيروي نكنيد كه شما را از طريق حق دور مي سازد! اين چيزي است كه خداوند شما را به آن سفارش مي كند، شايد پرهيزگاري پيشه كنيد!]

10_ [… امروز دين شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم، و اسلام را به عنوان آيين (جاودان) شما پذيرفتم.]

قابل توجه اينكه بسياري از آياتي كه در بالا آمد و سخن از منحصر بودن حقّ قانونگذاري و تشريع به خداوند مي گويد، در سورة مائده است و مي دانيم سورة مائده بنابر مشهور، آخرين سوره يا از آخرين سوره هايي است كه بر پيامبر اكرم (ص) نازل شده است و بسياري از مسائل مهم اسلامي و از جمله مسائل مربوط به حكومت كه از اركان مهم اسلام است در آن مطرح گرديده و در آيه هاي متعددي از اين سوره تأكيد شده است كه «حكم» و «فرمان» و «تشريع قانون» منحصر به خداست، و اين تأكيدهاي مكرّر در اين سوره پر معني است.

در دهمين و آخرين آية مورد بحث، گرچه مستقيماً سخني از مسألة انحصار قانونگذاري به خداوند به ميان نيامده، ولي تعبيري دارد كه از آن به خوبي استفاده مي شود موردي براي قانونگذاري غير خدا وجود ندارد، مي فرمايد [امروز دين شما را كامل

كردم و نعمتم را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آيين (جاويدان) شما پذيرفتم] «اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ دينَكُمْ وَ اَتْتَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَ رَضَيْتُ لَكُمُ الاِسْلام ديناً»

مي دانيم كه «دين»، به معني واقعي آن شامل تمام شئون زندگي بشر مي شود و با توجّه به اينكه اسلام خاتم اديان است و تا پايان جهان برقرار خواهد بود، مفهوم آيه اين است كه تمام آنچه مورد نياز انسانها از نظر قوانين تا پايان جهان است در اسلام پيش بيني شده، و بنابراين زمينه اي براي قانونگذاري ديگري باقي نمي ماند.

البته بخشي از اين قوانين، خاص و جزيي و بخشي عام و كلّي است، وظيفة علماي دين و قانونگذاران اسلامي آن است كه آن كليّات را بر مصاديق آن تطبيق كنند و مقرّرات مورد نياز را از آنها استنباط و استخراج نمايند.

در روايات اسلامي نيز كراراً بر اين معني تأكيد شده است و علي(ع) در نكوهش كساني كه به خود اجازة قانونگذاري را در محيط اسلامي مي دادند و آن را اجتهاد مي ناميدند، سخنان آموزنده مشروحي دارد كه بخشي از آن چنين است

«اَمْ اَنْزَلَ اللهُ سُبْحانَهُ ديناً ناقِصاً فَاسْتَعانَ بِهِمْ عَلَي اِتْمامِهِ اَمْ كانُوا شُرَكاءَ لَهُ فَلَهُمْ اَنْ يَقُولُوا وَ عَلَيْهِ اَنْ يَرْضَي» (نهج البلاغه، خطبه 18)

[آيا خداوند دين ناقصي نازل كرده و از آنها براي تكميل آن كمك خواسته؟ يا آنها شريك خدايند كه حقّ دارند بگويند (و قانونگذاري كنند) و بر خدا لازم است كه رضايت دهد و بپذيرد؟]

روايات متعددي كه مي گويد «آنچه مورد نياز امّت اسلامي تا روز قيامت بوده است، در قوانين اسلامي پيش بيني شده، حتّي دية وارد كردن يك خراش بر بدن

ديگري و اينكه بايد اين احكام را از اهلش گرفت» نيز به خوبي نشان مي دهد كه در اسلام قانونگذاري مخصوص خداست و جايي براي قانونگذاري ديگران باقي نيست، بنابراين آنچه در مجالس قانونگذاري اسلامي انجام مي شود، همان تطبيق اصول كلّي قوانين اسلام بر مصاديق و موارد آن است.

در حديثي از امام باقر (ع) مي خوانيم كه فرمود «اِنَّ اللهَ تَبارَكَ وَ تَعالي لَمْ يَدَعْ شَيْئاً يَحْتاجُ اِلَيْهِ الاُمَّةُ اِلّا اَنْزَلَهُ في كِتابِهِ وَ بَيِّنَهُ لِرَسُوْلِهِ» (اصول كافي 1/59)

[خداوند متعال هيچ چيزي را كه امّت اسلامي به آن نيازمند بوده است رها نكرده، مگر اينكه در كتابش، حكم آن را نازل فرموده و براي رسولش تبيين كرده است.]

در حديث ديگري از امام صادق(ع) مي خوانيم كه فرمود « ما مِنْ شَيْئٍ اِلّا وَ فيهِ كِتاب وَ سُنَّة» (اصول كافي 1/59) [هيچ چيزي نيست، مگر اينكه كتاب يا سنتي دربارة آن نازل شده است]

بهترين قانونها كدام قانون است؟

پرسش

بهترين قانونها كدام قانون است؟

پاسخ

پاسخ گفتن به اين سؤال كار آساني نيست، ولي اگر به فلسفه اصلي وضع قوانين در جوامع انساني توجه كنيم راه روشن مي شود.

مسأله اين است كه انسان يك زندگي گروهي و دسته جمعي دارد، و تمام پيشرفتها و ترقيهايش مديون همين زندگي اجتماعي است، همين زندگي دسته جمعي سبب مي شود كه افكار متفكران و علوم دانشمندان و ابتكارها و خلاقيتها در سراسر جامعه بشري دست به دست هم دهند و از نسلي به نسل ديگر منتقل شوند و هر روز شاهد و ناظر پيشرفتها و ترقيات مهمي در علوم و دانشهاي انساني و در زمينه تمدن بشري بوده باشيم.

انگيزه استقبال از اين زندگي دسته جمعي هر چه باشد موضوع بحث جداگانه اي است، ولي به يقين اگر زندگي انسانها مانند بسياري از جانداران ديگر بطور پراكنده بود انسان امروز با انسانهاي قبل از تاريخ، فرقي نداشت، نه علمي وجود داشت نه تمدني، نه اختراع و اكتشافي، نه صنايع، نه هنرها، نه زبان و ادبيات و نه هيچ چيز ديگر.

ولي اين زندگي اجتماعي، مشكلات و عوارضي هم دارد كه اگر بطور صحيحي از آن پرهيز نشود، نه تنها چرخهاي تكامل و ترقي از كار باز مي ايستد، بلكه ممكن است فجايعي به بار آورد كه نسل انسان را به نابودي بكشاند.

اين ضايعات عمدتاً عبارت است از درگيريهايي كه از اصطكاك منافع و تزاحم حقوق و برتري جوييها، انحصار طلبي ها، خودكامگي و خودخواهيها به وجودي مي آيد و عامل درگيري هاي و نزاعها و كشمكشهاي دو يا چند نفري، و گاه سرچشمه جنگهاي منطقه اي يا جهاني مي گردد.

به

همين دليل جوامع انساني از همان آغاز كار، متوجه شدند كه اگر مقرراتي براي تعيين حدود اختيارات و حقوق افراد و راه حل مناقشات و مشاجرات و درگيريها نباشد، زندگي اجتماعي بشر نتيجه معكوس خواهد داشت و فاجعه آفرين مي شود.

اكنون جواب دادن به سؤال فوق چندان مشكل نيست، بهترين قانون آن است كه توانايي بيشتري براي تأمين امور زير داشته باشد

1- تمام نيروهاي پراكنده جامعه انساني را در سايه يك عامل وحدت نيرومند جمع آوري كند، و موانعي مانند اختلاف رنگها و نژادها و زبانها را در خود حل نمايد.

2- وسيله پرورش استعدادهاي نهفته و خلاقيتها را فراهم سازد.

3- آزادي به معني واقعي را تأمين نمايد، تا همه افراد در سايه آن بتوانند استعدادهاي خود را شكوفا سازند.

4- حق عادلانه هركس و هر قشر را روشن كند، تا از تصادمها و تجاوزها جلوگيري نمايد.

5- روح اعتماد و اطمينان را از طريق انتخاب يك سيستم ضمانت اجرايي صحيح، گسترش دهد.

6- به عكس آنچه بعضي تصور مي كنند، يك قانون خوب آن نيست كه قوانين وسيع و گسترده اي، با يك دستگاه وسيع قضايي و مأموران و زندانهاي زياد با خود يدك بكشد، بلكه اين نشانه ضعف و درماندگي و عجز آن قانون و آن جامعه است.

يك قانون خوب آن است كه از طريق آموزشهاي فرهنگي و مقررات صحيح به پيشگيري بپردازد، تا نيازي به چنان مسائلي نباشد.

دستگاههاي قضايي و مجازاتها و زندانها، به منزله طب درماني و يا صحيحتر به منزله جراحي كردن بيمار است، ولي قوانين صحيح و مقررات حساب شده، به منزله طب بهداشتي است كه هم مطبوعتر و هم كم هزينه تر،

و هم خالي از عوارض و ضايعات است.

از ديدگاه قرآن، اصول لازم براي قانون گذاري چيست؟

پرسش

از ديدگاه قرآن، اصول لازم براي قانون گذاري چيست؟

پاسخ

بخشهايي از اين اصول عبارتند از1- در مسائل اعتقادي قرآن بيش از همه چيز روي اصل توحيد تكيه كرده و صدها بار در آيات قرآن، به اين مسأله اشاره شده، و دقيقترين مفاهيم توحيد را ترسيم نموده، تا آنجا كه درباره خداوند مي فرمايد «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ» [هيچ چيز مانند خداوند نيست.] شوري/11

2- «عدالت اجتماعي» را يكي از مهمترين تعليمات انبياء مي شمرد و مي فرمايد «لَقَدْ اَرْسَلنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَاَنْزَلْنا مَعَهُمْ الْكِتابَ وَالْميزانَ لِيَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ» [ما پيامبران خود را با دلايل آشكار فرستاديم و به همراه آنها كتاب آسماني و قانون نازل كرديم تا مردم (جهان) عدالت را برپا دارند.] حديد/25

و در تعقيب اين هدف، همه افراد با ايمان را اعم از بزرگ و كوچك، پير و جوان، از هر نژاد و هر زبان، دعوت به اين امر كرده، مي فرمايد «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُونُوا قَوّامينَ بِالْقِسْطِ شُهداءِ لِلّهِ وَلَوْ عَلي اَنْفُسِكُمْ اَوِ الْوالِدَيْنِ وَالْاَقْرَبينَ» [اي كساني كه ايمان آورده ايد! همواره قيام به عدالت كنيد و براي خدا گواهي دهيد، هر چند اين گواهي به زيان خود شما يا پدر و مادر يا نزديكانتان بوده باشد.] نساء/135

3- در زمينه «روابط اجتماعي» و قراردادها و هرگونه عهد و پيمان، همه را به پايبندي به اين اصل دعوت كرده، مي فرمايد «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اَوْفُوا بِالْعُقُودِ» [اي كساني كه ايمان آورده ايد به قراردادها و پيمانهاي خود وفادار باشيد.] مائده/1

و نيز مي فرمايد «وَاوْفُوا بِالْعَهْدِ اِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْئُولاً» [به پيمان خود عمل كنيد كه از پيمان سؤال مي شود.] اسراء/34

4- در زمينه

«دفع هرگونه تجاوز» جبران هرگونه خسارت، در يك عبارت كوتاه و كاملاً حساب شده مي فرمايد «فَمَنِ اعْتَدي عَلَيْكُمْ فَاعْتَدوُا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدي عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللهَ وَاعْلَمُوا اَنَّ اللهَ مَعَ الْمُتَّقينَ» [هر كس به شما تجاوز كند، به مانند آن تجاوز كنيد، و از خدا بپرهيزيد (و زياده روي ننماييد) و بدانيد خدا با پرهيزكاران است.] بقره/194

5- و در زمينه «مسائل دفاعي» يك اصل كلي متين را پيشنهاد كرده، مي گويد «وَاعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِباطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِه عَدُوَّ اللهِ وَعَدُوَّكُمْ» [و در برابر آنها (دشمنان) آنچه توانايي داريد، از قدرت و قوت و نيرو آماده سازيد و (همچنين) اسبهاي ورزيده (براي ميدان نبرد) تا به وسيله آن دشمن خدا و دشمن خويش را بترسانيد و تجاوز و جنگي صورت نگيرد.] انفال/60

6- اما در مناقشه ها و نزاعهايي كه بين هم مسلكان و رقباي اجتماعي واقع مي شود توصيه ديگري دارد و مي گويد به جاي مقابله به مثل، يا عداد قوا از مقابله به ضد استفاده كنيد و بدي را به نيكي پاسخ دهيد تا تخم نفاق و عداوت برچيده شود، مي فرمايد «اِدْفَعْ بِالّتي هِيَ اَحْسَنُ فَاِذَا الَّذي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَداوَةٌ كَاَنَّهُ وَلِيٌّ حَميمٌ _ وَما يُلَقّيها اِلّاَ الَّذينَ صَبَرُوا وَما يُلَقّيها اِلّا ذُو حَظٍّ عَظيمٌ.» فصلت/ 34 _ 35

[بدي را با نيكي دفع كن تا دشمنان سرسخت، همچون دوستان گرم و صميمي شوند _ اما به اين مرحله (از ايثار و لطف و محبت) جز كساني كه داراي صبر و استقامتند نمي رسند، و جز كساني كه بهره عظيمي از ايمان و تقوا دارند به آن

نائل نمي شوند.]

7- درباره «سرنوشت انسان» با صراحت مي گويد سرنوشت هر كس به دست او است در گرو تلاش و كوشش او مي باشد «كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهيئَةٌ» [هر كس در گرو كاري است كه انجام مي دهد.] مدثر/38

8- در مورد «آزادي عقيده» و اينكه جز از طريق استدلال و تبيين دين نمي توان در محيط فكري كسي نفوذ كرد، مي فرمايد «لااِكْراهَ فِي الدّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيّ» [در قبول دين هيچ اكراهي نيست، راه درست از راه منحرف، آشكار و تبيين شده.] بقره/ 256 و در مورد «آزادي انسانها» مي گويد يكي از اهداف مهم بعثت پيامبر اسلام (ص) همان آزاد كردن انسانها از قيد و بندهاي اسارت بوده است «وَيَضَعُ عَنْهُمْ اِصْرَهُمْ وَالْاَغْلالَ الَّتي كانَتْ عَلَيْهِمْ» [پيامبري كه زنجيرهايي را كه بر آنها بود (از دست و پا و گردنشان) فرو مي نهد.] اعراف/ 157

اين زنجيرهاي اسارت، مفهوم وسيعي دارد كه هرگونه سلب آزادي انسانها را شامل مي شود.

9- در مورد «عدم دخالت در زندگي خصوصي ديگران» و احترام به شخصيت افراد و ترك هتك آنان مي فرمايد «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ الظَّنِّ اِنَّ بَعْضَ الظَّنِ اِثْمٌ وَلاتَجَسَّسُوا وَلا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً» [اي كساني كه ايمان آورديد، از بسياري از گمانها بپرهيزيد، چرا كه بعضي از گمانها گناه است، هرگز (در كار ديگران) تجسس نكنيد و هيچ از يك از شما از ديگري غيبت و عيبجويي نكند.] حجرات/ 12

10- «همزيستي مسالمت آميز» با تمام كساني كه سر جنگ ندارند، و قابل تفاهم در اهداف مشترك محسوب مي شوند يا لااقل راه بي طرفي را مي

پيمايند، از اصولي است كه قرآن مجيد بر آن تأكيد كرده، مي گويد «لا يَنْهيكُمُ اللهُ عَنِ الَّذينَ لَمْ يُقاتِلُوكُمْ فِي الدّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ اَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا اِلَيْهِمْ اِنَّ اللهَ يُحِبُّ المُقْسِطينَ»

[خدا شما را از نيكي كردن و رعايت عدالت نسبت به كساني كه در امر دين با شما پيكار نكردند و از خانه و ديارتان بيرون ننمودند نهي نمي كند، به يقين خداوند عدالت پيشگان را دوست دارد.]

ديدگاه قرآن درباره ضمانت اجراي قوانين چيست؟

پرسش

ديدگاه قرآن درباره ضمانت اجراي قوانين چيست؟

پاسخ

در قرآن سه نوع ضمانت اجرايي، در نظر گرفته شده است

1- ضمانت اجرايي به وسيله حكومت اسلامي.

2- ضمانت اجرايي به وسيله نظارت عمومي.

3- ضمانت درون ذاتي يا به تعبير ديگر، ايمان و اعتقاد به مباني اسلام و مسائل اخلاقي و عاطفي.

در مورد اول، حكومت اسلامي موظف است، با هر گونه تخلف از قانون قاطعانه برخورد كند. نخستين كاري كه پيامبر اسلام (ص) بعد از هجرت به مدينه و برطرف شدن موانع به آن دست زد، تشكيل حكومت اسلامي و تبيين قوانين اسلام بود و هرگونه تخلف از آن را گناه و قابل تعقيب شمرد.

قوانين قرآن را مرزهاي الهي شمرد، و براي هر كس كه از اين مرزها بگذرد مجازاتي تعيين كرد.

از يك طرف، متخلفين را ظالم شمرد، و فرمود «وَمَنْ يَتَعَدُّ حُدُودَ اللهِ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ» [هر كس از مرزهاي الهي تجاوز كند، ظالم و ستمگر است.] بقره/ 229

و از سوي ديگر بر مبارزه با ظالمان تأكيد كرد.

هنگامي كه قرآن مي گويد انبياء مجهز با بيّنات و دلايل روشن و كتاب آسماني و قوانين عادلانه به سوي امتها فرستاد شدند، تا مردم عدالت را به پا دارند (حديد/ 25) مفهومش اين است كه شخص پيغمبر اسلام (ص) كه خاتم و بزرگ انبياء است، بيش از همه كس اين مسؤوليت را بر عهده دارد.

اينها همه از يك سو و از سوي ديگر فرد فرد امت اسلامي را موظف به نظارت بر اجراي قوانين الهي كرده، و طبق برنامه «امر به معروف و نهي از منكر» همه را مكلف ساخته كه در برابر تخلف از قوانين الهي بي تفاوت نمانند.

در

يك جا مي فرمايد «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ اَوْلِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ المُنْكَرِ وَيُقيمُونَ الصَّلوةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكوةَ وَيُطيعُونَ اللهَ وَرَسُولَهُ» [مردان و زنان با ايمان، هر يك ولي و يار و ياور ديگري است امر به معروف مي كنند و نهي از منكر، نماز برپا مي دارند، و زكات را مي پردازند، و خدا و رسولش را اطاعت مي كنند.] توبه/ 71

اهميت اين دو وظيفه به قدري است كه در آيه فوق، حتي بر نماز و زكات و اطاعت خدا و رسول، مقدم داشته شده، اين به خاطر آن است كه تا اين نظارت عمومي بر اجراي قوانين نباشد پايه هاي نماز و زكات و اطاعت لرزان است.

جالب توجه اينكه چون امر به معروف و نهي از منكر، مراحل مختلفي دارد از نصيحت و ارشاد و اندرزهاي دوستانه شروع مي شود و تا مرحله شدت عمل پيش مي رود، آن را به دو بخش تقسيم كرده، بخش اول را در اختيار همگان گذارده، و بخش دوم را در اختيار يك گروه ويژه كه زير نظر حكومت الهي اقدام مي كند و در اشاره به اين تقسيم مي فرمايد «وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ اُمَّهُ يَدْعُونَ اِلَي الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بَالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاوُلئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» [و بايد از ميان شما گروهي باشند كه دعوت به نيكي كنند، امر به معروف و نهي از منكر نمايند، آنها رستگارانند.]

بديهي است امتي كه نظارت بر اجراي قوانين را يك وظيفه عمومي مي شمارد و همه افراد جامعه، در اين احساس مسؤوليت شريكند، قانون در ميان آنها احترام خاصي خواهد داشت، و به موقع اجرا مي شود.

از مرحله نظارت عمومي كه

بگذريم سخن از نظارت دروني، روحي، اعتقادي و وجداني افراد بر حسن اجراي قوانين به ميان مي آيد كه از يك نظر، قدرت و قوتش از همه بيشتر است.

«ايمان به مبدء» همان خداوندي كه در همه حال ناظر و حاضر نزد همه است، و از آنها به خود آنها نزديكتر است «وَنَحْنُ اَقْرَبُ اِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَريدِ» [ما به او از رگ گردن _ يا از رگ قلبش _ نزديكتريم.] ق/ 16. خدائي كه [گردش چشم خيانتكار را مي بيند و از اسرار دروني سينه ها اگاه است] (يَعْلْمُ خائِنَةَ الْاَعْيُنِ وَما تُخْفِي الصُّدوُرُ) غافر/ 19

خدائي كه زمين و زمان و حتي اعضاي تن انسان را مراقب او ساخته و شاهد و گواه او بوده است. زلزله/ 4 و يس/ 65 و نور/ 24

و «ايمان به دادگاه بزرگ قيامت» كه اگر به اندازه سنگيني ذره اي كار نيك يا بد در پرونده انسان باشد در برابرش حاضر مي كنند و پاداش و كيفر آن را مي بيند «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ _ وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرَّاً يَرَهُ» زلزله/ 7 و 26

اگر قانوني وجود نداشت چه مي شد؟

پرسش

اگر قانوني وجود نداشت چه مي شد؟

پاسخ

قانون مانند خون در عروق اجتماع است و به اين ترتيب بايد با صراحت گفت اگر قانوني وجود نداشت اجتماعي هم نبود، زيرا تفسير اجتماع به معني لغوي، يعني جمع شدن گرد هم، كاملا نادرست است، اجتماع مفهوم بالاتري را دربردارد، و آن همكاري و همگامي و همفكري عده اي در پيش برد هدفهاي مشترك انساني است.

روي اين حساب اگر دو نفر گرد هم آيند و چنين همكاري را آغاز نمايند، اجتماعي را تشكيل داده اند، ولي اگر ميليونها نفر در يك محل جمع باشند، و همگامي و همكاري نداشته باشند، اجتماعي وجود نخواهد داشت. اين از يك سو.

از سوي ديگر براي ادامه همكاري دو يا چند نفر بايد وظائف و تعهدات هريك مشخص باشد و سر باز زدن از آن وظائف و تعهدات يا تجاوز از آن مرزها بايد با عكس العمل اجتماعي مواجه گردد تا ايجاد ضمائت اجرائي براي آنها كند.

اصولا همكاري بدون «تعهد» مفهومي ندارد و «تعهد» سرچشمة انواع قوانين است.

اين اشتباه است كه ما وظيفة قانون را منحصر به جلوگيري از تصادمها، و تضاد منافع، و تجاوز بيكديگر و كشمكشها بدانيم، اگرچه تشريع قسمتي از قوانين به همين منظور است.

بلكه قوانين قبل از اين موضوع، وظيفه دار استحكام روابط اجتماعي و ايجاد اعتماد متقابل در برابر تعهدات و تأمين آزادي لازم براي پرورش استعدادهاي نهفته و متمركز ساختن و بسيج نيروهاي افراد در يك جهت معين، و بالاخره رسانيدن اجتماع به تكاملهاي ممكن است.

بهترين قانونها بايد واجد چه شرايطي باشد؟

پرسش

بهترين قانونها بايد واجد چه شرايطي باشد؟

پاسخ

از ميان تمام قوانين، آن قانون شايسته تر است كه بهتر بتواند آن نياز اصلي را تأمين كند يعني

1. نيروهاي پراكنده را در سايه يك عامل وحدت نيرومند جمع آوري نموده، در مسير صحيحي به كار گمارد.

2. وسايل پرورش استعدادهاي نهفته افراد را فراهم سازد.

3. آزادي را به معني واقعي تأمين نمايد تا در سايه آن بتوانند از آن وسائل استفاده كنند.

4. حقوق افراد را بهتر حفظ كند، و از تصادمها و تجاوزها بهتر جلوگيري نمايد.

5. روح اعتماد و اطمينان را از طريق انتخاب يك سيستم ضمانت اجرائي صحيح گسترش دهد.

بعكس آنچه بعضي تصور مي كنند يك قانون خوب آن نيست كه قوانين جزائي وسيع و گسترده، با يك دستگاه وسيع قضائي، و مأموران و زندانهاي زياد، با خود يدك بكشد، بلكه اين كار نشانةضعف و ناتواني و نارسائي قوانين است و نشانه اين است كه اجتماع نتوانسته است آنها را هضم كند، اينگونه تشكيلات در حقيقت بسان دملهائي هستند كه بر اثر تزريق داروهاي غيرقابل جذب در زير جلد بوجود مي آيند!

اين دملها مسلماً «نشتر» لازم دارد، ولي اگر دارو قابل جذب بود نيازي به نشتر (جز در موارد استثنائي) نخواهد داشت، زيرا اصولا دملي وجود نداشت.

اگر قانوني وجود نداشت چه مي شد؟ پرسش

پاسخ

قانون مانند خون در عروق اجتماع است و به اين ترتيب بايد با صراحت گفت اگر قانوني وجود نداشت اجتماعي هم نبود، زيرا تفسير اجتماع به معني لغوي، يعني جمع شدن گرد هم، كاملا نادرست است، اجتماع مفهوم بالاتري را دربردارد، و آن همكاري و همگامي و همفكري عده اي در پيش برد هدفهاي مشترك انساني است.

روي اين حساب اگر دو نفر گرد هم آيند و چنين همكاري را آغاز نمايند، اجتماعي را

تشكيل داده اند، ولي اگر ميليونها نفر در يك محل جمع باشند، و همگامي و همكاري نداشته باشند، اجتماعي وجود نخواهد داشت. اين از يك سو.

از سوي ديگر براي ادامه همكاري دو يا چند نفر بايد وظائف و تعهدات هريك مشخص باشد و سر باز زدن از آن وظائف و تعهدات يا تجاوز از آن مرزها بايد با عكس العمل اجتماعي مواجه گردد تا ايجاد ضمائت اجرائي براي آنها كند.

اصولا همكاري بدون «تعهد» مفهومي ندارد و «تعهد» سرچشمة انواع قوانين است.

اين اشتباه است كه ما وظيفة قانون را منحصر به جلوگيري از تصادمها، و تضاد منافع، و تجاوز بيكديگر و كشمكشها بدانيم، اگرچه تشريع قسمتي از قوانين به همين منظور است.

بلكه قوانين قبل از اين موضوع، وظيفه دار استحكام روابط اجتماعي و ايجاد اعتماد متقابل در برابر تعهدات و تأمين آزادي لازم براي پرورش استعدادهاي نهفته و متمركز ساختن و بسيج نيروهاي افراد در يك جهت معين، و بالاخره رسانيدن اجتماع به تكاملهاي ممكن است.

كليات

از ديدگاه اسلام چه كسي حق قضاوت دارد؟

پرسش

از ديدگاه اسلام چه كسي حق قضاوت دارد؟

پاسخ

همان گونه كه حكومت و حاكميّت بنابراصل مسلّم «توحيد افعالي» به خداوند باز مي گردد، حقّ داوري نيز از آن كساني است كه او اجازه فرموده است.

«توحيد افعالي» مي گويد همة كارها به سوي خدا باز مي گردد، و توحيد «خالقيّت» مي گويد همه چيز در اين عالم از او نشأت مي گيرد، و« توحيد حاكميّت» كه ازشاخه هاي توحيدي خالقيّت است مي گويد حكومت مخصوص پروردگار است و همين امر سبب مي شود كه در قلمرو حكومت خدا داوري و قضاء نيز از آن او باشد و از آن كساني كه او داوري آنها را مجاز شمرده است.

از سوي ديگر «توحيد اطاعت» مي گويد تنها فرمان خدا، و فرمان كساني كه فرمانشان به فرمان خدا باز مي گردد، مقبول و مطاع است، بنابراين در احكام قضائي نيز حكم و فرماني قابل قبول است كه به اذن پروردگار باشد.

اگر از اين ديدگاه به جامعة انساني بنگريم، مبدأ حقّ داوري و قضاوت بسيار روشن خواهد بود و در تشخيص آن هرگز سرگردان نخواهيم شد، زيرا نگاه به نقطه اي مي دوزيم كه هستي از آن جا سرچشمه مي گيرد و آفرينش ما از سوي او و فرمان در همه جا فرمان اوست؛ بنابراين بايد هميشه بكوشيم كه محاكم قضائي ما به فرمان او بر گردد، مشروعيّت خود را از ناحية او كسب كند و رنگ الهي به خود بگيرد.

از ديدگاه قرآن، چه كسي حق قضاوت دارد؟

پرسش

از ديدگاه قرآن، چه كسي حق قضاوت دارد؟

پاسخ

از ديدگاه قرآن، فقط خدا حق قضاوت دارد؛

1_ در آية 57 سورة انعام مي خوانيم «اِنِ الْحُكْمُ اِلّا لِلّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَ هُوَ خَيْرُ الْفاصِليِْنَ» [داوري و فرمان تنها ازآن خداست، او حق را از باطل جدا مي كند و بهترين جدا كنندة (حق از باطل) است.]

همين تعبير (ان الحكم الا لله) بدون جمله ذيل آن در سوره يوسف آية 40 آمده است.

البته آنچه در سورة يوسف آمده است ممكن است مفهوم گسترده تري داشته باشد كه هم حكومت را شامل شود و هم قضاوت و داوري را، ولي آنچه در آية بالا آمده به قرينة ذيل آن كه اشاره به فصل خصومتها و پايان دادن به نزاعها دارد، بيشتر ناظر به مسألة داوري است.

گروهي از مفسّران مانند طبرسي در مجمع البيان و فخر رازي در تفسير كبير نيز بر اين معني انگشت گذارده اند.

2_ در آيات 44و 45و 47 از سوره مائده به ترتيب مي خوانيم «وِ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما اَنْزِلَ اللهُ فَاُولئِكَ هُمُ الْكافِرُونَ… فَاُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ… فَاُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ»

[كساني كه به آنچه خدا نازل كرده است، حكم نكنند، كافرانند … ظالمانند … فاسقانند!]

كافرند به خاطر اينكه از خطّ توحيد (توحيد حاكميّت ) خارج شده اند، ظالمند به خاطر اينكه به خود و به ديگران ستم مي كنند، چرا كه از مصالح قطعي احكام الهي محروم مي مانند و به گرداب مفاسد احكام جاهلي فرو مي غلطند، و فاسقند به خاطر اينكه از دايرة اطاعت خارج شده اند و مي دانيم فسق همان خروج از خط اطاعت است. البتّه اين آيات مفهوم وسيعي دارد كه هم مسألة فتوا در احكام الهي را

شامل مي شود، هم مسألة قضاوت و داوري و هم مسألة حاكميّت را كه در هر سه بعد بايد اين امور، موافق و مطابق حكم خدا و ما انزل الله بوده باشد.

3_ در آية 60 نساء ، قرآن مجيد هر حكم غير الهي را حكم طاغوت مي شمرد و رفتن به سراغ آن را پيروي از خطّ شيطان مي داند، مي فرمايد

«اَلَمْ تَرَ اِلَي الَّذين يَزْعُمُونَ اَنَّهُمْ آمَنُوا بِما اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَ ما اُنْزِلَ مِنْ قَبْْلِكَ يُريدُونَ اَنْ يَتَحاكَمُوا اِلَي الطّاغُوتِ وَ قَدْ اُمِرُو اَنْ يَكْفُرُوا بِهِ وَيُريدُ الشَّيْطانُ اَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلالَاً بَعيداً» [آيا نديدي كساني را كه گمان مي كنند به آنچه (از كتابهاي آسماني كه) برتو و بر پيشينيان نازل شده ايمان آورده اند، در حالي كه مي خواهند براي داوري نزد طاغوت و حكّام باطل بروند؟ با اينكه به آنها دستور داده شده كه به طاغوت كافر شوند، امّا شيطان مي خواهد آنها را گمراه كند و به بيراهه هاي دور دستي بيفكند؟!]

4_ قرآن، احكام و داوريهايي را كه از غير مبداأ الهي صادر مي شود، حكم جاهليّت مي شمرد و در برابر كساني كه خواهان احكام غير الهي بودند (مانند گروهي از يهود كه با يكديگر منازعه داشتند و انتظار داشتند با مراجعه به پيامبر اسلام(ص) آن حضرت مطابق ميل آنها حكم كند) مي فرمايد

«اَفَحُكْمُ الْجاهِلِيَّهِ يَبْغُونَ وَ مَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللهِ حُكْمًا لِقُوْمٍ يُوقِنُونَ» مائده/5 [آيا آنها حكم جاهليّت را (از تو) مي خواهند و چه كساني براي افراد با ايمان بهتر از خدا حكم مي كند.]

5_ در جاي ديگر به پيامبر اسلام(ص) ياد مي دهد كه بگويد

«اَفَغَيْرَ حُكْمِ اللهِ اَبْتَغي حَكَماً وَ هُوَ الَّذي اَنْزَلَ اِلَيْكُمُ الْكِتابَ مُفَصَّلاً» انعام/114 [آيا غير

خدا را به داوري بطلبم، درحالي كه اوست كه اين كتاب آسماني را كه همه چيز درآن است فرستاده است؟!]

6_ در جايي ديگر با صراحت تمام دستور مي دهد كه همة اختلافات را با داوري خداوند حل كنند، مي فرمايد

«وَ ما اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيئ فَحُكمُه اِلَي الله» شوري/10 [در هر چيز اختلاف كنيد داوريش با خداست.]

از مجموع اين آيات و آيات ديگر، به روشني اين مطلب ثابت مي شود كه از ديدگاه قرآن، داور و قاضي و حاكم خداست و كساني كه از سوي او به داوري و قضا مي نشينند و هر چه غير آن است، حكم جاهليّت و داوري طاغوت و شيطان مي باشد!

از ديدگاه روايات اسلامي، چه كسي حق نشستن بر مسند قضا را دارد؟

پرسش

از ديدگاه روايات اسلامي، چه كسي حق نشستن بر مسند قضا را دارد؟

پاسخ

هر چند در روايات اسلامي به ويژه در ابواب قضاء به اين پرسش مشروحاً پاسخ داده شده است امابه عنوان نمونه به چند روايت اشاره مي شود

1_ در حديثي از امام صادق(ع) مي خوانيم كه فرمود

«اِتَّقُوا الْحُكُومَهَ فَاِنَّ الْحُكُومَهَ اِنَّما هِيَ لِلاِمامِ الْعالِمِ بِالْقَضاءِ العادِلِ فِي الْمُسْلِمينَ، لِنَبيٍّ اَوْ وصيَ نبيٍّ» (وسائل الشيعه/18) [از قضاوت بپرهيزيد، چرا كه قضاوت و داوري، مخصوص امام آگاه به اصول قضا و عادل در ميان مسلمانان است(آري) براي پيامبر(ص) يا وصيّ پيامبر(ص) است.]

2_ در حديث معروفي از امام صادق(ع) آمده است كه امير مؤمنان علي(ع) به شريح قاضي فرمود

«يا شُرَيْحُ قَدْ جَلَسَتْ مَجْلِساً لا يَجْلِسْهُ اِلّا نَبيّ، اَوْ وَصِيّ نَبيٍّ اَوْ شَقيّ»! (وسائل الشيعه/18)

[اي شريح! جايي نشسته اي كه درآنجا كسي نمي نشيند جز پيامبر، يا وصيّ پياميبر، يا شقيّ دور از سعادت!]

3_ در حديث ديگري از امام صادق(ع) نقل شده است كه فرمود

«وَ الْحُكْمُ لا يَصِحُّ الا بِاِذْنِ مِنَ اللهِ وَ بُرْهانِهِ» (مصباح الشريعه/41) [حكم و داوري، صحيح نيست، مگر به اذن و اجازه و برهان الهي]

از ديدگاه امام علي(ع) در عهد نامة مالك اشتر، قاضي بايد داراي چه صفاتي باشد؟

پرسش

از ديدگاه امام علي(ع) در عهد نامة مالك اشتر، قاضي بايد داراي چه صفاتي باشد؟

پاسخ

1_ افضليّت، نسبت به تمام مردم (يا تمام اهل شهر)، «ثُمَّ اخْتَرْ لِلْحُكْمِ بَيْنَ النَّاسِ اَفَْضَلَ رَعيَّتِكَ في نَفْسِكَ»

2_ پر حوصله بودن «مِمَّنْ لا تَضيقُ بِهِ الاُمُورُ»

3_ سعة صدر «وَ لاتُمَحِّكُهُ الْحُصُومُ»

4_ عدم لجاجت «وَ لا يَتمادَي في الزَّلَّةِ»

5_ تسليم در برابر حق بودن «وَلا يَحْصَرُ مِنَ الْفَيئِ اِلَي الْحَقِّ اِذا عَرَفَهُ»

6_ طمع نداشتن «وَ لا تُشْرِفُ نَفْسُهُ عَلَي طَمَع»

7_ قناعت به بررسي سطحي، نكردن «وَ لا يَكْتَفي بِاَدْني فَهْمٍ دُونَ اَقْصاهُ»

8_ در شبهات از همه محتاطتر باشد «وَ اَوْقَفَهُمْ في الشُّبُهاتِ»

9_ در تمسك به دليل پا فشاري كند «وَ اَخَذَهُمْ بِالْحُجَجِ»

10_ از تكرار مراجعات شكايت كنندگان ملول و خسته نشود «وَ اَقَلَّهُمْ تَبَرُّماً بِمُراجَعَةِ الْخَصْمِ»

11_ در كشف حقايق از همه شكيباتر باشد «وَاَصْبَرَ هُمْ عَلَي تَكَشِّف الاُمُور»

12_ به هنگام آشكار شدن حق، قاطعيّت به خرج دهد «وَ اصْرَمَهُمْ عِنْدَ اِتِّضاحِ الْحُكْمِ»

13_ ستايش متملّقان او را فريب ندهد و تمجيد مدّاحان او را مايل به مدح كننده نسازد «مِمَّنْ لا يَزْدَهِيهِ اِطْراء وَ لا يَسْتَميلُهُ اِغْراء»

14_ قاضي بايد مكفي المؤونه از بيت المال باشد و آنقدر به او داده شود كه نياز به اين و آن پيدا نكند و چشمش به دست مردم نباشد «وَ اَفْسَحْ لَهُ فِي الْبَذْلِ ما يُزيلُ عِلَّتَهُ وَ تَقِلُّ مَعَهُ حاجَتَهُ اِلَي النّاس»

آداب قضاوت از ديدگاه روايات و فقها چيست؟

پرسش

آداب قضاوت از ديدگاه روايات و فقها چيست؟

پاسخ

در پاسخ به اين پرسش كافي است آنچه را مرحوم محقق در شرايع، بحث آداب القضاء آورده است و در واقع عصاره اي است از آنچه در روايات اسلامي و كلمات فقها آمده بياوريم.

او مي گويد «مستحب است كه قاضي اين امور را رعايت كند

1_ دربارة اهل منطقه اي كه مأموريت براي آن منطقه دارد، تحقيق و تفحّص كامل كند (فرهنگ آن مردم را بشناسد و به شرايط اخلاقي و اقتصادي آنجا آشنا گردد، علما و نيكان و پاكان و حتّي قضات سابق را شناسايي كند، تا در كار خود بصيرت كافي داشته باشد، زيرا آگاهي به شرايط منطقه و محل و فرهنگ حاكم مردم، تأثير زيادي در مسألة داوري عادلانه دارد).

2_ هنگامي كه وارد محل مأموريّت خود مي شود، خانه (و مركز قضاوت خود) را در وسط شهر قرار دهد تا همة شاكيان به طور مساوري دسترسي به او داشته باشند!

3_ هنگام ورود به شهر به وسيلة مناديان ورود خود را اعلام دارد تا همة (ستمديدگان) با خبر شوند.

4_ جلسة قضا بايد در محلّ باز و آشكاري باشد تا همه به آساني به آن دسترسي پيدا كنند (نه پشت درهاي بسته و در محاصرة مأموران).

5_ به محض ورود در محل بايد تمام مدارك مردم و پرونده هاي موجود را از قاضي پيشين دريافت نمايد و همچنين وديعه ها و امانتها را نيز تحويل بگيرد (در آن زمان معمول بوده كه بسياري ازمردم، اشياء گرانقيمت را به عنوان وديعه نزد حاكم مي گذاشتند و همچنين اموالي كه مورد نزاع بود).

6_ هرگاه محل قضاوت مسجد باشد، قاضي بايد هنگام ورود به مسجد،

نماز تحيّت بخواند سپس پشت به قبله بنشيند تا مدّعيان و شاكيان رو به قبله باشند (و احساس كنند درمحضر الهي سخن مي گويند).

7_ بايد وضع زندانيان را دقيقاً بررسي كند و آنها را كه دليل كافي براي ماندنشان در زندان نمي بيند، آزاد سازد و آنجا كه دليل كافي وجود دارد، شاكي را بخواهد و جريان را دنبال كند و همچنين دربارة قيّم هاي ايتام و امناي حاكم، و حافظين اموال يتميان، دقّت كند، اگر در ميان آنها افراد نااهلي هستند، به زودي آنها را بر كنار سازد و افراد صالحي را جانشين آنها كند.

8_ در مجلس داوري، جمعي از دانشمندان و علما و آگاهان را دعوت كند تا مراقب حكم و داوري او باشند و اگر خطايي از او سر زند، او را به خطايش آشنا سازند.

9_ خودش براي خريد و فروش به بازار نرود (مبادا مردم براي جلب نظر او ارفاقهايي انجام دهند كه آگاهانه يا ناآگاه تحت تأثير آن واقع شود).

10_ در مجلس قضاوت نبايد قيافة خود را چنان درهم بكشد كه مردم نتوانند با صراحت مطالب خود را بگويند، همچنين آن چنان نرم و ملايم نباشد كه شاكيان جسور شوند و «مدعيانش گمان برند كه حلواست»!

11_ در ميان شاهدان تبعيض قائل نشود (و شاهدان آشنا و غير آشنا، دور و نزديك را در صورت داشتن شرايط شهادت يكسان بشمرد).

12_ پرونده هاي هر هفته را جمع آوري كرده و جداگانه بايگاني كند و همچنين پرونده هاي هر ماه و هر سال را با قيد تاريخ، منظم سازد (يا دستور لازم دربارة تنظيم آنها بدهد).

از ديدگاه مرحوم محقق در شرايع، قاضي چه وظايفي دارد؟

پرسش

از ديدگاه مرحوم محقق در شرايع، قاضي چه وظايفي دارد؟

پاسخ

اين فقيه بزرگ در بحث وظايف قاضي و آنچه براي او لازم المراعات است چنين مي گويد

حاكم هفت وظيفه دارد

1_ واجب است مساوات را درميان طرف دعوا در«سلام» و «جلوس» و «نگاه كردن» و «سخن گفتن» و «گوش فرا دادن» و «عدالت در حكم» رعايت كند (به اين معني كه اگر به يكي از آنها با احترام خاصّي سلام ميكند يا جواب سلام مي گويد، عين آن را دربارة ديگري رعايت كند و تفاوت موقعيّت اجتماعي آنها هيچگونه تأثيري در اين مسأله نداشته باشد و اگر به يكي از آنها لحظاتي نگاه مي كند، به ديگري نيز همان مقدار نگاه كند، خلاصه اينكه مساوات كامل را در مجلس قضا و داوري در تمام جوانب، حتّي تشريفات و احترامات جزيي رعايت نمايد، تا جلوي انحرافات كلّي به خوبي گرفته شود).

2_ قاضي نبايد به يكي از دو طرف دعوا، مطلبي «تلقين» يا «تعليم» كند كه به زيان طرف ديگر باشد.

3_ هرگاه دو طرف دعوا سكوت كنند، نبايد به يكي از آن دو اشاره كند كه سخنت را بگو، بلكه بهتر است هر دو را مخاطب ساخته بگويد «حرفتان را بزنيد» يا بگويد شخص مدّعي سخنش را بگويد و شكايتش را طرح كند.

4_ هرگاه حكم مسأله مورد دعوا ، روشن باشد، بايد هر چه زودتر داوري كند، ولي مستحب است قبلاً آنها را ترغيب به صلح و سازش نمايد، اگر حاضر نشدند حكم را صادر مي كند.

5_ هر گاه شكايات، به ترتيب وارد شود، بايد نوبت را رعايت كند، بدون هيچگونه تفاوت از نظر موقعيّت اجتماعي ارباب دعوي،

و اگر ترتيب روشن نباشد، قرعه مي زند.

6_ هرگاه شخص مدّعي عليه در ضمن دعوي، دعوي ديگري را مطرح كند، به سخنان او گوش نمي دهد تا دعوي اوّل پايان يابد.

7_ هرگاه يكي از طرفين دعوي اقدام به طرح دعوي قبل از ديگري كند، او را مقدّم مي شمرد.

تفاوت كيفيت قضا، در اسلام و مكاتب مادي چيست؟

پرسش

تفاوت كيفيت قضا، در اسلام و مكاتب مادي چيست؟

پاسخ

در دنياي امروز، دستگاههاي قضائي بسيار گسترده و پر زرق وبرق است، ولي هرگاه محتواي آن را با آنچه در اسلام وجود دارد مقايسه كنيم، بسيار كم ارزش جلوه مي كند، مخصوصاً تفاوتهاي زير قابل دقت است

1_ در اسلام، قاضي بايد در مسائل و احكام صاحب نظر باشد و تنها دانستن موادّ قانون كافي نيست، بلكه بايد ريشه ها و مباني آن را به طور اجتهادي بداند و به تعبير ديگر، اجتهاد در مسألة قضا شرط است، در حالي كه در دنياي امروز تنها آگاهي بر مواد قانون كفايت مي كند، و فرق ميان اين دو آشكار است.

به تعبير روشنتر، آگاهي بر احكامي كه (مثلاً) در «تحرير الوسيله» آمده، گاه ممكن است از طريق تقليد باشد و گاه اجتهاد، گر چه وظيفه قاضي به هر حال تطبيق اين احكام بر مسائل مورد دعوي و تشخيص صاحب حق از غير صاحب حق است، ولي بسيار تفاوت مي كند كه آگاهي بر تحرير الوسيله از طريق تقليد بوده باشد، يا از طريق اجتهاد و پي گيري ريشه هاي آن از كتاب و سنت و اجماع و عقل اسلام دومي را توصيه مي كند.

2_ در نظام قضائي امروز اعتماد به قاضي در محدودة قضاء و داوري كافي است، ولي در اسلام اين مقدار كافي نيست، بلكه قاضي بايد از هر نظر پاك بوده باشد، زيرا عدالت به معني پرهيز از هر گونه گناه است، خواه در دايره مسايل قضائي باشد يا غير قضائي.

روشن است ميان كسي كه در همه چيز و همه حال از گناه پرهيز مي كند با كسي كه در محدودة معيني پرهيز

دارد تفاوت بسيار است. و احتمال لغزش نفر دوم از نفر اول بيشتر است.

3_ قاضي در نظام قضائي امروز، اگر به حق داوري كند هر چند ناآگاهانه باشد مسئول نيست، ولي همان گونه كه در بالا اشاره شد چنين قاضي از نظر اسلام در پيشگاه خدا مسؤل است و رسيدن به حق به تنهايي كافي نمي باشد بلكه بايد آگاهانه صورت گيرد!

4_ در نظام قضائي اسلامي، نه تنها رشوه گرفتن از بزرگترين گناهان است، بلكه طبق بعضي از روايات در سر حد كفر و شرك است، امام صادق(ع) فرمود «اَمَّا الرِّشا فِي الْحُكْمِ فَهُوَ الْكُفْرُ بِاللهِ». (وسائل الشيعه 18/163)

سخناني از پيامبر اكرم ( ص ) در مورد قضاوت بيان كنيد.

پرسش

سخناني از پيامبر اكرم ( ص ) در مورد قضاوت بيان كنيد.

پاسخ

روايات و احاديث در اين باره زياداست . پيشنهاد مي نماييم به ( ( وسايل الشيعه ، كتاب القضا ) ) و يا ( ( ميزان الحكمه ،واژه القضا ) ) مراجعه نماييد .در عين حال سه روايت در اينجا بيان مي گردد : 1- ( ( هر كه كار قضاوت به او واگذار شود بدون كارد سر بريده شده است عرض شد : اي رسول خدا منظور از سر بريدن چيست ؟ فرمود : آتش دوزخ ) ) ، ( ترجمه ميزان الحكمه ، ج 10، 4952 ) . 2- ( ( در روز قيامت قاضي دادگر رامي آورند و چنان حساب سختي از او كشيده مي شود كه آرزو مي كند كارش هرگز حتي درباره يك خرما ميان دو نفر داوري نكرده بود ) ) ، ( همان ، 4954 ). 3- ( ( هر كه جوياي منصب قضاوت باشد و براي رسيدن به آن متوسل به اين و آن شود، خداوند او را به خودش واگذارد و هر كه مجبور به پذيرفتن آن شود خداوند فرشته اي بر او فرو فرستد كه استوارش بدارد، ( همان ، 4954 ). ;

عدالت يكي از شرايط قاضي است . حال اگر كسي گناه كرده باشد و بعد توبه كند, آيا مي تواند قاضي شود و حدود الهي را جاري كند؟ اگر گناهي كه قاضي قبلاً انجام داده , داراي حدّ بوده , ولي توبه كرده است , آيامي تواند قاضي و مجري حدود باشد؟

پرسش

عدالت يكي از شرايط قاضي است . حال اگر كسي گناه كرده باشد و بعد توبه كند, آيا مي تواند قاضي شود و حدود الهي را جاري كند؟ اگر گناهي كه قاضي قبلاً انجام داده , داراي حدّ بوده , ولي توبه كرده است , آيامي تواند قاضي و مجري حدود باشد؟

پاسخ

همان طور كه گفته ايد و در كتب فقهي آمده است , يكي از شرايط قاضي اين است كه عادل باشد; يعني انسان پاك و با تقوايي باشد كه گناهان كبيره و صغيره را عمداً انجام ندهد. اگر انجام داد, فوراً توبه و استغفار نمايد.حال اگر شخصي گناهكار بوده يا گناهي كه داراي حدي بود, انجام داده است ولي توبه كرده و حاكم از گناه او مطلع نشده است تا حدّ بر او جاري كند, توبهء او پذيرفته مي شود. بايد واقعاً توبه كند و وقتي توبه كرد, مي تواند قاضي بشودو حدود الهي را جاري كند.

قاضي يا امام جماعت يا مرجع تقليد كه شرطشان عدالت است , اگر احياناً گناهي انجام دادند و فوراً توبه كردند,مي توانند به كار خود ادامه دهند. قرآن دربارهء صفات متّقيان فرمود:

خدا مي افتند و براي گناهان خود طلب آمرزش مي كنند و كيست جز خدا كه گناهان را بيآمرزد؟! و بر گناه , اصرار نمي ورزند.پاداش آنان آمرزش و مغفرت الهي است >.

از رسول خدا6نقل شده است : (1)

از اميرالمؤمنين 7نقل شده است :

هر كس توبه كند, به درگاه خدا باز گرديده است >.

در قرآن آمده است :

انجام دهد, خداوند توبهء او را مي پذيرد و او بخشنده و مهربان است >.

در مورد

كساني كه مي خواهند حدّ الهي را جاري كنند, رواياتي وارد شده كه آنان كه حد بايد بخورند, مجري حدّنشوند. فقها از اين روايات كراهت شركت شركت كردن اين گونه افراد را فهميده اند,(2) ولي شركت كردن اين گونه افراد در اجراي حدّ اشكالي ندارد.

(پ_اورقي 1.محمدي ري شهري , ميزان الحكمة, ج 1 حديث 2144

(پ_اورقي 2.وسائل الشيعه , ج 18 باب 31از ابواب مقدمات حدود, ص 341

چرا در بعضي از دادگاه ها افراد را قبل از اثبات جرم زنداني و محكوم مي كنند؟

پرسش

چرا در بعضي از دادگاه ها افراد را قبل از اثبات جرم زنداني و محكوم مي كنند؟

پاسخ

بر اساس موازين اسلامي اصل بر بيگناهي اشخاص است و شخص وقتي مجرم شناخته مي شود كه جرم او نزد محكمة واجد صلاحيت اثبات شود. در اين صورت شخص مجرم به تناسب جرمي كه مرتكب شده طبق قانون مجازات مي شود.

در اصل سي و هفتم قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران آمده اصل برائت است و هيچ كس از نظر قانون مجرم شناخته نمي شود مگر اين كه جرم او در دادگاه صالح اثبات گردد.

همچنين در اصل يكصد و شصت و ششم قانون اساسي آمده احكام دادگاه ما بايد مستدل و مستند به مواد قانوني و اصولي باشد كه بر اساس آن حكم صادر شده است

ماده 2 قانون مجازات اسلامي جرم را اينگونه تعريف كرده هر فعل و ترك فعل كه مطابق قانون قابل مجازات يا مستلزم اقدامات تأميني و تربيتي باشد، جرم محسوب است و هيچ امري را نمي توان جرم دانست مگر آن كه به موجب قانون براي آن مجازات يا اقدام تأمين يا تربيتي تعيين شده باشد.

قاضي در دادگاه اسلامي بر اساس موازين اسلام و به طور مستند و مستدل قضاوت مي كند و حتي در صورت بازداشت شخصي موضوع اتهام بايد با ذكر دلايل بلا فاصله كتباً به او ابلاغ و تفهيم شود.

با توجه به آنچه ذكر شد، دادگاه ها بايد بر اساس قانون و به طور مستند به صدور حكم بپردازند نبايد و اشخاص را بدون دليل زنداني و محكوم كنند. اگر قاضي عمداً مرتكب خلاف قانون شد و حكمي غير قانوني

صادر نمود، از طريق دادگاه انتظامي قضاوت قابل پيگرد قانوني است و شخصي كه به طور غير قانوني مجرم شناخته شده مي تواند احقاق حق نمايد و بر اساس اصل يكصد و هفتاد و يكم قانون اساسي جبران ضرر مادي و معنوي و اعاده حيثيت از خود را بخواهد.

آيا سيستم تعدد قاضي در صدور حكم؛ در نظام قضائي اسلام جايز است؟

پرسش

آيا سيستم تعدد قاضي در صدور حكم؛ در نظام قضائي اسلام جايز است؟

پاسخ

در نظام قضائي اسلام و نيز بر اساس سيستم قضائي جمهوري اسلامي ايران از حيث ورود به ماهيت دعوي جهت صدور حكم واحد است زيرا انشاء حكم به اتفاق نظر همه فقهاي اسلام توسط يك قاضي با شرايط مندرج در بحث قضاوت صورت مي گيرد. زيرا در غير از اين صورت قصد قاضي براي انشاء حكم متمشي نخواهد شد. اما آنچه در مورد تعدد قاضي در صدور حكم مطرح است از حيث شكلي است كه طبق قوانين آئين دادرسي مدني و كيفري سبك و روش رسيدگي به دعاوي را تقنين مي نمايد. لذا بحث تعدد قاضي در صدور حكم ماهيت طولي دارد. بدين معنا مجموعه اصول و مقرراتي وجود دارد كه به رسيدگي دعاوي حقوقي و امور حسبي و امور كيفري در دادگاه هاي بدوي، تجديد نظر و ديوانعالي كشور و كليه مراجعي كه متصدي رسيدگي به پرونده دارند، مي پردازند و با مطرح شدن مسئله صلاحيت دادگاه ها و صلاحيت قضات در امر رسيدگي سيستم تعدد قضات بصورت طولي و نيز از حيث شكلي اعمال و اجراء مي گردد. زيرا شايستگي و اختيار قانوني براي رسيدگي محاكم و قضات متفاوت است بعنوان مثال در بحث صلاحيت نسبي كه عبارتست از اختيار يك دادگاه نسبت به ساير دادگاههايي كه از حيث نوع و صنف و درجه شبيه يكديگرند چه از نظر ماهيت دعوا مثل دادگاه خانواده و چه از نظر مكان هر يك اعمال قضاوت و صدور حكم مي نمايند.

در نتيجه اينكه چند قاضي در مورد يك ماهيت دعوا اعمال نظر

مي كنند بصورت طولي است يعني ابتدا دادگاه بدوي، سپس تجديد نظر و بعد ديوانعالي كشور كه هر چند قضات متعدد هستند اما صدور و انشاء حكم واحد است.

بر فرض پذيرش سيستم تعدد قضات در محاكم، آيا همه آنها بايد داراي صفات مورد نظر شارع جهت تصدي سمت قاضي باشند يا بعضي از آنها؟ لطفا نظرات همه مراجع بزرگوار را قيد فرماييد.

پرسش

بر فرض پذيرش سيستم تعدد قضات در محاكم، آيا همه آنها بايد داراي صفات مورد نظر شارع جهت تصدي سمت قاضي باشند يا بعضي از آنها؟ لطفا نظرات همه مراجع بزرگوار را قيد فرماييد.

پاسخ

بر اساس نظر اسلام و ساير مراجع عظام هر قاضي در هر سمتي و در هر مرتبه اي از قضاوت كه باشد و يا در قسمتي از ساختار قضائي باشد همگي بايد شرايط لازم را كه اسلام در نظر گرفته، داشته باشند هر چند در بعضي از موارد كه از مستشاران استفاده مي شود لازم نيست آن صفات را داشته باشند زيرا آنها انشاء حكم نمي كنند و از اينجاست كه اگر زن در مقام مستشار باشد بلامانع است اما در مقام صدور حكم بايد قاضي مرد و عادل و داراي صفات مورد نظر اسلام باشد.

لطفا در مورد حدود اختيارات يك قاضي و رئيس قوه ء قضائيه توضيح بفرماييد.

پرسش

لطفا در مورد حدود اختيارات يك قاضي و رئيس قوه ء قضائيه توضيح بفرماييد.

پاسخ

الف) حدود اختيارات يك قاضي: رسيدگي و حل و فصل كليه اختلافات و منازعاتي كه در هر جاي جامعه بروزمي كند، بايد در حدود صلاحيت دادگاه قرار گيرد، ولو اين كه طرف دعوي دولت يا سازماني دولتي باشد. بر اين اساسوظيفه اصلي و اساسي قاضي حل و فصل دعاوي و اختلافاتي است كه به دادگاه ها كشيده مي شود. وظايف واختيارات قضات به صورت خيلي مختصر، عبارت است از: 1- الزام به رسيدگي و صدور حكم، 2- الزام به عدماجراي آيين نامه ها و قوانين خلاف قانون و شرع.

ر.ك: حقوق اساسي جمهوري اسلامي ايران، ج 2، ص 551، دكتر سيد محمد هاشمي.

اما گرچه قاضي اختيار رسيدگي و حل و فصل كليه اختلافات و منازعاتي را كه در جامعه بروز مي كند دارد اما بر ايناصل دو استثنا وارد مي شود و اختيارات قاضي را محدود مي نمايد:

1- حدود اختيارات قاضي در روابط بين الملل: در روابط سياسي و اقتصاد بين المللي هيچ دولتي نمي تواند يكطرفه تصميم بگيرد يا يك جانبه قضاوت كند و آن را به مورد اجرا گذارد. زندگاني مشترك كشورها مستلزم توافق ها وقراردادهايي است كه اراده اجتماع دول آنها را پديد آورده، موجبات اطاعت دسته جمعي دول را از نظام عموميفراهم ساخته است در تكوين اين اراده هر يك از دول فقط سهمي دارند.

2- حدود اختيارات قاضي در امور نظامي: در زماني كه جامعه دچار بي نظمي و عدم امنيت مي شود، دولت ازقواي نظامي استفاده كرده و مجازات متخلفين را دادگاه هاي نظامي به عهده مي گيرند. مداخله دادگاه هاي نظامي درامور قضايي به منظور حفظ امنيت داخلي كشور مورد توجه و تحقيق صاحب نظران

حقوق اساسي مي باشد و دو مسألهمطرح مي باشد.

اول: صلاحيت دادگاه هاي نظامي در موارد ضرورت تا چه پايه ممكن است گسترش يابد؟

دوم: هرگاه شخص در دادگاه نظامي محكوم شود، ليكن به ادعاي اين كه حكم دادگاه نظامي خلاف قانون صادر شده است، موضوع را در محاكمعمومي طرح و تقاضاي رسيدگي كند، آيا دادگاه مي تواند به چنين ادعايي ترتيب اثر دهد؟ كه در اين موارد نظرات مختلفي بيان شدهاست.

ر.ك: حقوق اساسي، ص 122، دكتر جعفر بوشهري.

ب ) وظايف و اختيارات رئيس قوه قضاييه: به طور كلي وظايف و اختيارات رئيس قوه قضاييه به دو دسته تقسيممي شود:

الف) وظايف در ارتباط با قوه قضائيه:

1- تشكيلات قضايي: از آنجا كه انجام مسؤوليت هاي قوه قضاييه نياز به تشكيلات مناسب دارد، تصميم گيري درمورد تعداد شعبه ها در هر شهرستان و اين كه چه بخش هاي اداري و اجرايي براي همكاري با مراجع قضايي لازم استبا رئيس قوه قضاييه مي باشد. اين تصميم گيري قطعي و نهايي در قلمرو قوه قضاييه كليت دارد و همه مراجع قضايي واداري و اجرايي را در برمي گيرد دادگاه و دادسراي نظامي، دادگاه و دادسراي انقلاب، ديوان عالي كشور، ديوان عدالتاداري، سازمان بازرسي كل كشور... از حيث تشكيلاتي و اداري تابع تصميمات قانوني رئيس قوه قضاييه هستند. البتهاين تبعيت به استقلال نظر قضايي تسري ندارد و قضات در هر مرجع، نظر قانوني خود را اعلام مي دارند.

2- تهيه لوايح قضايي متناسب با جمهوري اسلامي ايران .

3- استخدام قضات واجدالشرايط.

4- پيشنهاد عفو يا تخفيف مجازات محكومين.

ب ) وظايف رئيس قوه قضاييه در غير امور قضايي:

وظايف مختلف و متنوعي قانون اساسي به عهده رئيس قوه قضاييه گذاشته كه مستقيما در ارتباط با امر قضا نيستولي به

وضع كل كشور و امنيت عمومي و سياست گذاري مربوط مي گردد كه اهم آن:

1- عضويت در شوراي عالي امنيت ملي.

2- عضويت در شوراي بازنگري قانون اساسي.

3- عضويت در مجمع تشخيص مصلحت نظام.

4- عضويت در شوراي موقت رهبري.

5- تعيين نماينده در شوراي نظارت بر صدا و سيما.

6- رسيدگي به دارايي مقامات عاليه كشور.

7- نظارت بر حسن اجراي قوانين (تشكيل سازمان بازرسي كل كشور).

8- پيشنهاد حقوق دان براي شوراي نگهبان.

ر.ك: حقوق اساسي نهادهاي سياسي جمهوري اسلامي ايران، مدني، ص 361.

آيا مجرمي كه نزد قاضي بگويد توبه كردم , قاضي بايد توبه او را قبول كند؟

پرسش

آيا مجرمي كه نزد قاضي بگويد توبه كردم , قاضي بايد توبه او را قبول كند؟

پاسخ

پرسش شما, چند صورت دارد كه جداگانه به آنها اشاره مي شود: 1- اگر جرم با اقرار مجرم ثابت شود و مجرم توبه كرده باشد - چه در نزد قاضي و چه قبل از آن - قاضي مخير است كه او را عفو كند. (البته اگر نگوييم كه اساسا" حد ساقط شده و قاضي حق اجراي حد را ندارد). همانطور كه در روايت معتبر نيز آمده است : ((هرگاه دزد با اختيار خودش نزد قاضي برود و توبه كرده باشد, مال دزدي را به صاحبش برمي گردانند و دست دزد را قطع نمي كنند)). البته اين روايت در مورد سرقت است و برخي سرايت حكم آن را به جرم هاي ديگر نمي پذيرند. اما روايت معتبر ديگري نيز وجود دارد كه از ان استفاده مي شود كه مجرم اگر توبه كند, مي توان از جرم او گذشت كرد. نسبت به شخص محارب گفته اند كه اگر قبل از دستگير شدن توبه كند, حد بر او جاري نمي شود. در اين مورد به آيه قرآن نيز تمسك كرده اند: ((الذين تابوا من قبل ان تقدروا عليهم فاعلموا ائن اللأه غفور رحيم )). 2- اگر جرم با بيأنه (دو شاهد عادل ) ثابت شود ولي قبل از ثبوت جرم توبه كرده و آثار توبه در او نمايان و خود را اصلاح كرده باشد و شواهدي نيز توبه او را تائييد كند, توبه اش اثر خواهد داشت و موجب سقوط حد و يا مخير بودن قاضي در عفو كردن مي گردد. در

روايتي آمده است : ((اگر دزد يا كسي كه شرب خمر كرده و يا كسي كه مرتكب زنا شده باشد, قبل از دستگير شدن توبه كند و خود را اصلاح نمايد, حد بر او جاري نمي شود)). 3- اگر جرم با بيأنه ثابت شود و پس از دستگيري نزد قاضي توبه كند, توبه او گرچه حقيقي و همراه با اصلاح رفتار وي باشد, اثري نداشته و حد بر او جاري مي شود. خلاصه اگر جرم با اقرار ثابت شود, توبه مفيد است (چه نزد قاضي و چه قبل از آن ); اما اگر با بينه ثابت شود, توبه ئ مجرم در صورتي مفيد است كه قبل از دستگير شدن و شهادت بينه باشد و گرنه بعد از دستگير شدن و شهادت بيأنه , توبه او اثري ندارد. البته در مورد بيأنه توبه ئ او در صورتي قابل قبول است كه همراه با شواهدي باشد; مثلا" خود را اصلاح كرده و مرتكب خلاف نشود. اما در مورد اقرار - كه خود اقرار و نزد قاضي رفتن شاهد قطعي بر توبه حقيقي او خواهد بود - موجب سقوط حد و يا مخير بودن قاضي در عفو كردن مي باشد. براي آگاهي بيشتر ر.ك : وسائل الشيعه , ج 18, ب 15 و 16, ابواب مقدمات الحدود; مباني تكمله المنهاج , (آيت الله خويي ), ج 1, ص 185 - 187 و 321 - 322). موفق باشيد

منابع و اطلاعاتي در مورد نظام حقوق فضايي و ماوراي جو خواستم. لطفاً راهنمايي بفرماييد.

پرسش

منابع و اطلاعاتي در مورد نظام حقوق فضايي و ماوراي جو خواستم. لطفاً راهنمايي بفرماييد.

پاسخ

دانشجوي گرامي! از مكاتبة جناب عالي با اين واحد سپاسگزاريم.

منابع و مدارك مستقلي در مورد حقوق فضا و ماوراي جو پيدا نكرده ايم. اگر كتاب مستقلي تأليف شده باشد، اطلاعي نداريم. در اين زمينه بايد به كتاب هاي حقوق بين الملل عمومي ماهنامه ها و فصل نامه هاي تخصصي حقوق مثل فصل نامه وكالت و مجله هاي حقوقي دانشكده هاي حقوق تهران و شهيد بهشتي و ... يا فصل نامه هاي كانون وكلاي دادگستري، وزارت دادگستري و مجلات حقوقي و به پايان نامه ها و پايگاه هاي اينترنتي مراجعه كنيد. از منابع موجود در سازمان مدارك علمي وزارت علوم و تحقيقات واقع در تقاطع انقلاب _ فلسطين _ ساختمان شمارة 2 و كتابخانة وزارت امور خارجه هم مي توانيد استفاده كنيد. در صورت نياز باز با ما مكاتبه كنيد تا اگر منابعي يافتيم، اطلاع دهيم. موفقيت شما را از خداوند مسئلت داريم.

چرا هنگامي كه يك فرد مسلمان از دين خود خارج شود و به دين ديگري گرايش پيدا كند، از نظر علماي دين اسلام مرتد مي باشد؟

پرسش

چرا هنگامي كه يك فرد مسلمان از دين خود خارج شود و به دين ديگري گرايش پيدا كند، از نظر علماي دين اسلام مرتد مي باشد؟

پاسخ

پاسخ به اين سؤال با توجه به معناي مرتد روشن مي گردد. مرتد به كسي اطلاق مي شود كه بعد از پذيرش اسلام از آن روي گردان شود؛ يعني اول اسلام را بپذيرد و قبولش كند و بعد آن را انكار و طرد نمايد. (1)

با توجه به اين معنا مي گوييم: حال اگر كسي به هر دليلي اول اسلام را بپذيرد و بعد آن را انكار نمايد، مشمول معناي مرتد مي گردد.

حال اگر پرسش ديگري است، مانند حكم ارتداد در اسلام مي توانيد در نامه بعدي به صورت شفاف بيان نماييد، ضمن اين كه به برخي از شبهات در اين مورد در سؤال ششم پاسخ داده شده مطالعه نماييد.

پي نوشت ها:

1 - حسن غريب، الرده في الاسلام، ص 49.

چرا در بحث شهادت شهود شهادت دو زن عادل به اندازة شهادت يك مرد عادل ارزش دارد؟ توضيح دهيد.

پرسش

چرا در بحث شهادت شهود شهادت دو زن عادل به اندازة شهادت يك مرد عادل ارزش دارد؟ توضيح دهيد.

پاسخ

در بسياري از حقوق و جزا ئيات مرد و زن با هم تفاوت دارند مثلاً اگر مردي مرتد شود با شرايطي حكم او قتل است ولي اگر زني مرتد شود حكم او قتل نيست يا وظايفي كه بر دوش مرد قرار داده شده بر زن نيست. مكانيسم خلقي زن و مرد با هم متفاوت است. روحيات و اخلاق زن و مرد با هم يك جور نيست. توقعي كه خداوند از زن دارد با توقعي كه از مرد دارد يكي نيست. خداوند زن را براي امري خلق كرده و مرد را براي هدف ديگري آفريده است. اين دو گرچه از يك جنس ند. امّا هر چند كه از يك جنس باشند، با هم مساوي نيستند.

بحث شهادت و اطلاع رساني به قاضي ربطي به ماهيت مرد و زن و خلقت آن دو ندارد. در بعضي موارد كه شهادت مربوط به زنان باشد اصلاً شهادت مردان مورد قبول نيست چون مرد در آن موارد نمي تواند شاهد باشد. در وقايع و رخدادهاي كوچه و بازار، مردان بيشتر از زنان دست اندر كار هستند. مردان به خاطر كار و تلاش و به دست آوردن زاد و توشه و گذران زندگي با رخدادها و وقايع اجتماعي بيشتر مأنوس اند و اگر واقعه اي رخ داد، بيشتر و بهتر در معرض اطلاع اند. فرض كنيم در خيابان دو نفر با هم دعوا مي كنند و با چوب و چا قو و سنگ به جان يكديگر افتاده اند. پس از چند دقيقه مردان

اطراف آنان را گرفته و آنان را از يكديگر جدا مي كنند. اين جا اگر قتلي يا جراحتي واقع شد مردان چون شاهد و ناظر بوده اند بهتر مي توان از آنان شهادت را پذيرفت.

در اين جور وقايع يا اصلاً زنان حضور ندارند يا اگر حضور داشته باشند خود را كنار مي كشند يا مردان آنان را به عقب مي رانند. از اين رو پذيرفتن شهادت مردان و نپذيرفتن شهادت يك زن مسئله طبيعي است و ربطي به نقص يكي و كمال ديگري ندارد.

از طرفي بر اساس نظر روانشناسان زنان ازروحيه لطيف تربرخوردارند و احساسي تر هستند بنابراين سريعتر مطالبي را قبول مي كنند و زودتر تحت تاثير قرار مي گيرند.

* و به تعبير ديگر "شهادت" در قوانين قضايي اسلام در زمره حقوق قرار ندارد. شهادت حق نيست، بلكه تكليف و مسئووليت است؛ يعني انسان وظيفه دارد براي اين كه حقوق ديگران پايمال نگردد، شهادت بدهد. بدين جهت است كه قرآن كتمان شهادت را حرام اعلام نموده است.(1)

اگر شهادت برخي در دادگاه پذيرفته نمي شود، يا كم تر پذيرفته مي شود، گوياي سهل تر بودن تكليف و مسئووليت است، نه تضييع حقوق.

اسلام در برخي امور مردان را از تكليف شهادت معاف دانسته و آن را در انحصار زنان قرار داده است، امّا در برخي امور زنان را از آن معاف دانسته و آن را در انحصار مردان در آورده و در برخي امور شهادت دو زن را برابر با يك مرد قرار داده است.

همه اين قوانين بر پايه حكمت و هماهنگي بين نظام تشريع با نظام تكويني بنا نهاده شده است.

توضيح:

براي بشر دو نظام وجود دارد: نظام

تكوين و تشريع.

نظام تكويني، يعني قوانين، وظايف و مسئووليت هايي كه از سوي خلقت بر آدمي فرمانروايي مي كند و ربطي به حوزه اختياري بشر ندارد. در اين حوزه براي هر يك از دو جنس نرينه و مادينه وظيفه خاص و هماهنگ با امكاناتي كه دارند، در نظر گرفته شده است، به گونه اي كه انكار آن از هيچ فردي پذيرفتني نيست.

نظام تشريع، يعني قوانيني كه به حوزه فعاليت هاي اختياري بشر مربوط است. اين نظام اگر برگرفته، منطبق و هماهنگ با نظام تكويني نباشد، فاقد ارزش است. ارزش و توانمندي نظام تشريع به ميزان انطباق آن با ظرفيت هاي وجودي موجود در نظام تكويني است.

حال مي گوييم: در نظام تكوين بين زن و مرد از چند جهت تفاوت هاي زيادي وجود دارد، بدين شرح:

1- از جهت اعضا و جوارح: دو جنس زن و مرد در تمامي اعضا و جوارح با يكديگر اختلاف دارند، چه اعضا و جوارحي كه به عضو جنسي و توليد مثل مربوط است و چه غير آن. رويش مو در بدن زن و مرد، چربي زير پوست، بافت ها، ظرافت و ضخامت پوست، شكل و وزن حجمي استخوان ها، مقدار مواد آلي و كاني در استخوان ها، درشتي عضلات، زور بازو، شكل هندسي و حجم و وزن مغز، وزن قلب، ضربان نبض، فشار خون، حرارت بدن، ميزان و تعداد تنفس در دقيقه، قد، وزن، ارتعاشات صوتي، ترشحات بدن، ميزان گلبول هاي سفيد و قرمز در خون، گنجايش و حجم ريه، و الگوي رشد جسماني در آغاز از دو جنس نرينه و مادينه. خلاصه اين كه همه چيز در زن و مرد حتي در يك تار مو متفاوت است.(2)

2- از نظر

احساسات، عواطف، تمايلات و اخلاق: طبق نظر روانشناسان، محبت، رفتار انفعالي، رفتار عاطفي و حمايت كننده، از ويژگي هاي زنانه است. در برابر اين امور، پرخاشگري، استقلال، رقابت، سلطه و حاكميت را از ويژگي هاي مردان بر شمرده اند.(3)

نيز گفته اند: داشتن دلي پر مهر و عاطفه و احساساتي آتشين، جلوه گري، دلربايي، آرايش گري، دوستدار پارچه و لباس و طلا و امور زينتي از خصائص زنان است.(4)

زن در تقليد، مدپرستي، تجمّل پرستي، خنده و گريه از مرد پيش قدم است.(5)

زنان به جهت اين كه از نيروي احساس و عاطفه بيشتري بهره مندند، از صحنه هاي احساسي و عاطفي بيشتر متأثر مي شوند و به هيجان مي آيند.(6)

از تفاوت هاي موجود در نظام خلقت، تفاوت هايي در نظام تشريع پديد مي آيد، بدين جهت در برخي از تكاليف و مسئوليت ها بين زن و مرد تفاوت هايي وجود دارد كه سؤال مذكور از جمله آن ها است. در ظرفيت وجودي زنان دو چيز بيش از مردان است: يكي بُعد عاطفي و ديگري شرم و حيا و عفت. به نظر روانشناسان فراموشي با ميزان احساسات و هيجانات، نيز با ميزان شرم و حيا و عفت رابطه مستقيم دارد.

وقتي كه در حوزه تكويني اين ويژگي ها وجود دارد، در حوزه تشريع براي محكم كاري (به ويژه در اموري كه مربوط به حقّ النّاس است) مي بايست چاره اي انديشيده شود، تا حقوق مردم در شهادت ها ضايع نگردد. در اين جا سه صورت متصوّر است:

1- به جهت غلبه عاطفه، عفت و هيجانات در زنان كه زمينه ساز فراموشي در برخي امور هيجاني است و هم چنين به اين جهت كه گفته شده زنان زودتر به حالت اطمينان در يك مسئله دست مي يابند و

زود باورند و راحت تر تحت تأثير قرار مي گيرند، بگوييم شهادت زنان فاقد ارزش است، تا حقوق از طريق شهادت زنان تضييع نگردد.

اين سخن ممكن است از جهت ديگر موجب تضييع حقوق ديگران شود و آن جايي است كه شهادت در انحصار زنان باشد.

2- بگوييم شهادت زنان مانند شهادت مردان اعتبار دارد. اين سخن موجب مي شود كه به جهت موارد مذكور از اعتبار قضا كاسته شود و به نوعي حقوق مردم تضييع گردد.

3- راه حل معتدل: خداوندي كه انسان ها را آفريد و به همه اسرار نهفته آگاه است، فرموده در اموري كه مربوط به حقوق مردم است (حق النّاس، نه حقّ اللَّه) به شهادت زنان ارزش و اعتبار داده شود، ليكن به جهت محكم كاري دو شاهد زن در اموري كه يك شاهد مرد لازم است، يا چهار شاهد زن در اموري كه دو شاهد مرد لازم است، با شرايطي، ارزش و اعتبار دارد. اين عين عدل و منطبق با نظام تكويني است.

* پي نوشت ها:

1. بقره (2) آيه 283.

2. دكتر سيد رضا پاك نژاد، اولين دانشگاه و آخرين پيامبران، ج 19، ص 280 - 293.

3. روانشناسي رشد، ج اوّل، ص 330، از انتشارات سمت.

4. دكتر سيد رضا پاك نژاد، همان، ص 281.

5. همان، ص 295.

6. كتاب نقد، ش 12، ص 59

سوال: چرا ديه زن و مرد برابر نيست؟

ديه، نمايان گر بها و ارزش انسان نيست، چون ارزش انسان بسيار بالا است و قابل مبادله مالي نبوده و با معيار هاي مالي نمي توان سنجيد.

ديه مربوط به جبران خسارت جاني با توجه به بُعد اقتصادي آن است. توضيح اين كه: انسان ها ابعادي دارند، از جمله:

1- بُعد انساني

و الهي: همه (چه زن و چه مرد) از روح ملكوتي الهيّه بهره مندند و از اين جهت بين زن و مرد هيچ تفاوتي نيست. زن به همان درجه و مرتبه از كمال انساني مي تواند دست يابد كه مردان مي توانند دست يابند . هيچ يك از قوانين و احكام اسلامي در اين جهت بين زن و مرد تفاوتي قرار نداده است.

2- بعد علمي و دانش طلبي: خداوند در هر دو ابزار شناخت قرار داده است و هر دو مي توانند به معارف عالي دست پيدا كنند. در اين بعد نيز بين زن و مرد تفاوتي نيست.

3- بعد جسماني و مادي: در اين بعد بين زن و مرد تفاوت هست. اين تفاوت باعث مي شود كه هر يك از دو جنس (مذكر و مونث) به مقتضاي شرايط وجودي خويش مسئووليت هايي را پذيرا باشند. اسلام با توجه به همين امر مسئووليت هاي اقتصادي خانواده را بر دوش مرد خانواده قرار داده و بر آنها تكليف نموده است نه بر زنان و زنان نيز هيچ گاه نمي گويند كه چرا اين مسئوليت بر ما تكليف نشده است.

واقعيت اين است كه مردان در اقتصاد خانواده (با توجه به مسئوليت هاي تعيين شده در اسلام بر آن ها )بيشتر نقش دارند، از اين رو با فوت آنان ضربه اقتصادي بيشتري به خانواده وارد مي گردد.

زنان با شرايط فيزيكي شان باردار مي شوند و بچه شير مي دهند. اين ها كارهاي خوب و با ارزشي است اما اين چيزها اقتصاد خانواده را تأمين نمي كند.

بنابر اين زن و مرد از جهت توان جسمي متفاوتند كه اين فرق موجب تفاوت در نقش آن دو در امور اقتصادي مي شودو

بر طبق آن مسئوليت هائي بر عهده آنها گذاشته و تكليف مي شوند.پس تفاوت ها بر اساس تناسب است، نه نقص و كمال.

نتيجه:

همان گونه كه قرار دادن مسؤوليت هاي اقتصادي همانند: نفقه، مهريه و ديه عاقله كه در اسلام بر دوش مردان قرار داده شده است، طبعاً از دست رفتن مرد خانواده، ضربه اقتصادي به افراد خانواده (زن و فرزندان) وارد مي شود.

شريعت اسلام براي جبران اين ضربه و كاهش آن، مسئله دو برابر بودن ديه مردان را مطرح كرده است.

اگر با دقت در اين حكم شرعي نگاه كنيم، متوجه مي شويم كه در اين جا، اسلام مراعات حال زنان خانواده را نموده است؛ زيرا دو برابر بودن ديه مرد به اين معنا است كه مبلغ دو برابري نصيب ديگر افراد خانواده (زن و فرزندان) شود. در طرف ديگر نصف بودن ديه زن به اين معنا خواهد بود كه در صورت قصاص بايد نصف ديه پرداخت شود تا زن و فرزندان مرد (كه مورد قصاص قرار خواهد گرفت) از اين درآمد بتوانند زندگي كنند؛ بنابراين از هر طرف نگاه كنيم، در اين مسئله مراعات حال زن و فرزندان خانواده شده است، و اصولاً در برخي موارد مرد و زني كه ديه آن ها طرح مي شود، وجود ندارند تا از آن بهره مند شوند؛ بنابراين مسئله ديه در قانون اسلامي، هماهنگ با شرايط مردان و زنان و مسئوليت هاي آن ها در خانواده تنظيم شده و كاملاً حكيمانه است.

فرق قضاوت حقوقى و قضاوت علمى و فلسفى چيست ؟

پرسش

فرق قضاوت حقوقى و قضاوت علمى و فلسفى چيست ؟

پاسخ

ك_س_ى ك_ه در م_س_ائل حقوقى داورى مى كند , فقط بايد ماهيت مساله مورد دعوى رابشناسد و ارت_ب_اط آن_را ب_ا قوانين جاريه بفهمد و سپس اقدام به قضاوت و داورى كندو مسائل حقوقى نوعا ق_ض_اياى جزئى ( در مقابل كلى ) و حسى هستند كه هر كس دراطراف آنها آگاهى داشته باشد , بخوبى مى تواند از عهده تصور و درك آن بربيايد . او ف_ق_ط ن_ب_ايد از حريم عدالت پا فراتر بگذارد و نيز نبايد بين آنچه كه مى بيند وآنچه كه قضاوت مى كند فرقى بگذارد . و ب_الاخ_ره ه_ر چه باشد داورى او در يك مسئله اعتبارى و قراردادى است كه در جريان خارجى , قضاوتش پيروى مى شود . ام_ا ك_س_ى ك_ه در م_س_ال_ه ع_ل_م_ى و خ_ص_وص_ا ف_ل_سفى قضاوت مى كند , كارش مشكلتر و گ_رف_تاريش بيشتر است زيرا از يك سو حواس و محسوسات او را به طرف امور جزئى مى كشاند و درم_ح_دوده ت_شخصات و تعينات او را زندانى مى كند و در نتيجه به او مجال نمى دهد كه به امور ك_ل_ى و م_سائل مجرد و بيرون از دائره طبيعت بپردازد كلياتى كه ديگر معيارهاى مادى و شواهد ج_زئى و طبيعى در آنها جريان ندارد و حتى لغات و كلمات هم كه براى كشف مقاصد و نيات بكار م_ى رون_د , از ط_رح و ب_ي_ان آن_ها عاجز مى مانند چون مگر نه اينستكه همين الفاظ و كلمات زاده نيازهاى بشرى و نشان دهنده احتياجات مادى انسان است ؟آرى همين كلمات را موقعى مى توانيم در فلسفه بكار

ببريم كه آنها را از حجابهاى ماده و حدود مادى تجريد كنيم و از تعينات و تشخصات عارى گردانيم . ب_دي_ن ترتيب ملاحظه مى كنيد كه هيچ جاى پائى و يا گذرگاهى وجود ندارد مگر اينكه درآن , هلاكت و خطر , انسانرا تهديد مينمايد . از س_وى دي_گ_ر عواطف درونى انسان كه او را به پيروى هوى و هوس مى خواند و از رسيدن به حق ب_ازش م_ى دارد , ط_بعا او را از وصول به آرمان ايده آل مانع شده و نظر و فكراو را از هدف حق به جانب غرضهاى مادى و پست و گذرا كه نفس , آنها را براى انسان مى آرايد و جلوه گر مى سازد , باز مى گرداند . پ_س به چنين وادى خطرناك و ميدان پر نشيب و فرازى نمى تواند قدم بگذارد مگر آن يگانه فردى كه سر از حجاب ماده و طبيعت بيرون آورده و از دام هوى و هوس و موانع مادى فريبا جسته باشد . ب_ه ع_ب_ارت دي_گر آنكه از كارهاى بد و ناشايست دورى جسته و از رذائل صفات و حالات و ملكات ن_ك_وه_يده وارسته باشد و در مقام الوهيت فانى شده و جز حق خالص و صريح چيزى برايش باقى نمانده باشد . چ_ن_ي_ن ش_خص مثل اعلاى فلسفه الهى است و او جز مولانا الامام على بن ابيطالب ( عليه افضل ال_س_لام ) ن_يست آرى تنها او است نمونه بارز فلسفه الهى و جز او نيست براى تصديق گفتار ما , خ_وان_نده محترم مى تواند نظرى به تاريخ زندگانى آن بزرگواركه مملو از فضيلت و افتخار و در عين حال

آكنده از مصائب و بلايا در راه خدا است بياندازد و بعد اگر قياس جايز باشد , سخنانى را ك_ه از آن ح_ض_رت در زم_ي_نه مسائل الهى نقل شده , با آنچه كه ديگر اصحاب پيغمبر و تابعين و دانشمندان مختلف راجع به مسائل الهى گفته اند مقايسه كند . سپس به تحقيق و تامل درباره آن كلمات درربار و گهروار به ارزيابى دقيق آنها , بپردازد .

فرق قضاوت حقوقى و قضاوت علمى و فلسفى چيست ؟

پرسش

فرق قضاوت حقوقى و قضاوت علمى و فلسفى چيست ؟

پاسخ

ك_س_ى ك_ه در م_س_ائل حقوقى داورى مى كند , فقط بايد ماهيت مساله مورد دعوى رابشناسد و ارت_ب_اط آن_را ب_ا قوانين جاريه بفهمد و سپس اقدام به قضاوت و داورى كندو مسائل حقوقى نوعا ق_ض_اياى جزئى ( در مقابل كلى ) و حسى هستند كه هر كس دراطراف آنها آگاهى داشته باشد , بخوبى مى تواند از عهده تصور و درك آن بربيايد . او ف_ق_ط ن_ب_ايد از حريم عدالت پا فراتر بگذارد و نيز نبايد بين آنچه كه مى بيند وآنچه كه قضاوت مى كند فرقى بگذارد . و ب_الاخ_ره ه_ر چه باشد داورى او در يك مسئله اعتبارى و قراردادى است كه در جريان خارجى , قضاوتش پيروى مى شود . ام_ا ك_س_ى ك_ه در م_س_ال_ه ع_ل_م_ى و خ_ص_وص_ا ف_ل_سفى قضاوت مى كند , كارش مشكلتر و گ_رف_تاريش بيشتر است زيرا از يك سو حواس و محسوسات او را به طرف امور جزئى مى كشاند و درم_ح_دوده ت_شخصات و تعينات او را زندانى مى كند و در نتيجه به او مجال نمى دهد كه به امور ك_ل_ى و م_سائل مجرد و بيرون از دائره طبيعت بپردازد كلياتى كه ديگر معيارهاى مادى و شواهد ج_زئى و طبيعى در آنها جريان ندارد و حتى لغات و كلمات هم كه براى كشف مقاصد و نيات بكار م_ى رون_د , از ط_رح و ب_ي_ان آن_ها عاجز مى مانند چون مگر نه اينستكه همين الفاظ و كلمات زاده نيازهاى بشرى و نشان دهنده احتياجات مادى انسان است ؟آرى همين كلمات را موقعى مى توانيم در فلسفه بكار

ببريم كه آنها را از حجابهاى ماده و حدود مادى تجريد كنيم و از تعينات و تشخصات عارى گردانيم . ب_دي_ن ترتيب ملاحظه مى كنيد كه هيچ جاى پائى و يا گذرگاهى وجود ندارد مگر اينكه درآن , هلاكت و خطر , انسانرا تهديد مينمايد . از س_وى دي_گ_ر عواطف درونى انسان كه او را به پيروى هوى و هوس مى خواند و از رسيدن به حق ب_ازش م_ى دارد , ط_بعا او را از وصول به آرمان ايده آل مانع شده و نظر و فكراو را از هدف حق به جانب غرضهاى مادى و پست و گذرا كه نفس , آنها را براى انسان مى آرايد و جلوه گر مى سازد , باز مى گرداند . پ_س به چنين وادى خطرناك و ميدان پر نشيب و فرازى نمى تواند قدم بگذارد مگر آن يگانه فردى كه سر از حجاب ماده و طبيعت بيرون آورده و از دام هوى و هوس و موانع مادى فريبا جسته باشد . ب_ه ع_ب_ارت دي_گر آنكه از كارهاى بد و ناشايست دورى جسته و از رذائل صفات و حالات و ملكات ن_ك_وه_يده وارسته باشد و در مقام الوهيت فانى شده و جز حق خالص و صريح چيزى برايش باقى نمانده باشد . چ_ن_ي_ن ش_خص مثل اعلاى فلسفه الهى است و او جز مولانا الامام على بن ابيطالب ( عليه افضل ال_س_لام ) ن_يست آرى تنها او است نمونه بارز فلسفه الهى و جز او نيست براى تصديق گفتار ما , خ_وان_نده محترم مى تواند نظرى به تاريخ زندگانى آن بزرگواركه مملو از فضيلت و افتخار و در عين حال

آكنده از مصائب و بلايا در راه خدا است بياندازد و بعد اگر قياس جايز باشد , سخنانى را ك_ه از آن ح_ض_رت در زم_ي_نه مسائل الهى نقل شده , با آنچه كه ديگر اصحاب پيغمبر و تابعين و دانشمندان مختلف راجع به مسائل الهى گفته اند مقايسه كند . سپس به تحقيق و تامل درباره آن كلمات درربار و گهروار به ارزيابى دقيق آنها , بپردازد .

ق_رآن م_جيد از يك طرف مردم را دعوت به قصاص نموده و آن را مايه حيات و وسيله بقا در روى زم_ي_ن م_ى دان_د , آن_جا كه مى گويد : و لكم فى القصاص حيوه يا اولى الالباب و براى شما در ق_ص_اص , ح_ي_ات و زندگى است اى صاحبان خرد (1) در مورد ديگر از عفو و اغماض ستايش

پرسش

ق_رآن م_جيد از يك طرف مردم را دعوت به قصاص نموده و آن را مايه حيات و وسيله بقا در روى زم_ي_ن م_ى دان_د , آن_جا كه مى گويد : و لكم فى القصاص حيوه يا اولى الالباب و براى شما در ق_ص_اص , ح_ي_ات و زندگى است اى صاحبان خرد (1) در مورد ديگر از عفو و اغماض ستايش م_ى ك_ن_د و م_ردم را ب_ه ع_فو و گذشت دعوت مى نمايد , مثلا مى فرمايد : و الكاظمين الغيظ و العافين عن الناس ; و خشم خودرا فرو مى برند و از خلافهاى مردم در مى گذرند . (2) آيا اين دو دستور با هم منافاتى ندارند ؟

پاسخ

اولا : ن_ك_ته قابل توجه اين است كه تشريع بسيارى از قوانين اثر اجتماعى و روانى دارد اگر چه از ق_انون عملا كمتر استفاده شود ; مثلا , همين اندازه كه اسلام اجازه مى دهد اولياى مقتول قاتل را قصاص كنند , كافى است افرادى كه مى خواهند دست خودرا به خون ديگرى آلوده كنند , در برابر چ_ش_م خ_ود حق قصاص را - كه به اولياءمقتول داده شده است - مجسم سازند و خود را در خطر اعدام ببينند و دست از كارخود بردارند . ب_ن_اب_ر اين , قرار دادن حق قصاص به خودى خود چيزى است كه مى تواند اثر حياتى براى اجتماع داشته باشد و جلو قتل و تجاوز را بگيرد هر چند عملا از اين حق بسيار كم استفاده شود . ب_ه ع_ب_ارت ديگر , مايه بقاى بشر و ضامن حيات او در برابر تجاوز متعديات همان قدرت قانونى بر ق_ص_اص

اس_ت نه اقدام به قصاص , زيرا چيزى كه مى تواند متجاوز را ازهرگونه تجاوز و تعدى باز دارد , اي_ن اس_ت ك_ه ب_ا خود بينديشد كه اگر دست به تجاوز بزند و خون كسى را بريزد صاحبان خون ممكن است از قدرت قانونى خود استفاده نموده و از دادگاه بخواهند كه او را قصاص كند . چ_نين انديشه اى كه مبادا روزى اولياى مقتول خواهان قصاص او باشند غالبا مانع از آن مى گردد كه افراد صالح به فكر جنايت بيفتند . ب_نابر اين , تشريع قانون قصاص و اين كه افراد ستمديده در صورت تمايل مى توانند ازطرف انتقام ب_گ_ي_رند , ضامن بقاى حيات و سبب كاهش آمار جنايت است ; ولى هرگز اسلام اولياى مقتول را م_جبور نكرده است كه حتما از اين قدرت قانونى استفاده كنند ;بلكه به آنان اختيار داده است كه در ص_ورت ت_مايل , از اين حق مشروع خود استفاده كنند و انتقام خود را از قاتل بگيرند و در عين ح_ال آن_ان م_ى ت_وان_ن_د ب_ه م_يل ورغبت از در عفو و گذشت وارد شوند و از سر تقصير جانى درگذرند و يا ديه بپذيرند . اس_لام با تشريع دو قانون ( قانون قصاص و عفو ) به دو هدف عالى خود رسيده است ;از يك طرف ب_ه اول_ي_اى مقتول حق قصاص و قدرت بر انتقام داده و از اين طريق ازتكرار حوادث خونى شديدا ج_ل_وگ_ي_رى ن_م_وده اس_ت كه اگر چنين حقى را به آنان نمى داد ,بطور مسلم آمار جنايت بالا مى رفت و خطرات مسلمى جامعه انسانى را تهديد مى كرد . از ط_رف دي_گر اولياى

مقتول را مجبور به قصاص ننموده و دست آنان را در استفاده ازحق قانونى خ_ود آزاد گذارده است تا اگر روزى مصالح ايجاب كرد كه از در عفو آيندو يا طبعا مايل به انتقام نباشند , بر متجاوز منت گذارده و او را عفو كنند . ن_ت_ي_ج_ه اي_ن ك_ه : اگر قصاص تشريع نمى شد امنيت و آرامش وجود نداشت و حيات انسانى در م_ع_رض خطر بود ; و اگر به صاحب حق اختيار و آزادى داده نمى شد و در برابر حق قصاص , حق اغماض به او پيشنهاد نمى شد , قانون نخست ناقص بود . چ_ه ب_س_ا مصالحى ايجاب مى كند كه صاحب حق , عفو و اغماض را بر انتقام ترجيح دǘϠ; در اين صورت تشريع قانون عفو , مكمل حق قصاص است . ث_ان_يا : بايد توجه نمود كه قصاص موردى دارد و عفو موردى ديگر , در موردى كه قصاص جانى به امنيت و بقاى حيات ديگران كمك كند ( بطورى كه اگر از قصاص صرف نظرشود چه بسا انديشه تجاوز در مغز او و ديگران بار ديگر زنده شود ) در اين صورت شايسته است كه اولياى مقتول از اين ح_ق قانونى استفاده نمايند ; ولى اگر جانى رانادم و پشيمان ببينند و مصالحى ايجاب كند كه از گناه او صرف نظر كرده او راببخشند , در اين صورت عفو و گذشت را بر قصاص و انتقام ترجيح دهند و تشخيص اين دو مورد از يكديگر چندان مشكل و پيچيده نيست .

فرق قضاوت حقوقى و قضاوت علمى و فلسفى چيست ؟

پرسش

فرق قضاوت حقوقى و قضاوت علمى و فلسفى چيست ؟

پاسخ

ك_س_ى ك_ه در م_س_ائل حقوقى داورى مى كند , فقط بايد ماهيت مساله مورد دعوى رابشناسد و ارت_ب_اط آن_را ب_ا قوانين جاريه بفهمد و سپس اقدام به قضاوت و داورى كندو مسائل حقوقى نوعا ق_ض_اياى جزئى ( در مقابل كلى ) و حسى هستند كه هر كس دراطراف آنها آگاهى داشته باشد , بخوبى مى تواند از عهده تصور و درك آن بربيايد . او ف_ق_ط ن_ب_ايد از حريم عدالت پا فراتر بگذارد و نيز نبايد بين آنچه كه مى بيند وآنچه كه قضاوت مى كند فرقى بگذارد . و ب_الاخ_ره ه_ر چه باشد داورى او در يك مسئله اعتبارى و قراردادى است كه در جريان خارجى , قضاوتش پيروى مى شود . ام_ا ك_س_ى ك_ه در م_س_ال_ه ع_ل_م_ى و خ_ص_وص_ا ف_ل_سفى قضاوت مى كند , كارش مشكلتر و گ_رف_تاريش بيشتر است زيرا از يك سو حواس و محسوسات او را به طرف امور جزئى مى كشاند و درم_ح_دوده ت_شخصات و تعينات او را زندانى مى كند و در نتيجه به او مجال نمى دهد كه به امور ك_ل_ى و م_سائل مجرد و بيرون از دائره طبيعت بپردازد كلياتى كه ديگر معيارهاى مادى و شواهد ج_زئى و طبيعى در آنها جريان ندارد و حتى لغات و كلمات هم كه براى كشف مقاصد و نيات بكار م_ى رون_د , از ط_رح و ب_ي_ان آن_ها عاجز مى مانند چون مگر نه اينستكه همين الفاظ و كلمات زاده نيازهاى بشرى و نشان دهنده احتياجات مادى انسان است ؟آرى همين كلمات را موقعى مى توانيم در فلسفه بكار

ببريم كه آنها را از حجابهاى ماده و حدود مادى تجريد كنيم و از تعينات و تشخصات عارى گردانيم . ب_دي_ن ترتيب ملاحظه مى كنيد كه هيچ جاى پائى و يا گذرگاهى وجود ندارد مگر اينكه درآن , هلاكت و خطر , انسانرا تهديد مينمايد . از س_وى دي_گ_ر عواطف درونى انسان كه او را به پيروى هوى و هوس مى خواند و از رسيدن به حق ب_ازش م_ى دارد , ط_بعا او را از وصول به آرمان ايده آل مانع شده و نظر و فكراو را از هدف حق به جانب غرضهاى مادى و پست و گذرا كه نفس , آنها را براى انسان مى آرايد و جلوه گر مى سازد , باز مى گرداند . پ_س به چنين وادى خطرناك و ميدان پر نشيب و فرازى نمى تواند قدم بگذارد مگر آن يگانه فردى كه سر از حجاب ماده و طبيعت بيرون آورده و از دام هوى و هوس و موانع مادى فريبا جسته باشد . ب_ه ع_ب_ارت دي_گر آنكه از كارهاى بد و ناشايست دورى جسته و از رذائل صفات و حالات و ملكات ن_ك_وه_يده وارسته باشد و در مقام الوهيت فانى شده و جز حق خالص و صريح چيزى برايش باقى نمانده باشد . چ_ن_ي_ن ش_خص مثل اعلاى فلسفه الهى است و او جز مولانا الامام على بن ابيطالب ( عليه افضل ال_س_لام ) ن_يست آرى تنها او است نمونه بارز فلسفه الهى و جز او نيست براى تصديق گفتار ما , خ_وان_نده محترم مى تواند نظرى به تاريخ زندگانى آن بزرگواركه مملو از فضيلت و افتخار و در عين حال

آكنده از مصائب و بلايا در راه خدا است بياندازد و بعد اگر قياس جايز باشد , سخنانى را ك_ه از آن ح_ض_رت در زم_ي_نه مسائل الهى نقل شده , با آنچه كه ديگر اصحاب پيغمبر و تابعين و دانشمندان مختلف راجع به مسائل الهى گفته اند مقايسه كند . سپس به تحقيق و تامل درباره آن كلمات درربار و گهروار به ارزيابى دقيق آنها , بپردازد .

از ديدگاه امام علي(ع) در عهد نامة مالك اشتر، قاضي بايد داراي چه صفاتي باشد؟ پرسش

پاسخ

1_ افضليّت، نسبت به تمام مردم (يا تمام اهل شهر)، «ثُمَّ اخْتَرْ لِلْحُكْمِ بَيْنَ النَّاسِ اَفَْضَلَ رَعيَّتِكَ في نَفْسِكَ»

2_ پر حوصله بودن «مِمَّنْ لا تَضيقُ بِهِ الاُمُورُ»

3_ سعة صدر «وَ لاتُمَحِّكُهُ الْحُصُومُ»

4_ عدم لجاجت «وَ لا يَتمادَي في الزَّلَّةِ»

5_ تسليم در برابر حق بودن «وَلا يَحْصَرُ مِنَ الْفَيئِ اِلَي الْحَقِّ اِذا عَرَفَهُ»

6_ طمع نداشتن «وَ لا تُشْرِفُ نَفْسُهُ عَلَي طَمَع»

7_ قناعت به بررسي سطحي، نكردن «وَ لا يَكْتَفي بِاَدْني فَهْمٍ دُونَ اَقْصاهُ»

8_ در شبهات از همه محتاطتر باشد «وَ اَوْقَفَهُمْ في الشُّبُهاتِ»

9_ در تمسك به دليل پا فشاري كند «وَ اَخَذَهُمْ بِالْحُجَجِ»

10_ از تكرار مراجعات شكايت كنندگان ملول و خسته نشود «وَ اَقَلَّهُمْ تَبَرُّماً بِمُراجَعَةِ الْخَصْمِ»

11_ در كشف حقايق از همه شكيباتر باشد «وَاَصْبَرَ هُمْ عَلَي تَكَشِّف الاُمُور»

12_ به هنگام آشكار شدن حق، قاطعيّت به خرج دهد «وَ اصْرَمَهُمْ عِنْدَ اِتِّضاحِ الْحُكْمِ»

13_ ستايش متملّقان او را فريب ندهد و تمجيد مدّاحان او را مايل به مدح كننده نسازد «مِمَّنْ لا يَزْدَهِيهِ اِطْراء وَ لا يَسْتَميلُهُ اِغْراء»

14_ قاضي بايد مكفي المؤونه از بيت المال باشد و آنقدر به او داده شود كه نياز به اين و آن پيدا نكند و چشمش به دست مردم نباشد «وَ اَفْسَحْ

لَهُ فِي الْبَذْلِ ما يُزيلُ عِلَّتَهُ وَ تَقِلُّ مَعَهُ حاجَتَهُ اِلَي النّاس»

آداب قضاوت از ديدگاه روايات و فقها چيست؟ پرسش

پاسخ

در پاسخ به اين پرسش كافي است آنچه را مرحوم محقق در شرايع، بحث آداب القضاء آورده است و در واقع عصاره اي است از آنچه در روايات اسلامي و كلمات فقها آمده بياوريم.

او مي گويد «مستحب است كه قاضي اين امور را رعايت كند

1_ دربارة اهل منطقه اي كه مأموريت براي آن منطقه دارد، تحقيق و تفحّص كامل كند (فرهنگ آن مردم را بشناسد و به شرايط اخلاقي و اقتصادي آنجا آشنا گردد، علما و نيكان و پاكان و حتّي قضات سابق را شناسايي كند، تا در كار خود بصيرت كافي داشته باشد، زيرا آگاهي به شرايط منطقه و محل و فرهنگ حاكم مردم، تأثير زيادي در مسألة داوري عادلانه دارد).

2_ هنگامي كه وارد محل مأموريّت خود مي شود، خانه (و مركز قضاوت خود) را در وسط شهر قرار دهد تا همة شاكيان به طور مساوري دسترسي به او داشته باشند!

3_ هنگام ورود به شهر به وسيلة مناديان ورود خود را اعلام دارد تا همة (ستمديدگان) با خبر شوند.

4_ جلسة قضا بايد در محلّ باز و آشكاري باشد تا همه به آساني به آن دسترسي پيدا كنند (نه پشت درهاي بسته و در محاصرة مأموران).

5_ به محض ورود در محل بايد تمام مدارك مردم و پرونده هاي موجود را از قاضي پيشين دريافت نمايد و همچنين وديعه ها و امانتها را نيز تحويل بگيرد (در آن زمان معمول بوده كه بسياري ازمردم، اشياء گرانقيمت را به عنوان وديعه نزد حاكم مي گذاشتند و همچنين اموالي كه مورد نزاع بود).

6_ هرگاه محل قضاوت مسجد باشد، قاضي بايد

هنگام ورود به مسجد، نماز تحيّت بخواند سپس پشت به قبله بنشيند تا مدّعيان و شاكيان رو به قبله باشند (و احساس كنند درمحضر الهي سخن مي گويند).

7_ بايد وضع زندانيان را دقيقاً بررسي كند و آنها را كه دليل كافي براي ماندنشان در زندان نمي بيند، آزاد سازد و آنجا كه دليل كافي وجود دارد، شاكي را بخواهد و جريان را دنبال كند و همچنين دربارة قيّم هاي ايتام و امناي حاكم، و حافظين اموال يتميان، دقّت كند، اگر در ميان آنها افراد نااهلي هستند، به زودي آنها را بر كنار سازد و افراد صالحي را جانشين آنها كند.

