سرشناسه : شیخ‌بهائی، محمدبن‌حسین، ۹۵۳ - ۱۰۳۱ق.
عنوان و نام پدیدآور : جامع عباسی : رساله عملیه/بها‌ء‌الدین‌محمد عاملی ؛ با حواشی هشت فقیه عالیمقام.
مشخصات نشر : قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۶.
مشخصات ظاهری : ۱۰۰۰ ص.
فروست : جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی؛ ۱۱۵۹.
شابک : 978-964-470-829-9
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
موضوع : فقه جعفری -- رساله عملیه.
شناسه افزوده : جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی.
رده بندی کنگره : BP۱۸۲/۷/ش۹ج۲ ۱۳۸۶
رده بندی دیویی : ۲۹۷/۳۴۲۲
شماره کتابشناسی ملی : ۱۰۴۸۰۵۰

مقدمه ناشر
به نام خدا
و درود بر گرامی‌ترین بنده وآخرین پیامبرش محمّد مصطفی
و دودمان پاک او
هر که حق داد نور معرفتش کائنٌ بائنٌ بود صفتش کتابی که پیش روی شما خوانندگان عزیز قرار دارد، رساله عملیه یکی از مجتهدان بنام مذهب شیعه می‌باشد که در اوائل قرن یازدهم به پیشنهاد شاه مقتدر صفوی «شاه عبّاس» نگاشته شده است. شیخ بهاء الدین محمّد «شیخ بهائی» متولّد 953، متوفّای 1031 یکی از چهره‌های درخشان و ماندگار عالم اسلام که علاوه بر فقه و سائر علوم اسلامی در بسیاری از علوم و فنون زمان خود صاحب نظر بود، در عین زهد و بی‌اعتنائی به زخارف مادّی و اهتمام به ارزش‌های معنوی، در عرصه امور سیاسی و اجتماعی احساس مسئولیّت نموده، و مصلحت را در آن دید که در دستگاه حکومتی صفویّه- که با شعار اسلام و تشیّع و اجرای عدالت و اداره امور جامعه بر اساس قوانین و مقرّرات اسلامی تشکّل یافته بود- نقشی داشته باشد و از این راه بتواند به میثاقی که خداوند از عالمان دینی گرفته است جامه عمل بپوشاند.
مؤلّف عالیقدر این کتاب پس از بررسی مسائل مذهبی مورد نیاز عموم مردم مسلمان تصمیم می‌گیرد این کتاب را در بیست باب تنظیم نماید، که پس از نگاشتن پنج باب آن منادی حقّ را لبّیک گفته و به دیار باقی می‌شتابد، سلام و درود خداوندی بر روان پاکش باد.
پس ازرحلت شیخ بی‌بدیل؛ از طرف شاهِ صفوی به یکی از شاگردان فاضل وی، فقیه گرانمایه مرحوم ملّا محمّد، معروف به «نظام الدین ساوه‌ای قدس سره» پیشنهاد اتمام پانزده باب باقیمانده می‌شود، و آن عالم جلیل القدر همّت گماشته و با الگو قرار دادن سبک و سیاق استاد فقید خود ابواب باقیمانده کتاب را به اتمام می‌رساند. و از آن‌جا که در رتبه علمی همتای استاد خویش نبوده است ضعفِ وی در طرح بعضی از مسائل و تسلّط بر دلائل مشهود است، و بیشتر نقدها- که نمونه‌هائی از آنها ذکر خواهد شد- متوجّه نوشته‌های اوست
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 4

ویژگی‌های کتاب:
این کتاب علاوه بر جامع بودن همه ابواب فقه، واجد امتیازات ذیل است:
1- بیان بسیاری از آداب و مستحبّات در کنار احکام و فرائض مذهبی.
2- ذکر ثواب زیارت، و نقل متن زیارتنامه هر یک از چهارده معصوم اسلام علیهم السلام وتاریخ تولّد و وفات آن بزرگواران.
3- فصل بندی مسائل براساس نظام‌تألیف، وکاربرد عدد ورقم‌که درسهولت‌تعلیم‌و فراگیری اثر فراوان دارد، و نشانگر احاطه و تتبّع زیاد نویسنده است، مثلًا در صفحه 128 آمده است:
«در نمازهای پنچگانه یومیّه 372 فعل واجب است، در رکعت اول 21 فعل واجب است».
4- اشاره به نظریه‌های ویژه و خلاف مشهور بعضی از عالمان دینی، که احیاناً مایه شگفتی مطالعه کنندگان خواهد بود، مثلًا در صفحه 419 در نماز زیارت آمده است: «ودر این نماز رخصت از ائمّه معصومین علیهم السلام وارد شده که رو به قبر می‌توان کرد اگر چه مستلزم پشت به قبله کردن باشد». در صفحه 444 در تاریخ ولادت امام مجتبی علیه السلام آمده است: «بعضی از مجتهدین سال هشتم از هجرت گفته‌اند». ودرصفحه 439 در باب زیارت امام‌هادی وامام عسکری علیهما السلام آمده است «و بعضی از مجتهدین داخل شدن به گنبد این دو امام را جایز نمی‌دانند، زیرا که این هر دو امام در خانه خود مدفونند، پس داخل شدن به خانه شخصی بی‌اذن او جایز نیست».
5- مطالعه این کتاب اضافه بر آشنائی با نظریات فقهی بزرگان دین، خواننده را با فرهنگ دینی حاکم در زمان صفویه در مقطع ویژه‌ای از تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران آشنا می‌سازد.

نقد کتاب:
این کتاب با داشتن آن همه نکات مثبت، خالی از نقد و نکات منفی نیست.
الف- طرح وافر مسائل مربوط به برده‌داری و بَردگان که به اطمینان می‌توان گفت: در آن روزگار- دست کم در جامعه ایران- حتی یک فرد هم پیدا نمی‌شده است که با ضوابط اسلامی بتوان حکم به بردگی او نمود، و همه آنان که محکوم به بردگی شده بودند محصول زور و جبر قدرتمندان استثمارگر و فقر و ناآگاهی ستمدیدگان بوده است.
و متأسّفانه در این زمینه بعضی از مسائل که از مسلّمات دین نیست، بلکه با غیرت و عفّتِ اسلامی ناسازگار است در این کتاب مطرح شده و یکی از افتخارات به حساب آمده است، در صفحه 613 آمده است: تحلیل، و آن چنان است که شخصی به دیگری دخول کردن کنیز خود را حلال کند، و این قسم از خواصّ فرقه ناجیه اثنا عشریه است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 5
ب- فتوا به ظاهر بعضی از روایات مسأله‌ساز، که صدور این چنین روایات از پیشوایان معصوم دین علیهم السلام بسیار بعید است، مثلًا در صفحه 111 در مقام بیان مکروهات مسجد چنین آمده است: هیجدهم: «در مسجد ترکی یا فارسی یا به زبان دیگر غیر از زبان عربی حرف زدن». و همچنین فتوای قطعی به استناد به بعضی از مباحث اصولی و ملازمات غیر عرفی، مثلًا در صفحه 374 نماز کردن قرض‌دار در اوّل وقت حرام شمرده شده است. (البته این فتوا مربوط به شاگرد شیخ بهائی است).
ج- کاربرد ارقام و آمار در تعداد احکام و آداب که از نکات مثبت شمرده شد، ضابطه‌مند نیست، وقسم و قسیم و مقسم از یکدیگر تفکیک نشده و در تکثیر اعداد افراط شده است.
در مواردی مصادیق یک عنوان کلّی، از اقسام شمرده شده است، مثلًا در صفحه 539 آمده است: پانزده موضع اجاره حرام است ... هفتم: اجاره دادن خروس که به نماز بیدار کند ... نُهُم:
اجاره دادن زمینی که آب بر آن ننشیند.
و در مواضعی اموری که به حکم عقل و ضرورت مذهب خارج از مقسم‌اند استثنا شده، مثلًا در صفحه 577 در زیر مجموعه «چیزهائی که قابل نیابت نیست»: و آنها هیجده چیزند ...
نُهُم: تنویب، یعنی به نوبت خوابیدن پیش زنان ... چهاردهم: انقضای عدّت، یعنی زنی دیگر برای زن مطلّقه عدّه نگهدارد.
و گاهی چیزهائی که فاقد ملاک تقسیم‌بندی هستند از اقسام شمرده شده است، مثلًا در صفحه 661 در زیر مجموعه «شش حکم از خواصّ بکارت است» دو رقم ذیل ذکر شده است:
سوم: وصیّت نمودن به جاریه بکر چه اگر به غیر بکر دهند از عهده نذر بیرون نمی‌تواند آمد ...
چهارم: وکیل کردن در خریدن بکر، چه اگر وکیل غیر بکر بخرد صحیح نیست.
*** مؤسّسه انتشارات اسلامی که همواره در راستای نشر و ترویج فرهنگ دینی و احیای آثار بزرگان مذهب موفّق بوده است، این اثر ارزنده را با حاشیه 8 مرجع دینی از بزرگان علم و فقاهت که از نسخه‌های خطّی و چاپی با زحمت و دقّت فراوان تنظیم نموده است، به مشتاقان فراگیری وظائف دینی و آشنائی با فرهنگ اسلامی تقدیم می‌دارد، با سپاس فراوان از برادران فاضل پژوهشگر، که در تحقیق و تصحیح و مقابله با نسخه‌های گوناگون، و ذکر منابع و مصادر، و سایر امور فنّی، همکاری صمیمانه مبذول داشته‌اند، جزاهم اللَّه خیر الجزاء
. مؤسّسه انتشارات اسلامی
وابسته به جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 6

نام و نشان فقیهان برجسته، که نظریه آنان
به عنوان حاشیه بر این اثر ارزنده
در ذیل صفحات آمده است
آیات عظام:
1- شیخ حسینعلی تویسرکانی، شاگرد شیخ محمّد تقی اصفهانی صاحب حاشیه بر معالم 0 که خود نیز حاشیه بر قوانین دارد، و از آثار وی کشف الاسرار در شرح شرایع در یازده مجلّد، متوفّای 1286 ه. ق.
2- سیّد حسین حسینی تبریزی معروف به «کوهکمره‌ای» معاصر شیخ انصاری و مورد عنایت وی 0 متوفّای 1299 ه. ق.
3- شیخ محمّد کاظم هروی، معروف به «آخوند خراسانی» شاگرد برجسته مرحوم شیخ انصاری و مرحوم میرزای شیرازی قدس سرهم متولّد 1255 متوفّای 1329 ه. ق.
4- شیخ عبداللَّه مازندرانی، شاگرد میرزا حبیب اللَّه رشتی معاصر آخوند خراسانی قدس سرهم از رجال نهضت ملّی مشروطه ایران، متولّد 1256 متوفّای 1330 ه. ق.
5- ملّا محمّد علی نخجوانی، شاگرد میرزا حبیب اللَّه رشتی و فاضل ایروانی وفاضل شربیانی قدس سرهم ومؤلّفاتی در فقه داشته است، متوفّای 1334 ه. ق.
6- سیّد محمّد کاظم طباطبائی یزدی- فقیه معروف- شاگرد میرزای شیرازی و شیخ مهدی آل کاشف الغطاء قدس سرهم متولّد 1247 (1256) متوفّای 1337 ه. ق.
7- سید اسماعیل صدر موسوی، شاگرد میرزای شیرازی 0 متولّد 1258، متوفّای 1338 ه. ق.
8- سید ابوالقاسم حسینی دهکردی اصفهانی، شاگرد میرزای شیرازی و میرزا حبیب اللَّه رشتی و شیخ زین العابدین مازندرانی قدس سرهم متولّد 1272 متوفّای 1353 ه. ق
. رحمة اللَّه علیهم وجزاهم اللَّه عن صاحب الشریعة البیضاء
خیر الجزاء
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 7

[مقدمه مؤلف
الحمد للَّه‌ربّ العالمین والصلاة والسلام علی أشرف الأوّلین والآخرین محمّد سیّدالمرسلین وعلی علیّ بن أبی‌طالب أمیرالمؤُمنین وأفضل الوصیّین وأولادهما الأئمّة الطاهرین، صلوات اللَّه وسلامه علیهم أجمعین.
امّا بعد چون توجّه خاطر ملکوت ناظر اشرف اقدس کلب آستان علی بن ابی‌طالب علیه السلام «شاه عبّاس الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان» که اسم اشرفش از بیّنات «خلّداللَّه ملکه» [1] هویدا و ظاهر است، به انتشار مسایل دینی و اشتهار معارف یقینی مصروف و معطوف است، و اراده خاطر اقدس آن است که جمیع خلایق و شیعیان و غلامان حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام عارف به مسایل دین مبین و واقف بر احکام حضرات ائمّه معصومین- صلوات اللَّه علیهم اجمعین- باشند، لهذا امر اشرف اقدس عزّ صُدور یافت که این بنده دعاگوی «بهاء الدّین محمّد عاملی» کتابی ترتیب نماید که مشتمل باشد بر مسایل ضروری دین مثل وضو و غسل و تیمّم و نماز و زکات و حج و جهاد، و زیارت حضرت رسالت پناه و حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و باقی حضرات ائمّه معصومین علیهم السلام و ایّام مولود و وفات ایشان، و مسایلی که اغلب اوقات به آن احتیاج واقع می‌شود، مثل مسایل وقف و تصدّق و بیع و نکاح و طلاق و نذر و کفّاره دادن و بنده
__________________________________________________
[1] زُبُر کلمه «شاه عبّاس» به حساب حروف أبجد عدد 439 است، و بیّنات «خلّد اللَّه ملکه» نیز 439 می‌باشد.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 8
آزاد کردن، و مقدار خونبهای [قتل آدمی و مقدار خونبهای قطع اعضای او و زخمهایی که شخصی بر شخصی بزند، و آدابی که از حضرات ائمه معصومین- صلوات اللَّه وسلامه علیهم اجمعین- نقل شده در باب طعام خوردن و آب نوشیدن و رخت پوشیدن و شکار کردن و امثال آن امتثالًا لأمر الأشرف الأرفع این کتاب سمت تحریر یافت، و مسائل آن را به عبارات واضح نزدیک به فهم مؤدّی ساخت تا جمیع خلایق از خواصّ و عوامّ از مطالعه آن نفع یابند و بهره‌مند گردند، و ثواب آن به روزگار فرخنده آثار نوّاب اقدس همایون- خلّد اللَّه مُلکه- عاید گردد و این کتاب را به «جامع عبّاسی» موسوم ساخت. واللَّه ولیّ التوفیق وعلیه التکلان.
وابواب آن بدین تفصیل است:
باب اوّل: در بیان طهارت یعنی وضو و غسل و تیمّم و توابع آن.
باب دوم: در بیان نمازهای واجبی و سنّتی.
باب سوم: در زکات و خمس واجبی و سنّتی.
باب چهارم: در روزه واجبی و سنّتی.
باب پنجم: در حجّ گزاردن.
باب ششم: در وقف کردن و تصدّق نمودن و قرض دادن و بنده آزاد کردن و با کافران جهاد کردن.
باب هفتم: در زیارت حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم و حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و باقی حضرات ائمّه معصومین علیهم السلام و ایّام مولود و وفات ایشان.
باب هشتم: در نذر کردن و عهد نمودن و سوگند خوردن و کفّاره دادن.
باب نهم: در بیع کردن و رهن نمودن و شفعه گرفتن و توابع آن.
باب دهم: در اجاره دادن و عاریت نمودن و احکام غصب کردن و توابع آن.
باب یازدهم: در نکاح کردن به دوام و متعه و تحلیل و ملک یمین.
باب دوازدهم: در طلاق دادن و خلع و عدّه داشتن زنان.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 9
باب سیزدهم: در شکار کردن و شروط آن.
باب چهاردهم: در ذبح حیوانات و حلال و حرام آن.
باب پانزدهم: درآداب طعام خوردن وآب نوشیدن و رخت پوشیدن و شروط آن.
باب شانزدهم: در قضا پرسیدن و شروط آن.
باب هفدهم: در اقرار کردن و وصیّت نمودن و شروط آن.
باب هجدهم: در قسمت کردن ترکه میّت.
باب نوزدهم: در حُدودی که در شرع مقرّر است به جهت دزدی و زنا و لواطه و سحق و غیر آن.
باب بیستم: در بیان خونبهای قتل آدمی و خونبهای قطع أعضاء آدمی و خونبهای زخمی که بر آدمی زنند و خونبهای سگ شکاری و سگ گله و سگی که محافظت باغ یا زراعت کند.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 11

مطلب اوّل در بیان طهارتی که احتیاج به نیّت [1] دارد
و این طهارت یا به آب است یا به خاک، و طهارت به آب وضو و غسل است، و طهارت به خاک تیمّم است.
و در نماز گزاردن گاهی وضو کافی است و احتیاج به غسل نیست، و گاهی غسل تنها کافی است و احتیاج به وضو نیست، و گاهی وضوی تنها و غسل تنها کافی نیست بلکه وضو و غسل هر دو باید کرد [2] تا نماز صحیح باشد، و گاهی هم تیمّم و هم وضو باید کرد، و گاهی هم غسل و هم تیمّم باید کرد تا نماز صحیح باشد، و گاهی در نماز گزاردن به هیچ یک از وضو و غسل و تیمّم احتیاج نیست [3].
و امّا جایی که در نماز گزاردن وضو کافی است و احتیاج به غسل نیست آن وقتی
__________________________________________________
[1] بسم اللَّه الرحمن الرحیم
1- یعنی احتیاج به نیّت قربت دارد، علاوه بر قصد فعل و عنوان (دهکردی).
[2] کفایت ننمودن غسل از وضوء و تیمّم در هر جائی که مشروع بودن آن ثابت است محلّ‌تأمّل است، چنانچه کفایت ننمودن تیمّم در جائی که مشروع است از وضوء نیز محلّ تأمّل است، لکن احتیاط در جمیع صور مذکوره ترک ننمایند (کوهکمره‌ای).
[3] یعنی آن نماز چنین نمازی است که احتیاج به طهارت ندارد، مثل نماز میّت. (مازندرانی)
* یعنی آن نماز چنین نمازی است که احتیاج به طهارت از حدث اصغر و اکبر ندارد، بلکه احتیاج به طهارت از خبث از بدن و جامه هم ندارد، مثل نماز میّت. (نخجوانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 13
است که شخص به خواب رفته [1] باشد یا بیهوشی [2] او را دست داده باشد یا بول یا غایط یا باد از موضع معتاد [3] بیرون آمده باشد، یا زن استحاضه قلیله داشته باشد چنانکه مذکور خواهد شد.
امّا جائی که غسل کافی است و احتیاج به وضو نیست آن وقتی است که آدمی جنب باشد که چون غسل جنابت کند نماز می‌تواند گزارد و احتیاج به وضو نیست بلکه اکثر عُلما فرموده‌اند که: وضو ساختن با غسل جنابت حرام است [4].
و امّا جایی که در نماز گزاردن هم وضو باید ساخت و هم غسل باید کرد آن وقتی است که زن از حیض پاک شده باشد یا از نفاس یا استحاضه کثیره یا متوسطه داشته باشد، یا عضوی از اعضای آدمی به عضوی از اعضای میّت آدمی برسد [5] به پنج شرط:
__________________________________________________
[1]- که غالب شود بر چشم و گوش خواه در حالت قیام باشد یا در حال نشستن. (نخجوانی)
[2] ظاهر این است که زوال عقل نیز در حکم بیهوشی است که از موجبات وضوء است. (تویسرکانی)
* بلکه هر چیزی که مزیل عقل بوده باشد. (خراسانی)
* و هرچه عقل را زایل کند چون دیوانگی و مستی. (دهکردی، یزدی)
* بلکه هرچه ازاله عقل نماید از دیوانگی ومستی و نحو آن ملحق به بیهوشی است. (صدر)
* و آنچه عقل را زائل کند در حکم بیهوشی است. (مازندرانی)
* و همچنین است مستی و دیوانگی. (نخجوانی)
[3] چه اصلی چه عارض (خراسانی)
* شخصی هر چند که بر خلاف معتاد غالب ناس بوده باشد، و همچنین است اگر موضع معتاد مسدود بوده باشد و منحصر شود مخرج او در غیر معتاد، بلکه منحصر هم نشود علی الاقوی. (نخجوانی)
[4] حرمت تشریعی بی اشکال دارد، و حرمت ذاتی بی اشکال ندارد، وضوء بعد از غسل جنابت به جهت تعلیم غیر، یا به جهت تبرید و غیره بسازد محذوری ندارد، و اللَّه العالم. (دهکردی)
* قول اکثر علماء اقوی است. (کوهکمره‌ای)
[5] وجوب وضوء با غسل غیر جنابت از اغسال مذکوره احوط است و تعیّن آن در نظر حقیر خالی از اشکال نیست نظر به جمله‌ای از اخبار وارده از ائمّة معصومین علیهم السلام. (تویسرکانی)
* وجوب وضوء با هر یک از اغسال مذکوره احوط است. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 14
اوّل آنکه: میّت سرد شده باشد.
دوم آنکه: او را غسل نداده باشند.
سوم آنکه: شهید نباشد، که شهید را غسل دادن جایز نیست، و اگر بدن کسی به بدن او برسد بر آن کس نیز غسل واجب نمی‌شود.
چهارم آنکه: دو عضوی که به هم رسد حیات داشته باشد [1] مثل ناخن و مو و استخوان نباشد [2].
پنجم آنکه: میّت در حال حیات واجب‌القتل نشده باشد [3] و خود را غسل میّت
__________________________________________________
* خوب است که وضوء را بعد از اغسال مذکوره به قصد قربت مطلقه یعنی بدون قصد خصوص وجوب و ندب بجا آورد. (دهکردی)
* به ملاحظه بعض اخباری که از معصومین علیهم السلام وارد شده که غسل از وضوء کافی است اگر بعد از غسل پاک شدن از استحاضه و همچنین بعد از باقی اغسال مذکوره خود را محدث به اصغر نمایند وضوء بسازند و در غسلهای مستحبی اگر وضوء پیش از آنها بسازند رعایت احتیاط و نهایت حزم را مرعی داشته‌اند. (صدر)
* اظهر و اقوی در حیض و نفاس و مسّ میّت عدم ابطال وضوء است بر این اغسال و احوط از آن این است که اگر اتیان به وضوء و غسل پیش از وقت شود بعد از دخول وقت ناقض به عمل آورد بعد از آن وضوء بگیرد. (نخجوانی)
[1] بلکه حیات در آن دو عضو معتبر نیست و کفایت می‌کند صدق مسّ و ظاهر عدم تحقّق آن‌است در موی. (خراسانی)
* حیات داشتن در هیچ یک از ماس و ممسوس معتبر نیست، بلکه مناط صدق مسّ است عرفاً و ظاهراً در ناخن و دندان و موی مژگان و ابرو و موهای ملاصق بدن صادق باشد و در مسترسل از لحیه و گیسو صادق نیست. (دهکردی)
[2] در ناخن و استخوان احتیاط را ترک ننمایند. (کوهکمره‌ای)
* احوط لزوم غسل است در مسّ نمودن موی خفیف کوتاه میّت، چنانچه احوط لزوم غسل است در مسّ نمودن میّت به موهای خفیف کوتاه مسّ کننده. (مازندرانی)
* در ناخن و استخوان غسل واجب است ماسّ باشند یا ممسوس، بلی در موی ماسّاً یا ممسوساً واجب نیست (یزدی)
[3] ثبوت این حکم برای مطلق کسی که واجب القتل باشد معلوم نیست اقتصار نمودن به کسی‌که به قصاص کشته می‌شود یا به رجم أوجه است. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 15
نداده باشد، که اگر واجب‌القتل شده باشد به حسب شرع بر او واجب است که خود را غسل میّت بدهد، و چون او را بکشند غسل دادن به او لازم نیست و اگر بدن کسی به بدن او برسد برآن‌کس نیز غسل واجب نمی‌شود.
امّا جایی که هم وضو باید ساخت و هم تیمّم باید کرد تا نماز صحیح باشد آن وقتی است که زن از حیض یا از نفاس پاک شده باشد یا استحاضه کثیره یا متوسّطه داشته باشد یا شخصی مسّ میّت کرده باشد و آنقدر آب یافت شود که وضو را کافی باشد و بس، پس در این‌صورت تیمّم بدل غسل بایدکرد و وضو نیز بجا آورد تا نماز صحیح‌باشد [1].
امّا جایی که هم غسل باید کرد هم تیمم آن وقتی است که یکی از آن جماعت «1» آن قدر آب یابد که غسل را کافی باشد پس در این صورت غسل باید کرد و تیمم بدل از وضو باید کرد تا نماز صحیح باشد [2].
امّا جایی که به‌هیچ‌یک از وضو و غسل و تیمّم احتیاج نیست آن نماز میّت است که احتیاج به آنها ندارد، بلکه جنب و حایض نماز میّت می‌تواند گزارد.

فصل [بطلان غسل و تیمم به آب و خاک غصبی
به آب غصبی وضو و غسل درست نیست، و به خاک غصبی نیز تیمّم درست نیست [و در مکان غصبی نیز وضو و غسل و تیمّم صحیح نیست [3] «2» و کفش غصبی نیز
__________________________________________________
[1] تیمّم در این دو صورت احوط است و وجوب آن معلوم نیست. (تویسرکانی)
* علی الاحوط. (خراسانی)
[2] علی الاحوط. (خراسانی)
[3] صحیح است اگر فضا مغصوب نباشد و مستلزم تصرّف در مکان نباشد و در کفش غصبی‌هم صحیح است. (مازندرانی)
* اگر چه فضا مباح باشد و همچنین صحیح نیست وضوء و غسل هرگاه ظرف آب یا محل ریختن آب غصبی باشد، تصرف باشد عرفاً. (نخجوانی)
* همچنین صحیح نیست وضوء و غسل هر گاه ظرف آب یا محلّ ریختن آب غصبی باشد. (یزدی)
__________________________________________________
(1) جماعت مذکور در مسأله سابق.
(2) در برخی از نسخه‌ها نیست.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 16
حکم مکان غصبی دارد پس در کفش غصبی وضو و تیمّم باطل است هرچند زمین مباح باشد امّا اگر کفش غصبی در پا داشته باشد و بر آن کفش قرار نگرفته باشد یعنی سنگینی بدن بر آن نباشد وضو و تیمّم در آن کفش صحیح است [1] [اگرچه نماز درست نیست [2] «1». امّا اگر شخصی را در مکان غصبی حبس کرده باشند وضو و غسل و تیمّم و نماز آن شخص در آن مکان صحیح است [3].

فصل در آداب طهارتخانه رفتن
و آن بیست و یک چیز است، سه چیز واجب است، و پنج چیز حرام، و پنج چیز سنّت، و هشت چیز مکروه [4].
__________________________________________________
[1] احوط در کفش غصبی وضوء نساختن است، بخصوص هرگاه عرفاً وضوء ساختن تصرّف‌در مغصوب حساب شود. (دهکردی)
* در نماز نیز هرگاه در حالی باشد که تصرّف نمازی در آن نشود ضرر ندارد، مثل آنکه در حال تشهّد کفش غصبی در پای او باشد و سنگینی بدن بر آن نباشد. (یزدی)
[2] تفصیل مذکور وجهی ندارد، پس نماز نیز مثل وضوء و تیمّم است [در] صورت مفروضه. (کوهکمره‌ای)
[3] تفصیلی دارد که مجال ذکر آن در حاشیه نیست. (صدر)
* مشکل ا ست اگر استکشاف رضا بر هیچ وجه از مالک مکان نکند بلکه حکم او حکم فاقد الطهورین‌است در وقتی‌که فضاء مغصوب‌باشد یامستلزم تصرّف درمکان باشد. (مازندرانی)
* در صورت اضطرار و عدم قدرت بر تحصیل به رضای مالک اجراء حکم فاقد طهورین مشکل است. (نخجوانی)
[4] لا یخفی اینکه اعدادی که در این کتاب در هر باب از برای مستحبّات و مکروهات بلکه واجبات و محرّمات ذکر میفرمایند غالباً انحصار ندارد، بلکه زیادتر است و شاید مقصودشان بیان مهمّات بوده است. (یزدی)
__________________________________________________
(1) در برخی از نسخه‌ها نیست.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 17

امّا آن سه چیز که واجب است [1]:
اوّل: پوشانیدن عورتین از نامحرم [2]. امّا از طفل کوچک که تمیز ندارد لازم نیست پوشانیدن.
دوم: از قبله منحرف نشیند [3] یعنی روی و پشت به قبله نکند.
سوم: مخرج بول را به آب مطلق طهارت دادن [4] نه به آب مضاف مثل گلاب و امثال آن، و نه به کلوخ که آن مذهب سنّیان است. امّا مخرج غایط را که حوالی آن موضع به آن آلوده نشده باشد به کلوخ و لتّه «1» و پنبه و امثال آن طاهر می‌توان کرد هرچند که آب میسّر باشد، امّا لازم است که از سه نوبت کمتر نباشد [5] اگرچه به دو نوبت یا کمتر پاک شود. و اگر حوالی آن آلوده شده باشد پاک کردن آن حوالی به
__________________________________________________
[1] وجوب در اوّل و دوم نفسی است و در سوم مقدّمه صحّت نماز است، وجوب بالذّات ندارد. (دهکردی)
[2] بلکه از محارم نیز، غیر از زن و کنیز هر چند از محارم باشد. (دهکردی)
* بلکه از محارم نیز، غیر از زن و کنیز. (مازندرانی)
* و همچنین از محرم، غیر از زن و کنیز غیر مزوّجه و محلّله. (نخجوانی)
* یعنی من عدای زن و کنیز هر چند از محارم باشند. (یزدی)
[3] این احوط است و البتّة ترک نشود. (تویسرکانی)
* در حالّ تخلّی، بلکه در حال استبراء و استنجاء نیز بنابر احوط. (دهکردی، یزدی)
[4] دو نوبت. (دهکردی، یزدی)
[5] سه نوبت احوط است و دور نیست اکتفاء به‌قدری‌که ازاله عین نجاست نماید. (تویسرکانی)
* یعنی به سه پارچه یا یک پارچه که سه گوشه داشته باشد بنابر اقوی، هرچند احوط سه پارچه بودن است. (دهکردی، یزدی)
* بلکه سه وصله باشد نه یک کلوخ سه پهلو مثلًا علی الاحوط. (مازندرانی)
* و اعتبار سه وصله خالی از قوّت نیست و یک وصله که سه گوشه داشته باشد خالی از اشکال نیست هر چند اظهر کفایت است. (نخجوانی)
__________________________________________________
(1) کُهنه، پاره جامه.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 18
آب می‌باید و بس. [1]

امّا آن پنج چیز که حرام است:
اوّل: مخرج غایط را به سرگین پاک کردن هرچند سرگین از حیوانی باشد که گوشت آن حلال است.
دوم: به چیزی پاک کردن که خوردنی باشد مثل میوه و غیر آن.
سوم: به استخوان پاک کردن که آن نیز حرام است.
چهارم: به چیزی پاک کردن که محترم باشد مثل کاغذی که علم دین بر آن نوشته شده باشد. و اگر به یکی از سه چیز [2] اوّل پاک کند طاهر می‌شود [3] امّا آن فعل حرام است [4]. امّا اگر به آخرین پاک کند [5] از روی استخفاف کافر می‌شود.
پنجم: به دستی استنجا کردن که در آن دست انگشتری باشد که نام محترم بر آن نقش شده باشد مثل نام یکی از ائمّه معصومین علیهم السلام هرگاه گمان آن باشد که نجس می‌شود.
__________________________________________________
[1] بلکه احوط در این صورت پاک کردن جمیع است حتّی موضع را به آب. (خراسانی)
* بلکه پاک کردن تمام آن نه خصوص حوالی [آن بنابر احوط. (دهکردی، یزدی)
* پاک کردن تمامی آن به آب احوط است. (کوهکمره‌ای)
* بلکه در این صورت تمام را به آب پاک کند حتّی موضع را علی الاحوط. (مازندرانی)
* بلکه در این صورت تمام را به آب پاک کند حتّی موضع را علی الاحوط بلکه اقوی. (نخجوانی)
[2] بلکه به هر یک از چهار و لکن بشرط آنکه سرگین از حلال گوشت بوده باشد. (خراسانی)
[3] احوط بنا را بر حرمت استعمال و عدم حصول طهارت گذاشتن است در سه چیز اوّل، یعنی سرگین و استخوان و خوردنی. (دهکردی)
* اظهر این است که استنجاء به استخوان و سرگین مورث طهارت محل نمی‌شود و در خوردنی علی‌الاحوط. (نخجوانی)
[4] بلکه هرگاه علم به آن باشد و با عدم علم حرام نیست نزد بعضی از علماء. (خراسانی)
[5] اگر نحوی بوده باشد که موجب کفر نشود طهارت حاصل می‌شود. (نخجوانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 19

امّا آن پنج چیز که سنّت است:
اوّل: آن است که در جایی نشیند که هیچ‌کس او را نبیند مثل گودال یا پس دیوار.
دوم‌آنکه: در وقت داخل شدن به طهارتخانه پای چپ خود را پیش کند و در وقت بیرون آمدن پای راست را.
سوم‌آنکه: در وقت طهارت کردن سنگینی بدن خود را برپای چپ اندازد.
چهارم: سه نوبت از مقعد تا بیخ ذکر را مسح نماید و بعد از آن از بیخ ذکر تا سر حشفه و بعد از آن سه نوبت ذکر را بِیَفْشارد. [1]
پنجم: اوّل مقعد را طهارت دهد و بعد از آن ذکر را.

و امّا آن هشت چیز که در وقت طهارت کردن به فعل آوردن آن مکروه است:
اوّل: روی یا پشت خود را به جانب آفتاب یا ماه کردن [2] به‌عنوانی که نور آفتاب یا ماه به عورتین او بتابد [3] و یا روی به جانب باد بول کردن.
دوم: به دست راست استنجا کردن.
سوم: بول کردن در زمین سخت که بیم آن باشد که قطرات بول برگردد.
چهارم: بول کردن در سوراخهای حیوانات مثل مورچه و مار و امثال آن.
پنجم: طهارت گرفتن در شارع [4] و در جایی که مردم از آنجا آب برمی‌دارند و در جایی‌که مردم در آنجا جمع می‌شوند.
ششم: طهارت کردن در آب، خواه روان و خواه ایستاده.
هفتم: طهارت کردن در زیر درختی [5] که میوه داشته باشد یا میوه خواهد داد.
__________________________________________________
[1] اعتبار شش مسحه و سه نتره در استبراء خوب است و کمال استبراء است. (دهکردی)
[2] منهی در اخبار شریفه عورت را به قرص آفتاب یا ماه کردن است. (کوهکمره‌ای)
[3] مناط استقبال یا استدبار به عورت یا به بدن است. اگر چه نور به آنها نتابد. (یزدی)
[4] طهارت گرفتن در امر پنجم و ششم و هفتم کنایه است از بول کردن و تغوّط نمودن علی‌الظاهر. (دهکردی)
[5] ظاهر اینست که زیر درخت شامل آن مقداری است که مظنّه افتادن میوه در آن مقدار باشد. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 20
هشتم: حرف زدن در وقت طهارت گرفتن [1] مگر به یکی از چهار چیز: اوّل: ذکر خدای تعالی، دوم: آیةالکرسی خواندن، سوم: حکایت اذان، یعنی هرچه مؤذّن بگوید این‌کس نیز بگوید، چهارم: اگر امر ضروری باشد که اگر حرف نزند آن امر فوت شود.

نوع اوّل طهارت حقیقی است،
و آن وضو و غسل و تیمّم است. نوع دوم ازاله نجاست است، نوع اوّل طهارت حقیقی است و آن وضو و غسل و تیمّم است نوع دوم ازاله نجاست‌است [که به‌نیّت قربت احتیاج ندارد و به مجاز طهارت می‌گویند آن را] «2»

امّا آن بیست و یک امری که واجب است:
اوّل‌آنکه: مکان وضو یعنی آنچه در وقت وضو ساختن بر آن قرار گیرد غصبی نباشد [2]
__________________________________________________
[1]- بلکه در وقت تخلّی یا در بیت الخلاء مطلقاً. (دهکردی، یزدی)
* بلکه در بیت الخلاء مطلقاً هرچند حال تخلّی نباشد. پس تخصیص حکم به حال تخلّی چنانچه مؤلّف کرده وجهی ندارد. (کوهکمره‌ای)
[2] و همچنین باید فضائی که در آن وضو میگیرد و محلّ ریختن آب وضوء غصبی نباشد. (دهکردی، یزدی)
* غصبی نبودن فضائی که در آن وضو میگیرند اهمّ به ذکر فرمودن بود. (صدر)
__________________________________________________
(1) در بیشتر نسخه‌ها نیست.
(2) فقط در یک نسخه آمده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 21
پس اگر در زمین غصبی وضو سازد آن وضو باطل است [1] و هم چنین بر فرش غصبی وضو ساختن باطل است [2] اگرچه زمین غصبی نباشد. امّا در جامه غصبی وضو درست است [3] اگرچه نماز درست نیست. و در کفش غصبی وضو [4] جایز نیست [5] اگر بر آن کفش قرار گرفته باشد. و وضو از آفتابه طلا و نقره درست است [6] اگر بر دست بریزند [7] امّا آن فعل- یعنی ریختن آب از آن آفتابه در دست که رو یا دستها را به آن بشوید- حرام است [8].
دوم: می‌باید که آب وضو طاهر باشد و مشتبه به آب نجس نباشد، پس اگر دو کاسه آب بوده باشد و یکی از آنها نجس باشد و ما ندانیم که نجس کدام است از هیچ‌یک وضو ساختن جایز نیست، و تیمّم لازم است. و اگر به آب یک کاسه از این دو کاسه وضو
__________________________________________________
[1]- بلکه صحیح است اگر فضائی که در آن غسل و مسح واقع میشود مباح باشد و محلّ ریختن‌آب در مکان غصبی نبوده باشد و همچنین است حال در وضوء بر فرش غصبی. (خراسانی، مازندرانی)
[2] بطلان وضوء در این صور احوط است. (تویسرکانی)
* صحیح است اگر مستلزم ریختن آب وضوء بر فرش نباشد. (مازندرانی)
[3] احوط بطلان وضوء است در جامه غصبی اگر وضوء مانع باشد از ردّ به‌مالک. (تویسرکانی)
* اگر وضوء ساختن تصرّف در جامه مغصوب محسوب شود وضوء صحیح نیست. (دهکردی)
[4] بلکه مسح با بودن آن بر کفش غصبی جایز نیست. (خراسانی)
[5] جایز است اگرچه پوشیدن کفش حرام است. (مازندرانی)
[6] درست نیست اگر وضوء منحصر باشد به آبی که در ظرف طلا یا نقره باشد و به یک کف‌اوّل که بر میدارد کفایت شستن تمام وضوء نکند. (مازندرانی)
* مشکل است و هم چنین در ظرف غصبی. (یزدی)
[7] یعنی از آفتابه طلا و نقره آب در مشت بریزند بی قصد وضوء، بعد به آن آب که در مشت‌خود ریخته، قصد آب کند و صورت و دستها را وضوء دهد، آن وضوء صحیح است و لکن احوط، بلکه اظهر ترک این نوع وضوء است و هم بالنسبة به ظرف غصبی و لکن با انحصار ظرف در طلا و نقره وضوء صحیح نیست علی الاقوی. (دهکردی)
[8] اگر ظرف منحصر به آنها نباشد. (صدر)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 22
سازد و به آب کاسه دیگر اوّلًا اعضای خود را طهارت دهد و بعد از آن به تتمه آن آب وضو سازد، بعضی گمان برده‌اند که یکی از این دو وضو درست خواهد بود اگرچه تا آن شخص دست و روی و پای خود را طهارت ندهد نماز نمی‌تواند گزارد. امّا این گمان باطل است [1] و حق آن است که هیچ‌یک از این دو وضو درست نیست [2] به جهت آنکه آب مشتبه به نجس حکم نجس دارد و وضو به آن صحیح نیست، و حدیث به این معنا از حضرات ائمّه معصومین علیهم السلام منقول است «1».
سوم: می‌باید که آب وضو مضاف نباشد، پس به مثل گلاب یا عرق بید مشگ و مانند آن وضو ساختن درست نیست، و این مذهب کُلّ علمای ما است، مگر ابن بابویه که او وضو را به گلاب جایز می‌داند «2» و این مذهب به غایت ضعیف است. امّا اگر دو کاسه باشد یکی آب و یکی گلاب بی‌بو و به یکدیگر مشتبه باشد و آب دیگر نباشد در این‌صورت واجب است که از هریک یک وضو بسازد که یکی از این دو وضو صحیح خواهد بود.
چهارم: می‌باید که آب وضو غصبی نباشد که وضوء به آب غصبی جایز نیست اگر داند که آب غصبی است. و اگر شخصی نداند که آب غصبی است و از آن آب وضو سازد وضوی او درست است [3] و احتیاج به وضوی دیگر نیست، امّا بر او لازم است که
__________________________________________________
[1]- بلکه صحیح است. (خراسانی)
* این گمان باطل نیست لکن احتیاط را ترک ننمایند. (کوهکمره‌ای)
[2] و اگر بعد از وضوء دوم به آب اوّل مواضع وضوء را طهارت دهد کفایت می‌کند در طهارت خبثی در بعضی از صور. (خراسانی، مازندرانی)
* صحّت وضوء بنحو مذکور خالی از قوّت نیست هرچند با وجود آب دیگر خلاف احتیاط است و با انحصار احوط جمع ما بین وضو به این نحو وتیمّم است و حدیث منصرف از این قسمت و شستن محلّ وضوء به آب دیگر از برای نماز هم لازم نیست بنابر اقوی. (یزدی)
[3] و همچنین اگر غصبیّت مکان و نحو آن را نداند. (یزدی)
__________________________________________________
(1) وسائل 1: 151، حدیث 2- و ص 168، حدیث 1.
(2) من لا یحضره الفقیه 1: 6، حدیث 3.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 23
اگر آن آب قیمت داشته باشد قیمت آن را به صاحبش برساند. و اگر داند که آب غصبی است امّا نداند که وضو به آب غصبی جایز نیست و به‌آن آب وضو سازد آن وضو باطل است [1].
پنجم: می‌باید که اعضای وضو پاک باشد [2] پیش از وضو ساختن پس اگر دست مثلًا نجس باشد یک شستن از برای ازاله نجاست و وضو کافی نیست، بلکه اوّل ازاله نجاست باید کرد و بعد از آن به جهت وضو باید شست.
ششم: نیّت وضو است و نیّت چنین کند که: وضوی واجب [3] می‌سازم از برای مباح بودن نماز تقرّب به خدا [4] و اگر به جای «مباح بودن نماز» رفع حدث گوید هم درست است. و این نیّت را به هر زبانی [5] که بگوید درست است، و اگر به زبان نیاورد و این معنی را در دل بگذارند وضو صحیح است.
هفتم: مقارن داشتن نیّت [6] است به ابتدای شستن رُو.
__________________________________________________
[1] در صورتی که در ندانستن معذور نباشد. (خراسانی)
* جهل به حکم با قصور مثل جهل به موضوع است در صحت وضوء. (دهکردی)
[2] پاک بودن اعضای وضوء قبل از وضوء احوط است. (تویسرکانی)
[3] قصد وجوب و رفع حدث و مباح بودن نماز هیچ یک لزومی ندارد، بلکه کفایت می‌کندقصد وضوء قربة إلی اللَّه و امتثالًا لأمره. (تویسرکانی)
* قصد وجوب لازم نیست اگر چه احوط و اولی است. (خراسانی)
* نیّت وجوب و ندب و استباحه نماز و رفع حدث لازم نیست، هرچند اولی و احوط است. (کوهکمره‌ای)
* نیّت وجوب و ندب در وضوء و همچنین در سایر عبادات لازم نیست، هرچند احوط است و همچنین نیّت رفع حدث یا استباحه نماز. (یزدی)
[4] این نوع نیّت صحیح و موافق احتیاط است، و هرگاه نیّت کند که وضوء می‌سازم قربة إلی اللَّه‌ظاهراً وضوء صحیح است و با او نماز هم می‌تواند خواند، خصوصاً هرگاه قصد استباحه صلات هم کرده باشد، و امّا قصد وجوب و ندب لازم نیست علی الظاهر، اگرچه احوط است. (دهکردی)
[5] تلّفظ به نیّت معنی ندارد، به جهت اینکه نیّت امر قلبی است. (کوهکمره‌ای)
[6] معتبراستیعاب نیّت‌است تمام عمل‌را به جهت‌اینکه داعی‌است نه اخطار. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 24
هشتم: شستن روی است و آن از رستنگاه موی سر است تا آخر زَنَخ «1» در طول و آنچه انگشت مهین «2» و میانین آن را فراگیرد در عرض [1] و آنچه از روی در زیر محاسن باشد و به‌هیچ‌وجه نمایان نباشد لازم نیست که شسته شود و شستن مو کافی است، امّا آنچه در بعضی اوقات می‌نماید «3» شستن آن واجب است [2] و آنچه از محاسن از زنخ گذشته باشد شستن آن واجب نیست.
نهم: شستن دست راست است از مرفق [3] تا سر انگشتان و اگر شخصی دست زاید داشته باشد و اصلی از زاید معلوم نباشد واجب است که هر دو را بشوید، و اگر دست زاید معلوم باشد پس اگر زیر مرفق است باید شست [4] و اگر بالای مرفق است شستن آن لازم نیست.
دهم: شستن دست چپ است به طریق دست راست.
یازدهم: مسح موی سر است که آن بالای پیشانی [5] است یا جای آن اگر موی در
__________________________________________________
* و کفایت می‌کند مقارنه با مضمضه و استنشاق، بلکه کفایت می‌کند در زمان شستن دستها. (مازندرانی)
[1]- بلکه لازم است داخل نمودن قدری از خارج حدود تا یقین به شستن روی حاصل شود. (کوهکمره‌ای)
[2] با عدم صدق احاطه موی آن را. (خراسانی)
* واجب نیست شستن بشره اگر مو احاطه کرده باشد به آن نحوی که شستن بشره محتاج باشد به داخل کردن انگشت در زیر موها. (مازندرانی)
* همینکه صدق کند که موی احاطه به آن کرده واجب نیست شستن زیر آن هرچند دیده می‌شود. (یزدی)
[3] بلکه لازم است داخل نمودن چیزی از بازو، تا یقین به شستن تمام مرفق حاصل شود و این‌معنی در دست چپ نیز جاری است. (کوهکمره‌ای)
[4] نباید شست، شاید احوط باشد. (دهکردی)
[5] تعیّن مسح بالای پیشانی یا جای آن احوط است. (تویسرکانی)
* این احوط واولی است اگرچه اقوی جواز مسح مطلق ربع پیش سر است. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) چانه.
(2) شست.
(3) نمایان است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 25
آنجا نباشد.
دوازدهم: مسح پای راست است از سر انگشتان تا بند پا [1].
سیزدهم: مسح پای چپ است به همان طریق.
چهاردهم‌آنکه: هرسه مسح به تری وضو باشد نه به آب تازه، پس اگر بردست تری وضو باقی نباشد از موی ریش یا از ابرو [2] فراگیرد و مسح نماید.
پانزدهم: موالات است- یعنی پی در پی به جا آوردن افعال وضو- پس اگر روی خود را بشوید و بعد از لمحه‌ای «1» دست راست را بشوید فعل حرام کرده [3] امّا وضوی
__________________________________________________
* بنابر احوط. (کوهکمره‌ای)
* این اولی و احوط است، و اقوی کفایت مطلق پیش روی سر است، اگر چه ناصیه نباشد. (مازندرانی، نخجوانی)
* بلکه مطلق پیش سر، هر چند بهتر بالای پیشانی است. (یزدی)
[1] کفایت می‌کند مسح پای راست و چپ از سر انگشتان تا کعبین و مراد از کعب همان بر آمدگی است که بر روی پا است و تا بند پا مسح لزومی ندارد. (تویسرکانی)
* بنابر احوط اگر چه اقوی کفایت مسح است تا بلندی پا. (خراسانی)
* بلکه لازم داخل نمودن مقداری از بالای بند پا، تا یقین به مسح کعبین حاصل شود و این معنی در مسح پای چپ نیز جاری است. (کوهکمره‌ای)
* بلکه کفایت می‌کند تا بلندی پشت پا. (مازندرانی).
[2] بنابر احوط اگر [چه اقوی جواز گرفتن است از سایر مواضع نیز. (خراسانی)
* اختصاص دادن به یکی از این دو احوط است. (کوهکمره‌ای)
* یا سایر اعضای وضوء علی الاقوی، هرچند بهتر قصر بر مذکورین است. (یزدی)
[3] حرمت خلاف موالات معلوم نیست، بلی خلاف موالات باعث بطلان وضوء می‌شود درصورتی که تأخیر بیندازد تا جمیع اعضاء سابقه بر آن عضو که هنوز نشسته خشک شود و امّا اگر قدری از اعضاء رطوبت داشته باشد یا مشکوک فیه باشد جفاف و رطوبت ظاهراً وضوء صحیح است. (تویسرکانی)
* حرمت وجه ندارد. (خراسانی)
* حرمت آن ثابت نیست، بلکه موالات به احد طریقین شرط صحت است، یا پی در پی ف-
__________________________________________________
(1) مدّتی اندک.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 26
او درست است امّا اگر آن‌قدر صبر کند که روی خشک شود و بعد از آن دست راست را بشوید وضوی او باطل است، و همچنین است در باقی اعضا.
شانزدهم: ترتیب وضو است به‌طریقی که مذکور شد، پس اگر دست چپ را پیش از دست راست بشوید واجب است که دست راست را نوبت دیگر «1» بشوید [1] و بعد از آن دست چپ را بشوید. و در مسح پا بعضی از مجتهدین جایز دانسته‌اند که پای چپ را اوّل مسح کند [2] بعد از آن پای راست را.
__________________________________________________
بودن، اگر چه اعضاء سابقه خشک شده باشد و یا باقی مانده تری در بعض اعضاء سابقه. (دهکردی، مازندرانی)
* فعل حرام نکرده است. (کوهکمره‌ای)
* حرمت‌معلوم‌نیست، بلکه موالات به‌احد طریقین شرط صحت‌است، یا پی‌درپی‌بودن، اگر چه اعضاء سابق خشک شده باشد، یا بقای رطوبت در آنها هر چند طول بکشد. (نخجوانی)
* حرمت معلوم نیست خصوصاً به مقدار لمحه. (یزدی)
[1]- اعاده شستن چپ کفایت می‌کند در حصول ترتیب، بشرط اینکه قصد تشریع نکرده باشدو موالات معتبره بر هم نخورد. (کوهکمره‌ای)
* اعاده شستن راست واجب نیست، بلکه نوبت دیگر چپ را بشوید کافی است، بشرط اینکه قصد تشریع نکرده باشد و الّا وضوء را از سرگیرد. (یزدی)
[2] مقدّم داشتن مسح پای راست بر مسح پای چپ احوط است. (تویسرکانی)
* ولکن احتیاط به تقدیم مسح پای راست است بر پای چپ و ترک نشود. (خراسانی)
* این قول ضعیف است، اظهر عدم جواز است، بلی مسح کردن هر دو با هم جایز است، هر چند احوط تقدیم پای راست است. (دهکردی، نخجوانی)
* احتیاط شدید مقتضی آن است که پای چپ را مقدّم نکند، چنانچه احوط نیز تقدیم پای راست است. (کوهکمره‌ای)
* مقدّم نکند مسح پای چپ را بر پای راست. (مازندرانی)
* تقدیم پای چپ مشکل است، بلی مسح کردن آن دو را با هم جایز است، هر چند احوط تقدیم پای راست است. (یزدی)
__________________________________________________
(1) در نسخه‌ای «نوبت دیگر» بعد از «دست چپ را» آمده است، و همین صحیح است، امّا چون حاشیه «طباطبائی» ناظر بر آن متن بود، ناگزیر شدیم متن غیرصحیح را إثبات نمائیم.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 27
هفدهم‌آنکه: با نیّت قربت چیز دیگر قصد نکند [1] مثل خنک ساختن [2] اعضا یا چرک از دست و روی برطرف کردن.
هجدهم‌آنکه، در شستن رو و دستها از بالا گرفته به زیر آید، پس اگر به‌عکس کند وضو باطل است. امّا سیّد مرتضی رحمه الله عکس را جایز می‌داند «1» و باقی مجتهدین با او موافقت نکرده‌اند.
نوزدهم‌آنکه: خود افعال وضو را به جا آورد پس اگر شخصی دیگر آب بر روی او یا بر دست او بریزد آن وضو باطل است [3] مگر آنکه شَل باشد یا بیمار و قوّت آن نداشته باشد که خود افعال وضو را بجا آورد در این صورت واجب است که شخصی را
__________________________________________________
[1]- بنحو شرکت، به این معنی هر یک از قصد قربت و قصد امر دیگر را جزء داعی قرار دهد، و امّا بنحو تبعیّت باکی ندارد. (خراسانی)
* اگر داعی قربت مستقل باشد و قصد خنک شدن و چرک بردن به تبع باشد ضرر ندارد. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* اگر باعث بر عمل فرمان برداری حضرت باری جلّ شأنه باشد و خنک ساختن و چرک بر طرف نمودن تابع محض و مضمحل صرف باشد، پس وضوء صحیح و بی عیب است و اگر هر دو بعنوان اشتراک و اجتماع محرّک شوند اقوی فساد عمل است و اگر داعی هر دو باشد به عنوان استقلال نه بنحو اشتراک و اجتماع احوط بلکه اقوی اکتفا نکردن است به آن. (کوهکمره‌ای)
[2] ظاهر این است که قصد خنک شدن یا چرک پاک شدن مضرّ نیست و باعث بطلان وضوء نمی‌شود، بلی قصد ریا حرام است و مبطل وضوء است چه به تنهائی باشد یا به ضمیمه قصد قربت باشد. (تویسرکانی)
* قصد خنک شدن و نحو آن در اختیار ضرر ندارد، با اینکه اصل وضوء به قصد اطاعت و فرمان برداری باشد. (مازندرانی)
[3] اگر شخصی مباشر شستن باشد، و امّا اگر آن شخص آب بریزد، لکن خودش مباشر شستن‌و اجرای آن بر اعضاء شود باطل نیست، بلی مکروه است. (یزدی)
__________________________________________________
(1) سیّد مرتضی، انتصار: 99 و رسائل 1: 213.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 28
بفرماید که او را وضو دهد [1] و اگر آن شخص مزد خواهد واجب است به او مزد دادن اگر قادر برآن باشد.
بیستم‌آنکه: آب وضو بر روی و دستها روان باشد [2] پس اگر دست را تر سازد و بر رو و دستها مالد آن وضو باطل است [3].
بیست و یکم: تخلیل کردن آنچه مانع رسیدن آب باشد مثل انگشتر و زِهگیر «1» که تنگ باشد پس باید که آن را حرکت دهد تا آب به زیر آن برسد.

امّا آن بیست امری که در وضو سنّت است:
اوّل: چون خواهد که شروع در وضو کند این دعا بخواند: «بِسْمِ‌اللَّهِ وَبِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوَّابِینَ وَاجْعَلْنِی مِنَ المُتَطَهِّرِینَ».
دوم: هر گاه از ظرف سرگشاده مثل کاسه یا طاس یا امثال آن وضو سازد باید قبل از آنکه دست در آن ظرف کند هردو دست را از بند دست یک نوبت بشوید اگر بول یا خواب کرده باشد، و دو نوبت بشوید اگر غایط کرده باشد.
سوم‌آنکه: آن ظرف سرگشاده را بر جانب راست گزارد.
__________________________________________________
[1]- لکن نیّت وضوء را خودش کند و اگر هر دو کنند موافق احتیاط است. (نخجوانی)
* لکن نیّت وضوء را خودش بکند. (یزدی)
[2] ولو به اعانت دست. (خراسانی)
* مطلق جریان بمعنی انتقال از جزئی به جزئی کفایت می‌کند، هر چند به اعانت دست مالیدن باشد. (نخجوانی، یزدی)
[3] هرگاه دست را تر نماید و بر رو و دستها مالد و ادنی مرتبه جریان و غسل خفیف عمل نماید وضوء صحیح است. (تویسرکانی)
* اگر تری زیاد باشد، که به اعانت دست مالیدن قطرات آب از موضع به موضع دیگر نقل یابد عیب ندارد و وضوء باطل نیست. (خراسانی)
* یعنی وضوء به طریق تدهین باطل است. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) حلقه‌ای انگشتانه مانند از چرم، که در انگشت ابهام می‌کردند تا طناب کمان در آن تولید جراحت نکند.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 29
چهارم‌آنکه: آب را از آن ظرف به دست راست بردارد.
پنجم‌آنکه: سه نوبت مضمضه کند به سه کف آب.
ششم‌آنکه: سه نوبت استنشاق کند آن نیز به سه کف آب [1].
هفتم‌آنکه: مسواک کردن اگرچه به انگشت باشد.
هشتم‌آنکه: در وقت وضو ساختن رو به جانب قبله باشد.
نهم‌آنکه: رو را به دست راست بشوید [2].
دهم‌آنکه: مسح سر به مقدار عرض سه انگشت باشد [3].
یازدهم‌آنکه: به کلّ کف دست مسح پا نماید [4].
دوازدهم‌آنکه: آب وضو به‌مقدار یک مد باشد و آن چهار یک صاع است و صاع به‌وزن [5] «پنجاه و شش هزار و یک صد و شصت» جُوِ متوسّط است، پس مد به‌وزن «چهارده‌هزار و چهل» جُوِ میانه است. [و آن چهار یک مَن تبریز است و بیست‌مثقال تخمیناً] «1».
__________________________________________________
[1] کردن هر یک از مضمضه و استنشاق را به سه کف آب قول جمعی از علماء است. (خراسانی)
[2] شستن رو به دست راست احوط وجوب است. (تویسرکانی)
[3] بلکه این احوط است. (خراسانی)
[4] اولی فعل آن است رجاءً. (خراسانی)
* به ملاحظه خبری که در این باب وارد شده است احتیاط مسح تمام روی پا را به کلّ کف دست رعایت نماید. (صدر)
[5] محتاج به حساب نمودن است. (خراسانی)
* صاع به مثقال صیرفی ششصد و چهارده مثقال و ربع است. (کوهکمره‌ای)
* صاع ششصد و چهارده مثقال صیرفی است و ربع مثقال، پس مدّ یکصد و پنجاه و سه مثقال و نیم است و یک نخود و نیم. (مازندرانی، نخجوانی)
* صاع ششصد و چهارده مثقال و ربع مثقال است. (یزدی)
__________________________________________________
(1) در بعضی از نسخه‌ها نیست.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 30
سیزدهم‌آنکه: در وقت مضمضه کردن این دعا بخواند: «اللّهُمَّ لَقِّنی حُجَّتی یَوْمَ أَلْقاکَ وَأَطْلِقْ لِسانِی بِذِکْرِکَ وَشُکْرِکَ».
چهاردهم‌آنکه: در وقت استنشاق این دعا را بخواند: «اللّهُمَّ لا تُحَرِّمْنی طَیّباتِ الْجَنَّةَ وَاجْعَلْنی مِمَّنْ یَشُمّ ریْحَها وَرَوْحَها وَرَیْحانَها وَطِیْبَها».
پانزدهم‌آنکه: نزد شستن رو این دعا را بخواند: «اللَّهُمَّ بَیِّضْ وَجْهِی یَوْمَ تَسْوَدُّ فِیهِ الْوُجُوهُ‌وَلا تُسَوِّدْ وَجْهِی یَوْمَ تَبْیَضُّ فِیهِ الْوُجُوهُ».
شانزدهم‌آنکه: در وقت شستن دست راست این دعا را بخواند: «اللَّهُمَّ اعْطِنی کِتابی بِیَمینی والْخُلْدَ فِی الْجِنَانِ بِیَساری وَحاسِبْنی حِساباً یَسِیراً».
هفدهم‌آنکه: در وقت شستن دست چپ این دعا را بخواند: «اللَّهُمَّ لا تُعْطِنِی کِتابِی بِشِمالی وَلا مِنْ‌وَرآءِ ظَهْرِی وَلا تَجْعَلْهَا مَغْلُولَةً الی عُنُقی وَاعُوذُبِکَ‌مِنْ‌مُقَطَّعاتِ النیرانِ».
هجدهم‌آنکه: در وقت مسح سر این دعا را بخواند: «اللَّهُمَّ غَشِّنی بِرَحْمَتِکَ وَبَرَکاتِکَ وعَفْوِکَ».
نوزدهم‌آنکه: در وقت مسح پاها این دعا را بخواند: «اللَّهُمَّ ثَبِّتْ قَدَمَیَّ عَلَی الصِّراطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْاقْدامُ وَاجْعَلْ سَعْیِی فِیْما یُرْضِیکَ عَنّی یَا ذَا الْجَلالِ وَاْلِاکْرَامِ».
بیستم‌آنکه: چون از وضو فارغ شود این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ انّی اسْئَلُکَ تَمامَ الْوُضُوءَ وَتَمامَ الصَّلاةَ وَتَمامَ رِضْوانِکَ وَالْجَنَّةَ».
این است آن بیست چیز که در وضو سنّت است.
و بدان‌که جمعی از مجتهدین را مذهب آن است که رو و دستها را در وضو دو نوبت باید شست: نوبت اوّل واجب، و نوبت دوم سنّت.
امّا شیخ ابوجعفر محمّد بن یعقوب کلینی و شیخ محمّد بن بابویه را مذهب آن است که: نوبت دوم سنّت نیست «1». و این مذهب بسیار قوّت [1] دارد و در کتاب مشرق
__________________________________________________
[1]- و حقیر مذهب اوّل‌را تقویت کرده‌ام و وجه آن‌را درکتاب کشف‌الاسرار بیان‌نموده‌ام‌ولکن ف-
__________________________________________________
(1) کافی 3: 27، حدیث 9. من لا یحضره الفقیه 1: 41، حدیث 83 و ص: 47، حدیث 92.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 31
الشمسین و حبل‌المتین «1» بیان آن شده است، بنابراین باید که رو و دستها را زیاده از یک نوبت نشوید [1] که اگر دو نوبت بشویند آبِ نوبت دوم آب وضو نخواهد بود، پس مسح سر و پا به آب تازه خواهد شد و وضو باطل خواهد شد.

و امّا آن نُه چیز که در وضو به فعل آوردن آن مکروه است:
أوّل: استعانت نمودن، یعنی دیگری آب در کف دست این‌کس بریزد که این‌کس روی خود یا دستهای خود را بشوید. امّا اگر آب وضو را بر رو و یا دست این‌کس بی‌ضرورت بریزند [2] وضو صحیح نیست.
دوم: وضو ساختن به آبی‌که در آفتاب گرم شده باشد.
سوم: وضو ساختن از ظرفی که بر آن صورت حیوانی نقش شده باشد.
چهارم: وضو ساختن از ظرفی که طلاکوب یا نقره‌کوب باشد.
__________________________________________________
قول ثانی احوط است. (تویسرکانی)
* این مذهب در غایت ضعف است. (کوهکمره‌ای)
* قوّت معلوم نیست بلکه قول اوّل بسیار قوّت دارد و فرق نیست در این حکم ما بین دست راست و دست چپ و مستحبّ است از برای مرد ابتداء نمودن به ظاهر ذراع در شستن اوّل و به باطن آن در شستن دوم و مستحبّ است برای زن عکس آن. (نخجوانی)
* مذهب اوّل اقوی است. (یزدی)
[1]- احوط نشستن مخصوص دست چپ است بیشتر از یک مرتبه به جهت احتیاط مسح‌و همچنین است دست راست اگر به آن دست چپ را نشوید. (خراسانی)
* البّته در شستن دست چپ اقتصار به یک نوبت نماید و احوط در شستن باقی نیز همین است. (مازندرانی)
[2] ظاهر این است که هرگاه آب به دست بریزد لکن وضوء گیرنده قصد شستن به او نکند بلکه بعد از آب ریختن خود دست بمالد به قصد شستن وضوء صحیح باشد، و بالجمله شستن غیر بدون ضرورت باعث بطلان می‌شود نه محض آب ریختن. (تویسرکانی)
* گذشت که هرگاه مباشر شستن خودش باشد بعد از ریختن آن کس ضرر ندارد، هرچند مکروه است. (یزدی)
__________________________________________________
(1) مشرق الشمسین: 290، حبل المتین 1: 108.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 32
پنجم: وضو ساختن در مسجد [1] از حدثی که غیر باد و خواب باشد. امّا از حدث باد و خواب در مسجد وضو ساختن مکروه نیست.
ششم: وضو ساختن به آبی‌که رنگ و یا بوی آن تغییر یافته باشد به غیر نجاست.
هفتم: آب وضو را خشک کردن [2] به رومال «1» یا به آفتاب یا به غیر آن.
هشتم: وضو ساختن به آبی‌که سؤر «2» حیوانی باشد [3] که خوردن گوشت آن حرام است هرگاه آن حیوان طاهر باشد مثل باز و گربه و میمون و غیر آن.
نهم: وضو ساختن به آبی‌که سؤر حیوانی باشد که خوردن گوشت آن مکروه است، خواه کراهیت شدید باشد مثل استر، و خواه کراهیت قلیل مثل اسب.

امّا آن سه چیز که وضو جهت آنها واجب است:
اوّل: نماز [4] که بی‌وضو درست نیست مگر نماز میّت که آن را بی‌وضو می‌توان
__________________________________________________
[1]- کراهت وضوء ساختن در مسجد از حدثی که در متن ذکر شده محلّ تأمّل است بلکه طهارت‌گرفتن در آن حرام است و این معنی روایت شریفه است. (کوهکمره‌ای)
[2] مکروه نیست بلکه ترکش افضل است، امّا خشک کردن به آفتاب مکروه است و افضلیّت ترک آن هیچ یک معلوم نیست. (خراسانی)
* کراهت خشک کردن آب وضوء مشکل است. (کوهکمره‌ای)
[3] مگر سؤر مؤمن. (خراسانی، مازندرانی، نخجوانی)
[4] وضو از برای نماز واجب واجب است و از برای نماز مندوب مستحبّ است وواجب‌نیست لکن شرط صحّت آن است. (تویسرکانی)
* و ملحق به نماز است رکعات احتیاط و قضاء و تشهّد و سجده فراموش شده که باید وضوء را بجهت آنها باقی بدارد و احوط بجا آوردن سجده سهو است با وضوء. (صدر)
* و همچنین از برای قضاء اجزاء منسیّه آن، بلکه از برای سجده سهو بنابر احوط. (یزدی)
__________________________________________________
(1) حوله، دستمال.
(2) نیم خورده.
(3) در بعضی از نسخه‌ها بیست و یک، و در برخی بیست و سه.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 33
گزاردن چنانکه گذشت، بلکه جنب و زن حایض نیز می‌تواند نماز میّت گزارد هرچند قدرت برغسل داشته باشد.
دوم: طواف خانه کعبه هر گاه طواف واجب [1] باشد. امّا طواف سنّت را بی‌وضو تواند کرد [2].
سوم: عضوی از اعضای خود را به خط مصحف رسانیدن [3] یعنی حرفهای آن و به آنچه قایم مقام حرف است مثل تشدید و همزه [4] به شرط آنکه آن عضو حسّ داشته باشد [5] پس ناخن و موی [6] خود را بی‌وضو به خطّ مصحف می‌توان رسانیدن.
__________________________________________________
[1]- یعنی جزء حجّ یا عمره باشد، هرچند حجّ و عمره مستحبّی باشند، پس مراد به طواف‌سنّت آن است که جزء حجّ و عمره نباشد. (یزدی)
[2] مشکل است. (کوهکمره‌ای)
[3] در صورتی که رسانیدن عضوی از اعضاء به آن واجب شده باشد به نذر و شبه آن. (خراسانی)
* وملحق به خطّ مصحف است اسمهای خدا وصفات خاصّه او و اسمهای پیغمبران و اوصیای آنها و حضرت زهرا- سلام اللَّه علیهم- علی الاحوط. (صدر)
* وجوب وضوء به جهت مسّ کتابت قرآن شریف مشکل است، بلکه حرام است مسّ نمودن محدث، و مثل آن است اسماء محترمه بنابر احوط. (کوهکمره‌ای)
* در وقتی که رسانیدن عضوی از اعضاء به آن واجب شده باشد به نذر و غیر آن. (مازندرانی)
* یا به اسماء اللَّه تعالی، بلکه اسماء انبیاء و ائمّه علی الاحوط. (یزدی)
[4] بلکه مدّ و اعراب نیز ملحق به حروف است. (صدر)
[5] بلکه بعد از صدق مسّ فرقی نیست بین آنکه آن عضو حسّ داشته باشد یا نه، بلی ظاهر عدم صدق مسّ است به رساندن مو. (خراسانی)
* مناط صدق نمودن مسّ است هر چند به ناخن و مانند آن باشد. (کوهکمره‌ای)
[6] ناخن و موی ملاصق بشره حکم خود عضو را دارد در حرمت مسّ کتابت قرآن بی وضوء، بلی مسترسل از لحیه و گیسو اگر به او مسّ کتابت قرآن نمود بی وضوء ظاهراً عیبی ندارد. (دهکردی)
* جواز رسانیدن ناخن و دندان و امثال آن معلوم نیست. (صدر)
* جواز در ناخن و نحو آن مثل دندان مشکل است. (یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 34

امّا آن بیست و دو «1» چیز که وضو جهت آنها سنّت است:
اوّل: قرآن خواندن و نوشتن.
دوم: مصحف برداشتن.
سوم: در آمدن به مسجد.
چهارم: نماز میّت گزاردن.
پنجم: سعی در حاجت مؤمنی یا در حاجت خود کردن.
ششم: زیارت قبر مؤمنی [1] کردن.
هفتم: اگر شخصی به خواب رود سنّت است که اوّل وضو سازد، به تخصیص اگر آن‌شخص جنب باشد.
هشتم: اگر شخصی محتلم شده باشد و خواهد که مجامعت کند سنّت است که اوّل وضو سازد تا ایمن شود از دیوانه بودن فرزند که از این جماع بهم رسد.
نهم: اگر خواهد با زن آبستن مجامعت کند اوّل وضو بگیرد تا ایمن شود از آنکه فرزندی که در شکم مادر است بی‌فهم و بخیل باشد.
دهم: اگر میّت را غسل داده باشد و خواهد که مجامعت کند قبل از غسل مسّ میّت سنت است که وضو سازد.
یازدهم: اگر زن حیض داشته باشد سنّت است که در وقت هرنماز وضو سازد و مشغول به‌ذکر خدای باشد.
دوازدهم: اگر شخصی از روی میل زنی را ببوسد سنّت است که بار دیگر [2] وضو سازد.
__________________________________________________
[1] در زیارت قبر مؤمن و غیر آن از بعض از امور مذکوره نصّ خاص به نظر نرسیده، هر چند استحباب وضوء بی اشکال است، بلکه مواردی که وضوء در آنها سنّت است بیشتر آن است که در متن ذکره شده. (کوه‌کمره‌ای)
[2] اگر با وضوء بوده تجدید وضوء نماید. (دهکردی)
__________________________________________________
(1) در بعضی از نسخه‌ها بیست و یک، و در برخی بیست و سه.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 35
سیزدهم: اگر از شخصی مذی بیرون آید، و آن آبی‌است چسبنده که از ملاعبت زنان بهم رسد.
چهاردهم: اگر از شخصی وذی بیرون آید، و آن آبی است غلیظ که بعد از بول بیرون می‌آید.
پانزدهم: اگر مرد دست به فرج زن رساند.
شانزدهم: اگر شخصی قی کند و او را از آن قی کراهتی بهم رسد.
هفدهم: اگر شخصی وضوی ناقص کرده باشد به جهت ضرورتی- مثل وضوی جبیره یا تقیّه، یا به جهت بیماری شخصی دیگر او را وضو داده باشد، یا به جهت تعجیل قافله بر موزه «1» یا بر چاقشور «2» مسح پا کرده باشد- و بعد از وضو ساختن عذر برطرف شود [1] سنّت است [2] که نوبت دیگر [3] وضو سازد.
هجدهم: اگر شخصی دندان خود را خلال کند و از آن خلال کردن خون بیرون آید و از آن کراهتی بهم رسد.
نوزدهم: اگر شخصی را رُعاف- یعنی خون دماغ- به هم رسیده باشد.
بیستم: اگر کسی زیاده بر چهار بیت از شعر باطل بخواند سنّت است که وضو بسازد، و شعر باطل آن است که مشتمل باشد برمدح شخصی به صفت چند که در آن شخص
__________________________________________________
[1] در صورت زوال عذر از ذوی الاعذار احوط اعاده وضوء است تعییناً اگر ممکن نباشد از تدارک آنچه فوت شده است از او والّا تخییراً بین آن و بین آن چه از او فوت شده اگر چه اقوی عدم وجوب اعاده است. (خراسانی)
* در این قسم که بر طرف شدن عذر باشد از ذوی الاعذار، لزوم اعاده وضوء است و عدم اکتفاء به وضوء ناقص است، خصوصاً در غیر تقیّه. (دهکردی، مازندرانی)
* احکام عذریه دائر مدار عذر است، پس در جمیع صور مذکوره بعد از زوال عذر نوبت دیگر وضوء ساختن متعیّن است. (کوهکمره‌ای)
[2] بلکه احوط است هر چند واجب نیست. (نخجوانی، یزدی)
[3] بلکه البتّه نوبت دیگر وضوء ساختن را ترک ننمایند. (صدر)
__________________________________________________
(1) چکمه.
(2) «چاقچور» و «چاخچور» نیز گویند: شلوار گشاد و بلند و کف‌دار زنانه.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 36
نباشد، یا مشتمل باشد بر هجو مؤمنی، یا برترغیب مردم به امر حرام و امثال آن.
بیست و یکم: تجدید وضو یعنی اگر کسی وضو داشته باشد سنّت است که بار دیگر وضو بسازد.
بیست و دوم: سنّت است که دائم با وضو باشد «1».

فصل اگر شخصی داند که وضو ساخته امّا شکّ دارد که بعد از وضو حدث کرده یا نه
بر او لازم [1] نیست که وضو بسازد و به‌همان وضو نماز می‌تواند کرد. و اگر داند که حدث کرده امّا شکّ دارد که بعد از آن وضو ساخته یا نه در این صورت لازم است که وضو سازد. و اگر شخصی داند که از او هم حدث واقع شده وهم وضو امّا نداند که کدام یکی پیش‌تر است بر این شخص نیز واجب است که وضو سازد [2].

بدان‌که غسلهای مشهور چهل و شش غسل است؛ شش غسل واجب، چهل غسل سنّت.
__________________________________________________
[1]- اولی بلکه احوط ترک است به ملاحظه خبری که در این مقام وارد است، و اولی شکستن آن‌وضوء است و وضوء دیگر ساختن. (صدر)
[2] مگر در صورتی که زمان طهارت معلوم باشد، چه اقوی در این صورت عدم وجوب وضو است. (خراسانی)
* اگر نداند حالت سابقه بر این دو حالت را، و اگر بداند پس اقوی آن است که ضدّ حالت سابقه را اخذ کند، مگر اینکه تاریخ یکی از این دو معلوم باشد، پس در این صورت حکم به بقاء او معیّن است. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) در بعضی نسخه‌ها نیست. و در برخی اضافه بر آن چنین آمده است: «بیست و سوم: آنکه از اوّل وضو تا آخر روی به قبله باشد» و ظاهراً غیر مربوط است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 37

امّا شش غسل واجب:
اوّل: غسل جنابت.
دوم: غسل حیض.
سوم: غسل استحاضه متوسّطه و کثیره که بعد از این مذکور خواهد شد.
چهارم: غسل نفاس.
پنجم: غسل مسّ میّت.
ششم: غسل دادن میّت.

امّا چهل غسل سنّت:
اوّل: غسل جمعه، و آن از طلوع فجر روز جمعه تا پیشین «1» روز جمعه ادا است و بعد از پیشین تا وقت شام روز شنبه قضا است [1]. و اگر شخصی ترسد که روز جمعه مانعی بهم رسد در روز پنج شنبه و شب جمعه به نیّت تقدیم بجا آورد، و هریک از ادا و قضا و تقدیم هرچند به پیشین روز جمعه نزدیک‌تر باشد ثواب آن بیشتر است [2].
دوم: غسل شبهای افراد ماه مبارک رمضان [3] یعنی شبهایی که در شماره طاق
__________________________________________________
[1]- قصد اداء یا قضاء در غسل اصلًا لزومی ندارد. (تویسرکانی)
* احوط آن است که اتیان نماید به آن از بعد از ظهر روز جمعه تا غروب همان روز به قصد قربت مطلقه نه به قصد اداء یا قضاء. (خراسانی)
* قصد قضا نمی‌خواهد، به قصد قربت مطلقه غسل کند. (دهکردی)
* از پیشین روز جمعه تا وقت شام جمعه ترک نیّت اداء و قضاء نماید و غسل جمعه را به نیّت قربت تنها بجای آورد علی الاحوط. (صدر)
* محلّ تأمّل است، پس اولی این است که قصد ادا و قضا نکند، بلکه به نیّت قربت بجا آورد. (کوهکمره‌ای)
* ولکن بهتر این است که قصد اداء و قضاء نکند، بلکه به نیّت قربت بجا بیاورد. (نخجوانی، یزدی)
[2] محتاج به مراجعه است. (خراسانی)
[3] بلکه در هر شبی از شبهای دهه آخر آن نیز سنّت است اگر چه طاق نباشد. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) ظهر، نیمروز.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 38
است مثل اوّل و سوم و پنجم، و از شب بیستم تا آخر ماه در هرشب مستحبّ است غسل کردن، علاوه براین در شب بیست و سوم دو غسل سنّت است یکی در اوّل شب و یکی در آخر شب.
سوم: غسل شب عید ماه رمضان.
چهارم: غسل روز عید ماه رمضان.
پنجم: غسل روز عید قربان.
ششم: غسل شب نیمه ماه رجب [1].
هفتم: غسل شب نیمه ماه شعبان.
هشتم: غسل روز مبعث [2] و آن بیست هفتم ماه رجب است.
نهم: غسل روز مولود حضرت‌رسالت‌پناه صلی الله علیه و آله [3] وآن هفدهم ماه ربیع‌الاوّل‌است.
دهم: غسل روز مباهله و آن بیست و چهارم ماه ذیحجّه است.
یازدهم: غسل روز دحوالارض است [4] و آن بیست و پنجم ذیقعده است.
دوازدهم: غسل روز عید غدیر است که هجدهم ماه ذیحجّه است.
سیزدهم: غسل روز عرفه است که نهم ماه ذیحجّه است.
چهاردهم: غسل روز ترویه است که هشتم ماه ذیحجّه است.
پانزدهم: غسل روز نوروز است.
شانزدهم: غسل احرام حج است.
هفدهم: غسل احرام عمره است.
__________________________________________________
[1] سنّت بودن این معلوم نیست، احوط فعل آن است رجاءً. (خراسانی)
[2] رجاءً بجا آورد. (خراسانی)
[3] رجاءً بجا آورد. (خراسانی)
* نصّ خاصّی در خصوص استحباب غسل روز مبعث و مولود به نظر حقیر نرسیده، اگر چه استحباب غسل در این دو روز شریف به جهت تشریف آنها بی اشکال است. (کوهکمره‌ای)
[4] روایت خاصّه در این باب به نظر نرسیده، لکن رجحان غسل بی اشکال است. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 39
هجدهم: غسل طواف خانه کعبه است.
نوزدهم: غسل زیارت هریک از چهارده معصوم علیهم السلام.
بیستم: غسل توبه است، چه هر گاه شخصی از گناه توبه کند سنّت است که بعد از توبه کردن غسل کند.
بیست و یکم: غسل جهت داخل شدن حرم مکّه است.
بیست و دوم: غسل جهت داخل شدن مکّه است.
بیست و سوم: غسل جهت داخل شدن مدینه است.
بیست و چهارم: غسل جهة داخل شدن مسجد مدینه.
بیست و پنجم: غسل جهت داخل شدن مسجدالحرام است.
بیست و ششم: غسل جهت داخل شدن خانه کعبه است.
بیست و هفتم: غسل جهت طلب حاجت است.
بیست و هشتم: غسل جهت استخاره کردن است [1].
بیست و نهم: غسل دادن فرزند، در آن وقت که زائیده شود [2].
سی‌ام: غسل کردن هر گاه خواهند که به نماز طلب باران روند.
سی و یکم: غسل نمودن شخصی که عمداً ترک نماز کسوف یا خُسوف کرده باشد [3] به شرط آنکه تمام قرص آفتاب یا ماه گرفته شده باشد.
سی و دوم: اگر شخصی را از حلق کشیده باشند [4] و شخصی بعد از سه
__________________________________________________
[1] ظاهر این است که استخاره‌ای که غسل از برای آن مستحبّ باشد طلب خیری است که در بعضی اخبار از معصومین اخیار علیهم السلام وارد شده که غیر استخاره دیگری است که معروف است و آن نیز وارد است. (صدر)
[2] در زمان استحباب این غسل خلاف است، بعضی گفته‌اند: که در همان روز یا در همان شب که زائیده شده، و بعضی تا سه روز، و بعضی تا هفت روز، و ظاهر عبارت متن اولی است و اقرب عدم سقوط است به گذشتن آن روز یا آن شب. (مازندرانی، نخجوانی)
[3] رجاءً بجا آورد. (خراسانی)
[4] یعنی به دار کشیده باشند آن را واستحباب غسل بعد از سه روز در صورتی‌که به حق باشد
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 40
روز [1] به قصد دیدن او برود و او را ببیند سنّت است که غسل کند.
سی و سوم: اگر شخصی مسّ میّت کند بعد از آنکه او را غسل داده باشند سنّت است که غسل کند.
سی و چهارم: اگر شخصی وزغه- یعنی چلباسه «1»- را بکشد بعد از آن سنّت است که غسل کند.
سی و پنجم: اگر شخصی غسل ناقص کرده باشد به جهت بیماری یا به جهت ضرورت مثل جبیره یا تقیّه یا دیگری او را به‌واسطه ضعف غسل داده باشد سنّت است [2] بعد از آن که عذر برطرف شود نوبت دیگر [3] غسل کند [4].
سی و ششم: اگر شخصی غسل رفع حدث کرده باشد و شکّ کند که بعد از آن امری‌که موجب غسل باشد از او صادر شده یا نه سنّت است [5] که نوبت دیگر غسل کند.
سی وهفتم: غسل [6] جهت رمی‌جمرات حجّ‌است‌که بعد از این مذکورخواهدشد.
__________________________________________________
و امّا به غیر حق باشد غسل مستحبّ است مطلقاً، چه بعد از سه روز و چه قبل از آن. (خراسانی)
* یعنی مصلوب نموده باشند. (مازندرانی)
[1] اعتبار مضیّ سه روز محلّ تأمّل است. (کوهکمره‌ای)
[2] بلکه احوط در این صورت اعاده غسل است تعییناً یا تخییراً، به تفصیلی که در وضوء گذشت. (خراسانی)
* ظاهراً واجب است که غسل تامّ بجا آورد هرگاه عذر در وقت و قبل از اداء فریضه بر طرف شود و این غسل موقوف علیه صحّت نماز باشد، مثل جنابت و حیض. (دهکردی)
* بلکه معیّن است. (کوهکمره‌ای)
* بلکه احوط است، اگرچه واجب نیست. (یزدی)
[3] بلکه البتّه نوبت دیگر غسل کردن را ترک ننمایند احتیاطاً. (صدر)
[4] گذشت در وضوی ناقص که اعاده احوط و اقوی است. (مازندرانی)
[5] سنّت بودن معلوم نیست اگرچه موافق احتیاط است. (خراسانی)
[6] این غسل را رجاءً بجا آورد. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) نوعی از کوچکترین اجناس سوسمار است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 41
سی وهشتم: اگر شخصی دیوانه بوده‌باشد وبه‌هوش‌آید سنّت [1] است‌که غسل‌کند.
سی و نهم: غسل جهت کفن کردن میّت.
چهلم: اگر شخصی جنب بمیرد سنّت است که او را قبل از غسل میّت یا بعد از آن غسل جنابت دهند [2].

امّا آن هفده چیز که واجب است:
اوّل: مکان غسل [3] غصبی نباشد.
دوم: آب غسل طاهر باشد.
سوم: آب غسل مضاف نباشد، مثل گلاب و غیره.
چهارم: آب غسل غصبی نباشد، امّا اگر نداند که آب غصبی است و به آن آب غسل کند [و بعد از آن ظاهر شود که غصبی بود] «1» [4] آن غسل صحیح
__________________________________________________
[1] استحباب این غسل محلّ تأمّل است. (خراسانی)
[2] محتاج به مراجعه است. (خراسانی)
* این حکم محلّ تأمّل و اشکال است. (کوهکمره‌ای)
[3] یعنی فضائی که غسل در آن واقع می‌شود، امّا زمین مثلًا که شخص بر آن قرار میگیرد غصبیّت آن به غسل ضرری ندارد، مگر آن که غسل علّت تصرّف در آن بوده باشد. (خراسانی)
* و همچنین فضائی که در آن غسل می‌کند و محلّ ریختن آب غسل و ظرف آب آن. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* ذکر فرمودن غصبی نبودن فضائی که در آن غسل می‌کنند اهمّ بوده. (صدر)
* مکان غسل مثل مکان وضوء است که اباحه مکان شرط نیست، اگر فضا مباح باشد و مستلزم نباشد غسل ریختن آب به محلّ غصبی را، غسل صحیح است، اگرچه مکان غصبی باشد. (مازندرانی)
__________________________________________________
(1) فقط در یک نسخه موجود است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 42
است [1] و احتیاج به غسل دیگر نیست.
پنجم: هرعضوی از اعضا طاهر باشد [2] پیش از آنکه آب غسل بر آن برسد.
ششم: نیّت است و نیّت چنین کند [3] که غسل واجب می‌کنم [4] از برای مباح بودن نماز برای آن که واجب است تقرّب به خدا، و اگر به‌جای «مباح بودن نماز» «رفع حدث» گوید صحیح است، امّا به شرط آنکه زن استحاضه کثیره یا متوسّطه نداشته باشد، که اگر داشته باشد به مباح بودن نماز اکتفا نماید و رفع حدث نگوید.
هفتم: اگر غسل ترتیبی کند نیّت را مقارن [5] شستن جزئی از سر یا جزئی از گردن سازد، و اگر غسل ارتماسی کند نیّت را مقارن شستن هرجزئی از اجزای بدن که خواهد بکند و باقی بدن را بی‌فاصله تابع آن کند.
هشتم: شستن سر و گردن است، و هریکی را بردیگری مقدّم داشتن جایز است [6].
نهم: شستن جانب راست است.
دهم: شستن جانب چپ است. و ناف و عورتین [7] را با هریک از جانبین که شوید
__________________________________________________
[1] و همچنین است مکان و ظرف و محلّ ریختن، که هرگاه نداند غصبیّت آن را ضرر ندارد. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[2] طهارت اعضاء قبل از غسل احوط است. (تویسرکانی)
[3] بنابر احوط. (خراسانی)
[4] اقوی عدم اشتراط قصد وجوب و اباحه و رفع حدث است، بلکه قصد قربت و اطاعت کفایت می‌کند. (تویسرکانی)
* نیّت وجوب و رفع حدث یا استباحه واجب نیست، چنانچه در وضوء گذشت. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* نیّت وجوب و ندب و استباحه نماز و رفع حدث لازم نیست، چنانچه در وضوء گذشت. (کوهکمره‌ای)
[5] این شرط بنابر اینکه نیّت داعی است وجهی ندارد، به جهت آنکه تمام عمل باید با نیّت‌باشد تحقیقاً. (کوهکمره‌ای)
[6] احوط ابتداء شستن سر است. (تویسرکانی)
[7] ناف و عورتین را با هر دو طرف بشوید یا نصف طرف راست را با طرف راست و نصف‌طرف چپ را با طرف چپ. (تویسرکانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 43
رواست [1].
یازدهم‌آنکه: در غسل ترتیبی اوّل سر و گردن را بشوید و بعد از آن جانب راست را و بعد از آن جانب چپ را، پس اگر شستن یکی از این دو جانب را برشستن سر مقدّم دارد به اجماع آن غسل باطل است، امّا اگر جانب چپ را بر جانب راست مقدم دارد در باطل بودن آن غسل خلاف است، بعضی برآنند که غسل صحیح است، امّا اکثر برآنند که غسل باطل است [2].
دوازدهم‌آنکه: خود افعال غسل را بجا آورد مگر آنکه عاجز باشد، چنانکه در وضو مذکور شد.
سیزدهم‌آنکه: آب بر هریک از اعضا روان باشد [3] پس اگر در غسل ترتیبی دست
__________________________________________________
* اوّل شستن آن دو است با هر دو جانب، یا بعد از فراغ از شستن جانب راست، آن دو را بشوید و بعد جانب چپ را بشوید. (خراسانی)
* بلکه تنصیف کند یا با هر یک از طرفین تمام آنها را بشوید. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* با هر دو جانب شوید خالی از اشکال است. (صدر)
* احوط شستن تمام ناف و عورتین است با هر یک از طرفین. (کوهکمره‌ای)
[1] روا نیست، بلکه تنصیف باید کرد و یا اینکه تمام آنها را با جانب راست شوید و همچنین با جانب چپ هم بشوید. (مازندرانی)
[2] قول اکثر احوط است. (تویسرکانی)
* البتّه متابعت اکثر را نمایند، بلی اگر دوباره طرف چپ را بعد از طرف راست بشوید صحیح است. (دهکردی، صدر)
* البتّه جانب راست را بر جانب چپ مقدّم بدارد. (کوهکمره‌ای)
* و این اقوی است. (مازندرانی)
* این قول اقوی است. (یزدی)
[3] ولو به اعانت دست. (خراسانی)
* در وضوء گذشت که اگر تری زیاد باشد که به اعانت دست آب از موضعی به موضعی نقل شود صحیح است. (مازندرانی)
* هرگاه آب از جزئی به جزئی دیگر منتقل شود که صدق جریان کند کافی است، چنانچه در وضوء گذشت. (یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 44
را تر سازد براعضا مالد [1] غسل باطل [2] خواهد بود، و همچنین اگر در غسل ارتماسی در زیر آب نیّت کند و مقارن نیّت اصلًا حرکت نکند [3] در این صورت نیز غسل باطل است [4].
چهاردهم: تخلیل نمودن آنچه مانع رسیدن آب باشد [به‌ظاهر بدن مثل انگشتر و زِهگیر «1» و غیره.
پانزدهم: آنکه در غسل ارتماسی وقتی که در آب فرو رود پاها را از زمین قُلّتین «2» اندکی مرتفع سازد و حرکت دهد تا آب برکف پایها برسد [5] و اگر هردو پا یا یک پا بر زمین قُلّتین چسبیده باشد و آب بر آن نگذرد غسل باطل خواهد بود [6].
شانزدهم: بر حکم نیّت بودن [7] از اوّل غسل تا آخر غسل، یعنی قصد امری که
__________________________________________________
[1]- اقوی اکتفاء به مسمّای غسل است اگرچه به اعانت دست بوده باشد. (تویسرکانی)
* مناط صدق شستن است ولو به نحو تدهین که اجراء آب ولو به معونه دست از عضوی به عضو دیگر منتقل سازد، بلی [مسحِ اعضاء به دست تر کفایت نمی‌کند. (دهکردی)
[2] یعنی غسل بر وجه تدهین باطل است. (کوهکمره‌ای)
[3] بلکه صحّت غسل در صورت حرکت نمودن نیز محلّ تأمّل و اشکال است، بلی به تمام بدن‌را از آب بیرون کردن لازم نیست، بلکه بیرون بودن قدر معتنی به کافی است. (کوهکمره‌ای)
[4] بطلان در این صورت معلوم نیست، اگرچه احوط است. (تویسرکانی)
* بلکه غسل صحیح است علی الاقوی. (دهکردی)
[5] شاید مراد این است که باید زمانی آب به تمام بدن احاطه داشته باشد. (صدر)
[6] هرگاه قصد این داشته باشد که به اندک پاها را حرکت بدهد بطلان غسل معلوم نیست، اگر چه احوط است. (تویسرکانی)
* قلّه خُمره بزرگ را می‌گویند دو تای آنها یک کرّ و زیاده آب می‌گیرد، مقصود دراینجا جائی است که در او غسل می‌کند، و مناط در صحّت غسل آن است که تمام اعضاء را مقارن نیّت غسل آب فرو گیرد، یا به خود فرو رفتن یا در زیر آب بودن. (دهکردی)
[7] نیّت داعی‌است نه اخطار، پس تمام عمل باید با نیّت‌باشد تحقیقاً، پس‌قصد منافی مضرّ
__________________________________________________
(1) معنای آن در صفحه 28 گذشت.
(2) ظاهراً منظور «آبِ کُرّ» است که در آن غسل کنند، چون در روایات آمده است: «إذا کان الماء قدر قُلّتین لم ینجّسه شی‌ء».
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 45
منافی غسل باشد نکند [1] مثل قصد ریا [2] یا خُنک ساختن بدن [3] یا چرک برطرف کردن از بدن یا قصد حدث اکبر کردن در اثنای آن [4] امّا اگر قصد حدث اصغر کند این غسل نزد بعضی ازمجتهدین باطل‌است «1» چنانکه عن‌قریب به‌تفصیل مذکور خواهدشد.
هفدهم: غسل ارتماسی نکند هر گاه احرام یا روزه واجبی داشته باشد و افطار بر او حرام باشد که آن غسل باطل است، چه سر در آب فروبردن در احرام و روزه واجب حرام است [5]. امّا اگر روزه سنّتی داشته باشد غسل ارتماسی کند صحیح است [6] و همچنین اگر در روزه واجب به سهو غسل ارتماسی کند آن غسل صحیح است [7].
و هر گاه شخصی به آب غوطه خورد و در زیر آب به یاد آورد که روزه واجبی دارد
__________________________________________________
و مبطل است، قصد ریاء به جهت آنکه شرک منافی خلوص است و همچنین قصد خنک ساختن بدن یا چرک بر طرف نمودن از آن مگر آنکه برگردد به قصد اول و تدارک کند آنچه را که به قصد دوم به عمل آورده، امّا قصد حدث در اثنای غسل، پس منافی بودن آن محلّ تأمّل است هرچند احوط ترک نمودن آن است. (کوهکمره‌ای)
[1]- مگر آنکه پیش از شستن جزئی برگردد به قصد و نیّت اوّل، یا اگر جزئی را شسته با آن قصدآن را اعاده کند، بلی در ریا مطلقاً باطل است هرچند آن جزء را اعاده کند. (یزدی)
[2] اقوی این است که ریا حرام است و مبطل و قصدهای دیگر نه حرام است و نه مبطل و احوط ترک آنها است. (تویسرکانی)
[3] قصد خنک شدن و مثل آن اگر بنحو تبعیّت باشد عیب ندارد. (خراسانی)
[4] مجرد قصد حدث اکبر در اثناء غسل باطل نیست، اگر چیزی از شستن بدن در حال بی‌قصدی نباشد. (خراسانی، مازندرانی)
[5] حرام و مبطل بودن ارتماس در حال احرام و در صوم واجب ا حوط است. (تویسرکانی)
[6] غسل او صحیح است، امّا روزه هرگاه عمداً ارتماس نموده ظاهراً باطل است، هرگاه ارتماس را مبطل روزه دانستیم و فرقی بین روزه واجبی و مستحبیّ نیست علی الظاهر. (دهکردی)
* صحّت غسل با بقاء شخص در حال صیام محلّ تأمّل است. (کوهکمره‌ای)
* ولکن در صورت عمل روزه او باطل می‌شود. (یزدی)
[7] صحّت غسل در صورت مفروضه گویا مسلّم است در میان فقهاء. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) علّامه حلّی، نهایة الإحکام: 1: 107.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 46
و خواهد که در آن وقت غسل ارتماسی کند باید در وقتی که خواهد از زیر آب بیرون آید نیّت غسل کند و در اثنای بیرون آمدن غسل را تمام کند آن غسل صحیح است [1].

و امّا آن پانزده چیز که در غسل سنّت است:
اوّل‌آنکه: اگر مرد یا زن را انزال شده باشد، قبل از غسل بول کند تا بقیّه منی یا بول بیرون آید، و اگر بول نیاید استبرا کند [2] به‌طریقی [3] که در آداب طهارتخانه رفتن مذکور شد.
دوم: چون دست در آب گذارد این دعا بخواند: «بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْنی مِنَ التَّوّابِیْنَ وَاجْعَلْنی مِنَ المُتَطَهِّریْنَ».
سوم: هردو دست را تا به مرفق سه نوبت قبل از غسل بشوید.
چهارم: سه نوبت مضمضه کردن.
پنجم: سه نوبت استنشاق کردن.
ششم: مسواک کردن.
هفتم: هریک از سر و جانب راست و جانب چپ را سه نوبت بشوید.
هشتم: دست بر بدن مالیدن.
نهم: اعضا را پی در پی شستن بی‌آنکه مکثی در میان شستن اعضا واقع شود.
دهم: شستن سر و گردن را به دست راست.
یازدهم: این دعا را در اثنای غسل خواندن: «اللَّهُمَّ طَهِّرْ قَلْبی وَاشْرَحْ لیْ صَدْرِی وَاجْرِ عَلی لِسانِی مِدْحَتَکَ وَالثَنآءَ عَلَیْکَ، اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لی طَهُوْرًا وَشِفآءً وَنُوْرًا انَّکَ عَلی کُلّ
__________________________________________________
[1] در صحّت این غسل به این کیفیّت تأمّل است، چنانچه بعض از فقهاء رضوان‌اللَّه علیه نیز تأمّل فرموده. (کوهکمره‌ای)
[2] معلوم نیست استبراء به مسحات موجب شود حکم به طهارت و عدم ناقضیّت رطوبت‌مشتبه را که بعد از انزال منی بیرون می‌آید. (دهکردی)
* معلوم نیست استبراء به مسحات در انزال ثمری داشته باشد. (صدر)
[3] و آن طریق کافی نیست در عدم وجوب غسل در صورت بیرون آمدن رطوبت مشتبه بین منی و غیر آن. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 47
شَیْ‌ءٍ قَدیْرٌ».
دوازدهم‌آنکه: غسل ترتیبی را برغسل ارتماسی اختیار نماید.
سیزدهم‌آنکه: در وقت غسل کردن فوطه [1] داشته باشد.
چهاردهم‌آنکه: هر گاه غسل مس میّت نماید یا غسل حیض یا استحاضه یا نفاس وضو را برغسل مقدّم دارد [2].
پانزدهم‌آنکه: چون از غسل فارغ شود این دعا را بخواند: «اللَّهُمَّ طَهِّرْ قَلْبیْ وَذکِّ عَمَلی وَاجْعَلْ ما عِنْدَکَ خَیْرًا لِی اللَّهُمَّ اجْعَلْنی مِنَ التَّوَّابِیْنَ وَاجْعَلْنِیْ مِنَ المُتَطَهِّرِیْنَ».

امّا هشت امر حرام:
اوّل: نماز واجب و سنّت است، مگر نماز میّت، چنان‌که گذشت.
__________________________________________________
[1] بلکه قول اخیر بهتر است که غسل را از سرگیرد با وضوئی به قصد احتیاط. (دهکردی)
* بلکه بهتر آن است که غسل را از سرگیرد و وضوء بسازد به نیّت احتیاط. (صدر)
* یعنی اقوی است والّا پس بهتر این است که غسل را از سر بگیرد و وضوء هم بسازد. (یزدی)
[2] لزوم وضوء در این صورت و لزوم غسل در دو صورت دیگر معلوم نیست. لکن احوطاست. (تویسرکانی)
[3] گذشت که استبراء به غیر بول صحیح نیست. (خراسانی)
[4] فرق ما بین قدرت بر بول و عدم آن معلوم نیست، پس مطلقاً از سرگیرد. (یزدی)
* در این صورت نیز اعاده غسل نماید مثل صورت قدرت بر بول کردن. (مازندرانی)
[5] بلکه نمی‌تواند و باید اعاده غسل کند. (خراسانی)
[6] چه قادر بوده باشد و چه نبوده، غسل را از سرگیرد. (صدر)
* در حکم به‌وجوب اعاده در جمیع صور مذکوره اشکال است، لکن احتیاط را ترک ننمایند. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 49
دوم: طواف خانه کعبه.
سوم: عضوی از اعضای خود را به خطّ مصحف رسانیدن، یا به‌نام خدای تعالی، یا به‌نام یکی از چهارده معصوم علیهم السلام [1] به‌شرطی [2] چند که در وضو مذکور شد [3].
چهارم: قرآن نوشتن [4] چنانکه در کتاب مشرق‌الشمسین بیان این شده «1».
پنجم: در مسجد مکّه یا مدینه داخل شدن.
ششم: در باقی مساجد درنگ نمودن.
هفتم: سوره عزیمه خواندن [5] خواه کلّ و خواه بعض اگرچه یک کلمه باشد.
و سوره‌های عزیمه چهار تا است: اوّل: اقرء باسم دوم: والنجم اذاهوی سوم: حم تنزیل من الرحمن الرحیم چهارم: الم تنزیل الکتاب.
هشتم: چیزی در مسجد گذاشتن [6]. امّا اگر مال او در مسجد باشد از مسجد بیرون
__________________________________________________
[1] حرمت مسّ نام مبارک یکی از چهارده معصوم بر جنب احوطاست وهمچنین حرمت قرآن نوشتن و همچنین بعض از سور عزیمه خواندن که مشتمل بر آیه سجده نباشد. (تویسرکانی)
* احوط الحاق اسماء شریفه سایر انبیاء علیهم السلام به چهارده معصوم علیهم السلام. (کوهکمره‌ای)
[2] به تفصیلی که در وضوء گذشت. (صدر)
[3] گذشت آن چه شرط است صدق مسّ است، نه حیات داشتن آن عضو. (خراسانی)
* مناط صدق نمودن مسّ است، چنانچه در وضوء مذکور شد. (کوهکمره‌ای)
* با آن چه در حاشیه مذکور شد. (یزدی)
[4] بلکه حرام نیست. (خراسانی)
* حرمت قرآن نوشتن هرگاه مستلزم مسّ آن نباشد معلوم نیست. (دهکردی، یزدی)
* قرآن نوشتن جنب مکروه است، مگر آن که مستلزم مسّ بوده باشد، پس در این [صورت داخل در امر سوم خواهد شد. (کوهکمره‌ای)
* قرآن نوشتن بر جنب حرام نیست، مگر مراد این باشد که به انگشت بنویسد که برای او وجهی است، اگرچه باز محلّ تأمّل است. (مازندرانی)
[5] حرمت قرائت ما عدای آیات سجده معلوم نیست، هرچند احوط است. (دهکردی، یزدی)
[6] بادخول درآن واحوط ترک‌آن‌است مطلقاً، حتّی‌ازخارج مسجد یادرحال‌عبور. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) مشرق الشمسین: 298- 300
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 50
آوردن جایز است.

امّا آن هفت امر که بر جنب مکروه است:
اوّل: عضوی از اعضای خود را به جلد مصحف رسانیدن یا به حاشیه آن.
دوم: زیاده برهفت آیه از سوره غیر عزیمه خواندن و بعضی از مجتهدین مطلق قرآن خواندن را بر جنب حرام می‌دانند «1».
سوم: مصحف برداشتن، خواه در دست، و خواه در بغل، و خواه در گردن.
چهارم: چیزی خوردن.
پنجم: آب نوشیدن، امّا اگر قبل از این هردو مضمضه و استنشاق کند [1] کراهیت برطرف می‌شود [2].
ششم: خضاب کردن.
هفتم: روغن بربدن مالیدن [3].

[نشانه های حیض
بدان‌که خون حیض اغلب اوقات سیاه و تیره و غلیظ و بدبوست و اندک سوزشی دارد [4] و از جانب چپ [5] بیرون می‌آید [6]. و تا زن نُه ساله نشود خونی که می‌بیند
__________________________________________________
* گذاشتن جنب چیزی در مسجد از خارج حرام نیست، لکن احتیاط سبیل نجات است. (کوهکمره‌ای)
[1]- یا وضوء بگیرد. (خراسانی، مازندرانی)
[2] اگر وضوء بگیرد نیز برطرف می‌شود. (دهکردی، یزدی)
[3] ... ترک آن است رجاءً. (خراسانی)
[4] معلوم نیست. (خراسانی، یزدی)
[5] در بعضی اخبار از جانب راست وارد شده پس احتیاط ترک نشود. (دهکردی، صدر)
[6] در این تأملّی است. (مازندرانی)
__________________________________________________
(1) شهید اوّل در ذکری 1: 269، این قول را به سلّار نسبت داده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 51
خون حیض نیست، و اگر سنّ او از پنجاه سال بگذرد و آن زن از طایفه قریش یا طایفه نبط [1] نباشد خون او نیز خون حیض نخواهد بود. امّا اگر یکی از آن دو طایفه باشد [2] تا شصت سال ممکن است که خون حیض باشد.
و اگر دختر بکر را ازاله بکارت شود و خون از او آید و معلوم نشود که خون بکارت است یا غیر آن پنبه به خود بردارد و به تطوّق «1» و عدم تطوّق معلوم نماید.
و کیفیّت معرفت تطوّق و عدم تطوّق آن است که: آن زن صاحب خون برپشت بخوابد نزدیک دیوار یا مانند آن و پنبه را به‌دست راست به اندرون فرج کند و اندکی صبر نماید، بعد از آن پنبه را به آهستگی بیرون آورد و ملاحظه کند، اگر خون تمام روی پنبه را سرخ کرده باشد خون بکارت نخواهد بود، و اگر سرخی آن برگرد پنبه به‌طریق طوق باشد خون بکارت است [3].
و میانه مجتهدین خلاف است در آنکه: زن آبستن خون حیض می‌بیند یا نه؟ بعضی برآنند که نمی‌بیند به جهت آنکه در وقت آبستن خون حیض دو قسم می‌شود قسمی به پستانها می‌رود شیر می‌شود و قسمی دیگر از راه ناف به شکم طفل می‌رود و خوراک او می‌شود، پس چیزی زیاده نمی‌ماند که بیرون آید. و بعضی [4] برآنند که هر گاه مزاج زن گرم باشد و غذاهائی که مولد خون باشد بسیار تناول نماید می‌تواند بود که آنچه از شیر و غذای طفل زیاده باشد به حیض بیرون آید.
__________________________________________________
[1]- محلّ تأمّل است، پس احتیاط ترک نشود. (صدر)
[2] در نبطیّة اشکال است. (یزدی)
[3] فرق نیست در این حکم میان اینکه در حال زوال بکارت حایض باشد یا نه، و نه میان اینکه پیش از این حیض دیده باشد یا نه، و نه میان اینکه شکّ از ابتداء باشد یا در اثنا عارض شود. (نخجوانی)
[4] این قول اصحّ است. (خراسانی)
* این قول در نهایت قوّت است. (کوهکمره‌ای)
* قول این بعض اقوی است. (مازندرانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) دایره‌ای شکل، حلقه‌ای.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 52

فصل
«1»
[اگر خون حیض بیرون آید از موضع غیرمعتاد در زمان عادت حیض به شرایط و موضع معتاد مسدود شده باشد و موضع غیرمعتاد معتاد شود، آن خون که می‌آید خون حیض خواهد بود، چنانچه شهید رحمه الله در کتاب بیان آورده است «2» و حکایت کرده‌اند از زنی در زمان شیخ رحمه الله که خون حیض در زمان عادت آن زن از دهان او بیرون می‌آمد پس مادامی‌که خون از دهان زنی چنان بیرون آید آن زن حایض خواهد بود و احکام حیض براو جاری خواهد بود، یعنی تا خون می‌آید نماز و روزه از آن زن ساقط است، و وطی شوهر براو حرام است، و بعد از انقطاع خون از دهان او پیش از غسل کردن خلاف است که شوهر او را وطی می‌تواند کرد یا نه، چنانچه در موضع معتاد گفته خواهد شد.]

فصل مادام که زن حیض داشته باشد طلاق دادن او صحیح نیست
به‌شرطی چند که- انشاءاللَّه تعالی- در کتاب طلاق مذکور خواهد شد، و مجامعت با او نیز در قُبُل حرام است [1] به اجماع. امّا وقتی که از حیض پاک شده باشد و هنوز غسل نکرده باشد در جواز مجامعت خلاف است، بعضی از مجتهدین حرام می‌دانند و بعضی مکروه [2] و احتیاط [3] آن است که قبل از غسل مجامعت نکند.
__________________________________________________
[1]- و احوط ترک مجامعت در دُبر است نیز. (یزدی)
[2] قول به کراهت اقوی است. (خراسانی)
* اقوی شدّت کراهت قبل از شستن فرج است و بعد از شستن آن کراهت وطی کمتر میشود. (کوهکمره‌ای)
[3] بلی ترک مجامعت قبل از غسل احوط است، و اقوی جواز مجامعت است قبل غسل و بهتر است که قبل از مجامعت امر کند که زوجه فرج خود را بشوید. (دهکردی)
* لکن این احتیاط واجب نیست. (یزدی)
__________________________________________________
(1) این فصل تا آخر در یک نسخه موجود است.
(2) شهید اوّل، بیان: 57.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 53
امّا اگر شخصی در وقت حیض مجامعت کند جمعی از مجتهدین برآنند که اگر مجامعت در اوّل حیض واقع شود واجب [1] است که یک مثقال شرعی طلا کفّاره دهد، و اگر در وسط حیض واقع شود نیم مثقال، و اگر در آخر حیض واقع شود چهاریک مثقال «1» و بعضی برآنند که کفّاره دادن سنّت است [2] «2» و واجب نیست [3].

فصل خون حیض از سه شبانه روز [4] کمتر و از ده شبانه روز بیشتر نمی‌باشد
[5] و مدّت پاکی میانه دو حیض کمتر از ده شبانه روز نمی‌باشد پس هرخونی که کمتر از سه شبانه روز باشد خون حیض نیست [6] و همچنین هرخونی که از ده شبانه روز زیاده باشد آن
__________________________________________________
* مراعات این احتیاط لازم است. (نخجوانی)
[1]- وجوب احوط و اولی است. (خراسانی)
[2] این قول خالی از رجحان نیست، هرچند قول اوّل احوط است. (کوهکمره‌ای)
* این قول اولی است. (یزدی)
[3] به ملاحظه خبر وارد در آن ترک احتیاط را البّته ننمایند. (صدر)
* وجوب کفّاره اقوی است. (مازندرانی)
[4] بلکه سه‌روز، و شب اوّل یا آخر داخل نیست، و همچنین در اکثر حیض و اقلّ طهر که ده روزاست شب داخل‌نیست بنابر اقوی، هرچند مراعات احتیاط درهرسه مورد بهتراست. (یزدی)
[5] شرعاً، اگر چه بسا است که کمتر شود همان خون مخصوص از سه روز یا بیشتر شود بر ده واقعاً. (خراسانی)
[6] اگر از روز اوّل خون ببیند تا آخر روز سیّم حیض است، اگرچه شب را نبیند، و چنین است‌ده روز بیشتر حیض و کمتر طهر. (صدر)
* اظهر این است که شب اوّل که در فجر آن خون ببیند داخل نیست، چنانچه شب چهارم نیز خارج است از آنها، و همچنین در اکثر حیض و اقلّ طهر که ده روز است، شب داخل نیست علی الاقوی، هرچند مراعات احتیاط در هر سه مورد خوب است. (نخجوانی)
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی، مبسوط 1: 41. ابن حمزه، وسیله: 58. شیخ مفید، مقنعه: 55. ابن ادریس، سرائر 1: 144.
(2) شیخ طوسی، نهایه 1: 237. علّامه‌حلّی، قواعد 1: 216. محقّق ثانی، جامع المقاصد 1: 321.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 54
زیادتی خون حیض نیست.
و بدان که زن یا عادت مقرّر دارد یا نه، و آن که عادت مقرّر ندارد یا نوبت اوّل است که خون حیض می‌بیند یا نه.
پس اگر خون از ده روز بگذرد و عادت مقرّر [1] داشته باشد همین ایّام عادت او حیض است، و در باقی روزها تا ایّام عادت [2] رسیدن عمل استحاضه [3] کند، به‌طریقی که بعد از این مذکور خواهد شد. و اگر نوبت اوّل است که حیض دیده و متّصل می‌آید، ملاحظه نماید اگر خون او در بعضی اوقات شبیه به حیض است و در بعضی اوقات شبیه به حیض نیست پس بر او لازم است در اوقاتی که خون او شبیه به‌حیض است نماز و روزه را ترک کند، و در اوقاتی که خون او شبیه به حیض نیست عمل استحاضه کند، به شرط آنکه در اوقاتی که خون او شبیه به حیض است از سه شبانه روز کمتر و از ده شبانه روز بیشتر نباشد.
و اگر خون او همیشه به یک طریق باشد، در این‌صورت ایّام حیض خود را به‌طریق ایّام عادت اقوام خود داند اگر عادت ایشان موافق یکدیگر باشد خواه اقوام پدری و خواه اقوام مادری مثل خواهر و عمّه و خاله و دختران ایشان، و باقی ایّام را استحاضه داند. و اگر عادت ایشان مختلف باشد عمل کند به‌عادت اکثر [4] ایشان. و اگر اکثر هم
__________________________________________________
[1]- یعنی عادت وقتیّه، و اگر عددیّه تنها باشد همان عدد را باید حیض قرار داد در هر وقت که‌خواهد از اوّل خون یا وسط یا آخر آن، و اگر وقتیّه تنها باشد و نبوده باشد از برای او عادت اقوام ده روز باید حیض قرار داد مادامی که علم نداشته باشد به عدم حیضیّت بعضی از آنها، والّا مقداری که ممکن است از ده روز. (خراسانی)
[2] با فرض استمرار خون. (دهکردی، یزدی)
[3] حکم با مستحاضه در باقی روزها مطلقاً صحیح نیست، به جهت اینکه در فرض مذکور صوری است مختلفه، پس در بعض صور حکم همان است که در متن ذکر شد، و در بعض دیگر نحو دیگر است و مجالی از برای تفصیل نیست. (کوهکمره‌ای)
[4] در اکتفاء به اکثر اگر غیر اکثر خیلی نادر بوده باشد اشکال است. (خراسانی)
* در عمل کردن به عادت اکثر اقوام خود با اختلاف آنها در عادت، و همچنین در رجوع به عادت هم سالان احوط، بلکه اقوی اعتبار حصول ظنّ است، پس عمل نماید به مظنّه
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 55
معلوم نباشد [1] یا اقوام نداشته باشد عمل نماید به‌عادت هم‌سالان [2] خود به‌شرط آنکه همشهری او باشند، و اگر ایشان نیز مختلف باشند و اکثر هم معلوم نباشد در ماهی سه روز حیض داند و در ماهی ده روز یا در هرماه هفت روز [3] و در باقی ایّام عمل استحاضه کند.

فصل اگر زن عادت مقرّر داشت، امّا فراموش کرده که عادت او چند روز بود،
پس اگر اوّل وقت عادت را داند مثل آنکه داند اوّل هرماه اوّل عادت او بود یقین خواهد دانست که روز اوّل و دوم و سوم ماه از ایّام حیض او است، پس بر او واجب است که در این سه
__________________________________________________
خود در مطلق أمارات از رجوع به صفات یا عادت خود با تعارض عمل نماید به آن اماره که مفید ظنّ است. (دهکردی)
* کفایت مجرّد اکثریّت مشکل است، مگر آنکه غیر اکثر نادر باشد. (یزدی)
[1]- بلکه کفایت می‌کند علم به اتّفاق جماعتی از آنها، با عدم علم به حال باقی بلکه کافی است‌علم به حال یکی، خصوصاً در صورتی که متمکّن نباشد از علم به حال دیگران، و بین این دو فرقی است ظاهر میشود در قضا و نحو آن. (خراسانی)
[2] اعتبار به عادت هم سالان نیست، بلکه باید رجوع به روایات کند، چنانچه بعد ذکر می‌شود. (خراسانی)
* کفایت همسالان از اهل بلد برای تمیز ثابت نیست، بلکه باید رجوع به روایات کند که بعد از این می‌فرماید. (مازندرانی، نخجوانی)
* اعتبار عادت هم سالان محلّ اشکال است. (یزدی)
[3] یا در هر ماه شش روز اگر چه احوط اختیار هفت روز است و احوط از این اختیار سه روز درما عدای شهر اوّل و احتیاط نمودن در روز هفتم به جمع کردن بین تروک. (خراسانی)
* جمعی از ارکان دین و فقهاء ما رضوان اللَّه تعالی علیهم فتوی داده‌اند بر اینکه در هر ماهی هفت روز حیض داند. (کوهکمره‌ای)
* و یا در هر ماه شش روز و احوط اختیار هفت [روز] است. (مازندرانی)
* احوط اختیار هفت روز است در هر ماه، و احوط از آن اختیار سه روز در هر ماه با استظهار تا ده روز. (نخجوانی)
* اقوی این که در هر ماه مخیّر است ما بین سه روز و شش روز و هفت روز. (یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 56
روز نماز و روزه را ترک کند. و اگر وسط عادت را داند مثل آنکه داند که اوّل هرماه وسط عادت او بود، پس یک روز قبل از اوّل ماه و یک روز بعد از آن حیض خواهد بود به یقین و ترک نماز و روزه در آن سه روز واجب است. و اگر آخر وقت عادت را داند مثل آنکه داند آخر هرماه آخر عادت او بود، پس روز آخر ماه و دو روز قبل از آن ایّام حیض است و ترک نماز و روزه در آن سه روز واجب است. و اگر داند که روز اوّل هرماه در حیض می‌بود امّا نداند که آن روز اوّل حیض او بود یا وسط یا آخر، در این صورت همان یک روز حیض است به‌یقین پس در همین روز ترک نماز و روزه کند. و در این چهار صورت [1] در ایّامی‌که احتمال حیض دارد براو لازم است که عمل مستحاضه [2] بکند و روزه و نماز را ترک نکند [3].

فصل [اقسام استحاضه و احکام آن
خون استحاضه اغلب اوقات سیاه و غلیظ نیست و به زردی مایل است، و در وقت آمدن سوزش آن کمتر از سوزش خون حیض است، و گرمی آن نیز کمتر است.
و استحاضه سه قسم است: قلیله، و کثیره، و متوسّطه.
قلیله آن است که خون به‌طرف پنبه که به‌جانب بیرون فرج است نرسد [4] در این صورت واجب است [5] که آن پنبه را بیندازد و پنبه پاک به جای آن بردارد و از برای هرنماز وضو بسازد.
__________________________________________________
[1]- عمل به احتیاط در این صور مطلوب است. (تویسرکانی)
[2] حکم به استحاضه و به ترک ننمودن نماز و روزه در جمیع صور علم به حدوث حیض و شک در بقاء آن مشکل است. (کوهکمره‌ای)
[3] احوط این است آنچه بر حائض حرام است مثل وطی زوج و دخول مسجد و نحو آن را ترک کند. (خراسانی، دهکردی، مازندرانی)
* احوط این است که تروک حائض را نیز ترک کند. (یزدی)
[4] بلکه خون به پنبه برسد و در آن فرو نرود. (خراسانی)
[5] واجب نیست، اگر چه احوط است. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 57
و متوسّطه آن است که خون از طرف دیگر پنبه بگذرد [1] امّا از آن لتّه «1» که در کمر بند می‌کنند نگذرد، در این‌صورت آنچه در قلیله [2] واجب است بر او نیز واجب است با تغییر دادن [3] لتّه و یک نوبت غسل کردن از برای نماز صبح.
و کثیره [4] آن است که خون از لتّه [5] بگذرد در این صورت آنچه در قلیله و متوسّطه واجب است بر او نیز واجب است [6] با دو غسل دیگر یکی از برای نماز پیشین و پسین [7] «2» و یکی از برای نماز شام و خفتن «3». و مادامی‌که وضو [8] و غسل را به‌طریقی که مذکور شد به‌فعل نیاورد نماز او صحیح نیست [9] و مجامعت با او نیز در
__________________________________________________
[1]- بلکه فرو رود در آن و از آن نگذرد. (خراسانی)
[2] ولکن در وجوب وضوء بر او به جهت نماز صحیح اشکال است، اگرچه احوط است. (خراسانی)
[3] تغییر دادن لازم نیست، اگرچه احوط است. (خراسانی)
[4] کثیره آن است که خون از پنبه بگذرد و به لتّه برسد، چه از لتّه بگذرد و چه نگذرد، و متوسطه آن است که خون در پنبه فرو رود و از آن نگذرد، و قلیله آن است که کهنه یا پنبه که در فرج میگذارد خون به او برسد ولکن او را فرو نگیرد بتمام. (کوهکمره‌ای)
[5] بلکه از پنبه. (خراسانی)
* مناط رسیدن [خون به لتّه و نرسیدن به آن است، نه گذشتن از آن، پس هرگاه به لتّه برسد هر چند نگذرد کثیره است، و اگر به آن نرسد و لکن پنبه را فرا گیرد متوسّطه است، و اگر برسد به پنبه و لکن آن را فرا نگیرد قلیله است. (دهکردی، یزدی)
[6] در وجوب وضوء بر او درجمیع نمازهای یومیّه در صورت عدم‌جمع بین‌ظهرین وعشائین، ودر صورت جمع بین‌آنها در غیر از عصر وعشا اشکال‌است، اگرچه احوط است. (خراسانی)
[7] در صورتی که جمع نماید ما بین اینها، والّا از برای هر یک از نمازها باید غسل نماید. (خراسانی)
[8] وجوب وضوء در این دو صورت احوط است. (تویسرکانی)
[9] کفایت ننمودن غسل از وضوء در جمیع موارد آن محلّ تأمّل است، لکن احتیاط را ترک‌ننمایند. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) پارچه، کهنه.
(2) ظهر و عصر.
(3) مغرب و عشاء.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 58
قُبُل حرام است [1] و بعضی از مجتهدین برآنند که مجامعت با زن مستحاضه بی‌آنکه عمل‌های مذکوره را به‌فعل آورده مکروه است و حرام نیست [2] «1».

فصل [خون نفاس
نفاس خونی است که با زائیدن آید یا بعد از زائیدن، پس اگر قبل از زائیدن آید نفاس نیست.
و هرچه برحایض حرام است- مثل نماز و روزه و درنگ کردن در مسجد و غیره- برصاحب نفاس نیز حرام است. و مجامعت با او و کفّاره [3] مجامعت به‌طریقی است که در حیض مذکور شد.
و عدد ایّام نفاس مقدار عدد ایّام حیض است [4] اگر صاحب عادت باشد. و غسل نفاس مثل غسل حیض‌است. واگر زن بزاید ومطلقاً خون نبیند غسل براو واجب‌نمی‌شود.
و بدان که میانه مجتهدین خلاف است در آنکه اکثر مدّت نفاس چند است.
اصحّ آن است که ده روز است [5] و اگر بعد از زائیدن یک لحظه خون بیند و دیگر
__________________________________________________
[1]- قول به حرمت احوط است. (تویسرکانی)
* بلکه حرام نیست بنابر اقوی، اگرچه سزاوار نیست ترک احتیاط. (خراسانی)
* علی الاحوط. (کوهکمره‌ای)
[2] و البتّه قول به حرمت احوط خواهد بود. (دهکردی، صدر)
* با ترک غسل البتّه مجامعت نکند و باقی افعال لازم نیست. (مازندرانی، نخجوانی)
* احوط ترک مجامعت است بدون غسل در آنچه محتاج به غسل است، مگر آنکه غسل به جهت نماز را کرده باشد. (یزدی)
[3] وجوب کفّاره احوط و اولی است. (خراسانی)
* وجوب کفّاره معلوم نیست. (دهکردی، یزدی)
[4] این حکم علی اطلاقه محلّ تأمّل و اشکال است. (کوهکمره‌ای)
[5] اگرچه احوط جمع‌است بین تروک نفساء وعمل‌مستحاضه تا هیجده‌روز خصوصاً درغیر
__________________________________________________
(1) محقّق، معتبر 1: 248. علّامه حلّی، تذکره 1: 291. شهید اوّل، دروس 1: 99. محقّق ثانی، جامع المقاصد 1: 344.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 59
مطلقاً خون نبیند تا روز دهم و در روز دهم نیز یک لحظه خون بیند و نیز منقطع شود در این صورت کلّ آن ده روز ایّام نفاس او است [1] پس اگر آن ده روز از رمضان باشد و روز اوّل غسل کرده باشد و تا روز دهم نماز و روزه را بجا آورده باشد آن نماز و روزه باطل خواهد بود، و براو قضای آن نمازها واجب نیست، امّا قضای روزه‌ها واجب است.

بدان که صد و بیست و شش امر است که تعلّق به میّت دارد، از وقت احتضار یعنی سکرات تا وقتی که او را در قبر سپارند،
از آن‌جمله بیست و هفت امر واجب است، و هفتاد و یک امر سنّت، و بیست و شش امر مکروه، و دو امر حرام، و این صد و بیست و شش امر به‌تفصیل مذکور خواهد شد.

امّا یک امر واجب:
آن است که روی او را [2] به قبله بگردانند یعنی برپشت بخوابانند به‌طریقی که کف پاهای او به‌جانب قبله باشد.
__________________________________________________
ذات العاده. (خراسانی)
* بنابر قول مشهور. (کوهکمره‌ای)
[1]- احوط در ما بین دو خون مراعات احتمال طهر است نیز. (خراسانی)
* در پاکی ما بین دو خون مراعات احتیاط کند به جمع ما بین اعمال طاهر و نفساء. (دهکردی، یزدی)
* اگر بعد از آن لحظه منقطع شد و تا دهم هیچ خون نبیند همان یک لحظه نفاس است، بلی مراعات احتیاط خوب است. (نخجوانی)
[2] قول به وجوب استقبال میّت در حال احتضار احوط است و وجوب آن محلّ تأمّل است. (تویسرکانی)
* در حال احتضار. (یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 60

و امّا یازده امر سنّت:
اوّل آنکه: او را تلقین کلمه اسلام و اقرار به امامت ائمّه اثنا عشر علیهم السلام نماید، به این طریق [1] که: «یا عَبْدَاللَّهِ اذْکُر العَهْدَ الَّذیْ فارَقْتَنا عَلَیْهِ مِنْ دارِالدُّنْیا الی دارِالْآخِرَةِ شَهادَةَ انْ لا الهَ الَّا اللَّه وَحْدَهُ لا شَریْکَ لَهُ وَانَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُوْلُهُ ارْسَلَهُ بِالْهُدی وَدیْنِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدیْنِ کُلِّه وَلَوکَرِهَ الْمُشْرِکُونَ وَانَّ خَلیْفَتَهُ مِنْ بَعْدِه امیْرُالْمُؤْمِنیْنَ وَسَیِّدُ الْوَصِییْنَ عَلِیُّ بْنُ ابیْ طالِبٍ ثُمَّ وَلَدُهُ الْحَسَنُ ثُمَّ الْحُسَیْنُ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ثُمَّ مُحَمَّدٌ الْباقِرِ ثُمَّ جَعْفَرٌ الصَّادِقُ ثُمَّ مُوْسَی الْکاظِمُ ثُمَّ عَلِیٌّ الرِّضا ثُمَّ مُحَمَّدٌ التَّقِیُّ ثُمَّ عَلِیٌّ النَّقِیُّ ثُمَّ الحسنُ الْعَسْکَرِیُّ ثُمَّ الْخَلَف الْمُنْتَظَر مُحَمَّدٌ الْمَهْدِیُّ- صَلَواتُ اللَّهِ وَسَلامُهُ عَلَیْهِمْ اجْمَعیْنَ- عَلی هذا حَییتَ وَعَلی هذا مِتَّ وَعَلی هذا تُبْعَثُ ان شآءَ اللَّهُ تَعالی
و اگر میّت زن باشد به‌جای «یا عَبْدَاللَّهِ اذْکُرِ الْعَهْدَ» «یا امَةَاللَّهِ اذکُرِی الْعَهْدَ» بگوید.
دوم‌آنکه: سوره والصافّات و یس نزد او بخوانند.
سوم‌آنکه: اگر جان به دشواری دهد او را نقل نمایند به‌جایی که همیشه در آنجا نماز می‌کرده تا جان به آسانی سپارد.
چهارم‌آنکه: چون اجابت امر حقّ نماید چشم و دهان او را بهم آورند [2].
پنجم‌آنکه: او را تحت‌الحنک بندند تا دهانش باز نشود.
ششم‌آنکه: او را به چادر شبی یا پرده بپوشانند.
هفتم‌آنکه: هردو دست او را به پهلوی او بکشند.
هشتم‌آنکه: بعد از والصافّات و یس آنچه میسّر شود از قرآن نزد او بخوانند [3].
__________________________________________________
[1]- چون که مقصود از تلقین تذکار کلمه اسلام و اقرار به توحید و رسالت خاتم النبییّن و امامت‌ائمّه اثنا عشر- صلوات اللَّه وتسلیماته علیهم اجمعین- است، پس بهتر، بلکه احوط این است که بعد از تلقین نمودن به لغت عربیّه بر وجهی که در متن ذکر شده، به زبان خود محتضر نیز تلقین نمایند. (کوهکمره‌ای)
[2] در استحباب بهم آوردن دهان تأمّل است، بهتر اتیان است به آن رجاءً، و همچنین است حال در کشاندن دو دست او به پهلویش. (خراسانی)
[3] قصد رجاء نه استحباب. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 61
نهم‌آنکه: اگر شب باشد چراغ نزد او روشن کنند [1].
دهم‌آنکه: مؤمنان را خبر کنند تا به تشییع جنازه او حاضر شوند.
یازدهم‌آنکه: چون جان سپارد در برداشتن او تعجیل نمایند.

امّا آن سه امری که مکروه است:
اوّل‌آنکه: جنب یا حایض نزد او حاضر شوند.
دوم‌آنکه: بر شکم او آهن گذارند [2].
سوم: او را تنها گذارند.

فصل سی و پنج امر تعلّق به میّت دارد از وقتی که اراده نمایند او را غسل دهند تا وقتی که خواهند او را کفن نمایند،
دوازده امر واجب است، و پانزده امر سنّت، و شش امر مکروه، و دو امر حرام.

امّا دوازده امر واجب:
اوّل: در وقت غسل دادن عورتین او را بپوشانند.
دوم: مرد را مرد بشوید و زن را زن، مگر زن شوهر خود را و شوهر زن خود را که هریک می‌توانند دیگری را غسل دهند. و آقا کنیز خود را می‌تواند غسل دادن، امّا در غسل دادن کنیز آقا را [3] بعضی توقّف کرده‌اند بجهت آنکه به ملک وارث انتقال یافته.
و مرد دختر سه ساله را و زن پسر سه ساله را می‌تواند غسل دادن، و حاجت به
__________________________________________________
[1] در استحباب روشن‌کردن چراغ نزد او اشکال است و بهتر اتیان به‌آن‌است رجاءً. (خراسانی)
[2] کراهت این محلّ اشکال است. (خراسانی)
[3] اقوی جواز تغسیل کنیز است آقای خودرا و احوط این است که غیر غسل دهد به اذن او. (تویسرکانی)
* اگر غسل دهنده دیگری نباشد، البتّه غسل دادن کنیز ترک نشود. (صدر)
* ظاهراً امّ ولد می‌تواند غسل دهد آقای خودرا، خصوصاً هنگامی که مرد یا زن محرم از برای غسل آقا پیدا نشود و در غیر امّ ولد مراعات احتیاط بشود. (دهکردی)
* مراعات احتیاط ترک نشود. (نخجوانی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 62
پوشیدن عورتین نیست.
و هر گاه زن یافت نشود که زن را غسل دهد شخصی از اقوام آن زن که محرم او باشد از بیرون پیراهن او را غسل دهد، و مرد نیز به‌همین طریق.
سوم: بعد از ازاله نجاست او را به آب سدر غسل دهند، و نیّت چنین کند که [1] غسل می‌دهد این میّت را به آب سدر برای آن که واجب [2] است تقرّب به خدا، و مقارن نیّت سر و گردن میّت را بشوید بعد از آن جانب راست او را و بعد از آن جانب چپ او را به‌طریق غسل جنابت.
چهارم‌آنکه: او را بعد از آب سدر به‌همان طریق بشویند به آب کافور.
پنجم‌آنکه: او را بعد از آب کافور به آب خالی به‌همان طریق بشویند.
ششم‌آنکه: در وقت غسل دادن روی میّت به جانب قبله باشد [3] به‌طریق احتضار.
هفتم‌آنکه: اگر سدر و کافور یافت نشود [4] عوض آنها دو نوبت به آب خالی بشویند [5].
هشتم‌آنکه: اگر آب متعذّر باشد او را سه تیمّم دهند [6] عوض هرغسل یک تیمّم،
__________________________________________________
[1]- نیّت به نحو مرقوم در متن احوط است. (تویسرکانی)
[2] قصد وجوب لازم نیست، اگرچه احوط است. (خراسانی)
* محض قصد غسل تقرّباً إلی اللَّه کافی است، هر چند قصد وجوب نیز احوط است. (کوهکمره‌ای)
[3] این امور مستحبّه است، چنانچه خود ماتن در مستحبّات ذکر خواهند فرمود. (خراسانی)
* وجوب این امر معلوم نیست، هرچند بعضی گفته‌اند، بلکه بعد از این از جمله مستحبّات شمرده است. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* علی الاحوط. (کوهکمره‌ای)
[4] در صورت تعذّر سدر و کافور دو غسل دیگر به آب خالص عوض آن دو غسل احوط است. (تویسرکانی)
[5] لازم نیست بلکه کافی است یک غسل به آب خالی، اگرچه عدم اکتفاء به آن احوط است. (خراسانی)
[6] سه تیمّم احوط است و همچنین نیّت به نحو مرقوم. (تویسرکانی)
* و احوط آن است که یک تیمّم او را به قصد ما فی الذمه قربة إلی اللَّه و دو تیمّم دیگر احتیاطاً. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 63
و در تیمّم اوّل نیّت چنین کند که: تیمّم می‌دهم این میّت را عوض آب سدر واجب تقرّب [1] به‌خدا، و در نیّت تیمّم دوم به‌جای «عوض آب سدر» «آب کافور» بگوید، و در تیمّم سوم عوض «آب خالی» آورد، و مقارن نیّت دو کف دست خود را برخاک زند و پیشانی میّت را به آن مسح کند و نوبت دیگر [2] هر دو کف را بر خاک زند و پشت کف دست راست او را مسح کند [3] و بعد از آن پشت کف دست چپ او را.
نهم‌آنکه: آب غسل طاهر باشد.
دهم‌آنکه: آب غسل مضاف نباشد.
یازدهم‌آنکه: آب غصبی نباشد.
دوازدهم‌آنکه: زمین و تخته [4] که در آن غسل می‌دهند غصبی نباشد.

و امّا آن پانزده امر که سنّت است:
اوّل: چون خواهند که میّت را غسل دهند یقه پیراهن او را تا زهار «1» بدرند [5] امّا به رخصت‌وارث [6] اگر بالغ و عاقل باشد، و اگر طفل یا مجنون باشد دریدن پیراهن جایز نیست.
__________________________________________________
* و تیمّم دیگر عوض مجموع نیز دهند. (کوهکمره‌ای)
* احوط این است که اوّل یک تیمّم بدهند [به قصد] بدلیّت از هر سه غسل بعد از آن بدل هر غسلی یک تیمّم بدهند. (نخجوانی)
* و احوط این است که یک تیمّم دیگر بدهند به قصد بدلیّت از هر سه غسل. (یزدی)
[1]- قصد قربت کافی است، هرچند احوط قصد وجوب است نیز. (کوهکمره‌ای)
[2] نوبت دیگر لازم نیست، بلکه یک دفعه زدن از برای مسح پیشانی و دستهای میّت کافی‌است. (کوهکمره‌ای).
* اقوی کفایت یک دفعه زدن است از برای مسح پیشانی و دستهای او. (یزدی)
[3] احوط مسح پشت دستِ راست و چپ است مثل تیمّم حیّ. (تویسرکانی)
[4] ذکر غصبی نبودن فضائی که در آن غسل میدهند اهمّ بود. (صدر)
* و هم چنین فضا و ظرف آب و محلّ ریختن آب غسل. (نخجوانی، یزدی)
[5] اگر توقّف داشته باشد کشیدن آن از زیر بر دراندن. (خراسانی)
[6] احتیاطاً. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) عانه، بالایِ عورت.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 64
دوم: در وقت پیراهن کندن او را برپهلو نگردانند بلکه چنانکه برپشت خوابیده پیراهن او را از زیر بکشند.
سوم: انگشتان او را به نرمی بمالند.
چهارم: در وقت غسل دادن به‌طریق حالت احتضار رو به قبله باشد [1].
پنجم: جهت آبی‌که از غسل جدا می‌شود گودی علی حده «1» بکنند.
ششم‌آنکه: در وقت غسل دادن میانه میّت و آسمان حایلی بوده باشد مثل سقف یا سایبان و غیر آن.
هفتم‌آنکه: میّت را قبل از غسل یا بعد از غسل وضو دهند [2] در این وضو مضمضه و استنشاق سنّت نیست.
هشتم‌آنکه: غسّال در وقت غسل دادن در جانب راست میّت باشد.
نهم‌آنکه: قبل از هر یک از سه غسل [3] دو دست خود را تا مرفق بشوید.
دهم‌آنکه: آب سدر را برهم زنند تا کف کند و به کف آن سر میّت را بشویند [4].
یازدهم‌آنکه: عورتین میّت را قبل از غسل سه نوبت به اشنان «2» بشویند.
دوازدهم‌آنکه: در هرغسلی از آن سه غسل هریک از سر و جانب راست و چپ را سه‌نوبت [5] بشویند.
سیزدهم‌آنکه: در غسل اوّل و دوم آهسته دست بر شکم میّت کشد.
چهاردهم‌اگر میّت جنب باشد او را بعد از سه غسل واجب یا قبل از آن غسل
__________________________________________________
[1] ظاهراً منافی با سابق است که چون در ضمن دوازده امر واجبش شمردند. (صدر)
* این حکم مناقض با حکم سابق ا ست، به جهت آنکه در سابق از جمله واجبات شمرده و در اینجا از جمله سنن قرار داده. (کوهکمره‌ای)
[2] مشرعیّت این وضوء محلّ تأمّل، احوط ترک آن است. (کوهکمره‌ای)
[3] بلکه بعد از هر یک از سه غسل. (خراسانی)
[4] قبل از غسل و بهتر اتیان است به آن رجاءً. (خراسانی)
[5] رجاءً. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) جداگانه، مستقلّ.
(2) گیاهی است خوشبو که به آن رخت درست شویند.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 65
جنابت [1] دهند؛ چنان‌که قبل از این گذشت [2] و نیّت چنین کند که: غسل جنابت می‌دهم این میّت را سنّت تقرّب به خدا.
پانزدهم: چون از غسلها فارغ شوند بدن میّت را خشک کنند.

و امّا آن دو امر که حرام است:
اوّل: اگر میّت احرام حجّ یا احرام عمره داشته باشد حرام است که او را به‌کافور غسل دهند.
دوم: حرام است که او را حنوط کنند.

