حجاب و عفاف در سیما «آسیب ها و راه کارها»

کد: 1191

ناشر و تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

با همکاری دفتر امور زنان و خانواده سازمان صدا و سیما

لیتوگرافی: سروش مهر

چاپ: زلال کوثر

نوبت چاپ: اول / آبان 1386

شمارگان: 3500

بها: 6500 ریال

حق چاپ برای ناشر محفوظ است

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

پست الکترونیکی: Email: IRC@IRIB.COM

تلفن: 2935803 و 2910602  نمابر: 2933892

شابک: 7-077-514-964-978 / ISBN:978*964-514-077-7

ص: 2

     5. ارائه و ترویج مدل ها و الگوهای صحیح··· 28

نگاهی اجمالی به عملکرد سیما درباره حجاب و عفاف··· 29

     1. قوت ها··· 29

     2. آسیب ها و مشکلات··· 31

اهداف و سیاست های کلی سازمان برای گروه های··· 38

برنامه سازی در زمینه حجاب و عفاف··· 38

راهکارها··· 40

1. راهکارهای غیر برنامه ای (مدیریتی _ اجرایی)··· 41

2. راهکارهای برنامه ای··· 44

     الف) توجه جامع به ابعاد وجودی انسان··· 44

     ب) با توجه به اینکه ایجاد تغییر، و فرهنگ سازی در امری··· 45

     ج) مخاطب شناسی··· 46

شخصیت پردازی··· 48

     * پوشش و آرایش··· 50

مهم ترین محورهای قابل بحث (موضوعات پیشنهادی)··· 53

توصیه های اجرایی در برنامه های کارشناسی··· 55

ص: 4

خاص خود نقش و سهم بیشتری در انتقال الگوهای رفتاری و فرهنگ سازی دارد و از آنجا که مخاطبین تلویزیون گروه معدودی نیستند و تمامی گروه های سنی، مخاطب پیام های تلویزیون قرار می گیرند، این رسانه در سطح بسیار کلان و بر کل جامعه تأثیر می گذارد. علاوه بر این سهولت استفاده از تلویزیون و تنوع برنامه های آن، اهمیتش را دوچندان می کند.

مک لوهان معتقد است تلویزیون ضمن آنکه همه مزایای وسایل دیگر را دربردارد با افزودن تصویر، قدرت نفوذ فوق العاده ای به دست آورده است. او بر این باور است که تلویزیون قادر است نه تنها در یک کشور بلکه در سراسر یک منطقه حتی در یک قاره جوی احساس برانگیز پدید آورد.(1)

علاوه بر این تلویزیون چه به لحاظ آثار نمایشی و چه ازنظر ایجاد محبوبیت برای بازیگرانی که پس از ستاره شدن نه تنها آثار هنری آنان بلکه اعتقادات، ذهنیت و رفتار فردیشان برای قشر وسیعی از مخاطبان به ویژه نوجوانان و جوانان الگوساز است، حائز اهمیت می باشد.

بدانند و اعتماد عمومی به رسانه ملی به ویژه تلویزیون بیشتر جلب شود و از سوی دیگر غلبه عواطف و احساسات در خلقیات مردم ایران زمینه را برای  اثر پذیری افکار عمومی از پیام های مستقیم سیما مساعدتر کرده است. نکته مهم دیگر این است که در جامعه ما، بیش از اکثر جوامع دیگر، از این رسانه انتظار می رود که به مسائل تربیتی فرهنگی توجه کند. 

امام خمینی رحمه الله در این زمینه می فرماید:

 اهمیت رادیو و تلویزیون بیشتر از همه [وسایل ارتباط جمعی] است این دستگاه ها، دستگاه های تربیتی هستند. باید تمام اقشار ملت با این دستگاه ها تربیت شوند. این یک دانشگاه عمومی است یعنی دانشگاهی است که در تمام سطح کشور گسترده شده است.(1)

تشکیل دهنده بخش عظیمی از نیروهای فعال جامعه هستند در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ضمانت می شود.

بسیاری از محققان یکی از ریشه های مهم مشکلات و نابسامانی های جوامع را فقدان یا ضعف حیا و عفاف می دانند و در یک نگاه کلی می توان از اساسی ترین علل فساد جوامع و انحراف از خط اصیل و ناب انبیاء الهی را فراموش کردن عبادات و پیروی از شهوات که هر دو با بی بندوباری جنسی و کنار گذاشتن حیا و عفاف مستقیماً ارتباط دارد، نام برد.

خداوند متعال در قرآن کریم در سوره مریم پس از اشاره ای مختصر به سرگذشت برخی از پیامبران بزرگ الهی و پیروان صالح آنان و ستایش عملکرد و رویه آنها، علت انحراف اقوام بعدی آنها را این گونه بیان می فرماید:

فَخَلَفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا (مریم: 59)

آن گاه پس از آنان جانشینانی به جای ماندند که نماز را تباه ساخته و از هوس ها پیروی کردند و به زودی سزای گمراهی خود را خواهند دید.

با مرور بر سرگذشت اقوام و تمدن های گذشته نیز درمی یابیم که اقوامی که از دین خدا و پیامبرشان اطاعت نکردند و غرق در شهوات و فساد اخلاقی بودند، همواره محکوم به هلاکت و نابودی هستند. نمونه روشن آن، قوم لوط هستند که طبق بیان قرآن کریم در آیه 34 سوره عنکبوت و آیه 58 سوره نمل به جهت داشتن فساد اخلاقی و پیروی از هوا و هوس با نزول عذابی سهمگین از سوی خداوند به نابودی رسیدند. همچنین به گواهی تاریخ یکی از عوامل مؤثر در افول حکومت مسلمانان در اندلس نیز

ص: 10

رواج می گساری، زن بارگی و خریداری کنیزکان آوازه خوان و در یک کلام رواج بی بندوباری و به فراموشی سپرده شدن ارزش های اسلامی همچون حجاب، عفاف، حیا و... از سوی فاتحان این سرزمین بود.(1)

علاوه بر این با دقت در کیفیت وقوع بسیاری از جرایم و بزهکاری ها در جامعه همچون قتل، جنایت، دزدی و... این نکته به خوبی آشکار می شود که بسیاری از این جرایم در عدم مراعات حریم ها و بی بندو باری در روابط زن و مرد ریشه دارد.

با توجه به اهمیت و حساسیت مسئله حجاب و عفاف در جامعه اسلامی باید تمامی ابزارها و امکانات در جهت فرهنگ سازی در این زمینه به کار گرفته شود که در عصر حاضر یکی از بهترین و مؤثرترین ابزارها تلویزیون است.

