اند .

افسوس كه علماى اسلام در قرن اوّل ظهور اين آئين كه اين شأن نزول ها روشن بود تلاش كافى براى حفظ و نقل آن نكردند و مقدارى از آنها از دسترس ما خارج شده است .

ولى آنچه امروز در اختيار ماست باز مقدار قابل ملاحظه و پرارزشى است كه بايد آنها را در تفسير آيات قرآن مغتنم شمرد .

ما در «تفسير نمونه» تا آنجا كه ميسّر بود به نقل اين شأن نزول ها و استفاده از آنها در تفسير آيات كوشيده ايم ، بديهى است گردآورى همه آنها و چينش آن در كنار هم به علماى تفسير بينش بيشتر و به توده هاى مردم آگاهى خوبى براى بررسى و فهم آيات قرآن خواهد داد .

اكنون خوشوقتيم كه فاضل ارجمند و دانشمند گرامى و پرتلاش جناب حجة الاسلام و المسلمين آقاى امامى (دامت تأئيداته) دامن همّت به كمر زده و اين شأن نزول ها را با سليقه خاص و به صورت جالبى گردآورى و تبيين كرده و در دسترس عموم قرار داده است .

خداوند اين خدمت ارزشمند قرآنى را از ايشان بپذيرد و توفيق بهره گيرى از آن را به همگان عنايت كند .

قم _ حوزه علميه

ناص_ر مك_ارم شي_رازى

آبان ماه 1385

العظمى مكارم شيرازى (مدّ ظلّه العالى) قرار گرفت و فرمودند : اين كار انجام شود .

پس از انجام كارهاى مقدماتى آن به خدمت ايشان ارائه گرديد و مورد لطف واقع شد .

كتاب در چهارده فصل تنظيم شده است :

فصل اوّل شأن نزول آيات سوره بقره .

فصل دوم شأن نزول آيات سوره آل عمران .

فصل سوم شأن نزول آيات سوره نساء .

فصل چهارم شأن نزول آيات سوره مائده .

فصل پنجم شأن نزول آيات سوره هاى انعام ، اعراف و انفال .

فصل ششم شأن نزول آيات سوره توبه .

فصل هفتم شأن نزول آيات سوره هاى يونس ، هود ، رعد ، نحل ، اسراء و كهف .

فصل هشتم شأن نزول آيات سوره هاى مريم ، طه ، حجّ و نور .

فصل نهم شأن نزول آيات سوره هاى فرقان ، قصص ، عنكبوت ، روم ، لقمان و احزاب .

فصل دهم شأن نزول آيات سوره هاى فاطر ، يس ، ص ، زمر ، شورى ، زخرف ، جاثيه ، احقاف و فتح .

فصل يازدهم شأن نزول آيات سوره هاى حجرات ، طور ، نجم ، حديد و مجادله .

فصل دوازدهم شأن نزول آيات سوره هاى حشر ، ممتحنه ، صفّ ، جمعه ، منافقون ، تغابن ، تحريم ، حاقّه و معارج .

فصل سيزدهم شأن نزول آيات سوره هاى جنّ ، مدّثر ، انسان ، عبس ، مطفّفين ، فجر و ليل .

فصل چهاردهم شأن نزول آيات سوره هاى ضحى ، علق ، قدر ، عاديات ، تكاثر ، همزه ،

فيل ، ماعون ، كوثر ، كافرون ، مَسَد ، اخلاص و فلق .

براى آن كه فائده آن بيشتر گردد ، نخست آيه و ترجمه آن ، پس از آن شأن نزول آمده و سعى شده مدارك لازم در پاورقى ذكر شود تا نفع آن بيشتر شود .

اميد است براى تمام خوانندگان مفيد واقع گردد .

والسلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

محمّد جعفر امامى

10 / 8 / 1385

بهانه قرار داده ، زبان به انتقاد گشودند و مسخره كردند كه اين چگونه وحى آسمانى است كه سخن از «عنكبوت» و «مگس» مى گويد؟ آيه فوق نازل شد و با تعبيراتى زنده به آنها جواب داد . (2)

وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَكُمْ وَ لاتَكُونُوا أَوَّلَ كافِر بِهِ وَ لاتَشْتَرُوا بِآياتي ثَمَناً قَليلاً وَ إِيّايَ فَاتَّقُونِ

و به آنچه نازل كرده ام ايمان بياوريد ; كه نشانه هاى آن ، با آنچه در كتاب هاى شماست ، مطابقت دارد ; و نخستين كافر به آن نباشيد ! و آيات مرا (به خاطر درآمد مختصرى) ، به بهاى ناچيزى نفروشيد ! و تنها از من بترسيد (نه از مردم) !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «جوامع الجامع» ، ج 1 ، ص87 ، ذيل آيه ; «درّ المنثور» ، ج 1 ، ص41 .

2 . «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص177 ، ح 5 ، و ج 24 ، ص388 ، ح 112 ; «تفسير امام عسكرى» ، ص205 .

وآله) بود تحريف كردند ، اين همان «ثمن قليل» و بهاى كم است كه قرآن در اين آيه به آن اشاره مى كند» . (1)

وَ إِذا لَقُوا الَّذينَ آمَنُوا قالُوا آمَنّا وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلى بَعْض قالُوا أَتُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللّهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُّوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ

أَ وَ لا يَعْلَمُونَ أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ ما يُسِرُّونَ وَ ما يُعْلِنُونَ

و هنگامى كه مؤمنان را ملاقات كنند ، مى گويند : «ايمان آورده ايم . » ولى هنگامى كه با يكديگر خلوت مى كنند ، (بعضى به بعضى ديگر اعتراض كرده ، ) مى گويند : «چرا مطالبى را كه خداوند براى شما بيان كرد ، به مسلمانان بازگو مى كنيد تا (روز رستاخيز) در پيشگاه خدا ، بر ضد شما به آن استدلال كنند؟ ! آيا نمى فهميد»؟ !

آيا اينها نمى دانند خداوند آنچه را پنهان مى دارند يا آشكار مى كنند مى داند؟ !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص64 ; «نور الثقلين» ، ج 1 ، ص73 ، ح 164 .

وآله) را كه در تورات آمده براى آنها بازگو نكنيد تا در پيشگاه خدا دليلى بر ضد شما نداشته باشند ، آيات فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت» . (1)

وَ مِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لايَعْلَمُونَ الْكِتابَ إِلاّ أَمانِيَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاّ يَظُنُّونَ

فَوَيْلٌ لِلَّذينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْديهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَليلاً فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمّا كَتَبَتْ أَيْديهِمْ وَ وَيْلٌ لَهُمْ مِمّا يَكْسِبُونَ

و پاره اى از آنان عوامانى هستند كه كتاب خدا را جز يك مشت خيالات و آرزوها نمى دانند ; و تنها به پندارهايشان دل بسته اند .

پس واى بر آنها كه نوشته اى با دست خود مى نويسند ، سپس مى گويند : «اين ، از طرف خداست» . تا آن را به بهاى كمى بفروشند . پس واى بر آنها از آنچه با دست خود نوشتند ; و واى بر آنان از آنچه از اين راه به دست مى آورند !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص 65 و 180 ، ح 7 .

قرار گيرد ، لذا به جاى اوصاف واقعى مذكور در تورات ، صفاتى بر ضد آن نوشتند .

عوام يهود كه تا آن زمان كم و بيش صفات واقعى او را شنيده بودند ، از علماى خود مى پرسيدند : «آيا اين همان پيامبر موعود نيست كه بشارت ظهور او را مى داديد»؟

آنها آيات تحريف شده «تورات» را بر آنها مى خواندند تا به اين وسيله قانع شوند . (1)

وَ لَمّا جاءَهُمْ كِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ كانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذينَ كَفَرُوا فَلَمّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الْكافِرينَ .

بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ يَكْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللّهُ بَغْياً أَنْ يُنَزِّلَ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلى مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ فَبائُوا بِغَضَب عَلى غَضَب وَ لِلْكافِرينَ عَذابٌ مُهينٌ .

و هنگامى كه از طرف خداوند ، كتابى براى آنها آمد كه موافق نشانه هائى بود كه با خود داشتند ، و پيش از اين ، به خود نويد پيروزى بر كافران مى دادند با اين همه ، هنگامى كه اين (كتاب ، و پيامبرى) را كه (از قبل) شناخته بودند نزد آنها آمد ، به او كافر شدند ; لعنت خدا بر كافران باد .

ولى آنها در مقابل بهاى بدى ، خود را فروختند ; كه به ناروا ، به آياتى كه خدا فرستاده بود ، كافر شدند . و معترض بودند ، چرا خداوند به فضل خويش ، بر هر كس از بندگانش بخواهد ، آيات خود را نازل مى كند؟ ! از اين رو به خشمى بعد از خشمى (از سوى خدا) گرفتار

شدند . و براى كافران مجازاتى خواركننده است .

پي نوشتها

1 . اين شأن نزول را به طور اجمال در «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ، و به طور تفصيل در آيات مناسب ديگر آمده است ; «بحار الانوار» ، ج 2 ، ص86 ، ح 12 .

: ما به مقصود رسيديم ديگر احتياج به مركب تو نيست ، و هر جا مى خواهى برو .

نامه اى به برادران خويش نوشتند كه ما آن سرزمين را يافتيم ، شما هم به سوى ما كوچ كنيد .

آنها در پاسخ نوشتند ما در اينجا مسكن گزيده ايم ، خانه و اموالى تهيه كرده ايم و از آن سرزمين فاصله اى نداريم ، هنگامى كه پيامبر موعود به آنجا مهاجرت نمود به سرعت به سوى شما خواهيم آمد !

آنها در سرزمين «مدينه» ماندند و اموال فراوانى كسب نمودند اين خبر به سلطانى به نام «تُبَّع» رسيد ، با آنها جنگيد ، يهود در قلعه هاى خويش متحصن شدند ، وى آنها را محاصره كرد ، سپس به آنها امان داد ، آنها به نزد سلطان آمدند «تُبَّع» گفت : من اين سرزمين را پسنديده ام و در اين سرزمين خواهم ماند ، در پاسخ وى گفتند : اين چنين نخواهد شد ; زيرا اين سرزمين هجرتگاه پيامبرى است كه جز او كسى نمى تواند به عنوان رياست در اين سرزمين بماند .

تُبَّع گفت : بنابراين من از خاندان خويش كسانى را در اينجا قرار خواهم داد تا آن زمانى كه پيامبر موعود بيايد وى را يارى نمايند ، لذا او دو قبيله معروف «اوس» و «خزرج» را در آن مكان ساكن نمود .

اين دو قبيله هنگامى كه جمعيت فراوانى پيدا كردند به اموال يهود تجاوز مى نمودند ، يهوديان به آنها مى گفتند : هنگامى كه محمّد(صلى الله عليه وآله)مبعوث گردد شما را از سرزمين ما بيرون خواهد كرد !

هنگامى كه محمّد(صلى الله عليه وآله)مبعوث شد ، اوس و خزرج كه به نام انصار معروف شدند به او ايمان آوردند و يهود وى را انكار نمودند اين است معنى آيه «وَ كانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذينَ كَفَرُوا» . (1)

آرى ، همان جمعيتى كه با عشقوعلاقه مخصوص براى ايمان به رسول خدا(صلى الله عليه وآله)آمده بودند و در برابر اوس و خزرج افتخارشان اين بود كه پيامبرى مبعوث خواهد شد و آنها ياران خاص وى خواهند بود ، بر اثر تعصب ، لجاج و دنياپرستى در صف دشمنان او قرار گرفتند در حالى كه دور افتادگان گرد او را گرفته و به يارانش پيوستند .

قُلْ مَنْ كانَ عَدُوّاً لِجِبْريلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدىً وَ بُشْرى لِلْمُؤْمِنينَ مَنْ كانَ عَدُوّاً لِلّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْريلَ وَ ميكالَ فَإِنَّ اللّهَ عَدُوٌّلِلْكافِرينَ

آنها مى گويند : «ما با جبرئيل دشمن هستيم» ! بگو : «كسى كه دشمن جبرئيل باشد (در حقيقت دشمن خداست ; چرا كه) او به فرمان خدا ، قرآن را بر قلب تو نازل كرده است ; در حالى كه كتب آسمانى پيشين را تصديق مى كند ; و هدايت و بشارت است براى مؤمنان» .

كسى كه دشمن خدا و فرشتگان و رسولان او و جبرئيل و ميكائيل باشد (كافر است ; و) خداوند دشمن كافران است .

پي نوشتها

1 . «كافى» ، ج 8 ، ص 308 و 309 ، ح 481 ; «بحار الانوار» ، ج 15 ، ص 225 و 226 ، ح 49 ; «مجمع البيان» ، ذيل

آيه مورد بحث .

، ج 9 ، ص 66 و 283 ، با اندكى تفاوت ; «تفسير امام حسن عسكرى(عليه السلام)» ، ص 406 و 453 .

همين كلمه «راعنا» را از ماده «الرُّعونة» كه به معنى كودنى و حماقت است استعمال مى كردند (در صورت اوّل مفهومش اين است «به ما مهلت بده» ولى در صورت دوم اين است : «ما را تحميق كن» ! )

يعنى براى يهود دستاويزى پيدا شده بود كه با استفاده از همان جمله اى كه مسلمانان مى گفتند ، پيامبر يا مسلمانان را استهزاء كنند .

آيه فوق نازل شد و براى جلوگيرى از اين سوء استفاده ، به مؤمنان دستور داد به جاى جمله «راعنا» ، جمله «انظرنا» را به كار برند كه همان مفهوم را مى رساند ، و دستاويزى براى دشمن لجوج نيست . (1)

بعضى ديگر از مفسران گفته اند : جمله «راعنا» در لغت يهود يك نوع دشنام بود و مفهومش اين بود «بشنو كه هرگز نشنوى» اين جمله را تكرار مى كردند و مى خنديدند ! (2)

بعضى از مفسران نيز نقل كرده اند : يهود به جاى «راعنا» ، «راعينا» مى گفتند كه معنيش «چوپان ما» است ، و پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)را مخاطب قرار مى دادند و از اين راه استهزاء مى كردند . (3)

اين شأن نزول ها با هم تضادى ندارد و ممكن است همه صحيح باشد .

أَمْ تُريدُونَ أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَكُمْ كَما سُئِلَ مُوسى مِنْ قَبْلُ وَ مَنْ يَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالاْيمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبيلِ

آيا مى خواهيد از پيامبر خود ، همان تقاضا (ى نامعقولى) را بكنيد كه پيش از اين ، از موسى كردند؟ ! (و با اين بهانه جوئى ها ، از ايمان آوردن سر باز زدند . ) كسى كه

كفر را به جاى ايمان بپذيرد ، از راه مستقيم (عقل و فطرت) گمراه شده است .

پي نوشتها

1 . «تفسير قرطبى» و «تفسير المنار» و «تفسير كبير فخر رازى» و «تفسير ابوالفتوح رازى» ، و «مجمع البيان» ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص 66 ، 67 و 332 ، ح 18 ; «تفسير امام حسن عسكرى(عليه السلام)» ، ص 477 ، 478 و 479 .

2 و 3 . «تفسير قرطبى» و «المنار» و «تفسير كبير فخر رازى» و «تفسير ابوالفتوح رازى» ، و «مجمع البيان» ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص 66 ، 67 و 332 ، ح 18 ; «تفسير امام حسن عسكرى(عليه السلام)» ، ص 477 ، 478 و 479 .

از پيامبر (صلى الله عليه وآله) تقاضا كردند براى آنان بتى از درخت مخصوص «ذات انواط» قرار دهد تا آن را پرستش كنند ، همان گونه كه جاهلان بنى اسرائيل به موسى(عليه السلام) گفتند : اجْعَلْ لَنا إِلهاً كَما لَهُمْ آلِهَةٌ : «براى ما بتى قرار ده همان گونه كه بت پرستان دارند» ! (3)-(4)

آيه فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت .

وَ قالَتِ الْيَهُودُ لَيْسَتِ النَّصارى عَلى شَيْء وَ قالَتِ النَّصارى لَيْسَتِ الْيَهُودُ عَلى شَيْء وَ هُمْ يَتْلُونَ الْكِتابَ كَذلِكَ قالَ الَّذينَ لايَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فيما كانُوا فيهِ يَخْتَلِفُونَ

يهوديان گفتند : «مسيحيان هيچ موقعيتى (نزد خدا) ندارند» ، و مسيحيان نيز گفتند : «يهوديان هيچ موقعيتى ندارند (و بر باطلند)» ; در حالى كه هر دو دسته ، كتاب آسمانى را مى خوانند (و بايد از اين گونه تعصب ها بر كنار باشند) . افراد نادان (ديگر ، همچون مشركان) نيز ، سخنى همانند سخن آنها داشتند ! خداوند ، روز قيامت ، درباره آنچه در آن اختلاف داشتند ، داورى مى كند .

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص67 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث .

2 . همان مدرك .

3 . اعراف ، آيه 138 .

4 . «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص67 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث .

حضور يافتند ، بين آنها و مسيحيان در محضر پيامبر(صلى الله عليه وآله) نزاع و مشاجره در گرفت ، «رافع بن حرمله» يكى از يهوديان ، رو به جمعيت مسيحيان كرده گفت : آئين شما پايه و اساسى ندارد و نبوت عيسى(عليه السلام) و كتاب او انجيل را انكار كرد .

مردى از مسيحيان نجران نيز عين اين جمله را در پاسخ آن يهودى تكرار نموده گفت : آئين يهود پايه و اساسى ندارد ، در اين هنگام آيه فوق نازل شد و هر دو دسته را به خاطر گفتار نادرستشان ملامت نمود . (1)

وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللّهِ أَنْ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُهُ وَ سَعى في خَرابِها أُولئِكَ ما كانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوها إِلاّ خائِفينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ لَهُمْ فِي الاْخِرَةِ عَذابٌ عَظيمٌ

كيست ستمكارتر از آن كس كه از بردن نام خدا در مساجد او جلوگيرى كرد و سعى در ويرانى آنها نمود؟ ! شايسته نيست آنان ، جز با ترس و وحشت ، وارد اين كانون هاى عبادت شوند . بهره آنها در دنيا (فقط) رسوائى است و در آخرت ، عذاب عظيم (الهى) !

پي نوشتها

1 . «تفسير مجمع البيان» و «تفسير قرطبى» و «تفسير المنار» ، ذيل آيه فوق ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص67 . حديثى ديگر نيز به همين مضمون در «بحار الانوار» و «تفسير امام حسن عسكرى(عليه السلام)» آمده است («بحارالانوار» ، ج 9 ، ص184 ; «تفسير امام حسن عسكرى(عليه السلام)» ، ص544 ، ح 325) .

«فطلوس» رومى و ياران مسيحى او نازل شده است ، آنها با بنى اسرائيل جنگيدند ، «تورات» را آتش زدند و فرزندان آنها را به اسارت گرفتند ، بيت المقدس را ويران ساختند و مردارها در آن ريختند .

مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» از «ابن عباس» نقل مى كند كه اين كوشش در تخريب و نابودى بيت المقدس همچنان ادامه داشت تا زمانى كه به دست مسلمانان ، فتح شد . (1)

در روايتى از امام صادق(عليه السلام) نيز مى خوانيم : اين آيه در مورد «قريش» نازل گرديد ، درآن هنگام كه از ورود پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله) به شهر «مكّه ومسجدالحرام»جلوگيرى كردند . (2)

بعضى شأن نزول سومى نيز براى آيه گفته اند و آن اين كه : منظور مكان هايى است كه مسلمانان در «مكّه» براى نماز داشتند و مشركان پس از هجرت پيامبر(صلى الله عليه وآله)آنها را ويران كردند . (3)

هيچ مانعى ندارد كه نزول آيه ناظر به تمام اين حوادث بوده باشد ، بنابراين هر يك از شأن نزول هاى فوق يكى از ابعاد مسأله را منعكس مى كند .

وَ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ واسِعٌ عَليمٌ

از آن خداست ! مشرق و مغرب ، و به هر سو رو كنيد ، خدا آنجاست ! خداوند بى نياز و داناست !

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 20 ، ص319 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث (با اندكى تفاوت) .

2 . «بحار الانوار» ، ج 20 ، ص319 ، و ج 80 ، ص340 ; «تفسير على بن ابراهيم قمى» ،

ج 1 ، ص58 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث .

3 . «بحار الانوار» ، ج 35 ، ص297 ، و ج 80 ، ص340 ; «تفسير امام حسن عسكرى(عليه السلام)» ، ص560 .

، و آيه ، هم ناظر به مسأله تغيير قبله باشد ، هم خواندن نماز نافله بر مركب ، و هم نماز واجب به هنگام نشناختن قبله .

از اين گذشته اصولاً هيچ آيه اى اختصاص به شأن نزول خود ندارد ، و مفهوم آن بايد به صورت يك حكم كلّى در نظر گرفته شود و اى بسا از آن احكام گوناگونى استفاده شود .

وَ لَنْ تَرْضى عَنْكَ الْيَهُودُ وَ لاَ النَّصارى حَتّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الْهُدى وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذي جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَكَ مِنَ اللّهِ مِنْ وَلِيّ وَ لا نَصير

الَّذينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ

هرگز يهود و نصارى از تو راضى نخواهند شد ، تا (تسليم خواسته هاى آنها شوى ، و) از آئين (تحريف يافته) آنان ، پيروى كنى . بگو : «هدايت ، تنها هدايت الهى است» ! و اگر ازهوى و هوس هاى آنان پيروى كنى ، بعد از آن كه آگاه شده اى ، هيچ سرپرست و ياورى از سوى خدا براى تو نخواهد بود .

كسانى كه كتاب آسمانى به آنها داده ايم (يهود و نصارى) آن را چنان كه شايسته است مى خوانند ; آنها به پيامبر اسلام ايمان مى آورند ; و كسانى كه به او كافر شوند ، زيانكارند .

پي نوشتها

1 . «مستدرك» ، ج 3 ، ص175 ، ح 3297 _ 9 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج4 ، ص 105 و 106 ; «تفسير امام

حسن عسكرى(عليه السلام)» ، ص492 ، ح 312 .

2 . «وسائل الشيعه» ، ج 4 ، ص 332 و 333 ; «تفسير عياشى» ، ج 1 ، ص56 ، ح 80 ; «بحار الانوار» ، ج 81 ، ص70 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث .

3 . «بحار الانوار» ، ج 81 ، ص31 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث .

نيز روايات گوناگونى است : بعضى از مفسران معتقدند : اين آيه درباره افرادى نازل شد كه با «جعفر بن ابيطالب» از «حبشه» آمدند و از كسانى بودند كه در آنجا به او پيوستند ، آنها چهل نفر بودند ، سى و دو نفر اهل «حبشه» ، و هشت نفر از راهبان شام كه «بَحيرا» راهب معروف نيز جزء آنان بود . (3)

بعضى ديگر معتقدند : آيه درباره افرادى از يهود همانند «عبداللّه بن سلام» و «سعيد بن عمرو» و «تمام بن يهودا» و امثال آنها نازل شده كه اسلام را پذيرفتند و به راستى مؤمن شدند . (4)

أَمْ كُنْتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قالَ لِبَنيهِ ما تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدي قالُوا نَعْبُدُ إِلهَكَ وَ إِلهَ آبائِكَ إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ وَ إِسْحاقَ إِلهاً واحِداً وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ

آيا هنگامى كه مرگ يعقوب فرا رسيد ، شما حاضر بوديد؟ ! در آن هنگام كه به فرزندان خود گفت : «پس از من ، چه چيز را مى پرستيد»؟ گفتند : «خداى تو ، و خداى پدرانت ، ابراهيم و اسماعيل و اسحاق ، خداوند يكتا را ، و ما در برابر او تسليم هستيم» .

پي نوشتها

1 . «درّ المنثور» ، ذيل آيه مورد بحث ; «فتح القدير» ، ج1 ، ص136 ; «تفسير روض الجنان» و «روح الجنان» «تفسير ابوالفتوح رازى» ، ذيل آيه مورد بحث .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير تبيان» ، ج 1 ، ص439 .

3 و 4 . «تفسيرابوالفتوح رازى» و«مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحارالانوار» ، ج 22 ،

ص 46 ، 47 و 56 .

و اگر سرپيچى كنند ، از حق جدا شده اند و خداوند ، شرّ آنها را از تو دفع مى كند ; و او شنونده و داناست .

پي نوشتها

1 . «تفسير ابو الفتوح رازى» ، ذيل آيه مورد بحث ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير صافى» .

مِنْ شَعائِرِ اللّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللّهَ شاكِرٌ عَليمٌ

«صفا» و «مروه» از شعائر (و نشانه هاى) خداست ! بنابراين ، كسانى كه حج خانه خدا و يا عمره انجام مى دهند ، مانعى نيست كه بر آن دو طواف كنند ; و كسى كه فرمان خدا را در انجام كارهاى نيك اطاعت كنند ، خداوند (در برابر عمل او) شكرگزار ، و (از افعال وى) آگاه است .

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص68 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث .

در عصر جاهليت ، مشركان در بالاى كوه «صفا» بتى نصب كرده بودند به نام «اساف» و بر كوه «مروه» بت ديگرى به نام «نائله» ، به هنگام سعى از اين دو كوه بالا مى رفتند و آن دو بت را به عنوان تبرك با دست خود مسح مى كردند . (1)

مسلمانان به خاطر اين موضوع از سعى ميان صفا و مروه كراهت داشتند و فكر مى كردند در اين شرائط سعى صفا و مروه كار صحيحى نيست .

آيه فوق نازل شد و به آنها اعلام داشت «صفا» و «مروه» از شعائر خداوند است اگر مردم نادان آنها را آلوده كرده اند دليل بر اين نيست كه مسلمانان فريضه سعى را ترك كنند .

ضمناً در اين كه آيه شريفه در چه موقع نازل شد ، گفتگو است ، طبق پاره اى از روايات ، به هنگام «عمرة القضا» (سال هفتم هجرى) بوده است و يكى از شرائط پيامبر(صلى الله عليه وآله) با مشركان در اين سفر اين بود كه آن دو بت را از صفا و مروه بردارند ، آنها نيز به اين شرط عمل كردند ولى بعد آنها را به جاى خود باز گرداندند ! همين عمل ، سبب شد كه بعضى از مسلمانان از سعى صفا و مروه خوددارى كنند كه آيه شريفه آنها را نهى كرد . (2)

و بعضى احتمال داده اند : آيه ، در «حجة الوداع» (آخرين حج پيامبر در سال دهم هجرى) نازل شده است ، اگر اين احتمال را قبول كنيم مسلماً در آن زمان نه تنها در صفا و مروه بتى وجود نداشت ، بلكه

در محيط «مكّه» نيز از بت اثرى نبود ، بنابراين بايد قبول كنيم اين ناراحتى مسلمانان از سعى ميان صفا و مروه به خاطر همان سابقه تاريخى و وضع گذشته آنها بوده كه بت «اساف» و «نائله» بر آنها قرار داشت .

إِنَّ الَّذينَ يَكْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَيِّناتِ وَ الْهُدى مِنْ بَعْدِ ما بَيَّنّاهُ لِلنّاسِ فِي الْكِتابِ أُولئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللّهُ وَ يَلْعَنُهُمُ اللاّعِنُونَ

كسانى كه دلائل روشن ، و وسيله هدايتى را كه نازل كرده ايم ، بعد از آن كه در كتاب براى مردم بيان نموديم ، كتمان كنند ، خدا آنها را لعنت مى كند ; و همه لعن كنندگان نيز ، آنها را لعن مى كنند .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «جوامع الجامع» ، ج 1 ، ص168 .

2 . «كافى» ، ج 4 ، ص435 ، ح 8 ; «وسائل الشيعه» ، ج 13 ، ص468 ; «بحار الانوار» ، ج 96 ، ص 235 و 237 .

لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ

إِنَّما يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشاءِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ

اى مردم ! از آنچه در زمين است ، حلال و پاكيزه بخوريد ! و از گام هاى شيطان ، پيروى نكنيد ; چه اين كه او ، دشمن آشكار شماست !

او شما را فقط به بدى ها و كار زشت فرمان مى دهد ; (و نيز دستور مى دهد) آنچه را كه نمى دانيد ، به خدا نسبت دهيد .

پي نوشتها

1 . «لباب النقول فى اسباب النزول» ، ص22 ; «جامع البيان» (تفسير طبرى) ، ج 2 ، ص32 ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير شوكانى» (فتح القدير) ، ج 1 ، ص162 ; «درّ المنثور» ، ج 1 ، ص381 ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير آلوسى» ، ج 2 ، ص26 ، ذيل آيه .

را خدا از كتاب نازل كرده ، و آن را به بهاى كمى مى فروشند ، آنها جز آتش چيزى نمى خورند ; (و هدايا و اموالى كه از اين رهگذر به دست مى آورند ، در حقيقت آتش سوزانى است . ) و خداوند ، روز قيامت ، با آنها سخن نمى گويد ; و آنان را پاكيزه نمى كند ; و براى آنها عذاب دردناكى است .

اينان ، همان هائى هستند كه گمراهى را با هدايت ، و عذاب را با آمرزش ، مبادله كرده اند ; راستى چقدر در برابر عذاب خداوند ، شكيبا هستند؟ !

اينها ، به خاطر آن است كه خداوند ، كتاب (آسمانى) را به حق ، (و توأم با دلائل روشن ، ) نازل كرده ; و آنها كه در آن اختلاف مى كنند ، (و با كتمان و تحريف ، اختلاف به وجود آورند ، ) در شكاف عميقى قرار دارند .

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 62 ، ص97 ; «تفسير قرطبى» ، ج 2 ، ص207 ، ذيل آيه مورد بحث ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحر المحيط» ، ج 2 ، ص97 ، ذيل آيه مورد بحث .

الله عليه وآله) و مشاهده گرايش مردم به او ترسيدند كه اگر همان روش سابق را ادامه دهند منافع آنها به خاطر بيفتد و هدايا و مهمانى هائى كه براى آنها ترتيب مى دادند از دست برود ! لذا اوصاف پيامبر(صلى الله عليه وآله)را كه در «تورات» نازل شده بود كتمان كردند ، آيات فوق نازل شد و سخت آنها را نكوهش كرد . (1)

لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكينَ وَ ابْنَ السَّبيلِ وَ السّائِلينَ وَ فِي الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَالصّابِرينَ فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ وَ حينَ الْبَأْسِ أُولئِكَ الَّذينَ صَدَقُوا وَأُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ

نيكى ، اين نيست كه (به هنگام نماز ، ) روى خود را به سوى مشرق و (يا) مغرب كنيد ; (و تمام گفتگوى شما ، درباره قبله و تغيير آن باشد ; ) بلكه نيكى (و نيكوكار) كسى است كه به خدا و روز رستاخيز و فرشتگان و كتاب (آسمانى) و پيامبران ، ايمان آورده ; و مال (خود) را ، با همه علاقه اى كه به آن دارد ، به خويشاوندان و يتيمان و مسكينان وواماندگان در راه و سائلان و بردگان ، انفاق مى كند ; نماز را بر پا مى دارد و زكات را مى پردازد ; و (همچنين) كسانى كه به عهد خود _ به هنگامى كه عهد بستند _ وفا مى كنند ; و در برابر محروميت ها

و بيمارى ها و در ميدان جنگ ، استقامت به خرج مى دهند ; اينهاكسانى هستند كه راست مى گويند ; (و گفتارشان با اعتقادشان هماهنگ است ; ) و اينها هستند پرهيزگاران !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير قرطبى» ، ج 2 ، ص234 ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير ابن كثير» ، ج 1 ، ص352 ، ذيل آيه مورد بحث ، و تفاسير ديگر ، ذيل آيه مورد بحث .

آزاد در برابر آزاد ، و برده در برابر برده ، و زن در برابر زن . پس اگر كسى از سوى برادر (دينى) خود ، چيزى به او بخشيده شود ، بايد از راه پسنديده پيروى كند ; و قاتل نيز ، به نيكى ديه را (به ولىّ مقتول) بپردازد ; اين ، تخفيف و رحمتى است از ناحيه پروردگارشما !

و كسى كه بعد از آن ، تجاوز كند ، عذاب دردناكى خواهد داشت .

و براى شما در قصاص ، حيات و زندگى است ، اى صاحبان خرد ! شايد شما تقوا پيشه كنيد .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير ابن كثير» ، ج 1 ، ص352 ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير رازى» ، ج 5 ، ص211 ، ذيل آيه مورد بحث و تفاسير ديگر .

در صورت عدم رضايت اولياى مقتول ، و ديه را به هنگام رضايت طرفين قرار داد .

وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ فَلْيَسْتَجيبُوا لي وَ لْيُؤْمِنُوا بي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ

و هنگامى كه بندگان من ، از تو درباره من سؤال كنند ، (بگو : ) من نزديكم ! دعاى دعاكننده را ، به هنگامى كه مرا مى خواند ، پاسخ مى گويم ! پس بايد دعوت مرا بپذيرند ، و به من ايمان بياورند ، تا راه يابند (و به مقصد برسند) !

پي نوشتها

1 . مضمون اجمالى اين شأن نزول در مدارك ذيل آمده است : «تفسير قرطبى» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير ابن كثير» ، ج 1 ، ص357 ، ذيل آيه مورد بحث ; «درّ المنثور» ، ذيل آيه مورد بحث .

مى گيريد ، حلال است . آنها لباس شما هستند ، و شما لباس آنها ; (هر دو زينت هم و سبب حفظ يكديگريد) . خداوندمى دانست كه شما به خود خيانت مى كرديد ; (و اين كار ممنوع را انجام مى داديد ; ) پس توبه شما را پذيرفت و شما را بخشيد . اكنون با آنها آميزش كنيد ، و آنچه را خدا براى شما مقرر داشته ، طلب نمائيد ! و بخوريد و بياشاميد ، تا رشته سپيد صبح ، از رشته سياه (شب) براى شما آشكار گردد ! سپس روزه را تا شب ، تكميل كنيد ! و در حالى كه در مساجد به اعتكاف پرداخته ايد ، با زنان آميزش نكنيد ! اين ، مرزهاى الهى است ; پس به آن نزديك نشويد ! خداوند ، اين چنين آيات خود را براى مردم ، روشن مى سازد ، باشد كه پرهيزگار گردند !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «عوالى اللآلى» ، ج 2 ، ص82 ; «بحار الانوار» ، ج 87 ، ص53 ; «تفسير آلوسى» و ديگر تفاسير ، ذيل آيه مورد بحث .

ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله) به نام «مطعم بن جبير» كه مرد ضعيفى بود با اين حال روزه مى داشت ، هنگام افطار وارد خانه شد ، همسرش رفت براى افطار او غذا حاضر كند به خاطر خستگى خواب او را ربود ، وقتى بيدار شد گفت : من ديگر حق افطار ندارم ، با همان حال شب را خوابيد و صبح در حالى كه روزه دار بود براى حفر «خندق» (در آستانه جنگ احزاب) در اطراف «مدينه» ، حاضر شد ، در اثناء تلاش و كوشش به واسطه ضعف و گرسنگى مفرط بى هوش شد ، پيامبر بالاى سرش آمد و از مشاهده حال او متأثر گشت .

و نيز جمعى از جوانان مسلمان كه قدرت كنترل خويشتن را نداشتند شب هاى ماه رمضان با همسران خود آميزش مى نمودند .

در اين هنگام آيه نازل شد و به مسلمانان اجازه داد در تمام طول شب مى توانند غذا بخورند و با همسران خود آميزش جنسى داشته باشند . (1)

يَسْئَلُونَكَ عَنِ الأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقيتُ لِلنّاسِ وَ الْحَجِّ وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقى وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

درباره «هلال هاى ماه» از تو سؤال مى كنند ; بگو : «آنها ، بيان اوقات (و تقويم طبيعى) براى (نظام زندگى) مردم و (تعيين وقت) حج است» ، و كار نيك ، آن نيست كه از پشت خانه ها وارد شويد (آن چنان كه در جاهليت ، به هنگام حج مرسوم بود) ; بلكه نيكى اين است كه پرهيزگار باشيد و از در

خانه ها وارد شويد و تقوا پيشه كنيد ، تا رستگار گرديد !

پي نوشتها

1 . «وسائل الشيعه» ، ج 10 ، ص114 ، ح 12993 ; «بحار الانوار» ، ج 90 ، ص10 ، و ج 93 ، ص271 _ در روايات زيادى به جاى «مطعم بن جبير» ، «خوّات بن جبير انصارى» ، برادر «عبداللّه بن جبير» آمده است («كافى» ، ج4 ، ص98 ، ح 4 ; «وسائل الشيعه» ، ج 10 ، ص112 ، ح 12990 ; «بحار الانوار» ، ج 20 ، ص 241 و 267 ، و ج 93 ، ص 269 ، 270 ، 286 و . . . ) ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث .

تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ حَتّى يُقاتِلُوكُمْ فيهِ فَإِنْ قاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذلِكَ جَزاءُ الْكافِرينَ و در راه خدا ، با كسانى كه با شما مى جنگند ، نبرد كنيد ! و از حدّ تجاوز نكنيد ، كه خدا تعدّى كنندگان را دوست نمى دارد !

و آنها (بت پرستانى كه از هيچ گونه جنايتى ابا ندارند) را هر كجا يافتيد ، به قتل برسانيد ! و از آنجا كه شما را بيرون ساختند آنها را بيرون كنيد ! و فتنه از كشتار هم بدتر است ! و با آنها ، در نزد مسجد الحرام جنگ نكنيد ! مگر اين كه در آن جا با شمابجنگند . پس اگر (در آن جا) با شما پيكار كردند ، آنها را به قتل برسانيد ! چنين است جزاى كافران !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 55 ، ص118 ; «بحر المحيط» ، ج 2 ، ص229 ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير رازى» ، ج 5 ، ص280 ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير آلوسى» ، ج 2 ، ص71 ، ذيل آيه مورد بحث .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير قرطبى» ، ج 2 ، ص341 ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير رازى» ، ج 5 ، ص280 ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير آلوسى» ، ج 2 ، ص71 ، ذيل آيه مورد بحث .

اين آيه ، اولين آيه اى بود كه درباره جنگ با دشمنان اسلام نازل شد ، و پس از نزول اين آيه ، پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)با آنها كه از در پيكار در آمدند ، پيكار كرد و نسبت به آنان كه پيكار نداشتند ، خوددارى مى كرد ، و اين ادامه داشت تا دستور : أُقْتُلُوا الْمُشْرِكِيْنَ كه اجازه پيكار با همه مشركان را مى داد ، نازل گشت . (1)

دوم شأن نزولى است به نقل از «ابن عباس» كه اين آيه ، در مورد صلح حديبيه نازل گرديد ، و جريان چنين است : رسول خدا(صلى الله عليه وآله) با 1400 نفر از ياران خود ، آماده عمره شدند ، چون به سرزمين حديبيه (محلى است در نزديكى مكّه) رسيدند ، مشركان از ورود آنها به «مكّه» وانجام مناسك عمره ، ممانعت كردند ، وپس ازگفتگوى زياد با پيامبر(صلى الله عليه وآله) مصالحه كردند ، كه سال بعد براى انجام عمره به «مكّه» بيايند و آنان «مكّه» را سه روز براى او و مسلمانان خالى نمايند تا طواف خانه خدا كنند .

سال بعد هنگامى كه آماده رفتن به «مكّه» شدند ، از اين خائف بودند كه مشركان به وعده خود وفا نكنند ، و مانع شوند ، و جنگى به وقوع بپيوندد ، و در صورت وقوع حادثه يا جنگ ، پيامبر از مقاتله در ماه حرام ناراحت بود ، كه آيه فوق در اين مورد نازل شد ، و دستور داد : اگر دشمن نبرد را شروع كند شما هم در برابر او به مبارزه برخيزيد . (2)

به نظر مى

رسد شأن نزول اوّل ، مناسب آيه اوّل ، و شأن نزول دوم مناسب آيات بعد است ، ولى به هر حال مفهوم آيات دلالت دارد كه همه با هم ، يا با فاصله كمى نازل شده .

فَإِذا قَضَيْتُمْ مَناسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللّهَ كَذِكْرِكُمْ آباءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً فَمِنَ النّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا وَ ما لَهُ فِى الاْخِرَةِ مِنْ خَلاق

و هنگامى كه مناسك (حج) خود را انجام داديد ، خدا را ياد كنيد ، همانند يادآورى از پدرانتان (آن گونه كه رسم آن زمان بود) بلكه از آن هم بيشتر ! (در اين مراسم ، مردم دو گروه اند : ) بعضى از مردم مى گويند : «خداوندا ! به ما در دنيا ، (نيكى) عطا كن» ! ولى درآخرت ، بهره اى ندارند .

پي نوشتها

1 . «تفسير كبير فخر رازى» ، ج 5 ، ص127 ; «بحار الانوار» ، ج 20 ، ص320 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير ابن كثير» ، ج 1 ، ص386 ، ذيل آيه مورد بحث .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث . در تفاسير ديگر نيز اشاراتى به اين شأن نزول ها ديده مى شود («بحار الانوار» ، ج 20 ، ص319 ; «تفسير قرطبى» ، ج 2 ، ص347 ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير رازى» ، ج 5 ، ص287 ، ذيل آيه مورد بحث) .

و افتخارات (موهومى را براى) نياكان خود را بر مى شمردند ، و از ايّام گذشته آنها و جود و بخشش فراوانشان ياد مى كردند .

آيات فوق نازل شد ، و به آنها دستور داد : به جاى اين كار (نادرست) ذكر خدا گويند و از نعمت هاى بى دريغ خداوند و مواهب او ياد كنند ، و با همان شور و سوز مخصوصى كه در افتخار و مباهات به پدران خود در جاهليت داشتند ، نعم الهى را ياد كنند بلكه بيشتر و برتر . (1)

همين معنى يا شبيه آن را ساير مفسران از «ابن عباس» يا غير او نقل كرده اند كه اهل جاهليت بعد از حج ، مجالسى تشكيل مى دادند براى تفاخر به پدران و شرح امتيازات آنها ، و يا در بازارهايى همچون بازار عُكّاظ ، ذِى المَجاز و مَجَنَّه كه تنها جاى داد و ستد نبود ، بلكه مركز ذكر افتخارات (موهوم) نياكان بود جمع مى شدند و به اين كار مى پرداختند . (2)

وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يُشْهِدُ اللّهَ عَلى ما في قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ وَ إِذا تَوَلّى سَعى فِى الاَْرْضِ لِيُفْسِدَ فيها وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللّهُ لا يُحِبُّ الْفَسادَ وَ إِذا قيلَ لَهُ اتَّقِ اللّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالاِْثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ

و از مردم ، كسانى هستند كه گفتار آنان ، در زندگى دنيا مايه اعجاب تو مى شود ; (در ظاهر ، اظهار محبت شديد مى كنند) و خدا را بر آنچه در دل دارند گواه مى گيرند . (اين در حالى است

كه) آنان ، سرسخت ترين دشمنانند .

(نشانه آن ، اين است كه) هنگامى كه روى بر مى گردانند (و از نزد تو خارج مى شوند) ، در راه فساد در زمين ، كوشش مى كنند ، و زراعت ها و چهارپايان را نابود مى سازند ; (با اين كه مى دانند) خدا فساد را دوست نمى دارد .

و هنگامى كه به آنها گفته شود : «از خدا بترسيد» ! لجاجت و تعصب ، آنها را به گناه مى كشاند . آتش دوزخ براى آنان كافى است ; و چه بد جايگاهى است !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ج 1 ، ص297 ، ذيل آيه مورد بحث ; «مستدرك الوسائل» ، ج 5 ، ص284 ، ح 5864 ، با اندكى تفاوت ; «بحار الانوار» ، ج 90 ، ص159 ، ح 35 ، با اندكى تفاوت ; «تفسير عياشى» ، ج 1 ، ص98 ، احاديث 270 و 273 ، با تفاوت .

اين معنى در احاديثى از امام صادق(عليه السلام) نيز رسيده است («كافى» ، ج 4 ، ص516 ، ح 3 ; «وسائل الشيعه» ، ج 7 ، ص459 ، ح 9854 ، و ج 14 ، ص272 ، ح 19173 ; «بحار الانوار» ، ج 96 ، ص311 ، ح 32 ، و ص313 ، ح 47) .

2 . «روح المعانى» ، ج 2 ، ص89 و «قرطبى» ، ج 2 ، ص803 و «تفسير كبير» ، ج 5 ، ص183 و «فى ظلال القرآن» ، ج 1 ، ص289 و «برهان» ، ج 1 ، ص203

.

به خاطر خشنودى خدا مى فروشند ، و خداوند نسبت به بندگان مهربان است .

پي نوشتها

1 . تفاسير «ابوالفتوح رازى» ، «طبرى» ، «ابن كثير» ، «شوكانى» ، «بحر المحيط» و بسيارى از تفاسير ديگر ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص16 .

2 . «تفسير ابوالفتوح رازى» ، ج 2 ، ص140 ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحر المحيط» ، ذيل آيات مورد بحث (اين شأن نزول را كمتر نقل كرده اند) .

باشيد .

هنگامى كه جبرئيل بالاى سر و ميكائيل پايين پاى على(عليه السلام) نشسته بودند ، جبرئيل مى گفت : «بَه ، بَه ، آفرين بر تو اى على ! خداوند به واسطه تو بر فرشتگان مباهات مى كند» .

در اين هنگام آيه فوق نازل گرديد(1) و به همين دليل آن شب تاريخى «ليلة المبيت» ناميده شده است .

«ابن عباس» مى گويد : اين آيه هنگامى كه پيغمبر از مشركان كناره گرفته بود و به سوى غار مى رفت درباره على(عليه السلام) كه در بستر پيغمبر خوابيده بود نازل شد . (2)

«ابو جعفر اسكافى» مى گويد : جريان خوابيدن على(عليه السلام) در بستر پيغمبر(صلى الله عليه وآله)به تواتر ثابت شده و غير از كسانى كه مسلمان نيستند و افراد سبك مغز آن را انكار نمى كنند . (3)-(4)

زُيِّنَ لِلَّذينَ كَفَرُوا الْحَياةُ الدُّنْيا وَ يَسْخَرُونَ مِنَ الَّذينَ آمَنُوا وَ الَّذينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ اللّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِساب

زندگى دنيا براى كافران زينت داده شده است ; از اين رو افراد با ايمان را (كه گاهى دستشان تهى است) ، مسخره مى كنند ; در حالى كه پرهيزكاران در قيامت بالاتر از آنان هستند ; (چرا كه ارزش هاى حقيقى در آن جا آشكار مى گردد ، ) و خداوند ، هر كس را بخواهد بدون حساب روزى مى دهد .

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 19 ، ص 38 ، 39 ، 64 و 86 ، و ج 36 ، ص 40 و 43 .

2 . «بحار الانوار» ، ج 19 ، ص56 ، ح 16 ، و

ج 36 ، ص41 ، ح 3 ، و ص42 ، ح 5 .

3 . همان طور كه «ابن ابى الحديد» در «شرح نهج البلاغه» ، ج 13 ، ص 261 و 262 ذكر كرده است ; «الغدير» ، ج 2 ، ص47 .

4 . ج دوم «الغدير» ص48 به بعد مى نويسد : «غزالى» در كتاب «احياء العلوم» ، ج 3 ، ص238 و «گنجى» در كتاب «كفاية الطالب» ، ص114 و «صفورى» در «نزهة المجالس» ، ج 2 ، ص209 و «ابن صباغ مالكى» در كتاب «الفصول المهمة» ، ص33 ، «سبط ابن جوزى حنفى» در «تذكرة الخواص» ، ص21 ، «شبلنجى» در «نور الابصار» ، ص86 و «احمد» در «مسند» ، ج 1 ، ص348 و «تاريخ طبرى» ، ج 2 ، ص 99 تا 101 ، و «ابن سعد» در كتاب «الطبقات» ، ج 1 ، ص212 ، و «ابن هشام» در «سيرة» ، ج 2 ، ص291 و «حلبى» در «سيره» خود و «تاريخ يعقوبى» ، ج 2 ، ص29 جريان «ليلة المبيت» را نقل كرده اند .

از او پيروى مى كردند ، آيه فوق نازل شد و به سخنان بى اساس آنها پاسخ داد . (1)

أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتى نَصْرُ اللّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللّهِ قَريبٌ

آيا گمان كرديد داخل بهشت مى شويد ، بى آن كه حوادثى همچون حوادث گذشتگان به شما برسد؟ ! همانان كه گرفتارى ها و ناراحتى ها به آنها رسيد ، و آن چنان ناراحت شدند كه پيامبر و افرادى كه با او ايمان آورده بودند گفتند : «پس يارى خدا كى خواهد آمد»؟ ! (به آنها گفته شد : ) آگاه باشيد ، يارى خدا نزديك است !

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «جامع البيان» ابن جرير طبرى ، ج 2 ، ص454 ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير آلوسى» ، ج 2 ، ص100 ، ذيل آيه مورد بحث .

فوق نازل شد . (2)

يَسْئَلُونَكَ ما ذا يُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْر فَلِلْوالِدَيْنِ وَ الاَْقْرَبينَ وَ الْيَتامى وَ الْمَساكينِ وَ ابْنِ السَّبيلِ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْر فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَليمٌ

از تو سؤال مى كنند چه چيز انفاق كنند؟ بگو : «هر خير و نيكى (و سرمايه سودمندمادّى و معنوى) كه انفاق مى كنيد ، بايد براى پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و مستمندان و درماندگان در راه باشد» . و هر كار خيرى كه انجام دهيد ، خداوند از آن آگاه است . (لازم نيست تظاهر كنيد ، او مى داند) .

: «جنگ در آن ، (گناهى) بزرگ است ; ولى جلوگيرى از راه خدا (و گرايش مردم به آئين حق) و كفر ورزيدن نسبت به او و هتك احترام مسجد الحرام ، و اخراج ساكنان آن ، نزد خداوند مهم تر از آن است ; و ايجاد فتنه ، (و محيط نامساعد ، كه مردم را به كفر ، تشويق و از ايمان باز مى دارد) حتى از قتل بالاتر است . و مشركان ، پيوسته با شما مى جنگند ، تا اگر بتوانند شما را از آيينتان برگردانند ; ولى كسى كه از آيينش برگردد ، و در حال كفر بميرد ، تمام اعمال نيك (گذشته) او ، در دنيا و آخرت ، بر باد مى رود ; و آنان اهل دوزخند ; و هميشه در آن خواهند بود .

كسانى كه ايمان آورده و كسانى كه هجرت كرده و در راه خدا جهاد نموده اند ، آنها اميد به رحمت پروردگار دارند و خداوند آمرزنده و مهربان است .

بين «مكّه» و «طايف» است) پيش برو ، و در آنجا وضع قريش را زير نظر بگير و جريان را به ما گزارش بده» .

«عبداللّه» جريان را براى همراهانش نقل نمود و اضافه كرد : پيامبر مرا از مجبور ساختن شما در اين راه ، منع كرده است ، بنابراين ، هر كس آماده شهادت است با من بيايد ، و ديگران باز گردند ، همه با او حركت كردند ، هنگامى كه به «نخله» رسيدند به قافله اى از قريش برخورد كردند كه «عمرو بن حضرمى» در آن بود ، چون روز آخر ماه رجب (يكى از ماه هاى حرام) بود در مورد حمله به آنها به مشورت پرداختند .

بعضى گفتند : اگر امروز هم از آنها دست برداريم وارد محيط حرم خواهند شد و ديگر نمى توان متعرض آنها شد ، سرانجام شجاعانه به آنها حمله كردند «عمرو بن حضرمى» را كشتند و قافله را با دو نفر نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله)آوردند ، پيغمبر به آنان فرمود : من به شما دستور نداده بودم كه در ماه هاى حرام نبرد كنيد ، و دخالتى در غنائم و اسيران نكرد ، مجاهدان ناراحت شدند و مسلمانان به سرزنش آنها پرداختند ، مشركان نيز زبان به طعن گشودند كه محمّد(صلى الله عليه وآله) جنگ و خون ريزى و اسارت در ماه هاى حرام را ، حلال شمرده در اين هنگام آيه اوّل نازل شد .

پس از آن كه اين آيه نازل شد «عبداللّه بن جحش» و همراهانش اظهار كردند در اين راه براى درك ثواب جهاد كوشش كرده اند و از

پيامبر پرسيدند : آيا اجر مجاهدان را دارند يا نه؟ آيه دوم (اِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هاجَرُوا . . . ) نازل گرديد . (2)

يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فيهِما إِثْمٌ كَبيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ إِثْمُهُما أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما وَ يَسْئَلُونَكَ ماذا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمُ الاْياتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ

فِي الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْيَتامى قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُكُمْ وَ اللّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَ لَوْ شاءَ اللّهُ لاََعْنَتَكُمْ إِنَّ اللّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ

درباره شراب و قمار از تو سؤال مى كنند ، بگو : «در آنها گناه و زيان بزرگى است ; و منافعى (از نظر مادى) براى مردم در بر دارد ; (ولى) گناه آنها از نفعشان بيشتر است» . و از تو مى پرسند : چه چيز انفاق كنند؟ بگو : «از مازاد نيازمندى خود» . اين چنين خداوندآيات را براى شما روشن مى سازد ; شايد انديشه كنيد !

(تا انديشه كنيد) درباره دنيا و آخرت ! و از تو درباره يتيمان سؤال مى كنند ، بگو : «اصلاح كار آنان بهتر است . و اگر زندگى خود را با زندگى آنان بياميزيد ، (مانعى ندارد ; ) آنها برادر (دينى) شما هستند» . (و همچون يك برادر با آنها رفتار كنيد ! ) خداوند ، مفسدان را از مصلحان ، باز مى شناسد . و اگر خدا بخواهد ، شما را به زحمت مى اندازد ; زيرا اوتوانا و حكيم است .

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 19 ، ص 188 ، 189 و 190 ;

«اعلام الورى» ، ص 73 و 74 ; «تفسير ابن كثير» ، ج 1 ، ص428 ، ذيل آيه مورد بحث ; «سنن كبراى بيهقى» ، ج 13 ، ص316 ، ح 18362 .

2 . «مستدرك الوسائل» ، ج 17 ، ص83 ، ح 20813 _ 3 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «زبدة البيان» محقق اردبيلى ، ص629 ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص44 ; تفاسير «بحر المحيط» ، «رازى» ، «آلوسى» و . . .

خوردن اموال آنان نهى شد ، مردمى كه يتيمى در خانه داشتند ، از كفالت وى فاصله گرفتند و او را به حال خود گذاشتند ، و حتى گروهى آنان را از خانه خود بيرون كردند ، و آنها كه بيرون نكردند ، در خانه براى آنان وضعى به وجود آورده بودند ، كه كمتر از بيرون كردن نبود ; زيرا غذاى او را كه از مال خودش تهيه مى شد ، با غذاى خود مخلوط نمى كردند ، و حتى جداگانه براى آنان غذا مى پختند و پس از آن كه آن يتيم در گوشه اى از اطاق ، غذاى مخصوص خويش را مى خورد ، زيادى آن را اگر اضافه مى آمد ، براى او ذخيره مى كردند تا دفعه بعد بخورد ، و اگر فاسد مى شد به دور مى ريختند .

همه اين كارها براى آن بود كه گرفتار مسئوليت خوردن مال يتيم نشده باشند ، اين عمل هم براى سرپرستان و هم براى يتيمان ، مشكلات فراوانى به بار مى آورد ، به دنبال اين جريان آنها خدمت پيامبر رسيده و از اين طرز عمل سؤال كردند ، در پاسخ آنها اين آيه نازل شد . (3)

وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتّى يُؤْمِنَّ وَ لاََمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَة وَ لَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَ لا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكينَ حَتّى يُؤْمِنُوا وَ لَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ

مُشْرِك وَ لَوْ أَعْجَبَكُمْ أُولئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النّارِ وَ اللّهُ يَدْعُوا إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَ يُبَيِّنُ آياتِهِ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَك_َّرُونَ

و با زنان مشرك و بت پرست ، تا ايمان نياورده اند ، ازدواج نكنيد ! (اگر چه

جز به ازدواج با كنيزان ، دسترسى نداشته باشيد ; زيرا) كنيز با ايمان ، از زن آزاد بت پرست ، بهتر است ; هر چند (زيبايى ، يا ثروت ، يا موقعيت او) شما را به شگفتى آورد . و زنان خود را به ازدواج مردان بت پرست ، تا ايمان نياورده اند ، در نياوريد ! يك غلام با ايمان ، از يك مرد آزاد بت پرست ، بهتر است ; هر چند (مال و موقعيت و زيبايى او ، ) شما را به شگفتى آورد . آنها دعوت به سوى آتش مى كنند ; و خدا دعوت به بهشت و آمرزش به فرمان خود مى نمايد ، و آيات خويش را براى مردم روشن مى سازد ; شايد متذكر شوند !

پي نوشتها

1 . اسراء ، آيه 34 .

2 . نساء ، آيه 10 .

3 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير طبرى» ، ج 2 ، ص208 ، ذيل آيه مورد بحث .

تقاضاى ازدواج نمود «مرثد» گفت : اين امر موكول به اجازه پيامبر(صلى الله عليه وآله) است ، او پس از انجام مأموريت خود به «مدينه» بازگشت و جريان را به اطلاع پيغمبر(صلى الله عليه وآله)رساند اين آيه نازل شد و بيان داشت زنان مشرك و بت پرست ، شايسته همسرى و ازدواج با مردان مسلمان نيستند .

اين نكته نيز قابل ذكر است كه اين شأن نزول در مورد آيه 3 سوره «نور» نيز وارد شده است «تفسير قرطبى» ، ج 12 ، ص168 ; «درّ المنثور» ، ج 5 ، ص20) .

وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْمَحيضِ قُلْ هُوَ أَذىً فَاعْتَزِلُوا النِّساءَ فِي الْمَحيضِ وَ لاتَقْرَبُوهُنَّ حَتّى يَطْهُرْنَ فَإِذا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوّابينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرينَ

نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنّى شِئْتُمْ وَ قَدِّمُوا لاَِنْفُسِكُمْ وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنينَ

و از تو ، درباره حيض سؤال مى كنند ، بگو : چيز زيانبار و آلوده اى است ; از اين رو در حالت قاعدگى ، از زنان كناره گيرى كنيد ! و با آنها نزديكى ننماييد ، تا پاك شوند . وهنگامى كه پاك شدند ! از طريقى كه خدا به شما فرمان داده ، با آنها آميزش كنيد ! خداوند ، توبه كنندگان را دوست دارد ، و پاكان را (نيز) دوست دارد .

زنان شما ، محل بذرافشانى شما هستند ، پس هر زمان كه بخواهيد ، مى توانيد با آنها آميزش كنيد . و (سعى نمائيد با پرورش فرزندان صالح) اثر نيكى براى خود ، از پيش بفرستيد ! و

از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد و بدانيد او را ملاقات خواهيد كرد و به مؤمنان ، بشارت ده !

يهود رفتار مى كردند و در زمان عادت ماهيانه از آنها جدا مى شدند ، همين اختلاف در آئين و افراط و تفريط هاى غير قابل گذشت ، سبب شد كه بعضى از مسلمانان از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در اين باره سؤال كنند ، در پاسخ آنان اين آيه نازل شد . (1)

وَ لاتَجْعَلُوا اللّهَ عُرْضَةً لاَِيْمانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَيْنَ النّاسِ وَ اللّهُ سَميعٌ عَليمٌ

لايُؤاخِذُكُمُ اللّهُ بِاللَّغْوِ في أَيْمانِكُمْ وَ لكِنْ يُؤاخِذُكُمْ بِما كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ حَليمٌ

خدا را در معرض سوگندهاى خود قرار ندهيد ! و براى اين كه نيكى كنيد ، و تقوا پيشه سازيد ، و در ميان مردم اصلاح كنيد (سوگند ياد ننماييد) ! و خداوند شنوا و داناست .

