چادر و مقنعه از دیدگاه قرآن و حدیث

کد: 863

نویسنده: اکرم السادات دهقانی

ناشر و تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

چاپ: امیران

صحافی: منتظرالمهدی

نوبت چاپ: اول / 1384

شمارگان: 1400

بها: 1000 تومان

حق چاپ برای ناشر محفوظ است

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

پست الکترونیکی: Email: IRC@IRIB.COM

تلفن: 2935803 و 2910602  نمابر: 2933892

شابک: 0-011-514-964

ص: 2

ج) قِناع.............................................................................................................. 29

د) مِعجَر............................................................................................................. 29

فصل دوم: دلایل پوشش بیشتر زن نسبت به مرد............................................................. 31

1. حفظ عفت عمومی جامعه اسلامی........................................................................ 32

الف) معراج از دامن عفیف................................................................................. 32

ب) شور جنسی.................................................................................................. 33

ج) میزان تحریک پذیری زن و مرد....................................................................... 36

د) زن، مظهر جمال و زیبایی................................................................................ 37

ه) سرکوب مطلق غریزه جنسی و نقد آن............................................................... 39

و) رها سازی مطلق و نقد آن............................................................................... 41

ز) بهترین راهکار............................................................................................... 45

2. حفاظت از امنیت زن........................................................................................... 49

الف) آمار ناامنی در کشورهای غربی.................................................................. 50

ب) پیشنهاد اسلام............................................................................................... 52

3. حفاظت از حقوق شخصی زن.............................................................................. 58

4. حفظ ارزش و کرامت والای زن......................................................................... 60

5. حفظ حقوق الهی................................................................................................ 68

فصل سوم: مقنعه و روسری از منظر قرآن و احادیث...................................................... 72

ص: 4

1. پیشینه حجاب در اسلام....................................................................................... 72

2. پیشینه مقنعه از منظر قرآن و احادیث.................................................................... 76

3. کیفیت پوشش مقنعه............................................................................................ 81

4. کارکرد مقنعه..................................................................................................... 87

5. رنگ مقنعه......................................................................................................... 90

6. اثر رنگ ها......................................................................................................... 93

الف) قرمز:......................................................................................................... 93

ب) زرد:............................................................................................................ 93

ج) نارنجی:........................................................................................................ 94

د) سبز:.............................................................................................................. 94

ه) آبی:............................................................................................................... 94

و) بنفش:............................................................................................................ 94

ز) سفید:............................................................................................................ 95

فصل چهارم: چادر از منظر قرآن و احادیث.............................................................. 100

1. اندازه چادر...................................................................................................... 101

آیا «جلباب» همان «خمار» است؟...................................................................... 102

2. کیفیت پوشش چادر......................................................................................... 107

3. رنگ چادر...................................................................................................... 112

ص: 5

4. کارکرد چادر.................................................................................................. 114

5. دیدگاه فقیهان در مورد چادر............................................................................ 118

فصل پنجم: پاسخ برخی شبهه ها و پرسش ها............................................................... 121

پرسش نخست: آیا چادر منشأ دینی دارد؟.......................................................... 125

پاسخ............................................................................................................... 126

پرسش دوم: آیا حکم چادر در زمان حاضر منتفی است؟................................... 129

پاسخ............................................................................................................... 129

پرسش سوم: آیا پوشیدن چادر، به علّت دست و پا گیر بودن آن، موجب منزوی شدن زنان، تعطیل شدن فعّالیت های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آنان و در نتیجه، تضییع نیروی نیمی از پیکرِ اجتماع نخواهد شد؟.................................................. 130

پرسش چهارم: آیا پوشش چادر در اسلام اجباری است؟ در این صورت، آیا این امر، سلبِ آزادی زن و به اسارت در آوردن او به شمار نمی آید؟              137

پاسخ............................................................................................................... 137

پرسش پنجم: از آنجا که گفته اند: «................................................................... 140

پرسش ششم: آیا برای عفیف بودن باید چادری بود؟......................................... 147

پاسخ............................................................................................................... 147

پرسش هفتم: آیا پوشیدن چادرمشکی، به دلیل مکروه شمرده شدن رنگ سیاه در روایات، کراهت ندارد؟              151

پرسش هشتم: آیا پوشیدن چادر مشکی برای زنان ایجاد افسردگی نمی کند؟......... 155

ص: 155

پاسخ............................................................................................................... 156

پرسش نهم: آیا پوشیدن چادر مشکی، به بیماری های پوستی و استخوانی می انجامد؟ 159

پاسخ............................................................................................................... 159

پرسش دهم: آیا چادر مشکی به دلیل اینکه نور را جذب می کند، ایجاد گرما می کند و سرانجام اینکه پوشیدن آن همراه با سختی خواهد بود، نباید مورد توصیه و تشویق قرار گیرد؟............................................................................................ 160

پاسخ............................................................................................................... 160

سخن آخر....................................................................................................... 164

فصل ششم: رسانه و هنجارمندسازی پوشش............................................................... 167

پیشنهادهای کلّی................................................................................................... 167

1. شروع از درون............................................................................................ 167

2. توجه همه جانبه به عوامل ترک حجاب........................................................ 168

3. ایجاد و تقویت انگیزه................................................................................... 169

4. مخاطب شناسی............................................................................................. 169

پیشنهادهای برنامه ای............................................................................................. 170

1. برنامه کودکان............................................................................................. 170

2. برنامه نوجوانان و جوانان............................................................................... 172

3. برنامه بزرگسالان.......................................................................................... 174

ص: 7

4. نقد و ارزیابی برنامه های سیما....................................................................... 177

پرسش های مسابقه ای............................................................................................ 183

پرسش های مردمی................................................................................................ 184

پرسش های کارشناسی.......................................................................................... 185

معّرفی مراکز و نهادهای مرتبط با موضوع................................................................ 186

کتاب نامه................................................................................................................. 187

ص: 8

می پوشاند و به او وقار و متانتی خاص می بخشد.

این پژوهش چگونگی پوشش، اندازه و رنگ مقنعه و چادر را از منظر آیات و روایات اسلامی بررسی می کند. ازاین رو، دستاوردهای این پژوهش با توجه به مستندات ارزشمند آن بسیار جالب توجه است. برخی از یافته های پژوهشی نشان از قدمت دیرینه چادر و مقنعه دارد، برخلاف تصور ابتدایی که آن را امری تازه می شمارند. همچنین پوشش بیشتر زن نسبت به مرد، بر حکمت های فراوان، دقیق و متناسب با جسم و روح زن استوار است. ناگفته نماند رنگ سیاه در چادر و مقنعه نیز مورد توجه پژوهشگر بوده و دستاوردهای پژوهشی وی حاکی است که تبادر ذهنی زنان عرب از واژه خِمار (مقنعه)، رنگ سیاه بوده، چنان که براساس شواهد لغوی و تفسیری، رنگ جلباب (چادر اسلامی) نیز رنگ سیاه بوده است. همچنین براساس ویژگی های روان شناختی، رنگ سیاه، سازگارترین رنگ با حکمت و فلسفه حجاب زن به شمار می آید.

در پایان، پس از بررسی این مسئله از دیدگاه آیات و احادیث و مستندات تاریخی، بر این نکته تأکید می شود که چادر و مقنعه کنونی بانوان مؤمن و مسلمان ایران، ارتباط محکم و بسیار وثیقی با آموزه های دین اسلام و قرآن کریم دارد.

گفتنی است این اثر حاصل همکاری مشترک علمی و پژوهشی میان اداره کل پژوهش های اسلامی صدا و سیما و مرکز جامعة الزهرا علیهاالسلام قم است که پژوهشگر محترم، سرکارخانم اکرم السّادات دهقانی آن را نگاشته است.

با سپاس از تلاش های ایشان و دست اندرکاران آموزشی و پژوهشی دو مرکز، امید است این اثر مورد استفاده مخاطبان خود به ویژه مدیران و برنامه

ص: 10

سازان رسانه ملی قرار گیرد. در پایان از جناب آقای محمود سوری، ویراستار اثر و دیگر همکارانمان در بخش نمونه خوانی و رایانه سپاس گزاریم.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 11

پوشش، همان پوشش ایدئال و مطلوب دین است و آیا اسلام شکل ویژه ای برای پوشش زن در رویارویی با مردان نامحرم معرّفی کرده است یا خیر؟

از سویی، کمتر کتابی به صورت مستقل و گسترده، در مورد چگونگی پوشش، اندازه و رنگ مقنعه و چادر نوشته شده است. بیشتر کتاب های موجود، تنها به ضرورت و کارکرد حجاب پرداخته اند.

نبود منبع کافی یا دست کم، کمبود منبع مورد نیاز برای پاسخ گویی به این پرسش ها و نیز فراگیر بودن پرسش در ذهن بیشتر خواهران و زنان مؤمنه، هر یک زمینه ای مناسب برای دشمنان اسلام است تا فرصتی برای هجوم به دژ مستحکم افکار عمومی مسلمانان، به ویژه بانوان مسلمان و حجاب اسلامی آنان پیدا کنند و به تخطئه مبانی نظری و حتّی مبانی دینی آن بپردازند. ازاین رو، نگارنده از دیر باز به دنبال موقعیتی برای تحقیق و بررسی درباره چادر و مقنعه بود تا هم برای پرسش های خود پاسخی بیابد و هم بتواند در راه روشن شدن این مطلب گام بردارد.

اثر حاضر هفت فصل دارد که به صورت زیر تنظیم شده است:

در فصل اول، به مفهوم شناسی واژه های چادر (جلباب) و مقنعه (خمار) و نیز مترادف های آنها در لغت عرب پرداخته شده است. فصل دوم، به بررسی «ادّله لزوم پوشش بیشتر زن نسبت به مرد» می پردازد. در فصل سوم و چهارم، به ترتیب به جنبه های گوناگون و از جمله کیفیت، کارکرد، رنگ مقنعه و چادر از منظر آیات شریف قرآنی و روایات معصومان علیهم السلام پرداخته است.

در فصل پنجم، برخی شبهه های حجاب برتر مطرح و در حدّ توان علمی نگارنده پاسخ داده شده است. در فصل ششم نیز با توجه به رسالت خطیر صدا

ص: 13

و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مطالبی در مورد شیوه های ایفای نقش آن رسانه در زمینه ترویج پوشش صحیح و سالم شرعی ارائه گردیده است.

البته همان گونه که برادران یوسف علیه السلام نزد آن بزرگوار عرض کردند: «وَ جِئْنا بِبِضاعَةٍ مُزْجاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْکَیْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَیْنا». (یوسف: 88) ما نیز می گوییم: ای خدای مهربان! این توشه ای ناچیز است برای عرض اخلاص و ارادت به پیشگاه کبریایی تو و رسول تو و دخت بزرگوار و همه اوصیایش. البته وقتی برخی دانشمندان می گویند: «در مسئله حجاب قدم ها می لغزد»،(1) دیگر از بی بضاعتانی چون ما چه انتظار می رود.

ناگفته نماند که راهنمایی های گران قدر استاد محترم آقای حسین مهدی زاده در این مسیر چراغ راه بود و جای تقدیر و تشکّر خالصانه دارد. افزون بر آن، مقاله پر بار و بسیار با ارزش ایشان با نام «نقد ادلّه مخالفین چادر مشکی»(2) راه گشای بنده در گرد آوری این تحقیق بود. لازم به ذکر است که در چارچوب اصلی مباحث مطرح شده درباره مفهوم، رنگ، کارکرد و اندازه «جلباب» و مباحث مربوط به شبهه های حجاب برتر، از مقاله مذکور بهره ها گرفتم(3) و سپس مطالب، شواهد و دلیل های گوناگونی از منابع فراوان به آن افزودم.

ص: 14

در پایان، از خداوند متعال، نعمت هدایت و توفیق می جوییم و به ساحت مقدّسش عرضه می داریم که:

 خدایا!

تو با چندان عنایت ها که داری***ضعیفان را کجا ضایع گذاری

زما خود خدمتی شایسته ناید***که شادروان عزّت را بشاید

خلاصی ده که روی از خود بتابیم***به خدمت کردنت توفیق یابیم

در آن ساعت که ما مانیم و هویی***ز بخشایش فرو مگذار مویی

بیامرز از عطای خویش ما را***کرامت کن لقای خویش ما را

من آن خاکم که مغزم دانه توست***بدین شمعی دلم پروانه توست

تویی کاوّل ز خاکم آفریدی***به فضلم ز آفرینش برگزیدی

چو روی افروختی، چشمم بر افروز***چو نعمت دادی ام، شکرم در آموز

شناسا کن به حکمت های خویشم***بر افکن برقع غفلت ز پیشم

ص: 15

به هر سهوی که در گفتارم افتد***قلم در کش، کزین بسیارم افتد

حکیم نظامی گنجوی

ص: 16

موارد، در دو طرف پیشانی دو بند یا قطعه ای کش به چادر وصل می کنند تا بر روی پیشانی محکم گردد و دو طرف آن را که در قسمت جلوی بدن به هم می رسد، با دست به هم می گیرند تا باز نشده و لباس های زیرین نمایان نگردد. بسیاری از زنان با حجاب نیز لبه های چادر را در دو طرف صورت جمع کرده، آن را روی چانه با یک دست می گیرند و از رها شدن آن به صورت آزاد که بیشتر، موجب کنار رفتن چادر از روی لباس های زیرین و گاه نمایان شدن قسمت هایی از گریبان و اطراف آن می گردد، جلوگیری می کنند. به طور معمول، رنگ این پوشش در بیرون از منزل مشکی است و در داخل منزل، به ویژه نوعی چادر که وقت نماز پوشیده می شود و «چادر نماز» نام دارد، به رنگ های روشن و بیشتر سفید است. البته، به دلیل قرینه های تاریخی زیر، پوشش چادر در ایران، تنها به زمان حاضر اختصاص ندارد و قدمتی دیرینه داشته و حتّی به دوران پیش از اسلام باز می گردد.

بر اساس گفته کتاب زن به ظنّ تاریخ، زنان اشکانی بر بالای لباس های خود چادر می پوشیده اند.(1) همچنین زنان عهد ساسانی، گاه چادری گشاد و پر چین به سر می کردند که تا وسط ساق پا می رسیده است. نقش هایی که از بانوان ساسانی در بشقاب های نقره ساخته شده، نشان آن است که هر یک از این بانوان، چادری به خود پیچیده دارند.(2) در شاهنامه فردوسی نیز پوشش زنان ایران باستان، توصیف شده است. آنجا که شیرین، همسر خسرو پرویز، در

ص: 18

بارگاه «شیرویّه» می گوید:

بدانگه که من جفت خسرو شدم***به پیوستگی در جهان نو شدم

بگفت این و بگشاد چادر ز روی*** همه روی ماه و همه پشت، موی

مرا از هنر موی بد در نهان***که آن را ندیدی کس اندر جهان

نمودم همه پیشت این جادویی***نه از تنبل و مکر و از بد خویی

نه کس موی او پیش از این دیده بود***نه از مهتران نیز بشنیده بود(1)

پوشیدن چادر نه تنها در ایران که در دیگر مناطق نیز از دیرزمان رایج بوده است. جرجی زیدان، دانشمند معروف مسیحی، در مورد حجاب زنان اروپا می گوید: «اگر مقصود از حجاب، پوشاندن بدن به وسیله چادر، روسری و... است، این موضوع قبل از اسلام و حتّی پیش از دین مسیح در اروپا معمول بوده و مسیحیّت هم در آن تغییری نداده است».(2)

نویسنده کتاب فرهنگ البسه مسلمانان نیز از بوکینگهام که مسافرت هایی به

ص: 19

بین النّهرین داشته، نقل می کند: «زنان این دیار، چادر بزرگی از ابریشم مشکی، همان طور که در میان زنان توانگر قاهره مرسوم است، می پوشند.»(1) همین نویسنده با نقل اینکه در تصویرهای سفرنامه ویت مان (سفرهایی به ترکیه آسیایی، سوریه و مصر) یک حبر (چادر ابریشمی سفید رنگ) دیده می شود، می نویسد: «این مسافر در صفحه 274 گوید: در اوقات دیگر، زنان چادر یا روپوش فراخ سیاهی می پوشند که تقریباً تمام بدن را می پوشاند و تا پاشنه های پا پایین می آید.»(2) امروزه نیز این پوشش در بیشتر کشورهای عربی، و از آن شمار عربستان، سوریه، الجزایر، عراق و بیشتر کشورهای حاشیه خلیج فارس معمول است.

 در قرآن کریم (احزاب: 59) به این گونه از حجاب اشاره شده و محققانی که در مورد لباس مسلمانان تحقیق کرده اند، از جمله شرق شناس هلندی، دُزی، اذعان دارند که در زمان خاتم پیامبران حضرت محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله نیز مرسوم بوده است،(3) ولی در زبان عرب، این پوشش با اسم ها و اصطلاح های گوناگون و متفاوتی به کار رفته که برای آشنایی بیشتر خوانندگان، به بعضی از آنها اشاره می کنیم. البتّه، باید توجّه داشت که همه این اصطلاح هایی که در لغت عرب برای واژه چادر به کار می رود، از نظر کلّی و در اصل معنا با هم مشترکند، ولی هر یک، ویژگی های مخصوصی دارند که قابل توجه و دقت است.

ص: 20

مانند راه رفتن دوشیزگان پوشیده در جلباب های خود.

فرهنگ لغت عربی _ فارسی منتهی الارب فی لغة العرب، جلباب را چنین معنا می کند: «جلباب: پیراهن و چادر زنان و معجر یا چادری است که زنان لباس خود را بدان از بالا بپوشند».(1)

مجدالدّین محمّد بن یعقوب فیروز آبادی در کتاب قاموس المحیط در مورد معنای این واژه می نویسد: «پوشش گسترده ای است برای زنان، کوتاه تر از ملحفه، یا آن چیزی است که زن به واسطه آن، لباس هایش را از بالا می پوشاند، مانند ملحفه، یا اینکه مقنعه است.»(2) کتاب های لغت معتبر لسان العرب(3) و العین(4) هم در مورد این واژه می نویسند: «لباسی است گسترده تر از مقنعه و کوتاه تر از ردا که زن به واسطه آن، سر و سینه اش را می پوشانیده است».

فیومی در مصباح المنیر می نویسد: «جلباب، لباسی است گسترده تر از مقنعه و کوتاه تر از رداء.»(5) اقرب الموارد(6) نیز نخست آن را به لباسی گسترده برای زن که از ملحفه کوتاه تر است معنا کرده و آن گاه به نقل گفته های دیگری همچون: «آنچه زن به واسطه آن، لباس هایش را می پوشاند» و اینکه «جلبات همان ملحفه است» می پردازد.

 بیشتر واژه شناسان به اینکه جلباب پوشش گسترده ای برای زنان است

ص: 22

اشاره کرده اند؛ پوشش فراگیری که زنان بر سر می انداخته و بر بالای لباس های خویش می پوشیده اند. چیزی بسیار شبیه به چادری که زنان امروزی بر سر می اندازند.

دُزی، مستشرق هلندی نیز در کتاب فرهنگ البسه مسلمانان می نویسد: «بخاری، کلمه جلباب را مرادف ازار به کار برده است. با این حال، باید به معنای همان چادر بزرگی باشد که در شرق، زنان هنگام بیرون شدن از خانه سر تا پای خود را در آن می پوشانند».(1)

مؤلّف، به داشتن دقّت نظر معروف است، چنین توصیف می شود: «قطعه پارچه نخی است که زنان عرب، عموماً هنگام ظاهر شدن در انظار عموم می پوشند... یک طرف آن را از پشت سر روی پیشانی می اندازند و با نواری که در داخل آن دوخته شده می بندند و بقیّه آن، از پشت و اطراف بدن تا نزدیک یا روی زمین آویزان می شود و تقریباً بدن را به طور کامل می پوشاند؛ زیرا طوری آن را مرتّب می کنند که دو طرف آن در قسمت جلوی بدن به هم می رسد. بدین طریق، این لباس، غیر از حجاب صورت و قسمت کوچکی از یک پیراهن گشاد،... تمامی البسه دیگر را می پوشاند».(1)

الارب(1) نیز «ملحفه» را بر وزن «مِکنَسَة» چادر، معنا کرده است. البته، این واژه در زبان عربی به مطلق لباس رو و روانداز نیز گفته می شود.(2)

مراجعه به متن های عربی، به ویژه به قرینه حدیث شریف کساء، روشن می شود که بیشتر در مورد جامه ای فراگیر به کار می رود که بر روی لباس ها پوشیده می شود. چیزی شبیه عبا که مورد استفاده مردان و همچنین زنان قرار می گیرد. البته با توجه به شواهد موجود، کِساء مورد استفاده بانوان، همان عبائه یا چادر زنانه است.

زنان سر خود را بدان بپوشانند».(1)

بر این اساس، واژه مقنعه، جامه ای است که زنان، مو و سر خود را با آن می پوشانند. برخی از مترادف های این واژه در زبان فارسی عبارت است از: دامنی، دامنک، (دامک)، روپاک، معجر، نصیف، روسری، باشمه، ربوسه، ربوشه، سرآویزه، گواشمه، ورپوشه، لچک و سرپوش.(2)

این پوشش، از لباس های سنّتی زنان ایرانی بوده که انواع مختلفی از آن در منابع مربوط(3) دیده می شود. امروزه نیز زنان ایرانی از این نوع سرپوش استفاده می کنند، ولی آن را مقنعه نمی نامند، بلکه مقنعه فعلی زنان ایران، جامه ای است مخروطی شکل، شبیه به چارقدی که قسمت جلوی آن، جایی که گردن و سینه را می پوشاند، به هم دوخته باشد. این پوشش تمام سر، موها، زیر گلو، گردن، سینه و شانه ها را به غیر از گردی صورت می پوشاند. البتّه زنان پرهیزکاری که به حجاب خود مواظبت بیشتری دارند، به مقنعه خویش در دو طرف صورت، بند یا قطعه ای کش وصل می کنند تا این سرپوش به سر محکم گردد و افزون بر آن، در پایین شکافی که جلوی مقنعه برای گردی صورت است، قطعه پارچه ای مثلث شکل می دوزند تا قسمت های زیر زنخدان و چانه شان به طور کامل پوشیده گردد.

سرپوش در لغت عرب نیز مترادف هایی دارد که به چند مورد از آن اشاره می کنیم.

اصل این واژه (خ م ر) است. ابن فارس که در ریشه یابی واژه ها همّت عظیمی به کار بسته و از این جهت اثرش بسیار مهم است، می نویسد: «خمر بر پوشش و ملازمت آن دلالت می کند».(1)

ابن عبّاس، صحابی معروف رسول اکرم صلی الله علیه و آله و مفسّر بزرگ کلام اللّه مجید نیز می گوید: «شراب را از آن جهت خمر نامیده اند که عقل را می پوشاند.»(2) همچنین ابن منظور از ابن الاعرابی نقل می کند که: «الخمرة، به معنای پنهان کردن است».(3)

در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم است».(4)

در هر صورت، خمار، لباسی است که زن با آن سرش را می پوشاند.(5) فرهنگ های معتبر لغت، مثل اقرب الموارد(6) و منتهی الارب(7) نیز خمار بر وزن کتاب را به مقنعه و معجر زنان که سر خود را به آن می پوشانند و همچنین هر آنچه چیز دیگری را بپوشاند، معنا کرده اند. فرهنگ معروف لسان العرب نیز می نویسد: «خمار زن، همان مقنعه است و گفته شده که خمار هر آن چیزی است که زن با آن سر خود را بپوشاند».(8)

ص: 28

است که زن بر سر می اندازد. از رداء کوتاه تر است و از مقنعه بزرگ تر.»(1) با این توصیف، معجر، سرپوشی است شبیه به قناع. مولا علی علیه السلام در بیان شگفتی رنگ آمیزی پرهای طاووس، سیاهی اطراف گردن آن را به معجر سیاه تشبیه کرده، می فرماید: «کَاَنَّهُ مُتَلَفِّحُ بِمِعْجَرٍ أَسْحَمَ؛ گویا به دور گردنش معجری سیاه افکنده است».(2)

پس مترادف های عربی واژه مقنعه، همچون مترادف های واژه چادر، در عین هم معنایی و اشتراک در اصل معنا، تفاوت های ظریفی دارد که قابل توجّه است.

ص: 30

ثبات خویش را از دست خواهند داد. به قولِ ابراهام لینکُلن: «اساس جامعه که قایم [بر پا] نشود بر عفّت و عفاف که مفتاح آن ستر و حجاب است، محکوم به زوال می باشد».(1)

 این عفاف و پاکی در هر جامعه ای با عملکرد زنان آن جامعه رابطه مستقیم دارد و به طور کلّی، پاسداری از آن، به عهده این قشر است. در رهنمودهای بزرگان نیز، این زن است که در راه حفظ این سرمایه عظیم جامعه سفارش می شود. امام خمینی رحمه الله که از تبحّر، ژرف اندیشی و دقت قابل توجّهی در فقه اسلامی و مسائل اجتماعی برخوردار است، در توصیه به زنان درباره انجام وظایف اجتماعی می فرماید:

امروز خانم ها وظایف اجتماعی خودشان را و وظایف دینی خودشان را باید عمل بکنند و عفّت عمومی را حفظ بکنند و روی آن عفّت عمومی کارهای اجتماعی و سیاسی را انجام بدهند.(2)

ممکن است در ذهن خواننده این پرسش مطرح شود که چرا زنان تا این حدّ در حفظ عفت عمومی یک جامعه مؤثّرند؟ این دقیقاً همان پرسشی است که ما قصد داریم با روشن کردن پاسخ آن، لزوم پوشش بیشتر زن نسبت به مرد را اثبات کنیم.

ادامه یابد. جاذبه ای که بشر را بر آن می دارد تا با تشکیل نهاد خانواده و پرورش مسجود فرشتگان، انسان های فرشته خویی تربیت کرده، فرشتگان فراوانی را به خدمت بگیرد و بدین سان، از بسیاری از اسرار آفرینش پرده بردارد. البته در این جذب و  انجذاب، میان جنس زن و مرد نیز اسراری نهفته است.

غربیان، ساختمان طبیعی مرد را  اکتیو(1) و ساختمان طبیعی زن را پاسیو(2)گفته اند که تعبیر دیگر و بهتر آن است که سرشت طبیعت مرد، طالب بودن و طبعیت زن مطلوب بودن است.(3)

غریزه مرد بر عشق ورزیدن به زن و طالب بودن استوار است، ولی به قول توماس هاردی: «گاهی عشق زن به معشوق بودن، خاطر او را بیشتر به خود مشغول می سازد.»(4) مقاومت هر دو جنس نیز در مقابل این کشش و جاذبه، دارای اختلاف های ظریفی است.

حساسیت روحیِ مرد به زن، یکی از پیچیده ترین مسائل روحی است که تاکنون نظر بسیاری از دانشمندان و صاحب نظران را به خود جلب کرده است و هر کدام تا حدّی توانسته اند از پیچیدگی آن پرده برداشته و سرانجام به مشکل مقاومت نکردن مرد در برابر زن، به ویژه در صورت تنوّع در افراد و جمال

ص: 34

اعتراف کنند.(1) علی علیه السلام می فرماید:

خداوند شهوت را ده جزء خلق کرد. نُه جزء آن را در زنان و یک جزء را در مردان قرار داد و اگر در زنان به قدر اجزای شهوت، حیا قرار نداده بود، هر آینه بر هر مردی نُه زن متعلّق بود.(2)

 امروزه تحقیقات روان شناسی نیز گواهی می دهد که زنان در برابر غریزه جنسی بسیار مقاوم هستند، به عکس مردان که به سرعت و به شدت در برابر مناظر تحریک آمیز دچار طغیان شهوانی و فشار روانی می شوند، عنانِ صبر و مقاومت خویش از کف می دهند و تسلیم تند باد هوس شده، از هر راه می کوشند خود را از انرژی فشرده و قدرتمند شهوت جنسی برهانند.(3)

متفکر شهید، استاد مرتضی مطهّری در کتاب نظام حقوق زن در اسلام می نویسد: «زن بیش از مرد قادر است بر شهوت خود مسلّط شود. شهوت مرد ابتدایی و تهاجمی است و شهوت زن، انفعالی و تحریکی.»(4) این همان چیزی است که فروید از آن به «شور جنسی» تعبیر کرده، می نویسد: «شور جنسی زن، به مراتب ضعیف تر از شور جنسی مرد است».(5)

ص: 35

محرکی است که از راه چشم دریافت می دارد یا توسّط قوّه مخیّله پردازش می گردد، در صورتی که مطالعه متون ادبی رمان، شعر و... که عشق و محبّت موقعیت مهمی را درآن اشغال کرده باشد، زنان را بیشتر از مردان تحریک می کند. این مسئله درباره فیلم ها نیز صدق می کند.(1)

می کند، بلکه اسب چموش دل است که او را به دنبال خود می کشد. اینجاست که آتش هوس در درون او شعله بر می فروزد و هرچه واردات مشتعل کننده بیشتری از ورودیِ چشم به دل سرازیر گردد، شعله این آتش نیز بر افروخته تر خواهد شد، تا آنجا که اگر این حریق به زودی مهار نشود، نه تنها وجود مرد، که دامن زن را نیز خواهد بلعید.