توان و ظرفیت بالای تلویزیون در جهت تعمیق فرهنگ  حجاب و عفاف و جهت دهی به افکار عمومی، وظیفه دست اندرکاران و مسئولان این رسانه تصویری را بسیار سنگین و خطیر کرده، سیاست گذاری های کلان مدیریتی، برنامه ریزی های صحیح و عزم یکپارچه اصحاب رسانه را می طلبد.

فراگیر شدن آن در نقاط مختلف و صنعتی شدن آن و به وجود آمدن ارتباطات و وسایل پیشرفته، حیا، عفت، پوشش، پاکدامنی، پارسایی و... اندک اندک از جامعه انسانی فاصله گرفت تا اینکه برهنگی در جامعه رواج یافت. این تحول سبب جدایی انسان غربی از ارزش های خدایی و معنوی شد و در بسیاری از شئون  زندگی انسان مغرب زمین انعکاس پیدا کرد. البته در اینجا مجالی برای پرداختن به علل و ریشه های سیاسی، اجتماعی یا اقتصادی این تحول فرهنگی در غرب نیست، اما آنچه مدنظر و حائز اهمیت است این است که به دنبال رنسانس سبک تازه ای در ادبیات و هنر اروپا به وجود آمد که در آن انسان اصل و محور و بنای همه چیز قرار گرفت اما نه آن انسانی که در خود حقیقتی آسمانی دارد بلکه انسان زمینی، مادی و خودبنیاد. این انسان گرایی، در ادبیات، هنر و بیش از هر چیز در دو هنر نقاشی و مجسمه سازی آشکار شد. در مجسمه سازی همه تلاش ها در این جهت به کار گرفته شد تا این احساس به بیننده القاء شود که انسان ویژگی ها و غرایز و از جمله تن او محور و معیار خوبی ها، زیبایی ها و فضیلت هاست که هنرمند باید به این ویژگی ها از جمله تن او توجه داشته باشد. مجسمه داود ساخته میکل آنژ بهترین گواه این مطلب است.(1)

در نقاشی نیز تفاوت آشکار میان آثار این دوره و آثار قبل از آن کاملاً مشهود است و بهترین راه برای درک تفاوت دو  بینش جدید و قدیم،

ص: 12

مقایسه صورت هایی است که نقاشان به تخیل خود از مریم مقدس کشیده اند.(1)

در چنین فرهنگی زن کالایی شد که ارزش آن به اندازه لذت بخشی آن بود و همه موجودیت و هستی او در این خلاصه می شد که دیده شود. بدین ترتیب کم کم عشق جای خود را به سکس داد و هنر که ترجمان عالم معنا بود تبدیل به آینه دنیای صورت شد و در این میان سینما که هنر هفتم نام گرفته بود آینه تمام نمای ابتذال شد. سرمایه داران غرب نیز سینما را با سکس پیوند دادند و تلویزیون هم سینما را هر شب به همه خانه ها به ارمغان برد(2) و اینچنین شد که هالیوود _ مرکز تولید محصولات سینمایی آمریکا _ برای جذب مخاطبان و کسب سود بیشتر هر روز بیش از پیش جاذبه های جنسی  زنانه را آشکارا به تصویر کشید و این روند همچنان ادامه پیدا کرد تا اینکه در دهه 1920 _ 1910م. فیلم سازانی نظیر سیسیل ب دومیل به طور مشخص به این نتیجه رسیدند که مخاطبان به فیلم هایی با موضوعاتی همچون عشق به وطن و... دیگر علاقه ای ندارند و به فیلم های

ص: 13

شهوت انگیز متمایلند. بنابراین برای تضمین فروش هر چه بیشتر فیلم هایشان عیش و نوش، سکس، برهنگی و روابط غیراخلاقی را محور و موضوع فیلم های خود قرار دادند.

سیسیل ب دومیل حدود 12 فیلم ساخت که در تمام آنها شکستن مرزهای اخلاقی، برهنه شدن، استفاده از زنان زیبا و صحنه های شهوت انگیز وجود داشت و لذت جویی بی قید و شرط را ترویج می کرد. او حتی هنگامی که اداره هیز ممنوعیتِ ساختِ چنین فیلم هایی را اعلام کرد(1) و  سازمان های زنان در سراسر آمریکا نارضایتی خود را از وفور صحنه های شهوت انگیز در فیلم ها ابراز می کردند، این مسئله را در فیلم «ده فرمان» به آسانی حل کرد. بدین ترتیب که عین ملودرام شهوت انگیز در پناه داستانی از کتاب مقدس قرار داد. صحنه های مؤثر فیلم مانند گذشتن بنی اسرائیل از دریای احمر و سرگردانی آنان در بیابان و نازل شدن وحی بر موسی در کوه سینا، فقط پوششی بود بر چیزهایی که دومیل آنها را علی رغم داد و فریاد هواداران اخلاق، عوامل اطمینان بخش برای فروش بلیط می شناخت.(2)

ص: 14

متأسفانه در کشور ما تلویزیون قبل از انقلاب در فضای فرهنگی کاملاً الهام گرفته از فرهنگ غرب، ظهور کرد و همان نگاه ابزاری سینمای غرب به زن به تلویزیون ایران نیز منتقل شد و به دنبال آن بسیاری از تهیه کنندگان و دست اندرکاران تولید فیلم در تولیدات خود هر روز بیش از پیش سعی کردند تا با بهره گیری از جذابیت های جنسی زنان، بر محبوبیت و موفقیت و یا درآمد خویش بیفزایند. این مسئله تا آنجا پیش رفت که تصور عمومی مردم بر این شد که بین حجاب و هنرهای نمایشی تضاد اساسی وجود  دارد و نمی توان بدون استفاده از این عامل و حتی بدون برهنگی هنرنمایی کرد.

