ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

ص:15

ص:16

ص:17

ص:18

ص:19

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، و الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبَّ الْعَالَمِينَ

وَصَلَّى اللَّهُ عَلىَ سَيِّدِنا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِين

مقايسه اى اجمالى ميان حج گزارى حاجيان ايرانى با زائران ديگر كشورها، نشان مى دهد كه گرچه همه مسلمانان در امر حج (و اعمال و مناسك آن) رويه مشابهى دارند و اختلافات آنان در اين محدوده بسيار اندك است، ليكن تأثير انقلاب اسلامى ايران و رهبرى امام خمينى قدس سره سبب شده است كه حجّ ايرانيان، به لحاظ آرمانى، به آنچه كه به ابراهيم و محمد و امامان عليهم السلام مربوط است، نزديك تر باشد. فرياد برائت از مشركين، كه به نوعى روح حجّ ابراهيمى در برخورد با شرك و كفر است، تنها و تنها از حلقوم حجاج ايرانى و ديگر پيروان راستين امام خمينى بر مى آيد. طبيعى است كه ديگران هم مناسك خود را انجام مى دهند و كسى هم نگفته است كه حجّ آنان در نظر شرع باطل است، اما توجه داشتن به روحِ حج و نيز بروز آن در صحنه عمل، به طور طبيعى به حج گزارى جدّى ايرانيان كه حج را حركتى بر ضدّ شرك و كفر مى بينند، نزديك تر است.

اين ديدگاه از آغاز سبب شد تا بعثه حجّ جمهورى اسلامى ايران و در رأس آن نماينده ولى فقيه در امور حج و زيارت، در تمامى ادوار، پس از انقلاب اسلامى و نيز دوره چهارده ساله اخير، با سرپرستى حضرت حجت الاسلام و المسلمين محمدى رى شهرى، حج را جدى تر بگيرد و براى حسن اجراى آن، برنامه ريزى كند. رسالت بعثه هاى ديگر كشورها، در حدّ تأمين نيازهاى مادّى زائران است و تنها در محدوده مناسك تلاش مى كنند تا مطابق آيين فقهىِ خود به راهنمايى زائران بپردازند؛

ص: 20

اما بعثه جمهورى اسلامى ايران، مى كوشد تا روح حج را دقيق تر و جدّى تر تلقّى كند و نه تنها از آن بُعد، بلكه در بُعد ايجاد ارتباط با ديگر مسلمانان، فعالانه تر برخورد كرده و حج را عرصه فعاليتهاى فرهنگى، اطلاع رسانى اسلامى، ايجاد حس مشترك اسلامى، توجه به بلايا و مسائل عمومى جهان اسلام و ايجاد رشته هاى استوار پيوند ميان مسلمانان قرار دهد. اين امر در مكتب تشيّع جدى تر مطرح است؛ زيرا بُعدى از حج توجه به ولايت و رهبرى است و اين بدان معناست كه حج تنها انجام مناسك ساده نيست بلكه تجديد عهد با ولىّ امر مسلمين نيز هست.

به همين دليل، حج ايرانيان از پس از انقلاب اسلامى، با همه كاستى ها و فراز و فرودهايى كه داشته، متفاوت با حج ديگر حجاج بوده است.

طبيعى است كه اين شيوه برگزارى، دشمنانى هم داشته كه با تمام توان بر ضدّ آن فعاليت كرده اند، اما در اين ميان، همّت مسؤولان ايرانى و حضور جوانان انقلابى و حزب اللهى و فعالان بعثه جمهورى اسلامى در اين عرصه بوده است كه تاكنون اين عَلَم را برافراشته نگاه داشته و از تسليم شدن در برابر موج هايى كه سستى و تنبلى و بى خاصيتى را در امر حج ترويج مى كند، مقاومت كرده و حفاظت از نشانه هاى حج ابراهيمى را برعهده گرفته است.

بعثه حجّ جمهورى اسلامى، با تمام توان خود، پيوسته مى كوشد در تمام عرصه ها، به روح حج و حقيقت عبادت توجه كند و در كنار امر حج، به انجام زيارت و برگزارى دعاى كميل بپردازد و زائران شيعه را از پرداختن به مسائلى كه سبب وهن تشيع مى شود، باز دارد و آنان را به سوى مسائل معنوى و فكرى سوق دهد.

اينها آرزوهايى بود كه سالهاى سال، پيش از انقلاب، براى بسيارى از فرهيختگان ما مطرح بود و با حسرت از آن ياد مى كردند و امروز بحمداللَّه جامه عمل به خود پوشيده است. روشن است كه كسان بسيارى براى آن سرمايه گذاشتند و جان تقديم نمودند و يا وقت و زبان و قلمشان را در آن راه صرف كردند.

در كنار اينها، توجه به فعاليتهاى خاص فرهنگى براى شناخت حج، يكى از مهم ترين ابعاد حج گزارى ايرانيان است. انتشار بيش از چهارصد عنوان كتاب و مجله توسّط بعثه حجّ جمهورى اسلامى ايران، تلاش

ص: 21

براى بازشناسى اماكن مقدس اسلامى و معرفى آنها به زائران، گوشه اى از اين فعاليتهاى جدّى است. همچنين گامهايى كه براى سامان دهى به بُعد شرعى و مذهبى حج توسط امور روحانيون برداشته شده، با حج گزارىِ ديگر كشورها قابل قياس نيست.

اكنون پرسش ما اين است: آيا اين گونه فعاليتها، در تاريخ به يادگار خواهد ماند تا آيندگان بدانند نسل انقلابى و تربيت شده امام خمينى و خلف صالح او، چگونه تلاش كردند تا آرمانهاى حج ابراهيمى امام را حفظ كنند؟

نوشته حاضر تلاشى است اندك براى نشان دادن بخشى از اين فعّاليتها و نيز كوششى است كه براى رفاه حال حجاج صورت گرفته است.

تلاش هايى كه واقعاً قابل تقدير است و كمتر كسى است- حتى از ميان حاجيان- كه بداند در درون بعثه و ستاد، چه انسانهايى با تمام توان و خلوص، به طور شبانه روز زحمت مى كشند تا زائران در آسايش باشند.

مى كوشند كه مشكلات ريز و درشت زائران را رفع و از حقوق آنان دفاع كنند و خيالشان را براى رسيدن به اعمال و مناسك و زيارت و توجه به روح حج آزاد بگذارند.

فراهم آمدن اين گزارش عمومى از حجّ سال 1382 بر پايه گزارش هاى تهيه شده واحدهاى مختلف بعثه است. در درجه بعد، تلاش فردىِ نويسنده اين سطور درتهيه و تدوين اين كتاب است. اين منابع، برخى با مصاحبه به دست آمده، شمارى برگرفته از روزنامه هاى عربستان و بخشى هم مشاهدات و تحليل هاى شخصى است. حضور در بسيارى از جلسات عمومى نيز عامل ديگرى براى ثبت برخى از گزارش ها بوده است.

در اين مسير و در جهت بارور شدن اين مجموعه، بسيارى از عزيزان و دوستان همراهى كرده اند كه از همه آنان سپاسگزارى مى كنم.

رسول جعفريان

ص: 22

ص:23

در پايان مراسم حجّ هر سال، فصلنامه «ميقات حج» گفتگويى صميمانه با نماينده محترم ولىّ فقيه و سرپرست حجّاج ايرانى، حضرت حجّت الاسلام والمسلمين آقاى محمّدى رى شهرى- دامت توفيقاته- انجام مى دهد و معظّم له گزارشى اجمالى و كوتاه از تلاش ها و فعاليت هاى انجام شده در زمينه هاى مختلف اجرايى و فرهنگى و نيز مشكلات و نارسايى هاى موجود به مردم ارائه مى كنند.

مطالبى كه در پى مى آيد، برگرفته از مصاحبه ايشان، پس از حجّ سال 1382 ه. ش.

است كه در شماره 47 فصلنامه ميقات حج به چاپ رسيده و به عنوان پيشگفتار تقديم خوانندگان عزيز مى گردد:

1. آمار زائران ايرانى

زائران خانه خدا، كه در سال 1382 از ايران به عربستان اعزام شدند، 96103 نفر بودند. از اين تعداد، 85973 نفر زائر ايرانى، 1813 نفر زائر افغانى و 167 نفر زائران عراقى بودند و بقيه را عوامل خدماتى، اعضاى بعثه و ستاد، هيأت پزشكى، صدا و سيما، قاريان، هواپيمايى و ارگانهاى همكار و دست اندركاران طرح تغذيه متمركز و قربانى تشكيل مى دادند.

گفتنى است، از اين تعداد، هزينه 527 نفر به وسيله ارگانهاى مربوط و نيمى از هزينه

ص: 24

30 نفر قارى قرآن نيز توسط سازمان اوقاف و امور خيريه پرداخت شد.

مجموع زائران ايرانى در 522 كاروان سازماندهى و اعزام گرديدند كه 87/ 53% آنان را مردان و 13/ 46% را زنان تشكيل مى دادند و بيش از 55% آنها با سواد بودند.

طبق آمارهاى ارائه شده، مجموع حاجيانى كه از كشورهاى مختلف وارد عربستان شده بودند، 706/ 419/ 1 نفر و مجموع حج گزاران سال 1382 حدود 000/ 300/ 2 اعلام گرديد كه معلوم مى شود حدود 800 هزار نفر از مردمِ خودِ عربستان حج گزارده اند.

برخى آمارها نيز گوياى آن است كه عربستان از رهگذر حج، حدود 2/ 5 ميليارد ريال سعودى معادل 45/ 1 ميليارد دلار كاركرد تجارى داشته است.

2. احساس خلا رهبرى در جهان اسلام و نياز به منجى واحد:

مهمترين ويژگى قابل طرح در رابطه با حج سال 1412 ه. ق. توجّه جهان اسلام به خلا رهبرى امّت اسلامى است. هم اكنون احساس نياز به منجى واحد به تدريج در ميان مسلمانان جهان رو به گسترش است و در ملاقاتهايى كه حجاج كشورهاى ديگر با اين جانب و يا اعضاى بعثه داشتند، موضوع مهدويت بيش از سالهاى گذشته مطرح مى شد و جالب توجه است كه با هدايت الهى و بدون اينكه ما از اين موضوع با خبر باشيم، در حج گذشته مسأله مهدويت محور اكثر گردهمايى ها و بحثهاى بعثه مقام معظم رهبرى در سطح بين المللى بود.

3. انجام مراسم دعاى كميل، ميان حرم رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و ائمه بقيع عليهم السلام:

نكته ديگر اينكه در حج گذشته برنامه هاى مربوط به دعاى كميل به خوبى اجرا شد.

در دعاى كميل اول، به دليل احساس خطرى كه دولت عربستان از تحرّكات وهابيان تندرو داشت، مأموران زيادى را براى حفاظت و پيشگيرى از حوادث احتمالى در اطراف محل مستقر كرده بودند كه به همين دليل حضور زائران غير ايرانى در دعا كمتر بود و برخى در حاشيه جمعيت و با فاصله استفاده مى كردند، ليكن در دعاهاى بعدى حضور آنان چشمگيرتر بود. حوادث مربوط به دعاى كميل در حجّ گذشته به خوبى نشان

ص: 25

داد كه ميان جريان وهابيت و مسؤولان عربستان در اين رابطه، افتراق روشنى وجود دارد.

در اوّلين دعاى كميلِ مدينه بعد، كه در حقيقت سوّمين دعاى كميل برگزار شده در اين شهر نورانى بود، تعداد محدودى از وهابى ها تصميم حمله به مراسم را داشتند كه توسط سعوديها به شدّت با آنان برخورد شد و شمارى از آنها دستگير شدند. بحمداللَّه على رغم اين مسائل، هر چهار دعاى كميلِ مدينه قبل و مدينه بعد، با حضور گسترده زائران و با معنويتى خاص برگزار گرديد.

4. مراسم برائت از مشركين:

در حج 82 مراسم برائت از مشركان در صحراى عرفات بسيار با شكوه انجام شد، البته در شب عرفه تا نزديكى هاى صبح اجازه نداده بودند خيمه ها را براى برگزارى مراسم آماده كنند، وقتى ما به عرفات آمديم و برخوردى كه با مسأله صورت گرفت، رفع مانع شد و به سرعت خيمه ها براى مراسم برائت آماده گرديد. از زمانى كه بنده عهده دار مسؤوليت حجاج ايرانى بوده ام؛ يعنى در طول چهارده سال گذشته، شركت حجاج غير ايرانى در مراسم برائت محسوس تر بود. متن فارسى و برگردانِ عربىِ پيام مقام معظم رهبرى در اين مراسم قرائت و شعارهاى كوبنده اى بر ضدّ آمريكا و اسراييل و استكبار جهانى داده شد.

5. مراجعه گسترده زائران غير ايرانى به بعثه:

ويژگى ديگر حج 82، گستردگى مراجعه زائران غير ايرانى به بعثه مقام معظم رهبرى بود؛ به شكلى كه گاهى اوقات محل اختصاص يافته به آنان، به دليل كثرت جمعيت، گنجايش پذيرش افراد جديد را نداشت و اين امر نشان مى دهد كه جمهورى اسلامى ايران نقطه اتكا و اميد مسلمانان است و اين اميد روز به روز افزون تر مى شود.

6. ديدار با رؤساى بعثه ها:

بعثه مقام معظم رهبرى با 16 نفر از رؤساى بعثه هاى حجّ ديگر كشورها؛ چون وزير حج الجزاير، وزير حج و اوقاف يمن، رؤساى بعثه هاى افغانستان، عمان، عراق، حزب اللَّه

ص: 26

و ... ديدار داشت، در اين ديدارها كه در فضايى صميمانه انجام گرديد، مسائل مورد علاقه طرفين مورد بحث و گفتگو قرار گرفت.

7. ديدار با شخصيت هاى علمى و سياسى:

ديدارهاى نماينده ولى فقيه با تعدادى از شخصيت هاى علمى و سياسى؛ چه در داخل بعثه و چه در خارج آن، ديدارهاى مفيدى بود. در ديدار با آقاى شيخ صالح الحصين رييس شؤون حرمين، در مورد ترجمه خطبه ها و سخنرانى هاى برخى از ائمه جماعات مساجد مكه به فارسى كه در گفته هاى آنان اهانتهايى به شيعه داشتند و حتى در يك مورد سخنران به شخص پيامبر خدا اهانت كرده بود! صحبت شده و از ايشان خواسته شد با اين مسأله به طور جدّى برخورد كنند.

وزير حج يمن نيز جوان فاضل و فهيمى بود كه به مسائل كشور ما آگاهى داشت و از اطلاعات علمىِ خوبى برخوردار بود. به هرحال، اين ديدارها مى تواند براى روابط دو كشور مفيد و سودمند باشد.

8. همايش ها:

در حج 82 تعداد 12 همايش داشتيم كه حدود نيمى از آن، بين المللى بود و براساس گزارش هايى كه داده شد، تقريباً حدود چهار هزار نفر از ملّيت هاى مختلف در اين همايش ها حضور يافتند.

9. فعاليت هاى واحد اهل سنّت:

واحد اهل سنت نيز از بخش هاى فعّال بعثه بود، علاوه بر صدها ديدار تبليغىِ معمولى، 30 ديدار با شخصيتهاى علمى و مذهبى عربستان و ديگر كشورهاى اسلامى داشتند.

10. تشديد فعاليت وهابيت:

در حج گذشته ملاحظات امنيتى، به دليل ترس از حملات تندروها، بيشتر شده بود، و سلفى ها از سوى دولت عربستان تحت فشار قرار داشتند، ليكن حجاج ايرانى در اين

ص: 27

زمينه مشكل خاصى نداشتند. گرچه سلفى ها در زمينه توزيع كتب و نشريات و نوارهاى ضدّ شيعه فعاليت خود را تشديد كرده بودند، ليكن مشكل حادى براى زائران ما نتوانستند ايجاد كنند و در موسم حج 82، براى نخستين بار بود كه خطباى مسجدالنبى و مسجدالحرام عليه شيعه اظهاراتى نداشتند، نماينده ولى فقيه در امور حج و زيارت نيز در پيامى كه توسط سفير كشورمان در عربستان براى آقاى امير نايف وزير كشور عربستان فرستاد، از اين امر تشكر كرده، گفت: اين اولين سالى بود كه در نمازهاى جمعه، خطبا به جريانهاى غير وهابى اهانت نكردند.

11. بازتاب موفقيت حزب اللَّه لبنان:

ويژگى ديگر اينكه موفقيت و پيروزى حزب اللَّه لبنان در آزادسازى اسراى لبناى و فلسطينى در حج گذشته بازتاب بسيار خوبى داشت و پخش مراسم مبادله اسرا علاقمندى به حزب اللَّه و مقاومت اسلامى لبنان را بيشتر كرد.

12. بازتاب اخبار مربوط به انتخابات مجلس هفتم:

متأسفانه اخبار مربوط به انتخابات مجلس هفتم در ايران و اختلافاتى كه در اين رابطه به وجود آمده بود، انعكاس نامطلوبى در ميان زائران داشت و كسانى كه مسائل ايران را دنبال مى كردند، در اين زمينه مرتّب سئوالاتى مطرح مى نمودند و دلايل آن را جويا مى شدند.

13. حضور گسترده زائران عراقى:

ويژگى ديگرِ حج 82، حضور گسترده زائران و شيعيان عراقى در حج بود كه اوّلين حضور آنان پس از سقوط صدام بشمار مى آمد، البته گفته شد كه بخشى از هزينه حج آنان را دولت سعودى پرداخت كرده است. در سالهاى قبل، عراقى ها به شدت كنترل مى شدند و مأموران رژيم صدام ارتباطهاى آنها با ديگران را با دقت زير نظر داشتند، ليكن امسال احساس آزادى مى كردند و محدوديتى براى آنها وجود نداشت.

ص: 28

14. مشكلات كنار بقيع:

در حجّى كه گذشت، در كنار قبرستان بقيع و احُد مشكلات كمترى داشتيم، عوامل به اصطلاح امر به معروف! و به تعبير بهتر سلفى ها، حضور پر سروصدايى نداشتند و در نتيجه زائران احساس راحتى بيشترى مى كردند. البته برخى از زائران ايرانى و غير ايرانى، رفتارهاى تحريك آميزى داشتند و با خواندن نماز در داخل و بيرون قبرستان، بهانه به دست آنان مى دادند كه براى سالهاى بعد بايد براى حلّ اين مشكل چاره انديشى شود.

15. اعزام 145 خانم مبلّغ:

براى نخستين بار در حج 82، از 145 خواهر مبلغ براى خدمت رسانى فرهنگى به بانوان ايرانى بهره گيرى شد كه ارزيابى رابطين بعثه حاكى از موفقيت بيش از حد انتظار بود. اين خواهران در مكه و مدينه نيز برنامه هاى توجيهى آموزشى داشتند و ما اميدواريم طى يك برنامه پنچ ساله براى همه كاروانهاى حج، مُعِين زن تربيت كنيم. همچنين تعدادى از خواهران نيز در بعثه استقرار يافته و پاسخگوى مسائل شرعى بانوان بودند و در مسجد شجره نيز هنگام حركت كاروانها به مكه حضور يافته به پرسش هاى بانوان پاسخ مى دادند.

16. پاسخ به مسائل فقهى:

اعضاى محترم استفتاى بعثه مقام معظم رهبرى، از آغاز تا پايان، حضور جدّى و مستمر داشتند و با برنامه ريزى قبلى، در ميقاتها، مسجدالحرام و مشاعر، پاسخگوى مسائل شرعىِ زائران بودند و حتى شيعيان عراقى و افغانى و ديگر كشورها نيز به آنان مراجعه و پاسخ مسائل خود را دريافت مى كردند.

17. عملكرد رابطين بعثه:

ويژگى ديگرِ حج 82 اين بود كه رابطين بعثه، عملكرد روحانيون و معين هاى كاروانها در مكه و مدينه را ارزيابى كردند و تعداد 76 نفر از آنان را به عنوان روحانىِ

ص: 29

برگزيده، انتخاب و توسط معاونت امور روحانيون معرّفى شدند كه اميد است در سالهاى آينده از وجود آنان بهتر استفاده شود.

18. گروههاى ارشاد:

در حج 82 گروههاى ارشادِ كاروانها، تلاش شايسته اى داشتند. اين گروهها كه در ايران تشكيل و جزوات ارشادى ميانشان توزيع شده بود، در همراهى و همكارى فرهنگى با روحانى و مدير و زائرانِ هر كاروان، كارهاى خوبى انجام دادند. در ميان گروههاى ارشاد 110 نفر داراى تحصيلات دكترا، 198 نفر مدرك كارشناسى ارشد، 933 نفر كارشناسى و 103 نفر داراى تحصيلات حوزوى بودند كه لازم است از زحمات همه عزيزان، كه با گروههاى ارشاد همكارى داشتند، تشكر و سپاسگزارى شود.

19. نظر سنجى از زائران:

فرم هاى نظر سنجى از زائران، طبق برنامه سال گذشته، با 13 فرم و 215 پرسش، تكثير و ميان زائران توزيع شد كه حاصل آن، پس از استخراج پاسخ ها و تجزيه و تحليل آن، مى تواند در تصميم گيرى هاى سال آينده مؤثر واقع شود.

20. حضور قاريان برجسته در حج:

حضور قاريان برجسته ميهن اسلامى در حج 82 و اجراى مراسم در مسجدالحرام، توزيع جزوات توجيهى و تبليغى ميان روحانيون جهت پاسخگويى به شبهات وهابيان، ثبت چگونگى حج گزارى ايرانيان و مقايسه آن با حج گزارى ديگر كشورها و برگزارى جلسات در داخل بعثه براى زائران ايرانى، از ديگر اقدامات فرهنگى حج 82 بود.

21. اطلاع رسانىِ گسترده و مؤثر توسط خبرگزارى جمهورى اسلامى و ...

اطلاع رسانى قوى و مؤثر خبرگزارى جمهورى اسلامى و صدا و سيما از ويژگى هاى حجّ گذشته به شمار مى رفت كه نتيجه آن ايجاد فضايى معنوى و الهى در كشور بود.

ص: 30

همچنين نياز كاروانهاى ممتاز و با سواد به نشريه زائر، بيشتر احساس مى شد و اگرچه تنها كاروان اساتيد دانشگاهها به رايانه و اينترنت مجهّز شده بود، ليكن به نظر مى رسد كه در سالهاى آينده لازم است به اين بخش توجّه ويژه صورت گيرد و در خدمات الكترونيكى و اطلاع رسانى از اين طريق همگانى شود.

22. از ويژگى هاى حجّ سال 82، انتقال مستقيم زائران به مدينه بود:

مسؤولان اجرايى توانستند 46432 نفر از زائران را به طور مسقيم به مدينه و 47918 نفر از زائران را، كه مدينه بعد بودند، به جده منتقل كنند. همچنين حدود 60% از منازل زائران در منطقه مركزى و هتل هاى اطراف مسجد النبى صلى الله عليه و آله واقع شده بود كه در بهره بردارى معنوى زائران نقش بسزايى داشت.

23. طبخ متمركز:

طبخ متمركزِ غذا در محدوده مركزى و اجازه طبخ در داخل كاروان براى خارج آن محدوده، اجراى طرح متمركز قربانى و انجام قربانى 62% در روز عيد قربان و 38% در روز يازدهم ذى حجه، از ديگر ويژگى هاى اجرايىِ حج 82 بود.

24. ضعف ها، كاستى ها و برخى مشكلات:

نارسايى در سرويس دهى مناسب حمل و نقل درون شهرى، نامناسب بودن بعضى ساختمانها، برخى كاستى ها دربخش تداركات، تأخير تعدادى پروازها و ... برخى از مشكلات حج سال 82 بود كه اميد است با برنامه ريزى هايى كه به عمل خواهد آمد، در سال آينده حلّ و از تكرار آن جلوگيرى شود.

ص: 31

در نخستين ديدار نماينده مقام معظم رهبرى، حضرت حجت الاسلام والمسلمين آقاى محمدى رى شهرى با آقاى سيد احمد زرهانى، رياست جديد سازمان حج و زيارت، مطالبى از سوى نماينده محترم ولىّ فقيه در امور حج و زيارت مطرح شد كه عنوان «منشور حج» يافت. محتواى اين متن، نشانگرِ استراتژى كلى و خطوط اساسى است كه مى بايد در جريان برگزارى حجّ مورد توجه سازمان حج و بعثه مقام معظم رهبرى و همه دست اندركاران حج باشد. منشور ياد شده، چشم انداز سياستهاى آينده اين سازمان نيز هست كه بايد با ايجاد تغييرات اساسى، به نيازهاى جارى حج، كه پيش از اين كمتر مطرح بوده است پاسخ دهد.

طبيعى است پس از بيست و پنج سال تجربه جمهورى اسلامى ايران در جهت برنامه ريزى براى زائران (منهاى سه سال 1369- 1367 كه حج در اين سالها برگزار نشد) و نيز به علاوه شش سال تجربه موجود در سازمان اوقافِ پيش از تحقّق انقلاب كبير اسلامى؛ يعنى از زمانى كه شوراى عالى حج تأسيس شد (1351 ش.) امر اداره زائران به نهادى خاص واگذار گرديد، لازم بود خطوط اساسىِ برگزارى حج به صورت مكتوب درآيد. روشن است كه اين تجربه ها فراوان است، اما منشور حج توانسته است حاصل آن تجربه ها را- با توجه به اهداف اسلام مقدس و عزيز و نيز جمهورى اسلامى ايران به عنوان پاسدار حرمت زائران ايرانى و مجرى خوب انجام شدنِ حج زائران- ارائه كند.

متن اين منشور، كه مى تواند سياست گذارى هاى آينده سازمان حج را در جهت

ص: 32

هدايت زائران و نيز اداره حج و حلّ دشوارى هاى موجود بر سر راهِ درست انجام شدن حج بر دارد، بدين شرح است:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

حج و زيارت، از مهم ترين اركان مذهبى، اخلاقى، فرهنگى، اجتماعى و سياسى در جوامع اسلامى و جامعه دينى ما است و تنظيم گردش كارِ آن در يك نظام كارآمد و قانونمند، پشتوانه اى براى رشد معنوى جامعه است. اصول مندرج در اين منشور، نشانگر جهت گيريهاى سازمان در امور اجرايى و فرهنگى، بر اساس معارف قرآن و سنت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام و افكار امام راحل قدس سره و سياستها و انديشه هاى مقام معظم رهبرى و برنامه دولت خدمتگزار است.

1. حج و زيارت بهترين جايگاه و عرصه براى پرورش بُعد معنوى زائران و ارائه فعاليتهاى فرهنگى است. از اين رو، در تمام مراحل نگاه مديران كاروانها و روحانيون و عوامل خدماتى، معطوف به رشد فكرى و معنوىِ پويندگان راه ابراهيم عليه السلام است و فعاليتهاى اجرايى پشتوانه اى براى اعتلا و ارتقاى برنامه هاى فرهنگى و آموزشى قلمداد مى شود و در اين راستا بايد از متفكّران و هنرمندان، مبتكران و صاحب نظران فرهنگى و علمى كشور، براى تقويت روح عبادى و درك لذّت انس و شكوفايى بُعد فرهنگى حج و سفرهاى زيارتى استمداد شود تا ميدان توليد فكر و فرهنگ و آثار هنرى در باب حج و زيارت وسعت يابد. در اين راستا، با توجه به عظمت و گستردگى امور و برنامه ريزى اصولى و اساسى در جهت اعتلاى حجّ پويا، ارتباط با اهل علم و هنر و مراكز علمى و تحقيقاتى ضرورى و مفيد است.

2. كارگزاران، مديران و برنامه ريزان حج و زيارت، از كاروان تا سازمان، بايد از متعهّدترين، كارآمدترين و بى ادعاترين و خادم ترين افراد جامعه اسلامى باشند كه با انگيزه الهى و جهت تقرّب به خداى بزرگ، جامه خدمت به زائران بيت اللَّه الحرام و عتبات عاليات بر تن كنند و از رويكرد مادى مبرّا و بر حذر باشند و براى اعتلاى كيفيت حج، چاره انديشى و همفكرى كنند و راهبردهاى اساسى و زير بنايى، طراحى، تدوين و اجرا نمايند. كسانى كه براى عبادت و ارائه خدمات به زائران حرمين شريفين، به كاروان

ص: 33

بزرگ حج و زيارت مى پيوندند، شايسيه است با مَنِشى ابراهيمى و نگاهى موحّدانه به آثار اخروى و پاداش معنوى اين خدمت بينديشند و دل به زخارف دنيوى نبندند و در راه رضاى خدا به توسعه كمّى و كيفى خدمات خود همّت گمارند و خويشتن را خدمتگزار ضيوف الرحمان بپندارند.

3. برنامه حج بايد حتّى المقدور ارزان و آسان تنظيم و ارائه گردد. از اين رو، برنامه ريزان و كارگزاران حج و عمره بايد ضمن تلاش جهت تأمين رفاه و آسايش مناسب از سوق دادن برنامه هاى زيارتى به عرضه خدمات گران قيمت و گزاف و اسراف آميز اجتناب ورزند و فضاى عبادى و معنوى حج را در برابر جاذبه هاى مادى و اشرافى كم رنگ نكنند. حج ابراهيمى نمادى از يك رنگى، بلند همّتى و ساده زيستى و مردم گرايى و بى ريايى است و بهتر است كه اين فرهنگ متعالى تقويت شود و سفر معنوى حج، با ساز و كارهاى اسلامى و متعارف و در خور شأن ملّتِ مسلمان ايران برگزار گردد تا معرفت كافى كسب شود و زائران امكان بهره بردارى بيشتر از فرصتهاى مغتنم معنوى را كسب نمايند.

4. زائران، اساس و مبناى كارِ ما كارگزاران و برنامه ريزانِ امور حجّ و زيارت هستند و همه اركان حج و زيارت بايد در جهت تأمين رضاى آنان، كه پرتوى است از رضاى خداى كعبه، گام بردارند. بنابراين، شايسته است فعاليت كاروان و ساماندهى امور آن، متأثر از آراى زائران و همسو با خواستهاى شرعى، منطقى و عقلانى آنان، به خصوص در بُعد اخلاقى و معنوى، تنظيم و تمشيت شود و كارگزاران حج و زيارت در همه مراحل، از همفكرى و مشاركت آنان استفاده كنند و در ارزيابى عملكردها به نظريات صائبِ زائران عنايت نمايند. مردمدارى ركن مستحكمِ همه فعاليتهاى اجرايى است و بايد سرلوحه كار دست اندركاران حج و زيارت قرار گيرد.

5. سازمان حج و زيارت ضمن عزيز شمردن كارگزاران و حمايت از حقوق مادّى و معنوى آنان، به لحاظ جايگاه و رسالتى كه به نيابت از نظام مقدس جمهورى اسلامى دارد، در اجراى مراسم حج و عمره، خود را متولّى و مدافع حقوق منطقى و شناخته شده كارگزاران و زائران مى داند و بر اساس ضوابط و مقرّرات، از گردشِ كار كاروانها و روند خدمات رسانى كارگزاران كسب اطلاع مى كند و در صورت قصور در انجام وظايف،

ص: 34

تذكّر داده و احياى حق مردم را بر هر امر ديگرى ترجيح مى دهد. از اين رو، سازمان انتظار دارد تا همه عوامل ادارى و اجرايى و مديريتى و فرهنگى كاروانها خود را در كنار مردم ببينند و براى رفع كاستى ها و تأمين رضايت زائران به طور خود انگيخته و جدّى عمل كنند و در محضر خداى بزرگ و ملّت مؤمن روسفيد و سربلند باشند.

6. سازمان حج و زيارت علاقه مند است زمام امور كاروانها را به كسانى واگذار كند كه دين باور، پرتحرّك، مردمدار، با تجربه، متعهّد و متخصّص باشند؛ لذا كارگزاران حج و زيارت در گزينش و پذيرش همكاران بايد از افرادى با چنين ويژگى هايى استفاده كنند و از سپردن كار خطير خدمت رسانى به زائران بيت اللَّه الحرام، به افراد ناپخته و فاقد تعهّد و تخصّص و ناآشنا به فضا و حسّاسيت و اهميت كار، دورى گزينند.

7. سازمان حج و زيارت، به عنوان نماينده نظام جمهورى اسلامى ايران، بر گردش كار امور زيارتى نظارت مستمر دارد و با اعتقاد به ضرورت حاكميت و اجراى مقررات از كارگزاران، مديران، دست اندركاران متديّن و كاردان و مردمدار و قانون گرا تجليل و قدردانى به عمل آورد و با كسانى كه بر خلاف قوانين و مقرّرات، حقوق مردم را ضايع مى كنند، از طريق قانونى برخورد مناسب خواهد كرد.

8. ملاك عمل و معيار سازمان حج و زيارت، رعايتِ عدالت و قوانين و مقررات و ضوابط است. آنجا كه قوانين و مقرّرات، روشن و مشخص است، بايد همه اركان سازمان عمل بر وفق آن را سرلوحه كار خود قرار دهند و آنجا كه ابهام وجود دارد با رعايت نظريه كارشناسى در جهت تدوين مقرّرات و ضوابط اهتمام شود. در هر حال، اعمال تبعيض ناروا پذيرفته نيست و بايد به سمت قانونگرايى حركت كرد.

9. برگزارى مراسم عمره و حج و ساير امور زيارتىِ ارزان تر، آسان تر وبا معنويت تر، اقتضا مى كند كه برنامه ريزان و كارگزاران و مجريان، از اسراف و تبذير اجتناب كنند و در حفظ و حراست بيت المال و منابع مالى دقت و درايت به خرج دهند.

10. حفظ حرمت و منزلت زائر ايرانى، اهميت بسزا دارد و همه اركان، از كاروان تا سازمان، بايد با تكيه بر منطق و اصول مديريت، از منزلت زائر ايرانى دفاع كنند و از نيروى فكرى و دانش و بينش زائران براى اعتلاى منزلت و جايگاه رفيع اجتماعى ايشان در حرمين شريفين بهره گيرند و از هدر رفتن فرصتهاى معنوى جلوگيرى كنند.

ص: 35

11. بهبود روشهاى ادارى واجرايى و فراهم آوردن تسهيلات وساده كردن مقرّرات، پشتوانه اى براى ارتقاى كيفيت خدمات و تأمين رضاى مردم است. از اين رو، سازمان از همه حوزه هاى برنامه ريزى و اجرايى انتظار دارد تا با مشورت صاحب نظران و كارشناسان در راه اصلاح نظام هاى متعارف اقدام كنند و از خلّاقيت و نوآورى سازنده كارگزاران و كاركنان حمايت نمايند. اجراى نظام بهره گيرى مستمر از پيشنهادها، از ضروريات تحقّق اين مهم مى باشد.

12. بعثه مقام معظم رهبرى وسازمان حج وزيارت لازم و ملزوم و مكمّل همديگرند و به عنوان يك جريان همگن، همراه با مديران و روحانيون و پزشكان و ... در خدمت زائران حرم شريف نبوى صلى الله عليه و آله و سالكان طريق بيت اللَّه الحرام مى باشند. تعامل سازنده مستمر و هدف دار حوزه هاى فرهنگى و اجرايى ضامن اعتلاى برنامه هاى حج و زيارت و افزايش اطمينان مردم نسبت به درستى و اتقان فعاليتها است.

13. مديران، كارشناسان، كاركنان و كارگزاران سازمان حج و زيارت در مركز و استانها و دفاتر و نمايندگى هاى خارج از كشور، هماهنگ و همپاى بعثه مقام معظم رهبرى ضمن تلاش براى ارتقاى امور رفاهى و بهبود فعاليتهاى اجرايى، در راه اعتلاى امور فرهنگى و معنوى كاروانها همكارى مى كنند و با استفاده از منابع جاودان قرآن و سنّت و عترت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و معارف اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام در جهت تنوير افكار رهپويان خانه دوست حركت مى نمايند.

14. مديران و كارشناسان و كاركنان سازمان در مركز استانها، به همه زائران و كارگزاران، با هر سليقه و منشِ قومى، به چشم احترام و كرامت مى نگرند و ضمن اجتناب از مشاركت در فعاليتهاى اقتصادى، دفاتر زيارتى و جهانگردى در ساماندهى امور حج و واگذارى مسؤوليتها، عدالت و تقواى الهى را نصب العين قرار مى دهند.

15. آموزش و ارتقاى مهارتهاى حرفه اى و دانش و بينش كاركنان و كارگزاران حج و زيارت، با بهره گيرى از فناورى روز، اهميت به سزا در رشد بينش و دانايى و توانمندى دست اندركاران دارد. تدوين كتب، اصلاح آيين نامه ها و مقرّرات و تنظيم گردش كار آموزش و برگزارى كارگاه هاى آموزشى كاربردى، پشتوانه هاى مفيد براى رشد دست اندركاران اين برنامه معنوى و سازنده است. در اين مورد بايستى عين

ص: 36

واقعيات و امكانات و توانايى هاى موجود، با ذكر الزامات و محدوديتها براى مردم ذكر شود تا انتظارات آنان با مقدورات هماهنگ شود. طبيعى است تحقيق و پژوهش علمى در حج، زمينه سازِ واقعى تر شدن برنامه ها است و اجراى طرح هاى تحقيقاتى در استحكام و قوّتِ برنامه ريزى مؤثر خواهد بود.

ص:37

يكى از فعاليتهاى مستمر بعثه مقام معظم رهبرى، كه از سالهاى گذشته همچنان ادامه دارد، انتشار آثارى در باره حج و ابعاد مختلف عرفانى، فقهى، تاريخى و اجتماعى آن است. در اين زمينه افزون بر بازچاپِ برخى از آثار پيشين، كه مورد استقبال علاقمندان قرار گرفته و برخى از آنها حتى در يك سال چند بار به چاپ رسيده و مى رسد، توليدات جديدى هم بوده است. اين توليدات توسط نشر مشعر عرضه مى شود كه طى سالها، ناشرى موفق و پركار در ادبيات حج بوده و نزديك به چهارصد عنوان كتاب و مجله در اين زمينه منتشر كرده است.

* فقه حج؛ مهم ترين مسأله از مسائل مربوط به اين سفر روحانى است كه به دليل حساسيت آن، در كانون فعاليتهاى علمى بخش تحقيقات قرار دارد. اين مسأله به طور معمول در دو بخش ادامه مى يابد:

نخست؛ تكميل «مناسك حج» بر اساس فتاوى مراجع. اين تكميل هم خود از دو ناحيه است: علاوه بر آنكه پرسشهاى جديدى پيش مى آيد و مى بايست در باره حلّ آنها استفتائاتى صورت گيرد، مواردى هم وجود دارد كه تغييراتى در فتاوى علما پيش مى آيد و لازم است تا در ويرايش جديد مناسك وارد شود. بخشى از اين استفتائات به مرور در فصلنامه «ميقات حج» نيز انتشار مى يابد. اين موارد در پايان مناسك حج (كه ويرايش دوم آن در سال جارى [1382] انتشار يافته، آمده است. چاپ جديد مناسك حج مشتمل بر

ص: 38

فهرست تفصيلى عناوين مهم موجود در كتاب است كه مى تواند راهنماى بسيار مناسبى براى يافتن مباحث و مفاهيم مورد نظر باشد.

دوم؛ دنبال كردن مباحث تحقيقى مربوط به حج است كه همچنان محل بحث و گفتگو ميان علما و فضلا است. در اين راستا، مقالات متعدّدى در فصلنامه «ميقات حج» انتشار مى يابد، كه بسيارى از آنها در قالب مقاله يا ردّيه و پاسخ است و اين، خود سبب بالا رفتن سطح مباحث و نزديك شدن به حقايق مى شود.

نمونه اى از آن، بحث رمى جمرات است كه آيا «اصابت سنگريزه به ستون» لازم است؟ يا «افتادن سنگريزه به محل ستون» كافى است؟ آيت اللَّه مكارم شيرازى اخيراً فتوا به عدم وجوب اصابت سنگها به جمره داده كه با واكنش هايى مواجه شده و مقالاتى در نقد آن نوشته اند. ايشان پاسخ تفصيلى و استدلالى اين مطالب را ضمن كتابى با عنوان تحقيقى جديد در باره رمى جمرات نگاشته كه مشتمل بر ادله فتواى فوق الذكر و پيشينه تاريخى و قائلين به اين فتوا از ميان فقهاى گذشته است.

تا پيش از تأسيس قربانگاههاى ماشينى در نزديكى منا، برخى از فقها بدانجهت كه در قربانگاه قبلى، قربانى از بين مى رفت، اجازه ذبح در محل زندگى زائر را داده بودند.

امااكنون كه مطمئن به استفاده از گوشت قربانى هستند، بار ديگر به ذبح در منا فتوا داده اند.

برخى از اين مسائل، سبب راحت تر شدن كار زائران شده است؛ نمونه اى از آنها، در سال اخير اين بود كه اگر روز عيد قربان نتوانستند قربانى كنند، بتوانند حلق و يا تقصير را انجام دهند و پيش از قربانى كردن، از احرام خارج شوند.

مسأله جديدى كه از امسال (1382 ش.) مطرح شده، راه ندادن معلولان و ويلچرى ها و تخت روانها به صحن مسجد الحرام براى طواف است، كه ناگزيرند از طبقه دوم يا پشت بام طواف كنند. اين مسأله فقهى، مورد پرسش بسيارى از روحانيون قرار گرفته و در حال حاضر پاسخ هاى متفاوتى از سوى مراجع داده شده است. فتواى مشهور در اين باره، عدم كفايت چنين طوافى است، اگر محلّ طواف بالاتر از سطوح فوقانى كعبه باشد. طبق اين فتوا، اگر كسانى ناگزير به طواف از طبقه دوم باشند و طواف در صحن، حتى با حمل كردن ديگران، ممكن نباشد، لازم است براى طواف، مانند ساير معذورين، نايب گرفته شود.

ص: 39

تهيه و انتشار «مناسك امام خمينى، با حواشى مقام معظم رهبرى»، در يك مجلّد، در آستانه حج سال 1381 ش. انجام گرفت، اما توزيع آن به سال جارى موكول گرديد. با انتشار اين كتاب، مقلّدان مقام معظم رهبرى آسان تر مى توانند به نظريات فقهى و فتاواى ايشان دسترسى داشته باشند.

* راهنماى زائران خردسال و سرپرستان آنها؛ هر سال، به ويژه در عمره، كودكانى به همراه والدين خود عازم حج مى شوند كه شمارى از آنان مميز هستند و قادرند متن هاى فقهىِ ساده را بخوانند و به همين دليل، لازم است براى آنان و در سطح معلوماتشان، متونى منتشر شود. در اين راستا، براى نخستين بار در سال جارى، كتاب «زيارت خانه خدا» با قلمى بسيار ساده، كه توسط حجّت الاسلام والمسلمين محمد حسين فلاح زاده نگارش يافته و به وسيله آقاى كمال محمّدى مجد طراحى گرديده، منتشر شد. در اين كتاب، فقه حج به طور ساده و با كمك تصاوير براى كودكان بيان شده است. به علاوه، كتابچه اى تبليغاتى هم با عنوان «راهنماى سرپرستان كودكان در عمره مفرده» انتشار يافته تا راهنماى والدين براى انجام درست اعمال عمره كودكان باشد.

* ادعيه و آداب حرمين؛ از آثار بسيار پر استفاده در حج بوده كه طى سالهاى گذشته، مكرّر به چاپ رسيده است. تصحيح شده متن عربى اين كتاب نيز امسال انتشار يافت.

بديهى است بسيارى از شيعيانِ عرب زبان قادر به استفاده از متن فارسى آن نبودند و تنها از متن دعاها و زيارتهاى آن بهره مى بردند.

* صحيفه حج؛ اثرى ابتكارى است كه با تلاشى گسترده و دقّتى شايسته در سال جارى فراهم آمده است. مجلد نخست اين كتاب مشتمل بر «مجموعه سخنان و پيام هاى رهبر كبير انقلاب اسلامى، حضرت امام خمينى قدس سره» است. در اين مجلّد، نه تنها سخنرانى هايى مفصل بلكه بخش هاى كوچك ترى هم كه به صورت جسته گريخته در لابلاى سخنان امام بوده و به گونه اى به حج مربوط مى شده، جمع آورى گرديده است.

افزون بر آنها، احكام صادره از سوى رهبر كبير انقلاب در باره انتصاب اشخاصى به عنوان امير الحاج، در اين مجموعه درج شده و به اين ترتيب، اثرى با ارزش در شناخت

ص: 40

تاريخ حج پس از انقلاب و انديشه هاى امام راحل در باره آن، در دسترس علاقمندان قرار گرفته است.

مجلّد دوّم اين اثر، به همان قياس، به سخنان، مكتوبات و فرامين صادره از سوى حضرت آيت اللَّه خامنه اى- مدّظلّه العالى- است. ايشان هم بنا به سنت امام، هر سال پيام ويژه اى براى حجاج بيت اللَّه الحرام صادر مى كنند كه متن تمامى آنها به علاوه سخنرانى هايى كه به طور معمول براى روحانيون عازم حج هر ساله ايراد مى شود، در اين مجموعه آمده است. نخستين مراسم حج در دوران رهبرى ايشان در سال 1370 بود كه ابتدا حكمى براى مرحوم حجت الاسلام و المسلمين حاج سيد احمد خمينى صادر شد كه به دلايلى ايشان موفق به انجام اين وظيفه نشد و سپس حكمى جهت حجّةالاسلام و المسلمين، آقاى محمدى رى شهرى صادر گرديد كه ايشان تاكنون همچنان به عنوان اميرالحاج جمهورى اسلامى انجام وظيفه كرده و در خدمت حجاج بيت اللَّه الحرام هستند.

هر دو مجلد مشتمل بر فهارس متعددى است كه مى تواند جستجوگرِ علاقمند را به محتواى درونى كتاب رهنمون شود.

* ادبيات سفرنامه حج؛ يكى از موضوعات مورد علاقه در معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبرى بوده است. طى سالهاى اخير، تعدادى سفرنامه كهن و بيشتر از دروه قاجارى، به صورتهاى مختلف، در مجله «ميقات حج» و يا به صورت مستقل به چاپ رسيده است. پيش از اين يك شماره فصلنامه «ميقات حج»، به طور كامل اختصاص به چندين سفرنامه قديم و جديد يافت و اين اقدام همچنان ادامه يافته و آخرين اثر از اين سلسله ادبى- تاريخى كتابِ «حديث قافله ها» است كه به كوشش حجت الاسلام و المسلمين سيد على قاضى عسكر انتشار يافته است. اين اثر مشتمل بر سه سفرنامه است؛ نخست از سال 1288 ق. كه مؤلف آن ناشناخته است. دوم از ميرزا عبدالغفار نجم الملك منجّم باشى، از سال 1296 ق. و سوّم از لطفعلى خان اعلايى، از سال 1335 ق.

مقاله اى هم در انتهاى كتاب، در باره دشوارى هاى زائران حج در آن روزگار به خامه جناب قاضى عسكر آمده است.

* نقشه ها؛ زائران هميشه نياز به نقشه هاى تعريف شده و دقيقى دارند كه در

ص: 41

شناخت حرمين كهن و نيز وضعيت جديد به آنان كمك كند. در گذشته، نقشه هايى از بقيع و احيانا اماكن مكه در اختيار زائران قرار مى گرفت. اما حدود دو سال پيش، مجموعه اى از اين نقشه ها با عنوان «اطلس اماكن مكه مكرمه و مدينه منوره» انتشار يافت. در آن كتاب اشكالات جزئى وجود داشت كه امسال مرتفع شده و چاپ دوم اين اثر در شمارگان ده هزار انتشار يافته است. عاتق بن غيث بلادى و دهيش دو تن از علماى بزرگ تاريخ و جغرافىِ ساكن مكه، اطلس ياد شده را امسال ملاحظه و اصلاح كرده اند.

افزون بر آن، تعدادى از اين نقشه ها نيز در قطع بزرگ طى 32 برگ به چاپ رسيده و در سال جارى، براى نخستين بار به صورت آزمايشى در اختيار مديران كاروانها قرار گرفته است تا در محل آموزش حجاج نصب شود و آنان با مطالعه اين نقشه ها و توضيحاتى كه داده شده، با اماكن مربوط بهتر آشنا شوند. تنها مشاهده اين نقشه ها و زيبايى انتشار آنها و نيز دقتى كه به طور نسبى در آنها به كار رفته، مى تواند ارزش علمى حركت انجام شده را نشان دهد. طى سالهاى گذشته، به هيچ روى شاهد وجود چنين مجموعه اى حتى در كشور سعودى نبوده ايم. آنچه در دسترس بوده، نقشه هايى بود كه گاهى شركتهاى خارجى در كنار تبليغ از توليدات خود از مكه و مدينه منتشر مى كردند، يا كتابهاى اطلسى مفصل و بزرگ بود كه به كار حجاج و زائران نمى آمد. در نقشه هاى جديد، علايق و سليقه زائران شيعه لحاظ شده و اماكن متبركه در مكه و مدينه و حتى نقاط ديگر در اطراف آنها معين گرديده است.

* آثار تاريخى؛ مكانها و جاى هاى مربوط به تاريخ حرمين، از موضوعات اصلى است كه در حيطه كارىِ معاونت آموزش و پژوهش بعثه رهبرى قرار گرفته است. كتاب «آثار اسلامى مكه و مدينه» پس از سالها انتشار، امسال بار ديگر مورد بازبينى دقيق قرار گرفت و پس از اصلاحات فراوانى كه در پى تذكّرات افراد علاقمند داده شد، به صورت متنى منقّح آنچنان كه روحانيون، مديران و افراد علاقمند و اهل مطالعه بتوانند از آن استفاده كنند، انتشار يافت.

در زمينه اماكن، كار جديدى كه امسال نشر يافته، كتابى است با عنوان «زمزم، تاريخچه، تحوّلات، آثار» كه توسط حضرت حجت الاسلام والمسلمين محمدتقى رهبر نوشته شده است. اين كتاب تا حدّى مشتمل بر مطالبى است كه در دسترس مؤلف بوده و

ص: 42

نويسنده در آن، به فضيلت، تاريخچه و اخبار مربوط به اين چاهِ مقدس در متون كهن و جديد پرداخته است.

علاوه بر آن، امسال كتاب كم حجم اما با ارزشى، با عنوان «فاطمه دختر محمد صلى الله عليه و آله» توسط استاد سيدجعفر شهيدى، محقّقِ به نام كشورمان، فراهم و توسط نشر مشعر به چاپ رسيد.

كتاب «شناخت عربستان» كه پيش از اين بارها انتشار يافته بود، امسال بار ديگر با ويرايش جديد و تغييرات اساسى منتشر و در اختيار مديران، روحانيون و زائران محترم قرار گرفت. اين كتاب ضمن مرورى بر تاريخ عربستان سعودى و دولت حاكم بر آن، به شناخت نظام سياسى، آموزشى و قضايى عربستان به نحو شايانى كمك مى كند. در اين كتاب مى توان با برخى از مقررات حكومتى اين دولت نيز آشنا شد.

«همراه با حج سال 1381» اثرى است كه سازمان حج و زيارت منتشر كرده و ضمن آن، گزارشى از وضعيت حج سال گذشته همراه با تمامى آمارها، خدمات و نظامات موجود در حج آن سال، ارائه كرده است. اين اثر در شناخت شيوه حج گزارى ايران بسيار حائز اهميت بوده و اثرى بديع مى باشد.

همچنين در سال گذشته، گزارشى در باره وضعيّت كلّى بعثه مقام معظم رهبرى در ايام حج، به صورت روزشمار نگاشته شد كه طى سال جارى به صورت محدود با عنوان «با كاروان نور» انتشار يافت. اين نوشته به خامه حجت الاسلام والمسلمين عبدالهادى مسعودى به تحرير در آمده است.

يكى از كارهايى كه بعثه مقام معظم رهبرى در آينده بدان خواهد پرداخت، دادن آگاهى هايى درباره زيارت عتبات است. لازم است در اين باره، آثارى در موضوع تاريخ عتبات و آداب زيارت ائمه مدفون در عراق پديد آيد. از آثارى كه در اين زمينه، در سال جارى انتشار يافته، كتاب «عاشورا حماسه جاويد» از سيد محمد شفيعى مازندرانى است.

* آداب سفر حج؛ كتاب ارجمند ديگرى است كه امسال با ويرايشى تازه انتشار يافته است. اين اثر، حاوى مطالبى است كه زائر بايد در اين سفرِ روحانى و معنوى، آنها را مورد توجه قرار دهد. در اين كتاب، كمتر به مسائل فقهى توجه شده و بيشتر اخلاقيات سفر حج مطمح نظر مؤلف محترمِ آن، حجت الاسلام والمسلمين قاضى عسكر بوده

ص: 43

است. در كنار اين اثر، كه خود شمار زيادى از احاديث حج را در خود جاى داده، دو اثر كم حجم، با عناوين «منتخب احاديث حج» و «منتخب احاديث عمره» نيز انتشار يافته كه ضمن آنها، اهمّ رواياتى كه مى تواند در درك حج و اعمال و مناسك آن به زائر كمك كند، درج شده است. كتابچه اى ارزشمند نيز با عنوان «عطر عفاف» به قلم استاد جواد محدّثى در باره «حجاب در سفر عمره و حج»، چاپ و ميان زائران توزيع شده است.

* دفاع از تشيع؛ از مسائل اساسى در پژوهش هايى است كه معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبرى در دستور كار قرار داده است. در واقع، به دليل درگير شدن روحانيون در اينگونه مباحث در طول اين سفر و ضرورت آشنايى آنان، لازم بود در اين زمينه كارهاى پژوهشى جديدترى صورت گيرد (علاوه بر اينكه، رسالت بعثه مقام معظم رهبرى در برابر تبليغات گسترده و همه ساله روحانيون وهابىِ سعودى، انتشار آثارى در دفاع از حريم تشيع است). در اين زمينه، در سال جارى چندين عنوان كتاب انتشار يافت. به دنبال ايراد خطبه هاى جمعه شيخ صلاح الدين البدير در مسجدالنبى صلى الله عليه و آله، در حج سال 1422، كه ضمن آن، حملات تندى به مذهب حقه تشيع كرد، استاد على كورانى كتابى با عنوان «الردّ على الفتاوى المتطرفة» نوشتند كه در 160 صفحه چاپ شده و به تك تك ادعاهاى اين روحانى وهابى پاسخ داده شده است.

پنج كتابچه نيز با عنوان كلّى «نحو قراءة جديدة للتاريخ» انتشار يافته كه طى آنها مباحثى مانند شرك و توحيد، تقيه، سير افتراءات بر شيعه در تاريخ و واقعيت عبادى- سياسى حج انتشار يافته است.

كتاب ديگرى كه در اين زمينه توسط معاونت آموزش و پژوهش منتشر شده كتاب «للَّه و للحقيقه» نام دارد. اين اثر در واقع ردّى است بر كتاب «للَّه ثمّ للتاريخ» كه با اسم مستعار سيد حسين موسوى چاپ و در سطحى وسيع منتشر شده است. مؤلف آن كتاب چنان وانمود كرده كه در عراق و در نجف تحصيل مى كرده و از ترس شيعيان نمى خواهد نامش فاش شود. اما دم خروس از بسيارى از موارد كتاب واضح است، در مواردى كه نويسنده يا نويسندگان تاريخى را ذكر كرده اند و به قدرى اين تاريخها با يكديگر در تناقض است كه به خوبى نشان مى دهد كه سامان دهندگان اين كتاب، وهابى يا وهابيان تمام عيارى هستند كه تنها با هدفى خاص خود را به عنوان يك عالم تحصيل كرده نجفى

ص: 44

يا كربلايى جا زده اند! اين ردّيه توسط استاد الشيخ على آل محسن نگاشته شده و بخش بخش، به مطالب و اظهارات طرح شده در كتاب «للَّه ثمّ للتاريخ» پاسخ داده است.

كتاب ديگرى كه در دفاع از تشيع انتشار يافته، «سلامة القرآن من التحريف و تفنيد الافتراءات على الشيعة الاماميه» از دكتر فتح اللَّه محمدى نجارزادگان است. وى در اين كتاب، كه 750 صفحه است، بحث تحريف قرآن را از زاويه ديد علماى شيعه مورد بحث قرار مى دهد.

اين مبحث، از مسائلى است كه در قرن اخير، پيوسته ميان شيعه و سنى مورد بحث بوده و همواره شيعه در معرض اتهام قرار داشته است. پيش از اين نيز، در اين حوزه از بحث، كتابهاى متعدّدى انتشار يافته است.

كتابى نيز با عنوان «شيعه شناسى و پاسخ به شبهات» در دو مجلد فراهم آمده كه عمده شبهات طرح شده از كتابهاى تبليغىِ وهابيان بر ضدّ شيعه، در آن دو مجلد طرح و پاسخ داده شده است.

«التقية بين السائل و المجيب» در باره يكى از مفاهيم اختلافى مهم، ميان شيعه و سنى؛ يعنى مفهوم تقيه است. اين كتاب به ابهامات و شبهات پاسخ گفته است.

كتاب «الصحبه و الصحابه» هم به همين قياس، مورد اختلافى ديگرى را، كه مربوط به ارزيابى ديدگاه هاى شيعه در باره صحابه مى باشد، مورد تأمل قرار داده است.

بعثه مقام معظم رهبرى، امسال با تجديد چاپ قريب به 45 عنوان، از كتابهاى نشر مشعر، جمعاً در شمارگانى نزديك به نهصد هزار جلد، سالى پربركت را به لحاظ فرهنگى پشت سر گذاشته است.

ص: 45

است. شايد يكى از بهترين تصاوير موجود در اين موزه، فرشى باشد كه تظاهرات برائت از مشركين شهر مكه را با تمام جزئيات آن به تصوير كشيده و خاطره اى به يادماندنى از تاريخ حج گزارى ايرانيان برجاى گذاشته است.

ص: 46

شماره 43 ميقات حج، از بهار سال 82 است كه به همان قياس مباحثى را ارائه كرده است. مقاله حج جاهلى- حج ابراهيمى از رقيه صادقى، مقايسه اى است ميان حج در جاهليت و اسلام. در بخش فقه استفتائات جديد حج آمده و در قسمت تاريخ و رجال، شرحى از سفر حج آيت اللَّه كاشانى و اسناد و خاطرات مربوط به آن درج شده كه قسمت بعدى آن هم، در شماره پس از آن آمده است. گفتگويى با امير الحاج، و نيز چند گزارش تاريخى در باره خاطراتى از سفرهاى حج از دوره صفوى در همين شماره به چشم مى خورد. به طور معمول، در شماره هاى اخير ميقات حج، گزارش حج گزارى كشورهاى مختلف درج مى شود كه در اين شماره، شرحى از حج گزارى زائران لبنانى آمده است.

شماره 44، از تابستان 82 مشتمل بر چندين مقاله است كه همچنان در بخش هاى معمول تقسيم بندى و ارائه شده است. ادامه گزارشى است در باره «مأموريتهاى مشكوك در سرزمين هاى مقدس» كه حاوى گزارش سفرنامه هاى اروپاييان طى قرن نوزدهم و اوائل قرن بيستم ميلادى به مكه مى باشد. بحثى در باره صحابه و تبرّك به آثار رسول اللَّه صلى الله عليه و آله كه در دفاع از باورهاى شيعى است. ايمان اجداد پيامبرخدا صلى الله عليه و آله، حج در آثار محيى الدين عربى و نيز حج گزارى در كشور مغرب از مقالات ديگر اين شماره است.

شماره 45 ميقات، آخرين شماره اى است كه پيش از حج سال 82 انتشار يافته است.

در اين شماره بحث فقهى جمرات ادامه يافته است. بحثى نيز در باره حكم فقهى ورود جهانگردان غير مسلمان به حرمين و به طور كلّى به مساجد و اماكن مقدس اسلامى درج شده كه در نوع خود تازه است. در بخش تاريخ و اماكن، گزارشى از اسناد مربوط به تلاش هاى ايران براى بازسازى بقيع، گزارش كشف يك چاه و منبر قديمى در صحن مسجد الحرام و حج گزارى مسلمانان هند آمده است.

ص: 47

در شماره 19 مقالاتى مانند تعريب شده سفرنامه جلال آل احمد كه به فارسى با عنوان «خسى در ميقات» نشر يافته، درج شده است. به علاوه، مقالاتى در باره سعدبن معاذ، نخستين صحيفه مكتوب در مدينه ميان پيامبرخدا صلى الله عليه و آله و اصحاب، و رساله اى در باره قبله درج شده است.

در شماره 20، چندين بحث فقهى؛ از جمله ذبح در منا، فقه التظليل، نماز تراويح، چند مبحث تاريخى؛ از جمله مقاله اى در باره مسجد مباهله و شرح حال جابربن عبداللَّه انصارى و نيز فهرستى از نوشته هاى حجيه علماى جبل عامل درج شده است.

پيش از حج 1382، نشريه جديدى توسط سازمان حج وزيارت با عنوان «كاروان نور» در 12 صفحه بزرگ چاپ شده كه ضمن آن، گزارشها و نكات مختلفى كه مى تواند راهنماى دست اندركاران حج و نيز زائران محترم باشد، درج مى گردد.

شماره نخستِ «كاروان نور» در دى ماه 82: ذى قعده 1424 انتشار يافته و قرار است هر چند صباحى، شماره اى از آن نشر يابد. بنابر اين، نمى توان از آن به عنوان هفته نامه يا ماهنامه ياد كرد و بايد آن را «چند صباح نامه» دانست.

در اين شماره افزون بر منشور حج كه در همين كتاب ملاحظه خواهيد كرد، اخبار ضرورى ديگرى هم آمده، كه در ارتباط با هدف نشريه، راهگشاى دشوارى ها است.

ص: 48

پيشكسوتان» طبقه بندى كردند. داوران محترم، بدون توجه به ملاحظات جانبى، به بررسىِ اشعار رسيده پرداختند. اين در حالى بود كه اشعار رسيده در قالب هاى نوين و شعر نو نيمايى اندك بود و كار داورى را براى داوران مشكل مى ساخت. اين امر سبب شد تا در اين زمينه، تنها يك اثر برگزيده شود.

مسأله مهم، استقبالى بود كه از اين مسابقه به عمل آمد و اشعار زيادى سروده شد و به بعثه مقام معظم رهبرى ارسال گرديد. اين تجربه مى تواند ادامه يابد و ان شاءاللَّه در سالهاى بعد پربارتر برگزار شود.

برندگان شعر در قالب كهن، عبارت بودند از:

رتبه اول: آقاى آرش شفاعى از تهران، براى غزل «خلق چرخيدند» برنده حجّ تمتع.

رتبه دوم: انسيه جراحى از بجنورد، براى مثنوى «راهب معبد بهاران»، برنده سفر عمره مفرده.

رتبه سوم: آقاى سيد محمد ابوترابى از قزوين، براى غزل «بگو ببخش» به طور مشترك با خانم نغمه مستشار نظامى از كرج براى غزل «هنوز هم» و خانم بهجت فروغى مقدم براى غزل «كبوترى از نژاد حيرت» هريك برنده چهار سكه تمام بهار آزادى.

در بخش برندگان، شعرهايى كه در قالب نوين سروده شده، تنها يك نفر يعنى آقاى حسن صادقى پناه از كرج براى شعر نو نيمايى «شطى از ستاره و فانوس» برنده عمره مفرده شدند.

منتخبان بخش سوم، كه پيشكسوتان و نام آشنايان بودند، در سه رتبه برگزيده شدند و آنها عبارت بودند از:

رتبه اول:آقاى سهيل محمودى از تهران، براى غزل «زمزم ياد» به طور مشترك با آقاى حسين اسرافيلى از تهران، براى غزل «بقيع غريب»، هر دو نفر برنده سفر حج تمتّع.

رتبه دوم:آقاى افشين علاء از تهران، براى غزل «مهر بقيع»، برنده سفر عمره مفرده.

رتبه سوم:جعفر رسول زاده «آشفته» از اصفهان، براى غزل «بقيع» و برنده چهار سكه بهار آزادى.

دوازده نفر هم كه اشعارشان شايسته تقدير شناخته شد، هر كدام يك تقديرنامه به همراه دو سكه تمام بهار آزادى دريافت كردند.

ص:49

«زمزم ياد»

(سهيل محمودى «رتبه اول در رده پيشكسوتان و نام آشنايان»)

نام تو، پژواك عمرى نعره هاى بى امانم بود كام تو، كامل ترين يك روز عمر بى نشانم بود

من خودم را مثل موجى در كنار ساحلت ديدم آن زمان كه خسته از توفان و دريا، جسم و جانم بود

دستهايم را گرفتى، دور خود گرداندى و انگار گردبادى بودم و هوهوى نامت بر زبانم بود

با تو يك شب قلوه سنگ و سنگ ريزه جمع مى كردم كودكى و شيطنت بود و صفاى دوستانم بود

ناگهان ديدم كه نيلوفر شدم، گرد تو پيچيدم شانه هاى تا هميشه مهربانت، آسمانم بود

زمزم ياد تو در چشمان من سر رفت و مى ديدم هفت درياى جهان، در يك زمان همداستانم بود

«مهر بقيع»

(افشين علاء «رتبه دوم در رده پيشكسوتان و نام آشنايان»)

مرا به خانه زهراى مهربان ببريد به خاكبوسى آن قبر بى نشان ببريد

اگر نشانى شهر مدينه را بلديد كبوتر دل ما را به آشيان ببريد

كجاست آن در آتش گرفته، تا كه مرا براى جامه دريدن به سوى آن ببريد

مرا- اگر شدم از دست- بر نگردانيد بروى دست بگيريد و بى امان ببريد

كجاست آن جگر شرحه شرحه تا كه مرا كنار سنگ مزارش، كشان كشان ببريد

مرا كه مهر بقيع است در دلم، چه شود اگر به جانب آن چار كهكشان ببريد

نه اشتياق به گل دارم و نه ميل بهار مرا به غربت آن هيجده خزان ببريد

كسى صداى مرا در زمين نمى شنود فرشته ها! سخنم را به آسمان ببريد

«بقيع غريب»

(حسين اسرافيلى «رتبه اول در رده پيشكسوتان و نام آشنايان»)

مى گرددم دو ديده پريشان و جان، غريب در منظرى كه نيست به هفت آسمان، غريب

يارب! بقيع، قطعه اى از آسمان توست پيچيده در غبار زمين و زمان، غريب

آن گوهرى كه بود ملك، خادم درش خفته ست در كنار حرم، بى نشان غريب

اين خاك، ميزبان پريشان كربلاست مانده ست در حضور تو اى آسمان، غريب

اينجا مزار صادق آل محمد صلى الله عليه و آله است تنها، ميان گردش چشم جهان، غريب

در خلوت است بارگه باقر العلوم عليه السلام همچون مزار مادر زخمى، جوان، غريب

اين سوى ميله، مرقد اولاد مصطفا ست آن سو، نگاه غمزده زائران، غريب

اين محرمان پردگى عرش ذوالجلال اينسان فتاده اند در اين خاكدان، غريب

اشك است اينكه مى چكد از آستين ابر مِهر است اينكه مانده در اين آستان، غريب

مى گردد آسمان، به طوافى هميشگى بر اين مدار غربت و بر اين مكان، غريب

يارب چه حكمتى است در اين قطعه شريف مهمان غريب و بارگه ميزبان، غريب

ص:50

ص: 51

يارب كرامتى! كه زنم بوسه بر بقيع سر را نهم به خاك و بگريم بر آن، غريب

«خلق چرخيدند ...»

(آرش شفاعى «رتبه اول قالبهاى كهن شعر فارسى»)

خلق چرخيدند، چرخيدند تا كامل شدند آب و گل بودند تا ديروز، جان و دل شدند

خلق چونان قطره هاى گيج، چرخى مى زدند تا كه رحمت اذن دادو بر زمين نازل شدند

بر زمين نازل شدند وخاك جانى تازه يافت آسمانها غرق در عطر گلاب و هل شدند عنصرى بى خاصيت بودند خيل شاعران آسمان و خاك را ديدند تا بيدل شدند

عارفان درمحضر او عاشقى آموختند فيلسوفان در حريم حضرتش عاقل شدند

جام را پر كن صفاى خاطر آن خوشدلان سعى كردند و ز هرچه غير از او زائل شدند

خلق تا از زمزم معنا لبى تر كرده اند قطره اى خورده نخورده، مست لايعقل شدند

خلق برگشتند نزد همسر و فرزندشان جان و دل بودند تا ديروز، آب و گل شدند!

ص:52

در سال جارى (1382)، مسابقه سفرنامه نويسى نيز اعلام شد كه به دليل به حدّ نصاب نرسيدن، به مرحله برگزارى داورى و گزينش نرسيد. تا زمان موسم، تعداد 15 عنوان سفرنامه به معاونت آموزش و پژوهش رسيد كه برخى از نظر محتوايى خوب و قابل نشر است. قرار بر آن است كه گزيده اى از اين سفرنامه ها در سال آينده به صورت كتابى مستقل چاپ شود. بسا بتوان از ميان آنها، مقالاتى هم براى مجله ميقات حج استخراج كرد. اين حركت، گرچه ناكام ماند، اما مى تواند براى آينده با برنامه ريزى مفصل تر، صورت اجرايى به خود بگيرد.

ص: 53

مشهد، سارى، گيلان، گرگان، كرمان، شيراز، قم، اراك و ... برگزار شد و حدود 240 هزار زائر در اين جلسات شركت كردند و از آن بهره مند شدند.

ص: 54

و زيارت و با توكّل به خداوند، كار را آغاز كرديم و بحمداللَّه امروز توانسته ايم به بسيارى از اين نيازها پاسخ دهيم و اميد است در آينده نيز با كارهاى بهتر و ارزشمندتر، پاسخگوى نيازهاى هر دو بخش باشيم.

براى آموزش زائران چه كارهايى صورت مى گيرد؟

براى آموزش زائران، چند گونه فعاليت داريم:

الف: برگزارى ده يا دوازده جلسه آموزشى، پيش از عزيمت به سرزمين وحى، توسط روحانيون محترم كاروانها، با هماهنگى معاونت محترم امور روحانيونِ بعثه انجام مى گيرد. ما نيز در جلسات توجيهىِ روحانيون، كوشيده ايم تجربيات خود را به روحانيون محترم منتقل كنيم تا با رعايت آنها، جلسات آموزشى كاروانها از جاذبه لازم برخوردار شود، براى مثال، اگر ما در جلسات آموزشى تنها روى مناسك حج تكيه كرده و به تصحيح حمد و سوره بپردازيم، طبيعى است كه جلسات جاذبه لازم را نخواهد داشت. به روحانيون محترم پيشنهاد داده بوديم براى اين جلسات برنامه ريزى كنند و با يك تقسيم بندى مناسب مباحث مورد نياز را به صورت تدريجى به زائران منتقل كنند؛ مثلًا در يك جلسه دو ساعت و نيمه، زمان را به اين صورت تقسيم كنند:

حدود 5 دقيقه قرآن، 10 دقيقه احكام عمومى، 15 يا 20 دقيقه مناسك، آن هم كلّيات آن، كه زائران، دچار وسوسه و نگرانى نشوند. 15 دقيقه آداب و اخلاق سفر، 15 دقيقه اسرار و معارف، 15 يا 20 دقيقه تاريخ اسلام و معرفى اماكن مكه و مدينه، 15 دقيقه مسائل اجرايى، 15 دقيقه مسائل بهداشتى و دقايقى نيز براى پاسخ به پرسش هاى زائران و بالأخره در پايان، كسانى كه مشكل قرائت حمد و سوره دارند، در جلسه بمانند و مشكل خود را برطرف كنند.

به همين منظور، سه جلد كتاب نيز با عنوان «ره توشه حج» تهيه و منتشر كرديم تا روحانيون محترم، با استفاده از مباحث آن، براى هر جلسه موضوعى را انتخاب كنند و زائران را كه تشنه معارف الهى هستند از بيانات خود بهره مند سازند. بنده بر اين باورم كه اگر اين روش اجرا شود، به بسيارى از پرسشهاى زائران و نيازهاى آنان پاسخ داده خواهد شد.

ص: 55

ب: برنامه ريزى ديگر، تشكيل جلسات متمركز آموزشى در بسيارى از استانها است كه پيشنهاد شده زمان آن، بيش از سه ساعت نباشد و در عين حال جاذبه داشته، زائران را راضى كند. براى مثال، در استان تهران، در سال جارى توانستيم جلسات زيادى را در سالن سرپوشيده آزادى برگزار كنيم كه در جلسات صبح و عصر، مربوط به حج تمتع، چيزى حدود 18 هزار زائر شركت كردند. در اين جلسه بخشى از تذكّرات اجرايى كه معمولًا در جلسات كاروانها كمتر گفته مى شود، مطرح گرديد، سپس از نماينده محترم ولىّ فقيه در جلسه صبح، و رياست محترم سازمان حجّ و زيارت در جلسه بعد از ظهر استفاده كرديم و بعد از آنها، بنده صحبتى در زمينه معارف حج با زائران داشتم و در پايان نيز با استفاده از نمونك (و ماكت) بزرگ كعبه و محرم شدن تعدادى زائران و انجام مناسك به صورت نمادين، سعى شد آنچه زائر در سرزمين وحى با آن روبه رو مى گردد، براى ميهمانان خانه خدا تشريح و اضطراب آنان برطرف شود و با فراگيرى و آموزش درست، راحت تر بتوانند اعمال خود را انجام دهند.

ارزيابى ما از اين جلسات، بسيار مثبت است و زائران عزيز نيز معمولًا با اظهار لطف خود ما را مورد محبت قرار مى دهند.

براى جلسات آموزشى زائران چه ابزارى را فراهم كرده ايد؟

نمونه كوچكى از ماكت كعبه، حجرالأسود، حجر اسماعيل و ناودان طلا طرّاحى كرديم كه توسط مديران محترم خريدارى گرديد و در جلسات كاروانها معمولًا مورد استفاده قرار مى گيرد. نوارهاى ويديويى، سى. دى هاى رايانه اى و نوار (كاسِت) هاى تصحيح نماز، معرفى اماكن و مناسك حج نيز به عنوان وسايل كمك آموزشى در اختيار عموم قرار گرفته است، كتاب و جزوه نيز براى هر بخش تهيه و منتشر نموده ايم.