خداوند شما را به خاطر سوگندهايى كه بدون توجه ياد مى كنيد ، مؤاخذه نخواهد كرد ، اما به آنچه دل هاى شما (به اختيار) كسب كرده ، مؤاخذه مى كند . و خداوند ، آمرزنده وبردبار است .

پي نوشتها

1 . «فقه القرآن» قطب راوندى ، ج 1 ، ص51 ; «تفسير ابن كثير» ، ج 1 ، ص438 ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير آلوسى» ، ج 2 ، ص120 ، ذيل آيه مورد بحث ; «سنن بيهقى» ، ج 2 ، ص12 ، ح 1531 .

آيه فوق نازل شد ، و اين گونه سوگندها را ممنوع و بى اساس قلمداد كرد . (1)

الطَّلاقُ مَرَّتانِ فَإِمْساكٌ بِمَعْرُوف أَوْ تَسْريحٌ بِإِحْسان وَ لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئاً إِلاّ أَنْ يَخافا أَلاّ يُقيما حُدُودَ اللّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّيُقيما حُدُودَ اللّهِ فَلا جُناحَ عَلَيْهِما فيمَا افْتَدَتْ بِهِ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ فَلاتَعْتَدُوها وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ

طلاق ، (طلاقى كه رجوع و بازگشت دارد ، ) دو مرتبه است ; (و در هر مرتبه ، ) بايد به طور شايسته همسر خود را نگاهدارى كند (و آشتى نمايد) ، يا با نيكى او را رها سازد . و براى شما حلال نيست كه چيزى از آنچه به آنها داده ايد ، پس بگيريد ; مگر اين كه دو همسر ، بترسند كه حدود الهى را بر پا ندارند . اگر بترسيد كه حدود الهى را رعايت نكنند ، مانعى براى آنها نيست كه زن ، فديه و عوضى بپردازد (و طلاق بگيرد) . اينها حدود و مرزهاى الهى است ; از آن ، تجاوز نكنيد ! و هر كس از آن تجاوز كند ، ستمگر است .

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «قرطبى» ، ج 3 ، ص97 ، ذيل آيه مورد بحث .

هزار بار طلاق بدهد و رجوع كند و حدّى براى آن نبود _ هنگامى كه اين شكايت به محضر پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)رسيد آيه فوق نازل گشت و حدّ طلاق را سه بار قرار داد . (1)

فَإِنْ طَلَّقَها فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَها فَلا جُناحَ عَلَيْهِما أَنْ يَتَراجَعا إِنْ ظَنّا أَنْ يُقيما حُدُودَ اللّهِ وَ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ يُبَيِّنُها لِقَوْم يَعْلَمُونَ

اگر (بعد از دو طلاق و رجوع ، بار ديگر) او را طلاق داد ، از آن به بعد ، زن بر او حلال نخواهد بود ; مگر اين كه همسر ديگرى انتخاب كند اگر (همسر دوم) او را طلاق داد ، گناهى ندارد كه بازگشت كنند ; در صورتى كه اميد داشته باشند كه حدود الهى را محترم مى شمرند . اينها حدود الهى است كه (خدا) آن را براى گروهى كه آگاهند ، بيان مى نمايد .

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث _ (اين شأن نزول در «تفسير كبير» ، «قرطبى» و «روح المعانى» نيز ، ذيل آيه مورد بحث آمده است) .

تنها در صورتى مى توانى كه با همسر دوم آميزش جنسى كرده باشى ، در اين هنگام آيه فوق نازل شد . (1)

وَ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ يَنْكِحْنَ أَزْواجَهُنَّ إِذا تَراضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ذلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كانَ مِنْكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الاْخِرِ ذلِكُمْ أَزْكى لَكُمْ وَ أَطْهَرُ وَ اللّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاتَعْلَمُونَ

و هنگامى كه زنان را طلاق داديد و عدّه خود را به پايان رسانيدند ، مانع آنها نشويد كه با همسران (سابق) خويش ، ازدواج كنند ! اگر در ميان آنان ، به طرز پسنديده اى تراضى برقرار گردد . اين دستورى است كه تنها افرادى از شما ، كه ايمان به خدا و روز قيامت دارند ، از آن ، پند مى گيرند اين (دستور) ، براى رشد (خانواده هاى) شما مؤثرتر ، و براى شستن آلودگى ها مفيدتر است ; و خدا مى داند و شما نمى دانيد .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث (با تلخيص) _ اين شأن نزول در «تفسير روح المعانى» ، «قرطبى» و «مراغى» نيز آمده است .

با ازدواج مجدد دختر عمويش با شوهر سابق خويش ، مخالفت مى ورزيد . (1)

شايد در جاهليت چنين حقى به غالب بستگان نزديك مى دادند كه در امر ازدواج زنان و دختران خويشاوند دخالت كنند .

شك نيست كه برادر و پسر عمو از نظر فقه شيعه ، هيچ گونه ولايتى بر خواهر و دختر عموى خود ندارند و آيه فوق مى خواهد اين گونه دخالت هاى غير مجاز را نفى كند ، بلكه چنان كه در تفسير آمده از آيه فوق ، حكم وسيع ترى حتى درباره اولياء استفاده مى شود كه حتى پدر و جدّ _ چه رسد به بستگان ديگر و يا بيگانگان _ حق ندارند با چنين ازدواج هائى مخالفت كنند .

حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى وَ قُومُوا لِلّهِ قانِتينَ

فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاً أَوْ رُكْباناً فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللّهَ كَما عَلَّمَكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ

در انجام همه نمازها و (به خصوص) نماز وسطى (نماز ظهر) كوشا باشيد ! و از روى خضوع و اطاعت ، براى خدا به پاخيزيد !

و اگر (به خاطر جنگ ، يا خطر ديگرى) بترسيد ، (نماز را) در حال پياده يا سواره انجام دهيد ! اما هنگامى كه امنيت خود را باز يافتيد ، خدا را ياد كنيد ! (نماز را به صورت معمولى بخوانيد ! ) همان گونه كه خداوند ، چيزهايى را كه نمى دانستيد ، به شما تعليم داد .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث _ بسيارى از مفسران ديگر مانند : «قرطبى» ، «تفسير كبير» ، «تفسير روح المعانى» و «فى ظلال القرآن»

، هر دو شأن نزول يا يكى از آن دو را ذيل آيه مورد بحث نقل كرده اند ; «فقه القرآن» قطب راوندى ، ج 2 ، ص181 .

لَهُمُ اللّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْياهُمْ إِنَّ اللّهَ لَذُو فَضْل عَلَى النّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لايَشْكُرُونَ

آيا نديدى جمعيتى را كه از ترس مرگ ، از خانه هاى خود فرار كردند؟ و آنان هزارها نفر بودند (كه به بهانه بيمارى طاعون ، از شركت در ميدان جهاد خوددارى نمودند) . خداوند به آنها گفت : بميريد ! سپس خدا آنها را زنده كرد ; خداوند نسبت به بندگان خود احسان مى كند ; ولى بيشتر مردم ، شكر (او را) به جا نمى آورند .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير درّ المنثور» ، ج 1 ، ص301 ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 79 ، ص279 ; «تفسير قرطبى» ، ج 3 ، ص208 ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحر المحيط» ، ج 2 ، ص512 ، ذيل آيه مورد بحث .

در اين سرزمين به عنوان مجازات بود ; زيرا پيشوا و رهبر آنان از آنان خواست كه خود را براى مبارزه آماده كنند و از شهر خارج گردند آنها به بهانه اين كه در محيط جنگ مرض طاعون است از رفتن به ميدان جنگ خوددارى كردند ، پروردگار آنها را به همان چيزى كه از آن هراس داشتند و بهانه فرار قرار داده بودند مبتلا ساخت و بيمارى طاعون در آنها شايع شد ، آنها خانه هاى خود را ترك كرده و براى نجات از طاعون فرار كردند ، اما در بيابان همگى از بين رفتند ، مدت ها از اين جريان گذشت و «حِزقِيل»(1) يكى از پيامبران بنى اسرائيل ، از آنجا عبور نمود و از خدا خواست آنها را زنده كند ، خداوند دعاى او را اجابت نمود و آنها به زندگى بازگشتند . (2)

مَنْ ذَا الَّذي يُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً كَثيرَةً وَ اللّهُ يَقْبِضُ وَ يَبْصُطُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

كيست كه به خدا «قرض الحسنه اى» دهد ، (و از اموالى كه خدا به او بخشيده ، انفاق كند ، ) تا آن را براى او ، چندين برابر كند؟ و خداوند است كه (روزى بندگان را) محدود ياگسترده مى سازد ; (و انفاق ، هرگز باعث كمبود روزى آنها نمى شود) . و به سوى او باز مى گرديد .

پي نوشتها

1 . «حِزْقيل» طبق بعضى از روايات ، سومين پيشواى بنى اسرائيل بعد از موسى(عليه السلام) بود («مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 13 ، ص383) .

2 . «كافى» ، ج

8 ، ص 198 و 199 ; «بحار الانوار» ، ج 6 ، ص 120 و 123 ، و ج 13 ، ص 381 و 382 و 385 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث .

خارج شدند و آن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) تسليم كرد ، پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود : «چه بسيار نخله هائى در بهشت كه شاخه هايش براى ابو الدّحداح آويزان شده است» . (1)

لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللّهِ فقد استَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللّهُ سَميعٌ عَليمٌ

در قبول دين ، اكراهى نيست . (زيرا) راه درست از راه انحرافى ، روشن شده است . بنابراين ، كسى كه به طاغوت (بت و شيطان ، و هر موجود طغيانگر) كافر شود و به خدا ايمان آورد ، به دستگيره محكمى چنگ زده است ، كه گسستن براى آن نيست . و خداوند ، شنوا و داناست .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «مستدرك الوسائل» ، ج 7 ، ص 262 ، 264 و 265 ; «تفسير ابن كثير» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير كبير فخر رازى» ، ذيل آيه مورد بحث .

الله عليه وآله) اطلاع داد و از حضرت خواست آنان را به مذهب خود برگرداند و سؤال كرد :

آيا مى تواند آنان را با اجبار به مذهب خويش باز گرداند؟

آيه فوق ، نازل گرديد و اين حقيقت را بيان داشت كه : «در گرايش به مذهب اجبار و اكراهى نيست» . (1)

در «تفسير المنار» نقل شده : «ابو حصين» خواست دو فرزند خود را با اجبار به اسلام باز گرداند ، آنان به عنوان شكايت نزد پيغمبر آمدند .

«ابو حصين» به پيامبر عرض كرد : من چگونه به خود اجازه دهم فرزندانم وارد آتش گردند و من ناظر آن باشم ، آيه مورد بحث به همين منظور نازل شد . (2)

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّباتِ ما كَسَبْتُمْ وَ مِمّا أَخْرَجْنا لَكُمْ مِنَ الاَْرْضِ وَ لا تَيَمَّمُوا الْخَبيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذيهِ إِلاّ أَنْ تُغْمِضُوافيهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ غَنِيٌّ حَميدٌ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! از قسمت هاى پاكيزه اموالى كه به دست آورده ايد ، و از آنچه از زمين براى شما خارج ساخته ايم (از منابع و معادن و درختان و گياهان) ، انفاق كنيد ! و براى انفاق ، به سراغ قسمت هاى ناپاك نرويد در حالى كه خود شما ، (به هنگام پذيرش اموال ، ) حاضر نيستيد آنها را بپذيريد ; مگر از روى اغماض و كراهت ! و بدانيد خداوند ، بى نياز و شايسته ستايش است .

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص16 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى

، ص52 .

2 . «تفسير المنار» ، ذيل آيه مورد بحث .

يَهْدي مَنْ يَشاءُ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْر فَلاَِنْفُسِكُمْ وَ ما تُنْفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ اللّهِ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْر يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ

هدايت آنها بر تو نيست ; (بنابراين ، ترك انفاق به غير مسلمانان ، براى اجبار به اسلام ، صحيح نيست) ولى خداوند ، هر كه را بخواهد (و شايسته بداند) ، هدايت مى كند . و آنچه را از خوبى ها و اموال انفاق مى كنيد ، براى خودتان است ; (ولى) جز براى رضاى خدا ، انفاق نكنيد ! و آنچه از خوبى ها انفاق مى كنيد ، (پاداش آن) به طور كامل به شما داده مى شود ; و به شما ستم نخواهد شد .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «كافى» ، ج 4 ، ص48 ; «وسائل الشيعه» ، ج 9 ، ص 465 ، 466 و 468 ، و ج 17 ، ص212 ; «بحار الانوار» ، ج 93 ، ص 27 ، 167 و 168 ، با اندكى تفاوت .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «كافى» ، ج 4 ، ص48 ، با اندكى تفاوت ; «وسائل الشيعه» ، ج 9 ، ص205 ، 206 و 207 ; «بحار الانوار» ، ج 93 ، ص 46 ، 47 ، 143 و 145 ، همه با تفاوت ; «تفسير عياشى» ، ج 1 ، ص148 (با اندكى تفاوت) .

شد و به آنها اجازه داد كه در مواقع لزوم اين كار را انجام دهند . (1)

شأن نزول ديگرى براى آيه فوق نقل شده كه بى شباهت به شأن نزول اوّل نيست و آن اين كه : زن مسلمانى به نام «اسماء» در سفر «عمرة القضاء» در خدمت پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) بود ، مادر و جده آن زن ، به سراغ او آمدند و از او كمكى خواستند ، و از آنجا كه آن دو نفر مشرك و بت پرست بودند «اسماء» از كمك به آنها امتناع ورزيد ، گفت : بايد از پيامبر(صلى الله عليه وآله) اجازه بگيرم ; زيرا شما پيرو آئين من نيستيد ، سپس نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله)آمد اجازه خواست ، آيه مورد بحث نازل گرديد . (2)

لِلْفُقَراءِ الَّذينَ أُحْصِرُوا في سَبيلِ اللّهِ لا يَسْتَطيعُونَ ضَرْباً فِى الاَْرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسيماهُمْ لا يَسْئَلُونَ النّاسَ إِلْحافاً وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْر فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَليمٌ

(انفاق شما ، بايد) براى نيازمندانى باشد كه در راه خدا ، در تنگنا قرار گرفته اند ; (ونمى توانند براى تأمين هزينه زندگى ، دست به كسب و تجارتى بزنند ; ) نمى توانند مسافرتى كنند (و سرمايه اى به دست آورند ; ) و از شدت خويشتن دارى ، افراد ناآگاه آنها را بى نياز مى پندارند ; اما آنها را از چهره هايشان مى شناسى ; و هرگز با اصرار چيزى از مردم نمى خواهند . (اين است مشخصات آنها ! ) و هر چيز خوبى در راه خدا انفاق كنيد ، خداوند از آن آگاه است

.

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير قرطبى» ، ذيل آيه مورد بحث ، و ديگر تفاسير .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير قرطبى» ، ذيل آيه مورد بحث (با تفاوت) ; «تفسير كبير فخر رازى» ، ذيل آيه مورد بحث .

رازى» ، «البحر المحيط» ، «قرطبى» ، «روح المعانى» و تفسيرهاى ديگر ، ذيل آيه مورد بحث (با تفاوت هائى در عبارت) .

2 . «تفسير فى ظلال القرآن» ، ج 1 ، ص462 ، ذيل آيه مورد بحث .

إِلَى اللّهِ ثُمَّ تُوَفّى كُلُّ نَفْس ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد ، و آنچه از (مطالبات) ربا باقى مانده ، رها كنيد ; اگر ايمان داريد !

اگر (چنين) نمى كنيد ، بدانيد خدا و رسولش ، با شما پيكار خواهند كرد ! و اگر توبه كنيد ، سرمايه هاى شما ، از آن شماست (اصل سرمايه ، بدون سود) نه ستم مى كنيد ، و نه برشما ستم وارد مى شود .

و اگر (بدهكار ، ) قدرت پرداخت نداشته باشد ، او را تا هنگام توانايى ، مهلت دهيد ! و (در صورتى كه به راستى قدرت پرداخت را ندارد ، ) براى خدا به او ببخشيد بهتر است ; اگربدانيد !

و از روزى بپرهيزيد كه در آن روز ، شما را به سوى خدا باز مى گردانند ; سپس به هر كس (پاداش) آنچه را انجام داده ، بازپس داده مى شود ; و به آنها ستم نخواهد شد .

پي نوشتها

1 . «نور الثقلين» ، ج 1 ، ص 290 و 291 ; نويسنده «درّ المنثور» آن را از «ابن عساكر» ، «طبرانى» ، «ابو حاتم» ، «ابن جرير» و جمعى ديگر نقل كرده است («درّ المنثور» ، ج 1 ، ص363) .

نكرده بود وصيت كرده است مبلغى از سودهاى اموال او كه هنوز پرداخت نشده است ، تحويل بگيرم آيا اين عمل براى من جايز است؟

آيات فوق نازل شد و مردم را به شدت از اين كار نهى كرد . (1)

در روايت ديگرى آمده است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بعد از نزول اين آيه فرمود : أَلا اِنَّ كُلَّ رِباً مِن رِبَا الْجاهِلِيَّةِ مَوْضُوعٌ وَ أَوَّلُ رِباً أَضَعُهُ رِبَا الْعَبّاسِ بْنِ عَبْدُالْمُطُّلِبِ : «آگاه باشيد ! تمام مطالبات ربوى كه در زمان جاهليت مردم از يكديگر داشته اند ، همگى بايد فراموش شود و نخستين مطالبات ربوى كه من آن را به دست فراموشى مى سپارم مطالبات عباس بن عبدالمطلب است» . (2)

از اين جمله ، به خوبى استفاده مى شود كه : پيامبر(صلى الله عليه وآله) به هنگامى كه قلم سرخ بر مطالبات ربوى زمان جاهليت مى كشيد از بستگان خود شروع كرد ، و اگر در ميان آنها افراد ثروتمندى مانند عباس بودند كه در زمان جاهليت همچون ديگر ثروتمندان آلوده بودند ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) نخست ، مطالبات آنها را الغاء كرد .

و نيز در روايات آمده است كه : پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) بعد از نزول اين آيات ، به فرماندار «مكّه» دستور داد : اگر «آل مغيره» كه از رباخواران معروف بودند دست از كار خود بر ندارند با آنها بجنگد .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص109 ، با اندكى تفاوت ; «مستدرك» ، ج 13 ، ص345 ; «بحار الانوار» ، ج 21

، ص405 ، ج 37 ، ص113 ، و ج 73 ، ص349 .

2 . «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص 107 و 108 ; «مكاتيب الرسول» احمدى ميانجى ، ج 2 ، ص 667 ، 668 ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص58 .

كردند .

ديگرى «سيّد» نام داشت كه او را «اَيْهَم» نيز مى گفتند ، وى سرپرست تشريفات و تنظيم برنامه سفر و مورد اعتماد مسيحيان بود .

نفر سوم ، «ابو حارثه» نام داشت كه مردى دانشمند و صاحب نفوذ بود ، و كليساهاى متعددى به نام او ساخته بودند ، او تمام كتب دينى مسيحيان را حفظ داشت .

اين گروه شصت نفرى در لباس مردان قبيله «بنى كعب» به «مدينه» آمدند و به مسجد پيامبر(صلى الله عليه وآله) وارد شدند ، در اين موقع پيامبر(صلى الله عليه وآله) نماز عصر را با مسلمانان خوانده بود ، اين شصت نفر لباس هاى زيبا و پر زرق و برق و جالب پوشيده بودند كه به گفته يكى از صحابه پيامبر(صلى الله عليه وآله) «هرگز نديده ايم فرستادگانى به اين زيبائى باشند» !

موقعى كه آنها وارد مسجد شدند ، هنگام نمازشان بود ، طبق مراسم خود ، ناقوس را نواختند و به طرف مشرق ايستاده ، مشغول نماز شدند ، گروهى از اصحاب پيامبر(صلى الله عليه وآله) خواستند مانع شوند . پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : به آنها كارى نداشته باشيد !

پس از نماز ، «عاقب» و «سيّد» خدمت پيامبر رسيدند و با او آغاز سخن كردند پيامبر (صلى الله عليه وآله) به آنها پيشنهاد كرد : «به آئين اسلام درآييد و در پيشگاه خداوند تسليم گرديد» .

عاقب و سيد گفتند : ما پيش از تو اسلام آورده و تسليم خداوند شده ايم !

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : «شما چگونه بر آئين حق هستيد ، با اين كه اعمالتان حاكى

است كه تسليم خداوند نيستيد ، چه اين كه براى خدا فرزند قائليد و عيسى(عليه السلام) را پسر خدا مى دانيد ، و صليب را عبادت و پرستش مى كنيد و گوشت خوك مى خوريد ، با اين كه تمام اين امور مخالف آئين حق است» !

عاقب و سيد گفتند : اگر عيسى پسر خدا نيست ، پس پدرش كه بوده است؟ پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : «آيا شما قبول داريد كه هر پسرى شباهتى به پدر خود دارد»؟

گفتند : آرى .

فرمود : «آيا اينطور نيست كه خداى ما به هر چيزى ، احاطه دارد و قيوم است و روزى موجودات با اوست»؟

گفتند : آرى همين طور است .

فرمود : «آيا عيسى اين اوصاف را داشت»؟

گفتند : نه .

فرمود : «آيا مى دانيد كه هيچ چيزى در آسمان و زمين بر خدا مخفى نيست و خداوند به همه آنها داناست»؟

گفتند : آرى مى دانيم .

فرمود : «عيسى غير از آنچه كه خدا به او ياد داده ، از پيش خود چيزى مى دانست»؟

گفتند : نه .

فرمود : «آيا مى دانيد كه خداى ما همان است كه مسيح را در رحم مادرش همان طور كه مى خواست ، صورتگرى كرد»؟

گفتند : همين طور مى باشد .

فرمود : «آيا چنين نيست كه عيسى را مادرش مانند ساير كودكان در رحم حمل كرد ، و بعد همچون مادرهاى ديگر ، او را به دنيا آورد؟ و عيسى پس از ولادت ، چون اطفال ديگر غذا مى خورد»؟

گفتند : آرى چنين بود .

فرمود : «پس چگونه عيسى پسر خدا است

با اين كه هيچ گونه شباهتى به پدرش ندارد»؟ !

سخن كه به اينجا رسيد ، همگى خاموش شدند ، در اين هنگام ، هشتاد و چند آيه از اوايل اين سوره براى توضيح معارف و برنامه هاى اسلام نازل گرديد . (2)

هُوَ الَّذي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذينَ فِى قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْويلِهِ وَ ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَ الرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما يَذَّكَّرُ إِلاّ أُولُوا الاَْلْبابِ

او كسى است كه اين كتاب (آسمانى) را بر تو نازل كرد ; كه قسمتى از آن ، آيات «محكم» (صريح و روشن) است ; كه اساس اين كتاب مى باشد ; و قسمتى از آن ، «متشابه» است . اما آنها كه در قلوبشان انحراف است ، به دنبال متشابهاتند ، تافتنه انگيزى كنند (و مردم را گمراه سازند) ; و تفسير (نادرستى) براى آن مى طلبند ; در حالى كه تفسير آنها را ، جز خدا و راسخان در علم ، نمى دانند . (آنها كه به دنبال درك اسرار آيات قرآن اند) مى گويند : «ما به همه آن ايمان آورديم ; همه از طرف پروردگار ماست» . و جز صاحبان عقل ، متذكر نمى شوند .

پي نوشتها

1 . «نَجْران» محلى است در كوهستان هاى شمالى يمن به فاصله ده منزلى «صنعاء» و اراضى آن متعلق به قبيله «هَمْدان» بوده و اين قبيله در دوره جاهليت بتى داشتند كه آن را «يَعُوق» مى ناميده اند ، و به گفته

«ياقوت حموى» در «معجم البلدان» : نجران نام چند محل بوده است .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «الميزان» ، ج 3 ، ص15 ; «جامع البيان» ، ج 3 ، ص220 ; «تفسير ابن كثير» ، ج 1 ، ص376 ، ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص61 ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص3 .

خدمت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) آمدند و تعبير قرآن درباره مسيح «وَ كَلِمَتُهُ . . . وَ رُوحٌ مِنْهُ»(2)را دستاويز خود قرار داده ، مى خواستند براى مسأله «تثليث» و «خدائى» مسيح(عليه السلام)از آن سوء استفاده كنند و آن همه آياتى كه با صراحت تمام هر گونه شريك و شبيه را از خداوند نفى مى كند ناديده انگارند ، آيه فوق نازل شد و به آنها پاسخ قاطع داد . (3)

قُلْ لِلَّذينَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ إِلى جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهادُ

به آنها كه كافر شدند بگو : (از پيروزى خود در جنگ اُحُد ، شاد نباشيد ! ) به زودى مغلوب خواهيد شد ; و (سپس در رستاخيز) به سوى جهنم ، محشور خواهيد شد . وچه بد جايگاهى است» !

.

شصت نفر سوار ، به اتفاق «كعب اشرف» به سوى «مكّه» رهسپار شدند و با مشركان براى مبارزه با اسلام هم پيمان گرديده ، به «مدينه» مراجعت كردند .

در اين هنگام آيه فوق نازل شد و پاسخ دندان شكنى به آنها داد كه نتيجه را در پايان كار حساب كنيد و بدانيد به زودى همگى مغلوب خواهيد شد . (1)

قَدْ كانَ لَكُمْ آيَةٌ في فِئَتَيْنِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ في سَبيلِ اللّهِ وَ أُخْرى كافِرَةٌ يَرَوْنَهُمْ مِثْلَيْهِمْ رَأْيَ الْعَيْنِ وَ اللّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشاءُ إِنَّ في ذلِكَ لَعِبْرَةً لاُِولِي الاَْبْصارِ

در دو گروهى كه (در ميدان جنگ بدر ، ) با هم رو به رو شدند ، نشانه (و درس عبرتى) براى شما بود : يك گروه ، در راه خدا نبرد مى كردند ; و جمع ديگرى كه كافر بودند ، (در راه شيطان و بت ، ) در حالى كه آنها (گروه مؤمنان) را با چشم خود ، دوبرابر آنچه بودند ، مى ديدند . (و اين خود عاملى براى وحشت و شكست آنها شد) . و خداوند ، هر كس را بخواهد (و شايسته بداند) ، با يارى خود ، تأييد مى كند . در اين ، عبرتى است براى بينايان .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 19 ، ص205 و ج 20 ، ص158 ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص62 ; «زاد المسير» ، ج 1 ، ص304 .

در جنگ بدر تعداد مسلمانان 313 نفر بود ، 77 نفر آنها از مهاجران و 236 نفر آنها از انصار بودند .

پرچم مهاجران در دست على(عليه السلام) و سعد بن عباده پرچمدار انصار بود ، آنان تنها با داشتن هفتاد شتر و دو اسب و شش زره و هشت شمشير ، در اين نبرد بزرگ شركت كرده بودند .

با اين كه سپاه دشمن بيش از هزار نفر با اسلحه كافى بودند و يك صد اسب داشتند ، مسلمانان با دادن بيست و دو نفر شهيد (14 نفر از مهاجران و 8 نفر از انصار) به دشمن ، كه هفتاد كشته و هفتاد اسير داد غالب شدند ، و با پيروزى كامل به «مدينه» مراجعت كردند ، اين آيه گوشه اى از ماجراى بدر را بازگو مى كند . (1)

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذينَ أُوتُوا نَصيباً مِنَ الْكِتابِ يُدْعَوْنَ إِلى كِتابِ اللّهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ يَتَوَلّى فَريقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ

آيا نديدى كسانى را كه بهره اى از كتاب (آسمانى) داشتند ، به سوى كتاب الهى دعوت شدند تا در ميان آنها داورى كند ، سپس گروهى از آنان ، (با آگاهى ، ) روى مى گردانند ، در حالى كه (از قبول حق) اعراض دارند؟ !

پي نوشتها

1 . آنچه در بالا آمد از «مجمع البيان» (ذيل آيه) نقل شده است ولى در «كامل ابن اثير» ، ج 3 ، ص136 و در برخى از منابع ذيل آمده است : وَ كانَ جَمِيْعُ مَنْ قُتِلَ مِنَ الْمُسْلِمِيْنَ بِبَدْر أَرْبَعَةَ عَشَرَ رَجُلاً سَتَّةٌ مِنَ الْمُهاجِرِيْنَ وَ ثَمانِيَةٌ مِنَ الأَنْصارِ : «جميع كسانى كه از

مسلمانان در بدر كشته شدند ، چهارده نفر بوده اند ، شش نفر از مهاجرين و هشت نفر از انصار» .

، حضور داشت فوراً متوجه پرده پوشى «ابن صوريا» شد ، برخاست و دست او را از روى اين جمله برداشت و آن را از متن «تورات» قرائت كرده ، گفت : «تورات» مى گويد : بر يهود لازم است هر گاه زن و مردى مرتكب زناى محصنه شوند ، هنگامى كه مدرك كافى بر جرم آنها وجود داشته باشد ، سنگ باران شوند .

سپس پيامبر دستور داد : مجازات مزبور طبق آئين آنها در مورد اين دو مجرم اجرا شود ، جمعى از يهود خشمناك شدند ، اين آيه درباره وضع آنها نازل گرديد . (1)

در عبارت فوق گرچه حكم سنگباران صريحاً نيامده ، ولى اصل مجازات اعدام آمده است ، ممكن است نسخه هاى «تورات» كه در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله)وجود داشته ، داراى اين عبارت نيز بوده است .

قُلِ اللّهُمَّ مالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِى الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْء قَديرٌ تُولِجُ اللَّيْلَ فِى النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِى اللَّيْلِ وَ تُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَىِّ وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَيْرِ حِساب

بگو : «بار الها ! اى مالك حكومت ها ! به هر كس بخواهى ، حكومت مى بخشى ; و از هر كس بخواهى ، حكومت را مى گيرى ; هر كس را بخواهى ، عزت مى دهى ; و هر كه رابخواهى خوار مى كنى . تمام خوبى ها به دست توست ; تو بر هر چيزى قادرى .

شب را در روز داخل مى كنى ،

و روز را در شب ; و زنده را از مرده بيرون مى آورى ، و مرده را از زنده ; و به هر كس بخواهى ، بدون حساب ، روزى مى بخشى .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص69 ; «الصحيح من السيره» ، ج 7 ، ص91 ، با تلخيص ; «مجمع الزوائد هيثمى» ، ج 6 ، ص271 ; «زاد المسير» ، ج 1 ، ص313 .

سنگ سفيد بزرگ و سختى پيدا شد كه مسلمانان از شكستن و حركت دادن آن عاجز ماندند .

«سلمان» به حضور پيامبر(صلى الله عليه وآله) رسيد و جريان را عرض كرد ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) وارد خندق شد ، كلنگ را از «سلمان» گرفت و محكم بر سنگ فرود آورد ، از برخورد كلنگ با سنگ ، جرقه اى جستن كرد ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) تكبير فتح و پيروزى گفت .

مسلمانان نيز با او هم صدا شده و آهنگ تكبير در همه جا پيچيد .

بار ديگر پيامبر(صلى الله عليه وآله) كلنگ را بر سر سنگ فرود آورد و مجدداً جرقه اى جستن كرد و قسمتى از سنگ شكست و صداى تكبير پيروزى پيامبر و مسلمانان ، فضاى اطراف را پر كرد .

براى سومين بار ، كلنگ را بلند كرد و بر بقيه سنگ محكم كوبيد ، مجدداً از برخورد كلنگ با سنگ ، جرقه اى جستن نمود و اطراف خود را روشن ساخت ، و بقيه سنگ درهم شكسته شد ، و براى سومين بار صداى تكبير در خندق پيچيد .

«سلمان» عرض كرد : امروز وضع عجيبى از شما مشاهده كردم !

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : در ميان جرقه اى كه بار اوّل جستن كرد ، كاخ هاى حيره و مدائن را ديدم و برادرم جبرئيل به من بشارت داد آنها در زير پرچم اسلام قرار خواهند گرفت !

در درون جرقه دوم كاخ هاى روم را ديدم ، و هم او به من خبر داد كه در اختيار پيروانم قرار خواهد گرفت .

در سومين جرقه

، كاخ هاى صنعاء و سرزمين يمن را ديدم و او به من بشارت داد كه مسلمانان بر آن پيروز مى شوند و من در آن حال ، تكبير پيروزى گفتم ، اى مسلمانان به شما مژده باد ! . . .

مسلمانان راستين از خوشحالى در پوست نمى گنجيدند و خدا را شكر مى كردند . اما منافقان ، چهره در هم كشيده و با ناراحتى و به صورت اعتراض ، گفتند : چه آرزوى باطل و چه وعده محالى؟ ! اينها از ترس جان خود ، حالت دفاعى به خويش گرفته اند و مشغول حفر خندق هستند و با آن دشمن محدود ، ياراى جنگ ندارند ، خيال فتح كشورهاى بزرگ جهان را در سر مى پرورانند ، در اين موقع آيات مورد بحث نازل شد و به آنها پاسخ گفت . (2)

قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُوني يُحْبِبْكُمُ اللّهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ

قُلْ أَطيعُوا اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللّهَ لا يُحِبُّ الْكافِرينَ

بگو : «اگر خدا را دوست مى داريد ، از من پيروى كنيد ! تا خدا (نيز) شما را دوست بدارد ; و گناهانتان را ببخشد ; و خدا آمرزنده مهربان است» .

بگو : «از خدا و فرستاده (او) ، اطاعت كنيد ! و اگر سرپيچى كنيد ، خداوند كافران را دوست نمى دارد» .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 17 ، ص 169 و 170 و ج 20 ، ص 188 و 189 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل

آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 17 ، ص 170 و 171 ، و ج 20 ، ص 189 و 190 .

; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص17 .

هم فرزندان خود را ; ما زنان خويش را دعوت نماييم ، شما هم زنان خود را ; ما از نفوس خود دعوت كنيم ، شما هم ازنفوس خود ; آن گاه مباهله كنيم ; و لعنت خدا را بر دروغگويان قرار دهيم» .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 21 ، ص277 ، 345 و 348 .

دو نفر به يكديگر است ، بدين ترتيب ، افرادى كه با هم گتفگو درباره يك مسأله مهم مذهبى دارند در يك جا جمع شوند و به درگاه خدا تضرع كنند و از او بخواهند كه دروغگو را رسوا سازد و مجازات كند .

از مباهله با او بترسيد ، و اگر با يارانش آمد با او مباهله كنيد ; زيرا چيزى در بساط ندارد» .

فردا كه شد پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمد در حالى كه دست على بن ابيطالب(عليه السلام) را گرفته بود و حسن و حسين(عليهما السلام) در پيش روى او راه مى رفتند ، و فاطمه(عليها السلام) پشت سرش بود ، نصارى نيز بيرون آمدند در حالى كه اسقف آنها پيشاپيششان بود ، هنگامى كه نگاه كرد ، ديد پيامبر(صلى الله عليه وآله) با آن چند نفر آمدند ، درباره آنها سؤال كرد ، به او گفتند : «اين پسر عمو و داماد او و محبوب ترين خلق خدا نزد او است و اين دو پسر ، فرزندان دختر او از على(عليه السلام) هستند و آن بانوى جوان دخترش فاطمه(عليها السلام)است كه عزيزترين مردم نزد او ، و نزديك ترين افراد به قلب او است . . . » .

«سيّد» به اسقف گفت : «براى مباهله قدم پيش گذار» .

گفت : نه ، من مردى را مى بينم كه نسبت به مباهله با كمال جرأت اقدام مى كند و من مى ترسم راستگو باشد ، و اگر راستگو باشد ، به خدا يك سال بر ما نمى گذرد كه در تمام دنيا يك نصرانى كه آب بنوشد وجود نخواهد

داشت .

اسقف به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) عرض كرد : «اى ابوالقاسم ! ما با تو مباهله نمى كنيم ، بلكه مصالحه مى كنيم ، با ما مصالحه كن ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) با آنها مصالحه كرد كه دو هزار حُلَّه (يك قواره پارچه خوب لباس) كه حداقل قيمت هر حُلّه اى چهل درهم باشد ، و عاريت دادن سى دست زره ، و سى عدد نيزه ، و سى رأس اسب ، در صورتى كه در سرزمين يمن ، توطئه اى براى مسلمانان رخ دهد ، و پيامبر(صلى الله عليه وآله) ضامن اين عاريت ها خواهد بود ، تا آن را بازگرداند ، و عهد نامه اى در اين زمينه نوشته شد .

و در روايتى آمده است : اسقف مسيحيان به آنها گفت : «من صورت هائى را مى بينم كه اگر از خداوند تقاضا كنند : كوه ها را از جا بركند ، چنين خواهد كرد هرگز با آنها مباهله نكنيد كه هلاك خواهيد شد ، و يك نصرانى تا روز قيامت بر صفحه زمين نخواهد ماند» . (2)

يا أَهْلَ الْكِتابِ لِمَ تُحَاجُّونَ في إِبْراهيمَ وَ ما أُنْزِلَتِ التَّوْراةُ وَ الاِْنْجيلُ إِلاّ مِنْ بَعْدِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ

ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ حاجَجْتُمْ فيما لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فيما لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ اللّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاتَعْلَمُونَ

ما كانَ إِبْراهيمُ يَهُودِيّاً وَ لا نَصْرانِيّاً وَ لكِنْ كانَ حَنيفاً مُسْلِماً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكينَ

إِنَّ أَوْلَى النّاسِ بِإِبْراهيمَ لَلَّذينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِيُّ وَ الَّذينَ آمَنُوا وَ اللّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنينَ

اى اهل كتاب ! چرا درباره ابراهيم ،

گفتگو و نزاع مى كنيد (و هر كدام ، او را پيرو آئين خودتان معرفى مى نمائيد)؟ ! در حالى كه تورات و انجيل ، بعد از او نازل شده است ! آيا انديشه نمى كنيد؟ !

شما كسانى هستيد كه درباره آنچه نسبت به آن آگاه بوديد ، گفتگو و ستيز كرديد ; چرا درباره آنچه آگاه نيستيد ، گفتگو مى كنيد؟ ! و خدا مى داند ، و شما نمى دانيد .

ابراهيم نه يهودى بود و نه نصرانى ، بلكه موحدى خالص و مسلمان بود ; و هرگز از مشركان نبود .

سزاوارترين مردم به ابراهيم ، آنها هستند كه از او پيروى كردند ، و (همچنين) اين پيامبر و كسانى كه (به او) ايمان آورده اند (از همه سزاوارترند) ; و خداوند ، ولىّ وسرپرست مؤمنان است .

پي نوشتها

1 . «مُباهَله» در اصل از ماده «بَهْل» (بر وزن اهل) به معنى رها كردن و قيد و بند را از چيزى برداشتن است ، و به همين جهت هنگامى كه حيوانى را به حال خود واگذارنند ، و پستان آن را در كيسه قرار ندهند ، تا نوزادش بتواند به آزادى شير بنوشد ، به آن «باهِل» مى گويند ، و «اِبْتِهال» در دعا به معنى تضرع و واگذارى كار به خدا است .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ، با كمى تلخيص . اين شأن نزول با تفاوت هاى مختصرى در تفاسير ديگر مانند «ابوالفتوح رازى» و «تفسير كبير» و غير آن نيز آمده است ، و «فخر رازى» ادعا مى كند : اين روايت در

ميان علماى تفسير و حديث ، مورد اتفاق است . «بحار الانوار» ، ج 21 ، ص 321 ، 322 ، 342 ، 344 ، 345 و . . . ; «ارشاد شيخ مفيد» ، ج 1 ، ص 166 ، 167 و 168 (كنگره شيخ مفيد ، 1413 ه_ _ ق) .

; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص40 .

كه به كتب دينى خود مراجعه نموده و يا با دانشمندان دينى خود مشورت كرديم ، ديديم صفات و روش او با آنچه در كتب ما است تطبيق نمى كند و لذا برگشتيم .

تا اين موضوع سبب شود كه : عده اى بگويند اينها به كتب آسمانى از ما آگاه ترند ، لابد آنچه را مى گويند : راست گفته اند : و به اين وسيله متزلزل مى گردند . (1)

شأن نزول ديگرى نيز درباره آيه نقل شده اما آنچه در بالا گفته شد به معنى آيه نزديك تر است . (2)

وَ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطار يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ وَ مِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدينار لا يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ إِلاّ ما دُمْتَ عَلَيْهِ قائِماً ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَيْسَ عَلَيْنافِي الاُْمِّيِّينَ سَبيلٌ وَ يَقُولُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ

و در ميان اهل كتاب ، كسانى هستند كه اگر ثروت زيادى به رسم امانت به آنها بسپارى ، به تو باز مى گردانند ; و كسانى هستند كه اگر يك دينار هم به آنان بسپارى ، به تو باز نمى گردانند ; مگر تا زمانى كه بالاى سر آنها ايستاده (و بر آنها مسلط) باشى . اين به خاطر آن است كه مى گويند : «ما در برابر امّيين (غير يهود) مسئول نيستيم» . و بر خدا دروغ مى بندند ; در حالى كه مى دانند (اين سخن دروغ است) .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص70 ، و ج 17 ، ص171 ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص71

; «تفسير طبرى» ، ج 3 ، ص221 ، ذيل آيه مورد بحث و ديگر تفاسير .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص 71 و 72 ; «بحر المحيط» ، ذيل آيه ; «تفسير آلوسى» ، ذيل آيه و ديگر تفاسير .

فروشند ، آنها بهره اى در آخرت نخواهند داشت ; و خداوند با آنها سخن نمى گويد و به آنان در قيامت نمى نگرد و آنها را (از گناه) پاك نمى سازد ; و عذاب دردناكى براى آنهاست .

پي نوشتها

1 . «اُوقِيِّه» يك دوازدهم «رِطْل» ، معادل هفت مثقال است و جمع آن «أَواق و أَواقِّى» است .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص71 ; «تفسير قرطبى» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحر المحيط» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير كبير فخر رازى» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير كشاف» ، ذيل آيه مورد بحث .

3 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص71 ; «بحر المحيط» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير كبير فخر رازى» ، ذيل آيه ; «تفسير كشاف» ، ذيل آيه .

مى خواست ، زمين ديگرى را تملك كند ، هنگامى كه آماده اداى سوگند براى ادعاى خود شد ، آيه فوق نازل گرديد و در اين هنگام «اشعث بن قيس» ترسيد و اعتراف به حق كرد و زمين را به صاحبش بازگرداند . (2)

وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَريقاً يَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْكِتابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْكِتابِ وَ ما هُوَ مِنَ الْكِتابِ وَ يَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ وَيَقُولُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ

در ميان آنها (يهود) كسانى هستند كه به هنگام تلاوت كتاب (خدا) ، زبان خود را چنان مى گردانند كه گمان كنيد (آنچه را مى خوانند ، ) از كتاب (خدا) است ; در حالى كه از كتاب (خدا) نيست ! (و با صراحت) مى گويند : «آن از طرف خداست» ! با اين كه ازطرف خدا نيست ، و به خدا دروغ مى بندند در حالى كه مى دانند !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص71 و ج 66 ، ص118 ; «تفسير طبرى» ، ذيل آيه ; «بحر المحيط» ، ذيل آيه ; «تفسير آلوسى» ، ذيل آيه .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص71 و ج 66 ، ص118 ; «تفسير طبرى» ، ر

ذيل آيه ; «تفسير قرطبى» ، ذيل آيه ; «تفسير آلوسى» ، ذيل آيه .

دست خود چيزهائى بر خلاف آنچه در «تورات» آمده بود ، درباره صفات پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) مى نوشتند و آن را به خدا نسبت مى دادند (و با زبان خود حقائق تورات را تحريف مى كردند) «ابوالفتوح رازى» نام «كعب بن اشرف» و «حُيَىّ بن اخطب» و بعضى ديگر از علماى آنها را در اينجا به خصوص ذكر مى كند . (1)

ما كانَ لِبَشَر أَنْ يُؤْتِيَهُ اللّهُ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنّاسِ كُونُوا عِباداً لّى مِنْ دُونِ اللّهِ وَ لكِنْ كُونُوا رَبّانِيِّينَ بِما كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتابَ وَ بِما كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ

وَ لا يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِكَةَ وَ النَّبِيِّينَ أَرْباباً أَ يَأْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ

براى هيچ بشرى سزاوار نيست كه خداوند ، كتاب آسمانى و حكم و نبوت به او دهد سپس او به مردم بگويد : «غير از خدا ، مرا پرستش كنيد» ! بلكه (سزاوار مقام او ، اين است كه بگويد : ) مردمى الهى باشيد ، آن گونه كه كتاب خدا را مى آموختيد و درس مى خوانديد ! (و غير از خدا را پرستش نكنيد ! )

و نه اين كه به شما دستور دهد كه فرشتگان و پيامبران را ، پروردگار خود انتخاب كنيد . آيا شما را ، پس از آن كه مسلمان شديد ، به كفر دعوت مى كند؟ !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص71 ; «تفسير ابن كثير» ، ذيل آيه ; «تفسير كبير فخر رازى» ، ذيل آيه ; «بحر المحيط» ، ذيل آيه ; «تفسير آلوسى» ،

ذيل آيه .

أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جاءَهُمُ الْبَيِّناتُ وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمينَ

أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللّهِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ النّاسِ أَجْمَعينَ

خالِدينَ فيها لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ

إِلاَّ الَّذينَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ

چگونه خداوند جمعيتى را هدايت مى كند كه بعد از ايمان و گواهى به حقانيت رسول و آمدن نشانه هاى روشن براى آنها ، كافر شدند؟ ! و خدا ، جمعيت ستمكاران را هدايت نخواهد كرد !

كيفر آنها ، اين است كه لعن (و طرد) خداوند و فرشتگان و مردم همگى بر آنهاست .

همواره در اين لعن (و طرد و نفرين) مى مانند ; مجازاتشان تخفيف نمى يابد ; و به آنها مهلت داده نمى شود .

مگر كسانى كه پس از آن ، توبه كنند و اصلاح نمايند ; (و در مقام جبران گناهان گذشته برآيند ; ) زيرا خداوند ، آمرزنده و بخشنده است .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص71 و ج 25 ، ص262 ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص47 ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص74 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص71 و ج 25 ، ص262 ; «تفسير طبرى» ، ذيل آيه ; «تفسير ابن كثير» ، ذيل آيه ; «بحر المحيط» ، ذيل آيه ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص74 ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص 40 ، 41 و

46 .

يا در آستانه مرگ صورت مى گيرد ، )قبول نمى شود ; وآنها گمراهان (واقعى)اند .

كسانى كه كافر شدند و در حال كفر از دنيا رفتند ، اگر چه روى زمين پر از طلا باشد ، و آن را به عنوان فديه (و كفاره اعمال بد خويش) بپردازند ، هرگز از هيچ يك آنها قبول نخواهد شد ; و براى آنان ، مجازات دردناك است ; و ياورانى ندارند .

كسانى كه در حال كفر از دنيا رفته بودند آيه دوم نازل گرديد . (2)-(3)

كُلُّ الطَّعامِ كانَ حِلاًّ لِبَني إِسْرائيلَ إِلاّ ما حَرَّمَ إِسْرائيلُ عَلى نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةُ قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ

فَمَنِ افْتَرى عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ

قُلْ صَدَقَ اللّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْراهيمَ حَنيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكينَ

إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمينَ

فيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ مَقامُ إِبْراهيمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً وَ لِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبيلاً وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمينَ

همه غذاها (ى پاك) بر بنى اسرائيل حلال بود ، جز آنچه اسرائيل (يعقوب) ، پيش از نزول تورات ، بر خود تحريم كرده بود ; (مانند گوشت شتر كه براى او ضرر داشت) . بگو : «اگر راست مى گوئيد تورات را بياوريد و بخوانيد» ! (اين نسبت هائى كه به پيامبران پيشين مى دهيد ، حتى در تورات تحريف شده شما نيست ! ) .

بنابراين آنها كه بعد از اين به خدا دروغ مى بندند ، ستمگرند ! (زيرا از روى علم و عمد چنين مى كنند) .

بگو : «خدا راست گفته (و اينها در آئين پاك ابراهيم نبوده) است . بنابراين ، از آئين ابراهيم پيروى كنيد ، كه به حق گرايش داشت ، و از مشركان نبود» ! .

نخستين خانه اى كه براى مردم (و نيايش خداوند) قرار داده شد ، همان است كه در سرزمين مكّه است ; كه پر بركت ، و مايه هدايت جهانيان است .

در آن ، نشانه

هاى روشن ، (از جمله) مقام ابراهيم است ; و هر كس داخل آن (خانه خدا) شود ، در امان خواهد بود ; و براى خدا بر مردم است كه آهنگ خانه (او) كنند ، آنها كه توانائى رفتن به سوى آن دارند . و هر كس كفر ورزد (و حج را ترك كند ، به خود زيان رسانده) ، خداوند از همه جهانيان ، بى نياز است .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص17 ; «تفسير طبرى» ، ذيل آيه ; «تفسير كبير فخر رازى» ، ذيل آيه ; «تفسير آلوسى» ، ذيل آيه .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص17 ; «تفسير آلوسى» ، ج 3 ، ص218 ، ذيل آيات مورد بحث .

3 . توجه داشته باشيم توبه «حارث» و ياران او ، توبه «مرتد ملّى» بوده است .

آئين ابراهيم مى زند؟ ! (1)

ديگر اين كه : چگونه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) خود را وفادار به آئين پيامبران بزرگ خدا مخصوصاً ابراهيم(عليه السلام) مى داند در حالى كه تمام پيامبرانى كه از دودمان اسحاق فرزند ابراهيم بودند «بيت المقدس» را محترم مى شمردند ، و به سوى آن نماز مى خواندند ، ولى پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) از آن قبله روى گردانده و كعبه را قبله گاه خود انتخاب كرده است؟ ! (2)

آيات فوق به ايراد اوّل پاسخ گفته و دروغ آنها را روشن مى سازد ، و آيات 96 و 97 ايراد دوم را پاسخ مى گويد .

قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآياتِ اللّهِ وَ اللّهُ شَهيدٌ عَلى ما تَعْمَلُونَ

قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَها عِوَجاً وَ أَنْتُمْ شُهَداءُ وَ مَا اللّهُ بِغافِل عَمّا تَعْمَلُونَ

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنْ تُطيعُوا فَريقاً مِنَ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ يَرُدُّوكُمْ بَعْدَ إيمانِكُمْ كافِرينَ

وَ كَيْفَ تَكْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلى عَلَيْكُمْ آياتُ اللّهِ وَ فيكُمْ رَسُولُهُ وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلى صِراط مُسْتَقيم

بگو : «اى اهل كتاب ! چرا به آيات خدا كفر مىورزيد؟ ! و خدا گواه است بر اعمالى كه انجام مى دهيد» ! .

بگو : «اى اهل كتاب ! چرا افرادى را كه ايمان آورده اند از راه خدا باز مى داريد ، و مى خواهيد اين راه را كج سازيد؟ ! در حالى كه شما (به درستى اين راه) گواه هستيد ; و خداوند از آنچه انجام مى دهيد ، غافل نيست» ! .

اى كسانى كه ايمان آورده ايد !

اگر از گروهى از اهل كتاب ، (كه كارشان نفاق افكنى و شعلهور ساختن آتش كينه و عداوت است) اطاعت كنيد ، شما را پس از ايمان ، به كفر باز مى گردانند .

و چگونه ممكن است شما كافر شويد با اين كه (در دامان وحى قرار گرفته ايد . و) آيات خدا بر شما خوانده مى شود و پيامبر او در ميان شماست؟ ! (بنابراين به خداتمسك جوئيد) ! و هر كس به خدا تمسك جويد ; به راهى راست هدايت شده است .

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص72 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث .

به نظرش رسيد : به يكى از جوانان يهودى دستور داد به جمع آنها بپيوندد ، و حوادث خونين «بعاث» (محلى كه جنگ شديد اوس و خزرج در آن نقطه واقع شده بود) را به ياد آنها بياورد ، و آن حوادث را پيش چشم آنها مجسم سازد . (1)

اين نقشه كه با مهارت به وسيله آن جوان يهودى پياده شد ، مؤثر واقع گرديد ، جمعى از مسلمانان از شنيدن اين جريان به گفتگو پرداختند ، و حتى بعضى از افراد طايفه «اوس» و «خزرج» يكديگر را به تجديد آن صحنه ها تهديد كردند ، چيزى نمانده بود كه آتش خاموش شده ديرين ، بار ديگر شعله ور گردد .

خبر به پيامبر(صلى الله عليه وآله) رسيد ، فوراً با جمعى از مهاجرين به سراغ آنها آمد ، و با اندرزهاى مؤثر و سخنان تكان دهنده خود آنها را بيدار ساخت .

جمعيت ، چون سخنان آرام بخش پيامبر را شنيدند از تصميم خود برگشتند ، سلاح ها را بر زمين گذاشته ، دست در گردن هم افكنده ، بشدت گريه كردند ، و دانستند اين از نقشه هاى دشمنان اسلام بوده است ، و صلح و صفا و آشتى بار ديگر كينه هائى را كه مى خواست زنده شود ، شستشو داد .

در اين هنگام چهار آيه فوق نازل شد كه دو آيه نخست ، يهوديان اغوا كننده را نكوهش مى كند ، و دو آيه بعد به مسلمانان هشدار مى دهد . (2)

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلاّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ

وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَميعاً

وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَ كُنْتُمْ عَلى شَفا حُفْرَة مِنَ النّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْها كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! آن گونه كه حق تقوا و پرهيزكارى است ، از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد ; و از دنيا نرويد ، مگر اين كه مسلمان باشيد .

و همگى به ريسمان خدا (قرآن و اسلام ، و هر گونه وسيله وحدت) ، چنگ زنيد ، و پراكنده نشويد ، و نعمت (بزرگ) خدا را بر خود ، به ياد آريد كه چگونه دشمن يكديگر بوديد ، و او ميان دل هاى شما ، الفت ايجاد كرد ، و به بركت نعمت او ، برادر شديد ! وشما بر لب حفره اى از آتش بوديد ، خدا شما را از آن نجات داد ; اين چنين ، خداوند آيات خود را براى شما آشكار مى سازد ; شايد پذيراى هدايت شويد .

پي نوشتها

1 . درباره ماجراى «يوم بعاث» به «كامل ابن اثير» ، ج 1 ، ص443 مراجعه فرمائيد .

2 . «بحار الانوار» ، ج 71 ، ص246 و ج 72 ، ص163 (تنها اشاره اى به اين موضوع شده) ; «تفسير طبرى» ،

ج 4 ، ص15 ، ذيل آيه 99 همين سوره ; «تفسير شوكانى» ، ج 1 ، ص366 ، ذيل آيه 99 همين سوره _

«تفسير آلوسى» ، ج 4 ، ص14 ، ذيل آيه 98 همين سوره .

«اوس» و «خزرج» وجود داشتند كه بيش از يكصد سال ! جنگ و خون ريزى و اختلاف در ميان آن دو جريان داشت ، و هر چند وقت ناگهان به جان يكديگر مى افتادند و خسارات جانى و مالى فراوانى به يكديگر وارد مى كردند .

يكى از موفقيت هاى بزرگ پيغمبر(صلى الله عليه وآله) پس از هجرت به «مدينه» ، اين بود كه به وسيله اسلام صلح و صفا در ميان آن دو ايجاد كرد ، و با اتحاد آنها جبهه نيرومندى در «مدينه» به وجود آمد .

اما از آنجا كه ريشه هاى اختلاف ، فوق العاده زياد و نيرومند ، و اتحاد ، تازه و جوان بود ، گاه بى گاه ، بر اثر عواملى ، اختلافات فراموش شده شعلهور مى شد ، كه به زودى در پرتو تعليمات اسلام و تدبير پيامبر(صلى الله عليه وآله) خاموش مى گشت .

در آيات پيش ، نمونه اى از بروز اختلافات را بر اثر تحريكات دشمنان دانا مشاهده كرديم ، ولى اين آيات اشاره به نوع ديگرى از اين اختلافات است كه بر اثر دوستان نادان و تعصب هاى جاهلانه به وجود آمد .

مى گويند : روزى دو نفر از قبيله «اوس» و «خزرج» به نام «ثعلبة بن غنم» و «اسعد بن زراره» در برابر يكديگر قرار گرفتند ، و هر كدام افتخاراتى را كه بعد از اسلام نصيب قبيله او شده بود ، بر مى شمرد .

«ثعلبه» گفت : «خزيمة بن ثابت» (ذو الشهادتين) و «حنظله» (غسيل الملائكه) كه هر كدام از افتخارات مسلمانانند ، از ما هستند ، و همچنين

«عاصم بن ثابت» ، و «سعد بن معاذ» از ما مى باشند .

در برابر او «اسعد بن زراره» كه از طايفه «خزرج» بود گفت : چهار نفر از قبيله ما در راه نشر و تعليم قرآن خدمت بزرگى انجام دادند : ابى بن كعب ، و معاذ بن جبل ، و زيد بن ثابت ، و ابو زيد ، به علاوه «سعد بن عباده» رئيس و خطيب مردم «مدينه» از ما است .

كم كم كار به جاى باريك كشيد ، و قبيله دو طرف از جريان آگاه شدند ، و دست به اسلحه برده ، در برابر يكديگر قرار گرفتند ، بيم آن مى رفت كه بار ديگر آتش جنگ بين آنها شعلهور گردد و زمين از خون آنها رنگين شود !

خبر به پيامبر(صلى الله عليه وآله) رسيد ، حضرت فوراً به محل حادثه آمد ، و با بيان و تدبير خاص خود به آن وضع خطرناك پايان داد ، و صلح و صفا را در ميان آنها بر قرار نمود . آيات فوق در اينجا نازل گرديد و بصورت يك حكم عمومى همه مسلمانان را با بيان مؤثر و مؤكدى دعوت به اتحاد نمود . (1)

لَنْ يَضُرُّوكُمْ إِلاّ أَذىً وَ إِنْ يُقاتِلُوكُمْ يُوَلُّوكُمُ الاَْدْبارَ ثُمَّ لايُنْصَرُونَ

ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ ما ثُقِفُوا إِلاّ بِحَبْل مِنَ اللّهِ وَ حَبْل مِنَ النّاسِ وَ باؤُ بِغَضَب مِنَ اللّهِ وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانُوايَكْفُرُونَ بِآياتِ اللّهِ وَ يَقْتُلُونَ الاَْنْبِياءَ بِغَيْرِ حَقّ ذلِكَ بِما عَصَوْا وَكانُوا يَعْتَدُونَ

اهل كتاب هرگز نمى توانند به شما زيان برسانند ، جز آزارهاى مختصر ; و اگر با شما پيكار

كنند ، به شما پشت خواهند كرد (و شكست خواهند خورد) ; سپس كسى آنها را يارى نمى كند .

هر كجا يافت شوند ، مهر ذلت بر آنان خورده است ; مگر با ارتباط به خدا ، (و تجديد نظر در روش ناپسند خود) و (يا) با ارتباط به مردم (و وابستگى به اين و آن) ; و به خشم خدا ، گرفتار شده اند ، و مهر بيچارگى بر آنها زده شده ; چرا كه آنها به آيات خدا ، كفر مىورزيدند و پيامبران را به ناحق مى كشتند . اينها به خاطر آن است كه گناه كردند ; و (به حقوق دگران) تجاوز مى نمودند .