امّا آن نُه چیز که واجب است:
اوّل: حنوط کردن میّت‌است، یعنی‌کافور رسانیدن به هفت عضوی که بر آن سجده نماز واقع می‌شود، و آن پیشانی است و دو کف دست و دو زانو و دوانگشت بزرگ پاها.
__________________________________________________
[1]- احوط ترک نمودن آن غسل است. (کوهکمره‌ای)
[2] و گذشت نیز که محتاج به مراجعه است. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) یعنی غساله را راهیِ چاهِ توالت کردن.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 66
دوم‌آنکه: کفن سه پارچه باشد [1]: لنگ [2] پیراهن، و چادری که میّت را سراپا فراگیرد، و آن را لفافه گویند.
سوم‌آنکه: هیچ‌یک از این‌سه پارچه حریر نباشد [3] خواه میّت مرد باشدوخواه‌زن.
چهارم‌آنکه: طلاباف یا نقره‌باف و طلا دوز نباشد.
پنجم‌آنکه: طاهر باشد.
ششم‌آنکه: غصبی نباشد.
هفتم‌آنکه: بسیار تنگ نباشد به‌حیثیّتی که بدن میّت از زیر آن نمایان شود [4].
هشتم‌آنکه: قماشی باشد [5] لایق به حال میّت، پس نسبت به بعضی کرباس واجب است، و نسبت به بعضی قماش باریک بلند قیمت. امّا اگر قرض میّت مساوی ترکه او باشد یا بیشتر [6] قرض خواهان را می‌رسد که مانع شوند [7] از کفن کردن او در قماشی بلند قیمت.
نهم‌آنکه: زن هرچند مالدار باشد کفن او برشوهر واجب است به سه شرط [8]: اوّل:
__________________________________________________
[1]- سه پارچه بودن کفن به نحو مرقوم احوط است. (تویسرکانی)
[2] احوط در لنگ آن است که به مقداری باشد که تمام بدن میّت را فراگیرد. (خراسانی)
[3] و همچنین معروف بین اصحاب- رضوان اللَّه تعالی علیهم- آن است که مطلق پوست و هر چیزی که [نماز مرد] در آن جایز نیست نباشد، و هرگاه از مو و کرک مأکول اللحم باشد پس معروف جواز است، هرچند خلاف احتیاط است. (کوهکمره‌ای)
* و پوست هم نباشد. (مازندرانی)
* و همچنین باید از پوست نباشد، بلکه از شعر و وبر مالا یؤکل لحمه هم نباشد. (یزدی)
[4] اقوی ساتر بودن تمام سه پارچه است بدن میّت را، اگرچه احوط اعتبار ساتر بودن هر یک از آن سه است. (خراسانی)
[5] وجوب آن معلوم نیست. (خراسانی)
[6] یعنی ترکه کمتر از قرض باشد. (مازندرانی)
[7] احوط از برای طلبکارها عدم منع است. (تویسرکانی)
[8] شرط اوّل و دوم ممنوع است، بلکه اقوی وجوب کفن زوجه است بر زوج، اگرچه متعه‌باشد یا ناشزه. (خراسانی، مازندرانی، نخجوانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 67
آنکه زن دائمی باشد نه مُتعه [1] دوم: آنکه ناشزه [2] نباشد، سوم: آنکه مرد را قدرت برکفن بوده باشد [3] پس اگر مرد بی‌چیز باشد زن را از مال خودش کفن باید کرد. امّا اگر مرد بمیرد کفن او برزن واجب نیست.

امّا آن دوازده چیز که سنّت است:
اوّل‌آنکه: کافور حنوط میّت سیزده درهم شرعی باشد و دو دانگِ درهم [4] و اگر این مقدار نباشد چهار درهم، و اگر چهار درهم میسّر نباشد یک درهم.
دوم‌آنکه: کافور را در کف دست نرم سازند نه در هاون و غیر آن.
سوم‌آنکه: آنچه از کافور حنوط زیاد ماند برسینه میّت نهند.
چهارم‌آنکه: جریدتین با میّت گذارند، یعنی دو چوب تر از نخل خرما، و اگر نباشد از درخت کُنار «1» و اگر نباشد از درخت انار، و اگر نباشد از درخت بید [5] و اگر نباشد از درخت دیگر. و می‌باید که هریکی از آن دو چوب به درازی ساق دست میّت باشد [6]
__________________________________________________
[1]- حکم به عدم وجوب در متعه و ناشزه مخالف مشهور است و طریق احتیاط واضح ا ست. (کوهکمره‌ای)
* در متعه نیز واجب است بر زوج و همچنین ناشزه. (یزدی)
[2] بلکه ناشزه نیز کفن او ظاهراً بر شوهر است. (صدر)
* شرط اول و دوم ممنوع است، بلکه اقوی وجوب کفن زوجه است بر زوج مطلقاً، اگرچه متعه و یا ناشزه باشد. (نخجوانی)
[3] حتّی از آن چیزی که از زن منتقل به شوهر شده به ارث. (خراسانی، مازندرانی)
[4] این افضل است و اوّل مرتبه فضل یک مثقال شرعی، و افضل از آن چهار مثقال و بعد از آن‌در فضل چهار درهم و احوط عدم انتقال از مرتبه اولی است به دوم و از آن به سوم و از آن به چهارم. (خراسانی)
* یعنی ثلث درهم. (یزدی)
[5] بلکه درخت بید مقدّم است بر انار و تقدیم انار بر سایر درختها باید رجاءً باشد. (خراسانی)
[6] بلکه بودن هر یک از این دو چوب به این مقدار اولی است. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) سِدْر.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 68
یکی [1] را برپهلوی راست میّت گذارند و دیگری را برپهلوی چپ او، و آنکه برپهلوی راست است می‌باید که میانه آن و بدن میّت کفن حایل نباشد، و آنکه برپهلوی چپ است می‌باید که میانه آن و بدن میّت پیراهن حایل باشد، و می‌باید که سر جریدتین به چنبر گردنِ میّت برسد.
پنجم‌آنکه: کفن میّت از پنبه باشد نه از جنس دیگر.
ششم‌آنکه: سفید باشد نه رنگین.
هفتم‌آنکه: ریسمانی که کفن به آن می‌دوزند از کفن بیرون آورده باشند [2].
هشتم‌آنکه: مرد را عمامه بر سر پیچند که تحت‌الحنک داشته باشد و هردو سر عمامه را از زیر تحت‌الحنک بیرون کنند و بر سینه او اندازند.
نهم‌آنکه: پارچه [ای که طول آن سه ذرع و نیم باشد به ذرع دست، بر رانهای میّت به این طریق پیچند که: اوّل سر آن پارچه را شق کنند آن قدر که به دو جانب شق برکمر میّت توان بستن به طریق کمربند، و آن پارچه را از عقب از میان دو پای او بیرون کنند، و از زیر کمربند او بیرون آورند و بر رانهای او پیچند.
دهم‌آنکه: زن را به جای عمامه، مقنعه بر سر کنند.
یازدهم‌آنکه: لتّه پهنی بر سینه زن بندند که پستانهای او را بگیرد، و دوطرف آن لتّه را برپشت او گره زنند.
دوازدهم‌آنکه: پنبه بسیار برعورتین میّت گذارند و اگر چیزی بیرون آید که موجب نقض وضوی زندگان باشد لازم نیست که نوبت دیگر او را غسل دهند، و همچنین اگر او را وضو داده باشند لازم نیست که نوبت دیگر او را وضو دهند. و بعضی از مجتهدین برآنندکه هرگاه‌ناقض وضو بیرون‌آید نوبت دیگرغسل‌بایدداد «1». واین‌قول‌ضعیف‌است.
__________________________________________________
[1]- و گذاشتن هر یک از جریدتین را به نحوی که ذکر فرموده‌اند اولی است. (خراسانی)
[2] این را رجاءً بجا آورد. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) علّامه در مختلف 1: 388 به ابن ابی عقیل نسبت داده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 69

امّا آن هشت امر که مکروه است:
اوّل: کفن را به آهن یا فولاد بریدن.
دوم: پیراهنی را که به جهت میّت قطع کنند آستین گذاشتن. امّا اگر میّت را در پیراهن خودش کفن کنند آستین داشتن آن پیراهن مکروه نیست، امّا مکروه است که تکمه داشته باشد [1].
سوم: ریسمانی که کفن را به آن می‌دوزند به آب دهن تر ساختن [2].
چهارم: کفن را بُخُور کردن.
پنجم: در کتان کفن کردن.
ششم: در قصب مثل قطنی [3] و غیر آن کفن کردن.
هفتم: به سیاهی چیزی در کفن نوشتن.
هشتم: کافور در چشم و گوش میّت گذاشتن.
و بدان که اگر زن آبستن باشد و بمیرد و فرزندی که در شکم دارد زنده باشد واجب است که شکم او را از جانب چپ او بدرند و فرزند او را بیرون آورند، و شکم او را بدوزند. و اگر فرزند در شکم بمیرد و مادر زنده باشد و نتوان درست بیرون آوردن، زنی دست به شکم او بَرَد و طفل را پاره کند و بیرون آورد، پس اگر طفل چهارماهه باشد او را به‌طریق مقرّر سه غسل دهند، و در سه پارچه [4] به‌دستوری که گذشت کفن کنند و دفن نمایند. و اگر کمتر از چهار ماهه باشد در لتّه پیچند و بی‌غسل دفن نمایند.

فصل آنچه متعلّق به میّت است از وقتی که از کفن کردن او فارغ شوند تا وقتی که او را به خاک سپارند
__________________________________________________
[1] بلکه مستحبّ است قطع تکمه او، بلکه احوط است. (خراسانی)
[2] ترک‌تر ساختن ریسمان را به آب دهن نمایند رجاءً. (خراسانی)
[3] بنابر ادّعاء بعضی فضلا «قطنی» اسم بلدی است در فارس و «قصب» اسم‌جامه‌است منسوب به آنجا شبیه به بُرد. (نخجوانی)
[4] این احوط است. (تویسرکانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 70
چهل و هفت امر است: پنج امر واجب است، و سی و سه امر سنّت، و نُه امر مکروه.

امّا پنج امر واجب:
اوّل: نماز کردن برمیّت به‌طریقی که در کتاب نماز مذکور خواهد شد.
دوم: نقل کردن او به جانب قبر، و اگر در دریا بمیرد و خشکی متعذّر باشد در خم یا صندوقی گذارند و سر آن را محکم سازند، و اگر خُم و صندوق نباشد چیز سنگینی بر او بندند و در این صورت به طریقی که در لحد می‌گذارند رو به قبله کرده [1] در دریا اندازند.
سوم: او را در قبر برجانب راست رو به قبله [2] بخوابانند، نه به طریقی که در وقت احتضار مذکور شد. امّا اگر زن ذمّیّه [3] بمیرد و فرزندی از مسلمان در شکم داشته باشد و آن فرزند نیز مرده باشد باید که چون او را دفن کنند پشت او را به‌قبله کنند [4] به جهت آنکه روی طفل در شکم مادر به جانب پشت مادر است.
چهارم: قبر را به نوعی بپوشانند که بدن میّت از جانوران محفوظ باشد و بوی عفونتِ او بیرون نیاید.
پنجم: زمین قبر مباح باشد پس اگر ظاهر شود که در زمین غصبی دفن شده وصاحب زمین به آن راضی نشود واجب است که میّت را به جای دیگر نقل کنند [5].
__________________________________________________
[1]- این احوط است. (تویسرکانی)
* بنابر احوط. (خراسانی)
[2] استقبال در قبر به طریق متعارف است، نه به طریق احتضار. (تویسرکانی)
[3] بلکه مطلق کافره. (نخجوانی)
[4] وجوب این معلوم نیست و شاید که احوط باشد. (تویسرکانی)
[5] جواز نبش مشکل است، چه رسد که واجب باشد، پس اگر کسان میّت عوض بدهند برای زمین وجوب قبول عوض خالی از قوّت نیست، و اگر ندهند هم جواز نبش مشکل است. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 71

امّا آن سی و سه امر که سنّت است:
اوّل‌آنکه: جماعتی که تشییع جنازه می‌کنند از عقب جنازه روند یا از دو جانب آن و در پیش جنازه نروند.
دوم‌آنکه: برداشتن جنازه به تربیع، یعنی دوش راست میّت را به دوش راست برداشتن و چند قدم رفتن، و بعد از آن پای راست را به‌دوش راست برداشتن و چند قدم رفتن، و بعد از آن به همان طریق پای چپ را به دوش چپ برداشتن، و بعد دوش چپ را به‌دوش چپ برداشتن.
سوم‌آنکه: چون جنازه را بیند این دعا را بخواند: «اللَّهُ اکْبَرُ هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُوْلُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُوْلُهُ، اللَّهُمَّ زِدْنا ایْمانًا وَتَسْلیْمًا، الْحَمْدُللَّهِ الَّذیْ تَعَزَّزَ بِالْقُدْرَةِ وَقَهَرَ الْعِبادَ بِالْمَوْتِ وَالْفَناءِ، الْحَمْدُللَّهِ الَّذیْ لَمْ یَجْعَلْنیْ مِنَ السَّوادِ الْمُخْتَرَمِ».
چهارم‌آنکه: مقبره نزدیک را ترجیح دهند برمقبره دور مگر آن که در مقبره دور شخصی از صلحا و اکابر دین مدفون باشد.
پنجم‌آنکه: عمق قبر به مقدار قد آدمی باشد، و اگر تا چنبرِ گردن باشد سنّت به فعل می‌آید.
ششم‌آنکه: لحد در قبر کندن، مگر آن که زمین بسیار نرم باشد و ترسند که قبر فرو ریزد.
هفتم‌آنکه: لحد به جانب قبله باشد.
هشتم‌آنکه: فراخ باشد آن قدر که در آن توان نشست.
نهم‌آنکه: میّت را در جانب پای قبر لمحه‌ای «1» بگذارند بعد از آن دو قدم به جانب قبر نقل نمایند، و لمحه‌ای بگذارند و باز نوبت دیگر نقل کنند، و لمحه‌ای بگذارند و بعد از آن به‌قبر نقل کنند. و اگر میّت زن باشد این سه نقل [1] سنّت نیست.
__________________________________________________
[1] در این سه نقل فرقی ما بین مرد و زن نیست، بلکه فرق در این است که بهتر گذاشتن زن است در مقابل قبر در طرف قبله. (مازندرانی)
__________________________________________________
(1) لحظه‌ای، مدّتی اندک.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 72
دهم‌آنکه: اگر میّت مرد باشد اوّل سر او را داخل قبر سازند بعد از آن باقی بدن را.
و اگر زن باشد به یک نوبت در قبر نهند.
یازدهم‌آنکه: وقتی که زن را در قبر می‌نهند روی قبر را به چادر شبی یا پرده یا امثال آن بپوشند.
دوازدهم‌آنکه: شخصی که داخل قبر می‌شود و میّت را در قبر می‌گذارد سر برهنه و پابرهنه باشد.
سیزدهم‌آنکه: اگر میّت زن باشد آن شخص که داخل قبر می‌شود او را به خاک می‌سپارد باید که محرم او باشد، و شوهر أولی است از جمیع محارم، و اگر میّت مرد باشد باید که آن شخص بیگانه باشد.
چهاردهم‌آنکه: در وقتی که میّت را در لحد گذارند این دعا بخواند: «بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ وَفیْ سَبیْلِ اللَّهِ وَعَلی مِلَّةِ رَسُوْلِ‌اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَالِه عَبْدُکَ وَابْنُ عَبْدِکَ نَزلَ بِکَ وَانْتَ خَیْرُ مَنْزُوْلٍ بِه اللَّهُمَّ افْسَحْ لَهُ فی قَبْرِه وَالْحِقْهُ بِنَبِیِّه اللَّهُمَّ انَّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ الّا خَیْرًا وَانْتَ اعْلَمُ بِه مِنَّا».
و اگر میّت زن باشد به جای «عَبْدُک وَابْنُ عَبْدِکَ» «امَتُکَ وَبِنْتُ عَبْدِکَ» بگوید و به‌جای «نَزَلَ بِکَ» «نَزَلَتْ بِکَ» و به جای «افْسَحْ لَهُ فی قَبْرِه وَالْحِقْهُ بِنَبِیِّه «افْسَحْ لَها فیْ قَبْرِها وَالْحِقْها بِنَبِیِّها» بگوید و به جای «لا نَعْلَمُ مِنْهُ» «لا نَعْلَمُ مِنْها» و به جای «انْتَ اعْلَمُ بِه مِنَّا» «ا نْتَ اعْلَمُ بِها مِنَّا» بگوید.
پانزدهم‌آنکه: خاک زیر سر میّت را به طریق بالش بلند سازند.
شانزدهم‌آنکه: در قبر زیر رخ میّت خاک کربلا گذارند.
هفدهم‌آنکه: گرههای کفن را بگشایند.
هجدهم‌آنکه: روی میّت را باز کنند.
نوزدهم‌آنکه: بر پسِ پشت میّت کلوخی گذارند تا برپشت نیفتد.
بیستم‌آنکه: تلقین کردن میّت در قبر به این طریق می‌باشد: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم، الْحَمْدُللَّهِ الَّذیْ لا یَبْقی الّا وَجْهُهُ وَلا یَدُوْمُ الّا مُلْکُهُ کُلُّ شَیْ‌ءٍ هالِکٌ الّا وَجْهَهُ لَهُ
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 73
الْحُکْمُ وَالَیْهِ تُرْجَعُوْنَ، یا عَبْدَاللَّهِ اذْکُر الْعَهْدَ الَّذیْ خَرَجْتَ عَلَیْهِ مِنْ دارِ الدُّنْیا الی دارِالاخِرَةِ، شَهادَةَ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَریْکَ لَهُ الهًا واحِدًا احَدًا صَمَدًا فَرْدًا وِتْرًا حَیًّا قَیُّومًا دائِمًا ابَدًا لَمْ یَتَّخِذْ صاحِبَةً وَلا وَلَدًا، وَانَّ مُحَمَّدًا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ والِه خاتَمُ انْبِیآئِه وَسَیِّدُ رُسُلِه ارْسَلَهُ بِالْهُدی وَدینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدیْن کُلِّه وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُوْنَ، وَانَّ عَلِیًّا صَلَواتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَلِیُّ اللَّهُ وَوَصِیُّ رَسُوْلِه وَخَلیْفتُهُ مِنْ بَعْدِه الْقآئِمُ بِامْرِه وَانَّ الْاوْصِیآءَ مِنْ وُلْدِه الْحَسَنَ وَالْحُسَیْنَ وَعَلِیًّا وَمُحَمَّدًا وَجَعْفَرًا وَمُوْسی وَعَلِیًّا وَمُحَمَّدًا وَعَلِیًّا وَالْحَسَنَ وَالْخَلَفَ الْمُنْتَظَرَ مُحَمَّدًا الْمَهْدِیّ صَلواتُ اللَّهِ عَلَیْهِم حُجَجُ اللَّهِ عَلَی الْخَلْقِ اجْمَعیْنَ، یا عَبْدَاللَّهِ اذا جآءَکَ الْمَلَکانِ الْمُقَرَّبانِ الرُّسُولانِ الْکَریْمانِ النَّازِلانِ مِنْ عِنْدِاللَّهِ تبارَکَ وَتَعالی یَسْألانِکَ عَنْ رَبِّکَ وَعَنْ دیْنِکَ وَکِتابِکَ وَنَبِیِّکَ وَامامِکَ فَقُلْ وَلا تَخَفْ وَلا تَحْزَنْ فیْ جَوابِهِما: اللَّهُ رَبیْ وَمُحَمَّدٌ نَبِییْ وَالْاسْلامُ دیْنیْ وَالْقُرانُ کِتابِیْ وَالْکَعْبَةُ قِبْلَتیْ وَعَلیٌّ امامیْ وَالْاوْصِیآءُ الْمَذْکُوْرُوْنَ مِنْ بَعْدِه ائِمَّتیْ وَحُجَجی، وَاشْهَدُ انَّ الْمَوْتَ حَقٌّ وَالْقَبْرَ حَقٌّ وَسُؤالَ مُنْکَرٍ وَنَکیْرٍ فِی الْقَبْرِ حَقٌّ وَالْبَعْثَ حَقٌّ وَالنُّشُوْرَ حَقٌّ وَالْحِسابَ حَقٌّ وَالْکِتابَ حَقٌّ وَالْمیْزانَ حَقٌّ وَالصِّراطَ حَقٌّ وَالجَنَّةَ حَقٌّ وَالنّار حَقٌّ وَانّ الوقُوفَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ تَعالی حَقٌّ، هذا اعْتقادیْ عَلَیْهِ حَیِیتُ وَعَلَیْهِ مِتُّ وَعَلَیْهِ ابْعَثُ انْ شآءَ اللَّهُ تَعالی .
و اگر میّت زن باشد به‌جای «یا عَبْدَاللَّهِ اذْکُرِ الْعَهْدَ» «یا امَةَ اللَّهِ اذْکُرِی الْعَهْدَ» بگوید و به‌جای «یا عَبْدَاللَّهِ اذا جآءَکَ» «یا امَةَ اللَّهِ» و کاف «جآءَکَ» و باقی کافهای خطاب را مکسور بخواند، و به جای «فَقُلْ وَلا تَخَفْ وَلا تَحْزَنْ» «فَقُوْلیْ وَلا تَخافیْ وَلا تَحْزَنیْ» بگوید.
بیست و یکم‌آنکه: لحد را به خشت خام و گل پوشیدن.
بیست و دوم‌آنکه: در وقت لحد پوشیدن این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ صِلْ وَحْدَتَهُ وَآنِسْ وَحْشَتَهُ وَآمِنْ رَوْعَتَهُ، وَاسْکُنْ الَیْهِ مِنْ رَحْمَتِکَ رَحْمَةً تُغْنیه بِها عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِواکَ، فَانَّما رَحْمَتُکَ لِلطَّالِبیْنَ». و اگر میّت زن باشد ضمیر مؤنّث به جای مذکّر بیاورد.
بیست و سوم‌آنکه: حاضران غیر اقوام میّت خاک را به پشت دست بر قبر ریزند.
بیست و چهارم‌آنکه: در وقت خاک ریختن بگویند: «إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَیْهِ رَا جِعُونَ».
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 74
بیست و پنجم: آنکه قبر را به‌مقدار چهار انگشت تا یک وجب بلند سازند.
بیست و ششم‌آنکه: بر روی قبر ریگ بریزند و اگر ریگ سُرخ باشد ثواب آن بیشتر است.
بیست و هفتم‌آنکه: نشانه‌ای بر سر قبر میّت نصب نمایند.
بیست و هشتم‌آنکه: آب بر روی قبر بریزند به این طریق که از سر گرفته به‌جانب پا آیند و از جانب سر باز گردند و آنچه از آب بماند در وسط ریزند و باید که ریختن آب از اوّل تا آخر منقطع نشود.
بیست و نهم‌آنکه: شخصی که آب می‌ریزد رو به قبله باشد.
سی‌ام‌آنکه: بعد از آب ریختن حاضران کف دست برقبر گذارند به حیثیتی که نشان انگشتان برقبر بماند.
سی و یکم‌آنکه: در وقت دست برقبر نهادن رو به قبله کنند.
سی و دوم‌آنکه: در آن وقت سوره «إِنَّآ أَنزَلْنهُ فِی لَیْلَةِ ا لْقَدْرِ» هفت نوبت بخوانند و بعد از آن، این دعا را یک نوبت بخوانند: «اللَّهُمَّ جافِ الْارْضَ عَنْ جَنْبَیْهِ وَاصْعِدْ الَیْکَ رُوْحَهُ، وَلَقِّه مِنْک رِضْوانَکَ، وَاسْکِنْ قَبْرَهُ مِنْ رَحْمَتِکَ ما تُغْنیْهِ مِنْ رَحْمَةِ غَیْرِکَ». و اگر میّت زن باشد به جای ضمیر مذکّر ضمیر مؤنّث بیاورد.
سی و سوم‌آنکه: ولیّ میّت یا شخصی به رخصت او بعد از رفتن حاضران به آواز بلند تلقین میّت کند به طریق تلقین در قبر.

و امّا آن نُه امر که مکروه است:
اول: رفتن عورات [1] «1» با جنازه میّت.
دوم: دو میّت بر یک جنازه [2] «2» برداشتن.
سوم: دو میّت در یک قبر دفن کردن.
چهارم: زمین قبر را به تخته یا غیر آن فرش کردن.
__________________________________________________
(1) زن‌ها.
(2) یک تابوت.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 75
پنجم: ریختن خویشان میّت خاک بر قبر میّت.
ششم: خاک بیگانه- یعنی غیر خاکی که از قبر بهم رسیده باشد- در قبر ریختن.
هفتم: صورت قبر را مُسَنَّم کردن، یعنی ماهی پشت ساختن.
هشتم: تجدید قبر نمودن بعد از آن که منهدم شده باشد.
نهم: برقبر تکیه کردن و پا نهادن و نشستن، و این همه وقت مکروه است.
و بدان‌که هر گاه میّت در مقبره عام دفن شده باشد و آن قدر وقت گذشته باشد که یقین شود که آن میّت خاک شده در این صورت واجب است [1] که صورت قبر را برطرف سازند و حرام است که نمایان گذارند بلکه باید که قبر را با زمین برابر سازند تا هرکس خواهد میّت خود را در آنجا دفن نماید. امّا اگر آن میّت یکی از بزرگان دین باشد در این صورت باید که صورت قبر او را نمایان گذارند، تا به زندگان از زیارت او فیض و به مردگان از جوار قبر او نفعی برسد.
و سنّت است تعزیت دادن اقوام میّت را، یعنی ایشان را پرسش نمودن و تسلّا دادن.
و در وقت تعزیت این دعا جهت ایشان کردن «جَبَرَاللَّهُ وَهْنَکُمْ وَاحْسَنَ عَزاکُمْ وَرَحِمَ مَوْتاکُمْ». و نیز سنّت است که تا سه روز هرروز طعام جهت ایشان فرستادن، و مکروه است نزد ایشان طعام خوردن.

بدان که بیست و یک امر است که تعلّق به تیمّم کردن دارد: دوازده امر واجب است، و هفت امر سنّت، و دو امر مکروه.
__________________________________________________
[1]- وجوب این معلوم نیست. (تویسرکانی)
* معلوم نیست مگر آن که زمین وقف باشد و مردم محتاج به آن باشند. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* معلوم نیست. (صدر)
* وجوب معلوم نیست. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 76

امّا دوازده امر واجب:
اوّل‌آنکه: مکان تیمّم غصبی نباشد [1] به‌طریقی که در وضو [2] مذکور شد.
دوم‌آنکه: آنچه به آن تیمّم می‌کنند خاک باشد چه اصحّ [3] آن است که تیمّم به سنگ و آجر و مانند آن درست نیست.
سوم‌آنکه: خاک تیمّم طاهر باشد.
چهارم‌آنکه: غصبی نباشد.
پنجم‌آنکه: ممزوج نباشد به‌غیر خاک، پس اگر ممزوج باشد به حیثیتّی که نام خاک برآن اطلاق نشود تیمّم بر او درست نیست.
ششم‌آنکه: اعضای تیمّم قبل از تیمّم کردن طاهر باشد.
هفتم: نیّت است، به این طریق که: تیمّم می‌کنم تیمّم واجب [4] بدل وضو جهت
__________________________________________________
[1] همچنین فضائی که در آن واقع میشود. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[2] و غصبی نبودن فضا نیز به طریقی است که در وضو گذشت. (صدر)
* گذشت در وضو که محلّ ایستادن اگر غصب باشد ضرر ندارد و در اینجا نیز اگر فضائی که دست در آن حرکت میکند غصب نباشد ضرر ندارد. (مازندرانی)
[3] این احوط است. (تویسرکانی)
* اصحّ بودن در غیر از آجر محلّ نظر است. (خراسانی)
* بنابر احوط و اقوی جواز تیمّم به سنگ و کلوخ و رمل و نحو آن است، بلی تیمّم به آجر مشکل است مثل گچ و نوره و نحو آنها. (دهکردی، یزدی)
* اقوی صحّت تیمّم است به سنگ و ریگ و مانند آنها، بلی ترک نمودن تیمّم بر گچ و نوره و مانند آنها احوط است. (کوهکمره‌ای)
* بنابر احتیاط در صورت تمکّن از خاک. (مازندرانی)
* اقوی جواز تیمّم به سنگ و کلوخ و رمل و نحو آن است، و احوط این است که اوّل به خاک خالص تیمّم کند، بعد بر زمین، بعد به ریگ، بعد به سنگ، بعد به غبار، بعد به گل، بلی تیمّم به آجر مشکل است، مثل گچ و نوره و نحوهما. (نخجوانی)
[4] قصد وجوب و بدلیّت و اباحه لازم نیست، بلکه قصد قربت کافی است. (تویسرکانی)
* نیّت وجوب و استباحه و بدلیّت، هیچ یک واجب نیست. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 77
مباح بودن نماز تقرّب به خدا. و در تیمّم عوض غسل به‌جای «بدل وضو» «بدل غسل» گوید.
هشتم‌آنکه: انگشتر و زِهگیر «1» و آنچه حایل باشد از دست بیرون کند.
نهم‌آنکه: مقارن نیّت دو کف دست بر خاک زدن.
دهم‌آنکه: مسح روی کردن به هردو کف از رستنگاه موی سر تا طرف بینی [1].
یازدهم‌آنکه: مسح پشت دست راست به کف دست چپ.
دوازدهم‌آنکه: مسح پشت دست چپ به کف دست راست.
و بدان‌که میانه مجتهدین خلاف است، بعضی برآنند که در تیمّمی که بدل وضُو است یک نوبت دستها را برخاک باید زدن، و اگر بدل غسل است دو نوبت، یکی از برای مسح رو و یکی از برای دستها و بعضی برآنند که در تیمّمی که بدل وضو باشد دو نوبت دست برخاک باید زدن به‌طریق تیمّمی که بدل غسل است و این مذهب اصحّ است [2].
__________________________________________________
* در تیمّم اعتبار قصد قربت بی اشکال است، چنانچه اعتبار ما عدای آن احوط است. (کوهکمره‌ای)
[1] و ابروها و احوط مسح آنها است نیز، و احوط از این مسح تمام رواست. (خراسانی)
* در طرف بینی بلندی آن است که نزدیک به لبها است. (صدر)
[2] این احوط است. (تویسرکانی)
* بلکه اصحّ اکتفا به یک نوبت است، حتّی در تیمّم بدل از غسل، اگرچه احوط زدن است دو نوبت پیش از مسح دستها، حتّی در تیمّم بدل از وضوء. (خراسانی)
* اقوی کفایت یک مرتبه زدن است حتّی در تیمّم بدل از غسل، بلی ما فی المتن احوط است، و بهتر از این یک تیمّم به یک ضربت، و یک تیمّم به دو ضربت بکند، و بهتر در تحصیل احتیاط این است که یک دفعه بزند، پیشانی و دستها را مسح کند، و دفعه دیگر بزند، دستها را مسح کند. (دهکردی، نخجوانی)
* و اگر یک نوبت دست بر خاک زند و پیشانی و پشت دستها را مسح کند و نوبت دیگر بزند و پشت دستها را مسح نماید احوط است. (صدر)
__________________________________________________
(1) معنای آن در صفحه 28 گذشت.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 78

و امّا آن هفت امر که در تیمّم سنّت است:
اوّل‌آنکه: خاک تیمّم خالص باشد [1] یعنی ممزوج به غیر خاک نباشد هرچند اطلاق اسم خاک برآن توان کرد.
دوم‌آنکه: خاک تیمّم از زمین مرتفع باشد.
سوم‌آنکه: در وقت زدن کف دست برخاک انگشتان را از یکدیگر دور سازد [2].
چهارم‌آنکه: بعد از دستها برزمین زدن هردو دست را بتکاند.
پنجم‌آنکه: اگر کف دست کسی را قطع کرده باشند جای قطع را به خاک مسح کند [3].
ششم‌آنکه: تیمّم را به آخر وقت اندازد [4] هرچند که در آخر وقت آب یافت نخواهد شد.
هفتم‌آنکه: جهت هرنماز تیمّم علی حده کند هرچند تیمّم سابق نقض نشده باشد.
__________________________________________________
* کفایت نمودن ضربه واحده مطلقاً درنهایت قوّت وصحت است، واین مذهب جماعتی از اساطین- رضوان اللَّه تعالی علیهم- است، هرچند احوط جمع نمودن میان یک دفعه زدن و دو دفعه زدن است، خصوصاً در تیمّم بدل از غسل. (کوهکمره‌ای)
* احوط این است که یک دفعه بزند، پیشانی و پشت دستها را مسح کند و بعد از آن یک دفعه بزند، پشت دستها را مسح کند. (مازندرانی)
* اقوی کفایت یک دفعه زدن است، حتّی در تیمّم بدل غسل، بلی ما فی المتن احوط است، و بهتر در تحصیل احتیاط این است که یک دفعه بزند و پیشانی و دستها را مسح کند و دفعه دیگر بزند و دستها را مسح کند. (یزدی)
[1]- استحباب این محلّ تأمّل است. (خراسانی)
[2] استحباب این معلوم نیست. (خراسانی)
[3] بلکه احوط مسح کردن .... (خراسانی)
[4] وجوب تأخیر تیمّم تا امید بر طرف شدن عذر خالی از قوّت نیست. (خراسانی)
* تأخیر در صورت رجاء و عدم یأس احوط است. (کوهکمره‌ای)
* با امید بر طرف شدن عذر، تأخیر تیمّم به آخر وقت ترک نشود. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 79

امّا آن دو امر که در تیمّم مکروه است:
اوّل: به ریگ تیّمم کردن [1].
دوم: برزمین شوره تیمّم کردن [2].
__________________________________________________
[1] مراد با تمکّن از خاک است و این منافی است با تعین خاک در صورت امکان چنانچه گذشت. (مازندرانی)
[2] کراهت تیمّم به این دو محلّ نظر است. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 80

و ازاله نجاسات به دوازده چیز می‌شود که در شرع آنها را مُطهّرات گویند:
اوّل: آب. دوم: زمین. سوم: آفتاب [1]. چهارم: آتش [2].
پنجم: استحاله. ششم: انتقال [3]. هفتم: انقلاب. هشتم: نقص [4]. نهم: اسلام. دهم:
زوال عین. یازدهم: مسح به‌طاهر. دوازدهم: تبعیّت. و احکام این مطهّرات دوازده‌گانه به‌تفصیل مذکور می‌شود:

امّا احکام آب که اوّل پاک‌کننده‌هاست:
بدان که آب یا مطلق است یا مضاف، و آب مطلق آن است که در عرف و عادت آب گویند بی‌آنکه قیدی با او باشد، و مضاف آن است که با قید آب گویند، مثل آبِ گُل و آبِ غوره.
و آب مطلق یا جاری است یا غیرجاری، و آب غیرجاری چهار قسم است: آب مساوی کُر، و آب کم از کُر، و آب زیاده بر کُر، و آب چاه. پس آب مطلق به پنج قسم منقسم شد.
__________________________________________________
[1]- مطهّر بودن آفتاب محلّ تأمّل واشکال است و احتیاط با نبودن عسر و حرج سبیل نجات‌است. (کوهکمره‌ای)
[2] با حصول استحاله به آن. (خراسانی)
* احوط مطهّر نبودن آتش است. (کوهکمره‌ای)
[3] انتقال قسمی است از استحاله. (کوهکمره‌ای)
[4] بنابر نجاست عصیر به غلیان. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 81
امّا آب جاری [1]: در شرع آبی‌است که از زمین بجوشد [2] غیر آب چاه، و آن به ملاقات نجاست نجس نمی‌شود اگرچه کمتر از کر باشد، مگر آنکه رنگ یا بو یا طعم آن به نجاست تغییر یابد. وآب باران مادام‌که می‌بارد حکم آب جاری‌دارد. وآب حمّام [3] نیز حکم آب جاری دارد اگر متّصل به ماده باشد، که آن مادّه کُر یا زیاده بر کُر باشد.

فصل و امّا آب کُر:
آبی‌است که مساحت آن در طول و عرض و عمق چهل و دو وجب و هفت ثُمن «1» وجب باشد به وجب مستوی الخلقه [4] «2».
و آن به وزن [5] یک هزار و دویست رِطل به‌وزن عراق عرب است، و هررطلی یک صد و سی درهم شرعی است، و هردرهمی چهل و هشت جُوِ متوسّط است، پس رطل عراق عرب شش هزار و دویست و چهل جُوِ متوسّط است، پس کُر [6] هفت هزار هزار «3» وچهارصد و هشتاد و هشت هزار [000/ 488/ 7] جو متوسّط است. و این آب نجس نمی‌شود به ملاقات نجاست مگر آنکه رنگ یا بو یا طعم آن به نجاست متغیّر
__________________________________________________
[1]- آب جاری آبی است که از زمین بجوشد و بر سطح زمین هم جاری شود، و چشمه‌هائی که‌آب از آن می‌جوشد و جریان ندارد، حکم آن حکم آب چاه است، علی الاقوی. (دهکردی)
[2] و جاری شود در زمین، و در حکم آن ا ست آنچه بجوشد از زمین و ایستاده باشد و ننامند آن را چاه. (خراسانی)
[3] اقوی این است که هر قلیل متّصل به کرّ حکم کرّ را دارد و با او یکی است، پس فرق در میان‌حمّام و غیر آن نیست. (کوهکمره‌ای)
[4] این قول احوط است. (تویسرکانی)
* بنابر احوط. (خراسانی)
[5] کرّ شصت و چهار من شاه است إلّابیست مثقال که هر منی هزار و دویست و هشتاد مثقال‌باشد. (دهکردی، یزدی)
[6] مجموع کرّ به حسب وزن یک صد و سی و سه صاع است و ثلث صاع، که هر صاع ششصدو چهارده مثقال است به مثقال صیرفی و ربع مثقال. (مازندرانی)
__________________________________________________
(1) هفت هشتُم.
(2) آدم معمولی.
(3) هفت میلیون.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 82
شود، پس بنابراین اگر دست شخصی به خون آلوده باشد و در حوضی فرو برد که یک کر باشد بی‌زیاده و کم آب آن حوض تمام نجس می‌شود [1] به جهت آن که معلوم است که اندکی از آن آب به خون تغییریافته و تتمّه آن کم از کر است، پس کلّ آن آب نجس است. امّا اگر دست شخصی به بول نجس شده باشد و بول خشک شده باشد [2] و آن شخص دست خود را در آن حوضی که مساوی کر است فرو برد حوض نجس نمی‌شود و دست آن شخص طاهر می‌شود، به جهت آن که چیزی از آن آب به نجاست تغییر نیافته. امّا اگر آب حوض زیاده برکر باشد و قطره خون در آن افتد و بعضی از آن آب به رنگ خون تغییر یابد تخمین باید کرد، اگر آنچه از آب آن حوض تغییر نیافته مقدار کُر است آن آب طاهر است، و اگر کمتر است نجس است. و اگر در آبی‌که یک کر است بی‌زیاده و کم موئی از سگ مثلًا در آنجا افتد و شخصی به کاسه آن مو را از روی آب به یکدفعه بردارد اندرون کاسه با آبی‌که در او درآمده نجس خواهد بود و بیرون کاسه با آبی‌که مانده طاهر است، و اگر آن مو به کاسه درنیامده باشد به عکس خواهد بود یعنی اندرون کاسه با آبی که در او در آمده طاهر است و بیرون کاسه با آبی که مانده نجس است.
و امّا آب کم از کُر نجس می‌شود به‌ملاقات نجاست، هرچند هیچ‌یک از رنگ و بو و طعم آن تغییر نیابد.

فصل بدان که در آب چاه میانه مجتهدین خلاف است،
بعضی برآنند که مادامی‌که رنگ یا بو یا طعم آن به نجاست تغییر نیابد نجس نمی‌شود، و بعضی برآنند که نجس می‌شود هرچند تغییر نیابد، و بعضی برآنند که اگر مقدار یک کر است یا زیاده نجس نمی‌شود
__________________________________________________
[1]- هرگاه در حین شستن دست را در آب حرکت دهد، جزئی از آب متغیّر نمی‌شود و آب به‌طهارت باقی و دست هم پاک میشود. (دهکردی)
[2] دست که یک من بول بر نمی‌دارد که آب تغییر کند، خشک شدن لازم نیست، دست پاک‌میشود و آب هم به طهارت باقی است. (دهکردی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 83
مگر به‌تغییر، و اگر کمتر از کر است نجس می‌شود [1] اگرچه تغییر نیابد، و مذهب اوّل اقوی است [2].
و واجب است نزد آن مجتهدین که قایلند به نجاست آب چاه به ملاقات نجاست آنکه کلّ آب آن را نَزْح [3] «1» نمایند اگر شتری در او بمیرد یا گاوی یا مسکری مایع بالأصاله در آن افتد، یا فُقّاع یا منی یا خون حیض یا استحاضه یا نفاس در آن ریخته شود، پس اگر نَزْح کلّ آب متعذّر باشد واجب است که چهار مرد به نوبت آب بکشند، به این طریق که دو مرد آب بکشند تا مانده شوند «2» پس این دو مرد دیگر آب بکشند چون ایشان مانده شوند آن دو مرد اوّل بکشند و همچنین از طلوع فجر تا غروب آفتاب.
و اگر اسبی یا خری یا گاو ماده در چاه بمیرد مقدار یک کر آب از آن بکشند.
و اگر آدمی در آن بمیرد هفتاد دلو بکشند، خواه آدمی مرد باشد و خواه زن، و خواه بالغ و خواه طفل. امّا اگر کافر باشد در آن خلاف است، بعضی از مجتهدین کشیدن کلّ آب را واجب می‌دانند، و بعضی زیاده برهفتاد دلو واجب نمی‌دانند.
و اگر غایط تر در چاه افتد یا خون بسیار- مثل آن قدر خون که از ذبح کردن گوسفند بیرون آید- پنجاه دلو باید کشید. و اگر خون کم ریخته شود- مثل آن‌قدر خون که‌از ذبح کبوتر بیرون آید- ده دلو باید کشید، و همچنین اگر غایط خشک در چاه افتد.
و اگر موش در چاه افتد و بمیرد و از هم بپاشد یا سگ افتد و زنده بیرون آید هفت دلو بکشند. و اگر موش از هم نپاشیده باشد سه دلو باید کشید.
__________________________________________________
[1]- علی الاحوط، ان لم یکن اقوی و طریق تطهیر آن به نزح مقرّر است. (دهکردی)
[2] اقوی در آب چاه قول ثانی است که نجس شود به محض ملاقات، بلکه نجس می‌شود به تغیّر یکی از اوصاف او و طاهر می‌شود به زوال تغیّر به کشیدن و نحو آن. (تویسرکانی)
* بلکه اقوی قول سوم است، چنانچه اشاره شد. (دهکردی)
[3] اگرچه بعض این تحدیدات مذکوره از برای نزح محلّ اشکال و خلاف است، و لکن امر درآن سهل است، بنابر قول بعدم نجاست، چنانچه مختار است. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) با دلو و مانند آن بکشند.
(2) خسته شوند.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 84
و اگر خرگوش یا روباه یا گوسفند یا خوک یا سگ یا گربه در چاه بمیرد چهل دلو بکشند. و همچنین اگر بول مرد در چاه بریزد.
و اگر گنجشکی در چاه بمیرد یک دلو باید کشید.
و هرآبی‌که مضاف باشد- مثل گلاب و عرق بیدمشک و غیره- به مجرّد رسیدن نجاست به او نجس می‌شود اگرچه ده کُر باشد. و وضو و غسل [1] به آن صحیح نیست نزد جمیع مجتهدین، مگر ابن بابویه که او تجویز وضو ساختن و غسل کردن به گلاب کرده «1» و باقی مجتهدین تجویز نکرده‌اند.

دوم از پاک کننده‌ها زمین است [2]:
که زیر کفش و ته پاها را طاهر می‌سازد، و اگر پای شخصی را بریده باشند و به‌جای پا از چوب چیزی ساخته باشد زیر آن چوب را نیز طاهر می‌سازد [3].

سوم از پاک کننده‌ها آفتاب است [4]:
که طاهر می‌سازد زمین نجس را و حصیر و بوریا [5] را هر گاه نجس باشد وخشک سازد، و همچنین طاهر می‌سازد هرچه قابل نقل و تحویل نباشد مثل درخت و میوه که
__________________________________________________
[1]- این حکم دیگری است از برای آب مضاف، و تفریع بر نجاست آن نیست، والّا کلام فاسدمیشود، خوب بود بفرماید: و وضوء و غسل هم به آب مضاف صحیح نیست. (دهکردی)
[2] احوط اقتصار است بر آن جائی که نجاست از راه رفتن بر زمین نجس حاصل شده باشد، نه از خارج. (یزدی)
[3] محل تأمّل است. (خراسانی)
* محلّ تأمّل است، احوط عدم الحاق است. (نخجوانی)
* خالی از اشکال نیست. (یزدی)
[4] در مطهّر بودن آفتاب اشکال است، پس احتیاط در غیر مورد حرج سبیل نجات است چنانچه در سابق مذکور شد. (کوهکمره‌ای)
[5] در طاهر ساختن آفتاب غیر از زمین و دیوار و بام را اشکال است. (خراسانی)
* در حصیر و بوریا محلّ تأمّل است. (دهکردی، صدر)
__________________________________________________
(1) من لا یحضره الفقیه 1: 6، حدیث 3.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 85
بردرخت باشد و درها و پنجره‌ها که داخل عمارت شده باشد، و اگر از گل نجس دیواری به‌طریق چینه بنا شده باشد و آفتاب بریک روی آن بتابد و گل آن دیوار را خشک کند روی دیگر آن دیوار و اندرون او همه پاک می‌شود [1].

چهارم از پاک کننده‌ها آتش است [2]:
و آن طاهر می‌سازد چیزی را که انگِشت [3] «1» یا خاکستر کند. امّا اگر از گل نجس خشت بزنند و خشت را آجر سازند در طاهر شدن آن خلاف است. و همچنین اگر از گل نجس کوزه سازند، و شیخ طوسی علیه‌الرحمه برآن است که این هردو طاهر می‌شود «2» و این قول قوّت دارد [4].
__________________________________________________
[1] هرگاه صدق کند که آفتاب خشکانیده ظاهر و باطن دیوار طاهر می‌شود و إلّامشکل است. (تویسرکانی)
* اگرچه بهتر حکم به طهارت خصوص ظاهر است. (خراسانی)
* محتاج به تأمّل است، بلی ظاهر آن بلا اشکال پاک میشود. (دهکردی)
* اندرون طاهر میشود، لکن روی دیگر آن دیوار پاک شدن آن محلّ تأمّل بلکه ممنوع است. (مازندرانی)
* اندرون آن پاک میشود، و امّا روی دیگر آن پس خالی از اشکال نیست و محتمل است فرق بین دیواری که بسیار کلفت باشد و دیوار رقیق. (یزدی)
[2] احوط در تطهیر اکتفاء ننمودن است به آن، چنانچه در سابق گذشت. (کوهکمره‌ای)
[3] در انگشت احوط اجتناب است. (دهکردی، صدر)
* انگشت و ذغال محلّ تأمّل است. (مازندرانی)
* پاک شدن انگشت و آجر و کوزه مشکل است. (یزدی)
[4] اقوی عدم طهارت گل نجس است به آجر شدن و همچنین کوزه شدن اگرچه آتش بر او افروخته شده باشد. (تویسرکانی)
* اقوی آن است که آتش پاک نمی‌کند مگر چیزی را که خاکستر یا دود یا بخار نماید. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) انگِشْت، به کسر گاف: زغال.
(2) شیخ طوسی، خلاف 1: 499، مسأله 239.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 86

پنجم از پاک کننده‌ها استحاله است:
یعنی تغییر صورت و نام شی‌ء نجس، مثل آن که منی حیوان طاهر شود، یا سگ در نمکزار افتد و نمک شود.

ششم انتقال
[1]: یعنی نجس از جایی به جایی نقل شود مثل خون آدمی‌که به شکم پشه رود [2].

هفتم انقلاب:
مثل آنکه خمر سرکه شود.

نهم اسلام:
و آن پاک می‌سازد کافر را از نجاست کفر.

دهم زوال عین
[5]: یعنی برطرف شدن نجاست، مثل آن که دهن اسب یا بعضی اعضای آن آلوده به خون شود پس به مجرّد آنکه خون برطرف شود طاهر می‌شود [6].
__________________________________________________
* بلکه طاهر نشدن قوّت دارد. (دهکردی، صدر)
* بلکه در نهایت ضعف و سقوط است. (کوهکمره‌ای)
* خلاف این قول اقوی است. (مازندرانی)
[1]- انتقالی که استحاله بر او مترتّب است او مطهّر است، مانند مثالی که در متن ذکر فرموده به‌خلاف انتقالی که این معنی به او مترتّب نیست، مانند انتقال خون نجس به شکم زالو. (کوهکمره‌ای)
[2] به شرط آنکه به او نسبت داده شود. (خراسانی)
* به شرط آنکه در عرف بگویند این خون شپش یا پشه است. (دهکردی، صدر)
[3] اقوی عدم نجاست آن است، بلی حرمت آن بعد از جوش آمدن و پیش از رفتن چهار دانگ‌بی اشکال است. (یزدی)
[4] بنابر نجاست بجوش آمدن آن. (خراسانی)
[5] از حیوان غیر انسان یا از بواطن انسان. (یزدی)
[6] باطن انسان مثل ظاهر حیوان نجس نمی‌شود، پس اگر عین نجاست باقی است، اجتناب از آن لازم است، و الّا پس محلّ پاک و طاهر است. (کوهکمره‌ای)
* احوط این است که اقتصار شود در حکم به طهارت، به صورت احتمال رسیدن مطهّر به آن. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 87

یازدهم مسح به طاهر:
واین در استنجا ازغایط است که چون مخرج را به سه سنگ یا به سه‌کلوخ یا به سه‌لته [1] یا غیرآن به شرط آنکه طاهر باشد پاک کنند مخرج طاهر می‌شود.

یازدهم مسح به طاهر:
واین در استنجا ازغایط است که چون مخرج را به سه سنگ یا به سه‌کلوخ یا به سه‌لته [1] یا غیرآن به شرط آنکه طاهر باشد پاک کنند مخرج طاهر می‌شود.

اوّل: بول. دوم: غایط
[6] به شرط آن که این هردو از حیوانی باشد که گوشت آن
__________________________________________________
[1] یا به سه گوشه یک سنگ و نحو آن. (یزدی)
[2] واز مطهّرات شمرده‌اند استبراء از بول که مطهّر رطوبت مشتبه است که بعد از آن خارج شودوجدا شدن غساله‌که مطهّر رطوبات باقیه درمحلّ‌است وبیرون‌آمدن خون از محلّ ذبح ونحر ونحو آن به‌قدر متعارف که مطهّر خون باقی‌مانده در جوف است وغایب شدن مسلم که بدن یا جامه او نجس باشد با احتمال تطهیر و با استعمال آن در ما یشترط فیه الطهارة. (یزدی)
[3] خالی از اشکال نیست. (خراسانی)
* طهارت طفل مذکور مشکل است، هرچند مشهور است. (کوهکمره‌ای)
[4] احوط عدم طهارت است به محض تبعیّت. (تویسرکانی)
* طاهر شدن رخت و بدن پزنده محلّ اشکال و منع است. (مازندرانی)
[5] این حصر محلّ تأمّل است، به جهت این که مشهور در میان قدماء از طائفه اثناعشری- رضوان اللَّه تعالی علیهم- نجاست عرق جنب از حرام است، و همچنین عرق شتر جلّال بلکه بعضی از اصحاب- رضوان اللَّه تعالی علیهم- مطلق جلّال را نجس داشته و احتیاط در نجاست جمیع این‌امور است واین‌احتیاط در شترجلّال در غایت شدّت‌است. (کوهکمره‌ای)
* بلکه دوازده است و دوازدهم عرق جنب از حرام، و عرق شتر جلّال است، بلکه عرق مطلق حیوان جلّال بنابر احوط. (یزدی)
[6] در نجاست بول و غایط حرام گوشت از طیور اشکال است. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) یعنی 46، دو ثلث.
(2) ملاقه و کفگیر و قاشق را گویند.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 88
حرام است و خون جهنده داشته باشد.

سوم: خون از هرحیوانی که خون جهنده داشته باشد،
خواه گوشت آن حلال باشد و خواه حرام مگر خونی که بعد از ذبح در اعضای حیوان بماند به شرط آنکه در وقت ذبح خون معتاد بیرون آمده باشد، پس هر خونی که بعد از بیرون آمدن خون معتاد در اعضای [1] آن حیوان بماند طاهر [2] است و خوردن آن خون حلال است [3]. و بعضی از فقها برآنند که خوردن وقتی حلال است که با گوشت باشد، امّا اگر از خونی که بعد از بیرون آمدن خون ذبح بماند جمع کند خوردن آن بی‌گوشت حلال نیست [4] «1».

چهارم: منی از حیوانی که خون جهنده داشته باشد،
خواه گوشت آن حلال باشد و خواه حرام.

پنجم: سگ،
غیر سگ آبی‌که آن طاهر است امّا حرام است.

ششم: خوک،
غیرخوک آبی که آن حکم سگ آبی دارد، و اگر سگی به
__________________________________________________
[1]- مگر خون عضوی که خوردن آن حرام است. (صدر)
[2] طهارت آن در حیوان حرام گوشت محلّ تأمّل است. (کوهکمره‌ای)
* در طهارت خونی که در اجزاء حرام آن بماند اشکال است، و همچنین در خون متخلّف در حیوان حرام گوشت، اگرچه قابل تذکیه باشد. (یزدی)
[3] البتّه رعایت احتیاط را نمایند با حرمت. (خراسانی)
* بلکه حرام است، از خبائث است، مگر آنکه جزء گوشت محسوب شود عرفاً، چنانچه در خون متخلّف در حیوان حرام گوشت قابل تذکیه و خون در اجزاء حرام گوشت، احوط بنابر نجاست و حرمت است. (دهکردی)
* در غیر حرام گوشت. (صدر)
* حلّیّت آن محلّ اشکال است. (کوهکمره‌ای)
* اطلاق آن ممنوع است. (مازندرانی)
* مشکل است مگر آنچه جزء گوشت باشد. (یزدی)
[4] این قول احوط است. (تویسرکانی)
* و این قول معیّن است. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) یافت نشد.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 89
گوسفندی بجهد و بچّه از ایشان حاصل شود پس اگر به سگ [1] شبیه باشد نجس است، و اگر به گوسفند [2] شبیه است یا به‌هیچ حیوانی شبیه نیست طاهر [3] است. امّا اگر سگی به خوکی بجهد و بچّه‌ای حاصل شود که به هیچ‌کدام شبیه نباشد در نجس بودن آن میانه مجتهدین خلاف است و احتیاط [4] آن است که نجس است [5].

هفتم: کافر
خواه ذمّی و خواه حربی و خواه اهل کتاب باشد و خواه نباشد. امّا قلیلی از مجتهدین را مذهب آن است که یهود و نصاری طاهرند «1». و این مذهب ضعیف است [6].

هشتم: هرچه مست‌کننده باشد
به شرط آن که در اصل روان باشد. و شیخ ابن بابویه جایز می‌داند نماز کردن در جامه‌ای که آلوده به خمر باشد، و حرام می‌داند [7] نماز کردن در خانه‌ای که در آن خمر باشد «2».
__________________________________________________
[1]- یعنی آن را سگ گویند حقیقتاً. (خراسانی)
[2] یعنی آن را گوسفند نامند حقیقتاً. (خراسانی)
[3] احوط نجاست آن است، به‌جهت آنکه تولید از طرفین‌می‌باشد، پس این بچّه سگ وگوسفند است واقعاً و احکام دائر مدار عناوین است، نه اسماء، بلکه اسماء کاشف از عناوین است، و این است معنای دوران احکام به مدار اسماء، بلی اگر عنوان تولید نباشد بلکه در مقام اعجاز بچّه از این دو حیوان حاصل شود و شباهتی به گوسفند داشته باشد یا به هیچ حیوان شبیه نباشد، پس پاک و طاهر است، و از اینجا معلوم شد حکم بچّه که از دو حیوان نجس العین متولّد شود، هرچند به هیچ کدام شبیه نباشد. (کوهکمره‌ای)
[4] بلکه اقرب. (مازندرانی)
[5] اگرچه اقوی آن است که طاهر است در صورتی که عدم شباهت به آن دو کاشف باشد از اختلاف آنها حقیقتاً. (خراسانی)
[6] بلکه در نهایت ضعف است. (کوهکمره‌ای)
[7] گویا مرادش از نقل این فتوی اظهار منافرة بین دو فتوی باشد. (مازندرانی)
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی، نهایه 3: 107. علّامه در مختلف 8: 296. و محقّق عاملی در مدارک الأحکام 2: 295 به ابن‌جنید و ابن ابی عقیل و شیخ مفید نسبت داده است.
(2) من لایحضره الفقیه 1: 74، حدیث 167.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 90

نهم: شیره انگور
[1] هر گاه بجوشد [2] که چهار دانگه «1» کم نشده باشد.

دهم: فُقّاع
یعنی بوزه «2» و آن نجس است اگرچه مست کننده نیست.

یازدهم: حیوانی که بمیرد به‌شرط آنکه در حال حیات خون جهنده داشته باشد
خواه گوشت آن حلال باشد و خواه حرام، و جمیع اجزای آن نجس است مگر اجزایی که حسّ نداشته باشد مثل مُو و استخوان و شاخ و سُم از حیوانی که نجس‌العین نباشد.
و سیّد مرتضی برآن است که اجزای نجس‌العین که حسّ نداشته باشد- مثل مو واستخوان سگ و خوک- طاهر است «3» و باقی مجتهدین خلاف او کرده‌اند [3].

فصل اگرسگ ظرفی را به‌زبان بلیسد [4] و خواهندکه به آب‌قلیل آن‌را طهارت دهند،
باید که آن‌را به خاک پاک‌بمالند [5] وبعد ازآن دو نوبت [6] به آب‌بشویند، واگرخاک‌متعذّر باشد بعضی از مجتهدین برآنند که هرچه شبیه به خاک باشد- مثل اشنان و سبوس [7]-
__________________________________________________
[1] بنابر احوط اگرچه اقوی طهارت است. (خراسانی)
* گذشت که اقوی طهارت آن است، هرچند احتیاط اولی است. (یزدی)
[2] مراد از جوش، غلیان است که اسفل آن اعلا و اعلای آن اسفل شود. (صدر)
[3] دوازدهم عرق جنب از حرام است بنابر احوط، بلکه خالی از قوّت نیست، و ملحق به آن است عرق شتر جلّال نیز. (دهکردی، صدر)
[4] یا در آن آب یا مایع دیگر بخورد. (نخجوانی، یزدی)
[5] احوط مالیدن آن است به خاک تر شده نیز و احوط از آن مالیدن دفعه سوم است به آب گل. (صدر)
[6] اولی آن است که بعد از خاک مالی شش نوبت با آب بشویند تا اینکه مجموع آن هفت نوبت شود. (کوهکمره‌ای)
[7] عوض خاک نمی‌شوند و به آب شستن نیز کفایت نمی‌کند. (یزدی)
__________________________________________________
(1) یعنی 46، دو ثلث.
(2) بر وزن کوزه: شرابی که از آرد برنج و ارزن و جو سازند.
(3) سیّد مرتضی، ناصریات: 100.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 91
عوض خاک [1] می‌شوند [2] و بعضی برآنند که عوض خاک [3] یک نوبت به آب بشویند [4]. و امّا اگر آن ظرف را به آب کثیر مثل کُر و آب روان طهارت دهند یک نوبت [5] به آب فرو بردن [6] کافی است بعد از آن که او را به خاک مالیده باشند.
و بعضی از مجتهدین برآنند که اگر به آب کثیر طهارت دهند خاک مالیدن لازم نیست.
و قول اوّل [7] اصحّ است.
و اگر خوک ظرفی را بلیسد بعضی از مجتهدین بر آنند که آن ظرف را هفت نوبت [8] به آب باید شستن و بعضی برآنند که به‌طریق لیسیدن سگ است «1».

فصل اگر جامه‌ای مثلًا به بول نجس شده باشد و خواهند که آن را به آب قلیل طهارت دهند،
پس اگر به بول شیرخواره نجس شده باشد به مجرّد ریختن آب برآن طاهر
__________________________________________________
[1]- اکتفاء به غیر خاک خلاف احتیاط است. (کوهکمره‌ای)
[2] نمیشود. (مازندرانی)
[3] ولکن اقوی عدم کفایت غیر خاک است در این صورت نیز. (خراسانی)
[4] کفایت نمی‌کند. (مازندرانی)
[5] بلکه دو نوبت لازم است بنابر احوط، اگر نگوئیم اقوی. (خراسانی)
* و احوط تعدّد است. (صدر، یزدی)
[6] در جاری کافی است و در کرّ نیست. (مازندرانی)
[7] قول اوّل احوط است، بلکه احوط اعتبار تعدّد است مطلقاً. (تویسرکانی)
* احوط است. (کوهکمره‌ای)
[8] این قول خالی از قوّت نیست و خاک مالی احوط است قبل از شستن هفت نوبت به آب. (خراسانی)
* این قول احوط است و همچنین است استعمال تراب قبل از سبع. (کوهکمره‌ای)
* این قول قوی است و خاک مالی احوط است. (مازندرانی)
* این قول خالی از قوّت نیست و همچنین است هرگاه موش صحرائی در ظرفی بمیرد، و احوط در اوّل تقدیم خاک مالی است بر شستن هفت دفعه، هرچند واجب نیست. (یزدی)
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی، مبسوط 1: 15 و خلاف 1: 186، مسأله 143.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 92
می‌شود و احتیاج به افشردن نیست امّا به سه شرط:
اوّل: آنکه آن طفل پسر باشد نه دختر.
دوم: آنکه اکثر غذای او شیر باشد [1].
سوم: آنکه سنّ او کمتر از دو سال [2] بوده باشد.
و اگر به بول غیرطفل شیرخواره نجس شده باشد باید که بعد از آن که آب برآن بریزند یک نوبت بیفشرند [3] و باز آب برآن بریزند و نوبت دیگر بیفشرند.
و اگر به‌غیر بول نجس شده باشد یک نوبت آب ریختن و یک نوبت افشردن [4] طاهر می‌شود بعد از ازاله عین نجاست و احتیاج به دو نوبت نیست. امّا اگر در آب کُر [5] یا آب روان طهارت دهند یک‌نوبت در آب فرو بردن آن کافی است بعد از آنکه عین نجاست از آن ازاله شده باشد و افشردن [6] آن لازم نیست. و اگر پوست یا دوشک و بالش و مانند آن را به آب قلیل طهارت دهند احتیاج به افشردن آن نیست و مالیدن آن کافی است.
و بدان که هر گاه جامه‌ای مثلًا نجس شود به نجاستی که رنگ داشته باشد- مثل خون یا غیر آن- و آن را بشویند و رنگ آن نجاست در جامه بماند آن رنگ پاک است و ازاله آن لازم نیست.
__________________________________________________
[1] یعنی طعام خور نشده باشد. (خراسانی)
[2] اشتراط این محلّ نظر است. (خراسانی)
[3] فشردن احوط ا ست و وجوب آن معلوم نیست. (تویسرکانی)
* فشار لازم‌نیست، بلکه کفایت‌می‌کند چیزی‌که به آن محقّق‌میشود شستن‌عرفاً. (خراسانی)
[4] فشردن آن لازم نیست. (خراسانی)
[5] در کرّ دو نوبت احوط است اگر به بول نجس شده باشد. (خراسانی)
* گذشت که در کرّ احوط تعدّد است. (صدر)
* احتیاط به دو نوبت در کرّ ترک نشود و در جاری یک دفعه کفایت می‌کند و همچنین در افشرن در کرّ ترک نشود و در جاری لازم نیست. (مازندرانی)
[6] احوط فشردن است که آب از حشو آن بیرون بیاید و ظاهر و باطن پاک میشود. (دهکردی)
* لازم است بنابر احوط. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 93

فصل اگر ظرف نجس را مثل کاسه و دیگ و خُم خواهند که به آب قلیل طهارت دهند
قدری آب در آن کنند و حرکت دهند تا آب به همه جای آن برسد و آن آب را بریزند، و باز نوبت دیگر آب کنند و حرکت دهند بریزند [1] آن ظرف طاهر می‌شود. و اگر آن ظرف نجس را در زمین محکم کرده باشند- مثل دیگ دکان طبّاخی- کندن آن لازم نیست و به‌همین طریق طهارت می‌توان داد، و اگر اندکی آب در تَهِ آن بماند آن را به لتّه یا پنبه پاک بردارند.

[احکام ظروف طلا و نقره
و بدان که از ظرف طلا و نقره چیزی خوردن و آشامیدن یا چیزی در آن گذاشتن حرام است [2] برمرد و زن، امّا آن آب و طعام و میوه که در آن ظرف است حرام نمی‌شود، ولیکن از آن ظرف بیرون آوردن به قصد خوردن حرام است، و به قصد آن که برجایی گذارند و بعد از آن بخورند حلال است. و از آفتابه طلا و نقره دست شستن حرام است، و همچنین از طاس طلا و نقره آب برخود یا برجایی ریختن، و همچنین از دوات [3] طلا و نقره چیزی نوشتن، و از سُرمه‌دان طلا و نقره سرمه کشیدن. امّا به قلم ومیل طلا ونقره چیز نوشتن وسرمه کشیدن حلال است. و اگر از طاس و کوزه نقره‌کوب یا طلاکوب آب خورد واجب است که لب [4] خود را به نقره آن و طلای آن نرساند.
__________________________________________________
[1]- سه نوبت این کار را نمایند بنابر اقوی. (خراسانی)
* ظرف نجس را سه نوبت شستن احوط است. (کوهکمره‌ای)
* احوط سه مرتبه است. (مازندرانی)
* ظرف نجس را سه نوبت باید شست هرگاه به آب قلیل بشویند. (یزدی)
[2] ظاهر این است که سایر استعمالات ظرف طلا و نقره حکم خوردن و آشامیدن از آنها رادارد. (تویسرکانی)
[3] حرمت در مثل دوات و سرمه دان معلوم نیست. (دهکردی، یزدی)
[4] نرسانیدن لب به نقره یا طلا احوط است. (تویسرکانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 94
و اگر مِسِ مُطلّا را در آتش گذارند پس اگر طلا از آن حاصل شود حکم ظرف طلا خواهد داشت، و اگر مطلقا طلا حاصل نشود میانه مجتهدین در آن خلاف است، و اصحّ آن است که حکم ظرف مس دارد.
و غسل در حوض طلا و نقره صحیح نیست، خواه غسل ترتیبی باشد و خواه غسل ارتماسی. امّا اگر زمین آن حوض غیرطلا و نقره باشد غسل در آن صحیح است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 95

باب دوم در بیان مسائل نماز واجبی و سنّتی
و در آن مقدّمه و سه مطلب است:
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 96

بدان که نماز واجبی دوازده است:
اوّل: نماز شبانه‌روزی که آن را نماز یومیه گویند. دوم: نماز جمعه. سوم: نماز عید رمضان [1]. چهارم: نماز عید قربان. پنجم: نماز طواف خانه کعبه. ششم: نماز آیات، یعنی کسوف و خسوف «1» و زلزله، و هر امر آسمانی که موجب خوف باشد مثل بادهای سیاه و سرخ و امثال آن. هفتم: نماز میّت. هشتم: نمازی که به نذر واجب شود.
نهم: نمازی که به سوگند واجب شود. دهم: نمازی که به‌عهد واجب شود.
یازدهم: نمازی که به اجاره واجب شود. دوازدهم: نمازی که از پدر [2] فوت شده باشد [3] بر پسر بزرگتر واجب می‌شود.

امّا نمازهای سنّتی
بسیار است و آنچه در این کتاب مذکور می‌شود بیست و چهار نماز است:
اوّل: نماز نوافل یومیّه که در هرروز و هرشب سنّت است که گزارده شود.
دوم: نمازی که به حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم منسوب است. سوم: نمازی که به حضرت
__________________________________________________
[1]- نماز عیدین واجب‌است در حال حضور امام، اگرچه احوط اتیان آن‌است مطلقا. (خراسانی)
[2] یا از مادر. (یزدی)
[3] یا از مادر فوت شده باشد علی الاحوط. (دهکردی، صدر)
__________________________________________________
(1) کُسوف: خورشید گرفتن، خُسوف: ماه گرفتن.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 97
امیرالمؤمنین علیه السلام منسوب است. چهارم: نمازی که به حضرت فاطمه زهرا علیها السلام منسوب است. پنجم: نماز جعفر طیّار. ششم: نماز اعرابی [1]. هفتم: نماز طلب باران، که آن را نماز استسقا گویند. هشتم: نماز عید غدیر. نهم: نماز روز اوّل هرماه.
دهم: نماز نافله ماه رمضان. یازدهم: نماز روز مبعث حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم.
دوازدهم: نماز شب مبعث. سیزدهم: نماز روز مباهله. چهاردهم: نماز زیارت.
پانزدهم: نماز رغایب. شانزدهم: نماز شب نصف ماه رجب. هفدهم: نماز شب نصف ماه شعبان. هجدهم: نماز شب عید ماه رمضان. نوزدهم: نماز ساعت غفلت [2].
بیستم: نماز وقت اراده سفر. بیست و یکم: نماز توبه. بیست و دوم: نماز هدیه. بیست و سوم: نماز روز عاشورا. بیست و چهارم: نماز روز نوروز.
__________________________________________________
[1]- چون نماز مستحبّی چهار رکعتی معهود نیست، احوط ترک نماز اعرابی است. (صدر)
[2] جدا بودن این نماز از نوافل لیلیّه محلّ اشکال است. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 98

مطلب اوّل در بیان نمازهای واجبی
نمازهای واجبی دارای نُه مقصد است:

مقصد اوّل در بیان نماز یومیّه
نماز یومیّه یعنی نمازهای پنجگانه که در هرشبانه روز واجب است بر هربالغ و عاقل، مگر زنی که حایض باشد یا نفساء «1».
بدان که مقدّمات نمازیعنی چیزی چند که پیش از شروع در نماز به‌فعل باید آورد شش چیز است:
اوّل: طهارت از حدث.
دوم: نجاست برطرف کردن از بدن و جامه.
سوم: پوشیدن عورت.
چهارم: ملاحظه نمودن مکان نماز که نجس [1] و غصبی نباشد.
پنجم: ملاحظه نمودن وقت نماز.
__________________________________________________
[1] نجس بودن غیر از موضع سجود با عدم تعدّی به لباس یا بدن نمازگزار عیب ندارد. (دهکردی، خراسانی)
__________________________________________________
(1) نفساء: زنی که خونِ زایمان ببیند.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 99
ششم: تحقیق نمودن قبله.
و از این شش چیز دو چیز اوّل در باب اوّل این کتاب به‌تفصیل مذکور شد، و چهارِ باقی در چهار مبحث مذکور می‌شود.

مبحث اوّل در بیان پوشیدن عورت:
و آن در نماز واجب است [1] خواه کسی باشد که نگاه کند و خواه نباشد، و خواه نگاه‌کننده محرم باشد- مثل زن و کنیز این‌کس- و خواه نامحرم، پس اگر شخصی در خانه تاریک خالی نماز گزارد و عورت خود را نپوشد نماز او باطل است. و برمرد همین پوشیدن قُبُل و دُبُر و خُصیه واجب است [2]. امّا بر زن واجب است پوشیدن کلّ بدن غیر رو و کف دستها و قدمها [3]. امّا اگر زن بنده «1» باشد پوشیدن سر و مو براو واجب نیست.

امّا پنج امر واجب:
اوّل: غصبی نباشد.
دوم: حریر محض نباشد که نماز مرد در حریر محض جایز نیست. و شیخ ابن بابویه برآن است که زن را نیز در حریر محض نماز جایز نیست «2». امّا این قول ضعیف است.
و جایز است مردان را حریر پوشیدن به‌واسطه ضرورت مثل سرما یا دفع شپش [4] و در
__________________________________________________
[1]- غیر از نماز میّت، اگرچه احوط است. (خراسانی)
[2] احوط پوشاندن میان دُبر و خصیه است نیز. (کوهکمره‌ای)
[3] احوط بر او پوشانیدن باطن پاها است. (خراسانی)
* بدون فرق ما بین ظاهر و باطن آنها، اگرچه در باطن قدمین بعضی احتیاط کرده‌اند. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* احوط تستّر باطن قدمین است. (صدر)
* احوط پوشاندن باطن قدمها است. (کوهکمره‌ای)
[4] اگر به مقدار از زمان نماز نیز مدخلیّت در دفع آن داشته باشد. (صدر)
__________________________________________________
(1) بَرْده.
(2) من لا یحضره الفقیه ج 1: 263، حدیث 811.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 100
روز جنگ نیز پوشیدن حریر مردان را جایز است.
سوم: طلا نباشد که نماز مرد در طلا باطل است.
چهارم: طاهر باشد مگر در شش جا: اوّل آنکه: جراحتی یا دُملی داشته باشد که خون از آن روان باشد [1] پس به آن خون نماز صحیح است [2] تا وقتی که آن دمل و جراحت بِهْ شود. دوم آنکه: اگر بول شخصی به تواتر آید و جامه او به آن بول نجس شود در آن حال و در آن جامه نجس نماز او صحیح است [3] به شرط آن که در هرشبانه روز یک نوبت آن جامه را طهارت دهد. سوم آنکه: اگر زنی طفلی را تربیت نماید خواه آن طفل پسر باشد و خواه دختر [4] و غیر از یک جامه نداشته باشد [5] هرچند آن جامه به بول و غایط آن طفل نجس شده باشد نماز او در آن جامه صحیح است [6] به شرط آن
__________________________________________________
[1]- روان بودن خون از او لازم نیست، ولی ملاحظه عسر و حرج را فی الجمله در ازاله آن نمایندعلی الاحوط. (صدر)
* خون قروح و جروح معفوّ است، هرچند روان نباشد. (کوهکمره‌ای)
[2] به شرط آنکه تعدّی نکرده باشد از محلّ، مگر به مواضعی که متعارف است تعدّی به آنها و این مختلف میشود به اختلاف بزرگی و کوچکی جرح یا دمل و نزدیکی و دوری آن موضع. (خراسانی)
* با مشقّت در ازاله یا تبدیل لباس. (مازندرانی)
* به شرط آنکه نوعاً مشقّت داشته باشد تطهیر آن یا تبدیل جامه. (نخجوانی، یزدی)
[3] بلکه جایز نیست و واجب است بر او منع کردن بول را به چیزی مثل کیسه یا کهنه از تعدّی‌کردن آن بر جامه یا بدن او، اگرچه احوط است، و اولی کیسه است و واجب نیست ظاهراً بر او تغییر آن عقیب هر نماز، اگرچه احوط است. (خراسانی)
* هرگاه تحفّظ به کیسه و نحو آن ممکن نباشد و بیرون آوردن آن موجب عسر و حرج شود. (کوهکمره‌ای)
* مشکل است مگر آنکه حرج شخصی باشد، پس حکم تابع آن است. (یزدی)
[4] احوط در دختر عدم عفو است. (خراسانی)
* خالی از احتیاط نیست. (صدر)
[5] یا داشته باشد و محتاج به پوشیدن همه با هم باشد. (خراسانی)
[6] هرگاه نجاست از بول آن طفل باشد، نه غایط او. (دهکردی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 101
که در هرشبانه‌روزی یک نوبت آن جامه را طهارت دهد، و افضل آن است که نماز ظهر و عصر را بعد از طهارت دادن جامه بی‌فاصله در آخر وقت گزارد و شام و خفتن را در اوّل وقت گزارد تا چهار نماز را در جامه طاهر یا جامه قلیل النجاسه دریافته باشد. چهارم آنکه: خونی باشد کمتر از مقدار درهم بغلی و آن به‌قدر بند بالای انگشت زِهگیر [1] «1» است پس اگر در جامه یا دربدن آن‌مقدارخون‌باشد نمازصحیح‌است، وبرطرف‌کردن آن لازم‌نیست مگرآن‌که از مکان‌خود به‌جامه یا بدن سرایت‌کند، یا خون حیض یا استحاضه یا نفاس یا خون سگ یا خون خوک یا خون کافر [2] باشد پس در این هفت جا برطرف کردن آن از بدن و جامه واجب است [3] اگرچه کمتر از مقدار درهم بغلی باشد. پنجم آنکه: نجاست درپوششی باشد که ستر عورت به آن نتوان کرد [4] مثلًا کلاه و بندِ چاقشور «2» و بندِ زیرجامه، هر چند نجاست آن مغلّظه [5] باشد یعنی از آن شش خون باشد [6]
__________________________________________________
* احوط اقتصار نمودن است بر نجاست بول. (کوهکمره‌ای)
* عفو مختصّ است به بول طفل، و اگر به غایط او نجس شود عفو نیست. (مازندرانی)
[1]- احوط اقتصار به مقدار ناخن از این انگشت است، اگرچه اظهر تحدید آن است به گودی کف‌دست. (خراسانی)
[2] احوط اجتناب است از خون مطلق نجس العین، بلکه خون غیر مأکول اللحم. (کوهکمره‌ای)
* یا خون میته، بلکه یا خون حیوان غیر مأکول اللحم ما عدای انسان بنابر احوط. (یزدی)
[3] بلکه واجب نیست، مگر خون حیض و نفاس بنابر اقوی. (خراسانی)
[4] بدون فرق ما بین اینکه در محلّ خود باشد یا نه، پس جایز است نماز در هر محمولی که‌ستر عورت به آن نتوان کرد. (یزدی)
[5] عفو در نجاست مغلّظه محلّ تأمّل و اشکال است. (کوهکمره‌ای)
* ولی احوط آن است که هر یکی از آنها در محلّ خود باشد، مثل کلاه برسر و بند در زیر جامه. (صدر)
[6] در خون سگ و خوک عفو مشکل است، زیرا که از اجزاء غیر مأکول اللحم است. (خراسانی، مازندرانی)
__________________________________________________
(1) معنای زِهگیر در صفحه 28 گذشت، و این‌جا منظور انگشتی است که زهگیر بر آن پوشند.
(2) شلوار گشاده و بلند کفدار زنانه.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 102
که قبل از این مذکور شد. ششم آنکه: هرنجاستی که نمازگزارنده قادر بر ازاله آن نباشد مثل آن که جامه نجس را به جهت شدّت سرما نتواند کندن پس در آن جامه نماز صحیح است امّا در غیر مسجد [1].
پنجم: از واجباتِ ساتر آن است که ساتر [2] پوست حیوانی نباشد که خوردن گوشت آن حرام است مثل سَمُور «1» و روباه و همچنین مو و پشم آنها. امّا دو حیوان است که گوشت آنها حرام است و با وجود این نماز در پوست و پشم آنها صحیح است، یکی از آن دو حیوان «خز» است و آن جانوری است آبی‌که در خشکی زنده نمی‌ماند، و دیگری «سنجاب» است. و بعضی از مجتهدین [3] منع نماز کرده‌اند در پوست و پشم سنجاب «2».
__________________________________________________
* هرگاه عین آن خونها موجود باشد، مشکل است. (دهکردی، یزدی)
[1] فرق ما بین مسجد و غیر مسجد نیست، بلی هرگاه نجاست مسری باشد که موجب تلویث مسجد شود، جایز نیست نماز در مسجد. (دهکردی، یزدی)
* ظاهراً اگر آن نجاست سرایت به مسجد نکند، باکی ندارد، چنانچه خواهد آمد. (صدر)
* حرام است نماز کردن با آن جامه در مسجد، هرگاه موجب تلویث یا توهین بوده باشد و همچنین در مشاهد مشرّفه زادها اللَّه عزّاً و شرفاً. (کوهکمره‌ای)
[2] این حکم اختصاص به ساتر ندارد. (کوهکمره‌ای)
* بلکه مطلق لباس، بلکه مطلق آنچه همراه مصلّی است باید از اجزاء یا فضلات حیوان غیر مأکول اللحم نباشد، غیر از انسان. (نخجوانی، یزدی)
[3] و این احوط است. (صدر)
* قول بعض احوط است. (کوهکمره‌ای)
* و اظهر در نظر احقر قول همین بعض است. (مازندرانی)
__________________________________________________
(1) جانوریست کوچک از گوشتخوران، پاهای کوتاه دارد، موهایش خاکستری، و پوستش نرم است و از آن لباس درست می‌کنند.
(2) شیخ طوسی، نهایة 3: 99 و 101. خلاف 1: 64، مسأله 11 وص 511، مسأله 256. ابن‌ادریس، سرائر 1: 262.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 103

امّا آن هفت امر سنّت که تعلّق به رخت مصلّی دارد:
اوّل: آنچه پوشش نماز است سفید باشد [1].
دوم: بهترین و پاکیزه‌ترین پوشیدنیهای این‌کس باشد.
سوم: ممزوج به ابریشم نباشد [2].
چهارم: اگر سفید نباشد رنگ سیر نداشته باشد.
پنجم: مصلّی «1» دستار بر سر داشته باشد.
ششم: دستاری که در آن نمازگزار تحت‌الحنک داشته باشد.
هفتم: در نعل عربی نماز گزاردن.

امّا آن پانزده امر که مکروه است:
اوّل: در جامه مصوّر «2» نماز کردن.
دوم: بر جانمازِ ابریشمی نماز گزاردن [3].
سوم: در لباس سیاه نماز کردن، مگر دستار و مسحی «3» که نماز کردن در این هردو اگر سیاه باشد مکروه نیست [4].
چهارم: در لباسی که کافر بافته یا دوخته باشد نماز گزاردن.
پنجم: در لُنگی که بربالای پیراهن بسته باشند نماز کردن.
ششم: نماز کردن در رَخْتِ شخصی که از نجاست ملاحظه نکند [5].
هفتم: نماز کردن در رَخْتِ شخصی که از غصب کردن مال مردم ملاحظه نکند [6].
__________________________________________________
[1] بلکه مکروه است در لباس رنگ شده. (خراسانی)
[2] استحباب این معلوم نیست. (خراسانی)
[3] کراهت این معلوم نیست. (خراسانی)
[4] در عباء سیاه نیز مکروه نیست. (نخجوانی، یزدی)
[5] اگر موجب اتّهام آن رخت به نجاست گردد. (خراسانی)
[6] اگر موجب اتّهام آن رخت به غصب گردد. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) نمازگزار.
(2) عکس‌دار.
(3) نوعی چکمه که صلحا و امرا در پا می‌کردند.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 104
هشتم: نماز گزاردن و در دست انگشتر آهن باشد.
نهم: بدون رِدا نماز گزاردن.
دهم: آن که زن بدون گردن بند یا قلّاده [1] نماز کردن.
یازدهم: آنکه در پا خلخال داشته باشد که صدا کند.
دوازدهم: در قبای بند بسته نماز کردن.
سیزدهم: آهنِ ظاهر با خود داشتن، امّا اگر پنهان باشد با خود داشتن آن مکروه نیست.
چهاردهم: نماز کردن مرد در جامه زرد یا سرخ.
پانزدهم: اشتمال صمّاء، یعنی دو طرف ردا را از زیر بغل بیرون آوردن و بر یک دوش انداختن.

بدان که سی و سه امر است که به مکان نماز تعلّق دارد: دو امر واجب، و چهار امر سنّت، و بیست و هفت امر مکروه:
امّا دو امر واجب:
اوّل آنکه: مکان نماز غصبی نباشد، که نماز در مکان غصبی باطل است، مگر آنکه مالک رخصت دهد.
و همچنین در ملک شخصی بی‌رخصت او نماز صحیح نیست، و رخصت چهار نوع است: اوّل: رخصت صریح، مثل آنکه مالک گوید که: در منزل من نماز بگزار.
دوم: رخصت ضمنی [2] مثل آن که بگوید: امروز در منزل من باش. سوم: رخصت فحوا مثل آنکه مهمانی را به منزل خود آورد. چهارم: رخصت شاهد حال و آن در مثل صحرا و حمّام و کاروانسراست که حال شاهد است به آن که مالک به نماز کردن در آن راضی است.
__________________________________________________
[1] یعنی بدون زینت، وقلّاده و گردن بند خصوصیّت ندارد. (خراسانی)
[2] این هم از رخصت فحوا است. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 105
دوم آنکه: مکان نماز نجس نباشد به حیثیّتی که نجاست به بدن مصلّی یا لباس او سرایت کند، اگرچه خون کم از درهم بغلی باشد [1]. امّا اگر مکان خشک باشد و نجاست آن سرایت نکند نماز در آن صحیح است، مگر جای سجده که اگر آن نجس باشد نماز صحیح نیست هرچند خشک باشد و نجاست آن به بدن و رخت مصلّی نرسد.

و امّا آن چهار امر سنّت که تعلّق به مکان نماز دارد:
اوّل‌آنکه: کلّ مکان نماز طاهر باشد [2]. دوم‌آنکه: مکان پیشانی در بلندی و پستی [3] با مکان ایستادن برابر باشد [4] یا آنکه مکان پیشانی [5] از مکان ایستادن پست‌تر باشد. سوم آنکه: در برابر مصلّی ستره‌ای باشد، و مراد از ستره آن است که دیواری یا حایلی در قبله مصلّی باشد که میانه مصلّی و آن بیش از دو ذرع یا سه ذرع دست نباشد، و اگر عصائی در برابر باشد کافی است. چهارم‌آنکه: نماز واجب در مسجد گزارده شود خصوصاً در مسجدالحرام و مسجد پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم.
در حدیث آمده که ثواب یک نماز در مسجدالحرام برابر ثواب صد هزار [6] نماز
__________________________________________________
[1]- هرگاه خون بعد از سرایت باز کمتر از درهم باشد معلوم نیست که غسل داشته باشد. (تویسرکانی)
* بلکه در این صورت، سرایت باکی ندارد. (خراسانی)
* عدم جواز در صورت سرایت خون کمتر از درهم معلوم نیست، بلی هرگاه بدن یا جامه متنجّس شود به آن بدون اینکه خود خون سرایت کند جایز نیست. (دهکردی، یزدی)
* اگر سرایت کرده کمتر از درهم باشد ضرر ندارد. (مازندرانی)
[2] بلکه مکروه است نماز در مکان نجس به نجاست غیر متعدّیه. (خراسانی)
[3] بلندی و پستی ما بین مکان پیشانی و مکان ایستادن زیاد از چهار انگشت باشد جایز نیست. (نخجوانی)
[4] بلکه جایز نیست که مکان ایستادن بلندتر از مکان پیشانی، یا پست‌تر از آن باشد به زیاده از چهار انگشت بهم بسته. (دهکردی، یزدی)
[5] بلکه احوط آن است که مکان پیشانی با مکان ایستادن زیادتر از چهار انگشت متّصل، تفاوت داشته باشد. (کوهکمره‌ای)
[6] و از بعض احادیث مستفاد میشود هزار هزار. (نخجوانی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 106
است، و ثواب یک نماز در مسجد پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم برابر ثواب ده هزار نماز است، و در هریک از مسجد اقصی و مسجد کوفه برابر ثواب هزار نماز است، و در مسجد جامع برابر ثواب صد نماز است، و در مسجد محلّه برابر بیست و پنج نماز است، و در مسجد بازار ثواب دوازده نماز است «1».
امّا زن را نماز در خانه افضل است از نماز او در مسجد، و نماز او در خانه اندرونی [1] افضل است از نماز او در خانه بیرونی، و نماز او در ایوان منزل افضل است از نماز او در صحن منزل، و نماز او در صحن منزل افضل است از نماز او بربام منزل، و بر بامی که فصیل «2» دارد افضل است از بامی‌که فصیل ندارد

امّا بیست و هفت امر مکروه که تعلّق به مکان نماز دارد:
اوّل: نماز در اندرون حمّام گزاردن. امّا در جامه‌کن حمّام [2] و بربام حمّام مکروه نیست.
دوم: در کشتی نماز گزاردن [3] هر گاه قدرت بر بیرون رفتن باشد.
سوم: در خانه کعبه نماز واجب گزاردن [4] امّا نماز سنّت مکروه نیست.
__________________________________________________
[1]- و مراد به خانه اندرونی و بیرونی و طاق و صندوقخانه است، و نماز زن در صندوقخانه‌افضل است از سایر جاهای منزل و تفاوتی بین اینها نیست. (خراسانی)
[2] اولی ترک نماز است در جامه کن نیز. (مازندرانی)
* در جامه کن نیز اولی ترک است. (نخجوانی، یزدی)
[3] با تمکّن او از استیفاء شرایط و أجزاء، کراهت معلوم نیست و با عدم تمکّن از آن، واجب است بیرون رفتن. (خراسانی)
* احوط ترک است. (صدر)
* احوط ترک نماز است در کشتی، حال راه رفتن کشتی. (مازندرانی)
[4] اولی بلکه احوط ترک نماز است در اندرون خانه کعبه، اگرچه اقوی جواز است با کراهت. (خراسانی)
* بلکه احوط ترک نماز واجب است در جوف کعبه. (نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) دعائم الاسلام 1: 148. جامع الاخبار: 179. وسائل 5: 289، حدیث 2.
(2) دیوار.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 107
چهارم: در جایی نماز گزاردن که در برابر آن مصحف گشاده باشد، یا کتابی‌یا کاغذی نوشته به شرط آن که خطّ او نمایان باشد [1].
پنجم: در جایی که در برابر او چراغی باشد یا آتش افروخته.
ششم: در جایی که در برابر او عورتی «1» خوابیده باشد [2] هرچند محرم باشد و پشت به‌جانب مُصلّی باشد.
هفتم: در جایی که شخص رو به رو باشد.
هشتم: در جایی که سلاح بی‌غلاف در برابر باشد [3].
نهم: در خانه‌ای که مجوسی در آنجا باشد [4]. امّا در خانه‌ای که یهود و نصاری باشد نماز کردن مکروه نیست [5].
دهم: در خانه‌ای که در آن سگ باشد [6].
یازدهم: در جایی که دری گشاده در برابر باشد.
دوازدهم: در گورستان نماز کردن.
__________________________________________________
[1] بلکه اگرچه نمایان نباشد. (خراسانی)
[2] کراهت آن معلوم نیست. (خراسانی)
[3] کراهت به نظر نمی‌آید، بلی همراه داشتن نمازگزارنده سلاح بی غلاف را مکروه است. (مازندرانی)
[4] در این حکم اشکال است، بلی مکروه است نماز خواندن در خانه مجوسی، هرچند در حال‌نماز مجوسی در او نباشد. (کوهکمره‌ای)
* در خانه مجوسی و در خانه‌ای که مجوس در آنجا باشد، و کراهت زایل میشود به اینکه آب بپاشد و صبر کند تا خشک شود، آن وقت نماز کند. (مازندرانی)
* و همچنین در خانه مجوسی، هرچند در حال صلات، مجوسی در آن نباشد. (یزدی)
[5] خوب عبارتی نیست، بلکه آنچه مورد اخبار و کلمات اخیار است، عدم کراهت در بِیَع و کنایس است که معبد یهود و نصاری است. (مازندرانی، نخجوانی)
[6] مگر سگ شکاری. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) زنی.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 108
سیزدهم: در جایی که چهارپایان در آنجا بسته می‌شود مثل طویله و مانند آن هرچند چهارپایان در آنجا نباشد.
چهاردهم: در خانه‌ای که مست‌کننده در آن باشد.
پانزدهم: برروی خرمن گندم نماز کردن هرچند آن را به گِل اندوده باشند.
شانزدهم: در محلّی که اکثر اوقات آتش در آنجا می‌سوزانند مثل طون حمّام و مطبخ هرچند که در وقت نماز از آتش خالی باشد.
هفدهم‌آنکه: مرد در جایی نماز گزارد که در پهلوی او یا مقدّم براو زنی نماز گزارد، خواه محرم باشد و خواه نامحرم هر گاه میانه ایشان حایلی نباشد یا مقدار ده ذرع- به ذرع دست- دوری نباشد. امّا اگر زن در پس سر مرد باشد کراهت برطرف می‌شود واحتیاج به حایل یا دوری ده ذرع نیست. و بعضی از مجتهدین نماز مرد و زن را باطل می‌دانند هر گاه مقارن هم تکبیر احرام گویند «1» و الّا نماز آن را که تکبیر احرام بعد از دیگری گفته باطل می‌دانند [1] به شرط آن که زن در پهلوی مرد یا مقدّم برمرد نماز گزارد و حایل یا دوری ده ذرع نباشد.
هجدهم: نماز گزاردن برآن خاکی که مورچه‌ها از سوراخ خود بیرون می‌آورند.
نوزدهم: در جایی که حیوانات آن جا ذبح می‌شوند.
بیستم: در شوره‌زار نماز گزاردن.
بیست و یکم: برروی برف نماز گزاردن.
بیست و دوم: در گذرگاه آب نماز کردن، هرچند که آنجا آب نباشد.
بیست و سوم: بر ریگ روان نماز گزاردن.
بیست و چهارم: در جادّه راه نماز کردن [2].
__________________________________________________
[1]- و این احوط است. (صدر)
[2] اگر مضرّ به حال عبور کننده‌ها نباشد، والّا حرام و باطل است بنابر اقوی. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) شهید ثانی، مسالک 1: 172. محقّق‌عاملی، مدارک 3: 224. محقّق‌ثانی، جامع‌المقاصد 2: 121.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 109
بیست و پنجم: در زمینی که شقایق در آن روییده باشد [1].
بیست و ششم: در خانه‌ای که مصوّر باشد.
بیست و هفتم: در جایی که شتران در آنجا خوابند هرچند که از شتر خالی باشد.

فصل در احکام مساجد
مسجد بنا نهادن و عمارت کردن ثواب عظیم دارد، و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام منقول است که هرکس مسجدی بنا کند خدای تعالی خانه‌ای در بهشت جهت او بنا می‌کند «1». و احادیث در ثواب بنا کردن مسجد بسیار است.

امّا دوازده امر سنّت
اوّل: بنای مسجد بسیار بلند و بسیار پست نباشد [2].
دوم: طهارتخانه مسجد را نزدیک درِ مسجد بسازند.
سوم‌آنکه: شخصی که داخل مسجد می‌شود اوّل پای راست پیش کند و وقتی که از مسجد بیرون می‌رود پای چپ را.
چهارم‌آنکه: پیش از داخل شدن ملاحظه کفش خود کند که نجس نباشد.
پنجم‌آنکه: در وقت داخل شدن به مسجد این دعا را بخواند: «بِسْمِ اللَّهِ وَالسَّلامُ عَلی رَسُوْلِ‌اللَّهِ وَصَلَواتُ اللَّه وَصَلَواتُ مَلائِکَتِه عَلی مُحَمَّدٍ وَالِ مُحَمَّدٍ وَالسَّلامُ عَلَیْهِمْ وَرَحْمَةُاللَّهِ وَبَرَکاتُهُ رَبِّ اغْفِرْلیْ ذُنُوبیْ وَافْتَح لیْ ابْوابَ فَضْلِکَ».
__________________________________________________
[1] محتاج به مراجعه است. (خراسانی)
[2] دلیلی بر استحباب این فعلًا در نظر نیست. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) کافی 3: 368، حدیث 1. وسایل 5: 203، حدیث 1.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 110
ششم‌آنکه: در وقت بیرون رفتن نیز همین دعا بخواند.
هفتم: با وضو بودن در وقت داخل شدن.
هشتم‌آنکه: چون داخل شود دو رکعت نماز تحیّت مسجد بگزارد.
نهم: اکثر اوقات به مسجد تردّد نمودن و مسجد را خوشبو گردانیدن.
دهم: در مسجد رو به قبله نشستن، و حمد خدای بجای آوردن، و صلوات فرستادن، و حاجت از خدا طلبیدن.
یازدهم: چراغ در مسجد روشن کردن، چه ازحضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم منقول است که:
هرکس در مسجدی چراغ روشن کند جمیع ملائکه و حاملان عرش آن جهت او استغفار می‌کنند مادام که آن چراغ روشن باشد «1».
دوازدهم: مسجد را جاروب کردن خصوصاً در روز پنجشنبه و شب جمعه، و از حضرت امام موسی کاظم علیه السلام منقول است که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود که: هرکس روز پنجشنبه یا شب جمعه مسجدی را جاروب کند و به‌مقدار سُرمه که به چشم می‌کشند خاکروبه از مسجد بیرون کند خدای تعالی جمیع گناهان او را می‌آمرزد «2».

امّا هفده امر مکروه که به مسجد تعلّق دارد:
اوّل‌آنکه: دیوار مسجد کنگره داشته باشد.
دوم‌آواز در مسجد بلند کردن [1].
سوم: شمشیر از غلاف بیرون کردن.
چهارم: در مسجد شعر خواندن [2].
__________________________________________________
[1] کراهت رفع صوت در مثل أذان و ذکر مسائل و مصائب و مواعظ و نحو آن از عبادات در صورت توقّف حصول غرض به آن معلوم نیست، بلکه رفع صوت در مثل امور مذکوره محبوب و مرضیّ صاحب خانه است. (کوهکمره‌ای)
[2] کراهت مطلق شعر خواندن مشکل است، بلکه خواندن اشعاری که مدح انبیاء و ائمّه ف-
__________________________________________________
(1) تهذیب 3: 261، حدیث 733. وسائل 5: 241، حدیث 1.
(2) ثواب الأعمال: 51، حدیث 1. وسائل 5: 238، حدیث 1.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 111
پنجم: خواب کردن.
ششم: خرید و فروش کردن.
هفتم: حکایت امور دنیا کردن.
هشتم: اطفال و دیوانه‌ها را گذاشتن که داخل مسجد شوند.
نهم: وضو کردن در مسجد [1] از حدث بول یا حدث غایط.
دهم: برهنه کردن عورتین، یا ناف، یا ران، یا زانو.
یازدهم: قضا پرسیدن [2].
دوازدهم: شخصی را حدّ زدن.
سیزدهم: بردیوار مسجد صورت چیزی کشیدن که جان نداشته باشد مثل درخت وغیره.
چهاردهم: آب دهن یا بلغم در مسجد افکندن.
پانزدهم: داخل شدن شخصی در مسجد که از دهن او بوی سیر یا پیاز آید.
شانزدهم: مسجد را مکتب کردن.
هفدهم: به‌فعل آوردن اهل حرفت «1» حرفت خود را در مسجد، به تخصیص تیر تراشیدن.
هجدهم: در مسجد ترکی یا فارسی یا به زبان دیگر غیر زبان عربی حرف زدن [3]
__________________________________________________
طاهرین علیهم السلام است محبوب ربّ العالمین، و همچنین شعر خواندن در مصیبت آل رسول صلوات اللَّه تعالی و تسلیماته علیهم اجمعین. (کوهکمره‌ای)
[1] گذشت که کراهت این وضوء محلّ تأمّل است. (کوهکمره‌ای)
[2] شاید مراد قضاوت و حکم کردن باشد. (مازندرانی)
[3] کراهت این مطلقا معلوم نیست، بلی آنچه مکروه است یقیناً تکلّم به رمز که دو نفر یا زیادتر از برای خود قرار میدهند که غیر نفهمد، چنانچه متداول است بین اهل عجم. (خراسانی)
* این حکم علی اطلاقه محلّ تأمّل و اشکال است، به جهت آنکه کراهت حرف زدن غیر عرب در بلاد خودشان به لسان خودشان از اخبار استفاده نمی‌شود. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) اهل صنعت.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 112

امّا آن یازده امر که حرام است:
اوّل: مسجد را به طلا نقّاشی کردن [1].
دوم: سنگ‌ریزه که فرش مسجد است از مسجد بیرون کردن [2].
سوم: در مسجد چیز نجس داخل کردن هرچند سرایت به مسجد نکند [3].
چهارم: درنگ نمودن جنب و حایض و نفاس در مسجد.
پنجم: فروشی «1» که وقف مسجد باشد در غیر مسجد انداختن.
ششم: چیزی را در مسجد طهارت دادن [4] اگر چه در آب کرّیاآب‌جاری‌باشد [5].
__________________________________________________
[1] نقاشی کردن مسجد به طلا مکروه است بنابر اقوی، اگرچه احوط ترک است. (خراسانی)
[2] احوط بیرون نبردن سنگ ریزه است که فرش مسجد باشد، و همچنین احوط ... در حرام بودن همه این یازده امر تأمّل است و لکن احوط است. (تویسرکانی)
* حرمت مجرّد بیرون بردن معلوم نیست، و لکن اگر بیرون برد واجب است برگرداند به مسجد. (خراسانی)
[3] با عدم سرایت، حرمت معلوم نیست، مگر آن که موجب هتک باشد. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* داخل‌کردن نجاست مسریه، اگرموجب هتک حرمت مسجد نباشد عیب ندارد. (خراسانی)
* با عدم سرایت حرمت معلوم نیست، و خبر وارده در او زیاده بر نجاست مسریّه دلالت ندارد. (صدر)
* حرام است داخل نمودن نجس هرگاه موجب سرایت یا اهانت باشد. (کوهکمره‌ای)
* نجاست اگر به مسجد سرایت نکند، اگر داخل کردن آن باعث هتک حرمت مسجد است عرفاً، مثل مردار در مسجد افکندن و قازورات در مسجد ریختن حرام است، و اگر باعث هتک نیست، حرمت آن ثابت نیست. (مازندرانی)
[4] اظهر جواز تطهیر است در مسجد، اگر سبب تنجیس آن نشود. (خراسانی)
* حرمت طهارت دادن با عدم سرایت و اهانت مشکل است. (کوهکمره‌ای)
[5] حرمت تطهیر در کرّ و جاری معلوم نیست، بلکه به قلیل نیز هرگاه غساله را در آن نریزد، بلی هرگاه موردی مستلزم هتک باشد جایز نیست. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* احوط جواز تطهیر در کرّ و جاری است و احوط ترک است. (مازندرانی)
__________________________________________________
(1) جمع فرش است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 113
هفتم: چیزی از زمین مسجد داخل ملک خود یا داخل کوچه کردن.
هشتم: میّت در مسجد دفن کردن [1].
نهم: صورت جاندار در دیوار مسجد کشیدن [2].
دهم: مصالح مسجدی که منهدم شود و قابل تعمیر نباشد در غیرمسجد بکار بردن.
یازدهم: در مسجد درختی نشاندن.

بدان که اوّل وقت نماز صبح برآمدن صبح صادق و وقت آن می‌کشد تا برآمدن آفتاب:
و اوّل وقت پیشین «1» زیاده شدن سایه شخص است بعد از آن که به‌نهایت کوتاهی رسیده باشد چنان‌که در این بلاد واقع می‌شود، یا ظاهر شدن سایه است بعد از آنکه برطرف شده باشد چنان‌که در مکّه مشرّفه واقع می‌شود، و این وقت را زوال گویند.
و اوّل وقت عصر وقتی است که از زوال آفتاب مقدار نماز ظهر گذشته باشد نظر به حال مصلّی، پس اگر متطهّر [3] و مقیم باشد مقدار چهار رکعت گذشته باشد وقت عصر داخل شده، و اگر محدث باشد [4] مقدار طهارت و چهار رکعت گذشته باشد، و اگر
__________________________________________________
[1] حرمت دفن در آن ممنوع است. (خراسانی)
[2] حرمت این اختصاص به مسجد ندارد. (خراسانی)
* حرمت آن معلوم نیست. (مازندرانی)
[3] معلوم نیست گذشتن مقدار طهارت و مثل آن از مقدّمات نماز، از وقت مخصوص بوده‌باشد. (دهکردی، صدر)
[4] وقت مختصّ مقدار رکعات نماز است، بدون مقدّمات، لکن هرگاه از جهت اینکه بعض‌نماز در ما قبل الوقت واقع شده، یا از جهت دیگر پیش از مضیّ مقدار رکعات فارغ شد از نماز اوّل، میتواند نماز بعد را اتیان کند، هرچند در وقت مختصّ باشد، چنانچه در آخر وقت هرگاه نماز دوم را سهواً مقدّم داشت بر نماز اوّل میتواند در وقت مختصّ به دوم نماز اوّل را-
__________________________________________________
(1) ظهر.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 114
مسافر و متطهّر باشد مقدار دو رکعت، و اگر مسافر و محدث باشد مقدار طهارت و دو رکعت گذشته باشد.
و آخر وقت ظهر وقتی است که تا غروب آفتاب مقدار نماز عصر مانده باشد نظر به حال مصلّی چنانچه معلوم شد، و این مقدار وقتِ مخصوصِ عصر است. و مقدار اداء ظهر از اوّل زوال مخصوص ظهر است. و مابین دو وقت مخصوص مشترکی است میان ظهر و عصر.
و آخر وقت عصر غروب آفتاب است [1] و آن اوّل وقت نماز شام است و علامت آن برطرف شدن سرخی [2] است که در جانب مشرق ظاهر می‌شود.
و اوّل وقت نماز خُفتن وقتی است که از غروب آفتاب مقدار سه رکعت گذشته باشد اگر متطهّر باشد یا مقدار سه رکعت با طهارت اگر محدث باشد پس وقت مشترک می‌شود میان شام و خفتن تا آنکه باقی‌ماند به نصف شب آن مقدار که نماز خفتن را به آن ادا توان کردن و آن مخصوص نماز خفتن است نظر به حال مصلّی چنان‌که گذشت. و جمعی از مجتهدین برآنند که تا سرخی جانب مغرب برطرف نشود وقت نماز خفتن داخل نمی‌شود «1».
__________________________________________________
اتیان کند، و همچنین در مغرب و عشاء لکن در ظهر و عصر بهتر این است، که یک نماز چهار رکعتی بکند به قصد ما فی الذمّه و بدون تعیین اینکه ظهر است یا عصر، چون محتمل است که عصری را که مقدّم داشته ظهر محسوب شود، چنانچه مفاد نصّ صحیح است که فرموده: «إنّما هی أربع کان أربع». (یزدی)
[1]- احوط تأخیر نینداختن نماز ظهر و عصر است از فرو رفتن قرص آفتاب، و اگر تأخیر شدالبتّه پیش از برطرف شدن سرخی بجای آورد و نیّت اداء و قضاء ننماید، و تأخیر افطار است در روزه از بر طرف شدن سرخی. (صدر)
[2] اقوی این ا ست که صبر نماید که تجاوز سرخی از سمت راست ظاهر شود، احوط صبر نمودن است که سرخی از تمام مشرق که ربع فلک است برود. (نخجوانی)
__________________________________________________
(1) شیخ صدوق، هدایه: 130. شیخ مفید، مقنعه: 93. شیخ طوسی، مبسوط 1: 75 وخلاف 1: 262. سلّار، مراسم: 62.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 115

فصل نماز در اوّل وقت گزاردن ثواب عظیم دارد، به‌تخصیص نماز صبح و مغرب.
و تأخیر نماز اوّل وقت به‌غایت مکروه است، مگر در چند جا که تأخیر نماز از اوّل وقت سنّت است، و از آن جمله دوازده جا که مشهورتر است مذکور می‌سازیم:
اوّل: تأخیر نماز خفتن [1] تا وقتی که سرخی مغرب برطرف شود، و بعضی از مجتهدین این تأخیر را واجب می‌دانند «1».
دوم: تأخیر نماز ظهر در بلادی که هوا به‌غایت گرم می‌شود تا وقتی که گرمی هوا کمتر شود.
سوم: تأخیر نماز عصر [2] تا وقتی که سایه که بعد از زوال حادث شده مساوی [3] شاخص شود.
چهارم: تأخیر زنی که استحاضه کثیره دارد هریک از نماز ظهر و عصر را به آخر وقت [4] تا چهار نماز را به یک غسل [5] دریابد.
پنجم: تأخیر نماز صبح و ظهر و عصر جهت گزاردن نافله آن.
ششم: تأخیر پیشنماز، نماز را تا وقتی‌که مأمومین جمع شوند.
هفتم: تأخیر مأمومین نماز را تا وقتی که پیشنماز حاضر شود.
__________________________________________________
[1]- این حکم در این أزمنه محلّ تأمّل است. (کوهکمره‌ای)
* محتاج به تأمّل است. (مازندرانی)
[2] این حکم در این أزمنه محلّ تأمّل و اشکال ا ست. (کوهکمره‌ای)
[3] بلکه تا وقتی که سایه چهار قدم که چهار سبع شاخص است شود. (خراسانی)
* اگرچه بعید نیست که پیش از آن نیز از وقت فضیلت باشد. (یزدی)
[4] یعنی وقت فضیلت ظهر و مغرب یا نماز ظهر و عصر را، و همچنین نماز مغرب و عشاء را در یک غسل و در وقت فضیلتشان دریابد. (خراسانی)
[5] ظاهراً چنین باشد یا دو نماز را در یک غسل. (مازندرانی)
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی، نهایه 1: 279 ومبسوط 1: 75. شیخ صدوق، هدایه: 130. شیخ‌مفید، مقنعه: 93.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 116
هشتم: تأخیر مسافر نماز را تا فرود آمدن، هر گاه آداب نماز را در منزل بهتر بجا تواند آورد.
نهم: تأخیر نماز مغرب و خُفتن تا رسیدن به مشعرالحرام، چنانچه در کتاب حجّ مذکور خواهد شد.
دهم: تأخیر نماز مغرب شخصی را که جمعی انتظار او بکشند که با او افطار نمایند، و یا خود روزه بوده باشد و به‌غایت گرسنه شده باشد.
یازدهم: تأخیر مربیّه طفل ظهر و عصر را به آخر وقت [1] تا چهار نماز را در جامه طاهر یا در جامه قلیل النجاسة دریابد چنانکه در کتاب طهارت مذکور شد.
دوازدهم: تأخیر شخصی‌که به‌قضای نمازهای گذشته مشغول است، نماز حاضره را تا آخر وقت، و سیّد مرتضی تأخیر نماز حاضره را در این صورت واجب می‌داند و مذهب او این است که هرکس را نماز قضا در ذمّه باشد واجب است علی‌الفور بجاآورد و او را جایز نیست که به‌هیچ امر مباح یا سنّت اشتغال نماید تا وقتی‌که ذمّه خود را از همه آن نمازها فارغ سازد «1». امّا جمعی کثیر از مجتهدین در این مسأله با سیّدمرتضی موافقت نکرده‌اند.

فصل در احکام اذان گفتن
چون وقت هریک از نمازهای پنجگانه داخل شود اذان گفتن سنّت مؤکّد است، خصوصاً از برای نمازی که قرائت آن را بلند باید خواند، وبعضی از مجتهدین اذان را از
__________________________________________________
[1]- یعنی نماز ظهر و عصر را به آخر وقت بیندازد و نماز مغرب و عشا را در اوّل وقت بجای‌آورد که چهار نماز در ثوب طاهر خوانده شود. (دهکردی)
__________________________________________________
(1) سیّد مرتضی، رسائل 2: 363.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 117
برای آن واجب می‌دانند «1» و بعضی مخصوص آن نمی‌دانند بلکه اذان را از برای هریک از نمازهای پنجگانه واجب می‌دانند «2» و بعضی همین [را] از برای نماز صبح و مغرب واجب می‌دانند و بس «3».
و اذان از برای غیرنمازهای پنجگانه سنّت نیست بلکه حرام است، امّا سنّت است که سه نوبت «الصلاة» گفته شود. و در اذان گفتن از برای نماز یومیّه ثواب عظیم است واحادیث در این باب از حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم و حضرات ائمّه معصومین علیهم السلام بسیار است، مثل آنکه در حدیث آمده که: هرکس در شهری از شهرهای اسلام اذان بگوید بهشت بر او واجب می‌شود «4».
و بدان‌که لازم نیست که مؤذّن بالغ باشد، پس اگر طفل ممیّز اذان بگوید کافی است.
و اذان زن از برای زنان و از برای مردانی که محرم او باشند [1] جایز است به شرط [2] آنکه نامحرم آواز او را نشنود، امّا اگر زن بسیار پیر باشد و از شنیدن آواز او حظّی نباشد جایز است که مردان نامحرم بشنوند [3].

تتمّه: آنچه به اذان متعلّق است سی امر است: نوزده امر سنّت، و نُه امر مکروه، و دو امر حرام.
__________________________________________________
[1]- احوط عدم کفایت اذان زن است برای مردان محرم. (خراسانی)
* کفایت اذان زن برای مردانی که محرم او باشند محلّ اشکال، بلکه منع است. (مازندرانی)
* لکن احوط عدم اکتفاء مرد است به اذان زن، هرچند محرم باشد. (نخجوانی، یزدی)
[2] این شرط احوط است. (تویسرکانی)
[3] البتّه در این صورت نیز اذان نگوید. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) سیّد مرتضی در نماز صبح و مغرب و جمعه بر مردان و زنان واجب دانسته است، رسائل 3: 29، و به ابن جنید در خصوص مردان نسبت داده است، رجوع شود به مختلف 2: 199، و مدارک 3: 257.
(2) قائل به این قول یافت نشد.
(3) علّامه در مختلف 2: 120 و محقّق عاملی در مدارک 3: 257 به ابن ابی عقیل نسبت داده.
(4) تهذیب 2: 283، حدیث 1126. وسائل 5: 371، حدیث 1.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 118

امّا نوزده امر سنّت:
اوّل‌آنکه: اذان را در اوّل وقت گوید.
دوم‌آنکه: مؤذن در وقت اذان گفتن رو به قبله باشد.
سوم‌آنکه: اذان را بلند بگوید [1].
چهارم‌آنکه: ایستاده بگوید.
پنجم‌آنکه: در وقت اذان گفتن وضو داشته باشد.
ششم‌آنکه: برجای بلند بایستد.
هفتم‌آنکه: دوانگشت خود را در دو گوش کند.
هشتم‌آنکه: اذان را به تأنّی بگوید، نه به شتاب.
نهم‌آنکه: در آخر هرفصل سکوت قلیل نماید.
دهم‌آنکه: اختیار مؤذّنی کنند که عدالت داشته باشد.
یازدهم‌آنکه: مؤذّن وقت شناس باشد.
دوازدهم‌آنکه: خوش آواز باشد.
سیزدهم‌آنکه: حرف نزند در وقت اذان گفتن.
چهاردهم: دانستن مؤذّن مسایل اذان را، به‌طریقی که فقها و علما قرار داده‌اند «1».
پانزدهم: صلوات فرستادن مؤذّن و کسی‌که اذان می‌شنود در وقت نام بردن حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم. و شیخ ابن بابویه صلوات فرستادن را مطلقاً واجب می‌داند بر هر کس که نام آن حضرت بَرَدْ یا بشنود «2» و این قول [2] کمال قوّت [3] دارد.
__________________________________________________
[1] اگر مرد باشد. (خراسانی)
[2] این قول احوط است. (تویسرکانی)
[3] بلکه قوّت ندارد، اگرچه احوط است. (خراسانی)
* لکن اقوای این است که مستحبّ مؤکّد است. (دهکردی، یزدی) ف
__________________________________________________
(1) بعضی از نسخه‌ها: قرار داده‌اند و مذکور شد.
(2) من لا یحضره الفقیه 1: 284، حدیث 875.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 119
شانزدهم: اظهار کردن مؤذّن حرف ها را در لفظ «اللَّه» و «اله» و «اشْهَدُ» و «الصلاة.
» هفدهم: اظهار کردن حرف حا را در لفظ «الفَلاح.
» هجدهم: آنچه مؤذّن از فصُول اذان گوید شنونده نیز آن را بگوید.
نوزدهم: اعاده نمودن مؤذّن اذان صبح را اگر قبل از طلوع فجر به‌فعل آورده باشد.

امّا آن نُه امر که در اذان مکروه [1] است:
اوّل: حرف زدن مؤذّن در اثنای اذان.
دوم: سکوت طویل در اثنای اذان.
سوم: نگاه کردن مؤذّن در حال اذان به جانب راست و چپ.
چهارم: هریک از شهادتین را زیاده بر دو نوبت گفتن، چنان‌که مخالفان می‌کنند.
پنجم: اذان گفتن در وقت راه رفتن.
ششم: سواره اذان گفتن.
هفتم: اذان گفتن جهت عصر روز جمعه هر گاه نماز جمعه گزارند [2].
هشتم: اذان گفتن جهت عصر روز عرفه، شخصی را که حجّ می‌گزارد.
نهم: اذان گفتن جهت عشا در مشعرالحرام شخصی را که حجّ می‌گزارد. و بعضی از
__________________________________________________
* بلکه کمال ضعف را دارد، لکن محبوبیّت تعظیم و تکریم و صلوات فرستادن بر خاتم النبیّین و آل طاهرین آن حضرت- صلوات اللَّه تعالی و تسلیماته علیهم اجمعین- از ابده بدیهّیات و اوضح واضحات است. (کوهکمره‌ای)
* قوّت آن ثابت نیست. (مازندرانی)
[1] اگرچه کراهت بعض این امور مذکوره محلّ اشکال است، و لکن اولی ترک جمیع است رجاءً. (خراسانی)
[2] احوط ترک است. (تویسرکانی)
* احوط اذان گفتن است در این صورت رجاءً با جمع بین دو نماز، و با عدم جمع، اذان ساقط نیست، و فرقی نیست در روز جمعه میان جمعه گزاردن یا ظهر گزاردن. (خراسانی)
* هرگاه جمع کند ما بین صلاتین، بلکه همچنین است هرگاه ظهر گزارند. (دهکردی، یزدی)
* فرقی نیست میان جمعه گزاردن یا ظهر گزاردن. (مازندرانی، نخجوانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 120
مجتهدین [1] اذان گفتن در این سه جا [2] را حرام می‌دانند «1».

امّا آن دو امر که حرام است:
اوّل: اذان گفتن قبل از آنکه وقت نماز داخل شود مگر اذان نماز صبح که قبل از طلوع فجر جایز است.
دوم: گفتن «الصَّلاةُ خَیرٌ من النوم» در اذان صبح، مگر به‌واسطه تقیّه که نزد مخالفان گفتن آن سنّت است.

فصل اقامت «2» بعد از اذان سنّت مؤکّد است
[3] و با آنکه اذان ثواب عظیم دارد ثواب اقامت بیش از ثواب اذان است، و سنّت است که آواز در اقامت بلند نکند [4] و تأنّی در آن سنّت نیست بلکه ترک تأنّی سنّت است. و سیّدمرتضی-/ علیه‌الرحمه- [5] اقامت را در نمازهای پنجگانه واجب می‌داند و بی‌وضو اقامت گفتن [6] را حرام می‌داند و ایستادن را
__________________________________________________
[1] این قول احوط است. (تویسرکانی)
* فرمایش بعضی از مجتهدین موافق با احتیاط است، ترک نشود. (دهکردی، صدر)
* این قول اقوی است، هرگاه جمع نمایند میان دو نماز، بلکه در هر موضعی که جمع نمایند میان دو نماز را اذان از برای نماز دوم محلّ تأمّل و اشکال است. (کوهکمره‌ای)
[2] اگر یکی از این سه جا اذان بگوید به قصد خصوصیّت و مشروعیّت نگوید، بلکه بعنوان رجاء مطلوبیّت و ادراک ثواب بگوید. (نخجوانی)
[3] احوط عدم ترک اقامه است در صلات پنجگانه از برای مردان، مگر در مقامات سقوط. (یزدی)
[4] بلکه سنّت است بلند کردن، نه به مقداری که در اذان بلند می‌کنند. (خراسانی)
[5] قول مرحوم سیّد مرتضی احوط است. (تویسرکانی)
* متابعت سیّد اولی، بلکه احوط خواهد بود. (صدر)
[6] اقوی اشتراط طهارت است در اقامه، و امّا ایستادن و حرف نزدن، پس شرط نیست در آن، هرچند احوط است. (یزدی)
__________________________________________________
(1) علّامه حلّی، تحریر 1: 223. شهید اوّل، بیان: 142.
(2) اقامت/ اقامه.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 121
در آن واجب می‌داند «1». و بعضی «2» از مجتهدین [1] حرف زدن را بعد از «قد قامت الصلاة» حرام می‌دانند «3» مگر حرفی که به نماز تعلّق داشته باشد، مثل التماس کردن حاضران از شخصی عادل که پیشنمازی ایشان کند، یا امر کردن مأمومین را به آنکه صفهای خود را راست بدارند، و مانند این.
و بدان که هر گاه شخصی اذان و اقامت بجا نیاورده داخل نماز شود سنّت است که نماز را قطع کند [2] و هردو را بجا آورده نماز را از سر گیرد، و این مشروط به پنج شرط است:
اوّل آنکه: به سهو ترک اذان و اقامت کرده باشد نه به عمد.
دوم آنکه: هنوز در رکعت اوّل باشد.
سوم آنکه: رکوع نکرده باشد.
چهارم آنکه: وقت نماز آن‌قدر تنگ نشده باشد که اگر تلافی اذان و اقامت نمایدبعضی از نماز در خارج وقت واقع شود.
پنجم آنکه: لازم نیاید که بعضی از نماز در مکان غیرمباح یا در جامه غیرمباح واقع شود، مثل آنکه صاحب خانه یا صاحب جامه گوید که رخصت است که دو رکعت نماز در خانه من یا در جامه من بگزاری و زیاده از آن رخصت نیست [3] در این صورت جایز نیست که نماز را قطع کند و بعد از گفتن اذان و اقامت نماز را از سر گیرد، به جهت
__________________________________________________
[1]- و متابعت این مجتهدین احوط است. (صدر)
[2] احوط ترک قطع نماز است. (کوهکمره‌ای)
[3] یعنی بگوید: به مقدار زمان دو رکعت نماز مرخّصی جامه بپوشی یا در خانه من باشی. (مازندرانی)
__________________________________________________
(1) سیّد مرتضی، رسائل 3: 29 و 30 (وجوب ایستادن در این منبع نیست).
(2) بعضی از نسخه‌ها: جمعی.
(3) شیخ طوسی، نهایه 1: 289. شیخ مفید، مقنعه: 98. و محقّق عاملی، مدارک 3: 295 به سیّد مرتضی در مصباح نسبت داده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 122
آنکه آخر نماز در مکان غیرمباح یا در جامه غیرمباح واقع خواهد شد. و واجب [1] است که چون خواهد که به‌واسطه تلافی اذان و اقامت نماز را قطع کند قبل از قطع بگوید: «السَّلامُ عَلَیْکَ ایُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَکاتُه».
و هر گاه در اثنای اذان از مؤذّن حدثی سرزند سنّت است که اذان را قطع کند و وضو بسازد واذان را ازآنجاکه قطع‌کرده [2] به‌اتمام رساند ولازم نیست که اذان را از سر گیرد.
امّا اگر در اثنای اقامت از مؤذّن حدثی واقع شود اقامت را از سر گیرد [3].
و سنّت است که مابین اذان و اقامت فاصله واقع شود به دو رکعت [4] یا به یک سجده، یا به یک نشستن، یا به یک گام [5] برداشتن، یا به گفتن: «سُبْحانَ اللَّهِ» یا «الْحَمْدُللَّهِ» و اگر فصل به سجده یا به نشستن کند در اثنای آن این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ اجْعَلَ قَلْبیْ بارًّا وَعَیْشی قارًّا وَرِزْقیْ دارًّا وَعَمَلیُ سارًّا، وَاجْعَلْنی عِنْدَ قَبْرِ رَسُوْلِکَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَالِه مُسْتَقَرًّا وَقَرارًا» و در وقت نشستن نیز این دعا بخواند: «سُبْحانَ مَنْ لا تَبْیدُ مَعالِمُهُ سُبْحانَ مَنْ لا یُنْسی ذِکْرُهُ سُبْحانَ مَنْ لا یُخَیّبُ سآئِلُهُ سُبْحانَ مَنْ لَیْسَ لَهُ حاجِبٌ یُرْشی وَلا ابْوابٌ یُغْشی وَلا تَرْجُمانٌ یُناجی سُبْحانَ مِنَ اخْتارَ لِنَفْسه احْسَنَ الْاسْمآءِ سُبْحانَ مَنْ فَلَقَ الْبَحْرَ لِمُوسی سُبْحانَ مَنْ لا یَزْدادُ عَلی کَثْرَةِ الْعَطایا الّا کَرَمًا وَجُوْدًا
__________________________________________________
[1]- قول به وجوب احوط است. (تویسرکانی)
* بلکه اولی است، و همچنین است صلات بر نبی. (خراسانی)
* وجوب معلوم نیست. (دهکردی، یزدی)
* دلیل معتبر بر وجوب نیست، اخبار وارده در این مسأله مختلف است، جمعی از اصحاب مدّعی اجمال شده‌اند، اولی این است که در وقت اراده قطع صلاة بگوید: «اللّهمّ صلّ علی محمّد و آله» و عدول بر نافله جایز نیست، چنانچه اگر عزم بر ترک کند بعد از التفات بر نسیان یا متردّداً بماند زمان معتدّ به بعد اراده قطع صلاة کند جایز نیست. (نخجوانی)
[2] با عدم فوات موالات. (خراسانی)
[3] لازم نیست، اگرچه افضل است. (خراسانی)
[4] فصل دو رکعت در غیر نماز مغرب. (خراسانی)
[5] استحباب آن در غیر منفرد معلوم نیست. (صدر)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 123
سُبْحانَ مَنْ هُوَ هکَذا وَلا هکَذا غَیْرُهُ» و بعد از اقامت این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ رَبَّ هذِهِ الدَّعْوَةِ التَّامَّةِ وَالصَّلاة الْقآئِمَةِ، بَلِّغْ مُحَمَّداً صَلّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَالِه الدَّرَجَةَ وَالْوَسیْلَةَ وَالْفَضْلَ وَالْفَضیْلَةَ، بِاللَّهِ اسْتَفْتِحُ وَبِاللَّهِ اسْتَنْجِحُ وَعَلَی اللَّهِ اتَوَکَّلُ، وَبِمُحَمَّدٍ صَلّی اللَّهُ عَلَیْهِ والِه اتَوَجَّهُ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِه وَاجْعَلْنی بِهِمْ عِنْدَکَ وَجیْهًا فِی الدُّنْیا وَالْاخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبیْنَ».

مبحث چهارم در ملاحظه نمودن قبله:
بدان‌که شخصی که نماز می‌گزارد از چهار حال بیرون نیست، یا در اندرون خانه کعبه است، یا بربام خانه کعبه، یا به خانه کعبه آن قدر نزدیک است که اگر خواهد خانه کعبه را تواند دید، یا از شهر مکّه آن قدر دور است که دیدن خانه او را میسّر نیست.
پس اگر در اندرون خانه کعبه است به هرطرف که نماز بگزارد [1] نماز او صحیح است بلکه در نمازهای چهار رکعتی می‌تواند که در هررکعتی رو به دیواری از دیوارهای خانه کعبه کند به‌شرط آنکه فعل کثیر لازم نیاید. و اگر بربام خانه کعبه باشد نیز این حکم دارد، امّا واجب است که آن چنان باشد که در وقت سجده کردن از بام خانه کعبه قدری در قبله او باشد. و همچنین اگر در اندرون خانه کعبه باشد و رو به جانب دَرِ خانه نماز کند واجب است که قدری از آستان دَرِ کعبه در قبله او باشد.
و امّا شخصی که نزدیک خانه کعبه باشد به حیثیّتی که کعبه را تواند دید مثل مردمی‌که در مکّه‌اند بر او لازم نیست که در وقت نماز خانه کعبه را ببیند، امّا بر او واجب است به‌طریقی نماز گزارد که اگر از میان دو قدم او یا به میان پیشانی او در وقت سجود خطّی بکشند آن خط راست به خانه کعبه بخورد.
و بباید دانست که از خانه کعبه تا آسمان و تا زیرزمین تمام حکم خانه کعبه دارد، پس اگر شخصی که برکوهی که در شهر مکّه است یا در چاهی عمیقی نماز کند نماز او صحیح است اگرچه خطّی که از میان دو قدم او به‌طریقی که مذکور شد بکشند برعین
__________________________________________________
[1]- بلکه اولی و احوط نگزاردن نماز واجبی است در اندرون کعبه احتیاطاً، و همچنین بر بام آن، اگرچه اقوی جواز است. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 124
خانه کعبه نخورد، امّا هر گاه به آنچه در حکم خانه کعبه است می‌رسد کافی است و نماز درست است.

فصل «1» و امّا آن شخصی که از شهر مکّه دور است به حیثیّتی که دیدن خانه کعبه او را ممکن نیست
- مثل آنکه در شهرهای دیگر باشد- قبله او عین کعبه نیست [1] بلکه جهت کعبه است، یعنی جانبی که خانه کعبه در او است، نه همه آن جانب بلکه آن مقدار از آن جانب که مصلّی در هر جزئی از اجزای آن تجویز کند که خانه کعبه در آن بوده باشد و جزم کند که از آن مقدار بیرون نیست.
و آن را به قبله مساجد و قبرهای مسلمانان معلوم می‌توان کرد، و به علاماتی که در میانه فقها مشهور است نیز معلوم می‌شود.
مثلًا علامت قبله بعضی از عراق عرب مثل بغداد آن است که جَدْی را بر پس دوش راست [2]
__________________________________________________
[1]- بلکه عین کعبه است و لکن استقبال آن برای بعید به این نحو است که اگر خطّی از ایستاده‌گاه او کشیده شود که به حسب نظر آن خط مستقیم شود بواسطه زیادتی دوری اگرچه غیر مستقیم باشد به حسب حقیقت آن خطّ متّصل شود به کعبه معظّمه. (خراسانی)
* قبله کسی که از شهر مکّه دور است نیز عین کعبه است، ولی کفایت می‌کند ایستادن به جانب او عرفاً و مستقبل عرفی کعبه بودن. (صدر)
* بلکه لازم است برای شخصی دور، ا ستقبال عین کعبه طوری که اگر کشف حجاب شود و خانه کعبه دیده شود، روی به او باشد و تحصیل به علامات است علماً و اگر نشد به مظنّه، و اگر نشد به شهادت عدلین، و اگر نشد به چهار جانب. (مازندرانی)
* قبله مطلقا عین کعبه است حتّی از برای بعید و محاذات عرفی کافی است و هر قدر بُعد بیشتر شود محاذات اوسع می‌شود و باید با امکان، علم به محاذات داشته باشد و اگر ممکن نباشد علم، ظنّ کافی است، الاقوی فالاقوی، و اگر ظنّ هم ممکن نباشد نماز به چهار جهت کند. (یزدی)
[2] احوط این است که این در حالت غایت انخفاض یا ارتفاع آن بوده باشد. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) عنوان «فصل» در این‌جا زائد به نظر می‌رسد.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 125
بگیرند. و علامت بعضی دیگر از آن بلاد- مثل شهر موصل [1] آن است که مشرق را بر جانب چپ و مغرب بر جانب راست بگیرند. و علامت قبله بعضی از بلاد شام آن است که جَدْی را بر دوش چپ [2] گیرند. و علامت بعضی از آن بلاد آن است که سهیل را در وقتی که به‌غایت بلندی رسد در مابین چشمها گیرند. و علامت بلاد یمن آن است که سهیل را در وقت مذکور در پس سر مابین دوشها گیرند.
و اکثر این علامات از علم هیأت معلوم شده، و در دانستن قبله اعتماد براین علم جایز است [3].
امّا اگر شخصی در صحرا [4] باشد و از علامات قبله چیزی ظاهر نباشد و شخصی یافت نشود که از قول او ظنّ قبله بهم رسد، بر آن شخص واجب است که نماز را چهار نوبت [5] به چهار جهت [6] بگزارد اگر وقت وسیع باشد، و اگر وقت تنگ باشد به هرقدر که وقت گنجد نماز گزارد اگر چه یک نوبت باشد، به هرجهت که خواهد.

فصل اگر برشخصی بعد از آن که نماز گزارده باشد ظاهر شود که در حال نماز روی او به قبله نبوده
__________________________________________________
[1]- در تعیین قبله این بلاد رجوع نمایند به اهل بصیرت از کسانی که حاصل می‌شود از قول آنهاعلم یا ظنّ با عدم تمکّن از علم. (خراسانی)
[2] بلکه بر شانه چپ. (خراسانی)
[3] اگر مفید علم یا ظنّ با عدم تمکّن از علم باشند. (خراسانی)
* با حصول مظنّه در جائی که به آن اکتفاء میتوان نمود. (صدر)
[4] یا در غیر صحرا. (یزدی)
[5] و لکن به نحوی چهار نماز بگزارد که یقین حاصل نماید که یکی از آنها رو به قبله بوده و برتقدیر انحراف هم به جانب راست و چپ نرسد. (خراسانی)
[6] نماز در چهار سمت احوط است. (تویسرکانی)
* احوط این است که چهار جهت هر دو جهت از آن مقابل یکدیگر باشد و دوری جهات از همدیگر مساوی باشد و این حاصل می‌شود به دو خطّ متقاطع که چهار زاویه قائمه حادث شود. (مازندرانی، نخجوانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 126
بلکه پشت او به قبله بوده، نماز را اعاده نماید اگر وقت باقی باشد، و قضا کند [1] اگر وقت باقی نباشد. و اگر ظاهر شود که قبله در جانب راست او یا در جانب چپ او بوده، نماز را اعاده [2] نماید اگر وقت باقی باشد، و اگر وقت گذشته باشد نمازی که گزارده است کافی است و قضای آن لازم نیست [3].
و اگر معلوم شود که قبله در پس پشت او یا در یکی از دو جانب او نبوده در این صورت از چهار حال بیرون نیست [4]: یا قبله در مابین پیش رو و جانب راست بوده، یا در مابین پیش رو و جانب چپ، یا در مابین پس پشت و جانب راست، یا در مابین پس پشت و جانب چپ. پس در دو صورت اوّل اگر وقت باقی باشد نماز را اعاده [5] نماید و اگر وقت باقی نباشد قضا لازم نیست، و در دو صورت آخر نماز را از سر گیرد خواه وقت باقی باشد و خواه نباشد [6].
و بدان‌که گاهی در نماز واجب رو به‌قبله کردن ساقط می‌شود، مثل آنکه شخصی از دشمنی که در جانب قبله باشد بگریزد و وقت نماز تنگ باشد، پس برآن شخص واجب
__________________________________________________
[1]- در وجوب قضاء تأمّل است. (خراسانی)
[2] اعاده نماز احوط است. (تویسرکانی)
[3] قضاء احوط است. (تویسرکانی)
* احوط قضاء کردن است. (دهکردی، یزدی)
* احوط لزوم است. (صدر)
* احوط قضاء نمودن است. (کوهکمره‌ای)
[4] این تفصیل باعث تشویش ذهن است، ظاهر شدن خلاف قبله اگر تا به جانب چپ و راست، در وقت اعاده کند و در خاج وقت قضاء نیست، و اگر از جانب چپ و راست تجاوز کرد به سمت پشت سر، در وقت و خارج وقت هر دو نماز را از سرگیرد. (مازندرانی، نخجوانی)
[5] اعاده واجب نیست، اگرچه احوط است. (خراسانی، دهکردی، یزدی)
* لازم نیست. (صدر)
* بنابر احوط. (کوهکمره‌ای)
[6] اعاده و قضاء که در این چهار صورت فرموده‌اند احوط است. (تویسرکانی)
* در صورت باقی نبودن وقت، قضاء لازم است احتیاطاً. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 127
است که در اثنای گریختن پشت به‌قبله نماز بگزارد. و همچنین اگر مالک خانه شخصی را امر کند که از خانه من بیرون رو و دَرِ خانه در طرف قبله نباشد و وقت نماز تنگ باشد، امّا اگر وقت نماز تنگ نباشد نماز را در وقت گریختن و بیرون رفتن نگزارد، بلکه صبر نماید تا وقتی که عذر برطرف شود.

فصل آنچه در نماز معتبر است دوازده نوع است،
یا فعل است یا ترک فعل، و هریک از این دو یا واجب است یا سنّت، و هریک از این چهار یا به زبان است یا به دل یا به اعضا، و جمیع آنچه به نماز تعلّق دارد از این دوازده نوع بیرون نیست:
اوّل: آنچه برزبان بجا آوردن آن واجب است، مثل تکبیر احرام و قراءت.
دوم: آنچه به دل بجا آوردن آن واجب است، مثل نیّت نماز.
سوم: آنچه به اعضا بجا آوردن آن واجب است، مثل رکوع و سجود.
چهارم: آنچه به زبان بجا آوردن آن سنّت است، مثل خواندن قنوت.
پنجم: آنچه به دل بجا آوردن آن سنّت است مثل به خاطر گذرانیدن معنای آنچه در نماز خوانده می‌شود.
ششم: آنچه به‌اعضا بجا آوردن آن سنّت است، مثل‌دستها برداشتن در حال‌قنوت.
هفتم: آنچه به زبان ترک آن واجب است مثل تکلّم کردن به دو حرف [1] که قرآن و دعا نباشد.
هشتم: آنچه ب‌ه دل ترک آن واجب است مثل قصد کردن ریا و غیره به بعضی افعال نماز.
نهم: آنچه به اعضا ترک آن واجب است، مثل دست بستن در نماز، چنانچه مذهب سنّیان است.
__________________________________________________
[1]- یا یک حرف با معنی. (دهکردی، یزدی)
* و زیاده بر آن. (صدر)
* بلکه یک حرف با معنی نیز علی الأحوط. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 128
دهم: آنچه به زبان ترک آن سنّت [1] است مثل قراءت مأموم [2] با وجود شنیدن قراءت امام [3].
یازدهم: آنچه به دل ترک آن سنّت است، مثل فکر در کار دنیا.
دوازدهم: آنچه به اعضا ترک آن سنّت است، مثل آنکه دست برکمر زند به‌طریق متکبّران.
و ما در رساله اثنا عشریّه که حَسَب‌الأمر اشرف ارفع به‌فارسی ترجمه شده بیان کردیم که هریک از این دوازده نوع دوازده قسم است، و همه اقسام را به‌ترتیب وبه‌تفصیل در آن رساله مذکور ساختیم.

فصل بدان‌که در جمیع نمازهای پنج‌گانه یومیّه سیصد و هفتاد و دو فعل واجب است،
به این تفصیل: در رکعت اوّل بیست و یک فعل واجب است:
اوّل: ایستادن. دوم: رو به قبله کردن. سوم: نیّت کردن. چهارم: تکبیر احرام گفتن.
پنجم: درنگ نمودن [4] در وقت تکبیر. ششم: قراءت کردن. هفتم: درنگ نمودن به‌قدر قراءت. هشتم: خم شدن به جهت رکوع. نهم: درنگ نمودن در رکوع به‌قدر ذکر گفتن. دهم: ذکر گفتن. یازدهم: سر از رکُوع برداشتن. دوازدهم: لمحه‌ای درنگ نمودن.
سیزدهم: خم شدن به جهت سجود. چهاردهم: درنگ نمودن در سجود به‌قدر ذکر.
__________________________________________________
[1]- بلکه واجب است علی الاقوی. (خراسانی)
* مستحبّ بودن ترک قرائت دراینجا ممنوع‌است، بلکه اقوی‌وجوب‌ترک‌است. (مازندرانی)
[2] احوط ترک قرائت است با شنیدن قرائت امام. (تویسرکانی)
* احوط ترک است. (صدر)
[3] در نماز جهریّه با شنیدن قرائت امام یا همهمه او حرام است قرائت مأموم علی الاحوط و با عدم سماع جایز است، و در نماز اخفاتیّه مکروه است مطلقا. (کوهکمره‌ای)
* در نماز جهریّه با شنیدن قرائت امام یا همهمه او واجب است ترک قرائت، و در نماز اخفاتیّه بهتر ترک است، چه بشنود یا نه. (نخجوانی، یزدی)
[4] یعنی طمأنینه و آرام گرفتن. (نخجوانی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 129
پانزدهم: ذکر گفتن. شانزدهم: سر از سجده برداشتن. هفدهم: نشستن در میان دوسجده. هجدهم: لمحه‌ای درنگ نمودن. نوزدهم: خم شدن به جهت سجده دوم.
بیستم: درنگ نمودن به‌قدر ذکر. بیست و یکم: ذکر گفتن [1].
به این بیست و یک فعل رکعت اوّل تمام است، و در رکعت دوم از این بیست و یک فعل سه فعل کم می‌شود: نیّت [2] و تکبیر احرام و درنگ کردن در تکبیر احرام.
پس افعالی که واجب است در رکعت دوم هجده است.
و بعد از آن چهار فعل دیگر واجب است که آنها را داخل رکعت نمی‌شمارند:
اوّل: سر از سجده [3] برداشتن. دوم: نشستن. سوم: تشهّد خواندن. چهارم: درنگ نمودن در تشهّد.
و اگر نماز دو رکعتی باشد سه فعل دیگر واجب است [4]: اوّل: نشستن به جهت سلام گفتن. دوم: سلام گفتن. سوم: درنگ کردن به‌قدر سلام گفتن.
پس در نماز صبح چهل و شش [5] فعل واجب است، و در نماز شام شصت و هشت فعل، و در هریک از نماز ظهر و عصر و عشا هشتاد و شش فعل واجب است.
این است جمیع سیصد و هفتاد و دو فعل که واجب است در نمازهای پنج‌گانه شبانه‌روزی به فعل آوردن آن.

و بدان‌که از جمله این افعال هشت فعل است که احتیاج به بیان دارد،
و آن نیّت
__________________________________________________
[1] سر از سجده دوم برداشتن و نشستن بعد از آن در رکعت اوّل نیز واجب است، و همچنین در رکعت سیّم از چهار رکعتی. (نخجوانی، یزدی)
[2] بلکه نیّت که عبارت از داعی است باید تا آخر نماز باقی باشد. (خراسانی)
* نیّت داعی است، پس در تمام نماز معتبر است، بلی بنابر اینکه نیّت اخطار است تفصیل صحیح است. (کوهکمره‌ای)
[3] یعنی سجده دوم. (صدر)
[4] این سه فعل احوط است. (تویسرکانی)
[5] سر از سجده دوم از رکعت اوّل برداشتن را نشمرد، آن هم واجبی است خارج از رکعت اوّل، پس چهل و هشت فعل واجب است. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 130
است، و تکبیر احرام، و قیام، و قراءت، و رکوع و سجود، و تشهّد و تسلیم، و بیان این هشت فعل در هشت فصل تفصیل می‌یابد.