8_ در مجلس داوري، جمعي از دانشمندان و علما و آگاهان را دعوت كند تا مراقب حكم و داوري او باشند و اگر خطايي از او سر زند، او را به خطايش آشنا سازند.

9_ خودش براي خريد و فروش به بازار نرود (مبادا مردم براي جلب نظر او ارفاقهايي انجام دهند كه آگاهانه يا ناآگاه تحت تأثير آن واقع شود).

10_ در مجلس قضاوت نبايد قيافة خود را چنان درهم بكشد كه مردم نتوانند با صراحت مطالب خود را بگويند، همچنين آن چنان نرم و ملايم نباشد كه شاكيان جسور شوند و «مدعيانش گمان برند كه حلواست»!

11_ در ميان شاهدان تبعيض قائل نشود (و شاهدان آشنا و غير آشنا، دور و نزديك را در صورت داشتن شرايط شهادت يكسان بشمرد).

12_ پرونده هاي هر هفته را جمع آوري كرده و جداگانه بايگاني كند و همچنين پرونده هاي هر ماه و هر سال را با قيد تاريخ، منظم سازد (يا دستور لازم دربارة تنظيم آنها بدهد).

از ديدگاه مرحوم محقق در شرايع، قاضي چه وظايفي دارد؟ پرسش

پاسخ

اين فقيه بزرگ در بحث وظايف قاضي

و آنچه براي او لازم المراعات است چنين مي گويد

حاكم هفت وظيفه دارد

1_ واجب است مساوات را درميان طرف دعوا در«سلام» و «جلوس» و «نگاه كردن» و «سخن گفتن» و «گوش فرا دادن» و «عدالت در حكم» رعايت كند (به اين معني كه اگر به يكي از آنها با احترام خاصّي سلام ميكند يا جواب سلام مي گويد، عين آن را دربارة ديگري رعايت كند و تفاوت موقعيّت اجتماعي آنها هيچگونه تأثيري در اين مسأله نداشته باشد و اگر به يكي از آنها لحظاتي نگاه مي كند، به ديگري نيز همان مقدار نگاه كند، خلاصه اينكه مساوات كامل را در مجلس قضا و داوري در تمام جوانب، حتّي تشريفات و احترامات جزيي رعايت نمايد، تا جلوي انحرافات كلّي به خوبي گرفته شود).

2_ قاضي نبايد به يكي از دو طرف دعوا، مطلبي «تلقين» يا «تعليم» كند كه به زيان طرف ديگر باشد.

3_ هرگاه دو طرف دعوا سكوت كنند، نبايد به يكي از آن دو اشاره كند كه سخنت را بگو، بلكه بهتر است هر دو را مخاطب ساخته بگويد «حرفتان را بزنيد» يا بگويد شخص مدّعي سخنش را بگويد و شكايتش را طرح كند.

4_ هرگاه حكم مسأله مورد دعوا ، روشن باشد، بايد هر چه زودتر داوري كند، ولي مستحب است قبلاً آنها را ترغيب به صلح و سازش نمايد، اگر حاضر نشدند حكم را صادر مي كند.

5_ هر گاه شكايات، به ترتيب وارد شود، بايد نوبت را رعايت كند، بدون هيچگșƙǠتفاوت از نظر موقعيّت اجتماعي ارباب دعوي، و اگر ترتيب روشن نباشد، قرعه مي زند.

6_ هرگاه شخص مدّعي عليه در ضمن دعوي، دعوي ديگري را

مطرح كند، به سخنان او گوش نمي دهد تا دعوي اوّل پايان يابد.

7_ هرگاه يكي از طرفين دعوي اقدام به طرح دعوي قبل از ديگري كند، او را مقدّم مي شمرد.

لطفا در مورد حدود اختيارات يك قاضي و رييس قوه قضاييه توضيح بفرماييد.

پرسش

لطفا در مورد حدود اختيارات يك قاضي و رييس قوه قضاييه توضيح بفرماييد.

پاسخ

- الف ) حدود اختيارات يك قاضي : رسيدگي و حل و فصل كليه اختلافات ومنازعاتي كه در هر جاي جامعه بروز مي كند، بايد در حدود صلاحيت دادگاه قرار گيرد، ولو اين كه طرف دعوي دولت يا سازماني دولتي باشد .بر اين اساس وظيفه اصلي و اساسي قاضي حل و فصل دعاوي و اختلافاتي است كه به دادگاه ها كشيده مي شود .وظايف و اختيارات قضات به صورت خيلي مختصر، عبارت است از : 1- الزام به رسيدگي و صدور حكم ، 2- الزام به عدم اجراي آيين نامه ها و قوانين خلاف قانون و شرع .ر.ك : حقوق اساسي جمهوري اسلامي ايران ، ج 2، ص 551، دكتر سيد محمد هاشمي . اما گرچه قاضي اختيار رسيدگي و حل و فصل كليه اختلافات و منازعاتي را كه درجامعه بروز مي كند دارد اما بر اين اصل دو استثنا وارد مي شود و اختيارات قاضي را محدود مي نمايد : 1- حدود اختيارات قاضي در روابط بين الملل : در روابط سياسي و اقتصاد بين المللي هيچ دولتي نمي تواند يك طرفه تصميم بگيرد يا يك جانبه قضاوت كند و آن را به مورد اجرا گذارد .زندگاني مشترك كشورها مستلزم توافق ها و قراردادهايي است كه اراده اجتماع دول آنها را پديد آورده ، موجبات اطاعت دسته جمعي دول را از نظام عمومي فراهم ساخته است در تكوين اين اراده هر يك از دول فقط سهمي دارند .2-حدود اختيارات قاضي در امور نظامي : در زماني كه جامعه دچار بي نظمي

وعدم امنيت مي شود، دولت از قواي نظامي استفاده كرده و مجازات متخلفين را دادگاه هاي نظامي به عهده مي گيرند .مداخله دادگاه هاي نظامي در امورقضايي به منظور حفظ امنيت داخلي كشور مورد توجه و تحقيق صاحب نظران حقوق اساسي مي باشد و دو مساله مطرح مي باشد .اول : صلاحيت دادگاه هاي نظامي در موارد ضرورت تا چه پايه ممكن است گسترش يابد؟ دوم : هرگاه شخص در دادگاه نظامي محكوم شود، ليكن به ادعاي اين كه حكم دادگاه نظامي خلاف قانون صادر شده است ، موضوع رادر محاكم عمومي طرح و تقاضاي رسيدگي كند، آيا دادگاه مي تواند به چنين ادعايي ترتيب اثر دهد؟ كه در اين موارد نظرات مختلفي بيان شده است. ر.ك : حقوق اساسي ، ص 122، دكتر جعفر بوشهري . ب ) وظايف واختيارات رييس قوه قضاييه : به طور كلي وظايف و اختيارات رييس قوه قضاييه به دو دسته تقسيم مي شود : الف ) وظايف در ارتباط با قوه قضاييه : 1- تشكيلات قضايي : از آنجا كه انجام مسووليت هاي قوه قضاييه نياز به تشكيلات مناسب دارد، تصميم گيري در مورد تعداد شعبه ها در هرشهرستان و اين كه چه بخش هاي اداري و اجرايي براي همكاري با مراجع قضايي لازم است با رييس قوه قضاييه مي باشد .اين تصميم گيري قطعي ونهايي در قلمرو قوه قضاييه كليت دارد و همه مراجع قضايي و اداري واجرايي را در برمي گيرد دادگاه و دادسراي نظامي ، دادگاه و دادسراي انقلاب ، ديوان عالي كشور، ديوان عدالت اداري ، سازمان بازرسي كل كشور ...از حيث تشكيلاتي و

اداري تابع تصميمات قانوني رييس قوه قضاييه هستند .البته اين تبعيت به استقلال نظر قضايي تسري ندارد و قضات در هرمرجع ، نظر قانوني خود را اعلام مي دارند .2- تهيه لوايح قضايي متناسب باجمهوري اسلامي ايران . 3- استخدام قضات واجدالشرايط .4- پيشنهادعفو يا تخفيف مجازات محكومين . ب ) وظايف رييس قوه قضاييه در غيرامور قضايي : وظايف مختلف و متنوعي قانون اساسي به عهده رييس قوه قضاييه گذاشته كه مستقيما" در ارتباط با امر قضا نيست ولي به وضع كل كشور و امنيت عمومي و سياست گذاري مربوط مي گردد كه اهم آن : 1-عضويت در شوراي عالي امنيت ملي . 2- عضويت در شوراي بازنگري قانون اساسي . 3- عضويت در مجمع تشخيص مصلحت نظام . 4- عضويت در شوراي موقت رهبري . 5- تعيين نماينده در شوراي نظارت بر صدا وسيما .6- رسيدگي به دارايي مقامات عاليه كشور .7- نظارت بر حسن اجراي قوانين ( تشكيل سازمان بازرسي كل كشور ) . 8- پيشنهاد حقوق دان براي شوراي نگهبان . ر.ك : حقوق اساسي نهادهاي سياسي جمهوري اسلامي ايران ، مدني ، ص 361 .;

وظيفه قاضى چيست؟

پرسش

وظيفه قاضى چيست؟

پاسخ

قاضى وظيفه دارد براساس حق قضاوت كند و هيچ چيز او را از قضاوت به حق دور نسازد و براى روابط شخصى به نفع هيچ يك از دو طرف دعوا حكم نكند و معيار در نظرش حق باشد.

(بخش پاسخ به سؤالات )

در شخص قاضى وجود چه شرطهايى لازم است؟

پرسش

در شخص قاضى وجود چه شرطهايى لازم است؟

پاسخ

قاضى در فقه اسلامى بايد داراى شرطهايى باشد كه از مهمترين آنها، عدالت و اجتهاد است. اين كه در چه هنگامى شخص غيرمجتهد مى تواند قضاوت كند، در دانش فقه، مفصّل از آن بحث شده است و هم اينك به آنچه در فقه آمده است عمل مى شود.

(بخش پاسخ به سؤالات )

وظيفه قاضى چيست؟

پرسش

وظيفه قاضى چيست؟

پاسخ

قاضى وظيفه دارد براساس حق قضاوت كند و هيچ چيز او را از قضاوت به حق دور نسازد و براى روابط شخصى به نفع هيچ يك از دو طرف دعوا حكم نكند و معيار در نظرش حق باشد.

(بخش پاسخ به سؤالات )

در شخص قاضى وجود چه شرطهايى لازم است؟

پرسش

در شخص قاضى وجود چه شرطهايى لازم است؟

پاسخ

قاضى در فقه اسلامى بايد داراى شرطهايى باشد كه از مهمترين آنها، عدالت و اجتهاد است. اين كه در چه هنگامى شخص غيرمجتهد مى تواند قضاوت كند، در دانش فقه، مفصّل از آن بحث شده است و هم اينك به آنچه در فقه آمده است عمل مى شود.

(بخش پاسخ به سؤالات )

در قرآن حدّ زناى غيرمحصن آمده حكم زناى محصن از كجا به دست مى آيد؟

پرسش

در قرآن حدّ زناى غيرمحصن آمده حكم زناى محصن از كجا به دست مى آيد؟

پاسخ

آيه دوّم، سوره نور حدّ زناى غيرمحصن را بيان كرده است و به قرينه رواياتى كه اطلاق آيه كريمه را تقييد مى كند، منظور از آيه، زناى غيرمحصن است، و زناى محصن كه حكمش سنگ سار است، از آن احاديث استفاده مى شود.

( بخش پاسخ به سؤالات )

اح__كام

س_ياس_ات ح_دود حدّ س_رقت

پرسش : چرا دست سارق قطع نمى شود؟

پاسخ : اين صحيح است كه در نظام اسلامى بايد حدود الهى جارى شود و خوشبختانه دستگاه قضايى در كشور ما نسبت به سابق فعّال تر شده و به تدريج روبه هر چه بيشتر اسلامى شدن پيش مى رود و در بسيارى از موارد حدود الهى جارى مى شود. در مورد قطع دست دزد كه در آيه كريمه آمده است، شايد اينكه شنيده نمى شود كه دست دزد را قطع كنند، به خاطر اين باشد كه قطع دست با خصوصيّاتى كه در شرع وارد شده داراى شرايطى است و براساس مراعات آن شرايط قطع كمتر تحقق مى يابد; زيرا در بسيارى از موارد شرايط آن وجود ندارد.

( بخش پاسخ به سؤالات )

پرسش : حدّ سرقت چيست؟

پاسخ : امام در رساله تحريرالوسيله درباره حد دزد فرموده اند: «حد دزد در نوبت اولى كه دزدى مى كند، قطع چهار انشت از دست راست وى است; در صورت وجود شرايطى كه در جاى خود به تفصيل بيان شده است. چنانچه مرتبه دوّم دزدى كرد، پاى چپ وى از زير برآمدگى قطع مى شود; به گونه اى كه نصف قدم و مقدارى از محل مسح

برايش باقى مى ماند. اگر مرتبه سوّم دزدى كرد، كيفر او حبس ابد خواهد بود».

«چنانچه فقير باشد، از بيت المال اداره مى شود و اگر به دزدى باز گردد و براى مرتبه چهارم - گرچه در زندان دزدى، كند - كشته مى شود».

( بخش پاسخ به سؤالات )

اح__كام

س_ياس_ات ح_دود حدّ قذف

پرسش : آيا اجراى حد شرايط دارد؟

پاسخ : حدود الهى بايد اجرا شود، ولى اجراى حدود هم داراى ضوابطى است كه بايد بدان پايبند بود; مثلاً زناى يك فرد بايد براساس معيارهاى اسلامى ثابت شود و صرف اينكه گفته شود فلانى اين عمل را انجام داده است، كافى نيست. حتّى اگر كسى بدون دليل و مدرك، كافى، به زنى نسبت زنا دهد، حد قذف(تهمت) در مورد او اجرا مى شود.

( بخش پاسخ به سؤالات )

اح__كام

فلس_فه و آثار احكام

چرا انسان، نميتواند از روي ظن و گمان، قضاوت نمايد؟

پرسش

چرا انسان، نميتواند از روي ظن و گمان، قضاوت نمايد؟

پاسخ

برادر گرامي، قضاوت كردن و چيزي را به كسي نسبت دادن، يعني ادعاي اين نكته كه واقعيت چنين است و واقعيت هر چيزي، جزء از طريق علم و يقين، ثابت نميشود اگر كسي، مطلبي را دانست و آگاهي او صد در صد بوده و هيچ احتمال خلافي نداد، اين علم است و به احتمال و گمان، ظن اطلاق ميشود.

قرآن مجيد ميفرمايد: "وَ مَا لَهُم بِهِي مِنْ عِلْمٍ إِن يَتَّبِعُونَ إِلآ الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لاَ يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْ ئ‹ًا ;(نجم،28)

هيچ دليلي علمي بر گفته خود ندارند و جز گمان، دنبال نميكنند، در حالي كه گمان، هرگز انسان را بينياز از حق نميكند حق، يعني واقعيت و حقيقي، و واقعيت هر چيزي جز از طريق علم و اعتقاد صد در صد، كشف نميشود و نميتواند مبناي قضاوت قرار گيرد اگر ظن و احتمال خلاف آمد، ديگر در حقايق و در امور واقعي و نظري نميتواند مدرك حكم و قضاوت، قرار بگيرد امام در احكام عملي و روابط اجتماعي كه معمولاً تحصيل قطع و يقين ميسر نيست راهي جز عمل به ظن نيست و از لحاظ شرعي، نيز ظن در امور عملي حجت قرار گرفته لذا در امور عملي انسان نه تنها نميتواند از روي ظن قضاوت نمايد كه راه ديگري ندارد و تنها راه همين است.(با استفاده از تفسيرالميزان، علامه طباطبائي، ج 19، ص 41، جامعه مدرسين.)

نكته ديگر آن كه كلمة ظن در قرآن به معناي مختلفي استعمال شده است مثلاً هرگاه پيرامون مسائل معاد، استمعال شود به معناي يقين است. هم

چنان كه در برخي آيات نيز به معناي وهم و خيال استعمال شده است. "لذا، ظن و گمان" دو معناي متفاوت دارد. گاه به معناي گمانهاي بيپايه است كه طبق تعبيرات آيات هم رديف هواي نفس و اوهام و خرافات است، منظور از اين كلمه در آيه مورد بحث، همين معناست و معناي ديگر: گمانهاي كه معقول و موجه است و غالباً، مطابق واقع و مبناي كار عقلا در زندگي روزمره ميباشد، مانند شهود در محكمه و... كه بدون شك اين قسم از ظن، داخل در آيات نيست.(تفسير نمونه، آيت الله مكارم، ج 22، ص 530، دارالكتب الاسلاميه.)

نتيجه آن كه: در امور عقلي و نظري انسان بايد براساس علم و يقين عمل نمايد اما در امور عملي و اجتماعي كه معمولاً تحصيل يقين ممكن نيست، ظن مبناي قضاوت قرار ميگيرد امّا ظن معتبر و قابل قبول، نه صرف خيال و توهم كه ظن معناي گمان و توهم در امور عرفي و عملي هم نميتواند مبناي قضاوت ما قرار گيرد.

اما در قضاوت به معناي خاص آن، قاضي موظف است بر طبق بينه و عين و ديگر طريق قانوني عمل نمايد گرچه خلاف ظن خودش هم باشد. لذا تفكيك اين حوزهها از هم، باعث ميشود كه بهتر بتوانيم در اين مورد به نتيجه برسيم و كلي سخن نگوئيم.

چرا در اسلام شهادت دو زن برابر شهادت يك مرد است

پرسش

چرا در اسلام شهادت دو زن برابر شهادت يك مرد است

پاسخ

الف) اولا

شهادت زن در

مواردي منفرداش نيز

پذيرفته است; يعني،

حكم ((تساوي دو زن

با يك مرد)) مطلق

نيست.

ب ) در مواردي

شهادت دو زن برابر

يك مرد دانسته شده

كه نوعاش در مورد

حدود و حقوق است.

اين حكم اسلام از

زوايايي قابل بررسي

است.

اولاش: زن موجودي

است كه احساسات و

عواطفش جنبه غالب

شخصيتي او

را تشكيل مي دهد.

لازم به ذكر است كه

اين موضوع هيچ

نقصي براي زن

نيست; بلكه اگر چنين

نبود آن گاه نظام

خلقت دچار اشكال

بود، چرا كه زن و مرد

مكمل يكديگرند و

جنبه هاي شخصيتي

يكديگر را تكميل

مي كنند. به دليل

همين ويژگي و

واقعيت - گرچه

برخي آن را

نمي خواهند بپذيرند

- زن بيشتر از مرد

تحت تا ثير احساسات

قرار مي گيرد و لذا

ممكن است تحت

تا ثير احساسات و

عواطف مختلف،

شهادتي بدهد كه تنها

موافق احساسات او

باشد.

اجتماع دو زن براي

شهادت بر چيزي،

ضريب اطمينان را در

شهادت بالا مي برد. از

سوي ديگر از آسيب

پذيري يك زن نيز در

جريان شهادت و

خصومت ها و

درگيري هاي پس از آن

نيز تا حدودي

مي كاهد.

آيا اثبات جرم به غير از دستورات شرع ازطرق ديگر مثل نظريه پزشك قانوني امكان پذير است ؟ و آيا نظر پزشكي قانوني مي تواند حكم مستند براي دادگاه باشد؟

پرسش

آيا اثبات جرم به غير از دستورات شرع ازطرق ديگر مثل نظريه پزشك قانوني امكان پذير است ؟ و آيا نظر پزشكي قانوني مي تواند حكم مستند براي دادگاه باشد؟

پاسخ

نظريه پزشكي قانوني زماني مستند قضايي مي تواند باشد كه مشخصا تحقق جرم را ثابت نمايد و بر قاضي علم بهتحقق آن از مجرم خاص به دست آيد. البته گاهي نظريه پزشكي قانوني به ضميمه قراين ديگري براي قاضي موضوع راثابت مي كند و مجموع آنها مستند حكم قرار مي گيرد.{J

آيا اقرار و اعترافي كه با زور گرفته مي شود اعتبار قانوني دارد؟

پرسش

آيا اقرار و اعترافي كه با زور گرفته مي شود اعتبار قانوني دارد؟

پاسخ

از نظر قانوني اقرار و اعترافي كه با اجبار و آزار گرفته شده، فاقد اعتبار است و كسي حق ندارد براي گرفتن اقرار واعتراف، ديگري را آزار و شكنجه دهد. اگر مواردي وجود دارد كه چنين موضوعي خارج از مقررات و ضوابط شرعي وقانوني صورت گرفته است، آن را به دفتر مقام معظم رهبري و نيز قوه قضاييه منعكس كنيد تا پي گيري شود و افرادخاطي مجازات شوند.

البته اين را نيز نبايد از نظر دور داشت كه در مواردي (مانند اين كه امنيت كشور و سلامت جوانان از طرف سوداگرانمرگ در خطر بوده و ضروري است كه باندهاي خطرناك آنان كشف شود) مي توان به نحوي از آنان كسب اطلاع كرد.البته اين كار نيز بايد تحت ضوابط و قانون صورت گيرد. اين موارد گرچه براي همه ناراحت كننده است؛ ولي براي حفظ مصالح جامعه چاره اي نيست.

در اجراي حدود نيز اين موضوع وجود دارد؛ مثلاً از نظر فقهي حد دزدي در مرتبه اول (با 16 شرط) قطع انگشتان دست راست است. حال آيا اين قضيه براي كسي گوارا است؟ مسلما چنين نيست؛ ولي آن گاه كه امنيت جامعه به خطر بيفتد و هزاران انسان به دليل خطر دزدان، هر شب در كابوس به سر ببرند، قطع دست و بالاتر از آن، منطقي و قابلدرك است.

بنابراين گرچه ما تأثر شما را از آنچه براي دوستتان اتفاق افتاده درك مي كنيم و به جا مي دانيم؛ ولي هيچ گاه

از حق به خاطر احساسات نبايد گذشت؛ به ويژه در مورد قاچاقچي ها و كساني كه با مواد مخدر هستي جوان ها

وخانواده هاي آنان را نابود مي كنند و نه يك بار كه هزاران بار و هر لحظه آنان را مي كشند و شكنجه مي دهند. حال آيامي توان ناراحتي يك پدر و مادر را به خاطر اعتياد فرزند و متلاشي شدن خانواده با هيچ معياري ارزيابي كرد. پس واقعبين باشيم و حقيقت را بپذيريم. به اميد آن روزي كه خلاف كار نباشد تا مجازاتي در كار باشد.

در پايان مقايسه بين حكومت اسلامي و حكومت طاغوت، امري ناروا است. در زمان طاغوت افراد متدين ومسلمان همانند شهيد غفاري ها، سعيدي ها و... زير بدترين شكنجه هاي قرون وسطائي قرار مي گرفتند و به شهادت مي رسيدند ولي در جمهوري اسلامي ايران، اگر هم كسي مورد آزاد قرار گيرد، عموما متخلفين جامعه هستند.

ميانجي گري بين مشاجرات مردم يا گروه هاي كوچك مذهبي اصلاح بين مردم است يا قضاوت ؟ (با توجه به شرايط قضاوت )

پرسش

ميانجي گري بين مشاجرات مردم يا گروه هاي كوچك مذهبي اصلاح بين مردم است يا قضاوت ؟ (با توجه به شرايط قضاوت )

پاسخ

فيصله دادن به منازعات بدون حكم قضاوت نيست و اشكال ندارد لكن بايد كسي اين كار را انجام دهد كه بر اثر جهل به حكم مسائل حق را باطل جلوه ندهد.{J

به نظر شما هنگام وقوع مسأله اي قضاوت كردن يك مرد با يك زن تفاوت دارد؟ (در زندگي روزمره با آن مواجه هستيم)

پرسش

به نظر شما هنگام وقوع مسأله اي قضاوت كردن يك مرد با يك زن تفاوت دارد؟ (در زندگي روزمره با آن مواجه هستيم)

پاسخ

قضاوت كردن يعني حكم راندن و ترجيح جانب نفي يا اثبات در يك قضيه. معناي قضاوت در اين ديدگاه بسيار گسترده است و هر گونه ابراز نظري را در بر مي گيرد.

از اين رو لازم است تا قضاوت كردن يك زن را با در نظر گرفتن مصاديق و اصطلاحات آن، مورد بحث و نظر قرار دهيم.

گاهي منظور از قضاوت، يعني حكم كردن به يك مطلبي با توجه به دانش علمي و سابقه عملي فرد. مثل نظر دادن يك پزشك دانشمند و با تجربه زن، راجع به يك بيماري، كه در تخصص وي است.

در اين گونه موارد ترديدي نيست كه نظر زن محترم و لازم الاجرا است.

قضاوت در اصطلاح شرعي، يكي از شئون فتوا و مرجعيت است كه بايد در عصر غيبت به نحو عام و كلي مصاديق خود را پيدا كند. شرع مقدس نيز با در نظر گرفتن مصالح عقلي، و روحيات و خواستگاه هاي فطري زن بار قضاوت را از دوش او برداشته است. از اين رو در برخي از روايات آمده است كه: «زن نمي تواند متولي قضاوت باشد»

اما درباره مشكلات روزمره، قضاوت بيشتر به معناي نظرخواهي و مشورت است. در اين گونه موارد برخي از زنان داراي تجربه و پختگي هستند و به دور از احساسات تصميم مي گيرند. و گاهي بهتر از برخي مردان نظر مي دهند. در اين صورت عمل به نظر آنان اشكال ندارد و گاهي ترجيح دارد. چنان كه در نامه 53 نهج: اياك و

مشاورة النساء الا من جربت بكمال العقل؛ بپرهيز از مشورت با زنان مگر كساني كه كمال عقل آنان تجربه شده است.{M

منابع و مآخذ

1. لغت نامه دهخدا، علي اكبر دهخدا، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

2. محقق حلي(ره)، المختصر النافع في الفقه الاماميه، ص 71، نشر مؤسسه بعثت تهران، سال 1410 ه.ق.

3. شيخ حر عاملي(ره)، تفصيل وسائل الشيعه، ج 27، ص 15، نشر مؤسسه آل البيت، قم، چاپ دوم، سال 1414 ه. ق.

اخلاق و منش قضايي و كليه مسائل مربوط به شغل قضا و مشخصه يك قاضي اسلامي را بيان كنيد ؟

پرسش

اخلاق و منش قضايي و كليه مسائل مربوط به شغل قضا و مشخصه يك قاضي اسلامي را بيان كنيد ؟

پاسخ

قضاوت امر خطيري است و حضرتعالي بايد آگاهانه و با توجه به شرايط قضا آن را انتخاب كنيد. از طرفي هم اگر در خود صلاحيت هاي لازم را ولو به طور نسبي مي بينيد اگر بتوانيد به اين صورت به جامعه اسلامي خدمت كنيد انتخاب مقدس و قابل تقديري خواهد بود. در عين حال بايد توجه داشته باشيد كه انسان همواره بايد به جهاد و مبارزه با نفس بپردازد. بنابراين راه نجات گريز از مسؤوليت نيست، زيرا در هر مسيري دام هايي فراروي انسان است و نفس آدمي را به خطرگاه هاي مهيبي مي كشاند. بنابراين بايد مسؤوليت پذير بود ولي شرايط زير را نيز رعايت كرد:

1- توكل بر خداو استعانت دائمي از او،

2- اخلاص در عمل در آغاز و پايان،

3- تقويت بنيه علمي و ايماني،

4- مبارزه دائمي با هواها و مهلكات نفساني و شيطاني،

5- انس و ارتباط دائمي با خدا و اولياي خدا،

6- استغناي نفس،

روايات و احاديث در اين باره زياد است. پيشنهاد مي نماييم به «وسايل الشيعه، كتاب القضاء» و يا «ميزان الحكمه، واژه القضاء» مراجعه نماييد. در عين حال سه روايت در اينجا بيان مي گردد:

1- «هر كه كار قضاوت به او واگذار شود بدون كارد سر بريده شده است عرض شد: اي رسول خدا منظور از سر بريدن چيست؟ فرمود: آتش دوزخ»، (ترجمه ميزان الحكمه، ج 10، 4952).

2- «در روز قيامت قاضي دادگر را مي آورند و چنان حساب سختي از او كشيده مي شود كه آرزو مي كند كارش هرگز حتي درباره يك خرما ميان دو نفر داوري نكرده بود»، (همان، 4954).

3- «هر كه جوياي

منصب قضاوت باشد و براي رسيدن به آن متوسل به اين و آن شود، خداوند او را به خودش واگذارد و هر كه مجبور به پذيرفتن آن شود خداوند فرشته اي بر او فرو فرستد كه استوارش بدارد، (همان، 4954).

مگر نه اين كه حضرت علي (ع) شخصا در مقابل آن يهودي كه زره او را برده بود در دادگاه حاضر شد،پس چگونه است كه در اين نظام براي محاكمه هايي كه يك طرف يا طرفين آن روحاني باشند،دادگاه ويژه اي داريم؟ آيا چنين چيزي با عدالت علوي سازگار است؟ در ضمن نظر به اين كه با

پرسش

مگر نه اين كه حضرت علي (ع) شخصا در مقابل آن يهودي كه زره او را برده بود در دادگاه حاضر شد،پس چگونه است كه در اين نظام براي محاكمه هايي كه يك طرف يا طرفين آن روحاني باشند،دادگاه ويژه اي داريم؟ آيا چنين چيزي با عدالت علوي سازگار است؟ در ضمن نظر به اين كه بايد متناسب با ذهن پرسشگر دانشجويان پاسخ تهيه كنيم, خواهشمنديم صرفاً به گفته اي از امام يا رهبر معظم انقلاب براي استدلال در اين مورد اكتفا نشود. زيرا فرض بر اينست كه طرف مقابل سخن هيچكدام از ايشان براي وي حجت نمي باشد ولي منابع اسلامي را قبول دارد.

پاسخ

پي بردن به اساس و فلسفه وجودي دادگاه ويژه روحانيت، نيازمند توجه به نكات ذيل مي باشد:

اولاً: در ساختار حقوقي همه كشورها وجود مراجع و محاكم قضائي خاص امري كاملاً طبيعي و مرسوم بوده و منظور از آن ها نهادهاي قضايي است كه صلاحيت آن ها به اعتبار ويژگي جرم يا موضوع دعوا يا ويژگي مجرمين يا طرفين دعوا مشخص مي گردد: مثلاً: اهميت رعايت و حفاظت مسائل امنيتي و نظامي واسرار كشور؛ اقتضاي ايجاد دادگاه هاي نظامي يا دادگاه هاي اختصاصي براي محاكمه و رسيدگي به تخلفات سران يا مسئولين مهم كشور را دارد. و همچنين به دليل اهميت و جنبه ي تخصصي داشتن رسيدگي به جرائم مطبوعاتي يا اختلافات خانوادگي زوحين، ايجاد دادگاه و دادسراي مطبوعات و خانواده از ضرورت خاصي برخوردار مي باشد.

ثانياً: در حكومت اسلامي با دو دسته عناصر ثابت و متغيّر مواجه مي باشيم؛ رعايت عدالت، نفي ظلم به حقوق مردم و... از اصول ثابت و لايتغير حكومت اسلامي است كه در هيچ زماني

و تحت هيچ شرايطي قابل تغيير نمي باشد؛ اما عناصر متغيّر بستگي به نيازها و مقتضيات زمان و مكان دارد. مثلاً امروزه ايجاد تشكيلات وسيع اداري، دستگاه هاي قانونگذاري، اجرايي، امنيتي و... مورد نياز جامعه است كه وجود آن ها تا زماني كه با اصول و ارزش هاي ثابت الهي تضاد نداشته باشد، امري مطلوب و پسنديده است. از منظر اسلام و حكومت امام علي(ع) در مسأله قضا اصل، رعايت عدالت، برخورد با متخلف و احقاق حق مظلوم است، ولي شيوه و راهكار اين مسأله و اين كه ساختار دادگاه عام باشد يا خاص؛ تابع شرايط و مقتضيات است و اسلام در اين زمينه حكم خاصي ندارد.

ثالثاً: دين اسلام، اصولاً بر پايه نفي هر گونه اختلاف طبقاتي و نژادي بنا نهاده شده است؛ يا ايهاالناس انّا خلقناكم من ذكر و انثي و جعلناكم شعوباً و قبائل لتعارفوا انّ اكرمكم عندالله اتقكم (حجرات، آيه ي 12).

بر اين اساس حقوق و تكاليف اسلامي، بي هيچ تمايزي خطاب به عموم مي باشد. به اين ترتيب، مي توان گفت كه امتيازات و انحصارات طبقاتي به اصل دين ارتباطي ندارد و اصولاً طبقه ي خاصي با ويژگي ها وامتيازات خاص، نظير آن چه در ميان پيروان بسياري اديان است، در اسلام مطرح نمي باشد(سيد محمدبهشتي، مقاله ي «روحانيت در اسلام و در ميان مسلمين»، مندرج در مجله «بخثي درباره ي مرجعيت و روحانيت، شركت سهامي انتشار، 1341، ص 142).

با وجود اين، ضرورت هاي اجتماعي افراد را، با توجه به موقعيت ها و مناسبات مشتركي كه با يكديگر دارند، در گروه ها واصناف متمايز از يكديگر قرار مي دهد كه در اين صورت تمايز صنفي و گروهي را بايد از امتيازات طبقاتي جدا دانست(محمد رضا حكيمي، هويت

صفني روحانيت، نشر فرهنگ اسلامي، 1360).

در كشور ايران، روحانيت نهاد خاصي است كه در روابط اجتماعي و مبارزات سياسي نوعاً و در اعمال عبادي خصوصاً، به آنان اقتدا مي شود و رفتار آنان سرمشق ديگران قرار مي گيرد. رابطه ي افراد مردم با علماي روحاني مبتني بر اعتماد و ايمان مي باشد. اين اعتماد و ايمان صرفاً با مشاهده ي اعمال و رفتار نيك و بد و وقوف از زهد واقعي آنان قابل تضمين خواهد بود.

در نظام جمهوري اسلامي، علاوه بر محوريت اصل ولايت فقيه و اجتهاد مستمر فقهاي جامع الشرايط، مناصب قانوني و قضائي بر عهده ي فقهاي روحاني قرار دارد(اصول، 2، 2، 91، 157، 163 قانون اساسي).

همچنين روحانيون، به عنوان افراد مورد اعتماد رهبري و مردم در اندام قواي سه گانه و دستگاه هاي حاكم رسماً و موظفاً مشغول به كار مي باشند. از طرف ديگر، خارج از مسئوليت هاي مناصب حكومتي و دولتي، و در مقام امامت جماعت و جمعه و وعظ و خطابه و در شوراها و انجمن هاي مختلف، اشتغالات گوناگون دارند.

بنابر اين مي توان اذعان نمود كه، حيثيّت و اعتبار نظام از يك طرف و توقعات اخلاقي و عقيدتي مردم از طرف ديگر، در احاطه ي عملكرد اين قشر قرار دارد. فلذا، اعمال و رفتار نيك و بد آنان مي تواند آثار سازنده و يا مخرّب بر تماميت جامعه (نظام سياسي، زمامداري و مردم) داشته باشد.

بر اساس اين واقعيت ها است كه افراد روحاني، در صنف مشخص خود، همواره نمايان و مدنظر عموم مي باشند، به ترتيبي كه اعمال و رفتار سوء هر يك از آنان، مردم را وادار به قضاوت مضاعف (نسبت به فرد روحاني و صنف روحاني) مي نمايد در مقابل اين قضاوت

عمومي و براي حفظ منزلت جامعه ي روحاني، سعي فراوان مبذول مي گردد، تا حساب روحانيون خطاكار از جمع صنفي روحانيت جدا نشان داده شود. بدين خاطر است كه معمولاً به اين گونه افراد عنوان «روحاني نما» اطلاق مي شود،تا با اين جداسازي، ضمن حفظ شوؤن روحانيّت، دامان اين قشر مورد احترام همواره از آلودگي ها پاك بماند.

اموري از قبيل؛ موقعيت حساس و كليدي روحانيت در نظام اسلامي، و دسترسي برخي از آنان به اطلاعات و اسرار مهم نظام، و به جهت جلوگيري از سوء استفاده تبليغاتي دشمنان و... تشكيل دادگاهي اختصاصي نظير دادسراي نظامي و دادگاه ويژه ي مطبوعات، را مي طلبد؛ بر اين اساس حضرت امام(ره) با تأكيد بر اهميّت و لزوم حفظ شئون روحانيت و حوزه هاي علميّه، حكم تشكيل «دادگاه ويژه روحانيت» را صادر نمودند، تا طبق موازين شرع مقدس به جرائم روحاني نمايان رسيدگي شود. «به منظور پيشگيري از نفوذ افراد منحرف و تبهكار در حوزه هاي علميّه، حفظ حيثيت روحانيت و به كيفر رسانيدن روحانيون متخلّف، دادسراها و دادگاه ويژه روحانيت تحت نظارت مقام معظم رهبري... ايجاد مي گردد»(آيين نامه دادگاه ويژه روحانيت، روزنامه رسمي، شماره 1328، 15/7/1369).

نتيجه آن كه: 1. تشكيل دادگاه ويژه روحانيت به هيچ وجه امتيازي براي روحانيت نبوده، بلكه بر عكس براي كنترل و نظارت دقيق تر بر اعمال و رفتار آنان مي باشد و اين خود به دليل حساسيت موقعيت و جايگاه روحانيت در نظام مقدس جمهوري اسلامي است. چنان كه نظير اين امر را مي توان در تشكيل ساير دادگاه هاي اختصاصي مانند دادسراي نظامي، دادگاه ويژه مطبوعات و... مشاهده نمود.

2. دادگاه ويژه بسياري از موارد رسيدگي به شكايات و دعاوي را كه تشخيص مي دهد از حساسيّت

و اهميّت چنداني برخوردار نمي باشد را به ساير دادگاه هاي عمومي ارجاع مي دهد.

3. مسلماً تمسك به سيره و منش امام علي(ع) در ابعاد مختلف زندگي، از جمله مسائل حكومتي يكي از اصول اساسي نظام مقدس جمهوري اسلامي بوده و مسئولين عالي رتبه نظام بر الگو قرار دادن و اقتدا به سيره ي حكومتي آن حضرت تأكيد داشته و دارند. اما بايد علاوه بر اين موضوع مهم، مقتضيات زمان و مكان را نيز در نظر گرفت. چرا كه امروزه به دليل گستردگي و پيچيدگي مسائل، اداره ي جامعه نيازمند تشكيلات و سازمان هاي متعددي است كه بايد به تناسب و اقتضاي موضوعات مختلف، وجود داشته باشد. در زمان امام علي(ع) با يك قاضي يا يك دارالحكومة و تشكيلات ديواني ساده مي شد جامعه را اداره نمود، ولي امروزه تنها براي رسيدگي به تخلفات نيازمند دادگاه ها و دادسراهاي متعدد، نظامي، مطبوعات، خانواده، روحانيت و... مي باشيم. بنابر اين موضوع هيچ ربطي به تبعيض بين مردم عادي و حاكم اسلامي ندارد، بلكه بايد با ديدي كلان به موضوعات نگريست و همه ي جوانب را در نظر گرفت.

4. تشكيل دادگاه ويژه روحانيت هيچ مغايرتي با سيره امام علي(ع) ندارد زيرا آنچه در سيره آنحضرت است حضور در دادگاه و تساوي در برابر حكم و قانون است و اين مسأله در مورد روحانيت نيز جاري است, اما اينكه در چه دادگاهي حاضر شود نافي اصل حضور در دادگاه و تبعيت از قانون نيست.

خداوند متعال، در آية 61 سورة احزاب ميفرمايد: "اين مردم نفرين شده را هر كجا يافتيد بكشيد..."، آية قبلي نيز دربارة مشخصات اين افراد توضيحاتي داده است، ولي به نظر ميرسد، كامل نباشد، آيا اين مسئله، موجب هرج و مرج افراد نخواهد شد كه هر كس به شكل منافق در اجتما

پرسش

خداوند متعال، در آية 61 سورة احزاب ميفرمايد: "اين مردم نفرين شده را هر كجا يافتيد بكشيد..."، آية قبلي نيز دربارة مشخصات اين افراد توضيحاتي داده است، ولي به نظر ميرسد، كامل نباشد، آيا اين

مسئله، موجب هرج و مرج افراد نخواهد شد كه هر كس به شكل منافق در اجتماع ظاهر شود و مردم را گمراه كند، حكم قتل براي او اجرا شود؟ لطفاً دربارة اين حكم و چگونگي اجراي آن توضيح دهيد؟

پاسخ

هر چند آية فوق، به طور اختصار به ويژگي منافقان اشاره فرموده، ولي آياتي ديگري نيز وجود دارد كه به صفات و ويژگي منافقان به طور مفصل پرداخته است: "بقره، 8، 13، 14، 11، 9; توبه، 6، 77; نسأ، 142، 141 و...".

الف _ در شريعت اسلام، منافق حكم مسلمان را دارد و ناموس و خون او محترم است و هرگز پيامبر6 كسي را به جرم منافق بودن نكشت.

ب _ همان گونه كه در آيه مشاهده ميشود، حكم قتل منافق، به شرطي است كه به توطئههاي ضد اسلامي، براي براندازي اسلام تلاش نمايد; در چنين صورتي اگر به اعمال زشت و ننگين خود ادامه دهد، دستور حمله عمومي و يورش همگاني به آنها صادر خواهد شد.

وانگهي، از لحن آيه چنين استفاده ميشود كه سه گروه در مدينه، مشغول خرابكاري بودند و هر كدام به نحوي، اغراض شوم خود را پياده ميكردند و اين به صورت يك برنامه و جريان حساب شده درآمده بود، و ديگر جنبة شخصي و فردي به حساب نميآمد; گروه اول، منافقين بودند; دوم ارازل و اوباش و گروه سوم كساني بودند كه با پخش شايعات در مدينه، به خصوص زماني كه پيامبر6 و ارتش اسلام به غزوات ميرفتند، به تضعيف بازماندگان ميپرداختند و خبرهاي دروغين از شكست پيامبر6 و مؤمنين ميدادند; به اين ترتيب، قرآن كريم هر سه گروه را

مورد تهديد قرار داده است.

خداوند متعال، دستور آيات فوق را به پيامبر6 داده، تا براي در امان ماندن حكومت اسلامي از توطئههاي آنان، مردم را براي در هم كوبيدن ريشههاي فساد بسيج كند.

قرآن كريم، براي آن كه در جامعه هرج و مرج پيش نيايد، اجراي چنين احكامي را فقط به اذن ولي امر مسلمين و حكام شرع دانسته است.

در نظام جمهوري اسلامي نيز، قوه قضائيه و ولي فقيه، مسئوليت شناسايي و اجراي حكم چنين افرادي را به عهده دارد.(ر.ك: تفسير نمونه، آيت اللّه مكارم شيرازي و ديگران، ج 17، ص 434، دارالكتب الاسلامية / تفسير الميزان، علامه طباطبايي;، ترجمة سيد محمد باقر موسوي همداني، ج 16، ص 532، نشر بنياد علمي و فكري علامه طباطبايي.)

حقوق بين الملل

قرآن در مورد رعايت حقوق ملل و اقليتها چه ديدگاهي دارد؟

پرسش

قرآن در مورد رعايت حقوق ملل و اقليتها چه ديدگاهي دارد؟

پاسخ

قرآن مجيد، باصراحت، سياست كلي اسلامي را درباره مراعات حقوق ملل و مذاهب ديگر، چنين بيان مي كند:

«لا يَنْها كُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذينَ لَمْ يُقاتِلوكُمْ في الّدِينِ وَلَمْ يخرجوكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ اَنْ تَبَرُّوهُمْ و تُقْسِطوا اِلَيْهِمْ اِنَّ اللَّهَ يُحِبُ الْمُقسِطينَ» ممتحنه/8

[خداوند شما را درباره كساني كه در مسئله مذهب با شما جنگ نمي كنند (جنگ مذهبي ندارند) و شما را از وطنتان اخراج نمي كنند بازنمي دارد كه با آنان به عدالت و نيكي رفتار نمائيد. خداوند عدالت پيشگان را دوست دارد].

يعني اقليت هاي مذهبي اگر با شما جنگ مذهبي اعلام نكردند به شما فشار نياوردند و شما را از وطنتان خارج نكردند بايد با آنها به عدالت و نيكي رفتار كنيد بدين ترتيب اسلام اجازه مي دهد اقليت هاي مذهبي و مخالفان اسلام در جامعه اسلامي باشند و از حقوق انساني برخوردار گردند، اما مشروط بر اينكه مزاحم اسلام و مسلمانان نبوده و بر ضد آنها كاري صورت ندهند

در آيه ديگر مي فرمايد:

«اِنَّما يَنْهاكُمُ اللهُ عَنِ الَّذينَ قاتَلُوكُمْ في الدِّينِ وَ اَخْرَجُكُمْ مِنْ ديارِكُمْ وَ ظاهروا عَلي اِخْراجِكُمْ اَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُم فَاُوْلَئكَ هُمُ الظَّالِمُونَ» ممتحنه/9

[تنها كساني را كه با شما عناد مي ورزند و مي جنگند و شما را از وطنتان اخراج كرده اند و يا در اين راه كمك كرده اند، نبايد دوست بداريد و دوستداران آنان ستمگرانند].

سياست كلي اسلام درباره اقليت هاي مذهبي و مخالفان اسلام، از اين دو آيه استفاده مي شود، مادامي كه اقليتها به حقوق اكثريت تجاوز نكنند و بر ضد اسلام و مسلمانان توطئه ننمايند، در كشور اسلامي كاملاً آزاد هستند و مسلمانان وظيفه دارند با آنها به عدالت

و نيكي رفتار نمايند. ولي اگر بر ضد اسلام و مسلمانان با كشورهاي ديگر بند و بست داشته باشند، مسلمانان موظف هستند جلو فعاليت آنها را بگيرند و هرگز آنها را دوست خود ندانند.

آري، آزادي و احترام اقليت هاي مذهبي در اسلام به پايه اي است كه اگر كسي از اهل ذمه كاري انجام دهد كه در شرع آنها جايز است، ولي در شرع اسلام حرام مي باشد مانند: شرابخواري، در حكومت اسلامي، كسي حق ندارد متعرض او بشود، مادامي كه به آن عمل تظاهر ننمايند. و اگر به آن تظاهر كنند، به عنوان نقض قانون «تحت الحمايگي» مورد بازخواست قرار مي گيرند.

اما اگر عملي انجام بدهند كه در دين آنها هم عملي حرام است مانند: زنا و لواط و ... از نظر حقوق با مسلمان هيچ تفاوتي ندارند، و قاضي حق دارد حدّ جاري كند و مي تواند او را به ملت خود تحويل بدهد تا طبق قوانين مذهبي خودشان مجازات كنند. در فقه اسلامي مي خوانيم: اگر دو نفر از اهل ذمه، مرافعه خود را پيش قاضي مسلمان ببرند، قاضي مخير است يا ميان آنان، طبق حكم اسلام قضاوت نمايد و يا اينكه، از او اعراض كند به موجب آيه شريفه:

«فَاِنْ جَاؤْكَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ اَوْ اَعْرِض عَنْهُمْ» مائده/42

اسلام به مسلمانان اصرار و تأكيد مي كند كه پيمان هاي خود را در مورد حمايت از اهل ذمه محترم بشمارند و با آنان مدارا و خوش رفتاري كنند، چنانكه در قرآن مجيد آمده است:

«وَ لا تُجَادِلُوا اَهْلَ الْكتابِ اِلاَّ بِالَّتي هي اَحْسنُ اِلاَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ قولُوا آمَنّا بِالَّذِي اُنْزِلَ اِلَيْنا وَ اُنْزَلَ اِلَيْكٌمْ» عنكبوت/46

[با اهل كتاب جز به طريق نيكو مجادله نكنيد، مگر

كساني كه از آنان ستم كرده اند به آنها بگوئيد به كتاب خويش و كتاب شما ايمان داريم، خداي ما و خداي شما يكي است و ما مطيع او هستيم ...]

پيامبر گرامي درباره اهل كتاب، مسلمانان را به رفق و مدارا توصيه كرده است، در اين باره از پيامبر گرامي(ص) حديثي نقل شده كه فرمود:

«من ظلم معاهدا و كلفه فوق طاقته فانا حجيجه يوم القيامة» (فتوح البلدان/167 ط مصر)

[هر كس بر هم پيمان مسلمانان ستم كند يا به او بيش از طاقت، تكليف نمايد در روز قيامت، من شخصاً طرف حساب او هستم].

و در جاي ديگر مي فرمايد:

«من آذي ذميا فانا خصمه و من كنت خصمه خصمته يوم القيامة» (روح الدين الاسلامي/274)

[هر كس به اهل ذمه اذيت كند، من دشمن او هستم در روز قيامت از او انتقام خواهم گرفت].

دادگاه بلژيك به چه علّت آقاي هاشمي رفسنجاني را محكوم كرد؟

پرسش

دادگاه بلژيك به چه علّت آقاي هاشمي رفسنجاني را محكوم كرد؟

پاسخ

شخصي از تبعهء بلژيك كه در ايران بود, به دادگاه بلژيك از آقاي هاشمي رفسنجاني شكايت كرد ومدعي شد مدتي كه من در ايران بودم , به دستور آقاي هاشمي مرا مورد ظلم و اذيّت قرار دادند. دادگاه بلژيك ايشان را محكوم كرد و بعد كه ايران سفير بلژيك را به وزارت امور خارجه فرا خواند, دولت بلژيك نيز مسئلهء را خاتمه يافته اعلام و اظهار كرد: اين رأي قاضي بوده و ربطي به دولت بلژيك ندارد و از ايران عذرخواهي كرد. البته اين اتهامات يكي از وسايل تبليغي عليه جمهوري اسلامي و براي مخدوش كردن چهرهء ايران در صحنهء بين المللي صورت گرفته بود.

حقوق بشر كه در مجامع بين المللى مطرح مى شود چيست؟

پرسش

حقوق بشر كه در مجامع بين المللى مطرح مى شود چيست؟

پاسخ

بشر به عنوان يك موجود صاحب حيات و زندگى در اين كره خاكى صاحب حقوقى است حقوق به معناى بهره، منافع، ثروت و دارايى و استفاده هايى كه براى شخص ثابت شده است.

پس از جنگ جهانى دوم رساله اى تحت عنوان «حقوق بشر» تدوين شد كه در ضمن مواد و تبره هايى حقوق بشر را بيان داشته است. ليكن متأسفانه كشورهاى غربى در رأس كشورهايى هستند كه حقوق بشر را نقض مى كنند. و سياست دروغين آنها اقتضاء مى كند كه كشورهايى شرقى بخصوص كشورهاى اسلامى را متهم به نقض حقوق بشر كنند تا از آب گل آلوده بهره بگيرند.

در حالى كه اسلام با بهره گيرى از منبع وحى و علم الهى، كه به ساخت انسان و جامعه انسانى و حقوق آنان احاطه دارد، منادى واقعى حقوق انسان هاست .

(بخش پاسخ به سؤالات )

حقوق بشر كه در مجامع بين المللى مطرح مى شود چيست؟

پرسش

حقوق بشر كه در مجامع بين المللى مطرح مى شود چيست؟

پاسخ

بشر به عنوان يك موجود صاحب حيات و زندگى در اين كره خاكى صاحب حقوقى است حقوق به معناى بهره، منافع، ثروت و دارايى و استفاده هايى كه براى شخص ثابت شده است.

پس از جنگ جهانى دوم رساله اى تحت عنوان «حقوق بشر» تدوين شد كه در ضمن مواد و تبره هايى حقوق بشر را بيان داشته است. ليكن متأسفانه كشورهاى غربى در رأس كشورهايى هستند كه حقوق بشر را نقض مى كنند. و سياست دروغين آنها اقتضاء مى كند كه كشورهايى شرقى بخصوص كشورهاى اسلامى را متهم به نقض حقوق بشر كنند تا از آب گل آلوده بهره بگيرند.

در حالى كه اسلام با بهره گيرى از منبع وحى و علم الهى، كه به ساخت انسان و جامعه انسانى و حقوق آنان احاطه دارد، منادى واقعى حقوق انسان هاست .

(بخش پاسخ به سؤالات )

حقوق بشر كه در مجامع بين المللى مطرح مى شود چيست؟

پرسش

حقوق بشر كه در مجامع بين المللى مطرح مى شود چيست؟

پاسخ

بشر به عنوان يك موجود صاحب حيات و زندگى در اين كره خاكى صاحب حقوقى است حقوق به معناى بهره، منافع، ثروت و دارايى و استفاده هايى كه براى شخص ثابت شده است.

پس از جنگ جهانى دوم رساله اى تحت عنوان «حقوق بشر» تدوين شد كه در ضمن مواد و تبره هايى حقوق بشر را بيان داشته است. ليكن متأسفانه كشورهاى غربى در رأس كشورهايى هستند كه حقوق بشر را نقض مى كنند. و سياست دروغين آنها اقتضاء مى كند كه كشورهايى شرقى بخصوص كشورهاى اسلامى را متهم به نقض حقوق بشر كنند تا از آب گل آلوده بهره بگيرند.

در حالى كه اسلام با بهره گيرى از منبع وحى و علم الهى، كه به ساخت انسان و جامعه انسانى و حقوق آنان احاطه دارد، منادى واقعى حقوق انسان هاست .

(بخش پاسخ به سؤالات )

حقوق بشر كه در مجامع بين المللى مطرح مى شود چيست؟

پرسش

حقوق بشر كه در مجامع بين المللى مطرح مى شود چيست؟

پاسخ

بشر به عنوان يك موجود صاحب حيات و زندگى در اين كره خاكى صاحب حقوقى است حقوق به معناى بهره، منافع، ثروت و دارايى و استفاده هايى كه براى شخص ثابت شده است.

پس از جنگ جهانى دوم رساله اى تحت عنوان «حقوق بشر» تدوين شد كه در ضمن مواد و تبره هايى حقوق بشر را بيان داشته است. ليكن متأسفانه كشورهاى غربى در رأس كشورهايى هستند كه حقوق بشر را نقض مى كنند. و سياست دروغين آنها اقتضاء مى كند كه كشورهايى شرقى بخصوص كشورهاى اسلامى را متهم به نقض حقوق بشر كنند تا از آب گل آلوده بهره بگيرند.

در حالى كه اسلام با بهره گيرى از منبع وحى و علم الهى، كه به ساخت انسان و جامعه انسانى و حقوق آنان احاطه دارد، منادى واقعى حقوق انسان هاست .

(بخش پاسخ به سؤالات )

حقوق بشر كه در مجامع بين المللى مطرح مى شود چيست؟

پرسش

حقوق بشر كه در مجامع بين المللى مطرح مى شود چيست؟

پاسخ

بشر به عنوان يك موجود صاحب حيات و زندگى در اين كره خاكى صاحب حقوقى است حقوق به معناى بهره، منافع، ثروت و دارايى و استفاده هايى كه براى شخص ثابت شده است.

پس از جنگ جهانى دوم رساله اى تحت عنوان «حقوق بشر» تدوين شد كه در ضمن مواد و تبره هايى حقوق بشر را بيان داشته است. ليكن متأسفانه كشورهاى غربى در رأس كشورهايى هستند كه حقوق بشر را نقض مى كنند. و سياست دروغين آنها اقتضاء مى كند كه كشورهايى شرقى بخصوص كشورهاى اسلامى را متهم به نقض حقوق بشر كنند تا از آب گل آلوده بهره بگيرند.

در حالى كه اسلام با بهره گيرى از منبع وحى و علم الهى، كه به ساخت انسان و جامعه انسانى و حقوق آنان احاطه دارد، منادى واقعى حقوق انسان هاست .

(بخش پاسخ به سؤالات )

حقوق بشر كه در مجامع بين المللى مطرح مى شود چيست؟

پرسش

حقوق بشر كه در مجامع بين المللى مطرح مى شود چيست؟

پاسخ

بشر به عنوان يك موجود صاحب حيات و زندگى در اين كره خاكى صاحب حقوقى است حقوق به معناى بهره، منافع، ثروت و دارايى و استفاده هايى كه براى شخص ثابت شده است.

پس از جنگ جهانى دوم رساله اى تحت عنوان «حقوق بشر» تدوين شد كه در ضمن مواد و تبره هايى حقوق بشر را بيان داشته است. ليكن متأسفانه كشورهاى غربى در رأس كشورهايى هستند كه حقوق بشر را نقض مى كنند. و سياست دروغين آنها اقتضاء مى كند كه كشورهايى شرقى بخصوص كشورهاى اسلامى را متهم به نقض حقوق بشر كنند تا از آب گل آلوده بهره بگيرند.

در حالى كه اسلام با بهره گيرى از منبع وحى و علم الهى، كه به ساخت انسان و جامعه انسانى و حقوق آنان احاطه دارد، منادى واقعى حقوق انسان هاست .

(بخش پاسخ به سؤالات )

حقوق بشر كه در مجامع بين المللى مطرح مى شود چيست؟

پرسش

حقوق بشر كه در مجامع بين المللى مطرح مى شود چيست؟

پاسخ

بشر به عنوان يك موجود صاحب حيات و زندگى در اين كره خاكى صاحب حقوقى است حقوق به معناى بهره، منافع، ثروت و دارايى و استفاده هايى كه براى شخص ثابت شده است.

پس از جنگ جهانى دوم رساله اى تحت عنوان «حقوق بشر» تدوين شد كه در ضمن مواد و تبره هايى حقوق بشر را بيان داشته است. ليكن متأسفانه كشورهاى غربى در رأس كشورهايى هستند كه حقوق بشر را نقض مى كنند. و سياست دروغين آنها اقتضاء مى كند كه كشورهايى شرقى بخصوص كشورهاى اسلامى را متهم به نقض حقوق بشر كنند تا از آب گل آلوده بهره بگيرند.

در حالى كه اسلام با بهره گيرى از منبع وحى و علم الهى، كه به ساخت انسان و جامعه انسانى و حقوق آنان احاطه دارد، منادى واقعى حقوق انسان هاست .

(بخش پاسخ به سؤالات )

چه فرقي بين سفير, كاردار, رايزن و سفير اكروديته وجود دارد؟

پرسش

چه فرقي بين سفير, كاردار, رايزن و سفير اكروديته وجود دارد؟

پاسخ

الف) سفير (آمباسادور): شخصي كه به نمايندگي از جانب يك دولت در پايتخت دولت ديگر اقامت دارد و بالاتريندرجه و مقام ديپلماتيك است.

ب ) كاردار (شارژدافر): مأمور سياسي كه در سفارتخانه پس از سفير يا وزير مختار كارهاي سفارتخانه را اداره كند وسومين مقام ديپلماتيك است.(ر . ك : حقوق ديپلماتيك و كنسولي).

ج ) رايزن (كانسلر): مشاور مستشار (هر كشوري در كشورهاي ديگر ممكن است رايزني هاي نظامي فرهنگي و ... داراباشد).(ر . ك : همان ص 52)

د ) سفير اكروديته: سفيري كه علاوه بر نمايندگي سياسي دولت متبوع خود در كشوري كه مقيم است در كشور مجاورآن نيز به عنوان سفير اكروديته فعاليت مي كند و از نظر حقوق كنسولي مانند سفير مقيم است. (ر . ك : حقوق بين المللعمومي ص 242).{J

آيا فروش يا كرايه شركت يا سازماني به غير مسلمان بخصوص غيرايراني اشكالي دارد؟ آيا اين قاعده نفي سبيل نيست ؟

پرسش

آيا فروش يا كرايه شركت يا سازماني به غير مسلمان بخصوص غيرايراني اشكالي دارد؟ آيا اين قاعده نفي سبيل نيست ؟

پاسخ

مسأله واگذاري سازمان يا شركتي به غير مسلمانان بستگي به ماهيت آن سازمان و كيفيت قرارداد دارد. در صورتي كهاين واگذاري موجب سلطه و سيطره غير مسلمانان داخل يا خارجي بر مسلمين گردد خلاف آيه شريفه است و جايزنيست، اما در صورتي كه ماهيت سازمان واگذار شده يا كيفيت قرارداد به گونه اي باشد كه چنين سلطه اي را موجبنشود بدون اشكال است.{J

چرا دولت جمهوري اسلامي براي اجراي حكم سلمان رشدي اقدام نمي كند؟

پرسش

چرا دولت جمهوري اسلامي براي اجراي حكم سلمان رشدي اقدام نمي كند؟

پاسخ

سلمان رشدي نه داخل ايران است، تا دولت در مورد اواقدام كند و نه طبق قراردادهاي بين المللي مي تواند او راتوسط پليس بين الملل دستگير و به ايران آورد. فتواي حضرت امام حكمي شرعي و الزامي براي هر فرد مسلمان استو در اين زمينه اقدام دولتي ممكن نيست. به عبارت ديگر مقامات بلند پايه سياسي كشور نيز هر اقدامي در اين زمينهانجام دهند، از جهت انجام تكليف شرعي فردي است نه اقدام دولتي.

مقاوله نامه؟ حضانت فرزند؟

پرسش

مقاوله نامه؟ حضانت فرزند؟

پاسخ

مقاوله نامه «Convention» نوعي از معاهدات بين المللي است كه معمولا براي اسنادي كه جنبه رسمي و چند جانبه دارند به كار مي رود، همچنين معاهدات چند جانبه كه توسط اركان سازمان هاي بين المللي مانند كنفرانس سازمان بين المللي كار و مجمع سازمان هواپيمايي كشوري بين المللي به تصويب مي رسد مقاوله نامه مي گويند.

معاهدات چند جانبه معروف به قانوني «Law-making» نيز عنوان مقاوله نامه دارند. مانند مقاوله نامه هاي مصوب كنفرانس هاي اول و دوم لاهه (1907-1899)، مقاوله نامه هاي دين درباره حقوق معاهدات (1969 و حقوق كنسولي و حقوق ديپلماتيك (1963-1961) و مقاوله نامه حقوق درياها مورخ 1982.

حضانت نهباي؟؟؟؟ سرپرستي و نگهداري اطفال است كه بر پدر و مادر هم حق و هم تكليف مي باشد. و حضانت از نظر حقوقي برابر مواد 1168 تا 1178 قانون مدني بشرح ذيل مي باشد.

(ماده 1169) براي نگاهداري طفل مادر تا دو سال از تاريخ ولادت و اولويت خواهد داشت. پس از انقضاء اين مدت حضانت با پدر است مگر نسبت به اطفال اناث «دختر» كه تا سال هفتم حضانت آنها با مادر خواهد بود.

كه طبق قانون اگر مادر در مدتي كه حضانت طفل با اوست، مبتلا به جنون شود يا بديگري شوهر كند حق حضانت با پدر خواهد بود و نيز با فوت يكي از ابوين حضانت طفل با آنكه زنده است خواهد بود.

و طبق ماده 1172 قانون مدني هيچيك از ابوين حق ندارند در مدتي كه حضانت طفل بعهده آنهاست از نگهداري او امتناع كنند در صورت امتناع يكي از ابوين حاكم بايد بتقاضاي ديگري يا تقاضاي قيم يا

يكي از اقربا و يا به تقاضاي مدعي العموم «كه دادستانها و يا رئيس دادگستري هر شهر» باشند، نگهداري و حضانت طفل را به هر يك از ابوين كه حضانت بعهده اوست الزام مي كند. در صورتيكه الزام ممكن يا مؤثر نباشد حضانت با خرج پدر و هرگاه پدر فوت شده باشد بخرج مادر تأمين مي شود.

برابر قوانين حقوقي هرگاه در اثر عدم مواظبت يا انحطاط اخلاقي پدر يا مادري كه طفل تحت حضانت اوست، صحت جسماني و يا تربيت اخلاقي طفل در معرض خطر باشد، محكمه مي تواند به تقاضاي اقرباي طفل يا به تقاضاي قيم او يا به تقاضاي رئيس حوزه قضائي هر تصميمي را كه براي حضانت طفل مقتضي بداند، اتخاذ كند. لذا موارد ذيل از مصاديق عدم مواظبت و يا انحطاط اخلاقي هر يك از والدين است.

1. اعتياد زيان آور به الكل، مواد مخدر و قمار

2. اشتهار به فساد اخلاقي و فحشا

3. ابتلا به بيماريهاي رواني با تشخيص پزشكي قانوني

4. سوء استفاده از طفل يا اجبار او به ورود در مشاغل ضداخلاقي مانند فساد و فحشاء، تكدي گري و قاچاق، تكرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف.

و از نظر شرعي نيز بنا بر نظر اكثريت فقهاء، حضانت و سرپرستي طفل در مدت شيرخوارگي يعني تا دو سال با مادر است چه او را شير بدهد يا نه و چه دختر باشد يا پسر و پدر در اين مدت حق گرفتن او را ندارد. اما پس از دو سال اگر طفل پسر باشد پدر براي حضانت احق و سزاوارتر است و اگر دختر باشد تا هفت سالگي مادر احق به حضانت اوست،

حتي اگر زن را طلاق داده باشند تا شوهر نكرده حق سرپرستي او محفوظ است ، (جامع المسائل آيت الله فاضل، ج 2، ص 438 - تحريرالوسيله امام خميني، ج 3، ص 556).

حضانت و نگهداري پسر بچه تا دو سال و دختر بچه تا هفت سال با مادر است و بعد آنها را بايد به پدر تحويل دهد ، (مجمع المسائل آيت الله گلپايگاني، ج 3، س 1045).

تا دو سال پسر يا دختر تمام نشده پدر نمي تواند او را از مادرش جدا كند زيرا نگهداري بچه (در اين مدت) حق مشترك پدر و مادر است و احوط و اولي آن است كه بچه را تا هفت سال از مادرش جدا نكند ، (توضيح المسائل آيت الله سيستاني، س 2417).

حق سرپرستي طفل پسر باشد يا دختر، بنا بر اظهر تا دو سال براي مادر است اما بعد از دو سال تا هفت سال پدر هم حق سرپرستي دارد و در اين پنج سال احوط آن است كه حق سرپرستي پسر با پدر و دختر با مادر است ولي بعد از هفت سال حق سرپرستي، فقط از آن پدر است ، (توضيح المسائل آيت الله بهجت، مسأله 1984).

فرم هاي حقوقي

دادخواستهاي حقوقي

داد خواست الزام به تنظيم سند رسمي انتقال پلاك ثبتي ملك

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

داد خواست الزام به تنظيم سند رسمي انتقال و مطالبه وجه التزام

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

داد خواست الزام به تنظيم سند رسمي انتقال حقوق اعياني

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

به تنظيم سند رسمي انتقال و تسليم مبيع و بدوا صدور قرار دستور موقت

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

داد خواست الزام به تنظيم سند رسمي انتقال با كسر بهاي پاركينگ

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

داد خواست الزام به تنظيم سند رسمي 5/1 دانگ مشاع از 6 دانگ

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

داد خواست الزام به حضور در دفترخانه و تنظيم سند رسمي انتقال (از سوي وكيل)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

داد خواست الزام به تنظيم سند رسمي انتقال (مواقعي كه در مبايعه نامه تعهد فروشنده به تنظيم سند رسمي درج نشده باشد)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

داد خواست الزام به فك رهن

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

داد خواست الزام به اجراي تعهد و بدوا صدور دستور موقت بر منع تصرف و استفاده

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

داد خواست الزام به ايفاي تعهد و اجراي مفاد قرارداد و بدوا صدور قرار تامين خواسته

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست صدور قرار تامين خواسته و توقيف عين پلاك ثبتي

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام به پرداخت ميزان بدهي بانك مرتبط به مورد معامله و فك رهن

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام به اخذ پايان كار, تفكيك و الزام به تنظيم سند رسمي انتقال

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام به تفكيك مورد معامله

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تسليم مورد معامله و الزام به حضور در دفترخانه و انتقال پلاك ثبتي و بدوا صدور قرار دستور موقت

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تحويل مورد معامله و بدوا صدور قرلر دستور موقت

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام به انجام تعهد و پرداخت بدهي ماليات مشاغل

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام به تنظيم سند رسمي انتقال, اخذ پايان كار و تفكيك و تسليم مورد معامله و بدوا صدور دستور موقت بر منع نقل و انتقال (از سوي وكيل)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست توقيف عمليات اجرايي, ابطال مزايده, دستور موقت و الزام به تنظيم سند رسمي انتقال

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست صدور و اجراي قرار تامين دليل (در خصوص مبايعه نامه)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه فرم مبايعه نامه پلاك ثبتي

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تسليم مورد معامله و صدور دستور موقت بر منع نقل و انتقال و جلوگيري از تخريب و احداث بنا

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست صدور قرار تامين دليل و اجراي آن جهت ضبط حضور يا عدم حضور طرفين در دفترخانه

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست صدور دستور موقت بر منع نقل و انتقال پلاك ثبتي

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست صدور دستور موقت بر جلوگيري و منع ادامه عمليات ساختماني

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست فسخ قولنامه از سوي خريدار به لحاظ در تصرف زمين شهري بودن ملك

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تقاضاي ابطال راي كميسيون ماده 12 و صدور حكم بر داير بودن ملك

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست خلع يد و قلع و قمع بنا, اجرت المثل دوران تصرف و بدوا صدور قرار تامين خواسته

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست فسخ قولنامه از سوي فروشنده به لحاظ تاخير خريدار در مراجعه به دفتر خانه

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تاييد فسخ قرارداد, خلع يد, پرداخت اجرت المثل و بدوا صدور قرار تامين خواسته

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست اجازه انجام معامله نسبت به سهم مشمول خدمت وظيفه عمومي

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه برگ(صفحه) اول سند مالكيت(ملك)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست مطالبه اجرت المثل مورد معامله و بدوا صدور قرار تامين خواسته

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه و تحويل عين مستاجر به لحاظ انقضا مدت اجاره

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه آپارتمان به لحاظ انقضاي مدت اجاره

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه و تحويل اماكن مسكوني به لحاظ انقضاي مدت اجاره

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه و تحويل عين مستاجره به لحاظ انقضاء مدت اجاره و الزام خوانده به پرداخت اجور معوقه

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه مورد اجاره به لحاظ امتناع مستاجر از تنظيم سند رسمي اجاره

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه اماكن تجاري به لحاظ احتياج شخصي

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه مورد اجاره به دليل نياز شخصي جهت اشتغال به شغل

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه به علت نياز شخصي مالك يا بستگانش به محل براي سكني

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه به لحاظ نياز شخصي موجر يا مالك به محل كسب

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه به منظور نوسازي ملك مورد اجاره

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه پروانه ساختمان(جهت تخليه ملك مورد اجاره)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه فرم (برگ) مفاصاحساب نوسازي

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه برگ گواهي ساختمان (پايان كار)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه مورد اجاره به لحاظ تجدد بنا

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه اماكن تجاري به لحاظ احداث ساختمان جديد

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه به علت انتقالبه غير بدون مجوز (مورد اجاره)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه مورد اجاره به لحاظ انتقال به غير و صدور قرار تامين دليل

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه و تحويل مورد اجاره در موارد انتقال به غير

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه به علت تغيير نحوه استفاده از عين مستاجره

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه مورد اجاره به لحاظ تغيير شغل

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه و تحويل مورد اجاره به لحاظ تغيير شغل

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست صدور قرار تامين دليل و تخليه مورد اجاره به لحاظ تغيير شغل

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه و تحويل مورد اجاره در موارد ايجاد مركز فساد

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه به علت تاخير در پرداخت اجاره بها

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه به علت تعدي و تفريط(مستاجر)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه مورد اجاره به لحاظ تعددي يا تفريط و صدور قرار تامين دليل (از سوي وكيل)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دلايل و منضمات دادخواست هاي تخليه يد (در رابطه استيجاري)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست صدور و اجراي قرار تامين دليل در موارد تعدي و تفريط مستاجر

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تعديل اجاره بهاي اماكن اداري, تجاري

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تعديل اجاره بهاي اماكن تجاري

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تعديل اجازه بها و الزام به پرداخت ما به التفاوت

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تعيين اجاره بها و الزام به تنظيم سند رسمي اجاره

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام به تنظيم اجاره نامه رسمي

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام به حضور در دفترخانه و تنظيم سند رسمي اجاره

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام خوانده به پرداخت اجور معوقه

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست فسخ اجاره و تخليه و تحويل در موارد انتقال قطعي

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست فسخ اجاره و تخليه و تحويل عين مستاجره(در موارد اجاره نامه رسمي)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست فسخ اجاره و تخليه و تحويل عين مستاجر(در موارد اجاره نامه عادي)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست فسخ اجاره و تخليه و تحويل عين مستاجر و الزام خوانده به پرداخت اجور معوقه

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست مطالبه اجرت المثل

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام به تاديه اجور معوقه و تخليه مورد اجاره به علت عدم پرداخت اجاره بها

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تخليه مورد اجاره به لحاظ تاخير در پرداخت اجاره بها(اجاره نامه عادي)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست عسر و حرج موجر

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست صدور قرار تامين دليل با كارشناس

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تامين دليل در مورد رابطه استيجاري

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست صدور قرار تامين خواسته

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه برگ داد خواست به داد گاه عمومي نخستين

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام به تنظيم سند رسمي اجاره (از سوي مستاجر)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام به تنظيم سند رسمي اجاره (از سوي مستاجر جديد)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام به تنظيم سند انتقال سر قفلي

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام به تنظيم سند رسمي حقوق سر قفلي مغازه

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تعيين اجاره بها و الزام به تنظيم سند اجاره رسمي(در موارد وجود اجاره نامه عادب)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تعيين اجاره بها و الزام به تنظيم سند اجاره رسمي(در موارد توافق شفاهي)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام به تعميرات اساسي(در مورد اجاره)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام به تجويز انتقال منافع و حق كسب و پيشه و تجارت

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تجويز انتقال منافع مورد اجاره به ثالث (از سوي وكيل)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست اخذ مهلت به دليل عسر و حرج مستاجر

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تأمين دليل تخليه و تحويل ملك مورد اجاره به علت انقضاي مدت اجاره

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تأمين دليل تخليه و تحويل ملك مورد اجاره به علت فسخ بقيه اجاره

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام اداره ثبت اختراعات و ابتكارات به ثبت اختراع

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست اجازه فروش ملك (مشاع ) غير قابل افراز

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست خلع يد از زمين كشاورزي

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست مطالبه وجه چك از صادر كننده و ظهرنويس (به نحو تضامن)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه اي از برگه چك (كامل )

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست صدور قرار تامين خواسته و مطالبه وجه چك بلامحل و خسارت تاديه

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست مطالبه وجه چك حقوقي متعلق به شركت

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

مدارك لازم براي تهيه و تنضيم دادخواست حقوقي چك بلامحل

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه چك و شرايط صوري آن

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه فرم گواهي نامه عدم پرداحت چك

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه فرم گواهي نامه كسر موجودي حساب (چك )

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست مطالبه وجه سفته واخواست شده از متعهد و صدور قرار تأمين خواسته

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه فرم مخصوص واخواست نامه سفته

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه ديگر برگ واخواست نامه

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه سفته

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست مطالبه وجه سفته واخواست شده و صدور قرار تأمين خواسته

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست مطالبه وجه سفته از متعهد و ظهرنويس(به نحو تضامن)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست مطالبه وجه برات واخواست شده

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست مطالبه وجه كاركرد قرارداد پيمانكاري

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست مطالبه هزينه هاي انجام شده از شركت

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست مطالبه وجه با توجه به رسيد عادي (كتبي)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام كانون وكلاي دادگستري به اعطلي پروانه وكالت

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست براي صدورقرار تامين خواسته

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه برگ دادخواست تجديد نظر

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تجديد نظر به دادگاه تجديد نظر استان

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تجديد نظر به ديوان عالي كشور

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست اعاده دادرسي و تاخير اجراي حكم

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه برگ دادخواست تجديد نظر (واخواهي)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

صفحه دوم دادخواست تجديد نظر (واخواهي)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست واخواهي (اعتراض به راي غيابي)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست ورود ثالث

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست جلب ثالث

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست اعتراض ثالث نسبت به جكم

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

شرايط دعاوي ورود ، جلب و اعتراض ثالث

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست ابطال شناسنامه و صدور شناسنامه جديد

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست اصلاح شناسنامه از لحاظ تاريخ تولد

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

آيا مي توان سن مندرج در شناسنامه را تغيير داد ؟

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تغيير نام كوچك

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تغيير نام كوچك فرزند توسط ولي قهري

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست صدور گواهي حصر وراثت

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه ديگر دادخواست صدور گواهي انحصار وراثت

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست صدور گواهي حصر وراثت (شهيد)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

مدارك لازم براي اخذ گواهي انحصار وراثت

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه برگ استشهاديه براي اخذ گواهي انحصار وراثت

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

صفحه دوم استشهاديه

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه ديگر برگ استشهاديه براي اخذ گواهي انحصار وراثت

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

صفحه دوم استشهاديه

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

نمونه رونوشت اگهي حصر وراثت

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست اثبات صحت و اصالت وصيت نامه

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تقاضاي اثبات صحت و اصالت وصيت نامه عادي

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تنفيذ وصيت نامه عادي

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست صدور قرار مهر و موم و تحرير تركه متوفي

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تقسيم ماترك متوفي

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

مدارك لازم براي درخواست تقسيم تركه

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواستهاي خانوادگي

دادخواست صدور گواهي عدم سازش (طلاق توافقي)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخوايت طلاق به لحاظ سوء رفتار و يا سوء معاشرت زن

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست گواهي عدم امكان سازش به لحاظ عدم رعايت دستور دادگاه در مورد اشتغال به كار يا حرفه

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست فسخ نكاح به لحاظ بروز عيب در طرف

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست فسخ نكاح باتوجه به عيوب مذكور در ماده 1123 قانون مدني

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست فسخ نكاح به جهت بيماري برص(پيسي) زوجه

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست فسخ نكاح به لحاظ جنون ادواري زوجه

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست فسخ نكاح به لحاظ بيماري صرع زوجه

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست فسخ نكاح به جهت تدليس

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام به تمكين زوجه

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام به تمكين (خاص و عام)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست تقاضاي صدور حكم تمكين (خاص)

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست استرداد هداياي داده شده در دوران نامزدي

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست مطالبه خسارات ناشي از برهم زدن نامزدي

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست ملاقات فرزند از سوي زوج

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست الزام به ملاقات فرزند مشترك

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست صدور حكم حضانت فرزند براي پدر

شما به سايت http://www.samalaw.com/html/law-forms.html

مراجعه نمائيد.

دادخواست صدور مجوز ازدواج مجدد براي زوج

سايت هاي مرتبط

1- پايگاه علائم و نامهاي تجاري ايران

http://www.brandok.com

2- انجمن طرحهاي صنعتي استان اصفهان

http://www.irantsi.com

3- روزنامه رسمي ايران

http://www.dastour.ir/rooznamehrasmi.ir

4- ثبت اسناد كشور

http://www.ssaa.ir

5- خبرگزاري ايران

http://www.irna.ir

6- پايگاه اطلاع رساني قوه قضائيه

http://www.dadiran.ir

7- مجلس شوراي اسلامي

http://www.majlis.ir

8- پايگاه تخصيص شناسه ملي اشخاص حقوقي كشور

http://www.ilenc.ir

9- وزارت دادگستري

http://www.justice.ir/portal/home

10- كاداستر ايران

http://www.irancadastre.ir

11- كانون سردفتران و دفترياران

http://www.notary.ir

12- كانون وكلاي دادگستري مركز

http://www.icbar.ir

13- سامانه پرداخت الكترونيكي وجوه دفاتر اسناد رسمي

http://www.sabt.sep.ir

14- سامانه مديريت اطلاعات و مستند سازي املاك دولتي (ماد)

http://maad-ssaa.ir

15- سازمان امور مالياتي كشور

http://www.intamedia.ir

16- سامانه ملي رسيدگي به شكايات و اعلامات

http://www.shekayat.bazresi.ir

17- سايت حقوق فناوري اطلاعات

http://www.ilaw.ir

18- فهرست اسامي دفاتر اسناد رسمي كشور

http://www.ssaa.ir/Default.aspx?tabid=813

19- پرتال دفاتر پيشخوان خدمات دولت و بخش عمومي و غير دولتي كشور

http://www.ictb.ir

20- پايگاه اطلاع رساني اصناف كشور

http://www.asnaf.ir

21- بزرگترين بانك اطلاعات حقوق ايران

http://www.vekalatdirectory.com

22- اولين خدمات ترجمه از طريق نمابر و پست الكترونيك در ايران

http://www.tarjomeh.com

23- ستاد مردمي رسيدگي به امور ديه وكمك به زندانيان نيازمند

http://www.ipro.ir

24- مركز ارتباطات مردمي قوه قضائيه

http://www.moshaver129.ir

25- اداره كل اجتماعي و فرهنگي قوه قضائيه

http://www.aafaagh.ir

26- روزنامه حمايت

http://www.hemayat.ir

27- ماوي (نشريه داخلي قوه قضائيه )

http://www.maavanews.ir

28- ستاد مركزي مبارزه با قاچاق كالا و ارز

http://www.eqtesadepenhan.com

29- سازمان تعزيرات حكومتي

http://www.tazirat.gov.ir

30- مركز شوراهاي حل اختلاف

http://www.shoradad.ir

31- ديوان عالي كشور

http://www.divanealee.gov.ir

32- دادستاني كل كشور

http://www.dadsetani.ir

33- ديوان عدالت اداري

http://www.divan-edalat.ir

34- سازمان زندانها و اقدامات تاميني و تربيتي كشور

http://www.prisons.ir

35- شوراهاي حل اختلاف كشور

http://www.shoradad.ir/Default.aspx?tabid=1354

36- سازمان قضايي نيرو هاي مسلح

http://www.imj.ir

37- سازمان ثبت اسناد و املاك كشور

http://www.ssaa.ir

38- سازمان پزشكي قانوني كل كشور

http://www.lmo.ir

39- سازمان بازرسي كل كشور

http://www.gio.ir

40- نشاني دادگستري هاي كشور

آذربايجان شرقي

http://www.dadgostari-as.ir

آذربايجان غربي

http://www.dadgostary-ag.ir

اردبيل

http://www.dadgostari-ard.ir

البرز

http://www.dadgostarialborz.ir

اصفهان

http://www.dadesfahan.ir

ايلام

www.dadilam.ir

بوشهر

http://www.dadbus.ir

تهران

http://www.tehranjudiciary.ir

چهارمحال و بختياري

www.dadgostary-chb.ir

خراسان جنوبي

http://www.dadkj.ir

خراسان رضوي

http://www.dadgostarikhr.ir

خراسان شمالي

http://www.dadkhs.ir

خوزستان

http://www.dadgostari-khz.ir

زنجان

http://www.mizanzanjan.com

سمنان

http://www.dadsemnan.ir

سيستان و بلوچستان

http://www.dadgostari-sb.ir

فارس

http://www.dadfars.ir

قزوين

http://www.dadgostariqazvin.ir

قم

http://www.dadgostariqom.ir/

كردستان

http://www.dadgostari-kurdistan.ir

كرمان

http://www.kermandadgostari.ir

كرمانشاه

http://www.dadgostari-ksh.ir

كهگيلويه و بويراحمد

www.dadgostari-kb.ir

گلستان

http://www.dadgostary-golestan.ir

گيلان

http://www.dadgil.ir/

لرستان

http://www.dadgostari-lorestan.ir/

مازندران

http://www.mazandjudiciary.ir

مركزي

http://www.dadgostarimarkazi.ir

هرمزگان

http://www.dadhor.ir

همدان

http://www.dadhm.ir

يزد

http://www.dadgostariyazd.com

41- پايگاه هاي اطلاع رساني استاني اداره كل ثبت اسناد و املاك

1- اداره كل ثبت اسناد و املاك استان آذربايجان شرقي

http://www.as.ssaa.ir

2-ادراه كل ثبت اسناد و املاك استان اردبيل

http://www.ar.ssaa.ir

3-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان اصفهان

http://www.es.ssaa.ir

4-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان ايلام

http://www.il.ssaa.ir

5-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان چهارمحال و بختياري

http://www.cb.ssaa.ir

6-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان خراسان رضوي

http://www.kh.ssaa.ir

7-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان خراسان شمالي

http://www.kl.ssaa.ir

8-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان خوزستان

http://www.kz.ssaa.ir

9-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان تهران

http://www.th.ssaa.ir

10-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان زنجان

http://www.zn.ssaa.ir

11-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان سمنان

http://www.sm.ssaa.ir

12-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان سيستان و بلوچستان

http://www.sb.ssaa.ir

13-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان فارس

http://www.fr.ssaa.ir

14-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان كرمان

http://www.kr.ssaa.ir

15-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان گلستان

http://gs.ssaa.ir

16-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان گيلان

http://www.gl.ssaa.ir

17-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان هرمزگان

http://www.hr.ssaa.ir

18-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان همدان

http://www.hm.ssaa.ir

19-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان مازندران

http://www.mz.ssaa.ir

20-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان مركزي

http://www.mr.ssaa.ir

21-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان آذربايجان غربي

http://www.ag.ssaa.ir

22-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان قزوين

http://www.qz.ssaa.ir

23-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان قم

http://www.qm.ssaa.ir

24-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان لرستان

http://www.lr.ssaa.ir

25-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان كردستان

http://www.kd.ssaa.ir

26-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان البرز

http://www.al.ssaa.ir

27-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان يزد

http://www.yz.ssaa.ir

28-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان خراسان جنوبي

http://www.kj.ssaa.ir

29-اداره كل ثبت اسناد و املاك استان كرمانشاه

http://www.ks.ssaa.ir

آزمون هاي حقوي

1- آغاز ثبت نام كارشناسان رسمي دادگستري 89؛ - 1389

ثبت نام آزمون كارشناسان رسمي دادگستري سال 89 آغاز شد.karshenas

به گزارش خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا)، اين آزمون در اجراي مفاد بند (الف) ماده (7) قانون كانون كارشناسان رسمي دادگستري مصوب جلسه مورخ 18 فروردين ماه سال 81 به منظور جذب و تامين كارشناسان مورد نياز كانون هاي كارشناسان رسمي دادگستري استان ها در نقاط مختلف كشور برگزار مي شود.

ثبت نام اين آزمون تا 26 اسفندماه سال جاري ادامه خواهد داشت و اطلاعيه جديد شوراي عالي مبني بر خاتمه يا تمديد احتمالي مهلت ثبت نام ضمن اعلام در پايگاه اطلاع رساني شوراي عالي به نشاني www.scioe.org و در صورت لزوم در جرايد كثيرالانتشار روز چهارشنبه 25 اسفندماه نيز منتشر خواهد شد.

آزمون كارشناسان رسمي دادگستري سال جاري در قالب 35 رشته و به صورت دو مرحله اي (شفاهي و كتبي) تابستان سال آينده برگزار خواهد شد.

متقاضيان جهت كسب اطلاعات بيشتر مي توانند به نشاني اينترنتي مذكور مراجعه كنند.

نقل از ايسنا

2- دانشكده علوم قضايي آزمون جامع علمي حقوق برگزار مي كند - 1389

دانشكده علوم قضايي، آزمون جامع علمي حقوق را در ارديبهشت ماه سال 90 برگزار مي كند.isna

به گزارش خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، عناوين رشته هاي مورد آزمون، حقوق خصوصي، حقوق جزا، حقوق بين الملل وحقوق عمومي است و دانشجويان رشته حقوق در سراسر كشور مي توانند در اين آزمون شركت كنند.

بر اساس اين گزارش از نفرات برتر در هر رشته تقدير به عمل خواهد آمد.

نقل از ايسنا

3- مديركل آموزش قضات خبرداد: آزمون تصدي امر قضا 9 مهر برگزار مي شود - 1389

مديركل آموزش قضات خبر داد: آزمون داوطلبان تصدي امر قضا به روز جمعه مورخ 9/7/89 موكول شد.ازمون

حسن افشار در گفت وگو با خبرنگار حقوقي ايسنا، گفت: به لحاظ تقاضاي مناطق چهارگانه مجري برگزاري آزمون در تبريز، مشهد، اهواز و كرمان آزمون داوطلبان تصدي امر قضا از تاريخ 26/6/89 به روز جمعه مورخ 9/7/89 موكول شد. داوطلبان مي توانند جزئيات اطلاعات اين آزمون را با مراجعه به سايت معاونت آموزش قوه قضاييه به نشاني www.lawtraining.ir دريافت كنند.

منبع:ايسنا

4 - اختبار شهريور 1378 كانون وكلا - آئين دادرسي كيفري - 1388

سئوالات اختبار آئين دادرسي كيفري كارآموزان وكالت دادگستري مورخ 2/7/1378

به سئوالات زير مستدلاً پاسخ دهيد

1 - آقاي منصور دادخواستي به خواسته مبلغ بيست و يك ميليون ريال بطرفيت آقاي ابراهيم تقديم دادگاه عمومي نموده كه بشعبه 4 ارجاع ، و در ضمن دادخواست توضيح داده كه مبلغ خواسته بابت خسارتي است كه در اثر اقدامات بدون مجوز خوانده به ديوارخانه متعلق به وي وارد شده است خواهان در جريان رسيدگي به دعوي حقوقي فوق شكايت كيفري نيز با عنوان تخريب عليه آقاي ابراهيم تقديم دفتر دادگاههاي عمومي نموده كه جهت رسيدگي به شعبه 7 دادگاه ارجاع و ضمن آن توضيح داده كه متقاضي صدور حكم محكوميت كيفري آقاي ابراهيم باتهام تخريب ميباشد . شعبه 7 دادگاه عمومي به موضوع شكوائيه رسيدگي و سرانجام باستناد اينكه آقاي منصور ابتدا ”دادگاه حقوق را مرجع دعوي خصوصي خود قرار داده ( با تقديم دادخواست حقوقي ) باستناد ماده 15 قانون آئين وي را مي پذيريد يا خير ؟ در صورت مثبت بودن جهات و موجبات تجديدنظر خواهي را با استناد به مواد قانوني مشروحاً بيان نمائيد و در صورتي كه دفاع از حقوق آقاي

منصور را بعهده نمي گيريد دلايل عدم قبول وكالت را با توجه به قوانين كيفري مشروحاً بيان نمائيد .

بارم هشت نمره

2 - يكي از مامورين دولتي باتهام اينكه برخلاف قانون آزادي فردي از افراد جامعه را سلب نموده تحت تعقيب قرار ميگيرد . دادگاه به موضوع رسيدگي مستنداً به ماده /570 قانون مجازات اسلامي ( تعزيرات ) وي را به شش ماه زندان محكوم مينمايد . متهم از راي صادره تجديدنظرخواهي نموده ، دادگاه تجديد نظر استان به موضوع رسيدگي ، ضمن تاييد حكم صادره بدوي وي را به استناد همان ماده قانوني به مدت پنجسال محروميت از مشاغل دولتي نيز محكوم نموده است . محكوم عليه به شما مراجعه و اظهار ميدارد كه باستناد تبصره 2 ماده 22 قانون تشكيل دادگاههاي عمومي و انقلاب دادگاه تجديدنظر حق تشديد مجازات را ندارد و از شما راهنمائي و نظرخواهي حقوقي مينمايد . حاليه با توجه به استدلال محكوم عليه نظر شما در اين مورد چيست ؟

الف - آيا موافق تشديد مجازات هستيد يا خير ؟ در صورت نظر مستدل خود را بيان كنيد .

ب - آيا عمل دادگاه تجديد نظر تشديد مجازات است يا اجراي قانون ؟

ج - در قبال نص صريح قانوني تبصره 2 ماده 22 قانون تشكيل دادگاههاي عمومي و انقلاب بعنوان وكيل دادگستري چه اقدامي براي وي انجام مي دهيد ؟

نظريات خو درا مشروحاً بيان نمائيد . بارم هفت نمره

3 - يكي از دادگاهها طي اخطاريه اي به كفيل اخطار كرده است كه مكفول خود را طرف مدت بيست روز به دادگاه معرفي كند و در متن اخطاريه توضيح داده شده ( در

غيراينصورت وجه الكفاله كه مبلغ بيست ميليون ريال است از روي مطالبه خواهد شد ) . اين اخطاريه در اقامتگاه كفيل به همسر او ابلاغ ميشود ولي كفيل در مهلت مقرره ( بيست روز ) قادر به معرفي مكفول خود به دادگاه نمي شود دادگاه پس از انتقضاء مدت دستور وصول وجه الكفاله را از كفيل به مبلغ بيست ميليون ريال صادر مي نمايد . كفيل به شما مراجعه و از شما بعنوان وكيل مدافع استمداد مي طلبد . در اين خصوص الف - چه اقدامي براي او انجام مي دهيد تا از پرداخت وجه الكفاله بري شود ؟

ب - دادگاه صلاحيت دار براي مراجعه و اقدام كدام دادگاه است ؟

ج - عنوان حقوقي و قانون درخواستي كه از دادگاه مينمائيد را ذكر نمائيد . و اگر به مواد از قانون استناد مينمائيد آن مواد را نيز ذكر نمائيد . بارم 5 نمره

5 - دروس گرايشهاي مختلف حقوق - 1388

* داوطلبان بايد بر اساس گرايش انتخابي خود به دروس ذكر شده بر اساس هر گرايش كه در ذيل آمده است پاسخ دهند.

گرايش حقوق خصوصي و حقوق اقتصادي:

1- متون حقوقي

2- متون فقه

3- حقوق مدني

4- حقوق تجارت

5- آئين دادرسي مدني

گرايش حقوق محيط زيست:

1- متون حقوقي

2- حقوق جزاي اختصاصي

3- حقوق بين الملل عمومي

4- حقوق اداري

گرايش حقوق مالكيت فكري:

1- متون حقوقي

2- متون فقه

3- حقوق مدني

4- حقوق تجارت

گرايش حقوق تجارت بين الملل:

1- متون حقوقي

2- حقوق مدني

3- حقوق تجارت

4- حقوق بين الملل خصوصي

5- حقوق بين الملل عمومي

گرايش حقوق جزا و جرم شناسي:

1- متون حقوقي

2- متون فقه

3- حقوق جزاي عمومي

4- حقوق جزاي اختصاصي

5- آئين دادرسي كيفري

گرايش حقوق بين الملل:

1- متون حقوقي

2- حقوق بين الملل خصوصي

3- حقوق تعهدات

4- حقوق بين الملل عمومي

5- حقوق اساسي

گرايش حقوق عمومي:

1- متون

حقوقي

2- متون فقه

3- حقوق بين الملل عمومي

4- حقوق اساسي

5- حقوق اداري

گرايش حقوق بشر:

1- متون حقوقي

2- حقوق تعهدات

3- حقوق بين الملل عمومي

4- حقوق اساسي

5- سازمان هاي بين المللي

6- حقوق جزا (بشر)

6 - سئوالات كيفري اختيار كار آموزان وكالت كانون وكلاي دادگستري منطقه فارس 18/8/86 - 1386

سئوال (1) : اسفنديار به شما مراجعه و اظهار ميدارد : سند خانه مسكوني خودرا جهت مرخصي يك از بستگانش از زندان به وثيقه گذاشته است . زنداني پس از اتمام مرخصي به زندان مراجعت ننموده ، اخطاريه اي از اجرا احكام كيفري دادگستري مبني بر معرفي زنداني ظرف مدت 20 روز به نشاني اسفنديار به عنوان وثيقه گذار ارسال كه به همسر وي ابلاغ شده و به اسفنديار تعهد ابلاغ نموده ا ست ولي اسفنديار ظرف مدت مقرر نتوانسته زنداني را معرفي و تحويل دهد . داستان دستورضبط وثيقه را صادر نموده است و حالا اسفنديار مي خواهد در موعد قانوني موضوع ماده 143 قانون آئين دادرسي در امور كيفري نسبت به دستور ضبط وثيقه اعتراض نمايد .حال با توجه به شرح سئوال :

1- آيا مقررات آئين دادرسي كيفري در باب آثارقرار تامين نسبت به محكومٌ عليه احكام قطعي كيفري نيز قابل اعمال است يا خير ؟ مستند به مقررات ورويه قضائي توضيح دهيد ؟

2- به عنوان وكيل اسفنديار اعتراض خودرابه چه مرجعي تقديم مي نماييد و چه دفاعي بعمل مي آوريد ؟ مستدل و مستند به مواد قانوني ورويه قضايي توضيح دهيد ؟

سئوال (2) ايرج شكايتي مبني بر ايراد ضرب و جرح عمدي عليه مازيار مطرح و اعلام نموده بر اثر ايراد ضرب با چوب ، دست راست او شكسته و مبلغ بيست ميليون ريال هزينه درمان دست خود نموده است . در دادسرا قرار وثيقه به

مبلغ يكصد ميليون ريال براي مازيار صادر و با تقاضاي ايرج ، قرار تامين خواسته مبني بر توقيف اموال مازيار بمبلغ بيست ميليون ريال صادر و يك دستگاه اتومبيل او توقيف شده است .

مازيار با معرفي شهودي كه بر صحت ادعاي وي گواهي داده اند اعلام داشته ايرج با چاقو به وي حمله و چاقو را به سمت وي نشانه گرفته و اوبراي دفاع از خود چوب به دست ايرج زده تا نتواند با چاقو اورابزند و چاقوي ايرج نيز در صحنه كشف شده است .

مستنداٌ و مستدلاٌ پاسخ دهيد :

1- آيا عمل مازيار قابل مجازات است ؟

2- آيا مازيار مسئوليتي در پرداخت ديه و ضررو زيان ناشي از جرم دارد ؟

3- آيا بازپرس تكيلف به اخذ خسارت احتمالي از شاكي در زمان صدور قرار تامين خواسته داشته وآيا

اصولاٌ بازپرس حق صدور قرار تامين خواسته داشته است ؟

4- آيا قرار وثيقه كه قبل از بررسي دفاعيات متهم صادر شده در زمان صدور متناسب با جرم انتسابي است؟

سئوال(3): اكبر متوجه مي شود تقي با خواهر او رابطه نامشروع داشته ، لذا با مراجعه به وي ، اوراتهديد به شكايت و پيگيري قانوني مي نمايد . تقي جهت جلوگيري از ورود ضرر حيثيتي و مجازات قانوني ، حاضر مي شود يك فقره چك بملغ يكصد ميليون ريال از حساب شخصي خود در وجه اكبر صادر و به وي تسليم نمايد . اماتقي روز بعد به بانك مراجعه ، دستور عدم پرداخت مي دهد اكبر با مراجعه به بانك ، گواهي عدم پرداخت به علت كسر موجودي و دستور عدم پرداخت اخذ نموده ولي شكايتي مطرح نكرده است .

تقي به

شما مراجعه و ضمن شرح ماجرا اظهار ميدارد دستور عدم پرداخت چك را سه روز پيش به بانك داده و هيچگونه معامله اي با اكبر نداشته تا او بتواند ادعا كند چك بابت بدهي بوده و دونفر شاهد در زمان صدور چك حضور داشته اند و حاضر به گواهي هستند .

مستندلاٌ و مستند به مواد قانوني پاسخ دهيد :

1- وكالت تقي را ميپذيريد ؟ چه اقداماتي انجام مي دهيد ؟

2- آيا عمل اكبر جرم محسوب مي شود ؟(در صورت اثبات نوع جرم و مجازات آن چيست ؟

3- اگر اكبر شكايت كيفري چك بي محل نمايد چه دفاعي از تقي بعمل مي آوريد ؟

سئوال (4): زهرا شكايتي در خصوص يك دستگاه اتومبيل پرايد عليه رضا مطرح ودر دادسرا توضيح داده اتومبيل پرايد خود رادر شيراز بر اساس اعتماد جهت رفتن به مسافرت دو روزه به جهرم به رضا امانت داده ولي رضا آن را در كازرون به حسن فروخته است . شكايت در دادسراي كازرون مطرح و دستور توقيف اتومبيل صادروپس از ابلاغ دستور به حسن در اجراي آن اتومبيل در پاركينگي در كازرون توقيف شده است –سپس حسن به پاركينگ مراجعه و پخش صوت اتومبيل را باز و لاستيكهاي آن رابا لاستيك مستعمل تعويض نموده است .

مستدلاٌ و مستنداٌ توضيح دهيد :

1-كدام دادسرا و دادگاه صالح به رسيدگي است؟

2- رضا مرتكب چه جرمي شده است ؟ اگر نظرياتي وجود دارد مستدلاٌتوضيح دهيد .

3- آيا حسن نيز مرتكب جرم شده است ؟ مستنداٌ ومستدلاٌ توضيح دهيد ؟

سئوال (5): مسعود بدفتر وكالت شما مراجعه نموده اظهار ميدارد ، مادرش بنام زهرا درسال گذشته فوت نموده است برادر

مسعود به ( بهنام ) از غيبت وي كه در خارج از كشور بسر ميبرده استفاده كرده و با مراجعه به دادگاه حقوقي شيراز و ارائه مدارك و اسناد لازمه بدون ذكر نام مسعود بعنوان ورثه مرحومه زهرا ، گواهي انحصار وراثت خود وديگر وراث باستثناء مسعود را گرفته و براساس گواهي مذكور اموالي را از مورث به اشخاص ثالث فروخته است . اكنون مسعود از شما ميخواهد وكالت وي را پذيرفته از حقوق وي دفاع نمائيد . 1- آيا بهنام مرتكب جرمي شده است ؟2- در صورت قبول وكالت دلائل و مستندات ، طرف شكايت مراجع رسيدگي و.... همراه با ذكر دلائل و مستندات قانوني مرقوم داريد .

سئوال(6): بهرام چكي در وجه بهزاد صادر مي نمايد . بهزاد قبل از حلول اجل ششماهه از تاريخ تحرير چك فوت مي نمايد . سياوش كه بازمانده منحصر وي بوده ، چك را با شبيه سازي امضاي پدر و جهت وصول ظهر نويسي و به بانك واگذار تا وجه چك پس از وصول به حساب پدرش واريز گردد. چك به علت كسرموجودي ، منجر به صدور گواهي عدم پرداخت ميگردد. سياوش در موعد قانوني بهرام را تحت تعقيب قرار ميدهد ولي بهرام در قبال دعواي كيفري مطروحه عليه خود باتهام صدور چك بلامحل ، مبادرت به تقديم شكوائيه كيفري تحت عنوان جعل و استفاده از سند مجعول ( به علت ظهر نويسي عليه سياوش مي نمايد .

آيا وكالت سياوش را ميپذيريد يا خير ؟ در صورت مثبت بودن پاسخ چه دفاعي در قبال ادعاي جعل و استفاده از سند مجعول به عمل مي آوريد ؟ اگر پاسخ

شما منفي است ، دلايل عدم پذيرش رابيان كنيد .

سئوال (7): ورثه مرحوم محمد ، عليه جعفر به ارتكاب قتل عمدي مورث خود شكايت كرده اند . اوراق پرونده حاكي است محمد كه ميهمان جعفر بوده ، پس از مصدوميت به بيمارستان انتقال يافته ، ليكن معالجات موثر واقع نشده و پس از چند روز كه در حال اغماء بوده فوت شده است . جعفر اظهار داشته به اتفاق مرحوم محمد و ديگري بنام احمد كه باغبان وي مي باشد ، پشت بام منزل استراحت مي كرده اند كه حدود ساعت 2 بعد از نيمه شب صدائي شنيده ، از خواب برخاسته ، متوجه شده محمد در رختخواب خودنيست و صداي ناله وي پاي ديوار در حياط منزل به گوش ميرسد . توضيحات احمد نيز بهمين نحواست . اطرافيان جعفر و چند نفر از همسايگان وي شهادت داده اند كه در حدود ساعت 2بعد از نيمه شب محمد راكه سروصورتش خون آلود بوده و فقط ناله مي كرده ، پاي ديوار خانه ( خانه جعفر ) مشاهده كرده اند . گواهي پزشكي قانوني حاكي است محمد بر اثر ضربه مغزي بعلت برخورد سرش با جسم سخت فوت شده است . قرار مجرميت مبني بر انتساب قتل عمدي به جعفر از باب لوث بجهت حضورش در محل واقعه صادر، پرونده با صدور كيفر خواست به دادگاه كيفري استان ارسال شده است . با استناد به قانون به موارد زير به ترتيب و به تفكيك پاسخ دهيد .

الف – آيا مورد را از موارد لوث ميدانيد ؟ چرا ؟

ب – چنانچه دادگاه مورد را از موارد

لوث بداند ،

1- چنانچه اولياء دم ( پدر ، مادر و همسروفرزند متوفي تعداد ده نفر واجد شرايط براي قسم در دادگاه حاضر كنند ، آيا آنها با همين تعداد حالفين مي توانند اجراي قسامه نمايند ؟

2- چنانچه اولياء دم از متهم مطالبه قسامه نمايند و متهم خودداري كند ، حكم دادگاه چه خواهد بود .