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 18 ، ص 155 و 156 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيات .

از اهل كتاب ، جمعيتى هستند كه (به حق) قيام مى كنند ; وپيوسته در اوقات شب ، آيات خدا را مى خوانند ; در حالى كه سجده مى نمايند .

به خدا و روز واپسين ايمان مى آورند ; امر به معروف و نهى از منكر مى كنند ; و در انجام كارهاى نيك ، پيشى مى گيرند ; و آنها از صالحانند .

و آنچه از اعمال نيك انجام دهند ، هرگز كفران نخواهد شد ; (و پاداش شايسته آن را مى بينند) و خدا از پرهيزكاران ، آگاه است .

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 18 ، ص 155 و 156 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيات .

لَكُمُ الآْياتِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ

ها أَنْتُمْ أُولاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَ لا يُحِبُّونَكُمْ وَ تُؤْمِنُونَ بِالْكِتابِ كُلِّهِ وَ إِذا لَقُوكُمْ قالُوا آمَنّا وَ إِذا خَلَوْا عَضُّوا عَلَيْكُمُ الاَْنامِلَ مِنَ الْغَيْظِ قُلْ مُوتُوابِغَيْظِكُمْ إِنَّ اللّهَ عَليمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ

إِنْ تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِها وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئاً إِنَّ اللّهَ بِما يَعْمَلُونَ مُحيطٌ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! محرم اسرارى از غير خود ، انتخاب نكنيد ! آنها از هر گونه شرّ و فسادى درباره شما ، كوتاهى نمى كنند . آنها دوست دارند شما در رنج و زحمت باشيد . (نشانه هاى) دشمنى از دهان (و كلام) شان آشكار شده ; و آنچه دردل هايشان پنهان مى دارند ، از آن مهم تر است . ما آيات (و راه هاى پيشگيرى از شرّ آنها) را براى شما بيان كرديم اگر انديشه كنيد .

شما كسانى هستيد كه آنها را دوست مى داريد ; اما آنها شما را دوست نمى دارند . در حالى كه شما به همه كتاب هاى آسمانى ايمان داريد ، هنگامى كه شما را ملاقات مى كنند (به دروغ) مى گويند : «ايمان آورده ايم» . اما هنگامى كه تنها مى شوند ، از شدت خشم بر شما ، سر انگشتان خود را به دندان مى گزند ! بگو : «با همين خشمى كه داريد بميريد ! خدا از (اسرار) درون سينه ها آگاه است

اگر نيكى به شما برسد آنها را ناراحت مى كند ; و اگر حادثه ناگوارى براى شما رخ دهد ، خوشحال مى شوند ، (اما) اگر (در برابرشان) استقامت و پرهيزگارى

پيشه كنيد ، نقشه هاى (خائنانه) آنان ، به شما زيانى نمى رساند ; خداوند به آنچه انجام مى دهند ، احاطه دارد .

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص72 و ج 17 ، ص173 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير قرطبى» و ديگر تفاسير ، ذيل آيه مورد بحث .

الَّذينَ جاهَدُوا مِنْكُمْ وَ يَعْلَمَ الصّابِرينَ

وَ لَقَدْ كُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَيْتُمُوهُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ

و سست نشويد ! و غمگين نگرديد ! و شما برتريد اگر ايمان داشته باشيد ! .

اگر (در ميدان احد) به شما جراحتى رسيد (و ضربه اى وارد شد) ، به آن جمعيت نيز (در ميدان بدر) ، جراحتى همانند آن وارد گرديد . و ما اين روزها (ى پيروزى وشكست) را در ميان مردم مى گردانيم ; (_ و اين خاصيت زندگى دنياست _) تا خدا ، افرادى را كه ايمان آورده اند ، بداند (و شناخته شوند) ; و خداوند از ميان شما ، شاهدانى بگيرد . و خدا ظالمان را دوست نمى دارد .

و تا خداوند ، افراد با ايمان را خالص گرداند (و ورزيده شوند) ; و كافران را به تدريج نابود سازد .

آيا چنين پنداشتيد كه (تنها با ادعاى ايمان) وارد بهشت خواهيد شد ، در حالى كه خداوند هنوز مجاهدان از شما و صابران را مشخص نساخته است؟ !

و شما مرگ (و شهادت در راه خدا) را ، پيش از آن كه با آن رو به رو شويد ، آرزو مى كرديد ; سپس آن را با چشم خود ديديد ، در حالى كه به آن نگاه مى كرديد (وحاضر نبوديد به آن تن در دهيد) ! .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «تفسير قرطبى» ، ج 4 ، ص175 ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص64 .

، از مجموع آنها استفاده مى شود كه اين آيات دنباله آياتى است كه قبلاً درباره جنگ احد داشتيم .

در حقيقت اين آيات ، تجزيه و تحليلى است روى نتائج جنگ احد و عوامل پيدايش آن به عنوان يك سرمشق بزرگ براى مسلمانان .

و در ضمن وسيله اى است براى تسلى ، دلدارى و تقويت روحى آنها ; زيرا همان طور كه گفتيم : جنگ احد بر اثر نافرمانى و عدم انضباط نظامى جمعى از سربازان اسلام ، در پايان به شكست انجاميد و جمعى از شخصيت ها و چهره هاى برجسته اسلام از جمله «حمزه» عموى پيامبر ، در اين ميدان شربت شهادت نوشيدند .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) همان شب با ياران خود به ميان كشتگان رفت و براى بزرگداشت

ارواح شهدا بر سر جنازه يكايك آنها مى نشست ، اشك مى ريخت و طلب آمرزش مى نمود ، و سپس اجساد همه آنها در دامنه كوه احد در ميان اندوه فراوان بخاك سپرده شد .

در اين لحظات حساس كه مسلمانان نياز شديد به تقويت روحى و هم استفاده معنوى از نتايج شكست داشتند آيات فوق نازل گرديد . (1)

وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللّهَ شَيْئاً وَ سَيَجْزِي اللّهُ الشّاكِرينَ

وَ ما كانَ لِنَفْس أَنْ تَمُوتَ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ كِتاباً مُؤَجَّلاً وَ مَنْ يُرِدْ ثَوابَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها وَ مَنْ يُرِدْ ثَوابَ الاْخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْها وَ سَنَجْزِي الشّاكِرينَ

محمّد(صلى الله عليه وآله) فقط فرستاده خداست ; و پيش از او ، فرستادگان

ديگرى نيز بودند ; آيا اگر او بميرد و يا كشته شود ، شما به عقب برمى گرديد؟ ! (و اسلام را رها كرده به دوران جاهليت و كفر بازگشت خواهيد نمود)؟ ! و هر كس به عقب بازگردد ، هرگز به خدا ضررى نمى زند ; و خداوند به زودى شاكران (و استقامت كنندگان) را پاداش خواهد داد .

هيچ كس ، جز به فرمان خدا ، نمى ميرد ; سرنوشتى است تعيين شده ; هر كس پاداش دنيا را بخواهد (و در زندگى خود ، در اين راه گام بردارد ، ) چيزى از آن به او خواهيم داد ; و هر كس پاداش آخرت را بخواهد ، از آن به او مى دهيم ; و به زودى سپاسگزاران را پاداش خواهيم داد .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه 118 همين سوره ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص18 ; «جامع البيان» ، ج 4 ، ص82 .

كه دشمن تلاش كرد پيامبر(صلى الله عليه وآله) را به قتل برساند ، اما «مصعب بن عمير» يكى از پرچمداران ارتش اسلام ، با پايمردى تمام جلو حملات آنها را گرفت ولى خودش در اين ميان شهيد شد ، و چون او شباهت زيادى به پيامبر داشت ، دشمن چنين پنداشت كه : پيغمبر در خاك و خون غلطيده است ، لذا اين خبر را با صداى بلند به همه لشگرگاه رسانيد .

انتشار اين خبر ، به همان اندازه كه در روحيه بت پرستان اثر مثبت داشت در ميان مسلمانان تزلزل عجيبى ايجاد كرد .

جمعى كه اكثريت را تشكيل مى دادند به دست و پا افتاده ، از ميدان جنگ به سرعت خارج مى شدند .

حتى بعضى در اين فكر بودند با كشته شدن پيامبر(صلى الله عليه وآله) از آئين اسلام برگردند و از سران بت پرستان امان بخواهند .

اما در مقابل آنها اقليتى فداكار و پايدار همچون على(عليه السلام) ، ابو دجانه و طلحة و بعضى ديگر بودند كه بقيه را به استقامت دعوت مى كردند از جمله «انس بن نضر» به ميان آنها آمده ، گفت :

اى مردم ! اگر محمّد(صلى الله عليه وآله) كشته شد ، خداى محمّد كشته نشده ، برويد و پيكار كنيد و در راه همان هدفى كه پيامبر كشته شد ، شربت شهادت بنوشيد ، پس از ايراد اين سخنان به دشمن حمله نمود تا كشته شد ، ولى به زودى روشن گرديد كه پيامبر زنده است و اين خبر اشتباه بوده است يا دروغ ، آيه فوق در اين مورد نازل گرديد

و دسته اوّل را سخت نكوهش كرد . (2)

وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلُوا في سَبيلِ اللّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ

فَرِحينَ بِما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ يَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ

يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَة مِنَ اللّهِ وَ فَضْل وَ أَنَّ اللّهَ لا يُضيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنينَ

(اى پيامبر ! ) هرگز گمان مبر كسانى كه در راه خدا كشته شدند ، مردگانند ! بلكه آنان زنده اند ، و نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند . آنها به خاطر نعمت هاى فراوانى كه خداوند از فضل خود به ايشان بخشيده است ، خوشحالند ; و به خاطر كسانى كه هنوز به آنها ملحق نشده اند (مجاهدان و شهيدان آينده) خوشوقتند ; كه نه ترسى بر آنهاست ، و نه غمى خواهند داشت .

واز نعمت خداوفضل او (نسبت به خودشان نيز) مسرورند ; و (مى بينند كه)خداوند ، پاداش مؤمنان را ضايع نمى كند ; (نه پاداش شهيدان ، و نه پاداش مجاهدانى كه شهيد نشدند) .

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 20 ، ص 22 ، 44 و 65 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث .

2 . و در پاره اى تواريخ آمده است : اين ضربات بر اثر حمله چند نفر صورت گرفت . (جهت توضيح بيشتر به اين مدارك رجوع فرمائيد : «بحار الانوار» ، ج 20 ، ص27 ; «تاريخ طبرى» ، ج 2 ، ص201 ; «البداية و النهاية» ، ج 4 ، ص26 .

و بعضى ديگر درباره شهداى بدر مى دانند ، ولى حق اين است كه پيوند اين آيات با آيات گذشته نشان مى دهد ، بعد از حادثه احد نازل شده است . اما مضمون و محتواى آيات تعميم دارد ، و همه شهدا ، حتى شهداى بدر را كه چهارده نفر بودند شامل مى شود ، لذا در حديثى از امام باقر(عليه السلام) نقل شده كه فرمود : آيات درباره شهداى احد و بدر هر دو نازل شده است . (1)

ابن مسعود از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل مى كند : خداوند به ارواح شهيدان احد خطاب كرد و از آنها پرسيد : چه آرزوئى داريد؟ آنها گفتند :

پروردگارا ! ما بالاتر از اين چه آرزوئى مى توانيم داشته باشيم ، كه غرق نعمت هاى جاويدان توايم و در سايه عرش تو مسكن داريم ، تنها تقاضاى ما اين است كه بار ديگر بجهان برگرديم و مجدداً در راه تو شهيد شويم ، خداوند فرمود :

فرمان تخلف ناپذير من اين است : «كسى دوباره به دنيا باز نگردد ، عرض كردند» .

حالا كه چنين است تقاضاى ما اين است كه سلام ما را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) برسانى و به بازماندگانمان ، حال ما را بگوئى و از وضع ما به آنها بشارت دهى كه هيچ گونه نگران نباشند ، در اين هنگام آيات فوق نازل شد . (2)

الَّذينَ اسْتَجابُوا لِلّهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذينَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا أَجْرٌ عَظيمٌ

الَّذينَ قالَ لَهُمُ النّاسُ إِنَّ النّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إيماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللّهُ

وَ نِعْمَ الْوَكيلُ

فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَة مِنَ اللّهِ وَ فَضْل لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللّهِ وَ اللّهُ ذُو فَضْل عَظيم

آنها كه دعوت خدا و پيامبر را ، پس از آن همه جراحاتى كه به ايشان رسيد ، اجابت كردند ; براى كسانى از آنها ، كه نيكى كردند و تقوا پيش گرفتند ، پاداش بزرگى است .

اينها كسانى بودند كه (بعضى از) مردم ، به آنان گفتند : «مردم (لشكر دشمن) براى (حمله به) شما اجتماع كرده اند ; از آنها بترسيد» ! اما اين سخن ، بر ايمانشان افزود ; و گفتند : «خدا ما را كافى است ; و او بهترين حامى ماست» .

به همين جهت ، آنها (از اين ميدان) با نعمت و فضل پروردگار ، بازگشتند ; در حالى كه هيچ ناراحتى به آنان نرسيد ; و از رضاى خدا ، پيروى كردند ; و خداوند داراى فضل و بخشش بزرگى است .

پي نوشتها

1 . «نور الثقلين» ، ج 1 ، ص409 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 20 ، ص39 .

2 . «تفسير طبرى» ، ج 4 ، ص112 ، ذيل آيات ; «تفسير رازى» ، ذيل آيات مورد بحث ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص96 .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) رسيد ، فوراً دستور داد : لشكر احد ، خود را براى شركت در جنگ ديگرى آماده كند ، مخصوصاً فرمان داد : مجروحان جنگ احد به صفوف لشكر بپيوندند .

يكى از ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى گويد : من از جمله مجروحان بودم ، ولى زخم هاى برادرم از من سخت تر و شديدتر بود ، تصميم گرفتيم هر طور كه هست خود را به پيامبر(صلى الله عليه وآله)برسانيم ، چون حال من از برادرم كمى بهتر بود هر كجا برادرم بازمى ماند او را به دوش مى كشيدم ، با زحمت ، خود را به لشكر رسانيديم .

و به اين ترتيب ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) و ارتش اسلام در محلى به نام «حمراءُ الاسد» كه از آنجا تا «مدينه» هشت ميل فاصله بود ، رسيدند و اردو زدند .

اين خبر به لشكر قريش رسيد و مخصوصاً از اين مقاومت عجيب و شركت مجروحان در ميدان نبرد وحشت كردند ، و شايد فكر مى كردند ارتش تازه نفسى نيز از «مدينه» به آنها پيوسته است .

در اين موقع ، جريانى پيش آمد كه روحيه آنها را ضعيف تر ساخت و مقاومت آنها را درهم كوبيد ، و آن اين كه :

يكى از مشركان به نام «معبد الخزاعى» از «مدينه» به سوى «مكّه» مى رفت ، مشاهده وضع پيامبر(صلى الله عليه وآله) و يارانش او را به سختى تكان داد ، عواطف انسانى او تحريك شد و به پيامبر(صلى الله عليه وآله) گفت :

مشاهده وضع شما براى ما بسيار ناگوار است ، اگر

استراحت مى كرديد براى ما بهتر بود ، اين سخن را گفت و از آنجا گذشت و در سرزمين «روحاء» به لشكر «ابو سفيان» رسيد .

«ابو سفيان» از او درباره پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) سؤال كرد ، او در جواب گفت : محمّد(صلى الله عليه وآله) را ديدم با لشكرى انبوه كه تا كنون همانند آن را نديده بودم ، در تعقيب شما هستند و به سرعت پيش مى آيند ! .

«ابو سفيان» با نگرانى و اضطراب گفت : چه مى گوئى؟ ما آنها را كشتيم و مجروح ساختيم و پراكنده نموديم .

«معبد الخزاعى» گفت : من نمى دانم شما چه كرديد؟ همين مى دانم كه لشكرى عظيم و انبوه ، هم اكنون در تعقيب شما است ! .

«ابو سفيان» و ياران او تصميم قطعى گرفتند به سرعت ، عقب نشينى كرده ، به «مكّه» باز گردند و براى اين كه مسلمانان آنها را تعقيب نكنند ، و آنها فرصت كافى براى عقب نشينى داشته باشند از جمعى از قبيله «عبد القيس» كه از آنجا مى گذشتند و قصد رفتن به «مدينه» براى خريد گندم داشتند خواهش كردند : به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)و مسلمانان اين خبر را برسانند :

«ابو سفيان» و بت پرستان قريش با لشكر انبوهى به سرعت به سوى «مدينه» مى آيند تا بقيه ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله) را از پاى در آورند .

هنگامى كه اين خبر ، به پيامبر و مسلمانان رسيد ، گفتند : حَسْبُنَا اللّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيْلُ : «خدا ما را كافى است و او بهترين مدافع ما است»

.

اما هر چه انتظار كشيدند خبرى از لشكر دشمن نشد ، لذا پس از سه روز توقف ، به «مدينه» بازگشتند ، آيات فوق ، اشاره به اين ماجرا مى كند . (1)

لَقَدْ سَمِعَ اللّهُ قَوْلَ الَّذينَ قالُوا إِنَّ اللّهَ فَقيرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِياءُ سَنَكْتُبُ ما قالُوا وَ قَتْلَهُمُ الاَْنْبِياءَ بِغَيْرِ حَقّ وَ نَقُولُ ذُوقُوا عَذابَ الْحَريقِ

خداوند ، سخن آنها را كه گفتند : «خدا فقير است و ما بى نيازيم» ، شنيد ! به زودى آنچه را گفتند ، خواهيم نوشت ; و (همچنين) به ناحق كشتن پيامبران را (مى نويسيم) ; و به آنها مى گوئيم : «بچشيد عذاب سوزان را (در برابر كارهايتان ! )» .

پي نوشتها

1 . «نور الثقلين» ، «مجمع البيان» ، «تفسير المنار» و «بحار الانوار» ، ج 20 ، ص39 و كتب ديگر .

راست باشد ، بايد گفت : خدا فقير است و ما غنى و بى نياز ! زيرا اگر او فقير نبود ، از ما قرض نمى خواست ! (اشاره به آيه «مَنْ ذَا الَّذِى يُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً») . (1)

به علاوه محمّد(صلى الله عليه وآله) معتقد است ، خدا شما را از رباخوارى نهى كرده ، در حالى كه خود او در برابر انفاق ها به شما وعده ربا و فزونى مى دهد ! (اشاره به آيه «يُرْبِى الصَّدَقاتِ») . (2)

ولى بعداً «فنحاص» انكار كرد كه چنين سخنانى را گفته باشد . در اين موقع آيات فوق نازل گشت . (3)

الَّذينَ قالُوا إِنَّ اللّهَ عَهِدَ إِلَيْنا أَلاّ نُؤْمِنَ لِرَسُول حَتّى يَأْتِيَنا بِقُرْبان تَأْكُلُهُ النّارُ قُلْ قَدْ جاءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلي بِالْبَيِّناتِ وَ بِالَّذي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ

فَإِنْ كَذَّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ جاؤُ بِالْبَيِّناتِ وَ الزُّبُرِ وَ الْكِتابِ الْمُنيرِ

(اينها) همان كسانى (هستند) كه گفتند : «خداوند از ما پيمان گرفته كه به هيچ پيامبرى ايمان نياوريم تا (اين معجزه را انجام دهد) يك قربانى بياورد ، كه آتش (صاعقه آسمانى) آن را بخورد» ! بگو : «پيامبرانى پيش از من ، براى شما آمدند ; ودلايل روشن ، و آنچه را گفتيد آوردند ; پس چرا آنها را به قتل رسانديد اگر راست مى گوئيد»؟ !

پس اگر تو را تكذيب كنند ، (چيز تازه اى نيست ; ) رسولان پيش از تو (نيز) تكذيب شدند ; (پيامبرانى) كه دلايل آشكار ، و نوشته هاى متين و محكم ، و كتاب روشنى بخش آورده بودند .

پي نوشتها

1 . حديد ، آيه

11 _ بقره ، آيه 245 .

2 . بقره ، آيه 276 .

3 . «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص 88 و 89 ; «تفسير روح البيان» ، ذيل همين آيه ; ر

«مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير طبرى» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص73 .

الانوار» ، ج 9 ، ص73 و 192 ; «تفسير قرطبى» ، ذيل آيه مورد بحث ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث .

كار (نيكى) كه انجام نداده اند مورد ستايش قرار گيرند ، از عذاب (الهى)بركنارند ! (بلكه) براى آنها ، عذاب دردناكى است !

و حكومت آسمان ها و زمين ، از آن خداست ; و خدا بر همه چيز تواناست .

شأن نزول : تمجيد بر كارهاى ناكرده

محدثان و مفسران شأن نزول هاى متعددى براى آيه فوق نقل كرده اند ، از جمله اين كه :

جمعى از يهود به هنگامى كه آيات كتب آسمانى خويش را تحريف و كتمان مى كردند و به گمان خود ، از اين رهگذر نتيجه مى گرفتند ، از اين عمل خود بسيار شاد و مسرور بودند ، و در عين حال دوست مى داشتند : مردم آنها را عالم و دانشمند وحامى دين و وظيفه شناس بدانند ، آيه فوق نازل شد ، وبه پندارغلط آنها پاسخ گفت . (1)

بعضى ديگر گفته اند : آيه ، درباره منافقان است ، هنگامى كه يكى از جنگ هاى اسلامى پيش مى آمد ، آنها با انواع بهانه ها ، از شركت در ميدان جنگ خوددارى مى كردند ، به هنگامى كه جنگجويان ، از جهاد برمى گشتند ، قسم ياد مى كردند ، كه اگر عذر نمى داشتند ، هرگز جهاد را ترك نمى گفتند ، و با اين حال ، انتظار داشتند كه در برابر «كار ناكرده» مانند مجاهدان فداكار ، مورد تحسين قرار گيرند ! . آيه نازل شد و به اين توقع نابه جا پاسخ گفت . (2)

فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لا أُضيعُ عَمَلَ عامِل مِنْكُمْ مِنْ ذَكَر أَوْ أُنْثى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْض فَالَّذينَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا

مِنْ دِيارِهِمْ وَ أُوذُوا في سَبيلي وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لاَُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ وَ لاَُدْخِلَنَّهُمْ جَنّات تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللّهِ وَ اللّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ

خداوند درخواست آنها را پذيرفت ; (و فرمود : ) من عمل هيچ عمل كننده اى از شما را ، زن باشد يا مرد ، ضايع نخواهم كرد ; شما هم نوعيد ، و از جنس يكديگر ! آنها كه درراه خدا هجرت كردند ، و از خانه هاى خود بيرون رانده شدند ، و در راه من آزار ديدند ، و جنگ كردند و كشته شدند ، به يقين گناهانشان را مى بخشم ; و آنها را در باغ هاى بهشتى ، كه از زير درختانش نهرها جارى است ، وارد مى كنم . اين پاداشى است از طرف خداوند ; و بهترين پاداش ها نزد پروردگار است .

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 15 ، ص177 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير طبرى» ، ج 4 ، ص136 ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير رازى» ، ج 9 ، ص456 ، ذيل آيه مورد بحث ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص91 .

2 . تفاسير «المنار» ، «مجمع البيان» ، «رازى» و «طبرى» ، ذيل آيه ; «تفسير على بن ابراهيم قمى» ، ج 1 ، ص128 .

شأن نزول : سهم زنان در جهاد و هجرت

آيات پيشين سخن درباره صاحبان عقلوخرد بود ، و در اين آيه ، نتيجه اعمال آنها را مورد توجه قرار مى دهد ، شروع آيه با «فاء تفريع» روشن ترين

دليل اين پيوند است .

با اين حال ، شأن نزول هائى براى آيه در روايات و كلمات مفسران آمده است كه البته منافاتى با پيوستگى آيه با آيات قبل ندارد .

از جمله نقل شده است : «امّ سلمه» (يكى از همسران رسول خدا) خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) عرض كرد : در قرآن از جهاد ، هجرت و فداكارى مردان ، فراوان بحث شده ، آيا زنان هم در اين قسمت سهمى دارند؟

آيه فوق نازل شد و به اين سؤال پاسخ گفت . (1)

و نيز نقل شده : على(عليه السلام) هنگامى كه با «فَواطم» (فاطمه بنت اسد و فاطمه دختر پيامبر و فاطمه دختر زبير) از «مكّه» به «مدينه» هجرت كرد ، و «امّ ايمن» يكى ديگر از زنان با ايمان در بين راه نيز به آنها پيوست ، آيه فوق نازل گرديد . (2)

همان طور كه اشاره كرديم وجود اين شأن نزول ها براى آيه فوق ، منافاتى با پيوستگى آن باآيات قبل ندارد همان طور كه بين اين دوشأن نزول نيز منافاتى نيست .

لا يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ الَّذينَ كَفَرُوا فِي الْبِلادِ

مَتاعٌ قَليلٌ ثُمَّ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ

لكِنِ الَّذينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنّاتٌ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ خالِدينَ فيها نُزُلاً مِنْ عِنْدِ اللّهِ وَ ما عِنْدَ اللّهِ خَيْرٌ لِلاَْبْرارِ

رفت و آمد (پيروزمندانه) كافران در شهرها ، تو را نفريبد !

اين متاع ناچيزى است ; و سپس جايگاهشان دوزخ است ، و چه بد جايگاهى است !

ولى كسانى كه (ايمان دارند ، و) از پروردگارشان مى پرهيزند ، براى آنها باغ هائى از بهشت است ، كه از زير

درختانش نهرها جارى است ; هميشه در آن خواهند بود . اين ، (نخستين) پذيرائى است كه از سوى خداوند به آنها مى رسد ; و آنچه در نزد خداست ، براى نيكان بهتر است !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه ; «مستدرك حاكم نيشابورى» ، ج 2 ، ص300 ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص112 .

2 . «بحار الانوار» ، ج 19 ، ص 66 و 67 ; «امالى طوسى» ، ص 471 و 472 ; «تفسير الميزان» ، ج 4 ، ص91 .

إِلَيْهِمْ خاشِعينَ لِلّهِ لا يَشْتَرُونَ بِآياتِ اللّهِ ثَمَناً قَليلاً أُولئِكَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللّهَ سَريعُ الْحِسابِ

و از اهل كتاب كسانى هستند كه به خدا ، و آنچه بر شما نازل شده ، و آنچه برخودشان نازل گرديده ، ايمان دارند ; در برابر (فرمان) خدا خاضعند ; و آيات خدا را به بهاى ناچيزى نمى فروشند . پاداش آنها ، نزد پروردگارشان است . خداوند ، سريع الحساب است . (تمام اعمال نيك آنها را به سرعت حساب مى كند ، و پاداش مى دهد) .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، «المنار» و «الميزان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «تفسير رازى» ، ج 9 ، ص471 ، ذيل آيات مورد بحث .

فرمود : نجاشى ; آن گاه به اتفاق مسلمانان به قبرستان بقيع آمد و از دور بر او نماز گذاشت و براى او طلب آمرزش كرد و به ياران خود دستور داد آنها نيز چنين كنند .

بعضى از منافقان گفتند : محمّد(صلى الله عليه وآله) بر مرد كافرى كه هرگز او را نديده است نماز مى گذارد ، وحال آن كه آئين او را نپذيرفته است ، آيه فوق نازل شدوبه آنهاپاسخ گفت . (1)

از اين روايات استفاده مى شود : نجاشى اسلام را به طور كامل پذيرفته بود ، اگر چه به آن تظاهر نمى كرد .

پي نوشتها

1 . «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص93 ; «مستدرك الوسائل» ، ج 2 ، ص275 ; «بحار الانوار» ، ج 18 ، ص130 ، و ج 22 ، ص64 ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص113 .

كار ، از ظلم و ستم بهتر جلوگيرى مى كند .

پي نوشتها

1 . «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص94 ; «تفسير قرطبى» ، ج 5 ، ص8 ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير رازى» ، ج 9 ، ص482 ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 72 ، ص12 .

; و براى زنان نيز ، از آنچه پدر و مادر و خويشاوندان مى گذارند ، سهمى ; خواه آن مال ، كم باشد يا زياد ; اين سهمى است تعيين شده و پرداختنى .

پي نوشتها

1 . «فقه القرآن» قطب راوندى ، ج 2 ، ص 95 ، 96 و 97 ; «تفسير قرطبى» ، ج 5 ، ص11 ; «تفسير آلوسى» ، ج 4 ، ص189 و «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث .

درجه اوّل ، يعنى فرزندان و همچنين همسر او بگذارند ، تا طرز تقسيم آن در ميان آنها در پرتو آيات بعد روشن گردد . (1)

يُوصيكُمُ اللّهُ في أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الاُْنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَكَ وَ إِنْ كانَتْ واحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَ لاَِبَوَيْهِ لِكُلِّ واحِد مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمّا تَرَكَ إِنْ كانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلاُِمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلاُِمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّة يُوصي بِها أَوْ دَيْن آباؤُكُمْ وَ أَبْناؤُكُمْ لا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعاً فَريضَةً مِنَ اللّهِ إِنَّ اللّهَ كانَ عَليماً حَكيماً

وَ لَكُمْ نِصْفُ ما تَرَكَ أَزْواجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ

الرُّبُعُ مِمّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّة يُوصينَ بِها أَوْ دَيْن وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّة تُوصُونَ بِها أَوْ دَيْن وَ إِنْ كانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ واحِد مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّة يُوصى بِها أَوْ دَيْن غَيْرَ مُضَارّ وَصِيَّةً مِنَ اللّهِ وَ اللّهُ عَليمٌ حَليم

خداوند درباره فرزندانتان به شما سفارش مى كند كه سهم (ميراث) پسر ، به اندازه سهم دو دختر باشد ; و اگر فرزندان شما ، (دو دختر و) بيش از دو دختر باشند ، دو سوم ميراث از آن آنهاست ; و اگر يكى باشد ، نيمى (از ميراث) از آن اوست . و براى هر يك از پدر ومادر او ، يك ششم

ميراث است ، اگر (ميت) فرزندى داشته باشد ; و اگر فرزندى نداشته باشد ، و (تنها) پدر و مادر از او ارث برند ، براى مادر او يك سوم است (و بقيه از آن پدر است) ; و اگر او برادرانى داشته باشد ، مادرش يك ششم مى برد (و پنج ششم باقيمانده ، براى پدر است) ، (همه اينها ، ) بعد از انجام وصيتى است كه او كرده ، و بعد از اداى دين است شما نمى دانيد پدران و مادران و فرزندانتان ، كدام يك براى شما سودمندترند ! _ اين فريضه الهى است ; و خداوند ، دانا و حكيم است .

و براى شما ، نصف ميراث زنانتان است ، اگر آنها فرزندى نداشته باشند ; و اگر فرزندى داشته باشند ، يك چهارم از آن شماست ; پس از انجام وصيتى كه كرده اند ، و اداى دين (آنها) ، و براى زنان شما ، يك چهارم ميراث شماست ، اگر فرزندى نداشته باشيد ; و اگر براى شما فرزندى باشد ، يك هشتم از آن آنهاست ; بعد از انجام وصيتى كه كرده ايد ، واداى دين . و اگر مردى بوده باشد كه كلاله (خواهر يا برادر) از او ارث مى برد ، يا زنى كه برادر يا خواهرى دارد ، سهم هر كدام ، يك ششم است (اگر برادران و خواهران مادرى باشند) ; و اگر بيش از يك نفر باشند ، آنها در يك سوم شريكند ; پس از انجام وصيتى كه شده ، و اداى دين . به شرط آن كه (از طريق

وصيت و اقرار به دين ، ) به آنها ضرر نزند . اين سفارش خداست ; و خدا دانا و بردبار است .

پي نوشتها

1 . «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص 95 و 96 ; «تفسير قرطبى» ، ج 5 ، ص45 ; «تفسير آلوسى» ، ج 4 ، ص210 ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص122 (قابل ذكر است در مورد اسامى افراد در شأن نزول ، اسماء مختلفى آمده است ، براى توضيح بيشتر به مدارك مذكور رجوع شود) .

و سهم ورّاث در آن تعيين شد . (2)

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّساءَ كَرْهاً وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما آتَيْتُمُوهُنَّ إِلاّ أَنْ يَأْتينَ بِفاحِشَة مُبَيِّنَة وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ يَجْعَلَ اللّهُ فيهِ خَيْراً كَثيراً

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! براى شما حلال نيست كه از زنان ، از روى اكراه (و ايجاد ناراحتى براى آنها ، ) ارث ببريد ! و آنان را تحت فشار قرار ندهيد كه قسمتى از آنچه را به آنها داده ايد (از مهر) ، تملك كنيد ! مگر اين كه آنها عمل زشت آشكارى انجام دهند . و باآنان ، به طور شايسته رفتار كنيد ! و اگر از آنها (به جهتى) كراهت داشتيد ، (فوراً تصميم به جدائى نگيريد ; ) چه بسا چيزى خوشايند شما نباشد ، و خداوند خير فراوانى در آن قرار مى دهد !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير طبرى» ، ج 4 ، ص185 ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص443 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «صحيح بخارى» ، ج 7 ، ص4 ، و ج 8 ، ص3 ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص96 .

(1)

و از «ابن عباس» نقل شده كه : آيه فوق درباره افرادى نازل شده كه همسرانشان مهر سنگين داشتند و در عين اين كه تمايل به ادامه زناشوئى با آنها نداشتند ، به خاطر سنگين بودن مهر ، حاضر به طلاق آنها نمى شدند ، و آنها را تحت فشار قرار مى دادند تا مهرشان را ببخشند و طلاق گيرند . (2)

جمعى از مفسران براى آيه فوق شأن نزول ديگرى نقل كرده ، كه متناسب با اين آيه نيست ، بلكه متناسب با آيه 22 است كه ما آن را به خواست خدا در ذيل همان آيه خواهيم آورد .

وَ إِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدالَ زَوْج مَكانَ زَوْج وَ آتَيْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَيْئاً أَ تَأْخُذُونَهُ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبيناً

وَ كَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضى بَعْضُكُمْ إِلى بَعْض وَ أَخَذْنَ مِنْكُمْ ميثاقاً غَليظاً

و اگر تصميم گرفتيد كه همسر ديگرى به جاى همسر خود انتخاب كنيد ، و مال فراوانى (به عنوان مهر) به او پرداخته ايد ، چيزى از آن را پس نگيريد ! آيا براى باز پس گرفتن مهر زنان ، به تهمت و گناه آشكار متوسل مى شويد؟ !

و چگونه آن را باز پس مى گيريد ، در حالى كه شما با يكديگر تماس و آميزش كامل داشته ايد؟ ! و (از اين گذشته) آنها (هنگام ازدواج) از شما پيمان محكمى گرفته اند !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه ; «تفسيرآلوسى» ، ج 4 ، ص241 ، ذيل آيه ; «فقه القرآن» قطب راوندى ، ج 2 ، ص183 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد

بحث ; «بحار الانوار» ، ج 100 ، ص373 ; «تفسير طبرى» ، ج 4 ، ص207 ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير قرطبى» ، ج 5 ، ص94 .

و آن اين كه : يكى از انصار به نام «ابو قيس» از دنيا رفت ، فرزندش به نامادرى خود پيشنهاد ازدواج نمود ، آن زن گفت : من تو را فرزند خود مى دانم و چنين كارى را شايسته نمى بينم . ولى با اين حال از پيغمبر(صلى الله عليه وآله) كسب تكليف مى كنم ، سپس موضوع را خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)عرض كرد ، و كسب تكليف نمود ، آيه فوق نازل شد و از اين كار به شدت نهى كرد . (1)

وَ لاتَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلى بَعْض لِلرِّجالِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ وَ سْئَلُوا اللّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللّهَ كانَ بِكُلِّ شَيْء عَليماً

برترى هائى را كه خداوند براى بعضى از شما بر بعضى ديگر قرار داده آرزو نكنيد ! (اين تفاوت هاى طبيعى و حقوقى ، براى حفظ نظام زندگى شما است . ولى با اين حال)مردان نصيبى از آنچه به دست مى آورند دارند ، و زنان نيز نصيبى ; (و نبايد حقوق هيچ يك پايمال گردد) و از فضل (و رحمت و بركت) خدا ، (براى رفع تنگناها) طلب كنيد ! وخداوند به هر چيز داناست .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير على بن ابراهيم قمى» ، ج 1 ، ص135 ; «وسائل الشيعه» ، ج 20 ، ص 514 و 515 .

جهاد نمى كنند؟

چرا براى ما نصف ميراث آنها مقرر شده؟

اى كاش ما هم مرد بوديم و همانند آنها به جهاد مى رفتيم ، و موقعيت اجتماعى آنها را داشتيم .

آيه فوق نازل گرديد و به اين سؤالات و مانند آن پاسخ گفت . (1)

و در «تفسير المنار» مى خوانيم : جمعى از مردان مسلمان ، هنگامى كه آيه ارث نازل شد و سهم مردان را دو برابر زنان ذكر كرد ، گفتند :

اى كاش ! اجر و پاداش معنوى ما نسبت به آنها نيز چنين بود !

و جمعى از زنان نيز گفتند : اى كاش ! مجازات و كيفرهاى ما نصف مجازات مردان بود ، همان طور كه سهم ارث ما نيمى از ارث آنها است !

آيه فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت . (2)

همين شأن نزول در «تفسير فى ظلال» و «روح المعانى» با تفاوت مختصرى ذكر شده است .

إِنَّ اللّهَ لايَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدِ افْتَرى إِثْماً عَظيماً

خداوند (هرگز) شرك را نمى بخشد ; و پائين تر از آن را براى هر كس بخواهد (و شايسته بداند) مى بخشد . و آن كس كه براى خدا ، شريكى قرار دهد ، گناه بزرگى مرتكب شده است .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير رازى» ، ج 10 ، ص64 ، ذيل آيه ; «تفسير آلوسى» ، ج 5 ، ص19 ، ذيل آيه ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص149 .

2 . «مجمع البيان» و «تفسير

المنار» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير رازى» ، ج 10 ، ص64 ، ذيل آيه مورد بحث .

.

«وحشى» و تمام اصحابش مسلمان شدند و به خدمت رسول خدا(صلى الله عليه وآله)رسيدند ، پيامبر آنها را پذيرفت ، سپس از «وحشى» چگونگى شهادت «حمزه» را پرسيد ، و پس از توضيح ، خطاب به «وحشى» فرمود : به جائى برو كه از ديد من پنهان باشى (غَيِّبْ شَخْصَكَ عَنِّى) .

«وحشى» به «شام» رفت و در همان جا از دنيا رفت . (2)

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذينَ يُزَكُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللّهُ يُزَكِّي مَنْ يَشاءُ وَ لايُظْلَمُونَ فَتيلاً

اُنْظُرْ كَيْفَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ وَ كَفى بِهِ إِثْماً مُبيناً

آيا نديدى كسانى را كه خودستائى مى كنند؟ ! (اين خودستائى ها ، بى ارزش است ; ) بلكه خدا هر كس را بخواهد ، ستايش مى كند ; و كمترين ستمى به آنها نخواهد شد .

ببين چگونه بر خدا دروغ مى بندند ! و همين گناه آشكار (براى مجازات آنان) كافى است .

پي نوشتها

1 . فرقان ، آيه 70 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «سعد السعود» ، ص211 ; «تفسير كبير فخر رازى» ، ج 10 ، ص97 ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحر المحيط» ، ج 3 ، ص665 ، ذيل آيه مورد بحث (در برخى احاديث به جاى عبارت فوق اين عبارت آمده است : غَيِّبْ عَنِّى وَجْهَكَ) ; «نور البراهين جزائرى» ، ج 2 ، ص429 ; «سنن كبراى بيهقى» ، ج 9 ، ص98 .

قرآن نقل شده :

گاهى مى گفتند : «ما فرزندان خدائيم» . (1)

و گاهى مى گفتند : «بهشت مخصوص ما است و غير از ما ، در آن راهى ندارد»(2)آيات فوق نازل شد و به اين پندارهاى باطل پاسخ گفت . (3)

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذينَ أُوتُوا نَصيباً مِنَ الْكِتابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطّاغُوتِ وَ يَقُولُونَ لِلَّذينَ كَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدى مِنَ الَّذينَ آمَنُوا سَبيلاً

أُولئِكَ الَّذينَ لَعَنَهُمُ اللّهُ وَ مَنْ يَلْعَنِ اللّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصيراً

آيا نديدى كسانى را كه بهره اى از كتاب (خدا) به آنان داده شده ، (با اين حال ، ) به «جبت» و «طاغوت» (بت و بت پرستان) ايمان مى آورند ، و درباره كافران مى گويند : «آنها ، ازكسانى كه ايمان آورده اند ، هدايت يافته ترند»؟

آنها كسانى هستند كه خداوند ، ايشان را از رحمت خود ، دور ساخته است ; و هر كس را خدا از رحمتش دور سازد ، ياورى براى او نخواهى يافت .

پي نوشتها

1 . مائده ، آيه 18 .

2 . بقره ، آيه 111 .

3 . «بحارالانوار» ، ج9 ، ص74 ; «تفسيرطبرى» و «مجمع البيان» ، ذيل آيه ; «تفسيرآلوسى» ، ج5 ، ص54 ، ذيل آيه .

عليه وآله) داشتند بشكنند .

«كعب» به منزل «ابو سفيان» وارد شد ، «ابو سفيان» او را گرامى داشت و يهودِ همراه وى ، در خانه هاى قريش به طور پراكنده ميهمان شدند .

يكى از اهل «مكّه» به «كعب» گفت : شما اهل كتابيد و محمّد نيز داراى كتاب است ، حقيقت اين است كه ما احتمال مى دهيم اين كار توطئه اى باشد كه براى از بين بردن ما چيده شده است ، اگر مى خواهيد با شما هم پيمان شويم ، نخستين شرط اين است كه در برابر اين دو بت (اشاره به دو بت بزرگ كردند) ، سجده كنيد و به آنها ايمان بياوريد ، و آنان چنين كردند .

سپس «كعب» به اهل «مكّه» پيشنهاد كرد : سى نفر از شما و سى نفر از ما به كنار خانه «كعبه» برويم ، شكم هاى خود را بر ديوار خانه كعبه بگذاريم و با پروردگار كعبه عهد كنيم كه در نبرد با محمّد كوتاهى نكنيم .

اين برنامه نيز انجام شد ، و پس از پايان آن ، «ابو سفيان» رو به «كعب» كرده ، گفت : تو مرد دانشمندى هستى و ما بى سواد و درس نخوانده ! ، به عقيده تو ، «ما» و «محمّد» كدام به حق نزديك تريم؟

«كعب» گفت : آئين خود را براى من كاملاً تشريح كن !

«ابو سفيان» گفت : ما براى حاجيان ، شتران بزرگ قربانى مى كنيم ، و به آنها آب مى دهيم ، ميهمان را گرامى مى داريم ، اسيران را آزاد كرده ، و صله رحم به جا مى

آوريم ، و خانه پروردگار خود را آباد نگه مى داريم ، و بر گرد آن طواف مى كنيم ، و ما اهل حرم خدا سرزمين مكّه ايم ، ولى محمّد از دين نياكان خود دست برداشته ، قطع پيوند خويشاوندى كرده ، و از حرم خدا بيرون رفته ، در حالى كه دين ما كهن است و آئين محمّد آئينى است تازه و نوپا .

«كعب» گفت : به خدا سوگند آئين شما از آئين محمّد بهتر است !

در اين هنگام آيات فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت . (1)

إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الاَْماناتِ إِلى أَهْلِها وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللّهَ نِعِمّا يَعِظُكُمْ بِهِ إِنَّ اللّهَ كانَ سَميعاً بَصيراً

خداوند به شما فرمان مى دهد كه امانت ها را به صاحبانش بدهيد ! و هنگامى كه ميان مردم داورى مى كنيد ، به عدالت داورى كنيد ، خداوند ، اندرزهاى خوبى به شما مى دهد . خداوند ، شنوا و بيناست .

را كه در ميان عرب يك مقام برجسته و شامخ بود ، به او بسپارد (گويا عباس ميل داشت از نفوذ اجتماعى و سياسى برادرزاده خود به نفع خويش استفاده كند) .

ولى پيامبر(صلى الله عليه وآله) بر خلاف اين تقاضا پس از تطهير خانه كعبه از لوث بت ها در خانه را بست و كليد را به «عثمان بن طلحه» تحويل داد ، در حالى كه آيه مورد بحث را تلاوت مى نمود : إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الأَماناتِ إِلى أَهْلِها . . . » . (1)-(2)

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُريدُونَ أَنْ يَتَحاكَمُوا إِلَى الطّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ وَ يُريدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلالاً بَعيداً

آيا نديدى كسانى را كه گمان مى كنند به آنچه (از كتاب هاى آسمانى كه) بر تو و به آنچه پيش از تو نازل شده ، ايمان آورده اند ، ولى مى خواهند براى داورى نزد طاغوت و حكّام باطل بروند؟ ! با اين كه به آنها دستور داده شده كه به طاغوت كافر شوند . اما شيطان مى خواهد آنان را گمراه كند . و به بيراهه هاى دور دستى بيفكند .

پي نوشتها

1 . بعضى از مفسران معتقدند : اين آيه قبل از «فتح مكّه» نازل شده و شأن نزول فوق را صحيح نمى دانند ، ولى چه شأن نزول فوق صحيح باشد يا نباشد ، تأثيرى در قانون مهمى كه از آيه استفاده مى شود ، ندارد .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحر المحيط» ،

ج 3 ، ص682 ، ذيل آيه مورد بحث ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص174 .

كه آنها مؤمن نخواهند بود ، مگر اين كه در اختلافات خود ، تو را به داورى طلبند ; و سپس از داورى تو ، در دل خود احساس ناراحتى نكنند ; و كاملاً تسليم باشند .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» _ شأن نزول فوق از اكثر مفسران نقل شده است ; «بحر المحيط» ، ج 3 ، ص682 ، ذيل ر

2 . «تفسير المنار» ، ج 5 ، ص222 و برخى ديگر از تفاسير ، ذيل آيه مورد بحث .

هاى ديگرى ذكر شده ، كه كم و بيش با شأن نزول فوق شباهت دارد (تفسير تبيان ، و طبرسى ، و المنار) .

وَ مَنْ يُطِعِ اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفيقاً

ذلِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللّهِ وَ كَفى بِاللّهِ عَليماً

و كسى كه خدا و پيامبر را اطاعت كند ، (در روز رستاخيز) همنشين كسانى خواهد بود كه خدا ، نعمت خود را بر آنان تمام كرده ; از پيامبران و صديقان و شهداء و صالحان ; و آنها رفيق هاى خوبى هستند !

اين موهبتى از ناحيه خداست . و كافى است كه او ، (از حال بندگان ، و نيات و اعمالشان) آگاه است .

1 . «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص19 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير طبرى» ، ج 5 ، ص100 ، ذيل آيه مورد بحث .

است ، بنابراين در هر حال از درك حضور شما محروم خواهم شد ، با اين حال چرا افسرده نباشم؟ !

دو آيه فوق نازل شد و به اين گونه اشخاص بشارت داد كه افراد مطيع پروردگار در بهشت نيز ، همنشين پيامبران و برگزيدگان خدا خواهند بود ، سپس پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود : به خدا سوگند ، ايمان مسلمانى كامل نمى شود ، مگر اين كه مرا از خود و پدر و مادر و همه بستگان بيشتر دوست داشته باشد . و در برابر گفتار من تسليم باشد . (1)

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذينَ قيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ فَلَمّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتالُ إِذا فَريقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ النّاسَ كَخَشْيَةِ اللّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلى أَجَل قَريب قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَليلٌ وَ الاْخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقى وَ لا تُظْلَمُونَ فَتيلاً

آيا نديدى كسانى را كه به آنها گفته شد : «(فعلاً) دست از جهاد بداريد ! و نماز را بر پا كنيد ! و زكات بپردازيد» ! (ناراحت بودند) ، ولى هنگامى كه فرمان جهاد به آنها داده شد ، جمعى از آنان ، از مردم مى ترسيدند ، همان گونه كه از خدا مى ترسند ، بلكه بيشتر ! و گفتند : «پروردگارا ! چرا جهاد را بر ما مقرّر داشتى؟ ! چرا اين فرمان را تا زمان نزديكى تأخير نينداختى»؟ ! به آنها بگو : «سرمايه زندگى دنيا ، ناچيز است ! و سراى آخرت ، براى كسى كه پرهيزگار باشد ، بهتر است . و به اندازه

رشته شكاف هسته خرمايى ، به شماستم نخواهد شد» .

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص 87 و 88 و ج 65 ، ص2 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير آلوسى» ، ج 5 ، ص75 ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير قرطبى» ، ج 5 ، ص271 ، ذيل آيه مورد بحث .

يَكُفَّ بَأْسَ الَّذينَ كَفَرُوا وَ اللّهُ أَشَدُّ بَأْساً وَ أَشَدُّ تَنْكيلاً

در راه خدا پيكار كن ! تنها مسئول وظيفه خود هستى ! و مؤمنان را (بر اين كار ، ) تشويق نما ; اميد است خداوند از قدرت كافران جلوگيرى كند (حتى اگر تنها خودت به ميدان بروى) ! و خداوند قدرتش بيشتر ، و مجازاتش دردناك تر است .

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير تبيان» ، ج 3 ، ص261 ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير قرطبى» ، ج 5 ، ص281 ، ذيل آيه مورد بحث ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص184 .

با سپاه اسلام داشت) از حضور در آنجا خوددارى كرد و پيامبر(صلى الله عليه وآله) با همراهان سالم به «مدينه» بازگشتند . (1)

فَما لَكُمْ فِي الْمُنافِقينَ فِئَتَيْنِ وَ اللّهُ أَرْكَسَهُمْ بِما كَسَبُوا أَ تُريدُونَ أَنْ تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللّهُ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبيلاً

چرا درباره منافقين دو دسته شده ايد؟ ! در حالى كه خداوند به خاطر اعمالشان ، (افكار) آنها را كاملاً وارونه كرده است . آيا شما مى خواهيد كسانى را كه خداوند (بر اثر اعمال زشتشان) گمراه كرده ، هدايت كنيد؟ ! در حالى كه هر كس را خداوند گمراه كند ، راهى براى او نخواهى يافت .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير قرطبى» ، ج 5 ، ص293 .

طرد كرد ; زيرا در واقع پشتيبان دشمنان اسلامند .

ولى بعضى از افراد ظاهربين و ساده دل ، با اين طرح مخالفت كرده ، گفتند : عجبا ! ما چگونه با كسانى كه گواهى به توحيد و نبوت پيامبر(صلى الله عليه وآله) داده اند بجنگيم؟ و تنها به جرم اين كه : هجرت ننمودند ، خون آنها را حلال بشمريم؟

آيه فوق نازل شد و دسته دوم را در برابر اين اشتباه ملامت و سپس راهنمائى كرد . (1)

إِلاَّ الَّذينَ يَصِلُونَ إِلى قَوْم بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ ميثاقٌ أَوْ جاؤُكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقاتِلُوكُمْ أَوْ يُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَ لَوْ شاءَ اللّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقاتَلُوكُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقاتِلُوكُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَما جَعَلَ اللّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبيلاً

مگر آنها كه با هم پيمانان شما ، پيمان بسته اند ; يا آنها كه به سوى شما مى آيند ، و از پيكار با شما ، يا پيكار با قوم خود ناتوان شده اند ; (نه سر جنگ با شما دارند ، و نه توانائى مبارزه با قوم خود . ) و اگر خداوند بخواهد ، آنان را بر شما مسلط مى كند تا با شما پيكار كنند . پس اگر از شما كناره گيرى كرده و با شما پيكار ننمودند ، (بلكه) پيشنهاد صلح كردند ، خداوند به شما اجازه نمى دهد كه متعرض آنان شويد .

پي نوشتها

1 . درباره اين آيه و آيات بعد ، شأن نزول هاى ديگرى گفته شده ، از جمله اين كه : بعضى آن را مربوط به جريان «غزوه احد» دانسته اند ، در حالى كه آيات بعد _ كه

اشاره به مسأله مهاجرت مى كند _ با آن سازگار نيست و مناسب شأن نزولى است كه در بالا ذكر كرديم . «جامع البيان» ، ج 5 ، ص263 ; «تفسير ابن كثير» ، ج 1 ، ص545 ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص190 ; «زاد المسير» ، ج 2 ، ص165 .

مطلع گردد آنها اظهار داشتند آمده ايم قرار داد ترك مخاصمه با محمّد(صلى الله عليه وآله) ببنديم .

هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) چنين ديد ، دستور داد مقدار زيادى خرما به عنوان هديه براى آنها بردند ، سپس با آنها تماس گرفت ، آنها اظهار داشتند : ما نه توانائى مبارزه با دشمنان شما را داريم ، چون عدد ما كم است ، و نه قدرت و تمايل به مبارزه با شما را ; زيرا محل ما به شما نزديك است ، لذا آمده ايم با شما پيمان ترك تعرض ببنديم .

در اين هنگام آيات فوق نازل شد و دستورهاى لازم در اين زمينه را به مسلمانان داد . (1)

از پاره اى از روايات استفاده مى شود : قسمتى از آيه درباره طايفه «بنى مدلج» نازل شده است كه : خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) رسيدند و اظهار داشتند : ما نه با شما هم صدا هستيم ، و نه بر ضد شما گام بر مى داريم ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) پيمان ترك مخاصمه را با آنها امضاء كرد . (2)

سَتَجِدُونَ آخَرينَ يُريدُونَ أَنْ يَأْمَنُوكُمْ وَ يَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ كُلَّما رُدُّوا إِلَى الْفِتْنَةِ أُرْكِسُوا فيها فَإِنْ لَمْ يَعْتَزِلُوكُمْ وَ يُلْقُوا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ وَ يَكُفُّوا أَيْدِيَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَ اقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أُولئِكُمْ جَعَلْنا لَكُمْ عَلَيْهِمْ سُلْطاناً مُبيناً

به زودى جمعيت ديگرى را مى يابيد كه مى خواهند هم از ناحيه شما در امان باشند ، و هم از ناحيه قوم خودشان (كه مشركند ; ولى) هر زمان آنان را به سوى فتنه (وبت پرستى) باز گردانند ، با سر در آن فرو مى

روند ! اگر از درگيرى با شما كنار نرفتند و پيشنهاد صلح نكردند و دست از شما نكشيدند ، آنها را هر جا يافتيد اسير كنيد و (يا) به قتل برسانيد ! آنها كسانى هستند كه ما براى شما ، تسلط آشكارى نسبت به آنان قرارداده ايم .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «نور الثقلين» ، ج 1 ، ص527 ; «بحار الانوار» ، ج 20 ، ص305 ; «تفسير على بن ابراهيم قمى» ، ج 1 ، ص145) .

2 . «تفسيرعياشى» ، ج1 ، ص262 ; «الميزان» ، ج5 ، ص37 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه ; «نورالثقلين» ، ج1 ، ص529 .

مُسَلَّمَةٌ إِلى أَهْلِهِ إِلاّ أَنْ يَصَّدَّقُوا فَإِنْ كانَ مِنْ قَوْم عَدُوّ لَكُمْ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْريرُ رَقَبَة مُؤْمِنَة وَ إِنْ كانَ مِنْ قَوْم بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ ميثاقٌ فَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلى أَهْلِهِ وَ تَحْريرُ رَقَبَة مُؤْمِنَة فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ شَهْرَيْنِ مُتَتابِعَيْنِ تَوْبَةً مِنَ اللّهِ وَ كانَ اللّهُ عَليماً حَكيماً

هيچ فرد با ايمانى مجاز نيست كه مؤمنى را به قتل برساند ، مگر اين كه اين كار از روى خطا و اشتباه از او سر زند ; و (در عين حال ، ) كسى كه مؤمنى را از روى خطا به قتل رساند ، بايد يك برده مؤمن را آزاد كند و خون بهائى به كسان او بپردازد ; مگر اين كه آنها خون بها را ببخشند . و اگر مقتول ، از گروهى باشد كه دشمنان شما هستند (و كافرند) ، ولى مقتول با ايمان بوده ، (تنها) بايد يك برده مؤمن را آزاد كند (و پرداختن خون بها لازم نيست) . و اگر از جمعيتى باشد كه ميان شما و آنها پيمانى بر قرار است ، بايد خون بهاى او را به كسان او بپردازد ، و يك برده مؤمن (نيز) آزاد كند . و آن كس كه دسترسى (به آزاد كردن برده) ندارد ، دو ماه پى در پى روزه مى گيرد . اين (يك نوع تخفيف ، و) توبه الهى است . و خداوند ، دانا و حكيم است .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 19 ، ص146 ; «جامع البيان» ، ج 5 ، ص273 ; «تفسير ابن كثير» ، ج 1

، ص546 .

ص20 .

براى جهاد مى رويد) ، تحقيق كنيد ! و به خاطر اين كه سرمايه ناپايدار دنيا (و غنائمى) به دست آوريد ، به كسى كه اظهار صلح و اسلام مى كند نگوئيد : «مسلمان نيستى» ! زيرا غنيمت هاى فراوانى (براى شما) نزد خداست . شما قبلاً چنين بوديد ; و خداوند بر شما منّت نهاد (و هدايت شديد) . پس ، (به شكرانه اين نعمت بزرگ ، ) تحقيق كنيد ! خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص21 ; «الميزان» ، ج 5 ، ص44 ; «تفسير قرطبى» ، ج 5 ، ص333 ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص195 .

از ترس جان و براى حفظ مال اظهار اسلام مى كند و در باطن مسلمان نيست ، به او حمله كرد و او را كشت و گوسفندان او را به غنيمت گرفت ، هنگامى كه خبر به پيامبر(صلى الله عليه وآله)رسيد ، پيامبر(صلى الله عليه وآله)سخت از اين جريان ناراحت شد ، فرمود : تو مسلمانى را كشتى ، «اسامة» ناراحت شد ، عرض كرد :

اين مرد از ترس جان و براى حفظ مالش اظهار اسلام كرد .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : تو كه از درون او آگاه نبودى ، چه مى دانى؟ شايد به راستى مسلمان شده .

در اين موقع آيه فوق نازل شد و به مسلمانان هشدار داد كه : به خاطر غنائم جنگى و مانند آن هيچ گاه سخن كسانى كه اظهار اسلام مى كنند را انكار ننمايند ، بلكه هر كس اظهار اسلام كرد ، بايد سخن او را پذيرفت . (1)

إِنَّ الَّذينَ تَوَفّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظالِمي أَنْفُسِهِمْ قالُوا فيمَ كُنْتُمْ قالُوا كُنّا مُسْتَضْعَفينَ فِي الاَْرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فيها فَأُولئِكَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصيراً

كسانى كه فرشتگان (قبض ارواح) ، روح آنها را گرفتند در حالى كه به خويشتن ستم كرده بودند ، به آنها گفتند : «شما در چه حالى بوديد»؟ گفتند : «ما در سرزمين خود ، تحت فشار و مستضعف بوديم» . آنها (فرشتگان) گفتند : «مگر سرزمين خدا ، پهناور نبود كه مهاجرت كنيد»؟ ! آنها (عذرى نداشتند ، و) جايگاهشان دوزخ است ، و سرانجام بدى دارند .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد

بحث ; «بحار الانوار» ، ج 19 ، ص147 ، ج 21 ، ص11 ، ج 22 ، ص92 ، و ج 65 ، ص234 ; «تفسير الأصفى» ، ج 1 ، ص231 ; «مستدرك» ، ج 16 ، ص79 ; «نور الثقلين» ، ج 1 ، ص535 .