به طور کلّی، این دو غریزه را می توان به دو رشته سیم مثبت و منفی تشبیه کرد که در کنار هم قرار گرفتن آنها، با یک سری ضوابط و شرایط، چنان قدرتی به آنان می بخشد که قادرند ظلمات شب را دریده، به روشنایی چون روز تابنده سازند. البته همین دو رشته سیم اگر بدون هیچ ضابطه و حایلی در مجاورت هم قرار گیرند، نتیجه ای جز جرقّه، آتش و انفجار نخواهد داشت. به راستی در جامعه ای سرشار از بدن های عریان و نیمه عریان زنان و چشم های خیره مردان، این جرقّه ها چه شعله های خانمان سوزی را برخواهد افروخت؟ آیا در بازار گرم این جذب و انجذاب دایمی، فرصتی برای گام برداشتن در راه کسب ملکات اخلاقی و رشد صفات انسانی برای زن و مرد وجود خواهد داشت؟ در این صورت، پاکی و عفاف عمومی جامعه چه وضعی خواهد داشت؟

آیا این وضع، مستلزم مفاسد اجتماعی گسترده ای همچون رخوت و سستی نیروی کارآمد جامعه، افزایش آمار طلاق، قتل، تجاوز، خودکشی های ناشی از ناکامی، کاهش رشد آمار ازدواج، رشد شدید تعداد کودکان بی خانمان و بی هویت و افزایش انواع بیماری های روحی و روانی نخواهد بود؟

در اسلام، کانون گرم خانواده از محوری ترین و حسّاس ترین محیط ها برای

ص: 38

پرورش انسان های الهی و تکامل یافته است. آیا در شرایط پیش گفته، هیچ کانون گرم خانوادگی ای وجود خواهد داشت؟ چه رسد به کانونِ سرشار از مهر و عطوفتی که باید مهد پرورش مسجود فرشتگان قرار گیرد! آیا یک جامعه با اهداف بلند و عالی، با این وضع به آرمان های خویش خواهد رسید؟

ویل دورانت می گوید:

سر و سامان بخشیدن به روابط جنسی، همیشه مهم ترین وظیفه اخلاقی به شمار می رفته است؛ زیرا غریزه تولید مثل، نه تنها در حین ازدواج، بلکه قبل و بعد از آن نیز مشکلاتی فراهم می آورد و در نتیجه شدّت وحدّت همین غریزه و نافرمان بودن آن نسبت به قانون و انحرافاتی که از جادّه طبیعی پیدا می کند، بی نظمی و اغتشاش در سازمان های اجتماعی تولید می شود.(1)

با این حال، پرسش این است که سرانجام برای سامان بخشیدن به این روابط و فرونشاندن شعله های خانمان برانداز غریزه جنسی چه باید کرد؟!

می آورند.(1)

این گروه از چند نکته غفلت ورزیده اند:

1. این میل و کشش در وجود مرد، ودیعه ای الهی و سرمایه ای برای بقای نسل بشر و از لوازم حیات بشری است و قلع و قمع کردن آن، با انقراض نسل انسان ها مساوی بوده و با حکمت الهی و هدف آفرینش سازگار نیست.

2. سرکوب و کنترل این میل، به صورت یک طرفه و بدون مراعات از سوی زنان، آن قدرها هم ساده نیست و برای مرد ارزان تمام نمی شود. در جامعه ای که مردان به دلیل آزادی زنان در پوشش و منش که به طور طبیعی پی آمدهایی چون آرایش، عشوه گری و... در پی خواهد داشت، در یک حال تحریک همیشگی قرار دارند، تا چه حدّ می توان از آنان انتظار مقاومت داشت؟

به راستی، نظام اعصاب مرد تا چه اندازه می تواند بار هیجان ناشی از این تحریک ها را تحمّل کند، حال آنکه صاحب نظران، بر ناتوانی مقاومت مرد در این زمینه اذعان دارند.

بی شک، در اختیار گرفتن عنان تمایلات نفسانی و چیرگی سپاه عقل بر حریف قدرتمندی چون نفس، کاری بس دشوار است که تحمل سخت ترین ریاضت های مشروع را می طلبد و به یقین، تمام مردان درآن درجه از ایمان و تزکیه قرار ندارند که بتوانند از عهده این ریاضت ها برآیند.

3. غریزه جنسی نیز همچون دیگر غریزه های وجود آدمی، در حدّ مورد نیاز طبیعت، به ارضا نیاز دارد و مبارزه با اقتضای غریزه ها در این حدّ، عوارض

ص: 40

وخیم و ناگواری به همراه خواهد داشت. سرکوب این میل، ناکامی و محرومیّت در پی دارد و در نتیجه، موجب انواع اختلال های روانی و بیماری های روحی می گردد.

روان شناسان، ریشه بسیاری از عوارض ناراحت کننده عصبی و بیماری های روانی و اجتماعی را، احساس محرومیّت، به ویژه در زمینه امور جنسی می دانند و می گویند محرومیت ها، سرچشمه تشکیل عقده هاست که گاه به صورت صفت هایی خطرناک، مانند میل به ظلم و جنایت، کبر، حسادت، انزوا و گوشه گیری، بدبینی و... بروز می کند. این اصل در موضوع زیان هایِ سرکوب غریزه ها، کشف روانی با ارزشی بوده و در ردیف ارزنده ترین موفقیت های بشر به شمار می آید.(1)

اساس این دیدگاه، باید  زنان را آزاد گذاشت تا غریزه مطلوب واقع شدن و جلوه گری خویش را با نمایش دادن ظرایف و زیبایی های خود و با هر عشوه و شیوه دلخواهی اقناع سازند. همچنین باید به مردان نیز اجازه داد تا با نگاه آزاد و به دنبال آن لذّت جویی روحی و جسمی و بهره وری کامل از جنس مخالف، غریزه جنسی خویش را ارضا کنند. این چیزی نیست جُز بی بند و باری در منش و پوشش زن، و گفتیم که چنین چیزی، به معنای تحریک بدون ضابطه و نامحدود غریزه جنسی است. اگر جامعه ای این مسئله را پذیرفت، به ناچار باید رفع هرگونه محدودیت در رابطه جنسی را نیز پذیرا باشد؛ زیرا تحریک بی ضابطه غریزه جنسی، ارضای بی ضابطه آن را می طلبد وگرنه،سیل بیماری های روحی و روانیِ ناشی از محرومیت هاست که به سوی افراد چنین جامعه ای سرازیر خواهد شد. البته با پذیرفتن این ارضای بی ضابطه، بزرگ ترین جنایت در حقّ زنان روا داشته شده و ظریف ترین موجود بشری، در کثیف ترین منجلاب ها فرو خواهد رفت.

در این آزادی جنسی یا به عبارتی رهاسازی جنسی، بازنده نهایی زن است؛ چنان که در دوره های ترویج حرم سرا، آسیب نهایی متوجّه زن بود. البته با اندکی تفاوت، «دنیای امروز کاری کرده است که مرد عیّاش این قرن، نیازی به تشکیل حرم سرا با آن همه خرج و زحمت ندارد. برای مردِ این قرن از برکت تمدن غرب، همه جا حرم سراست... برای مرد این قرن، داشتن یک اتومبیل سواری و [درآمد اندک ماهانه]، وسیله عیاشی و بهره برداری از جنس زن را فراهم می کند که هارون الرشید هم در خواب ندیده است. اگر قهرمان هزار و یک شب سر از خاک بردارد،... بی درنگ اعلام خواهد کرد تعدد زوجات و

ص: 42

ازدواج موقت ملغی؛ زیرا اینها برای مردان در برابر زنان تکلیف و مسئولیت ایجاد می کند. اگر بپرسید برنده این بازی دیروز و امروز معلوم شد، پس بازنده کیست؟ متأسّفانه باید گفت: موجود خوش باور و ساده دلی است که به نام جنس زن معروف است».(1)

 از سوی دیگر، باید توجّه داشت که بی تردید تقاضای نامحدود، انجام ناشدنی بوده و همواره با نوعی احساس محرومیّت همراه است. ازاین رو، دوباره همان مشکل پیشین رخ می نمایاند؛ محرومیت، ناکامی، عقده های روحی و روانی و... . امام صادق علیه السلام چه زیبا می فرماید:

نگاه ناپاک، تیری از تیرهای مسموم و آلوده ابلیس است و چه بسیار نگاهی که موجب عقده و حسرت طولانی می گردد.(2)

از این گذشته، طرفداران این دیدگاه، یک مسئله را فراموش کرده اند و آن اینکه همه غریزه های انسانی، همانند غریزه خوردن و خوابیدن نیست که سطحی، محدود و قابل سیر شدن باشد، بلکه گروهی از این غریزه ها همچون مال پرستی و جاه طلبی، سیری ناپذیر و دریا صفتند. مَثَل این غریزه ها، مَثَل آتش دوزخ است که سیری نمی پذیرد. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «به جهنّم می گوییم اشباع شدی؟ می گوید: آیا باز هم هست؟» (ق: 30)

غریزه جنسی دو جنبه دارد: از نظر حرارت جسمی از نوع اول است، ولی از نظر تمایل روحی چنین نیست، بلکه از این نظر، هرچه ارضا گردد، عطش روحی آن بیشتر می گردد. سعدیِ شیرین سخن می گوید:

ص: 43

مراد هر که بر آری، مطیع امر تو گشت***خلاف نفس که فرمان دهد چو یافت مُراد

خود راسل نیز اعتراف دارد که عطش روحی در مسائل جنسی، غیر از حرارت جسمی است. آنچه با ارضا تسکین می یابد، حرارت جسمی است، نه عطش روحی.(1) به قول استاد مطهری «به طور کلی، در طبیعتِ انسان از نظر  خواسته های روحی، محدودیّت در کار نیست. انسان روحاً طالب بی نهایت آفریده شده است.»(2) حتّی فروید که طرفدار سرسخت آزادی غریزه جنسی بود، متوجّه شد که خطا رفته است. ازاین رو، پیشنهاد کرد که باید آن را از راه خاص خودش به مسیر دیگری منحرف کرد و به مسائل علمی و هنری مانند نقّاشی و... منعطف ساخت و به اصطلاح طرفدار تصعید (والاگرایی) شد.(3)

درست است که سرکوب غریزه ها و به ویژه غریزه جنسی، پی آمدهای ناگواری دارد، ولی برداشتن قید و بندهای اجتماعی و آزاد گذاشتن آن نیز نه تنها مشکلی را حل نمی کند که بر شدّت آن می افزاید. چنان که آمار خودکشی و مشکلات روحی در کشورهایی که محدودیت روابط جنسی در آنها نسبت به سرزمین های دیگر پایین تر است، از دیگر کشورها بیشتر است.

از این گذشته، آیا ارضای بی ضابطه این غریزه، مانع از ارضای غریزه های طبیعی دیگر، همچون غریزه پدری، مادری، فرزندی، همسری و سرانجام

ص: 44

خویشاوندی نخواهد بود؟ به یقین، پاسخ، مثبت است.

به طور کلّی، از آنجا که قوانین و مکتب های بشری، از ذهن موجودی محدود برمی خیزد، از اساس یک سویه نگرند، به ویژه آنجا که پای موجود پیچیده ای به نام «انسان» در میان باشد که قضاوت ها در این مورد، همراه با افراط و تفریط است.

الهی شمرده است.(1) در احادیث نبوی و همچنین احادیث رسیده از ائمه معصومان علیهم السلام نیز در مورد ازدواج، تأکید و تشویق های فراوانی صورت گرفته است.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

هر کس می خواهد از سنّت من پیروی کند، باید ازدواج کند.(2) هر کس ازدواج کند، نصف دینش را حفظ کرده است.(3)

از امام صادق علیه السلام هم روایت شده است که:

دو رکعت نمازی را که افراد متأهل بخوانند، از هفتاد رکعت نمازی که افراد مجّرد بخوانند، برتر است.(4)

 اسلام، جولانگاه این دو غریزه را به محیط خانواده محدود کرده و ارضای این دو را به کانون گرم و سرشار از اُلفت زوجین اختصاص می دهد. با امر مقدّس ازدواج، حس مطلوب واقع شدن زن و بُعد جسمی غریزه جنسی مرد در حدّ اعتدال ارضا می گردد، البته عطش روحی او و بُعد آتشین این غریزه، تنوّع پذیر و اشباع ناشدنی است. با وجود این، باز هم مرد از دیدن زیبایی و ظرافت های جنس مخالف لذّت می برد و به آن گرایش پیدا می کند. پس هنوز هم پنجره ای رو به ناکامی ها برای او گشوده است و عفاف و پاکی جامعه نیز همچنان مورد تهدید است.

ص: 46

این میل سرکش، به مهار و تعدیل نیاز دارد و اسلام، تدابیری برای رام کردن آن اندیشیده است. البته برخلاف مکتب های مادّی و بشری، این تدابیر، دور از هرگونه یک سویه نگری و جُزئی نگری است. اسلام در این زمینه، هم برای زنان و هم برای مردان تکلیف معیّن کرده است. زن و مرد هر دو وظیفه دارند از تحریک و تشدید این میل و شعله ور ساختن آن بپرهیزند. در این زمینه، تکلیف عمومی زن و مرد، کنترل نگاه است که دریچه گناه به شمار می آید. اول از همه، مرد که عامل تحریک پذیر است و به ویژه بینایی اش حساسیت بیشتری در این زمینه دارد، موظّف شده تا ورودی چشم خویش را با چشم پوشی از منظره های محرک و شهوت انگیز و به ویژه اندام جنس مخالف کنترل کند. خداوند تعالی در آیات حجاب، پیش از هر چیز به مردان دستور مراقبت از نگاه می دهد:

قُلْ لِلْمُؤمِنینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ ... ؛ ای رسول ما، به مردانِ مؤمن بگو تا چشم ها را (از نگاه ناروا) بپوشانند» (نور:30)

البته همان طور که گفتیم، روان شناسان، دانشمندان و صاحب نظران اذعان دارند که مقاومت مرد در این زمینه ضعیف بوده و کنترل این میل به صورت یک جانبه وبدون مراعات از سوی زنان، کاری بسیار دشوار است که هر مردی توان آن را ندارد. اینجاست که نقش مهم زن در حفاظت از عفت عمومی جامعه نمایان می گردد.

 در جامعه ای که زنان از نظر تجمل و تبرّج آزادند، مردان تا چه حد می توانند نگاه خویش را کنترل کنند؟ آیا این امر فعالیت اجتماعی آنان را مختل نمی کند و نیمی از نیروی انسانی جامعه را فلج نمی سازد؟ آیا این تکلیف

ص: 47

به مردان، برخلاف عدالت نیست؟ بدون تردید، پاسخ مثبت است.

بدین ترتیب، آشکار می گردد که غریزه خودنمایی و تبّرج زن، به تعدیل و کنترل نیازمند است. به همین دلیل، اسلام پس از آنکه به مردان دستور کنترل نگاه می دهد، بی درنگ زنان را موظّف می کند تا زیبایی های وجود خویش (مگر آنها را که به طور قهری آشکار است) از دید مردان بیگانه نهان ساخته و از خود نمایی بپرهیزند:

... وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی جُیُوبِهِنَّ ... (نور: 31)

... (ای رسول، زنان مؤمن را بگو) زینت و آرایش خود، جُز آنچه قهراً ظاهر می شود، بر بیگانه آشکار نسازند و باید سینه و بر و دوش خود را به مقنعه(1) بپوشانند... .

بر این اساس، اگر وظیفه پوشش در مورد زن از تأکید بیشتری برخوردار است، بدان سبب است که ملاک آن مخصوص زن است.(2) به قول صاحب تفسیر الفرقان:

هر چند حکم حجاب درباره زنان شدیدتر و وجوب پوشش برای آنان محکم تر است، ولی همانا مفاتن بدن زنان و زیبایی های اندام آنان نیز تحریک کننده تر است.(3)

 زن، مظهر جمال و مایل به خودنمایی است. ازاین رو، طبیعی است که به

ص: 48

زن بگویند که خود را در معرض نمایش قرار ندهد؛ نه به مرد. همان گونه که مردان به دلیل گرایش به نگاه و چشم چرانی، پیش از دستور پوشش برای زن، به چشم پوشی موظّف شده اند.

البتّه نباید فراموش کرد که اگر حجاب ظاهری زن، با حجابِ باطنی اش همراه نشود و او نتواند بر اساس باورهای مذهبی اش حایلی میان افکار و عقاید و غریزه هایش پدید آورد، بدون تردید، حجاب ظاهری به تنهایی نمی تواند در پیش گیری از گسترش فساد و حفظ عفاف عمومی جامعه نقش قابل توجهی ایفا کند، بلکه زن باایمان بر اساس آیه 59 سوره احزاب، موظف به رعایت حجابی است که توأم با حرکات و سکنات متین او، معّرف هویّت ایمانی اش باشد و بدین وسیله، از زنان هرزه و مورد طمع فاسقان و اهل شهوت جدایش گرداند.

ورزشی مردانه و خشن است، شرکت می جویند. در این کلاس ها، آموزش های ژاپنی مخصوص دفاع زنان آموخته می شود. به گزارش نشریه معروف آلمانی اشتوتکارتو، «چهار درصد زنان آلمانی در سطح کشور، شیوه های مختلف دفاع از خود را در این کلاس ها فرا گرفته اند که این رقم، در شهرهای بزرگ تا ده درصد رسیده است. در حال حاضر، آموزشگاه های یادگیری فنون دفاع از خود، در اغلب شهرهای مختلف آلمان غربی تشکیل و مشغول به کار شده است».(1)

البته این تدابیر نیز نتوانسته از اضطراب و دلهره زن غربی بکاهد و امنّیت او را تضمین کند. شاهد این مدّعا، افزایش آمار تجاوزهای ناجوان مردانه به زنان است. روزنامه جمهوری اسلامی به نقل از همان نشریه که به گزارش ها و طرح و بررسی مسائل و مشکلات زندگی زنان اختصاص دارد، می نویسد: «دویست فقره تجاوز به زن در یک روز. هر روز در کشور آلمان غربی، دویست فقره تجاوز به عنف صورت می گیرد و زنان، قربانیان اصلی این فاجعه می باشند. اخیراً روزنامه آلمانی اشتوتکارتو، ضمن بررسی پی آمدهای افزایش مفاسد اخلاقی و جنسی در آلمان غربی نوشت: سالیانه، هفتاد و پنج هزار تجاوز به عنف به زنان در این کشور صورت می گیرد».(2)

این آمار، مربوط به بیست سال قبل است، ولی آمار مربوط به دهه پایانی سال 2000 (دو هزار) میلادی وحشتناک تر است. با تأسف باید گفت فقط در

ص: 51

کشور امریکا، تعداد فرزندان نامشروع، 440/257/1 نفر در سال 1997 بوده که رقم قابل توجهی از آن، ناشی از تجاوز به عنف است. رقم تجاوز به عنف روزانه در سال 1996 نیز، 52 مورد گزارش شده است.(1)

 با مرور گزارش های مستند یاد شده و دیگر آماری که هر روزه به وسیله رسانه های گروهی و دیگر منابع معتبر ارائه می گردد، این پرسش به ذهن می رسد که آیا به راستی زنان در این اوضاع و احوال، چه تکلیف و وظیفه ای دارند؟ آن گاه که به دلیل نیاز یا اقتضای شرایط زندگی اجتماعی، ناچارند در هر گام با مردان تماس داشته باشند و پناه بردن به مأمنِ امن خانه و خانواده نیز برایشان ناممکن است. آیا در صورت خودآرایی و تحریک مردان بیگانه، از امنیت بیشتری بهره مند خواهد بود یا با پوشانیدن خود و آنان را از زیبایی ها و آرایه های پنهان خویش با خبر نکردن و به تبع، امیال خفته شان را بیدار نکردن؟ زن در مقام پیش گیری از این تهدیدها و ناامنی ها، چه باید بکند؟

اللّهُ غَفُورًا رَحیمًا. (احزاب: 59)

ای پیامبر، به زنان و دختران خود و زنان مؤمنان بگو که خویشتن را به چادر فرو پوشند که این کار برای اینکه آنها (به عفّت و آزادگی) شناخته شوند تا از تعرّض و جسارت (هوس رانان) آزار نکشند، بر آنان بسیار بهتر است و خدا (در حق خلق) آمرزنده و مهربان است.

در تفسیر کاشف ذیل این آیه آمده است: «این امر، نزدیک تر است به اینکه این زنان به عفّت و پاکی و خویشتن داری شناخته شوند. پس همانا حجاب، زن با حجاب را از زنانی که مورد طمع و آزار اهل فسق و شهوتند، جدا می کند. بنابراین، زنان با حجاب به واسطه سخنان شهوت انگیز و نگاه های هرزه این گونه افراد، مورد اذیت و آزار قرار نخواهند گرفت».(1)

آری، زن با حجاب و با عفّت، با پوشانیدن اندام و زیبایی های خویش، افزون بر تحریک نکردن شهوت مردان بیگانه، دزدان عفّت و مردان هرزه و شهوت پرست را از طمع در کالای وجود خویش ناامید می سازد و در حقیقت، به آنان پیام می دهد که من، زنی هرزه و هرجایی نیستم. حجابم از درون پاک و ایمان استوارم خبر می دهد و گل خوشبویی هستم که عطر و طراوتم را، به گلستان خانواده ام ارزانی می دارم و با خار حجاب، چشم ناپاک دلان را کور می سازم. ولی هنگامی که زن با چهره ای نقّاشی شده و لباس هایی جذّاب، بدون حجاب و پوشش در اجتماع ظاهر گردد، کالای وجود خویش را بهتر در معرض دستبرد دزدان شرف و اخلاق قرار می دهد و خواه ناخواه، نگاه های آلوده و هرزه جوانان و مردانِ بیماردل را به سوی خویش می کشاند و با این

ص: 53

جرقّه ها، آتش خفته شهوت آنان را شعله ور می سازد، غافل از اینکه زبانه این شعله، پیش از هر کس، دامن خود او را فرا خواهد گرفت و نخستین طعمه این حریق، عفّت، سلامت و امنیّت خود او خواهد بود. به قول شاعر:

ای دختر پری وش و ای ماه نازنین***ای مه ز باغ حُسن تو گردیده خوشه چین

تو در حجاب هم چو گلِ نو شکفته ای*** کو را هزار آفت وی بود در کمین

 زینهار بر مگیر ز صورت، نقاب را***تا از غبار پاک بماند تو را جبین

آن کس که گفت خیرِ تو اندر حجاب نیست*** بی شک نباشد همچو کسی ناصح و امین

او برخلاف عقل و طبیعت زند سخن***حرص مگس کجا و کجا شهد انگبین

تنها حجاب نیست تو را مانع از نظر***صد نکته ای است غامض و پیچیده اندر این

این پرده لطیف که اسمش حجاب شد***بر دفع دشمن از تو بود سدّ آهنین

گر سدّ شکست لشکر دشمن به نام دوست***هم از یسار حمله ات آرد هم از یمین

پامال راه جهل شود اعتبار تو***شادی ندیده ای بت زیبا، شوی غمین

ص: 54

چون رفع شد حجاب، ره فتنه باز شد***باید شدن به مردم چون دیو و دد قرین(1)

مهر منیر

البّته نباید فراموش کرد که به طور معمول مفسده ها و معضلات اجتماعی، تک علّتی نیستند. ازاین رو، خداوند تعالی پس از اینکه در آیه 59 سوره احزاب برای جلوگیری از مزاحمت های افراد هرزه، به زنان دستور می دهد که بهانه ای به دست آنان ندهند، بی درنگ در آیه بعد روی سخن را به طرف اراذل و اوباش گردانیده با لحنی تهدیدآمیز می فرماید:

اگر منافقان و کسانی که در دل هایشان مرضی هست و شایعه افکنان در مدینه، [از کارشان] باز نایستند، تو را سخت بر آنان مسلّط می کنیم تا [مدتی] اندک در همسایگی تو نپایند. از رحمت خدا دور گردیده و هرکجا یافته شوند گرفته و سخت کشته خواهند شد. (احزاب: 60 و 61)(2)

آن گاه می افزاید: این دستور تازه ای نیست، بلکه:

این سنّت خداست که در همه دوره ها و امت های گذشته برقرار بوده و بدان که سنت خدا هرگز مبدّل نخواهد شد. (احزاب: 62)

در جامعه ای که نگاه، آزاد و بی ضابطه باشد، ارضا نیز باید نامحدود باشد؛ زیرا نگاه بی ضابطه، ارضای بی ضابطه می طلبد. البته، به یقین ارضای نامحدود ناممکن است و محرومیّت به دنبال خواهد داشت. غریزه جنسی، از قوی ترین غریزه هاست و محرومیّت ناشی از ارضا نشدن آن نیز، شدیدترین محرومیّت ها خواهد بود. در روایتی نقل شده که: «چه بسیار نگاهی که موجب عقده و حسرت

ص: 55

طولانی می شود.»(1) چشم، عضو متمرکز کننده امواج برخاسته از اقیانوس عظیم حسرت، محرومیّت، مکنت و ناکامی هاست؛ همان گونه که ذرّه بین، اشعه های جداشده از اقیانوس های نورانی خورشید را متمرکز ساخته و می سوزاند. به راستی این امواج سوزنده، با بدن لطیف، ولی عریان زنی که در معرض این نگاه ها قرار خواهد گرفت چه خواهد کرد و چه تأثیری بر زیبایی او خواهد گذاشت؟! اینجاست که عمق تعبیر لطیف امیرمؤمنان علی علیه السلام جلوه می نماید که فرمود: «زکوةُ الجَمالِ العِفاف؛(2) زکات زیبایی، عفاف است».

 زکات از ریشه زکی، به معنای رشد و نمو است. در اسلام برای سرمایه های مختلف، همچون مال، علم و... زکات، مایه رشد و ازدیاد بیان گردیده است. برای مثال، زکات مال، صدقه دادن و زکاتِ علم، آموزش به دیگران است. آنچه هم مایه رشد و فزونی سرمایه زیبایی زن معرفی شده، برخلاف موارد دیگر، بذل و بخشش آن نیست، بلکه عفّت ورزیدن است. کلید عفاف، ستر و پوشش است؛ چنان که در آیه 6 سوره نور، آنجا که به زنان پیر و سالخورده که امید ازدواج بر آنان نمی رود رخصت برداشتن چادر(3) داده شده، در پایان پوشیدن این لباس ها را برابر با عفّت ورزیدن معرفی می کند و می فرماید:

وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللاّتی لا یَرْجُونَ نِکاحًا فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُناحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزینَةٍ وَ أَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ. (نور:

ص: 56

60)

و زنان سال خورده که از ولادت و عادت بازنشسته اند و امید ازدواج و نکاح ندارند، بر آنان باکی نیست اگر اظهار تجملات و زینت خود نکنند که جامه های اولی خود نزد نامحرمان از تن برگیرند و اگر باز هم عفّت و تقوای بیشتر گزینند، بر آنان بهتر است.

خلاصه آنکه:

آینه بی حجاب به طبع گیرد غبار***خوش بود آیینه را پرده بر او داشتن

غنچه به باغ ایمن است تا بود اندر حجاب***آفتِ جان و دل است چهره عیان داشتن

وافی عراقی

 گل تا آن زمان که در پوشش کاسبرگ خود پنهان است و رخ عیان ننموده، شاداب و باطراوت است، ولی همین که از ورای کاسبرگ، سر برآورد، در عمل پایانِ گل بودن را برای خویش اعلام کرده است. زیبایی و طراوت زن نیز تا آن زمان پابرجاست که در پوششی پنهان باشد. جهانِ غرب هم امروز به این مطلب رسیده است و به ناچار از شیپورهای تبلیغاتی خویش فریاد بر می آورد که معدّل زیبایی زن، در برابر برهنگی رو به کاهش است، غافل از اینکه دین مبین اسلام چهارده قرن پیش به این مطلب اشاره کرده و درباره آن هشدار داده است. یکی از حکمت های الزام شرع مقدس اسلام به پوشیدگی زنان، آن هم به حد قابل توجهی بیشتر از مردان، می تواند همین امر باشد. به هر حال، تهدیدی که برهنگی نسبت به زیبایی زن دارد و ضرری که از این جهت

ص: 57

متوجّه اوست، اگر قطعی و صددرصد هم نباشد، محتمل است و رفع ضرر محتمل نزد عقلا واجب است؛ زیرا اگر کودکی به عاقلی خبر دهد که فلان آب مسموم است، او هرگز از آن آب نخواهد نوشید. اگر کسی هم گوهر باارزشی داشته باشد و آن را در معرض دستبرد قرار دهد، عاقلان او را نکوهش می کنند. همچنین است حکم پوشش که اگر زن، پای بند به اصول مذهبی هم نباشد، عقل بر او حکم می کند که خود را در مقابل نگاه مردان بیگانه بپوشاند، وگرنه مورد سرزنش عقلا واقع خواهد شد.

بُعد انسانی همتای مرد است، حقوقی دارد و باید از حقوق خود بهره مند گردد.

«حق» از زیباترین و پسندیده ترین واژه های آفرینش است و در تمام ادیان و جوامع بشری مورد توجّه است. حقوق و ادای آنها، فراتر از زمان ها، مکان ها، اشخاص و ادیان است. در واقع، انسان از هر طبقه اجتماعی و با هر دین و مکتبی، به ادای حقوق دیگران حساسیت نشان می دهد و این مطلب، حق و حقوق را فرا زمانی و فرا مکانی جلوه گر می سازد.(1) از سویی دیگر، حفظ حقوق شخصی، از نظر اخلاقی و عقلی لازم است.

به یقین، پاسبانی از این حقّ شخصی، با بی حجابی ممکن نخواهد بود. زن بی حجاب شاید بتواند از کام جویی هایی که جنس مخالف توسطّ دیگر حواس پنج گانه از او دارد جلوگیری کند، ولی هرگز نمی تواند از لذّت جویی مرد با حسّ قدرتمند بینایی درامان بماند. بر این اساس است که شرع مقدّس اسلام، دژی محکم در اختیار زن قرار داده تا به وسیله آن، از این حق نگهبانی کند و آن قلعه مستحکم، چیزی نیست جز حجابی که بر او واجب کرده است. نه برای اینکه او را محدود کند، بلکه، برای اینکه به او قدرت بخشد و در او مصونیت ایجاد کند.

 این حقّ زن است که با پوشانیدن و مخفی داشتن جاذبه های ظاهری خویش، به هیچ مردی اجازه لذت جویی و بهره برداری گناه آلود از آن را ندهد. پس پوشش بیشتر زن نسبت به مرد، نه تنها حافظ حقوق شخصی او که عین حقّ اوست.