فصل اوّل در بیان آنچه تعلّق به نیّت دارد:
بدان‌که نیّت هریک از عبادات قصد بجا آوردن آن عبادت است از برای رضای خدا، و در نیّت اوّلًا تعیین نماز باید نمود که کدام نماز است، اداست یا قضا [1] واجب است یا سنّت. بعد از آن قصد کند که آن را بجا می‌آورم از برای رضای خدا، و این قصد در نهایت آسانی است، و هیچ اشکالی ندارد، و وسواسی که بعضی مردم در نیّت می‌کنند از فعل شیطان است، و به این مضمون حدیثی از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام منقول است «1» و آنکه بعضی گمان برده‌اند که نیّت نماز مرکّبی است از چند چیز، مثل تعیین نماز [2] و آنکه واجب است یا سنّت اداست یا قضا، این گمان غلط است بلکه این امور منوی‌اند، یعنی نیّت براینها واقع می‌شود.
__________________________________________________
[1]- تعیّن اداء یا قضاء واجب یا مستحبّ در همه جا احوط است. (تویسرکانی)
* نیّت اداء و قضاء لازم نیست، مگر هرگاه تعیین موقوف بر آن باشد، و همچنین وجوب و سنّت. (دهکردی، یزدی)
* اداء یا قضاء بودن عمل ناشی می‌شود از وقوع آن در وقت یا در خارج وقت، پس اداء و قضاء امر قصدی نیست، مگر اینکه خروج عمل از ابهام موقوف بر آن باشد، پس در این صورت باید تعیین به او شود، و همچنین است نیّت وجوب وسنّت. (کوهکمره‌ای)
* نیّت اداء و قضاء لازم نیست با تعیین منوی، مثلًا اگر تعیین کند که نماز صبح امروز را می‌کنم، دیگر لازم نیست نیّت اداء و قضاء. (مازندرانی)
* نیّت اداء و قضاء و وجوب و سنّت لازم نیست با تعیین منوی، مثلًا اگر تعیین کند که نماز صبح امروز را می‌خوانم، دیگر لازم نیست نیّت اداء و قضاء و وجوب و سنّت، بلی اگر تعیین منوی توقّف داشته باشد به آنها لازم است. (نخجوانی)
[2] آنچه معتبر است تعیین است با تعدّد مأمورٌ به نه قصد اداء یا قضاء و همچنین است وجوب‌و استحباب. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) وسائل 1: 63، حدیث 1.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 131

امّا هفت امر واجب:
اوّل آنکه: به لفظ عربی گفته شود، پس اگر به جای «اللَّه اکبر» خدا بزرگتر است گوید- مثلًا- نماز باطل خواهد بود.
دوم آنکه: حروف تکبیر احرام را از مخرج خود بیرون آورد، به‌طریقی که مقرّر است.
سوم آنکه: مقارن نیّت [1] باشد پس اگر اندک فاصله در میان تکبیر احرام و نیّت واقع شود مثل اندک سکوتی [2] یا لفظی در میان آخر نیّت و اوّل تکبیر احرام درآید مثل آنکه بگوید: «قربة الی اللَّه هُو اللَّه اکبر» نماز باطل است [3].
چهارم آنکه: در میان لفظ «اللَّه» و لفظ «اکبر» فاصله درنیاید، خواه سکوت، و خواه لفظ دیگر، پس اگر در میان لفظ «اللَّه» و لفظ «اکبر» سکوت کند یا لفظ دیگر درآورد، مثل آنکه بگوید «اللَّه تعالی نماز باطل است [4].
__________________________________________________
[1]- چون نیّت داعی بر فعل است نه خطور به بال لهذا در نزد تکبیرة الاحرام وجود داعی کافی‌است. (تویسرکانی)
* نیّت داعی است و باید در حال تکبیرة الاحرام موجود باشد. (خراسانی)
* نیّت داعی است نه اخطار، پس بنابراین از همزه اوّل «اللَّه اکبر» تا میم «السلام علیکم» همه حقیقتاً مقارن نیّت هستند. (کوهکمره‌ای)
[2] چون نیّت عبارت از داعی است، این مقدار از سکوت ضرر ندارد، هر چند نیّت را به اخطارکند، بلکه اگر اخطار را واجب بدانیم نیز سکوت کمی ضرر ندارد. (نخجوانی، یزدی)
[3] بطلان از جهت زیاد کردن کلمه هُوَ است بر تکبیرة الاحرام، والّا سکوت قلیل ضرر ندارد. (دهکردی)
* نیّت به لفظ نیست تا فاصله شدن لفظ متصوّر باشد یا مضرّ و در این مثال نه به جهت فاصله لفظ است، بلکه به جهت سقوط همزه اللَّه است به وصل و إلّاضرر ندارد. (مازندرانی)
[4] بطلان نماز در چهارم و پنچم احوط است. (تویسرکانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 132
پنجم آنکه: همزه «اللَّه» و همزه «اکبر» را قطع نماید [1] پس اگر وصل سازد همزه [2] «اللَّه» را به آخر نیّت، یا همزه «اکبر» را به هاء «اللَّه» نماز باطل است.
ششم آنکه: چنان گوید که خود بشنود اگرچه به تقدیر باشد، مثل آنکه کَر باشد یا در اثنای فریاد مردم تکبیر را بگوید، پس اگر برتقدیر آنکه اگر کر نمی‌بود یا فریاد مردم نمی‌شد تکبیر را می‌شنید نماز او صحیح است، و الّا باطل است.
هفتم آنکه: اگر گُنگ باشد به دِل قصد کند و با انگشت اشاره نماید و زبان را حرکت دهد.

امّا هفت امری که در تکبیر احرام بجا آوردن آن سنّت است:
اوّل: دستها را برداشتن در حال تکبیر گفتن تا برابر گوشها.
دوم آنکه: ابتدای تکبیرگفتن به ابتدای دست برداشتن باشد وانتهای آن‌به‌انتهای آن.
سوم آنکه: کفها [3] دروقت دست برداشتن به جانب قبله باشد.
چهارم آنکه: انگشتان به هم چسبیده باشد [4] مگر دوانگشت بزرگ که از انگشتان دیگر می‌باید دور باشد و انگشت بزرگ را ابهام گویند.
پنجم: آهسته گفتن تکبیر است اگر مأموم باشد [5] و بلند گفتن آن اگر پیشنماز یا منفرد [6] باشد.
ششم آنکه: تکبیر احرام [7] را بعد از شش تکبیری که در اوّل نماز سنّت است [8]
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 133
بجاآورد، یا در اثنای آنها، یا مقدّم برآنها.
هفتم آنکه: شش تکبیر سنّت را با دعاهای مقرّره به‌فعل آورد، به این طریق که سه تکبیر بگوید و بعد از آن این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ انْتَ الْمَلِکُ الحَقُّ لا الهَ الّا انْتَ سُبْحانَکَ انی ظَلَمْتُ نَفْسیْ فَاغْفِرلیْ ذَنْبیْ انَّهُ لا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ الّا انْتَ» بعد از آن دوتکبیر بگوید واین دعاء بخواند: «لَبَّیْکَ وَسَعْدَیْکَ وَالْخَیْرُ فیْ یَدَیْکَ وَالشَّرُّ لَیْسَ الَیْکَ وَالْمَهْدِیُّ مَنْ هَدَیْتَ لا مَلْجَا مِنْکَ الّا الَیْکَ سُبْحانَکَ وَحَنانَیْکَ تَبارَکْتَ وَتَعالَیْتَ سُبْحانَکَ رَبَّنا وَرَبَّ الْبَیْتِ الْحَرامِ» و بعد از آن دوتکبیر بگوید واین دعا بخواند: «وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ حَنیْفًا مُسْلِمًا وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیایَ وَ مَماتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لا شَرِیکَ لَهُ وَ بِذلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ».

امّا آن پنج امری که واجب است:
اوّل: راست ایستادن، پس اگر بی‌ضرورت پشت را خم کرده بایستد نماز باطل است هرچند به حدّ رکوع نرسد.
دوم: استقلال؛ یعنی برچیزی تکیه نکردن به حیثیّتی که اگر آن چیز برداشته شود مصلّی بیفتد. امّا اگر بیمار باشد تکیه کردن مقدّم است برنشسته نماز کردن.
سوم: استقرار یعنی حرکت بسیار نکردن، پس اگر در وقتی که باد تند باشد نماز بگزارد و باد او را بسیار بجنباند و تواند که در جای دیگر نماز گزارد که باد او را نجنباند نماز او باطل است [1].
چهارم: بر هردو پا ایستادن پس اگر بی‌ضرورت بر یک پا بسیار [2] ایستاده نماز
__________________________________________________
[1] بلکه مخیّر است، اگرچه بهتر است که بعد از همه قرار دهد. (خراسانی)
[2] بنابر احوط. (دهکردی، یزدی)
[3] بسیار هم نباشد عیب دارد در حال قرائت و تسبیح. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 134
گزارد نماز او باطل است [1].
پنجم آنکه: قدمها را از یکدیگر دور نگذارد به حیثیّتی که از ایستادن متعارف بیرون رود.

امّا آن ده چیز که در وقت قیام سنّت است:
اوّل: به خضوع و خشوع ایستادن به‌طریقی که غلامان به اخلاص در خدمت آقای خود می‌ایستند.
دوم: نظر به موضع سجود افکندن نه به جای دیگر.
سوم: قدمها را از یکدیگر دور کردن به مقدار سه انگشت تا یک وجب.
چهارم آنکه: قدمها با یکدیگر محاذی باشد نه آنکه یکی پیش باشد و یکی پس.
پنجم: انگشتان پاها به جانب قبله داشتن.
ششم: هردو کف دست بردو ران گذاشتن.
هفتم: انگشتان دست را ملاصق «1» هم داشتن [2].
هشتم: زن قدمها را با یکدیگر جفت سازد و از هم دور نکند.
نهم: زن کفهای دست خود را برپستان خود گذارد.
دهم: قنوت [3] کردن مرد و زن در رکعت دوم بعد از قراءت و قبل از رکوع، مگر در نماز جمعه که مرد قنوت رکعت دوم را بعد از رکوع می‌کند، و از زن نماز جمعه ساقط است.
__________________________________________________
[1] بنابر احوط. (تویسرکانی)
* ظاهر این است که در حال قرائت و تسبیح و سائر اذکار واجبه در حال قیام باطل است هرچند بسیار هم نباشند. (نخجوانی)
[2] حتّی ابهامین. (یزدی)
[3] قنوت از مستحبّات قیام نیست، بلکه خود فعلی است مستحبّ. (خراسانی، مازندرانی، نخجوانی)
__________________________________________________
(1) چسبیده بهم.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 135

و بدان‌که قنوت سنّت مؤکّد است
و معنای آن دعاست، خواه دست خود را در اثنای آن بردارد و خواه برندارد. و شیخ ابن بابویه قنوت را واجب می‌داند و نماز بی‌قنوت را باطل می‌داند «1». و اگر فراموش شود بعد از سر برداشتن از رکوع سنّت است که به نیّت قضا بجاآورد [1] و اگر از آنجا نیز فراموش شود بعد از سلام دادن نشسته قضا کند، و اگر آنجا نیز فراموش شود و در وقت راه رفتن به خاطر رسد همانجا رو به قبله کند و بجاآورد.

و در قنوت هفت امر سنّت است:
اوّل: اللَّه اکبر گفتن قبل از قنوت.
دوم: دست بالا کردن تا نزدیک گوش در وقت تکبیر.
سوم آنکه: در وقت قنوت دستها را بالا بدارد برابر روی و محاذی آسمان.
چهارم آنکه: انگشتان را بهم بچسباند، مگر دو انگشت بزرگ که از انگشتان دیگر دور سازد.
پنجم: تطویل کردن قنوت.
ششم: کلمات فرج در قنوت خواندن و آن این است: «لا الهَ الَّا اللَّهُ الْحَلیْمُ الْکَریْمُ لا الهَ الَّا اللَّهُ الْعَلِیُّ الْعَظیْمُ سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَرَبِّ الْارَضیْنَ السَّبْعِ وَما فیهِنَّ وَما بَیْنَهُنَّ وَما تَحْتَهُنَّ وَما فَوقَهُنَّ وَرَبِّ «2» الْعَرْشِ الْعَظیْمِ وَالْحَمْدُللَّهِ رَبِ‌الْعالَمیْنَ» بعد از آن بگوید: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لَنا وَارْحَمْنا وَعافِنا وَاعْفُ عَنَّا فِی الدُّنْیا وَالْاخِرَةِ إنّک علی کلّ شی‌ء قدیر».
هفتم: بلند خواندن پیشنماز و منفرد قنوت را [2] و آهسته خواندن مأموم آن را.
__________________________________________________
[1]- بلکه تعرّض اداء و قضاء نکند. (خراسانی)
[2] بلکه و همچنین مأموم، اگر چه اولی آن است که به نحوی باشد که امام نشنود. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) من لا یحضره الفقیه 1: 316، حدیث 932.
(2) در بعضی از نسخه‌ها: وَهُوَ رَبُّ العَرْشِ العَظیْم.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 136

امّا آن سه امر که در قیام مکروه است:
اوّل: دست بر کمر زدن به‌طریق متکبّران.
دوم: تورّک نمودن، یعنی سنگینی خود را گاهی بر پای راست و گاهی بر پای چپ انداختن.
سوم: کفها را بعد از قنوت بر رو مالیدن [1].
و در قنوت کردن به‌فارسی میانه علما خلاف است. و اصحّ آن است که جایز نیست [2] و در کتاب حبل المتین بیان آن شده «1».

فصل چهارم در بیان آنچه تعلّق به قراءت فاتحه و سوره دارد:
واجب است قراءت فاتحه و سوره [3] در رکعت اوّل و دوم از نمازهای پنج‌گانه. امّا در رکعت سوم و چهارم مصلّی مخیّر است اگر خواهد فاتحه بخواند و اگر خواهد تسبیحات اربع، چنانچه به‌تفصیل مذکور خواهد شد.

امّا یازده امر واجب:
اوّل آنکه: فاتحه و سوره به زبان عربی خوانده شود، پس اگر به‌زبان دیگر ترجمه آن را بخواند نماز باطل است.
__________________________________________________
[1] کراهت این معلوم نیست. (خراسانی)
[2] عدم جواز قنوت به فارسی احوط است. (تویسرکانی)
* در خصوص نمازهای فریضه. (خراسانی)
* در نماز واجب. (صدر)
* عدم جواز احوط است. (کوهکمره‌ای)
* وظیفه قنوت به فارسی حاصل نمی‌شود، لکن دعای فارسی خواندن در حال قنوت یا سایر احوال نماز جایز است، هرچند خلاف احتیاط است. (یزدی)
[3] وجوب قرائت سوره احوط است. (تویسرکانی)
__________________________________________________
(1) حبل المتین 2: 399.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 137
دوم: حرفها را از مخارج مقرّره اخراج نمودن.
سوم: اعْراب الفاظ [1] و تشدید را ملاحظه کردن.
چهارم: موافق یکی از هفت قراءت مشهور [2] خواندن، و لازم نیست که از اوّل تا آخر به‌یک قراءت بخواند، پس اگر بعضی را مثلًا به قراءت عاصم و بعضی را به‌قراءت حمزه و بعضی را به قرءات باقی قُرّاء بخواند جایز است، بلکه سنّت است [3] که در قرآن خواندن التزام یک قراءت نکند.
پنجم: مقدّم داشتن فاتحه بر سوره، پس اگر به سهو سوره را مقدّم دارد نوبت دیگر بعد از فاتحه سوره را بخواند، و اگر عمداً سوره را مقدّم دارد نماز باطل است [4].
ششم: آنکه در میان الفاظ قراءت فاصله واقع نشود [5] خواه سکوت طویل، و خواه به یک کلمه که غیر قرآن و دعا باشد. امّا فاصله به هریک از قرآن و دعا جایز
__________________________________________________
[1] یعنی تلفّظ نکند به غیر اعراب کلمه، مثل اینکه مرفوع را منصوب بخواند، و مراد دانستن اعراب نیست، وهم تلفّظ به‌اعراب‌لازم‌نیست، اگر وقف‌کند برکلمه صحیح‌است. (مازندرانی)
[2] بنابر احوط. (خراسانی، یزدی)
* باید قرائت صحیح باشد به قواعد شرعیّه، پس اگر فرض شود خواندن کلمه به قواعد عربیّه صحیح است، لکن موافق یکی از قرائت سبع نیست ظاهراً مجزی باشد. (دهکردی)
* احوط ترک موافقت قرائت ابی جعفر و یعقوب و خلف است، چنانچه موافقت قرائت باقی نیز احوط است. (کوهکمره‌ای)
[3] سنّت بودن این محلّ تأمّل است. (خراسانی)
[4] اگر اکتفاء به آن نماید، یا برگردد به عدم قصد امتثال امر، وإلّا باطل نیست علی الاصحّ، به خصوص اگر اعراض نماید از آن، اگر چه اعاده صلات احوط است. (خراسانی)
[5] این شرط قرائت بودن مشکل است، زیرا که سکوت طویل اگر ماحی صورت صلات است‌نماز فاسد است، اگرنه ضرر به قرائت و ضرر به نماز ندارد و لفظ اگر کلام آدمی است مبطل نماز است و اگر سهو است ضرر به هیچ یک ندارد. (مازندرانی)
* این شرط قرائت بودن مشکل است، زیرا که سکوت طویل اگر ماحی صورت صلات است نماز فاسد است، اگر نه ضرر به قرائت ندارد، ضرر به نماز ندارد، و لفظ اگر کلام آدمی است عمداً مبطل نماز است، و اگر سهو است ضرر به هیچ یک ندارد مگر طوری شود که انتظام قرائت و صدق قرائت بودن برود. (نخجوانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 138
است [1] به شرط آنکه انتظام قراءت فوت نشود.
هفتم: اگر مصلّی مرد [2] باشد نماز صبح و دو رکعت اوّل نماز شام و خفتن [3] را بلند بخواند [4] و باقی را آهسته [5].
هشتم: در اوّل فاتحه و سوره «بِسْمِ اللَّه» بخواند و ترک نکند، که آن مذهب بعض سنّیان است «1».
نهم: فاتحه و سوره از بَر بخواند [6] پس اگر از روی نوشته بخواند با آنکه از بَر تواند خواند نماز باطل است [7].
دهم: در وقت اراده سوره خواندن قصد سوره معیّن کند [8] قبل از آنکه «بِسْمِ اللَّه»
__________________________________________________
[1] فاصله به غیر قرآن و دعا اگر از روی سهو باشد نیز چنین است که اگر انتظام فوت نشود ضرر ندارد بلکه سکوت نیز در صورتی ضرر دارد که مفوّت انتظام باشد. (یزدی)
[2] و امّا زن، پس در آن سه نماز مخیّر است ما بین آهسته و بلند خواندن، و در باقی باید آهسته‌بخواند. (نخجوانی، یزدی)
[3] یعنی حمد و سوره آنها را، نه سایر اذکار. (یزدی)
[4] علی الاحوط. (خراسانی)
[5] مگر ظهر روزجمعه‌که مستحبّ‌است در آن‌بلندخواندن، مثل‌نمازجمعه. (نخجوانی، یزدی)
[6] اشتراط قرائت حمد و سوره ازبر احوط است و همچنین تعیّن بسم اللَّه که از برای چه سوره‌است و وجوب هیچ یک معلوم نیست. (تویسرکانی)
[7] بنابر احوط، اگرچه اقوی صحّت است. (خراسانی)
* بنابر احوط و اقوی خواندن از روی نوشته است، حتّی با تمکّن از خواندن ازبر. (دهکردی، یزدی)
* احوط اتمام و اعاده نماز است. (کوهکمره‌ای)
* بطلان معلوم نیست، بلی احوط است، اظهر جواز خواندن از روی نوشته است، حتی با تمکّن از بر خواندن. (نخجوانی)
[8] بنابر احوط و اقوی عدم وجوب است، بلی هرگاه به قصد سوره معیّنی، بسم اللَّه گفت‌کفایت از سوره دیگر نمی‌کند. (یزدی)
__________________________________________________
(1) رجوع شود به الفقه علی المذاهب الأربعة 1: 257، و المجموع 3: 323.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 139
بخواند پس اگر بعد از «بِسْمِ اللَّه» خواندن سوره را تعیین نماید نماز باطل است [1].
یازدهم: چون سوره «الم ترکیف» بخواند سوره «لِایلاف» در عقب آن بخواند و چون سوره «والضّحی بخواند سوره «الم نشرح» در عقب آن بخواند.

امّا آن ده امر که در خواندن فاتحه و سوره سنّت است:
اوّل: قبل از شروع در فاتحه [2] «اعُوْذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیْمِ» بگوید.
دوم: ملاحظه نمودن صفات حروف به‌طریقی که در علم قراءت مقرّر است، مثل جهر و همس «1» و غُنّه «2» و غیر آن.
سوم: اشباع کسره کاف «مالِکِ یَوْمِ الدِّین» کردن [3].
چهارم: اشباع ضمه دال «ایّاک نعبد» کردن.
پنجم: وقف تامّ و وقف حسن بجا آوردن، و در فاتحه چهار وقف تامّ است و ده وقف حسن، امّا چهار وقف تامّ بر آخر «بِسْمِ اللَّه» است و بر «یَوْم الدّین» و بر «نستعین» و بر «ولَا الضَّآلّین» امّا ده وقف حسن بر «بِسْمِ‌اللَّه» است و بر «الرّحمن» و بر «الْحَمْدُللَّهِ» و بر «رَبِّ الْعالمیْن» و بر «الرَّحْمنِ» و بر «الرَّحیْم» و بر «ایَّاک نَعْبُد» و بر «المُسْتقیْم» و بر «انعَمْت عَلَیْهِم» وبر «غیرالمَغْضُوبِ عَلَیهم».
ششم: آنکه پیشنماز قراءت فاتحه و سوره را به مأمومین در نماز جهریّه بشنواند به‌شرط آنکه بسیار بلند به‌طریق اذان نخواند
__________________________________________________
[1]
. معلوم نیست. (صدر)
* اتمام نماز و اعاده آن احوط است. (کوهکمره‌ای)
* بطلان معلوم نیست، بلی احوط است، بلی هرگاه به قصد سوره معیّن گفت کفایت از سوره دیگر نمی‌کند. (نخجوانی)
[2] در رکعت اولی. (خراسانی)
[3] ولی به طریقی که یاء از او ظاهر شود که چهار حرف پنچ حرف گردد، و همچنین در دال نعبد. (صدر)
__________________________________________________
(1) آواز نرم.
(2) آوازی که از خیشوم بیرون آید- آواز بینی.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 140
هفتم: بلند خواندن پیشنماز و منفرد «بِسْمِ اللَّه» را در رکعتی که فاتحه و سوره را آهسته باید خواند.
هشتم: بعد از خواندن هریک از فاتحه و سوره مقدار یک نفس ساکت شدن.
نهم: چون سوره «والشمس» بخواند بعد از تمام کردن آن «صدق اللَّه» بگوید و چون سوره اخلاص بخواند بعد از تمام کردن آن «کذلِکَ اللَّه ربّی» سه نوبت بگوید.
دهم: در نماز صبح سوره‌ای بخواند که در درازی مثل سوره «عمّ» و سوره قیامت باشد، و در نماز ظهر [و عصر] «1» مثل سوره «والشّمس» و سوره «اعلی» بخواند، و در نماز شام و خفتن مثل سوره «انَّا انْزلناهُ» و سوره «اذا جآءَ» بخواند، و در ظهر روز جمعه سوره «جمعه» و سوره «منافقین» بخواند.

و امّا آن پنج امر که در خواندن فاتحه و سوره مکروه است:
اوّل: ادغام کردن میم «الرّحیم» در میم «مالِکِ.
» دوم: بعد از فاتحه دو سوره خواندن [1] و بعضی [2] از مجتهدین آن را حرام می‌دانند [3] «2».
) سوم: مکرّر خواندن یک سوره در دو رکعت، مگر سوره «اخلاص» که مکرّر خواندن آن مکروه نیست.
چهارم: عدول نمودن [4] از سوره‌ای به سوره دیگر قبل از آنکه نصف سوره اوّل خوانده شود و بعد از آن حرام است [5] چنانچه مذکور خواهد شد.
__________________________________________________
[1] البتّه ترک نماید دو سوره خواندن را در یک رکعت. (مازندرانی)
[2] قول بعض احوط است. (کوهکمره‌ای)
[3] در نماز واجب، البتّه متابعت بعضی از مجتهدین را نمایند. (دهکردی، صدر)
* اقوی این است که حرام و مبطل است. (نخجوانی)
[4] کراهت معلوم نیست. (خراسانی)
[5] قول به حرمت احوط است. (تویسرکانی)
__________________________________________________
(1) در بعضی از نسخه‌ها نیست.
(2) شیخ طوسی، نهایه 1: 302. علّامه حلّی، نهایة الإحکام 1: 467. فاضل مقداد، تنقیح الرائع 1: 203.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 141
پنجم: بسیار کشیدن مدّ الف [1] خواه مدّ متّصل و خواه مدّ منفصل.
امّا آن شش امر که در خواندن فاتحه و سوره به‌فعل آوردن آن حرام است:
اوّل: آمین گفتن بعد از خواندن فاتحه [2].
دوم: سوره طویل خواندن [3] در نماز که موجب آن شود که بعضی از افعال واجبی نماز در خارج وقت واقع شود.
سوم: سوره‌ای از سوره‌های عزایم خواندن، و سوره‌های عزایم [4] قبل از این به‌تفصیل مذکور شد «1».
چهارم: خواندن فاتحه یا سوره به‌طریق تحریر و نفس و صورت [5].
پنجم: عدول نمودن [6] از سوره به سوره دیگر بعد از خواندن نصف سوره اوّل نه قبل از آن، مگر عدول کردن از سوره «اخلاص» یا سوره «قُلْ یا ایُّهَا الْکافرون» که آن مطلقاً حرام است خواه عدول قبل از خواندن نصف باشد و خواه بعد از آن، الّا عدول
__________________________________________________
[1] احوط نکشیدن مدّ الف است بسیار. (تویسرکانی)
[2] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[3] علی الاحوط. (خراسانی)
[4] در چیزهائی که حرام است بر جنب، گفته شد. (مازندرانی)
[5] علی الاحوط. (تویسرکانی)
* عبارت خالی از عیب نیست، شاید چنین باشد: تحریر نفس و صوت و مراد آوازه خوانی باشد. (دهکردی، مازندرانی)
* این عبارت خالی از غلط نیست. (صدر)
* این عبارت بنا به تحقیقی که بعد از مقابله نسخ صحیحه به عمل آمده است این طور است چهارم: خواندن فاتحه و یا سوره به طریق تحریر و نقش و صوت، بدون راء، و مراد از تحریر پیچیدگی آواز است که قسمی است از موسیقی، و نقش هم به فتح اوّل قسمی است از سرود قوّالزن‌ها که خراسانیان وضع کرده‌اند، قدیم معمول بود میان اهل طرب، در غیاث اللغة چنین مسطور است، بنابر نقل بعض موثّقین. (نخجوانی)
[6] حرمت عدول به تفصیل مرقوم احوط است. (تویسرکانی)
__________________________________________________
(1) رجوع شود به صفحه 49.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 142
نمودن از این دو سوره به سوره «جمعه» و سوره «منافقین» در نماز جمعه و ظهر روز جمعه که آن جایز است، امّا به دو شرط: اوّل: اختیار آن دو سوره از روی عمد نکرده باشد. دوم: به نصف نرسیده باشد و هر گاه از سوره‌ای به سوره دیگر عدول کند واجب است که بسمله را اعاده نماید و اکتفا به بسمله که در سوره اوّل خوانده نکند.
ششم: بلند خواندن زن، فاتحه یا سوره را به‌نوعی که مرد نامحرم بشنود [1] امّا اگر زن [2] بسیار پیر باشد [3] که مرد را میل به او نباشد جایز است که نامحرم آواز او را بشنود [4].
بدان‌که در رکعت سوم و چهارم اگر به جای فاتحه «سُبْحانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُللَّهِ وَلا الهَ الَّا اللَّهُ وَاللَّهُ اکبر» بخواند واجب است که آهسته بخواند [5] و أولی آن است که «اسْتَغْفِرُاللَّه» در آخر آن بگوید، و اگر مجموع را مکرّر سازد تا سه نوبت افضل [6] خواهد بود. و اگر در رکعت اوّل و دوم خواندن فاتحه فراموش شود أولی [7] آن است که در رکعت سوم یا چهارم به‌جای تسبیحات فاتحه بخواند.
__________________________________________________
[1]- حرمت بلند خواندن حمد و سوره را به نحوی که نامحرم بشنود احوط است. (تویسرکانی)
[2] احوط ترک بلند خواندن زن است در صورت شنیدن اجنبی صوت او را، اگرچه به طریق‌لذّت نباشد به جهت پیری زن یا پیری مرد. (مازندرانی)
[3] احوط ترک بلند خواندن است از برای زن پیر نیز. (خراسانی)
[4] در نماز رعایت احتیاط را نمایند. (صدر)
* و احوط در نماز نشنوانیدن است. (یزدی)
[5] و همچنین اگر فاتحه بخواند و اجب است آهسته بخواند. (خراسانی)
* اگر فاتحه بخواند نیز واجب است آهسته بخواند، ما عدای بسمله که مستحبّ است در آن جهر، اگرچه احوط آهسته خواندن آن است نیز. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* در رکعت سوم و چهارم آهسته خواندن واجب است مطلقاً، بلکه مقتضای احتیاط اخفات در بسمله است نیز اگر اختیار فاتحه نماید. (کوهکمره‌ای)
[6] بلکه احوط است. (صدر)
* بلکه احتیاط شدید که مرخّص در ترک نیست. (مازندرانی)
[7] اولویّت آن محلّ تأمّل است. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 143

امّا شش امر واجب:
اوّل آنکه: آن مقدار خم شود که کف دستها به زانو برسد [1] امّا دست بر زانو گذاشتن واجب نیست.
دوم: «سُبْحانَ رَبّیَ الْعَظیْمِ وَبِحَمْدِه گفتن [2] یا سه نوبت «سُبْحانَ‌اللَّه» و اگر ضرورتی [3] باشد یک نوبت «سُبْحانَ اللَّه» گفتن کافی است.
سوم: درنگ نمودن به مقدار ذکر.
چهارم‌آنکه: چنان گوید که خود بشنود اگرچه به‌تقدیر باشد، چنانچه در فصل قراءت و تکبیر احرام مذکور شد.
پنجم: سر برداشتن از آن.
ششم: لمحه‌ای درنگ نمودن بعد از سر برداشتن.

امّا آن شانزده امر که در رکوع سنّت است:
اوّل آنکه: چون خواهد که خم شود «اللَّه اکبر» بگوید.
دوم آنکه: در حال رکوع زانوها را به پس برد به پیش نیاورد.
سوم: آن که پشت خود را راست بدارد به‌نوعی که اگر قطره آبی‌برآن ریخته شود به‌جای خود ایستد.
__________________________________________________
[1]- علی الاحوط، اگرچه اقوی اکتفاء کردن به رسیدن انگشتان است. (خراسانی)
* علی الاحوط. (مازندرانی)
[2] دور نیست که مطلق ذکر در رکوع کافی باشد، پس سه دفعه سبحان ربّی العظیم و بحمده یاسبحان اللَّه سه دفعه گفتن واجب نیست، لکن احوط است. (تویسرکانی)
* بنابر احوط، اگرچه اقوی جواز گفتن مطلق ذکر است که سه مرتبه بگوید اگر غیر از تسبیحه کبری باشد. (خراسانی)
[3] اگر ضرورت به نحوی باشد که رافع تکلیف نسبت به زیاده باشد. (خراسانی)
* ظاهر عبارت این است که مراد از ضرورت عرفی است که مجرّد فوق حاجت باشد، نه اضطرار رافع تکلیف، اگر این است کافی نیست. (مازندرانی، نخجوانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 144
چهارم آنکه: گردن را موازی پشت بکشد.
پنجم آنکه: نظر به مابین دو قدم خود اندازد.
ششم آنکه: دو دست خود را از دو پهلوی خود دور دارد.
هفتم آنکه: دو کف خود را بر دو زانو بگذارد.
هشتم آنکه: انگشتان را از هم دور کند.
نهم آنکه: دست راست را برزانو پیش از دست چپ گذارد.
دهم آنکه: زن دو کف دست خود را بالاتر از زانو گذارد.
یازدهم: مکرّر گفتن «سُبْحانَ رَبِّیَ الْعَظیمِ وَبِحَمْدِه تا سه نوبت و پنج نوبت فاضل‌تر است، و افضل از آن هفت نوبت است.
دوازدهم آنکه: قبل از گفتن «سُبْحانَ رَبِّیَ الْعَظیْمِ وَبِحَمْدِه» این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ لَکَ رَکَعْتُ وَلَکَ اسْلَمْتُ وَبِکَ امَنْتُ وَعَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ وَانْتَ رَبیْ، خَشَعَ لَکَ سَمْعیْ وَبَصَریْ وَشَعْریْ وَبَشَرِیْ وَلَحْمیْ وَدَمیْ وَمُخیْ وَعَصَبیْ وَعِظامیْ وَما اقَلَّتْهُ قَدَ مایَ غَیْرَ مُسْتَنْکِفٍ وَلا مُسْتَکْبِرٍ وَلا مُسْتَحْسِرٍ».
سیزدهم: اگر پیشنماز باشد ذکر رکوع را بلند گوید.
چهاردهم: اگر مأموم باشد آهسته گوید [1].
پانزدهم: اگر منفرد باشد ذکر را به‌طریق قراءت خواند در جهر و اخفات [2].
شانزدهم: چون سر از رکوع بردارد بگوید: «سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهْ الْحَمْدُللَّهِ رَبِّ الْعالَمیْنَ اهْلَ الْکِبْرِیآءِ وَالْعَظَمَةِ وَالْجُودِ وَالْجَبَرُوْتِ».

امّا آن چهار امر که در رکوع مکروه است:
اوّل: دستها را در وقت رکوع به دو پهلوی خود چسبانیدن [3].
دوم: سر به زیر افکندن بر وجهی که سر و گردن موازی پشت نباشد.
__________________________________________________
[1] بلکه شنوانیدن مأموم ذکر را به امام مکروه است. (خراسانی)
[2] بلکه مخیّر است بین جهر و اخفات، چه در نماز جهری، چه اخفاتی. (خراسانی)
[3] بلکه دو دست را از دو پهلو دور ساختن مستحبّ است، چنانچه گذشت. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 145
سوم آنکه: پیشنماز ذکر رکوع را زیاده بر سه نوبت گوید [1] اگر گمان داشته باشد که بعضی از مأمومین به‌واسطه ضرورتی تعجیل دارند.
چهارم: دو کف دست را در وقت رکوع در مابین زانوها گذاشتن [2]. و بعضی از مجتهدین آن را حرام می‌دانند [3] «1».

امّا ده امر واجب:
اوّل آنکه: برمجموع هفت عضُو سجده کند، که آن پیشانی است، و دو کف دستها، و دو زانو، و دو انگشت بزرگ پاها
دوم آنکه [4]: سنگینی خود را برکلّ این هفت عضو اندازد [5] پس اگر بربعضی مطلقاً سنگینی نیندازد نماز باطل است [6] امّا لازم نیست سنگینی انداختن برهمه عضوها برابر باشد.
سوم آنکه: هریک از این هفت عضو مستقرّ باشد یعنی برمحلّ خود قرار گرفته باشد، پس اگر برروی برف نرم یا پنبه یا پشم سجده کند به حیثیّتی که بعضی اعضا مستقرّ
__________________________________________________
[1]- آنچه مکروه است تطویل رکوع است بحسب متعارف. (خراسانی)
[2] احوط ترک آن است. (صدر- نخجوانی)
[3] قول به حرمت احوط است. (تویسرکانی)
[4] دوم و سوم احوط است. (تویسرکانی)
[5] وجوب این امر معلوم نیست، بلکه مناط صدق سجده بر آن هفت عضو است. (دهکردی، یزدی)
[6] بلکه باطل نیست بعد از صدق اسم سجود. (خراسانی)
* معلوم نیست. (صدر)
* باید تأمّل شود. (مازندرانی)
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی، خلاف 1: 347، مسأله 97. و علّامه در مختلف 2: 193 به ابن جنید نسبت داده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 146
نباشد نماز باطل است [1].
چهارم آنکه: پیشانی را برخاک [2] گذارد یا برچیزی که از خاک روئیده باشد به‌شرط آنکه خوردنی و پوشیدنی نباشد به حسب عادت.
پنجم: گفتن «سُبْحانَ رَبِّیَ‌الْاعْلی وَبِحَمْدِهِ» یک نوبت یا سه نوبت «سُبْحانَ‌اللَّه [3]» و در وقت ضرورت یک نوبت [4] کافی است چنانچه در رکوع گذشت [5].
ششم: درنگ کردن به‌قدر ذکر.
هفتم آنکه: ذکر را چنان گوید که خود بشنود، همچنان‌که در رکوع گذشت.
هشتم: سر از سجده اوّل برداشتن [6].
نهم: بعد از سر برداشتن لمحه‌ای درنگ نمودن.
دهم: نوبت دیگر سجده کردن به‌طریق سجده اوّل.

امّا آن بیست و پنج امر که در وقت سجود به فعل آوردن آن سنّت است:
اوّل: «اللَّه اکبر» گفتن بعد از رکوع و قبل از خم شدن به جهت سجود.
دوم: درنگ نمودن به‌قدر «اللَّه اکبر» گفتن.
سوم: در وقت «اللَّه اکبر» گفتن دستها را بالا بردن تا نزدیک گوشها.
__________________________________________________
[1] معلوم نیست. (صدر)
[2] اولی اعتبار وضع پیشانی است بر زمین، چه خاک باشد یا سنگ باشد یا از زمین روئیده‌باشد و مأکول و ملبوس نباشد. (تویسرکانی)
* منحصر در خاک نیست. (صدر)
[3] گفتن: «سبحان ربّی الأعلی و بحمده» یک نوبت یا «سبحان اللَّه» سه نوبت واجب نیست، بلکه مطلق ذکر کافی است چنانکه در رکوع ذکر شده لکن احوط است. (تویسرکانی)
[4] و گذشت که این در صورتی است که ضرورت به نحوی باشد که رافع تکلیف نسبت به زیاده بشود. (خراسانی)
[5] گذشت در رکوع که کافی نیست، اگر مجرّد حاجت باشد. (مازندرانی)
* گذشت در رکوع، اگر مجرد حاجت باشد کافی نیست. (نخجوانی)
[6] و نشستن. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* نه مجرّد سر برداشتن، بلکه به حدّ نشستن. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 147
چهارم آنکه: چون خواهد که به سجده رود اوّل دوکف دست برزمین رساند بعد از آن زانوها، و اگر زن باشد زانوها را اوّل به زمین برساند و بعد از آن دستها را.
پنجم آنکه: دروقت‌سجود انگشتان [1] دستها را به هم چسباند و از یکدیگر دور نکند.
ششم آنکه: سرهای انگشتان به جانب قبله باشد.
هفتم آنکه: هیچ‌یک از دستها به پهلو چسبیده نباشد.
هشتم آنکه: از پیشانی مقدار یک درهم به سجده‌گاه [2] برسانند نه کمتر از آن.
وبعضی از مجتهدین را [3] مذهب آن است که رسانیدن مقدار یک درهم [4] واجب است «1».
نهم آنکه: برخاک سجده کند [5] نه برسنگ و چوب و امثال آن، و افضل آن است که خاک یکی از چهارده معصوم علیهم السلام باشد، خصوصاً خاک کربلا- علی ساکنها السّلام.
دهم آنکه: قبل از ذکر سجود این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ لَکَ سَجَدْتُ وَبِک امَنْتُ وَلَکَ اسْلَمْتُ وَعَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ وَانْتَ رَبیْ، سَجَدَ وَجْهیْ لِلَّذیْ خَلَقَهُ وَشَقَّ سَمْعَهُ وَبَصَرَهُ، وَالْحَمْدُللَّهِ رَبِ‌الْعالَمِیْنَ تَبارَکَ‌اللَّهُ احْسَنُ‌الْخالِقیْنَ».
یازدهم آنکه: ذکر را مکرّر بگوید، چنانکه در رکوع مذکور شد.
دوازدهم آنکه: میانه هریک از هفت عضو [6] و زمین حایلی نباشد بلکه باید که همه این هفت عضو برهنه به زمین برسد اگر مصلّی مرد باشد.
سیزدهم: بینی را هم اعضای سجود گردانیدن.
__________________________________________________
[1] حتّی ابهامین. (یزدی)
[2] و این احوط است و سنّت گذاشتن تمام پیشانی است. (خراسانی)
[3] قول بعض احوط است. (کوهکمره‌ای)
[4] احوط است. (دهکردی، یزدی)
[5] بلکه مستحبّ سجده بر زمین است نه خصوص خاک، و افضل خاک قبر حضرت‌حسین علیه السلام است. (خراسانی)
[6] بلکه خصوص دو کف دستها. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) شهید اوّل، دروس 1: 180. شیخ صدوق، مقنع: 87.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 148
چهاردهم: بینی را برخاک گذاشتن.
پانزدهم: زانوها را از هم دور داشتن [1] اگر مصلّی مرد باشد نه زن.
شانزدهم آنکه: چون سر از سجده بردارد «اللَّه اکبر» بگوید.
هفدهم آنکه: در وقت «اللَّه اکبر» دستها را بالا بدارد به‌طریقی‌که قبل ازاین‌گفته‌شد.
هجدهم: گفتن «اسْتَغْفِرُاللَّهَ رَبّیْ وَاتُوبُ الَیْهِ» بعد از گفتن «اللَّه اکبر».
نوزدهم: درنگ نمودن به‌مقدار «اللَّه اکبر» گفتن و استغفار کردن.
بیستم آنکه: در مابین دو سجده تورّک کند، یعنی برران چپ نشیند و پشت قدم راست را برشکم قدم چپ گذارد، و اگر زن باشد بر کَفَل خود نشیند و زانوها را بالا بدارد و کف پاها برزمین نهد.
بیست و یکم: در وقت سجود ساق دستها را بالا گیرد و برزمین بگزارد، و اگر زن باشد برزمین گذارد.
بیست ودوم آنکه: چون دررکعت‌اوّل وسوم درنماز چهار رکعتی سر از سجده دوم بردارد ولمحه‌ای بنشیند [2] واین‌را جلسه استراحت‌گویند. و سیّد مرتضی- علیه الرّحمة- آن را واجب می‌داند [3] «1».
بیست و سوم آنکه: در جلسه استراحت تورّک کند.
بیست و چهارم آنکه: زن در وقت سجده پیشانی را برجایی نگذارد که از موی سر او چیزی فاصله شود میانه پیشانی او و سجده‌گاه هرچند از پیشانی او آنچه واجب است که به سجده‌گاه برسد رسیده باشد.
__________________________________________________
[1] در استحباب این تأمّل است. (خراسانی)
[2] بلکه سزاوار نیست ترک نمودن این را. (خراسانی)
[3] احوط است. (کوهکمره‌ای)
* موافق احتیاط است. (نخجوانی)
* خالی از قوّت نیست. (یزدی)
__________________________________________________
(1) سیّد مرتضی، انتصار: 150 و ناصریات: 223.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 149
بیست و پنجم آنکه: مواضع هفت عضو برابر باشد [1] یعنی بعضی بلند و بعضی پست نباشد، و امّا تفاوت در بلندی و پستی به‌مقدار چهارانگشت جایز است و زیاده از این جایز نیست [2].

امّا آن دو چیز که در سجود به‌فعل آوردن آن مکروه است:
اوّل: پُف کردن در موضع سجود به شرط آنکه دو حرف [3] از آن حاصل نشود، که اگر دو حرف از آن حاصل شود حرام است و نماز باطل می‌شود.
دوم: اقْعاء کردن در مابین دو سجده، یعنی برعقب پا نشستن و سرهای انگشتان پا را برزمین گذاشتن.
این است جمیع آنچه تعلّق به رکعت اوّل دارد.

تتمّه در بیان احکام سجود تلاوت قرآن:
بدان‌که سجده‌های تلاوت قرآن پانزده است:
اوّل: در سوره اعراف. دوم: در سوره رعد. سوم: در سوره نحل. چهارم: در سوره بنی‌اسرائیل. پنجم: در سوره مریم. ششم‌و هفتم: در سوره حجّ که آنجا دو سجده است. هشتم: در سوره فرقان. نهم: در سوره نمل. دهم: در سوره الم تنزیل. یازدهم: در سوره ص. دوازدهم: در سوره فصّلت. سیزدهم: در سوره والنّجم. چهاردهم: در سوره انشقّت. پانزدهم: در سوره اقرأ و از این پانزده سجده چهار واجب است- و آن در سوره الم تنزیل است و فصّلت و النجم و اقر و یازده باقی سنّت است. و سجده وقتی است که
__________________________________________________
[1]- بلکه سنّت مساوات است بین محلّ پیشانی و دو دست و ایستاده‌گاه و زیادی در بلندی‌و پستی بر چهار انگشت جایز نیست در خصوص محلّ پیشانی. (خراسانی)
[2] علی الاحوط. (تویسرکانی)
* عدم جواز ازید مختصّ به موقف و مسجد است. (دهکردی، یزدی)
* این حکم در موضع پیشانی و محلّ ایستادن بی اشکال است، و امّا در باقی مواضع سجود، پس ضرر ندارد زیاد بودن از مقدار مذکور، مادامی که بحسب عرف سجده بر آن صادق‌است، هرچند زیاد نبودن از مقدار مذکور در این مواضع نیز احوطاست. (کوهکمره‌ای)
[3] و همچنین یک حرف که مفید باشد، بلکه احوط آن است که مطلقاً پف نکند. (تویسرکانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 150
آیه تمام خوانده شود [1]. و در حال سجده پاک بودن از حَدَث و خَبَث و رو به‌قبله کردن و ستر عورت کردن هیچ‌یک لازم نیست. امّا أولی [2] آن است که برهفت عضو [3] مقرّر سجده کند و اکتفا [4] به پیشانی برزمین نهادن نکند، و برچیزی که سجده نماز برآن جایز نیست [5] سجده نکند. و در چهار سجده واجب سنّت است که این ذکر بگوید: «لا الهَ الَّا اللَّهُ حَقًّا حَقًّا لا الهَ الَّا اللَّهُ ایْمانَاً وَتَصْدیْقًا لا الهَ الَّا اللَّهُ عُبُودِیَّةً وَرِقًّا، سَجَدْتُ لَکَ یا رَبِّ تَعَبُّدًا وَرِقًّا».
و بدان‌که همچنان‌که برخواننده عزایم سجود واجب است برشنونده [6] نیز واجب است، و تأخیر آن از وقت خواندن یا شنیدن جایز نیست، و اگر تأخیر شود به‌نیّت قضا بجا باید آورد [7]. و بعضی از مجتهدین برآنند که همیشه اداست [8] «1» پس اگر تأخیر
__________________________________________________
[1]- و اگر لفظ امر به سجده را مثل «وَاْسجُدْ» بگوید یا بشنود سجده کند علی الاحوط. (مازندرانی، نخجوانی)
[2] بلکه اگر نگوئیم اقوی. (مازندرانی)
* مراعات این اولی موافق احتیاط است. (نخجوانی)
* بلکه احوط است. (یزدی)
[3] احوط آن است که بر هشت عضو مقرّر سجده کند و هر چیزی که سجده نماز بر آن جایزنیست سجده نکند. (کوهکمره‌ای)
[4] بلکه اکتفاء نماید. (خراسانی)
[5] از حیث جنس و از حیث نجاست و همچنین بلند نبودن موضع سجود زیاده بر چهارانگشت متّصل. (مازندرانی)
[6] بر مطلق شنونده واجب نیست، بلکه بر مستمع واجب است، هرچند سجود سامع نیزاحوط است. (کوهکمره‌ای)
[7] قضاء نیست، همین قول بعض که نقل فرموده حقّ است. (مازندرانی)
[8] این قول در نهایت قوّت است، به جهت آنکه واجب فوری است، نه آنکه موقّت است، پس نیّت قضاء معنی ندارد، هرچند تأخیر انداختن به عمد موجب عصیان است. (کوهکمره‌ای)
* این قول اظهر است. (یزدی)
__________________________________________________
(1) محقّق حلّی، معتبر 2: 274. شهید ثانی، مسالک 1: 222.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 151
شود نیّت قضا لازم نیست [1].

امّا نُه امر واجب:
اوّل: نشستن به مقدار تشهّد خواندن.
دوم: درنگ نمودن به آن مقدار.
سوم: تشهّد خواندن به این طریق [2]: «اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَریْکَ لَهُ وَاشْهَدُ انَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُوْلُهُ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ» و جایز [3] است که ب:
«اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ، وَاشْهَدُ انَّ مُحَمَّدًا رَسُوْلُ اللَّهُ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ» اکتفا نماید [4].
چهارم: اخراج حروف از مخارج مقرّره نمودن.
پنجم: در اثنای تشهّد سکوت [5] طویل نکردن [6].
ششم: کلام اجنبی [7] در میان درنیاوردن [8].
__________________________________________________
[1] احوط این است که قصد قربت کند و قصد اداء یا قضاء نکند. (تویسرکانی)
* نیّت قضاء و اداء ننمودن احوط است. (صدر)
[2] ظاهر این است که تشهّد به این نحو واجب نباشد، بلکه اگر بگوید: «أشهد أن لا اله إلّااللَّه وأنّ‌محمّداً رسول اللَّه» کافی باشد لکن این قول احوط است. (تویسرکانی)
[3] جایز نیست. (مازندرانی)
* اظهر این است که جایز نیست. (نخجوانی)
[4] بلکه اکتفاء ننماید. (خراسانی)
* البتّه اکتفاء ننماید. (صدر)
[5] گذشت در قرائت این پنجم و ششم مبطل نمازند، نه شرط قرائت و تشهد. (نخجوانی)
[6] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[7] مضرّ بودن ذکر و دعا و قرآن معلوم نیست، اگر مخلّ به نظم نباشد. (یزدی)
[8] علی الاحوط. (تویسرکانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 152
هفتم: به‌قدر تشهّد «الحمدُللَّه» مکرّر گفتن، اگر تشهّد را نداند و وقت یاد گرفتن تنگ باشند.
هشتم: تشهّد را بلند خواندن اگر پیشنماز باشد [1].
نهم: آهسته خواندن اگر مأموم باشد [2].

امّا هشت امری که سنّت است:
اوّل: تورّک نمودن، به‌طریقی که در نشستن ما بین دو سجده مذکور شد.
دوم: دستها را بر رانها گذاشتن [3].
سوم: انگشتان به‌هم چسبانیدن.
چهارم: نظر برکنار خود کردن.
پنجم: پیش از شروع در تشهّد: «بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ وَخَیْرُ الْاسْمآءِ للَّهِ» گفتن.
ششم آنکه: بعد از گفتن: «وَاشْهَدُ انَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُوْلُهُ» بگوید: «ارْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشیْرًا وَنَذیْرًا بَیْنَ یَدَی السَّاعَةَ، وَاشْهَدُ انَّ رَبِّیْ نِعْمَ الرَّبُّ وَانَّ مُحَمَّدًا نِعْمَ الرَسُوْلُ».
هفتم آنکه: بعد از گفتن: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ» بگوید: «وَتَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ فیْ امَّتِه وَارْفَعْ دَرَجَتَهُ، الْحَمْدُللَّهِ رَبِ‌الْعالَمیْنَ».
هشتم آنکه: در تشهّد دوم بعد از گفتن: «وَانَّ مُحَمَّدًا نِعْمَ الرَّسُول» بگوید:
«التَّحِیَّاتُ للَّهِ وَالصَلَواتُ الطَّاهِراتُ الطَّیّباتُ الزَّاکِیاتُ الْعادِیاتُ الرَّائِحاتُ السَّابِغاتُ النَّاعِماتُ للَّهِ ماطابَ وَطَهُرَ وَزَکی وَخَلُصَ وَصَفِیَ فَلِلّهِ، اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَریْکَ لَهُ وَاشْهَدُ انَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُوْلُهُ ارْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشیْرًا وَنَذیْرًا بَیْنَ یَدَیِ السَّاعَةَ،
__________________________________________________
[1] علی الاحوط. (تویسرکانی)
* نه برامام مطلقا بلند خواندن و نه بر مأموم واجب است آهسته خواندن. (خراسانی، مازندرانی)
* وجوب بلند خواندن پیشنماز و آهسته خواندن مأموم ثابت نیست. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* اقوی استحباب بلند خواندن امام و آهسته خواندن مأموم است. (کوهکمره‌ای)
[2] علی الاحوط. (تویسرکانی)
* وجوب بعضِ این نُه امر معلوم نیست. (صدر)
[3] استحباب این و همچنین انگشتان را بهم چسبانیدن معلوم نیست. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 153
وَاشْهَدُ انَّ رَبیْ نِعْمَ الرَّبُّ وَانَّ مُحَمَّدًا نِعْمَ الرَّسُوْلُ، وَاشْهَدُ انَّ السَّاعَةَ اتِیَةٌ لا رَیْبَ فیْها وَانَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُوْرِ، الْحَمْدُ للَّهِ الَّذیْ هَدانا لهذا وَما کُنَّا لِنَهْتَدیَ لَوْلا انْ هَدانَا اللَّهُ، الْحَمْدُللَّهِ رَبِ‌الْعالَمیْنَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَبارِکْ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَسَلِّمْ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَتَرَحَّمْ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ کَما صَلَّیْتَ وَبارَکْتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلی ابْراهیْمَ والِ ابْراهیْمَ انَّکَ حَمیْدٌ مَجیْدٌ».

امّا آن یک امر که مکروه است:
و آن «اقعاء» است در حال تَشَهُّدْ [1] و معنای «اقْعاء» در بحث سجود مذکور شد.

امّا پنج امر واجب:
اوّل: نشستن به‌مقدار تسلیم.
دوم: درنگ نمودن به آن مقدار.
سوم: گفتن: «السَّلامُ عَلَیْکُم [2] وَرَحْمَةُاللَّه وَبَرَکاتُهُ».
__________________________________________________
[1] بلکه احوط ترک است. (خراسانی)
[2] وجوب تسلیم و گفتن: «السلام علیکم ورحمة اللَّه و برکاته» احوط است و لزوم آن واضح نیست. (تویسرکانی)
* مخیّر است در میان «السلام علینا و علی عباد اللَّه الصالحین» و «السلام علیکم» و احوط جمع نمودن میان این دو است به ترتیب مذکور، چنانچه علاوه نمودن «ورحمة اللَّه وبرکاته» بر «السلام علیکم» نیز احوط است. (دهکردی، کوهکمره‌ای)
* یا «السلام علینا و علی عباد اللَّه الصالحین» و احوط گفتن هر دو است و در این حال «السلام علینا» را مقدّم بدارد. (صدر، نخجوانی)
* و یا «السلام علینا وعلی عباد اللَّه الصالحین» اگرچه احوط این است که اکتفاء به این نکند بعد از این «السلام علیکم» را بگوید. (مازندرانی)
* و اضافه «ورحمة اللَّه وبرکاته» بر «السلام علیکم» واجب نیست علی الاقوی، اگرچه احوط است. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 154
چهارم آنکه: تسلیم را بعد از فارغ شدن از تشهّد بجا آوردن.
پنجم آنکه: چنان گوید که خود بشنود اگرچه به‌تقدیر باشد.

امّا دوازده امری که سنّت است:
اوّل: تورّک نمودن به‌طریق تورّک در تشهّد.
دوم: کفها را بر رانها گذاشتن [1].
سوم: انگشتان را به‌هم چسبانیدن.
چهارم: قصد بیرون رفتن از نماز کردن [2].
پنجم: قصد سلام برانبیا و ائمّه و ملائکه و جمیع مؤمنین انس و جنّ کردن.
ششم: قصد کردن پیشنماز سلام بر مأمومین در ضمن مؤمنین.
هفتم: قصد کردن مأمومین سلام برپیشنماز در ضمن مؤمنین.
هشتم: بلند گفتن پیشنماز سلام را.
نهم: آهسته گفتن مأموم [3] آن را، و منفرد مخیّر است.
دهم آنکه: پیشنماز و مأموم در وقت سلام دادن، به جانب راست [4]
__________________________________________________
* یا «السلام علینا و علی عباد اللَّه الصالحین» و احوط جمع است، چنانچه زیاد کردن «ورحمة اللَّه وبرکاته» در «السلام علیکم» نیز از باب احتیاط است. (یزدی)
[1] استحباب این و همچنین انگشتان را به هم چسبانیدن معلوم نیست. (خراسانی)
[2] قصد بیرون رفتن از نماز استحباب ندارد. (خراسانی)
[3] بلکه مکروه است از برای مأموم شنواندن سلام را به امام. (خراسانی)
[4] بلکه به گوشه چشم‌اشاره‌کند، یا به نحو دیگر به طریقی که منافی بااستقبال‌نباشد. (خراسانی)
* بلکه به‌گوشه چشم یا ابرو یا بینی به جانب‌راست اشاره‌کند. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* آنچه از اخبار ائمه طاهرین علیهم السلام مستفاد است این است که امام و منفرد در وقت سلام دادن به سمت راست اشاره کنند، به نحوی که از قبله منحرف نشود، امّا بودن اشاره به صفحه وجه یا به ابرو یا به بینی و یا به گوشه چشم، پس عینی و اثری از آنها در اخبار نیست و مأموم در هنگام سلام گفتن به سمت راست اشاره کند و در سلام دیگر به جانب چپ اگر در طرف چپ او کسی از مأمومین باشد و اگر کسی نباشد اکتفاء به جانب راست نماید. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 155
به روی «1» خود اشارت کنند.
یازدهم آنکه: مأموم نوبت دیگر به جانب چپ سلام دهد اگر در جانب چپ او شخصی باشد. و بعضی دیوار را در این مقام قایم مقام شخص دانسته‌اند «2».
) دوازدهم آنکه: منفرد در وقت سلام‌دادن به‌گوشه چشم به‌جانب راست اشارت‌کند.

امّا دوازده امری که سنّت است:
اوّل: تورّک نمودن به‌طریق تورّک در تشهّد.
دوم: کفها را بر رانها گذاشتن [1].
سوم: انگشتان را به‌هم چسبانیدن.
چهارم: قصد بیرون رفتن از نماز کردن [2].
پنجم: قصد سلام برانبیا و ائمّه و ملائکه و جمیع مؤمنین انس و جنّ کردن.
ششم: قصد کردن پیشنماز سلام بر مأمومین در ضمن مؤمنین.
هفتم: قصد کردن مأمومین سلام برپیشنماز در ضمن مؤمنین.
هشتم: بلند گفتن پیشنماز سلام را.
نهم: آهسته گفتن مأموم [3] آن را، و منفرد مخیّر است.
دهم آنکه: پیشنماز و مأموم در وقت سلام دادن، به جانب راست [4]
__________________________________________________
* یا «السلام علینا و علی عباد اللَّه الصالحین» و احوط جمع است، چنانچه زیاد کردن «ورحمة اللَّه وبرکاته» در «السلام علیکم» نیز از باب احتیاط است. (یزدی)
[1] استحباب این و همچنین انگشتان را به هم چسبانیدن معلوم نیست. (خراسانی)
[2] قصد بیرون رفتن از نماز استحباب ندارد. (خراسانی)
[3] بلکه مکروه است از برای مأموم شنواندن سلام را به امام. (خراسانی)
[4] بلکه به گوشه چشم‌اشاره‌کند، یا به نحو دیگر به طریقی که منافی بااستقبال‌نباشد. (خراسانی)
* بلکه به‌گوشه چشم یا ابرو یا بینی به جانب‌راست اشاره‌کند. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* آنچه از اخبار ائمه طاهرین علیهم السلام مستفاد است این است که امام و منفرد در وقت سلام دادن به سمت راست اشاره کنند، به نحوی که از قبله منحرف نشود، امّا بودن اشاره به صفحه وجه یا به ابرو یا به بینی و یا به گوشه چشم، پس عینی و اثری از آنها در اخبار نیست و مأموم در هنگام سلام گفتن به سمت راست اشاره کند و در سلام دیگر به جانب چپ اگر در طرف چپ او کسی از مأمومین باشد و اگر کسی نباشد اکتفاء به جانب راست نماید. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 155
به روی «1» خود اشارت کنند.
یازدهم آنکه: مأموم نوبت دیگر به جانب چپ سلام دهد اگر در جانب چپ او شخصی باشد. و بعضی دیوار را در این مقام قایم مقام شخص دانسته‌اند «2».
) دوازدهم آنکه: منفرد در وقت سلام‌دادن به‌گوشه چشم به‌جانب راست اشارت‌کند.

مقصد دوم در نماز جمعه است
«1»
بدان‌که میانه مجتهدین در وجوب نماز جمعه در زمان غیبت امام علیه السلام خلاف است، و اصحّ [1] آن است که مکلّف مخیّر است میانه گزاردن نماز جمعه و نماز ظهر. امّا چون
__________________________________________________
[1]- احوط عدم ترک نماز جمعه است با تمکّن از آن. (تویسرکانی)
__________________________________________________
(1) مقصد اوّل نماز یومیّه عنوان آن در ص 98 گذشت.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 158
ثواب نماز جمعه بیش از ثواب نماز ظهر است أولی [1] آن است که به‌جای نماز ظهر نماز جمعه گزارده شود، و اگر کسی خواهد که به جهت احتیاط [2] نماز ظهر را بعد از آن بگزارد جایز است [3] و از آن منعی نیست.
و نماز جمعه دو رکعت است مثل نماز صبح، و از هشت کس ساقط است: اوّل: از زن. دوم: بنده. سوم: مسافر. چهارم: کور. پنجم: پیر عاجز. ششم: بیمار عاجز. هفتم:
شلی که از راه رفتن عاجز باشد. هشتم: از کسی‌که از نزد او تا جایی که نماز جمعه گزارده می‌شود زیاده بر دو فرسخ باشد، و اگر کسی از این جماعت غیر از زن [4] حاضر شود نماز جمعه از او [5] ساقط نیست [6]

امّا نُه امر واجب:
اوّل: ملاحظه وقت نماز جمعه است و وقت آن از زوال آفتاب است تا وقتی‌که سایه که بعد از زوال حادث شده مساوی شاخص شود [7]. و بعضی از مجتهدین [8]
__________________________________________________
[1]- با امکان حضور به جماعت مجتهد جامع الشرایط و اجتماع سایر شروط، احوط عدم ترک‌نماز جمعه است. (دهکردی)
[2] اگر احتیاط به این طریق نکند و بخواهد اکتفاء به یک نماز کند، احوط ترک جمعه و اختیارظهر است در زمان غیبت امام عجّل اللَّه فرجه. (خراسانی، مازندرانی، نخجوانی)
[3] بلکه احوط است. (دهکردی، یزدی)
* بلکه احوط نمودن میان آن و ظهر است، به اینکه هر دو را به نیّت قربت به عمل بیاورد. (کوهکمره‌ای)
[4] و غیر از بنده و مسافر. (دهکردی، یزدی)
[5] بلکه زن نیز بنابر اظهر. (خراسانی)
[6] اولی و احوط اکتفا ننمودن و خواندن نماز ظهر است نیز. (صدر)
[7] اگرچه اولی و احوط آن است که تاخیر نشود از زوال زیاده از مقدار اذان خطبه و آنچه ازلوازم آن است. (خراسانی)
[8] این قول دور نیست لکن احوط قول اوّل است و احوط از آن عدم تأخیر است از زوال مگر به قدر دو رکعت نافله. (تویسرکانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 159
برآنند که وقت نماز جمعه مثل وقت نماز ظهر است «1».
دوم آنکه: به جماعت گزارند که فُرادا گزاردن نماز جمعه حرام است [1].
سوم آنکه: جماعتی که نماز جمعه می‌گزارند کمتر از پنج نفر نباشند که یکی از ایشان پیشنماز است.
چهارم آنکه: پیشنماز [2] یا غیر او قبل از نماز جمعه دو خطبه [3] بخواند که هریک از آن دوخطبه مشتمل باشد برحمد و ثنای خدا و صلوات برپیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و آل پیغمبر علیهم السلام [4] و وعظ و خواندن یک سوره کوتاه [5] یا یک آیه تامّ‌الفایده.
پنجم آنکه: خطیب در وقت خطبه خواندن ایستاده باشد [6].
ششم آنکه: خطیب وضو داشته باشد [7].
__________________________________________________
[1] به حرمت تشریعی. (خراسانی)
[2] باید پیشنماز و خطیب یکی باشد بنابر احوط با امکان. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[3] احوط این است که امام خطبه بخواند. (تویسرکانی)
* خطبه خواندن وظیفه امام است علی الاحوط. (کوهکمره‌ای)
[4] صلوات بر آل در خطبه اوّل واجب نیست، بلی در خطبه دوم واجب است، علاوه بر آنچه ذکر شده صلوات بر ائمّه مسلمین صلوات اللَّه علیهم اجمعین طلب مغفرت از برای مؤمنین ومؤمنات. (خراسانی)
* و در خطبه دوم علاوه کند صلوات بر ائمه مسلمین و طلب مغفرت از برای مؤمنین و مؤمنات. (دهکردی، یزدی)
* احوط آن است که در خطبه دوم بعد از صلوات فرستادن بر خاتم النبیّین و آل طاهرین آن جناب، طلب مغفرت کند از برای مؤمنین و مؤمنات. (کوهکمره‌ای)
[5] احوط اقتصار بر یک سوره کوچک است. (تویسرکانی)
* بلکه معین است خواندن سوره کوتاه در خطبه اوّل، بلکه در هر دو بنابر احوط. (خراسانی)
[6] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[7] علی الاحوط. (تویسرکانی)
* و بدن و لباس او طاهر باشد. (دهکردی، نخجوانی، یزدی) ف
__________________________________________________
(1) شهید اوّل، دروس 1: 188 و بیان: 186 و شهید ثانی، روضه 1: 296.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 160
هفتم آنکه: هردو خطبه را به پنج نفر از حاضران یا زیاده بشنواند.
هشتم آنکه: در مابین دو خطبه لمحه‌ای بنشیند.
نهم آنکه: هر گاه دوجماعت در دو جا نماز جمعه گزارند واجب است که میانه ایشان یک فرسخ یا زیاده فاصله بوده باشد، پس اگر میانه ایشان کمتر از یک فرسخ باشد و هردو به یک‌بار شروع در نماز کرده باشند نماز هردو باطل است، و الّا نماز سابق صحیح است و نماز لاحق باطل.

امّا آن بیست و یک امر سنّت [1] که تعلّق به‌نماز جمعه دارد:
اوّل: غسل جمعه کردن [2] چنان‌که در باب طهارت مذکور شد.
دوم: سر تراشیدن و به سِدْر و خطمی شستن.
سوم: محاسن شانه کردن.
چهارم: ناخن چیدن.
پنجم: سبیل گرفتن.
ششم: بهترین و پاک‌ترین رُخوت «1» خود پوشیدن.
هفتم: خود را به بوی خوش معطّر ساختن.
هشتم: قبل از زوال پیاده به مسجد رفتن.
نهم آنکه: جماعتی را که در زندان محبوسند رخصت دهند که به‌نماز جمعه حاضر شوند، بعد از آن اگر حبس کردن ایشان موافق شرع باشد ایشان را به زندان بازگردانند.
__________________________________________________
* و طهارت از خبث نیز. (کوهکمره‌ای)
* بنابر احوط. (مازندرانی)
[1] در استحباب بعضی از این امور مذکوره به جهت نماز تأمّل است و اشاره به هر یک یک آنها موجب تطویل است، پس اولی اتیان است به آنها رجاءً. (خراسانی)
[2] و اولی بلکه احوط به ملاحظه بعض اخبار ترک نکردن آن است، وفّقنا اللَّه وجمیع المؤمنین لذلک انشاء اللَّه تعالی. (صدر)
__________________________________________________
(1) جمع رَخْت است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 161
دهم آنکه: خطیب عادل باشد [1].
یازدهم آنکه: فصیح و بلیغ باشد.
دوازدهم آنکه: در وقت خطبه خواندن برشمشیر یا کمان یا عصا تکیه کند.
سیزدهم آنکه: چون برمنبر برآید سلام برحاضران کند.
چهاردهم آنکه: بعد از سلام آنقدر برمنبر بنشیند که مؤذّن اذان را بگوید و بعد اذان شروع در خطبه نماید.
پانزدهم آنکه: در خطبه بسیار تطویل نکند.
شانزدهم آنکه: حاضران [2] در وقت خطبه خواندن حرف نزنند.
هفدهم آنکه: متوجّه شنیدن خطبه باشند و بعضی از مجتهدین [3] این دو امر را واجب [4] می‌دانند «1».
هجدهم آنکه: پیشنماز در رکعت اوّل سوره جمعه بخواند، و در رکعت دوم سوره منافقین [5].
نوزدهم آنکه: در رکعت اوّل قبل از رکوع قنوت بخواند، و در رکعت دوم بعد از رکوع، چنانچه در بحث قنوت مذکور شد.
بیستم: جهر [6] نماید در قراءت و قنوت و ذکر رکوع و سجود و تشهّد و تسلیم.
__________________________________________________
[1] در صورتی که غیر امام باشد، و إلّاواجب است عدالت او. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* باید خطیب عادل باشد، به جهت اینکه او امام است، چنانچه گذشت. (کوهکمره‌ای)
[2] و همچنین امام. (یزدی)
[3] قول بعض مجتهدین احوط است. (تویسرکانی)
[4] و این اقوی است. (دهکردی، یزدی)
[5] احوط و اولی عدم ترک این دو سوره است و عدم ترک قنوت است به نحو مرقوم و عدم ترک جهر است در قرائت. (تویسرکانی)
[6] ترک احتیاط در هیجدهم و نوزدهم و بیستم در جهر به قرائت ننمایند. (صدر)
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی، نهایه 1: 336. ابن حمزه، وسیله: 106. ابن ادریس، سرائر 1: 295. شهید اوّل، بیان: 189.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 162
بیست و یکم: نافله جمعه گزاردن قبل از نماز جمعه و آن بیست رکعت است و هروقت از روز جمعه که می‌تواند گزارد، و افضل آن است که: شش رکعت را بعد از طلوع آفتاب به اندک زمانی بگزارد، و شش رکعت بعد از آن به اندک زمانی، و شش رکعت قبل از زوال به اندک زمانی، و دو رکعت بعد از زوال.

مقصد سوم در نماز عیدین
یعنی نماز عید ماه مبارک رمضان و عید قربان.
و آن نماز واجب است برجماعتی که نماز جمعه برایشان واجب است، هر گاه امام علیه السلام ظاهر باشد. و در زمان غیبت سنّت [1] است، حتی برآن جماعتی که نماز جمعه از ایشان ساقط است [2]. و افضل [3] آن است که به جماعت گزارده شود.
وآن دو رکعت است به‌طریق نماز صبح، و در رکعت اوّل پنج تکبیر قبل از رکوع بگوید و بعد از هرتکبیر قنوت بخواند، و در رکعت دوم چهار تکبیر به‌همان طریق بجاآورد.

امّا شانزده امر سنّت:
اوّل: ملاحظه نمودن وقت است، و آن از طلوع آفتاب روز عید است تا زوال [5].
دوم: غسل کردن.
سوم: خود را معطّر ساختن.
__________________________________________________
[1]- بعضی از علماء در زمان غیبت هم واجب می‌دانند و آن احوط است. (تویسرکانی)
[2] غیر از آن زنان، بلکه احوط ترک نمودن ایشان است مگر پیران از ایشان. (خراسانی)
[3] احوط عدم ترک نماز عیدین است به جماعت مجتهد جامع الشرایط. (دهکردی)
[4] در استحباب و کراهت بعض از این امور مذکوره اشکال است و اشاره به آنها چنانچه گذشت‌سابقاً موجب تطویل است، پس اولی فعل یا ترک آنها است رجاءً. (خراسانی)
[5] احوط عدم تأخیر است از زوال و اگر تأخیر شد بجا آورد به قصد قربت. (تویسرکانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 163
چهارم: بهترین رَخْت خود پوشیدن.
پنجم: پیاده و پابرهنه ذکرگویان به مُصلّا رفتن.
ششم: زندانیان را به مُصلّا بردن به‌طریقی که در نماز جمعه مذکور شد.
هفتم: نماز را به جماعت گزاردن.
هشتم: خواندن سوره «سَبِّحِ اسْمَ ربّک الأعلی در رکعت اوّل [1] و سوره «والشمس» در رکعت دوم.
نهم: بلند خواندن فاتحه و سوره.
دهم: این دعا را در قنوت خواند: «اللَّهُمَّ اهْلَ الْکِبْرِیآءِ وَالْعَظَمَةِ وَاهْلَ الْجُوْدِ وَالْجَبَرُوتِ وَاهْلَ الْعَفْوِ وَالرَّحْمَةِ وَاهْلَ التَّقْوی وَالْمَغْفِرَة، اسْئَلُکَ بِحَقِّ هذا الْیَوْمِ الَّذیْ جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمیْنَ عیْدًا وَلِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ والِه ذُخرًا وَشَرَفًا وَکَرامَةً وَمَزیْدًا، انْ تُصَلّیِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ، وَانْ تُدْخِلَنا فیْ کُلِّ خَیْرٍ ادْخَلْتَ فیْهِ مُحَمَّدًا والَ مُحَمَّدٍ وَانْ تُخْرِجَنا مِنْ کُلِّ سُوْءٍ اخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّدًا والَ مُحَمَّدٍ صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَعَلَیْهِمْ، اللَّهُمَّ انَّا نَسْئَلُکَ خَیْرَ ما سَئَلَکَ بِه عِبادُکَ الصَّالِحُوْنَ، وَنَعُوْذُبِکَ مِمَّا اسْتَعاذَ مِنْهُ عِبادُکَ الْمُخْلِصُونَ».
یازدهم: نماز را برروی زمین بی‌حایل واقع شود.
دوازدهم: دو خطبه بعد از نماز خواندن به‌طریقی که در نماز جمعه گذشت.
سیزدهم آنکه: اگر نماز عید رمضان باشد خطیب در اثنای خطبه آداب فطره دادن را به‌مردم بیان کند، و اگر عید قربان باشد آداب قربان کردن را بیان نماید.
چهاردهم آنکه: خطیب ایستاده خطبه را بخواند.
پانزدهم آنکه: این نماز در صحرا واقع شود، مگر در مکّه معظّمه که در مسجدالحرام أولی است.
شانزدهم: در وقت برگشتن از مصلّی از راه دیگر برگردند.
__________________________________________________
[1]- اگر در رکعت اوّل سوره والشَّمس بخواند و در رکعت دوم غاشِیَه نیز سنّت را به عمل آورده. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 164

امّا آن دو امر واجب:
اوّل آنکه: اگر طواف واجب باشد این نماز را در پس مقام ابراهیم علیه السلام گزارند [3] یا در یکی از دو جانب آن [4] و اگر طواف سنّت باشد در هرجا از مسجدالحرام که خواهد
__________________________________________________
[1] مگر اینکه خوف داشته باشد از دشمن. (کوهکمره‌ای)
[2] روایاتی که در این باب از امام علیه السلام وارد شده، مضمون آن این است که در عیدین میسّر نیست‌و منبر از محلّ خود نقل نمی‌شود، و لکن چیزی مانند منبر از گل می‌سازند، پس از آن امام در بالای او ایستاده خطبه از برای مردم می‌خواند. (کوهکمره‌ای)
[3] احوط این است که در پس مقام ابراهیم بجا آورد. (تویسرکانی)
* احوط، بلکه اقوی آنکه با امکان نماز طواف را پس مقام بجا آورند، و با عدم امکان به جهت ازدحام در یکی از دو جانب مقام هرچند دور باشد. (دهکردی)
* در طواف واجب مادام که ممکن باشد باید در پس مقام باشد و پُر دور نباشد از آن، و اگر ممکن نباشد، در یکی از دو جانب آن و اگر این هم ممکن نباشد، در هر جا از مسجد. الأقرب فالأقرب جایز است. (نخجوانی، یزدی)
[4] احوط ترتیب است، نه تخییر، پس مادامی که ممکن است باید در پس مقام باشد، و اگرممکن نباشد در یکی از دو جانب آن. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 165
بگزارد [1].
دوم آنکه: نماز را بعد از فراغ از طواف و قبل از شروع در سعی بگزارند.

امّا دو امر سنّت:
اوّل: خواندن سوره «قُل یا ایُّها الْکافرون» در رکعت اوّل و سوره «توحید» در رکعت دوم [2].
دوم آنکه: بی‌فاصله بعد از طواف [3] نماز بگزارد.

مقصد پنجم در نماز آیات
نماز آیات یعنی کُسوف و خُسوف و زلزله، و هر امر آسمانی که موجب خوف [4] باشد مثل بادهای سیاه و سرخ و امثال آن.
و این نماز دو رکعت است، در رکعت اوّل پنج رکوع واجب است به این طریق که:
چون بعد از تکبیر احرام فاتحه و سوره بخواند به رکوع رود، و چون سر از رکوع بردارد نوبت دیگر فاتحه و سوره بخواند باز به رکوع رود، تا پنج نوبت، و بعد از سر برداشتن از رکوع پنجم به سجده رود و دو سجده بجاآورد، و رکعت دوم را نیز به این طریق بگزارد، و بعد از آن تشهّد بخواند و سلام دهد، و این نماز را به‌این طریق بجاآورد افضل است.
و جایز است که در هررکعت بعد از فاتحه یک آیه از سوره بخواند و به رکوع رود،
__________________________________________________
[1] بلکه در هر جای از مکّه جایز است. (یزدی)
[2] بلکه در رکعت اوّل توحید و دوم قل یا ایّها الکافرون. (خراسانی، مازندرانی)
* بلکه به عکس، چنانچه در باب طواف خواهند فرمود. (دهکردی، یزدی)
* بلکه در رکعت اولی سوره توحید و در ثانیه سوره قل یا ایّها الکافرون، چنانچه در باب طواف ذکر خواهد فرمود. (کوهکمره‌ای)
[3] بلکه احوط بی فاصله بودن است در طواف واجب. (دهکردی، یزدی)
* بی فاصله بودن آن در طواف واجب احوط، بلکه خالی از قوّت نیست. (کوهکمره‌ای)
[4] نزد غالب مردم. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 166
و چون سر از رکوع بردارد از موضع قطع یک آیه دیگر یا زیاده بی‌فاتحه بخواند و به رکوع رود، و همچنین کند تا قبل از رکوع پنجم سوره تمام شود.
و اوّل وقت نماز [1] کسوف و خسوف ابتدای گرفتن آفتاب و ماه است و آخر آن شروع [2] در انجلاست «1». و سیّد مرتضی [3] آخر وقت را آخر انجلا می‌داند «2» واگرشخصی این نماز را دروقت ترک‌کند از روی‌عمد، پس اگرتمام قرص‌آفتاب یا ماه‌گرفته شده‌باشد [4] قضای آن واجب است، و اگر بعضی گرفته باشد قضا ندارد [5]. و بعضی از مجتهدین [6] قضا را واجب می‌دانند [7] خواه تمام قرص گرفته شده باشد و خواه بعض «3».
__________________________________________________
[1]- احوط عدم تأخیر نماز آیات است از اوّل حصول سبب آن. (تویسرکانی)
[2] بلکه تمام انجلا، چنانچه از سیّد مرتضی قدّس سرّه نقل نموده. (مازندرانی)
[3] قول سیّد اصحّ است، ولی قصد اداء و قضاء نکند. (دهکردی)
* این قول اقوی است، هرچند قول اوّل احوط است. (کوهکمره‌ای)
* بنابر توقیت قول سیّد اقوی است، لکن اظهر این است که توقیت راجع است به ابتداء شروع پس بعد از شروع بر نماز اگر تمام انجلاء حاصل شود اتمام نماز واجب است، هرچند تمام وقت کسوف و خسوف و انجلا به قدر یک رکعت بوده باشد در واقع. (نخجوانی)
* قول سیّد اصحّ است. (یزدی)
[4] با گرفتن تمام قرص بعد از اطلاع بر آن قضاء واجب است، خواه ترک عن جهل باشد یا عن‌عمد یا عن سهو، و هرگاه تمام قرص نگرفته باشد و ترک نماز به جهت عدم اطّلاع بر خسوف یا کسوف است، قضای آن واجب نیست، و هرگاه مطّلع شده و عمداً یا سهواً نماز را ترک نموده قضاء دارد (دهکردی)
[5] بلکه قضا دارد ... لازم نیست، در این صورت التفات به گرفتن آفتاب یا ماه نداشته باشد تازمان انجلا. (خراسانی)
[6] قول بعض مجتهدین احوط است. (تویسرکانی)
[7] این قول اقوی است. (کوهکمره‌ای)
* قول آن بعض اقوی‌است وتفصیل مذکور درصورتی‌است‌که ترک ازروی‌جهل‌باشد. (یزدی)
__________________________________________________
(1) باز شدن.
(2) سیّد مرتضی، رسائل 3: 46.
(3) شیخ طوسی، نهایه 1: 375. محقّق حلّی، معتبر 2: 331. ابن ادریس، سرائر 1: 321.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 167
و نماز زلزله در تمام عمر ادا است [1]. و در باد سیاه و سرخ و امثال آن بعضی از مجتهدین بر آنند که اگر وقت نماز را نمی‌گنجد نماز ساقط می‌شود [2] و بعضی برآنند که ساقط نمی‌شود [3] و بعضی [4] برآنند که اگر وقت گنجایش طهارت و یک رکعت داشته باشد نماز واجب است و الّا ساقط است.

تتمّه: هشت امر سنّت به این نماز متعلّق است:
اوّل: جهرنمودن مصلّی در قراءت خواه در روز این نماز واقع شود و خواه در شب.
دوم: خواندن سوره‌های طویل مانند سوره «انبیا» و «کهف» هر گاه وقت باشد.
سوم: «اللَّه اکْبر» گفتن بعد از سر برداشتن از هر رکوع [5] مگر رکوع پنجم و دهم که آنجا «سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَه» بگوید.
چهارم: قنوت کردن بعد از رکوع پنجم و دهم [6].
__________________________________________________
[1]- و احوط این است که نماز زلزله وقت آن مادام العمر نیست، بلکه وقت زلزله است‌و همچنین در سایر آیات مثل باد سرخ و سیاه و امثال آن اگر چه وقت گنجایش نداشته باشد. (تویسرکانی)
* ولی احوط مبادرت در اداء آن است. (صدر)
[2] و همین قول احوط و اقوی است. (خراسانی)
[3] این قول اقوی است. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
* ساقط نشدن با اینکه احوط است اقرب است. (مازندرانی)
[4] البتّه متابعت این بعض را نمایند. (صدر)
[5] تکبیر بعد از هر رکوع هست حتّی پنچم و دهم برای رفتن به سجود، پس مراد این است [که سَمِعَ اللَّهُ در غیر این دو رکوع نیست، پس هر رکوعی دو تکبیر دارد، یکی برای رفتن به رکوع ویکی برای سر برداشتن از او مگر برای پنچم و دهم که بعد از سر برداشتن سمع اللَّه بگوید عوض تکبیر. (مازندرانی، نخجوانی).
* وهمچنین مستحبّ است تکبیر از برای رفتن به‌رکوع در هر رکعتی حتّی پنچم و دهم. (یزدی)
[6] احوط عدم ترک قنوت است در رکعت پنچم و دهم. (تویسرکانی)
* ظاهراً بعد از رکوع پنچم و دهم، احدی قائل نشد به استحباب قنوت، بلکه مستحبّ است قنوت برای هر رکوع جفت مثل دوم و چهارم تا آخر قبل از رکوع علی الاشهر و اگر چنین نکند جایز است اقتصار به دو قنوت، یکی قبل از رکوع پنچم و یکی قبل از رکوع دهم.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 168
پنجم آنکه: این نماز را در مسجد گزارند [1] یا جایی که سقف نداشته باشد.
ششم آنکه: مقدار زمان هریک ازرکوع وسجود وقنوت مساوی زمان‌قراءت‌باشد.
هفتم آنکه: به جماعت گزارده شود، خواه همه قرص گرفته باشد و خواه بعضی.
و شیخ ابن بابویه برآن است که اگر همه قرص گرفته نشده باشد به جماعت گزاردن جایز نیست «1».
هشتم آنکه: اگر قبل از تمام انجلا از نماز فارغ شود نماز را اعاده کند. و سیّد مرتضی برآن است که اعاده نماز در این صورت واجب است «2».
و بدان که اگر وقت این نماز با وقت یکی از نمازهای یومیّه جمع شود و وقت
__________________________________________________
(خراسانی، مازندرانی)
* این عبارت اشتباه است، قنوت مستحبّ ا ست به مرسله صدوق علیه الرّحمة قبل از رکوع پنچم در رکعت اوّل و قبل از دهم در رکعت دوم، و اولی آن است که قبل از رکوع دوم و قبل از چهارم و قبل از ششم و قبل از هشتم و دهم قنوت بخواند که مجموع پنج قنوت می‌شود. (دهکردی)
* ظاهراً این است که قنوت مستحبّ است پیش از رکوع دوم و چهارم و ششم و هشتم و دهم. (صدر)
* بلکه پیش از پنچم و دهم. (کوهکمره‌ای)
* قول به استحباب قنوت بعد از رکوع پنچم و دهم خلاف مشهور است، بلکه خلاف اجماع و آن چه معروف است پیش از پنچم و دهم است، و بهتر این است که پیش از هر جفتی مثل دوم و چهارم و ششم تا آخر قنوت بخواند که مجموع پنج قنوت باشد و جایز است اقتصار به دو قنوت، یکی قبل رکوع پنجم و یکی قبل از رکوع دهم، و جایز است اقتصار کند بر یکی پیش از دهم. (نخجوانی)
* بلکه پیش از پنجم و دهم، و بهتر این است که پیش از هر جفتی مثل دوم و چهارم و ششم تا آخر قنوت بخواند که مجموع پنج قنوت باشد، و جایز است اقتصار کند بر یکی پیش از دهم. (یزدی)
[1] بلکه اولی‌آن‌است‌که این‌نماز را درموضعی‌ازمسجدکه سقف‌نداشته‌باشد بگزارد. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) شیخ صدوق، مقنع: 143. علّامه در مختلف 2: 290 به ابن بابویه نسبت داده است.
(2) سیّد مرتضی، رسائل: 46.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 169
گنجایش هردو داشته باشد در این صورت مکلّف مخیّر است در تقدیم هرکدام که خواهد، و اگر وقت یکی مضیَّق باشد و وقت دیگری موسَّع تقدیم آنکه وقت آن مضیّق است نماید، و اگر وقت نسبت به هریک مضیّق باشد واجب است تقدیم نماز یومیّه.
و همچنین اگر این نماز جمع شود با نماز میّت یا نماز طواف خانه کعبه اگر واجب باشد، و اگر در اثنای این نماز وقت یکی از نمازهای یومیّه داخل شود جایز است [1] که این نماز را قطع کند- اگر وقت تنگ باشد [2] و به نماز یومیّه مشغول شود، و چون سلام دهد این نماز را از آنجا که قطع کرده به اتمام رساند [3].

مقصد ششم در نماز میّت
واین واجب [4] کفائی‌است، یعنی هرگاه یک شخص بگزارد از هر کس ساقط می‌شود.
و نماز کردن برمیّت واجب است به‌شرطی که مسلمان باشد یا در حکم مسلمان، مثل اطفال مسلمان به شرط آنکه شش سال [5] تمام کرده باشد، و اگر کمتر از شش سال داشته
__________________________________________________
[1]- احوط عدم قطع است با سعه وقت. (تویسرکانی)
* بلکه عدم جواز قطع در صورت سعه وقت نماز یومیّه خالی از قوّت نیست. (خراسانی)
* جایز بودن نماز یومیّه در اثنای نماز آیات اگر زمان نماز یومیّه تنگ شده باشد اشکالی ندارد و امّا به مجرّد دخول وقت یومیّه جایز بودن به جهت ادراک وقت فضیلت مشکل است، و بر تقدیر جواز آن چنانچه ماتن فرموده مشروط است به اینکه در زمان شروع به نماز آیات بدانند که قبل از اتمام نماز آیات وقت یومیّه داخل می‌شود. (مازندرانی)
[2] یعنی وقت اجزا، نه وقت فضیلت، و قبل از شروع به نماز آیات نداند که وقت یومیّه مضیّق‌است و احوط این است که از جهت ادراک فضیلت قطع نکند و در وقت اجزا اگر پیش از شروع می‌دانست قطع کند، لکن نماز آیات را از سرگیرد، نه از موضع قطع. (نخجوانی)
* بلکه اگر تنگ نباشد نیز جایز است چنین کند به جهت ادراک وقت فضیلت یومیّه هر چند خلاف احتیاط است. (یزدی)
[3] احوط آن است که از سر بگیرد. (کوهکمره‌ای)
[4] بنابر مشهور. (کوهکمره‌ای)
[5] وجوب نماز بر طفل شش سال احوط است. (تویسرکانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 170
باشد نماز برایشان سنّت است.
و کیفیّت این نماز آن است که مصلّی اوّل نیّت کند به‌این قسم که نماز براین مرده می‌گزارم واجب تقرّب به خدا، و بعد از آن تکبیر احرام بجاآورده و بگوید: «اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَریْکَ لَهُ وَاشْهَدُ انَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُوْلُهُ» باز تکبیر دوم بجا آورد و بگوید: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَبارِکْ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَتَرَحَّمْ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ کَافْضَلِ ما صَلَّیْتَ وَبارَکْتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلی ابْراهیْمَ والِ ابْراهیْمَ انَّکَ حَمیْدٌ مَجیْدٌ» باز تکبیر سوم بجاآورد و بگوید: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنیْنَ وَالْمُؤْمِناتِ وَالْمُسْلِمیْنَ وَالْمُسْلِماتِ الْاحْیآءِ مِنْهُمْ وَالْامْواتِ تابِعْ بَیْنَنا وَبَیْنَهُمْ بِالْخَیْراتِ انَّکَ مُجیْبُ الدَّعَواتِ انَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٌ قَدیْرٌ» باز تکبیر چهارم بجا آورد و بگوید اگر میّت مرد مؤمن باشد:
«اللَّهُمَّ انَّ هذا عَبْدُکَ وَابْنُ عَبْدِکَ وَابْنُ امَتِکَ نَزَلَ بِکَ وَانْتَ خَیْرُ مَنْزُوْلٍ بِه اللَّهُمَّ انَّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ الّا خَیْرًا وَانْتَ اعْلَمُ‌بِه مِنَّا، اللَّهُمَّ انْ کانَ مُحْسِنًا فَزِدْ فیْ احْسانِه وَانْ کانَ مُسیْئًا فَتَجاوَزْ عَنْهُ وَاحْشُرْهُ مَعَ مَنْ کانَ یَتَوَلّاهُ مِنَ الائِمَّة الطَّاهِرِیْنَ» و اگر مخالف و معاند «1» [1] باشد به جای آن بگوید: «اللَّهُمَّ امْلَاْ جَوْفَهُ نارًا وَقَبْرهُ نارًا وَسَلِّطْ عَلَیْهِ الْحَیَّاتِ وَالْعَقارِبَ» و اگر میّت مستضعف باشد یعنی مذهب حقّ را نداند و عناد هم نداشته باشد بعد از تکبیر چهارم بگوید: «اللَّهُمَّ اغْفِر لِلَّذیْنَ تابُوا وَاتَّبَعُوْا سَبیْلَکَ وَقِهِمْ عَذابَ الْجَحِیمِ» و اگر اعتقاد میّت را مطلقاً نداند بعد از تکبیر چهارم بگوید: «اللَّهُمَّ انَّ هذِهِ النَّفْسَ انْتَ احْیَیْتَها وَانْتَ امَتَّها، اللَّهُمَّ وَلِّها ما تَوَلَّتْ وَاحْشُرْها مَعَ مَنْ احَبَّتْ» و اگر طفل باشد بعد از تکبیر چهارم بگوید: «اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لِابَوَیْهِ وَلَنا سَلَفًا وَفَرَطًا وَذُخْرًا» و اگر زن مؤمنه باشد بعد از تکبیر چهارم بگوید: «اللَّهُمَّ انَّ هذِه امَتُکَ وَابْنَةُ عَبْدِکَ وَابْنَةُ امَتِک نَزَلَتْ بِکَ وَانْتَ خَیْرُ مَنْزُوْلٍ به اللَّهُمَّ انَّا لا نَعْلَمُ مِنْها الّا خَیْرًا وَانْتَ اعْلَمُ بِها مِنَّا، اللَّهُمَّ انْ کانَتْ مُحْسِنَةً فَزِدْ فیْ احْسانِها وَانْ کانَتْ مُسیْئَةً فَتَجاوَزْ عَنْها وَاحْشُرْها مَعَ مَنْ کانَتْ تَتَولّاهُ مِنَ الْائِمَّةِ الطَّاهِریْنَ» و آخر نماز میّت تکبیر پنجم است و به آن ختم نماز می‌شود.
__________________________________________________
(1) در نسخه‌ای: اگر ناصبی باشد.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 171

امّا چهار امر واجب:
اوّل آنکه: در وقت نماز گزاردن سر میّت به جانب راست مصلّی باشد، پس اگر خلاف این ظاهر شود اعاده نماز واجب است.
دوم آنکه: میّت را در آن وقت برپشت بخوابانند نه برپهلو، و اگر خلاف این ظاهر شود اعاده نماز واجب است.
سوم آنکه: مصلّی از تابوت میّت بسیار دور نباشد.
چهارم آنکه: نماز گزاردن بعد از تغسیل و تکفین باشد.
و بدان‌که آنچه در این نماز [1] مجزیست و کمتر از آن مجزی نیست آن است که بعد از نیّت و تکبیر احرام بگوید: «اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَاشْهَدُ انَّ مُحَمَّدًا رَسُوْلُ‌اللَّهِ» و بعد از تکبیر دوم بگوید: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ» و بعد از تکبیر سوم بگوید: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنیْنَ وَالْمُؤْمِناتِ» و بعد از تکبیر چهارم دعای میّت را بجاآورد به این نحو: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِهذَا الْمَیّت» و در تکبیر پنجم نماز را ختم کند.

امّا آن دوازده امری که در این نماز سنّت است:
اوّل: مصلّی متطهّر باشد.
دوم: پیشنماز محاذی کمر میّت ایستد اگر مُذکّر باشد [2] و محاذی سینه میّت ایستد اگر مؤنّث باشد.
سوم: کفش از پا بیرون کردن [3].
چهارم: نزدیک ایستادن [4] به حیثیّتی که اگر بادی وزد دامن مصلّی به تابوت برسد.
__________________________________________________
[1]- آنچه در این نماز معتبر است علاوه بر نیّت و پنچ تکبیر شهادتین و صلوات بر محمّد و آل‌محمّد است و استغفار از برای مؤمنین و مؤمنات و دعا از برای میّت. (تویسرکانی)
[2] در استحباب این در غیر از مرد و زن اشکال است. (خراسانی)
[3] در استحباب کفش بیرون‌آ وردن اشکال است، اگرچه با آن نماز خواندن کراهت دارد. (خراسانی)
[4] استحباب این معلوم نیست. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 172
پنجم آنکه: مصلّی در هریک از پنج تکبیر دستها را به نزدیک گوش رساند.
ششم آنکه: این نماز را به جماعت گزارند.
هفتم آنکه: اگر مأموم همین یک‌کس باشد در پس سر پیشنماز ایستد، امّا در غیر این نماز سنّت است که در جانب راست پیشنماز ایستد.
هشتم: ایستادن در صف آخر جماعت که ثواب آن بیشتر است.
نهم: نماز گزاردن برطفلی که کمتر از شش سال داشته باشد، به شرط آنکه زنده از رحم جدا شده باشد، پس اگر در رحم زنده بوده و مرده جدا شده نماز بر او سنّت نیست.
دهم آنکه: نماز میّت را در روز گزارند اگر عذری نباشد.
یازدهم آنکه: مرد را به جانب مصلی گزارند و زن را به جانب قبله اگر جمع شوند، امّا به‌نوعی که سینه زن محاذی کمر مرد شود. و اگر طفلی که کمتر از شش سال داشته باشد با ایشان جمع شود او را از زن مؤخّر گذارند، و بر هرسه یک نماز جایز است، و دعا به جهت هریک به‌طریقی که مذکور شد به فعل آورد و اگر هرسه را در یک دعا شریک سازد هم جایز است، مثل آنکه بگوید: «اللَّهُمَّ ارْحَمْ هؤُلاءِ الْامْواتِ».
دوازدهم آنکه: چون از نماز فارغ شود پیشنماز در مکان خود ایستد تا تابوت را بردارند.

امّا آن سه امر که مکروه است:
اوّل: نماز برمیّت در مسجد گزاردن.
دوم: فاتحه یا سوره [1] در این نماز خواندن، هر گاه تقیّه نباشد.
سوم: سلام دادن در آخر این نماز در وقتی که تقیّه نباشد. و بعضی از مجتهدین سلام دادن را در این نماز مکروه نمی‌دانند «1».
__________________________________________________
[1] احوط ترک قرائت حمد و سوره و ترک سلام است، بلکه مشروعیّت آنها در این نماز به نظر نمی‌آید. (تویسرکانی)
* کراهت خواندن سوره و فاتحه معلوم نیست، و همچنین است سلام دادن. (خراسانی)
* در جواز خواندن فاتحه یا سوره و سلام دادن تأمّل است. (دهکردی، صدر)
__________________________________________________
(1) شهید اوّل، ذکری 1: 444.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 173
و این نماز را جُنب و زن حیض‌دار می‌توانند گزارند، چنان‌که در باب طهارت مذکور شد.

مقصد هفتم در نمازی که به نذر واجب شود یا به عهد یا به سوگند
و شرط نمازی که به یکی از این سه امر واجب می‌شود آن است که کیفیّت آن مخالف کیفیّت نمازهای متعارف شرع نباشد، پس اگر نذر کند که پنج رکعت نماز به‌یک سلام بگزارد یا دو رکعت به چهار رکوع آن نذر باطل است، امّا اگر نذر کند که سه‌رکعت به یک سلام یا یک رکعت به یک سلام بگزارد در صحّت این نذر [1] خلاف است، و اصحّ صحّت است [2]. و اگر نذر کند که نماز عید را یا نماز کسوف را در غیروقت عید و کسوف بگزارد أولی [3] عدم صحّت است.
و اگر شخصی نماز واجب مثل یکی از نمازهای یومیّه را نذر کند نذر او صحیح است و وجوب آن مؤکّد می‌شود، پس اگر بجا نیاورد کفّاره براو لازم است و مقدار کفّاره در باب نذر مذکور خواهد شد و چون کفّاره دهد گناه مخالفت نذر تخفیف می‌یابد، امّا گناه ترک نماز به حال خود باقی است و به‌کفّاره دادن تخفیف نمی‌یابد.
__________________________________________________
[1]- اگر قصد اونمازی باشدکه مشروعیّت آن در دین ثابت‌است، پس صحیح و بی‌اشکال است، و إلّاپس این نذر باطل است، به جهت اینکه حقیقت وعده به خدای عزّوجلّ دادن است و بدیهی‌است‌که آنچه به خداوند عالم وعده داده‌می‌شود باید محبوب ایشان بوده باشد، پس از اینجا معلوم شد حکم مسأله نذر نماز عید و کسوف در غیر وقت آنها نیز. (کوهکمره‌ای)
[2] علی الاحوط. (تویسرکانی)
* بلکه اصحّ عدم صحّت است. (خراسانی، مازندرانی)
* معلوم نیست، پس چنین نذری را ترک نمایند. (صدر)
* اگرقصد او ازسه‌رکعت مغرب واز یک‌رکعت وتر نباشد، صحیح‌نیست. (نخجوانی، یزدی)
[3] بلکه اقوی. (صدر)
* بلکه اقوی است. (یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 174
و اگر شخصی نذر دو رکعت از نمازهای نافله کند بعضی از مجتهدین را مذهب آن [1] است که واجب است [2] که در هررکعت بعد از فاتحه سوره را بخواند [3] «1» هرچند در نافله سوره واجب نیست.
و اگر شخصی نذر کند که هرروز دورکعت نماز گزارد مثلًا یک روز عمداً ترک کند نذر او برطرف می‌شود [4] و لازم نیست [5] که دیگر روز بگزارد، امّا کفّاره خلاف نذر لازم است.
و اگر نذر کند که سجده بجاآورد نذر او صحیح است، امّا اگر نذر کند که رکوعی یا تکبیر احرامی [6] بجا آورد آن نذر باطل است [7].
__________________________________________________
[1]- این قول ضعیف است اگرچه احوط است. (تویسرکانی)
* این مذهب ضعیف است. (کوهکمره‌ای)
[2] و اقوی عدم وجوب آن است. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[3] بنابر احوط، اگرچه اقوی عدم وجوب است. (خراسانی)
[4] احوط عدم برطرف شدن نذر است به ترک یک روز عمداً. (تویسرکانی)
* مطلقا معلوم نیست، بلکه تفصیل دارد. (صدر)
[5] بلکه لازم است که بجا آورد به علّت اینکه ظاهر از هر روز عموم استغراقی است نه مجموعی، مگر اینکه خود ناذر قصد مجموع داشته باشد. (دهکردی)
* مگر آن که نماز در هر یک از روزها مستقلّاً ملحوظ در نذر باشند نه مجموع من حیث المجموع. (نخجوانی، یزدی)
[6] یعنی تنها مجرّد از صلات. (مازندرانی)
[7] هرگاه نذر رکوع کند احوط عدم بطلان است. (تویسرکانی)
* اگر غرض ناذر اتیان به رکوع و سجودی که جزء صلات است بدون اتیان به صلات باشد و امّا اگر غرض ایجاد طبیعت رکوع از برای خدا یا طبیعت تکبیر باشد نذر صحیح است، و همچنین است حال در نذر سجود. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) علّامه حلّی، ارشاد 1: 264 و 265. محقّق ثانی، حاشیه بر ارشاد 9: 110. شهید ثانی، مسالک 11: 352 و روضه 1: 318 وروض 2: 857.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 175

مقصد هشتم در نمازی که به اجاره واجب می‌شود
هر گاه در ذمّت شخصی نماز واجبی باشد واجب است [1] که وصیّت کند شخصی را اجاره کنند که نمازی که در ذمّت او است بگزارد، و این وقتی است که آن شخص پسر نداشته باشد که اگر پسر دارد قضای نماز پدر بر او است، چنانچه بعد از این مذکور خواهد شد و برپدر واجب است که پسر را برآن مطّلع سازد.
و چون شخصی را به جهت قضای نماز میّت به اجاره گیرند وجه اجاره را از ثلث متروکات او اخراج باید کرد، و اگر وصیّت نکند برورثه لازم نیست که اخراج کنند.
و بعضی از مجتهدین برآنند که وجه اجاره نماز به‌طریق وجه اجاره حجّ از اصل ترکه باید داد [2] «1» خواه وصیّت کرده باشد و خواه نکرده باشد [3].
و شخصی را که به اجاره می‌گیرند نماز جهت میّت بگزارد می‌باید که مسائل ضروری نماز را بداند و عادل باشد [4] و عاجز از بعض افعال نماز مثل قیام و غیر آن نباشد. و واجب نیست که بعد از وقوع اجاره علی‌الفور [5] به آن اشتغال
__________________________________________________
[1]- احوط عدم ترک است حتّی در صورتی که پسر بزرگتر مطّلع بر آن بوده باشد، مگر درصورتی که خاطر جمع باشد که پسر بجا می‌آورد. (تویسرکانی)
[2] واحوط این‌است که وجه اجاره را از اصل خارج نمایند اگر ثلث وفا نکند. (تویسرکانی)
* این قول احوط است، بلکه خالی از قوّت نیست. (نخجوانی، یزدی)
[3] و احوط بر ورثه این است که بعض مجتهدین فرموده‌اند. (صدر)
[4] عدالت شرط نیست علی الاقوی، بلکه بجا آوردن کفایت می‌کند اگرچه اجیر غیر عادل‌باشد. (تویسرکانی)
* عدالت او لازم نیست، بلکه کافی است اتیان او به نماز اگرچه فاسق بوده باشد. (خراسانی)
* یعنی وثوق به او باشد که اعمال را صحیح بجا آورد. (دهکردی)
* اقوی کفایت نمودن وثوق و اطمینان است، بلی اعتبار عدالت احوط است. (کوهکمره‌ای)
[5] مناسبت درستی برای این فرع نبود، نه دراجیرخاصّ ونه‌دراجیرمشترک. (نخجوانی، مازندرانی)
__________________________________________________
(1) شهید اوّل، دروس 1: 147 و در ذکری 2: 450 به بعض اصحاب نسبت داده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 176
نماید [1] یا اکثر اوقات به آن مشغول باشد، بلکه آن‌قدر کافی است که بعضی اوقات بجاآورد به حیثیّتی که به‌حسب عرف گویند که او اشتغال دارد و کاهلی نمی‌کند.
و جایز است که دو شخص را یا زیاده به‌جهت قضای نماز یک شخص به اجاره گیرند امّا وقت نماز هریک از آن جماعت می‌باید که معیّن باشد [2] تا دیگری در آن وقت به‌قضای نماز میّت اشتغال ننماید و نماز او به‌ترتیب [3] قضا شود.
و چون مرد خود را به جهت قضای نماز زن به اجاره دهد [4] مخیّر است میانه جهر و اخفات [5]. همچنین اگر زن خود را به جهت قضای نماز مرد به اجاره دهد به‌شرط آنکه نامحرم آواز او را نشنود به‌تفصیلی که قبل از این مذکور شد.

مطلب دوم در بیان نمازهای سنّتی
و انواع آن بسیار است، و در این کتاب از آن جمله بیست و چهار نماز مذکور می‌شود، چنانچه قبل از این مذکور شد.

اوّل نوافل یومیّه است
که در هرشبانه‌روزی گزاردن آن سنّت است، و آن سی و چهار رکعت است، هشت رکعت نافله ظهر است مقدّم برظهر، و هشت رکعت نافله عصر است مقدّم بر عصر، و چهار رکعت نافله مغرب است بعد از مغرب، و دو رکعت نشسته [1] که به یک رکعت حساب است و آن را وتیره گویند نافله خفتن است بعد از خفتن «1» و هشت رکعت نماز شب است، و دو رکعت نماز شفع، و یک رکعت نماز وتر است، و دو رکعت نماز نافله‌صبح است مقدّم برصبح.
و اوّل وقت نافله ظهر زوال آفتاب است، و آخر آن [2] وقتی است که سایه
__________________________________________________
[1]- و جایز است ایستادن در آن دو، چنانچه بعد از این خواهند فرمود، هرچند خلاف احتیاطاست. (یزدی)
[2] بلکه آخر آن‌وقتی‌است که به مقدار اداء نماز ظهر از این‌وقت مذکور باقی بماند. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) یعنی بعد از نماز خفتن (عشاء).
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 179
شاخص [1] به‌مقدار دو قدم [2] برسایه وقت زوال افزاید درجایی که وقت زوال شاخص را سایه باشد. و در جایی که در وقت زوال شاخص را سایه نماند اوّل وقت نافله ظهر وقتی است که سایه معدوم می‌شود، آخر آن وقتی است که سایه بعد از عدم به دو قدم برسد [3]. و مراد از قدم هفت یک شاخص است.
و اوّل وقت نافله عصر فارغ شدن است از نماز ظهر که در اوّل وقت گزارده شود، و آخر آن وقتی است که سایه شاخص به‌مقدار چهار قدم برسد [4].
و اوّل وقت نافله مغرب فارغ شدن است از نماز مغرب که در اوّل وقت گزارده شود، و آخر آن برطرف شدن سرخی است که در جانب مغرب بهم می‌رسد.
و اوّل وقت نافله نماز خفتن فارغ شدن است از نماز خفتن هر گاه که در اوّل وقت گزارده شود و آخر آن تا نصف شب است.
ووقت نماز شب از نصف شب است تا طلوع فجر دوم و هر چند به فجر دوم نزدیکتر باشد ثواب آن بیشتراست. واگر بعد از گزاردن چهار رکعت فجر دوم طالع شود چهار رکعت باقی نافله را مخفّف بگزارد. و اگر قبل از گزاردن چهار رکعت طالع شود نافله را قطع کند [5]
__________________________________________________
[1]- آنچه از اخبار اهل بیت علیهم السّلام مستفاد می‌شود این است که این وقت فضیلت است، و وقت اجزاء تمام روز است. (کوهکمره‌ای)
[2] بعید نیست بقاء وقت نافله ظهر و عصر تا غروب، و تحدید به دو قدم و چهار قدم برای بیان افضلیّت‌است، لکن احوط بعد ازقدمین واربعة اقدام ترک نیّت اداء وقضاء است. (یزدی)
[3] بلکه به مقدار اداء نماز ظهر باقی مانده باشد از وقت مذکور، چنانچه گذشت. (خراسانی)
[4] بلکه به مقدار اداء نماز عصر از وقت مذکور باقی مانده باشد. (خراسانی)
* این نیز مانند نافله ظهر است در وقت اجزاء. (کوهکمره‌ای)
[5] بلکه اولی آن است که آنچه را مشغول است تمام نماید و بعد مشغول به نافله صبح‌و فریضه آن شود. (خراسانی)
* اگر قبل از شروع به نماز شب طالع شود، پس به نافله صبح و فریضه آن اشتغال نماید، و همچنین اگر دو رکعت از آن تمام نموده و به دو رکعت دیگر داخل نشده، و اگر در اثناء آن طالع شود، پس جواز قطع محلّ اشکال است. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 180
و به نماز صبح اشتغال نماید [1].
و جایز است که نماز شب را در اوّل شب بگزارد هر گاه ترسد که در نصف شب بیدار نشود.
و وقت نماز شفع و وتر بعد از فارغ شدن نماز شب است، و افضل آن است که شفع و وتر را ما بین فجر اوّل و فجر دوم بجاآورد.
و وقت نافله صبح بعد از فارغ شدن است از شفع و وتر [2] و وقت آن می‌کشد تا پیدا شدن سرخی مشرق.
و ادعیه و آداب نوافل یومیّه بسیار است، و آن را در کتاب مفتاح‌الفلاح به‌تفصیل مذکور ساختیم، و در این کتاب آنچه اهمّ است مذکور می‌سازیم.
بدان‌که چون زوال آفتاب متحقّق شود یعنی وقت ظهر داخل شود باید که این دعا بخواند که حضرت امام محمّد باقر- صلوات‌اللَّه علیه- تعلیم محمّد بن مسلم داده فرموده که محافظت کن برآن چنانکه محافظت می‌کنی برچشمهای خود، و آن این است که:
«سُبْحانَ اللَّهِ وَلا الهَ الَّا اللَّهُ وَالْحَمْدُللَّهِ الَّذیْ لَمْ یَتَّخِذْ صاحِبَةً وَلا وَلَدًا وَلَمْ یَکُنْ لَهُ شَریْکٌ فِی الْمُلْکِ وَلَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَکَبَّرْهُ تَکْبیْرًا» «1» بعد از آن وضو سازد [3] و شروع در نافله ظهر کند، و در رکعت اوّل تکبیرات سبعه افتتاحیّه را با ادعیه ثلاثه آن به‌طریقی که در فصل تکبیر احرام مذکور شد بجاآورد، و بعد از فاتحه سوره «قُل هُو اللَّه احد» بخواند و در رکعت دوم بعد از فاتحه سوره «قُل یا ایُّهَا الْکافرُون» بخواند پس سلام دهد، و بعد از سلام سه تکبیر بگوید و تسبیح فاطمه زهرا علیها السلام بجاآورد، و این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ انیْ ضعیْفٌ فقَوّ فی رِضاکَ ضَعْفیْ وَخُذْ الَی الْخَیْرِ بِناصِیَتِی، وَاجْعَلِ
__________________________________________________
[1] یا به نافله صبح مشغول شود ما دامی که وقت آن باقی باشد. (صدر)
[2] اگر شفع و وتر را بعد از فجر اوّل بجای آورده باشد، زیرا که وقت نافله صبح بعد از فجر اّول‌است. (صدر)
[3] اولی اتیان به این ترتیب و کیفیّت است که در نوافل ظهر و عصر بیان فرموده‌اند رجاءً. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) من لا یحضره الفقیه 1: 225، حدیث 675.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 181
الْایْمانَ مُنْتَهی رِضایَ، وَبارکْ لیْ فیْما قَسَمْتَ لیْ وَبَلِّغْنیْ بِرَحْمَتِکَ کُلّ الَّذیْ ارْجُو مِنْکَ، وَاجْعَلْ لیْ وُدًّا وَسُرُوْرًا لِلْمُؤْمِنیْنَ وَعَهْدًا عِنْدَکَ».
پس دو رکعت دیگر نافله ظهر بگزارد به طریقی که ذکر شد سوای شش تکبیر افتتاحیّه و أدعیه آن، پس دو رکعت دیگر را نیز به همین طریق بجاآورد، و بعد از هردو رکعت از این شش رکعت آنچه میسّر باشد از تعقیب بجاآورد، و بعد از آن اذان ظهر بگوید و بعد از آن دو رکعت دیگر نافله ظهر را به این طریق بجاآورد.
و بعد از فارغ شدن از نماز ظهر و متعلّقات آن شروع کند در نافله عصر، و در هررکعت بعد از فاتحه هر سوره‌ای که خواهد بخواند، و چون از دو رکعت اوّل فارغ شود این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ انَّهُ لا الهَ الّا انْتَ الحَیُّ الْقَیُّوْمُ الْعَلِیُّ الْعَظیمُ الحَلیْمُ الْکَریْمُ الْخالِقُ الرَّازِقُ الْمُحْیِی الْمُمیْتُ الْمُبْدِئُ الْبَدیْعُ، لَکَ الْحَمْدُ وَلَکَ الْمَنُّ وَلَکَ الکَرَمُ وَلَکَ الْجُوْدُ وَلَکَ الْامْرُ وَحْدَکَ لا شَریْکَ لَکَ، یا واحِدُ یا احَدُ یا صَمَدُ یا مَنْ لَمْ یَلِدْ وَلَمْ یُوْلَدْ وَلَمْ یَکُن لَهُ کُفُوًا احَدٌ وَلَمْ یَتَّخِذْ صاحِبَةً وَلا وَلَدًا، صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِه پس حاجت خود را بخواهد. و بعد از آن دو رکعت دیگر نافله عصر بگزارد به‌طریق دو رکعت اوّل، پس این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ رَبَّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَرَبَّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَما فیِهِنَّ وَما بَیْنَهُنَّ وَما تَحتَهُنَّ وَربَّ الْعَرْشِ الْعَظیِمِ وَربَّ جَبْرئیْلَ وَمِیکائیْلَ وَاسْرافیْلَ وَرَبَّ السَّبْعِ الْمَثانِیَ وَالْقُرْانِ الْعَظیْمِ وَرَبَّ مُحَمَّدٍ خاتَمِ النَّبِییْنَ، صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِه وَاسْئَلُکَ بِاسْمِکَ الْاعْظَمِ الَّذیْ بِه تَقُوْمُ السَّماواتُ وَالْارْضُ، وَبِه تُحْیِی الْمَوْتی وَتَرْزُقُ الْاحْیآءَ وَتُفَرِّقُ بَیْنَ الْمُجْتَمِعِ وَتَجْمَعُ بَیْنَ الْمُتَفَرِّقِ، وَبِه احْصَیْتَ عَدَدَ الْاجالِ وَوَزْنَ الْجِبالِ وَکَیْلَ الْبِحارِ، اسْئَلُکَ یا مَنْ هُوْ کَذلِکَ انْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ» پس حاجت خود را بخواهد پس دو رکعت دیگر بگزارد به این طریق، و بعد از آن این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ انیْ ادْعُوْکَ بِما دَعاکَ بِه عَبْدُکَ یُوْنُسُ اذ ذَهَبَ مُغاضِبًا فَظَنَّ انْ لَنْ تَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادی فِی الظُّلُماتِ انْ لا الهَ الّا انْتَ سُبْحانَکَ انّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمیْنَ فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَنَجَّیْتَهُ مِنَ الْغَمِّ وَکَذلِکَ تُنْجِیْ الْمُؤْمِنیْنَ، فَانَّهُ دَعاکَ وَهُوَ عَبْدُکَ وَا نَا ادْعُوْکَ وَا نَا عَبْدُکَ وَسَئَلَکَ وَهُوَ عَبْدُکَ وَا نَا اسْئَلُکَ وَانَا عَبْدُکَ انْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَانْ تَسْتَجیْبَ لیْ کَمَا اسْتَجَبْتَ لَهُ، وَادْعُوْکَ بِما دَعاکَ بِه
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 182
عَبْدُکَ ایُّوْبُ اذْ مَسَّهُ الضُّرُّ فَدَعاکَ انیْ مَسَّنِی الضُّرُّ وَانْتَ ارْحَمُ الرَّاحِمیْنَ فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَکَشَفْتَ ما بِه مِنْ ضُرٍّ وَآتَیْتَهُ اهْلَهُ وَمِثْلَهُمْ مَعَهُمْ، فَانَّهُ دَعاکَ وَهُوَ عَبْدُکَ وَا نَا ادْعُوْکَ وَا نَا عَبْدُکَ وَسَئَلَکَ وَهُوَ عَبْدُکَ وَا نَا اسْئَلُکَ وَا نَا عَبْدُکَ انْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَانْ تُفَرِّجَ عَنّیْ کَما فَرَّجْتَ عَنْهُ وَانْ تَسْتَجیْب لیْ کَمَا اسْتَجَبْتَ لَهُ، وَادْعُوکَ بِما دَعاکَ بِه یُوْسُفُ عَبْدُکَ اذْ فَرَّقْتَ بَیْنَهُ وَبَیْنَ اهْلِهِ وَهُوَ فِی السِّجْنِ فَانَّهُ دَعاکَ وَهُوَ عَبْدُکَ وَا نَا ادْعُوْکَ وَا نَا عَبْدُکَ وَسَئَلَکَ وَهُوَ عَبْدُکَ وَا نَا اسْئَلُکَ وَا نَا عَبْدُکَ انْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَانْ تُفَرِّجَ عَنیْ کَما فَرَّجْتَ عَنْهُ وَانْ تَسْتَجیْبَ لیْ کَمَا اسْتَجَبْتَ لَهُ فَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ» پس حاجت خود را بخواهد و بعد از آن دو رکعت دیگر نافله عصر را بگزارد پس این دعا را بخواند: «یا مَنْ اظْهَرَ الْجَمیْلَ وَسَتَرَ الْقَبیْحَ یا مَنْ لَمْ یُؤاخِذْ بِالْجَریْرَةِ وَلَمْ یَهْتِکِ السِّتْرَ یا کَریْمَ الصَّفْحِ یا عَظیْمَ الْمَنِّ یا حَسَنَ التَّجاوُزِ یا واسِعَ الْمَغْفِرَةِ یا باسِطَ الْیَدَیْنِ بِالرَّحْمَةِ یا سامِعَ کُلِّ نَجْوی وَیا مُنْتَهی کُلِّ شَکْوی یا مُبْتَدِئاً بِالنِّعَمِ قَبْلَ اسْتِحْقاقِها، یا رَبَّاهُ یا رَبَّاهُ یا رَبَّاهُ، یا سَیِّداهُ یا سَیِّداهُ یا سَیِّداهُ، یا غایَةَ رَغْبَتاهُ یا ذَالْجَلالِ وَالْاکْرامِ اسْئَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَعَلِیٍّ وَفاطِمَةَ وَالحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ وَعَلِیٍّ وَمُحَمَّدٍ وَجَعْفَرٍ وَمُوْسی وَعَلِیٍّ وَمُحَمَّدٍ وَعَلِیٍّ وَالْحَسَنِ وَمُحَمَّدٍ صاحِبِ الزَّمانِ- سَلامُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ اجْمَعیْنَ- انْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَانْ تَکْشِفَ کَرْبیْ وَتَغْفِرَ ذَنْبیْ وَتُنْفِّسَ هَمیْ وَتُفَرِّجَ غَمّیْ وَتُصْلِحَ شَاْنیْ فیْ دیْنیْ وَدُنْیایَ واخِرَتیْ، وَانْ تُدْخِلَنی الْجَنَّةَ وَلا تُشَوِّهَ خَلْقیْ بِالنَّارِ، وَلا تَفْعَلْ بیْ ما ا نَا اهْلُهُ بِرَحْمَتِکَ یا ارْحَمَ الرَّاحِمیْنَ».
پس اذان و اقامت بگوید برای نماز عصر و بعد از نماز عصر تعقیب بجا آورد و بعد از آن بگوید: «اسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذیْ لا الهَ الّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّوْمُ الرَّحْمنُ الرَّحیْمُ ذُوْالْجَلالِ وَالْاکْرامِ وَاسْئَلُهُ انْ یَتُوبَ عَلَیَّ تَوْبَةَ عَبْدٍ ذَلیْلٍ خاضِعٍ فَقیْرٍ بائِسٍ مِسْکیْنٍ مُسْتَجیْرٍ لا یَمْلِکُ لِنَفْسِه ضَرًّا وَلا نَفْعًا وَلا حَیاةً وَلا نُشُورًا، اللَّهُمَّ انیْ اعُوْذُ بِکَ مِنْ نَفْسٍ لا تَشبَعُ وَمِنْ قَلْبٍ لا یَخْشَعُ وَمِنْ عِلْمٍ لا یَنْفَعُ وَمِنْ صَلاةٍ لا تُرْفَعُ وَمِنْ دُعآءٍ لا یُسْمَعُ، اللَّهُمَّ انّیْ اسْئَلُکَ الْیُسْرَ بَعْدَ الْعُسْرِ وَالْفَرَجَ بَعْدَ الْکَرْبِ وَالرَّخآءَ بَعْدَ الشِّدَّةِ، اللَّهُمَّ ما بِنا مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنْکَ وَحْدَکَ لا شَریْکَ لَکَ، لا الهَ الّا انْتَ اسْتَغْفِرُکَ وَاتُوْبُ الَیْکَ.»
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 183
و سنّت است که بعد از نماز عصر هفتاد نوبت استغفار کند و سوره: «انَّا انْزَلْناهُ فیْ لَیْلَة الْقدر» ده نوبت بخواند، و بعد از آن دو سجده شکر بجا آورد به‌طریقی که قبل از این مذکور شد، و باید که آخر دعاهایی که بعد از نماز عصر می‌خواند این دعا باشد:
«اللَّهُمَّ انیْ وَجَّهْتُ وَجْهِیَ الَیْکَ وَاقْبَلْتُ بِدُعآئی عَلَیْکَ راجِیًا اجابَتَکَ طامِعًا فی مَغْفِرَتِکَ طالِبًا ما وَایْتَ بِه عَلی نَفْسِکَ مُسْتَنْجِزًا وَعْدَکَ اذْ تَقُولُ: ادْعُوْنیْ اسْتَجِبْ لَکُم، فَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَاقْبِلْ الَیَّ بِوَجْهِکَ وَارْحَمنیْ وَاسْتَجِبْ دُعآئیْ یا الهَ الْعالَمیْنَ».

فصل چون وقت نماز مغرب داخل شود باید [1] که بی‌تأخیر متوجّه به نماز مغرب شود،
به‌جهت آنکه وقت آن [2] مضیّق است [3] چنان‌که قبل از این مذکور شد، و بعد از آنکه نماز مغرب بگزارد و تعقیب را به‌طریقی که مذکور شد بجا آورد سه نوبت بگوید:
«الحَمْدُللَّهِ الَّذیْ یَفْعَلُ ما یَشآءُ وَلا یَفْعَلُ ما یَشآءُ غَیْرُهُ» پس نافله مغرب را بگزارد. و از ائمّه معصومین- صلوات اللَّه علیهم اجمعین- مبالغه و تأکید در گزاردن نافله مغرب بسیار است، چنانچه از حضرت امام جعفر صادق- صلوات اللَّه علیه- منقول است که آن حضرت فرمودند به حارث بن مغیره که: «ترک مکن چهار رکعت را بعد از مغرب در سفر ودر حضر اگرچه گریخته باشی از اعدا وایشان در عقب تو شتابند» «1». و مکروه است
__________________________________________________
[1]- بلکه افضل تعجیل است و إلّاوقت نماز مغرب، چه وقت اجزاء آن، چه وقت فضیلت آن هردو موسّع است. (خراسانی)
[2] یعنی وقت فضیلت آن. (دهکردی، یزدی)
[3] وقت فضیلت نماز مغرب مضیّق است، نه وقت اجزاء آن، و شاید مراد مؤلّف رحمه اللَّه نیز همین باشد. (کوهکمره‌ای)
* معلوم نیست زیرا که وقت اجزائی باقی است تا چهار رکعت مانده به نصف شب در وقت فضیلت تا برطرف شدن سرخی از جانب مغرب و ظاهر زیاده بر یک ساعت طول بکشد. (مازندرانی، نخجوانی)
__________________________________________________
(1) تهذیب 2: 113، حدیث 423. وسائل 4: 89، حدیث 8.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 184
حرف زدن میانه چهار رکعت نافله مغرب، و هرگاه فوت شود وقت نافله مغرب قضا کند آن را همچو سایر نوافل. و چون شروع در نافله مغرب کند هفت تکبیر افتتاحیّه [1] را با ادعیّه ثلاثه «1» بجاآورد و در رکعت اوّل بعد از حمد سوره «قل هو اللَّه احد» سه نوبت بخواند، ودر رکعت دوم بعد از حمدسوره «انّا انزلناهُ» یک بار و اگر خواهد در رکعت اوّل سوره «قُل یا ایّها الکافرون» بخواند و در رکعت دوم سوره «قل هُو اللَّه احد» [2] و اگر در هردو رکعت به «الحمد» تنها اکتفا کند جایز است همچنان‌که در سایر نوافل.
و باید که قراءت را در نافله مغرب و جمیع نوافل شب بلند بخواند، و بعد از فارغ شدن از دو رکعت اوّل این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ انَّکَ تری وَلا تُری وَانْتَ بِالْمَنْظَرِ الْاعْلی وَانَّ الَیْکَ الرُّجْعی وَالْمُنْتَهی وَانَّ لَکَ الْمَماتَ وَالمَحْیی وَانَّ لَکَ الاخِرَةَ وَالْاوْلی اللَّهُمَّ انَّا نَعُوْذُبِکَ انْ نُذَلَّ وَنَخزی وَانْ نَأْتِیَ ما عَنْهُ تَنْهی اللَّهُمَّ انیّ اسْئَلُکَ أنْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَاسْئَلُکَ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِکَ وَاسَتَعیْذُ بِکَ مِنَ النَّارِ بِقُدْرَتِکَ، وَاسْئَلُکَ مِنَ الْحُوْرِالْعیْنِ بِعِزَّتِکَ وَانْ تَجْعَلَ اوْسَعَ رِزْقیْ عِنْدَ کِبَرِ سِنیْ وَاحْسَنَ عَمَلیْ عِنْدَ اقْتِرابِ اجَلیْ، وَاطِلْ فی طاعَتِکَ وَما یُقَرِّبُ مِنْکَ وَیُحْظیْ عِنْدَکَ وَیُزْلِفُ لَدَیْکَ عُمْریْ وَاحْسِنْ فی جَمیْعِ احْوالیْ وَامُوْریْ وَمَعْرِفَتیْ، وَلا تَکِلْنیْ الی احَدٍ مِنْ خَلْقِکَ، وَتَطَوَّلْ عَلَیّ بِقَضاءِ جَمیْعِ حَوآئِجیْ لِلدُّنْیا وَالْاخِرَةِ، وَابْدَأ بِوالِدَیَّ وَوُلْدیْ وَجَمیْعِ اخْوانِیَ الْمُؤْمِنیْنَ فیْ جَمیْعِ ما سَئَلْتُکَ لِنَفْسیْ برَحْمَتِکَ یا ارْحَمَ الرَّاحِمیْنَ».
پس شروع کند در دو رکعت دیگر از نافله مغرب، و در رکعت اوّل از این دو رکعت این چند آیه را از اوّل سوره حدید بخواند: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمْ* سَبَّحَ لِلَّهِ مَافِی السَّموَا تِ وَا لْأَرْضِ وَهُوَ ا لْعَزِیزُ ا لْحَکِیمُ* لَهُ مُلْکُ السَّموَا تِ وَا لْأَرْضِ یُحْیِ‌ی وَیُمِیتُ وَهُوَ عَلَی کُلّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ* هُوَ ا لْأَوَّلُ وَا لْأَخِرُ وَالظهِرُ وَا لْبَاطِنُ وَهُوَ بِکُلّ شَیْ‌ءٍ
__________________________________________________
[1]- رجاءً. (خراسانی)
[2] عکس اولی است. (خراسانی، مازندرانی)
__________________________________________________
(1) رجوع شود به صفحه 133.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 185
عَلِیمٌ* هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّموَا تِ وَا لْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَی عَلَی ا لْعَرْشِ یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِی ا لْأَرْضِ وَمَایَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا یَنزِلُ مِنَ السَّمَآءِ وَمَا یَعْرُجُ فِیهَا وَهُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ* لَّهُ مُلْکُ السَّموَا تِ وَا لْأَرْضِ وَإِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ ا لْأُمُورُ* یُولِجُ الَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی الَّیْلِ وَهُوَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ» و در رکعت دوم آخر سوره حشر را بخواند: «لَوْ أَنزَلْنَا هذَا ا لْقُرْءَانَ عَلَی جَبَلٍ لَّرَأَیْتَهُ خشِعًا مُّتَصَدّعًا مّنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَتِلْکَ ا لْأَمْثلُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ* هُوَ اللَّهُ الَّذِی لَاإِلهَ إِلَّا هُوَ علِمُ ا لْغَیْبِ وَالشَّهدَةِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ* هُوَ اللَّهُ الَّذِی لَاإِلهَ إِلَّا هُوَ ا لْمَلِکُ ا لْقُدُّوسُ السَّلمُ ا لْمُؤْمِنُ ا لْمُهَیْمِنُ ا لْعَزِیزُ ا لْجَبَّارُ ا لْمُتَکَبّرُ سُبْحنَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ* هُوَ اللَّهُ ا لْخلِقُ ا لْبَارِئُ ا لْمُصَوّرُ لَهُ ا لْأسْمَآءُ ا لْحُسْنَی یُسَبّحُ لَهُ مَافِی السَّموَا تِ وَا لْأَرْضِ وَهُوَ ا لْعَزِیزُ ا لْحَکِیمُ» و در سجده آخر از این دو رکعت هفت نوبت بگوید:
«اللَّهُمَّ انیْ اسْئَلُکَ بِوَجْهِکَ الْکَریْمِ وَاسْمِکَ الْعَظیْمِ وَمُلْکِکَ الْقَدیْمِ انْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَانْ تَغْفِرَ لیْ ذَنْبیَ الْعَظیْمَ انَّهُ لا یَغْفِرُ الذَّنْبَ الْعَظیْمَ الَّا الْعَظیْمُ» پس دو سجده شکر بجا آورد وبگوید آنچه قبل از این در سجده شکر مذکور شد، و در هریک «شکراً شکراً شکراً» کافی است، بعد از آن دو رکعت نماز غفیله [1] بگزارد، و کیفیّت آن عنقریب مذکور خواهد شد.
و چون سرخی از جانب مغرب برطرف شود از برای نماز خفتن اذان و اقامه بگوید، و ادعیه پیش از اقامه و بعد از اقامت را بجاآورد، و چون از نماز خفتن فارغ شود و تعقیب بجاآورد این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ وَلا تُؤْمِنَّا مَکْرَکَ وَلا تُنْسِنا ذِکْرَکَ وَلا تَکْشِفْ عَنَّا سِتْرَکَ وَلا تُحَرِّمْنا فَضْلَکَ وَلا تُحِلَّ عَلَیْنا غَضَبَکَ وَلا تُباعِدْنا مِنْ جَوارِکَ وَلا تُنْقِصْنا مِنْ رَحْمَتِکَ وَلا تَنْزَعْ عَنَّا بَرَکاتِکَ وَلا تَمْنَعْنا عافِیَتَکَ، وَاصْلِحْ لَنا ما اعْطَیْتَنا وَزِدْنا مِنْ فَضْلِکَ الْمُبارَکِ الطَّیِّبِ الْحَسَنِ الْجَمیْلِ، وَلا تُغَیِّرْ ما بِنا مِنْ نِعْمَتِکَ وَلا تُؤیِسْنا مِنْ رَوْحِکَ وَلا تُهِنَّا بَعْدَ کَرامَتِکَ وَلا تُضِلَّنا بَعْدَ اذْ هَدَیْتَنا وَهَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً انَّکَ انْتَ الْوَهَّابُ» پس هریک از فاتحه و «قل هو
__________________________________________________
[1]- احوط آن است که دو رکعت نماز غفیله را از نافله مغرب قرار دهد. (صدر)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 186
اللَّه أحد» و «قل اعوذ برب الفلق» و «قل اعوذ بربّ النّاس» را ده نوبت بخواند، و ده نوبت بگوید: «سُبْحانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُللَّهِ وَلا الهَ الَّا اللَّهُ وَاللَّهُ اکْبَرُ» و ده نوبت «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ» و بعد از آن این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ افْتَحْ لیْ ابْوابَ رَحْمَتِکَ وَاسْبِغْ عَلَیَ‌مِنْ‌حَلالِ رِزْقِکَ فَمَتِّعْنیْ بِعافِیَةٍ ماابْقَیْتَنیْ فیْ سَمْعیْ وَبَصَریْ وَجَمیْعِ جَوارِحیْ، اللَّهُمَّ ما بِنا مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنْکَ لا الهَ الّا انْتَ اسْتَغْفِرُکَ وَاتُوْبُ الَیْکَ یا ارْحَمَ الرَّاحِمیْنَ».
پس دو سجده شکر بجاآورد و بعد از آن دو رکعت وتیره را نشسته بگزارد و ایستاده [1] نیز جایز است، و هفت تکبیر افتتاحیّه را با ادعیه ثلاثه «1» بجاآورد، و در رکعت اوّل بعد از فاتحه سوره «تبارک» یا سوره «واقعه» بخواند و در رکعت دوم بعد از فاتحه سوره «توحید» و بعد از فارغ شدن حاجت خود را بخواهد.