عَلى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقيمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنينَ كِتاباً مَوْقُوتاً

و هنگامى كه در ميان آنها باشى ، و (در ميدان جنگ) براى آنها نماز برپا كنى ، بايد دسته اى از آنها با تو (به نماز) برخيزند ، و سلاح هايشان را با خود برگيرند ; و هنگامى كه سجده كردند (و نماز را به پايان رساندند) ، بايد به پشت سر شما (به ميدان نبرد) بروند ، و آن دسته ديگر كه نماز نخوانده اند (و مشغول پيكار بوده اند) ، بيايند و با تو نماز بخوانند ; آنها بايد وسايل دفاعى و سلاح هايشان را (در حال نماز) با خود حمل كنند ; (زيرا) كافران آرزو دارند كه شما از سلاح ها و متاع هاى خود غافل شويد و يك باره به شما هجوم آورند . و اگر از باران ناراحتيد ، و يا بيمار (و مجروح) هستيد ، مانعى ندارد كه سلاح هاى خود را بر زمين بگذاريد ; ولى وسايل دفاعى (مانند زره و خُود) را با خود برداريد ! خداوند ، عذاب خوار كننده اى براى كافران فراهم ساخته است .

و هنگامى كه نماز را به پايان رسانديد ، خدا را ياد كنيد ; ايستاده ، و نشسته ، و در حالى كه به پهلو خوابيده ايد ! و هر گاه آرامش يافتيد (و حالت ترس زائل گشت) ، نماز را (به طور معمول) انجام دهيد ، زيرا نماز ، وظيفه ثابت و معينى براى مؤمنان است !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 19 ، ص29

; «جوامع الجامع» ، ج 1 ، ص433 ; «تفسير ابى حمزة الثمالى» ، ص147 .

رنج مى بينيد ، آنها نيز همانند شما درد و رنج مى بينند ; ولى شما اميدى از خدا داريد كه آنها ندارند ; وخداوند ، دانا و حكيم است .

پي نوشتها

1 . «تفسير تبيان» ، ج 3 ، ص311 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 20 ، ص175 ، و ج 86 ، ص102 ; «الميزان» ، ج 5 ، ص64 .

نداريد» .

«ابوسفيان» كه خود را در مقابل اين شعار زنده اسلامى ناتوان مى ديد ، دست از بت «عزّى» برداشت و به دامن بت «هبل» در آويخت و فرياد زد :

أُعْلُ هُبَلَ ! : «سربلند باد هبل» !

پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور داد اين شعار جاهلى را نيز با شعارى نيرومندتر و محكم تر پاسخ دهند و بگويند :

اَللّهُ أَعْلى وَ أَجَلُّ ! : «خداوند برتر و بالاتر است» .

«ابوسفيان» كه از اين شعارهاى گوناگون خود بهره اى نگرفت فرياد زد : ميعادگاه ما سرزمين بدر صغرى است .

مسلمانان از ميدان جنگ با زخم ها و جراحات فراوان بازگشتند ، در حالى كه از حوادث دردناك اُحد سخت ناراحت بودند ، در اين هنگام آيه بالا نازل شد و به آنها هشدار داد كه در تعقيب مشركان كوتاهى نكنند و از اين حوادث دردناك ناراحت نشوند .

مسلمانان با همان حال ، به تعقيب دشمن برخاستند و هنگامى كه خبر به مشركان رسيد با سرعت از منطقه دور شدند و به «مكّه» بازگشتند . (1)

اين شأن نزول به ما مى آموزد كه : مسلمانان نبايد هيچ يك از تاكتيك هاى دشمن را از نظر دور بدارند ، و در برابر هر وسيله مبارزه ، اعم از مبارزه «جسمى» و «روانى» وسيله اى محكم تر و كوبنده تر فراهم سازند ، در برابر منطق دشمنان ، منطق هاى نيرومندتر ، و در برابر سلاح هاى آنها سلاح هاى برتر ، و حتى در برابر شعارهاى آنها شعارهاى كوبنده تر فراهم سازند و گرنه حوادث به نفع دشمن رقم خواهد خورد

.

بنابراين ، در عصرى همچون عصر ما بايد به جاى تأسف خوردن در برابر حوادث دردناك و مفاسد وحشتناكى كه مسلمانان را از هر سو احاطه كرده به طور فعالانه دست به كار شد ، در برابر كتاب ها و مطبوعات ناسالم ، كتب و مطبوعات سالم فراهم كرد .

در مقابل وسائل تبليغاتى مجهز دشمنان از مجهزترين وسائل تبليغاتى روز استفاده نمود .

در مقابل مراكز ناسالم ، وسائل تفريح سالم براى جوانان خود فراهم ساخت .

و در مقابل طرح ها ، تزها و دكترين هائى كه مكتب هاى مختلف سياسى ، اقتصادى و اجتماعى ارائه مى دهند ، طرح هاى جامع اسلامى را به شكل روز در اختيار همگان قرار داد .

تنها با استفاده از اين روش است كه مى توان موجوديت خود را حفظ كرده و به صورت يك گروه پيشرو در جهان در آمد . (2)

نور ايمان در قلب عده اى سو سو مى زد و عده اى در زندان هاى رژيم دژخيم گرفتار بودند ، اما اميدى نبود كه چنين انفجارى از نور به وقوع پيوندد ، ولى كم كم يك حالت بيدارى و هشيارى به چشم خورد ، اما نه در اين حدّ كه بتوان انقلاب كرد ، اهريمن را فرار داد كه نور جمهورى اسلامى جاى آن ظلمات و تاريكى ها را بگيرد و آن امكانات در راه هدايت و تعالى كشور اهل بيت(عليهم السلام) قرار داده شود _ مصحّح و ويرايشگر_ اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِيْن

إِنّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النّاسِ بِما أَراكَ اللّهُ وَ لا تَكُنْ لِلْخائِنينَ خَصيماً

وَ اسْتَغْفِرِ اللّهَ إِنَّ اللّهَ

كانَ غَفُوراً رَحيماً

ما اين كتاب را به حق بر تو نازل كرديم ; تا به آنچه خداوند به تو آموخته ، در ميان مردم قضاوت كنى ; و از كسانى مباش كه از خائنان حمايت نمائى !

و از خداوند ، طلب آمرزش نما ، كه خداوند ، آمرزنده و مهربان است .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 20 ، ص 23 و 44 ; «تفسير تبيان» ، ج 3 ، ص314 ; «جامع البيان» ، ج 4 ، ص140 و ج 5 ، ص357 .

2 . اين بيانات مربوط به زمانى است كه هيچ روشنى در افق انقلاب اسلامى به چشم نمى خورد ، كشور مملوّ از فساد بود و همه چيز در اختيار اهريمن .

، به سوى آنها آمد و فرياد زد كه مرا متهم به سرقت مى كنيد؟ در حالى كه شما به اين كار سزاوارتريد .

شما همان منافقانى هستيد كه پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله) را هَجْو مى كرديد و اشعار هجو خود را به قريش نسبت مى داديد ، يا بايد اين تهمت را كه به من زده ايد ثابت كنيد ، يا شمشير خود را بر شما فرود مى آورم !

برادران سارق كه چنين ديدند ، با او مدارا كردند ، اما چون با خبر شدند جريان به وسيله «قتاده» به گوش پيامبر(صلى الله عليه وآله) رسيده ، يكى از سخنوران قبيله خود را ديدند كه با جمعى به خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) بروند و با قيافه حق به جانب سارقان را تبرئه كنند ، و «قتاده» را به تهمت ناروا زدن ، متهم سازند .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) طبق «وظيفه عمل به ظاهر» شهادت اين جمعيت را پذيرفت و «قتاده» را مورد سرزنش قرار داد .

«قتاده» كه بى گناه بود از اين جريان بسيار ناراحت شده ، به سوى عموى خود بازگشت و جريان را با اظهار تأسف فراوان بيان كرد .

عمويش او را دلدارى داده ، گفت : نگران مباش خداوند پشتيبان ما است !

آيات فوق نازل شد و اين مرد بى گناه را تبرئه كرد و خائنان واقعى را مورد سرزنش شديد قرار داد . (1)

شأن نزول ديگرى براى آيه نقل شده كه : زرهى از يكى از انصار در يكى از جنگ ها به سرقت رفت ، آنها به يك نفر از طايفه «بنى

ابيرق» ظنين شدند .

سارق هنگامى كه متوجه خطر شد ، زره را به خانه يك نفر يهودى انداخت و از قبيله خود خواست نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) گواهى به پاكى او بدهند و وجود زره را در خانه يهودى دليل بر برائت او بگيرند .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه چنين ديد ، طبق ظاهر او را تبرئه فرمود ، مرد يهودى محكوم شد ، آيات فوق نازل گشت و حقيقت را روشن ساخت . (2)

وَ لَوْلا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ وَ ما يُضِلُّونَ إِلاّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْء وَ أَنْزَلَ اللّهُ عَلَيْكَ الْكِتابَ وَالْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَ كانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكَ عَظيماً

اگر فضل و رحمت خدا شامل حال تو نبود ، گروهى از آنان تصميم داشتند تو را گمراه كنند ; اما جز خودشان را گمراه نمى كنند ; و هيچ گونه زيانى به تو نمى رسانند . و خداوند ، كتاب و حكمت بر تو نازل كرد ; و آنچه را نمى دانستى ، به تو آموخت ; و فضل خدا بر تو (همواره) بزرگ بوده است .

پي نوشتها

1.«مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص 22 و 23 ; «تفسير تبيان» ، ج 3 ، ص 316 و 317 ; «تفسير ابن كثير» ، ج 1 ، ص 563 و 564 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص 22 و 23 ; «تفسير تبيان» ، ج 3 ، ص

316 و 317 ; «تفسير ابن كثير» ، ج 1 ، ص 563 و 564 .

اندكى تفاوت .

; «نور الثقلين» ، ج 1 ، ص548 .

در اين گونه موارد) بخل مىورزند . و اگر نيكى كنيد و پرهيزگارى پيشه سازيد (و به خاطر صلح ، گذشت نمائيد) ، خداوند به آنچه انجام مى دهيد ، آگاه است (و پاداش شايسته به شما خواهد داد) .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص77 و ج 46 ، ص176 ; «تفسير قرطبى» ، ج 5 ، ص396 ; «تفسير ابن كثير» ، ج 1 ، ص570 و ج 3 ، ص222 ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص225 و ج 4 ، ص349 .

2 . بقره ، آيه 80 .

3 . آل عمران ، آيه 110 .

4 . «بحار الانوار» ، ج 46 ، ص176 ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص225 ; «جامع البيان» ، ج 5 ، ص392 ; «تفسير ابن كثير» ، ج 1 ، ص570 .

آيه شريفه نازل شد و حكم اين كار را بيان داشت . (1)

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْكِتابِ الَّذي نَزَّلَ عَلى رَسُولِهِ وَ الْكِتابِ الَّذي أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِاللّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الاْخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً بَعيداً

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! به خدا و پيامبرش ، و كتابى كه بر او نازل كرده ، و كتب (آسمانى) كه پيش از اين فرستاده است ، ايمان (واقعى) بياوريد ! كسى كه خدا و فرشتگان او و كتاب ها و پيامبرانش و روز واپسين را انكار كند ، در گمراهى دور و درازى افتاده است .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «مستدرك الوسائل» ، ج 15 ، ص 106 و 107 ; «بحار الانوار» ، ج 101 ، ص57 ; «نور الثقلين» ، ج 1 ، ص557 ; «مستدرك حاكم» ، ج 2 ، ص308 ; «تفسير ابن كثير» ، ج 1 ، ص576 .

ايمان داشته باشند . (1)

وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آياتِ اللّهِ يُكْفَرُ بِها وَ يُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتّى يَخُوضُوا فِى حَديث غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ إِنَّ اللّهَ جامِعُ الْمُنافِقينَ وَ الْكافِرينَ في جَهَنَّمَ جَميعاً

و (خداوند اين حكم را) در قرآن بر شما نازل كرده كه هر گاه بشنويد افرادى آيات خدا را انكار و استهزاء مى كنند ، با آنها ننشينيد تا به سخن ديگرى بپردازند ; و گر نه ، شما هم مثل آنان خواهيد بود . خداوند ، منافقان و كافران را همگى در دوزخ جمع مى كند .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه ; «المنار» ، ذيل آيه ; «زاد المسير» ، ج 2 ، ص206 ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص234 .

; ) آنها از موسى ، بزرگ تر از اين را خواستند و گفتند : «خدا را آشكارا به ما نشان ده» ! و به خاطر اين ظلم و ستم ، صاعقه آنها را فرا گرفت . سپس گوساله (سامرى) را ، پس از آن همه دلائل روشن كه براى آنها آمد ، (به خدائى) انتخاب كردند ! ولى ما از آن درگذشتيم (و عفو كرديم) و به موسى ، برهان آشكارى داديم .

و كوه طور را بر فراز آنها برافراشتيم ; و در همان حال از آنها پيمان گرفتيم ، و به آنها گفتيم : «(براى توبه) از در (بيت المقدس) با خضوع در آئيد» ! و (نيز) گفتيم : «روز شنبه تعدّى نكنيد (و دست از كار بكشيد ! )» و از آنان (در برابر همه اينها ، ) پيمان محكمى گرفتيم .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «زاد المسير» ، ج 2 ، ص208 ; «تفسير قرطبى» ، ج 5 ، ص417 ; «جوامع الجامع» ، ج 1 ، ص452 .

اين ابا نداشت كه بنده خدا باشد ; و نه فرشتگان مقرّب او (از اين ابا دارند) . و آنها كه از عبوديت و بندگى او ، روى برتابند و تكبّر كنند ، به زودى همه آنها را (درقيامت) نزد خود جمع خواهد كرد .

(از او) باقى باشند دو سوم اموال را مى برند ; و اگر برادران و خواهران با هم باشند ، براى هر مذكر ، دو برابر سهم مؤنث است . خداوند براى شما بيان مى كند تا گمراه نشويد ; وخداوند به همه چيز داناست» .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير صافى» ، ج 1 ، ص524 ; «نور الثقلين» ، ج 1 ، ص577 ; «كنز الدقائق» ، ج 2 ، ص695 .

حيوانات براى شما (صيد مى كنند و) نگاه مى دارند ، بخوريد ; و نام خدا را بر آن ببريد ; و از (معصيت) خدابپرهيزيد كه خداوند سريع الحساب است» !

و پاى (چپ) آنها ، به عكس يكديگر ، بريده شود ; و يا از سرزمين خود تبعيد گردند . اين رسوائى آنها در دنياست ; و در آخرت ، مجازات عظيمى دارند .

يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذينَ قالُوا آمَنّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ وَ مِنَ الَّذينَ هادُوا سَمّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمّاعُونَ لِقَوْم آخَرينَ لَمْ يَأْتُوكَ يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَواضِعِهِ يَقُولُونَ إِنْ أُوتيتُمْ هذا فَخُذُوهُ وَ إِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا وَ مَنْ يُرِدِ اللّهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمْلِكَ لَهُ مِنَ اللّهِ شَيْئاً أُولئِكَ الَّذينَ لَمْ يُرِدِ اللّهُ أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِى الاْخِرَةِ عَذابٌ عَظيمٌ

سَمّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكّالُونَ لِلسُّحْتِ فَإِنْ جاؤُكَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ إِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ يَضُرُّوكَ شَيْئاً وَ إِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطينَ

اى فرستاده (خدا) ! آنها كه در مسير كفر شتاب مى كنند و با زبان مى گويند : «ايمان آورديم» و قلب آنها ايمان نياورده ، تو را اندوهگين نسازند ! و (همچنين) گروهى ازيهوديان كه خوب به سخنان تو گوش مى دهند ، تا دستاويزى براى تكذيب تو بيابند ; آنها جاسوسان گروه ديگرى هستند كه خودشان نزد تو نيامده اند ; آنها سخنان را از مفهوم اصليش تحريف مى كنند ، و مى گويند : «اگر اين (كه ما مى خواهيم) به شما داده شد (ومحمّد بر طبق خواسته شما داورى كرد ، ) بپذيريد ; و گر نه (از او) دورى كنيد» . (ولى) كسى را كه خدا (بر اثر گناهان پى در پى او) بخواهد مجازات كند ، قادر به دفاع از او نيستى ; آنها كسانى هستند كه خدا نخواسته دل هايشان را پاك كند ; در دنيا رسوائى ، و در آخرت مجازات بزرگى نصيبشان خواهد شد .

آنها بسيار به سخنان تو گوش مى دهند تا

آن را تكذيب كنند ; مال حرام فراوان مى خورند ; پس اگر نزد تو آمدند ، در ميان آنان داورى كن ، يا آنها را به حال خود واگذار . و اگر از آنان صرف نظر كنى ، به تو هيچ زيانى نمى رسانند ; و اگر ميان آنها داورى كنى ، با عدالت داورى كن ، كه خدا عادلان را دوست دارد !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير صافى» ، ج 2 ، ص31 ; «نور الثقلين» ، ج 1 ، ص621 ; «تفسير المنار» ، ج 6 ، ص353 ; «تفسير قرطبى» ، ج 3 ، ص2145 (ج 2 ، ص358 ، پاورقى ، و ج 6 ، ص148 ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص278 .

از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) بپرسند (تا اگر در اسلام حكم سبك ترى بود ، آن را انتخاب كنند و در غير اين صورت آن را نيز به دست فراموشى بسپارند و شايد از اين طريق ، مى خواستند توجه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را نيز به خود جلب كنند و خود را دوست مسلمانان معرفى نمايند) .

به همين جهت ، جمعى از بزرگان يهود «مدينه» به خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)شتافتند .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : آيا هر چه حكم كنم مى پذيريد؟

گفتند : به خاطر همين نزد تو آمده ايم !

در اين موقع ، حكم سنگباران كردن كسانى كه مرتكب زناى محصنه مى شوند نازل گرديد ، ولى آنها از پذيرفتن اين حكم (به عذر اين كه در مذهب آنها چنين حكمى نيامده) شانه خالى كردند !

پيامبر(صلى الله عليه وآله) اضافه كرد : اين همان حكمى است كه در تورات شما نيز آمده ، آيا موافقيد كه يكى از شما را به داورى بطلبم و هر چه او از زبان «تورات» نقل كرد ، بپذيريد .

گفتند : آرى .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) گفت : «ابن صوريا» كه در «فدك» زندگى مى كند چگونه عالمى است؟

گفتند : او از همه يهود به «تورات» آشناتر است .

به دنبال او فرستادند ، هنگامى كه نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمد ، به او فرمود :

تو را به خداوند يكتائى كه «تورات» را بر موسى(عليه السلام) نازل كرد ، دريا را براى نجات شما شكافت و دشمن شما فرعون را غرق نمود ، و در بيابان

شما را از مواهب خود بهره مند ساخت سوگند مى دهم بگو :

آيا حكم سنگباران كردن در چنين موردى در «تورات» بر شما نازل شده است يا نه؟

او در پاسخ گفت : سوگندى به من دادى كه ناچارم بگويم : آرى ; چنين حكمى در «تورات» آمده است .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) گفت : چرا از اجراى اين حكم سرپيچى مى كنيد؟

او در جواب گفت : حقيقت اين است كه : ما در گذشته اين حدّ را درباره افراد عادى اجرا مى كرديم ، ولى در مورد ثروتمندان و اشراف خوددارى مى نموديم .

اين بود كه گناه مزبور در طبقات مرفّه جامعه ما رواج يافت تا اين كه پسر عموى يكى از رؤساى ما مرتكب اين عمل زشت شد ، و طبق معمول از مجازات او صرف نظر كردند .

در همين اثنا ، يك فرد عادى مرتكب اين كار گرديد ، هنگامى كه مى خواستند او را سنگباران كنند ، خويشان او اعتراض كرده ، گفتند : اگر بنا هست اين حكم اجرا بشود بايد در مورد هر دو اجرا بشود ، به همين جهت ما نشستيم و قانونى سبك تر از قانون سنگسار كردن تصويب نموديم و آن اين بود كه : به هر يك چهل تازيانه بزنيم و روى آنها را سياه كرده ، وارونه سوار مركب كنيم و در كوچه و بازار بگردانيم !

در اين هنگام ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور داد : آن مرد و زن را در مقابل مسجد سنگسار كنند . (1)

و فرمود : خدايا من نخستين كسى هستم كه حكم تو را

زنده نمودم ، بعد از آن كه يهود آن را از بين برده بودند .

در اين هنگام آيات فوق نازل شد و جريان مزبور را به طور فشرده بيان كرد . (1) وَ أَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ وَ احْذَرْهُمْ أَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ ما أَنْزَلَ اللّهُ إِلَيْكَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّما يُريدُ اللّهُ أَنْ يُصيبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَ إِنَّ كَثيراً مِنَ النّاسِ لَفاسِقُونَ

أَ فَحُكْمَ الْجاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ حُكْماً لِقَوْم يُوقِنُونَ

و در ميان آنها (اهل كتاب) طبق آنچه خداوند نازل كرده ، داورى كن ! و از هوس هاى آنان پيروى مكن ! و از آنها بر حذر باش ، مبادا تو را از بعض احكامى كه خدا بر تو نازل كرده ، منحرف سازند ! و اگر آنها (از حكم و داورى تو) ، روى گردانند ، بدان كه خداوند مى خواهد آنان را به خاطر پاره اى از گناهانشان مجازات كند ; و بسيارى از مردم فاسقند .

آيا آنها حكم جاهليت را (از تو) مى خواهند؟ ! و چه كسى بهتر از خدا ، براى قومى كه اهل يقين هستند ، حكم مى كند؟

پي نوشتها

1 . طبق روايتى كه «بيهقى» در ج 8 «سنن» خود ، ص246 نقل كرده ، هنگامى كه علماى يهود خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمدند ، آن زن و مرد را نيز همراه خود آورده بودند («صحيح بخارى» ، ج 5 ، ص170 ; «سنن كبراى نسائى» ، ج 4 ، ص294) .

كرده اند : جمعى از بزرگان يهود توطئه كرده ، گفتند : نزد محمّد(صلى الله عليه وآله)مى رويم ، شايد بتوانيم او را از آئين خود منحرف سازيم .

پس از اين تبانى ، نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده ، گفتند : ما دانشمندان و اشراف يهوديم ، اگر ما از تو پيروى كنيم ، مطمئناً ساير يهوديان به ما اقتدا مى كنند ، ولى در ميان ما و جمعيتى ، نزاعى است (در مورد يك قتل يا چيز ديگر) اگر در اين نزاع به نفع ما داورى كنى ما به تو ايمان خواهيم آورد .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) از چنين قضاوتى (كه عادلانه نبود) خوددارى كرد و آيه فوق به اين مناسبت نازل شد . (1)

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَ النَّصارى أَوْلِياءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْض وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمينَ

فَتَرَى الَّذينَ في قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يُسارِعُونَ فيهِمْ يَقُولُونَ نَخْشى أَنْ تُصيبَنا دائِرَةٌ فَعَسَى اللّهُ أَنْ يَأْتِيَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْر مِنْ عِنْدِهِ فَيُصْبِحُوا عَلى ما أَسَرُّوا في أَنْفُسِهِمْ نادِمينَ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! يهود و نصارى را ولىّ (و دوست و تكيه گاه خود ، ) انتخاب نكنيد ! آنها اولياى يكديگرند ; و كسانى كه از شما با آنان دوستى كنند ، از آنها هستند ; خداوند ، جمعيت ستمكار را هدايت نمى كند !

(ولى) كسانى را كه در دل هايشان بيمارى است مى بينى كه در (دوستى با) آنان ، بر يكديگر پيشى مى گيرند ، و مى گويند : «مى ترسيم حادثه اى براى ما اتفاق بيفتد» شايد

خداوند پيروزى يا حادثه ديگرى از سوى خود (به نفع مسلمانان) پيش بياورد ; و اين دسته ، از آنچه در دل پنهان داشتند ، پشيمان گردند !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير تبيان» ، ج 3 ، ص525 ; «تفسير صافى» ، ج 2 ، ص22 ; «نور الثقلين» ، ج 1 ، ص629 .

رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ

وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ

سرپرست و ولىّ شما ، تنها خداست و پيامبر او و آنها كه ايمان آورده اند ; همان ها كه نماز را بر پا مى دارند ، و در حال ركوع ، زكات مى دهند .

و كسانى كه ولايت خدا و پيامبر او و افراد با ايمان را بپذيرند ، (پيروزند ; زيرا) حزب و جمعيتِ خدا پيروز است .

پي نوشتها

1 . «المنار» ، ج 6 ، ص421 ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص29 ; «جوامع الجامع» ، ج 1 ، ص506 ; «تفسير قرطبى» ، ج 6 ، ص213 ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص290 .

، با اين گوش هاى خودم از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) شنيدم _ و اگر دروغ بگويم هر دو گوشم كَر باد _ و با اين چشمان خود اين جريان را ديدم _ و اگر دروغ بگويم هر دو كور باد _ كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود :

عَلِىٌّ قائِدُ الْبَرَرَةِ وَ قاتِلُ الْكَفَرَةِ مَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُ مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُ :

«على(عليه السلام) پيشواى نيكان است ، و كشنده كافران ، هر كس او را يارى كند ، خدا ياريش خواهد كرد ، و هر كس دست از ياريش بردارد ، خدا دست از يارى او برخواهد داشت» .

سپس «ابوذر» اضافه كرد : اى مردم ! روزى از روزها با رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در مسجد نماز مى خواندم ، سائلى وارد مسجد شد و از مردم تقاضاى كمك كرد ، ولى كسى به او چيزى نداد ، او دست خود را به آسمان بلند كرده ، گفت :

خدايا تو شاهد باش ! من در مسجد رسول تو تقاضاى كمك كردم ، ولى كسى جواب مساعد به من نداد .

در همين حال على(عليه السلام) كه در حال ركوع بود با انگشت كوچك دست راست خود اشاره كرد . سائل نزديك آمد و انگشترى را از دست آن حضرت بيرون آورد .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه در حال نماز بود ، اين جريان را مشاهده كرد ، هنگامى كه از نماز فارغ شد ، سر به سوى آسمان بلند كرده ، چنين عرض كرد :

«خداوندا ! برادرم موسى(عليه السلام) از تو تقاضا كرد كه روح او را وسيع گردانى

، كارها را بر او آسان سازى ، و گره از زبان او بگشائى تا مردم گفتارش را درك كنند ، و نيز موسى(عليه السلام) درخواست كرد ، هارون كه برادرش بود را وزير و ياورش قرار دهى و به وسيله او نيرويش را زياد كنى و در كارهايش شريك سازى !

خداوندا ! من محمّد پيامبر و برگزيده توام ، سينه مرا گشاده كن ، كارها را بر من آسان ساز ، از خاندانم على(عليه السلام) را وزير من گردان ، تا به وسيله او ، پشتم قوى و محكم گردد» .

«ابوذر» مى گويد : هنوز دعاى پيامبر(صلى الله عليه وآله) پايان نيافته بود كه جبرئيل نازل شد و به پيامبر(صلى الله عليه وآله) گفت : «بخوان» .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : چه بخوانم؟

گفت : بخوان : «اِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِيْنَ آمَنُوا . . . » . (1)

البته اين شأن نزول از طرق مختلف (چنان كه خواهد آمد) نقل شده كه گاهى در جزئيات و خصوصيات مطلب با هم تفاوت هائى دارند ، ولى اساس و عصاره همه ، يكى است .

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذينَ اتَّخَذُوا دينَكُمْ هُزُواً وَ لَعِباً مِنَ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ الْكُفّارَ أَوْلِياءَ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ

وَ إِذا نادَيْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ اتَّخَذُوها هُزُواً وَ لَعِباً ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَعْقِلُونَ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! افرادى كه آئين شما را به باد استهزاء و بازى مى گيرند _ چه از اهل كتاب و چه مشركان _ آنها را ولىّ خود انتخاب نكنيد ! و از

(مخالفت فرمانِ) خدا بپرهيزيد ، اگر ايمان داريد !

آنها هنگامى كه (مردم را) به نماز فرا مى خوانيد ، آن را به مسخره و بازى مى گيرند ; اين به خاطر آن است كه آنها جمعى نابخردند .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 35 ، ص 194 و 195 ; «الميزان» ، ج 6 ، ص21 ; «شواهد التنزيل» حاكم حسكانى ، ج 1 ، ص230 .

طرح دوستى با اين گونه افراد بر حذر داشت . (2)

قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ هَلْ تَنْقِمُونَ مِنّا إِلاّ أَنْ آمَنّا بِاللّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْنا وَ ما أُنْزِلَ

مِنْ قَبْلُ وَ أَنَّ أَكْثَرَكُمْ فاسِقُونَ

قُلْ هَلْ أُنَبِّئُكُمْ بِشَرّ مِنْ ذلِكَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللّهِ مَنْ لَعَنَهُ اللّهُ وَ غَضِبَ عَلَيْهِ وَ جَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَ الْخَنازيرَ وَ عَبَدَ الطّاغُوتَ أُولئِكَ شَرٌّ مَكاناً وَ أَضَلُّ عَنْ سَواءِ السَّبيلِ

بگو : «اى اهل كتاب ! آيا به ما خرده مى گيريد؟ ! جز اين است كه به خداوند يگانه ، و به آنچه بر ما نازل شده ، و به آنچه پيش از اين نازل گرديده ، ايمان آورده ايم . و اين ، به خاطر آن است كه بيشتر شما ، از راه حق ، خارج شده ايد» .

بگو : «آيا شما را از كسانى كه موقعيت و پاداششان نزد خدا بدتر از اين است ، با خبر كنم؟ كسانى كه خداوند آنها را از رحمت خود دور ساخته ، و مورد خشم قرار داده ، و از آنها ، ميمون ها و خوك هائى قرار داده ، و پرستش بت كرده اند ; موقعيت و محل آنها ، بدتر است ; و از راه راست ، گمراه ترند» .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير ابوالفتوح رازى» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير كبير فخررازى» ، ج 12 ، ص32 ، ذيل آيه مورد بحث (دار الكتب العلميه تهران ، طبع دوم) .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير ابوالفتوح رازى» ، ذيل آيه مورد

بحث ; «تفسير كبير فخر رازى» ، ج 12 ، ص32 ، ذيل آيه مورد بحث (دار الكتب العلميه تهران ، طبع دوم) .

، ج 2 ، ص 294 و 295 .

. (1)

3_ «حافظ ابوسعيد سجستانى» در كتاب «الولايه» (به نقل از كتاب «طرائف») . (2)

4_ «ابن عساكر شافعى» (بنا به نقل «درّ المنثور» ، جلد 2 ، صفحه 298) . (3)

5_ «فخر رازى» در «تفسير كبير» خود ، جلد 3 ، صفحه 636 . (4)

6_ «ابو اسحاق حموينى» در «فرائد السّمطين» .

7_ «ابن صبّاغ مالكى» در «فصول المهمة» ، صفحه 27 . (5)

8_ «جلال الدين سيوطى» در «درّ المنثور» ، جلد 2 ، صفحه 298 . (6)

9_ «قاضى شوكانى» در «فتح القدير» ، جلد 3 ، صفحه 57 . (7)

10_ «شهاب الدين آلوسى شافعى» در «روح المعانى» ، جلد 6 ، صفحه 172 . (8)

11_ «شيخ سليمان قندوزى حنفى» در «ينابيع المودة» ، صفحه 120 . (9)

12_ «بدر الدين حنفى» در «عمدة القارى فى شرح صحيح البخارى» ، جلد 8 ، صفحه 584 .

13_ «شيخ محمّد عبده» مصرى در «تفسير المنار» ، جلد 6 ، صفحه 463 . (10)

14_ «حافظ ابن مردويه» متوفاى 416 ، بنا به نقل «سيوطى» در «درّ المنثور» . (11)

و جمع كثيرى ديگر اين شأن نزول را براى آيه فوق نقل كرده اند . (12)

اشتباه نشود منظور اين نيست كه دانشمندان و مفسران فوق نزول اين آيه را درباره على(عليه السلام) پذيرفته اند ، بلكه منظور اين است : روايات مربوط به اين مطلب را در كتب خود نقل كرده اند ، اگر چه پس از نقل اين روايت معروف ، به خاطر ترس از شرائط خاص محيط خود .

و يا به خاطر پيش داورى هاى نادرستى كه جلو قضاوت صحيح را در اين گونه مباحث مى گيرد

، از پذيرفتن آن خوددارى كرده اند .

بلكه گاهى كوشيده اند تا آنجا كه ممكن است آن را كم رنگ و كم اهميت جلوه دهند ، مثلاً «فخر رازى» كه تعصب او در مسائل خاص مذهبى معروف و مشهور است براى كم اهميت دادن اين شأن نزول ، آن را دهمين احتمال آيه قرار داده و 9 احتمال ديگر _ كه غالباً بسيار سُست ، واهى و بى ارزش است _ را قبل از آن آورده است !

از «فخر رازى» زياد تعجب نمى كنيم ; زيرا روش او در همه جا چنين است ، تعجب از نويسندگان روشن فكرى همچون «سيّد قطب» در «تفسير فى ظلال» و «محمّد رشيد رضا» در «تفسير المنار» است كه يا اصلاً سخنى از اين شأن نزول كه انواع كتاب ها را پركرده است به ميان نياورده اند ; و يا بسيار كم اهميت جلوه داده اند به طورى كه به هيچ وجه جلب توجه نكند ، آيا محيط آنها اجازه بيان حقيقت را نمى داده؟

و يا پوشش هاى فكرى تعصب آميز بيش از آن بوده است كه برق روشنفكرى در اعماق آن نفوذ كند و پرده ها را كنار زند؟ ! نمى دانيم .

ولى جمعى ديگر نزول آيه را در مورد على(عليه السلام) مسلّم دانسته اند ، اما در اين كه دلالت بر مسأله ولايت و خلافت دارد ، ترديد نموده اند كه اشكال و پاسخ آنها را به زودى به خواست خدا خواهيم دانست .

به هر حال _ همان طور كه در بالا گفتيم _ رواياتى كه در اين زمينه در كتب معروف اهل

تسنن _ چه رسد به كتب شيعه _ نقل شده ، بيش از آن است كه بتوان آنها را انكار كرد ، و يا به سادگى از آن گذشت ، معلوم نيست چرا درباره شأن نزول ساير آيات قرآن به يك يا دو حديث ، قناعت مى شود ، اما درباره شأن نزول اين آيه اين همه روايت كافى نيست .

آيا اين آيه خصوصيتى دارد كه در ساير آيات نيست؟

و آيا براى اين همه سختگيرى در مورد اين آيه دليل منطقى مى توان يافت؟

موضوع ديگرى كه در اينجا يادآورى آن ضرورت دارد اين است : رواياتى كه در بالا ذكر كرديم تنها رواياتى بود كه در زمينه نزول آيه درباره على(عليه السلام) وارد شده است (يعنى رواياتى مربوط به شأن نزول آيه) و گرنه رواياتى كه درباره جريان «غدير خم» ، خطبه پيامبر(صلى الله عليه وآله) و معرفى على(عليه السلام) به عنوان وصىّ و ولىّ نقل شده ، به مراتب بيش از آن است ، تا آنجا كه نويسنده محقق «علامه امينى» در «الغدير» حديث غدير را از 110 نفر از صحابه و ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله) با اسناد و مدارك و از 84 نفر از تابعين و از 360 دانشمند و كتاب معروف اسلامى نقل كرده است كه نشان مى دهد حديث مزبور يكى از قطعى ترين روايات متواتر است و اگر كسى در تواتر اين روايت شك و ترديد كند . بايد گفت كه او هيچ روايت متواترى را نمى تواند بپذيرد .

از اين نظر كه بحث درباره همه رواياتى كه در «شأن نزول آيه» وارد شده و همچنين درباره

تمام رواياتى كه در مورد «حديث غدير» نقل شده نياز به نوشتن كتاب قطورى دارد _ و ما را از روش تفسيرى خود خارج مى سازد _ به همين اندازه قناعت كرده ، و كسانى كه مى خواهند مطالعه بيشترى در اين زمينه كنند را به كتاب هاى «الدرّ المنثور» سيوطى ، «الغدير» علامه امينى ، «احقاق الحق» قاضى نور اللّه شوشترى ، «المراجعات» شرف الدين و «دلائل الصدق» محمّد حسن مظفر ارجاع مى دهيم .

خلاصه جريان غدير

در روايات فراوانى كه در اين زمينه نقل شده _ در عين اين كه همه يك حادثه را تعقيب مى كند _ تعبيرات گوناگونى وجود دارد .

بعضى از روايات بسيار مفصل و طولانى ;

بعضى مختصر و فشرده است ;

بعضى از روايات گوشه اى از حادثه را نقل مى كند ;

و بعضى گوشه ديگر را ، ولى از مجموع اين روايات و همچنين تواريخ اسلامى و ملاحظه قرائن ، شرائط ، محيط و محل چنين استفاده مى شود كه :

در آخرين سال عمر پيامبر(صلى الله عليه وآله) مراسم حجة الوداع ، با شكوه هر چه تمام تر در حضور پيامبر(صلى الله عليه وآله) به پايان رسيد ، قلب ها در هاله اى از روحانيت فرو رفته بود ، و لذت معنوى اين عبادت بزرگ ، هنوز در ذائقه جان ها انعكاس داشت .

ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه عدد آنها فوق العاده زياد بود ، از خوشحالىِ درك اين فيض و سعادت بزرگ ، در پوست نمى گنجيدند . (13)

نه تنها مردم به «مدينه» در اين سفر ، پيامبر(صلى الله عليه وآله)

را همراهى مى كردند كه مسلمانان نقاط مختلف جزيره عربستان نيز براى كسب يك افتخار تاريخى بزرگ به همراه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بودند .

آفتاب حجاز آتش بر كوه ها و دره ها مى پاشيد ، اما شيرينى اين سفر روحانى بى نظير ، همه چيز را آسان مى كرد ، ظهر نزديك شده بود ، كم كم سرزمين «جُحفه» و سپس بيابان هاى خشك و سوزان «غدير خم» از دور نمايان مى شد .

اينجا در حقيقت چهارراهى است كه مردم سرزمين «حجاز» را از هم جدا مى كند ، راهى به سوى «مدينه» در شمال ، راهى به سمت «عراق» در شرق ، و راهى به سمت غرب و سرزمين «مصر» و راهى به سوى سرزمين «يمن» در جنوب پيش مى رود و در همين جا بايد آخرين خاطره و مهم ترين فصل اين سفر بزرگ انجام پذيرد ، و مسلمانان با دريافت آخرين دستور كه در حقيقت نقطه پايانى در مأموريت هاى موفقيت آميز پيامبر(صلى الله عليه وآله) بود از هم جدا شوند .

روز پنجشنبه سال دهم هجرت بود ، و درست هشت روز از عيد قربان مى گذشت ، ناگهان دستور توقف از طرف پيامبر(صلى الله عليه وآله)به همراهان داده شد ، مسلمانان با صداى بلند ، آنهائى را كه در پيشاپيش قافله در حركت بودند به بازگشت دعوت كردند ، و مهلت دادند تا عقب افتادگان نيز برسند ، خورشيد از خط نصف النهار گذشت ، مؤذّن پيامبر(صلى الله عليه وآله) با صداى اللّه اكبر مردم را به نماز ظهر دعوت كرد ، مردم به سرعت آماده نماز

مى شدند ، اما هوا به قدرى داغ بود كه بعضى مجبور بودند ، قسمتى از عباى خود را به زير پا و طرف ديگر آن را به روى سر بيفكنند ، در غير اين صورت ريگ هاى داغ بيابان و اشعه آفتاب ، پا و سر آنها را ناراحت مى كرد .

نه سايبانى در صحرا به چشم مى خورد و نه سبزه و گياه و درختى ، جز تعدادى درخت لخت و عريان بيابانى كه با گرما ، با سرسختى مبارزه مى كردند .

جمعى به همين چند درخت پناه برده بودند ، پارچه اى بر يكى از اين درختان برهنه افكندند و سايبانى براى پيامبر(صلى الله عليه وآله)ترتيب دادند ، ولى بادهاى داغ به زير اين سايبان مى خزيد و گرماى سوزان آفتاب را در زير آن پخش مى كرد .

نماز ظهر تمام شد .

مسلمانان تصميم داشتند فوراً به خيمه هاى كوچكى كه با خود حمل مى كردند پناهنده شوند ، ولى پيامبر(صلى الله عليه وآله) به آنها اطلاع داد كه : همه بايد براى شنيدن يك پيام تازه الهى كه در ضمن خطبه مفصلى بيان مى شد ، خود را آماده كنند .

كسانى كه از پيامبر(صلى الله عليه وآله) فاصله داشتند قيافه ملكوتى او را در لابلاى جمعيت نمى توانستند مشاهده كنند .

لذا منبرى از جهاز شتران ترتيب داده شد ، و پيامبر(صلى الله عليه وآله) بر فراز آن قرار گرفت ، نخست حمد و سپاس پروردگار به جا آورد و خود را به خدا سپرد ، سپس مردم را مخاطب ساخت و چنين فرمود :

من

به همين زودى دعوت خدا را اجابت كرده ، از ميان شما مى روم !

من مسئولم شما هم مسئوليد !

شما درباره من چگونه شهادت مى دهيد؟

مردم صدا بلند كرده گفتند : نَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ بَلَّغْتَ وَ نَصَحْتَ وَ جَهَدْتَ فَجَزاكَ اللّه خَيْراً :

«ما گواهى مى دهيم تو وظيفه رسالت را ابلاغ كردى و شرط خير خواهى را انجام دادى و آخرين تلاش و كوشش را در راه هدايت ما نمودى ، خداوند تو را جزاى خير دهد» .

سپس فرمود : «آيا شما به يگانگى خدا و رسالت من و حقانيت روز رستاخيز و برانگيخته شدن مردگان در آن روز گواهى نمى دهيد»؟ !

همه گفتند : «آرى ، گواهى مى دهيم» .

فرمود : «خداوندا گواه باش» ! . . .

بار ديگر فرمود : اى مردم ! آيا صداى مرا مى شنويد؟ . . .

گفتند : آرى ، و به دنبال آن ، سكوت سراسر بيابان را فرا گرفت و جز صداى زمزمه باد چيزى شنيده نمى شد .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : . . . اكنون بنگريد با اين دو چيز گرانمايه و گرانقدر كه در ميان شما به يادگار مى گذارم چه خواهيد كرد؟

يكى از ميان جمعيت صدا زد ، كدام دو چيز گرانمايه يا رسول اللّه؟ !

پيامبر(صلى الله عليه وآله) بلافاصله گفت : اوّل ، ثقل اكبر ، كتاب خدا است كه يك سوى آن به دست پروردگار ، و سوى ديگرش در دست شما است ، دست از دامن آن برنداريد تا گمراه نشويد .

و اما دومين يادگار گرانقدر من ،

خاندان منند و خداوند لطيفِ خبير به من خبر داده كه اين دو ، هرگز از هم جدا نمى شوند ، تا در بهشت به من بپيوندند ، از اين دو پيشى نگيريد ، كه هلاك مى شويد و عقب نيفتيد كه باز هلاك خواهيد شد .

ناگهان مردم ديدند پيامبر(صلى الله عليه وآله) به اطراف خود نگاه كرد ، گويا كسى را جستجو مى كند و همين كه چشمش به على(عليه السلام) افتاد ، خم شد ، دست او را گرفت و بلند كرد ، آن چنان كه سفيدى زير بغل هر دو نمايان شد ، و همه مردم او را ديدند و شناختند كه او همان افسر شكست ناپذير اسلام است .

در اينجا صداى پيامبر(صلى الله عليه وآله) رساتر و بلندتر شد و فرمود : أَيُّهَا النّاسُ مَنْ أَوْلَى النّاسِ بِالْمُؤْمِنِيْنَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ : «چه كسى از همه مردم نسبت به مسلمانان از خود آنها سزاوارتر است»؟ !

گفتند : خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله) داناترند !

پيامبر(صلى الله عليه وآله) گفت : خدا ، مولا و رهبر من است ، و من مولا و رهبر مؤمنانم و نسبت به آنها از خودشان سزاوارترم (و اراده من بر اراده آنها مقدم) .

سپس فرمود : فَمَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاه : «هر كس من مولا و رهبر او هستم ، على ، مولا و رهبر او است» _ و اين سخن را سه بار و به گفته بعضى از راويان حديث ، چهار بار تكرار كرد _ .

و به دنبال آن سر به سوى آسمان برداشته عرض كرد :

اللّهُمَّ

والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ وَ أَحِبَّ مَنْ أَحَبَّهُ وَ أَبْغِضْ مَنْ أَبْغَضَهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ وَ أَدِرِ الْحَقَّ مَعَهُ حَيْثُ دارَ :

«خداوندا ! دوستان او را دوست بدار و دشمنان او را دشمن بدار ، محبوب بدار آن كس كه او را محبوب دارد ، و مبغوض بدار آن كس كه او را مبغوض دارد ، يارانش را يارى كن ، و آنها كه ياريش را ترك كنند ، از يارى خويش محروم ساز ، و حق را همراه او بدار به هر سو كه او مى چرخد» . سپس فرمود : أَلا فَلْيُبَلِّغِ الشّاهِدُ الْغائِبَ : «آگاه باشيد ، همه حاضران وظيفه دارند اين خبر را به غائبان برسانند» .

خطبه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به پايان رسيد ، عرق از سر و روى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و على(عليه السلام) و مردم فرو مى ريخت ، و هنوز صفوف جمعيت از هم متفرق نشده بود كه امين وحى خدا نازل شد و اين آيه را بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) خواند : الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي . . . : «امروز آئين شما را كامل و نعمت خود را بر شما تمام كردم» . (14)

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : اَللّهُ أَكْبَرُ ، اَللّهُ أَكْبَرُ عَلى إِكْمالِ الدِّيْنِ وَ إِتْمامِ النِّعْمَةِ وَ رِضَى الرَّبِّ بِرِسالَتِى وَ الْوِلايَةِ لِعَلِىٍّ مِنْ بَعْدِى :

«خداوند بزرگ است ، همان خدائى كه آئين خود را كامل ، و نعمت خود را بر ما تمام كرد ، و از نبوت و رسالت من و ولايت

على(عليه السلام) پس از من راضى و خشنود گشت» .

در اين هنگام شور و غوغائى در ميان مردم افتاد و على(عليه السلام) را به اين موقعيت تبريك مى گفتند ، و از افراد سرشناسى كه به او تبريك گفتند ، «ابوبكر» و «عمر» بودند ، كه اين جمله را در حضور جمعيت بر زبان جارى ساختند : بَخٍّ بَخٍّ لَكَ يَا ابْنَ أَبِي طالِب أَصْبَحْتَ وَ أَمسَيتَ مَوْلايَ وَ مَوْلى كُلِّ مُؤْمِن وَ مُؤْمِنَة :

«آفرين بر تو باد ! آفرين بر تو باد ! اى فرزند ابوطالب ! تو مولا و رهبر من و تمام مردان و زنان باايمان شدى» .

در اين هنگام «ابن عباس» گفت : «به خدا اين پيمان در گردن همه خواهد ماند» .

و «حسّان بن ثابت» شاعر معروف ، از پيامبر(صلى الله عليه وآله) اجازه خواست كه به اين مناسبت اشعارى بسرايد ، سپس اشعار معروف خود را چنين آغاز كرد :

يُنادِيهِمُ يَوْمَ الْغَدِيرِ نَبِيُّهُمْ *** بِخُمٍّ وَ أَسْمِعْ بِالرَّسُولِ مُنادِياً

فَقالَ فَمَنْ مَوْلاكُمُ وَ نَبِيُّكُمْ؟ *** فَقالُوا وَ لَمْ يَبْدُوا هُناكَ التَّعامِياً

إِلهُكَ مَوْلانَا وَ أَنْتَ نَبِيُّنا *** وَ لَمْ تَلْقِ مِنّا فِى الْوِلايَةِ عاصِياً

فَقالَ لَهُ قُمْ يا عَلِيُّ فَإِنَّنِي *** رَضِيتُكَ مِنْ بَعْدِي إِماماً وَ هادِياً

فَمَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا وَلِيُّهُ *** فَكُونُوا لَهُ أَتْباعَ صِدْق مُوالِياً

هُناكَ دَعَا اللّهُمَّ والِ وَلِيَّهُ *** وَ كُنْ لِلَّذِى عادا عَلِيّاً مُعادِياً(15)

يعنى : «پيامبر آنها در روز غدير در سرزمين خم به آنها ندا داد ، و چه ندادهنده گرانقدرى» !

«فرمود : مولاى شما و پيامبر شما كيست؟ و آنها بدون چشم پوشى و اغماض صريحاً پاسخ گفتند» :

«خداى

تو مولاى ما است و تو پيامبر مائى و ما از پذيرش ولايت تو سرپيچى نخواهيم كرد» .

«پيامبر(صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام) گفت : برخيز ; زيرا من تو را بعد از خودم امام و رهبر انتخاب كردم» .

«و سپس فرمود : هر كس من مولا و رهبر اويم اين مرد ، مولا و رهبر او است پس شما همه از سر صدق و راستى از او پيروى كنيد» .

«در اين هنگام ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) عرض كرد : بارالها ! دوست او را دوست بدار و با آن كس كه با على دشمنى ورزد دشمن باش . . . » .

اين بود خلاصه اى از حديث معروف غدير كه در كتب دانشمندان اهل تسنن و شيعه آمده است . (16)

قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ لَسْتُمْ عَلى شَيْء حَتّى تُقيمُوا التَّوْراةَ وَ الاِْنْجيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَ لَيَزيدَنَّ كَثيراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْياناً وَكُفْراً فَلا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرينَ

بگو : «اى اهل كتاب ! شما هيچ آئين صحيحى نداريد ، مگر اين كه تورات و انجيل و آنچه را از طرف پروردگارتان بر شما نازل شده است ، بر پا داريد» . ولى آنچه بر تو از سوى پروردگارت نازل شده ، (نه تنها مايه بيدارى آنها نمى گردد ، بلكه) بر طغيان و كفربسيارى از آنها مى افزايد . بنابراين ، از اين قوم كافر ، (و مخالفت آنها ، ) غمگين مباش !

پي نوشتها

1 . «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص135 .

2 . «الطرائف» سيّد بن طاووس حسنى

، ص121 .

3 . «درّ المنثور» ; «فتح القدير» ، ج 2 ، ص60 (عالم الكتب) .

4 . «تفسير كبير» ، ج 12 ، ص49 ، دار الكتب العلمية تهران ، طبع دوم (ص399 ، چاپى ديگر) ، ذيل آيه مورد بحث .

5 . «الفصول المهمة» ابن صباغ مالكى ، ص24 .

6 . «درّ المنثور» .

7 . «فتح القدير» شوكانى ، ج 2 ، ص60 (عالم الكتب ، 5 ج ى) .

8 . «تفسير آلوسى» (روح المعانى) ، ج 6 ، ص188 ، ذيل آيه مورد بحث .

9 . «ينابيع المودة» قندوزى ، ج 1 ، ص359 .

10 . «تفسير المنار» ، ذيل آيه مورد بحث .

11 . «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص298 .

12 . براى آگاهى بيشتر به «الغدير» ، ج 1 ، ص214 به بعد مراجعه فرمائيد .

13 . تعداد همراهان پيامبر(صلى الله عليه وآله) را بعضى نود هزار و بعضى صد و چهارده هزار و بعضى صد و بيست هزار و بعضى صد و بيست و چهار هزار نفر نوشته اند .

14 . مائده ، آيه 3 .

15 . اين اشعار را جمعى از بزرگان دانشمندان اهل تسنن نقل كرده اند ، كه از ميان آنها مى توان :

حافظ «ابونعيم اصفهانى» ، و حافظ «ابوسعيد سجستانى» و «خوارزمى مالكى» و حافظ «ابوعبداللّه مرزبانى» و «گنجى شافعى» و «جلال الدين سيوطى» و «سبط بن جوزى» و «صدر الدين حموى» را نام برد (بحار الانوار ، ج 37 ، ص112) .

16 . براى آگاهى بيشتر به «بحار

الانوار» ، ج 37 ، ص108 به بعد ، أَبْوابُ النُّصُوصِ الدّالَّةِ عَلَى الْخُصُوصِ عَلى اِمامَةِ أَمِيْرِ الْمُؤْمِنِيْنَ . . . ، باب 52 : أَخْبارُ الْغَدِيْرِ وَ ما صَدَرَ فِى ذلِكَ الْيَوْمِ . . .

كسانى مى يابى كه مى گويند : «ما نصارى هستيم» ; اين به خاطر آن است كه در ميان آنها ، افرادى عالم و تارك دنيا هستند ; و آنها (در برابر حق) تكبر نمى ورزند .

و هر زمان آياتى را كه بر پيامبر (اسلام) نازل شده بشنوند ، چشم هاى آنها را مى بينى كه (از شوق ، ) اشك مى ريزد ، به خاطر حقيقتى كه دريافته اند ; آنها مى گويند : «پروردگارا ! ايمان آورديم ; پس ما را با گواهان (و شاهدان حق ، در زمره ياران محمّد) بنويس .

چرا ما به خدا و آنچه از حق به ما رسيده است ، ايمان نياوريم ، در حالى كه آرزو داريم پروردگارمان ما را در زمره صالحان قرار دهد»؟ !

خداوند به خاطر اين سخن ، به آنها باغ هائى از بهشت پاداش داد كه از زير درختانش ، نهرها جارى است ; جاودانه در آن خواهند ماند ; و اين است جزاى نيكوكاران !

و كسانى كه كافر شدند و آيات ما را تكذيب كردند ، همانها اهل دوزخند .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص30 ; «تفسير قرطبى» ، ج 6 ، ص245 ، ذيل آيه مورد بحث ; «نور الثقلين» ، ج 1 ، ص658 .

عليه وآله) و ياران او نازل شده است و در حديثى كه در «تفسير برهان» نقل شده اين موضوع مشروحاً آمده است . (1)

آنچه از روايات اسلامى ، تواريخ و گفتار مفسران در اين زمينه استفاده مى شود چنين است :

در سال هاى نخستين بعثت پيامبر(صلى الله عليه وآله) و دعوت عمومى او ، مسلمانان در اقليت شديدى قرار داشتند ، «قريش» به قبائل عرب توصيه كرده بود كه هر كدام ، افراد وابسته خود را كه به پيامبر(صلى الله عليه وآله) ايمان آورده است تحت فشار شديد قرار دهند و به اين ترتيب ، هر يك از مسلمانان از طرف قوم و قبيله خود سخت تحت فشار قرار داشت .

آن روز تعداد مسلمانان براى دست زدن به يك «جهاد آزادى بخش» كافى نبود ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) براى حفظ اين دسته كوچك ، و تهيه پايگاهى براى مسلمانان در بيرون «حجاز» ، به آنها دستور مهاجرت داد ، و «حبشه» را براى اين مقصد انتخاب كرده ، فرمود :

«در آنجا زمامدار صالحى است كه از ستم و ستمگرى جلوگيرى مى كند ، شما به آنجا برويد تا خداوند فرصت مناسبى در اختيار ما بگذارد» . (2)

منظور پيامبر(صلى الله عليه وآله) «نجاشى» بود ، («نجاشى» اسم عامى بود همانند «كسرى» كه به تمام سلاطين «حبشه» گفته مى شد ، اما اسم «نجاشى» معاصر پيامبر(صلى الله عليه وآله)«اصحمه» بود ، كه در زبان حبشى به معنى «عطيه» و «بخشش» است) .

يازده مرد و چهار زن از مسلمانان عازم «حبشه» شدند و از طريق دريا با كرايه كردن كشتى كوچكى راه «حبشه»

را پيش گرفتند ، اين در ماه رجب سال پنجم بعثت بود ، اين مهاجرت ، مهاجرت اوّل نام گرفت .

چيزى نگذشت كه «جعفر بن ابيطالب» و جمعى ديگر نيز از مسلمانان به «حبشه» رفتند و هسته اصلى يك جمعيت متشكل اسلامى را كه از 82 نفر مرد و عده قابل ملاحظه اى زن و كودك تشكيل مى شد ، به وجود آوردند .

طرح اين مهاجرت براى بت پرستان سخت دردناك بود ; زيرا به خوبى مى ديدند چيزى نخواهد گذشت كه با يك جمعيت متشكل نيرومند از مسلمانان كه تدريجاً

اسلام را پذيرفته و به سرزمين امن و امان «حبشه» رفته اند رو به رو خواهند شد .

براى بر هم زدن اين موقعيت دست به كار شدند ، و دو نفر از جوانان باهوش ، فعال ، حيله گر و پشت هم انداز يعنى «عمرو بن عاص» و «عمارة بن وليد» را براى اين كار انتخاب كرده ، با هداياى فراوانى به «حبشه» فرستادند .

اين دو نفر در كشتى شراب نوشيدند و به جان هم افتادند ولى به هر حال براى پياده كردن نقشه خود وارد سرزمين «حبشه» شدند ، و با مقدماتى به حضور «نجاشى» بار يافتند .

البته قبلاً با دادن هداياى گران بهائى به اطرافيان «نجاشى» موافقت آنها را جلب كرده و قول تأئيد و طرفدارى از خود را گرفته بودند .

«عمرو عاص» سخنان خود را از اينجا شروع كرده ، به «نجاشى» چنين گفت : «ما فرستادگان بزرگان مكّه ايم ، تعدادى از جوانان سبك مغز در ميان ما پرچم مخالفت برافراشته اند و از آئين

نياكان خود برگشته ، به بدگوئى از خدايان ما پرداخته ، آشوب و فتنه به پا كرده ، در ميان مردم تخم نفاق پاشيده اند ، و از موقعيت سرزمين شما سوء استفاده كرده ، به اينجا پناه آورده اند ، ما از آن مى ترسيم در اينجا نيز دست به اخلال گرى زنند ، بهتر اين است كه آنها را به ما بسپاريد و به محل خود باز گردانيم . . . » . (3)

اين را گفتند و هدايائى را كه با خود آورده بودند تقديم داشتند .

«نجاشى» گفت : تا من با نمايندگان اين پناهندگان به كشورم ، تماس نگيرم نمى توانم در اين زمينه سخن بگويم ، و از آنجا كه اين بحث ، يك بحث مذهبى است بايد از نمايندگان مذهبى نيز در جلسه اى در حضور شما دعوت شود .

روز ديگرى در يك جلسه مهم كه اطرافيان «نجاشى» و جمعى از دانشمندان مسيحى و «جعفر بن ابيطالب» به عنوان نمايندگى مسلمانان ، و نمايندگان قريش ، حضور داشتند ، «نجاشى» پس از استماع سخنان نمايندگان قريش ، رو به «جعفر» كرده ، از او خواست نظر خود را در اين زمينه بيان كند .

جعفر پس از اداى احترام چنين گفت : نخست از اينها بپرسيد : آيا ما جزء بردگان فرارى اين جمعيتيم؟ !

«عمرو» گفت : نه ، شما آزاديد .

جعفر _ و نيز سؤال كنيد : آيا آنها دَيْنى بر ذمه ما دارند كه آن را از ما مى طلبند؟ !

عمرو _ نه ، ما هيچ گونه مطالبه اى از شما نداريم .

جعفر _ آيا خونى از شما ريخته ايم؟ كه آن را از ما مى طلبيد؟ !

عمرو _ نه ، چنين چيزى در كار نيست .

جعفر _ پس از ما چه مى خواهيد كه اين همه ما را شكنجه و آزار داديد ، و ما به ناچار از سرزمين شما كه مركز ظلم و بيدادگرى بود بيرون آمديم؟ !