ص: 59

می شکست، به اعدام محکوم و کشته می شد؛ در مجلس جشن یا میهمانی از گوشت دختران استفاده می کردند و آنها را می کشتند و گوشتشان را کباب کرده، برای میهمان می آوردند.(1)

ارزش و اعتبار زن در میان اعراب جاهلی پیش از اسلام نیز تفاوت چندانی با موقعیّت او در میان دیگر اقوام نداشت. زنده به گور کردن دختران در زمان جاهلیّت عرب، معروف است. قرآن در این باره می فرماید:

چون یکی از آنها را به فرزند دختری مژده آید، از شدّت غم و حسرت رخسارش سیاه شده و سخت دلتنگ می شود و از این عار، روی از قوم خود پنهان می نماید. به فکر افتد که آیا آن دختر را با خواری نگهدارد یا زنده به گور کند. (نحل: 58 و 59)

مقام و موقعیّت زن در جاهلیّت نوین غرب نیز دست کمی از موقعیّت او در جاهلیّت عرب و دیگر اقوام و تمدن های گذشته ندارد. در جهان بینی مادّی و بدون معنویت غرب، مادیت حرف اول را می زند. براساس این جهان بینی، انسان جُز «تن» چیز دیگری نیست و این «تن» یکی از مهم ترین آبشخورهای لذّتِ اوست و او در فرصت محدودی که تا مرگ دارد، باید تا می تواند از همه لذت ها بهره مند شود. در چنین جامعه ای، زن دیگر آن انسانی نیست که امانت دار الهی باشد و بتواند تا آنجا والامقامی یابد که به دیدار پروردگار خویش برسد. او فقط «تن» است و ارزش او در این جامعه، تنها به اندازه ارزش «تن» اوست.

در این جهان بینی، زن تنها یک ارزش دارد و آن ارزش زنانگی اش است.

ص: 61

او تا وقتی در جامعه اعتبار دارد که بتواند بیشترین لذّت بخشی را با «تن» و اندام زنانه خویش داشته باشد و پس از نابود شدن این جاذبه به هر دلیل و علّتی، همه موجودیّت، هستی، ارزش و اعتبار خویش را در جامعه از دست خواهد داد. در بینش مادیّ و دنیایی غرب، انسان باید بیشترین لذت جسمی را از جهان و هر آنچه در آن است ببرد. پس طبیعت، حیوانات و حتّی انسان ها نیز باید به مصرف او درآیند و از سویی، باید مصرف کنندگان خوبی برای کالاهایی باشند که او برای افزونی سرمایه، تولید کرده است. این جهان بینی بی معنویّت، نظام اقتصادی متناسب با خویش را می طلبد که همان نظام «سرمایه داری» است و وظیفه دارد جهان و هر آنچه در آن است را به هرچه بیشتر مصرف شدن و مصرف کردن(1) وادارد. زن که فقط جسم و تَن است، برای آنکه در چنین نظامی که غیر از مصرف شدن و مصرف کردن، هیچ ارزش دیگری را به رسمیّت نمی شناسد، موقعیتی بیابد، باید مصرف کننده و مصرف شونده مناسبی باشد. افزون بر این، او نیروی کارآمد و کم توقعی است که برای تولید کالا بسیار مناسب است. اسف انگیزتر اینکه، جاذبه جنسی و ظواهر جسمی او، وسیله خوبی است برای مصرف هرچه بیشتر دیگر کالاهای مصرفی. اینجاست که دست قدرتمند سرمایه دار، زن را چون طعمه ای برای گرمی بازار خویش برمی گزیند و او افزون بر هرچه بیشتر مصرف شدن و مصرف کردن، باید وسیله ای گردد برای مصرف هرچه بیشتر هر چیز دیگر.(2)

 در این راستا، زن باید بیشترین استفاده را از اندام و ظواهر جسمی و زنانه

ص: 62

خویش بنماید. او هرچه عریان تر گردد، جذّاب تر می شود و هرچه جذّاب تر گردد، به کارآیی خویش می افزاید. زن عروسکی است زیبا و پرجاذبه در دست کارگزاران قدرت و سرمایه داران بزرگ که برای رسیدن به منفعت های خویش، او را با سر و اندام عریان به نمایش می گذارند و وقتی کهنه و فرسوده گشت، به راحتی به دور می اندازند.

در چنین جامعه ای که ارزش های والای انسانی زن رنگ باخته، او ناچار است تنها با تکیه بر ارزش زنانگی خویش جایی برای خود باز کند و شخصیت و ارزشش، به اندازه عروسک یا کالایی بی ارزش و مصرفی پایین می آید. البته مسئله در همین حد تمام نمی شود و این ارزشِ اندک و دروغین نیز برای زن ماندگار نخواهد بود. طبیعت آدمی چنین است که اشیای کمیاب هرچند کم فایده، برای او ارزشمند و اشیای فراوان هرچند پرفایده برایش بی ارزش خواهد بود. مثال روشن این قضیّه، نعمت عظیم آب است. همه می دانند که زندگی بشر بدون آب محکوم به نابودی است و هیچ موجود زنده ای بدون آن، امکان ادامه حیات ندارد، ولی می بینیم که به دلیل وفور و در دسترس بودن این نعمت حیاتی، چه اندازه بی اعتنا و پراسراف با آن برخورد می شود و در عین حال، نگرش انسان به طلا که نقش چندانی هم در زندگی او ایفا نمی کند، به علّت کمیاب بودنش به گونه ای دیگر است.

این مسئله عمومیّت دارد و اگر زن اندام و زیبایی های جسمی و جاذبه های جنسی خویش را رایگان و بی حدّ و مرز به نمایش بگذارد، پس از مدتی دامنه این عمومیّت، او را نیز شامل خواهد شد. اندکی بعد این جاذبه ها، به دلیل وفور و همه جایی شدن رنگ می بازد. به گفته ویل دورانت: «آنچه بجوییم و نیابیم،

ص: 63

عزیز و گران بها می گردد. زیبایی یک شی ء چنان که خواهیم دید، بستگی به قدرت میل به آن شی ء دارد؛ میلی که با ارضا و اقناع ضعیف می شود و با منع و جلوگیری قوی می گردد».(1) «دامن های کوتاه بر همه جهانیان به جز خیاطان، نعمتی است و تنها عیبشان این است که قدرت تخیّل مردان را ضعیف تر می کند. شاید اگر مردان قوّه تخیّل نداشته باشند، زنان نیز زیبا نباشند».(2)

آلفرد هیچکاک، فیلم ساز معروف غربی که براساس شغل خویش تجربه های فراوانی از زنان دارد، می گوید: «من معتقدم که زن هم باید مثل فیلمی پرهیجان و پُرآنتریک باشد؛ بدین معنا که ماهیّت خود را کمتر نشان دهد و برای کشف خود، مردان را به نیروی تخیّل و تصوّر زیادتری وادارد. باید زنان، پیوسته بر همین شیوه رفتار کنند؛ یعنی کمتر ماهیّت خود را نشان دهند و بگذارند مرد برای کشف آنها بیشتر به خود زحمت دهد.»(3) البته نه تنها زنانِ غربی به نصایح این فیلم ساز بها ندادند که متأسفانه زنان شرقی نیز به این آفت دچار شدند. هیچکاک ادامه می دهد: «زنان شرقی تا چند سال پیش به خاطر حجاب و نقاب و روبندی که به کار می بردند، خود به خود جذّاب می نمودند و همین مسئله، جاذبه نیرومندی به آنها می داد. به تدریج، با تلاشی که زنان این کشورها برای برابری با زنان غربی از خود نشان می دهند، حجاب و پوششی که دیروز بر زنان شرق کشیده بود، از میان رفت و همراه آن، از جاذبه جنسی آنها هم کاسته

ص: 64

شد.»(1) آنجا که «تن» زن منهای «انسانیت» او حرف اول را می زند، کاهش جاذبه جنسی زن، یعنی از میان رفتن همان یک ذرّه ارزش و اعتباری که جامعه برای او قایل بود. ازاین رو، می بینیم انسان غربی به علّت فراوانی و بیش از حدّ در دسترس بودن کالایی به نام زن، از واقعیت آن احساس سیری کرده و برای تنوّع، به تصویرش روی آورده است.

شاهد این مدّعا، رواج بیش از حدّ فیلم های سکسی و کاست های مبتذل، پس از رواج برهنگی زن است. این وضعیّت است که حتّی کارگردانان معروف سینما را بر آن داشته تا بگویند: «افسانه زن پایان یافته و زن ها ناگهان جاذبیّت خود را از دست داده اند».(2)

در این شرایط، دیگر زن نیست که مطلوب واقع می شود؛ زیرا دیگر جاذبه و ارزشی برای مرد ندارد. چنان که می بینیم، در کشورهای غربی وضع زن به جایی رسیده که او باید از مرد خواستگاری کند، نه مرد از او. از جوانی اروپایی پرسیده شد: چرا ازدواج نمی کنی؟ گفت: «وقتی که هر روز شیر تازه را به فراوانی بتوان به دست آورد، چرا گاو تهیّه کنم؟»(3) از این سخن به خوبی می توان میزان انحطاط زن را در جوامع غربی تخمین زد.

اکنون مسئله را از دیدگاه مکتب الهی اسلام بررسی می کنیم. در جهان بینی اسلامی، معنویت حرف اول را می زند نه مادیّت. بر اساس این جهان بینی،

ص: 65

انسان تنها جسم و تن نیست، بلکه بعد گسترده تری به نام روح دارد. بعد جسمی او فانی و بعد روحی اش ماندگار است. رشد جسم، محدود است، ولی روح می تواند آن قدر اوج بگیرد که به مقام «لقاء اللّه» برسد. تن، مرکب روح است و تا آنجا ارزش دارد که بتواند نردبان مناسبی برای تعالی روح قرار گیرد، نه بیشتر.

از دیدگاه مکتبی که بر چنین جهان بینی ای استوار باشد، نقش زن با دیدگاه مکتب های مادّی بسیار متفاوت است. در اسلام، زن دیگر کالا، حیوان یا موجودی در برزخ بین انسان و حیوان نیست؛ بلکه او از نظر انسانیت، سرشت و سرنوشت با مرد مساوی است. زن می تواند همچون مرد به درجه ای از تعالی و رشد برسد که مورد خطاب وحی الهی قرار گیرد، با فرشتگان سخن بگوید، غذای آسمانی برایش فرود آید و مهم تر از همه، به مقام قرب حق تعالی برسد.

در چنین نظامی، زن دیگر عروسک و اسباب بازی در دست مردان نیست، بلکه او مربّی جامعه است؛ کسی که مرد از دامن او به معراج راه می یابد. او نه تنها دارای ارزش والاست که به سبب نقش خطیر تربیتی خویش «زیر بنای فضیلت های انسانی و ارزش های والای خلیفة اللّه در جهان است».(1)

برخلاف مکتب های مادّی، اسلام به زن چنان مقام و اعتباری داده که به فرمایش خاتم پیامبران صلی الله علیه و آله دوست داشتن او، ملاک ازدیاد ایمان است:

«مَا اَظُنُّ رَجُلاً یَزْدادُ فی الایمانِ خَیراً إلاّ إزْدادَ حُبّاً لِلنِّساءِ؛ گمان نمی کنم ایمان مرد ازدیاد نیکویی بیابد، مگر اینکه محبتش به زنان افزایش پیدا کند.»(2) در مکتب اسلام، این جسم

ص: 66

و تن آرایش یافته زن نیست که به او اعتبار می بخشد، بلکه روح سرشار از عاطفه و لطافت و تربیت الهی اوست. در ارزش و اهمیت زن در اسلام، همین بس که به فرموده امام خمینی رحمه الله: «قرآن کریم (کتاب آسمانی این دین مبین) انسان ساز است و زنان نیز انسان ساز».(1)

زن مسلمان که مقام و موقعیتی شگفت انگیز دارد، چرا بدن عریان خویش را در معرض نگاه های خیره هرزگان قرار دهد؟ او همه جسم و تن نیست تا با ارائه هرچه بیشتر اندام، بخواهد جایی برای خویش در جامعه باز کند. او نیز انسانی است همانند دیگر انسان ها، امانت دار عهد الهی و خلیفه خدا بر روی زمین، با روحی مستعد تکامل و دارای استعدادهای فراوان و این را خوب می داند که تا وقتی همه نظرها به اندام او خیره باشد، هیچ چشمی نمی تواند ملکات، سجایای اخلاقی و استعدادهای والای او را بنگرد.

او در پرتو تعالیم انسان ساز اسلام، ارزش حقیقی خویش را خوب دریافته و می خواهد انسانیت، ملاک ارزیابی شخصیتش قرار گیرد، نه ظواهر جسمانی و زنانگی. پس اندام و زینت های وجودی خویش را در پرده حجاب محفوظ می دارد تا بتواند با ارزش حقیقی خویش و به اعتبار انسانیت و کرامتِ والای یک زن در جامعه به فعالیت بپردازد، نه به عنوان عروسکی خوش آب و رنگ برای سیر کردن شهوتِ هرزگان و وسیله ای برای تبلیغ کالاها، جلب جهانگردان، تزیین دکور اتاق های انتظار و... ، که وقتی رنگ و لعاب و جاذبه ظاهری اش از میان رفت احساس پوچی و پریشانی کند.

ص: 67

البتّه ارزش زنانگی او هم به جای خویش باقی است، ولی حاضر نیست همین را هم به بهای هر نگاه آلوده و برای سیر کردن هوس های یک مشت آلوده فریبکار بفروشد؛ بلکه این گوهر گران بها را در صدف وجود مردی قرار خواهد داد که یگانه مرد زندگی اش باشد، نه هر مرد هرزه و هرجایی دیگر. این نکته ظریف را چارلی چاپلین، هنرمند بزرگ سینما نیز دریافته و ازاین رو، به دخترش جرالدین چاپلین توصیه می کند: «دخترم، هیچ کس و هیچ چیز دیگر را در این جهان نمی توان یافت که شایسته آن باشد که دختری ناخن پای خود را به خاطر آن عریان کند.... به گمان من، تن تو باید مال کسی باشد که روحش را برای تو عریان کرده است.»(1) افسوس و صد افسوس که زنان غربی و متأسّفانه بسیاری از زنان خودباخته شرق، هنوز هم از این نکته غفلت می ورزند.

«لاحُرْمَةَ لِنِساءِ أَهْلِ الذِّمّة أَنْ یَنْظُرَ إلی شُعورهِنّ وَ أَیدیهّنِ؛(1) نگاه کردن به موها و دست های زنان اهل ذمّه حرام نیست».

حضرت امام خمینی رحمه الله نیز می فرماید:

نگاه به مطلق کفّار به شرط عدم التذاذ و ریبه، یعنی خوف وقوع در حرام مانعی ندارد، امّا احتیاط آن است که فقط به مواضعی نگاه کرد که عادتاً نمی پوشانند.(2)

در اینجا، ملاکِ حرمت نگاه، تحریک قوای جنسی، شهوانی و... نیست، بلکه منزلت و حرمت زن مسلمان اصل و ملاک است؛ حرمتی که به فرموده آیت اللّه جوادی آملی، زنان غیرمسلمان از آن بی بهره اند.(3) ولی حرمت و کرامت زن مسلمان آن قدر اهمیّت دارد که از محدوده حقوقِ شخصی او فراتر رفته است و به نظر برخی از اندیشمندان و حکیمان اسلامی، از حقوق الهی به شمار می آید. آیت اللّه جوادی آملی در این باره می نویسد:

 حرمت زن، نه اختصاص به خود زن دارد، نه مال شوهر و نه ویژه برادر و فرزندانش می باشد. همه اینها اگر رضایت بدهند، قرآن راضی نخواهد بود؛ چون حرمت زن و حیثیت زن به عنوان حق اللّه مطرح است...(4) و هتک حرمت او برای احدی روا نیست و همگان موظّف به پاسداری از مقام زن هستند. در خلال احکام دینی مشهود است؛ مثلاً اگر کسی به حیثیت وی تجاوز کرده و ناموس او را هتک کند، باید محدود شود و هیچ چیزی مایه

ص: 69

سقوط حدّ زانی نیست، نه رضایت همسر و نه رضایت خود زن؛ زیرا ناموس او جنبه حق اللّه دارد و نظیر مال نیست که اگر به سرقت رفت و مسروقٌ منه رضایت داد، حدّ ساقط گردد(1)... لذا کسی حق ندارد بگوید من به نداشتن حجاب رضایت دارم. از اینکه قرآن می گوید: هر گروهی اگر راضی باشند، شما حدّ الهی را در برابر آلودگی اجرا کنید، معلوم می شود عصمت زن، حق اللّه است.(2)

بر این اساس، حجاب زن از حق های الهی بوده و هر انسان مؤمنی، نه تنها برای منافع رعایتِ پوشش اسلامی، حفظ شأن و منزلت زن مسلمان، مصالح اجتماعی و...، بلکه از روی بندگی خداوند متعال موظّف به ادای این حق است. می توان گفت که حجاب زن مسلمان، پرچم حق پذیری و حق شناسی او در مقابلِ ذات پاک پروردگار است که آن را با افتخار تمام بر فراز کشور وجود خویش می آویزد.

از این همه ادله بر می آید که تفاوت زن و مرد در احکام و از جمله تفاوت های آنان در پوشش، به تفاوت های ظریف جسمی و روحی میان زن و مرد بازمی گردد. این تفاوت ها نه به عنوان تبعیض که به مقتضای حکمت بالغه الهی، ضرورتشان در نظام آفرینش و بر اساس رعایت عدل و مساوات در وجود هر یک از این دو قرار گرفته است.

آنچه در این فصل بدان اشاره شد، در این سخن مولا علی علیه السلام متبلور است که فرمود: «فَإنَّ شِدَّةَ الحِجابِ أَبْقی عَلَیْهِنَّ؛ پس بی گمان، شدت حجاب و پوشش، برای

ص: 70

سلامت و استواری هرچه بیشتر زنان سودمندتر است».(1)

از هر سو که به مسئله پوششِ زن در اسلام می نگریم، می بینیم که این امر در درجه اول و به طور مستقیم به نفع زن است؛ چه در تأمین سلامت روحی و جسمی اش و حفاظت از حقوق فردی و اجتماعی او. در درجه بعد نیز به مصلحت جامعه اسلامی است که منافع آن به صورت غیرمستقیم به خود زن باز می گردد. به همین دلیل، هرچه زن پوشیده تر باشد، مصلحت افزون تری را برای خویش تضمین می کند. ازاین رو، اسوه و الگوی زنان دو عالم، حضرت فاطمه صدّیقه علیهاالسلام، کسی که تربیت یافته کانون وحی است، در دامن نبوّت پرورش یافته و به واسطه زن بودن، بر مصلحت زنان به خوبی آگاه است، بهترین چیز را برای زن این می داند که: «نه مرد بیگانه ای او را ببیند و نه او مرد بیگانه ای را»(2) و این کلام پُر مغز و عمیق، مورد پسند رسول گرامی صلی الله علیه و آله واقع می شود و بی درنگ ایشان را پاره تن خویش معرّفی می کند. گویا حضرت با این تعبیر لطیف  و واکنش دقیق، اشاره به این دارند که این سخن نیز از مکتب من ریشه می گیرد.

ص: 71

می شود. در این مورد نیز نخست در مورد همسران پیامبر که به علّت زیستن در کانون وحی و نزدیکی ویژه ای که با رسول خدا صلی الله علیه و آله دارند، از موقعیّت خاصّی برای مؤمنان زن و مرد دارند و مسئولیت بیشتری نیز بر دوششان نهاده شده، حکمِ حجاب صادر می گردد و در مرحله بعد، همه زن های مؤمن به پوشاندن زینت های خویش از چشم نامحرمان وظیفه می یابند:

وَ قُلْ لِلْمؤمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ اَبْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُروجَهُنَّ وَ لاَیُبْدینَ زینَتَهُنَّ إلاّ مَا ظَهَرِ مِنْهاَ. (نور: 31)

ای رسول، به زنان مؤمن بگو تا چشم ها و فروج و اندامشان را (از عمل زشت) محفوظ دارند و زینت و آرایش خود را، جز آنچه قهراً ظاهر می شود، بر بیگانه آشکار مسازند.

واژه «زینت» به طور مطلق از مفهومی عام برخوردار است که هم زینت طبیعی (خلقی) و هم زینت اکتسابی (عارضی) را شامل می شود.

خلیل بن احمد فراهیدی می گوید: «زیبایی، نقیض زشتی است... و زینت، هر آنچه را به واسطه آن آراسته شود، در بر دارد.»(1) فخر رازی نیز در این باره می نویسد: «بدان! زینت نامی است بر زیبایی های مخلوق که خداوند آفریده و همین طور به آنچه انسان به وسیله آن آراسته و مزیّن می شود، مثل لباس و... اطلاق می شود».(2)

آیه شریف بالا، زن را مأمور می کند که زینت هایش را بپوشاند و آنها را در مقابل چشمان نامحرم ننهد. البته این حکمِ عام، در ادامه آیه در دو بُعد،

ص: 73

تخصیص خورده و شامل استثناهایی می گردد. عبارتِ: «إلاّ مَا ظَهَرَ مِنْهاَ» اولین استثنا را بیان می کند. از این جمله نتیجه گرفته می شود که زینت زن به دو دسته زینت هایی که به طور طبیعی آشکار است و زینت هایی که به طور معمول پنهان است، تقسیم می گردد.

فقیهان و مفسران در اینکه کدام یک از زینت های طبیعی یا اکتسابی زن، زینت ظاهری است و کدام یک، از زینت های پنهان به شمار می آید، دیدگاه های گوناگونی دارند. همچنین درباره آن، احادیث متعددّی از معصومان علیهم السلام نقل شده که به علّت گستردگی این دیدگاه ها مجال آوردن همه این احادیث و گفتارها را نمی یابیم. در این مورد، هر کس باید در عمل به فتوای مجتهدی عمل کند که از او تقلید می کند، ولی در اینکه غیر وجه وکفّین (دست ها از مچ به پایین) از زینت های پنهان زن به شمار آمده و پوشانیدن آنها واجب است، از لحاظ فقه اسلامی هیچ گونه تردیدی وجود ندارد. این قسمت، جزءِ ضروریات و مسلمات است. نه از نظر قرآن و نه از نظر فتواها، در این باره اختلاف و تشکیکی وجود ندارد.(1)

فضیل بن یسار می گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا ذراعینِ زن نیز از شمار زینت هایی است که خداوند تبارک و تعالی در مورد آن فرمود: (وَ لاَیُبْدینَ زینَتَهُنَّ)؟ ایشان فرمود: «بلی، آنچه روسری آن را می پوشاند و بالاتر از دو دستبند، از شمار زینت است».(2)

ص: 74

از مسعدة بن زیاد نیز نقل است که گفت: «شنیدم که از حضرت صادق علیه السلام در مورد زینت های آشکار زن سؤال شد، ایشان فرمود: صورت و کفّین (دست ها از مچ به پایین).»(1) همچنین عایشه نقل می کند که خواهرش اسماء در حالی که لباس نازکی به تن داشت، نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد، حضرت روی از وی بر تافت و فرمود:

ای اسماء، زن هنگامی که به بلوغ می رسد، صحیح نیست که غیر از این قسمت و این قسمت از بدنش پیدا باشد و به صورت و کفّین خویش اشاره کرد.(2)

در بخش اول آیه، به زنان دستور داده شده زینت های خویش را آشکار نسازند. ظاهر این قسمت از آیه چنین می نمایاند که گویی زن در مقابل جمیع افراد باید این دستور را اجرا کند، ولی ادامه آیه که بیانگر دومین استثنا است، با عبارت: «إلاّ لبعولتهنّ...»، گروه دوازده گانه ای را از این عام، خارج می سازد. این گروه عبارت است از: 1. شوهران؛ 2. پدران؛ 3. پدر شوهران؛ 4. پسر شوهران؛ 5. پسران؛ 6. برادران؛ 7. پسر برادران؛ 8. پسر خواهران؛ 9. زنان؛ 10. مملوکان؛ 11. خدمتکاران مردانی که از زن بی نیازند؛ 12. کودکانی که از امور جنسی بی خبرند.(3)

پس از اینکه تاریخچه پوشانیدن زینت زن در اسلام و استثناهای آن نیز مشخّص گردید، اینک باید از چگونگی پوشش و پنهان ساختن زینت، سخن به میان آورد.

ص: 75

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

شوهر حق دارد به بدن زن که زیر پیراهن قرار دارد نگاه کند و برادر و فرزند مجازند از روی پیراهن به بدن زن نگاه کنند، ولی در برابر نامحرم، باید چهار لباس پوشید: پیراهن، مقنعه، چادر و شلوار.(1)

 قرآن کریم نیز افزون بر صدور حکم پوشش زنان، برای تأمین حجاب بیشتر و بهتر آنها و همچنین پیشگیری از رواج سلیقه ها و مدل های نامطلوب لباس در مواجهه با نامحرم، دو شکل پوشش خاص به نام «خمار» و «جلباب» را برای بانوان تعیین کرده که در این فصل و فصل بعد، به بررسی این دو نوع پوشش از منظر قرآن و احادیث می پردازیم.

مگر اینکه دختر مملوک باشد (آزاد نباشد).(1)

پوشیدن این نوع حجاب در آیین مقدس اسلام، از تأکید خاصّی برخوردار است. خداوند تعالی در آیه 31 سوره نور که به آیه حجاب نیز معروف است، پس از اعلام دستور پوشش به زن، بلافاصله بی هیچ درنگی خطاب به زن های مؤمن می فرماید: «وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیُوبِهِنَّ؛ و (زنان) باید سینه و بر دوش خود را به مقنعه بپوشانند».

 در فصل دوم، دیدگاه های لغت شناسان را در مورد واژه خمار گفتیم. از مجموع آنها می توان نتیجه گرفت خمار، پوششی است که زن به واسطه آن، سرش را می پوشاند و این همان لُبِّ مطلبی است که در مورد مفهوم مقنعه و چارقد در کتاب های لغت فارسی مطرح شده است. بنابراین، خِمار همان مقنعه و روسری است که در ایران و نیز بسیاری از کشورهای دیگر متداول بوده و زنان آن را بر سر انداخته، موهایشان را در زیر آن پنهان می ساختند.

مفسّران نیز ذیل آیه مورد نظر، خمار را به همین ترتیب معنا کرده اند که برای اطلاع بیشتر خوانندگان، به پاره ای از آنها اشاره می شود:

الف) المیزان: آن جامه ای است که زن سر خود را با آن می پیچد و زاید آن را به سینه اش آویزان می کند.(2)

ب) مجمع البیان: خُمُر: مقنعه هاست (جمع خمار) و آن پوشش سر زن

ص: 77

است که به پیشانی آویخته می شود.(1)

ج) التبیان: خِمار پوشش سرِ زن است که بر پیشانی می آویزد و جمع آن خُمُر است. جبائی گوید: خُمُر همان مقانع (مقنعه ها) است.(2)

د) روح المعانی: مقنعه ای که زن بر سر قرار می دهد.(3)

ه ) الجامع لأحکام القرآن: خُمُر: جمع خمار است و چیزی است که زن سرش را با آن می پوشاند.(4)

 و) أحسن الحدیث: خمر «به ضمّ خاء و میم» روسری ها و مفرد آن خِمار است.(5)

جالب اینجاست که یکی از چیزهایی که به عنوان جهیزیّه برای حضرت زهرا علیهاالسلام خریداری شده، همین «خمار» (مقنعه) بوده است.(6) این پوشش، همراه با پیراهن و شلوار، حدّ متوسّط پوشش زن در مقابل نامحرم است. محمد بن مسلم در مورد کفّاره قسم که اطعام یا پوشش ده مسکین است و خداوند در مورد آن می فرماید: «مِنْ اَوْسَطِ مَا تُطْعِموُنَ اَهْلیکُمْ اَوْ کِسْوَتِهِمْ» (مائده: 89)، از

ص: 78

امام باقر یا امام صادق علیهماالسلام روایت می کند که فرمودند: «برای هر مردِ مسکین یک ازار و یک رداء و برای هر زن، آنچه محرّمات بدن او را می پوشاند: شلوار، مقنعه و پیراهن (ازار، خمار یا درع)».(1)

نکته قابل توجّه اینکه در قسمت قبلِ آیه، به پوشش زینت های پنهان زن دستور داده شده بود و مو و سر و گردن زن نیز از زینت های چشم گیر او به شمار می آید و دستور دوباره به پوشش مقنعه و تأکید مضاعفِ این مطلب، می تواند نشان از اهمیت و حساسیت پوششِ این قسمت از بدن زن باشد.

در کتاب التحقیق فی کلمات قرآن الکریم، در بحث از این آیه آمده است: «ذکر این جمله پس از امر به پوشش و پنهان داشتن زینت، بر شدّت این امر و تأکید در آن دلالت دارد».(2)

تاریخ ثابت کرده که فساد، همیشه از برهنگی سرِ زن  که سر آغاز همه برهنگی هاست، شروع شده و به تدریج به دیگر اعضای او سرایت می کند. استعمارگران نیز همین که بخواهند ملّتی را استثمار کنند، نخست بدن زنان آن ملت را عریان می سازند و در این مسیر از سر شروع می کنند. این همان کاری است که استعمار فرانسه با ملّت رنج دیده الجزایر انجام داد. فرانتس فانون، جامعه شناس و روان شناس مشهور می گوید: «نخستین اقدام ضدّ فرهنگی که فرانسه در الجزایر صورت داد، تلاش برای از بین بردن حجاب بود و در این کار موفق شد و هر چه بدن زن الجزایری را بیشتر عریان کرد، چنگال

ص: 79

استعمارگر بیشتر به حلقوم الجزایری فرو رفت».(1)

گویا تاریخ نیز گواهی می دهد برهنگی ها همه پیرو برهنه شدن سر است و تا دست به ترکیب جمجمه نزنند، اعضای دیگر حاضر نیستند ترکیبشان به هم بخورد، بلکه با تصرّف جمجمه است که همه چیز به استثمار و استعمار پایان می پذیرد.(2) ازاین رو، اسلام در خصوص برهنگی سرِ زنان حساسیت نشان می دهد؛ چون پایه گذار همه برهنگی هاست و مفسده های فراوانی به آن وابسته است.