با پیروزی انقلاب اسلامی و تحولات عمیقی که در سیاست کلان کشور و فرهنگ عمومی مردم پدید آمد، رسانه ملی نیز دستخوش تغییر شد و عمده مظاهر فساد و برهنگی از صفحه تلویزیون محو شد و فعالیت های هنری و نمایشی به دور از برهنگی و فساد شکوفا شده و گسترش یافت. ولی یک نکته مهم که از آن غفلت شد، روش ها و ابزارهای رسانه در زمینه چگونه جذب مخاطب و اثر گذاری بیشتر بر او، بود که دچار تغییر چندانی نشد. ازاین رو به تدریج در تلویزیون شاهد ورود سکس پنهان بودیم به این معنا که برخی فیلم سازان که با ممنوعیت استفاده از فیزیک و جذابیت های زنانه روبه رو شدند، برای جبران این خلأ و به جهت جذب مخاطب و فروش و سود بیشتر به فاکتورهایی همچون محوریت زیبایی چهره در انتخاب بازیگر به ویژه بازیگران جوان، پوشش های تنگ و نامناسب در عین حفظ حدود شرعی حجاب، به تصویر کشیدن روابط آزاد و صمیمانه زن و

ص: 15

مرد در قالب همکار، دوست یا همسایه، طرح عشق های آتشین به دنبال یک نگاه، آرایش های غلیظ و محرک به بهانه گریم و... روی آوردند و بدین ترتیب  تلویزیون به عنوان یک رسانه تصویری عمومی و اثر گذار در برخی موارد به یکی از عوامل ایجاد ناهنجاری در حجاب بانوان و عفاف در سطح عموم تبدیل شد.

این نکته قابل توجه است که حجاب قبل از اسلام بین زنان عرب وجود داشت و پیش از نزول آیات مبتنی بر وجوبِ حجاب، زنان مسلمان دارای پوشش بودند(1)ولی به تدریج به فراموشی سپرده شده بود. نزول حکم حجاب موجب تحولی چشمگیر در احیاء فرهنگ حجاب شد به گونه ای که یکی از همسران پیامبر صلی الله علیه و آله پیرامون این تحول می گوید:

مرحبا به زنان انصار! همین که آیات سوره نور نازل شد یک نفر از آنان مانند گذشته بیرون نیامد.(2)

زنان مسلمان پس از نزول آیات شریفه قرآن، رعایت حجاب و عفاف را سند افتخار و کرامت انسانی خود ساختند و سیره زنان مسلمان صدر اسلام ادامه و استمرار یافت و امروز نیز حجاب نشانگر جایگاه والای زن مسلمان است.

رسیدن به چیزی آمده است.(1) درباره این واژه گفته شده که حجب و حجاب هر دو مصدر و به معنای پنهان کردن و منع از داخل شدن است.(2) آیه شریفه: « وَمِن بَیْنِنَا وَبَیْنِکَ حِجَابٌ؛ و میان ما و تو پرده ای است.»(3) (فصلت: 5) شاهد بر این مدعاست.

استعمال کلمه حجاب در مورد پوشش زن یک اصطلاح نسبتا جدید است. «در قدیم و مخصوصا در اصطلاح فقهاء  کلمه «ستر» که به معنی پوشش است، به کار می رفته است».(4) «واژه حجاب گرچه در لغت به معنای پرده و حایل استعمال شده ولی امروزه به طور مسلم و یقینی فقط به معنای پوشش مخصوص زنان به کار می رود».(5) در میزان پوشش زنان، بیشتر رساله های عملیه حد واجب آن را پوشانیدن تمام بدن به جز قرص صورت و دو دست از مچ به پایین، می دانند و روشن است که این حکم فقهی کمترین حد و مرز وجوب حجاب فردی را بیان می کند و با نگرشی وسیع تر و بررسی آموزه های اجتماعی اخلاقی اسلام و نیز با توجه به تأکید اسلام بر مسئله عفاف و حیا و حفظ حریم بین زن و مرد نامحرم باید اصل

ص: 18

عدم تبرج را که یک اصل مهم قرآنی است به آن افزود.(1) همان گونه که استاد مطهری خاطرنشان ساخته است: «پوشش و حجاب زن در اسلام این است که زن در معاشرت با مردان خود را بپوشاند و به جلوه گری و خودنمایی نپردازد».(2)

 بنابراین مقصود از حجاب اسلامی، آن نوع پوششی است که دارای این دو ویژگی باشد:

1. حدود شرعی پوشش در آن رعایت شده باشد، به گونه ای که طبق دستور قرآن کریم زیبایی های بدن زن آشکار نشود.(3) بنابراین لباس های تنگ و چسبان که اندام زن در آن به خوبی نمایان است با وجود اینکه در ظاهر امر، بدن او را پوشانده ولی چون شکل و حجم اندام را نمایان می سازد نمی تواند حجاب و پوشش اسلامی تلقی شود.

2. با خودنمایی و جلب نظر نامحرمان همراه نباشد.

ص: 19

به عبارت دیگر، حجاب، به معنای پوشش اسلامی بانوان دارای دو بعد ایجابی و سلبی است. بعد ایجابی آن، وجوب پوشش بدن و بعد سلبی آن حرام بودن خودنمایی به نامحرم است و این دو بعد در کنار هم باید قرار گیرند تا حجاب اسلام محقق شود.

یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التّعَفّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النّاسَ إِلْحافًا وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنّ اللّهَ بِهِ عَلیمٌ. (بقره: 273)

فرد بی اطلاع، آنان را [از شدت خویشتن داری] توانگر می پندارد. آنها را از سیمایشان می شناسی با اصرار چیزیاز مردم نمی خواهند.

بنابراین دایره معنای عفاف گسترده است، اما مصداق روشن عفاف در تعامل میان زن و مرد مطرح می شود و منظور از آن داشتن حجاب اسلامی، مهار کردن نگاه و پرهیز از خودنمایی در برابر نامحرمان و ارتباط جنسی با آنان است و این اختصاص به زنان ندارد، بلکه امری درونی است که شامل مردان هم می شود. البته چون زنان مظهر زیبایی، جمال و جاذبه هستند، حفظ عفت از آنان بیشتر انتظار می رود.

دارای لباس بودند ولی بر اثر وسوسه شیطان، با خوردن از آن درخت، لباس خود را از دست دادند و بلافاصله به پوشاندن خود اقدام نمودند.

این احساس شرم از برهنگی حتی بدون حضور ناظر بیگانه و سرعت در پوشاندن خود به وسیله برگ ها _ ولو به طور موقت _ از آن جهت که تحت هیچ آموزش یا فرمانی از جانب خداوند یا فرشته وحی یا تذکر یکی به دیگری صورت نگرفته، بیانگر فطری بودن پوشش و عفت در انسان است.(1)

کند مانند کسی است که در خانه ای آراسته، آتشی برافروخته است. خانه نمی سوزد ولی دود خانه را فرا می گیرد [فکر گناه هم باعث تیرگی دل و قلب می شود]».(1)

همچنین در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که در مورد دو نفر مسلمان که [در نزاع های شخصی] شمشیر بر روی یکدیگر بکشند و یکی کشته شود، فرمود: «هر دو در دوزخند».