سپس «جعفر» رو به «نجاشى» كرده گفت : ما جمعى نادان بوديم ، بت پرستى مى كرديم ، گوشت مردار مى خورديم ، انواع كارهاى زشت و ننگين انجام مى داديم ، قطع رحم مى كرديم ، نسبت به همسايگان خويش بدرفتارى داشتيم ، و نيرومندان ما ضعيفان را مى خوردند !

ولى خداوند پيامبرى در ميان ما مبعوث كرد كه : به ما دستور داده است : هر گونه شبيه و شريك را از خدا دور سازيم ، فحشاء و منكرات و ظلم و ستم و قمار را ترك گوئيم .

به ما دستور داده : نماز بخوانيم ، زكات بدهيم ، عدالت و احسان پيشه كنيم و بستگان خود را كمك نمائيم .

«نجاشى» گفت : عيساى مسيح(عليه السلام) نيز براى همين مبعوث شده بود !

آنگاه از «جعفر» پرسيد : آيا چيزى از آياتى كه بر پيامبر شما نازل شده است حفظ دارى؟

جعفر گفت : آرى ، سپس شروع به خواندن سوره «مريم» كرد .

حسن انتخاب جعفر ، در مورد آيات تكان دهنده اين سوره كه مسيح(عليه السلام) و مادرش را از هر گونه تهمت هاى ناروا پاك مى سازد ، اثر عجيبى گذاشت تا آنجا كه قطره هاى اشك شوق

، از ديدگان دانشمندان مسيحى سرازير گشت ، و «نجاشى» صدا زد به خدا سوگند : نشانه هاى حقيقت در اين آيات نمايان است !

هنگامى كه «عمرو» خواست در اينجا سخنى بگويد ، و تقاضاى سپردن مسلمانان را به دست وى كند ، «نجاشى» دست بلند كرد ، و محكم بر صورت «عمرو» كوبيده گفت :

خاموش باش ! به خدا سوگند اگر بيش از اين سخنى در مذمت اين جمعيت بگوئى تو را مجازات خواهم كرد !

اين جمله را گفت و رو به مأمورين كرده ، صدا زد ، هداياى آنها را به آنان برگردانيد و آنها را از «حبشه» بيرون نمائيد ، و به جعفر و يارانش گفت : آسوده خاطر در كشور من زندگى كنيد !

اين پيش آمد ، علاوه بر اثر تبليغى عميقى كه در زمينه شناساندن اسلام به جمعى از مردم «حبشه» داشت ، سبب شد كه مسلمانان «مكّه» جداً روى اين پايگاه مطمئن حساب كنند ، و مسلمانان تازه وارد را براى آن روز كه قدرت كافى بيابند ، به آنجا روانه سازند .

سال ها گذشت ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) هجرت كرد ، كار اسلام بالا گرفت ، عهدنامه «حديبيه» امضاء شد ، و پيامبر(صلى الله عليه وآله) متوجه فتح «خيبر» گشت .

در آن روز كه مسلمانان از فرط شادى به خاطر در هم شكستن بزرگ ترين كانون خطر يهود در پوست نمى گنجيدند ، از دور شاهد حركت دسته جمعى عده اى به سوى سپاه اسلام بودند ، چيزى نگذشت كه معلوم شد ، اين جمعيت همان مهاجران حبشه اند كه به

آغوش وطن باز مى گردند در حالى كه قدرت هاى اهريمنى دشمنان در هم شكسته شده و نهال اسلام به قدر كافى ريشه دوانيده است .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) با مشاهده «جعفر» و مهاجران «حبشه» ، اين جمله تاريخى را فرمود :

لا أَدْرِى أَنَا بِفَتْحِ خَيْبَرَ أَسُرُّ أَمْ بِقُدُومِ جَعْفَرَ؟ ! :

«نمى دانم از پيروزى خيبر خوشحال تر باشم يا از بازگشت جعفر»؟(1)

مى گويند : علاوه بر مسلمانان ، هشت نفر از شاميان كه در ميان آنها يك راهب مسيحى بود و تمايل شديد به اسلام پيدا كرده بودند ، خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)رسيدند و پس از شنيدن آيات سوره «يس» به گريه افتاده ، مسلمان شدند و گفتند : چقدر اين آيات به تعليمات راستين مسيح(عليه السلام) شباهت دارد .

طبق روايتى كه در «تفسير المنار» از «سعيد بن جبير» نقل شده : «نجاشى» سى نفر از بهترين ياران خود را به عنوان اظهار علاقه به پيامبر(صلى الله عليه وآله)و آئين اسلام به «مدينه» فرستاد ، و همانها بودند كه با شنيدن آيات سوره «يس» گريستند و اسلام را پذيرفتند .

آيات فوق نازل شد و از اين مؤمنان تجليل كرد . (2)-(3)

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لاتُحَرِّمُوا طَيِّباتِ ما أَحَلَّ اللّهُ لَكُمْ وَ لاتَعْتَدُوا إِنَّ اللّهَ لايُحِبُّ الْمُعْتَدينَ

وَ كُلُوا مِمّا رَزَقَكُمُ اللّهُ حَلالاً طَيِّباً وَ اتَّقُوا اللّهَ الَّذي أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ

لايُؤاخِذُكُمُ اللّهُ بِاللَّغْوِ في أَيْمانِكُمْ وَ لكِنْ يُؤاخِذُكُمْ بِما عَقَّدْتُمُ الاَْيْمانَ فَكَفّارَتُهُ إِطْعامُ عَشَرَةِ مَساكينَ مِنْ أَوْسَطِ ما تُطْعِمُونَ أَهْليكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْريرُ رَقَبَة فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيّام ذلِكَ كَفّارَةُ أَيْمانِكُمْ إِذا حَلَفْتُمْ

وَ احْفَظُوا أَيْمانَكُمْ كَذلِكَ يُبَيِّنُ

اللّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! چيزهاى پاكيزه را كه خداوند براى شما حلال كرده است ، حرام نكنيد ; و از حدّ ، تجاوز ننمائيد ! زيرا خداوند متجاوزان را دوست نمى دارد .

و از نعمت هاى حلال و پاكيزه اى كه خداوند به شما روزى داده است ، بخوريد ! و از (مخالفت) خداوندى كه به او ايمان داريد ، بپرهيزيد !

خداوند شما را به خاطر سوگندهاى بيهوده (و خالى از اراده ، ) مؤاخذه نمى كند ; ولى در برابر سوگندهائى كه (از روى اراده) محكم كرده ايد ، مؤاخذه مى نمايد ، كفاره اين گونه قسم ها ، اطعام ده نفر مستمند ، از غذاهاى معمولى است كه به خانواده خود مى دهيد ; يا لباس پوشاندن بر آن ده نفر ; و يا آزاد كردن يك برده ; و كسى كه هيچ كدام از اينها را نيابد ، سه روز روزه مى گيرد ; اين ، كفاره سوگندهاى شماست به هنگامى كه سوگند ياد مى كنيد (و مخالفت مى نمائيد) . و سوگندهاى خود را حفظ كنيد (و نشكنيد ! ) خداوند آيات خود را اين چنين براى شما بيان مى كند ، شايد شكر او را به جا آوريد !

پي نوشتها

1 . «وسائل الشيعه» ، ج 8 ، ص52 ; «بحار الانوار» ، ج 18 ، ص413 و ج 21 ، ص 23 ، 24 ، 25 و 63 و ج 22 ، ص276 و ج 88 ، ص 206 ، 208 ، 211 و . . . .

2 .

اين شأن نزول با آن منافات ندارد كه سوره «مائده» در اواخر عمر پيامبر(صلى الله عليه وآله) نازل شده باشد ; زيرا اين مربوط به اكثريت آيات سوره است ، هيچ مانعى ندارد كه بعضى از آيات در حوادث قبل نازل شده باشد و به دستور پيامبر(صلى الله عليه وآله) به مناسبت هائى در اين سوره قرار گيرد .

3 . براى آگاهى بيشتر از احاديث هجرت مسلمانان به حبشه ، به منابع ذيل رجوع فرمائيد :

«بحار الانوار» ، ج 18 ، ص410 به بعد ، باب 4 : اَلْهِجْرَةُ اِلَى الْحَبَشَةِ وَ ذِكْرُ بَعْضِ أَحْوالِ جَعْفَرَ وَ النَّجاشِىَّ رَحِمَهُ اللّهُ ; «تفسير برهان» ، ج 2 ، ص344 به بعد ، ذيل آيات مورد بحث ; «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث .

«عثمان بن مظعون» نزد «عايشه» آمد ، او زن جوان و صاحب جمالى بود ، عايشه از وضع او متعجب شد و گفت : چرا به خودت نمى رسى ، و زينت نمى كنى؟ !

در پاسخ گفت : براى چه كسى زينت كنم؟

همسرم مدتى است كه مرا ترك گفته و رهبانيت را پيش گرفته است .

اين سخن به گوش پيامبر(صلى الله عليه وآله)رسيد ، فرمان داد همه مسلمانان به مسجد آيند ، هنگامى كه در مسجد اجتماع كردند ، بالاى منبر قرار گرفت ، پس از حمد و ثناى پروردگار فرمود :

چرا بعضى از شما چيزهاى پاكيزه را بر خود حرام كرده ايد؟

من سنّت خود را براى شما بازگو مى كنم هر كس از آن روى گرداند از من نيست ، من قسمتى از شب را مى خوابم ، با همسرانم آميزش دارم و همه روزها را روزه نمى گيرم .

آگاه باشيد من هرگز به شما دستور نمى دهم كه مانند كشيشان مسيحى و رهبان ها دنيا را ترك گوئيد ; زيرا اين گونه مسائل و همچنين ديرنشينى در آئين من نيست ، رهبانيت امت من در جهاد است (اگر مى خواهيد ترك دنيا گوئيد چه بهتر كه در راه سازنده اى همچون جهاد باشد . . . ) .

بر خود سخت نگيريد ; زيرا جمعى از پيشينيان شما بر اثر سخت گرفتن بر خود ، هلاك شدند .

آنها كه سوگند ياد كرده بودند اين امور را ترك كنند ، برخاسته عرض كردند : اى پيامبر ! ما در اين راه سوگند ياد كرده ايم وظيفه ما در برابر

سوگندمان چيست؟ آيات فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت . (1)

لازم به تذكر است كه بعضى سوگندهاى فوق مانند سوگندى كه از «عثمان بن مظعون» نقل شده چون منافات با حق همسرش داشته است مشروع نبوده .

ولى در مورد سوگند على(عليه السلام) درباره بيدار ماندن شب و اشتغال به عبادت ، امر مباح و مجازى بوده است اگر چه از آيات استفاده مى شود كه بهتر اين بوده چنين كارى به طور مستمر ادامه پيدا نكند .

اين موضوع هيچ گونه منافاتى با مقام عصمت على(عليه السلام) ندارد ، چنان كه نظير آن را درباره پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيز در سوره «تحريم» آيه اوّل مى خوانيم : يا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللّهُ لَكَ تَبْتَغي مَرْضاتَ أَزْواجِكَ : «اى پيغمبر ! چرا پاره اى از امورى كه بر تو حلال است را به خاطر رضايت همسرانت بر خود حرام مى كنى»؟

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الأَنْصابُ وَ الأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

إِنَّما يُريدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! شراب و قمار و بت ها و ازلام (نوعى بخت آزمائى) ، پليد و از عمل شيطان است ، از آنها دورى كنيد تا رستگار شويد !

شيطان مى خواهد به وسيله شراب و قمار ، در ميان شما عداوت و كينه ايجاد كند ، و شما را از ياد خدا و از نماز باز دارد . آيا (با اين همه زيان

و فساد ، و با اين نهى اكيد ، ) خوددارى خواهيد كرد؟ !

پي نوشتها

1 . براى آگاهى از شأن نزول فوق ، به مدارك ذيل مراجعه فرمائيد :

«وسائل الشيعه» ، ج 20 ، ص 21 و 107 و ج 23 ، ص 243 و 244 ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص124 و ج 36 ، ص118 و ج 40 ، ص328 و ج 62 ، ص 112 و 113 و ج 67 ، ص116 و ج 90 ، ص73 ; «تفسير على بن ابراهيم قمى» ، ج 1 ، ص 179 و 180 ; «مستدرك الوسائل» ، ج 16 ، ص54 ; «مجمع البيان» و ساير تفاسير ، ذيل آيات مورد بحث .

، اين جريان را عرض كردم ، در اين موقع آيه فوق نازل شد . (1)

از «مسند احمد» ، «سنن ابى داود» ، «نسائى» و «ترمذى» چنين نقل شده است : «عمر» _ كه طبق تصريح «تفسير فى ظلال» ، جلد سوم ، صفحه 33 _ علاقه شديدى به نوشيدن شراب داشت ، دعا مى كرد ، و مى گفت : خدايا بيان روشنى در مورد خمر براى ما بفرما .

هنگامى كه آيه سوره «بقره» «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ»(2) نازل شد ، پيامبر(صلى الله عليه وآله)آيه را براى او قرائت كرد ولى او باز به دعاى خود ادامه مى داد ، و مى گفت :

خدايا بيان روشن ترى در اين زمينه بفرما ، تا اين كه آيه «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لاتَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُكارى»(3) نازل شد ، پيامبر(صلى الله عليه وآله)آن را نيز بر او خواند ، باز به دعاى خود ادامه مى داد ! تا اين كه : سوره «مائده» (آيه مورد بحث) كه صراحت فوق العاده اى در اين موضوع دارد ، نازل گرديد .

هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)آيه را بر او خواند ، گفت : إِنْتَهَيْنا إِنْتَهَيْنا ! : «از نوشيدن شراب خوددارى مى كنيم ، خوددارى مى كنيم» ! (4)

لَيْسَ عَلَى الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ جُناحٌ فيما طَعِمُوا إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا وَ اللّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنينَ

بر كسانى كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند ، گناهى در آنچه (قبل از نزول حكم تحريم) خورده اند نيست ; اگر تقوا

پيشه كنند ، و ايمان بياورند ، و اعمال صالح انجام دهند ; سپس تقوا پيشه كنند و ايمان آورند ; سپس تقوا پيشه كنند و نيكى نمايند . وخداوند ، نيكوكاران را دوست مى دارد .

پي نوشتها

1 . «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص315 ; «فتح القدير» ، ج 2 ، ص75 ; «الميزان» ، ج 6 ، ص132 ; «مسند احمد» ، ج 1 ، ص 181 و 186 ; «جامع البيان» ، ج 7 ، ص46 ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص138و بسيارى از تفاسير ديگر .

2 . بقره ، آيه 219 .

3 . نساء ، آيه 43 .

4 . «تفسير المنار» ، ج 7 ، ص50 ; «فى ظلال القرآن» ، ج 3 ، ص33 ; «سنن نسائى» ، ج 8 ، ص286 ; «مسند احمد» ، ج 1 ، ص53 ; «سنن ابى داود» ، ج 2 ، ص182 ; «سنن ترمذى» ، ج 4 ، ص320 .

اللّهُ مَنْ يَخافُهُ بِالْغَيْبِ فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ أَليمٌ

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لاتَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوا عَدْل مِنْكُمْ هَدْياً بالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْكَفّارَةٌ طَعامُ مَساكينَ أَوْ عَدْلُ ذلِكَ صِياماً لِيَذُوقَ وَبالَ أَمْرِهِ عَفَا اللّهُ عَمّاسَلَفَ وَ مَنْ عادَ فَيَنْتَقِمُ اللّهُ مِنْهُ وَ اللّهُ عَزيزٌ ذُو انْتِقام

أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَ طَعامُهُ مَتاعاً لَكُمْ وَ لِلسَّيّارَةِ وَ حُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً وَ اتَّقُوا اللّهَ الَّذي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! خداوند شما را به چيزى از شكار كه دست ها ونيزه هايتان به آن مى رسد ، مى آزمايد ; تا معلوم شود چه كسى با ايمان به غيب از خدامى ترسد ; و هر كس بعد از آن تجاوز كند ، مجازات دردناكى خواهد داشت .

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! در حال احرام ، شكار نكنيد ; و هر كس از شما عمداً آن را به قتل برساند ، بايد كفاره اى معادل آن از چهارپايان بدهد ; كفاره اى كه دو نفر عادل ازشما ، معادل بودن آن را تصديق كنند ; و به صورت قربانى به (حريم) كعبه برسد ; يا (به جاى قربانى ، ) اطعام مستمندان كند ; يا معادل آن ، روزه بگيرد ، تا كيفر كار خود را بچشد . خداوند گذشته را عفو كرده ، ولى هر كس تكرار كند ، خداوند از او انتقام مى گيرد ; وخداوند ، توانا و صاحب انتقام است .

صيد دريا و طعام آن براى شما

و كاروانيان حلال است ; تا (در حال احرام) از آن بهره مند شويد ; ولى مادام كه مُحرِم هستيد ، شكار صحرا براى شما حرام است ; و از(نافرمانى) خدائى كه به سوى او محشور مى شويد ، بترسيد !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «جامع البيان» (تفسير طبرى) ، ج 7 ، ص49 ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير قرطبى» ، ج 6 ، ص293 ، ذيل آيه مورد بحث .

را ناراحت مى كند ; و اگر به هنگام نزول قرآن ، از آنها سؤال كنيد ، براى شما آشكارمى شود ; خداوند آنها را بخشيده (و ناديده گرفته) است . و خداوند ، آمرزنده و بردبار است .

جمعى از پيشينيان شما ، از آن سؤال كردند ; و سپس با آن به مخالفت برخاستند .

پي نوشتها

1 . «كافى» ، ج 4 ، ص396 ; «وسائل الشيعه» ، ج 12 ، ص 415 و 417 ; «بحار الانوار» ، ج 20 ، ص 346 و 347

همه سال بر همه شما واجب مى شود .

اگر در همه سال واجب باشد توانائى انجام آن را نخواهيد داشت .

و اگر با آن مخالفت كنيد گناهكار خواهيد بود .

بنابراين ، مادام كه چيزى به شما نگفته ام روى آن اصرار نورزيد ; زيرا (يكى از) امورى كه باعث هلاكت (بعضى از) اقوام گذشته شد اين بود كه : لجاجت و پرحرفى مى كردند و از پيامبرشان زياد سؤال مى نمودند ، پس هنگامى كه به شما دستورى مى دهم به اندازه توانائى خود آن را انجام دهيد (إِذا أَمَرْتُكُمْ مِنْ شَيْء فَأْتُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُم) و هنگامى كه شما را از چيزى نهى مى كنم خوددارى كنيد ، آيات فوق نازل شد و آنها را از اين كار باز داشت . (1)

اشتباه نشود ، منظور از اين شأن نزول _ همان طور كه در تفسير آيه خواهيم گفت _ اين نيست كه راه سؤال ، پرسش و فراگيرى مطالب را به روى مردم ببندد ; زيرا قرآن در آيات خود صريحاً دستور مى دهد : مردم آنچه را نمى دانند از اهل اطلاع بپرسند «فَاسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لاتَعْلَمُون» . (2)

بلكه منظور سؤال هاى نا به جا و بهانه گيرى ها و لجاجت هائى است كه غالباً سبب مشوّش شدن اذهان مردم ، و موجب مزاحمت گوينده ، و پراكندگى رشته سخن و برنامه او مى گردد .

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا شَهادَةُ بَيْنِكُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حينَ الْوَصِيَّةِ اثْنانِ ذَوا عَدْل مِنْكُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَيْرِكُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الاَْرْضِ فَأَصابَتْكُمْ مُصيبَةُ الْمَوْتِ تَحْبِسُونَهُما مِنْ بَعْدِ الصَّلاةِ

فَيُقْسِمانِ بِاللّهِ إِنِ ارْتَبْتُمْ لانَشْتَري بِهِ ثَمَناً وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبى وَ لانَكْتُمُ شَهادَةَ اللّهِ إِنّا إِذاً لَمِنَ الاْثِمينَ

فَإِنْ عُثِرَ عَلى أَنَّهُمَا اسْتَحَقّا إِثْماً فَآخَرانِ يَقُومانِ مَقامَهُما مِنَ الَّذينَ اسْتَحَقَّ عَلَيْهِمُ الاَْوْلَيانِ فَيُقْسِمانِ بِاللّهِ لَشَهادَتُنا أَحَقُّ مِنْ شَهادَتِهِما وَ مَا اعْتَدَيْنا إِنّا إِذاً لَمِنَ الظّالِمينَ

ذلِكَ أَدْنى أَنْ يَأْتُوا بِالشَّهادَةِ عَلى وَجْهِها أَوْ يَخافُوا أَنْ تُرَدَّ أَيْمانٌ بَعْدَ أَيْمانِهِمْ وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ اسْمَعُوا وَ اللّهُ لايَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقينَ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! هنگامى كه مرگ يكى از شما فرا رسد ، در موقع وصيت بايد از ميان شما ، دو نفر عادل را به شهادت بطلبيد ; يا اگر مسافرت كرديد ، و مصيبت مرگ شما فرا رسيد ، (و در آنجا مسلمانى نيافتيد ، ) دو نفر از غير خودتان را به گواهى بطلبيد . و اگر به هنگام اداى شهادت ، در صدق آنها شك كرديد ، آنها را بعد از نماز نگاه مى داريد تا سوگند ياد كنند كه : «ما حاضر نيستيم حق را به چيزى بفروشيم ، هر چند در مورد خويشاوندان ما باشد ; و شهادت الهى را كتمان نمى كنيم ، كه از گناهكاران خواهيم بود» !

و اگر اطلاعى حاصل شود كه آن دو ، مرتكب گناهى شده اند (و حق را كتمان كرده اند) ، دو نفر از كسانى كه نسبت به ميّت ، اَولى هستند ، به جاى آنها قرار مى گيرند ، و به خداسوگند ياد مى كنند كه : «گواهى ما ، از گواهى آن دو ، به حق نزديك تر است ; و ما تجاوزى نكرده ايم ; كه

اگر چنين كرده باشيم ، از ظالمان خواهيم بود» !

اين كار ، نزديك تر است به اين كه گواهى به حق دهند ، (و از خدا بترسند ، ) و يا بترسند كه (دروغشان فاش گردد ; و) سوگندهائى جاى سوگندهاى آنها را بگيرد . از (مخالفت) خدابپرهيزيد ، و گوش فرا دهيد . و خداوند ، جمعيت فاسقان را هدايت نمى كند .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ج 3 ، ص428 ; «درّ المنثور» ، ج 2 ، ص335 ; «المنار» ، در ذيل آيه مورد بحث با تفاوت هائى اين شأن نزول را نقل كرده اند ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص31 (با اندكى تفاوت) ; «جامع البيان» ، ج 7 ، ص11 ; «تفسير ابن كثير» ، ج 2 ، ص109 .

2 . نحل ، آيه 43 .

ورثه باز گرداندند ، ورثه هنگامى كه متاع را گشودند ، قسمتى از اموالى كه «ابن ابى ماريه» با خود برده بود را در آن نيافتند .

ناگاه چشمان آنها به وصيت نامه افتاد ، ديدند ، صورت تمام اموال مسروقه در آن ثبت است .

مطلب را با آن دو نفر مسيحى همسفر در ميان گذاشتند آنها انكار كرده گفتند :

هر چه به ما داده بود به شما تحويل داده ايم ! ناچار به پيامبر(صلى الله عليه وآله)شكايت كردند ، آيات فوق نازل شد و حكم آن را بيان كرد . (1)

ولى از شأن نزولى كه در كتاب «كافى» آمده است چنين بر مى آيد كه : آنها نخست انكار كردند ، جريان به خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)كشيده شد ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) چون دليلى بر ضد آن دو نفر وجود نداشت ، آنها را وادار به سوگند كرد ، سپس آنها را تبرئه نمود .

اما چيزى نگذشت كه بعضى از اموال مورد بحث نزد آن دو نفر پيدا شد و به اين وسيله دروغشان اثبات گرديد ، جريان به عرض پيامبر(صلى الله عليه وآله) رسيد .

پيامبر(صلى الله عليه وآله)در انتظار ماند تا آيات فوق نازل شد ، سپس دستور داد ، اولياء ميّت سوگند ياد كنند ، و اموال را گرفت و به آنها تحويل داد . (2)

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص31 ; «جوامع الجامع» ، ج 1 ، ص540 ; «جامع البيان» ، ج 7 ، ص157 ; «درّ المنثور» ، ج 2 ،

ص342 .

2 . «كافى» ، ج 7 ، ص5 .

تواند هر يك شأن نزول خاصى داشته باشد ، ولى در زمان هاى قبل از نزول اين سوره گفتگوها و بحث هائى ميان پيامبر و مشركان وجود داشته است و قسمتى از آيات اين سوره ناظر به آن گفتگوها است ، بنابراين هيچ مانعى ندارد كه چنين سخنى ميان پيامبر و مشركان رد و بدل شده باشد ، و خداوند در اين آيات به آن سخنان اشاره كرده ، و پاسخ مى گويد .

وَ لا تَطْرُدِ الَّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ يُريدُونَ وَجْهَهُ ما عَلَيْكَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَيْء وَ ما مِنْ حِسابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْء فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظّالِمينَ

وَ كَذلِكَ فَتَنّا بَعْضَهُمْ بِبَعْض لِيَقُولُوا أَ هؤُلاءِ مَنَّ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنا أَ لَيْسَ اللّهُ بِأَعْلَمَ بِالشّاكِرينَ

و كسانى را كه صبح و شام خدا را مى خوانند ، و جز ذات پاك او نظرى ندارند ، از خود دور مكن ! نه چيزى از حساب آنها بر توست ، و نه چيزى از حساب تو بر آنها ! اگر آنها را طرد كنى ، از ستمگران خواهى بود !

و اين چنين بعضى از آنها را با بعض ديگر آزموديم ; تا بگويند : «آيا اينها هستند كه خداوند از ميان ما (برگزيده ، و) بر آنها منت گذارده (و نعمت ايمان بخشيده) است»؟ ! آيا خداوند شاكران را بهتر نمى شناسد؟ !

پي نوشتها

1 . «تفسير ابوالفتوح رازى» ، ذيل آيه مورد بحث ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «مناقب آل ابيطالب» ، ج 1 ، ص46 ; «بحار الانوار» ، ج 18 ، ص 157 و 199 ;

«زاد المسير» ، ج 3 ، ص9 .

سوره ، منافاتى با اين ندارد كه تمام سوره يك جا نازل شده باشد ; زيرا همان طور كه سابقاً اشاره كرديم ممكن است حوادث گوناگونى قبل از نزول سوره در فواصل مختلفى روى داده باشد و اين سوره ناظر به آن حوادث بوده باشد .

ذكر اين نكته در اينجا لازم به نظر مى رسد كه : در پاره اى از روايات نقل شده ، هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) پيشنهاد آنها را نپذيرفت ، از او خواستند : ميان اشراف قريش و فقراى يارانش تناوب قائل شود ، يعنى روزى را براى اينها و روزى را براى آنها قرار دهد ، تا با هم در يك جلسه ننشينند ، پيامبر اين پيشنهاد را پذيرفت شايد وسيله اى براى ايمان آوردن آنها شود .

آنها گفتند : بايد اين مطلب به عنوان يك قرارداد نوشته شود پيامبر(صلى الله عليه وآله)على(عليه السلام)را مأمور نوشتن قرار داد كرد ، ولى آيه فوق نازل شد و از اين كار نهى كرد . (3)

اما اين روايت ، علاوه بر اين كه با روح تعليمات اسلام سازگار نيست و در هيچ مورد در مقابل اين گونه تبعيض ها انعطافى نشان نداده ، بلكه در همه جا سخن از وحدت جامعه اسلامى است ، با آيه قبل كه مى فرمود : إِنْ أَت_َّبِ_عُ إِلاّ ما يُوحى : «من همواره پيرو وحى الهى هستم» سازگار نيست ، چگونه مى توان باور كرد ، پيامبر(صلى الله عليه وآله)بدون انتظار وحى تسليم چنين پيشنهادى شده باشد؟ !

به علاوه ، جمله «وَ لاتَطْرُدِ» كه در آغاز آيه مورد بحث مى خوانيم ،

نشان مى دهد : آنها پيشنهاد طرد مطلق آن دسته از ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله) را داشته اند نه پيشنهاد تناوب ; زيرا تناوب با طرد فرق بسيار دارد و اين نشان مى دهد كه شأن نزول همان است كه در آغاز آورديم .

وَ إِذا رَأَيْتَ الَّذينَ يَخُوضُونَ في آياتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتّى يَخُوضُوا في حَديث غَيْرِهِ وَ إِمّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرى مَعَ الْقَوْمِ الظّالِمينَ

وَ ما عَلَى الَّذينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَيْء وَ لكِنْ ذِكْرى لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ

هر گاه كسانى را ديدى كه آيات ما را استهزاء مى كنند ، از آنها روى بگردان تا به سخن ديگرى بپردازند . و اگر شيطان از ياد تو ببرد ، هرگز پس از ياد آمدن با اين جمعيت ستمگر منشين !

و (اگر) افراد با تقوا (براى ارشاد و اندرز با آنها بنشينند ، ) چيزى از حساب (و گناه) آنها بر ايشان نيست ; ولى (بايد تنها) براى يادآورى آنها باشد ، شايد (بشنوند و) تقوا پيشه كنند !

پي نوشتها

1 . «درّ المنثور» ، ج 3 ، ص13 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 17 ، ص41 ، ج 22 ، ص32 ، و ج 71 ، ص183 ; «نورالثقلين» ، ج 1 ، ص720 ; «الميزان» ، ج 7 ، ص109 .

2 . «بحار الانوار» ، ج 17 ، ص41 ; «جامع البيان» ، ج 7 ، ص265 ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص146 ; «زاد المسير» ، ج 3 ، ص32 ; «الميزان» ، ج 7 ، ص109

.

3 . «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص33 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «نورالثقلين» ، ج 1 ، ص721 ; «تفسير ابن كثير» ، ج 2 ، ص139 ; «مكاتيب الرسول» احمدى ميانجى ، ج 3 ، ص737 .

الْكِتابَ الَّذي جاءَ بِهِ مُوسى نُوراً وَ هُدىً لِلنّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَراطيسَ تُبْدُونَها وَ تُخْفُونَ كَثيراً وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا آباؤُكُمْ قُلِ اللّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ في خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ

آنها خدا را درست نشناختند كه گفتند : «خدا هيچ چيز بر هيچ انسانى ، نفرستاده است» ! بگو : «چه كسى كتابى را كه موسى آورد ، نازل كرد؟ ! كتابى كه براى مردم ، نور و هدايت بود ; (اما شما) آن را به صورت پراكنده قرار مى دهيد ; قسمتى را آشكار ، و قسمتى راپنهان مى داريد ; و مطالبى به شما تعليم داده شده كه نه شما و نه پدرانتان ، از آن با خبر نبوديد» ! بگو : «خدا» ! سپس آنها را در گفتگوهاى لجاجت آميزشان رها كن ، تا بازى كنند !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص89 ; «مستدرك» ، ج 12 ، ص 312 و 313 .

سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللّهُ وَ لَوْ تَرى إِذِ الظّالِمُونَ في غَمَراتِ الْمَوْتِ وَالْمَلائِكَةُ باسِطُوا أَيْديهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَ كُنْتُمْ عَنْ آياتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ

چه كسى ستمكارتر است از كسى كه دروغى به خدا ببندد ، يا بگويد : «بر من وحى فرستاده شده» ، در حالى كه به او وحى نشده است ، و كسى كه بگويد : «من نيز همانند آنچه خدا نازل كرده است ، نازل مى كنم»؟ ! و اگر ببينى هنگامى كه (اين) ظالمان در شدائد مرگ فرو رفته اند ، و فرشتگان دست ها را گشوده ، (به آنان مى گويند : ) «جان خود را خارج سازيد ! امروز در برابر دروغ هائى كه به خدا بستيد و نسبت به آيات او تكبّر ورزيديد ، مجازات خواركننده اى خواهيد ديد» ! (خواهى ديد كه وضع آنها بسيار دردناك و اسفبار است) .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص89 ; «الميزان» ، ج 7 ، ص304 ; «جامع البيان» ، ج 7 ، ص348 ; «درّ المنثور» ، ج 3 ، ص29 ; و تفاسير «ابوالفتوح رازى» و «المنار» ، ذيل آيه مورد بحث .

از آن ، او ادعا كرد : من مى توانم همانند آيات قرآن را بياورم . (1)

جمعى از مفسران نيز گفته اند : آيه يا قسمتى از آن درباره «مسيلمه كذّاب» كه از مدعيان دروغين نبوت بود نازل گرديده است .

ولى با توجه به اين كه : داستان «مسيلمه» در اواخر عمر پيغمبر(صلى الله عليه وآله) بود ، و اين سوره از سوره هاى مكى است ، طرفداران اين شأن نزول معتقدند : اين آيه همانند چند آيه ديگر از اين سوره در «مدينه» نازل و به دستور پيامبر(صلى الله عليه وآله)در لابلاى آيات اين سوره قرار داده شده است . (2)

در هر حال ، آيه همانند ساير آيات قرآن كه در شرائط خاصى نازل شده مضمون ومحتواى آن كلّىوعمومى است و همه مدعيان نبوت و مانند آنها را شامل مى شود .

وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادى كَما خَلَقْناكُمْ أَوَّلَ مَرَّة وَ تَرَكْتُمْ ما خَوَّلْناكُمْ وَراءَ ظُهُورِكُمْ وَ ما نَرى مَعَكُمْ شُفَعاءَكُمُ الَّذينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فيكُمْ شُرَكاءُ لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَ ضَلَّ عَنْكُمْ ما كُنْتُمْ تَزْعُمُون

و (روز قيامت به آنها گفته مى شود : ) همه شما تنها به سوى ما بازگشت نموديد ، همان گونه كه روز اوّل شما را آفريديم ; و آنچه را به شما بخشيده بوديم ، پشت سر گذارديد ! و شفيعانى را كه شريك در شفاعت خود مى پنداشتيد ، با شما نمى بينيم ! پيوندهاى شمابريده شده است ; و تمام آنچه را تكيه گاه خود تصور مى كرديد ، از شما دور و گم شده اند !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد

بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص34 ; «تفسير تبيان» ، ج 4 ، ص202 ; «تفسير قرطبى» ، ج 7 ، ص 39 و 40 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص34 ; «تفسير تبيان» ، ج 4 ، ص202 ; «تفسير قرطبى» ، ج 7 ، ص 39 و 40 .

تا سرگردان شوند !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير تبيان» ، ج 4 ، ص208 ; «جامع البيان» ابن جرير طبرى ، ج 7 ، ص363 .

تو اجابت مى شود ، ولى در اين صورت (چون از هر نظر اتمام حجت خواهد شد و موضوع جنبه حسّى و شهود به خود خواهد گرفت) اگر ايمان نياورند همگى سخت كيفر مى بينند (و نابود خواهند شد) .

اما اگر به خواسته آنها ترتيب اثر داده نشود و آنها را به حال خود واگذارى ممكن است بعضى از آنها در آينده توبه كنند و راه حق را پيش گيرند .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) پذيرفت و آيات فوق نازل گرديد . (1)

أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشى بِهِ فِي النّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُماتِ لَيْسَ بِخارِج مِنْها كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْكافِرينَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ

وَ كَذلِكَ جَعَلْنا في كُلِّ قَرْيَة أَكابِرَ مُجْرِميها لِيَمْكُرُوا فيها وَ ما يَمْكُرُونَ إِلاّ بِأَنْفُسِهِمْ وَ ما يَشْعُرُونَ

آيا كسى كه مرده بود ، سپس او را زنده كرديم ، و نورى برايش قرار داديم كه با آن در ميان مردم راه برود ، همانند كسى است كه در ظلمت ها باشد و از آن خارج نگردد؟ ! اين گونه براى كافران ، اعمال (زشتى) كه انجام مى دادند ، تزيين شده (و زيبا جلوه كرده) است .

و (نيز) اين گونه در هر شهر و آبادى ، بزرگان گنهكارى قرار داديم ; (و همه گونه قدرت در اختيارشان گذارديم ; ) و سرانجام كارشان اين شد كه به مكر (و فريب مردم) پرداختند ; ولى تنها خودشان را فريب مى دهند و نمى فهمند !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحارالانوار» ، ج9 ، ص90 ; «الميزان» ، ج7

، ص324 ; «جامع البيان» ، ج 7 ، ص406 ; «تفسير قرطبى» ، ج 7 ، ص62 ; «تفسير ابن كثير» ، ج 2 ، ص170 .

است . (2)

در هر حال ، اين آيه همانند آيات ديگر قرآن اختصاص به مورد نزول خود ندارد و داراى مفهوم وسيعى است كه در مورد هر مؤمن راستين ، و هر بى ايمان لجوج ، صادق است .

وَ إِذا جاءَتْهُمْ آيَةٌ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتّى نُؤْتى مِثْلَ ما أُوتِيَ رُسُلُ اللّهِ اللّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ سَيُصيبُ الَّذينَ أَجْرَمُوا صَغارٌ عِنْدَ اللّهِ وَ عَذابٌ شَديدٌ بِما كانُوا يَمْكُرُونَ

و هنگامى كه آيه اى براى آنها بيايد ، مى گويند : «ما هرگز ايمان نمى آوريم ، مگر اين كه همانند چيزى كه به پيامبران خدا داده شده ، به ما هم داده شود» ! خداوند آگاه تر است كه رسالت خويش را كجا قرار دهد ! به زودى كسانى كه مرتكب گناه شدند ، (و مردم را از راه حق منحرف ساختند ، ) در مقابل مكر (و فريب و نيرنگى) كه مى كردند ، گرفتار حقارت در پيشگاه خدا ، و عذاب شديد خواهند شد .

پي نوشتها

1 و 2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 18 ، ص159 ; «زاد المسير» ، ج 3 ، ص80 .

(1)

و بعضى گفته اند : درباره «ابوجهل» نازل شده است ; زيرا او تصور مى كرد : مسأله نبوت هم بايد مركز رقابت ها قرار گيرد .

او مى گفت : ما و قبيله «بنى عبد مناف» (طايفه پيامبر(صلى الله عليه وآله)) در همه چيز با هم رقابت داشتيم و همچون دو اسب مسابقه ، دوش به دوش هم پيش مى رفتيم ، تا اين كه آنها ادعا كردند پيامبرى از ميان ما برخاسته كه وحى به او مى شود .

ولى ممكن نيست ما به او ايمان بياوريم مگر اين كه بر ما نيز وحى شود ، همان طور كه بر او وحى مى شود ! ! (2)

پي نوشتها

1 و 2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 18 ، ص235 ; «مناقب آل ابيطالب» ، ج 1 ، ص47 ; «تفسير قرطبى» ، ج 7 ، ص80 ; «زاد المسير» ، ج 3 ، ص81 .

آشكار سازد ; (حتى) بر آسمان ها و زمين ، سنگين است ; و جز به طور ناگهانى ، به سراغ شما نمى آيد» ! (باز) از تو سؤال مى كنند ، چنان كه گوئى تو از زمان وقوع آن با خبرى ! بگو : «علمش تنها نزد خداست ; ولى بيشتر مردم نمى دانند» .

كه ايمان مى آورند ! (و آماده پذيرش حقّند) .

پي نوشتها

1 . بعضى از مفسران مانند مرحوم «طبرسى» شأن نزول رادرباره جمعى از يهود ذكر كرده كه به خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمدند و از مسأله قيامت پرسيدند ، اما از آنجا كه سوره در «مكّه» نازل شده و پيامبر در آنجا با يهود درگيرى نداشت اين موضوع بسيار بعيد به نظر مى رسد .

2 . «تفسير برهان» ، ج 2 ، ص54 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث (با تلخيص) ; «بحار الانوار» ، ج 7 ، ص62 ; «تفسير على بن ابراهيم قمى» ، ج 1 ، ص249 .

غنائم را متعلق به پيغمبر(صلى الله عليه وآله) معرفى كرد كه هر گونه بخواهد با آن رفتار كند .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) هم آن را به طور مساوى در ميان همه جنگجويان تقسيم كرد ، و دستور داد : ميان برادران دينى صلح و اصلاح شود . (1)

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لاتَخُونُوا اللّهَ وَ الرَّسُولَ وَ تَخُونُوا أَماناتِكُمْ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ

وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ أَنَّ اللّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظيمٌ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! به خدا و پيامبر خيانت نكنيد ! و (نيز) در امانت هاى خود خيانت روا مداريد ، در حالى كه مى دانيد (اين كار ، گناه بزرگى است) !

و بدانيد اموال و اولاد شما ، وسيله آزمايش است ; و (براى كسانى كه از عهده امتحان برآيند ، ) پاداش عظيمى نزد خداست !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 19 ، ص211 .

كه صداقتشان در اين پيشنهاد مشكوك بود) .

فرمود : بايد حكميّت «سعد بن معاذ» را بپذيريد .

آنها تقاضا كردند پيامبر «ابُولُبابه» را (كه يكى از ياران پيامبر در مدينه بود) نزد آنها بفرستد ، «ابُولُبابه» با آنها سابقه دوستى داشت و خانواده و فرزندان و اموالش نزد آنها بود .

رسول خدا(صلى الله عليه وآله) اين پيشنهاد را قبول كرد ، و «ابُولُبابه» را نزد آنها فرستاد آنها با «ابُولُبابه» مشورت كردند كه آيا صلاح است حكميّت «سعد بن معاذ» را بپذيرند؟

«ابُولُبابه» اشاره به گلوى خود كرد ; يعنى اگر بپذيريد كشته خواهيد شد ، تن به

اين پيشنهاد ندهيد . پيك وحى خدا جبرئيل اين موضوع را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) خبر داد .

«ابُولُبابه» مى گويد : هنوز نخستين گام را برنداشته بودم كه متوجه شدم : من به خدا و پيامبر خيانت كرده ام . آيه هاى فوق درباره او نازل شد .

در اين هنگام «ابُولُبابه» سخت پريشان گشت به طورى كه خود را با طنابى به يكى از ستون هاى مسجد پيامبر(صلى الله عليه وآله) بسته گفت :

به خدا سوگند ! نه غذا مى خورم و نه آب مى نوشم تا مرگ من فرا رسد ، مگر اين كه خداوند توبه مرا بپذيرد .

هفت شبانه روز گذشت ، نه غذا خورد و نه آب نوشيد آن چنان كه بى هوش به روى زمين افتاد . خداوند توبه او را پذيرفت .

اين خبر به وسيله مؤمنان به اطلاع او رسيد ولى او سوگند ياد كرد كه من خود را از ستون باز نمى كنم تا

پيامبر(صلى الله عليه وآله) بيايد و مرا بگشايد .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمد و او را گشود .

«ابُولُبابه» گفت : براى تكميل توبه خود خانه ام را كه در آن مرتكب گناه شده ام رها خواهم ساخت و از تمام اموالم صرف نظر مى كنم .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : كافى است يك سوم از اموالت را در راه خدا صدقه بدهى . (1)

همين مضمون در كتب اهل تسنن نيز درباره شأن نزول آيه آمده است ولى از آنجا كه آيات گذشته مربوط به حادثه «بدر» بود ، بعضى بعيد دانسته اند اين آيه درباره داستان يهود «بنى قريظه» باشد ; زيرا اين جريان مدت ها بعد واقع شد .

از اين رو گفته اند : منظور از روايات فوق ، اين است كه : داستان «ابُولُبابه» يكى از مصاديق آيه مى تواند باشد نه اين كه در اين موقع نازل گرديده باشد و اين تعبير در مورد شأن نزول آيات سابقه دارد .

مثلاً در بعضى از كتب ، از پاره اى از صحابه نقل شده كه فلان آيه در مورد قتل «عثمان» نازل گرديده در حالى كه مى دانيم قتل عثمان ساليان دراز بعد از وفات پيامبر بود .

اين احتمال نيز هست كه آيه در حادثه «بنى قريظه» نازل شده باشد اما چون تناسب با آيات «بدر» داشته به فرمان پيامبر به آنها ملحق شده است .

وَ إِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَ يَمْكُرُونَ وَ يَمْكُرُ اللّهُ وَ اللّهُ خَيْرُ الْماكِرينَ

(به خاطر بياور) هنگامى را كه كافران نقشه مى كشيدند كه تو

را به زندان بيفكنند ، يا به قتل برسانند ، و يا (از «مكّه») خارج سازند ، آنها چاره مى انديشيدند و خداوند هم تدبير مى كرد و خدا بهترين تدبير كنندگان و چاره جويان است .

پي نوشتها

1 . «نور الثقلين» ، ج 2 ، ص143 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص36 .

! او هم همراه آنها به دار الندوة وارد شد .

يكى از حاضران رو به جمعيت كرده ، گفت : درباره اين مرد (اشاره به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)) بايد فكرى كنيد ; زيرا به خدا سوگند بيم آن مى رود كه بر شما پيروز گردد (و آئين و عظمت شما را در هم پيچد) .

از آن ميان يكى پيشنهاد كرد او را «حبس» كنيد تا در زندان جان بدهد . . .

پير مرد نجدى اين نظر را رد كرده ، گفت : بيم آن مى رود كه طرفدارانش بريزند و در يك فرصت مناسب او را از زندان آزاد كنند و او را از اين سرزمين بيرون ببرند ، بايد فكر اساسى ترى كنيد .

ديگرى گفت : او را از ميان خود بيرون كنيد تا از دست او راحت شويد ; زيرا همين كه از ميان شما بيرون برود هر كار كند ، ضررى به شما نخواهد زد و سر و كارش با ديگران است .

پير مرد نجدى گفت : به خدا سوگند اين هم عقيده درستى نيست ، مگر شيرينى گفتار و طلاقت زبان و نفوذ او را در دل ها نمى بينيد ، اگر اين كار را انجام دهيد به سراغ ساير عرب مى رود ، گرد او را مى گيرند ، سپس با انبوه جمعيت به سراغ شما باز مى گردد ، شما را از شهرهاى خود مى راند و بزرگان شما را به قتل مى رساند !

جمعيت گفتند : به خدا راست مى گويد ، فكر ديگرى كنيد .

«ابوجهل» كه تا آن

وقت ساكت بود به سخن در آمده ، گفت : من عقيده اى دارم كه غير از آن را صحيح نمى دانم !

گفتند : چه عقيده اى؟

گفت : از هر قبيله اى جوانى شجاع و شمشيرزن را انتخاب مى كنيم و به دست هر يك شمشير برّنده اى مى دهيم تا در فرصتى مناسب دسته جمعى به او حمله كنند ، هنگامى كه به اين صورت او را به قتل برسانيد ، خونش در همه قبائل پخش مى شود ، و باور نمى كنم طايفه «بنى هاشم» بتوانند با همه طوائف قريش بجنگند و مسلماً در اين صورت به خون بها راضى مى شوند ، و ما هم از آزار او راحت خواهيم شد .

پير مرد نجدى (با خوشحالى) گفت : به خدا رأى صحيح همين است كه اين جوانمرد گفت ، من هم غير از آن عقيده اى ندارم (و به اين ترتيب اين پيشنهاد به اتفاق پذيرفته شد) و آنها با اين تصميم پراكنده شدند .

جبرئيل فرود آمد ، و به پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور داد : شب را در بستر خويش نخوابد .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) شبانه به سوى غار «ثور»(1) حركت كرد و سفارش نمود على(عليه السلام) در بستر او بخوابد (تا كسانى كه از درز در مراقب بستر پيامبر(صلى الله عليه وآله) بودند خيال كنند او در بستر است و تا صبح مهلت دهند و او از منطقه خطر دور شود) .

هنگامى كه صبح شد ، به خانه ريختند و جستجو كردند على(عليه السلام) را در بستر پيامبر(صلى الله عليه وآله) ديدند و

به اين ترتيب خداوند نقشه هاى آنان را نقش بر آب كرد .

صدا زدند : پس محمد(صلى الله عليه وآله) كجاست؟

فرمود : نمى دانم .

آنها به دنبال ردّ پاى پيامبر(صلى الله عليه وآله) حركت كردند تا به كوه رسيدند و به نزديكى غار اما (با تعجب ديدند تار عنكبوتى در جلو غار نمايان است و درب غار را پوشانده ، به يكديگر گفتند : اگر او در اين غار بود اثرى از اين تارهاى عنكبوت بر در غار وجود نداشت ، و به اين ترتيب باز گشتند) .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) سه روز در غار ماند (و هنگامى كه دشمنان همه بيابان هاى «مكّه» را جستجو كردند ، خسته و مأيوس باز گشتند ، او به سوى «مدينه» حركت كرد) . (2)

إِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ لِيَصُدُّوا عَنْ سَبيلِ اللّهِ فَسَيُنْفِقُونَها ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ وَ الَّذينَ كَفَرُوا إِلى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ

آنها كه كافر شدند اموالشان را براى باز داشتن (مردم از راه خدا) انفاق مى كنند ، آنها اين اموال را (در اين راه) مصرف مى كنند اما مايه حسرت و اندوهشان خواهد شد و سپس شكست خواهند خورد . و (در جهان ديگر اين) كافران همگى به سوى دوزخ گردآورى خواهند شد .

پي نوشتها

1 . غار ثور ، غارى است در نزديكى مكّه .

2 . «درّ المنثور» ، ج 3 ، ص179 ، ذيل آيه مورد بحث ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ،

ج 19 ، ص28 به بعد ، باب 6 : الهجرة و مباديها و . . .

و ص47 .

وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ وَ جاهَدَ في سَبيلِ اللّهِ لا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللّهِ وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمينَ

الَّذينَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا في سَبيلِ اللّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ

يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَة مِنْهُ وَ رِضْوان وَ جَنّات لَهُمْ فيها نَعيمٌ مُقيمٌ

خالِدينَ فيها أَبَداً إِنَّ اللّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظيمٌ

آيا سيراب كردن حجاج و آباد ساختن مسجدالحرام را همانند (عمل) كسى قرار داديد كه به خدا و روز قيامت ايمان آورده ، و در راه او جهاد كرده است؟ ! (اين دو ، ) نزد خدامساوى نيستند ! و خداوند گروه ظالمان را هدايت نمى كند !

آنها كه ايمان آوردند و هجرت كردند و با اموال و جان هايشان در راه خدا جهاد نمودند مقامشان نزد خدا برتر است ; و آنها پيروز و رستگارند !

پروردگارتان آنها را به رحمتى از ناحيه خود ، و رضايت (خويش) ، و باغ هائى از بهشت بشارت مى دهد كه در آن ، نعمت هاى جاودانه دارند .

همواره و تا ابد در اين باغ ها (و در ميان اين نعمت ها) خواهند بود ; زيرا پاداش عظيم نزد خداوند است !

السلام) از كنار آنها گذشت ، پرسيد :

به چه چيز افتخار مى كنيد؟

«عباس» گفت : امتيازى به من داده شده كه احدى ندارد ، و آن مسأله آب دادن به حجاج خانه خدا است .

«شيبه» گفت : من تعميركننده مسجدالحرام (و كليددار خانه كعبه) هستم .

على(عليه السلام) گفت : با اين كه از شما حيا مى كنم بايد بگويم با اين سن كم افتخارى دارم كه شما نداريد ، آنها پرسيدند : كدام افتخار؟ !

فرمود : من با شمشير جهاد كردم تا شما ايمان به خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله) آورديد .

«عباس» خشمناك برخاست و دامن كشان به سراغ پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمد (و به عنوان شكايت) گفت :

آيا نمى بينى على(عليه السلام) چگونه با من سخن مى گويد؟

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : على(عليه السلام) را صدا كنيد ، هنگامى كه به خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمد ، فرمود :

چرا اين گونه با عمويت (عباس) سخن گفتى؟

على(عليه السلام) عرض كرد : اى رسول خدا ! اگر من او را ناراحت ساختم با بيان حقيقتى بوده است ، در برابر گفتار حق هر كس مى خواهد ناراحت شود ، و هر كس مى خواهد خشنود !

جبرئيل نازل شده ، گفت : اى محمّد ! پروردگارت به تو سلام مى فرستد ، و مى گويد : اين آيات را بر آنها بخوان (أَ جَعَلْتُمْ سِقايَةَ الْحاجِّ وَ . . . ) .

«آيا سيراب كردن حجاج و عمران مسجدالحرام را هم چون ايمان به خدا و روز رستاخيز و جهاد در راه او

قرار داديد؟ هرگز مساوى نيستند» . (1)

همين روايت ، به همين مضمون ، يا با تفاوت كمى ، در كتاب هاى فراوانى از اهل سنت نقل شده ، مانند «تفسير طبرى» و «ثعلبى» ، «اسباب النزول واحدى» ، تفسير «خازن بغدادى» ، «معالم التنزيل» علامه بَغوى ، «مناقب» ابن مغازلى ، جامع الاصول «ابن اثير» ، تفسير «فخر رازى» و كتاب هاى ديگر . (1)

به هر حال ، حديث فوق از احاديث معروف و مشهورى است كه حتى افراد متعصب به آن اعتراف كرده اند و ما پس از اتمام تفسير اين آيات ، باز در اين باره سخن خواهيم گفت .

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا ما لَكُمْ إِذا قيلَ لَكُمُ انْفِرُوا في سَبيلِ اللّهِ اثّاقَلْتُمْ إِلَى الاَْرْضِ أَ رَضيتُمْ بِالْحَياةِ الدُّنْيا مِنَ الاْخِرَةِ فَما مَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا فِي الاْخِرَةِ إِلاّ قَليلٌ

إِلاّ تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَليماً وَ يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ وَ لا تَضُرُّوهُ شَيْئاً وَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَيْء قَديرٌ

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! چرا هنگامى كه به شما گفته مى شود : «به سوى جهاد در راه خدا حركت كنيد» ! بر زمين سنگينى مى كنيد (و سستى به خرج مى دهيد)؟ ! آيا به زندگى دنيا به جاى آخرت راضى شده ايد؟ ! با اين كه متاع زندگى دنيا ، در برابر آخرت ، جز اندكى نيست !

اگر (به سوى ميدان جهاد) حركت نكنيد ، شما را مجازات دردناكى مى كند ، و گروه ديگرى غير از شما را به جاى شما قرار مى دهد ; و هيچ زيانى به او نمى رسانيد ; و خداوند بر هر چيزى تواناست

!

پي نوشتها

1 . براى توضيح بيشتر درباره اين حديث و مشخصات مدارك آن به كتاب «احقاق الحق» ، ج 3 ، ص122_127 ، و «الغدير» ، ج 2 ، ص 53 و 54 مراجعه فرمائيد .

سوره كهف

أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْكَهْفِ وَ الرَّقِيمِ كانُوا مِنْ آياتِنا عَجَباً

إِذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقالُوا رَبَّنا آتِنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَ هَيِّئْ لَنا مِنْ أَمْرِنا رَشَداً

فَضَرَبْنا عَلَى آذانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِنِينَ عَدَداً

ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصى لِما لَبِثُوا أَمَداً

آيا گمان كردى اصحاب كهف و رقيم از آيات عجيب ما بودند؟ !

زمانى را (به خاطر بياور) كه آن جوانان به غار پناه بردند ، و گفتند : «پروردگارا ! ما را از سوى خودت رحمتى عطا كن ، و راه نجاتى براى ما فراهم ساز» !

ما (پرده خواب را) در غار بر گوششان زديم ، و سال ها در خواب فرو رفتند .

سپس آنان را برانگيختيم تا بدانيم (و اين امر آشكار گردد كه) كدام يك از آن دو گروه ، مدت خواب خود را بهتر حساب كرده اند .

باصراحت اعلام نمود : مابه مبارزه با «روميان» مى رويم ; زيرا مبارزه با امپراطورى روم شرقى ، همانند جنگ با مشركان «مكّه» و يا يهود «خيبر» كار ساده اى نبود ، و مى بايست مسلمانان براى اين درگيرى بزرگ كاملاً آماده شوند و خودسازى كنند .

به علاوه فاصله ميان «مدينه» و سرزمين روميان بسيار زياد بود ، و از همه گذشته ، فصل تابستان ، گرما و برداشت محصول غلات و ميوه ها بود .

همه اين امور ، دست به دست هم داده و رفتن به سوى ميدان جنگ را فوق العاده بر مسلمانان مشكل مى ساخت ، تا آنجا كه بعضى در اجابت دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله) ترديد و دودلى نشان مى دادند !

آيات فوق نازل شد و با لحنى قاطع و كوبنده ، به مسلمانان هشدار داد ، اعلام خطر كرد و آنها را آماده اين نبرد بزرگ ساخت . (1)

وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ لى وَ لا تَفْتِنِّي أَلا فِى الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحيطَةٌ بِالْكافِرينَ

بعضى از آنها مى گويند : «به ما اجازه ده (تا در جهاد شركت نكنيم) و ما را به گناه نيفكن» ! آگاه باشيد آنها (هم اكنون) در گناه سقوط كرده اند ; و جهنم كافران را احاطه كرده است !

پي نوشتها

1 . اين شأن نزول را به طور اجمال بسيارى از مفسران مانند : «طبرسى» در «مجمع البيان» (ج 5 ، ص55) و «فخر رازى» در «تفسير كبير» و «آلوسى» در «روح المعانى» ، ذيل آيات مورد بحث آورده اند . («بحار الانوار» ، ج 21 ، ص189) .

( ; خواه حق آنها باشد يا نه) !

(در حالى كه) اگر به آنچه خدا و پيامبرش به آنان داده راضى باشند و بگويند : «خداوند براى ما كافى است ! و به زودى خدا و رسولش از فضل خود به ما مى بخشند ; ما تنها رضاى او را مى طلبيم» (براى آنها بهتر است) !

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 21 ، ص 193 ، 212 و 213 ; «تفسير على بن ابراهيم قمى» ، ج 1 ، ص 291 ، 292 .

أُذُنُ خَيْر لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنينَ وَ رَحْمَةٌ لِلَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ

از آنها كسانى هستند كه پيامبر را آزار مى دهند و مى گويند : «او آدم خوش باورى است» ! بگو : «خوش باور بودن او به نفع شماست ! (ولى بدانيد) او به خدا ايمان دارد ; و (تنها) مومنان را تصديق مى كند ; و رحمت است براى كسانى از شما كه ايمان آورده اند» ! و آنها كه رسول خدا را آزار مى دهند ، عذاب دردناكى دارند !

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 21 ، ص173 ، و ج 22 ، ص 37 و 38 ، و ج 30 ، ص579 ، و ج 33 ، ص 327 ، 335 و 339 .

الله عليه وآله) آدم خوش باور و دهن بينى است ، و هر كس هر چه بگويد قبول مى كند ، در اين هنگام آيه فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت . (1)

يَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ وَ اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ يُرْضُوهُ إِنْ كانُوا مُؤْمِنينَ

أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ يُحادِدِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِداً فيها ذلِكَ الْخِزْيُ الْعَظيمُ

آنها براى شما به خدا سوگند ياد مى كنند ، تا شما را راضى سازند ; در حالى كه شايسته تر اين است كه خدا و رسولش را راضى كنند ، اگر ايمان دارند !

آيا نمى دانند هر كس با خدا و رسولش دشمنى كند ، براى او آتش دوزخ است ; جاودانه در آن مى ماند؟ ! اين ، همان رسوائى بزرگ است !

1 . «تفسير الميزان» ، ج 9 ، ص323 ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص95 ، ح 48 (با اندكى تفاوت) و ج 22 ، ص38و39 ; «درّ المنثور» ، ج 3 ، ص253 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث (قابل توجه اين كه گاهى در منابع به جاى جلاس ، خلاس آمده است) .

از منافقان گفت : به خدا سوگند اين گروه ، نيكان و اشراف ما هستند ، اگر آنچه را «محمّد»(صلى الله عليه وآله) درباره آنها مى گويد ، راست باشد ، اينها از چهارپايان هم بدترند ، يكى از مسلمانان ، اين سخن را شنيد و گفت : به خدا آنچه او مى گويد ، حق است ، و تو از چهارپا بدترى !