جناب آقاى قاضى عسكر! در بخش پژوهش چه كرده ايد؟

پس از روشن شدن نيازها، مركزى به نام «مركز تحقيقات حج» در قم تأسيس كرديم تا با كمك علما و پژوهشگران حوزه علميه، آثار مورد نياز را تهيه كنيم.

از آنجا كه حجم كار بسيار گسترده بود، ابتدا كارها را برنامه ريزى و اولويت بندى

ص: 56

كرديم تا به تدريج نيازها را برطرف سازيم. نخستين نياز زائران، مناسك حج بود. فكر كرديم با توجه به هم سطح نبودن زائران، به گونه اى برنامه ريزى كنيم كه هر گروه و دسته اى از اين آثار بهره مند شود؛ مثلًا نيازى نيست كه بانوان مسائل اختصاصى مردان را بدانند، لذا كتابى به نام احكام ويژه بانوان در آغاز تهيه شد و كم كم مناسك حج ويژه بانوان تهيه گرديد. براى عموم زائران مناسك مصوّر حج طرّاحى شد كه همراه با تصوير، اعمال و مناسك حج را آموزش مى دهد. سپس با توجه به تعدّد مراجع عظام تقليد و اينكه روحانيون محترم نمى توانند 14 يا تعداد بيشترى از مناسك مراجع عظام تقليد را همراه داشته باشند، مناسك حج مُحشّى كه حواشى مراجع تقليد را دارد، آماده كرديم و همه ساله آخرين تغييرات در فتاوا را در آن اعمال و منتشر مى كنيم.

آنگاه مناسك مصوّر به صورت كتابچه اى پالتويى تهيه شد و به زبانهاى عربى، انگليسى، اردو، تركى استانبولى و روسى، كه خوشبختانه در سالهاى گذشته مورد استفاده زائران بوده منتشر گرديد.

در بخش ادعيه و آداب حرمين، كتاب جامعى وجود نداشت. از اين رو، ادعيه و زيارات و آدابى كه مربوط به حرمين است را در اين كتاب جمع آورى كرديم كه بحمداللَّه به صورت مطلوبى چاپ شد. اكنون نيز به چند شكل، به صورت مختصر و با تفكيك مدينه از مكه، همچنان چاپ مى شود.

در زمينه اماكن و آثار اسلامىِ مكه و مدينه، چندين كتاب منتشر كرده ايم. در مورد اخلاق و آداب سفر، اسرار و معارف حج، تاريخ اسلام، حج در احاديث و ... كتابهاى متنوّعى به چاپ رسيده كه جمع اين آثار با كارهاى صوتى و تصويرى به حدود 400 مى رسد.

اطلس اماكن مكه و مدينه هم، از كارهاى خوبى بود كه منتشر گرديد. كار زيادى روى اين اطلس شد و پس از انتشار نيز در اختيار برخى علماى تاريخ دان و مطلّع در جغرافياى عربستان گذاشته شد و اشكالات آن برطرف گرديد.

پيش از انتقال زائران به عربستان، اين نقشه ها در ابعاد 50* 70 بزرگ شده در اختيار مديران محترم كاروانها قرار مى گيرد تا روحانيون بزرگوار با استفاده از آنها بتوانند زائران عزيز را بهتر توجيه كنند.

ص: 57

گستره پژوهشها تا چه اندازه و تأثير آن تا چه حد بوده است؟

اقدامات صورت گرفته، خوشبختانه تأثير شگرفى در ارائه اطلاعاتِ صحيح به كارگزارانِ حج و نيز زائران داشته است كه به دو نمونه آن اشاره مى كنم:

1. چند سال پيش از اين، كسانى كه به مكه مى آمدند، در كنار قبرستان ابوطالب به آنان گفته مى شد كه اينجا شعب ابى طالب است؛ همانجا كه پيامبر و يارانش در محاصره قرار گرفتند. اما پس از تحقيق و پژوهش، دانسته شد كه اينجا شعب ابى طالب نبوده و نام آن شعب ابى دُب بوده است و شعب ابى طالب در نزديكى صفا و مروه قرار داشته؛ همانجاكه امروز «مكتبه مكّةالمكرّمه» واقع شده و در حقيقت بخشى از شعب است.

2. در كنار كوه احد، معمولًا پرسيده مى شد شكافى كه پيامبر صلى الله عليه و آله نيرو در آن مستقر كردند، كجا است؟ و در پاسخ كوه بزرگ روبه رو را با اختلاف مكانى نشان مى دادند. پس از پژوهش دانسته شد آن تپه كه پيامبر نيرو روى آن مستقر كرد، «جبل الرمات» است كه وقتى زائر به طرف قبور شهداى احد مى رود، در سمت راست وى قرار مى گيرد.

موارد ديگرى هم وجود داشته كه به دليل رعايت اختصار، از توضيح آن صرفنظر مى كنم.

در همين راستا فصلنامه اى به زبان فارسى منتشر كرديم با نام «ميقات حج» كه تاكنون 46 شماره از آن منتشر شده است و نيز دو فصلنامه اى به زبان عربى با نام «ميقات الحج» نشر مى دهيم كه تاكنون 20 شماره از آن چاپ شده و تاكنون چيزى حدود 700 مقاله علمى- پژوهشى در اين مجموعه انتشار يافته است و بحمداللَّه در محافل داخل و خارج كشور مورد استقبال فرهيختگان قرار گرفته است.

در ديگر زمينه ها نيز كارهاى خوبى انجام شده كه ان شاءاللَّه در فرصت مناسب ديگرى به بيان آن خواهيم پرداخت.

از مجموع كارهاى صورت گرفته تا چه حد راضى هستيد؟

به خاطر اين توفيق، خدا را صميمانه سپاسگزارم، ليكن از آنجا كه حجم نياز و گسترده كار بسيار بالا است، همچنان به تلاش خود ادامه خواهيم داد تا ان شاءاللَّه بتوانيم كارهاى بهترى را ارائه كنيم. مهم اين است مردم عزيزمان صميمانه از اينگونه كارها

ص: 58

استقبال مى كنند و دوست مى دارند كه كارها به صورت متنوّع و با جاذبه ارائه شود و ما با استعانت از خداوند متعال، تلاش خواهيم كرد با استفاده از تمامىِ امكاناتِ سمعى و بصرى و نوشتارى، زمينه را براى بهره گيرى بيشتر زائران فراهم سازيم. امروزه با بهره گيرى از اينترنت و تهيه فيلم هاى آموزشى، به يقين مى توانيم زائران عزيز را بهتر توجيه كنيم و اين سفر را به يك اردوى آموزشى و تربيتى تبديل نماييم.

تعبير بسيار زيبايى امام راحل قدس سره دارند كه مى فرمايند: «مناسك حج، مناسك زندگى است»؛ يعنى هركسى بايد راه و رسم صحيح زندگى كردن را در حج بياموزد و اگر ما بتوانيم از عمره و حج، چنين بهره اى را بگيريم، به يقين در تهاجم با فرهنگ بيگانه، پيروز ميدان خواهيم بود.

براى آگاه كردن بيشتر مردم، آيا از امكانات صدا و سيما هم استفاده كرده ايد؟

خوشبختانه، با عنايتى كه نماينده محترم ولى فقيه و سرپرست حجاج ايرانى داشته اند، توافقنامه اى با رياست محترم سازمان صدا و سيماى جمهورى اسلامى ايران امضا شد و در شبكه دو سيما، هر هفته برنامه اى با نام «روضه رضوان»، ويژه عمره و حج پخش مى شود و توانسته است آگاهى هاى خوب و مفيدى را به مردم عزيزمان بدهد.

همچنين ستادى در آن سازمان با نام «ستاد حج» تشكيل شده كه در سالهاى اخير گزارشهاى زيادى از حرمين شريفين تهيه و ارسال كرده اند كه بسيار مؤثر بوده است.

با برنامه ريزيهايى كه صورت گرفته، در تلاش هستيم فيلمهاى كوتاه و بلند و نيز مستندِ مرتبط با حرمين شريفين تهيه كنيم و با به كار گرفتن هنر در خدمت دين، ان شاءاللَّه در انتقال مفاهيم حج به مردم، گامهاى بلندى برداريم.

همانگونه كه جناب عالى مى دانيد، دستهاى مرموزى تلاش كرده و مى كنند تا ميان شيعه و سنى اختلاف ايجاد كنند. در سالهاى قبل نيز كتابهايى در اين رابطه منتشر شده و سعى كرده اند به اختلافات دامن بزنند در اين زمينه چه تلاشى داشته ايد؟

اين مسأله تنها به زمان ما مربوط نمى شود، بلكه در طول تاريخ، دشمنان اسلام براى تضعيف جبهه اسلام كوشيده اند با ايجاد اختلافات مذهبى، به اهداف شوم خود

ص: 59

دست يابند. روشن است كه ما نيز در اين زمان، با همين مشكل مواجه بوده و هستيم. براى اينكه پاسخگوى اين نياز باشيم، در دو بُعد تلاش كرده ايم:

الف: مى دانيم كه برخى اختلافات نشأت گرفته از مسائل فقهى است، ازاين رو، كوشيده ايم با استفاده از بعضى روشها، اختلافات را كاهش دهيم؛ مثلًا سعى كرده ايم در سجده بر مهر كردن كه حساسيت وجود دارد، جانمازهايى را طرّاحى و تهيه كنيم كه تنها در قسمت سجده حصير دارد و اهل سنت هم سجده بر آن را جايز مى دانند و خوشبختانه تا حدود زيادى از اين حساسيتها كاسته شده است.

ب: بخشى ديگر از اختلافات مربوط به مسائل عقيدتى است. بعضى از اهل سنت، اتهاماتى را بر شيعه وارد مى كنند؛ مثل تحريف قرآن يا شبهات ديگر. ما با انتشار كتابهايى در اين زمينه، باطل و نادرست بودن اينگونه اتهامها را ثابت كرده و به شبهات مختلف پاسخ گفته ايم و نيز در ديدارهايى كه با علما و محافل علمى عربستان داشته ايم، به صورت علمى؛ نادرستى اين ديدگاهها را ثابت كرده ايم. اميد است با فضاى بازى كه در عربستان در حال به وجود آمدن است، در آينده با تشكيل جلسات علمى و بحث و تبادل نظريه، اين اختلافات را كاهش دهيم.

البته بخشى از اين تحرّكات، از ناحيه افرادى است كه صلاح هيچ يك از دو كشور ايران و عربستان را در نظر نمى گيرند؛ مثلًا كتابى كه به زبان فارسى، در حجم وسيعى توزيع شد به نام «اهل بيت از خود دفاع مى كند» كه ما پاسخ بسيار علمى و قانع كننده در هفتصد و پنجاه صفحه به زبان عربى تهيه و منتشر كرديم تا محقّقان و فرهيختگان با استفاده از آن، به خوبى دريابند كه چگونه عدّه اى با دروغ و تحريف، درصدد ايجاد فتنه و آشوب اند! با عنايت خداوند متعال، برگردان فارسىِ گزيده اى از اين كتاب نيز به زودى در اختيار فارسى زبانان قرار خواهد گرفت.

معاونت آموزش و پژوهش، در مجموع، حدود 70 اثر در معرفى شيعه و پاسخگويى به شبهات منتشر كرده است. اخيراً نيز كتابى در دو جلد با نام «شيعه شناسى و پاسخ به شبهات» تهيه گرديد كه در آن، با استفاده از منابع معتبر اهل سنت، از حقانيت عقايد شيعه دفاع شده است. با عنايت پروردگار، پس از موسم حج، از چاپ خارج و در اختيار عموم قرار خواهد گرفت.

ص: 60

جناب آقاى قاضى عسكر! آگاهى يافتيم كه در همايش مكّه مكرمه كه توسط وزارت حج عربستان و با عنوان «مكة المكرمة عاصمة الثقافة الاسلاميه» برگزار گرديد، مقاله جناب عالى نيز انتخاب و قرائت شد، در اين زمينه توضيح دهيد.

بحمداللَّه اين دومين بار است كه مقاله اينجانب در اين همايش بين المللى انتخاب و توسط اينجانب قرائت مى شود. سه سال پيش نيز همايشى با عنوان «ادب الحج» برگزار گرديد و بنده مقاله اى با عنوان «مشكلات حاجيان از زبان سفرنامه نويسان» ارائه كردم و مورد استقبال واقع شد. در سالجارى هم، كه همايش با همان عنوان برگزار شد، مقاله من كه با استفاده از منابع مربوط به شيعه و اهل بيت تهيه شده بود، تأثير خوبى در حاضران داشت. در مجموع شركت ما در اينگونه همايشها ضرورى و مثبت است و چون شخصيتهاى زيادى از جهان اسلام شركت مى كنند، مى توانند وسيله اى براى تعارف و آشنايى بيشتر علماى جهان اسلام با يكديگر شود و بسيار مناسب است كه اساتيد و بزرگان و فرهيختگان شيعه، در اينگونه همايشها مشاركت جدّى داشته باشند.

ص: 61

راهنماى اماكن و شهرهاى مقدس توسط نشر مشعر به چاپ رسيده است.

اين مؤسسه، بخشى از فعاليتهاى خود را به توليد فيلم به صورت وى. اچ. اس و وى. سى. دى نيز اختصاص داده است. عناوين برخى فيلمهاى توليد شده توسط اين مؤسسه به اين شرح است:

1.آموزش مناسك حج

2.آموزش مناسك عمره مفرده

3.سفر عشق؛ شرح معارف و فلسفه حج

4.زائران آفتاب؛ معرفى اماكن مقدس

5.سخن عشق، گلچينى از مداحى ها درباره حج

6.نسيم صبح، معرفى عتبات عاليات

7.شام سرزمين خاطره ها، شرح تاريخ شام

8.همراه با بقيع و سفر عشق

اين مؤسسه همچنين محصولات فرهنگى گوناگونى را به صورت نوار (كاست) توليد، تكثير و در اختيار علاقه مندان قرار داده است. عناوين محصولات صوتى به اين شرح است.

1.آموزش مناسك

2.آموزش قرائت نماز

3.آموزش زبان عربى

4.گلچينى از مداحى ها درباره حج با عنوان سخن عشق

5.يك دوره ترتيل قرآن استاد منشاوى با نام «ديار نور»

6.آموزش مناسك عمره مفرده

اين مؤسسه همچنين تمامى دعاهاى كميل، ندبه و عرفه كه در مدينه، مكه و صحراى عرفات برگزار مى شود را ضبط و به صورت نوار وى. اچ. اس، وى. سى. دى و نوار (كاست) تكثير و در اختيار علاقه مندان قرار مى دهد. در بسيارى از موارد، اين مراسم ها، بلافاصله پس از ضبط تكثير مى شود و با قيمت تمام شده در اختيار شركت كنندگان قرار مى گيرد.

ص: 62

اهتمام مسؤولان نيز بر اين است كه امسال براى نخستين بار، پس از ضبط مراسم دعاى عرفه در صحراى عرفات وى. سى. دى آن در منا، در چادرهاى بعثه در اختيار حجاج قرار گيرد.

در طول 7 ماه عمره مفرده نيز گروه سمعى و بصرى در مكه و مدينه حضور دارند و تمامى برنامه ها را به ترتيبى كه ذكر شد، ضبط و تكثير مى كنند.

مؤسسه فرهنگى مشعر در كشور سوريه نيز فعال است. اين مؤسسه، مراسمى را كه هر روز بعد از نماز صبح در حرم حضرت رقيه عليها السلام برگزار مى شود، ضبط و تكثير مى كند.

از برنامه هاى آينده مؤسسه فرهنگى مشعر نيز ضبط و تكثير مراسم هاى برگزار شده در نجف و كربلاى معلى است.

ص: 63

روابط عمومى بعثه، در ايام عمره، جلسات عمومىِ براى زائران در هتل ها و نيز دعاى كميل و ندبه و نيز مراسم براى مناسبتهاى جشن و سوگوارى را سامان مى دهد.

همچنين به كارهاى تبليغاتىِ ديوارىِ هتل ها و تهيه تراكتهاى مناسب با ايام مى پردازد.

ديدار روحانيون از اماكن، يكى ديگر از كارهاى جارى بعثه در شهر مكه است. اين اماكن عبارتند از: منطقه شهداى فخ، جِعرانه، حُديبيه و مشاعر مقدّسه و همين طور كارخانه پرده بافى كعبه، كوه ثور و موزه حرمين شريفين.

در هر هفته، ده اتوبوس از روحانيون و فرهيختگان كاروانها در اين برنامه شركت دارند.

سركشى به هتل ها و توجه به مشكلات و درخواستهاى زائران نيز يكى از كارهاى جارى بعثه در ايّام عمره است. اين برنامه در طول ايام عمره، هر روز ظهرها با سركشى به هتل ها، روزانه يك يا دو هتل، دنبال مى شود. البته بخش نظارت بعثه نيز در اين زمينه فعال است و به طور مستقل پيگيرى مى كند.

همچنين در مسجد الحرام ومسجد النبى صلى الله عليه و آله براى پاسخ به پرسش هاى زائران، در زمينه احكام و مناسك و آشنايى با حرم نبوى و زيارت، از وجود روحانيون محترم كاروانها و خانم هاى مبلّغ استفاده مى شود.

ص: 64

عمومى، كه بر مبناى تحريرالوسيله است، تشكيل مى گردد.

معمولًا از هر كتابى تعدادى پرسش (جمعاً 160 پرسش تستى با نمره منفى) انتخاب و ميان افراد توزيع مى شود. وظيفه روحانيون اين است كه پاسخ آنها را از متن كتاب استخراج و براى معاونت امور روحانيون ارسال كنند. اين امكان وجود دارد كه كسى كمتر از 120 امتياز به دست آورد كه در آن صورت، آن سال از اعزام وى خوددارى كرده و در سال بعد، از وى به صورت موردى امتحان حضورى به عمل مى آيد.

طى دو سال گذشته، كتابهايى كه از آنها پرسش ها استخراج مى شود، با بودجه حوزه نمايندگى ولىّ فقيه در حج وزيارت، به صورت رايگان در اختيار روحانيون قرار مى گيرد.

در سال جارى، جهت آموزش و توجيه روحانيون، همايشى دو روزه نيز در روزهاى ششم و هفتم دى ماه برگزار شد. در اين همايش، بعضى از مسؤولان بعثه و سازمان، در باره برنامه هاى حج جارى و نيز گزارش كار واحدهاى مختلف، به روحانيون جهت توجيه آنان، سخنرانى كردند.

ص: 65

افرادى كه داراى شرايط ياد شده بودند معرفى شدند. در اين آزمون كه حدود 350 نفر شركت كردند، شمارى با عنوان «معين همراه»، گزينش و اعزام شدند. اين آزمون هرچند سال يكبار، با همين شرايط تكرار شد. از مجموع اين چند آزمون، تعداد 130 نفر «معين همراه زن» برگزيده شدند. با توجه به اينكه اين تعداد تناسبى با حجم زائران زن نداشت، شرط محرميّت گسترش يافته وبه محرم كارگزاران حج توسعه يافت كه متأسفانه با اين وضعيت، باز هم بيش از چند نفر به اين مجموعه راه نيافتند. بر اين اساس، كميته فرهنگى بعثه مأموريت يافت تا براى اين مسأله تدبيرى بينديشد كه سرانجام با مصوّبه شوراى برنامه ريزى، شرط مَحرميت ازگزينش خواهران حذف، ومدرك تحصيلى از اتمام رسائل و مكاسب به اتمام لمعتين يا داشتن ليسانس كارشناسى ارشد در رشته هاى فقه و اصول و معارف اسلامى تغيير يافت و نخستين آزمون سراسرى در سال 1382 برگزار شد. در اين آزمون 4700 نفر شركت كردند. جمعاً در سال جارى 145 نفر گزينش شده اند. مراحل گزينش علاوه بر آزمون علمى- كتبى، ارزيابى نوار سخنرانى و مصاحبه حضورى بوده است. اينها همان شرايطى است كه روحانيون مَرد دارند.

مصوّبه اين بود كه اين افراد در كاروانهاى 160 نفر به بالا، كه نيمى از زائران آنها را خواهران تشكيل مى دهند، گزينش و جذب شوند.

بنابر اين، بر اساس كارهاى انجام شده، امسال در مجموع 145 خواهر مبلّغ در كاروانها به عنوان معين روحانى، مشغول به كار شدند.

براى تنظيم امورِ اين مبلغان و پاسخ به پرسش هاى آنان، واحدى با عنوان «واحد خواهران» در بعثه، با اشراف معاونت امور روحانيون تأسيس شده است.

خواهران معين، جدا از مسأله گويى براى زنان، مى توانند در همراهى زائران زن در حرم و نيز كمك به آنها براى درك بهتر مفاهيم و يا بردن آنان به داخل مسجد و توضيح اماكن مقدس مؤثر باشند. وظايف اين گروه از خواهران، در دستورالعمل هايى ويژه، درج و به آنها ارائه شده است كه عبارتند از:

* بيان احكام عمومى و ويژه بانوان

* بيان مناسك خاص بانوان

* تبيين اخلاق و معارف براى بانوان

ص: 66

* معرفى اماكن و بيان تاريخ اسلام

* حضور در ميقات و همراهى با زائران هنگام نيت و مُحرم شدن

* همراهى با خواهران در مسجد النبى و مسجد الحرام

* همراهى بانوان هنگام حركت از مشعر و رمى شب دهم و كنترل اعمال بانوان در پايان مناسك.

پيش از حركت كاروانها، همايش ويژه خواهران مبلّغ در قم (6/ 9/ 82) برگزار شد كه ضمن آن معاونتهاى «آموزش و پژوهش»، «امور روحانيون» و «نماينده ولىّ فقيه در امور حج و زيارت» به تبيين وظايف آنان پرداختند. حجت الاسلام و المسلمين آقاى راشد يزدى، يكى از روحانيون با تجربه در امر حج، در همايش ياد شده، وجود خواهران در حج را يكى از نعمتهاى الهى دانست و گفت: در سالهاى گذشته، وقتى مى ديديم يك زن عالِم هست كه مى تواند حمد و سوره زنان را درست كند، خوشحال مى شديم، بحمداللَّه اكنون شاهد وجود تعداد بسيارى از اين خواهر مبلّغ در كاروان هستيم كه براى ما قابل تصوّر هم نبود.

افزون بر آن، دو نفر از خواهران با سابقه اى كه پيشتر معين بوده اند، امر نظارت و ارزشيابى عملكرد خواهران مبلغ را بر عهده دارند. اين دو، رابط ميان خانمهاى معين در كاروانها و معاونت امور روحانيون هستند.

در ضمن، دو نفر ديگر از اساتيد حوزه هاى علميه خواهران، با نامهاى خانم صفاتى و راستى، ضمن حضور در مسجد النبى صلى الله عليه و آله و پاسخ به پرسش هاى زائران ايرانى و سخنرانى در هتل هاى محلّ اقامت بانوان زائر و نيز حضور در مسجد شجره براى مُحرِم كردن بانوان، در واحد خواهران بعثه مشغول به كار هستند.

ص: 67

هرمزگان، قزوين، گيلان، اردبيل، آذربايجان شرقى و غربى و اصفهان آزمون استانى برگزار شد و نيروهاى مورد نياز انتخاب گرديدند. با تأسف نيروهاى انتخاب شده، كمتر از تعداد مورد نياز بعثه هستند كه مى بايست در سال آينده اين ظرفيت تكميل شود.

طبق برنامه هر سال، امسال نيز آزمون غير حضورى براى تمام روحانيون منتخب، برگزار گرديد. برنامه اين امتحان بدين ترتيب بود كه پس از تصويب موضوعات و منابع اين آزمون در كميته فرهنگى، براى هر يك از روحانيون و معين ها، يك دوره كامل از منابع زير ارسال شد. سپس طى نامه اى، شش ماه پيش از اعزام، به روحانيون ابلاغ گرديد كه مى بايست براى شركت در امتحان حضورى، منابع ارسالى را مطالعه كنند.

منابع امتحانى سال جارى عبارت بود از:

* تحرير الوسيله امام خمينى قدس سره.

* مناسك محشى.

* صهباى حج.

* آثار اسلامى مكه و مدينه.

* شناخت عربستان.

* الحج و العمرة في الكتاب و السنة.

* عقايد الخلافية.

* سيره نبوى، استاد مطهرى

* بيانات امام خمينى در باره روحانيون كاروانهاى حج.

سپس، در اوايل ماه شوال، پرسش نامه ها (پرسشهاى هر كتاب و فصولى از كتابها كه سؤالات از آنها طرح شده) همراه با فرم پاسخ نامه، براى آنان ارسال شد و مقرر گرديد تا يك هفته پيش از برگزارى هم انديشى (سمينار) عمومى روحانيون در تهران، آن را براى امور روحانيون ارسال كنند. نتايج اين امتحان، به صورت يك كارنامه حاوى تعداد پاسخ هاى صحيح و غلط و سفيد و ريز نمرات، به روحانيون داده شد. شرط قبولى در اين آزمون، كه حاوى 160 سؤال و طبعاً 160 نمره بود، آوردن حد اقل 120 امتياز بود. از

ص: 68

كسانى كه نمره پايين تر آورده اند، درخواست خواهد شد كه بار ديگر منابع را مطالعه كنند و در امتحان حضورىِ بعدى شركت نمايند.

پرسش ها به چهار دسته تقسيم شده و از ميان هر دسته، سه نفر به ترتيب نمرات بالا، به عنوان نفرات اول تا سوم، جمعاً 12 نفر معرفى شده و لوح تقدير همراه با جوايز، توسط نماينده ولىّ فقيه، در جلسه عمومى روحانيون به آنان تقديم شد.

ص: 69

فرصت كم نظير، قدرت و عظمت خود را به رخ معاندان و بدخواهان جهان اسلام بكشند».

ايشان با تأكيد بر اينكه استفاده صحيح نكردن از نعمتهاى الهى، به ويژه نعمتهاى معنوى، موجب هدر رفتن و ضايع شدن اين نعمتها خواهد شد، فرمودند: «در حالى كه مراكز استكبار جهانى تمام تلاش خود را براى مقابله با ايمان، حركت و وحدت اسلامى متمركز كرده اند، موسم حج فرصت بزرگى براى مسلمانان است تا با استفاده از اين نعمت الهى، نيروى عظيم و معنوى خود را به ميدان بياورند و نشان دهند كه قدرت امّت اسلامى بايد در محاسبات جهانى مورد محاسبه قرار گيرد.»

مقام معظم رهبرى، برگزارى مراسم برائت از مشركين را در همين جهت مهم ارزيابى كردند و با تأكيد بر لزوم همراهى دولت عربستان براى برگزارى هرچه باشكوه تر اين مراسم افزودند: «وحدت امت اسلامى، از جمله مسائل مهم است كه بايد در موسم حج، از طرح هرگونه مسائل اختلاف انگيز پرهيز شود و مسلمانان با منطق قوى و علمى، متوجه حق و حقيقت و اهميت وحدت امت اسلامى شوند.»

حضرت آيت اللَّه خامنه اى همچنين با تأكيد برلزوم جلوگيرى از تشريفات بيش از حد وامور زايد در سفر حج، از ملّت ايران و نظام اسلامى، به عنوان الگوى مسلمانان ياد و خاطرنشان كردند: «زائران ايرانى بايد با حضور برادرانه خود، در مجموعه هاى مسلمانان و همچنين نماز اول وقت، عملًا پايبندى ملت ايران را به ارزش هاى دينى نشان دهند.»

ص: 70

شركت كنندگان در جلسه:

الف:اعضاى هيأت حج جمهورى اسلامى ايران

1.سيد احمد زرهانى، معاون وزير فرهنگ و ارشاد اسلامى و رياست سازمان حج و زيارت ايران- رييس هيأت.

2.على اصغر خاجى، سفير ج. ا. ا در رياض.

3.محمد شريف مهدوى، سركنسول ج. ا. ا در جدّه.

4.محسن شيرازى، مشاور رييس هيأت.

5.مصطفى خاكسار قهرودى، رييس دفتر نمايندگى حج و زيارت در عربستان.

6.حسين ضيايى، رييس هيأت پزشكى حج.

7.محسن صراف زاده، مدير كل هواپيمايى سعودى.

8.محمدعلى آذرشب، مترجم و مسؤول روابط عمومى.

ب:طرف سعودى

1.ايادبن امين مدنى، وزير حج.

2.حاتم حسن قاضى، معاون وزير حج.

3.سهل بن عبداللَّه الصبان، جانشين معاونت در امور پروژه و مشاعر.

4.محمدبن صالح الربيعى، مشاور وزير حج.

5.طلال بن سليمان كتبى، نماينده وزارت امور خارجه.

6.عبدالفتاح بن عبدالشكور فدا، مدير كلّ شعبه وزارت حج در مكه مكرمه.

7.حسن بن حامد البكرى، مدير كلّ شعبه وزارت حج در مدينه

8.فيصل بن عبدالعزيز البهيجان، جانشين مدير كلّ دفتر وزارتى.

9.فيصل بن محسن العامودى، جانشين مدير شعبه وزارت حج در استان جدّه.

10.حسن بن عبداللَّه بسطحى، مدير اداره امور بعثه هاى حج.

11.نبيل بن مكى حدادى، هماهنگ كننده امور بعثه حج ايران.

ص: 71

طرفين بر رعايت اصول و مواد زير در موسم حجّ 1424 ه. ق. توافق كردند:

يكم:در راستاى تحقّق منوّيات والاى خادم الحرمين شريفين در بذل توجه و رسيدگى به امور حجاج بيت اللَّه الحرام و زوّار مسجد شريف نبوى صلى الله عليه و آله كه برخاسته از اهميت مذهبى حج نزد ساير مسلمانان جهان به عنوان يكى از اركان مهم اسلام است و در راستاى عنايت رياست محترم جمهورى اسلامى ايران، نسبت به رسيدگى به امور حجاج ايران، طرفين بر اهميت دستيابى به توافق قبلى، در مورد تدابير و اقدامات لازم در موسم حج، زمينه سازى ورود حجاج، تأمين نيازمندى هايشان و ارتقاى كيفيت خدمات ارائه شده به آنها تأكيد كردند.

دوم:طرف ايرانى موافقت كامل خود را با دستورالعمل هاى اجرايى حج و مقررات صادره از مراجع ذى صلاح سعودى در اين مورد و توافقنامه هاى قبلى منعقده فيمابين، ابراز داشت.

سوم:كلّيه خدمات، كه مؤسسات ذيربط (وكلاء مطوّفين، ادلّاء و نقابة السيارات) برعهده گرفته اند تا بر اساس مندرجات دستورالعمل اجرايى حج و توافقنامه هايى كه در چارچوب اين صورتجلسه با طرف ايرانى منعقد مى سازد، از بدو ورود حجاج ايرانى به عربستان تا بازگشت آنها در پايان مراسم حج، به آنها ارائه كنند، مشمول مفاد اين صورتجلسه مى باشد.

چهارم:تداوم اجراى مصوّبات وزراى خارجه كشورهاى عضو سازمان كنفرانس اسلامى، در سال 1987، در خصوص سهميه بندى حجاج بر اساس هزار زائر به ازاى هر يك ميليون نفر از جمعيت كشورهاى مورد نظر (يك در هزار) تأكيد شد؛ زيرا با توجه به محدوديت مساحت شرعىِ مشاعر مقدس و به خصوص منا، پذيرش توده هاى انبوه حجاج بيت اللَّه الحرام، بدون ساماندهى و رعايت سهميه بندى موضوع مصوّبه فوق الذكر، امكان پذير نيست و با توجه به اظهارات طرف ايرانى، سهميه حجاج ايران در موسم حج 1424 ه. ق. به ميزان 86000 نفر تعيين مى گردد.

با توجه به درخواست طرف ايرانى در خصوص افزايش سهميه حجاج ايران در موسم حج سال 1424 ه. ق. به ميزان 5000 (پنج هزار) زائر تا رسيدن به سقف 91000 زائر، طرف سعودى اعلام كرد كه در چارچوب برآورد تعداد كلّى حجاج در موسم حج

ص: 72

مذكور، نتيجه به طرف ايرانى منعكس خواهد شد. همچنين توافق شد كه سهميه حجاج عراقى و افغانىِ مقيم ايران، به ميزان 2000 نفر براى هر يك از اين كشورها تعيين و تعداد 200 نفر عوامل خدماتىِ ايرانى براى آنان در نظر گرفته شود.

پنجم: تعداد اعضاى بعثه حج ايران؛ اعم از بعثه ادارى و پزشكى كه همراه حجاج ايرانى اعزام مى شوند، حداكثر 2580 نفر خواهد بود كه براى تعداد 20 نفر از آنها به انتخاب بعثه، رواديد مكرر (كثيرالمسافره) صادر خواهد شد. بديهى است اين بعثه به صورت ساختار واحدى عمل مى كند و در خدمت تمام اقشار حجاج ايرانى خواهد بود.

اعضاى بعثه از پرداخت هزينه هاى مؤسسات اهليه معاف خواهند شد، مشروط بر اينكه عبارت «عضو بعثه» در رواديد صادره براى آنها قيد شود؛ (زيرا آنان مناسك حج را به جا نمى آورند)، و هيچ گونه خيمه اى در منا و عرفات به آنها اختصاص نخواهد يافت و تحت پوشش خدمات حمل و نقل و غيره قرار نخواهند گرفت و وظيفه آنها در مشاعر مقدسه، خدمت به حجاج خود خواهد بود.

تعداد 2780 قطعه برچسب رسمى، ويژه اعضاى بعثه حجاج ايران و عوامل خدماتى همراه كاروانهاى حجاج عراقى و افغانى (موضوع ماده چهارم و پنجم) اين توافقنامه تحويل هيأت حج ايران داده شد تا بر گذرنامه اعضاى بعثه، قبل از عزيمت به عربستان سعودى الصاق شود. بعثه حج ايران بايد كارت شناسايى رسمى عكس دار براى اعضاى خود صادر نمايد و آن را به مهر مرجع مسؤول امور حج و مهر كنسولگرى سعودى ممهور سازد و نوع مأموريت فرد مورد نظر را در آن مشخص كند.

ششم: تدابير مربوط به ورود و خروج (رفت و برگشت) حجاج ايرانى:

1.ورود و خروج حجاج ايرانى از طريق فرودگاه ملك عبدالعزيزِ جدّه و فرودگاه محمدبن عبدالعزيز مدينه منوره صورت خواهد گرفت.

2.حجاج ايرانى، كه در خصوص ورود و خروج آنها از مرز هوايى توافق به عمل مى آيد، توسط شركت هواپيمايى جمهورى اسلامى ايران و يا ديگر شركت هواپيمايى، داراى مجوّز بين المللى اعزام خواهند شد. پروازهاى حج، از يكم ذى قعده تا پايان روز چهارم ذى حجه 1424 ه. ق. (مصادف با 24 دسامبر 2003 م تا 26 ژانويه 2004 م) به صورت منظم و برنامه اى انجام خواهد شد. اما پروازهاى برگشت حجاج از سيزده

ص: 73

ذى حجه 1424 ه. ق. الى دهم محرم 1425 ه. ق. ادامه خواهد داشت و طرف ايرانى برنامه مفصل پروازهاى حج خود را با ذكر شماره و تاريخ ورود يا خروج پرواز و نام شركت هواپيمايى به تأييد سازمان هواپيمايى كشورى عربستان سعودى برساند و حداكثر تا 29/ 8/ 1424 ه. ق. مصادف با 25 اكتبر 2003 ميلادى به وزارت حج سعودى ارسال نمايد و بايد بليت هاى برگشت حجاج نيز داراى تاريخ و شماره پرواز باشد.

3.پايان روز بيست و پنجم ذى قعده، آخرين مهلت اعزام حجاج از مكه و جدّه به مدينه منوره قبل از موسم حج مى باشد.

4.طرف ايرانى بر اساس تعداد نهايى حجاج، برنامه پروازى خود را در دو مرحله (رفت و برگشت)، حداكثر تا آخر شعبان سال جارى به وزارت حج ابلاغ مى كند تا وزارت حج بتواند مراجع ذى صلاح را در اين خصوص آگاه نمايد.

هفتم:توافق گرديد رييس هيأت ايرانى، كميته اى از افراد مورد نظر تشكيل دهد و كتباً اختيارات كامل به آنها تفويض نمايد تا با مسؤولان نقابه سيّارات در مكه معظمه ملاقات و در خصوص انعقاد توافقنامه صريح و روشن در مورد نيازمندى هاى حمل و نقل حجاج ايرانى در مسيرهاى بين شهرى مكه، مدينه، جدّه و مشاعر، از لحاظ تعداد آنها و اتوبوس هاى مورد نظر و بر اساس نظام «ردّ واحد» (يكسره) و همچنين در مورد حجاجى كه به طور مستقيم با هواپيما عازم مدينه منوره مى شوند، به چگونگى انتقال آنها از فرودگاه به محلّ سكونتشان و به عكس اشاره شود.

هرگونه قرارداد و توافقى در مورد «انتقال درون شهرى حجاج» در مكه مكرمه و مدينه منوره بايد با اطلاع و نظارت نقابه سيّارات باشد و بعثه حج ايران ملزم است كليه بندهاى مندرج در توافقنامه منعقده مزبور و آنچه را كه بايد بابت مسيرهاى مشاعر مقدسه و هزينه هاى حمل بار مازاد حجاج به نقابه سيّارات پرداخت شود، رعايت كند.

هشتم:توافق گرديد تعداد حجاج مندرج در اين صورت جلسه مطابق تعداد مورد توافق در قرار دادِ حمل و نقل منعقده ميان هيأت حج ايران و نقابه سيّارات منظور گردد و در صورت بروز هرگونه مغايرتى، وزارت حج سعودى رقم پايين تر را در تعيين مساحت خيمه هاى حجاج ايرانى در منا و عرفات مدّ نظر قرار خواهند داد.

نهم:چنانچه بعثه هاى حج مايل به استفاده از خودروهاى خصوصى و يا خدماتى

ص: 74

خود در انجام مأموريتها و مسؤوليتها در عربستان سعودى طى موسم حج باشند، بايد ضوابط مربوط را رعايت نمايند.

از جمله در مورد خودروهاى حمل و نقل بزرگ.

طبق بند 6 توافقنامه، دوره زمانى پيش بينى شده براى اعزام و بازگشت حجاج ايرانى به قرار زير است:

رفت:شروع: 19/ 10/ 82 (17 ذى قعده) پايان: 6/ 11/ 82 (4 ذى حجه)

برگشت:شروع: 17/ 11/ 82 (15 ذى حجه) پايان: 4/ 12/ 82 (3 محرم)

بايد تعداد و نوع خودروهاى اجاره اى از داخل عربستان سعودى، به وزارت حج ابلاغ گردد و قوانين، مقررات و آيين نامه هاى مربوط به طرز استفاده و به كارگيرى هر يك از گروه هاى خودرويى مزبور، رعايت شود. همچنين برحسب نشان (و آرم) بعثه بر شيشه هاى عقب و جلو خودروهاى مورد استفاده در مناطق حج؛ اعم از استيجارى يا ملكى، الصاق گردد.

پايبندى به مقرّرات استفاده از خودروها در جابه جايى حجاج و يا در خدمات رسانى به آنها (از جمله عدم استفاده از هرگونه اتوبوس، مگر پس از ثبت آن در اداره راهنمايى و رانندگى و دريافت مجوّز لازم براى مشاركت در عمليات حمل و نقل حجاج) ضرورى است و اما براى خودروهاى خدمات رسانى كه در مشاعر مقدسه مورد استفاده قرار مى گيرد، بايد تصريح (مجوز) خدمات رسانى در مشاعر مقدسه دريافت گردد.

دهم:اعزام حجاج ايرانى براى اداى فريضه حج بايد از طريق بعثه رسمى حج و تحت پوشش آن و يا از طريق آژانس ها و شركتهاى گردشگرى و يا جمعيتهاى خيريه كه از مراجع ذيربط در جمهورى اسلامى ايران مجازند و بر اساس مفاد ماده چهارم اين صورتجلسه و با رعايت و شروط مقررات ساماندهى حجاج فرادا مصوّب وزارت حج (سعودى) دراين خصوص صورت گيرد كه مقرّرات خاص خود را دارد.

يازدهم:امّا در مورد آن دسته از حجاج متقاضىِ خدمات ويژه و متمايز، وزارت حج سعودى هيچ گونه ضررى از ارائه خدمات متمايز به حجاج متناسب با تمايلاتشان نمى بيند. مشروط به اينكه به ضرر ساير حجاج تمام نشود و توسط مؤسسات مطوّفين و

ص: 75

ادلّاء به عنوان تنها مرجع خدمات رسانى به حجاج منعقد و يا تدابيرى جهت انجام هرگونه اقدامى براى آنها خارج از چارچوب مؤسّسات فوق الذكر اتخاذ نمايد.

دوازدهم: طرف ايرانى پايبندى خود را به موارد زير اعلام مى دارد:

1. الف) در عمل به مفاد آيه شريفه: ... فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ ... (1)

تمامى فعّاليتهاى تبليغاتى، اعلاميه ها و جزوات داراى اهداف سياسى و مذهبى از جمله برگزارى جلسات، گردهمايى ها، راهپيمايى ها و موارد مشابه به هر انگيزه اى كه باشد و توزيع اعلاميه، عكس، پرچم و كتاب و موارد مشابه، تحت هر عنوان و دليل كه صورت گيرد، ممنوع است.

طرف سعودى، بر لزوم پايبندى به روح و مفهوم آيه شريفه فوق الذكر و بر ضرورت همكارى فعال در اين خصوص و پرهيز از هر آنچه كه جوّ همكارى فيما بين و برخورد براى تحقّق اين اصل اساسى را بر هم زند، تأكيد كرد.

طرف ايرانى، ضمن اطلاع از مضمون اين فقره، اعتراض خود را نسبت به آن ابراز داشت و تأكيد نمود «برپايى مراسم برائت از مشركين همان گونه كه در آيات قرآن كريم و سنت شريف نبوى صلى الله عليه و آله آمده است، يك وظيفه و تكليف لازم الاجرا و از اجزاى اصلى و قطعى حج ما مى باشد و ما ملزم به انجام و برپايى آن طبق فتواى ولىّ امر خود هستيم و از طرف سعودى توقّع داريم در انجام اين فريضه در تاريخ ششم ذى حجه مقابل ساختمان بعثه حج ايران و يا در چادرهاى محل استقرار حجاج ايرانى در منا و عرفات با ما همكارى نمايند. بديهى است كه بعثه حج ايران اين مراسم را با نظم و انسجام كامل و با رعايت جنبه ها و اصول امنيتى برگزار خواهد كرد.»

طرف سعودى، ضمن تأكيد بر مطالب مندرج در آغاز اين فقره، عنوان كرد كه به هيچ وجه امكان برپايى اين مراسم وجود ندارد. طرف ايرانى ضمن اطلاع از اين موضوع، اعتراض خود را اعلام نمود.

طرف سعودى مجدداً به طور صريح و روشن به لزوم پايبندى به اين موارد تأكيد نمود.

ص: 76

ب)در خصوص نشريه زائر، كه بعثه حج ايران براى حجاج خود- و نه ديگران- منتشر مى كند، بعثه حج ايران، همانگونه كه در نامه رييس خود به شماره 194/ 3 مورخ 2/ 3/ 2000 م منضمّ به نامه سفير جمهورى اسلامى ايران در عربستان، به شماره 4170- 1235 مورخ 29/ 11/ 1420 ه. ق. خطاب به وزير حج سعودى عنوان شده است، پايبندى كامل خود را به چارچوبها و معيارهاى حاكم بر ماهيت موضوعات مندرج در نشريه مزبور و توافقات به عمل آمده در اين خصوص، در صورت جلسات سالهاى 1422، 1421 و 1423 اعلام داشت.

2.كليه كاركنان و دست اندركاران امور حج، آژانس ها و شركتهاى جهانگردى و جمعيتهاى خيريه در خصوص لزوم آگاه ساختن، هشدار دادن و بر حذر داشتن حجاج اعزامى به عربستان سعودى، نسبت به عواقب حمل و نگهدارى و يا هرگونه اشياى ممنوعه توجيه شوند؛ زيرا مجازات بازدارنده اى در انتظار كسانى خواهد بود كه «مواد مخدر و يا هرگونه مواد ممنوعه» همراه داشته باشند و مقرّرات جارى عربستان بدون هرگونه چشم پوشى و يا تسامحى در مورد آنان اعمال خواهد شد.

3.برگزارى دعاى كميل در مدينه منوره توسط حجاج ايرانى به نحو زير انجام گيرد:

الف)دعا پس از بستن مسجد شريف نبوى صلى الله عليه و آله قرائت شود.

ب)مدت آن از يك ساعت تجاوز نكند.

ج)شركت كنندگان بايد نظم و آرامش را هنگام ورود و خروج از محل برگزارى مراسم و هنگام قرائت دعا رعايت نمايند.

د)عزيمت حجاج به محل قرائت دعا در قالب گروه هاى كوچك صورت گيرد.

4.اما در مورد «كتب همراه حجاج ايرانى» هنگام ورود به عربستان سعودى براى اداى مناسك تأكيد مى گردد، فقط «كتب ادعيه» مجاز بوده و ورود كتاب هايى كه ارتباطى به حج ندارد، مجاز نيست. طرف سعودى بر لزوم محدود شدن استفاده از اين كتابها به حجاج ايرانى و عدم تجاوز تعداد آنها از حدّ نيازهاى ضرورى و فردى حجاج، تأكيد كرد.

طرف ايرانى بايد نمونه هايى از كتب ادعيه همراه حجاج در موسم حج 1424 ه. ق.

ص: 77

را به طرف سعودى ارائه كند تا طرف سعودى به نوبه خود، آنها را به وزارت تبليغات ارسال نمايد تا پس از بررسى و مطالعه عناوين كتب مجاز به طرف ايرانى اعلام شود.

5.بعثه مى تواند فقط دو مقرّ داشته باشد؛ يكى براى بعثه ادارى و ديگرى براى هيأت پزشكى و برافراشتن پرچم ايران فقط برفراز اين دو مقر مجاز است و مقرّ ديگرى جز آنچه گفته شد، مجاز نيست.

6.بعثه حج ايران فقط بايد به حجاج ايرانى و (نه ديگران) خدمت كند.

7.بعثه هاى حج، ملزم به رعايت دستورالعمل هاى اعزام حجاج به مدينه منوره هستند؛ زيرا كسانى كه قبل از حج مدينه را زيارت كرده اند، اجازه ندارند بعد از موسم حج، بار ديگر به اين شهر بازگردند. اما كاركنانى كه با توجه به نياز بعثه لازم است پس از اداى مناسك حج يا براى خدمت به حجاج، مجدداً به مدينه منوره برگردند، طرف سعودى براى آنها استثنا قائل شده، مشروط به اينكه تعداد آنها از 1000 نفر تجاوز نكند و از خدمتگزاران حجاج باشند و بعثه حج حد اكثر تا پايان ذى القعده 1424 ه. ق. اسامى و مشخصات آنان را براى وزارت حج سعودى بفرستد تا مؤسسه مطوّفين حجاج ايران طبق روال سالهاى گذشته، مجوّز (تصريح) لازم را براى آنها ارسال نمايد.

8.هيچ گونه تدابيرى جهت اداى مناسك حج براى حجاج از تابعيتهاى ديگر و يا اتباع ايرانىِ مقيم عربستان سعودى اتخاذ نكند.

9.مؤسسات مطوّفين و ادلّاء به تنهايى مسؤوليت هماهنگى با بعثه هاى حج جهت نصب تابلوى راهنما به تعداد كافى براى دلالت حجاج به محل اقامتشان بر عهده دارند.

10.در صورت تمايل بعثه حج به تماس با وزارتخانه ها و ادارات رسمىِ سعودى، بايد از قبل با وزارت حجّ سعودى، كه مرجع رسمى رسيدگى به امور بعثه هاى حج و ارائه تسهيلات لازم به آنها مى باشد، هماهنگى لازم به عمل آيد.

سيزدهم: تأكيد شد كه «مسكن حجاج» محور اصلىِ خدمات بعثه حج ايران به حجاج خود مى باشد و بايد مقرّرات مسكن حجاج مندرج در دستورالعمل اجرايى حج را كه جهت تأمين آسايش حجاج هنگام اقامت در مكّه مكرمه و مدينه منوره تصويب و صادر شده، رعايت نمايد و هماهنگى لازم را با مؤسّسات مطوّفين و ادلّاء به عمل آورد.

در اجاره مسكن مورد نياز حجاج بايد براى هر نفر 3 متر مربع در مكّه مكرمه و 4

ص: 78

متر مربع در مدينه منوره در نظر گرفته شود و ميزان مسكن مورد نياز كليه حجاج به تعداد مندرج در ماده چهارم اين صورتجلسه اجاره گردد و هيچگاه تعداد حجاج هر ساختمان، از ظرفيت مجاز آن تجاوز نكند و مسكن استيجارى داراى تصريح (مجوز) اجاره در حج باشد و نمايندگان بعثه، هنگام اسكان حجاج در منازل استيجارى و در مواقع ضرورى در محل حضور داشته باشند و همچنين به اطلاع بعثه رسيد كه از موسم حج (1423 ه. ق.) اجاره مسكن حجاج بايد با اطلاع و مشاركت مؤسسات مطوّفين و ادلّاء صورت گيرد و در كليه ساختمانهاى محلّ سكونت حجاج، به تعداد ساكنين آنها تخت خواب در نظر گرفته شود.

چهاردهم: بعثه حجّ ايران موظف است قراردادهاى اجاره مسكن حجاجِ خود را به تأييد و گواهى مراجع ذيصلاح در عربستان سعودى برساند. موقعيت و نشانى آنها را اطلاع دهد و معادل 15% اجاره بهاى هر قرار داد را به مؤسّسه ذيربط مطوّفين و ادلّاء پرداخت نمايد تا آنها بتوانند در صورت عدم پايبندى و يا اخلال مالك و يا موجر ساختمان به تعهّدات خود (مندرج در قرار داد) نسبت به رفع نقايص با استفاده از مبلغ فوق اقدام و آسايش و حقوق حجاج را تأمين نمايند و وظايف خود را در خدمت به حجاج، به نحو احسن انجام دهند و همچنين بعثه حج، بايد در قرارداد اجاره مسكن، با مؤجرين شرط كند كه ساختمانهاى مورد نظر را به صندوق امانات جهت حفظ و نگهدارى اموال و اشياى گران بهاى حجاج مجهز نمايند و به حجاج توصيه كند كه اموال و اشياى گران بهاى خود را از بيم مفقود شدن و يا سرقت به همراه نبرند.

پانزدهم: طرف سعودى در مورد اسكان حجاج در مشاعر مقدسه، به طرف ايرانى تأكيد كرد بايد حجّاجِ خود را توجيه نمايد كه با توجه به محدوديت مساحت مشعر و منا، در مقايسه با تعداد حجاج، تعدادى از آنان در فاز (گام) سوم خيمه هاى حديد، واقع در منطقه «مشعر مزدلفه» اسكان داده خواهند شد و وسيله نقليه عمومى براى انتقال اين گروه از حجاج در مسير چادرهاى خود به منطقه جمرات فراهم خواهد شد. بعثه متعهّد مى گردد در خصوص اعزام حجاج خود به پل جمرات طبق جدول زمان بندى معينى كه با هماهنگى مرجع ذيربط در وزارت حج تنظيم مى گردد، همكارى نمايد تا تردّد حجاج به منطقه پل جمرات از بدو روز دهم تا پايان روز دوازدهم ذى حجه، جهت جلوگيرى از

ص: 79

ازدحام، تنظيم و ساماندهى شود.

طرف ايرانى اعلام كرد كه علما و روحانيون ايران بر عدم جواز بيتوته حجاج در خارج از منا اتفاق نظريه دارند.

شانزدهم: با توجه به اهميت مايه كوبى درتأمين سلامتى ميهمانان خانه خدا در مراسم حج 1424 ه. ق. انجام مايه كوبى هاى زير الزامى و شرط اساسى صدور رواديد مى باشد:

1.كليه حجاج موظف اند گواهينامه معتبر انجام مايه كوبى مننژيت (135 ACYW) را ارائه كنند كه نشان دهد مايه كوبى حداقل 10 روز و حداكثر سه سال قبل از ورود به عربستان سعودى انجام شده و مقامات بهداشتى كشورِ مبدأ، از انجام مايه كوبى به روش زير را تأييد كرده باشند:

الف.مايه كوبى افراد بالغ و كودكان 2 سال به بالا، واكسن چهارگانه (135 ACYW) انجام شود.

2.وزارت بهداشت پادشاهى عربى سعودى، به بعثه هاى پزشكى حج توصيه مى كند قبل از بازگشت حجاج خود از مناطقِ حج به كشورهايشان، براى آنها درمان پيش گيرانه با داروهاى «سپيرو فلوكساكسين يا ريفامبين» تجويز نمايند تا معدل محل ميكرب بين آنها را كاهش دهند و در نتيجه از انتقال بيمارى به اطرافيان خود، هنگام بازگشت به كشورشان جلوگيرى به عمل آورند.

3.از كشورهاى مبدأ اعزام حجاج در خواست مى گردد واكسن آنفولانزا (به طور اختيارى) قبل از اعزام به عربستان جهت اداى مناسك حج، به حجاج خود تزريق نمايند.

به خصوص براى افرادى كه بيشتر از سايرين در معرض ابتلا به اين بيمارى هستند؛ مانند افراد مسن، مبتلايان به بيمارى هاى مزمن تنفسى، ديابتى ها، بيماران كليوى، كبدى و قلبى.

4.كليه حجاج اعزامى از خارج عربستان تابع مقرّرات و آيين نامه هاى بين المللى بهداشت در خصوص بيمارى هاى واگيردار هستند؛ از جمله قرنطينه كردن افراد مظنون به بيمارى و كنترل بهداشتى همراهان آنان.

هفدهم: بعثه حج موظف است با همكارى وزارت حج و مؤسسات مطوفين و ادلاء و ساير مراجع ذيربط در عربستان سعودى، طبق روال زير نسبت به پى گيرى امور حجاج

ص: 80

متوفّاى خود، كه به مرگ طبيعى در گذشته اند، اقدام نمايد.

1.بعثه حج يا كنسولگرى بايد شماره فاكس ويژه اى براى اين گونه موارد معرفى كند تا بيمارستانهاى دولتى بتوانند در مورد دفن فوتى ها، به طور مستقيم با آنها تماس بگيرند و موافقت آنها را دريافت نمايند.

2.ضرورت دارد نماينده كنسولگرى و نماينده بعثه حج با اختيارات كافى از كشور متبوعه، جهت مراجعه به بيمارستانها و درمانگاه هاى دولتى عربستان و پى گيرى امور حجاج متوفاى خود حضور داشته باشند و علاوه بر امور فوت شدگان، نسبت به ترخيص بيماران خود پس از بهبودى اقدام نمايند. در ضمن تأكيد مى گردد تعدادى از اعضاى بعثه جهت انجام اين وظيفه، در پايان مراسم حج و تا خروج كليه حجاج خود، در عربستان بمانند.

هجدهم:اما در مورد بر پايى و راه اندازى بيمارستانها و درمانگاه هاى هيأت پزشكى حج، بايد بعثه مجوز لازم را از وزارت بهداشت عربستان كسب و مقرّرات مربوط را رعايت نمايد. در ضمن مدت فعاليت اين مراكز از 1/ 11/ 83 لغايت 15/ 1/ 83 خواهد بود و مجوّز فعاليت آنها مختص شهرهاى مكه معظمه و مدينه منوره و خدمات رسانى به حجاج ايرانى مى باشد و در صورت تخلّف بعثه هاى پزشكى از مقررات جارى، وزارت بهداشت تدابير و اقدامات متقضى را در مورد بعثه متخلّف اتخاذ خواهد كرد.

نوزدهم:جهت رعايت سلامت و بهداشت حجاج بيت اللَّه الحرام، بعثه حجّ ايران موظف است موارد زير را در رابطه با تغذيه حجاج خود رعايت نمايد:

الف.از انعقاد هرگونه قرار داد تغذيه و يا تهيه مواد غذايى (مگر با مؤسسات و شركتهاى سعودى مجاز و واجد شرايط بهداشتى و با هماهنگى شهردارى هاى مكه معظمه، مدينه منوره و جدّه) خوددارى شود و بعثه موظف است رونوشت قراردادهاى منعقده در اين خصوص را قبل از ورود حجاج خود به وقت كافى در اختيار مؤسسه مطوّفين قرار دهد.

ب.دست اندركاران تهيّه، پخت و سرو غذا، بايد مورد معاينات پزشكى قرارگيرند و گواهى نامه انجام معاينات پزشكى را از شهردارى دريافت نمايند.

ص: 81

ج.بعثه ها متعهّد مى گردند در صورت اقدام جهت تهيّه وعده هاى غذايى براى حجاج خود، نسبت به دريافت گواهينامه بهداشتى از شهردارى هاى مكه مكرمه يا مدينه منوره براى كاركنان آشپزخانه و رستوران تابعه يا طرف قرار داد، اقدام نمايند تا از عدم ابتلاى آنها به هرگونه ميكروب يا بيمارى واگيردار اطمينان حاصل شود و بايد اين كار با مسؤوليت و نظارت بعثه انجام شود و در صورت تخلّف از موارد فوق، مسؤوليت عملكرد غير بهداشتى اين گونه مراكز بر عهده بعثه خواهد بود.

بيستم: وزارت حج از تمام بعثه هاى حج توقع دارد حجاج خود را در خصوص اماكن كشتارگاه ها و چگونگى تهيّه و ذبح قربانى در منا راهنمايى و ارشاد نمايند؛ زيرا شرع اطهر، هيچ گونه ويژگى براى ذبح در مجرالكبش كه گاهى برخى از حجاج در آن ذبح مى كنند، قائل نشده است و از بعثه هاى حج دعوت مى شود در زمينه تماس و مذاكره با «بانك اسلامى توسعه» در مورد تسهيلات قربانى كه بانك به حجاج ارائه مى كند، با مؤسسه مطوّفين همكارى نمايند؛ زيرا پروژه بهره بردارى از گوشت قربانى براى بسيارى از كشورهاى اسلامى مفيد است و همچنين توافق گرديد كه ذبح گوسفندهاى ويژه حجاج ايرانى، ظرف 2 روز صورت گيرد كه جدول زمان بندى آن توسط كارشناسان طرفين تهيّه و تنظيم خواهد شد.

بيست و يكم: در صورت استفاده بعثه از كارگران مقيم عربستان، بايد از طريق مؤسسه مطوّفين متبوع در مكه معظمه و مؤسسه ادلاء در مدينه منوره اقدام شود و براى كارگران مزبور كارت شناسايى با درج مشخصات فردى، شماره گذرنامه و مجوّز اقامت صادر و به تأييد و گواهى مؤسسه ذيربط برسد و فهرست مشخصات كارگران مزبور در اختيار شعبه وزارت حج در مكه مكرمه و مدينه منوره قرار گيرد.

بيست و دوم: وزارت حج از بعثه ها در خواست مى كند با توجه به اهميت فوق العاده موضوع، حجاج خود را به استفاده از دستبندهاى فلزىِ حاوى مشخصات زائر و اطلاعات پزشكىِ مورد نياز تشويق نمايند.

سطح زير بناى محل اسكان زائران در سال 82 به قرار زير است:

-در مكه مكرمه براى هر نفر 3 متر مربع

-در مدينه منوره براى هر نفر 4 متر مربع

ص: 82

بيست و سوم:

1.پايبندى به مقرّرات ممنوعيت ورود مواد غذايىِ غير مجاز توسط حجاج، طبق فهرست مصوّب مراجع ذى صلاح سعودى.

2.عمل به بخشنامه هاى وزارت بازرگانى به شماره هاى: 246/ 6/ 21، 2/ 3/ 1408 ه. ق. و 274/ 6/ 21، 11/ 4/ 1408 ه. ق. و 1183/ 19، 15/ 7/ 1410 ه. ق.

3.در مورد ورود مواد غذايى داراى جنبه تجارى.

بيست و چهارم: مكتب الوكلاى خدمات، استقبال از حجاج در مبادى ورودىِ زمينى، دريايى و هوايى را ارائه و هزينه خدمات مؤسسات مختلف و كرايه حمل و نقل را طبق مفاد دستور العمل اجرايى حج دريافت خواهد كرد. البته حجاج متوفّا و بيمار كه موفق به اداى مناسك حج نشده اند، از پرداخت هزينه هاى مزبور مستثنى هستند.

بيست و پنجم: طرف ايرانى مجدداً اطلاع و موافقت خود را در خصوص غير قابل استرداد بودن هزينه بليت حمل و نقل در مشاعر مقدسه، مورد تأكيد قرار داد.

بيست و ششم: وزارت حج تأكيد دارد كه بعثه حج ايران در انعقاد قراردادهاى تفصيلى با مؤسسات اهليه ذيربط (مطوّفين در مكه، ادلاء در مدينه و وكلاء در جدّه) و نقابه سيّارات در خصوص ارائه خدمات لازم به حجاج خود، مندرجات اين توافقنامه (صورتجلسه) را رعايت نمايد:

طرف ايرانى طرف سعودى

سيداحمد زرهانى ايادبن امين مدنى رييس سازمان حج و زيارت وزير حج جمهورى اسلامى ايران عربستان سعودى

ص: 83

رعايت حجاب برتر نكنند، در مناسك حج؛ اعم از واجب يا عمره جلوگيرى خواهد شد.

وى گفت: سيگار كشيدن، رعايت نكردن نظم، سر و صدا و برخى از تخلّفات رفتارى، مسائلى است كه روحانيون و مديران كاروانها بايد با دقت نظر و ارشاد لازم، مانع از بروز آنها شوند. وى افزود: بر اساس نظرسنجىِ سال گذشته، 94 درصد از زائران، مهم ترين خواسته خود را از خداوند سلامتى و خشنودى امام زمان عليه السلام عنوان كرده اند.

بخشى از گزارش فعاليتهاى امور روحانيون پيش از ايام حج گذشت، مقدارى نيز به تفصيل خواهد آمد. به همين دليل در اينجا از ارائه آن صرف نظر مى كنيم. (تصوير 1)

ص: 84

دوش آنها برداشته شده راضى بودند، اما برخى علاقمند بودند كه كار آشپزخانه اى به عهده خود آنها باشد. طبعاً با توجه به مقررات، راهى غير از پذيرفتن آشپزخانه متمركز نبود. زائران هم بايد توجيه شوند كه اين شرايطى بوده كه عربستان تحميل كرده است. البته اگر در بخش مركزى نباشيم، مى توانيم آشپزخانه داخلى داشته باشيم كه اين براى همه زائران پذيرفتنى نيست.

در باره مسكن هم پايه همان 4 متر در مدينه و 3 متر در مكه است. ساختمانهايى هم كه در سال گذشته نمره منفى گرفت، امسال اجاره نشد. امسال هم در هر زمينه، كم و كسرى وجود داشت گزارش كنيد تا سريعاً حل شود. اگر مالك به تعهّداتش عمل نكرد، به سرعت اقدام خواهد شد. در باره مخابرات هم قرار است در هر ستادى نماينده مخابرات، كه جمعاً يك تيم ده نفره هستند، حضور داشته باشد. اينان در جهت برقرارى ارتباط زائران با ايران همكارى خواهند كرد. اجمالًا توافق شده كه هر كسى تلفن همراه دارد، بتواند آن را همراهش ببرد و نيازى هم به مراجعه به دفاتر تلفن همراه نيست.»

(افزودنى است كه سقف استفاده از تلفن همراه در داخل عربستان 200 دلار است و افرادى كه پيش از اين خدمات رومينگ را از طريق دفاتر مخابراتى گرفته اند، لازم نيست آن را تجديد كنند. سايرين مى توانند در ايران از دفاتر مخابراتى و در مدينه و مكه از دفتر مخابرات در بعثه اين خدمات را دريافت كنند.)

«به دليل شيوع بيمارى آنفولانزا در نقاط مختلف دنيا و نيز گستردگى اين بيمارى در عربستان در سال گذشته، امسال واكسن آنفولانزا نيز، همراه با مننژيت به زائران زده شد.

ما امسال هم برنامه هاى نظارتى از سوى بعثه مقام معظم رهبرى و خود سازمان داريم. مديران برگزيده خود شما، مشاوران سازمان و همين طور بازرسان بعثه، اين وظيفه را انجام خواهند داد.»

رييس سازمان حج و زيارت خواستار تعامل و همكارى مديران با روحانيون و فراهم كردن زمينه تبليغ بيشتر شد تا آنان بتوانند احكام شرعى و مطالب لازم را به زائران

ص: 85

منتقل كنند. همين همكارى با پزشك هم مى تواند در بهداشتى تر شدن امور كاروان كمك كند.

سپس آقاى مسجد جامعى وزير محترم فرهنگ و ارشاد اسلامى به سخنرانى پرداخت و مطالبى در اهميت خدمت به اهل ايمان در اين موقعيت بيان كرد. وى گفت:

«در اين مكان و زمان مقدس، آن هم در امور دينى، خدمتى مضاعف در مضاعف است. از ائمه اطهار عليهم السلام نقل شده كه حتى در حمام، گاه كيسه به سياهى مى كشيدند.

اينجا، محلّ خدمت كعبه، زمان خدمت ذى حجه، طرف خدمت زائرِ خانه خدا، بايد اهميت زيادى داشته باشد. اينجا مقدس ترين محل است و خدمت بالاترين خدمت است. مسجد هر محل، محل يك عبادت جمعى است كه انسجام اجتماعى را همراه دارد. در مسجد جامع، اين انسجام، انسجام در يك شهر است كه ارگ و بازار و نظام ادارى شهر و خانه ها اطراف مسجد جامع است. در عيدگاه و مصلّا اين تجمّع و طبعاً انسجام وسيع تر ملّى است. در مسجد الحرام، اين انسجام جهانى است. اهميت حج در ميان مردم ما شناخته شده بود. وقتى زائر باز مى گشت، چاووش خوانى وجود داشت. اين نوعى اطلاع رسانى مقدس بود كه مردم را به آمدن يك زائر از حج و براى انتقال آن معنويت به ديگران، خبر مى كرد.»

مسجد جامعى گفت:

«در برخى از مساجد، مثل مسجد جامع شيراز يا اردستان، محلّى براى آشنايى با فرايض حج بوده است. ايشان ابراز كرد كه حج، جهاد با نفس است كه مقدمه هر جهاد ديگرى است. كار حمله دار و مدير زمينه سازى رسيدن به اين تجربه معنوى بود. حمله داران در گذشته، افراد بسيار رشيدى بودند كه مى توانستند با آن همه دشوارى، زائران را به خانه خدا ببرند و سالم بازگردانند. در روايات آمده است كه كمك و دستگيرى از عابد و زائر، بيش از انجام خود عبادت ارزش دارد. واقعا مديريت حج به دليل آنكه در تمام لحظات زائر سروكار دارد، در ثواب او شريك است.

بايد توجه داشت كه سطح علمى زائران بالا آمده و اين توقعات تازه اى را از مدير و

ص: 86

روحانى مى طلبد. آنها پرسش هاى زيادترى دارند. علاقمند به ديدن نقاط علمى و دانشگاهى هستند. اين بايد در مديريت حج جايگاه ويژه خود را داشته باشد.

به خصوص در سنت حج، علم هم بايد جايگاه سزاوار خود را پيدا كند.

فرهنگ سازى در حج يك امر اساسى است. ما پيش بينى كرده ايم كه شخص از وقتى كه متولد مى شود حساب ويژه اى براى رفتن به حج به نامش باز شود تا اين احساس در او زنده بماند. به نظر ما هرچه سطح فرهنگ در جامعه بالاتر برود، سطح درخواست حج هم زيادتر مى شود. ما بايد براى اين امر برنامه ريزى داشته باشيم.

الآن سن حج بسيار جوان شده و اين نشانگر رويكرد جديدى در باورهاى نسل جوان و طبقه متوسط جامعه ماست، طبقه اى كه مبناى همه تحوّلات در دنياى جديد است.»

سپس دكتر رضوى، نماينده هيأت پزشكى حج، به سخنرانى پرداخت. وى با تشكر از زحمات مديران و تسليت به مناسبت فاجعه بم، به بيان تذاكرات لازم در امور پزشكى پرداخت و افزود:

«خدمات پزشكى با گذشته تفاوت عمده اى ندارد. پزشك كاروان، بيمارستان و بيمارستانهاى سعودى براى كارهاى بالاتر از سه سطح كار پزشكى ما در حج است.

در سال گذشته، 000 24 ويزيت عمومى و 000 10 مورد تخصّصى بوده است.

1150 مورد بسترى در بخش تخصّصى داشته ايم، يك مورد هم زايمان! 000 12 مورد آزمايش و 3000 راديوگرافى و گچ گيرى كه عمدتاً در وان حمام يا جريان استفاده از توالت فرنگى دست و پايشان شكسته است. بحث حاملگى و اعتياد و همچنين كارت سلامت خدمه، از مسائل مهم ماست كه با آنها درگير هستيم. افراد معتاد نبايد بيايند چون مشكل به وجود مى آورند و توقّعات عجيب دارند.

همين طور بيماران روانى كه به دليل تغيير محل، بيمارى خفته آنها بيدار مى شود و مشكل پديد مى آورد. ناتوانها كه ممكن است زير دست و پا لِه شوند، نبايد اعزام گردند. اين كار بايد در هيأت پزشكى دقت بيشترى شود. شما بايد اطلاعات خودتان را به هيأت پزشكى بدهيد. واكسن نزده ها هم هر ساله زياد هستند. مننژيت

ص: 87

كه اجبارى است. دو مورد هم توصيه اى است كه آنفولانزا تا شصت درصد مى تواند از بيمارى جلوگيرى كند.»

دكتر رضوى افزود:

«در باره آشپزخانه متمركز، گاه به دليل سلايق غذايىِ مختلفِ استانها، دشوارى هايى پيش مى آيد. به علاوه رقابت آشپزها هم، گاه مشكلاتى را پديد مى آورد. مهم براى ما بهداشت است. در ايّام تشريق، هنوز هم زنانى هستند كه گوشتها را به نخ مى كشند و خشك مى كنند و خرافاتى كه دنبال آن هست. اين را سعى كنيد اتفاق نيفتد. روى پاكيزگى ذابحين هم اصرار داشته باشيد و وقتى برگشتند براى حمام رفتن آنها مقدمات را فراهم كنيد. همين مشكل در باره حلق و تراشيدن هم هست كه تمامى آشغالها را همانجا مى ريزند و نظيف نيستند.»

در ادامه در اين هم انديشى (سمينار)، مسؤولان بخش هاى مختلف، توضيحاتى در باره اقدامات خود براى تسهيل امور زائران ارائه كردند؛ از جمله مسؤول امور حمل و نقل در باره چگونگى انتقال زائران از مناطق مسكونى به حرم توضيحاتى دادند. ايشان تأكيد كردند كه امسال در اين باره، تسهيلات بيشترى فراهم خواهد شد. براى هر منطقه اى رنگى انتخاب شده (علاوه بر شماره ها)؛ مثلًا براى عزيزيه رنگ آبى، كه روى اتوبوس ها يا ايستگاه ها نصب مى شود و افراد كم سواد راحت تر مى توانند اتوبوس مورد نظر خود را پيدا كنند. بروشورهايى هم كه يك سوى آن نقش مكه و خطوط و روى ديگر آن تذكرات است، از طريق مراكز استان، ميان زائران توزيع مى شود.

«مسؤول قربانى سخنران بعدى بود كه تأكيد كرد اقدامات ما در جهت رعايت امور شرعى و تسهيلات است. اين طرح چهار سال است كه اجرا مى شود. زائران ايرانى، 6 درصد تمامى حجاج هستند. براى 45 درصد اين شش درصد، امكانات هست كه بيش از اين هم نخواهد شد. بنابر اين، تعدادى از قربانى ها روز 11 خواهد بود.

برخى از مراجع اجازه دادند كه به رغم قربانى، به طور مشروط از احرام خارج شوند.

البته بايد هر كسى منطبق با نظر مرجع خود عمل كند. در سال 1381، 67350 نفر

ص: 88

روز دهم قربانى خود را انجام دادند كه از حجم تعيين شده بيشتر بود و اين به خاطر همكارى شما مديران و روحانيون كاروانها است. امسال يك كاروان ذابحان داريم كه مشتمل بر يكصد نفر هستند. 94 نفر از ميان حدود 1700 نفر ذابحان شناسايى و با امتحان گزينش شده اند. شش نفر روحانى هم با معرفى بعثه به اين جمع اضافه شده اند كه در سالن ها هستند و مشكلات را حل مى كنند. روحانى كاروان و معين هم مى تواند در سالن حضور يابد. مقدار زيادى از گوشتها هم در لبنان در اختيار كميته امداد قرار خواهد گرفت. قيمت گوسفند هم امسال حدود 370 ريال است.»

سخنران بعدى، مسؤول بيمه البرز بود كه تعهّدات بيمه را در قبال بيمارى، مفقود شدن بار و غيره توضيح داد. البته بيمه البرز تعهّدى در قبال مفقود شدن پول نقد و جواهرات ندارد. بر اساس قرارداد سازمان حج با بيمه البرز، در سال جارى تمامىِ زائران بيت اللَّه الحرام در برابر خطرات فوت چهار ميليون تومان، نقص عضو سه ميليون تومان و هزينه هاى پزشكى بيمه هستند.

سخنران بعد، مسؤول امور مخابرات و پست بود كه تذكّراتى در باره سيستم ارتباطى امسال ارائه كرد و گفت:

«امسال زائران با شرايط راحت ترى مى توانند از تلفن همراه (موبايل) استفاده كنند.