یکی از حاضران عرض کرد: یا رسول الله! قاتل معلوم است که به دوزخ می رود امام مقتول چرا؟

فرمود: بدان سبب که او نیز [آهنگ کشتن رفیقش را کرده بود و] اراده داشت او را بکشد.(2)

امام صادق علیه السلام نیز در حدیثی فرموده است:

انَّ المُؤمِنَ لَیَنْوی الذَّنْبَ فَیُحْرَمُ الرّزقَ.(3)

گاهی مؤمن اندیشه گناه می کند و همان، سبب محروم شدن او از روزی می گردد.

اهمیت این مسئله از آنجاست که نگاه همچون پنجره ای است که چون بی حساب و بدون مرز گشوده شود، آتش شهوت و هیجان را برخواهد افروخت. نگاه های آلوده، زمینه ساز فحشا و آلودگی های اجتماعی است.

حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «العُیون مصائِدُ الشَیْطان؛ چشم ها، دام های شیطان هستند.»(1)

همچنین می فرماید: (غَضُّ الطَرفِ من اَفْضَل الورع؛پایین انداختن چشم از برترین پارسایی است».(2)

امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: «نگاه حرام تیری آلوده از تیرهای شیطان است و چه بسیار نگاه های حرامی که حسرتی طولانی در پی خواهد داشت»(3)

گفتن با ناز و غمزه همراه با تغییر صد به شکل تحریک آمیز، زمینه ساز انحراف افراد شهوات ران است که باید از آن پرهیز شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

هرکس با زن نامحرم شوخی کند، برای هر کلمه ای که با او سخن گفته، هزار سال زندانی می گردد.(1)

پرهیز از خودنمایی و جلوه گری در مقابل نامحرم دستور صریح قرآن کریم به زنان پیامبر است که شامل تمامی زنان مسلمان می شود:

وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الْأُولَی و... (احزاب: 33)

و در خانه هایتان قرار گیرید و مانند روزگار جاهلیت قدیم زینت های خود را آشکار نکنید...

همچنین باید از استعمال عطر و بوی خوش در هنگام معاشرت با نامحرم پرهیز شود.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «هز زنی که خود را خوش بو کند و از خانه خارج شود، مورد لعنت قرار می گیرد تا به خانه مراجعت کند».(1)

هنگامی که ملکه حیا در نفس انسان راسخ شود در پی آن مهارت پاکدامنی و دوری از گناه در فرد به وجود می آید و فرد می تواند برای عدم بروز هیجان و احساس خاص خود در برابر نامحرم، نوعی کنترل ارادی بر رفتارش داشته باشد.

حیا در زنان حریم و سدی است که آنان را در روابطش با مردان حفظ می کند. حیا مانع از گرفتار شدن زن در دام مردان شهوت ران و ضامن پاک دامنی اوست. علی علیه السلام می فرماید: «علت پاک دامنی، حیاست.»(1)به عبارت دیگر حیا ارزش زن را حفظ می کند و به او شخصیت انسانی می بخشد.

است به همین لحاظ وقتی این احساس را از دست می دهد در محیط ناامن اجتماع هم کشف حجاب می کند و به عکس وقتی احساس شرم و حیا در او زنده است در محیطی که امنیت کامل هم وجود دارد باز هم متمایل به پوشاندن خویش است».(1)

بنابراین برای ترویج حجاب نباید از ترویج حیا غافل شد. «هنگامی که ملکه حیا در جامعه ای در قلب مردم رسوخ کرد در پی آن عفاف و خودنگهداری درونی ایجاد می شود و سپس ثمره های عفاف یعنی حفظ حریم ها و حدود، آشکار می شود. در این هنگام است که می توان شاهد فرهنگ عفاف و حجاب و پوشش صحیح بود. در واقع زمانی می توان حجاب حقیقی و پایدار را در جامعه مشاهده نمود که شالوده های آن یعنی حیا و عفاف به خوبی استوار شده باشد. در واقع ارتباط بین این سه ارتباطی متوالی است نه متوازی یعنی هر سطح از پایین به بالا پیش نیاز و مقدمه ایجاد سطح بعدی است».(2)

 بنابراین هنگامی که تلاش های رسانه ای برای گسترش حجاب و عفاف صورت می گیرد بایستی این نکته را به خاطر داشت که حجاب جنبه عینی و نمود بارز حیا و عفاف به شمار می آید. و جهت ایجاد فرهنگ حجاب و

ص: 28

پوشش صحیح، باید همراه آن بلکه قبل از آن فرهنگ حیا را ایجاد نمود سپس برای ترویج و توسعه عفاف برنامه ریزی کرد تا زمینه برای گسترش حجاب مساعدتر شود.

جسمی و جنسی را به گونه ای تنظیم و کنترل کرده و از آن بهره گیرد تا هر چه بیشتر خود را به تکامل روحی و معنوی برساند. بنابراین انسان لباس می پوشد تا به وسیله آن خود را بپوشاند و از گناهان مصون بماند تا بتواند روح خود را پرورش دهد و مصداق مقام خلیفة الله باشد در اینجا لباس برای انسان یک حریم است و کرامت او را حفظ می کند. قرآن کریم نیز بعد از اشاره به حفظ بدن توسط لباس می فرماید: «لباس تقوا بهترین لباس برای شماست.»(1) در  سخنان معصومین علیهم السلامهم بیشتر از آنکه بر زیبایی های ظاهری لباس و پوشش تأکید شود بر فضایلی همچون حیا، عفاف و ورع از گناه سفارش شده است. علی علیه السلام می فرمایند: «احسن الباس الورع(2) بهترین لباس پرهیز از گناه است.»

بنابراین پوشش در فرهنگ اسلامی دارای اهمیت و تقدس خاصی است و ضوابط و احکام خاصی نیز برای آن وضع شده که تفصیل آن در کتب فقهی موجود است.

باشد که عبارتند از:

شرعی حجاب و عفاف با مستندات قرآنی و روایی آن آموزش داده شود و فواید فرهنگ حجاب و عفاف و آثار زیانبار بی توجهی به آن تبیین شود و از آنجا که اطلاع رسانی و آموزش صحیح یک مسئله اولین قدم برای فرهنگ سازی درباره یک موضوع است اهمیت این کارکرد سیما در جهت حجاب دو چندان است.