فصل در بیان آداب نماز شب [2]
چون بنده مؤمن شب از خواب بیدار شود اوّل چیزی که باید بکند آن است که سجده کند، پس بگوید در سجود یا بعد از سر برداشتن از سجود: «الحمدُللَّهِ الَّذیْ احْیانیْ بَعْدَ ما اماتَنیْ وَالَیْهِ النُّشُوْرُ، الْحَمْدُللَّهِ الَّذیْ رَدَّ عَلَیَّ رُوْحیْ لِاحْمِدهُ وَاعْبُدَهُ» پس چون خواهد که شروع در نماز شب کند این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ انیْ اتَوَجَّهُ الَیْکَ بِنَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ والِه وَاقَدِّمُهُمْ بَیْنَ یَدَیْ حَوآئِجیْ فَاجْعَلْنی بِهِمْ وَجیْهًا فِی الدُّنْیا وَالاخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبیْنَ، اللَّهُمَّ ارْحَمْنیْ بِهِمْ وَلا تُعَذّبْنیْ بِهِمْ وَاهْدِنیْ بِهِمْ وَلا تُضِلَّنیْ بِهِمْ وَارْزُقْنیْ بِهِمْ، وَلا تُحَرِّمْنیْ بِهِمْ وَاقْضِ لیْ حَوآئِج الدُّنْیا وَالاخِرَةِ انَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدیْرٌ وَبِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلیْمٌ».
__________________________________________________
[1]- لکن اگر ایستاده بگزارد از یک رکعت بیشتر جایز نیست، به جهت اینکه امام علیه السلام فرموده: دورکعت نشسته یک رکعت ایستاده محسوب است. (کوهکمره‌ای)
[2] اولی اتیان به آداب نماز شب است به‌این‌نحو و به این ترتیب که ذکر فرموده‌اند رجاءً. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) رجوع شود به صفحه 133.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 187
پس افتتاح کند رکعت اوّل را از نماز شب به تکبیرات سبعه افتتاحیّه با ادعیه ثلاثه «1» و افضل آن است که در رکعت اوّل بعد از حمد سوره «قل هو اللَّه احد» را سی نوبت بخواند و در رکعت دوم سوره «قل یا ایّها الکافرون» را، و در شش رکعت دیگر از نماز شب سوره‌های دراز مانند سوره «انعام» و «کهف» و «انبیا» و «یس» بخواند و اگر وقت تنگ شود از خواندن سوره‌های دراز کافی است خواندن «حمد» و «قل هو اللَّه» در هر رکعت، و جایز است که اختصار به «حمد» تنها کند همچو سایر نوافل.
و بدان‌که اتّفاق کرده‌اند علمای ما- قدّس اللَّه ارواحهم- بر این‌که قنوت همچنان‌که سنّت است در نمازهای واجبی سنّت است در هررکعت دوم از نوافل، مگر رکعت دوم شفع که در او قنوت [1] نیست بلکه قنوت در رکعت سوم است که آن را وتر گویند چنان‌که عنقریب مذکور می‌شود. و کافی است از قنوت این‌که بگوید: «اللَّهُمَّ اغْفِرْلَنا وَارْحَمْنا وَعافِنا وَاعْفُ عَنَّا فِی الدُّنْیا وَالْاخِرَةِ انَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدیْرٌ» و سنّت است بلند خواندن قنوت اگرچه در نوافل روز باشد، و همچنین سنّت است تطویل قنوت خصوصاً در نماز شب که وقت آن وسیع است.
و از قنوتهای مختصر که سزاوار است که در نماز واجب و سنّت خوانده شود این دعاست: «الهیْ کَیْفَ ادْعُوْکَ وَقَدْ عَصَیْتُکَ وَکَیْفَ لا ادْعُوْکَ وَقَدْ عَرَفْتُ حُبَّکَ «2» فیْ قَلْبیْ وَانْ کُنْتُ عاصِیًا، مَدَدْتُ الَیْکَ یَدًا بِالذُّنُوْبِ مَمْلُوَّة وَعَیْنًا بِالرَّجآءِ مَمْدُوْدَة، مَوْلایَ انْتَ
__________________________________________________
[1]- اقوی استحباب قنوت است در شفع نیز، اگرچه اولی این است که به قصد مطلق دعا بجابیاورد. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* آن چه از اخبار اهل بیت علیهم السلام مستفاد است این است که وتر سه رکعت است، به جهت سهولت جایز است فصل دو رکعت از یک رکعت به تسلیم، پس اگر وصل نماید محلّ قنوت رکعت ثالثه است، و اگر فصل نماید جایز است که در رکعت دوم شفع قنوت بخواند، لکن معروف در میان علماء امامیّه رضوان اللَّه علیهم وجوب فصل است، پس احتیاط به فصل به تسلیم ترک نشود. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) رجوع شود به صفحه 133.
(2) در نسخه‌ها چنین است، وظاهراً «... وَقَدْ عَرَفْتُکَ، حُبُّکَ ...» صحیح است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 188
اعْظَمُ الْعُظَمآءِ وَا نَا اسیْرُ الاسَرآءِ، وَا نَا الْاسیْرُ بِذَنْبِی الْمُرْتَهِنُ بِجُرْمیْ، الهیْ لَئِنْ طالَبْتَنیْ بِذَنْبیْ لَاطالِبَنَّکَ بِکَرَمِکَ، وَلَئِنْ طالَبْتَنیْ بِجَرِیْرَتیْ لَاطالِبَنَّکَ بِعَفْوِکَ، وَلَئِنْ امَرْتَ بیْ الَی النَّارِ لَاخْبِرَنَّ اهْلَها ا نیْ کُنْتُ اقُوْلُ: لا الهَ الَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُوْلُ‌اللَّهُ، اللَّهُمَّ انَّ الطَّاعَةَ تَسُرُّکَ وَالْمَعْصِیَةَ لا تَضُرُّکَ، فَهَبْ لیْ ما یَسُرُّکَ وَاغْفِرْلیْ مالا یَضُرُّکَ یا ارْحَمَ الرَّاحِمیْنَ».
و سنّت است که میانه هردو رکعت از هشت رکعت نماز شب این دعا بخواند:
«اللَّهُمَّ انیْ اسْئَلُکَ وَلَمْ یُسْئَلْ مِثْلُکَ، انْتَ مَوْضِعُ مَسْئَلَةِ السَّآئِلیْنَ وَمُنْتَهی رَغْبَةِ الرَّاغِبیْنَ، ادْعُوْکَ وَلَمْ یُدْعَ مِثْلُکَ وَارْغَبُ الَیْکَ وَلَمْ یُرْغَبْ الی مِثْلِکَ وَانْتَ مُجیْبُ دَعْوَةِ الْمُضْطَریْنَ وَارْحَمُ الرَّاحِمیْنَ، وَاسْئَلُکَ بِافْضَلِ الْمَسآئِلِ وَانْجَحِها وَاعْظَمِها یا اللَّهُ یا رَحْمنُ یا رَحیْمُ، وَبِاسْمآئِکَ الْحُسْنی وَامْثالِکَ الْعُلْیا وَنِعَمِکَ الَّتیْ لا تُحْصی وَبِاکْرَمِ اسْمآئِکَ وَاحَبِّها الَیْکَ وَاقْرَبِها مِنْکَ وَسیْلَةً وَاشْرَفِها عِنْدَکَ مَنْزِلَةً وَاجْزَلِها لَدَیْکَ ثَوابًا وَاسْرَعِها فِی الْامُوْرِ اجابَةً وَبِاسْمِکَ الْمَکْنُونِ الاکْبَرِ الْاعَزِّ الْاجَلِّ الْاعْظَمِ الْاکْرَمِ الَّذیْ تُحِبُّهُ «1» وَتَهْویهُ وَتَرْضی بِه عَمَّنْ دَعاکَ [وَتَسْتَجیْبُ لَهُ دُعآءً وَحَقٌّ عَلَیْکَ انْ لا تُحْرِمَ سائِلَکَ وَلا تَرُدَّهُ «2» وَبِکُلِ‌اسْمٍ‌هُوَ لَکَ فِی التَّوْراةِ وَالْانِجیْلِ وَالزَّبُوْرِ وَالْفُرْقانِ الْعَظیْمِ، وَبِکُلِّ اسْمٍ دَعاکَ بِه حَمَلَةُ عَرْشِکَ وَمَلائِکَتُکَ وَانْبِیاؤُکَ وَرُسُلُکَ وَاهْلُ طاعَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ انْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَانْ تُعَجِّلَ فَرَجَ وَلِیِّکَ وَابْنِ وَلِیِّکَ وَتُعَجِّلَ خِزْیَ اعْدآئِه وَانْ تَفْعَلَ بیْ کَذا وَکَذا» [1].
بعد از آن حاجت خود را بخواهد، و تسبیح فاطمه زهرا علیها السلام بجا آورد، و بعد از آن دو سجده شکر کند، و بخواند در یکی از دو سجده این دعا را که منسوب است به حضرت امام زین‌العابدین- صلوات اللَّه علیه-: «الهیْ وَعِزَّتِکَ وَجَلالِکَ وَعَظَمَتِکَ لَوْ انیْ مُنْذُ بَدَعْتَ فِطْرَتیْ مِنْ اوَّلِ الدَّهْرِ عَبَدْتُکَ دَوامَ خُلُودِ رُبُوْبِیَّتِکَ بِکُلِّ شَعْرَةٍ فیْ کُلِّ طَرْفَةِ عَیْنٍ سَرْمَدَ الْابَدَ بِحَمْدِ الْخَلآئِقِ وَشُکْرِهِمْ اجْمَعینَ لَکُنْتُ مُقَصِّرًا فیْ بُلُوْغِ ادآءِ شُکْرِ
__________________________________________________
[1] معنای «أن تفعل بی کذا وکذا» این است که حاجت خود را سئوال کند، نه اینکه بعد از این عبارت حاجت خود را بخواهد. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) در برخی از نسخه‌ها: تَحِنُّهُ.
(2) در بعضی از نسخه‌ها نیست.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 189
خَفِیّ «1» [1] نِعْمَةٍ مِنْ‌نِعَمِکَ عَلَیَّ، وَلَوْ انیْ‌کَرَبْتُ مَعادِنَ حَدیْدِ الدُّنْیا بِانْیابیْ‌وَحَرَثْتُ اراضیْها بِاشْفارِ عَیْنیْ وَبَکَیْتُ مِنْ خَشْیَتِکَ مثْلَ بُحُوْرِ السَّماواتِ وَالْارَضیْنَ دَمًا وَصَدیْدًا لَکانَ ذلِکَ قَلیْلًا مِنیْ فیْ کَثیْرِ ما یَجِبُ مِنْ حَقِّکَ عَلَیَّ، وَلَوْ انَّکَ الهیْ عَذَّبْتَنیْ بِعْدَ ذلِکَ بَعِذابِ الْخَلائِقِ اجْمَعیْنَ وَعَظَّمْتَ لِلنَّارِ خَلْقیْ وَجِسْمیْ وَمَلَاْتَ طَبَقاتِ جَهَنَّمَ مِنیْ حَتّی لا یَکُوْنَ فِی النَّارِ مُعَذَّبٌ غَیْریْ وَلا یَکُوْنَ لِجَهَنَّمَ حَطَبٌ سِوایَ لَکانَ ذلِکَ بِعَدْلِکَ عَلَیَّ قَلیْلًا فی کَثیْرِ مَا اسْتَوْجِبُهُ مِنْ عُقُوبَتِکَ» پس ده نوبت بگوید: «یا اللَّهُ یا اللَّهُ» پس این دعا بخواند: «صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِه وَارْحَمْنیْ وَثَبِّتْنیْ عَلی دیْنِکَ وَدیْنِ نَبِیِّکَ وَلا تُزِغْ قَلْبیْ بَعْدَ اذْ هَدَیْتَنیْ وَهَبْ لیْ مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً انَّکَ انْتَ الْوَهَّابُ».

فصل بعد از فارغ شدن از هشت رکعت نماز شب و آداب و ادعیه شروع کند در دو رکعت شفع و مفرده وتر،
و افضل اوقات آن مابین فجر اوّل و فجر دوم است و در هریک از دو رکعت شفع بعد از حمد سوره توحید بخواند، و اگر خواهد در رکعت اوّل سوره «قل اعُوذ بربّ الفلق» و در رکعت دوم سوره «قل اعُوذ بربّ النّاس» بخواند و بعد از سلام دادن این دعا بخواند: «الهیْ تَعَرَّضَ لکَ فیْ هذا اللَّیْلِ الْمُتَعَرِّضُوْنَ وَقَصَدَکَ فیْهِ الْقاصِدُوْنَ وَامَّلَ فَضْلَکَ وَمَعْرُوْفَکَ الطَّالِبُوْنَ، وَلَکَ فیْ هذَا اللَّیْلِ نَفَحاتٌ وَجَوآئِزُ وَعَطایا وَمَواهِبُ تَمُنُّ بِها عَلی مَنْ تَشآءُ مِنْ عِبادِکَ وَتَمْنَعُها مَنْ لَمْ تَسْبِقْ لَهُ الْعِنایَةُ مِنْکَ، وَها ا نَا ذا عَبْدُکَ الْفَقیْرُ الَیْکَ الْمُؤَمِّلُ فَضْلَکَ وَمَعْرُوْفَکَ، فَانْ کُنْتَ یا مَوْلایَ [فی هذِهِ اللَّیْلَةِ] «2» تَفَضَّلْتَ عَلی احَدٍ مِنْ خَلْقِکَ وَعُدْتَ عَلَیْهِ بِعآئِدَةٍ مِنْ عَطْفِکَ فَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِهِ الطّیِّبیْنَ الطَّاهِریْنَ الْخَیِّریْنَ الْفاضِلیْنَ، وَجُدْ عَلَیَّ بِطَوْلِکَ وَمَعْرُوْفِکَ یا رَبَ‌الْعالَمیْنَ، وَصَلّی اللَّهُ عَلی مُحَمَّدٍ خاتَمِ النَّبِییْنَ والِهِ الطَّاهِریْنَ الَّذیْنَ اذْهَبَ‌اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَطَهَّرَهُمْ تَطْهیْرًا انَّ اللَّهَ حَمیْدٌ مَجیْدٌ، اللَّهُمَّ انیْ ادْعُوْکَ کَما امَرْتَ فَاسْتَجِبْ لیْ کَما وَعَدْتَ انَّکَ لا تُخْلِفُ الْمیْعادَ».
__________________________________________________
(1) أخفی (خ ل).
(2) در برخی از نسخه‌ها نیست.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 190
پس اشتغال‌نماید به‌گزاردن مفرده وتر وافتتاح کند به تکبیرات سبعه و ادعیه ثلاثه [1] «1» و بخواند در او بعد از حمد سوره توحید را سه نوبت و معوّذتین را، پس بردارد دستها را بر روی و دو قنوت کند در حالتی‌که بگرید یا بگریاند خود را به این دعا: «لا الهَ الَّا اللَّهُ الْحَلیْمُ الْکَریْمُ لا الهَ الَّا اللَّهُ الَعَلِیُّ الْعَظیْمُ سُبْحانَ اللَّهِ رَبِ‌السَّمواتِ السَّبْعِ وَرَبِّ الْارَضیْنَ السَّبْعِ وَما فیْهِنَّ وَما بَیْنَهُنَّ وَرَبِّ الْعَرْشِ الْعَظیْمِ، اللَّهُمَّ انْتَ اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَالْارْضِ وَانْتَ اللَّهُ زَیْنُ السَّماواتِ وَالْارْضِ وَانْتَ اللَّهُ جَمالُ السَّماواتِ وَالْارْضِ وَانْتَ اللَّهُ عِمادُ السَّمواتِ وَالْارْضِ وَانْتَ اللَّهُ قِوامُ السَّماواتِ وَالْارْضِ، وَانْتَ اللَّهُ صَریْخُ الْمُسْتَصْرِخیْنَ وَانْتَ اللَّهُ غِیاثُ الْمُسْتَغیْثیْنَ وَانْتَ اللَّهُ الْمُفِّرجُ عَنِ الْمَکْرُوْبیْنَ وَانْتَ اللَّهُ الْمُرَوِّحُ عَنِ الْمَغْمُومیْنَ وَانْتَ اللَّهُ مُجیْبُ دَعْوَةِ المُضْطَرّیْنَ وَانْتَ اللَّهُ الهُ الْعالَمیْنَ وَانْتَ اللَّهُ الرَّحْمنُ الرَّحیْمُ، وَانْتَ اللَّهُ کاشِفُ السُّوءِ وَانْتَ اللَّهُ بِکَ تَنْزِلُ کُلُّ حاجَةٍ، یا اللَّهُ لَیْسَ یَرُدُّ غَضَبَکَ الّا حِلْمُکَ وَلا یُنْجی مِنْ عِقابِکَ الّا رَحْمَتُکَ وَلا یُنْجیْ مِنْکَ الَّا التَّضَرُّعُ الَیْکَ، فَهَبْ لیْ مِنْ لَدُنْک یا الهیْ رَحْمَةً تُغْنِینی بِها عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِواکَ بِالْقُدْرَةِ الَّتیْ بِها احْیَیْتَ جَمیْعَ ما فِی الْبِلادِ وَبِها تُنْشِرُ مَیْتَ الْعِبادِ، وَلا تُهْلِکْنیْ غَمًّا حَتّی تَغْفِرَ لیْ وَتَرْحَمَنیْ وَتُعَرِّفَنِی الْاسْتَجابَةَ فیْ دُعآئیْ وَارْزُقْنِیْ الْعافِیَةَ الی مُنْتَهی اجَلیْ، وَاقِلْنی عَثْرَتیْ وَلا تُشْمِتْ بیْ عَدُوّیْ وَلا تُمَکِّنْهُ مِن رَقَبَتیْ، اللَّهُمَّ انْ رَفَعْتَنی فَمَنْ ذَا الَّذیْ یَضَعُنیْ وَانْ وَضَعْتَنیْ فَمَنْ ذَاالَّذیْ یَرْفَعُنیْ، وَانْ اهْلَکتَنیْ فَمَنْ ذَاالَّذیْ یَحُوْلُ بَیْنَکَ وَبَیْنیْ اوْ یَتَعَرَّضُ لَکَ «2» فیْ شَیْ‌ءٍ مِنْ امْری، وَقَدْ عَلِمْتُ انْ لَیْسَ فیْ حُکْمِکَ ظُلْمٌ وَلا فیْ نِقْمَتِکَ عَجَلَةٌ، فَانَّما یَعْجَلُ مَنْ یَخافُ الْفَوْتَ وَانَّما یَحْتاجُ الَی الظُّلْمِ الضَّعیْفُ، وَقَدْ تَعالَیْتَ عَنْ ذلِکَ یا الهیْ، فَلا تَجْعَلْنیْ لِلْبَلاءِ غَرَضًا وَلا لِنِقْمَتِکَ نَصَبًا وَمَهِّلْنیْ وَنَفِّسْنیْ وَاقِلْنیْ عَثْرَتیْ وَلا تُتْبِعْنیْ بِبَلاءٍ عَلی اثْرِ بَلاءٍ فَقَدْ تَری ضَعْفیْ وَقِلَّةَ حیْلَتیْ، اسْتَعیْذُ بِکَ اللَّیْلَةَ فَاعِذْنیْ وَاسْتَجیْرُ بِکَ مِنَ النَّارِ فَاجِرْنیْ وَاسْئَلُکَ الْجَنَّةَ فَلا تَحْرِمْنیْ» پس بخواند در قنوت هردعا که خواهد، و هفتاد نوبت
__________________________________________________
(1) رجوع شود به صفحه 133.
(2) در برخی از نسخه‌ها: لَهُ.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 191
استغفار کند به این طریق: «اسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبیْ وَاتُوْبُ الَیْهِ» [1] و بعد از آن دعا کند از برای چهل‌شخص یا بیشتر ازبرادران مؤمن به‌این‌طریق: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لفلان و فلان» و اسم ایشان را ذکرکند تاآخر. واگر صدنوبت استغفارکند افضل‌است وثواب‌آن بیشتراست. پس‌هفت نوبت بگوید: «اسْتَغْفِرُاللَّهَ الَّذیْ لا الهَ الّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّوْمُ بِجَمیْعِ ظُلْمیْ وَجُرْمیْ وَاسْرافیْ عَلی نَفْسیْ وَاتُوْبُ الَیْهِ» پس بگوید: «رَبِّ اسَأْتُ وَظَلَمْتُ نَفْسیْ وَبِئْسَ ما صَنَعْتُ وَهذِه یَدایَ یا رَبِّ جَزاءً بِما کَسَبْتُ وَهذِه رَقَبَتیْ خاضِعَةً لِما اتَیْتُ، وَها ا نَا ذا بَیْنَ یَدَیْکَ فَخُذْ لِنَفْسِکَ مِنْ نَفْسِی الرِّضا حَتّی تَرْضی لَکَ الْعُتْبی لا اعُوْدُ» پس سیصدنوبت‌بگوید: «الْعَفْوَ الْعَفْوَ» پس بگوید: «رَبِّ اغْفرْلیْ وَارْحَمْنیْ وَتُبْ عَلَیَّ انَّکَ انْتَ التَّوّابُ الرَّحیْمُ».
و بدان‌که قنوت در نماز وتر در رکعت سوم است پس در رکعت دوم شفع قنوت [2] نخواند. و اگر وقت تنگ باشد از تطویل قنوت اختصار کند برآن چه وقت وسعت آن داشته باشد.
و بعد از سلام تسبیح فاطمه زهرا علیها السلام بجاآورد و بعد از آن سجده کند و این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِه وَارْحَمْ ذُلیْ بَیْنَ یَدَیْکَ وَتَضَرُّعیْ الَیْکَ وَوَحْشَتیْ مِنَ النَّاسِ وَانْسی بِکَ یا کَریْمُ، یا کائِنًا قَبْلَ کُلِّ شَیْ‌ءٍ یا کائِنًا بَعْدَ کُلِّ شَیْ‌ءٍ یا مُکَوِّنَ کُلِّ شَیْ‌ءٍ لا تَفْضَحْنیْ فَانَّکَ بیْ عالِمٌ وَلا تُعَذِّبْنیْ فَانَّکَ عَلَیَّ قادِرٌ، اللَّهُمَّ انیْ اعُوْذُبِکَ مِنْ کَرْبِ الْمَوْتِ وَمِنْ سُوْءِ الْمَرْجِعِ فِی الْقُبُورِ وَمِنَ النَّدامَةِ یَوْمَ الْقِیامَةِ اسْئَلُکَ عیْشَةً هَنیئَةً وَمِیْتَةً سَوِیَّةً وَمُنْقَلَبًا کَریْمًا غَیْرَ مُخْزٍ وَلا فاضِحٍ، اللَّهُمَّ انَّ مَغْفِرَتَکَ اوْسَعُ مِنْ ذُنُوْبیْ وَرَحْمَتَکَ ارْجی عِنْدیْ مِنْ عَمَلیْ، فَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَالِ مُحَمَّدٍ وَاغْفِرْ لیْ یا حَیًّا لا یَمُوْتُ».
و بعد از فارغ شدن از مفرده وتر و آنچه متعلّق است به آن از ادعیه و آداب، دو رکعت نافله صبح را بگزارد و در رکعت اوّل بعد از حمد سوره «قُل یا ایُّها الکافرون»
__________________________________________________
[1]- یا بگوید: استغفر اللَّه واسأله التوبة. (دهکردی)
[2] گذشت که در آن نیز مستحبّ است. (دهکردی، یزدی)
* گذشت که در صورت فصل به تسلیم در رکعت دوم قنوت بخواند. (کوهکمره‌ای)
* گذشت که خواندن اولی است. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 192
بخواند و در رکعت دوم بعد از حمد سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ» [1] پس چون سلام دهد برپهلوی راست بخوابد رو به قبله و جانب راست رو را به‌دست راست بگذارد و این دعا بخواند: «اسْتَمْسَکْتُ بِعُرْوَةِاللَّهِ الْوُثْقی الَّتیْ لَاانْفِصامَ لَها وَاعْتَصَمْتُ بِحَبْلِ‌اللَّهِ الْمَتیْنِ، وَاعُوْذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ وَمِنْ شَرِّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالْانْسِ، رَبِّی اللَّهُ رَبِّی اللَّهُ رَبَّی اللَّهُ، امَنْتُ بِاللَّهِ، وَتَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ الّا بِاللَّهِ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدْراً، حَسْبِیَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ. اللَّهُمَّ مَنْ اصْبَحَ وَلَهُ حاجَةٌ الی مَخْلُوقٍ فَانَّ حاجَتیْ وَرَغْبَتیْ الَیْکَ وَحْدَکَ لا شَریْکَ لَکَ، لَکَ الْحَمْدُ الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الصَّباحِ الْحَمْدُللَّهِ فالِقِ الاصْباحِ الْحَمْدُللَّهِ ناشِرِ الْارْواحِ الْحَمْدُللَّهِ قاسِمِ الْمَعاشِ، الَحَمْدُللَّهِ جاعِلِ اللَّیْلِ سَکَنًا وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْباناً ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَاجْعَلْ فیْ قَلْبیْ نُوْرًا وَفیْ بَصَریْ نُوْرًا وَعَلی لِسانیْ نُوْرًا وَمِنْ بَیْنِ یَدَیَّ نُوْرًا وَمِنْ خَلْفیْ نُوْرًا وَعَنْ یَمیْنیْ نُوْرًا وَعَنْ شِمالیْ نُوْرًا وَمِنْ فَوْقیْ نُوْرًا وَمِنْ تَحْتیْ نُوْرًا وَاعْظِمْ لِیَ النُّوْرَ وَاجْعَلْ لی نُوْرًا امْشیْ بِه فِی النَّاسِ وَلا تَحْرِمْنیْ نُوْرَکَ یَوْمَ الْقِیمَةِ».
پس بخواند آیةالکرسی و «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ» و «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» و پنج آیه از آخر سوره آل عمران: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ* الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ* رَبَّنا إِنَّکَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَیْتَهُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ* رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ کَفِّرْ عَنَّا سَیِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ* رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلی رُسُلِکَ وَ لا تُخْزِنا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ».
پس تسبیح فاطمه زهرا علیها السلام بجاآورد و بعد از آن صد نوبت بگوید: «سُبْحانَ رَبِّیَ
__________________________________________________
[1]- عکس أولی‌است که در أوّل «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» ودردوم «قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ». (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 193
الْعَظیْمِ وَبِحَمْدِه اسْتَغْفِرُاللَّهَ رَبیْ وَاتُوْبُ الَیْهِ» بعد از آن هفت نوبت بگوید: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیْمِ لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ الّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظیْمِ» پس دو سجده شکر بجا آورد به‌طریقی که قبل از این مذکور شد، و این دعا را نیز بخواند: «اللَّهُمَّ رَبَّ الْفَجْرِ وَالْلَّیالِیَ الْعَشْرِ وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ وَ رَبَّ کُلِّ شَیْ‌ءٍ وَالهَ کُلِّ شَیْ‌ءٍ وَخالِقَ کُلِّ شَیْ‌ءٍ وَمَلیْکَ کُلِّ شَیْ‌ءٍ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَافْعَلْ بیْ وبِفُلان وفُلان» یعنی نام برادران مؤمن ببرد «ما ا نْتَ اهْلُهُ وَلا تَفْعَلْ بِنا ما نَحْنُ اهْلُهُ فَانَّکَ اهْلُ التَّقْوی وَاهْلُ الْمَغْفِرَةِ».

دوم از نمازهای سنّتی [1] «1» نمازی است که به حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم منسوب است
و آن دو رکعت است در هررکعتی فاتحه یک نوبت و «إنَّا أنزلناه» پانزده نوبت بخواند و در رکوع نیز «إنَّا أنزلناه» پانزده نوبت بخواند، و همچنین در هر سربرداشتن از رکوع و در هرسجود و در هر سربرداشتن از سجود.

سوم نمازی که به حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام منسوب است
و آن چهار رکعت است به دو سلام، در هررکعت فاتحه یک نوبت بخواند و «قُلْ هُوَ اللَّهُ» پنجاه نوبت.

چهارم نمازی که به حضرت فاطمه زهرا علیها السلام منسوب است
و آن دو رکعت است در رکعت اوّل فاتحه یک نوبت و «إِنَّا أَنْزَلْناهُ» صد بار، و در رکعت دوم فاتحه یک‌بار و «قُلْ هُوَ اللَّهُ» صد بار.
__________________________________________________
(1) اوّل از آنها «نوافل یومیّه» است که در صفحه 178 گذشت.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 194

پنجم نمازی که منسوب است به جعفر طیّار رضی الله عنه
و آن چهار رکعت است به دو سلام در رکعت اوّل بعد از فاتحه «إِذا زُلْزِلَتِ» بخواند و در رکعت دوم بعد از فاتحه «وَ الْعادِیاتِ» و در رکعت سوم بعد از فاتحه «إِذا جاءَ» و در رکعت چهارم بعد از فاتحه «قُلْ هُوَ اللَّهُ» و قبل از هر رکوع «سُبْحانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُللَّهِ وَلا الهَ الَّا اللَّهُ وَاللَّهُ اکْبَرْ» پانزده نوبت بخواند، و در هر رکوع ده [1] نوبت، و در هر سر برداشتن از رکوع ده نوبت، و در هرسجود ده نوبت، و در هر سر برداشتن از سجود ده نوبت، پس این تسبیح در این نماز سیصد نوبت گفته می‌شود.
این نماز را اگر هرشب گزارند ثواب عظیم دارد و اگر میسّر نشود هرهفته یک نوبت گزارند و الّا هرماه یک نوبت و الّا هرسال یک نوبت، و اگر شخصی نوافل یومیّه را به این طریق گزارد ثواب هردو را درمی‌یابد. و بعضی از مجتهدین برآنند که نماز واجب یومیّه را نیز به این طریق می‌توان گزارد و مُصلّی ثواب هردو را خواهد یافت «1».
و جایز است که در رکعت اوّل [2] این نماز به جای آن سه «2» سوره «3» «قُل هُواللَّه» بخواند. و سنّت است که چون از این نماز فارغ شود [3] این دعا بخواند: «سُبْحانَ مَنْ لَبِسَ العِزَّ وَالْوِقارَ سُبْحانَ مَنْ تَعَطَّفَ بِالْمَجْدِ وَتَکْرَّمَ بِه سُبْحانَ مَنْ لا یَنْبَغِی التَّسْبیْحُ الّا لَهُ سُبْحانَ مَنْ احْصی کُلَّ شَیْ‌ءٍ عِلْمُهُ سُبْحانَ ذِی الْمَنِّ وَالنِّعَم سُبْحانَ ذِی الْقُدْرَةِ وَالْکَرَمِ
__________________________________________________
[1]- ذکر رکوع و سجود را پیش از تسبیح بگوید علی الاحوط. (خراسانی، صدر)
[2] و دوم. (خراسانی)
[3] در سجده آخر این نماز دعا وارد شده، نه بعد از فراغ از نماز. (خراسانی، مازندرانی)
* بلکه در سجده این دعا را بخواند. (دهکردی، یزدی)
__________________________________________________
(1) بیان: ص 222. و ذکری 4: 244.
(2) یعنی «إذا زلزلت» «والعادیات» و «إذا جاء».
(3) در بعضی از نسخه‌ها این چنین است: در رکعت اوّل و دوم و سوم این نماز به جای آن سه سوره سوره ...
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 195
سُبْحانَ ذِی العِزَّةِ وَالْفَضْلِ سُبْحانَ ذِی الْقُوَّةِ وَالطَّوْلِ وَالْامْرِ، اللَّهُمَّ انیْ اسْئَلُکَ بِمَعاقِدِ الْعِزِّ مِنْ عَرْشِکَ وَمُنْتَهَی الرَّحْمَةِ مِنْ کِتابِکَ وَبِاسْمِکَ الْاعْظَمِ وَکَلِماتِکَ التَّامَّاتِ الَّتیْ تَمَّتْ صِدْقًا وَعَدْلًا صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَاهْلِ‌بَیْتِه بعد از آن حاجت خود را بخواهد.

ششم نماز اعرابی
[1]
و آن ده رکعت است: دو رکعت به یک سلام، بعد از آن هشت رکعت دیگر هرچهار رکعت به یک سلام، و وقت آن چاشت روز جمعه است، در رکعت اوّل بعد از فاتحه «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» هفت نوبت بخواند، و در رکعت دوم بعد از فاتحه «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ» هفت نوبت، و چون سلام دهد آیةالکُرسی را هفت نوبت بخواند، و بعد از آن هشت رکعت باقی را بگزارد و در هررکعت بعد از فاتحه سوره «إذا جاء» یک نوبت بخواند و «قُلْ هُوَ اللَّهُ» بیست و پنج نوبت، و چون سلام دهد هفتاد نوبت بگوید: «سُبْحانَ اللَّه رَبِّ الْعَرْشِ الْکَریْم وَلا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ الّا بِاللَّهِ العَلِیّ الْعَظیْمِ».

هفتم نماز طلب باران
و آن را نماز استسقا گویند و گزاردن آن به جماعت افضل است. و سنّت است که امام در خطبه روز جمعه مردم را امر کند به توبه و به آنکه سه روز بعد از روز جمعه روزه بدارند و در روز سوم که روز دو شنبه است به صحرا روند اگر در مکّه نباشند، که در مکّه این نماز را در مسجدالحرام گزارند. و سنّت است که پابرهنه به‌خضوع و خشوع و استغفارکنان به صحرا روند و مردان پیر و زنان پیر و اطفال و چهارپایان را با خود ببرند
__________________________________________________
[1] چون نماز چهار رکعتی مستحبّ معهود از شرع نیست، پس ترک نماز اعرابی موافق با احتیاط است، چنانکه گذشت. (صدر)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 196
و اطفال را از مادران جدا سازند، و زنان جوان و مخالفان ملّت [1] «1» را همراه نبرند، و مؤذّنان پیش پیش باشند، و در وقت نماز به جای اذان سه نوبت «الصّلاة» بگویند.
و وقت این نماز وقت نماز عید است و آن دو رکعت است به‌طریق نماز عید مگر دعای قنوت، که در قنوت این نماز این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ اسْقِ عِبادَکَ وَبَهائِمَکَ وَانْشُرْ رَحْمَتَکَ وَاحْیِ بِلادَکَ الْمَیْتَةَ» و چون از نماز فارغ شوند پیشنماز برمنبر رود و ردای خود را بگرداند یعنی آنچه بردوش راست است بردوش چپ اندازد و برعکس و دو خطبه بخواند، و چون از خطبه فارغ شود رو به قبله کند و صد نوبت «اللَّه اکبر» بگوید، و بعد از آن رو به جانب راست کند و صد نوبت «لا اله الَّا اللَّه» بگوید، بعد از آن رو به جانب چپ کند و صد نوبت «سُبْحان اللَّه» بگوید، و بعد از آن رو به جانب حاضران کند و صد نوبت «الحمدللَّهِ» بگوید، و همه حاضران با او جمیع این ذکرها را به آواز بلند بگویند.

هشتم نماز عید غدیر است
و آن دو رکعت است در هررکعت فاتحه یک نوبت بخواند، و هر یک از آیةالکرسی و «إنّا انزلناه» و «قُل هُو اللَّه» را ده نوبت بخواند. و اوّل وقت آن قبل از زوال است به نیم ساعت. و سنّت است که بعد از نماز دعای طویل که در مِصْباح مذکور است «2» بخواند، و بعد از دعا حاجت خود را بطلبد.
و خطبه این نماز قبل از نماز است به طریق نماز جمعه. و زیارت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام از دور و نزدیک در این روز سنّت است. و در حدیث آمده که شهرت عید غدیر در آسمان بیش از زمین است «3» [2] و ثواب تصدّق به یک درهم در این روز برابر ثواب تصدّق به هزار هزار درهم است، و غسل کردن و روزه داشتن و روزه‌داران را ضیافت کردن در این روز ثواب عظیم دارد «4».
__________________________________________________
(1) منظور مخالفان در مذهب است.
(2) شیخ طوسی، مصباح: 747- 748.
(3) شیخ طوسی، مصباح: 737.
(4) تهذیب 3: 143، حدیث 317. وسائل 8: 89، حدیث 1.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 197

نهم نماز روز اوّل هر ماه
و آن دو رکعت است، در رکعت اوّل فاتحه یک بار بخواند و «قُل هُو اللَّه» سی بار، و در رکعت دوم فاتحه یک بار و «انّا انزلناه» سی بار.

دهم نماز نافله ماه رمضان
و آن هزار رکعت است و گزاردن آن به دو طریق است:
طریق اوّل آنکه: در شب اوّل تا بیست شب، هرشب بیست رکعت گزارد: هشت رکعت میانه شام و خفتن، و دوازده رکعت بعد از خفتن، و در شب نوزدهم صد رکعت افزایند، و پانصد رکعت که باقی می‌ماند در ده شب آخر هرشبی سی رکعت بگزارند:
هشت رکعت میانه شام و خفتن، و بیست و دو رکعت بعد از خفتن، و در شب بیست و یکم صد رکعت افزایند، و همچنین در شب بیست و سوم.
طریق دوم آنکه: در هریک از شب نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم به صد رکعت اکتفا کند و از هشتاد رکعت که می‌ماند چهل رکعت را در چهار روز جمعه بگزارد، هرروز ده رکعت، چهار رکعت نماز حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و دو رکعت نماز فاطمه زهرا علیها السلام و چهار رکعت نماز جعفر طیّار. و اگر پنج جمعه در ماه رمضان اتّفاق افتد مخیّر است اگر خواهد در یک جمعه هیچ نگزارد، و اگر خواهد چند رکعت از آن جمله در جمعه پنجم بگزارد. و از چهل رکعت باقی بیست رکعت نماز حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در شب جمعه آخر بگزارد، و بیست رکعت نماز حضرت فاطمه زهرا علیها السلام در شب شنبه که بعد از جمعه آخر است بگزارد.
و اگر ماه رمضان از سی روز کمتر باشد نماز شب سی‌ام ساقط است و قضای آن شرعی نیست، و هرچه غیر از آن گزارده نشود قضای آن سنّت است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 198

یازدهم نماز روز مبعث حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم
و آن بیست و هفتم ماه رجب است، و این نماز دوازده رکعت است [1] هردو رکعت به یک سلام، در هروقت از آن روز که خواهد بگزارد و در هررکعت فاتحه یک بار و هرسوره‌ای که خواهد یک بار بخواند و چون از نماز فارغ شود در همانجا که نشسته است [2] چهار نوبت بگوید: «لا الهَ الَّا اللَّهُ وَاللَّهُ اکْبَرُ وَالْحَمْدُللَّهِ سُبْحانَ اللَّهِ وَلاحَوْلَ وَلا قُوَّةَ الّا بِاللَّهِ» بعد از آن چهار نوبت بگوید: «اللَّهُ اکْبَرُ ربّی لا اشْرِکُ بِه شَیْئًا» بعد از آن حاجت خود را بطلبد.

دوازدهم نماز شب مبعث
و این نماز نیز دوازده رکعت است، هر وقت از شب که خواهد بگزارد، در هردو رکعت یک بار سلام بدهد، و در هررکعت فاتحه یک‌بار و هر یک از سوره «ناس» و سوره «فلق» و «قل هُو اللَّه» بخواند چهار بار، و چون از نماز فارغ شود در همانجا که نشسته است چهار نوبت بگوید: «لا الهَ الَّا اللَّهُ وَاللَّهُ اکْبَرُ وَالْحَمْدُللَّهِ وَسُبْحانَ اللَّه وَلا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ الّا بِاللَّهِ» بعد از آن حاجت خود را بخواهد.

سیزدهم نماز روز مباهله است

چهاردهم نماز زیارت حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم و باقی ائمّه معصومین علیهم السلام
وآن دو رکعت است بعد از زیارت کردن، وچون زیارت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام کند دورکعت نماز زیارت حضرت آدم علیه السلام و دو رکعت نماز زیارت حضرت نوح علیه السلام کند، چون هردو در آن مکان مقدّس مدفونند. و سنّت است که نماز زیارت را در بالای سر بگزارند و بعضی از مجتهدین برآنند که اگر شخصی از دور زیارت کند یعنی در شهر دیگر باشد اوّل دو رکعت نماز زیارت را بجاآورد و بعد از آن زیارت کند. [1] «1»

پانزدهم نماز رغایب
وآن در شب جمعه اوّل ماه رجب میان شام و خفتن باید گزارد بعد از آنکه پنجشنبه را روزه بدارد، و این نماز دوازده رکعت است هردو رکعت به یک سلام، و در هر رکعت الحَمْد یک بار بخواند و «إنَّا أنزلناه» سه بار و «قُل هُواللَّه» دوازده بار، و چون سلام دهد هفتاد نوبت بگوید: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ» بعد از آن به سجده رود و هفتاد نوبت بگوید: «سُبُّوْحٌ قُدُّوسٌ رَبُّنا وَرَبُّ الْمَلائِکَةِ وَالرُّوْحِ» و چون سر از سجده بردارد هفتاد مرتبه بگوید: «رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَتَجاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ انَّکَ انْتَ العَلِیُّ الْاعْظَم» باز به سجده رود و آنچه در سجده اوّل گفته به‌همان طریق باز بگوید، و بعد از آن حاجت خود را از خدای تعالی بطلبد.

شانزدهم نماز شب نصف ماه رجب
و آن سی رکعت است هردو رکعت به یک سلام، در هررکعت فاتحه یک نوبت بخواند و «قُل هُو اللَّه» پانزده نوبت.
__________________________________________________
(1) حلبی، اشارة السبق: 107.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 200

هفدهم نماز شب نصف شعبان
و آن چهار رکعت است به دو سلام در هررکعت فاتحه یک بار بخواند و «قُل هُو اللَّه» صد بار.

هجدهم نماز شب عید ماه رمضان
و آن دو رکعت است، در رکعت اوّل فاتحه یک‌بار بخواند و «قل هُو اللَّه» هزار بار، و در رکعت دوم فاتحه یک بار و «قل هُو اللَّه» یک‌بار.

نوزدهم نماز ساعت غفلت
[1]
و آن ساعت مابین نماز شام و خفتن است و ا ین نماز را نماز غفیله گویند، و آن دو رکعت است در رکعت اوّل بعد از فاتحه این آیه بخواند: «وَذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغضِبًا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقْدِرَ عَلَیْهِ فَنَادَی فِی الظُّلُمتِ أَن لَّاإِلهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحنَکَ إِنّی کُنتُ مِنَ الظلِمِینَ* فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّیْنهُ مِنَ الْغَمّ وَکَذَا لِکَ نُن- جِی الْمُؤْمِنِینَ» و در رکعت دوم بعد از فاتحه این آیه بخواند: «وَعِندَهُ مَفَاتِحُ ا لْغَیْبِ لَایَعْلَمُهَآ إِلَّا هُوَ وَیَعْلَمُ مَافِی ا لْبَرّ وَا لْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلَّا یَعْلَمُهَا وَلَاحَبَّةٍ فِی ظُلُمتِ الْأَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَایَابِسٍ إِلَّا فِی کِتبٍ مُّبِینٍ» و بعد از آن دست بردارد و این قنوت بخواند: «اللَّهُمَّ انیْ اسْئَلُکَ بِمَفاتِحِ الْغَیْبِ الَّتیْ لا یَعْلَمُها الّا انْتَ انْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَانْ تَقْضِیَ حاجَتیْ [2]» بعد از آن حاجت خود را بطلبد، [بعد از آن بگوید: «اللّهمّ انْتَ وَلِیُّ نِعْمَتی والقادِرُ عَلی
__________________________________________________
[1] احوط آن است که نماز غفیله را از چهار رکعت نماز نافله مغرب قرار دهد چنانکه گذشت. (صدر)
[2] «أن تقضی حاجتی» عین طلب نمودن حاجت است پس گفتن اینکه بعد از آن حاجت خودرا بطلبد گویا سهو قلمی است. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 201
طَلِبَتی تَعْلَمُ حاجَتی، فَاسْئَلُکَ بِحَقِّ مُحمّدٍ وآلِهِ عَلَیْهِ وعلیهم السلام لَمّا قَضَیْتَها لی» و حاجت خود را ذکر کند [1] «1».

بیستم نماز سنّتی سفر که در وقت شروع در سفر بجا آورد
و آن دو رکعت است در هریک فاتحه و سوره یک بار بخواند، و چون از نماز فارغ شود این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ انیْ اسْتَوْدِعُکَ نَفْسیْ وَاهلْی وَمالیْ وَدیْنیْ وَدُنْیایَ واخِرَتیْ وَخَواتیْمَ عَمَلیْ».

بیست و یکم نماز توبه
و آن دو رکعت است، در هر رکعت فاتحه و هرسوره که خواهد بخواند، و این نماز را بعد از توبه و غسل توبه بگزارد، و چون از نماز فارغ شود دعای توبه را که در صحیفه کامله «2» [2] مذکور است بخواند.

بیست و دوم نماز هدیه میّت است
و آن دو رکعت است در رکعت اوّل فاتحه یک‌نوبت و آیةالکرسی یک نوبت، و در رکعت دوم فاتحه یک نوبت و «إنَّا أنزلناه» ده نوبت، و چون سلام دهد بگوید:
«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَابْعَثْ ثَوابَ هاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ الی قَبْرِ فُلان» و نام میّت را ببرد، و وقت این نماز شب اوّل دفن میّت است.
__________________________________________________
(1) ما بین دو علامت در برخی از نسخه‌ها نیست.
(2) صحیفه کامله سجّادیه: 138، دعای 31.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 202

بیست و سوم نماز روز عاشورا
و آن چهار رکعت است به دو سلام، در رکعت اوّل فاتحه یک نوبت بخواند و «قُل یا ایُّها الکافرون» یک نوبت، و در رکعت دوم فاتحه یک نوبت و «قُل هُو اللَّه» یک نوبت، و در رکعت سوم فاتحه یک نوبت و سوره احزاب یک نوبت، و در رکعت چهارم فاتحه یک نوبت و سوره منافقین یک نوبت، و بعد از نماز زیارت حضرت امام حسین علیه السلام کند.

بیست و چهارم نماز روز نوروز است
و آن چهار رکعت است به دو سلام، در رکعت اوّل فاتحه یک نوبت و «إنَّا أنزلناه» ده نوبت، و در رکعت دوم بعد از فاتحه ده نوبت «قُل یا ایّها الکافرون» و در رکعت سوم بعد از فاتحه ده نوبت «قُل هُو اللَّهُ أحد» و در رکعت چهارم بعد از فاتحه هریک از «قُل أعوذ بربّ الفلق» و «قل أعوذ بربّ النّاس» ده نوبت، و بعد از سلام به سجده رود و این دعا را در سجده بخواند: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وال مُحَمَّدٍ الْاوْصِیآءِ الْمَرْضِییْنَ وَعَلی جَمیْعِ انبیائِکَ «1» [1] وَرُسُلِکَ بِافْضَلِ صَلَواتِکَ وَبارِکْ عَلَیْهِمْ بِافْضَلِ بَرَکاتِکَ وَصَلِّ عَلی ارْواحِهِمْ وَاجْسادِهِمْ، اللَّهُمَّ بارِکْ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَبارِکْ لَنا فیْ یَوْمِنا هذَا الَّذیْ فَضَّلْتَهُ وَکَرَّمْتَهُ وَشَرَّفْتَهُ وَعَظَّمْتَ خَطَرَهُ، اللَّهُمَّ بارِکْ لیْ فیْما انْعَمْتَ بِه عَلَیَّ حَتّی لا اشْکُرَ احَدًا غَیْرَکَ، وَوَسِّعْ عَلَیَّ فیْ رِزْقیْ یا ذَالْجَلالِ وَالْاکْرامِ».
و وقت این نماز بعد از فارغ شدن است از نماز ظهر و عصر و نافله آن که در اوّل وقت گزارده شود.
__________________________________________________
(1) در بعضی از نسخه‌ها: اوْلِیائِکَ.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 203

مقصد اوّل در بیان احکام خللی که موجب بطلان نماز است
و آن بیست و سه امر است:
اوّل: حدث کردن در اثنای نماز، خواه از روی عمد واقع‌شود و خواه از روی سهو، و خواه از روی اختیار و خواه از روی اضطرار، و خواه قبل از سر برداشتن از سجده آخر نماز و خواه بعد از آن. و شیخ ابن بابویه برآن است که اگر حدث در نماز بعد از سر برداشتن از سجده آخر واقع شود نماز باطل نمی‌شود و واجب است که وضو بسازد و نماز را به اتمام رساند [1] «1».
دوم: عمداً پشت به قبله کردن بی‌ضرورت و اگر ضرورت باشد مثل وقت جنگ که خصم رو به قبله باشد و وقت نماز تنگ شده باشد نماز باطل نیست، امّا اگر پشت به‌قبله
__________________________________________________
[1] این قول بر خلاف احتیاط است. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) من لا یحضره الفقیه 1: 356، حدیث 47.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 204
کردن از روی سهو واقع شود در این صورت شرط بطلان نماز آن است که وقت نماز باقی باشد [1] «1» که اگر بعد از خروج وقت به خاطر رسد که پشت به قبله نماز کرده آن نماز صحیح است [2] چنانکه در بحث قبله مذکور شد [3].
سوم: انحراف از قبله به [4] جانب یمین یا یسار از روی عمد که بی‌ضرورت واقع شود، امّا اگر از روی سهو باشد وقتی آن نماز باطل است که وقت نماز باقی باشد [5] چنانکه سابقاً مذکور شد [6].
چهارم: هر گاه ظاهر شود که غسل یا وضو یا تیمّم خللی داشته، مثل آنکه ظاهر شود که بعضی اعضا را نشسته یا مسح نکرده، یا آب وضو یا غسل یا خاک تیمّم مضاف بوده یا مشتبه به مضاف، یا نجس بوده یا مشتبه به نجس، یا آب یا خاک غصبی بوده یا مشتبه به غصبی، دانسته وضو یا غسل یا تیمّم کرده باشد. امّا اگر در وقت وضو یا غسل یا تیمّم عالم به غصبیّت یا اشتباه نباشد و بعد از آن ظاهر شود که غصبی بوده یا مشتبه به‌غصبی، در این صورت نمازی که کرده صحیح است.
__________________________________________________
[1]- با تنگی وقت احوط قضاء است. (تویسرکانی)
[2] ولی قضای آن را ترک ننمایند. (صدر)
* احوط وجوب قضاء است، چنانچه در مبحث قبله نیز تصریح به آن نموده. (کوهکمره‌ای)
[3] آنچه در بحث قبله مذکور داشتند وجوب قضاء در صورت مزبوره بود، صحّت نماز اگرچه گذشت که در وجوب آن تأمّل است. (خراسانی)
* در بحث قبله گذشت در متن که قضاء کند. (دهکردی، یزدی)
* بلکه گذشت در بحث قبله که صحیح نیست اگر از راست و چپ تجاوز کرده بود باید اعاده و قضاء نماید. (مازندرانی، نخجوانی)
[4] در مبطل بودن این اگر در حال عدم اشتغال به افعال واقع سازد اشکال است. (خراسانی)
[5] بطلان با بقاء وقت احوط است. (تویسرکانی)
[6] و مذکور شد که احوط قضاء است اگر به حدّ یمین و یسار رسیده باشد. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) در بعضی از نسخه‌ها: مگر آنکه وقت نماز تنگ باشد.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 205
پنجم: هر گاه نداند [1] که یک رکعت گزارده یا دو رکعت [2].
ششم: شکّ در عدد رکعات نماز مغرب [3] کردن.
هفتم: رکنی از ارکان خمسه نماز که نیّت و تکبیر احرام [4] و قیام و رکوع و دو سجده است زیاده [5] یا کم کردن، اگر چه از روی سهو باشد.
هشتم: [6] فعل کثیر در اثنای نماز کردن به حیثیّتی که در عرف او را مُصلّی نگویند [7] اگرچه سهواً باشد. امّا اگر فعل قلیل باشد مثل کفش کندن یا عقرب به یک ضرب کشتن یا یک قدم پیش یا پس رفتن نماز باطل [8] نمی‌شود.
نهم: سکوت طویل کردن به‌طریق فعل کثیر که در عُرف او را مُصلّی نگویند.
دهم: یک رکعت یا زیاده فراموش کردن و به خاطر نرسد مگر وقتی که در مابین امری از او صادر شده باشد که نماز به آن باطل شود عمداً و سهواً مثل حدث یا پشت به‌قبله کردن، امّا اگر در مابین امری صادر شده باشد که اگر عمداً صادر شود نماز باطل می‌شود و اگر سهواً صادر شود نماز باطل نمی‌شود- مثل تکلّم به [9] دو حرف- در این
__________________________________________________
[1] یعنی شکّ نماید در اثناء نماز بین یک و دو و در هر نماز واجبی، مگر در نماز احتیاط. (مازندرانی، نخجوانی)
[2] و همچنین هرگاه نداند دو رکعت است یا سه، یا دو رکعت است یا چهار، یا دو رکعت است یا سه یا چهار، پیش از اکمال سجدتین. (یزدی)
[3] بلکه در هر نماز غیر چهار رکعتی از فرایض. (خراسانی)
* و همچنین نماز صبح و هر نماز واجب دو رکعتی غیر از نماز احتیاط. (دهکردی، یزدی)
* و همچنین شکّ کردن در نماز صبح و هر نماز واجب دو رکعتی، غیر از نماز احتیاط، مثل نماز در سفر یا نماز جمعه یا نماز عید، واجب و غیر آن. (مازندرانی، نخجوانی)
[4] در بطلان نماز به زیادتی تکبیر احرام سهواً اشکال است. (خراسانی)
[5] زیاد کردن نیّت متصوّر نیست. (کوهکمره‌ای)
[6] مبطل بودن هشتم و نهم احوط است. (تویسرکانی)
[7] یعنی ماحی صورت صلاة باشد. (نخجوانی، یزدی)
[8] هر فعلی که ماحی صورت نماز است مبطل است، چه قلیل و چه کثیر. (کوهکمره‌ای)
[9] اگر تکلّم سهواً باشد نماز باطل نمی‌شود و عمداً مبطل است چنانکه ذکر شد. (تویسرکانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 206
صورت نماز باطل نمی‌شود و به اتمام [1] باید رساند.
یازدهم: در نماز چهار رکعتی یک رکعت سهواً زیاده [2] کردن به شرط آنکه بعد از رکعت چهارم به‌مقدار تشهّد نَنِشسته باشد، که اگر به‌قدر تشهّد نشسته باشد [3] نماز [4] او صحیح است [5] هرچند تشهّد نخوانده باشد.
دوازدهم: کلّ نماز را پیش از وقت بجاآوردن خواه عمداً و خواه سهواً. امّا اگر به‌گمان آنکه وقت داخل شده نماز بگزارد و در اثنای نماز وقت داخل شود در این صورت نماز او صحیح است [6].
سیزدهم: دانسته در مکان غصبی یا در فرش غصبی یا در جامه غصبی نماز گزاردن.
چهاردهم: در جامه یا بدن نجس [7] که پیش از نماز می‌دانست که نجس است و بعد از آن فراموش کرد، نماز گزاردن.
پانزدهم: بی‌تقیّه [8] عمداً به‌طریق سنّیان دست در نماز بستن.
__________________________________________________
[1] احوط اتمام و اعاده است. (کوهکمره‌ای)
[2] زیاده رکعت مطلقاً مبطل است، چه نماز چهار رکعتی، چه غیر آن، به مقدار تشهّد نشسته‌باشد یا نه، بلی در چهار رکعتی هرگاه در چهارم به مقدار تشهّد نشسته باشد، بعضی قائل به صحّت شده‌اند، مثل آنچه در متن است، ولکن اقوی بطلان است در آن نیز. (یزدی)
[3] آنچه فرموده‌اند مضمون خبر وارد در این مقام است، ولی منافی با احتیاط نیست، پس اعاده‌نماز را مطلقاً ترک ننمایند. (دهکردی، صدر)
[4] چه نشسته باشد به قدر تشهّد یا ننشسته باشد، نماز باطل است. (کوهکمره‌ای، مازندرانی، نخجوانی)
[5] بلکه باطل است. (خراسانی)
[6] به شرط آنکه به ظنّ معتبر داخل در نماز شده باشد، امّا هرگاه به ظنّ غیر معتبر باشد باید اعاده کند. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* بنابر مشهور. (کوهکمره‌ای)
[7] نجاست لباس و بدن موجب اعاده در وقت است مطلقاً، و امّا قضاء پس چنانچه عالم به‌نجاست بوده و در تطهیر آن تقصیر نموده، پس واجب است مانند اداء اعاده، و اگر تقصیر ننموده، پس واجب نیست، و لکن احتیاط را مهما امکن ترک ننماید. (کوهکمره‌ای)
[8] بنابر احوط. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 207
شانزدهم: در اثنای نماز عمداً چیزی خوردن، هرچند اندک باشد [1].
هفدهم: عمداً به دو حرف [2] تکلّم نمودن.
هجدهم: عمداً به قهقهه خندیدن.
نوزدهم: از برای امور دنیا عمداً گریه کردن.
بیستم: عمداً ترک واجبی از واجبات نماز کردن اگرچه رکن نباشد. امّا اگر به جهت جهل به [3] مسئله عمداً ترک کند جهر را در جایی که جهر واجب است یا اخفات را در جایی که اخفات واجب است، آن نماز صحیح است.
بیست و یکم: عمداً زیاد کردن واجبی از واجبات نماز را اگرچه رکن نباشد.
بیست و دوم: عمداً انحراف قلیل از قبله کردن [4] که به حدّ یمین یا یسار نرسد.
بیست و سوم: عمداً کشف عورت خود کردن.

مقصد دوم در بیان احکام خللی که به وقوع آن نماز باطل نمی‌شود
و آن دو نوع است:
نوع اوّل: در بیان خللی که به‌واسطه آن سجده سهو واجب نمی‌شود.
نوع دوم: در بیان خللی که به‌واسطه آن سجده سهو واجب است، و احکام این دو نوع در دو فصل تفصیل می‌یابد.

فصل اوّل در بیان خللی که به‌واسطه آن سجده سهو واجب نمی‌شود:
و آن فراموش کردن فعلی از افعال واجبی نماز است که قبل از فوت محلّ آن به یاد
__________________________________________________
[1] چیزی خوردن اندکی معلوم نیست که مبطل باشد، لکن احوط است. (تویسرکانی)
[2] یا یک حرف با معنی. (دهکردی، کوهکمره‌ای، نخجوانی، یزدی)
* یا زیاده. (صدر)
[3] اقوی معذور بودن جاهل و ناسی است در جهر و اخفات. (تویسرکانی)
[4] در مبطل بودن آن اگر در حال عدم اشتغال به افعال باشد اشکال است. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 208
آید [1] پس اگر خواندن فاتحه را فراموش کند و بعد از خواندن سوره قبل از رکوع به یادش آید فاتحه را بخواند و سوره را معاوده نماید. و اگر رکوع را فراموش کند و بعد از خم شدن به‌قصد سجود و قبل از سجود به یادش آید، راست ایستد و رکوع را بجاآورد، و جایز نیست [2] که اکتفا به آن خم شدن [3] کند خواه آن خم شدن به حدّ رکوع رسیده باشد و خواه کمتر از حدّ رکوع باشد و خواه زیاده برآن. و اگر دو سجده یا تشهّد اوّل را فراموش کند و بعد از ایستادن و قبل از رکوع به یادش آید دو سجده و تشهّد را بجاآورد و نماز را به اتمام رساند. و اگر یک سجده را فراموش کرده پس اگر بعد از سجده که کرده نشسته و طمأنینه [4] را بجاآورده احتیاج به نشستن و طمأنینه دیگر نیست و الّا بنشیند و طمأنینه [5] و سجده فراموش شده را بجا آورد، و احتیاج به سجده سهو نیست [6].
و اگر پیشنماز در فعلی [7] از افعال نماز شکّ کند و مأموم او را برفعل آن یا برعدم فعل واقف سازد بر پیشنماز واجب است که عمل به قول مأموم نماید [8] اگرچه مأموم
__________________________________________________
[1]- احوط این است که از برای هر زیاده و نقیصه سجده سهوی بجا آورد. (تویسرکانی)
* در صور مذکوره هرچند سجده سهو واجب نمی‌شود از جهت نقصان چون متدارک است لکن ازجهت زیاداتی‌که واقع‌شده باید سجده سهو را بجا آورد. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[2] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[3] بلکه اگر زیاد نماید در آن خم شدن به قصد رکوع مجزی است بنابر اقوی، اگر زیاد نمودن موجب خروج از حدّ رکوع نگردد. (خراسانی)
* اگر فراموش کرد رکوع را در حال قیام و از قیام خم شد برای سجود، امّا اگر بعد از خم شدن به قصد رکوع فراموش کرد رکوع را قبل از رسیدن به حدّ رکوع و رفت به قصد سجود برگردد تا به حدّ فراموشی، یا راست بایستد و برود به رکوع. (مازندرانی)
[4] باید هدم نماید قیام را و سجده فراموش شده را بجا آورده، نشستن و طمأنینه که پیش بجاآورده فائده ندارد. (کوهکمره‌ای)
[5] و بعد از آن سجده فراموش شده را بجای آورد. (خراسانی)
[6] احوط اتیان به سجده سهو است. (خراسانی)
* مگر از برای قیام بیجا. (دهکردی)
[7] بلکه در خصوص عدد رکعات. (خراسانی)
[8] لکن با حصول مظنّه چه در رکعات باشد و چه درافعال، وبدون حصول ظنّ احوط آن که ف‌به قول مأموم عمل نماید و نماز را اعاده نماید ولا سیّما با ظنّ بر خلاف و همچنین مأموم در متابعت امام. (دهکردی)
* اگر از برای امام از قول مأموم ظنّ اطمینانی در اولیین و اوّل درجات ظنّ در اخیرتین حاصل نشود، پس عمل به قول او واجب نیست. (کوهکمره‌ای)
* رجوع امام و مأموم به یکدیگر در رکعات است، در افعال ثابت نیست مگر مفید علم باشد. (نخجوانی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 209
یک شخص باشد و عادل نباشد، در این صورت برپیشنماز سجده سهو واجب نیست.
و واقف ساختن مأموم پیشنماز را جایز است که به اشاره انگشتان باشد اگر نزدیک به پیشنماز باشد، یا به لفظ قرآن مثل آنکه پیشنماز شکّ کرده باشد در نماز چهار رکعتی میانه دو و سه یا میانه سه و چهار و مأموم داند که سه رکعت گزارده پس از سوره کهف «سَیَقُولُونَ ثَلاثَةٌ» بخواند.
و اگر شخصی سهو بسیار در نماز کند به حیثیّتی که او را در عرف کثیرالسهو گویند، در این صورت تلافی [1] آنچه نکرده براو واجب نیست [2] هرچند محلّش باقی [3] باشد، و سجده سهو نیز براو واجب نیست. و بعضی از مجتهدین او را وقتی کثیرالسهو می‌گویند که در سه نماز متوالی سه سهو کند [4] «1» یا در یک نماز سه سهو «2».
و اگر شکّ بسیار کند به حیثیّتی که در عرف او را کثیرالشکّ گویند ملتفت نشود هرچند محل آن [5] باقی باشد و نماز او صحیح است و سجده سهو بر او واجب نیست،
__________________________________________________
[1]- و احوط تلافی آن است با بقاء محلّ و اعاده نماز است بعد از آن. (خراسانی)
[2] اگرچه الحاق کثیر السهو به کثیر الشکّ خالی از وجه نیست، ولی اقوی آنکه با تذکّر حین بقاء محلّ تدارک نماید مسهو را و سجده سهو را هم بجاآورد در مواقع‌وجوب‌آن. (دهکردی)
[3] با بقاء محلّ تدارک سهو، تدارک آن واجب است، بلکه جمیع احکام سهو جاری است، حتی سجده سهو و حکم به عدم اعتبار با کثرت مختصّ به شکّ است ودر صورت سهو جاری نیست. (نخجوانی، یزدی)
[4] ظاهراً به این قدر صدق کثرت بکند عرفاً. (مازندرانی)
[5] اگر داخل فعل دیگری مثل تکبیر رکوع مثلًا شده باشد. (صدر) ف
__________________________________________________
(1) ابن حمزه، وسیله: 102.
(2) ابن ادریس، سرائر 1: 248.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 210
پس اگر مثلًا شکّ کند در خواندن سوره قبل از رکوع براو واجب است که به آن ملتفت نشده هرچند محلّ باقی باشد به رکوع رود سوره را نخواند، که اگر سوره را در این صورت بخواند آن نماز باطل است [1] هرچند بعد از خواندن ظاهر شود که سوره را نخوانده بود.

فصل اوّل در بیان خللی که به‌واسطه آن سجده سهو واجب نمی‌شود:
و آن فراموش کردن فعلی از افعال واجبی نماز است که قبل از فوت محلّ آن به یاد
__________________________________________________
[1] چیزی خوردن اندکی معلوم نیست که مبطل باشد، لکن احوط است. (تویسرکانی)
[2] یا یک حرف با معنی. (دهکردی، کوهکمره‌ای، نخجوانی، یزدی)
* یا زیاده. (صدر)
[3] اقوی معذور بودن جاهل و ناسی است در جهر و اخفات. (تویسرکانی)
[4] در مبطل بودن آن اگر در حال عدم اشتغال به افعال باشد اشکال است. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 208
آید [1] پس اگر خواندن فاتحه را فراموش کند و بعد از خواندن سوره قبل از رکوع به یادش آید فاتحه را بخواند و سوره را معاوده نماید. و اگر رکوع را فراموش کند و بعد از خم شدن به‌قصد سجود و قبل از سجود به یادش آید، راست ایستد و رکوع را بجاآورد، و جایز نیست [2] که اکتفا به آن خم شدن [3] کند خواه آن خم شدن به حدّ رکوع رسیده باشد و خواه کمتر از حدّ رکوع باشد و خواه زیاده برآن. و اگر دو سجده یا تشهّد اوّل را فراموش کند و بعد از ایستادن و قبل از رکوع به یادش آید دو سجده و تشهّد را بجاآورد و نماز را به اتمام رساند. و اگر یک سجده را فراموش کرده پس اگر بعد از سجده که کرده نشسته و طمأنینه [4] را بجاآورده احتیاج به نشستن و طمأنینه دیگر نیست و الّا بنشیند و طمأنینه [5] و سجده فراموش شده را بجا آورد، و احتیاج به سجده سهو نیست [6].
و اگر پیشنماز در فعلی [7] از افعال نماز شکّ کند و مأموم او را برفعل آن یا برعدم فعل واقف سازد بر پیشنماز واجب است که عمل به قول مأموم نماید [8] اگرچه مأموم
__________________________________________________
[1]- احوط این است که از برای هر زیاده و نقیصه سجده سهوی بجا آورد. (تویسرکانی)
* در صور مذکوره هرچند سجده سهو واجب نمی‌شود از جهت نقصان چون متدارک است لکن ازجهت زیاداتی‌که واقع‌شده باید سجده سهو را بجا آورد. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[2] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[3] بلکه اگر زیاد نماید در آن خم شدن به قصد رکوع مجزی است بنابر اقوی، اگر زیاد نمودن موجب خروج از حدّ رکوع نگردد. (خراسانی)
* اگر فراموش کرد رکوع را در حال قیام و از قیام خم شد برای سجود، امّا اگر بعد از خم شدن به قصد رکوع فراموش کرد رکوع را قبل از رسیدن به حدّ رکوع و رفت به قصد سجود برگردد تا به حدّ فراموشی، یا راست بایستد و برود به رکوع. (مازندرانی)
[4] باید هدم نماید قیام را و سجده فراموش شده را بجا آورده، نشستن و طمأنینه که پیش بجاآورده فائده ندارد. (کوهکمره‌ای)
[5] و بعد از آن سجده فراموش شده را بجای آورد. (خراسانی)
[6] احوط اتیان به سجده سهو است. (خراسانی)
* مگر از برای قیام بیجا. (دهکردی)
[7] بلکه در خصوص عدد رکعات. (خراسانی)
[8] لکن با حصول مظنّه چه در رکعات باشد و چه درافعال، وبدون حصول ظنّ احوط آن که ف‌به قول مأموم عمل نماید و نماز را اعاده نماید ولا سیّما با ظنّ بر خلاف و همچنین مأموم در متابعت امام. (دهکردی)
* اگر از برای امام از قول مأموم ظنّ اطمینانی در اولیین و اوّل درجات ظنّ در اخیرتین حاصل نشود، پس عمل به قول او واجب نیست. (کوهکمره‌ای)
* رجوع امام و مأموم به یکدیگر در رکعات است، در افعال ثابت نیست مگر مفید علم باشد. (نخجوانی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 209
یک شخص باشد و عادل نباشد، در این صورت برپیشنماز سجده سهو واجب نیست.
و واقف ساختن مأموم پیشنماز را جایز است که به اشاره انگشتان باشد اگر نزدیک به پیشنماز باشد، یا به لفظ قرآن مثل آنکه پیشنماز شکّ کرده باشد در نماز چهار رکعتی میانه دو و سه یا میانه سه و چهار و مأموم داند که سه رکعت گزارده پس از سوره کهف «سَیَقُولُونَ ثَلاثَةٌ» بخواند.
و اگر شخصی سهو بسیار در نماز کند به حیثیّتی که او را در عرف کثیرالسهو گویند، در این صورت تلافی [1] آنچه نکرده براو واجب نیست [2] هرچند محلّش باقی [3] باشد، و سجده سهو نیز براو واجب نیست. و بعضی از مجتهدین او را وقتی کثیرالسهو می‌گویند که در سه نماز متوالی سه سهو کند [4] «1» یا در یک نماز سه سهو «2».
و اگر شکّ بسیار کند به حیثیّتی که در عرف او را کثیرالشکّ گویند ملتفت نشود هرچند محل آن [5] باقی باشد و نماز او صحیح است و سجده سهو بر او واجب نیست،
__________________________________________________
[1]- و احوط تلافی آن است با بقاء محلّ و اعاده نماز است بعد از آن. (خراسانی)
[2] اگرچه الحاق کثیر السهو به کثیر الشکّ خالی از وجه نیست، ولی اقوی آنکه با تذکّر حین بقاء محلّ تدارک نماید مسهو را و سجده سهو را هم بجاآورد در مواقع‌وجوب‌آن. (دهکردی)
[3] با بقاء محلّ تدارک سهو، تدارک آن واجب است، بلکه جمیع احکام سهو جاری است، حتی سجده سهو و حکم به عدم اعتبار با کثرت مختصّ به شکّ است ودر صورت سهو جاری نیست. (نخجوانی، یزدی)
[4] ظاهراً به این قدر صدق کثرت بکند عرفاً. (مازندرانی)
[5] اگر داخل فعل دیگری مثل تکبیر رکوع مثلًا شده باشد. (صدر) ف
__________________________________________________
(1) ابن حمزه، وسیله: 102.
(2) ابن ادریس، سرائر 1: 248.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 210
پس اگر مثلًا شکّ کند در خواندن سوره قبل از رکوع براو واجب است که به آن ملتفت نشده هرچند محلّ باقی باشد به رکوع رود سوره را نخواند، که اگر سوره را در این صورت بخواند آن نماز باطل است [1] هرچند بعد از خواندن ظاهر شود که سوره را نخوانده بود.

بحث اوّل در شکّ در غیر عدد رکعات:
بدان‌که هر گاه مصلّی در فعلی از افعال نماز شکّ کند خواه آن فعل رکن باشد و خواه غیررکن، پس اگر محلّ آن فعل نگذشته واجب است که آن را بجا آورد، مثل آنکه قبل از رکوع شکّ کند که قراءت کرده یا نه، یا بعد از قراءت و پیش از خم شدن به‌واسطه سجود شکّ کند که رکوع کرده است یا نه، یا قبل [2] از درست نشستن به‌واسطه تشهّد یا راست ایستادن به‌واسطه قیام شکّ کند که سجود کرده است یا نه.
و اگر محلّ آن گذشته باشد یا شروع در واجب دیگر [3] کرده باشد بجای آوردن آن لازم نیست و شکّ مذکور از معرض اعتبار ساقط است، مثل آنکه در اثنای قراءت شکّ کند که تکبیر احرام را بجاآورده یا نه، یا در اثنای سجود شکّ کند که رکوع کرده یا نه، یا در اثنای تشهّد [4] شکّ کند که سجود کرده یا نه، یا در وقت شروع
__________________________________________________
[1] البتّه مبادرت در بجا آوردن سجده سهو نمایند. (صدر)
[2] بعد از درست نشستن و پیش از دخول در شهادتین سجده را بجا آورد ونماز را اعاده‌نماید. (صدر)
[3] یا فعل مستحبّ دیگر. (دهکردی، یزدی)
* واجب دیگر لازم نیست، مستحبّ نیز چنین است، بلی دخول در مقدمات مثل خم شدن و امثال آن محلّ اشکال است، پس ترک احتیاط ننمایند. (صدر)
[4] اگر در اثناء تشهّد یا بعد از تشهّد شکّ در سجود نماید اعتناء نکند به شکّ و اگر وقت شروع‌به قیام شکّ نماید در سجود در رکعتی که تشهّد نداشته باشد بر گردد و بجا بیاورد علی
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 215
در قیام [1] شکّ کند که سجود کرده یا نه، امّا در دوصورت آخر بعضی از [2] مجتهدین برآنند که سجود را بجا باید آورد. [3] «1»
و بدان‌که هر گاه فعلی از افعال مشکوک فیه را در محلّ تلافی کند و بعد از آن ظاهر شود که آن‌را بجاآورده پس اگر آن فعل رکن است نماز باطل می‌شود و اگر رکن نیست نماز صحیح است. و اگر بعد از فوت محلّ تلافی کند نماز باطل است خواه آن فعل رکن باشد و خواه غیررکن.

بحث دوم در شکّ در عدد رکعات:
بدان‌که شکّ در عدد رکعات نماز مغرب [4] موجب بطلان نماز است، و همچنین شکّ میانه یک رکعت و دو رکعت [5] هرچند در نماز چهار رکعتی باشد.
و هر گاه در نماز چهار رکعتی شکّ در میانه عدد رکعات [6] واقع شود، مشهور از آن دوازده صورت است:
اوّل: شکّ کردن میانه دو و سه بعد از اتمام سجدتین- و اتمام آن [7] به‌فارغ شدن از
__________________________________________________
الاحوط. (نخجوانی، مازندرانی)
[1]- اقوی در این صورت بجا آوردن سجود است. (دهکردی)
[2] قول این بعض در صورت اخیره از این دو صحیح و منصوص است. (کوهکمره‌ای)
* قول آن بعض در صورت دوم از این دو قوی است. (یزدی)
[3] و این قول اقوی است اگر شکّ کند در وقت شروع در قیام و اگر در اثناء تشهّد باشد احوط عدم التفات به شکّ است و اعاده نماز بعد از اتمام. (خراسانی)
[4] و همچنین شکّ در نماز صبح. (دهکردی)
[5] اگرچه در نماز چهار رکعتی باشد. (مازندرانی)
* و همچنین شکّ در نماز دو رکعتی که واجب باشد، و همچنین میانه دو و زیادتر پیش از اکمال سجدتین چنانکه گذشت. (یزدی)
[6] بعد از احراز دو رکعت. (مازندرانی)
[7] اتمام سجدتین به‌رفع رأس از سجده اخیره است وبعد ازفارغ شدن از ذکرقبل از رفع رأس
__________________________________________________
(1) شهید اوّل، ذکری 4: 63.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 216
ذکر از سجده آخر [1] است اگرچه سر از سجده برنداشته باشد [2] پس واجب است [3] که بنابر سه نهد و نماز را به اتمام رساند، و بعد از سلام دادن یک رکعت احتیاط ایستاده بگزارد [4] یا دورکعت نشسته.
دوم: شکّ کردن میانه سه و چهار خواه سجدتین را به اتمام رسانیده باشد و خواه نرسانیده باشد، پس بنابر چهار نهد و احتیاط [5] به طریق سابق بجا آورد.
سوم: شکّ کردن میانه دو و چهار بعد از اکمال سجدتین، پس بنابر چهار نهد و دو رکعت ایستاده به‌جهت احتیاط بگزارد. وشیخ ابن‌بابویه شکّ میانه دو و چهار را باطل می‌داند «1».
چهارم: شکّ کردن میانه دو و سه و چهار بعد از اکمال سجدتین، پس بنا برچهار نهد و دو رکعت احتیاط ایستاده بگزارد و دو رکعت نشسته، و مخیّر است در تقدیم
__________________________________________________
محلّ تأمّل است، احتیاط به عمل شکّ و اعاده نماز خوب است. (دهکردی)
[1]- بلکه به سر برداشتن از سجده آخر است، و لکن احوط در صورت عروض شکّ قبل از سربرداشتن چه بعد از فراغ از ذکر، چه قبل از آن، عمل نمودن به موجب همان شکّ و اعاده نماز است. (خراسانی)
[2] ولی ترک احتیاط به اتمام نماز و اعاده آن ننماید. (صدر)
[3] اگر پیش از سر برداشتن از سجده دوم شکّ کند، پس احوط اجزاء حکم مذکور و اعاده نماز است. (کوهکمره‌ای)
[4] احوط در این صورت بعد از اتمام و نماز احتیاط اعاده نماز است. (تویسرکانی)
* اگرچه احوط جمع میان هر دو است با مقدّم داشتن یک رکعت ایستاده و اعاده نماز. (خراسانی)
* و احوط جمع میان هر دو است با مقدّم داشتن یک رکعت ایستاده و اقوی اکتفاء به یک رکعت قیام است. (مازندرانی)
* و لکن احوط جمع ما بین هر دو است به تقدیم یک رکعت ایستاده، و احوط از این اعاده نماز است نیز. (یزدی)
[5] لکن در این صورت هرگاه جمع کند دو رکعت نشسته را مقدّم دارد. (یزدی)
__________________________________________________
(1) شیخ صدوق، مقنع: 102.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 217
هرکدام که خواهد، و بعضی از مجتهدین [1] برآنند که دو رکعت نشسته را مقدّم باید داشت [2] «1».
پنجم: شکّ کردن میانه دو و پنج [3] بعد از اکمال سجدتین.
ششم: شکّ کردن میانه سه و پنج بعد از رکوع، امّا اگر قبل از رکوع این شکّ واقع شود آن رکعت را منهدم [4] سازد تا شکّ او میانه دو و چهار افتد و حکم او مذکور شد، امّا براو دو سجده سهو واجب است به‌واسطه زیاده کردن قیام.
هفتم: شکّ کردن میانه دو و سه و پنج بعد از اکمال سجدتین.
هشتم: شکّ کردن میانه دو و چهار و پنج بعد از اکمال سجدتین.
در این چهار صورت [5] مجتهدین را دو وجه است: یکی [6] آنکه بنابر کمتر نهد
__________________________________________________
[1]- و این قول احوط است بلکه ظاهر نصّ معتبر تعیّن آن است. (تویسرکانی)
* عمل به فرمایش بعض از مجتهدین چون موافق با خبری است که در این مقام وارد شده است البتّه ترک ننمایند و دو رکعت نشسته دیگر بعد از دو رکعت ایستاده نیز بجای آورند. (صدر)
[2] بلکه احوط اگر نبوده باشد، اقوی تأخیر آن است از دو رکعت ایستاده. (خراسانی)
* احوط مقدّم داشتن دو رکعت ایستاده است. (دهکردی، یزدی)
* قائل به این قول معلوم نیست که کیست و اقوی مقدّم داشتن دو رکعت قیام است. (مازندرانی)
[3] نماز باطل است مطلقا، احوط اتمام و اعاده است. (دهکردی)
[4] انهدام رکعت لزومی ندارد بلکه جایز است که بنا را بر اقلّ گذارد و دو سجده سهو بجا آورداحتیاطاً. (تویسرکانی)
[5] در این چهار صورت جایز است که بنا را بر اقلّ بگذارد و دو سجده سهو بجا آورد احتیاطاًو صورت نهم نیز چنین است. (تویسرکانی)
[6] و این وجه بعید نیست، اگرچه احوط اعاده نماز است بعد از اتمام آن و همچنین حال در صورت نهم. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) علّامه حلّی در مختلف 2: 386 به مفید، و شهیدثانی در روض 2: 937 به قائلی نسبت داده‌اند.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 218
و نماز را تمام کند، و وجه دیگر [1] آنکه نماز باطل است، و در صورت آخر [2] وجهی دیگر گفته‌اند و آن برچهار نهادن است و دو رکعت نماز ایستاده ایستاده بجا آوردن و دو سجده سهو کردن.
نهم: شکّ کردن میانه دو و سه و چهار و پنج بعد از اکمال سجدتین و این حکم صورت هشتم [3] دارد با زیادتی [4] دو رکعت احتیاط نشسته، و اگر خواهد یک رکعت به‌جای آن ایستاده بگزارد.
دهم: شکّ کردن میانه چهار و پنج، پس اگر بعد از سجود است سلام دهد و دو سجده سهو بجاآورد، و اگر قبل از رکوع است [5] آن رکوع را منهدم سازد تا شکّ میانه سه و چهار شود، پس مخیّر است در گزاردن یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته، و دو سجده سهو بجا آورد. و اگر بعد از رکوع است [6] بعضی از [7]
__________________________________________________
[1]- البتّه اعاده نماید نماز را در همه این صورتها، مگر اخیره که وجه اخیر در آن اقوی است. (مازندرانی)
* این وجه اوجه است هرچند عمل کردن به وجه اوّل در ما عدای صورت اخیره و به وجه اوّل یا سوم در اخیره و اعاده نماز احوط است. (کوهکمره‌ای، یزدی)
[2] اظهر بطلان ا ست و همچنین در صورت نهم که ذکر شود. (دهکردی)
[3] ممکن است که بنابر کمتر گذارد و نماز را اتمام کند و ممکن است بنا را بر چهار نهد و بعد ازسلام دو رکعت ایستاده و دو رکعت نشسته و دو سجده سهو بجا آورد و هر کدام را اختیار نماید البتّه نماز را احتیاطاً اعاده نماید. (کوهکمره‌ای)
[4] یعنی بنابر وجه ثالث که در آن فرموده همین اقوی است. (مازندرانی، نخجوانی)
* هرگاه اختیار وجه ثالث کند. (یزدی)
[5] چنانچه گفته شود به بنا گذاشتن در این حال بلکه در سایر حالات خصوصاً در سجده اخیره‌بعد از ذکر و قبل از رفع بر چهار و اتمام نماز و اتیان به دو سجده سهو بعید نیست و مع ذلک سزاوار نیست ترک احتیاط به اعاده نماز. (خراسانی)
[6] اقوی در سه صورت این است که بنا را بر اقلّ بگذارد و نماز را اتمام کند و دو سجده سهوبجا آورد احتیاطاً. (تویسرکانی)
[7] و همین قول بعض واجب است. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 219
مجتهدین نماز را باطل می‌دانند [1] و بعضی مثل شکّ قبل از رکوع [2] می‌دانند.
یازدهم: شکّ کردن میانه سه و چهار و پنج، در این صورت [3] بعض از مجتهدین برآنند که بنابر سه نهد [4] و نماز را تمام کند و نماز احتیاط نکند، و بعضی برآنند که بنابرچهار نهد [5] و یک رکعت احتیاط ایستاده بگزارد و دو سجده سهو بجاآورد.
دوازدهم آنکه: شکّ تعلّق به رکعت ششم گیرد، در این صورت [6] بعضی از مجتهدین برآنند که [7] نماز باطل
__________________________________________________
[1] احوط اتمام و اعاده نماز است. (کوهکمره‌ای)
* و این قول اقوی است. (یزدی).
[2] این سهو قلمی است. (کوهکمره‌ای)
* بلکه مثل شکّ بعد از سجود می‌دانند. (یزدی)
[3] بنابر چهار در این صورت نیز دور نیست و احوط دو سجده سهو است. (تویسرکانی)
* در حال قیام بنشیند، پس حکم آن حکم شکّ میان دو و سه و چهار خواهد شد، پس دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و دو رکعت نشسته بجا آورد و احوط تقدیم دو رکعت ایستاده است. (دهکردی)
* اظهر بطلان است هرچند احوط عمل به احد وجهین و اعاده نماز است. (یزدی)
[4] و این قول بعید نیست اعاده نماز است بعد از اتمام آن، و این در صورتی است که شکّ درحال قیام نباشد وإلّا قیام را منهدم سازد تا شکّ او میانه دو و سه و چهار شود و عمل نماید عمل آن شکّ را. (خراسانی)
[5] هرگاه شکّ مذکور در حال قیام واقع شود پس قیام را بر هم زند شکّش بر می‌گردد بین دو و سه و چهار و حکم او در متن گذشت، و اگر در غیر حال قیام و اقع شود، پس احوط عمل به قول این بعینه و اعاده نماز است. (کوهکمره‌ای)
* همین قول اقوی است و در احتیاط آن مخیّر است بین یک رکعت ایستاده و دو رکعت نشسته. (مازندرانی)
[6] در این صورت که شکّ تعلّق به شش دارد اقسام و صور بسیار دارد، در بعضی صحیح است‌و در بعضی فاسد و چون این صورت بسیار نادر الوقوع است لهذا متعرّض آنها در اینجا نشدم. (تویسرکانی)
[7] در شکّ میان پنج و شش در حال قیام بنشیند و تشهّد بخواند و سلام بگوید و دو سجده سهو بجا آورد. (دهکردی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 220
است [1] و بعضی برآنند که بنابر کمتر نهد [2] و حکم آن مثل حکم تعلّق شکّ به رکعت پنجم است.
و هر گاه در عدد رکعات نماز سُنّتی شکّ واقع شود مصلّی مخیّر است در بنابر اقلّ و بنابر اکثر، و بنا بر اقلّ افضل است.

فصل در بیان نماز احتیاط
بدان‌که آنچه در اصل نماز واجب است در نماز احتیاط واجب است، مثل طاهر بودن از حدث و خبث و استقبال قبله و ستر عورت و نیّت قُربت و تکبیر احرام وتشهّد و تسلیم، و چهار امر در نیّت آن واجب است [3] که در نماز اصل واجب نیست:
اوّل: قصد نماز احتیاط.
دوم: تعیین یک رکعت یا دو رکعت.
سوم: تعیین آنکه نشسته می‌شود یا ایستاده.
__________________________________________________
* اگر شکّ میانه پنج و شش واقع شود در غیر حال قیام، پس اقوی بطلان نماز است، و اگر در حال قیام واقع شود قیام را منهدم سازد، پس از آن وظیفه شکّ میانه چهار و پنج بعد از سجود دو سجده سهو دیگر بجا بیاورد. (کوهکمره‌ای)
* اگر قبل از رکوع است صحیح است، هدم قیام می‌کند و شکّ چهار و پنج می‌شود عمل به حکم آن می‌کند و اگر غیر این صورت است، اگر بعد از تمام شدن رکعت است یک طرف شکّ چهار است، چه قبل از همه باشد یا نه صحیح است، مثلًا چهار و پنج و شش صحیح است با سجود سهو و احتیاط نمی‌خواهد و اگر سه و چهار و پنج و شش است بنا را بر چهار گذارد و احتیاطاً سه و چهار را به عمل آورد با سجود سهو و اگر شکّ متعلّق به چهار نیست باطل است مطلقاً. (مازندرانی)
[1]- اظهر بطلان است مگر آنکه در حال قیام باشد پیش از رکوع که هدم قیام می‌کند بر می‌گرددبه چهار و پنج بعد از سجود، پس عمل آن شکّ را بجا می‌آورد. (یزدی)
[2] در صورتی که طرف کمتر صحیح باشد و این قول بعید نیست، اگرچه احوط اعاده است بعد از اتمام. (خراسانی)
[3] وجوب همه این چهار امر محلّ تأمّل است، لکن احوط است. (تویسرکانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 221
چهارم: تعیین نمازی که احتیاط به جهت او است.
و در این نماز بعد از فاتحه سوره نمی‌باید خواند، و فاتحه [1] را بلند خواندن جایز نیست [2] و تسبیحات اربع قایم مقام فاتحه نمی‌شود.
و نیّت چنین کند که: دو رکعت ایستاده می‌گزارم جهت احتیاط فلان نماز از برای آنکه واجب است [3] ادا تقرّب به خدا، و اگر نشسته می‌گزارد قصد نشسته کند، و اگر بعد از وقت است قصد قضا [4] کند.
و هر گاه میانه نماز اصل و نماز احتیاط منافی نماز واقع شود، مثل استدبار قبله یا حدث یا فعل کثیر، در این صورت بعضی از مجتهدین برآنند که نماز اصل باطل نمی‌شود «1» و أولی [5] بطلان است.
و هر گاه در اثنای [6] نماز احتیاط [7] ظاهر شود که نماز اصل کم بوده بعضی از
__________________________________________________
[1]- حتّی بسم اللَّه را. (مازندرانی)
[2] حتّی در بسمله آن علی الاحوط. (صدر)
[3] نیّت وجوب و اداء لازم نیست. (خراسانی)
* قصد وجوب و اداء و قضاء لازم نیست. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
[4] قصد قضاء البتّه نکند، بلکه متعرّض اداء و قضاء هیچ نشود. (صدر)
* قصد اداء و قضا بی و جه است. (مازندرانی)
[5] بلکه اقوی. (خراسانی)
* احوط اتیان به نماز احتیاط و اعاده اصل نماز است. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
* البتّه عمل به این اولویّت نمایند و الاحتیاط سبیل النجاة. (صدر)
* بلکه اقوی در غیر فعل کثیر، وامّا اگر فاصله فعل‌کثیر باشد اقوی صحّت است. (مازندرانی)
[6] در ظاهر شدن در اثناء یا بعد از فارغ شدن، مسائلی است که مجال ذکر آن در حاشیه نیست. (صدر)
[7] احتیاطی که مشغول اواست اگر در مقدار و کیفیّت مطابق با ناقص است، تمام کند و احتیاطاً اعاده نماز کند، و اگر مخالف با ناقص است دست از این احتیاط بردارد و ناقص را تمام کند و اعاده نماز کند احتیاطاً. (خراسانی، مازندرانی)
__________________________________________________
(1) ابن ادریس، سرائر 1: 256. علّامه حلّی، ارشاد 1: 270. فخر المحقّقین، ایضاح 1: 142.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 222
مجتهدین برآنند که نماز احتیاط را تمام کند و چیزی دیگر لازم نیست، و بعضی برآنند که نماز اصل باطل می‌شود و اعاده آن نماز باید کرد. و قول دوم أحوط [1] است.
و اگر بعد از فارغ شدن از نماز احتیاط ظاهر شود که نماز اصل کم بوده به‌آن التفات نکند و نماز او صحیح است [2].
و اگر در اثنای نماز احتیاط ظاهر شود که نماز اصل درست بوده در این صورت نماز احتیاط نافله می‌شود و مُصلّی مخیّر است میانه قطع [3] و اتمام آن.
و بدان‌که هر گاه شخصی که نماز احتیاط براو واجب شده باشد ترک آن کرده نماز را از سر گیرد [4] آن نماز در ذمّت او ساقط نمی‌شود [5] و واجب است براو که احتیاطی را که شارع فرمود بجاآورد، و اگر نماز احتیاط را بعد از اعاده نماز اصل بجاآورد در این صورت [6] نیز نماز در ذمّت او [7] باقی است به جهت آنکه فعل منافی در مابین نماز اصل و نماز احتیاط واقع شده، و آن نمازی است که به خلاف شرع کرده [8].
__________________________________________________
[1] احوط جمع است. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
[2] اگر نماز احتیاط با آن چه ترک شده مطابق بوده باشد وإلّا پس احوط اعاده اصل نماز است، چنانچه احوط در اوّلی نیز اعاده است. (کوهکمره‌ای)
[3] اقوی عدم جواز قطع است. (کوهکمره‌ای)
[4] اگر بعد از ایجاد مبطل چنین کند مجزی است و لکن گناه کرده به ترک نماز احتیاط. (مازندرانی)
[5] اگر مبطلی به عمل نیاورده قبل از سرگرفتن، وإلّا ساقط می‌شود، اگرچه اتیان کرده است. (خراسانی)
* اگر ترک نماز احتیاط نموده و مبطلی به عمل آمده نماز را از سرگیرد ظاهراً آن نماز از ذمّه او ساقط می‌شود، اگرچه معصیت کرده است. (دهکردی، صدر)
* بنابر احوط. (کوهکمره‌ای)
[6] در این دو صورت احوط کردن نماز احتیاط و اعاده اصل نماز است. (تویسرکانی)
[7] و چنانچه بعد نماز احتیاط دو مرتبه نماز اصل را احتیاطاً اعاده نماید ذمّه او بری می‌شود إن شاء اللَّه. (خراسانی)
[8] پس باید بار دیگر اعاده کند. (یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 223

فصل اوّل در بیان احکام نماز قضا:
هر گاه نمازی از نمازهای یومیّه از شخصی فوت شده باشد و آن شخص در وقت فوت آن نماز بالغ و عاقل و خالی از حیض و نفاس بوده باشد و کافر اصلی نبوده باشد قضای آن نماز براو واجب است، پس اگر نماز در وقت جنون [1] یا وقت حیض یا نفاس فوت شود قضا ندارد، و همچنین هرگاه کافر اصلی مسلمان شود نماز ایّام کفر قضا ندارد.
و امّا کافر مرتدّ هر گاه مسلمان شود واجب است بر او قضای نمازهای ایّام ارتداد.
و همچنین نمازی که در وقت خواب یا در وقت مستی از شخصی فوت شود قضای آن نماز نیز واجب است، و اگر شخصی چیزی بخورد که موجب خوابی‌شود که همه وقت نماز در خواب باشد، پس اگر نمی‌دانست که خوردن آن موجب این چنین خوابی است براو قضای آن نماز واجب نیست [2] و اگر می‌دانست که موجب آن چنان خوابی است امّا آن‌را به‌واسطه معالجه مرض خورده و علاج به‌قول طبیب حاذق منحصر در آن بوده در این‌صورت نیز قضای آن نماز واجب نیست، و همچنین قضا ندارد اگر آن را به اکراه به خورد او داده باشند. امّا اگر نه به‌واسطه معالجه مرض‌خورده‌باشد، یابه‌قول طبیب
__________________________________________________
[1]- و همچنین هرگاه فوت شود به اغماء مستوعب وقت، هرچند احوط قضاء کردن است روزآخر را، هرگاه افاقه در روز باشد، و شب افاقه را، هرگاه در شب باشد، و این احتیاط ترک نشود بلکه احوط این است که قضاء کند جمیع ما فات را، خصوصاً هرگاه اغماء مستند به فعل اختیاری خودش باشد، سیّما اگر از روی معصیت باشد. (دهکردی، یزدی)
[2] آنچه فوت شده به سبب خواب مستوعب وقت مطلقاً در جمیع صور مذکوره قضاء نماید. (مازندرانی)
* بلکه لازم است با رجاء زوال عذر. (خراسانی)
* در جمیع صور خواب قضاء واجب است. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 224
غیرحاذق تناول نموده باشد، یا علاج منحصر در آن نبوده باشد، در این سه صورت [1] قضا براو واجب است.
و هر گاه شخصی سنّی شیعه شود بر او واجب نیست که نمازی که در ایّام تسنّن کرده قضا کند [2] امّا واجب است که نمازی که در ایّام تسنّن براو واجب بوده و از او فوت شده قضا کند [3].
و اگر شخصی محدث باشد و تا آخر وقت نماز نه آب یابد و نه خاک که وضو سازد یا تیمّم کند نماز از او ساقط می‌شود، امّا در وجوب قضای آن میانه مجتهدین خلاف است. و أولی [4] قضاست.
امّا اگر از وقت آن مقدار زمان گذشته باشد که طهارت و نماز را در آن بجا توان آورد و عمداً نماز نکرده باشد و بعد از آن آب و خاک نیابد در این صورت قضای آن نماز بر او واجب است [5].
و بدان‌که هر گاه نمازی از شخصی فوت شود و آن شخص در آن وقت صحیح و قادر برقیام و برهمه افعال متعلّقه به‌نماز بوده باشد آن شخص را جایز است که در ایّام بیماری و عدم قدرت برقیام و بر بعضی افعال، آن نماز را به حسب مقدور قضا کند و لازم نیست [6] که منتظر ایّام صحّت و قدرت برهمه افعال باشد، پس بیماری که قادر
__________________________________________________
[1]- در جمیع صور قضاء را ترک ننمایند. (صدر)
[2] به شرط آن که به مذهب خودش صحیح باشد. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
[3] لکن به طریق مذهب شیعه قضاء کند. (دهکردی)
[4] بلکه احوط و اقوی. (خراسانی، مازندرانی)
* بلکه اقوی قضاء است و احوط این است که در وقت هم اداء بجا آورد بی طهارت. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
* بلکه احوط، و احوط از آن جمع ما بین اداء و قضاء است. (صدر)
[5] بلکه گذشتن مقدار زمان نماز تنها ظاهراً کافی است. (صدر)
[6] بلکه لازم است با رجاء زوال عذر. (خراسانی)
* اقوی و احوط لزوم انتظار ایّام صحّت و قدرت است. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 225
برقیام نباشد جایز است که نشسته نماز کند خواه ادا و خواه قضا، و اگر برنشستن قادر نباشد برجانب راست خوابیده نماز کند، و اگر از آن عاجز شود برجانب چپ، و اگر از آن نیز عاجز باشد برپشت خوابد به‌طریق وقت احتضار و رکوع و سجود را به اشاره به سر بجاآورد، و اگر از اشارت به سر عاجز باشد به چشم اشارت کند، و در این دو صورت سجود را از رکوع منخفض‌تر سازد، و قراءت و باقی اذکار را بجاآورد. و اگر از همه آنها عاجز باشد افعال نماز را به‌ترتیب به‌خاطر بگذراند.
و اگر بیماری که نشسته نماز می‌گزارد در اثنای نشستن قدرت برقیام پیدا کند باید که بایستد و قراءت کند، و اگر قراءت را تمام کرده باشد این ایستادن به‌جهت رکوع باشد، درنگ کردن در این قیام واجب است، و اگر از قیام عاجز باشد بنشیند، امّا در حال انتقال از قعود به قیام یا از قیام به قعود [1] قراءت نکند، و اگر بیماری‌که نشسته رکوع می‌کند بعد از رکوع و [2] قبل از سجود قدرت برقیام پیدا کند باید که بایستد [3] و بعد از آن به‌جهت سجود خم شود، و درنگ در این قیام لازم [4] نیست. و در همه این احکام میانه ادا و قضا [5] فرق نیست.
__________________________________________________
* با رجاء صحّت مشکل است، خصوصاً خوابیده و به ایماء، پس احوط انتظار است و با عدم انتظار اعاده بعد از صحّت است. (نخجوانی، یزدی)
[1]- احوط در انتقال از قیام به قعود قرائت کردن و اعاده آن است در حال قعود به نیّت قربت‌مطلقه. (صدر)
* در صورتی که عاجز از قیام شد و می‌خواهد بنشیند مشغول به قرائت بودن ارجح، بلکه معیّن است و اگر نشسته بود قادر بر قیام شد ترک قرائت نماید در حال برخاستن تا اینکه بایستد. (مازندرانی)
[2] اگر بعد از سر برداشتن از رکوع قدرت بر قیام پیدا کند ایستادن واجب نیست اگرچه احوطاست. (خراسانی)
[3] در صورتی که پیش از رفع رأس باشد، و امّا هرگاه بعد از رفع رأس و نشستن و درنگ کردن باشد معلوم نیست وجوب قیام، هرچند احوط است. (یزدی)
[4] لازم است. (کوهکمره‌ای، یزدی)
[5] احوط در قضا با وسعت وقت تأخیر است. (صدر)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 226
تتمّه: ترتیب در نماز قضا نزد جمعی از مجتهدین واجب [1] است «1» پس هر گاه از شخصی ظهری و عصری فوت شده باشد و نداند که اوّل کدام فوت شد در این صورت سه‌نماز بگزارد یک عصر مابین دو ظهر [2] یا یک ظهر مابین دو عصر.
و اگر با ظهر و عصر مغربی فوت شده باشد در این صورت به نُه نماز گزاردن ذمّت او بری‌ء می‌شود، به این طریق که: ظهری بگزارد باز عصری باز مغربی، باز عصری باز مغربی باز ظهری، باز مغربی باز ظهری باز عصری. و اخصر از این آن است که قبل از مغرب و بعد از آن ظهری و عصری و ظهری بگزارد، پس به هفت نماز ذمّت او بری‌ء می‌شود.
و اگر با ظهر و عصر و مغرب عشائی فوت شده باشد، شانزده نماز بگزارد، یکی از این چهار را بکند و سه دیگر بعد از آن، باز یکی دیگر را بگزارد و سه دیگر را بعد از آن، باز دیگری و سه دیگر را بعد از آن، باز دیگری و سه دیگر را بعد از آن. و اخصر از آن این است که آن هفت نماز را که مذکور شد قبل از عشا و بعد از عشا بگزارد، پس به پانزده نماز ذمّت او بری می‌شود.
و اگر با آن چهار صبحی فوت شده باشد بیست و پنج نماز بگزارد، یکی از این پنج
__________________________________________________
[1]- وجوب ترتیب در غیر ظهرین و عشائین معلوم نیست، بلکه در اینها نیز خالی از تأمّل‌نیست، لکن آنچه را که مرحوم مصنّف فرموده‌اند احوط است. (تویسرکانی)
* با علم به ترتیب وإلّا واجب نیست بنابر اقوی مطلقاً، اگرچه احوط مراعات ترتیب است به تکرار در صورتی که مستلزم مشقّت نباشد. (خراسانی)
* وجوب ترتیب در صورت علم به آن مشهور است در میان علماء امامیّه- رضوان اللَّه تعالی علیهم- چنانچه عدم وجوب در صورت جهل مذهب اکثر علماء است، پس بنابراین حاجت به این تعلیقات نیست. (کوهکمره‌ای)
[2] و اگر دو نماز کند و در اوّل قصد اوّل از مافی الذمّه و در دوم قصد از ما فی الذمّه کند کافی است. (دهکردی، یزدی)
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی، خلاف 1: 382، مسأله 139. محقّق، معتبر 2: 406. علّامه حلّی، منتهی 7: 101. فاضل مقداد، تنقیح 1: 267.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 227
و چهار دیگر بعد از آن، باز دیگری و چهار دیگر بعد از آن، و همچنین تا پنج نوبت.
و اخصر از این آن است که چهار روزه نماز را به ترتیب بگزارد و بعد از آن صبحی بجاآورد.
تتمّه: اگر از شخصی یک نماز از نمازهای پنجگانه فوت شود و نداند که کدام نماز است، پس اگر در حضر فوت شده، صبحی و مغربی‌و چهار رکعتی بگزارد، و چهار رکعتی را اطلاق کند میانه ظهر و عصر و عشا. و در جهر و اخفات آن مخیّر است، و همچنین مخیّر است میانه جهر و اخفات در هر نمازی که اطلاق کند میانه نماز جهری و نماز اخفاتی.
و اگر در سفر فوت شده باشد، مغربی بگزارد و دو رکعتی مطلق میانه صبح و ظهر و عصر و عشا. و اگر مشتبه باشد و نداند که آن نماز در سفر فوت شده یا در حضر، دو رکعتی بگزارد مطلق میانه صبح و ظهر و عصر و عشا، و چهار رکعتی مطلق میانه ظهر و عصر و عشا و مغربی بکند.
و اگر دو نماز [1] فوت شده باشد پس اگر در حضر فوت شده، چهار نماز بگزارد، صبحی و دو چهار رکعتی، اوّل را اطلاق کند میانه ظهر و عصر، و چهار رکعتی دوم را میانه عصر و عشا، و مغربی میانه دو چهار رکعتی بگزارد تا ترتیب [2] حاصل شود و اگر در سفر فوت شده سه نماز بگزارد، دو رکعتی مطلق میانه صبح و ظهر و عصر، و بعد از آن مغربی، و بعد از مغرب دو رکعتی مطلق میانه ظهر و عصر و عشا. و اگر مشتبه باشد و نداند که آن دو نماز در سفر فوت شده یا در حضر پنج نماز بگزارد، دو رکعتی مطلق میانه صبح و ظهر و عصر، و بعد از آن چهار رکعتی مطلق میانه ظهر و عصر، بعد از آن مغربی، و بعد از آن دو رکعتی مطلق میانه ظهر و عصر و عشا، و بعد از آن چهار رکعتی مطلق میانه عصر و عشا
__________________________________________________
[1]
.- از یک روز، نه از دو روز. (یزدی)
[2] این در وقتی است که دو نماز در یک روز فوت شده باشد و اگر در دو روز دو نماز فوت‌شده ترتیب به این قدر حاصل نمی‌شود، علاوه بر این تردید در نیّت در مثل این مقام صحّت آن مشکل، بلکه ممنوع است. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 228
و اگر سه نماز فوت شده باشد، پس اگر در حضر فوت شده پنج نماز یومیّه را به‌ترتیب بگزارد، و اگر در سفر فوت شده چهار نماز بگزارد، دو رکعتی مطلق میانه صبح و ظهر، و دورکعتی دیگر مطلق میانه ظهر و عصر، بعد از آن مغربی، و بعد از آن دورکعتی مطلق میانه عصر و عشا. و اگر نداند که آن سه نماز در حضر فوت شده یا در سفر هفت نماز بگزارد، دو رکعتی مطلق میانه صبح و ظهر و عصر، بعد از آن ظهر و عصری تمام، بعد از آن دو رکعتی مطلق میانه ظهر و عصر، بعد از آن مغربی، بعد از آن دورکعتی میانه عصر و عشا، بعد از آن عشا را تمام بگزارد.
و اگر چهار نماز فوت شده باشد، پنج نماز حاضر را بگزارد اگر در حضر فوت شده باشد، و پنج نماز مسافر را اگر در سفر فوت شده باشد. و اگر نداند که این چهار نماز در سفر فوت شده یا در حضر، هشت نماز بگزارد، صبحی بعد از آن ظهری تمام، بعد از آن ظهری قصر، بعد از آن عصری تمام، بعد از آن عصری قصر، بعد از آن مغربی، بعد از آن عشائی تمام، بعد از آن عشائی قصر.
و همچنین اگر پنج نماز شبانه‌روزی فوت شود و نداند که در سفر فوت شده یا در حضر، پس هشت نماز به همین طریق بگزارد.
و بدان‌که سه نماز است از نمازهای واجبی که قضا ندارد: نماز جمعه، عید قربان، و عید رمضان.
و امّا نماز آیات غیر زلزله:
پس اگر بعضِ قرص ماه یا آفتاب گرفته باشد و بعد از خروج وقت برآن مطّلع شده باشد قضا ندارد، و اگر قبل از خروج وقت مطّلع شده و عمداً بجا نیاورده یا فراموش کرده، بعضی از مجتهدین قضای آن را واجب می‌دانند و بعضی واجب نمی‌دانند.
و أولی [1] وجوب است.
__________________________________________________
[1] و اقوی و احوط. (تویسرکانی)
* بلکه اقوی. (خراسانی، یزدی)
* بلکه ظاهراً اقوی وجوب است. (دهکردی، صدر)
* بلکه معیّن است قضاء نمودن. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 229
و اگر همه قرص آفتاب یا ماه گرفته شد برجمیع تقادیر قضا لازم است، خواه بعد از خروج وقت برآن مطّلع شده باشد و خواه قبل از آن، و خواه عمداً بجا نیاورده باشد و خواه فراموش شده باشد.
و امّا نماز زلزله در تمام عمر اداست [1].

فصل دوم در بیان احکام نماز سفر:
واجب است بر مسافر که هریک از نماز ظهر و عصر و عشا را دو رکعت بگزارد، به هشت شرط:
اوّل: قصد مسافت [2] هشت فرسخ شرعی است، یا قصد چهار فرسخ به شرط [3] آنکه اراده بازگشتن [4] در همان روز [5] یا در همان شب داشته باشد.
وفرسخی سه‌میل است، ومیلی چهار هزار گز است به گز دست، وگزی بیست وچهار انگشت است که به عرض در پهلوی هم باشد، و انگشتی هفت جُو متوسّط است که به عرض درپهلوی‌هم باشد و جوی هفت مو از موهای یال یابوست که در پهلوی هم‌باشد.
پس فرسخ شرعی به گز شرعی دوازده هزار گز است، و به انگشت دویست و هشتاد و هشت هزار انگشت است، و به جو یک هزار هزار و سیصد و شانزده هزار جو است، و به موی یابو چهارده هزار هزار و سیصد و دوازده هزار مو است.
و این هشت فرسخ را در شرع برابر می‌دانند به یک‌روزه راهی که شتر باردار برود
__________________________________________________
[1] اقوی وجوب نماز زلزله است فوراً و وقت آن از اوّل زلزله است به قدر نماز آن، پس هرگاه تأخیر انداخت قضاء می‌شود و احوط اتیان به او است بدون قصد اداء یا قضاء. (تویسرکانی)
[2] و نیز شرط است استدامه قصد به اینکه در اثناء متردّد نشود. (یزدی)
[3] بلکه به شرط آنکه اراده بازگشتن قبل از ده روز داشته باشد. (خراسانی)
[4] اقوی این است که با قصد مراجعت قبل از عشره هم قصر نماید و احوط در این صورت جمع بین قصر و اتمام است. (تویسرکانی)
[5] یا غیر آن به شرط اینکه قصد اقامه ده روز در آن محلّ نکند. (دهکردی)
* بلکه در غیر آن روز هرچند بعد از نُه روز باشد. (یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 230
به‌شرط آنکه آن روز معتدل [1] باشد در درازی و کوتاهی، و آن راه معتدل باشد در آسانی و دشواری.
و اگر موضعی باشد که دو راه داشته باشد یکی هشت فرسخ و دیگری کمتر در این صورت جایز است از راه دور رفتن به‌قصد نماز قصر کردن، و لازم نیست از راه نزدیک‌تر رفتن و نماز را تمام کردن.
وبدان‌که اگر شخصی قصد مسافت نکند مثل آنکه در طلب غلام گریخته خود از شهر بیرون رود به‌قصد آنکه هرجا غلام را یابد برگردد در این صورت آن شخص را قصر کردن نماز جایز نیست هرچند از هشت فرسخ بیشتر رود، امّا در وقت برگشتن به شهر قصر کند اگر میانه او و شهر هشت فرسخ شرعی باشد یا بیشتر.
دوم آنکه: از موضع اقامت آن مقدار برود که اذان را نشنود و دیوارها را تمیز نکند [2] و این مقدار را «حدّ ترخّص» گویند.
سوم آنکه: سفر معصیت نباشد پس غلام گریخته و زن ناشزه و شکارکننده که به محض لهو [3] و لعب شکار کند و شخصی که مقصد او امر حرام باشد هیچ‌یک از اینها را قصر نماز جایز نیست.
چهارم آنکه: سفر همه وقت نماز را فراگرفته باشد [4] پس اگر به سفر رود بعد از
__________________________________________________
[1]- این شرط وجهی ندارد به جهت اینکه مراد از روز یک روز فلکی است که مجموع شبانه روزباشد، پس اگر سیر کند در آن به طریق سیر قوافل و قطار با تأخیر و تعطیل و منزل نمودن که متعارف است زیاده از هشت فرسخ نمی‌شود. (کوهکمره‌ای)
[2] یکی از این دو امر کفایت می‌کند، من غیر فرق بین الذّهاب و الایاب علی الاقوی. (تویسرکانی)
[3] شکار لهو حکم آن تمام است اگر مقصد معیّنی نباشد، و اگر مقصد معیّنی داشته باشد، پس‌احوط جمع میانه قصر و اتمام است، بلی بعضی از موارد شکار لهو به جهت اشتمال آن بر خصوصیّتی از خصوصیّات محرّمه سفر معصیت می‌باشد، پس در این صورت اتمام نماز و وجوب صیام بی اشکال است، هرچند مقصد معیّنی داشته باشد. (کوهکمره‌ای)
[4] بلکه مدار به حال بجا آوردن نماز است، پس اگر در اوّل ... (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 231
آنکه از اوّل وقت مقدار طهارت و نماز تمام گذشته باشد در این صورت این نماز را تمام گزارد و قصر [1] جایز نیست. و همچنین هر گاه از سفر به وطن آید و از وقت نماز مقدار طهارت ویک رکعت مانده باشد نماز را تمام بگزارد.
پنجم آنکه: کثیرالسفر نباشد [2] یعنی در عرف او را کثیرالسفر [3] نگویند مثل مُکاری وملّاح، وبعضی از مجتهدین [4] برآنند که وقتی کثیرالسفر می‌شود که سه سفر
__________________________________________________
* این شرط نیست بلکه مدار به وقت بجا آوردن نماز است، پس اگر در اوّل وقت در سفر بود قبل از رسیدن به حدّ ترخّص بخواند شکسته بعد که حاضر شد اعاده نمی‌خواهد و اگر نخواند و حاضر نشد تمام می‌کند، چنانچه در اوّل وقت اگر حاضر بود و مقدار اداء نماز گذشت و بجا نیاورد بعد مسافر شد قصراً بجا آورد. (مازندرانی)
[1]- اقوی جواز قصر است در این صورت و جواز اتمام است در صورت ثانیه، و احوط در این‌دو صورت جمع ما بین قصر و اتمام است. (تویسرکانی)
* مناط در قصر و اتمام حال نماز کردن است، پس هرگاه نماز را بعد از گذشتن از حدّ ترخّص بکند قصر کند، هرچند مقدار طهارت و نماز تمام گذشته باشد، چنانچه در رجوع هرگاه پیش از وصول به حدّ ترخّص باشد قصر کند و اگر بعد از آن یا بعد از ورود به منزل باشد تمام کند. (دهکردی، یزدی)
* قصر جایز بلکه ظاهراً لازم است، ولی به ملاحظه بعض اخبار دیگری که در این مقام وارد شده تمام را نیز بجای آورد. (صدر)
* بلکه قصر واجب و تمام جایز نیست. (کوهکمره‌ای)
[2] مدار در کثیر السفر بر این است که در عرف نگویند که عمل و شغل او سفر نیست و در این‌وقت لازم است بر او تمام به شرط آن که ده روز در بلد خود اقامت نکند و اگر ده روز یا بیشتر اقامت کند لازم است قصر. (تویسرکانی)
* یعنی شخصی که سفر عمل و شغل او بوده باشد. (خراسانی)
[3] مناط این آن است که صدق کند که سفر کردن شغل و عمل اواست، پس بعد از صدق تمام می‌کند هرچند این صدق در اثناء سفر اوّل باشد از جهت طول آن، بلی هرگاه در منزل خود یا در مکان دیگر ده روز ماند و اگر چه بدون قصد باشد حکم کثرت منقطع می‌شود و محتاج است به سر گرفتن. (نخجوانی، یزدی)
[4] چنین است که فرمودند: در سفر سوم تمام کند و در سفر دوم احوط جمع است بین‌قصر و اتمام. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 232
کند [1] و در مابین این سه سفر ده روز در وطن خود توقّف نکند و در غیر وطن خود نیز ده روز به‌قصد توقّف نایستد «1» پس مادام که کثیرالسفر باشد او را قصر کردن نماز جایز نیست.
ششم آنکه: در اثنای سفر به وطن خود نرسد پس اگر مسافر در اثنای سفر به‌وطن خود عبور کند نماز را تمام کند هرچند قصد اقامت ده روز ننماید.
هفتم آنکه: [2] در اثنای سفر به‌موضعی [3] نرسد [4] که او را در آن موضع ملکی باشد اگر چه یک درخت [5] باشد و شش ماه در آن موضع توطّن کرده باشد، خواه آن مدّت
__________________________________________________
[1]- بلکه معتبر قصد مکاری و ملّاح است مثلًا بر او، پس واجب است اتمام حتّی در سفر اوّل با صدق مزبور، مثل آنکه در کمتر از مسافت تردّد نماید وبعد سفرنماید به حدّ مسافت. (خراسانی)
[2] وطن شرعی نداریم بلکه وطن امری است واقعی، پس حکم در صورت مفروضه قصر است‌نه تمام. (کوهکمره‌ای)
* این شرط ثابت‌نیست مناط وطن عرفی فعلی‌است، وطن شرعی ثابت نشده‌است. (یزدی)
[3] بلکه به موضعی نرسد که آن موضع وطن او بوده باشد و مراد به وطن جائی است که قصد توطّن در آنجا را دارد مادام العمر ... اگرچه متّحد نباشد، مثل آنکه قصد داشته باشد شش ماه مثلًا در بلدی و شش ماه دیگر در بلد دیگر تعیّش نماید و معتبر نیست با قصد مزبور بودن ملکی از برای او در آنجا و با اعراض مرتفع می‌شود حکم وطن مگر آنکه در آن موضع ملکی داشته باشد ولو مثل درخت و منزلی که در آن منزل مقرّ و مسکن خود قرار داده اگرچه آن منزل ملک او نبوده باشد. (خراسانی)
[4] ظاهر این است که رسیدن به چنین موضعی باعث تمام نمی‌شود، بلکه مدار بر رسیدن به وطن است و احوط جمع است ما بین قصر و اتمام. (تویسرکانی)
* احوط جمع است، مگر آنکه منزلی داشته باشد که شش ماه متوالی در آن توطّن کرده باشد که در آن وقت تمام می‌خواند به شرط اینکه اعراض از توطّن در آن جا نکرده باشد. (دهکردی)
* احوط جمع است، مگر آنکه منزلی داشته باشد که شش ماه متوالی توطّن کرده باشد. (صدر)
[5] کفایت مثل درخت که منزل نباشد مشکل است. (مازندرانی)
__________________________________________________
(1) شهید اوّل، ذکری 4: 316.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 233
شش ماه متوالی باشد و خواه متفرّق [1] پس هر گاه مسافر به چنین موضعی برسد واجب است‌که نماز را تمام‌کند اگرچه قصدش این‌باشد که زیاده بر یک روز یا کمتر در آنجا نباشد.
هشتم آنکه: در اثنای سفر به یکی از چهار موضع که آن: مسجد مکّه، و مسجد مدینه، و مسجد کوفه، و حایر کربلاست نرسد، و مراد از «حایر» زمینی است که متوکّل آب فرات را در آن سر داده بود تا مرقد مقدّس حضرت امام حسین علیه السلام خراب شود پس آب بردور آن زمین بربالای هم ایستاد و یک قطره داخل آن نشد، و آن را «حایر» جهت آن گفتند که آب حیران وار برگرد آن ایستاده بود و نتوانست که داخل آن موضع شود، و آن صحن [2] آستانه مقدّسه است با عماراتی که در آن است.
پس هر گاه مسافر به یکی از آن چهار موضع برسد و قصد اقامت ده روز نکند براو لازم نیست که نماز را قصر کند بلکه مخیّر است میانه قصر و اتمام، و اگر نماز را تمام [3] گزارد ثواب آن بیشتر خواهد بود.
وقول مشهور آن‌است تخییر میانه قصر و اتمام مخصوص مواضع اربع است. و سیّد مرتضی با بعضی از مجتهدین برآنند که فرقی میانه این چهار مواضع و مشاهد مقدسه حضرات ائمّه معصومین علیهم السلام نیست «1» و ظاهر کلام ایشان آن است که اتمام نماز در همه
__________________________________________________
[1]- در متفرّق اشکال است، احتیاط ترک نشود. (مازندرانی)
[2] احوط اقتصار در روضه مقدّسه است دراتمام و در خارج از روضه احوط قصر است. (تویسرکانی)
* در تعیین حایر اشکال است و احوط اقتصار است بر تحت قبّه منوّره. (خراسانی)
* لکن احوط اقتصار بر اطراف ضریح مقدّس است. (دهکردی، یزدی)
* احوط اقتصار به بیست و پنج ذراع است از چهار طرف قبر مطهّر. (صدر)
* در تعیین حایر خلاف و اشکال است، ظاهراً آن قدری است که دیوارهای اطراف ضریح مقدّس به آن احاطه دارد. (مازندرانی)
* اقوی ثبوت تخییر در تمام صحن شریف و حجرات است، چنانچه ثبوت تخییر است در تمام شهر مکّه و شهر مدینه و مسجد کوفه. (نخجوانی)
[3] و اگر قصر کند احوط است. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) سیّد مرتضی رسائل 3: 47، و علّامه در مختلف 3: 135 از ابن جنید نقل کرده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 234
این مواضع برمسافر واجب است و قصر جایز نیست. و ابن بابویه برآن است که در چهار موضع مذکور قصر واجب است و اتمام جایز نیست [1] «1». و اصحّ قول مشهور است.
و واجب نیست در نیّت نماز قصد قصر یا اتمام کردن، امّا جایز است در اثنای نماز عدول کردن به‌قصر بعد از نیّت اتمام و عدول کردن به اتمام بعد از نیّت قصر. امّا در صورت اوّلی وقتی عدول به قصر جایز است که به رکعت سوم شروع نکرده باشد.
و هر گاه نماز در یکی از چهار موضع فوت شود مجتهدین را در کیفیّت قضای آن سه احتمال است:
اوّل آنکه: همچنان‌که مکلّف در ادا مخیّر بود در قضا [2] نیز مخیّر است اگرچه قضا را در غیر چهار موضع بجاآورد.
دوم آنکه [3]: اگر مکلّف قضا را در یکی از آن چهار موضع بجا می‌آورد مخیّر است، امّا در غیرآن مخیّر نیست بلکه قصر لازم است.
سوم آنکه: مطلقاً قصر لازم است خواه قضا در یکی از آن چهار موضع واقع شود و خواه در غیر آن
و اصحّ [4] احتمال اوّل [5] است.
__________________________________________________
[1] قول صدوق- اعلی اللَّه مقامه- در نهایت قوّت و صحّت است، بلکه تخییر در میان قصر و اتمام در [چهار موضع محال است و اخبار شریفه وارده در این باب معنای دیگری دارد که اینجا مقام بیان آن نیست. (کوهکمره‌ای)
[2] یعنی قضای نماز که در آن چهار موضع فوت شده است. (یزدی)
[3] احتمال دوم احوط است، و احوط از آن احتمال سوم است. (تویسرکانی)
[4] و احوط اختیار قصر است در قضاء خصوصاً اگر در غیر آن اماکن قضاء کند. (مازندرانی)
[5] بلکه احتمال دوم است، اگرچه اختیار قصر مطلقا احوط است. (خراسانی)
* احتمال سوم احوط، اگرچه احتمال دوم اقوی است. (دهکردی)
* بلکه احتمال سوم احوط است. (صدر)
* احتمال سوم اصحّ است. (کوهکمره‌ای)
* احتمال دوم اقرب است. (یزدی)
__________________________________________________
(1) من لا یحضره الفقیه 1: 442، حدیث 1283. خصال: 281، حدیث 123.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 235
تتمّه: هر گاه شخصی به قصد سفر از شهر بیرون رود و به‌موضعی رسد که از شهر تا آن موضع هشت فرسخ باشد و در آن موضع انتظار قافله کشد و قافله دیر بهم رسد، در این‌صورت [1] واجب است که از روزی که به آن موضع رسیده تا سی روز نماز را قصر کند، و بعد از سی روز نماز را تمام کند هرچند داند که قافله ساعتی دیگر می‌رسد.
و همچنین هرمسافری که در اثنای سفر به‌موضعی رسد و در بودن ده روز در آن موضع متردّد باشد پس مادام که تردّد او باقی باشد تا سی روز نماز را قصر کند، و بعد از آن نماز را تمام گزارد اگرچه یک نماز باشد.
و بدان‌که هر گاه مسافر در موضعی قصد اقامت ده روز کند و در اثنای آن ده روز [2] از آن موضع بیرون رود به‌موضعی که حدّ ترخّص است و از موضع اوّل تا این موضع کمتر از هشت فرسخ [3] باشد، پس اگر در وقت بیرون رفتن از موضع اوّل عزم داشته باشد که معاودت کند و ده روز مجدّد در آنجا توقّف نماید در این صورت [4] در وقت رفتن به موضع دوم و در وقت معاودت و در وقت توقّف نماز را تمام بگزارد، واگر در وقت بیرون رفتن از موضع اوّل به عزم سفر بیرون رفته باشد نه به عزم آنکه بعد از عود ده روز آنجا توقّف نماید و عزم عدم توقّف باقی باشد در این
__________________________________________________
[1]- اگرچه اطمینان به آمدن قافله داشته باشد، یا در آن موضعی که انتظار می‌کشد به مقدارمسافت باشد، و اگر کمتر از مسافت باشد و اطمینان به مسافرت به جهت عدم اطمینان به آمدن رفقه نداشته باشد باید تمام نماید. (خراسانی)
[2] یا بعد از گذشتن ده روز. (مازندرانی)
* یا بعد از آن. (یزدی)
[3] بلکه چهار فرسخ بنابر اقوی. (خراسانی)
* بلکه کمتر از چهار فرسخ، زیرا که هرگاه چهار فرسخ باشد با برگشتن هشت فرسخ می‌شود. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* بلکه کمتر از مسافت باشد. (کوهکمره‌ای)
[4] احوط در این صورت جمع ما بین قصر و اتمام است در وقت رفتن و در وقت توقّف‌و برگشتن، بلکه در صورت ثانیه نیز هرگاه این احتیاط را بجا آورد خوب است. (تویسرکانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 236
صورت نماز [1] را در وقت رفتن چون به محل ترخّص رسد و در وقت برگشتن [2] و توقّف نمودن قصر کند [3].
و هرگاه مسافر در موضعی قصد اقامت ده روز نماید و بعد از آن عزم را تغییر دهد و قصد سفر کند پس اگر بعد از عزم اقامت یک نماز را تمام گزارده باشد [4] باقی نمازها را که در آن موضع می‌گزارد تمام گزارد، و الّا قصر کند.
و جایز است مسافر را در اثنای گزاردن نماز قصر قصد اقامت ده روز نماید، پس در این حال لازم است که آن نماز را که شروع در آن کرده تمام بگزارد.
و سنّت است که مسافر بعد از هرنماز قصر سی نوبت بگوید: «سُبْحانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُللَّهِ وَلا الهَ الَّا اللَّهُ وَاللَّهُ اکْبَرُ».
__________________________________________________
[1]- اقوی تمام است در این صورت نیز هرگاه از موضع اوّل اعراض نکرده باشد و احوط جمع‌است. (یزدی)
[2] تمام واجب و قصر جایز نیست به جهت اینکه خروج از محلّ اقامت مغیّر حکم نیست، پس مادامی که قصد سفر نکرده حکم آن تمام است. (کوهکمره‌ای)
[3] مجرّد عدم عزم بر توقّف ده روز در محلّ اقامه بعد از عود به آن کافی نیست در جواز قصر، بلکه واجب می‌شود قصر در صورتی که در وقت بیرون رفتن از محلّ اقامه منشی‌ء سفر باشد به حیثیّتی که اگر عود نماید به محلّ اقامه آن محلّ یکی از منازل سفر او محسوب شود و امّا اگر بنا دارد که بعد از عود به محلّ اقامه انشاء سفر نماید باید تمام نماید در وقت رفتن و برگشتن و توقّف نمودن بنابر اقوی اگرچه احوط جمع است. (خراسانی)
* احوط جمع است. (صدر)
* در این تفصیلی است و احوط جمع است میان قصر و تمام و اظهر آن است که اگر آن موضع ترخّص که از او قصد معاودت به بلد اقامه دارد در جانب سفر مقصود است و بلد اقامه در خلاف او است مثل این که مقیم در کاظمین قصد دارد برود به بغداد و مراجعت نماید به کاظمین و برود به عجم، تمام نماید نماز را در وقت رفتن به بغداد و مراجعت به کاظمین و توقّف در آن ودر صورت عکس مثل اینکه مقیم بغداد می‌رود به کاظمین که برگردد به بغداد برود به عجم، زمان رفتن به کاظمین و توقّف در آن تمام کند و در وقت رجعت از کاظمین قصر بکند. (مازندرانی)
[4] این حصر وجهی ندارد بلکه شروع در رکعت ثالثه از چهار رکعتی کافی است، بلکه هر عملی‌که با سفر منافی است ذاتاً موجب استقرار اقامه در زوال سفر است. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 237

فصل سوم در بیانِ نماز خوف:
بدان‌که خوف موجب قصر نماز می‌شود خواه در سفر باشد و خواه در حضر [1] و حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم مکرّر نماز خوف را به جماعت گزارده‌اند، پس هرگاه خوف حاصل شود و اعدا در غیرجهت قبله باشند و اهل اسلام اراده نمایند که نماز را به‌جماعت گزارند و ترسند که در اثنای نماز اعدا برایشان حمله آورند دو فرقه شوند (اگر احتیاج به زیاده از دو فرقه نباشد) یک‌فرقه نماز را به جماعت گزارند و فرقه دیگر حراست ایشان نمایند، و پیشنماز با یک فرقه یک رکعت بگزارد و چون به رکعت دوم برخیزد فرقه‌ای که اقتدا کرده‌اند قصد انفراد کنند و رکعت دوم را منفرداً بگزارند و چون فارغ شوند به حراست اشتغال نمایند، و فرقه دیگر آیند و رکعت اوّل خود را به رکعت دوم پیشنماز اقتدا کنند و چون پیشنماز به تشهّد بنشیند ایشان برخیزند و رکعت دوم را انفراد بگزارند، و پیشنماز تشهّد را تطویل نماید تا با ایشان تشهّد را به‌فعل آورده سلام دهند.
و اگر نماز مغرب باشد پیشنماز مخیّر است به هریک از این دوفرقه که خواهد یک رکعت بگزارد و به‌فرقه دیگر دو رکعت. و جایز است که پیشنماز [2] نماز را با یک‌فرقه به آخر رساند و نوبت دیگر آن نماز را با فرقه دیگر [3] بگزارد، و این نماز دوم پیشنماز نافله [4] خواهد بود.
و اگر اعدا در جهت قبله باشند و نمایان باشند، پیشنماز اهل اسلام را دو صف سازد، صفی پیش و صفی پس، و هردو صف با او به‌رکوع روند و چون او به سجود رود صف اوّل با او به سجود روند و صف دوم با او سجود نکنند بلکه ایستاده به حراست مشغول
__________________________________________________
[1]- ثبوت نماز خوف در شریعت مطهّره بی اشکال است و لکن در کمّ و کیف آن تفصیلی است‌که اینجا محلّ بیان آن نیست. (کوهکمره‌ای)
[2] و لکن اهل صف دوم نباید در صف اوّل، و اهل صف اوّل بروند در صف دوم. (خراسانی)
[3] محلّ تأمّل است. (یزدی)
[4] فریضه به واسطه اعاده نافله نمی‌شود و استحباب اعاده فریضه منافی با فریضه بودن او نیست و از این جهت جمیع احکام فریضه بر او مترتّب است. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 238
باشند، و چون پیشنماز به رکعت دوم شروع نماید به سجود روند و صف اوّل به حراست اشتغال نمایند، و چون به رکوع رود هردو صف با او رکوع کنند و چون به سجود رود صف اوّل با او سجود کنند و صف دوم حراست نمایند، و چون با صف اوّل به تشهّد مشغول شود صف دوم به سجود روند و بعد از تشهّد هردو صف با او سلام دهند.
و بدان‌که در نماز خوف چون محلّ ضرورت است سلاح با خود داشتن واجب است هرچند سلاح نجس باشد و اگر کلاه خود پیشانی را بپوشد و نتوان دور کردن در وقت سجود، دور کردن لازم نیست و نماز صحیح است.
تتمّه: هر گاه جنگ درگیرد در آن وقت به هرطریق که ممکن باشد ایستاده یا سواره یا در حالت راه رفتن نماز بگزارد پس اگر رو به قبله کردن در کلّ نماز متعذّر باشد در بعضی که تواند بکند اگرچه تکبیر احرام باشد و بس و سجده بر یال اسب یا کوهه «1» زین کند، و اگر رکوع و سجود متعذّر باشد اشارت به سر کافی است و اگر نتواند به چشم اشارت کند. و اگر حال به جایی رسد که اشارت نیز ممکن نباشد عوض هررکعت «سُبْحانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُ للَّهِ وَلا الهَ الَّا اللَّهُ وَاللَّهُ اکْبَرُ» بگوید، پس عوض نماز مغرب سه‌نوبت بگوید و عوض هریک از چهار نماز دیگر دو نوبت [1] و نیّت و تکبیر احرام و تشهّد و تسلیم بجاآورد.
فصل چهارم در بیان احکام نماز جماعت:

فصل چهارم در بیان احکام نماز جماعت:
از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام منقول است که نماز جماعت افضل است از نماز منفرد به بیست و چهار درجه «2». و جماعت در نمازهای پنج‌گانه یومیّه مستحبّ است به‌استحباب مؤکّد. و در نماز جمعه واجب است، خواه سنّت گزارده شود و خواه واجب،
__________________________________________________
[1]- این در صورتی است که وظیفه دو رکعت باشد و نتواند او را ولو به اشاره بجا آورد. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) بلندیِ پیش و پس زین اسب.
(2) تهذیب 3: 25، حدیث 85. وسائل 8: 285، حدیث 1.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 239
ودر نماز عید قربان و عید ماه رمضان هر گاه واجب باشد واجب است. و در نماز کسوف و خسوف و مانند آن مستحبّ است
امّا در نماز سنّتی جماعت حرام است مگر در شش جا:
اوّل: نماز طلب باران.
دوم: نماز عید قربان.
سوم: نماز عید رمضان، وقتی که سنّت باشد.
چهارم: نماز عید غدیر [1].
پنجم: نماز برمیّتی که به شش سال نرسیده باشد.
ششم: نمازی که یک نوبت پیشنماز گزارده باشد [2] و جمعی حاضر شوند و خواهند که در آن نماز به او اقتدا کنند [3] پس جایز است [4] که پیشنماز آن نماز را نوبت دیگر [5] به‌نیّت سنّت [6] بگزارد، و جمعی که با او آن نماز را گزارده بودند نیز جایز است که نوبت دیگر با او آن نماز را به نیّت سنّت [7] بگزارند.
__________________________________________________
[1] اقوی و احوط ترک جماعت است در آن. (خراسانی)
* اقوی عدم جواز جماعت است در نماز عید غدیر. (دهکردی، کوهکمره‌ای، نخجوانی، یزدی)
* احوط اگر نگوئیم اقوی ترک جماعت است. (مازندرانی)
[2] ثبوت معاودت برای کسی که نماز را با جماعت خوانده مشکل است، احتیاط و احتمال‌مظنون عیب ندارد، لکن اقتداء نمودن آنها که نماز بجا آورده‌اند محلّ اشکال است و خلاف احتیاط. (مازندرانی)
[3] کسی که نماز را به جماعت بجا آورده، چه امام باشد چه مأموم، استحباب اعاده برای اومعلوم نیست. (مازندرانی)
[4] محلّ تأمّل است. (یزدی)
[5] اگر آن جمع نماز نخوانده باشند، اگرچه احوط مع ذلک ترک است. (خراسانی)
[6] اعاده صلوات یومیّه احتیاطاً که حقّ تقوی است مطلقا مستحبّ است، به انفراد یا به جماعت، نسبت به امام یا مأموم. (دهکردی)
[7] استحباب اعاده از برای آنها معلوم نیست. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 240
و بدان‌که مشروع بودن نماز جماعت مشروط است به چهارده شرط:
اوّل: پیشنماز بالغ باشد و بعضی از مجتهدین جایز داشته‌اند که طفل نزدیک به‌بلوغ پیشنمازی کند «1» و این مذهب [1] ضعیف است.
دوم: شیعه اثنا عشری باشد.
سوم: عادل باشد اگرچه بنده باشد، و بعضی از مجتهدین [2] تجویز نکرده‌اند که بنده پیشنمازی غیربنده کند «2».
و هر گاه بعد از نماز جماعت ظاهر شود که پیشنماز عادل نبوده برمأمومین لازم نیست [3] که نماز را اعاده کنند، خواه وقت نماز باقی باشد و خواه نباشد. و اگردر اثنای نماز ظاهر شود نیّت انفراد کنند و آنچه به نیّت اقتدا واقع شده صحیح است.
چهارم: ایستاده نماز گزارند [4] پس اگر به جهت بیماری نشسته نماز گزارد جایز نیست شخصی را که قادر برایستادن باشد به او اقتدا کند، امّا کسی‌که قدرت برایستادن ندارد جایز است.
پنجم: از اخراج بعض حروف و فاتحه و سوره و اذکار واجبی عاجز نباشد [5] پس
__________________________________________________
[1] این مذهب بعید نیست لیکن احوط مذهب اوّل است. (تویسرکانی)
* بلی اگر مأمومین غیر بالغ باشند جایز است. (نخجوانی)
[2] این قول قوی است. (تویسرکانی)
* این قول ضعیف است، بلی پیشنمازی بنده به غیر بنده مکروه است، خصوصاً اگر آزاد اقرأ و ابصر بوده باشد به احکام نماز. (کوهکمره‌ای)
[3] مشروط بر اینکه از مأموم از جهت متابعت امام زیادتی رکوع و نحو او حاصل نشود، وإلّااعاده می‌کند، چنانچه احوط در اصل مسأله اعاده است در وقت بلکه مطلقا. (نخجوانی)
[4] این شرط احوط است. (تویسرکانی)
[5] اقوی جواز اقتداء است به کسی که عاجز است از اخراج بعض حروف در مواردی که امام ف-
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی، خلاف 1: 553 مسأله 295 و مبسوط 1: 154.
(2) شیخ طوسی، نهایه: 1: 344 و مبسوط 1: 155. ابن حمزه، وسیله: 105. شیخ صدوق مقنع: 115.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 241
اگر عاجز باشد او را جایز نیست که پیشنمازی شخصی کند که برآن قادر باشد، و جایز است [1] که پیشنمازی مثل خود کند.
ششم: مرد باشد هر گاه پیشنمازی مردان کند، چه زن را پیشنمازی مردان کردن جایز نیست، امّا پیشنمازی زنان کردن جایز است مرد را، و زن را و خنثی را جایز است که پیشنمازی زنان کند، امّا پیشنمازی مردان و مثل خود جایز نیست.
هفتم: مأموم تقدّم برپیشنماز نکند یعنی جای ایستادن او نزدیکتر به‌قبله نباشد، امّا در پهلوی پیشنماز ایستادن او جایز است [2] و بعضی از مجتهدین [3] آن را نیز جایز نمی‌دانند [4] «1». واگر سجده‌گاه مأموم به‌واسطه درازی قد اوبه‌قبله نزدیکتر باشد بعضی از مجتهدین نماز مأموم‌را جایز می‌دانند [5] «2» و همچنین هرگاه مأمومین بردور کعبه نماز گزارند جایز نیست که احدی از ایشان به کعبه نزدیکتر باشد از پیشنماز، و اگر در اندرون
__________________________________________________
تحمّل نمی‌کند از مأموم. (خراسانی)
* اعتبار این شرط در ما عدای قرائت از آنچه امام متحمّل از مأموم نیست معلوم نیست، هر چند احوط اطلاق است. (یزدی)
[1] محلّ تأمّل است. (خراسانی)
* احوط ترک است، بلکه عدم جواز خالی از قوّت نیست. (مازندرانی)
* مشکل است. (نخجوانی، یزدی)
[2] مشکل است، احتیاط ترک نشود به مؤخّر شدن مأموم از امام عرفاً. (مازندرانی)
[3] قول بعض مجتهدین احوط است. (تویسرکانی)
* و قول این بعض اقوی است. (خراسانی)
[4] و احوط نیز جایز نبودن است. (صدر، کوهکمره‌ای)
[5] قول اوّل احوط است. (تویسرکانی)
* بلکه جایز نیست بنابر اقوی. (خراسانی)
* بلی اقوی جواز است. (دهکردی)
* احوط جایز نبودن است. (صدر)
__________________________________________________
(1) ابن ادریس، سرائر 1: 277.
(2) علّامه حلّی، نهایة الإحکام 2: 117.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 242
خانه کعبه نماز گزارند جایز است [1] که یک صف در پس سر پیشنماز و یک صف در پیش ایستند [2] رو به روی پیشنماز، و جایز است که بر دور پیشنماز ایستند و او در میان دایره ایستد.
و اگر کشتی که مأمومین در آن نماز گزارند به وزیدن باد مقدّم بر کشتیِ پیشنماز شود واجب است که مأمومین نیّت انفراد کنند، که اگر برنیّت جماعت بمانند نماز ایشان باطل است [3].
هشتم آنکه: مأموم از پیشنماز [4] بسیار دور نباشد [5] به حیثیّتی که به خلاف عادت رسد [6] امّا اگر بعضی از مأمومین به‌واسطه تعدّد صفها بسیار دور شوند قصور ندارد.
نهم آنکه: مکان پیشنماز ازمکان مأمومین‌آن‌قدر بلندنباشدکه نتوان‌آن‌راگام‌زدن [7]
__________________________________________________
[1]- جایز نیست. (خراسانی)
* در نماز در اندرون کعبه هم احوط آن که مأموم تقدّم بر امام نجوید و همچنین به نحو استداره نباشد. (دهکردی)
* مشکل است، بلکه ممنوع است. (مازندرانی)
[2] مشکل است و همچنین در استداره. (یزدی)
[3] هرگاه مخالف نماز منفرد باشد یا قصد تشریع کند. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[4] زیاده از یک گام وسیع دور نباشد. (مازندرانی)
[5] احوط این است که ما بین محلّ سجده مأموم تا موقف امام بیش از یک گام بلند نباشد و همچنین هر صفی نسبت به صف سابق. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* به ملاحظه خبری که تحدید دوری را بما لا یتخطّی فرموده البّته زیاده بر خطوه متعارفه از سر مأموم تا موقف امام دور نباشد. (صدر)
[6] در جماعت. (خراسانی)
[7] احوط این است که مکان امام بلندتر نباشد از مکان مأموم زاید بر قدر اصبع یا بیشتر. (تویسرکانی)
* بلکه اقوی این است که زیاده از یک وجب بلندتر نباشد. (خراسانی)
* بلکه به مقداری که آن را عرفاً بلندتر از مکان مأمومین می‌گویند نباشد. (صدر)
* بلکه بیش از یک شبر نباشد. (کوهکمره‌ای، یزدی)
* احوط این است که زیاده از یک وجب بلندتر نباشد. (مازندرانی، نخجوانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 243
امّا جایز است که مکان مأموم بلندتر باشد از مکان پیشنماز به زیاده از یک گام. امّا هر گاه زمین [1] سربالا یا سراشیب باشد نماز جماعت در آن جایز است [2] خواه مأموم بلندتر باشد و خواه پیشنماز.
دهم: نیّت اقتدا کردن بعد از آنکه پیشنماز تکبیر احرام بگوید، و اگر بی‌نیّت اقتدا متابعت کند و امری که برمنفرد واجب است مثل ذکر رکوع و سجود [3] بجا نیاورد نماز او باطل است. امّا برپیشنماز نیّت پیشنمازی واجب نیست مگر در نمازی [4] که جماعت در آن واجب است مثل نماز جمعه که در آن برپیشنماز نیّت نماز جماعت واجب است.
یازدهم آنکه [5]: پیشنماز نزد مأمومین معیّن باشد، پس اگر دو پیشنماز نماز گزارند و مأموم به‌یکی غیرمعیّن اقتدا کند نماز او باطل است.
دوازدهم آنکه: پیشنماز زیاده از یک شخص نباشد، پس اگر اقتدا به دو شخص کند نماز او باطل است، امّا اگر پیشنمازی را بی‌هوشی یا حَدَثی واقع شود در این صورت به‌واسطه این عُذر مأموم را جایز است که در باقی نماز اقتدا به پیشنماز دیگر کند.
و بعضی از [6] مجتهدین برآنند که بی‌عذر [7] نیز جایز است [8] در اثنای اقتدا به
__________________________________________________
[1]- اگر عرفاً زمین پهن باشد عیب ندارد و اگر مثل کوه است مشکل است با بلندی امام زیاده بریک وجب. (خراسانی، مازندرانی)
[2] هرگاه سراشیبی آن پر زیاد نباشد. (یزدی)
[3] عبارت خالی از غلط نیست، ذکر رکوع و سجود بر منفرد و مأموم هر دو واجب است، بایدحمد و سوره باشد. (خراسانی، مازندرانی)
* بلکه مثل حمد و سوره و ظاهراً نسخه غلط باشد. (دهکردی، کوهکمره‌ای، نخجوانی، یزدی)
[4] نیّت امامت درهیچ‌جا واجب‌نیست، هرچند درصورت مفروضه‌احوطاست. (کوهکمره‌ای)
[5] این دو شرط که یازدهم و دوازدهم باشد احوط است. (تویسرکانی)
[6] و قول این بعض قوی است. (خراسانی)
[7] اقتصار بر حال عذر احوط است. (کوهکمره‌ای)
[8] جایز نیست. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 244
پیشنمازی عدول به پیشنماز دیگر کردن «1» خصوصاً اگر پیشنماز دوم افضل و اتقی باشد.
سیزدهم آنکه: مأموم پیشنماز را ببیند یا شخصی از مأمومین را ببیند که پیشنماز را [1] بی‌واسطه بیند یا به واسطه یا به وسایط، پس اگر پرده یا دیواری حایل باشد به‌حیثیّتی که مأموم نه پیشنماز را بیند و نه کسی را که به‌واسطه یا به وسایط پیشنماز را بیند نماز باطل است. و اگر حایل [2] کوتاه باشد چنانکه پیشنماز در وقت تشهّد دیده نشود امّا در وقت قیام دیده شود در این صورت [3] نماز جماعت صحیح [4] است.
امّا اگر زن به مرد اقتدا کند و حایل در میان باشد نماز زن صحیح است.
چهاردهم آنکه: صورت نماز پیشنماز مخالف صورت نماز مأموم نباشد، پس در وقتی‌که پیشنماز مثلًا نماز کسوف می‌گزارد جایز نیست که شخصی در نماز صبح یا ظهر به او اقتدا کند. و جایز [5] است در نماز واجبی اقتدا کردن به شخصی که نماز سنّت می‌گزارد در شش صورت [6] که قبل از این مذکور شد «2». و همچنین جایز است اقتدا
__________________________________________________
[1]- از پیش نه از پهلو. (خراسانی، مازندرانی)
[2] احوط عدم حایل است در جمیع احوالات نماز. (تویسرکانی)
[3] احوط در این صورت ترک نمودن اقتداء است. (کوهکمره‌ای)
[4] صحیح نیست، بلکه در هر دو جا باید حایل نباشد. (خراسانی، مازندرانی)
* مشکل است. (دهکردی، صدر، نخجوانی، یزدی)
[5] جواز اقتدای فرایض یومیّه به غیر از فرایض یومیّه ولو معاده به جماعت به سایر نمازهای مستحبّی محلّ تأمّل است و لو اینکه آن نماز مستحبّی را به جماعت کردن جایز باشد. (دهکردی)
[6] چنانچه مذکور شد عدم جواز در بعض آن صور. (خراسانی)
* در بعضی از آنها معلوم نیست. (صدر)
* احوط اجتناب است مگر دو صورت اخیره از این شش صورت که در متن ذکر شده. (کوهکمره‌ای)
* با اشکال در بعض صور. (مازندرانی)
* و اشکال در بعض صور آن گذشت. (یزدی)
__________________________________________________
(1) علّامه حلّی، تذکره 4: 271 و نهایة الإحکام 2: 171.
(2) رجوع شود به ص 239.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 245
کردن در نماز ظهر به‌نماز عصر و برعکس، و در نماز ادا به نماز قضا و برعکس، و در نماز دو رکعتی به‌نماز سه رکعتی یا چهار رکعتی و برعکس.
و چون نماز مأموم کمتر باشد مخیّر است اگر خواهد انتظار پیشنماز کشد [1] تا وقتی‌که سلام دهد او نیز سلام دهد، و اگر خواهد بی‌انتظار سلام دهد، امّا انتظار افضل است [2]. امّا اگر نماز مأموم اطول باشد مخیّر است اگر خواهد قبل از آنکه پیشنماز سلام دهد برخیزد و تتمّه نماز خود را بجا آورد، و اگر خواهد انتظار سلام دادن او بکشد و بعد از آن نماز خود را تمام کند، و انتظار افضل است [3].
تتمّه: برمأموم واجب است متابعت کردن پیشنماز، یعنی هیچ‌یک از اقوال وافعال نماز را قبل از پیشنماز به‌فعل نیاورد، امّا با هم [4] بجاآوردن جایز است مگر تکبیر احرام که آن را واجب است که مأموم بعد از پیشنماز بجاآورد، پس اگر با هم تکبیر احرام را بجاآورند نماز مأموم باطل خواهد بود. و بعضی از مجتهدین برآنند که متابعت پیشنماز در اقوال سوای تکبیر احرام [5] واجب نیست «1» پس اگر مأموم ذکر رکوع یا سجود یا امثال آن را قبل از پیشنماز بجا آورد قصوری ندارد. و این قول [6] اصحّ است. و هر گاه
__________________________________________________
[1]- به شرط عدم فوات موالات یا محو صورت نماز. (دهکردی)
* با فوات موالات مشکل است. (کوهکمره‌ای، یزدی)
[2] افضلیّت آن معلوم نیست، بلکه احوط ترک آن است در صورتی که موجب فوات موالات‌باشد. (خراسانی)
[3] بلکه احوط ترک است، اگرچه موجب فوات موالات باشد. (خراسانی)
[4] احوط بعد از امام بجا آوردن است و این احتیاط در افعال وارد شده. (کوهکمره‌ای)
* اقوی اعتبار تأخّر است در افعال و در اذکار و در تسلیم، در صورت علم به عدم تقدّم امام، و امّا در صورت جهل اگر پیش از امام سلام دهد عیب ندارد. (نخجوانی)
[5] و سلام نیز. (خراسانی)
[6] این قول هرچند مشهور است و لکن احوط آن است که مهما امکن بعد از امام بجا آورد نبایدزیاد عقب بیفتد، چه در افعال و چه در اقوال. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) شهید ثانی، روض الجنان 2: 995 و روضه 1: 384. مدارک 4: 326. محقّق اردبیلی، مجمع‌الفائده 3: 306.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 246
بعضی افعال را پیش از پیشنماز عمداً بجاآورد نماز او باطل نمی‌شود [1] پس اگر قبل از پیشنماز رکوع کند واجب است که در رکوع توقّف کند تا پیشنماز رکوع را بجاآورد و نماز او صحیح است [2] مگر در یک صورت و آن آنست که عمداً به رکوع رود قبل از آنکه پیشنماز قراءت را تمام کند، امّا اگر از روی سهو قبل از پیشنماز رکوع کند در این صورت واجب است که سر از رکوع بردارد و متابعت پیشنماز کند در رکوع.
و جایز است [3] مأموم را سلام دادن قبل از آنکه پیشنماز سلام دهد خواه ضرورت داشته باشد و خواه نه امّا بعد از آنکه نیّت انفراد [4] کند. و همچنین جایز است که در اثنای نماز نیّت انفراد [5] نماید و تتمّه نماز را منفرداً بگزارد، مگر نمازی که جماعت در آن واجب است مثل نماز جمعه و نماز عید وقتی که واجب شود.
و هر گاه مأموم در اثنای نماز نیّت انفراد کند پس اگر انفراد او قبل از آن است که پیشنماز حمد خوانده لازم است که او حمدو سوره را بخواند اگر محل سوره باقی [6] باشد، و اگر بعد از خواندن پیشنماز حمد را منفرد شده اکتفا به خواندن پیشنماز کند در
__________________________________________________
[1]- احوط بلکه اقوی بطلان نماز است در صورت رفع رأس یا هوی به رکوع یا سجود عمداًو در صورت سهو عود کند به رکوع یا سجود. (تویسرکانی)
[2] ترک احتیاط به اتمام نماز و اعاده آن ننمایند. (صدر)
[3] و احتیاطاً بعد از اتمام اعاده کند نماز را. (مازندرانی)
[4] قصد انفراد لزومی ندارد در سلام قبل از امام. (تویسرکانی)
* هرگاه نیّت انفراد نکند، پس احوط آن است که بعد از امام سلام دهد. (کوهکمره‌ای)
* نیّت انفراد کردن هم لازم نیست مگر آنکه تقدّم به قدری باشد که منافی صدق قدوه باشد. (نخجوانی، یزدی)
[5] احوط عدم نیّت انفراد است در نماز بدون عذر. (تویسرکانی)
* به ملاحظه اخبار وارده از اهل بیت اطهار صلوات اللَّه علیهم اجمعین بدون عذر و علّت نیّت انفراد ننمایند علی الاحوط. (صدر، نخجوانی)
[6] به اینکه وقت تنگ نشده باشد و گنجایش خواندن آن را داشته باشد. (خراسانی)
* یعنی در جائی که سوره خواندن واجب باشد و به جهت ضیق وقت و نحو آن ساقط نشده باشد. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
* مراد از باقی ماندن محلّ سوره و باقی نماندن معلوم نیست. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 247
خواندن حمد و خود سوره را بخواند اگر محلّ سوره باقی باشد، و اگر در اثنای خواندن پیشنماز حمد را یا سوره یا تسبیحات اربع نیّت انفراد [1] کند لازم است که آنچه پیشنماز نخوانده بخواند [2] و از مأموم غیر از قراءت حمد و سوره و تسبیحات اربع [3] چیزی ساقط نمی‌شود، خواه قراءت پیشنماز را بشنود و خواه نشنود [4] امّا تکبیر احرام و ذکر رکوع و سجود و تشهّد و سلام دادن برمأموم واجب است و به‌فعل آوردن پیشنماز از او ساقط نمی‌شود.
و بعضی از مجتهدین قراءت مأموم را حرام می‌دانند [5] «1» وبعضی مکروه «2» مگر آنکه مأموم قراءت [6] پیشنماز را به‌هیچ وجه نشنود در این صورت قراءت او را مکروه نمی‌دانند.
و بدان‌که هر گاه شخصی وقتی برسد که پیشنماز در رکوع باشد در این‌صورت نیّت اقتدا کند و به رکوع رود حکم آن دارد که کلّ رکعت را دریافته باشد هرچند بعد از فارغ
__________________________________________________
[1]- در صورت انفراد در اثناء حمد و سوره احوط خواندن تمام است. (خراسانی)
* احوط در نیّت انفراد قبل از رکوع مطلقاً خواندن حمد و سوره است. (صدر)
[2] بلکه تمام را بخواند. (مازندرانی)
[3] تسبیحات اربع از مأموم ساقط نمی‌شود. (تویسرکانی)
* تسبیحات اربع ساقط نیست. (خراسانی، مازندرانی)
* تسبیحات نیز ساقط نمی‌شود از مأموم. (دهکردی، کوهکمره‌ای، نخجوانی، یزدی)
* سقوط تسبیحات از مأموم معلوم نیست، ولی به ملاحظه خبری که در این مقام وارد است به نیّت قربت مطلقه بخواند خالی از شبهه است. (صدر)
[4] با نشنیدن قرائت جهریّه امام، قرائت را به تبعیّت قربت مطلقه بخواند. (صدر)
[5] بلکه احوط برای مأموم در صورت نشنیدن قرائت امام یا همهمه آن را قرائت است به قصدقربت نه به قصد جزئیّت. (خراسانی)
[6] در نماز جهریّه به اسماع صوت امام یا همهمه او واجب است ترک قرائت و با عدم سماع‌مستحبّ‌است قرائت ودراخفاتیّه مطلقامکروه‌است قرائت. (کوهکمره‌ای، نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) شیخ‌طوسی، مبسوط 1: 158. حلبی، کافی: 144. ابن‌حمزه، وسیله: 106. عاملی، مدارک 4: 323.
(2) محقق، شرایع 1: 123 ومختصرنافع: 47. سلّار، مراسم: 87. شهیداوّل، بیان: 226. شهیدثانی، روضه 1: 381.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 248
شدن پیشنماز از ذکر رکوع رسیده باشد، و اگر ترسد که تا به صف مأمومین رسیدن پیشنماز سر از رکوع بردارد، در این صورت [1] مخیّر است اگر خواهد همانجا که رسیده نیّت اقتدا کند و تکبیر احرام بگوید و به رکوع رود و رکوع کرده خود را به صف رساند، و اگر خواهد دو سجده را نیز آنجا بجا آورد و بعد از آن خود را به‌صف رساند، و سنّت است که در وقت رفتن به جانب صف پای خود را برروی زمین بکشد و گام برندارد.
و اگر وقتی برسد که پیشنماز سر از رکوع برداشته و به سجود نرفته یا وقتی که در سجده اوّل باشد در این دو صورت سنّت است که به نیّت اقتدا تکبیر احرام بجاآورد و با پیشنماز سجده کند و چون پیشنماز به رکعت دوم برخیزد با او برخیزد و نیّت کرده نماز را از سر گیرد [2]. و بعضی از مجتهدین برآنند که نیّت اوّل کافی است [3] «1» و احتیاج به نیّت دیگر نیست.
و اگر وقتی برسد که پیشنماز سر از سجده دوم برداشته به‌تشهّد نشسته باشد سنّت است که بعد از نیّت و تکبیر احرام با او بنشیند و ذکر خدا را بجاآورد پس اگر تشهّد آخر باشد مأموم آن‌قدر صبر کند که پیشنماز سلام دهد و بعد از آن برخیزد و نماز به همان نیّت اقتدای سابق تمام کند، و اگر تشهّد اوّل باشد با پیشنماز برخیزد و نماز را به همان نیّت به اتمام رساند، و هرگاه مأموم دو رکعت آخر را با پیشنماز دریافته باشد مخیّر است در دو رکعت باقی که منفرداً می‌گزارد در میانه حمد و تسبیح [4] اگرچه پیشنماز در دو
__________________________________________________
[1]- ولی آن قدر دور نباشد که مانع از تحقّق جماعت است. (دهکردی، صدر)
* به شرط آنکه مانع از اقتداء نداشته باشد، مانند حایل و بلندی جای امام و بعد منافی و نحو آن، و احوط آن است که در حال ذکر رکوع حرکت نکند و همچنین در حال قرائت. (کوهکمره‌ای)
[2] احتیاطاً. (خراسانی)
[3] این قول قوی است. (تویسرکانی)
* این قول بعید نیست هرچند احوط آن است که در این حال اقتداء نکند و بر تقدیر اقتداء پس احوط بعد از اتمام اعاده نماید. (کوهکمره‌ای)
[4] بلکه تسبیح افضل است و لکن واجب است بر مأموم در دو رکعت اوّل خود که دو رکعت
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی، مبسوط 1: 159. ابن ادریس، سرائر 1: 85.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 249
رکعت فاتحه نخوانده باشد. و بعضی از مجتهدین برآنند که هر گاه پیشنماز در دو رکعت آخر فاتحه نخوانده باشد و اکتفا به تسبیح کرده باشد برمأموم واجب است که در یکی از دو رکعت فاتحه بخواند و اکتفا به تسبیح نکند «1».
و اگر شخصی به‌واسطه تقیّه به پیشنماز سنّی اظهار اقتدا نماید واجب است که آهسته [1] قراءت کند، و اگر مجال سوره خواندن نماند فاتحه کافی است، و اگر مطلقاً قراءت نکند نماز او باطل است [2] و اگر در اثنای قراءت کردن او پیشنماز به رکوع رود او نیز به رکوع رود، و از قرائت آنچه تواند بجای آوردن در وقت خم شدن و در حال رکوع [3] قبل از ذکر بجاآورد [4].
تتمّه: سنّت است که صفهای نماز جماعت راست بدارند، و صف اوّل را مخصوص آخر امام است قرائت حمد و سوره و اگر نتواند هر دو را بخواند اکتفا به حمد نماید و اگر نتواند حمد را اتمام کند، پس اولی و احوط آن است که در این حال اقتداء نکند تا اینکه امام رکوع نماید و در حال رکوع اقتداء کند و بر فرض اقتداء و عدم تمکّن از اتمام حمد پس حمد را قطع نماید و متابعت کند، لکن احوط در صورت اخیره بعد از اتمام اعاده نماز است. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
[1]- به طریق حدیث نفس. (تویسرکانی)
[2] مشکل است و احوط اعاده است. (خراسانی)
* احوط اتمام و اعاده هر دو است. (کوهکمره‌ای)
* حکم به بطلان مشکل است، بلکه صحّت خالی از قوّت نیست اگر چه احتیاط اعاده نماز است. (مازندرانی)
[3] بلکه قطع نماید قرائت را و متابعت نماید بنابر اقوی، اگرچه احوط اعاده است بعد از اتمام. (خراسانی)
* بلکه فاتحه را قطع نماید و متابعت کند، هرچند احوط بعد از اتمام اعاده نماز است. (کوهکمره‌ای)
[4] و احتیاط کند به اعاده نماز. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* ولی اعاده آن نماز را ترک ننمایند. (صدر)
__________________________________________________
(1) سیّدمرتضی، رسائل 3: 41. ابن‌زهره، غنیه: 89. شیخ‌طوسی، مبسوط 1: 158 وحلبی، کافی 145.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 250
اهل فضل و تقوی گردانند، و اگر مأموم یک شخص باشد در جانب راست پیشنماز ایستد اگر مرد باشد، و اگر زن یا خنثی باشد در پس سر پیشنماز ایستد. و اگر زن پیشنمازی زنان کند داخل صف ایشان ایستد و تقدّم برایشان نکند.
و نیز سنّت است که پیشنماز در ذکر رکوع و سجود و قنوت جهر نماید، و نماز را تطویل ننماید به سوره‌های دراز خواندن یا به‌تطویل قنوت یا ذکر رکوع و سجود و امثال آن. و هر گاه پیشنماز در اثنای نماز واقف شود که شخصی داخل مسجد شد و اراده نماز جماعت دارد انتظار او بکشد به‌تطویل ذکر یا قراءت تا آن شخص رکعت را دریابد، و می‌باید که مدّت انتظار زیاده از مقدار ذکر رکوع نباشد.
و هر گاه داند که جماعتی حاضر خواهند شد که با او اقتدا کنند انتظار آمدن آن‌جماعت بکشد آن‌قدر که وقت فضیلت نماز فوت نشود.
و مکروه است که پیشنماز جولاه «1» باشد اگرچه عالم باشد، یا حجّام «2» باشد اگرچه زاهد باشد یا دبّاغ باشد اگرچه عابد باشد. و همچنین مکروه است که کور باشد یا افلج یا جذام یا برص [1] داشته باشد، مگر آنکه پیشنمازی جماعتی کند که در این علّتها مثل او باشند. و همچنین مکروه است اقتدا کردن شخصی که وضو دارد به شخصی که نماز را به‌واسطه ضرورت به تیمّم می‌گزارد.
__________________________________________________
[1] احوط ترک امامت صاحب جذام و برص است. (خراسانی)
* امامت صاحب یکی از این دو علّت مکروه است، اگرچه برای مثل خود امامت کند. (کوهکمره‌ای، مازندرانی)
__________________________________________________
(1) بافنده، نسّاج.
(2) حجامتگر.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 251

مطلب اوّل در بیان زکات واجبی
زکات واجبی دارای شش فصل است:

فصل اوّل: بدان‌که در باب زکات دادن مبالغه بسیار در حدیث وارد است،
از آن‌جمله از حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم منقول است که فرمود: «زَکُّوْا امْوالَکُمْ حَتّی تُقْبَلَ صَلاتُکُمْ» [1] «1» زکات مال خود بدهید تا نماز شما قبول شود.
نیز از آن حضرت منقول است که فرمود: «مانِعُ الزکاة فِی النَّار» «2» [2] منع‌کننده زکات در آتش خواهد سوخت.
و در حدیث نیز این مضمون وارد است که: شخصی که زکات مال خود نمی‌دهد خدای تعالی در روز قیامت مار و افعی بر او می‌گمارد که دست او را بگزد و طوق گردن او باشد، و هر شتر و گاو و گوسفندی که زکات او را نداده باشند آن شخص را در زیر دست و پای خود می‌گیرند و شاخ‌داران او را شاخ می‌زنند تا وقتی که حساب خلایق به آخر رسد «3».
__________________________________________________
(1) عوالی اللآلی 3: 113، حدیث 3. مستدرک 7: 12، حدیث 19.
(2) مجمع الزوائد 3: 64.
(3) مستدرکِ وسائل 7: 18، باب 3.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 253

فصل دوم بدان‌که زکات در نُه چیز واجب است: طلا، نقره، گندم، جو، خرما، مویز، شتر، گاو و گوسفند.
و بر شخصی واجب است که بالغ و عاقل [1] باشد و بنده نباشد، و مالک نصاب باشد به‌تفصیلی که مذکور خواهد شد، و قدرت داشته باشد که در مال خود تصرّف نماید، پس در مالی که غصب شده باشد زکات نیست.
و زکات طلا و نقره دادن وقتی واجب است که سه شرط بهم رسد:
اوّل آنکه: سکّه داشته باشد اگرچه آن سکّه متروک شده باشد و کسی به آن معامله نکند، پس در شمشه طلا و نقره و طلاآلات و نقره‌آلات زکات نیست، و همچنین در زر مطلّس [2] «1» اگرچه مردم به آن معامله کنند.
دوم آنکه: هریک از طلا و نقره به‌نصاب رسیده باشد.
و نصاب طلا بیست مثقال شرعی است، و در کمتر از بیست مثقال زکات نیست.
و اگر بر بیست مثقال یک مثقال یا دومثقال یا سه مثقال زیاده شود در آن زیاده زکات نیست تا به چهار مثقال رسد. و همچنین اگر بربیست و چهار مثقال یک مثقال یا دو مثقال یا سه مثقال زیاده شود در آن زیاده زکات نیست تا وقتی که به چهار مثقال برسد، و بر این قیاس ...
و نصاب نقره دویست درهم [3] است، و در کمتر از آن زکات نیست. و همچنین
__________________________________________________
[1]- زکات خصوص نقدین بر شخصی واجب است که بالغ و عاقل باشد، امّا باقی پس در تعلّق‌زکات به آن بلوغ و عقل معتبر نیست علی الاصحّ الاظهر الاقوی. (کوهکمره‌ای)
[2] اگرچه احتیاط در این با رواج معامله به آن سزاوار نیست ترک شود. (خراسانی)
* هرگاه از اوّل سکّه داشته است واجب است زکات، بلکه هرگاه نداشته لکن معامله با آن قرار شده است احوط دادن است. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[3] و درهم سیزده نخود إلّادو خمس نخود است که دوازده نخود و سه خمس نخود باشد. (مازندرانی، نخجوانی)
__________________________________________________
(1) طلائی که سکّه آن را محو کرده باشند، یا محو شده باشد.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 254
اگر بردویست درهم چیزی زیاده شود در آن زیاده زکات نیست تا وقتی که به چهل درهم برسد، و براین قیاس ...
و زکات طلا و نقره یک دانگ و نیمِ ده یک است، پس زکات بیست مثقال طلا نیم‌مثقال است»
و زکات هرچهار مثقال که بعد از بیست مثقال به هم رسد ده یک مثقال است.
و زکات دویست درهم نقره پنج درهم است. و زکات چهل درهم که بعد از دویست درهم بهم رسد یک درهم است [1].
شرط سوم: حول است، یعنی آنکه نصاب مدّت یازده ماه در ملک این‌کس باشد، و در این یازده ماه سکّه‌دار باشد، پس در اوّل ماه دوازدهم [2] زکات واجب می‌شود [3] و اگر در اثنای این مدّت چیزی از مقدار نصاب تلف شود یا به قرض به شخصی داده شود یا بعضی را طلاآلات یا نقره‌آلات یا مطلَّس سازد زکات ساقط می‌شود هرچند به عمد [4] کرده باشد تا زکات براو واجب [5] نشود.
و بدان‌که قرض‌داری مانع زکات نمی‌شود، پس اگر شخصی مالک دویست درهم
__________________________________________________
[1] حاصل مطلب آن که نصاب اوّل طلا بیست اشرفی هیجده نخودی است و بعد از آن نصاب چهار اشرفی هیجده نخودی که علاوه شود و هکذا، و نصاب اوّل نقره صد و پنج مثقال صیرفی است که هر مثقال بیست و چهار نخود است به ریال معمول در اصفهان و سایر بلاد ایران در این زمان 1339 ده تومان پنج قران می‌شود و به قران یک مثقالی بیست و چهار نخودی و قدری که باید خارج شود چه در طلا و چه در نقره چهل یک است و اگر در نصاب نقره ده تومان حساب کنند عمل به احتیاط کرده است. (دهکردی)
[2] و لکن ماه دوازدهم از سال اوّل محسوب است، پس ابتداء سال دوم بعد از تمامیّت ماه‌دوازدهم است. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[3] و لکن بر وجه مراعی و تزلزل، نه بر وجه استقرار بنابر احتمال قوی، پس ماه دوازدهم از سال اوّل محسوب است، نه از سال دوم، هرچند احوط استقرار و عدم تزلزل است به محض دخول ماه دوازدهم. (کوهکمره‌ای)
[4] در فرار از زکات رعایت احتیاط را نمایند. (دهکردی، صدر، نخجوانی)
[5] وجوب زکات در این صورت محتمل است، پس احتیاط را ترک ننمایند. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) به این بیان که ده یکِ بیست مثقال دو مثقال و یک دانگ و نیم یعنی 14 آن نیم مثقال می‌باشد.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 255
باشد و دویست درهم یا زیاده قرض داشته باشد زکات دادن براو واجب است هرچند مالک چیز دیگر نباشد.

فصل سوم زکات گندم و جو و خرما و مویز
زکات در این اجناس اربعه واجب می‌شود به دو شرط:
اوّل آنکه: خود این اجناس را کاشته باشد یا قبل از آنکه گندم، جو، انگور، دانه بندد و خرما زرد یا سرخ شود به ملک او درآید، پس اگر گندم، جو و انگور بعد از دانه‌بستن [1] و خرما بعد از آنکه سرخ یا زرد شود به ملک شخصی درآید زکات براو واجب نیست.
دوم آنکه: به نصاب رسیده باشد و آن سیصد صاع شرعی است و صاع [2] شرعی یک هزار و یکصد و هفتاد درهم شرعی است، و درهم شرعی به وزن چهل و هشت جو میانه است، پس صاع [3] به وزن پنجاه و شش هزار و یک صد و شصت جو میانه است، چنانکه در بحث وضو مذکور شد [4] و هرچه از نصاب زیاده باشد اگرچه آن یک من باشد یا کمتر زکات دادن آن واجب است.
و زکات این اجناس ده یک است اگر به آب روان یا آب باران یابی احتیاج به آب دادن حاصل شود، و نصف ده یک است اگر به آب چاه و گاو و امثال آن حاصل شده
__________________________________________________
[1]- بلکه بعد از صدق اسماء مذکورات در ما عدای مویز و صدق انگور در مویز، پس مناط دروجوب و عدم وجوب صدق مذکورات است، نه دانه بستن و نبستن، هرچند چون مسأله مشکل است بهتر مراعات احتیاط است. (یزدی)
[2] هر صاع ششصد و چهار ده مثقال و ربع مثقال صیرفی است که هر مثقال بیست و چهارنخود باشد. (مازندرانی، نخجوانی)
[3] صاع ششصد و چهارده مثقال و ربع مثقال است، و درهم شرعی دوازده نخود و سه خمس‌نخود است. (نخجوانی، یزدی)
[4] حاصل آنکه نصاب غلّات اربع یک صد و چهل و چهار من إلّاچند مثقال است به وزن شاه‌معمول شانزده عبّاسی. (دهکردی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 256
باشد. و اگر به هر دو حاصل شده باشد حکم بر اغلب [1] است و اگر برابر باشد چهاردانگ و نیم [2] از ده یک آن باید داد، پس اگر شصت خروار گندم به هردو آب بالسویّه حاصل شود زکات آن چهار خروار و نیم است.
و اعتبار نصاب [3] این اجناس بعد از وضع خراج [4] و تخم و حصّه برزگر و نقصان [5] گاو و مصالح‌الاملاک «1» است، و اگر آب یا زراعت را قبل از دانه بستن [6] خریده باشد قیمت آن‌را نیز بیرون کند و بعد از بیرون کردن اینها [7] اگر مقدار نصاب
__________________________________________________
[1]- مادامی که صدق شرکت نکند و إلّاحکم برابری را دارد که نصف آن را ده یک میدهدو نصف دیگر را بیست یک. (دهکردی)
* به شرط آنکه به حدّی باشد که دیگری کالعدم باشد و صدق شرکت نکند، پس مناط صدق شرکت و عدم آن است نه مجرّد زیادی احدهما و عدم آن. (یزدی)
[2] یعنی سه ربع از ده یک. (مازندرانی)
[3] بلکه اعتبار می‌شود نصاب قبل از اخراج امور مذکوره، اگرچه واجب نمی‌شود زکات مگربعد از اخراج. (خراسانی)
[4] احوط عدم وضع مؤنه است، بلکه احوط عدم وضع خراج دیوانی است که سلاطین شیعه می‌گیرند خصوصاً در اراضی که مفتوح العنوه نباشد. (تویسرکانی)
* خراجیّه باشد که سلطان مخالف می‌گیرد. (خراسانی)
* خراج سلطان شیعه موضوع نیست، بلی آن چه از عین جنس می‌برد زکات آن مقدار را جایز است ندهند. (دهکردی، صدر)
[5] در خروج نقصان مصالح اشکال است، مگر آن که معتدّ به باشد. (خراسانی)
[6] فرقی میانه قبل از دانه بستن و بعد از او نیست، پس جمیع آن چه خرج نموده بیرون نماید بلی زراعتی که بعد از دانه بستن خریده شده زکات او بر مشتری نیست، تا آنکه قیمت او را بیرون نماید. (کوهکمره‌ای)
* یا بعد از آن و همچنین سایر مخارج بعد از دانه بستن. (یزدی)
[7] احوط وضع نکردن مؤنه است، خصوصاً آن چه پیش از دانه بستن بوده است. (صدر)
* و احوط ملاحظه نصاب است پیش از مؤنه مگر حصّه سلطان مخالف در اراضی خراجیّه و بعد بیرون نمایند مؤنه را و ما بقی را زکات بدهند. (مازندرانی، نخجوانی)
__________________________________________________
(1) ابزار کشاورزی.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 257
بماند زکات واجب است و اگر کمتر بماند ساقط است.
و انگوری که عادت نیست که آن را مویز کنند و رطبی که عادت نیست که آن را خرما کنند تخمین باید کرد که اگر مویز و خرما شود به نصاب می‌رسد یا نه اگر به نصاب رسد زکات واجب است و الّا ساقط است.
و تا وقت دادن زکات هرچه صاحب مال از این اجناس تصرّف نماید از انگور و رطب و غیره واجب است [1] که مقدار زکات آن را معلوم خود سازد تا در وقت دادن زکات عوض آن به مستحقّ رساند. و هر گاه زکات این اجناس را یک نوبت داده باشد دیگر دادن زکات آنها واجب نیست اگرچه چند سال برآن بگذرد.

فصل چهارم دربیان زکات شتر و گاو و گوسفند
زکات اینها واجب است به چهار شرط:
اوّل آنکه: مدّت یازده ماه در ملک این‌کس باشند.
دوم آنکه: در مدّت مذکور قوت آنها از چریدن باشد نه از مال مالک [2].
سوم آنکه: در مدّت مذکور شتر و گاو را کار نفرمایند [3] مثل بار کردن و زمین شیار کردن.
چهارم آنکه: به نصاب رسد، پس در کمتر از پنج شتر زکات نیست، و تا به بیست و شش شتر نرسد زکات هرپنج شتر یک رأس گوسفند است، و چون به بیست و شش رسد زکات آن یک نفر شتر ماده است که یک سال تمام کرده باشد و داخل سال دوم
__________________________________________________
[1]- علی الاحوط. (تویسرکانی)
[2] حتّی یک روز و دو روز هم علف از مال صاحب نخورد. (مازندرانی)
[3] قادح بودن‌کار فرمودن به آنها یک روز یا دوروز متفرّق درسال محلّ‌اشکال‌است. (خراسانی)
* چون در گوسفند کار فرمودن آن متعارف نیست. (صدر)
* نه مالک نه غیر مالک. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 258
شده باشد، و چون به سی و شش رسد زکات آن یک نفر شتر ماده است که داخل سال سیّم شده باشد، و چون به چهل و شش رسد زکات آن یک نفر شتر ماده است که در سال چهارم داخل شده باشد، و چون به شصت و یک رسد زکات آن یک نفر شتر ماده است که در سال پنجم داخل شده باشد، و چون به هفتاد و شش رسد زکات آن دو نفر شتر ماده است که داخل در سال سوم شده باشد، و چون به نود و یک رسد زکات دو نفر شتر ماده است که در سال چهارم داخل شده باشد، و چون به صد و بیست و یک [1] رسد زکات آن در هرچهل نفر یک شتر ماده است که در سال سوم داخل شده باشد، و در هرپنجاه نفر [2] یک شتر ماده است که در سال چهارم داخل شده باشد.
و گاو تا سی نرسد زکات ندارد، وچون به سی رسد زکات آن یک فرد گوساله است خواه نر و خواه ماده که در سال دوم داخل شده باشد، و چون به چهل رسد زکات یک فرد گوساله است که در سال سوم داخل شده [3] باشد.
و گوسفند تا به چهل نرسد زکات ندارد، و چون به چهل رسد زکات یک رأس گوسفند است، و چون به صد و بیست و یک رسد زکات آن دو رأس گوسفند است و چون به دویست و یک رسد زکات آن سه رأس گوسفند است، و چون به سیصد و یک رسد زکات آن چهار رأس گوسفند است، و چون به چهار صد رسد زکات در هر صد رأس یک‌رأس است.
و هرعددی که مذکور شد از شتر و گاو و گوسفند آن را در شرع نصاب گویند، و هرچه در مابین دو نصاب [4] واقع است زکات ندارد.
__________________________________________________
[1]- احوط آن است که به هر یک از چهل و پنجاه که تمام عدد را می‌گیرد یا کمتر باقی می‌ماند به‌آن حساب کند پس در صد و بیست و یک اختیار چهل و در صد و پنجاه مثلا اختیار پنجاه نمایند و در گاو نیز رعایت این اختیار را مرعی دارند إن شاء اللَّه. (صدر)
[2] یعنی یا چهل چهل حساب کند یا پنجاه پنجاه. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
[3] و ماده هم باشد. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
[4] هرچه در ما بین دو نصاب واقع است زکات دارد و او عین زکات نصاب سابق است، بلی زیادتی بر نصاب سابق تا به نصاب دیگر نرسد موجب زیادتی زکات نمی‌شود و این معنی عفو است، نه آنکه ما بین دو نصاب اصلًا زکات ندارد. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 259
و گوسفندی که به زکات داده می‌شود واجب است که کمتر از هفت‌ماهه [1] نباشد وبیمار و عیبناک و لاغر [2] و آبستن نباشد [3] و اگر تازه زائیده باشد تا پانزده روز [4] نگذرد به زکات نمی‌توان داد [5].

فصل پنجم در مستحقّان زکات
و ایشان هشت فرقه‌اند:
اوّل و دوم: فقرا و مساکین‌اند، یعنی کسانی‌که مالک قوت یک ساله خود و عیال خود نباشند و کسبی و صنعتی نداشته باشند که به آن وفا کند [6] به شرط آنکه سیّد نباشند
__________________________________________________
[1]- احوط این است که کمتر از یک سال نبوده باشد. (تویسرکانی، دهکردی، صدر)
* بنابر اقوی و احوط از این آن است که سال را تمام کرده باشد. (خراسانی)
* بلکه اگر میشینه باشد داخل در سال دوم شده باشد و اگر بُزینه باشد داخل در سال سوم باشد. (کوهکمره‌ای، یزدی)
* و اگر بز باشد سال اوّل را تمام کرده باشد و داخل در سال دوم شده باشد. (مازندرانی)
[2] مگر آن که گوسفندان او همه بیمار و لاغر باشند. (خراسانی، مازندرانی)
* مگر آنکه همه بیمار یا لاغر یا عیبناک باشند. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
[3] علی الاحوط. (تویسرکانی)
* اعتبار این ممنوع است. (خراسانی)
* علی الاحوط و در تازه زائیده احوط گذشتن دو ماه است بر او وقوچ و گوسفندی که مهیّا از برای خوردن نموده‌اند ندهند. (صدر)
* و آبستن بودن ضرر ندارد هرگاه مالک راضی باشد به دادن، بلی او را الزام نمی‌کنند بر دادن آن، و همچنین پرواری و فحل ضراب را که اگر مالک راضی نباشد نمی‌توان گرفت و با رضای او مانعی ندارد. (یزدی)
[4] احوط این است که تا بیست روز از زائیدن نگذرد به زکات ندهد و احوط از او این است که دو ماه از زائیدن او گذشته باشد و همچنین گوسفندی را که مهیّا کرده از برای خوردن ندهد و همچنین قوچ را ندهد. (تویسرکانی)
[5] بنابر مشهور میان علماء. (خراسانی)
[6] و اگر دارند به قدر کمتر از سال تتمّه را می‌تواند داد. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 260
مگر آنکه زکات‌دهنده سیّد باشد چه زکات سیّد برسادات رواست.
سوم: جماعتی‌اند که حاکم شرع ایشان را به‌واسطه اخذ زکات از مردم و ضبط محاسبه و قسمت آن تعیین نموده باشد، و شرط نیست که این جماعت فقرا و مساکین باشند، پس هرچند مالدار باشند آنچه حاکم شرع به حقّ‌السعی ایشان تعیین نماید می‌توانند گرفت.
چهارم: جماعت کافر که در جهاد مدد اهل اسلام می‌کنند [1].
پنجم: هربنده‌ای که در خدمت آقای خود مشقّت و آزار کشد پس او را از زکات می‌توان خرید و آزاد کردن، و همچنین بنده‌ای که شرط کرده باشد که مبلغی به آقا دهد و بعد از آن آزاد باشد، هر گاه عاجز باشد از تحصیل کلّ آن مبلغ یا بعض آن پس آن‌مبلغ را یا تتمّه آن را از زکات به آقای او می‌توان داد تا آزاد شود.
ششم: جماعتی که قرض بسیار برآورده باشند و از دادن آن عاجز باشند، به‌شرط آنکه آن قرض را در معصیت صرف نکرده باشند.
هفتم: سبیل اللَّه، مثل پُل ساختن و مسجد عمارت کردن و مدرسه جهت طالبان علم ساختن که به علمی مشغول باشند که در آخرت نفعی از آن به ایشان رسد.
هشتم: ابن سبیل، یعنی شخصی را که در شهر خود مالدار و غنی باشد امّا به غربت افتاده و پریشان شده باشد به او زکات می‌توان داد، به شرط آنکه سفر او سفر معصیت نباشد و شخصی نیابد که از او قرض بگیرد یا چیزی از اموال که در شهر خود دارد بفروشد.

فصل ششم در بیان زکات فطره
بدان‌که هرشخصی که عاقل و بالغ باشد و قادر بر قُوت یک ساله خود و عیال خود باشد، خواه خود و عیالان او روزه ماه رمضان گرفته باشند و خواه نگرفته باشند براو
__________________________________________________
[1] این در زمان حضور امام است و در زمان غیبت مشکل است. (خراسانی، مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 261
واجب است که از خود و از هریک از عیالان مقدار یک صاع [1] یعنی یک من و یک چهار یک به وزن تبریز تخمیناً از گندم یا جو یا خرما یا مویز یا [2] برنج یا کشک یا شیر یا آنچه در اغلب اوقات قوت اهل آن ملک باشد به مستحقّ رساند. و مقدار صاع قبل از این نیز مذکور شد «1».
و وقت دادن به مستحقّ نیّت چنین کند: که این جنس را به مستحقّ می‌دهم به جهت زکات فطره واجب تقرّب [3] به خدا.
و کسی‌که فقیر بود وی را سنّت است که زکات فطره را اخراج نماید، و کیفیّت آن چنان است که یک صاع را نیّت کند و به‌دست عیال بدهد تا یک یک به‌دست گیرند آنگاه از ایشان بستاند و به مستحقّ برساند.
و مصرف زکات فطره مصرف زکات مال است [4] و جایز است دادن قیمت آن جنس به مستحقّ.
و اگر در شب عید رمضان مهمانی قبل از شام برسد فطره او براین‌کس واجب [5] است خواه طعام این کس را خورد و خواه نخورد [6] و همچنین هرغلام و کنیز که
__________________________________________________
[1]- صاع نیم من به وزن شاه معمول شانزده عبّاسی إلّاچند مثقال است، هرگاه نیم من تمام‌بدهد برائت ذمّه حاصل می‌شود. (دهکردی)
* گذشت مقدار صاع در آب وضوء. (مازندرانی)
[2] احوط اقتصار بر غلات اربع است. (خراسانی)
* احوط این است که یکی از غلات اربع را بدهد که گندم و جو و خُرما و مویز باشد و دادن قیمت کفایت می‌کند بلکه افضل است در بعض مقامات. (مازندرانی، نخجوانی)
[3] قصد قربت کافی است نیّت وجوب لازم نیست. (کوهکمره‌ای، یزدی)
[4] احوط آنکه به خصوص فقراء و مساکین بدهد. (دهکردی)
[5] مناط دروجوب براین‌کس‌این‌است‌که صدق‌کند عیال اواست، پس به مجرّد رسیدن قبل از شام واجب نمی‌شود بلکه بر خودش واجب است، هر چند احوط این است که میزبان هم بدهد. (یزدی)
[6] احوط آن است که مهمان هم نیز بدهد، مگر صدق عیلوله حاصل شود. (خراسانی)
* درصورت غذا نخوردن مهمان هم بدهد احتیاطاً، اگر چه اقوی عدم وجوب است. (مازندرانی)
__________________________________________________
(1) رجوع شود به صفحه 255.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 262
گریخته یا غایب باشند فطره ایشان نیز براین‌کس واجب است مادام که مردن ایشان معلوم نباشد [1].
و وقت دادن زکات فطره از اوّل شب عید است تا وقت ظهر [2] روز عید، و حرام است [3] تأخیر [4] آن بعد از آن، پس اگر تأخیر کند به نیّت قضا [5] باید داد. و بعضی از مجتهدین برآنند که تا آخر روز عید به نیّت ادا می‌توان داد، و بعد از آن قضاست «1».
__________________________________________________
[1] و عیال دیگری نباشد در شب عید، بلکه در عیلوله مولی باشد. (مازندرانی، نخجوانی)
[2] بنابر احوط، اگرچه اقوی عدم ... (خراسانی)
* احوط در صورتی که نماز عید می‌کند عدم تأخیر از آن است. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
[3] بلکه حرام است تأخیر عزل. (خراسانی)
[4] احوط عدم تأخیر است از نماز روز عید و اگر تأخیر انداخت قصد اداء یا قضاء نکند بلکه قصد قربت نماید. (تویسرکانی)
[5] بهتر این‌است که قصد اداء و قضاء نکند، بلکه به قصد صدقه بدهد بدون تعیین. (دهکردی، یزدی)
* احوط آن است که بدهد به قصد قربت و قصد کند که اگر وقت باقی است اداء و اگر قضاء باید داد قضاء و اگر نه تصدّق باشد هرچند حرمت تأخیر از روز عید است و همیشه اداء بودن خالی از قوّت نیست. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) ابن ادریس، سرائر 1: 469- 470.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 263

مطلب دوم در بیان زکات سنّتی
بدان‌که زکات در هشت چیز سنّت است:
اوّل: اسب مادیان است، و زکات هراسبی در سالی دو مثقال شرعی [1] طلاست اگر پدر و مادرش هردو اصیل باشند، و یک مثقال است اگر یکی از ایشان اصیل باشد یا هیچ‌یک اصیل نباشند، به شرط آنکه تمام سال در صحرا بچرند یعنی علیق «1» ایشان از مال مالک نباشد.
دوم از آنچه زکات دادن در آن سنّت است: مالی است که مالک آن کاری کرده باشد که به‌واسطه آن کار زکات در آن واجب نشده باشد [2] مثل آنکه در اثنای سال به‌شخصی قرض دهد یا زر سکّه‌دار را مطلّس «2» سازد، یا از نصاب اوّل شتر یا گاو و یا گوسفند چیزی به شخصی ببخشد، پس مثل اینها زکات دادن سنّت است.
سوم از آنچه زکات در آن سنّت است: حاصل مستقلّات است مثل دکّان و حمّام و کاروانسرا و امثال آن، پس سنّت است که یک دانگ و نیم ده یک [3] حاصل آن را
__________________________________________________
[1]- مثقال شرعی سه‌ربع‌مثقال صیرفی‌است‌که هیجده نخودباشد. (دهکردی، مازندرانی، یزدی)
[2] یعنی برای فرار کردن از زکات دادن این کار را کرده باشد. (خراسانی، مازندرانی)
* یعنی به قصد فرار از زکات. (یزدی)
[3] یعنی چهار یک از عشر آن را بدهد. (مازندرانی)
__________________________________________________
(1) خوراک ستوران، از کاه، یونجه و علف و غیر آن.
(2) معنای آن در صفحه 253 گذشت.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 264
به‌زکات بدهد هرچند به‌نصاب نرسد [1] و حول نگذرد.
چهارم از آنچه زکات در آن سنّت است: هرچیزی است که از زمین بروید و به‌کیل و وزن درآید [2] مثل برنج و نخود و عدس و ماش و مانند آن. و نصاب و حول [3] آن به‌طریق نصاب و حول گندم و جو و خرما و مویز است، و همچنین در عشر و نصف عشر. امّا در سبزیها و خربزه و خیار و مانند آن زکات سنّت نیست.
پنجم آنکه: هر گاه مالی چند سال در دست مالک نباشد و بعد از چند سال به دست مالک آید سنّت است که زکات یک ساله آن را بدهد.
ششم از آنچه زکات در آن سنّت است: مالی است که مالک در آن شکّ داشته باشد که به نصاب رسیده یا نه، سنّت است که مادام که شکّ داشته باشد زکات آن را هرساله بدهد.
هفتم از آنچه زکات دادن آن سنّت است: مال تجارت است یعنی هر گاه شخصی متاعی چند به جهت تجارت بخرد یا ملکی را اجاره کند به قصد آنکه به اجاره دهد که فایده از آن حاصل کند، پس هر گاه رأس‌المال به‌نصاب طلا و نقره برسد و در مدّت یک سال نقصان نکند زکات دادن آن سنّت است.
هشتم‌از آنچه زکات دادن آن سنّت است: مال طفل است هر گاه ولیّ طفل به آن تجارت کند [4] از برای طفل و شرط زکات تجارت بهم رسد، سنّت است که ولیّ از آن زکات بدهد
__________________________________________________
[1]
. محلّ تأمّل است. (دهکردی، یزدی)
[2] یعنی طعام باشد غیر از غلّات اربع. (مازندرانی)
[3] حول معلوم نشد ا عتبار آن در غلّات مراد را نفهمیدم. (کوهکمره‌ای، مازندرانی)
* مراد از حول در اینجا شاید این باشد که حاصل دو زراعت را روی هم حساب می‌کنند هرچند در دو مکان باشد به شرط این که در یک سال باشد و إلّادر غلّات حول معتبر نیست. (یزدی)
[4] در غلّات او نیز مستحبّ است هرگاه محقّق باشد. (دهکردی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 265

مطلب سوم در بیان احکام خمس
خمس در هفت چیز [1] واجب است:
اوّل: غنیمتی که [2] از کافران حربی به‌دست آید هرمقدار که باشد.
دوم: هر کانی «1» که بهم رسد مثل: فیروزه، مس، گِلِ ارمنی و مانند آن، به‌شرط آنکه بعد از اخراجات ضروری مثل کندن و صاف نمودن قیمت آنچه بماند بیست مثقال شرعی [3] باشد. و بعضی از مجتهدین [4] را مذهب آن است که دادن خمس آن واجب است هرچند قیمت آن از بیست مثقال کمتر باشد «2».
__________________________________________________
[1] بلکه در هبه و هدیّه و میراثی که من حیث لا یحتسب حاصل شود و مالی که به وصیّت و صیدی که بی زحمت دست آید نیز واجب است علی الاقوی. (کوهکمره‌ای)
[2] در این تفصیلی است که در رساله نخبه مذکور است. (خراسانی)
[3] در اعتبار نصاب و کذا در مقدار نصاب هم میانه فقهاء خلاف است، اقوی در نظر حقیراعتبار نصاب است و آن بیست دینار است، هرچند احوط عدم اعتبار اصل نصاب است. (کوهکمره‌ای)
* بنابر اقوی و احوط دادن است هرگاه یک مثقال شرعی باشد. (یزدی)
[4] قول بعض مجتهدین احوط است اگرچه قول به شرط اقوی و اظهر است. (تویسرکانی)
* فرمایش بعضی از مجتهدین احوط است. (دهکردی، صدر)
__________________________________________________
(1) کان/ معدن.
(2) شیخ طوسی، خلاف 2: 119. ابن ادریس، سرائر 1: 488. علّامه در مختلف 3: 318 به عدّه‌ای از علماء نسبت داده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 266
سوم: هرچه از دریا به‌غوّاصی بیرون آورند، مثل مروارید و مرجان و غیرآن، هر گاه [1] قیمت آن بیست مثقال [2] طلا شود.
چهارم: مال حلال هر گاه به مال حرام مخلوط شود و قدر حرام و صاحب آن معلوم نباشد [3] امّا این‌قدر معلوم باشد که از پنج یک زیاده نیست، در این صورت خمس آن‌را می‌باید داد [4] هرمقدار که باشد، و باقی حلال می‌شود. و اگر معلوم باشد که از پنج‌یک زیاده است خمس را باید داد [5] و آن زیادتی را [6] تخمین باید کرد و به فقرا و مساکین تصدّق باید نمود [7].
پنجم: زمینی که کافر ذمّی از مسلمان بخرد واجب است که خمس آن زمین یا خمس قیمت آن یا خمس حاصل هر ساله آن را بدهد [8].
__________________________________________________
[1] اقوی وجوب خمس است در عوض هرگاه قیمت آن به یک دینار برسد. (تویسرکانی)
* بلکه هرگاه بعد از آن خرج مؤنه سه ربع مثقال صیرفی باشد. (خراسانی)
* هرگاه قیمت آن یک مثقال شود احتیاط را رعایت نمایند. (دهکردی، صدر)
[2] بلکه یک مثقال شرعی. (کوهکمره‌ای، یزدی)
* نصاب در غوص رسیدن به مقدار یک مثقال طلای شرعی است نه بیست مثقال. (مازندرانی، نخجوانی)
[3] مجهول بودن کلّ‌حرام به‌این‌معنی‌که نداند کمتر از خمس است یا مساوی آن است و کفایت‌می‌کند تردّد بین دوطرف از این‌اطراف پس لازم نیست علم به زیاده آن بر خمس. (خراسانی)
[4] در صورت معلوم بودن مقدار حرام چه زیاده بر خمس باشد یا کمتر وجوب اخراج خمس‌ثابت نیست. (مازندرانی)
[5] در صورت معلوم بودن مقدار حرام زیاده بر خمس باشد یا کمتر وجوب خمس ثابت‌نیست، بلکه با یأس از آن تصدّق بدهد آن را از برای او. (خراسانی)
[6] احوط این است که زاید را به فقراء و مساکین سادات بدهد از ما فی الذمّه به قصد قربة إلی اللَّه. (تویسرکانی)
[7] بنابر احوط و اقوی کفایت دادن مقدار خمس است هرچند معلوم باشد اجمالًا که زیادتر است. (یزدی)
[8] خمس به عین تعلّق می‌گیرد، پس مستحقّ مسلّط نیست که او را اجبار نماید بر دادن قیمت یا خمس حاصل. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 267
ششم: زری [1] که در زمین یافت شود پس اگر در بلاد کافران حربی یافت شده باشد دادن خمس آن واجب است [2] خواه اثر اسلام برآن باشد و خواه نباشد و باقی از آن شخص است که یافته است، و همچنین اگر در بلاد اسلام [3] یافت شده باشد و اثر اسلام برآن نباشد [4] که اگر اثر اسلام برآن باشد [5] لُقَطه «1» است [6] و احکام لُقَطَه بعد از این مذکور خواهد شد.
هفتم: فایده‌ای که از تجارت یا زراعت یا حِرْفت و مانند آن بهم رسد، پس هر گاه آن فایده زیاده از کلّ اخراجات [7] یک ساله این‌کس باشد خمس زیاده را باید داد، پس اگر شخصی از سود تجارت بیست تومان مثلًا حاصل کرده باشد واخراجات لایق به‌حال او ده‌تومان شود، ده تومان از آن بیست تومان به جهت اخراجات بردارد و از ده‌تومان
__________________________________________________
[1]- زر وغیر زر فرق ندارد، بلکه آن‌چه گنج باشد عرفاً و لکن شرط است در وجوب خمس بلوغ‌نصاب ونصاب آن بیست دینار است یا دویست‌درهم. (کوهکمره‌ای، مازندرانی، نخجوانی)
* یعنی گنجی هرچند از زر نباشد. (یزدی)
[2] و نصاب بیست مثقال شرعی است یا دویست درهم شرعی. (یزدی)
[3] در صورتی که در بلاد اسلام یافت شده باشد، اگر در زمین موات یا خربه باشد بعید نیست‌آنچه معلوم نباشد که مالک مسلّمی دارد مال یابنده است و در آن خمس است، چه اثر اسلام در آن باشد یا نباشد، و بلکه همین نحو است در صورتی که معلوم باشد در اطراف غیر محصوره، لکن احوط در این صورت تقدیم تصدّق به چهار خمس است و دادن یک خمس را به اربابش و امّا اگر در زمینی است که مالک دارد در آن تفصیلی است که در رساله نخبه مذکور است مراجعه شود. (خراسانی)
[4] بلکه مطلقا خمس بدهد مگر آنکه معلوم باشد که بالفعل مالکی دارد محترم المال که در این‌صورت حکم مجهول المالک را دارد. (یزدی)
[5] احوط این است که اگر اثر اسلام هم در او یافت شود خمس او را بدهد. (تویسرکانی)
[6] معلوم نیست، پس خمس آن را البتّه بدهند. (دهکردی، صدر)
* مجهول المالک است. (مازندرانی)
[7] به نحوی که اسراف و سفه نباشد. (نخجوانی، مازندرانی)
__________________________________________________
(1) مالی که از کسی افتاده و دیگری آن را برداشته باشد.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 268
که می‌ماند دو تومان به خمس بدهد، و براین قیاس است فایده که از زراعت و حرفت حاصل شود. و اگر در آن سال پیشکشی به [1] شخصی بدهد یا زن بخواهد یا غلام یا کنیزک [2] بخرد یا او را جریمه کنند [3] از جمله اخراجات سال حساب است پس آنچه بعد از وضع کلّ آنها بماند دادن خمس آن واجب است هرقدر که باشد.
و بدان‌که نصف خمس تعلّق به‌حضرت صاحب‌الزمان علیه السلام دارد، و نصف دیگر به سادات یعنی جمعی که از جانب پدر به هاشم [4] که جدّ حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم است منسوبند اگرچه از اولاد حضرت فاطمه زهرا علیها السلام نباشند، به‌شرط آنکه شیعه اثناعشری باشند و ایتام یا مساکین یا ابنای سبیل باشند، و نصفی که به این جماعت متعلّق است صاحب مال [5] می‌تواند که خود میانه ایشان قسمت نماید [6] و امّا آن نصف که تعلق به حضرت صاحب‌الزمان علیه السلام دارد در زمان غیبت برصاحب مال واجب است که به مجتهد دهد تا مجتهد آن را میانه آن جماعت قسمت نماید [7].
__________________________________________________
[1]- غرض عقلائی در آن داشته باشد. (دهکردی، صدر)
* بحسب لایق به حال او و همچنین در سائر مخارج. (یزدی)
[2] اگر زیّ آن غلام و کنیز داشتن باشد. (صدر)
[3] جریمه و آن چه ظلماً گرفته شود از مؤنه حساب نمی‌شود علی الأظهر. (خراسانی، مازندرانی)
* جریمه و ظلمهائی که متعلّق به زراعت و تجارت نباشد به این که از مالهای دیگر او گرفته شود محسوب نمی‌شود. (دهکردی، یزدی)
[4] دادن خمس به اولاد مطّلب برادر هاشم اگر یافت شوند جایز نیست. (مازندرانی)
[5] و احوط آن است که او را به اذن مجتهد عادل صرف فقراء و مساکین سادات نماید و احوطاز او آن است که جمیع خمس به اذن مجتهد باشد. (تویسرکانی)
[6] قسمت هم لازم نیست، بلکه می‌تواند به یک فرقه بدهد. (مازندرانی، نخجوانی)
[7] بلکه معامله نماید با آن آنچه را رأیش اقتضاء نماید. (خراسانی)
* اذن مجتهد نیز کفایت می‌کند. (صدر)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 269

مطلب اوّل در بیان محرّمات و مُبطلات روزه
هشت چیز [1] است که به فعل آوردن آن در روزه واجبی [2] حرام است، و اگر به‌فعل آورند روزه باطل می‌شود:
اوّل: چیزی خوردن و آشامیدن، هرچند خوردن و آشامیدن آن خلاف عادت باشد. و بعضی از مجتهدین را مذهب آن است که خوردن چیزی که خلاف عادت است- مثل پوست تخم مرغ و برگ درخت و مانند آن- روزه را باطل نمی‌کند «1» و این مذهب ضعیف است.
و هر گاه بلغم از دماغ یا از سینه به دهن آید فروبردن [3] آن روزه را باطل می‌سازد [4].
و اگر تشنگی یا گرسنگی برشخصی غالب شود، چنانچه تحمّل نتواند کرد، در
__________________________________________________
[1]- بلکه نه چیز است با حقنه به مایع کردن، چنانچه ذکر خواهد شد. (دهکردی)
[2] اگر واجب معیّن یا قضاء شهر رمضان بعد از زوال باشد و إلّاحرام نیست، اگر چه مبطل روزه است. (خراسانی)
[3] اقوی این است که فروبردن بلغم روزه را باطل نمی‌کند مادامی که از دهن بیرون نیامده. (تویسرکانی)
[4] عدم بطلان خالی از قوّت نیست، لکن احتیاط را ترک ننمایند. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) سیّد مرتضی، رسائل 3: 54. علّامه در مختلف 3: 387 به ابن جنید نسبت داده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 271
آن‌وقت بخورد [1] امّا زیاده برآنچه دفع مضرّت کند نخورد [2] و براو واجب است [3] که لقمه را بزرگ کند و همچنین جرعه آب را، که مدّت خوردن و آشامیدن دراز نشود.
دوم از آنچه روزه را باطل می‌سازد: انزال منی است عمداً، به هرطریق که باشد. امّا اگر روزه‌دار در روز محتلم شود روزه او باطل نمی‌شود، و لازم نیست [4] که همان‌وقت غسل کند مگر آنکه وقت نماز تنگ شود. و اگر داند که چون در روز خواب کند محتلم خواهد شد خواب کردن او از روی عمد و اختیار حرام است [5].
سوم از آنچه روزه را باطل می‌سازد: داخل کردن حشفه است عمداً در قُبُل یا دُبُرِ مُرده یا زنده [6] پس روزه فاعل و مفعول هردو باطل می‌شود. و اگر شخصی زن خود را در روز به زور جماع کند کفّاره خود و آن زن در گردن مرد است، و اگر زن مرد را به‌زور به‌جماع وادارد کفّاره زن و مرد بر زن [7] است.
چهارم از آنچه روزه را باطل می‌سازد: عمداً برجنابت ماندن است تا وقت صبح،
__________________________________________________
[1]- لکن باید قضاء بگیرد و وجوب بزرگ گرفتن لقمه و جرعه معلوم نیست. (دهکردی، یزدی)
[2] وجوب اقتصار بر قدر ضرورت معلوم نیست بلکه احوط است. (تویسرکانی)
* لزوم آن معلوم نیست. (صدر)
[3] واجب نیست بلکه جایز است از برای او زیاده بر آنچه دفع مضرّت کند بخورد بنابر اقوی، اگرچه مکروه است سیر خوردن بلکه احوط ترک است. (خراسانی)
* معلوم نیست. (صدر)
* وجوب آن ثابت نیست، درازی و کوتاهی فرق ندارد، به قدری که دفع ضرورت کند کافی است، و مفطر است علی الاقوی. (مازندرانی، نخجوانی)
[4] لازم‌است همان‌وقت‌غسل‌کند وإلّا تأخیربدون‌عذر موجب‌قضا وکفّاره‌است. (کوهکمره‌ای)
[5] حرمت مشکل است لکن احوط است. (تویسرکانی)
* معلوم نیست. (یزدی)
[6] وطی حیوان علی الاقوی مبطل است، بلی وطی در قُبل خنثای مشکل مبطل نیست. (مازندرانی، نخجوانی)
[7] اصحّ عدم وجوب کفّاره مرد است بر زن در این صورت. (خراسانی، مازندرانی، نخجوانی)
* کفّاره مرد بر زن نیست علی الاقوی. (یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 272
پس کفّاره لازم می‌شود. و همچنین اگر زن تأخیر غسل حیض یا استحاضه [1] یا نفاس کند تا وقت صبح داخل شود.
و اگر جنب بخوابد به‌قصد آنکه آخر شب غسل کند [2] و تا صبح بیدار نشود نه بر او قضا لازم است نه کفّاره. و اگر قصد آن داشت که غسل نکند هم قضا و هم کفّاره لازم است. و اگر غسل کردن و نکردن به خاطرش نرسیده باشد قضا لازم است [3] نه کفّاره [4].
و همچنین اگر از خواب اوّل بیدار شود و نوبت دوم به خواب رود به‌گمان آنکه به جهت غسل کردن در آخر شب بیدار خواهد شد و تا صبح بیدار نشود قضا [5] لازم است نه کفّاره [6]. و اگر در این صورت گمان بیدار شدن نداشته باشد کفّاره نیز لازم می‌شود.
و اگر نوبت سوم به خواب رود و تا صبح بیدار نشود قضا و کفّاره [7] بر او لازم است هرچند به‌قصد غسل کردن به خواب رود و گمان داشته باشد که در شب به جهت غسل کردن بیدار خواهد شد [8].
__________________________________________________
[1]- تأخیر غسل استحاضه موجب قضاء و کفّاره نمی‌شود بنابر اقوی، اگرچه احوط تقدیم آن‌است قبل از فجر یا تجدید آن بعد از فجر. (خراسانی)
* در غسل استحاضه بنابر احوط. (مازندرانی)
* بنابر احوط در استحاضه. (نخجوانی، یزدی)
[2] با احتمال راجح در بیدار شدن در حقّ خود. (خراسانی، مازندرانی)
[3] احوط قضاء و کفّاره است. (تویسرکانی)
* محلّ اشکال است. (خراسانی)
* وجوب قضاء معلوم نیست، هرچند احوط است، بلکه کفّاره دادن نیز احوط است. (یزدی)
[4] کفّاره دادن احوط است. (خراسانی، مازندرانی)
* احوط کفّاره است. (صدر)
[5] احوط قضاء و کفّاره است. (تویسرکانی)
[6] کفّاره احوط است. (خراسانی، مازندرانی)
* کفّاره نیز احوط است. (صدر)
[7] کفّاره واجب نیست علی الاقوی، ولی اولی است. (دهکردی)
* وجوب‌کفّاره معلوم‌نیست، هرچند احوطاست، بلکه در خواب دوم نیز احوط است. (یزدی)
[8] مناط در وجوب قضاء و کفّاره در جمیع صور مذکوره تعمّد بر بقاء جنابت است، پس
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 273
پنجم از آنچه روزه را باطل می‌کند: رسانیدن گرد [1] غلیظ [2] است عمداً به حلق، و همچنین رسانیدن دود غلیظ [3] و بخار غلیظ، پس هر گاه یکی از این سه چیز را به حلق رساند از روی عمد قضا بر او لازم است، امّا کفّاره [4] ندارد.
ششم از آنچه روزه را باطل می‌کند: قی کردن است از روی عمد و آن موجب قضاست و کفّاره لازم نیست. و بعضی از مجتهدین [5] کفّاره را نیز لازم می‌دانند [6] «1» امّا اگر بی‌اختیار آید یا از روی سهو قی کند چیزی لازم نمی‌شود.
هفتم از آنچه روزه را باطل می‌کند: فرورفتن در آب [7] است از روی عمد و به
__________________________________________________
با امید بیداری نه قضا لازم است نه کفّاره، و با ناامیدی به جهت ضعف احتمال اگر بیدار نشود هم قضاء و هم کفّاره لازم است علی الاصحّ. (کوهکمره‌ای)
[1]- مفطر بودن گرد و دود محلّ اشکال است و احتیاط ترک نشود. (خراسانی)
[2] دلیل واضحی قائم نیست بر اینکه رسانیدن غبار غلیظ یا دخان غلیظ یا بخار غلیظ به حلق مبطل صوم است، بلی هرگاه این اشیاء را عمداً داخل جوف نماید دور نیست که مبطل باشند و احتیاط خوب است. (تویسرکانی)
* و در رقیق هم بنابر احتیاط. (خراسانی، مازندرانی)
* بلکه غیر غلیظ نیز بنابر احوط. (یزدی)
[3] علی الاحوط. (مازندرانی)
[4] اقوی ثبوت کفّاره است نیز در غلیظ. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
* وجوب کفّاره اقوی است. (مازندرانی)
[5] این قول احوط است بلکه ظاهر بعض از اخبار است. (تویسرکانی)
* قول آن بعض اقوی است. (دهکردی، یزدی)
* چون ظاهر بعضی از اخبار لزوم کفاره است، پس رعایت احتیاط را موافق فرمایش بعضی از مجتهدین نمایند. (صدر)
[6] و این احوط است. (مازندرانی)
[7] اقوی این است که ارتماس و کذب هیچ یک روزه را فاسد نمی‌کنند، بلی هر دو حرام هستندو احوط قضاء و کفاره است. (تویسرکانی)
* بلکه به فرو بردن سر در آب، اگرچه بدن بیرون باشد. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) سیّد مرتضی، رسائل: 3: 54 به قومی از اصحاب نسبت داده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 274
آن قضا [1] واجب است. و بعضی از مجتهدین [2] کفّاره را نیز واجب می‌دانند. [3] «1»
و اگر جُنب روزه واجبی داشته باشد و غسل ارتماسی کند آن غسل باطل است.
هشتم از آنچه [4] روزه را باطل می‌سازد: دروغ گفتن است برخدا، مثل آنکه بگوید که: فلان چیز را خدای تعالی حرام کرده یا فلان را حلال، و این قول خلاف واقع باشد. و همچنین دروغ گفتن برپیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و بر یکی از حضرات ائمّه معصومین علیهم السلام [5] و آن موجب قضاست. و بعضی از مجتهدین [6] کفّاره را نیز واجب می‌دانند [7] «2» و بعضی [8] هیچ‌یک را واجب نمی‌دانند «3».
__________________________________________________
* ارتماس حرام‌است، نه‌مبطل، هرچنداحوطبطلان ووجوب‌قضاء وکفّاره‌است. (کوهکمره‌ای)
[1]- وجوب قضاء و کفّاره در ارتماس موافق احتیاط است و همچنین بنا را بر بطلان غسل‌گذاشتن و اعاده غسل نمودن. (دهکردی)
[2] در اینجا نیز فرمایش بعضی از مجتهدین احوط است. (صدر)
* اقوی قول آن بعض است. (یزدی)
[3] و این اصحّ است. (خراسانی، مازندرانی)
[4] نهم حقنه به مایع را نفرموده و بعد از این از مکروهات می‌شمارد و اقوی این است که مفطراست و موجب قضاء است علی الاقوی و کفّاره علی الاحوط. (مازندرانی)
* و همچنین از مفطرات است حقنه کردن به مایع. (یزدی)
[5] احوط الحاق سایر انبیاء است و همچنین فاطمه زهرا صلوات اللَّه علیها. (یزدی)
[6] در اینجا نیز فرمایش بعضی از مجتهدین احوط است، و احوط الحاق حضرت زهرا سلام‌اللَّه علیها است به این حکم. (صدر)
* قول آن بعض که واجب میدانند اقوی است. (یزدی)
[7] واقوی همین است. (خراسانی، مازندرانی)
[8] قول این بعض اقوی است، هرچند احوط قول دوم است حتّی در کذب بر سایر انبیاء و بر حضرت صدّیقه علیهم السّلام. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) قاضی ابن برّاج، مهذّب 1: 191 و 192. شیخ طوسی، نهایه 3: 395 و 396. ابن زهرة، غنیه: 138. شیخ مفید، مقنعه: 344.
(2) شیخ مفید، مقنعه: 344. شیخ طوسی، مبسوط 1: 270. ابن برّاج، مهذّب 1: 191 و 192.
(3) محقّق، شرایع 1: 192 و معتبر 2: 671. ابن ادریس، سرائر 1: 377. محقّق عاملی، مدارک 6: 46 و 87. علّامه، مختلف 3: 397.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 275

فصل اوّل در بیان روزه‌های واجبی
و آن بر هشت قسم است:
اوّل: روزه ماه رمضان است.
و ثابت می‌شود داخل شدن ماه رمضان به یکی از سه چیز: اوّل آنکه: معلوم شود که از ماه شعبان سی روز گذشته. دوم آنکه: شیاع، یعنی جمعی کثیر که از سخن ایشان ظنّ [1] حاصل شود، اخبار نمایند که ماه را دیده‌اند. سوم آنکه: دو مرد عادل گواهی دهند [2] که
__________________________________________________
[1]- اقوی عدم ثبوت به شیاع ظنّی، بلی به شیاع علمی ثابت می‌شود، بلکه ثابت می‌شود به‌علم مطلقا، اگرچه به واسطه شیاع نبوده باشد و همچنین ثابت می‌شود به حکم حاکم شرع اگرچه در حقّ حاکمی بوده باشد علی الاقوی. (تویسرکانی)
* شیاع ظنّی کافی نیست، لکن احتیاط بهتر است. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
* معلوم نیست. (صدر)
* کفایت ظنّ معلوم نیست، بلکه باید مفید علم باشد. (مازندرانی)
[2] هرگاه دو عادل در شهادت متّهم نباشند، مثل این که در بلد عظیم جمع کثیری و خلق‌بسیاری استهلال کنند و ماه را نبینند، در این صورت به شهادت آن دو نفر ثابت نمی‌شود. (دهکردی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 276
ماه را دیده‌اند، پس اگر دو زن عادله یا آنکه یک مرد عادل گواهی دهند که ماه را دیده‌اند به‌گواهی ایشان ثابت نمی‌شود، مگر آنکه به سرحدّ شیاع رسد. و به‌حساب تقویم و غیرآن داخل شدن ماه ثابت نمی‌شود.
دوم از روزه‌های واجب: روزه قضای ماه رمضان است.
و واجب است [1] بجا آوردن پیش از آنکه رمضان آینده داخل شود؛ پس اگر برشخصی ده روز مثلًا از قضای ماه رمضان واجب باشد قضای آن را تأخیر می‌تواند کرد تا وقتی که به ماه رمضان آینده ده روز بماند، پس اگر همیشه عازم بود که آن ده روز را قضا کند و چون به ماه رمضان ده روز بماند مانعی از روزه داشتن بهم رسد مثل آنکه بیمار شود یا زن حیض بیند در این‌صورت [2] همین قضای ده روز واجب است [3] و بس، و اگر بی‌عذر تا رمضان آینده تأخیر کرده باشد، ده روز را قضا کند و به جهت هرروز مقدار یک مدّ [4] گندم یا برنج یا نان یا مانند آن تصدّق کند، و مدّی چهار یک صاع است، یعنی به وزن چهارده هزار و چهل جو میانه است. و همچنین قضا و تصدّق
__________________________________________________
* و حکم حاکم نیز به منزله علم است در ثبوت هلال چه مستند حکم علم حاکم باشد یا شهادت عدلین در حقّ حاکم باشد یا در حقّ مقلّدین. (مازندرانی، نخجوانی)
* به حکم حاکم شرع نیز ثابت می‌شود مادامی که معلوم الخطاء نباشد. (یزدی)
[1]- هرگاه روزه هر کسی فوت شود، پس اگر ممکن باشد او را قضاء و قضاء بجا نیاورده‌باشد قبل از ماه رمضان آینده واجب است بر او قضا و کفّاره، و اگر قضاء ممکن نبوده واجب است بر او قضاء، و کفّاره واجب نیست، و کفّاره یک مدّ از طعام است از برای هر روزی. (تویسرکانی)
* اگر مریض بوده و مرض او مستمرّ مانده تا رمضان آینده قضاء ساقط است و باید کفّاره بدهد عوض هر روزی مدّی از طعام. (یزدی)
[2] در این صورت کفّاره نیز احوط است. (کوهکمره‌ای، یزدی)
[3] هم قضاء و هم تصدّق واجب است. (تویسرکانی)
* بلکه احتیاط به دادن کفّاره ترک نشود. (خراسانی)
[4] ولی احوط دو مدّ است. (صدر، نخجوانی)
* هرگاه فقیر با مدّ سیر شود وإلّا پس احوط آن است که به جهت هر روز مقداری بدهد که فقیر سیر شود. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 277
لازم است اگر عزم برقضا نداشته باشد تا وقتی که به رمضان آینده مقدار مدّت قضا بماند و در این مدّت بیمار شود یا زن حیض بیند.
وبدان‌که قضای ماه رمضان را پیش از پیشین «1» فاسد می‌توان ساخت به خوردن و جماع و غیرآن، و بعد از پیشین حرام است، پس اگر بعد از پیشین فاسد سازد به خوردن و غیرآن قضا و کفّاره لازم [1] می‌شود، و کفّاره آن ده مسکین را طعام دادن است و اگر از آن عاجز شود سه روز روزه بدارد.
سوم از روزه‌های واجبی: آن است که شخصی خود را به شخصی به اجاره دهد که قضای روزه میّت او کند، پس براو واجب است [2] که بسیار تأخیر در قضا نکند [3] و نوعی نماید که در عُرف گویند که او مشغول است به‌قضای روزه.
چهارم از روزه‌های واجبی: روزه‌ای است [4] که بر پدر [5] این کس واجب بوده [6] و پدر در حال حیات با وجود قدرت [7] برقضای آن قضا نکرده
__________________________________________________
[1]- لزوم کفّاره احوط است. (تویسرکانی)
[2] بلکه بر او واجب است که عمل بر طبق آنچه قرار داده‌اند در اجاره نمایند. (خراسانی)
* وجوب آن ثابت نیست، مثل این کلام در اجیر نماز فرزند. (مازندرانی، نخجوانی)
[3] اقوی این است که صوم استیجار مضیّق می‌شود به مضیّق شدن وقت آن که قرار شده است و به خوف عدم تمکّن از عمل با تأخیر. (تویسرکانی)
* هرگاه مدّت معیّن نکرده باشند و إلّااز آن مدّت تأخیر جایز نیست. (یزدی)
[4] احوط اگر نگوئیم اقوی قضاء روزه‌ای است که در سفر فوت شده، اگرچه قادر بر اقامه‌و قضاء نبود. (خراسانی، مازندرانی، نخجوانی، یزدی)
[5] احوط عدم فرق است میان پدر و مادر و همچنین احوط عدم فرق است میان تمکّن از قضاء و عدم تمکّن از آن هرگاه در سفر فوت شده باشد. (تویسرکانی)
* یا مادر او بنابر اقوی. (یزدی)
[6] روزه واجب بر مادر را نیز قضاء نمایند علی الاحوط، چنانچه گذشت. (دهکردی، صدر، کوهکمره‌ای، نخجوانی)
[7] مگر فوت در سفر که قدرت بر قضاء ظاهراً در آن شرط نیست. (صدر)
__________________________________________________
(1) پیش از ظهر.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 278
باشد [1] پس برپسر بزرگتر واجب است که آن‌را قضا کند. و اگر میّت دو پسر داشته باشد که سال یکی بیشتر باشد و سال یکی کمتر، امّا آنکه سال او کمتر است بالغ شده باشد بعضی از مجتهدین برآنند که قضا برآن‌کس است که بالغ است «1». امّا اصحّ آن است که قضا برآن‌کس است که سال او بیشتر است.
و اگر هردو در سنّ برابر باشند هریک نصفی قضا کنند اگر عدد قضا جفت باشد، و اگر طاق باشد قضای یک روز آن واجب کفائی است، یعنی هرکدام که آن روز را قضا کنند از دیگری ساقط می‌شود، پس اگر هردو آن روز را روزه بدارند و بعد از پیشین مقارن هم افطار نمایند کفّاره آن [2] نزد بعضی از مجتهدین واجب کفائی است، و بعضی [3] برآنند که بر هردو بالسویّه واجب [4] است.
پنجم از روزه‌های واجبی: آن است که به نذر یا عهد یا سوگند واجب شود، و این بردو قسم است: مطلق و معیّن.
مطلق آن است که: نذر کند که یک روز روزه بدارد و تعیین زمان و مکان ننماید.
معیّن‌بر سه قسم است: اوّل: تعیین زمان کند مثل روزه اوّل ماه رجب. دوم: تعیین
__________________________________________________
[1]- هر گاه فوت به سبب سفر باشد با عدم قدرت میّت بر قضاء نیز قضاء آن واجب است بر پسر. (یزدی)
[2] احوط اگرنگوئیم اقوی دادن هریک است مستقلّاً، ومحتمل‌است سقوط کفّاره از هردو، پس‌محتملات در مسأله چهار است، و اگر یکی پیش از دیگری افطار کند اخیری باید کفّاره بدهد علی الاظهر امّا آنکه اوّل افطار کرده محتمل است ثبوت بر او و سقوط از او و قبول احوط است اگر اقوی نباشد، پس مقارن و غیر او فرق ندارد در نظر حقیر. (مازندرانی، نخجوانی)
* بر تقدیر ثبوت کفّاره در قضاء از غیر احوط این است که هر یک یک کفّاره بدهند و ظاهراً فرق نیست ما بین این که مقارن هم افطار کنند یا احدهما سابق باشد. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
[3] این قول احوط است. (تویسرکانی)
* فرمایش این بعض احوط است. (صدر)
[4] وجوب آن به هر دو احوط است. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) شهیدِ ثانی، روضه 2: 122 و مسالک 2: 63.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 279
مکان کند، مثل یکی از عتبات عالیات. سوم: تعیین زمان و مکان هردو کند مثل روزه اوّل ماه رجب در مکّه معظّمه. پس هر گاه از روزه داشتن در آن زمان یا در آن مکان مانعی مثل بیماری یا سفر ضروری یا حیض بهم رسد قضا باید کرد.
ششم از روزه‌های واجبی: روزه دوماهه است به جهت کفّاره فاسد کردن روزه ماه رمضان، پس هر گاه شخصی بالغ عاقل از روی عمد در روز ماه رمضان روزه را به خوردن یا آشامیدن یا جماع کردن یا مانند آن باطل سازد مخیّر [1] است در آنکه: دوماه روزه بدارد، یا یک بنده آزاد کند، یا شصت مسکین را طعام دهد هرمسکین را یک مدّ نزد بعض مجتهدین و دو مدّ نزد بعضی دیگر [2].
و اگر روزه ماه رمضان را به چیزی حرام فاسد سازد- مثل خمر یا طعام غصبی خوردن، یا زنا کردن، یا در حیض جماع کردن- در این صورت سه کفّاره بر او لازم است، یعنی دوماه روزه بدارد، و یک بنده آزاد کند، و شصت مسکین را طعام دهد.
هفتم: روزه اعتکاف است، که به‌تفصیل عنقریب مذکور می‌شود.
هشتم: روزه کفّارات [3] است، که در بحث کفّارات مذکور خواهد شد [4].

فصل دوم در بیان روزه‌های مستحبّی «1» و انواع آن بسیار است؛ و ما در این کتاب بیست نوع از آنکه مشهورتر است مذکور
__________________________________________________
[1]- احوط بلکه اقوی ترتیب است، پس اگر بتواند بنده آزاد کند و إلّادو ماه روزه بگیرد و إلّااطعام نماید. (کوهکمره‌ای)
[2] اقوی کفایت یک مدّ است و احوط دادن دو مدّ است. (خراسانی، مازندرانی، نخجوانی)
* اقوی کفایت یک مدّ است، اگرچه دو مدّ احوط است. (دهکردی، یزدی)
[3] قسم ششم هم داخل این قسم بود. (خراسانی، مازندرانی، نخجوانی)
* یعنی بقیّه کفّارات، و إلّاقسم ششم نیز روزه کفّاره است. (یزدی)
[4] قسم نهم روزه روزی است که در شب آن خوابیده است پیش از نماز عشاء و بیدار نشده تا نصف آن شب، چنانچه در کفّارات خواهد آمد. (دهکردی، صدر)
__________________________________________________
(1) سُنّتی خ ل.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 280
می‌سازیم:
اوّل: روزه روز مولود حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم و آن هفدهم ماه ربیع‌الاوّل است.
دوم: روزه روز مبعث آن حضرت، و آن بیست و هفتم رجب است.
سوم: روزه روز عید غدیر، و آن هجدهم ذی حجّه است.
چهارم: روزه سه روز از هرماه؛ یعنی پنج‌شنبه هفته اوّل ماه، و پنج‌شنبه هفته آخر ماه، و چهارشنبه اوّل دهه دوم ماه.
پنجم: روزه ایّام بیض و آن نیز سه روز است: سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم از هر ماه.
ششم: روزه روز عرفه که نهم ماه ذی حجّه است، به دو شرط: اوّل آنکه: محقّق باشد که نهم ماه است. دوم آنکه: از روزه داشتن ضعف حاصل نشود به حیثیّتی که نتواند به‌فراغت به‌دعا اشتغال نماید.
هفتم: روزه روز مباهله، و آن بیست و چهارم ماه ذیحجّه است، و آن روز [1] تصدّق کردن حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام است انگشتر خود را در اثنای رکوع.
هشتم: روزه اوّل ماه ذی حجّه است تا روز نهم.
نهم: روزه کلّ ماه رجب.
دهم: روزه کلّ ماه شعبان.
یازدهم: روزه دحوالأرض است، و آن بیست و پنجم ذی‌قعده است.
دوازدهم: روزه نُه روز اوّل [2] ماه محرّم است.
سیزدهم: روزه روز عاشورا، که روز دهم محرّم است تا وقت عصر، و بعد از آن
__________________________________________________
[1]- یعنی روز مباهله روز تصدّق نمودن نیز هست، نه اینکه معنی مباهله تصدّق نمودن است. (مازندرانی)
[2] اختصاص استحباب به نه روز اوّل و جهی ندارد، بلی روزه اوّل و سوم و هفتم مستحبّ مؤکّد است. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 281
افطار به آب نمایند یا به خاک کربلا [1] به نیّت شفا [2] به شرط آنکه زیاده بریک نخود نخورده باشد.
چهاردهم: روزه روز پنج‌شنبه و جمعه.
پانزدهم: روزه یوم ترویه، و آن هشتم ماه ذی حجّه است.
شانزدهم: روزه شش روز بعد از عید ماه رمضان.
هفدهم: روزه پانزدهم ماه جمادی‌الاولی.
هجدهم: روزه داود پیغمبر علیه السلام وآن همیشه یک‌روز درمیان ماه‌روزه داشتن‌است.
نوزدهم: روزه یوم‌الشکّ به نیّت سنّت، و آن آخر شعبان است هر گاه احتمال اوّل ماه رمضان داشته باشد.
بیستم: روزه بیست و نهم ذی قعده است.

فصل سوم در بیان روزه‌های حرام
و آن نه قسم است:
اوّل: روزه عید ماه رمضان و عید قربان، به اجماع اهل اسلام.
دوم: روزه یوم الشکّ [3] به قصد آنکه روزه ماه رمضان است، امّا به‌قصد قضا یا نذر حرام نیست.
سوم: روزه صَمْت، یعنی در اثنای نیّت روزه قصد کند که از اوّل روز تا شب حرف نزد.
__________________________________________________
[1]- افطار به خاک کربلا مشکل است. (تویسرکانی)
* مدرکی در افطار به خاک کربلاء در روز عاشوراء غیر از فرمایش مرحوم شیخ در مصباح متهجّد به نظر نرسیده است، پس در غیر حال ناخوشی که بتوان آن را به نیّت شفاء خورد چنانچه فرموده‌اند البتّه ترک نمایند. (صدر)
[2] اگر مرض و علّتی داشته باشد. (خراسانی، مازندرانی)
[3] حرمت روز یوم الشک به قصد مذکور در صورتی است که به عنوان تشریع باشد و إلّاپس‌حرمت آن محلّ تأمّل است. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 282
چهارم: روزه وصال، و آن را دو تفسیر است: اوّل آنکه: در وقت نیّت روزه قصد تأخیر افطار کند و شام و سحُور را یکی نماید. دوم: دو روز متوالی روزه بدارد بی‌آنکه در شب روزه بگشاید.
پنجم [1]: روزه زن به نیّت سنّت [2] بی‌رخصت شوهر [3].
ششم: روزه غلام [4] و کنیز به نیّت سنّت، بی‌رخصت آقا.
هفتم: روزه بیمار، هر گاه از روزه گمان مضرّت [5] داشته باشد، یا طبیب حاذق گوید که: روزه مضرّت می‌رساند، هرچند آن طبیب کافر باشد، و همچنین اگر طبیب حاذق گوید که علاج آن بیمار منحصر است در مجامعت و تأخیر مجامعت تا شب خطر عظیم دارد، در این‌صورت مجامعت در روز ماه رمضان واجب می‌شود، پس اگر زن یا کنیزک این‌کس روزه واجب داشته باشند، و عورتی دیگر که روزه براو واجب نباشد یافت نشود، زن خود یا کنیز خود را می‌تواند که به زور مجامعت کند، و برایشان ممانعت آن‌قدر که توانند [6] لازم است، و چون یکی از ایشان را مجامعت کند واجب است [7]
__________________________________________________
[1] این قسم و قسم ششم تفصیلی دارد که منافی با وضع حاشیه است. (صدر)
[2] روزه زن و غلام و کنیز هرگاه منافی حقّ زوج و آقا نباشد حرمت آن معلوم نیست هرچند ترک احوط است، بلکه در صورت نهی ایشان ترک احتیاط نشود. (دهکردی، یزدی)
* با عدم نهی حرمت آن ثابت نیست. (مازندرانی، نخجوانی)
[3] حرمت روزه‌زن‌بی‌اذن شوهر مشکل‌است، بلی‌بامنع‌ونهی، حرمت بعیدنیست. (تویسرکانی)
* علی الاحوط. (خراسانی)
[4] محلّ تأمّل است. (خراسانی)
[5] ملاک در وجوب افطار خوف مضرّت است فضلًا از ظنّ به آن و اگر خوف حاصل نشودجایز نیست افطار. (خراسانی)
* یعنی ظنّ به ضرر یا خوف ضرر داشته باشد. (دهکردی)
* گمانی که ملاحظه آن لازم است شرعاً. (صدر)
[6] این حکم محلّ تأمّل است، چنانچه وجوب کفّاره در صورت مجامعت با زن خود و کنیزخود در مسأله مفروضه نیز محلّ تأملّ است. (کوهکمره‌ای)
[7] وجوب کفّاره در این صورت معلوم نیست و لکن احوط است. (تویسرکانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 283
که کفّاره او را بدهد.
هشتم از روزه‌های حرام: [1] روزه مسافر است به نیّت وجوب هر گاه سفر او مباح باشد، مگر در سه جا که روزه واجب در سفر مباح در آن سه جا جایز است و حرام نیست: اوّل: روزه نذری که سفرًا و حضرًا [2] قید شده باشد. دوم: روزه سه روز در وقت حجّ هر گاه قربانی یافت نشود، چنان‌که در باب حجّ مذکور می‌شود. سوم: روزه هجده روز شخصی را که درحجّ قبل از غروب آفتاب از عرفات بیرون رود، چنان‌که در باب حجّ مذکور خواهد شد.
نهم از روزه‌های حرام: روزه ایّام تشریق است، و آن یازدهم و دوازدهم و سیزدهم ماه ذی حجّه است، شخصی را که در منی باشد، که اگر در غیر منی باشد روزه آن حرام نیست، بلکه ثواب دارد.

فصل چهارم در بیان روزه مکروه
و آن چهار است:
اوّل: روزه سنّتی در سفر [3].
__________________________________________________
* بلکه واجب نیست. (خراسانی)
* وجوب کفّاره محلّ تأمّل است. (دهکردی، یزدی)
* معلوم نیست وجوب کفّاره در این صورت، بلکه وجوب قضاء بر زوجه و کنیز ثابت نیست، حکم به فساد صوم آنها نمی‌توان نمود. (مازندرانی، نخجوانی)
[1]- حرمت روزه ماه رمضان و قضای آن در سفر مذکور بی اشکال است امّا حرمت باقی پس‌محلّ تأمّل است، هرچند احوط ترک است. (کوهکمره‌ای)
[2] یا خصوص سفر قید شده باشد. (یزدی)
[3] بلکه احوط ترک است مگر اتیان نماید به آن رجاءً. (خراسانی)
* احوط ترک آن است، بلکه عدم جواز خالی از قوّت نیست. (دهکردی، یزدی)
* بلکه احوط ترک است. (صدر)
* جواز آن محلّ اشکال است، احوط اگر نگوئیم اقوی ترک آن است. (مازندرانی، نخجوانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 284
دوم: روزه سنّتی [1] که شخصی که مؤمنی او را دعوت کرده باشد به طعام، سنّت است که افطار کند و اظهار نکند که روزه دارد.
سوم: روزه یوم عرفه هر گاه شکّ در اوّل ماه داشته باشد، یا روزه موجب ضعف شود بروجهی که به فراغت اشتغال به‌دعا نتواند نمود.
چهارم: روزه مهمان به نیّت سنّت بی‌رخصت صاحب خانه. و بعضی از مجتهدین برآنند که روزه صاحب خانه نیز بی‌رخصت میهمان مکروه است «1».
__________________________________________________
[1]- کراهت آن ممنوع است، اگرچه مستحبّ است افطار. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) علّامه حلّی، تذکره 6: 202، شهید ثانی مسالک، 2: 80. محقّق اردبیلی در مجمع الفائده 5: 206 به عده‌ای نسبت داده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 285

فصل اوّل در بیان نیّت روزه
بدان که شش امر در نیّت روزه معتبر است:
اوّل: نیّت را قبل از طلوع فجر بجاآوردن [1].
دوم: قصد قربت.
سوم: تعیین [2] آنکه این روزه واجب است یا [3] سنّت.
__________________________________________________
[1] در روزه واجب همچنین ... (خراسانی)
* مقارن طلوع فجر بجا آوردن کافی است، هرچند تقدیم احوط و اولی است. (کوهکمره‌ای)
* در روزه واجب معیّن اگر ملتفت و مختار باشد چنین است. (مازندرانی، نخجوانی)
[2] تعیین این لازم نیست، اگرچه احوط است. (خراسانی)
* این بر وجه احتیاط است نه واجب. (مازندرانی)
[3] اقوی عدم اعتبار تعیّن وجوب یا سنّت است و همچنین اقوی عدم اعتبار تعیّن صوم است در صوم معیّن مثل شهر رمضان و نذر معیّن. (تویسرکانی)
* هرگاه مأمور به مشترک باشد بین واجب و مستحبّ باید معیّن کند او را به وجوب یا
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 286
چهارم: تعیین آنکه از ماه رمضان [1] است یا نذر یا کفّاره.
پنجم: تعیین [2] آنکه ادا است یا [3] قضا. و بعضی [4] برآنند که در روزه ماه رمضان نیّت ادا لازم نیست «1».
ششم: استدامت حکمی، یعنی دراثنای‌روز قصد فعلی‌نکندکه روزه‌را باطل‌می‌کند، مثل: خوردن و آشامیدن و جماع کردن و مانند آن، پس اگر شخصی در اثنای روزه قصد چنین فعلی [5] کند گناهکار است اگرچه آن را به‌فعل نیاورد. و میانه مجتهدین خلاف است که آیا به مجرّد این قصد روزه باطل می‌شود یا نه و بر تقدیر بطلان آیا همین قضا لازم‌است یا کفّاره نیز لازم می‌شود و در این نیز خلاف است. و اصحّ آن است که [6] قضا
__________________________________________________
ندب و هم قصد اداء و قضاء و غیرهما از اوصاف مأمور به معتبر است، در صورتی که تعیین مأمور به متوقّف باشد به قصد صفتی که ممّیز باشد و معیّن مأمور به باشد. (دهکردی)
* نیت وجوب و استحباب لازم نیست، مگر آن که تعیین موقوف به یکی از این دو امر باشد. (کوهکمره‌ای)
* نیت وجوب و استحباب در صورتی که موقوف علیه تعیین نباشد واجب نیست و همچنین است سایر عبادات و همچنین است نیّت اداء و قضاء که و اجب نیست مگر آنکه موقوف علیه تعیین باشد. (یزدی)
[1] در ماه رمضان قصد این که روزه رمضان است لازم نیست. (مازندرانی)
[2] تعیین این لازم نیست، اگرچه احوط است. (خراسانی)
[3] وجوب نیّت اداء یا قضاء لزومی ندارد. (تویسرکانی)
[4] چنین است که بعضی فرموده‌اند. (کوهکمره‌ای، مازندرانی)
[5] حرمت قصد چنین فعلی مشکل است و احوط ترک است و همچنین وجوب قضا به مجرّداین قصد احوط است. (تویسرکانی)
[6] فرق است در میان قصد افطار و قصد مفطر و مبطل، پس اگر از روی عمد و عصیان قصدافطار نماید و بر این حال تا غروب باقی و مستمرّ بماند روزه‌اش باطل، قضاء و کفّاره هر دو بر او واجب می‌شود.، و اگر قصد مفطر یا مبطل نماید پس تا مفطری به عمل نیاورده روزه او صحیح است، نه قضاء واجب است و نه کفّاره، هرچند گنهکار است. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) سیّد مرتضی، رسائل 3: 53. محقّق حلّی، معتبر 2: 644. فاضل مقداد، تنقیح 1: 348.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 287
لازم است، امّا کفّاره [1] لازم نیست.
و بدان‌که اگر شخصی نیّت روزه واجبی را فراموش کند و قبل از پیشین «1» به یاد او آید و آن وقت نیّت کند، روزه او صحیح است [2] و در روزه سنّتی هروقت به‌خاطر رسد اگر نیّت کند ثواب روزه آن روز را دارد اگرچه پیش از شام به یک لحظه نیّت کند.

فصل دوم در ذکر جماعتی که روزه ایشان صحیح نیست
و آنها دو طایفه‌اند:
اوّل: شخصی که از روزه داشتن به‌واسطه پیری مشقّت [3] عظیم یابد، پس عوض هرروز یک مدّ گندم یا مانند آن تصدّق نماید.
دوم: شخصی که تشنگی بر او غالب باشد و مشقّت عظیم از روزه داشتن کشد او نیز عوض هرروز یک مدّ گندم یا مثل آن تصدّق نماید، و هروقت که عذر او [4] برطرف شود قضا کند [5].
سوم: زنی که حامله باشد و گمان [6] آن داشته باشد که از روزه داشتن به او یا به حمل او ضرر می‌رسد، حکم او حکم صاحب تشنگی است [7].
__________________________________________________
[1] ترک نکند دادن کفّاره را. (خراسانی، مازندرانی)
[2] بلکه در روزه واجب موسّع جایز است تأخیر نیّت اختیاراً تا پیش از زوال و در مستحبّ تاپیش از غروب. (یزدی)
[3] با نبودن ضرری که شرعاً رعایت آن لازم است، صحیح نبودن معلوم نیست در این جماعت‌و جماعت دوم. (صدر)
[4] در میان دو رمضان و حکم به قضاء احوط است. (مازندرانی)
[5] بنابر احوط اگرچه اقوی وجوب است. (خراسانی)
[6] ظنّ یا خوف داشته باشد. (دهکردی)
[7] و لکن بر او لازم است قضاء. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) ظهر.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 288
چهارم: زنی که به طفل شیر می‌دهد خواه طفل خود و خواه طفل غیر را، هر گاه از روزه داشتن شیر او وفا به طفل نکند، و او حکم حامله دارد [1].
پنجم: زنی که حیض داشته باشد یا نفاس یا آنکه استحاضه [2] داشته باشد و غسل واجب را به‌فعل نیاورده باشد.
ششم: بیماری که از روزه داشتن ضرر یابد.
هفتم: مسافر [3] چنان‌که قبل از این مذکور شد.
هشتم: طفلی [4] که بعد از طلوع فجر بالغ شود، روزه آن روز از او صحیح نیست [5]. و بعضی از مجتهدین برآنند که اگر قبل از پیشین بالغ شود، روزه آن روز او صحیح است «1».
نهم: شخصی‌که مست‌باشد روزه اوصحیح‌نیست، وقضای‌آن‌روز براو واجب‌است.
__________________________________________________
[1] اگر زن دیگر شیر ندهد یا سخت بوده باشد بر وجهی که نتوان تحمّل نمود و إلّاپس جایز نیست افطار خصوصاً در صورتی که طفل غیر را شیر دهد. (کوهکمره‌ای)
[2] ذکر استحاضه که غسل واجب ننموده در این‌جا بی محلّ است، زیرا که کلام در اشخاصی‌است که عذر دارند و روزه از آنها ساقط است. (مازندرانی)
* ترک غسل استحاضه مثل بقیّه مفطرات است و دخلی به مقام ندارد. (یزدی)
[3] هرگاه قبل از زوال سفر کند و امّا هرگاه بعد از زوال سفر کند روزه آن روز او صحیح است و همچنین هرگاه قبل از زوال از سفر برگردد و به منزل برسد و افطار نکرده باشد روزه او صحیح است. (دهکردی، یزدی)
* عدم صحّت روزه رمضان و قضای آن بی اشکال است مگر اینکه بعد از زوال سفر کند یا آنکه قبل از زوال از سفر برگردد و به منزل برسد و مفطری به عمل نیاورده باشد و امّا سایر اقسام روزه پس عدم صحّت آن از مسافر محلّ تأمّل و اشکال است و احتیاط طریق نجات است. (کوهکمره‌ای)
[4] روزه طفل ممّیز صحیح است اگرچه در تمام روز غیر بالغ باشد. (خراسانی)
[5] اقوی صحّت آن است اگر مفطری به عمل نیاورده باشد، لکن بر او واجب نیست. (دهکردی، یزدی)
* اقوی صحّت است هرگاه مفطری به عمل نیاورده باشد. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی، مبسوط 1: 286. محقّق، معتبر 2: 711.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 289
دهم: شخصی که کافر اصلی بوده باشد و بعد از طلوع فجر مسلمان شود، روزه داشتن آن روز از او صحیح نیست. و بعضی از مجتهدین برآنند که اگر قبل از پیشین مسلمان شود روزه آن روز از او صحیح است «1» و قضای روزه‌های گذشته از او ساقط است [1]. امّا هر گاه مرتدّ شود و باز توبه کند براو لازم است قضای روزه واجبی که [2] در ایّام ردّه از او فوت شده. امّا اگر سنّی شیعه شود [حکم کافر اصلی دارد که «2» قضای روزه براو واجب نیست [3].

فصل سوم در بیان امری چند که به فعل درآوردن آنها در ماه رمضان سنّت است
و آن دوازده امر است:
اوّل آنکه: در وقت دیدن هلال این دعا بخواند. و بعضی از مجتهدین خواندن این دعا را در وقت دیدن هلال واجب می‌دانند «3» و می‌باید که در وقت خواندن این دعا رو به جانب قبله کند نه به جانب هلال، و دعا این است: «الْحَمْدُللَّهِ الَّذی خَلَقَنیْ وَخَلَقَکَ وَقَدَّرَ مَنازِلَکَ وَجَعَلَکَ مَواقیْتَ لِلنَّاسِ، اللَّهُمَّ اهِلَّهُ عَلَیْنا اهْلالًا مُبارَکًا، اللَّهُمَّ ادْخِلْهُ عَلَیْنا بِالسَّلامَةِ وَالْاسْلامِ وَالْیَقیْنِ وَالْایمانِ وَالْبِرِّ وَالتَّقْوی وَالتَّوفیْقِ لِما تُحِبُّ وَتَرْضی».
__________________________________________________
[1]- این قول درنهایت قوّت‌است وصحّت است به شرط آنکه افطار نکرده باشد بلکه فرق میانه قبل از ظهر وبعد از ظهر هم‌نیست، احوط در صورت اخیره عدم اکتفاء به اداءاست. (کوهکمره‌ای)
[2] بلکه قضاء لازم است مطلقا، چه مرتدّ فطری باشد یا ملّی. (مازندرانی)
[3] اگر روزه گرفته باشد بر وفق مذهب خود. (خراسانی، کوهکمره‌ای)
* هرگاه گرفته باشد بر وجه صحیح در مذهب خود. (دهکردی، یزدی)
* مگر آنچه در مذهب خود لازم بود مراعات نکرده باشد، و همچنین فرق اسلام که محکوم به کفرند. (مازندرانی)
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی، مبسوط 1: 286. محقّق، معتبر 2: 711.
(2) در برخی از نسخه‌ها نیست.
(3) علّامه در مختلف 3: 501 به ابن عقیل نسبت داده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 290
دوم: مباشرت با حلال خود کردن در شب اوّل ماه رمضان.
سوم: افطار کردن به شیرینی.
چهارم: تعجیل افطار قبل از نماز، اگر انتظار او کشند که با او افطار کنند.
پنجم: سحور خوردن، و هرچند به طلوع فجر نزدیک‌تر باشد ثواب بیشتر است.
ششم: خواندن این‌دعانزد افطار: «اللَّهُمَ‌لَکَ‌صُمْنا وَعَلی‌رِزْقِکَ افْطَرْنا فَتَقَبَّلْهُ مِنَّا ذَهَبَ الظَّمآءُ وَابْتَلَّتِ الْعُرُوْقُ وَبَقِی الْاجْرُ، اللَّهُمَّ تَقَبَّلْهُ مِنَّا وَاعِنَّا عَلَیْهِ وَسَلِّمْنا فیْهِ وَتَسَلَّمْهُ مِنَّا».
هفتم: خواندن دعاهایی که در روزها و شبهای ماه رمضان مقرّر است.
هشتم: گزاردن هزار رکعت نماز به‌طریقی که در باب نماز مذکور شد «1».
نهم: خواندن سوره روم و عنکبوت در شب بیست و سوم.
دهم: غسل کردن در هرشبی که طاق [1] است، مثل شب سیم و پانزدهم و بیست ویکم. امّا در شب بیست و سوم دو غسل سنّت است: یکی در اوّل شب و یکی در آخر شب، چنان‌که در بحث طهارت مذکور شد.
یازدهم: آنکه در این ماه تخفیف نماید برغلام و کنیز خود در خدمت، یعنی خدمت دشوار ایشان را نفرماید.
دوازدهم: وداع ماه رمضان در روز آخر ماه خواندن.

فصل چهارم در ذکر آنچه روزه‌دار را به فعل درآوردن آن مکروه است
و آن یازده امر است:
اوّل: شعر خواندن [2] اگرچه مدح حضرات مقدّسات علیهم السلام [3] باشد.
__________________________________________________
[1]- بلکه در هرشبی از شبهای دهه آخر آن نیز سنّت است، هرچند طاق هم‌نباشد. (کوهکمره‌ای)
[2] ثابت نیست. (مازندرانی، نخجوانی)
[3] کراهات خواندن شعر در مدح حضرات مقدّسات محلّ تأمّل است. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) رجوع شود به صفحه 197.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 291
دوم: هرفعلی که موجب ضعف باشد، مثل مکث بسیار در حمّام، و خون گرفتن، و مانند آن.
سوم: زنان را بوسیدن، یا دست بازی کردن.
چهارم: شیاف برداشتن [1].
پنجم: حُقنه «1» کردن [2].
ششم: سقِّزْ خاییدن «2».
) هفتم: در گوش یا بینی چیزی چکانیدن، هر گاه به حلق نرسد که اگر به حلق رسد روزه باطل می‌شود [3].
هشتم: شکوفه و گل بو کردن، به تخصیص نرگس.
نهم: پیراهن برخود تر کردن.
دهم: سرمه که مشک یا صبر «3» داشته باشد در چشم کشیدن.
یازدهم: زنان را در آب مکث کردن.
__________________________________________________
[1] احوط ترک است. (خراسانی)
[2] احوط حرمت است. (تویسرکانی)
* حقنه کردن به چیز روان مفسد روزه است علی الاقوی. (خراسانی)
* احوط بلکه اقوی مفطر بودن حقنه به مایع است. (دهکردی، صدر)
* گذشت که حقنه به مایع مفطر است. (نخجوانی، یزدی)
[3] علی الاحوط. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) داخل کردن دوای مایعی از راه مقعد در روده‌ها، برای روان کردن مدفوع بیمار.
(2) آدامس جویدن.
(3) گیاهی است گرمسیری، که از آن شیرابه‌ای به دست میآورند بنام «صبر زرد» که در تداوی مصرف دارد.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 292

مطلب چهارم در اعتکاف
و آن مکث صائم است در مسجد جامع [1] سه روز یا زیاده به‌قصد قربت.
و در آن ثواب عظیم است، خصوصاً اگر در ده روز آخر ماه رمضان واقع شود.
و حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم همیشه در دهه آخر ماه رمضان اعتکاف می‌فرمودند.
و بی‌روزه داشتن اعتکاف جایز نیست، و از سه روز کمتر نمی‌باشد، و در غیر مسجد جامع صحیح نیست [2].
وهرگاه شخصی به‌نیّت سنّت دو روز اعتکاف نماید روز سوم واجب‌می‌شود، و اگر پنج روز یا هشت روز اعتکاف کند روز ششم یا نهم واجب [3] می‌شود، و براین قیاس ...
و جایز نیست اعتکاف‌کننده را که از مسجد بیرون رود، مگر از برای حاجت ضروری که در مسجد برنیاید، یا عیادت مؤمنی یا رفتن به وداع او یا مشایعت جنازه او، و مانند آن. و چون از مسجد بیرون رود حرام است نشستن [4] و در سایه راه
__________________________________________________
[1] بلکه در مسجدی که نبیّ یا وصیّ نبیّ در آن نماز جمعه خوانده باشد. (کوهکمره‌ای)
[2] اقوی جواز اعتکاف است در هر مسجدی که جماعت در او منعقد می‌شود اگرچه مسجد محلّه یا قبیله بوده باشد. (تویسرکانی)
[3] در وجوب نهم و سوم‌های بالاتر تأمّل است. (دهکردی، یزدی)
[4] احوط حرمت نشستن است مطلقا چه در زیر سایه چه در غیر آن و همچنین در سایه راه‌نرفتن احوط است. (تویسرکانی)
* در زیر سایه با اختیار، اگرچه احوط ترک نشستن است مطلقا. (خراسانی)
* در زیر سقف بلکه مطلقاً بنابر احوط. (دهکردی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 293
رفتن [1] و نماز گزاردن در غیر مسجدی [2] که در آن اعتکاف کرده، مگر به واسطه ضرورت، مثل آنکه به جهت غلبه ضعف بنشیند یا راه تشییع منحصر در مسقّف باشد یا آن‌قدر وقت نماند که نماز را در مسجد تواند گزارد، مگر در مکّه معظّمه [3] و جایز است که هر گاه به‌واسطه ضرورتی از مسجد بیرون رود نماز را هرجا که خواهد بگزارد [4].
و نیز حرام است در اعتکاف واجب روزه را فاسد ساختن، و در شب جماع کردن، و در روز و شب بوی خوش شنیدن [5] و زنان را بوسیدن یا دست به بدن ایشان رسانیدن [6].
و هرچه روزه را باطل می‌سازد اعتکاف را نیز باطل می‌سازد. و اگر اعتکاف واجب را در روز ماه رمضان به‌جماع فاسد سازد دو کفّاره لازم می‌شود، یکی به جهت ماه رمضان، و یکی به جهت اعتکاف، و اگر در شب به جماع فاسد سازد یک کفّاره به جهت اعتکاف لازم است وبس. و همچنین اگر روزه اعتکاف را در روز به غیر جماع [7] فاسد سازد. و اگر معتکف زوجه معتکفه خود را در اعتکاف واجب به اکراه مجامعت کند
__________________________________________________
[1]- بنابر احوط. (یزدی)
[2] مگر در مکّه که در آنجا نماز در غیر مسجد جایز است. (تویسرکانی)
* مگر آنکه معتکف در مسجد مکّه معظمّه باشد که در هر جای مکّه و هر خانه از خانه‌های آن می‌تواند نماز بگزارد. (مازندرانی)
[3] یعنی در مکّه معظّمه هرجا بخواهد می‌تواند نماز کند مطلقا. (دهکردی، یزدی)
[4] احوط اقتصار نماز است در همان مسجد، مهما امکن. (تویسرکانی)
* بلکه به غیر ضرورت در غیر همان مسجد نگزارد. (صدر)
[5] شمّ طِیب حرام است و بوسیدن زنان و لمس آنها نیز حرام است علی الاحوط. (تویسرکانی)
[6] و همچنین حرام است بیع و شراء، مگر با ضرورت به جهت أکل و شرب، و همچنین حرام است ممارات یعنی مجادله از برای غلبه نه به قصد اظهار حقّ، و همچنین است استمناء کردن. (یزدی)
[7] کفّاره افطار روزه بدهد اگر ماه رمضان باشد. (یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 294
چهار کفّاره [1] براو واجب می‌شود، دو کفّاره از جهت خود، و دو کفّاره از جهت زوجه خود
__________________________________________________
[1]
.- بعضی از علماء قائلند که چهار کفّاره لازم نیست بلکه دو کفّاره لازم است و چهار کفّاره‌احوط است. (تویسرکانی)
* بلکه سه کفّاره است بنابر اقوی. (خراسانی)
* بنابر احوط هرگاه در روز رمضان باشد، لکن اقوی کفایت سه کفّاره است، و هرگاه در شب باشد یا در روز غیر رمضان یک کفّاره کافی است، بلی هرگاه قضای شهر رمضان باشد و بعد از زوال کفّاره قضاء نیز بدهد. (دهکردی، یزدی)
* تعدّد کفّاره در شب و جهی ندارد و در روز هم بنابر این است که آن روزه همچه روزه باشد که افساد او کفّاره داشته باشد از غیر جهت اعتکاف تا دو کفّاره بر او باشد و تحملّ کفّاره اعتکاف هم از زوجه ثابت نیست. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 295

مقدّمه بدان که حجّ کردن از اعظم ارکان دین است،
و چون واجب شود تأخیر کردن آن گناه عظیم است، و در حدیث به این مضمون وارد است که: هر گاه برشخصی حجّ واجب شود و به حجّ نرود با آنکه مانع شرعی نداشته باشد، پس چون بمیرد در وقت مردن مسلمان نخواهد مرد، بلکه یا جهود خواهد مرد یا ارمنی «1». [1]
و روایات بسیار در کثرت ثواب حجّ از حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم و حضرات ائمّه معصومین- صلوات اللَّه علیهم اجمعین- وارد شده، از آن جمله منقول است که: شخصی به خدمت حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: یا رسول‌اللَّه من از خانه خود به عزم حجّ بیت اللَّه بیرون آمده بودم و چون بدانجا رسیدم وقت حجّ فوت شده بود و من مرد غنی و مالدارم، پس امر فرما که مال خود را در وجهی از وجوه صرف نمایم که ثواب آن مثل ثواب حجّ باشد، پس حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم روی مبارک خود به آن شخص کرد و فرمود: که به کوه ابوقبیس نظرکن، اگر آن کوه تمام طلای سرخ‌شود و آن‌را در راه‌خدا صرف نمایی ثواب آن به‌ثواب حجّ نمی‌رسد؛ سپس آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: شخصی که اراده حجّ کند چون به مهیّا ساختن یراق و اسباب راه حجّ اشتغال نماید، هرنوبت که یک چیز از آن اسباب و یراق را که از زمین بردارد و یا برزمین گذارد حقّ تعالی ده ثواب از برای او می‌نویسد، و ده گناه او را می‌بخشد، و ده درجه جای او را در بهشت بلندتر می‌سازد، و شتری که آن شخص براو سوار است هربار که پاشنه از زمین برمی‌دارد یا برزمین می‌گذارد مثل آن ثوابها خدای تعالی از برای آن شخص می‌نویسد «2». [2]
__________________________________________________
[1] أ کافی 4: 268، حدیث 1 و 5. وسائل 11: 29، حدیث 1 و 3 و 5.
[2] ب- تهذیب 5: 19، حدیث 56. وسائل 11: 113، حدیث 1.
__________________________________________________
(1) کافی 4: 268، حدیث 1 و 5. وسائل 11: 29، حدیث 1 و 3 و 5.
(2) تهذیب 5: 19، حدیث 56. وسائل 11: 113، حدیث 1.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 297

مطلب اوّل در بیان بعضی از آداب حجّ
چون عزم حجّ جزم شود [1] باید که ذمّت خود را از حقّ مردم خلاص سازد و وصیّت کند، و چون خواهد که از منزل خود بیرون آید عیال و بازماندگان خود را جمع سازد و دورکعت نماز سنّت بگذارد، و بعد از آن این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ انیْ اسْتَوْدِعُکَ السَّاعَةَ نَفْسیْ وَاهْلیْ وَمالیْ وَدیْنیْ وَدُنْیایَ واخِرَتیْ وخَواتِیمَ عَمَلیَ اللَّهُمَّ احْفَظ الشاهد مِنّا والغائبَ، اللَّهُمَّ احْفَظْنا واحفَظْ عَلَیْنا، اللَّهُمَّ اجْعَلْنا فیْ جَوارِکَ، اللَّهُمَّ لا تَسْلُبْنا نِعْمَتَکَ وَلا تُغَیِّرْ مابِنا مِنْ عافِیَتِکَ وَفَضْلِکَ».
و بعد از آن وداع عیال و اطفال خود کند و تحت‌الحنک بسته عصای بادام تلخ به‌دست گرفته از منزل خود بیرون آید.
و در وقت بیرون آمدن بگوید: «بِسْمِ اللَّهِ امَنْتُ بِاللَّه تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ، اللَّهُ اکْبَرُ، اللَّهُ اکْبَرُ، اللَّهُ اکْبَرُ» و بعد از آن سه نوبت بگوید: «بِاللَّهِ اخْرُجُ وَبِاللَّهِ ادْخُلُ وَعَلَی اللَّهِ اتَوَکَّلُ» پس بگوید: «اللَّهُمَّ افْتَحْ لیْ فی وَجْهیْ هذا بِخَیْرٍ وَاخْتِمْ لیْ بخَیْرٍ وَقِنیْ شَرَّ کُلِّ دابَّةٍ انْتَ اخِذٌ بِناصِیَتِها انَّ رَبیْ عَلی صِراطٍ مُسْتَقیْمٍ».
و چون از خانه بیرون آید بر در خانه رو به قبله بایستد، و فاتحه و آیةالکرسی یک‌نوبت پیش رو، و یک‌نوبت بردست راست، و یک‌نوبت بردست چپ بخواند، و بعد از آن این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ احْفَظْنیْ وَاحْفَظْ ما مَعیْ وَسَلِّمْنیْ وَسَلِّمْ ما مَعیْ
__________________________________________________
[1]- اولی اتیان به آداب مذکوره است به این ترتیب و کیفیّت رجاءً. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 298
وَبَلِّغْنیْ وَبَلِّغ ما مَعِیْ بِبَلاغِکَ الْحَسَنِ الجَمیْلِ یا ارْحَمَ الرَّاحِمیْنَ».
بعد از آن نیّت حجّ کند به این طریق که: متوجّه خانه خدا می‌شوم که حجّ اسلام را بجاآورم برای آنکه بر من واجب است تقرّب به خدا، و پای در رکاب کند و بگوید:
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیْمِ بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ وَاللَّهُ اکْبَرُ».
و چون برپشت مرکب قرار گیرد این دعا بخواند: «الْحَمْدُ للَّهِ الَّذیْ هَدانا لِلْاسْلامِ وَمَنَّ عَلَیْنا بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ والِه سُبْحانَ الَّذیْ سَخَّرَ لَنا هذا وَما کُنَّا لَهُ مُقْرِنیْنَ وَانَّا الی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ وَالْحَمْدُللَّهِ رَبِ‌الْعالَمیْنَ، اللَّهُمَّ انْتَ الْحامِلُ عَلَی الظَّهْرِ وَالْمُسْتَعانُ عَلَی الْامْرِ، اللَّهُمَّ بَلِّغْنا بَلاغًا الَی الْخَیْرِ بَلاغًا یَبْلُغُ الی مَغْفِرَتِک اللَّهُمَّ لا ضَیْرَ الّا ضَیْرُکَ وَلا خَیْرَ الّا خَیْرُکَ وَلا حافِظَ غَیْرُکَ».
و سنّت است که در هرمنزل که فرود آید در وقت فرود آمدن این دعا بخواند:
«رَبِّ انْزِلْنیْ مُنْزَلًا مُبارَکًا وَانْتَ خَیْرُالْمُنْزِلیْنَ» و دورکعت نماز بگزارد، و چون از آن منزل کوچ کند نیز دو رکعت نماز بگزارد.
بدان‌که بهترین روزها ازبرای سفر شنبه وسه شنبه و پنج‌شنبه است، و در روز دوشنبه سفر به‌غایت بد است، و همچنین در روز جمعه قبل از نماز. و اگر ضرورت شود که در روز بد سفرکند باید که تصدّق‌کند و متوجّه سفر گردد، که تصدّق تلافی بدی آن روز می‌کند.
و سُنّت است فراخ دستی در این سفر مبارک و سعی در خوبی توشه و بسیاریِ آن، در حدیث آمده که: اسراف مذموم است، مگر در راه حجّ «1». [1]
و سنّت است خوش خلقی با همراهان و ملازمان و مُکاریان «2» [2] و خشم فروخوردن از ایشان.
از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام منقول است که: هرکس به راه خانه خدا می‌رود اگر سه خصلت در او نباشد حجّ او هیچ است، و آن خوش خلقی است، و خشم فروخوردن، و صلاح و تقوی شعار خود کردن»
. [3]
__________________________________________________
(1) من لا یحضره الفقیه 2: 279، حدیث 2446. وسائل 11: 417، حدیث 1.
(2) صاحبان وسائط نقلیّه.
(3) کافی 4: 285، حدیث 1 و 2. وسائل 12: 11، حدیث 4 و 5.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 299

مطلب دوم در بیان شرایط وجوب حجّ
بدان‌که تا هفت شرط بهم نرسد حجّ واجب نمی‌شود:
شرط اوّل: بلوغ است، پس برطفل حجّ واجب نمی‌شود، هرچند مالدار باشد. امّا اگر ولیّ او، او را به حجّ بَرَد و احرام ببندد، و قبل از وقوف عرفه یا وقوف مشعر بالغ شود، وباقی افعال حجّ‌را بجا آورد، حجّ او صحیح است واز حجّ اسلام مجزی‌است [1].
شرط دوم: عقل‌است، پس مجنونی که هیچ وقت به هوش نیاید یا اگر به هوش آید مدّت هُشیاری او افعال‌حجّ را نگنجد بر او حجّ واجب نیست، امّا اگر قبل از وقوف عرفات یا وقوف مشعر هشیار شود و باقی افعال را در زمان هُشیاری بجا آورد، حکم‌اوحکم طفل‌است [2].
شرط سوم: حرّیّت است، پس بربنده حجّ واجب نیست، هرچند بعضی از او آزاد باشد، و اگر به رخصت آقا حجّ کند ثواب دارد، امّا این حجّ از حجّ اسلام مجزی نیست، و هرگاه بعد از آزادی استطاعت حجّ بهم رساند نوبت دیگر حجّ براو واجب است، مگر آنکه قبل از یکی از دو وقوف [3] آزاد شود که در این صورت حکم طفل
__________________________________________________
[1] احوط عدم اجزاء است. (تویسرکانی)
* ولی اگر استطاعتش تا سال دیگر باقی است حجّ ثانیاً از او فوت نشود. (صدر)
* مشکل است اجزاء اگرچه مشهور است. (مازندرانی)
* اجزاء از حجّ اسلام در صبیّ و مجنون هرگاه قبل از احد الوقوفین کامل شوند مشکل است خصوصاً در مجنون و خصوصاً هرگاه مسبوق به استطاعت نباشند، بلی در مملوک ثابت است. (نخجوانی، یزدی)
[2] احوط در اینجا نیز عدم کفایت است. (تویسرکانی)
* مذکور شد که مشکل است. (مازندرانی)
[3] اجزاء در اینجا مورد اخبار است و معمول بها است نزد علماء. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 300
و مجنون [1] دارد به‌طریقی که دانسته شد.
شرط چهارم: استطاعت [2] یعنی قادر بودن برخرج راه در رفتن و برگشتن [3] از چهارپایان و خیمه و خدمتکاران و باقیِ ضروریّات به حسب حال این‌کس [4].
و اگر شخصی گوید که: خرج راه تو در عُهْده من است و بر سخن او اعتماد باشد در این صورت حجّ واجب است [5]. و همچنین اگر خود بعضی از خرج راه داشته باشد و تتمّه را شخصی که براو اعتماد باشد متعهّد شود.
و از جمله استطاعت: نفقه عیال و بازماندگان واجب‌النفقه از وقت رفتن تا رسیدن به
__________________________________________________
[1] مشکل است. (صدر)
[2] استطاعت ابا ننمودن حال شخص است از حجّ نمودن پس این معنی مختلف می‌شود به‌اختلاف امکنه و اشخاص، پس گاهی نه زاد لازم است و نه راحله، و گاهی هم زاد لازم است و هم راحله، چنانچه و گاهی زاد لازم است نه راحله، و گاهی به عکس، پس اختلاف اخبار در تفسیر آیه شریفه ناظر است به این معنی، پس تعارض در میان روایات نیست، چنانچه قوت عیال نیز مختلف می‌شود به اختلاف کثرت و قلّت، بلکه به اختلاف امکنه و احوال، پس از این بیان معلوم شد که اعتبار رجوع به کفایت است مثل صنعت و حرفت و یا سرمایه تجارت یا زراعت و غیر اینها، پس اگر کسی بعد از برگشتن از حجّ مبتلا به مذلّت سؤال بشود حجّ بر او واجب نیست. (کوهکمره‌ای)
[3] ظاهر عبارت مصنّف مرحوم این است که شرط نیست وجود ما به الکفایه بعد از مراجعت یعنی باقی ماندن چیزی از اموال که در دست او باشد و به او کسب کند و آن در حقّ صاحبان حرفه و صنعت بی اشکال است و در غیر آنها محلّ خلاف و محلّ اشکال است، احوط عدم اشتراط است. (تویسرکانی)
* وشرط است بنابر اقوی که بعد از برگشتن هم به عسرت و مشقّت نیفتد به این که یا سرمایه تجارت داشته باشد یا مال الاجاره املاک یا زراعت یا کسبی که به آن امرش بدون عسرت بگذرد. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[4] در صورتی که بدون خدمتکار و غیر آن در عسر و حرج واقع می‌شود. (خراسانی)
[5] وجوب قبول مخارج راه از غیر و هم هبه و بذل مال از غیر مطلقا تا استطاعت حاصل شودو حجّ واجب شود معلوم نیست، بلکه ممنوع است، بلی اگر قبول کرد آن وقت حجّ بر او واجب می‌شود. (دهکردی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 301
منزل خود [1] خواه خود قدرت برآن داشته باشد و خواه دیگری متعهّد آن شود.
و نیز از جمله استطاعت: قدرت بروفای دین مثل قرض [2] و مهر زن و غیرآن، پس مادام که قادر بروفای آن نباشد حجّ واجب نمی‌شود [3].
و اگر زن در راه حجّ احتیاج به محرم داشته باشد و محرم به جهت رفاقت او اجرتی خواهد قدرت بر اجرت آن محرم نیز داخل استطاعت است، پس اگر براجرت او قادر نباشد حجّ براو واجب نمی‌شود.
شرط پنجم: صحّت بدن‌است، به حیثیّتی‌که از رفتن به‌حجّ مشقّت شدیده‌لازم‌نیاید.
شرطششم: امنیّت‌راه‌است، پس‌مادام‌که‌گمان [4] ناامنی‌باشد، رفتن‌واجب‌نیست [5].
شرط هفتم آنکه: آن‌قدر وقت باشد که خود را به مکّه معظّمه رساند و افعال حجّ را به‌فعل آورد، پس اگر وقت تنگ باشد، حجّ در آن سال ساقط است.
و هر گاه برزن واجب شود، می‌تواند که بی‌رخصت شوهر به حجّ رود. امّا حجّ سنّتی بی‌رخصت شوهر نمی‌تواند کرد.
__________________________________________________
[1] ظاهر متن این است که شرط نیست در استطاعت داشتن مؤنه و سرمایه بعد از برگشتن بلی باید سوء حال دست ندهد برای او، پس اگر شخصی سرمایه دارد که به آن کسب و گذران می‌کند و اگر سرمایه را صرف در حجّ نماید بعد از برگشتن باید گذران به مذلّت سؤال کردن باشد لازم نیست حجّ بر او. (مازندرانی)
[2] اگر حالّ باشد و امّا مؤجّل قدرت وفاء آن شرط نیست در حصول استطاعت. (خراسانی)
* مطلقاً معلوم نیست. (صدر)
[3] و همچنین واجب نمی‌شود مگر بر کسی که علاوه بر قدرت داشتن او بر امور مذکوره قدرت بر تعیّش بعد از مراجعت به حسب خود داشته باشد، پس اگر شخصی متمکّن است از رفتن به حجّ به صرف مؤنه یا سرمایه یا فروختن آن ملکی که از منافع آن گذران می‌کند ولکن بعد از برگشتن از حجّ به سبب نداشتن سرمایه یا غیر آن از صنعت و ملک به ذلّت و خواری واقع می‌شود حجّ بر او واجب نخواهد بود. (خراسانی)
* مگر آنکه کسی بذل زاد و راحله نماید، پس واجب می‌شود حجّ هرچند قدرت بر وفای دین نداشته باشد. (کوهکمره‌ای)
[4] به گمانی که سفر را حرام نماید. (صدر)
[5] بلکه حرام است. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 302

مطلب سوم در بیان انواع حجّ و ذکر مواقیت
بدان‌که حجّ بر سه نوع است: حجّ تمتّع، و حجّ قران، و حجّ افراد.
حجّ تمتّع: بر شخصی واجب می‌شود که منزل او از مکّه معظّمه شانزده فرسخ شرعی دور باشد.
حجّ قِران و افراد: برشخصی واجب می‌شود که از اهل مکّه معظمه باشد، یا دوری منزل او از آن مکان مقدّس کمتر از آن مقدار باشد.
و اوّل افعال حجّ تمتّع احرام عمره است از میقات، و میقات مکانی است که حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم قرار داده‌اند که حاجیان از آنجا احرام بندند، و آن پنج موضع است، که هریکی از آن مواضع میقاتگاه عمره حجّ تمتّعِ جمعی است:
اوّل: ذوالحلیفه [1] است، و آن میقات جمعی است که از راه مدینه مقدّسه می‌آیند.
دوم: جُحفه است، و آن میقات جمعی است که از راه شام می‌آیند.
سوم: یَلَمْلَم است، و آن میقات جمعی است که از راه یَمَن می‌آیند.
چهارم: قرن المنازل است، و آن میقات جمعی است که از راه طایف می‌آیند.
__________________________________________________
[1] و احوط اقتصار بر مسجد شجره است. (خراسانی، مازندرانی، یزدی)
* چون امام علیه السلام در بعضی روایات ذوالحلیفه را به مسجد شجره تفسیر فرموده پس احتیاط را البّته ترک ننمایند. (کوهکمره‌ای)
* احوط بلکه اظهر عدم جواز احرام است در غیر مسجد شجره. (نخجوانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 303
پنجم: عقیق است، و آن میقات جمعی است که از راه عراق عرب می‌آیند [1].
و بدان‌که احرام بستن قبل از رسیدن به میقات صحیح نیست، مگر آنکه شخصی به‌نذر [2] یا عهد یا سوگند [3] برخود لازم سازد که قبل از رسیدن به میقات احرام ببندد [4].
و همچنین گذشتن حاجیان از میقات بی‌احرام حرام است، و اگر از میقات بی‌احرام بگذرند واجب است که برگردند و از میقات [5] احرام ببندند.
__________________________________________________
[1] و میقات کسی که منزل او نزدیک‌تر باشد به مکّه معظّمه از این مواقیت همان میقات اواست و این میقات ششم است. (تویسرکانی)
[2] اگر نذر کند بر سبیل اطلاق که احرام حجّ یا عمره مفرده ببندم قبل از میقات صحّت آن‌مشکل است و اگر نذر کند از موضع معیّنی که قبل از میقات است مثل کوفه یا مدینه مثلًا صحیح است احرام از آن موضع، و عهد و سوگند ملحق به نذر نیستند در این حکم. (مازندرانی)
[3] در عهد و سوگند این حکم ثابت نیست و در نذر هم قدر متیقّن این است که در وقت نذر معیّن کند مکان خاصّی را مثل کوفه یا بصره مثلًا و باید در اشهر حجّ هم باشد و مع ذلک احوط تجدید امر است در میقات. (خراسانی، نخجوانی، یزدی)
[4] احوط تجدید احرام است در میقاتگاه. (دهکردی)
[5] اگر به میقات دیگر نرسد. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 304

مطلب چهارم در بیان افعال حجّ تمتّع برسبیل اجمال
بدان‌که افعال حجّ تمتّع هجده است، به این ترتیب، یعنی باید که هریک این هجده فعل را به‌ترتیبی که مذکور می‌شود بجا آورد:
اوّل: احرام عمره بستن است.
دوم: طواف خانه کعبه است.
سوم: دو رکعت نماز طواف کردن.
چهارم: سعی میان صفا و مروه کردن.
پنجم: تقصیر است، یعنی چیزی از موی یا ناخن گرفتن.
و به این پنج فعل، افعال عمره تمتّع تمام است.
ششم: احرام حجّ بستن است.
هفتم: وقوف عرفات است.
هشتم: وقوف مشعر است.
نهم: جمره عقبه را به هفت سنگریزه زدن.
دهم: قربانی کردن.
یازدهم: سر تراشیدن یا تقصیر کردن.
دوازدهم: طواف زیارت کردن.
سیزدهم: دو رکعت نماز طواف در مقام حضرت ابراهیم علیه السلام گزاردن.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 305
چهاردهم: سعی مابین صفا و مروه کردن.
پانزدهم: طواف نساء کردن.
شانزدهم: دو رکعت نماز طواف نساء کردن.
هفدهم: سه شب ایّام تشریق در منی بودن.
هجدهم: در هریک از ایّام تشریق، هریک از جمرات ثلاثه را به‌هفت سنگریزه زدن. و این آخر افعال واجبه حجّ است.
و چون از اینها فارغ شود، سنّت است که به‌مکّه عود نماید جهت بجاآوردن طواف وداع و باقیِ سنّتها که بعد ازاین مذکور خواهد شد. ان شاءاللَّه تعالی.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 306

فصل اوّل در ذکر اموری که قبل از شروع در احرام بجا آوردن آن سنّت است:
و آن هشت امر است:
اوّل آنکه: از اوّل ماه ذیقعده از موی سر و موی محاسن مطلقاً چیزی نگیرد [1].
دوم: برطرف کردن موی زهار و موی زیر بغل، به تراشیدن یا بنوره گذاشتن، و نوره افضل است.
سوم: سبیل گرفتن.
چهارم: ناخن چیدن.
پنجم: مسواک کردن.
__________________________________________________
[1] و این احوط است. (خراسانی، مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 307
ششم: غسل احرام کردن. و بعضی از مجتهدین آن را واجب می‌دانند «1» و اگر بعد از غسل و قبل از احرام به خواب رود یا حدثی کند، یا چیزی بخورد یا بپوشد یا ببوید که برمحرم خوردن و پوشیدن و بوئیدن آن حرام باشد، غسل را اعاده کند [1].
هفتم: نماز احرام گزاردن [2] و آن شش رکعت [3] است به سه سلام، و اکتفا به چهار رکعت و دو رکعت نیز جایز است. و سنّت است که در رکعت اوّل بعد از فاتحه سوره «قُل یا ا یُّهَا الْکافِرُون» و در رکعت دوم بعد از فاتحه «قُلْ هُوَ اللَّه» بخواند [4].
__________________________________________________
[1] بلکه اولی اعاده غسل است در جمیع تروک احرام اگر از او صادر شود. (نخجوانی)
[2] و احتیاط بجا آوردن احرام بعد از نماز، چه فریضه باشد یا نافله ترک نشود و افضل بودن آن‌است در وقت زوال. (خراسانی)
* و مستحبّ است واقع ساختن احرام بعد از نماز ظهر اگر میسّر شد، و إلّابعد از نماز واجب دیگر ادائی و إلّاقضائی و نماز احرام را قبل از نماز واجب بجا آورد، بعد واجب، بعد از آن احرام. (خراسانی، مازندرانی)
* و مستحبّ است بستن احرام بعد از نماز ظهر و اگر ممکن نباشد بعد از فریضه دیگر، و اگر ممکن شود بعد از نافله که در متن ذکر شده و جمع نمودن میان نافله مذکوره و فریضه در میان فقهاء رضوان اللَّه تعالی علیهم مشهور است، چنانچه تقدیم نافله بر فریضه و تأخیر آن از او محلّ خلاف است هرچند تقدیم نافله بر فریضه تا اینکه احرام بعد از فریضه واقع شود نیز مشهور است. (کوهکمره‌ای)
* و مستحبّ است که احرام را بعد از نماز ظهر ببندد اگر میسّر باشد و إلّابعد از نماز واجب دیگر چه اداء چه قضاء، پس اوّل نماز احرام را می‌کند و بعد نماز واجب و بعد از آن احرام می‌بندد. (یزدی)
[3] این شش رکعت نماز نافله احرام است و با نماز واجب ساقط نمی‌شود، بلکه مستحبّ است که احرام بعد از نماز ظهر ببندد اگر میسّر شود و إلّابعد از نماز واجب دیگر، چه اداء و چه قضاء، پس اوّل نماز احرام را می‌خواند، بعد نماز واجب، بعد از آن احرام می‌بندد، و اگر نماز واجب نخواند اکتفاء می‌کند بر نماز احرام. (نخجوانی)
[4] عکس أولی است که در رکعت اوّل «قل هو اللَّه» و در کعت دوم «قل یا ایّها الکافرون» بخواند. (خراسانی، مازندرانی)
__________________________________________________
(1) علّامه در مختلف 4: 50 و 51 به ابن ابی عقیل و ابن جنید نسبت داده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 308
هشتم آنکه: بعد از نماز این دعا بخواند: «الْحَمْدُللَّهِ رَبِ‌الْعالَمیْنَ وَصَلَّی اللَّهُ عَلی سَیِّدِنا مُحَمَّدٍ والِهِ الطَّاهِریْنَ، اللَّهُمَّ انیْ اسْئَلُکَ انْ تَجْعَلَنیْ مِمَّنِ اسْتَجابَ لَکَ وامَنَ بِوَعْدِکَ وَاتَّبَعَ امْرَکَ، فَانیْ عَبْدُکَ وَفیْ قَبْضَتِکَ لا اوْقی الّا ما وَقَیْتَ وَلا اجِدُ الّا ما اعْطَیْتَ، وَقَدْ ذَکَرْتَ الْحَجَّ فَاسْئَلُکَ انْ تَعْزِمَ لیْ عَلَیْهِ عَلی کِتابِکَ وَسُنَّةِ نَبِیِّکَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ والِه وَتُقَوِّیَنیْ عَلی ما ضَعُفْتُ عَنْهُ وَتَسَلَّمَ مِنیْ مَناسِکیْ فیْ یُسْر مِنْکَ وَعافِیَةٍ، وَاجْعَلْنیْ مِنْ وَفْدِکَ الَّذیْ رَضیْتَ وَارْتَضَیْتَ وَسَمَّیْتَ وَکَتَبْتَ «1» اللَّهُمَّ انیْ اریْدُ التَّمَتُّعَ بِالْعُمْرَةِ الَی الْحَجِّ عَلی کِتابِکَ وَسُنَّةِ نَبِیِّکَ صَلَواتُکَ عَلَیْهِ والِه فَانْ عَرَضَ لیْ عارِضٌ یَحْبِسُنیْ فَحِلّی «2» حَیْثُ حَبَسْتَنیْ بِقُدْرَتِکَ الَّذیْ قَدَّرْتَ عَلَیَّ، اللَّهُمَّ انْ لَمْ تَکُنْ حَجَّةً فَعُمْرَة، احْرِمُ لَکَ شَعْریْ وَبَشَریْ وَدَمیْ وَعِظامیْ وَمُخیْ وَعَصَبیْ مِنَ النِّسآءِ وَالثِّیابِ وَالطِّیبِ، ابْتَغیْ بِذلِکَ وَجْهَکَ وَالدَّارَ الاخِرَةَ».
و بدان‌که حیض مانع احرام نیست، و همچنین مانع غسل احرام نیست. امّا مانع نماز احرام است.