اين كار بدون مراجعه به دفاتر مشتركين و صرفاً از طريق اعلام نام و نام خانوادگى صاحب تلفن، از طريق مدير به نماينده مخابرات امكان پذير است. تماس از سعودى به ايران، با هزينه سعودى (دقيقه اى 1200 تومان) اما اگر از ايران با زائر تماس گرفته شود به هزينه ايران (دقيقه اى 170 تومان) خواهد بود.»

در روز دوّمِ اين همايش (7/ 10/ 82)، ابتدا حضرت حجت الاسلام و المسلمين محمدى رى شهرى به سخنرانى پرداختند. ايشان با خواندن روايتى، به اهميت حج اشاره كرده، گفتند:

«خداوند در قرآن از ابراهيم به عنوان خادم حجاج و زائران بيت اللَّه الحرام ياد كرده است. اين نعمت كمى نيست كه خداوند نصيب شما كرده و لازم است تا شكر آن را

ص: 89

به جا آوريد. شكر اين نعمت تنها به گفتن الحمد للَّه نيست، بلكه انجام وظايف خادمى، به بهترين صورت است، وظايفى كه بخشى از آن ويژه روحانيون و بخشى ديگر ويژه مديران است.»

ايشان افزود: «من در اينجا بخشى را كه مخصوص مديران است اشاره مى كنم».

ايشان با توجه به ارزيابى ها، مهم ترين مشكلِ زائران را در رمى جمره عقبه دانسته و اظهار داشتند:

«2/ 32 از زائران در ارزيابى گفته اند كه در رمى جمره عقبه مشكل دارند. در مرتبه بعد وقوف در مشعر و پس از آن به طور كلّى رمى جمرات است. مشكل اجراى اين مراسم بايد به طورى باشد كه آمار اين مشكلات كاهش پيدا كند.

دشوارى هاى موجود ميان مردم هم عمدتاً مربوط به سيگار كشيدن، بى نظمى ها، محلّ اقامت، عدم رعايت بهداشت و در نتيجه نزاع هاى فيمابين است كه اين هم در آمارها مورد توجه قرار گرفته است. روحانيون بايد كار تبليغى بكنند و مديران هم بايد با شيوه هاى اجرايى مطلوب مانع از اين رخدادها شوند. آمار دقيق اين ارزيابى ها موجود است. بخشى از نگرانى ها مربوط به حلقه درست كردن پشت مقام براى اقامه نماز طواف است كه دشوارى هاى زيادى ايجاد مى كند. افراد زيادى در ارزيابى ها ابراز كرده اند كه تعدادى از حجاج وقت نماز، نشسته اند كنار مغازه ها يا در اطراف خيابانها. اينها مشكلى است كه بايد حل كنيم. عزادارى با صداى بلند در بقيع، خاك برداشتن و ... نمونه هاى ديگر است. انتقادهاى زيادى هم متوجه زائرانى شده كه در بازار پرسه مى زنند يا به خريد بيش از حد مى پردازند. در اين سفر لازم است كه مدير و روحانى حرمت يكديگر را حفظ كنند. در مواجهه با مشكلات، از امام و رهبرى و نظام مايه نگذاريد؛ به اين صورت كه اين دستور بعثه رهبرى است يا فلان شخص خاص گفته كه اين كار را بكنيد. سعى كنيد مشكل را خودتان يا با كمك رييس سازمان حل كنيد. تسليم خواسته ها و توقّعات بى جاى زائران هم نشويد. تنها و تنها به حرف حق توجه كنيد. ضابطه گرايى يك اصل است كه در هر حال بايد رعايت شود. برخوردهاى عاطفى و اخلاقى را كه حلّال بسيارى از

ص: 90

مشكلات است، داشته باشيد. مدير موفّق، موفقيتش در گرو حفظ برخوردهاى اخلاقىِ مناسب است.»

بعد از سخنرانى آقاى رى شهرى، آقاى رضوى معاون سازمان حج، به سخنرانى پرداخت. وى مطالبى در باره ثبت نام زائران و بحث سپرده گذارىِ وجوه آنان مطرح كرد و اينكه:

«لازم است سود پول زائر پرداخت شود و لازمه اين امر آن بود كه شيوه ثبت نام و نوبت گذارى زائران مشخص شود. آنچه امسال تصويب شد اين بود كه براى پولهايى كه از سال 82 براى حج واريز مى شود و روشن است كه سه سال در نوبت خواهند ماند، سود در نظر گرفته شود.» (1)

وى تعداد ويزاهاى امسال را 93580 نفر دانست كه 5000 نفر آن امسال اضافه شد.

سپس افزود:

43027 نفر مدينه قبل در قالب 250 كاروان و 42832 نفر زائرانى خواهند بود كه در قالب 254 كاروان به صورت مدينه بعد اعزام مى شوند. (گفتنى است امسال تمام افرادى كه تا پايان شهريور 79 ثبت نام كرده بودند، امكان تشرّف يافتند) «مجموع عوامل خدماتى هم 6426 نفر؛ عوامل خدماتى از قبيل مدير، روحانى، آشپز و عوامل كاروانها هستند كه حدود هشت درصد زائران را تشكيل مى دهند، 1700 نفر عوامل بعثه، ستادها، پزشكى و عوامل نظارتى مى باشند. (2)

ص: 91

50 در صد زائران امسال با پروازهاى سعودى، به طور مستقيم به مدينه مى روند. به همين نسبت مجدداً زائران مدينه بعد، از اين شهر به ايستگاه هاى داخل ايران مراجعت خواهند كرد. اين مسأله در سالهاى گذشته بوده كه به تدريج زيادتر شده و امسال از نُه ايستگاه داخلى پرواز به مدينه خواهد بود. 18 دى ماه: 15 ذى قعده، اولين پرواز زائران است كه اين پروازها 24 روز ادامه خواهد داشت. ششم بهمن: چهارم ذى حجه آخرين پرواز ما به عربستان است. 16 بهمن: 16 ذى قعده نخستين پرواز بازگشت ماست و آخرين آن سوم اسفند خواهد بود.

2000 زائر افغانى هم داريم كه با برگ گذر بيگانگان در 14 كاروان اعزام مى شوند. گروه هاى عراقى هم يك كاروان 180 نفر بيشتر نيست كه همراه ساير كاروانها اعزام مى شوند.

امسال 90 ساختمان در مدينه اجاره كرده ايم. 61% (53072 هزار نفر) در بخش مركزى مدينه است كه زائران گروه قيمتى 1 تا 4 در آنها قرار دارند. گروه قيمتى 3 و 4 هم باز در بخش مركزى مدينه هستند. گروه قيمتى 5 و 6 در قسمت غير مركزى ساكن اند كه 7/ 39 درصد (34997 نفر) جمع زائران است.

در مكه، جمع منازل 215 ساختمان است كه تركيب توزيع چنين است:

عزيزيه: 145 ساختمان، كه 321 كاروان (53409 نفر حدود 60%).

معابده و روضه: 13 ساختمان، 44 كاروان (7743 زائر، 8/ 8%).

منطقه قصر الضيافه نزهه و تنعيم: 50 ساختمان، 127 كاروان (21531 زائر حدود 45/ 24%).

ام القرى و كُدى: 7 ساختمان 28 كاروان (5386 نفر 2/ 6 درصد).

در مكه سه گروه قيمتى و در مدينه 6 گروه قيمتى داريم. بنابر اين، ممكن است برخى از گروه هاى قيمتىِ مدينه، در مكه با هم باشند يا به عكس. اين را بايد به زائران تفهيم كرد.

روشن است كه مسكن در مدينه بهتر است و بسا زائران مدينه قبل، وقتى به مكه مى رسند، اعتراضاتى خواهند داشت. امسال تمام ساختمانها در مدينه و مكه تخت دارد و براى نخستين بار است كه اين مسأله صددرصد اجرا شده است.

ص: 92

امسال گوشت مورد استفاده كاروانها گوشت گرم خواهد بود كه اين نيز براى نخستين بار اتفاق مى افتد.

و براى نخستين بار، امسال هشتصد هزار عذاى از شركت مائده فرستاده شده و به انبارهاى مكه و مدينه رسيده است كه در هر هفته، يك وعده غذاى شب را از بسته بندى مائده استفاده مى كنيم. به علاوه در ايّام تشريق هم دست كم دو وعده را از همين بسته بندى مائده خواهيم داد. اينها قابل نگهدارى است و در زمان مصرف بايد در ديگ آب جوش گرم شود كه تا دو- سه ساعت قابل مصرف است.

امسال هم تحويل بار مانند سابق است كه پيش از حركت بار را در مكه يا مدينه تحويل هواپيمايى ايرانى يا سعودى مى دهند و تنها شش ساعت قبل از پرواز عازم فرودگاه مى شوند. حجم بار هر مسافر 40 كيلو است و اضافه بار را در همان زمانِ تحويلِ بار خواهند گرفت و اگر نپردازند، در ايران بار آنها به گمرگ خواهد رفت كه زائر مشكل جديدى هم خواهد داشت. مهمترين حسن آن اين است كه زائران تا آخرين زمان ممكن مى توانند وقت خود را به زيارت سپرى كنند و تنها ساعات اندكى را در فرودگاه خواهند بود. طبعاً در ايران هم بار مسافران 24 ساعت قبل از پرواز بايد به فرودگاه منتقل شود.

سخنران بعدى حجت الاسلام و المسلمين آقاى قاضى عسكر بود كه گفت:

«در هر كاروان، يك شوراى فرهنگى، مركّب از روحانى، معين و مدير و معاون كاروان وجود دارد كه شرح وظايفى هم براى آن تعيين گرديده و به مديران ابلاغ شده است. اين كار، براى هماهنگى برنامه هاى سفر است تا برخوردى پيش نيايد و بتوان امور فرهنگى را با همانگى كامل انجام داد. شايسته است مطالب مصوّب در اين جلسات، صورت جلسه شود تا كارها منظم پيش برود و اگر مشكلى پيش آمد، مقصّر معلوم باشد. طبعاً هر نوع فعاليت فرهنگى افزوده هم در اين جلسات مى تواند تنظيم شود.

يكى از وظايف شوراى فرهنگى، تشكيل گروه ارشاد است كه پيشينه چند ساله دارد. هدف از تشكيل گروه ارشاد اين بوده كه زائران به امور معنوى تشويق و از

ص: 93

تخلفات احتمالى رفتارى آنان جلوگيرى به عمل آيد، ده نفر از زنان و مردان، كه توانايى انجام اين وظايف را دارند، گروه ارشاد را تشكيل مى دهند. اين شورا وقتى هم از كسى نمى گيرد. مشكلاتى وجود دارد كه بايد اين گروه حل كند. صحنه هاى ناخوشايندى وجود دارد كه كيان تشيّع را هدف قرار داده و ما بايد محكم با آنها برخورد كنيم.

كارهايى كه موجب درگيرى مى شود، بايد جلوى آن را گرفت. هدف ما حفظ تشيع و نمايش وحدت امّت اسلامى است نه ايجاد درگيرى. از نشستن پشت در مغازه در وقت نماز، بايد جلوگيرى شود. بايد بدى اين كار بسيار گفته شود تا كسى جرأت نكند آن را انجام دهد.»

آقاى قاضى عسكر افزود:

«مسابقات فرهنگىِ ويژه اى براى مناسبتها در نظر گرفته ايم كه جزوات آن در اختيار روحانيون قرار گرفته است. طبعاً براى اجراى آنها بايد برنامه ريزى كنيد.

گزارش ها حاكى است كه برخى جلسات آموزشى خسته كننده است. بايد براى آن فكرى كرد و اين نياز به برنامه ريزى دارد، جلسات بايد سر ساعت شروع شود و حداكثر بيش از دو ساعت و نيم ادامه پيدا نكند. تقسيم بندى ساعت برنامه را بايد دقيق حفظ كرد تا خستگى ايجاد نشود. گاه جلسه با سخنرانى مدير خسته مى شود و نوبت روحانى كه مى رسد ديگر حوصله نيست. جلسات بايد به شكلى برگزار شود كه زائر خسته نشود؛ مثلًا چند دقيقه قرآن، يك ربع احكام عمومى، يك ربع مناسك، آن هم فقط كليات گفته شود، نه اختلاف فتاوا.

يكى از كارهاى مفيد، اطلاع رسانى در مورد كتابهاى نشر مشعر است كه قرار شد فهرست آن در اختيار زائران قرار گيرد تا هر كدام را خواستند، انتخاب و توسط مدير تهيه شده براى آنها ارسال شود. اگر كسى نخواست مى تواند پولش را از مشعر پس بگيرد. هدف ما بالا بردن سطح اطلاعات زائر است نه فروش كتاب. وقتى اطلاعات زائر بيشتر شد، سؤالاتش كمتر مى شود.

نقشه هايى در قطع بزرگ هم تهيه شده تا در محل هاى آموزش بايد نصب شود و

ص: 94

زائران پيش از آمدن آن را ملاحظه كنند و آگاهانه تر به اين سفر بيايند.»

وى افزود:

«بيشترين موفقيتى كه مردم در نظرسنجى ها از آن نام برده اند، موفقيت در خواندن قرآن است. بهترين دعايى هم كه مردم در اين سفر داشته اند، دعا براى ظهور آقا امام زمان عليه السلام بوده است، در درجه بعد هم عاقبت به خيرى و سلامت است.»

سخنرانى بعدى نماينده هواپيمايى ايران اير بود كه گفت:

«نخستين پرواز، روز 18 دى ماه و بازگشت از 17 بهمن ماه خواهد بود و آخرين پرواز چهارم اسفند از عربستان است.»

وى تأكيد كرد:

«يك سايت اينترنتى (www. hajhoma. com) براى اطلاعات پروازى درست كرده ايم كه علاقمندان مى توانند به راحتى از آن استفاده كنند. در ايران تحويل بار 24 ساعت پيش از پرواز خواهد بود. در مكه هم از قبل بار تحويل گرفته مى شود و در جدّه مى ماند تا زائر برسد و با هواپيماى آنها برگردد. بايد به زائران تأكيد شود كه ما تنها دو ساك را مى توانيم قبول كنيم و آنان نبايد كارهاى خلافى انجام دهند؛ مثلًا اگر دو ساك را در يك گونى بزرگ بگذارند، بار اضافى تلقى مى شود و مى ماند تا بعداً از طريق گمرك تحويل زائر شود. در سوار شدن به هواپيما هم فقط يك ساك دستى همراه داشته باشند.»

در تاريخ 10/ 9/ 82، از خبرگزارى نقل شد كه در سال جارى، شركت هواپيمايىِ هما 275000 زائر عمره مفرده را از ايران به عربستان و به عكس منتقل كرده است.

در هم انديشى (سمينار) مديران اعلام شد: گروهى از آشپزهاى زنجانى كه براى شركت در همايش به تهران مى آمدند در مسير قزوين تصادف كرده ويكى از آنان به نام عروج على حيدرى به رحمت خدا رفته و باقى مجروح شده اند.

سخنران بعدى اين همايش، آقاى آخوندزاده، معاون اجرايى بعثه مقام معظم رهبرى

ص: 95

بود. ايشان ابتدا در باره نشريه زائر سخن گفت و اظهار داشت:

«سال گذشته تغييراتى در نشريه زائر ايجاد شد. آمارها نشان مى دهد كه به طور ميانگين براى هر ده نفر يك نشريه توزيع مى شود. آگاهى هاى مربوط به اماكن مقدس مكه و مدينه به صورت يك نشريه متمركز چاپ شده و در اختيار قرار گرفت. در سال گذشته شمارگان اين نشريه دو برابر شد. پيام رهبرى و برنامه برائت به صورت ويژه منتشر شد. اگر در كاروانى تعداد با سواد بيشتر باشد، مديران مى توانند اطلاع دهند تا تعداد زائر بيشترى در اختيار آنان قرار گيرد. در نصب آنها هم به گونه اى عمل كنند كه جنبه ضد تبليغ به خودش نگيرد. توزيع به موقع هم بسيار مهم است؛ زيرا اخبار كهنه مى شود.»

وى سپس افزود:

«مراسم دعاى كميل بايد هرچه باشكوه تر برگزار شود. در اين باره، همه بايد تلاش كنند. ما امسال سه دعاى كميل خواهيم داشت. دو دعاى كميل در مدينه قبل و يك دعاى كميل پر جمعيت در مدينه بعد؛ (25 دى، 2 بهمن و 23 بهمن). حدّ اقلّ جمعيت مورد نظر ما، 12000 نفر است كه البته در مدينه بعد، دو برابر مى شود.

نيروى اجرايى ما از بعثه دو نفر است؛ يكى مسؤول مراسم و ديگرى انتظامات. بقيه كارها به عهده نيروهاى شماست. مراسم كميل جزو افتخارات زائران ايرانى است.

امكانات برقى و بلندگويى ما دستى است و سعودى ها گفته اند كه نظم و انضباط شما براى ما شناخته شده است. دعاى كميل سر ساعت ده آغاز مى شود كه بايد نيم ساعت قبل مردم حضور داشته باشند. ما سيستم هاى فيلمبردارى داريم و نيازى به اينكه مردم هر كدام تك تك بگيرند، نيست. توصيه اين است كه از آوردن دوربين خوددارى كنند. نظم دعا براى خود آنها و اطرافيانشان به هم مى خورد.»

ص: 96

اعزامى از تهران بودند؛ از جمله در خود نماز جمعه تهران، پيش از خطبه ها، جناب حجّت الاسلام و المسلمين آقاى محمدى رى شهرى سخنرانى كردند. محتواى سخنرانى اين گروه، ارائه رهنمود در باره مسائل حج؛ از جمله معارف، اخلاق و آداب و فقه حج و نيز تخلّفات رفتارى زائران و توصيه به رعايت قوانين بوده است.

ص: 97

كه دو جلسه آن در تهران، دو جلسه در اصفهان و در مشهد و كرمان و شيراز و بندرعباس و گرگان و سارى و يزد و اراك و قم و رفسنجان هر كدام يك جلسه برگزار شده است. در اين مجالس، از تمامى زائران حجّ تمتع شهر و اطراف دعوت به عمل آمده و آنان هم مشاركت فعال داشته اند. از اين بابت، مسؤولان امر به طور كامل راضى هستند.

يكى از دلپذيرترين مراحل اين جلسات، اجراى عملى مناسك حج است.

ترتيب ماجرا به اين صورت است كه ماكت كعبه و مسجد الحرام و نيز صفا و مروه در ميان مجلس به صورت نمادين برپا شده، سپس تعدادى از زائران با لباس احرام وارد صحنه شده و به همراه روحانى ابتدا طواف كرده، سپس نماز طواف را مى خوانند، آنگاه سعى ميان صفا و مروه كرده و توضيحات لازم به صورت عمومى براى زائران داده مى شود.

ناگفته پيداست كه در تهران، ساير مسائل؛ مانند مراسم اذان و نماز جماعت مسجدالحرام برگزار شده و حتّى نماز ميت و ورود جنازه و وجود شرطه ها و روش برخورد آنان با زائران و خشب نقل و انتقال افراد سالمند براى طواف و نيز افرادى كه لباس مليتهاى مختلف پوشيده اند و ... نمايش داده مى شود. اين مراسم، سبب مى شود كه زائران ايرانى در جريان كامل مسائلى قرار گيرد كه در وقت اعمال مناسك در اطرافش در جريان است.

امسال به مناسب هفته حج، نمايشگاه هايى توسط ستاد هفته حج برگزار شد. پورمعين مدير اجرايى نمايشگاه هاى حج اعلام كرد:

«از 4 دى ماه و طى هفته حج، چندين نمايشگاه حج در نقاط مختلف؛ ازجمله سازمان حج، موزه امام على عليه السلام، فرهنگسراهاى قرآن، انديشه و جوان به همت حوزه نمايندگى ولى فقيه و با همكارى سازمان فرهنگى هنرى شهردارى برگزار خواهد شد.

يكى از اين نمايشگاه ها، در موزه امام على عليه السلام برپاشد. عنوان اين نمايشگاه «على مولود كعبه» است كه در تاريخ 3/ 10/ 82 با حضور نماينده ولى فقيه و سرپرست حجاج ايرانى افتتاح گرديد.»

ص: 98

وى در مصاحبه اى اعلام كرد:

«اين نمايشگاه ها مى تواند پيام نورانى حج را به ذهن، فكر و جان مردم، به ويژه نسل جوان منتقل سازد و آتش عشق و محبتِ صاحب خانه كعبه را در دل آنان روشن كند.»

در اين نمايشگاه بيش از 150 اثر منتشر شده در باره حج، آثار هنرى برجسته؛ از جمله قرآنهاى نفيس خطى، فرش هاى دستباف، تصاوير حرمين شريفين در مراحل مختلف انجام مناسك حج، تابلوهاى نقاشى، عكس ها و ماكتهاى منحصر به فرد و محصولات فرهنگى به نمايش در آمد.

بر اساس خبرِ خبرگزارى جمهورى اسلامى ايران، در تاريخ 4/ 10/ 82، نمايشگاه هنرهاى تجسّمى حج، در مجتمع فدك شهرستان اردبيل نيز برگزار شده و در آن 25 اثر هنرى از هنرمندان شهرستان ادبيل به نمايش در آمده است.

ص: 99

به طور معمول عصر براى خريد بيرون مى روند و وقت نماز عصر، به پرسه زدن در خيابانها مى پردازند در حالى كه همه مغازه ها تعطيل است. اين امر سبب پديد آمدن صحنه هاى نامطلوب مى شود.»

وى همچنين از زائران خواست تا قرآن و كتاب ادعيه همراه داشته باشند؛ زيرا تهيّه آنها در عربستان بسيار دشوار و بلكه ناممكن است.

ص: 100

را مهم قلمداد كرد واهميت ايجاد زمينه براى برگزارى حجى مطلوب را خاطر نشان ساخت.

ص: 101

آينده جهان اسلام برگزار مى شود. پيش بينى مى شود كه در اين همايش ها، نزديك به 5000 نفر شركت كنند.

كليه اقدامات بخش پژوهش و اطلاع رسانى، زير نظر هيأت علمى بعثه مقام معظم رهبرى و كميته هاى وابسته صورت مى گيرد كه بابت اين امر، دهها جلسه در طول سال، پيش از موسم و حين موسم، برگزار مى شود.

اعضاى هيأت علمى در سال جارى عبارتند از آقايان: على اكبر صادقى رشاد، محمد محمدى عراقى، محمد حسن اخترى، محمد على تسخيرى، عبدالمحمود عبداللهى، مهدى هادوى، على رضا قائمى نيا، محمد رحيم عيوضى، منوچهر محمدى، محمد جواد ابوالقاسمى، صابرى همدانى، نجم الدين طبسى، طوبى كرمانى، انسيه خزعلى. مشخصات اعضاى هيأت علمى، همراه با تخصّص و تأليفات آنان در جزوه اى تحت عنوان «مشخصات و سوابق علمى اعضاى هيأت علمى بعثه مقام معظم رهبرى» درج شده است.

هيأت علمى داراى دو كميته كارشناسى به نامهاى كميته سياسى و معارف مى باشد كه اعضاى هيأت علمى بر حسب تخصّص در اين دو كميته فعاليت دارند. مسؤوليت كميته سياسى بر عهده حجت الاسلام و المسلمين آقاى اخترى و مسؤوليت كميته معارف با حجت الاسلام و المسلمين آقاى هادوى است.

يكى از اقدامات تازه معاونت بين الملل، برگزارى يك همايش ويژه زنان است كه در مدينه برگزار خواهد شد. اين نخستين بار است كه همايشى در مدينه برگزار مى شود.

اعضاى بين الملل گه گاه، با حضور در برخى از مراكز فرهنگى، به ملاقات با اشخاص سرشناس فرهنگى و مطبوعاتى مى روند. امسال در نخستين روزهاى اقامت در مدينه، ديدارى با مروان عمر القصاص رييس روزنامه الجزيره چاپ عربستان و مسؤول انتشارات و ارزيابى كتابها در اداره كلّ اطلاع رسانى صورت گرفت. وى گفت: تنها كتابهايى اجازه ورود به عربستان دارند كه به آل سعود حمله اى نداشته و به مذهب و رهبران مذهبى اين كشور توهينى نكرده باشند.

ملاقات ديگر با رييس شؤون مسجدالنبى صلى الله عليه و آله، عبدالعزيز الفالح بود كه ضمن آن، در باره رفتارهاى تند آمرين به معروف گفتگو شد. مسؤول روابط عمومى حرم نبوى،

ص: 102

آقاى عبدالوهاب الخطاب نيز در اين جلسه حضور داشت.

ملاقات ديگرى نيز در تاريخ 24/ 10/ 82 ميان برخى از فضلاى بعثه با «مركز نادى الثقافى مدينه منوره» واقع در نزديكى مسجد قبلتين صورت گرفت. اين مركز از مراجعين استقبال كرد و به هر كدام بيش از ده كتاب از منشورات خود را هديه داد. در اين ديدار دكتر عبداللَّه عبدالرحيم، عضو شوراى مشورتى عربستان سعودى (مجلس شوراى انتصابى)، و رييس باشگاه، و ساير اعضاى آن، دكتر خطراوى و دكتر الانصارى حضور داشتند. در اين جلسه، معاونت بين الملل بعثه، از اشتياق اعضاى بعثه جمهورى اسلامى براى ديدار از مراكز علمى و فرهنگى عربستان سخن گفت و آشنايى با مراكز و علما را يكى از بركات حج عنوان كرد. دكتر عبداللَّه عبدالرحيم، كه از ادباى معروف سعودى است، ضمن ستايش از اقدام بعثه، از ديدار هر ساله اعضاى بعثه ايران از باشگاه فرهنگى مدينه ياد كرد. در اين نشستِ دو ساعته، در باره وضعيت شعر و ادب در جهان اسلام سخن گفته شد. مسؤولان باشگاه به تفصيل در باره كارهاى فرهنگى مؤسسه سخن گفتند.

برگزارى شب شعر، تحقيق و نشر كتابهاى ادبى و تاريخى در باره مدينه و نيز اجراى سخنرانى هاى ادبى؛ از جمله كارهاى باشگاه فرهنگى مدينه است. در اين جلسه، از اساتيد اين مركز دعوت شد تا براى ايجاد پيوند بيشتر با مؤسسات فرهنگى ايران، به ايران سفر كنند.

در روز 24 دى ماه، ملاقاتى با معاون وزيربهداشت مصر دست دادكه در اين ملاقات، وى نزديكى مصر و ايران را براى رويارويى با غرب، كه در برابر اسلام ايستاده، ضرورى خواند.

ص: 103

نشين ايران راهى حج مى شوند، به فعاليتهاى فرهنگى و امور روحانيون آنان نيز رسيدگى مى كند.

طبق آمار موجود، امسال 53 روحانى از مناطق سنى نشين، با كاروانهاى اهل سنت همراه هستند. در سال گذشته، دوره هاى آموزشى براى روحانيون متقاضى فعاليت در كارهاى ارشاد كاروانها در سه منطقه كردستان، بلوچستان و گلستان گذاشته شده است.

به علاوه، يك كتاب مناسك بر اساس فقه حنفى و شافعى هم توسط اين واحد تهيه شده است. يك شوراى استفتا نيز با مشاركت مولوى اسحاق مدنى، مشاور رياست جمهورى در امور اهل سنت به وجود آمده است.

حجت الاسلام زمانى، كه سالهاست در اين واحد مشغول به كار بوده و يا مسؤوليت آن را عهده دار است، اهداف اين واحد را انتخاب روحانى براى آموزش مناسك حج به حجاج اهل تسنن، مديريت فرهنگى كاروانهاى اهل سنت ايران، نظارت بر حُسن اجراى آموزشها از طرف روحانيون اهل سنت انتخاب شده در كاروانها و برگزارى سخنرانى هاى مختلف در مكه معظمه و مدينه منوره توسط علما و انديشمندان اهل تسنن با محوريت حج ابراهيمى و وحدت امت اسلامى عنوان كرد.

امسال از مجموع كاروانهايى كه از طرف جمهورى اسلامى ايران به مكه مكرمه و مدينه منوره مشرّف مى شوند، 33 كاروان را هموطنان اهل سنت تشكيل مى دهند كه 53 روحانى اهل تسنن و معين وظيفه آموزش مناسك حج و مسائل شرعى اين عزيزان را بر عهده دارند. روحانيان انتخاب شده براى كاروانها، بيشتر از همان شهر و هم مذهب حجاج هستند. اين روحانيان، از دو مذهب حنفى و شافعى و از طريق آزمون انتخاب مى شوند تا بتوانند وظايف خود را به نحو احسن انجام دهند.

از ديگر فعاليتهاى واحد اهل سنت، مى توان به «شوراى افتا» ى اين واحد اشاره كرد؛ در ايّامى كه حجاج در مدينه حضور دارند، همه روزه دو مفتى اهل سنت، از دو مذهب حنفى و شافعى، در ساعات ادارى، در بعثه مقام معظم رهبرى جوابگوى پرسشهاى مذهبى حجاج گرامى مى باشند و در ايام حضور زائران در مكه معظمه نيز، علاوه بر ساعات ادارى، در ساعات بين نماز مغرب و عشا نيز شوراى افتا در طبقه دوم مسجدالحرام روبه روى حِجر اسماعيل آماده پاسخگوى به سؤالات حجاج اهل سنت

ص: 104

هستند. طبق اظهار نظر مسؤول واحد اهل سنت، چهار مفتى شافعى و حنفى در مكه و مدينه براى پاسخگويى به زائران حضور دارند. رياست شوراى استفتا را مولوى اسحاق مدنى بر عهده دارد.

گفتنى است با عنايت مقام معظم رهبرى و نماينده ايشان در بعثه، هر سال تعدادى از برادران اهل تسنن كه در طول عمر خود خدمات شايان توجهى را در عرصه هاى مختلف فرهنگى، دينى، سياسى، آموزشى، عمرانى و دفاعى به مردم عزيز كشورمان ارائه كرده اند به عنوان ميهمان رهبرى به حج دعوت مى شوند كه امسال نيز 14 نفر از اين چهره ها انتخاب شده اند و از ميان آنها مى توان به يك روحانى 92 ساله كرمانشاهى، كه عمر خود را براى خدمت به مردم صرف كرده، اشاره نمود.

واحد اهل سنت، با مشاركت برخى از علماى اهل سنت، اقدام برگزارى همايشى با عنوان «قبة الخضراء» خواهد كرد، بر اساس خبرى كه روابط عمومى بعثه اعلام كرده، اين همايش روز دوشنبه 29/ 10/ 82 ساعت 5/ 9 در محلّ بعثه جمهورى اسلامى ايران در مدينه برگزار خواهد شد.

همچنين از سوى واحد اهل سنت اعلام شد كه دو همايش ديگر با عنوان «حج عالى ترين تجلّى عبادت و سياست» در مكه و همايشى با عنوان «مهد تمدّن اسلامى» در مدينه بعد برگزار خواهد شد.

حضور مسؤول واحد اهل سنت در برخى از كاروانهاى سنّى، همراه با مولوى اسحاق مدنى، مشاور رييس جمهور در امور اهل سنت، نشانگر اهميت و اعتناى بعثه مقام معظم رهبرى به امور اهل سنت است. در يكى از اين جلسات، كه با حضور حجت الاسلام زمانى و مولوى اسحاق مدنى تشكيل شد، پس از تلاوت آياتى چند از قرآن كريم، آقاى اسحاق مدنى به سخنرانى پرداخت و ضمن تشريح آيه وَ رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ (1)

از عشق صحابه به پيامبر صلى الله عليه و آله سخن گفت و توصيه كرد كه قدر اين روزها را بدانيد و بيشتر به نماز و عبادت بپردازيد.

بر اساس اعلام واحد اهل سنت، امسال نيز مانند سالهاى گذشته، ميهمانانى از

ص: 105

اهل سنت در بعثه حضور دارند. عدد اين ميهمانان در سال جارى سيزده نفر مى باشد.

فرماندار سقز، امام جمعه پاوه، رييس شوراى شهر سنندج، يك عالم 92 ساله از علماى شافعى مذهب استان كرمانشاه، اراز محمد سارلى، نويسنده و استاد دانشگاه، از جمله ميهمانان امسال هستند.

اسامى برخى از ميهمانان عبارتند از: ملّا قادر قادرى امام جمعه پاوه، ماموستا سيد صلاح الدين حسامى امام جمعه سنندج، مصطفى اربابى نويسنده و مترجم حنفى، ساكن تربت جام، مولوى عبدالرحمان سربازى، امام جمعه چابهار.

اراز محمد سارلى، استاد دانشگاه آزاد در استان گلستان و حنفى مذهب و نويسنده است و اكنون بيست عنوان كتاب تأليف و ترجمه دارد. وى سالها در رايزنى ايران در تركمنستان بوده و با زبان انگليسى و روسى آشناست.

سيد مهدى تخت فيروز، رييس شوراى شهر سنندج است كه سابقه 25 سال همكارى با نظام را دارد و با آنكه شافعى است، سيد ذوالشرفين است. انتخاب او توسط مردم سنندج موقعيت او را نشان مى دهد.

مولوى حمداللَّه حمداللَّه جاشويى يكى از ائمه جمعه استان هرمزگان است كه بر خلاف اغلب سنيان ايران، داراى مذهب حنبلى است. وى كه تاكنون به حج مشرف نشده بود، شايسته بود تا به عنوان ميهمان بعثه به حج مشرف شود.

ص: 106

امت اسلامى آنها را قرّةالعين خود دانسته و محبّت آنان را جزو لاينفك عقيده دينى خود مى دانند.

در مناطق كردنشين به ويژه منطقه اورامانات، كه اينجانب در آن زندگى مى كنم، سادات و اولاد حسين عليه السلام جايگاه خاصى داشته و مورد احترام و محبت عام و خاص و كوچك و بزرگ قرار دارند.

مثلًا عرفاى ما در سلسله طريقه خود و علماى ما در برگ اجازه نامه علمى و افتاى خود منتهى اليه راه و روش خود را غالباً به ائمه اطهار و اهل بيت رسول اللَّه مى رسانند.

خانواده هاى متديّن منطقه، اسامى فرزندان خود را تبركاً بيشتر از فرزندان و همسران رسول اللَّه به ويژه حسنين عليهما السلام انتخاب مى كنند.

انتساب به اهل بيت رسول اللَّه يك كرامت است لذا سادات منطقه غالباً داراى شجره نامه هايى هستند كه با چند نسل خود را به ائمه اطهار رسول اللَّه صلى الله عليه و آله مى رسانند.

افرادى را سراغ دارم به جهت اثبات سيادت و وصل نسب خود به اهل بيت، ماهها و بلكه سالها در آمد و رفت بوده اند تا گواهى علما، مشهور علم النساب را به دست آورند كه جزو سادات حسينى و يا حسنى هستند و اين نوع شجره نامه ها در منازل به عنوان سند قرابت به رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و اهل بيت و به عنوان سند شرافت خانواده و عشيره نگهدارى مى شود.

مقبره بزرگان دين و سادات و منتسبين به اهل بيت زيارتگاه مسلمانان منطقه است.

محبّت اهل بيت رسول اللَّه در تمامى زندگى مردم مسلمان تسرّى پيدا كرده، حتى به باغها و گلها و ماه و خورشيد رسيده است. براى نمونه مردم ما هرگاه گل خوش بويى را ببينند يا شى ء روشنى را مشاهده كنند يا طلوع خورشيد و ماه را شاهد باشند در لحظه اول بر محمد و آل محمد صلوات مى فرستند.

در كوهستان منطقه، گاهى شبه شقايق در فصل بهار رشد مى كند كه اصطلاحاً مردم به آن «گل ققله بازى» (يا شقايق سربزير) مى گويند گل اين گياه، همواره سر به زير است و در وسط آن هميشه چند قطره آب جمع مى شود. در فرهنگ عامه مى گويند اين گل در داغ شهادت امام حسين عليه السلام سر خود را پايين انداخته و قطرات آب جمع

ص: 107

شده در وسط گل را اشك فراق امام حسين عليه السلام تعبير مى كنند. بچه ها در روستاها گل را به دست مى گيرند و با ملاحظه قطرات آب مى گويند: اين گل براى امام حسين عليه السلام گريه مى كند و سپس به صورت جمعى و به زبان محلّى جمله اى را مى گويند كه ترجمه آن عبارت است از: «اى گل شقايق سربزير به ما بگويد حسن و حسين كجا شهيد شدند؟!»

نتيجه اينكه محبت آل رسول صلى الله عليه و آله به ويژه اولاد فاطمه زهرا عليها السلام، مورد اتفاق اهل سنت و جماعت است و ابراز اين محبت و عرضه آن در ميان هر قوم، برنامه خاصى دارد و اين يك تكليف دينى و عقيدتى است.

اين چند جمله در كنار قبر سرور كائنات تحرير شد، به اين اميد كه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله محبّت ما را از ما بپذيرد و اين محبت موجب رشد در زندگى دنيا و سبب شفاعت حضرت محمد مصطفى صلى الله عليه و آله گردد. ان شاءاللَّه.»

اللهم صل على محمد و آل محمد

ملاعبدالقادر قادرى

ص: 108

خدا است مى افتد. گو اينكه در بازبينى چمدانهاى مسافران، كه امسال همراه با افراط است، قدرى دلگير مى شوند، اما به محض تصوّر اينكه ساعتى ديگر در خدمت پيامبرخدا صلى الله عليه و آله و امامان بقيع خواهند بود و مظلوميت ائمه بقيع عليهم السلام را از نزديك خواهند ديد، آن دشوارى ها را به فراموشى مى سپارند.

زبان حال زائران بيت اللَّه الحرام در اين هنگام چنين است:

السلام اى شهر ختم المرسلين السلام اى قبله اهل يقين

السلام اى مهبط وحى جليل السلام اى آستان جبرئيل

السلام اى بيت زهراى بتول السلام اى بضعه پاك رسول

السلام اى بانوى غيب و شهود اى بهشت وحى را ياس كبود

السلام اى غرق در انجم شده السلام اى قبرهاى گمشده

السلام اى خانه هاى درد و داغ السلام اى چهار قبر بى چراغ

السلام اى دامن پاك بقيع السلام اى با صفا خاك بقيع

السلام اى تربت امّ البين السلام اى همسر حبل المتين

السلام اى حمزه نيكو سرشت السلام اى تربت رشك بهشت

اى مدينه سينه ات را باز كن ميهماندارى خود آغاز كن (1)

هنگام ورود، زائران با چشم هاى گريان به گنبد سبز مى نگرند و وقتى در ميان دو حرم قرار مى گيرند، به درستى نمى توانند تصوّر كنند كه چگونه دعاى سالهاى آنان مستجاب شده و اينچنين مشمول رحمت الهى قرار گرفته اند.

روزهاى نخست مدينه خلوت است، صبح هاى بقيع جمعيت چندانى ندارد، اما از روزهاى چهارم و پنجم ورود زائران؛ يعنى از حدود 20 تا 23 ذى قعده، مدينه رو به شلوغى مى رود و زائرانى از همه جنسيتها در اطراف پراكنده شده و در صفوف نماز جماعت حضور مى يابند.

اين روزها، پس از فاجعه بم، يكى از مسائل اساسى زائران ايرانى، دعا براى بازماندگان و مجروحان اين حادثه است. به علاوه، بسيارى از زائران خود را موظف

ص: 109

مى دانند تا در كنار انجام اعمال حج، در انديشه كمك به مردم اين شهر باشند. چند روز پيش از حركت، بعثه مقام معظم رهبرى با صدور اطلاعيه اى از روحانيون كاروانها، حجاج و زائران خواست تا پيش از سفر به خانه خدا، در امر مقدس امدادرسانى به بازماندگان و آسيب ديدگان زلزله بم تلاش كنند.

اصولا در ايام حج به جز مؤسسات مجاز از دولت سعودى، هيچ كس حق نصب صندوق كمك ندارد. به همين دليل اعلان عمومى شماره حساب يا درخواست كمك از زائران، به صورت عمومى نيست و البته هر زائرى مى تواند به صورت فردى به بعثه رهبرى مراجعه كند و كمك خود را براى زلزله زدگان بم بپردازد.

البته همراهىِ دولت سعودى براى كمك به زلزله زدگان بم، در حدّ بسيار عالى بود.

علاوه بر آنكه در فضاى عمومى عربستان هم حال و هواى حمايت روحى از اين ماجرا وجود داشت. به طورى كه روزنامه الجزيره چاپ رياض نوشت: يك شاعر سعودى با نام دكتر عطية الغامدى، شعرى به مناسبت نجات يك زن صدساله، بعد از هشت روز از زير آوار سروده است:

«مرگ به سوى او خيز برداشته بود و او هم به سوى مرگ كشانده مى شد، اما مرگ به ناگهان مسير خود را عوض مى كند و زن تنها مى ماند تا با سر بيرون آوردن از آوار مايه عبرت ديگران شود.»

ص: 110

در سال جارى، 12 نفر در نشريه زائر مشغول فعاليت هستند. مسؤوليت نشريه به عهده آقاى على شكوهى و سردبير آن آقاى على زارع فكرى است. استاد جواد محدثى مسوؤليت بخش هاى دينى و ادبى نشريه را برعهده دارند. پنج خبرنگار و گزارش گر با اسامى مجتبى حسينى، محسن ماندگارى، محمد دلاورى، عليرضا قربانى، غلامحسين مقيمى در نشريه فعاليت مى كنند. علاوه بر آن، دو حروفچين، يك صفحه آرا و يك مسؤول امور اجرايى نيز فعالند. نشريه زائر به جز كار روزانه، چندين ويژه نامه هم منتشر مى كند. قرار است در سال جارى، يك ويژه نامه براى انقلاب اسلامى و ويژه نامه ديگرى براى ايرانيان خارج از كشور كه به حج آمده اند منتشر شود. دو ويژه نامه؛ يكى براى مدينه و ديگرى براى مكه خواهد بود.

يكى از سياستهاى اصولى نشريه زائر آن است كه گزارش ها و مقالات تازه انتشار دهد، گرچه گه گاه از متون ادبى كهن هم استفاده مى شود.

افراد نشريه، هر روز صبح، از ساعت 8 تا 9 جلسه مشترك داشته و كارها را تقسيم مى كنند. نشريه پس از آماده شدن و صفحه بندى، در دو قطع A 4 و B 5 چاپ مى شود. قطع دوم براى نصب روى ديوار تكثير مى شود.

نشريه زائر داراى مجوز رسمى است. در واقع پس از آنكه در سالهاى گذشته، دولت سعودى مزاحم انتشار نشريه شد و گاه مسؤولان توزيع آن را به خاطر حمل آنها دستگير مى كرد، نشريه مجوز گرفت.

نخستين شماره اين نشريه در 21 دى ماه: 19 ذى قعده انتشار يافت. به طور معمول، نخستين شماره همزمان با ورود سرپرست حجاج ايرانى است. عناوين خبرى زائر در شماره نخست آن چنين است:

پس از ورود سرپرست حجاج ايرانى به مدينه، به جهت ضرورت خدمتگزارى شايسته به حجاج، در نخستين جلسه شوراى هماهنگى بعثه مقام معظم رهبرى، راههاى خدمت رسانى هرچه بيشتر به زائران بيت اللَّه الحرام و مقدّمات برپايى حج ابراهيمى مورد بررسى قرار گرفت. آقاى رى شهرى در اين جلسه تأكيد كردند كه زائران امسال، زلزله زدگان بم را از ياد نخواهند برد و براى آنان نيز دعا خواهند كرد.

خبر ديگر زائر حاكى است امسال (بر اساس قراردادى كه ميان سازمان هواپيمايى

ص: 111

ايران و خالدبن عبداللَّه بكر رييس خطوط هوايى عربستان به امضا رسيد) تمامى زائران مدينه قبل، مستقيم وارد مدينه منوره مى شوند. همچنين هشتاد درصد از زائران مدينه بعد هم، به طور مستقيم از مدينه عازم ايران خواهند شد.

آقاى امينيان، رييس ستاد حجّ مدينه، همچنين اعلام كرد كه امسال با كمك دولت سعودى، نظارت به وضعيت غذايى زائران جدى تر و وضعيت بهداشتى از سالهاى گذشته بهتر خواهد شد.

يكى از كارهاى جارى زائر، مصاحبه با زائران و انتشار نظرات جالب معنوى آنان در اين سفر زيارتى است. بحثى با عنوان «پاى رفتن نيست» اختصاص به اين قبيل گزارش ها دارد. «توصيه هايى براى همه» عنوان گفتگو با يكى از روحانيون كاروانهاست كه تجربه هاى خود را بيان كرده است. «مدينه شهرى است كه همه تاريخ در آن خلاصه شده است.» در ادامه توصيه استفاده معنوى بيشتر از ايام حج شده است.

تا روز 21 دى ماه، چنانكه در نشريه زائر آمده، نزديك به 11 هزار زائر ايرانى وارد مدينه شده اند.

روابط عمومى بعثه، طى اطلاعيه اى توصيه هاى عمومى خود را، همراه با برنامه هاى ويژه اين ايام اعلام كرده است:

اقامه نماز، شركت در نمازهاى جماعت، تلاوت قرآن، زيارت توأم با آداب و شرايط آن، حضور در مراسم با شكوه دعاى كميل و نيز شركت در جلسات توجيهى و آموزشى كاروانها، از توصيه هايى است كه به زائران شده است. دعاى ندبه صبح جمعه ساعت 5/ 7 در بعثه مقام معظم رهبرى برپا مى شود. همچنين برنامه هاى سخنرانى عمومى نيز كه در آنها چهره هاى حاضر در بعثه در باره معارف حج سخنرانى خواهند كرد، برقرار است كه با هماهنگى مديران، به ترتيب از كاروانها براى شكرت در آنها دعوت به عمل مى آيد. مانند همين جلسات در محل بعثه در شهر مكه مكرمه هم برگزار خواهد شد.

شماره دوم زائر كه همچنان در 12 صفحه A 4 منتشر مى شود، افزون بر اخبار ايران، داراى يك خبر ويژه در باره محور برنامه هاى فرهنگى امسال بعثه مقام معظم رهبرى است. اين محور «شناساندن حكومت حضرت مهدى عليه السلام» است كه آقاى رى شهرى آن را در جمع اعضاى بعثه و جمعى از زائران بيت اللَّه الحرام بيان كردند. در همين شماره، و به

ص: 112

همين مناسبت، مصاحبه اى با عنوان «حج ابراهيمى و مهدويت اسلامى» به عنوان مصاحبه با دكتر غلامرضا بهروز لك به چاپ رسيده است.

خبر ديگر زائرِ شماره دوم، اختصاص به اين آمار دارد كه امسال هفتاد درصد از زائران با سواد هستند. از جمع زائران بيش از 23 هزار نفر مدرك از ديپلم به بالا دارند. اين علاوه بر حدود 1300 روحانى است كه تحصيلات حوزوى دارند و به صورت روحانى يا زائر در جمع زائران هستند.

بازار، دغدغه بسيارى از زائران است. در نشريه زائر، گزارش هايى در اين باره دارد كه بيشتر مصاحبه با زائرانى است كه در بازارها به گردش مشغول اند. اين گزارشها مى تواند خودآگاهى زائران را براى توجه به فضاى عبادى- زيارتى محيط جلب كند.

اين گزارش تحت عنوان «حاجى آخرش چند» گفتگويى است با شمارى از زائران و فضاى بازار. گزارش ياد شده در باره قيمتها، تفاوت آنها و اخلاقيات حاكم بر بازار هم اطلاعاتى را در اختيار زائران قرار مى دهد.

هر سال شمارى از زائران جوان در كاروانها حضور دارند كه سبب شادابى موجود در كاروان مى شود. اين افراد افزون بر آنكه معنويت حج را بيش از ديگران درك مى كنند، مى توانند دستگير پيران كاروان بوده و به مدير و روحانى در انجام بهتر مناسك افراد پير كمك كنند. به طور معمول، جوانان در فراگيرى مناسك حج آماده تر هستند. امسال از جمع قريب به 94 هزار زائر بالغ بر سى هزار نفر زير 45 سال هستند و در مجموع اندكى بيش از 2300 زائر، سنى زير سى سال دارند. طبيعى است كه مسائل مالى حج، امكان فراهم شدن سفر حج براى جوانان را محدود مى كند؛ زيرا دراين سن، آنان در انديشه فراهم كردن اوّليات زندگى خويش هستند و توانايى و استطاعت مالى براى انجام حج را ندارند.

سومين شماره زائر، ضمن بيان اخبارى از ايران و جهان، حاوى اخبار، مقالات و مصاحبه هايى در باره حج است. در اين شماره، يك صفحه كامل در باره احكام فقهى حرمين شريفين به قلم آقاى محمد حسين فلاح زاده به چاپ رسيده است. اين مقاله، حاوى احكامى است كه به نوعى به اين دو شهر مربوط مى شود و بخش عمده آن به حكم نماز قصر و اتمام در اين دو شهر اختصاص داده شده است. در ميان اين احكام، مسائلى كه زائران به طور روزمره با آن درگير هستند آمده است. افرادى كه علاقمند به

ص: 113

روزه گرفتن در اين ايام هستند، كسانى كه اشياى متعلق به هتل از جمله قرآن را به خارج از آن انتقال مى دهند، در اين مقاله مى توانند پاسخ خود را بيابند.

مصاحبه با آقاى زرهانى رييس سازمان حج و زيارت، پس از آن آمده است. وى در اين مصاحبه نرخ حج جارى را ميان 000 300/ 1 تومان تا 700000/ 1 دانسته ومى گويد:

«عمده اين تفاوت به هزينه محل اقامت بر مى گردد و بحث نقل و انتقال زائران و هزينه هاى ديگر يكسان است. كار جديد ديگرى كه امسال صورت گرفته، آن است كه از ميان مديران كاروانها، يك نفر به عنوان مشاور رييس سازمان انتخاب شده است.»

وى وجود ارزشيابى هاى دقيق از كاروانها را به هدف تشويق مديران و استفاده از خلّاقيت آنها، يكى از اقدامات ديگر سازمان حج دانسته است.

نشريه زائر، در اين شماره شرح حال جمعى از صحابه مدفون در بقيع را آورده است. به علاوه، مقاله اى هم با عنوان «ستارگان بقيع» در شرح حال معصومين مدفون در بقيع درج شده كه قسمت نخست آن است. گزارش جديد اين شماره، مطلبى است با عنوان «وظايف دفاتر مراجع شيعه در مدينه». در اين گزارش ابتدا با آقاى محمد جواد ركنى، از بعثه آيت اللَّه فاضل لنكرانى مصاحبه شده و ايشان تأكيد كرده است كه مهم ترين وظيفه دفاتر، پاسخ گويى به مسائل شرعى حجاج است. به طور معمول، از ديگر وظايف دفاتر، گرفتن وجوه شرعى مردم است كه از نقاط مختلف به اينجا آمده و وجوه شرعى خود را به مرجع مورد نظر خود مى پردازند. حجت الاسلام محمودى از دفتر آيت اللَّه سيستانى مى گويد: روزهاى نخست، كمتر پرسش شرعى وجود دارد، اما به تدريج و به ويژه روزهاى نخست در مكه، اين مراجعات زياد مى شود.

گفتنى است كه در هر دفتر، جمعى از علما و فقهاى برجسته هستند كه با مطرح شدن پرسش جديد، شوراى استفتايى تشكيل داده و مشكل را حل مى كنند. به علاوه ارتباط تلفنى هم با مرجع برقرار است.

گزارشى با عنوان «اوقات غنيمت دان، آن قدر كه بتوانى» گفتگويى است با حجاج،

ص: 114

در باره كيفيت گذران روزهاى با ارزش حضور در مدينه. مصاحبه اى با محمد اسحاق مدنى تحت عنوان «فرايند تكاملى حج ايرانيان» در ادامه آمده و اخبار ديگرى از عربستان و ساير نقاط هم در آن درج شده است.

ص: 115

ميان افراطيون وهابى با مأموران سعودى در جريان بوده است. وزير حج عربستان مى گويد:

«امسال، از 161 كشور، زائر به سعودى وارد خواهد شد. شعار حجّ امسال هم «صحت ميهمانان خانه خدا» است كه از طرف وزير بهداشت اعلام شده است. خبرى هم از بانك توسعه اسلامى براى توزيع كالابرگهاى حج درج شده است. رنگ سبز كالابرگها براى قربانى حج تمتّع و قِران و رنگ قرمز براى فديه است. تحوّل جديدى كه در نقل وانتقال زائران صورت گرفته، مربوط به بازگشايى فرودگاه مدينه به روى هواپيماهاى خارجى است و كار زائران را، كه پيش از اين دشوارى انتقال از جده به مدينه را داشتند، آسان مى سازد.

145 راهنما هم از طرف وزارت شؤون اسلامى معيّن شده است تا زائران را راهنمايى كرده، آنان را نصيحت نموده و مناسك بياموزند.»

سوّمين شماره البلادِ فارسى هم مانند شماره هاى قبل، با محوريت حج، زلزله بم و روابط ايران با كشورهاى عربى و نيز برخى از مسائل جهانى، با تاريخ 20 دى ماه منتشر شده است. خبرى از نماينده ولى فقيه حجّت الاسلام و المسلمين رى شهرى در صفحه اول آمده است كه: نقش دولت عربستان در خدمت به زلزله زدگان بم و ارائه تسهيلات به حجاج ستودنى است. خبر ديگر در باره زائران مصرى است كه آخرين آنها روز دوم ذى حجه وارد عربستان خواهند شد. وزارت بهداشت سعودى كليه نيروهاى خود را براى خدمت به ميهمانان خانه خدا بسيج كرده است. خبر ديگر آنكه شش ميليون پرس غذا در مشعر و منا ميان زائران خانه خدا توزيع خواهد شد. معاون وزارت حج از هماهنگى ميان وزارت حج و بعثه هاى حج سخن گفته است. اين هماهنگى از جمله در باره سرازير شدن زائران براى جمرات است كه امسال به نوبت خواهند آمد تا يك مرتبه همه در آنجا جمع نشوند. سالهاى قبل به همين دليل، مشكلات عديده اى به وجود مى آمد.

خبر ديگر آن است كه هيچ اتوبوسى بدون داشتن مجوّز سازمان كلّ امنيت، نمى تواند وارد مشاعر مقدسه شود. اين اتوبوس ها طى ماه جارى نمى توانند وارد مكه مكرمه شوند. در اين شماره البلاد، از تشويق دولت سعودى نسبت به زنان براى كمك به

ص: 116

فعاليتهاى مورد نياز به آنها در امور حج سخن گفته شده و اينكه 1600 فرصت شغلى وجود دارد كه زنان سعودى مى توانند از آن استفاده كنند. كمترين حقوق 1500 ريال و بالاترين آن 6000 ريال سعودى خواهد بود.

چهارمين شماره البلاد در روز يكشنبه 21 دى ماه، 19 ذى قعده منتشر شد. خبرى از اسقبال فهد از پادشاه اردن، طرح هاى مقابله با سيل در مكه، اعلام راديوى اف- ام براى پخش قرآن و تصويرى بزرگ از دو زن از عراقى ها كه شوهرانشان به دست آمريكايى ها كشته شده و در حال سوگوارى هستند، روى صفحه اول البلاد فارسى ديده مى شود. در صفحات بعد، خبرى از ورود نخست وزير تركيه به ايران، زلزله هاى مداوم در ايذه و مسجد سليمان و ديدار وزير خارجه اسپانيا از زلزله بم آمده است. در باره اخبار حج، خبر آمادگى بهدارى مدينه براى رسيدگى به زائران بيمار، هزينه 30 ميليون ريالى سعودى براى تجهيز آشپزخانه هاى چادرهاى زائران ايرانى در منا و اعلام قاطع ممنوعيت استفاده از كپسول گاز در مشاعر مقدسه، كه توسط مسؤولان بلندپايه سعودى اعلام شده، ديده مى شود.

بر اساس نوشته البلادِ فارسى، امسال 2700 كارمند و كارگر در مسجد الحرام در خدمت زئران خانه خدا هستند. از اين تعداد، 700 نفر نيروهاى ثابت مسجد هستند و حدود 2000 مرد و زن براى اين ايام به آنها افزوده شده اند. اين افراد شامل مرشدينى هم هستند كه به قول اين روزنامه براى جلوگيرى از بدعتها و كارهاى خلاف شرع در مسجدالحرام ايفاى نقش مى كنند. برنامه هاى ويژه مسجد از 15 ذى قعده آغاز شده و تا پايان ماه ذى حجه ادامه خواهد داشت. خدمات ارائه شده در مسجد، شامل خدمات ارشادى، عمومى، فنى و خدمات غير مستقيم مى شود؛ از جمله خدمات توجيهى مى توان به برگزارى كلاس هاى سخنرانى و درس و ارائه فتواها و توزيع كتابهاى دينى اشاره كرد كه سه اداره توجيه و ارشاد، اداره شؤون مصاحف و اداره تطويف اين وظايف را عهده دار هستند.

پروژه هاى عمرانى كه در طول سال گذشته به انجام رسيده و براى حج آماده شده عبارت اند از:

- بهره بردارى كامل از توسعه مطاف طبقه دوم (در واقع منحنى كردن زواياى طبقه

ص: 117

دوم؛ به طورى كه تقريباً به صورت بيضى شكل در آمده است).

- پايان بازسازى پلكان مجاور باب اجياد، به علاوه دو پلكان ديگر كه براى معلولان و سالمندان ساخته شده است. نيز ازدياد پلكانها براى معلولان در اطراف صفا و بهينه سازى پلكانهاى موجود.

- استفاده كامل از سقف چاه زمزم (در واقع، چاه زمزم، ديگر از مسجدالحرام راهى ندارد و سقف آن به مطاف افزوده شده است).

- ايجاد مسير ويژه براى طواف معلولان وسالمندان درطبقه دوم وسطح حرم شريف.

- ايجاد گذرگاه ويژه براى صندلى هاى چرخدار در طبقه دوم مسير مسعى.

گفتنى است از نظرفقهاى شيعه تااين زمان، نه طواف درطبقه دوم جايزاست و نه سعى.

به دنبال خبرى كه در شماره نخست البلاد آمده بود، در شماره 4 نيز تأكيد شده است كه تعداد 145 راهنما و مرشد براى هدايت مردم و مبارزه با آنچه كه اين جماعت آنها را بدعت! مى نامند، در مساجدى كه مورد زيارت زائران هستند، آماده خدمت مى باشند.

در برخى از اين اماكن؛ مانند احُد، بلندگو يكسره مشغول به تبليغ و مخالفت با زيارت قبور شهداى احد است. اين وضعيت در تمام ايام عمره ادامه داشت و با كمال شگفتى كمترين تأثيرى هم روى زائران شيعه و سنى نداشت.

در پنجمين شماره البلاد، با اشاره به اينكه در دوم ذى حجه چهارمين همايش مكه مكرّمه برگزار مى شود، مى گويد: موضوع آن مسائل حمل و نقل زائران در موسم حج است. مسائل شرعى، بهداشتى، تسهيلاتى از مباحثى است كه در مقالات سخنرانان مورد توجه خواهد بود. به گزارش البلاد فارسى، ش 12 (دوشنبه 29 دى) اين كنفرانس در روز ياد شده، در دانشگاه امّ القرى در مكه افتتاح شده است.

در اين شماره همچنين به سفر امير عبدالمجيد به جده براى نظارت بر حسن اجراى برنامه هايى كه براى زائران تدارك ديده شده، اشاره شده است. در اين شماره گزارش مفصلى از فعاليتهاى شعبه وزارت حج در مدينه براى استقبال از زائران و امكاناتى كه

ص: 118

تدارك ديده شده، ارائه شده است. در اين رابطه، مصاحبه مفصلى با مهندس عبدالفتاح رييس فرودگاه مدينه صورت گرفته است.

امسال براى پاكسازى قربانگاه هاى مكه، مبلغ 000 000 5 ريال سعودى اختصاص داده شده است. اين مبلغ صرف پاكسازى قربانگاه ها پس از قربانى خواهد شد كه سرعت عمل در آن مى تواند سلامت محيط زيست را تأمين كند.

ص:119

بسم اللَّه الرحمن الرحيم

وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ .... آل عمران، 104

مقدمه

شناخت حوزه مسؤوليت و چگونگى انجام وظايف محوّله، از شروط اصلى مسؤوليت دهى و يا مسؤوليت پذيرى است كه اگر با شرايط ديگر پيوند پيدا كند، موفقيت انسان را دو چندان خواهد كرد.

از اين رو و با توجه به وظايف شوراى فرهنگى و گروههاى ارشاد كاروانهاى حج جمهورى اسلامى ايران و نقش آنان در ارشاد زائران، مطالبى در چند بخش تقديم مى گردد، اميد است با اهتمام و عمل به آن، عزّت و اقتدار شيعه افزون و ثواب مضاعف نصيب همگان گردد:

1.پيشينه گروههاى ارشاد

گروه ارشاد زائران بيت اللَّه الحرام براى اوّلين بار، پس از پيروزى انقلاب اسلامى، با تعداد محدودى در بعثه مقام معظم رهبرى تشكيل و با سازماندهى آنان و استقرار در مكانهاى خاصى؛ همچون بقيع، به ارشاد و راهنمايى زائران مى پرداختند. اين روش گرچه موفقيتهايى را به همراه داشت، ليكن با كاستى هايى نيز روبرو بود كه موجب گرديد تا معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبرى با بهره گيرى از نظريات و پيشنهادهاى دست اندركاران امر حج و با بازنگرى در تشكيلات و سازماندهى و روش اجرايى آن، گروههاى ارشاد كاروانها را به شكل كنونى سازماندهى نمايد.

2.وضعيت حجاج اعزامى

همه ساله هزاران نفر از نقاط مختلف ايران اسلامى، جهت انجام فريضه حج و زيارت نبىّ گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و فاطمه زهرا عليها السلام و امامان مدفون در بقيع عليهم السلام و ديگر اماكن

ص: 120

زيارتى مكه و مدينه، توسط سازمان حج و زيارت به عربستان اعزام مى شوند. در ميان زائران اعزامى دو گروه وجود دارند كه بايد به نوعى به كمك آنان شتافت:

1.افراد ضعيف، بيمار و احياناً مسن و ناتوان. 2. افرادى كه تجربه سفرهاى خارجى را نداشته و يا عظمت اين سفر الهى و معنوى را درك نمى كنند و در نتيجه خواسته يا ناخواسته به اعمالى دست مى زنند كه موجب وهن تشيع و جمهورى اسلامى ايران مى گردد.

3.طبيعت سفر حج

جمعى بودن سفر، محدود بودن امكانات پروازى، دشوار بودن زائرگردانى، آن هم در يك كشور خارجى، محدوديت زمانى و مكانى انجام مناسك حج، جابه جايى هاى متعدد در مدت محدودِ سفر، موقعيت زائران ايرانى به عنوان پيروان تشيع و انقلاب اسلامى و انتظار حجاج ديگر كشورها از آنان، حضور حجاج كشورهاى اسلامى و احياناً غير اسلامى با آداب و رسوم و زبانهاى مختلف، هر يك ضمن در بر داشتن سختى ها و دشوارى هاى خاص خود، موجب احساس مسؤوليت بيشتر زائران نسبت به مكتب اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام و انقلاب اسلامى مى گردد.

4.وضعيت خاص عربستان

عربستان سعودى همه ساله در موسم حج، مقرّرات و قوانين خاصى را به اجرا مى گذارد كه اين مقررات ايجاب مى كند مسؤولان حج دو كشور تلاشهاى مشتركى را براى هرچه بهتر و باشكوهتر برگزار شدن اين فريضه الهى انجام دهند تا على رغم آمار گسترده زائران و اختلاف نگرش عربستان و ايران در برخى مسائل مرتبط با حج و نيز ايجاد محدوديت براى برخى امور ارشادى و تبليغى، زائران ايرانى بتوانند به راحتى و درستى، اعمال و مناسك خود را انجام دهند.

شايان ذكر است كه در ميان كشورهاى اسلامى، تنها جمهورى اسلامى ايران است كه در مراحل مختلف سفر، تمامى امور مربوط به زائران، از قبيل: تهيه مسكن، تغذيه، حمل و نقل، امور پزشكى و ارشاد، آنان را به صورت متمركز برعهده دارد.

ص: 121

5.اهداف جمهورى اسلامى ايران از حج

الف:انجام حج صحيح و مقبول توسط حجاج.

ب:ايجاد تحوّل روحى و اخلاقى در حاجيان.

ج:فراهم نمودن زمينه هرچه بيشتر اخوّت دينى و وحدت اسلامى.

د:معرفى شيعه و نظام جمهورى اسلامى ايران به حجاج ديگر كشورها.

ه:فراهم كردن رفاه نسبى براى زائران به منظور استفاده هرچه بيشتر معنوى از اين سفر روحانى.

رسيدن به اين اهداف، باتوجه به محدوديت امكانات، جز با اتّكا به نيروهاى مؤمن و عاشق خدمت به اسلام عزيز و نظام جمهورى اسلامى ايران ميسّر نخواهد شد.

لذا با توجه به اهداف پيشگفته، همه ساله از ميان زائران هر كاروان بر اساس دستورالعمل پيوست، تعدادى از خواهران و برادران براى انجام مسؤوليت دينى و شرعى امربه معروف و نهى از منكر و ارشاد ديگر زائران، به صورت داوطلبانه انتخاب مى شوند تا با پيشگيرى از امورى كه در آن محيط به شيعه و تشيّع لطمه وارد مى كند، دين خود را به ائمه معصومين عليهم السلام ادا نموده، ديگر مسلمانان را به مكتب اهل بيت علاقمند و اميدوار سازند.

6.گزينش و توجيه

برپايى حج ابراهيمى و برگزارى مراسم عظيم كنگره عبادى- سياسى حج، مطابق با شأن نظام اسلامى و زائران ايرانىِ خانه خدا، از يك سو جايگاه تشيع و جمهورى اسلامى ايران را در نگاه مسلمانان جهان ارتقا بخشيده و از سوى ديگر افتخار انتساب به امامان معصوم شيعه، مسؤوليت هر ايرانى و دوستدار خاندان عترت و طهارت را دو صد چندان مى كند.

زائران محترم ايرانى حرمين شريفين كه نمايندگان انقلاب اسلامى و ملّت مسلمان ايران در سرزمين وحى مى باشند، به خوبى مى دانند كه اعمال آنان در ديد نكته بين و ژرف انديش ديگر زائران، مسلمان هم بر آبروى نظام جمهورى اسلامى و هم بر توجه به

ص: 122

خاستگاه اين نظام اسلامى؛ يعنى فقه و فرهنگ غنى ائمه معصومين عليهم السلام تأثير غير قابل برگشت دارد. از اين رو، هدايت به موقع زائران ايرانى و توجيه صحيح آنان، مسؤوليت بس سنگينى است كه بردوش روحانيون و معين هاى محترم كاروانها و ساير عوامل حج گذارده شده و خصوصاً عزيزان روحانى به دليل رسالتى كه برعهده دارند، بايد پيوسته و به صورتهاى گوناگون در زمينه حفظ شخصيت شيعى و انقلابى و همچنين انجام صحيح مناسك حج به زائران خود آموزشها و تذكّرات لازم را ارائه كنند.

7.پيوند با رهبران الهى

يكى از فلسفه ها و مقاصد بلند حج، اين است كه حج گزاران در پرتو زيارت خانه خدا و انجام مناسك حج، قطره هاى وجود خود را به درياى بيكران امامت و رهبرى خاندان رسول اللَّه صلى الله عليه و آله وصل كنند؛ چرا كه در حديث آمده است: «مِنْ تَمامِ الْحَجّ لِقاءِ اْلإمامِ»، و در اين راستا، ائمه بقيع عليهم السلام، محور و مركز اصلى اين توجه اند و چون بهره گيرى از ثمرات زيارت ائمه و حفظ بقيع و باز نگهداشتن درِ اين حرمِ الهى بر روى همه زائران حرم نبوى صلى الله عليه و آله، يكى از حياتى ترين مسائل اجتماعى شيعه در طول تاريخ بوده است، لذا لازم است از دست زدن به اعمالى كه ما را از اين اصل مهم و حساس دور مى كند، جداً احتراز نماييم. مردم ايران به دليل سابقه طولانى در ولاى اهل بيت عليهم السلام و ارادت به ساحت مقدّسشان و به عنوان پيروان تفكّر اصيل اسلام ناب محمدى صلى الله عليه و آله و تربيت يافتگان مكتب ولايت و امامت، بايستى با رفتارى درست و كردارى شايسته محبت و علاقه ساير مسلمانان را به سوى ائمه هدى عليهم السلام جلب كرده، مايه آبرو و عزّت پيشوايان مظلوم و معصوم خود باشند. اقدام به اعمالى كه موجب وهن مذهب و از بين بردن علاقه ديگران به مكتب نجاتبخش اهل بيت عليهم السلام مى شود خسران عظيمى است كه با جدّيت بايد از آن جلوگيرى كرد.

8. ارشاد سازنده

ارشاد سازنده و مواعظ بليغ روحانيون محترم كاروانها، با شيوه اى قابل فهم و با بهره گيرى از قرآن كريم و احاديث اهل بيت عليهم السلام و استفاده از تجارب ملموس و نيز

ص: 123

به كارگيرى تمامى امكانات و ظرفيتهاى موجود، مى تواند مشتاقان و زائران حرمين شريفين را در برابر موارد خلاف مصونيت بخشد؛ از اين رو و براى تحقّق بخشيدن اين امر مهم و به منظور تشويق زائران بيت اللَّه الحرام، به بهره بردارى هرچه بيشتر از مراسم عظيم عبادى- سياسى حج و حفظ شؤون دينى و اسلامى حجاج ايرانى و پيشگيرى از رفتارهاى خلاف اخلاق و همچنين با اتكا به تجربه موفق گروه هاى ارشاد در گذشته، شوراى فرهنگى، مركب از روحانى و معين كاروان و مدير و معاون كاروان تشكيل مى گردد. اين شوراها با استفاده از امكاناتى كه در اختيار دارد، در جهت رشد و تعالى زائران و نيز اجراى سياستهاى فرهنگى بعثه مقام معظم رهبرى و نظارت برعملكرد گروه هاى ارشاد، به انجام وظيفه مى پردازد.

نحوه تشكيل گروه هاى ارشاد:

در راستاى مشاركت دادن كليه زائران در انجام امور فرهنگى و اصلاح رفتارهاى اجتماعى و مراقبت نسبت به انجام صحيح مناسك و استقرار نظم در تمامىِ كاروانها و آشنا نمودن حجاج ايرانى به حساسيتهاى ساير مسلمين در موسم حج و بالأخره حفظ شؤون دينى و ارتقاى جايگاه نظام اسلامى در منظر حجاج ساير كشورها، در هركاروان به تعداد ده نفر از برادران و خواهران زائر، كه از سطح سواد و آگاهى بالاترى نسبت به سايرين برخوردار بوده و توانايى انجام وظايف محوّله را داشته باشند، براى انجام مأموريتهاى فوق و عينيت بخشيدن به فريضه بزرگ امر به معروف و نهى از منكر و ارشاد سايرين، به صورت داوطلبانه انتخاب مى شوند و تحت عنوان گروه هاى ارشاد زيرنظر شوراى فرهنگى و به محوريت روحانى محترم كاروان انجام وظيفه مى كنند:

الف-شرح وظائف شوراى فرهنگى كاروان:

1.تنظيم برنامه جلسات و مراسم كاروان و نصب آن در محل مناسب جهت اطلاع زائران.

2.شناسايى و انتخاب ده نفر از خواهران و برادران به عنوان گروه ارشاد.

ص: 124

3.برنامه ريزى و اجراى برنامه هاى ارائه شده از سوى بعثه.

4.نظارت بر رفتار اجتماعى زائران و ارائه رهنمودها و آموزش هاى لازم به آنها.

5.برنامه ريزى جهت برگزارى مسابقات فرهنگى، حفظ قرآن و حديث و ...

6 شناسايى نيروهاى مستعد، جهت همكارى با كاروان در بخشهاى مختلف.

7.بررسى و تصويب تشكيل جلسات ويژه به مناسبت اعياد، وفيات، بزرگداشت دهه فجر و امثال آن.

8.شناسايى ظرفيتهاى جديد فرهنگى- مذهبى و استفاده از آن به منظور پركردن اوقات فراغت زائران.

9.مشورت و تبادل نظر نسبت به زمان تشكيل جلسات، ديدارهاى دوره اى، شركت در جلسات عمومى بعثه نظير دعاى كميل، دعاى ندبه و امثال آن.

10.رسيدگى به تخلّفات و اختلافات احتمالى زائران و ارائه تذكرات لازم.

11.بررسى پيشنهادها و انتقادات زائران و رسيدگى به آنها.

12.ارزيابى چگونگى حضور زائران كاروان در جلسات، مراسم و برنامه هاى مختلف حج و عملكرد آنان.

13.شناسايى و معرفى زائران موفق كاروان.

ب- روش كار و ضوابط كلى

1. انتخاب افراد عضو گروه ارشاد از ميان داوطلبان، برپايه ضوابط شرعى و برابر مقررّات اعلام شده از سوى بعثه و تنها در محورهاى تعريف شده كه پس از اين ذكر خواهد شد، صورت مى گيرد.

2. هريك از اعضاى گروه اصلى، حتى المقدور ده نفر ديگر از اعضاى كاروان را شناسايى و با هماهنگى روحانى محترم كاروان، نسبت به توجيه آنها اقدام و خود نيز رابط اين گروه با گروه مركزى خواهد بود.

3. پيشنهادها و انتقادهاى زائران و همچنين مشكلات و موانع كار در جلسات گروه هاى ارشاد، مورد بحث و بررسى قرار گرفته و پس از جمع بندى از طريق رابط گروه، به مديريت آموزش و پژوهش بعثه منتقل مى گردد.

ص: 125

تبصره: گزارشهاى تخلّفات مهم، لازم است در همان روز از طريق روحانى كاروان و يا نماينده وى به بعثه منتقل شود.

ج- زمان و مكان و چگونگى انجام وظايف گروههاى ارشاد

1. حضور در بقيع و اطراف آن جهت ارشاد زائران.

2. حضور در مسجدالنبى صلى الله عليه و آله در ساعتهاى مشخص.