کارشناسان مختلف در حوزه مذهبی جامعه شناسی، روان شناسی، مدل های صحیح پوشش اسلامی و ملی را طراحی کرده و آن را به شکل مستقیم یا غیرمستقیم ترویج کند. به عنوان مثال سیما می تواند مدل های مناسبی از پوشش را آموزش دهد و یا در برنامه های کارشناسی به شکل مشخص، مدل های صحیح پوششی را به کارشناسی بگذارد و در کنار آن در فیلم ها و سریال های مختلف کاراکترها به نحوی از همان شکل صحیح پوشش استفاده کنند تا مخاطبان به طور مستقیم و غیرمستقیم با این مدل های صحیح آشنا شوند.

البته در صورت نمایش الگوهای مغایر با الگوهای صحیح پوشش از سیما در قالب های جذاب و تأثیرگذار مانند: نمایش پوشش ناصحیح کاراکترهای زن در فیلم های ایرانی و یا فیلم های خارجی که از نظر فرهنگی قرابت بیشتری با ایران دارند نظیر فیلم های سوریه ای، مصری یا ترکیه ای، اثرات مطلوب این کارکرد خنثی خواهد شد.

پوشش یکی از امتیازات بزرگ رسانه ملی کشورمان به شمار می آید؛ ولی با این حال برای یافتن راهکارهای مناسب جهت فرهنگ سازی درباره حجاب و عفاف در جامعه لازم است عملکرد فعلی سیما ولو به صورت کلی مورد بررسی قرار گیرد.

عملکرد سیما در دو جهت قوت ها و آسیب ها قابل بررسی است.

مخاطبان در ترویج فرهنگ حجاب بسیار مؤثر است.

بی تردید دفاع ناشیانه از مقدسات دین و یکی از عوامل آسیب زدایی در بین نسل جوان به شمار می آید. به نظر می رسد حساسیت متولیان صدا و سیما بیشتر پیرامون قالب و پوسته شرعی برنامه ها است تا محتوا و جذب مخاطب به ارزش های اصیل دینی! همچنین برخی نقاط ضعف یا به بیان دیگر آسیب هایی اساسی متوجه برنامه سازی است که سبب شده سیما نتواند رسالت خود را در زمینه ترویج فرهنگ حجاب و عفاف به طور کامل به انجام برساند. مهم ترین این آسیب ها عبارتند از:

البته این کار مستلزم پژوهش عمیق و اساسی نیز می باشد.

همواره در بحران ها و مواقع حساس بیشترین خدمت را به نظام و اسلام کرده اند، ولی بدحجاب ها، علی رغم محدود بودنشان در خیابان ها بسیار رویت می شوند و مورد استفاده بسیاری از برنامه سازان قرار می گیرند در نتیجه نوع پوشش، مدل آرایش و نحوه روابط که به طور مفرط مبنای تهیه بسیاری از برنامه های نمایشی و غیرنمایشی قرار می گیرد، به کمک تلویزیون به تمام کشور منتقل می شود.(1)

ترویج حجاب علاوه بر رعایت پوشش ظاهری مستلزم نمایش آثار آن در سلوک و منش بازیگران نقش های زن و مرد نامحرم در ارتباط با یکدیگر است. در واقع رعایت وقار و متانت در تعامل با نامحرمان به منزله روح و پوشش بوده و چنان چه کنترلی در رفتار بازیگران زن و مرد نسبت به هم به وجود نیاید پوشش به تصویر کشیده کالبد بی روحی خواهد  بود که هیچ گاه تأثیر عمیقی در مخاطب نخواهد گذاشت.

به بیان دیگر مقوله حجاب مانند هر مقوله فرهنگی دیگر دارای دو بعد مادی و معنوی است؛ بعد مادی آن حفظ پوشش و بعد معنوی آن رعایت عفت و حیا در ارتباط با نامحرم است. متأسفانه در برنامه های سیما غالباً بعد مادی حجاب لحاظ شده و از بعد معنوی آن در منش، رفتار، گفتار و ارتباطات غیر کلامی و... غفلت می شود.

به عنوان مثال، چادر یک نه بزرگ به نامحرمان است و اصل اول در آن طرد همه است مگر اینکه صاحب این پوشش اجازه مراوده به دیگران بدهد. بدین ترتیب عقلاً نمی توان پذیرفت که خانمی چادر به سر کند ولی در عین حال رفتارهای باز، مرادوات مستمر و طولانی مدت و ارتباطات سهل الوصول با نامحرمان را داشته باشد. حال چگونه است که مجریان چادر به سر یا بازیگران نقش های چادر محور در عین داشتن حجاب از نرم ترین روابط با نامحرمان برخوردارند؟ گپ زدن مجریان چادری با میهمانان مرد برنامه ها و همکاران تلویزیونی، هم صحبت شدن های طولانی بازیگران چادر به سر با مردان نامحرم در نقش های مقابل، یکی به دو کردن ها، شوخی ها و گفتن حرف های شبه عاشقانه و حتی عاشقانه و عاطفی همه از مصادیق

ص: 41

چنین پدیده عجیبی است. معلوم نیست خانمی که در ارتباطات کلامی و غیر کلامی خود به حداقل هنجارها قناعت می کند چگونه است که در گزینش نحوه پوشش حجاب حداکثری را برمی گزیند؟(1)

1. از نظر برنامه سازان، اصل جذب مخاطب است به هر قیمت؛

2. گویا غیر از جاذبه جنسی که از همه ابزارها ارزان تر و سهل تر است هیچ ابزاری برای جذب مخاطب وجود ندارد.

معتاد نشان داده شده یا از آن به عنوان پوششی برای حضور در  قبرستان، مجالس عزا یا زندان و غیره استفاده شده است.(1)

این در حالی است که به فرموده رهبر معظم انقلاب، چادر حجاب برتر است ولی در هیچ کجای رسانه ملی تجلی و بروز این سخن دیده نمی شود.

«طلسم شدگان»، «غریبانه» و... همچنین اختلاط مجریان زن و مرد در بسیاری برنامه ها مانند مجموعه های «صبح و زندگی»، «تصویر زندگی»، «سیمای خانواده» و... به تدریج خواسته یا ناخواسته فرهنگ عفاف و حیا را تضعیف می کند.

_ ایجاد تنفر نسبت به تقلید از پوشش و آرایش غربی؛

_ اشاعه الگوی مناسب زندگی در پوشش و آرایش؛

_ ترغیب به حفظ حریم های ارزشی در برخورد با نامحرم؛

_ ترغیب به خویشتن داری و تهذیب نفس؛

_ تبیین آثار زیانبار روابط ناسالم و غیرشرعی دختران و پسران و ارائه الگوی روابط سالم؛

_ تبیین آثار شوم رواج آداب و رسوم غربی میان زن و مرد؛

_ طرح و تقبیح نگاه ابزاری غرب به زن؛

_ تبیین آثار زیانبار آزادی های نامشروع در جوامع غربی؛

_ تبیین آثار مطلوب رعایت حدود اسلامی در ارتباط  بین زن و مرد.(1)

از مطالعه این اصول این نتیجه حاصل می شود که از جهت خط مشی و سیاست گذاری کمبودی وجود ندارد. اما مهم، مرحله اجرا و محقق شدن این سیاست ها و اصول است که تلاش و اقدامی جدی را می طلبد.