بر این اساس است که دُردانه امام حسین علیه السلام در نخستین ملاقات با پدر بزرگوار خویش، پس از شهادت ایشان که فرصت درد دل کردن پیش آمده، با وجود اینکه شهادت پدر بزرگوار، عموی با وفا، برادران گران قدرش و صدها مصیبت جان سوز دیگر، جگرش را به آتش کشیده و اسارت، کتک، اهانت و زخم زبان نامردان، سراسر وجودش را پر از درد و رنج کرده بود، به عنوان اولین شِکوه و درد دل عرضه می دارد: «یا أَبَتَا اُنْظُر إلیَ رُؤُسِنَا المُکشَفَة ؛ پدر جان، سرهای برهنه مان را ببین».(3)

 آری، این آغاز درد دل دختر با پدر است و می فهماند که جانگدازترین مصیبت برای او، برهنه شدن سرش می باشد که از همه مصیبت هایی که در این مدّت بر وی وارد گردیده، پراهمیّت تر است. هرچند بر اساس نقل مقاتل معتبر، حضرت أبا عبداللّه الحسین علیه السلام پیش از رفتن به میدان، به زنان و دختران سفارش کردند تا در زیر معجر، پارچه هایی را محکم بر سر و موی خویش

ص: 80

ببندند تا هنگام غارتِ معجرها از سوی دشمن، سر و موهایشان آشکار نگردد. آنان نیز چنین کردند و ازاین رو، سر و موی دختر امام پس از به غارت رفتنِ مقنعه او آشکار نگردید، ولی همین قدر برهنگی و کشف حجاب نیز او را آزار می دهد و همان گونه که هر حرکت و سخن امام در برابر مردم برای تعلیم و مکتب سازی است، این حرکت و شکواییّه دختر ایشان خطاب به پدر بزرگوارش نیز می تواند هشداری تکان دهنده به همه دختران، در مورد اهمیت و حسّاسیت پوشیدگی سر باشد.

پس از اشاره به اهمیت و موقعیت خاص این پوشش، جا دارد به بررسی کیفیّت، کارکرد و رنگ آن از نظر آیات شریفه قرآن و راهنمایی های اهل بیت علیهم السلام بپردازیم.

فطری زنان به شمار آورد. حضرت حوّا همسر حضرت آدم، نخستین فرستاده خدا بر روی زمین نیز از این نوع پوشش استفاده می کرد.(1) البتّه کیفیّت پوشش آن با آنچه اسلام دستور می دهد، متفاوت بوده است. ازاین رو، باید نگاه دین را در مورد چگونگی پوشش و اندازه مقنعه یافت. خداوند در آیه مورد بحث می فرماید: «وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیُوبِهنَّ؛ زنان باید مقنعه های خویش را بر سینه و گریبان ها بیفکنند».

از این عبارت برمی آید که زنان پیش از نزول آیه، دامنه روسری خود را به شانه ها یا پشت سر می افکندند، به گونه ای که گردن و کمی از سینه آنها نمایان می شد.(2) در تفسیرهای مختلف، از جمله تفسیر نمونه،(3) جوامع الجامع،(4) الفرقان فی تفسیر القرآن،(5) منهج الصّادقین(6) و تفسیر راهنما(7) نیز به این مطلب اشاره شده است.

مرحوم طبرسی رحمه الله می فرماید: «زنان عرب، دامن مقنعه ها را پشت سر می انداختند و به این سبب گلو و سینه شان پیدا می شد».(8) خداوند، زنان پرهیزکار را از این امر نهی فرموده و با عبارت «ولیضربن بخمرهنّ علی جیوبهنّ» کیفیّت پوشش صحیح

ص: 82

مقنعه را به آنان ارائه می کند. برای درک صحیح این کیفیّت ارائه  شده، لازم است پیش از هر چیز، واژه های «ولیضربن» و «جیوب» به دقت بررسی شود:

وَلْیَضْرِبنَ بِخُمُرهِنَّ: ضرب، در لغت به معنای زدن است، ولی بر اساس نقل تفسیرها، در این آیه به معنای قرار دادن، به کار رفته است. مرحوم طبرسی رحمه الله در تفسیر جوامع الجامع می فرماید: «مراد از زدن روسری ها بر گریبان ها که بر زنان واجب شده، این است که روسری ها را بر سر و گردن و سینه هاشان قرار دهند تا آنها را بپوشاند. چنان که عرب ها می گویند: «ضَرَبتُ بِیَدی عَلَی الحائِطِ؛ دستم را به دیوار گذاشتم.»(1) زمخشری نیز، ضرب را در اینجا به قرار دادن، تفسیر کرده است.(2)

نکته جالبِ دیگر اینکه به کار بردن واژه ضرب که نوعی شدت وحدّت را در بردارد، برای رسانیدن این معناست و حال آنکه به جای این تعبیر، ممکن بود از واژه های مترادف دیگری همچون «سَدْل» و... استفاده گردد. یکی از محققان واژه های قرآنی در این باره می نویسد: «تعبیر به ضرب، اشاره دارد به شدّت پوشش و محکم نمودن مقنعه به هر طریق ممکن، خواه با بستن، گره زدن و وصل نمودن تا اینکه از روی گریبان کنار نرود و تعبیر به صیغه امر ولیضربن، به امر و تأکید آن اشاره دارد».(3)

بر این اساس، تعبیر «ولیضربن بخمرهنّ علی جیوبهنّ» افزون بر دلالت بر

ص: 83

پوششی خاص، تأکید می ورزد که پوشیدن آن باید همراه با دقّت و ظرافت باشد و چنان محکم گردد که به راحتی از آنجاهایی که برای پوشیدن آنها به کار رفته، کنار نرود.

جیوبهنّ: مسئله دیگری که به توجّه و دقّت نیاز دارد، بررسی واژه جیوبهنّ است. جیوب، جمع جَیْب است و جیب در لغت به معنای گریبان، یقه، قلب و دل آمده است.(1)

 بعضی از مفسّران، از جمله علّامه طباطبایی،(2) مرحوم طبرسی(3) و سید علی اکبر قرشی،(4) جیب را به سینه و برخی دیگر همچون مولا فتح اللّه کاشانی،(5) آلوسی بغدادی(6) و قرطبی از آن(7) به یقه تفسیر کرده اند.

در قاموس القرآن(8) آمده است: «قاموس (لغت نامه قاموس المحیط) و اقرب الموارد، معنای اولّی جیب را قلب و سینه گفته اند، ولی از گفته مجمع البیان پیداست که جیوب، را به معنای گریبان ها (یقه های لباس) گرفته است. فرموده: جیوب، کنایه از سینه هاست؛ زیرا گریبان هاست که روی سینه ها را می پوشاند،

ص: 84

ولی اگر جیوب را سینه ها معنا کنیم، از لحاظ آیه و لغت، اشکالی نخواهد داشت. به نظر می آید گریبان لباس را به جهت روی سینه بودن، جیب القمیص گفته اند». البته بعضی دیگر نیز بر این اعتقادند که جیب به معنای یقه پیراهن است و قسمت بالای سینه را به دلیل همجواری با یقه پیراهن، جیب می گویند. به هر حال، آنچه بیشتر مفسّران به رغم اختلاف نظر در معنای جیب بر آن اتّفاق دارند، این است که بر اساس دستور آیه، خمار (مقنعه) باید موها، گردن، زیر گلو، گوشواره ها و سینه را بپوشاند.

منهج الصّادقین: باید بزنند، یعنی فرو گذارند زنان (خمرهن) مقنعه های خود را (علی جیوبهنّ) بر گریبان های خویش؛ یعنی گردن خود را به مقنعه بپوشانند تا موی و بنا گوش و گردن و سینه ایشان پوشیده بماند.(1)

 روح المعانی: همان طور که إبن أبی حاتم از إبن جبیر روایت کرده، منظور آیه، امر زنان است به پوشانیدن گردن ها و سینه هاشان.(2)

مجمع البیان: امر شدن زنان به انداختن مقنعه ها بر سینه هاشان، تا گردن هاشان پوشیده گردد و گفته شده آنها به این کار امر شدند تا موها، گوشواره ها و گردن هاشان را بپوشانند.(3)

کشّاف: یقه های لباس زنان گشاده بود. ازاین رو، گردن، سینه و اطراف آن نمایان می گردید و آنها مقنعه های خویش را به پشت سر آویزان می کردند و

ص: 85

این قسمت ها معلوم بود. بنابراین، امر شدند به اینکه آن را از جلوی رو آویزان سازند تا آن قسمت ها را بپوشانند.(1)

ابن عباس، مفسّر بزرگ قرآن و صحابی  والا مقام رسول اکرم صلی الله علیه و آله در تفسیر این آیه گفته است: «زن، مو و سینه و دور گردن و زیر گلویش را بپوشاند».(2)

البته بعضی خواسته اند صورت را نیز از حدود پوششی مقنعه قرار دهند و نوشته اند: «مقنعه، چیزی است که زن با آن، صورت و سرش را از نگاه مردان نامحرم می پوشاند».(3) یا اینکه مُراد آیه از «ولیضربن بخمرهنّ علی جیوبهنّ» را آویختن روسری ها مانند پرده از جلو چهره دانسته اند: «خمار به معنای مقنعه و نقاب است. زنان، نقاب و مقنعه را بر گریبان هایشان فرو اندازند تا به طور کامل صورت و گلو و سینه پوشیده باشد».(4)

بحث مذکور درباره مفهوم شناسی واژه خمار و آنچه از تفسیرهای مشهور شیعه و عامّه در ذیل آیه نقل گردید و همچنین احادیثی که درباره جواز عدم پوشش وجه و کفّین بدان اشاره شد، بر نا استواری این بیان دلالت دارد. افزون بر این، همان گونه که پیش تر هم اشاره شد، بیشتر مفسران، ضرب را در این آیه، به  «قراردادن» تفسیر کرده اند نه آویختن.

خلاصه آنکه بر اساس این آیه، زنان باید مقنعه را آن چنان بر سر اندازند

ص: 86

که زینت های طبیعی، همچون موها، زیر گلو، گردن، سینه و البته زینت های اکتسابی مثل گوشواره را به طور کامل بپوشاند. تعبیر به کلمه «علی» در «علی جیوبهنّ» نیز به احاطه و چیرگی مقنعه بر جیوب اشاره دارد، به طوری که هیچ قسمت از آن، بدون پوشش باقی نماند.(1) ازاین رو، خمار (مقنعه) از نظر کیفیّت باید خاصیّت پوششی شدید و کافی را در خصوص مکان های ذکر شده داشته باشد. از جمله، نوع پارچه مورد استفاده در مقنعه نیز باید در راستای همین مقصود انتخاب شود. بنابراین، استفاده از پارچه های توری و نازک که کیفیّت پوششی مطلوبی ندارد، برای این نوع پوشش مناسب نبوده و در روایت معصومان علیهم السلام نیز منع گردیده است. امام صادق علیه السلام می فرماید:

لایَصلَحُ لِلمرأةِ المُسلِمة أَنْ تَلبس مِنَ الْخُمُرِ و الدِّرعِ مالا یُواری شیئا.(2)

در شأن زن مسلمان نیست که لباسی مانند روسری و پیراهن بپوشد که بدن نما باشد.

همچنین، این پوشش باید به هر وسیله ممکن، به شکلی محکم گردد که به سادگی از محل های تعیین شده کنار نرفته، آن مواضع نمایان نگردد.

سر کرده و دو طرف آن را به پشت سر می انداختند، به گونه ای که گردن و بالای سینه آنها آشکار بود. برای آنکه بین زنان مؤمن و غیرمؤمن تفاوت باشد، خداوند دستور داد زنان مؤمن، پارچه را که بر سر کرده، به جلو بدن خویش رها سازند تا از پوشش ممتازی برخوردار گردند.»(1) او سپس از این توجیه چنین نتیجه گیری می کند: «پس این دستور دایمی نیست، بلکه به دورانی برمی گردد که جدا سازی زنان این وضع را می طلبیده است.»(2) البته آنچه از شأن نزول این آیه مبارکه برمی آید، چیز دیگری است:

«قمی رحمه الله از امام باقر علیه السلام نقل کرده که در مدینه، جوانی از انصار زنی را دید که روسری خود را چونان معمول آن زمان، پشت گوش انداخته بود. پس به آن زن نگریست تا از او گذشت و چشم آن جوان به دنبال آن زن بود تا وارد کوچه ای شد و صورتش به استخوان یا شیشه ای که در دیوار بود خورد و پاره شد و متوجّه نشد تا آن زن رفت. بعد جوان به خود آمد و دید خون بر سینه و لباسش می ریزد و قسم خورد که خدمت پیغمبر برسد و قصّه را عرضه  بدارد. وقتی داستان را به پیامبر گفت، خداوند این آیه را فرو فرستاد».(3)

بدون تردید در شأن نزول بالا که شیعه و عامّه با اندک تفاوتی آن را ذیل آیه مورد نظر آورده اند،(4) کوچک ترین اشاره ای به جدا سازی زنان با ایمان از

ص: 88

دیگر زنان نیست، بلکه آیه، به خاطر جوانی از انصار نازل گردید که نزد پیامبر از بدحجابی زنی که به وارد آمدن جراحتی به او انجامیده، شکایت کرد. این آیه، دستوری است به زنان، برای رعایت پوششِ کامل تا از مفسده های ناشی از بی حجابی و بدحجابی جلوگیری به عمل آید و این همان چیزی است که سیاق آیه به آن اشاره دارد. این آیه در آغاز، به زنان فرمان می دهد تا چشم بپوشانند و زینت های خویش را پنهان سازند. در پایان نیز دوباره و با تأکید، دستور آشکار نساختن زینت ها را، جز در دیده محرم ها که در آیه استثنا شده اند، صادر می کند. حتّی حفظ فرج نیز که در دیگر آیات قرآنی به معنای حفظ پاکدامنی است، در این آیه پوشش را می رساند؛ چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید:

کُلَّما کانَ فی کتاب اللّه مِن ذکرِ حفظ الْفَرجِ فَهُو مِنَ الزِّنا إلاّ فی هذا الْمَوضِعِ فَأنَّهُ لِلْحِفظ مِنْ أن یُنظَر إلیه.(1)

هر جا در قرآن سخن از حفظ فرج آمده، منظور پاکدامنی از زناست، مگر در این آیه که منظور، حفظ آن از نگاه دیگران است.

به طور کلّی، آیه درصدد بیان دستور حجاب، حدود آن و لزوم رعایت حریم عفاف به زنان است، نه جدا سازی زنان آزاد از کنیزکان. ازاین رو، بر اساسِ این آیه، کارکرد مقنعه پوشش قسمتی از زینت های زن، از نگاه های بیگانه و آلوده است تا بیماردلان به وسوسه نیفتند و مفسده های ناشی از بی حجابی و بدحجابی، گریبان گیر زنان و مردان و جامعه اسلامی نگردد؛ زیرا سر، موها و گریبان زن، نسبت به دیگر زینت های او وسوسه آمیزتر است. در حدیثی از امام رضا

ص: 89

علیه السلام آمده است:

نگاه به موی زنان حرام گردیده است؛ زیرا موجب تهییج و تحریک مردان می گردد و تهییج، به فساد و کارِ حرام و ناپسند خواهد انجامید.(1)

 در کتاب الفرقان فی تفسیر القرآن، حکمت پوشش مقنعه و قرار دادن بخشی از آن بر روی سینه و گردن چنین بیان گردیده است:

به دلیل اینکه سینه زنان، روزنه های شهوت را به سوی قلب و سینه مردان باز نسازد، امر شدند تا آن را با قرار دادن مقنعه بر گریبان هایشان بپوشانند.(2)

دارد. خداوند تعالی در قرآن کریم، تنها در یک مورد به دانشمندانی اشاره می فرماید که از ساحت مقدسش ترسی همراه با تعظیم و تکریم دارند، ولی این دانشمندان را به گونه ای با رنگ ارتباط داده است و می فرماید:

 أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَراتٍ مختَلفاً أَلوانُها وَ مِنَ الجِبالِ جُدَدٌ بیضٌ وَ حُمْرٌ مختلفٌ أَلوانُها و غَرابیبُ سودٌ. وَ مِنَ النّاسِ و الدَّوابِّ و الأنعامِ مُختَلفٌ أَلْوانُهُ کذالکَ إنَّمَا یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبادِهِ العُلَمؤُا إنَّ اللّهَ عزیزٌ غَفوُرٌ. (فاطر: 27 و 28)

آیا ندیدی که خدا باران را از آسمان فرو فرستاد و با آن انواع میوه های گوناگون و رنگارنگ پدید آورد و در زمین از کوه ها راه های زیاد و صنف ها و رنگ های مختلف سفید و سرخ و سیاه آفرید و از صنف های مردم و جنس های جنبندگان و جانوران نیز به رنگ های مختلف آفرید، همین گونه (بندگان هم مختلفند) و از (میان) صنف های بندگان، تنها مردمان دانا، مطیع و خدا ترسند و خدا البتّه مقتدر و آمرزنده گناهان است.

در اهمیّت رنگ ها در اسلام، همین بس که قرآن کریم درباره اثر رنگ در فعّالیت های زندگی انسان، مطالبی بیان داشته و در مورد بعضی رنگ ها (بیاض، اسود، اصفر، احمر و...) سفید، سیاه، زرد، قرمز و... و وضع هر کدام در حالت های گوناگون جماد، نبات، حیوان و حتّی انسان، آثار ویژه ای ذکر کرده است.(1)

این مصراع معروف است که: «رنگ رخساره خبر می دهد از سرّ درون» و حتّی گاهی نیز به صورت مثل به کار می رود. به این معنا که تغییر رنگ چهره هر فرد، بیانگر تغییر اوضاع و حالات درونی اوست؛ البتّه ما می خواهیم قدری پا

ص: 91

را فراتر نهاده و بگوییم نه تنها رنگ رخساره که رنگ پوششی هم که انسان برای خویش انتخاب می کند، از سرّ درون او خبر می دهد. همچنان که شکل لباس افراد، به نوعی با انسان سخن گفته و بیانگر فرهنگ، ملیت، شخصیّت و حتی شغل آنهاست. رنگ لباس هر کسی نیز به نوعی زبان درون و معرّف شخصیّت اوست. ازاین رو، هنگام بحث از پوشش، نوع رنگ آن نیز اهمیّت دارد.

اکنون که به بررسی مقنعه از منظر قرآن و احادیث می پردازیم، جا دارد قدری هم به رنگ آن بپردازیم. در بحث مفهوم شناسی، به پاره ای از مترادف های مقنعه در لغت عرب اشاره گردید، ولی از میان آنها، واژه خِمار در این آیه به کار رفته است. به نظر برخی کارشناسان(1) تعبیر به خمار در این آیه، از این جهت است که مفهوم پوشش در درون این واژه نهفته است. پس، واژه خمار پیش از اینکه پوششی برای سر قرار گیرد، خود، معنای پوشش را در بر دارد و این تأکید، خاصیّت پوششی خمار را می رساند. نیز گذشت که کارکرد مقنعه، پوششِ سر، گردن، سینه و زیر گلوی زن و حفظ آنها از نگاه های آلوده مردان بیگانه است. به یقین، رنگ این پوشش نیز باید در راستای تحقّق همین هدف انتخاب گردد. رنگِ مقنعه همانند دیگر ویژگی های آن، باید دارای خصوصیّت پوششی، طرد کننده نگاه های آلوده و فاقد هرگونه خاصیّت تحریک کنندگی و جلب توجّه باشد.

ازاین رو، به پاره ای از ویژگی ها و پی آمدهای برخی رنگ ها می پردازیم تا

ص: 92

خوانندگان محترم، خود بتوانند بهترین رنگ را برای این پوشش تشخیص دهند.

به یقین، این دو رنگ، با هدف پوشش مقنعه که جلب توّجه نکردن، از میان بردن زمینه های تحریک و التهاب زدایی در جامعه است، مغایرت خواهد داشت.

ج) نارنجی: تابان و درخشنده است، برانگیزنده، تهییج کننده و... تحریک زیاد آن ایجاد خستگی می کند.(1)

د) سبز: خنک کننده، آرام بخش و در عین حال مهیّج است.(2)

این دو رنگ نیز ویژگی تحریک و تهییج داشته، برای مقنعه مناسب نیست.

ه) آبی: ماکس لوشر، آن را نمایان گر تسلیم معرّفی کرده است،(3) حال آنکه پوشش و حجابِ زن، نشانه تسلیم ناپذیری او در برابر مردان بیگانه است.

و) بنفش: رنگ بنفش، ترکیبی از رنگ های قرمز و آبی است. بنفش با آنکه یک رنگ جدا و مشّخص به شمار می آید، ولی روشنی این دو رنگ را ندارد. البتّه بعضی از ویژگی های رنگ های قرمز و آبی را به عنوان یک ترکیب حفظ می کند. بنفش می کوشد تا انگیزش تسخیر رنگ قرمز و تسلیم ملایم رنگ آبی را به یک شکل در آورد.

شخصی که رنگ بنفش را برمی گزیند، خواهان دسترسی به رابطه ای جادویی است. او نه تنها می خواهد خویشتن را مسحور سازد، بلکه در عین حال، می خواهد دیگران را مفتون و مشعوف سازد تا درجه ای از افسون و فریبندگی را در آنان به کار برد.(4) رنگ بنفش، فعّالیت جنسی را زیاد می کند.(5)

ص: 94

این ویژگی ها نیز با کاربرد مقنعه سازگاری ندارد.

ز) سفید: ملیح و برّاق است.(1) به طور کلّی، رنگ های روشن و نزدیک به سفید، اثر محرّک روانی عمومی دارد(2) و در این میان، سفید که خود، از ویژگی ملاحت برخوردار است، نمی تواند برای این پوشش مناسب باشد؛ زیرا مقنعه، وسیله پوشانیدن قسمتی از ملاحت و زیبایی های زن است و برّاق بودن، سبب جلب توجّه می گردد که برخلاف حکمت پوشش است.

از آنچه در مورد اثر فیزیکی و روانی رنگ ها گفتیم، می توان نتیجه گرفت که برخلافِ تصور عده ای، رنگ پوشش زن، نه تنها اهمیّت دارد که در تأمین امنیّت، سلامت و عفاف او و در حدّ بالاتر، سلامت و عفاف عمومی جامعه اسلامی نقش به سزایی خواهد داشت.

برخی بر این باورند که: «مباحثی مثل رنگ، شکل و فرم حجاب، مواردی نیست که روی آن تأمّل زیادی داشته باشیم. مهم این است که سلامت را در جامعه ایجاد کنیم.»(3) به نظر ما، به دلیل همین ایجاد سلامت است که رنگ پوشش زن، بسیار اهمیت دارد و باید پیرامون آن بحث کرد.

بی شک، رنگ های روشن، پرجاذبه، شادی آفرین و مسرّت بخشند، ولی

ص: 95

بحث ما در مورد پوشش زن در خارج از منزل است؛ جایی که در معرض انواع نگاه های هرزه، آلوده و شهوت انگیز قرار می گیرد و ازاین رو، با کوچک ترین غفلتی ممکن است سدّ حرمت و حریم عفاف او شکسته شود و امنیتش مخدوش و صدمات جسمی و روحی فراوانی بر او وارد گردد. بنابر این، بحث در این است که کدام رنگ، زنان و دختران را از چشم هرزگان و هوس بازان مصونیت بخشیده و در امان نگاه می دارد. با توجّه به آنچه از ویژگی های روان شناسی رنگ های مختلف گذشت، نتیجه می گیریم که این رنگ ها، از اساس خاصیّت جلب توجّه، تحریک کنندگی و هیجان زایی داشته، گاه وسوسه آمیزند و در صورتی که رنگ پوشش زن در خارج از منزل قرار گیرند، از حکمت پوشش و حجاب که مصونیّت بخشی است، خواهند کاست.

ازاین رو، حرمت زن مخدوش گشته و عفاف عمومی و سلامت جامعه اسلامی را نیز مخدوش می کند. در اینجا، سزاوار است به سراغ رنگ های تیره برویم:

رنگ های تیره، از اساس مات و بدون جاذبه است و برخلاف رنگ های روشن، ویژگی تهییج و تحریک کنندگی ندارد. در رأس همه رنگ های تیره، رنگ مشکی قرار دارد. «رنگ سیاه، تیره ترین رنگ بوده، خود را نفی می کند و از تأثیر قوی بر هر رنگی که در همان گروه قرار گرفته باشد، برخوردار است و خصلت آن رنگ را مورد تأکید و اهمیّت قرار می دهد.»(1) ازاین رو، اگر رنگ سیاه در میان چند رنگ دیگر قرار گیرد، جلوه و نمای خود را نفی کرده،

ص: 96

نگاه ها را شکسته و به سوی رنگ های اطراف خویش می کشاند.

نتایج کسب شده از یک بررسی پیمایشی به عمل آمده از ساکنان منطقه 12 تهران در تاریخ های 30/9/68 و 1/10/68 نیز حاکی است که اکثریت این افراد رنگ های قرمز، زرد، رنگ های روشن، صورتی، لیمویی، بنفش روشن، آبی روشن و سبز روشن را برای پوشش زن در خارج از منزل نامناسب دانسته و معتقدند مناسب ترین رنگ برای این منظور، رنگ مشکی و رنگ های تیره است.(1) با بررسی های انجام یافته در مورد رنگ این نوع پوشش، روایتی از معصومین علیهم السلام به دست نیامده، ولی در تفاسیر آمده است: «زنی بر عایشه همسر رسول الله صلی الله علیه و آله وارد شد، در حالی که مقنعه ای قرمز رنگ بر سر داشت. هنگامی که عایشه او را دید گفت: ایمان نیاورده است به سوره نور، زنی که چنین مقنعه ای بپوشد».(2)

با توجه به این روایت، بی گمان رنگ خاصی (هر چند به صورت کلّی) در آیه 31 سوره مبارکه نور برای مقنعه مشخص شده بود، وگرنه دلیلی نداشت پوشیدن مقنعه قرمز نشانگر بی ایمانی به این سوره باشد، ولی در این آیه قرینه یا عبارتی جهت تعیین رنگ این پوشش وجود ندارد. بنابراین، باید به سراغ لفظ «خمار» برویم و ببینیم آیا خود واژه، افزون بر پوشش سر زنان به رنگ خاصّی نیز دلالت می کند یا خیر؟

 کتاب های لغت، عموما به رنگ «خِمار» (مقنعه) اشاره ای نکرده اند، ولی

ص: 97

همیشه، رجوع به کتاب های لغت تنها راه دست یابی به معنای حقیقی یک واژه نیست، بلکه برای کشف معنای حقیقی لفظ (هنگامی که قرینه ای در کار نباشد) یک ضابطه اصولی وجود دارد، به نام «تبادُر».

«تبادُر» انسباق (سبقت گرفتن) یک معنا به ذهن از خود لفظ است، در حالی که مجرّد و خالی از هر قرینه ای باشد. پیشی گرفتن یک معنا به ذهن شنونده در این حالت، دلالت بر این دارد که همیشه اولین معنایی که در هنگام شنیدن یک لفظ (بدون وجود قرینه) به ذهن می رسد، (معنای مُتبادر به ذهن) همان معنای حقیقی است که لفظ در اصل برای آن معنا وضع گردیده است.(1)

از سویی خداوند حکیم، قرآن کریم را به زبان عربی مبین نازل گردانیده که برای مردم عرب زبان، به ویژه اعراب زمان نزول قابل درک بوده است. ازاین رو، باید بررسی شود که زنان مؤمن عرب عصر نزول از واژه «خمار» چه برداشتی داشته اند و نخستین معنایی که پس از شنیدن لفظ «خمار» در این آیه مبارکه، به ذهن آنان متبادر گردیده چه بوده است؟

زمخشری در کشّاف ذیل آیه 31 سوره نور، قضیه ای را از «عایشه» نقل می کند که بیانگر تبادر ذهنی زنان عرب است: «عایشه می گوید: زنانی را بهتر از زنان انصار ندیدم. هنگامی که آیه نازل شد، هر یک از آنها به طرفِ پارچه های ندوخته خویش رفت، قسمتی از آن را شکافت و سر خویش را با

ص: 98

آن پوشاند؛ پس، چنان گردیدند که گویی کلاغ سیاه بر سرشان نشسته است».(1)

 بی گمان مقنعه ای که زنان انصار سر کرده بودند، به رنگ مشکی بوده که عایشه آن را به کلاغ سیاه تشبیه کرده است. بنابراین، تبادر ذهنی زنان عرب از واژه «خِمار»، سرپوشی سیاه رنگ بوده است. ازاین رو، می توان نتیجه گرفت که معنای حقیقی این واژه نیز همین است و کلمه «خِمار» در اصل برای مقنعه «سیاه رنگ» زنان وضع گردیده است.

در پایان باید گفت، با توجه به قواعد و ضوابط علم اصول در تبیین آیه مربوطه در سوره احزاب و روایات وارده در این زمینه و نیز با توجه به مباحث کارکرد رنگ ها و نظر به حکمت پوشش، رنگ های تیره مانند مشکی، حداکثر پوشش را دارد و می تواند مصونیّت بخش ترین رنگ برای پوشش زن در دیدگان نامحرمان و خارج از منزل باشد.

ص: 99

چادر معنا شده است.

 این پوشش، در عین اینکه حجاب برتر زنان مسلمان به شمار می آید و عظمت و موقعیّت والایی در میان مسلمانان دارد، مظلومیت ویژه ای نیز دارد.

فصل پیش رو، با یاری طلبی از آیات قرآنی، دیدگاه های مفسران عالی قدر شیعه و عامه، احادیث معصومان علیهم السلام و نیز سیره این بزرگواران، به بررسی اندازه، کیفیت، کارکرد و رنگ جلباب (چادر) می پردازد.

پس از اشاره به بعضی گفته ها درباره این واژه، با اشاره به دیدگاه صحیح می گوید: «صحیح این است که جلباب، لباسی است که تمام بدن را می پوشاند.»(1) زمخشری  نیز در کشّاف می نویسد: «جلباب، جامه فراگیری است گسترده تر از مقنعه و کوتاه تر از رداء.»(2) تفسیرهای الجامع لِأحکام القرآن(3) و روح المعانی(4) نیز در کنار نظر خویش، این گفته را نقل کرده اند. در تفسیر تبیان از شیخ طوسی رحمه اللهمی خوانیم: «جلابیب، جمع جلباب است و آن مقنعه زن و سرپوشی است که پیشانی و سر او را هنگام خروج از منزل می پوشاند.»(5) روح المعانی(6) نیز همین معنا را از ابن جبیر نقل کرده است.

گفت قدّ این پوشش تقریباً تا زانوها می رسیده است.

دیدگاه سوم: جلباب، پوششی گسترده و فراگیر است که بر بالای لباس ها پوشیده می شده و از سر تا پای زن را می پوشانیده است.

شواهدی وجود دارد که درستی دیدگاه اول و دوم را مخدوش ساخته و درستی دیدگاه سوم را اثبات می کند.