3. حضور در مسجدالحرام در اوقات مشخص.

4. مراقبت و ارشاد زائران در طول سفر.

5. تكميل فرمها و پاسخنامه ها و ارسال آن به واحد مربوط در بعثه مقام معظم رهبرى.

6. كمك به افراد ناتوان در انجام اعمال.

د- نحوه عملكرد اعضاى گروه ها

* قبل از تشرف:

اعضاى گروه ارشاد كاروان، ياوران و مشاوران روحانى محترم كاروان بوده، در صورت لزوم، وظايف محوله از سوى ايشان از قبيل: تصحيح قرائت نماز و ... را انجام مى دهند.

* هنگام تشرّف:

روحانى كاروان پس از تشرف به مدينه منوره و يا مكه مكرمه، در اوّلين فرصت با مراجعه به واحد ارشاد مستقر در بعثه مقام معظم رهبرى و اعلام حضور و اخذ برنامه كار «گروه ارشاد» آن را به اعضاى گروه اعلام مى نمايد.

شايان ذكر است:

1. در صورت نياز به مراجعه «رابط گروه» به «واحد ارشاد» مستقر در بعثه، مراتب از طريق روحانى و يا بازرس كاروان به آنها اعلام خواهد شد.

2. وظايف گروه ارشاد به گونه اى تعيين گرديده، كه تضادّى با برنامه هاى عبادى و زيارتى آنها نداشته باشد، گرچه اين عمل نيز خود از مهمترين عبادات است.

ص: 126

ه- تخلّفات رفتارى

به منظور آشنايى با نوع تخلّفاتى كه امكان دارد گروههاى ارشاد با آن مواجه شوند و مواردى چند از آنها در سالهاى قبل گزارش شده، به تناسب ويژگيهاى مكانى ذكر خواهد شد. بديهى است پاره اى از اين خلافها، به دليل تركيب سنى و وضعيت تحصيلى زائران و رعايت ضوابط و مقرّرات در سال جارى ممكن است كمتر مشاهده شود، در عوض بنا به مقتضيات زمان، احتمالًا تخلّفات جديدى اتفاق بيفتد كه در اين فهرست به آنها اشاره اى نشده، لذا روحانيون محترم و اعضاى محترم گروه هاى ارشادى، ضمن انعكاس آنها به بعثه، نسبت به رفع آن اهتمام عالمانه و منطقى را به كار بندند.

الف- فرودگاه

1. حمل مواد مخدّر هرچند كم، اين كار علاوه بر خدشه دار ساختن حيثيت زائران ايرانى، براى اعضاى كاروان و مسؤولان ايرانى نيز در فرودگاه مشكل آفرين بوده، در عربستان مجازات سنگين دارد.

گفتنى است: افراد و وسايل همراه مسافر در فرودگاه توسط مأموران دولت عربستان با دقت كنترل و گاهى به وسيله سگهاى تربيت شده مورد بازرسى قرار مى گيرند.

2. فروش اجناسى از قبيل: پسته، زعفران، تسبيح، انگشتر، گز و ... به ويژه توسط بانوان.

ب- در بقيع و اطراف آن

1. بستن دخيل به شبكه هاى بقيع به وسيله پارچه، نخ، قفل و امثال آن.

2. برداشتن خاك و سنگ و گندم از روى قبرها.

3. انداختن عريضه، پول، لباس، پارچه، شمع و ... روى قبور.

4. فيلمبردارى و گرفتن عكس داخل بقيع.

5. عدم رعايت نظافت محوطه بقيع.

6. سد معبر و ايجاد مزاحمت براى ديگران در جلو بقيع.

7. سيگار كشيدن در داخل و جلوى بقيع.

8. نماز خواندن جلو و داخل بقيع، باتوجه به حرام بودن آن از ديدگاه وهابيان.

ص: 127

9. تجمّع جلوى بقيع به هنگام نماز جماعت.

10. خواندن روضه هاى حساسيت برانگيز، توأم با حركات ناموزون و احياناً با صداى بلند.

11. نوحه خوانى و سينه زنى

12. خواندن دعاى توسل و زيارت عاشورا، به صورت دسته جمعى و با صداى بلند جلو و مقابل بقيع و ديگر اماكن زيارتى.

13. روشن كردن شمع و انداختن سفره هاى نذرى.

14. خوابيدن كنار بقيع، به ويژه بانوان.

ج- مسجدالنبى صلى الله عليه و آله و اطراف آن

1. بوسيدن ضريح و درهاى حرم مطهّر.

2. گذاشتن مهر، سنگ و امثال آن هنگام سجده.

3. عبور از مقابل نمازگزاران و حرمت آن از ديدگاه اهل سنت.

4. بردن كفش به داخل روضه مقدسه و گذاشتن آن روى جعبه قرآنها.

5. گرفتن قرآن و كفش در يك دست.

6. عبور از روى قرآن و قفسه هاى قرآنى.

7. گرفتن قرآن با دست چپ و گذاشتن آن روى زمين و فرش.

8. بردن قرآن از مسجد جهت تلاوت، به محل سكونت.

9. به هم زدن صفوف نماز جماعت و اصرار برگذشتن از ميان جمعيت.

10. خواندن نماز نافله و قرائت قرآن، هنگام خطبه هاى نماز جمعه.

11. صحبت كردن هنگام اذان و ايراد خطبه هاى نماز جمعه.

12. ترك مسجد در آستانه اقامه نماز جماعت.

13. فرستادن صلوات و خواندن زيارت با صداى بلند.

14. يكديگر را با صداى بلند صدا زدن.

15. خواندن نماز فرادى همزمان با نماز جماعت.

16. پشت به ضريح پيامبر صلى الله عليه و آله نشستن.

ص: 128

17. دست بسته نماز خواندن و گفتن آمين در نماز.

18. بلند خواندن ذكر ركوع و سجود.

19. زودتر از امام جماعت به ركوع و سجود رفتن.

20. شركت نكردن در نماز ميت و ترك مسجد در آن لحظه.

د- مسجدالحرام

1. نازك بودن لباس احرام بانوان و نمايان بودن بدن در حين طواف.

2. بردن نام ائمه عليهم السلام با صداى بلند در طواف.

3. برخلاف مسير طواف كنندگان حركت كردن، به منظور رسيدن به مقابل حجرالأسود و يا ورود به حِجر اسماعيل.

4. نماز خواندن در مسير طواف كنندگان و ايجاد مزاحمت براى ديگران.

5. بوسيدن مقام ابراهيم.

6. كندن نخ از پرده كعبه.

7. عبور خانم ها از ميان صفوف نمازگزاران به ويژه در آستانه اقامه نماز جماعت.

8. فشار آوردن به ديگران به منظور استلام حجرالأسود.

9. پشت به كعبه نشستن

10. ساير موارد ياد شده در مسجدالنبى صلى الله عليه و آله.

ه- موارد فرهنگى و اجتماعى

1. حضور مردان با لباس نامناسب در اماكن عمومى.

2. رعايت نكردن حجاب توسط بانوان و پوشيدن جورابهاى نازك.

3. نصب علائم روى چادرهاى بانوان به شكل نامناسب.

4. تجمّع در جلو ساختمانهاى محل اسكان در اوقات نماز.

5. ريختن آشغال و زباله در معابر عمومى.

6. وضو گرفتن با آب منبع هاى آب آشاميدنى، به خصوص داخل مسجدالحرام و مسجدالنبى صلى الله عليه و آله.

ص: 129

7. نوشتن نام و نام خانوادگى مشابه با نام خدا و معصومان عليهم السلام روى دمپايى و كفش.

8. ايجاد مزاحمت در اوقات استراحت ديگران.

9. عدم حضور به موقع براى سوار شدن به اتوبوس، صرف غذا و معطل ساختن ديگران.

10. رعايت نكردن بهداشت و ايجاد ناراحتى براى خود و سايرين.

11. بحث كردن با حجاج ساير كشورها در صورت آشنا نبودن با زبان آنان.

و- موارد مربوط به بازار و خريد

1. چانه زدنهاى حقارت آميز.

2. فروش اسكناس هاى ايرانى به صرافى ها.

3. خريد و حمل بارهاى حجيم و سنگين توسط افراد.

4. مراجعت از حرمين شريفين به طرف محل اسكان كاروان در اوقات نماز.

5. تجمّع جلو مغازه ها هنگام نماز.

6. پَرسه زدن و اتلاف وقت در بازارها.

شايان ذكر است گرچه برخى از اين موارد، خودبه خود اشكالى ندارد، ليكن به دليل برانگيختن حساسيت پيروان ساير مذاهب و پيامدهاى نامطلوب آن و براى رعايت مصلحت اهم بايد از آنها احتراز نمود.

امسال مسؤول مدينه قبل جناب حجت الاسلام والمسلمين آقاى محمدعلى مقدادى است و مسؤول مدينه بعد جناب حجت الاسلام و المسلمين آقاى محمود كارآموزيان خواهد بود. نيروهاى ثابت همين دو نفر هستند و به طور معمول براى اجراى كارهاى جارى از نيروهايى كه در كاروانها هستند استفاده مى كنند.

در هر كاروان يك شوراى فرهنگى شامل مدير، معاون، روحانى و معين (با مديريت روحانى اول كاروان) هستند كه از جمع كاروانيان، ده نفر يا بيشتر را كه توان انجام وظايف ارشادى را دارند، انتخاب مى كنند. اين افراد به گروه ارشاد معرفى مى شوند. هدف از انتخاب اين افراد از زائران، مشاركت دادن جمعىِ كاروان، در انجام وظايفى است كه گروه ارشاد بر عهده دارد.

ص: 130

گروه ارشاد در همان ايران تعيين شده و اسامى افراد منتخب براى بعثه ارسال مى گردد و پس از چك شدن آنان، وظايف آنان به ايشان ابلاغ مى شود. از ميان اين ده نفر، يك نفر به عنوان رابط انتخاب شده تا در خصوص وظايف محوّله با مسؤول گروه ارشاد در ارتباط باشد.

برنامه هاى گروه ارشاد به طور كلّى داراى دو بخش است؛ نخست انجام بهتر وظايف مستحبى- دينى مانند توصيه به ختم صلوات، ختم تلاوت قرآن كه به صورت منظم دنبال مى شود. اما نبايدها در ارتباط با اعمالى است كه سبب تحريك مخالفان مى شود كه از جمله مى توان به نماز خواندن كنار بقيع، خروج از مسجد النبى صلى الله عليه و آله در وقت نماز و پرسه زدن در بازار را ياد كرد.

يكى از اصولى كه در اين ارتباط مورد توجه است، رفع مزاحمت از رفت و آمد در محل بين الحرمين است. بسيارى از كاروانها بعد از نماز صبح در محوطه روبه روى بقيع براى زيارت مى نشينند كه طبق دستور بعثه مقام معظم رهبرى، هر كاروان مى بايست تنها سه جلسه در اين محل حضور جمعى يابد. در روزهاى اخير اين توصيه، از مشكلات شلوغى و صحنه هاى تند اين محل كاسته است.

از اين جزوه تعداد پنج هزار نسخه ميان كاروانها (براى هر كاروان 10 عدد) توزيع شده است تا در ايام موسم، آمادگى لازم را به دست آوردند.

همچنين براى بالا بردن كيفيت كار گروه ارشاد، چندين فرم مختلف چاپ شده است:

وداع با مدينه، وداع با مكه، فرم توصيه هاى كلّى به زائران، و هفت فرم ديگر كه به نوعى به وظايف ارشاد در مقاطع مختلف مربوط مى شود.

علاوه بر آن، تقويمى از مناسبتهاى موسم، به روحانيون داده مى شود تا بتوانند بر اساس آن، براى مراسم ها استفاده كنند. امسال اين جزوه تحت عنوان «مناسبتهاى شمسى و قمرى موسم حج 82» شامل گزارش هايى در باره تاريخ هاى ذيل است:

مناسبتهاى قمرى:

- 25 ذى قعده روز خروج پيامبر صلى الله عليه و آله براى حَجّةالوداع.

- آخر ذى قعده شهادت امام جواد عليه السلام (كه مع الاسف در جزوه مناسبتها فراموش

ص: 131

شده است).

- يكم ذى حجه، روز ازدواج امام على عليه السلام با فاطمه زهرا عليها السلام.

- هفتم ذى حجه، شهادت امام باقر صلى الله عليه و آله.

- هشتم ذى حجه، روز خروج و حركت امام حسين به جانب كربلا.

- نهم ذى حجه، روز عرفه- روز نيايش.

- نهم ذى حجه، شهادت حضرت مسلم و هانى بن عروه.

- دهم ذى حجه، عيد قربان.

- پانزدهم ذى حجه، ولادت امام هادى.

- هيجدهم ذى حجه، غدير خم.

- بيست و چهارم ذى حجّه روز مباهله.

مناسبتهاى شمسى:

- 26 دى، روز فرار شاه.

- 12 بهمن، روز ورود امام خمينى قدس سره به ايران.

- 22 بهمن، روز پيروزى انقلاب اسلامى ايران.

- 25 بهمن، سالروز صدور فرمان امام خمينى قدس سره در حكم قتل سلمان رشدى.

به طور كلى گروه ارشاد، دو گردهمايى عمومى دارد كه عموم ارشادى ها دعوت شده و تذكّراتى توسط حجت الاسلام و المسلمين سيد على قاضى عسكر داده شده و از سخنرانى نماينده ولى فقيه استفاده مى كنند. امسال نخستين جلسه عمومى، روز سه شنبه 23 دى ماه ساعت 5/ 3 تا 5/ 5 برگزار شد.

در اين جلسه پس از تلاوت آياتى از قرآن، نماينده ولى فقيه طى سخنانى در ارتباط با ايجاد وحدت و عدم انجام كارهاى خلاف گفت: «اگر حج خوب برگزار شود، هم حاجى را متحوّل مى كند و هم موجب تحوّل جامعه مى شود.»

وى با تأكيد بر اينكه حاجيان ايرانى بايد زينت اهل بيت باشند و به همين منظور از هرآنچه سبب تفرقه و جدايى مسلمين است پرهيز كنند، گفت: «ما بايد تلاش كنيم با رفتارهاى صحيح خود حرمت اين مكان مقدس را حفظ كرده و زمينه را براى برخورد تند با

ص: 132

زائران خود فراهم نسازيم.»

ايشان با تشكّر از گروه هاى ارشاد گفتند: «حركت شما سبب مى شود تا حظ و بهره معنوى زائران از اين سفر روحانى بيشتر شود.»

سپس آقاى قاضى عسكر، معاونت آموزش و پژوهش بعثه به سخنرانى پرداخت و در محورهاى زير مطالبى را بيان كرد:

1. كار ارشاد زائران بهتر است از خود كاروانها آغاز شود.

2. براى اين كار، امكان آوردن نيروى ويژه براى كارهاى ارشادى نيست و بنابر اين بهتر است جوشش از درون خود كاروانها باشد.

3. تلاش كنيد تذكّرات در قالب محترمانه به زائران متخلف داده شود.

4. لازم است برادران ارشاد، فرم هاى نظر سنجى را از معاونت آموزش گرفته و آنها را ميان افرادِ فرهيخته كاروانها توزيع كنند در آينده از ديدگاه هاى آنها استفاده شود.

5. تشكّر از روحانيون كاروانها به خاطر همكارى صميمانه آنان باگروه هاى ارشاد.

ايشان تأكيد كرد كه وضعيت فعلى در مقايسه با گذشته، بسيار بهتر شده و اين نيست مگر نتيجه فعاليت مخلصانه گروه ارشاد، روحانيون، معين ها و كسانى كه در بعثه در اين ارتباط تلاش مى كنند.

در پايان جلسه، رابطين گروه هاى ارشاد فرم هاى نظر سنجى را دريافت كردند تا پس از تكميل، آنها را به واحد نظر سنجى تحويل دهند.

گفتنى است، دومين جلسه گروه ارشاد روز دوشنبه آينده برگزار خواهد شد.

در مكه نيز جلسه عمومى در 14 ذى حجه پس از پايان مناسك حج خواهد بود.

يكى از اقدمات گروه ارشاد توزيع نقشه هاى بقيع در ميان زائران است. امسال قريب ده هزار نقشه بقيع و مسجدالنبى صلى الله عليه و آله با چاپ نسبتاً زيبا در اختيار كاروانها قرار مى گيرد.

علاقه زائران، به ويژه كسانى كه براى نخستين بار به حج مشرف شده اند، به اين نقشه بسيار زياد است.

امسال پنج نوع نقشه ديگر هم كه مربوط به كعبه و مسجد الحرام و متعلّقات آن است، در شمارگان پانزده تا بيست هزار منتشر و ميان زائران توزيع مى شود.

ص: 133

بخش ارشاد، كتابچه اى هم مشتمل بر رهنمودها و توصيه هاى امام راحل در باره انجام بهتر حج توسط زائران و اخلاقيات حج منتشر كرده و در اختيار زائران قرار داده است.

كتابچه ديگرى هم مشتمل بر رهنمودهاى امام راحل خطاب به روحانيون در ارتباط با حج چاپ و در اختيار آنان قرار گرفته است.

ص: 134

اعم از مدير، خدمه و روحانى. تأكيد بر حفظ عهد و پيمانشان با خدا و رسول براى حفظ نورانيت و روحانيت اين سفر.

4. فرم مخصوصى با عنوان «گزارش عملكرد گروه ارشاد در موسم حج 82» آماده شده كه روحانى بايد درپايان سفر و پيش از مراجعت به ايران، گزارش عملكرد اين گروه را به صورت تفصيلى در آن بنويسد و به واحد ارشاد تحويل دهد.

ص: 135

نبىّ گرامى صلى الله عليه و آله بهره برده و سپس در ساعتى ديگر براى زيارت ائمه مظلوم بقيع اجتماع نمايند تا در نتيجه از تراكم بيش از حد جمعيت جلوگيرى شود و در فضايى آرام زيارت بخوانند و از بركات معنوى آن بهره گيرند.

4. زائران گرامى از برداشتن خاك، نماز خواندن بيرون و داخل بقيع، درگير شدن با مأموران بقيع، راه رفتن و عريضه انداختن روى قبور اكيداً خوددارى فرمايند.

5. گروه هاى ارشادِ هر كاروان، راه عبور و مرور مردم را باز گذاشته، از اختلال در نظم زائران جلوگيرى به عمل آورند.

اميد است با توجه به نكات بالا و به نمايش گذاشتن نظم و انضباط اجتماعى، همگان از بركات زيارت پيامبر و ائمه معصوم و مظلوم بقيع و فاطمه زهرا عليهم السلام بهره مند گردند و حوائج آنان برآورده شود.

ص: 136

چه كسى است؟!

اگر كسى در آنجا اندكى بلند زيارتنامه بخواند، او را ساكت مى كنند. امسال براى روزهاى متوالى تعدادى از نيروهاى انتظامى هم در داخل بقيع در گوشه اى نشسته بودند كه در ظاهر براى تأمين امنيت بود اما روشن نيست كه اجتماع پنجاه نفر در يك نقطه چه مشكلى را مى توانست حل كند.

شلوغ ترين محل، در نزديكى قبور ائمه معصوم عليهم السلام است كه صبح ها جمعيت انبوهى در آنجا حضور مى يابند و زيارت نامه مى خوانند. همچنين مسير داخل قبرستان به سمت قبور دختران پيامبر، همسران و برخى از اصحاب و تابعين تا برسد به قبر ابراهيم پسر پيامبر صلى الله عليه و آله مملو از جمعيت است. گوشه ديگرى از بقيع، در كنار ديوار غربى، رو به سوى حرم پيامبرخدا صلى الله عليه و آله قبر منسوب به امّ البنين است كه در آنجا نيز اجتماع شيعيان بسيار زياد است و مأموران از نزديك شدن مردم به آن جلوگيرى مى كنند. (تصوير 2)

ص: 137

آن نيستند، انجام دهند.

با اين حال، سختگيرى هاى معمول هر سال هم در مرزهاى ورودى اعمال مى شود نفوذ نيروهاى متعّصب وهابى در اين قبيل نظارتها، كم وبيش وجود دارد. به طور معمول سه نيرو براى اين كار حضور دارد:

يك نيروى كاوشگر كه تمامى چمدانها و ساكهاى زائران را بازرسى مى كنند.

نيروى دوم كه اشياى مشكوك را مورد ارزيابى قرار مى دهند و نيروى سوم از افغانى هاى طلبه هستند كه براى ملاحظه نوشته هاى چاپى ايران از ادعيه و ساير كتابها مورد استفاده قرار مى گيرند. اين افراد به طور معمول، كار رابط ميان زائران ايرانى و مأموران سعودى را انجام داده و به عنوان مأمور ارشاد، كه از دايره امر به معروف و نهى از منكر هستند نيز گفته مى شود.

به گزارش سايت نسيج، نيروهاى امن سعودى در تمامىِ مدخل هاى ورودىِ مكه تدابير امنيتى شديدى را اجرا خواهند كرد و زائران را مورد تفتيش قرار خواهند داد.

امسال تعدادى از زنان سعودى نيز به عنوان «مأمور»، به كار تجسّس و تفتيش زنان مشغول خواهند شد. بنا به گفته عبدالفتاح عبدالشكور، مسؤول امور حج در مكه، يكصد واحد نظامى مسؤوليت حفظ و حراست از مراكز خدماتى حجاج را به عهده خواهند گرفت.

تغييرى كه امسال در اين نظارت داده اند، اين است كه وقتى به هر موردى مشكوك مى شوند؛ مانند كتاب، تصوير جلد يا نوشته را همراه با تصوير گذرنامه گرفته، بايگانى مى كنند.

طبيعى است در آخر، فهرستى از افراد مشكوك را خواهند داشت كه براى آينده مورد استفاده قرار دهند. مقايسه فرودگاه جده و مدينه نشان مى دهد كه اين قبيل اقدامات در فرودگاه مدينه سخنگيرانه تر است. اين امر به رو حيات مذهبى ساكنان اين شهرباز مى گردد.

دربرخى از گزارشها آمده است: حتى بازرسى از كيف هاى شخصى و دستى زنان را نيز مردان انجام مى دهند و اين موجب ناراحتى و اعتراض زنان زائر و روحانيون كاروانها شده است.

ص: 138

خواهد آمد. رقم زائران در سال جارى، از خارج و داخل عربستان، حدود 000 446 2 نفر خواهد بود. سال گذشته رقمى بالغ بر 000 041 2 نفر موفق به انجام حج تمتّع شده اند.

سال آينده اين رقم از حجاج داخل و خارج سعودى تا رقم 000 650 2 نفر خواهد رسيد.

بر اساس آمارى كه از سوى يك مركز پژوهش حج منتشر شده، طى 16 سال گذشته، 255 932 28 نفر موفق به انجام حج تمتّع شده اند كه از اين تعداد نزديك به 000 000 17 نفرِ آنها از خارج از عربستان بوده اند.

* حسين الشامى، روحانى شيعى و مسؤول امور شيعى اوقاف عراق اعلام كرد:

براى اعزام زائران عراقى به عربستان، از ميان داوطلبان قرعه كشى خواهد شد. وى افزود:

در گذشته وزارت اطلاعات رژيم عراق، زائران را انتخاب مى كرد و بيشتر اين افراد كسانى بودند كه سنشان بالاتر از پنجاه و عمدتاً روى هفتاد بوده است. بر اساس گزارش ديگرى از خبرگزارى، امسال به دليل وضعيت ويژه عراق، ميان هفت تا هشت هزار زائر عراقى براى انجام حج عازم عربستان خواهند شد. اين در حالى است كه عربستان مجوز 25 هزار زائر را به عراق داده و طبق گفته مسؤولان حج و اوقاف شيعى و سنى عراق، با عربستان مذاكراتى براى رساندن اين عدد، به 60 هزار صورت بگيرد. امسال مسؤوليت حج زائران عراقى را ابراهيم الجعفرى، عضو شوراى انتقالى عراق بر عهده خواهد گرفت. گفته شده كه هوشيار زيبارى، وزير خارجه عراق هم الجعفرى را در اين سفر همراهى مى كند. در مصاحبه اى كه الجعفرى در تاريخ 27/ 9/ 82 انجام داد، اعلام كرد كه امسال روى 30 هزار زائر عراقى با دولت سعودى توافق شده است. وى اين مطلب را پس از ديدارى كه از رياض داشت اظهار كرد و گفت: اين رقم، 5 هزار بيش از توافق پيشين است. وى همچنين افزود: طى پانزده سال گذشته، رقم زائران عراقى، هر ساله، هيچگاه از 15 هزار نفر تجاوز نكرده است. بر اساس قرعه كشى زائران عراقى، از ميان 250 هزار داوطلب، تعداد سى هزار نفر انتخاب شدند (10 در صد از افراد مسن، 15 در صد سهم افرادى كه همراه زوجه خود قصد تشرف دارند و 75 در صد بقيه). اين مراسم به طور مستقيم از تلويزيون عراق پخش شد. اوّلين گروه از زائران عراقى در نيمه ژانويه عازم عربستان خواهند شد.

ص: 139

اين افراد از طرق مختلف؛ از جمله فرودگاه هاى داخلى عراق، ايلام و نيز از طريق كويت به عربستان منتقل خواهند شد. پيش از اين، ايران براى انتقال حجاج عراقى به عربستان از طريق فرودگاه هاى ايران اعلام آمادگى كرده بود. به همين دليل گفته مى شود تعداد محدودى از زائران عراقى، قرار است از طريق فرودگاه ايلام به عربستان منتقل شوند. آخرين خبرى كه در الشرق الأوسط (جمعه 24 ذى قعده) به نقل ابراهيم الجعفرى، رييس بعثه حج عراقى درج شده، حاكى از آن است كه از جمع 32 هزار زائر عراقى، جمعاً 29 هزار نفر از فرودگاه كويت و بقيه از طريق زمينى به حج مشرف خواهند شد.

آخرين گزارشها حاكى است كه زائران عراقى از طريق دو فرودگاه بغداد (10 هزار نفر) و فرودگاه كويت (20 هزار نفر) عازم عربستان خواهند شد. هفصد دلار هزينه سفر هوايى و ششصد دلار هزينه سفر زمينى زائران عراقى خواهد بود. اين مطلب را محمد حاج حمود، رييس هيأت عالى حج عراق اعلام كرده است.

بر اساس خبرى كه در «البلاد» فارسى، شماره 14 درج شده، وزير حج عربستان اعلام كرده است كه زائران عراقى از پرداخت ماليات و عوارض معاف شدند. وزير حج عربستان ضمن اعلام اينكه قرار است براى زائران عراقى تسهيلات ويژه در نظر گرفته شود، گفت: مسافران هوايى عراقى از طريق فرودگاه كويت و مسافران زمينى از طريق مرز جديد عرعر (و نه از طريق كويت) وارد عربستان خواهند شد. عراقى ها استثنائاً مى توانند هشتم ذى حجه هم به عربستان وارد شوند.

در خود كشورِ عربستان سعودى هم، اتباع اين كشور كه قصد عزيمت به مكه براى انجام حج را دارند، مى بايد مجوز ويژه داشته باشند. شهروندان عربستان طبق معمول گذشته، هر پنج سال يك بار مى توانند حج انجام دهند. رقمى كه هر ساله مجوز ويژه دريافت مى كنند 500 هزار نفر است، اين در حالى است كه در سال جارى، سعودى ها 446179 2 زائر عمره مفرده داشته اند.

* نخستين گروه از زائران مالزى، كه هرساله 25 هزار نفر را اعزام مى كند، از ششم دى ماه بوده است. مهم ترين مشكل مالزيايى ها نيز داشتن بيمارى هاى مختلف است كه از اين رو، امسال روى مسائل بهداشتى آنان تكيه بيشترى شده است. از جمعيت 000000 20 ميليونى اين كشور 55% د مسلمان هستند و زائران حج توسط مؤسسه

ص: 140

«تابونگ حاجى» مسؤوليت ارسال زائران آن را به عربستان عهده دار است.

شمار زائران الجزايرى، امسال 32000 نفر خواهد بود كه در مقايسه با سال گذشته، دو هزار نفر بر آن افزوده شده است. هزينه هر مسافر الجزايرى، بدون محاسبه بليت هواپيما 1775 يورو برآورد شده است.

بزرگترين مجموعه زائر، متعلق به كشور اندونزى است كه پرجمعيت ترين كشور اسلامى مى باشد. جمعيت اين كشور 000 000 220 ميليون نفر است كه 87% آنان مسلمان هستند. امسال سهميه اين كشور 205000 نفر اعلام شده كه نخستين گروه آنان روز نهم دى ماه، از چندين فرودگاه اين كشور عازم مدينه شدند. هزينه سفر حج براى هر اندونزيايى 000 000 25 روپيه 2940 دلار (و در گزارش ديگر خبرگزارى معادل 5110 دلار!) تعيين شده و امسال دولت اين كشور از 000 30 نفر بيش از سهميه ثبت نام كرده به اميد آنكه بتواند آنان را نيز به حج اعزام كند.

شمارى از فلسطينيان با هزينه دولت عربستان سعودى به حج تمتّع مشرف مى شوند.

بنا به اخبار اعلام شده 500 نفر از خانواده هاى شهداى فلسطينى جزو كسانى هستند كه با هزينه دولت عربستان حج به جاى مى آورند (عكاظ، 5 ذى حجه). از سوى ديگر، دولت غاصب اسراييل، ضمن اعلام دستورالعملى خروج خانواده هاى شهداى عملياتهاى شهادت طلبانه را به قصد حج ممنوع كرده است. در اين گزارش كه در سايت نسيج آمده، دولت اشغالگر فلسطين از جمع 4200 زائر منطقه غزه، از خروج 360 نفر در يك بخش و جمعى ديگر از منطقه رفح جلوگيرى كرده است. از فلسطين حدود 5950 زائر در قالب 119 كاروان به حج مشرّف خواهند شد.

آمار ديگرى گوياى آن است كه امسال 11000 زائر فلسطينى به حج مشرف مى شوند كه نيمى از راه اردن و نيمى ديگر از راه مصر به حج خواهند آمد. شيخ يوسف جمعه باسلامه، معاون وزير اوقاف دولت خودگردان، رياست بعثه فلسطين را به عهده خواهد داشت.

* شمار زائران كشور تركيه در سال جارى، يكصد هزار نفر خواهد بود. از اين تعداد، 53 هزار نفر را سازمان ديانت تركيه و 47 هزار نفر ديگر را شركتهاى سياحتى به عربستان اعزام خواهند كرد. در جمع، حدود 4000 نفر از كاركنان سازمان ديانت،

ص: 141

خدمات توجيهى و ارشادى و غيره را به عهده خواهند داشت. علاوه بر آن، يك گروه 700 نفره هم خدمات بهداشتى و پزشكى را انجام خواهند داد. هزينه سفر هر زائر ترك در سال جارى ميان 1770 تا 550 دلار بر حسب امكانات مختلف برآورد شده است.

* جمع زائران تركمنستان در سال جارى، 188 نفر خواهد بود. اين افراد با پروازى ويژه، كه هزينه آن را دولت تقبّل كرده، به حج مشرف خواهند شد. در سالهاى اخير معمول يك پرواز و عدد حجاج ميان 188- 184 بوده است. (خبرگزارى، 8/ 9/ 82).

طبيعى است كه كشورهاى تازه استقلال يافته، همچنان تاوان دوره هفتاد ساله تسلط كمونيزم را مى پردازد.

* سهميه زائران كشور قرقيزستان، 1500 نفر تعيين شده كه به دليل فقر مردم و هزينه 1300 دلارى، استقبال زيادى از آن نشده است. اين وضعيت، به رغم وجود علاقه ويژه اى است كه مسلمانان اين جمهورى به حج دارند. اين در حالى است كه در دوره سلطه كمونيزم، از مجموع آسياى مركزى و قفقاز، هر سال تنها يك گروه سى نفره كه دو نفر سهميه قرقيزستان بود، عازم حج مى شدند.

* سهميه قزاقستان 1000 نفر تعيين شده است. در سال گذشته نيز نيز سهميه آنان همين مقدار بود اما تنها 500 نفر توانسته اند عازم حج شوند. از جمعيت 15 ميليونى اين كشور، هفتاد درصد مسلمان هستند كه به دليل فقر، توانايى عزيمت به حج را ندارند.

هزينه هر زائر 1900 دلار برآورد شده است.

* هزينه سفر هر زائر تاجيكستانى به عربستان، 1530 دلار است. در سالهاى گذشته، جمعى از زائران اين كشور، از راه زمينى عازم عربستان مى شدند كه امسال به دليل نبود امنيت در عراق، چنين برنامه اى وجود نخواهد داشت. سهميه تعيين شده براى اين كشور شش هزار نفر است كه طى سالهاى گذشته تنها از نصف سهميه خود استفاده كرده اند. امسال نيز تا تاريخ 23/ 10/ 82 تنها 3500 نفر مدارك خود را براى عزيمت به حج به مقامات مربوط تحويل داده اند، با اينكه دست كم تا پنج هزار نفر مى توانند اعزام شوند.

اعزام آنها به جده در روزهاى پايان ذى قعده خواهد بود.

* از جمهورى ازبكستان هم 4000 نفر به حج خواهند رفت. ساماندهى اين افراد، توسط اداره دينى ازبكستان صورت گرفته و براى هر زائر مبلغ دو هزار دلار گرفته شده

ص: 142

است. اين در حالى است كه دو سال پيش مبلغى كه براى حج گرفته مى شد، تنها 800 دلار بود.

* به گزارش سايت نسيج، امسال بيش از 5000 زائر از بخش هاى مسلمان نشين روسيه به حج تشرّف خواهند يافت. اين زائران، از منطقه شمال قوقاز، تاتارستان، داغستان و سيبرى هستند. به گزارش البلاد فارسى، نخستين گروه از اين زائران كه 700 نفر هستند، با اتوبوس و از راه زمينى عازم عربستان شده اند.

گفتنى است امسال براى نخستين بار، مؤسسه شؤون دينىِ مربوط به حج تأسيس گرديده است. اين مؤسسه زير نظر مركز افتاء در روسيه اداره مى شود و هدفش خدمت رسانى به مسلمانان، براى اجراى فريضه حج است. بر اساس آخرين خبر، تعداد زائران روسى 5500 نفر است كه حدود 500 چچنى را هم بايد بر آن افزود. تعداد 3000 زائر داغستانى غالباً با اتوبوس مسير روسيه تا مكه را طى خواهند كرد و مركز افتاء، اطعام و تأمين لباس احرام آنان را عهده دار خواهد بود.

* پاكستان، در سال جارى، 130 هزار زائر خواهد داشت و هر سال، چهار وزير ايالتى از چهار ايالت پاكستان، به عنوان بالاترين مقام هاى بعثه حج پاكستان به حج مشرف مى شوند.

* هند هم هر سال شمار زيادى زائر روانه خانه خدا مى كند. امسال دولت هند، 400 دلار به هر حاجى اختصاص داد. اين امر سبب مخالفت برخى از مسلمانان شد كه به اعتقاد آنها هزينه زيارت خانه خدا بايد شخصى باشد. هدف دولت هند دلجويى از اقليت عظيم مسلمان اين كشور دانسته شده است.

* زائران افغانى هم طى دو سال گذشته، با حمايت دولت افغانستان به حج مشرف مى شوند. آمار حجاج افغانستان 27000 نفر است كه 5000 آنها از استان كابل، هزار نفر از ايران و هزار نفر از پاكستان مى آيند. يك زائر افغانىِ شيعه كه اصل وى از غزنه است، ولى منزل وى در مزار است، مى گويد: مبلغ دو هزار دلار از وى گرفته اند. كاروانهاى شيعه افغانى كه البته تعدادشان معين نيست، امسال به شدت نياز به روحانى دارند. زائرانى كه اين مطلب را بيان كرده اند، همچنين گفتند: يكصد نفر از اعضاى لوئى جرگه افغانستان، شيعه مذهب اند. زائران شيعه افغانى، امسال فراوان به حج مشرف شده و غالباً براى گرفتن كتاب

ص: 143

مناسك و ادعيه در مدينه به بعثه مقام معظم رهبرى مى آمدند. پيش بينى مى شود كه سالهاى آينده اين عدد افزايش يابد و بايد از قبل براى آنها چاره اى انديشيده شود. اينان به صورت تخمينى ابراز كرده اند كه به احتمال، امسال چيزى حدود 5000 زائر شيعه از افغانستان به حج آمده باشند. يك شيعه افغانى گفت: امسال وزارت اوقاف افغانستان، در كار اعزام شيعيان اخلال مى كرد؛ به طورى كه جمعاً از 27000 زائر افغانى، تنها 3000 نفر شيعه هستند.

مولوى غلام محمد، رييس اداره جمعيةالعلماى وزارت حج و اوقاف افغانستان، به همراه عطاء الرحمن سليمى، معاون وزارت حج افغانستان در بعثه اين كشور در مكه، امور افغانى هاى زائر را اداره مى كنند. محمد امين ناصريار، وزير حج و اوقاف افغانستان هم به عنوان رييس بعثه، در چهارم ذى حجه وارد عربستان خواهد شد.

* از مسلمانان فرانسوى، امسال طبق قرار، 20000 نفر براى انجام فريضه حج به عربستان مى آيند كه البته 2300 نفر از آنان، به دليل تأخير در رساندن گذرنامه هايشان به سفارت، ويزايشان دچار مشكل شده است.

* به گزارش الشرق الأوسط، بر اساس مصاحبه كنسول سعودى در لندن، امسال تعداد 25 هزار زائر بريتانيايى از اين كشور عازم حج مى شوند. پيش از اعزام، جك استراو وزير خارجه انگليس در بعثه حج بريتانيا حاضر شد و سخنرانى كرد. وى كه در مراسم توديع حجاج سخن مى گفت، با تشكّر از تلاش هاى دولت عربستان براى خدمت رسانى به حجاج بريتانيايى، ضمن محكوم كردن تروريسم، گفت:

«اسلام از جناياتى كه تروريستها به نام دين انجام مى دهند مبرى است!»

او افزود: «جامعه بريتانيا شامل اديان گوناگونى است و در اين ميان مسلمانان از جايگاه ويژه اى برخوردارند.»

گفتنى است بنابه نقل «البلاد» فارسى، (ش 13، مورخ 30 دى ماه) وزارت خارجه بريتانيا براى 20000 زائر بريتانيايى، جزوه اى كه مشتمل بر مناسك حج است، انتشار داد.

* تعداد كاروانهايى كه امسال از بحرين به حج مى آيند، 85 اعلام شده است.

نخستين كاروان حجاج بحرينى از پل ملك فهد كه بحرين را به خشكى متصل مى كند، عبور كردند.

ص: 144

* زائران سودان امسال 19 هزار نفر خواهند بود كه در 29 عمارت در مكه سكونت خواهند كرد. تعداد زائران اين كشور نسبت به سال قبل، 12 درصد افزايش يافته است.

در سال جارى، حجاج آذربايجان بار ديگر زير نظر اداره مسلمانان قفقاز به رياست شيخ الاسلام شكر پاشازاده درآمده و وى نيز همراه حجاج قفقاز به حج مشرف خواهد شد. بر اساس قراردادى كه ميان اداره مسلمانان قفقاز با برخى از مديران كاروانهاى ايرانى منعقد گرديده، مديريت كاروانهاى حجاج جمهورى آذربايجان امسال با مديران ايرانى است و ارائه خدماتى چون كرايه هتل و تهيه غذا و غيره توسط مديران ايرانى انجام مى شود.

* تا تاريخ 6 ذى حجه 1424، تعداد 11700 يمنى به قصد انجام مناسك حج از يمن وارد عربستان شدند. گفتنى است تعداد زيادى يمنى، مقيم شهرهاى مختلف سعودى، به ويژه شهر مكه هستند.

* امسال شمارى زائر هم از برونئى آمده اند. يكى از آنان با نام خانم نورى آذركمال الدين گفت: جماعت اسلامى برونئى به ما توصيه كرده است كه در همايش و فعاليتهاى مشابه شركت نكنيم؛ زيرا حجّ ما باطل خواهد شد.

ص: 145

يافته است. سال گذشته، شمار زائران اردبيلى 896 نفر بوده است.

گلستان: مسعود مجرّدى رييس سازمان حج اين استان اعلام كرد كه امسال 2150 نفر زائر از اين استان در قالب 14 كاروان شيعى و سنى راهى حج خواهند شد. پيرترين زائر اين استان 102 سال سن دارد، در حالى كه جوان ترين آنها 16 ساله است. اين زائران از طريق فرودگاه سارى به عربستان منتقل مى شوند.

سمنان: ابوالفضل عروجى رييس سازمان حج و زيارت استان سمنان اعلام كرد كه امسال 1100 زائر از اين استان عازم عربستان خواهند شد. 46% اين زائران زير 50 سال و 54 درصد بالاى 50 سال هستند. زائران ياد شده در قالب هفت كاروان (سه كاروان از شاهرود، سه كاروان از سمنان، يك كاروان از دامغان، و يك كاروان از گرمسار) به حج مشرّف خواهند شد. در همايش حج عمومى كه در سمنان برگزار شد، حجت الاسلام سيد رضا اكرمى به ايراد سخن پرداخت.

آذربايجان شرقى: مدير كلّ حج و زيارت اين استان آقاى على اصغر اسكندرزاده، اعلام كرد امسال 5191 زائر از اين استان به حج مشرف مى شوند. از اين تعداد 3200 نفر مرد و باقى زن هستند. علاوه بر اينها 354 نفر نيروى اجرايى مى باشند و 11 كاروان مدينه قبل و 17 كاروان مدينه بعد خواهند بود. از اين تعداد 3600 زائر بالاى 50 سال هستند.

قريب به 4000 نفر هم سواد اندكى داشته و يا در حدّ ابتدايى مى باشند.

استان مركزى: مدير كلّ حج و زيارت استان مركزى، حجت الاسلام ميرعلايى اعلام كرد: زائران اعزامى اين استان جمعاً 1717 مى باشند كه نسبت به سال گذشته 30% افزايش داشته است. در همايشى كه با عنوان «به سوى نور» در مصلاى بيت المقدس اراك برگزار شد، نمايشگاهى از كتابها، نوارها و سى دى هاى مربوط به حج ارائه گرديد. بر اساس خبر خبرگزارى جمهورى اسلامى، امسال زائران شهر ساوه، 220 نفر هستند.

كرمانشاه: مدير كلّ حج و زيارت اين استان آقاى رضا نجفيان اعلام كرد كه امسال 850 زائر كرمانشاهى عازم حج خواهند شد. تعداد سه كاروان شيعه و يك كاروان از برادران و خواهران اهل سنت خواهند بود. اين كاروانها از چهارم بهمن ماه در طول سه روز به حج مشرف خواهند شد.

گيلان: مدير كلّ حج و زيارت اين استان آقاى اسماعيل پور رحيمى گفت: شمار

ص: 146

زائران گيلانى در سال جارى 1205 نفر است كه 52 درصد آنان را زنان تشكيل مى دهند.

اين افراد با شش پرواز مستقيماً از رشت طى دو روز 25 و 26 دى ماه عازم عربستان مى شوند.

قزوين: مدير كلّ حج و زيارت استان قزوين آقاى محسن يارمحمديان ااعلام كرد:

امسال 1243 نفر زائر قزوينى به حج اعزام خواهد شد. اين افراد در قالب هشت كاروان زيارتى، كه نيمى مدينه قبل و نيم ديگر مدينه بعد هستند، به حج مشرف خواهند شد. اينها كسانى هستند كه ميان سالهاى 77 تا 79 ثبت نام كرده اند. شماره زائران قزوينى كه در سال جارى به عمره مشرف شده اند، 9660 نفر بوده است.

قم: مدير كل حج و زيارت استان قم، آقاى اكبر رضايى اعلام كرد: در سال جارى 2209 نفر از استان قم عازم حج خواهند شد. در اين جمع، تعداد 1318 نفر مرد و 890 زن حضور دارند. شمار افراد بالاى هفتاد سال 143 نفر است، در حالى كه در اين جمع هشت نفر بيست ساله حضور دارند.

بم: از اين شهر زلزله زده، تنها يك كاروان 85 نفر امسال عازم حج خواهد شد.

زنجان: مدير كل حج و زيارت استان زنجان اعلام كرد كه امسال 1627 زائر از اين استان عازم حج مى شوند كه نسبت به سال گذشته، 30% افزايش دارد.

تهران: زائران اين استان 19372 تن اعلام شده است. مدير كلّ حج و زيارت اين استان گفت: ثبت نام اين دوره زائران حج نشان مى دهد كه سن حجاج ايرانى نسبت به دوره هاى پيش كاهش يافته و اين روند همچنان ادامه دارد.

على ليالى افزود: ميانگين سن زائران ايرانى، از دوره پيش تااين دوره كه از 55 تا 60 بود به 50 سال كاهش يافته است. وى همچنين گفت: اين نشان مى دهدكه تحوّل عميق فرهنگى- اعتقادى در نسل بعد از انقلاب به وجود آمده است. به علاوه، رغبت جوانان به دين، به هيچ روى كاهش نيافته است.

كرمان: نخستين گروه از زائران كرمان روز 24/ 10/ 82 به سوى مدينه پرواز كردند.

آقاى اسماعيلى مدير حج و زيارت اين استان اعلام كرد: زائران كرمان 3960 نفر هستند كه با 17 پرواز و در مدت 12 روز به عربستان اعزام مى شوند.

آمار زائران استانها بر حسب اعلام سازمان حج عبارت است از:

ص: 147

تهران: 19732 خراسان: 11718 اصفهان: 8989

آذربايجان شرقى: 5532، فارس: 5438 مازندران: 5344

خوزستان: 5122 كرمان: 3820 همدان: 2500

آذربايجان غربى: 2340 قم: 2209 گلستان: 2135

يزد: 1847 مركزى: 1765 زنجان: 1720

لرستان: 1490 اردبيل: 1264 قزوين: 1236

گيلان: 1193 سمنان: 1185 سيستان وبلوچستان: 1149

بوشهر: 865 كرمانشاه: 835 كردستان: 824

هرمزگان: 736 چهارمحال و بختيارى: 528 كاشان: 418

ايلام: 152 كهكيلويه و بوير احمد: 132 دستگاه هاى اجرايى: 1707

جمع كلّ زائران ايرانى: 93565

زائران افغانى و عراقى اعزامى از ايران: 2141

ص: 148

سخت ترين وضعيت را دارند.

يكى از مشكلاتى كه امسال روبه روى اين كاروان است، عدم امكان طواف در طبقه همكف است. در جاى ديگرى، از اين مشكل و ابعاد آن ياد كرده ايم.

كاروان جانبازان روز شنبه 27 دى ماه عازم مكه مكرّمه شدند. بر اساس اخبار رسيده، سه ساعت تمام اين كاروان را براى كنترل گذرنامه ها نگه داشته بودند. اين معطلى سبب شد تا كاروان مزبور ساعت 9 شب تازه به مسجد شجره برسند.

ص: 149

مى كند. هزينه امسال هر زائر ميان يك ميليون و 350 هزار تا يك ميليون 690 هزار تومان محاسبه شده است. حاجيان كاروان 17720، هر كدام يك ميليون و 548 هزار تومان پرداخت كرده اند.

ص: 150

جواهرى، سيد محمد مدنى.

بعثه حضرت آيت اللَّه شاهرودى؛ حضرات آيات و حجج اسلام: سيد مصطفى و حسين شاهرودى، سيد على نقى نجفى اردبيلى، سيد جعفر و سيد على علم الهدايى، سيد محمدتقى حشمت الواعظين، شيخ محمد رحمتى، شيخ محمد ابراهيم ربانى، سيد حسين مرتضوى شاهرودى، سيد محمد كاظم شاهرودى، سيد محمدتقى اردبيلى.

بعثه حضرت آيت اللَّه شبيرى زنجانى؛ حضرات آيات و حجج اسلام: افتخارى، علوى سبزوارى (شريعتمدارى)، سيد محمد، احمد و على شبيرى، شيخ محمد قائنى، شيخ اسداللَّه جوانمردى، شيخ محمد مؤمنى، سيد عبداللَّه صفوى، شيخ محمود خليلى.

بعثه حضرت آيت اللَّه صافى؛ حضرات آيات و حجج اسلام: نيّرى، ثابتى، سيد جواد گلپايگانى، محمد حسن صافى، اديب شيرازى، على نكونام، سيد حسن قمى، مصيبى،

بعثه حضرت آيت اللَّه فاضل لنكرانى؛ اعضاى اين بعثه عبارتند از: حضرات آيات:

شيخ على پناه اشتهاردى، غلامرضا صلواتى و حجج اسلام جواد فاضل، عطائى اصفهانى، سيد محمدجواد ركنى، ملكا، احمدى فروشانى، اسدى طوسى، على ايمانى، محمد جواد انوارى، ميرمحمدعلى غروى.

بعثه حضرت آيت اللَّه مكارم شيرازى؛ حضرات آيات و حجج اسلام: اسداللَّه ايمانى، على نظرى منفرد، عبدالكريم بى آزار شيرازى، محسن محدّث زاده قمى، سيد محمود وزيرى، مسعود مكارم، على رضا حدائق، محمدباقر بنى سعيد لنگرودى.

بعثه حضرت آيت اللَّه نورى همدانى؛ سيد مرتضى صالحى خوانسارى، سيد مرتضى موسوى كوشكى اصفهانى، حسين شريعتى، مهدى فيض قمى، محمدعلى محمدى، ذكر اللَّه احمدى، اسماعيل معزّى.

بعثه حضرت آيت اللَّه وحيد خراسانى؛ محسن وحيد، محمد اسماعيل وحيد، على كرباسى، سيد على ميلانى.

چند نفر از علما نيز از طرف آيت اللَّه سيد عزالدين زنجانى، همراه كاروانى از زنجان، كه بيشترِ مقلّدين ايشان از آن نواحى است، به عنوان بعثه ايشان در حج امسال حضور دارند.

ص: 151

علاوه بر بعثه هاى پيشگفته، كه ترتيب كارها و برنامه اعزام آنها از ايران، به وسيله سازمان حج و زيارت جمهورى اسلامى و بعثه مقام معظم رهبرى صورت گرفته، چندين بعثه ديگر هم وجود دارد كه متعلّق به حضرات آيات: محمد حسين فضل اللَّه، سيد صادق شيرازى، محمدتقى مدرّسى، شيخ جعفر بشير نجفى و بعثه مرحوم سيد عبداللَّه شيرازى است.

ص: 152

صبح روز چهار شنبه نيز چندين ديدار با نماينده ولى فقيه، به ترتيب زير انجام گرفت:

- بعثه آيت اللَّه بهجت، حضرات آيات و حجج اسلام: محفوظى، سيد محسن خرازى، سيد باقر خرازى، آقازاده آيت اللَّه قرهى.

- بعثه حضرت آيت اللَّه نورى همدانى، آقايان: صالحى خوانسارى، شيخ اسماعيل معزّى ملايرى، سيد مرتضى موسوى اصفهانى و فيض.

- بعثه حضرت آيت اللَّه اردبيلى، آقازاده ايشان به همراه آقايان مهدوى، تنكابنى و هاشمى تنكابنى.

- بعثه حضرت آيت اللَّه حائرى، كه عبارت بودند از اخوى ايشان، آقا سيد حسين حائرى و آقاى مسلمى كاشانى.

عصر روز چهارشنبه 24 دى ماه، اعضاى چند بعثه ديگر، به ديدار نماينده ولى فقيه آمدند:

- بعثه آيت اللَّه سيد محمد سعيد حكيم.

- بعثه آيت اللَّه شاهرودى، كه متشكل بود از فرزند ايشان سيد مصطفى و تنى چند نفر ديگر از علما از جمله آقاى حشمت الواعظين و اردبيلى.

- بعثه حضرت آيت اللَّه تبريزى، كه شامل آقازاده ايشان، آقايان شهيدى و مشكات اصفهانى بود.

در اين ملاقاتها به جز ديدارهاى دوستانه، كه بازديد هم دارد، برخى از مسائل جارى و نيز نكاتى فقهى مورد بحث قرار مى گيرد.

امسال به دليل حضور شصت درصدى زائران در منطقه مركزى مدينه، آمد و شد آنان به دفاتر بعثه، كه در محله عزيات است، دشوار مى باشد. قرار بر اين شد كه براى سالهاى بعد در اين زمينه چاره انديشى شود.

ص: 153

عمره) و طبعاً هنوز تصوّر روشنى از شهر مدينه ندارند. براى اين كار، برنامه روزانه اى براى زيارت دوره، جهت آموزش آنان در نظر گرفته شده است. راهنماى اين برنامه، حجت الاسلام والمسلمين جناب آقاى سيد عبدالفتاح نواب است كه در ايام عمره، مسؤوليت دفتر نمايندگى بعثه مقام معظم رهبرى را در عربستان بر عهده دارد. اين زيارت دوره كه از ساعت 5/ 2 بعد از ظهر تا مغرب ادامه مى يابد، از مسجد الإجابه آغاز شده، سپس به محلّ سقيفه بنى ساعده، در ابتداى شارع سلطانه، بعد از آن به سمت مسجد درع و مستراح رفته از آنجا عازم احد مى شوند، سپس به سمت عريض رفته و از آنجا به سمت مسجد بنى قريظه و بعد به مشربه امّ ابراهيم، باغ سلمان، مسجد جمعه و مسجد قبا مى روند.

در آخر از مسجد شجره و ابيار على عليه السلام ديدار كرده، از سمت وادى عقيق باز مى گردند و به سراغ مسجد سقيا رفته و از كنار مسجد غمامه در وقت نماز مغرب، به مسجد النبى باز مى گردند. اين زيارت دوره، كه ضمن آن، از اماكن بسيارى ديدار به عمل مى آيد، مى تواند تصويرى نسبتاً روشن از مدينه در اختيار روحانيون و معين ها قرار دهد. آقاى نواب همين روش را در ايام عمره در مكه دارند و ضمن زيارت دوره اى كه روزانه به محل هاى مختلف مى باشد، بسيارى از اماكن مكه و نيز نوعى ديد جغرافيايى از شهر و امكانات آن را در اختيار زائران مى گذارند.

برنامه زيارت دوره اى مكه براى روحانيون، بدين ترتيب بود: روزهاى شنبه:

جِعرانه، يكشنبه و سه شنبه: شهداى فخ، حديبيه، موزه حرمين شريفين، محل بافتن پرده كعبه، پنج شنبه: صبح صعود به كوه ثور و بعد از ظهر: ديدار از مشاعر مقدسه.

اين اقدام سبب شد كه روحانيون با منطقه حديبيه بيشتر آشنا شوند و طى عمره سال گذشته، نزديك به بيست هزار نفر در مسجد حديبيه براى عمره مجدّد، محرم شدند.

همچنين حدود هزار نفر نيز در مسجد جِعرانه محرم شدند.

برنامه زيارت دوره در ايام موسم و غير موسم، كه سه سال است اجرا مى شود، تقريباً اكثر سه هزار روحانى مرتبط با شبكه حج و زيارت از اين برنامه ها استفاده كرده اند.

در اين زمينه، حتى افرادى كه سالها مشرّف شده بودند، از اين برنامه استقبال زيادى كردند و مقيد بودند در اين زيارت دوره شركت كنند.

ص:154

طى سالهاى گذشته و پس از مشاوره هاى فراوان، وظايفى كه براى روحانى كاروان تعيين شده و روحانى بر اساس آنها ارزيابى مى شود، بيان مطالب زير است:

مناسك حج

اسرار و معارف حج

تاريخ اسلام

احكام ويژه بانوان

تصحيح قرائت و تلبيه

تشريح اماكن مكه مكرمه

همراهى در زيارات و بازيد اماكن

برگزارى برنامه عرفات

همراهى با زائران در وقوف مشعر الحرام

همراهى با زائران در رمى جمرات

نظارت بر حسن انجام قربانى

همراهى با زائران در بيتوته شب 11 و 12

نظارت بر اعمال مكه مكرمه

همراهى با زائران در برنامه ختم و قرائت قرآن

مساعدت و راهنمايى زائران معذور در اعمال

اداره كميته فرهنگى كاروان

پاسخ به شبهات

تكميل دفترچه مراقبت اعمال

برگزارى مراسم اعياد و وفيات

ارزيابى روحانى بر اساس موارد پيشگفته، از چندين طريق صورت مى گيرد.

يك مورد مربوط به رابطين است كه در جاى ديگر شرح آن گذشت. علاوه بر آن، چندين فرم ديگر در اين باره وجود دارد كه عبارتند از:

فرم ارزيابى عملكرد روحانى توسط معين كاروان

ص: 155

فرم ارزيابى مدير از خدمات فرهنگىِ روحانى كاروان

فرم ارزيابى عملكرد معين توسط روحانىِ كاروان

در يك مورد هم فرمى را روحانى كاروان در ارزيابى كار مدير مى بايست پر كند كه پر كردن آن نيز از وظايف روحانى محسوب مى شود.

ص: 156

براى ايجاد وحدت رويه در ارزيابى روحانى و رسيدن به واقع، آيين نامه ويژه اى با عنوان «دستور العمل ارزيابى عملكرد روحانيون حج و عمره» تدوين شده كه محصول تجربيات رابطين بوده و در اختيار آنان است. اين آيين نامه سبب مى شود تا در ارزيابى ها به صورت سليقه اى رفتار نشود.

درضمن تجربيات برخى از روحانيون درطول سفر، ازطريق رابطين به بعثه و ازآنجا به كلّ تشكيلات كارى روحانيت درحج منتقل مى شود تاآنان هم ازاين تجربه استفاده كنند.

به طور معمول هريك از روحانيون رابط، براى بررسى وضعيت 50 روحانى در مدينه و به همين تعداد در مكه، ايفاى مسؤوليت مى كند. ارزيابى معمول بر اساس فرم مشخصى صورت مى گيرد كه رابط در بيست زمينه گوناگون، به روحانى نمره مى دهد.

اين مسائل مربوط به رسيدگى به امور دينى زائر، آموزش مناسك، ابتكار و نوآورى، معرفى اماكن مكه و مدينه، همراهى با زائران در مكه و مدينه و مسؤوليت پذيرى، مردمدارى و حسن معاشرت با زائران، قدرت بيان و سخنورى، التزام عملى به مواضع نظام، رعايت شؤون روحانيت، استفاده صحيح از اوقات فراغت زائران، مديريت و نظم و انضباط در كار، توانايى جسمى، التزام عملى به سياستهاى بعثه و هماهنگى با مسؤولان و حضور در جلسات، ويژگى خاص مانند آشنايى با زبانهاى خارجى و غيره، نظريات مدير در باره روحانى، ميزان موفقيت در تشكيل جلسات قبل از عزيمت، ميزان موفقيت در سازماندهى گروه ارشاد و نظريه زائران در باره روحانى و در نهايت شايستگى يا عدم شايستگى اين روحانيون مى باشد.

گروه رابطين هر روز صبح، ساعت 5/ 7 در حضور معاونت امور روحانيون تشكيل جلسه مى دهد و علاوه بر صحبت در باره مشكلات فرهنگى و امور روحانيون، مشكلات اجرايى هم كه در طول سركشى به كاروانها يا شركت در جلسات روزانه ستادهاى منطقه اى به دست مى آورند، مورد بحث قرار مى دهند. جمع بندى اين مطالب به نظر مسؤولان مى رسد تا آنان در باره رفع اين مشكلات تصميم گيرى كنند.

رابطين، افزون بر وظيفه ارزيابى، به عنوان نماينده بعثه مقام معظم رهبرى، براى سركشى به كاروانها رفته و ضمن ابلاغ سلام سرپرست حجاج ايرانى به زائران و

ص: 157

كارگزاران حج، چنانكه در رابطه با مسائل فرهنگى مشكلاتى وجود داشته باشد، راهنمايى هاى لازم را به اعضاى شوراى فرهنگى هر كاروان مى كنند.

فشرده تجربيات رابطين در اين بررسى ها و ارزيابى ها، هر چند سال يك بار، تحت عنوان «آزموده ها» به چاپ مى رسد و در اختيار تمامى روحانيون قرار مى گيرد.

امسال چهارمين شماره آزموده ها توسط معاونت امور روحانيون در 130 صفحه انتشار يافته كه حاوى مهم ترين تجربه هاى روحانيون در زمان عمره و حج تمتّع مى باشد.

اين نكات بيشتر جنبه كاربردى داشته و رعايت آنها توسط روحانيون، به بهبود امر برگزارى مناسك كمك مى كند.

بر اساس تجربيات گذشته، اكنون معاونت امور روحانيون در حال بازبينى مجدّد مسائل مربوط به ارزيابى روحانيون و امور مربوط به رابطين است. هدف آن است كه كارنامه عملى يك روحانى در جنبه هاى گوناگونِ مثبت و منفى، در اختيار خودِ وى قرار گيرد تا براى رفع اشكالات تلاش كند و در صورتى كه كار وى مثبت است، مورد تشويق قرار گيرد.

ص: 158

در صورتى كه روحانى خود را پيش از آن، به عنوان روحانىِ زباندان معرفى كرده و در اين باره توجيه شده است، ورود خود را به مسؤول مربوط اعلام و شرح وظايف خود را دريافت مى كند.

ص: 159

امسال نخستين گروه از افراد بعثه رهبرى، در تاريخ 12/ 10/ 82 متشكّل از 12 نفر از كاركنان روابط عمومى، به ضميمه افرادى از دبيرخانه، كاركنان واحد انتظامات از ايران، به مدينه منتقل شده و از روز بعد فعاليت خويش را آغاز كردند. به مرور روزهاى بعد شمار ديگرى از افراد بعثه عازم مدينه شده و به تدريج موقعيت هتل را براى استقرار واحدهاى مختلف آماده كردند.

يكى از بهترين اقدامات روابط عمومى، تزيين فرهنگىِ بعثه مقام معظم رهبرى است كه لازم است تا در شأن نظام جمهورى اسلامى باشد. آذين بندى ديوارها با آيات و احاديث و اشعار و كلمات گهربار امام و رهبرى در ارتباط با حج، به گونه اى است كه هر كدام مى تواند انديشه و فكرى را در ذهن مخاطبان تداعى كند.

امسال چندين نقاشى زيبا كه در آن، اماكن شريف مكه و مدينه به تصوير كشيده شده، در جاى هاى مختلف بعثه نصب گرديده، كه افزون بر بُعد هنرى، به گسترش فضاى روحانى بعثه كمك مى كند. روابط عمومى همچنين براى مراكز كاروانها نيز اوراق و تراكتهاى تبليغاتى متناسب با زيارت و حج را تدارك ديده كه به مرور در روزهاى نخست آماده شده و به محل كاروانها فرستاده مى شود تا در آنجا نصب گردد.

تدارك نيازها، وسايل و امكانات لازم براى جلسات سخنرانى و نيز برنامه ريزى براى روز ورود نماينده مقام معظم رهبرى، از ديگر فعاليتهايى است كه عمدتاً بر عهده روابط عمومى است.

نماينده ولى فقيه و سرپرست حجاج ايرانى، امسال روز شنبه، 20 دى ماه (1382 ش.) به همراهى جمعى از مسؤولان بعثه رهبرى وارد مدينه منوره شد و مورد استقبال قرار گرفت. (تصوير 3- 4)

ص: 160

هواپيماهاى ايرانى به فرودگاه مدينه شد. امير مدينه هم ضمن عرض تسليت به دولت و ملت ايران، به خاطر زلزله بم، گفت: ما بر اساس وظايف اسلامىِ خود در كنار دولت و ملت ايران هستيم و مى كوشيم تا از همه امكانات، براى حلّ مشكلات زائران ايرانى استفاده كنيم تا آنان با خاطره اى خوش به ميهن خود بازگردند.

امير مدينه افزود: اميدوارم پس از تجهيز بيشتر فرودگاه مدينه، اجازه فرود هواپيماهاى ايرانى هم داده شود.

در اين ديدار امير مدينه با اشاره به اينكه «ما همه، سرنشينان يك كشتى هستيم و دشمن مشترك داريم»، تأكيد كرد: «كسانى مى خواهند نظم و انضباط و امنيت ما را به هم بريزند كه به ضرر همه ما خواهد بود. شما به زائران خود توصيه كنيد بهانه به دست دشمن ندهند تا امنيت حفظ شود.»

آقاى زرهانى پس از اظهار نظر وى گفت: «اين كشتى سفينةالنجاة است و با درك درستِ شرايط، تلاش مى كنيم به گونه اى عمل كنيم كه مشكلى براى شما پيش نيايد.»

سپس امير افزود: «ما وظيفه خود مى دانيم كه از تمامى امكانات استفاده كنيم تا زائران ايرانى سلامتشان حفظ شود. به نظر ما ايرانى ها نظم و انضباط بسيار خوبى دارند.» وى تأكيد كرد: «روابط ما رو به توسعه است و در آينده به هم نزديكتر خواهيم شد.»

آقاى زرهانى نيز افزود: «ما دشمن مشترك داريم؛ هم در داخلِ جهان اسلام و هم بيرون، بنابر اين، بايد روابط خود را مستحكم تر كنيم.»

مقرن گفت: «تفاوت من با شما اين است كه شما سياسى هستيد و من نظامى.»

آقاى زرهانى در پاسخ گفت: «من فرهنگى هستم.»

آقاى زرهانى پس از ملاقات اظهار داشت: «هنگام ورود ما به محل ملاقات، امير مقرن مشغول نماز بود و وقتى نام حضرت محمد صلى الله عليه و آله برده شد، او نيز مانند ما شيعيان صلوات فرستاد.»

خبر اين ديدار را روزنامه عكاظ چاپ عربستان هم منعكس كرد. به نوشته اين روزنامه، مقرن در اين ديدار گفت: همكارى و انضباط حجاج ايرانى در مراسم حج، بسيار عالى و بى نظير است و در حقيقت حجاج ايرانى نمونه اى براى تمامى كشورهاى جهان هستند.»

وى افزود: «من علاوه بر اينكه از انضباط حجاج ايرانى در موسم حج تشكر مى كنم، بايد

ص: 161

خالص ترين تشكّرها و سپاسها را به مسؤولان بعثه مقام رهبرى و همچنين سفارت ايران در عربستان به دليل همكارى بسيار نزديك با ما، تقديم آنان كنم.»

به نوشته روزنامه پيشگفته، امير مدينه در پايان اين ديدار، تأسف عميق خود را از حادثه زلزله بم ابراز نمود.

ص: 162

براى اين كار، از ميان كاروانهاى مختلف، طبق برنامه اى كه از قبل معين شده، مواردى براى دعوت برگزيده شده و به موقع از آنان دعوت به عمل مى آيد و پس از آنكه مدير و روحانى، آن را به اطلاع زائران رساندند، به تناسب شروع برنامه ها كه براى سخنرانى عمومى 5/ 9 صبح و براى دعاى ندبه 5/ 7 است، زائران خود را به بعثه رهبرى مى رسانند.

نخستين جلسه بعثه در تاريخ 20/ 10/ 82 با سخنرانى نماينده ولىّ فقيه، در سالن اجتماعات بعثه مقام معظم رهبرى برگزار شد. در اين جلسه پس از تلاوت آياتى از قرآن كريم و ذكر مناقب اهل بيت عليهم السلام و نيز عرض خير مقدم، اهداف و رؤوس برنامه هاى حج سال جارى توسط امير الحاج ايران اسلامى تشريح شد.

نخستين جلسه عمومى بعثه، براى شمارى از زائران خراسانى، قزوينى و غيره و با سخنرانى حجت الاسلام و المسلمين مسعود اوسطى و در حضور نماينده ولى فقيه جناب آقاى رى شهرى برگزار شد. وى در اين سخنرانى با تأكيد بر صفت رؤوف و رحيم بودنِ پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت به مؤمنان، به بيان ويژگى هاى آن حضرت پرداخت و از زائران مدينه خواست تا با توشه برگرفتن از معنويت و صفاى مدينه، خود را مهيّاى حج ابراهيمى كنند.

در جلسه ديگرى (در تاريخ 22/ 10/ 82) كه حجت الاسلام و المسلمين قرائتى در آن به سخنرانى پرداخت، شمارى از زائران خوزستانى به بعثه مقام معظم رهبرى دعوت شده بودند. محور اين سخنرانى توجه دادن زائران به معصومين مدفون در مدينه، كه شش تن هستند بود و اينكه جلب توجه يكى از شش معصومِ مدينه براى حلّ مشكلات كافى است، به شرط آنكه همراه با معرفت باشد. وى عنصر اصلى تصميم گيرنده را براى انسان، نه محيط، بلكه جوهره وجودى خود انسان دانست و از زائران خواست تا از فرصت به دست آمده استفاده كنند و با كشف جوهر وجودى خود، به بررسى اعمال و رفتارهاى گذشته خود بپردازند.

در اين مجالس، مدّاحان بعثه كه به طور معمول از ميان مداحان خوب انتخاب مى شوند، دقايقى را به نوحه سرايى مى پردازند.

صبح روز 23/ 10/ 82 جمع فراوانى از زائران ايرانى در محلّ بعثه حاضر شدند تا به سخنرانى حجت الاسلام و المسلمين كاظم صديقى گوش فرا دهند. وى با بيان اينكه حيات ازلى تنها از آن خداوند است و انسانها همگى مرگ را تجربه خواهند كرد، به

ص: 163

زائران توصيه كرد كه پيش از مرگ، از پيامبر صلى الله عليه و آله، فاطمه زهرا عليها السلام و امامان عليهم السلام شفاعت بگيرند. او همچنين افزود:

«تشرف به حج، به معناى پذيرفته شدن از سوى اين بزرگواران است، لذا شناخت كامل انسان نسبت به مقام والاى آنان، از اهميت فراوانى برخوردار است.»

وى روى صفت مهربان بودن پيامبر صلى الله عليه و آله تكيه كرد و از اخلاق مثبت آن حضرت در برخورد با همه مردم، به طور برابر ياد كرد.

وى از زائران خانه خدا خواست تا از فرصت حج نهايت استفاده را ببرند و بكوشند پس از بازگشت به وطن، خود را از همه صفات بد دور كنند.

صبح روز 24/ 10/ 82، جمع بسيارى از زائران خانه خدا، طبق معمول هر روز، وارد بعثه مقام معظم رهبرى شدند تا به سخنرانى حضرت حجت الاسلام و المسلمين اوسطى گوش دهند. در اين محفل، كه روضه خوانى و مداحى نيز مى شود، آقاى اوسطى در باره اخلاق پيامبر خدا صلى الله عليه و آله سخن گفت و اينكه اين اخلاق در حدّ يك معجزه عمل كرده است.

در اين جلسه كه نماينده ولىّ فقيه هم حضور داشت، مدّاحان و نوحه سرايان، آقايان موسوى سجاسى و فراهانى به ذكر مصيبت آل اللَّه پرداختند.

علاوه بر اين جلسات، آقاى قرائتى شبها در ساختمانهايى كه چند كاروان در آن اسكان دارند، سخنرانى مى كند. اين سخنرانى ها به طور معمول با استقبال زائران روبه رو مى شود و از اينكه بعثه، زائران خانه خدا را مورد تفقد خود قرار مى دهد، بسيار خوشحال مى شوند.

به طور معمول، سخنرانى ها و مدّاحى هايى كه در محلّ بعثه برگزار مى شود، ضبط و تكثير شده و به صورت نوار صوتى و ويديويى در اختيار علاقمندان قرار مى گيرد. امسال در گوشه اى از طبقه هم كفِ بعثه، فروشگاهى براى ارائه محصولات فرهنگى مختلف كه عمده آنها همين نوارهاى صوتى و ويديويى است، راه افتاده است.

ص: 164

ايجاد ارتباط ميان زائران و خانواده هاى آنان در ايران بوده است. در اين باره به جز استفاده از دكه هاى مخابرات شهرى، طرح هاى مختلفى پياده و تجربه شده است. امسال با برقرارى سرويس تلفن همراه، مشكل بسيارى از زائرانى كه تلفن همراه دارند حلّ شده است. به علاوه همراهان آنها هم مى توانند به نوعى از آن استفاده كنند. خدمات رومينگ تلفن همراه نه تنها در دفاتر تلفنى داخل كشور، بلكه در دفترى كه در مركز بعثه حج مستقر است، قابل ارائه مى باشد. در اين باره به دليل تفاوت قيمت ميان تماس از ايران با عربستان و به عكس، به زائران توصيه شده كه از خانواده هاى خود بخواهند كه از ايران تماس بگيرند؛ زيرا هزينه آن، از سه تا چهار برابر كمتر است.

ص: 165

مصاديق است. يكى از آنها بحث ذبح خارج از منا است. اصل مسأله، ذبح در منا بوده و اكنون الزاماً خارج از منا است. بنابر اين، وظيفه فقهاست تا حكم مزبور را با شرايط جديد تطبيق دهند. نمونه هاى ديگر، رمى از طبقه دوم و ذبح با استيل است.

دو نفر از علماى حاضر در اين بخش، هر روز ضمن جلسه اى با شركت برخى از روحانيون كاروانها كه در محلّ بعثه مقام معظم رهبرى برقرار مى شود، شركت كرده، به پرسش هاى فقهى آنان پاسخ مى دهند. خودِ بحث با روحانيون، كه درگير با مشكلات زائران و پرسشهاى جديد آنان هستند، بسيار مفيد و سودمند است.

از فعاليتهاى ديگرِ اين بخش، استقرارِ يكى از افراد در مسجد شجره از آغاز اعزام زائران از مدينه به مكه است، كه به هدف پاسخ گويى به مشكلات فقهى روحانيون و زائران انجام مى گيرد.

در مكه، تعدادى از علماى اين بخش، هرشب، در مسجد الحرام و غالباً در مقابل حِجر اسماعيل مستقر مى شوند تا در دسترس زائران براى پاسخگويى به مشكلات آنان باشند. استقبال از اين اقدام، بسيار قابل توجه بوده است.

حضور اعضاى اين بخش، به طور مستمر در عرفات و ايّام تشريق در منا نيز ادامه دارد.

به علاوه در مرحله مدينه بعد، دو نفر از علما همچنان در دفتر شوراى استفتا به پاسخ گويى ادامه مى دهند.