مردم طرح یا القا کرد، نمی توان پیام های دینی و ارزشی را به مردم منتقل کرد. البته این مسئله به معنای نفی مطلق امکان پرداخت به مقولات ارزشی مانند حجاب، در تلویزیون نمی باشد، همچنان که تا کنون فیلم ها و سریال های ارزنده ای در این خصوص تولید و پخش شدند.(1) ولی بی تردید تعهد دینی، دقت و مهارت در  استفاده بجا و مناسب از شیوه های هنری دست اندرکاران سیما به ویژه عوامل تولید در حوزه پرداختن به امور دینی و ارزشی ضروری است. چرا که در صورت پرداخت ناشیانه و سطحی ممکن است به جای انتقال یک پیام مثبت دینی و ارزشی موجب وهن آن شده یا در مخاطب نسبت به آن حس وازنش ایجاد شود. بنابراین پرداختن به این نوع موضوعات حساسیت خاص دارد و خلاقیت در القا این گونه مفاهیم را می طلبد. پس از ذکر این نکته، در این بخش پیشنهاداتی در جهت رفع آسیب های موجود و ترویج فرهنگ حجاب و عفاف ارائه می شوند. این پیشنهادها به دو بخش راهکارهای غیربرنامه ای و برنامه ای تقسیم می شوند.

هرگونه تلاش جهت ترویج و فرهنگ سازی در این زمینه بی نتیجه خواهد  بود.

برنامه ساز باید بداند تعریف حجاب چیست؟ شالوده های حجاب و عفاف کدامند؟ حد نگاه کردن به نامحرم تا کجاست؟ اختلاط و مراوده و مکالمه زن و مرد تا چه اندازه و تحت چه شرایطی جایز است؟  در واقع منفک کردن بحث حجاب از عفاف، خطاست. حجاب یک آموزه دینی است که جزئی از کلیت برنامه عفاف دین است. نمی توان فقط درباره حجاب صحبت کرد و از عفاف غافل شد. نباید نهایت اهتمام رسانه در زمینه حجاب، به پوشش ظاهری بازیگرر زن یا گریم چهره وی خلاصه شود.

جدی و گسترده برای تربیت هنرمندان متعهد و معتقد به اصول دینی، انجام شود. بنابراین در مسئله حجاب و عفاف نیز نباید از احراز تعهد برنامه سازان به این مسئله و نیز انتخاب برنامه سازان متعهد در گروه های برنامه سازی به ویژه در گروه فیلم و سریال غافل شد.

 بنابراین توجه به این نکته ضروری است که تأثیرگذاری بر مخاطبان در زمینه حجاب با توجه و کار توأم و مستمر در این سه محور میسر خواهد بود و مدیران و دست اندرکاران تهیه برنامه، نباید از هیچ یک از این سه بُعد فوق غافل شوند چرا که پرداختن صرف به بُعد ذهنی و فکری در برنامه های کارشناسی و علمی نمی تواند به تنهایی کارایی لازم را داشته باشد، همچنان که ساخت برنامه هایی که فقط ناظر به بعد عاطفی و احساسی مخاطب هستند نمی تواند تأثیرات دائم یا حداقل درازمدت را در مخاطب داشته باشد، همچنین تلاش در جهت الگودهی به اعمال و رفتار مخاطب بدون تأمین پشتوانه فکری و تحریک بعد عاطفی انسان بی ثمر یا کم اثر و موقت خواهد بود.

و شأن خود را در سیما یافته و نسبت به آن ادای دین و وظیفه شده است. این آفتی است که به شدت باید از آن پرهیز شود. لازمه کارآمدی برنامه سازی در این زمینه استمرار پویایی و توجه به ارتقا کیفی برنامه هاست. همچنین  رسانه نباید در این زمینه شتاب زده عمل کند و بخواهد در زمان کوتاه برنامه های متعددی در این زمینه تولید کند که صرف نظر از کیفیت بالا یا پایین تولید آن، به دلیل بمباران خبری و اطلاعاتی در بینندگان حساسیت منفی و ازنش ایجاد نماید.

عمل کند. به عنوان مثال در رابطه با مسئله حجاب و عفاف می توان مخاطبان سیما را به چند گروه اصلی تقسیم کرد:

1.   افراد معتقد و پایبند به اصل پوشش اسلامی؛

2.  افرادی که به رغم گرایش های دینی به رعایت حد لازم حجاب اسلامی معتقد و مقید نیستند؛

3.  افرادی بی اعتقاد به دین و آموزه های نورانی آن.

در مورد گروه اول باید این اعتقاد و پایبندی را تقویت کرد و تلاش کرد از حساسیت آنها نسبت به مسئله عفت و پوشش کاسته نشود.

در مورد گروه دوم که غالبا برخلاف میل درونی و به دلیل شرایط خاص مانند تأثیرپذیری از اطرافیان، محیط، خانواده، آشنا نبودن با ضرورت حجاب اسلامی، احساس حقارت و... پوشش اسلامی ندارند باید نسبت به بالا بردن سطح آگاهی، تعمیق باورهای دینی و افزایش اعتماد به نفس و  تلاش کرد و در مورد گروه سوم بهتر است از تأثیر در حفظ سلامت روحی زنان و نیز نقش به سزای آن در امنیت زنان و حفظ بنیان خانواده از زبان کارشناسان غربی و شرقی بر اساس پژوهش ها و تحقیقات انجام شده در زمینه روان شناس و جامعه شناسی سخن گفت. بنابراین در برنامه سازی بایستی هر سه گروه از مخاطبان را مدنظر داشت.