فصل دوم در بیان باقی امور متعلّقه به احرام:
و آن چهل و سه امر است: سه امر واجب، و چهار امر سنّت، و دوازده امر مکروه، و بیست و چهار امر حرام.
امّا سه امر واجب:
اوّل: نیّت است، به این طریق که: احرام عمره تمتّع می‌بندم از برای آنکه
__________________________________________________
* عکس بهتر است به این که در رکعت اوّل «قل هو اللَّه» و در رکعت دوم «قل یا ایّها الکافرون» بخواند. (کوهکمره‌ای، یزدی)
* فرقی ندارند عمل به هر کدام جایز است. (نخجوانی)
__________________________________________________
(1) در نسخه‌ای: «کَنَّیْتَ» و در برخی از نسخه‌ها این عبارت افزوده شده است: «الّلهُمَّ إنی خَرَجْتُ مِنْ شُقّةٍ بَعیْدَةٍ وَ انْفَقْتُ مالی ابْتِغاءَ مَرْضاتِکَ، اللَّهُمَّ فَتَمِّمْ لِیْ حِجّتی وعُمْرتیْ ...».
(2) در بعضی از نسخه‌ها «فحلّنی» و در بعض دیگر «فخلّنی» و صواب همان است که ثبت گردید، چنانکه در مصباح و مبسوط مرحوم شیخ طوسی مسطور است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 309
واجب [1] است تقرّب به خدا.
دوم: مقارن داشتن نیّت است به تلبیات [2] اربع، یعنی بعد از نیّت بی‌فاصله واجب است که یک نوبت [3] بگوید: «لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْک لَبَّیْکَ لا شَریْکَ لَکَ لَبَّیْکَ [4]».
سوم: پوشیدن دو جامه احرام است مردان [5] را از هرچه جایز است نماز در آن [6] یکی را لُنگ کند و یکی را بردوش اندازد، به شرط آنکه دوخته و شبیه به دوخته نباشد مثل کَپَنَکْ «1» و زِرِه. و زنان را جایز است در حال احرام پوشیدن دوخته و حریر [7].
امّا چهار امر سنّت:
اوّل آنکه: مرد تلبیات را بلند بگوید.
دوم آنکه: تلبیاتی که مذکور می‌شود اضافه کند به تلبیات واجب، و آن این است:
«انَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ وَالْمُلْکَ لَکَ، لا شَریْکَ لَکَ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ ذَا الْمَعارِجِ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ داعِیًا الی دارِالسَّلامِ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ غَفَّارَ الذُّنُوْبِ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ اهْلِ التَّلْبِیَةِ، لَبَّیْکَ ذَاالْجَلالِ وَالْاکْرامِ
__________________________________________________
[1] قصد وجوب لازم نیست. (خراسانی)
[2] واحوط تلبیات پنج است به این نحو که زیادت نماید بعد از لبیّک سوم: «انّ الحمد والنّعمةلک والملک» وبعد ازتلبیات چهارم زیاد نماید: «بحجّ اوعمرة تماماً علیک لبّیک». (خراسانی)
[3] و احوط این است که یک نوبت دیگر به این نحو بخواند: «لبّیک اللّهمّ لبّیک إنّ الحمد والنّعمة لک والملک لا شریک لک لبّیک» و بهتر این است که «إنّ» را به کسر همزه بخواند، هرچند به فتح نیز جایز است. (دهکردی، یزدی)
[4] و احوط این است که زیاد نماید بر این عبارت این قدر را: «إنّ الحمد والنّعمة والملک لک لا شریک لک لبّیک» و لفظ «لک» پیش از «والملک» هم احتیاط است و لفظ «انّ» به کسر خواندن و به فتحه احتیاط است. (کوهکمره‌ای، مازندرانی، نخجوانی)
[5] و امّا بر زنان، پس واجب نیست، هرچند اولی است. (نخجوانی، یزدی)
[6] در وجوب آن که آن چیزهائی باشد که نماز در آن جایز است تأمّل است اگرچه احوط است. (خراسانی)
[7] احوط ترک‌پوشیدن حریراست ازبرای زنان‌نیز. (دهکردی، کوهکمره‌ای، نخجوانی، یزدی)
* در حریر مشکل است، احوط اگر نگوئیم اقوی ترک حریر است بر زنان نیز. (مازندرانی)
__________________________________________________
(1) بالا پوش نمدین.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 310
لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ تُبْدِئُ وَالْمَعادُ الَیْکَ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ تَسْتَغْنیْ وَنَفْتَقِرُ الَیْکَ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ مَرْهُوْبًا وَمَرْعُوْبًا الَیْکَ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ الهَ الْحَقِّ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ ذَاالْنَّعْمآءِ وَالْفَضْلِ الْحَسَنِ‌الْجَمیْلِ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ کَشَّافَ الْکُرُوْبِ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ عَبْدُکَ وَابْنُ عَبْدَیْکَ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ یا کَریْمُ لَبَّیْکَ».
سوم از سنّتهای احرام آن است که: کلّ تلبیاتی که مذکور شد اکثر اوقات بگوید، خصوصاً در هشت جا: اوّل: بعد از نماز، خواه واجب و خواه سنّت. دوم: هروقت شتری که برآن سوار است از هرجا برخیزد. سوم: هر گاه در راه بربلندی مثل پُشته یا کوهی براید. چهارم: هر گاه به سراشیبی درآید. پنجم: هر گاه از خواب بیدار شود. ششم: در وقت سحر. هفتم: هر گاه سوار شود یا فروآید. هشتم: هر گاه در راه به شخصی برخورد.
چهارم از سنّتهای [1] احرام آنکه: چون خانهای مکّه معظّمه را ببیند تلبیات را قطع [2] کند. وبعضی ازمجتهدین [3] برآنند که در آن وقت، قطع تلبیات واجب است «1».
امّا آن دوازده امر که در احرام مکروه است:
اوّل: حمّام رفتن [4]
دوم: شستن جامه احرام [5] هرچند چرکین شود.
سوم: بو کردن میوه [6] مثل سیب و به و غیر آن.
چهارم: تکلّم کردن به غیر تلبیات و قرآن و ذکر خدا، و حاجت ضروری.
__________________________________________________
[1]- بلکه احوط است. (صدر)
[2] و احتیاط به قطع ترک نشود. (خراسانی)
[3] این قول احوط است. (تویسرکانی)
[4] کیسه کشیدن نیز مکروه است، چه در حمّام و چه در غیر حمّام. (کوهکمره‌ای)
[5] مگر آن که نجس شود. (کوهکمره‌ای)
[6] احوط ترک است. (تویسرکانی)
* بلکه احوط ترک بوئیدن است، هرچند خوردن آنها مانعی ندارد. (دهکردی، یزدی)
* احوط ترک است. (صدر)
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی، خلاف 2: 293، مسأله 71.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 311
پنجم: در جواب احدی لبیّک گفتن.
ششم: خوابیدن برفرشی که سفید نباشد.
هفتم: تراشیدن سرِ [1] شخصی که احرام نداشته باشد، که اگر احرام داشته باشد تراشیدن سر او حرام است.
هشتم: غسل کردن از برای خنک ساختن بدن، نه به جهت سنّت مثل غسل جمعه و غیر آن.
نهم آنکه: جامه احرام از غیر پنبه [2] باشد.
دهم آنکه: جامه احرام میل میل باشد، یعنی خطّها داشته باشد.
یازدهم آنکه: سیاه [3] باشد.
دوازدهم آنکه: در ابتدای احرام جامه احرام چرکین باشد؛ امّا اگر در اثنای احرام چرکین شود پوشیدن آن مکروه نیست.
امّا آن بیست و چهار امر که در حال احرام بجاآوردن آن حرام است:
اوّل: شکار کردن، یا شخصی را شکار فرمودن «1» یا گفتن که فلانجا شکاری هست، یا نمودن شکار، یا آلات شکار- مثل باز و سگ و دام و تیر و تفنگ- به شخصی دادن که شکار کند.
و این امور حرام است به دو شرط: اوّل آنکه: آن جانور آبی نباشد؛ چه شکار کردن جانوران آبی‌در حال احرام حرام نیست، و مراد از «جانور آبی» حیوانی است که در آب تخم کند؛ پس شکار کردن غاز و اردک و باقی حیوانات که در خشکی تخم کنند حرام
__________________________________________________
[1]- حرام است بنابر اقوی. (خراسانی)
[2] در کراهت این تأمّل است. (خراسانی)
[3] احوط ترک احرام است در آن. (خراسانی)
* و همچنین اگر زرد باشد، بلکه اولی ترک مطلق جامه رنگین است. (دهکردی، کوهکمره‌ای، نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) یعنی امر به شکار کردن.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 312
است. دوم آنکه: خوردن گوشت آن جانور حلال باشد [1] مثل آهو و کلنک «1» و غیر آن- پس شکار کردن حیوانی که گوشت آنها حرام است مثل خوک و پلنگ و چرخ «2» و باز، در حال احرام حلال است.
امّا از جمله جانورانی که گوشت آنها حرام است [2] شش جانور است که آنها را شکار کردن درحال احرام حرام است، و آن: شیر، و روباه، و خرگوش، و خارپشت، و سوسمار، و یربوع «3» است. و اگر شخصی آنها را در حال احرام شکار کند آن شکار ملک او نمی‌شود [3] و واجب است که آن را رها کند.
و خوردن گوشت شکار برمحرم حرام است، اگرچه دیگری آن را شکار کرده باشد.
و هر شکاری را که مُحرم بکُشد میته است [4] و خوردن گوشت آن بر مُحرم و غیر مُحرم حرام است [5].
__________________________________________________
[1]- فرقی بین حلال گوشت و حرام گوشت نیست، مگر سباع در صورتی که آزار کنند شخصی راو همچنین سباع پرنده اگر اذیّت کنند کبوتران حرم را. (خراسانی)
* فرق ما بین حلال گوشت و حرام گوشت نیست، بلی خصوص سباع که خوف اذیّت آنها داشته باشد جایز است و همچنین سباع از طیور که اذیّت می‌نمایند طیور حرم را جایز است صید آنها. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
* ظاهراً فرق بین حلال گوشت و حرام گوشت نیست، بلی سباع مستثنی است، لکن غیر از شیر و احوط در سباع اقتصار است به صورتی که خوف اذیّت آنها باشد. (مازندرانی)
[2] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[3] محلّ اشکال است. (خراسانی)
[4] علی الاحوط. (تویسرکانی)
* این‌مسئله درغایت‌اشکال است‌واین‌که فرموده: موافق‌احتیاطاست، ترک‌نشود. (مازندرانی)
[5] علی الاحوط. (تویسرکانی)
* بنابر اقوی بر محرم و احوط بر غیر محرم. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) پرنده‌ایست درشت هیکل از راسته دراز پایان.
(2) نام پرنده‌ایست کوچک از تیره گنجشکان، و آن را چرخ ریسک نیز گویند.
(3) جانوری است همانند موش که دستی کوتاه و پائی بلند و دمی دراز دارد.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 313
دوم‌از بیست و چهار امر که در حال احرام حرام است: جماع کردن است و مقدّمات آن مثل بوسه و دست بازی کردن [1] با حلال خود، و عقد نکاح بستن از برای خود یا از برای دیگری، پس اگر عقد نکاح کند آن عقد باطل است [2]. امّا رجوع در طلاق، و کنیزک خریدن به قصد آنکه بعد از احرام مباشرت کند جایز است.
سوم: گواه شدن برعقد نکاح و گواهی دادن به آن.
چهارم: بو کردن [3] مشک و عنبر و عود و صندل و مانند آن. و در بو کردن گل نرگس و بنفشه و مانند آن میانه مجتهدین خلاف است، و اصحّ آن است که بو کردن آنها نیز حرام است [4]. امّا شنیدن بوی [5] مشک و عنبر و غیر آن که برخانه کعبه می‌مالند جایز است، وهمچنین جایزاست شنیدن بوهای‌خوش‌که در مابین‌صفا ومروه‌می‌باشد [6].
پنجم: بینی گرفتن مُحرم از چیزهای بدبو.
ششم: روغن بربدن مالیدن، خواه خوش بو باشد و خواه نباشد.
__________________________________________________
[1]- بلکه مطلق التذاذ و استمناء. (دهکردی)
* و به شهوت نظر نمودن، امّا استمناء پس حرمت آن اختصاص به حال احرام ندارد، اگرچه در حال احرام شدیدتر باشد. (کوهکمره‌ای)
* بلکه نظرنمودن به زن وکنیز به‌شهوت یا به قصد التذاذ حرام‌است. (مازندرانی، نخجوانی)
* و همچنین نظر به شهوت کردن و همچنین استمناء کردن. (یزدی)
[2] اگرچه عقد و نکاح بین دو نفر غیر محرم باشد. (مازندرانی)
[3] بلکه مطلق استعمال طیب، هر چند به مالیدن بر بدن و لباسی باشد. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
[4] حرمت طیب مطلقا و به عنوان عموم احوط است. (تویسرکانی)
* بلکه اصحّ عدم حرمت است. (خراسانی، مازندرانی)
* حرمت احوط است. (دهکردی، یزدی)
[5] خوب بود بفرماید: استشمام بوی مشک و غیر آن که بر خانه کعبه می‌باشد، امّا شنیدن از حاسّه سمع‌است نه از قوّه شامّه واحوط ترک‌استشمام‌است در مابین صفا ومروه. (دهکردی)
[6] احوط بلکه اقوی این است که بینی خود را بگیرد در ما بین صفا و مروه تا نشنود. (مازندرانی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 314
هفتم: پوشیدن مرد رختی را که دوخته باشد یا شبیه به دوخته، چنان‌که قبل از این مذکور شد.
هشتم: پوشیدن چیزی که پشت پا را بپوشد [1].
نهم: انگشتری در انگشت کردن به جهت زینت [2] نه به جهت آنکه سنّت است.
دهم: پوشیدن مرد سر و گوش خود را اگرچه به ارتماس باشد.
یازدهم آنکه: مرد در وقت راه رفتن [3] در سایه چیزی رود که آن چیز بربالای سر او باشد، نه در پهلوی او مثل سایه دیوار، امّا در سایه کجاوه [4] و مانند آن راه رفتن مرد را جایز است، هرچند بالای سر [5] او باشد. و همچنین جایز است در وقت فرود آمدن که در سایه چیزی [6] به راه رود و بنشیند [7] هرچند آن چیز در بالای سر او باشد [8] مثل خیمه و غیر آن.
دوازدهم: مو از سر یا بدن جدا کردن.
سیزدهم: ناخن چیدن، اگرچه ناخنِ انگشت زیادتی باشد.
__________________________________________________
[1] علی الاحوط. (تویسرکانی)
* بنابر احوط. (خراسانی)
[2] انگشتری که صلاحیّت زینت و استحباب هر دو را داشته باشد اظهر حرمت است و لو این که قصد استحباب را نموده باشد. (نخجوانی)
[3] اگر سواره باشد و امّا پیاده بنابر احوط. (خراسانی)
[4] احوط ترک است. (تویسرکانی)
[5] فرقی نیست بین کجاوه و مانند آن اگر بر بالای سر باشند و غیر آن از چیزهای دیگر بنابراحوط و اقوی. (خراسانی)
* هر گاه بالای سر باشد جایز نیست، بلی‌درپهلوها جایزاست. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
* احوط ترک است. (صدر)
* احوط بلکه اقوی عدم جواز است اگر بالای سر او باشند. (مازندرانی)
[6] در وقت منزل نمودن اگر آمد و رفت می‌کند چیزی بالای سر خود مثل شمشیر نگیرد. (مازندرانی)
[7] اولی ترک نشستن است در سایه چیزی که بالای سر است. (خراسانی)
[8] بلی در وقت منزل نمودن جایز است استظلال، چه راه رود و چه بنشیند. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 315
چهاردهم: کشتن شپش یا از بدن یا از جامه خود به‌دور انداختن [1].
پانزدهم: سرمه سیاه [2] در چشم کشیدن.
شانزدهم: حنا بستن برای زینت [3].
هفدهم: در آئینه نگاه کردن.
هجدهم: دندان کندن [4].
نوزدهم: سلاح پوشیدن [5].
بیستم: خون از بدن بیرون آوردن [6] اگرچه به مسواک کردن باشد، امّا اگر از خاریدن [7] خون بیرون آید قصوری ندارد.
بیست و یکم: جدال است [8] یعنی «لا واللَّه و بلی واللَّه» گفتن مگر به جهت اثبات
__________________________________________________
[1] حرمت دور کردن از بدن یا جامه معلوم نیست لکن احوط است. (تویسرکانی)
* این مسأله در غایت اشکال است و آنچه فرموده: از حرمت کشتن و دور انداختن موافق احتیاط است البتّه ترک نشود. (کوهکمره‌ای)
[2] بلکه غیر سیاه نیز اگر به قصد زینت باشد. (دهکردی، یزدی)
* احوط اجتناب است از غیر سیاه نیز اگر خوشبو باشد. (کوهکمره‌ای)
[3] بلکه مطلقا اگر ... (خراسانی)
* بنابر احوط، بلکه بهتر ترک آن است مطلقا، بلکه هرگاه قبل از احرام حنا ببندد که اثر آن بماند مکروه است. (کوهکمره‌ای، یزدی)
* بلکه مطلقا بنابر احوط اگر نگوئیم اقوی. (مازندرانی)
[4] علی الاحوط. (تویسرکانی)
* بنابر احوط اگرچه اقوی جواز است. (خراسانی)
* هرگاه موجب خون آمدن شود، لکن احوط ترک است مطلقا. (یزدی)
[5] بلکه همراه داشتن علی الاحوط. (دهکردی)
[6] علی الاحوط. (تویسرکانی)
* بنابر احوط اگرچه به خاریدن بدن باشد. (خراسانی)
[7] اگر مضطرّ باشد به خاریدن. (دهکردی، یزدی)
* اگر جرب به نحوی است که از نخاریدن اذیّت میرسد به او، خاریدن که خون بیاید ضرر ندارد. (مازندرانی)
[8] بلکه مطلق قسم خوردن علی الاحوط. (تویسرکانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 316
حقّ یا نفی باطل.
بیست و دوم: پوشیدن زن طلاآلات یا نقره‌آلاتی که عادت او نباشد [1] که مثل آن را بپوشد.
بیست و سوم: اظهار کردن زن زیور خود را به شوهر یا برجمعی که محرم او باشند.
بیست و چهارم: روی خود را به چیزی پوشیدن که برروی او برسد [2] پس می‌باید که پوشش رویِ زن به نوعی باشد که مطلقاً به رویِ او نخورد [3].

مقصد دوم در بیان طواف و مقدّمات و شروط آن
بدان‌که اوّلِ افعال عمره تمتّع بعد از احرام طواف خانه کعبه است؛ و چهل امر به آن متعلّق است، و مجموع آن در دو فصل تفصیل می‌یابد:
__________________________________________________
* و احوط ترک قسم خوردن است مطلقا، هرچند در غیر مجادله و هرچند راست باشد مگر آنکه قصد او احقاق حقّ یا نفی باطل باشد. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
* بلکه مطلق قسم خوردن علی الاحوط. (صدر)
[1]- بلکه اگرچه معتاد باشد. (خراسانی)
* معتاد را هم در حالتی که محرم است تزیین به آن نکند اگر در حال احرام پوشیده باشد عیب ندارد، لکن اظهار برای شوهر نکند. (مازندرانی)
* بلکه مطلقا ولو عادت او باشد، بلی هرگاه قبل از احرام پوشیده باشد کندن آن واجب نیست، لکن اظهار نکند حتّی از برای شوهر خود. (یزدی)
[2] و همچنین حرام است فسوق که دروغ و فحش و مفاخره باشد، بلکه احوط اجتناب از هرلفظ قبیحی است، بلکه از جمیع محرّمات و مناهی و همچنین حرام است قطع گیاه و درخت حرم، لکن اختصاص به محرم ندارد، بلکه بر محلّ نیز حرام است. (یزدی)
[3] بیست و پنجم از محرمات: قطع شجر و حشیش است که در حرم روئیده باشد، بیست و ششم: غسل دادن محرم است اگر بمیرد به کافور. (تویسرکانی)
* بیست و پنجم: قطع اشجار و گیاه حرم که دوازده میل است در دوازده میل، بیست و ششم استمتاع، هرچند به خیال باشد، بیست هفتم: فسوق یعنی دروغ گفتن و دشنام دادن و مفاخرت نمودن. (دهکردی)
* بیست و پنجم: قطع اشجار و گیاه حرم که دوازده میل در دوازده میل است. (صدر)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 317

فصل اوّل در بیان آنچه پیش از طواف بجاآورده می‌شود:
و آن شانزده امر است: چهار امر واجب، و دوازده امر سنّت.
امّا چهار امر واجب:
اوّل: طهارت از حدث اکبر و اصغر هر گاه طواف واجب باشد [1] امّا در طواف سنّت طهارت از حدث اصغر [2] سنّت است.
دوم: ازاله نجاست از رخت و بدن [3].
سوم: ستر عورت [4] به‌طریق نماز.
چهارم: ختنه [5] پس اگر شخصی را ختنه نکرده باشند، طواف او باطل است.
امّا آن دوازده امر که پیش از طواف سنّت است:
اوّل: غسل است جهت داخل شدن حرم مکّه معظّمه.
__________________________________________________
[1]- یعنی جزء حجّ یا عمره باشد، هرچند مستحبّی باشد. (دهکردی، یزدی)
[2] و همچنین از حدث اکبر. (خراسانی)
* و امّا حدث اکبر، پس با آن جایز نیست دخول در مسجد و لکن هرگاه جهلا یا نسیاناً داخل شد و طواف کرد باطل نیست، بلی نماز طواف مطلقا باید با طهارت واقع شود. (دهکردی، یزدی)
* و همچنین حدث اکبر، پس اگر جنب نسیاناً طواف مستحبّ نمود صحیح است از او. (مازندرانی)
[3] بنابر احوط. (خراسانی)
* وواجب است ایضاً غصبی نبودن لباس. (دهکردی، یزدی)
* غصبی نبودن لباس نیز شرط است در طواف بنابر احوط اگر نگوئیم اقوی. (مازندرانی)
* و لو این که طواف مستحبّ باشد و لباس نماز به او تمام نشود، مگر آن چیزی که معفوّ است در نماز، مثل خون قروح و جروح و کمتر از درهم بغلی، اگرچه احوط اجتناب از جمیع است خصوصاً از اخیر. (نخجوانی)
[4] بنابر احوط اگر نبوده باشد اقوی. (خراسانی)
[5] بنابر احوط در مرد و اقوی در ... (خراسانی)
* اعتبار این در غیر بالغ و خنثی احوط است. (نخجوانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 318
دوم: اذْخِرْ «1» خاییدن [1] قبل از داخل شدن در حرم [2].
سوم: نعلین کندن [3] و پابرهنه به راه رفتن.
چهارم: نعلین خود را به دست خود گرفتن.
پنجم: در وقت داخل شدن این دعا خواندن: «اللَّهُمَّ انَّکَ قُلْتَ فیْ کِتابِکَ وَقَوْلِکَ الْحَقّ: «وَاذِّنْ فِی‌النّاسِ بالْحَجَّ یَأتُوْکَ رِجالًا وَعَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأتیْنَ مِنْ کُلِّ فجٍّ عَمیْقٍ» اللَّهُمَّ انیْ ارْجُوْ انْ اکُوْنَ مِمَّنْ اجابَ دَعْوَتَکَ، وَقَدْ جِئْتُ مِنْ شُقَّةٍ بَعیْدَةٍ وَمِنْ فَجٍّ عَمیْقٍ سامِعًا لِنِدآئِکَ وَمُسْتَجیْبًا لَکَ وَمُطیْعًا لِامْرِکَ وَکُلُّ ذلِکَ بِفَضْلِکَ عَلَیَّ وَاحْسانِکَ الَیَّ، فَلَکَ الْحَمْدُ عَلی ما وَفَّقْتَنیْ لَهُ، ابْتَغیْ بِذلِکَ الزُلْفَةَ عِنْدَکَ وَالْقُرْبَةَ الَیْکَ وَالْمَنْزِلَةَ لَدَیْکَ وَالْمَغْفِرَةَ لِذُنُوْبیْ وَالتَّوْبَةَ عَلَیَّ مِنْها بِمَنِّکَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَحَرِّمْ بَدَنیْ عَلَی النَّارِ وامِنیْ مِنْ عَذابِک وَعِقابِکَ یا کَریْمُ».
ششم: غسل کردن به جهت داخل شدن مکّه معظّمه، و این غسل زن حیض‌دار را نیز سنّت است.
هفتم: غسل کردن جهت داخل شدن در مسجدالحرام.
هشتم: داخل شدن در مسجدالحرام از دری که آن را «باب بنی شیبه» گویند.
نهم آنکه: در بیرون در مسجدالحرام ایستد و بگوید [4]: «السَّلامُ عَلَیْکَ ایُّهَا النَّبِیُ
__________________________________________________
[1] مراد از خائیدن جائیدن است تا دهن خوشبو شود، حتّی این که اگر خائیدن اذخر ممکن نباشد به چیز دیگر دهن را خوشبو کند که منافی احرام نباشد، و استحباب این ثابت است نزد دخول حرم و دخول مکّه و دخول مسجد الحرام و وقت بوسیدن حجرالاسود. (مازندرانی)
[2] و همچنین مستحبّ است خائیدن آن پیش از دخول مکّه و پیش از دخول مسجد و نزد بوسیدن حجرالاسود و اگر دهن را خوشبو کند به چیز دیگر از آنچه مضرّ به احرام نیست خوب است. (یزدی)
[3] نزد دخول حرم تا داخل مسجد شود. (یزدی)
[4] این دعا را رجاءً بخواند. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) گیاهیست خوشبو.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 319
وَرَحْمَةُاللَّهِ وَبَرَکاتُهُ» و بعد از آن بگوید: «بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ ما شآءَاللَّهُ، وَالسَّلامُ عَلی انْبِیآءِ اللَّهِ وَرُسُلِه وَالسَّلامُ عَلی رَسُوْلِ اللَّهِ وَالسَّلامُ عَلی ابْراهیْمَ خَلیْلِ اللَّهِ، وَالْحَمْدُللَّهِ رَبِ‌الْعالَمیْنَ» [1].
دهم: به خضوع و خشوع داخل مسجدالحرام شدن.
یازدهم آنکه: چون داخل شود رو به جانب کعبه مشرّفه کند و دستها برداشته این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ انیْ اسْئَلُکَ فیْ مَقامیْ هذا فیْ اوَّلِ مَناسِکیْ انْ تَقْبَلَ تَوْبَتیْ وَانْ تَجاوَزَ عَنْ خَطیْئَتیْ وَتَضَعَ عَنّیْ وِزْریْ، الْحَمْدُللَّهِ الَّذیْ بَلَّغَنیْ بَیْتَهُ الْحَرامَ، اللَّهُمَّ انیْ اشْهَدُ انَّ هذا بَیْتُکَ الْحَرامِ الَّذیْ جَعَلْتَهُ مَنابَةً لِلنَّاسِ وَامْنًا مُبارَکًا وَهُدًی وَرَحْمَةً لِلْعالَمیْنَ، اللَّهُمَّ انی عَبْدُکَ وَالْبَلَدُ بَلْدُکَ وَالْبَیْتُ بَیْتُکَ جِئْتُ اطْلُبُ رَحْمَتَکَ أَؤمُّ طاعَتَکَ مُطیْعَاً لِامْرِکَ راضِیًا بِقَدَرِکَ، اسْئَلُکَ مَسْألَةَ الْفَقیْرِ الَیْکَ الْخآئِفُ لعُقُوْبَتِکَ «1» بِمَثُوْبَتِکَ «2» اللَّهُمَّ افْتَحْ لیْ ابْوابَ رَحْمَتِکَ وَاسْتَعْمِلْنی بِطاعَتِکَ وَمَرْضاتِکَ».
دوازدهم آنکه: به نزدیک حَجَرِ اسود آید، و رو به جانب حَجَر کند و این دعا را [2] بخواند: «الْحَمْدُللَّهِ الَّذیْ هَدانا لِهذا وَما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلا انْ هَدانَا اللَّهُ، سُبْحانَ‌اللَّهِ وَالْحَمْدُللَّهِ وَلا الهَ الَّا اللَّهُ وَاللَّهُ اکْبَرُ مِنْ خَلْقِه وَاکبَرُ مِمَّا اخافُ وَاحْذَرُ، لا الهَ الَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَریْکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ وَلَهُ الْحَمْدُ یُحْییْ وَیُمیْتُ وَیُمیْتُ وَیُحْییْ وَهُوَ حَیٌّ لا یَمُوْتُ بِیَدِهِ‌الْخَیْرُ وَهُوَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدیْرٌ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَعَلی جَمیْعِ‌الْانْبِیآء وَالْمُرْسَلیْنَ» بعد از آن حَجَر را ببوسد [3] و اگر به‌واسطه کثرت ازدحام نتواند بوسیدن
__________________________________________________
[1] این دعا بیشتر از این است که در اینجا ذکر فرموده. (مازندرانی)
[2] بعض فقرات این‌دعا باآنچه در بعض‌کتب مبسوطه مذکوراست اختلاف‌دارد. (کوهکمره‌ای)
[3] بلکه احوط است. (خراسانی)
* و این احوط است اگر شد تمام بدن خود را به حجر بمالد و در بغل بگیرد آن را. (مازندرانی)
__________________________________________________
(1) در بیشتر نسخه‌ها نیست.
(2) این کلمه در مصباح مرحوم شیخ طوسی نیست، و ظاهراً زائد است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 320
دست خود را به آن رساند و دست خود را ببوسد، و اگر دست نتواند رسانید به جانب حَجَر به دست راست اشارت کند و این دعا [1] بخواند: «اللَّهُمَّ انیْ اؤْمِنُ بِوَعْدِکَ وَاوْفی بِعَهْدِکَ، اللَّهُمَّ امانَتیْ ادَّیْتُها وَمیْثاقیْ تَعاهَدْتُهُ لِیَشْهَدَ لیْ بِالْمُوافاةِ، اللَّهُمَّ تَصْدیْقًا بِکِتابِکَ وَعَلی سُنَّةِ نَبِیِّکَ، اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَریْکَ لَهُ وَانَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَکَفَرْتُ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوْتِ وَالْلّاتِ وَالْعُزّی وَعِبادَةِ الشَّیْطانِ وَعِبادَةِ کُلِّ نِدٍّ یُدْعا مِنْ دُوْنِ اللَّهِ، اللَّهُمَّ الَیْکَ بَسَطْتُ یَدیْ وَفیْما عِنْدَکَ عَظُمَتْ رَغْبَتیْ فَاقْبَلْ سَعْییْ وَاغْفِرْلی وَارْحَمْنیْ، اللَّهُمَّ انیْ اعُوْذُبِکَ مِنَ الْکُفْرِ وَالْفَقْرِ وَمَواقِفِ الْخِزْیِ فِی الدُّنْیا وَالْاخِرَةِ».
و چون از این دعا فارغ شود شروع در طواف کند.

فصل دوم در بیان باقی اموری که متعلّق است به طواف:
و آن بیست و سه امر است: یازده امر واجب، و دوازده امر سنّت:
امّا یازده امر واجب:
اوّل: نیّت طواف به این طریق که: طواف عمره تمتّع [2] می‌کنم از برای آنکه واجب [3] است تقرّب به خدا. و نیّت را مقارن طواف سازد، بروجهی که جزء اوّل جانب چپ او در ابتدای طواف محاذی جزء اوّل حجر اسود باشد [4] و این به دو طریق می‌شود: اوّل آنکه: در مقابل حَجَرِ اسْوَدْ بایستد و مقارن نیّت، خود را بگرداند تا در ابتدای طواف کردن کلّ بدن او به محاذات کلّ حجر اسود بگذرد. دوم آنکه: در مقابل حجرِ اسْوَدْ نایستد بلکه آن را جانب چپ خود گیرد و بعضی از اجزای بدن خود را پیش
__________________________________________________
[1]- نه به قصد دعاء خاصّ، بلکه به قصد مطلق دعا. (خراسانی)
[2] اگر در عمره تمتّع باشد. (خراسانی، مازندرانی)
[3] قصد وجوب یا ندب لزومی ندارد، بلکه قصد طواف معیّن کفایت می‌کند. (تویسرکانی)
* قصد وجوب لازم نیست اگرچه احوط است. (خراسانی)
* نیّت وجوب احوط است. (کوهکمره‌ای)
[4] و در ابتدای به حجرالاسود کفایت می‌کند صدق عرفی که در عرف بگویند ابتداء کرد درطرف به حجر و همچنین در اختتام به حجر صدق عرفی کافی است. (تویسرکانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 321
بدارد و محاذی جزء اوّل حجر اسود نماید و شروع در طواف کند تا کلّ بدن او به محاذات کلّ حجر بگذرد، و طریق اوّل [1] افضل است [2].
دوم: استدامت حکمی [3] یعنی در اثنای طواف واجبی قصد امری نکند که منافی طواف باشد، مثل آنکه قصد حدث کند یا قصد آنکه طواف را به اتمام نرساند.
سوم آنکه: در حال طواف می‌باید که خانه کعبه [4] بردست چپ او باشد.
چهارم [5]: دوریِ طواف کننده از خانه کعبه در کلّ جهات کمتر از دوریِ مقام ابراهیم علیه السلام باشد از خانه کعبه.
پنجم آنکه: گشتن برگرد خانه کعبه کمتر از هفت نوبت و زیاده برهفت نوبت نباشد، و هرنوبت را یک شوط گویند و هرهفت شوط یک طواف است، و اگر بعد از فارغ شدن [6] شکّ کند که هفت شوط کرد یا کمتر یا بیشتر التفات نکند و طواف او صحیح است. امّا اگر شکّ او قبل از فارغ شدن باشد، در این صورت از سه حال بیرون نیست [7]:
اوّل آنکه: شکّ کند میانه هفت شوط و زیاده. دوم آنکه: شک کند میانه هفت شوط و کمتر. سوم آنکه: یقین [8] داند که هفت شوط نکرده و شکّ او میانه هفت شوط باشد،
__________________________________________________
[1] و صدق عرفی در ابتداء به حجر کفایت می‌کند و اگر قدری پیشتر بایستد من باب المقدّمه و شروع کند در طواف به قصد ابتداء به حجر نیز کافی است. (نخجوانی، یزدی)
[2] بلکه احوط است. (خراسانی)
[3] ظاهر این است که دراستدامه حکمیّه عدم فعل منافی و عدم قصد خلاف کافی باشد. (تویسرکانی)
[4] احوط این است که چون مقابل حجر اسماعیل علیه السلام است قدری شانه را بگرداند، تا آنکه شانه از حجر بسیار خارج نشود. (تویسرکانی)
* حتّی در آن مقداری که حجر اسماعیل علیه السلام است. (دهکردی، صدر)
[5] باید که محلّ طواف میان بیت و مقام ابراهیم باشد در کلّ جهات. (تویسرکانی)
[6] و بیرون رفتن از مطاف یا مشغول شدن به فعل دیگر با اعتقاد اتمام. (نخجوانی، یزدی)
[7] حالت رابعه این‌که شکّ کند مابین هفت شوط و کمتر وبیشتر واین نیز باطل است. (یزدی)
[8] یقین به عدم لازم نیست در بطلان، بلکه عدم یقین به هفت شوط سبب بطلان است، پس‌اگر شکّ کند که شش شوط است یا هفت شوط یا هشت باطل است طواف باید استنیاف کند. (کوهکمره‌ای، مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 322
مثل آنکه شکّ کند میانه چهار و پنج یا میانه پنج و شش.
پس در صورت اوّل به رکنی که حجر اسود در او است رسیده باشد طواف او صحیح است [1] و اگر به آن رکن نرسیده باشد طواف او باطل است [2] و از سر باید گرفت. و در صورت دوم و سوم مطلقاً طواف او باطل است [3] خواه به رکن رسیده باشد و خواه نرسیده باشد [4] و طواف را از سر باید گرفت.
ششم آنکه: چهار شوط اوّل از پی یکدیگر باشد [5] یعنی فاصله در میان واقع نشود، پس اگر فاصله در میان واقع شود، طواف را از سر گیرد، خواه فاصله به جهت ضرورت واقع شده باشد، مثل نماز واجب که وقت آن تنگ شده باشد، و خواه بی‌ضرورت واقع شده باشد. امّا در میان شوط چهارم و پنجم و میانه سه شوط آخر جایز است که فاصله واقع شود، مثل نماز سنّتی که وقت آن تنگ شده باشد، یا قضای حاجت مؤمنی، یا داخل شدن [6] به‌خانه کعبه. و همچنین در سه شوط آخر جایز است قطع شوط کردن به جهت امثال آن امور، امّا واجب [7] است که در وقت قطع طواف مکانی را که در آنجا قطع شده نشان کند تا چون برسر اتمام آن آید زیاد و کم نشود.
__________________________________________________
[1]- البتّه اکتفاء به این طواف ننمایند. (دهکردی، صدر)
[2] و سزاوار نیست ترک احتیاط به تمام کردن این شوط را و از سرگرفتن بعد از آن. (خراسانی)
[3] بطلان در این دو صورت احوط است. (تویسرکانی)
* و لکن سزاوار نیست ترک احتیاط بر بنا گذاشتن بر اقلّ و اتمام آن و از سرگرفتن بعد از اتمام. (خراسانی)
[4] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[5] اشتراط عدم فاصله در چهار شوط اوّل احوط است. (تویسرکانی)
[6] بودن دخول درکعبه مبارکه وقطع طواف محلّ اشکال است واحوط ترک است. (خراسانی)
* داخل شدن در خانه از مسوّغات قطع و فصل نیست، بلکه باید ضرورتی باشد لا اقلّ از قبیل مذکورات. (کوهکمره‌ای، یزدی)
* داخل شدن در خانه مبارکه داخل در عنوان حاجت مسوّغ قطع طواف بودن مشکل است، اولی واحوط ترک است. (مازندرانی)
[7] وجوب معلوم نیست، بلکه اگر شکّ نماید در موضع، قطع طواف نماید از موضع یقین. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 323
هفتم آنکه: حِجْر را- به کسر حآء مهمله و سکون جیم- داخل طواف سازد، و آن دیواری است کوتاه در جانب ناودان خانه کعبه.
هشتم آنکه: در وقت طواف چیزی از بدن داخل شاذروان کعبه نباشد، بلکه باید که کلّ بدن خارج از شاذروان باشد، و آن بنائی است در بیخ خانه کعبه متّصل به آن از نشانه دیوار قدیم خانه کعبه، چه خانه کعبه قدیم از این وسیع‌تر بوده، و شاذروان جای دیوار قدیم است، پس اگر طواف‌کُنان دست به دیوار کعبه گذارد آن طواف باطل است [1] به جهت آنکه دست او داخل خانه کعبه خواهد بود.
نهم آنکه: در طواف به طریق متعارف راه رود، پس اگر بریک پا یا برچهار دست و پا یا خیزکنان طواف کند، صحیح نخواهد بود.
دهم آنکه: آخر شوط هفتم جائی باشد که ابتدای طواف را از آنجا کرده بی‌زیاده [2] و نقصان.
یازدهم: دو رکعت نماز طواف کردن در پس مقام [3] ابراهیم علیه السلام یا در پهلوی آن [4]. و مخیّر است در قراءت این دو رکعت میانه جهر و اخفات. و اگر طواف سُنّت
__________________________________________________
[1]- بطلان طواف به رسانیدن دست بر دیوار کعبه در حال طواف احوط است. (تویسرکانی)
* بنابر احوط اگرچه اقوی صحّت است با صدق طواف بر شاذروان. (خراسانی)
* بنابر احتیاط. (مازندرانی)
* بطلان معلوم نیست چون معظم بدن خارج است، هرچند احوط اعاده است. (یزدی)
[2] ظاهر این است که زیاده قادح در صحّت نباشد و عیبی نداشته باشد اگر در نیّت قصد زیاده نکرده باشد. (تویسرکانی)
[3] احوط این است که تا ممکن است نماز را در خلف مقام بجا آورد و در پهلوی آن مهما امکن‌نماز نکند در نماز واجب. (تویسرکانی)
* واجب است در پس مقام باشد و دور از آن هم نباشد مادام الامکان و إلّادر پهلوی آن یا در هر جائی از مسجد با مراعات الاقرب فالاقرب إلی المقام. (دهکردی، کوهکمره‌ای، نخجوانی، یزدی)
[4] احوط ترک نماز طواف است در پهلوی مقام با امکان. (صدر)
* با تمکّن از نماز در پس مقام در پهلو نماز نگزارد و در آن هم زیاد دور نباشد که صدق نکند نماز نزد مقام. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 324
باشد در هرجا [1] از مسجدالحرام که خواهد این دو رکعت را می‌تواند گزارد. و سنّت است که در رکعت اوّل بعد از حمد سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ احَد» بخواند و در رکعت دوم، سوره جحد، یعنی «قُل یا ایُّهَا الکافِرُونَ».
امّا دوازده امر سنّت که تعلقّ به طواف دارد:
اوّل آنکه: چون داخل مسجدالحرام شود [2] به هیچ امری اشتغال ننماید، إلّا به‌مقدّمه یازدهم و دوازدهم طواف که قبل از این مذکور شد «1» و بعد از آن بی‌فاصله شروع در طواف عمره کند، مگر آنکه وقت نمازِ واجب داخل شده باشد، یا ترسد که نماز جماعت از او فوت شود.
دوم: بوسیدن حجرِ أسْوَد در هر شوط، و همچنین رخ خود را بر آن گذاشتن.
سوم: بوسیدن هررکنی از چهار رکن خانه کعبه به تخصیص رُکن یمانی [3] و رُکن عراقی.
چهارم آنکه: یک طرف ردای خود را از زیر بغل راست بیرون آورد و بردوش چپ اندازد، و دوش راست را برهنه گذارد.
پنجم: گامِ خود را در حین طواف کوتاه گرداند، چه به‌واسطه هرگامی [4] شش هزار [5] حسنه جهت این‌کس نوشته می‌شود.
ششم: نزدیک شاذروان طواف کردن، هرچند گام کمتر شود، چه نزدیکی تلافی زیادتی گام می‌کند.
هفتم آنکه: راه رفتن در اثنای طواف نه تند باشد و نه آهسته، بلکه میانه باشد.
هشتم آنکه: در اثنای طواف این دعا [6] بخواند: «اللَّهُمَّ انیْ اسْئَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذیْ
__________________________________________________
[1]- بلکه در هرجا از مکّه چنانکه گذشت. (یزدی)
[2] ترک اشتغال به امور دیگر را نماید رجاءً. (خراسانی)
[3] و تأکید در رکن یمانی بیشتر است. (مازندرانی)
[4] رجاءً. (خراسانی)
[5] بلکه هفتاد هزار. (خراسانی، کوهکمره‌ای، مازندرانی)
[6] اولی خواندن این دعا است و همچنین سایر ادعیه که مذکور می‌شود رجاءً. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) رجوع شود به صفحه 319.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 325
یُمْشی بِه عَلی ظُلَلِ المآءِ کما یُمْشی به عَلی جُدَدِ الْارْضِ، وَاسْئَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذیْ تَهْتَزَّلَهُ اقْدامُ مَلائِکَتِکَ، وَاسْئَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذیْ دَعاکَ بِه مُوْسی مِنْ جانِبِ الطُّوْرِ فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَالْقَیْتَ عَلَیْهِ مَحَبَّةً مِنْکَ، وَاسْئَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذیْ غَفَرْتَ بِه لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ والِه ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِه وَما تَاخَّرَ وَاتْمَمْتَ عَلَیْهِ نِعْمَتَکَ، انْ تَفْعَلَ بیْ کَذا وَکَذا» و بعد از آن حاجت خود را از خدای تعالی بخواهد.
نهم آنکه: در اثنای طواف هر گاه محاذیِ درِ خانه کعبه شود صلوات بفرستد.
دهم آنکه: هروقت که در اثنای طواف به دیوار کوتاهی که در طرف ناودان خانه کعبه‌است برسد این‌دعا [1] بخواند: «اللَّهُمَّ ادْخِلْنِی الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِکَ وَ عافِنیْ مِنَ السُّقْمِ وَ اوْسِعْ عَلَیَّ مِنَ الرِّزْقِ الْحَلالِ وَادْرَءْ عَنیْ شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الْانْسِ وَشَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ».
یازدهم آنکه: چون در شوطِهفتم به «مستجار» رسد وآن در زمان‌سابق درِخانه کعبه بوده والحال بسته شده و علامات نمایان است، پس باید که رو به آن کند و خود [2] را به آن بچسباند و این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ البَیْتُ بَیْتُکَ وَالْعَبْدُ عَبْدُکَ وَهذا مَکانُ الْعآئِذِ بِکَ مِنَ النَّارِ». ودرآن وقت به‌گناهان خود یک‌یک اقرار نماید، چه در حدیث وارد است که هر مؤمنی‌درآن‌مکان شریف اقرار به‌گناهان خودکند البتّه حقّ‌تعالی‌گناهان او را می‌بخشد «1».
دوازدهم آنکه: بعد از اقرار به گناهان خود این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ مِنْ قِبَلِکَ الرَّوْحُ وَالْفَرَجُ وَالْعافیَةُ، اللَّهُمَّ انَّ عَمَلیْ ضَعیْفٌ فَضاعِفْهُ لیْ وَاغْفِرْلیْ ما اطَّلَعْتَ عَلَیْهِ مِنیْ وَخَفِیَ عَلی خَلْقِکَ». و چون در مقابل رکن یمانی آید بگوید: «اسْتَجیْرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ، اللَّهُمَّ قَنِّعْنیْ بِما رَزَقْتَنی وَبارِکْ لی فیْما اتَیْتَنیْ». و بعد از گزاردن دو رکعت نماز طواف سنّت است که نزدیک حجرِ اسْوَد آید و آن را ببوسد، و به جانب چاه زمزم آید و یک دَلْو یا دو دَلْو آب بکشد و از آن بخورد و بر سر و تن خود بریزد، و در وقت ریختن بگوید:
__________________________________________________
* این دعا به نحو دیگر هم نقل شده است. (کوهکمره‌ای)
[1]- این دعا به نحو دیگر نیز نقل شده است. (کوهکمره‌ای)
[2] بلکه شکم خود را بچسباند و دست را پهن بگذارد به دیوار. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) کافی 4: 411، حدیث 5. وسائل 13: 345، حدیث 4 و ....
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 326
«اللَّهُمّ اجْعَلْهُ عِلْمًا نافِعًا وَرِزقًا واسِعًا وَشِفآءً مِنْ کُلِّ داءٍ وَسُقْمٍ». و بعد از آن متوجّه مابین صفا و مروه شود.

مقصد سوم در بیان سعی ما بین صفا و مروه و مقدّمات و شروط آن
بدان‌که آنچه تعلّق به سعیِ صفا و مروه دارد هجده امر است: ده امر واجب، و هشت امر سنّت.
امّا ده امر واجب:
اوّل: نیّت سعی است به این طریق که: سعی می‌کنم میان صفا و مروه، هفت شوط در عمره تمتّع از برای آنکه واجب [1] است تقرّب [2] به خدا.
دوم آنکه: در وقت نیّت [3] پاشنه پایِ او به زینه «1» اوّل از صفا چسبیده باشد.
سوم: مقارن ساختن نیّت به ابتدایِ رفتن به جانب مروه.
چهارم: استدامت حکمی، یعنی قصد امری که منافی نیّت است نکند.
پنجم آنکه: از راه متعارف مابین صفا و مروه رود [4] نه از راه مسجدالحرام [5] و غیرآن [6].
ششم آنکه: سعی از هفت شوط کمتر یا بیشتر نباشد.
__________________________________________________
[1] نیّت وجوب احوط است. (کوهکمره‌ای)
[2] قصد قربت کافی است. (تویسرکانی)
[3] بنابر احتیاط. (مازندرانی)
[4] و باید رفتن و برگشتن به نحو متعارف باشد، پس هرگاه به نحو قهقری باشد کافی نیست، بلی گاهی نظرکردن به یمین ویسار وپشت سر ضرر ندارد. (کوهمکره‌ای- نخجوانی، یزدی)
[5] و این اقرب است خصوصاً در سه شوط اخیر. (خراسانی، مازندرانی)
[6] مثل سوق اللّیل. (نخجوانی، یزدی)
* این قول اقوی است، هرچند اوّل احوط است. (نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) پِلّه.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 327
هفتم: موالات، یعنی هرهفت شوط از پی هم باشد، به‌طریقی که در طواف مذکور شد. و بعضی از مجتهدین [1] برآنند که موالات شرط نیست «1».
هشتم: جمیع مسافت مابین صفا و مروه را قطع کند و چیزی در میان نگذارد، پس چون از صفا به مروه رسد چنان کند که سر انگشتان پا به زینه «2» اوّل مروه برسد، و چون خواهد که از مروه به صفا رود پاشنه پا را به زینه اوّل مروه مُلْصَق سازد، پس به جانب صفا رود. و این قاعده را منظور دارد تا هفت شوط را به اتمام رساند.
نهم آنکه: اگر [2] طواف به روز کرده باشد سعی را به روز دیگر تأخیر [3] نکند بلکه شب بجاآورد، و اگر شب طواف کرده سعی را در آن شب بجاآورد. و بعضی از مجتهدین تأخیر به روز دیگر را جایز داشته‌اند «3».
) دهم آنکه: سعی بعد از طواف واقع شود، پس اگر قبل از طواف به فعل آوَرَد سعی باطل خواهد بود [4].
امّا آن هشت امری که در سعی سنّت است:
اوّل آنکه: چون از مسجدالحرام به جهت سعی بیرون رود باید از در [5] صفا بیرون
__________________________________________________
[1] قول اوّل احوط است. (تویسرکانی)
[2] برای این شرط وجهی نیافتیم. (مازندرانی)
[3] عدم جواز تأخیر معلوم نیست. (خراسانی)
[4] اگر عمداً و اختیاراً چنین نماید و امّا تقدیم سعی بر طواف نسیاناً و بالضرورة باشد صحیح است. (خراسانی، مازندرانی)
* و فرق نیست در بطلان ما بین عمد و سهو علی الاظهر، بلی از جهت ضرورت یا خوف حیض بوده باشد ضرر ندارد. (نخجوانی)
* مگر آنکه سهواً باشد یا از جهت ضرورت یا خوف حیض، لکن در صورت سهو احوط اعاده است. (یزدی)
[5] و آن در محاذی حجر الاسود است. (خراسانی، مازندرانی)
__________________________________________________
(1) علّامه حلّی، تذکرة 8: 138 ومنتهی 10: 423.
(2) پِلّه.
(3) محقّق حلّی، شرائع 1: 270.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 328
رود، جایِ آن در الحال داخل مسجد است، امّا دو ستون به جهت علامت آن گذاشته‌اند، پس باید که از مابین آن دو ستون بگذرد.
دوم: طهارت از حدث اکبر و اصغر.
سوم: ازاله نجاست از بدن و رَخْت.
چهارم آنکه: چون از مسجدالحرام بیرون آید به بالای صفا رود و رو به کعبه ایستد در مقابل رکنی که حجرِ اسود در اوست [1] و هفت نوبت «اللَّهُ اکبر» بگوید، و هفت نوبت «الْحَمْدُللَّهِ» و هفت نوبت «لا الهَ الَّا اللَّهُ» و سه نوبت «لا الهَ الَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَریْکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ وَلَهُ الْحَمْدُ یُحْییْ وَیُمیْتُ وَیُمیْتُ وَیُحْییْ وَهُوَ حَیٌّ لا یَمُوْتُ بِیَدِهِ‌الْخَیْرُ وَهُوَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدْیرٌ».
و بعد از آن سه نوبت صلوات بفرستد، و سه نوبت «اللَّهُ اکْبَرُ الْحَمْدُللَّهِ عَلی ما هَدانا، وَالْحَمْدُللَّهِ عَلی ما ابْلانا وَالْحَمْدُللَّهِ الْحَیِّ الْقَیُّوْمِ وَالْحَمْدُللَّهِ الْحَیِّ الدَّآئِم» و سه نوبت بگوید: «اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَریْکَ لَهُ، وَاشْهَدُ انَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُوْلُهُ، لا نَعْبُدُ الّا ایَّاهُ مُخْلِصیْنَ لَهُ الدیْنَ وَلَوْکَرِهَ الْمُشْرِکُوْنَ» و سه نوبت بگوید: «اللَّهُمَّ انیْ اسْئَلُکَ الْعَفْوَ وَالْعافِیَةَ وَالْیَقیْنَ فِی الدُّنْیا وَالْاخِرَةِ» و سه نوبت بگوید: «اللَّهُمَّ اتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَفِی الْاخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنا عَذابَ النَّارِ».
بعد از آن صد نوبت «اللَّه اکبر» بگوید، و «لا الهَ الَّا اللَّهُ» صد نوبت، و «الْحَمْدُللَّهِ» صد نوبت، و «سُبْحانَ اللَّه» صد نوبت.
و بعد از آن بگوید: «لا الهَ الَّا اللَّهُ [وَحْدَهُ وَحْدَهُ «1» انْجَزَ وَعْدَهُ وَنَصَرَ عَبْدَهُ وَغَلَبَ الْاحْزابَ وَحْدَهُ، فَلَهُ‌الْمُلْکُ وَلَهُ الْحَمْدُ، اللَّهُمَّ بارِکْ لیْ فِی الْمَوْتِ وَفیْما بَعْدَ الْمَوْتِ، اللَّهُمَّ انیْ اعُوْذُبِکَ مِنْ ظُلْمَةِ الْقَبْرِ وَوَحْشَتِه اللَّهُمَّ اظِلَّنیْ فیْ عَرْشِکَ یَوْمَ لا ظلَّ الَّا ظِلُّکَ،
__________________________________________________
[1]- پس از آن حمد و ثنای پروردگار عالم را بجا آورد و به قدر قوّت خود ذکر کند بلا و نعم خدارا و حسن آنچه را که به او مرحمت فرموده. (کوهکمره‌ای)
__________________________________________________
(1) بعضی از نسخه‌ها ندارد.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 329
اسْتَوْدِعُ‌اللَّهَ الرَّحْمنَ‌الرَّحْیمَ الَّذیْ لا تَضیْعُ وَدایِعُهُ دِیْنیْ وَنَفْسیْ وَاهْلِی [وَمالیْ وَولَدی «1» اللَّهُمَّ اسْتَعْمِلنیْ عَلی کِتابِکَ وَسُنَّةِ نَبِیِّکَ وَتَوَفَّنی عَلی مِلَّةِ ابْراهیْمَ وَاعِذْنیْ مِنْ مُضِلّاتِ الفِتَنِ» [پس سه مرتبه «اللَّهُ اکْبَر» و دو [1] مرتبه دیگر دعای «اسْتَوْدِعُ اللَّه» را تا آخر بخواند، پس یک مرتبه «اللَّهُ اکْبَر» و یک مرتبه دیگر این دعا را بخواند: «2» اللَّهُمَّ اغْفِرْلیْ کُلَّ ذَ نْبٍ اذْنَبْتُهُ قَطُّ فَانْ عُدْتُ فَعُدْ عَلَیَّ بِالْمَغْفِرَةِ انَّکَ انْتَ غَنِیٌّ عَنْ عَذابیْ وَا نَا مُحْتاجٌ الی رَحْمَتِکَ [فیا مَنْ انا مُحْتاجٌ إلی رَحْمَتِه «3» ارْحَمْنیْ، اللَّهُمَّ افْعَلْ بیْ ما ا نْتَ اهْلُهُ وَلا تَفْعَلْ بی «4» ما انَا اهْلُهُ فَانَّکَ انْ تَفْعَلْ بیْ ما ا نَا اهْلُهُ تُعَذِّبْنیْ وَلَنْ تَظْلِمَنیْ، اصْبَحْتُ اتَّقیْ عَذابَکَ وَلا اخافُ جَوْرَکَ، فَیامَنْ هُوَ عَدْلٌ لا یَجُوْرُ ارْحَمْنیْ».
و اگر فرصت خواندنِ کلّ این دعا و ذکرها نداشته باشد، آنچه از آن جمله میسّر باشد بخواند، و چون فارغ شود از صفا به زیر آید و شروع در سعی نماید.
و بدان‌که بربالای صفا رفتن و آنجا این دعاها را خواندن مردان را سنّت [2] است و زنان را سنّت نیست.
پنجم از سنّتهای سعی آن است که: در آخر شوط اوّل چون به مروه رسد بربالای آن رود مقابل خانه کعبه ایستد، و ادعیه‌ای که در بالای صفا خوانده آنجا نیز بخواند.
ششم آنکه: پیاده سعی کند، مگر آنکه ترسد که به‌واسطه تعب نتواند به توجّه تمام مشغول دعا شود.
__________________________________________________
[1]- و یک مرتبه دیگر دعای «استودع اللَّه» را بخواند. (کوهکمره‌ای)
[2] فرق ما بین مرد و زن نیست، اگرچه استحباب در حقّ مردان مؤکّد است. (خراسانی)
* اختصاص استحباب به مردان ثابت نیست و روایت عبدالرحمان بن حجّاج نفی استحباب از زنان نمی‌کند. (مازندرانی)
* اختصاص به مردان معلوم نیست. (نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1 و 2) در بیشتر نسخه‌ها نیست.
(3) در بعضی از نسخه‌ها نیست.
(4) در برخی از نسخه‌ها عبارت چنین است: «اللَّهُمَّ افْعَلْ بیْ ما ا نْتَ اهْلُهُ فَانَّکَ انْ تَفْعَلْ بیْ ما انْتَ اهْلُهُ تَرْحَمنیْ، اللَّهُمَّ لا تَفْعَلْ بی ...».
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 330
هفتم آنکه: در اوّل هرشوط و آخر آن تند به راه نرود مگر در مابین مناره و کوچه عطّاران که آنجا تند رفتن [1] اولی است، خواه پیاده باشد و خواه سوار و این تند رفتن مردان را سنّت است و زنان را سنّت نیست.
هشتم: در اثنای سعی این دعا [2] بخواند: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَتَجاوَزْ عَمَّا تَعْلَمْ انَّکَ انْتَ الْاعَزُّ الْاجَلُّ الْاکْرَمُ، یا ذَالْمَنِّ وَالْفَضْلِ وَالْکَرَمِ وَالنَّعْمآءِ وَالْجُوْدِ اغْفِرْ لیْ ذُنُوْبیْ انَّهُ لا یَغْفِرُ الذُّنُوْبَ الّا ا نْتَ».

مقصد چهارم احکام تقصیر و احرام حجّ
بدان‌که بعد از فارغ شدن از سعی باید تقصیر کند، یعنی از ناخن بگیرد، خواه دست و خواه پاها، یا از موی بدن چیزی ازاله کند اگرچه به‌قدر سر مو باشد، خواه به مقراض و خواه به کندن و خواه به نوره کشیدن و خواه به تراشیدن، امّا تراشیدن همه سر [3] جایز نیست.
__________________________________________________
[1]- یعنی هروله نمودن. (خراسانی، مازندرانی)
[2] این دعا به این کیفیّت مذکوره رجاءً خوانده شود. (خراسانی)
* اوّل این دعا را ذکر نفرموده و او بنا بر نقل صاحب وسائل این است: «بسم اللَّه واللَّه‌اکبر وصلّی اللَّه علی محمّدٍ وآله» وسنّت است که این دعا را تا «ذا المنّ» در حال هروله بخواند، و از «یا ذا المنّ» تا آخر بعد از تجاوز از حدّ محل هروله به جهت آنکه امام علیه السلام فرموده: زمانی که از مناره آخر تجاوز کردی سپس بگو: «یا ذالمنّ» الی آخره، پس از آن راه برود، پس معلوم شد که مؤلّف رحمه الله خلط فرموده. (کوهکمره‌ای)
[3] و اگر تراشید جمیع سر را در کفایت آن از تقصیر اشکال است، احوط آن است که بعد تقصیر کند. (خراسانی، مازندرانی)
* بلکه احوط در این صورت کشتن یک گوسفند است، به جهت اینکه امام علیه السلام فرموده: «دمٌ یهریقه». (کوهکمره‌ای)
* یعنی‌به‌نیّت تقصیر، بلکه اگرتراشید احوطبلکه اظهرکشتن یک‌گوسفنداست، بلکه‌تراشیدن بعض سر نیز به نیّت تقصیر مشکل است کفایت آن وبعضی‌تراشیدن تمام‌سر را بعد ازتقصیر نیز منع کرده‌اند واین قول‌اظهر است، بلکه موجب کفّاره‌است به دو شرط: اوّل آنکه بعد از دخول ذیقعده شود، دوم این که عالم بر حکم شود و إلّاکفّاره ندارد لکن حرام است. (نخجوانی)
* یعنی‌به‌نیّت‌تقصیر، بلکه‌اگر تراشید احوط کشتن یک گوسفند است، بلکه‌تراشیدن به‌بعض
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 331
و نیّت چنین کند که: تقصیر می‌کنم در عمره تمتّع از برای آنکه واجب است تقرّب به‌خدا. و مقارن نیّت به تقصیر مشغول شود و چون تقصیر به‌فعل آورد جمیع آنچه به احرام حرام شده بود حلال می‌شود [1] و تقصیر آخر افعال عمره است. و سنّت است [2] که تقصیر در مروه واقع شود.
و مکروه است [3] طواف خانه کعبه بعد از سعی و قبل از تقصیر.
و واجب است که بعد از تقصیر به احرام حجّ اشتغال نماید. و جمیع آنچه در احرام عمره مذکور شد از مقدّمات و غیر آن در احرام حجّ معتبر است.
و میقات این احرام [4] شهر مکّه است. و نیّت چنین کند که: احرام حجّ تمتّع بجامی‌آورم از برای آنکه واجب است تقرّب به خدا. و نیّت را مقارن تلبیات سازد. و سه امر در این احرام سنّت است:
اوّل آنکه: در روز هشتم ماه ذیحجّه [5] واقع شود.
دوم آنکه: در مسجدالحرام [6] باشد، و افضل آن است که در زیر ناودان خانه کعبه واقع شود.
سوم: بلند گفتنِ تلبیه [7] در مکانی که آنجا احرام بسته اگر پیاده باشد، و اگر سوار
__________________________________________________
سر نیزبه نیّت‌تقصیر مشکل‌است‌کفایت‌آن وبعضی تراشیدن تمام‌سر را بعد از تقصیر نیز منع کرده‌اند، لکن‌اقوی جواز آن‌است، هرچند مستحبّ‌است ترک‌آن به‌جهت توفیر یعنی‌زیادکردن موی از برای احرام حجّ، بلکه احوط است، چون بعضی توفیر را واجب می‌دانند. (یزدی)
[1]- غیر از سر تراشیدن. (صدر)
[2] باید مراجعه شود. (خراسانی)
[3] باید مراجعه شود. (خراسانی)
[4] یعنی احرام حجّ تمتّع. (خراسانی، مازندرانی، نخجوانی، یزدی)
[5] و این احوط است. (خراسانی، مازندرانی)
[6] مهما امکن احرام در مسجد الحرام را ترک ننمایند. (صدر)
[7] سزاوار است که بلند نگوید تلبیه را، چه سواره باشد چه پیاده، مگر آنکه مشرف شود برابطح. (خراسانی، کوهکمره‌ای، مازندرانی)
* بهتر این است که رفع صوت را تأخیر بیندازد تا وقتی که مشرف شود بر ابطح. (نخجوانی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 332
باشد در وقت برخاستن شتری که برآن سوار است از جا برخیزد.
و واجب است که بعد از احرام بستن به‌عرفات رود از وقت پیشین [1] تا وقت شام در عرفات توقّف نماید. و چون شام شود به مشعرالحرام رود تا طلوع آفتاب آنجا توقّف نماید. بعد از آن به منی رود، و در آنجا روز عید، میلی را که «جمره عقبه» گویند به هفت سنگریزه بزند. و بعد از آن قربانی کند. و بعد از آن سر بتراشد، و به مکّه مراجعت نماید به جهت طواف زیارت و سعی و طواف نساء. و بعد از آن به منی عود نماید به جهت بودن آنجا در شبهای تشریق و رمی‌جمرات ثلاثه. و این اعمال در چهار فصل به‌تفصیل مذکور می‌شود:

فصل اوّل در بیان احکام وقوفِ عرفات
بدان‌که مراد از وقوف عرفات، بودن در آن موضع شریف است از پیشین [2] تا شام، خواه ایستاده باشد، و خواه نشسته و خواه تکیه کرده، و خواه پیاده و خواه سواره.
و پیش از داخل شدن در عرفات هفت امر سنّت است:
اوّل آنکه: رفتن از مکّه به جانب عرفات در روز هشتم ماه ذیحجّه باشد نه قبل از آن، و آن روز را «یوم ترویه» گویند. امّا اگر بیمار شود، یا از کثرت ازدحام مردم در راه ملاحظه نماید قبل از یوم ترویه به یک روز یا دو روز یا سه روز از مکّه بیرون رفتن او قصوری ندارد.
دوم آنکه: چون [3] متوجّه عرفات [4] شود این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ الَیْکَ صَمَدْتُ
__________________________________________________
[1]- بنابر احوط در بودن به عرفات از وقت پیشین. (خراسانی)
[2] بودن در عرفات در وقت پیشین احوط است، چنانچه گذشت. (خراسانی)
[3] چون از مکّه بیرون رود این دعا را بخواند: «اللّهمّ ایّاک أرجو و ایّاک أدعو فبلّغنی أهلی‌وأصلح لی عملی» و چون به منی رسد دعای بعد را بخواند و چون از منی متوجّه عرفات شود بخواند: «اللّهم إلیک صمدت» إلی آخره. (کوهکمره‌ای، نخجوانی، یزدی)
[4] یعنی ازمنی‌متوجّه عرفات‌شود این دعا را بخواند، و اما از مکّه که متوجّه منی می‌شود بخواند: «اللّهمّ ایّاک أرجو و ایّاکّ أدعو فبلّغنی أهلی وأصلح لی عملی». (خراسانی، مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 333
وَایَّاکَ اعْتَمَدْتُ وَوَجْهَکَ ارَدْتُ، اسْئَلُکَ انْ تُبارِکَ لی فیْ رَحْلیْ وَانْ تَقْضِیَ لیْ حاجَتیْ وَانْ تَجْعَلَنیْ مِمَّنْ تُباهیْ بِهِ الْیَوْمَ مَنْ هُوَ افْضَلُ مِنیْ».
سوم آنکه: در راه عرفات چون به منی رسد این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ هذه مِنی وَهِیَ ما مَنَنْتَ بِه عَلَیْنا مِنَ الْمَناسِکِ، فَاسْئَلُکَ انْ تَمُنَّ عَلَیَّ بِما مَنَنْتَ بِه عَلی انْبِیآئِکَ، فَانَّما ا نَا عَبْدُکَ وَفیْ قَبْضَتِکَ».
چهارم آنکه: ظهر و عصر و مغرب و عشا را در مِنی بگزارد [1].
پنجم آنکه: در شب نهم ماه ذیحجّه که شب عرفه است در مِنی تا طلوع فجر توقّف نماید [2].
ششم آنکه: نماز صبح را نیز در مِنی بگزارد، و افضل آن است که تا طلوع آفتاب در مِنی توقّف نماید [3] بعد از آن از مِنی متوجّه عرفات گردد.
هفتم آنکه: خیمه خود را در بیرون زمین عرفات بزنند، در مکانی‌که به‌عرفات متّصل است، و آن مکان را «نَمِرَه» گویند.
و واجب است که اوّل وقت پیشین نیّت وقوف عرفات کند به این طریق که: توقّف در عرفات می‌کنم از این وقت تا شام در حجّ اسلام حجّ تمتّع از برای آنکه واجب است تقرّب به خدا. و برحکم نیّت بماند تا وقت شام.
وبعد ازدخول درعرفات دوازده امر سنّت‌است [4] که دراثنای وقوف به‌فعل آورد:
اوّل: غسل‌کردن جهت وقوف، نیّت چنین‌کندکه: غسل وقوف عرفات می‌کنم از برای آنکه سنّت است تقرّب به خدا. و باید که این غسل بعد از ظهر در اوّل وقوف واقع شود.
دوم: با وضو بودن.
سوم: ظهر و عصر را در اوّل وقت با هم جمع کردن [5] به یک اذان و دو اقامه.
__________________________________________________
[1] محتاج به مراجعه است. (خراسانی)
[2] بلکه این احوط است. (مازندرانی)
[3] از وادی محسّر تجاوز نکند قبل از طلوع آفتاب علی الأفضل بل الأحوط. (مازندرانی)
[4] در استحباب بعضی از امور مذکوره تأمّل است، اولی اتیان است به همه رجاءً. (خراسانی)
[5] بلکه احوط است. (صدر)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 334
چهارم: برپا ایستادن از وقت ظهر تا وقت شام.
پنجم: رو به قبله بودن از اوّل وقت تا آخر وقت.
ششم: خاطر خود را به هیچ امری مشغول نساختن مگر توجّه به درگاه الهی.
هفتم آنکه: میانه او و آسمان حایلی نباشد، مثل خیمه و غیر آن.
هشتم: گناهان خود را یک یک شمردن و استغفار کردن.
نهم: دعا کردن از برای برادران مؤمن و باید که کمتر از چهل نفر نباشد.
دهم آنکه: صد نوبت «الْحَمْدُللَّهِ» و صد نوبت «لا الهَ الَّا اللَّه» و صد نوبت «اللَّهُ اکْبَرُ» و صد نوبت «سُبْحانَ اللَّهِ» بگوید.
یازدهم آنکه: صد نوبت «قُلْ هُوَ اللَّهُ احَد» بخواند.
دوازدهم آنکه: این دعا را بخواند: «اللَّهُمَّ انّی عَبْدُکَ فَلا تَجْعَلْنیْ مِنْ اخْیَبِ وَفْدِکَ وَارْحَمْ مَسیْریْ الَیْکَ مِنَ الْفَجِّ الْعَمیْقِ، اللَّهُمَّ رَبَّ الْمَشاعِرِ کُلِّها فُکَّ رَقَبَتیْ مِنَ النَّارِ وَاوْسِعْ عَلَیَّ مِنْ رِزْقِکَ الْحَلالِ وَادْرَءْ عَنیْ شَرَّ فَسَقة الْجِنِّ وَالْانْسِ وَشَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ، اللَّهُمَّ لا تَمْکُرْ بیْ وَلاتَخْدَعْنی وَلا تَسْتَدْرِجْنیْ، اللَّهُمَ‌انیْ‌اسْئَلُکَ بحَوْلِکَ وَقوَّتِکَ وَجُوْدِکَ وَکَرَمِکَ‌وَمَنِّکَ‌وَفَضْلِکَ یااسْمَعَ السَّامِعینَ وَیا ابْصَرَ النَّاظریْنَ وَیا اسْرَعَ الْحاسِبیْنَ وَیا ارْحَمَ الرَّاحِمیْنَ انْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ». بعد از آن حاجت خود را از خدای تعالی طلب نماید و بعد از آن رو به جانب آسمان کند و بگوید [1]: «اللَّهُمَّ حاجَتیْ الَیْکَ الَّتیْ انْ اعْطَیْتَنیها لَمْ یَضُرُّنیْ ما مَنَعْتَنیْ وَانْ مَنَعْتَنیْها لَمْ یَنْفَعْنیْ ما أَعْطَیْتَنی اسْئَلُکَ خَلاصَ رَقَبَتیْ مِنَ النَّارِ، اللَّهُمَّ انیْ عَبْدُکَ وَمِلْکُ یَدِکَ وَناصِیَتیْ بِیَدِکَ وَاجَلیْ بِعِلْمِکَ، اسْئَلُک انْ تُوَفِّقَنیْ لِما یُرْضیْکَ عَنیْ وَانْ تُسَلِّمَ مِنیْ مَناسِکیَ الَّتیْ ارَیْتَها ابْراهیْمَ خَلیْلَکَ علیه السلام وَدَلَلْتَ عَلَیْها نَبِیّکَ مُحَمَّدًا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ الِه اللَّهُمَّ اجْعَلْنیْ مِمَّنْ رَضیْتَ عَمَلَهُ وَاطَلْتَ عُمْرَهُ وَاحْیَیْتَهُ بَعْدَالْمَوْتِ حَیاةً طَیِّبَةً. لا الهَ الَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَریْکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ وَلَهُ الْحَمْدُ یُحْییْ
__________________________________________________
[1]- این دعا به این تفصیل در روایت به نظر نرسیده، بلی فقرات مذکوره در اخبار مختلفه وارداست، ولکن بعض فقرات این دعا را در اینجا ذکر نفرموده، چنانچه بعضی خصوصیّاتی که اینجا ذکر فرموده بر خلاف آن چیزی است که در روایت دیدم. (کوهکمره‌ای)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 335
وَیُمیْتُ وَیُمیْتُ و یُحْییْ وَهُوَ حَیٌّ لا یَمُوْتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَهُوَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدیْرٌ، اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ کَالَّذیْ تَقُوْلُ وَخَیْرًا مِمَّا نَقُوْلُ وَفَوْقَ ما یَقُوْلُ الْقآئِلُوْنَ، اللَّهُمَّ انیْ اعُوْذُبِکَ مِنَ الْفَقْرِ وَمِنْ وَسْواسِ الصَّدْرِ وَمِنْ شَتَاتِ الْامْرِ وَمِنْ عَذابِ الْقَبْرِ، اللَّهُمَّ اجْعَلْ فیْ قَلْبیْ نُوْرًا وَفیْ سَمْعیْ نُوْرًا وَفیْ بَصَریْ نُوْرًا، وَفیْ لَحْمیْ وَدَمیْ وَعِظامیْ وَعُرُوْقیْ وَمَقامیْ وَمَقْعَدیْ وَمَدْخَلیْ وَمَخْرَجیْ نُوْرًا، وَاعْظِمْ لیْ نُوْرًا یا رَبِّ یَوْمَ الْقاکَ انَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدیْرٌ» «1».
و بدان که دعاهای روز عرفه که از حضرات ائمّه معصومین- صلوات اللَّه علیهم اجمعین- نقل شده بسیار است، و افضل آن دعاها دو دعاست: یکی دعای حضرت امام حسین علیه السلام که مشهور است، و دیگر دعای امام زین العابدین علیه السلام که در صحیفه کامله مذکور است «2» و چون هریک از این دو دعا به‌غایت طویل بود، در این مختصر مذکور نشد.

فصل دوم در بیان احکام وقوف به مشعرالحرام
چون وقت مغرب داخل شود پیش از نماز مغرب از عرفات متوجّه مشعرالحرام شود، چون اراده بیرون آمدن از عرفات کند این دعا بخواند [1]: «اللَّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ اخِرَ الْعَهْدِ مِنْ هذا الْمَوْقِفِ وَارْزُقْنیْهِ ا بَدًا ما ابْقَیْتَنیْ وَأَقْلِبْنی الْیَوْمَ مُفْلِحًا مُنْجِحًا مُسْتَجابًا لیْ مَرْحُوْمًا مَغْفُوْرًا بِافْضَلِ ما یَنْقَلِبُ بِهِ الْیَوْمَ احَدٌ مِنْ وَفْدِکَ عَلَیْکَ، وَاعْطِنیْ افْضَلَ ما اعْطَیْتَ احَدًا مِنْهُمْ مِنَ الْخَیْرِ وَالْبَرَکَةِ وَالرَّحْمَةِ وَالرِّضْوانِ وَالْمَغْفِرَةِ، وَبارِک لیْ فیْما ارْجِعُ الَیْهِ مِنْ اهْلٍ وَمالٍ اوْ قَلیْلٍ اوْ کَثیْرٍ، وَبارِکْ لَهُمْ فِیَّ».
و باید [2] که در وقت رفتن به‌جانب مشعر به تأنّی راه رود، و در کمال خضوع
__________________________________________________
[1]- به قصد رجاء نه به قصد خصوصیّت. (خراسانی)
[2] بر سبیل استحباب نه وجوب. (خراسانی، مازندرانی)
__________________________________________________
(1) اواخر متن این دعا در نسخه‌ها متفاوت بود، از فقره «اللَّهُمّ اجْعَلْ فی قَلْبی نورًا ...» مطابق با متن مصباح مرحوم شیخ طوسی تنظیم گردید، رجوع شود به مصباح المتهجّد: 630.
(2) صحیفه کامله سجّادیّه: 201، دعای 47.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 336
و خشوع و در اثنای راه رفتن به استغفار و طلب خلاصی از آتش دوزخ مشغول باشد.
و چون به مشعرالحرام رسد واجب است که نیّت کند به این طریق که: از این وقت تا طلوع آفتاب توقّف [1] می‌کنم در مشعرالحرام در حجّ اسلام حجّ تمتّع از برای آنکه واجب [2] است تقرّب به خدا.
و سنّت است که در آنجا نُه امر بجاآورد [3]:
اوّل آنکه: قبل از بار فرود آوردن نماز مغرب و عشا را به یک اذان و دو اقامه بجاآورد.
دوم آنکه: نافله مغرب را بعد از عشا بگزارد.
سوم آنکه: آن شب را که شب عید قربان است احیاء بدارد.
چهارم آنکه: تا صبح به ذکر دعا و تلاوت قرآن مشغول باشد، و از جمله دعاها این دعا را بخواند: «اللَّهُمَّ هذِه جَمعٌ، اللَّهُمَّ انیْ اسْئَلُکَ انْ تَجْمعَ لیْ فیْها جَوامِعَ الْخَیْرِ، اللَّهُمَّ لا تُؤْیِسْنیْ مِنَ الْخَیْرِ الَّذی سَئَلْتُکَ انْ تَجْمَعَهُ لیْ فیْ قَلْبیْ، ثُمَّ اطْلُبُ بِه الَیْکَ انْ تُعَرِّفَنیْ ما عَرَّفْتَ اوْلِیآءَکَ فیْ مَنْزِلیْ هذا، وانْ تَقِیَنی جَوامِعَ الشَّرِّ».
پنجم آنکه: اوّل شب غسل [4] کند و نیّت چنین کند که: غسل بودن در مشعرالحرام می‌کنم از برای آنکه سنّت است تقرّب به خدا.
ششم آنکه: تا طلوع آفتاب طاهر از حدث اکبر و اصغر باشد.
هفتم آنکه: اگر حجّ اوّل باشد بربالای کوهی که در مشعرالحرام واقع است [5] برود و در آنجا ذکر الهی بجاآورد.
هشتم آنکه: هفتاد سنگریزه که به جهت رمی جمرات مقرّر است از مشعرالحرام
__________________________________________________
* یعنی مستحبّ است. (دهکردی، یزدی)
[1]- احوط و اولی وقوف مشعرالحرام است در شب تا طلوع شمس. (تویسرکانی)
[2] قصد وجوب لازم نیست. (خراسانی)
[3] دلیل بر استحباب بعض امور مذکوره دیده نشده، اولی اتیان است به آنها رجاءً. (خراسانی)
[4] استحباب این غسل بالخصوص در نظرم نیست. (مازندرانی)
[5] و آن را قزح گویند. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 337
بردارد و واجب است که آن شب تا صبح [1] در مشعرالحرام باشد.
نهم آنکه: چون فجر طالع شود أولی آن است که نیّت علی‌حده به جهت وقوف مشعر کند به این طریق که: توقّف می‌کنم در مشعرالحرام در حجّ تمتّع از این وقت تا طلوع آفتاب از برای آنکه واجب است تقرّب به خدا. و به حمد الهی و صلوات بر حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم و دعا کردن اشتغال نماید و از جمله دعاها، این دعا بخواند:
«اللَّهُمَّ رَبَّ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ فُکَّ رَقَبَتیْ مِنَ النَّارِ وَاوْسِعْ عَلَیَّ مِنْ رِزْقِکَ الْحَلالِ الطَّیِّبِ وَادْرَءْ عَنیْ شَرَّ فَسَقَةِ الانْسِ وَالْجِنِّ وَالْعَرَبِ وَالْعَجَمِ، اللَّهُمَّ انْتَ خَیْرُ مَطْلُوْبٍ الَیْهِ وَخَیْرُ مَدْعُوٍّ وَخَیْرُ مَسْئُولٍ وَلِکُلِّ وافِدٍ جآئِزَة فَاجْعَلْ جائِزَتیْ فیْ مَوْطِنیْ هذا انْ تُقِیْلَنِی عَثْرَتیْ وَتَقْبَلَ مَعْذِرَتیْ وَانْ تَجاوَزَ عَنْ خَطیْئَتیْ ثُمَّ اجْعَلِ التَّقْوی مِنَ الدُّنْیا زادیْ».
دهم آنکه: چون آفتاب برآید به جانب منی رود. و جایز است زنان را و شخصی را که ضرورتی داشته باشد آنکه قبل از طلوع فجر از مشعرالحرام به جانب منی رود.

فصل سوم در بیان رفتن به جانب منی از مشعرالحرام و بیان افعال ثلاثه مناسک منی که روز عید قربان در مِنی واجب است که به عمل آورد
چون از مشعرالحرام متوجّه منی شود و در راه به موضعی رسد که آن را «وادی محسَّر» گویند سنّت است که در آن موضع موازی صد گام [2] تند رود، و این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ سَلِّمْ عَهدی وَاقْبَلْ تَوْبَتیْ وَاجِبْ دَعْوَتیْ وَاخْلُفْنیْ فیْمَنْ تَرَکْتُ بَعْدیْ».
و چون به منی رسد واجب است که افعال ثلاثه مناسک منی را در روز عید قربان به‌ترتیب بجا بیاورد:
__________________________________________________
[1] یعنی تا طلوع آفتاب. (دهکردی، کوهکمره‌ای، مازندرانی، یزدی)
[2] اقلّ مقداری که استحباب به آن حاصل می‌شود صدگام است. (خراسانی، مازندرانی)
* یا بیشتر. (دهکردی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 338

فعل اوّل رَمْیِ جمره عقبه:
یعنی زدن میلی که آن را جمره عقبه گویند، به هفت سنگریزه. و در رمی‌جمره عقبه هشت امر واجب است، و دوازده امر سنّت.
امّا هشت امر واجب:
اوّل: نیت کردن [1] به این طریق که: این میل را می‌زنم به هفت سنگریزه در حجّ اسلامِ حجّ تمتّع از برای آنکه واجب است تقرّب به خدا.
دوم: نیّت را مقارن شروع در رَمْی کردن.
سوم: استدامت حکمی، یعنی مدام برحکم نیّت بودن تا آخر رَمْی.
چهارم: هفت سنگریزه را یک یک انداختن، پس اگر هفت [2] را به یک دفعه اندازد یکی از آنها حساب است و باقی محسوب نیست.
پنجم: هریک از هفت سنگریزه را به آن میل رسانیدن.
ششم: مجموع هفت سنگریزه را از زمین حرم برچیده باشد.
هفتم: همه آن سنگریزه‌ها بِکْر باشد [3] یعنی به‌هیچ‌یک از آنها رمی نشده باشد.
هشتم: رَمْی بعد از طلوع آفتاب روز عید قربان باشد.
امّا دوازده امر سنّت که در رَمْی جمره عقبه معتبر است:
اوّل آنکه: در وقت رَمْی وضو داشته باشد.
دوم آنکه: پیاده باشد نه سواره [4].
سوم آنکه: در وقتی که هفت سنگریزه را در دست داشته باشد و خواهد که به میل
__________________________________________________
[1]- نیّت رمی جمره قربة إلی اللَّه کفایت می‌کند. (تویسرکانی)
* نیّت به این تفصیل احتیاطی است که محلّ اتفاق بر کفایت است، پس بنابر این نیّت ادا و قضاء را هم تعرّض نماید. (خراسانی، مازندرانی)
[2] یا دو تا یا سه تا آن را یک دفعه اندازد یکی محسوب است، اگرچه در رسیدن به جمره به‌تدریج برسد و اگر متعاقب اندازد و یک دفعه برسد محسوب است. (مازندرانی)
[3] این احوط است. (تویسرکانی)
[4] محلّ تأمّل است. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 339
بزند این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ هؤُلاءِ حَصَیاتی فَاحْصِهُنَّ لیْ وَارْفَعْهُنَّ فیْ عَمَلیْ».
چهارم آنکه: در وقت انداختن هریک از آن سنگریزه‌ها «اللَّهُ اکْبر» بگوید و این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ ادْحَرْ عَنِّی الشَّیْطانَ، اللَّهُمَّ تَصْدیْقًا بِکِتابِکَ وَعَلی سُنَّةِ نَبِیِّکَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ والِه اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ حَجًّا مَبْرُوْرًا وَعَمَلًا مَقْبُوْلًا وَسَعْیًا مَشْکُوْرًا وَذَنْبًا مَغْفُوْرًا».
پنجم آنکه: در وقت رَمْی جمره عقبه رو به جمره کند و پشت به قبله.
ششم آنکه: دوری او از جمره در وقت رَمْی ده ذرع یا پانزده ذرع شرعی باشد.
هفتم آنکه: آن سنگریزه را بر شکمِ انگشتِ زِهْگیر گذارد و به پشت بند اوّل انگشتِ شهادت بیندازد.
هشتم آنکه: آن سنگریزه را برچیده باشد، نه آنکه سنگ را بشکند و به سنگریزه‌های آن رمْی کند.
نهم آنکه: سنگریزه‌ها را از مشعرالحرام برچیده باشد.
دهم آنکه: سنگریزه‌ها را بشوید [1].
یازدهم آنکه: هریکی از سنگریزه‌ها به‌مقدار بند بالای انگشت باشد.
دوازدهم آنکه: رنگ هریک از سنگریزه‌ها مخالف رنگ دیگری باشد.

فعل دوم از افعال ثلاثه مناسک منی:
که در روز عید قربان بجاآوردن آن واجب است، قربان کردن است.
و در آن ده امر واجب است، و شش امر سنّت.
امّا ده امر واجب:
اوّل آنکه: قربانی گوسفند یا بُز یا گاو یا شتر باشد، و اگر غیر از اینها را مثل اسب یا آهو قربانی کند آن قربانی صحیح نیست
__________________________________________________
[1]
. اگرچه اقوی عدم لزوم است. (خراسانی)
* از خاک و کثافت نظیف کند و امّا طهارت سنگ ریزه از نجاست پس آن احوط است. (مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 340
دوم آنکه: اگر قربانی گوسفند باشد کمتر از هفت‌ماهه [1] نباشد، و اگر بُز یا گاو باشد یک‌سال تمام کرده باشد و در سال دوم [2] داخل شده باشد، و اگر شتر باشد پنج سال تمام کرده و در سال ششم داخل شده باشد.
سوم آنکه: بیمار نباشد [3] و کری نداشته باشد، و لاغر و لنگ و خُصیّ «1» و گوش بریده نباشد و شاخ‌اندرونی او نشکسته باشد.
چهارم آنکه: کلّ آن از یک شخص باشد، پس جایز نیست که دیگری در قربانی او شریک باشد.
پنجم آنکه: در وقت کشتن قربانی نیّت چنین کند که: این قربانی را می‌کشم در حجّ اسلام حجّ تمتّع از برای آنکه واجب است تقرّب به خدا.
ششم آنکه: نیّت را مقارن اوّل ذبح سازد اگر قربانی غیرشتر باشد، و مقارن اوّل نحر سازد اگر قربانی شتر باشد؛ و نَحْر آن است که کاردی یا حربه‌ای در گودی که میانه بیخِ گردن وسینه شتر واقع است بزند.
هفتم آنکه: استدامت حکمیِ نیّت تا آخر ذبح و تا آخر نَحْر.
هشتم آنکه: خود مباشرِ کُشتن قربانی گردد، یا کسی را نایب خود سازد و نیّت چنین کند که: این قربانی را می‌کشم به نیابت فلان در حجّ اسلام حجّ تمتّع از برای آنکه واجب است «2» تقرّب به خدا. و اولی آن است که هردو نیّت کنند.
__________________________________________________
[1]- بلکه احوط آن است کمتر از یک ساله نباشد. (خراسانی، مازندرانی)
* بلکه گوسفند کمتر از یک ساله و بز و گاو کمتر از دو ساله نباشد. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
[2] احوط این است که داخل سال سوم شده باشد. (خراسانی، مازندرانی)
* احوط بلکه اظهر آن است که در سال سوم داخل شده باشد و اگر گوسفند است داخل در سال دوم شده باشد. (نخجوانی)
[3] بیمار نبودن احوط است. (تویسرکانی)
__________________________________________________
(1) اخْته.
(2) در بعضی از نسخه‌ها اضافه شده است: بر او به اصالت و بر من به نیابت.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 341
نهم آنکه [1]: قربانی کردن در روز عید [2] واقع شود؛ و اگر متعذّر باشد در باقی ایّام ماه ذیحجّه جایز است.
دهم آنکه: بعضی از آن را تصدّق کند، و بعضی را خود [3] بخورد، و بعضی را هدیه [4] کند.
امّا شش امری که در قربانی کردن سنّت است:
اوّل آنکه: اگر قربانی گوسفند یا بُز باشد باید که نر باشد، و اگر شتر یا گاو باشد باید که ماده باشد.
دوم آنکه: فربهی آن نمایان باشد، نه آنکه در فربهی و لاغری میانه باشد.
سوم آنکه: آن را در عرفات حاضر کرده باشد.
چهارم آنکه: اگر قربانی شتر باشد دست چپ او را مابین زانو و پاشنه ببندد.
پنجم آنکه: اگر شخصی را در کشتن قربانی نایب خود سازد، دست خود را در وقت کشتن [5] بردست او گذارد.
ششم آنکه: در وقتی که خواهد قربانی کند این دعا بخواند: «وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذیْ فَطَرَ السَّمواتِ وَالْارْضَ حَنیْفًا مُسْلِمًا وَما ا نَا مِنَ الْمُشْرِکیْنَ، انَّ صَلاتیْ وَنُسُکیْ وَمَحْیایَ وَمَماتیْ للَّهِ رَبِ‌الْعالَمیْنَ لا شَریْکَ لَهُ وَبِذلِکَ امِرْتُ وَا نَا مِنَ الْمُسْلِمیْنَ، اللَّهُمَّ مِنْکَ وَلَکَ بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ وَاللَّهُ اکْبَرُ، اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنْی و مقارن آن به کشتن مشغول شود.
__________________________________________________
[1]- نهم و دهم احوط است. (تویسرکانی)
[2] بنابر احوط، اگرچه اقوی جواز تأخیر است تا آخر ایّام تشریق. (خراسانی)
[3] بعضی را که خود باید بخورد علی الاحوط مسمّی در آن کافی است، و امّا بعضی صدقه‌و بعضی هدیه هر یک را باید کمتر از ثلث آن نباشد. (خراسانی، مازندرانی)
* بنابر احوط و اقوی استحباب است. (نخجوانی)
[4] بنابر احوط و اقوی کفایت صدقه دادن یا هدیه کردن جمیع آن است. (نخجوانی، یزدی)
[5] بلکه خودش کارد را به دست بگیرد نائب دست بر دست او که کارد گرفته گذارد و ذبح کند. (خراسانی، کوهکمره‌ای، مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 342

فعل سوم از افعال ثلاثه مناسک منی:
که روز عید به فعل آوردن آن واجب است، آن است که بعد از قربانی کردن از مویِ خود چیزی ازاله کند، خواه به تراشیدن و خواه به غیر [1] آن. و زن را تراشیدن سر جایز نیست.
و در ازاله کردن مو سه امر واجب است، و هفت امر سنّت:
امّا سه امر واجب:
اوّل: نیّت کردن به این طریق که: از موی بدن چیزی ازاله می‌کنم در حجّ اسلام حجّ تمتّع از برای آنکه واجب [2] است تقرّب به خدا.
دوم: مقارن داشتن نیّت است به مو ازاله کردن.
سوم: استدامت حکمی.
و امّا آن هفت امر سنّت:
اوّل آنکه: در وقت ازاله کردن مو رو به قبله باشد.
دوم آنکه: در آن وقت بگوید: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحْیمْ، اللَّهُمَّ اعْطِنْی بِکُلِّ شَعْرَةٍ نُوْرًا یَوْمَ‌الْقِیمَةَ».
سوم آنکه: در تراشیدن سر شروع به جانب راست کند.
چهارم آنکه: کلّ سر را بتراشد.
پنجم آنکه: اگر بر سر موی نداشته باشد پاکی [3] را برسر بگذارد (بگرداند خ ل).
__________________________________________________
[1]- و بهتر تراشیدن سر است، بلکه از برای نو حاجی و کسی که سر خود را ملبّد کرده است به‌صمغ و نحو آن احوط اختیار خصوص سر تراشیدن است. (دهکردی، کوهکمره‌ای، یزدی)
* سر تراشیدن از برای کسی که اوّل حجّش باشد، بلکه مطلقا احوط است. (صدر)
* لکن بهتر تراشیدن سر است، بلکه از برای نو حاجی و کسی که موی سر خود را ملبّد و صمغ بر سر خود چسبانیده باشد یا آن که موی سر خود را به وسط سر جمع نموده و آن را بسته باشد، پس درباره این سه طایفه سر تراشیدن احوط است. (نخجوانی)
[2] قصد وجوب لازم نیست. (خراسانی)
[3] بلکه سزاوار نیست ترک احتیاط به کشیدن پاکی برسر. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 343
ششم آنکه: موی را در منی دفن کند.
هفتم آنکه: بعد از مو ازاله کردن، ناخن بچیند [1] و سِبیل بگیرد.
و بعد از فارغ شدن از افعال ثلاثه مناسک منی [2] حلال می‌شود به او جمیع آنچه به احرام حرام شده بود، مگر زن و بوی خوش [3].

فصل چهارم در بیان باقی افعال حجّ
چون مناسک منی را بجاآورد واجب است که به مکّه مراجعت نماید به جهت بجاآوردن پنج امر: و آن طواف حجّ، و دو رکعت نماز آن، و سعی مابین صفا و مروه، وطواف نساء، و دو رکعت نماز آن.
چون سه امر اوّل را به فعل آورد، بوی خوش بر او حلال می‌شود. امّا زن وقتی حلال می‌شود که طواف نساء را با دو رکعت نماز آن بجاآورد.
واجب است که آن پنج امر را به‌ترتیبی که مذکور شد به‌فعل آورد. و جمیع آنچه در طواف عمره و سعی آن مذکور شد از امور واجبی و سنّتی در این دو طواف و سعی معتبر است [4] و فرق همین در نیّت است، پس در طواف حجّ نیّت چنین کند که: طواف حجّ اسلامِ حجّ تمتّع می‌کنم از برای آنکه واجب است تقرّب به خدا. و در طواف نساء نیّت چنین کند که: طواف نساء می‌کنم در حجّ اسلام. حجّ تمتّع از برای آنکه
__________________________________________________
* یعنی تیغ را، و باید تقصیر کند به ازاله موی غیر سر یا ناخن گرفتن. (دهکردی، یزدی)
* یعنی تیغ را. (مازندرانی)
[1] استحباب این دو فعل در نظر نیست. (خراسانی)
[2] اگرچه پوشیدن‌لباس خیّاطی‌شده وپوشاندن سرمکروه‌است تا طواف حجّ کند. (مازندرانی)
[3] حرمت صید نیز باقی است، لکن از جهت این که در حرم است نه از جهت احرام و لبس مخیط و پوشیدن سر هرچند حلال شده است، لکن مکروه است تا وقتی که طواف حجّ را بجای آورد. (دهکردی، کوهکمره‌ای، نخجوانی، یزدی)
* و احوط اجتناب از صید است من حیث الاحرام و إلّامن حیث حرم حرام است علی ایّ حال. (مازندرانی)
[4] تعیّن این امور احوط است. (تویسرکانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 344
واجب است تقرّب به خدا. و نیّت نماز این دو طواف و نیّت سعی مابین صفا و مروه به این طریق کند.
و چون از این پنج امر فارغ شود، واجب است که به‌منی عود کند برای چهار امر:
اوّل: در منی سه شب ایّام تشریق بودن، و آن یازدهم، و دوازدهم، و سیزدهم ماه ذیحجّه است. و جایز است شخصی را که در احرام عمره و حجّ شکار و مباشرت با زن نکرده آنکه شب سوم در منی نماند و آنکه وقت ظهر دوازدهم از منی بیرون رود، مگر آنکه در وقت مغرب شب سیزدهم در منی باشد که در این صورت بودن آن شب در منی واجب است و بیرون رفتن جایز نیست. و در هریکی از این سه شب تا صباح ماندن در منی لازم نیست، بلکه آن‌قدر توقّف کند که نصف شب بگذرد و بعد از آن بیرون رود [1] می‌تواند. و جایز است به جای آن شب در منی ماندن در مکّه بماند به شرط آنکه تا صبح به عبادت مشغول شود.
دوم: رَمْی کردن جمره اولی [2] در هریکی از روزهای تشریق به هفت سنگریزه.
سوم: رَمْیِ جمره وسطی در این سه روز به همان طریق.
چهارم: رَمْی جمره عقبه در این سه روز به همان طریق. و واجب است این ترتیب را مرعی داشتن.
و وقت رَمْی از طلوع [3] آفتاب است تا وقت شام [4]. و اگر شخصی را عذر باشد جایز است که شب رمی کند.
و بدان‌که آداب سنّتی این رمی قبل از این مذکور شد. و فرقی نیست الّا در دو امر:
اوّل: هر یکی از جمره اولی و وسطی را در وقت رَمْی بردست راست گیرد [5].
دوم: بعد از رَمْی هریک از این دو جمره اندکی نزدیک آن ایستد و به حمد
__________________________________________________
[1]- اگرچه افضل ماندن تا صبح است. (خراسانی، مازندرانی)
[2] جمره اولی دورتر از جمرات است از مکّه و نزدیک مسجد خیف. (مازندرانی)
[3] و افضل بلکه احوط این است که در وقت زوال باشد. (کوهکمره‌ای، مازندرانی)
[4] و احوط تا ظهر با امکان. (دهکردی)
[5] یعنی جمره سمت دست راست او باشد و اوطرف چپ‌جمره‌باشد. (خراسانی، مازندرانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 345
وصلوات و دعا اشتغال نماید. امّا بعد از رَمْی جمره عقبه ایستادن نزد آن سنّت نیست.
وبدان‌که رَمْی آخر افعال واجبه حجّ‌است، و جایزاست که از منی به‌وطن خود رود بی‌آنکه به مکّه معاودت نماید. امّا معاودت به مکّه به جهت وداع خانه کعبه سنّت است.
پس چون خواهد که به مکّه معاودت کند سنّت است که در مسجد خیف شش رکعت نماز بگزارد، هردو رکعت به یک سلام، و بعد از آن متوجّه مکّه شود. و آداب دخول مکّه در مسجدالحرام از غسل و غیر آن به طریقی است که قبل از این مذکور شد.
وبدان‌که داخل شدن در خانه کعبه سنّت است و واجب نیست، و نُه امر [1] در آن سنّت است:
اوّل: غسل کردن.
دوم: حلقه در را در وقت دخول بگیرد.
سوم آنکه: کمال خضوع و خشوع در وقت داخل شدن بجای آوردن.
چهارم آنکه: در وقت داخل شدن بگوید: «اللَّهُمَّ انَّکَ قُلْتَ «وَمَنْ دَخلهُ کانَ آمِنًا» فآمِنی مِنْ عَذابِکَ عَذابِ النَّارِ».
پنجم آنکه: برسنگ سرخی که مابین دوستون خانه کعبه فرش است دو رکعت نماز بگزارد، در رکعت اوّل بعد از فاتحه سوره «حم سجده» بخواند و در رکعت دوم بعد از فاتحه از آیات قرآن به عدد آیات «حم سجده» بخواند و آن پنجاه و چهار آیه است.
ششم آنکه: در هر کُنجی از چهار کُنج خانه کعبه دو رکعت نماز بگزارد، و بعد این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ مَنْ تَهَیَّاءَ وَتَعَبَّاءَ وَاعَدَّ وَاسْتَعَدَّ لِوِفادَةٍ الی مَخْلُوْقٍ رَجآءَ رِفْدِه وَجَوائِزِه وَنَوافِلِه وَفَواضِله فَالَیْکَ کانَتْ یا سَیِّدیْ تَهْیِئَتیْ وَتَعْبِیَتیْ وَاعْدادیْ وَاسْتِعْدادیْ رِجآءَ رِفْدِکَ وَنَوافِلِکَ وَجَوآئِزِکَ، فَلا تُخَیِّبِ الْیَوْمَ رَجآئیْ یا مَنْ لا یُخَیِّبُ سآئِلَهُ وَلا یَنْقُصُ نآئِلَهُ، فَانیّ لَمْ اتِکَ الْیَوْمَ بِعَمَلٍ صالِحٍ قَدَّمْتُهُ وَلا شَفاعَةِ مَخْلُوْقٍ رَجَوْتُهُ، وَلکِنْ اتَیْتُکَ مُقِرًّا بِالذُّنُوْبِ وَالْاساءَةِ عَلی نَفْسیْ، فَانَّهُ لا حُجَّةَ لیْ وَلا عُذْرَ، فَاسْئَلُکَ یا مَنْ هُوَ کَذلِک انْ
__________________________________________________
[1]- اولی اتیان به آداب و سنن مذکوره است به این طریق و کیفیّت رجاءً. (خراسانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 346
تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدِ وَانْ تُعْطِیَنیْ مَسْئَلَتیْ وَتُقیْلَنیْ عَثْرَتیْ وَتَقْلُبَنی بِرَغْبَتیْ وَلا تَرُدَّنیْ مَحْرُوْمًا وَلا مَجْبُوهًا وَلا خآئِبًا، یا عَظیْمُ یا عَظیْمُ یا عَظیْمُ ارْجُوْکَ لِلْعَظیْمِ، [اسْئَلُکَ «1» [1] یا عَظیْمُ انْ تَغْفِرَ لِیَ الذَّنْبَ الْعَظیْم لا الهَ الّا انْتَ».
هفتم آنکه: در درون خانه کعبه سر به سجود نهد و این دعا بخواند: «اللَّهُمَّ لا یَرُدُّ غَضَبَکَ الّا حِلْمُکَ وَلا یُنْجیْ مِنْکَ الَّا التَّضَرُّعُ الَیْکَ، فَهَبْ لیْ یا الهیْ مِنْ لَدُنْکَ فَرَجًا بِالْقُدْرَةِ الَّتیْ بِها تُحْییْ امْواتَ الْعِبادِ وَبِها تَنْشُرُ مَیْتَ الْبِلادِ، وَلا تُهْلِکْنیْ یا الهیْ غَمًّا حَتّی تَسْتَجیْبَ لیْ دُعآئی وَتُعَرِّفَنِیَ الْاجابَةَ فی دُعآئیْ، اللَّهُمَّ ارْزُقْنِیَ الْعافِیَةَ الی مُنْتَهی اجَلیْ وَلا تُشْمِتْ بیْ عَدُویْ وَلا تُمَکِّنْهُ مِنْ عُنُقیْ، مَنْ ذَالَّذیْ یَرْفَعُنیْ انْ وَضَعْتَنیْ وَمَنْ ذَالَّذیْ یَضَعُنیْ انْ رَفَعْتَنیْ، وَانْ اهْلَکْتَنیْ فَمَنْ ذَالَّذیْ یَعْرِضُ لَکَ فی عَبْدِکَ اوْ یَسْئَلُکَ عَنْ امْرِکَ، وَقَدْ عَلِمْتُ یا الهیْ انْ لَیْسَ فیْ حُکْمِکَ ظُلْمٌ وَلا فیْ نِقْمَتِکَ عَجَلَةٌ وَانَّما یَجْعَلُ مَنْ یَخافُ الْفَوْتَ وَإنَّما یَحْتاجُ إلی الظُّلْمِ الضَّعیْفُ وَقَدْ تَعالَیْتَ یا الهی عَنْ ذلِکَ عُلُوًّا کَبْیرًا، فَلا تَجْعَلْنیْ لِلْبَلاءِ غَرَضًا وَلا لِنقِمَتِکَ نَصَبًا وَمَهِّلْنیْ وَنَفِّسنیْ وَاقِلْنیْ عَثْرَتی وَلا تُتْبِعْنی بِبَلاءٍ عَلی اثْرِ بَلاءٍ فَقَدْ تَری ضَعْفیْ وَقِلَّةَ حیْلَتیْ وَتَضَرُّعیْ الَیْکَ وَوَحْشَتیْ مِنَ النَّاسِ وَانْسیْ بِکَ، یا کَریْمُ اعُوْذُ بِکَ فَاعِذْنیْ وَاسْتَجیْرُبِکَ فَاجِرْنیْ وَاسْتَعیْنُ بِکَ عَلَی الضَّرآءِ فَاعِنیّ وَاسْتَنْصِرُ بِکَ فَانْصُرْنیْ وَاتَوَکَّلُ عَلَیْکَ فَاکْفِنیْ وَاوْمِنُ بِکَ فامِنیْ وَاسْتَهْدیْکَ فَاهْدِنیْ وَاسْتَرْحِمُکَ فَارْحَمْنیْ وَاسْتَغْفِرُکَ مِمَّا تَعْلَمُ فَاغْفِرْلیْ وَاسْتَرْزِقُکَ مِنْ فَضْلِکَ الْواسِعِ فَارْزُقْنیْ، وَلا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ الّا بِاللَّهِ الْعَلِیّ الْعَظیْم».
هشتم آنکه: در وقت بیرون آمدن از خانه کعبه حلقه درِ خانه را بگیرد، بگوید:
«اللَّهُ اکْبَرُ اللَّهُ اکْبَرُ اللَّهُ اکْبَرُ، اللَّهُمَّ لا تَجْهَدْ بَلائیْ وَلا تُشْمِتْ بیْ اعْدآئی فَانَّک الضَّارُّ النَّافِعُ».
نهم آنکه: چون از خانه به زیر آید دو رکعت نماز بگزارد در نزدیکیِ کعبه، به حیثیتی که درِ خانه کعبه بر دست چپ او باشد.
__________________________________________________
(1) در برخی از نسخه‌ها نیست.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 347

خاتمه در بیان آداب وداع خانه کعبه
و آن ده امر است:
اوّل آنکه: هفت شوط طواف وداع را بجاآورد، و نیّت چنین کند که: طواف وداعِ خانه کعبه می‌کنم، سنّت تقرّب به خدا.
دوم آنکه: در هر شوط استلام «1» [1] حَجَر اسْود و رکن یمانی کند، و اگر در هرشوط نتواند شوط اوّل و دوم استلام نماید.
سوم آنکه: بعد از فارغ شدن از طواف التزامِ مستجار کند، به طریقی که در طواف عمره مذکور شد. «2»
چهارم آنکه: در نزد حَجَر اسْوَد آید و شکم خود را به کعبه بچسباند، و دست چپ خود را بر حَجَر اسْود گذارد، و دست راست را از جانب درب خانه کعبه بچسباند، و بگوید: «الْحَمْدللَّهِ وَصَلَّی اللَّهُ عَلی سَیِّدِنا وَنَبِیِّنا مُحَمَّدٍ والِه اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَرَسُوْلِکَ وَامیْنِکَ وَحَبیْبِکَ وَنَجِیِّکَ وَخِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ، اللَّهُمَّ کَما بَلَّغَ رِسالاتِکَ وَجاهَدَ فیْ سَبیْلِکَ وَصَدَعَ بِامْرِکَ وَاوْذِیَ فیْکَ حَتّی اتاهُ الْیَقیْنُ، اللَّهُمَّ اقْلِبْنیْ مُفْلِحًا مُنْجِحاً مُسْتَجابًا لیْ بَافْضَلِ ما یَرْجِعُ بِه احَدٌ مِنْ وَفْدِک مِنَ الْمَغْفِرَةِ وَالْبَرَکَةِ وَالرَّحْمَةِ وَالرِّضْوانِ وَالْعافِیَةِ مِمَّا یَسَعُنیْ انْ اطْلُبَ، فَاسْئَلُکَ انْ تُعْطِیَنیْ مِثْلَ الَّذیْ اعْطَیْتَهُ اوْ فَضْلًا مِنْ عِنْدِکَ تَزیْدُنیْ عَلَیْهِ، اللَّهُمَّ انْ امَتَّنی فَاغْفِرْلیْ وَانْ احْیَیْتَنیْ فَارْزُقْنیْهِ مِنْ قابِلٍ، اللَّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ اخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیارَةِ بَیْتِکَ، اللَّهُمَّ انیْ عَبْدُکَ وَابْنُ عَبْدِکَ وَابْنُ امَتِکَ حَمَلْتَنیْ عَلی دابَّتِکَ وَسَیَّرتَنیْ فی بِلادِکَ حَتّی ادْخَلْتَنیْ حَرَمَکَ وَامْنَکَ، وَقَدْ کانَ مِنْ حُسْنِ ظَنیْ بِکَ انْ تَغْفِرَ لیْ ذُ نُوبیْ فَإنْ کُنْتَ غَفَرْتَ لی ذُنُوبی فَازْدَدْ عَنیْ رِضًا وَقَرّبْنیْ الَیْکَ زُلْفی وَلا تُباعِدْنیْ، وَانْ کُنْتَ لَمْ تَغْفِرَ لیْ فَمِنَ الْانِ فَاغْفِرْ لیْ قَبْلَ انْ تَنْأی عَنْ بَیْتِکَ داری، فَهذا اوانُ انْصِرافیْ وانْ
__________________________________________________
(1) لمس کردن، دست مالیدن.
(2) رجوع شود به صفحه 325.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 348
کُنْتَ اذِنْتَ لیْ غَیْرَ راغِبٍ عَنْکَ وَلا عَنْ بَیْتِک وَلا مُسْتَبْدِلٍ بِکَ وَلا بِه اللَّهُمَّ احْفَظْنیْ مِنْ بَیْنِ یَدَیَّ وَمِنْ خَلْفیْ وَعَنْ یَمیْنیْ وَعَنْ شِمالیْ حَتّی تُبَلِّغَنیْ اهْلیْ فَاذا بَلَّغْتَنیْ اهْلیْ فَاکْفِنیْ مَؤُونَةَ عِبادِکَ وَعِیالیْ فَانَّکَ وَلِیُّ ذلِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَمِنیْ».
پنجم آنکه: بعد از دعا خواندن به جانب چاه زمزم آید و قدری از آن آب بنوشد، و بعد از آن متوجّه بیرون رفتن از مسجدالحرام شود.
ششم آنکه: در اثنای بیرون آمدن بگوید: «ائبُونَ تائبُونَ عابِدُوْنَ، لِرَبِّنا حامِدُوْنَ، الی رَبِّنا راغِبُونَ، الَی اللَّهِ راجِعُوْنَ إنْ شاءَ اللَّهُ تَعالی .
هفتم آنکه: نزد در مسجدالحرام سجده طویل با کمال خضوع و خشوع بجاآورد.
هشتم آنکه: بر درِ مسجدالحرام ایستد و بگوید: «اللَّهُمَّ انیْ انْقَلِبُ عَلی لا الهَ الَّا اللَّهُ».
نهم آنکه: به یک درهمِ شرعی خرما بخرد و تصدّق کند.
دهم آنکه: قصد او همیشه این باشد که نوبت دیگر به حجّ آید.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 349

مطلب ششم در بیان احکام حجّ قِران و حجّ افراد
قبل از این مذکور شده بود که حجّ قِران و حجّ افراد برشخصی واجب است که از اهل مکّه معظّمه باشد، یا آنکه دوریِ او از آن مکان مقدّس کمتر از شانزده فرسخ شرعی باشد، و اگر دوریِ این کس از آن مکان مقدّس شانزده فرسخ باشد و زیاده حجّی که براو واجب می‌شود حجّ تمتّع است. و افعال حجّ تمتّع را به‌تفصیل مذکور ساختیم.
و افعال حجّ قِران و حجّ افراد مثل افعال حجّ تمتّع است، ولکن عمره حجّ تمتّع قبل از حجّ است و طواف نساء ندارد [1] و عمره حجّ قِران و حجّ افراد بعد از حجّ است و طواف نساء دارد.
و افعال این دو نوع به یک طریق است، لکن در حجّ قِران مخیّر است میانه آنکه نیّت احرام را مقارن تلبیات یا مقارن اشعار یا مقارن تقلید سازد، و معنی اشعار و تقلید مذکور خواهد شد.
و احرام هریک از حجّ قِران و حجّ افراد واجب است که از میقات باشد، یا از مسکن خود هر گاه مسکن او به مکّه نزدیک‌تر باشد از میقات، یا از مکّه هر گاه مسکن او مکّه باشد، و باقیِ افعال به طریق افعال حجّ تمتّع است.
پس چون احرام ببندد متوجّه عرفات گردد، و بعد از وقوف عرفات متوجّه مشعرالحرام شود، و بعد از وقوف مشعرالحرام، به منی رود و رمی جمرات و قربانی
__________________________________________________
[1]- احوط طواف است. (دهکردی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 350
و تقصیر بجاآورد، و به مکّه بازگردد و طواف و دو رکعت نماز آن را بجا آورد، و سعی مابین صفا و مروه، و طواف نساء و دو رکعت نماز آن را به طریقی که قبل از این مذکور شد به‌عمل آورد.
و چون از این افعال فارغ شود عمره مفرده را بجاآورد به این طریق که یکی از میقاتها یا از نزدیک‌ترین موضعی به حرم احرام عمره مفرده ببندد، و طواف عمره و دو رکعت آن، و سعی میان صفا و مروه و تقصیر، و طواف نساء و دو رکعت آن بجاآورد.
و مراد از «اشعار» آن است که جانب راست کوهان شتری را که به جهت قربانی می‌برد که در منی قربان کند زخم زند و آن جانب را به خون آن زخم آلوده کند. و مراد از «تقلید» آن است که گردن قربانی که می‌برد نعلین بیاویزد که در آن نعلین نماز کرده باشد.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 351

فصل اوّل: نایب گرفتن به جهت میّت و حیّ
بدان‌که چون شخصی فوت شود و ترکه وافی گذارد و حجّ اسلام براو واجب شده باشد و در ذمّه او مستقرّ گشته باشد واجب است که در آن سال شخصی را به اجاره گیرند که به‌نیابت [1] او حجّ بجاآورد، اگر وقت حجّ باقی باشد، و الّا سال دیگر، خواه میّت وصیّت کرده باشد که حجّ جهت او کنند و خواه وصیّت نکرده باشد.
امّا اگر قبل از آنکه حجّ در ذمّه او مستقرّ گردد، فوت شود نایب گرفتن واجب نیست. و حجّ در ذمّت وقتی مستقرّ شود که شخصی با وجود استطاعت رفتن به حجّ حجّ را تأخیر کند تا آن‌قدر وقت بگذرد که گنجایش حجّ بجاآوردن نداشته باشد [2] پس اگر بعد از استطاعت و قبل از گذشتن مدّت مذکور فوت شود حجّ ساقط است، و نایب گرفتن لازم نیست.
و اجرت حجّ مقدّم است بر میراث و حکم سایر قروض دارد، پس هر گاه میّت مشغول الذمّه باشد به حجّ و قرض نیز داشته باشد، واجب است که اوّل اجرت‌المثل حجّ
__________________________________________________
[1]- وجوب نیابت در آن سال اگر وقت باشد و در سال دیگر اگر باقی نباشد احوط است. (تویسرکانی)
[2] یعنی تمام اعمال حجّ و لو این که رکن نبوده باشد. (نخجوانی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 352
و قرض را از متروکات وافیه او بیرون کنند، و آنچه بعد از آن بماند به وارث می‌رسد، و اگر چیزی نماند از متروکات او چیزی به وارث نمی‌رسد. و همچنین اگر همه متروکات او مساوی اجرت‌المثل حجّ باشد کلّ متروکات او را به اجرت حجّ باید داد و وارث از متروکات او محروم می‌شود.
و هر گاه شخصی تبرّع نماید و بی‌اجرت به نیابت میّت حجّ بجاآورد در این صورت حجّ از ذمّه میّت ساقط می‌شود و لازم نیست که نایب به جهت او بگیرند. وهمچنین اگر شخصی به تبرّع از مال خود شخصی را به اجاره بگیرد که به نیابت آن میّت حجّ کند.
و بدان‌که میانه مجتهدین خلاف است در آنکه نایب از کجا متوجّه حجّ شود، بعضی برآنند که از آنجا که فوت شده واجب است متوجّه حجّ شود، و بعضی برآنند که توجّه از میقات کافی است، و بعضی برآنند که اگر متروکات میّت وفا کند از محلّ فوت متوجّه شود، و اگر به آن وفا نکند از میقات. و این قول [1] به صواب [2] نزدیک‌تر است،
__________________________________________________
[1]- قول سوم که مختار مصنف است احوط است و لزوم آن معلوم نیست، بلکه قول دوم که‌کفایت از مواقیت باشد اقرب به قواعد است. (تویسرکانی)
* بلکه قول دوم اقوی و اقرب است. (خراسانی)
* قول اوّل با آنکه اقرب است احوط است فی الجمله. (مازندرانی)
* اظهر قول دوم است مطلقا و لو این که ترکه بر حجّ بلد وفا کند و وصیّت بر حجّ بلد بکند، غایة الامر در صورت وصیّت زیاده از اجرت حجّ میقات از ثلث حساب می‌شود اگر ورثه از اصل امضاء نکند چنانچه احوط بر کبار این است که حجّ بلد بگیرند و زیاده از اجرت حجّ میقات از خود حساب کنند و بر صغار محسوب ندارند و از اینجا معلوم شد که رجوع قول دوم بر سوم درست نیست، بلی بعید نیست که قول اوّل راجع بر او باشد و اظهر این است که مناط بلد موت است نه وطن ولو این که ابعد از وطن شود. (نخجوانی)
* بلکه اقرب قول دوم است، بلی احوط از برای کبار ورثه استیجار از محلّ موت است به این که مقدار زاید بر میقات را از حصّه خود بدهند و بر صغار محسوب ندارند، چنانچه هرگاه وصیّت به حجّ بلدی کند زائد بر میقات از ثلث باید خارج شود یا ورثه امضاء کند و مناط بلد موت است نه وطن. (یزدی)
[2] ولی اصوب موافق احتیاط آنکه مازاد از اجرت از میقاتگاه را کبار ورثه پای خود محسوب کنند و صغار را معاف نمایند. (دهکردی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 353
و ظاهر قول دوم به این قول باز می‌گردد.
و اگر حجّ [1] در ذمّه شخصی مستقرّ شده باشد، امّا به‌واسطه مانعی که بعد از استقرار بهم رسد، مثل بیماری یا خوف از دشمن نتواند به حجّ رفتن، واجب است [2] که شخصی را به اجاره بگیرد که به نیابت او حجّ کند، هر گاه امید آن نداشته باشد که مانع برطرف شود، و الّا بر او واجب است که خود حجّ کند.
و اگر بعد از آنکه نایب به‌نیابت او حجّ گزارده باشد مانع او برطرف شود، براو واجب است که خود حجّ کند و حجّ که نایب او کرده کافی نیست.
امّا اگر حجّ گزاردن براو واجب شده [3] باشد وقبل از آنکه در ذمّه او مستقرّ شود او را مانعی از رفتن به حجّ پیش آید در این صورت در وجوب نایب گرفتن میانه مجتهدین خلاف است، بعضی برآنند که حکم شخصی دارد که او را بعد از استقرار حجّ مانعی بهم رسد، و بعضی برآنند که از این شخص حجّ ساقط است مادام که مانع باقی باشد نایب گرفتن واجب نیست، خواه امید برطرف شدن مانع داشته باشد و خواه نداشته باشد.
و اقرب قول اوّل [4] است.

فصل دوم: شروطی که در نیابت حجّ معتبر است
و آن شش امر است:
اوّل آنکه: نایب بالغ باشد. و بعضی از [5] مجتهدین نیابت غیربالغ را جایز داشته‌اند، به‌شرط آنکه تمیز داشته باشد و بر سخن او اعتماد باشد «1».
__________________________________________________
[1]- یعنی حجّة الاسلام نه هر حجّی. (دهکردی، مازندرانی، نخجوانی، یزدی)
[2] علی الاحوط. (مازندرانی)
[3] یعنی تمکّن مالی داشته باشد. (مازندرانی)
[4] قول اوّل احوط است. (تویسرکانی)
[5] این قول اقوی است. (تویسرکانی)
* قول این بعض اقوی است. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) محقّق اردبیلی، مجمع الفائده 6: 128. محقّق عاملی، مدارک 7: 112.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 354
دوم آنکه: عادل باشد [1] پس حرام است [2] که غیرعادل را نایب حجّ سازند. امّا اگر غیر عادل را نایب کرده باشند و دانند که حجّ را به‌فعل آورده در این صورت حجّ او کافی است و احتیاج به نیابت عادل گرفتن نیست. و بعضی از مجتهدین برآنند که هر گاه ظنّ غالب باشد که نایب افعال حجّ را بجاآورد، نایب گردانیدن او جایز است [3] «1».
سوم آنکه: در ذمّه نایب حجّ واجب [4] نباشد.
چهارم آنکه: افعال حجّ را بالتمام داند، یا شخصی عادل با او باشد که در وقت بجاآوردن هرفعلی را از او تعلیم گیرد.
پنجم آنکه: در نیّت قصد کند که این افعال را به نیابت فلانی بجامی‌آورم.
ششم آنکه: آن شخصی که نایب به نیابت او حجّ می‌گزارد باید که شیعه اثنا عشری باشد، پس نایب مخالف مذهب شدن جایز نیست [5] مگر آنکه پدر یا جدّ [6] پدریِ
__________________________________________________
[1]- اقوی عدم اشتراط عدالت است درنیابت بلکه وثوق و اطمینان به فعل کافی است. (تویسرکانی)
[2] بلکه حرام نیست. (خراسانی)
* اصل نائب گرفتن غیر عادل حرمت آن وجهی ندارد، بلی دادن مال میّت را به او با این که نداند افعال حجّ‌را بجای‌می‌آورد جایز نیست وکفایت در ابراء ذمّه میّت‌نمی‌کند. (مازندرانی)
* یعنی مبرء ذمّه میّت نیست. (نخجوانی، یزدی)
[3] به شرط آنکه ظّن به مرتبه وثوق و اطمینان برسد. (نخجوانی)
[4] اگر معیّن باشد در همان سال اجاره. (خراسانی)
* یعنی در آن سال که نائب می‌شود از جهت دیگر حجّ بر او واجب نباشد، پس اگر حجّ واجب باشد لکن نه در آن سال ضرر ندارد، و همچنین اگر در آن سال واجب باشد و لکن متمکّن از آن نباشد. (دهکردی، یزدی)
* حجّی که بر او واجب است باشد در همان سال که نایب حجّ شده، پس اگر حجّ واجب در ذمّه داشته باشد در سال‌های بعد از این مانع از نائب شدن قبل نیست و همچنین کسی که حجّ بر ذمّه او هست و تمکّن از اداء آن ندارد جایز است نائب شود. (مازندرانی)
[5] اگر ناصبی باشد و در غیر ناصبی بنابر احوط. (خراسانی)
[6] در جدّ اشکال است. (خراسانی)
__________________________________________________
(1) محقّق عاملی، مدارک 7: 109.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 355
نایب باشد، که در این دو صورت نیابت کردن او جایز است با وجود آنکه مخالف مذهب باشد. و بعضی از مجتهدین این دو صورت را نیز جایز نداشته‌اند [1]»
.
و جایز است که زن نایب مرد شود و برعکس. و همچنین جایز است که غلام یا کنیزی که عادل باشند [2] به رخصت آقای خود نایب شوند.
واگر نایب در اثنای راه فوت شود پس اگر فوت او قبل از احرام و داخل شدن حرم واقع شود، نایب دیگر باید گرفت که از آنجا که او فوت شده، روانه حجّ شود، وورثه او را از وجه اجاره موازی مسافتی [3] که قطع کرده می‌رسد و بس، و تتمّه به [4] ورثه صاحب مال می‌رسد.
و اگر فوت او بعد از احرام و داخل شدن حرم باشد و از باقی افعال چیزی بجا نیاورده باشد آنچه به فعل آورده کافی است، و احتیاج به نایب گرفتن دیگر نیست. امّا میانه مجتهدین خلاف است، بعضی بر آنند که در این وقت [5] کلّ مبلغی که وجه اجاره او است به وارث او می‌رسد [6]. «2»
والسلام علی من اتبع الهدی
__________________________________________________
[1] و احوط نیز جایز نبودن است. (صدر)
[2] بلکه اگر عادل هم نباشند و کافی است احراز بجا آوردن نائب مناسک حجّ را. (خراسانی)
[3] در صورتی که قطع مسافت داخل در وجه اجاره باشد. (خراسانی)
[4] بلکه تتمّه را باید صرف حجّ نمود و نائب گرفت، چنانچه تصریح بر آن نموده. (مازندرانی)
[5] احوط در این صورت دادن به وارث با گذرانیدن به صلح است. (تویسرکانی)
[6] اگر متعلّق اجاره اعمّ از تمام مناسک حجّ یا آنچه به حکم آن است از امری که مبرء ذمّه منوب عنه بوده باشد، و امّا اگر متعلّق آن خصوص مناسک باشد استحقاق ورثه اجیر تمام مبلغ را در این صورت وجه ندارد. (خراسانی)
* و اقوی تفصیل است ما بین این که اجیر باشد که ذمّه میّت را برئ کند یا اجیر باشد که تمام افعال را بجا آورد، در صورت اوّلی به وارث او میرسد و در دوم تقسیط می‌شود. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* احوط تصالح و تراضی ا ست. (صدر)
* در صورت اطلاق اجاره این قول اقرب است نه در صورت توزیع و تقسیط اجرت بر جمیع افعال حجّ. (مازندرانی)
__________________________________________________
(1) ابن ادریس، سرائر 1: 632. قاضی ابن برّاج، مهذّب 1: 269.
(2) شیخ طوسی، خلاف 2: 390، مسأله 244. ابن‌زهره، غنیه: 197. شهید دوم، مسالک 2: 169.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 357

دیباچه:
الحمدللَّه ربّ‌العالمین و الصلاة و السّلام علی خاتم النبیّین محمّد المصطفی و خیر الوصیّین أمیرالمؤمنین علیّ المرتضی و آلهما الأئمّة النجباء علیهم الصلاة من العلیّ الأعلی.
امّا بعد؛ چون همگی همّت عالی نهمت «1» [1] بندگان همایون اشرف ارفع اقدس اعلی کلب آستانه خیرالبشر مروّج مذهب حقّ ائمّه اثنا عشر شاه عبّاس الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان- خلّداللَّه ملکه وسلطانه وافاضَ علی العالمین بِرّه واحسانَه- بر احیاء معالم شریعت سیّدالمرسلین و اعلای اعلام مذهب حقّ ائمّه معصومین- صلوات اللَّه علیهم اجمعین- مقصور و محصور است، و اراده خاطر ملکوت ناظرش معطوف است بر آنکه شیعیان و محبّان حضرت امیرالمؤمنین علیّ علیه السلام عالم به مذهب حقّ آن حضرت باشند، لهذا استاد بنده اعنی حضرت خاتم المجتهدین و خلاصة المتقدّمین و زبدةالمتاخّرین بهآءالملّة والشریعة والحقیقة والدین محمّد العاملی رحمه الله را مأمور ساخته بودند به‌تصنیف کردن کتابی که مشتمل باشد به مسائل وضو و غسل و تیمّم و نماز و زکات و روزه و حجّ و جهاد و زیارت حضرت رسالت پناهی صلی الله علیه و آله و سلم و حضرات ائمّه معصومین- صلوات اللَّه علیهم اجمعین- و ایّام مولود ایشان و مسائل ضروری که بیشتر اوقات به آن احتیاج واقع می‌شود چون بیع و توابع آن و نکاح و طلاق و غیر آن، و حضرت خاتم المجتهدین امتثالًا لأمره الأشرف شروع در تألیف آن کتاب نموده آن را موسوم به جامع عبّاسی ساخت، مشتمل بر بیست باب، و چون بعد از اتمام پنج باب
__________________________________________________
(1) منتهای همّت و اهتمام، منتهای آرزو، کمال مطلوب.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 360
آن، در دوازدهم ماه شوّال سنه هزار و سی و یک هجری به جوار رحمت ایزدی پیوست، در ثانی الحال امر اشرف اعلی عزّ صدور یافت که پانزده باب تتمّه آن کتاب سِمَتِ اتمام وصورت اختتام پذیرد، وداعی دولت قاهره «نظام بن حسین ساوجی» امتثالًا لَامره الاشرف‌المطاع- لا زال نافذًا فی‌الأقطار والأرباع- شروع دراتمام آن‌نموده، واللَّه الموفِّق للإتمام والمیسّرِ لِلاختتام، که منظور نظر کیمیا اثر نوّاب همایون ارفع اقدس گردد.
باب ششم از کتاب جامع عبّاسی: در وقف کردن، و تصدّق نمودن، و قرض دادن، و بنده آزاد کردن، و با کفّار جهاد کردن.
باب هفتم: در زیارت حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم و حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و باقی حضرات ائمّه معصومین علیهم السلام و ایّام مولود و وفات ایشان.
باب هشتم: در بیان نذر و عهد نمودن، و سوگند خوردن، و کفّاره دادن.
باب نهم: در بیع کردن، و رهن نمودن، و شفعه گرفتن و توابع آن.
باب دهم: در بیان اجاره دادن، و عاریت نمودن، و احکام غصب و توابع آن.
باب یازدهم: در نکاح کردن به دوام و متعه و تحلیل و ملک یمین.
باب دوازدهم: در طلاق و خلع، وعدّه داشتن زنان.
باب سیزدهم: در شکار کردن و شروط آن.
باب چهاردهم: در ذبح حیوانات، و حلال و حرام.
باب پانزدهم: در آداب طعام خوردن، و آب نوشیدن، و رخت پوشیدن.
باب شانزدهم: در قضا پرسیدن و شروط آن.
باب هفدهم: در اقرار کردن و وصیّت نمودن.
باب هجدهم: در قسمت کردن ترکه.
باب نوزدهم: در حدودی که در شرع مقرّر است به جهت دزدی و زنا و لواطه و سحق و غیر آن.
باب بیستم: در بیان خونبهای آدمی و خونبهای قطع اعضای او، و خونبهای زخمی که بر آدمی زنند، و خونبهای سگ شکاری و سگ گله و سگی که محافظت باغ و زراعت کند.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 361

فصل اوّل در شروط وقف:
بدان‌که شروط وقف شانزده است:
اوّل: اهلیّت واقف، پس وقف غیربالغ و دیوانه که تمام وقت دیوانه باشد صحیح نیست، و کسی‌که گاهی دیوانه باشد و گاهی نباشد در وقت غیردیوانگی وقفش صحیح است. و در وقف طفلی که ده سال داشته باشد، میانه مجتهدین خلاف است، اصحّ عدم صحّت [1] است. و گویا آن جماعتی که گفته‌اند وقف او صحیح است مستَنِد شده‌اند به حدیثی که واقع شده در جواز صدقه «1» او و حمل کرده‌اند تصدّق را بروقف چه وقف نیز صدقه جاریه است.
و همچنین وقف مست و بی‌هوش و قرض داری [2] که حاکم شرع او را از مالش منع کرده صحیح نیست. و همچنین وقف غلام نیز صحیح نیست
__________________________________________________
[1]
.- عدم صحّت احوط است. (تویسرکانی)
[2] ومثل این است سفیه، لکن این دو اگر وقف کنند لزوم وقف اینها موقوف است بر اجازه‌غرما بالنسبه بر مفلس و بر اجازه ولیّ بالنسبه بر سفیه و امّا وقف مریض در مرض موت صحیح و لازم است و از اصل ترکه بیرون است نه از ثلث بنابر اظهر. (نخجوانی)
__________________________________________________
(1) کافی 7: 28، حدیث 1. وسائل 19: 362، حدیث 4.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 363
دوم: نیّت واقف، پس وقف غافل و کسی‌که در خواب باشد یا مست یا بی‌هوش باشد صحیح نیست. و اگر بعد از وقف کردن و به قبض دادن دعوا نماید که وقف بی‌نیّت واقع شده آن دعوی مسموع نیست. [1]
و خلاف است میانه مجتهدین که آیا قربت در وقف شرط است یا نه؟ اقرب آن است که شرط [2] است، پس وقف کافر [3] صحیح نیست.
سوم: مالکیّت واقف، پس اگر ملک دیگری را وقف کند صحیح نیست، و اگرچه مالکش بعد از وقف اجازت دهد [4].
چهارم: ایجاب، چون «وَقَفْتُ» و آنچه با قرینه دلالت بروقف کند.
__________________________________________________
[1] تفصیلی دارد که بیان آن منافی با وضع حاشیه است. (صدر)
[2] دلیل واضحی بر اشتراط قصد قربت نیست اگر چه احوط است و بر فرض تسلیم اشتراط لازم نمی‌آید که وقف کافر صحیح نباشد زیرا که قصد قربت از کافر هم جایز و ممکن است، بلی از منکرین صانع قصد قربت ممکن نیست لکن از یهود و نصاری و سایر فرق کفّار که قائلند بر وجود صانع قصد قربت ممکن است و همچنین دلیل واضحی بر اشتراط قبول در وقف نیست بلکه مقتضای قواعد شرعیّة اکتفاء به ایجاب است چنانکه جماعتی قائلند لکن احوط اشتراط است مطلقاً اگر چه وقف عام یا وقف بر مصالح باشد و در این صورت حاکم شرع قبول کند و همچنین اقوی عدم اشتراط دوام است در وقف پس هرگاه وقف را مقارن نماید به مدّتی صحیح است و لا حبساً و بعد از انقضاء مدّت بر می‌گردد به واقف یا به وارث و همچنین هرگاه وقف نماید بر من ینقرض غالباً صحیح است وقفاً لا حبساً و بعد از انقراض بر می‌گردد به واقف یا به وارث و همچنین اگر شرط نماید که هر وقت که خواهد رجوع کند صحیح است شرط و صحیح است وقف وقفاً لا حبساً پس اگر محتاج شد و رجوع کرد مالک می‌شود و بعد از او به وارث او می‌رسد ولکن مراعات احتیاط در جمیع این مسائل بسیار بجا است. (تویسرکانی)
* شرطیّت قربت محلّ اشکال است و اظهر صحّت وقف کافر است. (نخجوانی، یزدی)
[3] کافر مقرّ به صانع و موّحد قصد قربت معتبر در وقف که فی سبیل‌اللَّه باشد از او متمشّی می‌شود، پس وقف او صحیح است علی الاقوی. (دهکردی)
* کافری که منکر صانع نیست تحقّق قربت از او مانعی ندارد. (صدر)
[4] ولی اگر چنین اتّفاقی افتاد مالک مجیز رعایت احتیاط را نموده و ثانیاً به همان نحو وقف نماید. (دهکردی، صدر)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 364
پنجم: قبول مقارن ایجاب از بطن اوّل در وقف اولادی، و در بُطون دیگر قبول شرط نیست، هر گاه وقف برکسی باشد که در او قبول ممکن باشد، و اگر وقف برطفلی باشد قبول ولیّ او با صرفه [1] و غبطه کافیست.
و در وقف برفقرا قبول شرط نیست، چه در این صورت قبول ممکن نیست.
و همچنین اگر وقف بر مصالح مسلمانان باشد، چون وقف بر مساجد و مشاهد. و بعضی از مجتهدین [2] بر آن رفته‌اند که در این صورت قبول حاکم شرع لازم است. [3] «1»
ششم: معلَّق نساختن وقف به شرطی یا صفتی غیرواقع، پس اگر چیزی را وقف کند و آن را برشرط یا صفت واقعی که عالم به‌وقوع آن باشد معلَّق سازد صحیح است، مثل آنکه گوید: این را وقف کردم اگر امروز جمعه باشد.
هفتم: دوام وقف است، پس اگر وقف را مقارن مدّتی سازد آن وقف نخواهد بود، بلکه آن را حبس می‌گویند، و به‌انقضای مدّت باطل می‌شود. و همچنین است اگر شرط کرده باشد [4] که هروقت خواهد رجوع کند.
و اگر وقف کند برکسی‌که اغلب آن باشد که منقرض شود، بعد از انقراض او میان فقها خلاف است، بعضی گفته‌اند که: راجع به‌واقف می‌شود در حالت حیات او و منتقل به وارث او می‌گردد بعد از وفات او، و بعضی برآنند که: به ورثه موقوف علیه راجع می‌شود، وبعضی‌گفته‌اندکه: در ابواب البرّ «2» صرف باید کرد. و اصحّ قول اوّل است. [5]
و اگر در اوّل منقطع باشد همچو وقف برمعدوم آنگاه برموجود، اقوی آن است که باطل است.
__________________________________________________
[1] عدم ضرر کافی است. (تویسرکانی)
[2] فرمایش بعضی از مجتهدین خالی از قوّت نیست. (صدر)
[3] این قول احوط است. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[4] با این شرط باطل است و حبس هم نخواهد بود. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[5] محتاج به تأمّل است. (صدر)
__________________________________________________
(1) شهید اوّل، دروس 2: 267.
(2) راه‌های خیر.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 365
و اگر در وسط منقطع شود، چون وقف بر زید آنگاه برغلام شخصی، آنگاه برفقرا، در این دو احتمال است: یکی [1] صحّت طرفین و بطلانِ در وسط و عود حاصل آن به واقف و وارث او «1».
و اگر در هردو طرف منقطع باشد، مثل اوّل أقوی بطلان است.
هشتم: قبض [2] موقوف علیه از بطن اوّل در وقف اولادی چه در بطون دیگر قبض شرط نیست، و قبض ولیِّ طفل [3] یا حاکم شرع در صغیر کافی است، پس بنابراین شرط اگر واقف پیش از قبض بمیرد وقف او باطل است.
و در قبض فوریّت شرط نیست، پس هر گاه قبض کند صحیح است. و در قبض اذن واقف شرطاست، وهرگاه واقف تولیت آن‌چیزی را که وقف برفقرا کرده جهت خویش شرط کرده باشد در مدّت حیات قبض فقرا شرط نیست، بلکه قبض او کافی است.
نهم آنکه: از نفس خود بیرون کند، پس‌اگربرخود وقف‌کند صحیح‌نیست. واگربرخود وقف کند بعد از آن بر فقرا، مجتهدین را دراین دو قول‌است. اصحّ آن است که باطل است.
و اگر وقف برخود و فقرا کند در او دو احتمال است اوّل: نصفش صحیح باشد و نصف باطل. دوم آنکه: تمام باطل باشد. [4]
__________________________________________________
[1]- احتمال دیگر صحّت وقف است بالنسبة به اوّل و بطلان بالنسبة به وسط و یا بعد آن و این‌احتمال خالی از قوّت نیست و احتمال ثالثی هم می‌رود و آن بطلان است مطلقاً و این ضعیف است. (تویسرکانی)
* احتمال دوم بطلان وسط و آخر و این اقوی است مگر آنکه مقصود واقف مقیّد به ترتیب مذکور باشد که در این صورت باطل است، حتی در طرف اوّل. (یزدی)
[2] محتمل است که قبض شرط لزوم باشد نه شرط صحّت، بنابراین به موت واقف باطل‌نمی‌شود بلکه اختیار فسخ از برای وارث است مثل سایر عقود غیر لازمه. (تویسرکانی)
[3] در اوقاف عامّه معتبر است قبض متولّی و اگر نباشد حاکم شرع قبض می‌کند. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[4] احتمال اوّل اقوی است. (تویسرکانی)
* و اظهر اوّل است مگر آنکه به نحو تقیید باشد. (یزدی)
__________________________________________________
(1) احتمال دوم در متن ذکر نشده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 366
واگر شرط کندکه قرضهای خود را از وقف بدهد یا نفقه او درمدّت حیات از وقف باشد باطل است. [1] و اگر شرط کند که نفقه اهل و عیال او از وقف باشد صحیح است، زیرا که حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم و فاطمه زهرا علیها السلام این شرط کرده‌اند، پس در این صورت اگر ایشان اکتفا به وقف کنند و واجب النفقه باشند، نفقه ایشان آیا ساقط می‌شود یا نه؟ میانه مجتهدین در این خلاف است [2] و همچنین در نفقه زوجه خلاف است. [3]
دهم آنکه: آنچه واقف وقف کرده عینی باشد و از آن منتفع شوند، پس وقفِ دَین و منفعت و کُلّیِ در ذِمّه صحیح نیست. [4] و همچنین صحیح نیست وقف هرچه خورند از مأکولات، زیرا که اصل آن باقی نمی‌ماند.
و خلاف است میانه مجتهدین که وقف درهم و دینار جایز است یا نه؟ بعضی از مجتهدین نقل اجماع کرده‌اند که وقف آنها جایز نیست «1» و اصحّ آن است که جایز است [5] زیرا که جهت زینت نفع از آنها می‌توان گرفت.
یازدهم آنکه: صحیح باشد که آن را مالک شوند، پس اگر شراب یا خوک را وقف کنند صحیح نیست. [6]
__________________________________________________
[1]- اگر واقف شرط کند که خود ادای دیون خود را از ملک وقف نماید یا استیفای قدر مؤنةو اخراجات خود را نماید باطل است ظاهراً و اگر شرط کند که موقوف علیه ادای دیون او را نماید یا آنکه مخارج او را متحمّل شود حکم به بطلان در این صورت خالی از اشکال نیست. (تویسرکانی)
[2] اظهر سقوط است در اقارب و امّا در زوجه پس ساقط نیست و اگر به عنوان نفقه واجب باشد در زوجه باطل است و همچنین در مملوک. (نخجوانی، یزدی)
[3] قول به سقوط خالی از وجه نیست. (تویسرکانی)
[4] ظاهراً همین قدر بگوید: «فی سبیل‌اللَّه» بلکه هرگاه ملتفت باشد که معنای تحبیس اصل‌و اطلاق منفعت است «فی سبیل‌اللَّه و ما یوجب التقرّب إلیه» کافی است و وقف صحیح است و حاجت به تعیین تفصیلی ندارد. (دهکردی)
[5] مشکل است. (صدر)
[6] مطلقاً معلوم نیست. (صدر)
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی، مبسوط 3: 288. ابن ادریس، سرائر 3: 154.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 367
دوازدهم آنکه [1]: بیان مصرف کند؛ پس اگر بیان مصرف نکند صحیح نیست.
سیزدهم آنکه: موقوف علیه موجود باشد در ابتداء وقف، پس اگر برمعدوم وقف کند صحیح نیست و اگرچه طفل در شکم باشد. [2] و اگر برموجود وقف کند و بعد از آن بر آنچه از او در وجود آید صحیح است. امّا اگر بر معدوم وقف کند و بعد از آن بر موجود آیا صحیح است آن وقف در حقّ موجود آیا وقف باطل است یا نه؟ در این مسأله مجتهدین را دو قول است، اصحّ آن است که باطل است.
چهاردهم آنکه: موقوف علیه را صحیح باشد مالک شدن چیزی، پس وقف بر مَلَک و جنّ و دوابّ و بنده [3] اگر چه مدبّر و مکاتب مشروط باشد صحیح نیست.
و برجمادات وقف صحیح نیست. و اگر وقف برمساجد و مشاهد و منبرها و پُلها کنند، صحیح است، زیرا که فی‌الحقیقه راجع به مسلمانان می‌شود.
پانزدهم آنکه: موقوف علیه مشخّص باشد، پس اگر بر یکی از دو شخص وقف کنند، یا بریکی از دو مسجد، صحیح نیست.
شانزدهم آنکه [4]: وقف کردن برموقوف علیه جایز باشد، پس اگر وقف کند، بر زنا کنندگان و قطّاع الطریق باطل است.
وهمچنین [باطل است اگر مسلمان وقف کند چیزی را برنوشتن تورات و انجیل و کتب انبیآء سابق‌که الحال دین‌ایشان منسوخ است، یا وقف برعبادتخانه یهود و نصاری.
__________________________________________________
[1] اعتبار این شرط معلوم نیست، پس هرگاه بیان مصرف نشد متحمل است که به هر مصرفی که موقوف علیه خواهد رساند. (تویسرکانی)
[2] حکم به بطلان وقف بر طفل در شکم خالی از اشکال نیست. (تویسرکانی، صدر)
[3] اظهر این است که عبد مطلقاً مالک می‌شود لکن محجور است. (نخجوانی)
[4] حاصل این شرط آن است که باید مصرف وقف مانعی شرعاً نداشته باشد، پس وقف برنوشتن تورات و انجیل و مثل آن باطل است و وقف بر خارج مذهب یا معصیت کار به ملاحظه «لکلّ کبد حرّی أجر» و امثال آن مانع از صحت ندارد. (صدر)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 368
و وقف کردن بر یهودان جایز است [1] به مذهب بعضی از مجتهدین «1» ودر این‌مقام اشکال کرده‌اند که چرا بر یهود وقف جایز است و بر عبادتخانه ایشان جایز نیست؟
و جواب [2] این اشکال چنین گفته‌اند که: وقف بر عبادتخانه ایشان معصیت محض است، بخلاف وقف بر یهودان، چه از این حیثیّت که ایشان مخلوق اللَّه تعالی‌اند جایز است، و احتمال دارد از ایشان فرزندان مسلمان در وجود آیند.
و امّا وقف کردن یهود براینها جایز است. و بعضی از مجتهدین [3] وقف کردن آتش پرستان را برآتشکده باطل [4] می‌دانند «2».
و هر گاه شروط وقف متحقّق شود موقوف علیه مالک می‌شود منافعی را که بعد از وقف کردن حاصل می‌شود. و در منافعی که در حالت وقف کردن موجود باشد، چون صوف و وَبَرِ گوسفند خلاف است میانه مجتهدین.
و اگر وقف مشروط باشد بر شرطی در آنچه واقف شرط کرده صرف باید کرد.
و جایز نیست فروختن وقف، و اگر ترسند که ضایع شود یا آنکه میانه موقوف علیهم در وقفِ اولادی نزاع واقع شود که منجر به خراب شدن وقف شود، میانه مجتهدین در این خلاف است. اقرب آن است که جایز است فروختن آنچه وقف شده در این صورت، و به قیمت آن چیز مثل آن چیز بخرند.
__________________________________________________
[1]- اقوی جواز وقف است بر یهود و غیر آن از اصناف کفّار و مخالفین. (تویسرکانی)
[2] و در این جواب بحثی هست که همین علّت را در مادّه وقف بر زنا کنندگان و قطّاع الطریق‌نیز می‌توان گفت چه از حیثیتّی که ایشان مخلوق‌اند باید جایز باشد و حال آنکه تصریح کرده‌اند که وقف بر ایشان جایز نیست. جواب از این آنچه توان گفت آن است که وقف بر معاونت زانی وقطّاع الطریق مقصود واقف معاونت ایشان است نه مخلوقیّت خدای تعالی، به خلاف وقف بر جهود، چه در آن جهودیّت مقصود واقف نیست. (صدر)
[3] این قول احوط است. (تویسرکانی)
[4] و اقوی صحّت اقراری است نه واقعی. (نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) شهید اوّل، دروس 2: 275. محقّق، شرایع 2: 214. علامه حلّی، تبصره: 124.
(2) فاضل مقداد، تنقیح 2: 312. علّامه در مختلف 6: 321 به ابن جنید نسبت داده است و در صفحه 324 نیز آن را اختیار نموده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 369

فصل دوم تصدّق نمودن:
بدان‌که در تصدّق نمودن ثواب بسیار وارد شده، و صدقه پنهانی افضل است از آشکارا، چنانچه در حدیث تصریح به آن واقع شده «1» مگر آنکه توهّم کنند که تصدّق نمی‌کنند، چه در این صورت آشکارا باید داد.
و در تصدّق چهار چیز شرط است:
اوّل: ایجاب، چون «تَصَدّقْتُ» و آنچه بدان ماند.
دوم: قبول، چون «قَبِلْتُ.
» سوم: اقباض به اذن مالک؛ چه بدون اذن مالک صحیح نیست.
چهارم: نیّت قربت.
و حرام است بر بنی‌هاشم اخذ تصدّقات واجبی [1] چون زکات واجب از غیر بنی‌هاشم، چنانچه در بحث زکات مذکور شد؛ امّا از بنی‌هاشم بربنی‌هاشم جایز است.
و غلامی که بنی‌هاشم آزاد کرده باشند، جایز است که از تصدّقات واجبی بگیرد.
و جایز است بنی‌هاشم که تصدّقات سنّتی را بگیرند، و واجبی نیز جایز است هر گاه خمس وفا به معاش ایشان نکند به‌مقدار معاش بگیرند.
و جایز است تصدّق [2] بر یهود واگرچه بیگانه باشد.
پس هر گاه تصدّقات واجبی داده شود جایز نیست رجوع در آن، و تصدّقات سنّتی نیز همین صورت دارد، خواه قابض ذی رحم باشد و خواه اجنبی. و بعضی از مجتهدین گفته‌اند که رجوع می‌رسد هرگاه اجنبی باشد «2». و اصحّ قول اوّل است.
__________________________________________________
[1]- ظاهراً جایزاست صدقات واجبه غیر از زکات نیز بر بنی‌هاشم، اگر چه از بنی‌هاشم نباشد. (تویسرکانی)
[2] تصدّقات مستحبّه. (دهکردی)
* ظاهراً مراد تصدّقات سنّتی بوده باشد. (صدر)
__________________________________________________
(1) کافی 4: 8، حدیث 2. وسائل 9: 395، حدیث 3.
(2) شیخ طوسی، مبسوط 3: 309 و 314. ابن برّاج، مهذّب 2: 94 و 97.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 370

فصل سوم در بیان سُکنی و عُمری
یعنی شخصی به دیگری گوید که در این خانه ساکن باش تا زنده باشی. و در آن سه چیز شرط است:
اوّل: ایجاب؛ چون «اسْکَنْتُکَ» وَ «اعْمَرْتُکَ» وَ «ارْقَبْتُکَ» و آنچه بدین‌ها ماند.
دوم: قبول. سوم: قبض.
و هر گاه ساکن گردانیدن مقیّد به عمرِ خود، یا عمرِ ساکن، یا مدّت معیّن باشد، لازم می‌شود به قبض، و بعد از مدّت یا موتِ هرکدام که شرط کرده باشد به مالک منتقل می‌شود؛ پس اگر گوید که مر تو را است که در این خانه ساکن باشی تا زنده باشی، هر گاه ساکن بمیرد منتقل به مالک می‌شود، و اگر در این صورت مالک بمیرد، ورثهِ مالک را نمی‌رسد که ساکن را بیرون کنند. و اگر گوید: در این خانه ساکن باش تا وقت فوت من، پس هرگاه مالک بمیرد ساکن بیرون می‌رود. امّا اگر ساکن پیش از مالک بمیرد مالک را نمی‌رسد که [1] ورثه ساکن را در مدّت حیات خویش بیرون کند. و اگر مقیّد به وفات نکرده باشد [2] هرگاه خواهد ساکن را می‌تواند بیرون کرد.
و هرچیز را که جایز بود وقف کردن آن سُکنی و عُمریِ آن نیز جایز است. و باطل نمی‌شود سُکنی و عُمری آن به‌فروختن خانه.
و هر گاه سُکنی مطلق واقع شود، ساکن خود و اهل وفرزندان او ساکن می‌شوند.
واگر شرط کرده باشد جماعت دیگر را سوایِ آنها جایز است.
و هر گاه غلام خود را یا اسب خود را در راه خدای تعالی حبس نماید، یا گوید:
غلام خدمت خانه کعبه کند، یا مسجدالحرام کند، لازم است تا آنکه اسب و غلام زنده باشد. و اگر گوید: خدمت شخصی کند و معیّن نکند آن شخص را و بمیرد، به ورثه خودش منتقل می‌شود.
__________________________________________________
[1]- مگر آنکه مقیّد باشد به سکنای خودش. (یزدی)
[2] و ذکر مدّتی نیز نکرده باشد و الّا پیش از انقضاء مدت نمی‌رسد او را بیرون کند. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 371

موقف اوّل در ثواب قرض دادن:
بدان‌که در قرض دادن ثواب عظیم است، چنانچه از حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله منقول است‌که آن حضرت فرمودکه: «در شبی‌که مرا به معراج بردند بر درِ بهشت دیدم‌که نوشته بود: صدقه‌دادن ده مثل آن چیز ثواب دارد و قرض دادن هجده مثل آن ثواب دارد» «1» وآنچه در بعضی روایات وارد شده‌که: «صدقه دادن دو مثل ثواب قرض دادن دارد» «2» مراد از آن صدقه برخویشان است و علماء، چه این صدقه برایشان افضل از قرض دادن است.
و در قرض دادن سه چیز لازم است:
اوّل: ایجاب، چون «اقْرَضْتُکَ» یا «تَصَرَّفْ فیْهِ» یا «انْتَفِعْ بِه وَعَلَیْکَ رَدُّ عِوَضِه» و آنچه بدین‌ها ماند.
دوم: قبول چون «قَبِلْتُ» و آنچه دلالت بر رضای بر ایجاب کند.
سوم: واقع شود هریک از ایجاب وقبول از جایزالتصرف، پس از دیوانه، و مست، و مفلسی که حاکم او را منع کرده باشد از مالش، و طفلی که پانزده سال نداشته باشد [1]
__________________________________________________
[1]- مقصود آنکه موجب و قابل باید بالغ باشند، خواه به سنّ یا به سایر امارات. (دهکردی)
__________________________________________________
(1) ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجنان 1: 417. مستدرک وسائل 13: 395، حدیث 3.
(2) ابن قدامه، مغنی 4: 352.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 372
اگر مرد باشد، و اگر زن باشد نُه سال نداشته باشد [1] معتبر نیست.
و قرض دادن بنده [2] جایز است، و فرقی نیست میانه ذکُور و اناث. و قرض دادن آنچه مثل داشته باشد جایز است. امّا آنچه مثل نداشته باشد دو قول است. [3] و وعده در قرض دادن معتبر نیست [4] «1» پس فی الحال قرض دهنده می‌تواند مال خود را بالتمام طلبید و اگر چه متفرّق داده باشد.