يكى از نتايج حاشيه اى تلاشهاى اين بخش، مراجعه دقيق به مناسك و تأمّل در عبارات آن است كه گهگاه به دشوارى ها واشكالات موجود در مناسك پى برده و تلاش مى شود در چاپهاى آينده اصلاح شود.

به علاوه، برخى از توليدات فقهى جديد در اين ايام، مورد مراجعه علماى اين بخش قرار مى گيرد تا در طول سال آينده چاپ شده و در اختيار علاقمندان قرار گيرد.

از مسائل دشوار مطرح شده طى سالهاى اخير، مطالب زير است:

1. بحث استظلال در شب و تفاوت فتوا براى شب و روز.

2. سردى هوا موجب شده است كه از ماشين سر باز استفاده نشود.

3. حركت كاروانها در شب.

ص: 166

4. دسترسى نداشتن زائران به ماشين غير مسقّف.

اين مسائل و مشكلات سبب پديد آمدن دشواريهاى زياد براى مقلّدانِ مراجعى شده است كه استظلال در شب را جايز نمى دانند. به طور معمول، راه حلّ پيشنهادى پرداخت كفاره مى باشد.

يكى از مسائل فقهى، بحث خونريزى زنان در ايام عادت است. مشكلاتى كه براى اين قبيل زنان وجود دارد، عدم جواز ورود به مسجد الحرام و مسجد النبى و توقف در ساير مساجد است. بسا اين گروه از زنان، بيشتر روزهايى كه در مدينه هستند، گرفتار باشند (امسال شمار روزهاى حضور زائران در مدينه به هشت روز رسيده كه براى اين زنان هم فرصت اندكى است).

بحث ديگر مربوط به اين دسته از زنان، طواف و نماز آنان است كه بايد همچنان در احرام بمانند تا پاك شوند و اين، مشقت و سختى زيادى براى آنها است. گاهى هم بر اثر پاك نشدن، وظيفه آنان از «حج تمتّع» به «حجّ افراد» تبديل مى شود كه شناخت مسائل آن هم براى ايشان دشوار است. بعضى هم براى جلوگيرى از خونريزى، از قرص استفاده مى كنند كه خود دشوارى هاى فراوان؛ از جمله خونريزى هاى نامرتب را موجب مى شود كار را مشكل تر مى كرد.

ص: 167

زائران ايرانى هستند تا در صورتى كه محل سكونت خويش را گم كردند، آنان را راهنمايى كنند.

* تا اين تاريخ، تعداد 368 هزار زائر وارد عربستان شده اند. گفتنى است سال گذشته به حسب آمارى كه در اين خبر آمده، يك 000 924 1 زائر موفق به انجام فريضه حج تمتّع شده اند.

* ادامه برخى از مقالات گذشته زائر؛ از جمله «ستارگان بقيع» (در شرح حال ائمه چهارگانه بقيع)، در اين شماره آمده است. مقاله اى هم در باره مباهله دراين شماره درج شده است.

* در اين شماره، همچنين مصاحبه اى با دكتر خرّمشاد، با عنوان «حج و انقلاب» به چشم مى خورد.

افزون بر اينها، چند خبر از تحوّلات سياسى جهان هم در اين شماره آمده است.

زائر شماره پنجم (25 دى ماه 1382):

* اين شماره حاوى اخبار ومقالاتى است درباره مسائل جارى حج ونيز اخبارسياسى.

* گزارشى از فعاليتهاى بيمارستان هيأت پزشكى ايران در مدينه، كه از روز هيجدهم دى ماه افتتاح شده، از مطالب اين نشريه است.

* گفتگو با حجت الاسلام و المسلمين صديقى در باره دعاى كميل،

* گزارشى تفصيلى از مسكن و حمل و نقل زائران در مدينه منوره و مكّه مكرمه،

* بخش پايانىِ گفتگو با دكتر خرمشاد در باره حج و انقلاب، مطالب بعدى اين شماره زائر است.

زائر شماره ششم (26 دى ماه 1382):

* مقاله اى از استاد نجم الدين طبسى با عنوان «فضيلت جمعه و انديشه مهدويت».

* گزارشى از ديدار سرپرست حجاج ايرانى با هيأت پزشكى».

* گزارشى از واحد اهل سنت بعثه.

ص: 168

* مباحث اجرايى حجّ تمتّع (دومين بخش)، درباره شيوه تأمين مواد غذايى حجاج.

* مصاحبه با خانم نجمه خندق، استاد دانشگاه و نابينا، كه با كاروان اساتيد آمده، حاوى نكات ارزنده اى از تلاش هاى يك زن فرهيخته در عرصه فرهنگ و دريافت معنوى ابعاد زيارت توسط اوست.

* در اين شماره اخبارى در باره ايران و عراق، به ويژه اخبار اخير مربوط به مواضع آيت اللَّه سيستانى در ارتباط با بحث انتخابات در عراق.

ص: 169

سايت www. tohajj. com با نام «موقع الحج و العمره» متعلّق به سعودى ها است كه بسيار مفصل به بيان مناسك و تاريخ حرمين و ... پرداخته و به لحاظ هنرى هم، تا حدّى جالب توجه است. محورهاى اصلى اين سايت عبارتند از: مناسك حج، مراحل توسعه حرمين، دليل حاج با نقشه، اماكن مقدس، وقت هاى نماز، ادعيه و اذكار، فتاوى، خطاهاى شايع، زيارت مدينه، حج زنان، معجم الفاظ حج، اماكن و بلدان، شعر حج.

بخشى هم اختصاص به منابع دارد كه در دو بخشِ «منابع معاصر» و «منابع كهن» تنظيم شده است. محورى هم به حَجّةالوداع و محور ديگرى به تاريخ حرمين اختصاص يافته است. قسمت اخير همراه با صوت و نقاشى متحرّك است و در هر بخش تصوير نشان دادن تصاوير نقاشى توضيحاتى داده مى شود. مطالب اين سايت به شش زبان مختلف قابل دريافت است.

سايت www. babolumra. com نيز از سايت هايى است كه در زمينه مناسك و راهنمايى حجاج و زائران فعّال است. اين سايت بيشتر جنبه تبليغاتى دارد.

سايت. com هنا مكة www. افزون بر آنكه مطالبى در باره شهر مكه دارد، به تفصيل درباره حج هم اطلاعاتى را به دست مى دهد. اين سايت بيش ازهرچيز، مكه شناسى است.

سايت اسلام اولاين www. lslamOnline. com بخشى مخصوص به حج دارد كه بسيار مفصل است و علاوه بر مناسك، مطالبى هم در باره معالم و آثار حرمين شريفين دارد.

سايت لبّيك: labbaik. com از ديگر سايتهاى فعّال در حج است.

بخش حجّ سايت bayynat. org متعلق به سيد محمدحسين فضل اللَّه نيز بسيار مفصل است كه ضمن آن، علاوه بر فقه حج، به ابعاد اجتماعى و سياسى هم توجه شده است.

سايت المجره almajara. com نيز بخش حج بسيار مفصل دارد.

سايت Ialamic. naseej. com بخش حج مفصل دارد كه از جمله اخبار مربوط به حج نيز در آن آمده است. در بخش حج آن مباحثى چون تعريف الحج، يوميات الحاج، خرائط المشاعر، دليل الحاج و المعتمر، فتاوى الحج، آداب الحج و العمرة، أخى الحاج

ص: 170

سلامتك، المناسك و الأركان و أخطاء شائعه آمده است.

سايت hajj. edu. sa متعلق به «معهد خادم الحرمين الشريفين لأبحاث الحج» است كه يكى از مراكز پژوهشى در عربستان، در باره حج و شايد مهم ترين آنهاست.

سايت shjhaj. co. در شارجه مستقر است و اختصاص به امور حج دارد.

سايت hajdirectory. com نيز عربى است كه راهنمايى در امور حج موضوع آن است.

سايت lojna. org سايت ويژه راهنمايى در توزيع جزوات و مطبوعات دينى در زمينه حج و عمره است.

تعداد 39 سايت، كه به احكام حج و مسائل جنبى آن مربوط مى شود، در سايتى با اين مشخصات قابل دسترسى است: Portal. ahram. org/ Right. asp? ID: 772

سايت هاى زيادى نيز مخصوص شركتهايى است كه كار حمل و نقل زائران عمره و حج را در داخل يا خارج عربستان بر عهده دارند.

ص:171

در سال گذشته، تحوّلات سياسى بسيار مهمى در سطح منطقه رخ داده كه عربستان را به طور مستقيم درگير خود كرده است. ظهور «القاعده» و وابستگى آن به سعودى وحضور بن لادن در رأس آن، اين انديشه را مستدل كرده است كه افراطى گرى هاى تبليغى وهابى ها در طول چند ده سال، اكنون جهان اسلام را با خطرى مواجه كرده كه كمترين آنها، حضور نظامى آمريكا در منطقه و كشورهاى متعدّد اسلامى به منظور مقابله با تروريسم است.

اكنون كه دولت سعودى، خود در معرض خطر و تهديد و اتهام قرار گرفته، مى كوشد با نيروهاى تندرو خود برخورد كند. وقوع عملياتهاى پى درپى نظامى، نشان دادكه القاعده قصد درگير شدن با دولت سعودى را هم دارد؛ زيرا آن را حامى آمريكا مى شناسد.

برخى از افراطى هاى دولت آمريكا؛ نظير ريچارد پرل و ديويد فرام، در كتابى كه با عنوان «پايان شرارت» منتشر كرده اند، نه تنها خواستار سرنگونى دولت ايران، سوريه و كره شمالى شده اند، بلكه گفته اند: اگر دولت سعودى در مبارزه با تروريسم همكارى نكند، راهى جز اشغال شرق عربستان؛ يعنى منطقه نفت خيز آن در پيش نيست.

در اين حال، مسؤولان سعودى سخت در تب و تاب اند تا امنيتِ از دست رفته را حفظ كنند و به ويژه در ايام حج اجازه اقدام خرابكارانه القاعده و طرز فكرهاى مشابه را ندهند. امسال در اين باره، بارها و بارها به مسؤولان بعثه ايران هشدار داده شده است. از جمله در باره برنامه دعاى كميل و اجازه ندادن به حضور خارجى ها كه ممكن است مشكلى ايجاد كنند، جزو مسائلى است كه در ملاقاتهاى اخير مورد تأكيد قرار گرفته است.

با اين همه، در سطح فرهنگى، تربيت چند دهه وهابيت، سبب تقويت انديشه هاى فرقه گرايانه شده و به خصوص وهابى ها طى دو سه دهه اخير، مهم ترين دشمن خود را شيعيان معرفى كرده اند. طبق برخى از برآوردهاى اخير، بسيارى از رساله هاى پايان نامه اى كه در مراكز دانشگاهى- دينى سعودى نوشته شده، به نوعى در ردّ شيعه است. برخى از آنها با جسارت تمام نگاشته شده و مبناى اوّليه آنها اثبات كفر شيعه است!

ص: 172

خراب كردن بقعه على بن جعفر عريضى، طى دو سال گذشته، تخريب مسجد بنو قريظه معروف به «مسجد فضيخ»، تخريب منطقه اى كه شهرت داشت قبر آمنه بنت وهب مادر رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در آنجا مدفون بوده (منطقه ابواء)، نشانگر آن است كه حتى در اين دو سال گذشته، اندكى از اين وضعيت كاسته نشده و وهابى ها همچنان نفوذ خود را در ساختار فرهنگى اين كشور حفظ كرده اند.

با اين همه، تغيير اين سياستها در دستور كار دولت سعودى قرار گرفته است. نصب صالح الحصين به عنوان رييس شؤون حرمين شريفين با ديدگاه هاى نسبتاً معتدل كه نزديك يك سال و نيم پيش صورت گرفت، يكى از نشانه هاى اين تحوّل است.

امسال نظارت در بقيع، مانند گذشته است، اما روشن است كه بهبود روابط دو كشور، كه طى اين چند سال اخير صورت گرفته، كمك زيادى به بهتر شدن برخوردها كرده است.

حركت مسؤولان سعودى براى كنترل اختلافات مذهبى داخلى، با رويكرد كاهش تنش همراه است. گفته شده كه در سال گذشته، به دليل فشار زيادى كه افراد افراطى روى زائران ايرانى در عمره داشتند، جمعاً 120 نفر از سعودى هاى سلفى دستگير شده و برخى از آنها تا 25 روز حبس بوده اند. اين افراد كسانى بودند كه براى زائران ايرانى در بقيع و اطراف آن مزاحمت ايجاد مى كردند.

اصول حركت مسؤولان سعودى در جهت اصلاح وضع داخلى، در اطلاعيه اى كه اميرعبداللَّه در 25 دى ماه اعلام كرد، آمده است. وى اصلاح را براى بازگرداندن وحدت وطنى وايجاد آرامش امرى ضرورى خواند. علاوه برآن، وى به حوار وگفتگو، به عنوان يك اصل مهم در حركت اصلاحى اشاره كرد؛ حوارى كه منطبق با قواعدى خاص است.

ص: 173

درحرم نبوى منجرشد كه بادخالت مسؤولان بعثه، همان شب وى را آزاد كردند. گرچه بعد از آن، يكى از مسؤولان شهر مدينه، از رفتارهاى تند برخى از زائران ايرانى گلايه كرد.

براى مثال، روز 24 دى ماه، يك روحانى شيعى كه مشغول خواندن زيارت نامه بوده و يك شيعه افغانى هم در كنار او زمزمه مى كرده و اشك مى ريخته، مورد اهانت يك مأمور افغانى الأصل قرارگرفته وسپس دستگير و به پايين بقيع در محل انتظامات برده شده است.

از سوى ديگر، حسن البكر، مدير امور حج شهر مدينه، با ارسال تصوير برخى از صفحات يك جزوه كه ادعا شده، شب گذشته از بعثه به بيرون رفته است، از پخش برخى جزوات كه مطالبى بر ضدّ فهد و آل سعود بوده، گلايه كرده است.

نكته اى كه در اينجا لازم است به آن اشاره شود، اينكه سايتهاى اينترنتى كه به نوعى به دفاع از تشيع برخاسته، يا به پاسخ گويى به اتهامات سايتهاى افراطى سنى مشغول هستند، در كشور سعودى قابل دريافت نيستند. زدن نشانه اين سايتها با جمله «لا تسمح الدخول» مواجه خواهد شد. بدين ترتيب عناد ديگرِ جماعتِ وهابى با تشيع و نفوذ آنان در سيستم ادارى اين كشور، كاملا آشكار است.

به نظر برخى از صاحب نظران، اين اواخر كه سخت گيرى بيشتر شده، سلفى ها دست و پاى زيادترى مى زنند و خود اين مى تواند برخوردهاى تندتر آنان را به دنبال داشته باشد. به عقيده اين افراد، اين امر سبب افزايش نفوذ سلفى ها شده كه به احتمال، پس از مدتى عقب نشينى در پى آن است.

عدم وجود انضباط در بخشى از برخوردها با ايرانيان، سبب رفتارهاى سليقه اى مأموران امر به معروف مى شود. طبق يك خبر، در يكى از مدخل هاى ورودى خواهران، مأموران صبح روز 30 دى، مانع از ورود زنان ايرانى به مسجد شدند و گفتند: چون شما نمازتان را فرادى مى خوانيد اجازه نداريد داخل مسجد شويد!

ص: 174

آقاى حسن حامد اكبر، مدير شعبه وزارت حج عربستان در مدينه منوره، در مسجد شجره حاضر شد و از چگونگى حضور و خروج زائران كشورها ديدن كرد.

وى بلافاصله تلفنى، مراتب تقدير خود و مسؤولان سعودى را، به خاطر انضباط فوق العاده و سرعت عمل مسؤولان ستاد حج در اين زمينه ابراز داشت.

آقاى زرهانى رييس سازمان حج و زيارت نيز در پاسخ وى، از همكارى صميمانه نيروهاى سعودى تقدير كرد و توفيق بيشتر در ارائه خدمات شايسته به زائران بيت اللَّه الحرام و حرم شريف نبوى صلى الله عليه و آله را آرزو نمود.

ص: 175

مناقب اهل بيت، قرائت دعاى كميل، ذكر مصيبت و چند دعا به فارسى و عربى توسط نماينده محترم ولى فقيه مى باشد.

در هر مرحله، از بهترين مدّاحان و قاريان استفاده شده و براى خواندن دعاى كميل هم از لهجه عربى استفاده مى شود تا زائران خارجى هم بتوانند از آن بهره مند شوند.

مؤسسه فرهنگى- هنرى نشر مشعر، به طور كامل از اين مراسم فيلم و عكس تهيه مى كند. البته اين در وضعيتى است كه بيش از حدّ متعارف، توجه ديگران را جلب نكند.

پس از آن، واحد ارتباطات خبرى، عهده دار انعكاس اخبار دقيق آن است كه در شبكه هاى خبرى داخل كشور پخش مى شود. در سراسر برنامه به جز مديران، تعدادى از نيروهاى كارونها، به عنوان انتظامات مسؤولان مربوط را در رعايت نظم و ترتيب همراهى مى كنند.

در شماره پنج نشريه زائر اطلاعيه اى از روابط عمومى بعثه، در باره اجراى مراسم دعاى كميل صادر شده است. دراين اطلاعيه خواسته شده كه زائران در سال 5/ 9 در كنار قبرستان بقيع حاضر شوند. به علاوه، به دليل سردى هوا، از لباس گرم استفاده كنند.

همچنين گفته آمده است كه از روز بعد از دعاى كميل، نوار صوتى و ويديويى آن، در بعثه، در دسترس خواهد بود. همچنين اين اطلاعيه از زائران مى خواهد به تذكرات و راهنمايى هاى نيروهايى كه انتظامات را برعهده دارند، توجه كنند. نيز در مسير آمدن به بقيع، هيچگونه شعار و صلوات سر ندهند. در انتها، از زائران خواسته است در نظافت محل، در پايان دعا، توجه كافى داشته باشند.

روز 22 ذى قعده، نامه اى از حسن البكرى، رييس امور حج در مدينه، خطاب به رييس بعثه جمهورى اسلامى فرستاده شد كه در آن، ضمن اشاره به مذاكرات انجام گرفته در ساختمان حج ميان طرفين، توصيه هايى در باره برگزارى مراسم دعاى كميل آورده است. در اين نامه آمده است:

«حال كه حجاج ايرانى براى برپايى دعاى كميل آماده مى شوند، ما نيز به عنوان يادآورى و براى حفظ سلامت حجاج بيت اللَّه الحرام و زائران مسجد پيامبر 9 كه حجاج ايرانى نيز بخشى از آنها هستند، مواردى را يادآور مى شويم و آگاهى داريم

ص: 176

كه شما نيز بى هيچ شكى اين نكات را به حسب مسؤوليتى كه داريد، درك مى نماييد.

مواردى كه مايليم بر آن تأكيد كنيم، موارد زير هستند:

1. حجاج حتماً به صورت كاروانى در محل تجمع حاضر شوند.

2. از مقابل دروازه ورودىِ بقيع، به عنوان جايگاه سخنرانى استفاده نشود.

3. بلندگوهاى به هم پيوسته براى مسافتهاى طولانى به كار گرفته نشود.

4. فيلمبردارى فقط با دوربين هاى ويدئوكم صورت پذيرد و از دوربين هاى ثابت پرهيز شود.

5. پاى بند بودن به آرامش و دورى جستن از جنجالهايى كه ممكن است آرامش را به هم بريزد.

از آنجاكه ما به خدمتگزارى ميهمانان خانه خدا و زوار مسجد پيامبر افتخار مى كنيم، در عين حال اميدواريم كه به آنچه در ديدار شخصى بر آن تأكيد داشتيد و اعلام كرديد كه بعثه و مسؤولان آن نسبت به همراهى با تعليمات كشور پادشاهى سعودى همكارى و تقارن دارند، پاى بندى نشان دهيد.» حسن بن حامد البكرى

در پاسخى كه به وى داده شد، تأكيد گرديد كه:

- تدابيرى انجام شده تا از هرگونه تحريكى جلوگيرى شود.

- اطراف محلّ مراسم، با نيروهاى انتظامات كنترل خواهد شد.

- امر نظافت، سازماندهى شده و بهتر از قبل انجام شود.

- آنچه در دعاى كميل انجام مى شود توافق دو وزير است.

در واقع ماهيت پيام سعودى ها آن است كه آرامش بيشترى مورد توجه بوده و مراقبتهاى ويژه به عمل آيد. نگرانى آنها از يك سو نسبت به تندروى برخى از شيعيان است و از سوى ديگر نگران القاعده هستند.

مقامات بعثه، روز پنج شنبه در تماس با معاون امير مدينه، خواسته هاى آنان را مورد بحث و نقد قرار داد و تنها نكته اى كه قرار شد زائران ايرانى رعايت كنند، آن بود كه از قسمت بالاى بقيع استفاده نشود.

ص: 177

مقدّمات مراسم دعاى كميل، از ساعت 9 شب جمعه آغاز شد و طى سه ربع ساعت، تمامى كاروانهاى ايرانى با نظمى شايسته در محدود وارد شدند. زنان در حاشيه ديوار پايين بقيع و مردها در كنار آنها و مسيرى هم براى رفت و آمد كنار نرده هاى قرار داده شده در ميان بين الحرمين باز گذاشته شد. يك دسته از انتظامات ايرانى كه از خود زائران تشكيل يافته بود، اين مسير را محافظت مى كرد. در واقع محلّ اصلى برگزارى دعاى كميل روبه روى درِ اصلى بقيع، جايى كه سابقاً امتداد شارع ابوذر بود، قرار داشت.

نيروهاى سعودى اجازه ورود خارجى ها را به اين محدوده نمى دادند و اين امر با اشاره به همان بحث خطرِ القاعده بود. پيش از آغاز دعاى كميل، برخى از افراد صلوات مى فرستادند كه كه آنان را ساكت كردند تا آرامش حفظ شود. رأس ساعت ده، آقاى مرتضايى فر با اعلام برنامه، قارى (حاج جواد پناهى) را دعوت به قرائت قرآن كرد كه چند آيه خواند. نخستين آيه، قُلْ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ... بود. آقاى فراهانى، مداحىِ اول را داشت. سپس آقاى غلامرضازاده با لحن عربى شروع به خواندن دعاى كميل كرد. آنگاه آقاى سيدمحمد موسوى نوحه سرايى كرد و دعاى كميل رأس ساعت يازده با دعاهاى عربى و فارسىِ نماينده ولى فقيه پايان يافت. پس از دعا، شخصى در پشت بلندگو، از نيروهاى امنيتى كه حفاظت را برعهده داشتند، تشكّر كرد. به دنبال آن، كاروانها با آرامش، پس از نظافت دسته جمعى محدوده، راهىِ منازل خود شدند.

در واقع نيروهاى امنيتىِ زيادى در اطراف جمعيت مستقر بودند، ولى به جز راه ندادن خارجى ها هيچ نوع دخالتى در آمد و رفت زائران ايرانى نداشتند. پيش از آن، آقاى زرهانى در ملاقات با معاون امير، اين مسائل را مطرح كردند و ايشان تأكيد كرده بود كه ما اولًا براى سلامت شما اين نيروها را مى گذاريم تا مورد حمله از سوى افراطى ها قرار نگيريد. وى تأكيد كرده بود كه ما مى دانيم اين مراسم دعاست و ربطى به ما ندارد.

به رغم مذاكراتى كه با حنينى، معاون امير مدينه شده بود، در سالت 5/ 8 بلندگوها ضبط شد. به دنبال آن، معاون اجرايىِ بعثه با فرمانده نيروهاى سعودى گفتگو كرد، ساعت 20/ 9 تعدادى از بلندگوها را پس دادند. تازه در اين زمان بود كه معاونت اجرايى و كاركنان روابط عمومى و سپس سمعى بصرى، وسايل خود را آوردند. با اين حال، كار به

ص: 178

سرعت انجام شد و خوشبختانه مشكلى پيش نيامد.

صبح روز جمعه، رأس ساعت 7 «دعاى ندبه» نيز در محلّ بعثه برگزار شد و مدّاحان احمد زين العابدين، على فراهانى، موسوىِ سجاسى آن را خواندند كه مورد استقبال زائران ايرانى قرار گرفت.

سيماى جمهورى اسلامى ايران مراسم دعاى كميل را با يك ساعت تأخير در داخل كشور پخش كرد.

نوار صوتى و ويدئويىِ مراسم دعاى كميل، ندبه و جلسات سخنرانىِ عمومى در بعثه، در حجمى قابل توجه به زائران عرضه شده و آنان با اشتياق خريدارى مى كنند. اين اقدام كه زير نظر واحد سمعى و بصرى بعثه رهبرى انجام مى شود، با قيمت مناسب در اختيار زئران قرار مى گيرد. سى دى 5 ريال سعودى (1200 تومان) و نوار ويدئويى 8 ريال (1800 تومان). (تصويرهاى 5- 6- 7)

برآورد تعداد جمعيت شركت كننده در مراسم دعاى كميل:

برابر آخرين گزارشها و آگاهى هاى به دست آمده، تا پايان روز پنج شنبه، مورخ 23/ 11/ 82، حدود 25000 حاجى ايرانى در مدينه منوره حضور داشته اند كه ازاين تعداد نيزديك به 18000 نفر در مراسم دعاى كميل شركت نمودند و به لحاظ ممانعت مأموران سعودى، تعداد زائران خارجى كم بود كه مى توان علت اصلى آن را اقدامات پليس سعودى تلقى كرد.

ص: 179

تحويل گوشت مرغ محلى و تازه به آشپزخانه ها از طرح هاى جديدى مى باشد كه امسال اجرا شده است. وى گفت: هرچند با اجراى طرح متمركز كردن آشپزخانه، قيمت تمام شده غذا نسبت به سالهاى پيش كاهش نيافته، ليكن اين امر سبب بالا رفتن كيفيت و بهداشت غذاها شده است. امينيان افزود: با اينكه مسأله داير كردن آشپزخانه هاى متمركز انتخاب ما نبود و سعودى ها در آن ورود داشتند اما معتقديم كه اين امر در جهت رفاه و سلامت زائران بود. وى حد متوسط رساندن خدمات و تلاش در جهت جلوگيرى از بالا رفتن توقعات زائران را؛ از جمله راه كارهاى تعديل هزينه حج دانست و گفت: در كشور ما با دادن يارانه و يا تعديل سطح خدمات در برخى موارد، مى توان به اين مهم نايل آمد.

رييس ستاد مدينه، در عين حال اظهار داشت كه قيمت تمام شده حج در ايران، در مقايسه با ساير كشورها مناسب و خوب است.

گفتنى است كه طى نخستين روزهاى ورود كاروانهاى ايرانى به مدينه، شمارى از زائران نسبت به غذاى طبخ آشپزخانه متمركز گلايه داشتند كه در جلسه شوراى هماهنگى مسؤولان با نماينده ولىّ فقيه، قرار شد تا نظارت و بازرسى بيشترى بر عملكرد آشپزخانه هاى متمركز صورت گيرد.

يكى از بهترين اقدامات سال جارى، آن است كه گوشت منجمد از برنامه غذايى زائران ايرانى حذف شده است. در مقابل، كشتارگاهى به ذبح گوسفند براى ايرانيان اختصاص يافته و روزانه پانصد رأس گوسفند در اين كشتارگاه ذبح مى شود. كشتارگاه مزبور در روز 23/ 10/ 82 مورد بازيد رييس سازمان حج و زيارت و رييس ستاد مدينه قرار گرفته است. در اين كشتارگاه، يك پزشك ايرانى به همراه هفت پزشك از شهردارى مدينه و يك مهندس تغذيه بر نحوه ذبح و امور بهداشتى كشتارگاه نظارت مى كند.

از ديگر خدماتِ حجّ 1381 ش. در مدينه، وجود 75 دستگاه اتوبوس، از «شركت حائل» براى انتقال زائران از هتل ها به حرم و به عكس، در نظر گرفته شده است. اين رقم در مكه به 500 دستگاه خواهد رسيد، به رانندگىِ سودانى ها، كه از بهترين و شادترين رانندگان هستند.

وجود اين ماشين ها، كمك مى كند كه زائران كشورمان، هنگام نماز حضور بيشترى

ص: 180

در حرم داشته باشند. بر همين اساس است كه شعار «رفاه در خدمت عبادت»، امسال به عنوان شعار مجموعه تشكّل هاى دست اندكار حج قرار گرفته است. در سالهاى گذشته، رفت و آمد، به خصوص در مكه، وقت زيادى را از زائران مى گرفت. متوسّط پولى كه براى اين رفت و آمد در نظر گرفته شده، صد ريال سعودى در موسم حج است.

ص: 181

امر اسكان زائران داشت و موجب تشويش و نگرانى شده بود.

همكارى با روابط عمومى و دعوت از كاروانها براى شركت در جلسات عمومى سخنرانى.

رسيدگى به شكايت تعدادى از زائران كاروان، اساتيد مستقر در منازل الحرم.

بازرسين، برخى از رخدادهاى خبرى درون كاروانها يا مسير حركت را نيز به اطلاع مسؤولان رسانده اند كه برخى از اخبار در روزهاى نخست ورود به مدينه چنين است:

* برخى كتب ادعيه، از جمله مفاتيح الجنان و اقلام تبليغى كاروانِ 10119 توسط مأموران سعودى در فرودگاه توقيف شد.

حدود 200 گرم مواد مخدر از يك زائر مسن تهرانى در فرودگاه تهران ضبط شد.

خدمه فرودگاه، هنگام بار زدن ساكها به روى اتوبوسها، به تعدادى از ساكها دستبرد زده و اجناس را در قسمتهاى تاريك محوطه فرودگاه پرتاب كرده بودند كه به موقع آنها را تصاحب كنند، ليكن اجناس مزبور، توسط زائران مشاهده و جمع آورى شد.

مبلغ 1800 دلار از جيب يكى از زائران مشهدى در مسير حرم، با بريدن جيب وى به سرقت رفت.

ص: 182

- نكات مهم در باره بهداشت مواد غذايى.

- توصيه هاى بهداشتى.

- پيشگيرى از مشكلات شايع در حج.

- تغذيه و بهداشت مواد غذايى در سفر حج.

- دستور العمل كار در مراكز طبخ غذا.

- چك ليست بهداشتى (بخش دندانپزشكى).

- به تندرستى زائران خانه خدا كمك كنيم (ويژه روحانيون محترم كاروانها).

- نكات بهداشتى در ايّام تشريق.

- توصيه هاى بهداشتى براى زائران خانه خدا.

- توصيه هاى بهداشتى ويژه مديران محترم كاروانها.

- راهنماى عملياتى بهداشت كاروانها در حجّ تمتع (ويژه مديران كاروانها).

- رفتار بهداشتى بستر مناسب لازم دارد.

- ساختار و تجهيزات يك آشپزخانه مركزى.

- پزشكان، پيام آوران تندرستى.

- بهداشت مسكن زائران.

- بهداشت مسكن و محل استقرار كاروان.

- ايمنى غذا، دستور العمل بهداشت غذا و مواد خوراكى.

ص: 183

در ميان زائران ديگر كشورهاست.

دكتر فرهاد نجات، رييس اين بيمارستان مى گويد: اين بيمارستان از سه سال قبل در مدينه تأسيس شده و ساختمان بيمارستان به مدت پنج سال اجاره شده است. هر سال براى تأمين كادر بيمارستان پنجاه درصد كاركنان اعزام مى شوند كه تجربه كار در اين فضا و شرايط را داشته اند.

وى گفت: درمان زائران دو مرحله دارد؛ مرحله نخست را، 529 پزشكِ همراهِ كاروانها انجام مى دهند، كه از قبل تمام زائران را معاينه كرده اند و از سوابق پزشكى زائر آگاهند و در تمام لحظات در كنار زائران به انجام خدمت مشغولند. مرحله دوم درمان است كه در اين بيمارستان انجام مى شود. در اينجا بخشهاى تخصّصى قلب و عروق، زنان و زايمان، داخلى، جراحىِ عمومى، چشم پزشكى، گوش و حلق و بينى، ارتوپدى، روانپزشكى و دندانپزشكى وجود دارد.

همچنين سه بخش بسترى سى. سى. يو با 13 تخت، پست سى. سى. يو (نگهدارى از بيمار پس از خروج از اتاق سى. سى. يو) با پنج تخت، بخش بسترى مردان با 22 تخت و بخش بسترى زنان با 22 تخت، بخشهاى مختلف اين بيمارستان هستند.

دكتر نجات در ادامه سخنانش واحدهاى پاراكلينيكى؛ به عبارتى، پيراپزشكى را تشريح كرد و گفت: راديولوژى، آزمايشگاه و داروخانه نيز در اين بيمارستان وجود دارد.

وى واحد «امداد و انتقال» را يكى ديگر از واحدهاى بيمارستان نام برد و گفت: در اين واحد 5 دستگاه آمبولانس براى انتقال زائران بيمار از محل اسكان به بيمارستان يا از بيمارستان به بيمارستانهاى سعودى وجود دارد.

دكتر نجات به يك نكته تأكيد فراوان داشت. او گفت: اگر زائرى دچار بيمارى ويژه اى شد و به كمك فورى نياز داشت، بهترين راه اين است كه همراهان بيمار يا مسؤولان كاروان، از پذيرش هتل بخواهند با شماره 997 يعنى اورژانس مدينه تماس بگيرند. آمبولانس هاى اورژانس ظرف 2 يا 3 دقيقه به محل مى رسند و بيمار را به بيمارستانهاى سعودى منتقل مى كنند. پس از بسترى شدن بيماران ايرانى در اين بيمارستانها، پزشكانِ رابط ما، با بيمارستان مربوط تماس مى گيرند و تا پايان مراحلِ مداوا

ص: 184

وضعيت بيمار مربوط را زيرنظر مى گيرند. چهار پزشك رابط اين بيمارستان هستند كه هر روز با پذيرش هتل هاى محل اسكان زائران ايرانى تماس مى گيرند و پيگير وضعيت اعزام بيماران به بيمارستانهاى سعودى هستند. حتى آنان وضعيت بيماران ناشناس را نيز بررسى مى كنند تا اگر زائرى ايرانى در ميان آنان باشد، پيگير امورِ او شوند.

بخش ديگر اين بيمارستان، كه دكتر نجات درباره آن سخن گفت: واحد «بهداشت» است. كاركنان اين واحد، كه هشت نفر هستند، هر روز به تمام آشپزخانه هايى كه براى زائران ايرانى غذا مى پزند، سر مى زنند و وضعيت بهداشتى پخت و پز و نيز مواد اوليه را با دقت بررسى مى كنند و از بروز اشكالى كه به سلامت زائران لطمه بزند، جلوگيرى مى كنند. البته در آشپزخانه هاى متمركز دو ناظر بهداشت به صورت ثابت حضور دارند.

دكترنجات افزود: بيمارستان از هيجدهم دى افتتاح شده است و تا امروز (بيست وچهارم دى ماه) با بيمارىِ ويژه يا مشكل جدّى بهداشتى در ميان زائران مواجه نبوده ايم.

بيمارستانى با همين امكانات در مكه نيز تأسيس شده كه در آنجا نيز پزشكان محترم و كاركنان متعهد بيمارستان در خدمت زائران خواهند بود.

وى افزود: هيأت پزشكى، يك گروه با نام «وقوف اضطرارى» تشكيل داده است تا در روزهايى كه مناسك حج انجام مى شود، از بيماران بدحال يا مشكل دار حمايت كند؛ به اين شكل كه كاركنان اين گروه خود اعمال حج را انجام نمى دهند و تمام وقت، از زائرانى كه از نظر جسمانى دچار مشكل هستند، مراقبت مى كنند تا آنها موفق به انجام اعمال شوند.

دكتر نجات در ادامه مى گويد: از زائران بخواهيد كتابچه هايى را، كه در آن توصيه هاى بهداشتى ما چاپ شده، با دقت بخوانند و به آن عمل كنند تا سلامت باشند و ان شاءاللَّه با موفقيت اعمال و عبادات خود را انجام دهند.

ص: 185

همان طور كه روحانى با روح و روان انسانها سروكار دارد، كار شما نيز به لحاظ رسيدگى به وضعيت سلامتى افراد مانند كار يك روحانى در ايام حج از ارزش والايى برخودار است.

در اين ديدار كه دكتر ضيايى، رييس هيأت پزشكى نيز حضور داشت، حجت الاسلام و المسلمين رى شهرى، بر اولويت پيشگيرى در امور پزشكى تأكيد كرد و خطاب به پزشكان حاضر در مدينه گفت:

«به دليل ارتباط شما با زائران خانه خدا، اين ضيوف الرحمن، مسؤوليت سنگينى بر عهده داريد و كار بهداشت و درمان آنان از اهميت فوق العاده اى برخوردار است.»

امير الحاج افزود: «با وجود برنامه ريزى ها و تمهيداتى كه از قبل به عمل آمده است، از آموزش و توصيه هاى پزشكى به صورت مستمر در موسم حج غافل نشويد.»

وى ضمن قدردانى از تلاش شبانه روزى اعضاى هيأت پزشكى گفت:

«انجام توصيه هاى پزشكى مى بايست علاوه بر پزشكان، توسط روحانيون محترم كاروانها و ساير امكانات اطلاع رسانى موجود نيز انجام گيرد تا از صدمات احتمالى زائران جلوگيرى شود و ميزان بيماريها به حداقل كاهش يابد.»

در اين مراسم رييس هيأت پزشكى، گزارشى از آخرين وضعيت مراكز درمانى اين هيأت در مدينه منوره ارائه كرد و گفت: «تاكنون 32 مورد بيمار بسترى شده در بيمارستان هيأت پزشكى داشته ايم كه 19 نفر آنها ترخيص شده و 13 نفر بسترى مى باشند.»

دكتر ضيايى تعداد مراجعات زائران ايرانى به درمانگاه هاى تخصّصى هيأت پزشكى را از آغاز كار انتقال زوّار ايرانى به مدينه تاكنون، 334 مورد اعلام كرد و افزود گروه بهداشت هيأت پزشكى به صورت مستمر، وضعيت بهداشتى كاروانها را زير نظر دارد و بر كار محل طبخ غذا نظارت بهداشتى مى كند.

وى گفت: خوشبختانه طى دو سه سال اخير، به دليل توصيه هاى پزشكى و نيز مصادف شدن ايام حج با خنكى هوا، بيمارى گرمازدگى نداشته ايم.

ص:186

از زمانى كه سياست تسامح با شيعيان در عربستان آغاز شده، شيعيان عربستان فرصتى براى بروز و ظهور خود در عرصه هاى مختلف به دست آورده اند.

طى چهارده سال گذشته، كه حضرت حجت الاسلام والمسلمين رى شهرى نمايندگى ولىّ فقيه در امور حج و زيارت را به عهده دارد، هيچگاه اجازه ملاقات با رهبر شيعيان مدينه به وى داده نمى شد و امسال (1382 ش.) براى نخستين بار اين فرصت به دست آمد.

لازم به گفتن است كه طى سال جارى، رهبر شيعيان مدينه توانست بيش از يك ماه در ايران، به ويژه شهر مقدس مشهد بماند.

امسال پس از آغاز به كار بعثه مقام معظم رهبرى، جناب آقاى عمرى از ايشان و همراهان دعوت به عمل آورد. به دنبال آن، نماينده ولى فقيه و همراهان، آقايان:

غيورى، زرهانى، قرائتى، توفيقى (وزير علوم)، قاضى عسكر، شهرستانى، ابوترابى، باقر شريف قَرْشى، عرب، شريف مهدوى (كنسول ايران در جده) امينيان (رييس ستاد مدينه) و چند نفر از روحانيون و مسؤولان ديگر در روز پنج شنبه 25/ 10/ 82 در حسينيه شيعيان مدينه، در محله نخاوله با ايشان ديدار كردند. در اين ملاقات، برخى از مأموران امنيتى سعودى كه محافظان نماينده ولى فقيه بودند، نيز حضور داشتند.

در اين ديدار كه تعداد قابل توجهى از شيعيان مدينه نيز بودند، گفتگوهاى صميمانه و دوستانه انجام گرفت.

آقاى عمرى در اين ديدار با اشاره به اينكه نخاوله حدود 12 هزار نفر هستند، شيعيان غير نخاوله اى را هم 25 هزار نفر دانست. ايشان افزود كه مزرعه كنارىِ ما، بر حسب آنچه شنيده ايم، متعلق به امام باقر و صادق عليهما السلام بوده است. وى تأكيد كرد: با اينكه ما در اقلّيت هستيم اما در چشم مردم عزيزيم! (تصوير 8- 9)

ص: 187

باره مشكلات سفر حج و راه حل هاى آن و مشورت در اين باره است.

امسال چندين همايش، برنامه ريزى شده، كه عبارتند از:

دو همايش به همت وزارت حج عربستان با عناوين:

1. مكه مكرمه پايتخت فرهنگى جهان اسلام (5- 7 ذى حجه) در محل هتل انتر كونتينانتال مكه كه حضور براى همه آزاد است. (در اين كنفرانس از ايران، حجت الاسلام و المسلمين قاضى عسكر مقاله داده اند كه در برنامه كنفرانس براى ايشان وقت مشخّصى را گذاشته اند).

2. جشنواره پايانى (13 ذى حجه) در همان محل و ورود براى همه آزاد است.

سه همايش از رابطة العالم الاسلامى:

1. همايش موسم فرهنگى (از 29 ذى قعده تا 5 ذى حجه) در ساختمان الرابطه، در مكه، كه ورود همه آزاد است.

2. چالش هاى روياروى جهان اسلام (2 تا 4 ذى حجه) در ساختمان الرابطه، در مكه، كه ويژه ميهمانان رسمى و دعوت شده است.

3. هم انديشى (سمينار) در خصوص امور حج (6 و 7 ذى حجه) در ساختمان الرابطه، در مكه، كه ويژه ميهمانان رسمى و دعوت شده است.

دو همايش هم به عنوان همايش هاى پادشاهى عربستان سعودى است:

1. همايش سالانه ملك فهد (11- 12 ذى حجه) در كاخ ملك فهد در منا، ويژه رؤساى بعثه ها و همراهان.

2. جشنواره پايانى حج (13 ذى حجه) كه پيشتر به آن اشاره شد.

ص: 188

مجموعه مشاركين در حج را به دست آورد.

اين واحد، در حج سال جارى، سيزده فرم ويژه دارد كه هر يك از آنها بر محورى خاص تنظيم شده است:

فرم اول، در باره اقدامات فردى است كه زائران پيش از سفر داشته اند؛ در زمينه هاى آمادگى هاى روحى، اخلاقى و تمهيدات مربوط به سفر، به لحاظ وظايف دينى؛ مانند پرداخت بدهى، نوشتن وصيت نامه، تصحيح قرائت نامه، حلاليّت طلبى، (كه مهم ترين نگرانى هاى اين سفر به شمار مى آيند).

فرم دوم: نظر خواهى در باره دعاى كميلِ برگزار شده در مدينه، از جهت: زمان، مدت، نوع مداحى و خواندن دعا و كيفيت صدا.

فرم سوم: در باره رفتار زائران ايرانى در طول تشرّف در مدينه؛ در اينجا رعايت بهداشت، سيگار كشيدن در محيط هاى عمومى، شركت در برنامه هاى عمومى، شركت در جماعت، خاك برداشتن و ديگر تخلّفات رفتارى زائران.

فرم چهارم: در خصوص ارزيابى نشريه زائر، از حيث محتوا و شكل.

فرم پنجم: در باره تأثير حضور در مدينه روى زائر است و اينكه در اين مدت، چه تأثيرى به لحاظ روحى و دينى و اخلاقى پذيرفته است.

فرم ششم: نظرخواهى در باره جلسات عمومى، كه در محل بعثه برگزار مى شود.

فرم هفتم: نظرخواهى در باره بازار، خريد، سوغات و پى آمدهاى آن.

فرم هشتم: نظرخواهى در باره مراسم برائت.

فرم نهم: نظر خواهى در باره اعمال حج و مناسك و اينكه در بخش هاى مختلف، با چه مشكلاتى روبرو شده اند.

فرم دهم: نظرخواهى در باره قربانى، با توجه به تغييراتى كه در سالهاى اخير ايجاد شده است و اينكه آيا روز عيد موفق به ذبح شده اند يا نه و مسائل ديگر.

فرم يازدهم: در مورد تأثير حضور در مكه و مسجدالحرام و اصل حج روى فرد زائر.

فرم دوازدهم و سيزدهم، كه با سفارش سازمان حج و زيارت تهيه شده، در باره نظرسنجى در مورد امور اجرايى است. اولى در باره نظريات زائران در خصوص مسائل

ص: 189

اجرايى و فرم بعدى، نظر سنجى از مديران در باره تشكيلات اجرايى؛ اعم از مديريت، ستادهاى اجرايى، مسكن، حمل و نقل، تغذيه و غيره است.

اين فرم ها در ميان 3% مجموع زائران توزيع مى شود. واسطه توزيع، گروه هاى ارشاد كاروانها هستند كه در كنار بقيه كارهاى خود، اين فرمها را از بعثه گرفته و ميان زائران زن و مرد، به نسبت تعيين شده، توزيع مى كنند. به طور معمول، هر دو تا سه فرم را يك نفر مى نويسد. اصرارى نيست كه فرد جواب دهنده تحصيل كرده باشد يا نباشد. به علاوه، ضرورتى به نوشتن شماره كاروان و نام و نام خانوادگى هم نيست.

ص: 190

جز بهشت ندارد و قبولى آن تنها با اخلاص است و اگر اخلاص باشد، شيطان هم نمى تواند بنده مخلص را گمراه كند. وى باز به آيات حج برگشت و با اشاره به آيه: ... وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى ... گفت: در روايت هست كه تا وقتى مردم حرمت كعبه را ضايع نكنند، باقى مى مانند. وى با تأكيد بر اينكه اسلام دين جهانى است و فرقى ميان نژادها و رنگها نمى گذارد، به اين حديث اشاره كرد كه حضرت فرمود: «كُونُوا عِبادَ اللَّهِ إخْواناً ...» عصبيت را مخلّ به عبادت صحيح خواند و عملكرد مبتنى بر عصبيت را منفى شمرد. سپس با اشاره به آيه ديگرى از حج لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ ...، از فوايد مالى و انسانى حج ياد كرد و اينكه لازم است مدارا و رفق ميان مسلمانان باشد.

وى در خطبه دوم نماز نيز با قرائت آيه: إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ ... و حركت هاجر و اخلاص او براى خدا، از اهميت معنوى مناسك حج ياد كرد.

جمعيت بسيار زيادى در نماز جمعه حاضر بودند و مى توان گفت كه پيش از حج، اين بزرگترين نماز جمعه اى بود كه اقامه شد. نه تنها مسجد و اطراف آن، بلكه بام مسجد هم پر از جمعيت بود و نويسنده اين سطور هم در بام مسجد، در كنار هزاران ايرانىِ ديگر، كه در نماز شركت كرده بودند، نماز جمعه را به جاى آورد.

در مكه، امام جمعه، شريم بود. او گفت: مهمترين هدف حج، ايجاد توحيد در عبادت و خلوص براى خداوند است. ماهيّت سخنرانى وى با اينكه در باره توحيد بود، اما به نوعى باز اشارات غير مستقيمى به بحث استغاثه از غير خدا و توسّل داشت. گزارش سخنرانى وى در روزنامه عكاظ (25 ذى قعده، ص 42) آمده است.

ص: 191

ارسال شده است. به علاوه، در سايت ايرنا، بخشى به حج اختصاص داده شده كه به طور مستقيم مراجعه كنندگان مى توانند خبر، عكس و حتى دعاها را دريافت كنند. دعاى كميل ديشب نيز ارسال شده است.

نماينده ولىّ فقيه، با تشكّر از زحمات آنان، تأكيد كردند كه وظيفه شما واقع نگارى است و اخبارى كه ارسال مى كنيد براى ثبت در سينه تاريخ مى ماند. بنابر اين، تلاش كنيد با دقت وقايع را منعكس كنيد تا آيندگان بتوانند از چگونگى حج گزارى ايرانيان و احساس آنان، آگاهى داشته باشند.

ايشان تأكيد كردند: مسأله ديگر، روابط ما با سعودى است كه بر اساس سياست جمهورى اسلامى ايران، در نزديكى با كشورهاى اسلامى در برابر دشمن مشترك است و شما در انتقال اخبار بايد به گونه اى عمل كنيد كه سبب استوارى اين روابط باشد و آسيبى به آن نزند.

همچنين اخبار اينجا را به گونه اى در ايران منعكس كنيد كه سبب تشويش خاطر خانواده ها به خصوص در لحظات حساس نشود.

ايشان با آرزوى توفيق براى بهره مندى بيشتر دوستان از اين فضا و فرصت معنوى آن، از زحمات آنان تقدير كردند.

پس از آن، دوستان صدا و سيما كه جمعاً 36 نفر هستند، با نماينده ولىّ فقيه ديدار كردند. آقاى گروسى، رييس ستاد حجّ صدا و سيما گفت: مدتها است كه در سازمان صدا و سيما، ستادى به نام «ستاد حج» تأسيس شده و بر اساس تصميمات خاصى كه در عمره امسال گرفته شد، در ماه هاى رجب و شعبان و رمضان گزارش هاى مستقيم فراوانى، به صورت تصويرى وصوتى به ايران ارسال گرديده است. سه هزار دقيقه ضبط فيلمبردارى، كمك فراوانى كرد تا برنامه هاى متعددى در صدا و سيما ساخته شد و مردم با فرهنگ حج آشنا شدند. همچنين طى هفته حج نيز برنامه هاى متعدّدى پخش گرديد كه متأسفانه حادثه بم رخ داد و تحت تأثير آن، مقدارى از برنامه ها پخش نشد.

ستاد حجّ صدا و سيما بر آن است تا براى سال آينده چيزى حدود 5000 دقيقه برنامه ضبط كند و در طول سال بتواند پوشش مناسبى به مسائل حج در داخل بدهد.

در حال حاضر، به طور روزانه دهها ارتباط مستقيم با برنامه هاى زنده در صدا و سيما

ص: 192

برقرار است. به علاوه، در شبكه خبر، چنين طراحى شده است كه بخشى خاص به اخبار حج اختصاص داده شود و به طور مستمر تا پايان موسم ادامه يابد.

سپس حجت الاسلام والمسلمين رى شهرى، با ضمن تشكّر از زحمات آقاى لاريجانى و سرمايه گذارى خوبى كه در صدا و سيما روى حج شده، تأكيد كردند:

احساس مى شود كه امسال نه براى تشويق، بلكه به هدف كار بهتر، افراد كارآمدى به حج فرستاده شده اند. البته سال گذشته هم اوج كار صدا و سيما بود كه اميدواريم امسال نيز همچنان بلكه بهتر باشد. ايشان با اشاره به آيه: وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ ... اشاره كردند كه:

«كار اطلاع رسانى شما مصداق يك كار ابراهيمى است. مهم آن است كه فرهنگ نورانى حج منتقل شود و مهم تر آن است كه براى حج فرهنگ سازى شود؛ يعنى به گونه اى كه رغبت مردم به حج بيشتر شود. با استقبالى كه در سالهاى گذشته جوانان از حج داشته اند، پيداست كه به مقدار قابل توجهى فرهنگ سازى شده است ...

هيچ چيز مانند حج، روى جوانان اثر نمى گذارد. به علاوه آمدن نزديك به 505 هزار زائر در عمره سال گذشته، نشان دهنده آن بود كه كارهاى فرهنگى در زمينه حج تأثير خود را گذاشته است (مصر با 600000 رتبه اول را داشته، پس از آن ايران با 000 505 نفر و پاكستان: 000 298، سوريه: 000 172، يمن: 000 167، اردن:

000 131، سودان: 000 78، الجزاير: 000 67، اندونزى: 000 58، تركيه:

000 54، بيشترين زائر عمره را در سال 1381 داشته اند.) اين در حالى است كه هيچ كشورى به مانند ايران در اين زمينه رغبت به عمره از خود نشان نداده است.

بنابرين، جهت گيرى برنامه اىِ ما بايد جاذبه آفرين باشد.

يكى از شرايط لازم براى اين كار، مطالعه روى كتابهاى مربوط به حج است كه معاونت آموزش و پژوهش منتشر كرده است.»

سرپرست حجاج ايرانى تأكيد كرد:

«در روزهاى آينده نسبت به سالگرد انقلاب و انتقال ديدگاهها از اين محيط نورانى

ص: 193

به ايران بايد فعال بود. به علاوه، بخشى بايد به طرح مسأله انقلاب اسلامى در خارج از ايران پرداخته شود و از ديدگاه شخصيت هايى كه به اينجا مى آيند، استفاده شود.

اين كار با هماهنگى امور مبلغين مى تواند به شكل خوبى انجام شود.

به علاوه بايد در بخشى خاص تجربيات حفظ شود، ارزيابى صورت گيرد و براى آينده نواقص كار برطرف گردد.»

ايشان در پايان آرزو كردند، همانطور كه شما به ديگران بهره مى دهيد، خود نيز بتوانيد از اين فضاى معنوى بهره كافى را ببريد كه بهره دادن، خود بهره گرفتن هم هست. (تصوير 10)

ص: 194

بهداشتى در مكه، منا و عرفات برپا مى كند.

به گزارش روزنامه «الوطن»، چاپ عربستان، اين وزارتخانه در همين راستا، از ميان كاركنان خود، به 1050 پزشك و پرستار زن و مرد، درمراكز بهداشتى، آموزش داده است.

امسال، كه مدخل ورودى زمزم بسته شده، استفاده عمومى از آب اين چاه متبرّك و مقدس تقريباً دشوارتر از سابق شده است. دولت سعودى طبق برنامه هاى سالهاى پيش، مقدار قابل توجهى آب بسته بندى شده به حجاج خواهد داد. اين بسته ها در كارخانه مخصوصى تهيه مى شود و در مواردى به محل سكونت زائران منتقل و تحويل آنها مى گردد.

گفتنى است، امير عبدالمجيد، امير مكه، روز چهارشنبه اول بهمن، ديدار مفصّلى از شهرك حجاج در حاشيه فرودگاه جده داشت و ضمن ديدار از امكاناتى كه امسال براى حجاج ارائه شده به شمارى از زائران كه به تازگى وارد شده بودند، خوش آمد گفت.

به گزارش روزنامه عكاظ (پنج شنبه 2 بهمن) تا روز چهارشنبه، تعداد 456 899 زائر از راههاى مختلف وارد عربستان سعودى شده است كه تنها 68000 از راه زمينى و 11000 و اندى از طريق دريايى آمده اند.

ص: 195

پس از آن، ديدارى از بعثه حضرت آيت اللَّه سيستانى به عمل آمد كه قدرى در باره مواضع اخير آيت اللَّه و مسائل عراق گفتگو شد. در ادامه.

سومين ديدار از بعثه آيت اللَّه شاهرودى انجام شد. برخى از افراد بعثه گفتند كه امسال زودتر از موعد آمده اند. همچنين از كتاب المحبّه جناب آقاى رى شهرى ستايش شد و پيشنهاد شد كه در چاپ بعد قدرى هم در باره محبّت اهل بيت باشد.

بعثه هاى بعدى كه مورد بازديد قرار گرفت، به ترتيب عبارت بودند از: بعثه هاى حضرات آيات: اردبيلى، صافى، شبيرى و بهجت.

در برخى از بعثه ها، بحث طواف در طبقه دوم پيش آمد كه ويلچرى ها را به دليل راه ندادن به طبقه پايين، مى بايست طبقه بالا طواف دهند. گويا آيت اللَّه بهجت و آيت اللَّه مكارم اجازه طواف از طبقه بالا را، در صورت اضطرار، مى دهند. آقاى رى شهرى همچنين از بعثه آيت اللَّه وحيد ديدن كردند. اعضاى اين بعثه به ديدن ايشان نيامده بودند، اما ايشان به خاطر استادى و به احترام آيت اللَّه وحيد، از بعثه ايشان ديدن كردند. پس از آن، از بعثه هاى حضرات آيات: سيد كاظم حائرى و تبريزى هم ديدار به عمل آمد. از جمله بعثه هاى ديگر كه بازديد از آنها انجام شد، بعثه سيد محمد سعيد حكيم است. اين بعثه، دو بروشور زيبا هم چاپ كرده است؛ يكى با عنوان «موجز مناسك الحج و العمره» و ديگرى در باره «غدير» كه هر دو زيبا و به عربى است.

يكى از مشكلات عمده بعثه ها آن است كه از زائران دور هستند. مشكل ديگر نارضايتى آنان از مسكن است كه قرار است تا براى سال آينده، از هم اكنون برنامه ريزى شود.

مشكل بعثه هايى كه مقلّدين عراقى دارند؛ از جمله بعثه آيت اللَّه سيد كاظم حائرى، كه خودِ ايشان هم در بعثه حضور داشتند، اين است كه هنوز عراقى ها نيامده اند. به علاوه زائران بحرين وكويت هم نيامده اند و دليل آن اين است كه بچه هاى آنان مشغول تحصيل و امتحانات بوده و روزهاى آخر ذى قعده حركت آنان به مدينه آغاز خواهد شد.

ص: 196

مهندس، در اداره بهتر امور قربانى استفاده كرده كه نزديك به 400 نفر آنها دانشجو هستند و 700 دامپزشك وظيفه دارند پيش از ذبح، با انجام معاينات لازم، سالم بودن گوسفندان قربانى را اعلام كنند. در جمع، 29000 قصاب هم زير نظر دامپزشكان و مهندسان، به كار ذبح مشغول خواهند بود. به نوشته روزنامه الوطن، چاپ عربستان، بانك ياد شده در صدد وارد كردن نيم ميليون گوسفند براى قربانى است.

بر اساس اين گزارش، قيمت هر رأس گوسفند براى روز قربانى 375 ريال سعودى معادل 100 دلار آمريكا است. قرار است مقدار قابل توجّهى از گوشتهاى قربانى از راه زمينى، دريايى و هوايى به آوارگان و فقراى مسلمان در 27 كشور جهان فرستاده شود.

بر اساس آمارى كه ارائه شده، از سال 1403 ق. به اين سو، حدود 5/ 9 ميليون گوسفند، گاو و شتر قربانى شده كه متأسفانه به دليل نبودن امكانات ياد شده، بخش مهمى از گوشتها از ميان رفته است.

امسال قرار است از طريق لبنان، بخشى از اين گوشتها در اختيار كميته امداد قرار گيرد. اگر اين طرح اجرا شود، اين نخستين بار است كه بخشى از اين گوشتها به مصرف فقراى شيعه مى رسد.

ص: 197

ضيائى گفت: خوشبختانه تا امروز (26 دى ماه) موردى از فوت زائران گزارش نشده است. وى افزود: تا امروز سيزده بيمار در بيمارستان بسترى شده اند كه هيچ يك وضعيت حادى ندارند.

دكتر ضيايى با اشاره به طرح پزشك كاروان كه طى شش سال اخير اجرا شده، افزود: همراهى پزشك با كاروان، علاوه بر آرامش روحى و روانى زائر، فرصتى را فراهم مى كند تا پزشك به راحتى به درمان بيماران تحت پوشش خود در كاروان مربوط بپردازد. وى در باره بيمارستانهاى صحرايى ايران در منا و عرفات نيز اظهار كرد: چنانكه زائرى در اين مكانها نياز به اقدامات تكميلى ترى داشته باشد، به سرعت به بيمارستان هيأت پزشكى يا بيمارستانهاى سعودى انتقال خواهد يافت.

وى افزود: كار ديگرِ ما در حجّ امسال، تشكيل كاروان وقوف اضطرارى است كه زائران ناتوان از روز هشتم ذى حجه به هيأت پزشكى تحويل داده مى شوند تا اعمالشان با نظارت هيأت پزشكى و روحانيون كاروان انجام شود ...

در جمع ما حدود 320 قلم دارو در وزن پنج تن، از ايران همراه خود آورده ايم و 15 دستگاه آمبولانس نيز در اختيار است و هيأت پزشكى جمعاً در يك دوره 45 روزه در خدمت زائران مى باشد.

عباس سليمى معاون دفتر بعثه مقام معظم رهبرى نيز در جمع خبرنگاران گفت: دو برنامه شبى با قرآن، مراسم پرشور دعاى عرفه، مراسم اربعين جان باختگان زلزله بم، مراسم دعاى كميل در محل بعثه و مراسم جشن عيد غدير خم، از جمله برنامه هاى فرهنگى بعثه مقام معظم رهبرى در مكه مكرمه است ...

مراسم معنوى دعاى كميل نيز سه نوبت ديگر، شبهاى جمعه، در مدينه منوره، در جوار قبرستان بقيع برگزار مى شود.

حجت الاسلام و المسلمين محمد زمانى مسؤول واحد اهل سنت بعثه مقام معظم رهبرى نيز در جمع خبرنگاران گفت: تعداد كاروانهاى زائران ايرانىِ اهل سنت، امسال تقريباً دو برابر شده است. وى افزود: علاوه بر زائران ايرانى اهل سنت، چند كاروان از زائران اهل سنت كرد و افغانى نيز در شمار كاروانهاى زيرپوشش بعثه به حج آمده اند.

ص:198

حجت الاسلام و المسلمين محمدى رى شهرى، جمعه شب در مدينه منوره، در كاروان خانواده معظم شهدا حضور يافت و از نزديك با آنان گفتگو كرد. آقاى رى شهرى در اين ديدار، كه آقاى زرهانى، رييس سازمان حج و زيارت هم حضور داشت، طى سخنانى خدمت به خانواده شهدا در ايام حج را داراى اجرى مضاعف در پيشگاه حق تعالى دانست و گفت:

«خانواده هاى شهدا اسطوره هاى مقاومت اند و انقلاب اسلامى با ايثار و از خودگذشتگى شهيدان، جانبازان و آزادگان به ثمر نشست و با تلاش مردم و به ويژه خانواده هاى شهدا تداوم مى يابد.»

وى با اشاره به نزديك شدن ايام بيست و پنجمين سالگرد انقلاب اسلامى، از خانواده هاى شهدا خواست از فضاى معنوى و روحانى سرزمين وحى، اسلام و قرآن بهره بگيرند و براى ادامه حيات پرافتخار انقلاب اسلامى و عزت روز افزون مسلمانان دعا كنند.

امير الحاج زائران ايرانى، با اشاره به روايتى از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله گفت: حضرت امام قدس سره در وصيت نامه تاريخى خود، مردم ايران را بهتر از مردم زمان آن حضرت دانست و بر اساس روايتى ديگر مردم ايران را كه از اسلام و رهبرى و جمهورى اسلامى حمايت مى كنند، برادر پيامبر صلى الله عليه و آله خواند.

ص: 199

بهبود روابط ميان اقليتهاى مذهبى در عربستان است. در اين همايش، نمايندگانى از شيعيان امامى، اسماعيلى (كه بيشتر در نجران و اطراف آن در جنوب عربستان و در مرز اين كشور با يمن زندگى مى كنند) شركت داشتند كه بخش هايى از آن، از تلويزيون عربستان پخش گرديد. دو نفر از علماى شيعه در اين كنفرانس شركت داشتند كه يكى شيخ حسن صفار و ديگرى آقاى هاشمى بود. شيعيان در اين همايش، هديه اى هم تقديم امير عبداللَّه كردند كه مورد پسند وى واقع شد.

بسيارى از سلفى هاى وهّابى، با نوشتن مقالاتى، بر ضدّ اين همايش موضعگيرى كردند.

اين مسأله پس از بهبود روابط سعودى با ايران، جدى تر هم شده است. يكى از بهترين علائم بهبودى روابط، كمك شگفت كشورهاى حاشيه خليج فارس به زلزله بم بود كه به توصيه امير عبداللَّه در جريان تشكيل جلسه وزارى خارجه تقبّل كردند تا چهارصد ميليون دلار به صورت وام كمك كنند كه مقدار زيادى از آن را خود امير عبداللَّه تقبّل كرد.

بازتاب منفى آن روى سلفى ها هم بدين ترتيب بود كه گروه هاى امر به معروف و نهى از منكر فعال تر شده و حتى طى سال جارى با شيعيان در اماكن زيارتى، برخوردهاى تندترى داشته اند. تحوّلات افغانستان هم مزيد بر علت شده و محدوديت طالبان سبب شده است تا كينه آنان نسبت به شيعيان بيشتر شود. بسيارى از اين افراد فارسى زبانان افغانى هستند كه در سعودى، با سلفى ها همكارى دارند و براى شيعيان ايرانى مزاحمت پديد مى آورند. البته اين افراد جرأت هجمه و حمله به شيعيان خليجى را ندارند.

ص: 200

سالها قبل، در افغانستان بوده وبعدها به عنوان نويسنده و محقّق به دفاع از عقايد القاعده پرداختند و در اروپا يا كشورهاى عربى سكونت داشتند. اين افراد با نوشتن مقالاتى در اينترنت، به دفاع از باورها و رفتارهاى القاعده مى پرداختند. در اين اعترافات، همچنين از يوسف العييرى ياد شد كه نويسنده كتاب «الحروب الصليبية الجديدة» و «الجهاد حكمه و انواعه» بوده و در حوادث چند ماه پيش در رياض كشته شد. ابوقتاده سال 1993 به لندن رفت و در آنجا به عنوان رهبر روحانى افراد طرفدار القاعده مشغول فعاليت شد. اين دو نفر؛ يعنى العييرى و ابوقتاده، از افرادى هستند كه تروريستها در برنامه ياد شده اعتراف كردند كه تحت تأثير سخنرانى ها و نوشته هاى ايشان بوده اند. فرد ديگر ابومحمد مقدسى است كه او در اينترنت نوشته هايى دارد با عنوان «التوحيد و الجهاد» و از رهبران فكرى اصلى براى اصولگرايان سلفىِ جهادى است.

در همين شماره، الشرق الأوسط چندين يادداشت كوتاه ديگر در باره اين برنامه تلويزيونى و نيز گزارش هاى بيشترى در باره ابو محمد مقدسى و اهميت نقش رهبرى فكرى وى به چاپ رسيده است.

گفتنى است كه گزارش ياد شده از تلويزيون سعودى، روزِ بعد توسط بسيارى از شبكه هاى خبرىِ ديگر، از جمله الجزيره به تفصيل مورد ارزيابى قرار گرفت و به عنوان يك خبر مهم طرح گرديد.

ص: 201

است. گفتگو با معاون تغذيه ستاد مدينه در باره فوايد آشپزخانه متمركز، به تفصيل به ابعاد اين حركت تازه كه امسال براى نخستين بار در حج باب شده، پرداخته است. گزارش چگونگى ارتباط زائران با ايران، از راه هاى مختلف و هزينه آن، در گفتگوى تفصيلى زائر با مسؤول دفتر مخابرات بعثه، در اين شماره درج شده است. تكّه اى ادبى، كه به طور معمول در همه شماره هاى زائر صفحه اى به اين موضوع اختصاص مى يابد و عمدتاً از سوى استاد جواد محدثى نوشته يا تنظيم مى شود، صفحه ديگرى از زائر را به خود اختصاص داده است. مصاحبه با حجت الاسلام والمسلمين صالحى خوانسارى، آشناى ديرين اهل دعا و ذكر، با عنوان «عاشقى به رسم اويس»، مطلب ديگرى است كه در آن، به بيان ابعاد زيارت پرداخته است. تذكّرات بهداشت جمعى، كه از سوى هيأت پزشكىِ حج نوشته شده، يك نيم ستون را پر كرده و حاوى نكات ارزنده اى در باره بهداشت در حج و سفره هاى جمعى است. استراتژى وحدت فرهنگى در جهان اسلام، عنوان گفتگويى است با دكتر عيوضى كه به رغم اختلاف فرقه ها و مذاهب، روى ابعاد وحدت خيز حج تكيه كرده است. آخرين صفحه زائر اختصاص به چند خبر در باره فلسطين و عراق دارد كه همچنان به عنوان دو منطقه اسلامى اشغال شده، محور اخبار جهان اسلام است.

ص: 202

در ايام حج، بيمارانِ مسن را به سرعت درمان كنند. امير مقرن هم كه همچنان بر اعمال حج در بخش مدينه نظارت دارد و هر شب با حضور تمامى مسؤولان مربوط جلسه مى گذارد و اقدامات آنان را مرور مى كند، اعلام كرد: شعار ما اين است كه «خدمت به زائران شرف ماست»، از تسهيلات موجود براى زائران سخن گفت. اين روزها مرزهاى زمينىِ سعودى آماده پذيرايى و كنترل ورود زائرانى است كه از راه زمين و با ماشينهاى شخصى خود از نقاط مختلف به ويژه حاشيه خليج فارس وارد سعودى مى شوند.

دو صفحه نشريه «البلاد» اختصاص به گفتگوى خبرنگار اين نشريه با آقاى محمد شريف مهدوى سركنسول ايران در جده است. اين گفتگو با محوريّت حج و نيز كمك رسانى به زلزله زدگان بم تنظيم شده است. آقاى مهدوى ضمن اشاره به خسارتهاى فراوان زلزله ب، م از كمك همه كشورها، همسايگان و به ويژه عربستان سعودى تشكر كرد. يك بيمارستان با صد پزشك و پرستار و هشتاد تخت از سوى سعودى در بم برپا شد. اين جدا از كمك هاى جنسى، دارويى و نقدى فراوانى است كه همه با تلاش امير عبداللَّه انجام گرفت. آقاى مهدوى همچنين گزارشى از چگونگى حج گزارى ايرانيان و نظم و انضباط حاكم بر آنان را براى اين روزنامه بيان كرد. وى تأكيد كرد كه در ايام حج، سه نفر از برادران وزارت خارجه ما، همكاران ما در كنسولگرى، در سه نقطه در مكّه مكرمه و مدينه و جده مستقر خواهند بود تا در طول 24 ساعت هرگونه مشكلى كه وجود داشته باشد، به عنوان رابطه سركنسولگرى و مقامات عربستان عمل كنند. آخرين صفحه نشريه اختصاص به چند خبر از ايران دارد.

ص: 203

رهبرى را كمك مى دهند:

آيت اللَّه سيد جعفر كريمى از فقهاى حوزه علميه قم، كه طى سالهاى متمادى در بخش پاسخ گويى به مسائل فقهى فعال هستند.

آيت اللَّه بهشتى از علماى نجف و در حال حاضر مقيم اصفهان.

آيت اللَّه مصلحى فرزند حضرت آيت اللَّه اراكى رحمه الله.

آيت اللَّه غيورى كه ايشان نيز سالهاى متمادى است، در موسم حج، در بعثه مقام معظم رهبرى شاغل هستند.

آيت اللَّه حاج سيد كمال فقيه ايمانى از علماى اصفهان.

آيت اللَّه باقر شريف القرشى، نويسنده و محقق معروف عراقى كه امسال ميهمان بعثه مقام معظم رهبرى است.

آيت اللَّه خوشبخت از ميهمانان بعثه رهبرى.

حجت الاسلام و المسلمين اوسطى، كه در جلسات عمومى براى زائران سخنرانى مى كند.

حجت الاسلام و المسلمين قرائتى، كه در بسيارى از جلسات عمومى در بعثه و نيز در جلسات كاروانها سخنرانى مى كند.

حجت الاسلام و المسلمين صديقى، از خطباى تهران كه در جلسات عمومى سخنرانى مى كنند.

حجت الاسلام و المسلمين محمدى عراقى، فعال در بخش بين الملل است.

حجت الاسلام و المسلمين صادقى رشاد، معاون بخش بين الملل و پاسخگويى به شبهات سياسى و فرهنگى است.

حجت الاسلام و المسلمين نجم الدين طبسى، در بخش بين الملل و پاسخگويى به شبهات عقيدتى فعاليت مى كند.

حجت الاسلام و المسلمين واعظى، امام جمعه زنجان فعال در بخش بين الملل است.

حجت الاسلام و المسلمين هادوى، فعال در بخش بين الملل است.

حجت الاسلام و المسلمين توسّلى ميهمان بعثه رهبرى است.

ص:204

در هر سال، براى اداره كارهاى فرهنگىِ بعثه مقام معظم رهبرى، به ويژه در بخشهاى استفتا، امور روحانيون، بين الملل و آموزش و پژوهش، گروهى از علما و فضلا در بعثه، ظهر روز 27 دى ماه، ضمن اجابت دعوت رياست محترم بعثه براى نهار، به تبادل نظر در باره مسائل جارى فرهنگى بعثه پرداختند. در اين جلسه، آيت اللَّه سيد جعفر كريمى، به دو فتواى تازه مقام معظم رهبرى اشاره كرد. نخست آنكه:

«اگر كسى عمره تمتع انجام دهد و حجّش مستحبى باشد، مى تواند از انجام حج تمتّع صرف نظر كند.»

مسأله ديگر اينكه:

«استظلال در شهر مكه و عرفات و منا، زير سايه متحرك؛ مانند چتر، رفتن بنابر احتياط جايز نيست.»

بسيارى از فقها اين مناطق را منزل حجاج دانسته و رفتن زير اين قبيل سايه را جايز مى دانند. البته از نظر ايشان رفتن زير سايه ثابت در اين مناطق و در طول سفر بى اشكال است. آقاى كريمى همچنين گفت: «ايشان، طواف در طبقه دوم را مجزى نمى دانند.»

در باره معذورين نيز گفت: «اگر طواف آنها با به كول گرفتن ممكن است كه هيچ و الّا بايد نايب بگيرند.»

آقاى رى شهرى در اين ديدار ضمن تشكّر از خدمات روحانيون، از آنان خواست فعّالانه در برنامه هاى فرهنگى عمومى بعثه مشاركت داشته باشند.

ص: 205

مسجد الحرام اين روزها بسيار شلوغ است و با توجه به اينكه بيشتر زائران، براى نخستين بار در مسجد الحرام حضور يافته اند و مى بايست مناسك عمره تمتّع را به جاى آورند، معاونت آموزش و پژوهش براى تسهيل كارها و نيز مراعات شؤون، اطلاعيه اى منتشر كرده و تذاكراتى را به زائران داده است. اين تذكرات عبارتند از:

1. هنگام ورود به حلقه طواف كنندگان خانه خدا، به تدريج وارد محدوده مطالف شده و از دست گرفتن در اطراف طواف كنندگان و ايجاد مزاحمت براى حجاجِ ديگر، خوددارى فرمايند.