باشد:

شخصیت پردازی

_ از آنجا که همه بی عفتی ها از نگاه های ناپاک و معنادار آغاز می شود قبل از تعلیم هر مسئله حتی حجاب باید کنترل نگاه را به جوانان آموخت و باید به موازات تعلیم حجاب به دختران، غیرت را به پسران تعلیم داد. متأسفانه در بعضی از فیلم ها ملاحظه می شود پسران یا پدرانی از روی تعصب های بی جا دختران را به شکل بسیار غیرمنطقی و گاه غیرانسانی محدود می کنند، در حالی که در فیلم های داستانی  می توان تصویر زیبایی از غیرت و آثار مثبت آن ارائه کرد. مثلا در صحنه ای زیبا رفتار مدبرانه و منطقی یک پدرو برادر به تصویر کشیده شود که با آگاهی و حوصله و متانت و درک درست از واقعیت های اجتماعی و شناخت خصوصیات روانی فرزند یا خواهرشان، غیرت به خرج دهند و از دختران محافظت کنند. همچنین می توان مهار کردن نگاه و رعایت حیا در نگاه کردن و برخورد صحیح با نامحرم را به زیبایی برای قهرمانان جوان فیلم ها به تصویر کشید؛

_ شخصیت پردازی مناسب از زنان محجبه ارائه شود؛ و کاراکترهای جوان و جذاب و جوان پسند و تحصیل کرده داستان پوشش اسلامی کامل داشته باشند؛

_ از شخصیت پردازهای دست نیافتنی و آرمانی (زن باحجاب ماورایی و بدون علایق مادی و دنیوی) خودداری شود؛

ص: 54

_ بهتر است در برنامه ها شأن و منزلت چادر به عنوان حجاب برتر رعایت شود و از چادر به عنوان پوشش کاراکترهای ایفاکننده نقش های منفی و حقیر مانند افرادی که دارای مشاغل پایین و نازل یا افراد مجرم و بزهکار استفاده نشود، مگر هنگامی که به تحقیر آن منجر نشود مثلاً  وقتی که نقش منفی، آشکارا از چادر سوء استفاده کند یا ناچار به استفاده از آن باشد و...؛

_ الگوهای مناسب حجاب در سریال های مختلف، تکراری و خسته کننده و کلیشه ای نباشند همچنین نباید از نظر زیباشناختی و گرایش های فرهنگی جامعه نامناسب باشند؛

_ بهتر است به جای استفاده از جذابیت های جنسی زنان، از جذابیت های عاطفی، عرفانی یا تربیتی آنان استفاده شود؛

_ از نمایش رد و بدل شدن نگاه های مستقیم و عاشقانه بین دختر و پسر یا زن و شوهر همراه با موسیقی جذاب تأثیرگذار به خصوص در شخصیت های مثبت پرهیز شود؛

_ رفتار و حرکات کاراکترهایی که دارای پوشش مناسب و شخصیت مثبت هستند، جلف و زننده نباشد؛

_ رفتار، برخورد و حرکات زنان و مردان نامحرم در برخورد با یکدیگر نباید مروج عادی سازی این نوع ارتباط که با روح حیا و عفاف مغایرت دارد، باشد.

ص: 55

* پوشش و آرایش(1)

 _ از نمایش عروس با لباس تنگ و بدن نما به ویژه در اماکن عمومی و انظار مردم خودداری شود؛

_ پوشش و نوع رفتار و سخن گفتن زنان هنگام روبه رو شدن با نامحرم تغییر کند. به عنوان مثال حجاب خود را تغییر داده یا حداقل آن را مرتب سازند تا بدین وسیله حساسیت زن مسلمان را نسبت به حجاب خویش یادآور شوند؛

_ در سریال های تاریخی مربوط به زنان اهل بیت علیهم السلام ترجیحا پوشش چادر برای زنان برجسته و مطرح مانند همسر یاران ائمه علیهم السلام و... استفاده شود؛ (به پوشش هایی نظیر لباس های بلند عربی و روسری اکتفا نشود)

_ در ضمن فیلم ها به تناسب داستان پوشش اسلامی از سوی کاراکترهای مثبت به طور مستقیم یا غیرمستقیم تشویق و تأیید شود؛

_ از نمایش آرایش غلیظ و پوشش های نامناسب به عنوان نشانه های پیشرفت، تمدن و امروزی بودن پرهیز شود؛

_ از نمایش بازیگران زن و مرد با لباس های تنگ و چسبان که موجب نشان دادن برجستگی های بدن آنها است، خودداری شود؛

_ در طراحی پوشش بازیگران نباید از لباس های منقوش  به آرم، تصویر نامتعارف، نوشته ها و نمادهای فرهنگی بیگانه، علائم فرقه های ضاله، گروه های منحرف، نمادها و علائم بازرگانی بدون دلیل برنامه ای خاص

ص: 56

مانند نقش های منفی، استفاده شود؛

_ حتی الامکان از نشان دادن مادران چادری در کنار دختران جوان غیرچادری اجتناب شود، مگر اینکه اقتضای خاص داستان و شخصیت پردازی چنین امری را ایجاب کند؛

_ شایسته است از نمایش چهره زنان جوان و جذاب در نمای بزرگ و نزدیک جز در موارد ضروری که استفاده از جذابیت های ظاهری وی تلقی نشود خودداری شود؛

_ تأکید بر نقش حجاب به ویژه چادر و ارزش و اهمیت خانم های محجبه در دید دیگران با تعریف و تمجید از حجاب و نجابت آنان می تواند به طور ضمنی در فیلم ها به خوبی طرح شود و تأثیر بیشتری از پیام های مستقیم داشته باشد؛

_ از برخی پوشش های محلی و ملی که علاوه بر زیبایی و جذابیت، توجه به جذابیت جنسی زنان را کمرنگ می کند بجا و بنابر ضرورت داستان استفاده شود؛

 _ استفاده از پوشش چادر منحصر به اماکنی مانند زندان، قبرستان و... _ که خاطرات بدی را از چادر در ذهن بجا می گذارد _ نباشد؛

_ از طراحی پوشش هایی که دارای تبرج و خودنمایی هستند خودداری شود؛

_ از تنوع طلبی و مدگرایی مفرط در پوشش زنان (تغییر پوشش در هر سکانس بدون ضرورت) خودداری شود.

ص: 57

_ تبیین مقام، کرامت و منزلت زن و لزوم ارضاء نیاز و میل به خودنمایی، خودآرایی در شکل و جهتی صحیح و سازنده؛

_ بیان ریشه های تاریخی حجاب در ادیان و جوامع اصیل  و...؛

_ تحلیل حرکت رو به گسترش حجاب اسلامی در کشورهای اروپایی و بررسی علل و عوامل آن و نیز مقابله خصمانه دولت های اروپایی با رشد حجاب اسلامی؛

_ تحریک احساسات مادران و غیرت پدران نسبت به رعایت پوشش مناسب و آگاهی دادن به والدین نسبت به نحوه برخورد صحیح و دوری از افراط و تفریط با فرزندان خود، در زمینه رعایت حجاب و عفاف در برنامه های مربوط به خانواده و برنامه های اجتماعی.