 شاهد اول: در آیه 60 سوره نور، خداوند تعالی برای زنان سالخورده که دیگر امیدی به ازدواج آنان نمی رود، رخصتی قائل شده، می فرماید: «فلیس عَلَیْهِنَّ جُناح اَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ؛ گناهی بر آنان نیست که پوشش خود را کنار نهند.» در مورد اینکه منظور از «ثیاب» در این آیه چیست، بین مفسّران اختلاف نظر وجود دارد. از امام صادق علیه السلام روایت شده که پس از قرائت این قسمت از آیه، ثیاب را به خِمار و جلباب تفسیر کرده و فرمود: «الخمار و الجلباب.»(1) در اینجا آن حضرت کلمه جلباب را به خمار عطف کرده است. اگر این دو واژه یک معنا داشت، دیگر لازم نبود که حضرت این دو را با «واو» عاطفه به هم عطف کند، بلکه می توانست یکی از آنها را نام برده یا بفرماید: «الخمار أو الجلباب». ازاین رو، جلباب نمی تواند همان خمار باشد؛ زیرا این امر برخلاف ظاهر عطف است. ظاهر عطف، بر مغایرت دلالت دارد و این شاهد، برخلاف دیدگاه اول می باشد.

شاهد دوم: شاهد دیگر، نحوه پوشش حضرت زهرا علیهاالسلام هنگام خروج از منزل به قصد رفتن به مسجد برای دفاع از ارثیه فدک است. عبداللّه بن حسن از

ص: 103

پدران گرامی اش علیهم السلام روایت کرده که:

وقتی که ابوبکر و عمر، حضرت فاطمه علیهاالسلام را از «فدک» منع کردند، ایشان مقنعه را محکم به سربسته و خود را در جامه ای فراگیر پیچید، در جمع زنان بنی هاشم، در حالی که هنگام راه رفتن، دنباله و دامنِ جلبابشان به دلیل بلندی، زیر پایشان قرار می گرفت، باابهّت، آزرم و متانت شگرفی قدم برمی داشته و برای همگان، راه رفتن ایشان، گام زدن رسول اللّه صلی الله علیه و آله را به یاد می آورد تا اینکه به نزد ابوبکر آمدند.(1)

 از این جریان تاریخی درمی یابیم که حضرت زهرا علیهاالسلام هنگام خروج از منزل، دو پوشش مستقلّ قرآنی داشته است؛ یکی خمار (مقنعه) که آن را به سر بسته و محکم می کرد (لاََثَتْ خِمارَها علی رَأْسِها) و دیگری جلباب (چادر) که بر روی همه لباس ها پوشیده بود: «واشتَمَلَتْ بِجَلبابِها» بنابراین، عقیده طرفداران دیدگاه اول باز هم مخدوش می گردد.

افزون بر این، عبارت «تطاء ذیولها» درستی دیدگاه سوم را تأیید می کند. تطاء، از ریشه وطی، به معنای چیزی را لگد کردن است و ذیول نیز جمع ذیل است که در کتاب های لغت، به دنباله و پایان معنا می گردد. ذیل الثوب نیز به معنای دامن لباس بلند است که بر زمین کشیده می شود.(2)

آنچه سیاق و ظاهر کلامِ عبداللّه بن حسن بر آن دلالت دارد، این است که ضمیر «ها» در ذیولها، به جلباب بر می گردد. در نتیجه، جلبابی که حضرت

ص: 104

علیهاالسلاممی پوشید، آن قدر بلند بوده که هنگام راه رفتن، گوشه ها و دامن آن در زیر پای ایشان قرار می گرفته است. به عبارت دیگر، چادر ایشان، تمام وجود مبارکشان، از سر تا قدم ها را دربرمی گرفته و دیدگاه سوم در مورد اندازه جلباب نیز همین معنا را می رساند. از عبارت «و اشتملت بجلبابها» نیز فراگیر بودن جلباب استفاده می شود که با دیدگاه اول و دوم سازگار نیست.

شاهد سوم: سخن ابن عباس در مورد مفهوم جلباب هم مؤیّد دیدگاه سوم است. در تفسیرهای کشّاف(1) و روح المعانی(2) از ایشان نقل است که درباره معنای  جلباب گفته است:

«الرّداء الذّی یستر مِن فوق إلی أسفل؛ جلباب، پوشش فراگیری است که از بالا تا پایین بدن را می پوشاند».

این همان چیزی است که بسیاری از مفسّران والا مقام و لغت شناسان بزرگ در مورد واژه جلباب بیان کرده اند و البتّه برخلاف دیدگاه اول و دوم است.

شاهد چهارم: کلامِ مرحوم مجلسی رحمه الله ذیل این حدیث از امام علی علیه السلام است که: «مَنْ اَحَبَّنا أهلَ الْبَیتِ فَلْیُعِدْ لِلْفَقرِ جَلبابا؛ هر کس ما اهل بیت را دوست دارد، پس باید برای فقر خویش جلبابی آماده سازد».(3)

بی تردید، مُراد حضرت از واژه جلباب در این حدیث، معنای لغوی آن (پوشش اصطلاحی بانوان) نیست، بلکه حضرت در کلام خویش، از صنعت

ص: 105

ادبی استعاره سود جسته و از صبر به جلباب تعبیر کرده است؛ زیرا صبر، پوششی است که فقر را به طور کامل پنهان می دارد، همان گونه که جلباب بدن را. مرحوم مجلسی رحمه الله پس از ذکر این حدیث و بیانِ مطلبِ بالا می فرماید: «گفته شده دلیل این تعبیر، اشتمال و فراگیر بودن جلباب است».(1)

بر اساس آنچه از مجموعه های لغوی در فصل اول ذکر شد، مشخّص می شود که واژه جلباب، خود مفهوم فراگیری را در بر دارد، به گونه ای که بسیاری از لغت شناسان، آن را لباسی شامل و فراگیر معرّفی کرده اند.

از مجموعه آنچه گذشت می توان دریافت که درستی دو دیدگاه اول که جلباب را پوششی ناکامل و شامل، همچون مقنعه یا چیزی بلندتر از آن می دانند، مردود است. بر این اساس، جلباب لباسی است فراگیر که بلندی آن به اندازه ای است که وقتی بر پیشانی محکم می گردد، سرتاسر بدن زن را می پوشاند.

 نکته دیگر اینکه در اسلام، بلند بودن جامه به حدّی که به زمین کشیده می شود، برای مردان مکروه و ناپسند است، ولی برای زنان پسندیده شمرده می شود.(2) روایت شده که امام صادق علیه السلام به مردی که لباسش بلند بوده و به زمین کشیده می شد فرمود: «من، شبیه شدن به زنان را مکروه می شمارم».(3)

این کلام حضرت علیه السلام دلالت می کند بر اینکه ایشان، بر زمین کشیده شدن

ص: 106

جامه را ویژه زنان می دانسته است و تفاوت یاد شده به این علّت است که لباس زن هر چه بلندتر باشد، می تواند پوشش کامل تری برای او به شمار آید.

گستردگی و فراخی این پوشش نیز باید به اندازه ای باشد که در عین پوشانیدن اندام و لباس های زیرین زن که به طور طبیعی زینت شده و در نتیجه محرّک و مهیّج هستند، به بدن او نچسبیده و هندسه اندامش را نیز از چشم نامحرمان بپوشاند.

تعالی، کیفیّت پوششی جلباب را تصحیح کرده و می فرماید زنان آن را به خود نزدیک سازند: «یُدنینَ عَلیْهِنّ مِن جلابیبهنّ».

در تفسیر نمونه آمده است: «مراد از یدنین این است که زنان، جلباب را به بدن خویش نزدیک سازند تا درست آنها را محفوظ دارد، نه اینکه آن را آزاد بگذارند، به طوری که گاه و بیگاه کنار رود و بدن آشکار گردد. به تعبیر ساده خودمان، لباس خود را جمع و جور کنند».(1)

یُدنین از مصدر إدناء، به معنای نزدیک کردن است و در مقابل دور کردن قرار دارد. دور کردن لباس از خود؛ یعنی کندن و بیرون آوردن آن و در مقابل، نزدیک کردنِ لباس به خود، به معنای پوشیدن آن است. در تفسیر المیزان(2) نیز نزدیک کردن جلباب، به معنای پوشیدن آمده است و اینکه چرا خداوند تعالی لفظ «نزدیک کردن» را به جای پوشیدن به کار برده، خود جای تأمّل و دقّت دارد.

نویسنده کتاب حریم عفاف، مطلب جالب توجّهی در این مورد نوشته است: «شاید به علّت این باشد که همان گونه که دور کردن لباس، همراه با نوعی تنفّر است، وقتی انسان در هنگام خستگی با حالتی انزجارآمیز لباسش را می کند، می گویند لباسش را دور افکند، با توجّه به معنای مقابله، نزدیک کردن لباس همراه با یک نوع پیوند معنوی می باشد؛ یعنی جلباب را با علاقه پوشید. ازاین رو، همراه با نوعی محافظت و دقّت پوشیده خواهد شد، نه مانند کسی که

ص: 108

از سر مجبوری لباسی را به تن می کند».(1)

 نکته دیگر اینکه در آیه شریف، «یُدنین عَلَیهنَّ...» آمده است. آلوسی بغدادی در تفسیر روح المعانی می نویسد: «الظاهر أنّ المراد بعلیهنّ، علی جمیع اجسادهنّ»(2) ظاهر این است که مراد از علیهنّ، [پوشانیدن جلباب] بر همه بدن است. معنای لغوی جلباب و کلمات مفسّران درباره آن نیز بیشتر بر گستردگی و فراگیر بودن جلباب دلالت داشت که همین معنا را می رساند. در تفسیر کاشف می خوانیم:

یدنین علیهن من جلابیبهنّ عام است، شامل پوشش و حجاب همه اجزای بدن می گردد... و مؤیّد این شمول، قول خداوند سبحان است که فرمود: ذلک أدنی أن یعرفن و همانا صورت و دو دست از مچ به پایین به خاطر فرموده خداوند تعالی لایبدین زینتهنّ إلاّ ماظهر منها، از عموم، خارج می گردد.(3)

البتّه، بیشتر مفسّران، از جمله: آلوسی بغدادی،(4) بیضاوی،(5) زمخشری،(6) و محمّد جنابذی،(7) هدف از عبارت مذکور را پوشانیدن چهره دانسته اند.

ص: 109

استاد شهید مرتضی مطّهری رحمه الله در این باره می نویسد:

مفسّران قبول دارند که مفهوم اصلی یدنین، پوشانیدن نیست، امّا چون غالباً پنداشته اند که این دستور برای باز شناخته شدن زنان آزاد از کنیزان بوده است، چنین تعبیر کرده اند.(1)

البتّه چنان که در بحث کاربرد جلباب نیز به تفصیل به آن خواهیم پرداخت،  این شأن نزول نمی تواند صحیح باشد. چطور ممکن است قرآن کریم به اذیّت نشدن زنان آزاد توجه کند و به آنان بگوید هنگام خروج از خانه جلباب بپوشند تا با کنیزکان اشتباه گرفته نشوند و مورد اذیّت و آزار قرار نگیرند، ولی به امنیّت کنیزکان مسلمان توجّهی نداشته باشد؟!

عجیب اینکه مفسّرانی که یدنین علیهن را به پوشانیدن چهره معنا کرده اند، گاه همان هایی هستند که در تفسیر سوره نور، با کمالِ صراحت، پوشانیدن چهره و دو دست را امر حرجی و غیرلازم دانسته اند.

زمخشری در کشّاف، ذیل آیه 31 سوره نور می گوید: «اگر بگویی چرا در زینت ظاهره (مثل خضاب، انگشتر و سرمه) مسامحه شده؟ می گویم: زیرا پوشانیدن اینها حرج است. زن چاره ای ندارد از اینکه با دو دستش اشیا را بردارد یا بگیرد و چهره اش را بگشاید».(2)

افزون بر این، با نقل کلمات مفسّران و لغت شناسان در همین فصل و همچنین فصل مفهوم شناسی، روشن شده که کیفیت پوشش جلباب، چنان نیست که برخی مفسّران مذکور تصوّر کرده اند.

ص: 110

خلاصه آنکه، منظور از نزدیک کردن جلباب، جمع و جور کردن آن است، به صورتی که به حال خود رها نماند و همه بدن زن را بپوشاند. البته این جمع و جور کردن، نباید به اندازه ای باشد که جلباب به بدن زن بچسبد و هندسه اندامش را نمایان سازد. حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرموده است: «لَایَنْبَغی للمرأَةِ أَن تجمَر ثوبَها إذا خَرَجَتْ مِنْ بیتها؛ سزاوار نیست برای زن که هنگام بیرون رفتن از خانه، لباس خود را جمع و فشرده کند».(1)

آیه مورد بحث، حکمت پوشیدن جلباب را، شناخته شدن زنان به عفاف و حیا و در نتیجه، حفظ امنیّت و آرامش آنان در خارج از منزل ذکر می کند: «ذَلک أدنی اَن یعرفن فلا یُوذین». ازاین رو، کیفیّت پوشیدن آن نیز باید در راستای تحقق همین هدف باشد.

 به طور کلّی، می توان نتیجه گرفت که زن باید جلباب (چادر) خویش را چنان بپوشد که آثار پاکدامنی در وجودش هویدا گشته، چنان ابهت و متانتی بیابد که چشم ناپاک دلان را از طمع در کالای وجود خویش نا امید سازد، تا از آزار و اذیتشان در امان بماند.

البتّه کیفیت های خاصّی نیز در بعضی تفسیرها برای بر سر کردن جلباب ذکر گردیده است. محمّد بن سیرین می گوید: «از عبیده سلمانی در مورد آیه (یدنین علیهنّ من جلابیبهنّ) پرسیدم. او ملحفه ای را که بر پشتش بود برداشت، بر سر کرد و تمام سرش را با آن پوشانید تا اینکه ملحفه به ابروهایش رسید. صورتش را نیز پوشانید و تنها چشم سمت چپش را از طرف چپ

ص: 111

صورت، بیرون گذاشت».(1)

این کیفیّت پوشش جلباب، بسیار شبیه به چیزی است که بانوان عفیف ایرانی در مورد پوشیدن چادر رعایت می کنند. البتّه، چون پوشش صورت در اسلام بر زن واجب نیست، این شیوه پوشیدنِ جلباب نیز نمی تواند واجب باشد، ولی از آنجا که پوشش بیشتر، مورد توصیه اسلام بوده و به نفع زنان است، پسندیده شمرده می شود.

کتاب های تفسیری مثل کشّاف(1) و روح المعانی،(2) بعضی از شواهد شعری را که جلب در آنها به معنای سیاهی به کار رفته، نقل کرده اند. تبادر ذهنی زنان عرب از آیه 59 سوره احزاب نیز سیاه بودن رنگ این پوشش را تأیید می کند. در تفسیر الدّر المنثور، از امّ السلمه، همسر گرامی رسول اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده که: «وقتی این آیه نازل شد، زنان انصار به شکلی از خانه ها بیرون آمدند که گویی مثل کلاغ سیاه پوشیده بودند؛ زیرا پوششی سیاه رنگ بر تن داشتند که سراپایشان را گرفته بود».(3) تفسیرهای المیزان(4) و روح المعانی(5) نیز این مطلب را گفته اند و سنن أبی داوود(6) نیز با اندک تفاوتی، آن را آورده است.

کتاب عون المعبود در شرح سنن أبی داوود، در قضیّه ای از امّ سلمه، آورده است: دلیل تشبیه به کلاغ سیاه، رنگ مشکی پوششی بوده که زنان انصار به عنوان جلباب از آن استفاده می کرده اند.(7)

از عایشه نیز روایت شده که گفت: «خداوند رحمت خویش را بر زنان انصار نازل فرماید. هنگامی که آیه (یا ایّها النبّی قُل لِأزواجِک...) نازل شد،

ص: 113

پارچه های ندوخته خویش را شکافته بر سر کردند. آنها پشت سر پیامبر نماز خواندند و گویی کلاغ سیاه بر سرشان نشسته بود».(1)

 در فصل سوم نیز به تفصیل گذشت که از نظر ویژگی های روان شناسی، رنگ مشکی، بیشترین سازگاری را با حکمت وجوب حجاب برای زنان دارا بوده و ازاین رو، بهترین رنگ برای چادر است.

پوشیدن روپوش های گسترده و پوشانیدن سر و صورت امر شدند تا بدین شیوه، از کنیزان تمییز داده شوند و حشمت و وقار آنها، مانع طمع اهل شهوت بدیشان گردد».(1)

مرحوم طبرسی نیز عبارت «ذلک ادنی ان یعرفن فلایؤذین» را چنین تفسیر کرده  است: «یعنی این نزدیک تر است به اینکه شناخته شوند به زیّ که اینها زنان آزاد و نجیب هستند و کنیز نیستند. پس اهل هوا و شهوت، ایشان را با مزاح و شوخی و متلک گفتن خود اذیّت نکنند».(2)

بیضاوی نیز نظر زمخشری و مرحوم طبرسی را پذیرفته، می نویسد: زنان آزاد از کنیزکان باز شناخته شوند تا اینکه اهل شهوت ایشان را با تعرّض آزار ندهند.(3)

بر اساس این تفسیر، کارکرد جلباب، امتیاز دادن زنان آزاد از کنیزکان بوده است، ولی این مطلب، خالی از ایراد نیست. بر اساس این تفسیر، آزار و اذیّت کنیزکان، بی اشکال بوده و عذر مزاحمان آنان موجّه می شود و این مطلب صحیح نیست؛ زیرا که لازمه آن، تجویز آزار و اذیّت کنیزکان از نظر اسلام است و حال اینکه چنین لازمه ای درست نیست؛ زیرا اگرچه حکم پوشش سر، بر اساس دلایل و مصالحی شامل کنیزکان نگردیده است، ولی به هر حال آزار و اذیّت، حتّی در مورد آنان نیز گناه است. در آیینی که پیشوای آن می فرماید:

ص: 115

«مسلمان حق دارد از غصّه بیرون کشیدن خلخال از پای دخترکی یهودی دق کند»،(1) چگونه می توان آزار و اذیّت کنیزکی مسلمان را بدون اشکال دانست؟

به یقین، کنیز بودن، نمی توانسته عذر موجّهی برای منافقان و بیماردلان باشد. ازاین رو، این تفسیر قابل قبول نیست و به سراغ شأن نزول و تفسیر دیگر مفسّران می رویم.

تفسیر قمی ذیل آیه 59 سوره احزاب آورده است:

شأن نزول این آیه چنین بود که زنان از خانه بیرون می شدند تا به مسجد آیند و دنبال رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز بخوانند. چون شب می شد و زنان برای نماز مغرب و عشا بیرون می آمدند، جوانان سرِ راه آنان می نشستند و متعرّض ایشان می شدند. ازاین رو، خدای تعالی این آیه را نازل کرد.(2)

علاّمه طباطبایی رحمه الله در مورد عبارت «ذلک ادنی ان یعرفن فلا یُؤذین» می نویسد:

پوشانیدن همه بدن، به شناخته شدن به اینکه اهل عفّت و حجاب و صلاحند نزدیک تر است. در نتیجه، وقتی به این عنوان شناخته شدند، دیگر اذیّت نمی شوند؛ یعنی اهل فسق و فجور متعرّض آنان نمی گردند.(3)

مرحوم طبرسی نیز با وجود اینکه دلیل نزول آیه را جدا ساختن زنان آزاد از کنیزکان دانسته، ولی پس از آن، از جبایی نقل می کند که در تفسیر این عبارت گفته است: «یعنی این نزدیک تر است به اینکه به حفاظ و پوشش و صلاح شناخته شوند. پس متعرّض و مزاحم آنها نشوند، برای آنکه فاسق و زناکار

ص: 116

وقتی زنی را به پوشش و عفّت شناخت، دیگر مزاحم او نمی شود».(1)

بر اساس این تفسیر، کارکرد جلباب (چادر)، معرّفی زن به دارا بودن عفاف، پاکی و پاکدامنی و جدا کردن زنان عفیف و با حیا، از زنان آلوده، جلف و سبک است که همواره مورد طمع جوانان ولگرد و شهوت ران قرار می گیرند.

در نتیجه، جلباب تأمین کننده امنیّت و آرامش زن به شمار می آید. به یقین، وقتی زن پوشیده، سنگین و متین از خانه بیرون رود و با عفّت باشد، افراد فاسد و هرزه جرئت نمی کنند به آزارش بپردازند. در واقع، می توان گفت چادر یا هر پوشش گسترده ای که زنان بر روی لباس های خود بپوشند و هندسه بدن، زیبایی ها و اندام خویش را بدان وسیله از نگاه های آلوده محفوظ دارند، مرزی است که زنانِ دارای هویّتِ فرهنگی و منزلت انسانی و معنوی را از زنان بی هویّت، غرب زده، ناآگاه و اسیر بند هوا و هوس جدا می سازد و امنیّت آنان را تضمین می کند.

 در پایان، به نقل سخنان خانم دانشجویی که چادر را به عنوان حجاب برتر برای خویش برگزیده، می پردازیم. خانم ن. ق بیان می دارد:

من برای خودم چادر و حجاب را یک عامل نجات بخش در رویارویی با مرد نامحرم می دانم. به ویژه وقتی متوجّه می شوم مردی یا مردانی نگاه های آلوده ای دارند، در آن وقت که چادرم را محکم تر می گردانم تا صورتم در تیررس نگاه های آنها نباشد، یک احساس امنیت و توأم با رضایت به من دست می دهد؛ به خاطر اینکه هم توانستم آنها را ناکام بگذارم و هم خود را

ص: 117

از نگاه آلوده و مسموم کننده حفظ کنم. ازاین رو، احساس آرامش می کنم... . پیش تر حجاب نداشتم. اکنون که با حجابِ کامل (چادر) رفت و آمد می کنم، این دو را با هم مقایسه می نمایم، می بینم حجاب باعث شد که خودنمایی در من کاهش بسیار یافت؛ در صورتی که در دوره بد حجابی، احساس می کردم که گرفتار نقیصه احساس خود کم بینی و خودنمایی هستم... .

توصیه من به بانوان این است که: اگر ما حجاب را برای مصونیّتِ خود برمی گزینیم، چه بهتر که حجاب کامل تر را برگزینیم تا مصونیّت بیشتری داشته باشیم.(1)

حضرت امام خمینی رحمه الله:

در مورد حدود حجاب اسلامی برای زنان، واجب است تمام بدن زن به جز قرص صورت و دست ها تا مچ، از نامحرم پوشیده شود. گرچه با غیر چادر باشد، ولی پوشش با چادر بهتر است و از لباس هایی که توجّه نامحرم را جلب می کند، باید اجتناب شود.(1)

حضرت آیت اللّه العظمی خامنه ای (مدظلّه العالی):

البتّه، حجاب زن به چادر منحصر نمی شود، ولی چادر، بهترین نوع حجاب و نشانه ملّی ماست و هیچ منافاتی با فعّالیت های زنان مسلمان در مسائل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی ندارد.(2)

حضرت آیت اللّه العظمی بهجت:

چادر، حجاب پسندیده است.(3)

 حضرت آیت اللّه العظمی مکارم شیرازی:

بی شک، چادر حجاب برتر است.(4)

حضرت آیت اللّه العظمی صافی گلپایگانی:

چادر، بهترین پوشش برای خانم هاست؛ چون تمام مفاتن بدن را می پوشاند. خانم های مسلمان باید آداب و سنن اسلامی را در لباس پوشیدن مراعات کنند و از تجددگرایی مضر پرهیز کنند.(5)

حضرت آیت اللّه العظمی سیستانی:

ص: 119

چادر، حجاب برتر است و سزاوار نیست زن های مؤمن، بدون چادر وارد جامعه شوند.(1)

حضرت آیت اللّه العظمی فاضل لنکرانی:

چادر مشکی، بهترین نوع حجاب است و پوشیدن لباس هایی که جلب توجّه کند، حرام است.(2)

ص: 120

شد. فرانتس فانون با وجود اینکه مسلمان نیست، می گوید: «هر چادری که دور انداخته شود، افق جدیدی را که برای استعمار ممنوع بوده، در برابر او می گشاید».(1)

 در اهمیّت این پوشش، همین بس که به نماد جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده، به طوری که حتّی دشمنان اسلام و انقلاب نیز به این مطلب اذعان دارند.

ریول کرکت (ادوارد شرلی) صهیونیست، مسئول سابق شبکه جاسوسی سیا در ایران در این باره می گوید: «چادر، نمادی است که وجود انقلاب را در سر هر چهار راهی به نمایش می گذارد. با چادر می توان این احساس را پدید آورد که انقلاب اسلامی هنوز زنده و جاوید است».(2)

در حقیقت، چادرِ زن، خاری است در چشم دشمنان اسلام و به ویژه انقلاب اسلامی ایران که شعله های خشمشان را فروزان تر می کند. به قول شاعر:

چادر زن کیمیای غیرت است*** چون نشان غیرت ملّیت است

از برون، شرحِ درونی می دهد***خشمِ دشمن را فزونی می دهد(3)

حسن حیات بخش

ازاین رو، دشمنان در برداشتن این پوشش از سر زنان، فراوان می کوشند.

ص: 122

البتّه تجربه های تلخی چون قضیّه کشف حجاب رضاخان و مقاومت زنان پرهیزکار و دلیر ایرانی، به آنان ثابت کرد که چادر، آنچنان در اعماق اعتقاد زن مسلمان ریشه دارد که برداشتن آن، به زور هم امکان پذیر نخواهد بود.

بر فرض که کارگزاران رضاخان، در کوچه ها چادر از سر زنان بکشند، آنها تا آخر عمر به مأمن خانه ها پناه برده، در چهار دیواری آن جان می سپارند و اجازه نمی دهند چادر از سرشان برداشته شود. چنان که نمونه های فراوانی از آن در تاریخ ایران به ثبت رسیده است.(1)

 کنت دمارانش، رئیس سابق سازمان جاسوسی فرانسه که مدّتی طولانی در رأس این سازمان به عنوان مشاور شخصیت هایی چون شارد دو گل، هنری کیسنجر، رونالد ریگان، پمپدو، ژیسکاردستن و... بوده، به ریگان، رئیس جمهور سابق امریکا می گوید: «شما نمی توانید با یک عقیده، به وسیله تانک و هواپیما مبارزه کنید».(2)

او طرح هوشمندانه خویش را «نبوغ فعّال» نام نهاده، توصیه می کند: «با هر عقیده ای به وسیله عقیده بجنگید؛ کلام در برابر کلام و گاهی حتّی دروغ».(3)

بر این اساس، نوک پیکان تهاجم فرهنگی دشمن، به سمت چادر مشکی زن ایرانی نشانه رفته است. دشمنان، طیّ تلاش های گسترده فرهنگی، از راه های گوناگون از راه گفتار یا نوشتار، از جمله از طریق رسانه های ارتباط جمعی به

ص: 123

ویژه مطبوعات غرب زده و خود فروخته، می کوشند با القای شبهه ها، عقیده زنان و دختران با حجاب را سست کرده، حجاب و در رأس آن، چادر را مایه اسارت زنان، و سدّ راه پیشرفت آنها و... معرّفی کنند، نزد آنان منفورش سازند تا خود با دست خود، چادر از سر برگیرند. همان گونه که پس از موفق نبودن طرح کشف حجاب رضاخان، پسرش محمّد رضا به جای استفاده از زور، به گونه ای تبلیغ کرد که مردم باور کردند بی حجابی ارزش و حجاب ضدّ ارزش است.

حرکت دشمن در این عرصه، پشتوانه های مالی و حمایت های گسترده ای دارد و در قالب طرح های گوناگون شکل می پذیرد. البتّه، دوستان جاهل یا غافل نیز متأسفانه از داخل، با ایراد سخنرانی ها یا نوشتن مقاله ها و کتاب ها، به کمک  دشمن شتافته، او را در این راستا یاری می رسانند. به تعبیر قرآن کریم، وقتی از آنان خواسته می شود تا از گمراه کردن مردم دست بردارند، می گویند: ما با اهداف خیرخواهانه و به قصد اصلاح چنین می کنیم: «وَ إذَا قیلَ لَهُمْ لَاتُفْسِدوا فی الأرضِ قآلوا إنَّما نَحْنُ مُصْلِحونَ». (بقره: 11)

عملّیات استعمارگران در انهدام پایه های اعتقادی زنان مسلمان و القای شبهه هایی درباره چادر و حجاب برتر، به فعالیت موریانه ها در منهدم ساختن کلبه های چوبی، با خوردن آرام آرام پایه های آن شباهت زیادی دارد.

نباید فراموش کرد که تأثیر کار فرهنگی، در درازمدّت نمایان خواهد شد و استعمار با داشتن هزاران جامعه شناس و روان شناس کار کشته، از دیرباز بر روی این مسئله کار کرده و متأسّفانه اکنون، شاهد آثار این اقدام حساب شده بر افکار و اعمال برخی زنان کشورمان هستیم. دستمایه دشمن در این حرکت،

ص: 124

اندک بودن آگاهی های مذهبی زنان مسلمان است و تنها راه مبارزه با آن، آگاهی بخشی و تقویت پایه های بینشی و اعتقادی زنان مسلمان، روشنگری ضرورت و فلسفه حجاب و پاسخ دادن به شبهه ها و پرسش هایی است که توسّط دشمن به ذهن زنان و دختران القا می شود. به فرموده مقام معظم رهبری (مدّ ظلّه العالی):

سالیان دراز با تمام وسائل، روی این انحراف کار شده است. باید با آن مبارزه کرد ... باید به اینها پاسخ داده شود. ما ابهامی نداریم. برای ماها روشن است قضیّه و برای خیلی های دیگر قضیّه روشن است، ولی خوب، این بایستی واضح و پیرامون آن روشنگری بشود. برای همه روشن بشود و این کاری است لازم. این هم کار فرهنگی است که بنده، زیاد رویش اصرار داشتم و دارم.(1)

ازاین رو، نگارنده کوشیده مهم ترین و اساسی ترین پرسش ها و شبهه های حجاب برتر (چادر) را در این فصل گرد آوری کرده و در حدّ توان خویش به آنها پاسخ دهد.