2. نماز طواف را در پشت مقام ابراهيم، هر جا كه حلقه طواف كنندگان پايان مى پذيرد، به جاى آورده و از دست در دست يكديگر نهادن و حلقه درست كردن براى اقامه نماز، به شدّت اجتناب فرمايند.

3. هنگام ازدحام جمعيت بر اساس توصيه اهل بيت عصمت و طهارت، از انجام طواف مستحبى خوددارى فرموده، محدوده مطاف را براى كسانى كه طواف واجب دارند خلوت نگهدارند.

4. بانوان محترم، به دليل اجتناب از اختلاط با نامحرمان، از اقدام براى استلام حجرالأسود خوددارى فرمايند و تنها بر اساس توصيه روايات، در مقابل حجرالاسود آرام تكبير گفته و عبور كنند.

ص: 206

خانه توحيد وحدت را آغاز كند. ما هم در اين جهت تلاش كرده ايم و معقتديم كه به مقدار زيادى توفيق به دست آورده ايم.

پس از آن، شيخ احمد بن سعود السيابى، رييس بعثه عمان، با خوش آمدگويى به سرپرست حجاج ايرانى، تأكيد كرد: اين ملاقاتها روابط خوب ميان دو كشور را استوارتر مى كند. وى با اشاره به آيه لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ ...، تأكيد كرد كه يكى از بهترين منافع، همين آشنايى ها و دوستى هاست. السيابى با اشاره به چالش هاى رو در روى جهان اسلام، وحدت امت اسلام را يكى از بهترين ابزارها براى مقابله با آن چالشها معرفى كرد.

بعثه عمان، چند نسخه از كتاب «الحجّ المبرور»، كه رساله فقهىِ اباضى ها در احكام و مناسك حج است، را به ميهمانان هديه داد. اين كتاب اختصاص به فقه حج دارد كه بخش هايى بيان مسأله و بخش هايى به صورت استفتاءات و پاسخ به پرسشهاى فقهى براساس مذهب اباضى است. قسمتى هم به زيارت مدينه اختصاص يافته است. آداب ورود به مسجد النبى صلى الله عليه و آله همراه با يك زيارت نامه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و سپس زيارت نامه براى ابوبكر و بعد عمر آمده و براى هر كدام يك زيارت نامه درج شده است. همچنين به رفتن به قبا، زيارت احد و بقيع به عنوان امر مستحب توصيه شده است. در تمام اين بخش، هيچ اشاره اى به صلوات بر آل يا صحابه ديگر نشده است.

زائران عمانى، امسال 14 تا 15 هزار نفر هستند كه 95% آنها از راه زمينى به حج مى آيند. در بعثه حج عمان، دو نفر از قضات شرع اين كشور به همراه هفت نفر روحانى خدمت مى كردند. به علاوه كاروانها معمولًا مرشد همراه خود دارند. (تصوير 11- 12)

ص: 207

زائران ايرانى، پس از هر فقره اذان، ورد بلندى مى گويند كه سالهاى قبل نبوده است! همچنين از اينكه ايرانى ها فيلم و عكس يادگارى فراوان مى گيرند، اظهار گلايه كرد.

وى با اشاره به استفاده زائران از مفاتيح الجنان كه در آن ذكر لعن آمده (اشاره به زيارت عاشورا) گفت: اين اصلًا براى ما قابل تحمّل نيست، چون ما افضل مردم را پس از پيامبر صلى الله عليه و آله ابوبكر مى دانيم! اين لعن بدترين چيز است.

شيخ فالح همچنين از توزيع كتابهاى شيعى كه حاوى همين مسائل است، اظهار گله كرد و گفت: برخى از شيعيان در مقابل قبر ابوبكر و عمر عكس العمل هاى ناهنجارى از خود نشان مى دهند. آنان در برابر نمازگزاران حركت مى كنند. وى گفت شايد اين رفتارها مربوط به عوام شيعه باشد كه علما بايد آنها را راهنمايى كنند.

گروه ايرانى هم ضمن استقبال از بازگو كردن انتقادها و پيشنهادها، بر تبادل نظر و آشنا شدن از ديدگاه هاى دو طرف، اظهار مسرّت كرده، گفت:

اوّلين انتظار ما هم اين است كه سخت گيرى برخى از مأموران شما در اصرار بر مواضع مذهبى خودشان، رفتار درستى نيست. آنها بايد اجازه بدهند كه هر كسى بر طبق مذهب خودش اعمالش را به جاى آورد؛ زيرا به هر حال، همه اهل اجتهاد هستند. برخى از كارهايى كه مأموران شرك مى دانند، از نظر ما شيعيان شرك نيست. ما توسّل و تبرّك را جايز مى دانيم. در اين زمينه، قدرى ميان دو طرف در باره توحيد و حقيقت آن بحث شد.

تصوّر شيخ فالح آن بود كه در اين توسّل ها ما قدرت مستقله يا به نحو مشاركت براى پيغمبر صلى الله عليه و آله قائل هستيم كه براى وى توضيح داده شد كه چنين نيست. به هر حال پذيرفت كه حتى اگر شرك نباشد ما با شما اختلاف نظر داريم كه البته در اين حد طبيعى است.

گروه ايرانى با اشاره به شريعت سمحه و سهله، تأكيد كه بايد به حريت مذهبى توجه داشت. الأن سنى هاى ايران، در مدارس خودشان فقه خودشان را تحصيل مى كنند و ما بر آنها تحميلى نداريم. كاروانهاى سنّى كه از ايران مى آيند، روحانى سنّى مرشد آنهاست.

بحث سجده بر مهر هم يك بحث فقهى است. ما به خاطر روايات امام صادق عليه السلام سجده كردن بر مأكولات و ملبوسات را جايز نمى دانيم.

شيخ فالح پذيرفت كه ممكن است برخى از رفتارها نادرست باشد و ما هم به مأموران نصيحت خواهيم كرد. يكى از اعضاى هيأت ايرانى از اينكه خطباى مسجد النبى

ص: 208

مرتب در اين زمينه تحريك مى كنند سخن گفت و شيخ فالح گفت: آنها هيچ گاه اسمى از شيعه به ميان نمى آورند. شيخ فالح افزود: اگر ما اجازه دهيم هر كسى مطابق عقايد مذهبى خودش رفتار كند، هرج و مرج مى شود. وى پذيرفت كه در سالهاى اخير، رفتار با اهل سنت ايران بهتر از گذشته شده است. يكى از اعضاى هيأت ايرانى هم متقابلًا از وى خواست تا در اينجا هم با شيعيان رفتار بهترى صورت گيرد.

شيخ فالح در مقابل اين اظهار نظر، كه در شرايط فعلىِ دنيا، ما نياز به وحدت داريم، تأكيد كرد كه من هم مى پذيرم. وى از اينكه قرار است به زودى ديدارى ميان ايشان و آقاى رى شهرى صورت گيرد سخن گفت.

مجموعه اين گفتگو نشان مى داد كه شيخ فالح از ديدگاه هاى تند افراطى و وهّابى دارد و نسبت به شيعه و ايران سخت بدبين است. در اين جلسه به رغم آنكه گفتگوهاى علمى تندى صورت گرفت، اما در مجموع همراه با محبت و دوستى بود.

ص: 209

سردبير روزنامه عربى البلاد، كه در موسم حج، چهار صفحه فارسى هم منتشر مى كند، به بعثه جمهورى اسلامى آمد و به گفتگو با برخى از فضلا نشست. موضوعات گفتگو مسائلى از جهان اسلام، روابط ايران و سعودى و نقش علما و متفكّران دو طرف و نيز خدمت رسانى سعودى به زوّار بيت اللَّه الحرام بود.

يكى از دشوارى هاى زائران شيعه ديگر كشورها، عدم انسجام آنان در كاروانهاى مشخّص است. اين مشكل به خصوص در باره شيعيان افغانستان وجود دارد كه بايد سالهاى آتى حلّ شود. از پاكستان كاروانهاى شيعه متعدّدى به حج آمده است كه پس از شناسايى آنها توسط برخى از فضلاى معاونت بين الملل، از آنان براى آمدن به بعثه دعوت شد. بدين ترتيب 250 نفر از زائران شيعه پاكستان در بعثه مقام معظم رهبرى با نماينده ولى فقيه ديدار كردند و ايشان براى آنان سخنرانى كردند. شمارى از روحانيون شيعه اين كاروانها نيز براى هماهنگى بيشتر با فضلاى واحد بين الملل، جلسه مشترك داشتند. به علاوه حدود 200 نفر از زائران پاكستانى در سالن اجتماعات بعثه گرد آمده، به زبان اردو، روضه خوانى و مدّاحى كردند.

ارتباط با شيعيان مدينه هم، از مسائلى است كه به دليل اشتراكات مذهبى هميشه مورد توجه زائران ايرانى و بعثه جمهورى اسلامى بوده است. امسال براى نخستين بار، به دليل آزادى هايى كه دولت سعودى قائل شده، اين ارتباط بيشتر شده است.

ص: 210

شد. موضوع اجلاس ملّى مكه در باره افراط گرايى و اعتدال بود كه وى اظهار اميدوارى كرد اجلاس بعدى در شهر مدينه برگزار شود، كه موضوع آن «آموزش و زنان» خواهد بود. وى گفت: دولت از مصوّبات اين اجلال حمايت خواهد كرد ...

هيچ كس حق ندارد به نام آزادى، در اين كشور دين را هدف قرار دهد ... من خود و شما را دعوت به اعتدال مى كنم و اطمينان دارم كه شما شهروندان صالح و مؤمن باقى خواهيد ماند و با تلاش و شكيبايى هدفى جز خدمت به دين و ميهن خود نخواهيد داشت.»

سرمقاله اين شماره البلاد هم با عنوان «اصول بنيادين گفتگو» اختصاص به تشريح مواضع جديد امير عبداللَّه دارد.

اخبار مربوط به حج در البلادِ فارسى از اين قرار است:

- امسال يك هزار حاجىِ عراقى توسط عربستان پذيرايى خواهند شد.

- مدير كلّ گذرنامه عربستان از سعودى هايى كه امسال قصد اقامه حج دارند خواست تا هرچه زودتر براى دريافت مجوّز اقدام كنند.

- گزارشى از تلاش هاى دفتر وكلاى موحّد هم، كه تمامى همّت خود را براى تسهيل امور زائران متمركز كرده، آمده است.

- در اطراف مسجد الحرام چندين مركز بهداشتى تأسيس شده است تا بتواند پذيراى زائران بيمار باشد.

- هيچ ماشينى بدون مجوز به مكه و مشاعر مقدسه راه داده نخواهد شد. طبعاً هر ماشينى كه بدون مجوز وارد شود، توقيف شده و علاوه بر جريمه، تا پايان مراسم حج در توقيف خواهد ماند. در اين زمينه ماشين هايى مجوز خواهند يافت كه دست كم 9 نفر و حد اكثر گنجايش 25 نفر را داشته باشند.

- گزارشى هم از آمادگى اداره آتش نشانى مكه آمده است كه با تمام امكانات بشرى و غير بشرى خود آماده براى حفاظت از زائران است.

- خبر ديگر، مربوط به مطالب عبداللَّه بن فالح رييس اداره مسجد نبوى است كه اظهار مى دارد مسجد نبوى بامساحت 235000 متر مربع، هر روز سه بار توسط

ص: 211

ماشين هاى ويژه شستشو مى شود. وى با اشاره به اينكه كتابخانه مسجد نبوى آماده بهره بردارى است گفت: علاوه بر امكان استفاده از كتابهاى كتابخانه، جزوات و نوارهايى هم در ارتباط با تعليمات حج در آنجا توزيع مى شود. وى افزود: تعداد زيادى از كارمندان موقّت به همراه كارمندان رسمى اين مسجد، در اين ايام در خدمت زائران هستند.

ص: 212

جمره وسطى- جمره اول: 116

جمره صغرى- آخر وادى محسر: 3528

از انتهاى وادى محسر- مأذمين: 3813

از آغاز علامت عرفات- جبل الرحمه: 1553

از صفا- مروه: 374

فاصله دو چراغ سبز در مسعى: 70

از مكه- عرفات: 500/ 25

از منا- عرفات: 000/ 20

از مكه- منا: 5000

ج: فواصل ميقاتها تا مكه بر حسب كيلومتر

از مسجد شجره- مكه: 450

از ذات عرق- مكه: 94

از جحفه- مكه: 204

از قرن المنازل- مكه: 94

از يلملم- مكه: 54

ص: 213

نمادهاى فراوانى به چشم مى خورد كه معمولًا سابقه اى در تمدّن اسلامى دارد، آن هم از نوع معمارى عثمانى و ... كه تنوع آنها مى تواند عمق روح دينى اين ديار را نشان دهد.

* بخش ديگر مربوط به حضور قوميت هاى مختلف در حج است. مردمانى كه از بلاد مختلف آفريقا، آسيا، اروپا و ... به حج مى آيند. آنان افزون بر اينكه هر كدام لباس محلّى ويژه خود را دارند، علائمى را نيز انتخاب كرده و روى لباسشان نصب كرده اند تا شناخته شوند. ايرانى ها در سالهاى اخير، با لباس هاى متحدالشكل مى آيند. اين مسأله در باره ساير قوميتها نيز گهگاه وجوددارد و تفاوتها و انعكاس آنها در مقايسه با يكديگر بسيار جذاب خواهد بود. اين كارى است كه در اين قسمت انجام مى گيرد.

* نكته ديگر، ثبت حالات زائران كشورهاى مختلف به لحاظ عبادى و زيارتى است كه هر يك به گونه اى و به شكلى حالت حضوع و خشوع خود را نشان مى دهند. ثبت اين بخش نيز زيباست.

* بخش ديگر كه مورد توجّه آقاى ناطقى است، بازار است. نوع گفتگوها، اجناس مبادله شده و چهره هاى ملل گوناگون در فضاى رنگارنگ بازار، خود از مسائلى است كه مى تواند در اين تصاوير برجسته شود.

ص: 214

از يك سو حج به عنوان اصلى از اصول و تعاليم اسلامى و از سوى ديگر به عنوان مهم ترين نماد اجتماعىِ دين اسلام در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله مورد توجه حاكم و امّت اسلامى بوده است.

همچنين مهم ترين رخداد مسلمين، در حج و در وضعيت زمانىِ نزديك به ماه ذى حجه به وقوع پيوسته است. براى نمونه تعيين حضرت على عليه السلام به عنوان حاكم و امام المسلمين، در غدير خم، به هنگام بازگشت از سفر حج و در جمع انبوه مسلمانان و يا بهره برداى حضرت امام حسين عليه السلام در هنگام سفر حج و برپايى نهضت حسينى كربلا از اين سنخ است.

حال با توجه به پيشينيه گران سنگ حج در عرصه سياسى- اجتماعى، بايد ديد آيا در جهان معاصر همين نقش و كاركرد براى حج، در نظر دول و ملل اسلامى مشاهده مى شود؟ متأسفانه بايد اعتراف كرد كه اين نقش بسيار كمرنگ شده و نقش حج، در جهان اسلام مورد غفلت قرار گرفته است. اين در حالى است كه وحدت جهان اسلام (چه در سطح دولتها و چه در سطح ملتها) مى تواند در حج شكل بگيرد و موجب پيوند منافع و سلايق متفاوت دول و ملل اسلامى شود. حضور نمايندگان رسمى دول اسلامى در حج، حضور پرشوق و انگيزه ملل مسلمان، اشتراك در اهداف و رفتار مسلمانان و محوريت كعبه، همگى نويد يك فضاى وحدت آفرين را به جهان اسلام مى دهد. اما همه اين اشتراكات، كمتر مورد عنايت دولتمردان، سياستگذاران، متفكّران و امت مسلمان قرار گرفته است.»

دكتر محسن اسلامى در پاسخ به اين پرسش كه: «آيا وضعيت امروز حج مى تواند در راستاى وحدت امّت اسلامى مؤثر واقع شود؟» گفت:

وضعيت كنونىِ حج، با لحاظ تحوّلات عميق جهانى و پيچيده شدن ارتباطات و شرايط جهانىِ به وجود آمده (جهانى شدن)، كمتر مى تواند فرصت سازنده اى را براى جهان اسلام فراهم سازد. لذا نيازمند حركتى جدّى و اساسى، در تغيير و تحوّل نگرش دول و ملل اسلامى نسبت به حج هستيم. بازگشت به گفتمان صدر اسلام و در سرلوحه قراردادن نگرش پيامبر صلى الله عليه و آله در خصوص حج و آن نقشى كه حج

ص: 215

در نگاه و انديشه رسول اللَّه و ائمه اطهار عليهم السلام به خود اختصاص مى داد، بايد مورد توجه قرار گيرد و به ذهن و عمل دولتها و ملتها باز گردد، تا فرصت عظيم حج معناى خودش را بيابد.

با توجه به اينكه در وضع كنونى، اكثر دولتهاى اسلامى، به حج به عنوان يك فريضه دينى و عبادى مى نگرند و از جنبه هاى سياسى، اجتماعى و فرهنگىِ آن غافل هستند و يا حتى به جهات سياسى، از پرداختن به ابعاد سياسى- اجتماعى نيز پرهيز مى كنند. فضاى موجود حج، در حد يك فريضه دينى و عبادىِ صرف تنزل مى كند. اگر چه برخى از كشورها در نگاهى متفاوت، حج را به عنوان يك فريضه عبادى- سياسى نگريسته و مطابق با شرايط و تحولات جهان معاصر رفتار مى كنند، ليكن به جهت قلّت و محدود بودن اين كشورها، تأثير چندانى عايد نمى شود. طبعاً آن هدف عمده؛ كه وحدت آفرينى به افكار، عقايد، آرا و رفتار مسلمانان بوده، كمتر تأمين خواهد شد و لذا لازم است تحوّلى شگرف در نگرش و رويه دولتهاى اسلامى و به دنبال آن ملتهاى اسلامى صورت گيرد.

ص: 216

ارتوپدى، چشم، گوش و حلق و بينى، زنان و زايمان، اعصاب و روان، جراحى عمومى و داندنپزشكى مى باشد.

بخشهاى آزمايشگاه، داروخانه، راديولوژى، در اين مركز زير نظر متخصّصان اداره بخش راديولوژى مجهّز به دستگاههاى سونوگرافى و اكو نيز مى باشد.

با توجه به ارجاع طرح انطباق در اين مركز، علاوه بر اينكه كليه خدمات درمانى خواهران توسط خواهران پرستار انجام مى پذيرد، روزانه 4 مركز در سطح شهر نيز در نظر گرفته شده كه خواهران پرستار از بيمارستان اعزام و در مراكز از قبل تعيين شده اقدام به خدمات درمانى خواهران زائر مى نمايند.

درمانگاه بيمارستان، به طور 24 ساعته در خدمت زائران محترم مى باشد.

واحد مددكارى، بهداشت، امداد و ترابرى، پذيرش، ترخيص و مدارك پزشكى به طور مستقل در اين مركز به فعاليت مشغولند.

ص:217

بيش از 23 هزار نفر براى اجراى طرح شهردارى مكه مكرمه در مراسم حج امسال بسيج شده اند. به گزارش روزنامه «عكاظ» چاپ عربستان در روز شنبه، اين طرح شامل رفتگرى، مقابله با خطرهاى ناشى از بارندگى، آتش سوزى، محافظت از بازار و خيابانها و جاده ها مى شود. «خالدبن حمزه نحاس» شهردار مكه مكرمه با اعلام اين مطلب بر عزم شهردارى جهت جبران نقط ضعف سالهاى گذشته تأكيد كرد.

نحاس توضيح داد: واحد رفتگرى با در اختيار داشتن 7000 كارگر مجهز به 550 دستگاه ماشين، به طور 24 ساعته به امر نظافت و جمع آورى زباله ها در شهر مكه خواهند پرداخت. وى افزود: همچنين 6500 كارگر ديگر به همراه 582 ماشين براى كار در منطقه مشاعر مقدسه؛ يعنى عرفات، منا و مزدلفه اختصاص يافته است.

به گفته اين مقام عربستانى، طرح مزبور همچنين شامل تلاش براى حفظ محيط زيست و نظارت بر بازار و مراكز فروش مواد غذايى و پيگيرى عملكرد مراكز آرايشگرى در مشعر و منا شامل يك هزار و دويست صندلى مى باشد.

براساس اين گزارش، بر مبناى طرح مزبور، نحوه سرويس دهىِ تمامى تأسيسات شهردارى، همچون واحدهاى آبرسانى، تونلها و پلها، شبكه هاى فاضلاب و تيرهاى چراغ برق شهردارى نيز تحت نظارت قرار خواهد گرفت. شهردار مكه مكرمه در ارتباط با عملكرد كشتارگاهها خاطرنشان كرد: 57 مركز براى نظارت بر نحوه عملكرد كشتارگاهها در مناطق مختلف مكه برپا شده است.

روزنامه عكاظ افزود: به منظور كسب اطمينان نسبت به سلامت حيوانات قربانى گشت هايى با حضور دامپزشكها در منطقه برقرار خواهد شد. وى در پايان از توليد گليمهايى توسط شهردارى مكه مكرمه براى استفاده در مشاعر مقدسه خبر داد.

به گزارش روزنامه عكاظ (29 ذى قعده) 23 مركز اورژانش پرشكى در نزديكى پل جمرات ايجاد شده است. اين مسأله به دليل ازدحام جمعيت در اين بخش و احتمال رخ دادن برخى از وقايع ناگوار است كه در سالهاى پيش سابقه داشته است.

در گزارش ديگرى در همين روزنامه آمده است: امكانات حمل و نقل در سال جارى، نسبت به موسم سال گذشته، 22 درصد افزايش يافته است.

ص:218

اياد بن امين مدنى، وزير حج عربستان، كه پدرش امين مدنى هم مورّخ و فردى ثروتمند بوده و جايزه اى براى بهترين كتاب تاريخ اسلام در هر سال با عنوان «جايزة امين مدنى التاريخيه» دارد) اعلام كرد كه طرح فهرست انتقال زائران از مدينه منوّره به مكّه مكرّمه تهيه و تنظيم شده است.

به گزارش روزنامه «عكاظ» روز شنبه، اياد مدنى (كه پيشتر سردبير همين روزنامه بوده) توضيح داد: طرح مزبور باعث نقل و انتقال سريع و مطمئن زائران به مكه مكرمه خوهد شد.

وى گفت: در اين طرح، تمامى اطلاعات مربوط به انتقال زائران جمع آورى شده است و افزود: لزوم انتقال زائران به شكل سريع و مطمئن، مى طلبيد كه سيستمى ويژه با قوانين خاص را تبيين كنيم. اين مقام عربستانى تأكيد كرد: طرح مزبور مورد تأييد تمامى طرفهاى ذيربط در عربستان سعودى است.

ص: 219

- اعتراض مسلمانان جهان به ممنوعيت حجاب در فرانسه و نيز اخبارى از انتخابات ايران، روى صفحه نخست به اجمال و در درونِ نشريه به تفصيل آمده است.

- چندين مصاحبه و مقاله هم در باره مسائل گوناگون درج شده است.

- يكى از منابع اين نشريه، روزنامه عكاظ است كه به طور معمول اين روزها اخبارى از مسائل مربوط به حج در آن درج مى شود.

- به تدريج، به روزهاى دهه فجر نزديك مى شويم، اما زائران ما به دليل دورى از ايران و نداشتن سيماى ايران، حال و هواى آن روزها را نخواهند داشت.

- تلاش براى تلفيق حج با سالگرد پيروزى انقلاب حركتى است كه روزهاى آينده بايد نشريه زائر طى كند. زائر با يك متن ادبى با عنوان «لهجه فطرت» سرمقاله اى را در همين راستا به چاپ رسانده است.

- گزارشى از ديدار سرپرست حجاج ايرانى با رييس بعثه عمان و شرح ديدار مولوى اسحاق مدنى از طرف بعثه جمهورى اسلامى با يكى از كاروانهاى اهل سنت، در ادامه آمده است.

ص: 220

بروم و اينگونه شد كه من براى نخستين بار عازم حج شدم.

ابتدا از مرز غرب وارد عراق شديم، عتبات عاليات را زيارت كرديم و سپس به كويت رفتيم. آنجا براى ما ويزاى عربستان صادر كردند و از هر نفر هزار تومان گرفتند. از كويت هم به سمت رياض عازم شديم. پس از رفع خستگى در رياض، راهى مكه شديم و در ميان راه، در وادى عقيق مُحرم شديم و از آنجا به مكه آمديم.

سفر ما دوازده روز طول كشيد. نكته جالب اينكه زائرانى كه محرم مى شدند، چون نمى توانستند زير سقف باشند، روى سقف اتوبوسها مى نشستند و راهى مى شدند.

حدود مكه، آن روزها، فقط از مسجدالحرام تا «حجون» بود، بالاتر از حجون قبرستان و چند خانه پراكنده بود. ماشين هاى زائران ايرانى در كنار همين قبرستان توقف مى كردند. براى اجاره مكان زندگى، هتل به معناى امروزى آن نبود. حمله دار يا مدير كاروان خانه هاى بسيار قديمى و فرسوده، با پله هاى قديمى اجاره مى كرد و زوار به صورت گروهى در اين خانه ها زندگى مى كردند. كفِ اتاقِ اين خانه ها يا ميهمانخانه ها هم با حصير فرش شده بود. ما براى اينكه كمى راحت تر باشيم، با خودمان پتو مى برديم يا مسؤول كاروان فرش يا پتو مى خريد كه آسايش زائران فراهم شود.»

زائر: مسجدالحرام چه تفاوتى با امروز داشت؟

- وضع بنا و نحوه اداره اين مسجد مقدس، آن روزها اسف انگيز بود. همين قدر بگويم كه جلوى در مسجد پر از فضولات حيوان و انسان بود و هنگام ورود بايد با احتياط حركت مى كرديم كه لباسمان نجس نشود! آب در تمام شهر و محدوده مسجد، به سختى پيدا مى شد. آب خوردن را بايد از سقّاهاى دوره گرد مى خريديم. چاه زمزم در محيطى خاكى بود و مردم براى كشيدن آب از چاه از سطل استفاده مى كردند. مساحت اطراف چاه هم بسيار كم بود و به همين علت حضور در كنار چاه، با وجود جمعيت فراوان، بسيار مشكل بود.

كفِ حياط مسجدالحرام هم مثل امروز يكدست و صاف نبود، بلكه از شبستان كه به سمت خانه كعبه حركت مى كرديم، در فواصل مختلف، پله هايى بود كه شيب اين

ص: 221

حياط را تنظيم كرده بود. فقط اطراف خانه كعبه به شعاع حدود 15 متر پله وجود نداشت كه زائران بتوانند به راحتى طواف كنند، اما وقتى تعداد زائران بيشتر مى شد، طواف به محدوده پله ها كشيده مى شد و زائران با مشكل مواجه مى شدند. چندسال بعد، پله هاى مكرّر را كم كردند تا اينكه امروز پله ها همه به مرز شبستان و صحن محدود شده است.

ما با همان اتوبوس ها به مدينه مى رفتيم و حدود دو شبانه روز در راه بوديم؛ زيرا هوا بسيار گرم بود و ما ناچار بوديم فقط شبها حركت كنيم. مدينه آن روز بسيار كوچك بود.

پايان قبرستان بقيع، پايان مدينه بود و بعد از آن، فقط چند خانه پراكنده به چشم مى خورد.

آن روزها درهاى قبرستان باز بود و زائران تا دو مترى قبور ائمه بقيع مى رفتند. فقط هنگام ظهر، كه هوا بسيار گرم بود، درها را مى بستند.

فضاى اطراف ضريح رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به همين شكل بود اما شبستانهاى اطراف، موجود نبود؛ يعنى هنگام خروج از مسجد مغازه ها به چشم مى خوردند، به تدريج مغازه ها را خريدند و شبستان درست كردند تا مسجدالنبى به شكل فعلى درآمد.

در مسجدالنبى، ضريح كاملًا ديده مى شد، پرده هاى بزرگ و قفسه هاى قرآن وجود نداشت، منبر رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به اين بلندى نبود، چند پله بر آن افزوده اند و آن را نسبت به سابق بيشتر تزيين كرده اند.

در فاصله ميان حرم و بقيع، مغازه ها و خانه هاى قديمى بود. از بقيع كه بيرون مى آمديم، از يك خيابان به عرض 16 متر و مغازه ها و خانه ها مى گذشتيم تا به در جبرئيل مى رسيديم. تمام خانه ها و مغازه ها را به تدريج خراب كردند و به صورت امروزى درآوردند.

ص: 222

يابند. خود اين امر، سبب پديد آمدن مشكلاتى براى زائران مى شود، مثلًا:

- از آنجا كه گذرنامه همه زائران بايد در نقابه كنترل شود و ممهور به مهر خروج از مدينه گردد (تا نتوانند به مدينه برگردند)، اين امر سبب ازدحام آنان در نقابه شده و گاه كنترل گذرنامه آنها، ساعتها به طول مى انجامد.

- ازدحام زائران ايرانى در نخستين ساعات شب در مسجد شجره، كه سبب شلوغى مسجد، تداخل صداى لبيك ها، گم شدن بسيارى از زائران مى شود و مشكل يافتن اتوبوس هايى كه همه مشابه هم هستند به وجود مى آيد.

- بر اساس فتواى بيشتر فقها، بايد در مسجد شجره محرم شد. و خود اين امر باز بر امر ازدحام مى افزايد.

- تعداد زيادى از زائران شيعىِ كشورهاى مختلف، كه روحانى ندارند، در مسجد شجره حضور مى يابند و از روحانيون ايرانى يا روحانيونى كه هر شب به شجره اعزام مى شوند، رهنمود مى گيرند. اين مسأله بيشتر در باره پاكستان و افغانستان صادق است كه مع الأسف كاروانهاى آن مناطق با اهل سنت مخلوط هستند. شيعيان بحرين و كويت هم تا حدّى همين وضعيت را دارند.

- مشكلى كه تقريباً در هر شب مطرح مى شود، تكليف مقلّدان آيت اللَّه بهجت است كه معتقدند زائران بايد در مسجد قديم محرم شوند. بنابراين، زنانى كه نمى توانند وارد مسجد شوند، مى بايست در محاذات آن قسمت محرم شوند و اين نياز به دقت بيشترى دارد.

امسال در اطراف شهر، حدود حرم مدينه را با علايمى مشخص كرده اند كه دو نمونه از اين علايم در كنار مسجد شجره، در حاشيه بزرگراه (طريق) الهجره است. (تصوير 13)

ص: 223

با سرپرست حجاج ايرانى ديدار كرد. مجلس كشمير 87 نماينده دارد كه شصت نفر آنها سنى هستند. ايشان براى شش سال وزير خواهد بود، آن هم در مورد مسائل مربوط به جوانان، مسائل آموزش فنى و ورزشى.

حاج نثار على كه سه مرتبه به حج مشرف شده و زمانى دست اندركار تجارت و مديريت زائران حج از كشمير بوده است، از اينكه فرصت يافته تا از بعثه ايران ديدن كند، خداى را سپاس گفت. سرپرست حجاج ايرانى ضمن تشكر از وى، تأكيد كرد كه ما هميشه در دعاهاى خود به ياد مردم كشمير هم هستيم.

از كشمير چندين كاروان شيعه همراه با روحانى آمده اند. از جمعيت هفت ميليونى كشمير 85% مسلمان اند و در جمع 9000 زائر به حج آمده اند. شيعيان دو كاروان با 85 نفر و كاروانى ديگر با 100 نفر دارند. تعدادى هم در كاروانهاى سنى هستند. (تصوير 14)

ص: 224

از شيعيان افغانستان، به آنجا رجوع خواهند كرد.

* از دفتر بعثه مراجع، با عنوان «هيأت اعزامى» نام برده مى شود و دليل اين مسأله، مخالفت عربستان سعودى باكاربرد كلمه «بعثه» است؛ زيرا در نظر آنها هركشورى مى تواند تنها يك بعثه داشته باشد كه بعثه ايران، همان بعثه حج جمهورى اسلامى است.

* روشن است كه همه مسائل حجاج، با رساله عمليه يا مناسك مراجع قابل حل نيست؛ به همين دليل و به خاطر طرح مسائل تازه، افراد مورد تأييد از سوى هر مرجع تقليدى به حج اعزام مى شوند تا مشكلات فقهى زائران را حل كنند. اين افراد به طور طبيعى از ميان كسانى انتخاب مى شوند كه با فقه و مبانى استدلالى مرجع مزبور آشنا هستند. هدايت عادىِ اين بعثه ها، نوعا در اختيار فرزندان مراجع ياد شده يا نزديكان آنهاست، گرچه در همه موارد چنين نيست. سهميه هر بعثه، با موافقت نماينده ولىّ فقيه است و در مواردى كه درخواست بيشترى هست، مسؤوليت شرعى اش به عهده مرجع مزبور گذاشته مى شود. شرط سرپرست حجاج ايرانى آن است كه افراد حاضر در بعثه هر مرجع، تنها به كارهاى بعثه اشتغال داشته باشند.

در سالهاى اخير به دليل وجود وسايل ارتباطى، بيشتر مسائل دشوار از طريق تماس تلفنى هيأتهاى نمايندگى با مرجع مربوط حل مى شود.

البته برخى از بعثه ها نفرات اندكى از علما و برخى از آنها افراد بيشترى را به حج اعزام مى كنند. مجموع بعثه هاى مراجع، در پوشش يك كاروان هستند، كه خدماتشان با هزينه خود آنان است و هدايت امور با بعثه مقام معظم رهبرى مى باشد. روحانى كاروان در اين مجموعه، به طور معمول كسى انتخاب مى شود كه بتواند رابطه اى معقول ميان كاروان با مقامات مسؤول در بعثه رهبرى ايجاد كند. سالهاى گذشته اين مسؤوليت را مرحوم حجت الاسلام والمسلمين شيخ محمد رضايى مدير حج و زيارت استان قم بر عهده داشت و در سال جارى (1382 ش.) اين مسؤوليت به عهده حجت الاسلام و المسلمين محمدمهدى معراجى گذاشته شده است.

ص:225

به دليل حركت نماينده ولىّ فقيه به جانب مكه، در روز سه شنبه 29 دى ماه، مقرّر شد كه آقايان غيورى و قاضى عسكر تا روز يكشنبه در بعثه مدينه بمانند.

ص: 226

در مدينه و همين مقدار در كتابخانه بعثه در مكه) شامل تعدادى از كتابهاى روايى، تفسيرى و تاريخى است كه مراجعه كننده فراوانى در طول روز دارد. امسال هم به مانند سالهاى گذشته، اين فعاليت ادامه دارد و مسؤوليت آن با آقاى شريفى است. در مرحله مدينه بعد، اين مسؤوليت برعهده آقاى احسانى فر است.

متأسفانه شمار كتابها اندك است كه لازم است براى بازسازى آن اقدام شود.

در كنار فعاليتهاى جارى كتابخانه، تعداد زيادى كتاب مناسك و دعا، كه از سالهاى قبل به لطف زائران در بعثه قرار داده شده، ميان خواستاران توزيع مى شود. در واقع، بسيارى از زائران كتابهاى دعا و مناسك خود را در بعثه مى گذارند تا سالهاى بعد، مورد استفاده زائران و مراجعه كنندگان شود.

امسال تعداد درخواست كنندگان كتاب چندين برابر شده است. بيشتر اين افراد از زائران افغانستانى هستند كه با فقر فرهنگى كامل به لحاظ كتاب روبه رو هستند. طى روزهاى اخير، بيشتر درخواست كنندگان، همين افغانى ها هستند كه دسته دسته به بعثه آمده و با كتابهاى دعا باز مى گردند.

بى ترديد بايد براى سالهاى آينده برنامه اى انديشيد و از پيش، كتابهاى دعا و مناسك ميان آنان توزيع كرد.

بسيار مناسب است كه- در صورت امكان- از سالهاى آينده، در بخش فروش نوار كتابهاى مناسك و دعا نيز عرضه شود. طبعاً بسيارى از زائران كه در ايران تهيه نكرده اند يا شيعيانى كه از نقاط ديگر مى آيند سخت نيازمند اين كتابها هستند. به دليل مجاز بودن اين كتابها، مى توان آنها را در حجمى گسترده به اينجا آورد و ميان زائران توزيع كرد.

ص: 227

«دگرگونى روحى، بهترين سوغات سفر براى آشنايان و خويشاوندان است.» وى كه در جمع زائرانى از لرستان، فارس و مازندران سخن مى گفت به اوصاف بهشتيان در قرآن پرداخت و گفت: «راه رسيدن به بهشت جز از طريق عشق به اهل بيت ميسر نيست.»

او با اشاره به اينكه بخش عظيمى از قرآن در شهر مدينه نازل شده، فضاى معنوى اين شهر را عامل مهمى در تحوّل روحى زوار و دگرگونى زندگى فردى و اجتماعى آنان توصيف كرد و همه را به عبادت همراه با خلوص دعوت كرد.

ص: 228

محدوده زيستى آنان، بخش جنوبى مدينه، از قبا تا قربان و عزيات است. در سفر به اين بخش ها، با كودكان زيادى روبه رو مى شويد كه در ساعات و روزهاى تعطيلى مدرسه در آن نواحى پراكنده اند. اگر يك زائر ايرانى را بنگرند، اطراف او جمع مى شوند و با گفتن پرسش «جعفرى؟» يعنى تو جعفرى مذهب هستى، و شنيدن تأييد، لبخندى بر لبان آنان نواخته مى شود. اسامى حسن و حسين و زهرا و زينب به وفور در ميان اسامى آنان ديده مى شود.

وقتى با آقاى ناطقى، رييس خانه عكاسان ايران و آقاى سهيل محمودى به منطقه قبا و نزديكى مسجد رد شمس رفتيم، دهها نفر از اين كودكان، اطراف ما را گرفتند و ما هم در جمع آنها چندين عكس گرفتيم.

به گفته آقاى حويزاوى، مسؤول بخش مسكن، شمار زيادى حسينيه در اين مناطق وجود دارد كه نوعاً فعال اند. نماز جماعت و تلاوت قرآن در آنها برقرار مى باشد.

«نخاوله»، نامى كه به شيعيان اين بخش داده شده، نامى است براى افرادى از تيره ها و قبايل مختلف كه پيشينه تاريخىِ طولانى دارند. در حال حاضر آيت اللَّه عَمْرى با نزديك به يك صد سال سن، رهبرى شيعيان را بر عهده دارد و در حسينيه اى كه در باغ خود وى واقع شده، شبها نماز مغرب را مى خواند. ظهرها نيز در حسينيه ديگرى در منطقه عزيات اقامه نماز مى كند كه بسيارى از شيعيان ايرانى نيز در اين جماعات شركت مى كنند.

آمار شيعيان بر اساس گفته منابع دولتى بين 10 تا 15 و به قول خود آنان 40 تا 50 هزار نفر است. اين طايفه در گذشته، سخت در فشار بوده و به عنوان شهروند درجه چندم شناخته مى شدند. بسيارى از آنان صاحب املاكى در جنوب قبرستان بقيع بودند كه به تدريج از آنان خريدارى شد و آنان به بخش هاى ديگر منتقل گرديدند. به علاوه، در مناطق آنان نيز سنيان زيادى خانه ساخته و ساكن شده اند.

بى ترديد در سايه سياستهاى جديد، آزادى عمل نخاوله بيشتر شده و به لحاظ اقتصادى هم فعال تر شده اند.

تلاش بعثه نيز كمك به شيعيان بوده و به طور معمول و بيشتر در گذشته، خانه هايى كه متعلّق به شيعيان بود، براى سكونت زائران اجاره مى شد.

ص: 229

از شيخ حسن صفار نقل شد كه اخيراً شيعيان تلاش كرده اند تا در مدينه محاكم مستقلى داشته باشند. اميد مى رود اين حركت به زودى نتيجه دهد.

ص: 230

جدايى مبدل شود؟ مدينه، كوثر ماندگار اسلام، شهر عشق و عرفان، عقل و ايمان اكنون از تو خداحافظى مى كنيم و مانند رودهايى خروشان لبيك گويان مى رويم تا در درياى كعبه آرام بگيريم.

آرى، زائران مدينه قبل، با همه دلبستگى كه به اين شهر دارند، مجبور به ترك آن هستند. در آخرين لحظات، زائرانى را مى بينى كه يكبار ديگر، دوان دوان به سمت حرم مى شتابند و با گنبد سبز و بقيع خداحافظى مى كنند. تصويرى از اين صحنه خداحافظى از همه كاروانها ديدنى است. كاروان دسته جمعى به همراه روحانى به بين الحرمين مى آيد و پس از خواندن زيارات مختلف، زيارت وداع را مى خواند. پس از آن، وقت سوار شدن در اتوبوس، باز هم، زائران در پايين هتل اجتماع مى كنند و مدّاحان اهل بيت اشعار وداع را مى خوانند. در نشريه زائر، شماره نهم، حكايت اين وداع از زبان چند فرهيخته و اديب تصوير شده است. اكنون كه نوشته ما هم به تدريج آخرين گزارش هاى مربوط به مدينه را ثبت مى كند، مناسب است حكايت وداع را از زبان اين عزيزان در اينجا نقل كنيم:

«سلام بر تو اى رسول اللَّه، با تو وداع مى كنم و تو را به خدا مى سپارم، در حالى كه دلم اسير تو است و اى خداى محمد، از تو مى خواهم كه اين زيارت را آخرين زيارت من قرارندهى.

زائران حرم نبوى پس از يك هفته همنشينى با رسول خدا صلى الله عليه و آله و دخترش فاطمه عليها السلام و ائمه بقيع، كم كم آماده مى شوند تا براى رفتن به ميقات، از مدينه پيامبر خداحافظى كنند. اما وداع با محمد صلى الله عليه و آله، فاطمه عليها السلام و فرزندانش، چه سخت است! بعد از يك هفته چشيدن طعم غربت تشيّع در مدينه، تازه داشتيم به مسجدالنبى و بقيع عادت مى كرديم. ما كه در نگاه اول مبهوت شده بوديم، تازه داشتيم عشق بازى مى آموختيم.»

حجت الاسلام والمسلمين صديقى معتقد است:

«كسى كه دل به كسى و يا جايى داده دل كندن از آن براى او دشوار است. براى «عاشق» كه ممكن نيست، براى «محب» هم آسان نيست.»

ص: 231

به گفته او:

«زائران مدينه دلشان را پيش پيامبر صلى الله عليه و آله مى گذارند ومى روند. علاقه مندان بقيع وحضرت زهرا عليها السلام قطعاً با اشك چشم از مدينه خداحافظى مى كنند، با كوله بارى از خاطره.»

آقاى صديقى مى افزايد:

«مدينه مرقد پيامبر و محل زندگى حضرت زهرا عليها السلام است. مدينه محلّ فرود جبرئيل و نزول ملائكة اللَّه است. مدينه محلّ مناجاتهاى على عليه السلام و امامان معصوم ما است.

مدينه براى ما يك علقه ناگسستنى است.»

زائران مدينه آرزوى برگشت به شهر پيامبر را دارند. در دعاى وداع با آن حضرت نيز مى خوانيم: «خدايا! من مى خواهم بازگردم، نه يك بار كه تا عمر دارم.»

ما دلمان در مدينه است، لذا وقتى از اين شهر مى رويم، گويا مدينه را هم همراه با خود مى بريم. اگر نگوييم كه خود را در مدينه جاگذاشته ايم.

سهيل محمودى، شاعر معاصر نيز كه براى سومين بار به سرزمين وحى آمده، بر اين باور است كه:

«انسان در آستان پيامبر، بستر كمال را پيدا كرده و در مدينه كمالات انسانى به اوج مى رسد؛ يعنى در مدينه بال پريدن پيدا مى كنيم.

امير مؤمنان عليه السلام در نهج البلاغه، محرم شدگان را به كبوتران سپيدبال تشبيه مى كند.

پس ما اينجا بال پرواز پيدا كرده و وقتى به مسجدالحرام و خانه خدا وارد شديم، جاى پرواز پيدا كرده ايم ...

همه معابد در جهان بر بالاى بلندى بنا شده اند، جز كعبه كه در انتهاى يك درّه واقع شده و اين مى تواند بدان معنا باشد كه ما ارتفاع بيشترى براى پرواز داريم ...

بالهايى كه در مدينه از همجوارى با پيامبر صلى الله عليه و آله پيدا كرده ايم، در كعبه ما را بالا مى برد. مسجدالحرام جاى پرواز است. در مدينه تمرين مى كنيم تا در مكه پرواز كنيم.»

ص: 232

به گفته آقاى محمودى، آيه شريفه: سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ اْلأَقْصَى الَّذِي بارَكْنا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آياتِنا ... (1)

نيز به پرواز و يا معراج پيامبر اشاره كرده است.

او خداحافظى از مدينه را سخت مى داند: «رفتن از مدينه يعنى دلتنگى، به ويژه براى شيعيان، كه به اينجا تعلّق خاطر شگفتى دارند.»

وى مى افزايد: «مدينه خانه على عليه السلام و فاطمه عليها السلام است. بوى پيامبر صلى الله عليه و آله و دخترش را مى دهد. نشان از ائمه بقيع دارد. پس براى ما وداع با مدينه مساوى است با دلتنگى؛ چه بخواهيم به مكه رويم و چه به ايران برگرديم.»

محمودى در پاسخ به اين سؤال كه چگونه از مدينه خداحافظى خواهدكرد، مى گويد:

پيش از اين، دوبار به مدينه آمده بودم. هر دو بار در روز آخر براى خداحافظى مقابل بقيع و نزد پيامبر، فقط گريستم و هيچ نگفتم؛ كز سنگ ناله خيزد روز وداع ياران. «گريه» ترجمان «عواطف» است و «زبان» ترجمان «عقل».

وى مى افزايد:

«مدينه را دست كم نگيريم. مدينه را مثل شهرهاى ديگر دانستن جفا به مدينةالنبى است. مدينه اوّلين جايى است كه مدنيت اسلامى در آن شكل گرفت و افتخار تاريخ است.»

حجت الاسلام والمسلمين «جواد محدثى» نيز در پاسخ به اين پرسش مى گويد:

«با اين آرزو و خواسته از خداوند با مدينه وداع مى كنيم كه توفيق دهد بارديگر به زيارت پيامبر و امامان مدفون در بقيع مشرّف شويم. ما وقتى از مدينه مى رويم، نيمى از دل خودمان را اينجا جا مى گذاريم. ما شرط دوستى و مودت را با اهل بيت

ص: 233

انجام داده ايم و به زيارتشان آمده ايم. انتظارمان آن است كه اهل بيت هم به وعده شفاعت عمل كنند و ما را از اين عنايت خويش محروم نسازند.

بايد سلام وداع ما و آخرين زيارت ما به گونه اى باشد كه احساس كنيم در اين روزها از پذيرايى معنوى پيامبر و فرزندانش بهره مند بوده ايم و با حالت سپاس و تشكر مدينه را ترك كنيم.

مدينه كم كم خلوت مى شود. زائران مدينه براى رفتن به ميقات با پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه وداع مى كنند؛ وداع با مدينه به راستى كه چه سخت است!»

من آمدم و قبر تو را ديدم و رفتم از روى ادب خاك تو بوسيدم و رفتم

تا در دم مرگم تو به ديدار من آيى من حلقه به دربار تو كوبيدم و رفتم

من غرق گناه آمده بودم به حضورت مشمول عطاياى تو گرديدم و رفتم

تا روز جزا در صف زوار تو باشم رخسار به درگاه تو ساييدم و رفتم

چون دست به دامان وصال تو فكندم دامن دگر از غير تو برچيدم و رفتم

در سلك گدايان سركوى تو گشتم من خاك تو بوسيدم و بوييدم و رفتم

(مؤيد)

ص: 234

به عنوان كرايه در اختيار زائر و يا مدير كاروان قرار مى گرفت تا در اين زمينه هزينه كنند كه هريك از طرحها تبعات خاص خود را داشت و پاسخگوى خواسته زائران نبود.

نيروهاى ايرانى و خدمه كاروانها به صورت نوبتى در اين طرح با مسؤولان و كاركنان و رانندگان شركت سعودى همكارى دارند.

همچنين نظارتِ نسبتاً دقيقى از ناحيه ستاد حج نمايندگان طرف سعودى بر روند امر حمل ونقل درون شهرى حكمفرماست.

با اجراى اين طرح، در سالهاى اخير زائران با آسايش و اطمينان خاطر مى توانند بارها ميان منزل و حرم رفت و آمد كنند و به راحتى در نمازهاى جماعت حضور يابند.

آمارها نشان مى دهد كه هر زائر روزانه، به طور ميانگين، نزديك سه بار به حرم مشرّف شده و باز مى گردد. زائران مى توانند از فضاى معنوى سفر، هرچه بيشتر بهره بردارى نمايند و به ويژه در نمازهاى جماعت بيت اللَّه الحرام شركت جويند. مزيّت بسيار مهم اين برنامه عبارت از آن است كه خانمها با امنيت كامل در هر ساعت بخواهند از اين خدمات بهره مى برند؛ به طورى كه گاهى چيزى حدود نيمى از زائران ايرانى توفيق حضور در نمازهاى جماعت بيت اللَّه الحرام را پيدا مى كنند.

به منظور تقويت طرح مذكور، توصيه مى شود:

1. زائران بلافاصله پس از نماز جماعت، حرم را ترك نكنند تا دچار ازدحام محوطه هاى اطراف حرم نشوند.

2. مسافران در ميان مسير تقاضاى پياده و سوار شدن نكنند.

3. افراد جوان تر، رعايت حال ناتوانان و سالخوردگان را بنمايند.

ص: 235

وى همچنين از انجام مذاكرات مفيد با مسؤولان وزارت حج عربستان و اتحاديّه اتوبوسرانان مكه براى رفع پاره اى از مشكلات اجرايى خبرداد.

قهرودى افزود: برنامه ريزى به گونه اى انجام گرفته كه زائران ايرانى هيچگونه دغدغه براى رفت و برگشت به حرم نداشته باشند. وى با اشاره به افزايش 7 هزار نفرى زائران ايرانى نسبت به سال گذشته گفت: به طور معمول، 15 درصد خودرو بيش از ظرفيت معمول براى هر مسير در نظر گرفته ايم.

كم سال ترين زائر ايرانى، با نام سيد دارا گلشنى نُه ساله از استان مازندران است و مسن ترين زائر ايرانى، على ميرزا رجبى 110 سال سن دارد.

ص: 236

آقاى محمد حسين زمانى، مسؤول واحد اهل سنت بعثه مقام معظم رهبرى و دبير اين همايش، هدف از برپايى آن را ايجاد فضاى عاطفى و معنوى بيشتر ميان زائران اهل سنت و همچنين وحدت اسلامى ذكر كرد.

مولوى محمد اسحاق مدنى مشاور رييس جمهور در امور اهل سنت، در سخنانى به جذّابيت گنبد خضرا اشاره كرد و گفت: مسلمانان همواره در طول تاريخ، عشق و علاقه وصف ناپذيرى نسبت به پيامبر صلى الله عليه و آله داشته اند.

وى به بيان فضايلى مدينه و شأن و جذّابيت آن و شرايط و آداب ورود به اين شهر پرداخت و افزود: مسلمان از راه پيامبر به خدا مى رسد. مسلمان، زمانى مسلمان است كه اول پيامبر را قبول داشته باشد.

به گزارش ايرنا، در ادامه اين همايش، اراز محمد سارلى نويسنده و استاد دانشگاه در استان گلستان، مقاله خود را در چهار محور: «اهميت مدينه منوره»، «شأن و منزلت پيامبر»، «فضل قبّةالخضرا» و «نقش وحدت آفرين بارگاه رسول اكرم صلى الله عليه و آله» ارائه كرد.

بر اساس اين گزارش، قاضى زاده روحانى كاروان لار نيز يكى ديگر از سخنرانان اين همايش بود كه از رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به عنوان اشرف مخلوقات نام برد و گفت: زيارت قبر مطهّر و منوّر حضرت رسول صلى الله عليه و آله از بهترين طاعات و عبادات و رستگارترين كوشش هاست.

دراين همايش كه حجت الاسلام محمدمحمدى رى شهرى نماينده ولىّ فقيه در امور حج وزيارت وجمعى ازمسؤولان بعثه مقام معظم رهبرى نيز حضور داشتند، محمد جواد پناهى، قارى ممتاز قرآن، آياتى از كلام اللَّه مجيد قرائت كرد و گرو همخوان (تواشيح) نور و گروه مولودى خوانى برادران اهل تسنن نيز برنامه هايى اجرا كردند. (تصوير 16)

ص: 237

نظارت و بازرسى و روابط عمومى مشغول بود. به علاوه، با ايجاد شبكه خط اينترنت، در ساعات معين، در اختيار بسيارى از واحدها گذاشته مى شد. همچنين سايت اطلاع رسانى حج به همراه چند روزنامه مهم كشور به طور مرتب در اختيار واحدها قرار داشت.

رفع اشكال از برنامه هاى كامپيوترى واحدها، و نيز انتقال نشريه زائر به سايت حج به طور روزانه از ديگر اقدامات اين واحد بوده است.

ص: 238

حج و همچنين جمع آورى تصاويرى كه به طور پراكنده در اختيار افرادى بوده است كه در سالهاى پيش، از سوى سازمان به حج اعزام گرديده اند.

7. آمارگيرى از تحقيقات و كتب مرجع در رابطه با حج، از كتابخانه هاى سازمان و بعثه مقام معظم رهبرى.

8. تشكيل جلسات متعدد با مسؤولان محترم بعثه مقام معظم رهبرى و سازمان حج و زيارت، جهت اخذ نظريات كارشناسى و سياستهاى بعثه جهت برنامه سازى و انجام فعاليتهاى خبرى.

9. تشويق شبكه ها، گروه هاى برنامه ساز و تهيه كنندگان در صدا وسيماى، به توليد برنامه هايى براى پخش در خصوص حج در طول سال و پشتيبانى، مشاوره، معرفى موضوع، كارشناسى و در اختيار گذاردن منابع و بايگانى موجود در ستاد.

10. پيگيرى و تهيه مقدمات جهت توليد برنامه هاى خوب و سريالهاى داستانى مناسب با موضوع حج، به ويژه در زمينه اسرار و معارف آن، كه ان شاءاللَّه در آينده شاهد ساخت اين سريالها با سرمايه گذارى مشترك از سوى بعثه و سازمان صدا و سيما خواهيم بود.

11. سازماندهى و هماهنگى ميان افراد و گروه هاى اعزامى به حج و پشتيبانى، تهيّه تجهيزات و امكانات فنى گروه هاى اعزامى.

12. اما گوشه اى از فعاليتهاى مربوط به عمره مفرده و حج تمتّع به شرح زير است:

الف: برقرارى ارتباط هاى زنده با برنامه هاى شبكه هاى مختلف در طول ماه هاى رجب، شعبان و رمضان، كه در سال جارى توليدات سازمان در ايام عمره 340 مورد ارتباط مستقيم از طريق صدا و سيما، 100 مورد گزارش مكتوب خبر و 2700 دقيقه تصوير بردارى از اماكن متبرّك عربستان.

ب: پخش مراسم برائت از مشركين از صحراى عرفات در سال گذشته.

ج: برقرارى ارتباط هاى مستقيم با برنامه هاى مختلف صدا و سيما و شكبه هاى برون مرزى و غيره، به زبانهاى مختلف عربى، انگليسى و تركى.

د: توليد برنامه هاى مورد نياز شبكه هاى صدا و سيما

ه: تهيه و ارسال گزارشهاى مكتوب به زبانهاى فارسى عربى و انگليسى.

ص: 239

و: ارسال صدا و تصوير برنامه هاى تهيه شده در عربستان به تهران، از طريق ماهواره و بهره بردارى در تهران.

ح: پخش مستقيم مراسم ويژه دعاى كميل از كنار قبرستان بقيع و ضبط و پخش مراسم دعاى ندبه در بعثه مقام معظم رهبرى.

ز: پخش مراسم ويژه دعاى عرفه از صحراى عرفات و تهيه و پخش گزارش هاى زنده و مستقيم از ساير مواقف.

13. اخذ مجوز توليد برنامه هاى ويژه حج و زيارت در ستاد حج سازمان، كه در اين زمينه تاكنون برنامه هاى زير توليد و از شبكه هاى مختلف پخش گرديده است:

- مجموعه با كاروان حج (22 برنامه)

- در بارگاه نور (8 برنامه)

- سفر قبله (15 برنامه)

- سفر به سرزمين وحى (19 برنامه)

- در حريم حرم (10 برنامه)

- تصويرگران در سرزمين وحى (3 برنامه)

- سپيد جامگان (15 برنامه)

- امين وحى

- آفتاب تابان

- نور موعود

- نور الهدى

- ريحانة النبى

- عرش در عزا

- مبتلاى غربت

- امّ المؤمنين خديجه

- كريم عترت

- به كعبه رفتم

- به سوى كعبه

ص: 240

- جمال كعبه

- ضيافت عشق

توليد و پخش برنامه روضه رضوان، كه در طول سال و هفته حج پخش شده است.

قرار است در سال جديد 5000 دقيقه برنامه توليد شود.

14. ارتباط و هماهنگى با رؤساى تلويزيونهاى رياض، جده، مكه و مدينه جهت همكارى ماهواره اى متقابل در ايام حج تمتّع و عمره.

امسال نخستين بار دعاى ندبه برگزار شده در بعثه مقام معظم رهبرى ضبط و در هفته بعد به نمايش در آمد.

افتتاح و راه اندازى آيكون ويژه اى در تلكس واحد مركزى خبر، با شناسه حج 82 و ارسال اخبار مكتوب براى اين تلكس.

راه اندازى يك بخش خبرى مستقل در شبكه خبر (ساعت 19) با عنوان اخبار حج.

برقرارى ارتباط هاى مستمر با شبكه هاى خارج از كشور (جام جم 1، 2، 3).

توليد برنامه هاى معرفتى با گرايش جوانان، كه در اين زمينه روزانه با برنامه هاى مستقيم سيره نبوى، شبكه قرآن، چهارراه جوانى، شبكه جوان و سرزمين من شبكه سراسرى ارتباط برقرار مى گردد. در خصوص حوزه هاى سيما نيز در همين زمينه روزانه با برنامه هاى مستقيم و زنده صبح به خير ايران، سيماى خانواده و ديدار از شبكه اول، تصوير زندگى از شبكه سه و بسيارى از برنامه هاى ديگر، ستاد حج مستقر در بعثه مقام معظم رهبرى فعاليت مى كند.

ص: 241

اصولًا تفكّر مبتنى بر تهيّه متمركز موادغذايى و مصرفى با رعايت اصل صرفه جويى و مرغوبيت از اوان پيروزى انقلاب اسلامى شكل گرفت و سازمان حج و زيارت كالاهاى مورد نياز حجاج را توسط يك هيأت منتخب از عربستان يا ديگر كشورها تهيه و ميان كاروانها توزيع مى كرد. در مرحله بعد با تشكيل كميسيونى به نام كميسيون خريد، امر بررسى و سياستگذارى و تعيين مقدار و نوع مواد و سرانه قيمت و ميزان هر قلم كالا، شناسايى و با ارزشيابى سابقه شركتهاى سعودى، انسجام بيشترى پيدا كرد. در آن سالها اغلب موادغذايى زائران توسط سازمان تهيه و توزيع مى شد، اما بعدها به تدريج از تعداد اقلام تحويلى به كاروانها كاسته شد و در عوض به تعداد اقلامى كه خود مديران كاروانها چه در ايران و چه در عربستان تهيه مى كردند، افزوده شد.

به طورى كه تهيّه كالاهاى مربوط به تغذيه، با سه شيوه انجام مى شود:

اول، تهيه برخى اجناس توسط مديران كاروانها از ايران و حمل آنها به عربستان.

اين امر شامل كالاهايى مى شود كه در كشور عربستان وجود ندارد يا كم است و يا خريد آنها در عربستان مقرون به صرفه نيست؛ مانند زرشك، زعفران و ...

دوم، خريد برخى اجناس توسط گروه خريد در عربستان و توزيع آنها ميان كاروانها، اين امر كالاهايى را دربرمى گيرد كه خريد انبوه آنها مقرون به صرفه است؛ مانند گوشت مرغ، ماهى، لبنيات و ... اين اقلام پس از طى تشريفات قانونى و با درنظر گرفتن كيفيت و كميت مورد نظر، طبق جداول كارشناسى و در قالب قراردادهاى مشخص، تهيه مى شود. در موسم حج نيز كاروانها برحسب ظرفيت خود و به مقدار مورد نياز اقدام به تحويل آن، از نمايندگى شركتهاى سعودى طرف قرارداد و يا از انبار تداركات مى نمايند و يا مستقيماً براى پخت به آشپزخانه هاى مركزى مى رسانند.

سوم، خريد اقلامى از مواد غذايى و مصرفى توسط مديران كاروانها در عربستان و در موسم حج: اين دسته از اقلام شامل مواد غذايى فاسد شدنى (مانند ميوه) يا كالاهايى است كه خريد انبوه آنها با خريد جزئى اختلاف قيمت چندانى ندارد و يا توزيع آنها توأم با مشكل مى باشد. اينها معمولًا به وسيله مديران كاروانها از محل تنخواه گردان، خريدارى مى شود.

چهارم، همزمان با بهبود مناسبات سياسى ميان ايران و عربستان و تقويت روابط

ص: 242

تجارى و تشكيل نمايشگاههاى متقابل بازرگانى و در چارچوب توافقات و گرايشهاى گروه مشترك اقتصادى دو كشور و در راستاى گسترش صادرات و حمايت از توليدات كارخانه هاى داخلى، برخى اقلام غذايى؛ مانند پنير از ايران به كشور عربستان صادر و مورد استفاده زائران قرار مى گيرد.

به علاوه، در سال جارى 000 800 بسته غذاى آماده از يكى از كارخانه هاى داخلى تهيه شده است كه در ايام تشريق و مسافرتهاى بين شهرى و موارد ديگر استفاده خواهد شد. اين محصولات شباهت زيادى به غذاهاى سنتى دارد و بسته بندى آن مناسب و داراى ارزش غذايى و همچنين استانداردهاى علمى و بهداشتى مى باشد. اميد است مساعى همه خادمان زائران بيت اللَّه الحرام مورد قبول درگاه احديت واقع شود.

ص: 243

انديشيده شد تا زمينه بروز پاره اى از مشكلات، از ميان برداشته شود.

اكنون به برخى تحوّلات سال جديد در مقوله تغذيه متمركز اشاره مى شود:

1. در مدينه منوره، دو محل با تأسيسات و تجهيزات كارى و امكانات جانبى و نيروى كافى براى پخت و توزيع غذاى بيش از 000 50 زائر در مرحله مدينه قبل و بعد در نظر گرفته شود.

2. تعدادى آشپز ماهر، صرفاً براى كار در اين محيط ها انتخاب و آموزشهاى لازم به آنان داده شد. اين افراد به صورت ثابت و تخصّصى در سالن هاى مختلف آشپزخانه پيش گفته مستقر و به كار گرفته شده اند و با سازماندهى مناسبى به همكارى با يكديگر و همينطور تعامل با نيروها و مسؤولان سعودى حاضر در سالنها اشتغال دارند. ضمن اينكه امكانات نسبى رفاهى براى ايشان مهيّا گرديد تا از خستگى ناشى از كار مفرط و طاقت فرساى آنان بكاهد و فرصت زيارت را فراهم آورد.

3. در آشپزخانه هاى مزبور، مسائل مرتبط با بهداشت فرد و محيط، بسيار رعايت شده و بر آن نظارت مى شود. عوامل شاغل در سالنها، معاينه شده و آزمايشهاى لازم بر روى آنها انجام گرفته است. جابه جايى و شست و شوى ظروف در وضعيت بسيار بهداشتى صورت مى گيرد و مجموعه استانداردهاى بهداشتى، تحت اشراف متخصّصين هيأت پزشكى و سازمان حج و زيارت مراعات مى گردد.

4. گوشت مصرفى سال جارى براى حجاج ايرانى، گرم و تازه است، گرچه تأمين و رساندن آن به آشپزها، دشواريهايى را براى سازمان توليد كرده است، اما با ذائقه زائر كاملًا سازگار است و اين مهم باعث افزايش رضايتمندى زائر و آشپز و مدير و ساير عوامل خدماتى شده است.

در اين مورد كشتارگاهى در يكى از نقاط مدينه اقدام به ذبح گوسفند و ارسال آن به كاروانها و آشپزخانه ها مى كند. اين كشتارگاه زير نظر دامپزشكان و بهداشتكاران منصوب از طرف مبادى ذيربط دولت عربستان؛ مانند وزارت امور بلديه ها است و همچنين نيروهاى ايرانى نيز بر عملكرد كشتارگاه از جوانب گوناگون اشراف دارند، لذا كشتارها از حيث بهداشتى و شرعى تأييد شده است.

اجمالًا در سال جارى به واسطه تشكيل جلسات متعدد كارشناسى، با حضور افراد

ص: 244

خبره و صاحبنظران و مسؤولان سازمان حج و ساير دواير ذيربط، مشكلات سال قبل شناسايى، دسته بندى و راههاى كاهش هريك از آنها بررسى گرديد. در مكّه مكرمه نيز حداقل بيست هزار نفر از زائران ايرانى ساكن در مناطق مختلف، كه با همكارى 20% از نيروهاى آشپز كاروانها توسط دو آشپزخانه متمركز تغذيه خواهند شد.

ص: 245

يعنى اگر فشارهاى دولت عربستان نبود، طرح آشپزخانه متمركز نيز اجرا نمى شد.

البته صحبت هايى بود كه براى رفع مشكلات بهداشتى آشپزخانه هاى كاروانها برنامه هايى انجام شود، اما عامل اصلى كه از سال گذشته ما را به سمت آشپزخانه متمركز سوق داد، فشارهاى دولت سعودى بود. من خودم يك سال پيش در عمره شاهد بودم كه آنها به همين دليل، درِ آشپزخانه هاى چهار- پنج هتل را بستند و ما مجبور شديم در زير زمين هتل و با وضع بسيار سختى پخت كنيم، آن هم در مواقعى كه حدس مى زديم مأموران «دفاع مدنى» عربستان نمى آيند. سپس با تعهداتى كه داديم، توانستيم اجازه بگيريم كه در آن موقع پخت شود، اما پس از آن، در حج تمتع و عمره، ديگر در هتل هاى اطراف مسجد النبى طبخ غذا نداشته باشيم.

ظاهراً طرح آشپزخانه متمركز در سال گذشته، نتايج خوبى به همراه نداشته و نارضايتى هايى را برانگيخته بود.

بله، البته اين به علّت تجربه اول بود. اين پروسه يك تونل تاريكى بود كه دوستان ما در سال قبل جرأت كردند و در آن پا گذاشتند و اكثر زواياى آن را براى ما در حج امسال روشن كردند. سال گذشته سال تجربه بود و امسال سال استفاده از تجارب آنها و ساماندهى بهتر امور. ان شاءاللَّه با تجارب امسال ما، زواياى ديگر براى سالهاى آينده روشن خواهد شد.

35% باقىِ غذاى حجاج به چه صورت تهيه مى شود؟

آنها به مانند سالهاى قبل، از آشپزخانه هاى محل اسكان خود استفاده مى كنند.

پس آنها در محدوده اطراف مسجدالنبى نيستند؟

نه.

پس در حال حاضر به دو صورت غذا طبخ مى شود. به نظر شما كدام يك از اين دو روش، از كيفيت بهترى برخوردار است؟

اينجا فقط كيفيت غذا ملاك نيست. علاوه بر كيفيت، رعايت سطحى مطلوب از

ص: 246

مسائل بهداشتى نيز لازم است. شايد بتوان گفت كيفيت غذاى آشپزخانه هاى غيرمتمركز بعضاً بهتر است اما از نظر بهداشتى در سطح مطلوبى نيستند. متأسفانه با توجه به بازرسى هاى به عمل آمده مشاهده مى شود كه آن آشپزخانه ها از آن سطح بهداشتى و استانداردهاى بالايى كه مورد نظر ما است، برخوردار نيستند. ما اميدواريم اگر امكان داشته باشد، در سالهاى بعد آشپزخانه هاى متمركز ديگرى تأسيس شود تا همه زائران تحت پوشش آن قرار گرفته و سيستم طبخ غذا با نظارت بيشترى صورت گيرد.

مگر در حال حاضر آشپزخانه هاى كاروانها تحت نظارت بهداشت نيستند؟

چرا هستند. اما با توجه به محدوديت نيروى انسانى موجود، گماردن يك ناظر بهداشت براى آشپزخانه هر هتل سخت است.

آيا يك ناظر بهداشتى نمى تواند مجموعه اى از هتل ها را نظارت كند؟

يك نفر حداكثر روزى چهار- پنج هتل را مى تواند سركشى كند. علاوه بر اين امكانات موجود در هتل ها براى طبخ غذا از نظر بهداشتى كافى نيست. كاروانها مجبورند با توجه به امكانات محدودى كه در اختيار دارند؛ مثلًا در يك يا دو اتاق به عنوان آشپزخانه، غذا طبخ كنند كه اين واقعاً رعايت مسائل بهداشتى را پايين مى آورد.

وضعيت بهداشت در آشپزخانه متمركز چگونه است؟

باتوجه به تجارب گذشته در چارت تشكيلاتى سازمان، يك ناظر بهداشت براى هر آشپزخانه درنظر گرفته ايم كه 24 ساعته حضور دارد و نظارت كاملى بر امورغذايى دارد. علاوه بر آن، يك ناظر هم از طرف هيأت پزشكى حضور دارد كه با همفكرى همديگر، مسائل و مشكلات بهداشتى را مرتفع مى كنند.

پس آشپزخانه هاى متمركز استانداردهاى بهداشتى بالاترى هستند و غير متمركزها كيفيت بالاتر.

نه اينكه كيفيت خيلى بالاتر، شايد اندكى بهتر باشد. هنگامى كه در يك

ص: 247

آشپزخانه 12000 پخت صورت مى گيرد با كاروانى كه براى 200 نفر پخت مى كند كمى تفاوت دارد.

ما با توجه به تجارب گذشته، امسال در دو آشپزخانه زين و دخيل، دو سيستم اجرايى مختلف را اجرا كرده ايم. در آشپزخانه دخيل، كل پخت را به سه قسمت تقسيم كرده ايم؛ 1. آماده سازى گوشت، برنج و ماهى 2. پخت خورشتها، سوپ و كباب 3.

پخت برنج.

براى اين كار به صورت تخصّصى افراد را انتخاب كرده ايم كه بتوانند پخت كنند. اما در آشپزخانه ذين يك گروه آماده سازى و دو گروه پخت مى كنند.

از سوى ديگر، توجه داشته باشيد كه از گلوگاههاى تغذيه، توزيع غذا است.

شما هنگامى كه مى خواهيد براى 10000 نفر توزيع كنيد، اگر وسايلتان كافى باشد تفاوتى با پخت براى 500 نفر ندارد؛ يعنى، چه يك ديگ و چه صد ديگ، مدت زمان يكسانى صرف مى شود. اما براى توزيع، كار سخت است. چون اين غذاها را مجبوريم در گرم كننده (هى تر) قرار دهيم كه تا 5/ 1 ساعت وقت مى خواهد. بعد خورده ها بايد غذاها را به هتل ها برده و تحويل دهند. زمان در اينجا بسيار مهم است؛ يعنى بايد حتماً در موعد مقرر غذا در هتل آماده توزيع شود. اين پروسه توزيع ما است كه از انتهاى پخت تا زمان مصرف مدت زمانى نزديك به سه ساعت طول مى كشد كه شايد در بخش كيفيت غذا تأثير داشته باشد كه به نظر من الحمداللَّه تاكنون تأثير چندانى نداشته است.

برنامه غذايى چگونه تهيه مى شود؟

تهيه برنامه غذايى، حساس و دشوار است. دوستان بهداشت نظريه اى دارند، ذائقه ايرانى يك ملاحظاتى دارد. مواد غذايى و كميت آن نيز مؤثر است، هرچند كه مسؤولان حج، رضايت زائران را اصل و محور قرار داده اند اما در هر صورت ملاحظاتى نيز در اين زمينه وجود دارد.

نكته مهم اينكه: ما از امسال گوشت گرم طبخ مى كنيم كه واقعاً سطح كيفى غذا را بالا ببريم، همچنين امسال از مرغهاى كشتار در عربستان استفاده مى كنيم.

ص: 248

از سوى ديگر، در روزهاى اوج حضور زائران در مدينه، از غذاهايى استفاده مى كنيم كه پخت آسانتر و توزيع راحت تر دارند.

كاركنان معاونت تغذيه چند نفرند؟

134 نفر نيرو براى اين كار اعزام شده اند. سال گذشته چون سال اول بود، دوستان مجبور شدند از آشپزهاى متغيّر كاروانها استفاده كنند. يكى از ضعف هاى سال گذشته به همين علت بوده است. اما امسال پس از بررسى هاى كارشناسى، به اين نتيجه رسيديم كه يك هسته و كادر ثابت آشپز داشته باشيم تا كار آشپزى را هدايت كنند و در مواقع اوج كارى از آشپزهاى كاروانها استفاده كنيم.

و نكته پايانى؟

تمام فعاليتهاى ما، حاصل تجارب سال گذشته است. لازم مى دانم از دوستان سال گذشته؛ آقايان قهرودى، امينيان، راجى، ميرصفيان و اكرمى كه در بطن كار بودند و زحمات زيادى كشيدند، تشكّر كنم. شايد اگر امسال، سال كم تنشى را پشت سرمى گذاريم نشأت گرفته از زحمات اين عزيزان باشد. (تصوير 17)

ص: 249

با حجت الاسلام و المسلمين عرب در باره اين موضوع سلسله مباحث اجرايى حج با عنوان پخت متمركز گفتگويى با مداح بعثه آقاى سيد محمد موسوى با عنوان از اين درگاه ديدار آقا را بخواه خبرى هم در باره بسيج 23 هزار نفرى سعودى براى خدمت رسانى به حجاج در صفحه پايانى آمده است.