اين سخن به گوش پيامبر(صلى الله عليه وآله)رسيد ، به دنبال آن مرد منافق فرستاد و از او پرسيد : چرا چنين گفتى؟

او سوگند ياد كرد ، چنين سخنى نگفته است .

مرد مؤمنى كه با او طرف بود و اين سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله)گزارش داده بود ، گفت : خداوندا ! خودت راستگو را تصديق ، و دروغگو را تكذيب فرما . آيات فوق نازل شد و وضع آنها را مشخص ساخت . (1)

يَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما في قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِؤُا إِنَّ اللّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ

وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّما كُنّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَ بِاللّهِ وَ آياتِهِ وَرَسُولِهِ كُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ

لاتَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إيمانِكُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَة مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طائِفَةً بِأَنَّهُمْ كانُوا مُجْرِمينَ

منافقان از آن بيم دارند كه سوره اى بر ضدّ آنان نازل گردد ، و آنها را از اسرار درون قلبشان خبر دهد . بگو : «استهزاء كنيد ! خداوند ، آنچه را از آن بيم داريد ، آشكار مى سازد» !

و اگر از آنها بپرسى : («چرا اين اعمال خلاف را انجام داديد؟ ! ») ، مى گويند : «ما بازى و

شوخى مى كرديم» ! بگو : «آيا خدا و آيات او و پيامبرش را مسخره مى كرديد»؟ !

(بگو : ) عذرخواهى نكنيد (كه بيهوده است ; چرا كه) شما پس از ايمان آوردن ، كافر شديد . اگر گروهى از شما را (به خاطر توبه) مورد عفو قرار دهيم ، گروه ديگرى را عذاب خواهيم كرد ; زيرا مجرم بودند !

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص39 و ج 17 ، ص183 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث .

: به صورت مركب هاى آنها بزن ، و آنها را دور كن ، «حذيفه» چنين كرد .

هنگامى كه ، پيامبر(صلى الله عليه وآله)بدون خطر از «عقبه» گذشت ، به «حذيفه» فرمود : آنها را نشناختى؟

عرض كرد : نه ، هيچ يك از آنها را نشناختم .

پس از آن ، رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نام همه آنها را براى او برشمرد .

«حذيفه» عرض كرد : حال كه چنين است ; چرا گروهى را نمى فرستى آنها را به قتل برسانند؟

فرمود : «دوست ندارم عرب بگويد : هنگامى كه «محمّد» به وسيله يارانش پيروز شد ، به كشتن آنها پرداخت» ! (1)

اين شأن نزول از امام باقر(عليه السلام) نقل شده ، و در كتب متعددى از حديث و تفاسير نيز آمده است .

در شأن نزول ديگرى مى خوانيم : گروهى از منافقان ، هنگامى كه موضع پيغمبر(صلى الله عليه وآله)را در برابر دشمن در «تبوك» مشاهده كردند ، از روى تمسخر گفتند : اين مرد گمان مى كند ، قصرهاى «شام» و دژهاى نيرومند «شاميان» را تسخير خواهد كرد ، چنين چيزى محال است ، محال .

خداوند ، پيامبر خود را از اين واقعه آگاه ساخت ، و پيامبر(صلى الله عليه وآله)دستور داد راه را بر اين گروه ببندند ، سپس آنها را صدا زده ملامت كرد ، و فرمود : شما چنين و چنان گفتيد ، آنها عذر آوردند ، كه ما قصد و غرضى نداشتيم ، مزاح و شوخى مى كرديم ، و بر اين موضوع سوگند ياد كردند ! (2)

يَحْلِفُونَ بِاللّهِ ما قالُوا

وَ لَقَدْ قالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَمْ يَنالُوا وَ ما نَقَمُوا إِلاّ أَنْ أَغْناهُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً لَهُمْ وَ إِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللّهُ عَذاباً أَليماً فِي الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ وَ ما لَهُمْ فِي الاَْرْضِ مِنْ وَلِىّ وَ لا نَصِير

به خدا سوگند مى خورند كه (در غياب پيامبر ، سخنان نادرست) نگفته اند ; در حالى كه قطعاً سخنان كفرآميز گفته اند ; و پس از اسلام آوردنشان ، كافر شده اند ; و تصميم (به كار خطرناكى) گرفتند ، كه به آن نرسيدند . آنها فقط از اين انتقام مى گيرند كه خداوند و رسولش ، آنان را به فضل (و كَرَم) خود ، بى نياز ساختند ! (با اين حال ، ) اگر توبه كنند ، براى آنها بهتر است ; و اگر روى گردانند ، خداوند آنها را در دنيا و آخرت ، به مجازات دردناكى كيفر خواهد داد ; و در سراسر زمين ، نه ولىّ و حامى دارند ، و نه ياورى !

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 21 ، ص196 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث .

2 . «بحار الانوار» ، ج 21 ، ص 196 و 197 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث .

كردند كه چيزى نگفته اند ، و همچنين توطئه اى بر ضد پيامبر(صلى الله عليه وآله) چيده بودند كه خنثى گرديد .

از جمله اين كه يكى از منافقان به نام «جلاس» ، در ايام غزوه «تبوك» ، پس از شنيدن بعضى از خطبه هاى پيامبر(صلى الله عليه وآله) ، شديداً آن را انكار ، و پيامبر(صلى الله عليه وآله)را تكذيب نمود ، و پس از بازگشت به «مدينه» شخصى به نام «عامر بن قيس» كه اين جريان را شنيده بود ، خدمت پيامبر آمد و سخنان «جلاس» را بازگو كرد .

هنگامى كه خود او نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله)آمد ، موضوع را انكار نمود ، پيامبر(صلى الله عليه وآله)به هر دو دستور داد : در مسجد ، در كنار منبر سوگند ياد كنند كه دروغ نمى گويند ، هر دو سوگند ياد كردند ، ولى «عامر» عرض كرد : خداوندا ! آيه اى بر پيامبرت نازل كن ، و آن كس كه راستگو است را معرفى فرما !

پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان آمين گفتند !

«جبرئيل» نازل شد و آيه فوق را به پيامبر(صلى الله عليه وآله)ابلاغ كرد ، وقتى به جمله «فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً لَهُمْ» رسيد «جلاس» عرض كرد : اى رسول خدا ! پروردگار به من پيشنهاد توبه كرده است ، من از گناه خود پشيمانم و توبه مى كنم ، پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)توبه او را پذيرفت . (1)

همان گونه كه در سابق نيز اشاره كرديم نقل كرده اند : گروهى از منافقان تصميم داشتند به هنگام بازگشت از جنگ «تبوك» ، در يكى از

گردنه هاى ميان راه ، شتر پيامبر را رم دهند ، تا آن حضرت از بالاى كوه به درّه پرت شود .

ولى پيامبر(صلى الله عليه وآله)در پرتو وحى الهى ، از اين ماجرا آگاه شد ، و نقشه شوم آنها را نقش بر آب كرد ، مهار «ناقه» را به دست «عمار» سپرد و «حذيفه» را مأمور كرد تا از پشت سر ناقه را براند ، كه مركب كاملاً در كنترل باشد .

حتى به نيروها دستور داد : از راه ديگر بروند ; تا منافقان نتوانند در لابلاى آنها پنهان شوند ، و نقشه خود را عملى كنند ، و هنگامى كه در آن تاريكى شب ، صداى آمدن عده اى را پشت سر خود در آن گردنه شنيد ، به بعضى از همراهان دستور داد : فوراً آنها را باز گردانند ، آنها كه تعدادشان دوازده ، يا پانزده نفر بود ، و قسمتى از صورت خود را پوشانيده بودند ، وقتى وضع را براى اجراى نقشه نامساعد ديدند ، متوارى شدند ، اما پيامبر(صلى الله عليه وآله)آنها را شناخت ، و نام هايشان را يك به يك براى بعضى از يارانش برشمرد . (2)

چنان كه خواهيم ديد ، آيه به هر دو برنامه منافقان اشاره مى كند : يكى گفتارى نا به جا از آنها ، و ديگرى توطئه اى كه خنثى شد ، و به اين ترتيب ، به نظر مى رسد : هر دو شأن نزول تؤاماً صحيح باشند .

وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللّهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَكُونَنَّ مِنَ الصّالِحينَ

فَلَمّا آتاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ

وَ تَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ

فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً في قُلُوبِهِمْ إِلى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِما أَخْلَفُوا اللّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما كانُوا يَكْذِبُونَ

أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ وَ أَنَّ اللّهَ عَلاّمُ الْغُيُوبِ

بعضى از آنها با خدا پيمان بسته بودند كه : «اگر خداوند ما را از فضل خود روزى دهد ، قطعاً صدقه خواهيم داد ; و از صالحان (و شاكران) خواهيم بود» !

اما هنگامى كه خدا از فضل خود به آنها بخشيد ، بخل ورزيدند و سرپيچى كردند و روى برتافتند !

اين عمل ، (روح) نفاق را ، تا روزى كه خدا را ملاقات كنند ، در دل هايشان برقرار ساخت . اين به خاطر آن است كه از پيمان الهى تخلّف جستند ; و به خاطر آن است كه دروغ مى گفتند .

آيا نمى دانستند كه خداوند ، اسرار و سخنان درگوشى آنها را مى داند ; و خداوند داناى همه غيب ها (و امور پنهانى) است؟ !

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 17 ، ص184 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث و تفاسير ديگر .

2 . اقتباس از «تفسير مجمع البيان» ، و «تفسير المنار» ، و «روح المعانى» و تفاسير ديگر ; «بحار الانوار» ،

ج 17 ، ص184 .

فراوانى به او بدهد !

پيغمبر(صلى الله عليه وآله) به او فرمود : قَلِيلٌ تُؤَدِّي شُكْرَهُ خَيْرٌ مِنْ كَثِير لاتُطِيقُهُ : «مقدار كمى كه حقش رابتوانى اداكنى ، بهترازمقدار زيادى است كه توانائى اداءحقش رانداشته باشى» .

آيا بهتر نيست به پيامبر خدا تأسّى جوئى ، و به زندگى ساده اى بسازى؟ ولى «ثعلبه» دست بردار نبود ، و سرانجام به پيامبر(صلى الله عليه وآله)عرض كرد : به خدائى كه تو را به حق فرستاده سوگند ياد مى كنم ، اگر خداوند ثروتى به من عنايت كند ، تمام حقوق آن را خواهم پرداخت .

پيامبر(صلى الله عليه وآله)براى او دعا كرد ، چيزى نگذشت كه (طبق روايتى) پسر عموى ثروتمندش از دنيا رفت ، و ثروت سرشارى به او رسيد .

و طبق روايت ديگرى ، گوسفندى خريد ، و به زودى زاد و ولد كرد ، آن چنان كه نگاهدارى آنها در «مدينه» ممكن نبود ، ناچار به آبادى هاى اطراف «مدينه» روى آورد ، و آن چنان مشغول و سر گرم زندگى مادّى شد ، كه در جماعت و حتى «نماز جمعه» نيز شركت نمى كرد .

پس از مدتى پيامبر(صلى الله عليه وآله) ، مأمور جمع آورى «زكات» را نزد او فرستاد ، تا زكات اموال او را بگيرد .

ولى اين مرد كم ظرفيت ، تازه به نوا رسيده و بخيل ، از پرداخت حق الهى ، خوددارى كرد ، نه تنها خوددارى كرد ، كه به اصل تشريع اين حكم نيز اعتراض نموده گفت :

اين حكم ، برادر «جزيه» است ; ما مسلمان شده ايم كه از پرداخت

«جزيه» معاف باشيم و با پرداخت «زكات» ، چه فرقى ميان ما و غير مسلمانان باقى مى ماند؟ !

اين سخن مى رساند ، او نه مفهوم «جزيه» را فهميده بود ، و نه مفهوم «زكات» را ، و يا فهميده بود ، اما دنياپرستى اجازه بيان حقيقت و اظهار حق به او نمى داد .

به هر حال ، هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)سخن او را شنيد فرمود : يا وَيْحَ ثَعْلَبَةَ ! يا وَيْحَ ثَعْلَبَة ! : «واى بر ثعلبه ! ، اى واى بر ثعلبه» ! و در اين هنگام آيات فوق نازل شد . (1)

شأن نزول هاى ديگرى نيز ، براى آيات فوق نقل شده ، كه كم و بيش با داستان «ثعلبه» مشابه است ، و از مجموع شأن نزول هاى فوق ، و مضمون آيات ، چنين استفاده مى شود : شخص يا اشخاص مزبور در آغاز در صف منافقان نبودند ، ولى به خاطر همين گونه اعمال ، به آنها پيوستند .

الَّذينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعينَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ فِي الصَّدَقاتِ وَ الَّذينَ لايَجِدُونَ إِلاّ جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ

اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاتَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اللّهُ لايَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقينَ

آنهائى كه از مؤمنانِ اطاعت كار ، در صدقاتشان عيبجوئى مى كنند ، و كسانى را كه(براى انفاق) جز به مقدار توانائى خود دسترسى ندارند ، مسخره مى نمايند ، خدا آنها را مسخره مى كند ; (و كيفر آنها را مى دهد ; ) و براى آنها عذاب

دردناكى است !

چه براى آنها استغفار كنى ، و چه نكنى ، (حتى) اگر هفتاد بار براى آنها استغفار كنى ، هرگز خداوند آنها را نمى آمرزد ! چرا كه خدا و پيامبرش را انكار كردند ; و خداوندجمعيت فاسقان را هدايت نمى كند !

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص40 ; «مستدرك الوسائل» ، ج 13 ، ص256 ، ح 15289 ، 2 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ، تفاسير «قرطبى» ، «طبرى» ، ذيل آيه و . . .

ايراد مى گرفتند : كسانى كه زياد پرداخته بودند را ، به عنوان رياكار معرفى مى كردند ، و كسانى كه مقدار ظاهراً ناچيزى كمك نموده بودند را به باد مسخره و استهزاء مى گرفتند كه : آيا لشكر اسلام نياز به چنين كمكى دارد؟ !

آيات فوق نازل شد ، شديداً آنها را تهديد كرد ، و از عذاب خداوند بيم داد ! (1)

لَيْسَ عَلَى الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَى الْمَرْضى وَ لا عَلَى الَّذينَ لايَجِدُونَ ما يُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَى الْمُحْسِنينَ مِنْ سَبيل وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ

وَ لا عَلَى الَّذينَ إِذا ما أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِ تَوَلَّوْا وَ أَعْيُنُهُمْ تَفيضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلاّ يَجِدُوا ما يُنْفِقُونَ

إِنَّمَا السَّبيلُ عَلَى الَّذينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ وَ هُمْ أَغْنِياءُ رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طَبَعَ اللّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لايَعْلَمُونَ

بر ضعيفان و بيماران و آنها كه وسيله اى براى انفاق (در راه جهاد) ندارند ، ايرادى نيست (كه در ميدان جنگ شركت نجويند ، ) هر گاه براى خدا و رسولش خيرخواهى كنند ( ; و از آنچه در توان دارند ، مضايقه ننمايند) . بر نيكوكاران راه مؤاخذه نيست ; و خداوند آمرزنده و مهربان است !

و (نيز) ايرادى نيست بر آنها كه وقتى نزد تو آمدند كه آنان را بر مركبى (براى جهاد) سوار كنى ، گفتى : «مركبى كه شما را بر آن سوار كنم ، ندارم» ! (از نزد تو) بازگشتند درحالى كه چشمانشان از اندوه اشكبار بود ; زيرا چيزى نداشتند كه در راه خدا انفاق كنند (و با آن به

ميدان بروند) .

راه مؤاخذه تنها به روى كسانى باز است كه از تو اجازه مى خواهند در حالى كه توانگرند ; (و امكانات كافى براى جهاد دارند ; ) آنها راضى شدند كه با متخلفان (زنان و كودكان و بيماران) بمانند ; و خداوند بر دل هايشان مُهر نهاده ; به همين جهت چيزى نمى دانند !

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص96 ، و ج 38 ، ص306 ، ح 6 ; «تفسير عياشى» ، ج 2 ، ص101 ، ح 93 ; «تفسير على بن ابراهيم قمى» ، ج 1 ، ص302 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث .

: هفت نفر از فقراى انصار خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)رسيده ، و تقاضا كردند وسيله اى براى شركت در جهاد در اختيارشان گذارده شود ، اما چون پيامبر(صلى الله عليه وآله)وسيله اى در اختيار نداشت ، جواب منفى به آنها داد ، آنها با چشم هاى پر از اشك از خدمتش خارج شدند ، و بعداً به نام «بَكّائُون» مشهور گشتند . (2)

يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُلْ لاتَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللّهُ مِنْ أَخْبارِكُمْ وَ سَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

سَيَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَكُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ جَزاءً بِما كانُوا يَكْسِبُونَ

يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللّهَ لايَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقينَ

هنگامى كه به سوى آنها (كه از جهاد تخلف كردند) بازگرديد ، از شما عذرخواهى مى كنند ; بگو : «عذرخواهى نكنيد ، ما هرگز (سخن) شما را باور نخواهيم كرد ! چرا كه خدا ما را از اخبارتان آگاه ساخته ; و خدا و رسولش ، اعمال شما را مى بينند ; سپس به سوى كسى كه داناى پنهان و آشكار است بازگشت داده مى شويد ; و او شما را به آنچه انجام مى داديد ، آگاه مى كند (و جزا مى دهد)» !

هنگامى كه به سوى آنان بازگرديد ، براى شما به خدا سوگند ياد مى كنند ، تا از آنها اعراض (و صرف نظر) كنيد ; از آنها اعراض كنيد (و روى بگردانيد) ; چرا كه پليدند ! وجايگاهشان دوزخ است ، به

كيفر اعمالى كه انجام مى دادند .

براى شما قسم ياد مى كنند تا از آنها راضى شويد ; اگر شما از آنها راضى شويد ، خداوند (هرگز) از جمعيت فاسقان راضى نخواهد شد !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 21 ، ص200 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 21 ، ص218 .

اموال آنها را برگيرد ، و مطابق بعضى از روايات ، يك سوم از اموال آنها را پذيرفت . (1)

در پاره اى ديگر از روايات مى خوانيم : آيه فوق درباره «ابو لبابه» و راجع به داستان «بنى قريظه» است .

«بنى قريظه» گروهى از «يهود» بودند ، با «ابو لباله» مشورت كردند آيا تسليم حكم پيامبر(صلى الله عليه وآله)بشوند يا نه؟

او گفت : اگر تسليم شويد همه شما را سر مى برند ! سپس از اين گفته خود پشيمان شد و توبه كرد ، و خود را به ستون مسجد بست و تا آيه فوق نازل شد و خداوند توبه او را پذيرفت . (2)

وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لاَِمْرِ اللّهِ إِمّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَ اللّهُ عَليمٌ حَكيمٌ

و گروهى ديگر ، به فرمان خدا واگذار شده اند (و كارشان با خداست) ; يا آنها را مجازات مى كند ، و يا توبه آنان را مى پذيرد ( ، هر طور كه شايسته باشند) ; و خداوند دانا و حكيم است !

پي نوشتها

1 و 2 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ، و تفاسير ديگر ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص 67 ، 93 و 94 ، و ج 21 ، ص201 ; «تفسير على بن ابراهيم قمى» ، ج 1 ، ص 303 و 304 .

آنها ، در ذيل آيه 118 همين سوره ، به خواست خدا خواهد آمد .

از بعضى ديگر از روايات استفاده مى شود : آيه فوق درباره بعضى از «كفار» است ، كه در ميدان هاى جنگ با مسلمانان ، شخصيت هاى بزرگى مانند : «حمزه» سيد الشهداء ، و امثال او را شهيد كردند ، سپس دست از شرك برداشته و به آئين اسلام روى آوردند . (2)

وَ الَّذينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ كُفْراً وَ تَفْريقاً بَيْنَ الْمُؤْمِنينَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلاَّ الْحُسْنى وَ اللّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ

لاتَقُمْ فيهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ يَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فيهِ فيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَ اللّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرينَ

أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى تَقْوى مِنَ اللّهِ وَ رِضْوان خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى شَفا جُرُف هار فَانْهارَ بِهِ في نارِ جَهَنَّمَ وَ اللّهُ لايَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمينَ

لايَزالُ بُنْيانُهُمُ الَّذي بَنَوْا ريبَةً في قُلُوبِهِمْ إِلاّ أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَ اللّهُ عَليمٌ حَكيمٌ

(گروهى ديگر از آنها) كسانى هستند كه مسجدى ساختند براى زيان رساندن (به مسلمانان) ، و (تقويت) كفر ، و تفرقه افكنى ميان مومنان ، و كمين گاه براى كسى كه از پيش با خدا و پيامبرش مبارزه كرده بود ; آنها سوگند ياد مى كنند كه : «جز نيكى (و خدمت) ، نظرى نداشته ايم» ! اما خداوند گواهى مى دهد كه آنها دروغگو هستند !

هرگز در آن (مسجد به عبادت) نايست ! آن مسجدى كه از روز نخست بر پايه تقوا بنا شده ، شايسته تر

است كه در آن (به عبادت) بايستى ; در آن ، مردانى هستند كه دوست مى دارند پاكيزه باشند ; و خداوند پاكيزگان را دوست دارد !

آيا كسى كه شالوده آن را بر تقواى الهى و خشنودى او بنا كرده بهتر است ، يا كسى كه اساس آن را بر كنار پرتگاه سستى بنا نموده كه ناگهان در آتش دوزخ فرو مى ريزد؟ ! و خداوند گروه ستمگران را هدايت نمى كند !

(اما) اين بنائى را كه آنها ساختند ، همواره به صورت يك وسيله شك و ترديد ، در دل هايشان باقى مى ماند ; مگر اين كه دل هايشان پاره پاره شود ; و خداوند دانا و حكيم است !

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 21 ، ص 202 و 204 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه .

2 . «كافى» ، ج 2 ، ص407 ; «بحار الانوار» ، ج 20 ، ص113 ، و ج 22 ، ص97 ، و ج 69 ، ص 157 و 165 .

پيامبر(صلى الله عليه وآله)آمده عرض كردند : به ما اجازه ده مسجدى در ميان قبيله «بنى سالم» (نزديك «مسجد قبا») بسازيم ، تا افراد ناتوان ، بيمار و پيرمردان از كار افتاده در آن نماز بگزارند ، و همچنين در شب هاى بارانى كه گروهى از مردم توانائى آمدن به مسجد شما را ندارند ، فريضه اسلامى خود را در آن انجام دهند ، و اين در موقعى بود كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)عازم جنگ «تبوك» بود .

پيامبر(صلى الله عليه وآله)به آنها اجازه داد ، ولى آنها اضافه كردند : آيا ممكن است شخصاً بيائيد و در آن «نماز» بگزاريد؟

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : من فعلاً عازم سفرم ، و هنگام بازگشت به خواست خدا به آن مسجد مى آيم ، و در آن نماز مى گزارم .

هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)از «تبوك» بازگشت ، نزد او آمده گفتند : اكنون تقاضا داريم به مسجد ما بيائى ، در آنجا نماز بگزارى ، و از خدا بخواهى ما را بركت دهد ، و اين در حالى بود كه هنوز پيامبر(صلى الله عليه وآله)وارد دروازه «مدينه» نشده بود .

در اين هنگام ، پيك وحى خدا نازل شد ، آيات فوق را آورد ، و پرده از اسرار كار آنها برداشت ، و به دنبال آن پيامبر دستور داد : مسجد مزبور را آتش زده ، بقاياى آن را ويران كنند ، و جاى آن را محل ريختن زباله هاى شهر سازند !

اگر به چهره ظاهرى كار اين گروه نگاه كنيم ، از چنين دستورى در آغاز ، دچار حيرت

خواهيم شد .

مگر ساختن مسجد ، آن هم براى حمايت از بيماران و پيران ، و مواقع اضطرارى ، كه در حقيقت ، هم يك خدمت دينى است و هم يك خدمت انسانى ، كار بدى است كه چنين دستورى درباره آن صادر شده؟

اما هنگامى كه چهره باطنى مسأله را بررسى كنيم ، خواهيم ديد اين دستور ، چقدر حساب شده بوده است .

توضيح اين كه :

در زمان جاهليت مردى بود به نام «ابو عامر» ، كه آئين «نصرانيت» را پذيرفته ، و در سلك «راهبان» در آمده بود ، از عبّاد و زهّاد به شمار مى رفت ، و نفوذ وسيعى در طائفه «خزرج» داشت .

آنگاه كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)به «مدينه» هجرت كرد ، و مسلمانان گرد او را گرفتند ، و كار اسلام بالا گرفت .

و هنگامى كه مسلمانان در جنگ «بدر» بر مشركان پيروز شدند ، «ابو عامر» كه خود روزى از بشارت دهندگان ظهور پيامبر(صلى الله عليه وآله) بود ، اطراف خود را خالى ديد ، به مبارزه با اسلام برخاست ، از «مدينه» به سوى كفار «مكّه» گريخت ، و از آنها براى جنگ با پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)استمداد جست ، و از قبائل عرب براى اين كار دعوت كرد .

او كه قسمتى از نقشه هاى جنگ «احد» را بر ضد مسلمين رهبرى مى كرد ، دستور داد : در ميان دو صف لشكر ، گودال هائى بكنند ، كه اتفاقاً پيامبر در يكى از آنها افتاد ، پيشانيش مجروح شد و دندانش شكست .

هنگامى كه غزوه «احد» پايان يافت

، و با تمام مشكلاتى كه مسلمانان در اين ميدان با آن روبرو شدند ، آوازه اسلام بلندتر گرديد و در همه جا پيچيد ، او از «مدينه» فرار كرد و به سوى «هرقل» پادشاه «روم» رفت ، تا از او كمك بگيرد ، و با لشكرى براى كوبيدن مسلمانان حركت كند .

ذكر اين نكته نيز لازم است كه : بر اثر اين تحريكات و كارشكنى ها ، پيامبر(صلى الله عليه وآله)لقب «فاسق» را به او داده بود .

بعضى مى گويند : مرگ به او مهلت نداد تا خواسته خود را با «هرقل» در ميان بگذارد ، ولى در بعضى از كتب ديگر مى خوانيم : او با «هرقل» تماس گرفت و به وعده هاى او دلگرم شد ! .

به هر حال ، او پيش از آن كه بميرد ، نامه اى براى منافقان «مدينه» نوشت ، و به آنها نويد داد كه : با لشكرى از «روم» به كمكشان خواهد آمد ، مخصوصاً توصيه و تأكيد كرد كه : مركزى براى او در «مدينه» بسازند ، تا كانون فعاليت هاى آينده او باشد .

ولى از آنجا كه ساختن چنين مركزى در «مدينه» ، به نام دشمنان اسلام ، عملاً امكان پذير نبود ، منافقان بهتر اين ديدند كه در زير عنوان مسجد ، و به عنوان كمك به بيماران و معذوران ، اين برنامه را عملى سازند .

سرانجام مسجد ساخته شد ، و حتى مى گويند : جوانى آشنا به قرآن را از ميان مسلمانان به نام «مجمع بن حارثه» (يا مجمع بن جاريه) به امامت مسجد برگزيدند .

اما وحى الهى ، پرده از روى كار آنها برداشت ، و شايد اين كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) قبل از رفتن به «تبوك» دستور نداد ، در مقابل آنها شدت عمل به خرج دهند ، براى اين بوده كه هم وضع كار آنها روشن تر شود ، و هم در سفر «تبوك» ناراحتى فكرى ديگرى از اين ناحيه نداشته باشد .

هر چه بود پيامبر(صلى الله عليه وآله) ، نه تنها در آن مسجد نماز نگزارد ، بلكه همان گونه كه گفتيم : بعضى از مسلمانان («مالك بن دخشم» ، و «معنى بن عدى» ، و «عامر بن سكر» ، يا «عاصم بن عدىّ») را مأموريت داد ، كه مسجد را بسوزانند ، و ويران كنند ، آنها چنين كردند .

نخست به وسيله آتش سقف مسجد را سوزاندند ، و بعد ديوارها را ويران ساختند ، و سرانجام محل آن را مركزى براى ريختن زباله ها قرار دادند . (1)

ما كانَ لِلنَّبِيِّ وَ الَّذينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكينَ وَ لَوْ كانُوا أُولى قُرْبى مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحابُ الْجَحيمِ

وَ ما كانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهيمَ لاَِبيهِ إِلاّ عَنْ مَوْعِدَة وَعَدَها إِيّاهُ فَلَمّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْراهيمَ لاََوّاهٌ حَليمٌ

براى پيامبر و مؤمنان ، شايسته نبود كه براى مشركان (از خداوند) طلب آمرزش كنند ، هر چند از نزديكانشان باشند ; (آن هم) پس از آن كه بر آنها روشن شد كه اين گروه ، اهل دوزخند !

و استغفار ابراهيم براى پدرش (عمويش آزر ، ) فقط به خاطر وعده اى بود كه به او داده

بود ; اما هنگامى كه براى او روشن شد كه وى دشمن خداست ، از او بيزارى جست ; به يقين ، ابراهيم مهربان و بردبار بود !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، «تفسير ابوالفتوح رازى» ، «تفسير المنار» ، «تفسير الميزان» ، «تفسير نور الثقلين» ، و كتب ديگر ; «بحار الانوار» ، ج 21 ، ص252 ، باب 30 ، قصة أبى عامر الراهب و مسجد الضرار و فيه ما يتعلق بغزوة تبوك ، و ص 253 ، 255 و 263 .

.

مهربان و رحيم است !

و (همچنين) آن سه نفر كه (از شركت در تبوك) تخلّف جستند ، (و مسلمانان با آنان قطع رابطه نمودند ، ) تا آن حدّ كه زمين با همه وسعتش بر آنها تنگ شد ; (حتى) در وجود خويش ، جائى براى خود نمى يافتند ; (و) دانستند كه پناهگاهى از خدا جز به سوى او نيست ; سپس خدا رحمتش را شامل حال آنها نمود ، (و به آنان توفيق داد) تا توبه كنند ; خداوند بسيار توبه پذير و مهربان است !

پي نوشتها

1 و 2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص43 .

فرو رفت ، و به ياد پيشواى خود پيامبر(صلى الله عليه وآله)افتاده گفت :

رسول خدا(صلى الله عليه وآله) كه هيچ گناهى ندارد ، و خداوند گذشته و آينده او را تضمين فرموده ، در ميان بادهاى سوزان بيابان ، اسلحه به دوش گرفته ، و رنج اين سفر دشوار را بر خود تحمل كرده ، «ابو خيثمه» را ببين كه در سايه خنك ، و كنار غذاى آماده ، و زنان زيبا قرار گرفته است ، اين انصاف نيست .

سپس رو به همسران خود كرده گفت : به خدا قسم با هيچ كدام از شما ، يك كلمه سخن نمى گويم ، و در زير اين سايبان قرار نمى گيرم ، تا به پيامبر(صلى الله عليه وآله) ملحق شوم ، اين سخن را گفت ، و زاد و توشه را برگرفت ، و بر «شتر» خود سوار شده حركت كرد ، هر قدر همسرانش خواستند با او سخن بگويند ، او كلمه اى بر زبان جارى نكرد ، و همچنان به حركت ادامه داد ، تا به نزديكى «تبوك» رسيد .

مسلمانان به يكديگر مى گفتند : اين سوارى است كه از كنار جاده مى گذرد ، اما پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود : اى سوار ! «ابو خيثمه» باشى بهتر است !

هنگامى كه نزديك شد و مسلمانان او را شناختند گفتند : آرى ، «ابو خيثمه» است .

«شتر» خود را بر زمين خواباند ، به پيامبر(صلى الله عليه وآله)سلام گفت ، و ماجراى خويش را بازگو كرد ، پيامبر(صلى الله عليه وآله)به او خوش آمد گفت ، و براى او دعا

فرمود . (1)

به اين ترتيب ، او از جمله كسانى بود كه قلبش متمايل به باطل شده بود ، اما به خاطر آمادگى روحى ، خداوند او را متوجه حق ساخت ، و ثابت قدم گردانيد .

در مورد آيه دوم ، شأن نزول ديگرى نقل شده ، كه خلاصه اش چنين است :

سه نفر از مسلمانان به نام «كعب بن مالك» ، «مرارة بن ربيع» و «هلال بن اميه» ، از شركت در جنگ «تبوك» ، و حركت همراه پيامبر(صلى الله عليه وآله)سرباز زدند ، ولى اين به خاطر آن نبود كه جزء دار و دسته منافقان باشند ; بلكه به خاطر سستى و تنبلى بود ، چيزى نگذشت كه پشيمان شدند .

هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)از ميدان «تبوك» به «مدينه» بازگشت ، خدمتش رسيدند و عذرخواهى كردند ، اما پيامبر(صلى الله عليه وآله)حتى يك جمله با آنها سخن نگفت ، و به مسلمانان نيز دستور داد : احدى با آنها سخن نگويد .

آنها در يك محاصره عجيب اجتماعى قرار گرفتند ، تا آنجا كه حتى كودكان و زنان آنان نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله)آمدند ، و اجازه خواستند از آنها جدا شوند ، پيامبر(صلى الله عليه وآله)اجازه جدائى نداد ، ولى دستور داد : به آنها نزديك نشوند .

فضاى «مدينه» با تمام وسعتش ، چنان بر آنها تنگ شد كه ، مجبور شدند براى نجات از اين خوارى و رسوائى بزرگ ، شهر را ترك گويند ، و به قله كوه هاى اطراف «مدينه» پناه ببرند .

از جمله مسائلى كه ضربه شديدى بر روحيه آنها وارد كرد

، اين بود :

«كعب بن مالك» مى گويد : روزى در بازار «مدينه» ، با ناراحتى نشسته بودم ، ديدم يك نفر مسيحى شامى ، سراغ مرا مى گيرد ، هنگامى كه مرا شناخت ، نامه اى از پادشاه «غسّان» به دست من داد ، كه در آن نوشته بود :

اگر صاحبت تو را از خود رانده ، به سوى ما بيا ، حال من منقلب شد ، گفتم :

اى واى بر من ! كارم به جائى رسيده است كه ، دشمنان در من طمع دارند !

خلاصه ، بستگان آنها غذا مى آوردند ، اما حتى يك كلمه با آنها سخن نمى گفتند .

مدتى به اين صورت گذشت ، و پيوسته انتظار مى كشيدند توبه آنها قبول شود ، و آيه اى كه دليل بر قبولى توبه آنها باشد نازل گردد ، اما خبرى نبود .

در اين هنگام ، فكرى به نظر يكى از آنان رسيد ، و به ديگران چنين گفت : اكنون كه مردم با ما قطع رابطه كرده اند ، چه بهتر كه ما هم از يكديگر قطع رابطه كنيم (درست است كه ما گنهكاريم ، ولى بايد از گناهكار ديگرى خشنود نباشيم) .

آنها چنين كردند ، به طورى كه حتى يك كلمه با يكديگر سخن نمى گفتند ، و دو نفر از آنان با هم نبودند ، سرانجام پس از پنجاه روز توبه و تضرّع به پيشگاه خداوند ، توبه آنان قبول شد ، و آيه فوق در اين زمينه نازل گرديد . (2)

وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَة

مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ

و شايسته نيست مؤمنان همگى (به سوى ميدان جهاد) كوچ كنند ; چرا از هر گروهى از آنان ، طايفه اى كوچ نمى كند (و طايفه اى در مدينه بماند) ، تا در دين (و احكام اسلام) آگاهى يابند و به هنگام بازگشت به سوى قوم خود ، آنها را بيم دهند؟ ! شايد (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند ، و خوددارى كنند !

پي نوشتها

1 . «الميزان» ، ج 9 ، ص301 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 21 ، ص 203 و 204 و . . .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «سفينة البحار» ، و «تفسير ابوالفتوح رازى» ; «بحار الانوار» ، ج 21 ، ص 218 ، 219 و 220 ; «تفسير على بن ابراهيم قمى» ، ج 1 ، ص 296 و 297 ; «تفسير طبرى» ، ذيل آيه مورد بحث و . . .

كرد ، (سريه ها) ، همگى به سوى ميدان مى رفتند ، و پيامبر(صلى الله عليه وآله)را تنها مى گذاردند ، آيه فوق نازل شد و اعلام كرد : در غير مورد ضرورت ، شايسته نيست همه مسلمانان به سوى ميدان جنگ بروند ، (بلكه گروهى در «مدينه» بمانند ، و معارف و احكام اسلام را از پيامبر(صلى الله عليه وآله)بياموزند ، و به دوستان مجاهدشان پس از بازگشت تعليم دهند) . (1)

همان مفسر بزرگ ، شأن نزول ديگرى به اين مضمون نيز نقل كرده است :

گروهى از ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله) ، براى تبليغ اسلام به ميان قبائل باديه نشين رفتند ، باديه نشينان مقدم آنها را گرامى داشتند ، و به آنها نيكى كردند ، ولى بعضى به آنها ايراد گرفتند :

چرا پيامبر(صلى الله عليه وآله)را رها كرديد و به سراغ ما آمديد ، آنها از اين نظر ناراحت و افسرده شدند ، و به خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)بازگشتند ، آيه نازل شد و برنامه تبليغى آنها را تصويب كرد و از آنها رفع نگرانى شد . (2)

شأن نزول سومى نيز ، در «تفسير تبيان» براى آيه فوق نقل شده ، و آن اين كه : باديه نشينان هنگامى كه مسلمان شدند ، براى فرا گرفتن احكام اسلام ، همگى به سوى «مدينه» حركت كردند ، و اين سبب بالا رفتن قيمت اجناس و ارزاق ، مشكلات و گرفتارى هاى ديگرى براى مسلمانان «مدينه» شد ، آيه نازل گرديد و به آنها دستور داد : لازم نيست همگى شهر و ديار خود را خالى كنند ، و

براى فهم معارف اسلام به «مدينه» بيايند ، بلكه كافى است گروهى اين عمل را انجام دهند . (3)

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 19 ، ص156 ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص179 ; «زاد المسير» ، ج 3 ، ص351 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 19 ، ص156 ; «تفسير ابن كثير» ، ج 2 ، ص415 ; «درّ المنثور» ، ج 3 ، ص293 .

3 . «التبيان» ، ج 5 ، ص323 ، ذيل آيه مورد بحث .

بزرگ (قيامت) مى ترسم» !

بگو : «اگر خدا مى خواست ، من اين آيات را بر شما نمى خواندم ; و (خداوند) از آن آگاهتان نمى كرد ; چه اين كه مدت ها پيش از اين ، در ميان شما زندگى نمودم ; (و هرگز آيه اى نياوردم ; ) آيا نمى فهميد»؟ !

چه كسى ستمكارتر است از آن كس كه بر خدا دروغ مى بندد ، يا آيات او را تكذيب مى كند؟ ! مسلماً مجرمان رستگار نخواهند شد !

سوره هود

أَلا إِنَّهُمْ يَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِيَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلا حينَ يَسْتَغْشُونَ ثِيابَهُمْ يَعْلَمُ ما يُسِرُّونَ وَ ما يُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَليمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ

آگاه باشيد ، آنها سينه هاشان را در كنار هم قرار مى دهند ، تا خود (و سخنان خويش) را از او (پيامبر) پنهان دارند ! آگاه باشيد ، آنگاه كه آنها لباس هايشان را به خود مى پيچند (خداوند) مى داند آنچه را پنهان مى كنند و آنچه را آشكار مى سازند ; چرا كه او ، از اسرار درون سينه ها ، آگاه است !

سوره نحل

وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ ما ذا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ قالُوا أَساطِيرُ الاَْوَّلِينَ

و هنگامى كه به آنها گفته شود : «پروردگار شما چه نازل كرده است»؟ مى گويند : «اينها همان افسانه هاى دروغين پيشينيان است» .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص213 (با اندكى تفاوت) ; «تفسير آلوسى» ، ج 11 ، ص83 ، ذيل آيات مورد بحث ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص179 .

سوره رعد

كَذَلِك أَرْسلْنَك

فى أُمَّة قَدْ خَلَت مِن قَبْلِهَا أُمَمٌ لِّتَتْلُوَا عَلَيهِمُ الَّذِى أَوْحَيْنَا إِلَيْك وَ هُمْ يَكْفُرُونَ بِالرَّحْمَنِ قُلْ هُوَ رَبى لا إِلَهَ إِلا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكلْت وَ إِلَيْهِ مَتَابِ

وَ لَوْ أَنَّ قُرْءَاناً سيرَت بِهِ الْجِبَالُ أَوْ قُطعَت بِهِ الاَْرْض أَوْ كلِّمَ بِهِ الْمَوْتى بَل لِّلَّهِ الاَْمْرُ جَمِيعاً أَ فَلَمْ يَايْئَسِ الَّذِينَ ءَامَنُوا أَن لَّوْ يَشاءُ اللَّهُ لَهَدَى النَّاس جَمِيعاً وَ لا يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا تُصِيبهُم بِمَا صنَعُوا قَارِعَةٌ أَوْ تحُلُّ قَرِيباً مِّن دَارِهِمْ حَتى يَأْتىَ وَعْدُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا يخْلِف الْمِيعَادَ

همان گونه (كه پيامبران پيشين را مبعوث كرديم) تو را به ميان امتى فرستاديم كه پيش از آنها امت هاى ديگرى آمدند و رفتند تا آنچه را به تو وحى نموده ايم بر آنان بخوانى در حالى كه به رحمان (خداوندى كه رحمتش همگان را فرا گرفته) كفر مىورزند ، بگو اوپروردگار من است ، معبودى جز او نيست ، بر او توكّل كردم و بازگشتم به سوى اوست .

اگر به وسيله قرآن كوه ها به حركت درآيند يا زمين ها قطعه قطعه شوند يا به وسيله آن با مردگان سخن گفته شود (باز هم ايمان نخواهند آورد) ولى همه كارها در اختيارخداست ، آيا آنها كه ايمان آورده اند نمى دانند كه اگر خدا بخواهد همه مردم را (به اجبار) هدايت مى كند (اما هدايت اجبارى سودى ندارد) و پيوسته بلاهاى كوبنده اى بر كافران به خاطر اعمالشان وارد مى شود و يا به نزديكى خانه آنها فرود مى آيد تا وعده (نهائى) خدا فرا رسد ، به يقين خداوند در وعده خود تخلّف نمى كند .

سوره إسراء

وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ

جَعَلْنا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ الَّذِينَ لايُؤْمِنُونَ بِالاْخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً

وَ جَعَلْنا عَلى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَ فِي آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِذا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِي الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلى أَدْبارِهِمْ نُفُوراً

نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ يَسْتَمِعُونَ إِلَيْكَ وَ إِذْ هُمْ نَجْوى إِذْ يَقُولُ الظّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاّ رَجُلاً مَسْحُوراً

انْظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الاَْمْثالَ فَضَلُّوا فَلا يَسْتَطِيعُونَ سَبِيلاً

و هنگامى كه قرآن مى خوانى ، ميان تو و آنها كه به آخرت ايمان نمى آورند ، حجاب ناپيدائى قرار مى دهيم ;

و بر دل هايشان پوشش هائى مى نهيم ، تا آن را نفهمند ; و در گوش هايشان سنگينى . و هنگامى كه پروردگارت را در قرآن به يگانگى ياد مى كنى ، آنها پشت مى كنند و از تو روى برمى گردانند .

هنگامى كه به سخنان تو گوش فرا مى دهند ، ما بهتر مى دانيم براى چه گوش فرامى دهند ; و (همچنين) در آن هنگام كه با هم نجوا مى كنند ; آنگاه كه ستمگران مى گويند : «شما جز از انسانى كه افسون شده ، پيروى نمى كنيد» !

ببين چگونه براى تو مَثَل ها زدند ; در نتيجه گمراه شدند ، و نمى توانند راه حق را پيدا كنند .

عدوات مى ورزيد . (1)

و نيز از امام باقر(عليه السلام) از «جابر بن عبداللّه» چنين نقل شده : گروهى از مشركان ، هنگامى كه از برابر پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى گذشتند ، سر خود را به زير افكنده ، حتى سر را با لباس خويش مى پوشاندند تا پيامبر(صلى الله عليه وآله) آنان را نبيند ، اين آيه درباره آنان نازل گشت . (2)

فَلَعَلَّكَ تارِكٌ بَعْضَ ما يُوحى إِلَيْكَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ أَنْ يَقُولُوا لَوْلا أُنْزِلَ عَلَيْهِ كَنْزٌ أَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَكٌ إِنَّما أَنْتَ نَذيرٌ وَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَيْء وَكيلٌ

أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَر مِثْلِهِ مُفْتَرَيات وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ

فَإِلَّمْ يَسْتَجيبُوا لَكُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللّهِ وَ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ

شايد (ابلاغ) بعض آياتى را كه به تو وحى مى شود ، ترك كنى (و به تأخير اندازى) ; و سينه ات از اين جهت تنگ (و ناراحت) شود كه مى گويند : «چرا گنجى بر او نازل نشده؟ ! و يا چرا فرشته اى همراه او نيامده است؟ ! » (نگران مباش ! چرا كه) تو فقط بيم دهنده اى ; وخداوند ، نگاهبان و ناظر بر همه چيز است ( ; و به حساب آنان مى رسد) !

آيا مى گويند : «او به دروغ اين (قرآن) را (به خدا) نسبت داده (و ساختگى است)» ! بگو : «اگر راست مى گوئيد ، شما هم ده سوره ساختگى همانند اين قرآن بياوريد ; و تمام كسانى را كه مى توانيد _ غير از خدا _ (براى اين كار)

دعوت كنيد» !

و اگر آنها دعوت شما را نپذيرفتند ، بدانيد (قرآن) تنها با علم الهى نازل شده ; و هيچ معبودى جز او نيست ! آيا با اين حال ، تسليم مى شويد؟

پي نوشتها

1 . «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص 102 و 103 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه .

2 . «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص103 و ج 18 ، ص237 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير عياشى» ،

ج 2 ، ص139 .

خواسته بهتر است ، (اگر راست مى گويد) ، چرا از خدا نخواسته فرشته اى براى يارى او بر دشمنان بفرستد ، و يا گنجى كه او را از فقر نجات دهد؟(2)

آيات فوق نازل شد و به آنها پاسخ داد .

پي نوشتها

2و1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص 103 و 104 .

عليه وآله) فرمود : نه ، همان گونه كه اينها مى خواهند بنويس ، در اين هنگام آيه فوق نازل شد ، و در مورد لجاجت و بهانه گيرى و مخالفت آنها با نام رحمان كه از اوصاف قطعى خداوند است آنها را شديداً سرزنش كرد . (1)

اين شأن نزول در صورتى صحيح است كه ما اين سوره را مدنى بدانيم تا با داستان صلح حديبيه سازگار باشد ، اما اگر _ آن چنان كه مشهور است _ مكّى بدانيم نوبت به اين بحث نمى رسد .

مگر اين كه شأن نزول اين آيه را پاسخ به گفتار مشركان كه در سوره «فرقان» آمده است بدانيم كه در برابر دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله)به سجده كردن براى رحمان ، گفتند ما رحمان را نمى شناسيم (اسجدوا للرحمن قالوا و ما الرحمن _ فرقان ، آيه 60) و در هر حال آيه فوق منهاى شأن نزول مفهوم روشنى دارد كه در تفسير آن خواهيد خواند . (2)

در مورد شأن نزول آيه دوم نيز بعضى از مفسران بزرگ گفته اند كه در پاسخ جمعى از مشركان مكّه نازل شده است ، كه در پشت خانه كعبه نشسته بودند و به دنبال پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرستادند ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) (به اميد هدايت آنها) نزد آنها آمد .

عرض كردند : اگر دوست دارى از تو پيروى كنيم اين كوه هاى مكّه را به وسيله قرآنت عقب بران تا كمى اين زمين تنگ و محدود ما گسترش يابد ! و زمين را بشكاف و چشمه ها و نهرهائى در اينجا پديد آور تا درختان غرس

كنيم ، و زراعت نمائيم ! تو به گمان خود كمتر از داود(عليه السلام) نيستى كه خداوند كوه ها را براى او مسخّر كرده بود كه با او هم صدا شده ، تسبيح خدا مى گفتند .

يا اين كه باد را مسخّر ما گردان كه بر دوش آن سوار شويم و به شام رويم و مشكلات خود را حلّ كنيم و ما يحتاج را تهيه نمائيم و همان روز باز گرديم ! ، همان گونه كه مسخّر سليمان(عليه السلام) بود ، تو به گمان خود از سليمان(عليه السلام) كمتر نيستى .

و نيز جدّت قصى (جدّ طايفه قريش) يا هر كس ديگر از مردگان ما را مى خواهى زنده كن تا از او سؤال كنيم آيا آنچه تو مى گويى حق است يا باطل ، زيرا عيسى(عليه السلام)مردگان را زنده مى كرد و تو كمتر از عيسى نيستى !

در اين هنگام آيه دوم مورد بحث نازل شد و به آنها گوشزد كرد كه همه آنچه را مى گوئيد از سر لجاجت است نه براى ايمان آوردن ، و گرنه معجزه كافى براى ايمان آوردن ارائه شده است . (3)

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص184 ; «تفسير قرطبى» ، ج 9 ، ص317 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص184 ; «تفسير قرطبى» ، ج 9 ، ص318 .

3 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه ; «اسباب نزول الآيات» ، ص185 ; «تفسير قرطبى» ، ج 9 ، ص318 .

گمان مى برى ما بعد از مرگ زنده مى شويم؟ ! سوگند به خدا ! كه او هيچ مرده اى را زنده نخواهد كرد (اين سخن را به اين جهت گفت كه : آنها بازگشت مردگان را به حيات و زندگى مجدد ، محال ، يا بيهوده مى پنداشتند) . آيه فوق نازل شد و به او و مانند او پاسخ گفت ، (1) و مسأله معاد را با دليل روشنى بيان كرد ، در حقيقت گفتگوى اين دو نفر سببى بود براى طرح مجدد مسأله معاد .

وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي اللّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ لاََجْرُ الاْخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ الَّذِينَ صَبَرُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ

آنها كه پس از ستم ديدن در راه خدا ، هجرت كردند ، در اين دنيا جايگاه (و مقام) خوبى به آنها مى دهيم ; و پاداش آخرت ، از آن هم بزرگ تر است اگر مى دانستند .

آنها كسانى هستند كه صبر و استقامت پيشه كردند ، و تنها بر پروردگارشان توكل مى كنند .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير قرطبى» ، ج 10 ، ص105 ; «تفسير ابوالفتوح رازى» ، ذيل آيه مورد بحث ; «جامع البيان» ، ج 14 ، ص140 .

پس از هجرت پيامبر(صلى الله عليه وآله)به «مدينه» هجرت كردند ، هجرتى كه باعث پيروزى آنها و ديگران شد ، در اين ميان «صهيب» كه مرد مسنى بود به مشركان «مكّه» چنين پيشنهاد كرد : من پير مردم و بودن من با شما سودى به حال شما ندارد ، و اگر مخالفتان باشم قدرت بر وارد كردن زيان به شما ندارم ، بيائيد اموال مرا بگيريد و بگذاريد به «مدينه» بروم ، آنها موافقت كردند .

«صهيب» تمام اموال خود را به آنها داد ، و به سوى پيامبر(صلى الله عليه وآله) هجرت كرد ، بعضى به «صهيب» گفتند : معامله پر سودى كردى ! آيات فوق نازل شد و پيروزى او و امثال او را در اين جهان و جهان ديگر بازگو كرد .

در تواريخ آمده است : در زمان خلفاء هنگامى كه اموال بيت المال تقسيم مى شد ، و نوبت به مهاجرين مى رسيد ، به آنها مى گفتند : سهم خود را بگيريد ، اين همان است كه خدا در اين دنيا به شما وعده داده ، و آنچه در انتظار شما در جهان ديگر است بيشتر است ، سپس آيه فوق را مى خواندند . (1)

وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللّهِ إِذا عاهَدْتُمْ وَ لاتَنْقُضُوا الاَْيْمانَ بَعْدَ تَوْكِيدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللّهَ عَلَيْكُمْ كَفِيلاً إِنَّ اللّهَ يَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ

و هنگامى كه با خدا عهد بستيد ، به عهد او وفا كنيد ; و سوگندها را بعد از محكم ساختن نشكنيد ، در حالى كه خدا را كفيل و ضامن بر (سوگند) خود قرار داده ايد ، به يقين خداوند از

آنچه انجام مى دهيد ، آگاه است .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 19 ، ص34 .

دادند ، خواهيم داد .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص116 ، و ج 64 ، ص182 ; «تفسير تبيان» ، ج 6 ، ص420 .

بر حذر داشت) .

هنگامى كه : پيامبر(صلى الله عليه وآله) اين دو آيه را براى آنها خواند ، «امرؤ القيس» گفت : حق است ، آنچه نزد من است سرانجام فانى مى شود ، اين مرد راست مى گويد ، من قسمتى از زمين او را غصب كرده ام ، ولى نمى دانم چه مقدار بوده است؟ اكنون كه چنين است ، هر مقدار مى خواهد (و مى داند حق او است) بر گيرد ، و معادل آن هم _ به خاطر استفاده اى كه در اين مدت از زمين او كرده ام _ بر آن بيفزايد ، در اين هنگام سومين آيه مورد بحث نازل شد (و به كسانى كه عمل صالح توأم با ايمان دارند بشارت «حيات طيّبه» داد) . (1)

وَ إِذا بَدَّلْنا آيَةً مَكانَ آيَة وَ اللّهُ أَعْلَمُ بِما يُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَر بَلْ أَكْثَرُهُمْ لايَعْلَمُونَ

و هنگامى كه آيه اى را به آيه ديگر مبدّل كنيم (= حكمى را نسخ نمائيم) _ و خدا بهتر مى داند چه حكمى را نازل كند _ آنها مى گويند : «تو افترا مى بندى» ! اما بيشترشان (حقيقت را) نمى دانند .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «نور الثقلين» ، ج 3 ، ص83 .

امروز دستور به چيزى مى دهد ، و فردا از همان نهى مى كند ، اينها نشان مى دهد كه محمّد همه را از پيش خود مى گويد نه از ناحيه خدا .

در اين هنگام آيه نازل شد و به آنها پاسخ گفت . (1)

مَنْ كَفَرَ بِاللّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمانِهِ إِلاّ مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِيمانِ وَ لكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ

كسانى كه بعد از ايمان كافر شوند _ به جز آنها كه تحت فشار واقع شده اند در حالى كه قلبشان آرام و با ايمان است _ آرى ، آنها كه سينه خود را براى پذيرش كفر گشوده اند ، غضب خدا بر آنهاست ; و عذاب عظيمى در انتظارشان ! .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص117 ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص189 ; «زاد المسير» ، ج 4 ، ص359 .

، بعضى غائبانه «عمّار» را محكوم كرده گفتند : عمّار از اسلام بيرون رفته و كافر شده ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : چنين نيست : اِنَّ عَمّاراً مُلِىءَ اِيْماناً مِنْ قَرْنِهِ اِلى قَدَمِهِ وَ اخْتَلَطَ الاِيْمانُ بِلَحْمِهِ وَ دَمِهِ :

«چنين نيست (من عمّار را به خوبى مى شناسم) عمّار از فرق تا قدم مملوّ از ايمان است و ايمان با گوشت و خون او آميخته است (او هرگز دست از ايمان برنخواهد داشت و به مشركان نخواهد پيوست)» .

چيزى نگذشت كه «عمّار» گريه كنان به خدمت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آمد ، پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود : مگر چه شده است؟

عرض كرد : اى پيامبر ! بسيار بد شده ، دست از سرم بر نداشتند تا نسبت به شما جسارت كردم و بت هاى آنها را به نيكى ياد نمودم !

پيامبر(صلى الله عليه وآله) با دست مباركش اشك از چشمان عمّار پاك مى فرمود و مى گفت : اگر باز تو را تحت فشار قرار دادند ، آنچه مى خواهند بگو (و جان خود را از خطر رهائى بخش) .

در اين هنگام ، آيه : «مَنْ كَفَرَ بِاللّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمانِهِ إِلاّ مَنْ أُكْرِهَ . . . » نازل گرديد و مسائل را در اين رابطه روشن ساخت . (1)

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 19 ، ص35 ، ج 66 ، ص37 ، وج 72 ، ص412 ; «نورالثقلين» ، ج 3 ، ص90 ; «الميزان» ، ج 12 ، ص358 .

مانند «طبرسى» در «مجمع البيان» و «فخر رازى» در «تفسير كبير» و بعضى ديگر در شأن نزول آيات فوق ، چنين گفته اند : آيه نخست ، درباره گروهى از مشركان ، نازل شده كه : پيامبر(صلى الله عليه وآله) را هنگام تلاوت قرآن در شب و نماز در كنار خانه كعبه آزار مى دادند ، او را با سنگ مى زنند و مانع دعوت مردم به اسلام مى شدند .

خداوند ، به لطفش چنان كرد كه : آنها نتوانند او را آزار كنند (و شايد اين از طريق رعب و وحشتى بود ، كه از پيامبر در دل آنها افكند) . (1)

در روايت ديگرى ، مى خوانيم : هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) قرآن مى خواند ، دو نفر از مشركان در طرف راست ، و دو نفر در طرف چپ ، قرار مى گرفتند ، كف مى زدند ، سوت مى كشيدند و با صداى بلند اشعار مى خواندند ، تا صداى پيامبر(صلى الله عليه وآله) به گوش مردم نرسد . (2)

«ابن عباس» مى گويد : «ابو سفيان ، ابو جهل» و ديگران گاهى نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى آمده به سخنان او گوش فرا مى دادند ، روزى يكى از آنها به ديگران گفت : اصلاً من نمى فهمم «محمّد» چه مى گويد؟ فقط مى بينم : لب هاى او حركت مى كند ! ولى «ابو سفيان» گفت : فكر مى كنم : بعضى از سخنانش حق است .

«ابو جهل» اظهار داشت : او «ديوانه» است .

«ابو لهب» اضافه كرد : او «كاهن» است .

ديگرى

گفت : او «شاعر» است .

به دنبال اين سخنان ناموزون ، و نسبت هاى ناروا آيات فوق نازل گشت . (3)

وَ إِنْ كادُوا لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ لِتَفْتَرِيَ عَلَيْنا غَيْرَهُ وَ إِذاً لاَتَّخَذُوكَ خَلِيلاً

وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَلِيلاً

إِذاً لاََذَقْناكَ ضِعْفَ الْحَياةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لاتَجِدُ لَكَ عَلَيْنا نَصِيراً

نزديك بود آنها تو را (با وسوسه هاى خود) از آنچه بر تو وحى كرده ايم بفريبند ، تا غير آن را به ما نسبت دهى ; و در آن صورت ، تو را به دوستى خود برمى گزيدند !

و اگر ما تو را ثابت قدم نمى ساختيم (مصون از انحراف نبودى) ، نزديك بود اندكى به آنان تمايل كنى .

اگر چنين مى كردى ، ما دو برابر مجازات (مشركان) در زندگى دنيا ، و دو برابر (مجازات آنها) را بعد از مرگ ، به تو مى چشانيديم ; سپس در برابر ما ، ياورى براى خود نمى يافتى !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 18 ، ص50 .

2 . «تفسير كبير فخر رازى» ، ذيل آيات مورد بحث .

3 . «تفسير كبير فخر رازى» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص119 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث .

اين شأن نزول ها دستاويزى براى بعضى از منحرفان شده است ، به ذكر همه آنها مى پردازيم :

مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» پنج قول در اين زمينه نقل كرده است :

1 _ قريش به پيامبر(صلى الله عليه وآله) گفتند : ما به تو اجازه نمى دهيم ، دست به «حجر الاسود» بگذارى تا لااقل با ديده احترام به خدايان ما بنگرى .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) در دل گفت : خدا كه مى داند من از اين بت ها متنفرم ، اما چه مانعى دارد نگاهى به سوى آنها بيفكنم ، تا بگذارند «استلام حجر الاسود» كنم ، آيات فوق نازل شد و پيامبر(صلى الله عليه وآله) را از اين كار نهى كرد .

2 _ قريش پيشنهاد كرد : دست از ناسزاگوئى به خدايان ما و سبك شمردن عقل هايمان بردار ، و اين بردگان و افراد بى سر و پا را كه بوى بد از آنها به مشام مى رسد ، از دور خود دور كن ، تا در مجلس تو حضور يابيم و به سخنانت گوش فرا دهيم .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) به اميد اين كه : آنها مسلمان شوند ، در فكر بود كه خواسته آنان را (هر چند موقت) بپذيرد ، آيات فوق نازل شد و پيامبر(صلى الله عليه وآله) را بر حذر داشت !

3 _ پيامبر(صلى الله عليه وآله) بت ها را از «مسجد الحرام» بيرون ريخت ، قريش تقاضا كردند : اجازه دهد ، بتى كه بر كوه «مروه» نزديك خانه خدا بود ، به حال خود بماند ، پيامبر(صلى الله عليه وآله)نخست

به خاطر پيشبرد هدف هاى سياسى تصميم گرفت ، به اين پيشنهاد عمل كند ولى بعد از آن صرف نظر نمود ، و دستور داد آن بت را نيز شكستند ، در اين هنگام آيات فوق نازل شد .

4 _ جمعى از نمايندگان قبيله «ثقيف» خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده ، عرض كردند : ما با تو بيعت مى كنيم اما به سه شرط :

اوّل ، در موقع نماز براى ركوع و سجود خم نشويم !

دوم ، بت هايمان را به دست خودمان نشكنيم ، خودت بشكن !

سوم ، اجازه بده بت «لات» يك سال بماند !

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : دينى كه در آن ركوع و سجود نباشد به درد نمى خورد ، و اما شكستن بت هايتان به دست خودتان مايليد انجام دهيد ، اگر مايل نيستيد ما خودمان مى شكنيم ! و اما عبادت «لات» من به شما چنين اجازه اى را نمى دهم .

در اين هنگام پيامبر(صلى الله عليه وآله) برخاست و وضو گرفت و «عمر» رو به مردم كرده گفت : چرا پيامبر(صلى الله عليه وآله) را آزار مى دهيد؟ او هرگز اجازه نخواهد داد بت ها در سرزمين عرب باشد ، ولى درخواست كنندگان همچنان به درخواست خود ادامه مى دادند تا اين آيات نازل شد .

5 _ گروهى از نمايندگان طايفه «ثقيف» خدمتش رسيده گفتند : يك سال به ما مهلت بده ، تا هدايائى را كه براى بت ها مى آورند بگيريم ، هنگامى كه اين كار انجام شد ، خود ما بت ها را مى شكنيم ،

و اسلام مى آوريم .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) در فكر بود : روى جهاتى اين مهلت را به آنها بدهد كه آيات نازل شد و شديداً نهى كرد . (1)

شأن نزول هاى ديگرى شبيه آنچه در بالا آمد نيز نقل شده است .

شايد نياز به توضيح نداشته باشد كه : نادرست بودن اكثر اين شأن نزول ها در خودشان نهفته است ; زيرا آمدن نمايندگان قبائل و تقاضاهاى آنها از پيامبر(صلى الله عليه وآله) و يا بيرون ريختن بت ها از مسجد الحرام و شكستن آنها ، همه ، بعد از «فتح مكّه» در سال هشتم هجرت بوده ، در حالى كه اين سوره ، اساساً قبل از هجرت پيامبر(صلى الله عليه وآله) نازل شده است ، و در آن زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) چنين قدرت ظاهرى نداشت كه مشركان در برابرش اين چنين تواضع كنند .

قطع نظر از اين موضوع ، بى اساس بودن بعضى ديگر از آنها نيز از توضيحاتى كه در تفسير آيه خواهد آمد روشن مى شود .

وَ إِنْ كادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الاَْرْضِ لِيُخْرِجُوكَ مِنْها وَ إِذاً لايَلْبَثُونَ خِلافَكَ إِلاّ قَلِيلاً سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنا قَبْلَكَ مِنْ رُسُلِنا وَ لا تَجِدُ لِسُنَّتِنا تَحْوِيلاً

و نزديك بود (با نيرنگ و توطئه) تو را از اين سرزمين بلغزانند ، تا از آن بيرونت كنند ! و هر گاه چنين مى كردند ، (گرفتار مجازات سخت الهى شده ، و) پس از تو ، جز مدت كمى باقى نمى ماندند !

اين سنّت (ما در مورد) پيامبرانى است كه پيش از تو فرستاديم ; و هرگز براى سنّت

ما تغيير و دگرگونى نخواهى يافت !

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 17 ، ص53 و بعضى تفاسير ديگر با كمى اختلاف .

كَما زَعَمْتَ عَلَيْنا كِسَفاً أَوْ تَأْتِيَ بِاللّهِ وَ الْمَلائِكَةِ قَبِيلاً

أَوْ يَكُونَ لَكَ بَيْتٌ مِنْ زُخْرُف أَوْ تَرْقى فِي السَّماءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِيِّكَ حَتّى تُنَزِّلَ عَلَيْنا كِتاباً نَقْرَؤُهُ قُلْ سُبْحانَ رَبِّي هَلْ كُنْتُ إِلاّ بَشَراً رَسُولاً

و گفتند : «ما هرگز به تو ايمان نمى آوريم تا اين كه چشمه جوشانى از اين سرزمين (خشك و سوزان) براى ما خارج سازى !

يا باغى از نخل و انگور از آن تو باشد ; و نهرها در لابلاى آن جارى كنى .

يا قطعات (سنگ هاى) آسمان را _ آن چنان كه مى پندارى _ بر سر ما فرود آرى ; ياخداوند و فرشتگان را در برابر ما بياورى .

يا براى تو خانه اى پر نقش و نگار از طلا باشد ; يا به آسمان بالا روى ; حتى اگر به آسمان روى ، ايمان نمى آوريم مگر آن كه نامه اى بر ما فرود آورى كه آن را بخوانيم» ! بگو : «منزه است پروردگارم (از اين سخنان بى معنى) ! مگر من جز انسانى فرستاده خدا هستم»؟ !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «تبيان» ، ج 6 ، ص508 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 18 ، ص198 ; «تبيان» ، ج 6 ، ص508 ; «جامع البيان» ، ج 15 ، ص165 .

كه «وليد بن مغيرة» و «ابو جهل» در جمع آنها بودند ، در كنار خانه كعبه اجتماع كردند و با يكديگر پيرامون كار پيامبر(صلى الله عليه وآله) سخن گفتند ، سرانجام چنين نتيجه گرفتند كه : بايد كسى را به سراغ محمّد(صلى الله عليه وآله) فرستاد و به او پيغام داد كه : اشراف قريش ، طائفه تو ، اجتماع كرده اند و آماده سخن گفتن با تواند ، نزد ما بيا .

پيامبر به اميد اين كه : شايد نور ايمان در قلب آنها درخشيدن گرفته است ، و آماده پذيرش حق شده اند فوراً به سراغ آنها شتافت .

اما با اين سخنان روبرو شد :

اى محمّد ! ما تو را براى اتمام حجت به اينجا خوانده ايم ، ما سراغ نداريم كسى به قوم و طائفه خود اين قدر كه تو آزار رسانده اى ، آزار رسانده باشد :

خدايان ما را دشنام دادى ، بر آئين ما خرده گرفتى ، عقلاى ما را سفيه خواندى ، در ميان جمع ، تخم نفاق افشاندى .

بگو ! ببينيم درد تو چيست؟ !

پول مى خواهى؟ آن قدر به تو مى دهيم كه بى نياز شوى !

مقام مى خواهى؟ منصب بزرگى به تو خواهيم داد !

بيمار هستى؟ (و كسالت روانى دارى؟) ما بهترين طبيبان را براى معالجه تو دعوت مى كنيم ! .

پيامبر فرمود : هيچ يك از اين مسائل نيست ، خداوند مرا به سوى شما فرستاده و كتاب آسمانى بر من نازل كرده ، اگر آن را بپذيريد به نفع شما در دنيا و آخرت خواهد بود

، و اگر نپذيريد صبر مى كنم تا خدا ميان من و شما داورى كند .

گفتند : بسيار خوب ، حال كه چنين مى گوئى ، هيچ شهرى تنگ تر از شهر ما نيست (اطراف «مكّه» را كوه هاى نزديك به هم فرا گرفته) از پروردگارت بخواه اين كوه ها را عقب بنشاند و نهرهاى آب ، همچون نهرهاى شام و عراق در اين سرزمين خشك و بى آب و علف ، جارى سازد .

و نيز از او بخواه نياكان ما را زنده كند ، و حتماً «قصى بن كلاب» بايد در ميان آنها باشد ; چرا كه پير مرد راستگوئى است ! تا ما از آنها بپرسيم : آنچه را تو مى گوئى حق است ، يا باطل؟ ! :

پيامبر(صلى الله عليه وآله) با بى اعتنائى فرمود : من مأمور به اين كارها نيستم .

گفتند : اگر چنين نمى كنى ، لااقل از خدايت بخواه : فرشته اى بفرستد و تو را تصديق كند ، و براى ما باغ ها ، گنج ها و قصرها از طلا قرار دهد !

فرمود : به اين امور هم مبعوث نشده ام ، من دعوتى از ناحيه خدا دارم اگر مى پذيريد ، چه بهتر ، و الاّ خداوند ميان من و شما داورى خواهد كرد .

گفتند : پس قطعاتى از سنگ هاى آسمانى را _ آن گونه كه گمان مى كنى خدايت هر وقت بخواهد ، مى تواند بر سر ما بيفكند _ بر ما فرود آر !

فرمود : اين مربوط به خدا است اگر بخواهد مى كند .

يكى

از آن ميان ، صدا زد : ما با اين كارها نيز ايمان نمى آوريم ، هنگامى ايمان خواهيم آورد كه : خدا و فرشتگان را بياورى و در برابر ما قرار دهى !

پيامبر(صلى الله عليه وآله) (هنگامى كه اين لاطائلات را شنيد) از جا برخاست تا آن مجلس را ترك كند ، بعضى از آن گروه ، به دنبال حضرت حركت كردند و گفتند :

اى محمّد ! قوم تو هر پيشنهادى كردند ، قبول نكردى ، سپس امورى در رابطه با خودشان خواستند آن را هم انجام ندادى ، سرانجام از تو خواستند : عذابى را كه تهديدشان به آن مى كنى بر سرشان فرود آرى ، آن را هم انجام ندادى ، به خدا سوگند ! هرگز به تو ايمان نخواهيم آورد ، تا نردبانى به آسمان قرار دهى و مقابل چشم ما از آن بالا روى ، و چند نفر از ملائكه را پس از بازگشت با خود بياورى ! و نامه اى در دست داشته باشى كه گواهى بر صدق دعوتت دهد ! .

«ابو جهل» گفت : (ولش كنيد) او جز دشنام به بت ها و نياكان ما كار ديگرى بلد نيست ! ، و من با خدا عهد كرده ام صخره اى بردارم و هنگامى كه سجده كرد بر مغز او بكوبم ! !

پيامبر(صلى الله عليه وآله) در حالى كه قلبش را هاله اى از اندوه و غم به خاطر جهل ، لجاجت و استكبار اين قوم فرا گرفته بود ، از نزد آنها بازگشت . . .

در اين هنگام آيات فوق نازل شد و

به گفتگوهاى آنها پاسخ داد . (1)

قُلِ ادْعُوا اللّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَيّاً ما تَدْعُوا فَلَهُ الاَْسْماءُ الْحُسْنى وَ لاتَجْهَرْ بِصَلاتِكَ وَ لاتُخافِتْ بِها وَ ابْتَغِ بَيْنَ ذلِكَ سَبِيلاً

بگو : ««اللّه» را بخوانيد ، يا «رحمان» را ، هر كدام را بخوانيد ، براى او بهترين نام هاست» ! و نمازت را زياد بلند ، يا خيلى آهسته نخوان ; و در ميان آن دو ، راهى (معتدل) انتخاب كن .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص120 ; «درّ المنثور» ، ج 4 ، ص202 .

پاسخ كافى و يك سؤال را سربسته جواب داد ، پيامبر است) و گرنه ، مرد كذّابى است كه شما هر تصميمى درباره او مى توانيد بگيريد .

نخست ، از او سؤال كنيد : داستان آن گروهى از جوانان كه در گذشته دور ، از قوم خود جدا شدند ، چه بود؟ ; زيرا آنها سرگذشت عجيبى داشتند !

و نيز از او سؤال كنيد : مردى كه زمين را طواف كرد ، و به شرق و غرب جهان رسيد كه بود؟ و داستانش چه بود؟

و نيز سؤال كنيد : حقيقت روح چيست؟

آنها به «مكّه» بازگشتند ، سران قريش را ملاقات كرده گفتند : ما معيار سنجش صدق و كذب محمّد(صلى الله عليه وآله) را پيدا كرديم ، پس از آن سرگذشت خود را بازگو نمودند ، بعد به خدمت پيامبر رسيده سؤالات خود را مطرح كردند .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : فردا به شما پاسخ خواهم گفت _ ولى انشاء اللّه نفرمود _ پانزده شبانه روز گذشت ، كه وحى از ناحيه خدا بر پيامبر نازل نشد ، و «جبرئيل» به سراغش نيامد ، همين امر ، موجب شد كه : اهل «مكّه» شايعاتى بسازند و مطالب ناموزونى نسبت به پيامبر(صلى الله عليه وآله) بگويند .

اين امر ، بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) گران آمد ، اما سرانجام «جبرئيل» فرا رسيد و سوره «كهف» را از سوى خداوند ، آورد كه در آن ، داستان آن گروه از جوانان و همچنين آن مرد دنياگرد بود ، به علاوه آيه «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوح . . . » را نيز

بر پيامبر نازل كرد .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) به «جبرئيل» فرمود : چرا اين قدر تأخير كردى؟

گفت : من جز به فرمان پروردگارت نازل نمى شوم ، اجازه نداشتم ! (1)

(لازم به تذكر است كه دو بخش از پاسخ سؤالات سه گانه در اين سوره آمده ، اما آيه مربوط به «روح» ، در سوره «بنى اسرائيل» گذشت ، و نظير اين مطلب در قرآن كم نيست كه آيه اى به مناسبتى نازل شود و آن را به دستور پيامبر(صلى الله عليه وآله) در لابلاى سوره خاصى جاى دهند) .

وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِىِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَ لاتَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ لاتُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ كانَ أَمْرُهُ فُرُطاً

با كسانى باش كه پروردگار خود را صبح و عصر مى خوانند ، و تنها رضاى او رامى طلبند ; و هرگز به خاطر زيورهاى دنيا ، چشمان خود را از آنها برمگير ! و از كسانى كه قلبشان را از ياد خود غافل ساختيم اطاعت مكن ! همانها كه از هواى نفس پيروى كردند ، و كارهايشان افراطى است . پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 14 ، ص422 ; «الميزان» ، ج 13 ، ص279 ، با اندكى تفاوت .

مردان با ايمانى همچون سلمان ، ابوذر ، صهيب ، خباب و مانند آنها مى كردند گفتند :

اى محمّد اگر تو در صدر مجلس بنشينى ، و اين گونه افراد كه بوى آنها مشام انسان را آزار مى دهد ، و لباس هاى خشن و پشمينه در تن دارند ، از خود دور سازى (مجلس تو مجلسى در خور اشراف و شخصيت ها ! بشود) ما نزد تو خواهيم آمد ، در مجلست خواهيم نشست و از سخنانت بهره مى گيريم ولى چه كنيم كه با وجود اين گروه ، جاى ما نيست !

در اين هنگام آيات فوق نازل شد و به پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور داد : هرگز تسليم اين سخنان فريبنده تو خالى نشود ، و همواره در دوران زندگى با افراد با ايمان و پاكدلى چون سلمان ها و ابوذرها باشد ، هر چند دستشان از ثروت دنيا تهى و لباسشان پشمينه است .

و به دنبال نزول آيات پيامبر(صلى الله عليه وآله) به جستجوى اين گروه برخاست (گويا با شنيدن اين سخن ناراحت شدند ، به گوشه اى از مسجد رفتند و به عبادت پروردگار پرداختند) .

سرانجام آنها را در آخر مسجد ، در حالى كه به ذكر خدا مشغول بودند ، يافت ، فرمود :

حمد خدا را كه نمردم تا اين كه او چنين دستورى به من داد كه : با امثال شما باشم ، «آرى زندگى با شما ، و مرگ هم با شما خوش است» ! (مَعَكُمُ الْمَحْيا وَ مَعَكُمُ الْمَماتُ) ! (1)

وَ إِذْ قالَ مُوسى لِفَتاهُ لا أَبْرَحُ حَتّى أَبْلُغَ مَجْمَعَ

الْبَحْرَيْنِ أَوْ أَمْضِيَ حُقُباً

فَلَمّا بَلَغا مَجْمَعَ بَيْنِهِما نَسِيا حُوتَهُما فَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ سَرَباً

فَلَمّا جاوَزا قالَ لِفَتاهُ آتِنا غَداءَنا لَقَدْ لَقِينا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَباً

قالَ أَ رَأَيْتَ إِذْ أَوَيْنا إِلَى الصَّخْرَةِ فَإِنِّي نَسِيتُ الْحُوتَ وَ ما أَنْسانِيهُ إِلاَّ الشَّيْطانُ أَنْ أَذْكُرَهُ وَ اتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ عَجَباً

قالَ ذلِكَ ما كُنّا نَبْغِ فَارْتَدّا عَلى آثارِهِما قَصَصاً

(به خاطر بياور) هنگامى را كه موسى به دوست خود گفت : «دست از جستجوبرنمى دارم تا به محل تلاقى دو دريا برسم ; هر چند مدت طولانى به راه خود ادامه دهم» !

(ولى) هنگامى كه به محل تلاقى آن دو دريا رسيدند ، ماهى خود را (كه براى تغذيه همراه داشتند) فراموش كردند ; و ماهى راه خود را در دريا پيش گرفت .

هنگامى كه از آنجا گذشتند ، (موسى) به يار همسفرش گفت : «غذاى ما را بياور ، كه سخت از اين سفر خسته شده ايم» !

گفت : «به خاطر دارى هنگامى كه ما (براى استراحت) به كنار آن صخره پناه برديم ، من (در آنجا) فراموش كردم جريان ماهى را بازگو كنم _ و فقط شيطان بود كه آن را از خاطر من برد _ و ماهى به طرز شگفت آورى راه خود را در دريا پيش گرفت» !

(موسى) گفت : «آن همان بود كه ما مى خواستيم» ! سپس از همان راه بازگشتند ، در حالى كه پى جوئى مى كردند .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص44 ، و ج 69 ، ص2 ; «قرطبى» ، ج 10 ،

ص39 ; «نور الثقلين» ، ج 3 ، ص258 .

بياموزد ، او هم درس هائى كه هر يك از ديگرى عجيب تر است به او ياد مى دهد ، و چه نكته هاى بسيار مهمى كه در مجموعه اين داستان نهفته شده است .

قُلْ لَوْ كانَ الْبَحْرُ مِداداً لِكَلِماتِ رَبِّي لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِماتُ رَبِّي وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً

بگو : «اگر دريا براى (نوشتن) كلمات پروردگارم مركّب شود ، دريا پايان مى گيرد . پيش از آن كه كلمات پروردگارم پايان يابد ; هر چند همانند آن را كمك آن قرار دهيم» !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 13 ، ص278 ; «نور الثقلين» ، ج 3 ، ص270 .

خير كثير است» .

اما هنگامى كه درباره روح از تو سؤال مى كنيم جواب سربسته مى گوئى؟ ! آيه فوق نازل شد (و نشان داد : انسان هر قدر دانش داشته باشد ، در برابر علم بى پايان خدا بسيار ناچيز است) . (1)

جالب توجه اين كه : در شأن نزول آيه فوق ، از پيامبر(صلى الله عليه وآله) چنين نقل شده است : شخصى خدمتش آمده عرض كرد :

يا رسول اللّه ! من در راه خدا انفاق مى كنم ، صله رحم به جا مى آورم ، و اين اعمال را فقط به خاطر اللّه انجام مى دهم ، اما هنگامى كه مردم از اين اعمال من سخن مى گويند و ستايش مى كنند ، مسرور و خوشحال مى شوم ، اين اعمال من چگونه است؟

پيامبر(صلى الله عليه وآله) سكوت فرموده سخنى نگفت ، تا اين كه : آيه فوق نازل شد و به اين سؤال پاسخ داد (كه تنها عملى مقبول درگاه خدا است كه با اخلاص كامل همراه باشد) . (2)

بدون شك منظور از اين روايت ، آن حالت سرور غير اختيارى نيست ، بلكه حالتى است كه انگيزه عمل انسان گردد و يا حكايت از عدم خلوص نيت كند .

عمل خالص ، تا آن حدّ در اسلام مورد اهميت است كه : در حديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم : مَنْ أَخْلَصَ لِلّهِ أَرْبَعِيْنَ يَوْماً فَجَّرَ اللّهُ يَنابِيْعَ الْحِكْمَةِ مِنْ قَلبِهِ عَلى لِسانِهِ :

«كسى كه چهل روز اعمال خود را خالصانه انجام دهد ، خداوند چشمه هاى حكمت و دانش را از قلبش

بر زبانش مى گشايد» . (3)

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه ; «درّالمنثور» ، ج4 ، ص199 ; «قرطبى» ، ج11 ، ص69 ; «تفسير صافى» ، ج 4 ، ص150 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 67 ، ص221 ، ج 69 ، ص282 ، و ج 81 ، ص384 ; «نور الثقلين» ، ج 3 ، ص316 ; «قرطبى» ، ج 11 ، ص70 .

3 . «سفينة البحار» ، ج 1 ، ص408 ; «بحار الانوار» ، ج 67 ، ص249 ; «مستدرك سفينة البحار» ، ج 2 ، ص357 ، ج 3 ، ص147 ، با اندكى تفاوت ; «درّ المنثور» ، ج 1 ، ص350 ، با اندكى تفاوت .

يَخْشى

طه .

ما قرآن را بر تو نازل نكرديم كه خود را به زحمت بيفكنى !

آن را فقط براى يادآورى كسانى كه (از خدا) مى ترسند نازل ساختيم .

سوره حجّ

وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّهَ عَلى حَرْف فَإِنْ أَصابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيا وَ الاْخِرَةَ ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ

بعضى از مردم خدا را تنها با زبان مى پرستند ; همين كه (دنيا به او رو كند و) خيرى به آنان برسد ، حالت اطمينان پيدا مى كنند ; اما اگر مصيبتى براى امتحان به آنها برسد ، دگرگون مى شوند (و به كفر رو مى آورند) ! (و به اين ترتيب) هم دنيا را از دست داده اند ، و هم آخرت را ; و اين همان خسران و زيان آشكار است !

سوره نور

الزّانِي لا يَنْكِحُ إِلاّ زانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَ الزّانِيَةُ لا يَنْكِحُها إِلاّ زان أَوْ مُشْرِكٌ وَ حُرِّمَ ذلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ

مرد زناكار جز با زن زناكار يا مشرك ازدواج نمى كند ; و زن زناكار را ، جز مرد زناكار يا مشرك ، به ازدواج خود در نمى آورد ; و اين كار بر مؤمنان حرام شده است !

سوره قصص

وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ

الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ يُؤْمِنُونَ

وَ إِذا يُتْلى عَلَيْهِمْ قالُوا آمَنّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنا إِنّا كُنّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِينَ

أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِما صَبَرُوا وَ يَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ

وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَكُمْ أَعْمالُكُمْ

سَلامٌ عَلَيْكُمْ لانَبْتَغِي الْجاهِلِينَ

ما آيات قرآن را يكى پس از ديگرى براى آنان آورديم شايد متذكر شوند !

كسانى كه قبلاً كتاب آسمانى به آنان داده ايم به آن (= قرآن) ايمان مى آورند !

و هنگامى كه بر آنان خوانده مى شود مى گويند : «به آن ايمان آورديم ; اينها همه حق است و از سوى پروردگار ماست ; ما پيش از اين هم مسلمان بوديم» !

آنها كسانى هستند كه به خاطر شكيبائيشان ، اجر و پاداششان را دو بار دريافت مى دارند ; و به وسيله نيكى ها بدى ها را دفع مى كنند ; و از آنچه به آنان روزى داده ايم انفاق مى نمايند .

و هر گاه سخن لغو و بيهوده بشنوند ، از آن روى مى گردانند و مى گويند : «اعمال ما از آن ماست و اعمال شما از آن خودتان ; سلام بر شما (سلام وداع) ; ما خواهان جاهلان نيستيم» !

سوره عنكبوت

الم

أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لايُفْتَنُونَ

وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبِينَ

الم

آيا مردم گمان كردند همين كه بگويند : «ايمان آورديم» به حال خود رها مى شوند و آزمايش نخواهند شد؟ !

ما كسانى را كه پيش از آنان بودند آزموديم ; بايد علم خدا درباره كسانى كه راست مى گويند و كسانى كه دروغ مى گويند تحقق يابد !

سوره روم

الم

غُلِبَتِ الرُّومُ

فِي أَدْنَى الاَْرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ

فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلّهِ الاَْمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ يَوْمَئِذ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ

بِنَصْرِ اللّهِ يَنْصُرُ مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ

الم

روميان مغلوب شدند !

(و اين شكست) در سرزمين نزديكى رخ داد ; اما آنان پس از (اين) مغلوبيت به زودى غلبه خواهند كرد . . .

در چند سال ! همه كارها از آن خداست ; چه قبل و چه بعد (از اين شكست و پيروزى) ; و در آن روز مؤمنان (به خاطر پيروزى ديگرى) خوشحال خواهند شد . . .

به سبب يارى خداوند ; و او هر كس را بخواهد يارى مى دهد ; و او صاحب قدرت و رحيم است !

سوره لقمان

وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللّه بِغَيْرِ عِلْم وَ يَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ

و بعضى از مردم سخنان بيهوده را مى خرند ، تا مردم را از روى نادانى ، از راه خدا گمراه سازند و آيات الهى را به استهزا گيرند ; براى آنان عذابى خواركننده است !

سوره احزاب

يا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللّهَ وَ لاتُطِعِ الْكافِرِينَ وَ الْمُنافِقِينَ إِنَّ اللّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً

وَ اتَّبِعْ ما يُوحى إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ إِنَّ اللّهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً

وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ وَ كَفى بِاللّهِ وَكِيلاً

اى پيامبر ! تقواى الهى پيشه كن و از كافران و منافقان اطاعت مكن كه خداوند عالم و حكيم است .

و از آنچه از سوى پروردگارت به تو وحى مى شود ، پيروى كن كه خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است .

و بر خدا توكل كن ، و همين بس كه خداوند حافظ و مدافع (انسان) باشد .

مفسران در شأن نزول آيات فوق ، چنين آورده اند : چند روزى ، وحى قطع شد ، و «جبرئيل» پيك وحى الهى به سراغ پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيامد ، هنگامى كه اين مدت سپرى گشت و «جبرئيل» بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) نازل شد ، به او فرمود : چرا دير كردى؟ من بسيار مشتاق تو بودم .

جبرئيل گفت ، من به تو مشتاق ترم ! ولى من بنده اى مأمورم هنگامى كه مأمور شوم مى آيم و هنگامى كه دستور نداشته باشم خوددارى مى كنم . (1)

وَ يَقُولُ الاِْنْسانُ أَ إِذا ما مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَيّاً

أَ وَ لا يَذْكُرُ الاِْنْسانُ أَنّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ يَكُ شَيْئاً

فَوَ رَبِّكَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّياطِينَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِيّاً

و انسان مى گويد : «آيا پس از مردن ، زنده (از قبر) بيرون خواهم آمد»؟ !

آيا انسان به خاطر نمى آورد كه ما پيش از اين او را آفريديم در حالى كه چيزى نبود؟ !

سوگند به پروردگارت كه همه آنها را همراه با شياطين در قيامت جمع مى كنيم ; سپس همه را _ در حالى كه به زانو در آمده اند _ گرداگرد جهنم حاضر مى سازيم .

پي نوشتها

1 . «قرطبى» ، ج 11 ، ص129 ، و ج 20 ، ص93 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث (با كمى تفاوت) ، و ج 10 ، ص381 ; «درّ المنثور» ، ج 4 ، ص278 .

بن مغيره» نازل شده كه قطعه استخوان پوسيده اى را در دست گرفته بودند ، آن را با دست خود نرم مى كردند و در برابر باد مى پاشيدند ، تا هر ذره اى از آن به گوشه اى پراكنده گردد ، و مى گفتند ، محمّد را بنگريد كه گمان مى كند : خداوند ما را بعد از مردن و پوسيده شدن استخوان هايمان مثل اين استخوان ، بار ديگر زنده مى كند ، چنين چيزى ابداً ممكن نيست !

اين آيات نازل شد ، و پاسخ دندان شكنى به آنها گفت ، پاسخى كه براى همه انسان ها در همه قرون و اعصار ، مفيد و آموزنده است . (1)

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدّاً

مسلماً كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند ، خداوند رحمان محبتى براى آنان در دل ها قرار مى دهد !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «زاد المسير» ، ج 5 ، ص175 ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص204 .

در تفسير معروف خود ، «ابن صباغ مالكى» در «فصول المهمّه» ، «سيوطى» در «درّ المنثور» ، «هيثمى» در «صواعق المحرقه» ، و «آلوسى» در «روح المعانى» را مى توان نام برد كه در ذيل به تعداى از احاديث رسيده اشاره مى كنيم :

1_ «ثعلبى» در تفسير خود ، از «برّاء بن عازب» چنين نقل مى كند : رسول خدا(صلى الله عليه وآله)به على(عليه السلام) فرمود : قُلِ اللّهُمَّ اجْعَلْ لِى عِنْدَكَ عَهْداً ، وَ اجْعَلْ لِى فِى قُلُوبِ الْمُؤْمِنِيْنَ مَوَدَّةً ، فَأَنْزَلَ اللّهُ تَعالى : إِنَّ الَّذِيْنَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدّاً :

«بگو خداوندا ! براى من عهدى نزد خودت قرار ده ، و در دل هاى مؤمنان مودت مرا بيفكن ، در اين هنگام ، آيه إِنَّ الَّذِيْنَ آمَنُوا . . . نازل گرديد» . (1)

عين همين عبارت يا با كمى اختلاف ، در بسيارى از كتب ديگر آمده است .

2 _ در بسيارى از كتب اسلامى اين معنى از «ابن عباس» نقل شده كه ، مى گويد : نُزِّلَتْ فِى عَلِىِّ بْنِ أَبِيْطالِب «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدّاً» قالَ : مَحَبَّةً فِى قُلُوبِ الْمُؤْمِنِيْنَ :

يعنى : «آيه إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا . . . درباره على بن ابيطالب(عليه السلام) نازل گرديده ، و معنى آن اين است : خدا محبت او را در دل هاى مؤمنان قرار مى دهد» . (2)

3 _ در كتاب «صواعق» از «محمّد بن حنفيه» در تفسير اين آيه ، چنين نقل مى كند : لايَبْقى مُؤْمِنٌ إِلاّ وَ فِى قَلْبِهِ وُدٌّ لِعَلِىٍّ وَ لاَِهْلِبَيْتِهِ :

«هيچ

فرد با ايمانى پيدا نمى شود مگر اين كه در درون قلبش ، محبت على و خاندان او است» . (3)

4 _ شايد به همين دليل در روايت صحيح و معتبر از خود امير مؤمنان على(عليه السلام)چنين نقل شده : لَوْ ضَرَبْتُ خَيْشُومَ الْمُؤْمِنِ بِسَيْفِى هذا عَلى أَنْ يُبْغِضَنِي ما أَبْغَضَنِى وَ لَوْ صَبَبْتُ الدُّنْيا بِجَمّاتِها عَلَى الْمُنافِقِ عَلى أَنْ يُحِبَّنِى ما أَحَبَّنِى وَ ذلِكَ أَنَّهُ قُضِىَ فَانْقَضَى عَلى لِسانِ النَّبِىِّ الاْ ُمِّىِّ(صلى الله عليه وآله) أَنَّهُ قالَ لايُبْغِضُكَ مُؤْمِنٌ وَ لايُحِبُّكَ مُنافِقٌ :

«اگر با اين شمشيرم بر بينى مؤمن بزنم كه مرا دشمن دارد هرگز دشمن نخواهد داشت ، و اگر تمام دنيا (و نعمت هايش) را در كام منافق فرو ريزم كه مرا دوست دارد ، دوست نخواهد داشت ، اين به خاطر آن است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به صورت يك حكم قاطع به من فرموده است : اى على ! هيچ مؤمنى تو را دشمن نخواهد داشت و هيچ منافقى محبت تو را در دل نخواهد گرفت» ! (4)

5 _ در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم : پيامبر(صلى الله عليه وآله) در آخر نماز خود با صداى بلند به طورى كه مردم مى شنيدند ، در حق امير مؤمنان على(عليه السلام) چنين دعا مى كرد : أَللّهُمَّ هَبْ لِعَلِىٍّ الْمَوَدَّةَ فِى صُدُورِ الْمُؤْمِنِيْنَ ، وَ الْهَيْبَةَ وَ الْعَظَمَةَ فِى صُدُورِ الْمُنافِقِيْنَ فَأَنْزَلَ اللّهُ إِنَّ الَّذِيْنَ آمَنُوا . . . :

«خداوندا ! محبت على(عليه السلام) را در دل هاى مؤمنان بيفكن ، و همچنين هيبت و عظمت او را در دل هاى منافقان ، در اين

هنگام آيه فوق و آيه بعد از آن نازل شد» . (5)

به هر حال ، همان گونه كه در تفسير آيات فوق گفتيم ، نزول اين آيه در مورد على(عليه السلام)به عنوان يك نمونه اتم و اكمل است و مانع از تعميم مفهوم آن در مورد سوره طه همه مؤمنان با سلسله مراتب ، نخواهد بود .

پي نوشتها

1 . طبق نقل ، «احقاق الحق» ، ج 3 ، ص 83 تا 86 ; «نور الثقلين» ، ج 3 ، ص 363 و 364 ; «قرطبى» ، ج11 ، ص161 .

2 . «احقاق الحق» ، ج 3 ، ص 83 تا 86 ; «بحار الانوار» ، ج 35 ، ص357 ; «الميزان» ، ج 14 ، ص115 ; «شواهد التنزيل» حاكم حسكانى ، ج 1 ، ص 471 و 472 ; «درّ المنثور» ، ج 4 ، ص287 .

3 . «احقاق الحق» ، ج 3 ، ص 83 تا 86 ; «بحار الانوار» ، ج 35 ، ص335 ; «الغدير» ، ج 2 ، ص65 ; «شواهد التنزيل» حاكم حسكانى ، ج 1 ، ص 476 و 477 .

4 . «روح المعانى» ، ج 16 ، ص130 ; «مجمع البيان» ، ج 6 ، ص455 ; «نهج البلاغه» ، كلمات قصار ، كلمه 45 ; «بحار الانوار» ، ج 39 ، ص296 ; «نور الثقلين» ، ج 3 ، ص364 .

5 . «بحار الانوار» ، ج 35 ، ص354 ، و ج 36 ، ص100 ; «تفسير عياشى» ، ج 2 ، ص142 ; «نور الثقلين» ، ج 2 ، ص343

، و ج 3 ، ص363 ; «تفسير صافى» ، ج 2 ، ص435 .

هم روى گردان مى شدند ! . (1)

قابل توجه اين كه : قرآن در مورد روى آوردن دنيا به اين اشخاص ، تعبير به «خير» مى كند ، و در مورد پشت كردن دنيا تعبير به «فتنه» (وسيله آزمايش) نه «شرّ» ، اشاره به اين كه : اين حوادث ناگوار ، شرّ و بدى نيست ، بلكه وسيله اى است براى آزمايش .

مَنْ كانَ يَظُنُّ أَنْ لَنْ يَنْصُرَهُ اللّهُ فِي الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَب إِلَى السَّماءِ ثُمَّ لْيَقْطَعْ فَلْيَنْظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ ما يَغِيظُ

هر كس گمان مى كند كه خدا پيامبرش را در دنيا و آخرت يارى نخواهد كرد (هر كارى از دستش ساخته است بكند) ، ريسمانى به سقف خانه خود بياويزد ، و خود را حلق آويز و نفس خود را قطع كند (و تا لبه پرتگاه مرگ پيش رود) ; ببيند آيا اين كار خشم او را فرو مى نشاند؟ !

الله عليه وآله) بيقرارى و بيتابى مى كردند ، و مى گفتند :

چرا وعده خدا در اين زمينه تحقق نمى يابد؟ آيه نازل شد و آنها را بر اين بى صبرى ملامت كرد . (1)

هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيابٌ مِنْ نار يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِيمُ

اينان دو گروهند كه درباره پروردگارشان به مخاصمه و جدال پرداختند ; كسانى كه كافر شدند ، لباس هائى از آتش براى آنها بريده شده ، و مايع سوزان و جوشان برسرشان ريخته مى شود .

پي نوشتها

1 . «ابوالفتوح رازى» ، و همچنين «تفسير كبير فخر رازى» ، ج 23 ، ص15 ، ذيل آيات مورد بحث .

كه به او ستم شده مجازات كند ، سپس مورد تعدى قرار گيرد ، خدا او را يارى خواهد كرد ; يقيناً خداوند بخشنده وآمرزنده است !

پي نوشتها

1 . اين شأن نزول را «طبرسى» در «مجمع البيان» ، ج 7 ، ص77 ، و «فخر رازى» در «تفسير كبير» ، ج 23 ، ص21 و «آلوسى» در «روح المعانى» و «سيوطى» در «اسباب النزول» ، و «قرطبى» در تفسير خود آورده اند .

. «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «درّ المنثور» ، ج 4 ، ص369 ; «نور الثقلين» ، ج 3 ، ص518 ; «الميزان» ، ج 14 ، ص403 .

گردد ، با او ازدواج نكنيد تا توبه اش ثابت شود» . (2)

وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْواجَهُمْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ شُهَداءُ إِلاّ أَنْفُسُهُمْ فَشَهادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهادات بِاللّهِ إِنَّهُ لَمِنَ الصّادِقِينَ

وَ الْخامِسَةُ أَنَّ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَيْهِ إِنْ كانَ مِنَ الْكاذِبِينَ

وَ يَدْرَؤُا عَنْهَا الْعَذابَ أَنْ تَشْهَدَ أَرْبَعَ شَهادات بِاللّهِ إِنَّهُ لَمِنَ الْكاذِبِينَ

وَ الْخامِسَةَ أَنَّ غَضَبَ اللّهِ عَلَيْها إِنْ كانَ مِنَ الصّادِقِينَ

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللّهَ تَوّابٌ حَكِيمٌ

و كسانى كه همسران خود را (به عمل منافى عفت) متهم مى كنند ، و گواهانى جزخودشان ندارند ، هر يك از آنها بايد چهار مرتبه به نام خدا شهادت دهد كه از راستگويان است .

و در پنجمين بار بگويد كه لعنت خدا بر او باد اگر از دروغگويان باشد .

آن زن نيز مى تواند كيفر (زنا) را از خود دور كند ، به اين طريق كه چهار بار خدا را به شهادت طلبد كه آن مرد (در اين نسبتى كه به او مى دهد) از دروغگويان است .

و بار پنجم بگويد كه غضب خدا بر او باد اگر آن مرد از راستگويان باشد .

و اگر فضل و رحمت خدا شامل حال شما نبود و اين كه او توبه پذير و حكيم است (بسيارى از شما گرفتار مجازات مى شديد) !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 66 ، ص119 ; «قرطبى» ، ج 12 ، ص168 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «كافى» ، ج 5 ، ص355 ;

«نور الثقلين» ، ج 3 ، ص572 .

باد ، به خدا سوگند مى دانم كه اين حكم الهى است ، و حق است ، ولى با اين حال از اصل اين داستان در شگفتم (و نتوانستم اين مشكل را در ذهن خود حل كنم) پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : حكم خدا همين است ، او نيز عرض كرد : «صدق اللّه و رسوله» .

و چيزى نگذشت كه پسرعمويش به نام «هلال بن اميه» از در وارد شد ، در حالى كه مرد فاسقى را شب هنگام با همسر خود ديده بود ، و براى طرح شكايت خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى آمد ، او با صراحت گفت :

من با چشم خودم اين موضوع را ديدم و با گوش خودم صداى آنها را شنيدم ! .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) به قدرى ناراحت شد كه آثار ناراحتى در چهره مباركش نمايان گشت .

«هلال» عرض كرد : من آثار ناراحتى را در چهره شما مى بينم ، ولى به خدا قسم ، من راست مى گويم ، دروغ در كارم نيست ، من اميدوارم كه خدا خودش اين مشكل را بگشايد .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) تصميم گرفت : «حدّ قذف» را درباره «هلال» اجرا كند ; چرا كه او شاهدى بر ادعاى خود نداشت .

در اين هنگام «انصار» به يكديگر مى گفتند ، ديديد همان داستان «سعد بن عباده» تحقق يافت ، آيا به راستى پيامبر(صلى الله عليه وآله) «هلال» را تازيانه خواهد زد و شهادت او را مردود مى شمرد؟ ! .

در اين موقع وحى بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) نازل شد ، و آثار

آن در چهره او نمايان گشت ، همگى خاموش شدند ، تا ببينند چه پيام تازه اى از سوى خدا آمده است .

«آيات فوق نازل شد»(1) و راه حل دقيقى به مسلمانان ارائه داد كه ، شرح آن را در ذيل مى خوانيد .

إِنَّ الَّذِينَ جاؤُ بِالاِْفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ لا تَحْسَبُوهُ شَرّاً لَكُمْ بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ لِكُلِّ امْرِئ مِنْهُمْ مَا اكْتَسَبَ مِنَ الاِْثْمِ وَ الَّذِي تَوَلّى كِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذابٌ عَظِيمٌ

لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً وَ قالُوا هذا إِفْكٌ مُبِينٌ

لَوْ لا جاؤُ عَلَيْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَداءِ فَأُولئِكَ عِنْدَ اللّهِ هُمُ الْكاذِبُونَ

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ فِي الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ لَمَسَّكُمْ فِيما أَفَضْتُمْ فِيهِ عَذابٌ عَظِيمٌ

إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِكُمْ ما لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَيِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللّهِ عَظِيمٌ

وَ لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ ما يَكُونُ لَنا أَنْ نَتَكَلَّمَ بِهذا سُبْحانَكَ هذا بُهْتانٌ عَظِيمٌ

مسلماً كسانى كه آن تهمت عظيم را عنوان كردند گروهى (متشكل و توطئه گر) از شما بودند ; اما گمان نكنيد اين ماجرا براى شما بد است ، بلكه خير شما در آن است ; آنها هركدام سهم خود را از اين گناهى كه مرتكب شدند دارند ; و از آنان كسى كه بخش مهم آن را بر عهده داشت عذاب عظيمى براى اوست !

چرا هنگامى كه اين (تهمت) را شنيديد ، مردان و زنان با ايمان نسبت به خود (و كسى كه همچون خود آنها بود) گمان خير نبردند و نگفتند : اين دروغى بزرگ و آشكار است؟ !

چرا چهار شاهد

براى آن نياوردند؟ ! اكنون كه اين گواهان را نياوردند ، آنان در پيشگاه خدا دروغگويانند !

و اگر فضل و رحمت الهى در دنيا و آخرت شامل شما نمى شد ، به خاطر اين گناهى كه كرديد عذاب سختى به شما مى رسيد !

به خاطر بياوريد زمانى را كه اين شايعه را از زبان يكديگر مى گرفتيد ، و با دهان خود سخنى مى گفتيد كه به آن يقين نداشتيد ; و آن را كوچك مى پنداشتيد در حالى كه نزد خدا بزرگ است !

چرا هنگامى كه آن را شنيديد نگفتيد : «ما حق نداريم كه به اين سخن تكلم كنيم ; خداوندا منزّهى تو ، اين بهتان بزرگى است»؟ !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص46 ; «الميزان» ، ج 15 ، ص86 ; «فى ظلال القرآن» و «نور الثقلين» ، ذيل آيات مورد بحث (البته با تفاوت هاى مختصر) .

، و چون آيه حجاب نازل شده بود ، در هودجى قرار داشتم ، جنگ به پايان رسيد ، و ما بازگشتيم نزديك «مدينه» رسيديم ، شب بود ، من از لشكر گاه براى انجام حاجتى كمى دور شدم هنگامى كه بازگشتم متوجه شدم گردنبندى كه از مهره هاى يمانى داشتم پاره شده است ، به دنبال آن باز گشتم و معطل شدم هنگامى كه بازگشتم ، ديدم لشكر حركت كرده ، هودج مرا بر شتر گذارده اند و رفته اند ، در حالى كه گمان مى كرده اند من در آنم ; زيرا زنان در آن زمان بر اثر كمبود غذا سبك جثه بودند به علاوه من سن و سالى نداشتم ، به هر حال در آنجا تك و تنها ماندم ، و فكر كردم هنگامى كه به منزلگاه برسند و مرا نيابند به سراغ من باز مى گردند ، شب را در آن بيابان ماندم .

اتفاقاً «صفوان» يكى از افراد لشكر مسلمين كه او هم از لشكر گاه دور مانده بود شب در آن بيابان بود ، به هنگام صبح مرا از دور ديد ، نزديك آمد هنگامى كه مرا شناخت بى آن كه يك كلمه با من سخن بگويد ، جز اين كه : «اِنّا لِلّهِ وَ اِنّا اِلَيْهِ راجِعُون» را بر زبان جارى ساخت ، شتر خود را خواباند ، و من بر آن سوار شدم او مهار ناقه را در دست داشت ، تا به لشكرگاه رسيديم ، اين منظره ، سبب شد كه گروهى درباره من شايعه پردازى كنند و خود را بدين سبب هلاك (و گرفتار مجازات

الهى) سازند .

كسى كه بيش از همه به اين تهمت دامن مى زد ، «عبداللّه بن ابى سلول» بود .

ما به «مدينه» رسيديم و اين شايعه در شهر پيچيد در حالى كه من هيچ از آن خبر نداشتم ، در اين هنگام بيمار شدم ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به ديدن من مى آمد ولى لطف سابق را در او نمى ديدم ، و نمى دانستم قضيه از چه قرار است؟ حالم بهتر شد ، بيرون آمدم و كم كم از بعضى از زنان نزديك ، از شايعه سازى منافقان آگاه شدم .

بيماريم شدت گرفت ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به ديدن من آمد ، از او اجازه خواستم به خانه پدرم بروم ، هنگامى كه به خانه پدر رفتم از مادرم پرسيدم : مردم چه مى گويند؟ .

او به من گفت : غصه نخور به خدا سوگند زنانى كه امتيازى دارند و مورد حسد ديگران هستند ، درباره آنها سخن بسيار گفته مى شود .

در اين هنگام پيامبر(صلى الله عليه وآله) «على بن ابيطالب»(عليه السلام) و «اسامة بن زيد» را مورد مشورت قرار داد كه در برابر اين گفتگوها چه كنم؟

اما «اسامة» گفت : اى رسول خدا(صلى الله عليه وآله) او خانواده تو است و ما جز خير از او نديده ايم (اعتنائى به سخنان مردم نكن) .

و اما على(عليه السلام) گفت : اى پيامبر ! خداوند كار را بر تو سخت نكرده است ، غير از او همسر بسيار است ، از كنيز او در اين باره تحقيق كن .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) كنيز مرا فرا

خواند ، و از او پرسيد : آيا چيزى كه شك و شبهه اى پيرامون «عايشه» برانگيزد هرگز ديده اى؟

كنيز گفت : به خدائى كه تو را به حق مبعوث كرده است ، من هيچ كار خلافى از او نديده ام .

در اين هنگام پيامبر(صلى الله عليه وآله) تصميم گرفت اين سخنان را با مردم در ميان بگذارد ، بر سر منبر رفت و رو به مسلمانان كرده ، گفت : اى گروه مسلمين ! آيا من معذورم مردى (منظورش عبداللّه بن ابى سلول بود) را مجازات كنم كه : مرا در مورد خانواده ام _ كه جز پاكى از او نديده ام _ ناراحت كند؟ !

و همچنين اگر دامنه اين اتهام دامان مردى را بگيرد كه من هرگز بدى از او نديده ام ، تكليف چيست؟

«سعد بن معاذ انصارى» برخاسته ، عرض كرد : تو حق دارى چنين كسى را مجازات كنى ، اگر او از طايفه «اوس» باشد من گردنش را مى زنم (سعد بن معاذ بزرگ طايفه اوس بود) و اگر از برادران ما از طايفه «خزرج» باشد تو دستور بده تا دستورت را اجرا كنيم .

«سعد بن عباده» كه بزرگ «خزرج» و مرد صالحى بود در اينجا تعصب قوميت او را فرو گرفت (عبداللّه بن ابى كه اين شايعه دروغين را دامن مى زد از طايفه خزرج بود) رو به «سعد» كرده ، گفت :

تو دروغ مى گوئى ! به خدا سوگند توانائى بر كشتن چنين كسى را اگر از قبيله ما باشد ، نخواهى داشت ! .

«اسيد بن خضير» كه پسر عموى «سعد بن معاذ»

بود رو به «سعد به عباده» كرده ، گفت : تو دروغ مى گوئى ! به خدا قسم ما چنين كسى را به قتل مى رسانيم ، تو منافقى ، و از منافقين دفاع مى كنى ! .

در اين هنگام ، چيزى نمانده بود كه قبيله «اوس» و «خزرج» به جان هم بيفتند و جنگ شروع شود ، در حالى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بر منبر ايستاده بود ، حضرت بالاخره آنها را خاموش و ساكت كرد .

اين وضع همچنان ادامه داشت ، غم و اندوه شديد وجود مرا فرا گرفته بود ، يك ماه بود كه پيامبر هرگز در كنار من نمى نشست .

من خود مى دانستم كه از اين تهمت پاكم و بالاخره خداوند مطلب را روشن خواهد كرد .

سر انجام روزى پيامبر(صلى الله عليه وآله) نزد من آمد در حالى كه خندان بود ، و نخستين سخنش اين بود : بشارت باد بر تو كه خداوند تو را از اين اتهام مبرا ساخت ، اين هنگامى بود كه آيات : «إِنَّ الَّذِينَ جاؤُ بِالاِْفْكِ . . . » تا آخر آيات نازل گرديده بود .

(و به دنبال نزول اين آيات آنها كه اين دروغ را پخش كرده بودند ، بر همگى حدّ قذف جارى شد) . (2)

شأن نزول دوم ، كه در بعضى از كتب در كنار شأن نزول اوّل ذكر شده است چنين است : «ماريه قبطيه» يكى از همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) از سوى «عايشه» مورد اتهام قرار گرفت ; زيرا او فرزندى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) به نام «ابراهيم» داشت ،

هنگامى كه «ابراهيم» از دنيا رفت پيامبر(صلى الله عليه وآله) شديداً غمگين شد ، «عايشه» گفت : چرا اين قدر ناراحتى؟ او در حقيقت فرزند تو نبود ، فرزند «جريح قبطى» بود ! !

هنگامى كه رسول(صلى الله عليه وآله) خدا اين سخن را شنيد ، على(عليه السلام) را مأمور كشتن «جريح» كرد كه به خود اجازه چنين خيانتى را داده بود .

هنگامى كه على(عليه السلام) با شمشير برهنه به سراغ «جريح» رفت و او آثار غضب را در چهره حضرت مشاهده نمود ، فرار كرده از درخت نخلى بالا رفت ، و زمانى كه احساس كرد ، ممكن است على(عليه السلام) به او برسد خود را از بالاى درخت بزير انداخت در اين هنگام پيراهن او بالا رفت و معلوم شد او اصلاً آلت جنسى ندارد .

على(عليه السلام) به خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده ، عرض كرد : آيا بايد در انجام دستورات شما قاطعانه پيش روم يا تحقيق كنم؟

فرمود : بايد تحقيق كنى ، على(عليه السلام) جريان را عرض كرد ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) شكر خدا را به جاى آورده ، فرمود : شكر خدا را كه بدى و آلودگى را از دامان ما دور كرده است . در اين هنگام ، آيات فوق نازل شد و اهميت اين موضوع را بازگو كرد . (3)

تحقيق و بررسى

با اين كه نخستين شأن نزول _ همان گونه كه گفتيم _ در بسيارى از منابع اسلامى آمده ولى جاى گفتگو ، چون و چرا و نقاط مبهم در آن وجود دارد از جمله :

1 _ از تعبيرات مختلف اين حديث

_ با تفاوت هائى كه دارد _ به خوبى استفاده مى شود : پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) تحت تأثير موج شايعه قرار گرفت تا آنجا كه با يارانش در اين زمينه به گفتگو و مشاوره نشست ، و حتى بر خورد خود را با «عايشه» تغيير داد ، و مدتى طولانى از او كناره گيرى نمود ، و رفتارهاى ديگرى كه همه حاكى از اين است كه : پيامبر(صلى الله عليه وآله) طبق اين روايت شايعه را تا حدّ زيادى پذيرا شد .

اين موضوع نه تنها با مقام عصمت سازگار نيست ، بلكه يك مسلمان با ايمان و ثابت القدم نيز نبايد اين چنين تحت تأثير شايعات بى دليل قرار گيرد ، و اگر شايعه در فكر او تأثير ناخودآگاهى بگذارد ، در عمل نبايد روش خود را تغيير دهد و تسليم آن گردد ، چه رسد به معصوم كه مقامش روشن است .

آيا مى توان باور كرد عتاب ها و سرزنش هاى شديدى كه در آيات بعد خواهد آمد كه : چرا گروهى از مؤمنان تحت تأثير اين شايعه قرار گرفتند؟ .

چرا مطالبه چهار شاهد ننمودند؟ شامل شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيز بشود؟ ! .

اين يكى از ايرادهاى مهمى است كه ما را در صحت اين شأن نزول ، لااقل گرفتار ترديد مى كند .

2 _ با اين كه ظاهر آيات ، چنين نشان مى دهد كه : حكم مربوط به «قذف» (نسبت اتهام عمل منافى عفت) قبل از داستان «افك» نازل شده است ، چرا پيامبر(صلى الله عليه وآله) در همان روز كه چنين تهمتى از

ناحيه «عبداللّه بن ابى سلول» و جمعى ديگر پخش شد ، آنها را احضار نفرمود ، و حدّ الهى را در مورد آنها اجرا نكرد؟ (مگر اين كه گفته شود : آيه قذف و آيات مربوط به افك همه يك جا نازل شده و يا به تعبير ديگر ، آن حكم نيز به تناسب اين موضوع تشريع گرديده كه در اين صورت اين ايراد منتفى مى شود ولى ايراد اوّل كاملاً به قوت خود باقى است) . (4) و اما در مورد شأن نزول دوم ، مشكل از اين بيشتر است ، چرا كه :

اوّلاً : مطابق اين شأن نزول ، كسى كه مرتكب تهمت زدن شد ، يك نفر بيشتر نبود ، در حالى كه آيات با صراحت مى گويد ، گروهى در اين مسأله فعاليت داشتند ، و شايعه را آنچنان پخش كردند كه تقريباً محيط را فرا گرفت ، و لذا ضميرها در مورد عتاب و سرزنش مؤمنانى كه در اين مسأله درگير شدند ، همه به صورت جمع آمده است ، و اين ، با شأن نزول دوم به هيچ وجه سازگار نيست .

ثانياً : اين سؤال باقى است كه : اگر «عايشه» مرتكب چنين تهمتى شده بود و بعداً خلاف آن ثابت گرديد ، چرا پيامبر(صلى الله عليه وآله) حدّ تهمت بر او اجرا نكرد؟

ثالثاً : چگونه امكان دارد ، پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) تنها با شهادت يك زن حكم اعدام را در مورد يك متهم صادر كند ، با اين كه رقابت در ميان زنان يك مرد عادى است ، اين امر ايجاب مى كرد احتمال

انحراف از حق و عدالت يا حداقل اشتباه و خطا در حق او بدهد .

به هر حال ، آنچه براى ما مهم است اين شأن نزول ها نيست ، مهم آن است كه : بدانيم از مجموع آيات استفاده مى شود شخص بى گناهى را به هنگام نزول اين آيات متهم به عمل منافى عفت نموده بودند ، و اين شايعه در جامعه پخش شده بود .

و نيز از قرائن موجود در آيه استفاده مى شود : اين تهمت درباره فردى بود كه از اهميت ويژه اى در جامعه آن روز برخوردار بوده است .

و نيز گروهى از منافقان و به ظاهر مسلمان ها مى خواستند از اين حادثه بهره بردارى غرض آلودى به نفع خويش و به زيان جامعه اسلامى كنند ، كه آيات فوق نازل شد و با قاطعيت بى نظيرى با اين حادثه بر خورد كرد ، و منحرفان بد زبان و منافقان تيره دل را محكم بر سر جاى خود نشاند .

بديهى است ، اين احكام شأن نزولش هر كه باشد انحصار به او و آن زمان و مكان نداشته ، و در هر محيط و هر عصر و زمان جارى است .

بعد از همه اين گفتگوها به سراغ تفسير آيات مى رويم تا ببينيم چگونه قرآن با فصاحت و بلاغت تمام ، اين حادثه خاص را پى گيرى و مو شكافى نموده و در نهايت حل و فصل كرده است .

وَ لا يَأْتَلِ أُولُوا الْفَضْلِ مِنْكُمْ وَ السَّعَةِ أَنْ يُؤْتُوا أُولِي الْقُرْبى وَ الْمَساكِينَ وَ الْمُهاجِرِينَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَ لْيَعْفُوا وَ لْيَصْفَحُوا أَ

لا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللّهُ لَكُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ

آنها كه از ميان شما داراى برترى (مالى) و وسعت زندگى هستند نبايد سوگند ياد كنند كه از انفاق نسبت به نزديكان و مستمندان و مهاجران در راه خدا دريغ نمايند ; آنها بايد عفو كنند و چشم بپوشند ; آيا دوست نمى داريد خداوند شما را ببخشد؟ ! و خداوند آمرزنده و مهربان است !

پي نوشتها

1 . آنچه در بالا آورديم مضمون روايتى است كه در بيشتر كتب تفسير ، با كمى تفاوت آمده و ما آن را با كمى اختصار ذكر كرديم .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 20 ، ص310 ; «صحيح مسلم» ، ج 8 ، ص113 ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص214 .

3 . «نور الثقلين» ، ج 3 ، ص581 ; «الميزان» ، ج 15 ، ص103 ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص155 ، و ج 76 ، ص103 ; «تفسير صافى» ، ج 3 ، ص423 .

4 . «الميزان» ، ج 15 ، ص111 .

ننمايند ، آيه فوق نازل شد وآنها را از اين شدت عملوخشونت باز داشتودستور عفو و گذشت داد» .