3- در صورتيكه متهم صحيحاٌ به قسامه عمل نمايد ، حكم صادر ه در مورد او چه خواهد بود ؟

4- آيا پدر همسر مرحوم محمد مي تواند يكي از حالفين اولياء دم باشد ؟

سئوال (8) احمد صندوقدار بانك ملي و محسن به فعاليت در امور تجاري مشغول است . احمد به محسن پيشنهاد مي كند ، با دريافت مبلغ پانصد هزار تومان اقداماتي انجام مي دهد تا چك صادره توسط محسن بمبلغ سي ميليون تومان كه در دست ديگري است ، عليرغم فقدان وجه در حساب وي پاس شود . محسن پيشنهاد احمد را ميپذيرد ، مبلغ پانصد هزار تومان را به او ميپردازد .احمد وجه يك فقره چك تضميني سي ميليون توماني يكي از مراجعين بانك كه به حساب دارنده چك واريز ميكرده به حساب محسن واريز نموده و به اين ترتيب چك صادره توسط محسن پاس مي شود . محسن مطابق قرار قبلي فيمابين پس از 15 روز مبلغ سي ميليون تومان را تهيه كرده و به احمد ميدهد و احمد وجه مذكور را به حساب دارنده چك تضميني مورد بحث واريز مي نمايد . بانك پس از آگاهي از اين موضوع ، از احمد در مرجع قضائي شكايت مي كند . پس از آن ،

احمد خسارات مورد نظر بانك از حيث سود پانزده روزه مبلغ سي ميليون تومان و جريمه متعلقه را به بانك مي پردازد و به اتفاق محسن مراتب فوق را در مرجع قضائي تائيد مي كنند . با ذكر مستندات قانوني پاسخ دهيد :

1- چه جرم يا جرائمي رامتوجه احمد ( صندوقدار بانك) ميدانيد ؟2- چه جرم يا جرائمي رامتوجه محسن ميدانيد ؟ 3- اگر محسن ادعا كند ، براي جلوگيري از صدور گواهينامه عدم پرداخت چك صادره توسط وي و تعقيب و مجازات خود ، ناچار به پرداخت مبلغ پانصد هزار تومان به احمد بوده است دفاع وي راقابل بررسي ميدانيد ؟ 4- تكليف پانصد هزار تومان وجه دريافتي توسط احمد چه ميشود ؟ 5- قرار تامين كيفري مناسب در مورد احمد پس از تفهيم اتهام به وي چه خواهد بود ؟

7 - سوالات اختبار كتبي دوره دوم سال- 1386

به نام خدا

سوالات اختبار كتبي دوره دوم سال 1386 درس حقوق تجارت -تاريخ 23/9/86

در عدالت گشايش است و آن كه عدالت را برنتابد, ستم را سخت تر يابد. (از سخنان مولاي متقيان علي بن ابيطالب ًع ً )

به دو سوال زير پاسخ دهيد:

سوال اول:

آقاي (الف) دادخواستي به خواسته الزام به تنظيم سند رسمي يكدستگاه آپارتمان به طرفيت شركت x سهامي خاص تقديم دادگاه عمومي نموده و اعلام داشته آپارتمان مزبور را از مديرعامل وقت شركت به موجب يك برگ مبايعه نامه عادي خريداري كرده است.

وكيل شركتx در جلسه دادرسي حاضر و ضمن ايراد عدم توجه دعوي به دلايل ذيل تقاضاي رد دعوي خواهان را نموده است:

الف) وكيل شركت اعلام داشته آقاي (د) مدير عامل سابق شركت, مبايعه نامه را شخصاً و به نام

خود تنظيم نموده و بيع نامه قائم به شخص ايشان است. ذكر عبارت (مديرعامل) در داخل پرانتز و ذيل امضاء نشانگر شغل ايشان بوده و شركت طرف معامله نمي باشد.

ب) مبايعه نامه فاقد مهر شركت است.

ج) چك ثمن معامله توسط خود مديرعامل وصول و به حساب شركت واريز نشده و در دفاتر قانوني شركت عمل نشده است.

د)آپارتمان متنازع فيه جزء آورده غير نقدي شركاء و دارايي شركت مي باشد. لذا فروش آن از مصاديق كاهش و تغيير سرمايه شركت است كه برابر اساسنامه و قانون تجارت در صلاحيت مجمع عمومي فوق العاده مي باشد. بنابراين به فرض كه مديرعامل به نام شركت هم عمل كرده باشد در اين خصوص صالح نبوده, نهايتاً معامله مرقوم فضولي است.

اگر شما وكيل خواهان باشيد چه دفاعي در رد اظهارات وكيل خوانده به عمل خواهيد آورد؟

سوال دوم:

احمد دلال كاغذ در شهر تهران مي باشد. آقاي (الف) يك محموله كاغذ وارداتي را در اختيار وي قرار مي دهد تا از روي نمونه براي آنها خريدار پيدا كند.

با وساطت احمد , آقاي (ب) كه اقامتگاه وي در شهر تهران است كاغذها را خريداري و به عنوان ثمن معامله يك قطعه چك به تاريخ 15/8/85 عهده حساب جاري خود در بانك تجارت تبريز به احمد مي دهد.

احمد چك مزبور را ظهرنويسي كرده و به (الف) (( مالك كالا )) تحويل مي دهد.

(الف) چك مزبور را در تاريخ 15/10/85 به بانك ارائه مي دهد ولي به علت فقدان موجودي , چك برگشت مي خورد.

(الف) به شما مراجعه نموده و از شما مي خواهد به عنوان وكيل وي براي احقاق حقوق او اقدام قضايي نماييد.

شما

به عنوان وكيل, دعوي را به طرفيت چه شخصي و تحت چه عنواني و در كدام مرجع قضايي (تهران يا تبريز) اقامه مي نماييد.

موفق باشيد

به نام خدا

وقت يك ساعت و نيم

اختبار كتبي آئين دادرسي كيفري كارآموزان وكالت كانون وكلاي مركز 22/9/86

به دو سؤال زير مستنداً به مواد قانون اصلاح قانون تشكيل دادگاههاي عمومي و انقلاب (اصلاحي 1381) و قانون آئين دادرسي دادگاههاي عمومي و انقلاب (در امور كيفري)مصوب 1378 پاسخ دهيد:

سئوال 1- مدير مسئول روزنامه الف در شهرستان رفسنجان (واقع در استان كرمان) به اتهام برهم زدن امنيت كشور و نشر اكاذيب در روزنامه خود عليه مقامات كشور تحت تعقيب كيفري قرار مي گيرد و دادستان شهرستان مذكور راًسا تحقيقات مقدماتي نسبت به اتهامات فوق الذكر را عهده دار مي شود پس از اصدار كيفر خواست پرونده به دادگاه عمومي جزايي رفسنجان جهت رسيدگي و صدور حكم ارسال مي گردد. نهايتا مدير مسئول مذكور، از طرف دادگاه مورد بحث به دو سال حبس در مورد اتهام برهم زدن امنيت كشور و به شش ماه حبس نسبت به اتهام نشر اكاذيب محكوم مي شود. پس از ابلاغ حكم محكوم عليه در فرجه قانوني از حكم صادره تقاضاي تجديد نظر مي نمايد. مستندا به مواد قانوني ذيلا پاسخ دهيد:

الف- آيا موازين قانوني در ارتباط با تحقيقات مقدماتي انجام شده توسط دادستان رعايت گرديده است يا خير؟

ب- چنانچه احكام صادره را قابل تجديد نظر مي دانيد مرجع تجديد نظر آن كدام است؟

ج- در صورت تاييد و يا نقض حكم صادره از سوي مرجع تجديد نظر، جهات تاييد و يا نقض حكم صادره را توضيح دهيد.

د- متعاقبا چه اقدامي

(پس از تاييد يا نقض) بايد از طرف مرجع مذكور به عمل آيد.

سئوال 2- شخصي به اتهام صدور چك بلا محل و شرب خمر تحت تعقيب كيفري قرار گرفته است ولي در هيچ يك از جلسات رسيدگي شركت ننموده و وكيل نفرستاده است و لايحه دفاعيه نيز ارسال نداشته است پاسخ دهيد:

1- آيا دادگاه جزايي مجاز است نسبت به اتهامات فوق الذكر رسيدگي و مبادرت به صدور راي نمايد؟

2-در صورت صدور راي آيا آراي صادره از قابليت اجرا برخوردار است؟

3-آيا آراي مذكور قابل اعتراض و رسيدگي مجدد است؟

4-اگر پاسخ مثبت است، رسيدگي مجدد تحت چه عنواني مطرح مي گردد و چه شخص يا اشخاصي مي توانند تقاضاي رسيدگي مجدد نمايند؟

توجه : لطفا از نوشتن مطالبي كه مستقيما با سئوال ارتباطي ندارد جدا اجتناب نماييد.

موفق باشيد.

به نام خدا

وقت يك ساعت و نيم(90 دقيقه)

سئوالات حقوق مدني- اختبار كارآموزان وكالت كانون وكلاي دادگستري مركز آذر ماه سال 1386

به پرسش هاي ذيل پاسخ دهيد: استفاده از قانون بدون شرح و حاشيه نويسي آزاد است.

1-A به موجب قولنامه اي تَعهد مي كند كه ملك خود را به مبلغ معين سه ماه ديگر به B بفروشد، و قسمتي از ثمن را نيز دريافت مي كند. قبل فرار رسيدن مدَت، آن را طبق سند رسمي به بيع قطعي به" "C مي فروشد. معامله دَوم از لحاظ حقوقي چه وصفي دارد، B براي احقان حقوق خود چه اقدام قانوني مي تواند انجام دهد، نظرات مختلف را توضيح دهيد.

2-در ضمن يك بيع قطعي شرط مي شود كه خريدار مادام العمر پدر فروشنده ماهيانه مبلغ يك ميليون ريال به او بپردازد؛ شرط و عقد از

لحاظ حقوقي چه وضعي دارد، در فرض صحت، اگر مشروط عليه پس از مدتي از پرداخت اقساط خودداري كند، چه اقدام قانوني و از طرف چه شخص يا اشخاصي عليه وي ميسور است؛ فروض مختلف را بررسي و نظرات گوناگون را توضيح دهيد.

استفاده از قانون بدون شرح و حاشيه نويسي آزاد است

به نام خدا

1-ماده 87 ق .آ.د.م. اشعار مي دارد: ايرادات و اعتراضات بايد تا پايان اولين جلسه دادرسي به عمل آيد....

الف) اگر ايراد بعد از اولين جلسه دادرسي مطرح گردد چه اثر و نتيجه اي را به دنبال خواهد داشت؟ (مشخصاً اعلام نماييد تكليف دادرس در برخورد با ايراد مطروحه بعد از جلسه اول چيست؟).

ب) اگر اساساً ايرادي از طرف خوانده مطرح نگردد و دادرس راساً به وجود يكي از ايرادات مندرج در ماده 84 واقف گردد تكليف چيست؟

2- اگر در دعواي بين دو نفر گزارش اصلاحي صادر شده و شخص ديگري بعد از اصلاع از صدور گزارش اصلاحي مدعي حقي در موضوع گزارش اصلاحي باشد چگونه مي تواند استيفاي حق كند؟

3-اگر در مقام ادعاي طلب و بعد از صدور قرار تامين خواسته باغ خوانده دعوي كه ارزش تقريبي آن برابر طلب خواهان است توقيف گرديده و بعد از آن توسط خواهان ديگر و در پرونده اي ديگر همان باغ به عنوان عين معين موضوع دعوي توقيف گردد و در هر دو پرونده حكم قطعي بر عليه خوانده صادر گردد عمليات اجرايي باغ توقيف شده به نفع كدام يك از محكوم لهما ادامه خواهد يافت؟

4- خواهان، دعوايي را مستنداً به قرارداد و به خواسته الزام به انجام تعهد بر عليه خوانده كه مجسمه ساز

معروف و صاحب سبك خاصي است مطرح مي نمايد. موضوع تعهد و خواسته دعوا مكلف نمودن خوانده به ساختن مجسمه موضوع قرار داد است. بعد از صدور حكم به نفع خواهان و علي الرغم قطعيت حكم، محكوم عليه از اجراي آن و ساختن مجسمه استنكاف مي نمايد.

به عنوان وكيل محكوم له و براي اجراي حكم چه اقدامي خواهيد كرد؟

موفق باشيد-ع.آ

به نام خدا

سؤال اختبار حقوق جزاي كانون وكلاي دادگستري مركز چهارشنبه 21/9/86

كارآموزان محترم به 2 سوال ذيل پاسخ دهيد:

سوال 1-‹‹الف›› منشي مديركل يكي از وزارت خانه ها مي باشد.‹‹ب›› كه دوست اوست در يكي از روزها به ديدن وي مي رود. چون مدير مربوطه آن روز در مرخصي بسر مي برده است.‹‹الف›› دوست خود را براي نشان دادن دكوراسيون به اطاق مدير كل مي برد.‹‹ب›› ضمن بازديد متوجه اوراق سفيد امضاء مهر اداره كل و فرمهاي مخصوص مجوز ورود ماشين آلات مي گردد. مشاراليه مهر اداره را برداشته و ذيل فرمهاي مخصوص مجوز زده و يك ورقه سفيد امضاء نيز بر مي دارد.‹‹ب›› تا اين مرحله ‹‹الف›› را در جريان اين اقدامات قرار مي دهد و توافق مي كنند با هم فكري اين دو فرم را تكميل و به عنوان مجوز مورد استفاده قرار دهند. اما بعداً اين شخص بدون اطلاع ‹‹الف›› و بعد از پيدا كردن يك مشتري،‹‹ج›› دو فرم سفيد مهر را با درج مشخصات ماشين آلات مورد تقاضاي مشتري و با يك امضاي ساختگي به نام وي تكميل و در قبال پول زيادي به او مي فروشد و شخص ‹‹ج›› بعد از مدتي براي استفاده از مجوزهاي مذكور آنها را ارايه كه دستگير

مي شود.

با توجه به داده هاي فوق به نظر شما:

1- اقدام‹‹ب›› در برداشتن مخفيانه مهر، ورقه سفيد امضاء و فرم هاي مربوط به مجوز جرم است يا خير، چرا؟

2- اقدام‹‹ب›› در زدن مهر ذيل دو برگ فرم داراي عناوين كيفري است يا خير؟

3- عمل‹‹ب›› در تكميل فرم هاي مجوز كه بدون اجازه برداشته و مورد استفاده قرار داده و بعد از تكميل كردن و با امضاي ساختگي مجهول و ناشناخته به شخص‹‹ج›› (مشتري) مي فروشد تحت كدام عنوان كيفري قابل تعقيب است. چرا؟

4- آيا به نظر شما ‹‹الف›› و ‹‹ج›› قابل تعقيب هستند چرا، در صورت مثبت بودن پاسخ عناوين جزايي را نام ببريد؟

سوال2-‹‹الف›› باتفاق همسر خود در پارك در حال قدم زدن هستند كه دو جوان مدتي آنها را تعقيب و سپس نسبت به آنها متلك پراكني مي نمايند.‹‹الف›› در مقام پاسخگويي برآمده كه در نتيجه كار به خشونت كلامي و بعد به ن____زاع مي كشد. دو جوان به‹‹الف›› حمله مي كنند.‹‹الف››كه مربي ورزش رزمي است دفع حمله مي كند. يكي از دو جوان ناگهان چاقويي از جيب در آورده به ‹‹الف›› حمله ور مي شود؛ كه اين بار نيز با فنون ورزشي چاقو از دست جوان خارج مي گردد.‹‹ الف››كه بشدت از توهين و مزاحمت هاي دو جوان عصباني شده بود جوان مذكور را شديداً مورد ضرب و جرح قرار مي دهد. جوان ديگر كه دچار ترس گرديده تصور مي كند كه دوست وي در خطر آني است. تحت تأثير اين شرايط و براي خلاصي دوست خود سنگي را برداشته و به طرف‹‹ الف››پرتاب كه تصادفاً به سر وي اصابت و وي را

مجروح كه بعد از انتقال به بيمارستان به علت شدت جراحات فوت مي نمايد.

با توجه به متن سوال پاسخ دهيد:

1- چه جرايمي در اين ماجرا اتفاق افتاده است، چرا؟

2- مرتكبين جرايم را معرفي و مجازات آنها را تعيين نمانيد؟

3- در اين حادثه مي توان اقدامات جوان ضارب را در قالب دفاع مشروع توجيه نمود يا خير، چرا؟

پاسخ بايد مستدل و مستند به قانون و مختصر و خوانا باشد.

موفق باشيد دكتر علي نجفي توانا

به نام خدا

(اختبار حقوق ثبت و امور حسبي نوبت دوم سال 86)

مدت پاسخگويي : يك ساعت و نيم

*- استفاده از قانون مجاز ميباشد.

الف- حقوق ثبت

1)- از نظر مقررات وضوابط قانوني، تشخيص و تميز سند مالكيت معارض از غير آن چه مبنائي دارد؟ (5/2 نمره).

2)- عمليات مقدماتي ثبت ملك را تا ثبت در دفتر املاك به ترتيب نام ببريد.(5/2 نمره)

3)- عدم تبعيت از حدود ثبت شده مجاورين كه معلول بي توجهي مامور مربوط يا تغييرات تعاريف جغرافيايي (به علت فاصله زماني طولاني بين دو تحديد حدود) مي باشد منشاء حدوث كدام مشكل ثبتي است؟ مساله را بطور مستدل تحليل و توجيه نمائيد. (5 نمره)

ب- امور حسبي

1)- بالحاظ اصل13 قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، افراد غير مسلمان، غير زرتشتي، غير كليمي و غير مسيحي بعنوان اقليت هاي مذهبي ساكن كشور از جهت احوال شخصيه قانوناً تابع چه ضوابطي خواهند بود؟ موضوع را بر پايه اصول حقوقي تحليل نمائيد. (5 نمره)

2)- در فرض وجود يك وارث مسلمان بين ورثه متوفي غير مسلمان (في المثل مسيحي) امر تركه و تصفيه و تقسيم آن چه صورتي خواهد داشت؟ مباني حقوقي وفقهي قضيه را توضيح دهيد.(5 نمره)

به نام خدا

سوالات

اختبار كتبي دوره دوم سال 1386 درس حقوق تجارت -تاريخ 23/9/86

در عدالت گشايش است و آن كه عدالت را برنتابد, ستم را سخت تر يابد. (از سخنان مولاي متقيان علي بن ابيطالب ًع ً )

به دو سوال زير پاسخ دهيد:

سوال اول:

آقاي (الف) دادخواستي به خواسته الزام به تنظيم سند رسمي يكدستگاه آپارتمان به طرفيت شركت x سهامي خاص تقديم دادگاه عمومي نموده و اعلام داشته آپارتمان مزبور را از مديرعامل وقت شركت به موجب يك برگ مبايعه نامه عادي خريداري كرده است.

وكيل شركتx در جلسه دادرسي حاضر و ضمن ايراد عدم توجه دعوي به دلايل ذيل تقاضاي رد دعوي خواهان را نموده است:

الف) وكيل شركت اعلام داشته آقاي (د) مدير عامل سابق شركت, مبايعه نامه را شخصاً و به نام خود تنظيم نموده و بيع نامه قائم به شخص ايشان است. ذكر عبارت (مديرعامل) در داخل پرانتز و ذيل امضاء نشانگر شغل ايشان بوده و شركت طرف معامله نمي باشد.

ب) مبايعه نامه فاقد مهر شركت است.

ج) چك ثمن معامله توسط خود مديرعامل وصول و به حساب شركت واريز نشده و در دفاتر قانوني شركت عمل نشده است.

د)آپارتمان متنازع فيه جزء آورده غير نقدي شركاء و دارايي شركت مي باشد. لذا فروش آن از مصاديق كاهش و تغيير سرمايه شركت است كه برابر اساسنامه و قانون تجارت در صلاحيت مجمع عمومي فوق العاده مي باشد. بنابراين به فرض كه مديرعامل به نام شركت هم عمل كرده باشد در اين خصوص صالح نبوده, نهايتاً معامله مرقوم فضولي است.

اگر شما وكيل خواهان باشيد چه دفاعي در رد اظهارات وكيل خوانده به عمل خواهيد آورد؟

سوال دوم:

احمد دلال كاغذ در

شهر تهران مي باشد. آقاي (الف) يك محموله كاغذ وارداتي را در اختيار وي قرار مي دهد تا از روي نمونه براي آنها خريدار پيدا كند.

با وساطت احمد , آقاي (ب) كه اقامتگاه وي در شهر تهران است كاغذها را خريداري و به عنوان ثمن معامله يك قطعه چك به تاريخ 15/8/85 عهده حساب جاري خود در بانك تجارت تبريز به احمد مي دهد.

احمد چك مزبور را ظهرنويسي كرده و به (الف) (( مالك كالا )) تحويل مي دهد.

(الف) چك مزبور را در تاريخ 15/10/85 به بانك ارائه مي دهد ولي به علت فقدان موجودي , چك برگشت مي خورد.

(الف) به شما مراجعه نموده و از شما مي خواهد به عنوان وكيل وي براي احقاق حقوق او اقدام قضايي نماييد.

شما به عنوان وكيل, دعوي را به طرفيت چه شخصي و تحت چه عنواني و در كدام مرجع قضايي (تهران يا تبريز) اقامه مي نماييد.

موفق باشيد

به نام خدا

وقت يك ساعت و نيم

اختبار كتبي آئين دادرسي كيفري كارآموزان وكالت كانون وكلاي مركز 22/9/86

به دو سؤال زير مستنداً به مواد قانون اصلاح قانون تشكيل دادگاههاي عمومي و انقلاب (اصلاحي 1381) و قانون آئين دادرسي دادگاههاي عمومي و انقلاب (در امور كيفري)مصوب 1378 پاسخ دهيد:

سئوال 1- مدير مسئول روزنامه الف در شهرستان رفسنجان (واقع در استان كرمان) به اتهام برهم زدن امنيت كشور و نشر اكاذيب در روزنامه خود عليه مقامات كشور تحت تعقيب كيفري قرار مي گيرد و دادستان شهرستان مذكور راًسا تحقيقات مقدماتي نسبت به اتهامات فوق الذكر را عهده دار مي شود پس از اصدار كيفر خواست پرونده به دادگاه عمومي جزايي رفسنجان جهت رسيدگي و

صدور حكم ارسال مي گردد. نهايتا مدير مسئول مذكور، از طرف دادگاه مورد بحث به دو سال حبس در مورد اتهام برهم زدن امنيت كشور و به شش ماه حبس نسبت به اتهام نشر اكاذيب محكوم مي شود. پس از ابلاغ حكم محكوم عليه در فرجه قانوني از حكم صادره تقاضاي تجديد نظر مي نمايد. مستندا به مواد قانوني ذيلا پاسخ دهيد:

الف- آيا موازين قانوني در ارتباط با تحقيقات مقدماتي انجام شده توسط دادستان رعايت گرديده است يا خير؟

ب- چنانچه احكام صادره را قابل تجديد نظر مي دانيد مرجع تجديد نظر آن كدام است؟

ج- در صورت تاييد و يا نقض حكم صادره از سوي مرجع تجديد نظر، جهات تاييد و يا نقض حكم صادره را توضيح دهيد.

د- متعاقبا چه اقدامي (پس از تاييد يا نقض) بايد از طرف مرجع مذكور به عمل آيد.

سئوال 2- شخصي به اتهام صدور چك بلا محل و شرب خمر تحت تعقيب كيفري قرار گرفته است ولي در هيچ يك از جلسات رسيدگي شركت ننموده و وكيل نفرستاده است و لايحه دفاعيه نيز ارسال نداشته است پاسخ دهيد:

1- آيا دادگاه جزايي مجاز است نسبت به اتهامات فوق الذكر رسيدگي و مبادرت به صدور راي نمايد؟

2-در صورت صدور راي آيا آراي صادره از قابليت اجرا برخوردار است؟

3-آيا آراي مذكور قابل اعتراض و رسيدگي مجدد است؟

4-اگر پاسخ مثبت است، رسيدگي مجدد تحت چه عنواني مطرح مي گردد و چه شخص يا اشخاصي مي توانند تقاضاي رسيدگي مجدد نمايند؟

توجه : لطفا از نوشتن مطالبي كه مستقيما با سئوال ارتباطي ندارد جدا اجتناب نماييد.

موفق باشيد.

به نام خدا

وقت يك ساعت و نيم(90 دقيقه)

سئوالات حقوق مدني- اختبار

كارآموزان وكالت كانون وكلاي دادگستري مركز آذر ماه سال 1386

به پرسش هاي ذيل پاسخ دهيد: استفاده از قانون بدون شرح و حاشيه نويسي آزاد است.

1-A به موجب قولنامه اي تَعهد مي كند كه ملك خود را به مبلغ معين سه ماه ديگر به B بفروشد، و قسمتي از ثمن را نيز دريافت مي كند. قبل فرار رسيدن مدَت، آن را طبق سند رسمي به بيع قطعي به" "C مي فروشد. معامله دَوم از لحاظ حقوقي چه وصفي دارد، B براي احقان حقوق خود چه اقدام قانوني مي تواند انجام دهد، نظرات مختلف را توضيح دهيد.

2-در ضمن يك بيع قطعي شرط مي شود كه خريدار مادام العمر پدر فروشنده ماهيانه مبلغ يك ميليون ريال به او بپردازد؛ شرط و عقد از لحاظ حقوقي چه وضعي دارد، در فرض صحت، اگر مشروط عليه پس از مدتي از پرداخت اقساط خودداري كند، چه اقدام قانوني و از طرف چه شخص يا اشخاصي عليه وي ميسور است؛ فروض مختلف را بررسي و نظرات گوناگون را توضيح دهيد.

استفاده از قانون بدون شرح و حاشيه نويسي آزاد است

به نام خدا

1-ماده 87 ق .آ.د.م. اشعار مي دارد: ايرادات و اعتراضات بايد تا پايان اولين جلسه دادرسي به عمل آيد....

الف) اگر ايراد بعد از اولين جلسه دادرسي مطرح گردد چه اثر و نتيجه اي را به دنبال خواهد داشت؟ (مشخصاً اعلام نماييد تكليف دادرس در برخورد با ايراد مطروحه بعد از جلسه اول چيست؟).

ب) اگر اساساً ايرادي از طرف خوانده مطرح نگردد و دادرس راساً به وجود يكي از ايرادات مندرج در ماده 84 واقف گردد تكليف چيست؟

2- اگر در دعواي بين دو

نفر گزارش اصلاحي صادر شده و شخص ديگري بعد از اصلاع از صدور گزارش اصلاحي مدعي حقي در موضوع گزارش اصلاحي باشد چگونه مي تواند استيفاي حق كند؟

3-اگر در مقام ادعاي طلب و بعد از صدور قرار تامين خواسته باغ خوانده دعوي كه ارزش تقريبي آن برابر طلب خواهان است توقيف گرديده و بعد از آن توسط خواهان ديگر و در پرونده اي ديگر همان باغ به عنوان عين معين موضوع دعوي توقيف گردد و در هر دو پرونده حكم قطعي بر عليه خوانده صادر گردد عمليات اجرايي باغ توقيف شده به نفع كدام يك از محكوم لهما ادامه خواهد يافت؟

4- خواهان، دعوايي را مستنداً به قرارداد و به خواسته الزام به انجام تعهد بر عليه خوانده كه مجسمه ساز معروف و صاحب سبك خاصي است مطرح مي نمايد. موضوع تعهد و خواسته دعوا مكلف نمودن خوانده به ساختن مجسمه موضوع قرار داد است. بعد از صدور حكم به نفع خواهان و علي الرغم قطعيت حكم، محكوم عليه از اجراي آن و ساختن مجسمه استنكاف مي نمايد.

به عنوان وكيل محكوم له و براي اجراي حكم چه اقدامي خواهيد كرد؟

موفق باشيد-ع.آ

به نام خدا

سؤال اختبار حقوق جزاي كانون وكلاي دادگستري مركز چهارشنبه 21/9/86

كارآموزان محترم به 2 سوال ذيل پاسخ دهيد:

سوال 1-‹‹الف›› منشي مديركل يكي از وزارت خانه ها مي باشد.‹‹ب›› كه دوست اوست در يكي از روزها به ديدن وي مي رود. چون مدير مربوطه آن روز در مرخصي بسر مي برده است.‹‹الف›› دوست خود را براي نشان دادن دكوراسيون به اطاق مدير كل مي برد.‹‹ب›› ضمن بازديد متوجه اوراق سفيد امضاء مهر اداره كل و فرمهاي

مخصوص مجوز ورود ماشين آلات مي گردد. مشاراليه مهر اداره را برداشته و ذيل فرمهاي مخصوص مجوز زده و يك ورقه سفيد امضاء نيز بر مي دارد.‹‹ب›› تا اين مرحله ‹‹الف›› را در جريان اين اقدامات قرار مي دهد و توافق مي كنند با هم فكري اين دو فرم را تكميل و به عنوان مجوز مورد استفاده قرار دهند. اما بعداً اين شخص بدون اطلاع ‹‹الف›› و بعد از پيدا كردن يك مشتري،‹‹ج›› دو فرم سفيد مهر را با درج مشخصات ماشين آلات مورد تقاضاي مشتري و با يك امضاي ساختگي به نام وي تكميل و در قبال پول زيادي به او مي فروشد و شخص ‹‹ج›› بعد از مدتي براي استفاده از مجوزهاي مذكور آنها را ارايه كه دستگير مي شود.

با توجه به داده هاي فوق به نظر شما:

1- اقدام‹‹ب›› در برداشتن مخفيانه مهر، ورقه سفيد امضاء و فرم هاي مربوط به مجوز جرم است يا خير، چرا؟

2- اقدام‹‹ب›› در زدن مهر ذيل دو برگ فرم داراي عناوين كيفري است يا خير؟

3- عمل‹‹ب›› در تكميل فرم هاي مجوز كه بدون اجازه برداشته و مورد استفاده قرار داده و بعد از تكميل كردن و با امضاي ساختگي مجهول و ناشناخته به شخص‹‹ج›› (مشتري) مي فروشد تحت كدام عنوان كيفري قابل تعقيب است. چرا؟

4- آيا به نظر شما ‹‹الف›› و ‹‹ج›› قابل تعقيب هستند چرا، در صورت مثبت بودن پاسخ عناوين جزايي را نام ببريد؟

سوال2-‹‹الف›› باتفاق همسر خود در پارك در حال قدم زدن هستند كه دو جوان مدتي آنها را تعقيب و سپس نسبت به آنها متلك پراكني مي نمايند.‹‹الف›› در مقام پاسخگويي برآمده كه

در نتيجه كار به خشونت كلامي و بعد به ن____زاع مي كشد. دو جوان به‹‹الف›› حمله مي كنند.‹‹الف››كه مربي ورزش رزمي است دفع حمله مي كند. يكي از دو جوان ناگهان چاقويي از جيب در آورده به ‹‹الف›› حمله ور مي شود؛ كه اين بار نيز با فنون ورزشي چاقو از دست جوان خارج مي گردد.‹‹ الف››كه بشدت از توهين و مزاحمت هاي دو جوان عصباني شده بود جوان مذكور را شديداً مورد ضرب و جرح قرار مي دهد. جوان ديگر كه دچار ترس گرديده تصور مي كند كه دوست وي در خطر آني است. تحت تأثير اين شرايط و براي خلاصي دوست خود سنگي را برداشته و به طرف‹‹ الف››پرتاب كه تصادفاً به سر وي اصابت و وي را مجروح كه بعد از انتقال به بيمارستان به علت شدت جراحات فوت مي نمايد.

با توجه به متن سوال پاسخ دهيد:

1- چه جرايمي در اين ماجرا اتفاق افتاده است، چرا؟

2- مرتكبين جرايم را معرفي و مجازات آنها را تعيين نمانيد؟

3- در اين حادثه مي توان اقدامات جوان ضارب را در قالب دفاع مشروع توجيه نمود يا خير، چرا؟

پاسخ بايد مستدل و مستند به قانون و مختصر و خوانا باشد.

موفق باشيد دكتر علي نجفي توانا

به نام خدا

(اختبار حقوق ثبت و امور حسبي نوبت دوم سال 86)

مدت پاسخگويي : يك ساعت و نيم

*- استفاده از قانون مجاز ميباشد.

الف- حقوق ثبت

1)- از نظر مقررات وضوابط قانوني، تشخيص و تميز سند مالكيت معارض از غير آن چه مبنائي دارد؟ (5/2 نمره).

2)- عمليات مقدماتي ثبت ملك را تا ثبت در دفتر املاك به ترتيب نام ببريد.(5/2 نمره)

3)- عدم تبعيت از حدود

ثبت شده مجاورين كه معلول بي توجهي مامور مربوط يا تغييرات تعاريف جغرافيايي (به علت فاصله زماني طولاني بين دو تحديد حدود) مي باشد منشاء حدوث كدام مشكل ثبتي است؟ مساله را بطور مستدل تحليل و توجيه نمائيد. (5 نمره)

ب- امور حسبي

1)- بالحاظ اصل13 قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، افراد غير مسلمان، غير زرتشتي، غير كليمي و غير مسيحي بعنوان اقليت هاي مذهبي ساكن كشور از جهت احوال شخصيه قانوناً تابع چه ضوابطي خواهند بود؟ موضوع را بر پايه اصول حقوقي تحليل نمائيد. (5 نمره)

2)- در فرض وجود يك وارث مسلمان بين ورثه متوفي غير مسلمان (في المثل مسيحي) امر تركه و تصفيه و تقسيم آن چه صورتي خواهد داشت؟ مباني حقوقي وفقهي قضيه را توضيح دهيد.(5 نمره)

8 - آزمون اختبار كتبي حقوقي اسفند 1386- كانون فارس - 1386

سوال يك - امير يكباب خانه مسكوني را به قيمت يكصد ميليون تومان ازمهدي خريداري نموده و جهت پرداخت ثمن ؛طي نامه اي مهدي را به محمود معرفي كرده است تا محمود مبلغ يكصد ميليون تومان به مهدي بپردازد.محمود با قبول اين درخواست با مهدي توافق ميكند كه پنجاه ميليون تومان از اين وجه را نقدا وبه جاي پنجاه ميليون تومان باقيمانده يك دستگاه اتومبيل سواري متعلق به خود را به مهدي بدهد.محمود عليرغم اين توافق به تعهدات خود عمل نميكند .در نتيجه مهدي دادخواستي به طرفيت امير و محمود به خواسته مطالبه پنجاه ميليون تومان و تسليم اتومبيل به دادگاه تقديم مينمايد.

حال با توجه به شرح سوال

الف: نوع و وضعيت معاملات و توافقات انجام شده را با ذكر عناوين حقوقي مستدلابيان نماييد؟

ب:اگر وكيل اميرباشيد چه دفاعي از او بعمل مياوريد؟

ج : تصميم دادگاه در مورد هر

يك از خواندگان چه خواهدبود؟

د:بر فرض محكوميت محمود و اجراي حكم ؛ محمود چه اقدامي جهت احقاق حق خود ميتواند انجام دهد؟

ه: بر فرض كه محمود مديون امير بود و بر اين مبنا دستور پرداخت را قبول كرده و پس از حكم دادگاه مطالبات مهدي را داده باشد ؛ اگر كشف شود كه بيع خانه مسكوني مذكور باطل بوده دعوي استرداد ثمن عليه مهدي را چه كسي ميتواند اقامه نمايد ؟ مستدلا توضيح دهيد

سوال دوم _ حسن وفق قرارداد باغبان باغي است كه متعلق به علي ميباشد. مدت قرارداد تمام شده و علي طي اظهارنامه اي از حسن درخواست تسليم و تحويل باغ خود را مينمايد ؛ حسن پس از ابلاغ و رويت اظهارنامه بدون اذن و اطلاع علي باغ را براي مدت سه سال به حسين اجاره داده و باغ را تحويل نامبرده ميدهد . جند ماه پس از تصرفات حسين در باغ به علت خودداري حسين از آبياري درختان تعداددي از درختان خشك ميشوند حال مستند و مستدل به موارد ذيل پاسخ دهيد:

الف: به عنوان وكيل علي ( مالك باغ ) براي احقاق حقوق نامبرده چه دعوايي تحت چه عنوان يا عناويني ؛ به طرفيت چه شخص يا اشخاصي و به چه مرجعي تقديم مينماييد ؟

ب : در رابطه بين حسن و حسين مسئوليت نهائي جبران خسارت به عهده چه كسي است ؟ توضيح دهيد.

سوال سوم :سينا كه مقيم شيراز است سيمين را كه ساكن جهرم است به موجب نكاحنامه رسمي تنظيمي در دفتر ازدواج شماره... جهرم با صداق يكصد سكه طلاي تمام بهار ازادي به عقد خود در مياورد ؛ يك

هفته پس از عقد؛ سيمين جهت ابراز علاقه خود به همسرش؛ به اتفاق سينا در يكي از دفاتر اسناد رسمي شيراز حاضر و تمام مهريه را به سينا هبه ميكند . يك ماه بعد از تنظيم اين هبه نامه ؛ زوجه متوجه رفتار نامتعارف همسر خود شده و به موجب اظهارنامه اي به سينا اعلام و ابلاغ ميكند كه از هبه رجوع كرده است . سپس دعوي مطالبه مهريه در دادگاه مطرح مينمايد. سينا نيز متقابلا دعوي طلاق اقامه مينمايد. در شرايطي كه هنوز رابطه زناشويي فيمابين زوجين برقرار نشده ؛ و با توجه به شرح و فرض سوال به پرسشهاي ذيل مشروح و مستدل پاسخ دهيد:

الف : هزينه دادرسي دعوي اصلي و متقابل چگونه تعيين ميشود ؟

ب : در فرض سوال زوجه استحقاق مطالبه مهريه را دارد يا خير ؟ توضيح دهيد.

ج : برفرض بطلان هبه و وقوع طلاق قبل از نزديكي تكليف صداق سيمين چيست ؟

د : بر فرض بطلان هبه و عدم تقاضاي طلاق ؛ تكليف مهريه زوجه چيست ؟

ه : مرجع ذيصلاح جهت رسيدگي به دعاوي مذكور چه دادگاهي است ؟

سوال چهارم : مرجان به شما مراجعه و اظهار ميدارد : اخيرا دو نفر به نامهاي جمشيد و فرشيد دعوايي در دادگاه در خصوص مالكيت پلاك دو فرعي از هشت اصلي بخش سه شيراز مطرح نموده اند كه دادگاه پس از رسيدگي حكم به مالكيت جمشيد نسبت به پلاك موصوف صادر نموده است در حاليكه طبق سند رسمي موچود ملك مذكور متعلق به من ( مرجان ) است . دادنامه ده روز قبل به محكوم عليه ابلاغ شده وتا امروز نسبت

به حكم تجديد نظر خواهي ننموده است . حالا از شما ميخواهد وكالت وي را بپذيريد و از حقوق او دفاع كنيد . با توجه به شرح سوال در صورت قبول وكالت مرجان چه اقدامي ؛در چه زماني و نزد چه مرجعي ( حسب مورد ) به عمل مياوريد ؟

سوال پنجم : محمد به دفتر وكالت شما مراجعه و اظهار ميدارد : پدرش شش ماه پيش فوت نموده و وراث حين الفوت وي با احتساب خود او عبارتند از (مادر و چهار فرزند پسر و دو دختر ؛و زوجه) حالا قصد تحصيل گواهي حصر وراثت دارد تا با استفاده از ان خانه مسكوني را كه به نام پدرش ثبت شده به وراث منتقل و ثبت نمايد.اما به استثناي مادرش ساير وراث از ارايه مدارك سجلي خودداري مينمايند؛ و از شما ميخواهد با قبول وكالت وي اقذامات لازم را انجام دهيد . حال با توجه به شرح سوال به موارد ذيل پاسخ دهيد :

الف: چه مداركي جهت اخذ گواهي حصروراثت لازم است؟

ب : با توجه به عدم همكاري ساير وراث چه اقدامي جهت تهيه مدارك مورد نياز ميسر است ؟

ج : مرجع تسليم دادخواست چه دادگاهي است ؟

د : سهم الارث هريك از وراث از خانه مسكوني مقرر در سوال چقدراست و چگونه به نام انها ثبت ميشود ؟

ه : نوع دعوي به اعتبارتقسيم دعاوي به( ترافعي و غير ترافعي) چيست و دعواي ترافعي چه مفهومي دارد؟

سوال ششم : احمد به شما مراجعه و اظهار ميدارد : در تاريخ بيستم مرداد هشتادوپنج يك دستگاه خودرو سواري پژو از محسن خريداري نموده و بابت ثمن معامله تعداد

دو فقره چك هر يك به مبلغ پنجاه ميليون ريال به تاريخ بيستم مهر ماه همان سال صادر و تحويل فروشنده داده است و قبل از سرسيد چكها با مراجعه به محسن مبلغ مذكور را طي چند فقره چك مسافرتي كه شماره ها و برگ خريد آنها موجود است ؛به وي پرداخت نموده و رسيد دريافت كرده اما لاشه دو فقره چك ياد شده چون در ان روز همراه محسن نبوده به احمد مسترد نشده است . اخيرا محسن با مراجعه به اجراي ثبت نسبت به دو فقره چك مورد بحث اجراييه صادر و نتيجتا كارگاه نجاري وي را توقيف نموده است . اكنون با ملاحظه مدارك احمد و صدق گفتار وي چه اقداماتي براي حفظ حقوق وي بعمل مياوريد مستدل و مستند به مواد قانوني شرح دهيد ؟

سوال هفتم : : وجوه تشابه و تفاوت اعتراض ثالث به احكام و اعتراض ثالث اجرايي را از كليه جهات بيان نماييد%

سوال هشتم :فرزاد كه به خريد و فروش اتومبيل اشتغال دارد از تير ماه هشتاد و پنج به علت صدور چكهاي بلامحل متعدد دچار بحران مالي شده و به علت عدم پرداخت اقساط وام دريافتي از بانك تجارت ؛طبق شرايط مقرر در سند رهني كليه ديون و تعهدات وي از مهر ماه هشتاد و چهار حال گرديده است.بر همين اساس اجراييه اي به تقاضاي بانك از دفترخانه تنظيم كننده سند رهني به مبلغ دويست و پنجاه ميليون تومان بابت اصل وام( كه مبلغ يكصد و هشتاد ميليون تومان بوده) و مابقي به عنوان سود و خسارات تاخير تاديه محاسبه و صادر و به فرزاد ابلاغ گرديده

است .

از سوي ديگر همسر فرزاد نيز مبادرت به طرح دعواي حقوقي جهت مطالبه مبلغ يكصد وپنجاه ميليون تومان بابت مهريه اش را نموده است. تنها مايملك و دارايي فرزاد يك باب خانه مسكونيست كه حدود پانصد ميليون تومان ارزش دارد كه آن هم به ازاي وام مذكور در رهن بانك بوده و مازاد ان نيز در اجراي قرار تامين خواسته مورد تقاضاي همسر فرزاد از ناحيه اجراي احكام حقوقي توقيف گرديده است .حال فرزاد به شما مراجعه و ميخواهد وكالت وي را بپذيريد و در حدود قانون و مقررات از حقوق وي دفاع نماييد . اينك با توجه به شرح سوال ؛

الف : در قبال اقذامات بانك و همسر فرزاد كه تنها دو تن از ديان وي بوده اند و از اين طريق قادر به تصاحب بخش عمده اي از اموال وي هستند چه اقداماتي براي حفظ حقوق قانوني فرزاد به عمل مياوريد ؟ با ذكر نوع و عنوان تقاضا و مراجع ذيصلاح ؛ مشروح و مستدل و مستند پاسخ دهيد/

ب : اقدام بانك در تقاضاي صدور اجراييه جهت وصول مطالبات مورد ادعاي بانك اعم از اصل وام و سود و خساسرات تاخير تاديه را موجه و قانوني ميدانيد يا خير ؟ مستدل و مستند پاسخ دهيد

سوال نهم : بهمن يك فقره چك از حساب جاري خود در بانك .... به مبلغ پانصد ميليون ريال در وجه بهرام صادر نموده ؛ بهرام با ظهرنويسي چك را به پرويز انتقال داده پرويز نيز ضمن ظهر نويسي با ضمانت خسرو ان را به برديا انتقال داده و نهايتا جك مذكور از سوي برديا به دارا

واگذارشده كه نامبرده در موعد قانوني به بانك مراجعه و به علت كسر موجودي گواهي عدم پرداخت اخذ نموده است سپس به پرويز مراجعه و جون او وجه چك را نپرداخته با مراجعه به خسرو وجه چك را از خسرو وصول نموده است.اكنون خسرو به شمامراجعه و ميخواهد با قبول وكالت وي احقاق حق نماييد.حال با توجه به شرح سوال

الف : به وكالت از خسرو عليه چه اقدامي و عليه چه شخص يا اشخاصي به عمل مياوريد مستدل و مستند توضيح دهيد.

ب : بر فرض اينكه افراد مسئول در چند شهر اقامت داشته باشند ؛ در چه دادگاهي اقامه دعوا مينماييد ؟

سوال دهم : كاوه كه مالك يك قطعه زمين مسكونيست با كامران كه پيمانكار ساختمانيست قراردادي ميبندد كه به موجب ان يكمجتمع آپارتماني چهار طبقه و در هر طبقه دو واحد بسازد و تحويل كاوه دهد . كامران با استفاده از مصالح بسيار ضعيف و بر خلاف ايين نامه2800بااخذ تاييديه مهندس ناظر و پايان كار از شهرداري ؛ اپارتمانها را ساخته و تحويل كاوه ميدهد .كاوه چهار واحد از اپارتمانها را به چهار نفر فروخته و سه واحد را به خريداران تحويل ميدهد اما بهاي هر چهار واحد را دريافت مينمايد .سپس در اثر زلزله خفيفي كه رخ ميدهد و نوعا تاثيري بر ساختمانهايي كه بر اساس اصول فني و ايين نامه 2800 ساخته شدهاند ندارد ؛ مجتمع اپارتماني كلا تخريب ميشود .

اينك خريداران با مراجعه به شما قصد استيفاي حقوق قانوني خود را دارند حال با توجه به شرح سوال به موارد ذيل مستدل و مستند پاسخ دهيد.

الف : در خصوص معاملات خريداران

با كاوه چه اقداماتي ميسر است ؟

ب : چه كساني را ميتوان به عنوان مسئول جبران خسارات ناشي از اين حادثه طرف دعوي قرار داد ؟

ج : بر فرض كه دادگاه كاوه وكامران را محكوم به پرداخت خسارت نمايد مبناي حقوقي چنين حكمي چيست ؟

د : اگر در اثر ريزش اپارتمانها رهگذري اسيب ديده باشد و قصد طرح دعوي عليه مالك

و پيمانكار را داشته باشد مبناي حقوقي چنين دعوايي چيست ؟

سوال يازدهم :احمد وصيت نموده پس از فوتش فلان ملك از املاك وي به عنوان ثلث باقي منظور و تحت تصدي و توليت محمود ؛ يك عشر از منافع آن همه ساله صرف خيرات براي احمد شود و مابقي به مصرف دانش اموزان مستمند برسد .

پس از فوت احمد ؛ وصي و ورثه با عمل به وصيت؛ سند ثلثيه تنظيم نموده اند . پس از چند سال نسل دوم اولاد احمد با طرح دعوي در دادگاه به طرفيت محمود واداره اوقاف به اين دليل كه ملك مورد بحث زايد بر ميزان ثلث اموال حين الفوت احمد بوده و از طرفي اختصاص عشر درامد و منافع ملك به خيرات براي احمد از مصاديق وقف بر نفس است ؛ تقاضاي ابطال سند ثلثيه و اعلام بطلان ثلث باقي را نموده اند. دادگاه با احراز موارد و قبول دلايل خواهانها حكم به نفع انها صادر نموده كه همزمان به محكوم عليهما ابلاغ شده ؛ اكنون با گذشت مدت ده روز از انقضاي مهلت تجديدنظر خواهي؛ محمود به شما مراجعه و ميخواهد با قبول وكالت وي احقاق حق نماييد .

در صورت قبول وكالت محمود چه اقدامي به عمل مياوريد

و در رد دلايل خواهانها و مستندات دادنامه چه دفاعياتي خواهيد داشت؟ مستدل و مستند به مواد قانوني شرح دهيد ////

سوال دوازدهم : ماندانا به موجب قرارداد عادي اجاره تير ماه هفتاد وشش يك باب مغازه ملكي خود و فرزندان صغير تحت قيمومتش به نام هاي ( پوريا و پوران ) را به منظور شغل لوازم خرازي به امير اجاره داده است .

امير اخيرا تغيير شغل داده و مغازه را به ميوه فروشي تبدبل نموده است . ماندانا كه مترصد فرصتي براي تخليه ملك بوده ؛ دادخواستي به طرفيت امير تحت عنوان تخليه ملك مورد اجاره به علت تغيير شغل به دادگاه عمومي تقديم و امير نيز قبل از جلسه اول دادرسي دعوي تقابل تحت عنوان الزام به تنظيم سند رسمي اجاره مطرح نموده و قصد وي از اين كار اين بوده كه موقعيت شغلي جديد را از اين طريق در سند رسمي اجاره تثبيت نمايد .

حال ماندانا با مراجعه به شما ميخواهد وكالت وي و فرزندانش را در دعاوي مطروحه بپذيريد.با تو جه به شرح سوال ؛ مستدل و مستند به مواد قانوني به موارد ذيل پاسخ دهيد .

الف : دعاوي مطروحه مالي است يا غير مالي ؟

ب : در صورتي كه دعواي ماندانا و فرزندانش مورد قبول دادگاه واقع شود ؛ حكم دادگاه چيست و چه آثاري خواهد داشت ؟

ج : در پاسخ به دعوي امير چه دفاعياتي به عمل مي اوريد ؟

د : بر فرض كه دادگاه با رد دعوي تخليه ماندانا حكم به تنظيم سند رسمي اجاره بر اساس شرايط اجاره نامه عادي سابق صادر نمايد و باقطعي شدن حكم؛و گذشت

مواعد قانوني امير از اجراي آن صرفنظر نمايد ؛ در چنين شرايطي چه اقدام قانوني براي حصول خواسته مورد نظر مالكين ميسر است ؟

ه : وكالتنامه پيوست را متناسب با شرح سوال و اختيارات مورد نياز تنظيم نماييد.

موفق باشيد

بالا

فهرست اصلي

* آزمون اختبار كيفري اسفند ماه يكهزارو سيصد و هشتاد و شش كانون وكلاي دادگستري فارس

سوال يك : بر اسا س نظريه پزشكي قانوني و كارشناس اسلحه ؛ خسرو با اسلحه اي كه متعلق به فرهاد است از فاصله سه متري به قتل رسيده است. فرهاد پس از شكايت اولياء دم در دفاع اعلام داشته هنگام شليك تير ؛ اسلحه در دست او بوده اما بدون اينكه قصد شليك داشته باشد سهوا دست او روي ماشه رفته و تير شليك شده و قصد قتل يا تيراندازي به مقتول را نداشته است و انگيزه يا خصومتي نيز در بين نبوده ضمن اينكه پس از حادثه شخصا به نيروي انتظامي خبر داده است.

اولياء دم شكايت قتل عمدي نموده اند دادسرا نيز با توجه به قتاله بودن الت قتل و اقرار فرهاد به مالكيت اسلحه و شليك تير توسط وي و نظريات پزشكي قانوني و كارشناس اسلحه و تقاضاي اولياء دم مستند به مواد قانوني مربوط به قتل عمد طي كيفرخواستي تقاضاي قصاص فرهاد را نموده است . حال با توجه به شرح مذكور مستدلا و مستندا پاسخ دهيد

الف : ايا وكالت فرهاد را ميپذيريد ؟ در صورت پذيرش يا عدم پذيرش دلايل و دفاعيات خود را بيان نماييد

ب : آيا دادگاه ميتواند براي اثبات نوع قتل مورد را از موارد لوث تشخيص و قسامه را اجرا نمايد ؟

ج

: در صورتيكه اولياء دم قبل از صدور كيفرخواست از شكايت خود صرفنظر نموده باشند مرجع رسيدگي به جنبه عمومي جرم چه دادگاهي است ؟ مستندا بيان نماييد .

سوال دوم : رامين كه مدير عامل يك شركت خصوصي سهامي خاص است از حساب شخصي خود چكي در وجه بابك صادر و بابك با مراجعه به بانك و اخذ گواهي عدم پرداخت به علت كسر موجودي شكايت كيفري چك بلا محل تنظيم و به دادسرا مراجعه نموده است. از شعبه بازپرسي دادسرا احضاريه اي مقيد به مهلت سه روزه صادر گرديده ؛ بابك در معيت مامور ابلاغ به منظور رساندن احضاريه به رويت مخاطب به دفتر شركت مراجعه نموده اما منشي شركت اعلام داشته مدير عامل در شركت حضور ندارد .

بابك عليرغم اظهار و ممانعت منشي وارد اتاق مدير عامل شده و رامين را پشت ميز كارش مشاهده مينمايد .يا وقوع مشاجره لفظي بين رامين و بابك ؛ مامور ابلاغ متوجه حضور رامين ميشود و مفاد احضاريه را شفاها به وي اعلام مينمايد . رامين از گرفتن احضاريه خودداري ميكند و در وقت مقرر در شعبه بازپرسي نيز حاضر نميشود بعد عليه بابك به عنوان ورود به عنف طرح شكايت مينمايد. اينك با توجه به شرح سوال مستدل و مستند پاسخ دهيد :

الف : ايا دفاع از بابك را درقبال اتهام ورود به عنف ميپذيريد يا خير ؟ در صورت پذيرش چه دفاعي از وي به عمل مياوريد ؟

ب : در خصوص كيفيت ابلاغ احضاريه در فرض سوال و تكليف مامور ابلاغ توضيح دهيد .

ج : در صورت گزارش ابلاغ احضاريه توسط مامور و عدم حضور

رامين در شعبه بازپرسي ؛ چه اقدام يا اقداماتي از ناحيه بازپرس متصور است ؟

سوال سوم : در يك تصادف رانندگي ؛ فرشيد كه راننده موتورسيكلت بوده با خانم مهشيد كه عابر پياده بوده تصادف نموده است .فرشيد فاقد گواهينامه رانندگي موتور سيكلت است اما داراي گواهينامه پايه دو شخصي است .

كارشناس تصادفات علت تامه تصادف را بي احتياطي (عدم توجه كافي به جلو) از سوي فرشيد دانسته است . پزشكي قانوني صدمات وارده به مهشيد را شكستگي ساق پاي راست / شكستگي بيني/ پارگي مينسكهاي زانو ي راست/ و يك فقره حارصه در ناحيه گردن اعلام و در نظريه نهايي اظهار نموده است شكستگيها بدون عيب درمان گرديده اما پارگي مينسك باعث محدوديت دايمي در حركات پا شده .

همچنين در نظريه مذكور آمده است : بابت پارگي مينسك پنج درصد و بابت محدوديت در حركات پاي راست پانزده درصد ديه كامل ( ديه يك مرد مسلمان ) به عنوان ارش و در ساير موارد ديه مقدر بايد پرداخت شود. با وصفي كه متهم به نظزيه كارشناس تصادفات و پزشكي قانوني تسليم بوده ؛ در دادنامه صادره توسط دادگاه بدوي ؛ صرفنظر از درست يا نادرست بودن مستندات قانوني ؛ حكم به محكوميت متهم به پرداخت ( بهاي هشت شتر بابت شكستگي استخوان پاي راست / بهاي هشت شتر بابت شكستگي استخوان بيني / بهاي يك شتر بابت حارصه گردن / پانزده درصد ديه كامل بابت نقص در حركات پاي راست به عنوان ارش / پنج درصد ديه كامل بابت ارش پارگي مينسك وهمچنين چهار ماه حبس بدون استناد به كيفيات مخففه به علت ايراد

ضرب و جرح غير عمدي ناشي از بي احتياطي در امر ر انندگي و نيز مبلغ پانصد هزار ريال جزاي نقدي بابت رانندگي بدون پروانه با قيد فوريت پرداخت ارش و مهلت دو ساله پرداخت ديه( از تاريخ تصادف ) صادر گرديده است . حا ل با توجه به شرح سوال حد اقل پنج مورد ايراد و اشكال اسا سي وارد بر راي را با استناد به مواد قانوني بيان نماييد

سوال چهارم : حامد كه كارمند اداره ... استان بوشهر است ماموريت داشته به شيراز عزيمت و از محل تنخواه گرداني كه نزد وي بوده مقدار چهارصد متر كابل برق فشار قوي خريداري و تحويل بگيرد و در بوشهر تحويل اداره دهد .لذا نامبرده به فروشگاه لوازم تاسيسات برقي محسن در شيراز مراجعه و چهارصد متر كابل مورد نظر را به بهاي بيست ميليون ريال خريداري مينمايد ؛ بنا به تقاضاي حامد ؛ محسن فاكتوري به مبلغ بيست و دو ميليون ريال صادر مينمايد .

حامد هنگام مراجعت به بوشهر بيمار ميشود و به توصيه پزشك معالج در بيمارستان بستري ميگردد .ناچار كابلهاي خريداري شده را به يكي از اشنايانش به نام غلام ميدهد كه به بوشهر برده و تحويل اداره نمايد. غلام در مسير خود در برازجان توقف مينمايد و كابلها را به فريد ميفروشد و با دريافت وجه ان به شيراز برميگردد و ضمن عيادت از حامد ماجرا را شرح ميدهد و نصف وجوه دريافتي را يه حامد ميدهد و قرار ميگذارند با هم به بوشهر رفته و ادعا ي سرقت كابلها را بنمايند.

به همين منوال نيز عمل مينمايند مدتي بعد جريان فاش ميشود

و حامد و محسن و غلام و فريد دستگير ميشوند . حال با توجه به شرح سوال در صورتيكه فعل ارتكابي نامبردگان مذكورداراي وصف چزايي باشدمجرمانه باشد نوع بزه انتسابي به هريك ازانها چيست و چه مرجع يا مراجعي صلاحيت رسيدگي به اتهامات نامبردگان را دارند ؟

سوال پنجم :امير به شما مراجعه و اظهار ميدارد در قبال فروش يك دستگاه اتومبيل و به عنوان ثمن معامله يك فقره چك از فيروز دريافت داشته كه به علت كسر موجودي از بانك برگشت خورده است . امير به قصد مطالبه طلبش به فيروز مراجعه نموده اما فيروز در حين بحث ومشاجره ناگهان چك و گواهي عدم پرداخت آنر از دست امير ميكشد و پاره و معدوم مينمايد و بعد هم منكر بدهي خود ميشود .

امير نيز شكا يتي عليه وي در دادسرا مطرح كه با احراز موضوع منتهي به صدور كيفر خواست ميگردد . فيروز در دادگاه با اقرار به خريد اتومبيل اظهار مينمايد و دليلي كه حكايت از پرداخت ثمن داشته باشد نيز ارايه نمينمايد. دادگاه با اين استدلال كه برگ چك و گواهي عدم پرداخت آن ماليت ندارد و صرفا وسيله پرداخت تلقي ميشود حكم به برائت فيروز صادر و امير را به طرح دعوي در دادگاه حقوقي هدايت مينمايد. اكنون امير جهت تجديدنظر خواهي از دادنامه به شما مراجعه نموده است . در صورتيكه وكالت وي را در مرحله تجديد نظر بپذيريد در اعتراض به دادنامه چه دلايل و دفاعياتي عنوان مينماييد ؟ با استناد به مواد قانوني توضيح دهيد

سوال ششم : مهرزاد مالك رسمي و ثبتي قطعه زميني در مرودشت بوده كه

آن را با مبايعه نامه عادي تنظيمي در يكي از بنگاههاي معاملاتي شيراز در تير ماه هشتاد وپنج به سعيد فروخته و معادل دو سوم بهاي آن را دريافت نموده و مقرر گرديده مابقي را چهار ماه بعد در دفترخانه همزمان با انتقال سند دريافت نمايد به علت افزايش ناگهاني بهاي ملك مهرزاد تصميم ميگيرد به نوعي معامله را بهم بزند لذا در مهر ماه هشتاد و پنج همراه با پد ر همسرش ( محمود ) به يكي از دوستانش به نام مسعود مراجعه و از او ميخواهند مبايعه نامه اي عادي به تاريخ ارديبهشت هشتاد و پنج بين محمود و مهرزاد تنظيم نمايد . مسعود به خواسته انها عمل مينمايد .

سپس محمود مستند به مبايعه نامه مذكورعليه مهرزاد دعوي الزام به تنظيم سند رسمي مطرح مينمايد كه دادگاه نيز بر اساس مبايعه نامه و اقرار خوانده به وقوع بيع و دريافت ثمن حكم به الزام محمود به انتقال سند صادر مينمايد حكم به علت عدم تجديد نظر خواهي قطعي و با صدور اجراييه ؛ دايره اجرا سند ملك را به محمود منتقل مينمايد.

سعيد از موضوع با خبرشده و با مراجعه به شما و ارائه دلايل كافي مبني بر صوري بودن معامله مهرزاد و پدر همسرش قصد احقاق حق و تعقيب كيفري مرتكبين را دارد . عناوين جزايي اقدامات عوامل دخيل در شرح سوال ومجازاتهاي انها و مرجع ذيصلاح را مستند به مواد قانوني ذكر نماييد/

سوال هفتم :مسعود كه تاجر فرش و داراي ديون متعددي است ؛ توسط يكي از طلبكارانش در دادسرا به اتهام ور شكستگي به تقصير تحت تعقيب قرار گرفته ؛ بازپرس

پس از تكميل تحقيقات با احراز اين امر كه مسعود وام كلاني با بهره بالا تحصيل نموده و بخش عمدهاي از ان را به يكي از طلبكارانش داده قرار مجرميت صادر و پرونده با صدور كيفرخواست به دادگاه جزائي ارسال و به اتهام ورشكستگي به تقصير مستند به مواد ....و....قانون مجازات اسلامي تقاضاي مجازات شده است . اينك مسعود به شما مراجعه و ضمن تكذيب ادعاهاي شاكي مبني بر ورشكستگي و ... ميخواهد با قبول وكالت وي در دادگاه از او دفاع نمائيد در صورت قبول وكالت مسعود چه ايراداتي به كيفرخواست وارد مينماييد و چگونه از او در قبال اتهام منتسبه دفاع ميكنيد ؟

سوال هشتم : ناصر يك قطعه باغ واقع در گويم را به موجب سند عادي به منصور فروخته و منصور با پرداخت نصف ثمن معامله ضرورتا به سفر خارج از كشور رفته است . محمود در غياب منصور به برادر وي ( ناصر ) مراجعه و پيشنهاد داده در صورتيكه بقيه ثمن به وي پرداخت شود حاضر به انتقال سند در دفتر اسناد رسمي به خريدار ( منصور ) خواهد بود .

ناصر پيشنهاد او را پذيرفته و هردو به دفترخانه اي در سپيدان مراجعه نموده اند . پس از تنظيم متن سند ؛ناصر با ارايه شناسنامه منصور و معرفي خود به جاي منصور ( با توجه به شباهت نزديك چهره دو برادر ) امضاء وي را شبيه سازي و سندانتقال را به جاي او امضاء ميكند .البته سابقا منصور وكالتنامه اي به نام ناصر تنظيم و به او اختيار و وكالت در تنظيم سند را داده بوده؛ اما اين وكالتنامه هنگام

انتقال سند مورد استفاده قرار نگرفته است . حال با توجه به شرح سوال :

الف : اگر اقدامات ناصر و محمود داراي وصف مجرمانه است چه توصيفي براي ان قائل ميشويد ؟ ب :اقدام سر دفتر چه عنواني دارد و ضمانت اجراي عمل وي چيست ؟

ج : چه مرجعي صلاحيت رسيدگي به بزه هاي ارتكابي را دارد ؟ مستدل و مستند توضيح دهيد

9 - سوالات اختباردوره اول سال- 1386

بنام خدا وقت يكساعت و نيم

اختبار كتبي آئين دادرسي كيفري كارآموزان وكالت كانون وكلاي مركز 12/5/86

به دو سئوال زير با استناد به مواد قانون آئين دادرسي دادگاههاي عمومي و انقلاب ( در امور كيفري) مصوب 1378 و قانون تشكيل دادگاههاي عمومي و انقلاب مصوب 1373 و اصلاحات بعدي آن ( اصلاحي 1381 و 1385) پاسخ دهيد:

سئوال اول- حسن 14 ساله به اتهام نگهداري و حمل مشروبات الكلي در سال 1379 تحت تعقيب قرار م___ي گيرد. مشاراليه در بازجوئي اظهار مي دارد كه اين اعمال را با مشاركت پدر خود انجام داده است. پدر حسن نيز در بازجوئي اتهامات مذكور را پذيرفته و پس از صدور قرار كفالت به علت عجز از معرفي كفيل به زندان اعزام و چند روز بعد اقدام به فرار مي نمايد. وي در سال 1386 به اتهام يك فقره كلاهبرداري در تهران دستگير و در بازجوئي ضمن اقرار به جرم اخير و جرائم قبلي (كلاهبرداري , فرار, نگهداري و حمل مشروبات الكلي) به يك فقره زناي محصنه و يك فقره قتل غير عمد در حين رانندگي در دو سال قبل از دس____تگيري اعتراف مي نمايد. با عنايت به مراتب فوق پاسخ دهيد:

الف- مرجع انجام تحقيقات مقدماتي و

صدور قرار تامين نسبت به اتهام حسن و اتهامات پدر او كدام است.؟

ب- كدام دادگاه صالح به رسيدگي جهت صدور حكم نسبت به اتهامات متهمين فوق الذكر مي باشد.؟

ج- آيا جهت رسيدگي به اتهامات متهمين فوق الذكر به منظور صدور حكم, حضور وكيل مدافع در جلسه رسيدگي دادگاه الزامي است يا خير.؟

د- چنانچه پدر حسن بابت هر يك از اتهامات فوق الذكر در دادگاه بدوي محكوم گرديده باشد؛ اگر شما بعنوان وكيل مدافع وي احكام صادره را خلاف قانون و شرع بدانيد، جهت حفظ حقوق موكل خود چه اقدامي و در چه مرجعي خواهيد نمود؟ (16 نمره)

سئوال دوم- با توجه به اينكه به موجب قانون اصلاح قانون تشكيل دادگاههاي عمومي و انقلاب اصلاحي 1381 تعقيب جرائم توسط دادسرا به عمل مي آيد، در چه مواردي دادگاههاي كيفري مجاز به انجام تحقيقات مقدماتي و صدور راي مي باشند؟ (4 نمره)

توجه- لطفاً از نوشتن مطالبي كه مستقيماً ارتباط به سئوال ندارد اجتناب شود. موفق باشيد.

به نام آنكه جان را فكرت آموخت

در عدالت گشايش و آنكه عدالت را برنتابد ستم را سخت تر يابد.

از سخنان علي بن ابي طالب(ع)

اختبار كتبي حقوق تجارت مدت: 90 دقيقه

به هر دو سوال زير به طور خلاصه پاسخ دهيد و از بيان توضيحات اضافي و غير مرتبط خودداري فرماييد.

الف- در زمان قرارداد بيع، شركت متوقف بوده و قرارداد مزبور به ضرر طلبكاران تنظيم گرديده است.

ب- در زمان تنظيم قرارداد مدت ماموريت مديران شركت خاتمه يافته بوده و مديران بدون توجه به انقضاء مدت مديريت آنان قرارداد را با احمد امضا كرده اند و بدين علت مديران در آن زمان فاقد سمت بوده اند.

ج-

ملك مورد معامله به ثمن بخس فروخته شده و شركت از اين حيث مغبون گرديده است.

د- برابر مفاد اساس نامه شركت، فروش اموال غير منقول مي بايست به تاييد هيئت مديره شركت مي رسيد كه اين اقدام نيز صورت نگرفته است. بنابراين قرارداد باطل مي باشد. احمد به شما مراجعه كرده و از شما مي خواهد از وي دفاع كرده، در صورت قبول وكالت او به چه كيفيت دفاع خواهيد نمود؟

"موفق باشيد"

به نام خدا

اختبار حقوق ثبت و امور حسبي نوبت اول سال 86

كارآموزان وكالت كانون وكلاي دادگستري مركز

مدت پاسخگويي 2 ساعت- استفاده از قانون مجاز است ورقه اختبار جهت تحقيق و بررسي بيشتر نزد كارآموز باقي مي ماند.

سوال حقوق ثبت

در مورد اعتبار سند مالكيتي كه به نام افراد نسبت به اراضي مستحدث ساحلي (1) عليرغم مالكيت دولت و ممنوعيت درخواست ثبت افراد صادر شده است و اعتراضي هم در مهلت. مقرر قانوني بدرخواست ثبت صورت نپذيرفته نظر خود را با لحاظ جميع مقررات قانوني بيان نماييد؟

سوال امور حسبي

دعواي به خواسته مطالبه خسارت ناشي از تقصير قيم سابق در عدم اقدام به اعتراض ثبت ملك موروثي كشاورزي خواهان، عليه قيم سابق مطرح رسيدگي است. دفاع خوانده اينستكه عدم اعتراض به درخواست ثبت معلول سازش ساير ورثه با متقاضي ثبت بوده و چنانچه خواهان مدعي حقي است م___ي بايد به ورثه مراجعه نمايد و خواستار رد دعوي مي شود. در صورت داشتن اختيار، وكالت كداميك از طرفين دعوي را مي پذيريد. مراتب را مستدلاً توجيه نماييد؟

(1) قانون اراضي مستحدث ساحلي مصوب تير ماه 1354

سئوالات اختبار حقوق مدني كارآموزان وكالت

كانون وكلاي دادگستري مركز- مرداد 86

وقت 60 دقيقه

شخصي ملكي

را كه در رهن بوده با مبايعه نامه عادي به ديگري فروخته است و تعهد نموده كه ظرف دو ماه در دفتر اسناد رسمي حاضر شده و سند رسمي معامله را تنظيم و امضاء كند. چنين معامله اي با توجه به قوانين موضوعه و رويه قضايي چه وضعي دارد؟ اگر وكيل خريدار باشيد چه اقدامي در جهت حفظ حقوق موكل خود به عمل مي آوريد؟

استفاده از قانون بدون توضيح و حاشيه نويسي آزاد است.

بسمه تعالي

سئوالات اختبار كتبي آ. د. م، كانون وكلاي تهران – مرداد 1386

لطفاً به كليه سئوالات با استدلال و اختصار توضيح داده شود.

استفاده از مجموعه قوانين معمولي (غير محشي) مجاز است- وقت 5/1 ساعت.

الف) آيا دادگاه صلاحيت رسيدگي به اين دعوي را دارد يا خير چرا؟

ب) آيا هيچ يك از ايردات قانوني در اين مرحله قابل طرح ميباشد يا خير اگر جواب مثبت است كدام ايراد؟

ج) اگر خوانده ايرادي مطرح ننموده و اعتراضي نداشته باشد دادگاه مجاز به رسيدگي است يا نه ؟

دادرس با بررسي مستندات مطروحه ايراد را وارد نمي داند. اگر شما دادرس اين پرونده باشيد بعد از رد ايراد و براي رسيدگي به ماهيت دعوي مكلف به تجديد وقت رسيدگي و دعوت مجدد از اصحاب دعوي هستيد و يا اينكه مجازيد با توجه به متن دادخواست و منضمات (بر فرض تكميل) و بدون تجديد وقت رسيدگي حسب مورد اتخاذ تصميم نمائيد. چرا؟

اولاً) تقاضاي تصحيح راي مستلزم رعايت شرايط شكلي دادخواست ميباشد يا خير؟

ثانياً) اگر دادرس صادر كننده راي درخواست تصحيح را نپذيرد آيا ميتواند با دستور قضايي تقاضا را رد، و يا اينكه مكلف به صدور قرار ميباشد؟

ثالثاً) دستور

يا راي دادگاه مبني بر رد تقاضاي تصحيح قطعي است يا قابل اعتراض يا تجديد نظر؟

موفق باشيد

اختبار كتبي درس حقوق جزا كانون وكلاي دادگستري مركز- ساعت 9 صبح روز جمعه مورخ 12/5/86

فقط استفاده از قانون مجازات اسلامي آزاد است.

لطفاً به هر دو سوال با استدلال كافي پاسخ دهيد:

سوال اول:

"الف" و "ب" مامورين دولت متهمند به اخذ مال زياده از مقررات قانوني موضوع ماده ششصد (600)* قانون مجازات اسلامي و "ج" متهم است اولاً به معاونت با "الف" و "ب "در جرم ياد شده و ثانياً توهين موضوع ماده ششصد و هشت (608)** همان قانون. بعد از تحقيقات كيفر خواست در مورد هر س______ه نفر صادر و پرونده در تاريخ 20/4/85 با حضور متهمين و وكلاي آنها در دادگاه مطرح مي گردد. در دادگاه يكي از مدعيان خصوصي گذشت خود را نسبت به" الف " اعلام مي دارد. پس از استماع مدافعات متهمين و وكلاي ايشان دادگاه "الف" را به شش ماه ، "ب" را به نه ماه و "ج" را با توجه به ارتكاب جرايم متعدد به سه ماه حبس در مورد معاونت و 500 هزار ريال جزاي نقدي در مورد توهين محكوم مي نمايد ليكن محكوميت "ج" را به مدت دو سال از تاريخ 20/10/85 م____علق مي كند. "الف" و "ب" بعد از قطعيت حكم در 20/8/1385 براي اجراي مجازات به زندان معرفي مي شوند. "ج" در تاريخ 20/10/1385 مرتكب يك فقره جرم عمدي مستوجب تعزير مي گردد كه دادگاه در 29/11/1385 به جرم اخير وي و با حضور وكيل او رسيدگي مي كند. در اين دادگاه وكيل "ج" درخواست تعليق مجدد اجراي مجازات

موكل خود در صورت محكوميت را مي نمايد. وكلاي "الف" و "ب" نيز پس از اجراي نيمي از مدت محكوميت م______وكلين خود (سه ماه در مورد "الف" و چهار ماه و نيم در مورد "ب") تقاضاي صدور حكم به آزادي مشروط موكلين خود را مي نمايند. اما دادگاه با آزادي مشروط "ب" به اين دليل كه رضايت مدعيان خصوصي را كسب نكرده موافقت نمي كند.

اينك با توجه به اين مساله به سوالات زير به اختصار پاسخ دهيد:

سوال دوم:

با مطالعه ماده ششصد و چهل و هشت (648)*** قانون مجازات اسلامي اين ماده را حداكثر در هشت سطر از جهات گوناگون تجزيه و تحليل نمائيد.

* ماده 600- هر يك از مسئولين دولتي ... برخلاف قانون يا زياده بر مقررات قانوني اقدام و وجه يا مالي اخذ يا امر به اخذ آن نمايد به حبس از دو ماه تا يكسال محكوم خواهد شد.

** ماده 608- توهين به افراد از قبيل و استعمال الفاظ ركيك چنانچه موجب حد قذف نباشد به مجازات تا (74) ضربه و يا پنجاه هزار تا يك ميليون ريال جزاي نقدي خواهد بود.

*** ماده648- اطباء و جراحان و ماماها و داروفروشان و كليه كساني كه به مناسب شغلي يا حرفه خود محرم اسرار مي شوند هر گاه در غير از موارد قانوني، اسرار مردم را افشا كنند به سه ماه و يك روز تا يك سال حبس و يا به يك ميليون و پانصد هزار تا شش ميليون ريال جزاي نقدي محكوم مي شوند. 1-احمد، ملكي را از شركت سهامي خاصX با مديريت آقاي رضا خريداري مي نمايد. بعد از تنظيم مبايعه نامه عادي و

قبل از تنظيم سند رسمي، شركت مزبور ورشكسته مي شود. احمد دادخ____واست__ي بخواسته الزام تنظيم سند به طرفيت مدير تصفيه تقديم دادگاه مي نمايد. مدير تصفيه نيز متقابلا دادخواستي بخواسته ابطال مبايعه نامه تقديم و اعلام مي دارد: 2- رضا بابت خريد جواهرات، يك برگ سفته به مبلغ پانصد ميليون ريال صادر و با ظهر نويسي علي به جعفر تسليم مي دارد. جعفر بعلت عدم دريافت وجه سفته در سررسيد و واخواست آن در مهلت مقرره (علي) را به عنوان ضامن طرف دعوا قرارداده بدوا تقاضاي صدور قرار. تامين خواسته به مبلغ پانصد ميليون ريال و متعاقبا صدور حكم محكوميت علي را به پرداخت اصل وجه سفته و خسارات درخواست مي نمايد. علي در پاسخ مدعي مي شود كه چون واخواست نامه فقط به متعهد (رضا) ابلاغ شده و به ظهر نويس ابلاغ نگرديده، دعوي عليه او قابل پذيرش نيست. جعفر به شما مراجعه و اظهار مي دارد كه از ابتدا با توجه به اعتبار علي سفته را دريافت داشته و در خواست مي نمايد وكالت نامبرده را پذيرا شده و اقدامات لازم جهت دريافت قرار تامين خواسته و صدور حكم محكوميت علي و نهايتا وصول وجه سفته از نامبرده معمول داريد. در وضعيت موجود چنانچه ادعاي علي را درست مي دانيد و وكالت جعفر را پذيرا نمي شويد دلايل خود را براي عدم قبول وكالت با استناد به ماده يا مواد قانوني بيان و در صورتي كه وكالت جعفر را پذيرا مي شويد اقدامات و دلايل خود را مشروحا و مستندا به ماده يا مواد قانوني بيان نماييد. 2- خوانده متعاقب دعوايي كه خواهان

به طرفيت وي مطرح مي كند ، در اولين جلسه با تقديم لايحه (و بدون حضور در جلسه) صرفاً نسبت به طرح ايراد عدم توجه دعوي به خوانده اقدام و هيچگونه دفاعي در ماهيت نمي كند. 3- دعوي مطروحه با ايراد ذينفع نبودن خواهان منجر به صدور قرار رد دعوي مي گردد ، به نظر شما در مرحله تجديد نظر خواهي از اين قرار طرفين مي توانند با يكديگر سازش نموده و در خواست گزارش اصلاحي نمايند. 5- اگر در مقام اجراي قرار تامين خواسته ، يك دستگاه وسيله نقليه مورد نياز و متناسب با شأن خوانده توقيف گردد، در حاليكه همين اتومبيل در ماهيت دعوي نيز به عنوان عين مال، مورد مطالبه خواهان قرار گرفته و منجر به صدور حكم قطعي به نفع خواهان شده است آيا در مقام اجراي حكم، اتومبيل توقيف شده به محكوم له منتقل مي گردد. يا خير چرا؟ 1- تصميم دادگاه در زمينه محكوميت و مجازات متهمان صحيح است يا خير؟ 2- تصميم دادگاه در زمينه تعليق اجراي مجارات "ج" درست است يا نه؟ 3- در خواست وكيل "ج" براي تعليق مجدد محكوميت موكل وي منطبق با قانون است يا خير؟ 4- عدم موافقت دادگاه با پذيرش آزادي مشروط "ب" مبناي قانوني دارد يا نه ؟ A كه وكالت در فروش اموال B را داشته است منزل موكل را عالما عامدا به قيمتي كمتر از نرخ روز فروخته است، چنين معامله اي چه وضعيتي دارد؟ علم يا جهل خريدار به قيمت روز چه تاثيري در معامله دارد، فروض مختلف را بررسي و توضيح دهيد. 1-دعوايي به خواسته مطالبه وجه

عليه بدهكاري در دادگاه صالح مطرح مي گردد ، چنانچه تاريخ سررسيد دين 31/1/86 باشد و تاريخ ثبت دادخواست در دفتر مجتمع قضايي يا دادگستري 30/1/86 و تاريخ ثبت پرونده در شعبه رسيدگي كننده 1/2/86 و امروز 10/5/86 نيز وقت رسيدگي به پرونده باشد. 4- بعد از صدور راي دادگاه بدوي، محكوم له پرونده تقاضاي تصحيح راي را مي نمايد.

10 - سوالات آزمون ورودي كانون وكلاي دادگستري سال- 1386

جمهوري اسلامي ايران

سازمان سنجش آموزش كشور

عنوان مواد امتحاني،تعداد و شماره سؤالات

رديف مواد امتحاني تعداد سؤال از شماره تا شماره

1 حقوق مدني 20 1 20

2 آيين دادرسي مدني 20 21 40

3 حقوق جزا 20 41 60

4 آيين دادرسي كيفري 20 61 80

5 حقوق تجارت 20 81 100

6 اصول استنباط حقوق اسلامي 20 101 120

توجه:

1- هر سؤال منحصراَ يك پاسخ صحيح دارد.

2- به پاسخ هاي غلط، نمرة منفي تعلق مي گيرد.

3- پاسخ ها را فقط در برگ پاسخنامه و با مداد مشكي نرم و پررنگ مشخص نماييد.

4- دفترچه آزمون و پاسخنامه را پس از اتمام وقت، به طور جداگانه به مراقبين تحويل دهيد.

حقوق مدني صفحه 1

1-اگر كسي نسبت به مالي معامله به عنوان فضولي كند و بعد معلوم شود كه آن مال ملك معامله كننده بوده استْ، وضع اين معامله چگونه است؟

1) معامله باطل است. 2) معامله موكول به اجازة معامل است.

3) معامله صحيح و نافذ است. 4) معامله براي مالك قابل فسخ است.

2-اگر مورد اجاره عين كلي باشد و فردي كه موجر داده معيوب درآيد، مستأجر چه مي تواند بكند؟

1)مستأجر مي تواند ابطال اجاره را بخواهد.

2)مستأجر حق فسخ اجاره را دارد.

3)مستأجر فقط حق مطالبة تبديل عين داده شده را دارد.

4)مستأجر حق فسخ ندارد و مي تواند

موجر را مجبور به تبديل آن نمايد و اگر تبديل آن ممكن نباشد حق فسخ خواهد داشت.

3-در مورد كه ثالثي پيش از قبض عين مستأجره مانع انتفاع از آن شود، مستأجر چه مي تواند بكند؟

1)مستأجر مي تواند به مزاحم رجوع كند و رفع مزاحمت بخواهد.

2)مستأجر مي تواند به مزاحم رجوع كند و اجرت المثل بگيرد.

3)مستأجر تنها حق فسخ اجاره را دارد.

4)مستأجر مي تواند اجاره را فسخ كند يا به مزاحم رجوع كند و رفع مزاحمت بخواهد و اجرت المثل بگيرد.

4-مالي كه حق انتفاع از آن به ديگري تعلق دارد از طرف مالك فروخته مي شود، اين انتقال چه اثري دارد؟

1)انتقال غير نافذ و موكول به اجازة صاحب حق انتفاع است.

2)انتقال باطل است.

3)انتقال درست و در همه حال لازم است.

4)انتقال درست است ، ولي اگر انتقال گيرنده جاهل به وجود حق انتفاع باشد اختيار فسخ معامله را دارد.

5-مالي فروخته مي شود، بدون اينكه محل تسليم مبيع در آن تصريح شود يا عرف اقتضاي تسليم در محلي را داشته باشد، مبيع در كجا بايد تسليم شود؟

1) در محل وقوع عقد بيع 2) در محل وقوع مال 3)در محل اقامت فروشنده 4)در محل اقامت خريدار

6-چه اموالي در حكم غير منقول است؟

1)بنايي كه برروي زمين احداث مي شود.

2)معدني كه در زمين حفر مي شود.

3)حيوانات و اشيائي كه مالك آن را براي عمل زراعت اختصاص داده است، از نظر صلاحيت محاكم و توقيف اموال.

4)مطلق اشجار و شاخه هاي آن، مادام كه بريده يا كنده نشده.

7-دارنده اتومبيلي آن را به دوست خود را براي سفري كوتاه به امانت مي دهد. دوست او در اثر سرعت زياد با اتومبيل ديگري تصادم مي

كند و به آن خسارت مي زند. صاحب اتومبيل زيان ديده خسارت خود را از چه كسي مي تواند بگيرد؟

1) از دارندة اتومبيل و از راننده مقصر، از هر كدام كه بخواهد. 2) از رانندة مقصر به تنهايي

3) از دارنده به تنهايي 4) از راننده مقصر نصف و از دارنده نصف ديگر

8-هر گاه بعد از تقسيم ما ترك بين ورثه معلوم شود كه متوفي مديون به اشخاص ثالث بوده است:

1)تقسيم باطل مي شود.

2)تقسيم معتبر و صحيح بوده، لكن طلبكاران حق فسخ تقسيم را دارند.

3)تقسيم معتبر بوده و طلبكاران مي توانند به هر يك از وراث به نسبت سهم او رجوع كنند.

4)تقسيم معتبر و صحيح بوده، لكن ورثه تا قبل از اداء ديون متوفي، مجاز به فروش و يا اعمال تصرف مالكانه نسبت به مقسومه خود نمي باشند.

9-تصرف كدام يك از اشخاص زير اماني نيست؟

1) قرض گيرنده 2) عاريه گيرنده 3) وديعه گيرنده 4) مستأجر

10-در تبديل تعهد تضمينات دين سابق:

1) به دين جديد تعلق مي گيرد. 2) به دين جديد تعلق مي گيرد مگر اينكه شرط خلاف شده باشد.

3) به دين جديد تعلق نمي گيرد مگر اينكه شرط خلاف شده باشد. 4) هيچ كدام

11-ورثه متوفي عبارتند از پدر و مادر و وارث ديگري ندارد سهم الارث هر يك عبارتند از:

1) سهم الارث هر كدام 6/1 از ماترك است به فرض و مابقي تركه كه به قرابت بين آنها تنصيف مي شود.

2) به طول كلي سهم الارث مادر 3/1 و پدر 3/2 از ماترك است. 3) هر كدام 3/1 از ماترك را به فرض ارث مي برند و مابقي به قرابت بين آنها به طور مساوي تقسيم

مي شود.4)سهم الارث مادر و پدر هر كدام 6/1است به فرض و مابقي به قرابت به پدر مي رسد.

12- صلحي كه در مورد تنازع يا مبني بر تسامح باشد قاطع بين طرفين است اما ............

1)به وسيلة كلية خيارات مي توان آن را فسخ كرد.

2)فقط به وسيله خيار غبن مي توان آن را فسخ كرد.

3)فقط به وسيله خيار تدليس مي توان آن را فسخ گرد.

4)فقط به وسيله خيار شرط و خيار تخلف از شرط و خيار تدليس مي توان آن را فسخ كرد.

13-چنانچه قاب عكسي به عنوان طلا فروخته شود و بعد از معامله معلو م شود كه نقره بوده و روي آن آب طلا داده شده است:

1) براي خريدار حق فسخ ايجاد مي شود. 2) خريدار مي تواند معامله را فسخ كند يا اينكه مطالبه ارش نمايد.

3) معامله باطل است. 4) معامله غير نافذ است.

14- در نكاح دائم در صورت فوت زوج قبل از مواقعه، هر گاه مهر معين شده باشد:

1) هيچ مهري به زوجه تعلق نمي گيرد. 2)نصف مهر المسمي به زوجه تعلق مي گيرد.

3) تمام مهريه به زوجه تعلق مي گيرد. 4)مهر المتعه به زوجه تعلق مي گيرد.

15- در صورتي كه كسي خانه اي را به مبلغ معين بفروشد و قرار بگذارند كه مشتري ثمن را پس از فوت پدرش به بايع بپردازد شرط و عقد چه حكمي دارند؟

1) شرط و عقد هر دو صحيح هستند. 2) شرط مزبور باطل و فروشنده حق فسخ دارد.

3) فقط شرط باطل است. 4)شرط باطل است و موجب بطلان عقد مي شود.

16- كدام عبارت در مورد ‹‹عقد ضمان›› صحيح است؟

1) تعليق در ضمان صحيح ولي التزام به

تأديه معلق باطل است. 2) تعليق در ضمان باطل و التزام به تأديه معلق صحيح است.

3) تعليق در ضمان و التزام به تأديه باطل است. 4) تعليق در ضمان و التزام به تأديه صحيح است.

17- در صورتي كه ديوار مشترك خراب شود و يكي از دو شريك از تجديد بنا و اجازة تصرف در مبناي مشترك امتناع نمايد شريك ديگر مي تواند:

1)در مبناي مشترك تجديد بناي ديوار نمايد و نصف هزينه هاي انجام شده را از شريك ممتنع مطالبه كند.

2)در مبناي مشترك تجديد بناي ديوار نمايد لكن حق مطالبه هزينه هاي مصرف شده را از شريك ممتنع نخواهد داشت.

3)در حصة خاص خود تجديد بناي ديوار نمايد.

4)در مبناي مشترك تجديد بناي ديوار نمايد و تمامي هزينه هاي انجام شده را از شريك ممتنع مطالبه كند.

18-كدام يك از خيارات زير فوري نيست؟

1)خيار تأخير ثمن 2)خيار عيب 3)خيار غبن 4)خيار تدليس

19- هر گاه يكي از دو شريك مال مشاع غير منقول، سهم مشاع خود را با موافقت قبلي شريك خود به ثالث بفروشد:

1) براي شريك حق شفعه ايجاد نمي شود. 2) براي شريك حق شفعه ايجاد مي شود.

3) با وجود ساير شرايط حق شفعه براي شريك ايجاد مي شود. 4) حق شفعه با پرداخت نيمي از ثمن مأخوذه ايجاد مي شود.

20-از نظر قانون مدني ايران دعوي نفي ولد:

1)هرگز مسموع نيست.

2)قبل از انقضاء دو ماه از تاريخ اطلاع يافتن شوهر از تولد طفل مسموع است.

3)قبل از انقضاء پنج ماه از تاريخ اطلاع يافتن شوهر از تولد طفل مسموع است.

4)هميشه مسموع است.

آئين دادرسي مدني صفحه 3

21- آيا وكيل دادگستري مي تواند بدون داشتن عذر موجه در دادگاه حاضر نشود؟

1) نمي

تواند 2)اگر عدم حضورش به تجديد وقت دادگاه منجر نشود مي تواند

3) در صورتي كه موكلش در دادگاه حاضر شود مي تواند 4) در همه حال مي تواند

22- دعوي اعتراض ثالث:

1) بايد ظرف بيست روز از تاريخ قطعي شدن رأي مورد اعتراض اقامه شود.

2) بايد ظرف يك ماه از تاريخ اطلاع ازصدور رأي مورد اعتراض اقامه شود.

3) بايد ظرف سه ماه از قطعي شدن رأي مورد اعتراض اقامه شود.

4)اقامه اين دعوي مقيد به مهلت معين نيست.

23-در صورتي يكي از طرفين دعوي دو نفر وكيل داشته باشند:

1)هر يك از دو نفر وكيل مكلف به ابطال تمبر كامل مالياتي هستند.

2)با ابطال تمبر كامل مالياتي از ناحيه هر يك تكليف از ديگري ساقط مي شود.

3)هر يك از دو نفر وكيل مجاز در اقدام انفرادي مكلف به ابطال تمبر مالياتي خود هستند.

4)براي هر دو نفر وكيل بدون دارا بودن اختيار اقدام فردي يك فقره تمبر كامل مالياتي كافي است.

24- در صورت حدوث اختلاف در صلاحيت بين دو دادگاه عمومي حقوقي در سطح يك استان:

1)حل آن با دادگاه تجديد نظر مركز استان است و دادگاه مرجوع اليه مكلف به رسيدگي است.

2)حل آن با دادگاه تجديد نظر مركز استان است و دادگاه مرجوع اليه مكلف به رسيدگي نبوده پرونده را براي حل اختلاف به ديوان عالي كشور مي فرستد.

3)حل آن با رئيس كل دادگستري مركز استان است.

4)حل آن با ديوان عالي كشور است.

25- در دعاوي كه براي اقامه آنها مدت معيني در قوانين پيش بيني شده است از قبيل دعاوي اعتراض بر ثبت يا تحديد حدود، اشخاص ثالث:

1)مي توانند به عنوان ثالث در دعوي بين معترض و متقاضي ثبت مطروحه در

مراجع قضايي وارد شوند ولي نمي توانند به رأي قطعي بين آنان اعتراض كنند.

2)مي توانند به عنوان ثالث در دعواي مطروحه بين آنان وارد شوند و يا برراي قطعي بين آنان اعتراض كنند.

3)نمي توانند وارد ثالث شوند، لكن مي توانند بر حكم يا قرار قطعي بين آنان در اين نوع دعاوي اعتراض كنند.

4)نمي توانند به عنوان ثالث در دعواي مطروحه بين آنان وارد شوند يا بر حكم يا قرار قطعي بين آنان در اين نوع دعاوي اعتراض نمايند.

26- اخذ تأمين يا خواستن ضامن از محكوم له حكم غيابي:

1) اصولاَ لازم نيست. 2) در مرحله ي صدور دستور ضدور اجرائيه لازم است.

3) در مرحله اجراي حكم لازم است. 4) هم زمان با ابلاغ دادنامه ي غيابي به محكوم له لازم است.

27-كدام يك از دعاوي زير قابل ارجاع به داوري نيست؟

1) دعوي ورشكستگي و نسب 2) دعاوي راجع به اموال غير منقول ثبت شده

3) دعاوي مربوط به مهريه و نفقه 4) دعاوي كه يك طرف آن دولت باشد.

28- صدور اجرائيه با كدام دادگاه است؟

1)با دادگاه نخستين

2)با دادگاه صادر كننده حكم قطعي

3)با دادگاه تجديد نظر

4)اگر دادگاه تجديد نظر حكم بدوي را تأييد كرده باشد با دادگاه بدوي و اگر نقص كرده باشد با دادگاه تجديد نظر

29- كدام يك از موارد زير از دعاوي طاري محسوب نمي شود؟

1) ورود ثالث 2) جلب ثالث 3) اعتراض شخص ثالث 4) دعوي متقابل

30- رأي دادگاه در چه مواردي غيابي است؟

1)در مواردي كه وقت رسيدگي ابلاغ واقعي نشده و خوانده و نماينده ي او در هيچ جلسه دادگاه حاضر نشده و كتباَ هم دفاع نكرده باشد.

2)در مواردي كه خوانده در دادگاه حاضر نشده

باشد.

3)در مواردي كه خوانده يا نماينده قانوني او در دادگاه حاضر نشده باشد.

4)در مواردي كه اخطاريه وقت رسيدگي ابلاغ واقعي نشده باشد.

31- تحقيقات محلي جزء كدام يك از ادله محسوب مي شود؟

1) اماره ي قضايي 2) اسناد كتبي 3) شهادت 4) اماره قانوني

آئين دادرسي مدني صفحه 4

32- دعوي اضافي، يعني افزايش خواسته يا تغيير نحوه دعوي يا خواسته، كه از ناحيه ي خواهان اقامه مي شود بايد:

1)پس از تقديم دادخواست و قبل از جلسه ي اول رسيدگي مطرح شود.

2)تا جلسه اول رسيدگي و در اين جلسه اقامه شود.

3)تا قبل از ختم مذاكرات اصحاب دعوي مطرح گردد.

4)پس از ختم مذاكرات اصحاب دعوي و قبل از صدور حكم عنوان شود.

33- كدام يك از تصميمات قضايي ذيل از اعتبار امر مختومه برخوردار نمي باشد؟

1) گزارش اصلاحي 2) حكم قطعي دادگاه بدوي

3) حكم قطعي دادگاه تجديد نظر 4) قرار سقوط دعوي

34- كدام يك از گزينه هاي ذيل دعوي متقابل محسوب مي شود؟

1) دعوي تهاتر 2) دعوي صلح 3) دعوي فسخ 4) هيچ كدام

35-در احتساب مواعد:

1)چنانچه از مواعد قانوني باشد روز ابلاغ و روز اقدام جزء مدت محسوب نمي شود.

2)چنانچه از مواعد قضايي باشد روز ابلاغ و روز اقدام جزء مدت محسوب نمي شود.

3)هم در مواعد قانوني و هم در مواعد قضايي روز ابلاغ و روز اقدام جزء مدت محسوب نمي شود.

4)در مواعد قانوني روز ابلاغ و روز اقدام جزء مدت محسوب نمي شود و در قضايي مي شود.

36-احكام مستند به اقرار در دادگاه.........

1) قابل فرجام است. 2)قابل تجديد نظر و فرجام نيست.

3) قابل تجديد نظر است. 4) قابل تجديد نظر و فرجام است.

37-هرگاه مدعي پس از ختم مذاكرات اصحاب

دعوي، دعوي خود را مسترد كند و خوانده هم راضي باشد دادگاه كدام يك از تصميمات ذيل را اتخاذ خواهد كرد؟

1) قرار رد دعوي 2) قرار ابطال دادخواست 3) قرار عدم استماع دعوي 4) قرار سقوط دعوي

38-آراي صادر شده از شوراهاي حل اختلاف:

1) در كليه موارد قابل تجديد نظر در دادگاه عمومي هستند.

2) در همه ي موارد چنانچه اعضاي شورا با تجديد نظر موافق باشند در دادگاه عمومي قابل تجديد نظر است.

3) در بعضي از موارد چنانچه اعضاي شورا با تجديد نظر خواهي موافق باشند در دادگاه تجديد نظر قابل تجديد نظر هستند.

4) در هيچ موردي قابل تجديد نظر نيستند.

39-به موجب دادنامه اي غير قطعي ‹‹الف›› كه مقيم خارج از كشور است و ‹‹ب›› كه مقيم داخل كشور است به انجام تعهدي محكوميت يافته اند و حكم صادره قابل تجديد نظر مي باشد مهلت تجديد نظر خواهي از حكم مزبور:

1)براي هر دو نفر دو ماه است.

2)براي هر كدام از آن دو بيست روز است.

3)براي محكوم عليه مقيم ايران 20 روز و براي مقيم خارج از كشور دو ماه است.

4)براي ‹‹الف›› دو ماه و بيست روز و براي ‹‹ب›› 20 روز است.

40-حكم نهايي در كدام يك از عبارت هاي ذيل تعريف شده است؟

1)حكمي كه به صورت قطعي از دادگاه بدوي صادر شده باشد.

2)حكمي كه از مرجع تجديد نظر به صورت قطعي صادر شده باشد.

3)حكمي كه به جهت عدم تجديد نظر خواهي قطعيت يافته است.

4)حكمي كه به واسطه ي طي مراحل قانوني و يا به واسطه انقضاي مدت اعتراض، تجديد نظر خواهي و فرجام خواهي دعوايي، كه حكم در آن موضوع صادر شده از دعاوي مختومه محسوب

شود.

حقوق جزا صفحه 5

41-ماده 11 قانون مجازات اسلامي گويد:‹‹ در مقررات و نظامات دولتي، مجازات و اقدامات تأميني و تربيتي بايد به موجب قانوني باشد كه قبل از وقوع جرم مقرر شده باشد و هيچ قعل يا ترك فعلي را نمي توان به عنوان جرم به موجب قانون متأخر مجازات نمود...›› منظور قانون گذار از ‹‹ مقررات و نظامات دولتي›› چيست؟

1) قوانين مربوط به تخلفات اداري 2) قوانين مربوط به تعزيرات حكومتي

3) مجازات هاي بازدارنده 4) كليه قوانين كيفري غير از مقررات مربوط به حدود و قصاص ديات

42-دادگاه اجراي مجازات محكوم عليه را تعليق كرده است. متعاقباً معلوم مي شود كه محكوم عليه قبلاَ يك فقره محكوميت قطعي به لحاظ ارتكاب جرم سرقت داشته است. تكليف مجازات تعليق شده اخير چيست؟

1)مجازات تشديد مي شود.

2)مجازات قبلي با مجازات اخير جمع مي شود و قرار تعليق باقي مي ماند.

3)دادگاه پس از احراز وجود سابقه، قرار تعليق را الغاء خواهد كرد.

4)اجراي مجازات قبلي هم معلق مي شود.

43-دفاع مشروع در رديف كدام يك از عناوين ذيل قرار مي گيرد؟

1) معاذير معاف كننده از مجازات 2) عوامل رافع مسئوليت كيفري

3) عوامل موجهه ي جرم 4) كيفيات مخففه

44-در صورت استفاده زوجه از حق حبس بابت مهريه، امتناع زوج از پرداخت نفقه زوجه:

1)جرم است.

2)حتي با وجود تمكن مالي جرم نيست.

3)در صورتي جرم است كه زوجه قسمتي از مهريه اش را دريافت كرده باشد.

4)در صورتي ترك انفاق جرم است كه زوج با وجود تمكن مالي مهريه ي زوجه را نپردازد.

45-اگر مباشر جرم بنا به معاذير قانوني و جهات شخصي قابل تعقيب و مجازات نباشد:

1)معاون جرم قابل تعقيب است.

2)معاون جرم قابل تعقيب نيست.

3)معاون جرم

قابل تعقيب نيست مگر آن كه اقوي از مباشر باشد.

4)معاون جرم قابل تعقيب نيست مگر آن كه قرار موقوفي تعقيب فاعلي اصلي صادر شده باشد.

46-كدام يك از قوانين زير همواره عطف به ما سبق مي شود؟

1) قانون تفسيري 2) قانون مصوب مجمع تشخيص مصلحت نظام

3) قانون مربوط به امنيت ملي 4) قانون شكلي مربوط به هزينه دادرسي

47-نشر اكاذيب:

1)براي شروع تعقيب نيازمند شاكي خصوصي نيست، ولي براي بقاء تعقيب نيازمند شاكي خصوصي است.

2)نه براي شروع و نه براي بقاء تعقيب به شاكي خصوصي نياز ندارد.

3)هم براي شروع تعقيب و هم براي بقاي تعقيب نيازمند شاكي خصوصي است.

4)براي شروع تعقيب نيازمند شاكي خصوصي است.

48-هرگاه كسي كه مرتكب قتل موجب قصاص شده است بميرد:

1)قصاص ساقط مي شود و ديه مستقر مي گردد و بر عهده وراث جاني است.

2)قصاص ساقط مي شود و پرداخت ديه بر عهده عاقله است.

3)قصاص و ديه هر دو ساقط مي شود.

4)قصاص ساقط مي شود اما پرداخت ديه منوط به تقاضاي اولياء دم است.

49-كدام گزينه در مورد قسامه قتل عمد نادرست است؟

1)قسم خورندگان به شرط رعايت نصاب قانوني بايد از خويشان و بستگان مدعي باشند.

2)قسم خورندگان بايد مرد باشند مگر آن كه مدعي زن باشد.

3)قسم خورندگان بايد از روي علم به ارتكاب قتل سوگند بخورند.

4)اگر تعداد قسم خوردندگان مدعي كمتر از پنجاه نفر باشد تكرار قسم تا كامل شدن حد نصاب امكان پذير نيست.

حقوق جزا صفحه 6

50-فردي خود را افسر نيروي انتظامي معرفي مي كند در حالي كه وي افسر نيروي انتظامي نيست، اقدام وي:

1) غصب عنوان است. 2)گزارش خلاف واقع است. 3) جعل عنوان است. 4) عنوان كيفري ندارد.

51-مجازات شروع به آدم ربايي........................ است.

1)

يك تا سه سال حبس 2) سه تا پنج سال حبس 3) شش ماه تا دو سال حبس 4) شش ماه تا يك سال حبس

52-مجازات صدور چك بلا محل از حساب مسدود كه رقم آن يكصد ميليون ريال است:

1) به نظر قاضي صادر كننده حكم است. 2) حداكثر يك سال حبس است.

3) حداكثر دو سال حبس است كه قابل تعليق نمي باشد. 4) حداكثر شش ماه حبس است.

53-مجازات معاونت در جرمهاي تعزيري و بازدارنده كه داراي حداقل و اكثر است چگونه تعيين مي شود؟

1) در اختيار قاضي دادگاه است.

2) حداقل مجازات مقرر در قانون براي همان جرم است.

3) مجازات معاون نصف مباشر است.

4) فرقي بين معاون و مباشر نيست و در نتيجه به همان مجازات مباشر محكوم مي شود.

54-زني كه در عده ي بائن قرار دارد خود را به عقد ديگري در مي آورد:

1)اقدام وي عنوان مجرمانه ندارد.

2)عمل ارتكابي جرم محسوب و به حبس يا جزاي نقدي محكوم مي شود.

3)فقط به جزاي نقدي محكوم مي شود.

4)فقط به تحمل شلاق تعزيري محكوميت پيدا مي كند.

55-در صورتي كه جاعل از سند مجعول استفاده كند مجازات او چيست؟

1) مجازات او نسبت به جعل تا دو برابر افزايش مي يابد. 2) به اشد مجازات جعل محكوم مي شود.

3) به مجازات جعل و استفاده از سند مجعول محكوم مي شود. 4) قاضي مجازات او را در مورد جعل تشديد مي كند.

56-زناي مرد غير مسلمان با زن مسلمان موجب:

1) فقط قتل زاني است و زانيه حسب مورد مجازات مي شود. 2) موجب قتل هر دو است.

3) موجب جلد هر دو است. 4) موجب رجم هر دو است.

57-مطابق قانوني تعزيرات اخفاي جاسوس

در صورتي جرم و قابل مجازات است كه:

1) به قصد بر هم زدن امنيت ملي و كمك به دشمن باشد. 2) به قصد بر هم زدن امنيت ملي يا كمك به دشمن باشد.

3) به قصد كمك به دشمن باشد. 4) به قصد بر هم زدن امنيت ملي باشد.

58-زن و مردي با هم ازدواج مي كنند ولي واقعه ازدواج را به ثبت نمي رسانند در اين حالت كدام يك از گزينه هاي زير صحيح است؟

1)زن و مرد هر دو به عنوان مباشر در عدم ثبت واقعه نكاح قابل تعقيب هستند.

2)فقط مرد مرتكب جرم شده است.

3)مرد به عنوان مباشر و زن به عنوان معاون قابل تعقيب هستند.

4)زن به عنوان مباشر ( چون ايجاب از ناحيه او است) و مرد به عنوان معاون قابل تعقيب هستند.

59-شخصي به اتهام قبول خدمت در قمار خانه اي تحت تعقيب قرار گرفته است، با توجه به مقررات موضوعه فعلي شخص مذكور:

1)مباشر مستقل در جرم محسوب مي شود.

2)معاون درجرم محسوب مي شود كه همان مجازات مباشر جرم را خواهد داشت.

3)عمل وي جرم محسوب نمي شود.

4)شريك جرم به شمار مي آيد.

60-شخصي با علم و آگاهي از اينكه وكيل دادگستري از طريق دادگاه انتظامي كانون وكلاي متبوع خود در حالت تعليق به سر مي برد به نامبرده وكالت مي دهد تا براساس آن طرح دعوي نمايد و بر اين اساس وكيل طرح دعوي كرده و در جلسه دادگاه شركت كرده و دفاع مي كند كدام گزينه صحيح است؟

1)فقط عمل وكيل جرم محسوب و قابل تعقيب است.