این شبهه، یکی از دست آویزهای دشمنان اسلام در اجرای سیاست گام به گام کشف حجاب است. مستر همفر، جاسوس انگلیسی که سال های زیادی از سوی انگلستان در کشورهای اسلامی برای محو اسلام جاسوسی کرده، در کتاب خاطرات خویش، قسمتی از دستورالعمل این استعمار پیر را چنین نقل می کند:

در مسئله بی حجابی زنان، باید کوششِ فوق العاده به عمل آوریم تا زنان مسلمان به بی حجابی و رها کردن چادر مشتاق شوند. باید به استناد شواهد و دلایل تاریخی ثابت کنیم که پوشیدگی زن، از دوران بنی عباس متداول شده و مطلقاً سنّت اسلام نیست.(1)

آورده اند نیز نمایانگر این مطلب است که اندازه، کیفیّت، کارکرد و رنگ این پوشش، نزدیکی زیادی با چادر امروزی زنان ایران دارد. بسیاری از مفسّران، عبارت «یدنین علیهن» در این آیه شریف را به پوشیدن و جمع و جور کردنِ «جلباب» تفسیر کرده اند. از این گذشته، در آیه 60 سوره نور که خداوند تعالی به زنان پیری که امید ازدواج ندارند، رخصت داده و فرموده است: «فَلَیسَ عَلَیهِنَّ جُناحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ...».

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که مُراد از «ثیابهنّ» در این آیه، جلباب (چادر) است.(1) بسیاری از مفسّران والامقام شیعه نیز از جمله شیخ طوسی، فاضل مقداد، طبرسی و محقق اردبیلی، منظور از ثیاب را در این آیه، چادر و مانند آن می دانند.(2) نویسنده کتاب حجاب در اسلام، پس از بیان دیدگاه این مفسران می نویسد: «باقی مفسّرین امامیّه، جز اندکی از ایشان، همگی ثیاب را به چادر تفسیر کرده اند».(3)

بر این اساس، ترجمه این آیه به صورت زیر است: «بر آنان عیبی نیست که چادر خویش را در نزد نامحرمان از سر برگیرند».

اگر پوشش چادر ریشه دینی نداشته و دستور اسلام نبود، دیگر جایی برای استثنای چادر زنان پیر و سالخورده وجود نداشت. ازاین رو، این استثنا نشان می دهد که دستور پوشش چادر، دستوری کلّی برای زنان با ایمان بوده است،

ص: 127

ولی بر طایفه مذکور باکی نیست اگر بدون تبرّج و خود آرایی، چادر از سر بردارند. البتّه در ادامه همین آیه آمده است: «وَ إنْ یستعفِفْنَ فَهُوَ خَیْرٌ لَهُنَّ؛ اگر باز هم عفّت و تقوا پیشه گزینند، و حتی زنان سالخورده نیز چادر خود را بر ندارند، بر آنان بهتر است».

بنابراین، بی اساس بودن ادّعای این منتقدان، مبنی بر اسلامی نبودن چادر، بسیار روشن است. از سویی دیگر، بر اساس دیدگاه تاریخ نگاران، ارتباط ایرانیان با عرب ها در زمان خلیفه دوم و به سال شانزدهم هجری اتفاق افتاد.(1) حال آنکه وفات حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله در سال یازدهم هجری قمری ثبت شده است. پس به یقین، نزول این آیات، پیش از ارتباط ایران با عرب ها بوده است. ازاین رو، نمی توان گفت ایرانیان، عادت چادر پوشیدن را وارد اسلام کرده اند؛ زیرا این دستور، پیش از ارتباط ایرانیان با عرب ها در اسلام وجود داشته است.

همچنین شأن نزول این آیه، سیاق آیه و ضمیر در کلمه «جلابیبهنّ»، نشان می دهد پوشش جلباب پیش از نزول این آیات نیز در میان زنان عرب مرسوم بوده، ولی چگونگی پوشش آن با آنچه اسلام دستور می دهد، تفاوت داشته است.

با توجّه به همه این مطالب، اگر هم بپذیریم که «چادر از زمان قاجاریّه در ایران جا افتاده است»، در این صورت، زنان ایران باید بسیار متأسف باشند که چرا این قدر دیر و با این همه تأخیر متوجّه بهترین الگوی حجاب زن مسلمان

ص: 128

(چادر) گردیده اند!

اصول قرآنی سازگارتر بوده و درستی مدّعای بالا را باطل می کند. به جهت خودداری از طولانی شدن کلام، از تکرار دوباره آن صرف نظر می کنیم.(1)

3. بسیاری از تفسیرها از جمله تفسیر قمی،(2) المیزان(3) و کاشف،(4) دلیل نزول آیه را، جدا ساختن زنان عفیف از زنان هرزه و تأمین امنیت آنان ذکر کرده اند. مفسّر والامقام قرآن کریم، علاّمه طباطبایی رحمه الله در مورد عبارت: «ذلک أدنی...» بر این نظر است که پوشیدن جلباب، به شناخته شدن زنان به اینکه اهل عفّت و پوشش و صلاحند، نزدیک تر است. در نتیجه، وقتی به این عنوان شناخته شوند، دیگر مورد تعرّض و اذیت اهل فسق و فجور قرار نمی گیرند.(5) این تعلیل در عصر حاضر نه تنها منتفی نشده، بلکه ضرورت آن دوچندان شده است.

لازم داشت، پس از انقلاب اسلامی، دیگر هیچ نیازی به استدلال نیست؛ زیرا شاهد حضور فعّال و موقعیّت چشمگیر زنان پرهیزکار و چادری در عرصه های گوناگون اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی هستیم.

مقام معظّم رهبری (مدظلّه العالی) در این باره می فرماید:

چادر، هم بهترین نوع حجاب است و هم یک نشانه ملّی ماست که هیچ منافاتی با هیچ نوع تحّرکی از زن ندارد. اگر واقعاً کار اجتماعی و کار سیاسی و کار فکری به معنای تحّرک باشد، لباس رسمی زن می تواند چادر باشد که بهترین نوع حجاب است.(1)

 2. لازمه تعارض پوشیدن چادر با انجام فعّالیت های اجتماعی _ اقتصادی و... ، تعارض در گفتار، رفتار و سیره پیامبر است، حال آنکه تعارض در فعل و قول معصوم راه ندارد.

بر اساس آیه شریف 59 سوره احزاب، پیامبر موظّف شد فرمان «پوشیدن چادر»یا همان «ادناء جلابیب» را ابلاغ فرماید. از طرفی، زنان عصر پیامبر در فعالیت های رایج برای زنان آن زمان، از جمله مشاغل خدماتی، کارهای اداری بازار، خرّازی، سقّایی، خیّاطی، نخ ریسی، آرایشگری، دبّاغی، صنایع دستی و... حضور فعّال داشتند.(2) حتّی زینب دختر جحش، همسر پیامبر، صنعتگر بود و کارش مورد تأیید و قبولِ رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز بوده است.(3) اگر پوشیدن چادر با انجام این فعّالیت ها سازگار نبود، با وجود ابلاغ دستور «إدناء جلابیب»،

ص: 131

حضرت از داشتن این گونه مشاغل توسّط زنان نهی می فرمود؛ وگرنه این خود نوعی تعارض در گفتار و رفتار ایشان بود، ولی در متون دینی، هیچ گونه نهی ای از سوی ایشان دراین مورد به چشم نمی خورد و این خود نشان دهنده معارض نبودن «چادر پوشیدن» با انجام این گونه فعّالیت هاست.

3. اگر هم بپذیریم که چادر، نیمی از افراد جامعه را فلج می سازد، ولی در مقابل، بی حجابی، تمام افراد جامعه را فلج خواهد ساخت. به یقین، تعطیل فعّالیّت اجتماعی نیمی از افراد جامعه، بر تعطیل شدن فعّالیّت تمام افراد ترجیح دارد.

هنگامی که زن با پوششی نامناسب، اندامی شهوت انگیز و حرکاتی هیجان بار به محیط کاری پا می گذارد که به طور معمول چندین مرد نیز در آن محیط به فعّالیت مشغولند، به نظر شما آیا این وضع، حواس پرتی و جلب توجّه آنان را فراهم نخواهد آورد؟ با این توصیف، آیا از سرعت و دقّت کار آنان کاسته نخواهد شد؟ این نوع حضور زن در محیط کار، باعث می گردد مردان بیشتر ساعات اداری را به هوس بازی، چشم چرانی و تماس های غیرضروری با زنان بپردازند و در نتیجه به عنصری ناکارآمد تبدیل شوند؟

دین مبین اسلام، حضور زن را در متن جامعه می پذیرد، ولی نه به عنوان یک عروسک، مانکن یا آلت دست، بلکه به عنوان یک انسان و با رعایت حدود شرعی تا بتواند استعدادهای انسانی خویش را به ظهور رسانیده، در رشد و تعالی جامعه اسلامی مؤثّر واقع گردد. اسلام می خواهد در جامعه به استعدادهای عالی و توانایی های واقعی زن نگریسته شود، نه ظواهر جسمی و بُعد زنانگی او. به این منظور، لازم است زن هنگام ورود به محیط جامعه،زیبایی های خویش را بپوشاند و چه پوششی بهتر از چادر می تواند این هدف

ص: 132

عالی را تأمین کند؟

4. به تاریخ رجوع کنیم. به راستی با برداشتن چادر از سر زنان ایرانی، تا چه اندازه آنها را در فعّالیت های اجتماعی شرکت دادند؟ اساسا مگر در زمان حکومت سراسر نکبت بار رضان خان و پسرش محمد رضا، به زنان فرصتی داده شد تا در این گونه فعّالیت ها شرکت داشته باشند؟

آمار و ارقام نشان می دهد حضور زنان ایرانی هنگامی در این عرصه گسترده و چشم گیر شد که چادر سرشان کردند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، حضور زنان در عرصه های گوناگون فعّالیّت اجتماعی، جز در موارد اندکی که به دلیل سختی کارها با توان جسمی زنان متناسب نبوده یا به کرامتِ والای زن مسلمان لطمه وارد می آورده، بیشتر شده که خود، بیانگر این حقیقت است که حجاب اسلامی، نه تنها مانعی برای حضور زن در اجتماع نیست که با وجود آن، این حضور فزونی نیز می یابد.(1)

 از طرفی، در کشورهایی که پوشش زنان مسلمان را ندارند، اشتغال زنان اوّلاً درصد مورد انتظار مدّعیان منع حجاب را تأمین نمی کند و ثانیاً بیشترین مشاغل متعلّق به زنان در این کشورها، شغل های دون پایه مانند منشی گری، پیش خدمت رستوران یا صندوق داری، پذیرش هتل ها و امثال آن می باشد.(2)

5. اسلام که دستور حجاب را برای زن قرار داده، هیچ گاه با کار و فعّالیّت زن در اجتماع مخالف نیست. با نگاه و بررسی روایات معصومان علیهم السلام در

ص: 133

می یابیم که آن بزرگواران اشتغال را به صنف خاصّی (زن یا مرد) اختصاص نداده اند و آنچه به شدت مورد انتقاد و نکوهش آنان قرار گرفته، بیکاری است. در روایتی آمده است:

إنَّ اللّه َ یُبغِضُ الفارغَ لاَ فی شُغْلِ الدُّنْیا و لاَ فی شُغْلِ الآخرة.

خداوند از فرد بیکاری که نه به امور دنیوی مشغول است و نه به امور اخروی، بیزار است.(1)

از سوی دیگر، روایات فراوانی درباره ترغیب و تشویق به کار، تلاش و کسب روزی حلال داریم که از شمار آنها، حدیث زیر است که از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله روایت شده و این امر را فریضه ای واجب بر هر مرد و زن مسلمان می شمارد: «طَلَبُ الحلالِ فریضةٌ علی کُلّ مُسِلمٍ و مُسْلِمَة».(2)

نکته اینجاست که اسلام نمی خواهد زن، شخصیت انسانی، ارزش واقعی و  سلامت روح و جسمش را در جریان کار و تلاش برای تأمین معاش یا حتّی در راه ارائه خدمات نیک ببازد و مورد استثمار و بهره کشی های گوناگون قرار گیرد. ازاین رو، برای اشتغال او یک سری حدودی قرار داده و دلیل اینکه زنان از داشتن بعضی مشاغل منع شده اند، همین است.

چادر یا به طور کلّی، حجاب زن مسلمان، ممکن است در پاره ای مشاغل برای او دست و پاگیر باشد، ولی در کنار این مسئله، نکته دیگری نیز هست و آن اینکه اسلام، کار را افتخار منحصر به فرد برای زن نمی داند و هرگز ارزش

ص: 134

او را، بر مبنای قدرت بازو و میزان کارآیی در امور سیاسی و اجتماعی یا فعّالیت های صنعتی و اقتصادی و حتی خدمات علمی و فرهنگی ارزیابی نمی کند. ارزش زن، نخست براساس کارآیی روحی و عاطفی در محیط خانه است و بعد بر مبنای توان فکری و عضلانی او در صحنه اجتماع. تفاوت های ریز و درشت روحی و جسمی زن با مرد و ظرافت ها و امتیازهای خاصّ عاطفی و احساسی زن بر مرد، همه و همه از تفاوت در مسئولیت ها میان این دو جنس خبر می دهد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «إعْمَلُوا فَکُلٌّ مُیَسَّرٌ لِمَا خُلِقَ لَهُ؛ همه شما کار کنید، ولی هر کسی کاری را که برای آن آفریده شده، به سهولت و آسانی انجام می دهد».(1)

در حقیقت، زن مسئولیتی بسیار حسّاس و خطیر به عهده دارد و امتیازهای خَلقی و خُلقی او نیز، بیشتر در راستای ایفای همین مسئولیّت بزرگ طرح ریزی شده که همانا وظیفه مهم و حسّاس همسرداری، تربیت فرزندان صالح و به طور کلّی، اداره کانون گرم خانواده است.

خانواده که یک نهاد فراگیر اجتماعی است، هسته اوّلیه جامعه به شمار می آید و در میان خانواده، این فرزندان هستند که آینده کشور را به دست دارند. ازاین رو، می توان گفت تربیت و پرورش صحیح فرزندان، به مثابه کادرسازی برای آینده و بنیان گذاری هسته اولیه جامعه اسلامی است که البته از شرافت و ارزش «مادری» سرچشمه می گیرد و این همان شغلی است که خود و مسئولیت های سرچشمه گرفته از آن، محوری اساسی و بدون جایگزین در حرکت جامعه به سوی اهداف والای اسلامی و انسانی به شمار می آید.

ص: 135

حضرت امام رحمه الله در این باره می فرماید: «این مادر که بچّه در دامن او بزرگ می شود، بزرگ ترین مسئولیّت را دارد و شریف ترین شغل را دارد؛ شغل بچّه داری. شریف ترین شُغل در عالم، بزرگ کردن یک بچه است و تحویل دادن یک انسان است به جامعه».(1)

بر این اساس، اگر چادر با بعضی مشاغل برای زنان متناسب نیست، هیچ نگرانی وجود ندارد. از آنجا که این گونه مشاغل، کرامتی برای او به شمار نمی آید، می تواند آنها را به راحتی کنار گذاشته و با افتخار تمام، همه همّت و توان خویش را در راه شریف ترین شغل و مسئولیّتی که اسلام به عهده او نهاده، مصروف دارد.

6 . لازم به یادآوری است که حجاب اسلامی، در چادر متعیّن نمی گردد، بلکه چادر، برترین نوع حجاب زن است. بر فرض که فعالیت مشروع، ولی خاصی برای زن با پوشش چادر متعارض باشد _ که البته بعید به نظر می رسد. زن می تواند به جای چادر، از پوشش گسترده دیگری استفاده کند که سر، مو، اندام و جذّابیت هایِ بدن او را به طور کامل بپوشاند. بر این اساس، اجباری از پوشیدن چادر نیست تا ظلمی به زنان شده باشد.

البتّه نباید فراموش کرد که دشمنان با شبهه افکنی، قصد دارند زنان را از پوشش چادر، به طرف پوشش های نازل تری بکشانند، ولی همین پوشش کمتر نیز آنان را قانع نکرده، بر ضد آن نیز به گونه ای دیگر تبلیغ خواهند کرد تا به هدف نهایی خویش که کشف حجاب کامل زن مسلمان و در آوردنِ او به

ص: 136

شکل و لباس خودشان است، برسند. خداوند تعالی در قرآن کریم به پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید:

وَ لَنْ تَرْضی عَنْکَ الْیَهُودُ وَ لاَ النَّصاری حَتّی تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ. (بقره: 120)

هرگز یهود و نصارا از تو خشنود نخواهند شد، مگر آنکه از آیین آنها پیروی کنی.

همان طور که گذشت، هر چند چادر برترین و عالی ترین نوع حجاب است، ولی هر پوششی که حجاب اسلامی را برای زن تأمین کند، کافی است.

 2. آزادی، واژه ای مقدّس است که مفهوم ظاهری قشنگ و فریبنده ای دارد. این واژه، مصداق های گوناگونی دارد که همه آنها نزد عقل، پسندیده نیست. کسانی که به دلیل آزادی زدایی از چادر انتقاد می کنند، باید مشخّص سازند که چادر، چه نوع و کدام مصداق آزادی را از زن می گیرد. اگر منظور از آزادی زن، هرزگی جنسی و بی بند و باری غریزی است، عقل آن را نمی پسندد و البتّه، چادر این آزادی را محدود می کند. اساسا وظیفه و کارکرد چادر همین است، ولی اگر مقصود، آزادی در مقاومت و موضع گیری در برابر خواسته ها و گرایش های نابه جا و نامشروع شهوانی بعضی مردان هرزه و حفظ آزادگی زن است، این امری بسیار معقول است. در این صورت، چادر نه تنها این نوع آزادی را محدود نمی سازد که نقش والایی در تحقق آن برعهده دارد. اگر منظور از اسارت زن در چادر، این باشد که پوشیدن چادر، برای زن دست و پاگیر بوده و مانع فعالیت های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و... او می گردد، پیش تر به تفصیل درباره آن بحث کرده و پاسخ گفتیم.

3. سلب آزادی، همیشه محدودیت نیست، بلکه گاه مصونیّت است و مصونیّت امری پسندیده به شمار می آید. کسی که مقابل پنجره خانه اش توری می زند. خود را محدود نساخته، بلکه به خود، از خطر نیش پشه ها و مزاحمت مگس ها مصونیّت بخشیده است. به طور کلّی، اگر محدودیت عادلانه و عاقلانه باشد، آزادی از آن محدودیّت مطلوب و معقول، نه تنها زیبا نیست که کاری زشت و نامعقول است. زنی که پرده چادر را بر تمام زیبایی های خویش

ص: 138

می افکند، در حقیقت، نگاه های هرزه و شهوت بار و مزاحم برخی مردان بیگانه را محدود ساخته، نه آنکه خود را در قید و بند و حصار افکنده باشد. این محدودیّت، عاقلانه است؛ زیرا مصونیّت زن را در پی خواهد داشت.

 4. چادر برای زن اسارت نمی آورد، بلکه به او ابهّت می بخشد. زنی که بر اساس ایمان و عقیده محکم، چادر بر سر کند، احساس کرامت می کند، نه احساس حقارت و احساس حقارت کردن اسیری است.

اسارت این است که زن ببیند نظرگاه شهوت گردیده و تصویرش به جای نقش بستن بر قلب همسر و فرزندان، ابزار تبلیغاتی برای فروش انواع کالاهای مصرفی شده است. آری، زن چادری اسیر نیست، بلکه اسیر واقعی، آن زنی است که برای کسب شخصیّت، اثبات برابری با مرد و کسب منزلت اجتماعی، مجبور باشد هر روز و در هر گام، گلبرگ های پر طراوت غنچه وجود خویش را در برابر هزاران چشم هرزه و آلوده از یکدیگر گشوده و تسلیم تند باد هوس های پستشان کند.

5. کمی دقّت کنیم. به راستی چه کسانی سنگ آزادی زن را بیشتر از همه به سینه می زنند. خود زنان یا برخی مردان؟ برخی مردان، از آزادی زن یا به معنای دقیق تر، بی حجابی و بی بند و باری او چه بهره ای می برند که این گونه از آن حمایت می کنند؟ خلاصه آنکه، آیا برداشتن چادر و به دنبال آن، دیگر پوشش های زن، آزادی زن است یا در حقیقت، آزادی مرد؟ این مطلب، به ویژه برای خانم ها جای تأمّل و دقّت دارد.

نیم نگاهی به جهان آزاد، ولی خالی از عفاف و حجاب غرب بیفکنیم و خوب بنگریم که آیا برداشتن پوشش زن، زنجیرهای اسارت را از دست و پای او برداشته یا موانع موجود بر سر راه نگاه و بهره کشی آزاد مرد را کنار زده

ص: 139

است؟ به راستی این آزادی، جز ناامنی، بی هویّتی و بحران روحی و جسمی، چیز دیگری برای زن غربی به ارمغان آورده است؟ در غیر این صورت، چرا فریاد او بر ضد آزادی بلند است؟ چرا مادام رولان فرانسوی، در پای گیوتین از آزادی شکایت می کند(1) و چه چیز زن غربی را به تنگ آورده تا عفاف همراه با آرامش زنان مسلمان را آرزو کند؟ به گوشه ای از گفته های بانو انی رود، نویسنده انگلیسی، توجّه کنید که آرزو می کند: «ای کاش کشور ما، مانند کشورهای مسلمان می بود که زنانش باعفاف و طهارت، در نهایت آسایش زندگی می کردند».(2)

چرا برخی می کوشند راه به بن بست رسیده دیگران را تجربه کنند؟ آیا بهتر نیست به جای خیره شدن به سوسوی فریبنده کرم های شب تاب، سری هم به خورشیدی بزنیم که در پس ابرهای تیره غفلتمان پنهان کرده ایم؟!

در پایان، جا دارد فرمایش حضرت امام خمینی رحمه الله را مطرح کنیم که در پاسخ به پرسش خانم الیزابت تارگود، خبرنگار روزنامه انگلیسی گاردین فرمود: «تجربه کنونی فعّالیت های ضدّ رژیم شاه، نشان داده است که زنان، بیش از پیش، آزادی خود را در پوششی که اسلام می گوید، یافته اند».(3)

دو فاصله می افکند، در ذهن مردان ایجاد وسوسه کرده و طبع حریص آنان را بیشتر تحریک می کند؟

خواسته های وسواس را انجام دهد، آن بیماری ضعیف می گردد و بهترین راه درمان وسواس نیز همین خواهد بود.(1) بنابراین، نمی توان گفت همیشه منع و جلوگیری، باعث ترغیب بیشتر خواهد شد.

4. این سخن از دیدگاه عقلی نیز غلط است. بر اساس این منطق، نباید هیچ نوع ممنوعیت و محدودیتی برای هیچ کدام از افراد جامعه، در هیچ زمینه ای وجود داشته باشد؛ حتّی افراد جنایتکار و خلافکار نیز نباید منع گردند؛ زیرا این امر باعث ترغیب بیشتر آنان به اعمال مجرمانه خواهد شد. برای مثال؛ منع سارقان از سرقت، به میزانِ سرقت می افزاید و جلوگیری از قاتلان، باعث افزایش ارتکاب به قتل خواهد گردید. آیا پذیرفتن این امر، به رواج بی قیدی و هرج و مرج در جامعه نخواهد انجامید؟ به یقین، هیچ عقل سلیمی چنین منطق بی اساسی را نخواهد پذیرفت.

5. اینکه بی حجاب بودن زن، چشم و دل مرد را سیر می کند و او را نسبت به پدیده عریانی بی تفاوت می سازد، سخن درستی نیست. هرچند برای درک صحیح این مدّعا، به قول شهید سیدرضا پاک نژاد «کافی است پای تجربه تاریخ را در فلک گذاشته و او را به شکنجه و آزار هم که شده، مجبور به گفتن حقایق نماییم»،(2) ولی اگر نخواهیم آن قدرها دور شویم، توجّه به تجربه کشورهای به اصطلاح متمدن و پیشرفته هم عصر خودمان کفایت می کند.

آری، جهان غرب این تجربه تلخ را به آزمایش گذاشت و زنان و دختران را

ص: 142

برهنه کرد، ولی نه تنها مرد غربی را در مقابل عریانی بی تفاوت نکرد و چیزی از حرص و طمع او در این زمینه نکاست؛ که به شکست دردناکی انجامید که آمار تکان دهنده مربوط به افزایش ناامنی های زن، بحران های روحی و روانی، افزایش تعداد فرزندان نامشروع، خشونت های جنسی، تجاوزهای به عنف و هزاران جنایت دیگر در این کشورها، از عمق فاجعه حکایت دارد و بی مناسبت نیست به گوشه ای از آن اشاره کنیم:

در مقاله ای تحت عنوان «آمار کودکان نامشروع در امریکا روز به روز بالاتر می رود» آمده است:

 بر اساس یک مطالعه دولت امریکا، تعداد کودکان تولّد یافته توسّط زنانِ ازدواج نکرده امریکایی، به بالاترین سطح خود رسیده است؛ یعنی از هر پنج کودک، بیش از یک کودک نامشروع است. به گزارش آسوشیتد پرس به نقل از مرکز ملّی آمار بهداشتی در سال 1984، 770355 کودک توسّط مادرانِ ازدواج نکرده متولّد شده اند که این رقم نسبت به سال 1983، چهار درصد افزایش نشان می دهد.(1)

مجّله پلین تروت نیز می نویسد: «در بیشتر کشورهای اروپایی، آمار اطفال نامشروع، یک رقم سریع و فزاینده از موالید را تشکیل می دهد».(2)متزلزل گردیدن پایه های محبّت، تعهدهای فطری و اخلاقی و تخریب کانون های گرم خانوادگی، از دیگر ارمغان های این آزمایش است: «بنا به گزارش سازمان آمار جامعه اروپایی، میزان طلاق در کشورهای عضو این

ص: 143

جامعه، نسبت به دو دهه گذشته سه برابر افزایش یافته است».(1)

البتّه این آمار مربوط به سال ها پیش است. با این افزایش سریع و رشد فزاینده، اکنون در این جوامع چه می گذرد؟ آیا تکرار تجربه ناموفّق دیگران، اصولی و عاقلانه است؟

6. البته فراهم بودن قسمتی از خواسته های بشر به طور فراوان، تولیدزدگی می کند و سیری می آورد. برای مثال، پوشیدن لباس های یک رنگ، خوردن غذاهای یک نوع، به سر بردن در اطاقی یک نواخت، شنیدن حرف های تکراری و دیدن قیافه های همانند، خستگی آور است، ولی خواسته هایی که از غریزه آدمی ریشه بگیرد، چنین نیست. هر چه مطلوب این خواسته ها بیشتر در دسترس باشد، تمایل افزون تر می گردد. برای نمونه، ثروت هرچه زیاد شود، سیری نمی آورد، بلکه گرسنگی به آن بیشتر می شود. کسی که خانه های مجلّل بسیاری دارد، شاید از آنها زده شود، ولی این باعث نمی گردد، از طلب فلان منزل جدید با امکانات بیشتر و ویلای فلان منطقه خوش آب و هوا یا... منصرف گردد، بلکه میل زیاده طلبی، او را به خرید یا به دست آوردن خانه مجلل تری می کشاند و این قضیه، تا بی نهایت ادامه خواهد داشت. همچنین است غریزه جاه طلبی و علم دوستی. غریزه جنسی نیز از این نوع است. در محیط نگاه آزاد، مرد زده می شود، ولی نه از مطلق جنس زن، بلکه از زن خاصّی که تصویرش برای مدّتی فضای چشم او را پُر کرده است. ازاین رو، به مجرّد ظاهر شدن زنان زیباروی دیگر در برابر دیدگان او، زن مورد نظر را رها

ص: 144

کرده و به سوی آنان چشم خواهد دوخت.(1)

غریزه جنسی از این نظر تا حدّی شبیه به اعتیاد است. ممکن است تصور شود که علت اشتیاق معتادان به مواد مخدر، نایاب وکم در دسترس بودن آن است. این فرضیّه به ظاهر عاقلانه به نظر می رسد، ولی در عمل، نتیجه چیز دیگری است. معتاد پس از مدتی در اثر مصرف مقدار معینی از مواد مخدر، حساسیت خود را به آن مقدار یا نوع خاصی از آن از دست داده و برای نشئه شدن، مقدار زیادتری از مواد یا نوع قوی تری از آن را می طلبد. آن مقدار یا نوع نیز پس از چندی عادی می شود و دوباره مقدار بیشتری لازم می آید و این افزون طلبی، تا آنجا ادامه می یابد که سرانجام معتاد، جان خود را از دست می دهد. افزون طلبی مرد نیز در زمینه جنسی چنین است.(2)

 7. برداشتن چادر یا هر نوع پوشش دیگر، موجب یک نواخت شدن جاذبه ظاهری زن برای مرد نخواهد شد. هرچند زنان در اصل برهنگی مشابه گردند، ولی میزان برهنگی متغیّر و نوع پوشش و آرایشی که زنان برای خویش انتخاب می کنند، متنوع است. حتّی اگر همه زنان، همانند هم کاملاً برهنه شوند، باز هم مسئله حلّ نمی گردد؛ زیرا برخلاف حیوانات که دست طبیعت، لباس یکسانی بر اندامشان پوشانیده، اندام و قیافه طبیعی انسان ها با یکدیگر متفاوت است و همین مقدار تنوع، برای یک نواخت نگردیدن زنان کافی است و راه را برای تنوّع طلبی و آزمندی غریزه جنسی مرد، باز خواهد کرد. غریزه خودنمایی و

ص: 145

جلوه گری زنان نیز در این امر دخالت دارد. بر اساس این غریزه، زن می خواهد تا حد توان جلوه نمایی بهتر و بیشتری نسبت به دیگر زنان داشته باشد. بنابراین، در هرچه جذاب تر کردن لباس و آرایش خویش تلاش وافری خواهد داشت و می کوشد به نوعی خود را ممتاز و انگشت نما گرداند.(1) با وجود این، دیگر یک نواختیِ زنان معنا نخواهد داشت تا مسئله دل زدگی و بی تفاوت گردیدن برای مردان پیش بیاید.