اين شأن نزول را «قرطبى» در تفسيرش از «ابن عباس» و «ضحاك» ، و مرحوم «طبرسى» از «ابن عباس» و غير او ، ذيل آيات مورد بحث نقل كرده اند و جنبه عمومى دارد . (1)

ولى گروهى از مفسران اهل تسنن ، اصرار دارند بگويند : اين آيه در خصوص «ابوبكر» نازل شده كه بعد از داستان «افك» ، كمك مالى خود را به «مسطح بن اثاثه» كه «پسر خاله» يا «پسر خواهر» او بود ، و به مسأله افك دامن مى زد ، قطع كرده ، (2) در حالى كه تمام ضميرهائى كه در آيه به كار رفته به صورت جمع است و نشان مى دهد : گروهى از مسلمانان بعد از اين ماجرا تصميم به قطع كمك هاى خود از اين مجرمان گرفته بودند ، و آيه ، آنها را از اين كار نهى كرد .

به هر حال ، مى دانيم : آيات قرآن اختصاص به شأن نزول ندارد ، بلكه همه مؤمنان را تا دامنه قيامت شامل مى گردد ، يعنى توصيه مى كند : مسلمانان در اين گونه موارد گرفتار احساسات تند و داغ نشوند ، و در برابر لغزش ها و اشتباهات گنهكاران تصميمات خشن نگيرند .

قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ أَزْكى لَهُمْ إِنَّ اللّهَ خَبِيرٌ بِما يَصْنَعُونَ

وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُيُوبِهِنَّ وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ

أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسائِهِنَّ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ أَوِ التّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الاِْرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلى عَوْراتِ النِّساءِ وَ لا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَى اللّهِ جَمِيعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

به مؤمنان بگو چشم هاى خود را (از نگاه به نامحرمان) فرو گيرند ، و عفاف خود را حفظ كنند ; اين براى آنان پاكيزه تر است ; خداوند از آنچه انجام مى دهند آگاه است !

و به زنان با ايمان بگو چشم هاى خود را (از نگاه هوس آلود) فرو گيرند ، و دامان خويش را حفظ كنند و زينت خود را _ جز آن مقدار كه نمايان است _ آشكار ننمايند ، و (اطراف) روسرى هاى خود را بر سينه خود افكنند (تا گردن و سينه با آن پوشانده شود) ، و زينت خود را آشكار نسازند مگر براى شوهرانشان ، يا پدرانشان يا پدر شوهرانشان ، يا پسرانشان ، يا پسران همسرانشان ، يا برادرانشان ، يا پسران برادرانشان ، يا پسران خواهرانشان ، يا زنان هم كيششان ، يا بردگانشان (كنيزانشان) يا افراد سفيه كه تمايلى به زن ندارند ، يا كودكانى كه از امور جنسى مربوط به زنان آگاه نيستند ; و هنگام راه رفتن پاى هاى خود را به زمين نزنند تا زينت پنهانيشان دانسته شود . (و صداى خلخال كه بر پا دارند به گوش رسد) . و همگى به سوى خدا بازگرديد اى مؤمنان ، تا رستگار شويد !

پي نوشتها

1 . «تبيان» ، ج 7 ، ص421 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «الميزان» ، ج 15 ، ص106 ; «قرطبى» ، ج 12 ، ص207 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تبيان» ، ج 7 ، ص421 ; «الميزان» ، ج 15 ، ص106 .

افتاد فرمود چه شده است؟

جوان ماجرا را نقل كرد ، در اين هنگام «جبرئيل» ، پيك وحى خدا نازل شد و آيه فوق را آورد (قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ . . . ) . (1)

وَ لْيَسْتَعْفِفِ الَّذِينَ لا يَجِدُونَ نِكاحاً حَتّى يُغْنِيَهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ الَّذِينَ يَبْتَغُونَ الْكِتابَ مِمّا مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ فَكاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً وَآتُوهُمْ مِنْ مالِ اللّهِ الَّذِي آتاكُمْ وَ لا تُكْرِهُوا فَتَياتِكُمْ عَلَى الْبِغاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ مَنْ يُكْرِهْهُنَّ فَإِنَّ اللّهَ مِنْ بَعْدِإِكْراهِهِنَّ غَفُورٌ رَحِيمٌ

و كسانى كه امكانى براى ازدواج نمى يابند ، بايد پاكدامنى پيشه كنند تا خداوند از فضل خود آنان را بى نياز گرداند . و آن بردگانتان كه خواستار مكاتبه (قرار داد آزاد شدن)هستند ، با آنان قرار داد ببنديد اگر رشد و صلاح در آنان احساس مى كنيد و چيزى از مال خدا را كه به شما داده است به آنان بدهيد . و كنيزان خود را براى دستيابى به متاع ناپايدار زندگى دنيا مجبور به خودفروشى نكنيد اگر خودشان مى خواهند پاك بمانند ! و هر كس آنها را (بر اين كار) اجبار كند ، (سپس پشيمان گردد) خداوند بعد از اين اجبارآنها ، آمرزنده و مهربان است . (توبه كنيد ، تا خداوند شما را ببخشد) !

پي نوشتها

1 . «وسائل الشيعه» ، ج 20 ، ص192 ; «نور الثقلين» ، ج 3 ، ص588 ; «الميزان» ، ج 15 ، ص116 ; «تفسير صافى» ، ج 3 ، ص430 .

شش كنيز داشت كه آنها را مجبور به كسب درآمد برايش از طريق خودفروشى مى كرد ! هنگامى كه حكم اسلام درباره مبارزه با اعمال منافى با عفت (در اين سوره) صادر شد ، آنها به خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمدند و از اين ماجرا شكايت كردند آيه فوق نازل شد و از اين كار نهى كرد» . (1)

لَقَدْ أَنْزَلْنا آيات مُبَيِّنات وَ اللّهُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراط مُسْتَقِيم

وَ يَقُولُونَ آمَنّا بِاللّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا ثُمَّ يَتَوَلّى فَرِيقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ ما أُولئِكَ بِالْمُؤْمِنِينَ

وَ إِذا دُعُوا إِلَى اللّهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ إِذا فَرِيقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ

وَ إِنْ يَكُنْ لَهُمُ الْحَقُّ يَأْتُوا إِلَيْهِ مُذْعِنِينَ

أَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتابُوا أَمْ يَخافُونَ أَنْ يَحِيفَ اللّهُ عَلَيْهِمْ وَ رَسُولُهُ بَلْ أُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ

ما آيات روشنگرى نازل كرديم ; و خدا هر كه را بخواهد به صراط مستقيم هدايت مى كند !

آنها مى گويند : «به خدا و پيامبر ايمان داريم و اطاعت مى كنيم» ! ولى بعد از اين ادعا ، گروهى از آنان رويگردان مى شوند ; آنها (در حقيقت) مؤمن نيستند !

و هنگامى كه از آنان دعوت شود كه به سوى خدا و پيامبرش بيايند تا در ميانشان داورى كند ، ناگهان گروهى از آنان روى گردان مى شوند !

ولى اگر (داورى به نفع آنها بوده باشد و) حق داشته باشند با سرعت و تسليم به سوى او مى آيند .

آيا در دل هاى آنان بيمارى است ، يا شك و ترديد دارند ، يا مى ترسند خدا و رسولش بر آنان

ستم كنند؟ ! نه ، بلكه آنها خودشان ستمگرند !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 76 ، ص17 ; «الميزان» ، ج 15 ، ص118 ; «قرطبى» ، ج 12 ، ص254 ، با اندكى تفاوت .

، مسلماً به نفع او داورى خواهد كرد ! آيه فوق نازل شد و او را سخت نكوهش كرد . (2)

وَعَدَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الاَْرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ

خداوند به كسانى از شما كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند وعده مى دهد كه قطعاً آنان را حكمران روى زمين خواهد كرد ، همان گونه كه پيشينيان آنها خلافت روى زمين را بخشيد ; و دين و آئينى را كه براى آنان پسنديده ، پا بر جا و ريشه دار خواهد ساخت ; و ترسشان را به امنيت و آرامش مبدل مى كند ، آن چنان كه تنها مرامى پرستند و چيزى را شريك من نخواهند ساخت . و كسانى كه پس از آن كافر شوند ، آنها فاسقانند .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «تبيان» ، ج 7 ، ص450 ; «قرطبى» ، ج 12 ، ص293 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «تبيان» ، ج 7 ، ص450 ; «قرطبى» ، ج 12 ، ص293 ; «نور الثقلين» ، ج 3 ، ص615 .

وآله)و مسلمانان به مدينه هجرت كردند و انصار با آغوش باز آنها را پذيرا گشتند ، تمامى عرب بر ضد آنها قيام كردند ، و آنچنان بود كه آنها ناچار بودند اسلحه را از خود دور نكنند ، شب با سلاح بخوابند و صبح با سلاح بر خيزند (و حالت آماده باش دائم داشته باشند) ادامه اين حالت بر مسلمانان سخت آمد .

بعضى اين مطلب را آشكارا گفتند : تا كى اين حال ادامه خواهد يافت؟

آيا زمانى فرا خواهد رسيد كه ما با خيال آسوده ، شب استراحت كنيم ، اطمينان و آرامش بر ما حكم فرما گردد ، و جز از خدا از هيچ كس نترسيم؟ آيه فوق نازل شد و به آنها بشارت داد كه آرى ، چنين زمانى فرا خواهد رسيد» . (1)

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا كانُوا مَعَهُ عَلى أَمْر جامِع لَمْ يَذْهَبُوا حَتّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضاً قَدْ يَعْلَمُ اللّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِواذاً فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْيُصِيبَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ

أَلا إِنَّ لِلّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الاَْرْضِ قَدْ يَعْلَمُ ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ وَ يَوْمَ يُرْجَعُونَ إِلَيْهِ فَيُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا وَ اللّهُ بِكُلِّ شَيْء عَلِيمٌ

مؤمنان واقعى كسانى هستند كه به خدا و رسولش ايمان آورده اند و هنگامى كه در كار مهمى با او باشند ، بى اجازه او جائى نمى روند ، كسانى كه از تو اجازه

مى گيرند ، به راستى به خدا و پيامبرش ايمان آورده اند ، در اين صورت ، هر گاه براى بعضى كارهاى مهم خود از تو اجازه بخواهند ، به هر يك از آنان كه مى خواهى (و صلاح مى بينى) اجازه ده ، و برايشان از خدا آمرزش بخواه كه خداوند آمرزنده و مهربان است !

صدا كردن پيامبر را در ميان خود ، مانند صدا كردن يكديگر قرار ندهيد ; خداوند كسانى از شما را كه پشت سر ديگران پنهان مى شوند و يكى پس از ديگرى فرار مى كنتد مى داند .

پس آنان كه فرمان او را مخالفت مى كنند بايد بترسند از اين كه فتنه اى دامنشان را بگيرد ، يا عذابى دردناك به آنها برسد !

آگاه باشيد كه براى خداست آنچه در آسمان ها و زمين است ; او مى داند آنچه را كه شما بر آن هستيد ، و روزى را كه به سوى او باز گردانده مى شوند ; و آنها را از اعمالى كه انجام دادند آگاه مى سازد ; و خداوند به هر چيزى داناست !

پي نوشتها

1 . «اسباب النزول» سيوطى ، ص163 ; «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «قرطبى» ، ج 12 ، ص297 ; «فى ظلال القرآن» ، ذيل آيه مورد بحث .

در گرفت ، عروسى كند ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) با اصحاب و ياران مشغول به مشورت درباره جنگ بود ، او نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمد و عرضه داشت : اگر پيامبر(صلى الله عليه وآله) به او اجازه دهد آن شب را نزد همسر خود بماند ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به او اجازه داد .

صبحگاهان به قدرى براى شركت در برنامه جهاد عجله داشت كه موفق به انجام غسل نشد ، با همان حال وارد معركه كارزار گرديد ، و سرانجام شربت شهادت نوشيد .

پيامبر(صلى الله عليه وآله) درباره او فرمود : «فرشتگان را ديدم كه «حنظله» را در ميان آسمان و زمين غسل مى دهند» ! .

لذا بعد از آن به عنوان «غسيل الملائكه» ناميده شد . (1)

در شأن نزول ديگرى مى خوانيم : آيه در داستان جنگ خندق نازل گرديد ، در آن هنگام كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) با انبوه مسلمانان با سرعت مشغول كندن خندق در اطراف مدينه بودند ، گروهى از منافقين به ظاهر در صف آنها بودند ولى كمتر كار انجام مى دادند ، و تا چشم مسلمانان را غافل مى ديدند ، بدون اجازه از پيامبر(صلى الله عليه وآله)آهسته به خانه هاى خود مى آمدند .

اما هنگامى كه مسلمانان راستين مشكلى پيدا مى كردند ، نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده اجازه مى خواستند و به محض اين كه كار خود را انجام مى دادند باز مى گشتند و به حفر خندق ادامه مى دادند ، تا از اين كار خير و مهم عقب نمانند ، آيه فوق گروه اوّل را

مذمت و گروه دوم را ستايش مى كند . (2)

پي نوشتها

1 . «نور الثقلين» ، ج 3 ، ص628 ; «تفسير على بن ابراهيم قمى» ، ج 2 ، ص110 ; «بحار الانوار» ، ج 17 ، ص26 ، ج 20 ، ص57 ، و ج 22 ، ص99 .

2 . «تفسير فى ظلال القرآن» ، ج 6 ، ص126 ، ذيل آيات مورد بحث .

از زير درختانش جارى است ، و (اگر بخواهد) براى تو كاخ هائى مجلل قرار مى دهد .

اين كه غذا مى خوردند و در بازارها راه مى رفتند ; و بعضى از شما را وسيله امتحان بعضى ديگر قرار داديم ، آيا صبر وشكيبائى مى كنيد (و از عهده امتحان بر مى آئيد)؟ ! و پروردگار تو همواره بصير و بينا بوده است .

پي نوشتها

1 . «نور الثقلين» ، ج 3 ، ص314 ، و ج 4 ، ص6 ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص269 ; «تفسير صافى» ، ج 2 ، ص109 ، و ج 4 ، ص6 .

داشت و با آنها مأنوس بود ، و امر و نهى الهى را به آنها ابلاغ مى كرد ، بهانه جويان ايراد كرده گفتند :

او مى خواهد حكمران ما شود ، در حالى كه روش او مخالف سيره پادشاهان است ! .

آيه فوق ، نازل شد و اين حقيقت را روشن ساخت كه : روش پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) ، روش همه پيامبران پيشين است . (1)

وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظّالِمُ عَلى يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً

يا وَيْلَتى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلاً

لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِي وَ كانَ الشَّيْطانُ لِلاِْنْسانِ خَذُولاً

و (به خاطر آور) روزى را كه ستمكار دست خود را (از شدت حسرت) به دندان مى گزد و مى گويد : «اى كاش با رسول (خدا) راهى برگزيده بودم !

اى واى بر من ! كاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود انتخاب نكرده بودم !

او مرا از يادآورى (حق) گمراه ساخت بعد از آن كه (ياد حق) به سراغ من آمده بود» . و شيطان هميشه خوار كننده انسان بوده است !

پي نوشتها

1 . گر چه ، مضمون روايت فوق ، در بسيارى از تفسيرها آمده است ، ولى آنچه ما در بالا ذكر كرديم مطابق روايتى است كه «قرطبى» در ج 13 تفسيرش ص5 آورده است .

ترتيب مى داد و اشراف قومش را دعوت مى كرد و در عين حال دوست مى داشت به محضر پيامبر(صلى الله عليه وآله) برسد هر چند اسلام را نپذيرفته بود .

روزى از سفر آمد ، و طبق معمول ، غذائى ترتيب داد و دوستان را دعوت كرد ، در ضمن از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نيز دعوت نمود .

هنگامى كه : سفره را گسترده و غذا حاضر شد ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : تا شهادت به وحدانيت خدا و رسالت من ندهى ، از غذاب تو نمى خورم ، «عقبه» شهادتين را بر زبان جارى كرد .

اين خبر به گوش دوستش «اُبَىّ» رسيد ، پرسيد : اى «عقبه» ! از آئينت منحرف شدى؟

گفت : نه به خدا سوگند من منحرف نشدم ، و لكن مردى بر من وارد شد كه حاضر نبود از غذايم بخورد ، جز اين كه شهادتين بگويم ، من از اين شرم داشتم كه او از سر سفره من برخيزد ، بى آن كه غذا خورده باشد ، لذا شهادت دادم !

«أبَىّ» گفت : من هرگز از تو راضى نمى شوم مگر اين كه : در برابر او بايستى و سخت توهين كنى ! ، «عقبه» اين كار را كرد و مرتد شد ، و سرانجام در جنگ «بدر» در صف كفار به قتل رسيد و رفيقش «أُبَىّ» نيز در روز جنگ «احد» كشته شد . (1)

آيات فوق ، نازل گرديد و سرنوشت مردى را كه ، در اين جهان گرفتار دوست گمراهش مى شود و او را به گمراهى مى كشاند ، شرح

داد .

بارها گفته ايم : شأن نزول ها گرچه خاص است ولى هرگز مفهوم آيات را محدود نمى كند ، بلكه ، كليّت آن شامل تمام افراد مشابه مى گردد .

وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ كانَ رَبُّكَ قَدِيراً

او كسى است كه از آب ، انسانى را آفريد ; سپس او را نسب و سبب قرار داد (و نسل او را از اين دو طريق گسترش داد ; ) و پروردگار تو همواره توانا بوده است .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «موسوعة التاريخ الاسلامى» ، ج 1 ، ص509 (مجمع الفكر الاسلامى) ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص225 .

را شنيدند و ايمان آوردند . (2)

بعضى ديگر ، آن را در مورد «نجاشى» و يارانش مى دانند . (3)

و بعضى ، نزولِ آن را درباره «سلمان فارسى» ، و جمعى از علماى «يهود» ، مانندِ «عبداللّه بن سلام» و «تميم الدارى» و «جارود عبدى» دانسته اند . (4)

و بالاخره ، بعضى نيز آن را اشاره به چهل نفر از علما و روشن ضميرانِ مسيحى مى دانند ، كه سى و دو نفرشان از «حبشه» با «جعفر بن ابيطالب» به «مدينه» آمدند ، و هشت نفر از «شام» كه در ميان آنها «بحيرا» راهب معروف شامى بود . (5)

البته ، رواياتِ سه گانه نخست ، متناسب با نزول اين آيات در «مكّه» است ، و گفتارِ كسانى كه معتقدند ، تمام اين سوره مكّى است را تأييد مى كند ، ولى روايتِ چهارم و پنجم ، دليل بر اين است كه اين چند آيه ، استثناء در «مدينه» نازل شده ، و گواهى است بر قول كسانى كه آنها را «مدنى» مى دانند .

به هر حال ، اين آيات ، شاهدِ گويايى است بر اين كه ، گروهى از دانشمندان اهل كتاب ، با شنيدن آيات قرآن ، اسلام را پذيرا شدند ; زيرا ممكن نبود پيامبر(صلى الله عليه وآله)چنين چيزى را بگويد را در حالى كه ، كسى از اهل كتاب به او ايمان نياورده باشد ; چرا كه مشركان فوراً به نفى و انكار برمى خاستند و جار و جنجال به راه مى انداختند .

إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرادُّكَ إِلى مَعاد قُلْ رَبِّي أَعْلَمُ مَنْ جاءَ بِالْهُدى

وَ مَنْ هُوَ فِي ضَلال مُبِين

آن كس كه قرآن را بر تو فرض كرد ، تو را به جايگاهت (= زادگاهت) بازمى گرداند ! بگو : «پروردگار من از همه بهتر مى داند چه كسى (برنامه) هدايت آورده ، و چه كسى در گمراهى آشكار است» !

پي نوشتها

1 . «فى ظلال القرآن» ، ج 6 ، ص 357 و 358 ; «تفسير ابن كثير» ، ج 3 ، ص404 ; «جامع البيان» ، ج 7 ، ص7 .

2 . «فى ظلال القرآن» ، ج 6 ، ص 357 و 358 ; «نور الثقلين» ، ج 5 ، ص253 .

3 . «ف_ى ظ_لال الق_رآن» ، ج 6 ، صفح_ات 357 و 358 .

4 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص47 ; «تبيان» ، ج 8 ، ص163 .

5 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص47 ; «قرطبى» ، ج 13 ، ص296 .

كه با تأثر و اندوه آميخته بود ، در چهره مباركش نمايان گشت ، در اينجا پيكِ وحىِ خدا «جبرئيل» نازل شد و پرسيد : آيا به راستى به شهر و زادگاهت اشتياق دارى؟

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : آرى .

جبرئيل عرض كرد : خداوند اين پيام را براى تو فرستاده : إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرادُّكَ إِلى مَعاد : «آن كس كه اين قرآن را بر تو فرض كرده است ، تو را به سرزمين اصليت بازمى گرداند» . (1)

و مى دانيم اين وعده بزرگ ، سرانجام تحقق يافت و پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)پيروزمندانه با ارتشى نيرومند و قدرت و عظمت فراوان به «مكّه» بازگشت ، و حرم امن خدا ، بدون جنگ و خون ريزى به تسليم او در آمد .

بنابراين ، آيه فوق ، يكى از پيشگوئى هاىِ اعجازآميز قرآن است ، كه چنين خبرى را به طور قطع و بدون هيچ قيد و شرط ، بيان كرده و بعد از مدت كوتاهى تحقق يافت .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير كبير فخر رازى» ، ج 25 ، ص21 ; «تفسير قرطبى» ، ج 13 ، ص247 ; «تفسير الميزان» ، ج 16 ، و تفاسير ديگر .

برادران خود در «مدينه» دريافت داشتند كه در آن تصريح شده بود : «خدا اقرار به ايمان را از شما نمى پذيرد مگر اين كه : هجرت كنيد ، و به سوى ما بيائيد» به اين جهت آنها تصميم به هجرت گرفتند و از «مكّه» خارج شدند ، جمعى از مشركان به تعقيب آنان پرداختند ، و با آنان پيكار كردند ، بعضى ، كشته شدند و بعضى ، نجات يافتند (و احتمالاً بعضى نيز تسليم شده به مكّه بازگشتند) . (1)

بعضى ديگر ، «آيه دوم» را در مورد «عمار ياسر» و جمعى ديگر ، از مسلمانان نخستين مى دانند كه ايمان آوردند و سخت تحت شكنجه دشمنان واقع شدند . (2)

بعضى گفته اند : «آيه هشتم» در مورد اسلام آوردن «سعد بن ابى وقاص» نازل شده .

ولى ، بررسى خود اين آيات ، نشان مى دهد : هيچ دليلى ، بر مسأله ارتباط اين آيات با هجرت ، نيست ، تنها بيانگر فشارهائى است كه بر مؤمنان در آن زمان ، از ناحيه دشمنان ، و حتى گاه از ناحيه پدران و مادران مشرك آنها ، وارد مى شد .

اين آيات ، مسلمانان را تشويق به استقامت و پايمردى در برابر موج فشار دشمن مى كند ، و اگر سخن از «جهاد» به ميان آورده نيز ظاهراً جهاد در همين زمينه است ، نه جهاد مسلحانه دسته جمعى و گروهى ، كه دستور آن در «مدينه» نازل شد .

و نيز اگر سخن از منافقان مى گويد ، ممكن است اشاره به گروه سست ايمانى باشد كه احياناً در «مكّه» در لابلاى

مسلمانان وجود داشتند ، گاه با مسلمانان همراه بودند و گاه با مشركان ، كفه هر كدام سنگين تر مى شد ، به سوى او مى چرخيدند !

به هر حال ، پيوستگى و انسجام آيات اين سوره ، ايجاب مى كند كه همه آنها را «مكّى» بدانيم ، و روايات بالا كه خود با يكديگر انسجام ندارند ، نمى توانند اين بهم پيوستگى را بر هم زنند .

وَ وَصَّيْنَا الاِْنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْناً وَ إِنْ جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِي الصّالِحِينَ

ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكى كند ، و اگر آن دو (مشرك باشند و) تلاش كنند كه براى من همتائى قائل شوى كه به آن علم ندارى ، از آنهاپيروى مكن ! بازگشت شما به سوى من است ، و شما را از آنچه انجام مى داديد با خبر خواهم ساخت .

و كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام دادند ، آنها را در زمره صالحان وارد خواهيم كرد !

ولى آيه فوق نازل شد ، و خط روشنى در برخوردِ با پدر و مادر در زمينه مسأله ايمان و كفر به دست همگان داد . (2)

يا عِبادِيَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِي واسِعَةٌ فَإِيّايَ فَاعْبُدُونِ

اى بندگان من كه ايمان آورده ايد ! زمين من وسيع است ، پس تنها مرا بپرستيد (و در برابر فشارهاى دشمنان تسليم نشويد) !

پي نوشتها

1 . در پاره اى از روايات ، نامِ «سعد بن ابى وقاص» آمده و در پاره اى ديگر ، نامِ «عياش بن ابى ربيعه مخزومى» .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «الميزان» ، ج 16 ، ص109 ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص48 .

آمِناً وَ يُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ يُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللّهِ يَكْفُرُونَ

آيا نديدند كه ما حرم امنى (براى آنها) قرار داديم در حالى كه مردم را در اطراف آنان مى ربايند؟ ! آيا به باطل ايمان مى آورند و نعمت خدا را كفران مى كنند؟ !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 19 ، ص36 ; «تبيان» ، ج 8 ، ص221 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 19 ، ص36 ; «تبيان» ، ج 8 ، ص223 .

گرچه اين گونه ، نتيجه گيرى ها پايه و مايه اى نداشت اما ، در آن جو و محيط براى تبليغ در ميان مردم جاهل ، خالى از تأثير نبود ، لذا اين امر ، بر مسلمانان گران آمد .

آيات فوق نازل شد و قاطعانه گفت : گرچه «ايرانيان» در اين نبرد پيروز شدند ، اما چيزى نمى گذرد كه از «روميان» شكست خواهند خورد ، و حتى حدود زمان اين پيشگوئى را نيز بيان داشته گفت : اين امر فقط در طول چند سال به وقوع مى پيوندد ! .

اين پيشگوئى قاطع قرآن ، كه از يكسو ، نشانه اعجاز اين كتاب آسمانى و اتكاء آورنده آن ، به علم بى پايان پروردگار به عالم غيب است .

و از سوى ديگر ، نقطه مقابل تفأّل مشركان بود ، مسلمانان را طورى دلگرم ساخت كه مى گويند حتى بعضى با مشركان روى اين مسأله ، شرط بندى مهمى كردند ! (آن روز هنوز حكم تحريم اين گونه شرط بندى ها نازل نشده بود) . (1)

پي نوشتها

1 . اين شأن نزول با تعبيرات مختلف در «مجمع البيان» ، «الميزان» ، «نور الثقلين» ، «ابوالفتوح رازى» ، «تفسير كبير فخر رازى» ، «تفسير آلوسى» و «تفسير فى ظلال القرآن» و تفاسير ديگر آمده است .

«مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 17 ، ص198 ; «الميزان» ، ج 16 ، ص162 .

سفر مى كرد ، و در ضمن ، داستان هاى «ايرانيان» را براى «قريش» بازگو مى نمود ، مى گفت : اگر «محمّد» براى شما سرگذشت «عاد و ثمود» را نقل مى كند ، من داستان هاى «رستم و اسفنديار» ، و اخبار «كسرى» و سلاطين عجم را باز مى گويم ! ، آنها دور او را گرفته ، استماع قرآن را ترك مى گفتند . (1)

بعضى ديگر گفته اند : اين قسمت از آيات ، درباره مردى نازل شده كه كنيز خواننده اى را خريدارى كرده بود ، شب و روز براى او خوانندگى مى كرد و او را از ياد خدا غافل مى ساخت . (2)

مرحوم «طبرسى» مفسر بزرگ ، بعد از ذكر اين شأن نزول ، مى گويد :

حديثى كه از پيامبر(صلى الله عليه وآله) در اين زمينه نقل شده ، شأن نزول فوق را تأييد مى كند ; چرا كه آن حضرت(صلى الله عليه وآله) فرمود : لايَحِلُّ تَعْلِيْمُ الْمُغَنِّياتِ وَ لا بَيْعُهُنَّ ، وَ أَثْمانُهُنَّ حَرامٌ وَ قَدْ نَزَلَ تَصْدِيْقُ ذلِكَ فِى كِتابِ اللّه تَعالى : وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْتَرِى لَهْوَ الْحَدِيْثِ . . . :

«آموزش دادن كنيزان خواننده ، و خريد و فروش آنها حرام است و درآمدى كه از اين راه به دست مى آيد نيز حرام است ، گواه اين مطلب چيزى است كه خداوند در كتابش فرموده : وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْتَرِى لَهْوَ الْحَدِيْثِ . . . » .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص135 ، ج 22 ، ص64

، و ج 108 ، ص120 ; «الميزان» ، ج 16 ، ص212 ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص233 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 9 ، ص136 ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص233 .

گونه پيشنهادها اعتنا نكند . (1)

ما جَعَلَ اللّهُ لِرَجُل مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ وَ ما جَعَلَ أَزْواجَكُمُ اللاّئِي تُظاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهاتِكُمْ وَ ما جَعَلَ أَدْعِياءَكُمْ أَبْناءَكُمْ ذلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْواهِكُمْ وَ اللّهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَ هُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ

خداوند براى هيچ كس دو دل در درونش نيافريده ; و هرگز همسرانتان را كه مورد «ظهار» قرار مى دهيد مادران شما قرار نداده ; و (نيز) فرزندخوانده هاى شما را فرزندحقيقى شما قرار نداده است ; اين سخن شماست كه به دهان خود مى گوئيد (سخنى باطل و بى پايه) ; اما خداوند حق را مى گويد ، و او به راه راست هدايت مى كند .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد ; «بحار الانوار» ، ج 18 ، ص201 ، و ج 22 ، ص49 ; «قرطبى» ، ج 14 ، ص114 .

او گفت : چه خبر؟ !

گفت : لشكر فرار كرد .

گفت : پس چرا لنگه كفشى را در دست دارى و ديگرى را در پا؟ !

جميل بن معمر گفت : به راستى متوجه نبودم ، گمان مى كردم هر دو لنگه در پاى من است (معلوم شد با آن همه ادعا چنان دست و پاى خود را گم كرده كه به اندازه يك قلب هم چيزى نمى فهمد ، البته منظور از قلب ، در اين موارد عقل است) . (1)

يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لاَِزْواجِكَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَياةَ الدُّنْيا وَ زِينَتَها فَتَعالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَ أُسَرِّحْكُنَّ سَراحاً جَمِيلاً

وَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدّارَ الاْخِرَةَ فَإِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْكُنَّ أَجْراً عَظِيماً

يا نِساءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَة مُبَيِّنَة يُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَيْنِ وَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيراً

وَ مَنْ يَقْنُتْ مِنْكُنَّ لِلّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تَعْمَلْ صالِحاً نُؤْتِها أَجْرَها مَرَّتَيْنِ وَ أَعْتَدْنا لَها رِزْقاً كَرِيماً

اى پيامبر ! به همسرانت بگو : «اگر شما زندگى دنيا و زرق و برق آن را مى خواهيد بيائيد با هديه اى شما را بهره مند سازم و شما را به طرز نيكوئى رها سازم و اگر شما خدا و پيامبرش و سراى آخرت را مى خواهيد ، خداوند براى نيكوكاران شما پاداش عظيمى آماده ساخته است» .

اى همسران پيامبر ! هر كدام از شما گناه آشكار و فاحشى مرتكب شود ، عذاب او دو چندان خواهد بود ; و اين براى خدا آسان است .

و هر كس از شما براى خدا و پيامبرش خضوع كند ، و عمل صالح

انجام دهد ، پاداش او را دو چندان خواهيم ساخت ، و روزى پر ارزشى براى او آماده كرديم .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه ; «بحار الانوار» ، ج 16 ، ص179 ، و ج 22 ، ص50 ; «قرطبى» ، ج 14 ، ص116 .

زندگى پر زرق و برق دنيا را مى خواهيد مى توانيد از پيامبر(صلى الله عليه وآله) جدا شويد ، و به هر كجا مى خواهيد برويد ، و اگر به خدا و رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و روز جزا دل بسته ايد ، و به زندگى ساده و افتخار آميز خانه پيامبر(صلى الله عليه وآله)قانع هستيد ، بمانيد و از پاداش هاى بزرگ پروردگار ، برخوردار شويد . (1)

به اين ترتيب ، پاسخ محكم و قاطعى به همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه دامنه توقع را گسترده بودند ، داد ، و آنها را ميان «ماندن» و «جدا شدن» از او مخير ساخت !

وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الاُْولى وَ أَقِمْنَ الصَّلاةَ وَ آتِينَ الزَّكاةَ وَ أَطِعْنَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً

و در خانه هاى خود بمانيد ، و همچون دوران جاهليت نخستين (در ميان مردم) ظاهر نشويد ، و نماز را بر پا داريد ، و زكات را بپردازيد ، و خدا و رسولش را اطاعت كنيد ; خداوند فقط مى خواهد پليدى و گناه را از شما اهلبيت دور كند و كاملاً شما را پاك سازد .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص173 ; «جامع البيان» ، ج 21 ، ص188 ; «قرطبى» ، ج 14 ، ص162 .

به «جمع مذكر») دليل بر اين است كه : اين آيه محتوائى جداى از آن آيات دارد .

به همين دليل ، حتى كسانى كه آيه را مخصوص به پيامبر(صلى الله عليه وآله) و على و فاطمه و حسن و حسين(عليهم السلام) ندانسته اند ، معنى وسيعى براى آن قائل شده اند كه هم اين بزرگواران را شامل مى شود ، و هم همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) را .

ولى ، روايات فراوانى در دست داريم كه : نشان مى دهد آيه ، مخصوص اين بزرگواران است ، و همسران ، در اين معنى داخل نيستند ، هر چند از احترام متناسب برخوردارند . اينك بخشى از آن روايات را ذيلاً از نظر مى گذرانيم :

الف : رواياتى كه از خود همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شده و مى گويد : «هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) سخن از اين آيه شريفه مى گفت ، ما از او سؤال كرديم كه جزء آن هستيم فرمود : «شما خوبيد اما مشمول اين آيه نيستيد» !

از آن جمله روايتى است كه «ثعلبى» در تفسير خود ، از «ام سلمه» نقل كرده كه : پيامبر(صلى الله عليه وآله) در خانه خود بود كه فاطمه(عليها السلام)«حريره اى» (نوعى غذا) نزد آن حضرت آورد ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : «همسر» و دو فرزندانت «حسن» و «حسين» را صدا كن ، آنها را آورد ، سپس غذا خوردند بعد پيامبر(صلى الله عليه وآله) عبائى بر آنها افكند ، گفت : اللَّهُمَّ هَؤُلاءِ أَهْلُ بَيْتِي وَ عِتْرَتِي فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِيراً : «خداوندا اينها

خاندان منند ، پليدى را از آنها دور كن ، و از هر آلودگى پاكشان گردان» .

و در اينجا آيه «اِنَّما يُرِيْدُ اللّهَ» نازل شد . . . من گفتم : آيا من هم با شما هستم اى رسول خدا ! ، فرمود : اِنَّكِ اِلى خَيْر : «تو بر خير و نيكى هستى» (اما در زمره اين گروه نيستى) . (1)

و نيز «ثعلبى» از «مجمع البيان» نقل مى كند : وقتى مادرم از «عايشه» درباره جنگ «جمل» و دخالت او در آن جنگ ويرانگر سؤال كرد (با تأسف) گفت : اين يك تقدير الهى بود ! ، و هنگامى كه درباره على(عليه السلام) از او سؤال كردند ، چنين گفت : تَسْئَلُنِى عَنْ أَحَبِّ النّاسِ كانَ اِلى رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) وَ زَوْجِ أَحَبِّ النّاسِ ، كانَ اِلى رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله)لَقَدْ رَأَيْتُ عَلِيّاً وَ فاطِمَةَ وَ حَسَناً وَ حُسَيْناً عَلَيْهِمُ السَّلامُ وَ جَمَعَ رَسُولُ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) بِثَوْب عَلَيْهِمْ ثُمَّ قالَ : اللّهَّم هؤُلاءِ أهْلُبَيْتِى وَ حامَّتِى فَاذْهَبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِيراً ، قالَتْ : فَقُلْتُ يا رَسُولَ اللّهِ ! (صلى الله عليه وآله) أَنَا مِنْ أَهْلِكَ قالَ : تَنَحِّي فَأِنَّكَ اِلى خَيْر ! :

«آيا از من درباره كسى سؤال مى كنى كه محبوب ترين مردم نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) بود ، و از كسى مى پرسى كه همسر محبوب ترين مردم نزد رسول خدا(صلى الله عليه وآله) بود؟ من با چشم خود ، «على» و «فاطمه» و «حسن» و «حسين» را ديدم كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) آنها را در زير لباسى جمع كرده بود

، و فرمود : خداوندا ! اينها خاندان منند ، و حاميان من ، رجس را از آنها ببر و از آلودگى ها پاكشان فرما ، من عرض كردم : اى رسول خدا آيا من هم از آنها هستم؟ فرمود : دور باش ! تو بر خير و نيكى هستى» (اما جزء اين جمع نمى باشى) . (2)

اين گونه روايات ، با صراحت مى گويد ، كه : همسران پيامبر جزء عنوان اهل بيت در اين آيه نيستند .

ب : روايات بسيار فراوانى در مورد «حديث كساء» به طور اجمال وارد شده كه از همه آنها استفاده مى شود ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) ، «على» و «فاطمه» و «حسن» و «حسين»(عليهم السلام)را فرا خواند _ و يا به خدمت او آمدند _ پيامبر(صلى الله عليه وآله) عبائى بر آنها افكند گفت : خداوندا !

اينها خاندان منند ، رجس و آلودگى را از آنها دور كن ، در اين هنگام آيه «إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ» نازل گرديد .

دانشمند معروف «حاكم حسكانى نيشابورى» در «شواهد التنزيل» اين روايات را به طرق متعدد از راويان مختلفى گردآورى كرده است . (3)

در اينجا اين سؤال جلب توجه مى كند كه : هدف از جمع كردن آنها در زير «كساء» چه بوده؟

گويا پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خواسته است : كاملاً آنها را مشخص كند و بگويد آيه فوق ، تنها درباره اين گروه است ، مبادا كسى مخاطب را در اين آيه ، تمام بيوتات پيامبر(صلى الله عليه وآله)و همه كسانى كه جزء خاندان او هستند بداند !

حتى ، در

بعضى از روايات آمده است : پيامبر(صلى الله عليه وآله) سه بار اين جمله را تكرار كرد : «خداوندا اهل بيت من اينها هستند ، پليدى را از آنها دور كن» (اللّهَّم هؤُلاءِ أهْلُبَيْتِى وَ خاصَّتِى فَاذْهَبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِيراً) . (4)

ج : در روايات فراوان ديگرى مى خوانيم : بعد از نزول آيه فوق ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) مدت شش ماه ، هنگامى كه براى نماز صبح از كنار خانه «فاطمه»(عليها السلام) مى گذشت ، صدا مى زد : الصَّلوةَ يا أَهْلَ الْبَيْتِ ! إِنَّما يُرِيدُ اللّهَ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً : «هنگام نماز است اى اهل بيت ! ، خداوند ، مى خواهد پليدى را از شما اهل بيت دور كند ، و شما را پاك سازد» .

اين حديث را «حاكم حسكانى» از «انس بن مالك» نقل كرده است . (5)

در روايت ديگرى كه از «ابو سعيد خدرى» از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شده مى خوانيم : «پيامبر اين برنامه را تا هشت يا نه ماه ادامه داد» ! (6)

حديث فوق را «ابن عباس» نيز از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل كرده است . (7)

اين نكته قابل توجه است كه : تكرار اين مسأله در مدت شش يا هشت يا نه ماه ، به طور مداوم در كنار خانه «فاطمه»(عليها السلام)براى اين است كه : مطلب را كاملاً مشخص كند تا در آينده ترديدى براى هيچ كس باقى نماند ، كه اين آيه ، تنها در شأن اين گروه نازل شده است ، به خصوص اين كه تنها خانه اى كه درِ ورودى آن ،

در مسجد پيامبر(صلى الله عليه وآله)باز مى شد ، _ بعد از آن كه دستور داد درهاى خانه هاى ديگران به سوى مسجد بسته شود _ در خانه «فاطمه» بود ، و طبعاً هميشه ، جمعى از مردم به هنگام نماز اين سخن را در آنجا از پيامبر مى شنيدند (دقت كنيد) .

با اين حال ، جاى تعجب است : بعضى از مفسران اصرار دارند كه آيه مفهوم عامى دارد و همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيز در آن وارد هستند ، هر چند اكثريت علماى اسلام اعم از شيعه و اهل سنت ، آن را محدود به اين پنج تن مى دانند .

قابل توجه اين كه : «عايشه» همسر پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه طبق گواهى روايات اسلامى در بازگو كردن فضائل خود ، و ريزه كارى هاى ارتباطش با پيامبر چيزى فروگذار نمى كرد ، اگر اين آيه شامل او مى شد ، قطعاً در لابلاى سخنانش به مناسبت هائى از آن سخن مى گفت ، در حالى كه هرگز چنين چيزى از او نقل نشده است .

د : روايات متعددى از «ابو سعيد خدرى» صحابى معروف نقل شده كه با صراحت گواهى مى دهد : «اين آيه تنها درباره همان پنج تن نازل شده است» (نُزِلَتْ فِى خَمْسَة : فِى رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) وَ عَلِىٍّ وَ فاطِمَهَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ(عليهم السلام)) . (8)

اين روايات ، به قدرى زياد است كه بعضى از محققين آن را متواتر مى دانند .

از مجموع آنچه گفتيم ، چنين نتيجه مى گيريم كه منابع و راويان احاديثى كه دلالت بر

انحصار آيه ، به پنج تن مى كند ، به قدرى زياد است كه جاى ترديد در آن باقى نمى گذارد ، تا آنجا كه در «احقاق الحق» بيش از هفتاد منبع از منابع معروف اهل سنت گرد آورى شده ، و منابع شيعه در اين زمينه از هزار هم مى گذرد . (9)

نويسنده كتاب «شواهد التنزيل» كه از علماى معروف برادران اهل سنت است بيش از 130 حديث در اين زمينه نقل كرده است . (10)

از همه اينها گذشته ، پاره اى از همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) در طول زندگى خود به كارهائى دست زدند كه هرگز با مقام معصوم بودن ، سازگار نيست ، مانند ماجراى «جنگ جمل» كه قيامى بود بر ضد امام وقت ، كه سبب خون ريزى فراوانى گرديد و به گفته بعضى از مورخان تعداد كشتگان اين جنگ به هفده هزار نفر بالغ مى شد .

بدون شك ، اين ماجرا به هيچ وجه قابل توجيه نيست و حتى مى بينيم خود «عايشه» نيز بعد از اين حادثه ، اظهار ندامت مى كند كه نمونه اى از آن در بحث هاى پيشين گذشت .

عيب جوئى «عايشه» از «خديجه» كه از بزرگ ترين و فداكارترين و با فضيلت ترين زنان اسلام است در تاريخ اسلام مشهور است ، اين سخن به قدرى بر پيامبر(صلى الله عليه وآله)ناگوار آمد كه ، از شدت غضب مو بر تنش راست شد ، فرمود : «به خدا سوگند كه هرگز همسرى بهتر از او نداشتم ، او زمانى ايمان آورد كه مردم كافر بودند ، و زمانى اموالش را در اختيار من

گذاشت كه مردم همه از من بريده بودند» ! (11)

إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْقانِتِينَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصّادِقِينَ وَ الصّادِقاتِ وَ الصّابِرِينَ وَ الصّابِراتِ وَ الْخاشِعِينَ وَالْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقِينَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصّائِمِينَ وَ الصّائِماتِ وَالْحافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذّاكِرِينَ اللّهَ كَثِيراً وَ الذّاكِراتِ أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً

به يقين مردان مسلمان و زنان مسلمان ، مردان با ايمان و زنان با ايمان ، مردان مطيع فرمان خدا و زنان مطيع فرمان خدا ، مردان راستگو و زنان راستگو ، مردان صابر وشكيبا و زنان صابر و شكيبا ، مردان با خشوع و زنان با خشوع ، مردان انفاق كننده وزنان انفاق كننده ، مردان روزه دار و زنان روزه دار ، مردان پاكدامن و زنان پاكدامن ، ومردانى كه بسيار به ياد خدا هستند و زنانى كه بسيار ياد خدا مى كنند ، خداوند براى همه آنان مغفرت و پاداش عظيمى فراهم ساخته است .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 35 ، ص220 _ اين حديث به طرق ديگر نيز از «امّ سلمه» به همين مضمون نقل شده است به «شواهد التنزيل» حاكم حسكانى ، ج 2 ، ص30 به بعد مراجعه شود .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 35 ، ص222 ; «شواهد التنزيل» حاكم حسكانى ، ج 2 ، ص62 .

3 . «شواهد التنزيل» حاكم حسكانى ، ج 2 ، ص50 به بعد (مجمع احياء الثقافة الاسلامية التابعة لوزارة الثقافة و الارشاد الاسلامى) و

ديگر تفاسير .

4 . «بحار الانوار» ، ج 35 ، ص224 ; «درّ المنثور» ، ج 5 ، ص198 ; «الميزان» ، ج 16 ، ص317 ; «فتح القدير» شوكانى ، ج 4 ، ص279 (عالم الكتب) .

5 . «شواهد التنزيل» حاكم حسكانى ، ج 2 ، ص18 (مجمع احياء الثقافة الاسلامية التابعة لوزارة الثقافة و الارشاد الاسلامى) ; «احتجاج» طبرسى ، ج 1 ، ص164 (دار النعمان) ; «سنن ترمذى» ، ج 5 ، ص31 .

6 . «شواهد التنزيل» حاكم حسكانى ، ج 2 ، ص 46 و 47 (مجمع احياء الثقافة الاسلامية التابعة لوزارة الثقافة و الارشاد الاسلامى) .

7 . «درّ المنثور» ، ذيل آيه مورد بحث .

8 . «شواهد التنزيل» حاكم حسكانى ، ج 2 ، ص40 .

9 . به جلد دوم «احقاق الحق» و پاورقى هاى آن مراجعه شود .

10 . به جلد دوم «شواهد التنزيل» حاكم حكسانى ، از ص40 تا 140 .

11 . «استيعاب» و «صحيح بخارى» و «مسلم» ، طبق نقل «المراجعات» ، ص229 ، نامه 72 ; «مسند احمد» ، ج 6 ، ص117 .

، جنس زن گرفتار خسران و زيان است» ! ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود : «چرا»؟

عرض كرد : «به خاطر اين كه در اسلام و قرآن فضيلتى درباره آنها همانند مردان نيامده است» .

اينجا بود كه آيه فوق نازل شد (و به آنها اطمينان داد كه زن و مرد در پيشگاه خدا از نظر قرب و منزلت يكسانند ، مهم آن است كه از نظر اعتقاد و عمل و اخلاق اسلامى واجد فضيلت باشند) . (1)

وَ ما كانَ لِمُؤْمِن وَ لا مُؤْمِنَة إِذا قَضَى اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبِيناً

وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَ اتَّقِ اللّهَ وَ تُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللّهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَى النّاسَ وَ اللّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ فَلَمّا قَضى زَيْدٌ مِنْها وَطَراً زَوَّجْناكَها لِكَيْ لا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْواجِ أَدْعِيائِهِمْ إِذا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً وَ كانَ أَمْرُ اللّهِ مَفْعُولاً

ما كانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَج فِيما فَرَضَ اللّهُ لَهُ سُنَّةَ اللّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ كانَ أَمْرُ اللّهِ قَدَراً مَقْدُوراً

هيچ مرد و زن با ايمانى حق ندارد هنگامى كه خدا و پيامبرش امرى را لازم بدانند ، اختيارى (در برابر فرمان خدا) داشته باشد ; و هر كس نافرمانى خدا و رسولش را كند ، به گمراهى آشكارى گرفتار شده است !

(به خاطر بياور) زمانى را كه به آن كس كه خداوند به او نعمت داده بود و تو نيز به او نعمت داده بودى به (= فرزند خوانده ات «زيد»)

مى گفتى : «همسرت را نگاه دار و از خدابپرهيز» ! و در دل چيزى را پنهان مى داشتى كه خداوند آن را آشكار مى كند ; و از مردم مى ترسيدى در حالى كه خداوند سزاوارتر است كه از او بترسى ! هنگامى كه زيد نيازش را از آن زن به سر آورد (و از او جدا شد) ما او را به همسرى تو در آورديم تا مشكلى براى مؤمنان در ازدواج با همسران پسرخوانده هايشان _ هنگامى كه طلاق گيرند _ نباشد ; و فرمان خدا انجام شدنى است (و سنت غلط تحريم اين زنان بايد شكسته شود) .

هيچ گونه منعى بر پيامبر در آنچه خدا بر او واجب كرده نيست ، اين سنت الهى در مورد كسانى كه پيش از اين بوده اند نيز جارى بوده ; و فرمان خدا روى حساب و برنامه دقيقى است !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص176 ; «الميزان» ، ج 16 ، ص319 .

الله عليه وآله) او را آزاد فرمود ، و چون طائفه اش او را از خود راندند ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) نام «فرزند خود» بر او نهاد و به اصطلاح او را «تَبَنِّى» كرد .

بعد از ظهور اسلام «زيد» مسلمانى مخلص و پيشتاز شد ، و موقعيت ممتازى در اسلام پيدا كرد ، و چنان كه مى دانيم سرانجام يكى از فرماندهان لشكر اسلام در جنگ «موته» شد كه در همان جنگ شربت شهادت نوشيد .

هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) تصميم گرفت ، براى «زيد» همسرى برگزيند از «زينب بنت جحش» كه دختر «اميه» دختر «عبدالمطلب» (دختر عمّه اش) ، براى او خواستگارى نمود «زينب» نخست چنين تصور مى كرد كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى خواهد او را براى خود انتخاب كند ، خوشحال شد و رضايت داد ، ولى بعداً كه فهميد خواستگارى از او براى «زيد» است ، سخت ناراحت شد و سر باز زد ، برادرش كه «عبداللّه» نام داشت او نيز با اين امر به سختى مخالفت نمود .

در اينجا بود كه نخستين آيه از آيات مورد بحث نازل شد ، و به امثال «زينب» و «عبداللّه» هشدار داد كه ، آنها نمى توانند هنگامى كه خدا و پيامبرش كارى را لازم مى دانند ، مخالفت كنند ، آنها اين مسأله را كه شنيدند در برابر فرمان خدا تسليم شدند (البته چنان كه در تفسير آمده اين ازدواج ، ازدواج ساده اى نبود و مقدمه اى بود براى شكستن يك سنت غلط جاهلى ، زيرا در عصر جاهليت هيچ زن با شخصيت و سرشناسى حاضر نبود

، با برده اى ازدواج كند ، هر چند داراى ارزش هاى والاى انسانى باشد) .

اما اين ازدواج ديرى نپائيد و بر اثر ناسازگارى هاى اخلاقى ميان طرفين ، منجر به طلاق شد ، هرچند پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) اصرار داشت كه اين طلاق رخ ندهد اما رخ داد .

سپس ، پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) براى جبران اين شكستِ «زينب» در ازدواج ، او را به فرمان خدا به همسرى خود برگزيد ، و اين قضيه در اينجا خاتمه يافت ، ولى گفتگوهاى ديگرى در ميان مردم پديد آمد كه قرآن با بعضى از آيات مورد بحث آنها را بر چيد كه شرح آن در تفسير اين آيات آمده است . (1)

تُرْجِي مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَّ وَ تُؤْوِي إِلَيْكَ مَنْ تَشاءُ وَ مَنِ ابْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلا جُناحَ عَلَيْكَ ذلِكَ أَدْنى أَنْ تَقَرَّ أَعْيُنُهُنَّ وَ لايَحْزَنَّ وَ يَرْضَيْنَ بِما آتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَّ وَ اللّهُ يَعْلَمُ ما فِي قُلُوبِكُمْ وَ كانَ اللّهُ عَلِيماً حَلِيماً

(موعد) هر يك از همسرانت را بخواهى مى توانى بتأخير اندازى ، و هر كدام را بخواهى نزد خود جاى دهى ; و هر گاه بعضى از آنان را كه بر كنار ساخته اى بخواهى نزد خودجاى دهى ، گناهى بر تو نيست ; اين (حكم الهى) براى روشنى چشم آنان ، و اين كه : غمگين نباشند و به آنچه به آنان مى دهى همگى راضى شوند نزديك تر است ; و خدا آنچه را در قلوب شماست مى داند ، و خداوند دانا و بردبار است (از مصالح بندگان خود با خبر است ، و در كيفر

آنها عجله نمى كند) ! .

پي نوشتها

1 . اقتباس از «تفسير مجمع البيان» و «تفسير قرطبى» و «الميزان» و «تفسير كبير فخر رازى» و «فى ظلال القرآن» و تفسيرهاى ديگر ذيل آيات مورد بحث ، و همچنين «سيره ابن هشام» ، ج 1 ، ص264 و «كامل ابن اثير» ، ج 2 ، ص177 .

گذاشت .

و ضمناً ، به آنها اعلام كرد : اين حكم الهى است تا هيچ گونه نگرانى و سوء برداشتى براى آنها حاصل نشود . (1)

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاتَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلاّ أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلى طَعام غَيْرَ ناظِرِينَ إِناهُ وَ لكِنْ إِذا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لامُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيث إِنَّ ذلِكُمْ كانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَ اللّهُ لايَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجاب ذلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللّهِ وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِكُمْ كانَ عِنْدَ اللّهِ عَظِيماً

إِنْ تُبْدُوا شَيْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللّهَ كانَ بِكُلِّ شَيْء عَلِيماً

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! در خانه هاى پيامبر داخل نشويد مگر اين كه به شما براى صرف غذا اجازه داده شود (در حالى كه قبل از موعد نيائيد و) در انتظار وقت غذاننشينيد ; اما هنگامى كه دعوت شديد داخل شويد ; و وقتى غذا خورديد پراكنده شويد ، و (بعد از صرف غذا) به بحث و صحبت ننشينيد ; اين عمل پيامبر را ناراحت مى نمايد ولى از شما شرم مى كند (و چيزى نمى گويد) ; اما خداوند از (بيان) حق ، شرم ندارد ، و هنگامى كه چيزى از وسائل زندگى را (به عنوان عاريت) از آنان (= همسران پيامبر) مى خواهيد از پشت پرده بخواهيد ; اين كار براى پاكى دل هاى شما و آنها بهتر است ; و شما حق نداريد رسول خدا را آزار دهيد ، و نه هرگز همسران او را بعد از

او به همسرى خود در آوريد كه اين كار نزد خدا بزرگ است !

اگر چيزى را آشكار كنيد يا آن را پنهان داريد ، خداوند از همه چيز آگاه است !

پي نوشتها

1 . اقتباس از «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص181 ; «اسباب نزول الآيات» واحدى نيشابورى ، ص240 .

ماندند ، و مشغول بحث و گفتگو بودند .

هنگامى كه سخنان آنها به طول انجاميد ، پيامبر(صلى الله عليه وآله) برخاست ، و من نيز همراه او برخاستم ، شايد آنها متوجه شوند ، و از منزل خارج شوند ، پيامبر بيرون آمد ، تا به حجره «عايشه» رسيد ، بار ديگر برگشت ، من هم در خدمتش آمدم ، باز ديدم همچنان نشسته اند ، آيه فوق نازل شد و دستورات لازم را در برخورد با اين مسائل به آنها تفهيم كرد . (1)

و نيز از بعضى قرائن استفاده مى شود : گاهى همسايگان و ساير مردم ، طبق معمول براى عاريت گرفتن اشيائى نزد بعضى از زنان پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى آمدند ، هر چند آنها طبق سادگى زندگى آن زمان ، كار خلافى مرتكب نمى شدند ولى براى حفظ حيثيت همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) آيه فوق نازل شد ، و به مؤمنان دستور داد : هرگاه مى خواهند چيزى از آنها بگيرند از پشت پرده بگيرند .

در روايت ديگرى آمده است : بعضى از مخالفان پيامبر(صلى الله عليه وآله) گفتند : چگونه پيامبر(صلى الله عليه وآله)بعضى از زنان بيوه ما را به ازدواج خود در آورده؟ به خدا سوگند هرگاه او چشم از جهان بپوشد ، ما با همسران او ازدواج خواهيم كرد ! !

آيه فوق نازل شد ، و ازدواج با زنان پيامبر(صلى الله عليه وآله) را بعد از او به كلّى ممنوع ساخت ، و به اين توطئه نيز پايان داد . (2)

لا جُناحَ عَلَيْهِنَّ فِي آبائِهِنَّ وَ لا أَبْنائِهِنَّ وَ لا إِخْوانِهِنَّ

وَ لا أَبْناءِ إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ أَخَواتِهِنَّ وَ لا نِسائِهِنَّ وَ لا ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ وَ اتَّقِينَ اللّهَ إِنَّ اللّهَ كانَ عَلى كُلِّ شَيْء شَهِيداً

بر آنان (= همسران پيامبر) گناهى نيست در مورد پدران و فرزندان و برادران وفرزندان برادران ، و فرزندان خواهران خود و زنان مسلمان و بردگان خويش (كه بدون حجاب و پرده با آنها تماس بگيرند) ; و تقواى الهى را پيشه كنيد كه خداوند نسبت به هر چيزى شاهد و آگاه است .

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «صحيح بخارى» ، ج 6 ، ص26 ; «تفسير ابن كثير» ، ج 3 ، ص511 .

2 . «مجمع البيان» ، ذيل آيات مورد بحث ; «نور الثقلين» ، ج 4 ، ص298 .

هاى بلند) خود را بر خويش فرو افكنند ، اين كار براى اين كه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند بهتر است ; و (اگر تاكنون خطا و كوتاهى از آنها سر زده توبه كنند) خداوندهمواره آمرزنده و رحيم است» .

اگر منافقان و بيماردلان ، و آنها كه اخبار دروغ و شايعات بى اساس در مدينه پخش مى كنند ، دست از كار خود بر ندارند ، تو را بر ضد آنان مى شورانيم ، سپس جز مدت كوتاهى نمى توانند در كنار تو در اين شهر بمانند !

و از همه جا طرد مى شوند ، و هر جا يافته شوند گرفته خواهند شد و به سختى به قتل خواهند رسيد !

پي نوشتها

1 . «مجمع البيان» ، ذيل آيه مورد بحث ; «تفسير صافى» ، ج 4 ، ص200 ; «قرطبى» ، ج 14 ، ص231 .

در شأن نزول آيه دوم ، چنين مى خوانيم : گروهى از منافقين در «مدينه» بودند و انواع شايعات را پيرامون پيامبر(صلى الله عليه وآله) به هنگامى كه به بعضى از غزوات مى رفت ، در ميان مردم منتشر مى ساختند .

گاه ، مى گفتند : پيامبر كشته شده .

و گاه ، مى گفتند : اسير شده ، مسلمانانى كه توانائى جنگ را نداشتند و در «مدينه» مانده بودند ، سخت ناراحت مى شدند ، شكايت نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) آوردند ، اين آيه نازل شد ، و سخت اين شايعه پراكنان را تهديد كرد . (2)

پي نوشتها

1 . «نور الثقلين» ، ج 4 ، ص307 ; «بحار الانوار» ، ج 22 ، ص190 ، و ج 101 ، ص33 ; «تفسير على بن ابراهيم قمى» ، ج 2 ، ص196 (دار الكتاب قم) .

2 . «نور الثقلين» ، ج 4 ، ص307 ; «تفسير على بن ابراهيم قمى» ، ج 2 ، ص196 ; «الميزان» ، ج 16 ، ص344 .