2)هر دو به عنوان شركاي جرم قابل تعقيب هستند.

3)هيچ جرمي تحقق نيافته است.

4)وكيل تحت عنوان مباشرت و موكل به عنوان

معاون قابل تعقيب هستند.

آئين دادرسي كيفري صفحه 7

61-براي متهمي قرار تأمين وثيقه صادر شده است در مورد ضبط وثقيه كدام گزينه صحيح است؟

1)به محض خروج متهم از حوزه قضايي وثيقه ضبط مي شود.

2)ضبط وثقيه منوط به احضار متهم و عدم حضور او و پس از اخطار به وثيقه گذار و سپري شدن مهلت مقرر، است.

3)چنانچه از محدودة استاني كه حوزه قضايي در آن قرار دارد خارج شود ضبط مي شود.

4)اگر از كشور خارج شود وثيقه ضبط مي شود.

62-وجود نسبت به خويشاوندي بين شاهد و كسي كه به شهادت او استناد كرده است:

1) مطلقاَ از موارد ر د و جرح است. 2) اگر خويشاوندي نسبي باشد از جهات جرح و رد است.

3) چنانچه خويشاوندي سببي باشد از جهات رد و جرح است. 4) از جهات رد و جرح شاهد نيست.

63-قرار بازداشت موقت صادر شده از طرف دادگاه كيفري استان:

1) قابل اعتراض در دادگاه تجديد نظر استان است. 2) قابل اعتراض نيست.

3) قابل اعتراض در ديوانعالي كشور است. 4) قابل اعتراض در شعبة ديگر دادگاه كيفري استان است.

64-دادگاه انقلاب حكم اعدام فردي را به اتهام محاربه و افساد في الارض صادر كرده است، مرجع تجديد نظر از اين حكم:

1)ديوانعالي كشور است.

2)رئيس ديوانعالي كشور يا دادستان كل كشور است.

3)دادگاه تجديد نظر استان است.

4)اگر محكوم عليه روحاني باشد دادگاه ويژه روحانيت و در غير اين صورت ديوانعالي كشور است.

65-با تشكيل دادگاه كيفري استان و با توجه به مقررات جاريه:

1)جرايمي كه داراي مجازات اعدام با حبس ابد باشد و در صلاحيت دادگاه انقلاب بوده، در دادگاه كيفري استان مورد رسيدگي قرار مي گيرد.

2)رسيدگي به جرائم مواد مخدر در صلاحيت دادگاه انقلاب

و رسيدگي به ساير جرائم، كه داراي مجازات اعدام يا حبس ابد باشد، در صلاحيت دادگاه كيفري استان مي باشد.

3)جرائمي كه در صلاحيت دادگاه انقلاب بوده، كماكان در دادگاه انقلاب رسيدگي مي شود.

4)جرائمي كه داراي مجازات اعدام باشد در دادسرا مطرح و سپس براي صدور حكم به دادگاه كيفري استان ارجاع مي گردد.

66-در مواردي كه مجازات قانوني جرم، حبس و جزاي نقدي و شلاق باشد، ملاك احتساب مرور زمان كدام است؟

1) جزاي نقدي 2) حبس

3) شلاق 4) در اين موارد مجازات مشمول مرور زمان نمي شود.

67-در صورتي كه جرائم ارتكابي متهم كه از حيث مجازات يكسان هستند در حوزه هاي مختلف قضايي واقع شده باشد و متهم نيز دستگير نشده است، كدام يك از گزينه هاي ذيل صحيح خواهد بود؟

1)دادگاهي كه ابتدائاَ شروع به تعقيب موضوع كرده صلاحيت رسيدگي به كليه جرائم مذكور را دارد.

2)دادگاهي كه اولين جرم در حوزة آن انجام يافته صلاحيت رسيدگي خواهد داشت.

3)دادگاهي كه آخرين جرم در حوزة آن واقع شده صلاحيت رسيدگي دارد.

4)دادگاهي كه احتمال مي رود متهم در حوزة آن دستگير شود صلاحيت رسيدگي دارد.

68-از نظر قانون آيين دادرسي دادگاه هاي عمومي و انقلاب در امور كيفري، كليه جرائم داري جنبة...... است.

1) ترهيبي 2) تعزيري 3) ترزيلي 4) الهي

69-كنترل تلفن افراد در كدام يك از موارد ذيل جايز است؟

1)در جرائم منافي عفت

2)فقط در مواردي كه به امنيت كشور مربوط است.

3)در مواردي كه به امنيت كشور مربوط و يا براي حفظ حقوق اشخاص به نظر قاضي لازم باشد.

4)مطلقاَ ممنوع است.

70-در محاكمه كيفري اطفال بزهكار كدام يك از گزينه هاي زير صحيح است؟

1)چنانچه مصلحت طفل اقتضا كند، قسمتي از مراحل رسيدگي

در غياب متهم انجام و رأي صادره غيابي خواهد بود.

2)در صورت اقتضاي مصلحت طفل، رسيدگي در قسمتي از مراحل دادرسي در غياب متهم انجام و رأي صادره در هر حال حضوري محسوب است.

3)حضور طفل در هر حال ضروري است.

4)رسيدگي در غياب طفل در صورت موافقت ولي يا سرپرست قانوني و دادستان مجاز است.

آئين دادرسي كيفري صفحه 8

71-گزينه صحيح كدام است؟

1)تجديد نظر خواهي محكوم عليه نسبت به محكوميت خود و ضرر و زيان ناشي از جرم مستلزم پرداخت هزينه دادرسي نسبت به امر حقوقي نمي باشد.

2)تجديد نظر خواه در مورد مذكور ملزم به پرداخت هزينة دادرسي نسبت به امر حقوقي است.

3)تجديد نظر خواه با موافقت دادستان از پرداخت هزينه دادرسي معاف است.

4)تجديد نظر خواه فقط نصف هزينة دادرسي را پرداخت مي كند.

72-كدام يك از اشخاص ذيل حق درخواست اعادة دادرسي ندارند؟

1) ورثه محكوم عليه در صورت فوت وي 2) ورثه محكوم در صورت غيبت وي

3) همسر محكوم عليه در صورت فوت و غيبت وي 4) شاكي خصوصي در صورت برائت متهم

73-بازپرس قرار منع تعقيب متهم را صادر كرده و به موافقت دادستان نيز رسيده است. در اين صورت:

1)شاكي خصوصي مي تواند نسبت به آن اعتراض كند، تصميم مرجع صالح رسيدگي به اعتراض هر چه باشد قطعي است.

2)در صورتي كه تصميم دادگاه صالح بر تأييد قرار مذكور باشد، اين تصميم از ناحية شاكي قابل تجديد نظر است.

3)در صورتي كه تصميم دادگاه بر نقض قرار باشد از ناحيه متهم قابل تجديد نظر است.

4)قرار منع تعقيب قابل اعتراض نيست.

74-در صورتي كه درخواست اعادة دادرسي پذيرفته شود، رسيدگي مجدد:

1) در دادگاه صادر كننده حكم قطعي به عمل مي آيد:

2) در

ديوانعالي كشور به عمل مي آيد.

3) در دادگاه هم عرض دادگاه صادر كننده حكم قطعي به عمل مي آيد.

4) در دادگاه بدوي به عمل مي آيد.

75- شخصي 17 ساله به اتفاق فردي كه 20 ساله است متهمند به شركت در حمل يك كيلو ترياك، كدام گزينه صحيح است؟

1)به اتهام شخص 17 ساله در دادگاه عمومي (غير اطفال) و 20 ساله در دادگاه انقلاب رسيدگي مي شود.

2)به اتهام شخص 17 ساله در دادگاه اطفال و 20 ساله در دادگاه انقلاب رسيدگي مي شود.

3)به اتهام هر دو نفر در دادگاه انقلاب رسيدگي مي شود.

4)به اتهام هر دو نفر در دادگاه اطفال رسيدگي مي شود.

76-در مورد صلاحيت ذاتي در امر كيفري كدام گزينه صحيح است؟

1)بنا به تقاضاي طرفين دعوي كيفري مي توان از صلاحيت ذاتي عدول كرد.

2)با موافقت دادستان كل كشور مي توان از صلاحيت ذاتي عدول كرد.

3)با موافقت رئيس قوه قضائيه مي توان از صلاحيت ذاتي عدول كرد.

4)عدول از صلاحيت ذاتي ممكن نيست.

77-آراي وحدت رويه هيأت عمومي ديوانعالي كشور منحصراَ در مواردي صادر مي شود كه:

1)در شعب ديوانعالي كشور نسبت به موارد مشابه با استنباط متفاوت از قوانين آراء مختلفي صادر شود.

2)در شعب ديوانعالي كشور و يا هر يك از محاكم تالي، نسبت به موارد مشابه، با استنباط متفاوت از قوانين آراء مختلفي صادر شود.

3)در محاكم تالي ،نسبت به موارد مشابه با استنباط متفاوت از قوانين آراء مختلفي صادر شود.

4)دادگاه هاي تالي راي اصراري صادر نمايند.

78-در صورتي كه رأي محكوميت كيفري از دادگاه فاقد صلاحيت محلي صادر شده باشد و از آن تجديد نظر خواهي به عمل آيد:

1)مرجع تجديد نظر در صورت ايراد هر يك ازطرفين در

تجديد نظر خواهي، رأي معترض عنه را نقض و پرونده را به مرجع صالحه ارسال مي دارد.

2)مرجع تجديد نظر در هر حال آن را نقض و پرونده را به مرجع صالحه ارسال مي نمايد.

3)مرجع تجديد نظر، فقط در صورت ايراد هر دو طرف دعوي جزايي در تجديد نظر خواهي خود، رأي را نقض و پرونده را به مرجع صالحه ارسال مي نمايند.

4)مرجع تجديد نظر در هر حال به ايراد عدم صلاحيت محلي ترتيب اثر نمي دهد.

79-به عنوان يكي از ادله اثباتي قتل شبه عمد يا خطاء محض كدام يك از گزينه هاي زير صحيح است؟

1) قسم مدعي 2) گواهي دو زن عادل

3) گواهي يك مرد عادل 4) گواهي يك مرد عادل و يك زن عادل

80-مدت كليه حبس ها از روزي شروع مي شود كه:

1) متهم دستگير شده باشد. 2) محكوم عليه به موجب حكم قطعي قابل اجرا محبوس شده باشد.

آئين دادرسي كيفري صفحه 9

3) حكم محكوميت به محكوم عليه در خارج از زندان ابلاغ شده باشد. 4) محكوم عليه خود را به اجراي احكام معرفي كرده باشد.

حقوق تجارت صفحه 10

81-مديران شركت سهامي در مقابل شركت و اشخاص ثالث نسبت به تخلف از مقررات قانوني و اساسنامه شركت و يا مصوبات مجمع عمومي ............

1)مسئوليت تضامني دارد.

2)مسئوليت نسبي دارند.

3)مشتركاَ و به طور مساوي مسئول جبران خسارات وارده هستند.

4)حسب مورد منفرداَ يا مشتركاَ مسئول مي باشند و دادگاه مسئوليت هر يك را مشخص مي كند.

82-اگر تاجري به قصد به تأخير انداختن ورشكستگي خود از طرق مختلف به وسائلي كه دور از صرفه است تحصيل وجهي نمايد:

1) دادگاه مي تواند او را ورشكسته به تقلب اعلام كند. 2)دادگاه مي

تواند او را ورشكسته به تقصير اعلام كند.

3) دادگاه مكلف است او را ورشكسته به تقصير اعلام مي كند. 4) دادگاه بايد او را ورشكسته به تقلب اعلام نمايد.

83-كدام يك از موارد ذيل در صلاحيت مجمع عمومي فوق العاده شركت سهامي نيست؟

1) تصويب اساسنامه 2) تغيير در مواد اساسنامه 3) افزايش سرمايه شركت 4) اغلال شركت

84-در مجمع عمومي موسس شركت سهامي:

1)حضور دارندگان حداقل نصف صاحبان سهامي كه حق راي دارند ضروري است.

2)حضور دارندگان حداقل بيش از نصف صاحبان سهامي كه حق راي دارند ضروري است.

3)حضور دارندگان حداقل 3/1صاحبان سهامي كه حق راي دارند ضروري است.

4)حضور دارندگان حداقل 3/2صاحبان سهامي كه حق راي دارند ضروري است.

85-نداشتن دفاتر تجارتي براي بازرگانان:

1)جرم محسوب و مرتكب به شش ماه تا دو سال حبس محكوم مي شود.

2)جرم محسوب و مرتكب به جزاي نقدي دويست تا ده هزار ريال محكوم مي شود.

3)جرم محسوب و مرتكب به جزاي نقدي دويست تا ده هزار ريال محكوم مي شود و ممكن است ماليات را از وي به صورت علي الراس اخذ كنند و در

صورت ورشكستگي ورشكسته به تقصير محسوب خواهد شد.

4)جرم محسوب نمي شود.

86-در شركت تضامني انتقال سهم الشركه:

1) با رضايت اكثريت شركاء امكان پذير است. 2) با رضايت بيش از نصف شركاء امكان پذير است.

3) با رضايت 2 از شركاء امكان پذير است. 4) با رضايت تمام شركاء امكان پذير است.

3

87-صلح محاباتي و هبه تاجر بعد از توقف :

1) صحيح است. 2) باطل است.

3) غير نافذ است. 4) موكول به تشخيص دادگاه است.

88-اگر چك در همان مكاني كه صادر شده بايد تأديه شود و دارنده چك ظرف 15 روز از تاريخ صدور وجه

آن را مطالبه نكند:

1)دعوي دارنده بر عليه صادر كننده و ديگر مسئولين بعد از آن تاريخ مسموع نخواهد بود.

2)دعوي دارنده بر عليه ظهرنويس مسموع نخواهد بود.

3)اگر صادر كننده وجه چك را به محالٌ عليه رسانده باشد و محالٌ عليه بعد از 15 روز ورشكسته شده باشد و وجه چك قابل پرداخت نباشد، دعوي بر عليه صادر كننده مسموع نيست.

4)گزينه 2 و 3 صحيح است.

89-كدام يك از گزينه هاي زير صحيح نيست؟

1)ماشيني كه به قصد اجاره معاوضه مي شود، عمل تجاري است.

2)خريد چرم جهت تبديل به كفش به قصد فروش تجاري نيست.

3)هر گاه كسي قالي بخرد براي منزل خود و بعد از مدتي آن را بفروشد عمل تجاري است.

4)خريد كتاب به قصد فروش آن عمل تجاري است.

90-خريد سهام شركت سهامي عام و خاص توسط خود آن شركت:

1)ممنوع است.

حقوق تجارت صفحه 11

2)ممنوع نيست.

3)در شركت هاي سهامي عام ممنوع است ولي در شركت هاي سهامي خاص ممنوع نيست.

4)هيچكدام از گزينه ها درست نيست.

91-طبق قانون تجارت ايران دلال:

1)ضامن اجراي معاملاتي نيست كه توسط او انجام مي گيرد.

2)ضامن اجراي معاملاتي است كه توسط او انجام مي گيرد.

3)ضامن اجراي معاملاتي است كه توسط او انجام مي شود حتي اگر شرط خلاف شده باشد.

4)هنگامي ضامن اجراي معاملات است كه طرف شخص حقوقي باشد.

92-شركت سهامي، بازرگاني محسوب مي شود به شرط آنكه:

1) عمليات آن امور بازرگاني باشد. 2) مطلقاَ شركت بازرگاني محسوب مي شود.

3) قسمتي از عمليات آن بازرگاني بوده باشد. 4) هرگز به عمليات بازرگاني اشتغال نداشته باشد.

93-آيا وجه چك قبل از تاريخ مندرج در آن قابل وصول است؟

1)بلي

2)خير

3)خير مگر اين كه در متن چك شرطي براي پرداخت ذكر شده و آن

شرط تحقق يافته باشد.

4)بله در صورتي كه ثابت شود چك بدون تاريخ صادر شده است.

94-اگر مدير عامل شركت سهامي به نمايندگي از آن چكي صادر كند مسئوليت پرداخت آن بر عهده كيست؟

1)مدير عامل

2)شركت

3)مدير عامل و شركت (متضامنأ)

4)شركت و مدير عامل هر دو مگر آن كه مدير عامل ثابت كند عدم پرداخت مستند به عمل او نبوده كه در اين حالت تنها شركت مسئول است.

95-در حقوق تجارت اصل ‹‹ضمان›› ........................

1) نقل ذمه به ذمه است.

2) ضم ذمه به ذمه است.

3) نقل ذمه به ذمه است مگر اين كه قانون يا قرارداد خصوصي برخلاف آن باشد.

4) ضمه ذمه به ذمه است مگر اين كه قانون يا قرارداد خصوصي برخلاف آن باشد.

96-حكم ورشكستگي به طور موقت اجرا مي شود به اين معني است كه:

1) حكم ورشكستگي بايد ظرف يك سال به اجرا در آيد. 2) حكم ورشكستگي قبل از قطعيت اجرا مي شود.

3) حكم ورشكستگي قابل تجديد نظر خواهي نيست. 4) حكم ورشكستگي با اعاده اعتبار بلا اثر است.

97-معاملات برواتي:

1) ذاتاَ تجاري است. 2) مطلقاَ تجاري است.

3) وقتي بين تجار باشد تجاري است. 4) گزينه 1 و 2 صحيح است.

98-شركت هاي دولتي علي الاصول:

1) تابع قانون تجارت هستند.

2) تابع اساسنامه و قوانين تأسيس خود هستند.

3) تابع اساسنامه و قوانين تأسيس و در صورت سكوت اين دو تابع لايحه اصلاح قسمتي از قانون تجارت هستند.

4) تابع اساسنامه و قوانين تأسيس و در صورت سكوت اين دو تابع قانون تجارت هستند.

99-مسئوليت شركا ء در شركت نسبي:

1) محدود به سرمايه آنها است. 2) نسبي و نامحدود است. 3) نسبي و محدود است. 4) تضامني است.

100-مدير عامل شركت سهامي:

1)مي تواند رئيس هيات مديره

نيز باشد.

2)مي تواند مدير عامل شركت سهامي ديگري نيز باشد.

3)مي تواند با تصويب اكثريت حاضر در مجمع رئيس هيأت مديره نيز باشد.

اصول استنباط حقوق اسلامي صفحه 12

4)فقط با تصويب 4/3 آراء حاضر در مجمع مي تواند رئيس هيأت مديره نيز باشد.

101- اگر مخصص، مفهوماً و مصداقاً مجمل باشد، آيا موجب اجمال عام نيز مي گردد؟

1)اين گونه مخصص، در صورتي كه متصل به عام باشد، موجب اجمال آن مي شود.

2)اين گونه مخصص، به دليل اجمال و ابهام، از قابليت استناد، خارج بوده و عام را مجمل نمي كند.

3)اين گونه مخصص، عام را نيز از هر جهت مجمل و از قابليت استناد مي اندازد.

4)اين گونه مخصص، تنها نسبت به قدر متيقن ازآن، موجب اجمال عام مي گردد.

102- اگر از متوفا، دو وصيت نامه متعارض، ابراز گردد كه يكي داراي تاريخ و ديگري مجهول التاريخ باشد، تكليف چيست؟

1)طبق اصل تأخر حادث، بايد وصيت نامه بدون تاريخ را حاوي آخرين اراده موصي دانسته و به آن عمل كرد.

2)وصيت نامه بدون تاريخ، ناقص بوده و نمي توان آن را آخرين اراده موصي شناخت.

3)از نظر شرعي، نداشتن تاريخ، وصيت نامه را از اعتبار نمي اندازد و بايد به هر دو وصيت عمل كرد.

4)تنها موادي از دو وصيت نامه كه مشترك است،لازم الاجراء مي باشد.

103-آيا مفهوم، مي تواند مخصص عام گردد؟

1)مفهوم موافق، مي تواند عام را تخصيص دهد اما مفهوم مخالف از جهت ضعف دلالت، مخصص عام نيست.

2)هيچ يك از انواع مفاهيم، چه موافق و چه مخالف، نمي تواند با منطوق عام، معارضه كند.

3)از ميان مفاهيم مختلف، تنها ‹‹ مفهوم موافق اولويت››، توان تخصيص عام را دارد.

4)هر يك از انواع مفهوم كه

حجت شناخته شده باشد، مي تواند مخصص عام واقع شود.

104-هرگاه طلبكار، مبلغي بيش از آنچه مورد قبول بدهكار است، مطالبه كند. مسأله از لحاظ جريان اصول چه مي شود؟

1)اصول، در اين مسأله، متعارض بوده و مشكل بايد با مصالحه طرفين، حل و فصل گردد.

2)بدهكار، مكلف به پرداخت قدر متيقن دين بوده و نسبت به زائد، اصل برائت حاكم است.

3)بر طبق اصل اشتغال، بدهكار بايد كاري كند كه اشتغال ذمه يقيني او به برائت ذمه مبدل گردد.

4)در صورتي كه ادعاي طلبكار از مقوله شبهه محصوره باشد، بايد مبلغ زائد پرداخت شود.

105-در صورت علم اجمالي به وجوب و يا حرمت عملي، تكليف چيست؟

1)اصل، عدم وجوب و حرمت آن عمل است و حكم ظاهري مورد، پذيرش برائت است.

2)در مسأله، هيچ اصلي عقلاَ قابل اجرا نبوده و مكلف، تكويناََمخير در انتخاب يكي از دو احتمال است.

3)با وجود علم اجمالي، اصل عدم در هيچ يك از دو احتمال، قابل اجرا نيست.

4)در تعارض ميان احتمال وجوب و احتمال حرمت، احتمال حرمت، عقلاَ مرجح و لازم الرعايه است.

106-قياس منصوص العله چيست؟

1)تسري حكم مقيس عليه بر مقيس به دليل وجود علت منصوص حكم مقيس عليه در مقيس.

2)مقايسه حكم مقيس و مقيس عليه، براي كشف علت حكم قانون.

3)مقايسه حكم مقيس و مقيس عليه، به دليل اشتراك آن دو در علت حكم.

4)مقايسه حكم مقيس و مقيس عليه با لحاظ نصي كه در آن مورد، وارد شده است.

107-دو شرطي كه در استعمال مجازي الفاظ، بايد رعايت شوند، كدامند؟

1)قرينه لفظي و نيز وجود شباهت ميان معني حقيقي و مجازي لفظ.

2)قرينه معينه و نيز وجود نسبت قابل قبول ذوق ها ميان معني حقيقي و مجازي لفظ.

3)قرينه معينه لفظي

يا معنوي و تشابه ميان معني حقيقي و مجازي لفظ.

4)قرينه صارفه و وجود نسبت ذوق پسند ميان معني حقيقي و مجازي لفظ.

108-هر گاه مشتري مدعي شود كه مبيع، زميني يا متراژ دويست متر مربع بوده و بايع ادعا كند كه زمين مورد معامله، يكصد متر مربع مي باشد، مسأله از لحاظ جريان اصول عمليه چه مي شود؟

1)اصاله العدم، ادعاي هر دو طرف را نفي مي كند.

2)اصاله الاشتغال ( اشتغال ذمه يقيني برائت يقيني مي طلبد) بايع را به دادن حداكثر الزام مي كند.

3)با وجود قدر متيقن در مبيع، اصل، برائت ذمه بايع از دادن مابه التفاوت به مشتري است.

4)مساله از مصاديق تداعي است و هر يك، هم مدعي و هم منكر است.

اصول استنباط حقوق اسلامي صفحه 13

109-آيا بحث مقدمه واجب با بحث ‹‹ اذن در شيئي،اذن در لوازم آن است›› بحث واحدي است؟

1)مصاديق هر دو بحث، يكي بوده و بر هم منطبق اند.

2)بحث اذن در شيئي... اعم از بحث مقدمه واجب است.

3)اين دو بحث در پاره اي موارد، بريكديگر، منطبق مي باشند.

4)بحث اذن در شيئ.... در ارتباط با لوازم ناشي از ماذون بوده و بحث مقدمه، مربوط به اموري است كه شرعاً يا عقلاً، مقدم بر واجب است.

110- آيا فرا رسيدن زمان عمل به قانون مقدم، شرط امكان نسخ و يا شرط امكان تخصيص آن قانون است؟

1)فرا رسيدن زمان عمل به قانون مقدم، شرط امكان تخصيص آن قانون وسيله قانون مؤخر است.

2)تنها امكان نسخ قانون مقدم،مشروط به فرار رسيدن زمان عمل به قانون مقدم است.

3)امكان نسخ و تخصيص قانون مقدم، هر دو مشروط به فرا رسيدن زمان عمل به قانون مقدم است.

4)امكان نسخ و تخصيص

قانون مقدم، هيچ يك مشروط به فرار رسيدن زمان عمل به قانون مقدم نيست.

111-درمورد دليل متعارض، تكليف چيست؟

1)طبق اصل اشتغال، بايد احتياط كرده و به هر دو دليل عمل شود.

2)طبق اصل تخبير، مكلف، مخير در عمل به يكي از دو دليل متعارض است.

3)تكليف مكلف، شرعاَ، انتخاب يكي از دو دليل بوده اما عقلاً و قانوناً هر دو دليل از اعتبار ساقطند.

4)در صورت وجود مرجح، بايد به دليل راجح عمل كرد.

112-در چه مواردي اصل را ‹‹ مثبت ›› مي گويند؟

1)هر گاه اصل، آثار و لوازم غير شرعي مجراي خود را اثبات نمايد.

2)هر گاه اصل، كليه آثار مجراي خود را اعم از عقلي و شرعي اثبات كند.

3)هر گاه اصل، مفهوم مخالف مورد خود را اثبات كند.

4)هر گاه اصل، اثبات كنندة واقعيت مجراي خود باشد.

113-اجمال در مفهوم مخصص، در چه مواردي، موجب اجمال در عام نمي شود؟

1)در صورتي كه مخصص، منفصل از عام و دوران امر بين اقل و اكثر باشد.

2)در صورتي كه مخصص، مقدم يا هم زمان عام به تصويب رسيده باشد.

3)در صورتي كه مخصص، متأخر از عام، تصويب شده باشد.

4)در صورتي كه مخصص، متصل به عام باشد.

114-هر گاه در صحت عقدي ترديد شود، از طرفي استصحاب حالت قبل از عقد به معني بطلان و عدم تأثير آن عقد است و از طرفي اصل صحت در مورد، به معني صحت و اعتبار عقد است. در اين تعارض حكم چيست؟

1) استصحاب بقاء حالت سابق، اصل مثبت بوده و معتبر نيست. 2) اصل صحت بر استصحاب حالت سابق مقدم است.

3) استصحاب بقاء حالت سابق بر عقد جاري و مقدم است. 4) تعارض دو قاعده، موجب تساقط و عدم اعتبار هر

دو مي باشد.

115-حقيقت قانوني چيست؟

1)هرگاه قانونگزار با اقدام خود، لفظي را از معاني عادي آن جدا كرده و در معني منظور خود تثبيت كند به طور ي كه بدون قرينه همان معني از آن لفظ استفاده شود.

2)هرگاه قانونگزار به كمك قرينه، لفظي را در يكي از معاني حقيقي مشترك آن بكار برده باشد.

3)هر گاه قانونگذار معني حقيقي لفظي را از معاني مجازي آن مشخص ساخته باشد.

4)هر گاه قانونگذار لفظي را در يك متن قانوني در معني حقيقي آن بكار برده باشد.

116-وضع تعيني يا تخصصي چيست؟

1)هر گاه واضع، لفظي را به كمك قرينه در يك معني خاص، معين كند.

2)هر گاه واضع، لفظي را به كمك قرينه دريكي از معاني متعدد آن تخصيص دهد.

3)هر گاه واضع، لفظي را بدون استفاده از قرينه به يك معني خاص، تخصيص دهد.

4)هر گاه لفظي در اثر كثرت استعمال در معنايي به غير از معاني وضعي آن تثبيت شود.

117-صحت سلب، از علائم حقيقت است يا مجاز؟

1) از علائم معني حقيقي وضعي است. 2) از علائم معني عرفي لفظ است.

3) از علائم معني مجازي لفظ است. 4) علامت هيچ يك از معناي حقيقي يا مجازي نيست.

اصول استنباط حقوق اسلامي صفحه 14

118-بيع مشروط، چيست؟

1)بيعي است كه مشروط به تنفيذ و تأييد مالك باشد.

2)بيعي است كه در آن يكي از شروط ضمن عقد(شرط صفت،فعل و نتيجه) آمده باشد.

3)بيعي است كه شروط صحت عقد در آن رعايت شده باشد.

4)بيعي است كه انعقاد آن، متوقف بر تحقق امر ديگري است.

119-اصل تأخر حادث، با چه اصولي توجيه مي شود؟

1) با اصاله الظهور 2) با اصاله البرائه

3) با اصل عدم و با استصحاب توجيه مي شود. 4) اصل مستقلي

است در عداد و ساير اصول

120-هر گاه يكي از زوجين، مدعي مي شود كه عقد نكاح او دائم بوده و ديگري مدعي نكاح موقت و انقضاء مدت باشد، مسأله، از لحاظ اصول عمليه چگونه است؟

1)با اجراء اصل عدم، هر دو قسم نكاح منتفي شناخته مي شود.

2)با اجراء اصل برائت، آثار عقد دائم از جمله نفقه وارث، منتفي و نكاح موقت، اثبات مي گردد.

3)با وجود علم اجمالي به يكي از دو قسم نكاح، هيچ اصلي قابل اجراء نيست.

4)با اجراء اصل استصحاب بقاء زوجيت، لوازم و ملزومات شرعي آن از جمله دائم بودن نكاح قابل اثبات است

11 - سئوالات حقوقي اختبار كارآموزان وكالت كانون وكلاي دادگستري منطقه فارس 17/8/86 - 1386

سئوال (1): حسن بدفتر وكالت شما مراجعه نموده اظهار ميدارد ، يكسال قبل حسين با جعل يك فقره قولنامه عادي به امضاء وي –(حسن) – عليه ايشان در دادگاه حقوقي شيراز اقامه دعوي نموده و مدعي شده است موازي ده هكتار زمين از پلاك 8 بخش 3 شيراز را از حسن خريداري نموده است . دادگاه حقوقي عمومي شيراز به موضوع رسيدگي كرده حسن ايراد جعل نموده و دادگاه ضمن ردايراد جعل ، حكم به الزام حسن به تنظيم سند رسمي ملك موصوف به نفع حسين صادر و در پي تجديدنظر خواهي حسن پرونده به مرجع تجديدنظر ارسال و دادگاه اخيرالذكر راي صادره بدوي را عيناٌ تاييد نموده است . حسن از شما ميخواهد وكالت وي را قبول نموده ازطرق قانوني از حق وي دفاع كنيد. آيا وكالت وي را ميپذيريد در صورت پذيرش يا عدم پذيرش وكالت حسن پاسخ خودو اقدامات لازم را مستدلاٌ و با استناد به مواد قانوني مرقوم فرمائيد.

سئوال (2):علي به دفتر شما مراجعه و اظهار ميدارد

بعنوان وكيل پدر خود (محمد) و حسب اختيارات وكالتنامه بموجب يك فقره مبايعه نامه عادي مورخه 12/11/1385 سهم زراعي پدرش در پلاك 1462 بخش 4 شيراز را به مبلغ سي ميليون تومان به آقايان حسن و حسين كه خود مالكين مشاعي پلاك مذكور بوده فروخته و ثمن معامله را نقداٌ طي چند فقره چك دريافت نموده و در مبايعه نامه اسقاط كافه خيارات بعمل آمده است . پس از گذشت چند ماه از انجام معامله خريداران دادخواستي به خواسته مطالبه مبلغ سي ميليون تومان بابت استرداد ثمن معامله مذكور و خسارات به طرفيت علي مطرح و عنوان نموده اند كه چون زمين مذكور در طرح فضاي سبز قرار داشته ، بنابراين خواهانها استحقاق مطالبه و دريافت ثمن را دارند – شعبه دادگاه عمومي شيراز با اين استدلال كه حسب پاسخ شهرداري شيراز زمين مورد نظر در طرح فضاي سبز قرار داشته حكم به محكوميت علي به پرداخت ثمن از اموال پدرش صادره نموده است . حال از شما ميخواهد كه در موعد قانوني نسبت به دادنامه تقاضاي تجديد نظر خواهي نماييد .

با توجه به شرح سئوال : ايرادات شكلي و ماهيتي وارد بر نحوه طرح دعوي و دادرسي و دادنامه صادره را با ذكر استدلال و مستندات قانوني توضيح دهيد .

سوال (3):در تاريخ 1/3/84 طي سند رسمي ، خسرو شش دانگ يك باب منزل مسكوني به پلاك ثبتي 176 بخش يك شيراز را به مبلغ دوميليارد ريال به پرويز مي فروشد .مبلغ يك ميليارد ريال از ثمن معامله نقداٌ و طي يك فقره چك تضميني پرداخت و مقرر مي گردد كه مبلغ يك ميليارد ريال مابقي ثمن

در تاريخ 1/3/85 پرداخت گردد، مورد معامله به تصرف خريدار داده ميشود . هوشنگ شش دانگ يك دستگاه آپارتمان به پلاك ثبتي 12/1925 بخش چهار شيراز را وثيقه مابقي ثمن ( يك ميليارد ريال قرار ميدهد . بعد از انجام معامله و رهن مذكور ، خسرو و پرويز طي يك سند رسمي جداگانه توافق مي نمايند كه يك ميليارد ريال مابقي ثمن معامله به عنوان قرض بر عهده پرويز باشد و پرويز متعهد مي گردد كه در تاريخ 1/11/85 مبلغ يك ميليارد ريال را بپردازد . با حلول اجل، پرويز از اداي دين خود خودداري ميكند . خسرو جهت استيفاء طلب خود اقدام به صدور اجرائيه نسبت به سند رهني نموده و اجراي ثبت شيراز بعد از جري تشريفات قانوني و مضي مدت مقرر اقدام به صدور آگهي مزايده و تاريخ انجام مزايده را 15/7/86 اعلام نموده است . هوشنگ در تاريخ 11/7/86 به شما مراجعه و از شما مي خواهد كه وكالت او را بپذيريد و در جهت حفظ حقوق او اقدام نماييد . آيا وكالت او را ميپذيريد و چنانچه جواب مثبت است چه اقدام و يا اقداماتي و از طريق چه مرجع و يا مراجعي به عمل مي آوريد ، مستنداٌ و مستدلاٌ توضيح دهيد .

سئوال (4): فريدون و فرامرز بالسويه در پلاك ثبتي 1745 فرعي از 12 اصلي بخش يك كازرون مشاعا ٌ شريك بوده اند. فريدون سهم خودرا از ملك مشترك به فريبرز فروخته .سه روز بعد فرامرز فوت كرده و وراث منحصر حين الفوت وي فريده و فريد هستند ، فريده با اطلاع از موضوع فوراٌ ثمن معامله

را به تنهايي در صندوق توديع و مراتب راطي اظهار نامه اي به فريدون اعلام و اخذ به شفعه نموده است . سپس فريدون معامله را اقاله نموده و با قرارداد ديگري مورد معامله را به فرهاد صلح كرده است .بعداٌ فريده نيز اصالتاٌ و با اخذ وكالت رسمي از برادرش ( فريد ) ششدانگ پلاك موصوف را طي مبايعه نامه عادي به پرويز منتقل نموده است . حال با توجه به شرح سئوال : الف – عقود و قراردادهاي مورد اشاره در سئوال از حيث صحت –بطلان – قابليت و يا عدم قابليت استناد ، چه وضعيتي دارند . مستنداٌ به مواد قانوني توضيح دهيد ؟ب- در صورتي كه پرويز به شما مراجعه و بخواهد وكالت وي را جهت تحويل ملك و انتقال سند رسمي آن بپذيريد چه اقداماتي براي استيفاء حقوق پرويز بايد بعمل آيد ؟.به تفكيك و به ترتيب با ذكر عنوان دعوي ، مرجع رسيدگي و اشخاصي كه ميبايست طرف دعوي قرار گيرند توضيح دهيد

سئوال (5):آقاي خسرو كمالي به موجب قراردادعادي مورخه ي 20/10/85 يك دستگاه كاميون را به بيع نقد به مبلغ /000/000/950 ريال ( نود وپنج ميليون تومان به آقاي حسن عباسي فروخته و مبلغ /000/000/350 ( سي وپنج مليون تومان از ثمن را ازخريدار دريافت نموده و نسبت به مابقي ، برادر خريداراز او ضمانت كرده است . با اين وجود با گذشت بيش از يك ماه از تاريخ معامله نه مشتري و نه ضامن مابقي ثمن را پرداخت نكرده اند و بايع (خسرو كمالي) هم كاميون را تحويل نداده است . فروشنده به دفتر وكالت شما

مراجعه و ضمن توضيح ماجراي فوق اعلام مي نمايد كه دعوي فسخ اقامه كرده است واز شما مي خواهد كه با قبول وكالت او اقدام قانوني نمائيد .درصورت پذيرش وكالت او چه اقداماتي به عمل مي آوريد ؟بطور مستدل و مستند پاسخ دهيد .

سئوال (6): احسان كه مردي ايراني وشيعه بوده در سال 1385 در شيراز فوت نموده و بازماندگان او عبارتند از دو دختر ، يك همسر دائمي و يك برادر ومادر . اموال متوفي عبارت است از يكباب منزل مسكوني كه عرصه آن 000/000/200 ريال و اعياني آن 000/000/220 ريال جمعاٌ 000/000/420 ريال ارزيابي شده و سرقفلي يكباب مغازه به ارزش 000/000/140 ريال و مقداري وجه نقد و اموال منقول جمعاٌ معادل 000/000/120 ريال .

با استناد به مواد قانوني ضمن ذكر عنوان و جهت تعلق اراث به هريك از بازماندگان از نظر اينكه به فرض است يا قرابت يا به رد ، نسبت سهم الارث هر يك از بازماندگان را تعيين و مبلغ ارثيه هركدام را به ريال اعلام نمائيد .

سئوال ( 7):بهمن در مقام خريدار ملكي را با قيمت مناسب از جمشيد خريداري نموده و جمشيد نيز با اعتماد به حسن شهرت مالي بهمن ، پرداخت ثمن را بطور موجل پذيرفته است . مبيع تسليم شده و بافرارسيدن اجل تاديه ثمن ، به علت استنكاف خريدار از پرداخت ثمن ، فروشنده ،دعوي به خواسته مطالبه ثمن بطرفيت بهمن تقديم دادگاه نموده است . بهمن در جلسه دادرسي مدعي مي شودكه معامله را به نمايندگي از برادرش بهرام انجام داده و با ارائه يك فقره وكالتنامه كه با اختيارات كافي ولازم چند روز

قبل از انعقاد بيع توسط بهرام به بهمن تفويض و موضوع خريد ملك موصوف در آن تصريح گرديده است ،استدلال مي نمايد كه به استناد ماده 196 قانون مدني چون معامله براي خودش نبوده و اوبه عنوان نماينده عمل كرده نتيجتاٌ تعهدي به پرداخت ثمن ندارد .

بعنوان وكيل جمشيد در مقابل اظهارات خوانده چه دفاعياتي بعمل مي آوريد ؟

سئوال (8):تاجري به دفتر وكالت شما مراجعه و اظهار مي دارد : به حكايت قرار داد و بارنامه هاي موجود در تاريخ پنجم دي ماه هشتادو پنج به شركت باربري(سفير ساحل در بوشهر مراجعه و حمل يك محموله بزرگ شكر را ازگمرك آن شهر به مقصد انبار كالاي او در تهران به آن باربري محول نموده است ليكن باربري فوق ، حمل بخشي از محموله يادشده را به علت در اخيتار نداشتن وسايل نقليه كافي به يك بنگاه حمل ونقل در شيراز تحت نام (دراك ) واگذار كرده و متاسفانه پس از تخليه محموله ارسالي، مشخص گرديده كه دوتن از محموله يكي از كاميونهاي تحت اجاره باربري دراك كمتر از ميزان تحويل و بارگيري در گمرك بوشهر است . مالك كالا تصميم به پيگيري موضوع جهت احقاق حقوق خود داشته و از شما تقاضاي قبول وكالت مي نمايد ،

اولاٌ- اگر كسري كالاي موضوع دعوي بواسطه آن باشد كه محموله به علت بارش ناگهاني باران تضييع شده باشد در اينصورت در رابطه با مسئوليت متصديان حمل و نقل زميني بطرفيت چه شخص يا اشخاصي و با استناد به چه مقرراتي طرح دعوي مي نماييد ؟ مستدل و مستند پاسخ دهيد .

ثانياٌ- اگر كسري كالاي موضوع ترافع ناشي

از حيف و ميل راننده كاميون باشد در اينصورت دعوي را به طرفيت چه شخصي و مستند به چه قانوني مطرح مي كنيد ؟

ثالثاٌ- شركت سفير ساحل يك فقره چك از مالك كالا بابت كرايه حمل اخذ و با ظهر نويسي آن در وجه بنگاه دراك ، وكالت در وصول چك و برداشت قسمتي از وجه آن بابت كرايه را به آن بنگاه واگذار نموده و مقرر بوده است كه مابقي وجه چك مسترد گردد ليكن شخص يادشده ( بنگاه دراك دچار توقف و حكم ورشكستگي آن صادر گرديده است . براي ايصال حقوق شركت سفير بابت باقيمانده وجوه چك فوق چه اقدامي به عمل مي آوريد ؟

سئوال (9):آقاي بهرامي منزل مسكوني خودرادر تاريخ 18/2/1385 در قبال مبلغ سي ميليون تومان بموجب سند رسمي به آقاي محمودي صلح نموده است . ضمن عقد شرط مي شود كه آقاي بهرامي مي تواند ظرف مدت شش ماه از تاريخ عقد ، وجه المصالحه را به آقاي محمودي رد كرده و عقد را فسخ كند . در همان سند ، عقد اجاره اي بين آنها تنظيم و مقرر ميشود كه آقاي بهرامي در خانه به ازاء ماهي چهار صد هزار تومان براي مدت شش ماه سكونت كند . در تاريخ 18/7/1385 آقاي بهرامي فوت ميكند . ورثه وي عبارتند از (رضا و جواد) . جواد در تاريخ 25/10/1385 به دفتر خانه تنظيم كننده سند مراجعه و با واريز پانزده ميليون تومان(000/000/15) در صندوق ثبت ، تقاضاي آزاد كردن سه دانگ از منزل را كه در حصه او بعنوان ارث قرار مي گيرد مي نمايد . دفترخانه به اين دليل

كه كل وجه المصالحه بايد پرداخت شود تا كل ملك آزاد شود درخواست جواد را نميپذيرد . جواد نيز بناچار و بدون اطلاع برادرش كل سي ميليون تومان را پرداخت مي كند . دفترخانه نيز ازطريق اداره ثبت شش دانگ سند ملك را آزاد مي نمايد . آقاي محمودي با اين استدلال كه اقدام جواد به پرداخت مال الصلح خارج از مهلت شش ماهه مقرر در سند رسمي بوده تقاضاي رفع اثر از اقدام دفترخانه و تثبيت مالكيت خود را نموده است . ضمناٍ آقاي بهرام و فرزندانش اجاره بها منزل را نيز پرداخت نكرده اند . حال با توجه به شرح سئوال مستنداٌ و مستدلاٌ پاسخ دهيد :

الف – آيا استدلال دفترخانه مبني بر ضرورت پرداخت كل وجه المصالحه صحيح است ؟

ب- آيا استدلال آقاي محمودي صحيح است ؟

ج- آيا استدلال ديگري بنفع آقاي محمودي مي توانيد مطرح كنيد ؟

د- بر فرض اينكه آزاد ساختن سند از سوي ادار ثبت و دفترخانه صحيح باشد آيا جواد براي استرداد وجهي كه بابت سهم رضا پرداخته مي تواند به رضا مراجعه كند ؟

ه- آيا جواد مي تواند به صرف همين پرداخت و بدون مراجعه به دادگاه مدعي حقي بر حصه رضا از منزل مذكور باشد ؟

سئوال (10): رامين با دردست داشتن يكفقره سند رسمي اصلاحات ارضي بدفتر وكالت شما مراجعه نموده اظهار ميدارد : زمين موضوع سند مذكور را طي مبايعه نامه عادي در سال 1356 از شاهين خريداري نموده است . ودر طي ساليان گذشته اقدام به احداث بنا و غرس اشجار كرده است . اكنون اداره اوقاف زمين مذكور را بعلت نداشتن مجوز شرعي

تبديل به احسن ، وقف اعلام و سند مالكيت وي را باطل نموده است . رامين به شاهين مراجعه نموده و از وي خواسته نزد مراجع ذيصلاح حاضر و پاسخگو در اين خصوص –(وقفيت )–باشد ليكن شاهين به ادعاي اينكه مال وقف قابل خريد و فروش نيست حاضر به اقرار به حق رامين نيست . رامين از شما ميخواهد وكالت وي را قبول نموده و از حقوق او دفاع نمايد . آيا حقي براي رامين متصور است ؟ در صورت قبول وكالت اقدامات خودرا مشروحاٌ و مستند به قوانين و مقررات مرقوم نماييد .

سئوال (11) : محمد با دردست داشتن يك جلد سند رسمي مالكيت پلاك 6 فرعي از 8 اصلي شيراز بدفتر وكالت شما مراجعه نموده اظهار ميدارد : زمين موضوع سند مذكور راكه بيست هكتار ميباشد ده سال قبل از داريوش خريداري نموده است . هشت ماه پيش اداره منابع طبيعي شيراز ضمن اعلام ملي بودن زمين موصوف مراتب را درهمان زمان در روزنامه خبر جنوب آگهي كرده است . محمد از شما مي خواهد وكالت وي را پذيرفته از حقوق قانوني او دفاع كنيد . مشروح اقدامات خودرا در مراحل مختلف با تعيين طرف دعوي ، مرجع رسيدگي كننده ، خواسته دعوي ومدارك و مستندات با استناد به قوانين و مقررات مرقوم فرمائيد .

سئوال (12): بهزاد و فرهاد بالسويه مالك مشاع شش دانگ ملكي با كاربري تجاري بوده اند – بهزاد در سال 1367 سه دانگ سهم خودرا با قرار داد عادي براي مدت يكسال به فرهاد اجاره داده و قرار داد در خصوص تمديد و انتقال ساكت است . فرهاد با

اخذ پروانه كسب و اقدام به تاسيس كارگاه تعمير لوازم الكترونيكي تا سال 1385 در آن محل مشغول به كار بوده است . فرهاد اخيراٌ فوت نموده ووراث وي مشتمل بر همسر- پدرو مادر و دوفرزند دختر 8 ساله و 14 ساله وي قصد فروش و انتقال حقوق ملك و كارگاه مذكور را به طور كلي دارند اما بهزاد حاضر به همكاري نيست . اكنون وراث فرهاد با مراجعه به شما مي خواهند وكالت آنها را بپذيريد و ازطرق مقتضي كليه حقوق قانوني فرهاد وورثه وي را استيفاء نماييد حال باتوجه به مراتب فوق :

الف : چه اقداماتي براي احقاق حقوق قانوني وراث فرهاد ضرورت دارد ؟ با ذكر مراجع ذيصلاح نحوه رسيدگي و مدارك و مستندات مورد نياز را مشروحاٌ توضيح دهيد و مستندات قانوني اقدامات خودرا ذكر نمائيد .

ب : وكالتنامه پيوست را با انتخاب نامهاي فرضي براي وراث فرهاد حسب موضوع وكالت و اختيارا ت مورد نياز بطور كامل تنظيم و تكميل نماييد ؟

12 - سؤالات آزمون وكالت _ آبان ماه سال 1384 - اصول فقه - 1384

101 _ تفاوت مهم وضع تعييني با وضع تعيّني در چيست

1) در آثار آن است

2) در واضع آن است

3) در تفاوت ماهوي آن است

4) در كثرت استعمال آن است

102 _ وجوب تعييني در مقابل چيست

1) وجوب عيني

2) وجوب كفائي

3) وجوب تخييري

4) وجوب تعبّدي

103 _ كدام گزينه صحيح است

1) مفهوم وصف حجّت است ولي مفهوم شرط حجّت نيست

2) مفهوم وصف حجّت نيست ولي مفهوم شرط حجّت است

3) هر دو مفهوم وصف و شرط حجّت هستند.

4) هيچكدام از مفهوم وصف و شرط حجّت نيستند.

104 _ در تعارض قاعده يد

با اصل استصحاب

1) قاعده يد مقدم است

2) هر دو ساقط مي شوند.

3) اصل تخيير جاري مي شود.

4) اصل استصحاب مقدم است

105 _ در تعارض اصل استصحاب با اصل برائت

1) اصل برائت حاكم است

2) اصل استصحاب حاكم است

3) اصل تخيير جاري مي شود.

4) هر دو اصل ساقط مي شوند.

106 _ اگر كسي اقرار به دين نمايد ولي ادعا كند آن را پرداخته است

1) ادعاي او به استناد اصل حجّت پذيرفته مي شود.

2) با توجه به اصل عدم نبايد او را بدهكار دانست

3) با توجه به اصل اشتغال بايستي حكم بر بدهكار بودن وي نمود.

4) عدالت حكم مي كند ادعاي وي نيز همانند اقرار وي پذيرفته شود.

107 _ در بحث تعارض ها، اصطلاح ورود به چه معناست

1) به شمول عام بر كليه مصاديق آن ورود گفته مي شود.

2) به شمول مطلق بر افراد و مصاديق آن ورود گفته مي شود.

3) تأخّر تاريخ صدور يكي از قوانين متعارض بر ديگري ورود ناميده مي شود.

4) به اين معني است كه قانون موضوعي را كه خارج از عام است در آن وارد يا موضوعي را كه داخل در عام است از آن خارج نمايد.

108 _ اگر در بقاء اعتبار قانوني ترديد شود تكليف چيست

1) اصل عدم اعتبار فعلي آن قانون است

2) بقاء اعتبار قانون استصحاب مي شود.

3) در صورت احتمال نسخ نمي توان آن قانون را معتبر دانست

4) اگر از قوانين جزائي باشد با توجه به اصل برائت بايد آن را نسخ شده بدانيم

109 _ آيا اصل مثبت شرعاً حجت و معتبر؟

1) حجت و معتبر نيست

2) حجت و معتبر است

3) تنها در احكام

شرعي حجت و معتبر است

4) تنها در مورد آثار عقلي حجت و معتبر است

110 _ طبق نص قانون كشت خشخاش مطلقاً و كشت شاهدانه به منظور توليد مواد مخدّر ممنوع است به دولت طبق قانون اجازه داده شده است براي مصارف داروئي ترياك توليد نمايد و تنها راه توليد ترياك كشت خشخاش است در اين صورت

1) طبق قاعده «اذن در شي ء اذن در لوازم آن است دولت مجاز به كشت خشخاش براي توليد ترياك جهت مصارف داروئي مي باشد.

2) با توجه به تعارض دو قانون اصل احتياط جاري است و كشت خشخاش براي دولت نيز ممنوع است

3) با توجه به اطلاق ممنوعيت كشت خشخاش دولت نمي تواند اقدام به كشت خشخاش براي توليد ترياك جهت مصارف داروئي نمايد.

4) مقنّن در زمان وضع ماده قانوني مربوط به كشت خشخاش در مقام بيان نبوده است لذا نمي توان به اطلاق اين قانون استناد كرد.

111 _ وجه اشتراك امر و نهي در چيست

1) هر دو جمله انشائي هستند نه اخباري

2) هيچكدام در مرّه يا تكرار دلالت ندارند.

3) هيچكدام بر فوريت يا تراخي دلالت ندارند.

4) هر سه مورد صحيح است

112 _ طبق نظر مشهور اصولين

1) مقدمه واجب هميشه واجب است

2) مقدمه واجب هيچگاه واجب نيست

3) اگر به صورت شرط شرعي باشد واجب و در غير اين صورت واجب نيست

4) اگر به صورت سبب باشد واجب نيست ولي اگر به صورت غير سبب باشد واجب است

113 _ ادله استنباط احكام در فقه شيعه عبارت است از:

1) قرآن _ سنّت _ عرف _ عقل

2) قرآن _ سنّت _ اجماع _ قياس

3)

قرآن _ سنّت _ اجماع _ عقل

4) قرآن _ سنّت _ قانون _ رويه قضائي

114 _ اقسام خبر واحد عبارت است از:

1) متواتر _ موثق _ قوي _ ضعيف

2) متواتر _ حسن _ موثق _ ضعيف

3) متواتر _ حسن _ قوي _ موثق

4) صحيح _ حسن _ موثق _ ضعيف

115 _ انواع اجماع عبارتند از:

1) متواتر و واحد

2) قطعي و غير قطعي

3) منقول و محصّل

4) هيچكدام

116 _ اقسام قرينه عبارتند از:

1) لغوي و عرفي

2) تعبّدي و توصّلي

3) تعييني و تخصيصي

4) صارفه و معيّنه

117 _ آيا نهي شارع موجب فساد معامله است

1) مطلقاً بله

2) مطلقاً خير.

3) در معاملات يك جانبه موجب فساد است ولي در معاملات دو جانبه موجب فساد نمي شود.

4) ضابطه خاصي وجود ندارد و در هر مورد بايستي به حكم خاص شارع مراجعه شود.

118 _ وحدت ملاك معادل كدام يك از اصطلاحات ذيل است

1) تحقيق مناط

2) تخريج مناط

3) تنقيح مناط

4) قياس مع الفارق

119 _ در نظام حقوقي ايران كدام گزينه صحيح است

1) هيچگونه قياسي حجيّت ندارد.

2) فقط قياس مستنبط العلّه حجيّت دارد.

3) فقط قياس منصوص العلّه حجيّت دارد.

4) قياس اعم از منصوص العلّه و مستنبط العلّه حجيّت دارد.

120 _ كدام يك از موارد ذيل از مقدمات حكمت محسوب نمي شود؟

1) انصراف بدوي

2) نبودن قرينه تقييد

3) امكان اطلاق و تقييد

4) نبودن قدر متيقن در مقام تخاطب

-----------------------------------------------------------------------------------------------

پاسخنامه :»

101 - گزينه 2 صحيح است

102 - گزينه 3 صحيح است

103 - گزينه 2 صحيح است

104 - گزينه 1 صحيح است

105 - گزينه 2 صحيح است

106 - گزينه 3 صحيح است

107

- گزينه 4 صحيح است

108 - گزينه 2 صحيح است

109 - گزينه 1 صحيح است

110 - گزينه 1 صحيح است

111 - گزينه 4 صحيح است

112 - گزينه 1 صحيح است

113 - گزينه 3 صحيح است

114 - گزينه 4 صحيح است

115 - گزينه 3 صحيح است

116 - گزينه 4 صحيح است

117 - گزينه 4 صحيح است

118 - گزينه 3 صحيح است

119 - گزينه 3 صحيح است

120 - گزينه 1 صحيح است

13 - سؤالات آزمون وكالت _ آبان ماه سال 1384 - حقوق تجارت - 1384

81 _ تاجر بايد تا چند سال دفاتر تجارتي خود را نگهداري كند؟

1) 5 سال

2) 10 سال

3) 15 سال

4) 20 سال

82 _ براي تأسيس كدام يك از شركت هاي ذيل وجود دو شريك كافي است

1) شركت سهامي عام

2) شركت سهامي خاص

3) شركت با مسئوليت محدود

4) هيچكدام

83 _ چنانچه شركت تجارتي مال غير منقولي را بخرد آيا اين معامله عمل تجارتي محسوب مي شود؟

1) در هر صورت عمل تجارتي محسوب مي شود.

2) در هيچ صورتي عمل تجارتي محسوب نمي شود.

3) بله مشروط بر اينكه براي سكونت مدير عامل خريداري شده باشد.

4) بله مشروط بر اينكه براي دفتر مركزي شركت خريداري شده باشد.

84 _ در كدام يك از شركت هاي ذيل انتقال سهام يا سهم الشركه را نمي توان موكول به موافقت مديران يا مجامع عمومي شركت نمود؟

1) شركت تضامني

2) شركت سهامي خاص

3) شركت سهامي عام

4) شركت با مسئوليت محدود

85 _ اگر شخصيت حقوقي كه سهام دار شركت ديگري است بعنوان عضو هيأت مديره آن شركت انتخاب شود چه كسي مسئول انجام وظايف مربوطه خواهد بود؟

1) مدير عامل

2) رئيس هيأت مديره

3) اصولاً انتخاب

شخص حقوقي بعنوان عضو هيأت مديره شركت هاي ديگر امكان پذير نيست

4) يك نفر شخص حقيقي كه بعنوان نماينده دائم شخص حقوقي مذكور به شركت معرفي مي شود.

86 _ تركيب هيأت رئيسه مجمع عمومي در شركت سهامي چگونه است

1) يك رئيس و يك ناظر

2) يك رئيس دو ناظر و دو منشي

3) يك رئيس دو ناظر و يك منشي

4) يك رئيس يك ناظر و يك منشي

87 _ كدام مورد نمي تواند طبق اساسنامه در صلاحيت هيأت مديره قرار گيرد؟

1) افزايش سرمايه

2) تغيير محل قانوني شركت

3) تهيه و تصويب بودجه شركت

4) تعيين حقوق و مزاياي اعضاي موظف هيأت مديره

88 _ معامله اعضاي هيأت مديره شركت با همان شركت

1) باطل است

2) فقط بايستي به تصويب هيأت مديره برسد.

3) بايستي به تأييد هيأت مديره و بازرس شركت برسد.

4) علاوه بر تصويب هيأت مديره بايستي به تصويب مجمع عمومي شركت نيز برسد.

89 _ طبق آئين نامه داخلي شركت الف كليه كاركنان شركت مي توانند وام ضروري دريافت نمايند، در اين صورت

1) مديرعامل و اعضاي موظف هيأت مديره حق استفاده از اين وام را ندارند.

2) مديرعامل مي تواند از اين وام استفاده كند ولي اعضاي موظف هيأت مديره حق استفاده از آن را ندارند.

3) مديرعامل نمي تواند از اين وام استفاده كند ولي اعضاي موظف هيأت مديره حق استفاده از آن را دارند.

4) اعضاي موظف هيأت مديره و مديرعامل شركت كه كاركنان شركت محسوب مي شوند نيز حق استفاده از اين وام را دارند.

90 _ كاهش سرمايه شركت سهامي به چه نحو امكان پذير نيست

1) كاهش اختياري از طريق كاهش تعداد سهام

2) كاهش اجباري از طريق كاهش تعداد

سهام

3) كاهش اجباري از طريق كاهش مبلغ اسمي سهم

4) كاهش اختياري از طريق كاهش مبلغ اسمي سهم

91 _ چنانچه تا اعلام ختم تصفيه شركت سهامي برخي سهام داران يا بستانكاران براي استيفاء حقوق به شركت مراجعه ننمايندوظيفه مدير تصفيه چيست

1) كليه وجوه باقيمانده را بين سهام داران حاضر تقسيم نمايد.

2) وجوه باقيمانده را به نام صاحبان آنها نزد بانك توديع نمايد.

3) وجوه متعلق به سهام داران را نزد بانك توديع و وجوه مربوط به بستانكاران را بين سهام داران تقسيم نمايد.

4) وجوه متعلق به بستانكاران را نزد بانك توديع و وجوه متعلق به سهام داران را بين سهام داران تقسيم نمايد.

92 _ انتخاب كدام يك از موارد ذيل از ميان اشخاص خارج از سهام داران شركت سهامي امكان پذير است

1) مديرعامل

2) رئيس هيأت مديره

3) نائب رئيس هيأت مديره

4) هيچكدام

93 _ چه افرادي را نمي توان به سمت بازرسي شركت سهامي انتخاب نمود؟

1) مديران و مدير عامل شركت

2) اقرباي نسبي و سببي مديران و مديرعامل تا درجه سوم از طبقات اول و دوم

3) هركس كه خود يا همسرش از مديران و مديرعامل شركت موظفاً حقوق دريافت نمايد.

4) هر سه مورد.

94 _ انتقال سهم الشركه شركت با مسئوليت محدود ممكن نيست مگر با حصول اكثريت ذيل

1) اكثريت عددي صاحبان سهم الشركه

2) دارندگان بيش از نيمي از سرمايه شركت

3) اكثريت عددي شركاء كه داراي بيش از سه ربع از سرمايه شركت هم باشند.

4) اكثريت عددي شركاء كه داراي بيش از نيمي از سرمايه شركت هم باشند.

95 _ مدير عامل و مدير مالي يك شركت دولتي يك فقره چك به مبلغ بيست ميليارد ريال بابت پرداخت بدهي حال شده شركت صادر نموده

و به طلبكار داده اند ولي چك مذكور طبق گواهي بانك غير قابل پرداخت اعلام شده است چه اشخاصي براي پرداخت چك مسئوليت حقوقي دارند؟

1) فقط شركت بعنوان شخص حقوقي

2) مديرعامل شركت بعنوان شخص حقيقي متضامناً با شركت بعنوان شخص حقوقي

3) مدير مالي شركت بعنوان شخص حقيقي متضامناً با شركت بعنوان شخص حقوقي

4) مدير مالي و مدير عامل شركت بعنوان اشخاص حقيقي متضامناً با شركت بعنوان شخص حقيقي

96 _ حكم ورشكستگي يك تاجر به درخواست افراد ذيل اعلام مي شود:

1) دادستان

2) شخص تاجر

3) يك يا چند نفر از طلبكاران

4) هر سه مورد

97 _ با كدام يك از تجار ذيل نمي توان قرارداد ارفاقي منعقد كرد؟

1) تاجري كه حكم ورشكستگي قطعي او صادر شده باشد.

2) تاجر ورشكسته به تقلب كه حكم قطعي او صادر شده باشد.

3) تاجر ورشكسته به تقصير كه حكم قطعي او صادر شده باشد.

4) موارد 2 و 3

98 _ قرارداد ارفاقي در صورت انعقاد با چه اكثريتي واجد اثر حقوقي است

1) كليه طلبكاران

2) نصف به علاوه يك طلبكاران

3) هر تعداد از طلبكاران كه داراي سه ربع مطالبات تشخيص و تصديق شده باشند.

4) نصف به علاوه يك طلبكاران به شرط داشتن سه ربع مطالبات تشخيص و تصديق شده

99 _ اگر متصدي حمل و نقل (الف ، حمل و نقل كننده ديگري (ب ، را مأمور حمل و نقل كالايي نمايد و در حين حمل و نقل خسارت به مال التجاره وارد شود:

1) الف و ب براي جبران خسارت مسئوليت تضامني دارند.

2) الف در مقابل صاحب مال التجاره مسئول است ولي حق رجوع به ب را دارد.

3) الف در مقابل صاحب مال التجاره مسئول است و حق رجوع به

ب را ندارد.

4) الف در مقابل صاحب التجاره مسئوليتي ندارد و صاحب مال التجاره بايستي به ب مراجعه نمايد.

100 _ دعوي مطالبه وجه چك از ظهرنويس به شرطي مسموع است كه

1) فاصله بين تاريخ صدور چك تا صدور گواهي عدم پرداخت بيش از 6 ماه نباشد.

2) فاصله بين تاريخ صدور گواهي عدم پرداخت تا زمان تقديم دادخواست بيش از 6 ماه نباشد.

3) موارد 1 و 2 صحيح است

4) اگر چك از يك نقطه به نقطه ديگر ايران صادر شده باشد فاصله بين تاريخ صدور چك تا صدور گواهي عدم پرداخت بيش از 45 و اگرچك در همان مكاني كه صادر شده است بايد تأديه گردد بيش از 15 روز نباشد.

--------------------------------------------------------------------------

پاسخنامه :

81 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 13 ق .ت

82 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 94 ق .ت

83 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 4 ق .ت

84 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 41 لايحه اصلاحي ق .ت

85 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 110 لايحه اصلاحي ق .ت

86 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 101 لايحه اصلاحي ق .ت

87 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 164 لايحه اصلاحي ق .ت

88 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 129 و 131 لايحه اصلاحي ق .ت

89 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 132 لايحه اصلاحي ق .ت

90 - گزينه 1 صحيح است مطابق تبصره ماده 189 لايحه اصلاحي ق .ت

91 - گزينه 2 صحيح است

مطابق ماده 228 لايحه اصلاحي ق .ت

92 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 124 لايحه اصلاحي ق .ت

93 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 147 لايحه اصلاحي ق .ت

94 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 102 ق .ت

95 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 19 قانون صدور چك

96 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 415 ق .ت

97 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 483 ق .ت

98 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 480 ق .ت

99 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 388 ق .ت

100 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 315 ق .ت

14 - سؤالات آزمون وكالت _ آبان ماه سال 1384 - آيين دادرسي كيفري - 1384

61 _ در كدام يك از موارد ذيل قرار موقوفي تعقيب صادر مي شود؟

1) مرور زمان

2) جرم نبودن عمل ارتكابي

3) عدم كفايت ادله قانوني اثبات اتهام

4) هيچكدام

62 _ در كدام يك از موارد ذيل جرم مشهود نيست

1) متهم ولگرد باشد.

2) متهم در حال فرار از صحنه جرم دستگير شود.

3) تعلق اسباب و دلايل جرم به متهم محرز باشد.

4) مجني عليه يك روز پس از وقوع جرم شخص معيني را مرتكب جرم معرفي نمايد.

63 _ در كدام مورد صدور قرار بازداشت موقت عليرغم وجود ادله كافي بر توجه اتهام الزامي نيست

1) قتل عمد

2) آدم ربايي

3) زناي غير محصنه

4) اختلاس مبلغ يكصد و بيست هزار ريال

64 _ تحقيق در چه جرائمي ممنوع است

1) جرائم قابل گذشت

2) جرائم منافي عفت مشهود كه شاكي خصوصي دارد.

3) جرائم منافي عفت غيرمشهود كه

شاكي خصوصي ندارد.

4) هر سه مورد

65 _ حل اختلاف در صلاحيت در امور كيفري

1) همواره در صلاحيت ديوان عالي كشور است

2) همواره در صلاحيت دادگاه كيفري استان است

3) طبق قواعد مذكور در آئين دادرسي مدني است

4) هيچكدام

66 _ شاكي خصوصي براي توقيف اموال متهم جهت تأمين ضرر و زيان خود بايستي

1) صرف تقاضاي شفاهي كافي است

2) اصولاً شاكي خصوصي چنين حقي ندارد.

3) دادخواست خود را به مرجع رسيدگي تقديم نمايد.

4) درخواست خود را به مرجع رسيدگي تقديم نمايد.

67 _ گذشت شاكي يا مدعي خصوصي بعد از صدور حكم قطعي در جرائم غير قابل گذشت

1) از موجبات اعاده دادرسي و منحصراً در صلاحيت ديوان عالي كشور است

2) از موجبات اعاده دادرسي و رسيدگي به موضوع در صلاحيت دادگاه كيفري استان است

3) از موجبات تخفيف مجازات به تشخيص دادگاه صادر كننده رأي قطعي به تقاضاي محكوم عليه است

4) از موجبات اعاده دادرسي و رسيدگي به آن در صلاحيت دادگاه همعرض صادر كننده حكم قطعي به تشخيص ديوان عالي كشور است

68 _ در پرونده هاي كيفري از حوزه قضايي يك استان به حوزه قضايي استان ديگر:

1) به درخواست ديوان عالي كشور صورت مي گيرد.

2) به درخواست رئيس حوزه قضايي استان مبداء و موافقت ديوان عالي كشور صورت مي گيرد.

3) به درخواست رئيس حوزه قضايي استان مقصد و موافقت رئيس ديوان عالي كشور صورت مي گيرد.

4) به درخواست رئيس حوزه قضايي استان مبداء و قبول رئيس حوزه قضايي استان مقصد امكان پذير است

69 _ فاصله بين ابلاغ احضاريه و موعد احضار در محاكمات كيفري

1) حداقل پنج روز است

2) حداقل يك

هفته است

3) هيچ گاه نبايد كمتر از سه روز باشد.

4) حداقل سه روز است مگر اينكه موضوع فوريت داشته باشد.

70 _ تعيين وكيل تسخيري در چه مواردي لازم است

1) كليه جرائم مستوجب حبس ابد.

2) كليه احكام كيفري قابل تجديد نظرخواهي

3) كليه جرائم مستوجب بيش از 20 سال زندان

4) كليه جرائمي كه رسيدگي به آنها ابتداً در صلاحيت دادگاه كيفري استان است

71 _ كدام گزينه صحيح نيست

1) به جرم طفلي كه مرتكب قاچاق مواد مخدر شود در دادگاه اطفال رسيدگي مي شود.

2) احضار طفل براي انجام تحقيقات مقدماتي از طريق ولي يا سرپرست او بعمل مي آيد.

3) به كليه جرائم افرادي كه به سن 18 سال تمام نرسيده اند در دادگاه اطفال رسيدگي مي شود.

4) دادگاه اطفال صلاحيت رسيدگي به جرائم عليه امنيت كشور كه توسط اطفال انجام شود را ندارد.

72 _ آراء دادگاه هاي عمومي و انقلاب در امور كيفري

1) در كليه موارد قابل تجديدنظر است

2) قابل تجديدنظر است مگر آنكه قانون آن را قطعي دانسته باشد.

3) قطعي است مگر در مواردي كه قانون آن را قابل تجديد نظر دانسته باشد.

4) چنانچه حضوري باشد قطعي و چنانچه غيابي باشد قابل تجديدنظر است

73 _ تجديد نظرخواهي نسبت به جنبه كيفري رأي صادره از دادگاه

1) به موجب درخواست و با ابطال تمبر صورت مي گيرد.

2) به موجب دادخواست و با ابطال تمبر صورت مي گيرد.

3) به موجب درخواست و بدون ابطال تمبر صورت مي گيرد.

4) به موجب دادخواست و بدون ابطال تمبر صورت مي گيرد.

74 _ چنانچه به علت اشتباه قاضي در حكم قطعي كيفر مورد حكم متناسب با جرم نباشد:

1) حكم صادره قابل اعاده دادرسي است

2) هيچ اقدام قانوني امكان پذير نيست

3) حكم صادره قابل تجديدنظرخواهي است

4) فقط رئيس قوه قضائيه مي تواند حكم صادره را نقض نمايد.

75 _ رسيدگي به كدام دسته از جرائم ابتداً در صلاحيت دادگاه كيفري استان نيست

1) جرائم قضات

2) جرائم مطبوعاتي

3) جرائم مستوجب قصاص عضو

4) كليه جرائم مستوجب بيش از 10 سال حبس

76 _ دادستان تقاضاي بازداشت متهم را كرده است ليكن بازپرس با آن موافق نيست

1) عقيده بازپرس متبع است

2) عقيده دادستان متبع است

3) حل اختلاف با رئيس حوزه قضايي مي باشد.

4) حل اختلاف حسب مورد با دادگاه عمومي يا انقلاب محل خواهد بود.

77 _ شعب تشخيص

1) مركب از 3 قاضي است و در ديوان عالي كشور تشكيل مي شود.

2) مركب از 5 قاضي است و در ديوان عالي كشور تشكيل مي شود.

3) مركب از 3 قاضي است و در دادگاه تجديدنظر استان تشكيل مي شود.

4) مركب از 5 قاضي است و در دادگاه تجديدنظر استان تشكيل مي شود.

78 _ در صورت فوت متهم چنانچه پرونده در دادگاه و آماده صدور حكم باشد:

1) حكم برائت صادر مي شود.

2) قرار موقوفي تعقيب صادر مي شود.

3) تا معرفي وراث قرار منع تعقيب صادر مي شود.

4) پرونده بدون صدور هيچ گونه رأيي مختومه مي شود.

79 _ در حوزه قضايي بخش وظيفه دادستان برعهده

1) رئيس حوزه قضايي بخش است

2) دادستان شهرستان متبوع است

3) مدير دفتر دادگاه رسيدگي كننده است

4) دادرس علي البدل حوزه قضايي همان بخش است

80 _ چنانچه شهود و مطلعين تحقيق براي بار اول كه توسط دادگاه احضار شده اند در موعد مقرر حاضر نشوند:

1) جلب مي شوند.

2) براي بار دوم احضار مي شوند.

3) دادگاه تكليفي در خصوص آنان ندارد.

4)

از ضابطين قضايي خواسته مي شود شهادت آنان را استماع و براي دادگاه ارسال نمايند.

---------------------------------------------------------------------------------

پاسخنامه :

61 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 6 ق .آ.د.ك

62 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 18 ق .آ.د.ك

63 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 35 ق .آ.د.ك

64 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 43 ق .آ.د.ك

65 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 58 ق .آ.د.ك

66 - گزينه 4 صحيح است

67 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 277 ق .آ.د.ك

68 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 62 ق .آ.د.ك

69 - گزينه 4 صحيح است مطابق تبصره 2 ماده 177 ق .آ.د.ك

70 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 186 ق .آ.د.ك

71 - گزينه 4 صحيح است

72 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 232 ق .آ.د.ك

73 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 2 ق .آ.د.ك

74 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 272 ق .آ.د.ك

75 - گزينه 4 صحيح است

76 - گزينه 4 صحيح است مطابق بند «ح ماده 3 قانون اصلاح قانون تشكيل دادگاههاي عمومي و انقلاب 1381.

77 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 18 قانون اصلاح قانون تشكيل دادگاههاي عمومي و انقلاب 1381.

78 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 6 ق .آ.د.ك

79 - گزينه 4 صحيح است

80 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 159 ق .آ.د.ك

15 - سؤالات آزمون وكالت _ آبان ماه سال 1384 - حقوق جزاي عمومي و اختصاصي - 1384

41 _ شخصي مرتكب قتل عمد شده و

سپس فرار كرده و مرده است در اين صورت

1) ديه بايستي از ماترك قاتل برداشته شود و اگر قاتل مالي نداشته است ديه لاوصول مي ماند.

2) هيچ مسئوليتي براي پرداخت ديه متوجه ورثه قاتل براي پرداخت ديه از ما ترك قاتل يا ساير بازماندگان وي نيست

3) قصاص تبديل به ديه شده و بازماندگان قاتل بايستي ديه را پرداخت نمايند، در صورتي كه بازماندگان فاقد تكمن مالي باشند ازپرداخت ديه معاف مي شوند و ديه لاوصول مي ماند.

4) ديه بايستي از ماترك قاتل پرداخت گردد و اگر قاتل مالي نداشته باشد از اموال بستگان نزديك وي پرداخت مي شود ولي هر گاه قاتل بستگاني نداشته باشد يا بستگان قاتل فاقد تمكن مالي باشند ديه از بيت المال پرداخت مي شود.

42 _ در صورتي كه تعقيب مباشر جرم بنابر دلايل قانوني موقوف گردد:

1) تأثيري در حق معاون جرم ندارد.

2) معاون جرم اگر اقوي از مباشر باشد قابل تعقيب است

3) براي معاون جرم نيز قرار موقوفي تعقيب صادر مي گردد.

4) هيچكدام

43 _ اجراي كدام يك از احكام جزايي ذيل قابل تعليق است

1) جعل اسكناس

2) فروش مواد مخدر

3) صدور چك از حساب مسدود

4) سرقت مسلحانه كه مستوجب حد نباشد.

44 _ ماههاي حرام كه باعث تغليظ ديه مي شود كدامند؟

1) رمضان _ رجب _ محرم _ ذيحجه

2) رجب _ محرم _ ذيقعده _ ذيحجه

3) صفر _ رجب _ رمضان _ ذيحجه

4) رمضان _ محرم _ ذيحجه _ ذيقعده

45 _ اگر «الف و به قصد شوخي «ب را با علم به اينكه او شنا بلد نيست به داخل استخر عميق بيفكند و «ب غرق شود:

1) مرتكب قتل عمد شده

است

2) مرتكب قتل شبه عمد شده است

3) اين قتل در حكم شبه عمد است

4) مرتكب قتل خطاي محض شده است

46 _ در تصادف اتومبيل با عابر پياده در چه صورت راننده ضامن ديه نيست

1) سرعت راننده مجاز باشد.

2) وسيله نقليه فاقد نقص فني باشد.

3) محل تصادف براي عبورعابرپياده ممنوع باشد.

4) درصورت اجتماع هر سه شرط 1 و2 و 3

47 _ هرگاه به امر غير قانوني يكي از مقامات رسمي جرمي واقع شود، مأموري كه امر آمر را بعلت اشتباه قابل قبول و به تصور اينكه قانوني است اجرا كرده باشد:

1) مانند آمر مجازات مي شود.

2) مجازات وي تخفيف داده مي شود.

3) فقط به ديه يا ضمان مالي محكوم مي شود.

4) علاوه بر مجازات به ضمان مالي هم محكوم مي شود.

48 _ كدام گزينه صحيح نيست

1) جرم ربا بين شوهر و زن محقق نمي شود.

2) هرگاه رباگيرنده مضطر باشد از مجازات معاف است

3) هرگاه ربادهنده مضطر باشد از مجازات معاف است

4) هر نوع ربا اعم از قرضي و معاملي جرم و قابل مجازات است

49 _ تفاوت اصلي اختلاس با خيانت در امانت كدام است

1) اختلاس غير قابل گذشت ولي خيانت در امانت قابل گذشت است

2) اختلاس اختصاص به وجه نقد دارد ولي خيانت در امانت در مورد ساير اموال نيز صدق مي كند.

3) اختلاس فقط قابل انتساب به كاركنان دولت است ولي خيانت در امانت قابل انتساب به ديگران نيز هست

4) هيچكدام

50 _ كارگري حين انجام كار در كارگاه به دليل موجود نبودن تجهيزات ايمني در كارگاه دچارحادثه شده و فوت مي كند، اين واقعه

1) قتل خطاي محض است

2)

در حكم قتل شبه عمد است

3) فاقد وصف كيفري است

4) قتل عمد محسوب مي شود.

51 _ انجام فعل حرام كه مستقلاً براي آن در قانون مجازات تعيين نشده است در چه موردي قابل مجازات است

1) چنانچه علني باشد قابل مجازات است

2) فقط در صورت اجتماع شرايط 1 و 3 قابل مجازات است

3) چنانچه عفت عمومي را جريحه دار نمايد قابل مجازات است

4) تا طبق قانون مستقلاً براي آن مجازات تعيين نشده باشد به هيچ وجه قابل مجازات نيست

52 _ در صورت عدم ثبت رسمي ازدواج

1) چنانچه عقد دائم باشد فقط مرد مجازات مي شود.

2) چه عقد دائم چه موقت فقط مرد مجازات مي شود.

3) چنانچه عقد دائم باشد هر دو طرف مجازات مي شوند.

4) چه عقد دائم باشد چه موقت هر دو طرف مجازات مي شوند.

53 _ كدام يك از جرائم ذيل قابل گذشت نيست

1) نشر اكاذيب

2) تخريب اموال

3) مزاحمت تلفني

4) توهين به اشخاص

54 _ شروع به جرم در كدام مورد قابل مجازات است

1) راهزني

2) سرقت شبانه

3) سرقت مسلحانه

4) هر سه مورد

55 _ چنانچه صادر كننده يك چك بلامحل دو نفر باشند:

1) پرداخت جزاي نقدي مقرر در قانون متضامناً برعهده هر دو نفر است

2) هر كدام بايستي به پرداخت نصف جزاي نقدي مندرج در قانون محكوم شوند.

3) هر كدام بايستي مستقلاً به پرداخت جزاي نقدي مندرج در قانون محكوم شوند.

4) هيچكدام

56 _ چنانچه ولي دم در قتل عمدي به سن بلوغ رسيده ولي كمتر از 18 سال سن داشته و رشد وي ثابت نشده باشد:

1) بايستي صدور حكم تا زمان

احراز رشد وي به تأخير افتد.

2) با توجه به لزوم رعايت مصلحت احتمالي وي قصاص تبديل به ديه مي شود.

3) نظر شخص بالغ در خصوص تقاضا يا اسقاط قصاص معتبر است هر چند رشد وي احراز نشده باشد.

4) هيچكدام

57 _ در صورت وجود چند كيفيت مخففه دادگاه پس از تبديل مجازات

1) بايستي آن را تخفيف بدهد.

2) نمي تواند آن را تخفيف بدهد.

3) مخير است آن را تخفيف بدهد يا ندهد.

4) در برخي موارد ملزم به تخفيف و در برخي موارد مجاز به تخفيف است

58 _ چنانچه شخصي برخلاف واقع خود را شفاهاً سرهنگ نيروي انتظامي معرفي نمايد بدون آنكه هيچ اقدام ديگري دراين راستادهد:

1) مرتكب هيچ جرمي نشده است

2) تعقيب و مجازات او منوط به شكايت شاكي خصوصي است

3) تعقيب و مجازات او منوط به شكايت نيروي انتظامي است

4) بدون نياز به شكايت شاكي يا نيروي انتظامي قابل تعقيب و مجازات است

59 _ شخصي مرتكب صدور سه فقره چك بلا محل يك فقره كلاهبرداري و يك فقره سرقت شده است مجازات او عبارت از:

1) فقط به مجازات جرم كلاهبرداري و مجازات جرم سرقت محكوم مي شود.

2) مجازات صدور سه فقره چك بلامحل با يكديگر جمع و علاوه بر اين به مجازات كلاهبرداري و مجازات سرقت نيز محكوم مي شود.

3) به مجازات جرم كلاهبرداري به اضافه مجازات جرم سرقت به اضافه مجازات جرم صدور چك بلامحل محكوم مي گردد كه مي تواندازحداكثر مجازات قانوني جرم صدور چك بلا محل بيشترباشد.

4) علاوه بر مجازات كلاهبرداري و سرقت به مجازات صدور چك بلامحل نيز محكوم مي گردد ولي مجازات اخير نمي تواند مجازات قانوني تعيين شده براي اين

جرم بيشتر باشد.

60 _ آيا تعدد جرم مانع رعايت جهات مخففه توسط دادگاه است

1) اصولاً تعدد جرم مانع رعايت جهات مخففه توسط دادگاه نيست

2) تعدد جرم فقط در جرائم غير قابل گذشت مانع رعايت جهات مخففه است

3) تعدد جرم فقط در جرائم مستوجب بيش از 6 ماه حبس مانع رعايت جهات مخففه است

4) چون تعدد جرم مي تواند از اسباب تشديد مجازات باشد بنابراين با وجود تعدد، امكان تخفيف مجازات وجود ندارد.

------------------------------------------------------------------------------------

پاسخنامه :

41 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 260 ق .م ا.

42 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 44 ق .م ا.

43 - جرايم مندرج در گزينه هاي 1 و 2 و 4 مطابق ماده 30 ق .م ا. غير قابل تعليق بوده و صدور چك از حساب مسدود نيز مطابق ماده 10 قانون صدور چك غير قابل تعليق مي باشد، لذا هيچكدام از گزينه ها صحيح نمي باشد.

44 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 299 ق .م ا.

45 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 206 ق .م ا.

46 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 333 ق .م ا.

47 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 57 ق .م ا.

48 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 595 ق .م ا.

49 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 674 ق .م ا.

50 - گزينه 2 صحيح است مطابق تبصره 3 ماده 295 ق .م ا.

51 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 638 ق .م ا.

52 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 645 ق .م ا.

53 - گزينه

3 صحيح است مطابق ماده 727 ق .م ا.

54 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 655 ق .م ا.

55 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 7 ق .م ا.

56 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 227 ق .م ا.

57 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 22 ق .م ا.

58 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 555 ق .م ا.

59 - گزينه 4 صحيح است

60 - گزينه 1 صحيح است مطابق تبصره يك ماده 20 ق .م ا.

16 - سؤالات آزمون وكالت _ آبان ماه سال 1384 - آيين دادرسي مدني - 1384

21 _ اگر در ارتباط با دعوي مطروحه حكم قانوني موجود نباشد، قاضي رسيدگي كننده چه تكليفي دارد؟

1) از نظر قانوني تكليفي ندارد و مي تواند دعوي را رد كند.

2) بايستي با استناد منابع معتبر اسلامي و يا عرف حكم قضيه را صادر نمايد.

3) بايستي با استناد به منابع معتبر اسلامي يا فتاواي معتبر و اصول حقوقي حكم قضيه را صادر نمايد.

4) بايستي با استناد به منابع معتبر اسلامي و فتاواي معتبر يا عرف مسلم حكم قضيه را صادر نمايد.

22 _ اگر مشخصات و آدرس خوانده در دادخواست قيد نشده باشد:

1) دفتر دادگاه قرار رد دادخواست صادر و اين قرار قطعي است

2) دفتر دادگاه بدون صدور اخطار رفع نقص قرار رد دادخواست را صادر مي كند و اين قرار ظرف 10 روز قابل اعتراض است

3) دفتر دادگاه بدواً اخطار رفع نقص صادر مي كند و در صورت عدم تكميل دادخواست قرار رد دادخواست صادر و اين قرار ظرف 10روزقابل اعتراض است

4) دفتر دادگاه بدواً اخطار رفع نقص صادر مي كند و در صورت

عدم تكميل دادخواست توسط خواهان قرار رد دادخواست صادر مي كندواين قرار قطعي است

23 _ كدام گزينه صحيح است

1) سازش فقط در دادگاه به موجب صورتجلسه رسمي صحيح است

2) سازش رسمي يا غير رسمي در خارج از دادگاه در هر حال اعتبار ندارد.

3) سازش بين طرفين فقط در صورتي معتبر است كه مستند به سند رسمي باشد.

4) سازش غير رسمي خارج از دادگاه در صورتي معتبر است كه طرفين در دادگاه حاضر شده و به صحت آن اقرار نمايند.

24 _ در دعاوي غير منقول

1) تقويم خواسته الزامي و در تعيين هزينه موثر است به شرط آنكه خوانده به تقويم خواهان اعتراض ننمايد.

2) تقويم خواسته توسط خواهان الزامي و از جهت تعيين هزينه دادرسي و امكان تجديد نظرخواهي مؤثر است

3) اساساً خواهان الزامي به تقويم خواسته ندارد چون هزينه دادرسي براساس ارزش معاملاتي املاك توسط دادگاه تعيين مي شود.

4) تقويم خواسته الزامي و از جهت امكان تجديد نظرخواهي و تعيين مرجع تجديدنظر يا فرجام موثر است ولي تاثيري در تعيين ميزان هزينه دادرسي ندارد.

25 _ اگر دعوي مطروحه برفرض اثبات فاقد اثر قانوني باشد:

1) دادگاه راساً قرار ابطال دادخواست صادر مي كند.

2) خوانده مي تواند ضمن پاسخ نسبت به دعوي ايراد نمايد و دادگاه بر فرض پذيرش قرار سقوط دعوي صادر مي كند.

3) خوانده مي تواند ضمن پاسخ نسبت به دعوي ايراد نمايد و دادگاه بر فرض پذيرش ايراد، قرار رد دعوي صادر مي كند.

4) خوانده مي تواند صرفاً ايراد نموده و اگر دادگاه ايراد را نپذيرد، بايستي به خوانده ابلاغ نمايد تا جهت دفاع در ماهيت در جلسه دادرسي شركت كند.

26 _ چنانچه در اجراي قرار تامين خواسته عين

معين موضوع دعوي توقيف و خوانده ورشكسته گردد:

1) علاوه بر اينكه تامين كننده داراي حق تقدم است مورد تامين مشمول مستثنيات دين نمي گردد.

2) عين معين توقيف شده صرفاً جزء مستثنيات دين محسوب نمي گردد. تامين كننده مال نسبت به ساير طلبكاران صرفاً داراي حق تقدم است

3) تامين كننده مال نسبت به ساير طلبكاران صرفاً داراي حق تقدم است

4) تامين كننده مال به دليل ورشكستگي خوانده داراي اولويتي نيست

27 _ دادگاه بعد از توافق و سازش طرفين

1) صرفاً گزارش اصلاح تنظيم مي نمايد و مفاد آن بدون صدور حكم يا قرار قابل اجراست

2) براساس مفاد سازش طرفين حكم صادر مي نمايد و اين حكم قطعي است

3) قرار سقوط دعوي صادر مي كند.

4) قرار دعوي ساقط مي كند.

28 _ اگر خواهان ضمن خواسته اصلي تقاضاي صدور حكم به اعسار از هزينه دادرسي را نيز نمايد:

1) دادگاه بدون ابلاغ دادخواست بدواً به ادعاي اعسار رسيدگي نموده و در صورت پذيرش اعسار، دادخواست به خوانده ابلاغ مي شود.

2) دادگاه بعد از ابلاغ دادخواست به دادستان نسبت به اعسار رسيدگي نموده و در صورت پذيرش اعسار، دادخواست به خوانده ابلاغ مي گردد.

3) در صورتي كه خوانده در هيچيك از جلسات دادرسي شركت نكرده و لايحه نداده و وكيل نيز معرفي نكرده و ابلاغ نيز واقعي نباشدحكم دادگاه نسبت به خواسته اصلي غيابي است

4) در صورتي كه خوانده در هيچيك از جلسات دادرسي شركت نكرده و لايحه نداده و وكيل نيز معرفي نكرده و ابلاغ نيز واقعي نباشدحكم دادگاه نسبت به خواسته اصلي غيابي و نسبت به حكم اعسار حضوري است

29 _ اقرار وكيل عليه موكل خود:

1) فقط دراموري كه قاطع دعوي

نيست پذيرفته مي شود چه در دادگاه بعمل آمده باشد چه خارج از آن

2) فقط دراموري كه قاطع دعوي است پذيرفته مي شود چه در دادگاه بعمل آمده باشد چه در خارج آن

3) اگر در دادگاه بعمل آمده باشد مطلقاً پذيرفته مي شود.

4) مطلقاً پذيرفته نمي شود.

30 _ نحوه دادخواهي شخصي كه از اصحاب دعوي نبوده و راي به زيان او صادر و بواسطه انقضاي مهلت تجديدنظر خواهي قطعي شده است

1) دعوي ورود ثالث است

2) دعوي اعتراض ثالث است

3) فرجام خواهي نسبت به راي صادره است

4) شكايت به شعبه تشخيص ديوان عالي كشور است

31 _ دعوي توام راجع به اموال منقول و غير منقول در كدام دادگاه قابل طرح است

1) دادگاه محل مال منقول

2) دادگاه محل وقوع مال غير منقول

3) دادگاه محل اقامت خوانده

4) دادگاه محل مال منقول ياغيرمنقول به اختيارخواهان

32 _ تشخيص صلاحيت دادگاه براي شروع به رسيدگي با كدام مرجع است

1) خواهان دعوي

2) ديوان عالي كشور

3) رئيس حوزه قضايي

4) دادگاه رسيدگي كننده به دعوا

33 _ به دعاوي حقوقي عليه روحانيون در كدام دادگاه و به چه ترتيب رسيدگي مي شود:

1) در دادگاه عمومي طبق آيين دادرسي مدني دادگاههاي عمومي

2) در دادگاه عمومي طبق آيين نامه مربوط به دادگاه ويژه روحانيت

3) در دادگاه ويژه روحانيت طبق آيين نامه مربوط به دادگاه مذكور

4) در دادگاه ويژه روحانيت طبق آيين دادرسي مدني دادگاههاي عمومي

34 _ چنانچه دلايل و مدافعات طرفين براي اقناع قاضي جهت صدور راي كافي نباشد ولي كشف حقيقت با اقدامات و تحقيقاتي كه دادگاه مي تواند مستقيماً انجام دهد امكانپذير باشد:

1) دادگاه بايستي قرار توقيف دادرسي تا ارائه ادله جديد توسط خواهان صادر نمايد.

2) دادگاه بايستي هرگونه اقدام يا تحقيقي

را كه لازم بداند براي كشف حقيقت انجام دهد.

3) چون تحصيل دليل بر امور حقوقي براي دادگاه ممنوع است لذا بايستي دعوي خواهان را رد نمايد.

4) هيچكدام

35 _ چنانچه نظريه كارشناس منتخب دادگاه با اوضاع و احوال محقق و معلوم مورد كارشناسي مطابقت نداشته باشد:

1) دادگاه مي تواند بدون توجه به نظر كارشناس برخلاف آن راي صادر نمايد.

2) بايستي دادگاه كارشناس را ملزم نمايد تا نظر خود را اصلاح كند.

3) دادگاه بايستي كارشناس ديگري انتخاب نمايد.

4) دادگاه بايستي از نظر كارشناس متابعت نمايد.

36 _ كدام گزينه صحيح نيست

1) در مرحله تجديد نظر هر دو مورد 3 و 4 پذيرفته مي شود.

2) در مرحله تجديد نظر هيچيك از موارد 3 و 4 پذيرفته نمي شود.

3) در مرحله تجديد نظر تغيير عنوان خواسته از اجرة المثل به اجرة المسمي پذيرفته مي شود.

4) در مرحله تجديد نظر تغيير عنوان خواسته از اجرة المسمي به اجرة المثل پذيرفته مي شود.

37 _ آيا از تاجر دادخواست اعسار از هزينه دادرسي پذيرفته مي شود؟

1) بله تاجر در اين خصوص فرقي با غير تاجر ندارد.

2) بله مشروط بر اينكه دفاتر قانوني خود را ارائه نمايد.

3) خير، تاجر مدعي اعسار بايستي دادخواست ورشكستگي بدهد.

4) بله ولي پذيرش آن منوط به موافقت اداره امور دارايي اقامتگاه تاجر است

38 _ كدام گزينه صحيح است

1) هر دو خسارت ناشي از عدم النفع و تاخير تاديه قابل مطالبه است

2) هيچيك از دو خسارت ناشي از عدم النفع يا تاخير تاديه قابل مطالبه نيست

3) خسارت ناشي از عدم النفع قابل مطالبه نيست ولي خسارت تاخير تاديه قابل مطالبه است

4) خسارت ناشي از عدم النفع قابل مطالبه است

ولي خسارت تاخير تاديه قابل مطالبه نيست

39 _ كدام مورد جزء خسارت دادرسي نيست

1) حق الوكاله وكيل

2) حق الزحمه كارشناس

3) هزينه تحقيقات محلي

4) هزينه رفت و آمد خواهان از شهرستان محل اقامت خود تا شهرستان محل دادگاه

40 _ تجديد نظرخواهي از حكم قطعي به دليل اينكه خلاف بين قانون يا شرع مي باشد:

1) به دليل قطعيت حكم به هيچ وجه امكان پذير نيست

2) فقط يكبار از طريق شعب تشخيص امكان پذير است

3) فقط يكبار با دستور رئيس قوه قضائيه امكان پذير است

4) يكبار از طريق شعب تشخيص و بعد از آن هم با دستور قوه قضائيه امكان پذير است

-----------------------------------------------------------------------------------------

پاسخنامه :

21 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 3 ق .آ.د.م

22 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 54 ق .آ.د.م

23 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 183 ق .آ.د.م

24 - گزينه 4 صحيح است با استناد به بند 14 ماده 3 قانون وصول برخي از درآمدهاي دولت

25 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 89 ق .آ.د.م

26 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 128 ق .آ.د.م

27 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 184 ق .آ.د.م

28 - گزينه 4 صحيح است مطابق مواد 303 و 507 ق .آ.د.م

29 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 205 ق .آ.د.م

30 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 417 ق .آ.د.م

31 - گزينه 2 صحيح است

32 - گزينه 4 صحيح است

33 - گزينه 1 صحيح است

34 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 199 ق

.آ.د.م

35 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 265 ق .آ.د.م

36 - گزينه 2 صحيح است مطابق بند 3 ماده 362 ق .آ.د.م

37 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 512 ق .آ.د.م

38 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 515 ق .آ.د.م

39 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 519 ق .آ.د.م

40 - گزينه 4 صحيح است

17 - سؤالات آزمون وكالت _ آبان ماه سال 1384 - حقوق مدني - 1384

1 _ اگر در عقد اجاره مدت ذكر نشود و اجاره بها ماهيانه تعيين شود و مستاجر با رضايت مالك يك سال به تصرف خود ادامه دهد،تعهد او به پرداخت اجاره بر چه مبنايي تعيين مي شود؟

1) عقد اجاره به دليل نامعلوم بودن مدت باطل است و مستاجر بايد اجرت المثل تصرف يك سال را بپردازد.

2) اجاره براي يك ماه درست است و هر ماه تمديد مي شود و در نتيجه مستاجر بايد اجاره بهاي تمام مدت را بدهد.

3) عقداجاره نسبت به يك ماه با اجاره بهاي معين درست است و اجرا مي شود و نسبت به بقيه مدت هم اجرت المثل به اندازه اجاره بهااست

4) عقد اجاره نسبت به يك ماه درست و نسبت به بقيه مدت باطل است و مستاجر بايد يك ماه اجاره بها بپردازد و بقيه مدت را اجرت المثل بر طبق نظر كارشناس بپردازد.

2 _ اگردر مدت اجاره بعض از عين مستاجره تلف شود، اين حادثه چه اثري در رابطه موجر و مستاجر دارد؟

1) اجاره باطل مي شود و مستاجر تعهدي به پرداخت اجاره ندارد.

2) اجاره نسبت به بعض باقي مانده نافذ است ولي مستاجر حق فسخ آن را دارد.

3) اجاره از زمان تلف بعض منفسخ مي شود و مستأجر بايد اجاره گذشته

را بپردازد.

4) اجاره از زمان تلف نسبت به بعض تلف شده منفسخ مي شود و مستاجر حق دارد اجاره را نسبت به بقيه فسخ كند يا تقليل نسبي مال الاجاره را بخواهد.

3 _ در صورتي كه در يك عقد چند چيز فروخته شود، بدون اينكه قيمت هر يك معين شده باشد، و بعضي از آنها معيوب در آيد،مشتري چه حقي پيدا مي كند؟

1) مشتري مي تواند ارش بگيرد.

2) مشتري مي تواند تمام بيع را فسخ كند.

3) مشتري مي تواند بيع مال معيوب را فسخ كند.

4) اجاره از زمان تلف نسبت به بعض تلف شده منفسخ مي شود و مستاجر حق دارد اجاره را نسبت به بقيه فسخ كند يا تقليل نسبي مال الاجاره را بخواهد.

4 _ در صورت تصادم بين دو اتومبيل در صورتي كه هر دو مقصر باشند، مسئوليت جبران خسارت به عهده كدام طرف است

1) هر دو مسئول هستند.

2) هيچ كدام مسئوليت ندارد.

3) طرفي كه تقصير سنگين تر را مرتكب شده است

4) طرفي كه نخستين سبب تصادم را فراهم كرده است

5 _ هرگاه كسي سبب تلف مالي را ايجاد كند و ديگري مباشر تلف آن مال شود، مسئوليت به عهده كيست مباشر يا مسبب

1) مسبب مسئول است

2) هر دو مسئوليت دارند.

3) مباشر هميشه مسئول است

4) مباشرمسئول است مگراينكه سبب اقوي باشد.

6 _ اگر كسي مال مغصوب را از غاصب بخرد، بدون اينكه از غصب آگاه باشد، مالك براي استرداد عين يا خسارت تلف به كدام يك حق رجوع دارد؟

1) مالك تنها مي تواند به غاصب رجوع كند.

2) مالك تنها مي تواند به خريدار (آخرين غاصب رجوع كند.

3) مالك مي تواند به غاصب و خريدار براي مطالبه عين يا خسارت تلف رجوع كند.

4)

مالك براي استرداد عين به خريدار رجوع مي كند، ولي خسارت تلف را از هر دو مي تواند بگيرد.

7 _ در صورتي كه معامله پس از مدتي اقاله شود و در اين مدت نماآت و منافعي در مورد معامله ايجاد شود، نماآت و منافع از آن كسي است كه موجب عقد مالك شده است يا به شخصي كه به موجب اقاله مالك مي شود؟

1) نماآت و منافع به كسي تعلق دارد كه موجب اقاله مالك مي شود.

2) نماآت و منافع به كسي تعلق دارد كه موجب عقد مالك شده است

3) نماآت و منافع منفصله مال كسي است كه به موجب عقد مالك شده و منافع متصله از آن كسي است كه در اثر اقاله مالك مي شود.

4) نماآت و منافع متصله مال كسي است كه به موجب عقد مالك شده و منافع منفصله به كسي تعلق دارد كه در اثر اقاله مالك شده است

8 _ اگر موضوع تعهد كلي باشد، متعهد چه مصداقي از آن كلي را مي تواند در مقام وفاي به عهد انتخاب كند؟

1) انتخاب مصداق كلي با متعهد له است

2) متعهد بايد از فرد اعلا وفاي به عهد كند.

3) متعهد حق دارد هر مصداقي را كه بخواهد انتخاب كند.

4) متعهد مجبور نيست از فرد اعلا بدهد، ولي از فردي هم كه معيب است نمي تواند وفاي به عهد كند.

9 _ هر گاه در معامله اي يكي از دو طرف به تعهد خود وفا نكند، طرف مقابل چه اختياري پيدا مي كند؟

1) مي تواند معامله را فسخ كند.

2) مي تواند الزام متعهد را از دادگاه بخواهد.

3) مي تواند الزام متعهد يا فسخ عقد را به ميل خود انتخاب كند.

4) مي تواند الزام متعهد را بخواهد

و هرگاه اجبار ممكن نباشد معامله را فسخ كند.

10 _ شرطي كه ضمن انتقال مالي از سوي ولي قهري بر صغير تحت ولايت او مي شود و ولي را تا سن كبر از فروش منع مي كند درست است يا نادرست

1) شرط صحيح و الزام آور است

2) شرطي كه مالك را از متصرف منع كند نامشروع و باطل است

3) شرط درست است اما ولي قهري را از انتقال منع نمي كند.

4) شرط خلاف مقتضاي عقد (تمليك است و عقد و شرط هر دو باطل است

11 _ اشتباه در شخص طرف معامله چه اثري در عقد دارد؟

1) اشتباه در شخص طرف به صحت معامله خللي وارد نمي آورد، مگر در مواردي كه شخصيت طرف علت عمده عقد بوده باشد.

2) اشتباه در شخص طرف تنها در معاملات رايگان موثر است

3) اشتباه در شخص طرف معامله سبب بطلان عقد است

4) اشتباه در شخص طرف معامله اثري در عقد ندارد.

12 _ وقف با قبول چه شخصي واقع مي شود؟

1) قبول طبقه اول از موقوف عليهم و قائم مقام آنها و در وقف بر غير محصور و مصالح عامه حاكم قبول مي كند.

2) قبول تمام موقوف عليهم

3) قبول متولي

4) قبول حاكم

13 _ اگر مالي كه حق انتفاع از آن به ديگري تعلق دارد از طرف مالك فروخته شود، اين انتقال چه اثر دارد؟

1) انتقال عين از طرف مالك موجب بطلان حق انتفاع نمي شود، ولي اگر انتقال گيرنده جاهل باشد، اختيار فسخ معامله را دارد.

2) انتقال غير نافذ و موكول به اجازه صاحب حق انتفاع است

3) انتقال صحيح و در همه حال لازم است

4) انتقال باطل است

14 _

هرگاه مدت مزارعه منقضي شود و اتفاقاً زرع نرسيده باشد، درباره بقاء يا ازاله زرع چه بايد كرد؟

1) اختيار ازاله يا بقاء زرع با عامل است

2) مزارع حق دارد زراعت را ازاله كند يا آن را با اخذ اجرت المثل ابقاء نمايد.

3) زرع به درخواست مزارع ازاله مي شود، ولي او بايد به عامل خسارت قلع زرع را بدهد.

4) زراعت به حكم قانون تا رسيدن كامل در زمين باقي مي ماند و عامل اجرت المثل مي پردازد.

15 _ هرگاه وصيتي براي فقرا شود، قبول آن چگونه است

1) قبول وصيت با حاكم است

2) قبول شرط نيست

3) قبول وصيت باتمام فقرااست

4) قبول وصيت با فقراي شهر محل وقوع وصيت است

16 _ حمل با چه شرايطي وارث محسوب مي شود؟

1) در صورتي ارث مي برد كه زنده متولد شود.

2) در صورتي ارث مي برد كه زنده متولد شود و به زندگي ادامه دهد.

3) در صورتي حمل ارث مي برد كه نطفه او هنگام مرگ منعقد شده باشد.

4) در صورتي ارث مي برد كه نطفه او هنگام مرگ مورث منعقد شده باشد و زنده هم متولد شود، اگرچه فوراً پس از تولد بميرد.

17 _ در صورتي كه متوفي داراي پدر و مادر و دو برادر ابويني باشد سهم مادر از تركه چه اندازه است

1) سهم مادر دو سوم از تركه است

2) سهم مادر يك دوم از تركه است

3) مادر يك ششم از تركه را مي برد.

4) مادر يك سوم از تركه را به ارث مي برد.

18 _ اگر در عقد نكاح شرط شود كه در صورت عدم تاديه مهر در مدت معين نكاح باطل خواهد بود، شرط چه اثري دارد؟

1) نكاح

و مهر و شرط نافذ است

2) نكاح و مهر صحيح و شرط باطل است

3) نكاح صحيح و مهر و شرط باطل است

4) نكاح و مهر صحيح و مشروط له حق فسخ دارد.

19 _ اگر در نكاح دائم مهر ذكر نشده باشد و شوهر پيش از نزديكي و تعيين مهر بميرد، زن مستحق چه مهري است

1) زن مستحق مهر المثل است

2) زن مستحق هيچ مهري نيست

3) زن مستحق مهرالمتعه است

4) زن مستحق نصف مهرالمثل است

20 _ آيا نفقه زني كه در عده فسخ نكاح است به عهده شوهر است

1) زن در عده فسخ نكاح نفقه ندارد.

2) نفقه زن در عده فسخ نكاح بر عهده شوهر است

3) زن حق نفقه ندارد، مگر در صورت حمل از شوهر خود كه در اين صورت تا زمان وضع حمل حق نفقه دارد.