موقف دوم در اموری که به قرض دادن متعلّق است:
پنج امر واجب، و هفت امر حرام، و چهار امر سنّت، و چهار امر مکروه.
امّا پنج امر واجب:
اوّل: ردّ کردن مثل آنچه گرفته باشد.
دوم آنکه: هرگاه قرض گیرنده همانچه گرفته باشد یا مثل آن را ردّ کند قبول کردن قرض دهنده واجب است، اگرچه نرخ تفاوت بهم رسانیده باشد. و اگر از مثل نیز متعذّر باشد قیمت او را در روزی که ردّ می‌کند بدهد، و اگر مثل نداشته باشد قیمت همان روزی
__________________________________________________
[1] مگر آنکه به احتلام یا حیض دیدن بالغ شده باشد. (یزدی)
[2] با اذن سیّد. (دهکردی، یزدی)
[3] اظهر جواز آن است. (یزدی)
[4] احوط اعتبار وعده و شرط است در قرض پس هرگاه شرط اجل کرده باشد قبل از حلول‌اجل مطالبه نکند. (تویسرکانی)
* اگر شرط مدّت کند واجب است وفاء به آن بنابر اظهر. (دهکردی، یزدی)
* عقد قرض لازم است از جهت دهنده بالنسبة به عین که قرض داده می‌شود، یعنی جایز نیست که قرض دهنده فسخ کند عقد را و رجوع به آن عین کند، و امّا از جهت قرض گیرنده جایز است از برای او فسخ کند و خود عین را ردّ نماید یا آنکه فسخ نکند و عوض را بدهد، پس هرگاه اجل معیّنی از برای ادائ این قرض در ضمن صیغه قرض شرط شود اقوی عدم لزوم آن است، لکن هرگاه اجل از برای قرض در ضمن عقد لازمی شود لزوم آن بی اشکال خواهد بود. (نخجوانی)
__________________________________________________
(1) یعنی تعیین مدّت اعتبار ندارد.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 373
که به قرض گرفته بدهد. [1]
سوم آنکه: در خاطرش همیشه باشد که آن را بدهد، هر گاه قدرت بهم رساند.
چهارم آنکه: اگر قرض گیرنده بگذارد که سال برآن بگذرد و طلا و نقره سکّه‌دار باشد و به نصاب رسیده باشد، زکات براو واجب است. [2]
پنجم آنکه: سعی کند در دادن مال به قرض دهنده.
امّا آن هفت امر حرام:
اوّل: شرط زیاده و نقصان کردن در مقدار و وصف، خواه جنسی باشد که زیاده و نقصان در او حرام باشد، مثل طلا و نقره و گندم و جو، و آنچه به‌کیل و وزن درآید، یا آنچنان نباشد، پس اگر شرط کند که خانه خود را به اجاره به کمتر از اجرت واقعی بدهند یا زیاده از اجرت واقعی یا آنکه هدیه بیاورد یا جهت او کاری کند، جایز نیست. امّا اگر زیاده بدهد بی‌شرط جایز است. و در بعضی احادیث وارد شده که: جایز است عوض دراهم غله دراهم صحاح بدهند [3] یا بدل درهم کهنه درهم تازه بدهند «1». و اگر شرط کند که عوض درست شکسته بدهد یا ناقص در قیمت، شرط لغو [4] است. و اگر شرط گِرو یا ضامنی کند جهت این قرض یا آنکه در شهر دیگر ردّ کند جایز است. و اگر شرط گِرو کند یا ضامنی جهت قرض دیگر جایز نیست.
دوم: قرض دادن آنچه به کیل و وزن درآید، بی‌آنکه بکشند.
سوم: اسراف کردن قرض گیرنده در نفقه، بلکه باید که اکتفا به‌قلیل کند.
__________________________________________________
[1] وجوب این محلّ تأمّل است لکن احوط است. (تویسرکانی)
* بلکه قیمت یوم الاداء بدهد. (یزدی)
[2] وجوب نقره مطلقاً محلّ تأمّل است، بلکه با حلول أجل و مطالبه قرض دهنده و تمکّن قرض گیرنده واجب است اداء دین. (تویسرکانی)
[3] و آن حدیث محمول است بر صورت عدم شرط. (نخجوانی، یزدی)
[4] محلّ تأمّل است. (تویسرکانی)
__________________________________________________
(1) کافی 5: 249، حدیث 20. وسائل 18: 195، حدیث 1.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 374
چهارم: طلب کردن قرض دهنده مال خود را از کسی‌که قادر بردادن نباشد، بلکه می‌باید که با او مدارا کند.
پنجم: طلب کردن او است مال خود را از کسی که ملتجی به حرم کعبه شده باشد، مگر آنکه در حرم قرض داده باشد. و بعضی از مجتهدین مدینه طیّبه و مشاهده مشرّفه را نیز ملحق به کعبه ساخته‌اند. [1] «1»
ششم: قرض گرفتن کسی‌که قادر بر دادن آن نباشد.
هفتم: نماز کردن قرض‌دار در اوّل وقت. [2]
و امّا چهار امر سنّت:
اوّل: قرض دادن.
دوم: ظاهر ساختنِ قرض گیرنده مالداری و مفلسیِ خود را برقرض دهنده.
سوم [3]: وفا کردن به شرطی که کرده باشند.
چهارم آنکه: اگر هدیه جهت قرض، گیرنده بیاورد با مال خود حساب کند «2».
و امّا چهار امر مکروه:
اوّل: مال‌دار را قرض کردن بی‌ضرورتی، امّا اگر ضرورت باشد جایز است، چه در
__________________________________________________
[1] این قول خالی از قوّت نیست. (نخجوانی)
[2] علی الاحوط. (تویسرکانی)
* با مطالبه دیّان و تمکّن از اداء و همچنین هر شغلی که منافی فوریّت اداء باشد و مع ذلک هرگاه نماز کند یا غیر آن از عبادات صحیح است هر چند معصیت کرده است در تأخیر اداء دین که واجب فوری است با مطالبه و تمکّن. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* اگر تمکّن از اداء دارد و قرض دهنده مطالب است علی الاحوط. (صدر)
[3] احوط وفاء کردن به شرطی است که کرده است. (تویسرکانی)
__________________________________________________
(1) حلبی، کافی: 331.
(2) عبارت در نسخه‌ای دیگر این چنین است: اگر هدیه جهت قرض دهنده بیاورد مال خود حساب کند.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 375
احادیث وارد شده که حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم و حضرت امیرالمؤمنین و حضرت حسنین علیهم السلام در حین وفات قرض گذاشتند «1».
دوم: قصد زیادتی کردن هریک از قرض دهنده و گیرنده بی‌آنکه به لفظ بگویند.
سوم: فرود آمدن قرض دهنده در خانه قرض گیرنده.
چهارم: زیاده از سه روز در خانه او بودن. و بعضی از مجتهدین این را حرام می‌دانند «2». [1]
__________________________________________________
[1] و این احوط است. (تویسرکانی، صدر)
__________________________________________________
(1) کافی 5: 93، حدیث 2. وسائل 18: 319، حدیث 1.
(2) حلبی، کافی: 331.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 376

مطلب سوم در بیان بنده آزاد کردن
در آزاد کردن بنده ثواب بسیار است و در احادیث اهل‌بیت علیهم السلام وارد شده که هرکس بنده آزاد کند حقّ سبحانه وتعالی به‌عوض هرعضوی از اعضای آن بنده عضوی از آن کس از آتش دوزخ آزاد گرداند، اگر مرد باشد و اگر زن باشد به‌عوض هردو عضو او یک عضو او را از آتش دوزخ آزاد گرداند «1».
و اقسام آزادی پنج است:
اوّل: واجب، چنانچه در بحث کفّاره خواهد آمد، یا آنکه نذر کند آزادی غلام را، یا آنکه در حال خریدن غلام آقای او شرط کند که آزاد کند.
دوم: سنّت، چون آزاد کردن بنده مؤمن که از خویشان او باشد که به خریدن آزاد نشود، چون برادر و عمّ و خال. [1] و همچنین سنّت است آزاد کردن غلامی که مؤمن باشد و هفت سال خدمت او کرده باشد.
سوم: مکروه [2] چون آزاد کردن بنده‌ای که از کسب عاجز باشد، یا طفل باشد ومعاش ایشان را تعیین نکند.
چهارم: حرام، چون آزاد کردن بنده کافر. [3]
__________________________________________________
[1]- به تفصیلی که خواهند فرمود. (صدر)
[2] یعنی اقلّ ثواباً. (نخجوانی، یزدی)
[3] حرمت عتق کافر معلوم نیست لکن احوط است. (تویسرکانی) ف
__________________________________________________
(1) کافی 6: 180، حدیث 3. وسائل 23: 13، حدیث 1.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 377
پنجم: مباح [1] چون آزاد کردن ولدالزنا و مستضعف.
و آزادی به چهار چیز حاصل می‌شود:
اوّل: مباشرت. دوم: سرایت. سوم: مالک شدن. چهارم: عوارض.
و در آن چهار موقف است:

قسم اوّل آزاد کردن بنده:
و در آن هفت چیز شرط است:
اوّل: صیغه؛ چون «انْتَ حُرٌّ» یعنی‌توآزادی، واگرگوید: «اعْتَقْتُکَ» یعنی آزاد گردانیدم تو را و قصد انشاء کند مجتهدین را در این دو قول است: اصحّ آن است که به این قول نیز آزادی واقع می‌شود. و به غیر از این دو لفظ [2] آزادی بهم نمی‌رسد از کتابتها و اشارتها و اگرچه به آن قصدِ آزادی کند، مگر آنکه قادر برگفتن نباشد یا گُنگ باشد، چه در این صورت اشارت و نوشتن با قرینه برقصد قایم مقام گفتن این دو لفظ می‌شود.
دوم: صیغه از بالغ و عاقلِ مختار قصدکننده جایزالتصرف واقع شود، پس اگر آزاد کردن بنده از طفل- و اگرچه ده ساله [3] باشد- و دیوانه و کسی که او را به اکراه برآن دارند و مست و غافل و مفلسی که حاکم شرع او را ازمالش منع کرده باشد که به قرض خواهان او دهد و بیماری که در بیماری [4] زیاده از سه یک مال خود آزاد کند واقع شود، باطل [5] است.
__________________________________________________
* بنابر قول بعضی. (یزدی)
[1] مراد عدم تأکّد استحباب است. (نخجوانی، یزدی)
[2] این قول احوط است. (تویسرکانی)
[3] بطلان عتق طفل ده ساله احوط است و همچنین بطلان عتق زاید بر ثلث در مرض به موت. (تویسرکانی)
[4] که به آن بیماری بمیرد. (صدر)
[5] اقوی در عتق بیمار صحّت است، هرچند زائد بر ثلث مال باشد و مراد بیماری است که
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 378
سوم آنکه: مجرّد سازد آزادی‌را از شرط وصفت، امّا جایزاست که چیزی با آزادی شرطکند، پس اگرشرط خدمتِ غلام‌کند جهت خود یا غیر خود در زمانی معیّن جایز است.
و اگر در آن زمان غلام بگریزد آزادی او باطل نمی‌شود و برغلام اجرت آن زمان لازم است. و اگر مولی بمیرد و بعد از آن غلام پیدا شود آیا ورثه او را می‌رسد که آن قدر زمان او را خدمت فرمایند؟ مجتهدین‌را در این دو قول است: اصحّ آن است که نمی‌رسد. [1]
و همچنین در آنکه اگر اوّل شرط کند که آنچه شرط کرده اگر غلام به فعل نیاورد، همان بنده باشد، مجتهدین را در این دو [2] قول است: اصحّ آن است که شرط باطل است.
چهارم آنکه: قصد قربت کند؛ پس اگر کافری بنده آزاد کند صحیح نیست، و بعضی این را شرط نمی‌دانند وآزاد کردن کافر را صحیح می‌دانند. [3] و بعضی از مجتهدین گفته‌اند [4]: که اگر کفر او به سبب انکار نبوّت حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم یا قرآن است صحیح است، و اگر سبب انکار خدای تعالی است باطل. [5]
پنجم آنکه: غلام مسلمان باشد؛ پس اگر غلام کافر باشد آزاد کردن او صحیح نیست. و بعضی از مجتهدین [6] این را شرط نمی‌دانند [7] و بعضی دیگر می‌گویند: اگر
__________________________________________________
در آن بیماری بمیرد. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* در آن مقدار زیاده علی الاحوط و با اجازه ورثه اشکالی در صحّت نیست، چنانچه خواهند فرمود. (صدر)
[1]- لکن اجرة المثل را باید به ایشان بدهد و اگر بعض از مدّت باقی باشد اگر شرط خصوصیّت‌مولی نشده است استخدام می‌کنند او را و هرگاه خصوصیّت خدمت او قصد شده باشد باید اجرة المثل بدهد. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[2] مجتهدین‌را در این مسأله سه قول است: صحّت عتق و شرط، و بطلان هر دو، وصحّت عتق و بطلان شرط، و بطلان هر دو احوط است. (تویسرکانی)
[3] خالی از قوّت نیست و احوط مراعات احتیاط است. (یزدی)
[4] گفته بعضی از مجتهدین خالی از وجه نیست. (دهکردی، نخجوانی)
[5] اقوی بطلان عتق کافراست مطلقاً. (تویسرکانی)
[6] قول بعضی از مجتهدین که مسلمان بودن را شرط نمی‌دانند اقوی است. (دهکردی)
[7] اقوی عدم اشتراط اسلام غلام است پس جایز است عتق غلام کافر. (تویسرکانی)
* عدم اشتراط خالی از قوّت نیست و قول سوم وجه ندارد. (یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 379
نذر کند آزاد کردن غلام کافر را جایز است.
ششم آنکه: مالک غلام باشد، پس اگر غلام دیگری را آزاد کند صحیح نیست، و اگر صاحب غلام بعد از آن راضی شود و اذن دهد مجتهدین را در آن دو قول است، اصحّ [1] آن است که جایز نیست «1».
هفتم آنکه: جنایتی [2] از غلام برکسی واقع نشده باشد، چه در این صورت آزاد کردن او صحیح نیست.
و بعضی از مجتهدین تعیین را شرط کرده‌اند، پس اگر گوید: یکی از دو غلام من آزاد است، صحیح نیست. [3] و بعضی از مجتهدین این شرط را نمی‌دانند و می‌گویند:
مخیّر است [4] در معیّن ساختن یکی از دو غلام.
تتمّه:
هفت امر تعلّق به آزاد کردن دارد: چهار امر مستحبّ است، و سه مکروه.
امّا چهار امر مستحبّ:
اوّل: آزاد کردن غلام مؤمن.
دوم: آزاد کردن غلام مؤمنی که هفت سال خدمت او کرده باشد.
سوم: هر گاه غلام خود را حدّ بزند [5] سنّت است که او را آزاد کند.
چهارم: یاری کردن غلامی را که آزاد کرده باشد و از کسب عاجز شده باشد.
__________________________________________________
[1] این قول احوط است. (تویسرکانی)
* احوط این است که مجدّداً او را آزاد کند به اجراء صیغه عتق. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* احوط آن است که ثانیاً او را مالک آزاد نماید. (صدر)
[2] یعنی جنایت عمدی و امّا هرگاه خطائی باشد مانع نیست. (دهکردی، یزدی)
[3] قول به بطلان احوط است. (تویسرکانی)
[4] قول به عدم شرطیّت اصحّ است و احوط تعیین به قرعه است، خصوصاً هرگاه پیش از تعیین بمیرد. (دهکردی، یزدی)
[5] بدون استحقاق حدّ. (دهکردی، یزدی)
__________________________________________________
(1) در برخی نسخه‌ها: جایز است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 380
و امّا سه امری که مکروه است:
اوّل: آزاد کردن غلام ناصبی.
دوم: جدا کردن طفل از مادرش. و بعضی از مجتهدین [1] آن را حرام می‌دانند. [2]
سوم: آزاد کردن غلامی‌که از کسب و کار عاجز شده باشد.

قسم دوم کتابت است:
و کتابت آن است که کسی با غلام خویش گوید که: مبلغ معیّن بده و آزاد باش، و این بردو قسم است:
قسم اوّل: مطلق است که اقتصار به صیغه، و عوض، و نیّت، و وعده [3] بکند. و هر گاه غلام چیزی را از آن مبلغ بدهد به قدر آن آزاد می‌شود.
قسم دوم: مشروط، و آن چنان است که آقا به غلام گوید که: هر گاه از عوض عاجز شوی، همان بنده باشی.
و شروط کتابت دوازده است:
اوّل: صیغه، و در مطلق چنین گوید که: «کاتَبْتُکَ عَلی انْ تُؤَدیَ الَیَّ کَذا، فَاذا ادَّیْتَ [4] فَانْتَ حُرٌّ» یعنی مکاتب ساختم تو را به این‌که ادا کنی به من در هرماهی این مبلغ معیّن را و هر گاه ادا کنی آزاد باشی.
و در شروط چنین گوید: «کاتَبتُکَ علی أن تؤدِّیَ إلیَّ کلّ شهرٍ کذا، فإذا أدّیت فأنت حرّ، وإن عجزت فأنت رقّ» یعنی مکاتب ساختم تو را به این‌که ادا کنی به من در هر ماهی این مبلغ معیّن را و هرگاه ادا کنی آزاد باشی، و اگر عاجز [5] شوی تو همان بنده باشی.
دوم: قبول غلام این معنی را.
__________________________________________________
[1] البتّه فرمایش بعضی از مجتهدین را ترک ننمایند. (صدر)
[2] و این احوط است. (تویسرکانی)
[3] یعنی ذکر اجل. (یزدی)
[4] ذکر «فاذا أدّیتَ» إلی آخره در صیغه شرط نیست بنابر اقوی، هرچند احوط است. (یزدی)
[5] و محقّق می‌شود عجز به این‌که مال یک وعده تأخیر افتد، هرچند به وعده دیگر نرسد، و بعضی اعتبار کرده‌اند تأخیر تا وعده دیگر را. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 381
سوم: هریک از آقا و غلام بالغ باشند؛ پس اگر طفل باشند صحیح نیست، و اگرچه ده ساله باشند، و اگرچه ولیّ او اذن دهد.
چهارم آنکه: هریک از این هردو عاقل باشند؛ پس کتابت دیوانه که همیشه دیوانگی او به یک حال باشد صحیح نیست و اگر ولیّ او اذن دهد [1] صحیح است. [2]
و اگر دیوانگی او دَوری باشد، یعنی گاهی باشد و گاهی نباشد، در حالتی که نباشد صحیح است. و اگر آقایِ غلام دعوی نماید که کتابت [3] در حالت طفولیّت یا جنون واقع شده و غلام منکر باشد قول آقا مقدّم است [4] هر گاه حالت جنون ظاهر باشد، و اگر عکس باشد قول غلام مقدم است.
پنجم: قصد است، پس اگر غافلی یا مستی صیغه بگوید باطل است.
ششم: جواز تصرّف است، پس از سفیه و مفلسی که حاکم شرع برای قرض خواه او را از مالش منع کرده باشد، و بیماری [5] که ثلث مالش وفا به آزادی نکند و زیاده از ثلث شود، صحیح [6] نیست [7] مگر به اجازت وارث. و از مرتدّ ملّی نیز صحیح نیست [8] مگر به اذن حاکم شرع و بعضی از مجتهدین برآنند که
__________________________________________________
[1] حال او حال طفل است. (دهکردی، یزدی)
[2] احوط بطلان است با اذن ولیّ نیز. (تویسرکانی)
* معلوم نیست. (صدر)
[3] مسأله محلّ اشکال است. (صدر)
[4] محلّ اشکال است. (تویسرکانی)
* مشکل است، بلکه بعید نیست عکس و همچنین در عکس، چون قول مدّعی صحّت مقدّم است. (یزدی)
[5] در شروط آزاد کردن بنده گذشت. (صدر)
[6] اقوی‌صحّت‌است مطلقاً خصوصاً باعدم‌محابات درمال‌الکتابة. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[7] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[8] علی الاحوط. (تویسرکانی)
* کتابت از مرتدّ فطری صحیح نیست مطلقاً، چه عبد مسلم باشد چه کافر، چون به مجرّد ارتداد مال وارث می‌شود، و امّا ملّی، پس هرگاه عبد مسلم باشد مشکل است، چون واجب است که از ملک او را بیرون کنند و اگر کافر باشد بعید نیست صحّت مطلقاً، لکن احوط
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 382
مراعات [1] اسلامش باید کرد.
هفتم: اختیار است پس از کسی که او را به اکراه برآن دارند صحیح نیست.
هشتم آنکه: غلام مسلمان باشد، چه کتابت غلام غیرمسلمان صحیح [2] نیست [3] زیرا که در آن حدیثی وارد نشده.
نهم آنکه: تمام غلام را مکاتب سازد پس اگر نصف او را مکاتب سازد صحیح نیست. [4]
دهم آنکه: عوضی که غلام می‌دهد می‌باید که عین باشد؛ پس اگر دین باشد صحیح نیست. [5]
یازدهم آنکه: آن عوض چیزی باشد که مولی مالک آن تواند شد، پس اگر شراب و خوک باشد جایز نیست.
دوازدهم آنکه [6]: مالی که غلام می‌دهد می‌باید که جنس و قدر و وصف آن معلوم باشد.
__________________________________________________
اناطه به اذن حاکم است چون محجور است از تصرّف در مال خود بنابر مشهور هرچند دلیلی بر آن نیست. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[1] یعنی صحّت مراعی است به اسلام او، پس اگر توبه کرد صحیح است و اگر کشته شد یا مُرد بدون توبه کشف می‌کند که از اوّل باطل بوده. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[2] بعید نیست صحّت خصوصاً هرگاه مولای او کافر باشد. (نخجوانی، یزدی)
[3] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[4] هرگاه عبد مبعّض باشد اشکالی در جواز کتابت او نیست نسبت به بعض رقّ، و هرگاه مبعّض نباشد در صحّت کتابت بعض مشاع او خلاف است، بعضی مطلقاً صحیح، و بعضی مطلقاً باطل دانسته و بعضی تفصیل داده‌اند ما بین این‌که تمام از خودش باشد پس صحیح است، یا غیری شریک باشد و اذن ندهد پس باطل است، و اظهر قول اوّل است. (دهکردی، یزدی)
[5] عدم صحت خالی از اشکال نیست، هرچند مشهور است، بلکه دعوی اجماع نیز شده است بر عدم صحّت عین، و امّا هرگاه منفعت باشد، پس اقوی صحّت است. (نخجوانی، یزدی)
[6] و از جمله شرایط است که عوض مؤجّل باشد بنابر مشهور هرچند خالی از اشکال نیست، بلکه بعید نیست جواز کتابت حالّة، چنانچه محکی از جماعتی است. (نخجوانی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 383
تتمّه:
هر گاه برآقا زکات واجب باشد واجب است [1] براو که از سهم رقاب چیزی به‌غلام بدهد تا عوض مال کتابت بدهد. و بعضی از مجتهدین این را مخصوص مکاتب مطلق داشته‌اند. و هر گاه آقا چیزی به او دهد واجب است [2] براو که قبول کند. و سنّت است برآقا که اگر چیزی از زکات نیز براو واجب نباشد از خود چیزی به غلام بدهد و هر گاه غلام عاجز آید صبر نماید تا آنکه چیزی بهم رساند.
و مکروه است مکاتب ساختن غلام غیرامین و غلامی که قادر برکسب نباشد.
همچنین مکروه است مال کتابت را زیاده از قیمت غلام قرار دادن.
و خواصّ کتابت سیزده امر است:
اوّل: وقوع کتابت میانه غلام و آقا.
دوم آنکه: عوض و معوّض [3] مِلک باشد.
سوم: بودن غلام مکاتب میانه درجه استقلال و عدم استقلال.
چهارم آنکه: از میان غلامان مکاتب مالک می‌شود [4] و تصرّف او صحیح است.
پنجم: ثابت شدن برآقا ارْش جنایتی که آقا براو کرده باشد، و اگر برآقا نیز جنایتی از غلام واقع شده باشد، آقا ارش آن را از او می‌گیرد.
__________________________________________________
[1]- وجوب دادن زکات بر مولی معلوم نیست و همچنین وجوب قبول کردن زکات بر عبد، لکن‌احوط است. (تویسرکانی)
* اقوی استحباب دادن است و قبول عبد نیز واجب نیست. (دهکردی، یزدی)
* معلوم نیست. (صدر)
[2] معلوم نیست. (صدر)
[3] یعنی عبد و عوض هر دو مال سیّد است، پس معاوضه کرده مال خود را به مال خود و این منافات ندارد با آنکه بعد می‌فرمایند که: میان غلامان مالک می‌شود زیرا که پیش از عقد کتابت منافع او مال سیّد است و بعد از این مال خودش. (دهکری، یزدی)
[4] مالک شدن کاتب محلّ اشکال است. (تویسرکانی)
* ظاهراً منافی با آن است که فرمودند: عوض و معوّض ملک سیّد است، و مسأله محتاج به مراجعه است. (صدر)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 384
ششم آنکه: مضاربه به مال خود نمی‌تواند کرد و اگرچه آقا اذن دهد [1] امّا از غیری به‌مضاربه می‌تواند گرفت.
هفتم: قرض نمی‌تواند داد، اگرچه آقا اذن دهد، امّا قرض می‌تواند گرفت.
هشتم: غلام خود را مکاتب نمی‌تواند ساخت مگر با غبطه و صرفه. [2]
نهم: تزویج نمی‌تواند کرد، و خاصّه [3] نیز بهم نمی‌تواند رسانید.
دهم: وصیّت وهبه [4] قبول نمی‌تواند کرد کسی را که براو آزاد شود.
یازدهم: کنیزک مکاتبه نمی‌تواند شوهر کرد.
دوازدهم: کفّاره از او صحیح نیست [5] مگر روزه داشتن الّا به اذن آقا.
سیزدهم آنکه: مکاتب می‌تواند غلام خود را تعزیر کند، بلکه بعضی از مجتهدین برآنند که هر گاه غلام او کاری کند که مستوجب حدّ باشد حدّ نیز می‌تواند زد. [6]

قسم سوم تدبیر است:
یعنی آقا به غلام خود گوید که: تو بعد از مردن من آزادی. و آیا تدبیر نسبت به غیر آقا نیز واقع می‌شود؟ مثل آنکه آقا به کنیز خود گوید که تو بعد از مردن شوهرت آزادی، میانه مجتهدین در این خلاف است و آنچه در احادیث ائمّه معصومین علیهم السلام وارد شده آن است که این نیز تدبیر است «1». [7]
__________________________________________________
[1]- علی الاحوط. (تویسرکانی)
* هرگاه اذن دهد مانعی ندارد و همچنین در قرض. (دهکردی، یزدی)
[2] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[3] یعنی‌کنیز مخصوص برای مقاربت وبه اذن مولی جایزاست. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[4] امّا قبول هبه، پس بعید نیست جواز آن هرگاه آن‌کس که بر او آزاد می‌شود واجب النّفقه او نباشد یا کسوب باشد، و امّا وصیّت، پس وصیّت غیر مولی از برای مکاتب مطلقاً صحیح نیست، چه موصی به کسی باشد که آزاد شود بر او چه مال دیگر. (یزدی)
[5] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[6] احوط اذن حاکم شرع است. (تویسرکانی)
[7] و همچنین است نسبت به مخدوم، چنانچه در بعض احادیث است. (نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) تهذیب 7: 344، حدیث 1407 و 8: 264، حدیث 965. وسائل 23: 130، حدیث 1 و 2.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 385
و تدبیر بر سه قسم است:
اوّل: تدبیر واجب [1] مثل آنکه به صیغه نذر گوید که: «للَّهِ عَلَیَّ عِتْقُ عَبْدی بَعْدَ وَفاتیْ» یعنی خدای راست برمن آزاد کردن بنده من بعد از وفات من. و رجوع در این قسم جایز نیست.
دوم: تدبیر مستحبّ، و آن مطلق تدبیر است و رجوع در آن جایز است.
سوم: تدبیر مکروه، چون تدبیر کافر و ناصبی.
و شروط تدبیر شش است:
اوّل: صیغه، چون «انْتَ حُرٌّ بَعْدَ وَفاتیْ» یعنی تو بعد از وفات من آزادی. و آنچه دلالت برآن کند. و اشارت اخْرس به جای صیغه گفتن او است
دوم آنکه: صیغه از بالغ و عاقل واقع شود، پس از طفل [2] و دیوانه صحیح نیست.
سوم: جایزالتصرّف باشد؛ پس از سفیه [3] و مفلسی [4] که حاکم شرع او را از تصرّف در مالش منع کرده باشد صحیح نیست. و بعضی از مجتهدین تدبیر سفیه را صحیح می‌دانند.
چهارم آنکه: قصد کند پس از غافل و مست و خفته و کسی‌که او را به اکراه برآن دارند صحیح نیست.
پنجم آنکه: قصد قربت کند [5] پس تدبیر کافر صحیح نیست. و بعضی [6] از مجتهدین نیّت قربت را شرط نمی‌دانند و می‌گویند: تدبیر وصیّتی است به آزاد کردن، نه
__________________________________________________
[1]- مراد وجوب بعد از صیغه است و الّا نذر کردن واجب نیست. (نخجوانی، یزدی)
[2] بطلان تدبیر ده ساله احوط است. (تویسرکانی)
[3] احوط بطلان تدبیر سفیه است. (تویسرکانی)
[4] بطلان تدبیر مفلس هرگاه معلّق بر موت مولی باشد معلوم نیست، چون منافات با حقّ غرماء ندارد، بلی اگر معلّق بر موت غیر مولی باشد و پیش از مولی بمیرد صحیح نیست. (نخجوانی، یزدی)
[5] قصد قربت احوط است و مع ذلک بطلان تدبیر کافر مشکل است. (تویسرکانی)
[6] قول این بعض اقوی است. (نخجوانی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 386
آزاد کردن عتق، پس تدبیر کافر صحیح است، بنابراین قول.
ششم آنکه: تدبیر را از شرط مجرّد گرداند، پس اگر معلّق به‌شرطی سازد چون آمدن زید از سفر مثلًا صحیح نیست.
هفتم: تعیین [1] و بعضی این را شرط نمی‌دانند. (نسخه تویسرکانی) و مدبّر همان بنده است، آقا می‌تواند که در او تصرّف کند به‌فروختن و بخشیدن و غیرآن. و اگر او را بفروشد یا ببخشد آیا تدبیر او باطل می‌شود یا نه؟ مجتهدین را در این دو قول است:
اکثر [2] برآنند که باطل می‌شود. [3] و اگر مدبَّر بگریزد تدبیرش باطل می‌شود. [4]
و صحیح است تدبیر کنیز حامله بی‌آنکه طفل او داخل باشد، و عکس آن جایز است. و سنّت است گواه گرفتن دو عادل برتدبیر.

قسم چهارم امّ ولد است:
و او کنیزی است که از آقای خود حامله شود. و در او دو چیز شرط است:
شرط اوّل آنکه: از آقای خود حامله شود به طفل آزادی در حالتی که مِلک او باشد، پس اگر وطی کننده غلام باشد، یا کنیز دیگری را به شبهه [5] دخول کند و بعد از آنکه حامله شود مالک او گردد امّ ولد نمی‌شود. و بعضی از مجتهدین گفته‌اند که در این صورت نیز امّ ولد می‌شود. و همچنین اگر ولد بنده باشد، مثل آنکه کنیز شخصی را به نکاح درآورد و شرط کند که ولد او بنده آقا باشد، آنگاه حامله شود، و بعد از آن کنیز را بخرد امّ ولد نمی‌شود. امّا اگر کنیز خود را به شخصی تزویج نموده باشد آنگاه خود
__________________________________________________
[1]- تعیّن احوط است. (تویسرکانی)
[2] قول اکثر اصحّ است و محلّ کلام در جائی است که پیش از فروختن رجوع نکرده باشد و بفروختن هم قصد رجوع نکند والّا اشکالی در صحّت بیع و بطلان تدبیر نیست. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[3] قول به بطلان احوط و اقوی است. (تویسرکانی)
[4] در صورتی‌که معلّق بر موت مولی باشد، و اما هرگاه معلّق بر موت مخدوم باشد باطل نمی‌شود به گریختن. (دهکردی، یزدی)
[5] یا به عقد دوام یا متعه. (دهکردی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 387
وطی کند فعل حرام کرده، امّا اگر کنیزک آبستن شود امّ ولد می‌شود. [1]
شرط دوم: فرزند او از کافر و قاتل و کسی‌که میراث نبرد، نباشد.
و سه چیز از خواصّ استیلاد است:
اوّل: جایز است که او را مدبّر سازد. دوم: جایز است که او را مکاتب سازد. سوم:
فروختن اوجایز نیست مگر درعوض قیمت او؛ چه هرگاه آن‌شخصی‌که اورا خریده‌باشد ودخول‌کرده وفرزندی از او حاصل نموده از قیمت او عاجز شود او را می‌تواند فروخت. [2]
و بعضی از مجتهدین سوای این موضع در نوزده موضع دیگر فروختن او را جایز [3] داشته‌اند، لیکن آنچه در حدیث وارد شده همین یک موضع است که مذکور شد.

موقف دوم سرایت است
یعنی هرگاه شخصی نصف [4] غلامی را آزاد کند تمام او آزاد می‌شود. [5] و اگر غلام میانه دو شخص به شراکت باشد حصّه شریک نیز آزاد می‌شود، و لازم است برآزاد کننده حصّه خود که قیمت حصّه شریک را نیز بدهد.
و در سرایت چهار چیز شرط است:
اوّل آنکه: مالدار باشد [6] آن‌قدر مال که زیاده از خانه و خادم و چهارپایان و جامه
__________________________________________________
[1] امّ الولد شدن کنیز در این صورت مشکل است. (تویسرکانی)
* محلّ اشکال است. (دهکردی، یزدی)
* مشکل است. (صدر)
[2] با فرض زنده بودن آن شخص مشکل است فروختن، بلی هرگاه مرده باشد و قیمت نداده‌باشد وترکه نداشته باشدکه اداء دین شود جایز است‌فروختن. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[3] در چند صورت ازآن‌مواضع قوّت دارد جواز، یکی‌فروختن او به کسی که بر او آزاد می‌شود، مثل پدر و مادر و اولاد، دیگر هرگاه خویشی از او بمیرد که وارثی غیر از او نداشته باشد و او را می‌خرند و آزاد می‌کنند، دیگر هرگاه جنایتی به کسی برساند می‌تواند او را استرقاق کند و بفروشد، دیگر هرگاه بفروشند او را به شرط این‌که مشتری او را آزاد کند. (یزدی)
[4] یا کمتر یا بیشتر، نصف از باب مثال است. (دهکردی، یزدی)
[5] هرچند مال او منحصر در آن باشد. (دهکردی، یزدی)
[6] این شرط در سرایت به حصّه شریک معتبر است نه به حصّه مال خودش. (یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 388
معتاد و نفقه یک ساله «1» او و عیال او باشد و به‌مقدار قیمت حصّه شریک شود، و اگر مفلس باشد [1] غلام خود سعی می‌کند. [2] و بعضی گفته‌اند که [3] اگر قصد اضرار شریک کند قیمت حصّه شریک را می‌دهد اگر مالدار باشد، و اگر مفلس باشد غلام خود سعی کند، و اگر غلام از دادن قیمت حصّه شریک عاجز آید نصف [4] او آزاد است و نصف او بنده و کسبش نیز این حال دارد.
و خلاف است میانه مجتهدین که به مجرّ دادن قیمت به شریک آزاد می‌شود یا بعد از دادن؟ اصحّ قول دوم [5] است چه آزادی بعد از مالک شدن می‌شود و آن بعد از دادن قیمت حصّه شریک است.
دوم آنکه: به اختیار آزاد کند، پس اگر نصف او از پدر و مادر به میراث بدو منتقل شود سرایت در او جاری نیست.
سوم آنکه: حقّی به او متعلّق نگردد از حقوقی که مانع فروختن او باشد چون وقف و نذر. [6]
چهارم آنکه: اوّل حصّه خود را آزاد کند، پس اگر اوّل حصّه شریک را آزاد کند سرایت نیست.

موقف سوم ملک است
__________________________________________________
[1]- یعنی مالدار به نحو مذکور نباشد. (یزدی)
[2] قول اول احوط است. (تویسرکانی)
[3] این قول خالی از قوّت نیست، لکن مراعات احتیاط بهتر است به این‌که در صورت قربت نیز قیمت حصّه شریک را بدهد هرگاه مؤسر باشد و در صورت مضارّه یا عدم ایسار شریک به سعی راضی شود. (یزدی)
[4] یعنی بعض او، آن‌قدر که آزاد کرده. (یزدی)
[5] قول دوم احوط است. (تویسرکانی)
[6] یعنی بقیّه او، وقف یا متعلّق نذر نباشد. (نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) در نسخه‌ای: یک شبانه روز.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 389
یعنی مالک شدن مرد یازده کس را: اوّل: پدر. دوم: مادر سوم: جدّ. چهارم: جدّه.
پنجم: فرزندان؛ خواه ذکورو خواه انثی ششم: فرزند فرزند و هرچند پایین آید.
هفتم: خواهر. هشتم: عمّه. نهم: خاله و هرچند بالا رود. دهم: دختر برادر و هرچند پایین آید. یازدهم: دختر خواهر و هرچند پایین آید، چه هر گاه اینها را کسی مالک شود فی‌الحال آزاد می‌شوند.
و در آزاد شدن محرّمات رضاعی برمرد خلاف است میانه مجتهدین اشهر آن است که آزاد می‌شوند.
و اگر نصف اینها به‌سبب خویش آزاد شود آیا نصف دیگر اینها به سرایت آزاد می‌شود و قیمت نصف را به‌صاحبش می‌باید داد؟ اصحّ آن است [1] که اگر به اختیار مالک شود و مالدار باشد لازم است و اگر بی‌اختیار مالک شود یا آنکه مفلس باشد لازم‌نیست.
و برزن غیر از پدر و مادر هرچند بالا روند و فرزندان هرچند پایین آیند کسی دیگر به خریدن آزاد نمی‌شود.

موقف چهارم عوارض است
بدان‌که هر گاه یکی از هشت امر عارض شود بنده آزاد می‌شود:
اوّل آنکه: غلام کور شود، چه در این صورت آزاد می‌شود.
دوم آنکه: جذام بهم رساند.
سوم آنکه: برص‌بهم‌رساند. [2] و بعضی از مجتهدین [3] به این علّت آزاد نمی‌دانند. [4]
چهارم آنکه: آقای غلام بعضی از اعضای غلام را قطع نماید، مثل آنکه گوش
__________________________________________________
[1]- این قول احوط است. (تویسرکانی)
[2] دلیلی بر آزاد شدن به برص بر نخوردیم و احوط انعتاق است. (تویسرکانی)
[3] قول این بعض اقوی است. (یزدی)
[4] احوط آن است که مالک در این حال او را آزاد نماید، چون دلیل واضحی بر انعتاق آن به نظر نرسیده. (دهکردی، صدر)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 390
و بینی او را ببرد. [1]
پنجم آنکه: غلام لنگ و زمین‌گیر شود.
ششم آنکه: غلام پیش از آقای خود در دیار کفّار مسلمان شود.
هفتم آنکه: هر گاه شخص مالداری بمیرد و میراث‌خوار نداشته باشد سوای میراث‌خوار بنده، حاکم شرع او را از مال میّت می‌خرد و آزاد می‌سازد و مال او را به او می‌دهد، و اگر مالکش نفروشد حاکم شرع او را جبر می‌کند برفروختن.
هشتم آنکه: هر گاه یکی از پدر یا مادر آزاد باشد فرزند آزاد می‌شود، هر گاه مولی شرط [2] بندگی فرزند نکند.
__________________________________________________
[1] ظاهر عدم اختصاص حکم است به گوش و بینی، بلکه آزاد می‌شود به تنکیل مولی مثل خواجه نمودن و غیر آن. (تویسرکانی)
* یا او را خصّی کند یا یک انگشت او را قطع کند و در قطع بعض یک گوش اشکال است. (دهکردی، یزدی)
[2] بلکه هرچند شرط کند، چون اظهر عدم صحّت این شرط است. (دهکردی، یزدی)
* نفوذ این شرط خالی از اشکال نیست، پس ترک کنند او را. (صدر)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 391

فصل اوّل ثواب جهاد
بدان‌که جهاد از اعظم ارکان اسلام است و در آیات قرآنی مبالغه بسیار در فضیلت جهاد و ترغیب برآن و سرزنش آن کسانی‌که بی‌مانعی جهاد نکنند واقع شده، و احادیث در فضیلت جهاد و مرابطه- یعنی نگاه داشتن سرحدهای مسلمانان- بی‌شمار است.
از آن جمله: از حضرت رسالت پناه محمّدی صلی الله علیه و آله و سلم منقول است که فرمود: «وَالَّذیْ نَفْسیْ بِیَدِه لَغُدْوةٌ فیْ سَبیْلِ اللَّهِ وَرَوْحَةٌ خَیْرٌ مِنَ الدُّنْیا وَما فیْها» قسم به‌آن کسی‌که نفس من به ید قدرت او است که هررفتنی به جنگ در راه خدای تعالی و هرآمدنی بهتر است از دنیا و آنچه در او است «1».
نیز از آن حضرت منقول است که: «الْخَیْرُ کُلُّه فِی السَّیْفِ وَتَحْتَ ظِلِّ السَّیْفِ وَ لا یُقیْمُ‌النّاسَ الّا السَیفُ وَ السُّیُوْفُ مَقالیْدُ الْجنةِ وَ النَّارِ» تمام خیر در شمشیر است و در زیر سایه شمشیر، ومردمان راست‌نمی‌شوند مگربه‌شمشیر، وشمشیر کلید بهشت‌ودوزخ است «2».
__________________________________________________
[1] چون جهاد در زمان ما واقع نمی‌شود و اختصاص دارد به زمان امام علیه السلام لهذا متعرّض حکم آن نشدم. (تویسرکانی)
__________________________________________________
(1) کنزالعمّال 4: 318. عوالی‌اللآلی 3: 182.
(2) کافی 5: 2، حدیث 1. وسائل 15: 9، حدیث 1.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 392
و هم از آن حضرت منقول است که: «هیچ قطره‌ای پیش خدای تعالی دوست‌تر نیست از قطره خونی که در راه او ریخته شود». [1] «1»
و هم از آن حضرت منقول است که: «رِباطُ لَیْلَةٍ فی سَبیْلِ اللَّهِ خَیْرٌ مِنْ صِیامِ شَهْرَیْنِ» نگاه داشتن سرحدهای مسلمانان یک شب جهت رضای خدای تعالی بهتر است از دو ماه روزه داشتن [2]. «2»

فصل دوم در بیان جهاد و شروط آن
بدان‌که جهاد واجب است به نصّ و اجماع و واجب بودن آن کفائی است، یعنی هر گاه جماعتی که مقاومت با دشمنان کنند و کافی بوده باشند و متعهّد جنگ شوند از دیگران ساقط می‌شود، به شرطی که امام ایشان را به اسم نخوانده باشد؛ پس اگر امام جماعتی را به اسم طلبیده باشد جهت مصلحتی، جهاد برایشان واجب عینی است.
وهر گاه به نذر یا به اجاره برخود واجب گردانند یا در وقت بهم رسیدن هر دو لشکر یا صف بستن هر دو لشکر حاضر شوند، در این صورتها نیز جنگ کردن واجب عینی می‌شود.
و هرگاه مسلمانان اندکی باشند و تا همه جمع نشوند مقاومت با عدوّ نکنند [در این حال نیز] جهاد واجب عینی است.
و هرگاه دوازده شرط بهم رسد جهاد واجب است:
شرط اوّل آنکه: مرد باشد، پس برزنان و خُنثایِ مشکل جهاد واجب نیست.
شرط دوم آنکه: بالغ باشد، پس برطفل واجب نیست تا آنکه بالغ شود.
شرط سوم آنکه: عاقل باشد، پس بردیوانه واجب نیست.
شرط چهارم آنکه: آزاد باشد، پس بربنده واجب نیست، و همچنین بر مُدبَّر، یعنی بنده‌ای که مولای او به او گفته باشد که بعد از فوت او آزاد باشد واجب نیست و همچنین
__________________________________________________
(1) کافی 5: 53، حدیث 3. وسائل 15: 13، حدیث 11.
(2) کنز العمّال 4: 284. صحیح مسلم 3: 1520. عوالی اللآلئ 3: 183. در این مصادر به جای «دو ماه روزه» صیام و قیام یک ماه آمده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 393
برمکاتب، یعنی بنده‌ای که مولای او با او قرار داده باشد که هر گاه مبلغی بدهد آزاد شود واجب نیست و اگرچه اکثر او به سبب دادن اکثر آن مبلغ آزاد شده باشد. و اگر امام بنده‌های جماعتی را به اذن ایشان به جنگ برد جایز است، جهت آنکه از ایشان منتفع می‌توان شد.
شرط پنجم آنکه: پیر نباشد، چه پیران عاجزند و قوّت جنگ کردن ندارند. [1]
شرط ششم آنکه: دانا به آداب جنگ باشد [2] چه اگر دانا نباشد واجب نیست. [3]
شرط هفتم آنکه: کور [4] و لَنگ نباشد، به شرطی که قادر برپیاده رفتن و سوار شدن نباشد.
شرط هشتم آنکه: بیمار نباشد.
و اگر در این صورتها که از رفتن به جنگ عاجز باشد امّا قدرت داشته باشد که کسی را به اجرت بگیرد آیا واجب است بر او که کسی را به اجرت بگیرد یا نه؟ مجتهدین را در این دو قول است. [5]
شرط نهم آنکه: قادر باشد برنفقه جهت خود در سفر و عیال خود در حضر.
شرط دهم آنکه: قادر باشد بر چاروائی [6] «1» که بر او سوار شود، پس اگر یافت نشود واجب نیست، خواه مسافت دور باشد و خواه نزدیک. و بعضی از مجتهدین گفته‌اند که اگر مسافت هشت فرسخ است قدرت بر چاروا نیز شرط است «2».
و اگر کسی نفقه و راحله به کسی دهد تا آنکه جنگ کند در این صورت واجب
__________________________________________________
[1] و اگر قوّت داشته باشد واجب است. (یزدی)
[2] یا بتواند یاد بگیرد. (نخجوانی، یزدی)
[3] ولی اگر دانا شدن ممکن است واجب است دانا شوند. (صدر)
[4] به هر دو چشم و امّا اعور، پس بر او واجب است. (نخجوانی، یزدی)
[5] اظهر با فرض عدم وجود قدر کفایت وجوب است. (دهکردی، یزدی)
[6] هرگاه محتاج به آن باشد. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
* این شرط با تمکّن از پیاده‌روی معلوم نیست. (صدر)
__________________________________________________
(1) چارپائی، مثل اسب، استر، شتر.
(2) شیخ طوسی، مبسوط 2: 5 و 6.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 394
است به جنگ رفتن. امّا اگر به اجرت بگیرد واجب نیست قبول کردن. [1]
شرط یازدهم آنکه: قرض‌داری نباشد که وعده او رسیده باشد و صاحب قرض مطالبه نماید و قدرت بردادن آن داشته باشد چه در این صورت به جنگ رفتن او جایز نیست، مگر آنکه قرض را ادا کند یا ضامنی و رهنی به‌قرض‌خواه دهد و او را راضی گرداند. و اگر او را امام به اسم طلبیده باشد واجب است که به جنگ رود اگرچه قرض خواه اذن ندهد، امّا سنّت است که متعرّض جاهایی که گمان کشته شدن داشته باشد نشود؛ یعنی پیش صف نایستد و مبارز نطلبد. و اگر وعده قرض خواه نرسیده باشد یا رسیده باشد و قادر بردادن نباشد مجتهدین را در این دو قول است. اصحّ آن است که در این هردو صورت قرض خواه را منع نمی‌رسد.
شرط دوازدهم: رضای والدین؛ پس اگر بشخصه امام کسی را نطلبیده باشد بدون رضای پدر و مادر به جنگ نمی‌تواند رفت.
و هرگاه این دوازده شرط بهم رسد واجب است درحالت حضور امام که خود به جنگ رود یا کسی را به اجرت بگیرد که عوض او به جنگ رود، مگر آنکه امام او را به اسم طلبیده باشد که در این صورت نایب نمی‌تواند فرستاد، چنانچه سابقاً مذکور شد.
و هرگاه عاجز شود مثل آنکه بیمار شود [2] مخیّر است در برگردیدن، خواه هردو لشکر به یکدیگر رسیده باشند و خواه نرسیده باشند. امّا اگر عذر غیربیماری باشد، مثل آنکه آقای‌غلام از رخصت‌دادن پشیمان‌شود وغلام را طلب نماید در این صورت اگر هر دو لشکر به‌یکدیگر نرسیده‌اند واجب‌است که برگردد، و اگر بهم رسیده باشند جایز نیست.
و در حالت غیبت امام نیز جهاد [3] واجب است، هر گاه دشمنان به سر دیار مسلمانان آیند و از ایشان به اسلام آسیب رسد.
__________________________________________________
[1] احوط قبول کردن است. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[2] به نحوی که نتواند جهاد کند و جواز رجوع مشروط است به این‌که موجب وهن مسلمین‌نشود. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[3] ولی این قسم را دفاع می‌نامند. (دهکردی، صدر)
* یعنی دفاع. (یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 395

فصل سوم در بیان آنکه جهاد کردن با چند فرقه و با کدام جماعت واجب است
بدان‌که سه طایفه‌اند که قتال کردن با ایشان واجب است:
طائفه اوّل: حربی، و ایشان دو گروه‌اند: گروه اوّل: مردان چندند که غیرخدای را پرستش می‌کنند؛ چون آفتاب‌پرستان و ستاره‌پرستان و بت‌پرستان و غیراینها. گروه دوم:
جماعتی‌اند که هیچ‌چیز را پرستش نمی‌نمایند، چون ملحدان و دهریان. و با این هردو جماعت جهاد کردن درحال حضور امام واجب است تا آنکه مسلمان شوند، و از این دو طایفه جزیه قبول نمی‌توان کرد.
طائفه دوم: اهل کتابند و ایشان نیز دو قوم‌اند: قوم اوّل: جماعتی‌اند که کتابی‌در دست دارند و پیغمبری داشته‌اند چون جهودان که تورات کتاب ایشان است و موسی کلیم- علیه التحیة والتسلیم- پیغمبر ایشان. و نصاری که انجیل کتاب ایشان است و عیسی علیه السلام پیغمبر ایشان. قوم دوم: آنان که کتابی ندارند و پیغمبری نداشته‌اند، امّا به شبه کتابی و پیغمبری قائل‌اند، چون مجوسان که می‌گویند: کتابی موسوم به «ژند و پاژند» دارند و پیغمبری «زردشت» نام‌داشته‌اند، و در احادیث وارد شده که ایشان کتابی داشته‌اند آن را سوخته‌اند، و پیغمبری داشته‌اند که او را کشته‌اند، و پیغمبر ایشان کتابی بدیشان «1» [1] آورده بود که به پوست دوازده هزار گاو نوشته بودند «2». و جهاد با این دو فرقه نیز واجب است تا آنکه مسلمان شوند، یا جزیه قبول کنند با شرایط.
شرایط جزیه دوازده شرط می‌باشد:
شرط اوّل: قبول نمودن جزیه است، و آن مقداری است که امام یا نایب امام هرساله در آخر سال برسرهای مردان عاقل بالغ این دو طایفه اگرچه پیر و لنگ و زمین‌گیر باشند یا برزمین‌های ایشان مقرّر فرماید.
و میانه مجتهدین خلاف است که آیا بنده جزیه می‌دهد یا نه؟ اقرب آن است که نمی‌دهد. و بعضی از مجتهدین فرق کرده‌اند میانه بنده یهودی که مِلک مسلمان باشد
__________________________________________________
(1) برای آنان.
(2) کافی 3: 567، حدیث 4، وسائل 15: 126، حدیث 1.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 396
و میانه بنده یهودی که مِلک یهودی باشد؛ پس بر اوّل واجب نمی‌دانند و بر دوم واجب می‌دانند.
و خلاف است میانه مجتهدین که آیا جزیه را مقداری معیّن است، چنانچه در حدیث وارد شده که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام مقرّر کرده بود که: فقرای ایشان هرسال دوازده درهم بدهند، و متوسّط ایشان بیست و چهار درهم بدهند، ومالدار ایشان صد وچهل و هشت درهم»
یا آنکه مقدار جزیه غیرمعیّن است و تعیین آن منوط به امام است؟ و اصحّ قول دوم است چه او مناسب است به مذلّت و خواری ایشان، و آنچه در حدیث مذکور تعیین آن وارد شده محمول است برآنکه رأی شریف حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در آن وقت به جهت مصلحتی برآن قرار گرفته بود.
واگر در اثنای سال جمعی ازاین دو طایفه مسلمان شوند جزیه از ایشان ساقط می‌شود. [1]
شرط دوم آنکه: التزام نمودن احکام مسلمانان است.
شرط سوم آنکه: آنچه به منافات با امان دارد نکنند، مثل عزم کردن برحرب مسلمانان، و معاونت و امداد مشرکان.
و به این سه شرط اگر خلل رسانند حربی می‌شوند، خواه در عقد جزیه، نکردنِ اینها را با امام شرط کرده باشند و خواه نکرده باشند، و خواه عمداً کرده باشند و خواه سهواً.
شرط چهارم آنکه: زنا با زنان مسلمان نکنند، و همچنین ایشان را نکاح ننمایند.
شرط پنجم آنکه: ترک فتنه کردن کنند، به این‌که مسلمانان را از راه نبرند.
شرط ششم آنکه: ترک راه زدن مسلمانان کنند.
شرط هفتم آنکه: جاسوسان کفّار را در خانه خود راه ندهند و کفّار را براسرار مسلمانان عالِم نسازند، و خبری از اخبارِ مسلمانان به ایشان ننویسند.
شرط هشتم آنکه: مردان و زنان مسلمان را نکشند.
این پنج شرط را اگر امام در عقد جزیه با ایشان شرط کرده باشد و ایشان عمل به آن
__________________________________________________
[1] و همچنین اگر بعد از تمامیّت سال و پیش از اداء مسلمان شوند بنابر اظهر. (یزدی)
__________________________________________________
(1) شیخ مفید، مقنعه: 272. وسائل 15: 153، حدیث 7.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 397
نکنند حربی می‌شوند.
شرط نهم آنکه: سبّ حقّ سبحانه وتعالی و رسول صلی الله علیه و آله و سلم نکنند، و استخفاف دین و کتاب مسلمانان ننمایند، چه اگر- عیاذاً باللَّه- سبّ از ایشان واقع شود واجب القتل می‌شوند. و ترک استخفاف دین را اگر در جزیه شرط کرده باشند و به خلاف آن کنند حربی می‌شوند.
شرط دهم آنکه: اظهار منکرات در شهر اسلام نکنند، چون شراب و گوشت خوک خوردن، و نکاح مادر و خواهر و غیراینها کردن.
شرط یازدهم آنکه: احداث عبادتخانه‌ها دردار اسلام نکنند، و آواز خود را در خواندن کتابهای خود بلند نسازند، و ناقوس نزنند، و خانه‌های خود را بلندتر یا برابر خانه‌های مسلمانان نسازند، بلکه پست بسازند.
و به این شروط اگر خلل رسانند و در عقد جزیه شرط کرده باشند که آنها را نکنند حربی می‌شوند.
شرط دوازدهم آنکه: به طریقی بگردند که از مسلمانان متمیّز شوند به این‌که لباس ایشان غیرلباس مسلمانان‌باشد، یا چاروای «1» سواری ایشان غیرچاروای سواری مسلمانان باشد و بر یک طرف سوار شوند (یعنی هردو پای خود را بریک جانب آویزند) و بر اسب سوار نشوند و بر زین ننشینند، و شمشیر و سلاح نبندند، و نصاری زُنّار «2» برمیان نبندند، و زنان ایشان نیز به‌نوعی بگردند که از زنان مسلمانان متمیّز شوند و در جادّه راه نروند، بلکه از جادّه منحرف شوند، و لقب و کنیت [1] برمولود خود نگذارند.
و این شرط دوازدهم را مجتهدین ذکر کرده‌اند، امّا در حدیث مذکور نیست.
و جایز نیست ذمّی که در حجاز توطّن کند و مراد از حجاز: مکّه و مدینه و طایف
__________________________________________________
[1] یعنی لقب و کنیت مسلمانان. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) چارپا، مانند اسب، استر، شتر.
(2) رشته‌ای متّصل به صلیب که مسیحیان به گردن خود آویزند.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 398
و حوالی آنهاست، و اگر بگذرد و توطّن نکند جایز است.
و جایز نیست ایشان را مصحف خریدن و اگر بخرند مالک آن نمی‌شوند. و بعضی از مجتهدین کتب احادیث را به آن ملحق ساخته‌اند «1» [1] و بعضی از مجتهدین آن را مکروه می‌دانند «2».
طائفه سوم‌از سه طایفه که قتال کردن با ایشان واجب است: چون یاغیان و خوارج و ایشان طایفه‌ای‌اند که از امام زمان روی‌گردان و یاغی شده باشند، و قتال با ایشان واجب است تا آنکه به امام بگروند یا کشته شوند.
و هر گاه که متفرّق شوند خالی از آن نیست که گروهی دیگر سوای آنهایی که به جنگ آمده باشند خواهند بود یا نه، برتقدیر اوّل واجب است که ایشان را بکشند ودر عقب گریخته‌های ایشان رفته بگیرند و بکشند، و بر تقدیر ثانی احتیاج به اینها نیست، بلکه وقتی که شکست خوردند و گریختند کافی است.
و به اجماع مجتهدین ذریّت این طایفه و زنان ایشان را مسلمانان مالک نمی‌شوند.
و همچنین چیزی از مالهای این طایفه را که در لشکرگاه نباشد، خواه قابل نقل و تحویل باشد و خواه نباشد مالک نمی‌شوند. و در مالهای ایشان که در لشکرگاه است میانه مجتهدین خلاف است که آیا لشکریان مالک آن می‌شوند یا نه؟ اصحّ این است که مالک نمی‌شوند.

فصل چهارم در کیفیّت جهاد کردن با کفّار
بدان‌که در جهاد با کفّار کردن بیست و هفت امر متعلّق است: سه امر واجب، و ده امر حرام، و شش امر سنّت، و هشت امر مکروه.
امّا سه امر واجب:
اوّل: دعوت کردن به اسلام است، زیرا که جایز نیست ابتدا به قتال کردن با کفّار، مگر بعد از آنکه امام یا نایب او ایشان را به شهادتین و اقرار به وحدانیّت خدای تعالی
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی، مبسوط 2: 62. شهید دوم، مسالک 3: 88 و 89. محقّق ثانی، حاشیه شرایع 11: 103.
(2) محقّق، شرایع 1: 335.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 399
و عدل او و نبوّت حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و امامت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و اولادش و جمیع شرایع و احکام آن دعوت کند. و اگر بی‌آنکه امام کفّار را دعوت به اسلام نماید مسلمانی یکی از ایشان را بکشد گناه دارد، امّا قصاص ودیت بر او نیست.
و این دعوت لازم است جماعتی را که دعوت به ایشان نرسیده باشد و عالم به بعثت رسول- صلوات اللَّه علیه واله- نبوده باشند. امّا جماعتی را که دعوت به ایشان رسیده باشد و عالم به بعثت و دعوت رسول صلی الله علیه و آله و سلم باشند لازم نیست، لیکن سنّت است.
دوم: مبارزت نمودن هر گاه امام التزام برآن نماید.
سوم: ابتدا به قتال دشمن نزدیک کردن، مگر آنکه از دشمنان دور ترسِ بیشتر باشد، یا با دشمنان نزدیک امام جهت مصلحتی صلح کرده باشد. و بعضی این را سنّت می‌دانند «1».
امّا آن ده امری که حرام است:
اوّل: در چهار ماه حرام قتال کردن، و آن: رجب و ذیقعده و ذیحجّه و محرّم است، و بدین سبب این چهار ماه را ماههای حرام می‌گویند. و جهاد کردن در این ماهها با جماعتی که حرمت این ماهها را دانند و با مسلمانان جنگ نکنند به اجماع حرام است.
و امّا با جمعی که حرمت این ماهها را ندانند و با مسلمانان جنگ کنند، جنگ کردن با ایشان در این ماهها حرام نیست.
دوم: مبارزت نمودن با منع امام.
سوم: گریختن از جنگ دشمنانی که دُو [1] مثل مسلمانان باشند، اگرچه گمانش باشد که کشته می‌شود بعداز آنکه صفها راست شده باشند، مگر آنکه قصد آن داشته باشد که با دشمنان حیله کند، مثل آنکه پشت به آفتاب نماید، یا بربلندی برآید که خود را به‌جاهایی که آب داشته باشد رساند، یا پشت به کوه دهد، یا در گریختن غرضش آن باشد که به جماعتی دیگر از مسلمانان ملحق شود. و اگر زیاده بردو مثل باشند به اجماع
__________________________________________________
[1]- یا کمتر. (یزدی)
__________________________________________________
(1) فاضل مقداد، کنز العرفان 1: 356. محقّق، شرایع 1: 310. ابن ادریس، سرایر 2: 6.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 400
فقها ایستادن واجب‌نیست، امّا اگرگمان فتح‌داشته باشد در این صورت جهاد سنّت است.
چهارم: کشتن زنان کفّار اگرچه معاونت کفّار کنند، و همچنین حرام است کشتن اطفال و دیوانه‌های ایشان.
پنجم: کشتن پیرمردان ایشان که از جنگ کردن و تدبیر نمودن ایشان مأیوس باشند.
امّا کشتن بندگان ایشان هر گاه جنگ کنند لازم است.
ششم: گوش و بینی ایشان را بریدن.
هفتم: غدرکردن با ایشان، یعنی‌کشتن ایشان بعد ازآنکه امام‌ایشان‌را امان داده‌باشد.
هشتم: غلول کردن، یعنی چیزی از غنیمت را پنهان کردن.
نهم: جنگ کردن با کفّار بعد از صلح.
دهم: زهر در آب ایشان ریختن، هر گاه به غیر آن ممکن باشد. و بعضی از مجتهدین آن را مکروه می‌دانند «1» و بعضی برآنند [1] که اگر گمانش آن باشد که در آن دیار مسلمانی هست حرام [2] «2» است.
و امّا آن شش امری که سنّت است:
اوّل آنکه: در وقت بهم رسیدن هردو صف جهت قتال این دعا بخواند که حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم می‌خوانده‌اند: «اللَّهُمَّ مُنْزِلَ الْکِتابِ سَریْعَ الْحِساب مُجْرِیَ السحاب اهْزِمِ الْاحْزابَ، یا صَریْخَ الْمَکْرُوْبیْنَ، یا مُجیْبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَریْنَ، یا کاشِفَ الْکَرْبِ الْعَظیْمِ اکْشِفْ کَرْبیْ وَغَمیْ، فَانَّکَ تَعْلَمُ حالیْ وَحالَ اصْحابیْ، فَاکْفِنیْ بِقُوَّتِکَ عَدُوی».
دوم آنکه: در حالت اختیار باید که قتال در وقت زوال آفتاب یا بعد از گزاردن نماز ظهر و عصر باشد، چرا که در آن وقت درهای آسمان گشاده است و فتح و نصرت و رحمت نازل می‌شود، و نزدیک به شب است و کشتن کمتر به‌وقوع می‌آید، و اگر
__________________________________________________
[1]- قول این بعض خالی از وجه نیست. (نخجوانی)
[2] خالی از وجه نیست. (یزدی)
__________________________________________________
(1) علّامه حلّی، تحریر 2: 142. شهید اول، لمعه: 82. شیخ طوسی، در مبسوط 2: 11 به اصحاب نسبت داده است.
(2) شهید دوم، مسالک 3: 25 و روضه 2: 392.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 401
کسی از جنگ [مسلمانان «1» بگریزد خلاص می‌شود.
سوم آنکه: امام در راه رفتن لشکر را به‌تعجیل نبرد، بلکه به مدارا برد.
چهارم آنکه: با صاحب تدبیر آن لشکر مشورت نماید.
پنجم آنکه: اختیار منزل جائی نماید که آب و علف در آن بسیار باشد.
ششم آنکه: اگر چاروائی از لشکری مانده شود و چاروای دیگر نداشته باشد که بار خود را بردارد، امام بار او را برچاروای خود بردارد.
و جایز است قتال کردن به هرنوع که فتح درآن ممکن باشد، چون خراب کردن منازل و قلاع کافران، و سنگ انداختن به منجنیق برایشان، و منع کردن از تردّد قافله به‌سوی ایشان، و کشتنِ ایشان اگرچه در میان ایشان زنان و اطفال و پیران و اسیران مسلمانان کشته شوند، و به آتش سوزانیدن ایشان، و بریدن درختان ایشان.
ومنع‌کردن‌آب ازایشان به‌احتیاج جایز است. و در روایتی از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام وارد شده که منع کردن آب حلال نیست «2» و بعضی از مجتهدین روایت مذکور را حمل برآن کرده‌اند که زهر در آب ایشان ریختن بی‌احتیاج حلال نیست «3».
و امّا آن هشت امری که مکروه است:
اوّل: به دست خود پدر کافرِ خود را کشتن.
دوم: شبیخون براعدا بردن به غیر حاجت.
سوم: پیش از زوال قتال کردن به غیر حاجت.
چهارم: چارواهای خود را پی کردن بی‌مصلحتی، اگرچه از رفتن بازمانده باشند و با مصلحت کشتن بهتر است. امّا پی کردن چارواهای کافران جایز است چه آن سبب ضعف ایشان می‌شود.
پنجم: مبارزت نمودن در صفِ بی‌اذن امام. و بعضی از مجتهدین این را حرام می‌دانند «4».
__________________________________________________
(1) در برخی از نسخه‌ها نیست.
(2) نصر بن مزاحم، وقعة صفّین: 193.
(3) ج- شهید اوّل، دروس 2: 32.
(4) حلبی، کافی: 256. شیخ طوسی، نهایه 2: 8. علّامه حلّی، منتهی 2: 912 و 913.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 402
ششم: نگاه داشتن اسیر جهت کشتن و چیزی به او ندادن تا آنکه بمیرد. و در حدیث وارد شده که حضرت رسالت پناهی صلی الله علیه و آله و سلم هیچ‌کس را بدین طریق نکشته، مگر عقبة بن ابی‌معیط را «1».
هفتم آنکه: هر گاه فتح به غیر خراب کردن قلاع و منازل ایشان ممکن باشد، خراب کردن آنها، و آب برایشان سردادن، و ایشان را به آتش سوختن، و درختان ایشان را بریدن- خصوصاً درخت خرما- بی‌احتیاج مکروه است.
هشتم: کشتن چارواهای ایشان بعد از آنکه جنگ تمام شده باشد. امّا در حال جنگ جایز است چنانچه گذشت.

فصل پنجم در امان دادن کفّار
بدان‌که آحاد مسلمانان را جایز است که آحاد کافران را امان دهند، و غلام مسلمانان و زنان ایشان را جایز است که کافران را امان دهند. امّا امان دادن دیوانه و نابالغ و مسلمانی که به اکراه کافر را امان دهد، و کسی‌که عقل او به خوردن شراب یا داروی بی‌هوشی یا خواب کردن رفته باشد صحیح نیست.
و اسیران مسلمانانی که در دست کفّار باشند و بی‌اکراه بعضی از کافران را امان دهند صحیح است. و همچنین امان دادن تاجران مسلمانانی که به دیار کفّار تردّد می‌نمایند، و مسلمانانی که کافران ایشان را به اجرت گرفته باشند صحیح است، به شرطی که امان دادن در دیار کفر واقع شده باشد.
و هرگاه یکی از مسلمانان ادّعا نماید که یکی از کفّار را امان داده و ممکن باشد یعنی پیش از گرفتار شدن باشد، قولش مقبول است، و اگر بعد از آنکه گرفتار شود ادّعا نماید قولش مقبول نیست.
و امان را دو لفظ است:
اوّل: «اجَرْتُکَ» یعنی پناه دادم تو را.
دوم: «امَّنْتُکَ» یعنی امان دادم تو را. و آنچه صریحاً دلالت برآن کند، حکم این
__________________________________________________
(1) تهذیب 6: 173، حدیث 340. وسائل 15: 148، حدیث 1.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 403
دولفظ دارد مثل آنکه گوید: «اذْمَمْتُکَ» یعنی امان دادم تو را، یا آنکه بگوید: «انْتَ فیْ ذِمَّةِ الْاسْلام» یعنی تو در امان اسلامی.
و اگر چیزی بنویسد که دلالت کند بر آنکه نوشتن به‌قصد امان واقع شده صحیح است، خواه آن نوشته به لغت عربی باشد و خواه به فارسی، مثل آنکه نوشته باشد که:
مَتَرسْ. و همچنین اگر اشارت کند به‌طریقی که امان از آن مفهوم گردد.
و هر گاه امان داده شود واجب است وفا کردن به آن به هرطریقی که شرط شده باشد به شرطی که متضمّن شرط نامشروع نباشد.
و آنچه کفّار را به گمان امان اندازد و به سبب آن داخل بلاد اسلام شوند واجب است که ایشان را نکشند و بگذارند که به منازل خود روند.
و وقت امان دادن پیش از گرفتار شدن است، پس اگر امان دادن بعد از گرفتار شدن ایشان واقع شود صحیح نیست. و امّا امام را بعد از گرفتار شدن کفّار و غلبه برایشان امان دادن جایز است.

فصل ششم در صلح کردن با کفّار
بدان‌که هر گاه امام مصلحت در صلح کردن با کفّار بیند و ترک جنگ را با ایشان صلاح داند جایز است که با ایشان صلح کند، و می‌باید که صلح کمتر از یک سال نباشد، و اگر مسلمانان بسیار ضعیف باشند تا ده سال نیز جایز داشته‌اند. و اصحّ آن است که آن‌مقدار وقت که امام مصلحت در آن داند صلح جایز است.
و اگر در صلح کردن محتاج به دادن چیزی باشد آیا دادن آن واجب است یا نه؟
میانه مجتهدین خلاف است [1]. قول اقرب آن است که واجب نیست. [2]
و متولّی عقد صلح غیر از امام و نایب او کسی دیگر نمی‌تواند شد، یعنی همچنان‌که هریک از مسلمانان را جایز بود که هر یک از کافران را امان دهد، صلح آنچنان نیست
__________________________________________________
[1]
. خلاف در جواز و عدم است و اظهر جواز است. (یزدی)
[2] موکول به نظر امام علیه السلام است. (دهکردی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 404
و هر گاه امام با کفّار صُلح کند بر او واجب است که ایشان را و اموال ایشان را نگاه دارد، و هرشرط مشروعی که در صلح واقع شود وفا به آن کند.
و اگر امام بعد از آنکه با کفّار صلح کرده باشد بمیرد برامامی که بعد از او است لازم است که وفا به شرط او نماید.
و هر گاه کافران کاری کنند که منافی صلح باشد، صلح باطل می‌شود، و همچنین هر گاه بعضی از ایشان کاری کنند که منافی صلح باشد و جماعت دیگر برصلح قائم باشند، صلح نسبت به‌جماعت اوّل باطل است.
و هر گاه برامام ظاهر شود که کفّار صلح را برهم خواهند زد یا از ایشان خیانتی ظاهر خواهد شد، جایز است که صلح را برطرف کند به شرطی که مجرّد گمان نباشد، بلکه ظنّ او غالب باشد.
و هر گاه میانه کفّاری که امام با ایشان صلح کرده باشد نزاع واقع شود و دعوی خود را به امام رفع نمایند لازم است برامام به طریق اسلام میانه ایشان حکم کند. و اگر یهودان و نصاری دعویِ خود را به امام رفع نمایند، مخیّر است که میانه ایشان به طریق اسلام حکم کند، یا از ایشان اعراض نماید و جواب ایشان ندهد.
فصل هفتم در بیان غنیمت و احکام آن
و کیفیّت قسمت آن میانه جهادکنندگان
بدان‌که غنیمت مالی است که جهادکننده‌گان برسبیل قهر و غلبه گرفته باشند و آن بر سه قسم است:
قسم اوّل آنکه: قابل نقل و تحویل باشد، چون اثاث البیت و آنچه بدان ماند. امّا رخت پوشیدنی و عمامه و سلاح- چون شمشیر و نیزه و زره و سپر و اسبی که در معرکه براو سوار باشند یا در دست داشته باشند- به کسانی تعلّق دارد که ایشان را کشته باشند.
و آیا انگشتری و میان بند و همیان «1» کفّار تعلّق به کشنده‌گان ایشان دارد یا نه؟ میانه مجتهدین
__________________________________________________
(1) کیسه‌ای باشد طولانی که بر کمر بندند.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 405
خلاف است. اقرب آن است که تعلّق به کشنده‌گان دارد. و بعضی از مجتهدین برآنند که اگر امام شرط کرده باشد که اینها [1] از کشنده باشد از او است والّا داخل غنیمت‌است «1».
و غنیمت را بعد از آنکه جمع کرده باشند، اوّل می‌باید که امام اجرت جماعتی را که به جهت مصلحت گرفته باشد بدهد، و اجرت نگاهدارنده چهارپایان و علف ایشان را در مدّت احتیاج بیرون کند، آنگاه خمس آن را بیرون کند و به مستحقّ آن رساند، آنگاه به زنان و اطفال و غلامان و کافران که به مدد مسلمانان آمده باشند و در جنگگاه حاضر باشند، آنچه صلاح‌داند بدهد به‌شرط آنکه‌کمتر ازحصّه جهادکنندگان باشد. [2] و بعضی از مجتهدین گفته‌اند که: اگر آقا غلام خود را اذن داده باشد که به جهاد رود او نیز داخل جهادکننده‌گان است و موافق حصّه ایشان می‌برد. و بعضی از مجتهدین برآنند که اگر غلام اسب داشته‌باشد، یک‌سهم جهت اسب به آقای او دهند وکمتر ازیک سهم به‌غلام دهند، و غلامی که او را مدبّر کرده باشند، یعنی آقای او گفته باشد که بعد از فوت او آزاد باشد، اگر پیش از آخر شدن جنگ آقای او کشته شود و ثلث مال آقا برابر قیمت او باشد از ثلث مال آقا، آزاد می‌شود و او در حصّه نیز از غنیمت مساوی جهادکننده‌گان می‌برد.
آنگاه امام غنیمت را میانه جهادکننده‌گان مسلمانان که در جنگگاه حاضر باشند و اگرچه جنگ نکرده باشند یا پیش از قسمت غنیمت لاحِق شوند قسمت نماید، به این طریق که: کسی را که صاحب یک اسب است اگر چه در جنگ به او محتاج نباشد یا جنگ در دریا باشد دو سهم دهد، و اگر زیاده از یک اسب [3] داشته باشد سه سهم دهد، و پیاده را یک سهم بدهد. و اگر جماعتی یک اسب داشته باشند و در جنگ به‌نوبت بر
__________________________________________________
[1] یعنی تمام آنچه ذکر شد از رخت و سلاح و غیره و این قول اقوی است و قول مشهور علماء است. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[2] و بعضی از مجتهدین گفته‌اند: اگر آقا غلام خود را اذن داده باشد که به جهاد رود او نیز داخل‌جهاد کنندگان و موافق ایشان می‌برد. (نخجوانی)
[3] هر چند ده اسب داشته باشد. (دهکردی، یزدی)
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی، مبسوط 2: 66 و 67. علّامه حلّی، تذکره 9: 223 و منتهی 2: 945.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 406
او سواری کنند هریک را سهمی دهد، آنگاه یک سهم اسب را میان ایشان قسمت نماید.
و اگر اسب شخصی پیش از آخر شدن جنگ و جمع کردن غنیمت بمیرد یا کشته شود حصّه ندارد. و اگر شخصی بعد از جمع کردن غنیمت بمیرد سهمش تعلّق به ورثه او دارد.
و سنّت است که قسمت غنیمت در دیار کفّار واقع شود، و تأخیر قسمت بی‌عذر مکروه است. و سنّت است که امام در قسمت ابتدا به جماعتی کند که نزدیک به حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم باشند [1] و اگر در نزدیکی مساوی باشند ابتدا به جماعتی کند که پیش از همه به جنگ رفته باشد، و اگر در آن مساوی باشند ابتدا به‌جماعتی کند که سنّ ایشان زیاده باشد، و بعد از ایشان انصار را مقدّم بدارد، و بعد از آن عرب را، و بعد از آن عجم را. و امام را می‌رسد که جهت خود آنچه خواهد جدا کند چون کنیزکان خوب و متاعهای نفیس که تعلّق به پادشاهان داشته باشد.
قسم دوم: آنچه قابل نقل و تحویل نباشد، چون شهرها و دهکده‌ها و زمین‌ها و خانه‌ها و آنچه بدین‌ها ماند که به قهر و غلبه گرفته باشند و در وقت جنگ آبادان باشد بعد از اخراج خمس از آنها یا از حاصل آنها، مابقی تعلّق به مسلمانان دارد و مخصوص به جهادکننده‌گان نیست و متولّیِ آن امام یا نایب او است که حاصل آن را صرف مصالح مسلمانان نماید، چون حفظ سرحدها و بستن پلها و معونت جهادکنندگان و مایحتاج عاملان شهرها و قاضیان ولایتها و مؤذّنان و آنچه بدین‌ها ماند. و فروختن و وقف نمودن و هبه کردن اینها جایز نیست.
و آنچه از اینها در وقت جنگ خراب باشد یا بی‌جنگ به‌دست آید مخصوص به امام است و لشکری را در آن دخلی نیست، و آنچه به‌دست لشکری افتد که بی‌اذن امام به جنگ رفته باشد آن نیز تعلّق به امام دارد.
قسم سوم: اسیرانی‌اند که در جنگگاه به‌دست افتند و اطفال و زنان ایشان به‌مجرّد اسیر گشتن ملک آنانی می‌شوند که ایشان را گرفته باشند [2] و کُشتن ایشان جایز نیست.
امّا مردان بالغ ایشان اگر در وقت جنگ به‌دست افتند، امام مخیّر است میانه کشتن ایشان
__________________________________________________
[1]- در نسب. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[2] مثل سایر منقولات مشترک است ما بین همه مقاتلین. (یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 407
یا بریدن دست و پای ایشان و گذاشتن که خون از آن برود و بمیرند، و اگر بعد از جنگ به‌دست آیند و مسلمان شوند کشتن ایشان جایز نیست و امام مخیّر است میان منّت نهادن و سردادن، و فدیه گرفتن و آزاد کردن [و به بندگی نگاه داشتن «1».

خاتمه در بیان امر به معروف و نهی از منکر
بدان‌که امر به‌فعل نیکِ واجب (چون نماز واجب) واجب است، و به‌فعل نیکِ سنّت (چون نماز سنّت) سنّت است. و نهی کردن از فعل منکر یعنی قبیح (چون زنا) واجب است، و نهی کردن از فعل مکروه سنّت است. و در این هردو ثواب بسیار است.
و واجب بودن امر به‌معروف واجب و نهی از منکر اجماعی است، و هیچ‌یک از مجتهدین را در وجوب این هردو خلافی نیست.
امّا خلاف در آن است که آیا وجوب این به حسب عقل است یا به حسب شرع؟
اقوی قول دوم است. [1]
و نیز میانه مجتهدین خلاف است که آیا واجب کفائی است که چون جمعی به آن قیام نمایند از دیگران ساقط می‌شود، یا برهمه‌کس واجب است؟ تا آنکه قبول کند.
[بعضی بر اوّل رفته‌اند، بعضی برثانی، به این معنی که هر گاه شخصی را امر به‌معروف و نهی از منکر کند و آن شخص قبول نکند بر دیگران نیز واجب است بجای آوردن آن تا آنکه او قبول کند] «2» اقوی [2] قول دوم است. [3]
__________________________________________________
[1] در بعض از معاصی عقل نیز حاکم به وجوب است. (نخجوانی، یزدی)
[2] اقوی این است که امر به معروف و نهی از منکر واجب کفائی است به این معنی که بر همه کس واجب است لکن تکلیف از دیگران ساقط می‌شود به اقدام نمودن بعض که به اقدام آن غرض حاصل می‌شود. (تویسرکانی)
[3] وجوب عینی بر همه کس مشکل است، بلی بر همه کس واجب است کفایتاً. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) در بعضی از نسخه‌ها نیست.
(2) مقداری که ما بین علامت قرار گرفته است در برخی از نسخه‌ها نیست.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 408
و تا پنج شرط بهم نرسد واجب نمی‌شود:
اوّل آنکه: کسی‌که امربه‌فعل‌نیک ونهی ازفعل بد می‌کند می‌بایدکه عاقل وبالغ‌باشد.
دوم آنکه: بداندکه فعل‌نیک نیک‌است، و فعل بد بد، تا آنکه ایمن باشد از غلط کردن.
سوم آنکه: بداند که [1] اگر امر کند یا نهی نماید در آن شخص اثر می‌کند، پس اگر اثر نمی‌کند واجب نیست.
چهارم آنکه: آن شخصی که اراده دارد که به‌فعل نیک او را راغب سازد و یا از فعل بد نهی او کند، عازم باشد که فعل نیک را نکند و فعل بد را بکند، پس اگر توبه کرده باشد امر یا نهی او واجب نیست.
پنجم آنکه: امر به‌فعل نیک و نهی از فعل بد مستلزم ضرر یا مفسده او یا ضرر مسلمانان نباشد، پس اگر مستلزم ضرر یا مفسده‌ای باشد واجب نیست. [2]
و بعد از آنکه این شروط متحقّق شود، هر گاه شخصی داند که به مجرّد اظهار آزردگی ترک می‌کند واجب است که اظهار آن نماید. و همچنین اگر داند که به اظهار کراهیت برطرف نمی‌کند، بلکه به دوری کردن از او برطرف می‌کند واجب است که از او دوری کند. و اگر بداند که به اینها برطرف نمی‌شود تا آنکه به زبان اظهار نکند واجب است که به زبان اظهار کند، به‌آنکه وعظ بگوید و او را به نرمی نصیحت کند، و اگر به نرمی برطرف نکند سخنان درشت گوید تا آنکه ترک کند. و اگر داند که به آن برطرف نمی‌کند واجب است که او را بزند.
و اگر داند که به زدن برطرف نمی‌کند و محتاج به آن است که عضوی را از او مجروح سازد یا او را بکشد، آیا جایز است بی‌اذن امام یا نه [3]؟ سیّد مرتضی رحمه الله براین است که جایز است بی‌اذن امام «1». و اصحّ آن است که محتاج به اذن امام است.
__________________________________________________
[1]- احتمال تأثیر کفایت می‌کند در وجوب. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[2] بلکه در بعض صور حرام خواهد بود. (دهکردی، صدر)
[3] در امر به معروف قتل بدون اذن امام علیه السلام جایز نیست و در جرح اشکال است. (تویسرکانی)
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی در اقتصاد: 150 و شهید دوم در مسالک 3: 105 و علّامه حلّی در مختلف 4: 460 نقل از سیّد مرتضی کرده‌اند.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 409
وهمچنین‌خلاف‌است میانه مجتهدین که اقامت حدود بی اذن امام جایز است یانه؟ امّا در حالت غیبت بعضی از مجتهدین براین رفته‌اند که آقا غلام خود را می‌تواند حَدْ زد هر گاه مشاهده کند یا غلام اقرار کند یا گواهان عادل گواهی دهند که غلام کاری کرده که مستحقّ حدّ شده باشد، به‌شرطی که ضرر برنفس یا مال یا بریکی از مسلمانان نرسد «1».
و همچنین بعضی از مجتهدین گفته‌اند که پدر حد برپسر خود می‌تواند زد و شوهر بر زن خود، خواه شوهر و زن هردو آزاد باشند و خواه بنده یا یکی از ایشان بنده باشد و فرق نیست میانه رجم و جلد «2» و بعضی از مجتهدین رجم را تجویز نکرده‌اند «3». و شرط نیست در زن آن‌که دخول به او کرده باشد.
و آیا می‌باید که زن به‌نکاح دائمی باشد یا آن‌که متعه نیز این حکم دارد؟ میانه مجتهدین در این مسأله خلاف است. و اقرب آن است که بر متعه این حکم جاری است.
و همچنین خلاف است میان مجتهدین در آن‌که آقایِ غلام و پدر و شوهر هرگاه فقیه جامع‌الشرایط باشند می‌توانند حدّ زد یا مطلقاً جایز است ایشان را؟ اصحّ آن است که مطلقاً جایز است [1] چرا که فقیه جامع‌الشرایط چنانچه مذکور خواهد شد می‌تواند که مطلقاً حد بزند.
و خلاف است میانه مجتهدین که آیا در حالت غیبت امام علیه السلام مجتهدین [2] می‌توانند اقامت حدود کردن؟ أقوی آن است که می‌توانند به شرطی که [3] مستلزم قتل و جرح [4] نباشد.
__________________________________________________
[1]- در پسر و زوجه مشکل است هرگاه پدر و زوج فقیه نباشند. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[2] مجتهد تکلیف خود را می‌داند. (صدر)
[3] اشتراط این شرط معلوم نیست. (تویسرکانی)
[4] شاید مراد قتل و جرح کس دیگر باشد غیر از آن کس که اقامه حدّ بر او می‌شود والّا پس بعضی حدود جرح و قتل است. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) شهید اوّل، دروس 2: 48. شهید دوم، مسالک 3: 105. علّامه حلّی، تحریر 2: 242.
(2) شهید اوّل، دروس 2: 48. شهید ثانی، روضه 2: 419.
(3) علّامه حلّی، قواعد 3: 532.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 411

فصل اوّل در ثواب زیارت هریک از ایشان [1]
بدان‌که سنّت مؤکّده است حاجیان و غیرایشان را که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم را در مدینه طیّبه زیارت کنند. و در حدیث وارد شده که امام جبراً و قهراً مردمان را به‌زیارت بدارد اگر ترک زیارت کنند، زیرا که مستلزم جفاست. «1»
چنانچه در حدیث از حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم وارد شده که: کسی‌که حجّ کند و زیارت من در مدینه نکند برمن جفا کرده باشد، و جفاکار به‌عرصه محشر آید «2» و جفا برحضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم حرام است.
ونیز آن حضرت فرموده: که هرکه مرا زیارت‌کند واجب می‌شودکه روزقیامت اورا شفاعت‌کنم، وهرکه را واجب شودکه من شفاعت‌کنم واجب است‌که به بهشت‌رود «3».
و هم آن حضرت فرموده که: آن کسانی‌که زیارت قبر من کنند بعد از فوت من چنان است که ازدار کفر به‌سوی من هجرت کرده باشند، و اگر استطاعت آمدن نداشته باشند از دور برمن سلام فرستند که به من می‌رسد «4».
__________________________________________________
[1] عمل به آنچه فرموده‌اند از ثواب و کیفیّت زیارات جایز است. (تویسرکانی-
__________________________________________________
(1) کافی 4: 272، حدیث 1. وسائل 11: 24، حدیث 2.
(2 و 3) کافی 4: 548، حدیث 5. وسائل 14: 333، حدیث 3.
(4) تهذیب 6: 3، حدیث 1. وسائل 14: 337، حدیث 1.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 413
و هم از آن حضرت منقول است که خطاب به حضرت امام حسین علیه السلام کرده فرمودند: ای فرزند من، هرکس که مرا در حیات و در ممات زیارت کند یا پدر یا برادرت را یا تورا که حسینی من او را روز قیامت زیارت کنم و از گناهان خالص گردانم. «1»
و هم از آن حضرت منقول است که: هر امامی را در گردن دوستانش عهدیست، و از اتمام وفای به آن عهد زیارت کردن قبر او است، پس هرکس یک امام را زیارت کند و رغبت در زیارت او نماید هر آینه آن امام روز قیامت شفیع او باشد «2».
و هم از آن حضرت منقول است که: وقتی حضرت امام حسن علیه السلام از او سؤال نمود که یا رسول‌اللَّه کسی‌که زیارت ما کند چه ثواب دارد؟ آن حضرت فرمودند: هرکس که مرا یا پدرت را یا برادرت را یا تو را در حیات و ممات زیارت کند هرآینه برمن واجب می‌شود که او را روز قیامت از آتش دوزخ نگاه دارم «3».
و هم از آن حضرت منقول است که: حضرت فاطمه زهرا علیها السلام را خطاب کرده فرمودند که هرکس مرا یا تو را که فاطمه‌ای سه روز زیارت کند واجب می‌شود مر او را بهشت، پس فاطمه علیها السلام از آن حضرت سؤال نمود که: در حال حیات یا ممات؟ فرمودند:
هم در حال حیات و هم در حال ممات «4».
و از حضرت امام به‌حقّ ناطق جعفر بن محمّدالصادق علیه السلام منقول است که: هرکس زیارت حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام را پیاده بجاآورد خدای تعالی عوض هرگام او یک حجّ و عمره بنویسد، و اگر پیاده از زیارت آن حضرت برگردد به هرگامی دو حجّ و دو عمره بنویسد. «5»
و نیز آن حضرت فرموده که: کسی‌که آن حضرت را زیارت کند و عارف به‌حقّ او
__________________________________________________
(1) کافی 4: 548، حدیث 2. وسائل 14: 326، حدیث 14.
(2) شیخ مفید، مقنعه: 474. کافی 4: 567، حدیث 2. وسائل 14: 322، حدیث 5. روایت از امام رضا علیه السلام است.
(3) تهذیب 6: 40، حدیث 1. وسائل 14: 330، حدیث 19.
(4) تهذیب 6: 9، حدیث 18. وسائل 14: 367، حدیث 1.
(5) تهذیب 6: 20، حدیث 46. وسائل 14: 380، حدیث 1.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 414
باشد، یعنی یقین داند که امام مفترض‌الطاعة است، خدای تعالی جهت او حجّ مقبولی و عمره مبروری بنویسد، و به خدا قسم آتش دوزخ نمی‌چشد پاهایی که خاک‌آلوده شده باشد در زیارت او، خواه در سواری و خواه در پیادگی «1».
نیز از آن حضرت منقول است که فرمودند: که هرکس یکی از ما را زیارت کند چنانست که حضرت پیغمبر را زیارت کرده باشد «2».
و از حضرت علیّ بن موسی علیه السلام منقول است که: خطاب به احمد بزنطی کرده فرمودند که: روز عید غدیر نزد قبر آن حضرت حاضر شو که خدای تعالی در آن روز از هرمؤمنی و مؤمنه‌ای و مسلمی و مسلمه‌ای گناهان شصت ساله را می‌بخشد، و دو برابر آنچه در ماه رمضان و شب قدر و شب فطر از آتش دوزخ آزاد می‌سازد در آن روز آزاد می‌گرداند، و یک درهم تصدّق در آن روز برابر هزار درهم است در غیر آن روز، پس در این روز تصدّق کن بر برادران مؤمن خود «3».
و حضرت امام به حقّ ناطق امام جعفر صادق علیه السلام در ثواب زیارت حضرت امام حسین علیه السلام فرموده که: هرکس که در مشهد آن حضرت حاضر شود و زیارت او کند و دو رکعت نماز بگزارد در دیوان اعمال او حجّ مبروری نوشته می‌شود، و اگر چهار رکعت نماز بگزارند حجّ و عمره نوشته می‌شود، و همچنین است ثواب زیارت کردن هرامامی که اطاعت او واجب باشد»
.
و در زیارت حضرت امام حسین علیه السلام ثواب بسیار است:
و در بعضی روایات وارد شده که: زیارت آن حضرت فرض است بر هر مؤمن و مؤمنه‌ای، و تارک او تارک خدا و رسول خداست، و باعث عقوق پیغمبر و نقص در ایمان است، و واجب است برهرمالداری که هرسال یک بار زیارت او کند، و کسی‌که یک سال براو بگذرد و زیارت آن حضرت نکند یک سال از عمر او کم می‌شود،
__________________________________________________
(1) تهذیب 6: 21، حدیث 49. وسائل 14: 376، حدیث 3.
(2) کافی 4: 579، حدیث 1. وسائل 14: 327، حدیث 15.
(3) تهذیب 6: 24، حدیث 52. وسائل 14: 388، حدیث 1.
(4) تهذیب 6: 79، حدیث 156. وسائل 14: 330، حدیث 20.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 415
و زیارت آن حضرت عمر را دراز می‌کند، و ایّام زیارت او از عمر این‌کس حساب نمی‌شود، و به هرگامی حجّی مبرور و ثواب هزار غلام که در راه خدا آزاد کند می‌یابد، و به هر درهمی که در آن راه صرف می‌کند ثواب دو هزار درهم دارد، و هرکس که او را زیارت کند و عارف به حقّ او باشد خدای تعالی گناهان پیشین و آینده او را می‌بخشد، و زیارت آن حضرت در روز عرفه مقابل بیست حجّ و بیست عمره مبروره است که با حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و امام علیه السلام بجای آورده باشد «1».
و در بعضی روایات وارد شده که: زیارت آن حضرت در روز عرفه با عارف بودن به حقّ او مقابل هزار حجّ مقبول است، و هزار هزار جهاد است در راه خدای تعالی با پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و امام علیه السلام «2».
و زیارت آن حضرت در اوّل ماه رجب مغفرت گناهان است «3».
و در نصف شعبان مصافحه می‌کنند با او صد و بیست و چهار هزار پیغمبر. «4»
و در شب قدر سبب آمرزش همه گناهان است. «5»
و در یک سال جمع کردن زیارات او میان عرفه و فطر و شب نصف شعبان معادل هزار حجّ و هزار عمره مبروره است، و قضای هزار حاجت دنیا و آخرت می‌کند (و). «6»
و زیارت عاشورا با معرفت به حقّ او مثل زیارت خداست در عرش (ز). «7»
و مراد از این کلام کنایت از ثواب بسیار است و بزرگیِ بی‌شمار مثل کسی‌که خدای تعالی او را به عرش برد.
__________________________________________________
(1) وسائل 14: 410 باب 37 حدیث 3 و 8 و 9 و 11 و 21، وصفحه: 428 باب 38 حدیث 1 و 2 و 4 و 5 و 7 وصفحه: 442 باب 42 حدیث 1، وصفحه: 443 باب 44 حدیث 1 و 2 و 3 و 4 وصفحه: 445 باب 45 حدیث 1 و 2 و صفحه: 459 باب 49 حدیث 1 و 2.
(2) کامل الزیارات: 316. مستدرک 10: 282، حدیث 1.
(3) تهذیب 6: 48، حدیث 107. وسائل 14: 465، حدیث 1 و 2.
(4) کامل الزیارات: 334. مستدرک 10: 288، حدیث 2.
(5) تهذیب 6: 49، حدیث 111. وسائل 14: 472، حدیث 1.
(6) و- تهذیب 6: 51، حدیث 119. وسائل 14: 475، حدیث 2.
(7) تهذیب 6: 51، حدیث 120. وسائل 14: 476، حدیث 1.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 416
و زیارت اربعین (یعنی روز بیستم ماه صفر) از علامات ایمان است «1» و زیارت او در هرماه ثواب هزار شهید دارد از شهدای بدر «2».
و هرکس بربلندی رود و سر به سوی آسمان کرده توجّه به‌قبر او کند و بگوید:
«السَّلامُ عَلَیْکَ یا ابا عَبْدِاللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ وَرَحْمَةُاللَّهِ وَبَرَکاتُهُ» ثواب حجّ و عمره در دیوان اعمال او بنویسند «3».
و در روایت وارد شده که نماز کردن در مشهد منوّرِ آن حضرت هر رکعتی معادل هزار حجّ و هزار عمره است، و هزار بنده که آزاد کند، و هزار جنگ در راه خدای تعالی کند با حضور پیغمبر مرسل. «4» و یک نماز واجب گزاردن معادل حجّ است، و نماز سنّت معادل عمره «5».
از حضرت امام حسن عسکری علیه السلام منقول است که فرموده: هرکس حضرت امام جعفر صادق علیه السلام را زیارت‌کند هرگز درد چشم نبیند وبیمار نشود و مبتلا نمیرد (و). «6»
و حضرت امام جعفر صادق علیه السلام خود فرموده که: هر که مرا زیارت کند خدای تعالی گناهان او را بیامرزد و فقیر و محتاج نمی‌میرد (ز). «7»
و از حضرت امام رضا علیه السلام منقول است که پرسیدند از او که زیارت پدر تو مثل زیارت امام حسین علیه السلام است؟ آن حضرت فرمودند: آری! و گفتند که: هرکه پدرم را در بغداد زیارت کند حکم آن دارد که حضرت پیغمبر و حضرت امیرالمؤمنین- صلوات اللَّه علیهما- را زیارت کرده باشد (ح). «8»
و از حضرت امام موسی کاظم علیه السلام منقول است که فرمودند: زیارت فرزندم علی
__________________________________________________
(1) تهذیب 6: 52، حدیث 122. وسائل 14: 478، حدیث 1.
(2) تهذیب 6: 52، حدیث 123. وسائل 14: 438، حدیث 4.
(3) کافی 4: 589، حدیث 4. وسائل 14: 493، حدیث 2.
(4) تهذیب 6: 73، حدیث 140. وسائل 14: 518، حدیث 2.
(5) تهذیب 6: 73، حدیث 141. وسائل 14: 518، حدیث 3.
(6) و- تهذیب 6: 78، حدیث 154. وسائل 14: 543، حدیث 3.
(7) تهذیب 6: 78، حدیث 153. وسائل 14: 543، حدیث 2.
(8) کافی 4: 583، حدیث 1 و 2. وسائل 14: 544، حدیث 1 و 2.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 417
پیش خدای تعالی برابر هفتاد حجّ مبرور است تا هفتاد هزار حجّ «1».
واز حضرت امام‌محمّدتقی علیه السلام پرسیدندکه زیارت پدر تو افضل‌است یازیارت امام حسین علیه السلام؟ فرمودند که: زیارت پدرم، زیرا که پدرم را زیارت نمی‌کنند مگر خاصّان شیعه «2».
و مراد به «خاصّان شیعه» جماعتی‌اند که قائلند به امامت دوازده امام علیهم السلام چه جماعت ناووسیّه که تا حضرت امام جعفر صادق علیه السلام را امام می‌دانند، و واقفیّه که تا حضرت امام موسی کاظم علیه السلام را امام می‌دانند، و کیسانیّه که به امامت محمّد بن حنفیّه قائل‌اند، و غیراینها از فِرَق شیعه زیارت حضرت امام حسین علیه السلام می‌کنند، و زیارت حضرت امام رضا علیه السلام نمی‌کنند مگر خواصّ شیعه.
و بهتر آن است که حضرت امام رضا علیه السلام را در رجب زیارت کنند.
و از حضرت امام رضا علیه السلام منقول است که: به احمد بزنطی نوشتند که: برسان به شیعه من که زیارت من پیش خدای تعالی مقابل هزار حجّ مقبول و هزار عمره مقبوله است.
احمد بزنطی گوید: از حضرت امام محمّد تقی علیه السلام پرسیدند که زیارت پدر تو مقابل هزار حجّ است؟ آن حضرت فرمودند که: مقابل هزار هزار حجّ است «3».
واز حضرت امام‌رضا علیه السلام منقول‌است‌که: هرکه مرا از راه دور زیارت‌کند اورا در سه موضع یاری کنم؛ آنگاه که نامه‌ای از چپ و راست پرّان شود، و هنگام گذشتن از صراط، و هنگام کشیدن اعمال «4».

فصل دوم در آداب زیارت
بدان‌که بیست و یک امر تعلّق به زیارت دارد:
اوّل: غسل کردن پیش از دخول به روضه.
__________________________________________________
(1) کافی 4: 585، حدیث 4. وسائل 14: 565، حدیث 1.
(2) کافی 4: 584، حدیث 1. وسائل 14: 562 و 563، حدیث 1.
(3) من‌لایحضره‌الفقیه 2: 582، حدیث 3182. تهذیب 6: 85، حدیث 168. وسائل 14: 566، حدیث 3.
(4) تهذیب 6: 85، حدیث 169. وسائل 14: 551، حدیث 2.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 418
دوم آنکه: تا داخل شدن با طهارت باشد، پس اگر در میانه حدثی واقع شود اعاده غسل باید کرد.
سوم آنکه: جامه نو و پاک پوشد و بر در مشهد بایستد و دعای منقول بخواند و اذن دخول بطلبد، پس اگر در آن حال او را رقّت بهم رسد داخل شود، و الّا انتظار بکشد که هر گاه رقّت [1] بهم رسد داخل شود.
چهارم: داخل شدن به خضوع و خشوع، و در حین دخول پای راست را مقدّم دارد و در وقت بیرون آمدن پای چپ را.
پنجم آنکه: خود را به ضریح بچسباند. و بعضی توهّم کرده‌اند که دور ایستادن بهتر است و این غلط است، چه در احادیث وارد شده که برضریح تکیه باید «1» کرد و بوسیدن ضریح جایز است، و در بوسیدن آستانها حدیثی وارد نشده. و بعضی از مجتهدین امامیه برآنند که جایز است «2».
) ششم آنکه: رو به قبله نکند، بلکه رو به ضریح و پشت به قبله کردن در حالت زیارت بهتر است.
هفتم: زیارت به‌طریق منقول‌کردن، چنانچه درفصل‌آینده مذکور خواهدشدو قول «السَّلامُ عَلَیْکَ» کافی‌است وبعضی ازمجتهدین حاضرشدن درآنجاراکافی می‌دانند. «3»
) هشتم: جانب راست روی خود را برضریح نهادن، و در وقت فارغ شدن از زیارت دعا کردن.
نهم: جانب چپ روی خود را برضریح نهادن و سؤال نمودن از خدای تعالی به‌حقّ او و به حقّ صاحب قبر که او را از اهل بهشت بگرداند به‌شفاعت صاحب قبر، و مبالغه در دعا کردن و الحاح نمودن.
__________________________________________________
[1] ولی اگر انتظار کشید و رقّت بهم نرسد داخل شدن را ترک نکند و مراقبت نفس خود را نماید و با آداب شرعیّه در مقام مجاهده با او بر آید که به زودی رقّت پیدا کند وفّقنا اللَّه و جمیع المؤمنین لذلک ان شاء اللَّه تعالی. (صدر)
__________________________________________________
(1) کافی 4: 551، حدیث 2. وسائل 14: 342، حدیث 2.
(2) شهید اوّل، دروس 2: 25.
(3) شهید اوّل، دروس 2: 23.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 419
دهم: برسر بالین آمدن و رو به قبله نمودن و دعا کردن.
یازدهم: دو رکعت نماز زیارت کردن بعد از زیارت. و اگر زیارت حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم باشد سنّت است که نماز زیارت را در میان منبر آن حضرت و قبر او گزارد.
و اگر زیارت حضرات ائمّه معصومین علیهم السلام باشد در بالین سر باید گزارد، و در این نماز رخصت از ائمّه علیهم السلام وارد شده که رو به قبر می‌توان کرد اگرچه مستلزم پشت [1] به‌قبله کردن باشد «1». امّا اگر چنان کند که رو به ضریح کند و پشت به قبله نکند بهتر [2] است.
دوازدهم: بعد از نمازِ زیارت دعای منقول خواندن، و آنچه به‌خاطرش رسد از امور دین و دنیا طلب نمودن، و دعا برای جمیع خلایق نمودن بهتر است، چه آن به‌اجابت نزدیکتر است.
سیزدهم: در آن مکان تلاوت قرآن نمودن و ثواب آن را به صاحب ضریح هدیه کردن، چه نفع آن باز به او می‌رسد و سبب تعظیم صاحب قبر است.
چهاردهم: احضار قلب است در جمیع احوال به حسب استطاعت، و توبه کردن از جمیع گناهان.
پانزدهم: تصدّق نمودن برخدمتکاران و نگاهبانان آن مقام و محتاجان آنجا، چه ثواب تصدّق در آن مقام مضاعف می‌شود.
شانزدهم: تعظیم ایشان، چه فی الحقیقه تعظیم ایشان تعظیم صاحب قبر است.
هفدهم آنکه: هر گاه از زیارت برگردد باز به زیارت رود تا در آن شهر است.
هجدهم آنکه: هر گاه رفتن او نزدیک آید وداع به‌دعای منقول کند.
__________________________________________________
[1]- نماز را البتّه روی به قبله باید بجا آورد امّا بنحوی که پشت به قبر مطهّر نشود، مثل طرف‌بالای سر یا طرف پشت سر. (دهکردی)
* نماز هرچند مستحبّی باشد پشت به قبله کردن جایز نیست، مگر در حال راه رفتن ماشیاً او راکباً. (نخجوانی، یزدی)
[2] البتّه ترک این بهتر را در هیچ زیارت ننماید. (صدر)
__________________________________________________
(1) روایتی که دلالت بر جواز داشته باشد نیافتیم، رجوع شود به وسائل 5: 160، باب 26 مکان مصلّی.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 420
نوزدهم آنکه: سؤال کند از خدای تعالی عود بدان مقام را.
بیستم آنکه: دروقت بیرون‌آمدن ازآن مقام روی‌به‌ضریح‌کرده پس‌پس بیرون‌آید.
بیست و یکم آنکه: زود از آن مقام بیرون رود، چه حرمت و تعظیم در آن بیشتر است و اشتیاق بازآمدن زودتر بهم می‌رسد.

فصل سوم «1» در بیان زیارت حضرت رسالت پناهی صلی الله علیه و آله و حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و حضرات ائمّه معصومین- صلوات اللَّه علیهم اجمعین-
بدان زیارت حضرت رسالت پناهی صلی الله علیه و آله و سلم و حضرت امیرالمؤمنین و حضرات ائمّه معصومین- صلوات‌اللَّه علیهم اجمعین- به‌طرق متعدّده واقع شده، و چون این مختصر گنجایش جمیع آنها نداشت، لهذا در این رساله اختصار رفت به زیارت مختصری به جهت هریک از حضرات که ازکتب احادیث معتمده چون کتاب «من لا یحضره الفقیه» ابن بابویه و «کامل‌الزیارات» ابن قولویه، و تهذیب حدیثِ شیخ طوسی، و مصباح کبیر و صغیر او، و غیر اینها از کتب ادعیه و مزار و غیر آن انتخاب شده.

زیارت حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم
بدان‌که- وفّقک اللَّه تعالی و ایّانا- که هرگاه اراده داخل شدن مدینه کنی پیش از دخول در آن باید که غسل زیارت حضرت رسالت پناهی صلی الله علیه و آله و سلم به‌فعل آری، و به آدابی‌که در فصل سابق مذکور شد از باب جبرئیل علیه السلام داخل مسجد آن حضرت شوی، و در بالای سر آن حضرت روی خود را به قبله کرده پهلوی چپ را به جانب ضریح مقدّس آن حضرت کنی، و پهلوی راست را به جانب منبر آن حضرت، و این دعا را که ابن عمّار به‌طریق صحیح از حضرت به حقّ ناطق امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده بخوانی: «اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَریْکَ لَهُ، وَأشْهَدُ انَّ مُحمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُه وَاشْهَدُ انَّکَ رَسُوْلُ‌اللَّهِ وَانَّکَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِاللَّهِ، وَاشْهَدُ انَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ رِسالاتِ رَبِّکَ
__________________________________________________
(1) این فصل تا آخر در دو نسخه خطّی نیامده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 421
وَنَصَحْتَ لِامَّتِکَ وَجاهَدْتَ فی سَبیْلِ‌اللَّهِ وَعَبَدْتَ اللَّهَ حَتّی اتاکَ الْیَقیْنُ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَادَّیْتَ الَّذیْ عَلَیْکَ مِنَ الْحَقِّ وَانَّکَ قَدْ رَؤُفْتَ بِالْمُؤْمِنیْنَ وَغَلَظْتَ عَلَی الْکافِریْنَ فَبَلَغَ اللَّهُ بِکَ اشْرَفَ مَحَلِّ الْمُکْرَّمیْنَ، الْحَمْدُللَّهِ الَّذِیِ اسْتَنْقَذَنابِکَ مِنَ الشِّرْکِ وَالضَّلالَةِ، اللَّهُمَّ اجْعَلْ صَلَواتِکَ وَصَلَواتِ مَلائِکَتِکَ الْمُقَرَّبیْنَ وَعِبادِکَ الصَّالِحیْنَ وَانْبِیآئِکَ الْمُرْسَلیْنَ وَاهْلِ السَّمواتِ وَالْارَضیْنَ وَمَنْ سَبَّحَ لَکَ یا رَبَ‌الْعالَمیْنَ مِنَ الْاوَّلیْنَ وَالْاخِریْنَ عَلی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَرَسُوْلِکَ وَنَبِیِّکَ وَنَجِیِّکَ وَوَلِیِّکَ وَحَبیْبِکَ وَصَفِیِّکَ وَخاصَّتِکَ وَصَفْوَتِک مِنْ بَرِیَّتِکَ وَخِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ، اللَّهُمَّ أعْطِهِ الدَّرَجَةَ وَالْوَسْیلَةَ مِنَ الْجَنَّةِ وَابْعَثْهُ مَقامًا مَحْمُودًا یَغْبِطُهُ بِهِ الْاوَّلُوْنَ وَالْاخِرُوْنَ، اللَّهُمَّ انَّکَ قُلْتَ وَقَوْلُکَ الْحَقُّ «وَلَوْانَّهُمْ اذْ ظَلَمُوا انْفُسَهُمْ جآؤُکَ فَاسْتَغْفَروا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَلَهمُ الرسولُ لَوَجَدوا اللَّهَ تَوّاباً رَحیْماً» وَانّی اتَیْتُ نَبِیَّکَ مسْتَغْفِراً تآئِبًا مِنْ ذُنُوْبیْ وَ انّی اتَوَجَّهُ الَیْکَ بِنَبِیِّک نَبِیِّ الرَّحْمَةِ مُحَمَّدٍ صَلَی اللَّهُ عَلَیْهِ وَالِه یا مُحَمَّدُ انّی اتَوَجَّهُ الَی اللَّهِ رَبیْ وَرَبِّکَ لِیَغْفِرَ لیْ ذُنُوْبیْ» «1».
و بعد از آن نیّت زیارت کن به این طریق که زیارت حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم می‌کنم سنّت تقرّب به خدا، پس از آن بگوی: «السَّلامُ عَلَیْکَ یا حَبیْبَ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یا صَفْوَةَ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یا امیْنَ اللَّهِ، اشْهَدُ انَّکَ قَدْ نَصَحْتَ لِامَّتِکَ وَجاهَدْتَ فیْ سَبیْلِ اللَّهِ وَعَبَدْتَهُ حَتّی اتیکَ الْیَقیْنُ، فَجَزاکَ اللَّهُ افْضَلَ ما جازی نَبِیًّا عَنْ امّتِه اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ افْضَلَ ما صَلَّیْتَ عَلی ابْراهیْمَ والِ ابْراهیْمَ انَّکَ حَمیْدٌ مَجیْدٌ».
آنگاه اگر حاجتی داشته باشی، ضریح مقدّس آن حضرت را پَسِ پشتِ خود گذاشته رو به‌قبله کن و دستهای خود را برداشته از حقّ سبحانه وتعالی طلب حاجت نمای که به اجابت مقرون گردد، و بعد از آن دعایی که حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام می‌خوانده‌اند بخوانی که: «اللَّهُمَّ الَیْکَ الْجَأْتُ امْریْ وَالی قَبْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و سلم عَبْدِکَ وَرَسُوْلِکَ اسْتَنَدْتُ ظَهْریْ وَالْقِبْلَةِ الَّتیْ رَضیْتَ لِمُحَمَّدٍ اسْتَقْبَلْتُ، اللَّهُمَّ انیْ اصْبَحْتُ وَلا امْلِکُ لِنَفْسیْ خَیْرَ ما ارْجُولَها وَلا ادْفَعُ عَنْها شَرَّ ما عَلَیْها، وَاصْبَحَتِ الْامُوْرُ بِیَدِکَ وَلا فَقیْرَ افْقَرُ مِنی انیْ لِما انْزَلْتَ الَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقیْرٌ، اللَّهُمَّ ارْدُدْنیْ مِنْکَ بِخَیْرٍ وَلا رادَّ لِفَضْلِکَ، اللَّهُمَّ انیْ اعُوْذُبِکَ مِن
__________________________________________________
(1) کافی 4: 550، حدیث 1. وسائل 14: 341، حدیث 1.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 422
انْ تُبَدِّلَ اسْمیْ اوْ تُغَیِّرَ جِسْمیْ اوْ تُزیْلَ نِعْمَتَکَ عَنیْ، اللَّهُمَّ زَیِّنیْ بِالتَّقْوی وَجَمِّلْنیْ بِالنِّعَمِ وَاعْمُرْنی بِالْعافِیَةِ وَارْزُقنیْ شُکْرَ الْعافِیَةِ».
آنگاه نزد منبر آن حضرت رفته، چشم و روی خود را برآن بمال، چه در حدیث وارد شده که: مالیدن چشمهای خود برمنبر آن حضرت شفای چشمهاست و در میان منبر و قبر آن حضرت آمده جهت مطالب دنیوی و اخروی دعا کن، چه از حضرت رسالت پناهی منقول است که: میانه منبر و قبر من روضه‌ای است از ریاض جنّت «1» آنگاه دو رکعت نماز زیارت حضرت بگزارد و بعداز فارغ شدن از نماز تسبیح حضرت فاطمه زهرا علیها السلام کرده، جهت مطالب دنیوی و اخروی خود دعا کن که به‌اجابت مقرون گردد، آنگاه بگوی: «اللَّهُمَّ انیْ صَلَّیْتُ هاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ هَدِیَّةً مِنی إلی سَیّدی وَمُوْلایَ مُحمَّدِ بْنِ عَبْدِاللَّه رَسُولِکَ وَنَبِیّکَ، اللّهُمَّ فَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِه وَتَقَبّلْها مِنّیْ وَاجْزِنیْ عَلی ذلِکَ جَزآءَ الْمُحْسِنیْنَ، اللَّهُمَّ لَکَ صَلَّیْتُ وَلَکَ رَکَعْتُ وَلَکَ سَجَدْتُ وَحْدَکَ لا شَریْکَ لَکَ، لِا نَّهُ لا یَکُونُ الصَّلاةُ وَالرُّکُوْعُ الّا لَکَ لِانَّکَ انْتَ اللَّهُ لا الهَ الّا انْتَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَتَقَبَّلْ مِنیْ زِیارَتیْ وَاعْطِنیْ سُؤْلیْ بِمُحَمَّدٍ وَالِهِ الطَّاهِریْنَ».

زیارت حضرت فاطمه زهرا علیها السلام
بدان‌که مکان قبر حضرت فاطمه زهرا علیها السلام در احادیث اهل‌بیت علیهم السلام مختلف وارد شده، چه در بعضی از احادیث آمده که آن حضرت در گورستان بقیع مدفون گشته «2» و در بعضی احادیث وارد شده که قبر آن حضرت میانه قبر حضرت رسالت پناه و منبر او واقع شده «3». ورئیس المحدّثین محمّد بن بابویه قمی در کتاب «من لا یحضره الفقیه» نقل کرده که صحیح آن است که: آن حضرت در خانه خود مدفون است و چون بنی‌امیّه مسجد مدینه را بزرگ کردند قبر آن حضرت داخل مسجد شده «4» والحال در پشت
__________________________________________________
(1) کافی 4: 553، حدیث 1. وسائل 14: 344، حدیث 1.
(2) من لا یحضره الفقیه 2: 572. وسائل 14: 369، حدیث 4.
(3) مقنعه: 459. معانی الأخبار: 378 و 379. وسائل 14: 369، حدیث 5.
(4) فقیه 2: 572.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 423
خانه‌ای که حضرت مدفون است علامت ضریح مقدّس آن حضرت است.
پس هر گاه بدانجا رسی بعد از آنکه غسل زیارت آن حضرت کرده باشی، نیّت زیارت کن که: زیارت حضرت فاطمه زهرا علیها السلام می‌کنم سنّت تقرّب به خدا، آنگاه بگوی:
«السَّلامُ عَلَیْکِ یا بِنْتَ رَسُوْلِ‌اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یا بِنْتَ نَبِیِّ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یا بِنْتَ خَلیْلِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یا بِنْتَ حَبیْبِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یا بِنْتَ صَفِیِّ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکِ یا بِنْتَ امیْنِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یا بِنْتَ خَیرِ خَلْقِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یا بِنْتَ افْضَلِ انْبِیآءِاللَّهِ وَرُسُلِه وَمَلائِکَتِه السَّلامُ عَلَیْکِ یا بِنْتَ خَیْرِ الْبَرِیَّةِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یا سَیِّدَةَ نِسآءِالْعالَمیْنَ مِنَ الْاوَّلیْنَ وَالْاخِریْنَ، السَّلامُ عَلَیْکِ یا زَوْجَةَ وَلِیّ اللَّهِ وَخَیْرِ الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُوْلِ‌اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یا امَّ الْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ سَیِّدَیْ شَبابِ اهْلِ الْجَنَّة، السَّلامُ عَلَیْکِ ایَّتُهَا الصِّدِّیقَةُ الشَّهیْدَةُ، السَّلامُ عَلَیْکِ ایَّتُهَا الرَّضِیَّةُ الْمَرْضِیَّةُ، السَّلامُ عَلَیْکِ ایَّتُهَا الْفاضِلَةُ الزَّکِیَّةُ، السَّلامُ عَلَیْکِ ایَّتهُا المَظْلُمومَةُ المَغْصُوبَةُ، السّلامُ عَلَیْکِ أیَّتُها الحوراءُ الإنْسِیَّةُ، السَّلامُ عَلَیْکِ ایَّتُهَا التَّقِیَّةُ النَّقِیَّةُ، السَّلامُ عَلَیْکِ ایَّتُهَا الْمُحَدِّثَةُ الْعَلِیَّةُ «1»، السَّلامُ عَلَیْکِ ایَّتُهَا المُضْطَهَدَةُ الْمَقْهُوْرَةُ، السَّلامُ عَلَیْکِ یا فاطمةُ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ وَرَحْمَةُ اللَّه وَبَرَکَاتُه، صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکِ وَعَلی رُوْحِکِ وَبَدَنِکِ، اشْهَدُ انَّکِ مَضیْتِ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّکِ وَأنَّ مَنْ سَرَّکِ فَقَدْ سَرَّ رَسُوْلَ‌اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ والِه وَمَنْ جَفاکِ فَقَدْ جَفا رَسُوْلَ‌اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ والِه وَمَنْ اذاکِ فَقَدْ اذی رَسُولَ اللَّهِ صلّی اللَّه علیه والِه وَمَنْ وَصَلَکِ فَقَدْ وَصَلَ رَسُوْلَ‌اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ والِه وَمَنْ قَطَعَکِ فَقَدْ قَطَعَ رَسُولَ اللَّه صَلّی اللَّهُ عَلَیهِ وَالِهِ لِانَّکِ بِضْعَةٌ مِنْهُ وَرُوْحُهُ الَّتیْ بَیْنَ جَنْبَیْهِ کَما قالَ عَلَیْهِ افْضَلُ سَلامِ‌اللَّهِ وَصَلَواتِهِ، اشْهِدُاللَّهَ وَرَسُوْلَهُ وَمَلائِکَتَهُ انیْ راضٍ عَمَّنْ رَضیْتِ عَنْهُ ساخِطٌ عَلی مَنْ سَخَطْتِ عَلَیْهِ مُتَبَرِّئٌ مِمَّنْ تَبَرَّاْتِ مِنْهُ مُوالٍ لِمَنْ والَیْتِ وَمُعادٍ لِمَنْ عادَیْتِ مُبْغِضٌ لِمَنْ ابْغَضْتِ مُحِبٌّ لِمَنْ احْبَبْتِ، وَکَفی بِاللَّهِ شَهیْدًا وَحَسیْبًا وَجازِیًا وَمُثیْبًا».
بعد از آن صلوات برحضرت رسالت‌پناه صلی الله علیه و آله و سلم فرستاده، دو رکعت نماز زیارت
__________________________________________________
(1) العَلِیَمةُ خ ل.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 424
حضرت فاطمه علیها السلام بجای‌آر، و دعایی که مذکور شد بخوان.
و چون به گورستان بقیع رسی حضرت امام حسن و امام زین‌العابدین و امام محمّد باقر وامام جعفرصادق علیهم السلام را زیارت‌کن، ونیّت چنین کن که: زیارت حضرت امام حسن و امام زین‌العابدین و امام محمّد باقر و امام جعفر صادق علیهم السلام می‌کنم سنّت تقرّب به خدا، آنگاه‌بگوی: «السَّلامُ‌عَلَیْکُمْ ائِمَّةَالْهُدی، السَّلامُ عَلَیْکُمْ حُجَجَ اللَّهِ عَلی اهْلِ الدُّنْیا، السَّلامُ عَلَیْکُمْ ا یُّهَا القَوَّامُوْنَ فِی الْبَرِیَّةِ بِالْقِسْطِ، السَّلامُ عَلَیْکُمْ اهْلَ الصَّفْوَةِ، السَّلامُ عَلَیْکُمْ اهْلَ النَّجْوی، اشْهَدُانَّکُمْ قَدْبَلَّغْتُمْ وَنَصَحْتُمْ‌وَصَبَرْتُمْ فیْ‌ذاتِ اللَّهِ وَکُذِّبْتُمْ وَاسی‌ءَ عَلَیْکُمْ فَغَفَرْتُمْ، وَاشْهَدُ ا نَّکُمُ الْائِمَّةُ الرَّاشِدُونَ وَانَّ طاعَتَکُمْ مُفْتَرَضَةٌ وَانَّ قَوْلَکُمُ الصِّدقُ وَا نَّکُمْ دَعْوَتُمْ فَلَمْ تُجابُوا وَامَرْتُمْ فَلَمْ تُطاعُوْا وَانَّکُمْ دَعآئِمُ الدیْنِ وَارْکانُ الْارْضِ لَمْ‌تَزالُوا بِعَیْنِ اللَّهِ وَیَنْسَخُکُمْ فیْ اصْلابِ الْمُطَهّریْنَ وَیَنْقُلُکُمْ فیْ ارْحامِ الْمُطَهَّراتِ لَمْ تُدَنِّسْکُمُ الجاهِلیَّةُ وَلَمْ تُشْرِکْ فیْکُمْ‌فِتَنُ‌الاهْوآءِ طِبْتُمْ وَطابَ سُنَّتُکُمْ، انْتُمُ الَّذیْنَ مَنَّ بِکُمْ عَلَیْنا دَیَّانُ الدّیْنِ فَجَعَلَکُمْ فیْ‌بُیُوتٍ اذِنَ‌اللَّهُ انْ‌تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ وَجَعَلَ‌صَلَواتِنا عَلَیْکُمْ رَحْمَةً لَنا وَکفَّارَةً لِذُنُوْبِنا، وَاخْتارَکُمْ لَنا وَطَیَّبَ خَلْقَنا بِما مَنَّ عَلَیْنا مِنْ وِلایَتِکُمْ وَکُنّا عِنْدَهُ مُسَلِّمیْنَ بِعِلْمِکُمْ مُقِرّیْنَ بِفَضْلِکُمْ مُعْتَرِفیْنَ بِتَصْدیْقِنا ایَّاکُمْ، وَهذا مَقامُ مَنْ اسْرَفَ وَاخْطَأَ وَاسْتَکانَ وَاقَرَّ بِما جَنی وَرَجا بِمُقاماتِ الخَلاصِ وَانْ یَسْتَنْقِذَهُ بِکُمُ مُسْتَنْقِذَ الْهَلْکی مِنَ النارِ، فکُونُوا فِیَّ شُفَعاءَ فَقَدْ وَفَدْتُ إلَیْکُمْ اذْ رَغِبَ عَنْکُمْ اهْلُ الدُّنْیا وَاتَّخَذُوا ایاتِ اللَّهِ هُزْوًا وَاسْتَکْبَرُوا عَنْها».
آنگاه سرو دستهایِ خود را سوی آسمان بکن و این دعا را بخوان: «یا مَنْ هُوَ قآئِمٌ لا یَسْهُوْ وَدآئِمٌ لا یَلْهُوْ وَمُحیْطٌ بِکُلِّ شَییْ‌ءٍ لَکَ الْمَنُّ بِما وَفَّقْتَنیْ وَعَرَّفْتَنیْ ائِمَّتیْ عَلَیْهِمُ السَّلامُ اذْ ضَلَّ عَنْهُمْ عِبادُکَ «1» وَجَحَدُوْا مَعْرِفَتَهُمْ وَاسْتَخَفُّوا بِحَقِّهِمْ وَمالُوا الی سِواهُمْ، وَکانَتِ المِنَّةُ لَکَ وَمِنْکَ عَلَیَّ مَعَ اقْوامٍ خَصَصْتَهُمْ بِما خَصَصْتَنیْ بِه فَلَکَ الْحَمْدُ اذْ کُنْتُ عِنْدَکَ فیْ مَقامی هذا مَذْکُوْرًا مَکْتُوْبًا فَلا تَحْرِمْنی ما رَجَوْتُ وَلا تُخَیِّبْنیْ فیْما دَعَوْتُ».
آنگاه هردعایی که خواهی بکن که مستجاب است بعد از آن دو رکعت نماز زیارت هرامامی که کرده‌ای بگزار.
و زیارت قبر عمّ حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم حمزه که در احُد مدفون است بکن که از
__________________________________________________
(1) در نسخه‌ای چنین است: عَرَّفْتَنی بما اقَمْتَنی عَلَیْهِ اذْ صَدَّ عِبادُکَ.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 425
جمله مستحبّات است، پس چون بدانجا رسی بگوی: «السَّلامُ عَلَیْکَ یا عَمَّ رَسُوْلِ‌اللَّهِ وَخَیْرَ الشُّهَداءِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا اسَدَاللَّهِ وَاسَدَ رَسُوْلِه وَاشْهَدُ ا نَّکَ قَدْ جاهَدْتَ فِی اللَّهِ وَنَصَحْتَ لِرَسُولِ‌اللَّهِ وَصَبَرْتَ بِنَفْسِکَ وَطَلَبْتَ ما عِنْدَاللَّهِ وَرَغِبْتَ فیْما وَعَدَاللَّهُ».
و چون به قبر شهدا رسی بگو: «السَّلامُ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ وَانْتُمْ لَنا فَرَطٌ وَانَّا بِکُمْ لاحِقُوْنَ» و چون خواهی که وداع حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم نمایی باید که غسل کنی و زیارت آن حضرت را به طریقی که مذکور شد بجا آری، پس بگو: «اللَّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ اخِرَالْعَهْدِ مِنْ زِیارَةِ قَبْرِ نَبِیِّکَ فَانْ تَوَفَّیْتَنی قَبْلَ ذلِکَ فَانیْ اشْهَدُ فیْ مَماتیْ عَلی ما اشْهَدُعلیه فیْ حَیاتیْ انْ لا الهَ الّا انْتَ وَانَّ مُحَمَّدًا عَبْدُکَ وَرَسُوْلُکَ وَانَّک اخْتَرْتَهُ مِنْ خَلقِکَ ثُمَّ اخْتَرْتَ مِنْ اهْلِ‌بَیْتِهِ الْائمَّةِ الطَّاهِریْنَ الَّذیْنَ اذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَطَهَّرهُمْ تَطْهیْرًا، فَاحْشُرْنا مَعَهُمْ وَفیْ زُمْرَتِهِمْ وَتَحْتَ لِوآئِهِمْ، وَلا تُفَرِّقْ بَیْنیْ وَبَیْنَهُمْ فِی الدُّنْیا وَالْاخِرَةِ یا ارْحَمَ الرَّاحِمیْنَ» و چون خواهی که وداع ائمّه بقیع علیهم السلام کنی به طریقی که مذکور شد زیارت ایشان‌را به فعل‌آر، آنگاه بگوی: «السَّلامُ عَلَیْکُمْ ائِّمَةَ الْهُدی وَرَحْمَةُاللَّهِ وَبَرَکاتُهُ اسْتَوْدِعُکُمُ اللَّهَ وَاقْرَأُ عَلَیْکُمْ السَّلامَ امَنَّا بِاللَّهِ وَبِالرَّسُولِ وَبِما جِئْتُمْ بِه وَدَلَلْتُمْ عَلَیْهِ، اللَّهُمَّ فَاکْتُبْنا مَعَ‌الشَّاهِدیْنَ، اللَّهُمَّ لاتَجْعَلْهُ اخِرَالْعَهْدِ مِنْ زیارَتیْ ایَّاهُمْ وَارْزُقْنِی الْعَوْدَ ثُمَ‌الْعَوْدَ».