_ توصیه های اجرایی در برنامه های کارشناسی

_ چنان چه نکات ذیل در تولید برنامه های کارشناسی مورد توجه قرار گیرد، برنامه موفق تر خواهد بود.

_ استفاده از کارشناسان خبره، صاحب نظر که با مسائل روز و شبهات جدید آشنا باشند بر غنا و پویایی بحث خواهد افزود؛ علاوه بر جلب مخاطبان بیشتر تأثیرات اجتماعی برنامه را بیشتر خواهد کرد.

_ طرح نظرات مخالف و سؤالات مردمی در این زمینه و پاسخ گویی به آنها؛

 _ ارائه مطالب دقیق مستدل، و علمی و پرهیز از طرح مطالب سطحی و سلیقه ای؛

_ بیان نظرات مثبت دانشمندان و سیاست مداران جهانی نسبت به پوشش اسلامی.

ص: 59

_ در مصاحبه با نوجوانان، موضوعات جالبی نظیر: «اولین روزی که با حجاب شدم و...» مطرح شود؛

_ مسابقات متنوع با موضوع پوشش اسلامی: مانند مسابقات هنری (نقاشی، طراحی شعر...) مسابقه احکام پوشش، حفظ احادیث حجاب، کتابخوانی، خاطره نویسی و... برگزار شود؛

_ مناسب است در برنامه ها خصوصا برنامه های نمایشی مدل ها و الگوهای کامل، جذاب و باحجاب به منظور اقناع روحیه پرنشاط و تنوع طلب کودکان و نوجوانان معرفی شود.

_ می توان تحلیلی گزارش گونه از ناهنجاری های اجتماعی و نقش بی حجابی در پیدایش آن در تحلیل های بعد از خبر ارائه کرد؛

 _ انعکاس مستمر اخبار مربوط به گرایش رو به رشد زنان جهان به اسلام و حجاب اسلامی و شرح مبارزه آنها برای حفظ حجاب مناسب است.

سخن آخر

حجاب و عفاف پیش از آنکه یک مسئله فقهی و شرعی باشد، یک فرهنگ است که گسترش آن نیازمند برنامه ریزی طولانی مدت است. این مهم گرچه بر عهده تک تک نهادهای فرهنگی و اجتماعی است ولی در این میان جایگاه رسانه از ارزش و اهمیت بیشتری برخوردار است و در این جهت آسیب شناسی سیاست ها و عملکردهای گذشته رسانه ملی، در جهت ترویج فرهنگ حجاب و عفاف و یافتن راه کارهایی در این جهت امری ضروری است. نکته دیگری که از آن نباید غافل شد این است که رسانه همیشه نباید تابعی از سطح متوسط جامعه باشد. بنابراین این گفته که چون هنوز در جامعه مسئله حجاب حل نشده، پس نباید رسانه در این زمینه کاری انجام دهد، سخنی غیر مسنولانه و خطاست. رسانه جمعی تلویزیون خود یک نهاد فرهنگی و رسالت آن ترویج فرهنگ اصیل حجاب و عفاف تصحیح باورها و گرایش های غلط اجتماعی است.

ص: 62

رسانه ملی موظف است علاوه بر توجه به نیازهای مخاطب و برآورده کردن آن در برنامه سازی باورهای دینی و سنّت های پسندیده جامعه  را مبنای برنامه سازی قرار دهد و در این راه تعامل گروه های برنامه سازی با مراکز پژوهشی دینی و نیز ارتباط با مراجع عظام تقلید کار ساز خواهد بود. همچنین در این میان ضروری است مراکز حوزوی و دانشگاهی با همکاری اصحاب رسانه جهت تدوین فقه رسانه ای در زمینه های مختلف از جمله حجاب و رابطه زن و مرد که از مباحث بنیادین و کلیدی است تلاش و همت جدی داشته باشند تا در پرتو آن بسیاری از ابهامات برطرف شده و جلوی اعمال سلیقه و نظرهای شخصی گرفته شود.

ص: 63

9. صبری، حمید، آشنایی با دانش ارتباطات، چاپ اول.

10. طیبی، ناهید، مقاله «هرم عفاف از حیا تا حجاب»، نشریه پیام زن، سال 15، ش 5، مرداد 1385.

11. عامری، حمیده، مقاله «گستره عفاف به گستردگی زندگی»، فصل نامه کتاب زنان، ش 12.

12. عاملی، حر، وسائل الشیعه، مکتبة الاسلامیه، تهران، چاپ هشتم، 1373.

13. علاسوند، فریبا، مقاله «جستاری در آسیب شناسی حضور زن مسلمان در رسانه»، فصل نامه پژوهش و سنجش، ش 38 (ویژه رسانه و زن)، تابستان 1383.

14. قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، دارالکتب الاسلامیه، چاپ هشتم، 1378.

15. لویس، معلوف، المنجد، ترجمه: محمد بندرریگی، تهران، ایران، چاپ اول، 1375.

16. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، کتابچی، چاپ چهارم، 1373.

17. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ چهارم، 1372.

18. مرکز طرح و برنامه ریزی، جزوه سیاست های اجرایی افق رسانه، سال 1385.

19. مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، چاپ چهل و پنجم، صدرا، 1375.

20. معتمدنژاد، کاظم، وسایل ارتباط جمعی، تهران، دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی، 1355.

ص: 65

21. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، چاپ هشتم، تابستان 1369.

22. موسوی خمینی، روح الله، صحیفه نور، تهران، وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی.

23. میرسعید قاضی، علی، مخاطب شناسی در روابط عمومی، فصل نامه مطالعاتی تحقیقاتی هنر هشتم، 1378.

24. مؤسسه تحقیقاتی و فرهنگی مفید، مبارزه با فقر و فساد و تبعیض با تمرکز بر نقش راهبردهای صدا و سیما، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول، 1383.

25. ناظم زاده قمی، سید اصغر، جلوه های حکمت گزیده موضوعی کلمات امیرالمؤمنین، دفتر نشر الهادی، چاپ اول، 1373.

26. نایت، آرتور، تاریخ سینما، ترجمه: نجف دریابندی، امیرکبیر، چاپ پنجم، 1371.

27. نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات فی موجبات النجاة، تصحیح: سید محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، قم، اسماعیلیان، چاپ سوم.

28. ولایتی، علی اکبر، فرهنگ و تمدن اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، 1384.

29. هاشمی رکاوندی، سید مجتبی، مقدمه ای بر روان شناسی زن، قم، شفق، 1368.

ص: 66