4) زن حق نفقه ندارد، مگر در صورت حمل از شوهر كه تا پايان عده نفقه او بر عهده شوهر است

----------------------------------------------------------------------------------------------

پاسخنامه

1 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 501 ق .م

2 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 483 ق .م

3 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 431 ق .م

4 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 335 ق .م

5 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 332 ق .م

6 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 323 ق .م

7 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 287 ق .م

8 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 279 ق .م

9

- گزينه 4 صحيح است به استناد مواد 237 الي 239 ق .م

10 - گزينه 1 صحيح است مطابق زيرنويس شماره 6 ماده 233 از كتاب قانون مدني در نظم حقوقي كنوني دكتر ناصركاتوزيان

11 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 201 ق .م

12 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 56 ق .م

13 - گزينه 1 صحيح است مطابق ماده 53 ق .م

14 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 540 ق .م

15 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 828 ق .م

16 - گزينه 4 صحيح است مطابق ماده 875 ق .م

17 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 892 ق .م

18 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 1081 ق .م

19 - گزينه 2 صحيح است مطابق ماده 1088 ق .م

20 - گزينه 3 صحيح است مطابق ماده 1109 ق .م

18 - سوالات اختبار سال 1384 كانون وكلاي دادگستري استان قزوين و زنجان - آئين دادرسي مدني - 1384

به پنج سوال زير به صورت مستدل پاسخ دهيد :

سوال اول :

الف- آيين دادرسي مدني را تعريف نموده و سپس توجيه نمائيد.

ب- قواعد آيين دادرسي مدني در ارتباط با چه كساني است .

ج- خصوصيات آيين دادرسي مدني چيست در مورد هر يك مختصرا توضيح دهيد .

سوال دوم :

الف- صلاحيت دادگاه را تعريف نموده سپس اقسام صلاحيت دادگاه را كه عبارتست از :

1- صلاحيت ذاتي 2- صلاحيت نسبي

هر كدام را جداگانه تعريف و جهات افتراق آنها را بطور خلاصه بيان نمائيد .

ب- با توجه به تعريف صلاحيت و اقسام آن ذتوضيح دهيد صلاحيت محلي در زمره كدام از صلاحيت

ها است در سيستم قضائي كشور ما فعلا صلاحيت نسبي چه جايگاهي دارد .

سوال سوم :

در مورد اقامه دعوي اعتراض ثالث به حكم توضيح دهيد :

1- اين دعوي ناظر به كيست .

2- نحوه اقامه اين دعوي به طرفيت چه كساني و با چه خواسته اي طرح مي گرد و زمان اقامه آن چه موقعي است . 3- جهات افتراق دعوي اعتراض ثالث به حكم و ورود ثالث را ذكر نمائيد .

سوال چهارم :

1- خسارت دادرسي مقيد در ستون خواسته شامل چه مواردي است .

2- مستثنيات دين تا چه زماني جاري است . 3- اگر مورد لحوق حكم بر استرداد عين باشد نحوه اعمال مقررات مستثنيات دين چگونه است .

سوال پنجم :

1- كدام دعاوي قابل ارجاع به داوري نمي باشند نام ببريد .

2- در صورتيكه دعوا در مرحله فرجامي باشد طرفين با توافق تقاضاي داوري مي نمايند ديوان عالي كشور داوري را متقضي بداند چگونه عمل مي نمايد . 3- تصحيح راي تا چه موقعي قانونا قابل درخواست مي باشد و در چه موقعيتي از اعتبار مي افتد .

قسمت دوم- مسئله

شخص الف به دفتر وكالت شما مراجعه مي نمايد اظهار مي دارد پدرم در زمان حيات خود يك باب مغازه ملكي خود را كه داراي شرايط تجاري بوده براي شغل خواروبار فروشي با شرايط سلب حق انتقال به غير و تغيير شغل مگر با اجازه مالك با سند رسمي به شخص ب به اجاره واگذار مي نمايد پس از فوت مورث مستاجر بدون اذن موجرين مغازه را به غير انتقال داد و تغيير شغل هم به شغل غير مشابه صورت گرفته ضمنا علاوه بر نامبرده وراث

متوفي دو فرزند صغير و يكنفر محجور كه حجر آن متصل به زمان صغر است كه فاقد ولي قهري است مي باشند تقاضاي تخليه ا مي نمايد توضيح دهيد .

اولا : چگونه ارشاد مي نمائيد و براي تنظيم دادخواست و اقمه دعوا چه مداركي نياز داريد .

ثانيا : قبل از تنظيم دادخواست تخليه چه اقداماتي براي معد شدن تنظيم دادخواست ضرورت دارد.

ثالثا : خواسته شما در طرح اين دعوي تخليه به چه عنواني است و چرا مختصر ا توضيح نحوه نگارش را در چند سطر بنويسيد و اين دعوي مالي است يا غير مالي .

رابعا : در صورتيكه نظر قضايي و استنباطي شما اگر بر تحصيل حكم به نفع موكلين

19 - سوالات اختبار سال 1384 كانون وكلاي دادگستري استان قزوين و زنجان - حقوق جزاي عمومي - 1384

به مسئله و 8 سوال زير بصورت مستدل پاسخ دهيد :

قسمت الف-مسئله

فرمانده كلانتري به يكي از ماموران كلانتري دستور مي دهد تا نسبت به دستگيري سيروس به اتهام سرقت اقدام نمايد و تاكيد مي كند در صورت انجام ندادن اين دستور مامور را بازداشت مي نمايد . به هنگام بازداشت ، سيروس چون متوجه غير قانوني بودن اقدام مامور كلانتري مي شود با مامور كلانتري دگير شده و يكي از اطفال محل بنام حبيب به ياري مامور شتافته و با مجروح كردن سيروس در صدد كمك به دستگيري وي بر آمده است كه سيروس ضرباتي به حبيب وارد نموده و نهايتا سيروس دستگير و به مرجع قضايي معرفي شده است . از سوي ديگر سيروس عليه فرمانده و مامور كلانتري بعنون بازداشت غير قانوني و دستور به انجام آن اعلان شكايت كرده است .

با توجه به مراتب فوق پاسخ دهيد :

1- مامور كلانتري در دفاع

از اتهام بازداشت غير قانوني سيروس به امر آمر قانوني و اكراه استناد كرده آيا اين دفاع قابل پذيرش است يا خير به چه دليل ؟ نتايج پذيرش يا نپذيرفتن دفاع مذكور را بنويسيد ؟

2- سيروس به اتهام تمرد در برابر مامور دولت و ايراد ضرب نسبت به حبيب مورد تعقيب قرار گرفته است شما بعنوان وكيل سيروس چگونه و با چه استدلالي از وي دفاع مي نمائيد ؟

قسمت ب- سئوالات تشريحي

1- بر اساس ماده 9 قانون مجازات اسلامي : « مجرم بايد مالي را كه در اثر ارتكاب جرم تحصيل كرده ست اگر موجود باشد عينا و اگر موجود نباشد مثل يا قيمت آنرا به صاحبش رد كند و از عهده خسارات وارده نيز بر آيد.»منظور از عهده خسارات وارده بر آيد ، چيست ؟ و براي وصول اين خسارات چه اقداماتي بايد از سوي متضرر از جرم يا وكيل وي صورت گيرد ؟

2- اگر مجازات جرمي بموجب قانون لاحق تخفيف يابد شما بعنوان وكيل محكوم عليه چه اقدامي انجام مي دهيد و تقاضاي خود را به كدام دادگاه ( بدوي – تجديد نظر يا ديوانعالي كشور ) تقديم مي نمائيد ؟ 3- آيا محروم كردن ( نه محروم شدن ) افراد از حقوق اجتماعي در جرائم مشول قصاص بعنوان مجازات تتميمي يا تكميلي جايز است يا خير به چه دليل ؟

4- فردي در اثر حركات و الفاظ تحريك آميز ديگري را به فحاشي و درگير شدن با خود وادار نموده است ، در مقابل دفاع چه اقدامي بنفع شخص تحريك شده مي توان انجام داد ؟ 5- فرد غير رشيدي نسبت به تخريب

مال منقول خود ( جرم قابل گذشت ) اعلان رضايت نموده است .آيا اين رضايت براي تخفيف مجازات يا صدور قرار موقوفي تعقيب قابل پذيرش است ؟ به چه دليل ؟

6- در نظام كيفري ايران آيا شروع به جرم ، جرم محسوب مي شود يا خير ؟ 7-در ماده 51 قانون مجازات اسلامي آمده است :«جنون در حال ارتكاب جرم به هر درجه كه باشد رافع مسئوليت كيفري است .»منظور از قيد ( هر درجه ) براي جنون چيست ؟

8- پزشكي براي انجام عمليات جراحي از مريض فقط رضايت گرفته است ، پس از عمل جراحي دو پاي وي فلج شده است ، شما بعنوان وكيل مريض معلول شده در اثر عمل جراحي چه اقدام قانوني بنفع وي را قابل اعمال مي دانيد ؟

20 - سوالات اختبار سال 1384 كانون وكلاي دادگستري استان قزوين و زنجان - حقوق تجارت - 1384

به كليه سئوالات زير پاسخ دهيد :

«پاسخ هر سئوال از سه سطر تجاوز نكند »

1- آيا سهامك شركتهاي تجاري را مي توان در قبال بدهي شركت توقيف كرد ؟ نفيا يا اثباتا دليل جواب را ارائه كنيد .

2- آيا شركت مي تواند سهام شركاي خود را به عنوان حقوقي خريداري كند؟ نفيا يا اثباتا جواب را ذكر كنيد . 3- در چه شركتهايي آورده غير نقدي مي بايستي توسط كارشناس رسمي دادگستري تقويم گردد و چرا ؟

4- تفاوتهاي شركت تجاري را با شركت مدني بيان كنيد . 5- تفاوت مجمع عمومي فوق العاده با مجمع عمومي عادي به طور فوق العاده چيست ؟

6- ذكر عبارت بازگشت بدون مخارج در برات چه نتيجه اي دارد ، ضمنا آيا برات در حكم اسناد لازم الاجرا مي باشد يا خير ؟ 7- اينكه گفته

مي شود حكم ورشكستگي حكمي تاسيسي است به چه معنا است و چه آثاري دارد ؟

8- دعواي استرداد به چه معنا است و در چه مواقع بايد اقامه شود و خوانده اين دعوا چه كسي است ؟

مسئله :

شخص الف بر عليه شركت سهامي عام ج اقامه دعوي مي كند ، با توجه به محتويات پرونده ، دادگاه سوگند را متوجه مدير شركت كرده و مدير هم سوگند مي خورد ، اگر شخص الف به استناد تبصره 2 ماده 35 قانون آيين دادرسي مدني كه بيان مي دارد «سوگند ... قابل توكيل نمي باشد ...» اظهار نمايد سوگند مدير شركت اعتبار ندارد چون مدير در حكم وكيل شركت است .شما به عنوان وكيل مدافع شركت چه دفاعي خواهيد داشت ؟

؟ اجراي احكام كيفري يا مدني ؟

21 - سوالات اختبار سال 1384 كانون وكلاي دادگستري استان قزوين و زنجان - آئين دادرسي كيفري - 1384

به سئوالات زير به صورت مستند و مستدل پاسخ دهيد :

1-با توجه به مقررات حاكم آيا تقاضاي استرداد كيفر خواست از سوي دادستان در دادگاه قابليت استماع دارد يا خير ؟

2- آيا دادسرا مجاز است قرار تعليق تعقيب متهم را صادر كند ؟ از منظر ضوابط موجود و قابل اعمال بررسي كنيد؟ 3- تفاوت بين شعب تشخيص و ديوان عالي كشور چيست ؟

4- مرجع رسيدگي به جرائم معاونين جرام مشمول حد زنا و لواط كدام است ؟ 5- اجراي احكام دادگاه اطفال كدام است ؟

- ترتيب اجراي احكام ضرر و زيان ناشي از جرم چگونه و با كدام مرجع است؟ 7- دستور ضبط وثيقه يا وجه الكفاله يا وجه التزام با كدام مرجع است دادستان يا رئيس حوزه قضايي؟ از ديدگاه قانوني توضيح دهيد ؟

8- وظيفه دادسرا در پرونده هاي

قتل غير عمدي كه متهم آن متواري و غير قابل شناسايي است چيست ؟ 9- آيا تحقق اختلاف بين دادگاه عمومي جزائي و دادگاه كيفري استان قابل تصور است ؟ مرجع حل چنين اختلافي كجاست ؟

10-ماهيت رد مال در جرائمي مانند كلاهبرداري و سرقت چيست ؟ اجراي مفاد چنين احكامي با كدام مرجع است سئوالات درس حقوق تجارت اختبا كانون وكلاي دادگستري استانهاي قزوين و زنجان

22 - سوالات اختبار سال 1384 كانون وكلاي دادگستري استان قزوين و زنجان - حقوق جزاي اختصاصي - 1384

ضمن آرزوي توفيق براي شما آزمون شامل دو قسمت الف و ب است.

قسمت الف- سئوالهاي انشائي : به هشت سوال زير به اختصار و با خط خواا و مستدل و مستند به قانون پاسخ دهيد . شمارك هر سوال (2) است.

سوال 1- اگر " احمد " به قصد قتل و با تباني قبلي " بهروز " را به روي " جواد " پرتاب كند و در نتيجه " جواد " كشته شود ، چه اتهامي متوجه " احمد " و " بهروز " است ؟

سوال 2- قتل ناشي از تخلف در امر رانندگي ، ماهيتا چه نوع قتلي است؟

سوال 3- آيا اقام زرگري كه به قصد ساختن بند گردنبند مقداري طلا از مسكوكات ايراني يا خارجي بر مي دارد جرم است يا خير؟

سوال 4- در معاملات مربوط به مال غير منقول ، چه معامله مجرمانه اي " معامله معارض " است؟

سوال 5- آيا اقدام كارمندي كه به علت اهمال موجبات تضييع يك مال دولتي سپرده شده و به وي را فراهم مي كند ، مشمول عنوان مجرمانه اي است يا خير؟ .

سوال 6 – در طلاق بائن ، زن يا مرد از احصان خار مي شود يا خير ؟

سوال

7- اگر كسي با حضور و معرفي خو به جاي ديگري ، دفاتر اسند رسمي را به عنوان فروشنده امضاء و مبادرت به دريافت ثمن معامله كند ، چه جرائمي را مرتكب شده است؟

سوال 8- ربودن مال ديگري و با استفاده از سلاح تقلبي و تهديد مالباخته ، اگر سرقت مستوجب حد نباشد مشمول چه عنوان مجرمانه اي است ؟

قسمت ب –مسئله : آنرا به دقت بخوانيد و به سوال آن مستند به قانون و به اختصار پاسخ دهيد :موسسه پژوهشي الف ، كه دولتي است ، در راستاي تحقق اهداف و برنامه هاي علمي و تحقيقاتي خود بعد از طي تشريفات قانوني در تاريخ 20/11/1382 با انعقاد قرارداد با شركت سهامي خاص ب چندين عدد رايانه

خريداري مي كند : 4/3 ثمن معامله پرداخت و رايانه ها تحويل مسئولين موسسه الف مي شود در قرارداد تصريح مي شود كه شركت ب موظف است در زماني كه رئيس موسسه الف اعلام مي كند كارشناسان لازم را براي نصب و راه اندازي و افتتح سالن رايانه اعزام و سپس مابقي ثمن را تحويل گيرد . در تاريخ 16/3/1383 با اعلام رئيس موسسه پژوهشي الف ، كارشناسان شركت ب به محل اعزام مي شوند . اما هنگام نصب و راه اندازي رايانه هاي serverمشخص مي شود كه قطعات processor board و mother board مربوط به پنج عدد از رايانه هاي server در محل خود نيست و رايانه هاي مزبور ناقص است . وكيل موسسه الف عليه مديران شركت ب اقامه دعوي مي كند ولي با انجام تحقيقات و به اتكاي مدارك و اسناد ، مشخص مي شود كه

رايانه هاي server به طور كامل تحويل شده است و processor board و mother board پنج عدد از رايانه هاي مزبور توسط يكي از كارمندان شاغل در موسسه بنام جواد به سوء نيت برداشته شده و وي آنها را به داريوش كه مي دانسته قطعات مزبور متعلق به موسسه پژوهشي الف است مي دهد تا آنها را به فروش رسانده و وجوه حاصل از فروش قطعات را به نسبت مساوي بين خود تقسيم كنند . داريوش نيز آنها را به يك فروشنده رايانه به نام كريم مي فروشد ....

اكنون با عنايت به مفروضات فوق و مستند به قانون و به تفكيك استدلال كنيد چه اتهام يا اتهاماتي متوجه آقايان جواد - داريوش و كريم مي كنيد و به چه دليل ؟

23 - سوالات اختبار سال 1384 كانون وكلاي دادگستري استان قزوين و زنجان - حقوق ثبت و امور حسبي - 1384

به مسائل و سوالات زير بصورت مستدل پاسخ دهيد : ..

قسمت الف-مسائل

مسئله اول :در زمين داراي چند طبقه آپارتمان كه در مالكيت مشاعي چند نفر قرارداد براي تحصيل سند مالكيت تفكيكي ( با فرض قابليت افراز و تفكيك آن ) چنانچه يك يا بعضي شركاء همكاري و موافقت نداشته و يا در دسترس نباشند ، ساير مالكين مشاع از نظر قانوني چه بايد بكنند ، مراحل آنرا از ابتدا تا زمان تحصيل سند و مشخص شدن سهم افرازي هر مالك بطور مشخص توضيح دهيد . ( 2 نمره )

مسئله دوم : شخصي در سند شرطي وجه بدهكاري خود را به صندوق ثبت توديع نموده و قبض آن را به دفتر خانه ارائه كرده و سر دفتر سند شرطي را فسخ نمود اما بعدا در اثر تسامح سر دفتر و عدم اعلام فسخ به وثيقه

گيرنده نامبرده مبادرت به صدور اجرائيه ، و ملك مذكور به مزايده فروخته شده و سند انتقال به برنده مزايده داده شده توضيح دهيد كه چگونه با پرداخت بدهي ، ملك مذكور مورد مزايده و انتقال سند به شخص ثالث گرديده است در وضعيت حاضر و ظهور اسناد معارض به چه صورت قابل حل مي باشد . (2 نمره )

قسمت دوم – سئوالات

1- اگر سند انتقال رسمي مال غير منقولي كه سابقه ثبت در دفتر املاك را دارد در دفتر خانه اي بدون استعلام وضعيت ثبتي آن تنظيم شود و بعد از انتقال معلوم گردد ، ملك در رهن بانك بوده است ، راجع به معامله انجام شده از جهات زير توضيح داده شود :

الف-معامله باطل است يا غير نافذ ( توجيه شود )

ب- در فرض غير نافذ بودن سند تنظيمي ، اعتبار سند رسمي را دارد يا عادي است ؟

2- سه مورد از مواردي كه با حكم دادگاه ممكن است سند مالكيت ابطال شود را مختصرا توضيح دهيد ؟

3- در بعضي اسناد مالكيت مشاهده مي شود كه حدود ملك مذكور به علائم طبيعي

( از قبيل كوه يا تپه و غيره )

محدود گرديده كه حدود اربعه با مساحت زمين نيز هماهنگي ندارد و نتيجتا موجب اشكالاتي در اعتبار و بهره برداري از آن گرديده است كه اقدامات قانوني ديگر را طلب مي نمايد . اجمالا توضيح دهيد كه مشكل كار چه بوده و از چه طريق و چه مرجع و به چه صورت بايد انجام پذيرد. ( منظور از سوال توجيه عملكرد قانوني براي معتبر گرديدن سند رسمي مالكيت است .)

4- نحوه اقامه دعوي براي

وصول بدهيهاي مالي متوفي در حالتهاي زير به تفكيك توضيح داده شود :

الف– فقدان ورثه

ب- مجهول بودن ورثه

ج- رد تركه توسط كل ورثه

د- رد تركه توسط بعض ورثه

5- اگر پدري كه ولايت فرزند صغير پنج ساله خود را منحصرا به عهده دارد محجور شود و بعد از دو سال از او رفع حجر گردد. توضيح دهيد در زمان حجر پدر و پس از رفع حجر او ، اداره امور صغير به عهده چه كسي خواهد بود .

6- جهت تصديق انحصار وراثت چه مداركي بايد تهيه شود و كدام دادگاه صالح است و چنانچه تصديقي در موضوع وراثت صادر شود قابل تجديد نظر در مرجع تجديد نظر هست يا خير ؟ 7- تركيب هيات نظارت و شوراي عالي ثبت را بنويسيد و صلاحيت شوراي عالي ثبت را توضيح دهيد ؟

8- سه اصطلاح ثبتي تفكيك ، افراز و تقسيم را توضيح دهيد ؟

به مسائل و سوالات زير بصورت مستدل پاسخ دهيد : ..

قسمت الف-مسائل

مسئله اول :در زمين داراي چند طبقه آپارتمان كه در مالكيت مشاعي چند نفر قرارداد براي تحصيل سند مالكيت تفكيكي ( با فرض قابليت افراز و تفكيك آن ) چنانچه يك يا بعضي شركاء همكاري و موافقت نداشته و يا در دسترس نباشند ، ساير مالكين مشاع از نظر قانوني چه بايد بكنند ، مراحل آنرا از ابتدا تا زمان تحصيل سند و مشخص شدن سهم افرازي هر مالك بطور مشخص توضيح دهيد . ( 2 نمره )

مسئله دوم : شخصي در سند شرطي وجه بدهكاري خود را به صندوق ثبت توديع نموده و قبض آن را به دفتر خانه ارائه كرده و سر

دفتر سند شرطي را فسخ نمود اما بعدا در اثر تسامح سر دفتر و عدم اعلام فسخ به وثيقه گيرنده نامبرده مبادرت به صدور اجرائيه ، و ملك مذكور به مزايده فروخته شده و سند انتقال به برنده مزايده داده شده توضيح دهيد كه چگونه با پرداخت بدهي ، ملك مذكور مورد مزايده و انتقال سند به شخص ثالث گرديده است در وضعيت حاضر و ظهور اسناد معارض به چه صورت قابل حل مي باشد . (2 نمره )

قسمت دوم – سئوالات

1- اگر سند انتقال رسمي مال غير منقولي كه سابقه ثبت در دفتر املاك را دارد در دفتر خانه اي بدون استعلام وضعيت ثبتي آن تنظيم شود و بعد از انتقال معلوم گردد ، ملك در رهن بانك بوده است ، راجع به معامله انجام شده از جهات زير توضيح داده شود :

الف-معامله باطل است يا غير نافذ ( توجيه شود )

ب- در فرض غير نافذ بودن سند تنظيمي ، اعتبار سند رسمي را دارد يا عادي است ؟

2- سه مورد از مواردي كه با حكم دادگاه ممكن است سند مالكيت ابطال شود را مختصرا توضيح دهيد ؟

3- در بعضي اسناد مالكيت مشاهده مي شود كه حدود ملك مذكور به علائم طبيعي

( از قبيل كوه يا تپه و غيره )

محدود گرديده كه حدود اربعه با مساحت زمين نيز هماهنگي ندارد و نتيجتا موجب اشكالاتي در اعتبار و بهره برداري از آن گرديده است كه اقدامات قانوني ديگر را طلب مي نمايد . اجمالا توضيح دهيد كه مشكل كار چه بوده و از چه طريق و چه مرجع و به چه صورت بايد انجام پذيرد.

( منظور از سوال توجيه عملكرد قانوني براي معتبر گرديدن سند رسمي مالكيت است .)

4- نحوه اقامه دعوي براي وصول بدهيهاي مالي متوفي در حالتهاي زير به تفكيك توضيح داده شود :

الف– فقدان ورثه

ب- مجهول بودن ورثه

ج- رد تركه توسط كل ورثه

د- رد تركه توسط بعض ورثه

5- اگر پدري كه ولايت فرزند صغير پنج ساله خود را منحصرا به عهده دارد محجور شود و بعد از دو سال از او رفع حجر گردد. توضيح دهيد در زمان حجر پدر و پس از رفع حجر او ، اداره امور صغير به عهده چه كسي خواهد بود .

6- جهت تصديق انحصار وراثت چه مداركي بايد تهيه شود و كدام دادگاه صالح است و چنانچه تصديقي در موضوع وراثت صادر شود قابل تجديد نظر در مرجع تجديد نظر هست يا خير ؟ 7- تركيب هيات نظارت و شوراي عالي ثبت را بنويسيد و صلاحيت شوراي عالي ثبت را توضيح دهيد ؟

8- سه اصطلاح ثبتي تفكيك ، افراز و تقسيم را توضيح دهيد ؟

24 - سوالات اختبار سال 1384 كانون وكلاي دادگستري استان قزوين و زنجان - حقوق مدني - 1384

الف – به مسئله ذيل پاسخ مستدل دهيد : ( چهار نمره )

شخصي ملك خويش را به مدت پنج سال در برابر مبلغ معين به ديگري اجاره مي دهد و شرط مي شود موجر به مدت سه سال حق فسخ داشته باشد ، پس از دو سال از زمان سپري شدن اجاره ، مالك عين مستاجر را به ديگري مي فروشد پاسخ دهيد :

1- آيا اجاره در هر حال به قوت خود باقي مي ماند ؟

2- آيا موجر مكلف به فسخ قرارداد اجاره مي گردد ؟

3- مشتري چه حق يا حقوقي دارد ؟

4- پس از

بيع ، اجاره بها به چه شخصي تعلق مي گيرد ؟

ب- به تمام سئوالات ذيل پاسخ مشروح دهيد : ( هر يك دو نمره )

يك – بيع كالي به كالي را با ذكر مثال تعريف كنيد ، آيا بيع مزبور صحيح است ؟

دو – منفعت در اجاره اشياء چگونه معلوم و معين مي گردد ؟

سه – در چه عقودي تسلم مورد معامله شرط صحت است ؟ در بيع سلف و سلم چطور ؟

چهار – ماده 765 قانون مدني كه مي گويد : «صلح دعوي مبتني بر معامله باطله باطل است ولي صاح ناشي از بطلان معامله صحيح است »با ذكر مثال تفسير كنيد.

پنج – اگر معامله اي منفسخ گردد آيا شرط ضمن آن قابل استناد است ؟

شش – حداقل دو مورد از موارد كاربرد اصل تاخر حادث در قانون مدني ، ( يا حقوق مدني ) را بيان كنيد .

هفت – اگر قبل از اطلاع از مرگ موكل ، وكيل بعد از فوت او ، تصرفات اعتباري در اموال موكل خود در حدود وكالت ، انجام دهد آيا تصرفات مزبور نافذ است ؟

هشت – موارد زوال ولايت قهري را بيان كنيد . آيا ولي قهري از طريق دادگاه قابل عزل مي باشد ؟

25 - اختبار تيرماه 1383كانون وكلا - آئين دادرسي مدني - 1383

مدت دو ساعت – استفاده از كتاب قانون ممنوع است

سئوال اول - سعيد آپارتماني را از يك شركت ساختماني با سند مالكيت خريداري نموده و پدر ومادر خود را درآن آپارتمان اسكان داده و خود عازم خارج از كشور ميگردد0 بعد از گذشت حدود يكسال يك روز مامور اجرا باتفاق مامور انتظامي و يك نفر كه خود را مالك آپارتمان معرفي مينمايد

به محل مراجعه و آپارتمان را تخليه مينمايد0 سعيد با اطلاع از ما وقع به تهران آمده وبا تعقيب قضيه متوجه ميشود كه شخصي باستناد يك مبايعه نامه بتاريخ مقدم ازمعامله وي با شركت فروشنده با طرح دعوي بطرفيت سعيد و شركت فروشنده با تقلب در ابلاغ اخطارها و ابلاغ واقعي متقلبانه با تحصيل حكم حضور و قطعي حكم تخليه را اجرا نموده است0 سعيد به شما كه وكيل دادگستري ميباشيد مراجعه و تفويض وكالت مينمايد و شما اقدام به درخواست اعاده دادرسي مينمائيد0 سئوالات بشرح زير است :

الف – شما درخواست اعاده دادرسي را در كدام دادگاه مطرح ميكنيد ؟ دادگاه بدوي صادر كننده حكم يا دادگاه تجديد نظر تاييد كننده حكم ؟

ب - با توجه باينكه مهلت درخواست اعاده دادرسي براي اشخاص مقيم ايران بيست روز وبراي اشخاص مقيم خارج از كشور دو ماه است در مسئاله مفروض ابتداي مهلت از چه تاريخي شروع ميگردد ؟

ج - با فرض اينكه بنظر شما دادگاه تجديد نظر صالح به رسيدگي باشد با توجه به اينكه طبق مفاد آئين دادرسي مدني دادگاه تجديد نظر استان رسيدگي ماهيتي ميكند ترتيب رسيدگي به چه صورتي خواهد بود ؟ آيا ابتدا به موضوع جعل سند و احراز آن رسيدگي و سپس بعد از قبول اعاده دادرسي را ادامه ميدهد و حكم مقتضي را صادر مينمايد ؟

د - حكم صادره در رابطه با اعاده دادرسي اعم از اينكه دادگاه بدوي صالح باشد يا تجديد نظر مفاد حكم دادگاه متضمن چه دستور و نتايجي خواهد بود ؟ پاسخ خود را در چند سطر محدود و مختصر باستناد قانون مرقوم فرمائيد 0

( بارم سئوال 8 )

سئوال دوم - شخصي در دادگاه بدوي و تجديد نظر محكوم به پرداخت مبلغ پانصد ميليون ريال گرديده محكوم عليه به شما مراجعه و تفويض وكالت نموده و شما با توجه به اصلاح قانون دادگاههاي عمومي و انقلاب با قبول وكالت به هيات تشخيص شكايت مينمايد0 ( البته با فرض اينكه شما صلاحيت شكايت به هيات تشخيص را دارا ميباشيد )

سئوالات اينستكه :

الف - در چه مهلتي بايد اقدام به طرح شكايت نمائيد ؟ آيا قانونگذار مهلتي پيش بيني نموده است يا هر زماني ميتوانيد مبادرت به شكايت نمائيد ؟

ب - آيا هيات تشخيص ميتواند اجراي حكم حقوقي ( مدني ) را تا رسيدگي قطعي متوقف نماييد ؟ نفيا " يا اثباتا " پاسخ خود را با استناد به قانون مرقوم فرمائيد0

ج - هيات تشخيص پس از رسيدگي حكم به رد شكايت شما ميدهد آيا اين حكم قطعي است يا مجددا قابل طرح ميباشد0 در صورتي كه قابل شكايت مجدد باشد مرجع شكايت و رسيدگي بعدي و جهت قبول شكايت را شرح دهيد0 بارم سئوال 6

سئوال سوم - در دعوايي كه از طرف دادگاه با توجه به قرارداد طرفين داوري به يك نفر داور ارجاع گرديده و داور در مدت تعين شده از طرف دادگاه راي خود را صادر و ثبت دفتر دادگاه نموده است چنانچه داور پس از ثبت راي خود را دفتر دادگاه متوجه اشتباهي در راي خود گردد آيا ميتوانيد راي خود را اصلاح نمايد ؟ پاسخ خود را نفيا يا اثباتا با استناد قانوني موقوم فرمائيد0 بارم سئوال 3

سئوال چهارم - شخصي در دعوي مطالبه دين قطعا

محكوم به پرداخت شده و اجرائيه نيز صادر گرديده محكوم له تقاضاي بازداشت اموال محكوم عليه را نموده است و اجرا با معرفي محكوم له يك آپارتمان شصت متري و يك خودرو پيكان محكوم عليه را بازداشت مينمايد بر اثر اعتراض محكوم عليه دادگاه اموال بازداشتي را جز مستثنيات دين تشخيص و حكم به رفع بازداشت ميدهد , پس از صدور اين حكم محكوم عليه فوت نموده و محكوم له مجددا توقيف همان اموال را خواستار ميشود0 وراث عليه متوفي با استناد به راي دادگاه مدعي مستثني بودن آ ن اموال در بازداشت مجدد شده اند آيا اجرا با توجه به اعتراض وراث باستناد حكم صادره دائر بر مستثني بودن اموال بازداشتي بايد از توقيف همان اموال امتناع نمايد يا ميتواند همان اموال را كه قبلا جز مستثنيات دين بوده بازداشت نمايد ؟ پاسخ را مستندا به قانون مرقوم فرمائيد0 بارم سئوال 3

26 - اختبار تيرماه 1383كانون وكلا - حقوق تجارت - 1383

سئوال يكم :

بازرگاني به شما مراجعه ميكند و اظهار ميدارد كه دادگاه بدوي در يك دعوي به ضرر او راي داده است و اكنون ميخواهد تجديد نظر خواهي كند با توجه به اينكه تمبر دادخواست در مرحله تجديد نظر خواهي زياد است و او قادر به پرداخت اين هزينه نيست درخواست تقديم دادخواست اعسار براي معافيت از پرداخت هزينه دادرسي را دارد0

1 - آيا دادخواست اعسار مي دهيد ؟

2 - اثباتا يا نفيا بطور مستدل نظرات خود را بيان نمائيد0 2 نمره

سئوال دوم -

يك شركت سهامي عام در يك نوبت آگهي در روزنامه كثيرالانتشاري اعلام ميكند سهامداراني كه داراي سهام بي نام هستند ظرف سه ماه به شركت مراجعه و سهام بي

نام خود را تبديل به سهام با نام كنند در غير اينصورت سهام آنها باطل ميگردد0

يكي از سهامداران چهار ماه بعد از انتشار آگهي به شركت مراجعه ميكند و متوجه ميشود كه شركت سهام وي را باطل اعلام كرده و برابر آن سهام با نام صادر و به يكي از سهامداران شركت فروخته اند از لحاظ حقوقي استدلال كنيد :

1 - آيا عمل شركت قانوني است يا نه ؟

2 - به عنوان وكيل سهامدار مارالذكر براي وي چه مي توانيد بكنيد ؟ مثبت يا منفي آنرا استدلال كنيد و راه حل قانوني و قضائي آنرا بنويسيد0 5 نمره

سئوال سوم -

يك شركت ساختماني ( سهامي خاص ) به نام الف ساخت هزار دستگاه آپارتمان به مردم را پيش فروش كرده و با خريداران قرارداد منعقد ميكند براي تامين درها و پنجره هاي آپارتمان هاي مزبور شركت با مسئوليت محدود به نام ب تاسيس ميشود0 مديرعامل شركت الف به عنوان يكي از اعضاي هيات مديره شركت ب مشغول به كار ميشود0

آيا عمل مديرعامل شركت الف قانوني است ؟ مثبت يا منفي آنرا به طور كامل با توجه به قانون تجارت به ويژه قانون شركتهاي سهامي استدلال كنيد0 5 نمره

سئوال چهارم :

شركت سهامي خاصx به حكم دادگاه ورشكسته ميشود در بين طلبكاران و مدعيان حق آن شركت كه به اداره تصفيه امور ورشكستگي مراجعه ميكنند شخصي وجود دارد بنام A كه با ارائه يك فقره چك به مبلغ پنجاه ميليون تومان تقاضا دارد در عداد طلبكاران قرار داده شود0 چك مزبور را الف و ب دو نفر از اعضاي هيات مديره شركت كه امضاي آنان به بانك محال

عليه معرفي شده صادر كرده اند0A علاوه بر مراجعه به اداره تصفيه دعوائي نيز به طرفيت دو مدير امضا كننده در محكمه حقوق طرح نموده و با اين ادعا كه مسئوليت مديران مزبور نيز تضامني است صدور حكم بر محكوميت آنان را به پرداخت وجه چك بنحو تضامن تقاضا نموده است مديران در پاسخ اين ادعا دفاع كرده اند كه چك موضوع دعوي بابت قسمتي از ثمن معامله اي در وجه دارنده آن صادر شده و مشخصات چك در مبايعه نامه ذكر گرديده و تاريخ مبايعه نامه به ماه قبل از تاريخ چك ميباشد و قرار بوده كه اقدام به صدور سفته به نفع طرف معامله بشود ليكن به علت قابل ملاحظه بودن قيمت تمبر مالياتي مربوط به سفته پنجاه ميليون توماني چك صادر شده است و نتيجه گرفته اند كه چك به حساب شركت صادر شده و آنان نبايد مسئول پرداخت آن باشند اداره تصفيه تقاضاي A را در خصوص قرار گرفتن وي در شمار غرما رد كرده با اين استدلال كه مطابق اساسنامه شركت مديران حق انجام معامله اي كه برا ي آن چك صادر شده نداشته اند وشركت مسئوليتي در مورد پرداخت آن ندارد0

با عنايت به مقررات موضوعه و اصول و قواعد مسلم حقوق تجارت مستدلا بطور مشروح پاسخ دهيد تصميم اداره تصفيه در مورد مردود دانستن ادعاي A درست است يا نه ؟ دادگاه مورد مراجعه A در باب دعاوي بايد چگونه مبادرت به صدور راي نمايد0 8 نمره

موفق باشيد

27 - اختبار تيرماه 1383كانون وكلا -حقوق مدني - 1383

مدت 2 ساعت

سئوال اول – در پرونده كيفري بين طرفين به شرح سندي عادي توافق ميشود كه متهم با حضور در

دفترخانه رسما به شاكي وكالت بلاعزل تفويض نمايد تا شاكي با بهره از وكالت مزبور ملك متهم را براي وصول ضرر و زيان ناشي از جرم بفروشد0 شاكي نيز متعهد ميشود به محض تنظيم وكالتنامه رضايت و انصراف خود را از تعقيب كيفري متهم به دادگاه اعلام كند ولي تعهد شاكي درمتن وكالتنامه رسمي ذكر نميشود شاكي از اعلام رضايت به دادگاه ميفري امتناع مينمايد و در نتيجه به مجازات و پرداخت ضرر و زيان در حق شاكي محكوم ميگردد در حالي كه شاكي نيز تاكنون از اختيار خود مندرج دروكالتنامه استفاده نكرده است متهم با توضيح مراتب فوق دادخواستي به دادگاه حقوقي تقديم ابطال و فسخ وكالتنامه را درخواست ميكند0

دادگاه ابتدا به خواهان ابلاغ ميكند تا تصريح نمايد0 ابطال وكالتنامه را تقاضا دارد يا فسخ آنرا تا بر مبناي درخواست او دعوي رسيدگي شود0 توضيح دهيد تكليف دادگاه به خواهان صحيح بوده يا خير و استدلال شما چيست ؟ خواهان در مقام توضيح خواسته خود اعلام بطلان وكالتنامه را تقاضا ميكند بنظر شما دادگاه با فرض اينكه خواسته اعلام بطلان وكالتنامه است چه رائي بايد صادر كند و با چه استدلالي ؟ بارم 10

سئوال دوم -

درمبايعه نامه اي مقرر شده هرگاه خريدار چكهاي مربوط به ثمن معامله را در سررسيد معين نپردازد معامله فسخ است از پنج فقره چكهاي مزبور سه فقره در سررسيد توسط فروشنده وصول شده است چك چهارم توسط بانك محال عليه بلامحل اعلام و پس از آن چك پنجم نيز فاقد موجودي بوده و fبرگشت شده است فروشنده به منظور وصول دو فقره چك اخير از طريق اجراي اداره ثبت

اقدام نموده ولي اموالي از خريدار جهت فروش و وصول و ايصال وچه چكها بدست نميايد0 فروشنده ضمن اعلام آمادگي براي استرداد وچه سه فقره چكهاي وصولي بشرح دادخواست تقديمي اعلام انفساخ مبايعه نامه را از دادگاه حقوقي تقاضا ميكند نظر مستدل خود را در مورد قبول يا رد دعوي فوق بيان نمائيد0 بارم 5

سئوال سوم –

مردي ملكي را كه طبق مبايعه نامه عادي خريداري كرده با اين عبارت در ظهر مبايعه نامه به همسر خود انتقال ميدهد " كليه حقوق خود نسبت به مورد معامله را واگذار كردم به همسر خود خانم00 " مشاراليها نيز حقوق خود را باهمان عبارت به پدر خويش منتقل مينمايد ملك مزبور آپارتماني است كه هنوز از طرف فروشنده به خريدار تحويل نشده است 0 با اوصاف فوق زوج به شما مراجعه و از شما درخواست ميكند با طرح دعوائي مناسب ملك را به او بازگردانيد نظر شما چيست اگر زوج را محق بدانيد دادخواستي حداكثر در 15 سطر براي زوج تنظيم نمائيد و اگر زوج را محق تشخيص نميدهيد توضيح مستدل خود را بيان نمائيد بارم 5

طراح – دكتر غلامرضا طيرانيان0 فقط استفاده ازمتن قوانين ( بدون هرگونه توضيح و زيرنويس ) مجاز است

28 - اختبار تيرماه 1383كانون وكلا - حقوق ثبت و امور حسبي - 1383

سئوالات آزمون حقوق ثبت و امور حسبي تيرماه 1383

قوانين مورد نياز :

ثبت – امور حسبي – مدني - آئين دادرسي مدني – مجازات اسلامي و قانون اصلاح قانون جلوگيري از تصرف عدواني مصوب سال 1352

مدت آزمون 2 ساعت است ذكر عين مواد قانوني ضرورت ندارد فقط به دو سئوال پاسخ داده شود0

سئوال اول -

در مناطقي از كشور كه در اجراي مقررا ت ثبت عمومي

املاك ميبايد به ثبت برسد توضيح دهيد كه آيا دعوي خلع يد و نيز رفع تصرف عدواني ( اعم از حقيقي و كيفري ) ازمالكين كه املاك آنها مجهول المالك شناخته شده قابليت استماع دارد يا خير ؟

سئوال دوم -

اثر تاريخ را در اسناد رسمي و عادي توضيح داده و مشخص نمايد سندي كه فاقد تاريخ بوده و يا تاريخ آن مخدوش است از لحاظ احراز اهليت و نيز اعتبار سند چه وضعي دارد0

سئوال سوم -

درامور ثبتي در كدام مورد ارائه گواهي انحصار وراثت ضرورت دارد و اساسا مقررات موضوعه امكان تحصيل گواهي انحصار وراثت را به غير وراث ميدهد ؟

سئوال چهارم –

حدود اختيارات قانوني قيم را با ولي قهري در امور مالي و غيرمالي مقايسه كرده و ضرورت نظارت دادستان را در هر مورد مشخص نمايد0

29 - سوالات آزمون ورودي اعضاي هيات علمي - مهر82 - اصول استنباط - 1382

به سه سوال از چهار سوال زير پاسخ دهيد :

سوال اول : مشهور اصولين ، اصاله الصحه را اصل مي دانند يا اماره و بچه دليل ؟

سوال دوم : ماهيت اصل تاخر حادث چيست و در چه مواردي قابل اجرا است ؟ در ضمن مثال توضيح دهيد .

سوال سوم : وچه تقديم امارات بر اصول و هم چنين دليل تقديم استصحاب بر ساير اصول چيست ؟

سوال چهارم : سه اصطلاح شك در مقتضي ، شك در وجود رافع و شك در رافعيت موجود را با ذكر مثال براي هر يك توضيح دهيد ( سه اصطلاح ياد شده در زمينه انواع مختلف استصحاب مطرح شده است )

30 - سوالات آزمون ورودي اعضاي هيات علمي - مورخ 82/7/25 - حقوق جزا - 1382

سوال اول : " الف " و " ب " به عنوان شركت در جرم موضوع ماده ( 529 ) قانون تعزيرات تحت تعقيب ميگيرند و " ج " نيز به عنوان معاونت در همين جرم تعقيب مي شود در بررسي سوابق آنها مشخص ميگردد كه " الف " قبلاً يك بار به اتهام همين جرم محكوم به مجازات حبس تعزيري شده و با تحمل دوران محكوميت آزاد گرديده است " ب " فاقد سابقه كيفري است و " ج " نيز قبلاً به جزاي نقدي در جرمي مستوجب كيفر تعزيري محكوم شده كه محكوميت او قطعي ولي تا تاريخ ارتكاب جرم اخير موضوع ماده ( 529 ) اجرا نشده است در دادگاه وكيل مدافع الف درخواست تخفيف و تعليق مجازات موكل خود را مي نمايد و وكلاي مدافع " ب " و " ج " نيز درخواست تخفيف و تبديل مجازات موكل خود را مي كنند در عين

حال وكيل ج نيز تعليق مجازات موكل خود را تقاضا مي نمايد .

با توجه به سوال بالا :

اولاً : حدود مجازات متهمان را با توجه به شرايط آنها و با تاكيد بر اينكه كليه آنان داراي مسئوليت جزايي هستند مشخص كنيد .

ثانياً : آيا دادگاه مي تواند ا درخواست وكلاي متهمان موافقت كند يا خير ؟

ثالثاً : چنانچه هر سه نفر متهمان به حبس محكوم شوند كدام يك از آنان مي توانند بعد از انقضا نيمي از مدت مجازات درخواست آزادي مشروط نمايند ؟

سوال دوم : ماده ( 508 ) قانون مجازات اسلامي را حداكثر در ده سطر تجزيه و تحليل كنيد و انتقاد يا انتقادات وارد بر آن را عنوان نمائيد .

31 - اختبار آذرماه 1382 كانون وكلا - ثبت و امور حسبي - 1382

حقوق ثبت وامور حسبي - آذرماه 1382 وقت دو ساعت

به چهار سئوال زير پاسخ دهيد0

الف - حقوق ثبت

1 - ازديد گاه حقوقي دو معامله در چه صورتي معارض محسوب ميشود ؟ براي احتراز از وقوع تعارض يا تقليل آن چه تمهيد قانوني وجود دارد ؟

2 - درهنگام تحديد حدود ملكي متقاضي ثبت حضور نداشته است و ملك با حدود اظهارشده از طرف مجاورين تحديد شده است0

1 - 2 ) آيا متقاضي ثبت حق اعتراض به تحديد حدود دارد يا نه ؟

2 - 2 ) در صورتيكه حق اعتراض داشته باشد مدت اعتراض و زمان شروع آن را بنويسيد0

3 - 2 ) مرجع و نحوه اعتراض و چگونگي رسيدگي به آنرا بنويسيد0

ب - امور حسبي

1 - مالكيت ورثه نسبت به ماترك متوفي با وجود طلبكاران از نظر حقوقي چه وضعي دارد ؟ براي اينكه ورثه در مقابل اشخاص ثالث ( مازاد بر تركه

) عملا مسئوليتي نداشته باشند درقانون چه تمهيداتي پيش بيني شده است0

2 - پدري به ولايت از فرزند صغير خودآپارتمان متعلق به اورا ميفروشد فرزند مزبور پس از رسيدن به سن رشد متوجه ميشود كه آپارتمان متعلق به او را با قميتي كمتر از قميت واقعي فروخته شده است0

آيا ميتواند اقدامي بنمايد ؟ چگونه و به چه نحو ؟

استفاده از قانون آزاد است

32- اختبار آذرماه 1382 كانون وكلا - آئين دادرسي مدني - 1382

آئين دادرسي مدني آذر ماه 1382 وقت دوساعت

به سئوالات زير پاسخ دهيد :

1 - اگر خواهان محل اقامت خوانده را زندان تعيين كرده باشد و خوانده پس از ابلاغ دادخواست و ضمائم از زندان آزاد شود تكليف ابلاغ اوراق قضائي براي جلسات بعد چيست ؟

2 - موكل وكيل خود را در تاريخ 15/6/82 از وكالت عزل كرده و درهمان روز مراتب را به دادگاه اطلاع داده است و با ارسال اظهار نامه براي وكيل عزل را به وي اعلام نموده كه اظهارنامه درتاريخ 25/6/82 به وكيل ابلاغ شده است0 وكيل با اختيار صلح وسازش كه در وكالتنامه داشته درتاريخ 20/6/82 با طرف دعوا صلح نموده و در دفتر اسناد رسمي سازش نامه تنظيم و به دادگاه ارسال و درخواست ختم دعوا را به سازش نموده است0

با توجه به قوانين موضوعه و اصول و قواعد حقوقي دادگاه در اين مورد بايد چه تصميمي اتخاذ نمايد ؟

3 - راننده كاميوني كه محل اقامت او شهر سمنان است درشهر كرج به علت بي احتياطي در رانندگي و عدم كنترل كاميون با ديوار باغي برخورد و خساراتي به آن وارد ميكند0 با استدلال و استناد به قوانين و مقررات مشخص نمائيد ، كدام دادگاه براي رسيدگي

به مطالبه خسارت صالح است ؟

4 - منظور از وحدت منشا و ارتباط كامل بين دو دعوا چيست ؟ با ذكر مثال توضيح دهيد ؟

33 - اختبار آذرماه 1382 كانون وكلا - آئين دادرسي كيفري - 1382

سئوال اول –

در پرونده اي كيفري آقاي حسن0000 و غيره به اتهام تجاوز به اراضي ملي شده ، تحت تعقيب قرا ر گرفته اند . دادگاه عمومي محل پس از اعمال رسيدگي هاي مقدماتي در مورخه 3/2/79 ضمن صدور قرار اظهار نظر نموده است كه :

در خصوص شكايت اداره كشاورزي عليه آقاي حسن000 و غيره نطر باينكه از تاريخ تقديم شكايت ( تاريخ تقديم شكات ظاهرا مورخه 10/7/64 بوده است ) تاكنون پرونده منجر به صدور حكم نشده و موضوع مشمول مرور زمان گرديده است . لذا مستندا به ماده 173و 6 قانون آئين دادرسي كيفري قرار موقوفي تعقيب صادر اعلام ميگردد .

با تجديد نظر خواهي شاكي پرونده در دادگاه تجديد نظر استان مطرح و قرار موقوفي تعقيب صادره ، باستناد مرور زمان عينا تاييد گرديده است . در پرونده كيفري ديگري آقاي نعمت0000باتهام تصرف عدواني اراضي دولتي تحت تعقيب قرار مي گيرد .

دادگاه عمومي در سال 1379 با استدلال اينكه : چون از تاريخ طرح اولين شكايت قريب شش سال سپري شده است ( شكايت اوليه درسال 1373 مطرح شده است ) و پرونده بهر دليل منجر به صدور راي نشده است با عنايت به نوع جرم و مجازات مقرر در قانون حاكم در زمان وقوع بزه باستناد ماده 173 ق - آ - د - ك قرار موقوفي تعقيب صادر و اعلام داشته است پرونده بر اثر تجديد نظر خواهي شاكي در مرجع تجديد نطر استان مطرح گشته

ودادگاه تجديد نظر با استدلال اينكه :

بزه تصرف عدواني داراي مجازات بازدارنده نيست و اينكه كيفر باز دارنده كيفري عمومي است0000 و كيفري كه جعل شارع باشد يا آنرا امضا كند تعزيري است اما آنرا كه حكومت جعل كند باز دارنده است000 عليهذا بزه تصرف عدواني ( داراي ) مجازات تعزيري است نه باز دارنده ، مستندا به بند 2 ماده257 ق - آ - د - ك - قرار موقوفي تعقيب صادره را فسخ نموده است0

بابررسي صورت مسئله فوق اينكه مجازات تجاوز باراضي ملي شده وتصرف عدواني اراضي دولتي واحد است ( حبس از يك ماه تا يكسال مضوع را از ديد گاه شمول مرور زمان ( بحث آئين دادرسي كيفري ) و اينكه در جرائمي كه مجازات قانوني آن از نوع تعزيرات است مرورزمان جاري است يا خير ، همراه با مستندات قانوني مورد تجزيه و تحليل قرار دهيد و نظر صحيح تر را انتخاب فرمائيد0

سئوال دوم :

درمورد متهمي كه بارتكاب به زناي محصنه كمتر از چهار بار در دادگاه اقرار نموده و سپس آنرا انكار كرده ، دادگاه بلحاظ فقد ادله شرعيه درمورد زناي محصنه حكم برائت صادر نموده ولي چون متهم داراي اقرار كمتر از چهار بار بوده مستندا بماده 68 قانون مجازات اسلامي وي را به تحمل حبس تعزيري كه بيش از ده سال نبوده محكوم نموده است .

محكوم عليه درحكم محكوميت تجديد نظر خواهي نموده و پرونده به دبوان عالي كشور ارسال شده است . در اين مورد دو رويه از طرف دو شعبه ديوان عالي كشور اتخاذ گرديده است . يكي از شعبه ديوان عالي كشور خود را

صالح به رسيدگي و اظهار نظر تشخيص داده و راي صادره را كلا تاييد نموده است ، اما شعبه ديگر با تاييد راي برائت در مورد زناي محصنه در مورد رسيدگي به تقاضاي تجديد نظر خواه در خصوص محكوميت اش به حبس تعزيري كمتر از ده سال موضوع را در صلاحيت دادگاه تجديد نظر استان دانسته است ( ماده 21 قانون تشكيل دادگاههاي عمومي و انقلاب )

بنظر شما راي كداميك از شعبه ها از لحاظ بحث صلاحيت صحيح تر است . پاسخ را با ذكر مباني قانوني نظريه خود مرقوم فرمائيد0

بنظر شما در شرايط حكومت قانون اصلاح قانون تشكيل دادگاههاي عمومي و انقلاب حكم مسئله به چه كيفت خواهد بود0

سئوال سوم –

در قوانين مربوط به آئين دادرسي كيفري به مسئله خلاف بين شرع و قانون بودن احكام دادگاههاي كيفري اشاره گرديده است0 با توجه به قوانين معتبر موجود :

اولا - حلاف بين شرع و قانون بودن احكام را تعريف بفرمائيد0

ثانيا - در موارديكه احكام قطعي دادگاهها بنظر شما حلاف بين شرع و قانون است كيفيت عملكرد در خصوص اعتراض باحكام دادگاهها چيست ؟

ثالثا : تصميمات شعب تشخيص ديوان عالي كشور درمورد تشخيص خلاف بين شرع و قانون بودن احكام يا رد ردخواست مربوطه قابل شكايت و اعتراض مجدد است يا خير ؟ و آيا در مورد حكمي ميتوان بدفعات و بطور مكرر بعنوان خلاف بين شرع و قانون بودن درخواست تجديد نظر نمود0

سئوال چهارم :

قرار تامين هائي كه مقام محترم قضائي ميتواند درمورد جرائم اطفال صادر نمايد كدام ها هستند ؟

سئوال پنجم :

اگر به علت عدم كفايت دليل قرار منع تعقيب متهمي صادر شود آيا

با همان اتهام ميتوان اورا تحت تعقيب مجدد قرار داد ؟

سئوال ششم :

آيا بازپرس ميتواند درمورد پروند ه هائي كه موضوع آنها جرائم مشمول حد زنا يا لواط است تحقيقات را بدون ارجاع دادستان ( يا معاون ايشان ) شروع نمايد ؟

سئوال هفتم :

دادگاه كيفري استان كه در قانون اصلاح قانون تشكيل دادگاههاي عمومي

و انقلاب ( مصوب سال 81 ) تاسيس آن پيش بيني شده است چه نوع دادگاهي است ؟ وصلاحيت رسيدگي به چه جرائمي رادارد ؟ و از چند قاضي تشكيل ميشود0

توضيح : وقت جمعا دوساعت است پاسخ به همه سئوالات اجباري است مراجعه به مجموعه قوانين آزاد است0

34 - اختبار آذرماه 1382 كانون وكلا - حقوق جزا - 1382

حقوق جزا ( ستفاده از قانون مجازات آزاد است0 )

لطفا به هر دو سئوال زير با استدلال كافي و در حد خواسته شده پاسخ دهيد 0

سئوال اول – ( حداكثر پاسخ دوازده سطر )

الف – متهم است به سرقت عادي موضوع ماده 661 ( x ) قانون مجازات اسلامي و ب متهم است به معاونت در سرقت مذكور در بررسي سوابق آنها مشخص ميشود كه :

1 - « الف » قبلا به اتهام ارتكاب دو فقره جزائم مستوجب مجازات تعزيري با رعايت تعدد جرم به يك سال و نيم حبس تعزيري به علاوه يك ميليون ريال جزاي نقدي محكوم شده كه يك ونيم حبس تعزيري را بطور كامل متحمل و آزاد شده اما به دليل قصور مامورين اجرا مجازات نقدي درمورد وي اجرا نگرديده است0

2 - « ب » داراي يك فقره ساقه محكوميت كيفري به مدت يك سال حبس تعزيري و پنجاه ضربه شلاق به دليل ارتكاب جرم سرقت عادي استكه با تحمل

شلاق و همچني نيمي از مدت مجازات حبس خور با درخواست آزادي مشروط آزاد شده و به ارتكاب جرم اخير ( معاونت در سرقت ) در طول مدت آزادي مشروط وي بوده است0

پرونده با حضور متهمان و وكلاي مدافع آنان در دادگاه مورد بررسي قرار مي گيرد وكيل مدافع الف در دفاع از موكل خود اولا با توجه به وضع خاص وجواني او درخواست تخفيف مجازات را مي نمايد و ثانيا اعلام مي دارد كه اگر چه مجازات جزاي نقدي موكل او اجر نشده است اما اين به دليل قصور مامورين اجرا بوده و درهر حال نبايد دادگاه حكم به جمع مجازاتها در مورد موكل وي صادر نمايد ، زيرا نميوتوان عمل او را تعدد دانست . وكيل مدافع ب نيز درخواست تخفيف و آنگاه تبديل و تعليق مجازات موكل خود را مينمايد و علاوه بر آن اعلام ميدارد كه چون موكل او در آزادي مشروط مرتب جرم معاونت در سرقت شده و مجازات قبلي او نيز سرقت بوده لذا با توجه به عدم اختلاف دو جرم ( سرقت قبلي و معاونت در سرقت فعلي ) دادگاه بايد قاعده تعدد را از اين حيث رعايت و فقط مجازات احتمالي را طبق ماده 47 ق0 م0 ا تشديد كند و نبايد از قاعده جمع مجازات ها استفاده نمايد0

با توجه به مساله بالا :

اولا حدود محكوميت متهمان با توجه به شرايط و مقتضيات هر يك چقدر است ؟

ثانيا : آيا دفاعيات وكلاي مدافع متهمان صحيح و منطبق با قانون است ؟

سوال دوم – ( حداكثر پاسخ هشت سطر )

الف – مديرعامل يك ساختمان دولتي از ب كارگر

ساختماني كه در جوار سازمان دولتي قراردارد ، با وعده دادن انعام قابل توجهي مي خواهد كه سنگ خاك و نخاله هاي ناشي از عمليات ساختماني كارگاه را كه در حاشيه يكي از ديوارهاي سازمان دولتي انباشته شده ، جمع آوري و زير ديوار را پاكسازي نمايد .

ب بدون اطلاع امر به مسئول و همچنين مهندس ناظر كارگاه كه هنگام حادثه در قسمت ديگر كارگاه حضور دارند ، با بيل و كلنگ به پاكسازي زير ديوار مي پردازد ، كه در اثنا كار به دليل تخليه بيش از حد زير ديوار جهت پاكسازي ، قسمتي از ديوار فرو مي ريزد و به دليل اين فرو ريزي ب زير ديوار مصدوم و مجروح ميگردد . با استمداد وي مهندس ناطر و مسئول كارگاه كه در نقطه اي دور از حادثه قرار داشتند ، به كمك ب مي شتابند و او را از زير ديوار خارج و سريعا به بيمارستان منتقل ميكنند كه متاسفانه ب در بيمارستان فوت مي كند0

پاسخ دهيد كه مبناي مسئوليت هر يك در حادثه اتقاق افتاده ( مقصود مسئوليت مدير سازمان دولتي شخص ب مسئول كارگاه و مهندس ناظر ميباشد ) چيست و توجيه ارتباط علي بين وقوع حادثه و عمل مقصر يا مقصرين چگونه است 0

( × ) ماده 661 ق . م . ا . در ساير موارد كه سرقت مقرون به شرايط مذكور در موارد فوق نميباشد ، مجازات مرتكب ، حبس از سه ماه و يك روز تا دو سال و تا 74 ضربه شلاق خواهد بود .

موفق باشيد .

35 - اختبار آذرماه 1382 كانون وكلا - حقوق مدني - 1382

وقت يكساعت و نيم - به دو پرسش زير

پاسخ دهيد

يكم – شخصي فوت كرده و ورثه او پيش از پرداخت بدهي هاي مورث خود اقدام به تقسيم تركه ميان خود كرده اند . بستانكاران از دادگاه درخواست ابطال اين تقسيم را كرده اند در اين زمينه دادگاه چه حكمي بايد صادر كند ؟ باستدلال حقوقي و ذكر مواد قانوني مربوي پاسخ دهيد0

دوم - آپارتماني با مساحت 150 متر مربع و با سند انتقال رسمي مورد معامله قرار گرفته بعد از مدتي معلوم شده 15 متر اضافه مساحت دارد . با توجه به قوانين موجود براي هريك از فروشنده و خريدار در اين مورد چه حقي وجود دارد و چه اقدام قانوني براي وي متصور است ؟

36 - اختبار آذرماه 1382 كانون وكلا - حقوق تجارت - 1382

آذر ماه1382 - استفاده از قانون تجارت مجاز است

اداره تصفيه امور ورشكستگي كه امر تصفيه شركت سهامي x ورشكسته را عهده دار گرديده با موضوعات زير مواجه شده است0

الف - بانك y ، 5 فقره سفته به اداره ارائه كرده كه z آنها را صادر كرده بوده و x پشت آنها را امضاء نموده و z با دادن سفته ها به بانك y از تسهيلاتي بر خوردار گرديده است 0 سفته ها عندالمطالبه و در وجه حامل بوده و بانك 18 ماه پس از تاريخ صدور اقدام به واخواست سفته ها كرده خواسته y اين است كه وجه سفته ها به آن پرداخت شود0

ب - x قبل از ورشكستگي براتي بعهده ب و در وجه ج صادر كرده كه مورد قبول قرار گرفته ولي قبل از سررسيد x ورشكسته شده است آيا اداره تصفيه مي تواند از ب بخواهد كه طلب x را كه باعتبار آن برات

صادر كرده به اداره تصفيه بپردازد كه مورد استفاده همه طلبكاران قرار گيرد .

ج - x ظهرنويس چكي است كه دارنده آن A ميباشد . A 14 روز بعد از تاريخ مندرج در چك به بانك محال عليه مراجعه كرده ، ولي بعلت عدم موجودي پرداخت صورت نگرفته است . A بتصور آنكه ميتواند وجه چك را از صادر كننده دريافت كند تقاضاي صدور گواهي عدم پرداخت نكرده ، اما از مراجعه به صادر كننده نتيجه اي نگرفته و 20 روز بعد از تاريخ مندرج در چك مجددا به بانك محال عليه رجوع كرده و بتقاضاي او گواهي عدم پرداخت صادر شده است آيا اين گواهي در مهلت مقرر صادر شده است ؟

د - طبق مصوبه هيات مديره شركت x صدور اسناد تعهد آور شركت با امضاي مديرعامل و رياست هيات مديره داراي اعتبار است الف چكي در اختيار دارد كه فقط داراي امضاي مديرعامل است و بانك محال عليه از پرداخت آن خودداري كرده است .

آيا اين چك عليه شركت قابل استفاده است ؟ با توجه به مقررات موضوعه و اصول مسلم پذيرفته شده در حقوق تجارت مستدلا تشريح كنيد اداره تصفيه در مورد موضوعات فوق الذكر چگونه بايد اتخاذ تصميم نمايد ؟

37 - سوالات آزمون ورودي اعضاي هيات علمي - مهر82 - حقوق مدني - 1382

حقوق مدني _ وقت : يكساعت و نيم

شخصي كه به موجب سند وكالت رسمي ، نمايندگي فروش خانه موكل خود را دارد اقدام به فروش خانه موكل مي كند . در دو صورت زير ، حكم قانوني معامله انجام شده از سوي وكيل چه مي باشد

الف : چنانچه معامله پس از هر تاريخ عزل وكيل و پيش از آگاهي وكيل از

عزل خود واقع شده باشد

ب : چنانچه معامله پس از فوت موكل و پيش از آگاهي وكيل از فوت موكل واقع شده باشد

پاسخ پرسش هاي مزبور را با استدلال حقوقي و ذكر مستند بيان كنيد

38 - سوالات آزمون ورودي اعضاي هيات علمي - مهر82 - حقوق تجارت - 1382

استفاده از كتاب قانون تجارت آزاد است .

شركت سهامي خاص الف ، حسب تقاضاي يكي از طلبكارانش به حكم دادگاه ذيصلاح ورشكسته شده ، اين شركت با پرداخت 50% از سرمايهاش تشكيل گرديده و مديران آن با وجود نياز مبرم شركت از مطالبه سرمايه تاديه نشده خود داري نمودهاند . در اساسنامه شركت انتقال سهام موكول به موافقت مديران شركت گرديده است . آقاي ب كه دارنده 50 سهم از كل سهام شركت بوده با ارسال اظهار نامهاي خطاب به شركت اعلام داشته كه تصميم گرفته سهام خود را از قرار هر

سهم به مبلغي كه تعيين نموده است به ج بفروشد و خواسته است كه شركت ظرف مدت يك ماه با اين انتقال موافقت نمايد . به اين تقاضا ترتيب اثر داده نشده و ب 4 ماه پس از تاريخ ثبت اظهار نامه ، بدون موافقت شركت سهام خود را با ظهر نويسي در پشت اوراق سهام به ج واگار كرده است . اداره تصفيه كه امر تصفيه شركت الف را بعهده گرفته با اشخاص زير مواجه شده است :

شركت ايتاليايي د كه به توليد موكت اشتغال دارد و در تمام دوران فعاليت تجارتي شركت الف ، با آن شركت همكاري داشته و به محض اعلام شركت مذكور كالاهايي را كه سفارش ميداده ، بدون آن كه نيازي به گشايش اعتبار اسنادي باشد ارسال ميداشته است ، با فرستادن اخرين

سفارش ، اطلاع پيدا كرده است كه شركت الف ورشكسته شده است ، بلافاصله به اداره تصفيه مراجعه و تقاضا كرده كه چون عين كالاها موجود ميباشد به آن شركت مسترد گردد . كالاها به بندر عباس رسيده و تشريفات گمركي آن به تقاضاي حق العمل كاري كه از طرف صاحب كالا مامور بوده انجام شده و كالاها به وي تسليم شده و او هم به يك متصدي حمل تحويل داده كه به تهران حمل نمايد ، ولي هنوز اقدامي صورت نگرفته است .

D كه با ارائه يك فقره برات مدعي است دارنده آن برات ميباشد و A آن را در وجه Bصادر كرده و B به نفع C ظهر نويسي نموده و C فقط مبادرت به امضاء در ظهر برات نموده و بدين ترتيب برات به مالكيت وي در آمده است ، علاوه بر امضايB و C در ظهر برات ، امضاي شركت الف نيز در پشت اين سند ملاحظه ميشود . نام شركت الف به عنوان براتگير در متن برات قيد شده ولي امضاي او در روي برات وجود ندارد . D ادعا ميكند كه شركت الف به عنوان برات گير پشت برات را امضاء كرده ، در حاليكه مديران شركت ورشكسته الف ادعا دارند كه برات از طريق ظهر نويسي به آن شركت انتقال داده شده و آن شركت نيز با ظهر نويسي برات در اختيار D قرار داده است . سر رسيد برات به رويت بوده و 15 ماده پس از تاريخ صدور اقدام به واخواست عدم تاديه رسيده است . تقاضاي D از اداره تصفيه اين است كه چون شركت

الف بعنوان براتگير برات را قبول كرده است در عداد غرماء قرار گيرد .

ي با ابراز يك فقره چك اظهار ميدارد كه شركت الف ظهر آن چك را بدون قيد هيچ عبارتي امضاء كرده است . صادر كننده چك شركت با مسئوليت محدود ق ميباشد و چك در وجه ل صادره شده است . ل يك ماه پس از تاريخ چك به بانك محال عليه مراجعه كرده و به علت نداشتن موجودي ، گواهي عدم پرداخت صادر شده است . ل به اداره تصفيه رجوع كرده و تقاضا نموده در شمار غرماء قرار گيرد . با درنظر گرفتن مقررات موضوعه و اصول و قاواعد حقوق تجارت مستدلا و مشروحا توضيح دهيد اداره تصفيه :

اولا : براي وصول بقيه ارزش اسمي شركت الف كه بدون پرداخت باقي مانده بايد به ب مراجعه نمايد يا ج و اساسا آيا انتقال سهام قانونا صورت گرفته است يانه ؟

ثانيا : با شركت ايتاليايي د چگونه بايد برخورد كند ، آيا دعوي استرداد آن شركت قابل پذيرش است يا نه ؟

ثالثا : آيا بايد به تقاضاي D ترتيب اثر دهد و يا نه و چنانكه دعوي به طرفيت امضاء كنندگان اين سند طرح شود ، دادگاه مامور رسيدگي به چه نحو بايد مبادرت به صدور راي نمايد ؟

رابعا : نسبت به تقاضاي ي چگونه بايد عكس العمل نشان دهد ، آيا بايد وي را به عنوان طلبكار شركت بشناسد يا نه و در صورتيكه پاسخ مثبت باشد تحت چه عنوان ؟

39 - سوالات آزمون ورودي اعضاي هيات علمي - مهر 82 - آ ئين دادرسي كيفري - 1382

به دو پرسش از چهار پرسش زير پاسخ دهيد :

1 - جايگاه بازپرس و حدود اختيارات و وظايف او

را با عنايت به مقررات قانون اصلاح قانون تشكيل دادگاههاي عمومي و انقلاب ( اصلاحي 28/7/81 ) توضيح دهيد :

2 - نظام ادله قانوني و امتناع وجداني قاضي ( دلائل معنوي ) را شرح دهيد : در قوانين موضوعه جمهوري اسلامي ايران از كداميك از دو نظام فوق الذكر معثيت شده است ؟

3 - اصل برائت ( فرض برائت ) و جايگاه آنرا در قوانين موضوعه ايران بيان كنيد :

آثار اصل برائت را فقط نام ببريد و راجع به يكي از آثار آن به انتخاب خود توضيح دهيد .

4 - مصونيت اماكن و منازل ماموران سياسي به چه معناست ؟ اين مصونيت بر مبناي كدام كنوانسيون استوار و قابل استناد است ؟

توجه : استفاده از مجموعه قوانين آئين دادرسي كيفري و قانون دادگاههاي عمومي و انقلاب و اصلاحيه آن در جلسه امتحان بلامانع است .

40 - سوالات آزمون ورودي اعضاي هيات علمي - مورخ 82/7/25 - قانون تجارت - 1382

قانون تجارت

شركت سهامي x كه موضوع فعاليت ثبت شده آن صادرات و وادرات است هيات مديره اي دارد مركب از 3 نفر از 6 سهامداران مدت زماني پس از تشكيل 2 نفر از 3 نفر اعضاي هيات مديره صورتجلسه اي تنظيم كردند و طي آن تصميم گرفتند كه به علت بروز مشكلاتي در صادرات و واردات ، سرمايه شركت را در ساخت و ساز واحدهاي مسكوني بكار

اندازند و اين تصميم را به مرحله اجرا در آوردند و معاملات متعددي به نام شركت انجام دادند و لز حسابهاي جاري شركت چك هاي زيادي صادر كردند كه تعدادي از آنها باعدم پرداخت روبرو شد . طلبكاران به شركت مراجعه كردند و با هيات مديره جديدي مواجه شدند هيات مديره اخيزالذكر اظهار داشتند

كه تعهدات مديران قبلي به زيان شركت قابل استناد نيست و نمي توانند آن تعهدات را ايفاد كنند طلبكاران چون به مديران قبلي دسترسي نداشتند ، براي احقاق حق و كوتاه كردن دست مديران جديد از دخالت در دارايي هاي شركت به موجب دادخواستي صدور حكم ورشكستگي شركت را تقاضا كردند . هيات مديره جديد در دفاع از دعوي و رد درخواست ورشكستگي مطالبي را در دادگاه مطرح كردند .

با توجه به مقررات موضوعه و اصول مسلم پذيرفته شده در حقوق تجارت تشريح كنيد دادگاه در خصوص اين دعوي چه حكمي بايد صادر كند ؟

41 - اختبار خرداد 1381 كانون وكلا - حقوق ثبت - 1381

1) درزمين داراي چند طبقه آپارتمان كه در مالكيت مشاعي چند نفرقراردارد براي تحصيل سند مالكيت تفكيكي ( بافرض قابليت افراز و تفكيك آن ) چنانچه يك يا بعضي شركا همكاري و موافقت نداشته يا در دسترس نباشند ، ساير مالكين مشاع از نظر قانوني چه بايد بكنند . مراحل آنرا از ابتدا تا زمان تحصيل سند و مشخص شدن سهم افرازي هر مالك بطور مشخص توضيح دهيد .

2 ) اگر سند انتقال رسمي مال غير منقولي كه سابقه ثبت در دفتر املاك را دارد در دفترخانهاي بدون استعلام وضعيت ثبتي آن تنظيم شود و بعداز انتقال معلوم گردد ، ملك در رهن بانك بوده است ، راجع به معامله انجام شده از جهات زير توضيح داده شود :

الف - معالمله باطل است يا غير نافذ ( توجيه شود ) .

ب - در فرض غير نافذ بودن سند تنظيمي ، اعتبار سند رسمي را دارد يا عادي است ؟

سه مورد از مواردي كه باحكم دادگاه ممكن اسن سند مالكيت ابطال

شود

3 ) سه مورد از مواردي كه با حكم دادگاه ممكن است سند مالكيت ابطال شود مختصرا توضيح دهيد .

42 - اختبار اسفند 1381 كانون وكلا - آئين دادرسي مدني - 1381

چگونه ممكن است حكم دادگاه تجديد نظر غيابي باشد ؟

وجوه اشتراك و تفاوت اعتراض ثالث و اعاده دادرسي كدام است ؟ توضيح دهيد ؟

پيمانكار دعوائي به طرفيت كارفرما به خواسته صدور دستور موقت به جلوگيري از پرداخت ضمانت نامه بانكي مطرح نموده است و دادگاه نيز صدور دستور موقت را موكول به توديع معادل 25% از مبلغ ضمانت نامه بانكي كرده است . اولا - شما به عنوان وكيل پيمانكار ( مدعي ) مي توانيد از دادگاه درخواست نمائيد به جاي وجه نقد مال ( منقول يا غير منقول ) را بابت خسارات احتمالي خوانده قبول نمايد چرا ؟ ثانيا - بعداز توديع خسارات احتمالي و صدور حكم نهائي به بي حقي خواهان ، اگر شما وكيل كارفرما ( خوانده ) باشيد براي مطالبه خسارات وارده به موكل خود با چه شرايطي تقاضاي خود را مطرح مي نمائيد ( آيا با درخواست و يا با تقديم دادخواست و پرداخت هزينه دادرسي و طي تشريفات )

( الف ) - كه در تهران سكونت دارد از ( ب ) كه تاجر و مقيم اصفهان است مقداري كالا به ارزش يكصد و بست ميليون ريال مي خردو بابت ثمن معامله يك فقره سفته به مبلغ مذكور در وجه او صادر مي كند . در اين ارتباط قراردادي بين طرفين تظيم و انجام معامله در اصفهان و مشخصات سفته مورد اشاره در آن درج مي شودآيا وجه سفته در سررسيد پرداخت نمي شود و ( ب ) پس از

واخواست سفته ، به استناد تصاوير مصدق قرارداد تظيمي و سفته مذكور و واخواست نامه ، در دادگاه عمومي اصفهان دادخواست مي دهدو ضمن درخواست صدور قرارتامين خواسته ، تقاضاي محكوميت ( الف ) را به پرداخت وجه سفته مي نمايد . دادگاه در وقت فوق العاده قرار تامين خواسته صادر و با تعيين وقت طرفين را براي رسيدگي دعوت مي كند . خوانده لايحه اي به دادگاه تقديم و به قرار تامين خواسته اعتراض و از اين نظر كه مقيم تهران مي باشد به صلاحيت دادگاه ايراد مي كند و در ماهيت دعوا اظهار مي دارد كه چون ( ب ) كالاي مورد معامله را تحويل نداده است او قرار دارد منعقده را فسخ و مراتب را به نامبرده اعلام كرده است و بر اين اساس تقاضاي رد دعواي خواهان را مي كند . با توجه به مراتب فوق به سوالات زير با استدلال و استناد و به قانون پاسخ دهيد :

ايراد خوانده به صلاحيت دادگاه وارد است يا خير ؟

چنانچه دادگاه ايراد خوانده را در مورد صلاحيت بپذيرد و به اعتبار صلاحيت دادگاه عمومي تهران قرار عدم صلاحيت صادر نمايد ، قرار صادره از طرف چه شخصي و در چه مرجعي قابل اعتراض است ؟

چنانچه دادگاه ايراد به صلاحيت را بپذيرد ، آيا خوانده مي تواند به تصميم دادگاه اعتراض نمايديا خير ؟

آيا اظهارات خوانده در مورد فسخ قرارداد ، بدون اينكه از جانب وي دادخواستي تقديم شودقابل رسيدگي مي باشد يا خير ؟

( الف ) كه ساكن كرج است ، براي وصول مبلغ پنجاه ميليون ريال وجه دو فقره چك كه عهده

بانك ملي شعبه تهران صادر شده است ، عليه ( ب ) كه او نيز در كرج سكونت دارد ، از طريق اداره اجراي ثبت تهران به صدور اجرائيه مبادرت كرده است . ( ب ) به شمامراجعه مي كند و اظهار مي دارد كه وجوه چكهاي موضوع اجرائيه را در حضور چند نفر شاهد به ( الف ) پرداخته است ولي ( الف ) به ادعاي مفقود شدن چكها از استرداد آنها به او خودداري نموده است و به شما وكالت مي دهد كه در ارتباط با اجرائيه صدره در دادگاه صالح اقامه دعوا كنيد و براي جلوگيري از عمليات اجرائي اداره اجراي ثبت و ممانعت از توقيف اموال او توسط آن اداره ، اقدامات قانوني لازم را به عمل آوريد . با توجه به مطالب فوق با استدلال و استناد به قانون پاسخ دهيد :

اولا : دادخواست خود را دركدام دادگاه و به طرفيت چه شخصي و با چه خواسته اي و به استناد چه مدركي مطرح مي كنيد ؟

ثانيا : بابت هزينه دادرسي چه مبلغ تمبر ابطال مي كنيد ؟

43 - اختبار خرداد 1381 كانون وكلا - امور حسبي - 1381

1 ) نحوه اقامه دعوي براي وصل بدهيهاي مالي متوفي در حالتهاي زير به تفكيك توضيح داده شود :

الف - فقدان ورثه

ب - مجهول بودن ورثه

ج - رد تركه توسط كل ورثه

د - رد تركه توسط بعض ورثه

2 - اگر پدري كه ولايت فرزند صغير پنج ساله خود را منحصرا به عهده دارد محجور شود و بعد از دو سال از او رفع حجر گردد . توضيح دهيد در زمان حجر پدر و پس از رفع حجر او ، اداره امور صغير

به عهده چه كسي خواهد بود .

44 - اختبار اسفند 1381 كانون وكلا - ثبت وامور حسبي-1381

ثبت

درزمين داراي چند طبقه آپارتمان كه در مالكيت مشاعي چندنفرقراردارد براي تحصيل سند مالكيت تفكيمي ( بافرض قابليت افراز و تفكيك آن ) چنانچه يك يا بعض شركا همكاري و موافقت نداشته يا در دسترس نباشند ساير مالكين مشاع از نظر قانوني چه بايد بكنند . مراحل آنرا از ابتدا تا زمان تحصيل سند و مشخص شدن سهم افرازي هر مالك بطور مشخص توضيح دهيد .

اگر سند انتقال رسمي مال غير منقولي كه سابقه ثبت در دفتر املاك را دارد در دفترخانه اي بدون استعلام وضعيت ثبتي آن تنظيم شود و بعداز انتقال معلوم گردد ، ملك در رهن بانك بوده است راجع به معامله انجام شده از جهات زير توضيح داده شود :

الف - معالمله باطل است يا غير نافذ ( توجيه شود ) .

ب - در فرض غير نافذ بودن سند تنظيمي اعتبار سند رسمي را دارد يا عادي است ؟

سه مورد از مواردي كه باحكم دادگاه ممكن اسن سند مالكيت ابطال شود مختصراتوضيح دهيد .

امورحسبي

نحوه اقامه دعوي براي وصل بدهيهاي مالي متوفي در حالتهاي زير به تفكيك توضيح داده شود :

الف - فقدان ورثه

ب - مجهول بودن ورثه

ج - رد تركه توسط كل ورثه

د - رد تركه توسط بعض ورثه

2 - اگر پدري كه ولايت فرزند صغير پنج ساله خود را منحصرا به عهده دارد محجور شود و بعداز دو سال از او رفع حجر گردد . توضيح دهيد در زمان حجر پدر و پس از رفع حجر او ، اداره امور صغير به عهده چه كسي خواهد بود .

45 - اختبار اسفند 1381 كانون وكلا - آئين دادرسي كيفري - 1381

لطفا - چهار سوال ذيل پاسخ تشريحي و استدلالي دهيد مراجعه به

مجموعه قوانين مجاز است - مدت زمان جهت اداي پاسخ جمعا دو ساعت تمام مي باشد .

سوال اول : در پرونده اي ل ي حسين باتهام تعليف غير مجاز 60 راس گوسفند در مرتع ملي شده تحت تعقيب قرارمي گيردمتهم مرتبا به چراي غير مجاز گوسفندان خود در مرتع ملي اقرار مينمايد . صورت مجلس تنظيمي با مامورني اداره منابع طبيعي جنگلداري نيز دلالت آشكار بر ارتكاب بزه توسط متهم دارد . ضمن رسيدگي و قانوني دادخواست مطالبه ضرر و زيان از طرف اداره ذينفع تقديم دادگاه ميشود . دادگاه در مورد اتهام متهم به استناد ماده 44 مكرر قانون جنگلها و بلحاظ جرم نمودن عمل حكم بر برائت صادر اعلام مينمايد . در مورد دادخواست مطالبه ضرر و زيان مستندا باقرار متهم حكم محكوميت متهم پرداخت وجه مورد ادعاي اداره جنگلداري صادر مينمايدبا تجديد نظر خواهي محكوم عليه مرجع تجديد نظر با دين استدلال كه : مستبط از مفهوم ماده 12 قانون قانون آئين دارسي كيفري دادگاههاي عمومي و انقلاب اين است كه دادگاه در صورت محكوميت كيفري متهم ميتواند درباره زيان وي نيز او را محكوم نمايد راي بر درخواست اداره خواهان صادرمينمايد .

با تهيه معوقه فوق تشريح صورت مسئله فرضي در پاسخ مرقوم فرمائيد .

آيا راي دادگاه تجديد نظر استان بنظر شما صحيح است يا خير ؟

پاسخ خود را اعم در اينكه مثبت يا منفي باشد با توجه قانوني ارائه استدلال توام فرمائيد .

سوال دوم :

در پرونده اي متهمي باتهام حفاري غير مجاز تحت تعقيب قرار مي گيرد و با حكم قطعي مرجع قضائي به تحمل 91 روز حبس تعزيري محكوم ميشود

. اخطار دايره اجراي احكام دادگاه محكوم عليه جهت اجراي حكم حاضر ميشود مراتب نوشته كه در اخطار و ابلاغ ميشود كه چون وي نيز در مهلت قانوني محكوم عليه را مغرفي نمي نمايد دستور ضبط وثيقه صادر و دادگاه نيز دستور ضبط وثيقه را تاييد مينمايد . حكم صادره دادگاه نيز ( مبني بر تحمل 91 روز حبس ، بموقع اجرا در مي آيد . اينك با توجه بماده 140 قانون آئين دادرسي دادگاههاي عمومي و در اموركيفري در پاسخ مرقوم فرمائيد :

آيا با وجود اجراي دادنامه قطعي صادره صدور دستور ضبط وثيقه ، قانوني صحيح است يا خير

مافي قانوني و توجيهي نظر خود را همراه با استدلال مرقوم داريد .

سوال سوم

در پرونده اي ل ي حميدرضا - ب و عليرضا - د باتهام سرقت مهمات نظامي تحت تعقيب دادسراي ناظمي قرار مي گيرند پس در طي مراحل مقدماتي تحقيق و تعقيب پرونده با صدور كيفرخواست و مستندا بمواد 67 و 63 قانون مجازات نيروهاي مسلح جمهوري اسلامي ايران به دادگاه ارسال مي گردد . دادگاه نظامي مستندا بماده 173 قانون آئين دادرسي دادگاههاي عمومي و انقلاب در امور كيفري و باستدلال اينكه : از زمان وقوع جم بيش از ده سال تمام سپري شده است باعتبار حصور مرور زمان تعقيق قرار موقوفي تعقيب صادر و اعلام يمدارد . در پاسخ مرقوم داريد آيا نظر راي دادگاه نظامي صحيح است ياخير ؟

دلايل و مافي قانوني و توجيهي نظرخود را نيز منعكس فرمائيد .

سوال چهارم

در پروندهي اي ل ي عبدالرضا - د باتهام شرب خمر و ايراد جرح عمدي با چاقو منتهي نبوت ل ي

حسن –ف - تحت تعقيب قرار مي گيرد پزشك قانوني با معاينه حسب مقتول علت مرك را پارگي قلب و خونريزي وسيع بعلت ورود جسم تيز و برنده اعلام كرده است . پس از تكميل تحقيقات و صدور كيفرخواست ( حادثه در زمانيكه دادسرا ها فعاليت قانوني داشته از اتفاق افتاده است ، موضوع در دادگاه كيفري يك ذيصلاح مطرح گرديده و دادگاه با توجه به نوع اتهام و اظهار عجز متهم از انتخاب و معرفي وكيل در اجراي ماده 9 قانون تشكيل محاكم جنائي به تعييين وكيل تسخيري براي وي مساعدت نموده است پس از مداخله وكيل تسخثري و اعلام ختم رسيدگي از بزهكاري متهم ، مرتكب را باستناد صريح وي شرب خمر و جرع عمدي ، با چاقو و نظريه پزشك قانوني در مورد علت اصلي فوت به تحمل حد شرب خمر و قصاص نفس محكوم نموده است . وكيل تسخثري حكم صادره اعتراض نموده از پرونده وي تجديد نظر به شعبه ديوانعالي كشور ارجاع گرديده و شعبه مزبور به كيفيت زير اتخاذ تصميم نموده است .

« نظر به اينكه وكيل تسخيري فقط براي دفاع از موكل خود در دادگاه وكالت دارد پس از ختم رسيدگي وكالت » « خاتمه يافته و سمتي در پرونده ندارد . لذا اقراض ايشان قابل طرح نبوده و با رد تقاضي تجديد نظر خواه پرونده » « اعاده ميشود »

باعنايت به فوق اولا مرقوم فرمائيد : به نظر شما راي شعبه ديوان عالي كشور صحيح است يا خير

ثانيا : نظريه خود را در ارتباط با مواد 185 – 186 – 187 قانون آئين دادرسي دادگاههاي عمومي و

انقلاب در امور كيفري مرقوم داريد - مافي قانوني و توجيهي نظريات خود را در هردو مرود منعكس فرمائيد .

46 - اختبار خرداد 1381 كانون وكلا - آئين دادرسي مدني - 1381

1 - چگونه ممكن است حكم دادگاه تجديد نظر غيابي باشد ؟

2 - وجوه اشتراك و تفاوت اعتراض ثالث و اعاده دادرسي كدام است ؟ توضيح دهيد ؟

3 - پيمانكار دعوائي به طرفيت كارفرما به خواسته صدور دستور موقت به جلوگيري از پرداخت ضمانت نامه بانكي مطرح نموده است و دادگاه نيز صدور دستور موقت را موكول به توديع معادل 25% از مبلغ ضمانت نامه بانكي كرده است . اولا - شما به عنوان وكيل پيمانكار ( مدعي ) مي توانيد از دادگاه درخواست نمائيد به جاي وجه نقد مال ( منقول يا غير منقول )

را بابت خسارات احتمالي خوانده قبول نمايد چرا ؟ ثانيا - بعداز توديع خسارات احتمالي و صدور حكم نهائي به بي حقي خواهان ، اگر شما وكيل كارفرما ( خوانده ) باشيد براي مطالبه خسارات وارده به موكل خود با چه شرايطي تقاضاي خود را مطرح مي نمائيد ( آيا با درخواست و يا با تقديم دادخواست و پرداخت هزينه دادرسي و طي تشريفات )

4 - ( الف ) - كه در تهران سكونت دارد از ( ب ) كه تاجر و مقيم اصفهان است مقداري كالا به ارزش يكصد و بست ميليون ريال مي خرد و بابت ثمن معامله يك فقره سفته به مبلغ مذكور در وجه او صادر مي كند . در اين ارتباط قراردادي بين طرفين تظيم و انجام معامله در اصفهان و مشخصات سفته مورد اشاره در آن درج مي شود . اما وجه سفته در

سررسيد پرداخت نمي شود و ( ب ) پس از واخواست سفته ، به استناد تصاوير مصدق قرارداد تظيمي و سفته مذكور و واخواست نامه ، در دادگاه عمومي اصفهان دادخواست مي دهد و ضمن درخواست صدور قرارتامين خواسته ، تقاضاي محكوميت ( الف ) را به پرداخت وجه سفته مي نمايد . دادگاه در وقت فوق العاده قرار تامين خواسته صادر و با تعيين وقت طرفين را براي رسيدگي دعوت مي كند . خوانده لايحه اي به دادگاه تقديم و به قرار تامين خواسته اعتراض و از اين نظر كه مقيم تهران مي باشد به صلاحيت دادگاه ايراد مي كند و در ماهيت دعوا اظهار مي دارد كه چون ( ب ) كالاي مورد معامله را تحويل نداده است او قرار دارد منعقده را فسخ و مراتب را به نامبرده اعلام كرده است و بر اين اساس تقاضاي رد دعواي خواهان را ميكند . با توجه به مراتب فوق به سوالات زير با استدلال و استناد و به قانون پاسخ دهيد :

1 ) ايراد خوانده به صلاحيت دادگاه وارد است يا خير ؟

2 ) چنانچه دادگاه ايراد خوانده را در مورد صلاحيت بپذيرد و به اعتبار صلاحيت دادگاه عمومي تهران قرار عدم صلاحيت صادر نمايد ، قرار صادره از طرف چه شخصي و در چه مرجعي قابل اعتراض است ؟

3 ) چنانچه دادگاه ايراد به صلاحيت را بپذيرد ، آيا خوانده مي تواند به تصميم دادگاه اعتراض نمايديا خير ؟

4 ) آيا اظهارات خوانده در مورد فسخ قرارداد ، بدون اينكه از جانب وي دادخواستي تقديم شود قابل رسيدگي مي باشد يا خير ؟

5

- ( الف ) كه ساكن كرج است ، براي وصول مبلغ پنجاه ميليون ريال وجه دو فقره چك كه عهده بانك ملي شعبه تهران صادر شده است ، عليه ( ب ) كه او نيز در كرج سكونت دارد ، از طريق اداره اجراي ثبت تهران به صدور اجرائيه مبادرت كرده است . ( ب ) به شمامراجعه مي كند و اظهار مي دارد كه وجوه چكهاي موضوع اجرائيه را در حضور چند نفر شاهد به ( الف ) پرداخته است ولي ( الف ) به ادعاي مفقود شدن چكها از استرداد آنها به او خودداري نموده است و به شما وكالت مي دهد كه در ارتباط با اجرائيه صادره در دادگاه صالح اقامه دعوا كنيد و براي جلوگيري از عمليات اجرائي اداره اجراي ثبت و ممانعت از توقيف اموال او توسط آن اداره ، اقدامات قانوني لازم را به عمل آوريد . با توجه به مطالب فوق با استدلال و استناد به قانون پاسخ دهيد :

اولا : دادخواست خود را دركدام دادگاه و به طرفيت چه شخصي و با چه خواسته اي و به استناد چه مدركي مطرح مي كنيد ؟

ثانيا : بابت هزينه دادرسي چه مبلغ تمبر ابطال مي كنيد ؟

47 - اختبار خرداد 1381 كانون وكلا - حقوق جزا - 1381

لطفا به سوالات زير با استدلال و در حد خواسته شده پاسخ دهيد .

سوال اول - « الف » و « ب » متهمند به شركت در جرم « سوء استفاده از سفيد مهر » موضوع ماده 673 قانون مجازات اسلامي و « ج » متهم است به معاونت در جرم فوق با « الف » و « ب » محل

وقوع جرم تهران و تاريخ آن مهرماه 1380 بوده است .

در بررسي سوابق متهمان در دادگاه مشخص ميشود كه « الف » و « ب » هر دو قبلا به همين اتهام در سال 1376 تحت تعقيب قرار گرفته اند كه دادگاه در ارديبهشت ماه 1376 « الف » را به 18 ماه و « ب » را به 12 ماه حبس تعزيري محكوم كرده است كه « الف » پس از تحمل 10 ماه از حبس خود درخواست آزادي مشروط كرده كه با اين آزادي به مدت دو سال مواقت شده و در بهمن 76 آزاد و در بهمن 1378 آزادي اول قطعي گرديده است .

اما « ج » قبلا و در آبان 1377 به عنوان « ورشكسته به تقلب » موضوع ماده 670 قانون مجازات اسلامي به مجازات حبس به مدت 18 ماه محكوم شده كه محكوميت در همان تاريخ قطعي اما تا اجراي جرم اخير ( معاون با الف و ب در جرم سوء استفاده از سفيد مهر ) به دليل عدم دسترسي قبلي به او اجرا نشده است .

در دادگاه كه در آبانماه 1380 تشكيل شده وكلاي « الف » و « ب » درخواست تعليق اجراي مجازات موكلين خود را زا دادگاه مي نمايند و وكيل « ب » نظر دادگاه را مبني بر اينكه « ب » مرتكب تكرار جرم گرديده رد مي كند . وكيل « ج » نيز با استناد به مرور زمان درخواست موقوفي تعقيب اجراي مجازات قبلي و تخفيف كيفر جرم اخير در صورت محكوميت و تبديل آن را به جزاي نقدي مي نمايد .

با

توجه به مساله بالا پاسخ دهيد :

سوال اول :

اولا - استدلال وكلاي مدافع در مورد تكرار جرم و مرور زمان صحيح است يا خير و درخواست آنها از دادگاه مبني بر تعليق ، تخفيف و تبديل مجازات مورد قبول قرار ميگيرد يا نه ؟ ( حداكثر پاسخ دوازده سطر )

ثانيا - حداكثر در هشت سطر ماده 673 مجازات اسلامي را تجزيه و تحليل كنيد .

سوال دوم - آقاي حسن . . . به شما مراجعه و اعلامي ميكند كه كتابي در زمينه پرورش گياهان گلخانهاي تاليف و منتشر كرده است كه ظرف 3 سال از انتشار ناياب شده است . حال آقاي تقي اين كتاب را بدون اذن و اجازه وي چاپ افست كرده و منتشر نموده است . لطفا به سوالات ذيل پاسخ دهيد و مستند قانوني پاسخ را هم بيان فرماييد :

1 - آيا آقاي حسن حق قابل دفاع و حمايتي دارد ؟

2 - آيا عمل آقاي تقي جرم است ؟ اگر هست مجازاتش چيست ؟

3 - اگر اين كتاب را شركت نشر ج با مديريت آقاي تقي چاپ كرده باشد تكليف چيست ؟

4 - تكليف خسارت وارده به آقاي حسن در فرضي كه مرتكب شخص تقي باشد و در حالتي كه كتاب را شركت ج با مديريت تقي چاپ كرده باشد چيست ؟

5 - آيا براي جلوگيري از بخش اين كتابها كاري ميتوان كرد ؟

توجه فرماييد كه پاسخ هريك از شقوق سوال دوم بيش از حداكثر 2 سطر نيست .

ماده 673 – هر كس از سفيد مهر يا سفيد امضايي كه به او سپرده شده است يا به هر طريق بدست اورده

سوء استفاده نمايد به يك تا سه سال حبس محكوم خواهد شد .

ماده 670 – كساني كه به عنوان ورشكستگي به تقلب محكوم ميشوند به مجازات حبس از يك تا پنج سال محكوم خواهند شد .

48 - اختبار خرداد 1381 كانون وكلا - حقوق مدني - 1381

به دوپرسش زير پاسخ دهيد :

يكم : شخصي در برابر وامي كه از بانك دريافت مي كند سهم خود را كه سه دانگ از ششدانگ يك قطعه زمين مشاع مي باشد در رهن بانك مي گزارد . چانچه مالكان اين ملك مشاع در خواست افراز آن را بنمايند ، آيا نيازي به جلب موافقت مرتهن ( بانك ) وجود دارد يا نه ؟ با استدلال حقوقي و ذكر مستندات قانوني پاسخ دهيد :

دوم : « الف » به موجب حكم قطعي به پرداخت دو ميليون تومان در حق « ب » محكوم شده است . مامور اجرا در مقام اجراي حكم ، دو تخته قالي منزل محكوم عليه را توقيف كرده است . « ج » با ارائه فاكتور خريد اين قالي ها كه دلالت بر آن دارد يكسال قبل آنها را از شركت سهامي فرش ايران كه شركت دولتي است خريداري كرده ، به عنوان شخص ثالث به اين توقيف اعتراض نموده است . با استدلال حقوقي و ذكر مستند قانوني پاسخ دهيد دادگاه در برابر اين اعتراض چه تصميمي بايد بگيرد .

49 - اختبارخرداد 1381 كانون وكلا - حقوق تجارت - 1381

شركت باسئوليت محدود x به حكم دادگاه ورشكسته شده و اداره تصفيه امور ورشكستگي ، امر تصفيه آن را عهده دار گرديده و با اشخاص زير مواجه شده است :

1 ) الف سفته اي در اختيار دارد كه يكي از سه نفر عضو هيات مديره شركت ، آن را به نام شركت صادر كرده و در سررسيد پرداخت نشده و نسبت به واخواست هم صورت نگرفته است . تقاضاي الف اين است كه اداره تصفيه وجه سفته را به او بپردازد

.

2 ) ب دارنده چكي است كه در وجه حامل صادر شده و امضاي دو تن از اعضاي هيات مديره و مهرشركت در ظهرآن ديده ميشود و 20 روز بعداز تاريخ مندرج در چك ، به بانك محال عليه ارائه شده كه به علت عدم موجودي پرداخت نشده است . درخواست ب اين است كه در شمار غرماء قرارگيرد .

3 ) ج چكي دارد كه شركت x صادر كرده است و در تاريخ سررسيد موچودي نداشته ، ليكن ج در مسافرت بوده و نتوانسته در آن تاريخ به بانك مراجعه كند و بعدا كه x ورشكسته شده پرداخت صورت نگرفته است . ادعاي ج اين است كه وجه آن چك كه هنوز در بانك موجود مي باشد متعلق به اوست و بايد به او داده شود و وي نبايد در غرماء وارد شود .

4 ) د يكي از كاركنان اخراج شده شركت x است كه به حكم قطعي صادره به نفع او بايد غرامت ناشي از اخراج به او داده شود . ادعاي او اين است كه طبق قانون كار بايد به عنوان طلبكار ممتاز شناخته شود .

با توجه به قوانين موضوعه و اصول مسلم پذيرفته شده در حقوق تجارت ، مستدلا تشريح كنيد اداره تصفيه در مورد تقاضاهاي فوق الذكر چگونه بايد اتخاذ تصميم نمايد ؟

50 - اختبار خرداد 1381 كانون وكلا - آئين دادرسي كيفري - 1381

لطفا چهار سوال ذيل پاسخ تشريحي و استدلالي دهيد مراجعه به مجموعه قوانين مجاز است . مدت زمان جهت اداي پاسخ جمعا دو ساعت تمام مي باشد .

سوال اول :

در پرونده اي آقاي حسين الف - باتهام تعليف غير مجاز 60 راس گوسفند در مرتع ملي شده تحت

تعقيب قرارمي گيرد متهم مرتبا به چراي غير مجاز گوسفندان خود در مرتع ملي اقرار مينمايد . صورت مجلس تنظيمي ماموران اداره منابع طبيعي جنگلداري نيز دلالت آشكار بر ارتكاب بزه توسط متهم دارد . ضمن رسيدگي و در فرجه قانوني دادخواست مطالبه ضرر و زيان از طرف اداره ذينفع تقديم دادگاه ميشود . دادگاه در مورد اتهام متهم به استناد ماده 44 مكرر قانون جنگلها و بلحاظ جرم نبودن عمل ، حكم بر برائت صادر اعلام مينمايد . در مورد دادخواست مطالبه ضرر و زيان مستندا باقرار متهم حكم محكوميت متهم پرداخت وجه مورد ادعاي اداره جنگلداري صادر مينمايد با تجديد نظر خواهي محكوم عليه مرجع تجديد نظر با اين استدلال كه : مستبط از مفهوم ماده 12 قانون آئين دارسي كيفري دادگاههاي عمومي و انقلاب اين است كه دادگاه در صورت محكوميت كيفري متهم ميتواند درباره زيان مادي وي نيز او را محكوم نمايد راي بر درخواست اداره خواهان صادر مينمايد .

با تهيه مقدمه فوق تشريح صورت مسئله فرضي در پاسخ مرقوم فرمائيد .

آيا راي دادگاه تجديد نظر استان بنظر شما صحيح است يا خير ؟

پاسخ خود را اعم از اينكه مثبت يا منفي باشد با توجه به مباني قانوني ارائه استدلال توام فرمائيد .

سوال دوم :

در پرونده اي متهمي باتهام حفاري غير مجاز تحت تعقيب قرار مي گيرد و با حكم قطعي مرجع قضائي به تحمل 91 روز حبس تعزيري محكوم ميشود . با اخطار دايره اجراي احكام دادگاه ، محكوم عليه جهت اجراي حكم حاضر نميشود . مراتب ( به ) وثيقه گذار اخطار و ابلاغ ميشود كه چون وي نيز

در مهلت قانوني محكوم عليه را معرفي نمينمايد دستور ضبط وثيقه صادر و دادگاه نيز دستور ضبط وثيقه را تاييد مينمايد . حكم صادره دادگاه نيز ( مبني بر تحمل 91 روز حبس ) بموقع اجرا در مي آيد . اينك با توجه بماده 140 قانون آئين دادرسي دادگاههاي عمومي و انقلاب در اموركيفري در پاسخ مرقوم فرمائيد :

آيا با وجود اجراي دادنامه قطعي صادره ، صدور دستور ضبط وثيقه ، قانوني صحيح است يا خير ؟

مباني قانوني و توجيهي نظر خود را همراه با استدلال مرقوم داريد .

سوال سوم

در پروندهاي آقاي حميدرضا - ب و عليرضا - د باتهام سرقت مهمات نظامي تحت تعقيب دادسراي نظامي قرار ميگيرند . سپس در طي مراحل مقدماتي تحقيق و تعقيب پروندهها با صدور كيفرخواست و مستندا بمواد 67 و 63 قانون مجازات نيروهاي مسلح جمهوري اسلامي ايران به دادگاه ارسال مي گردد . دادگاه نظامي مستندا بماده 173 قانون آئين دادرسي دادگاههاي عمومي و انقلاب در امور كيفري و باستدلال اينكه : از زمان وقوع جرم بيش از ده سال تمام سپري شده است باعتبار حصول مرور زمان تعقيب قرار موقوفي تعقيب صادر و اعلام ميدارد . در پاسخ مرقوم داريد

آيا نظر راي دادگاه نظامي صحيح است ياخير ؟

دلايل و مباني قانوني و توجيهي نظر خود را نيز منعكس فرمائيد .

51 - اختبار تير 1380 كانون وكلا - آئين دادرسي مدني - 1380

سئوالات آئين دادرسي مدني اختبار نوبت اول سال 1380

به سئوالات زير مستدلاً پاسخ دهيد

سئوال اول - مدير عامل يكم شركت تجارتي به دفتر شما مراجعه كرده و با ارائه يك فقره سند عادي مدعي است كه مبلغ يكصد ميليون تومان از شركت ساختماني طلبكار است و

از شما ميخواهد وكالت شركت را براي طرح دعوي عليه بدهكار بعهده بگيريد پس از تفويض وكالت دادخواست مطالبه وجه مذكور به دادگاه تقديم ميگردد موكل بشما اعلام ميدارد كه خوانده بابت صورت وضعيت و كسور حسن انجام كار و ضمانت نامه هاي بانكي مبالغي از شركت طرف قرارداد طلبكار است با اين ترتيب شما در اجراي قرار تامين خواسته چه اقداماتي ميتوانيد انجام دهيد مشروحاً بيان كنيد . بارم 5 نمره

سئوال دوم - در يك دعوي حكمي بزيان موكل شما صادر شده است و با قطعيت حكم مذكور محكوم له تقاضاي صدور اجرائيه نموده و پس از صدور اجرائيه طبق قانون وحدت رويه قضائي رائي از هيئت عمومي ديوانعالي كشور صادر شده است كه بر عدم صحت حكم فوق دلالت دارد آيا بنظر شما با صدور راي هيئت عمومي اجراي احكام بايد از اجراي حكم موصوف خودداري نمايد يا خير ؟ مباني استدلال خود را از هر دو جنبه بيان كنيد .