زیارت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام
بدان- وفّقک اللَّهُ وایّانا- که هرگاه اراده زیارت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام نمایی در نجف اشرف می‌باید که غسل کنی، و به آدابی‌که در فصل سابق مذکور شد به آهستگی و سکینه و وقار متوجّه مرقد منوّر مطهّر آن حضرت شوی تا آنکه به مرقد رسی، آنگاه روی خود را به آن حضرت کرده پشت به قبله کن و نیّت چنین کن که: زیارت حضرت امیرالمؤمنین علیّ بن ابی‌طالب علیه السلام می‌کنم، سنّت تقرّب به خدا، پس بگوی: «السَّلامُ عَلَیْکَ یا وَلِیَّ اللَّهِ انْتَ اوَّلُ مَظْلُوْمٍ وَاوَّلُ مَنْ غُصِبَ حَقُّهُ صَبَرْتَ وَاحْتَسَبْتَ حَتّی اتاکَ الْیَقیْنُ، وَاشْهَدُ انَّکَ لَقِیْتَ اللَّهَ وَانْتَ شَهیْدٌ، عَذَّبَ اللَّهُ قاتِلَکَ بِانْواعِ الْعَذابِ وَجَدَّدَ عَلَیْهِ الْعَذابَ، جِئْتُکَ عارِفًا بِحَقِّکَ مُسْتَبْصِرًا بِشَأْنِکَ مُعادِیًا لِاعْدآئِکَ وَمَنْ ظَلَمَکَ، الْقی عَلی
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 426
ذلِکَ رَبیْ انْ شآءَاللَّهُ تَعالی انَّ لیْ ذُنُوبًا کَثیْرَةً فَاشْفَعْ لیْ عِنْدَ رَبِّکَ فَانَّ لَکَ عِنْدَاللَّهِ تَبارَکَ وَتَعالی جاهًا وَشَفاعَةً وَقَدْ قالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: وَلا یَشْفَعُوْنَ الّا لِمَنِ ارْتَضی».
آنگاه بگوی: «الْحَمْدُللَّهِ الَّذیْ اکْرَمَنیْ بِمَعْرِفَتِه وَمَعْرِفَةِ رَسُوْلِه وَمَنْ فَرَضَ طاعَتَهُ رَحْمَةً مِنْهُ وَتَطَوُّلًا مِنْهُ وَمُنَّ عَلَیَّ بِالْایْمانِ، الْحَمْدُللَّهِ الَّذیْ سَیَّرَنی فیْ بِلادِه وَحَمَلَنیْ عَلی دَوابِّه وَطَوی لِیَ الْبَعیْدَ وَدَفَعَ عَنی الْمَکْرُوْهَ حَتّی ادْخَلَنیْ حَرَمَ اخیْ نَبِیِّه وَارانیْهِ فیْ عافِیَةٍ، الْحَمْدُللَّهِ الَّذیْ جَعَلَنی مِنْ زُوّار قَبْرِ وَصِیِّ رَسُوله، الحَمْدُ للَّهِ الَّذی هَدانا لِهذا وَما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلا انْ هَدانَا اللَّهُ، اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَریْکَ لَهُ وَاشْهَدُ انَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ جآءَ بِالْحَقَّ مِنْ عِنْدِه وَاشْهَدُ انَّ عَلِیًّا عَبْدُاللَّهِ وَاخُوْ رَسُوْلِ‌اللَّهِ صَلّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَآلِه وَوَصِیُّه وَخَلیْفَتُهُ فی امَّتِه وَاشْهَدُ انَّ الْائمَّةَ مِنْ وُلْدِه وَحُجَجِ اللَّهِ عَلی خَلْقِه اللَّهُمَّ عَبْدُکَ وَزائِرُکَ مُتَقَرِّبٌ الَیْکَ بِزِیارَة قَبْرِ اخیْ رَسُوْلِکَ، وَعَلی کُلِّ مَأتِیٍّ حَقٌّ لِمَنْ اتاهُ وَزارَهُ وَانْتَ خَیْرُ مَأتِیٍّ وَاکْرَمُ مَزُوْرٍ، فَاسْئَلُکَ یا اللَّهُ یا رَحْمنُ یا رَحیْمُ یا جَوادُ یا واحِدُ یا احَدُ یا نُوْرُ یا فَرْدُ یا صَمَدُ یا مَنْ لَمْ یَلِدْ وَلَمْ یُوْلَدْ وَلَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُوًا احَدٌ انْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَاهْلِ بَیْتِه وَانْ تَجْعَلَ تُحْفَتَکَ ایَّایَ مِنْ زِیارَتیْ فیْ مَوْقِفیْ هذا فَکاکَ رَقَبَتیْ مِنَ النَّارِ، وَاجْعَلْنیْ مِمَّنْ یُسارِعُ فِی الْخَیْراتِ وَیَدْعُوْکَ رَهَبًا وَرَغَبًا وَاجْعَلْنیْ لَکَ مِنَ الْخاشِعیْنَ، اللَّهُمَّ انَّکَ بشَّرْتَنیْ عَلی لِسانِ نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ والِه فَقُلْتَ: «وَبَشِّر الَّذیْنَ امَنُوْا انَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ» اللَّهُمَّ فَانیْ بِکَ مُؤْمِنٌ وَبِجَمیْعِ انْبِیآءِکَ فَلا تَقِفْنی بَعْدَ مَعْرِفَتِهِمْ مَوْقِفًا تَفْضَحُنیْ بِه عَلی رُؤُسِ الْخَلائِقِ بَلْ قِفْنیْ مَعَهُمْ وَتَوَفَّنیْ عَلَی التَّصْدیْقِ لَهُمْ فَانَّهُمْ عَبیْدُکَ وَانْت خَصَّصْتَهُمْ بِکَرامَتِکَ وَامَرْتَنیْ بِاتِّباعِهِمْ».
آنگاه نزدیک ضریح مقدّس آن حضرت رفته بگوی: «السَّلامُ مِنَ اللَّهِ عَلی مُحَمَّدِ ابْنِ عَبْدِاللَّهِ امیْنِ اللَّهِ عَلی رُسُلِه وَعَزآئِمِ امْرِه وَمَعْدِنِ الْوَحْیِ وَالتَّنْزیْلِ وَالْخاتِمِ لِما سَبَقَ و الْفاتِحِ لِمَا اسْتُقْبِلَ الْمُهَیْمِنِ عَلی ذلِکَ کُلِّهِ وَالشَّاهِدِ عَلی خَلْقِه وَالسِّراجِ الْمُنیْرِ وَ السَّلامُ عَلَیْهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَاهْلِ بَیْتِهِ الْمَظْلُوْمیْنَ افْضَلَ وَ اکْمَلَ وَ ارْفَعَ وَ انْفَعَ وَ اشْرَفَ ما صَلَّیْتَ عَلی [احَدٍ مِنْ »
انْبِیآئِکَ وَ رُسُلِکَ وَ اصْفِیآئِکَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی
__________________________________________________
(1) در نسخه‌ای خطّ خورده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 427
امِیْرِ الْمُؤْمِنینَ عَبْدِکَ وَ خَیْرِ خَلْقِکَ بَعْدَ نَبِیِّکَ وَ اخی رَسُوْلِکَ وَ وَصِیِّ رسولِکَ الّذی بَعَثْتَهُ بِعلْمِکَ وَ جَعَلْتَهُ هادِیاً لِمَنْ شِئْتَ مِنْ خَلْقِکَ وَالدَّلیْلَ عَلی مَنْ بَعَثْتَهُ بِرِسالاتِکَ وَ دَیَّانِ الدِّیْنِ بِعَدْلِکَ وَ فَصْلِ قَضآئِکَ بَیْنَ خَلْقِکَ وَ السَّلامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ و الِهِ الْائِمَّةِ مِنْ وُلْدِه وَالْقَوَّامیْنَ بِامْرِکَ مِنْ بَعْدِهِ الْمُطَهَّریْنَ الَّذیْنَ ارْتَضَیْتَهُمْ انْصارًا لِدیْنِکَ وَ حَفَظَةً لِسِرِّکَ وَ شُهَداءَ عَلی خَلْقِک وَ اعْلامًا لِعِبادِکَ، السَّلامُ عَلَی الْائِمَّةِ الْمُسْتَوْدِعیْنَ السَّلامُ عَلی خالِصَةِ اللَّهِ مِنْ خَلْقِه السَّلامُ عَلَی الْائِمّةِ الْمُتَوَسِّمیْنَ، السَّلامُ عَلَی الْمُؤْمِنیْنَ الَّذیْنَ قامُوْا بِامْرِکَ وَآزَرُوْا اوْلِیآءَ اللَّهِ وَخافُوا بِخَوْفِهِمْ، السَّلامُ عَلَی الْمَلائِکَةِ الْمُقَرَّبیْنَ».
آنگاه بگو: «السَّلامُ‌عَلَیکَ یاأمِیْرَالْمُؤَمِنینَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا حَبیْبَ‌اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یاصَفْوَةَاللَّهِ السَّلامُ‌عَلَیْکَ یاوَلِیَ‌اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا حُجَّةَاللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا عَمُوْدَ الدّیْنِ وَوارِثَ عِلْمِ الْاوَّلیْنَ وَالْاخِریْنَ وَصاحِبَ الْمَیْسَمِ وَالصِّراطَ الْمُسْتَقیْمِ، اشْهَدُ ا نَّکَ قَدْ اقَمْتَ الصّلاةَ واتَیْتَ الزَّکاةَ وَامَرْتَ بِالْمَعْرُوْفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَاتَّبَعْتَ الرَّسُولَ وَتَلَوْتَ الْکِتابَ حَقَّ تِلاوَتِه وَ وَفَیتَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ جاهَدْتَ فیْ سَبیلِ اللَّهِ حَقَّ جِهادِه وَ نَصَحْتَ للَّهِ وَ لِرَسُولِه وَجُدْتَ بِنَفْسِکَ صابِرًا مُحْتَسِبًا وَمُجاهِدًا عَنْ دیْنِ اللَّهِ مُوْقِنًا «1» لِرَسُوْلِ‌اللَّهِ طالِبًا ما عِنْدَاللَّهِ راغِبًا فیْما وَعَدَاللَّهُ وَمَضَیْتَ لِلَّذی کُنْتَ عَلَیْهِ شَهیْدًا وَشاهِدًا وَمَشْهُوْدًا، فَجَزاکَ اللَّهُ عَنْ رَسُوْلِه وَعَنِ الْاسْلامِ وَاهْلِه افْضَلَ الْجَزآءِ، لَعَنَ اللَّه مَنْ قَتَلَکَ، ولَعَنَ اللَّهُ مَنْ تابَعَ عَلی قَتْلِکَ وَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ خالَفَکَ وَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ افتری عَلَیْکَ وظَلَمَکَ وَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ غَضَبَکَ وَمَنْ بَلَغَهُ ذلِکَ فَرَضیَ بِه وا نَا الَی اللَّهِ مِنْهُمْ بَریْ‌ءٌ، لَعَنَ اللَّهُ امَّةً خالَفَتْکَ وَامَّةً جَحَدَتْ وَلایَتَکَ وَامَّةً تَظاهَرَتْ عَلَیْکَ وَامَّةً قَتَلَتْکَ وَامَّةً حادَتْ عَنْکَ وَخَذَلَتْکَ، الْحَمْدُ للَّهِ الَّذیْ جَعَلَ النَّارَ مَثویهُمْ وَبِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُوْدِ وَبِئْسَ وِرْدُالْوارِدیْنَ وَبِئْسَ دَرْکُ الْمُدْرِکیْنَ، اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ انْبِیآئِکَ وَ اوْصِیآءِانْبِیائِکَ بِجَمیْعِ لَعَناتِکَ وَ اصْلِهِمْ حَرَّ نارِکَ، اللَّهُمَّ الْعَنِ الْجَوابیْتَ وَ الطَّواغیْتَ وَ الْفَراعِنَةَ وَ اللاتَ وَ الْعُزّی وَ الْجِبْتَ وَ الطاغُوتَ وَکُلِّ نِدٍّ یُدْعی مِنْ دُوْنِ اللَّهِ وَکُلِّ مُفْتَرٍ «2» عَلَی اللَّهِ، اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ وَاشْیاعَهُمْ وَاتْباعَهُمْ وَاوْلِیآئَهُمْ وَاعْوانَهُمْ وَمُحبِّیهِمْ لَعْنًا کَثیْرًا».
__________________________________________________
(1) مُوَقِّیاً خ ل.
(2) مُحْدَث.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 428
آنگاه سه مرتبه بگوی: «اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ امیْرالْمُؤْمِنیْنَ» آنگاه سه مرتبه بگوی:
«اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ الْحُسَیْنِ» آنگاه بگوی: «اللَّهُمَّ عَذِّبْهُمْ عَذابًا لا تُعَذُّبْهُ احَدًا مِنَ الْعالَمیْنَ فَضاعِفْ عَلَیْهِمْ‌عَذابَکَ بِما شاقُّوا وُلاةَ امْرِکَ وَاعِدَّ لَهُمْ عَذابًا الِیْماً لَمْ تَحِلَّهُ بِاحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ، اللَّهُمَّ ادْخِلْ عَلی قَتَلَةِ انْصارِ رَسُوْلِکَ وَقَتَلَةِ انْصارِ امیْرِالْمُؤْمِنیْنَ وَعَلی قَتلَةِ الحَسَنِ وَقَتَلَةِ انْصارِ الْحَسَنِ وَقَتَلَةِ الحُسَینِ وَقَتَلَةِ انْصارِ الْحُسَیْنِ وَقَتَلَةِ مَنْ قُتِلَ فیْ وِلایَةِ الِ مُحَمَّدٍ اجْمَعیْنَ عَذابًا مُضاعَفًا فیْ اسْفَلِ دَرَکٍ مِنَ الْجَحیْمِ وَلا تُخَفِّفَ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها وَهُمْ فیْها مُبْلِسُوْنَ مَلْعُوْنُوْنَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ قَدْ عایَنُوا النَّدامَةَ وَالْخِزْیَ الطَّوْیلَ لِقَتْلِهمْ عِتْرَةَ انْبِیآئِکَ وَرُسُلِکَ وَاتْباعَهُمْ مِنْ عِبادِکَ الصَّالِحیْنَ، اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ فیْ مُسْتَسِرِّ السِّرِّ وَظاهِرِ الْعَلانِیَةِ فیْ سَمائِکَ وَارْضِکَ، اللَّهُمَّ اجْعَلْ لیْ لِسانَ صِدْقٍ فیْ اوْلِیآئِکَ وَحَبِّبْ الَیَّ مَشاهِدَهِمْ حَتّی تُلْحِقَنیْ بِهِمْ وَتَجْعَلَنیْ لَهُمْ تَبِعًا فِی الدُّنْیا وَالاخِرَةِ یا ارْحَمَ الرَّاحِمیْنَ».
آنگاه در بالای سر آن حضرت بنشین و بگو: «سَلامُ اللَّهِ وَسَلامُ مَلائِکَتِهِ الْمُقَرّبیْنَ وَالْمُسَلِّمیْنَ لَکَ بِقُلُوْبِهِمْ وَالنَّاطِقیْنَ بِفَضْلِکَ وَالشَّاهِدیْنَ عَلی انَّکَ صادِقٌ امیْنٌ صِدیْقٌ عَلَیْکَ، یا مَوْلایَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَعَلی رُوْحِکَ وَبَدَنِکَ اشْهَدُ انَّکَ طُهْرٌ طاهِرٌ مُطَهَّرٌ مِنْ طُهْرٍ طاهِرٍ مُطَهَّرٍ، اشْهَدُ لَکَ یا وَلِیَّ اللَّهِ وَوَلِیَّ رَسُوْلِه بِالْبَلاغِ وَالادآءِ، وَاشْهَدُ ا نَّکَ حَبیْبُ اللَّهِ وَانَّکَ بابُ‌اللَّهِ وَا نَّکَ وَجْهُ اللَّهِ الَّذیْ یُؤْتی مِنْهُ وَا نَّکَ خَلیْلُ اللَّهِ وَ انَّکَ عَبْدُاللَّهِ وَاخُو رَسُوْلِه اتَیْتُکَ وافِدًا لِعَظیْمِ حالِکَ وَمَنْزِلَتِکَ عِنْدَاللَّهِ وَعِنْدَ رَسُولِهِ صَلَّی اللَّه عَلَیْهِ والِه اتَیْتُکَ مُتَقَرِّبًا الَی اللَّهِ بِزیارَتِکَ خَلاصَ نَفْسیْ مِنَ النَّارِ مُتَعَوِّذًا بِکَ مِنْ نارٍ اسْتَحَقَّها مِثْلیْ بِما جَنَیْتُهُ عَلی نَفْسیْ، اتَیْتُکَ انْقِطاعًا الَیْکَ وَالی وَلَدِکَ الْخَلَفِ مِنْ بَعْدِکَ عَلی بَرَکَةِ الْحَقِّ، فَقَلْبیْ لَکُمْ مُسَلِّمٌ وَامْریْ لَکُمْ مُتَّبِعٌ وَنُصْرَتیْ لَکُمْ مُعَدَّةٌ، وَا نَا عَبْدُاللَّهِ وَمَوْلاکَ وفیْ طاعَتِکَ الْوافِدِ الَیْکَ وَالْتَمِسُ بِذلِکَ کَمالَ الْمَنْزِلَةِ عِنْدَاللَّهِ وَانْتَ مِمَّنْ امَرَنِیَ اللَّهُ بِصِلَتِه وَحَثَّنیْ عَلی بِرِّه وَدَلَّنیْ عَلی فَضْلِه وَهَدانیْ الی حُبّه وَرَغَّبَنیْ فِی الْوَفادَةِ الَیْهِ وَالی طَلَبِ الْحَوآئِجِ عِنْدَهُ، انْتُمْ اهْلُ‌بَیْتٍ یَسْعَدُ مَنْ تَوَلّاکُمْ وَلا یَخیْبُ مَنْ اتاکُمْ وَلا یَخْسَرُ مَنْ یَهْواکُمْ وَلا یَسْعَدُ مَنْ عاداکُمْ وَلا اجِدُ احَدًا افْرَغُ الَیْهِ خَیْرًا لیْ مِنْکُمْ، انْتُمْ اهْلُ‌بَیْتِ الرَّحْمَةِ وَدَعآئِمُ الدیْنِ وَارْکانُ الْارْضِ وَالشَّجَرَةُ الطَّیِّبَةُ، اللَّهُمَّ لا تُخَیِّبْ تَوَجُّهیْ بِرَسُوْلِکَ والِ رَسُوْلِکَ، اللَّهُمَّ انْتَ مَنَنْتَ عَلَیَّ بِزِیارَةِ مَوْلایَ وَوِلایَتِه وَمَعْرِفَتِه فَاجْعَلْنی مِمَّنْ یَنْتَصِرُ بِه وَیَنْصُرُهُ وَمُنَّ عَلَیَّ بِنَصْرِکَ
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 429
لِدیْنِکَ فِی الدُّنْیا وَالْاخِرَةِ، اللَّهُمَّ انیّ احْیی عَلی ما حَیِیَ بِه «1» عَلِیُّ بْنُ ابیْ طالِبٍ وَامُوْتُ عَلی ماماتَ عَلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ أبی‌طالِبٍ علیه السلام».
آنگاه‌دورکعت نماز دربالای سر آن‌حضرت بگزار وجهت مطالب دنیوی واخروی خود دعا کن که محلّ اجابتِ دعاست، بعد از آن بگو: «اللَّهُمَّ انیْ صَلَّیْتُ هاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ هَدِیَّةً مِنیْ الی سَیِّدیْ وَمَوْلایَ وَلِیِّکَ وَاخیْ رَسُوْلِکَ امیْرِالْمُؤْمِنیْنَ وَسَیِّدِالْوَصِییْنَ عَلِیِّ بْنِ ابیْ طالِبٍ علیه السلام فَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَتَقَبَّلْهُما مِنیْ وَاجْزِنی عَلی ذلِکَ جَزآءَ الْمُحْسِنیْنَ، اللَّهُمَّ لَکَ صَلَّیْتُ وَلَکَ رَکَعْتُ وَلَکَ سَجَدْتُ وَحْدَکَ لا شَریْکَ لَکَ لِانَّهُ لا تَکُوْنُ الصَّلاةُ وَالرُّکُوعُ وَالسُّجُوْدُ الّا لَکَ لِا نَّکَ ا نْتَ اللَّهُ الَّذیْ لا الهَ الّا ا نْتَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَتَقَبَّلْ مِنیْ زِیارَتیْ وَاعْطِنیْ سُؤْلیْ بِمُحَمَّدٍ والِهِ الطَّاهِریْنَ».
آنگاه حضرت آدم و نوح علیهما السلام را زیارت کن، چه ابن بابویه در کتاب «من لایحضره الفقیه» نقل‌نموده‌که استخوان آدم و جسد نوح علیهما السلام در آن مکان شریف مدفون است «2» پس هرگاه خواهی که آدم را زیارت کنی نیّت زیارت کرده بگو: «السَّلامُ عَلَیْکَ یا صَفِیَّ اللَّهِ، السَّلُام عَلَیْکَ یا حَبیْبَ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا نَبِیَّ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا امیْنَ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا خَلیْفَةَ اللَّهِ فیْ ارْضِه السَّلامُ عَلَیْکَ یا ا بَا الْبَشَرِ صَلَواتُ اللَّه وَسَلامُهُ عَلَیْکَ وَعَلی رُوْحِکَ وَبَدَنِکَ وَعَلَی الطَّاهِریْنَ مِنْ وُلْدِکَ وَذُرِّیَّتِکَ صَلاةً لا یُحْصِیها الّا هُوَ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَکاتُهُ».
و درزیارت نوح علیه السلام بعد از نیّت زیارت بگو: «السَّلامُ عَلَیْکَ یا نَبِیَّ اللَّهِ، السَّلامُ‌عَلَیْکَ یا صَفِیَّ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیکَ یا وَلِیَ‌اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا حَبیْبَ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا شَیْخَ الْمُرْسَلیْنَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا امیْنَ اللَّهِ فیْ ارْضِه صَلَواتُ اللَّهِ وَسَلامُهُ عَلَیْکَ وعَلی رُوْحِکَ وَبَدَنِکَ وَعَلَی الطَّاهِریْنَ مِنْ وُلْدِکَ وَرَحْمَةُاللَّهِ وَبَرَکاتُهُ».
آنگاه جهت هر یک از ایشان دو رکعت نماز بگزار و دعایی که مذکور شد بخوان.
و هرگاه اراده نمایی که به وطن خود روی و وداع حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام کنی به طریقی که مذکور شد زیارت آن حضرت بجاآور بعد از آن بگو: «السَّلامُ عَلَیْکَ
__________________________________________________
(1) عَلَیْهِ خ ل.
(2) من لا یحضره الفقیه 2: 594.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 430
یا امیْرالْمُؤْمِنیْنَ وَرَحْمَةُاللَّهِ وَبَرَکاتُهُ اسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ وَاسْتَرْعیْکَ وَاقْرَءُ عَلَیْکَ السَّلامُ امِنًا بِاللَّهِ وَالرُّسُلِ وَبِما جآءَتْ بِه وَدَعَمَتْ إلَیْهِ وَدَلَّتْ عَلَیْهِ، اللَّهُمَّ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدیْنَ، اللَّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ اخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیارَتیْ ایَّاهُ فَانْ تَوَفَّیْتَنیْ قَبْلَ ذلِکَ فَانیْ اشْهَدُ فیْ مَماتیْ عَلی ما شَهِدْتُ عَلَیْهِ فیْ حَیاتیْ: انَّ الأَئِمّةَ عَلِیُّ بْن ابْیْ‌طالِبٍ وَالْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ وَعَلِیٌّ وَمُحَمَّدٌ وَجَعْفَرٌ وَمُوْسی وَعَلِیٌّ وَمُحَمَّدٌ وَعَلِیٌّ وَالْحَسَنُ وَمُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ صاحِبُ‌الزَّمانِ صَلَواتُ اللَّهِ وَسَلامُهُ عَلَیْهِمْ اجْمَعیْنَ، وَاشْهَدُ انَّ مَنْ قَتَلَهُمْ وَحارَبَهُمْ مُشْرِکُوْنَ وَمَنْ رَدَّ عَلَیْهِمْ فیْ اسْفَلِ دَرَکِ الْجَحیْمِ، وَاشْهَدُ انَّ مَنْ حارَبَهُمْ لَنا اعْدآءٌ وَنَحْنُ مِنْهُمْ بُرَآءٌ وَانَّهُمْ حِزْبُ الشَّیْطانِ وَعَلی مَنْ قَتَلَهُمْ لَعْنَةُاللَّهِ وَالْمَلائِکَةِ وَالنَّاسِ اجْمَعیْنَ «1» اللَّهُمَّ انیْ اسْئَلُکَ بَعْدَ الصّلاةِ وَالتَّسْلیْمِ انْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَلا تَجْعَلْ اخِرَالْعَهْدِ مِنْ زِیارَتِه وَانْ جَعَلْتَهُ فَاحْشُرْنیْ مَعَ هؤُلاءِ الْأَئِمَّةِ الْمُسَمِّینَ، اللَّهُمَّ وَذَلِّلْ قُلُوبَنا بِالطَّاعَةِ لَهُمْ وَالنَّاصِحَةِ وَالْمَحَبّةِ وَحُسْنِ الْمُوازَرَةِ وَالتَّسْلِیمْ».

زیارت حضرت امام حسین علیه السلام
بدان- وفّقک‌اللَّه وایّانا- که هر گاه اراده زیارت حضرت امام حسین علیه السلام کنی در کربلای معلّا باید که در نهر فرات غسل کنی و جامه‌های پاک بپوشی و پای برهنه بروی، چه در حدیث وارد شده که: راه رفتن در آن حرم محترم چنان باشد که در حرم خدا و رسول خدا راه رود «2» و در راه تکبیر و تهلیل و تسبیح بگو و سلام و صلوات برمحمّد و آل‌محمّد بفرست، تا آنکه به درِ حایر آن حضرت رسی. و مراد به «حایر» دیواریست که الحال بر دور گنبد حضرت کشیده‌اند، و به‌واسطه آن حایرش می‌گویند که متوکّل عبّاسی خواست که کسی به زیارت قبر آن حضرت نرود آب را در آنجا سر داد تا قبر آن حضرت را خراب کند، آب چون به حوالی قبر رسید بربالای یکدیگر جمع شده پیش نرفت و حیران‌وار بر دور آن بایستاد.
پس چون به در حایر آن حضرت رسی بگو: «السَّلامُ عَلَیْکَ یا حُجَّةَ اللَّهِ وَابْنَ حُجَّتِه
__________________________________________________
(1) وَمَنْ شَرِکَ فیهِمْ ومَنْ سَرَّهُ قُتْلُهمْ.
(2) نیافتیم.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 431
السَّلامُ عَلَیْکُمْ یا مَلائِکَةَاللَّهِ وَزُوّارَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ ابْنِ نَبیِّ اللَّهِ» آنگاه داخل حایر شو، و بعد از آنکه ده گام برداشته باشی توقّف کن و سی‌مرتبه «اللَّهُ اکْبَر» بگو، آنگاه متوجّه آن حضرت شو و رو به حضرت کرده قبله را در میان هر دو کتف بگیر و بگو: «السَّلامُ عَلَیْکَ یا حُجَّةَاللَّهِ وَابْنَ حُجَّتِه السَّلامُ عَلَیْکَ یا قَتیْلَ‌اللَّهِ وَابْنَ قَتیْلِه السَّلامُ عَلَیْکَ یا ثارَاللَّه وَابْنَ ثارِه السَّلامُ عَلَیْکَ یا وِترَاللَّهِ الْمَوْتُوْرِ فِی السَّماواتِ وَالْارْضِ، اشْهَدُ انَّ دَمَکَ سَکَنَ فِی الْجَنَّةِ وَاقْشَعَرَّتْ لَهُ اظِلَّةُ الْعَرْشِ وَبَکی لَهُ جَمیْعُ الْخَلائِقِ وَبَکَتْ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَالْارَضُوْنَ السَّبْعُ وَما فیْهِنَّ وَما بَیْنَهُنَّ وَمَنْ یَنْقَلِبُ فِی الْجَنَّةِ وَالنَّارِ مِنْ خَلْقِ رَبِّنا وَما یُری وَمالا یُری اشْهَدُ ا نَّکَ حُجَّةُاللَّهِ وَابْنُ حُجَّتِه وَاشْهَدُ ا نَّکَ قَتیْلُ‌اللَّهِ وَابْنُ قَتیْلِه وَاشْهَدُ ا نَّکَ ثارُاللَّهِ وَابْنُ ثارِه وَاشْهَدُ ا نَّکَ وَتْر اللَّهِ المَوْتُورِ فی السَّماواتِ وَالْارْضِ، وَاشْهَدُ ا نَّکَ بَلَّغْتَ وَنَصَحْتَ وَوَفَیْتَ وَوافَیْتَ وَجاهَدْتَ فیْ سَبْیلِ رَبِّکَ وَمَضَیْتَ لِلَّذیْ کُنْتَ عَلَیْهِ شَهیْدًا وَمُسْتَشهَدًا وَشاهِدًا وَمَشْهُوْدًا، ا نَا عَبْدُاللَّهِ وَمَوْلاکَ فیْ طاعَتِکَ وَالْوافِدُ الَیْکَ، الْتَمِسُ بِذلِکَ کَمالَ الْمَنْزِلَةِ عِنْدَاللَّهِ وَثُباتَ الْقَدَمِ فِی الْهِجْرَةِ الَیْکَ وَالسَّبیْلِ الَّذیْ لا یَخْتَلِجُ دُوْنَکَ مِنَ الدُّخُوْلِ فیْ کَفالَتِکَ الَّتیْ امَرْتَ بِها، مَنْ ارادَ اللَّهَ بَدَءَبِکُمْ مَنْ ارادَ اللَّهَ بَدَءَ بِکُمْ مَنْ ارادَ اللَّهَ بَدَءَ بِکُمْ وَبِکُمْ یُبَیِّنُ اللَّهُ الْکَذِبَ وَبِکُمْ یُباعِدُ اللَّهُ الزَّمانَ الْکَلِبَ وَبِکُمْ فَتَحَ اللَّهُ وَبِکُمْ یَخْتِمُ اللَّهُ وَبِکُمْ یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشآءُ وَبِکُمْ یُثْبِتُ وَبِکُمْ یَفُکُّ الذُّلَّ مِنْ رِقابِنا وَبِکُمْ تِرَةُ کُلِّ مُؤْمِنٍ‌یُطْلَبُ وَبِکُمْ‌تُّنْبِتُ الْارْضُ‌اشْجارَها وَبِکُمْ تُخْرِجُ الْاشْجارُ اثْمارَها وَبِکُمْ تُنْزِلُ السَّمآءُ قَطْرَها وَرِزْقَها وَبِکُمْ یَکْشِفُ‌اللَّهُ الْکَرْبَ وَبِکُمْ یُنَزِّلُ‌اللَّهُ الغَیْثَ وَبِکُمْ تَسْبِحُ الْارْضُ الَّتیْ تَحْمِلُ ابْدانَکُمْ وَتَسْتَقِلُّ جِبالُها عَنْ مَراسیها، إرادَةُ الرَّبِّ فی مَقادیرِ امُورِه تَهْبِطُ إلَیْکُمْ ویَصْدُرُ مِنْ بُیُوتِکمُ الصادِرُ عَمّا فُصِّلَ مِنْ احْکامِ الْعبادِ، لُعِنَتْ امَّةٌ قَتَلَتْکُمْ وَامَّةٌ خالَفَتْکُمْ وَامَّةٌ جَحَدَتْ وَلایَتَکُمْ وَامَّةٌ ظاهَرَتْ عَلَیْکُمْ وَامَّةٌ شَهِدَتْ وَلَمْ تُسْتَشْهَدْ، الْحَمْدُللَّهِ الَّذیْ جَعَلَ النَّارَ مَأْویهُمْ وَبئْسَ وِرْدُ الْوارِدینَ وَبِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُوْدُ وَالْحَمْدُللَّهِ رَبِّ الْعالَمیْنَ».
پس سه نوبت بگوید: «صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ یا اباعَبْدِاللَّهِ، ا نَا الَی اللَّهِ مِمَّنْ خالَفَکَ بَریْ‌ءٌ».
آنگاه به بالین آن حضرت رفته فرزند او علیّ بن الحسین علیّ اکبر را زیارت کند، وبعد از آنکه نیّت زیارت کنی بگو: «السَّلامُ عَلَیْکَ یَابْنَ رَسُوْلِ‌اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَابْنَ امْیرِالْمُؤْمِنیْنَ علیه السلام السَّلامُ عَلَیْکَ یَا بْنَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا بْنَ خَدیْجَةَ وَ فاطِمَةَ،
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 432
صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ، صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ، صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ، لَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ، لَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ، لَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ، ا نَا الَی اللَّهِ مِنْهُمْ بَریْ‌ءٌ، انَا الَی اللَّهِ مِنْهُمْ بَری‌ء، انا الَی اللَّه مِنْهُمْ بَری‌ء».
آنگاه به سر قبور شهدا رفته بگو: «السَّلامُ عَلَیْکُمْ، السَّلامُ عَلَیْکُمْ، السَّلامُ عَلَیْکُمْ، فُزْتُمْ وَاللَّهِ، فُزْتُمْ، وَاللَّهِ، فُزْتُمْ وَاللَّهِ، یالَیْتَنیْ کُنْتُ مَعَکُمْ فَافُوْزَ فَوْزًا عَظیْمًا».
آنگاه به بالای سر آن حضرت آمده نماز زیارت بگزارد و دعایی که بعد از نماز زیارت مذکور شد بخواند، و دعا کند جهت مطالب دنیوی و اخروی خویش و برادران مؤمن و عیالان خویش که دعا در زیر قُبّه امام حسین علیه السلام مستجاب است و ردّ نمی‌شود.
بعد از آن که اراده کنی از گنبد حضرت بیرون آئی چنان کن که پشت به حضرت نکنی و در وقت بیرون آمدن بگو: «إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَیْهِ رَا جِعُونَ» تا آنکه قبر آن‌حضرت از نظر غایب شود.
آنگاه متوجّه زیارت حضرت عبّاس بن علیّ بن ابی‌طالب شو، و در وقتی که در گنبد رسی بگو: «سَلامُ اللَّهِ وَسَلامُ مَلائِکَتِهِ الْمُقَرَّبیْنَ وَانْبِیآئِهِ الْمُرْسَلیْنَ وَعِبادِهِ الصَّالِحیْنَ وَجَمیْعِ الشُّهَدآءِ وَالصِّدیقیْنَ الزَّاکِیاتِ الطَّیِّباتُ فیْما تَغْتَدی وَتَرُوحُ عَلَیْکَ یَابْنَ امیْرِالْمُؤْمِنیْنَ، اشْهَدُ لَکَ بِالتَّسْلِیْمِ وَالتَّصْدِیقِ وَالْوَفآءِ وَالنَّصیْحَةِ لِخَلَفِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ والِه وَسَلَّمَ الْمُرْسَلِ وَالسِّبْطِ الْمُنْتَجَبِ وَالدَّلیْلِ الْعالِمِ وَالْوَصِیِّ الْمُبَلِّغِ وَالْمَظْلُوْمِ المُهْتَضَمِ فَجَزاکَ اللَّهُ عَنْ رَسُوْلِه وَعَنْ امیْرِالْمُؤْمِنیْنَ وَعَنِ الْحَسَنِ وَعَنِ الْحُسَیْنِ افْضَلَ الْجَزآءِ بِما صَبَرْتَ وَاحْتَسَبْتَ وَاعَنْتَ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ، لَعَنَ‌اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ وَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ جَهِلَ حَقَّکَ وَاسْتَخَفَّ بِحُرْمَتِک، لَعَنَ اللَّهُ مَنْ حالَ بَیْنَکَ وَبَیْنَ ماءِ الْفُراتِ، اشْهَدُ ا نَّکَ قُتِلْتَ مَظْلُوْمًا وَانَّ اللَّهَ مُنْجِزٌ لَکُمْ ما وَعَدَکُمْ، جِئْتُکَ یَابْنَ امیْرالْمُؤْمِنیْنَ وافِدًا الَیْکُمْ وَقَلْبی لَکُمْ مُسَلِّمٌ وَا نَا لَکُمْ تابِعٌ وَنُصْرتی لَکُمْ مُعَدَّةٌ حَتّی یَحْکُمَ اللَّهُ وَهُوَ خَیْرُ الْحاکِمین، فَمَعَکُمْ مَعَکُمْ لا مَعَ عَدُوّکُمْ انیْ بِکُمْ وبِایابِکُمْ مِنَ الْمُؤْمِنیْنَ وَلِمَنْ خالَفَکُمْ وَقَتَلَکُمْ مِنَ الْکافِریْنَ، قَتَلَ اللَّهُ امَّةً قَتَلَتْکُمْ بِالْأیْدیْ وَالْالْسُنِ».
آنگاه داخل گنبد شده روی خود را برقبر آن حضرت نهاده بگو: «السَّلامُ عَلَیْکَ ا یُّهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ الْمُطیعُ للَّهِ وَلِرَسُوْلِه وَلِامیْرِالْمُؤْمِنینَ وَالَحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ صَلَواتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ، السَّلامُ عَلَیْکَ وَرَحْمَةُاللَّهِ وَبَرَکاتُهُ وَمَغْفِرَتُهُ وَرِضْوانُهُ عَلی رُوْحِکَ وَبَدَنِکَ، وَاشْهَدُ
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 433
ا نَّکَ مَضَیْتَ عَلی ما مَضی عَلَیْهِ الْبَدْرِیّونَ وَالْمُجاهِدُونَ فیْ سَبیْلِ اللَّهِ الْمُناصِحُوْنَ لَهُ فیْ جِهادِ اعْدآئِهِ الْمُبالِغُونَ فیْ نُصْرَةِ اوْلِیآئِهِ الذَّابُّوْنَ عَنْ احِبَّآئِه فَجَزاکَ‌اللَّهُ افْضَلَ الْجَزآءِ وَاکْثَرَ الْجَزاءِ وَاوْفَرَ الْجَزاءِ وَاوْفی جَزآءِ احَدٍ مِمَّنْ وَفی بَیْعَتَهُ وَاسْتَجابَ لَهُ دَعْوَتَهُ وَاطاعَ وُلاةَ امْرِه اشْهَدُ وَاشْهِدُ اللَّهَ ا نَّکَ قَدْ بالَغْتَ فِی النَّصیْحَةِ وَاعْطَیْتَ غایَةَ الْمَجْهُودِ فَبَعَثَکَ‌اللَّهُ مِنَ الشُّهَدآءِ وَجَعَلَ رُوْحَکَ مَعَ ارْواحِ السُّعَدآءِ وَاعْطاکَ مِنْ جِنانِه افْسَحَها مَنْزِلًا وَافْضَلَها غُرَفًا وَرَفَعَ ذِکْرَکَ فِی عِلَّیِّینَ وَحَشَرَکَ مَعَ النَّبِییْنَ وَالصِّدیْقیْنَ وَالشُّهَدآءِ وَالصَّالِحیْنَ وَحَسُنَ اولئِکَ رَفیْقًا، اشْهَدُ ا نَّکَ لَمْ تَهْنِ وَلَمْ تَنْکُلْ وَا نَّکَ مَضَیْتَ عَلی بَصیْرَةٍ مِنْ امْرِکَ مُقْتَدِیًا بِالصَّالِحیْنَ وَمُتَّبِعًا لِلنَّبِیِّینَ فَجَمَعَ اللَّهُ بَیْنَنا وَبَیْنَکَ وَبَیْنَ رَسُوْلِه وَاوْلِیآئِه فیْ مَنازِلِ الْمُخْبتینَ فَانَّهُ ارْحَمُ الرَّاحِمیْنَ».
و هر گاه خواهی که عبّاس بن علی را وداع کنی بگو: «اسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ وَاسْتَرعیْکَ وَاقْرَءُ عَلَیْکَ السَّلامَ، امَنَّا بِاللَّهِ وَبِکِتابِه وَبِما جاءَ بِه مِنْ عِنْدِاللَّهِ، اللَّهُمَّ اکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدیْنَ، اللَّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ اخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیارَتیْ قَبْرَ وَلِیِّکَ وَابْنَ اخیْ رَسُوْلِکَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ والِهِ وَارْزُقْنیْ زِیارَتَهُ ابَدًا ما ابْقَیْتَنیْ وَاحْشُرْنی مَعَهُ وَمَعَ ابآئِه فِی الْجِنانِ وَعَرِّفْ بَیْنیْ وَبَیْنَهُ وَبَیْنَ رَسُوْلِکَ وَاوْلِیآئِکَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَتَوَفَّنیْ عَلَی الْایْمانِ بِکَ وَالتَّصْدیْقِ بِرَسُوْلِکَ وَالوِلایَةِ لِعَلِیّ بْنِ ابیْ طالِبٍ وَالْائِمَّةِ مِنْ وُلْدِه وَالْبَرآءَةِ مِنْ عَدُوِّهِمْ فَانیْ قَدْ رَضیْتُ یا رَبِّ بِذالِکَ وَصَلّی اللَّهُ عَلی مُحمَّدٍ وَآلِ مُحَمّدٍ».
و بعد از آن جهت خود و پدر و مادر خود و برادران مؤمن خود دعا کن.
و هر گاه خواهی که وداع حضرت امام حسین علیه السلام کنی به طریقی که مذکور شد زیارت آن حضرت کرده بگو: «السَّلامُ عَلَیْکَ وَرَحْمَةُاللَّهِ وَبَرَکاتُهُ نَسْتَوْدِعُکَ وَنَقْرَءُ عَلَیْکَ السَّلامَ امَنَّا بِاللَّهِ وَبِالرَّسُوْلِ وَبِما جآءَ بِه وَدَلَّ عَلَیْهِ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُوْلَ الَّلهُمَّ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدیْنَ، اللَّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ اخِرَالْعَهْدِ مِنَّا وَمِنْهُ، اللَّهُمَّ انَّا نَسْالُکَ انْ تَنْفَعَنا بِحُبِّه اللَّهُمَّ ابْعَثْهُ مَقامًا مَحْمُوْدًا تَنْصُرُ بِه دیْنَکَ وَتَقْتُلُ بِه عَدُوَّکَ وَتُبیرُ مَنْ نَصَبَ حَرْبًا لِالِ مُحَمَّدٍ فَانَّکَ وَعَدْتَهُ ذلِکَ وَانْتَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ، السَّلامُ عَلَیْکَ وَرَحْمَةُاللَّهِ وَبَرَکاتُهُ».
آنگاه روی خود را به جانب مشهد کرده بگو: «اشْهَدُ ا نَّکُمْ شُهَدآءٌ نُجَبآءٌ جاهَدْتُمْ فی‌سَبیْلِ‌اللَّهِ وَقُتِلْتُمْ عَلی‌مِنْهاجِ رَسُوْلِ اللَّهِ صَلَّی اللَّه عَلَیهِ وَ الِه وَ ابْنِ رَسُوْلِه صلی الله علیه و آله انْتُمْ السَّابِقُوْنَ
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 434
وَالْمُهاجِرُوْنَ وَالْانْصارُ، اشْهَدُ ا نَّکُمْ انْصارُاللَّهِ وَانْصارُ رَسُوْلِه وَسَلَّمَ تَسْلیْمًا، اللَّهُمَّ لا تَشْغَلنْی فِی‌الدُّنْیا عَنْ‌شُکْرِ نِعْمَتِکَ وَلابِاکْثارٍ مِنْهاتُلْهینْی عَجائِبُ بَهْجَتِها وَتَفْتِنّی‌بِزَهَراتِ زِیْنَتِها وَلا بِاقْلالٍ یَضُرُّ عَلیَّ لَدُّهُ وَیَمْلَاءُ صَدْریْ هَمُّهُ، اعْطِنیْ مِنْ ذلِکَ غِنًا عَنْ شِرارِ خَلْقِکَ وَبَلاغًا انالُ بِه رِضاکَ یا رَحْمنُ، السَّلامُ عَلَیْکُمْ یا مَلائِکَةَ اللَّهِ وَزُوَّارَ قَبْرِ ابیْ عَبْدِاللَّهِ».
آنگاه طرف راست روی خود را به ضریح مقدّس بمال و بعد از آن طرف چپ را، و چنان بیرون رو که پشت به‌ضریح نکنی تا آنکه قبر از نظر غایب شود.

زیارت حضرت امام موسی کاظم و امام محمّد تقی علیهما السلام
بدان- وفّقک‌اللَّهُ وایّانا- که هر گاه به بغداد رسی و اراده زیارت حضرت امام موسی کاظم و امام محمّد تقی علیهما السلام نمائی غسل کن و رَخْتهای پاک بپوش و متوجّه زیارت شو و چون به مشهد مقدّس ایشان رسی نزدیک قبر حضرت امام موسی کاظم علیه السلام رفته، نیّت زیارت کن و بگو: «السَّلامُ عَلَیْکَ یا وَلِیَّ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یا حُجَّةَاللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یا نُورَ اللَّهِ السَّاطِعَ فی ظُلُماتِ الْارْضِ، اتَیْتُکَ زائِرًا عارِفًا بِحَقِّکَ مُعادِیًا لِاعْدآئِکَ مُوالِیًا لِاوْلِیآئِکَ فَاشْفَعْ لیْ عِنْدَ رَبّکَ یا مَولایَ»؛ آنگاه حاجتی که داری بخواه که محلّ اجابت است.
بعد از آن نزدیک قبر حضرت امام محمّدتقی علیه السلام رفته نیّت زیارت آن حضرت کن و بگو: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ الْامامِ البَرِّ التَّقِیِّ الرَّضِیِّ الْمَرْضِیِّ وَحُجَّتِکَ عَلی مَنْ فَوْقَ الْارَضِ وَمَنْ تَحْتَ الثَّری صَلاةً کَثیْرَةً نامِیَةً زاکِیَةً مُبارَکَةً مُتَواصِلَةً مُتَرادِفَةً کَافْضَلِ ما صَلَّیْتَ عَلی احَدٍ مِنْ اوْلِیآئِکَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا وَلِیَّ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا نُوْرَاللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یا حُجَّةَاللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا امامَ الْمُؤْمِنیْنَ وَوارِثَ النَّبِییْنَ وَسُلالَةُ الْوَصِییْنَ السَّلامُ عَلَیْکَ‌یا نُوْرَاللَّهِ فی ظُلُماتِ الارْضِ، اتَیْتُکَ زَائِرًا عارِفًا بِحَقِّکَ مُعادِیًا لِاعْدآئِکَ مُوالِیًا لِاوْلِیآئکَ فَاشْفَعْ لیْ عِنْدَ رَبِّکَ یا مَوْلایَ» آنگاه حاجتی که داری بخواه که به اجابت مقرون گردد.
بعد از آن بربالین حضرت امام محمّدتقی علیه السلام جهت هریک دو رکعت نماز زیارت بگزار و دعایی که مذکور شد بخوان.
و هر گاه خواهی که ایشان را وداع کنی به‌طریقی که مذکور شد زیارت کن، آنگاه
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 435
بگو: «السَّلامُ عَلَیْکُما وَرَحْمَةُاللَّهِ وَبَرَکاتُهُ، یا وَلِیَّی اللَّهِ اسْتَوْدِعُکما وَاقْرَءُ عَلَیْکُما السَّلامَ، امَنّا بِاللَّهِ وَبِالرَّسُوْلِ وَبِما جِئْتُما بِه وَدَلَلْتُما عَلَیْهِ، اللَّهُمَّ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدیْنَ، اللَّهُمَّ لا تَجْعَلْ اخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیارَتی ایَّاهُما وَارْزُقْنیْ مُرافَقَتَهُما، وَاحْشُرْنیْ مَعَهُما بِحُبِّهِما، وَالسَّلامُ عَلَیْکُما وَرَحْمَةُاللَّهِ وَبَرَکاتُهُ».

زیارت حضرت امام رضا علیه السلام
بدان- وفّقک‌اللَّه تعالی وایّانا- که هر گاه به مشهد مقدّس رسی و خواهی که زیارت حضرت امام رضا علیه السلام بجاآری اوّل غسل زیارت کن و در وقت غسل کردن این دعا بخوان: «اللَّهُمَّ طَهِّرْنیْ وَطَهِّرْ قَلْبیْ وَاشْرَحْ لیْ صَدْریْ وَاجْرِ عَلی لِسانیْ مِدْحَتَکَ وَمَحبَّتَکَ وَالثَّنآءَ عَلَیْکَ فَانَّهُ لا قُوَّةَ الّا بِکَ وَقَدْ عَلِمْتُ انَّ قِوامَ دینی التَّسلیمُ لِامْرِک والاتِّباعُ لِسُنَّة نَبِیِّک وَالشَّهادَةُ عَلی جَمیعِ خَلْقِکَ، اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لیْ شِفاءً وَنورًا انَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدیْرٌ».
آنگاه جامه‌های پاک پوشیده پای برهنه با سکینه و وقار تکبیر و تهلیل‌گویان داخل روضه شو و در آن وقت بگو: «بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ وَعَلی مِلَّةِ رَسُوْلِ‌اللَّهِ، اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَریْکَ لَهُ وَاشْهَدُ انَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُوْلُهُ وَانَّ عَلِیًّا وَلِیُّ اللَّهِ».
پس چون به ضریح مقدّس آن حضرت رسی رو به‌قبر کن و قبله را در میان هردو کتف خود بگیر و بگو: «اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَریْکَ لَهُ وَاشْهَدُ انَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُوْلُهُ وَا نَّهُ سَیِّدُالْاوَّلیْنَ وَالْاخِریْنَ وَا نَّهُ سَیِّدُالْانْبِیآءِ وَالْمُرْسَلیْنَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ [والِ مُحَمَّدٍ] عَبْدِکَ وَرَسُوْلِکَ وَنَبِیِّکَ وَسَیِّدِ خَلْقِکَ اجْمَعیْنَ صَلوةً لا یَقْوی عَلی احْصآئِها غَیْرُکَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی امیْرِالْمُؤْمِنیْنَ عَلِیِّ بْنِ ابی‌طالِبٍ عَبْدِکَ وَاخیْ رَسُوْلِکَ الَّذِی انْتَجَبْتَهُ بِعِلْمِکَ وَجَعَلْتَهُ هادِیًا لِمَنْ شِئْتَ مِنْ خَلْقِکَ وَالدَّلیْلَ عَلی مَنْ بَعَثْتَهُ بِرِسالاتِکَ وَدَیَّانِ الدیْنِ بِعَدْلِکَ وَفَصْلِ قَضآئِکَ بَیْنَ خَلْقِکَ وَالْمُهَیْمِنِ عَلی ذلِکَ کُلِّه وَالسَّلامُ عَلَیْهِ وَرَحْمَةُاللَّهِ وَبَرَکاتُهُ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی فاطِمَةَ بِنْتِ نَبِیِّکَ وَزَوْجَةِ وَلِیِّکَ وَامُّ السِّبْطَیْنِ الْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ سَیِّدی شَبابِ اهْلِ الْجَنَّةِ الطُّهْرِ الطَّاهِرَةِ الْمُطَهَّرَةِ التَّقِیَّةِ النَّقیَّةِ الرَّضِیّةِ الزَّکِیَّةِ سَیِّدَةِ نِسآءِالْعالَمیْنَ وَاهْلِ الْجَنَّةِ اجْمَعِینَ صَلوةً لا یَقْوی عَلی احْصآئِها غَیْرُکَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 436
الْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ سِبْطَیْ نَبِیِّکَ وَسَیِّدَیْ شبابِ اهْلِ الْجَنَّةِ الْقائِمَیْنِ فی خَلْقِکَ وَالدَّالَّیْنِ «1» عَلی مَنْ بَعَثْتَ بِرِسالاتِکَ وَدَیَّانَیِ الدیْنِ بِعَدْلِکَ وَفَصْلَیْ قَضآئِکَ بَیْنَ خَلْقِکَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَبْدِکَ الْقآئِمِ فیْ خَلْقِکَ وَالدَّلیْلِ عَلی مَنْ بَعَثْتَ بِرِسالاتِکَ وَدَیَّانِ الدینِ بِعَدْلِکَ وَفَصْلِ قَضآئِکَ بَیْنَ خَلْقِکَ سَیِّدِالْعابِدیْنَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَبْدِکَ وَخَلیْفَتِکَ فیْ ارْضِکَ باقِرِ عِلْمِ النَّبِییْنَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ عَبْدِکَ وَوَلِیّ دِیْنِکَ وَحُجَّتِکَ عَلی خَلْقِکَ اجْمَعیْنَ الصَّادِقِ الْبارِّ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُوْسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَبْدِکَ الصَّالِحِ وَلِسانِکَ فی خَلْقِکَ وَالنَّاطِقِ بِحُکْمِکَ وَالْحُجَّةِ عَلی بَرِیَّتِکَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی عَلِیِّ بْنِ مُوْسَی الرِّضَا الْمُرْتَضی عَبْدِکَ وَوَلِیِّ دیْنِکَ الْقآئِم بَعْدلِکَ وَالدَّاعیْ الی دیْنِکَ وَدیْنِ ابآئِهِ الصَّادِقیْنَ صَلوةً لا یَقْوی عَلی احْصائِها غَیْرُکَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَبْدِکَ وَوَلیِّکَ الْقآئِمِ بِامْرِکَ الدَّاعیْ الی سَبیْلِکَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَوَلِیِّ دیْنِکَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ الْعامِلِ بِامْرِکَ الْقآئِمِ فی خَلْقِکَ وَحُجَّتِکَ الْمُؤَدیْ عَنْ نَبِیِّکَ وَشاهِدِکَ عَلی خَلْقِکَ الْمَخْصُوْصِ بِکَرامَتِکَ الدَّاعی الی طاعَتِکَ وَطاعَةِ رَسُوْلِکَ صَلَواتُکَ عَلَیْهِمْ اجْمَعیْنَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی حُجَّتِک وَوَلِیِّکَ الْقآئِم فی خَلْقِکَ صَلوةً تامَّةً نامِیَةً باقِیَةً تُعَّجِّلْ بِها فَرَجَهُ وَتَنْصُرْهُ بِها وَتَجعَلُنا مَعَهُ فِی الدُّنْیا وَالْاخِرَةِ، اللَّهُمَّ انیْ الَیْکَ اتَقَرَّبُ بِحُبِّهِمْ وَاوالیْ وَلِیَّهُمْ وَاعادیْ عَدُوَّهِمْ، فَارْزُقْنی بِهِمْ خَیْرَالدُّنْیا وَالْاخِرَةِ وَاصْرِفْ عَنیْ بِهِمْ شَرَّ الدُّنْیا وَالاخِرةِ وَاهْوالَ یَوْمِ الْقِیمَة».
آنگاه بربالین آن حضرت بنشین و بگو: «السَّلامُ عَلَیْکَ یا وَلِیَّ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا حُجَّةَاللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا نُوْرَاللَّهِ فیْ ظُلُماتِ الْارْضِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا عَمُوْدَ الدیْنِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ ادمَ صَفیِّ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ نُوْحٍ نَجیِّ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارثَ ابْراهیْمَ خَلیْلِ‌اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ اسْماعیْلَ ذَبیْحِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ مُوْسی کَلِیْمِ اللَّه، السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ عیْسی رُوْحِ‌اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِاللَّهِ خاتَمِ النَّبِییْنَ وَحَبیْبِ رَبِّ الْعالَمیْنَ رَسُوْلِ‌اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ امیْرِالْمُؤْمِنیْنَ عَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ فاطِمَةَالزَّهْرآءِ سَیِّدَةِ نِسآء العالَمِیْنَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا
__________________________________________________
(1) الدَّلِیلَیْنِ، خ ل.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 437
وارِثَ الْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ سَیِّدِیْ شَبابِ اهْلِ‌الْجَنَّةِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ عَلِیّ بْنِ الْحُسَیْنِ سَیِّدِالْعابِدیْنَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ باقِرِ عُلُوْمِ الْاوَّلیْنَ وَالْاخِریْنَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ الْبارِّ الأمِینِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ مُوْسَی بْنِ جَعْفَرٍ الکاظِمِ الحَلیمِ، السَّلامُ عَلَیْکَ ا یُّهَا الصِّدیْقُ الشَّهیْدُ، السَّلامُ عَلَیْکَ ا یُّهَا الْوَصِیُّ البارُّ التَّقِیُّ، اشْهَدُ ا نَّکَ قَدْ اقَمْتَ الصَّلاةَ واتَیْتَ الزَّکاةَ وَامَرْتَ بِالْمَعْرُوْفِ وَنَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَعَبَدْتَ اللَّهَ حَتّی اتاکَ الْیَقیْنُ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا ا بَا الْحَسَنِ وَرَحْمَةُاللَّهِ وَبَرَکاتُهُ».
آنگاه روی خود را به ضریح مقدّس آن حضرت نهاده بگو: «اللَّهُمَّ صَمَدْتُ الَیْکَ مِنْ ارْضی وَقَطَعْتُ الْبِلادَ رَجآءَ رَحْمَتِکَ فَلا تُخَیِّبنْی وَلا تَرُدَّنیْ بِغَیْرِ قَضآءِ حاجَتیْ وَارْحَمْ تَقَلُّبی عَلی قَبْرِ ابْن اخیْ رَسُوْلِکَ صَلَواتُکَ عَلَیْهِ والِه بِابیْ انْتَ وَامیْ اتَیْتُکَ زائِرًا وافدًا عائِذًا مِمَّا جَنَیْتُ عَلی نَفْسیْ وَاحْتَطَبتُ عَلی ظَهْریْ، فَکُنْ لی شافِعًا الَی اللَّهِ یَوْمَ فَقْری وَفاقَتیْ فَلَکَ عِنْدَاللَّهِ مَقامٌ مَحْمُوْدٌ وَانْتَ عِنْدَهُ وَجیْهٌ».
آنگاه دست راست خود را سوی آسمان بردار و دست چپ خود را به ضریح دراز کن و بگو: «اللَّهُمَّ انیْ اتَقَرَّبُ الَیْکَ بِحُبِّهِمْ وَوِلایَتِهِمْ وَاتَوَلّی اخِرَهُمْ بِما تَوَلَّیْتُ بِه اوَّلَهُمْ وَابْرَأُ مِنْ کُلِّ وَلیْجَةٍ دُوْنَهُمْ، اللَّهُمَّ الْعَنِ الَّذیْنَ بَدَّلُوْا نِعْمَتَکَ وَاتَّهَمُوْا نَبِیَّکَ وَجَحَدُوْا ایاتِکَ وَسَخِرُوْا بِامامِکَ وَحَمَلُوا النّاسَ عَلی اکْتافِ الِ مُحَمَّدٍ، اللَّهُمَّ انِّی اتَقَرَّبُ الَیْکَ بِاللَّعْنَةِ عَلَیْهِمْ وَالْبَراءَةِ مِنْهُمْ فِی الدّنْیا وَالْاخِرَةِ یا رَحْمنُ».
آنگاه به پائینِ پایِ آن حضرت آمده بگو: «صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ یا ا بَا الْحَسَنِ صَلَّی اللَّهُ عَلی رُوْحِکَ وَبَدَنِکَ صَبَرْتَ وَانْتَ الصَّادِقُ الْمُصَدَّقِ قَتَلَ‌اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ بِالْایْدیْ وَالْالْسُنِ، اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ امیْرِالْمُؤْمِنیْنَ وَقَتَلَةَ الْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ وَقَتَلَةَ اوْلادِ رَسُوْلِ‌اللَّهِ صَلَّی‌اللَّهُ عَلَیْهِ والِه .
آنگاه به بالای سر رفته دو رکعت نماز زیارت بگزارد، در رکعت اوّل بعد از فاتحه سوره یس بخوان و در رکعت دوم بعد از فاتحه سوره الرّحمن، و اگر به‌خاطر نداشته باشد از روی قرآن می‌تواند خواند، و اگر میسّر نشود هرسوره که خواهی بخوان، و بعد از فراغ از نمازِ زیارت دعائی که مذکور شد بخوان.
و هر گاه که خواهی آن حضرت را وداع کنی بگو: «السَّلامُ عَلَیْکَ یا مَوْلایَ وَابْنَ
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 438
مَوْلایَ وَرَحْمَةُاللَّهِ وَبَرَکاتُهُ، انْتَ لَنا جُنَّةٌ مِنَ الْعَذابِ وَهذا اوانُ انْصِرافی عَنْکَ انْ کُنْتَ اذِنْتَ لی غَیْرُ راغِبٍ عَنْکَ وَلا مُسْتَبْدِلٍ بِکَ وَلا مُؤْثِرٍ عَلَیْکَ وَلا زاهِدٍ فیْ قُرْبِکَ وَقَدْ جُدْتُ بِنَفْسی لِلْحَدَثانِ وَتَرَکْتُ الْاهْلِ [وَالْاوْلادَ] وَالْاوْطانِ، فَکُنْ لیْ شافِعًا یَوْمَ حاجَتیْ وَفَقْریْ وَفاقَتیْ یَوْمَ لا یُغْنیْ عَنیْ حَمیْمیْ وَلا قَرابَتیْ یَوْمَ لا یُغْنیْ عَنی والِدیْ وَلا وَلَدیْ، اسْئَلُ اللَّهَ الَّذیْ قَدَّرَ عَلَیَّ رِحْلَتی الَیْکَ انْ یُنَفِّسَ بکَ کُرْبَتی، وَاسْالُ اللَّهَ الّذی قَدَّرَ عَلَیَّ فِراقَ مَکانِکَ انْ لا یَجْعَلَهُ اخِرَ الْعَهْدِ مِنْ رُجُوْعیْ، وَاسْئَلُ‌اللَّهَ الَّذیْ ابْکی عَلَیْکَ عَیْنی انْ یَجْعَلَهُ سَبَبًا لیْ وَذُخْرًا، وَاسْئَلُ اللَّهُ الَّذیْ ارانیْ مَکانَکَ وَهَدانیْ لِلتَّسْلیْمِ عَلَیْکَ وَزِیارَتیْ ایَّاکَ انْ یُوْرِدَنیْ حَوْضَکُمْ وَیَرْزُقَنیْ مُرافَقَتَکُمْ فِی الْجِنانِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یا صَفْوَةَ اللَّهِ، السَّلامُ عَلی امیْرِالْمُؤْمِنیْنَ وَوَصِیِّ رَسُوْلِ رَبِ‌الْعالَمیْنَ وَقائِدِ الْغُرّ الْمُحَجِّلِیْنَ، السَّلامُ عَلَی الْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ سَیِّدی شَبابِ اهْلِ الْجَنَّةِ، السَّلامُ عَلی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ وَمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَمُوْسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَعَلِیِّ بْنِ مُوْسی وَمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَعَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَالْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَمُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ صاحِبِ‌الزَّمانِ صَلَواتُ‌اللَّه عَلَیْهِمْ وَرَحْمَةُاللَّهِ وَبَرَکاتُهُ، السَّلامُ عَلی مَلئِکَةِاللَّهِ الْباقینَ، السَّلامُ عَلی مَلائِکَةِ اللَّهِ الْمُقیْمیْنَ الْمُسَبِّحیْنَ الَّذیْنَ هُمْ بِامْرِه یَعْمَلُوْنَ، السّلامُ عَلَیْنا وَعَلی عِبادِاللَّهِ الصَّالِحیْنَ، اللَّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ اخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیارَتیْ ایَّاهُ فَانْ جَعَلْتَهُ فَاحْشُرْنیْ مَعَهُ وَمَعَ ابآئِهِ الْماضیْنَ وَانْ ابْقَیْتَنیْ یا رَبِّ فَارْزُقْنیْ زِیارَتَهُ ابَدًا ما ابْقَیْتَنیْ انَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدیْرٌ، اسْتَوْدِعُکَ‌اللَّهَ وَاسْتَرْعیْکَ وَاقْرَءُ عَلَیْکَ السَّلامُ، امَنَّا بِاللَّهِ وَبِما دَعَوْتَ الَیْهِ اللَّهُمَّ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدیْنَ، اللَّهُمَّ ارْزُقْنیْ حُبَّهُمْ وَمَوَدَّتهُمْ ابَدًا ما ابْقَیْتَنیْ السَّلامُ عَلَیْکَ مِنیْ أبَدًا ما بَقیتُ وَدائِماً اذا فَنیتُ، السَّلامُ عَلَیْنا وَعَلی عِبادِاللَّهِ الصَّالِحیْنَ».
و چون بیرون آیی، پشت به ضریح مقدّس آن حضرت نکنی تا آنکه قبر از نظر پنهان شود.

زیارت حضرت امام علیّ نقی و امام حسن عسکری علیهما السلام
بدان- وفّقک اللَّه تعالی وایّانا- که چون به سامره رسی و خواهی که زیارت قبر حضرت امام علیّ نقیّ و امام حسن عسکری علیهما السلام کنی باید که اوّل غسل زیارت کرده جامه‌هایِ پاک بپوشی، و چون به جایی رسی که قبر ایشان را مشاهده کنی بگو: «السَّلامُ
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 439
عَلَیْکُما یا وَلِیَّیِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکُما یا حُجَّتَیِ اللَّهِ، السَّلامُ عَلَیْکُما یا نُوْرَیِ اللَّهِ فیْ ظُلُماتِ الْارْضِ، اتَیْتُکُما عارِفًا بِحَقِّکُما مُعادِیًا لِاعْدآئِکُما مُوالِیًا لِاولِیآئِکُما مُؤْمِنًا بِما امَنْتُما بِه کافِرًا بِما کَفَرْتُما بِه مُحَقِّقًا لِما حَقَّقْتُما مُبْطِلًا لِما ابْطَلْتُما، اسْالُ اللَّهَ رَبیْ وَرَبَّکُما انْ یَجْعَلَ حَظیْ مِنْ زِیارَتیْ ایَّاکُمُ الصَّلاةَ عَلی مُحَمَّدٍ والِ مُحَمَّدٍ وَانْ یَرْزُقَنیْ مُرافَقَتَکُما فِی الْجِنانِ مَعَ ابائِکُما الصَّالِحیْنَ، وَاسْئَلُهُ انْ یُعْتِقَ رَقَبَتیْ مِنَ النَّارِ وَیَرْزُقَنیْ شَفاعَتَکُما وَمُصاحَبَتَکُما وَیُعَرِّفَ بَیْنیْ وَبَیْنَکُما وَلا یَسْلُبَنیْ حُبَّکُما وَحُبَّ ابآئِکُما الصَّالِحیْنَ وَانْ لا یَجْعَلَهُ اخِرَالْعَهْدِ مِنْ زِیارَتِکُما وَانْ یَحْشُرنی مَعَکُما فِی الْجَنَّةِ بِرَحْمَتِه اللَّهُمَّ ارْزُقْنیْ حُبَّهُما وَتَوَفَّنیْ عَلی مِلَّتِهِما، اللَّهُمَّ الْعَنْ ظالِمِی الِ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ وَانْتَقِمْ مِنْهُمْ، اللَّهُمَّ الْعَنِ الْاوَّلیْنَ مِنْهُمْ وَالْاخِریْنَ وَضاعِفْ عَلَیْهِمُ الْعَذابَ وَابْلُغْ بِهِمْ وَبِاشْیاعِهِمْ وَمُحِبِّیْهِمْ وَشیْعَتِهِمْ اسْفَلَ دَرَکٍ مِنَ الْجَحیْمِ انَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدیْرٌ، اللَّهُمَّ عَجِّلْ فَرَجَ وَلِیِّکَ وَابْنِ وَلِیِّکَ وَاجْعَلْ فَرَجَنا مَعَ فَرَجِهِمْ یا ارْحَمَ الرَّاحِمیْنَ».
آنگاه جهت خود و مؤمنین و مؤمنات دعا کن که محلّ اجابت دعوات است، بعد از آن جهت هریک از امامَین معصومَین دو رکعت نماز زیارت بگزار و دعای مذکور را بعد از نماز بخوان.
و بعضی از مجتهدین داخل شدن به گنبد این دو امام را جایز نمی‌دانند، زیرا که این هردو امام در خانه خود مدفونند، پس داخل شدن به خانه شخصی بی‌اذن او جایز نیست «1». و شیخ طوسی- طاب ثراه- فرموده که: اگر داخل شود گناه ندارد، چه در احادیث اهل‌بیت علیهم السلام واردشده‌که ایشان اموال خود را بر شیعیان خود حلال کرده‌اند «2».
و هر گاه خواهی که وداع ایشان کنی بگوی: «السَّلامُ عَلَیْکُما یا وَلِیَّیِ اللَّهِ اسْتَوْدِعُکُما اللَّهَ وَاقْرَءُ عَلَیْکُما السَّلامَ، امَنَّا بِاللَّهِ وَبِالرَّسُوْلِ وَبِما جِئْتُما بِه وَدَلَلْتُما عَلَیْهِ، اللَّهُمَّ اکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدیْنَ، اللَّهُمّ لا تَجعَلْهُ اخِرَ العَهْدِ مِنْ زِیارَتِهما وَارْزُقْنی الْعَوْدَ الَیْهما وَاحْشُرْنی مَعَهُما وَمَعَ ابائِهما الطَّاهِریْنَ
__________________________________________________
(1) شیخ مفید، مقنعه: 486.
(2) تهذیب 4: 136، حدیث 383 و ... و جلد 6: 94. وسائل 9: 543، حدیث 1 و ....
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 440

زیارت حضرت صاحب‌الزمان علیه السلام
بدان‌که چون اراده زیارت آن حضرت نمائی در سامره باید که غسل کنی جهت زیارت و جامه‌هایِ پاک بپوشی و در سردابه آن حضرت رفته بگویی: «السَّلامُ عَلَی الْحَقِ‌الْجَدیْدِ وَالْعالِمِ الَّذیْ عِلْمُهُ لا یَبیْدُ، السَّلامُ عَلی مُحِیْیِ الْمُؤْمِنیْنَ وَمُمیْتِ «1» الْکافِریْنَ السَّلامُ عَلی مَهْدیِّ الْامَمِ وَجامِعِ الْکَلِم، السَّلامُ عَلی خَلَفِ السَلَفِ وَصاحِبِ الشَّرَفِ السَّلامُ عَلی حُجَّةِ الْمَعْبُوْدِ، وَکَلِمَةِ الْمَحْمُوْدِ السَّلامُ عَلی مُعِزِّ الْاوْلِیآءِ وَمُذِلِّ الْاعْدآءِ السَّلامُ عَلی وارِثِ الْانْبِیآ وَخاتَمِ الْاوْصِیآء، السَّلامُ عَلَی الْامامِ القائمِ الْمُنْتَظَرِ وَ الْغآئِبِ الْمُسْتَتَرِ وَ الْعَدْلِ الْمُشْتَهَرِ، السَّلامُ عَلَی السَّیْفِ الشَّاهِرِ وَالْقَمَرِ الزَّاهِرِ وَالنُّوْرِ الْباهِرِ، السَّلامُ عَلی شَمْسِ الظُّلامِ وَبَدْرِ التَّمامِ، السَّلامُ عَلی رَبیْعِ الْایَّامِ وَفِطْرَةِ الْانامِ «2» السَّلامُ عَلی صاحِبِ الصَّمْصامِ وَفَلّاقِ الْهامِ، السَّلامُ عَلی صاحِبِ الدیْنِ الْمَاْثُوْرِ وَالْکِتابِ الْمَسْطُورِ السَّلامُ عَلی بَقِیَّةاللَّهِ فیْ ارْضِه وَحُجَّتِه عَلی عِبادِه وَالْمُنْتَهی الَیْهِ مَواریْثُ الْانْبِیآءِ وَلَدَیْهِ مَوْجُوْدٌ اثارُ الْاصْفِیآءُ، السَّلامُ عَلَی الْمُؤْتَمِنِ عَلَی السِّرِ وَالْعَلَنِ وَالْوَلیّ لِلْامْرِ، السَّلامُ عَلَی الْمَهْدِیِّ الَّذیْ وَعَدَاللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ الْامَمَ أنْ یَجْمَعَ بِهِ الکَلِمَ وَیَلُمَّ بِهِ الشَّعَثَ وَیَمْلَاءَ بِهِ الْارْضَ قِسْطًا وَعَدْلًا وَیُمْکِّنَ لَهُ وَیُنْجِزَ بِه وَعْدَالْمُؤْمِنیْنَ، اشْهَدُ ا نَّکَ وَالْائِمَّةَ مِنْ ابآئِکَ ائِمَّتی وَمَوالیَّ فیْ الحَیوةِ الدُّنْیا وَیَوْمَ یَقُوْمُ الْاشْهادُ، اسْئَلُکَ یا مَوْلایَ انْ تَسْال اللَّه تَبارَکَ وَتَعالی فیْ صَلاحِ شَأْنیْ وَقَضآءِ حَوآئِجیْ وَغُفْرانِ ذُنُوْبیْ وَالْاخْذِ بِیَدیْ فیْ دیْنی وَدُنْیایَ واخِرَتیْ وَلِکافَّةِ اخْوانِیَ الْمُؤْمِنیْنَ وَالْمُؤْمِناتِ انَّهُ غَفُوْرٌ رَحیْمٌ، وَصَلَّی اللَّهُ عَلی سَیِّدِنا مُحَمَّدٍ رَسُوْلِ‌اللَّهِ والِ مُحَمَّدٍ الطَّیِّبینَ الطَّاهِریْنَ».
آنگاه دو [1] رکعت نماز بگزار و این دعا بخوان: «اللَّهُمَّ عَظُمَ الْبَلاءُ وَبَرِحَ الْخِفآءُ وَانْکَشَفَ الْغِطاءُ وَضاقَتِ الْارْضُ وَمَنَعَتِ السَّمآءُ وَالَیْکَ یا رَبِّ الْمُشْتَکی وَعَلَیْکَ الْمُعَوَّلُ فِی الشِّدَّةِ وَالرَّخآءِ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ والِهِ الَّذینَ فَرَضْتَ عَلَیْنا طاعَتَهُمْ فَعَرَّفْتَنا بِذلِکَ
__________________________________________________
[1]- و اگر دوازده رکعت نماز بگزارد، چنانچه دربعض کتب مزار مأثور و مذکور است البتّه اولی‌خواهد بود. (صدر)
__________________________________________________
(1) مُبیر، خ ل.
(2) رَبیعِ الأَنامِ وَنَضْرَةِ الایَّامِ، خ ل.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 441
مَنْزِلَتَهُمْ فَرِّجْ عَنّا بِحَقِّهِمْ فَرَجاً عاجلًا کَلَمْحِ الْبَصَرِ اوْ هُوَ اقْرَبُ مِنْ ذلِک یا مُحَمَّدُ یا عَلِیُّ یا عَلیُّ یا مُحَمَّدُ انْصُرانیْ فَانَّکُما ناصِریَ وَاکْفِیانیْ فَانَّکُما کافِیایَ یا مَوْلایَ یا صاحِبَ‌الزَّمانِ الْغَوْثَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ ادْرِکنیْ ادْرِکْنیْ ادْرِکْنیْ».

محمّد بن عبداللَّه بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبدمناف صلی الله علیه و آله و سلم
کنیت او ابوالقاسم است. و مولد او در مکّه واقع شده، روز جمعه وقت طلوع فجر هفدهم ربیع الاوّل عام‌الفیل. و آنچه در بعضی احادیث صحیحه وارد شده که: مولود آن حضرت روز دوازدهم ربیع‌الاوّل بوده «1» موافق قول سنّیان است، و در حدیث نیز وارد شده که: هرگاه دو حدیث مخالف وارد شده باشد عمل به حدیثی باید کرد که موافق قول سنّیان نباشد «2» لهذا اصحاب ما عمل به آن نکرده‌اند.
والده آن حضرت آمنه بنت وهب بن عبدمناف است، حامله شد به او از پدر او عبداللَّه بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف در ایّام تشریق که آن یازدهم و دوازدهم و سیزدهم ماه ذی‌الحجّه است در خانه ایشان به منی نزدیک جمره وسطی. و در این مقام بحثی هست و جواب آن نیز در کتب مذکور است.
وروز مبعث او به‌رسالت بیست وهفتم رجب‌است، و از سنّ مبارکش چهل سال گذشته بود. ودر شب بیست وهفتم وروز آن دوازده رکعت نماز و زیارت آن حضرت سنّت است.
و در بیست و یکم ماه رمضان آن حضرت صلی الله علیه و آله را عروج به معراج واقع شد.
و در سال سیزدهم از مبعث در شب پنج‌شنبه از مکّه هجرت به مدینه کرد، و در همین شب حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام به جای حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله خوابید ونفس خود
__________________________________________________
(1) کافی 1: 439. کمال‌الدین 1: 196، حدیث 39.
(2) علّامه مجلسی در بحار 2: 235 روایت را از قطب راوندی در رساله فقها، از صدوق نقل کرده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 442
را فدای آن حضرت نمود تا آنکه در قرآن بدین‌واسطه مدح آن حضرت وارد شده «1».
و در دهم ماه ربیع‌الاوّل حضرت خدیجه مادر حضرت فاطمه زهرا علیها السلام را در حباله خویش درآورد، و آن حضرت در آن وقت بیست و پنج ساله بود و خدیجه چهل ساله.
و در همین روز جدّ آن حضرت وفات یافت و در آن وقت آن حضرت نه ساله بود.
و در دوازدهم ماه رمضان سال دهم از بعثت خدیجه بنت خویلد وفات یافت.
و وفات آن حضرت روز دوشنبه بیست و هشتم ماه صفر در سال یازدهم از هجرت او که از مکّه به مدینه واقع شده بود. و بعضی از مجتهدین گفته‌اند که: وفات او در هجدهم ربیع‌الاوّل بود «2». و سنّ شریفش شصت و سه سال بود

حضرت فاطمه زهرا علیها السلام
بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم مولد او در مکّه واقع شد، بعد از مبعث به پنج سال.
ایّام وفات او در مدینه بعد از وفات حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم به صد روز.
ودر مدفن اوخلاف‌است اصحّ آن‌است‌که در خانه خود باشد، چنانچه مذکور شد.
و بعد از آنکه بنی‌امیّه مسجد پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را بزرگ ساختند آن خانه داخل مسجد شد و آن در میانه منبر و قبر حضرت رسالت پناهی صلی الله علیه و آله و سلم است. و در بقیع نزد چهار امام احتیاطاً زیارت او باید کرد.
و در نصف رجب در ماه پنجم از هجرت تزویج حضرت فاطمه زهرا با حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام واقع شد و در آن وقت سنّ حضرت فاطمه علیها السلام یازده سال بود. و در همین روز در سال دوم از هجرت تحویل قبله به جانب کعبه شد.

حضرت امام حسن بن علیّ بن ابی‌طالب علیهما السلام
سیّد شباب اهل جنّت، مادر او فاطمه، کُنیت او ابومحمّد.
مولد او مدینه روز سه‌شنبه نصف ماه رمضان در سال دوم از هجرت. و بعضی از
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 444
مجتهدین سال هشتم از هجرت گفته‌اند «1».
مدفنش در بقیع. ایّام وفات او روز پنجشنبه هفتم [1] ماه صفر سال چهل و نه از هجرت و بعضی پنجاه گفته‌اند.
سنّ شریفش چهل و هشت سال بود، و بعضی چهل و هفت سال نیز گفته‌اند.

حضرت امام زین‌العابدین علیّ بن الحسین علیهما السلام
کُنیت او ابومحمّد، مادرش شاه زنان بنت شیرویة بن کسری پرویز، و بعضی گفته‌اند که دختر یزدجرد است.
مولدش مدینه روز یکشنبه پنجم ماه شعبان به سی و سه سال از هجرت، و بعضی سی و هشت گفته‌اند.
مدفنش بقیع، پیش عمّ خود حضرت امام حسن علیه السلام، روز وفاتش شنبه دوازدهم محرّم‌الحرام سال نود و پنج از هجرت.
سنّ شریفش پنجاه و هفت سال.
__________________________________________________
[1]- در بعضی از نسخ بیست و هشتم ماه صفر است. (دهکردی، صدر)
* در بعضی از روایات غیر از این وارد شده است. (صدر)
__________________________________________________
(1) پیدا نکردیم.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 445

حضرت امام محمّد باقر علیه السلام
کنیتش ابوجعفر، والده‌اش امّ‌عبداللَّه بنت الحسن بن علی، و او اوّل علوی است که از دو علوی به‌وجود آمده.
مولدش مدینه روز دوشنبه، سوم ماه صفر سال پنجاه و هفت از هجرت و آنچه مذکور شد علّامه و شیخ شهید در تحریر «1» و درُوس «2» نقل کرده‌اند، و چون وفات حضرت امام حسین علیه السلام در سال شصت و یک از هجرت واقع شده، پس در روز شهادت آن حضرت، حضرت امام محمّد باقر علیه السلام چهار سال داشته باشد، چنانچه صدوق- علیه‌الرحمه- در کتاب «من لا یحضرُه الفقیه» نقل کرده «3».
مدفنش بقیع در پهلوی پدر خود، ایّام وفاتش روز دوشنبه هفتم ذی حجّه سال صد و چهارده از هجرت، و بعضی صد و شانزده گفته‌اند.
سنّ شریفش پنجاه و هفت سال.

حضرت امام جعفر صادق علیه السلام
کُنیتش ابوعبداللَّه، مادرش امّ فروه و بعضی گفته‌اند که اسم مادرش فاطمه است و لقب او امّ فروه بوده.
مولدش مدینه روز دوشنبه هفدهم ربیع‌الاوّل سال هشتاد و سه از هجرت.
مدفنش در بقیع در پهلوی پدر خود. ایّام وفاتش منتصف شهر رجب، و بعضی شوّال گفته‌اند، سال صد و چهل و هشت از هجرت.
سنّ شریفش شصت و پنج سال.
حضرت امام موسی کاظم علیه السلام
کُنیتش ابوالحسن و ابوابراهیم و ابوعلی، مادرش حمیدة بربریّه.
مولدش «ابوا» که منزلی است مابین مکّه و مدینه، روز یکشنبه هفتم ماه صفر سال
__________________________________________________
(1) علّامه حلّی، تحریر 2: 123.
(2) شهید اوّل، دروس 2: 12.
(3) صدوق، من لا یحضره الفقیه 2: 244، حدیث 2309.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 446
صد و بیست و هشت از هجرت، و بعضی صد و بیست و نه گفته‌اند.
مدفنش مقبره قریش دربغداد. وفاتش در روزبیست وچهارم‌رجب‌سال‌صدو هشتاد و سه هجریّه، و بعضی روز جمعه بیست و پنجم رجب سال صد و هشتاد و یک گفته‌اند.
سنّ شریفش پنجاه سال.حضرت امام جعفر صادق علیه السلام
کُنیتش ابوعبداللَّه، مادرش امّ فروه و بعضی گفته‌اند که اسم مادرش فاطمه است و لقب او امّ فروه بوده.
مولدش مدینه روز دوشنبه هفدهم ربیع‌الاوّل سال هشتاد و سه از هجرت.
مدفنش در بقیع در پهلوی پدر خود. ایّام وفاتش منتصف شهر رجب، و بعضی شوّال گفته‌اند، سال صد و چهل و هشت از هجرت.
سنّ شریفش شصت و پنج سال.
حضرت امام موسی کاظم علیه السلام
کُنیتش ابوالحسن و ابوابراهیم و ابوعلی، مادرش حمیدة بربریّه.
مولدش «ابوا» که منزلی است مابین مکّه و مدینه، روز یکشنبه هفتم ماه صفر سال
__________________________________________________
(1) علّامه حلّی، تحریر 2: 123.
(2) شهید اوّل، دروس 2: 12.
(3) صدوق، من لا یحضره الفقیه 2: 244، حدیث 2309.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 446
صد و بیست و هشت از هجرت، و بعضی صد و بیست و نه گفته‌اند.
مدفنش مقبره قریش دربغداد. وفاتش در روزبیست وچهارم‌رجب‌سال‌صدو هشتاد و سه هجریّه، و بعضی روز جمعه بیست و پنجم رجب سال صد و هشتاد و یک گفته‌اند.
سنّ شریفش پنجاه سال.

حضرت امام علیّ بن موسی الرضا علیهما السلام
کُنیتش ابوالحسن، مادرش امّ ولد.
مولدش مدینه روز پنج‌شنبه یازدهم «1» ذی‌قعده، و بعضی بیست و سوم گفته‌اند، سال صد و چهل و هشت هجری.
مدفنش طوس خراسان سال دویست و سه از هجرت.
سنّ شریفش پنجاه و پنج سال.

حضرت امام محمّد تقی الجواد علیه السلام
کُنیتش ابوجعفر، پدرش حضرت امام رضا علیه السلام، مادرش خیزران امّ‌ولد از اهل‌بیت ماریه قبطیّه.
مولدش مدینه در نصف ماه رمضان سال صد و نود و پنج هجری، مدفنش مقابر قریش به قرب جدّش در بغداد.
ایّام وفاتش آخر ذی‌قعده، و بعضی روز سه شنبه یازدهم ذی‌قعده سال دویست و بیست هجری گفته‌اند.
سنّ شریفش بیست و پنج سال.

حضرت امام علیّ نقی علیه السلام
کُنیتش ابوالحسن، پدرش محمّدجواد و مادرش سمانه امّ‌ولد.
مولدش مدینه مُنتصف ذی‌حجّه، و بعضی بیست و ششم گفته‌اند، سال دویست و دوازدهم هجری.
__________________________________________________
(1) در یک نسخه خطّی و مطبوع: پانزدهم ثبت شده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 447
مدفنش به‌خانه خود به سُرّ مَن رَأی روز دوشنبه سوم رجب سال دویست و پنجاه و چهار، و بعضی دوم رجب نیز گفته‌اند.
سنّ شریفش چهل و یک سال و نه ماه.

حضرت امام حسن عسکری علیه السلام
کُنیتش ابومحمّد، پدرش حضرت امام علیّ نقی علیه السلام، مادرش حدیث امّ‌ولد.
مولدش مدینه در دهم ربیع‌الآخر، و بعضی روز دو شنبه چهارم ماه مذکور نیز گفته‌اند، سال دویست و سی و دو هجری.
مدفنش در خانه پدرش در سرّ من رأی روز یکشنبه، و بعضی روز جمعه هشتم ربیع الاوّل سال دویست و شصت هجری گفته‌اند.
سنّ شریفش بیست و هشت سال.
و شیخ مفید- علیه‌الرحمه- فرموده که از بیرون خانه زیارت ایشان باید کرد، چه بی‌اذن داخل خانه غیر نمی‌توان شد «1». و اصحّ آن است که جایز است دخول در آن، چه حضرات ائمّه معصومین علیهم السلام مال خود را برشیعه خود حلال کرده‌اند، چنانچه در احادیث وارد شده «2».
حضرت امام محمّدمهدی علیه السلام
کُنیتش ابوالقاسم، مادرش صیقل، لقبش نرجس، و بعضی مریم بنت زید، گفته‌اند.
مولدش سرّ من رَأی در شب نصف شعبان سال دویست و پنجاه و چهار، و بعضی دویست و پنجاه و پنج گفته‌اند.
و این آن شخص است که ظهور او پیش همه متیقّن است «3»، و پُر خواهد گردانید زمین را از عدل چنانچه از جور پُر شده است.
__________________________________________________
(1) شیخ مفید، مقنعه: 486.
(2) تهذیب 4: 136، حدیث 383 و ... و جلد 6: 94. وسائل 9: 543، حدیث 1 و ....
(3) بعضی از نسخه‌ها: که ظهورش متعیّن است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 449

فصل اوّل در بیان شروط نذر
بدان‌که نذر آن است که شخصی، فعلی یا ترک فعلی را جهت شکر نعمت یا دفع بلا یا زجر نفس بر خود لازم سازد. و هشت شرط به نذر متعلّق است:
شرط اوّل آنکه: صیغه را به لفظ بگوید [1] مثل آنکه: «للَّه علیّ إن رزقنِی اللَّهُ ولدًا أوْ مالًا أو شفانی من مرضی أو ان ترکتُ الصلاةَ أو زنیت أن اؤدّی عشرة مثاقیل ذهب» یعنی خدای راست برمن که اگر مرا فرزندی یا مالی ارزانی دارد یا از مرض شفا دهد یا اگر نماز نکنم یا زنا کنم ده مثقال طلا تصدّق کنم. و اگر مطلق گوید: «خدای راست بر من ده مثقال طلا» بی‌آنکه جهت شکری یا دفع بلائی یا زجر نفسی باشد، میانه مجتهدین در این خلاف است. اصحّ آن است که صحیح است.
__________________________________________________
[1]- هرچند به غیر عربی باشد و هر قومی به لغت خود باشد. (دهکردی)
* بعید نیست انعقاد آن به غیر عربی بالنسبه به قادر بر عربی، هرچند احوط به عربی خواندن است، و امّا بالنسبه به عاجز از عربی و از تعلّم آن جواز آن به غیر عربی اشکال ندارد، چنانچه هرگاه قادر بر عربی صیغه را به ترکی یا به فارسی بخواند احوط آن است که تخلّف نکند، بلکه هرگاه تخلّف کند کفّاره بر او لازم می‌شود بنابر احوط. (نخجوانی)
* هرچند به غیر عربی باشد بنابر اقوی. (یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 451
پس اگر به‌لفظ نگوید و قصد کند وفا کردن [1] به آن سنّت [2] است.
شرط دوم آنکه: نذرکننده بالغ و عاقل باشد، پس نذر طفل و دیوانه صحیح نیست.
شرط سوم آنکه: مختار باشد، پس نذر کسی‌که او را به اکراه برآن دارند صحیح نیست.
شرط چهارم آنکه: قصد کند، پس نذر مست و بی‌هوش و خفته صحیح نیست.
شرط پنجم آنکه: قصد قربت [3] کند، پس نذر کافر صحیح نیست. امّا اگر بعد از نذر مسلمان شود وفا کردن به آن سنّت است.
شرط ششم آنکه: به اذن پدر [4] و شوهر [5] و آقا بوده باشد، پس نذر پسر و زن
__________________________________________________
[1] وفا کردن احوط است. (تویسرکانی)
[2] بلکه احوط است نیز. (یزدی)
* بلکه احوط است. (صدر)
[3] اعتبار قصد قربت در نذر ممنوع است، بلکه اصل نذر کردن مرجوح است، بلی متعلّق نذرباید راجح باشد و بنابراین صحّت آن از کافر مانعی ندارد و بودن متعلّق از عبادات و حال آنکه عبادات از کافر صحیح نیست ضرر ندارد، چون ممکن است او را مسلمان شدن تا بتواند اتیان کند، بلی هرگاه مقیّد کند به اتیان حال الکفر باطل است چون مقدور نیست. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[4] در اشتراط اذن پدر خلاف است احوط عدم اشتراط است. (تویسرکانی)
* اشتراط اذن پدر معلوم نیست، هرچند احوط استیذان است و همچنین در زوجه بلی اقوی در زوجه با منع سابق عدم انعقاد است در آنچه منافی حقّ زوج است از استمتاعات و با منع لاحق منحلّ می‌شود در آنچه منافی حقّ اوست. (دهکردی، یزدی)
[5] اشتراط صحّت نذر زن به اذن شوهر مشهور است، می‌خواهد متعلّق نذر از اموالش باشد یا آنکه عبادتی باشد، مثل روزه مستحبّ و نحو آن، مگر آنکه متعلّق نذر او امر واجبی باشد، مثل حجّ واجب یا زکات واجبه و نحو اینها، یا اینکه بر ترک حرام باشد که بر این فرض نذر صحیح و لازم است و محتاج به اذن زوج و رضای او نمی‌باشد، چنانچه در غیر نذری که متعلق به غیر واجب و ترک حرام باشد محتاج به اذن است، هرچند که منافات با حقوق زوج نداشته باشد، و امّا نذر فرزند بدون اذن پدرش مشهور عدم توقّف است بر اذن پدر، لکن حکم به توقّف آن بر اذن او خالی از وجه نیست، و امّا بالنسبه به اذن مادر، پس کسی از فقهاء متعرّض او نشده است و ظاهر عدم توقّف است، و امّا نذر مملوک، پس اشکالی نیست
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 452
و غلام بدون اذن صحیح [1] نیست.
شرط هفتم آنکه: آن چیزی را که نذر می‌کند می‌باید که مقدور نذرکننده باشد، پس اگر ممتنع باشد، خواه ممتنع عقلی (چون جمع میانه دو نقیض) یا ممتنع عادتی (چون رفتن به آسمان) صحیح نیست.
شرط هشتم آنکه: آن چیزی را که نذر می‌کند می‌باید که طاعت باشد چون نماز و روزه و حجّ و جهاد و غیر آن از عبادات یا «1» فعل او راجح باشد، پس اگر معصیت باشد صحیح نیست. امّا اگر مباح باشد میانه مجتهدین خلاف است. اقرب [2] متابعت نذر است در این صورت اگر راجح باشد به‌حسب دین و دنیا، و با مساوی بودن اولی مراعات نذر است در فعل و ترک، چنانچه در احادیث وارد شده «2».

فصل دوم در احکام نذر کردن
بدان‌که نذر به طلاق زوجه و آزادی بنده، پیش شیعه صحیح نیست. و اگر نذر طهارت کند به تیمّم با وجود آب یا نذر نماز کمتر از دو رکعت کند جایز نیست. و بعضی از مجتهدین نذر یک رکعت را نیز جایز «3» دانسته‌اند [3] «4».
__________________________________________________
بر توقّف صحّت نذر او بر اذن مولی، و بر تقدیر عدم توقّف صحّت نذر زن و فرزند بر اذن شوهر و پدر اشکالی ندارد که نهی سابق ایشان مانع از صحّت و نهی لاحق موجب حلّ می‌شود. (نخجوانی)
[1] صحّت نذر پسر بدون اذن پدر بعید نیست، بلی اگر پدر بخواهد حلّ نماید می‌تواند و در زن زیاده از آنچه منافی با حقّ شوهر اوست ظاهراً دلیلی ندارد. (صدر)
[2] احوط متابعت نذر است در مباح یا راحج به حسب دین یا دنیا. (تویسرکانی)
[3] احوط عدم اجزاء به یک رکعت است. (تویسرکانی)
* اگر قصد او نماز وتر باشد صحیح است. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) بعضی از نسخه‌ها: تا.
(2) تهذیب 8: 301 و 310 و 312، حدیث 1116 و 1149 و 1157. وسائل 23: 241 و 317 و 319، حدیث 5 و 1 و 11.
(3) در نسخه‌ای: مجزی نیست.
(4) ابن ادریس، سرائر 3: 69. محقّق، شرایع 3: 189. علّامه حلّی، تحریر 4: 356.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 453
و اگر نذر حجّ پیاده کند از شهری که نذر کرده لازم است که متوجّه مکّه مشرّفه شود. و بعضی از مجتهدین گفته‌اند «1»: می‌باید که از پنج محلّی که حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم جهت احرام بستن مقرّر کرده- چنانچه در کتاب حجّ مذکور شده است- تا مکّه پیاده برود. [1] و اگر در این صورت راه او بردریا واقع شود باید که در کشتی بایستد. [2] و اگر با وجود قدرت پاره راه سوار شود واجب است که برگردد و آن راه را پیاده برود. و بعضی از مجتهدین برآنند که در برگردیدن نیز پیاده برود «2».
و اگر نذر بیت‌اللَّه الحرام کند منصرف به‌کعبه می‌شود، و همچنین اگر نذر بیت‌اللَّه کند آن نیز به‌کعبه منصرف می‌شود. وبعضی ازمجتهدین این‌نذر را باطل‌می‌دانند [3]»
.
و اگر نذر روزه چند روز معیّن [4] کند مخیّر است در آنکه آن روزها را پی در پی بدارد یا متفرّق، مگر آنکه در صیغه نذر قصد گرفتن پی در پی کرده باشد. و اگر نذر روزه عیدین کند صحیح نیست. و همچنین نذر روزه ایّام تشریق- که یازدهم و دوازدهم و سیزدهم ذی‌حجّه است- کسی را که در منی باشد صحیح نیست.
و همچنین اگر زن نذر کند که در ایّام حیض روزه دارد، یا مسافر نذر کند که روزه ماه رمضان را در سفر بگیرد صحیح نیست.
و اگر نذر کند که روزه را در مکان شریف بدارد لازم است وفا کردن به آن نذر.
و اگر مکان شرافتی نداشته باشد، میان مجتهدین در آن خلاف است. اصحّ آن است که
__________________________________________________
[1]- احوط قول اول است. (تویسرکانی)
[2] لزوم ایستادن در کشتی معلوم نیست اگر چه احوط است و همچنین در پیاده در حین‌مراجعت. (تویسرکانی)
* معلوم نیست. (صدر)
* بنابر احوط. (نخجوانی، یزدی)
[3] اقوی و احوط صحّت است. (تویسرکانی)
[4] یعنی معیّن به حسب عدد. (یزدی)
__________________________________________________
(1) محقّق عاملی، مدارک 7: 103.
(2) نیافتیم.
(3) شیخ طوسی، خلاف 6: 194 مسأله 3.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 454
در این صورت متابعت نذر لازم نیست. [1]
و اگر نذر کند روزه داشتن زمانی، در حدیث واقع شده پنج ماه روزه بگیرد «1» مگر [2] آنکه قصدش کمتر [3] از پنج ماه باشد.
و اگر نذر آزاد کردن غلام قدیم خود کند غلامی که شش ماه [4] خدمت او کرده است آزاد می‌شود. و اگر نذر کند که اوّل بنده را که مالک شود آزاد باشد بعد از آن چند بنده را به یک دفعه مالک شود همه آزاد [5] می‌شوند. و اگر نذر کند که آنچه کنیز او اوّل دفعه بزاید آزاد باشد، پس اگر به یک دفعه دو طفل بزاید هردو آزاد است. و در نذر آزاد کردنِ بنده کوچک و بزرگ و ذکر و انثی و صحیح و مریض مخیّر است.
و اگر نذر کند تصدّق به مال بسیاری، در حدیث وارد شده که هشتاد درهم یا بیشتر باید که تصدّق کند «2».
و اگر نذر تصدّق به جمیع مال خود کند و از آن ضرر به او رسد باید که همه اموال خود را قیمت کند و به‌تدریج تصدّق نماید.
و اگر نذرکننده از نذر عاجز شود نذر ساقط می‌شود، و اگر بعد از عجز قدرت پیدا کند همان نذر واجب [6] می‌شود. و بعضی از مجتهدین گفته‌اند: در وقتی که عاجز
__________________________________________________
[1] لزوم متابعت معلوم نیست اگر چه احوط است. (تویسرکانی)
* هرگاه نذر تعلّق گیرد به خصوصیّت مکان و امّا اگر متعلّق روزه مخصوص باشد متابعت لازم است، چون راجح است، هرچند خصوصیّت آن راجح نباشد. (دهکردی، یزدی)
[2] این استثناء جزء حدیث نیست. (دهکردی، یزدی)
[3] یا بیشتر. (دهکردی، یزدی)
[4] اظهر رجوع به عرف است و همچنین در فرع سابق. (یزدی)
[5] آزادی همه غلامان که یک دفعه مالک می‌شود احوط است و همچنین آزادی دو طفلی که‌یک دفعه متولّد می‌شوند. (تویسرکانی)
* به اختلاف قصد حکم مختلف می‌شود و همچنین در فرع بعد وسابق. (یزدی)
[6] وجوب آن معلوم نیست. (تویسرکانی)
__________________________________________________
(1) کافی 4: 142، حدیث 5. مقنعه: 564. وسائل 10: 388 حدیث 2 و 3.
(2) کافی 7: 463، حدیث 21. وسائل 23: 298، حدیث 1 و 2 و 3.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 455
می‌شود می‌باید که کفّاره بدهد «1». و در بعضی احادیث اهل‌بیت علیهم السلام وارد شده که:
هرگاه کسی نذر روزه کند و بعد از آن عاجز شود به‌عوض هرروزی نیم من [1] تبریز گندم تصدّق نماید «2». و مجتهدین این حدیث را حمل کرده‌اند برآنکه این تصدّق [2] سنّت است «3».
و حکم عهد نمودن در جمیع شرایط و احکام حکم نذر کردن دارد [3] مگر در صیغه که عوض «للَّهِ عَلَیَّ» در عهد «عاهَدْتُ اللَّهَ» باید گفت.
__________________________________________________
[1]- ظاهر آنچه وارد شده است یک مدّ است. (نخجوانی)
* بلکه یک مدّ. (یزدی)
[2] اولی و احوط عدم ترک است. (تویسرکانی)
[3] الحاق عهد به نذر در جمیع شروط و احکام محلّ تأمّل است و مراعات احتیاط در ... مستحسن است. (تویسرکانی)
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی، خلاف 6: 187 مسأله 105، نهایه 3: 66.
(2) کافی 7: 457، حدیث 15. وسائل 23: 312، حدیث 1.
(3) علّامه، مختلف 8: 215. شهید ثانی، مسالک 10: 34 و جلد 11: 394. حرّ عاملی، وسائل 23: 313، ذیل حدیث 2.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 456

مطلب دوم در بیان سوگند خوردن و اقسام و شروط آن
بدان‌که سوگند خوردن بر چهارده قسم است:
اوّل: قسم خوردن برچیزهای گذشته و این قسم کفّاره ندارد و اگرچه دروغ قسم خورد، و این قِسْم قَسَم را «غموس [1]» گویند و داخل گناهان کبیره کرده‌اند. [2]
دوم: قسم برچیزهای مستقبل. [3]
سوم: قسم برفعل واجب.
چهارم: قسم برفعل سنّت.
پنجم: قسم برفعل مکروه.
ششم: قسم برفعل مباح.
هفتم: قسم برفعل معصیت.
هشتم: قسم برترک واجب.
نهم: قسم برترک سنّت.
دهم: قسم برترک معصیت.
یازدهم: قسم برترک مکروه.
دوازدهم: قسم برترک مباح.
__________________________________________________
[1] یعنی هرگاه دروغ باشد. (دهکردی، یزدی)
[2] اگر دروغ قسم بخورد. (صدر)
[3] به نحو اخبار. (دهکردی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 457
سیزدهم: قسم برمذکورات. [1]
چهاردهم: دیگری را قسم دادن برمذکورات.
و باز منقسم می‌شود سوگند خوردن به پنج قسم:
اوّل: واجب، چون سوگند خوردن جهت خلاص نمودن مسلمانی یا مال او [2] یا عِرض او از دست ظالمی یا دفع ظلمی از او، و اگر در این صورت توریه کند که از دروغ خلاص شود، بهتر [3] است.
دوم: حرام، چون سوگند خوردن به دروغ و به غیر نامهای خدای تعالی، چون سوگند خوردن به اصنام و مانند آن، و سوگند خوردن فرزند و زن و غلام بی‌اذن پدر و شوهر [4] و آقا در غیر واجبات و ترک محرّمات.
سوم: سنّت، چون سوگند خوردن جهت چیزی که در آن مصلحتی باشد چون اصلاح میانه دو خصم.
چهارم: مکروه، چون سوگند خوردن جهت چیزی به غیر نامهای خدای تعالی و غیراصنام، چون سوگند به پدر و مادر خوردن. و بعضی از مجتهدین این را نیز حرام می‌دانند «1» و چون سوگندی که متعلّق او مکروه باشد، و سوگند خوردن راست نیز بی‌احتیاج مکروه است.
__________________________________________________
[1] یعنی بر همه مذکورات. (دهکردی، یزدی)
[2] وجوب قسم خوردن جهت خلاص مال غیر یا خود معلوم نیست، مگر آنکه مالی باشد که‌حفظ آن واجب باشد. (دهکردی، یزدی)
[3] بلکه احوط است. (دهکردی، صدر، یزدی)
[4] اقوی عدم حرمت قسم است بدون رضای پدر و شوهر و همچنین اقوی عدم حرمت قسم است به غیر از نامهای خداوند عالم. (تویسرکانی)
* معلوم نیست (صدر)
* اعتبار اذن پدر و شوهر معلوم نیست، بلی با نهی ایشان منعقد نمی‌شود، و بر تقدیر ایقاع بی‌اذن می‌توانند حلّ نمایند. (یزدی)
__________________________________________________
(1) شهید اوّل در دروس 2: 161 به قائلی نسبت داده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 458
پنجم: مباح، چون سوگند خوردن برفعل مباح.
و شروط سوگند خوردن هفت چیز است:
اوّل آنکه: به‌نام خدای تعالی باشد، چون: «والَّذی نفسی بیده» «وَالَّذی خلق الْحبّة وبرئ النَّسَمَةَ» «ومُقلِّبِ الْقلوبِ وَالأبصار» ومانند اینها، یا به‌اسمای‌مخصوص به‌اوچون:
«وَاللَّهِ» وَ «بِاللَّهِ» «وَالرَّحمنِ» «والقَدیمِ» «والبارئ» و مانند اینها، یا به اسمای مشترک که آنها را اغلب برخدای تعالی اطلاق کنند چون: «رَبّ» وَ «خالق» وَ «باری» و «رازق».
و به غیر از اینها چون: «موجود» و «خبیر» وَ «سَمیع» وَ «بَصیر» سوگند خوردن صحیح نیست. [1]
و اگر ب «قدرةاللَّه» و «علم‌اللَّه» سوگند خورد و به اینها قصد معانی [2] آن را کند صحیح نیست و اگر به اینها قصد کند که خدا قادر است و عالم است، صحیح است و اگر گوید: «بِجَلالِ اللَّهِ» وَ «بِعَظَمَةِاللَّهِ» وَ «بِکِبْرِیآءِ اللَّهِ» وَ «بِعِزَّةِ اللَّه» وَ «اقْسِمُ بِاللَّهِ» وَ «احْلِفُ باللَّهِ» و «اقَسَمْتُ بِاللَّهِ» و «حَلَفَتُ بِاللَّهِ» و «اشْهَدُ بِاللَّهِ» سوگند منعقد می‌شود. و اگر این مذکورات بی‌لفظ «اللَّه» واقع شود منعقد نمی‌شود و اگر گوید: «وحقِّ اللَّه» نیز منعقد می‌شود. [3] و بعضی از مجتهدین این قول را منعقد نمی‌دانند «1».
__________________________________________________
[1] دور نیست که با قصد خداوند عالم منعقد بشود. (تویسرکانی)
* هرگاه قصد خدا کند ترک احتیاط نکند. (دهکردی، یزدی)
* اگر قاصد بوده به آنها خداوند عالم جلّت الآؤه را، احوط انعقاد است. (صدر)
* ولو این‌که قصد کند خدا را، لکن مراعات احتیاط دراین‌صورت مطلوب‌است. (نخجوانی)
[2] یعنی معانی انتزاعیّه که زاید بر ذات و حمل بر او می‌شود، نه حقیقت قدرت و علم که‌صفات حقیقیّه هستند و عین ذات‌اند که قسم به ذات می‌شود مع اعتبار الصفات. (دهکردی)
* یعنی اینها چیزی است زاید بر خدا. (نخجوانی)
* یعنی آنها را زاید بر ذات بداند و قسم به آنها بخورد، چون قسم به غیر خدا می‌شود، لکن فرق ما بین اینها و قسم به جلال اللَّه ونحو آن از مذکورات معلوم نیست. (یزدی)
[3] علی الاحوط. (تویسرکانی)
__________________________________________________
(1) شیخ طوسی، خلاف 6: 125، مسأله 16. ابن إدریس، سرائر 3: 37. علّامه حلّی، ارشاد 2: 84.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 459
و اگر سوگند خورد به برائت از خدا و رسول و ائمّه علیهم السلام به آنکه گوید: از دین خدا و ائمّه بری باشم، آیا سوگند منعقد می‌شود یا نه؟ مجتهدین را در این دو قول است: اصحّ آن است که منعقد نمی‌شود. [1]
و بعضی از مجتهدین سوگند به مخلوقات عظیم الهی را جایز می‌دانند «1» چون سوگند به حضرت رسالت پناه و ائمّه معصومین علیهم السلام و قرآن و کعبه و کواکب.
و سوگند به طلاق زوجه یا ظِهار یا آزاد کردن بنده منعقد نمی‌شود.
دوم آنکه: شخصی که سوگند می‌خورد می‌باید که بالغ و عاقل باشد، پس سوگند طفل و دیوانه صحیح نیست. و اگر طفلی [2] دعوی احتلام کند، تصدیقش «2» باید کرد و محتاج به قسم دادن او نیست، چه در احتیاج به قَسَم دور لازم می‌آید.
سوم آنکه: مختار باشد، پس سوگندکسی‌که او را به اکراه برآن دارند صحیح‌نیست.
چهارم آنکه: قصد کند، پس سوگند مست و خفته و بی‌هوش صحیح نیست.
پنجم آنکه: متعلّق سوگند می‌باید که فعل واجب یا مندوب یا مباح یا ترک حرام یا مکروه باشد به حسب دین و دنیا.
ششم آنکه: متعلّق سوگند فعل مستقبل باشد، چه سوگند بر ماضی خوردن صحیح نیست، خواه مثبت و خواه منفی و در آن گناه هست [3] و کفّاره نیست، و اگرچه دروغ باشد عمداً چنانچه مذکور شد.
هفتم آنکه: متعلّق قسم مقدور باشد، پس اگر مقدور نباشد صحیح نیست. و اگر مقدور باشد و سوگند خورنده از آن عاجز آید ساقط می‌شود.
__________________________________________________
[1] بلکه حرام است، چه حنث کند چه نکند، و احوط کفّاره دادن است و کفّاره آن خواهد آمد در کفّارات. (دهکردی، یزدی)
[2] این مسأله دخلی به مقام ندارد. (یزدی)
[3] اگر دروغ باشد. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) علّامه حلّی در مختلف 8: 142 به ابن جنید نسبت داده است.
(2) در بعضی از نسخه‌ها: تفتیش باید کرد.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 460

فصل اوّل در اقسام کفّارات
بدان‌که‌کفّاره- سوای‌آنچه درمحرّمات احرام مذکورشد- بر بیست و چهار قسم است:
اوّل: کفّاره ظِهار است، یعنی کسی با زن خود گوید که: پشت تو همچو پشت مادر من است.
بعد از آنکه این را بگوید حاکم شرع تا سه ماه او را مهلت می‌دهد، آنگاه جبرش می‌کند به طلاق دادن، یا کفّاره دادن و دخول کردن. و کفّاره آن این است که: بنده‌ای آزاد کند، و اگر از آن عاجز باشد دو ماه پی در پی روزه دارد، و اگر از آن عاجز آید، شصت مسکین را طعام دهد، هرمسکینی را نیم من [1] گندم به وزن تبریز.
دوم: کفّاره‌کسی‌که مؤمنی را از روی خطابکشد، نیز مثل کفّاره ظِهار است. و بعضی از مجتهدین [2] برآنند که کفّاره ظِهار واجب است [3] بر کسی‌که به برائت از خدا و رسول و ائمّه سوگند خورد و خلاف کند «1». و با عجز از کفّاره ظِهار، کفّاره یمین بر او
__________________________________________________
[1] بلکه یک مدّ و احوط دو مدّ است. (یزدی)
[2] احوط در این دو مسأله قول بعض مجتهدین است. (تویسرکانی)
[3] محلّ اشکال است ولکن احوط است. (نخجوانی)
__________________________________________________
(1) شیخ مفید، مقنعه: 558 و 559. سلّار، مراسم: 185. شیخ طوسی، نهایه 3: 65 و 66.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 461
لازم می‌شود. و بعضی از مجتهدین [1] کفّاره بریدن یا تراشیدن زن گیسوی خود را در مصیبت و غیرمصیبت مثل کفّاره [2] ظِهار می‌دانند «1».
سوم: کفّاره افطار قضای ماه‌رمضان بعد اززوال، چه براو واجب‌است‌که ده‌مسکین را طعام [3] یا جامه‌ای دهد و اگر از آن عاجز شود، سه روز پی در پی [4] روزه دارد.
چهارم: کفّاره افطار کردن یک روز ماه رمضان و افطار روزه نذر معیّن، و کفّاره آن همان سه چیز است که در کفّاره ظِهار گذشت. امّا در دادن هریک از آنها مخیّر است.
و بعضی از مجتهدین آن را مُرتّبه گفته‌اند [5] «2» یعنی قائل به‌ترتیب کفّاره شده‌اند. و اصحّ تخییر است. و بعضی از مجتهدین در کفّاره زنی که گیسوی خود را در مصیبت بریده باشد نیز حکم به تخییر نه ترتیب کرده‌اند [6] «3».
پنجم: کفّاره خلاف کردن نذر، و در آن میانه مجتهدین خلاف است. اصحّ آن است که مثل کفّاره افطار ماه رمضان در ترتیب مخیّر است «4».
ششم: کفّاره خلاف کردنِ سوگند، و آن آزاد کردن بنده است، یا طعام دادن، یا جامه دادن ده مسکین، واگر از این هر سه عاجز آید، سه روز روزه داشتن.
__________________________________________________
[1]- و این فرمایش بعضی از مجتهدین احوط است. (صدر)
[2] و اقوی این است که کفّاره مخیّره است، مثل کفّاره افطار رمضان و حکم مختصّ است به بریدن در مصیبت. (دهکردی، یزدی)
[3] طعام معیّن است، تخییر ما بین آن و جامه نیست. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[4] پی در پی بودن بنابر احتیاط است. (دهکردی، یزدی).
[5] ترتیب احوط است. (تویسرکانی)
* و این احوط است. (صدر)
[6] گذشت که اقوی است. (یزدی)
__________________________________________________
(1) ابن حمزه، وسیله: 353. ابن إدریس، سرائر 3: 78. سیّدمرتضی، انتصار: 365.
(2) علّامه در مختلف 8: 216 به ابن ابی عقیل نسبت داده است. شیخ طوسی، خلاف 2: 186 مسأله 32. سلّار، مراسم: 186.
(3) نیافتیم.
(4) شیخ طوسی، نهایه 3: 69. یحیی بن‌سعید حلّی، جامع‌شرایع: 418. ابن‌برّاج، مهذّب 2: 424.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 462
هفتم: کفّاره خلاف کردنِ عهد [1] و آن مانند کفّاره خلاف کردنِ سوگند است.
و بعضی از مجتهدین برآنند [2] که اگر عهد روزه است، کفّاره آن چون کفّاره افطار ماه رمضان است، و اگر غیر صوم است مثل کفّاره سوگند خوردن است «1».
هشتم: کفّاره کندن زن گیسوی خود را و خراشیدن روی خود را در مصیبت، و آن مثل کفّاره سوگند خوردن است.
نهم: کفّاره‌کسی‌که جامه خود را از برای مردن‌فرزند خود یا زن‌خود پاره‌کند، و آن چون کفّاره سوگند خوردن است و اگرچه زن مُتعه باشد [3] امّا اگر از برای کنیز یا جهتِ غیرمصیبت پاره‌کند، کفّاره ندارد. وبعضی از مجتهدین اینها را نیز حرام می‌دانند «2». [4]
دهم: کفّاره کشتن مسلمانی به ناحقّ عمداً، و کفّاره آن کفّاره جمع است؛ یعنی هرسه خصال کفّاره در آن واجب است.
یازدهم: کفّاره افطار روزی از ماه رمضان برچیزی حرام، چه نزد اکثر مجتهدین در آن نیز هرسه خصال کفّاره واجب است. [5]
دوازدهم: کفّاره کسی‌که زن شوهردار یا زنی را که در عدّه باشد نکاح کند، آن است که از او مفارقت کند و پنج من [6] گندم به وزن تبریز تصدّق نماید. و بعضی از
__________________________________________________
[1]- احوط این است که کفّاره خلاف عهد کردن مثل کفّاره افطار شهر رمضان است. (تویسرکانی)
[2] اقوی این است که مثل کفّاره افطار شهر رمضان است. (دهکردی، یزدی)
[3] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[4] این احوط است. (تویسرکانی)
[5] علی الاحوط. (تویسرکانی)
* و خالی از قوّت نیست. (دهکردی، یزدی)
[6] بلکه پنج صاع از آرد گندم یا جو، و وجوب آن معلوم نیست هر چند احوط است، خصوصاًدر زن شوهردار که مورد نصّ است. (نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) ابن ادریس، سرائر 3: 74 و 75. سیّدمرتضی، رسائل 1: 246. علّامه، تحریر 4: 367.
(2) نیافتیم.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 463
مجتهدین این را سنّت [1] می‌دانند «1».
سیزدهم: کفّاره جماع کردن با زن خود در حالت حیض، و آن در اوّل حیض یک دینار است، یعنی یک مثقال شرعی طلا، و در وسط حیض نصف دینار، و در آخر حیض ربع دینار. و بعضی از مجتهدین این را نیز سنّت [2] می‌دانند «2». و اگر با کنیز در حالت حیض دخول کند در هیچ حال کفّاره ندارد. [3]
چهاردهم: کفّاره کسی‌که سوگند به براءت از خداوند- جلّ جلاله- و رسول صلی الله علیه و آله و سلم و ائمّه اطهار علیهم السلام خورد و خلاف آن نماید، ده مسکین را طعام دهد و استغفار کند.
پانزدهم: کفّاره کسی‌که نذر روزه معیّنی کند و از آن عاجز آید، آن است که دو [4] مدّ به‌مسکین تصدّق کند و با عجز از آن به هرچه استطاعت داشته باشد صدقه دهد.
و بعضی از مجتهدین کفّاره را در این صورت ساقط [5] می‌دانند «3».
شانزدهم: کفّاره کسی‌که پیش از گزاردن نماز خفتن خوابش برد و بعد از نصف شب بیدار شود آن است که آن روز را روزه دارد. [6] و اگر
__________________________________________________
[1] قول به وجوب احوط است. (تویسرکانی)
[2] قول به وجوب احوط است. (تویسرکانی)
[3] احوط این است که سه مدّ از طعام به سه مسکین بدهد، چه در اوّل باشد، چه وسط، چه آخر. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[4] یک مدّ کافی است، چنانچه وارد در بعض اخبار است و خبر دو مدّ منافات ندارد، چون آن‌خبر این است: «فی رجل یجعل علیه صیاماً فی نذر ولا یقوی، قال علیه السلام: یعطی من یصوم عنه کلّ یوم مدّین» یعنی عوض هر روزی دو مدّ بدهد به کسی‌که از جانب او روزه بگیرد و این غیر مدّعا است و ممکن است حمل آن بر استحباب. (دهکردی، یزدی)
[5] عدم سقوط احوط است. (تویسرکانی)
[6] وجوب روزه آن روز احوط است. (تویسرکانی)
* بنابر احوط. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) محقّق، شرایع 3: 68. ابن ادریس، سرائر 3: 77. شهید دوم، روضه 3: 18.
(2) محقّق، معتبر 1: 232. شیخ طوسی، نهایه 1: 237. علّامه حلّی، قواعد 1: 216.
(3) شهید ثانی، مسالک 10: 34. فاضل مقداد، تنقیح 3: 400. ابن فهد، مهذّب بارع 3: 570.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 464
عمداً به [1] خواب رفته باشد یا نماز غیرخفتن باشد این حکم ندارد، چه روایت در این صورت وارد نشده.
هفدهم [2]: کفّاره‌کسی‌که غلام خودرا زیاده از حدّ بزند، آن‌است‌که اورا آزادکند [.
هیجدهم: کفّاره دست بر روی خود زدن استغفار و توبه است «1».
هیجدهم [3]: کفّاره غیبت استغفار کردن است برای کسی که غیبت او کرده باشد.
نوزدهم [4]: کفّاره خندیدن، گفتنِ: «اللَّهُمَّ لا تَمْقُتْنی» است، یعنی: بار خدایا مرا دشمن مدار و از جمله اعدا مشمار.
بیستم [5]: کفّاره منصب‌داری از جانب پادشاه ظالم، آن است که حاجت برادران مسلمان برآرد.
بیست و یکم [6]: کفّاره مجلس، گفتن: «سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ العِزَّة عَمَّا یَصِفُوْنَ وَسَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلیْنَ وَالْحَمْدُللَّهِ رَبِ‌الْعالَمیْنَ» [است «2».
بیست و دوم [7]: کفّاره کسی‌که بعد از سه روز به دیدن کسی رود که او را از حلق کشیده باشند «3» آن است که غسل کند.
بیست و سوم: کفّاره کسی که بعد از سه روز به دیدن شخصی رود که به دارش کشیده باشند نیز غسل کردن است.
بیست و چهارم [8]: کفّاره کسی که نماز کسُوف را در وقتی که تمام قُرص گرفته
__________________________________________________
[1]- احوط این است که در صورت عمد نیز آن روز را روزه بگیرد. (تویسرکانی)
[2] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[3] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[4] علی الاولی. (تویسرکانی)
[5] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[6] علی الاولی. (تویسرکانی)
[7] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[8] علی الاحوط. (تویسرکانی)
__________________________________________________
(1) در بعضی از نسخه‌ها نیامده است.
(2) در بعضی از نسخه‌ها فصل در این‌جا تمام می‌شود.
(3) یعنی: حلق آویز کرده باشند.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 465
باشد عمداً ترک نماید، این است که غسل کند و نماز را قضا کند.

فصل دوم در شروط کفّاره
شروط کفاره یازده چیز است:
اوّل آنکه: نیّت کفّاره کند.
دوم آنکه: قصد قربت نماید.
سوم آنکه: کفّاره را از عوض مجرّد سازد، پس اگر غلامی را آزاد کند به‌شرطی [1] که او چیزی دهد صحیح نیست.
چهارم آنکه: سبب آزاد کردن فعل حرام نباشد، چون بریدن گوش و بینی، چه اگر در وقت بریدن گوش و بینی قصد آزاد کردن جهت کفّاره کند صحیح نیست.
پنجم: تعیین کفّاره با تعدّدِ اسباب اقسام آن، امّا با اتّحاد تعیین لازم نیست. [2]
ششم آنکه: بنده را که در کفّاره آزاد می‌کند باید که مسلمان باشد یا طفلی که پدر او مسلمان باشد، پس آزاد کردن کافر صحیح نیست. [3]
هفتم آنکه: بنده کسی باشد که به خریدن او آزاد نشود، پس اگر پدر خود را بخرد و قصد کفّاره کند صحیح نیست.
هشتم آنکه [4]: بنده سالم باشد از عیوبی که موجب آزادی او شود، یعنی کور و لنگ و زمین‌گیر و مجذوم و غیر آن نباشد، و اگر بیمار باشد یا آفتی داشته باشد صحیح است.
نهم آنکه: بنده ملک او باشد، پس غلام غیر و غلامی که برکسی جنایتی [5] کرده
__________________________________________________
[1]- حدیثی بر این شرط نیافتیم ولکن اصل حکم مسلّم است بین العلماء، بلکه ادّعای اجماع‌کرده‌اند لهذا البتّه مراعات این شرط باید شود وترک نشود. (تویسرکانی)
[2] هر چند احوط است. (دهکردی، یزدی)
[3] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[4] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[5] یعنی از روی عمد و در مدبّر اقوی صحّت است. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 466
باشد یا مدبّر باشد یا مکاتب مطلق که چیزی داده باشد صحیح نیست.
دهم آنکه: تمام بنده را آزاد کند، پس اگر نصف او را در کفّاره آزاد کند صحیح نیست مگر آنکه قصد سرایت [1] کند.
یازدهم آنکه: آزاد کردن را معلّق به شرطی نسازد، پس آزاد کردن مدبّر و مکاتب [2] در کفّاره مجزی نیست. و فرقی نیست در کفّاره میانه غلام و کنیز حاضر و غایب و گریخته هر گاه داند که زنده است. [3]
و کفّاره بنده در جمیع آنچه از خصال کفّاره مذکور شد ضدّ «1» کفّاره آزاد است، چه کفّاره بنده روزه داشتن است، نه آزاد کردن و طعام دادن، مگر آنکه آقایِ غلام او را چیزی دهد که در آن وقت می‌تواند بنده آزاد کرد یا طعام داد.
و در اطعام لازم است که عددی را که شارع مقرّر کرده از مساکین طعام دهد، و اگر عدد یافت نشود به آنچه یافت شود بدهد تا آن عدد تمام شود. و اگر یافت نشود مگر اطفال، دو طفل را عوض یک مسکین حساب کند. و در اطعام سیر شدن تمام عدد لازم است. و قوت غالب در طعام کافی است، و افضل نان و گوشت است.
و معتبر در لباس دوجامه [4] است پیراهنی و ردائی. و قیمت لباس و طعام مجزی نیست
__________________________________________________
[1]
. با قصد سرایت نیز خالی از اشکال نیست. (دهکردی، یزدی)
[2] یعنی تدبیر و کتابت به قصد کفّاره کافی نیست، چون آزادی فعلًا حاصل نمی‌شود، بلکه‌معلّق است بر موت یا ادای مال الکتابة. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
[3] ولو به استصحاب. (یزدی)
[4] بنا احوط ولکن بعید نیست کفایت یک جامه که ساتر عورت باشد. (یزدی)
__________________________________________________
(1) در برخی از نسخه‌ها: نصف.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 467

قسم اوّل: در تجارت و کسب واجب
وآن وقتی واجب‌است که قُوت شخصی وقُوت عیال واجبُ‌النفقه او موقوف برآن باشد. [1] و مطلق تجارت که به آن نظام نوع انسانی تمام می‌شود واجب کفائی است.

قسم دوم: در تجارت و کسب سُنّت
و آن تجارتی است که قصد وسعت براهل و عیال و نفع رسانیدن به مسلمانان کند.

قسم سوم: در تجارت و کسب مباح
و آن تجارتی است که غرض از آن زیاده شدن مال باشد برای استغنا.

قسم چهارم: در تجارت و کسب حرام
و آن تجارت و کسبی است که مشتمل باشد بروجهی قبیح، و آن بر چهل و یک نوع است:
__________________________________________________
[1] و همچنین اگر واجب مطلق دیگری موقوف بر آن باشد و احوط وجوب آن است هرگاه اداء دین توقّف بر آن داشته باشد. (نخجوانی، یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 469
اوّل: خرید و فروختن چیزهایی که نجس باشد.
خواه نجاست آن اصلی باشد چون نجاست خمر، و انواع نبیذها و فُقّاعها، و میته و پوست و گوشتی که در صحرا افتاده باشد و حال آنها معلوم نباشد یا در دست کافر باشد، و خونی که [1] در وقت بریدن سر حیوانی که خون جهنده داشته باشد برآید [سوای خون دل که خریدن و فروختن آن جایز است «1» و چون نجاست خوک و سگ، چه خریدن و فروختن همه اینها جایز نیست. امّا بیع سگ شکاری و سگی که محافظت گلّه می‌کند و سگی که حراست زراعت یا باغ یا خانه می‌نماید، جایز [2] است.
و خواه نجاست آن عارضی باشد مانند چیزهایی [3] که روان باشد و قابل پاک کردن نباشد چون دوشاب [4] روانی که موش در آن مرده باشد، سوای روغن نجس که نزد مجتهدین خریدن و فروختن آن جایز است جهت سوزانیدن در جایی که سقف
__________________________________________________
[1]- اختصاص به این ندارد، خون فصد و نحو آن از انسان یا حیوان نیز چنین است و ظاهراً ذکرآن از باب مثال است. (دهکردی، یزدی)
* معلوم است که خون حیوانی که نفس سایله داشته باشد به هر نحو بیرون بیاید نجس است، پس بریدن و ذبح کردن مدخلیّت ندارد، مگر از برای این‌که خونی که بعد از بیرون آمدن خون متعارف بعد از ذبح کردن آن باقی مانده در عضوی که خوردن آن حلال است پاک ولو اگر خون در عضوی باشد که خوردن آن حرام است مثل طحال و سپرز احوط اجتناب است. (نخجوانی)
[2] جواز فروختن ماعدای سگ شکاری معلوم نیست. (دهکردی، یزدی)
* ملکیّت و جواز خصوص بیع در بعض از مذکورات معلوم نیست. (صدر)
[3] خرید و فروختن چیزهائی که نجاست آنها عارضی است از جهت غرض صحیحی جایزاست علی الاقوی مثل خریدن شیره نجس از جهت مالیدن بر شتر جَرب یا خریدن روغن نجس از جهت سوزانیدن اگر چه در جائی باشد که سقف داشته باشد. (تویسرکانی)
[4] اقوی جواز بیع متنجّساتی است که ممکن است انتفاع به آنها در غیر آنچه طهارت شرط آن‌است مثل دوشاب متنجّس از برای دادن به حیوان و روغن متنجّس از برای صابون کردن و امثال اینها. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) در بعضی از نسخه‌ها نیست، و مراد از آن معلوم نشد.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 470
نداشته باشد. [1] و خلاف است میانه مجتهدین که آب نجس را خرید و فروخت می‌توان کرد؟ أقوی [2] آن است که جایز است. و همچنین جایز است خریدن و فروختن چیزهایی که نجس شده باشد و قابل پاک کردن باشد، چون جامه نجس.
دوم: خریدن و فروختن تریاقِ فاروق، جهت داخل بودن شراب [3] و گوشت افعی.
سوم: خریدن و فروختن سرگین و بول حیوانی که گوشت او را نخورند. و در خریدن و فروختن سرگین و بول حیوانی که گوشت او را خورند میانه مجتهدین خلاف است. أقوی [4] آن است که حرام است [5] سوای بول شتر به جهت شفا.
چهارم: خریدن و فروختن آلات قمار ولهو چون نرد و شطرنج و دف و نی و عود، و غیراینها.
پنجم: خریدن و فروختن انگور و شیره خرما برای آنکه شراب کنند.
ششم: خریدن و فروختن چوب به‌واسطه آنکه بت بتراشند.
هفتم: خریدن و فروختن سلاح جنگ چون تیر و نیزه و شمشیر به اعدایِ دین و ساختن سلاح جهت ایشان. و بعضی از مجتهدین [6] گفته‌اند که در وقت جنگ فروختن آنها حرام است نه در حالت صلح [7] «1». و در فروختن سلاح به‌کسانی که راهزنیِ مسلمانان می‌کنند، میانه مجتهدین خلاف است. أصحّ آن است که حرام است.
__________________________________________________
[1]- اقوی جواز سوزانیدن در زیر سقف است نیز. (دهکردی، یزدی)
[2] محلّ تأمّل است. (صدر)
[3] اگر معلوم بوده باشد والّا بیع آن مانعی ندارد. (صدر)
[4] بلکه اقوی جواز است هرگاه منفعت محلّله داشته باشد. (دهکردی، یزدی)
[5] قول به حرمت مشکل است لکن احوط است. (تویسرکانی)
* اگر عُرفاً مالیّت پیدا کند بیع آن مانعی ندارد. (صدر)
[6] قول بعض مجتهدین اقوی است و قول اوّل احوط است. (تویسرکانی)
[7] این قول اقوی است. (یزدی)
__________________________________________________
(1) ابن إدریس، سرائر 2: 216. محقّق، مختصر نافع: 116. شهید ثانی، مسالک 3: 123.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 471
هشتم: عمل‌صورتهای [1] سایه‌دار، واجرت‌گرفتن‌برآن. و در عمل صورتهایی که سایه نداشته باشد، چون نقش پرده میانه مجتهدین خلاف است. اصحّ آن است که حرام است.
نهم: عمل غنا [2] و آن تحریر آواز است به‌طریق سرود و دستان «1» و اجرت برآن گرفتن. و از حضرات ائمّه معصومین علیهم السلام رخصت وارد شده در خوش خواندن زنانی که در عروسی چیزی خوانند [3] به شرط آنکه سخنان باطل نگویند و مردان آواز ایشان را نشنوند «2» و همچنین حرام است هجو کردن مؤمنان و غیبت ایشان.
دهم: عمل سحر و کهانت و شعبده و اجرت گرفتن برآنها، و قمار باختن.
یازدهم: قصّابی کردن یهود و نصاری
دوازدهم: فروختن آنچه در آن نفع نباشد، چون حشرات [4] و فضلات انسان و کِرمها سوای کِرم ابریشم و کِرمی که جهت مکیدن خون برعضوی از اعضای بیماری چسبانند، چه در این هردو میانه مجتهدین خلاف است. اقرب آن است که فروختن آنها جایز است. و همچنین جایز است فروختن زنبور عسل، به شرط آنکه تسلیم آن ممکن باشد و مشاهده [5] آن توان کرد.
__________________________________________________
[1]- عمل صور مجسّمه از ذوات ارواح بلا اشکال حرام است، امّا عمل صور غیر مجسّمه مطلقاًوصور مجسّمه از غیر ذوات ارواح حرمت او معلوم نیست، احوط ترک آن است أیضاً. (دهکردی)
* هرگاه صورت ذی روح باشد، اما صورت درخت و نحو آن، پس هر چند سایه‌دار باشد حرمت آن معلوم نیست. (نخجوانی، یزدی)
[2] آوازی که مخصوص مجلس لهو و لعب است، غنا است، اگر چه در غیر آن مجلس خوانده‌شود. (صدر)
[3] احوط اجتناب از آن است نیز. (یزدی)
[4] هرچه از حشرات منفعت محلّله معتدّ بها داشته باشد بیع‌آن جایزاست علی‌الاقوی. (یزدی)
[5] اشتراط مشاهده زنبور عسل احوط است. (تویسرکانی)
__________________________________________________
(1) در بعضی از نسخه‌ها: سرودِ مستان.
(2) کافی 5: 119 و 120، حدیث 1 و 2 و 3. وسائل 17: 120، حدیث 1 و 2 و 3.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 472
سیزدهم: خریدن و فروختن مصحف. امّا فروختن غلاف و کاغذ و جلد آن جایز است. و همچنین فروختن مصحف به کافر حرام است. [1] و بعضی از مجتهدین برآنند که اگر کافر مصحف بخرد بیع صحیح است، امّا حاکم شرع جبرش می‌کند بر فروختن به مسلمانان «1».
چهاردهم: خریدن و فروختن کتابهایی که حکم آن منسوخ باشد [2] چون تورات و انجیل و زبور، و نوشتن و نگاهداشتن آنها به غیر نقض وحجّت.
پانزدهم: خریدن و فروختن چیزهایی که مغشوش به چیزی باشد [3] که ظاهر نباشد چون آب در شیر.
شانزدهم: خریدن و فروختن حیوانی که مسخ شده باشد [4] چون میمون، مگر فیل که به استخوان آن منتفع می‌توان شد. و در حدیث وارد شده که: حضرت امام ناطق جعفر الصادق علیه السلام شانه از استخوان فیل داشته‌اند «2».
) هفدهم: خریدن و فروختن جانوران درّنده، سوای آنچه به آن توان شکار کرد
__________________________________________________
[1]- حرمت معامله قرآن به کافر و مسلمان احوط است. (تویسرکانی)
[2] و همچنین سایر کتب ضلال. (یزدی)
[3] با جهل طرف مقابل. (یزدی)
[4] خرید و فروش مسوخات و حیوانات درنده از جهت اغراض صحیحه عیبی ندارد. (تویسرکانی)
* عدم جواز خرید و فروش حشرات الارض و حیوانات مسوخ و درندگان مطلقاً معلوم نیست، بلکه اقوی جواز است با داشتن منفعت محلّله معتدّبه که مالیّت پیدا کند. (دهکردی)
* بلکه اقوی جواز است مادامی که معامله سفهائی نشود. (نخجوانی)
* هرگاه منفعت محلّله معتدّبها داشته باشد مانعی از بیع آنها نیست و همچنین جانوران درنده، پس مناط جواز منفعت محلّله داشتن است. (یزدی)
__________________________________________________
(1) علّامه حلّی، نهایة الإحکام 2: 456 و 457. شیخ طوسی در مبسوط 2: 62 به ناس و محقّق در شرایع 1: 334 به قائلی نسبت داده‌اند.
(2) کافی 5: 226، حدیث 1. وسائل 17: 171، حدیث 2.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 473
چون پارس «1» و باشه»
و باز، و شاهین و چُرز «3» و غیره. و در خریدن و فروختن خرس و شیر و پلنگ و گرگ خلاف است. اصحّ آن است که حرام است، و بعضی از مجتهدین برحرمت آن نقل اجماع نموده‌اند «4» و بعضی دیگر فروختن درنده‌ها را جایز داشته‌اند، هر گاه قابل تزکیه باشند «5» چه انتفاع از پوست ایشان می‌توان یافت.
هجدهم: خریدن و فروختن مال غیر، چون مغصوب و دزدیده، و لُقَطه پیش از تعریف یک سال و موقوفات عامّه و خاصّه چون وقف اولادی، سوای موضعی که استثناء شده، چنانچه در بحث وقف مذکور شد. و همچنین خریدن و فروختن خاکه طلا و نقره که در دکّان زرگری بهم رسد جایز نیست. [1]
نوزدهم: فروختن کنیزی که از آقا فرزند داشته باشد در غیر موضعی که استثنا کرده‌اند، چنانچه در باب ششم در بحث استیلاد مذکور شد.
بیستم: خریدن و فروختن چیزهایی که مشترک باشد چون آب دریا و خاک صحرا، پیش از آنکه در آن تصرّف کنند. [2]
بیست و یکم: خریدن و فروختن زمینهایی که امام [3] آن را به قهر و غلبه گرفته باشد و خانها و درختهایی که در وقت فتح در آنها باشد.
بیست ودوم: [خریدن و فروختن تا وقت نتاج و همچنین (و) خریدن و فروختنِ نتاج «6».
__________________________________________________
[1] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[2] یعنی حیازت کنند. (نخجوانی، یزدی)
[3] و همچنین اگر غیر امام گرفته باشد، لکن به اذن امام. (دهکردی، نخجوانی، یزدی)
__________________________________________________
(1) جانوریست شکاری کوچکتر از پلنگ و او را یوز هم می‌گویند.
(2) جانوریست شکاری از جنس زرد چشم و کوچکتر از باز باشد، و معرّب آن باشق است.
(3) چکاوک. نوعی مرغابی که آنرا سرخاب گویند.
(4) شیخ طوسی، خلاف 3: 184 مسأله 308. ومبسوط 2: 166. شیخ مفید، مقنعه: 589.
(5) علامه حلّی، قواعد 2: 7. ابن إدریس، سرائر 2: 221. ابن برّاج، مهذّب 2: 442. شهید ثانی، مسالک 3: 125. و- در بیشتر نسخه‌ها نیست.
(6) در بعضی از نسخه‌ها: «نتاجِ نتاج» تصحیح شده است.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 474
بیست و سوم: خریدن و فروختن بچّه‌ای که در شکم مادر و پشت پدر باشد تنها، بی‌آنکه چیزی به آن ضمّ کنند.
بیست و چهارم: خریدن و فروختن چیزی به شرط دست سودن، به این طریق که بایع به‌مشتری گوید که هرمتاعی که تو دست برآن نهی فروختم به تو به مبلغ معیّن.
بیست و پنجم: خریدن و فروختن به شرط انداختن، به این معنی که بایع به مشتری گوید: هر متاعی را که پیش تو اندازم فروختم به تو به این مبلغ.
بیست و ششم: خریدن و فروختن به شرط سنگ زدن، به این معنی که بایع به مشتری گوید: هرمتاعی را که سنگ تو برآن خورد فروختم به تو به مبلغ معیّن.
بیست و هفتم: خریدن و فروختن بعد از ندای روز جمعه، و در این صورت بیع صحیح است، امّا این فعل حرام است.
بیست و هشتم: خریدن وفروختن چیزی‌که به کیل و وزن درآید پیش‌ازآنکه‌آن‌را قبض کند [1] به غیر آن کسی که از او خریده است، امّا به او فروختن به مثل آنچه به آن خریده جایز است، و اگر به غیر مثل آن بفروشد به زیاده و کم به او فروختن جایز نیست.
__________________________________________________
[1]- علی الاحوط. (تویسرکانی)
* به شرط آنکه آن مکیل و موزون [را] به مبایعه مالک شده باشد والّا اگر به ارث و صداق و امثال آن، پس اشکالی در جواز بیع آن قبل القبض نیست. (دهکردی)
* مسأله محلّ خلاف است، بعضی مکروه می‌دانند، چنانچه مشهور بین المتأخّرین هم این است، و بعضی حرمت را اختصاص به طعام داده‌اند و بعضی فرق گذاشته‌اند ما بین بیع مرابحه و بیع تولیه احوط اجتناب است، خصوصاً در طعام خصوصاً در غیر تولیه بلکه در تولیه جواز خالی از قوّت نیست. (نخجوانی)
* به شرط این‌که آن‌را به مبایعه مالک شده باشد، و امّا هرگاه به غیر مبایعه مالک شده باشد، مثل ارث و صداق و نحو اینها، پس اشکالی در جواز بیع آن قبل القبض نیست و اصل مسأله هم محلّ خلاف است، بعضی مکروه می‌دانند نه حرام و بعضی حرمت را اختصاص به طعام داده‌اند و بعضی فرق گذاشته‌اند ما بین بیع مرابحه و بیع تولیه یعنی سر به سر، و بعضی ما بین غیر تولیه و تولیه و احوط اجتناب است خصوصاً در طعام و خصوصاً در غیر تولیه، بلکه در تولیه جواز خالی از قوّت نیست. (یزدی)
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 475
بیست و نهم: خریدن و فروختن دَیْن [1] و منفعت آن.
سیم: خریدن و فروختن آزاد.
سی و یکم: بیع بنده گریخته [2] و مرغ در هوا.
سی و دوم: بیع دَیْن به دَیْن.
سی و سوم: سلم [3] و سلف خریدن گوشت و نان و آنچه وصف آن نتوان کرد.
سی و چهارم: به زیاده وکم خریدن و فروختن دو جنس متّفق که به کیل و وزن در آید.
سی و پنجم: بیع میوه‌ها پیش از آن که ظاهر شود. و بعضی از مجتهدین [4] گفته‌اند که: اگر زیاده از یک سال باشد یا آن را با چیزی دیگر ضم کنند جایز است. [5] «1» و نیز [6] خرید و فروش پشمی که برپشت حیوانات باشد، تنها جایز [7] نیست.
سی و ششم [8]: بیع سبزیها، پیش از ظاهر شدن.
سی و هفتم: بیع مزابنه، و آن بیع میوه و خرماست به آن میوه و خرمایی که از آن درخت باشد [9] سوای عریّه، یعنی یک درخت خرمایی که در خانه یا باغ داشته باشد،
__________________________________________________
[1] عدم جواز بیع دین احوط است. (تویسرکانی)
* فروختن دین مانعی ندارد هرگاه آن‌را به غیر دین بفروشد، بلی بیع سلم پیش از حلول اجل جایز نیست. (دهکردی، یزدی)
[2] بیع بنده گریخته با ضمیمه چیزی دیگر جایز است و احوط ترک است. (تویسرکانی)
[3] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[4] قول بعض مجتهدین اقوی است. (تویسرکانی)
[5] و این قول خالی از قوّت نیست، لکن اجتناب احوط است، و اگر زیاده از یک سال باضمیمه فروخته شود احوط است. (نخجوانی)
* قول آن بعض خالی از قوّت نیست. (یزدی)
[6] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[7] با مشاهده بعید نیست جواز. (یزدی)
[8] علی الاحوط. (تویسرکانی)
[9] بلکه جایز نیست بیع خرمائی که بر درخت است به خرما، هر چند از همان درخت نباشد. (یزدی)
__________________________________________________
(1) ابن إدریس، سرائر 2: 360. صیمری، غایة المرام 2: 92. فاضل مقداد، تنقیح 2: 104.
جامع عباسی ( طبع جدید )، ص: 476
چه در حدیث وارد شده که: اگر کسی در باغی یک درخت خرما داشته باشد آن را به میوه همان درخت [1] می‌تواند فروخت. [2] «1»
سی و هشتم: بیع محاقله، و آن بیع زراعت [3] است به‌همان جنس به‌شرط آنکه از آن زمین حاصل شود.
سی و نهم: بیع طفل و دیوانه و مست و بی‌هوش و خفته و کسی‌که او را به اکراه برآن دارند، و مفلسی که او را از مالش حاکم شرع منع کرده باشد.
چهلم: فروختن گروکننده متاعی را که پیش شخصی گرو کرده باشد بی‌اذن او.
چهل و یکم: خریدن و فروختن کسی که در مسجد اعتکاف کرده باشد [4] امّا آن بیع صحیح است.