در شماره دهم نشريه زائر، گزارشى از ملاقات وزير جوانان كشمير با سرپرست حجاج ايرانى درج شده است. همين طور گزارشى از همايش قبّة الخضرا در همين شماره آمده است. ادامه گفتگوى زائر با آقاى عرب در باره فعاليتهاى فرهنگى معاونت امور روحانيون بعثه در اين شماره درج شده است. در اين گفتگو تأكيد شده كه اين معاونت با توجه به تجربه هاى گذشته، در حال بازنگرى در وظايف روحانيون، حوزه عملكرد و چگونگى سنجش مى باشد.

گزيده اى از رهنمودهاى امام راحل به زائران ايرانى، نوشته اى از حجت الاسلام و المسلمين فلاح زاده با عنوان «دقت آرى، وسواس نه» در باره سختگيرى هاى فقهى و راه حلّ آنها و نيز مصاحبه اى با حجت الاسلام و المسلمين ابوالقاسمى در ادامه آمده است.

براساس گزارش البلادِ فارسى، شماره 12، تعداد زائران خارجى كه تا روز يكشنبه (28 دى ماه) وارد عربستان سعودى شده اند 964 676 نفر مى باشد.

ص: 250

آن اقدام كنيم. براى مثال، سينه زنى در اينجا نوعى تلقى خودزنى دارد. البته ما مانع خواندن دعاى توسل و مانند آن نيستيم، اما زائر مى تواند اينها را در هتل ها يا جاهايى بخواند كه مخالفان را تحريك نكند؛ چرا پشت بقيع نماز بخوانيم تا با ما مقابله كنند. همين نماز را در بقيع بخوانيم تا ثواب بيشترى ببريم. نمونه ديگر عريضه نويسى است كه معلوم نيست كدام آيه و روايتى بر آن دلالت مى كند. اين عريضه ها دست سعودى ها مى افتد و آنها ما را به تمسخر مى گيرند. ما نبايد درگيرى ايجاد كنيم، بلكه بايد با روش هاى ملايم برخورد كنيم.»

وى با اشاره به تلاش مديريت گروه ارشاد در زمينه سازى براى اقدامات فرهنگى- دينى، از دفترچه مناسبتها و لزوم اهتمام به برگزارى مراسم متنوّع در كاروانها سخن گفت. وى همچنين تذكرات گروه ارشاد را براى زائرانى كه عازم مكه هستند، بازگو كرد و از آنان خواست تا در طواف و موارد ديگر، مزاحمت براى ساير زائران ايجاد نكنند.

ص: 251

وى از دوستان درخواست كرد ملاحظاتى را كه نسبت به اوضاع دارند، مكتوب بنويسند و به وى بدهند تا او پيگيرى كند. هيأت ايرانى در پايان هدايايى از صنايع دستى ايرانى به رييس دادگسترى مدينه دادند.

آقاى دكتر عبدالكريم بى آزار شيرازى، پس از اين ديدار، نامه اى مفصل به عربى در پنج صفحه براى شيخ صالح عبدالرحمن المحيميد نوشت. اين نامه در پاسخ به درخواست وى براى ارائه طرح هاى پيشنهادى در زمينه بهبود مسائل و مناسبات فيمابين و آنچه كه به اين امر كمك مى كند، نوشته شده است. پيشنهاد انعقاد مؤتمرها و همايش هاى علمى مشترك، تلاش براى كاهش فشار بر شيعيان امامى در مسجد النبى و ساير اماكن و برخوردهاى اخلاقى تر با زائران شيعه، جلوگيرى از نشر كتابهايى كه آتش فتنه و تعصب را ميان مسلمانان شعله ور مى سازد. رعايت حقوق اقليتهاى مذهبى؛ مانند شيعه در عربستان و اجازه تعليم و تعلّم براى آنان، بر اساس مبانى فكرى و متون درسى خود آنان؛ از جمله پيشنهادهايى است كه در اين نامه طرح شده است.

ص: 252

دو طرف قفل (هر كدام يك مصرع) آمده است:

هو الحبيب الّذي ترجى شفاعته في كلّ هول من الأهوال مقتحم

در سمت قبله حرم و برابر قبر رسول اللَّه صلى الله عليه و آله دو بيت؛ هر كدام روى يك ستون نوشته شده و چنين است:

يا خير من دفنت في القاع أعظمه فتاب من طيبهنّ القاع و الاكَم

نفسي الفداء لقبر أنت ساكنه فيه العفاف و فيه الجود و الكرم

ص: 253

اينكه پس از افتتاح آن مسجد، ساير مساجد باقى مانده، پايدار خواهد ماند يا نه، خبرى در دست نيست. انتظار مى رود (و اميد چنان است) كه اين مساجد هم در همان حجم كوچك خود بازسازى شده و مورد استفاده باشد. دست كم اين قاعده مى بايست در باره مسجد فتح الزاماً رعايت شود. حساسيت موجود در باره مسجد امام على عليه السلام و فاطمه زهرا عليها السلام بيم از بين بردن آنان را تقويت مى كند.

همچنين با نصب تابلوهايى حدود حرم مدينه معين شده است كه يك نمونه پس از مطار، اوّلين تابلو است و ديگرى در نزديكى مسجد شجره. طبعاً اين بر اساس همان روايت مشهور نبوى است كه در باره حدود حرم مدينه فرموده اند.

ص: 254

اسلامى با حقوق زن مخالف نيست بلكه با سوء استفاده از زنان به عنوان كالا و بهره كشى آنان مخالف است.»

وى منفعت عمومى حج را سازندگى فردى و اجتماعى و مادى و معنوى زائران حرمين شريفين خواند و گفت:

«حج اگر با شناخت و معرفت انجام شود، تحوّل معنوى در زائر خانه خدا ايجاد مى كند و او را از انواع آلودگى هاى روحى نجات مى دهد. خداوند در حج، حاجى را متوجه زينت جان وآرايش معنوى مى كند و اين رمز حرمت زينت وآرايش ظاهرى درايام حج است.»

ايشان افزود: «حج اين ظرفيت را دارد كه زن را به گونه اى آماده كند كه بهشت زير پاى او باشد و اسوه اى براى مردان جهان شود.»

بنابر اين گزارش، در همايش يك روزه منزلت زن در مدينه منوره، انديشمندان و شخصيتهاى علمى و فرهنگى از كشورهاى مغرب، تركيه، عراق، مصر، نيجريه، تونس، اندونزى، استراليا، بلژيك، فرانسه و جمهورى اسلامى ايران، در باره ضرورت حفظ و اعتلاى منزلت زن، هم انديشى جهان اسلام در مورد معضلات مسلمانان به ويژه زنان، فاطمه زهرا عليها السلام اسوه برترِ زنِ مسلمان، امام خمينى قدس سره احياگر حج ابراهيمى و مدافع واقعى حقوق زنان مسلمان، ديدگاه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در باره زن، حقوق زن در جوامع اسلامى و آزادى واقعى زنان، حجاب و پوشش اسلامى سخنرانى نمودند و مقاله ارائه كردند.

خانم دكتر كرمانى، دبير همايش منزلت زن در مدينه، در گفتگويى اعلام كرد:

«تصميمات اين همايش، تا تحقّق خواسته هاى زنان مسلمان، از طريقِ سازمان كنفرانس اسلامى و مجامع بين المللى پيگيرى خواهد شد.»

شركت كنندگان در همايش منزلت زن در مدينه، با محكوم كردن منع حجاب در فرانسه، از دولتمردان كشورهاى اسلامى خواستند از حقوق زنان مسلمان دفاع كنند.

در همايش منزلت زن كه ديروز (30/ 10/ 82) با حضور دهها تن از انديشمندان و شخصيتهاى علمى و فرهنگى زنان مسلمان از كشورهاى مختلف اسلامى، در بعثه مقام

ص: 255

معظم رهبرى، در مدينه منوره برگزار شد، شركت كنندگان در بيانيه اى با تأكيد بر اينكه منع حجاب در فرانسه و برخى كشورها مغاير با حقوق فردى، انسانى و ارزشى زنان مسلمان است، ضمن دفاع از حقوق زنان مسلمان در اين كشورها، مخالفت خود را با اقدامات ضدّ اسلامى دولتهاى اروپايى اعلام كردند.

در اين بيانيه، همچنين ضمن هشدار به دولتهاى آمريكا و اسراييل در مورد دخالت در سرنوشت ملتهاى مسلمان، از مبارزان مردم مسلمان فلسطين، به ويژه انتفاضه و همچنين مردم مسلمان عراق حمايت شده است.

ضرورت وحدت امت اسلامى، پاسدارى از هويت و ارزشهاى اسلامى، مشاركت زنان مسلمان در امور سياسى با حفظ ارزشها و حجاب اسلامى، بر طرف شدن موانع فرهنگى و تعالى زنان مسلمان و ضرورت تدبّر در مفاهيم دينى، به ويژه قرآن كريم، براى تحقّق اهداف ذكر شده، از ديگر مواردى است كه در بيانيه همايش بر آنها تأكيد شده است. (تصوير 18)

مشاركت زنان خارجى در همايش منزلت زن

موضوع اصلى اين همايش «وضعيت زنان مسلمان در عصر حاضر و چالشهاى پيش رو» بود. در اين زمينه علاوه بر واحد خواهرانِ بعثه رهبرى، تعدادى از واحدهاىِ ديگرِ بعثه نيز همكارى داشتند. اكنون از زبان برگزار كننده اين همايش، خانم دكتر كرمانى، گزارشى از همكارى نيروهاى مختلف؛ از جمله اطلاعاتى در باره شركت كنندگان زن خارجى در اين همايش ارائه مى كنيم:

«همايش زن، به يارى حق و با همكارى بسيار صميمانه معاونت محترم بين الملل، معاونت محترم اجرايى، معاونت محترم روابط عمومى، واحد انتظامات، تداركات، نشر مشعر و همه عزيزان و برادران و خواهران، كه با تلاش و همّت صادقانه خويش، يكى از زيباترين و منظم ترين همايش ها را به اجرا گذاشتند و بالأخره از جناب حاج آقاى رى شهرى كه نگران اين هم انديشى (سمينار) بودند و هميشه با بهترين سخنرانى ها، حمايت خود را از زنان و هم انديشى (سمينار) زنان اعلام فرمودند، صميمانه سپاسگزارم.»

ص: 256

خواهران و برادران، از روز يكشنبه، كاروانهايى را كه وارد مدينه مى شدند، شناسايى و افرادى را جهت سخنرانى و هماهنگى هاى لازم، به بعثه هدايت مى كردند كه حاصل اين تلاشِ جمعىِ شبكه «رسالت» و «هجرت» و «هيأت علمى»، تعداد 237 ميهمان از هيأتهاى زير بود كه متأسفانه به دليل ضيق وقت، درخواست مصاحبه و دادن نظريات به صورت كتبى انجام شد:

1. نيجريه: خانم وسيعه ساتى، فوق ليسانس پلى تكنيك كه در مديريت آن بخش نيز كار مى كند:

«نصف جهان را زنان تشكيل مى دهند، لذا تربيت يك مرد، تربيت يك انسان، اما تربيت يك زن، تربيت يك جهان است.»

2. نيجريه: خانم مريم سالى، فوق ليسانس آموزش:

«عدم فهم صحيح از جريانات سياسىِ كنونىِ جهان، مسلمانان به خصوص زنان را در موضع انفعال قرار داده است. لذا تبادل تجربيات ميان مسلمانان بسيار مهم است.»

3. عراقىِ مقيم اروپا: خانم فائزه العطار، كارشناس سياسى:

«ارتقاى آموزش زنان و نياز كار فرهنگى براى زنان.»

4. تونس (آمريكايى): آقاى مصطفى بكوش) Baccouche (:

«مشكلات را بايد با هم در ميان بگذاريم. تعليم و تربيت را گسترش دهيم. درك يكسان از مشكلات داشته و به حلّ آن بينديشيم؛ زيرا آنچه در فرانسه اتفاق افتاد، فردا در كشورهاى ديگر پياده خواهد شد».

5. تركيه: حجت الاسلام حاج آقاى شيخ همزه:

«قبل از امام خمينى قدس سره به حج مى آمدند، اما حج سازنده نبود و در ظاهر حج به جا مى آوردند، اما حج واقعىِ ابراهيمى، پس از امام محقّق گشت. امام خمينى حقيقتى بود كه از جانب رحمة للعالمين براى همه انسانها معين شد.»

ص: 257

6. مغرب: حاج سيد احمد شيخ خطيب، امام جمعه دارالبيضاء از حزب «العدل و الاحسان»:

«خداوند، رحمت را در زن قرار داد. او را مادر و فرزند و خواهر قرار داد و هرگز فراموشش نكرد، بلكه قتل دختران را از بزرگترين گناهان شمرد و اسلام بهترين حق را به زن داد. پس ملتزم به اسلام، در قول و فعل باشيم.»

7. اندونزى: آقاى حسن دليل، روحانى و راهنماى دينى:

«امام خمينى قدس سره با شجاعت، بدون هيچ سلاحى در برابر دشمن ايستاد. اگر نبود وجود امام خمينى، بيدارى جهان اسلام را نداشتيم و لذا بايد آن را پاس داشت. ايشان بهترين كلام را درخصوص زنان فرمودند كه: «زنان بر مردان مقدم اند.»

8. ايران: حجت الاسلام و المسلمين محمدى رى شهرى، اميرالحاج جمهورى اسلامى ايران:

«همانگونه كه امام راحل قدس سره و مقام معظم رهبرى- مدّظله العالى- فرموده اند، ايران اسلامى با حقوق زن مخالف نيست بلكه با ابتذال حاكم بر روابط رايج در جوامع غربى و بهره كشى ظالمانه از زنان مخالفت دارد ...

جوامع غربى براى فريب افكار عمومى، تحت پوشش دموكراسى، آزادى و حقوق بشر! بر ضدّ نظام جمهورى اسلامى ايران تبليغ مى كنند. اين در حالى است كه آنان كه مدّعى اين مفاهيم بشرى هستند، حقوق اوليه مسلمانان را نقض مى كنند ...

بر اساس آموزه هاى دينى، بهشت زير پاى زن مسلمان است. زنان با توجه به استعدادهاى فراوان، مى توانند الگويى براى مردان باشند.»

9. مصر: خانم دكتر اميره محمد يوسف، رييس مركز پژوهشى تخصصى بهداشت از بعثه جمهورى اسلامى ايران و خدمتگزاران حج در سعودى تشكر كرد و اشاره وار در مورد سير حركت زنان، از صدر اسلام، از خديجه، اسماء بنت عميس، عايشه، خنساء و فاطمه زهرا عليها السلام و حركتهايشان سخن گفت و حديثى از رسول اللَّه صلى الله عليه و آله نقل كرد كه حضرت

ص: 258

در جمع صحابىِ معتبر، قوم مسلمان (ايرانيان) را عزّت دهنده به اسلام، بعد از حضيض آن اعلام كردند ...

10. استراليا: دانشجوى روانشناسى:

«زنان در اسلام به آزادى حقيقى رسيدند، درحالى كه در غرب، در واقع در اسارتند اما آگاهى از اين اسارت ندارند. زنان بايد زمينه را جهت اثبات حقانيّت و حقوقشان در كشورهاى غربى ثابت نمايند.»

11. فرانسه: آقاى حاج نعيف، مسؤول كاروان كشور فرانسه:

«رييس جمهور فرانسه تحت فشارهاى داخلى و قدرتهاى بزرگ، چنين تصميمى گرفته است و ما مى توانيم مقاومت كنيم تا از حرف خود بگذرد و اينگونه همايشها سبب روشنى مسلمانان است.»

12. اندونزى: حاج شيخ يوسف، رييس انجمن آىِ شيعه (محمديه) در مورد «اتحاد و قدردانى از حركتهاى اسلامى با استناد به آياتى.» سخن گفت.

13. بلژيك: آقاى سيد عبدالسلام الغميش، بسيار كوتاه اما زيبا در باره «تمسّك به اهل بيت عليهم السلام براى نجات جهان اسلام» صحبت كرد.

متأسفانه براى سخنرانانى كه نامشان در زير مى آيد فرصت نبود و لذا مصاحبه هاى بسيار خوبى از آنها به عمل آمد:

1. خانم پوچى از اندونزى، رييس دانشگاه.

2. هدى آل رحمت، مبلّغ بحرينى.

3. عايشه، مبلّغ الجزايرى، مقيم فرانسه.

4. مه جبين فيروز، از آفريقاى جنوبى، داروساز.

5. زينب ميرزا، از انگلستان.

6. آقاى بندى داريان، از تركيه.

7. الحازه، دانشجوى عراقى مقيم آمريكا.

8. انوار از مصر، از مسؤولان اوقاف.

ص: 259

9. فرح الحلو، دانشجوى عراقى مقيم استراليا.

10. آقاى امّ بوابور از كامرون.

11. زينب كامانو از گامبيا.

12. فاطمه حسينى از نيجريه.

تبصره 1: باتوجه به اينكه افرادى از پاكستان، هندوستان، سنگال، گينه و برونئى پيشتر اعلام آمادگى كرده بودند، ولى خود از سخنرانى انصراف دادند.

تبصره 2: بيانيه بسيار مناسبى، با استفاده از پيشنهادهاى خود ميهمانان (به صورت مكتوب و سخنرانى) آماده و قرائت و مورد تصويب قرار گرفت.

تبصره 3: فرمهاى نظرخواهى كه مشتمل بر اظهار نظر بسيار مناسبى است نيز در اختيار واحد هيأت علمى خواهران قرار دارد كه بعدها از آن استفاده خواهد شد.

ص: 260

پانزده سالى است با خانواده اش به مدينه آمده است. «ايرانى ها را دوست دارم، به نسبت ديگر زائران، چانه زياد مى زنند اما خريد خوب هم مى كنند.» ايرانى هايى كه سفرهاى مجددّشان به خانه خداست، خريد لوازم صوتى را در مكه انجام مى دهند. «ابراهيم موسوى نژاد» زائر ايرانى مى گويد: «در مدينه فقط بايد پارچه خريد»، دوختشان هم خوب نيست، لوازم صوتى در مدينه معمولًا بازار مشتركى است اما در مكه هم اصل است و هم ارزانتر.» او تأكيد مى كند: اينهايى كه مى گويم حاصل چهار بار تشرّف به سرزمين وحى است.

در مدينه مغازه ها معمولًا تا پاسى از شب باز است. هر ساعت از شب كه پا از محل اقامت خود بيرون بگذاريد، دسته هاى زائران را خواهيد ديد كه يا به سوى مسجدالنبى مى روند و يا روانه بازار هستند. فروشگاههاى مناطق مرفّه مدينه نيز انواع مُد لباس را به معرض ديد گذاشته اند. البته زائران كمتر از اين مغازه ها خريد مى كنند، اما پوشيه هاى خانم هاى شهر مدينه مانعى براى نديدن و نخريدن اين اجناس نيست. شهروندان جوانتر از مشترى هاى پروپاقرص اين نوع مغازه ها و لباسهاى جديد هستند. «دست فروشان» نيز بخش ديگرى از واقعيت بازار مدينه هستند. آنها را همه جا مى توانيد ببينيد. در ميادين شهر و اماكن مقدس. آنها معمولًا وسايل سبك تر مانند عطريات، تسبيح، مسواك، شانه و برخى از البسه بساط مى كنند. زائران شرق آسيا و گاهى هم زائران تركيه از مشتريان ثابت آنان به شمار مى روند. آنها نيز تا پاسى از شب در مدينه به كاسبى مشغولند. دستفروشى را بيشتر «خانم هاى» عرب برعهده دارند. آنان با ديدن قيافه و نوع پوشش افراد بلافاصله به زبان بومى شان آنها را دعوت به خريد مى كنند. زائران ايرانى معتقدند كه «دست خالى نمى شود بازگشت، همه انتظار دارند» و اين حرف همه زائران از همه كشورهاست. چيزى كه رونق بازار مدينه مديون آن است.

ص: 261

سرماخوردگى در ميقات باشد، بهتر است كه زائران از محل هتل غسل كرده و سپس به ميقات عزيمت كنند. ايشان پيش از رفتن همچنين تأكيد كرد كه يكى از وظايف زائران اظهار همدردى با ساير مسلمانان و دعا براى انجات آنان از گرفتارى هاست. ايشان با اشاره به اشغال عراق توسط آمريكايى ها و مشكلاتى كه براى مردم عراق پيش آمده، انفجار در كربلا را محكوم كرد و افزود: اين روزها در عراق، جان دهها انسان بى گناه در معرض تهديد است. وى در پايان از زائران خواست تا دعا كنند هرچه زودتر امنيت به عراق باز گردد و اين كشور از شرّ اشغالگران نجات يابد.

گفتنى است ساختمان بعثه جمهورى اسلامى ايران در قصر حسن عابد است كه چندين سال متوالى است در همين محل در معابده قرار دارد، در اصل، مربوط به وقف ابونمى است كه بيش از سيصد سال است برقرار مانده است. توليت اين وقف با شاه وقت است و از طرف ملك فهد به شخصى به نام دكتر باجوده داده شده است. در اوايل امر، واسطه اين اقدام حسن عابد بود كه از اين مجموعه كنار گذاشته شد. اين ابونمى از سادات حسنى است كه در اواخر قرن دهم مى زيسته و سالهاى طولانى بر مكه حكمرانى داشته است. گفته مى شود كه درآمد اين وقف همچنان ميان سادات حسنى تقسيم مى شود.

اين ساختمان، كه يكى از ساختمانهاى مناسب با فعاليت بعثه جمهورى اسلامى است، داراى سالن اجتماعات بزرگى است كه براى جلسات عمومى و ديدارها از آن استفاده مى شود. در اين ساختمان، علاوه بر بعثه رهبرى، ستاد حج نيز متمركز است.

طبعا در هر منطقه از مناطق ششگانه مكه نيز ستادهاى فرعى وجود دارد كه فعاليتهاى هر منطقه را زير نظر مى گيرد.

ص: 262

وى بهره گيرى از مواد اوليه و نيز استفاده از گوشت تازه گوسفندى كه توسط قصابان ايرانى ذبح مى شود و نيز تسهيل در نظارت بيشتر بر كار تغذيه زوّار را از عمده ترين ويژگى اين طرح دانست.

رييس ستاد مكه گفت: در عين حال يكى از مهمترين ويژگى هاى اين طرح آن است است كه پيش از اين مديران و معاونان، سخت درگير آشپزخانه بودند اما پس از اجراى اين طرح، آنان فرصت زيادترى براى رسيدگى به امور ديگر زائران دارند. اين امر كمك مى كند تا امور جارى زائران نسبت به گذشته به صورت بهترى اداره شده و از مشكلات كاروانها كاسته شود.

ص: 263

نسبت به سه سال قبل افزايش يافته است؛ زيرا در آن سال تعداد دعات 586 نفر بود.

طبق خبر البلاد فارسى (ش 14) و بنا به اظهارات رييس شؤون مسجد الحرام، امسال بيش از 000 800 نشريه و رساله منتشر شده كه شامل مباحث عقيدتى و مناسك است و از جمله شامل مباحث مربوط به توحيد كه مورد توجه خاص سلفى هاست مى شود. طبق گفته دكتر وايل، مدير كل امور ارشاد و توجيه مسجد الحرام، اين كتابها، به زبانهاى عربى، اردو، هوساوى، فارسى، فرانسوى و انگليسى است. همچنين رياست كل شؤون مسجدالحرام تعداد 21 حلقه درسى را در مسجد الحرام در اين ايام داير كرده تا مسائل شرعى و دينى براى حجاج به زبانهاى گوناگون بيان شود.

در ايام حج، در بسيارى از مساجد نيز برنامه هاى سخنرانى و تبليغاتى برقرار مى شود.

فهرست برخى از اين سخنرانى ها در البلاد فارسى شماره 15، ص 6 و نيز محل آنها درج شده است.

مؤسسه خيريه حرمين نيز بخشى از فعاليتهاى خود را اختصاص به كارهاى تبليغاتى داده است. هديه ويژه حجاج اين مؤسسه عبارت از مقدار زيادى كتاب و جزوه است كه به زبانهاى مختلف چاپ شده و در فرودگاه جده به زائرانى كه قصد بازگشت به كشورشان را دارند داده مى شود. به گزارش البلاد فارسى، شماره 15 (2 بهمن)، امسال قرار بر آن شد تا 126000 هديه كه از 960000 كتاب به پنج زبان نشر يافته و قيمت هر يك به 5 ريال بالغ مى گردد، به حجاج اعطا مى شود. بخش ديگرى از فعاليتهاى اين مؤسسه اعطاى وعده هاى غذايى ارزان قيمت به حجاج است كه سال گذشته رقم آن به 000 200 وعده رسيد.

بر اساس اخبار رسيده (بنگريد سايت: Moheet. com و الشرق الأوسط، روز جمعه، 3 بهمن) اين مؤسسه كه در بسيارى از كشورهاى شرق آسيا فعاليت مى كند، به دليل آنكه برخى از پولهايى كه به دست افراطى ها رسيده، از كانال آن بوده، در روزهاى اخير از سوى آمريكا و سعودى به طور مشترك به مصادره اموالش حكم شده است. چهار شعبه اين مؤسسه در اندونزى، كنيا، تانزانيا و پاكستان متهم شده اند كه امكانات در اختيار القاعده قرار داده اند. اين خبر از قول عادل الجبير يكى از مشاوران ولى عهد سعودى امير

ص: 264

عبداللَّه اعلام شده است. به دنبال آن، پاول اعلام كرد كه روابط دوستان ميان سعودى و آمريكا بسيار استوار است.

فعاليتهاى فرهنگى ضدّ شيعه همچنان با توزيع چند كتاب از جمله «اهل بيت از خود دفاع مى كند» از سيد محمد موسوى ادامه دارد. اين كتاب، هم در عمره و هم ايام حج به طور مفصل توزيع شده است. قسمتى خاص در مسجد نبوى، در نزديكى باب النساء امسال به توزيع اين كتاب همراه يك قرآن كيفى اقدام كرده و بيش از همه ميان كاروانهاى اصفهان و مناطق مركزى ايران، كه مطمئن بودند شيعه هستند، توزيع مى شد.

همچنين كتاب «درس هاى عقيدتى از حج» كه توسط عبدالرزاق عبدالحسن البور نوشته و توسط عبداللَّه حيدرى ترجمه و در شمارگان 5000 چاپ شده، ميان زائران فارسى زبان توزيع مى شود. در اين كتاب، فرقه هاى ديگر اسلامى به جز وهابيت، متهم به داشتن افكار شرك آميز شده اند. كتابهاى مربوط به شرك و توحيد هم در مسجد الحرام به وفور ميان زائران فارسى زبان توزيع مى شود.

همچنين نوارهاى سخنرانى ضد شيعى از طرف وهابى ها ميان اتوبوس دارانى كه ايرانى ها را جابجا مى كنند، توزيع شده و بعضاً آنها را پخش مى كنند اما به دليل آنكه زبان آنها عربى است، ايرانى ها متوجه مطالب آن نمى شوند.

امسال براى ايام موسم، تعداد 125000 قرآن در مساجد مشاعر مقدسه توزيع شده است. بر اساس خبر روزنامه عكاظ (30 ذى قعده 1424) تعداد 40000 قرآن براى مسجد نمره در عرفات، 40 هزار جلد براى مسجد خيف در منا، 20 هزار براى مسجد مزدلفه و تعدادى هم براى ساير مساجد مشاعر اختصاص داده شده است.

طبق آمارى كه در همين روزنامه درج شده، در مجموع تعداد 354 668 18 نسخه كتاب و كتابچه در موسم، ميان حجاج توزيع خواهد شد كه 6/ 3 ميليون نسخه مربوط به مناسك و 4/ 12 ميليون نسخه ديگر مربوط به موضوعات ديگر است.

روزنامه عكاظ، شماره تلفن مفتى مملكت سعودى شيخ عبدالعزيز بن عبداللَّه آل شيخ و شمارى از علماى ديگر و ساعاتى كه مردم مى توانند پرسش هاى فقهى خود را از آنان بپرسند، در صفحه «ضيوف الرحمن» خود به چاپ رسانده است.

به گزارش عكاظ (يكشنبه 3 ذى حجه 1424) مؤسسه «برنامج الحج

ص: 265

خطوة ... خطوة»؛ «برنامه حج گام به گام»، يكى ديگر از مؤسسات تبليغى است كه علاوه بر ارائه برنامه هاى تلويزيونى مختلف در شبكه هاى سعودى، شبكه اقرأ، شبكه مجد، شبكه ام بى سى، و نيز هشت برنامه در شبكه ماهواره اى اقرأ و نيز اختصاص صفحه اى از روزنامه عكاظ براى اين منظور، ميليونها نشريه در باره مناسك، كتاب دليل الحاج و المعتمر، و حتى پيامهايى روى تلفن هاى جوال و غيره منتشر كرده است. برنامه هاى راديويى تهيه شده در اين مؤسسه نيز بسيار فراوان بوده است.

در گزارش ديگرى در همين روزنامه (4 ذى حجه) آمده است كه طبق برنامه «الحج خطوة ... خطوة» 5/ 3 ميليون كتاب به بيست زبان ميان حجاج توزيع خواهد شد.

امسال براى نخستين بار بيست كانتينر متحرّك براى پاسخگويى به پرسش هاى دينى مردم در مكه و مشاعر فعال است. همچنين در مراكز پاسخگويى به مردم 480 زن مبلّغه از خارج از وزرات شؤون دينى و 252 نفر از داخل وزارت فعاليت دارند. 140 مترجم هم از دانشگاه ها براى انجام خدمات مربوط به كار گرفته شده اند.

بخشى از كتابهاى توزيعى در ايام حج، مربوط به روز 12 ذى حجه به بعد مى شود.

براساس اظهار نظر شيخ طلال بن احمد كه رياست توزيع مطبوعات دينى را در موسم دارد، امسال 2/ 1 ميليون قرآن به 16 زبان ميان زائران كشورهاى مختلف توزيع مى شود.

به علاوه به هر زائر، چهار كتاب عقيدتى هم داده مى شود. به طورى كه در مجموعه شش ميليون كتاب و نوار به 21 زبان توزيع مى شود. وى گفت كه در وقت ورود حجاج ما 3/ 3 ميليون كتاب به 21 زبان ميان حجاج توزيع كرديم كه مربوط به مناسك بود.

ص: 266

حجت الاسلام و المسلمين سيد محمد ابوترابى، روحانى كاروان اعضاى هيأت علمى دانشگاه فلسفه، اين اقدام را احياى سنت حسنه اعتكاف مى داند كه عبادت محبوب خداوند است و در قرآن از آن با عظمت فراوان ياد شده است. وى مى گويد:

مأموريت دو پيامبر بزرگ خداوند؛ حضرت ابراهيم و حضرت اسماعيل عليهما السلام «بنيان» و تطهير بيت اللَّه الحرام، براى سه گروه «طواف كنندگان»، «نمازگزاران» و «اعتكاف كنندگان» بوده است و پيامبر عظيم الشأن اسلام هم با تأكيد بر اين سنت حسنه، همواره به آن مبادرت مى ورزيده اند.

حجت الاسلام ابوترابى افزود: سال گذشته، نخستين بار بود كه اين حركت را انجام داديم و امسال دومين بار است كه به لطف خدا استقبال نسبت به سال گذشته حدود دو برابر مى باشد و در واقع غير از كسانى كه به جهت عذر شرعى يا جسمى و يا كسانى كه به دلايل پزشكى روزه گرفتن براى آنها ممنوع است و شركتشان ممكن نيست، تقريباً همگى در اين مراسم شركت كرده اند.

دكتر ميرباقرى از اعضاى كاروان اساتيد دانشگاه و از شركت كنندگان در اين مراسم، با بيان اينكه هدف از حج، رجوع به خدا و فهم و ارتباط و تعلّق خاطرى است كه به خدا داريم، معتقد است:

«اعتكاف فرصتى است چند روزه، فارغ از تمام روزمرگى ها و دغدغه هاى روزمره اى كه حتى در دوران حج هم ما را رها نمى كنند و در اين فرصت فضاى جديدى را مى سازيم براى خودشناسى و رجوع به خود و خدا.»

آقاى ميرباقرى مى گويد:

«وقتى ما اينجا- كنار بيت اللَّه الحرام- اعتكاف مى كنيم در واقع از نزديكترين مكان به يك مذاكره قلبى با خدا مشغول مى شويم، اينجا ما هستيم و خدا ... اينجا دست و پاى شيطان بيش از همه جا بسته است.»

دكتر حسن توفيقى زواره اى از شركت كنندگان در اين مراسم هم معتقد است:

«با انجام چنين عملى در اينجا، كه شامل روزه دارى و دورى از همه محرّمات

ص: 267

مى شود، اميدواريم كه با خودسازى بيشتر و با قيد و بندها و مراقبتهايى كه از خود خواهيم داشت، به خود بياييم و با در نظر گرفتن خطاهاى گذشته استغفار و طلب عفو كنيم و از خداوند متعال طلب كنيم كه توفيق دهد در آينده و پس از بازگشت موجب خير باشيم.

گاهى انسان خدا را مى بيند و با تمام وجود او را حس مى كند و اينجا از آن موارد است و ما در اين مكان با خدا تعهّدى دوباره و تجديد عهدى مى كنيم كه كعبه و اين مكان مقدس شاهد آن است و اين امر ما را مستحكم تر مى كند.»

دكتر اميررضا شاهانى هم با ذكر اين نكته كه مسجدالحرام شريف ترين مكان روى زمين مى باشد، معتقد است:

«اگر فكركنيم، مى بينيم ارزش آن راداردكه وقتمان رااينجا صرف كنيم ومعتكف شويم، چون خداوند مى فرمايد: اينجارا پاك كنند براى چند دسته ازافراد؛ ازجمله معتكفين.»

دكترشاهانى حج را از جمله شاهكارهاى خداوند مى داند و مى گويد:

«در اينجا بهترين فرصت را داريم تا خود را به خدا نزديكتر سازيم و اعتكاف راهى براى وصول به اين هدف است.

براستى كه اينجا دست و پاى شيطان بسته است. حرم امن الهى كه انوار رحمت بى پايان خداوند متعال بيش از هميشه و همه جا در آن مى تابد و به شست وشوى جانهاى مؤمنان مى پردازدتاروحى صيقل يافته ومنزّه ازبدى ها وپيراسته ازرنگ دنيا بسازد ودربازگشت از حج آيينه اى باشد براى تمام آنهايى كه دل در گرو يار دارند و در آرزوى زيارت خانه او به سر مى برند و اعتكاف وسيله اى است براى تحقّق هرچه بهتر اين سنت الهى.»

ص: 268

قرار گرفته است. نويسنده اين كتاب ابراهيم بن يوسف الاقصم است كه به زعم خود، با نقد منابع مسعودى نوشته است كه وى بر نوشته هاى ابومخنف تكيه كرده و ابومخنف فرد مورد اعتمادى نيست. منبع ديگر مسعودى، روايات واقدى است كه او هم مورد اطمينان نيست. گرايش هاى مذهبى او هم سبب شده است تا چهره امويان را مشوّه جلوه داده و زشتى هايى را به آنان نسبت دهد. براى نمونه، او معاويه را متهم كرده كه قاتل حسن بن على بوده و اين كار را با فريب همسر امام حسن، جعده دختر اشعث بن قيس انجام داده است. به اعتقاد وى، مورّخان پيش از مسعودى، مانند يعقوبى و خليفة بن خياط، ابن قتيبه در «الامامة و السياسه» و دينورى و ابن اعثم و طبرى، معاويه را در اين باره متهم نكرده اند. گزارش اين كتاب با عنوان «الأقصم يبرى ء الأموى» در روزنامه عكاظ (26 ذى قعده 1424) آمده است. دفاع از بنى اميه در تفكّر سلفى- وهّابى سابقه دارد.

ص: 269

از چگونگى همكارى هيأت پزشكى جمهورى اسلامى ايران با مسؤولان بهداشتى دولت عربستان سعودى، اظهار رضايت كردند.

ص: 270

مى شد. ما نبايد بدانيم خوبيم يا بد، ندانيم كه كدام عملمان قبول مى شود يا نه. گاهى وقتها يك عملى كه ما فكر مى كنيم خوب نيست، ممكن است آن عمل مورد توجه حق تعالى قرار گيرد. گويند فردى از خواب برخاست و مى خواست غسل جنابت كند امّا نه آب داشت و نه خاك خشك. آفتاب هم نزديك بود طلوع كند، با همان بدن آلوده به نماز ايستاد. بعد از نماز بر سر خود زد و خويشتن را توبيخ كرد كه خاك بر سرت، با اين نمازت.

بعد گفت: خدايا! اگر مردى اين نماز را قبول كن! بعد از فوتش، او را به خواب ديدند، گفت خدا همان نماز را قبول كرد.

موقعى كه امام خمينى قدس سره را در سال 42 دستگير كرده و به تهران مى بردند، ايشان در ميان راه، خواستند نماز بخوانند، مأموران به ايشان اجازه نداد، گفتند: به ما دستور داده شده كه شما را پياده نكنيم. امام گفت: بسيار خوب، من پياده نمى شوم، چند لحظه صبر كنيد تا من از خاك كنار جاده تيمم كنم. چند لحظه نگهداشتند و ايشان تيمّم كرد و بعد در حين حركت در وسط دو مأمور پليس در حالى كه آفتاب در حال طلوع بود، نماز خواندند. مى گويند امام خمينى گفته بود: شايد خدا در ميان همه نمازهايم، اين را قبول كند كه نه رو به قبله بود، نه با وضو بود و نه اوّل وقت.

ما به حج مى آييم، در اينجا بهره هايى مى بريم. توبه و استغفار مى كنيم و از نظر روحى و معنوى رشد مى كنيم. با خدا عهدهايى مى بنديم كه از اين پس چنين كنيم و چنان نكنيم. اما بعد از حج، چند ماهى كه گذشت باز ما دوباره همان آدم قبلى مى شويم. چه كنيم كه اين تأثيرات سفر حج در وجود ما نهادينه شود؟

علّت اينكه گفته اند نماز را مرتب بخوانيد، به خاطر اين بوده كه بادى بزنيم تا اين زغال آتش ما خاموش نشود و گرنه مى گفتند: هزار ركعت نماز بخوان براى شش ماه بعد.

اما نمازهاى روزانه ما مثل يك باد بزن است كه مرتب زغال را سرخ نگه مى دارد. اين نمازهاى يوميه براى آن است كه آن نخ ارتباطى ما با خدا پاره نشود. بهترين راه براى اينكه انسان رابطه اش با خدا را حفظ كند، توجه به نماز است. در حديث داريم كه نماز مثل نهر آبى است كه اگر انسان روزى پنج مرتبه خود را در آن بشويد ديگر كثيف نمى شود. پس بايد در توجه به نماز خيلى مراقبت كنيد.

ص: 271

آقاى قرائتى! شما مكرّر به حج مشرف شده ايد، كداميك از صحنه هاى حج براى شما جالب تر و به يادماندنى تر است؟

يكى غروب روز عرفه و ديگرى شب مشعر. چون به يقين خداوند غروب روز عرفه همه را مى بخشد و هركس شك كند كه آيا من گناهى دارم يا ندارم، شكش هم گناه است. بايد يقين كند كه خدا او را بخشيده است. البته حق الناس نه، بلكه گناهانى كه ميان او و خدا بوده است.

انسان در عرفه مى داند كه امام زمان عليه السلام حتماً در عرفه است و خدا هم قطعاً او را بخشيده است. بعد هم از اردوى روزانه به اردوى شبانه مى رود. در روز آدم ها همديگر را مى بينند، همه را مى شناسند، خيمه اى است و ... اما شب، شب است و صحرا، چند ميليون آدم همه مثل تنه درخت كنار هم خوابيده اند. زن، مرد، غنى، فقير و ... «نمايش» خدا در مشعر است.

در عرفه انسان داخل خيمه است، همه جا را نمى بيند، اما در مشعر چون خيمه نيست مى بيند كه يك ميليون حاجى و يك ميليون پولدارِ كره زمين آمده اند و لخت روى خاك خوابيده اند. وحدت، ساده زيستن، خلوص، صفا، عرفان، تواضع، زهد، توكّل در مشعر نمايان است.

در سال گذشته، يكى از اساتيد دانشگاه در مشعر، پشت درِ دستشويى به صف ايستاده بود. يكى از عربهاى سياه مى خواست برود دستشويى مى ترسيد حوله اش نجس شود، حوله را داد به او. اين استاد دانشگاه لذّت مى برد از اينكه اين عرب سياه پوست اعتماد كرد و حوله اش را به من سپرد. حالا همين استاد دانشگاه اگر در ايران كسى كت خود را براى نگهدارى به او بدهد، چه بسا ناراحت مى شود. در مشعر همه بادها خالى مى شود.

ص: 272

دعوت به همكارى كرد. قرار است دومين همايش در مدينه برگزار شود كه طبعاً به دليل نفوذ گسترده تر سلفى ها در آنجا، اين مسأله از حساسيت بيشترى برخوردار است.

يكى از اين افراد سيد محمد بن علوى المالكى است كه سالها پيش در مسجد الحرام به جاى پدرش (علوى بن عباس المالكى) درس مى گفت و تحت فشار سلفى ها درس وى تعطيل گرديد. او اكنون در منزلش به تربيت شاگرد مى پردازد. وى كه يك فقيه مالكى و يك مرشد صوفى و يكى از سادات حسنى از نسل ادارسه مغرب است، شبها از پيش از مغرب تا آخر وقت عشا، از ميهمانان و دوستارانش استقبال مى كند. گفتنى است او از پايگاه مردمىِ فراگير در جهانِ عرب برخوردار است. از تندروى هاى وهّابى متنفّر است و به همين دليل آنان نيز براى وى دردسرهايى را درست كردند. محمد بن سليمان المنيع كه از سلفى ها است، كتابى با عنوان «الرد على المالكى» نوشته است.

افرادى مانند دكتر صابونى، عبده يمانى (كه سابقاً وزارت اعلام بود) از مريدان وى هستند و با او رفت و آمد كردند. در واقع وى يكى از برجسته ترين علماى غير وهابى سعودى است كه شهرت زيادى در جهان عرب دارد. وى كتابهاى فراوانى دارد كه رنگ عرفانى داشته و برخى از آثار وى هم تاريخى است.

در روزنامه عكاظ (29 ذى قعده 1324، صفحه 7) گزارشى از حضور اين عالم كه سالها از صحنه غايب بوده و اخيراً در همايش گفتگوى وطنى، كه به همت امير عبداللَّه برگزار شده شركت كرده، آمده است. نويسنده اين گزارش با اظهار مسرّت از حضور اين عالم در صحنه فرهنگىِ كشور، حضور او را به عنوان يك عالم معتدل، عامل مؤثرى در جهت تحقّق اهداف اين كنفرانس تلقّى كرده، و آرزو نموده است كه اين انفتاح سبب شد تا سيد بتواند بار ديگر حلقه درس خود را در مسجد الحرام آغاز كند.

به رغم اين مطالب، به دليل آنكه حدود سه ماه پيش، در نزديكى محلّ اقامت وى دو انفجار رخ داد، محدوديت هايى براى رفت و آمد در منزل او فراهم شده است.

ص: 273

دانشگاه عربستان) است، ديدار كردند. در اين دانشكده، از حدود بيست سال پيش به بعد، رشته مستقلّى به نام «استشراق» در دو مقطع كارشناسىِ ارشد و دكترى ايجاد شده كه تاكنون ده ها دانشجو از آن فارغ التحصيل گرديده و پايان نامه هايى در اين زمينه نگاشته اند.

آقايان بى آزار شيرازى و زمانى در روز 29/ 10/ 82 با رييس اين دانشكده دكتر معيض بن مساعد العوفى و تعدادى از اساتيد آن؛ از جمله دكتر على بن عتيق، استاد بخش شرق شناسى ملاقات كردند. در اين ديدار تعدادى كتاب مانند: «شبهات المستشرقين حول القرآن الكريم» و ... تقديم شد. به علاوه، هداياى ديگرى هم از صنايع دستى ايران به رييس و استاد پيشگفته اهدا گرديد.

در اين ديدار موضوعات مختلفى؛ از جمله لزوم توجه بيشتر در پاسخگويى به شبهات غربى ها، معرفى مراكز دانشگاهى ايران در ارتباط با مذاهب اسلامى، معرفى مركز جهانى علوم اسلامى و امكان ايجاد ارتباط با دانشكده ياد شده، رواج آموزش عربى در سراسر نظام آموزشى كشور، مورد بحث قرار گرفت.

گفتنى است برادران بعثه، همچنين از مقرّ بعثه تركيه، كويت، قطر و مصر نيز ديدار كردند كه مورد استقبال قرار گرفتند و قرار بر اين شد كه در روزهاى آينده، ديدارهايى ميان رؤساى بعثه هاى اين كشورها با سرپرست حجاج ايرانى به عمل آيد. على برداك اوغلو رييس بعثه تركيه، محمد الشرحان رييس بعثه كويت، محمد عبداللطيف المناع رييس بعثه قطر هستند.

ص: 274

افراد كه برخى به فارسى تسلّط داشتند، شرحى از چگونگى حج امسال عراقى ها را براى برادران ايرانى خود بازگو كردند. بنا به گفته مسؤولان بعثه عراق، زائران عراقى، همه مدينه بعد هستند. در مكه، نزديك به 50 ساختمان خوب و نوساز براى زائران عراقى اجاره شده است.

ص: 275

هستيم و با دادن هدايا و نيز گفتگو مشغول حلّ دشوارى ها مى باشيم.

* آقاى زرهانى امروز صبح با وزير حج عربستان در جده ديدار كرد. وزير حج ابتدا براى حادثه بم تسليت گفت و اشاره كرد كه سال آينده تعدادى از بازماندگان بم را با هزينه خودمان به حج خواهيم آورد. آقاى زرهانى ابراز كرد كه وزير حج كاملًا از مكانيسم اجرايى ما آگاه بود و از آشپزخانه متمركز و استفاده از گوشت تازه بسيار اظهار رضايت كرد.

در اين ديدار آقاى زرهانى، نامه اى از آقاى رى شهرى را هم به دكتر مدنى تقديم كرد. او با ابراز تشكّر از رعايت برخى نكات در دعاى كميل، كه بهانه به دست ديگران نداد، سپاسگزارى نمود و از آقاى زرهانى براى شركت در كنفرانس «مكة عاصمة الثقافة الاسلاميه» دعوت كرد. او افزود: مرا نماينده خودتان در عربستان بدانيد و هر مشكلى هست با من در ميان بگذاريد. آقاى زرهانى گفت: امشب هم طبق قرار با معاون وزير حج ملاقاتى خواهم داشت.

در اين جلسه آقاى مسعودى، مسؤول ارزيابى، به انعكاس برخى از دشوارى هاى مربوط به مسكن و غيره پرداخت. مسأله ديگرى كه مطرح كرد، بحث ويلچرى ها بود كه مقرّر شد مقلّدان آيت اللَّه بهجت و آيت اللَّه مكارم مى توانند از همان طبقه دوم طواف كنند. آيت اللَّه خامنه اى بحث نيابت را در صورت ناممكن بودن طواف، مطرح كرده و كسانى نيز، هم طواف از بالا و هم نيابت را مطرح كرده اند.

* آيت اللَّه كريمى همچنان از طواف گروهىِ ايرانى ها، كه دور آنها افراد زنجير مى گيرند، گلايه كرد و گفت: حتى طواف برخى از اينها باطل است.

* آقاى رى شهرى با تشكّر از ستاد مكه و روابط عمومى، كه زحمات قبلى را كشيده اند تأكيد كرد كه مشكل حمل و نقل جدّى گرفته شود و خود آقاى زرهانى در برخى از مسيرها سوار شود تا اگر مشكلى هست از نزديك حلّ كند.

يكى ديگر از مسائل مطرح شده، بحث فرهنگى كاروانها بود. در اين جلسه مطرح شد كه بايد رويكرد جديدى به مسأله تبليغ در كاروانها داشت. سطح معلومات كاروانها بالا گرفته و نه در عمره و نه حج اين مقدار خدمات رسانى فرهنگى نه كافى است و نه متناسب. به علاوه، بسيارى از افراد تحصيل كرده كاروانها نياز به امكانات فرهنگى؛ از

ص: 276

جمله دستگاهى براى كنترل پيام نگارها (ايميل ها) ى خود دارند.

* مقرر شد شورايى به رياست معاونت آموزش و پژوهش براى اين كار ايجاد شود و راه كارهاى جديد را همراه با مسؤولان ستادى و دشوارى هاى اجرايى آن مورد بررسى قرار دهد براى عمره و حجّ تمتّع سال آينده بتوان از آن استفاده كرد.

* در اين جلسه، همچنين به معاونت بين الملل توصيه شد در همايش هايى كه در عربستان در ارتباط با حج برگزار مى شود شركت كنند.

* آقاى دكتر ضيايى هم از بيمارستان جديد در مكه سخن گفت و افزود: پارسال نقشه بيمارستان را به ما نشان دادند و امسال ساختمان آن را در اختيار ما گذاشتند.

ص: 277

را قبول نداريم.

آقاى رى شهرى سپس به بررسى سندى حديث ثقلين و اينكه در مصادر مورد اعتماد اهل سنت تعبير «عترتى» آمده نه «سنتى»، به ارائه فهرستى از منابع در اين زمينه پرداختند.

متن حديث در صحيح مسلم، سنن ترمذى و بسيارى از كتابهاى ديگر «سنتى» دارد.

در واقع، هدف پيامبر صلى الله عليه و آله آن بوده است كه نشان دهد، عترت حافظ سنت هستند. ايشان در بخش ديگرى، طرق حديث ثقلين را كه كلمه «سنتى» دارد بررسى كرد و نشان داد كه اين طرق از نظر كتابهاى رجالى معروف اهل سنت، قابل اعتماد نيست.

آقاى زرهانى در ديدار روز چهارشنبه خود با وزير، اين نامه را به وزير حج عربستان دادند.

ص: 278

آقاى زرهانى رييس سازمان حج و زيارت ايران در اين ديدار ضمن ابلاغ پيام آقاى خاتمى رييس جمهورى، براى پادشاه عربستان گفت: كشور عربستان سعودى در جهان اسلام و عرب، انسجام نسبتاً خوبى در زمينه كمك رسانى به حادثه زلزله زدگان بم داشته است.

وى با ارائه گزارشى از آمار ورودى زائران ايرانى به عربستان در حج امسال، نسبت به مزاياى بهداشتى و گردش كار آشپزخانه متمركز ابراز اطمينان كرد.

در خاتمه رييس سازمان حج و زيارت از وزير حج عربستان براى حضور در ايران دعوت به عمل آورد كه مورد پذيرش وى قرار گرفت

ص: 279

كرد. نخستين كسى كه مطاف را توسعه داد. نخستين كسى كه مقامات اربعه سطح مسجدالحرام را از ميان برداشت. نخستين كسى كه زمزم را به زير زمين انتقال داد و ساختمان روى سطح مسجد را برداشت. اوّلين كسى كه مسجد الحرام را فرش كرد. اوّلين كسى كه بانك در مكه تأسيس كرد. اوّلين كسى كه در باره انتقال مقام از محلّش فكر كرد.

اولين نمازى كه در طبقه دوم برگزار شد. اوّلين مركز رابطة العالم الاسلامى كه در مكه تأسيس شد. اولين كسى كه دستور حفاظت از رواق هاى عثمانى مسجد الحرام را صادر كرد.

اولين آمبولانسى كه مرده هاى را در مكه جابجا كرد.

در اين كتاب آمده است: نخستين كسى كه به فكر افتاد تا قصرهاى ملكى روى ابوقبيس بسازد، ملك خالد بن عبدالعزيز (1395- 1402) بود. وى پس از واقعه جهيمان كه به عنوان مهدى در مسجد الحرام خروج كرد و توسط نيروهاى سعودى سركوب شد، به فكر افتاد كه تمامى خانه هاى دامن ابوقبيس را خريده و به ساختن قصرهاى پادشاهى بپردازد. البته اين كار در دوره فهد به اتمام رسيد. فهد همچنين در سال 1404 قصرهاى ملكى در منا را ساخت.

عبدالعزيز نخستين كسى بود كه تسلّط فقه حنفى را بر امر قضا در مكه از ميان برد و مبناى قضاوت را در تمام مملكت بر فقه حنبلى گذاشت.

فهد اوّلين كسى بود كه در سال 1407 لقب خادم الحرمين الشريفين را به صورت رسمى براى خود برگزيد.

ص: 280

اين سرويس است. تلاش ما اين است كه در سريع ترين زمان ممكن، مشكل رفع شود و حجاج ايرانى بتوانند از اين سرويس استفاده كنند. اين قطع ارتباط، تا امروز كه جمعه سوم بهمن ماه 82 است همچنان ادامه دارد. از روز يكشنبه پنجم بهمن مجدداً ارتباط تلفنى برقرار شد. اين وضعيت تا پايان حج ادامه داشت و به خصوص از روزهاى پيش از تشريق و پس از آن، هيچ گونه دشوارى در برقرارى ارتباط نبود.

جمعاً تا پايان ايّام تشريق واحد مخابرات بعثه رهبرى 5650 مورد از گوشى هاى همراه زائران ايرانى را براى ايجاد ارتباط با ايران روى سيستم رومينگ فعال كرده است.

ص: 281

اينكه روش اجتهادى در فقه مالكى تا چه حد است، صحبت شد. وى گفت نخستين بار ابن باديس مبحث اجتهاد را در الجزاير طرح كرد؛ زمانى كه اين كشور زير سلطه استعمار فرانسه بود. بعد از آن، اين مبحث ادامه يافت و آخرين عالم شيخ احمد حمّانى بود كه فتاوى زيادى داشت. روش وى بر اين اصل استوار بود كه اجتهاد نمى تواند شخصى باشد چون ظروف و شرايط آن محدود است، بلكه بايد اجتهاد جمعى باشد. در واقع بايد هيأتى از علماى مسلمين از همه بلاد باشد تا آنها از همديگر استفاده كنند؛ مثلا در مذهب مالك، زكات فطره را نقدى نمى توان پرداخت، اما ما مى توانيم اين را از حنفى ها بگيريم.

درپرداخت آن هم امروز نيازها متفاوت شده و نمى توان همان معيارهاى سابق را در نظر گرفت.

وزير امور دينى الجزاير گفت: مسائل دينى جديد هم زياد است. الآن يك بحث هست كه آيا از مناره هاى مسجد مى توان به عنوان محلى براى نصب آنتن هاى ماهواره اى استفاده كرد يا نه؟ وى گفت: در قديم يك نفر وقت شناس در مناره مسجد جامع مى نشست. وقتى وقت اذان مى رسيد يك عَلَمى از مناره بيرون مى كرد. ساير مؤذنان، كه در ساير مناره هاى مساجد بودند، با ديدن علم، همه با هم يكپارچه اذان مى گفتند. اما امروز نمى دانيم چگونه از اين مناره ها استفاده كنيم.

بحث ها سر سفره شام هم ادامه پيدا كرد. در باره مسائل فقهى، به خصوص چند نكته در باره تكتّف (دست بستن در وقت نماز) مطرح شد كه گفت دو نظر از مالك نقل شده، اما مذهب پذيرفته شده اين است كه دست را در نماز رها مى كنند. وى در باره قنوت هم گفت: در تمام مساجدى كه متعلق به مالكى هاست در نماز صبح، قنوت مى خوانند. اين بحث ها نشان داد كه مى توان نقاط اتفاقى ميان فقه شيعه و مالكى پيدا كرد.

در باره هيأت پزشكى هم مطالبى مطرح شد. مسؤول هيأت پزشكى ايران، آقاى دكتر ضيايى، گزارشى در باره امكانات پزشكى ايران ارائه كرد و گفت: علاوه بر آنكه به تعداد كاروانها پزشك داريم، چندين مركز مستقل هم داريم ... در مقابل، مسؤول هيأت پزشكى الجزاير گفت كه جمعاً 100 پزشك و پرستار و متخصّص دارند. سال گذشته، از جمع زائران الجزايرى (32 هزار نفر) 40 نفر و از جمع زائران ايرانى (90 هزار نفر) 42 نفر درگذشته اند.

ص: 282

در باره نحوه آمدن حجاج، وزير گفت: هر سال ميان 100 تا 120 هزار نفر قصد عزيمت به حج را دارند كه با قرعه كشى انتخاب مى شوند. هيچ كس دو سال نمى تواند بيايد و كسى كه امسال انتخاب نشود، سال ديگر دو امتياز دارد تا شانس بيشترى داشته باشد.

در الجزاير تعداد زيادى از خوارج، اباضى مذهب هستند كه وزير رقم آنها را حدود 000 700 نفر خواند. هيأت الجزايرى گفتند: فرهنگ بسيارى از الجزايرى ها كه در شمال كشور هستند، فرهنگ شيعى است كه از زمان فاطمى ها باقى مانده است. وى گفت اسامى شيعى مانند فاطمه و حسن و حسين و على فراوان است و اشعار محلّى كه ستايش اهل بيت در آنهاست حتى در مجالس عروسى هم خوانده مى شود.

در اين جلسه همچنين اشاره شد كه تصوّف در الجزاير قوى است و تعداد زيادى رباط و زاويه وجود دارد كه حتى خودِ معالى الوزير هم رييس يكى از همين زاويه ها بوده است.

يكى از اعضاى هيأت الجزايرى، از اقدام حجت الاسلام و المسلمين كروبى در ارسال فرش براى مسجد جامع بخش قديمى الجزيره تشكّر كرد. اين مسجد جامع كه در دوره تسلّط فرانسوى ها به كليساى جامع تبديل شده بود، دوباره مسجد شد و اكنون با فرشهاى ارسالى آقاى كروبى كه اخيرا سفرى به الجزاير داشتند، فرش شد. (تصوير 19)

ص: 283

گم شدگان بود كه اكنون دايره فعاليت خود را توسعه داده است.

دكتر سهل الصبان، معاون امور حج هم در مصاحبه اى گفت: اگر باران ببارد، چهار شركت وظيفه از ميان بردن خطر سيل را عهده دار هستند.

گفتنى است، چندى پيش در مشاعر سيل آمد و در اثر آن، برخى از چادرهاى منا، به ويژه چادرهايى كه در ارتفاعات بود، آسيب فراوان ديد. دولت عربستان قراردادهايى منعقد كرده تا چادرهاى نو جايگزين چادرهاى فرسوده كند. امسال نيز هواشناسى پيش بينى كرده كه بارش باران وجود خواهد داشت. اين مسأله سبب شده مطالعاتى در اين باره صورت گيرد و مسيرهاى احتمالى سيل و نقاط آسيب پذير شناسايى و براى آنها چاره اى انديشيده شود. طبعاً اين خطر بيشتر متوجه چادرهايى است كه روى ارتفاعات قرار گرفته و چادرهايى كه در دره منا واقع شده، آسيبى نخواهند ديد. براى اين منظور كانالهايى حفر شده كه آب را به سمت غير چادرها هدايت كند.

در باره چادرهاى عرفات نيز، كه چادرهاى نخى متعلق به وزارت حج هستند، بخشهايى از قسمتهاى فرسوده بازسازى شده است.

از سوى ديگر، خالد بن حمزه نحاس، شهردار مكه هم با اشاره به تلاش شهردارى مكه در بهبودىِ مسيرها اعلام كرد: 1000 كارگر، شبانه روز مشغول نظافت و پاكسازى مكّه مكرمه خواهند بود. به علاوه، 6500 كارگر با در اختيار داشتن 582 دستگاه ويژه، آماده مقابله با سيلابهاى احتمالى خواهند بود. اين كارگران، همچنين مجهّز به 20 دستگاه تخليه آب هستند.

يكى ديگر از وظايف شهردارى كه منطقه مشاعر را به 25 منطقه فرعى تقسيم كرده و براى هر يك مراكز خدمات رسانى ايجاد كرده اند، نظارت بر اغذيه فروشى هاست.

ص: 284

مسافت نسبتاً كمترى با حرم دارد، مستقر هستند.

«حبيب منبع جو» روز چهارشنبه در گفت وگو با ستاد خبرىِ بعثه مقام معظم رهبرى گفت: در موسم حج به دليل اينكه در مقطعى از زمان تمام زائران ايرانى و خارجى مدينه قبل و بعد در مكه حضور دارند، لذا ما ناگزيريم براى تمام 522 كاروانى كه امسال به حج مشرّف شده اند، محل اقامت را تأمين كنيم.

وى افزود: مشكل مسكن در مكه فراوان است، اما ما با برنامه ريزى هايى كه كرده ايم، موفق شده ايم ساختمانهاى مناسبى را انتخاب كنيم.

منبع جو گفت: در حال حاضر باتوجه به محدوديتهاى ساختمانى كه در مكه وجود دارد، بيشتر اتاقهاى ما 4 نفره و البته تعدادى هم تا 8 نفره است كه ميانگين آن ميان 4 تا 5/ 5 نفره مى باشد. وى افزود: ميانگين فضايى كه براى هر زائر در مكه معظمه در نظر گرفته شده، 4 متر مربّع است.

مسؤول مسكن ستاد حجّ مستقر در مكه تصريح كرد: امسال بيشتر ساختمانهايى كه براى اسكان حجاج ايرانى اجاره شده، نسبتاً نوساز و تميز است.

ص: 285

كاروانها خواست تا از عوامل امدادى با سابقه، علاقه مند و آشنا به موقعيت جغرافيايى مسجدالحرام و ايستگاههاى حمل ونقل اطراف حرم، براى به كارگيرى در واحد امداد معرفى نمايند.

آقاى صبا افزود: نيروهاى امدادى در طول شبانه روز و با لباسهايى به رنگ آبى در ايستگاههاى مظلّه، باب على، باب ملك، رواسى در كنار مسؤولان حمل ونقل و نيز ابواب خروجى منتهى به ايستگاهها (عموماً باب السلام و باب ملك فهد و ملك عبدالعزيز) براى خدمات رسانى به زوار گرامى آمادگى كامل دارند.

مسؤول امداد ستاد حج مكه از زائران ايرانى خواست با توجه به اينكه بعد از اقامه فريضه نماز در اطراف بيت اللَّه الحرام جمعيت زيادى ازدحام مى كنند، براى جلوگيرى از اتلاف وقت و معطلى حجاج، حداقل نيم ساعت پس از اتمام نماز به سمت ايستگاههاى حمل ونقل حركت نمايند.

گفتنى است تعداد گم شدگان تا ديشب (شامگاه سه شنبه) 226 نفر اعلام شده است كه از اين تعداد 159 نفر مرد و 67 نفر زن مى باشند.

ص: 286

گفتنى است روز پنجم ذى حجه نيز هم انديشى (سمينار) «مكه پايتخت فرهنگى جهان اسلام» كه وزارت حج عربستان برگزار كننده آن است، آغاز به كار خواهد كرد.

همچنين دومين هم انديشى (سمينار) ساليانه «طب حجاج» هم در شهرك پزشكى ملك عبدالعزيز در جده برگزار مى شود. در اين كنفرانس مسموميتها، التهابات معده و روده و همچنين آفتاب زدگى حجاج از مسائلى است كه مورد بحث قرار خواهد گرفت.

ص: 287

برنامه هاى تبليغى و ادارى مختلف مى شود. براى آشنايى با گوشه اى از آنها، مى توان گزارش كار اين واحد را درآغاز حج دربعثه جمهورى اسلامى در شهر مكه بدين شرح ملاحظه كرد:

* در مورخ 24/ 10/ 82 و قبل از برگزارى دعاى كميل مدينه، تعداد 5 نفر از برادران روابط عمومى عازم مكّه شده و پس از اعمال، فعاليت خود را آغاز نمودند.

مسؤول اين واحد، آقاى عباس سليمى هم در روز جمعه مورخ 26/ 10/ 82 (پس از مراسم دعاى كميل) عازم مكّه شد و برادران انتظامات، دبيرخانه، امور خبرى و ارتباطات نيز به همين نحو در قالب پيشرو در مكّه حضور يافتند.

مهم ترين اقدامات انجام شده به شرح زير است:

انتظامات و مراجعين:

1. بازديد كلّى ساختمان و شناسايى لازم.

2. استقرار پست انتظامات همكف و ورودى ساختمان و كنترل تردّدها.

3. استقرار ساير پستهاى ضرورى، پس از حضور نيروهاى الحاقى.

ارتباطات دفتر:

1. استقرار دفتر و آماده سازى اتاقها.

2. هماهنگى در مورد برقرارى سيستم ارتباطات.

دبيرخانه:

1. استقرار سيستم تايپ و كامپيوتر.

2. استقرار سيستم تكثير.

3. آمادگى دبيرخانه براى صدور و ابلاغ و دريافت مكاتبات.

4. آمار برخى اقدامات انجام شده:

ارتباطات خبرى:

1. استقرار اتاقهاى كار و اخذ يك خط تلفن شهرى.

2. نصب و راه اندازى رايانه و تجهيزات آن.

3. نصب و راه اندازى دستگاه دورنگار (فاكس) براى ارسال خبر.

4. تماس و هماهنگى با بخش هاى مختلف براى كسب اطلاعات و اخبار مورد نياز.

ص: 288

5. انجام مصاحبه با مسؤول ستاد مكّه.

6. تهيه و ارسال 10 فقره خبر و گزارش.

روابط عمومى:

1. بررسى و مرتب نمودن اقلام موجود و تفكيك وسايل مورد نياز.

2. آماده سازى اتاقهاى ادارى و پاسخگويى به مراجعين.

3. استقرار كارگاه هنرى و اجرايى

4. تنظيم فهرست تلفن هاى ضرورى و توزيع در واحدهاى مختلف.

5. جمع آورى آرايه (دكور) سال گذشته به منظور طراحى يك اثر هنرى جديد براى سالن اجتماعات.

6. تهيّه طرح جديد نقاشى براى سالن.

7. انجام امور نجّارى در حدّ گسترده و زير ساخت دكور.

8. طرّاحى، اجرا و نصب پرده نقاشى پشت سن در ابعاد 8* 6 متر مربع.

9. طراحى و نقاشى و برش يونوليتى و اجراى آرايه (دكور) سالن به شكل محراب كامل.

10. بازسازى خطوط كتيبه هاى سال گذشته و اجراى آن در سال جديد.

11. خوشنويسى كتيبه هاى داخل آرايه (دكور) جايگاه.

12. استقرار كامل دكور جديد با نمادى از مقام ابراهيم عليه السلام و پرده درِ ورودى خانه خدا.

13. بازسازى تابلوى استفتائات و سر در اتاقها و نصب آنها.

14. طراحى، ساخت، رنگ آميزى و نصب 60 مورد تابلوهاى يونوليتى (تابلوى اعلانات و تابلوهاى تبليغى).

15. انجام يك كار فوق العاده (پلاكارد نويسى، تهيه تراكت، ساخت تابلوهاى يونوليتى و فسفرى) و عزيمت كلّيه كاركنان روابط عمومى به كاروان جانبازان قهرمان بر اساس درخواست برادر بزرگوار حاج آقا صابر.

16. ايجاد پوشش تبليغاتى مناسب در طبقات ساختمان بعثه.

17. خوشنويسى برزنتهاى بزرگ سفارش ستاد مكه.

ص: 289

18. آماده سازى اتاقهاى طبقه ششم (جلسات، ...).

19. آماده سازى تابلو و پرچم بزرگ نماى بعثه و نصب آن بر روى ساختمان.

20. دريافت و توزيع نشريه زائر و نصب آن در طبقات ساختمان.

21. تنظيم و نصب اطلاعيه هاى مورد نياز.

22. تنظيم نهايى جدول برنامه ها و همايش ها و ابلاغ آن به تمام مبادى مربوط.

23. برنامه ريزى لازم در مورد آغاز مراسم بعثه (از روز جمعه با دعاى ندبه).

24. برنامه ريزى در مورد برگزارى به موقع كلاس احكام و مناسك.

25. انجام مكاتبات لازم.

طبعاً اين فعاليتها همچنان ادامه يافته است. آقاى سليمى براى برگزارى دعاى كميل دوّم مدينه، به همراه آقاى آخوند زاده، معاونت اجرايى، بار ديگر شامگاه چهارشنبه اول بهمن، عازم مدينه شدند تا به هماهنگى كارها پرداخته و مجدداً به مكه بازگردند.

ص: 290

حاوى تبليغات براى داخل كاروانها تهيه كرده است كه به ستاد مكه تحويل داده شده و توسط مديران در جاى جاى كاروان نصب مى شود.

بسيارى از اين جملات، مربوط به مراسم برائت از مشركين است كه شامل اعلام برائت، مرگ بر آمريكا و اسراييل بوده و به طور معمول از روز چهارم ذى حجه در كاروانها نصب مى گردد.

تراكتهاى مربوط به مناسبتها، به خصوص شهادت ائمه، يا اعياد اسلامى، بر حسب قاعده، دو روز پيش از موعد نصب مى گردد.

ديگر اوراق تبليغاتى معمولًا از همان آغاز ورود كاروانها در محل نصب مى شود.

گفتنى است، در جلسات ديدار در بعثه؛ اعم از جلسات عمومى سخنرانى يا جلسات ملاقات سرپرست حجاج ايرانى با ميهمانان ساير كشورها، نقاشى هاى بسيار زيبايى از مسجد الحرام نصب شده است كه به طور معمول هر ميهمانى را در اوّلين لحظه ورود متوجه خود مى سازد.

ص: 291

«زمان انقلاب ايران، من دانشجوى سال اول رشته علوم سياسى بودم. آن زمان ما انقلاب ايران را به رهبرى امام خمينى رحمه الله، اراده واقعى مردم مسلمان مى دانستيم.

وى گفت: كتابهاى دكتر شريعتى و همچنين كتابهاى شهيد محمدباقر صدر، (فلسفتنا، اقتصادنا و سلسله الاسلام يقود الحياة) را خوانده است. و افزود: اكنون مردم فلسطين به يك امت بيدار وفداكار تبديل شده است ...»

ص: 292

از سوى ديگر، كادرهاى معاونت بين الملل با برنامه ريزى از شمارى از مسؤولان بعثه هاى مختلف دعوت مى كنند تا از بعثه جمهورى اسلامى ايران ديدار نمايند. برخى از مهم ترين اين ديدارها، ديدار با سرپرست حجاج ايرانى است.

آمد و رفت اين ميهمانان در بعثه، با توجه به عظمت بعثه جمهورى اسلامى و تبليغات داخلى آن، تأثير شايسته روى اذهان آنان مى گذارد. براى نمونه، رييس بعثه فلسطين پس از ديدار از بعثه و ديدن تراكتها و عكس هاى تبليغاتى فراوان در باره فلسطين گفت:

وجود نمايشگاه عكس فلسطين در بعثه، ما را هيجان زده كرد. وى گفت ما محبّت ايرانيان را هيچگاه فراموش نمى كنيم.

امسال وجود چند خواهر تحصيل كرده در بعثه، موجب شده است كه شمارى از زائران زن از ديگر كشورها، به بعثه رهنمون شوند. به علاوه برخى از خواهران به كاروانهايى از پاكستان، اندونزى و بحرين رفته و به ايراد سخن براى آنان پرداخته اند.

اسامى آن كاروانها عبارت است از: كاروان مسلم، ولى عصر، سترى، حميدان، ابوميثم، شيخ فاضل و دو كاروان از نيجريه.

تقريباً بيشتر زائران خارجى، با توجه به رويدادهاى دو سال اخير در جهان اسلام، از وحدت اسلامى سخن به ميان مى آورند و از لزوم آشنايى بيشتر مسلمانان از يكديگر ياد مى كنند. در بحث هاى كلامى، علاقمند به شنيدن تفاوت ديدگاه هاى شيعه و سنى هستند.

بحث غدير و مهدى عليه السلام از مباحثى است كه گهگاه در گفتگوها مطرح شده و بيشتر از ناحيه كسانى است كه مطالعاتى در باره شيعه داشته اند. همچنين در مباحث مربوط به ايران، از قانون اساسى و مسأله رهبرى در كشور ما پرس و جو مى كنند. آنان از اينكه ايران شبكه خبرى مستقلّى ندارد تا آنان بتوانند با سياستهاى ايران آشنا شوند، اظهار تأسف مى كردند. برخى هم اصرار داشتند كه ايران بايد مذهب تشيع را از طريق كانالهاى ماهواره اى بيان كند تا ديگران با حقيقت آن آشنا شوند. گهگاه در ميان اينها اشاره به استفاده آنان از شبكه سحر مى شود. افرادى كه در سطحى بالاتر هستند، معمولا در پى كتابهاى تفسيرى از ديدگاه شيعه هستند. در سطوحى ديگر همچنان ابهاماتى مانند اينكه آيا قرآن را تحريف شده مى دانيد، آيا مقام امام على عليه السلام را بالاتر از پيامبر صلى الله عليه و آله مى دانيد،

ص: 293

نظر شيعه در باره صحابه، به خصوص عايشه چيست و ... مطرح است.

بسيارى از اين گفتگوها نشانگر آن است كه پس از انقلاب اسلامى، بخش هايى از دنياى سنى به خصوص اهل مطالعه و افراد تحصيل كرده كم وبيش با افكار شيعه آشنا شده اند. تحوّلات لبنان و اخيراً عراق هم در اين مسأله نقش بسزايى داشته است، اما نه كتاب مناسب با مخاطبان به اندازه كافى وجود دارد و نه همان مقدار كه هست، توزيع مناسب مى شود. با اين حال، بسيارى از همين نوشته هاى مختصر، روى موج انقلاب، تا دورترين نقاط جهان اسلام رسيده است.