بارم 5 نمره

سئوال سوم - آقاي الف با درجه نظامي در يكي از سازمانهاي ارتش جمهوري اسلامي ايران بكار اشتغال داشته در حين كار به اموال سازمان محل كار خود خساراتي وارد ميكند قبل از آنكه خسارات وارده به اموال را جبران نمايد بعلت بيماري فوت مينمايد شما كه بعنوان مشاور حقوقي سازمان مذكور فعاليت داريد توضيح دهيد آيا متوفي از نظر جبران خسارت بري الذمه ميشود يا نه ؟ در صورت عدم برائت ذمه آيا ميتوان بطرفيت وراث او اقامه دعوي نمود و آيا ميتوان از مطالبات حقوقي متوفي ميزان خسارت را برداشت كرد ؟ مشروح نظريه خود را مستدلاً بيان فرمائيد

. بارم 5 نمره

سئوال چهارم - در تاريخ 8/10/75 آقاي جعفر ششدانگ منزل مسكوني خود را به موجب سند عادي به آقاي منصور مي فروشد آنگاه در تاريخ 1/8/77 عمان خانه را به موجب سند عادي ديگر به رضا مي فروشد . منصور دادخواستي به خواسته الزام جعفر به حضور در دفتر اسناد رسمي جهت انتقال رسمي به دادگاه هاي عمومي تهران تقديم كه جهت رسيدگي به شعبه 12 دادگاه عمومي تهران ارجاع مي گردد . سرانجام حكم دادگاه براساس دادخواست صادر مي شود كه منجر به صدور اجرائيه عليه جعفر مي گردد . رضا نيز جداگانه دادخواست مشابهي عليه جعفر به دادگاه عمومي تهران تقديم مي نمايد كه به شعبه 25 ارجاع مي شود . نتيجه اين رسيدگي نيز صدور دادنامه و سپس اجرائيه عليه جعفر است . اكنون رضا و منصور در برابر دو راي دادگاه و دو اجرائيه قرار دارند . شما حق را به جانب منصور مي دانيد يا رضا و چه اقدام يا اقداماتي در جهت منافع آن انجام مي دهيد ؟

اگر نيازي به دادخواست مي دانيد دادخواست آنرا بنويسيد و اعلام نمائيد اين دادخواست را به كدام دادگاه مي دهيد و خواندگان شما چه فرد يا افرادي هستند . خواسته شما چيست و به كدام ماده يا مواد استناد مي نمائيد ؟ بارم 5 نمره

52 - اختبار آبان 1380 كانون وكلا - ثبت و امور حسبي - 1380

سوالات ثبت و امور حسبي اختبار دوم سال 1380

پاسخ سوالات زير را بطور خلاصه و مستدل در چهارچوب خود سوال بيان داريد :

سوال اول - ملكي با مساحت مشخص از طرف دو شريك بالمناصفه تقاضاي ثبت شده ، يكي از شركاء در حين انجام

تشريفات مقدماتي ثبت سهام مالكانه خود را بدون استعلام از ثبت بشريك ديگر فروخت ولي خلاصه معامله به اداره ثبت ، تسليم نشد و اداره ثبت دو فقره سند ( هر يك سه دانگ ) براي مالكين مشاعي صادر كرد و سپس شريك فروشنده ، همان سهام مالكيت فروخته شده را با سند عادي تصديق امضاء شده از خريدار ( شريك خود ) اجاره 4 ساله مي نمايد و بعداً در اثر فوت خريدار ، از طرف ورثه او ( شريك خريدار ) ادعاي مالكيت كل زمين ميگردد حال شما بگوئيد اولاً طبق ماده 24 قانون ثبت بعد از صدور سند مالكيت هيچگونه اعتراضي پذيرفته نمي شود آيا امكان احقاق حق براي خريدار نسبت به كل زمين وجود دارد يا نه و اگر پاسخ شما مثبت است با چه استدلال و در كدام مرجع احقاق حق مي نمائيد . ثانياً : تنظيم اجاره نامه و تصديق امضاء آن از طرف سردفتر تخلف انتظامي سردفتر محسوب ميشود يا خير ؟ ( بارم 8 نمره )

سوال دوم - بستانكاري عليه احمد اجرائيه اي دائر به مطالبات رسمي خود صادر كرده كه منجر به توقيف و بازداشت سرقفلي يكي از مغازه هاي بدهكار گرديده و بعداً بمرحله مزايده و صورتجلسه اتمام مزايدته بنفع بستانكار گرديده است كه در اثر اعتراض بدهكار عمليات اجرائي ابطال شده است در صورتيكه ابطال عمليات اجرائي را قابل توجه مي دانيد مرجع صالح به رسيدگي و علت ابطال عمليات اجرائي را تعيين و بيان داريد . ( بارم 6 نمره )

سوال سوم - پدري براي فرزند مجنون خود كه جنون او متصل به

صغر مي باشد وصي تعيين نموده و بعد از آن فوت نموده و وصي نيز محجور مي گردد با توجه به اينكه قانون مدني براي چنين موردي ساكت و تعيين تكليف صريح ننموده است چه اقدام قانوني براي امور صغير مجنون قابل اجرا مي باشد و استدلال شما با كدام مباني حقوقي قابل توجيه بوده و از كدام قاعده اصول استنباط استفاده مي نمائيد . ( بارم 6 نمره )

53 - اختبار آبان 1380 كانون وكلا - آئين دادرسي مدني - 1380

بسوالات زير مستدلاً پاسخ دهيد :

سوال 1 - در اختلافي كه بين فروشنده و خريدار يك قطعه زمين حادث گرديده ، موضوع در دادگاه حقوقي مطرح و پس از چندين جلسه رسيدگي منتهي به نظم سازمان در كلانتري محمل شده ، كه با ارائه شناسنامه تنظيمي دادگاه ، راي به سقط دعوا صادر گرديده است : فروشنده از اين تصميم دادگاه تجديد نظرخواهي كرده و انگيزه تجديدنظرخواهي خود را عدم ايفاء تعهد خريدار به پرداخت وجه مورد توافق ذكر نموده است . و براي اثبات دعواي خود به آميان كرده كه تجديد نظر با توجه به سازشنامه و قبول ضمني آن در ظرف فروشنده ( خواهان ) راي بون تاييد نموده است حال شما بگوييد دادگاه تجديدنظر چگونه و با چه استدلالي راي صادره را تاييد و استدلال شما در مورد تاييد دادگاه بر كدام مباني قانوني استوار است و در صورت عدم قبول راي تجديدنظر دلائل مخالف خود را بيان داريد . ( بارم 8 نمره )

سوال 2 - چنانچه در دعوائي كه بنا بدرخواست طرفين آن در دادگاه ، ارجاع امر بداوري داور مرخصي الطرفين گرديده ، و طرفين حق اعتراض خود را

نسبت به راي داور ساقط كرده اند ، داور انتخابي طرفين در مهلت قانوني راي مورد صادره و بدادگاه تسليم داشته است . كه تامين مذكور مورد قبول يكي از طرفين دعوا قرار نگرفته است . با توجه باينكه طرفين حق اعتراض خود را ساقط كرده اند . بنظر شما طرف معترض مي تواند قانوناً اعتراض خود را مطرح نمايد يا خير و در چه صورت مثبت بودن به كدام مرجع بايد اعتراض خود را تسليم نموده و شما چيست . در صورت منفي بودن پاسخ ، دلائل خود را مستدلاً بيان داريد و نهايتاً اعلام داريد آيا رجايست ماده 326 قانون آئين دادرسي مدني و تبصره آن قابليت اجرا دارد يا نه ؟ ( بارم 6 نمره )

سوال 3 - در دعواي اختلاف مالكيت يك نفر و تعدادي از اهالي يك منطقه كه نامبرده 50 مقصر مي باشند ، خواهان با استناد به ماده 73 قانون آئين دادرسي مدني كه تعرز خواندگان را از طريق ابلاغ در درخواست معمولي و الباقي را از طريق روزنامه دعوت برسيدگي كرده است . در جلسه رسيدگي وكيل احراز خواندگان ايراد نموده ، با توجه باينكه اغلب خواندگان داراي سوابق و پرونده قبلي و نشاني و اقامتگاه معلوم بودند : خواهان مي بايست بقيه خواندگان را از طريق استخراج اقامتگاه آنان از پرونده هاي دستي دعوت مي نمود . چون اين عمل انجام نگرفته است قانوناً جلسه رسيدگي موجه نبوده و نهايتاً تقاضاي صدور قرار ابطال دادخواست را كرده با توجه به مفاد ماده 74 قانون مذكور و ايراد وكيل احراز خواندگان در مورد عدم قبول ابلاغ اغلب

خواندگان از طريق درج آگهي در روزنامه ، مستدلاً بيان داريد كه او شما ايراد وكيل احراز خواندگان موجه مي باشد يا خير و دادگاه در مورد اين ايراد چه تصميم مقبول بايد اتخاذ نمايد . ( بارم 6 نمره )

54 - اختبار آبان 1380 كانون وكلا - حقوق مدني - 1380

اختبار حقوق مدني نوبت دوم سال 1380

كانون وكلاي دادگستري مركز

سئوال اول « قيمت واقعي اتومبيلي در بازار مبلغ يكصد و چهل ميليون ريال است . مالك بدون اطلاع از اين قيمت ، اتومبيل خود را بمبلغ يكصد ميليون ريال بيكي از بنگاههاي معاملات اتومبيل به بيع قطعي فروخته و تمام ثمن را دريافت و اتومبيل را نيز تسليم خريدار كرده است . خريدار روز بعد اتومبيل را به قيمت واقعي يعني بمبلغ يكصد و چهل ميليون ريال به ديگري ميفروشد و اتومبيل را به خريدار جديد ضمن صورتجلسه اي تحويل ميدهد . مالك اوليه بمحض اطلاع از معامله اخير به غبن فاحش خود در معامله واقف شده و فوراً بشما مراجعه تا بعنوان وكيل او بطرح دعوي پرداخته و از مقام قضائي بخواهيد ، ضمن ممانعت از نقل و انتقال بعدي اتومبيل حكم محكوميت خريدار دوم را به رد اتومبيل كه در اختيار او موجود است صادر نمايد . چنانچه درخواست مالك اتومبيل ( فروشنده اول ) را موجه و قانوني ميدانيد چه اقداماتي را انجام ميدهيد ؟ دلايل خود را ذكر كنيد ، در غيراينصورت استدلال شما چيست ؟ بارم 6 نمره

سوال دوم ”صاحب يك باشگاه سواركاري بشرح دادخواستي كه به دادگاه عمومي تقديم نموده توضيح داده است“ خوانده كه يكي از سواركاران ماهر باشگاه است با استفاده از يكي از بهترين اسبان

تيزرو متعلق به باشگاه مخفيانه و بدون اطلاع باشگاه در مسابقه اسب دواني شركت كرده و موفق به دريافت مبلغ پنجاه ميليون ريال جايزه اول اين مسابقه شده است . خواهان ( مالك اسب ) مدعي است اين جايزه تماماً متعلق اوست و از دادگاه صدور حكم بر محكوميت سواركار را بپرداخت مبلغ پنجاه ميليون ريال را بنفع خود درخواست نموده است . شما صدور چه حكمي را در اين دعوي قانوني ميدانيد و استدلال شما در توجيه آن حكم چيست ؟ بارم 6 نمره

سئوال سوم ”مبايعه نامه اي بشمنا از جانب خريدار بمنظور تقديم دادخواست بخواسته الزام فروشنده به تنظيم سند رسمي انتقال مورد معامله ارائه ميشود كه منحصراً شامل اين عبارات است“ فروشنده - الف - خريدار - ب - مورد معامله ششدانگ يك باب خانه بپلاك ثبتي شماره 1810/351 كه برويت خريدار رسيده است .

قيمت - مبلغ دويست ميليون ريال كه مبلغ شصت ميليون ريال آن بعنوان بيعانه به فروشنده پرداخت و مقرر شد كه بقيه ثمن مورد معامله در تاريخ 1/5/80 همزمان با تنظيم سند انتقال قطعي در دفترخانه شماره 32 اسناد رسمي بفروشنده پرداخت و خانه مورد معامله نيز در همان تاريخ تخليه و تحويل خريدار شود . بسئوالات زير با دقت پاسخ دهيد“

1 - بمنظور اينكه در آينده در پيشبرد دعوي با هيچ مانع قانوني مواجه نشويد چه اموري را بايد پيش بيني كنيد و چه نوع اطلاعاتي را از خريدار كسب نمائيد و نيز هو اقدامي را كه قبل از طرح دعوي لازم است بيان كنيد ؟ بارم 4 نمره

2 - موكل از شما انتظار دارد دعوي را

چنان با دقت و بنحوي اقامه كنيد كه در آينده بطرح دعواي ديگري نياز نداشته باشد در اينصورت خواسته يا خواسته هاي شما چه اموري خواهد بود ؟ بارم 4 نمره

55 - اختبار آبان 1380 كانون وكلا - آئين دادرسي كيفري - 1380

اختبار آئين دادرسي كيفري نوبت دوم سال 1380

كانون وكلاي دادگستري مركز

به سئوالات زير مستدلاً پاسخ دهيد

1 - بر اثر اعلام جرم وزارت راه و ترابري ، حسن باتهام تصرف غيرقانوني در اموال دولتي تحت تعقيب مقامات قضائي واقع و در مورد وي قرار وثيقه بمبلغ پانصد ميليون ريال صادر ميگردد . پس از صدور فرار ، جعفر با رعايت تشريفات قانوني خانه خود را بمبلغ قرار ، بوثيقه ميگذارد .

چون حسن با وجود احضار ، نزد مقام قضائي حاضر نميگردد دادگاه به جعفر ( وثيقه گذار ) اخطار مينمايد ظرف بيست روز متهم را تسليم نمايد و الا طبق مقررات نسبت به اخذ وثيقه اقدام خواهد شد . پس از ابلاغ قانوني اخطاريه ، همسر جعفر با تقديم گواهي فوت و گواهي انحصار وراثت اعلام ميدارد كه جعفر مدتها قبل از ابلاغ اخطاريه فوت كرده . متعاقباً دادگاه به وراث متوفي اخطار مينمايد چنانچه نسبت به معرفي متهم ظرف بيست روز اقدام ننمايند وثيقه ضبط خواهد شد . در اين وضيت وراث متوفي قبل از انقضاء مهلت بيست روز بشمار مراجعه و بعلت عجز از معرفي حسن درخواست مينمايند وكالت نامبردگان را پذيرا شده و اقدامات لازم قانوني جهت فك وثيقه معمول داريد .

حاليكه چنانچه شما وكالت وراث را مي پذيريد اقدامات خود را مشروحاً و مستنداً به قانون بيان ، و در صورت عدم قوبل وكالت دلايل خود را در تاييد نظر دادگاه

مستدلاً و با ذكر مواد قانوني بيان نمائيد . بارم 6 نمره

سئوال دوم ”يك فرد نظام با درجه سرلشگري كه فرماندهي يكي از سازمانهاي نظامي را در آبادان بعهده دارد در ايام تعطيلات نوروزي بعلت تخلف از مقررات راهنمائي و رانندگي با يك نفر عابر پياده مقيم اصفهان كه براي استفاده از تعطيلات به آبادان سفر كرده بود تصادف و منجر به مصدوميت و مجروحيت شديد او ميشود . مجروح در بيمارستان آبادان بستري ، پس از مداواي اوليه بعلت شدت جراحات و صدمات جهت ادامه مداوا به تهران منتقل ميگردد . مصدوم كه پس از مدتي دچار نقص عضو گرديده از شما درخواست مينمايد با قبول وكالت از نامبرده نسبت به اعلام شكايت كيفري بر عليه فرد نظامي ياد شده اقدام نمائيد .

حاليه شما بعنوان وكيل براي طرح دعوي اولا به كدام مرجع قضائي ( نظامي يا عمومي )

ثانيا در كدام شهرستان ( تهران ، اصفهان ، آبادان ) اقامه دعوي مينمايد ؟

دلايل خود را مستدلا و مستندا به مواد قانوني بيان فرمائيد . بارم 7 نمره

سوال سوم – متهمي بعلت ارتكاب قتل غير عمدي ناشي از رانندگي با وسيله نقليه به مجازات حبس و پرداخت ديه مقرر محكوم و حكم قطعي شده و به دايره احكام ارسال گرديده است . محكوم عليه شخصا با مراجعه به قاضي اجراي احكام و پرداخت ديه مندرج در حكم بمنظور پرداخت به اولياء دم ، در مورد اجراي حكم حبس با ارائه دلائل قانع كننده بعلت لزوم شركت در مراسم عقد ازدواج خود كه مقدمات و تاريخ آن قبل از قطعيت حكم فراهم گرديده بمدت 10 روز

درخواست مهلت مينمايد . قاضي اجراي احكام درخواست محكوم عليه را بدادگاه صادر كننده جهت كسب تكليف ارسال ميدارد . دادگاه با توجه باينكه محكوم عليه در مراحل رسيدگي براي آزادي خود وثيقه كافي سپرده است ، درخواست او را پذيرفته و بمدت يك هفته به او مهلت ميدهد تا قاضي اجراي احكام با اخذ تعهد از محكوم عليه مبني بر اينكه در پايان مهلت شخصا براي تحمل مجازات خود را به نيروي انتظامي معرفي كند او را آزاد نمايد .

بنظر شما قاضي اجراي احكام و دادگاه در تصميم خود و اعطاي مهلت به محكوم عليه مرتكب تخلف قضائي شده اند يا خير ؟ نظر خود را مستدلا بيان نمائيد . بارم 7 نمره

56 - اختبار بهمن 1380 كانون وكلا - حقوق جزا - 1380

حقوق جزاي عمومي و اختصاصي

بهمن 1380 – وقت 2 ساعت

1 - سوال مشترك حقوق جزاي عمومي ، اختصاصي و بين الملل

در تاريخ 11 سپتامبر سال 2001 ميلادي برابر با بيستم شهريور ماه سال جاري دو هواپيماي آمريكايي ساختمانهاي مركز تجاري و وزارت جنگ آمريكا را مورد حمله قرار داده و باعث ويراني و انهدام كامل آنها شدند . در اين رهگذر عده اي جان خود را از دست دادند . در پي اين واقعه شوراي امنيت سازمان ملل متحد قطع نامه اي صادر كرد و به دولت ايالات متحده آمريكا اجازه داد در جهت سركوبي عاملان ( كه آنها را تروريست خواند ) وارد عمل شود . بوش رئيس جمهور آمريكا با همدستي دولت انگلستان فرمان حمله به خاك افغانستان را صادر كرد . ( باين بهانه كه همدستان مهاجمان احتمالا در افغانستان هستند ) و با هواپيماهاي جنگي ، اين

كشور را آماج حملات بي امان خود قرار داد سرانجام حكومت وقت افغانستان از پاي درآمد و آمريكا در درون آن كشور جاي گرفت . دلائل اتهام تاكنون در معرض افكار عمومي جهان قرار نگرفته و بدليل كشته شدن خلبانهاي هواپيماهاي مهاجم اطلاع دقيق از قصد و نيت آنها در دست نيست با اين مقدمه به پرسشهاي زير پاسخ دهيد :

- از نظر حقوق جزاي بين المللي عمل دولت آمريكا و انگليس با كدام از موازين حقوقي قابل توجيه است ؟ ( 2 نمره )

2 - مسئول كشتار مردم افغانستان و نقص عضو و تخريب منزل هاي مسكوني آنها چه كسي است ؟ ( 2 نمره )

3 - اصل شخصي بودن مجازتها كه در حقوق جزاي ايران نيز پذيرفته شده است در امر فوق چگونه است ؟ ( 2 نمره )

4 - حق دفاع مشروع كه در حقوق جزاي دنيا از جمله ايران شناخته شده و دولت آمريكا به توصيه شوراي امنيت آن را بكار بسته است تا چه حد مي تواند موجب معافيت متهم يا حمله به كشور افغانستان گردد ؟ ( 2 نمره )

5 - عنوانهاي مباشرت – شركت – معاونت و آمريت در مورد متهم يا متهمان حمله به افغانستان را شرح دهيد و استدلال نمائيد كه هر كدام از متهم يا متهمين در معرض چه نوع اتهاماتي هستند و اگر اعتقادي به اين عناوين در مورد سوال نداريد نيز پاسخ دهيد . ( 2 نمره )

2 - سوال حقوق جزاي عمومي

ماده 38 قانون مجازات اسلامي در باره آزادي مشروط زندانيان است . ماده مذكور ميگويد : « هر كس براي بار

اول به علت ارتكاب جرمي به مجازات حبس محكوم شده باشد . . . » اين ماده ذكري از محكوميتهاي زندان مشمول حد يا قصاص نكرده بلكه مطلق « مجازات حبس » را پيش بيني كرده است . اينك با مطالعه ماده 38 قانون مجازات عمومي اعلام فرمائيد كه آيا محكومين زندان مشمول حد يا قصاص مي توانند از مقررات آزادي مشروط استفاده نمايند يا خير ؟ هر گاه نظر موافق نسبت به اين موضوع داريد دلايل آن را بيان نمائيد و اگر اعتقاد داريد كه محكومين زندان مشمول قصاص يا حدود حق استفاده از آزادي مشروط را ندارند و ماده مذكور هيچگونه دلالتي به اين موضوع ندارد دلائل آن را نيز بيان نمائيد . و هر گاه براي يافتن راه حل به ماده يا مادي از قانون مجازات عمومي استناد مي نمائيد آن ماده يا مواد را نيز ذكر كنيد . ( 5 نمره )

3 - سئوال حقوق جزاي اختصاصي

آقاي جعفر دارنده و مالك علامت ثبت شده تجاري است . وي اين علامت را جهت كالاهاي مواد خواراكي به ثبت رسانيده است آقاي جعفر به شما مراجعه مي كند و مي گويد حسين عين علامت ثبت شده وي را بدون كوچكترين تغييري بر روي كالاهاي مواد خوراكي محصول خود نهاده و در معرض فروش گذاشته است آقاي جعفر از شما مي خواهد حسين را تحت پيگرد كيفري قرار دهيد .

پاسخ دهيد وكالت وي را مي پذيريد يا نه ؟ در صورتيكه وكالت وي را مي پذيريد مبناي شكايت خود را بر چه ماده يا موادي از قانون قرار مي دهيد . و به عبارت

ديگر ماده يا مواد استنادي شما در اين باره چيست ؟ و در صورتي كه وكالت را نمي پذيريد ، دليل عدم پذيرش چيست ؟ و در باره آن به طور اختصار توضيح دهيد . ( 5 نمره )

57 - اختبار بهمن 1380 كانون وكلا - حقوق تجارت - 1380

هر كه خود راي گرديد به شوكت رسيد و هر كه با مردمان مشورت نمود خود را در شريك ساخت . « علي عليه السلام »

وقت « يكساعت و نيم »

سئوالات اختبار كتبي كارآموزان وكالت بهمن ماه 1380

به سئوالات زير مستدلاً پاسخ دهيد

1 - آقاي ”الف“ دارنده يك فقره سفته /000/000/640 ريالي كه آنرا از طريق ظهرنويسي بدست آورده است ، در قبال دريافت /000/80 دلار ظهرنويسي كرده و به آقاي ”ب“ واگذار مينمايد بلحاظ امتناع متعهد از پرداخت وجه سفته در سررسيد آقاي ”ب“ ظرف مهلت قانوني نسبت به واخواست سفته و اقامه دعوي عليه متعهد و ظهرنويسان سفته به خواسته /000/80 دلار وجه پرداختي اقدام مينمايد . با توجه به توضيحات فوق نظر خود را در خصوص دعوي مطروحه اعلام نمائيد . بنظر شما اقامه دعوي به كيفيت مزبور صحيح است يا خير ؟ ( بارم 7 نمره )

2 - احد از شركاي شركت الف با مسئوليت محدود تصميم به انتقال سهم الشركه خود مي گيرد اما ديگر شركاء با اين انتقال موافقت نمي كنند و تلاش او براي بدست آوردن شرايط مندرج در قانون تجارت به نتيجه نمي رسد . شريك مزبور جهت مشاوره به شما مراجعه مي كند و موضوع را براي شما توضيح مي دهد حال شما بعنوان وكيل و مشاور حقوقي چه راهكاري را جهت حل مشكل وي پيشنهاد مي

كنيد و اگر وكالت او را پذيرفتيد براي انتقال سهم الشركه او چه اقداماتي را بعمل مي آوريد ؟ ( بارم 5 نمره )

3 - تاجري در فاصله بين تاريخ توقف و تاريخ صدور حكم ورشكستگي با يكي از طرفهاي معامله خود ، در مورد بدهي او و طلبي كه از وي داشته تنهاتر نموده است . اداره تصفيه يا مدير تصفيه با چنين اقدامي چگونه برخورد مي كند ؟ استلال خود را بيان كنيد ؟

( بارم 4 نمره )

آقاي الف يكباب مغازه را به آقاي ب اجاره داده است آقاي ب مغازه مذكور را به يك شركت تجاري كه بيشترين سهام به وي تعلق داشته و مدير عامل شركت مزبور نيز ميباشد واگذار ميكند . موجر عليه آقاي ب دعوي تخليه بعلت انتقال بغير در دادگاه مطرح مينمايد . شما بعنوان وكيل آقاي ب چگونه از دعوي مذكور دفاع ميكنيد ؟ ( بارم 4 نمره )

58 - اختبار بهمن 1380 كانون وكلا - آئين دادرسي مدني - 1380

لطفاً به سوالات ذيل پاسخ دهيد :

سوال اول - دعوي ابطال نظريه كميسيون موضوع ماده 12 قانون زمين شهري به شعبه اي از دادگاههاي عمومي تهران ارجاع شده است رئيس دادگاه قبلاً عضو كميسيون مذكور بوده كه در موضوع دعوي مطروحه در كميسيون اظهارنظر نموده است آيا بنظر شما قاضي مذكور صلاحيت رسيدگي به موضوع را دارد يا خير نظر خود را مستدلاً بيان كنيد .

سوال دوم - شما به عنوان وكيل دادخواستي به خواسته مطالبه مبلغ يكصد ميليون تومان به دبيرخانه مجتمع قضائي تقديم نموده ايد و بيكي از شعب دادگاه ارجاع شده است قبل از آنكه دادخواست ثبت دفتر دادگاه شود از تقديم دادخواست و تعقيب

آن منصرف مي شويد در پرونده ديگري مبلغ اضافي بابت هزينه دادرسي پرداخت نموده ايد آيا شما ميتوانيد تمامي هزينه دادرسي و اضافه پرداختي را مطالبه كنيد ؟

سوال سوم - دادخواست تقديمي به دادگاه در زندان به خوانده ابلاغ ميشود بعد از مدتي زنداني آزاد و بخارج از كشور عزيمت مي نمايد و موكل شما از نشاني وي اطلاعي ندارد بنظر شما آيا ابلاغ ساير اخطاريه ها به نشاني زندان طبق ماده 79 قانون آئين دادرسي مدني صحيح و قانوني مي باشد يا خير ؟

سوال چهارم - يك باب ويلا متعلق به فردي است كه فوت مي نمايد وراث حين الفوت عبارتند از دختر - پسر و همسر ، همسر متوفي سپس فوت مينمايد دختر متوفي سهم الارث خود را به استثناي سهم ثمن اعيان به برادر خود منتقل مي نمايد پس از مدتي بين خواهر و برادر اختلاف مي شود برادر براي تعيين تكليف ثمن اعيان به شما مراجعه مي نمايد . شما به عنوان وكيل وي انتخاب ميشويد اقدامات خود را اعم از اينكه بنظر شما اداري يا قضائي باشد بطور مشروح از بدو الي الختم مرقوم فرمائيد .

59 - اختبار بهمن 1380 كانون وكلا - آئين دادرسي كيفري - 1380

كارآموزان وكالت كانون وكلاي دادگستري مركز 19/11/1380

به سئوالات زير مستدلاً پاسخ دهيد

1 - بين آقايان جعفري بعنوان فروشنده و حسيني بعنوان خريدار معامله يك دستگاه اتومبيل انجام گرديده خريدار بابت وجه مورد معامله چكي بمبلغ دويست ميليون ريال به فروشنده تسليم مينمايد بر اثر بروز اختلاف بين طرفين خريدار دادخواستي بخواسته صدور دستور موقت مبني بر منع پرداخت وجه چك به فروشنده ، تقديم دادگاه عمومي تهران مينمايد . دادگاه با ملاحظه مستندات خريدار

قرار دستور موقت مبني بر منع پرداخت وجه چك به فروشنده صادر ميكند . خواهان قرار را به بانك محال عليه ارائه و تسليم مينمايد . به موازات اين اقدام فروشنده به بانك محال عليه جهت دريافت وجه چك مراجعه ولي بانك از پرداخت وجه چك خودداري و دليل عدم پرداخت را ابلاغ دستور موقت صادره از دادگاه اعلام مينمايد . متعاقباً فروشنده ، خريدار را بعنوان صدور چك بلامحل تعقيب ، نتيجتاً دادگاه براي خريدار قرار وجه الضمان نقدي به ميزان وجه چك صادر ميكند . خريدار ( صادركننده چك ) رونوشت دستور موقت را به دادگاه تقديم درخواست رفع اثر از وجه الضمان موقت ميكند . دادگاه دستور موقت را ناديده گرفته و از قرار رفع اثر نمي نمايد . اينك با توجه به وضعيت فوق پاسخ دهيد .

آيا به نظر شما تصميم دادگاه داير بر عدم رفع اثر از قرار وجه الضمان صحيح است يا خير ؟

الف ”در صورتي كه نظر دادگاه را صحيح ميدانيد استدلال خود را در باب درستي آن مستدلاً و مستنداً اعلام داريد .

ب - در صورتي كه نظر دادگاه را درست نمي دانيد استدلال خود را در باب عدم صحت آن مستدلاً و مستنداً بيان كنيد . بارم ( 6 ) نمره

2 - شخصي به اتهام قتل عمدي تحت تعقيب قرار گرفته است دادگاه كيفري به موضوع طرح دعوي ”اولا“ به كدام مرجع قضائي ( نظامي يا عمومي )

ثانياً در كدام شهرستان ( تهران ، اصفهان ، آبادان ) اقامه دعوي مينمائيد ؟ دلايل خود را مستدلاً و مستنداً به مواد قانوني بيان فرمائيد . بارم 7

نمره

سئوال سوم - متهمي بعلت ارتكاب قتل غيرعمدي ناشي از رانندگي با وسيله نقليه به مجازات حبس و پرداخت ديه مقرر محكوم و حكم قطعي شده و به دايره اجراي احكام ارسال گرديده است . محكوم عليه شخصاً با مراجعه به قاضي اجراي احكام و پرداخت ديه مندرج در حكم بمنظور پرداخت به اولياء دم ، در مورد اجراي حكم حبس با ارائه دلائل قانع كننده ، بعلت لزوم شركت در مراسم عقد ازدواج خود كه مقدمات و تاريخ آن قبل از قطعيت حكم فراهم گرديده ، بعلت 10 روز درخواست مهلت مينمايد . قاضي اجراي احكام درخواست محكوم عليه را بدادگاه صادركننده حكم جهت كسب تكليف ارسال ميدارد . دادگاه با توجه باينكه محكوم عليه در مراحل رسيدگي براي آزادي خود وثيقه كافي سپرده است ، درخواست او را پذيرفته و بمدت يك هفته به او مهلت ميدهد تا قاضي اجراي احكام با اخذ تعهد از محكوم عليه مبني بر اينكه در پايان مهلت شخصاً براي تحمل مجازات خود را به نيروي انتظامي معرفي كند او را آزاد نمايد . بنظر شما قاضي اجراي احكام و دادگاه در تصميم خود و اعطاي مهلت به محكوم عليه مرتكب تخلف قضائي شده اند يا خير ؟ نظر خود را مستدلاً بيان نمائيد . بارم 7 نمره

60 - اختبار بهمن 1380 كانون وكلا - ثبت و امور حسبي- 1380

سوالات اختبار سوم بهمن ماه سال 1380 ثبت و امور حسبي كارآموزان وكالت كانون وكلاي دادگستري مركز

سوالات زير را دقيقاً بررسي و پاسخ صحيح و دقيق آنرا با استدلال كوتاه و پرهيز از زياده نويسي را بدهيد :

سوال اول - در يكي از شهرستانهاي كشور كه آگهي ثبت عمومي اعلام

گرديده بود آقاي فرامرز نسبت به يك قطعه زمين بي سند خود تقاضاي ثبت نموده و نام وي در دفتر توزيع اظهارنامه ثبت گرديد و بعد از چندي فوت نمود و تنها فرزندش ادامه اقدامات ثبتي را بنام خود ادامه داد . در زمان بررسي تصرفات متقاضي ثبت معلوم گرديد ، شخص بنام جمشيد ، در ملك مذكور خانه ساخته و مدعي است كه زمين را از فرامرز با سند عادي خريداري كرده است ، ولي سند در اختيار او نيست و استشهاديه اي كه او دارد وقوع معامله و تصرفات فعلي او را ثابت مي كند . فرزند آقاي فرامرز شهادت شهود و معامله را تكذيب نمود ، اكنون شما بعنوان وكيل فرزند فرامرز در اين مرحله چه اقدامات ثبتي و حقوقي در جهت حفظ حقوق او مي توانيد ارائه دهيد و بنظر شما اقدامات شما با چه استدلالي در چه مرجعي قابل رسيدگي و اتخاذ تصميم مي باشد ؟ ( بارم : 7 نمره )

سوال دوم - طلبكاري براي وصول طلب خود در سند رسمي بمبلغ 5 ميليون تومان با احتساب خسارات مبادرت به صدور اجرائيه نمود كه با ارسال اجرائيه باداره اجراي ثبت و قبل از ابلاغ اجرائيه ، مديون اعلام كرد كه تغيير اقامتگاه داده و در جيرفت زندگي ميكند و در جيرفت شناخته نشد و مجدداً نشاني ديگري معرفي كرد كه شناخته نشد و سرانجام بعد از اعاده آن به اجرا ، دستور ابلاغ اجرائيه طبق مفاد سند رسمي مقررات قانوني در تهران صادر شد كه با ابلاغ اجرائيه در تهران ، يكباب خانه مالك كه در اجاره ثالث بود

توقيف گرديد و آگهي مزايده براي وصول طلب صورت گرفته كه بدهكار به عمليات اجرائي اعتراض كرد و در اعتراضنامه خود نوشت كه اولاً : اجراي ثبت با قبول محل اقامتگاه او در جيرفت و ديگر شهرها موافقت نموده كه بايد در آن محل ابلاغ مي گرديد و ثانياً : توقيف خانه بازداشتي و وجود مستاجر در آن در آگهي مزايده قيد نگرديده است كه اداره ثبت اعتراض را وارد دانست و بعد از اعتراض طلبكار به نظريه اداره ثبت ، هيات نظارت نظريه اداره ثبت را قانوني ندانست و با نقض نظريه و قبول عمليات ثبتي ، با اعتراض بدهكار ، پرونده به شورايعالي ثبت اراسل گرديد . اگر شما مورد مشورت و يا وكيل بدهكار باشيد آيا وكالت بدهكار را قبول مي نمائيد يا نه ، استدلال شما چه خواهد بود . ( بارم : 7 نمره )

سوال سوم - صديقه خانم با در دست داشتن يك برگ قرارداد رسمي كه در آن نوشته شده است : ( بعلت اينكه در زندگي مشتركمان فرزندي و وارث ديگري نداريم اينجانبان با يكديگر قرار بسته ايم كه هر يك از ما زودتر فوت نمائيم كليه اموال منقول و غيرمنقول از متوفي متعلق به ديگري خواهد بود ) بعد از يكسال از تنظيم سند رسمي زوج فوت نموده و صديقه خانم با سند رسمي نزد شما آمده تا اموال منقول و غيرمنقول او را تملك و باو تسليم نمائيد در اين وضعيت اقدامات قانوني وكالتي شما چه خواهد بود ؟ و حقوق زوجه چيست ؟

( بارم : 6 نمره )

61 - اختبار تير 1380 كانون وكلا - حقوق تجارت - 1380

هر كس يك كلمه به من

بياموزد تا ابد مرا بنده خويش ساخته است .

از سخنان مولاي متقيان علي ( ع )

سئوالات امتحان حقوق تجارت اختبار سال 1380 نوبت اول

تاريخ : 1/1/1380

به چهار سئوال زير پاسخ دهيد :

سوال اول :

شركت نسبي X ورشكسته مي شود و اداره تصفيه امور ورشكستگي آن را به عهده مي گيرد . در ميان مراجعه كنندگان به آن اداره افراد زير وجود دارند ، 1 - A يكي از شركاي X و با مداركي كه ارائه ميدهد ثابت مي كند كه شركت X مدتي قبل از ورشكستگي ، مبلغ بيست ميليون تومان از او وام گرفته است . با توجه به مسلم بودن طلب او در شمار عزماء قرار مي گيرد و سهم عزمائي او 70% طلبش را تشكيل ميدهد كه به او داده مي شود . پس از خاتمه يافتن تصفيه امور شركت عده اي از طلبكاران آن شركت كه 30% مطالباتشان پرداخت نشده است به A مراجعه مي كنند و از او مي خواهند كه بقيه طلب آنان را كه اداره تصفيه پرداخت نكرده است تاديه كند . A در پاسخ اظهار ميدارد كه 30% طلب خود او پرداخت نشده است و اگر مسئوليتي در قبال طلبكاران شركت ورشكسته دارد و چيزي بابت بدهيهاي آن شركت بايد بپردازد خود او در اولويت قرار دارد و نبايد در قبال ديگران جوابگو باشد .

آيا استدلال A در قبال طلبكاران شركت X از نظر حقوقي قابل توجيه است ؟

2 - B كه با اسناد لازم اثبات مي كند كه شركت X در فاصله بين تاريخ توقف و تاريخ صدور حكم ورشكستگي اش يك كاميون از او خريداري

كرده به مبلغ 30 ميليون تومان كه ده ميليون آنرا تاديه و بقيه مبلغ هنوز پرداخت نشده است و تقاضا دارد در ازاي دريافت ده ميليون تومان ، كاميون به او مسترد شود و اضافه مي نمايد كه معامله مذكور با توجه به زمان و نوع آن باطل مي باشد . مستدلاً توضيح دهيد كه آيا اداره تصفيه تقاضاي B را مي پذيرد و در هر حال با او چگونه بايد برخورد كند ؟ بارم : 8 نمره

سئوال دوم :

يك شركت ساختماني از نوع سهامي خاص بنام A تشكيل مي شود تا در زميني به وسعت پنجاه هزار مترمربع به ساختن چند برج مسكوني بپردازد . هيئت مديره شركت A دو شركت ديگر يكي از نوع سهامي خاص بنام B و يكي از نوع با مسئوليت محدود بنام C تشكيل مي دهند شركت B مسئول تامين بتون و شركت C مسئول تامين تاسيسات برج ها مي باشند . دو تن از اعضاء هيئت مديره شركت A در شركت B و C عضويت هيئت مديره را بعهده مي گيرند و با شركت A وارد معامله مي شوند . شركت B و C ادغام مي شوند و شركت مختلط سهامي E را تشكيل مي دهند تا طرف معامله شركت F قرار گيرند .

حال توضيح دهيد :

اولا آيا معاملات شركت هاي A و B و C قانوني است ؟ اگر جواب مثبت و يا منفي است به چه دليل و اگر منفي است طبق چه موادي از قانون تجارت غير قانوني است ؟ ثانيا آيا معاملات شركت E و F قانوني است يا نه به چه دليل و

مسئوليت معاملات شركت E با كدام گروه است ؟ ثالثا مسئوليت هيئت مديره و وضعيت حقوقي شركت هاي فوق را با استناد به مواد قانون تجارت شرح دهيد . بارم 8 نمره

سوال سوم

طبق ماده 590 قانون تجارت اقامتگاه شخص حقوقي محلي است كه اداره شخث حقوقي در آنجا است و طبق قسمت اخير ماده 1002 قانون مدني كه پس از قانون تجارت تصويب شده است اقامتگا اشخاص حقوقي مركز عمليات آنها مي باشد . حال : با توجه به تعارض فيما بين قانون تجارت و قانون مدني و موخر التصويب بودن قانون مدني در اينخصوص نظر خود را پيرامون اقامتگاه شركتهاي تجارتي كه در چهارچوب اشخاص حقوقي فعاليت مي كنند با استدلال بيان كنيد :

بارم 4 نمره

62 - اختبار تير 1380 كانون وكلا - حقوق مدني - 1380

”سئوالات حقوق مدني“

اختبار خردادماه 1380

به سئوالات زير مستدلاً پاسخ دهيد وقت يكساعت و نيم

سئوال اول - يكي از دادگاههاي عمومي راي زير را صادر نموده است در خصوص دعواي خانم ... ... . بطرفيت آقاي ... ... ... . . بخواسته خلع يد و قلع و قمع بناي احداثي توسط خوانده در قطعه اي از پلاك ثبتي شماره 127 فرعي از 29 اصلي مقوم بمبلغ ... ... ... ريال ، از آنجا كه طبق پاسخ واصله از اداره ثبت پلاك مزبور بنام اعياني باغ در دفتر املاك بنام خواهان ثبت و سند مالكيت صادر و به او تسليم شده است ، لذا در صورت وجود چنين اعياني مالكيت خواهان محسوس و موثر در مقام و مبناي خلع يد خواهد بود و در ما نحن فيه كه حسب اقرار خواهان بناي موجود توسط خوانده احداث گرديده ، در نتيجه

ادعاي خلع يد در اين موقعيت قابل تصور نيست و مالك اعياني بطور كلي مالك فضاي محاذي عرصه نميباشد تا هر اقدامي در فضاي مزبور را در قلمرو مالكيت خود بشمار آورد .

بنابراين حكم بربي حقي خواهان در دعواي خلع يد صادر و اعلام ميشود و از آنجا كه قلع و قمع نرع بر مالكيت عرصه است كه در اين مقام نيز دليلي از طرف خواهان ارائه نشده كه مثبت اين امر باشد از اين حيث نيز دعواي معنونه غيرثابت تشخيص ميگردد . راي صادره ظرف 20 روز پس از ابلاغ قابل تجديدنظر در دادگاه استان تهران ميباشد .

با توجه به راي مزبور هر يك از طرفين را كه در مرحله تجديدنظر ذيحق ميدانيد وكالت او را پذيرفته در رد حكم يا تاييد آن لايحه اي مستدل و مبتني بر مباني حقوقي تنظيم كنيد .

بارم 7 نمره

سئوال دوم - شخصي ششدانگ اراضي مزروعي خود را وقف بر اولاد ذكور خود نموده كه نسلاً بعد نسل از آن بنفع خود بهره برداري نمايند . در وقف نامه تصريح شده موقوف عليهم مكلفند يك ششم عوايد حاصله از مال مورد وقف را هر سال صرف تعمير و نگهداري از مسجد قريه و برگزاري تعزيه حضرت سيدالشهدا ( ع ) نمايند ، اداره اوقاف محل اين وقف را نسبت به يكدانگ ملك فوق ، وقف عام تلقي و به نسبت آن امين براي مداخله در جمع آوري محصول تعيين نموده است ، ولي موقوف عليهم با توجه به صراحت وقفنامه كه ششدانگ ملك بر اولاد ذكور مالك وقف شده ، وقف را بطور مطلق وقف خاص دانسته ،

مانع مداخله امين منصوب از طرف اداره اوقاف ميشوند . به نظر شما حق با كداميك از طرفين ( موقوف عليهم يا اداره اوقاف ) است و استدلال شما چيست ؟

بارم 7 نمره

سئوال سوم - در اجاره نامه محل كسب واقع در خارج از محدوده قانون روابط موجر و مستاجر مصوب 1356 كه در سال 1360 تنظيم شده طرفين شرط كرده اند كه رابطه استيجاري آنان تابع قانون مزبور باشد و نيز تصريح گرديده كه مستاجر مبلغ ... ... . ريال بابت سرقفلي به مالك پرداخته است . مدت اجاره از تاريخ تحرير اجاره نامه يكسال شمسي است و طرفين توافق نموده اند هر سه سال يكبار بايد بيست درصد به اجرت المسمي اضافه شود . موجر با توجه به انقضاي مدت اجاره طبق ماده 494 قانون مدني تخليه محل را تقاضا نموده است حسب پاسخ واصله به دادگاه مزبور محل مورد اجاره همچنان خارج از محدوده قانون روابط موجر و مستاجر مصوب 1356 ميباشد . پيش بيني شما راجع به راي دادگاه چيست و براي اثبات پيش بيني خود چگونه استدلال ميكنيد ؟

بارم 6 نمره

63 - اختبار تير 1380 كانون وكلا - آئين دادرسي كيفري - 1380

سئوالات آئين دادرسي كيفري

به سوالات زير مستدلاً پاسخ دهيد :

1 - موكل شما در مرحله بدوي از اتهام انتسابي برائت حاصل نموده ، شاكي خصوصي از راي صادره تجديدنظر خواهي نموده ، در نتيجه پرونده به دادگاه تجديدنظر استان ارسال گرديده ، شما با مراجعه به پرونده احراز مينمائيد كه تجديدنظر خواهي خارج از مهلت مقرر قانوني تقديم گرديده است . بهمين جهت مراتب را بموجب لايحه اي به دادگاه تجديدنظر اعلام مي داريد . دادگاه در قبال اعلام

شما ، عنوان ميكند اگر چه تجديدنظر خواهي خارج از مهلت است ولي دادگاه حق دارد بعلت اشتباه قاضي به درخواست شاكي رسيدگي كند . و بهمين علت از موكلشما تحقيق بعمل آمده و در صدد صدور قرار تامين براي موكل شما است . در اين وضعيت چنانچه شما اقدامات دادگاه را صحيح ميدانيد دلايل و مستندات و استدلال خود را مشروحاً بيان و اگر عمل دادگاه را منطبق با قانون نمي دانيد اقداماتي را كه براي حفظ حقوق موكل خود معمول ميداريد مشروحاً و مستدلاً بيان و مستندات قانوني را خود را نيز ذكر نمائيد . بارم هشت نمره

2 - آقاي رحيمي كارمند راه آهن به اتهام اختلاس اموال عمومي تحت تعقيب قرار گرفته و با قرار قانوني آزاد مي گردد . به لحاظ شناخته نشدن در آدرس معينه نامبرده جهت انجام دادرسي بوسيله درج آگهي در مطبوعات احضار در سال 1373 محاكمه انجام و غياباً به يك سال زندان و پنج ماه انفصال از خدمات دولتي و چهارصد ميليون ريال جزاي نقدي محكوم ميگردد . اكنون وراث نامبرده به شما مراجعه و با ارائه گواهي فوت و گواهي انحصار وراثت اظهار مي دارند آقاي رحيمي در سال 72 به رحمت ايزدي پيوسته و در تاريخ محاكمه در قيد حيات نبوده و تقاضا دارند بعنوان وكيل آنان اقدامات قانوني در جهت الغاء حكم دادگاه معمول داريد حاليه چنانچه شما وكالت نامبردگان را نمي پذيريد دليل توجيهي خود را بيان ، و در صورت قبول وكالت وراث ، اقدامات خود را مشروحاً بيان و دلايل خود را توضيح و مرجع يا مراجع مورد مراجعه را

ذكر نمائيد .

بارم هفت نمره

3 - آقاي رحمت گودرزي در دادگاه عمومي تهران تعقيب قرار گرفته و براساس نظريه كارشناس به پرداخت مبلغ چهل ميليون ريال به عنوان ارش در حق مصدوم محكوم گرديده ، دادنامه به متهم ابلاغ نامبرده قبل از انقضاء مهلت تجديدنظرخواهي به شما مراجعه و تقاضا مي كند به وكالت از جانب او اقدام به تجديدنظر خواهي نمائيد . نظر خود را پيرامون اينكه راي صادره قابل تجديدنظر مي باشد يا خير ، مستدلاً بيان نمائيد .

بارم پنج نمره

64 - اختبار تير 1380 كانون وكلا - ثبت و امور حسبي - 1380

اولين امتحان حقوق ثبت سال 1380

وقت : يكساعت و نيم

سوالات زير را بدقت مطالعه و پاسخ هر سوال را بطور خلاصه و مربوط به سوال بنويسيد

سوال اول - شخصي كه بموجب سند مالكيت مالك يك قطعه زمين 3000 متري بوده ، زمين مذكور را به چند قطعه تفكيك نموده و يكي از قطعات تفكيكي را با مبايعه نامه عادي به آقاي حسن فروخته و وجه آنرا دريافت كرده است . بعد از مدتي كه براي انتقال قطعه خريداري به دفترخانه اسناد رسمي مراجعه مي نمايند تا قطعه مذكور بنام آقاي حسن انتقال رسمي يابد ، متوجه مي گردند كه اداره ثبت اسناد در پاسخ استعلام دفترخانه اعلام كرده كه كل پلاك از جمله قطعه فروخته شده در بازداشت شخصي كه طلبكار مالك كل زمين بوده درآمده و امكان نقل و انتقال نمي باشد . در چنين وضعي بيان داريد كه چگونه قطعه ايكه به ديگري با سند عادي فروخته شده و ايجاد اعياني گرديده و در آن ساكن مي باشد و از رديف ساير قطعات با مبايعه نامه خارج گرديده در بازداشت

شخص طلبكار مالك اصلي مي باشد در حاليكه در زمن معامله ، قطعه مذكور قابل نقل و انتقال به خريدار بوده است و در حال حاضر راه حل قانوني انتقال قطعه مذكور به خريدار كدامست ؟ ( بارم : 6 نمره )

سوال دوم - مالك قطعه زمين پلاك 90 در اجراي مقررات و تشريفات ثبت عمومي تقاضاي ثبت قطعه مذكور را نموده است . م بعد از تقاضاي ثبت زمين پلاك مرقوم ، شهرداري محل بانگيزه اينكه طبق طرحي كه بايد اجرا گردد درصدد تعريض خياباني است كه حد خيابان به زمين مالك منتهي مي گردد و نتيجتاً بميزان و مساحت 300 متر از زمين خود را كسر ولي با احداث حصار و ديواركشي آنرا درتصرف خود نگهداري مي نمود تا بموقع عقب نشيني نمايد كه متعاقب آن شهرداري تقاضاي ثبت 300 متر را تحت پلاك ديگر ، از اداره ثبت نمود و مدتها از اجراي طرح طفره نمود تا اينكه قطع ديوار كشي شده در زمره متروكات شهرداري درآمده اما در اختيار مالك آن باقي مانده است . از يكطرف مالك نسبت به بقيه زمين خود سند مالكيت دريافت نمود و از طرف ديگر مساحت 300 متر مربع آن با درخواست ثبت شهرداري مواجه مي باشد . شما بيان داريد وجود عدم اقدام عملي و تقاضاي ثبت شهرداري نسبت بمساحت 300 متر چه اقدامي متصور است تا مالك از حقوق قانوني خود برخوردار و استيفاء حق نمايد ؟ ( بارم : 7 نمره )

سوال سوم - ملكي كه در رهن بانك قرار گرفته و اصل سند مالكيت مفقود گرديده و با انقضاء مدت رهن

و عدم پرداخت اقساط در مورد ملك مذكور اجرائيه صادر و تشريفات مزايده آن انجام پذيرفته و در شرف تملك به بانك مي باشد چنانچه خريداري با ارائه مبايعه نامه عادي موخر بر عقد رهن منضم به وكالتنامه محضري جهت انتقال ملك مذكور به بانك مراجعه و درخواست پرداخت وجه رهن و آزادي ملك را بنمايد تا ملك مذكور را بدون وجود سند مالكيت بخود انتقال دهد چه پيشنهاداتي در مورد موانع و مشكلات موجود در راه انتقال ملك به خريدار ارائه ميدهيد و در صورت عدم موجبات انتقال قطعي ، اصولاً چه موانعي پيش روي خريد قرار دارد ؟ بعبارت ديگر امكان انتقال قطعي بخريدار وجود دارد يا خير ؟ ( بارم : 7 نمره )

65 - اختبار آبان 1380 كانون وكلا - حقوق تجارت - 1380

اختبار حقوق تجارت نوبت دوم سال 1380

كانون وكلاي دادگستري مركز

كجاست صوفي دجال فعل ملحد شكل بگو بسوز كه مهدي دين پناه رسيد

به سئوالات زير پاسخ دهيد :

سئوال 1 - بانك ”الف“ بابت تسهيلات بانكي اعطائي ( وام ) به شركت ”ب“ به لحاظ امتناع شركت از بازپرداخت بدهي ، اقدام به صدور اجرائيه از طريق اجراي ثبت اسناد و املاك نموده و در نتيجه عمليات اجرائي ، به لحاظ نبودن خريدار ، اموال مورد وثيقه به تملك بانك درآمده است . متعاقباً بر اثر اقامه دعوي از سوي اشخاص ذينفع مبني بر توقف و ورشكستگي شركت ”ب“ دادگاه مرجع رسيدگي ، حكم ورشكستگي شركت را صدر و در متن راي صادره ، تاريخ توقف را يك سال قبل از تاريخ پايان عمليات اجرائي مذكور در فوق تعيين نموده است . با توجه به مقررات ماده 58 قانون اداره

تصفيه امور ورشكستگي مصوب سال 1318 ”بستانكاراني كه داراي وثيقه اند نسبت به حاصل فروش مال مورد وثيقه . . . . مقدم بر ساير بستانكاران قرار داده مي شوند . . . . باقيمانده طلب هايي كه داراي وثيقه بوده و تمام آن از فروش وثيقه پرداخت نشده به ترتيب طبقات مندرج در اين ماده بر يكديگر مقدمند“ و ماده 34 قانون ثبت اسناد و املاك مصوب 1320 ”در مورد معاملات مذكور در ماده 33 و كليه معاملات شرطي و رهني راجعه به اموال منقول و غيرمنقول چنانچه بدهكار در مدت مقرر از حق خود استفاده نكند بستانكار مي تواند با درخواست صدور اجرائيه طلب خود را درخواست كند . هر گاه بدهكار از تاريخ ابلاغ اجرائيه اصل وجه مورد معامله را با اجور معوقه و زيان دير كرد نسبت به اصل از تاريخ انقضاء مدت استرداد نپردازد ، آگهي مزايده مال مورد معامله از همان مبلغي كه در سند تعيين شده بعلاوه اجور معوقه و يا زيان ديركرد نسبت به اصل وجه از تاريخ انقضاء مدت معامله تا روز مزايده و . . . منتشر ميشود و . . . . و چنانچه مال مزبور ، خريدار نداشته باشد پس از دريافت حقوق و عوارض دولتي به خود بستانكار به همان مبلغ آگهي شده واگذار ميگردد“ و ماده 419 قانون تجارت مصوب سال 1311 از تاريخ حكم ورشكستگي هر كس نسبت به تاجر ورشكسته دعوايي . . . داشته باشد بايد بر مدير تصفيه و يا به طرفيت او تعقيب كند ، كليه اقدامات اجرائي نيز مشمول همين دستور خواهد بود .

نظر خود

را در خصوص موارد زير مستدلا بيان نمائيد .

1 - اثر حكم ورشكستگي در عمليات اجرائي .

2 - ميزان خسارت تاخير تاديه استحقاقي يانك .

3 - مرجع صالح براي اقدامات اجرائي بارم 8 نمره

سوال 2 - شركت A تبعه خارجي در ايران شركتي تاسيس ميكند كه 90% سهام معتلق به او شد و ده درصد متعلق به يكي از بانكهاي ايراني . با پيروزي انقلاب اسلامي شركت A ايران را ترك كرده و شركت B در كنار شركت A شركت C را تاسيس كردند تا ضمن تامين قطعات و لوازم شركت A با آن به معامله بپردازند . شركت A پس از پانزده سال به ايران برگشته و از طريق وكيل خود راي هيئت پنج نفره در دادگاه هاي انقلاب اسلامي را به نفع خود دريافت كرد . طبق راي هيئت پنج نفره شركت A مي بايست به سهامدارن خارجي عودت داده شود . مديران شركت B از طريق ديوان عدالت اداري دستور موقت مبني بر توقف اجرائيه شركت A را دريافت كردند .

سوال

1 - آيا تاسيس شركت C توسط مديران شركت B قانوني است ؟

2 - آيا ديوان عدالت اداري حق صدور دستور موقت عليه دادگاه انقلاب اسلامي را دارد ؟

3 - شما بعنوان وكيل شركت A چگونه از حقوق موكل خود ( اين شركت ) دفاع مي كنيد و يا به عنوان وكيل شركت C چه دفاعي در مقابل شركت A خواهيد داشت ؟

بارم 8 نمره

سوال 3 –

كيفيت استفاده از دفاتر تجاري تاجر بر له يا عليه او را به اختصار شرح دهيد ؟

بارم 4 نمره

66 - اختبار آبان 1380 كانون وكلا - حقوق جزا - 1380

اختبار درس حقوق جزاي عمومي و اختصاصي

كانون مركز ، آبان 1380

1 - سوال حقوق جزاي عمومي

بخش اول ماده 48 قانون مجازات اسلامي كه در باره تكرار جرم است مي گويد : « چنانچه بعد از اجراي حكم مجددا مرتكب جرم قابل تعزير گردد . . . » تبصره ماده مذبور مي گويد : « هر گاه حين صدور حكم محكوميت هاي سابق مجرم معلوم نباشد و بعدا معلوم شود . . . » ظاهرا بين ماده و تبصره آن تعارض وجود دارد . ماده شرط تحقق ( تكرار جرم ) را اجراي حكم محكوميت اول مي داند در حالي كه تبصره در مقام بيان حكم محكوميت سابق است و كاري به اجراي آن ندارد . نظر شما در اين باره چيست ؟ آيا بين ماده و تبصره تعارض وجود دارد يا خير ؟ اگر وجود ندارد دليل يا دلائل توجيهي آن را بيان كنيد و اگر قائل به تعارض هستيد راه حل رفع تعارض را بيان نمائيد . نمره 5

2 - سوال حقوق جزاي اختصاصي

رضا بدون داشتن پروانه وكالت دادگستري خود را وكيل دادگستري معرفي كرده و با تنظيم وكالتنامه از آقاي محسني در دادگاه عمومي تهران حاضر شده و به دفاع از حقوق محسني پرداخته و مبلغ ده ميليون ريال حق الوكاله دريافت داشته است . كانون وكلاي دادگستري در مقام شكايت از آقاي رضا بر آمده و وي را تحت تعقيب قرار داده است . دادگاه عمومي تهران به موضوع رسيدگي كرده و با توجه به دلائل موجود از جمله اقرار متهم آقاي رضا را به استناد ماده 55 قانون وكالت وي را به 6 ماه حبس تعزيري محكوم

كرده و مقرر داشته كه مبلغ ده ميليون ريال به صندوق دولت واريز نمايد . شما اين راي را به نقد حقوقي درآوريد و در فرض اثبات دلائل جرم اعلام داريد راي دادگاه در مورد محكوميت رضا به پرداخت مبلغ ده ميليون ريال به خزانه عمومي درست است يا نه ؟ در صورت درستي راي دلائل درستي آن را بيان كنيد و در صورتيكه راي دادگاه را نادرست مي دانيد دلائل نادرستي آن را بيان كيند . نمره 5

3 - سوال مشترك حقوق جزاي عمومي و اختصاصي

سه نفر از متهمين كه دو نفر از آنها وكيل دادگستري هستند به اتهام شركت در افترا و نشر اكاذيب موضوع مواد 697 و 698 قانون مجازات اسلامي تحت تعقيب قرار گرفته اند دادگاه به موضوع رسيدگي و سرانجام حكم محكوميت هر سه نفر را صادر كرده است . راي دادگاه با حذف اسامي متهمين به شرح ذيل است :

( . . . و با توجه و عنايت دقيق به اظهارات و دفاعيات و اقارير و اعترافات صريح و ضمني مهمان در تمامي مراحل تحقيقات مقدماتي و دادرسي و اظهارات و لوايح وكلاي محترم شكات و متهمان و غير موجه دانستن دفاعيات متهمان و وكلاي محترم آنها بزه هاي انتسابي شركت در ايراد افترا و نشر اكاذيب و با رعايت مواد 46 و 48 قانون مذكور آقاي . . . با توجه به سابقه محكوميت قطعي قبلي به تحمل 2 سال حبس تعزيري با احتساب ايام بازداشت قبلي در زندان يزد و به صورت تبعيد ( به استناد ماده 19 قانون مجازات اسلامي ) و دو نفر ديگر (

كه وكيل دادگستري هستند ) را هر يك به تحمل 15 ماه حبس تعزيري با احتساب ايام بازداشت قبلي محكوم و ممنوعيت دو نفر وكيل دادگستري را به مدت 5 سال از شغل وكالت صادر و اعلام مي نمايد . دادگاه با توجه به ملاحظه وضع اجتماعي و سوابق زندگي و اوضاع و احوالي كه دو نفر متهم مرتكب شده اند و با حصول شرايط مندرج در قسمت الف ماده 25 قانون مجازات اسلامي و به استناد و رعايت مواد 25 و 27 و 28 و 22 قانون مجازات اسلامي قرار تعليق مجازات ( حبس تعزيري ) دو نفر اخير ( وكلاي دادگستري ) به مدت 4 سال صادر و اعلام مي نمايد تا چنانچه متهمان مذكور در طول مدت 4 سال مرتكب جرائم مزيور و يا جرائم مستوجب محكوميت مذكور در ماده 25 قانون مجازات اسلامي نشوند ، محكوميت فوق الذكر بلااثر گردد . راي ظرف مدت 20 روز بعد از ابلاغ قابل تجديد نظر خواهي است . )

اينك شما راي دادگاه را به نقد حقوقي درآوريد و اعلام داريد آيا راي دادگاه با توجه به مواد استنادي درست صادر شده است يا خير ؟ درصورتيكه درستي راي دادگاه به نظر شما محرز است دلائل درستي آن را بيان داريد و در صورتيكه راي دادگاه به نظر شما نادرست است موارد نادرستي آن را بيان نمايد . نمره 10

67 - اختبار تير 1380 كانون وكلا - حقوق جزا - 1380

اختبار كتبي درس حقوق جزاي عمومي و اختصاصي كانون وكلاي دادگستري مركز تيرماه 1380 مدت 2 ساعت و نيم

1 - سئوال حقوق جزاي اختصاصي

قطار مسافربري تهران - تبريز به رانندگي آقاي رمضان بيگي با خانم

”مدينه“ تصادف مينمايد كه منجر به مرگ وي ميگردد موضوع از طرف بازماندگان خانم ”مدينه“ پيگيري ميشود براي تعيين علت واقعي اين برخورد موضوع هيئتي از كارشناسان رسمي ارجاع ميگردد . هيئت كارشناسان به موضوع رسيدگي و اعلام ميدارند در اين موضوع پنجاه درصد عابر متوفي و پنجاه درصد راننده مقصرند . سرانجام دادگاه به موضوع رسيدگي و راي دادگاه بشرح زير صادر مي شود . راي دادگاه : در اين پرونده آقاي رضمان بيگي آزاد به لحاظ معرفي كفيل متهم است به يك فقره قتل غيرعمدي به ميزان پنجاه درصد مرحومه خانم مدينه كه در اثر برخورد قطار مسافربري در گذشته است با وجه به جميع جهات و نظر هيئت كارشناسان رسمي دادگستري كه صراحتاً اعلام نموده اند بي احتياطي و عدم رعايت نظامات دولتي از سوي راننده قطار به ميزان پنجاه درصد بوده است در اثر شكايت اولياي دم و دفاع غيرموثر متهم و ساير قرائن و امارات موجود بزهكاري وي محرز و مسلم است و عملش منطبق است با مواد بند يك از ماده 297 و بند ب ماده 302 قانون مجازات اسلامي . دادگاه متهم را به پرداخت ميزان 50 نفر شتر سالم و بدون عيب به اولياي دم محكوم مينمايد . راي صادره حضوري و ظرف مدت 20 روز قابل تجديدنظر است .

اينك شما راي دادگاه را به نقد حقوقي در آوريد و درباره درستي يا نادرستي آنها اظهارنظر نمائيد . توجه داشته باشيد كه فرض مسئله بر توجه اتهام دور ميزند و اتهام از هر نظر محرز و مسلم است . ( نمره 4 )

2 - سئوال حقوق جزاي

عمومي

آقايان : 1 - مجيد 2 - حسين به اتهام سرقت اموال از نيروگاه شهيد رجائي تحت تعقيب كيفري قرار گرفته اند . موضوع از اين طريق پاسگاه انتظامي پيگيري شده و دادگاه نيز موضوع را تعقيب نموده است . سرانجام با تشكيل دادگاه دفاع متهمان دادگاه عمومي قزوين به شرح زير مبادرت به صدور راي بدون هيچ تغييري به شرح زير است .

راي دادگاه ”آقايان مجيد و حسين متهمند به سرقت اموال از نيروگاه شهيد رجائي با عنايت به شكايت اوليه و كشف اموال مسروقه از متهمين و گزارش نيروي انتظامي و اعترافات متهمين و ساير محتويات پرونده اتهام انتسابي به متهمين از نظر دادگاه محرز و عمل ارتكابي منطبق با ماده 661 قانون مجازات اسلامي ميباشد . عليهذا مستنداً به ماده مرقوم و رعايت بندهاي 1 و 5 و 6 ماده 22 از قانون مرقوم حكم به محكوميت هر يك از متهمين به تحمل 6 ماده حبس و تحمل 15 ضربه شلاق صادر و اعلام مينمايد . راي صادره حضوري ظرف 20 روز قابل تجديدنظر در دادگاه استان قزوين است . اين راي را مورد بررسي و نقد حقوقي قرار دهيد .

3 - سئوال مشترك حقوق جزاي عمومي و اختصاصي

آقاي سعيد در يكي از مجتمع هاي قضائي تهران به اتهام قتل غيرعمدي خانم پروين و ايراد صدمه بدني غيرعمدي به ايمان يگانه نژاد تحت تعقيب قرار ميگيرد مندرجات پرونده حاكي است كه متهم ارتكاب قتل غيرعمدي و ايراد صدمه بدني غيرعمدي را مورد پذيرش قرار داده و قبول دارد كه گواهي نامه رانندگي ندارد . پزشك قانوني ميزان نقص عضو ايمان يگانه نژاد

را ده درصتد تعيين كرده كه ازش آن 5 درصد ديه كامله است كارشناس دادگستري علت اصلي حادثه را : بي مبالاتي راننده سواري به علت تخلف از نظامات دولتي - تخطي از سرعت مطمئنه و عدم توجه به جلو و رانندگي بدون پروانه دانسته است .

دادگاه به موضوع رسيدگي و مبادرت به صدور راي كرده است . راي دادگاه وسيله يكي از كارآموزان وكالت جهت گزارش به كميسيون كارآموزي ارائه گرديده كه به شرح زير است :

راي دادگاه - در خصوص اتهام آقاي سعيد هجده ساله فرزند اكبر داير بر قتل غيرعمدي ناشي از تصادف رانندگي منجر به فوت مرحومه پروين و رانندگي بدون گواهي نامه و ايراد صدمه بدني غيرعمدي به ايمان نژاد و توجه به شكايت اولياي دم مقتول و همچنين شكايت مصدوم به شرح منعكس در پرونده و اقرار صريح متهم و گزارش پزشكي قانوني در خصوص علت مرگ و كارشناسي فني تصادفات درباره علت تصادف و گزارش مرجع انتظامي مبني بر انجام تحقيقات و شهادت گواهان حادثه و وقوع جرم از سوي متهم به نظر اين دادگاه محرز و مسلم است لذا دادگاه متهم را در مورد قتل غيرعمدي مقتول ”پروني“ مستنداً به مواد 294 و 295 و 300 و 302 و 304 از قانون مجازات اسلامي به پرداخت نصف ديه كامله در حق اولياي دم مقتول ظرف دو سال از تاريخ وقوع قتل غيرعمدي و به استناد مواد 714 و 715 و 716 و 718 و 719 و 723 از قانون مذكور به جهت عدم رعايت نظامات دولتي و بي احتياطي و فرار از صحنه تصادف و رانندگي بدون

گواهي نامه به 25 ماه حبس تعزيري با احتساب ايام بازداشت قبلي و پرداخت پانصد هزار ريال جزاي نقدي در حق صندوق دولت و در مورد ايراد صدمه بدني به ”ايمان يگانه نژاد“ از ناحيه ران چپ به پرداخت خمس ديه يك پا و پنج درصد از ديه كامل به عنوان ارش در حق مصدوم محكوم مينمايد . راي صادره ظرف بيست روز پس از ابلاغ قابل تجديدنظر درمحاكم تجديدنظر استان تهران است .

اينك شما راي دادگاه را به نقد حقوقي درآوريد و نظرات خود را درباره آن اعلام داريد . به نظر شما راي دادگاه ايرادي دارد يا نه ؟ اگر ايرادي ندارد دليل يا دلايل درستي آن را بيان داريد . اگر ايرادي دارد دلائل نادرستي را بنويسيد . فرض مسئله بر اين پايه استوار است كه دلائل اتهام مورد پذيرش است . ( نمره 8 )

لطفا به نكات ذيل توجه داشته باشيد :

1 - خوش خط و خوانا بنوسيد

2 - جواب هر سوال را حداكثر در يك صفحه جاي دهيد

68 - اختبار فروردين 1379 كانون وكلا - ثبت و امور حسبي - 1379

سوالات امتحاني ( ثبت و امور حسبي كارآموزان وكالت در 29/1/79 )

تذكر قابل توجه :

از پاسخ سوالات طولاني و غيرمربوط بپرهيزيد و سوال را فقط در ابعاد خود و خلاصه و مستدل بنويسيد .

سوال اول - شخصي قطعه زميني را مالك آن خريداري نموده و نصف مبلغ مورد معامله را بفروشنده داده و توافق گردند بعوض باقيمانده مبلغ معامله خريدار ساختماني را در محل ديگر در ظرف 6 ماه براي فروشنده بسازد و چنانچه در مدت مذكور ساختمان با تمام نرسيده و با نقضي در آن وجود داشته باشد . فروشنده مختار

است . با تامين دليلي كه با كارشناس ايجاد خواهد داد معامله را فسخ نمايد . خريدار در مدت مذكور قادر به انجام و اتمام ساختمان نگردند . و فروشنده با تنظيم صورتجملس نامش دليل دادگاه كه حاكي از ناتمام ماندن ساختمان بود بدفترخانه مراجعه و با تسليم صورتمجلس تامين دليل بدفترخانه تقاضاي فسخ معامله را نموده كه سردفتر اسناد رسمي نيز با انعكاس آن در دفتر املاك ، معامله را فسخ و بخريدار ابلاغ كرد و اينك خريدار با ارائه مدارك و دلائل از شما مشورت خواهي مي كند . در صورت موفقيت در كا و تفويض وكالت بشما چه اقدامات قانوني و راه حل حقوقي انتخاب مي نمائيد ؟ ( بارم : 6 نمره )

سوال دوم - شخصي كه ازدواج با همسر مورد علاقه خود يكدستگاه آپارتمان و 200 سكه آزادي مهر به او قرارداد و بعد يكمال ديگر ، آپارتمان را در رهن بانك گذارد ، و مبالغي دريافت نمود ، كه ماهيانه پرداخت كند در اثر عجز از پرداخت بدهي ، بانك مبادرت بصدور اجرائيه كرد و آپارتمان در مرحله مزايده درآمد كه زوجه از جريان مزايده مطلع شد و با مراجعه به دفترخانه ازدواج تنظيم كننده عقد ازدواج تقاضاي صدور اجرائيه مهريه خود را نمود سر دفتر با صدور اجرائيه مهريه زوجه مراتب را باجراي ثبت محل اعلام نمود و از طرفي زوجه با تقاضاي توام نمودن اجرائيه قبلي و اجرائيه مهريه خود تقاضاي تعطيل عمليات اجرا را كه بنفع بانك در جريان بوده كرد كه بهمنيت ترتيب عمل مزايده متوقف گرديده است معلوم نمائيد چرا و چگونه آپارتماني كه

مهريه زوجه بوده در رهن بانك قرار گرفته و چگونه مهريه زوجه بمرحله اجرا درآمده و تكليف قانوني اجرائيه و مزايده بانك از يكطرف و اجرائيه مهريه زبوجه از طرف ديگر با چه مباني حقوقي و قانوني قابل توجيه مي باشد و نهايتاً چه اقدامات حقوقي براي زوجه يا بانك خواهد بود . ( بارم : 7 نمره )

سوال سوم - خانمي دادخواستي بدادگاه صالح تقديم ميكند و در توجيه خواسته خود اظهار مي دارد : كه همسر او چندي است كه فوت نموده و وصيت نامه اي رسمي از خود بجا گذارده كه در آن چنين مذكور است ( . . . همسرم با توافق قبلي از مهريه و سهم الارث خود گذشت مي نمايد و در مقابل يك سوم از ماترك باو تعلق ميگيرد . . . ) كه در اثر اختلاف با ساير ورثه در سهم الارث خود گذشت مي نمايد و در مقابل يك سوم از ماترك باو تعلق ميگيرد . . . ) كه در اثر اختلاف با ساير ورثه در سهم الارث ، زوجه دادخواستي بخواسته ( تنفيذ وصيت نامه نسبت به ثلث مورد وصيت و ابطال قسمت ديگر وصيت بمضمون ( انصراف از مهريه و سهم الارث او از ماترك ) بدادگاه تقديم نمود ، كه سرانجام در قسمتي از خواسته منتهي بصدور راي بنفع زوجه گرديده است ، شما بعنوان حقوقدان و تحليلگر مسئله حقوقي و قانوني و با نگرش به استنباط و استنتاج از مقررات شرعي و قانوني بيان كنيد كه راي صادره در كداميك از مطالب وصيت نامه بنفع زوجه بوده و استدلال قاضي صادركننده

راي بر چه اصولي استوار مي باشد و اصولاً چنين وصيت داراي چه ابعاد قابل قبول يا غيرقابل قبول مي تواند باشد ؟ ( بارم : 7 نمره )

69 - اختبار بهمن 1379 كانون وكلا - ثبت و امور حسبي - 1379

امتحان ثبت هفتم بهمن ماه 1379

”سوالات زير را دقيقاً مطالعه و پاسخ آنها را خلاصه و مربوط بخود سوال بنويسيد و از جوابهاي حاشيه اي پرهيز نمائيد“

سوال 1 - بستانكاري عليه بدهكاري در دفترخانه اسناد رسمي اجرائيه اي بمبلغ ده ميليون ريال صادر نمود كه به بدهكار ابلاغ گرديد ، بعد از 5 روز از تاريخ ابلاغ اجرائيه مذكور ، بدهكار با تقديم دادخواستي بخواسته ابطال اجرائيه مستند به رسيد عادي مقدم بر صدور اجرائيه تقاضاي صدور حكم نموده كه دادگاه با رسيدگي و صدور حكم به ابطال اجرائيه و برائت ذمه بدهكار و قطعيت آن پرونده را به اجراي ثبت اعاده نمود كه بدهكار مواجه با مطالبه نيم عشر اجرائي از طرف اداره اجرا گرديد . شما بعنوان وكيل بدهكار توضيح دهيد كه مطالبه اداره اجراي ثبت براي نيم عشر اجرائي منطبق با چه اصول است و چرا اداره اجرا بر وصول نيم عشر پافشاري مي نمايد . ( بارم : 5 نمره )

سوال 2 - با اعلام ثبت عمومي در شهرستان . . . . آقاي رضا تقاضاي ثبت ملك خود را نموده در حين اجراي تشريفات قانوني ، خريداراني به آقاي رضا مراجعه و قطعاتي از آن را با سند عادي خريداري نمودند در حاليكه مراحل قانوني ثبت سند باتمام نرسيده بود . در حال حاضر شما بگوئيد : اولاً : اتمام تقاضاي ثبت قطعات فروش رفته با چه كسي است .

ثانياً : اين معاملات با اسناد عادي در مورد ملكي كه هنوز سند مالكيت آن صادر نگرديده داراي چه اعتبار و قانوني است . ثالثاً : تفاوت اساسي اينگونه معاملات عادي در مراحل اوليه ثبت با معاملات با سند مالكيتي كه تشريفات قانوني آن انجام و صادر گرديده در چيست ؟

( بارم : 5 نمره )

سوال 3 - براي جلوگيري از بروز اختلافات آتي در زمان تنظيم سند رسمي در دفترخانه كه بين دو نفر تنظيم و امضاء ميشود شخصي را بعنوان داور مرضي الطرفين با اسقاط اعتراض به راي داور تعيين نموده اند تا رفع اختلاف نمايند بعد از چندي كه اختلاف حادث گرديد ، راي داوري برفع اختلاف صادر و بطرفين ابلاغ شد راي مذكور جهت اجرا بدفترخانه تسليم گرديد تا براساس راي مذكور ، اجرائيه صادر گردد بنظر حقوقي شما راي داور قابليت صدور اجرائيه از دفترخانه را دارد يا خير ؟ و استدلال شما چيست .

( بارم : 5 نمره )

سوال 4 - شخصي كه قيومت صغيري را عهده دار بوده ، بواسطه فعل و انفعالات غيرمتعارف باتهام خيانت در اموال صغير تحت تعقيب قرار گرفت و از طرف بعضي از افراد ذينفع تقاضاي عزل قيم گرديد كه نهايتاً حكم بعزل قيم صادر و باو ابلاغ شد . از اين حكم تجديدنظرخواهي نمود و براي جلوگيري از حكم عزل خود ، يكدستگاه آپارتمان خود را با سند عادي به صغير هبه نمود و يك قطعه از زمين صغير را نيز به قيمت ارزنده اي براي صغير بفروش رسانيد تا احتمالاً جبران خيانت او گردد كه هيچيك از اين اقدامات موردنظر قرار

نگرفت و حكم عزل قيمت قطعي شد . قيم معزول در مهلت قانوني از حكم عزل خود تقاضاي اعاده دادرسي و استرداد آپارتمان مورد هبه را از صغير كرد . اگر شما قصد وكالت قيم معزول را داشته باشيد چه ايرادات و موارد قانوني را در جهت پيشرفت يا عدم پيشرفت كار خود به قيمت معزول ارائه ميدهيد . ( بارم : 5 نمره )

70 - اختبار بهمن 1379 كانون وكلا - آئين دادرسي مدني - 1379

سئوالات اختباري درس آئين دادرسي مدني كارآموزان وكالت دادگستري - جمعه 14/11/1379

به چهار سئوال زير مستدلاً پاسخ دهيد .

سئوال اول : در دعوي جلب ثالث آيا خواهان اين دعوي مي تواند درخواست تامين خواسته از اموال مجلوب را بنمايد يا خير ؟ نظريه خود را مستدلاً و مشروحاً بيان نمائيد .

( بارم : 5 نمره )

سئوال دوم : شخصي عليه ديگري در دادگاه اقامه دعوي نموده ، پس از رسيدگي و صدور حكم و قطعيت آن ، خواهان تقاضاي صدور اجرائيه كرده و اجرائيه نيز صادر شده و به محكوم عليه ابلاغ گرديده است . در مقام مطالبه عشريه دولتي محكوم عليه با ارسال رونوشت شناسنامه خود ادعا نموده كه سن وي از هجده سال كمتر است . اصل شناسنامه مورد ملاحظه واقع و صحت ادعاي محكوم عليه تاييد گرديده است . اكنون با توجه به مراتب مذكور آيا مي توان عشريه را از مشاراليه مطالبه نمود ؟ نظر خود را با استدلال بيان كنيد .

( بارم : 5 نمره )

سئوال سوم : نسبت به حكمي كه از دادگاه صادر گرديده و در مرحله اجرائي است از طرف محكوم عليه كه در جلسه دادرسي نيز حاضر بوده دادخواست توقيف عمليات

اجرائي تقديم گرديده و محكوم عليه با ارائه يك برگ رسيد عادي كه در جريان دادرسي ارائه نگرديده مدعي پرداخت محكوم به ، به محكوم له شده است . آيا مي توان به چنين دادخواستي ترتيب اثر داد ؟ نظر خود را مستدلاً و مشروحاً بيان نمائيد . ( بارم : 5 نمره )

سئوال چهارم : ماترك متوفي عبارت از حق كسب و پيشه و سرقفلي يك باب مغازه است . به علت عدم توافق وراث در فروش و تقسيم آن احراز ورثه به شما مراجعه و مي خواهد وكالت وي را براي دريافت سهم الارث او بپذيريد . نحوه اقدامات خود را بصورت دادخواست كامل توصيف و تشريح نمائيد . ( بارم : 5 نمره )

71 - اختبار بهمن 1379 كانون وكلا - حقوق مدني - 1379

اختبار ديماه 1379 سئوالات حقوقي مدني مدت ( 2 ساعت )

سئوال اول :

راننده اي اتومبيلي سواري با پلاك شخصي را كه داراي مجوز ورود به طرح ترافيك تهران ميباشد و شماره سمت راست آن عدد فرد است ، بمدت 30 روز منحصراً براي استفاده و جابجائي مسافرين در داخل طرح اجاره نموده و اجاره بهاي تمام اين مدت را يكجا به مالك اتومبيل در زمان عقد پرداخته است . پس از چند روز استفاده متوالي از اتومبيل ، براساس مصوبه اي قانوني حركت اتومبيلهاي داراي شماره فرد در داخل طرح ترافيك در روزهاي زوج هفته ممنوع اعلام ميشود . مستاجر معتقد است مالك بايد اجاره بهاي روزهائي را كه استفاده از اتومبيل ممنوع بوده به او مسترد كند ، ولي موجر ادعاي مستاجر را غيرقانوني ميداند . بنظر شما حق با كداميك از طرفين استدلال خود را

بيان كنيد . بارم ( 6 ) نمره

سئوال دوم :

مالكي ( فروشنده اول ) خانه خود را كه داراي سند مالكيت ثبتي است بشرح مبايعه نامه عادي مورخه 4/5/1372 به ديگري ( خريدار اول ) مي فروشد . سپس فروشنده به خريدار وكالت رسمي بلاعزل با سلب حق انتقال از خود تفويض ميكند تا با اختيارات تام مورد معامله را به هر كس و به هر مبلغ و به هر شرطي كه مايل است حتي به شخص خود بفروشد . وكيل مالك ( خريدار اول ) با استفاده از وكالت با حضور در دفترخانه مورد معامله را با سند قطعي و رسمي شماره به شخص ديگري ( خريدار دوم ) منتقل و مبيع را نيز به او تسليم ميكند . پس از مدتي براي خريدار اول با ارائه مبايعه نامه اي عادي با تاريخ 8/10/72 تنظيمي بين خود و بردار ( خريدار اول ) كه در آن قيد شده ثمن في المجلس و نقداً پرداخت شده و نكته قابل استناد ديگري در آن مشاهده نمي شود و وسيله ديگري نيز براي اثبات تاريخ مبايعه نامه مزبور وجود ندارد ، دادخواستي عليه طرفين سند رسمي فوق تقديم ميكند به خواسته 1 - ابطال سند رسمي مزبور 2 - الزام فروشنده اول به تنظيم سند انتقال مورد معامله بنام خود ، در اين دعوي حق را با كداميك از طرفين ميدانيد در زمينه نظر خود لايحه اي كامل و مستدل براي جلسه اول دادلارسي تنظيم نمائيد . بارم ( 7 )

سئوال سوم :

شخصي از يك مجتمع مسكوني نيمه تمام كه منحصراً داراي ده واحد آپارتمني مسكوني ميباشد

طبق مبايعه نامه عادي يك واحد واقع در طبقه دوم را خريداري كرده است . فروشنده پس از اين معامله در قسمت همكف كه طبق نقشه مصوب شهرداري جزء مشاعيات مجتمع ميباشد ، بدون اخذ پروانه يك واحد مسكوني ديگر مي سازد ، سپس با مراجعه به شهرداري و پرداخت جريمه طبق راي كميسيون ماده 100 قانون شهرداريها براي 11 واحد آپارتمان مسكوني پايان كار اخذ و براساس آن ملك خود را از طريق اداره ثبت تفكيك مينمايد . مالك ابتدا واحد احداثي در طبقه همكف را با سند رسمي قطعي به فروش ميرساند . خريدار آپارتمان واقع در طبقه دوم باري ارائه راه حل قانوني به شما مراجعه ميكند . چنانچه عقيده دارد بنفع نامبرده اقدام موثر و قانوني نميتوان انجام داد دلايل خود را بگوئيد و هر گاه خريدار را در اعتراض به اقدام مالك ذيحق ميدانيد اقداماتي را كه ميتوان بنفع او انجام داد با استدلال بيان كنيد . بارم ( 7 ) نمره

72 - اختبار بهمن 1379 كانون وكلا - آئين دادرسي كيفري - 1379

سئوالات اختبار درس آيين دادرسي كيفري كارآموزان وكالت دادگستري 30/10/1379

به 4 سوال زير مستدلاً پاسخ دهيد

سئوال يك ”با شكايت آقاي حسن رضائي در يكي از شعب دادگاه عمومي تهران آقاي محمود جعفري باتهام صدور چك بلامحل تحت تعقيب كيفري قرار ميگيرد . شاكي پرونده در موقع مقرره دادخواست ضرر و زيان نيز تقديم دادگاه مينمايد . با تعيين وقت رسيدگي ، دادگاه به موضوع رسيدگي و سرانجام حكم برائت آقاي محمود جعفري را صادر نموده و بعلت صدور حكم برائت مبادرت به رد دادخواست ضرر و زيان مدعي خصوصي مينمايد . آقاي حسن رضائي به شما مراجعه از

شما ميخواهد كه در مقام تجديدنظر خواهي از رد دادخواست ضرر و زيان وكالت وي را پذيرا شده و اقدامات قانوني را معمول داريد .

حاليه پاسخ دهيد شما بعنوان وكيل وكالت نامبرده را مي پذيريد يا خير ؟

اگر مي پذيريد مدافعات خود را براي دادگاه تجديدنظر مستدلاً بنويسيد و اگر حكم دادگاه را درست ميدانيد دلايل درستي راي را بيان نمائيد . در هر حال مستند قانوني استدلال خود را نيز بنويسيد . بارم 5 نمره

سئوال دوم

در فروردين ماه سال جاري شخصي باتهام رابطه نامشروع موضوع ماده 637 قانون مجازات اسلامي در شعبه 15 دادگاه عمومي تهران و در ارديبهشت ماه باتهام خيانت در امانت موضوع ماده 674 قانون مجازات اسلامي در دادگاه عمومي شهرستان ساوه و باتهام شركت در آزمون ورودي بجاي داوطلب اصلي موضوع ماده 541 همين قانون در تيرماه و در شهرستان شيراز تحت تعقيب قرار گرفته است و در كليه موارد دادگاهها از متهم تحقيقات اوليه را بعمل آورده و با صدور قرارهاي مناسب تامين مقتضي را اخذ كرده اند . شكايت پرونده ها وجود پرونده هاي ديگر را به دادگاه محل شكايت خود اعلام داشته اند .

اكنون با توجه به توضيحات فوق پاسخ دهيد

الف آيا هر يك از دادگاهها بايد رسيدگي به پرونده متشكله را ادامه داده و حكم مقتضي را صادر نمايند ؟

ب - در صورتي كه به همه پرونده ها بايد در يك دادگاه رسيدگي شود در اينصورت دادگاه صالح ، دادگاه كدام شهرستان خواهد بود ؟ ( تهران - ساوه - شيراز )

در هر مورد دلايل خود را مستدلاً و مشروحاً بيان نمائيد و مستند قانوني استدلال

خود را بنويسيد ؟ بارم ( 5 ) نمره

سئوال سوم

هواپيماي متعلق به شركت هواپيمائي سوئيس اير از كشور پاكستان به مقصد كشور تركيه در حال پرواز بوده دو نفر از اتباع كشور هند كه مسافر هواپيما هستند بر فراز خاك ايران مبادرت به هواپيما ربائي نموده و خلبان را مجبور مينمايند هواپيما را به مقصد كشور مورد نظر بغير از تركيه هدايت نمايد . بعلت نقص فني هواپيما مجبور به فرود اضطراري در فرودگاه شيراز ميشود هواپيما ربايان با تهديد موفق به فرار از هواپيما شده ولي بعد از چندي يكي از هواپيما ربايان كه نقش معاون را داشت در بندرعباس و چند روز بعد نفر دوم بعنوان عامل اصلي در اهواز دستگير ميگردد . اكنون پاسخ دهيد رسيدگي به اتهامات هواپيماربايان در كدام دادگاه بايد انجام گيرد ؟ دادگاههاي كشور ”پاكستان - هند - تركيه - سوئيس يا شيراز - بندرعباس - اهواز - تهران - هر دادگاه را صالح به رسيدگي ميدانيد دلايل خود را مستدلاً و مشروحاً با ذكر مستند قانوني بيان نمائيد ؟ بارم ( 5 ) نمره

سئوال چهارم

آقاي همايون در تاريخ 1/5/1371 به اتهام جعل مهر شهرداري تهران و استفاده از آن موضوع ماده 22 قانون تعزيرات سابق ( موضوع ماده 528 قانون مجازات اسلامي تعزيرات مصوب 1375 ) مورد تعقيب قرار مي گيرد شهرداري تهران دلايل توجه اتهم را در اختيار مرجع قضائي قرار ميدهد به دليل متواري بودن متهم دستگيري و تحقيق از وي ميسر نميشود تا اينكه در تاريخ 1/5/1378 متهم وسيله مامورين انتظامي شناسائي و دستگير ميگردد . آقاي همايون به شما مراجعه تقاضا ميكند دفاع

از وي را در دادكاه بعهده بگيريد . شما وكالت وي را مي پذيريد يا نه ؟ در صورت پذيرش وكالت خلاصه اقدامات و دفاعياتي را كه بعمل مي آوريد با ذكر مواد قانوني بيان داريد . در صورتيكه وكالت وي مورد پذيرش شما قرار نميگيرد دلايل خود را بيان كنيد . فرض قضيه بر اين پايه قرار دارد كه دلايل توجه اتهام از جمله اقرار متهم وجود دارد . بارم 5 نمره

73 - اختبار بهمن 1379 كانون وكلا - حقوق جزا - 1379

سوال حقوق جزاي اختصاصي

آقاي منصور چكي بمبلغ ده ميليون ريال در وجه آقاي منوچهر صادر مي نمايد . منوچهر قبل از سپري شدن 6 ماه مقرر در قانون چك مي ميرد . آقاي مرتضي كه بازمانده منحصر بفرد وي بوده پشت چك را پشت نويسي كرده و با امضاي شبيه امضاي پدر خود ( منوچهر ) تقاضا مي كند وجه چك مزبور بحساب منوچهر واريز شود . چك بعلت كافي نبودن موجودي از طرف بانك برگشت مي شود و گواهي عدم پرداخت چك صادر مي گردد . آقاي مرتضي در مهلت قانوني قاي منصور را تحت تعقيب قرار مي دهد موضوع در يكي از دادگاههاي عمومي تهران مطرح ميشود . آقاي منصور ( صادركننده چك ) در قبال دعواي كيفري مدعي جعل و استفاده از سند مجحول پشت نويسي چك ميگردد اكنون آقاي مرتضي به شما مراجعه كرده و تقاضا دارد وكالت وي را بپذيريد پاسخ دهيد :

1 - آيا وكالت آقاي مرتضي را مي پذيريد يا خير در صورت پذيرش وكالت در قبال ادعاي جعل و استفاده از سند مجحول پشت چك چه مدافعاتي بعمل مي آوريد .

2 - اگر وكالت

آقاي مرتضي را نمي پذيريد دلائل عدم پذيرش آنرا بيان كنيد . نمره 6

سئوال حقوق جزاي عمومي

آقاي انصاري در كشور فرانسه بعلت ارتكاب جعل سند مجحول سند عادي تحت تعقيب قرار گرفته و به يكسال زندان محكوم گرديده است . اين حكم بمرحله قطعيت و اجرا رسيده است . بعد از پايان مدت محكوميت آقاي انصاري به ايران مي آيد شاكي خصوصي به محض ورود به ايران وي را تحت تعقيب قرار مي دهد پرونده هم اكنون در يكي از دادگاههاي عمومي تهران تحت رسيدگي است و براي روز 15/11/79 وقت رسيدگي تعيين گرديده است آقاي انصاري به شما مراجعه كرده تقاضا مي نمايد وكالت وي را بپذيريد . در فرض صحت دلائل توجه اتهام پاسخ دهيد .

1 - آيا دفاع وي را در دادگاه عمومي تهران مي پذيريد يا خير در صورت پذيرش وكالت مدافعاتي كه بعمل مي آوريد ضمن لايحه اي بيان داريد .

2 - در صورتيكه وكالت وي را نمي پذيريد دلائل عدم پذيرش را بيان كنيد . نمره 6

سئوال مشترك حقوق جزاي عمومي و اختصاصي

آقايان علي كرم مرادي و احمد مرادي و عليرضا فرجي منفرد و علي اكبر فرجي منفرد به اتهام شركت در نزاع جمعي منتهي به جرح و اخلال در نظم عمومي تحت تعقيب قرار گرفته اند . پرونده جهت رسيدگي به يكي از دادگاههاي عمومي قم ارجاع شده است . دادگاه عمومي قم پس از رسيدگي به موضوع و تحقيق از متهمين به شرح زير مبادرت به صدور راي است يكي از آقايان كارآموزان وكالت قم آن را بعنوان يكي از گزارش ها به كميسيون كارآموزي ارائه داده

است . راي دادگاه بدون هيچ تغييري به اين شرح است : راي دادگاه

با توجه به محتويان پرونده و گزارش ضابطان دادگستري و تحقيقات و بررسي هاي بعمل آمده و اظهارات طرفين پرونده و اقرار و اعتراف صريح متهمان در محضر دادگاه محترم و ساير قرائن و اوضاع و احوال پرونده اتهام آقايان اكبر فرجي منفرد فرزند اسدالله دائر به شركت در نزاع جمعي منتهي به جرح و اخلال در نظم عمومي بنظر دادگاه ثابت و محرز و مسلم است به استناد دو ماده 615 بند سه و 618 ( قانون مجازات اسلامي - تعزيرات ) و يا رعايت ماده 3 بند 2 قانون وصول برخي از درآمدهاي دولت آقاي اكبر فرجي منفرد به تحمل 6 ماده زندان تعزيري باضافه 6 ماه زندان تعزيري جمعاً يكسال زندان تعزيري و نواختن 50 ضربه شلاق و آقاي علي اكبر مرادي به تحمل 6 ماه زندان تعزيري باضافه 6 ماه زندان تعزيري جمعا يكسال زندان تعزيري و نواختن 50 ضربه شلاق تعزيري محكوم مي نمايد . ضمناً آقاي عليرضا فرجي منفرد فرزند اكبر بعلت اينكه اخلال در نظم عمومي و شركت در نزاع جمعي ثابت نيست حكم برائت وي برائت وي صادر ميشود پرونده نسبت به اتهام احمد مرادي مفتوح است .

اينك با مطالعه راي دادگاه و در فرض دلائل اثبات جرم راي دادگاه را به نقد علمي درآوريد و نظرات خود را پيرامون آن بيان داريد . اگر راي دادگاه را موافق قانون مي دانيد دلائل آن را بيان داريد و اگر بنظر شما راي دادگاه مخالف قانون است دلائل مخالف بودن آنرا بيان داريد . نمره

8

74 - اختبار مرداد 1379 كانون وكلا - ثبت و امور حسبي - 1379

امتحان ثبت و امور حبسي

سوالات زير را دقيقاً مورد بررسي قرار دهيد و پاسخ هر سوال را قالب خود سوال و بطور اجمال بيان داريد از مطالب اضافي و غيرمربوط پرهيز كنيد

سوال اول - شخصي آشنا به تاجري كه بحكم دادگاه ورشكسته و محجور گرديده مراجعه از او تقاضا نموده كه به شخصي بدهكار است و از او تقاضا نموده كه براي جلوگيري از اقدامات قانوني او ، يكباب خانه متعلق به فرزند صغير و كبير خود را برهن طلبكار قرار دهد و لذا تاجر ورشكسته ولايتاً از فرزند صغير و وكالتناً از فرزند كبير خود خانه ايندو فرزند را برهن طلبكار دوست خود گذارد ، كه در اثر نپرداختن ديون او منجر بصدور اجرائيه شده است حال شما بعنوان مشاور حقوقي بيان داريد : اولاً : اقدام تاجر ورشكسته به رهينه گذاري ملك و ارزش اجرائيه صادره بر چه اعتباري استوار مي باشد و استيفاء حقوق طلبكار اجرائي از اجرائيه مذكور قابل توجيه صحيح قانوني مي باشد يا خير ؟ ( بارم : 2 نمره )

سوال دوم - سازمان كل ثبت اسناد و املاك فرم انتشار آگهي تقاضاي ثبت را در منطقه اي اعلام نموده ( ماده 9 ) و متقاضيان مبادرت به تقاضاي ثبت املاك خود مي كنند از آنجائيكه يكي از عناصر مهم تقاضاي ثبت ( تصرف مالكانه ) مي باشد و اين تصرف گاهي با ايرادات و موانع ديگر مواجه است تعيين و مشخص فرمائيد كه موانع و عوارض چنين ( تصرف مالكانه ) چيست چند مورد از عوارض تصرف را بيان داريد . ( بارم : 2 نمره )

سوال

سوم - دفترخانه اسناد رسمي براي چك سند بدهكاري شخصي از اداره اجراي ثبت استعلام بدهي و خسارات و هزينه هاي ديگر را نموده كه در پاسخ استعلام اشتباهاً مبلغ بدهكاري بدهكار كمتر از مبلغ واقعي محاسبه و نتيجتاً دفترخانه سند را فسخ مي نمايد كه بعد از چندي اين اشتباه آشكار و مراتب مورد تعقيب و بررسي قرار ميگيرد . حال شما بگوئيد ثبت فسخ سند بدهكاري از جلمه چه نوع اسنادي است و رفع اين اشتباه به چه صورت و در كدام مرجع قابل رسيدگي و حل مي باشد . ( بارم : 6 نمره )

75 - اختبار مرداد 1379 كانون وكلا - حقوق تجارت - 1379

”سئوالات حقوق تجارت اختبار مرداد ماه سال 79“

سئوال اول :

شركت تعاوني يكي از وزارتخانه ها در اجراي ... ... ... ... ... قانون شركتهاي تعاوني به يكي از كارمندان خود نمايندگي تفويض نموده تا در جلسات دادگاه شركت كرده و مدافعات خود را از طرف شركت بيان نمايد . شما كه به عنوان وكيل خوانده انتخاب شده ايد در اولين جلسه دادگاه در اين خصوص آيا ايراد قانوني نسبت به سمت نماينده مذكور داريد يا خير ؟ اساس و مباني استدلال خود را بيان كنيد .

سئوال دوم -

دو نفر از مديران شركت سهامي خاص يك فقره چك در وجه شخصي صادر و به وي تسليم مي نمايند . در خلال اين مدت مديران شركت مزبور استعفاء مي دهند و مديران جديد به ادعاي آن كه مديران سابق اختياري در صدور چك مزبور نداشته اند دستور عدم پرداخت وجه چك را به بانك محال عليه صادر مي نمايند . دارنده چك به بانك محال عليه مراجعه مي كند

و به علت موصوف چك مذكور برگشت داده مي شود . با عنايت به مراتب فوق ، وضع حقوقي دارنده چك ، امضاء كنندگان آن و مديران جديد كه دستور عدم پرداخت داده اند را مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار دهيد .

سئوال سوم -

هيئت موسس شركت در شرف تاسيس ”الف“ ( سهامي عام ) اظهار نامه موضوع ماده ... . . لايحه اصلح قانون تجارت مصوب اسفند ماه 1347 را در تاريخ 1/2/1375 تنظيم و همراه مدارك و مستندات لازم جهت انجام تشريفات بعدي به اداره ثبت شركتها تسليم مي نمايند ( تاريخ ثبت اظهارنامه در دفتر ثبت شركتها 1/2/1375 مي باشد ) با توجه به اطاله تشريفات پذيره نويسي يك نفر از موسسين و تعدادي از پذيره نويسان در تاريخ 1/8/1375 با مراجعه به اداره ثبت شركتها درخواست صدور گواهي موضوع ماده ... را به منظور استرداد وجوه نقد و غيرنقد واريز به حساب شركت در شرف تاسيس ”الف“ را مي نمايند كه گواهي در اين رابطه صادر و تسليم مي گردد . در تاريخ 1/9/75 مجمع عمومي موسس شركت ياد شده تشكيل مي شود و طبق مقررات ضمن تائيد تخصيص سهام ، اساس نامه شركت را تصويب و مديران . . . را تعيين مي نمايد . چگونگي وضعيت حقوقي شركت و روابط اشخاص ذينفع در حالات مختلف با توجه به توضيحات فوق ، مسائل مطروحه و احتمالي را بررسي و مستدلاً بيان نمائيد .

سئوال چهارم -

محدوديت شريك در شركت تضامني را براساس قانون تجارت به تفصيل شرح دهيد .

« موفق باشيد »

76 - اختبار مرداد 1379 كانون وكلا - آئين دادرسي مدني - 1379

”سوالات آئين دادرسي مدني اختبار مرداد ماه سال

79“

وقت : يكساعت و نيم

سوال اول - آقاي حسين آزاد يكدستگاه آپارتمان ملكي خود را با مبايعه نامه عادي به آقاي اكبر رازي منتقل مي نمايد ، آقاي اكبر رازي طبق سند عادي مورد معامله را به علي خوش گفتار واگذار مي كند شخص اخير به شما مراجعه اظهار ميدارد قصد دارد وكالت تنظيم سند رسمي انتقال آنرا به شما تفوريض نمايد حال پاسخ دهيد كه دعوي الزام به تنظيم سند رسمي انتقال آنرا به شما تفوريض نمايد حال پاسخ دهيد كه دعوي الزام به تنظيم سند رسمي انتقال آپارتمان موصوف را عليه چه كسي بايد طرح كنيد ؟ آيا عليه طرف قرارداد ؟ عليه مالك يعني فروشنده اوليه - يا عليه هر دو نفر آنها ؟ ( 5 نمره )

سوال دوم - آقاي حسن اكبري بموجب سند عادي يك باب مغازه اي را از آقاي رضا فرازي براي خواربارفروشي اجاره مينمايد مستاجر اقدام به طرح دعوي الزام موجر به حضور در دفتر اسناد رسمي و تنظيم سند رسمي اجاره را در دادگاه مطرح مينمايد دادگاه پس از رسيدگي حكم محكوميت خوانده را به تنظيم سند رسمي اجاره صادر و اين حكم بمرحله قطعيت ميرسد . متعاقباً موجر تقاضاي تخليه عين مستاجره را مطرح مينمايد حاليه رسيدگي به دعوي تخليه عين مستاجره را از ناحيه موجر چه قبل از درخواست صدور اجرائيه نسبت به دادنامه تنظيم سند رسمي اجاره و چه بعد از آن را مشروحاً در صور مختلفه بيان كنيد .

( 5 نمره )

سوال سوم - مالك يكدستگاه آپارتمان در دادگاه عليه مستاجر خود دعوي تخليه مطرح مي كند پس از صدور راي غيابي

محكوم عليه از اين راي تقاضاي تجديدنظر در دادگاه استان مي نمايد دادگاه تجديدنظر استان درخواست مذكور را واخواهي تلقي و به دادگاه عمومي بدوي اعاده مي نمايد در صورت اخير تكليف دادگاه عمومي چيست ؟ آيا دادگاه مذكور مكلف به تبعيت از نظر دادگاه تجديدنظر استان است يا خير ؟ نظر خود را مستدلاً بيان كنيد . ( 5 نمره )

سوال چهارم - شخصي دو دستگاه آپارتمان را از مالك آن يكي بمنظور سكونت خود و ديگري براي محل كسب كار اجاره مينمايد در غياب مستاجر دو نفر آپارتمان هاي مذكور را متصرف ميشوند بنظر شما بمستاجر ميتواند عليه متصرفين مذكور دعوي خلع يد غاصبانه مطرح كند يا خير نظرات خود را مستدلاً و مشروحاً بيان كنيد . ( 5 نمره )

77 - اختبار مرداد 1379 كانون وكلا - حقوق جزا - 1379

اختبار حقوق جزاي خصوصي و اختصاصي مرداد ماه 1379

كانون وكلاي دادگستري وقت : 2 ساعت

سئوال يك - حقوق جزاي عمومي

فردي به اتهام داير كردن مركز فساد تحت پيگرد قرار گرفته است . دادگاه عمومي تهران به موضوع رسيدگي و يا توجه به اقرار و اعتراف متهم و ساير داخل اقامه شده اتهام وي را منطبق با بند الف ماده 639 قانون مجازات اسلامي ( تعزيرات ) مي داند . لكن از آنجا كه متهم جوان و فاقد سوء پيشينه كيفري است به استناد ماده 22 قانون مجازات اسلامي وي را مستحق ارفاق دانسته و به 11 ماه زندان محكوم مي نمايد . افزون بر اين به استناد ماده 19 قانون مجازات اسلامي بعنوان تتميم حكم تعزيري وي را به مدت سه ماه اقامت اجباري در يكي از شهرستان ها محكوم مي نمايد

. اين حكم به محكوم عليه ابلاغ مي شود . وي در مدت مقرر قانوني به شما مراجعه گردد و تقاضا مي كند با قبول وكالت وي در مقام تجديدنظر خواهي برآئيد .

اكنون با مطالعه دادنامه و در فرض توجه اتهام لايحه تجديدنظر خواهي خود را پيرامون راي محكوميت موكل خود تنظيم نمائيد . نمره ( 5 )

سئوال دوم - حقوق جزاي عمومي

آقاي حسين به اتهام جيب بري در دادگاه عمومي قم تحت تعقيب قرار مي گيرد اقدامات اوليه به عمل ميايد و سرانجام شعبه 25 دادگاه عمومي راي خود را به شرح زير صادر مي نمايد كه يكي از آقايان كارآموز وكالت متن راي را در گزارش خود آورده است متن راي دادگاه به شرح زير است : در خصصو اتهام آقاي حسين به اتهام يك فقره جيب بري با توجه به گزارش پاسگاه انتظامي شماره 9 قم و شكايت شاكي و اقارير متهم به استناد ماده 657 قانون مجازات اسلامي و با رعايت ماده 22 قانون فوق به لحاظ ندامت وي به 3 ماه حبس تعزيري با احتساب ايام بازداشت و 30 ضربه شلاق محكوم مي نمايد اينك متهم پرونده به شما مراجعه كرده و از شما تقاضا مي كند كه در فرصت قانوني نسبت به درخواست تجديدنظر وي اقدام نمايند در فرض صحت دلائل دادگاه پاسخ دهيد .