از اینها گذشته، اگر زن حجاب را آن گونه که دین گفته رعایت کند و موها، گردن و گریبان خود را به طور کامل با مقنعه بپوشاند، چادر را نیز بر اساس دستور قرآن کریم، طوری بپوشد و جمع و جور نماید که در مجموع، تمام جاذبه و زیبایی هایش پوشیده و آثار عفاف و متانت در وجودش هویدا شود، دیگر از این حرص و آزمندی خبری نخواهد بود؛ زیرا به قول معروف:

چو در بسته باشد، چه داند کسی***که گوهرفروش است یا پیله ور

برای مثال، کسی که از مقابل در خانه ای گذر می کند، در صورتی برای نگاه  مخفیانه و به اصطلاح، سرک کشیدن به درون آن وسوسه می شود که در آنجا دست کم نیمه باز و چیزی از درون آن پیدا باشد که توجّه او را به خود بکشاند. در این صورت تحریک می شود که آن چیز را ببیند، ولی اگر در خانه بسته باشد، دیگر عامل محرکی برای نگاه کردن وجود نخواهد داشت. همچنین، اگر دختر یا زنی، بدن خویش را به طور کامل بپوشاند و حرکات و

ص: 146

سکناتش نیز چنان باشد که طمع در قلب بیماردلان نیفکند، دیگر چیزی توجّه مرد را جلب نخواهد کرد تا برای دیدن و یافتنش به حرص و ولع بیفتد.

حجاب ظاهری و عفّت، حجاب درونی و باطنی است، ولی نمی توان گفت هیچ ارتباطی بین عفاف و چادر وجود ندارد. مگر می توان رابطه ظاهر و باطن را نادیده گرفت؟

کسی که سیرت و باطنی پاک داشته باشد، آثار این پاکی درونی، خواه ناخواه در اعمال و رفتارش نمایان خواهد شد و در مقابل، متانت در سلوک و رفتار ظاهری و نیز رعایت عفاف در گفتار و کردار، حتّی اگر شده به مرور زمان، بر باطن اثر نهاده و عفت درونی را به همراه خواهد آورد. مگر نه اینکه رنگ لباس بر روان آدمی اثر می گذارد؟ مگر نه اینکه نام افراد در شخصیت درونی آنها تأثیر دارد؟ نوع پوشش ظاهری انسان نیز چنین است.(1)

2. اینکه «دل باید پاک باشد»، مغالطه ای است جاهلانه، نه یک استدلال منطقی. ظاهر هر کس، آینه ای است که باطن او را انعکاس می دهد. به قول معروف «از کوزه همان برون تراود که در اوست.» اگر دلی پاک باشد، به یقین نباید جز رفتار و کردار پاک از آن سرچشمه گیرد، ولی آیا رفتار زشتی چون خودنمایی، عشوه گری و دل و دین ربودن از بیماردلان به واسطه انتخاب نامناسب نوع، مقدار و رنگ پوشش ظاهری، رفتاری است که می تواند از درون پاک برخاسته باشد؟

3. اگر فرض کنیم زنان بی حجاب، عفیف و پاک دامن باشند و به اصطلاح، قلب و دلشان پاک باشد، آیا مردان نیز خواهند توانست هنگام دیدن آنها با آن وضع، قلب و دل خویش را پاک نگه دارند؟ آیا تحریک نخواهند شد، هوس

ص: 148

بازی نمی کنند و مزاحم زنان پاک و عفیف نشده و امنیّت آنان را خدشه دار نخواهند کرد؟ نه تنها تجربه که تحقیقات علمی و روان شناسی نیز خلاف این مطلب را ثابت کرده است.(1)

4. عجیب اینکه بعضی از آقایان در این مقام، چنان با اطمینان از خود سخن می گویند که گویی بدان پایه از پاکی رسیده اند که دیگر نسبت به حجاب زن احساس نیاز نمی کنند و بر همین مبنا، می خواهند لزوم حجاب را انکار کنند. به راستی اگر این آقایان بدان درجه از وارستگی رسیده اند، دست کم باید در موضع بی تفاوتی به حجاب زن قرار گیرند، نه مخالفت. همین حسّاسیت های ناشیانه خبر می دهد که ناراحتی این گونه افراد، از محدود گردیدن نگاه های آزادشان سرچشمه می گیرد، نه از کیفیّت و ماهیّت خاصّی از حجاب زن.(2)

گاه نیز این حقیقت از لابه لای گفتار و حتّی اشعار این آقایان، به نحو مضحکی آشکار می گردد. برای مثال، فانی، از شاعران زمان پهلوی که در مورد کشف حجاب زنان شعرها سروده، می گوید:

عفت و عصمت هر کس به شرف پابند است***نشود حافظ ناموسِ کس این تیره ثیاب

و در ادامه چنین می سراید:

من ندارم به حجاب و عدم آن کاری*** لیک گویم که نباشد به رخ خوب صواب

ص: 149

هر چه خوب است، سزاوار تماشا باشد***چون حرام است رخ خوب نهان از احباب

 دیدن روی نکویان بود آثار بهشت***همچنین دیدن رخساره زشت عین عذاب

ظلم محض است که پوشند رخ خوبان را***عین عدل است که بر زشت ببندند نقاب(1)

فانی

به راستی، اگر ایشان به حجاب و بی حجابی کاری نداشتند، چرا این قدر درباره پوشیدن رخ زیبا حساسیت نشان داده و افزون بر آن، چطور است که پوشیدن صورت های زشت را عین عدل و صواب دانسته اند؟

5. منتقدان چادر، گاه به زنان روستایی و عشایراستناد کرده اند که در عین نداشتن چادر، عفیف و پاک هستند.

جای سؤال دارد که در میان همه زن ها، چرا به زنان روستایی و عشایر که بخش اندکی از زنان را تشکیل می دهند؛ استناد شده است؟ در ضمن باید توجه داشت که زنان روستایی، هرچند به دلیل کار و فعالیت در مزارع و دیگر علت ها چادر نمی پوشند، ولی کمتر زنی بی حجاب در میان آنان دیده می شود.

از این گذشته، در میان زنان زحمتکش عشایر و روستایی، حتی یک زن بیکار و رنگ آمیزی شده پیدا نمی شود.

پوست خشکیده و آفتاب سوخته صورت و دست های آنها نیز آن قدر پرجاذبه نیست که موجب تحریک و تهییج مرد روستایی گردد. سن ازدواج نیز

ص: 150

در روستا و ایل، بسیار پایین است و فعالیت طاقت فرسا در مزرعه ها، باغ ها و... ، چندان وقت آزادی برای پسر و دختر روستایی باقی نمی گذارد تا به عشوه گری و چشم چرانی بپردازند. چشم مادران و پدران روستا نیز همواره مراقب فرزندانشان است. افزون براین، در محیط های کوچک روستا و ایل، بیشتر افراد با هم نسبت فامیلی دارند و ثابت شده که مسائل خلاف عفت، در بین افرادی که با هم نزدیکی فامیلی دارند، بسیار کمتر از دیگران است.(1) از اینها گذشته، ده ها دلیل دیگر وجود دارد که عفاف زن و مرد روستایی و عشایری را تضمین می کند.

نتیجه اینکه گرچه برای عفیف بودن لازم نیست حتماً پوششی به نام چادر داشت و هر نوع پوششی که حجاب کامل زن مسلمان را تأمین کند، کافی است، ولی از این نکته نیز نباید غفلت ورزید که پاک بودن قلب و درون نیز، به تنهایی برای عفیف بودن و عفیف ماندن کفایت نمی کند. عفّت، حجاب درونی است و هنگامی به کمال خویش می رسد که با حجاب بیرونی و پوشش اسلامی زن مسلمان و در رأس آن چادر همراه گردد.

تشیّع، مرحوم محمّد حسن نجفی در کتاب جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام به ضعف سندی روایات این باب تصریح کرده است. با وجود ضعف سند روایات، از اساس به بررسی دلالت آنها پرداخته نمی شود.

2. اگرچه از بعضی روایت ها به طور اجمال کراهت پوشش مشکی استفاده می شود، ولی نمی توان گفت آنها بر کراهت پوشش مشکی به طور صد در صد برای همه انواع لباس ها و همه افراد اعمّ از زن و مرد دلالت می کند:

 الف) صاحب جواهر رحمه الله در کتاب فقهی معروف خویش آورده است:

وَ عَنْ غیر واحدٍ مِن کُتُبِ الاْصحابِ التَّصریحُ بِاخْتصاصِ کَراهةِ السَّواد فیِ الرَّجُلِ.(1)

بر اساس تصریح کتاب های گوناگون از اصحاب امامیّه، کراهت پوشش سیاه، مختصّ مردان است.

آن گاه در مورد علّت این امر چنین بیان می دارد: «و لَعَلَّهُ أَبلغ مِنْ غیره فی سِتِرها؛(2) شاید علت این باشد که رنگ مشکی در مقایسه با دیگر رنگ ها، پوشش غلیظ تر و بیشتری را تأمین می کند».

یکی از پژوهشگران حوزه علمیّه قم که در این باب، تحقیقاتی انجام داده، می نویسد: «بر اساس جست وجوی مفصّلی که در روایات انجام شد، حتی یک روایت نیز یافت نشد که برکراهت پوشش و چادرمشکی بانوان به طور خاصّ و صریح دلالت نماید».(3)

ص: 152

از آنجا که در اسلام، پوشش زن و مرد از نظر نوع، مقدار و حتّی رنگ متفاوت است، نمی توان گفت اگر پوشش سیاه برای مردان کراهت دارد، برای زنان نیز کراهت خواهد داشت. برای مثال، پوشیدنِ جامه های حریر برای زن جایز است، ولی برای مرد روا نیست. در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: «لا یَصلحُ لِلرَّجُلِ أَن یَلبسَ الحریرَ إلاّ فی الْحَرب؛ برای مرد صحیح نیست که حریر بپوشد، مگر در جنگ».(1) نیز در روایت دیگری از ایشان نقل شده که: «اَلنِّساءُ یَلبسْنَ الْحَریرَ وَ الدِّیباجَ اِلاّ فِی الإحرامِ؛(2) زنان می توانند حریر و دیباج بپوشند، مگر در احرام».

 بنابراین، روایات باب کراهت پوشش سیاه نیز فقط در مورد رنگ پوشش مردان، قابل استناد است.

ب) بر فرض که روایت های مذکور عام بوده و کراهت پوشش زنان و مردان را در بر گیرد، باز هم نمی تواند بر کراهت پوشیدن چادر مشکی برای زنان دلالت کند؛ چرا که در روایات متعّددی و از راه های گوناگون روایت شده که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله از پوشش سیاه، مگر در سه مورد: «خُفّ،(نوعی کفش چرمی نازک)، عمامه و کساء» کراهت داشتند.(3) همچنین از امام صادق علیه السلام نقل شده که: «یکره السّوادُ إلاّ فی ثَلاثةٍ: الخُفُّ و العِمامَة و الکِساء؛ پوشش سیاه کراهت دارد مگر در سه مورد خُف، عمامه و کساء».(4)

ص: 153

همان طور که در فصل مفهوم شناسی اشاره گردید، کساء یکی از مترادف های جلباب (چادر زنان) در زبان عربی است.(1) بنابراین، چادر مشکی زنان نیز استثنا شده است.

صاحب جواهر پس از بیان اینکه «نصوص در باب کراهت پوشش، در استثنا صراحت دارند»(2) و همچنین ذکر روایت هایی که استثنا قائل گردیده اند، می فرماید: «سیره و روش عالمان در پوشیدن عبای سیاه، این مطلب را تأیید می کند».(3)

3. رنگ مشکی چادر زنان، مورد تأیید پیامبر صلی الله علیه و آله بوده است. در تفسیر ابن کثیر آمده: «اُم سلمه، روایت کرده وقتی آیه بالا نازل شد، زنان طایفه انصار جامه های  پشمی سیاه به سر می کردند و در سیاهی مانند کلاغ ها بودند و با همین وضع، از کنار رسول خدا صلی الله علیه و آله عبور می کردند. رسول اکرم صلی الله علیه و آله در این مورد به آنها اعتراض نکرد و همین دلیل، تقریر و امضای آن حضرت است و تقریر او مانند گفتار او حجّت است».(4)

4. فقیهان به عنوان کارشناسان مسائل دینی و اسلامی، نه تنها فتوا به کراهت چادر مشکی بانوان نداده اند،(5) بلکه تصریح دارند: افراد، به ویژه زنان نباید در مواجهه با نامحرم از رنگ های مهیج و جلب توجه کننده استفاده کنند. برای

ص: 154

نمونه، دیدگاه های فقهی امام خمینی رحمه الله و آیت اللّه العظمی خامنه ای (مدظلّه العالی) آورده می شود:

الف) پوشیدن هرگونه لباس مهیّج که موجب تحریک جنسی می شود، حرام است.(1)

ب) باید از انتخاب رنگ یا شکلی که موجب جلب نظر و انگشت نما شدن است، خودداری نمایند.(2)

در فصل سوم، به تفصیل بحث شد که رنگ های غیر مشکی مانند سفید، سبز، زرد، قرمز و...، و به طور کلّی رنگ های روشن، جذاب و جلب توجه کننده بوده و هر کدام به نوعی موجب تحریک و تهییج بیننده می گردند. ازاین رو، حتی اگر کراهت رنگ مشکی را هم بپذیریم، باز هم پوشیدن رنگ مشکی برای زن در خارج از منزل در برابر حُرمت پوشیدن رنگ های مهیج و جلب نظر کننده برای او در مقابل نامحرم، برتری دارد.(3)

لباس هایی با رنگ تیره و کدر و سیاه، می تواند به نوعی به افسردگی بینجامد. پوشیدن مستمر و بدون دلیل لباس با رنگ های تیره و سیاه، نشانه اختلال شخصیت (با درجات متفاوت) است».(1)

مسئله تأکید فراوانی دارد.

3. افسردگی، یکی از بیماری های روحی بسیار پیچیده است که عوامل و علائم رفتاری متفاوت و حتی متضادی دارد. برای مثال، ممکن است بعضی افراد افسرده به بی اشتهایی مایل باشند و بعضی دیگر به پرخوری. بنابراین، به صِرف گرایش بخشی از افراد افسرده به رنگ های تیره، نمی توان این رنگ ها را از عوامل افسردگی برشمرد. بحث در مورد عوامل و اثر این بیماری، به مدرک مستدل و بررسی های دقیق کارشناسانه نیاز دارد و هر ادّعا و نظری در این مورد قابل استناد نیست.

4. نمی توان به طور کلی ادعا کرد که رنگ های تیره به صورت مطلق، اثر منفی و رنگ های روشن بر هر بیننده ای اثر مثبت می گذارد، بلکه بر اساس دیدگاه روان شناسان، «هر رنگ، ویژگی های مثبت و منفی دارد. هر چیز به فردی وابسته است که آن را درک می کند. مثلاً، فردی که افکار پریشان دارد یا عصبی است، معمولاً آثار منفی رنگ ها را دریافت می کند؛ در حالی که فرد متعادل و شاد، معمولاً آثار مثبت را درک می کند. رنگ سبز معمولاً آرامش و راحتی را القا می کند، ولی برای برخی اشخاص، کسالت و آزردگی به همراه می آورد. رنگ آبی، برای اکثر مردم، آرامش و آسودگی می آورد، ولی در مورد برخی دیگر، موجب افسردگی، احساس تنهایی و مالیخولیایی می شود. همچنین رنگ قرمز، اشخاص متعادل را تحریک و تهییج می کند؛ در حالی که برای اشخاصی که پریشانی افکار دارند، پرخاشگری و عدم اطمینان را به همراه

ص: 157

می آورد».(1)

 5. در مورد این جمله نیز که: «پوشیدن مستمر و بدون دلیل لباس با رنگ های تیره و سیاه نشان اختلال شخصیّت (با درجات متفاوت) است» باید گفت:

الف) پوشیدن بی دلیل رنگ سیاه، مثل تیپ مشکی زدن در پارتی ها، مهمانی ها و... شاید نشان دهنده اختلال شخصیّت باشد، ولی زن مسلمان، برای پوشیدن چادر مشکی دلایل محکم و فراوانی دارد.

ب) اختلال شخصیّت، یکی از مقوله های بحث روان شناسی است و به نظر روان شناسان نیاز دارد، نه یک حقوق دان و جُرم شناس.

6. همان گونه که در فصل سوم اشاره شد، رنگ سیاه از نظر روان شناسی، رنگی صامت و غیرفعال است و نه تنها باعث جلب توجّه نمی گردد که نگاه های خیره به خود را شکسته، به طرف رنگ های اطراف معطوف می سازد. ازاین رو، اگر هم آثار سوء روانی این رنگ را در بیننده یا خود شخص بپذیریم، همین آثار به اصطلاح سوء در هنگام مواجهه زن با مردان بیگانه، می تواند سرچشمه اثرهای مفید و دفاعی فراوانی گردد و نقش حایز اهمیتی در کاهشِ اثر سوء و مخرب جلب توجّه مردان نامحرم به زنان ایفا کند.

این اثرهای سوء احتمالی، در برابر آثار سوء قطعی و عوامل مضر دیگری که سلامت روحی و جسمی زن و جامعه را به شدّت تهدید می کند، نه تنها در حکم عدم است که اثر مفید و دفاعی آن در کاهش نگاه های آلوده، کم کردن

ص: 158

توجه مردان بیگانه و به تبع آن، حفظ آرامش و امنیت زن از مزاحمت ها و دست درازی بعضی مردان هرزه، حُسن مهمّی برای آن به شمار می آید که چادر مشکی را به عنوان یکی از بزرگ ترین روش های پیش گیری از تعمیم فساد در جامعه و کارآمدترین سپر دفاعی زن در مقابل ناامنی هایی که در محیط اجتماع متوجه اوست، مطرح خواهد کرد.

3. به نظر متخصصان، برای رسیدن ویتامین D به بدن، لازم نیست حتماً تمام اعضا در معرض نور مستقیم خورشید قرار گیرد. دبیر اجرایی پنجمین همایش بین المللی بیماری های پوست در این باره تصریح می کند: «بحثی مطرح شده بود که چادر و مقنعه می تواند باعث آرتروز و نرمی استخوان شود، ولی اگر پوست به اندازه یک کف دست، آفتاب بخورد، ویتامین  Dتأمین می شود».(1)

به نظر مشهور فقها، در اسلام پوشاندن صورت و دو دست برای زن لازم نیست و جلباب یا همان چادر اسلامی، بر اساس کلمات لغت دانان و مفسران والامقام شیعه و عامّه، صورت را در بر نمی گیرد. بنابراین، خانم ها می توانند مطمئن باشند که در عین پوشیدن برترین نوع حجاب اسلامی، امکان رسیدن ویتامین D لازم به بدنشان وجود دارد و حفظ این پوشش، آنان را به بیماری های پوست و نرمی استخوان دچار نخواهد کرد.

1. بر اساس دیدگاه های کارشناسانه، زنان به دلایل زیر، بهتر از مردان نسبت به تغییرات درجه حرارت سازش نشان می دهد:

الف) پایین بودن درجه حرارت داخلی، وقتی که بدن گرم می شود؛

ب) قشر ضخیم تر چربی که از سرما محافظت می کند؛

ج) بهترین سازش حرارت پوست، با تغییرات حرارتی.(1)

بنابراین، با توجه به این مطلب، چادر مشکی در تابستان برای زنان چندان هم سخت نیست و اگرهم باشد، سختی آن برایشان قابل تحمل است.

2. انسان در مورد عوارض و تبعات یافته های علمی که بر اساس عقیده ای راسخ و باوری عمیق استوار باشد، هرچند سخت و رنج آور، احساس مشقت نخواهد کرد.

 چادر پوشیدن زن مسلمان، بر عقیده ای مستحکم استوار است. ازاین رو، نه تنها درباره آن احساس سختی نمی کند که آنچه او را رنج خواهد داد، جدایی از این حجاب برتر است. زنان ایرانی، اعتقاد خویش را در این مورد به ثبوت رسانیده اند. کم نیست شمار زنانی که در طول حکومت رضاخانی، رنج و سختی ناشی از باقی ماندن در خانه را به جان خریدند تا مبادا مأموران قلدر رضاخان، در کوچه و خیابان چادر از سرشان بکشند و کم نبودند بانوانی که به دلیل برداشته شدن چادر از سرشان، در کوی و برزن از غصه دق کردند. زنان و دختران امروز ایران نیز فرزند همان شیرزنان دیروزند.

3. طبیعت بشر، به گونه ای است که می تواند با تمرین، خود را با سختی ها و

ص: 161

آنچه با طبعش ناسازگار است وفق داده، هماهنگ سازد. اگر انسان از کودکی به انجام کاری عادت کرد، آن کار هر چند سخت و سنگین باشد، برای او آسان گردیده و مشقّت آور نخواهد بود یا اینکه به راحتی به تحمّل سختی های آن توانا می گردد.

بر همین اساس، در اسلام به والدین سفارش شده تا کودکان خویش را از سال های نخست زندگی، به عبادت هایی مثل روزه کلّه گنجشکی، نماز و... تشویق و ترغیب کنند و عادت دهند.

از امام صادق علیه السلام روایت شده که: «ما فرزندان خویش را از هفت سالگی به آن مقدار از روزه که در حدّ طاقت و توان آنان است، امر می کنیم؛ هر چند روزه نصف روز یا کمتر و بیشتر باشد. پس هنگامی که گرسنگی و تشنگی بر آنان غلبه کرد، افطار می کنند تا برای روزه گرفتن آماده گردند و طاقت روزه داری یابند. پس شما نیز کودکانتان را از نُه سالگی به آن مقدار از روزه داری که در حدّ طاقت آنان است، تشویق کنید و هرگاه عطش و گرسنگی بر آنان غلبه کرد، افطار کنند».(1)

 در مورد نماز نیز به مسلمانان توصیه شده تا از پنج سالگی، کودکان خویش را به نماز خواندن عادت دهند.(2)

بنابراین، خانواده های پرهیزکار، دختران خویش را از همان کودکی، به پوشیدن چادر عادت می دهند. براین اساس، تحمل مشقت احتمالی ناشی از

ص: 162

پوشیدن چادر، در بزرگ سالی برای آنان هموار و آسان خواهد بود.

4. ممکن است پوشیدن چادر مشکی در هوای گرم برای بعضی خانم ها مشقت آور باشد، ولی تحمّل هرگونه سختی، نامطلوب و نامعقول نیست. در مواردی که تحمل سختی ها باعث دست یابی به اهداف بالاتر می گردد، عقل به مطلوبیت آن حکم می کند. برای مثال، اگر سلامت جسمی یا روحی فرد به خوردن دارویی بسیار تلخ یا عمل جراحی سختی وابسته باشد، عقل به لزوم تحمل آن سختی حکم می کند. نه تنها عقل که شرع نیز تحمل این گونه سختی ها را می پسندد.

اجرای احکام الهی و انجام عبادت های شرعی، به طور معمول تحمل رنج و زحمت ها را در بر دارد. به جای آوردن عبادت ها و فریضه هایی همچون روزه به ویژه در هوای بسیار گرم تابستان، حج و جهاد در هوای بسیار سرد و گرم، همه و همه مشقت آور است، ولی تحمّل این سختی ها، از نظر شرع، لازم و پسندیده می نماید.

روایت های بسیاری نیز انسان را به تحمّل سختی هایی که در راه سعادت و کمال اوست، تشویق کرده اند. از جمله مولا علی علیه السلام می فرماید: «المکارمُ بالمَکاره؛ به دست آوردن کرامت ها، در گرو تحمّل دشواری هاست».(1) در جایی دیگر نیز به فرزند گرامی شان امام حسن علیه السلام توصیه می کند: «عَوِّدِ نَفْسَکَ التَّصَبُّرَ عَلَی المَکرُوه؛

خود را به  استقامت در برابر مشکلات عادت ده».(2)

ص: 163

به یقین، از آنجا که پوشیدن چادر برای زن وسیله و پیش زمینه هدف والای تأمین سعادت، عفاف و سلامت روح و جسمی او و بالاتر از آن، سلامت اخلاقی جامعه اسلامی است، تحمل سختی های احتمالی آن نیز به حکم عقل و شرع ضروری خواهد بود.(1)

بدون تردید، تحمّل این رنج و زحمت، پاداش بزرگی را نیز برای این بانوان پرهیزکار به ارمغان خواهد آورد؛ چنان که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید: «فیِ الصَّبرِ عَلَی مَا نَکْرَهُ خَیٌرکَثیر؛(2) در بردباری بر آنچه نمی پسندیم، خیر فراوانی نهفته است».

2. واجب بودن پوشش بیشتر زن نسبت به مرد، حکمت های فراوانی دارد که بر اساس تفاوت های دقیق و عادلانه جسمی و روحی این دو جنس استوار است و از اساس در راستای حفظ عفاف و پاکی جامعه اسلامی، محافظت از ارزش، امنیت، سلامت و حقوق شخصی زن بوده و در درجه اول به نفع خود اوست.

3. مقنعه و روسری که زنان ایرانی از آن استفاده می کنند، ریشه مذهبی دارد و البته پیش از اسلام نیز در میان زنان جزیرة العرب معمول بوده است. خداوند تعالی در آیه 31 سوره مبارک نور، با تبیین حدود پوشش زن، کیفیت پوششی آن را تصحیح فرمود.

بر اساس این آیه شریف و با توجّه به کلمات مفسّران و احادیث معصومان علیهم السلام، مقنعه پوششی است که زن برای پوشانیدن سر، مو، گردن و سینه از آن استفاده می کند. کارکرد این پوشش، پنهان ساختن قسمتی از زیبایی و جاذبه های زن از نگاه مردان نامحرم و به منظور پیش گیری از تحریک مردان و حفظ امنیت و آرامش زنان است. تبادر ذهنی زنان عرب از واژه خِمار، مقنعه با رنگ مشکی بوده است. بر اساس ویژگی های روان شناختی نیز رنگ مشکی، سازگارترین رنگ با حکمت و فلسفه حجاب زن به شمار می آید.

4. چادر نیز قبل از نزول آیه 59 سوره احزاب، مورد استفاده زنان عرب قرار می گرفته است؛ البته روش پوشش آن با آنچه خداوند در این آیه شریف می فرماید، متفاوت بوده است. بر اساس این آیه، چادر، روپوش گسترده و فراگیری است که زن بر بالای همه لباس های خویش می پوشد، به طوری که از

ص: 165

سر تا قدم او را در بر می گیرد. فراخی و گستردگی آن نیز به اندازه ای است که حجم بدن را پنهان می سازد. زنان عرب، پیش از نزول این آیه، آن را بر سر کرده و به حال خویش رها می ساختند. خداوند تعالی به زنان با ایمان می فرماید که چادر خویش را جمع و جور کنند تا کیفیّت پوششی بهتری داشته باشد.

این پوشش، موجب شناخته شدن زنان به داشتن عفاف، پاکی و تقوا می گردد. وقتی زنی در جامعه به این ویژگی ها شناخته شد، مزاحمت مردان هرزه به او کم خواهد شد. بنابراین، همان گونه که این آیه مبارک بر آن صراحت دارد، کارکرد مهم این پوشش، حفظ امنیت و آرامش زن است. بر اساس شواهد لغوی و تفسیری؛ رنگ جلباب (چادر اسلامی) مشکی بوده است.

5. چادر به عنوان حجاب برتر زن مسلمان و نماد مقاومت او، همواره مورد تهاجم دشمنان دین و انقلاب اسلامی بوده است. ازاین رو، برای مبارزه با آن، به سست کردن اعتقاد زنان مسلمان به وسیله شبهه افکنی درباره این پوشش، مبادرت ورزیدند. متأسّفانه دوستان جاهل یا غافل نیز از داخل به این شبهه ها دامن زده و خواسته یا ناخواسته، دشمن را در رسیدن به اهداف خویش یاری می رسانند. البته همان گونه که اشاره شد، این شبهه ها از اساس بی پایه و اساس بوده و با ساده ترین استدلال ها، قابل پاسخ گویی است.

خلاصه آنکه چادر و مقنعه رایج فعلی بانوان مؤمن و مسلمان ایران، ارتباط محکم و بسیار وثیقی با آموزه های دین اسلام و قرآن کریم دارد.

ص: 166

اسلام، نقش حجاب در حفظ امنیت و کرامت زن مسلمان، فلسفه حجاب، احکام حجاب و... آشنایی و اشراف داشته باشند که امیدواریم اثر حاضر در این زمینه تأثیرگذار باشد. در درجه دوم، چون این عزیزان و خانواده های آنان الگوگیری آحاد جامعه به ویژه جوانان قرار می گیرد، سزاوار است تا نسبت به رعایت پوشش اسلامی دقّت کامل را داشته باشند؛ زیرا هر حرکت سازنده و متحوّل کننده باید نخست از درون گروهی شروع شود که قصد ایجاد تحول را دارند. خداوند متعال وقتی دستور رعایت پوشش صحیح چادر توسط زنان را به پیامبر صلی الله علیه و آله می دهد، نخست آن حضرت را موظف به ابلاغ این دستور به زنان و دختران خویش می کند، آنان را مقدّم می دارد و می فرماید: «ای پیغمبر، به زنان و دختران خود و زنان مؤمنان بگو که خویشتن را به پوشش فراگیر فروپوشند». (احزاب: 59)

از دیگر سو، شناخت نادرست نسبت به ارزش و کرامت واقعی زن مسلمان  سبب شده است تا ارزش زن، تنها به ارزش های زنانگی و ویژگی های ظاهری او منحصر گردد. ازاین رو، حجاب که پوشش دهنده جلوه های ظاهری زن است، مانعی برای مطرح شدن و کسب موقعیت اجتماعی برای او به شمار آید.

آشنا نبودن زنان با فلسفه و ضرورت رعایت پوشش اسلامی و آثار و فایده های ارزنده حجاب، از دیگر عواملی است که باعث شده است این هدیه بزرگ خداوند به زنان، فراموش شده بماند.

صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران می تواند نقش مهمی در بیان فلسفه و ضرورت رعایت پوشش اسلامی، ارائه الگوهای درست برای زنان و تبیین ارزش واقعی و کرامت حقیقی زن مسلمان در جامعه داشته باشد. در این راستا، می توان از جاذبه های هنری و روش های غیرمستقیم بهره های فراوان برد.