آيا وكالت وي را در مرحله تجديدنظر مي پذيريد يا نه ؟ در صورتي كه جواب مثبت است لايحه تجديدنظر مي پذيرند يا نه ؟ در صورتي كه جواب مثبت است لايحه تجديدنظر خواهي خود را تنظيم نمائيد و در صورتي كه وكالت وي را

بنا به دلائلي نمي پذيريد دلائل عدم پذيرش وكالت را بيان نمائيد . نمره ( 5 )

سئوال مشترك حقوق جزاي عمومي و اختصاصي

آقاي حسن وسيله آقاي محسن مورد سوء قصد ( ترور ) قرار مي گيرد . اين عمل با اسلحه گرم صورت مي پذيرد مبني عليه مدتي بحال اغما بسر برده سرانجام بهبود مي يابد . در اين ارتباط آقاي محسن به عنوان مباشرت در ترور به اتفاق دو نفر ديگر زير عنوان معاونت در ترور تحت تعقيب قرار مي گيرند . دادگاه انقلاب اسلامي مركز به موضوع رسيدگي كرده و سرانجام مبادرت به اصدار راي مي نمايد .

خلاصه راي محكوميت و نوع اتهام سه نفر به شرح زير است :

1 - متهم به رديف اول به اتهام اقدام عليه امنيت كشور از طريق مباشرت به ترور به 15 سال حبس در زندان اصفهان محكوميت مي يابد .

2 - متهمان رديف دوم و سوم به اتهام اقدام عليه امنيت كشور از طريق معاونت در ترور به ترتيب به 10 سال حبس در زندان شيراز و 7 سال زندان در زندان كرمانشاه محكوميت يافته اند .

مواد استنادي براي سه نفر مواد 183 و 189 و 190 و 191 و 193 قانون مجازات اسلامي مي باشند .

افزون بر اين دادرس دادگاه به ميزان تاثير اقدام هر كدام از آن سه نفر در حصول جرم و با عنايت به اينكه آزادي آنان در مراوده با ديگران موجب مفسده است به استناد فتواهاي فقهاي عظام در اين مورد و استنباط از مفهوم ماده 193 قانون مجازات اسلامي حبس بدل از تبعيد تعيين شده است .

اينك با ملاحظه راي

دادگاه و در فرض اثبات دلائل وقوع جرم به پرسش هاي زير پاسخ دهيد :

1 ) محكوميت 15 و 10 و 7 سال زندان از كدام يك از مواد استنادي دادگاه استنباط مي شود ؟

2 ) اتهام متهمين رديف دوم و سوم معاونت در ترور قيد شده ولي به ماده معاونت در راي دادگاه اشاره نشده است نظر شما در اين باره چيست در فرض معاونت بايد به كدام يك از مواد قانوني استناد نمود ؟

3 ) اتهام متهمان در متن راي اقدام عليه امنيت ذكر شده ولي به مواد محاربه و افساد في الارض استناد شده است نظر شما در اين بار چيست ؟

4 ) حبس بدل از تبعيد چه تعنواني در قانون مجازات اسلامي دارد . بنظر شما بكار بردن چنين عنواني درست است يا نه ؟ هر نظري كه در اين باره داريد بيان نمائيد . نمره ( 10 )

78 - اختبار مرداد 1379 كانون وكلا - حقوق مدني - 1379

سوالات حقوق مدني اختبار مرداد ماه 79 كارآموزان وكالت دادگستري مركز

سوال اول - شخصي در تاريخ 1ر2ر78 اتومبيل خود را با سند عادي بمبلغ 10 ميليون تومان فروخته است . خريدار بابت قسمتي از ثمن معامله دو فقره چك به سررسيدهاي 1ر9ر78 و 1ر10ر78 هر يك بمبلغ 5ر2 ميليون تومان براي وصول به فروشنده تسليم و تعهد كرده بقيه ثمن را همزمان با تنظيم سند قطعي انتقال در دفترخانه اسناد رسمي بفروشنده بپردازد . در ضمن اين مبايعه طرفين شرط كرده اند عدم پرداخت وجه هر يك از چكهاي مزبور در سر رسيد مقرر بخودي خود موجب فسخ معامله و اعاده مالكيت فروشنده نسبت به اتومبيل ميباشد .

اولين چك طبق گواهي بانك

محال عليه قابل پرداخت نبوده است . فروشنده براي دريافت وجه چك دوم نيز ببانك مراجعه و گواهي عدم پرداخت آن نيز صادر گرديده است . فروشنده از طريق دايره اجراي ثبت براي وصول وجه چكهاي فوق اقدام نموده و كه در جريان ادامه عمليات اجرائي است .

خريدار خواهان الزام فروشنده به تنظيم سند رسمي انتقال اتومبيل و حاضر بپرداخت تمام ثمن ميباشد . فروشنده حاضر به انتقال اتومبيل نيست و معامله را منفسخ ميداند . دعواي هر يك را كه قابل پيشرفت و قانوني ميدانيد بپذيريد و دادخواستي كامل و توام با استدلال در حفظ حق موكل خود تنظيم نمائيد . بارم 7

سوال دوم - مالك خانه اي بدون اينكه خانه خود را فروخته باشد طبق سند رسمي به ديگري وكالت ميدهد كه خانه او را بفروشد . در سند وكالت تصريح ميشود كه موكل ضمن عقد خارج لازم حق عزل وكيل و ضم امين و وكيل ديگر را از خود سلب نموده است . از آنجا كه مالك سپس خانه خود را با تنظيم مبايعه نامه عادي فروخته است و بيم آن دارد كه وكيل او با استفاده از وكالتنامه خانه را بفروشد از شما ميخواهد با طرح دعواي متناسب موجبات قانوني فسخ وكالتنامه را فراهم آوريد . بمنظور اجابت خواسته نامبرده دادخواستي كامل و مستدل بنويسيد . بارم 6

سوال سوم - دو نفر هر يك سه دانگ مشاع ساختماني را براي آزمايشگاه تشخيص طبي طبق قانون روابط موجر و مستاجر مصوب 1356 با سلب حق انتقال عين مستاجر به غير اجاره كرده اند . پس از انقضاي مدت اجاره يكي از مستاجران

بدون موافقت مالك سهم خود را به مستاجر ديگر واگذار ميكند . مستاجري كه اينك ششدانگ ساختمان در تصرف اوست تغييراتي به شرح زير در آن ايجاد ميكند : 1 - تبديل دو اطاق از اطاقهاي ساختمان به سالن 2 - احداث ظرفشوئي در داخل اطاقهاي ديگر و در نتيجه تغيير مسير لوله كشي و ايجاد فاضلاب براي ظرفشوئيها و گرفتن انشعاب آب سرد از محل واقع در داخل تاسيسات ساختمان غير از محل اول 3 - اضافه كردن يك سرويس اضافي براي مشتريان خود كه همه اين اقدامات بدون موافقت مالك صورت گرفته است .

هر گاه شما وكالت مالك را براي تخليه مورد اجاره مي پذيريد استدلال شما در طرح دعوي چيست و اگر دعواي مالك را قابل پيشرفت نميدانيد براي انصراف او از طرح دعوي چگونه استدلال مي نمائيد . بارم 5

سوال چهارم - دوشيزه اي بدفتر كار شما مراجه اظهارنامه اي را ارائه ميكند كه در متن آن از زوج خود كه تاكنون با او همبستر نشده و هنوز دوشيزه است . اولاً پرداخت تمام مهريه خود را كه طبق سند رسمي ازدواج عندالمطالبه است از زوج تقاضا كرده است و توضيح داده تا زماني كه مهريه او پرداخت نشده حاضر به تمكين از زوج خود نيست . ثانيً با وجود عدم تمكين ، نفقه ايام گذشته را نيز از او مطالبه كرده است . زوج در ستون مقابل پاسخ داده است تا تمكين زوجه ش حاضر بپرداخت مهريه و نفقه به او نيست . كداميك از زوجين را ذيحق ميدانيد و چرا ؟ بارم 2

79 - اختبار فروردين 1379 كانون وكلا - حقوق تجارت - 1379

حقوق تجارت

29/1/1379

به سئوالات زير پاسخ دهيد

:

سئوال 1 - عده اي از طلبكاران ورشكسته عليه مدير تصفيه اقامه دعوي نموده اند . در نتيجه حكم بر محكوميت مدير تصفيه بر پرداخت اصل خواسته و خسارات صدور يافته ، اجرائيه نيز صادر گرديده است در اين صورت آيا :

قبل از تصفيه كامل امور ورشكستگي بوسيله مدير تصفيه اجراي دادگستري ميتواند وجوهي را كه ورشكسته در صندوق دادگستري دارد بابت عشريه اجرائي برداشت نموده به حساب درآمد عمومي واريز نمايد و آيا اجراي دادگستري ميتواند در ازاء طلب چند نفر از طلبكاران كه حكم دادگاه را در دست دارند قبل از تصفيه ، اموال ورشكسته را بفروش رسانده طلب چند نفر طلبكار مذكور در فوق را بدهد و آيا صدور قرار تامين خواسته و اجراي آن به نفع چند نفر طلبكار صحيح است ؟

سئوال 2 - امضاء شخص ثالث در ظهر سفته بدون درج مطلبي چه نوع تعهدي براي امضاء كننده در قبال دارنده سفته ايجاد ميكند ذينفع تحت چه عنوان ميتواند شخص مزبور را طرف دعوي قرار دهد و آيا لازمه دعوي عليه نامبرده ترك دعوي عليه امضاء كننده سفته است يا خير ؟

سئوال 3 - مديرعامل شركت سهامي خاص به دفتر شما مراجعه و امر تبديل شركت سهامي خاص را به شركت سهامي عام به شما واگذار مي نمايد شرايط و گردش كار را بطور مشروح بنويسيد .

سئوال 4 - آيا طلبكار از شركت تضامني مي تواند ضمن درخواست صدور حكم ورشكستگي شركت ، حكم ورشكستگي شخصي شركاء را نيز از دادگاه درخواست نمايد يا خير ؟

80 - اختبار فروردين 1379 كانون وكلا - آئين دادرسي كيفري - 1379

« سئوالات اختبار كتبي آئين دادرسي كيفري كارآموزان وكالت دادگستري »

« مورخ 23 فروردين

ماه 1379 »

به سئوالات زير مستدلاً پاسخ دهيد

سئوال اول - در اسفند ماه سال هفتاد و هشت شخصي باتهام جعل و استفاده از سند مجعول در دادگاه عمومي تهران تحت تعقيب قرار ميگيرد ، متهم پنج نفر از وكلاي دادگستري را براي دفاع از خود انتخاب و به دادگاه معرفي مينمايد . رئيس دادگاه به متهم اعلام داشته از بين پنج وكيل معرفي شده فقط سه نفر را به انتخاب متهم مي پذيرد و دو وكيل ديگر حق دفاع ندارند . در اين وضعيت شما بعنوان احد از وكلاي متهم چه عكس العملي نشان ميدهيد ؟ آيا اظهار نظر رياست دادگاه را مي پذيريد يا خير ؟ در هر صورت دليل خود را با ذكر مستند قانوني مشروحاً بيان نمائيد ؟ بارم 2 نمره

سئوال دوم - يكي از شعب دادگاه عمومي تهران شخصي را باتهام بزه صدور چك بلامحل به شش ماه زندان محكوم مينمايد . محكوم عليه چهارده روز پس از ابلاغ واقعي حكم رضايت شاكي را جلب و با ارائه رضايت نامه كتبي شاكي از شما تقاضا مينمايد وكالت وي را قبول و اقدامات لازمه قانوني را معمول داريد . حاليه شما بعنوان وكيل محكوم عليه به سئوالات زير مشروحا پاسخ دهيد .

الف - به كداميك از مراجع زير مراجعه ميكنيد و به چه دليل ؟

1 - دادگاه بدوي 2 - دادگاه تجديد نظر 3 - اجراي احكام

ب - چه اقدام قانوني انجام داده و چه درخواست يا تقاضائي مينماييد ؟ و تصميم دادگاه چه خواهد بود ؟ بارم 5 نمره

سئوال سوم - شخصي باتهام سرقت تعزيري در شعبه 200 دادگاه عمومي تهران

تحت تعقيب قرار گرفته ، دادگاه به موضوع رسيدگي و حكم به محكوميت وي را صادر مينمايد . از آنجا كه محكوم عليه با خودروي مسروقه متعلق به غير اقدام به سرقت كرده بود ضمن همان دادنامه دستور ضبط خودرو را نيز صادر نموده است ، دادنامه به محكوم عليه ابلاغ و مهلت تجديدنظر خواهي وي نيز سپري گريده است . بعد از مدتي مالك خودرو پيدا شده و باستناد سندمالكيت رسمي خواهان استرداد خورود ظبط شده ميگردد واز شما تقاضا دارد در مقام احقاق حق وي وكالت ايشان را پذيرا شده و اقدامات قانوني را معمول داريد .

در اين وضعيت پاسخ دهيد ؟

الف – عنوان تقاضاي شما چه خواهد بود ؟

ب – مرجع صالح براي مراجعه و تقديم درخواست كدام دادگاه است و ماده يا مواد استنادي شما چيست ؟ بارم 3

سوال چهارم – شخص مسافري از كشور ايتاليا پرواز نموده در هواپيما و در حين عبور از فضاي ايران بوسيله ضربه چاقوي يكي از اتباع كشور آملمان مجروح ميشود . مجروح پس از ورود هواپيما در فروگاه كشور پاكستان به بيمارستان منتقل و در آن بيمارستان فوت مينمايد . متهم از كشور پاكستان فرار و وارد مرز ايران شده كه بلافاصله دستگير ميگردد . دولت آلمان تقاضاي استرداد متهم را از ايران مينمايد . حاليه پاسخ دهيد مرجع قضائي كداميك از كشورهاي ( ايتاليا – آلمان – پاكستان - ايران ) حق تعقيب و محاكمه متهم را دارند ؟ دلايل خود را مشروحا بيان و ماده يا مواد قانوني استنادي خود را نيز اعلام داريد ؟ بارم 4 نمره

سوال پنجم – شخصي باتهام

صادر كردن چك بلامحل به مبلغ پنجاه ميليون ريال تحت تعقيب قرار گرفته شاكي دادخواست ضرر و زيان نيز بموقع تقديم نموده است . دادگاه عمومي تهران به موضوع رسيدگي و متهم را به شش ماه حبس تعزيري و مبلغي هم بابت جزاي نقدي و پنجاه ميليون ريال بابت ضرر و زيان ناشي از جرم با احتساب خسارات قانوني محكوم نموده است . محكوم عليه در دادگاه حضور داشته و از خود دفاع كرده ، حكم محكوميت به محكوم عليه ابلاغ نامبرده در مهلت مقرره بشما مراجعه و از شما درخواس دارد نسبت به تجيد نظر خواهي وي از نظر حقوقي و كيفري اقدام نمائيد . حاليه شما پاسخ دهيد ،

الف - مرجع تجديدنظر خواهي شما كجاست ؟ مستند و ماده قانوني استنادي شما چيست ؟

ب – تكليف هزينه دادرسي چه ميشود و موكل شما بر چه اساس و ميزان بايد هزينه دادرسي را پرداخت كند ؟

بارم 5 نمره

81 - اختبار فروردين 1379 كانون وكلا - حقوق جزا - 1379

سئوالات اختبار كتبي حقوق جزاي عمومي و اختصاصي كارآموزان

وكالت دادگستري مورخ 23/1/1379

به سئوالات زير مستدلاً پاسخ دهيد

سئوال حقوق جزاي عمومي

1 - آقاي عبداله به اتهام عمل منافي عفت غير از زنا تحت تعقيب قرار ميگيرد دادگاه عمومي تهران به موضوع رسيدگي و عمل متهم را منطبق با ماده 637 قانون مجازات ( تعزيرات ) دانسته است لكن با رعايت ماده 22 قانون مجازات اسلامي مجازات شلاق مندرج در ماده مذكور را به چهار ماه زندان تبديل نموده است . آقاي عبداله در مهلت مقرر قانوني بعلت عدم رضايت از اين تبديل به شما مراجعه كرده تقاضا مينمايد به وكالت از طرف وي در مقام تجديدنظر خواهي

برآئيد پاسخ دهيد وكالت وي را مي پذيريد يا خير ؟ در صورتيكه وكالت وي را مي پذيريد لايحه تجديد نظرخواهي را تنظيم نمائيد و در صورتيكه وكالت وي را نمي پذيريد دلايل عدم پذيرش وكالت را اعلام داريد . فرض مسئله بر اين پايه استوار است كه دلائل توجه اتهام محرز است .

سئوال حقوق جزاي اختصاصي

2 - آقاي هوشنگ ، يك برگ چك متعلق به محمد را در اختيار داشته و با امضاي ذيل چك و نوشتن مبلغي در آن چك مزبور را ثمن معامله به آقاي پرويز ميدهد . آقاي پرويز چك مزبور را جهت وصول به بانك ارائه ميدهد كه منجر به صدور گواهي عدم پرداخت چك به علت عدم تطبيق امضاي چك با امضاي صاحب حساب ميگردد . آقاي پرويز به شما مراجعه كرده و به عنوان مشاور حقوقي خود از شما مي پرسد كه عمل مذكور بر كدام عنوانهاي جزائي قابل انطباق است شما با مطالعه موضوع جواب آقاي پرويز را بدهيد و اگر به موادي از قانون اشاره مينمائيد آن را نيز ذكر كنيد .

3 - سئوال مهترك حقوق جزاي عمومي و اختصاصي

شخصي در حين رانندگي مرتكب بزه نقص عضو غيرعمدي ديگري گرديده است . شاكي پرونده متهم را تعقيب كرده و موضوع در دادگاه عمومي شيراز تحت رسيدگي قرار گرفته است . متهم پرونده ارتكاب نقص عضو غيرعمدي شاكي را قبول دارد لكن مدعي است كه وي شاكي ( مصدوم ) را به بيمارستان رسانده و به مداواي وي اقدام نموده است . وي دلايل پرداخت هزينه هاي انجام شده را نيز به پيوست پرونده كرده است .

متهم از دادگاه تقاضا كرده كه در صورت محكوميت وي به پرداخت ديه مبالغي كه صرف درمان شاكي شده از ديه كسر نمايد ، دادگاه اين تقاضا را مورد پذيرش قرار نداده و وي را به پرداخت يك ديه كامل محكوم كرده است . پاسخ دهيد عمل دادگاه طبق قانون بوده است يا خير ؟ نظرات خود را پيرامون موضوع نفيا ”يا اثباتاً بيان داريد .

سئوال مشترك حقوق جزاي عمومي و اختصاصي

شخصي باتهام سرقت موتور سيكلت در شعبه دوم دادگاه عمومي شهرستان قم تحت پيگرد قرار گرفته ، دادگاه مذكور به موضوع رسيدگي و سرانجام متهم را محكوم كرده ، عين راي دادگاه با حذف نام متهم و شاكي كه وسيله يكي از كارآموزان وكالت تهيه و گزارش شده است بشرح زير است .

راي دادگاه - در خصوص اتهام آقاي ... . . فرزند . . . . مبني بر يك فقره سرقت موتور سيكلت موضوع شكايت شاكي خصوص آقاي . . . با توجه به محتويات پرونده و گزارش مامورين و نحوه دستگيري متهم و شكايت اوليه شاكي و كشف موتور سيكلت مسروقه از متهم و اقارير صريح متهم بر كليه مراحل تحقيق و در محضر دادگاه همراه با مدافعات غيرموجه و بلااثر وي و ساير قرائن و امارات موجود بزهكاري متهم محرز و مسلم است بنابراين دادگاه از جهت جنبه خصوصي با عنايت به اعلام گذشت شاكي باستناد تبصره 1 ذيل ماده 8 قانون آئين دادرسي كيفري راي بر موقوفي تعقيب متهم صادر و اعلام ميگردد موضوع ماده 667 قانون مجازات اسلامي منتفي است و از جنبه عمومي بزه با انطباق عمل متهم

به مواد 197 و 661 و با رعايت تبصره ذيل ماده 18 همگي از قانون مجازات اسلامي و ماده 487 از قانون آئين دادرسي كيفري وي را به تحمل 4 ماه حبس تعزيري با رعايت بند اول ماده 22 قانون مجازات اسلامي و با احتساب ايام بازداشت قبلي تخفيفاً بعلاوه به تحمل 30 ضربه شلاق تعزيري در محيط زندان محكوم مينمايد . شما با ملاحظه راي دادگاه ان را به نقد علمي و حقوقي درآوريد و پيرامون آن هر نظري داريد اعلام نمائيد .

از آنجا كه در متن راي به تبصره 2 ذيل ماده 8 قانون آئين دادرسي كيفري و 487 همان قانون اشاره شده عين مواد مرقوم جهت سهولت مراجعه نوشته ميشود .

تبصره 2 ماده 8 ”در مورد جرم هاي مذكور در ماده 277 قانون كيفر عمومي و ساير جرائم قابل گذشت و جرم هاي زير تعقيب جزائي جز با شكايت شاكي خصوصي شروع نميشود و در صورت گذشت و تعقيب يا اجراي حكم موقوف ميگردد .

ماده 487 “مدتي كه محكوم عليه قبل از اجراي حكم زنداني بوده بايد جز مدت محكوميت او احتساب شود .

82 - اختبار فروردين 1379 كانون وكلا - حقوق مدني - 1379

حقوق مدني 19/1/1379

به سئوالات زير مستدلاً پاسخ دهيد

سئوال اول ”خريدار مبايعه نامه اي كه متن آن بشرح زير است “ . . . فروشنده . . . خريدار . . . مورد معامله پنج هزار مترمربع از يك قطعه زمين مزروعي به مساحت بيست و پنج هزار متر مربع بشماره تفكيكي 753 از پلاك ثبتي شماره واقع در قريه كه سند مالكيت آن بنام فروشنده صادر شده است و قطعه فوق به رويت خريدار رسيده و از اوصاف

آن مطلع است . طرفين توافق نمودند كه مهندسي مرضي الطرفين انتخاب تا كروكي /5000 مترمربع مورد معامله را در محل مشخص ، سپس به تصرف خريدار داده شود . . . “ دادخواستي به خواسته الزام فروشنده به تنظيم سند رسمي انتقال مورد معامله بنام خود تقديم نموده و فروشنده نيز متقابلاً و با توجه به اينكه از انتخاب مهندس مرضي الطرفين امتناع كرده و مبايعه را باطل ميداند دادخواستي بخواسته اعلام بطلان مبايعه نامه مزبور تقديم نموده است . دادگاه پس از رسيدگي ضمن رد دعواي تقابل حكم بر الزام فروشنده به تنظيم سند رسمي انتقال مورد معامله به نفع خريدار صادر نموده است حكم صادره بعلت اعتراض فروشنده در مرجع تجديدنظر مطرح سات . شما وكالت كداميك از طرفين را بعهده ميگيريد ؟ استدلال خود را در توجيه حقانيت موكل خويش بيان نمائيد .

حداكثر بيست سطر بارم 7 نمره

سئوال دوم ”زني چهار ماه پس از عقد ازدواج وضع حمل ميكند و طفل را متعلق به شوهر خود ميداند و مدعي است قبل از نكاح نيز با او همبستر بوده ولي زوج انتساب طفل را به خود انكار و ثابت ميكند كه زوجه قبل از ازدواج با مرد ديگري نيز بطور نامشروع همبستر شده است . مركز پزشكي قانوني با وجود چندين بار آزمايش خون ، در مورد تعلق طفل به يكي از آنها اظهار نظر قطعي نكرده است ، دادگاه با توجه به امتناع زوج از نفي ولد در مهلت مقرر قانوني ، بموجب حكم صادره طفل را ملحق به زوج اعلام ميكند . در مورد مطابقت حكم مزبور با قانون و

يا عدم صحت راي صادره نظر خود را مستدلاً بيان كنيد .

حداكثر 15 سطر بارم 1 نمره

سئوال سوم ”شخصي كه ورثه منحصر بفرد او عبارتند از سه پسر ، در وصيت نامه معتبري كه از خود باقي گذارده ، سه خانه اي را كه منحصراً ماترك اوست بين فرزندان خود تقسيم و هر خانه را به يكي از آنان اختصاص و در زمان حيات خود به تصرف ايشان نيز داده است بدون اينكه قبل از فوت خانه ها را به آنان تمليك كند . بعلت وقوع زلزله همزمان پدر فوت و يكي از خانه ها خراب ميشود . فرزندي كه خانه اختصاصي او ويران شده ، تقسيم مذكور در وصيتنامه را قبول نميكند و تقاضا دارد كه با توجه به خراب شدن يكي از خانه ها و نقصان قيمت آن ، هر 3 خانه به تساوي بين او و برادرانش از طريق مقام قضائي تقسيم گردد . با فرض اينكه هر سه خانه قبل از وقوع زلزله از حيث قيمت كاملاً يكسان وبده ، بنظر شما خواسته او قانوني است يا خير ؟ هر پاسخي كه داريد در جهت اثبات عقيده خود استلال نمائيد

حداكثر 20 سطر بارم 7 نمره

83 - اختبار بهمن 1379 كانون وكلا - حقوق تجارت - 1379

اختبار درس حقوق تجارت جمعه 14/11/1379

به چهار سوال زير مستدلاً پاسخ دهيد . وقت يك و نيم ساعت

سوال اول : شركت سهامي خاص الف با راي مجمع عمومي فوق العاده شركت ، منحل مي شود و مديران شركت امر تصفيه را به عهده مي گيرند . عده اي از طلبكاران شركت با مراجعه به مديران تصفيه موفق نمي شوند مطالبات خود را وصول كنند ، تنها

چاره را در اين مي بينند كه دادخواستي عليه آنان به دادگاه صلاحيتدار تقديم نمايند و تقاضا كنند كه حكم ورشكستگي شركت صادر گردد . مستدلاً توضيح دهيد دادگاه چه حكمي در خصوص اين دعوي صادر خواهد كرد . ( بارم : 5 نمره )

سوال دوم : هر گاه تاجري در دعوي مطروحه به دفتر تاجر ديگر براي اثبات موضوعي از قبيل پرداخت و يا اقرار به دريافت استناد كند ، تاجر اخير ملزم به ابراز دفتر استنادي در دادگاه مي باشد . اما اگر خوانده منكر مديونيت خود گردد آيا مي تواند به دفاتر بازرگاني تاجر خواهان استناد كند ؟ و آيا دادگاه مكلف است خواهان را ملزم به ارائه دفاتر بازرگاني مزبور نمايد يا خير ؟ پاسخ خود را مشروحاً و مستدلاً بيان نمائيد . ( بارم : 5 نمره )

سوال سوم : يك شركت سهامي خاص به دليل عدم توانائي در پرداخت بدهي خود اعلام توقف نمود . هيات بردين از مديرعامل به عنوان خيانت در امانت به دادگاههاي عمومي شكايت كرد كه نامبرده طبق صورتجلسه هيات مديره فقط تا سقف معيني حق هزينه كردن داشته است اما او بيش از اين مقدار معامله كرده و خود نيز در اين معاملات بطور غيرمستقيم سهيم بوده است . در نيتجه اين معاملات شركت متضرر و در نتيجه ورشكسته اعلام شده است . بنابراين عمل مديرعامل خيانت در امانت و ورشكستگي به تقلب مي باشد . مديرعامل دفاع مي كند كه هيات مديره كليه معاملات او را تصويب كرده است . نظر حقوقي شما به عنوان وكيل شركت در خصوص تقصير مديرعامل يا مديران

شركت چيست ؟ اين قضيه چه راه حل حقوقي دارد و مشمول چه ماده از قانون تجارت و همچنين قانون مجازات اسلامي است ؟

( بارم : 5 نمره )

سئوال چهارم : آقاي الف مديرعامل و عضو هيات مديره شركت ”ب“ ( سهامي عام ) به استناد تصميم هيات مديره شركت مبني بر ”تهيه و تامين دوازده قلم كالاي موردنياز شركت طبق ضوابط مربوطه“ اقدام به تنظيم قرارداد با موسسه ”ج“ نماينده انحصاري توليدكنندگان كالاي مزبور مي نمايد . بهاي هر قلم كالا يك ميليارد ريال در متن قرارداد ، مورد توافق طرفين قرار گرفته است . بموجب آئين نامه مالي و معاملاتي شركت ، معاملات زائد برده ميليارد ريال بايستي پس از اخذ مجوز از مجمع عمومي انجام شود . در نتيجه نقل و انتقال سهام شركت و تغيير مديران ، مدير عامل جديد شركت به ادعاي تخلف مديريت سابق ، از ايفاي تعهدات موضوع قرارداد امتناع و شركت را براي الذمه اعلام مي نمايد . با توجه به فروض فوق و مقررات حاكم بر شركتهاي سهامي در رابطه با موارد زير بطور مستدل پاسخ دهيد .

1 - آيا قرار تنظيمي معتبر است ؟ 2 - حقوق و مسئوليت قراردادي موسسه ”ج“ .

3 - حقوق و مسئوليت قراردادي شركت ”ب“ ، مديرعامل سابق و هيات مديره شركت .

( بارم : 5 نمره )

84 - اختبار فروردين 1379 كانون وكلا - آئين دادرسي مدني - 1379

سئوالات اختبار كتبي آئين دادرسي مدني كارآموزان وكالت

مورخ 19/1/1379

به سئوالات زير مستدلاً پاسخ دهيد

سئوال اول - آقاي جعفري دادخواستي بخواسته مبلغ ده ميليون ريال باستناد يكبرگ سفته كه متعهد آن آقاي رضواني است به داگاه عمومي تهران تقديم مينمايد . دادگاه به

موضوع رسيدگي و آقاي رضواني را به پرداخت مبلغ خواسته با خسارات قانوني محكوم مينمايد . در اثر تجديد نظرخواهي آقاي رضواني شعبه پنج دادگاه تجديد نظر استان مركز راي دادگاه بدوي را مورد تاييد قرار ميدهد . آقاي رضواني بعداً متوجه ميشود كه سفته مذكور مجعول بوده و بي جهت محكوم گرديده ، وي به دادگاه عمومي تهران مراجعه با ادعاي جعل امضاء سفته تقاضاي تعقيب آقاي جعفري را مينمايد . دادگاه به موضوع جعل رسيدگي و سرانجام آقاي جعفري را باتهام جعل سند عادي محكوم به زندان مينمايد . اين راي در اثر تجديدنظر خواهي آقاي جعفري در شعبه دهم دادگاه تجديدنظر استان مركز مورد تاييد قرار ميگيرد ، آقاي رضواني با در دست داشتن حكم قطعي محكوميت آقاي جعفري بشما مراجعه تقاضاي احقاق حق خود را كه در اثر محكوميت حقوقي حاصل شده مينمايد . در اين وضعيت شما وكالت وي را مي پذيريد يا خير ؟ در صورت عدم قبول وكالت ، دلايل عدم پذيرش را با ذكر مواد و مستندات قانوني بيان ، در صورتي كه وكالت وي را مي پذيريد پاسخ دهيد چه اقدامي در جهت احقاق حق وي انجام داده و به كدام مرجع قضائي مراجعه نموده و چه تقاضائي مينمائيد و مستند اقدام خود را چه ماده يا مواد قانوني قرار ميدهيد ؟

بارم 6 نمره

سئوال دوم - خوانده دعوائي در جلسه دادگاه نسبت به سند دويست ميليون ريالي ابراز شده منتسب به مورث خود ترديد مينمايد دادگاه به تقاضاي خواهان به موضوع رسيدگي و در نتيجه اصالت آن سند محرز ميشود . دادگاه ضمن صدور حكم در

اصل دعوي خوانده را به تاديه جريمه اي معادل يك دهم اصل محكوم به سند مورد ادعاي ترديد بابت جريمه تكذيب محكوم مينمايد ، محكوم عليه بلافاصله پس از ابلاغ حكم به شما مراجعه و محكوميت خود به پرداخت جريمه تكذيب را صحيح نمي داند و تقاضا دارد اقدامات قانوني لازم جهت برائت او از پرداخت جريمه تكذيب را معمول داريد . حاليه چنانچه شما حكم دادگاه را صحيح مي دانيد دلايل خود را مستدلاً اعلام و در غير آن يعني چنانچه حكم را در قسمت جريمه صحيح نمي دانيد استدلال خود را مشروحاً بيان نمائيد . بارم 5 نمره

سئوال سوم - خوانده دعوائي در جلسه اول دادرسي نسبت به امضاء سند رسمي ابرازي خواهان ادعاي جعليت نموده و اصل سند نيز جهت كارشناس به تقاضاي خوانده ضبط شده است دادگاه به خواهان اخطار كرده ظرف يك هفته نسبت به پرداخت دستمزد كارشناس رسمي و ارائه اسناد مسلم الصدور متعلق به خوانده اقدام نمايد . بنظر شما صدور چنين اخطاري با توجه به مواد قانون آئين دادرسي مدني درست است يا خير ؟ در صورتي كه آنرا صحيح ميدانيد مستندات قانوني آنرا بيان نمائيد و در صورتي كه صدور چنين اخطاري را برخلاف قانون ميدانيد دلايل خود را شرح دهيد ؟ بارم 4 نمره

سئوال چهارم - پس از صدور حكم قطعي و لازم الاجرا چون اجراي حكم به زيان شخص ثالث است شخص ثالث دادخواستي مبني بر اعتراض به راي صادره تقديم و به منظور تاخير در اجراي حكم تقاضاي دادرسي فوري و صدور دستور موقت مينمايد . دادگاه صادر كننده حكم با اخذ خسارت

احتمالي اجراي حكم را متوقف ، و پس از رسيدگي به دعوي ثالث ، اعتراض او را مردود اعلام ميدارد و به مرحله قطعيت ميرسد . محكوم له كه اجراي حكم به زيان او متوقف گرديده قصد دارد خسارات خود را بعلت تاخير در اجراي حكم مطالبه كند بشما مراجعه مينمايد .

حاليه به سئوالات زير پاسخ و استدلال خود را نيز بيان نمائيد

الف - از چه طريقي براي نيل موكل به مقصود اقدام مينمائيد ؟

ب - در صورتيكه خسارات وارده بموكل شما كمتر يا بيشتر از مبلغ خسارت احتمالي باشد تكليف چيست ؟

ج - آيا خسارت براي محكوم له ( موكل ) مفروض است يا بايد از عهده اثبات ورود خسارت برآيد ؟ بارم 5 نمره

85 - اختبار مرداد 1379 كانون وكلا - آئين دادرسي كيفري - 1379

سوالات اختبار كتبي آئين دادرسي كيفري كارآموزان وكالت دادگستري ( 21/5/1379 )

به سه سوال زير مستدلاً پاسخ دهيد :

1 - آقاي حسن بدادگاههاي عمومي تهران مراجعه و محمود را باتهام خيانت در امانت تحت تعقيب قرار داده ، دادگاه عمومي به موضوع رسيدگي و حكم برائت آقاي محمود را صادر كرده است . اين دادنامه در دادگاه تجديدنظر استان تهران نيز مورد تاييد قرار ميگيرد . حسن كه از اين شكايت به مقصود خود نرسيده شكايت ديگري به استناد همان اسناد و مدارك قبلي تحت عنوان سرقت مطرح مينمايد . اين بار دادگاه پس از رسيدگي بموضوع آقاي محمود را باستناد ماده 661 قانون تعزيرات به چهارماه زندان و 30 ضربه شلاق محكوم مينمايد . محمود ( محكوم عليه ؟ ) بشما مراجعه و تقاضا دارد در مقام تجديدنظرخواهي در مهلت قانوني وكالت وي را بپذيريد . در صورتيكه

شما وكالت وي را ميپذيريد لايحه تجديدنظر خواهي خود را تنظيم نمائيد ، در صورتي كه وكالت وي را نمي پذيريد جهات و دلائل آنرا بيان داريد .

در هر يك از دو مورد چنانچه به موادي از قانون آئين دادرسي كيفري استناد مينمائيد آن مواد را ذكر نمائيد : « بارم 7 نمره »

2 - شخصي باتهام صدور چك بلامحل تحت تعقيب قرار ميگيرد . دادگاه عمومي تهران بموضوع رسيدگي و متهم را غيابا به زندان و جزاي نقدي محكوم مينمايد . در مرحله غيابي شاكي پرونده دادخواست ضرر و زيان تقديم دادگاه نمي نمايد . متهم بعد از صدور حكم غيابي در مهلت قانوني مبادرت به واخواهي مينمايد . دادگاه جهت رسيدگي به واخواهي جلسه رسيدگي تعيين مينمايد . شاكي بپرونده قبل از جلسه رسيدگي ، دادخواست ضرر و زيان تقديم دادگاه مينمايد . دادگاه به موضوع رسيدگي ، ضمن تاييد دادنامه قبلي از نظر زندان و جزاي نقدي دادخواست ضرر و زيان را رد ميكند در اين وضعيت چنانچه شما راي دادگاه را صحيح ميدانيد چه توجيحي براي اثبات صحت راي دادگاه ارائه مينمائيد و در صورتيكه راي دادگاه بنظر شما قانوني نيست در توضيح عدم صحت راي دادگاه استدلال نمائيد . « بارم 7 نمره »

3 - آقاي جعفري باتهام صدور يك برگ چك بلامحل مورد تعقيب قرار گرفته و در شعبه 24 دادگاه عمومي تهران به 6 ماه زندان و پرداخت مبلغ چهارصد هزار ريال جزاي نقدي محكوم گرديده است . از آنجائيكه در مقام تجديدنظر خواهي برنيامده حكم دادگاه قطعي شده و دوران محكوميت خود را ميگذراند .

در جريان اجراي

حكم معلوم ميگردد كه نامبرده قبل از محكوميت فوق ، محكوميت هاي ديگري بشرح زير داشته كه تاكنون اجرا نشده است : الف - محكوميت به حدقذف ( شلاق ) كه از شعبه 25 دادگاه عمومي تهران صادر و در شعبه 11 دادگاه تجديد نظر استان مركز قطعيت يافته است . ب - محكوميت به 9 ماه زندان كه از شعبه 24 دادگاه عمومي تهران باتهام تخريب صادر شده و در شعبه 12 دادگاه تجديدنظر استان مورد تاييد قرار گرفته است .

با توجه به اطلاعات فوق ، پاسخ دهيد اجراي احكام در قبال محكوميتهاي مشروحه فوق چه تكليفي دارد و چگونه بايد در مقام اجراي مجازاتها برآيد . هر پاسخي كه بنظر شما ميرسد با استناد به مواد قانوني مستدلا بيان نمائيد . « بارم 6 نمره »

86 - اختبار آذر 1378 كانون وكلا - حقوق تجارت - 1378

حقوق تجارت

به سئوالات ذيل پاسخ دهيد

وقت : يكساعت و نيم

سئوال اول : در صورتيكه تاجر ورشكسته بعد از صدور حكم ورشكستگي و در زماني كه قانوناً در حال توقف است در بازار داد و ستد كند و چك و سفته رد و بدل نمايد و بر اثر اين اقدامات داراي طلب و بدهي گردد :

اولاً : آيا اداره تصفيه مكلف است نسبت به وصول مطالبات حاصله بعد از زمان توقف با توجه به ماده 418 قانون تجارت اقدام نمايد ؟

ثانياً : اداره تصفيه در قبال اين قبيل بدهي ها چه تكليفي دارد ، ضمناً هر گاه راجع به ديون حاصل بعد از ورشكستگي حكم محكوميت و سپس اجرائيه صادر گردد آيا بازداشت وي در قبال بدهي بعد از صدور حكم توقف مجاز است يا خير ؟ (

بارم : 5 نمره )

سئوال دوم : اگر دارنده چكي كه از طرف بانك صادر شده است ادعا نمايد كه چك را مفقود كرده است تكليف پرداخت وجه آن چيست و در صورت مراجعه به دادگاه خسارت دادرسي قابل مطالبه مي باشد يا نه ؟ ( بارم : 5 نمره )

سئوال سوم : آيا تاجر ميتواند در فاصله بين تقديم دادخواست توقف و صدور حكم ورشكستگي در كميسيون هاي مالياتي شركت نموده و از حقوق مالي خود دفاع نمايد ؟

( بارم : 5 نمره )

سئوال چهارم : آيا شركت تعاوني قابل تبديل به شركت سهامي خاص ميباشد در صورت امكان توجيه و طرز تطبيق آن با مقررات قانون و نحوه تشكيل چگونه مي باشد ؟

( بارم : 5 نمره )

87 - اختبار آذر 1378 كانون وكلا - حقوق جزا - 1378

سئوال حقوق جزاي عمومي اختبار كتبي آذرماه 78 كانون وكلاي دادگستري

شخصي به اتهام 1 - جعل سند عادي 2 - استفاده از سند مجعول تحت تعقيب قرار مي گيرد . دادگاه عمومي تهران به موضوع رسيدگي با احراز وقوع هر دو بزه به استناد مواد 536 و 47 قانون مجازات اسلامي وي را به 5 ماه حبس تعزيري محكوم مي نمايد و اجراي مجازات زندان را به استناد ماده 25 همان قانون براي مدت دو سال معلق مي نمايد . شاكي پرونده كه از اين حكم ناراضي بنظر مي رسد به شما مراجعه كرده و درخواست كمك مي نمايد . پاسخ دهيد كه آيا وكالت شاكي را مي پذيريد يا نه . اگر وكالت وي را مي پذيريد لايحه تجديدنظر خواهي خود را تنظيم نموده و دلائل نادرستي راي را بيان داريد . در صورتيكه

راي دادگاه را درست مي دانيد و نيازي به تجديدنظر خواهي نمي بينيد دلائل درستي آنرا بيان كنيد .

سئوال حقوق جزاي اختصاصي اختبار آذرماه 78 كانون وكلاي دادگستري

شخصي مبادرت به تهيه صندوق « خيرات و صدقات » نموده و آنرا در چهار راه ولي عصر تهران نصب مي كند . عابران در حين عبور و مشاهده صندوق مبالغي وجه را در داخل صندوق مي اندازند و صاحب صندوق پول هاي موجود را به نفع خود برداشت مي نمايد . اين كار را مرتباً تكرار مي كند مل اين شخص سوء ظن يكي از عابران را جلب نموده و درصدد شكايت بر مي آيد در يكي از روزها ماموران انتظامي در حين باز كردن صندوق و دريافت پول وي را دستگير مي نمايند متهم در تحقيقات مقدماتي اظهار مي دارد كه مرتكب جرمي نشده بلكه عابران به ميل و دلخواه خود درصدد پرداخت وجه برآمده اند در اين رهگذر هيچ فشاري بر آنها تحميل نشده است . با مطالعه موضوع فوق بيان كنيد .

1 - آيا بنظر شما جرمي به وقوع پيوسته است يا نه .

2 - در صورتي كه اعتقاد به وقوع جرم نداريد دلايل اين ادعاي خود را بيان كنيد در صورتي كه عمل آن شخص را جرم و قابل مجازات مي دانيد عنوان كيفري آنرا بيان كنيد .

3 - در صورتي كه وقوع جرم را محرز مي دانيد براي استرداد پول هاي پرداخت شده چه راههائي پيشنهاد مي نماييد . به عبارت ديگر شاكيان پرونده چگونه مي توانند به پول هاي پرداخت شده دست يابند .

88 - اختبار آذر 1378 كانون وكلا -حقوق مدني - 1378

« سئوالات اختبار حقوق مدني كارآموزان وكالت

دادگستري »

« مورخ 19/9/1378 »

به هر سه سئوال مستدلاً پاسخ دهيد

1 - دو برادر هر يك طبق سند مالكيت ثبتي مالك سه دانگ مشاع از ششدانگ خانه محل سكونت خود ميباشند . يكي از آنان پس از مدتي زندگي مشترك در محل مزبور آن را ترك و از آن تاريخ سه سال ميگذرد . برادري كه واحد مورد بحث را ترك نموده دعوائي عليه شريك خود مطرح ميسازد با خواسته افراز خانه مشترك و مطالبه اجرت المثل سه ساله كه برادر او بطور مستقل از مسكن فوق استفاده كرده است خوانده در برابر دعوي مطروحه تسليم نمي باشد و خواهان را درخواسته خود ذيحق نمي داند . شما بعنوان وكيل دادگستري كداميك از طرفين را ذيحق ميدانيد وكالت هر يك را كه مي پذيريد در دفاع از موكل خود چگونه استدلال مي كنيد ؟

« پاسخ حداكثر 20 سطر » بارم 7 نمره

2 - ملكي داراي اشجار و ساختمان است مالك آن فوت و ورثه او منحصراً عبارتند از دو فرزند و زوجه متوفي با وجوديكه فرزندان ميت حاضرند سهم همسر او را از بهاي اشجار و ساختمان بپردازند ولي مشاراليها از دريافت آن خودداري ميكند . فرزندان متوفي كه درصدد اخذ سند مالكيت جداگانه هر يك به نسبت سهم خود از اداره ثبت محل ميباشند بشما وكالت داده اند تا قبل از صدور سند مالكيت حقوق زوجه متوفي را پرداخت و اسناد مالكيت مورد نظر ايشان بدون ذكر حقوق زوجه نسبت به اعياني صادر شود .

چه اقدامات قانوني بمنظور تحقق هدف موكلان خود انجام ميدهيد ؟ جهات و استدلال خود را بيان كنيد ؟

« پاسخ

حداكثر 15 سطر » بارم 6 نمره

3 - در مبايعه نامه اي كه بين خواهان و خوانده تنظيم شده مورد معامله عبارتست از ششدانگ يكباب خانه و يك رشته تلفن . متعاملين در زمان مقرر با حضور در دفتر اسناد رسمي نسبت به انتقال سند قطعي انتقال خانه اقدام ولي در مورد واگذاري تلفن سند رسمي انتقال تنظيم نميشود بعبارت ديگر بدون هيچ نوع توافق جديدي انتقال تلفن مسكوت ميماند . خريدار الزام فروشنده را به تنظيم سند واگذاري تلفن از دادگاه تقاضا كرده است ، فروشنده ( خوانده ) مدعي است با تنظيم سند رسمي قطعي انتقال خانه موضوع واگذاري تلفن منتفي است هر يك از طرفين را كه در اين دعوي موفق ميدانيد وكالت او را بعهده بگيريد در دفاع از موكل خود لايحه اي مستدل بنويسيد .

پاسخ حداكثر 20 سطر بارم 7 نمره

89 - اختبار آذر 1378 كانون وكلا - ثبت و امور حسبي - 1378

سوال امتحاني ثبت و امور حسبي كارآموزان وكالت ( آذرماه 78 )

پاسخ سوالات زير را در قالب دقيق سوال جواب دهيد و از مطالب غيرمربوط امتناع نمائيد .

سوال 1 - شخصي در سند شرطي وجه بدهكاري خود را بصندوق ثبت توديع نموده و قبض آنرا به دفترخانه ارائه كرده و سردفتر سند شرطي را فسخ نمود اما بعداً در اثر تسامح سردفتر و عدم اعلام فسخ بوثيقه گيرنده نامبرده مبادرت به صدور اجرائيه ، و ملك مذكور به مزايده فروخته شد و سند انتقال به برنده مزايده داده شد توضيح دهيد كه چگونه با پرداخت بدهي ، ملك مذكور مورد مزايده و انتقال سند به شخص ثالث گرديده است در وضعيت حاضر و ظهور اسناد معارض به چه صورت

قابل حل مي باشد .

( بارم : 7 نمره )

سوال 2 - در بعضي از اسناد مالكيت مشاهده ميشود كه حدود ملك مذكور به علائم طبيعي ( از قبيل كوه يا تپه و غيره ) محدود گرديده كه حدود اربعه با مساحت زمين نيز هم آهنگي ندارد و نتيجتاً موجب اشكالاتي در اعتبار و بهربرداري از آن گرديده است كه اقدامات قانوني ديگر را طلب مي نمايد - اجمالاً توضيح دهيد كه مشكل كار چه بوده و از چه طريق و چه مرجع و بچه صورت بايد انجام پذيرد ( منظور از سوال توجيه عملكرد قانوني براي معتبر گرديدن سند رسمي مالكيت است ) ( بارم : 7 نمره )

سوال 3 - شخصي فرزند جديدالولاده نامعلومي كه والدين او مشخص نگرديده تحت سرپرستي خود درآورد و براي او شناسنامه دريافت نمود و بعد از چندي فوت نموده و اموالي از او بجا مانده است در حاليكه فرزند داراي پدر واقعي بوده ، در چنين وضعيتي تكليف دادگاه نسبت به سرپرستي طفل چيست و ادعاي سرپرستي شخص مدعي ابوت واقعي او چه آثار قانوني دارد ؟ ( بارم : 6 نمره )

90 - اختبار آذر 1378 كانون وكلا - آئين دادرسي كيفري - 1378

سئوالات اختبار كتبي آئين دادرسي كيفري كارآموزان وكالت دادگستري

26/9/1378

به سئوالات زير مستدلاً پاسخ دهيد

1 - يكي از كارمندان دولت باتهام اخذ رشوه تحت تعقيب قرار گرفته و در دادگاه عمومي تهران به مجازات زندان و جزاي نقدي معادل قيمت مال يا وجه ماخوذه و . . . . محكوم گرديده است . اين دادنامه با تجديدنظرخواهي محكوم عليه در دادگاه تجديدنظر تان نيز مورد رسيدگي واقع و عيناً تاييد شده است . شكات پرونده

سه نفر بوده اند يكي از آنان پس از صدور حكم قطعي با مراجعه به دادگاه و با اعلام كتبي از شكايت خود صرفنظر مينمايد . در اين حالت محكوم عليه شما را بعنوان وكيل خود معرفي و تقاضا دارد در جهت حفظ منافع وي اقدام لازم قانوني بعمل آوريد . با توجه به توضيحات فوق به موارد زير پاسخ دهيد .

الف - چه اقدامي براي موكل خود انجام داده و كار خود را مستنداً به چه ماده اي از مواد قانوني انجام مي دهيد ؟

ب - به كدام دادگاه مراجعه مينمائيد ( بدوي يا تجديدنظر ) به چه دليل و چه تقاضائي از دادگاه مينمائيد ؟

ج - عكس العمل دادگاه در قبال تقاضاي شما چه خواهد بود و به نظر شما دادگاه چه تصميمي اتخاذ مينمايد ؟

د - به نظر شما رضايت و گذشت احداز شكات تا چه حد در تصميم دادگاه موثر است اگر موثر نيست دليل خود را مستنداً بيان كنيد ؟

ه - در صورتي كه دادگاه تقاضاي شما را رد نمايد مرجعي براي اعتراض و شكايت به تصميم دادگاه اخير باقي است يا خير ؟ بارم 8 نمره

2 - شخصي باتهام جعل سندرسمي در دادگاه عمومي تهران تحت تعقيب واقع و به دو سال زندان محكوم ميگردد . دادگاه تجديدنظر استان پس از رسيدگي به اعتراضات تجديدنظر خواهي محكوم عليه راي بدوي را عيناً تاييد مينمايد و حكم به مرحله اجرا در مي آيد . در جريان اجراي حكم قانونگذار مجازات جعل سند رسمي را تخفيف ميدهد . محكوم عليه براي اجراي قانون اخف به شما مراجعه و درخواست مينمايد كه

وكالت وي را قبول و اقدام قانوني بعمل آورد . در اينصورت شما بعنوان وكيل محكوم عليه چه اقداماتي بعمل مي آوريد و به كدام مرجع قانوني مراجعه مينمائيد ؟ اقدامات خود را مستنداً به مواد قانوني توضيح دهيد ؟ بارم 8 نمره

3 - وثيقه گذاري به قاضي محكمه مراجعه و با تحويل متهمي كه براي او وثيقه گذارده ، تقاضا دارد از ملك مورد وثيقه رفع بازداشت شود . قاضي از پذيرفتن درخواست وي امتناع مينمايد . بنظر شما قاضي براي امتناع خود چه دليلي دارد ؟ در صورتي كه شما نيز اين تصميم را صحيح ميدانيد استدلال خود را بيان كنيد . در صورتي كه تصميم قاضي را درست و قانوني نمي دانيد دلايل آنرا با توجه به مواد قانوني بيان داريد ؟

بارم 4 نمره

91 - اختبار شهريور 1378 كانون وكلا -آئين دادرسي مدني - 1378

سئوالات اختبار آئين دادرسي مدني كارآموزان وكالت دادگستري مورخ 26/6/1378

به سئوالات زير مستدلاً پاسخ دهيد :

1 - مالك آپارتماني از يك مجتمع مسكوني به ادعاي اينكه از قسمت اشتراكي مجتمع به سهل انگاري در شستشوي آن به ملك اختصاي او رطوبت سرايت نموده تنها به طرفيت يكي از مالكين يا متصرفين به خواسته الزام به رفع رطوبت اقامه دعوي نموده است .

مسائل : مطروحه عبارتند از :

الف - آيا دعوي مي بايست به طرفيت متصرف اقامه شود يا مالك ؟

ب - آيا با توجه به اينكه محل سرايت رطوبت مكان اشتراكي است لزوماً همه مالكين يا همه متصرفين مجتمع بايا طرف دعوي واقع شوند يا تنها كسي كه سرايت رطوبت از فعل او ناشي شده است ؟

ج - آيا چنانچه مجتمع داراي مدير يا هيئت مديره باشد لزوماً

دعوي مايه آنها بايد طرح شود يا خير ؟

د - در صورت فقدان مدير يا هيئت مديره تكليف چيست و شما بعنوان و ذيل مالك براي جبران خسارت وارده به موكل چه اقداماتي را معمول ميداريد ؟ ( بارم 7 نمره )

2 - در پرونده اي قرار معاينه محل و تحقيق محلي صادر شد خواهان دعوي كه مكلف به تهيه وسيله اجراي قرار بوده است حسب اعلام خوانده و فرزندان خواهان مفقود الاثر گرديده است .

اولاً در اينصورت آيا ميتوان ماده 290 قانون آئين دادرسي مدني را نسبت به غايب مفقودالاثر تسري داد و دادرسي را توقيف كرد يا نه ؟

ثانياً مادام كه حكم بر مفقود الاثر بودن يك شخص صادر نشده وقت دادرسي چگونه و به چه كسي بايد ابلاغ شود ؟ ( بارم 6 نمره )

3 - با توجه به ماده 656 قانون آ . د . م كه در آن تصريح گرديده در صورت تراضي كتبي طرفين يا فوت يا حجريكي از آنان داروي از بين ميرود و اينكه در آن ماده اشاره نشده كه راي دادگاه مبني بر بطلان راي داور نيز از زمره اموري است كه باعث از ميان رفتن داوري ميشود در صورتيكه به راي داور اعتراض و حكم مبني بر بطلان راي مزبور صادر گردد تكليف دعوي مطروحه چه ميشود ؟ آيا قرار ارجاع امر به داوري كماكان باقي است و دادگاه بايد به انتخاب داور مجدد مبادرت كند يا با بطلان راي داور قرار ارجاع امر به داوري نيز منتفي است و دادگاه بايد به دعوي مطروحه رسيدگي و حكم صادر كند ؟

( بارم 7 نمره )

92 - اختبار شهريور 1378 كانون وكلا -حقوق جزا - 1378

سوالات اختيار كتبي كارآموزان وكالت دادگستري شهريورماه 78

1 - سوال حقوقي جزاي عمومي

آقاي ابراهيمي بعلت اصدار چك بلامحل در شعبه اول دادگاه عمومي شاهرود تحت تعقيب قرار گرفته و به شش ماه زندان تعزيري و دو ميليون ريال جزاي نقدي محكوم گرديده است . اين حكم به علت گذشتن 20 روز از تاريخ ابلاغ قطعي گرديده است . هم اكنون وي دوران محكوميت خود را در زندان ميگذراند .

در جريان اجراي حكم معلوم مي شود كه وي قبل از اين محكوميت ، محكوميت قطعي ديگري به 9 ماه زندان و دو ميليون ريال جزاي نقدي در همان دادگاه بعلت اصدار چك بلامحل داشته كه آن مجازات نيز بعلت عدم تجديدنظر خواهي قطعي گرديده است .

آقاي ابراهيمي در مرحله اجراي حكم به شما مراجعه كرده و تقاضاي كمك مينمايد پاسخ دهيد :

1 - موضوع سوال فوق با كدام يك از عنوان هاي حقوق جزاي عمومي قابل انطباق است و ماده استنادي آن چيست ؟

2 - آيا هر دو مجازات بايد اجرا شود يا يكي از آن ها در اين رهگذر آيا شوق ديگري نيز وجود دارد يا نه ؟

مبناي تقاضاي شما از دادگاه يا اجراي احكام كيفري بر چه اصلي استوار است . به عبارت ديگر چه تقاضائي از دادگاه يا دايره اجراي احكام كيفري مي نمائيد و خلاصه آنرا بيان كنيد .

2 - سوال حقوقي جزاي اختصاصي :

خانمي به دادگاه عمومي تهران مراجعه كرده و براساس شكوائيه اي از شوهر سابق خود شكايت مي نمايد . شاكي در شكوائيه خود بيان مي دارد كه از شوهر سابقم تقاضا نمودم جهيزيه اي را كه در موقع

ازدواج به خانه او آورده ام به من مسترد نمايد . از آنجا كه از استرداد آن خودداري مينمايد . تقاضاي تعقيب و مجازات وي را بعنوان خيانت در امانت دارم . شاكي جهت تقويت ادعاي خود به اظهارنامه اي كه در همين زمينه براي شوهر سابق خود فرستاده است استناد مي نمايد و برگ رسيد جهيزيه كه به خانه شوهر آورده و به امضاي شوهر است نيز ضميمه مي كند . دادگاه به موضوع رسيدگي و متهم ( شوهر ) را بعنوان خيانت در امانت محكوم مينمايد . اين دادنامه به شوهر ابلاغ مي شود .

در مهلت تجديد نظر خواهي شوهر به شما مراجعه مي كند و از شما مي خواهد كه وكالت وي را در مرحله تجديد نظر خواهي قبول نمائيد در چنين وضعيتي :

1 - آيا وكالت وي را مي پذيريد يا نه و در صورتي كه مي پذيريد دفاعيات خود را بر چه پايه اي استوار مي سازيد ؟

2 - در صورتي كه وكالت وي را نمي پذيريد جهات درستي راي دادگاه را بيان داريد .

3 - سوال مشترك حقوق جزاي عمومي و اختصاصي :

مدير روزنامه اي به اتهام انتشار سند خيلي محرمانه دولتي به استناد بند 6 ماده 6 قانون مطبوعات و ذيل ماده 2 قانون مجازات انتشار و افشاي اسناد محرمانه و سري دولتي تحت تعقيب قرار گرفته است و اين شكايت از طرف شاكي كه يكي از وزارت خانه هاي دولتي است بعمل آمده در جريان رسيدگي شاكي از شكايت خود صرف نظر مي نمايد دادگاه صرف نظر كردن شاكي را مورد توجه قرار نداده و به شرح

زير مبادرت به صدور راي مي كند . « مجرميت متهم در خصوص انتشار سند خيلي محرمانه دولتي به استناد بند 6 ماده 6 قانون مطبوعات و ذيل ماده 2 قانون مجازات انتشار و افشاء اسناد محرمانه و سري دولتي محرز تشخيص داده شد و تقاضاي متهم مبني بر صدور قرار موقوفي تعقيب به دليل پس گرفتن شكايت شاكي قابل قبول نيست زيرا قانونگذار تعقيب كيفري را به تقاضاي شاكي مربوطه موكول نموده است كه در اين مورد شاكي تقاضاي رسيدگي نموده است . ادامه پي گيري قضائي منوط به شكايت شاكي نبوده كه قابل استرداد باشد . لذا به استناد مواد مذكور به سه سال حبس محكوم مي گردد و به لحاظ وضع خاص متهم با رعايت ماده 22 قانون مجازات اسلامي ، مجازات مزبور را به تعطيل روزنامه اي كه متهم مديريت آنرا به عهده دارد به مدت پنج سال تبديل مي نمايد . »

اينك با مطالعه دادنامه نظر خود را پيرامون آن اعلام داريد . آيا به نظر شما راي دادگاه در خصوص توجه نكردن به استرداد شكايت شاكي و تبديل مجازات زندان به تعطيل روزنامه اي كه مديريت آنرا متتهم بعهده داشته برابر قانون است يا خير ؟ در اين خصوص هر نظري كه داريد اعلام نمائيد . اگر به مواد قانوني نيز استناد مي نمائيد آن مواد را ذكر كنيد . درستي يا نادرستي دلائل اتهام مورد نظر نيست و فرض بر اينست كه اتهام متوجه متهم هست .

93 - اختبار شهريور 1378 كانون وكلا - ثبت و امور حسبي - 1378

حقوق ثبت و امور حسبي

ولادت دخت گرامي حضرت رسول اكرم « ص »

و يكصدمين سال تولد حضرتامام خميني ( ره

) مبارك باد :

به سوالات ذيل مستدلا پاسخ دهيد : از چهار سوال به سه سوال پاسخ دهيد . وقت يكساعت و نيم

سوال 1 - مالك چند قطعه زمين متصل بهم فوت نموده و تعدادي ورثه از خود بجا گذارده است كه اين افراد اصرار به احداث ساختمان در قطعات مذكور را دارند . با مراجعه به شهرداري معلوم گرديد قطعات ياد شده فاقد نصاب قانوني مساحت و عدم تناسب اضلاع براي دريافت پروانه ميباشند ، در وضعيت حاضر و براي خروج از موانع قانوني و دستيابي به مقررات و نتيجتاً پروانه ساختماني چه اقداماتي لازم است تا ورثه قادر به كسب پروانه از شهرداري و احداث بنا گردند ؟ در صورت موافقت شهرداري بصدور پروانه ساختماني و عدم توافق ورثه به احداث ساختمان چه عمليات و اقداماتي بايد انجام پذيرد تا هر يك به حقوق ارثي خود نائل گردند . ( بارم : 7 نمره )

سوال 2 - با انتشار آگهي نوبتي ثبت عمومي شخصي در اجراي آگهي ماده 10 و 11 قانون ثبت ، تقاضاي ثبت ملكي را كه در تصرف خود داشته نموده است . از طرف ثالثي به تقاضاي ثبت نامبرده اعتراض شده ، مقتضي است مشخص نمائيد كه اعتراض شخص معترض در چه مدت و به چه ترتيب و تشريفات قانوني و با چه فورم قانوني و در چه مرجعي بايد صورت پذيرد و در صورتيكه اعتراض شخص معترض در مرحله ابتدائي ( و قبل از رسيدي ماحصل اعتراض ) مردود شناخته شود چه ارفاق قانوني براي ادامه اعتراض شخص معترض ملحوظ نظر واقع گرديده و چنانچه اظهارنظر حقوقي از

طرف اداره حقوقي وزارت دادگستري يا شورايعالي ثبت در اين مورد بخصوص صادر شده باشد مفاد اظهارنظر چيست ؟ ( بارم : 7 نمره )

سوال 3 - شخصي مالك يك دستگاه آپارتمان در مجموعه ساختماني الوند با ده دستگاه آپارتمان ميباشد كه با وجود استفاده از خدمات عمومي ساختمان از قبيل ( سرايدار ، هزينه موتورخانه ، برق و غيره ) مستنكف از پرداخت ماهيانه اين خدمات ميباشد و با اين عمل خود ساكنين مجموعه را ناراحت نموده ، براي اينكه شخص مستنكف از پرداخت هزينه هاي عمومي سهمي او را از طريق غير مراجعه به دستگاه قضائي وادار به پرداخت نمائيم چه اقدامات قانوني ميتوانيم انجام دهيم ؟ و بطور كل آئين طرح و تعقيب و پيگيري قانوني آن در آن مرجع غيرقضائي از چه طريق شروع و به كجا چه نقطه اي ختم مي شود . ( بارم : 6 نمره )

سوال 4 - ملك مشاعي داراي چندين مالك مي باشد كه بعضي از مالكين به نسبت سهام خود تقاضاي ثبت سهام خود را نموده اند و مورد تمديد حدود واقع گرديده است و ساير مالكين مشاعي در صورت تمايل براي ثبت سهام و تحديد حدود سهم خود چه مراحي را بايد سپري نمايند و امتيازاتي كه سهامداران ( مالكين ) قبلي در تقاضاي ثبت سهام ملكي خود بدست آورده اند براي ساير مالكين در تشريفات ثبتي لازم الرعايه مي باشد و اصولاً اسناد مالكيت صادره مالكين مشاعي متضمن چه مفاد مفهومي مي باشد . ( بارم : 7 نمره )

94 - اختبار آذر 1378 كانون وكلا - آئين دادرسي مدني - 1378

« سئوالات اختبار كتبي آئين دادرسي مدني كارآموزان و مقامات دادگستري »

«

مورخ 23/9/1378 »

به سئوالات زير مستدلاً پاسخ دهيد

1 - حسن دادخواستي بخواسته تخليه و تحويل مورد اجاره به طرفيت ديم دادگاه عمومي تهران نموده ، دادگاه پس از رسيدگي به موضوع حكم محكوميت رضا را به تخليه و تحويل مورد اجاره صادر كرده است . محكوم عليه ( رضا ) از اين راي تجديد نظرخواهي نموده و شعبه دادگاه تجديدنظر استان دادنامه بدوي را عيناً تاييد ، و خواهان تقاضاي صدور اجرائيه بعمل آورده ، در اين موقع محمود كه مدعي است مورد اجاره در تصرف وي بوده و با توجه به اينكه حق انتقال بغير در سند از رضا سلب نشده از او اجاره كرده است بشما مراجعه و تقاضاي كمك مينمايد و اظهار ميدارد كه در صورت اجراي حكم خسارت غيرقابل جبراني بودي وارد ميشود . حاليه شما به عنوان وكيل محمود به پرسش هاي زير پاسخ دهيد .

1 - خواسته محمود در قالب كدام يك از عناوين حقوقي قابل طرح است .

2 - خواسته شما از دادگاه چيست و چه تقاضائي مينمائيد . ( عنوان خواسته )

3 - چه كساني را طرف دعوي موكل خود قرار ميدهيد ؟

4 - براي احقاق حق موكل خود به كدام دادگاه مراجعه مي كنيد ؟ بدوي يا تجديدنظر ؟ با ذكر مثال ؟

5 - براي جلوگيري از اجرايب حكم تخليه تا صدور راي دادگاه چه اقداماتي به عمل مي آوريد ؟ بارم 8 نمره

2 - خانم و آقائي در تهران به عقد دائم با يكديگر ازدواج نموده و متعاقبا در اصفهان ساكن ميشوند . مهريه خانم در سند ازدواج مبلغ پنجاه ميليون ريال تعيين گرديده .

از اين مبلغ شوهر مبلغ سي ميليون ريال را به زوجه پرداخته و رسيد دريافت داشته است زوجه اين رسيد را ناديده گرفته و از طريق اجراي ثبت محل وقوع عقد ازدواج ( تهران ) در مقام صدور اجرائيه به مبلغ پنجاه ميليون ريال برآمده ، بعد از صدور و ابلاغ اجرائيه متعهد ( زوج ) بشما مراجعه و تقاضا مينمايد نسبت به مبلغ سي ميليون ريال پرداختي اقدام قانوني جهت برائت ذمه وي بعمل آوريد . شما بعنوان و ذيل زوج به سئوالات عناوين زير پاسخ دهيد .

الف - براي رسيدگي به تقاضاي شما كدام دادگاه صالح برسيدگي است ( تهران يا اصفهان )

ب - متن دادخواستي را كه به دادگاه تقديم مينمائيد باور خوانده نوشته و خواسته خود را نيز منجزا « و دقيقا » ذكر نمائيد .

ج - براي جلوگيري از ادامه عمليات اجرائي چه تقاضائي از دادگاه خواهيد كرد و در اجراي ثبت چه اقدامي انجام مي دهيد ؟

د - قانون و موادي از آن كه ناظر به اين موضوع بوده و شما براي اقدامات خود به آن استناد مينمائيد را ذكر كنيد . بارم 6 نمره

3 - مدعي عليه پرونده اي متعدد هستند در جلسه دادگاه بجز يك نفر بقيه خواندگان حاضر ميشوند مدعي درخواست رسيدگي مينمايد دادگاه نسبت به حاضرين به دعوي رسيدگي ، اين صدور حكم را به تاخير انداخته دستور ميدهد مدعي عليه غايب مجدداً احضار و در احضاريه او تصريح شود كه در صورت عدم حضور در جلسه دادرسي حكم دادگاه حضوري خواهد بود . با اين وصف باز هم مدعي عليه غايب در جلسه بعد

حاضر نميشود . دادگاه رسيدگي را تكميل و نسبت به تمام مدعي عليهم حكم ميدهد و در دادنامه صادره قيد مينمايد كه حكم دادگاه حضوري است . بنظر شما مستند دادگاه در اخذ چنين تصميم و اقدام چيست آنرا ذكر نمائيد و در صورتي كه عمل دادگاه را صحيح نميدانيد دلايل خود را بيان نمائيد . بارم 6 نمره

95 - اختبار شهريور 1378 كانون وكلا - حقوق مدني - 1378

سئوالات اختبار حقوقي مدني كارآموزان وكالت دادگستري مورخ 21/6/1378

سئوال اول

شخصي با ارائه سند مالكيت ثبتي و هبه نامه عادي مورخه 1/2/1364 و درخواست معاينه و تحقيق محلي بخواسته خلع يد خوانده و مطالبه اجرت المثل از او ضمن دادخواست تقديمي خود توضيح داده خوانده از سال 1360 ملك مورد دعوي را كه مالك ثبتي به او خبه كرده ، غاصبانه تصرف نموده است .

خوانده شما را به عنوان وكيل خود انتخاب و اجاره نامه اي ارائه مي نمايد حاكي از اجاره ملك مورد بحث از مالك ( واهب ) در سال 1360 بمدت دو سال و اظهار ميدارد طبق رسيدهائي كه در دست دارد تا تاريخ 1/2/1364 مال الاجاره مقرر را به موجر پرداخت كرده ولي مالك از تاريخ مزبور از دريافت اجاره بها امتناع كرده است . چگونه از موكل خود دفاع ميكنيد ؟

نمره پاسخ كامل 7 نمره پاسخ از 15 سطر بيشتر نباشد

سئوال دوم

فروشنده قطعه زميني ضمن عقد بيع تعهد كرده براي خريدار در زمين مزبور در مدتي مقرر خانه اي با مشخصات مورد موافقت طرفين بسازد و در قبال مبلغي معين به خريدار تسليم كند .

طرفين كليه خيارات را از خود ساقط كرده اند . خريدار با سكونت در خانه ساخته شده سطر

فروشنده بتدريج پي ميبرد خانه داراي عيوب و نواقصي است كه رفع آن طبق نظر كارشناس در اجراي قرار تامين دليل مستلزم هزينه سنگيني است . اگر وكالت خريدار را بعهده پذيرفتند براي احقاق حق موكل خود چه نوع دادخواست و با چه متن قانوني تنظيم مي نمائيد ؟

نمره پاسخ كامل 6 نمره پاسخ از 15 سطر بيشتر نباشد

سئوال سوم

شخصي بنام ( الف ) بدون اختيار از طرف مالك ، دو قطعه زمين او را به شخص ديگري بنام ( ب ) مي فروشد ( الف ) پس از مدتي با سند رسمي شخصاً همان دو قطعه را از مالك خريداري ميكند . خريدار يعني ( ب ) دادخواستي بطرفيت ( الف ) تقديم نموده به خواسته الزام خوانده به تنظيم سند رسمي انتقال قطعات مزبور . ( الف ) متقابلاً بابت مطالبه باقيمانده بهاي يكي از قطعات اقامه دعوي بطرفيت ( ب ) مي نمايد . دادگاه پس از رسيدگي شخص ( الف ) را به تنظيم سند رسمي نسبت به هر دو قطعه بنفع ( ب ) محكوم و حكم محكوميت ( ب ) را نيز بپرداخت بقيه8 ثمن قطعه موردنظر ( الف ) صادر مي نمايد .

شخص ( الف ) كه نسبت به حكم محكوميت خود به تنظيم سند رسمي قطعه اي كه بهاي آنرا مطالبه نكرده معترض است ، وكالت تجديدنظرخواهي نسبت بحكم را بشما محول ميكند براي نقص حكم دادگاه بدوي چگونه استدلال مينمائيد ؟

نمره پاسخ كامل 7 نمره پاسخ از 15 سطر بيشتر نباشد .

96 - اختبار شهريور 1378 كانون وكلا - حقوق تجارت - 1378

حقوق تجارت

ولادت دخت گرامي حضرت رسول اكرم « ص »

و يكصدمين سال تولد حضرتامام

خميني ( ره ) مبارك باد :

به سوالات ذيل مستدلا پاسخ دهيد : وقت يكساعت و نيم

به سوالات ذيل مستدلاً پاسخ دهيد

سوال 1 - آقاي الف به استناد يك فقره چك عليه آقاي ب كه صادركننده آنست اقامه دعوي مينمايد آقاي ب در مقام دفاع اعلام ميدارد كه بحكم دادگاه ورشكسته بوده و چون خواهان در موعد مقرر به مدير تصفيه مراجعه ننموده و عليه وي طرح دعوي نكرده است لذا ديگر حقي براي مطالبه ندارد . شما به عنوان وكيل خواهان پاسخ دهيد كه آيا عدم مراجعه طلبكار در موعد مقرر مذكور در قانون تجارت به مدير تصفيه موجب سقوط حق طلبكار از ورشكسته خواهد بود يا خير و اصولاً اقامه دعوي در مدت ورشكستگي و يا پس از آن چگونه است ؟

سوال 2 - حكم ورشكستگي آقاي الف صادر شده مدير تصفيه با ناظر تباني كرده و پس از وصول مطالبات قسمتي از آنرا به طلبكاران داده و بقيه را حيف و ميل كرده اند طلبكاران با اعلام رضايت از ورشكسته تقاضاي صدور حكم به رفع ورشكستگي را دارند با توجه به مراتب مذكور بنظر شما :

1 - آيا دادگاه بايد حكم رفع ورشكستگي صادر نمايد .

2 - تكليف اموال ورشكسته كه در توقيف است چه ميشود ؟

3 - چه وقت بايد به ثبت اسناد نوشته شود كه از اموال ورشكسته رفع بازداشت نمايد ؟

4 - آيا پس از صدور حكم رفع ورشكستگي ، ورشكسته سابق ميتواند در اموال خود دخل و تصرف نمايد .

سوال 3 - با توجه به بند 2 ماده 47 قانون ثبت ، كه ثبت شركت نامه را الزامي

دانسته آيا بنظر شما اين امر منحصر به شركت هاي تجاري است و يا شامل قراردادهاي مدني كه بر مبناي مضاربه و يا به نحو ديگر تنظيم شده باشد نيز مي گردد مثلاً چند نفر پيشه ور كه صاحب پيشه واحدي هستند شركت نامه عادي تنظيم و مشغول به كاري شدند آيا اين شركت نامه در صورت حدوث اختلاف قابل استناد در محاكم ميباشد يا خير ؟

سوال 4 - چنانچه واخواستنامه براي ابلاغ به متعهد سفته به محل اقامت او فرستاده شود و مامور گزارش كند كه متعهد سفته فوت شده آيا بنظر شما ميتوان واخواستنامه را ابلاغ شده تلقي كرد ؟

97 - اختبار بهمن 1377 كانون وكلا - حقوق تجارت - 1377

سوالات حقوق تجارت

كارآموزان محترم ، با پرهيز جدي از جواب هر چهار مساله ، لطفاً فقط به سه مساله از چهار مساله زير پاسخ دهيد

مساله اول

در يك معامله تجارتي بين دو تاجر ، ”الف“ كه خريدار است پرداخت قيمت كالا را از طريق امضاي سفته اي در تاريخ 10/11/74 و به سررسيد 2/3/75 در وجه ”ب“ كه فروشنده سات تعهد مينمايد ضمناً براي تامين اطمينان خاطر فروشنده ، ”ج“ كه شخص ثالث است پرداخت وجه سفته توسط الف را در ظهر آن ضمانت ميكند .

”ب“ همين سفته را در معامله ايكه با ”د“ داشته است ظهرنويسي كرده و به ”د“ منتقل مينمايد ”د“ سفته را جهت وصول ، ببانك مي سپارد ولي ”الف“ بعلت ادعايش اثر بر عدم تحويل كالاي موضوع معامله ، اقدامي در پرداخت وجه سفته نميكند و لذا سفته در تاريخ 11/3/75 واخواست ميشود . مذاكرات اصلاحي بين افراد فوق الذكر مدتي بدرازا ميكشد و در نهايت ”د“ با حصول

ياس از مذاكرات ، در تاريخ 4/4/76 بدفتر كار شما مراجعه و تقاضاي قبول وكالت و طرح دعوي جهت وصل وجه سفته مينمايد .

حال وضعيت حقوقي موجود بين ”د“ و ”الف - ب - ج“ را تحليل كرده و پس از بيان استنباط حقوقي و استدلالها و استنادات خود ، هر گونه اقدامي را كه در جهت حفظ حقوق موكل ضروري و قابل عمل تشخيص ميدهيد مستند به مواد قانوني بنويسيد .

مساله دوم

شخصي كه به كار توليدي مشغول است بمنظور مشخص و متمايز كردن كالاي توليدي خود از ديگر توليدات مشابه ، درصدد ثبت حروف A . B . C بعنوان علامت تجارتي است و براي نيل بمقصود خود ، شخصاً اظهار نامه ثبت علامت براي طبقه موردنظر را تهيه و به اداره ثبت علائم و مالكيت صنعتي تسليم نموده است . اداره مالكيت هاي تجارتي ، با ارسال يك اخطار اداري ، با ثبت حروف مورد تقاضا بعنوان علامت تجارتي بعلت اينكه علامت مورد درخواست ، لاتين ميباشد باستناد بخشنامه اي از هيات محترم دولت مخالفت كرده و تقاضاي او را مردود اعلام نموده است .

متقاضي ثبت علامت ، به شما مراجعه و درخواست قبول وكالت براي ثبت علامت مزبور دارد هر گونه اقدامي را كه بنظرتان مقدور و قانوني ميرسد با ذكر استدلالها و مواد و فصول قانوني ، مرقوم فرمائيد .

مساله سوم

شركاي شركتي با مسئوليت محدود ، كه اساسنامه آن دقيقاً طبق مقررات قانون تجارت تنظيم شده است ، مراجعه و اظهار ميدارند كه بدلائلي ، تصميم گرفته اند به جاي شركت با مسئوليت محدود شركتي از نوع سهامي خاص داشته باشند

و اساسنامه از پيش تهيه شده سهامي خاص را كه مطابق قانون تهيه شده است را نيز به شما تسليم مينمايند با چنين فرضي با انتخاب كوتاهترين راه ، هر گونه نوشته و اقدامي كه جهت نيل به مقصود موكل ضروري و لازم ميدانيد تهيه فرمائيد .

مساله چهارم

دو نفر به شما مراجعه و با ارائه دادنامه اي كه از يكي از محاكم عمومي صادر گرديده است از شما تقاضاي قبول وكالت براي تجديدنظر خواهي از دادنامه مزبور دارند دادنامه صادره ، حكايت از آن دارد كه دو نفر ياد شده ، خريدار و فروشنده ملكي بمبلغ 000ر000ر500 ريال بوده اند كه مبايعه نامه آن در يكي از آژانس هاي معاملات ملكي بين آنان تنظيم شده و عليرغم اينكه سند رسمي معامله متعاقباً در يكي از دفاتر اسناد رسمي تنظيم شده ولي بعلت مطرح شدن پاره اي اختلاف نظرها ، حق دلالي آژانس فوق الذكر پرداخت نگرديده و دلال نگزير براي وصول حق دلالي مندرج در مبايعه نامه كه عبارت از يك درصد از قيمت مورد معامله از هر يك از طرفين ميباشد بدادگاه مراجعه و دادگاه بدليل اينكه طرفين ايرادي از جهت مبلغ معامله و تنظيم شدن مبايعه نامه در آژانس متعلق به دلايل و پيش بيني 1% از قيمت معامله بعنوان حق دلالي هر يك از طرفين بعمل نياورده اند راي به محكوميت خريدار و فروشنده متناصفاً به پرداخت معادل دو درصد از قيمت معامله را در حق خواهان نموده است .

با توجه به مراتب فوق لطفاً با فرض قبول وكالت از ناحيه فروشنده و خريدار فوق الذكر ، نسبت به تهيه لايحه تجديدنظر

خواهي اقدام نماييد .

98 - اختبار بهمن 1377 كانون وكلا - حقوق مدني - 1377

سوالات حقوق مدني - امتحان كارآموزي كانون وكلاي دادگستري مركز

به هر سه سوال پاسخ دهيد . وقت : 2 ساعت

1 - در قولنامه اي تعهد به فروش ملكي مي شود ، ولي فروشنده پيش از حضور در دفتر اسناد رسمي و انتقال ملك ، آن را با سند رسمي به ديگري مي فروشد و بدين وسيله موضوع تعهد مندرج در قولنامه را از بين مي برد . در اين فرض ، آيا ابطال معامله دوم و الزام فروشنده قولنامه به انتقال ملك به خريدار قولنامه ممكن است ؟ يا با فروش ملك موضوع تعهد از بين رفته است ؟ مبناي هر يك از اين دو نظر چيست و شما بر پايه قوانين موضوعه و تحليل مفاد تراضي كداميك را ترجيح مي دهيد ؟ و رويه قضايي به كدام سو تمايل دارد ؟

2 - پدر صغيري ملك مولي عليه را براي مدت ده سال به اجاره مي دهد ، و پس از پنج سال صغير بالغ و رشيد مي شود . در اين فرض ، آيا اجاره نسبت به مدت بعد از رشد نافذ است يا غيرنافذ ؟ پاسخ را با استدلال بنويسيد .

3 - هنگام خاك برداري از ملك همسايه خانه مدعي آسيب مي بيند . دعوي جبران خسارت مدتي به درازا مي كشد و ظرف اين مدت هزينه تعمير و مصالح ساختماني بالا مي رود . دادگاه ضمن تعليم خود به كارشناس براي تعيين خسارت ، بايد هزينه زمان تلف و آسيب را از او بخواهد يا هزينه روز را و چرا ؟

99 - اختبار بهمن 1377 كانون وكلا -حقوق جزا - 1377

سئوالات حقوق جزاي عمومي و اختصاصي - امتحان كارآموزي كانون وكلاي

دادگستري مركز سئوالات حقوق جزاي عمومي

وقت : 2 ساعت و نيم

1 . شخصي به اتهام جعل ريز نمرات تحصيلي دانشكده حقوق تحت تعقيب قرار مي گيرد وي در دادگاه به جرم خود اقرار و اعتراف مي نمايد لكن متذكر مي گردد كه در اين كار سوء نيتي نداشته و در اثر آن عمل نيز ضرري متوجه هيچ كس نشده است . دادگاه عمومي تهران دفاعيات متهم را مورد پذيرش قرار نمي دهد و ارتكاب جرم جعل را محرز مي داند . ولي از آن جا كه متهم جوان و بدون پيشينه كيفري است وي را مستحق تخفيف مجازات مي داند . سرانجا با انطباق مورد با ماده 527 قانون مجازات اسلامي ( تعزيرات ) و رعايت ماده 22 همان قانون وي را به دو سال زندان محكوم مي نمايد محكوم جهت تجديدنظر خواهي در مهلت مقرر قانوني به شما مراجعه مي كند . در اينصورت :

1 ) اگر وكالت وي را نمي پذيريد جهات و دلائل آنرا بيان نمائيد .

2 ) هر گاه وكالت وي را در مرحله تجديدنظر مي پذيريد دفاعيات خود را بر چه پايه اي قرار مي دهيد ؟

2 . شخصي به اتهام بزه شرب خمر و زناي غير محصن تحت تعقيب قرار گرفته و به مجازات شلاق مستوجب حد محكوم گرديده و هر دو حكم نيز اجرا شده است . سپس متهم مذكور به عنوان جعل اسناد دولتي و كلاهبرداري و ايراد جرح عمدي تحت تعقيب قرار مي گيرد . در فرض اينكه دلائل كافي براي توجه اتهام وجود دارد آيا مي توان حكم تعدد و تكرار را در مورد جرائم

ارتكابي اخيرالذكر جاري ساخت ؟ پاسخ مثبت يا منفي خود را به استناد دلايل و مواد قانوني بيان نمائيد .

سئوالات حقوق جزاي اختصاصي :

1 . آقاي منوچهري به موجب وكالتنامه رسمي به آقاي مرتضوي وكالت مي دهد كه خانه مسكوني وي را به هر شخص و به هر شرط و به هر مبلغ بفروشد . آقاي مرتضوي به استناد وكالتنامه مذكور مورد معامله را به مبلغ يكصد ميليون ريال به شخصي مي فروشد و وجه آن را دريافت داشته لكن به موكل خود ( آقاي منوچهري ) مسترد مي نمايد . آقاي منوچهري وسيله اظهارنامه رسمي وجه مورد معامله را از وكيل خود مطالبه مي كند ولي آقاي مرتضوي با وجود ابلاغ اظهارنامه از تحويل و استرداد وجه مذكور خودداري مي نمايد . آقاي منوچهري شكوائيه اي تحت عنوان خيانت در امانت به مرجع قضائي تقديم و تعقيب كيفري نامبرده را درخواست مي نمايد . دادگاه به موضوع رسيدگي و سرانجام متهم را به دليل عدم تحقق بزه خيانت در امانت تبرئه مي كند .

اكنون آقاي منوچهري به شما مراجعه و تقاضا دارد كه در مقام تجديدنظر خواهي برآئيد . آيا به نظر شما صدور حكم برائت متهم از جانب دادگاه صادر كننده حكم موجه و قانوني است يا خير و اگر به نظر شما صحيح به نظر مي رسد دلائل خود را توضيح دهيد و چنانچه نادرست است دليل آنرا بنويسيد .

2 . آقاي محمودي به علت بزه قتل غيرعمدي در اثر رانندگي تحت تعقيب قرار مي گيرد . دادگاه عمومي تهران به موضوع رسيدگي و وي را به پرداخت ديه در حق وراث

مقتول محكوم مي نمايد . حكم دادگاه در اثر تجديدنظر خواهي مورد تاييد قرار مي گيرد و در اثر اجراي حكم مبلغ ديه از آقاي محمودي وصول مي شود . از آن جا كه وسيله نقليه آقاي محمودي نزد شركت بيمه ايران بيمه ”ديه“ بوده وي دادخواستي به طرفيت شركت بيمه ايران به خواسته مطالبه وجه پرداختي به دادگاه تقديم مي دارد . شركت بيمه ايران در قبال ادعاي آقاي محمودي ( راننده ) متذكر مي گردد كه به قرار اطلاع آقاي محمودي رانندگي وسيله نقليه مورد بحث را به عهده نداشته بلكه فرزندش راننده وسيله نقليه بوده و به علت اينكه گواهي نامه رانندگي نداشته پدر بجاي پسر راننده معرفي شده تا بتواند ديه پرداختي را از بيمه دريافت دارد . به اين ترتيب شركت بيمه راي قطعي محكوميت كيفري آقاي محمودي را زير سئوال برده است . اكنون آقاي محمودي به شما مراجعه مي نمايد . آيا وكالت وي را مي پذيريد يا خير در صورتي كه وكالت وي را نمي پذيريد موجبات عدم پذيرش وكالت را مشروحاً بيان داريد ؟ و اگر به موادي از قانون اشاره مي نمائيد مفاد آن مواد را به طور اجمال بيان داريد .

100 - اختبار بهمن 1377 كانون وكلا - آئين دادرسي مدني - 1377

آئين دادرسي مدني

به سوالات زير پاسخ دهيد .

سوال اول :

در تاريخ 14/2/77 آقاي ( الف ) كارمند يكي از ادارات دولتي اصفهان در شهر مذكور فوت مي كند . بر اثر وي يك پسر 19 ساله بنام ( ب ) و يك همسر بنام ( ج ) و يك دختر بنام ( د ) هستند . آقاي ( ب ) در تهران و

بانوان ( ج ) و ( د ) در تبريز سكونت دارند و بين ايشان اختلاف وجود دارد . متوفي در هنگام فوت فقط چهار ميليون ريال در حساب خود در يكي از بانكهاي اصفهان و يك قطعه زمين مزروعي به بهاي سه ميليون ريال در شهرستان رشت داشته است . آقاي ( ب ) با مراجعه به دفتر شما درخواست مي كند به سوالات زير پاسخ دهيد :

1 - جهت تحصيل تصديق انحصار وراثت آقاي ( الف ) چه مداركي بايد تهيه شود و كدام دادگاه صالح است . 2 - درخواست نامه تصديق انحصار وراثت مرحوم ( الف ) چند نوبت بايد آگهي شود و هزينه آگهي چه مبلغي است . 3 - چنانچه تصديقي در موضوع وراثت صادر شود قابل تجديدنظر در مرجع تجديدنظر هست يا خير . 4 - با فرض تكميل بودن مدارك ، درخواست نامه تصديق انحصار وراثت را تنظيم و به اينجانب تسمليم نمائيد .

با استناد به مقررات و مستدلاً به سوالات فوق پاسخ داده و درخواست نامه مذكور را بنويسيد .

سوال دوم :

آقاي بهمن كه در تهران اقامت دارد بموجب قرارداد مورخ 25/5/77 يك دستگاه آپارتمان واقع در تهران را به آقاي محمد مي فروشد و با دريافت كل ثمن معامله تعهد ميكند در تاريخ 28/6/77 جهت تنظيم سند رسمي انتقال در دفتر اسناد رسمي حاضر شود و در قرارداد ذكر ميشود : هر گونه اختلافي تحت هر عنواني در ارتباط با اين قرارداد بين طرفين بوجود بيايد از طريق داوري حل و فصل خواهد شد . ”آقاي بهمن در موعد مقرر در دفترخانه حاضر نمي شود

و بين طرفين اختلاف بوجود مي آيد و آقاي محمد بوسيله اظهارنامه رسمي وكيل خود آقاي ( ج ) را به عنوان داور خود معين و به طرف مقابل معرفي و درخواست مي كند كه وي نيز داور خود را در مهلت قانوني معين و معرفي كند . آقاي بهمن با وجود ابلاغ اظهارنامه و انقضاي مهلت قانوني داور خود را معرفي نمي نمايد . آقاي محمد با طرح دعوي عليه آقاي بهمن و بيان موارد اختلاف و معرفي آقاي ( ج ) بعنوان داور اختصاصي خود و با استناد به قرارداد و اظهارنامه و ارائه تصاوير مصدق آنها از دادگاه عمومي تهران تقاضاي تعيين داور و سرداور جهت رسيدگي به اختلافات را مي كند . با توجه به تكميل بودن پرونده وقت رسيدگي تعيين و در زمان تعيين شده جلسه دادرسي با حضور خواهان و در غياب خوانده تشكيل ميشود و خواهان خواسته خود را مطرح ميكند .

اكنون به سئوالات ذيل با استناد به مقررات و مستدلاً پاسخ دهيد : الف - آيا آقاي محمد در طرح دعوي خود رعايت كليه موازين قانوني را كرده است يا خير ؟

ب - بنظر شما دادگاه چه تصميمي بايد اتخاذ نمايد كه مطابق با موازين قانوني باشد ؟

سئوال سوم :

آقاي رضا بموجب دادخواستي كه بشماره 394 و بتاريخ 16/7/77 در دفتركل مجتمع قضائي مركزي تهران ثبت شده است دعوائي به خواسته مطالبه مبلغ بيست ميليون ريال وجه يك فقره سفته عليه آقاي حسن در تهران اقامتگاه وي طرح نموده كه رسيدگي به آن بيكي از شعب دادگاههاي عمومي ارجاع و وقت رسيدگي تعيين شده است . در

زمان تعيين شده جلسه رسيدگي با حضور خواهان تشكيل مي شود و رئيس دادگاه به خواهان اظهار مي دارد كه مامور ابلاغ ضمن اعاده دادخواست و پيوستهاي آن اعلام كرده است : به نشاني خوانده ، مراجعه شد ، ساكنين محل اظهار داشتند آقاي حسن در تاريخ 14/7/77 فوت كرده است . خواهان كليه مطالب عنوان شده از جانب مامور ابلاغ را تائيد و جهت معرفي ورثه مرحوم حسن تقاضاي مهلت مي كند و مراتب مذكور در صورتجلسه دادگاه درج مي شود .

با استناد به مقررات و مستدلاً بنويسيد دادگاه چه تصميمي بايد اتخاذ نمايد كه مطابق با موازين قانوني باشد .

101 - اختبار بهمن 1377 كانون وكلا - آئين دادرسي كيفري - 1377

آئين دادرسي كيفري تاريخ 23/11/77

به سوالات ذيل پاسخ دهيد ، وقت 2 ساعت

سئوال اول :

”الف“ كه بموجب مبايعه نامه عادي آپارتماني را در سال 73 از مالك ”ب“ خريداري نموده است بعدا متوجه ميشود ملك مذكور با سند رسمي به ”ج“ منتقل گرديده است لذا در همان سال در دادسراي تهران عليه ”ب“ به اتهام كلاهبرداري و فروش مال غيرشكايت مينمايد . ”ب“ در بازپرسي ميگويد چون ”الف“ بقيه شمس معامله را بموقع نپرداخته محق به انتقال ملك خود به ”ج“ بوده است . بازپرس پس از تحقيقات قرار اناطه صادر مينمايد با اعتراض الف به اين قرار دادگاه كيفري 2 موضوع را از موارد اناطه ندانسته و پرونده را به بازپرسي اعاده مينمايد . ”ب“ به راي دادگاه كيفري 2 اعتراض مي نمايد در اين زمان در اجراي قانون تشكيل دادگاههاي عمومي و انقلاب دادسرا منحل و دادگاه عمومي تشكيل ميگردد .

به سئوالات زير مستدلا پاسخ دهيد :

1 - علت صدور قرار

اناطه در اين مسئله چيست . آيا صدور قرار صحيح ميباشد ؟ چرا

2 - آيا راي دادگاه كيفري دو قابل تجديدنظر است يا نه

3 - با فرض قابل اعتراض بودن راي مرجع رسيدگي به اعتراض كدام دادگاه است

4 - رسيدگي ماهوي ( در صورت لزوم ) در كدام دادگاه ادامه خواهد يافت

سئوال دوم :

آقاي الف از آقاي ب تحت عناوين ايراد ضرب ، تظاهر بوكالت دادگستري فحاشي و صدور چك بلامحل بمبلغ سي ميليون ريال شكايت كرده است . در مورد چك بلامحل علاوه بر شكايت دادخواست ضرر و زيان نيز طرح و مبلغ چك را بانضمام خسارات قانوني مطالبه كرده است . پرونده در يكي از شعب دادگاه عمومي مورد رسيدگي قرار

گرفته و دادگاه پس از رسيدگي و استماع مدافعات متهم وي را مجرم تشخيص داده و در مورد ايراد ضرب به پرداخت ديه كامل در مورد تظاهر بوكالت دادگستري به سه ماه حبس و در مورد فحاشي به 20 ضربه شلاق و در مورد چك بلامحل به دو سال حبس و 7 ميليون و پانصد هزار ريال جزاي نقدي محكوم كرده است هم چنين متهم را به تاديه مبلغ سي ميليون ريال خسارات قانوني محكوم كرده است .

به سئوالات زير پاسخ دهيد :

1 - آيا راي صادره قابل تجديدنظر است يا خير ؟

2 - مرجع تجديد نظر را ذكر كنيد

3 - محكوم عليه تقاضاي خود را به كدام مرجع بايد تسليم نمايد و چه مبلغي را بايد بابت هزينه دادرسي تا ديه نمايد ؟

102 - اختبار بهمن 1377 كانون وكلا - حقوق ثبت و امور حسبي - 1377

به كليه سوالات زير پاسخ دهيد :

1 ) تركيب هيات نظارت و شوراي عالي ثبت را بنوسيد و صلاحيت

شوراي عالي ثبت را توضيح دهيد .

2 ) شخصي كه زمين او در مجاورت ملكي كه نسبت به آن درخواست ثبت شده است قرار ندارد نسبت به حدود ملك مذبور و حق عبور خود در آن ملك ، كه متقاضي در درخواست ثبت خود به آن اشاره نكرده است ، اعتراض دارد در چه زماني بايد اعتراض نمايد و در چه مرجعي رسيدگي ميشود ؟

3 ) سه اطلاح ثبتي تفكيك ، افراز و تقسيم را توضيح دهيد ؟

4 ) براي اجراي اجرائيه سندي ذمه اي با معرفي بستانكار چند دستگاه يخچال موجود در پاركينگ ساختمان محل مسكوني بدهكار توقيف ميشود . مستاجر طبقه ديگر ساختمان مزبور به شما مراجعه و با ارائه مداركي خود را مالك بخچالهاي مزبور معرفي مينمايد . در صورتيكه صحت اظهارات او را احراز و مدارك او را كافي دانستيد براي رفع توقيف چه اقدامي انجام ميدهيد و چه مراحلي ممكن است شكايت شما طي نمايد ؟

5 ) بر اساس سند ذمه اي اجرائيه اي عليه شخصي صادر ميشود ، ميون سند ذمه اي شما را بعنوان وكيل تعيين و با ارائه اسنادي مدعي ميشود كه دين خود را پرداخته است در صورتيكه مدارك او كافي باشد چه اقدامي انجام خواهيد داد . موكل از شما ميخواهد كه نسبت به توقف علميات اجرائي اقدام كنيد . در اين مورد چگونه عمل ميشود ؟

استفاده از كتاب قانون و هر نوشته اي ممنوع است .

103 - اختبار خرداد 1375 كانون وكلا - حقوق تجارت - 1375

لطفا به هر دو سوال ذيل پاسخ دهيد : استفاده از كتاب قانون آزاد است .

الف كه يكي از شركاي شركت با مسئوليت محدود ب ميباشد ، در

تاديه بدهيهايش دچار وقفه شده و طلبكاران وي با همه تلاشي كه معمول داشتهاند موفق نگرديدهاند مطالبات خود را بحيطه وصول درآورند و مالي هم از او بدست نياوردهاند تا با معرفي آن بتوانند استيفاي طلب نمايند . تنها دارئي شناخته شده او سهم الشركهاي است كه نامبرده در شركت با مسئوليت محدود ب دارد . چگونه ممكن است كه آن سهم الشركه آزاد و در اختيار طلبكاران قرار گيرد و آيا طلبكاران براي تحقق اين منظور بايد همگي عمل كنند و يا اقدام يكي از آنان هم كافي است و آيا اگر وجهي از اين بابت بدست آيد به نسبت بين طلبكاران تقسيم ميشود و يا ترتيب ديگري اخذ ميگردد ؟

الف سفتهاي در وجه ب صادر كرده و ب سفته مذكور را بنفع د و آقاي د نيز در وجه ج ظهر نويسي كرده است . همچنين امضاي ك بعنوان ضامن بدون تعيين مضون عنه او در پشت سفته ديده ميشود . الف در سررسيد از پرداخت وجه سند خود داري نموده و ج ظرف مهلت مقرر نسبت به واخواست آن اقدام كرده است و متعاقبا دادخواستي به طرفيت الف ، ب ، د و ك تقديم كرده و حكم هم بر محكوميت خواندگان بنحو تضامن صادر شده است . قبل از صدور حكم محكوميت مذكور ، قرار تامين خواسته نيز بنفع ج و عليه همه امضاء كنندگان صادره شده و ج از هر يك از امضاء كنندگان اموالي را به اجراي دادگاه معرفي كرده و آن اموال بازداشت شده است . در مقام اجراي حكم صادر شده كليه اموال توقيف شده موافق موازين

قانون بفروش رفته و حاصل فروش 40% بيش از مبلغ سفته است . تكليف اجراي با مبلغ اضافي از چه قرار است و آن مبلغ به چه كسي بايد داده شود ؟

104 - اختبار خرداد 1375 كانون وكلا - آئين دادرسي كيفري - 1375

دو مسئله زير را بدقت بخوانيد و هر دو را پاسخ دهيد . استفاده از كتاب قانون آزاد است .

مسئله اول : ، دادگاه كيفري يك تهران در رسيدگي به جرمي از جرائم تعزيري كه پرونده آن طبق مقرارت قانون تشكيل دادگاههاي كيفري يك و دو مصوب 1368 مستقيما در دادگاه طرح شده و مدعي خصوصي نيز مبادرت به تقديم دادخواست ضررو زيان نموده است بدوا به تقاضاي مدعي خصوصي قرار تامين خواسته صادر ميكند . سپس وقت دادرسي تعيين و طرفين احضار ميشوند . روز جلسه وكيل متهم بدون موكل حضور ميابد . دادگاه حضور وكيل بدون موكل ( متهم ) را نپذيرفته و جلسه را تجديد مينمايد . جلسه بعد متهم در معين وكيل خود حضور پيدا ميكند . دادگاه قرار وثيقهاي عليه متهم صادر مينمايد متهم به قرار وثيقه اعتراض ميكند ليكن دادگاه پس از رسيدگي بالاخره متهم را محكوم به مجازات قانوني نموده اجراي مجازات را نيز با احراز شرايط ماده 35 قانون مجازات اسلامي معلق مينمايد . بعلاوه متهم را به ضرروزياني كمتر از ميزان مدعي خصوصي محكوم ميكند . مدعي خصوصي بعد از صدور حكم و قبل از انقضاء مهلت تجديدنظر خواهي كتبا حق اعتراض و تجديدنظر خواهي را از خود سلب نموده است ، معذا همزمان با تجديدنظر خواهي محكوم عليه ، در مهلت قانوني ، مدعي خصوصي نيز نسبت به حكم ضرر و زيان تقاضاي

تجديدنظر مينمايد . در مرحله تجديدنظر خواهي ، ديوان كشور ، دادگاه كيفري يك را در دعوي مطروحه اساسا داراي صلاحيت ذاتي و محلي نداسته و پس از نقض حكم آنرا به مرجع صلاحيتدار ارسال ميدارد . اينك با توجه به قضيه مطروحه و با استفاده از قانون و يا آراء ديوان كشور و نظريه مستدلا و مستندا پاسخ خواستههاي زير را بنويسيد .

در رسيدگي كيفري مذكور در صورتيكه توضيحات خاصي از متهم ضرورت نداشته باشد ، اصولا حضور متهم همراه وكيل در دادگاه الزامي است يا خير .

تصميم دادگاه در غير قابل تجديدنظر خواهي نسبت به قرار وثيقه درست بوده است يا خير .

با وجود صدور حكم محكوميت و تعليق اجراي مجازات در باره متهم طرفين دعوي كيفري اعم از دادستان يا محكوم عليه يا مدعي خصوصي و يا هر مقام قضائي حق تجديدنظر خواهي دارند يا خير ؟

آيا در دعوي كيفري طرفين ميتوانند حق تجديدنظر خواهي را از خود سلب كنند و در اين قضيه كه مدعي خصوصي حق خود را ساقط كرده ميتوانسته قبل از انقضاء مدت بيست روز مبادرت به تجديدنظر خواهي كند .

با نقض حكم در ديوان كشور بعلت عدم صلاحيت ذاتي و محلي و ارجاع پرونده به مرجع صلاحيتدار قرار تامين خواسته و وثيقه صادره عليه متهم در پرونده به قوت خود باقي ميماند يا لغو و منتفي گشته و دادگاه صلاحيتدار تصميم جديد مقتضي اتخاذ خواهد نمود .

آيا پس از نقض حكم دائر به عدم صلاحيت محلي دادگاه توسط ديوان عالي كشور ، دادگاه مرجوع اليه حق اصرار دارد يا خير ؟

مسئله دوم : ، يك نفر نظامي

در محوطه محل خدمت ضمن تخلف از مقررات رانندگي موجب مرگ نظامي ديگر ميشود . بازپرس نظامي قرار وثيقهاي معادل ديه مقتول عليه متهم صادر ميكند كه پس از توديع آزاد ميگردد . متهم علاوه بر بزه مذكور بعلت حمل و نگهداري مواد مخدر كه مجازات آن به فرض شديدتر از جرم اولي است تحت تعقيب دادسراي انقلاب بوده . اينك دادسراي انقلاب با توجه به مقررات قانون بعلت اينكه مجازات جرم دوم مهمتر است خود را صالح برسيدگي به هر دو جرم متهم ميداند . پس از حل اختلاف بين دو دادسرا توسط مرجع صلاحيدار ، بازپرس نظامي قرار وثيقه متهم را به قررا بازداشت تشديد و ذيل قرار صادره متهم را در زندان از ملاقات ممنوع ميكند . وكيل متهم طي لايحهاي دادسرا و دادگاه عمومي را صالح براي رسيدگي به جرم قتل غير عمد دانسته و ممنوع الملاقات كردن متهم را غير قانوني و بر خلاف حقوق زنداني تلقي مينمايد . اينك با توجه به مسئله بالا و قانون و آراء ديوان كشور و نظريهها مستدلا و مستندا پاسخ خواستههاي ذيل را بنويسيد .

با توجه به اينكه جرم حمل و نگهداري مواد مخدر مهمتر از جرم ديگر متهم بوده ، رسيدگي به هر دو بزه انتسابي در صلاحيت دادسرا و دادگاه انقلاب كه صلاحيت رسيدگي بجرم مهمتر را دارد ميباشد يا خير .

در اين قضيه مرجع حل اختلاف بين دو دادسرا كدام بوده است .

آيا ادعاي وكيل متهم در مورد صلاحيت دادسرا و دادگاه عمومي و نيز ممنوع الملاقات كردن متهم درست است يا خير ؟

تامين كيفري وثيقه كه توسط بازپرس نظامي

معادل ديه مقتول اخذ شده متناسب با جرم ارتكابي بوده يا خير .

105 - اختبار خرداد 1375 كانون وكلا - آئين دادرسي مدني - 1375

به سوالات ذيل پاسخ دهيد :

بموجب سندي رسمي كه در دفتر اسناد رسمي شماره 800 تهران تنظيم شده ، خانه الف كه در تهران واقع است به ج منتقل ميشود و اين انتقال در دفتر املاك به ثبت ميرسد . الف از دادگاه عمومي تهران تفاضاي صدور حكم بر بي اعتباري سند مذكور را ميكند اما دادگاه حكم بر بيحقي وي صادر مينمايد . مشاراليه از حكم تجديدنظر ميخواهد و دادگاه تجديدنظر حكم نخستين را نقض و حكم بر بي اعتباري سند انتقال صادر ميكند .

محكوم له جهت اجراي حكم به شما مراجعه ميكند اقداماتي را كه انجام ميدهيد با استناد به مقررات و مستدلا بنوسيد .

در خرداد 1366 الف بموجب سند رسمي اجاره آپارتمان خود واقع در تهران را كه 2 اطاق دارد و يكي از اطاقهاي آن مشرف بخيابان است براي مدت يكسال جهت سكونت به د ، اجاره ميدهد و در 16/1/67 الف بموجب سند عادي موافقت ميكند كه د از مورد اجاره جهت كسب و تجارت استفاده نمايد . و اطاق مشرف بخيابان را نيز به ج انتقال دهد . در 22/10/73 د با تنظيم قرارداد و دريافت يكصد ميليون رسال سرقفلي ، كل مورد اجاره را به ج انتقال داده و بتصرف وي ميدهد و بخارج از كشور عزيمت ميكند . الف با استناد به سند رسمي اجاره عليه د دعوي تخليه طرح ميكند و شعبه 555 دادگاه عمومي تهران دادنامه شماره 20 - 8/8/74 غيابي را دائر بر تخليه صادر ميكند . پس از صدور اجرائيه

و ابلاغ آن ، ج كه كليه اصول اسناد و دادنامه و اجرائيه را در اختيار دارد به شما مرجعه ميكند و ضمن اعلام اينكه هيچگونه دسترسي به د ندارد از شما ميخواهد كه وكالت وي را قبول نمائيد . با استناد به مقررات و مستدلا بنويسيد چه اقداماتي براي ج ميتوان انجام داد .

افشين ، كه كارمند يكي از ادارات دولتي در شهر اصفهان بوده و يك قطعه زمين مزروعي در شيراز و يكصد ميليون ريال در حساب بانكي خود در تبريز داشته ، در اصفهان فوت ميكند . در سال 1375 رضا با تقديم دادخواست به دادگاه عمومي تهران و ارائه تصاوير مصدق تصديق انحاصر وراثت افشين و وصيت عادي كه بموجب آن اموال افشين به رضا تمليك شده است ، دعوي بخواسته تنفيذ وصيت نامه عليه آقايان احمد مقيم تهران ، جواد مقيم مشهد و علي مقيم همدان كه همگي وراث افشين هستند و تركه را تقسيم نكردهاند طرح ميكند . در آغاز اولين جلسه رسيدگي كه در غياب علي تشكيل ميشود ، خواهان دعوي خود عليه احمد را مسترد ميكند و جواد نسبت به وصيت نامه دعوي جعل نموده و دلائل جعليت را اقامه ميكند و دادگاه از رضا كه در استفاده از سند باقي است تقاضاي تسليم اصل وصيت نامه را مينمايد . رضا اظهار ميدارد كه فعلا قادر به تسليم آن نيست ، دادگاه ختم رسيدگي را اعلام و در ارتباط با احمد قرار سقوط دعوي و به علت خروج سند وصيت نامه از اعداد دلايل و عدم وجود دليل ديگر قرار رد دعوي خواهان را صادر ميكند .

اكنون با استناد بمقررات و مستدلا بسئولات زير پاسخ دهيد :

اولا : با توجه به مطالب عنوان شده آيا دادگاه صلاحيت رسيدگي بدعوي را داشته است يا خير ؟

ثانيا : آيا تصميمات دادگاه مطابق با موازين قانوني هست يا خير ؟

106 - اختبار خرداد 1375 كانون وكلا - حقوق ثبت و امور حسبي - 1375

به كليه سوالات زير مستدلا پاسخ دهيد . استفاده از قانون مجاز است .

سوال اول :

پس از صدور اجرائيه چك ، مازاد ملك مديون كه در وثيقه بانك بوده به نفع دارنده چك بازداشت ميشود . دارنده چك طلب بانك را پرداخت و درخواست مزايده ملك را ميكند و بمرحله صدور آگهي ميرسد . زوجه بدهكارسند نكاح خود را كه در دفتر ازدواج تنظيم شده ارائه ميدهد كه بموجب آن ملك مورد بحث صداق اوست و در نتيجه به عمليات اجرائي اعتراض ميكند .

مرجع رسيدگي را مشخص نماييد .

بنظر شما چه تصميمي بايد اتخاذ شود .

سوال دوم :

بموجب سند رسمي منافع 20 ساله ملكي به ديگري منتقل گرديد . بعد از انتقال منافع سند مالكيت ملك بنام مالك صادر ميشود در حاليكه حقوق منتقل اليه منافع در آن درج نشده است . شخص اخير الذكر براي حفظ حقوق خود به شما مراجعه ميكند چه اقدامي معمول خواهيد داست ؟

سوال سوم :

شخصي ملك خود را بديگري با سند رسمي ميفروشد . خريدار در همان روز به فروشنده وكالت رسمي ميدهد كه بعد از گذشتن ده سال حق دارد با پرداخت ثمن معامله ملك را بخود منتقل نمايد بعد از دو سال وكيل ( فروشنده ) به شما مراجعه ميكند كه موكل ( خريدار ) بموجب اظهار نامهاي او را از وكالت عزل كرده است .

چگونه او را راهنمايي ميكنيد ؟

سوال چهارم :

حدود اختيارات ولي و موارد سقوط ولايت قهري را شرح دهيد .

سوال پنجم : اداره اموال جنين بعهده كيست ؟

107 - اختبار خرداد 1375 كانون وكلا - حقوق مدني - 1375

به سوالات ذيل با استدلال پاسخ دهيد . استفاده از قانون مدني آزاد است .

سوال اول :

در قراردادي كه بين نماينده تام الاختيار يك شركت توليد پارچه و يك بازرگان بسته ميشود ، بازرگان متعهد ميگردد ظرف دو سال پنبه لازم براي شركت را در هر ماه با تقاضاي نماينده شركت به قيمت روز به شركت بفروشد و آن را تسليم كند :

الف - اين قراداد چه وضعيتي دارد ؟

ب – بر فرض اعتبار ، اگر شركت از پرداخت قيمت يك قسمت از پنبه تسليم شده خود دادري كند :

آيا بازرگان حق فسخ قرارداد را دارد ؟

اگر بازرگان در اثر اين خودداري شركت ، نتواند بموقع بهاي كالاي خريداري شده خود را كه سي درصد نسبت به زمان خريد افزايش يافته است ، بپردازد و در نتيجه فروشنده با استفاه از حق فسخي كه در اينصورت براي او منظور شده است كالا را پس بگيرد ، آيا شركت مسئول پرداخت ميزان افزايش قيمت آن كالا به بازرگان خواهد بود ؟

اگر پس از فروش و تسليم چند قسمت از پنبهها قرارداد مزبور بين طرفين اقاله شود ، آيا شركت موظف به رد آن پنبهها يا بدل آنها به بازرگان خواهد بود ؟

خرداد 75 – شهيدي

108 - اختبار خرداد 1375 كانون وكلا - حقوق جزا - 1375

لطفا به هر سه سوال ذيل پاسخ دهيد : استفاده از كتاب قانون آزاد است .

سوال اول :

" الف " و " ب " متهمند كه با شركت يكديگر بدون رعايت ترتيبات مقرر در قانون به خروج اشياء عتيقه از كشور مبادرت كردهاند . در بررسي سوابق آن دو مشخص ميشود كه هر قبلا به اتهام جعل مهر شهرداري تهران

تحت تعقيب قرار گرفته ولي چون براي كشف جرم و دستگيري همدستان خود با مامورين انتظامي همكاري كردهاند از مجازات معاف شدهاند . همچنين الف به اتهام معاونت در خروج غير قانوني اشياء عتيقه از كشور با رعايت كيفيات مخففه قبلا به چهار ماه حبس محكوم شده كه محكوميت او قطعي ولي تا زمان وقوع جرم اخير يعني شركت در خروج اشياء عتيقه حكم محكوميت در مورد وي اجرا نگرديده است .

در دادگاه وكيل مداع ب عنوان ميكند كه ب در حال شروع به جرم خروج اشياء عتيقه دستگير شده و لذا دادگاه بايد با توجه به مقررات شروع به جرم در مورد او تصميمگيري كند . وكيل مدافع الف نيز تقاضا ميكند كه چون موكل او قبلا به جهار ماه حبس محكوم شده است ولي محكوميت اجرا نگرديده براي رعايت حال وي دادگاه بايد با توجه به تعدد جرم در مورد موكل وي تصميم بگيرد . هر دو وكيل در عين حال تقاضاي تخفيف مجازات موكلين خود در صورت محكوميت و همچنين تعليق اجراي مجازات آنها را مينمايند .

با توجه به سوال بالا :

اولا – دفاع وكلاي الف و ب در مورد شروع به جرم و رعايت قاعده تععدد متضمن نفي براي موكلين آنهاست يا خير ؟

ثانيا – آيا دادگاه در صورت محكوميت متهمان ميتواند مجازات آنها را تخفيف داده و معلق كند يا نه ؟

ثالثا – چنانچه دادگاه متهمان را محكوم كند و علاوه بر مجازات اصلي كيفري تتميمي نيز براي ايشان در نظر بگيرد اما مدت مجازات تتميمي را با اين استدلال كه در تعزيرات نوع و مقدار و مدت مجازات به

نظر حاكم است معين نكند اين نظر دادگاه صحيح است يا خير ؟

سوال دوم :

وجوه اشتراك و افتراق تشديد مجازات را در كيفرهاي مستوجب حدود و مجازاتهاي تعزيراتي در تكرار جرم مشخص كنيد . حداكثر پنج سطر

سوال سوم :

اگر فردي بواسطه استعمال مواد مخدر مسلوب الاراده شود و مرتكب جرمي گردد به عقيده شما ميتوان در دفاع از او ماده 53 قانون مجازات اسلامي استفاده كرد و مسلوب الاراده شدن بر اثر شرب خمر را با مسلوب الاراده شدن بواسطه مواد مخدر يكي دانست ؟ در حال به چه دليل ؟ حداكثر 5 سطر

109 - اختبار خرداد 1373 كانون وكلا - حقوق جزا - 1373

لطفا به هر دو سوال ذيل پاسخ دهيد : استفاده از قانون مجازات اسلامي و تعزيرات آزاد است .

سوال اول :

شخصي به موجب اتهامات زير در دي ماه 1372 تحت تعقيب دادسراي عمومي تهران قرار ميگيرد .

تصرف ملك الف به قهر و عدوان موضوع ماده 138 قانون تعزيرات

ورود به منزل الف با تهديد موضوع ماده 137 قانون تعزيرات

معاونت با ج در دو فقره سرقت ساده موجب تعزير .

در سابقه فرد متهم مشخص ميشود كه قبلا در سال 1371 به عنوان تصرف ملك ديگري به يك سال حبس محكوم شده و دادگاه مجازات او را تبديل به يك ميليون ريال جزاي نقدي كرده كه از دادگاه تقاضاي تقسيط آنرا نموده دادگاه نيز با اين تقاضا موافقت كرده كه مقداري از جزاي نقدي را پرداخت و هنگام وقوع جرائم اخير مقداري از اقساط هنوز پرداخت نشده است . كيفر خواست صادر و با توجه به مواد 137 و 138 و 108 قانون تعزيرات و 48 و 43 و 47 قانون مجازات اسلامي تقاضاي

مجازات او شده است . با توجه به سوال بالا :

اولا : چنانچه شما وكيل مدافع متهم باشيد چه دفاعي از او ميتوانيد بكنيد كه موثر در تخفيف مجازات وي باشد .

ثانيا : آيا ميتوانيد در خواست تعليق اجراي مجازات موكل خود را بنمائيد يا خير ؟

سوال دوم :

الف مامور ناحيه انتظامي تهران بيآنكه حكمي از مقامات صلاحيتدار داشته باشد دستور توقيف ب را به ج كارمند زير دست خود ميدهد . ج براي توقيف به خانه ب مراجعه ميكند امان همسايگان اطلاع ميدهند كه ب مدتي است از ايران خارج شده و مقيم يكي از كشورهاي خارج است . با توجه به صورت مسئله بالا :

اولا : آيا دستور الف ميتواند شروع به جرم موضوع ماده 71 قانون تعزيرات باشد يا خير ؟

ثانيا : آيا عمل ج عنوان مجرمانه دارد يا خير ؟ در صورت مثبت يا منفي به چه دليل ؟

110 - اختبار اسفند 1381 كانون وكلا - حقوق جزا - 1373

لطفا به سوالات زير با استدلال و در حد خواسته شده پاسخ دهيد .

سوال اول - « الف » و « ب » متهمند به شركت در جرم سوء استفاده از سفيد مهر موضوع ماده 673 قانون مجازات اسلامي و « ج » متهم است به معاونت در جرم فوق با « الف » و « ب » محل وقوع جرم تهران و تاريخ آن مهرماه 1380 بوده است .

در بررسي سوابق متهمان در دادگاه مشخص ميشود كه « الف » و « ب » هر دو قبلا به همين اتهام در سال 1376 تحت تعقيب قرار گرفته اند كه دادگاه در ارديبهشت ماه 1376 « الف » را به 18 ماه

و « ب » را به 12 ماه حبس تعزيري محكوم كرده است كه « الف » پس از تحمل 10 ماه از حبس خود درخواست آزادي مشروط كرده كه با اين آزادي به مدت دو سال مواقت شده و در بهمن 76 آزاد و در بهمن 1378 آزادي اول قطعي گرديده است .

در دادگاه كه در آبانماه 1380 تشكيل شده وكلاي « الف » و « ب » درخواست تعليق اجراي مجازات موكلين خود را زا دادگاه مي نمايند و وكيل « ب » نظر دادگاه را مبني بر اينكه « ب » مرتكب تكرار جرم گرديده رد مي كند . وكيل « ج » نيز با استناد به مرور زمان درخواست موقوفي تعقيب اجراي مجازات قبلي و تخفيف كيفر جرم اخير در صورت محكوميت و تبديل آن را به جزاي نقدي مي نمايد .

با توجه به مساله بالا پاسخ دهيد :

اولا - استدلال وكلاي مدافع در مورد تكرار جرم و مرور زمان صحيح است يا خير و درخواست آنها از دادگاه مبني بر تعليق ، تخفيف و تبديل مجازات مورد قبول قرارميگيرد يا نه ؟ ( حداكثر پاسخ دوازده سطر )

ثانيا - حداكثر در هشت سطر ماده 673 مجازات اسلامي را تجزيه و تحليل كنيد .

سوال دوم - آقاي حسن به شما مراجعه و اعلامي ميكند كه كتابي در زمينه پرورش گياهان گلخانه اي تاليف و منتشر كرده است كه ظرف 3 سال از انتشار ناياب شده است . حال آقاي تقي اين كتاب را بدون اذن و اجازه وي چاپ افست كرده و منتشر نموده است . لطفا به سوالات ذيل پاسخ

دهيد و مستند قانوني پاسخ را هم بيان فرماييد :

آيا آقاي حسن حق قابل دفاع و حمايتي دارد ؟

آيا عمل آقاي تقي جرم است ؟ اگر هست مجازاتش چيست ؟

اگر اين كتاب را شركت نشر ج با مديريت آقاي تقي چاپ كرده باشد تكليف چيست ؟

تكليف خسارت وارده به آقاي حسن در فرضي كه مرتكب شخص تقي باشد و در حالتي كه كتاب را شركت ج با مديريت تقي چاپ كرده باشد چيست ؟

آيا براي جلوگيري از بخش اين كتابها كاري ميتوان كرد ؟

توجه فرماييد كه پاسخ هريك از شقوق سوال دوم بيش از حداكثر 2 سطر نيست .

111 - سوالات حقوق مالياتي قسمت ارزيابي اموال - 1373

) كداميك از موارد زير اساس اقدامات در ارزيابي اموال مي باشد؟

1- برداشتهاي شخص ارزياب

2- نصوص صريح قانوني

3- اطلاعات حاصل از مطلعين محلي

4- هيچكدام

2) مطابق اصل 51 قانون اساسي هيچ نوع ماليات وضع نمي شود مگر:

1- بموجب قانون مالياتهاي مستقيم

2- بموجب قانون

3- بموجب دستورالعمل هاي سازمان امور مالياتي

4- بموجب نظر ماموران تشخيص مالياتي و ادارات امور مالياتي

3)كدام گزينه تعريف درستي از مامور تشخيص مالياتي مي باشد؟

1- افرادي كه برابر قانون اقدام به وصول ماليات مي نمايد

2- افرادي كه برابر قانون اقدام به تشخيص درآمد مشمول ماليات و تعيين ماليات مي نمايند

3- افرادي كه مامور سازمان امور مالياتي مي باشند

4- هيچكدام

4) برگ تشخيص ماليات بايد براساس:

1- ماخذ صحيح تنظيم گردد

2- متكي به دلايل و اطلاعات كامل باشد

3- براي مودي روشن باشد

4- همه موارد

5)كدام گزينه زير درست است؟

1- در صورت استعلام مودي از نحوه تشخيص ماليات جزئيات گزارش رسيدگي بايد به اطلاع وي برسد

2- مودي هيچكونه حقي مبني بر آگاهي از نحوه رسيدگي ماليات خود ندارد

3- مامور تشخيص ماليات هرگز نمي تواند به

مودي مالياتي در مورد نحوه گزارش رسيدگي اطلاع دهد

4- مودي مالياتي تنها در محضر دادگاه صالحه مي توان در جريان رسيدگي به ماليات متعلق خود قرار گيرد.

6) كدام عبارت زير درست است؟

1- هر شخص حقيقي و حقوقي كه بموجب مقررات مكلف به كسر و ايصال ماليات موديان ديگر باشند در صورت تخلف از انجام وظايف با مودي مسئوليت تضامني در پرداخت ماليات خواهند داشت

2- در صورتي كه شخص حقيقي يا حقوقي در كسر و ايصال ماليات تكليفي كوتاهي نمايند موديان مشمول 20% جريمه اي به مبلغ ماليات پرداخت ماليات پرداخت نشده مي باشند.

3- هرشخص حقيقي و حقوقي كه بموجب مقررات از پرداخت ماليات تكليفي سرباز زند مشمول جريمه اي معادل 20% ماليات پرداخت نشده خواهد بود

4- موارد 3و1

7) درهرموردكه بموجب مقررات تكليف يا وظيفه اي براي دفاتر اسناد رسمي مقرر گرديده است در صورت تخلف:

1- سردفتر با مودي در پرداخت مالياتي مسئوليت تضامني دارد

2- سردفتر مشمول جريمه اي معادل20% ماليات مي گردد

3- سردفتر با مامور تشخيص ماليات در مورد پرداخت ماليات مسئوليت تضامني دارد

4- موارد2و1

8) در مورد ممنوع الخروج بودن موديان مالياتي كدام گزينه درست است؟

1- وزارت امور اقتصادي و دارايي يا سازمان امورمالاتي كشور در صورتي كه ميزان بدهي مودي از 10.000.000ريال بيشتر باشد از خروج و از كشور جلوگيري مي نمايد

2- فقط وزارت امور اقتصادي و دارايي مجاز به جلوگيري از خروج مودي كه بيش از 10.000.000 ريال بدهي مالياتي دارد مي باشد

3- اداره گذرنامه مجاز به جلوگيري از خروج موديي كه بيش از 10.000.000 ريال بدهي مالياتي دارد مي باشد

4- سازمان ايرانگردي و جهانگردي مجاز به جلوگيري از مسافرت مودياني كه بيش از 10.000.000 ريال بدهي مالياتي دارند مي باشد

9) كدام گزينه

زير در مورداطلاعات مربوط به موديان مالياتي درست مي باشد؟

1- هركز ماموران مالياتي نبايددر پي كسب هر گونه اطلاعات از مودي مالياتي باشند

2- هرگز ماموران مالياتي مجاز به افشاي اطلاعات مودي مالياتي مگر در امر تشخيص درامد ماليات نزد مراجع ذيربط در حدنياز نمي باشد

3- ماموران مالياتي به هر صورتي كه لازم باشد مي توانند از مودي ماليايت اطلاعات كسب كنند

4- حتي كوچكترين اطلاعاتي را با يد از مراجعه اطلاعاتي كسب نمود.

10) در صورتيكه اداره امور مالياتي ضمن رسيدگي ها خود به تخلفات مالياتي مودي برخورد نمودند:

1- حتما بايد آن را به قوه قضاييه اطلاع بدهند

2- راسا مجزا به انجام هرگونه اقدام پيشگيرانه و يا اعمال مجازات لازم مي باشند

3- مراتب را براي تعقيب به دادستان انتظامي مالياتي گزارش دهند

4- مراتب را به كلانتري محل گزارش دهند

11) ماخد ارزيابي املاك در باره ماليات ارث كدام گزينه مي باشد؟

1- ارزش معاملاتي ملك در زمان فوت

2- ارزش معاملاتي ملك در زمان پرداخت ماليات

3- ارزش ابرازي قيمت ملك توسط وراث

4- ارزش ملك به قيمتي كه متوفي در وصيت نامه خود قيد نموده باشد

12) كدام يك از موارد زير جز ماترك متوفي محسوب نخواهد بود؟

1- موجودي هاي نقدي متوفي در نزد بانكها

2- يك اتومبيل و يك آپارتمان در اختيار ورثه قرار گيرد

3- اثاث البيت محل سكونت متوفي

4- آن قسمت از ماتركي در تعيين درآمد مشول ماليات برارث ارثيه همسر متوفي تشخيص داده شود

13) كدام گزينه زيردرموردمحاسبه ودريافت مالياتي بر ارث در زماني جز ماترك متوفي وجوه نقد نباشد درست است؟

1- ورثه حتما بايد نسبت به فروش اموال منقول يا غير منقول در مهلت تعيين شده اقدام و بدهي مالياتي را نقداً بپردازد

2- سازمان امور مالياتي مي تواند

به تقاضاي كتبي وراث معادل مالياتي متعلق قسمتي از ماترك را با توافق وراث انتخاب و به قيمتي كه مبناي محاسبه بر اثر قرار گيرد به جاي ماليات قبول كند

3- سازمان امور مالياتي به هر طريقي كه تشخيص دهد نسبت به محاسبه ماليات متعلقه مي تواند عمل كند

4- قوه قضائيه مسئول نقد كردن اموال مربوط به متوفي بوده پس از آن مسئول پرداخت ماليات متوفي مي باشند

14) در مورد املاكي كه ارزش معاملاتي آنها تعيين نشده است كدام گزينه درست است؟

1- ارزش معاملاتي نزديكترين محل مشابه مناط اعتبار مي باشد

2- اظهار فروشنده در مورد مبلغ پرداختي بابت قيمت ملك مناط اعتبار است

3- اظهار خريدار در مورد قيمت فروش مناط اعتبار است

4- مميز مالياتي بايد پس از مطابقت اظهارات خريدار و فروشنده به بالاترين ارزش استفاده كند.

15) كدام گزينه زير در مورد درآمد مشمول ماليات موديان بخش مشاغل درست تر است؟

1- درآمد حاصل از فروش كالا وخدمات

2- درآمدهاي حاصل از كل فروش كالا و خدمات به اضافه در آمدها پس از كسر هزينه ها و استهلاكات

3- درآمد حاصل از فروش كالاپس از كسر هزينه ها و استهلاكات

4- درآمدهاي حاصل از فروش كالا و خدمات پس از كسر هرگونه هزينه و استهلاكات بنا به اظهار مودي

16)درآمد مشمول ماليات در مورد موسسات بيمه ايراني كدام گزينه مي باشد؟

1- حق بيمه دريافتي در معاملات بيمه مستقيم پس از كسر برگشتي ها و تخفيفها

2- بهره سپرده هاي بيمه بيمه گر اتكايي نزد بيمه گر واگذار كننده

3- حق بيمه بيمه هاي اتكاي وصولي پس از كسر برگشتي ها

4- همه موارد

17)ك ماليات موسسات كشتيراني و هواپيما يا خارجي بابت كرايه مسافر و حمل كالا از ايران بطور مقطوع عبارتست از؟

1-

10% كليه وجوهي كه از اين بابت عايد آنها مي شود

2- 5% كليه وجوهي كه از اين بابت عايد آنها مي شود

3- 15% كليه وجوهي كه ازاين بابت عايد آنها مي شود

4- بين 5 تا10% كليه وجوهي كه از اين بابت عايد آنها مي شود

18) درآمد نقدي يا غير نقدي كه شخص حقيقي يا حقوقي:

1- بصورت بلاعوض يا از طريق معاملات محاسباتي و يا بعنوان جايزه كسب مي نمايد مشمول ماليات اتفاقي به نرخ مقطوع 50% خواهد بود

2- بصورت بلاعوض يا از طريق معاملات محاسباتي و با بعنوان جايزه كسب مي نمايد مشمول ماليات اتفاقي مقرر در ماده 131 مي گردد

3- بصورت بلاعوض ياازطريق معاملات محاسباتي و با بعنوان جايزه كسب مي نمايد پس از كسر معافيت مشمول ماليات اتفاقي به نرخ ماده 131 مي گردد

4- هيچكدام

19) كداميك از گزينه هاي زير درست است؟

1- هيچ مالي از از تصرف صاحب آن نمي توان بيرون كرد مگر به حكم قانون

2- تصرف بعنوان مالكيت دليل مالكيت است مگر اينكه خلاف آن ثابت شود

3- مالكيت زمين مستلزم مالكيت فضاي محاذي آن است مگر آنچه قانون استثناء كرده باشد

4- همه موارد

20) پاسخ درست در مورد تفاوت عمري و رقبي كدامست؟

1- عمري عقدي است از طرف مالك براي شخص به مدت عمر خود يا عمر منتفع حال آنكه رقبي حق انتفاعي است برا ي مدت معين

2- عمري عقدي است از طرف مالك براي مدت معين حال انكه رقبي حق انتفاعي است براي تمام عمر

3- عمري و رقبي بودن هيچ رابطه اي با عمر مالك و يا شخص ثالث ندارد

4- عمري و رقبي بودن فقط در ارتباط با عمر مالك است

21) كدا گزينه زير در موردشرايط اساسي صحت معاملات درست

نمي باشد؟

1- قصد طرفين و رضاي آنها

2- اهليت طرفين

3- زمان انجام معامله

4- مشروعيت جهت معامله

22 كدام گزينه زير در مورد وراث طبقه اول صحيح مي باشد؟

1- پدرو مادر و اولاد و برادر و خواهر

2- پدرو مادر و اولاد و اولاد اولاد

3- اجدادو برادر وخواهر اولاد

4- پدرو مادرو اجداد و اولاد

23) كدام گزينه صحيح است؟

1- حكم دادگاه دادگستري توسط هيچ مقام رسمي و هيچ اداره دولتي قابل تغيير نمي باشد

2- حكم دادگاه دادگستري چنانچه برخلاف منافع ادارات دولتي باشد قابل تغيير مي باشد

3- حكم دادگاه دادگستري در زمانيكه در دعاوي مابين بخش خصوصي و بخش دولتي به نفع بخش خصوصي باشدبه نفع بخش دولتي قابل تغيير است

4- هيچكدام ايز موارد فوق درست نمي باشد

24)ارزش كالاي ورودي در گمرك در همه موارد عبارتست از:

1- بهاي سيف( بهاي خريد كالا در مبدأ به اضافه هزينه بيمه و حمل و نقل و باربندي)

2- كليه هزينه هاي مربوط به افتتاح اعتبار

3- حق استفاده از امتياز نقشه مدل و علامت بازرگاني

4- همه موارد

25) جوايز صادراتي و يا بازپرداختهاي مالياتي و گمركي كه به صادركنندگان محلي اعطاء مي گردد در چه مواردي قابل قبول است؟

1- وقتي مورد قبول خواهد بود كه از طرف نمايندگي هاي بازرگاني كشورهاي خارج رسما اعلام گردد

2- وقتي مورد قبول خواهد بود كه از طرف نمايندگي هاي ايران درخارج مورد تاييد قرارگيرد

3- موارد1و2

4- هيچكدام

26) قيمت ساختمان را چگونه تعيين مي نمايند؟

1- با توجه به نوع مصالح

2- باتوجه به قدمت و تراكم

3- با توجه طريقه استفاده از آن و نوع مالكيت از نظرعرصه و اعيان

4- همه موارد

27) كداميك جز فهرست قرائن مالياتي نمي باشد؟

1- خريد و فروش سالانه

2- درآمد ناويژه

3- ميزان تورم

4- ارزش حق واگذاري

محل

28) در صورتي كه مستاجر محل كسب بموجب اجاره نامه حق انتقال به غير داشته باشد مي تواند؟

1- براي هر نوع شغلي به ديگري انتقال دهد

2- براي همان شغل بايست به آن منافع مورد اجاره را باسند رسمي به ديگري انتقال دهد

3- تنها با اذن مراجع قضايي به ديگران انتقال دهد

4- هيچكدام از موارد

29) حق كسب يا پيشه:

1- به مستاجر همان محل اختصاص دارد

2- قابل اختصاص به مستاجر نمي باشد

3- قابل اختصاص به مستاجر در هر محلي غير از همان مي باشد

4- همه موارد بالا

30) منابع حقوق عبارتنداز:

1- عرف و عادت

2- قانون

3- رويه قضايي و رويه حقوق

4- همه موارد

31)كدام گزينه زير در مورد دعوت نامه ارائه اسناد ومدارك از مودي درست مي باشد:

1- ذكر هويت كامل و صحيح مودي و اقامت گاه قانوني وي

2- اسنادومدارك ودفاتروصورتحسابهاي مورد لزوم بايستي جزء به جزء و قلم به قلم دردعوت نامه درج شود

3- مواعد ارائه اسناد و مدارك مي بايست دردعوتنامه قيد شود

4- همه مدارك

32) استعلام از اشخاص ثالث درچه زماني لازم است؟

1-زماني كه مودي ازارائه اسناد و مدارك بعضا يا كلا خودداري نمايد

2- به منظور كنترل و تكميل سوابق موجود

3- موارد2و1

4- استعلام ازاشخاص ثالث در هر صورت لازم است

33) در استعلام از بانك در مورد پرونده هاي ماليات بر ارث كدام مورد زير ضروري است؟

1- موجودي حساب متوفي درتاريخ حين الفوت

2- سودحساب متوفي به تفكيك تاتاريخ فوت

3- استعلام در مورد سفته يا چك يا براتي نزد بانك به نام متوفي

4- همه موارد

34)اقدامات مورد نياز براي بازديد از محل مودي مالياتي كدام است؟

1- توصيه مي شود اول به صورت عادي بدون آنكه جلب توجه شود تحقيقاتي را زا محل باتوجه به

سوابق ذهني حاصل از پرونده مالياتي به وجود آورد

2- دفعه بعد با تعيين وقت قبلي بازديد با اطلاع خود مودي انجام گيرد

3- بازديداز محل كسب و كار مودي ماليايت در هر صورت بايد بصورت غير منتظره و بدون اطلاع وي صورت گيرد

4- موارد1و2 صحيح است

35) در صورت برداري از صندوق امانات بانكي مودي مالياتي رعايت كدام مورد زير الزامي است؟

1- صورت برداري بايد در حضور مودي مالياتي يا نماينده تام الاختيار و مسئول بانك مربوط و كليد دار امانات صورت يابد

2- موضوع صورت برداري از صندوق امانات بانكي بايد صورتحلسه گردد و توسط حاضرين امضا گردد

3- كارشناس ارزياب مالياتي بايد كليد صندوق امانات را پس از صورت برداري با خود به اداره امور مالياتي مربوطه ببرد

4- موارد1و2 صحيح است

36)گزينه صحيح كدام است؟

1- هرگاه وراث ظرف يكماه از تاريخ اخطار كتبي اداره امور مالياتي از ارائه اموال به منظور ارزيابي خودداري نمايند اداره امورمالياتي نسبت به تعيين بهاي اموال راساً اقدام خواهد نمود

2- هرگاه وراث ظرف يكماه از تاريخ فوت متوفي از ارائه اموال به منظور ارزيابي به اداره امور مالياتي خوداري نمايند اداره مذكور راسا اقدام خواهدنمود

3- هرگاه وراث ظرف يك ماه از تاريخ اخطار كتبي اداره امور مالياتي از ارائه اموال له منظور ارزيابي به كارشناس دادگستري خودداري نمايند مرجع قضايي مربوطه راسا اقدا خواهدنمود.

4- موارد 2و1 صحيح است

37) منظور از تسعير ارز كدام گزينه است؟

1- ارزيابي ارز و برابري آن باريال

2- افرايش قيمت آن نسبت به پول رايج كشور

3- ناتواني آن در بازار داخلي

4- موارد2و3 صحيح است

38) نرخ رسمي ارز:

1- رقمي است كه توسط دلالان داد و ستد ميشود

2- رقمي است كه توسط

بانك مركزي تعيين و اعلام مي گردد

3- رقمي است كه در كشور مربوطه تعيين ميشود

4- موارد2و1

39)در صورتي كه بموجب راي هيات حل اختلاف مالياتي مطالبات متوفي غير قابل وصول تشخيص داده شود؟

1- مطالبات مذكور جز ماترك محسوب نمي شود

2- معادل مطالبات مذكور وراث نسبت به پرداخت ماليات مسئوليت تضامني دارند

3- اداره امورمالياتي عهده داروصول مطالبات بوده وپس ازكسرماليات متعلقه مابقي را به وراث عودت خواهد داد

4- درهر صورت مطالبات متوفي مشمول ماليات نمي گردد

40) اولين قدم در ارزيابي كالا:

1- مسئله موجودي گيري مي باشد

2- مسئله تعيين ارزش پولي آن است

3- مسئله تشخيص نوع كالا است

4- مسئله تعيين سازمان استفاده از آن مي باشد

41) شكل صحيح فرمول محاسبه مبلغ فروش از مبلغ خريد كدام است؟

1- 100+ مبلغ خريد = مبلغ فروش

عددضريب فروش-100

2- 100× مبلغ خريد = مبلغ فروش

عددضريب فروش-100

3- 120× مبلغ خريد = مبلغ فروش

عددضريب فروش-100

4-100× مبلغ خريد = مبلغ فروش

عددضريب فروش-120

42) تعيين ارزش معاملاتي املاك به عهده:

1- سازمان مسكن وشهرسازي مي باشد

2- شهرداري هر منطقه ميباشد

3- كميسيون تقويم املاك مي باشد

4- بعهده خريدارو فروشنده مي باشد

43)منظور از عبارت وضعيت حقوقي در مورد تعيين قيمت اراضي شهري توسط كميسيون تقويم املاك چيست؟

1- مشاع بودن

2- نوع مالكيت

3- استيجاري بودن

4- همه موارد

44)در ارزش گذاري ساختمان توسط كميسيون تقويم املاك رعايت كدام يك از مواردزير لازم است؟

1- نوع مصالح (اسكلت فلزي يا بتون آرمه يا اسكلت بتوني و ....)

2- نوع مالكيت از نظر عرصه و اعيان

3- تعداد مالكين

4- موارد1و2 صحيح است

45) برجبهه كدام است؟

1- آن قسمت از زمين يك پلاك ثبتي مفروز و مجزي شده چسبيده و مشرف به معبر كه عمق آن توسط دفتر چه هاي ارزشي معاملاتي تعيين گرديده بر جبهه نام دارد

2- آن قسمت از اعياني

يك پلاك ثبت كه چسبيده و مشرف به معبر باشد بر جبهه نام دارد

3- آن قسمت از زمين يك پلاك ثبتي كه چسبيده به پلاك ثبتي شخص ديگر باشد برجبهه نام دارد

4- هيچكدام

46) عمق جبهه براي عرصه املاك چند متر مي باشد؟

1- 15 متر

2- 35متر

3- 25متر

4- 12.5 متر

47) عمق جبهه براي مغازه ها و پاساژها و سراي تيمچه چند متر مي باشد؟

1-10 متر

2- 10 متر مربع

3- 25 متر

4- 25 متر مربع

49) منظور از عوامل افزاينده در زمينه ارزيابي املاك كدامست؟

1- عواملي هستند كه منجر به افزايش قيمت ملك بيش از قيمت مشخص در دفتر چه ارزش معاملاتي مي گردد

2- عواملي هستند كه چنانچه ملك از آن موقعيت برخوردار باشند بر ارزش آن افزوده مي گردد

3- موارد2و1

4- هيچكدام

50) منظور از عوامل كاهنده در زمينه ارزيابي املاك كدامست؟

1- عواملي است كه

2- چنانچه ملك مشمول آن وضعيت باشد تخفيفاتي به آن تعلق مي گيرد

3- چنانچه ملكي فاقد معبر باشد مشمول موضوع عوامل كاهنده مي گردد

4- در مورد املاكي كه مشاع هستند يعني بيش از يك مالك دارند مشمول تخفيف مي گردند

5- همه موارد فوق

51)كدام دسته از املاك زير مشمول عوامل كاهنده مي گردد؟

1- زمين هاي مزروعي و سبزيكاري

2- املاكي كه دريد تصرف مستاجر است

3- املاكي كه مشاع هستند

4- همه موارد

52)ازرش عرصه املاكي كه داراي دوبر يا بيشتر باشند چگونه محاسبه مي گردد؟

1- اول ارزش جبهه ارزانتر محاسبه مي گردد

2- اول ارزش جبهه گرانتر محاسبه و سپس ارزش جبهه ارزانتر محاسبه مي گردد

3- ارزش جبهه گرانتر و ارزانتر هر يك زمان بطور همزمان محاسبه مي گردد

4- هيچكدام

53) در مورد املاكي كه داراي راه عبور مستقلي نباشند و حق عبور از ملك مجاور دارند:

1- ارزش عرصه آنها برابر ارزش

بر جبهه ملك مجاور محاسبه مي گردد

2- ارزش عرصه انها نصف ارزش بر جبهه ملك مجاور است

3-ارزش عرصه آنها كلا برابر ارزش پشت جبهه ملك مجاور محاسبه مي گردد

4- اصلا براي چنين ملكي ارزش عرصه تعيين نمي گردد

54)كدام گزينه زير درست مي باشد؟

1- ساختمانهايي كه در مرحله نازك كاري مي باشند براساس 90% ارزش اعياني هاي تعيين شده محاسبه مي گردد

2- ساختمانهايي كه در مرحله نماكاري مي باشند برابر 100% ارزش اعياني هاي تعيين شده محاسبه مي گردد

3- در مرحله پس ازفونداسيون 30% ارزش اعياني هاي تعيين شده محاسبه مي گردد

4- همه موارد صحيح است

55)در كدام يك از موارد زير حق سرقفلي ايجاد مي شود؟

1- در نتيجه حسن عمل و فعاليت تاجر ايجاد مي شود

2- در نتيجه مهارت و ذوق او در كار حاصل مي شود

3- درنتيجه خوبي موقعيت محل كسب و ساختمان ايجاد مي شود

4- همه موارد

56) براي اينكه در ارزيابي حق واگذاري محل حدوداً به واقعيت امر رسيد كدام اقدام زير درست تر است؟

1-در وضعيت حريدار به تحقيقات پرداخت

2- در وضعيت فروشنده موضوع را پيگري نمود

3- د روضعيت خريدار و فروشنده موضوع تحقيق و نتايج حاصله با هم مقايسه شود

4- در وضعيت مامور اداره امور مالياتي به تحقيقات پرداخت

57)در ارزيابي حق سرقفلي كداميك از گزينه هاي زيرجز مشخصه هاي آن مي باشد؟

1- اندازه ابعاد و مساحت مورد ازريابي

2- چنانچه مغازه باشد ارتفاع مغازه و نيز بالكن احداث شده در آن

3- اندازه هاي انبار يا زير زمين موجود در مغازه ها

4- همه موارد

58)كدام مورد زير جز مشخصه هاي كيفي محل سرقفلي در ارزيابي آن در نظر گرفته مي شود؟

1- نوع ساختمان و مصالح بكار رفته در ان و قدمت آن

2-

جواز كسب محل و نيز موضوع داشتن سند رسمي

3- تشريح معروفيت مورد تجاري

4- همه موارد

59) كدام مورد جز انواع گزارشات كتبي است؟

1- گزارش بر دادن اطلاع است

2- براي دادن اطلاع و ذكر مشكلات و مسايل

3- براي دادن اطلاع و ذكر مشكلات و مسايل و توصيه راه حل

4- همه موارد

60) كداميك جز موارد ضروري درنوشتن گزارش است؟

1- ساده نويسي

2- پرهيز از ابهام و مبالغه

3- پس از تاييد صحت ارقام و حقايق به ذكر آن پرداخته شود

4- همه موارد

61) كدام گزينه زير درست است؟

1- حق تكثير يا تجديد چاپ و بهره برداري ترجمه اي يا مترجم يا وراث قانوني او است

2- فقط حق بهره برداري از هر ترجمه اي با مترجم است

3- حق تكثير يا تجديد چاپ در اختيار ناشر مي باشد

4- هيچگدام

62)وظايف و مسئوليت هاي ماموران مالياتي:

1- منحصراً در اداره كل امور مالياتي است كه در آن به خدمت گرفته مي شوند

2- منحصراً دراداره امورمالياتي است كه درآن به خدمت گرفته مي شوند

3- در سازمان امورمالياتي است و در سراسر كشور مي باشد

4- هيچكدام

63) ماموران مالياتي:

1- فقط مي تواند شناسايي ماليات را عهده دار باشند

2- شناسايي و مطالبه و وصول مالياتهاي موضوع قانون را عهده دار باشند

3- مطالبه ماليات در زمره وظايف ماموران مالياتي نمي باشند

4- شناسايي ماليات در زمره وظايف ماموران مالياتي نمي باشد

64)كدام گزينه زير در مور انتصاب ماموران مالياتي درست است؟

1- در شرايط مساوي اوليت با دارندگان سوابق بالاتر است

2- در شرايط مساوي الويت با دارندگان مدرك تحصيلي بالاتر است

3- در شرايط مساوي الويت با كاركنان مرد است

4- هيچكدام

65) مرجع رسيدگي به شكايات موديان ناشي از اقدامات اجرايي در وصول ماليات و عوارض:

1- هيت

عالي انتظامي مي باشد

2- هيت حل اختلاف مالياتي مي باشد

3- شوراي عالي مالياتي مي باشد

4- دادستاني انتظامي مالياتي مي باشد

66)مبداء احتساب جريمه موضوع قانون:

1- تاريخ انقضاي سررسيد پرداخت وجوه مي باشد

2- 30 روز پس از ابلاع برك تشخيص مي باشد

3- 10 روز پس از ابلاغ برگ قطعي مي باشد

4- 30 روز پس از ثبت گزارش رسيدگي مي باشد

67) تاريخ تعلق مالياتي و عوارض موضوع قانون درمورد توليد كالا و ارائه خدمات :

1- تاريخ توليد مي باشد

2- تاريخ فروش يا ارائه خدمات مي باشد

3- تاريخ ثبت سند فروش مي باشد

4- هيچ موعد خاصي ندارد

68) اضافه پرداختي توليد كنندگان كالا و ارائه كنندگان خدمات بابت ماليات و عوارض:

1- از محل خزانه پرداخت مي شود

2- از محل ماده 217 پرداخت مي شود

3- از محل وصولي هاي جاري مربوط توسط سازمان امورمالياتي پرداخت مي شود

4- قابل استرداد نمي باشد

69) اولين انتقال خودرو از كارخانه هاي سازنده و يا مونتاژ كننده دافع و يا وارد كننده به خريداران:

1- مشمول30% پرداخت مالياتي نقل و انتقالات مي گردد

2- مشمول10%پرداخت ماليات و نقل و انتقال مي گردد

3- مشمول پرداخت ماليات نقل و انتقال نخواهد بود

4- بسته به مورداز 10تا30 مشمول پرداخت ماليات نقل و انتقالات مي گردد

70)فسخ و اقاله اسناد خودرو:

1-تا يكسال بعد از معامله مشمول ماليات نقل و انتقال مجدد نخواهد شد

2- تا شش ماه بعداز معامله مشمول ماليات نقل و انتقال مجدد نخواهد شد

3- تا سه ماه بعد از معامله مشمول ماليات نقل و انتقال مجدد نخواهد شد

4- بلافاصله پس از معامله مشمول ماليات نقل و انتقال مجدد خواهد شد

71) توليد كنندگان:

1- اشخاص حقيقي و حقوقي سازنده ومونتاژ كننده كالاي هاي موضع قانون مي باشند

2- اشخاص

حقيقي و حقوقي ارائه كننده خدمات مي باشند

3- فقط اشخاص حقيقي توليد كننده مي باشند

4- هيچكدام

72)واگذاري خطوط تلفن همراه معادل:

1-20% قيمت واگذاري مشمول ماليات مي شود

2- 15% قيمت واگذاري مشمول مالياتي مي شود

3- نرخ مقطوع 10% قيمت واگذاري مشمول ماليات مي شود

4- 5%قيمت واگذاري مشمول ماليات مي شود

73) سيگار توليد داخل مشمول:

1- 15% ماليات

2- 3% عوارض

3- 12% ماليات

4- 3و2 صحيح است

74) انواع نوشابه هاي گازدار ساخت داخل كه با وسايل ماشيني تهيه مي شوند:

1- 12%ماليات

2- 15% عوارض

3- 3% عوارض

4- 3و2 صحيح است

75) حمل و نقل برون شهري مسافر درداخل كشور با وسايل زميني ريلي دريايي وهوايي:

1- 7% عوارض از بهاي بليط

2- 5% عوارض از بهاي بليط

3- 10% ماليات از بهاي بليط

4- 5% ماليات از بهاي بليط

112 - اختبار خرداد 1373 كانون وكلا - آئين دادرسي كيفري - 1373

دو مسئله زير را بدقت بخوانيد و هر دو را پاسخ دهيد . استفاده از كتاب قانون آزاد است .

مسئله اول : ، دادگاه كيفري يك تهران در رسيدگي به جرمي از جرائم تعزيري كه پرونده آن طبق مقرارت قانون تشكيل دادگاههاي كيفري يك و دو مصوب 1368 مستقيما در دادگاه طرح شده و مدعي خصوصي نيز مبادرت به تقديم دادخواست ضررو زيان نموده است بدوا به تقاضاي مدعي خصوصي قرار تامين خواسته صادر ميكند . سپس وقت دادرسي تعيين و طرفين احضار ميشوند . روز جلسه وكيل متهم بدون موكل حضور ميابد . دادگاه حضور وكيل بدون موكل ( متهم ) را نپذيرفته و جلسه را تجديد مينمايد . جلسه بعد متهم در معين وكيل خود حضور پيدا ميكند . دادگاه قرار وثيقهاي عليه متهم صادر مينمايد متهم به قرار وثيقه اعتراض ميكند ليكن دادگاه پس از رسيدگي بالاخره متهم را محكوم به

مجازات قانوني نموده اجراي مجازات را نيز با احراز شرايط ماده 35 قانون مجازات اسلامي معلق مينمايد . بعلاوه متهم را به ضرروزياني كمتر از ميزان مدعي خصوصي محكوم ميكند . مدعي خصوصي بعد از صدور حكم و قبل از انقضاء مهلت تجديدنظر خواهي كتبا حق اعتراض و تجديدنظر خواهي را از خود سلب نموده است ، معذا همزمان با تجديدنظر خواهي محكوم عليه ، در مهلت قانوني ، مدعي خصوصي نيز نسبت به حكم ضرر و زيان تقاضاي تجديدنظر مينمايد . در مرحله تجديدنظر خواهي ، ديوان كشور ، دادگاه كيفري يك را در دعوي مطروحه اساسا داراي صلاحيت ذاتي و محلي نداسته و پس از نقض حكم آنرا به مرجع صلاحيتدار ارسال ميدارد . اينك با توجه به قضيه مطروحه و با استفاده از قانون و يا آراء ديوان كشور و نظريه مستدلا و مستندا پاسخ خواسته هاي زير را بنويسيد .

در رسيدگي كيفري مذكور در صورتيكه توضيحات خاصي از متهم ضرورت نداشته باشد ، اصولا حضور متهم همراه وكيل در دادگاه ه در غير قابل تجديدنظر خواهي نسبت به قرار وثيقه درست بوده است يا خير .

با وجود صدور حكم محكوميت و تعليق اجراي مجازات در باره متهم طرفين دعوي كيفري اعم از دادستان يا محكوم عليه يا مدعي خصوصي و يا هر مقام قضائي حق تجديدنظر خواهي دارند يا خير ؟

آيا در دعوي كيفري طرفين ميتوانند حق تجديدنظر خواهي را از خود سلب كنند و در اين قضيه كه مدعي خصوصي حق خود را ساقط كرده ميتوانسته قبل از انقضاء مدت بيست روز مبادرت به تجديدنظر خواهي كند .

با نقض حكم

در ديوان كشور بعلت عدم صلاحيت ذاتي و محلي و ارجاع پرونده به مرجع صلاحيتدار قرار تامين خواسته و وثيقه صادره عليه متهم در پرونده به قوت خود باقي ميماند يا لغو و منتفي گشته و دادگاه صلاحيتدار تصميم جديد مقتضي اتخاذ خواهد نمود .

آيا پس از نقض حكم دائر به عدم صلاحيت محلي دادگاه توسط ديوان عالي كشور ، دادگاه مرجوع اليه حق اصرار دارد يا خير ؟

مسئله دوم : ، يك نفر نظامي در محوطه محل خدمت ضمن تخلف از مقررات رانندگي موجب مرگ نظامي ديگر ميشود . بازپرس نظامي قرار وثيقهاي معادل ديه مقتول عليه متهم صادر ميكند كه پس از توديع آزاد ميگردد . متهم علاوه بر بزه مذكور بعلت حمل و نگهداري مواد مخدر كه مجازات آن به فرض شديدتر از جرم اولي است تحت تعقيب دادسراي انقلاب بوده . اينك دادسراي انقلاب با توجه به مقررات قانون بعلت اينكه مجازات جرم دوم مهمتر است خود را صالح برسيدگي به هر دو جرم متهم ميداند . پس از حل اختلاف بين دو دادسرا توسط مرجع صلاحيدار ، بازپرس نظامي قرار وثيقه متهم را به قررا بازداشت تشديد و ذيل قرار صادره متهم را در زندان از ملاقات ممنوع ميكند . وكيل متهم طي لايحهاي دادسرا و دادگاه عمومي را صالح براي رسيدگي به جرم قتل غير عمد دانسته و ممنوع الملاقات كردن متهم را غير قانوني و بر خلاف حقوق زنداني تلقي مينمايد . اينك با توجه به مسئله بالا و قانون و آراء ديوان كشور و نظريهها مستدلا و مستندا پاسخ خواستههاي ذيل را بنويسيد .

با توجه به اينكه

جرم حمل و نگهداري مواد مخدر مهمتر از جرم ديگر متهم بوده ، رسيدگي به هر دو بزه انتسابي در صلاحيت دادسرا و دادگاه انقلاب كه صلاحيت رسيدگي بجرم مهمتر را دارد ميباشد يا خير .

در اين قضيه مرجع حل اختلاف بين دو دادسرا كدام بوده است .

آيا ادعاي وكيل متهم در مورد صلاحيت دادسرا و دادگاه عمومي و نيز ممنوع الملاقات كردن متهم درست است يا خير ؟

تامين كيفري وثيقه كه توسط بازپرس نظامي معادل ديه مقتول اخذ شده متناسب با جرم ارتكابي بوده يا خير .

113 - اختبار خرداد 1373 كانون وكلا - آئين دادرسي مدني - 1373

به سوالات ذيل پاسخ دهيد :

سوال 1

يك موسسه دولتي به موجب حكمي كه از دادگاه بدوي صادر و در مرجع تجديدنظر تاييد شده به پرداخت مبلغ دويست ميليون ريال محكوم گرديده است . از مشاور حقوقي موسسه سوال شده است در صورت صدور اجرائيه و ابلاغ آن آيا موسسه از پرداخت هزينههاي اجرائي معاف است يا خير ؟ به سوال مستدلا و با استناد به قانون پاسخ دهيد .

سوال 2

آقاي الف به موجب يك برگ سفته به شماره 195 تعهد ميكند كه در تاريخ 15 مهر سال 1374 مبلغ پنجاه ميليون ريال بابت بدهي خود به آقاي ب بپردازد . اما آقاي الف كه كارمند رسمي يك موسسه دولتي در شيراز بوده در آبان ماه 1372 در شهر مذكور فوت ميكند و آقاي ب در سال 1373 به استناد سفته مذكور و گواهي حصر و وراثت دعوائي در دادگاه حقوقي يك تهران به خواسته مطالبه مبلغ پنجاه ميليون ريال عليه آقاي ج وراث منحصر بفرد متوفي كه در تهران اقامت دارد طرح مينمايد و محكوميت وي را

به پرداخت وجه مذكور از تركه درخواست ميكند . در جلسه دادرسي كه با حضور طرفين تشكيل ميشود آقاي ج ميگويد : اولا : دادگاه فاقد صلاحيت است . ثانيا : امضاي ذيل سفته به هيچ وجه تعلق به مورث ندارد . آقاي ب با بقاء در استفاده از مستند ، بر اساس مقررات قانون آئين دادرسي مدني تقاضاي رسيدگي به اعتبار و اصالت آنرا مينمايد . دادگاه با رد ايراد خوانده و اعلام صلاحيت خود در رسيدگي به دعوي ، به اصالت سند رسيدگي و با احراز صحت امضاي مورث خوانده به صدور راي مبادرت ميكند . خلاصه راي دادگاه چنين است . اولا آقاي ج به پرداخت مبلغ سفته و هزينه دادرسي به اقاي ب محكوم ميشود . ثانيا اقاي ج از جهت اينكه امضاي منتسب به اقاي الف را در سفته مستند دعوي نپذيرفته و با رسيدگي صحت سند محرز گرديده است به تاديه مبلغ يكصد هزار ريال جريمه محكوم ميگردد .

آيا به نظر شما تصميمات دادگاه در جريان رسيدگي و نيز راي صادره مطابق با موازين قانوني هست يا خير ؟ نظر خود را مستدلا و با استناد به مقررات بنويسيد .

سوال 3

آقاي بهمن به موجب سند انتقال رسمي تنظيمي در دفتر اسناد رسمي شماره يك ش دانگ يك باب خانه را به آقاي علي ميفروشد و در سند مذكور تعهد ميكند كه در 1/3/72 مورد معامله را تخليه و به موجب يك برگ قبض رسمي به خريدار تحويل دهد . چون آقاي بهمن به تعهد خود عمل نميكند ، اجرائيه شماره 258 دانر بر تخليه مورد معامله صادر و به

وي ابلاغ ميشود . پس از ابلاغ اجرائيه بر اساس درخواست آقاي بهمن دانر براينكه بر اثر كبر سن و بيماري قادر به اداره امور خود نيست دادگاه صالح بانو مينا دختر آقاي بهمن را به استناد ماده 104 قانون امور حسبي به عنوان امين براي اداره اموال آقاي بهمن تعيين ميكند و بانوي مشاراليها در موعد قانوني قبول سمت امانت را به دادگاه اطلاع ميدهد . سپس بانو مينا دعوائي به طرفيت آقاي علي و اداره ثبت اسناد و املاك و سر دفتر ، دفتر اسناد رسمي شماره يك در دادگاه صالح طرح و ضمن آن اعلام ميكند : اينجانب به عنوان امين اموال آقاي بهمن نسبت به اجرائيه صادره اعتراض دارم زيرا پدرم نابينا و كر و بيسواد است و قادر نبوده كه سند انتقال را تنظيم و امضاء كند و اهالي محل هم اطلاع دارند كه وي قادر به تكلم و حركت نيست و آقاي علي با سوء استفاده از وضعيت پدرم و تباني با سردفتر به تنظيم سند مبادرت كرده است . لذا اكنون با توجه به نابينائي و ناشنوائي و بيسوادي پدرم و ناتواني وي در تنظيم سند انتقال درخواست توقيف عمليات اجرائي و ابطال اجرائيه شماره 258 را كه بر خلاف قانون صادرشده است مينمايم . ضمنا جهت معاينه پدرم وتشخيص وضعيت وي ارجاع امر به كارشناس و تحقيق محلي مورد تقاضاست . ( مشاراليها كليه مدارك لازم را ارائه و به پرونده اجرائي شماره 258 استناد نموده و تقاضاي مطالبه و ملاحظه آنرا كرده است ) . دادگاه قرار توقيف عمليات اجرائي را صادر ميكند و جهت رسيدگي

به پرونده تعيين وقت ميشود . به سوالات ذيل مستدلا و با استناد به مواد قانون پاسخ دهيد :

اولا : به نظر شما دعوي مطروحه مطابق با موازين قانوني هست يا خير ؟

ثانيا : به نظر شما بانو مينا چه اقدامي بايد انجام بدهد ؟

ثالثا چه مطالبي ضرورت دارد سر دفتر دفتر اسناد رسمي به دادگاه اعلام نمايد .

سوال 4

آقاي سهراب به موجب مبايعه نامه مورخ 25/2/72 يك دستگاه اتومبيل را به مبلغ سه ميليون تومان به اقاي محمد ميفروشد و ضمن دريافت ثمن معامله تعهد ميكند در تاريخ 28/4/72 جهت تنظيم سند رسمي انتقال در دفتر اسناد رسمي حاضر شود و در مبايعه نامه توافق ميشودچنانچه راجع به اختلاف بين طرفين اختلافي بوجود بيايد آن اختلاف از طريق داوري حل و فصل شود . اقاي سهرات در موعد مقرر در دفتر اسناد رسمي حاضر نميشود و آقاي محمد در مرداد همان سال فوت ميكند . بانو مريم وارث منحصر بفرد اقاي محمد به استناد تصوير مصدق گواهي حصر وراثت و ساير مدارك در دادگاه صالح دعوائي به خواسته الزام آقاي سهراب به حضور در دفتر اسناد رسمي و تنظيم سند رسمي انتقال طرح ميكند و بهاي خواسته در دادخواست سه ميليون تومان قيد ميشود . دادخواست به خوانده ابلاغ و جلسه دادرسي با حضور طرفين تشكيل ميشود و دادگاه پس از رسيدگي چنين راي ميدهد : « نظر باينكه بشرح مندرجات مبايعه نامه مورخ 25/2/72 طرفين توافق كردهاند كه اختلاف آنان از طريق داوري حل و فصل گردد ، لذا دعوي بكيفيت مطروحه قابليت استماع ندارد و به استناد ماده 10 قانون مدني قرار

رد آن صادر و اعلام ميشود . » بانون مريم در مهلت قانوني دادخواست تجديدنظر به دادگاه صالح تسليم و تقاضاي نقض راي صادره را ميكند و چون دادخواست ناقص بوده مدير دفتر دادگاه كتبا به مشاراليها اطلاع ميدهد تا ظرف 5 روز پس از ابلاغ نسبت به پرداخت مبلغ دويست و بيست و نه هزار و سيصد و هشتاد و پنج تومان هزينه دادرسي و تسليم لايحه تجديدنظر خواهي در دو نسخه اقدام كند و در غير اينصورت قرار رد دادخواست صادر خواهد شد .

در 19/4/1373 اخطاريه به بانو مريم ابلاغ ميشود و نامبرده در روز پنجشنبه 23/4/73 به دفتر شما مراجعه ميكند و از شما ميخواهد كه وكالت او را بپذيريد . اكنون با توجه به مطالب فوق مستدلا و با استناد به مقررات به سوالات ذيل پاسخ دهيد :

به نظر شما دعوي تجديدنظر مطروحه پيشرفت دارد يا خير ؟

چنانچه وكالت بانو مريم را بپذيريد در قبال اخطاريه رفع نقص چه اقداماتي را انجام خواهيد داد و مطالبي را كه ضروري است به دادگاه اعلام شود ، بنويسيد .

چنانچه پرونده را تكميل كنيد ولي تجديدنظر خوانده از محل و نشاني تعيين شده در دادخواست تجديدنظر خواهي نقل مكان كرده باشد و دادخواست به او ابلاغ نشود و دفتر دادگاه از اين جهت اخطار رفع نقص نمايد و بانو مريم نشاني ديگري از تجديدنظر خوانده نداشته باشد ، شما چه اقدامي ميكنيد .

چنانچه پرونده از هر حيث تكميل شود و در مرجع تجديدنظر مطرح گردد مرجع مذكور چه تصميمي بايد اتخاذ نمايد كه منطبق با موازين قانوني باشد .

114 - اختبار خرداد 1373 كانون وكلا - حقوق ثبت و امور حسبي - 1373

به كليه سوالات زير مستدلا

پاسخ دهيد . استفاده از قانون مدني مجاز است .

ماده 48 قانون ثبت را شرح دهيد . ماده 48 قانون ثبت « سندي كه مطابق مواد فوق به ثبت برسد و به ثبت نرسيده در هيچ يك از ادارات و محاكم پذيرفته نخواهد شد . »

براي تشكيل و ثبت انجمنهاي علمي چه تشريفاتي لازم است ؟

در چه مواردي ابطال اسناد مالكيت احتياج به حكم دادگاه ندارد ؟

در چه مواردي به ولي قهري ضم امين ميشود .

ماده 1238 قانون مدني را توضيح دهيد . ماده 1238 قانون مدني « قيمي كه تقصير در حفظ مال مولي عليه بنمايد مسئول ضرر و خسارتي است كه از نقصان يا تلف آن مال حاصل شده اگر چه نقصان يا تلف مستند به تفريط يا تعدي قيم نباشد . »

115 - اختبار خرداد 1373 كانون وكلا - حقوق مدني - 1373

به سوالات ذيل با استدلال پاسخ دهيد . استفاده از قانون مدني آزاد است .

سوال اول :

شخصي به دستور كارفرما وكيلي براي او به منظور اداره امور احداث يك ساختمان انتخاب ميكند . پس از انتخاب وكيل ، در قراردادي كه بين وكيل كارفرما و مقاطعه كار ساختمان منعقد ميشود ، احداث ساختمان طبق نقشه معين در برابر دستمزد معلوم بر عهده پيمانكار قرار ميگيرد كه ظرف يك سال آنرا تحويل دهد ، مشروط براينكه در هر ماه مبلغ معيني از دستمزد به مقاطعه كار پرداخت شود .

اگر دستورگيرنده پس از انتخاب وكيل و پيش از عقد قرارداد مقاطعه كاري فوت كند ، قرارداد مزبور چه وضعيتي خواهد داشت .

اگر وكيل مزبور ، با وجود در اختيار داشتن پول كارفرما ، در پرداخت اقساط دستمزد مقاطعه كاري تاخير كند و

شخص اخير به دليل اين تاخيرات احداث ساختمان را مدتي به تاخير اندازد ، شما به عنوان وكيل كارفرما ترجيح ميدهيد براي مطالبه خسارت عليه كداميك از وكيل و مقاطعه كار طرح دعوي كنيد ؟

سوال اول :

وصي بر ثلث مشاع از تركه ، پس از فوت موصي و بدون اذن ورثه ، باغي را كه جزء تركه متوفي بوده است ، به عنوان ثلث انتخاب و آن را اجاره داده و تسليم مستاجر ميكند . شما به عنوان وكيل ورثه :

آيا دعوي خلع يد باغ را تجويز ميكنيد يا خير ؟

بر فرض مثبت بودن پاسخ سوال بالا ، عليه چه شخصي طرح دعوي ميكنيد ، مستاجر يا وصي ، يا هر دو .

116 - سوالات حقوق تجارت - 1373

1)به طور كلي از نظر حقوقي شخص به چند دسته تقسيم مي شود؟

1- به سه دسته: شخص حقيقي، شخص حقوقي و شخص طبيعي

2- به دودسته شخص حقيقي يا طبيعي و شخص حقوقي

3- به دودسته شخص حقيقي و شخص طبيعي

4- به سه دسته شخص حقوقي، شخص حقيقي و شخص ثالث

2) كدام گزينه زير درست است؟

1- شخص حقيقي همان افراد از نوع بشر صرف نظر از ويژگيهاي اختصاصي آن ها است

2- شخص حقوقي امر اعتباري غير قابل لمس و رويت مي باشد

3- شخص حقيقي يا شخص طبيعي موجود قابل لمس و رويت مي باشد

4- همه موارد فوق

3) اشخاص از نظر نتيجه و حاصل فعاليت به چند گروه تقسيم مي شوند؟

1- اشخاص حقوقي خصوصي

2- اشخاص حقوقي عمومي

3- اشخاص حقوقي خصوصي و اشخاص حقوقي عمومي

4- هيچكدام

4) در موارد سكوت، نقص و يا اجمال حقوق تجارت كدام گزينه درست است؟

1- بايستي به قواعد حقوق مدني مراجعه نمود

2- بايد به تصميمات

خبرگان تجاري مراجعه نمود

3- در آن مورد خاص هيچ نوع عملي نمي توان انجام داد

4- آن عمل تجاري را بايد كان لم يكن تلقي نمود

5)در رابطه با شمول حقوق تجارت كدام گزينه زير درست نمي باشد؟

1- اصولاً حقوق تجارت فعاليتهاي مربوط به گردش ثروت را تنظيم مي كند

2- اصولاً حقوق تجارت فعاليتهاي مربوط به گردش ثروت و توليدات كشاورزي را تنظيم مي كند

3- اصولاًحقوق تجارت فعاليتهاي مربوط به گردش ثروت و استخراج و نظاير آن را تنظيم مي كند

4- گزينه هاي 2و3

6)كداميك جز منابع حقوق نمي باشد؟

1- قانون

2- رويه قضايي

3- تشكيلات قضايي

4- عرف و عادت حقوقي

7) منظور از عرف و عادت در حقوق تجارت كدام است؟

1- قواعد و اصول معمول به تجار و بازرگانان در روابط تجارتي

2- قواعد و اصول مربوط به تجارت خارجي است

3- آداب و رسوم جامعه است

4- اصول اوليه زندگي اجتماعي است

8) رسوم حقوقي تجارت به چه معني مي باشد؟

1- اصولي كه درعمل به وجودآمده و فقط يكي از طرفين معامله بطور ضمني خود را مشمول و ملزم به آن بداند

2- اصولي كه درعمل به وجودآمده وفقط يكي از طرفين معامله بطور مكتوب خود را مشمول و ملزم به آن بداند

3- اصولي كه درعمل به وجودآمده و طرفين معامله بطور ضمني خود را مشمول و ملزم به آن بدانند

4- اصولي كه درعمل به وجودآمده وطرفين معامله بطور مكتوب و باصراحت خودرا مشمول و ملزم به آن بدانند

9)تفاوت عرف وعادت حقيقي با قانون درچيست؟

1-در اين است كه در مورد عرف وعادت حقوقي احتمال ترديد وجود دارد

2- عرف و عادت حقوقي همان قانون است

3- در اين است كه عرف وعادت حقوقي فاقد ضمانت اجراست

4- موارد 3و1

10)منظور از رويه قضايي كدام گزينه است؟

1- استنباط قضات دادگاهها از قوانين و مقررات است

2- استنباط قضات دادگاهها از ادله ارائه شده توسط افراد در

دادگاههاست

3- استنباط مردم از قوانين و مقررات است

4- استنباط عامه مردم و قضات دادگاهها از قوانين و مقررات است

11)كدام مورد زير در مورد انواع معاملات تجارتي درست نمي باشد؟

1- خريد يا تحصيل هر نوع مال منتقول به تقصد فروش يا اجاره و تصدي به حمل و نقل به هر نحوي كه باشد

2- هر قسم عمليات دلالي يا حق العملكاري و تصديي به عمليات حراجي

3- تاسيس و بكار انداختن هر قسم كارخانه كه براي رفع حوائج شخصي باشد ومعاملات تجارتي كه صرفا بين تاجر باشد

4- عملايت بيمه و هر قسم عمليات صرافي و بانكي

12)كدام مورد راجع به دسته بندي معاملات تجارتي درست است؟

1- معاملات تجارتي به سه دسته ذاتي، تشبيهي و تبعي تقسيم مي شوند

2- معاملات تجارتي به سه دسته ذاتي، مطلق و تشبيهي تقسيم مي شوند

3- معاملات تجارتي به سه دسته اصلي، تشبيهي و تبعي تقسيم مي شوند

4- هيچيك از موارد فوق

13) به موجب قانون كدام گزينه معني درست بيع است؟

1- تمليك عين

2- تمليك عين به عوض معلوم

3- تمليك عين به عوض نامشخص

4- موارد 3و2

14) شرايط صحت معامله يا عقد كدامست؟

1- قصد ورضاي طرفين، بلوغ، رشد، مورد معامله كه بايستي مال معين و قابل تسليم باشد

2- قصد ورضاي طرفين، بلوغ، مورد معامله كه بايستي مال معين ومشروعيت جهت معامله

3- قصد و رضاي طرفين ، مشروعيت، عقل و بلوغ

4- اراده طرفين به ايجاد رابطه حقوقي، بلوغ، عقل و مشروعيت

15) مال منقول عبارتست از :

1- به نقل از گفتار شخصي به فرد تعلق گيرد

2- مالي كه قابليت جابجايي دارد

3- مال منقول مصداق حقوقي ندارد

4- تلف شدن يا نقص و عيب خود مال در حين جابجايي مشكلي را ايجاد نمي نمايد.

16)كدام

گزينه زير درست تر است؟

1- قصد فروش در مورد معاملات تجارتي كفايت مي نمايد

2- تحقق سوددر مورد تجارتي تلقي شدن معالمه ضرورت دارد

3- قصد فروش در مورد تجارتي تلقي شدن معامله تجارتي كفايت مي نمايد و ضرورتي ندارد كه سودي تحقق يابد

4- مورد 1و2 درست است

17) كداميك از معاملات زير تجارتي محسوب مي شوند؟

1- هرگاه شخصي قصد فروش و كسب سود مادي داشته باشد لكن در عمل مال وي تلف و يا فاسد شود

2- هرگاه شخصي قصد فروش و كسب سود مادي داشته باشد لكن به دليل تبليغ يا رقابت اقدام به توزيع رايگان نمايد

3- مواردي كه به قصد مصرف درامورخيريه و يا كمك به ديگران انجام مي شود

4- موارد 2و1

18) كدام مورد درباره عمليات دلالي صحت دارد؟

1- دلال مسئول هرگونه تقصير خود فقفط براي يكي از طرفين معامله است

2- دلال هيچگونه مسئوليتي در قبال طرفين معامله ندارد

3- دلال مسئول هرگونه تقصير خود در مقابل هر يك از طرفين باشد

4- دلال مي توان پاسخگو با شد يا نباشد

19) كدام گزينه زير درست است؟

1- در هر صورتيكه فسخ معامله صورت گيرد دلال از مطالبه اجرت ساقط نمي شود

2- در صورت اقلاله تفاسخ حق دلال براي مطالبه اجرت ساقط مي شود

3- در صورتيكه فسخ معالمه مستند به دلال باشد حق دلال براي مطالبه اجرت ساقط مي شود

4- موارد 3و1

20)كدام يك از نهادهاي زير مرجع تشخيص عمليات بانكي در ايران تعيين شده اند؟

1- شوراي اقتصاد

2- شوراي عالي اداري

3- شوراي پول و اعتبار

4- شوراي نگهبان

21) چنانچه يك توليد كننده محصولات كشاورزي به منظور عرضه توليد خود كارگاه يا واحد بسته بندي ايجاد نمايد بر اساس بند 14 از ماده 12 ق.ت؟

1- اقدام وي يك

معامله تجارتي محسوب مي گردد

2- اقدام وي يك معامله تجارتي محسوب نمي گردد

3- وي مرتكب يك عمل توليدي شده است

4- وي مرتكب يك عمل خدماتي شده است

22)تصدي به محل و نقل در چه صورتي تجاري محسوب مي شود؟

1- تحت هر شرايطي تجاري است

2- فقط زماني كه به حمل و نقل كالا ماسفر در مقابل دريافت وجه مبادرت نمايد تجاري است

3- حتي در صورتيكه فقط براي حمل ونقل كارمندان خودنيز باشد تجاري محسوب مي شود

4-موارد3و2

23) كدام گزينه زير درست است؟

1- متصدي نمايشگاههاي ترويجي و تبليغي در راستاي انتفاع مادي تجاري محسوب نمي شود

2- متصدي حراج با در اختيار قراردادن محل حراج واسطه گردش كالا مي باشد

3- متصدي نمايشگاههاي ترويجي و تبليغي در راستاي عدم انتفاع مادي تجاري محسوب مي شود

4- راننده تاكسي كه ازتاكسي براي حمل ونقل مسافر استفاده مي كند متصدي حمل و نقل محسوب مي شود.

24)هرگاه يك فرد هنرمند مبادرت به اجراي نمايشگاهي به منظور عرصه آثار هنري خودمي نمايد عمل وي:

1- يك عمل تاجري تلقي مي گردد

2- عمل تاجري تلقي نمي گردد

3- چنانچه تعدادي از هنرمندان به اين عمل مبادرت ورزند تجاري محسوب مي شود

4- موارد 3و2 درست است

25) كدام مورد در رابطه با معاملات تشبيهي صحيح است؟

1- چون در گردش ثروت دخالتي ندارد رد زمره اعمال تجارتي شمرده نمي شود

2- به مصالحي از جمله فايده عملي، آنها را در فهرست معاملات تجارتي منظور نموده اند

3- تصدي به هر نوع تاسيساتي كه براي انجام بعضي از امور ايجاد مي شود معاملات تشبيهي تلقي مي گردند

4- همه موارد

26) كدام گزينه زير در رابطه با معاملات تبعي يا نسبي درست است؟

1-اين گزينه معاملات به اعتبار اينكه توسط تاجر يا به ضميمه

عمل تجارتي انجام مي شود معامله تجارتي به شمار مي آيند

2- كلايه معاملاتي كه اجزا يا خدمه تاجر براي امورتجارتي ارباب خود مينمايند جز معاملات تبعي هستند

3- كليه معاملات بين تجار و كسبه و صرافان و بانكها كه در آن طرفين تاجر باشند

4- همه موارد

27) به موجب حكم مقرر د رماده 1 قانون تجارت تاجر:

1-كسي است كه شغل رسمي خود را معاملات تجارتي قراردهد

2- كسي است كه شغل معمولي خود را معاملات تجارتي قرارد هد

3- آن دسته اشخاص حقوقي هستند كه شغل معمولي خود را معاملات تجارتي قرار دهد

4- آن دسته از اشخاص حقيقي هستند كه شغل معمولي خود را معاملات تجارتي قراردهد

28)كدام گزينه زير در رابطه با تعريف شغل درست است؟

1- شعل عبارتست از فعاليت موقت يا غير موقت كه براي شاغل منشا درآمد و يا فايده مادي باشد و يا فعاليت براي رسيدن به چنين فايدهاي

2- شغل فعاليتي است كه در نتيجه آن، طي مراحل مختلف چرخه اقتصاد، كالا توليد و يا خدمت ارائه مي شود نيا نياز مادي و يا غير ماد يا اشخاص در جامعه مرتفع گردد

29)كداميك شرط وجود اهليت تمتع براي شخص مي باشد؟

1- بلوغ

2- عقل

3- زنده بودن

4- موارد1و3

30)كدام گزينه زير درباره اهليت درست نمي باشد؟

1- منظور از اهليت توانايي بهرمند شدن است

2- منظور از اهليت، اهل يك كشور بودن است

3- منظور از اهليت، توانايي اعملا و اجراي حق است

4- منظور از اهليت، دارا شدن حق است

31)كدام گزينه زير در مورد اشتغال درست است؟

1- اصل بر آزادي اشتغال است

2- در برخي موارد طبق ضوابط براي اشتغال به امري شرط يا محدوديت و يا ممنوعيت صريح وجود دارد

3- برخي از مشاغل مانعه

الجمع با شغل ديگري مي باشند(مانند قضاوت)

4- همه موارد

32) نام ديگر دفاتر تجارتي:

1- دفاتر عملكردي

2- دفاتر قانوني

3- دفاتر بازرگاني

4- دفاتر حقوقي

33)كداميك جز دفاتر تجارتي نمي باشد؟

1- دفتر روزنامه

2- دفتر كل

3- دفتر كپيه

4- دفتر انديكاتور

34)كدام گزينه در مورد دفتر روزنامه درست است؟

1- تاجر بايستي همه روزه مطالبات و ديون و داد و ستد تجارتي خود را در آن دفتر ثبت نمايد

2- مندرجات دفتر روزنامه بايستي متضمن جزئيات حقوق و تعهدات صاحب آن باشد

3- دفتر روزنامه نشان دهنده عملكرد روزانه تاجر است

4- همه موارد

35)درمواردي كه اشخاص از سيستم هاي مكانيكي ياالكترونيكي حسابداري استفاده مي كنند بايستي خلاصه اسناد را حداقل:

1- ماهي يكبار در دفتر روزنامه ثبت كنند

2- به طورهفتگي در دفتر نوزنامه ثبت كنند

3- هر 6 ماه يكبار

4- لزومي به ثبت كردن در دفتر روزنامه نمي باشد

36)كدام گزينه در مورد دفتر كل درست است؟

1- تاجر بايد كليه معاملات خود را حداقل هفته اي يك مرتبه ار دفتر روزنامه جدا كرده و انواع محتلف ان را جدا كرده و در آن دفتر به طور خلاصه ثبت كند

2- اشخاصي كه ازاين نوع دفاتر استفاده مي كنند مكلفند براي ثبت كليه داد وستدهاي خود دفتر كل جداگانه نيز نگاهداري كنند

3- دفتركل نشان دهنده عملكرد روزانه تاجر است

4- موارد 1و2

37)دفتر دارايي:

1- دفتري است كه تاجر بايد هر 6 ماه صورت جامعي از كليه دارايي منقول و غير منقول و ديون و مطالبات خود را در آن ثبت و امضا نمايد

2- دفتري است كه تاجر بايد هر سال صورت جامعي از كليه دارايي منقول و ديون و مطالبات سال گذشته خود را به ريز در آن ثبت و امضاء نمايد

3- دفتري است كه تاجر با يد هر سال صورت جامعي از كليه دارايي منقول و غير منقول و مطالبات

سال گذشته خود را در آن ثبت نمايد

4- دفتري است كه تاجر با يد هر سال صورت جامعي از كليه دارايي منقول و غيرمنقول وديون و مطالبات سال گذشته خود را در آن ثبت نمايد

38) ثبت معاملات قبل از پلمپ دردفاتر تجارتي طبق قانون چه حكمي دارد؟

1- مي تواند با نظر مدير موسسه انجام گيرد

2- لزومي به پلمپ شدن اين قبيل دفاتر وجود ندارد

3- فقط شماره گذاري آنها كفايت مي نمايد

4- ممنوع است

39)كدام گزينه زير در مورد ثبت تجارتي درست است؟

1- ثبت تجارتي مستلزم تنظيم اظهارنامه مخصوص مي باشد

2- هر تاجري كه مكلف به ثبت تجارتي باشد بايستي در كليه اسناد و صورتحسابها و نشريات خود در ايران شماره و ثبت مربوطه را درج نمايد

3- ثبت تجارتي در مورد تجار را مي توان مشابه ثبت احوال در مورد اشخاص حقيقي تلقي نمود

4- همه موارد

40) اسم تجارتي:

1- معرف موسسه بازرگاني است

2- جز حقوق كسبه و پيشه محسوب مي شود

3- انتخاب آن اجباري است

4- 1و2 صحيح است

41) كدام دسته جزء انواع شخص حقوقي نمي باشد؟

1- شركتهاي تجارتي

2- موسسات غير انتفاعي

3- شهرداريها

4- دانشگاهها و مراكر فرهنگي

42) كدام گزينه جز عناصر ضروري براي تحقق شركت مي باشد؟

1- تعدد شركاء

2- آورده مشترك

3- مشاع و مشترك بودن مالكيت اشخاص

4- همه موارد

43)براساس ماده 1 قانون ثبت شركت ها شركت ايراني چگونه شركتي است؟

1- هر شركتي كه در ايران تشكيل و مركز تشكيل آن در ايران باشد

2- هرشركتي كه توسط شخص ايراني در هر كجاي دنيا تشكيل گردد

3- موارد 2و1

4- هيچكدام

44)كدام گروه از شركتهاي زير در برابر اشخاص ثالث تا ميزان آورده خود مسئوليت دارند؟

1- شركتهاي سهامي عام

2- شركت تضامني

3- شركتهاي با مسئوليت محدود

4- 1و3

45)كدام دسته از شركتهاي

زير در برابر اشخاص ثالث بدون توجه به ميزان آورده خود مسئوليت دارند؟

1- شركتهاي سهام عام

2- شركتهاي نسبي

3- شركتاي تضامني

4- موارد 3و2

46)دركدام دسته ازشركتهاي زيريك شريك ضامن و يك يا چند شريك غير ضامن معيني با مسئوليت محدود وجود دارد؟

1- شركتهاي مختلط سهامي

2- شركتهاي نسبي

3- شركتهاي مختلط غير سهامي

4- 2و3

47)كدام گزينه در رابطه با شركت سهامي درست است؟

1- شركتي است كه سرمايه آن به سهام متساوي القيمه تقسيم شده

2- شركتي است كه مسئوليت هر يك از صاحبان سهام در رابطه با فعاليت شركت محدود به مبلغ اسمي سهام آنهاست

3- شركت سهامي مي تواند براي انجام امور غير تجارتي نيز تشكيل شود

4- همه موارد

48) كدام تعريف درست شركت سهامي عام است؟

1- شركتي است كه موسسين ان همه سرمايه شركت را راساً تامين كنند

2- شركتي است كه موسسين آن قسمتي از سرمايه شركت را راساً و بقيه را از طريق عرضه سهام به عموم تامين كنند

3- شركتي است كه موسسين آن همه سرمايه شركت را از طريق عرضه سهام به عموم تامين كنند

4- هيچكدام

49)حداقل سرمايه لازم براي تاسيس يا ادامه شركت سهامي عام چه مبلغ است؟

1- 10.000.000 ريال

2- 50.000.000 ريال

3- 5.000.000 ريال

4- 1.000.000 ريال

50)براي تشكيل شركت سهامي عام حداقل نياز به چند سهامدار مي باشد؟

1- حداقل 3نفر

2- حداقل 5 نفر

3- حداقل7 نفر

4- نامحدود

51) چنانچه عبارت شركت سهامي عام همراه با نام شركت سهامي عام نيايد چه مسئله اي اتفاق مي افتد؟

1- تشكيل شركت مورد ندارد

2- منظور شركت سهامي خاص مي باشد

3- احكام راجع به شركت هاي تضامني در مورد شركاء اعمال مي شود

4- موارد2و3

52) كدام گزينه در مورد سهام موجود در شركت سهامي عام درست است؟

1- ارزش اسمي هر سهم 10.000 ريال است

2-

هر سهم نشان دهنده ميزان مشاركت، تعهدات و حقوق دارنده آن در شكرت سهامي است

3- ارزش اسمي هر سهم 1.000 ريال

4- موارد 2و1

53)سهام ممتازه داراي چه خصوصياتي هستند؟

1- داشتن تعداد آراي بيشتر از سهامداران عادي

2- تخصيص درصدي از سود قابل تقسيم به سهامداران ممتازه

3- حق تعيين يك يا چند عضو هيات مديره

4- همه موارد

54)اركان مورد نياز شركت هاي سهامي كدامند؟

1- مجمع عمومي صاحبان سهام

2- هيئت مديره

3- بازرس

4- همه موارد فوق

55)كدام موارد از شرايط انحلال شركت هاي سهامي عام هستند؟

1- انقضاي مدت شركت

2- ورشكستگي شركت

3- تعميم مجمع عمومي فوق العاده

4- همه موارد

56)انحلال قانون در كدام مورد زير صورت مي گيرد؟

1- زماني كه اشخاص ذينفع به دلايل مشخص از دادگاه ذيصلاح درخواست انحلال شركت را بنمايند

2- مواردي كه دادگاه پس از احراز اين امر كه استمرار شخصيت حقوقي شركت فاقد فايده عملي است

3- مواردي كه دادگاه پس از احراز اين امر كه استمرار شخصيت حقوقي شركت موجب ورود زيان به حقوق اشخاص ثالث باشد

4- موارد3و2

57) كدام مورد درباره انحلال شركت سهامي درست است؟

1- در مرحله تصفيه مديران شركت عنوان ((مديران تصفيه)) را خواهند داشت

2- شركت به مجرد تصميم به انحلال شركت در حال تصفيه محسوب مي شود

3- تا خاتمه امر تصفيه شخصيت حقوقي شركت با قي خواهد ماند

4- همه موارد

58) حداقل سرمايه براي شركت سهامي خاص كدام رقم پيش بيني مي شود؟

1-5.000.000 ريال

2-10.000.000 ريال

3-1.000.000 ريال

4- هيچ مبلغ خاصي نمي باشد

59)تعداد شركاي شركت سهامي خاص چند تعداد است؟

1- همواره 3 نفر شخص حقيقي يا حقوقي

2- نبايد از سه نفر شخص حقيقي و يا حقوقي كمتر باشد

3- نيابد از سه نفر شخص حقيقي بيشتر باشد

4- نبايداز سه نفر شخص حقوقي بيشتر باشد

60)براي

تبديل شركت سهامي خاص به شركت سهامي عام رعايت كداميك از ضوابط زير ضروري است؟

1- حداقل تعدا شركاء

2- هيچ شرطي لازم نيست

3- حداقل سرمايه

4- موارد1و3

61)براي تشكيل شركت تعاوني چه تعدادي لازم است؟

1- حداقل3 نفر از ارباب حرف

2- حداقل 5 نفر از ارباب حرف

3- حداقل 7 نفر از ارباب حرف

4- هيچ محدوديت موجود نمي باشد

62) كدام دسته ازشركت هاي ذيل از مقرراتي جدا از قانون تجارت متابعت نموده و از لحاظ تعداد شركا محدود نمي باشد؟

1- شركت سهامي عام

2- شركت تعاوني

3- شركت سهامي خاص

4- شركت تضامني

63)يكي از فرق هاي شركت با مسئوليت محدود و شركت سهامي كدام است؟

1- دوشركت با مسئوليت محدود سرمايه همان شركت سهامي به سهام متساوي القيمه تقسيم مي شود

2- دوشركت با مسئوليت محدود سرمايه همان شركت سهامي به سهام متساوي القيمه تقسيم و تجزيه نمي شود

3- اصلا موضوع سرمايه مطرح نمي باشد

4- هيچكدام

64)كدام مورد در مورد شركت تضامني مصداق دارد؟

1- شركاء در برابر اشخاص ثالث بيش از ميزان آورده مسئوليت دارند

2- ورشكستگي شركت ملازمه قانوني با ورشكستگي شركاء ندارد

3- مسئوليت تضامني زماني مي تواندازسوي اشخاص ثالث ادعا شود كه شركت حسب مورد و براساس ضوابط منحل شود

4- همه موارد

65) اركان يك شركت تعاوني كدام است؟

1- مجمع عمومي

2- هيئت مديره

3- بارزس يا بازرسان

4- تمامي موارد

66)كدام دسته جزء خصوصيات اسناد تجارتي مي باشد؟

1- قابليت نقل و انتقال معامله

2- وسيله انتقال طلب يا دين

3- وسيله پرداخت و تحصيل اعتبار

4- تمامي موارد

67)اسناد تجارتي نوعاً در زمره كدام دسته اسناد هستند؟

1- اسناد رسمي

2- اسناد عادي

3- اسناد رسمي وعادي

4- هيچكدام

68) منظور از اسناد تجارتي خاص كدام است؟

1- برات

2- سفته

3- چك

4- همه موارد

69) برات سندي است كه:

1- براتكش به شخص ديگر دستور مي دهد تا مبلغ معين در متن ورقه برات را در موعدمعين در

وجه يا به حواله كرد شخص ثالث بپردازد

2- براتكش به شخص ديگر دستور مي دهد تا هر مبلغي را در متن ورقه برات به حواله كرد شخص ثالث بپردازد

3- براتكش به شخص ثالث دستور مي دهد تا مبلغ معين در متن ورقه برات را در موعد مقرر در وجه يا به حواله كرد اشخاص بپردازد

4- هيچكدام

70) كداميك جزء شرايط برات هستند:

5- تعيين مبلغ برات

6- تاريخ تحرير كه همان تاريخ صدور به روز و ماه و سال است

7- تاريخ تاديه وجه برات (سررسيد)

8- همه موارد

71) كدام مورد درباره برات درست است؟

1- براي فراهم شدن امكان مطالبه مبلغ برات دارنده برات بايستي برات را به رويت برات گير برساند

2- قبول كننده برات حق نكول ندارد و مكلف است وجه برات را در وعده تأديه كند

3- انتقال برات بوسيله ظهر نويسي به عمل مي ايد

4- همه موارد

72) منظور از برات رحوعي چيست؟

1- منظورهمان واخواست تام است

2- دارنده برات مي تواند پس از اعتراض براي دريافت وجه آن به صدور برات بر عهده برات دهنده يا يكي از ظهر نويس ها اقدام نمايد

3- امتناع از تاديه وجه برات است

4- همه موارد

73) اعتراص برات در چه مواردي به عمل مي آيد؟

1- در مورد نكول

2- امتناع از قبول

3- امتناع ازنكول و عدم تأديه نكول

4- همه موارد

74) صورت چك با توجه به قانون تجارت چگونه است؟

1- چك وسيله اي جهاني براي پرداخت است

2- چك را بر روي هر ورقه اي مي توان صادر كرد

3- چك نوشته اي است كه به موجب آن صادركننده وجوهي را كه درنزد محال عليه دارد كلا يا بعضا مسترد يا به ديگري واگذار مي نمايد

4- چك وسيله اي براي انجام معاملات به حساب مي آيد

75)شرايط صادركننده چك كدام

است؟

1- صادر كننده فقط روي محال عليه مي تواند مبادرت به صدور چك كند

2- نظر يه اينكه صدور چك يك عمل حقوقي است صادركننده براي انجام دادن آن بايداهليت داشته باشد

3- موارد1و2 درست است

4- هيچكدام

76) صادركننده چك در چه مواردي قابل تعقيب جزايي است؟

1- صدور چك بلامحل و برداشت وجه چك از حساب

2- دستورعدم پرداخت وجه چك

3- تنظيم غير صحيح چك

4- همه موارد فوق

77)در صورت برگشت چك دارنده چگونه مي تواند حق خود را وصول كند؟

1- هم از طريق صدور اجرائيه و هم از طريق مراجعه دادگاه

2- فقط از طريق صدور اجرائيه

3- فقط از طريق مراجعه به دادگاه

4- هيچكدام

78) در كداميك از موارد زير تاجر ورشكسته به تقصير محسوب مي شود؟

1- در صورتيكه محقق شود در ايام عادي مخارج شخصي وي از درآمد وي فزوني گيرد

2- درصورتيكه تحقق سود در معاملاتي مانند شرط بندي منوط به اتفاق محض باشد

3- درصورتيكه يكي از طلبكارها را پس از توقف بر سايرين ترجيح داده و طلب او را پرداخته باشد

4- همه موارد

79) كداميك جزء اهداف ظهرنويسي چك است؟

1- ظهرنويسي چك براي انتقال مالكيت است

2- ظهرنويسي چك براي وصول است

3- ظهر نويسي چك به عنوان وثيقه است

4- همه موارد

80) كدام گزينه در مورد پرداخت وجه چك درست است؟

1- چك وسيله اعطاي اعتبار نيست و به اين علت پرداخت آن فوري است

2- هرگاه در متن چك شرطي براي پرداخت ذكر شده باشد بانك به آن شرط ترتيب اثر نخواهد داد

3- هرگاه چكي كه داراي تاريخ موخر است به بانك ارائه شود بانك بدون توجه به اين تاريخ چك را در همان تاريخ ارائه پرداخت كند

4- همه موارد

81) صادر كننده چك نمي تواند پرداخت آن

را ممنوع نمايد مگر در موارد قانوني زير:

1- گم شدن چك

2- به سرقت رفتن چك

3- جعل چك و كلاهبرداري يا خيانت درامانت

4- همه موارد

82) پرداخت فوري چك:

1- به اين معني است كه دارنده مكلف است آن را در همان روز صدور به بانك ارائه كند

2- به اين معني نيست كه دارنده مكلف است آن را در همان روز صدور به بانك ارائه كند

3- هرگاه چك بعداز تاريخهاي سررسيد به بانك ارائه شود نيز درصورت وجود محل قابل پرداخت خواهد بود

4- موارد3و2

83)در كدام يك ازموارد زير دارنده چك حق شكايت كيفري ندارد؟

1- هرگاه ظرف مدت 6 ماه از تاريخ صدور به بانك مراجعه نكرده باشد

2- هرگاه تا 6 ماه پس از صدورگواهينامه عدم پرداخت به دادگاه مراجعه نكند

3- موارد1و2

4- براي شكايت كيفري در هر مهلتي مي توان اقدام نمود.

84) در كداميك از موارد زير تاجر ورشكسته به تقلب تلقي مي گردد؟

1- تاجر دفاتر خود را مفقود نموده باشد

2- تاجر قسمتي از دارايي خود را مخفي كرده باشد

3- موارد1و2

4- هيچكدام

85) منظور از چك سفيدامضا چيست؟

1- چكي كه امضاء نداشته باشد

2- چكي كه مبلغ درآن قيد نشده باشد

3- چكي كه فاقد تاريخ باشد

4- همه موارد

86) در كداميك ازموارد زير چك قابل ظهر نويسي است؟

1- به صورت حواله كرد صادر شود

2- چك در وجه حامل صادر شود

3- چك در وجه شخص معين يا به حواله كرد او صادر شده باشد

4- همه موارد

87) پرداخت چك موجب كداميك ا زموارد زير مي شود؟

1- به سقوط تعهد صادر كننده كمكي نمي كند

2- مي تواند به حيات چك پايان دهدو موجب سقوط تعهد صادر كننده است.

3- هيچكدام

4- هردو مورد

88) رسيدگي به امر توقف و ورشكستگي تاجر در

كداميك از موارد زير آغاز خواهد شد؟

1- اظهار تاجر از طريق تقديم دادخواست به مرجع قضايي

2- تقاضاي بستانكار و يا بستانكاران تاجر

3- مدعي العموم

4- همه موارد

89) كدام گزينه درست است؟

1- تاجر ورشكسته از تاريخ صدور حكم از مداخله در بخشي از اموال خود ممنوع است

2- تاجر ورشكسته از تاريخ صدور حكم از مداخله در همه اموال خود حتي آنچه در مدت ورشكستگي عايد او مي شود ممنوع است

3- تاجر ورشكسته حق مداخله در اموالي كه در مدت ورشكستگي عايد او شده است را دارد

4- ورشكستگي تاجر هيچ ارتباطي به مداخله يا عدم مداخله در اموال وي ندارد

90) كدام دسته از معاملات زير توسط تاجر بعد از توقف باطل و بلا اثر است؟

1- هر صلح محاباتي يا هبه

2- تأديه هر نوع بدهي اعم از حال ويا موجل

3- هر معامله كه مالي اعم از منقول و يا غير منقول متعلق به تاجر متوقف را مقيد نمايد و به ضرر بستانكاران تمام شود

4- همه موارد فوق

91) د رآگهي هاي منتشره راجع به تاجر ورشكسته بايستي به اشخاص كه از تاجر ورشكسته، مالي در اختيار دارند اخطار شود تا ظرف:

1- 2ماه اموال مزبور را در اختيار تاجر ورشكسته قراردهند

2- 2ماه اموال مزبور را در اختيار اداره تصفيه قراردهند

3- 2سال اموال مزبور را دراختيار اداره تصفيه قراردهند

4- 2سال اموال مزبور را در اختيار تاجر ورشكسته قراردهند

92) كدام گزينه درست نمي باشد؟

1- در موردتاجر ورشكسته به تقلب قرارداد ارفاقي منعقد مي شود

2- در مورد تاجر ورشكسته به تقصير تنظيم قرارداد ارفاقي ميسر است

3- قرارداد ارفاقي ظرف مهلت معين قابل اعتراض است

4- همه موارد

93)مستثنيات دين معاف از مهر وموم در مورد تاجر ورشكسته كدام

است؟

1- البسه و اشيايي كه براي حوائج ضروري او و خانواده او لازم است

2- اشيايي كه ممكن است قريباً ضايع شود

3- اشيايي كه براي بكار انداختن سرمايه تاجر ورشكسته لازم است

4- همه موارد

94) كداميك معني درست احتكار مي باشد؟

1- جمع آوري كالاهاي بازرگاني به قصد نايابي و كميابي

2- كم فروشي

3- فروش كالاغير از آنچه قبلاً مشخص شده است

4- هيچكدام

95) معني درست اقاله كدام است؟

1- سخن گفتن

2- بهم زدن عقدلازم به تراضي يكديگر

3- همان تفاسخ و تقابل مي باشد

4- موارد3و2

96) معني كلمه بستانكار كدام است؟

1- كسي كه درذمه او تعهدي به نفع غيروجود دارد

2- كسي كه به نفع او تعهدي بر ذمه ديگري وجود دارد

3- هر دومورد صحيح است

4- هيچكدام

97) معني واژه ((تدليس)) كدام است؟

1- دلالت

2- اعمالي كه موجب فريب طرف معامله شود

3- افلاس

4- همه موارد

98) كداميك معني (( تركه)) مي باشد؟

1- دارايي زمان فوت متوفي قبل از اخراج واجبات مالي و ديون و ثلث

2- دارايي زمان فوت متوفي بعد از اخراج واجبات مالي و ديون و ثلث

3- دارايي بعد از فوت متوفي كه در اختيار ورثه مي باشد

4- دارايي قبل از فوت متوفي قبل از اخراج واجبات مالي و ديون و ثلث

99) معني واژه تسعير كدام است؟

1- سرعت در انجام معامله

2- عجله در انجام عقد لازم

3- تعيين ارزش پول يك كشور با پول كشور ديگر

4- هيچكدام

100) تعرفه به چه معنايي است؟

1- معرفي كالا

2- معرفي مبادي خروجي و رودي كالا

3- صورت قيمت ارقام كالا

4- همه موارد

102) معني تغليب كدام است؟

1- غلبه دادن يك جنس بر جنس ديگر به طور مجاز

2- غلبه دادن يك جنس بر جنس ديگر به طور غيرمجاز

3- غلبه طرف معامله بر طرف ديگر

4- مغلوب

شدن طرفين معامله

102) معني كلمه((توقف)) در حقوق تجارت كدام است؟

1- ورشكستگي

2- عدم انجام معاملات تجارتي

3- جلوگيري از فعاليت تجارتي تجار به هر دليل

4- هر سه مورد صحيح است

103)كدام گزينه زير در رابطه با تهاتر درست است؟

1- از اسباب سقوط تعهدات است

2- به موجب آن دو تعهد متقابل كه وجه نقد يا شيئي مثلي و همجنس است به تعداد مساوي با يكديگر ساقط ميشوند

3- موارد 1و2

4- هيچكدام

104) حق ارتفاق حقي است براي شخص:

1- در ملك خودش

2- درملك ديگري بواسطه مالكيت درملك معين

3- هردو مورد

4- هيچكدام

105) دارايي به چه معناست؟

1- به مجموع اموال و مطالبات پس از كسر ديون گفته مي شود

2- به مجموع ديون و مطالبات پس از كسر اموال گفته مي شود

3- به مجموع مطالبات و اموال و ديون گفته مي شود

4- همه موارد

106) معني رقبه كدام است؟

1- رقابت

2- املاك غير منقول

3- املاك منقول

4- اموال غير منقول

107)سلف از نظر حقوق به چه معناست؟

1- بيعي كه ثمن آن موجل و مبيع آن حال است

2- بيعي كه ثمن آن حال و مبيع آن موجل است

3- بيعي كه هم ثمن وهم مبيع آن حال است

4- بيعي كه هم ثمن وهم مبيع آن موجل است

108) معني كلمه عين كدام است؟

1- اشيا مادي مستقل

2- اشيا مادي غير مستقل

3- اشيا مادي مستقل ويا غير مستقل

4- هيچكدام

109) غش به چه معني است؟

1- بي حالي طرفين معامله

2- تقلب در كسب

3- اغتشاش در حين معامله

4- معاملات كم اثر

110) مأجور به چه معني است؟

1- عين مستاجره

2- موجر

3- مال الاجاره

4- هيچكدام

111) معني مستغل كدام است؟

1- اموال منقول

2- اموال غير منقول كه مورد بهره برداري است

3- اموالي كه مستقلا دراختيار مالك باشد

4- ملك مسكوني

112) هبه به چه معني است؟

1- تمليك عين بدون

عوض

2- تمليك عين با عوض

3- همان ارثيه است

4- هيچكدام

دانشكده هاي حقوق كشور

1- دانشكده حقوق دانشگاه تهران

61111- 021 تهران –ميدان انقلاب- خيابان دانشگاه-درب شرقي ساختمان

2- دانشكده حقوق شهيدبهشتي

29901- 021تهران - بزرگراه شهيدچمران-خيابان اوين- بلواردانشجو

3- دانشكده حقوق تربيت مدرس

77008499- 021تقاطع بزرگراههاي جلال آل احمدودكتر چمران- زير پل گيشا

88011001- 021كدپستي 1411713116

4- دانشكده حقوق علامه طباطبايي

2-44737510- 021تهران – دهكده المپيك – بلواردهكده

5- دانشكده حقوق امام صادق

88082414- 021تهران - بزرگراه شهيد چمران - پل مديريت

8894001 - 021

22074572- 021

6- دانشكده علوم قضائي وخدمات اداري وابسته به قوه قضائيه

4-66707023- 021تهران – خيابان انقلاب – بعدازتقاطع ولي عصر- خيابان خارك

66708075 - 021

66743353- 021

7- دانشكده علوم انساني تبريز

3344286- 0411تبريز- بلوار 29 بهمن

89-3340081- 0411

8- دانشكده حقوق فردوسي

8813090- 0511مشهد- بلواروكيل آباد- روبروي پارك ملت

8788990- 0511كدپستي 9177948951

9- دانشكده حقوق امام خميني قزوين

7-3341203- 0281كدپستي 6818-34149

5-3780021- 0281

10- دانشكده حقوق مفيد قم

6-2927395- 0251قم-45متري صدوق- ميدان مفيد

63-2925761- 0251كدپستي3611- 37185

11- دانشكده حقوق دانشگاه شيراز

15-6287312- 0711شيراز- پرديس ارم

9-2351001- 0711كد پستي 71945

12- دانشكده حقوق دانشگاه مازندران

44608- 011252ساري- بابلسر-خيابان شهيد بهشتي – پرديس دانشگاه

13- دانشكده حقوق آزاداسلامي جنوب تهران

77506016- 021 تهران – ميدان امام حسين – خيابان مازندران- خيابان برادران كفائي اماني/زرين نرسابق

77506129- 021

8-88834296- 021

9-88830826- 021

14- دانشكده علوم انساني آزاداسلامي شمال تهران

88089444- 021تهران – ميدان شهرك غرب – بلواردريا– خيابان شفق-دانشكدهعلوم انساني

4-88777312- 021

4-22948423- 021

15- دانشكده حقوق آزاداسلامي مركزي تهران

66461173- 021

4-66436680- 021

16- دانشكده حقوق آزاداسلامي اراك

9-3663041- 0861اراك- ميدان امام خميني – كيلومتر 3جاده خمين – شهرك دانشگاهي

9-3663041- 0861

17- دانشكده حقوق آزاداسلامي اسلامشهر

2358105- 0228

18- دانشكده علوم انساني آزاداسلامي ارديبل

3335070- 0451اردبيل-ميدان بسيج – دانشگاه آزاد- دانشكده علوم انساني

كدپستي 5615731567

صندوق پستي 467

7728020- 0451

19- دانشكده حقوق آزاداسلامي اروميه

6 -3440094 - 0441

5 -3440054- 0441

20- دانشكده حقوق آزاداسلامي اهر

28211- 042662

21- دانشكده حقوق آزاداسلامي اهواز

22-3348320- 0611

4-4435282-0611

22- دانشكده حقوق آزاداسلامي بندرانزلي

3234590- 0181بندرانزلي- جنب بازار گيلار

4249071- 0181

23- دانشكده حقوق آزاداسلامي بندرعباس

4-665500- 0761

6665504- 0761

6665501- 0761

24- دانشكده حقوق آزاداسلامي بوشهر

2528858- 0771

2-5552501- 0771

25- دانشكده حقوق آزاداسلامي بيرجند

4430002- 0561

26- دانشكده حقوق آزاداسلامي تبريز

4781498- 0411تبريز- خيابان آزادي – چهارراه ابوريحان- بطرف آباداني ومسكن – جنب سالن ورزشي كوثر

85-3318681- 0411

27- دانشكده حقوق آزاداسلامي خوراسگان اصفهان

5211266- 0311

9-5354001- 0311

28- دانشكده حقوق آزاداسلامي نراق

2- 70711-0866446

29- دانشكده حقوق آزاداسلامي نوشهرچالوس

4- 2226601- 0191چالوس- خيابان 17شهريور- روبروي مسجدامام حسين(ع)

30- دانشكده حقوق آزاداسلامي ورامين

4220041-0292ورامين- دانشگاه پيشوا- شهرك نقش جهان

14- 2225011- 0291

31- دانشكده حقوق آزاداسلامي همدان

821075- 0811

7-4494001- 0811

32- دانشكده حقوق آزاداسلامي خرم آباد

31692- 0661

33- دانشكده حقوق آزاداسلامي بهبهان

3331990- 0671

34- دانشكده حقوق آزاداسلامي مراغه (آذربايجان شرقي)

3254506- 0421آذربايجان شرقي- شهرستان مراغه- بلوارشهيد درخشي-صندوق پستي 345

3250213-0421

35- دانشكده حقوق آزاداسلامي لارستان (فارس)

2228168- 0781شيراز- شهرستان لارستان- شهرجديد- فلكه قبله – دانشگاه آزاد- ساختمان حقوق

2-2249230-0781

36- دانشكده حقوق دانشگاه شهيداشرفي اصفهاني

4-6502820- 0311

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109