الف) افراد معتقد و پای بند به اصل پوشش اسلامی؛

ب) افراد بی اعتقاد که به دین و آموزه های نورانی آن گرایش ندارند. در مورد  این گروه، بهتر است از تأثیر حجاب در سلامت روحی و روانی زنان و نیز عموم جامعه، نقش حجاب در حفظ زیبایی زن، ارتباط پوشش با امنیت اجتماعی زن و... ، از زبان کارشناسان غربی و براساس گزارش های مراکز تحقیقاتی و درمانی غرب اشاره کرد.

ج) گروه دیگر برآنند که به رغم گرایش های دینی، به رعایت حجاب اسلامی پای بند نیستند یا برخلاف میل درونی به دلیل شرایط خاصی مانند تأثیرپذیری از اطرافیان، محیط خانواده، توجیه نبودن نسبت به ضرورت رعایت حجاب اسلامی، احساس حقارت و... پوشش اسلامی ندارند. این گروه نیاز به بالا بردن سطح آگاهی، توجیه نسبت به ضرورت و فلسفه پوشش، تعمیق بخشیدن به باورهای دینی، تقویت روحی و اعتماد به نفس دارند. بنابراین، رسانه با توجه به گونه گونی مخاطبان با برنامه ریزی حساب شده و مخاطب شناسی کامل می تواند این دسته ها را جهت دهد.

دختران شش سالگی و برای پسران حدّ تمیز و ممیّز بودن پیشنهاد شده است.(1) ازاین رو، بسیار مناسب است که برنامه ریزان و برنامه سازان بخش کودک، به این امر اهتمام  و دقت ویژه ورزند. از جمله راهکارهای عملی برای انتقال پیام حجاب به کودکان به این ترتیب است:

یک _ آموزش احکام پوشش در قالب کارتن، نمایش عروسکی، سرودهای جذاب، داستان های شیرین و بازی های کودکانه.

دو _ استفاده از پیام حجاب توسّط مجریان محبوب کودکان.

سه _ کودکان از پوشش مجریان محبوب خود الگو می گیرند. ازاین رو، استفاده از چادر توسّط مجریان زن که به صورت شاد برنامه اجرا می کنند و محبوبیت ویژه ای هم نزد کودکان دارند، می تواند تأثیر عمیقی در این زمینه داشته باشد.

چهار _ تصویرهایی که در خلال برنامه کودکان پخش می شود یا تصویر پشت سر مجری، کودکان با حجاب در حال بازی و شادی نشان داده شوند تا این تصور نادرست که رعایت حجاب اسلامی با شادی و نشاط کودکانه ناسازگار است، اصلاح شود.

زبان کودکانه به دلیل صداقت و پاکی این قشر معصوم، گیرایی و دل نشینی خاصی نزد گروه های سنی مختلف دارد. می توان برای دادن پیام های مربوط به حجاب از زبان شیرین کودکانه استفاده کرد. همان کاری که در مورد هشدارهای مربوط به محیط زیست و... انجام می شود.

ص: 171

_ آیا می دانید اولین اثر مثبت رعایت پوشش اسلامی، به خود زن باز می گردد؟

_ آیا می دانید رعایت حجاب بر حفظ زیبایی زن تأثیر دارد؟

_ آیا می دانید آمار نا امنی زنان در کشورهای غربی... چه قدر است؟

_ آیا می دانید پوشش حضرت زهرا علیهاالسلام هنگام خروج از منزل چادر بوده است؟

و) برپایی میزگردهای علمی و مناظره ای در پیام رسانی به نوجوان و جوان با  موضوع پوشش اسلامی. در پیام رسانی توجه به دو نکته دقیق نیز اهمیّت ویژه دارد:

یک _ با توجّه به ویژگی های سنّی این قشر، استفاده از روش های غیرمستقیم تأثیر بهتری دارد. در بسیاری موارد، جوان یا نوجوان تا احساس کند برنامه ای دینی قصد دارد او را تحت تأثیر قرار داهد، واکنش منفی نشان می دهد. ازاین رو، بهتر است پیام های حجاب به صورت غیرمستقیم و در قالب برنامه های علمی، ورزشی، تفریحی و... القا گردد.

دو _ نباید کاری کرد که نوجوان و جوان دچار تناقض شود. برای مثال، در گفتار سخن از پوشش خاص یا حریم گرفتن به ویژه توسط مرد و زن نامحرم را تبلیغ کنیم، ولی در رفتار در یک سالن کوچک، دختر و پسر را یک در میان و نزدیک به هم، بدون هیچ ضرورتی قرار داده و آنها را به گفت وگو وا داریم.(1) یا در فیلم ها، نه در حدّ معقول و شرعی حدّ پوشش را رعایت کنیم و نه

ص: 173

حریم ها را، بلکه رابطه دختر و پسر را به طور شبانه روزی ترویج کنیم؛ به ویژه در فیلم ها و سریال هایی که در داخل کشور ساخته می شود. اگر چه سریال های وارداتی غیر قابل کنترل است، ولی می توان در انتخاب آنها یا هنگام ساخت برنامه های ایرانی بیشتر دقت کرد.

سه _ حجاب و فعالیت اجتماعی زن؛

چهار _ حجاب و کرامت زن؛

پنج _ حجاب و نقش آن در پیش گیری از بزه و گناه؛

شش _ حجاب و حفظ عفاف عمومی جامعه؛

هفت _ نقش خانواده در با حجاب شدن دختران؛

هشت _ مصاحبه با زنان تازه مسلمان و پرسش از آنها در مورد مقایسه وضع خویش در حالت با حجابی و بی حجابی؛ احساسی که با محجبه شدن به آنها دست داده، نقش حجاب در تأمین امنیت آنها، ارزش و کرامتی که پیش و پس از محجبه شدن از آن برخوردار بودند و... .

 نه _ مصاحبه با زنان و دختران با حجاب و موفق و مطرح در عرصه های مختلف و پرسش از آنان در مورد نقش حجاب در تأمین آرامش روحی و زمینه سازی برای موفقیت آنها و اینکه حجاب مانعی برای پیشرفت زن می شود یا نه؟

ده _ مصاحبه با جوانانی که به جرم فساد اخلاقی در ندامتگاه ها به سر می برند و پرسش از آنها در مورد اینکه به نظر شما رعایت نکردن حجاب توسط زنان و دختران چه مقدار در انحراف شما مؤثر بوده است؟

ب) ساخت مستندهای مختلف با موضوع: پیشینه حجاب در اسلام، حجاب در دیگر ادیان الهی، زنان با حجاب موفق در عرصه های مختلف علمی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و... به عنوان الگو برای زنان و دختران جوان، معرفی زنان و دختران با حجاب و مقاوم در برابر قانون منع حجاب اسلامی در مدرسه های بعضی کشورهای اروپایی از جمله «فرانسه»، مستند آموزشی مربوط به آداب پوشش اسلامی و رابطه بی حجابی با عفاف عمومی و فساد اخلاقی،

ص: 175

رابطه کشف حجاب با استعمار، مستند حجاب در سیما و سینما (بررسی و نقد وضع پوشش زنان در فیلم ها و سریال های مختلف). مستند در مورد زنان با حجاب در دیگر کشورهای اسلامی و... .

ج) در برنامه ها، اسلام صوفی مشربانه (که به اعمال عبادی و رعایت مظاهر دینی از جمله رعایت پوشش اسلامی توجه نمی کند و می گوید دل باید پاک باشد) نقد شود.

د) شرایط به گونه ای فراهم شود که زنان چادری نیز با آرامش خاطر نسبت به رعایت موازین شرعی، بتوانند در سریال ها ایفای نقش کنند.

ه) در طراحی صحنه فیلم، سریال و برنامه های تلویزیونی، تلویحا به تبلیغ پوشش کامل اسلامی پرداخته شود. برای مثال، در جالباسی های دم درب منزل  افزون بر مانتو، چادر هم آویزان باشد. در برنامه های مختلف به تناسب، در بک گراندی که برای مجری گذاشته می شود، تصویر زنان چادری در حال فعالیت های مختلف علمی، فرهنگی، اقتصادی و... نمایش داده شود.

و) در دیالوگ ها تلویحا به احکام پوشش اشاره شود. برای مثال، افراد خانواده در حال گفت وگو در مورد حدّ پوشش زن و مرد هستند یا اینکه فرزندان از حدّ پوشش و فلسفه و فایده های پوشش می پرسند و والدین با صبر و حوصله پاسخ می دهند.

ز) در فیلم ها، سریال ها و به طور کلّی برنامه های تلویزیونی به نوع پوشش مردان و مطابقت آن با موازین شرعی نیز توجه شود و توضیح داده شود که احکام پوشش تنها به بانوان اختصاص ندارد.

ص: 176

اجتماعی، پوشش و رابطه محرم و نامحرم به کار بندند، پاداش خوبی در همین دنیا دریافت کردند و آن فزونی مخاطبان این فیلم بود. اگر چه شاید در ابتدای راه و تهیه فیلم، به مشکلاتی برخوردند، ولی رضایت خالق و مخلوق ارزانی شان شد.

ب) اکنون از خود بپرسیم ما تا کنون چه قدر به رضایت خالق نزدیک شده ایم؟ آیا در کنار برنامه های خوب، سازنده، انسان ساز و الهی، برنامه های منفی و خنثی تحویل جامعه نداده ایم یا حتی در متن برنامه های موفق، پیام های منفی برای مخاطبان نفرستاده ایم؟ آیا در خصوص پوشش و روابط زنان ومردان، رو به سستی و کاستی نرفته ایم؟ آیا هر روز از پوشش کم نگذاشته ایم و حریم ها را کوتاه تر نکرده ایم و حتی آن را نشکسته ایم؟ آیا هر روز روابط با نامحرم را عادی تر نکردیم؟ به ویژه روابط دختر و پسر، آن هم از نوع عاطفی و عشق خاکی. برای نمونه، در سریال «مزرعه آفتاب» از شبکه اول، آیا با همه پیام های خوب مانند هم یاری، امیدواری، اعتماد به نفس، برگشت به روستا و ترویج کشاورزی؛ در مقوله پوشش و رابطه دختر و پسر، کم نگذاشته ایم یا حتی پیام منفی  نفرستاده ایم؟ در هر هفته، شاهد ارتباط تلفنی یا خیابانی یا داخل پارکی هامان با خواهر یکی از دوستانش نیستیم، آن هم همراه ترویج بی غیرتی که عبارت باشد از واسطه گری برادر برای این رابطه و دوست دختر، دوست پسر شدن و... .

سریال بسیار زیبا و هنرمندانه «خاک سرخ»(1) هم که پیام های مثبتی مانند

ص: 178

همگانی و مردمی بودن جنگ، سهیم بودن مردم پشت جبهه در دفاع، بی رحمی دشمن نسبت به کودکان و زنان مسلمان، همّت، غیرت، تغییر رفتار یک دختر از خانه اعیانی به دامن یک زندگی اصیل محلی را القا کرد، ولی در خصوص پوشش و آرایش رعایت موازین اسلامی را نکرد. از کارگردان محترم آن بپرسید آیا در طول عمر خویش، شاهد صحنه طولانیِ دویدن عروسی با لباس چسبان مخصوص عروس در کوچه و بازار، حتی در بی مبالات ترین محله ایرانی بوده است؟ آیا کارگردان محترم در قطعات بسیار کوتاه، نمی توانست پیام سرگردانی عروس در کوچه ها را برساند و به تعبیر خودشان، عروس را عروس نشان دهد؟

در سریال «مهر خاموش»(1) در کنار پیام های مثبتی مانند ایثار، اعتماد به نفس، ساده زیستی در میان کسانی که هنجارهای دینی را بیشتر رعایت می کنند و هیجان های کنترل ناپذیر، آرزوهای بلند و آزار دهنده در میان کسانی که به هنجارهای دینی کمتر توجه دارند، باز هم شاهد ترویج رابطه دختر و پسر از سوی پسر آقای دکتر با دخترخوانده او هستیم.

در سریال «معصومیت از دست رفته»(2) نیز تعداد پیام های روابط نامشروع، عشوه گری، طنّازی، استفاده ابزاری از زیبایی و گریم زن، بسیار بیشتر از پیام های  آزادگی و تربیت علوی است؟

ج) شاید برای تهیه کنندگان، نویسندگان، کارگردانان، برنامه نویسان و

ص: 179

برنامه سازان به دلیل اشراف همه جانبه بر متن و محتوای فیلم ها و سریال ها، یک نگاه جمعی مثبت فراهم شود، ولی باید توجه داشت:

یک _ درباره حریم گرفتن، رعایت پوشش شرعی و روابط سالم، تعداد پیام ارسالی از راه تحلیل محتوا چه تعداد بوده و در مقابل، پیام عفاف و حریم و پیام خنثی چه قدر است؟ معمولاً انسان ها در کارهای روزمره، با توجه به تنبلی نفس، پیام های منفی دیداری و شنیداری را بهتر دریافت می کنند تا پاسخ های آنها را. ازاین رو، توجه به اهمیت و حاکم بودن پاسخ بر شبهه یا پیام، ضرورتی انکارناپذیر است.

دو _ تعداد پیام های مثبت، اندک یا خیلی مبهم و حتی با تأخیر است. برای مثال، در سریال «معصومیت از دست رفته» تعداد پیام های طنّازانه و منفی، با پیام جهنم شوذب به هیچ وجه قابل قیاس نیست و کارکرد پنهانی پیام های منفی، به آسانی با تصویر جهنمی در پایان فیلم رفع شدنی نیست.

سه _ چند درصد افراد همه فیلم ها را تا قسمت آخر می بینند تا پیام های مثبت و منفی را با هم تلفیق کنند و به جمع بندی خوبی برسند.

د) به کارگیری نمادهای دینی و فرهنگی کشورها، از کارهای شایسته و قابل توجّهی است که امروزه در سطح جهانی مورد توجّه بسیار قرار گرفته است. حتی در فیلم های هالیوودی نیز دیده می شود. صدا وسیمای جمهوری اسلامی ایران نیز می تواند در متجلّی ساختن نمادهای دینی به صورت مستقیم و غیر مستقیم، نقش به سزایی داشته باشد.

حجاب زن مسلمان، نماد مقاومت او و یکی از شعایرالهی است و در میان پوشش های زنان ایران، چادر در سطح جهانی به نماد جمهوری اسلامی ایران

ص: 180

تبدیل شده است. ریول  کرکت _ صهیونیست و مسئول سابق شبکه جاسوسی سیا در ایران _ می گوید: «چادر، نمادی است که وجود انقلاب را در سر هر چهار راهی به نمایش می گذارد».(1)

جا دارد که برنامه سازان و دست اندرکاران صدا و سیما، به این نماد بزرگ دینی که به فرموده مقام معظّم رهبری (مدظله العالی) نشانه ملّی ما نیز هست(2)، ارج نهاده و بر تکریم و ترویج آن همّت گمارند، ولی آنچه متأسفانه شاهدیم این است که بعضی از برنامه های صدا وسیما نه تنها در این راستا مؤثر نیست، بلکه به علّت برخی کاربردهای نادرست، این پوشش، ناخواسته و به صورت غیرمستقیم به استهزاء گرفته شده است. برای مثال:

_ در بیشتر فیلم ها و سریال های تلویزیونی، خانم ها در تمامی صحنه های فیلم با پوشش مانتو ظاهر می شوند، ولی در صحنه هایی که در مراسم ختم و عزا، زندان ها، قبرستان ها و... ضبط می گردد، چادر به سر دارند.

_ در فیلم ها و سریال ها، خانم های ایفا کننده نقش زنان سرمایه دار، با سواد و مطرح یا خانم هایی که پشت ماشین های آخرین مدل نشسته اند، دارای پوشش مانتو، روسری یا حداکثر مانتو، مقنعه هستند، ولی ایفا کنندگان نقش خانم های به قول معروف پایین شهری، بدبخت بیچاره یا دارای شغل های سطح پایین مثل رخت شویی و... و زنان گدا، چادری به نمایش گذاشته می شوند که

ص: 181

بسیار نامناسب است.

_ برای ایفای نقش زنانی که حجاب مناسبی ندارند، از بازیگران مطرح و  محبوب و از بهترین گریم و طراحی لباس استفاده می شود، ولی برای نقش های چادری از بازیگران غیرشناخته شده و غیرحرفه ای، طراحی لباس های عادی و حتی گاه چادرهای چروک، خاکی و رنگ و رو رفته استفاده می شود.

ه ) یکی از اقدام های قابل تقدیر و به جای صدا و سیمای ج.ا.ا در سال های اخیر، ساخت فیلم های داستانی، سریال ها و کارتن های زیبا از صحنه های برجسته تاریخ اسلام و زندگی گهر بار معصومین علیهم السلام است. البته با وجود اینکه ثابت شده که پوشش زنان از صدر اسلام، پوششِ بلند و فراگیری مانند چادر بوده است، متأسّفانه در این گونه فیلم ها برای پوشش زنانِ صدر اسلام یا عصر ائمه معصومین علیهم السلام و حتی بعضی زنان برجسته و چهره های مطرح، تنها از پیراهن بلند و مقنعه یا روسری های عربی استفاده می شود که جای تأمل و دقت بیشتری دارد.

و) یک مشکل جدی که در عرصه فرهنگ و هنر داریم، صاحب نظر شدن همگان است. بر خلاف مسائل بهداشت فیزیکی و امنیت مادی که با ظریف ترین کارها، می کوشیم حتی میکروب های احتمالی را از کودک و جوانان و بزرگسالان دور کنیم، ولی در مسائل اخلاقی، اباحه گری و رهاسازی را تروج می کنیم و گاه شاهدیم برخی کارشناسان در امور هنری، خود را صاحب نظر احکام شرعی و مباحث فقهی هم معرفی می کنند، در حالی که برای تنظیم درجه دوربین، نور و... می کوشیم جدیدترین دستاورد را از بهترین متخصص بیاموزند، ولی در مسائل فقهی و شرعی، به سراغ سطحی ترین افراد و کم دانش ترین می روند و با وجود فرهیختگان برجسته فقهی، از رهبری معظم

ص: 182

انقلاب گرفته تا دیگر مراجع بزرگ تقلید، در آبشخورهای سست و بی بنیان رفع عطش می کنند.

11. کدامین داستان قرآنی، رابطه و نحوه ارتباط دختر و پسر نامحرم، همراه با عفاف و پاکدامنی را شرح داده است؟ (داستان موسی علیه السلام و دختران شعیب علیهاالسلام)

12. در مورد کدامین سوره قرآن تأکید شده که زنان آن را بیشتر بخوانند؟ (نور)

14. آیا مطلق مشکل بودن، بهانه ای صحیح برای رهایی از قواعد و هنجارهای اجتماعی است؟

 14. ثقفی تهرانی، محمّد، تفسیر روان جاوید، تهران، انتشارت برهان، چاپ دوم.

15. جبران، مسعود، فرهنگ الفبائی الرّائد، ترجمه: رضا انزابی نژاد، مشهد، مؤسسّه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1372.

16. جنابذی، محمّد، بیان السّعادة فی مقامات العباده، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1344.

17. جوادی آملی، عبد اللّه، زن در آیینه جلال و جمال، مرکز نشر اسراء، چاپ چهارم،1378.

18. حجاب و آزادی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1368.

19. حجازی، بنفشه، زن به ظنّ تاریخ، شهر آب، چاپ اول، 1370.

20. حداد عادل، غلامعلی، فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی، تهران، سروش، چاپ هفتم، 1376.

21. حرّ عاملی، محمّد بن الحسن، وسائل الشیّعه، مکتبة الاسلامیّه، چاپ هفتم، 1403 ه . ق.

22. حسینیان، روح اللّه، حریم عفاف، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، زمستان 73.

23. حکایت کشف حجاب، تهران، مؤسّسه فرهنگی قدر ولایت، چاپ اول، 1380.

24. خامنه ای، سیّد علی، فرهنگ و تهاجم فرهنگی، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی (گروه انتشارات)، چاپ دوم، 1373.

25. خطیب العدنانی، الملابس و الزّینة فی الاسلام، انتشارات العربی، 1999 م.

26. خلیل جُرّ، فرهنگ عربی _ فارسی لاروس، ترجمه: سیّد حمید طبیبان، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1367.

27. خمینی، روح اللّه، صحیفه نور، جمع آوری: مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1362.

28. _____________، رساله توضیح المسائل.

29. _____________، تحریر الوسیله، قم، موسّسه مطبوعاتی اسماعیلیان، بی تا.

30. خوری الشّرتونی، سعید، اقرب الموارد، قم، منشورات مکتبة آیت اللّه العظمی مرعشی النجفی، 1403 ه .ق.

31. دزی، ر. پ. آ، فرهنگ البسه مسلمانان، ترجمه: حسین علی هروی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1359.

32. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه فارسی دهخدا، تهران، مؤسّسه لغت نامه دهخدا، 1365.

33. رسولی محلاّتی، سیّد هاشم، زندگانی حضرت فاطمه علیهاالسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هشتم، 1380.

ص: 188

 34. روژه، پیره، روان شناسی اختلافی زن و مرد، ترجمه: دکتر محمّد حسین سروری،انتشارات همگام، چاپ اول، 1361.

35. زمخشری، محمود بن عمر، تفسیر کشّاف، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1417 ه . ق.

36. ____________ ، الکشّاف، قم، نشر البلاغه، 1373.

37. سبحانی، جعفر، الموجز فی اصول الفقه، مؤسّسه امام صادق علیه السلام، چاپ ششم، 1422 ه . ق.

38. ابوداوود، سلیمان ابن اشعث، سنن أبی داوود، دار احیاء السنّة النبویّه.

39. سیّاح، احمد، فرهنگ بزرگ جامع نوین، تهران، کتاب فروشی اسلام، چاپ نهم.

40. سیّد رضی ابن بنی قزوینی، تظلّم الزّهراء، 1311 ه . ق.

41. سیوطی، عبد الرحمن، الدر المنثور، قم، منشورات مکتبه آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، 1404 ه . ق.

42. شعرانی، ابوالحسن، نثر طوبی، تهران، کتاب فروشی اسلامیه.

43. صادقی، محمّد، الفرقان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات فرهنگ اسلام، چاپ دوم، 1406 ق.

44. صبور اردوپاری، احمد، آیین بهزیستی اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1367.

45. صدر، حسن، حقوق زن در اسلام و اروپا، تهران، سازمان کتاب های جیبی، چاپ سوم.

46. صدر، سیّد رضا، زن و آزادی، قم، مؤسسّه مطبوعاتی دارالفکر.

47. صدوق، محمّد بن علی ابن حسین ابن باویه قمی، من لا یحضره الفقیه، نجف،دارالکتب الاسلامیّه، چاپ چهارم، 1377 ه .ق.

48. صفی پور، عبد الرحیم، منتهی الارب فی لغة العرب، تهران، چاپ اسلامیّه، 1377.

49. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، علل الشّرایع، قم، مکتبة الطّباطبائی بالمدرسة الفیضیّه.

50. طباطبایی، محمّد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه: سید محمد باقرموسوی همدانی، کانون انتشارات محمّدی، 1356.

51. طبرسی، ابو علی فضل ابن حسن، ترجمه تفسیر جوامع الجامع، ترجمه: حبیب روحانی و علی عبد الحمید، چاپ اول، 1376.

52. _____________، مجمع البیان، تهران، کتاب فروشی الاسلامیّه، 1374 ه . ق.

53. طبرسی، احمد ابن علی ابن ابی طالب، احتجاج، قم، المکتبة المصطفوی.

 54. طوسی، محمّد ابن الحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1409 ه . ق.

ص: 189

55. العظیم آبادی، محمّد شمس الحق، عون العبود فی شرح سنن أبی داوود، مدینه منورّه، انتشارات محمّد عبد المحسن، چاپ دوم، 1389 ه . ق.

56. فتّاحی زاده، فتحیّه، حجاب از دیدگاه قرآن و سنّت، قم، مرکز انتشارات دفترتبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1376.

57. فخر رازی، تفسیر الکبیر، قم،

58. فراهیدی، خلیل ابن احمد، العین، مؤسسّه دار الهجره، چاپ اول، 1405 ه . ق.

59. فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، تصحیح: ژول مول، شرکت سهامی انتشارات وآموزش انقلاب اسلامی، چاپ پنجم، 1370.

60. فیروزآبادی، مجدالدّین محمّدبن یعقوب، قاموس المحیط، بیروت، چاپ اول، 1412 ه . ق.

61. فیّومی، احمد، مصباح المنیر، مؤسّسه دار الهجره، 1405 ه .ق.

62. قرشی، سیّد علی اکبر، أحسن الحدیث، انتشارات بنیاد بعثت، چاپ اول، 1370.

63. _____________، قاموس القرآن، چاپخانه اوجاقیان، 1352.

64. القمّی، شیخ عبّاس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، نجف الأشرف، مطبعه العلمیّه، بی تا.

65. القمّی، علی ابن ابراهیم، تفسیر القمّی، نجف، مکتبة الهدی، 1387 ه .ق.

66. قرطبی، محمّد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، لبنان، دارالکتب العلمیّه، چاپ اول، 1408 ه . ق.

67. کاشانی، مولی فتح اللّه، منهج الصّادقین، تهران، انتشارات کتاب فروشی علمیّه اسلامیّه، بی تا.

68. کلینی رازی، محمد بن یعقوب، فروع کافی، تهران، دار الکتب الاسلامیّه، 1362.

69. کنت دمارانش و دیوید ای اندلمن؛ جنگ جهانی چهارم، ترجمه: سهیلا کیانتاژ،تهران، انتشارات اطلاعات، چاپ اول، 1372.

70. ماکس لوشر، روان شناسی رنگ ها، ترجمه: لیلا مهرادپی، انتشارات حسام، چاپ اول، 1370.

71. مجلسی، محمّد باقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403 ه . ق.

72. _____________، بحارالانوار، المطبعة الاسلامیّه، 1381.

73. _____________، حیاة القلوب، تاریخ پیامبران، قم، انتشارات سرور، چاپ دوم، 1376.

74. مجموعه مقالات هم اندیشی بررسی مسائل و مشکلات زنان، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، چاپ اول، 1380.

75. محقّق، محمّد باقر، حقوق مدنی زوجین، تهران، بی نا، 1243.

76. محقّق، مهدی، لسان التّنزیل، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم، 1373.

77. محمّد بن عسد، الطّبقات الکبری، بیروت، دار صادر، 1405 ه .ق.

ص: 190

78. محمّدی اشتهاردی، محمّد، حجاب بیانگر شخصیّت زن، قم، انتشارات ناصر،چاپ اول، 1375.

79. محمّدی ری شهری، محمّد، میزان الحکمه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ دوم، 1367.

80. محمودی، سید محسن، مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، قم،انتشارات علمی فرهنگی صاحب الزمان(عج)، چاپ ششم ، 1380.

81. محمّدی نیا، اسد اللّه، گزیده ای از بهشت جوانان، انتشارات سبط اکبر علیه السلام، چاپ اول، 1379.

82. مستر همفر، خاطرات مستر همفر، ترجمه: دکتر محسن مؤیّدی، تهران، مؤسسّه انتشارات امیر کبیر، چاپ اول، 1361.

83. مشایخی، مهدی، پاسداران عفّت، قم، انتشارات شفق، بی تا.

84. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات قرآن کریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشرکتاب، 1360.

85. مطهری، مرتضی، اخلاق جنسی در اسلام و جهان غرب، تهران، انتشارات صدرا.

86. ______________، مجموعه آثار، جلد نوزدهم، تهران، انتشارات صدرا، چاپ دوم، 1379.

87. ______________، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، انتشارات صدرا، چاپ پانزدهم، 1370.

88. ______________، مسئله حجاب، تهران، انتشارات صدرا، چاپ چهل و هشتم، 1376.

89. معلوف، لویس، ترجمه المنجد، ترجمه: مصطفی رحیمی، تهران، انتشارات صبا، چاپ اول، 1377.

90. معین، محمّد، فرهنگ فارسی معین، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ هفتم،1364.

91. مغنیه، محمد جواد، کاشف، بیروت، چاپ دوم، 1981 م.

92. مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیّه، 1362.

93. مهدی زاده، حسین، حجاب شناسی، چالش ها و کاوش های جدید، قم، مرکزمدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1381.

94. مهریزی، مهدی، حجاب، تهران، مؤسسّه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول، 1379.

 95. نجفی، محمّد حسین، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیّه، چاپ ششم، 1379.

96. نجفی جیلانی، یوسف، وسیلة العفائف (یا) طومار عفّت، قم، چاپ خانه حکمت، چاپ دوم، 1334.

97. وشنوی، قوام، حجاب در اسلام، ترجمه: احمد محسنی گرگانی، قم، چاپخانه حکمت، 1392 ه . ق.

98. ویل دورانت، لذّات فلسفه؛ ترجمه: عبّاس زریاب، تهران، چاپ پنجم، 1369.

ص: 191

99. هاشمی رفسنجانی، اکبر و جمعی از محقّقان، تفسیر راهنما، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1379.

100. هاشمی رکاوندی، مجتبی، مقدّمه ای بر روان شناسی زن با نگرشی علمی و اسلامی، انتشارات شفق، چاپ اول، بهار 1370.

نشریه

1. اللهیاری، عباس، «چادر می تواند رنگ بهتری هم داشته باشد»، روزنامه ایران.

2. بهزاد، محمود، «تفاوت های زن و مرد از نظر فیزیولوژی و روان شناسی»، مجله نگین.

3. خاتمی، فاطمه، «چادر سیاه در بعضی ادارات ملاک ارزشیابی است»، روزنامه ایران.

4. روان بخش، قاسم، «گامی دیگر برای مبارزه با حجاب»، پرتو سخن.

5. سعید زاده، سید محسن، «مشاغل زنان در عصر رسالت»، پیام زن.

6. شیرازی، علی، «نفی رنگ سیاه یا مبارزه با حجاب»، پرتو سخن.

7. طیّبی، ناهید، «حجاب و عفاف، مروری دوباره»، پیام زن.

8. عابدینی، احمد، «سیری در آیات حجاب»، مجلّه فقه.

9. مرتضوی، سید ضیاء، «امام خمینی و الگوی دین شناختی مسائل زنان»، پیام زن.

10. مهدی زاده، حسین، «نقد ادلّه مخالفین چادر مشکی». روزنامه جمهوری اسلامی.

11. __________ ، «هم اندیشی منطقی با جوانان درباره لباس»، پرتو سخن.

ص: 192