برخى ديگر از موضوعاتى كه در اين گفتگوها طرح مى شود عبارت است از:

حجاب، وحدت شيعه و سنى، ارتباط ايران و مصر و بحث اخوان المسلمين، درخواست تحصيل در علوم دينى در ايران، برخورد دولت ايران با اهل سنت اين كشور، بانك بدون ربا در ايران، شدّت تبليغات عليه ايران در خارج از ايران، بى سرپرست بودن حجاج شيعه افغانى، عقيده شيعه در باره جبرئيل، ديدگاه هاى اهل بيت در زمينه هاى مختلف دينى و ...

ص: 294

شبها، پس از نماز عشا، به تدريج مسجد از شيعيان پر مى شود. آنانكه دوست دارند ساعاتى را در كنار يار باشند و به خواندن نماز و قرآن و ادعيه بپردازند.

امسال پديده افزون، حضور جمع كثيرى از شيعيان افغانى است كه در جاى جاى مسجد در دسته هاى چند نفرى نشسته و يك روحانى براى آنان دعا مى خواند.

مأموران عربستان سعودى، پيش از اين تنها با ايرانى ها درگير بودند، اما اكنون مشكل ديگرى هم براى آنان درست شده است. تازه هنوز زائران عراقى نرسيده اند كه با صداى بلند به خواندن دعا و روضه بپردازند و كسى جرأت حرف زدن با آنان را نداشته باشد.

اين فضاى جديد براى شيعيان ايرانى يك فرج به تمام معناست؛ زيرا فضاى حج، به همان مقدار كه در سطح دنيا تفاوت كرده و شيعيان پس از ماجراى عراق بروز و ظهور تازه اى يافته اند، اندكى به نفع شيعه تغيير مى كند. ديگر اين ايرانى ها نيستند كه متهم شوند مجوسى اند يا شرك مى ورزند و با زبان عربى نارسا نتوانند پاسخ آنها را بدهند. اين بار زبانهاى تيزى در انتظار مأموران سعودى در مسجد الحرام و حتى مسجد نبوى است.

شب جمعه، اولين شب ماه ذى حجه بود، بسيارى از شيعيان، گروه گروه مشغول خواندن دعاى كميل بودند. برخى هم در طواف دعاى كميل را مى خواندند. هنوز هم مطاف شبها ميانه ساعات 10 تا 1، تا حدّى خلوت است اما پس از اندكى خواهد شد.

عمده ترين نقطه اى كه پس از اصلاحات امسال (با برداشتن تختهاى روان و ويلچر) هنوز مانده، خط سياهى است كه روى زمين برابر حجر الأسود كشيده اند. در اين نقطه ثقل جمعيت است كه مى ايستد تا تكبير بگويد و بوسه اى حواله حجر الأسود كند. بايد به ضرورت اين خط را برداشت. آيا ممكن است از نورى ليزرى استفاده شود تا بدون آنكه مزاحمتى ايجاد كند، اين خط را در هوا و روى سر مردم نشان دهد و نيازى نباشد كه مردم اين و آن را كنار بزنند، عقب گرد كنند تا خط را ببينند! اين پيشنهادى است از سوى دوستى كه شب جمعه با هم طواف مى كرديم مطرح كرد. بالأخره شايد چيزى شبيه آن را بشود درست كرد و اين مشكل را حل كرد.

ص:295

سالهاست كه بعثه جمهورى اسلامى ايران مى كوشد اخلاق و رفتار آن دسته از زائران ايرانى را، كه براى نخستين بار در حرمين حضور مى يابند، به گونه اى تنظيم كند كه تصادم خاصى با اخلاقيات مذهبى حاكم بر اين محيط پيش نيايد. برخى از اين رفتارها خود اسلامى و اصيل است و برخى از روى مصحلت تقيه و ايجاد اتفاق و يگانگى و عمدتاً به خاطر حفظ حرمت تشيع.

بعضى از رفتارهاى زائران اغلب برخلاف فرهنگ وسياست حاكم بر كشور ميزبان بوده و باعث وهن شيعه مى گردد. چه بسا اين مسأله مستمسك معاندين و مخالفين شيعه قرار مى گيرد و دست به تبليغات سوء عليه اعتقادات شيعه مى زنند.

به عنوان نمونه به موارد ذيل مى توان اشاره كرد:

1. گرفتن قنوت در نماز جماعت.

2. خاك برداشتن از بقيع.

3. گذاشتن قرآن بر زمين.

4. دست به دعا و نيايش برداشتن در جهت خلاف قبله.

5. عبور كردن از جلوى نمازگزاران.

6. با عجله نماز را تمام كردن و دويدن به سوى حجرالأسود جهت زيارت (ترك واجب به جهت انجام عمل مستحب).

7. تجمع در جلوى فروشگاههاى اطراف حرم در اوقات اذان و نمازهاى پنجگانه.

8. ترك مسجدالحرام و مسجدالنبى صلى الله عليه و آله در هنگام اذان و نماز جماعت.

9. مهر گذاشتن و يا اشياى مشابه مهر در هنگام نماز.

10. عدم رعايت حجاب اسلامى توسط خانمها و استفاده از چادرهاى گلدار و رنگى.

11. نماز خواندن در جلوى درِ ورودى قبرستان بقيع.

12. انداختن عريضه و يا پول نذرى بر قبور بقيع.

13. بستن نخ يا پارچه بر پنجره ها و نرده هاى بقيع.

14. عكس گرفتن و يا فيلمبردارى، حتى از اماكن و محل هايى كه مجاز هم باشند.

ص: 296

15. بوسيدن درها و ديوارها و يا ضريح ...

16. سيگار كشيدن به خصوص در اطراف حرم حضرت پيامبر صلى الله عليه و آله.

17. پشت به حرم پيامبر نشستن هنگام زيارت ائمه بقيع عليهم السلام.

18. عدم رعايت اخلاق و رفتار اسلامى در برخوردها.

19. عدم رعايت نوبت و مقررات در معابر عمومى و يا سوار شدن به ماشين و غيره.

20. عدم رعايت پوشش اسلامى توسط عده اى از برادران و خواهران زائر.

21. حركتهاى نسنجيده توسط بعضى از زوج ها در خيابانها (دست به دست دادن، يا شوخى كردن با همديگر يا خنديدن).

22. عدم رعايت حجاب كامل توسط خواهران زائر (استفاده از روپوش و يا مشابه آن).

23. چانه زدنهاى بيش از حد متعارف و حتّى بعضى مواقع التماس كردن در هنگام خريد از فروشندگان به منظور اخذ تخفيف بدون توجه به اصل بهاى اجناس.

24. تردّد و رفت وآمدهاى زائران خواهر به تنهايى به خصوص در بازارهاى شهرهاى اماكن مقدس و چانه زدنهاى غير متعارف.

25. انداختن آب دهان و يا دستمال كاغذى مستعمل در محوطه.

26. عدم توجه به مقررات راهنمايى و رانندگى و عبور از تقاطع ها و توجه نكردن به علائم و نشانه ها.

27. استفاده از بلندگوها در بين الحرمين، كه موجب ايجاد آزار و اذيت زائران ساير كشورها مى گردد.

28. مباحثه و مشاجره با مأموران حرمين شريفين و عدم توجه به تذكّرات آنان.

29. ورود به مساجد با جورابهاى بدبو.

30. گزاردن نماز فرادا در هنگام نمازهاى جماعت توسط بعضى از زائران.

31. صحبت كردن بلند در مسجدالنبى صلى الله عليه و آله.

32. ذكر دعا و صلوات و خواندن زيارتنامه با صداى بلند.

33. خواندن نماز در حرمين شريفين در بين الطلوعين كه از نظر اهل سنت مجوز شرعى ندارد.

ص: 297

34. فروش اشيا و اجناس؛ مانند پسته، زعفران، انگشتر و ... در سطح شهر يا فرودگاه جدّه.

35. ايجاد مزاحمت براى ديگر حاجيان در مواقف، مثل طواف و جمرات و ...

36. عكسبردارى و فيلمبردارى از اماكنى كه در عربستان ممنوع است.

37. شركت در بحثهاى مناقشه آميز عقيدتى، در حالى كه تسلّط كافى بر موضوع و زبان عربى ندارند.

ص:298

براى آمد وشد زائران ايرانى، در نزديكى مسجدالحرام يك ايستگاه مركزى ثابت داير شد.

با هماهنگى مسؤولان كشور سعودى، براى زائران ايرانىِ خانه خدا در مكه مكرمه يك ايستگاه مركزى ثابت به منظور اياب و ذهاب آنان در نزديكترين محل مسجدالحرام در نظر گرفته شده است.

از اين ايستگاه كه در مناسب ترين نقطه خيابان منتهى به خانه خدا ايجاد شده است.

زائران ايرانى مى توانند به سهولت با اتوبوس ها و مينى بوس هايى كه مطابق محل اقامت آنان شماره گذارى شده، به هر نقطه از شهر مكه انتقال يابند.

گفتنى است در مراسم حج امسال، در شهر مكه، بيش از 500 دستگاه خودرو براى انتقال زائران ايرانى از محلّ اقامت آنان به مسجدالحرام و به عكس درنظر گرفته شده است.

ص:299

يك زائر زن ايرانى ديروز (بيست نهم ذى قعده) به علّت سكته قلبى دار فانى را وداع كرد.

به گزارش خبرنگار زائر، تهرانى مسؤول مددكارى بيمارستانِ مكه، با اعلام اين خبر، افزود: خانم مليح الزمان پاسنگى، 51 ساله، فرزند على جان، ديروز ساعت 6 بامداد به علت ايست قلبى در محل كاروان جان به جان آفرين تسليم نمود.

مرحومه پاسنگى از شهرستان اصفهان اعزام شده بود و از زائران كاروان 13359 بود.

ص: 300

به كار ستاد مكّه ارائه كرد و گفت: در مدينه كارها با روانى پيش رفت، گرچه گره هايى وجود داشت اما با فعاليت حوزه بازرسى و همكارى ستاد، به تدريج حلّ شد. وى افزود:

مشكل آشپزخانه كه سال گذشته همه را به ستوه آورده بود، در مدينه و مكه به خوبى حل شده و گرچه دشوارى هايى وجود دارد، اما به هيچ روى دشوارى جدّى نبوده است.

آقاى زرهانى افزود: مشكل مسكن در مكه يك مشكل سنتى است، خانه ها فرسوده و معمولًا گران است اما هر جا اعتراضى بوده، به سرعت توسّط بازرسى و ستاد، مورد توجه قرار گرفته و هشتاد درصد مشكلات فى المجلس حل شده و باقى آن در جلسات روزانه بازرسى و ستاد حل گرديده است.

مسأله حمل و نقل هم كه دشوارى ويژه اى در شهر مكه دارد، تقريباً بدون مشكل تاكنون پيش رفته است. زرهانى، از مديريت آقاى قهرودى و همكارى ستاد و بازرسى، به عنوان دو عامل اصلىِ موفقيت ياد كرد.

قهرودى هم گزارش كوتاهى از وضعيت ستاد مكه، كه به طور رسمى از 20 ذى قعده راه افتاده، ارائه كرد و گفت: بناى ما بر اين است كه به كسى «نه» نگوييم. پول مردم است و براى آنها خرج مى كنيم. وى گفت تقريباً هر مشكلى در ساختمانها بوده، اگر از تعهّدات مالك بوده او را وادار كرده ايم هزينه كند و الّا خودمان با هزينه سازمان آن را حل كرده ايم. در باره مشكلات مشاعر هم جلساتى با حضور رييس سازمان داشته ايم.

آقاى رى شهرى، ضمن شكرگزارى از اينكه خداوند توفيق خدمت به زائرانش را به آنان داده، گفت: سال گذشته سال بحران بود و امسال تا اينجا به نظر مى رسد كه دشوارى ها رو به حل شدن است. به هر حال، مشكلات پيش بينى نشده اى هم وجود دارد كه بايد براى حلّ آنها آماده بود. وى گفت كه روزهاى دشوار در پيش است و توصيه من به برادران ستاد آن است كه خود را آماده نگهدارند. وى تأكيد كرد: بايد از همه توان و تجربه استفاده شود و با توكّل به عنايات خداوندى، با هدف حفظ آبروى اسلام، نظام و رهبرى، خدمت به مردم و آسايش آنان هرچه بيشتر صورت گيرد.

زائران هم بايد بدانند كه خدمتگزاران آنان صرفاً براى خدا كار مى كنند و در اينجا سود شخصى در كار نيست. مبادا آنان با غيبت از ثواب حج خويش بكاهند.

وى سپس با اشاره به حديثى از حضرت داود عليه السلام كه از دست درخواستهاى مردم

ص: 301

خسته شده و به عزلت پناه برده بود، افزود: خداوند به او فرمود: محبّت من گذشت از بندگان من است، وقتى ديدى كه او مريد من است، خادم او باش. (1)

ص: 302

هنگام همچنان مه در فضاى مسجد الحرام وجود داشت و از تركيب آنها با نور نورافكن ها، فضاى خاصى را ايجاد كرده بود.

اين باران، كه به گفته هواشناسى، طى روزهاى آينده هم قابل پيش بينى است، خطر سيل را در بر دارد و سعودها نيز مرتب در خبرها از وجود امكاناتى براى جلوگيرى از سيل سخن مى گويند. روشن است كه خطر اصلى در مشعر و منا است كه ممكن است مشكلات جدى براى زائران در پى داشته باشد.

طى روزهاى بعد از باران، مقامات سعودى از چند هزار كارگر براى تميز كردن منا از آثار باران ياد شده استفاده كردند.

ص: 303

سديس در ادامه با اشاره به حرمت حرم، كسانى را كه اين حرمت را خدشه دار مى كنند وعده به عذاب الهى داد و گفت: اسلام دعوت به رحمت و شفقت و محبت و تسامح مى كند. وى همچنين از رفتار خشونت آميز صهيونيستها هم انتقاد كرد.

بر اساس خبر روزنامه عكاظ، نزديك به نيم ميليون نفر نيز نماز جمعه را در مسجد نبوى اقامه كردند. امام جمعه مدينه، شيخ حسين آل الشيخ با اشاره به فضيلت اين روزها كه مسلمانان بايد از آن بهره معنوى بگيرند، به تفصيل در باره ثواب اعمال عبادى در اين ايّام با استناد به احاديث سخن گفت.

پس از اقامه نماز جمعه در مدينه، سيل زائران در اين شهر به سوى مكه حركت كردند.

ص: 304

مى كرد و دوستان خدا درچار انواع مشكلات نبودند.

آقاى رى شهرى، با اشاره به جامعيت حج در سازندگى انسان، گفتند: در لسان ائمه اطهار عليه السلام، حج به عنوان احد الجهادين است. جهاد با دشمن يك طرف و جهاد براى تحقّق حج در طرف ديگر. اين به خاطر همين مشقات و مشكلاتى است كه در مسير حج وجود داشته و هنوز هم با وجود امكانات فعلى، بسيارى از آن مشقات وجود دارد. در روايتى ديگر از امام صادق عليه السلام به سختى هاى حج اشاره شده و اينكه در اين مسير دشوارى هايى وجود دارد: «فِي تَغْيِيرِ مَطْعَمٍ أَوْ مَشْرَبٍ أَوْ رِيحٍ ...». (1)

نماينده ولىّ فقيه پس از آن گفتند: جانبازان بهترين و با آبروترين ميهمانان خداوند در اين سفر هستند و اين به خاطر مشقّت هايى است كه تحمّل مى كنند. وى خطاب به اين عزيزان گفت: خداوند براى شما ارزش زيادى قائل است. قدر خود را بدانيد و از فضاى معنوى مكه و مدينه نهايت بهره بردارى را داشته باشيد.

سرپرست حجاج ايرانى، سپس افزود: محرّمات احرام را مى توان در چند بند خلاصه كرد: خودآرايى ممنوع، تن آسايى ممنوع، خودبينى ممنوع، خودآزارى ممنوع، خود پوششى (سرپوشاندن يا رو پوشاندن براى زنان) ممنوع، لذايذ ممنوع، آزار زبانى و سلاحى ديگران ممنوع. ايشان تأكيد كرد كه عاشق خدا عاشق سختى هاست. هرچه از لذّت جسمى كاسته شود به لذاتهاى روحى افزوده مى شود. اين سختى ها هم براى همين است كه لذايذ جسمى را كمتر كند چنانكه حضرت فرمود: «هيچ پيامبرى مانند من آزار و اذيت نديد.»

در پايان، ضمن دعا براى شفاى مريضان اسلام، از زحمات مدير كاروان و جناب آقاى راشد يزدى براى زحماتى كه مى كشند تشكر كرد.

پس از آن بعضى از جانبازان، انتقاداتى را نسبت به وضعيت مسكن و حمل و نقل مطرح كردند كه جناب آقاى زرهانى رييس سازمان حج و زيارت آنها را پاسخ داد و گفت: هر پيشنهادى كه براى بهبود وضعيت داده شده و در حدّ مقدورات ما باشد، آن را انجام خواهيم داد.

ص: 305

گفتنى است، بيش از هزار جانباز در حج امسال حضور دارند كه در كاروانها پراكنده هستند، اما افراد ويلچرى تنها در همين كاروان مى باشند. يكى از اعتراضات آنان اين است كه هفتاد ويلچرى براى يكسال بسيار زياد است. صحبت هايى در جريان است تا امكان ساختن مسكن مناسب جانبازان از سوى سعودى ها و اجاره چند ساله آن توسط ايران مورد بررسى قرار گيرد.

ص: 306

بعثه مقام معظم رهبرى است.

در شماره هاى اخير، چندين مقاله با عنوان حج ابراهيمى- حج مهدوى، از مسعود پورآقايى به چاپ رسيده است. در شماره سيزدهم كه در 3 بهمن انتشار يافته، مقاله اى با عنوان نخستين نگاه به كعبه در اين شماره چاپ شده كه گذرى است بر رواياتى كه ثواب نگريستن به خانه خدا در آنها بيان شده است. مصاحبه اى با آقاى على اكبر صادقى رشاد در باره معارف حج درج شده با عنوان «حج، تمرين تحمّل فَرَج است». بخش ادبيات زائر، چندين شعر زيبا از آقاى جواد محدثى و ديگران است كه خواندنى است. دهمين قسمت اخلاق سفر در اين شماره درج شده و زائران را به گذشت و جوانمردى در ايام سفر، كه طبعاً همراه با مشقات و زحمات است دعوت مى كند. توصيه هاى بهداشتى، بايدها و نبايدهاى حج و نيز اخبار كوتاهى از برنامه هاى جارى حج در ادامه آمده است.

در شماره چهاردهم، مقاله اى با عنوان «بعضى از اسرار باطنيه حج» الهام گرفته از نوشته هاى ملّااحمد نراقى درج شده است. گزارش مفصلى از وضعيت اسكان در مكه نيز كه بيشتر گفتگو با مردم و مسؤولان مسكن در مكه است، در همين شماره آمده است.

گزارشى هم در بالا رفتن سطح سلامت در كاروانها به همراه برخى از توصيه هاى بهداشتى و پزشكى در اين شماره به چاپ رسيده است. «حج از نگاه امام على عليه السلام» عنوان مقاله ديگرى در همين شماره است. طبق معمول، خلاصه اخبار مهم ايران و جهان نيز در صفحات نخستين و پايانى زائر درج شده است.

ص: 307

است. آمار نشان مى دهد سال 1377، 118 زائر، سال 1378، 90 زائر، سال 1379، 64 زائر، سال 1380، 19 زائر، سال 1381، 42 زائر از دنيا رفته اند. البته روند فوت زائران سال گذشته افزايش يافت كه گويى چند عامل از جمله تصادفات رانندگى در آن تأثير داشته است.

امسال نيز تا پايان ماه ذى قعده تنها يك زائر ايرانى درگذشته است كه در مقايسه با سال گذشته، طى همين مدت، روند فوت كاهش داشته است؛ زيرا آمار نشان مى دهد تعداد فوت شدگان در سال گذشته تا اين تاريخ 7 نفر بوده است.

عوامل بسيارى در كاهش فوت زائران در اين سالها مؤثر بوده كه يكى از مهمترين اين عوامل، معاينات پزشكى پيش از اعزام زائران و مراقبتهاى پزشكى در طى سفر است.

دكتر ضيايى، مسؤول هيأت پزشكى حج درباره فعاليتهاى انجام شده براى حفظ سلامت زائران و در نتيجه كاهش ميزان مرگ و مير گفت: قبل از اعزام حجاج معاينات پزشكى براى جلوگيرى از بروز مشكلات بعدى انجام مى شود.

وى افزود: حجاج به سه گروه سنىِ زير 50 سال، ميان 50 تا 70 سال و بالاى 70 سال تقسيم مى شوند، حجاج زير 50 سال فقط توسط پزشك كاروان معاينه مى شوند، حجاج 50 تا 70 سال را علاوه بر پزشك كاروان، متخصّصان قلب و روانپزشك معاينه مى كنند، زائرانى كه سنشان بالاتر از 70 سال باشد نيز در هيأتى كه نماينده هيأت پزشكى حج حضور دارند، بررسى و معاينه مى شوند.

ص: 308

شك و ترديد مطمئن باشد كه خداوند خواسته اش را اجابت خواهد كرد و افزود: بدزبانى و رنجش ديگران نيز از موانع استجابت دعا شمرده شده است.

حجت الاسلام صديقى گفت: كعبه هم خانه خداست و هم خانه مردم است و به همين دليل هر مسافرى مى تواند نمازش را در مسجد الحرام كامل بخواند. وى با اشاره به اينكه حضرت ابراهيم معلّم و بنيانگذار حج بوده، از حجاج كشورمان خواست تا به او اتّكا كنند و علاوه بر خود، براى فرزندان كشور اسلامى هم دعا نمايند.

ص: 309

سازمان حج و زيارت تأكيد كرده و بهبود و تكامل آن را به نفع حجاج دانستند.

همچنين مقرر شد بررسيهاى كارشناسى و تبادل تجربيات ميان دو مجموعه ايرانى و سعودىِ خدمتگزار حجاج، در طول سال با هدف ارتقاى سطح خدمات و تأمين رفاه هر چه بيشتر زائران حرمين شريفين، تداوم داشته باشد.

زرهانى اظهار اميدوارى كرد كه اينگونه نشستها و ديدارها بتواند مايه خير و بركت بيشتر باشد. وى در عين حال افزود: روابط بسيار نزديك دو كشور دوست و برادر، باعث مى شود تا توقّع طرفين نسبت به يكديگر بيشتر گردد. ايشان خطاب به اين مؤسسه مطوفين ادامه داد: ارزشيابى شما از نحوه خدمتگزارى در حوزه هاى مختلف، بايستى به بالا بردن معلومات و اتخاذ تصميمات جديد بر مبناى نتايج ارزشيابى منتهى گردد و به رشد مجموعه بيانجامد و چون استفاده كننده نهايىِ آن زائران هستند، بايد اين ارزشيابى به گونه اى طرّاحى و تنظيم گردد كه امكان آگاهى از نظريات زائران به طور مستقيم فراهم شود و با توجه به اينكه هدف ما و شما اجراى مقررات و تأمين رفاه است، بازتاب عملكردمان بايستى از طريق زائر، كه دريافت كننده اين خدمات مى باشد، به ما برگردد.

آقاى زرهانى همچنين خواستار مطالعه در باره راههاى توسعه همكارى و ايجاد فرصتهايى جديد در اين راستا گرديد.

در زمينه خدمات رسانى در مشاعر مقدسه نيز آقاى زرهانى به نكاتى نظير اختصاص محل هاى بهداشتى براى حلق و خالى كردن مسير رمى جمرات از خودروهاى پارك شده، براى تسهيل در رفت و آمدِ حجاج اشاره كرد و گفت: مى دانيم تصميم گيرى در همه مسائل مربوطه، در اختيار شما نيست، اما حمايت و مساعدت شما در اين موارد بسيار مؤثر و سازنده است.

مهندس ازهر باخوشامدگويى به هيأت ايرانى گفت: انديشه ماوشمايكى است و براى تحقّق آرمانهاى مشترك بايد كوشيد و اينكه مستقيماً از نظريات زائران آگاه شويم بسيار اصولى و متين است. وى افزود: در ضمن پيشنهاد مى شود مديران كاروانهاى ايرانى در گروههاى حدود 50 نفرى در كارگاههاى آموزشى كه توسط مؤسسه برگزار مى شود و به درك متقابل از امكانات و انتظارات يكديگر كمك مى كند، شركت نمايند. به هرحال بايد بعدازحج، به بررسى ملاحظات ونقد صادقانه عملكرد خودمان بپردازيم.

ص:310

جناب آقاى زرهانى، رييس سازمان حج و زيارت، به اتفاق مسؤولان ستاد مكه در امور مشاعر مقدس، به همراه رييس هيأت مديره مؤسسه مطوّفين مكه مكرمه، جناب آقاى مهندس ازهر و همراهانشان، از منطقه عرفات و منا ديدن كردند و از نزديك با آخرين اقدامات و فعاليتهاى مؤسسه در ارتباط با آماده سازى محوطه ها و برپايى چادرها و تأسيسات و تجهيزات لازم در اين سرزمين مقدس جهت ارائه خدمات بهتر به زائران آشنا شدند. مسؤولان مؤسسه مذكور و مكاتب نُه گانه مستقر در عرفات و منا توضيحات و اطلاعات لازم را در اختيار هيأت ايرانى قرار دادند و به سؤالات آنان پاسخ گفتند.

رييس مؤسسه مطوفين اطمينان داد كه با تدابير و تمهيدات و برنامه ريزيهاى انجام شده، همه چيز براى پذيرايى و حركت دادن زائران در ايام تشريق مهيا گرديده است و به اذن خداوند، در اين زمينه مشكلى نخواهيم داشت.

گفتنى است، با حفر كانالهاى انحرافى، در صورت نزول باران و احياناً وقوع سيلاب، از آب گرفتگى چادرها جلوگيرى خواهد شد. در اين ديدار رييس مؤسسه توضيح داد كه در طول سال، ملاحظات و ديدگاه هاى اجرايى در حوزه هاى مختلف به دواير ذى ربط؛ مانند: مرور، دفاع مدنى و ... منتقل شده و به صورت تخصصى بررسى و تصميم گيرى مى شود. پيش بينى هاى لازم در مورد برخورد با مسائل گوناگون صورت مى گيرد. ايشان از مسؤولان ستاد حج ايران خواست مديران كاروانها را در ابعاد مختلف، جهت همكارى بيشتر با مؤسسه، كه نهايتاً به رفاه و تسهيلات بيشتر حجاج مى انجامد، دعوت كنند و آنان را توجيه نمايند. از جمله اينكه اتوبوسها حق توقّف در كنار چادرهاى منا را نخواهند داشت و به توقفگاه (پاركينگ) خاصى منتقل مى شوند.

جناب آقاى زرهانى ضمن قبول و استقبال از اين تمهيدات، از مسؤولان خواست كه در اين صورت ترتيبى دهند تا اتوبوس ها براى بازگرداندن زوار از منا به سمت مكه، در روز دوازدهم ذى حجه، به موقع آمادگى داشته باشند. به هرحال مهندس ازهر اعلام كرد امروز كه دوم ذى حجه است، در صد قابل توجهى از تجهيزات مربوط به ايام تشريق آماده شده است. در ضمن بسيارى از وسائل در سال جارى تعويض گرديده

ص: 311

است. وى گفت: امتياز سال جارى نسبت به گذشته ها اين است كه زمين هاى مشاعر زودتر از هر سال به ما تحويل شد و ما توانستيم با فرصت كافى به اجراى برنامه ها بپردازيم. جناب آقاى زرهانى بار ديگر از رييس مؤسسه و همكارانشان خواست محلّ بهداشتى خاصى براى عمل حلق اختصاص دهند. همين طور مهندس ازهر يادآور شد وزارت حج بابت خسارات وارده به چادره هاى منا كه نوعاً توسط مديران و عوامل كاروانهاى شما صورت مى گيرد از ما غرامت سنگينى خواهد گرفت. لذا تقاضا مى شود به مديران كاروانها تذكّرات لازم داده شود. جناب آقاى زرهانى در اين مورد اظهار داشت قطعاً مديران و نيروهاى خدماتى كاروانها قصد آسيب رساندن به امكانات شما را ندارند اما بايد براى اطلاع رسانى داخل محوطه مكاتب و دادن نشانى و مشخصات كاروان خود براى راهنمايى حاجيان فكر اساسى ترى كرد تا منجر به خسارت نشود. به هر حال، انديشه هر دو تشكيلات، صرفاً برنامه ريزى در اقدام جهت تأمين رفاه هرچه بيشتر حجاج در حد مقدورات و ارائه خدمات شايسته به آنان است. پس بايد به يكديگر كمك كنيم و به راهكارهاى عملى در اين راستا بينديشيم. در خاتمه جناب آقاى زرهانى از مساعى و مجاهدتهاى مديريت و اعضاى مؤسسه سپاسگزارى كرد.

ص: 312

گروه قيمتى در مورد مسكن اقدام نماييم. بر اين مبنا در مكه مكرمه با درنظر گرفتن وضعيت ساختمانهاى متعدّد، روى هم رفته سه گروه قيمتى تنظيم شده است.

طبيعى است با تشكيل گروههاى قيمتىِ مسكن، گامى به سوى ايجاد عدالت نسبى برداشته شده، هرچند مبلغ اجاره ساختمان از زائر دريافت نشده باشد.

نكته بعدى اين است كه گروه بندى منازل مدينه، در واقع نسبت به مقدورات و امكانات و شرايط اسكان در مدينه منوره، معنا و مفهوم پيدا مى كند، همانطور كه گروههاى قيمتى مكه نيز با توجه به موقعيت شهر مكه قابل تنظيم است.

توضيح اينكه: در مدينه با ساخت وسازهاى موجود و گسترش شهر، تأمين مسكنِ مناسب تاحدّى امكان پذير است، ليكن در مكه عوامل مختلف؛ نظير كوهستانى بودن شهر، حضور جمعيت ميليونى زائران به طور همزمان براى انجام مناسك حج و همچنين نوع گسترش طولى شهر نسبت به مركزيت حرم كه ساختمانهاى جديد را از بيت اللَّه الحرام دور ساخته است، در كنار شرايط نامناسب فيزيكى و بهداشتى بسيارى از ساختمانهاى اطراف حرم و بالأخره سرانه فضاى اختصاص يافته به هر حاجى در مكه نسبت به مدينه، مجموعاً باعث مى شود كه توقّع ما از منازل مكه در سطحِ مدينه نباشد، لذا بايستى انتظار خود را با وضع موجود و امكانات و مقدورات تطبيق دهيم.

مقايسه منازل مكه مكرمه- كه بايد در آنِ واحد ميليونها حاجى در محدوده آن به سر ببرند- با منازل مدينه كه داراى امكانات مناسبى هستند، قياس مع الفارق است و در واقع بايد ساختمانهاى مدينه را با يكديگر بسنجيم و ساختمانهاى مكه را نيز جداگانه با همديگر مقايسه كنيم، نه اينكه مسكن مكه را با مدينه به مقايسه بگذاريم.

در پايان، شايان ذكر است كه مقايسه وضعيت اسكان در عمره با حج تمتع نيز اشتباه است. نظام عمره شرايط و بازار خاص خود را دارد و نمى توان آن را با موضوع حج مخلوط كرد. مطلب اخير، خود موضوع بحث ديگرى است كه در اين مجمل نمى گنجد و شايد در جاى ديگرى مطرح كنيم.

ص: 313

مسكن براى بيش از 94 هزار زائر ايرانى دشوارى هاى خاص خود را دارد. به ويژه با توجه به تراكم بيش از حد حجاج كه از سراسر جهان براى انجام مناسك حج به مكه مكرمه وارد مى شوند، اسكان زائران در اين شهر به مراتب سخت تر از مدينه منوره است.

در حج سال جارى، براى اسكان زائران ايرانى تعداد 215 ساختمان در مكه مكرمه اجاره گرديده و ميان 522 كاروان با ظرفيتهاى 100 تا 200 نفر تقسيم شده است. اما همه اين ساختمانها مشابه يكديگر نبوده و از نظر كيفيت، تفاوتهاى زيادى با هم دارند.

«عبدالحسين قنبرى،» زائر ماهشهرى، گرچه وضعيت محلّ اسكان خود در مكه را نسبتاً مناسب توصيف مى كند اما معتقد است مسكن آنها در اين شهر اصلًا قابل مقايسه با مدينه نيست.

يك زائر قائمشهرى نيز كه در ساختمان ابراج الصفاى مكه سكونت دارد، وضعيت مسكن خود را تأسف بار خواند و از اين وضعيت به شدت ناراضى است. به گفته وى اصلًا برايش قابل باور نبوده كه در مكه در «چنين هتل هايى» ساكن شوند.

آقاى «قهرودى» مسؤول ستاد مكه سازمان حج و زيارت، انتقاد اين زائران را درك مى كند و مى گويد:

«زائران ما در مدينه در ساختمانها و هتل هاى بسيار خوبى ساكن هستند و وضعيت آرام و دلنشينى دارند، از اين رو انتظار ندارند در مكه با چنين وضعيتى مواجه شوند. حتى برخى زائران ما در مكه هنگام ورود به محل هاى اسكان خود، شوكه مى شوند؛ چراكه اصلًا قابل مقايسه با مدينه نيست.»

وى مقايسه محل اسكان زائران در مكه با مدينه را اشتباه دانسته و مى گويد:

«در مدينه با توجه به ساخت وسازهاى موجود و گستردگى شهر، تأمين مسكن نسبتاً مناسب براى زائران امكان پذير است در حالى كه تهيه مسكن در مكه به دلايل مختلفى نظير كوهستانى بودن شهر، حضور جمعيت ميليونى زائران به طور همزمان براى انجام مناسك حج و همچنين نوع گسترش طولى شهر نسبت به مركزيت حرم كه ساختمانهاى جديد را از بيت اللَّه الحرام دور ساخته باعث مى شود كه توقع ما از منازل مكه در سطح مدينه نباشد.»

ص: 314

يك زائر تهرانى نيز از دورى مسافت منازل تا مسجدالحرام ناراضى است. وى كه در منطقه عزيزيه ساكن است وضعيت محل سكونت خود را مناسب مى داند اما مى گويد:

«اى كاش مسؤولان، ساختمانهايى نزديك حرم برايمان مى گرفتند تا بيشتر مى توانستيم به مسجدالحرام برويم و از اين فرصت معنوى استفاده بيشترى كنيم.»

اما آقاى قهرودى تهيه مسكن در اطراف حرم را براى زائران ايرانى غيرممكن مى داند. او مى گويد:

«برخى كشورها حجاج خود را در ساختمانهاى اطراف حرم ساكن كرده اند و بعثه آن كشورها هزينه اى هم براى رفت و آمد زائرانش پرداخت نمى كند، اما مطلبى كه هست اينكه هيچ يك از حاجيان ما حاضر نيستند براى يك ساعت هم در آن هتل ها ساكن شوند و زندگى كنند. اين ساختمانها از نظافت و بهداشت و خدمات رفاهى، به طور كامل بى بهره اند ...

حجاج برخى كشورها مى گويند: ما مى خواهيم نزديك حرم باشيم، اما مسائل ديگر براى آنها اهميت ندارد. مى گويند هرچه شد شد، مهم نيست كجا بخوابيم، چه بخوريم، تميز باشد يا نباشد. شلوغ باشد يا خلوت. مهم اين است كه نزديك حرم باشيم تا بتوانيم هر پنج وقت نماز، در نماز جماعت حرم شركت كنيم، ولى ما ترجيح داده ايم خانه هاى دورتر از حرم، اما تميزتر و مناسب تر براى حجاج ايرانى تهيه كنيم.

البته در كنار حرم تعداد انگشت شمارى از هتل هاى مناسب و تميز به چشم مى خورد؛ هتل هايى كه در ايام عمره، حجاج ايرانى نيز در آنها ساكن مى شوند. حال چرا مسؤولان ايرانى اين هتل ها را براى حجاج خود اجاره نمى كنند؟

در پاسخ بايد بگويم: اولًا تعداد اين هتل ها محدود است و نمى توان همه حجاج ايرانى را در آنها اسكان داد و دوم آنكه هتل هاى كنار حرم، كه در زمان عمره گرفته مى شود، براى ايام حج كرايه كلانى دريافت مى كنند. مطمئناً براى اغلب حجاج ايرانى ممكن نيست كه چهار هزار ريال كرايه هتل براى سكونت در مكه بپردازند.

ص: 315

شايد يك حاجى حاضر باشد چند ميليون بپردازد اما براى بيشتر حاجيان غيرممكن است. ضمن آنكه براساس دستور مقامات عربستان، امكان طبخ غذا در هتل هاى اطراف حرم وجود ندارد.»

مسؤول ستاد مكه مى افزايد:

«در قياس با حجاج ديگر كشورها، خانه هاى بهترى در اختيار ايران است و به طور نسبى حجاج ايرانى در بهترين خانه ها در مكه و مدينه ساكن شده اند.»

قهرودى برخى نارسايى ها در اين زمينه را مى پذيرد اما تأكيد مى كند كه چاره اى نداريم: «ما نمى توانيم به تمام آن چيزهايى كه مى خواهيم دست يابيم.»

قهرودى مى گويد:

«چنين نيست كه در مكه خانه هاى خوب فراوانى وجود داشته باشد و ما نگرفته باشيم. ما در سه سال گذشته زودتر از هر كشور ديگرى؛ يعنى از اوايل ربيع الثانى شروع به اجاره كرده ايم و پنج ماه طول كشيده تا خانه هاى خوبى را در اختيار بگيريم. در اينجا معروف شده كه ايرانى هازودتر از همه هتل اجاره مى كنند. اما بايد پذيرفت كه بازار رقابت است و لزوماً دست يافتن به آنچه ما مى خواهيم ممكن نيست.»

ص: 316

تمامى هتل هاى منطقه مركزىِ مدينه، به دو گروه «اول» و «دوم» و خانه هاى خارج از منطقه مركزى هم به 2 گروه قيمتى تقسيم شده است. برخى از هتل ها نيز به صورت نظام خانوادگى و يا به عبارتى نظام عمره استفاده مى شود؛ يعنى اتاقهاى دو تخته.

گرانترين گروه قيمتى در مدينه، هتل هايى است كه در منطقه مركزى شهر به صورت خانوادگى به زائران اختصاص مى يابد.»

آقاى قهرودى، منازل مكه را به سه گروه تقسيم مى كند و مى كند:

«در مكه هيچ هتلى در اختيار ايران نيست، بلكه همه حجاج در ساختمانهايى ساكن شده اند كه به ساختمانهاى حجّى معروف اند؛ يعنى فقط در موسم حج از آنها استفاده مى شود. برخى از اين ساختمانها متعلق به شهروندان ساكن مكه است كه در يك ماه موسم حج براى كسب درآمد، ساختمانها را اجاره داده و خود در جاهاى ديگرى ساكن مى شوند.»

قهرودى تأكيد مى كند:

«در مكه نبايد از عنوان «هتل» استفاده كرد؛ چراكه استفاده از اين عنوان توقّعاتى را نزد حجاج ايجاد مى كند، متأسفانه اشتباهى كه ناخواسته اتفاق افتاده، اين است كه بعضى از مديران كاروانها در ايران فرمهايى را چاپ كرده و در آن اعلام كرده اند كه؛ مثلًا ما، در مدينه از هتل درجه يك و در مكه هتل درجه دو استفاده مى كنيم. طبيعى است حجاج در مكه به دنبال هتل هستند در حالى كه در اينجا اصلًا هتل اجاره نشده است.»

مسؤول ستاد مكه مى افزايد:

«اشتباه ديگرى كه صورت گرفته، به جاى «گروه قيمتى»، «درجه» گفته شده است.

درجه بار معنايى و استاندارد دارد. هنگامى كه مى گوييم هتل درجه يك؛ يعنى هتل پنج ستاره كه همه خدمات آن در سطح پنج ستاره است. درجه دو؛ يعنى چهار ستاره

ص: 317

و ... اما ما اينجا نه هتل داريم و نه درجه، بلكه از گروه 1، 2 و 3 براى تقسيم بندى استفاده كرده ايم. ساختمانهايى كه ما اجاره كرده ايم، مى تواند درجه پنج هم باشد.

برخى ساختمانهايى كه ما به عنوان گروه يك لحاظ كرده ايم از نظر استاندارد بين المللى، درجه سه و چهار و چه بسا بيشتر است.»

قهرودى بيش از 30 معيار را در گروه بندى ساختمانها مؤثر مى داند؛ عواملى مانند نوساز بودن ساختمان، اجاره بهاى آن، ظرفيت اتاقها، ظرفيت آسان بر (آسانسور)، وضعيت منطقه، وضعيت خدمات داخل ساختمان، تعداد دستشويى وحمام، سهولت دسترسى به حرم و ...

آقاى «حبيب منبع جو» مسؤول مسكن ستاد مكه مى گويد:

«ساختمانهاى اجاره شده در مكه، به دو قسمت شرق و غرب تقسيم شده اند؛ ساختمانهاى معابده و عزيزيه، كه در شرق مكه واقع شده اند، اغلب در گروههاى يك و دو قرار دارند و ساختمانهاى غربى كه در قصرالضيافه، نوزهه و حجون قرار دارند، بيشتر جزو گروههاى دو و سه هستند.»

وى نزديكترين ساختمان ايرانيان به حرم را در فاصله دو كيلومترى مسجدالحرام در خيابان معابده و دورترين ساختمان را در فاصله 9 كيلومترى در عزيزيه معرفى مى كند و مى گويد: «گروه اول 1500 ريال سعودى، گروه دوم 1150 ريال و گروه سوم 950 ريال سعودى براى اسكان خود پرداخت كرده اند.»

منبع جو مى افزايد:

«باتوجه به اينكه اجاره بهاى هريك از ساختمانهاى پيشگفته، براى موسم حج، متفاوت است، از يك طرف نمى توان همه كاروانها و ساختمانها را با نرخ واحد و مبلغ يكسان محاسبه كرد و از سوى ديگر، اگر بخواهيم وجه اجاره را براى يكايك كاروانها به طور جداگانه و دقيق محاسبه و از زائران دريافت نماييم، فقط در مكه با صدها نرخ بابت اسكان حجاج ايرانى مواجه خواهيم شد. راه حل ميانه اين است كه براساس عوامل متعدّدِ دخيل در امر مسكن؛ مانند كيفيت منزل، فاصله آن تا حرم،

ص: 318

امكانات جانبى و نرخ اجاره و امثال آن، نسبت به دسته بندى منازل اجاره شده و بالأخره قيمت گذارى و در واقع تعيين گروه قيمتى در مورد مسكن، اقدام نماييم.

طبيعى است با تشكيل گروههاى قيمتى مسكن، گامى به سوى ايجاد عدالت نسبى برداشته شده، هرچند مبلغ اجاره ساختمان به طور دقيق از زائر دريافت نشده باشد.»

به گفته منبع جو:

«سرانه متوسط فضا براى هر حاجىِ ايرانى در مكه، چهار مترمربع است كه در مقايسه با استانداردهاى وزارت حج سعودى، كه سه مترمربع در نظرگرفته شده، تراكم كمترى دارد.»

وى مى گويد:

«باتوجه به تعداد زياد حجاج در مكه و كمبود ساختمان، وزارت حج سعودى، استانداردهايى را براى هرساختمان مشخص و در ورودى آن نصب كرده است. اما تعداد حجاج ايرانى اسكان يافته در اين ساختمانها اغلب 30 تا 40 درصد كمتر از تعداد مشخص شده توسط دولت عربستان است كه اين مسأله حتى اعتراض وزارت حج سعودى را برانگيخته است كه چرا ايران جاى زيادترى نسبت به ديگر كشورها اشغال مى كند!

ص: 319

بهداشتى مشترك استفاده كنند، در حالى كه در حال حاضر در شقه هاى ساختمانهاى ايرانى به طور متوسط 16، 17 نفر و حداكثر 20 نفر از سرويس بهداشتى مشترك استفاده مى كنند.»

ص: 320

شود. يكى از آنان به نام سيد غلام هاشمى گفت:

«اگر ادعاى رهبرى شيعه را داريد، چرا براى ما به لحاظ فرهنگى فكرى، نمى كنيد و چرا بايد ما براى بردن كتاب محدوديت داشته باشيم؟. اين گروه كه سهم امام خود را به بخش وجوهات تحويل داده اند، گلايه داشتند كه نوعاً مقلد امام هستند، اما حتى يك مناسك به آنها داده نمى شود. ايشان ابراز كردند: در افغانستان كتابهاى مربوط به حج معمولًا به زبان پشتو و سنى است كه توسط سنى ها ميان ما توزيع مى شود!»

وى افزود: «در شهر كجران كه مركز استان اروزگان است، هيچ نوع كتابفروشى شيعى وجود ندارد!»

حجت الاسلام والمسلمين سيد محمد حسينى كه از وكلاى اين منطقه براى تصويب قانون اساسى در كابل بود، روحانى سرشناس اين ناحيه است. همين طور سيد محمد زكى از روحانيون ديگر ساكن آن منطقه مى باشد.

كاروان ديگرى از كابل با داشتن جمعيتى حدود 300 نفر مشتمل بر 130 زائر شيعه بود كه جمعى از آنان روز جمعه، 3 بهمن براى گرفتن كتاب به بعثه مراجعه كردند. اين افراد براى پرسشهاى فقهى خود به بخش استفتا مراجعه مى كنند.

ص: 321

باشد، از كاروان خود جدا مى كند و با مراقبت تيم پزشكى، توسط آمبولانس و اتوبوس هاى ويژه به عرفات، مشعر و منا مى برد و بعد، اگر نياز باشد، به بيمارستان بازمى گرداند.»

وى افزود: «تعداد زائرانى كه مى توانند تحت پوشش اين كاروان قرارگيرند، 200 نفراست.»

رييس هيأت پزشكىِ حج، با تأكيد بر اينكه تلاش گروه پزشكى اين است كه كسى از حج محروم نشود، افزود: «هر سال تقريباً 500 نفر در معاينات پيش از حج پذيرفته نمى شوند و براى آنها اجازه سفر صادر نمى شود.»

ص: 322

وى افزود: «هيأت پزشكى 310 عضو دارد كه نيمى از اين افراد مُحرم نمى شوند و فقط عمره مفرده به جا مى آورند تا بتوانند تمام وقت در خدمت زائران باشند.»

ص: 323

بهداشتى قدردانى كرد.

آنگاه آقاى رى شهرى با تشكّر از زحمات بى دريغ پزشكان، از اينكه امسال بحمداللَّه تاكنون مشكلى وجود نداشته، از هيأت پزشكى خواست تا براى روزهاى دشوار آينده خود را آماده نگاه دارند. ايشان با ذكر اهميت اخلاق پزشكى تأكيد كردند: پزشكان و اعضاى كادر پزشكى بر اساس آموزه هاى اسلام بايد با احساس مسؤوليت نسبت به درمان بيماران اقدام كنند. ايشان در پايان به بيان حديثى از امام صادق عليه السلام پرداخت كه آن را از حضرت مسيح نقل كرده اند. در اين روايت آمده است:

«كسى كه از درمان مجروح سرباز زند، در جرم كسى كه آن شخص را مجروح كرده شريك است؛ چرا كه آن جارح در فساد كار اين شخص بوده و اين شخص هم در فكر اصلاح حال او نيست و اينها با يكديگر فرقى ندارد.»

ايشان گفت: «اين روايت مسؤوليت سنگين پزشكان روحانى و جسمانى را نشان مى دهد.»

وى با آرزوى توفيق، براى همه آنان دعا كردند كه خداوند اطباى جسمانى و روحانى را توفيق بيشتر عنايت كند تا در خدمت زائران خانه خداوند باشند.

ص: 324

82000 متر مربع بر مسجد افزوده شد. پس از اين افزايش، مساحت مسجد به 98500 متر مربع بالغ شد و البته مساحت فضايى كه قابل استفاده براى جماعت است 165500 متر مى باشد. اين مساحت گنجايش 730000 نمازگزار را دارد كه گاه با استفاده از فضاهاى دورتر، جمعيت تا 000 000 1 نفر هم مى رسد.

گفتنى است طى اين مدت، مساجد قبلتين، شجره، قبا و تعدادى از مساجد ديگر شهر مدينه نوسازى و بازسازى شده است.

امسال پادشاه سعودى، هزار نفر ميهمان در ايام حج خواهد داشت كه مسؤوليت آن، به عهده وزير شؤون اسلامى و اوقاف و دعوت و ارشاد سعودى است. وى گفت:

اين افراد كسانى هستند كه بضاعت لازم را براى انجام حج ندارند و پادشاه سعودى آنان را ميهمان مى كند. اين برنامه از سال 1417 هجرى باب شده و تا كنون 000 10 نفر از اين طريق حج به جاى آورده اند. اين افراد نوعاً از مناطقى چون چچن، تاتارستان، آذربايجان، قزاقستان، ازبكستان، اوكراين، تايلند، كامبوج، چين، ويتنام، مالزى و ... مى باشند.

نخستين گروه از اين ميهمانان، روز شنبه، دوم ذى حجه، از هلند به سعودى وارد شدند. ميهمانان امسال از 23 كشور مختلف مى باشند. در ايام حج، هم انديشى هاى مختلفى براى اين جماعت از سوى علماى سعودى برگزار خواهد شد، چنانكه شمارى از آنها در كنفرانسهايى كه اين ايام در مكه برگزار مى شود، شركت خواهند داشت.

(عكاظ، 2 ذى حجه، صفحه 7).

گروه بعد، از ميهمانان ملك، شامل 147 آفريقايى هستند كه روز شنبه وارد سعودى شدند.

گفتنى است، تا روز جمعه نزديك به 1/ 1 ميليون نفر به سعودى وارد شده اند. اين رقم تا روز شنبه به 1151363 نفر رسيد كه عمده آنان؛ يعنى 1006988 نفر آنها از طريق پرواز وارد عربستان شده اند.

سيزده نفر از ميهمانان فهد، به تازگى اسلام را پذيرفته اند. (عكاظ، 4 ذى حجه).

ص: 325

گزارشى، در يكى از مساجد اين منطقه، هر شب يك خطيب وهابى سخنرانى مى كند و به دليل حضور ايرانى ها در آن مسجد، يك افغانى به ترجمه مطالب او مى پردازد. مطالب يك شب وى كه گزارش شده، در باره صحابه و جايگاه آنان، اثبات ايمان معاويه حتى در نبردش با امام على عليه السلام و اينكه هر دو مؤمن بوده اند، تأكيد بر اجتهاد معاويه در جنگش با امام و مسائلى مانند اينها بوده كه البته از عقايد عمومى اهل سنت است.

به هر روى، در يكى از اين جلسات، زائران ايرانى به شدّت به مطالب ايراد شده اعتراض كردند و قرار شد تا يك وقت نيم ساعته در اختيار ايرانى ها گذاشته شود تا به مطالب مطروحه پاسخ دهند. بر اين اساس مقرر شده است كه دو تن از افراد عالم و فاضل در اين جلسه حاضر شده و به ايراد سخن بپردازند.

شب بعد كه مراجعه شد، خطيب نيامده باشد. باز شامگاه شنبه، 4 بهمن، يكى از اعضاى هيأت علمى حاضر شد. به خطيب اطلاع داده شد كه قول داديد نيم ساعت براى اعتراض وقت بگذاريد. گفت: فقط حق سؤال كردن داريد. وقتى پرسش ها مطرح شده بود بدون آنكه اجازه صحبت كردن بيشتر بدهد، ضمن صحبتها در نفى توسل به قبر پيامبر صلى الله عليه و آله گفته بود: (نعوذ باللَّه) اگر سگ هم روى ... برود و ... بكند، صاحب قبر نمى تواند از خودش دفاع كند، چطور شما به قبر او متوسل مى شويد. اين مسأله سبب سروصداى بيشترى شده بود. قرار بر اين شد تا معاونت بين الملل مسأله را پيگيرى كرده و در اين باره نامه اى به مقامات مسؤول بنويسد.

ص: 326

ايرانى پنج نفر را براى ارزيابى مسأله حمل و نقل تعيين كرد تا با مراجعه به محل هاى سوار و پياده شدن حجاج ايرانى به بررسى وضعيت موجود بپردازند. بخشى از ماشين هاى در اجاره ايرانيان، در موقعيتى است كه زائران غير ايرانى هم سوار مى شوند و اين امر سبب شده كه اختلال كلى در حمل و نقل زائران ايرانى پديد آيد.

بخش هاى زيادى از نارسايى هاى كاروانها نيز در جلسات صبح روحانيون رابط مطرح شد و گزارش تفصيلى آن به بخش ارزشيابى ارسال و اشكالات موجود فهرست گرديد و دستور حلّ آنها داده شد. اين كار به صورت روزانه انجام مى گيرد، هرچند بازرسان كاروانها نيز از طريق معاونت بازرسى بعثه، به طور مستقل در اين باره پيگيرى دارد.

ص: 327

است، معرفى كرد. همچنين از توطئه قدرتهاى استكبارى آمريكا و اسراييل عليه ايران و نيز شدّت گرفتن اختلافات داخلى ايران اظهار نگرانى كرد. در گفتگوها بر لزوم وحدت جهان اسلام، دفاع از ملّت مظلوم فلسطين در مقابل جبهه متحد استكبارى تأكيد گرديد.

حجاج فلسطينى حدود 11 هزار نفر هستند كه نيمى از راه اردن و نيم ديگر، از راه مصر به حج مشرف شده اند. رييس بعثه فلسطين، آقاى شيخ يوسف جمعه سلامه است كه روز جمعه 3 بهمن وارد مكه شد. وى پيش از آن، چندين بار به ايران سفر كرده است. ناصر الرفاعى مسؤول واحد تبليغات بعثه، تأثير انقلاب اسلامى ايران در فلسطين را بسيار گسترده وصف كرد. وى گفت روحيه مردم بسيار خوب است، جوانان به دين روى آورده اند و حضور آنان در مساجد هر روز بيشتر مى شود.

ص: 328

دليل خطا و انحرافشان جنگيد. ما در واقع چاره اى جز گفتگو با غرب نداريم.

البشير نسبت به روابط فرقه هاى اسلامى گفت: تكفير و تفسيق و بدعت شمردن كارهاى ديگران روش صحيحى نيست. آيا مى دانيد كافر دانستن يك فرقه منحرف اسلامى چه لوازم فقهى دارد؟ وى تأكيد كرد كه معرفت دينى بايد با روشن بينى همراه باشد. احكام اسلام را خشك نبيند و به اولويت ها به عنوان يك اصل در فقه بنگرد. وى از عالمى ياد كرد كه وقت حج، محتاجى سر راهش بود، پول حجش را به او داد و برگشت و گفت: اين حج ما در اين سال بود. وى با تأكيد بر اخوّت دينى، همچنين افزود: نوع ديگر اخوّت، انسانى است كه امام على عليه السلام هم در نامه اش به مالك اشتر دارد.

يكى از برداران ضمن يادداشتى به وى نوشت كه در برابر هجوم آمريكا چه بايد كرد؟ ديگران هم در بحث ها و پرسشها در باره ماهيت تجاوزكارانه غرب پرسش كردند و در نتيجه سبب شد تا البشير يك ساعتى هم به بيان ماهيت پليد غرب بپردازد.

ص: 329

رشاد و چند نفر ديگر، در محفل شامگاه شنبه، از ساعت 7 تا 9 شركت كرديم. يكى ازمريدان وى كه خود اهل قلم بود، ما را به ديدن وى برد و با اينكه محفل بسيار شلوغ بود (بيش از هزار نفر) ما را تا نزديكى سيد محمد بن علوى هدايت كردند. شعر خوانى ادامه يافت و عمدتاً نام پيامبر، خديجه، حضرت زهرا و حسن و حسين عليهم السلام برده مى شد.

كمترين كلمه اى از ديگران ياد نشد.

روش تصوّف، آن هم به سبك مغربى، همراه با خواندن اشعارى كه درگذشته هاى دور در مراسم مولدالنبى صلى الله عليه و آله رسم بوده، در اين محفل حفظ شده است. حتى در وقت نماز عشا، نماز اقامه نشد و تنها ساعت 9 كه مجلس به پايان رسيد، نماز خواندند. نيمى از جمعيت از مردمان شرق آسيا بودند و دوربين هاى فيلمبردارى و عكاسى فراوانى عكس مى گرفت. دكتر حسينى هم كه همراه ما بود، قصيده بسيار زيبايى را در وصف مدينه و مكه و ستايش اهل بيت خواند كه مورد تشويق قرار گرفت.

در پايان سيد محمد دستور داد كه بخشى از تأليفاتش را به افراد هيأت اهدا كردند.

كتابهايى كه وى به ما داد و اثر خودِ اوست، بدين شرح است:

خصائص الامة المحمديه، قل هذه سبيلي، التحذير من المجازفة بالتكفير، الزيارة النبوية بين الشرعية و البدعية، هو اللَّه، شريعة اللَّه الخالده، مفاهيم يجب أن تصحح، محمد صلى الله عليه و آله الإنسان الكامل، الحج فضائل و احكام، فتح القريب المجيب.

تعداد زيادى از علماى كشورهاى مختلف اسلامى بر كتاب «مفاهيم يجب أن تصحح» او تقريظ نوشته اند و ناشر آن هم اوقاف و شؤون اسلامى ادبى است. اين كتاب در باره اثبات توسل و تبرك به پيامبر صلى الله عليه و آله و طلب شفاعت از او است و دقيقاً اثرى ضدّ وهابى است. طبعاً كتاب ديگر او هم در باره زيارت قبر نبوى در همين زمينه است.

در آن جا با يك نويسنده ديگر هم آشنا شديم كه اهل قلم و از رهبران همين جريان است و در جدّه زندگى مى كند. وى نيز آثار خود را، كه شامل تأليف و تصحيح چندين اثر ضدّ وهابى است، به ما هديه كرد كه براى نشان دادن فضاى فكرى غير وهّابى اين محيط توجه به اسامى آنها جالب است:

هل نحتفل و لماذا لا نحتفل، نعم نحتفل؛ سيرة امّ المؤمنين السيدة خديجه، سيرة سيدنا محمد رسول اللَّه صلى الله عليه و آله، مناقب السيدة فاطمة الزهراء بنت الرسول سيدة نساء

ص: 330

اهل الجنّه، خواطر في الأنوار و الأسرار، الخواص العظمى في أسماء اللَّه الحسنى، منظومة أسماءاللَّه الحسنى، سيرة اسداللَّه سيد الشهداء حمزةبن عبدالمطّلب، رسائل هامّة فى الصلاة، سبل السلام فى حكم آباء سيد الأنام، غاية المطالب فى مناقب اميرالمؤمنين على بن ابى طالب، قرّة كلّ عين فى مناقب الحسن و الحسين.

به نظر مى رسد با توجه به اسامى كتابها، لازم نباشد بيش از اين در باره اين جريان سخن گفت. بحث احتفال يا جشن گرفتن براى مولدالنبى صلى الله عليه و آله يكى از مسائل اختلافى ميان سنى هاى غير وهابى با وهابى است كه دهها كتاب و رساله در باره آن نوشته شده است.

اضافه كنم كه مجله «المجله» (ش 1247، ژانويه 2004، چاپ لندن) مصاحبه اى با سيد محمد مالكى انجام داده و در باره ديدگاه هاى او در مورد كنفرانس حوار وطنى گفتگو كرده است. وى در اين مصاحبه بر آن است كه: گفتگو راه مبارزه با غلوّ و افراط است و اگر محيط باز فكرى به وجود آيد، ترور و تهديد و خشونت از ميان مى رود. وى مى گويد: من سالها قبل در باره اهميت گفتگو و نفى تكفير و غيره كتاب نوشته ام.

در مقدمه اين گفتگو آمده است: نسل اين عالم مالكى، از 600 سال به اين طرف در مسجد الحرام درس مى داده اند و از سادات هستند. وى نخستين رييس مسابقه تلاوت قرآن در عربستان بوده، در ازهر درس خوانده و در دانشگاه ملك عبدالعزيز تدريس مى كرده است.

وى در حال حاضر بر صدها معهد علمى، در شرق آسيا نظارت دارد. در واقع بيشتر ارادتمندان او در اندونزى هستند.

ص: 331

برخى از اعضاى بعثه ها بارى بر دوش بعثه هاى خود هستند و هيچگونه نقش قابل توجهى در خدمات رسانى ندارند. در واقع خدمات رسانى به زائران بر عهده شهروندان سعودى است. كفيل وزارت حج عربستان معتقد است كه نقش بعثه فقط ارائه تسهيلات و برقرارى تماس با كسانى است كه زبان عربى نمى دانند. وى گفت: به نظر ما براى هر 100 زائر يك عضو بعثه بايد به امر خدمات رسانى بپردازد و خدمات رسانى تنها منحصر به برقرارى تماس و ارائه اطلاعات به زائران بيت اللَّه الحرام است. مشروح اين مصاحبه در عكاظ (4 ذى حجه) آمده است.

ص: 332

رى شهرى پاسخ داد كه ما منتظر بوديم شما به ايران بياييد و از دارالحديث ديدار كنيد.

الحصين با اشاره به وضعيت سخت دنياى اسلام و كيد دشمنان، با انواع و اقسام ابزارهاى جديدى كه ساخته اند، تأكيد كرد: تنها راه آن است كه دنياى اسلام بر يكپارچگى خود بيفزايد.

آقاى رى شهرى گفت: شما در ديدار قبلى از من خواستيد تا كتاب المحبّة فى الكتاب و السنة را تلخيص كنم و من هم انجام دادم. آنگاه نسخه اى از آن را به الحصين داد.

الحصين تأكيد كرد: ما بايد بيشتر به فكر توده هاى مردم باشيم. براى آنها كتابهاى كم حجم بنويسيم، به خصوص كه در اين زمان نياز بيشترى به اين مطالب دارند. فتنه ها زياد شده و عصبيت ها گسترش پيدا كرده است.

آقاى رى شهرى با اشاره به خطبه نماز جمعه دو هفته قبل مدينه تأكيد كرد: براى نخستين بار بود كه مى ديديم يك خطبه تماماً در باره وحدت مسلمانهاست.

حصين گفت: به هر حال دشمن در صدد ايجاد اختلاف و تفرقه، هم ميان دول اسلامى است و هم در داخل يك دولت، دست به ايجاد تفرقه مى زند.

سرپرست حجاج ايرانى پرسيد: به نظر مى رسد افراطى ها در اينجا محدود شده اند؟

الحصين كه تقريباً از پاسخ صريح طفره مى رفت، تأكيد كرد كه در حال حاضر مردم بيدار شده اند و اهميت اتّحاد و يكپارچگى را درك مى كنند و مى بينند كه دشمن در چه موضعى قرار دارد. وى با اشاره به روايت «كونوا عبداللَّه اخواناً» گفت: بايد وحدت و الفت ميان مسلمانان از هرچيز بيشتر باشد.

به مقاله آقاى الحصين در الشرق الأوسط روز گذشته اشاره شد كه اشاره به كنفرانس حوار وطنى مكه كرده بود و مقاله اى در باره حجاب نوشته بود. الحصين برخاست و اصل مقاله را آورد. وى گفت: در آنجا با شيخ حسن صفار هم گفتگو كرده است.

پرسيده شد كه چند نفر شيعه بودند؟ وى جواب داد: چندين نفر از رجال شيعه در آنجا حاضر بودند و برخى از آنها از برگزاركنندگان آن به حساب مى آمدند. سپس افزود كه من اين مقاله را براى روشن شدن اذهان مسلمانان نوشتم ولى فرانسوى ها كه به آن

ص: 333

توجهى ندارند. وى افزود: جمعاً شصت نفر در همايش حضور داشتند كه پنجاه نفر مرد و ده نفر زن بودند و البته آنان از تلويزيون مدار بسته مشاركت در بحث داشتند.

سرپرست حجاج ايرانى در باره مقايسه سطح طبقه دوم با بلندى ديوار كعبه پرسيد كه كدام يك بالاتر است؟ براى اين كار وى دستور داد تا تحقيقات لازم صورت گيرد و جواب به صورت مكتوب داده شود. براى وى توضيح داده شد كه مسأله، مسأله طواف از طبقه دوم است كه برخى از علماى شيعه اشكال مى كنند. وى گفت: در مذاهب اهل سنت اين مسأله اشكالى ندارد. بر اساس اطلاعى كه بعداً داده شد، ارتفاع كعبه 9/ 12 متر و از كف مطاف تا سطح طبقه اول 7/ 13 سانتيمتر است كه بنابر اين، كعبه 27 سانتيمتر پايين تر سطح طبقه دوم مى باشد.

الحصين افزود: اخيراً وزارت حج نامه اى به رييس امن حرم نوشته كه در صورت ضرورت به صورت استثنايى اجازه بدهند ويلچرى ها از طبقه پايين طواف كنند. بنابراين، شما مى توانيد براى اين قبيل موارد و گرفتن وقت با قسمت امن حرم مكى هماهنگ كنيد.

وى گفت: به هر حال، هدف ما كم كردن ازدحام است.

از وى در باره خط مشكى كف زمين، كه روبروى حجرالأسود قرار دارد، پرسيده شد، كه در پاسخ گفت: اين خط قبلًا نبود، بنابر اين، چيزى نيست كه اگر برداريم، مشكلى ايجاد كند، اما طرفِ ديگر نيّت مردم است كه به هر حال نياز به چيزى دارند. ان شاء اللَّه بعد از حج راجع به آن فكر خواهيم كرد.

سپس با اشاره به اتفاقى كه در يكى از مساجد عزيزيه در شب گذشته افتاده، از وى خواسته شد تا اجازه ندهد خطبا اين چنين به پيامبر صلى الله عليه و آله توهين كنند. براى وى توضيح داده شد كه اين خطيب كه در باره توسل و تبرك به قبر پيامبر صلى الله عليه و آله صحبت مى كرده يك مرتبه گفته است كه اگر سك ... برود و ... بكند! صاحب قبر نمى تواند از خودش دفاع كند چطور شما به آن متوسل مى شويد؟! الحصين از شنيدن اين مطلب بسيار ناراحت شد و گفت: اين خطيب بسيار بى ادب بوده است. قرار شد در اين باره پيگيرى شود.

آقاى زرهانى با تشكر از كمكهاى دولت و ملّت سعودى به زلزله زدگان بم اظهار تشكّر كرد كه صالح الحصين گفت: انجام چيزى كه واجب بوده نياز به تشكّر ندارد.

اين ملاقات، پس از يك ساعت، باسپاس وتشكّر ازيكديگرپايان يافت.

ص:334

همزمان با ورود تعداد زيادترى از زائران ايرانى به مكه مكرمه، آمار سرقت وجوه نقدى آنان در مسجدالحرام و اطراف آن افزايش يافته است. در دو روز گذشته چندين نفر از زائران ايرانى با مراجعه به قسمتهاى مختلف ستاد حج جمهورى اسلامى ايران و دفتر وزارت امورخارجه، از سرقت مبالغ زيادى ريال سعودى و دلارهايشان خبر دادند.

يكى از مال باختگان گفت: يك دختر حدود 15 ساله دست در جيب من كرد و ترسيدم كه اگر دست او را بگيرم به جرم ديگرى مرا بازداشت كنند. به نظر مى رسد باندهاى سرقت از زائران، شگرد جديدى را براى كار انتخاب و از دختران كم سن و سال براى رسيدن به اهداف خود استفاده مى كنند. اين درحالى است كه پيش از اين مقامات مسؤول در حج و مديران كاروانها از زائران خواسته بودند كه وجوه نقدى خود را به صندوق كاروانها بسپارند و پول زياد به همراه نداشته باشند.

براساس خبر ديگرى، از سوى نماينده سركنسولگرى ايران در مكه اعلام شد:

زائران ايرانى هرگونه اطلاعات در ارتباط با مفقود شدن پاسپورت و اشيا را با اين نمايندگى در ميان بگذارند.

آقاى شيرين، نماينده سركنسولگرى جمهورى اسلامى ايران در جده، مستقر در ستاد حج مكه، با اعلام اين خبر افزود: حجاج گرامى در صورت فقدان اشيا، پاسپورت و يا وجه نقد، مراتب را جهت پيگيرى به اين دفتر اطلاع دهند.

وى اين قبيل امور را از وظايف دفتر خواند و افزود: پيگيرى كارهاى مربوط به تصادفات، دستگيرى زائران به هر دليل، رسيدگى به دعاوى ايرانيان در دادگاههاى عربستان و همچنين ارتباط با مقامات سياسى سعودى؛ از جمله وظايف اين دفتر مى باشد.

شيرين، تشريفات انتقال افراد فوت شده در عربستان و يا اخذ مجوّز دفن در اين كشور را از ديگر وظايف خود خواند.

در باره سرقت، باز هم هشدارهايى از طرف مسؤولان داده شد و به برخى از شگردها اشاره گرديد. براساس گزارشهاى دريافتى از تعدادى از كاروانها، آمار سرقت از حجاج ايرانى رشد چشمگيرى كرده است.

ص: 335

در روزهاى گذشته، افرادى با لباس عربى، در مناطق مسجد تنعيم و عزيزيه، به حجاج ايرانى مراجعه كرده و با مهارت و توسل به شيوه هاى گوناگون؛ از جمله استفاده از ماشين هاى شخصى و ادعاى اينكه مأمور پليس هستند، اقدام به بازرسى بدنى حجاج ايرانى كرده و با كف زنى، پولهايشان را به سرقت برده اند.

براساس اين گزارش، برخى از اين افراد با اتهام واهى و بى اساس حمل مواد مخدر، حجاج ايرانى را وادار به تفتيش بدنى مى كنند.

دفتر سركنسولگرى جمهورى اسلامى ايران مستقر در ستاد حج مكه مكرمه نيز اعلام كرده است كه تاكنون چندين گزارش به اين دفتر رسيده و برخى نيز به صورت حضورى يا غيرحضورى اعلام كرده اند كه اموالشان به سرقت رفته است.

در اين زمينه با حضور زائران شاكى در محل پليس حرم و عزيزيه، شرح واقعه عرضه و تقاضاى پيگيرى قانونى شد.

مسؤولان ستاد حج مكه مكرمه از زائران ايرانى خواستند تا اولًا: به هنگام شب به صورت جمعى در مناطق خلوت رفت و آمد كنند. ثانياً: از حمل پول زياد خوددارى نمايند. ثالثاً: بدون اطمينان از مأمور بودن فرد مراجعه كنند، اجازه بازرسى بدنى نداده و در هر صورت مواظب پولها و اموال خود باشند.

بر اساس گفته آقاى فهميده، يك مدير كه پول قربانى زائران را گرفته (حدود 9 ميليون تومان) و در حال تحويل آن به بانك بوده، پولش سرقت شده است. وى در حالى كه سرگرم پر كردن فرم بوده، سارقان پول را سرقت كردند.

ص: 336

اصلاح ساختار سازمان حج و زيارت، تغيير تركيب شوراى عالى حج، بازنگرى منشور حج و زيارت، تعديل هزينه ها از طريق حفظ ارزش پول مردم، بهبود روشها و شيوه هاى خدمات رسانى به زائران در تمام زمينه هاى: استقبال، مسكن، حضور در مشاعر، حمل و نقل بين شهرى، تغذيه و غيره؛ از جمله برنامه هاى سازمان حج و زيارت براى آينده نظام حج گزارى ايران است.

براى توضيح اين مطلب بايد عرض كنم يكى از رهنمودهاى مقام معظم رهبرى تمركز امور حج تمتّع و عمره در سازمان حج و زيارت است. در جهت تحقّق اين هدف گامهايى برداشته شده است. اداره امور حج تمتّع اكنون به عهده سازمان است و در آينده امور عمره نيز توسط سازمان اداره خواهد شد. اين نخستين سياستى است كه به دنبال آن هستيم.

هدف دوم ما عزّت، كرامت و منزلت زائران ايرانى است. منشور حج و زيارت با تأييد صاحبنظران و دست اندركاران تدوين و اين مفهوم در آن منشور تشريح شده است.

هدف سوم، تجديدنظر در برنامه ها، اهداف و ساختار سازمان حج و زيارت است كه براى رسيدن به اين هدف، با رييس جمهور جلساتى داشته ايم و اميدواريم ساختار و برنامه هاى سازمان در آينده نه چندان دور، از اصلاحات برخوردار شود. به عنوان مثال مدتهاست به دنبال اصلاح شرح وظايف و تركيب «شوراى عالى حج» به عنوان مغز متفكّر سازمان هستيم.

در حال حاضر، شوراى سياستگذارى با حضور نماينده ولىّ فقيه در امور حج و زيارت، وزير فرهنگ وارشاد، وزير امورخارجه، رييس سازمان حج و زيارت و دو نفر كارشناس به صورت توافقى تشكيل شده است. ما به دنبال اين هستيم كه يك جايگاه معتبر و قانونى براى شوراى عالى حج ايجاد كنيم، طبق مصوّبه اين موضوع در هيأت دولت، شوراى عالى حج با حضور نماينده ولى فقيه، وزير امورخارجه، وزير فرهنگ و ارشاد اسلامى، وزيركشور، وزير راه و ترابرى، دو كارشناس، وزير امور اقتصاد و با دبيرى رييس سازمان حج و زيارت تشكيل مى شود و حيطه اختيارات و برنامه هاى آن متفاوت خواهد بود.

ص: 337

به دنبال به دست آوردن چه اختيارات يا چه اصلاحاتى هستيد؟

ما دنبال اين هستيم كه تمامى مسائل كلان سازمان در شوراى عالى، با پشتوانه حقوقى معتبر تدوين شود و ما مجرى آن مصوّبات باشيم.

لطفاً توضيح دهيد هزينه اى كه حجاج ايرانى براى تشرّف پرداخته اند، در چه زمينه هايى صرف مى شود.

مبلغى كه زائران براى تشرّف به مكه معظمه و مدينه منوره پرداخت مى كنند، براى مسكن، حمل و نقل هوايى، حمل و نقل شهرى، خدمات خاص مشاعر (به دولت عربستان) و غذا پرداخت مى شود. هنگام ثبت نام زائر تمامى، ريز هزينه ها به او اعلام مى شود.

آيا مديران كاروانها حق دارند مبلغى افزون بر آن هزينه نخستين، به خصوص در ايام حج، از زائر دريافت كنند؟

تعرفه هاى معينى براى برخى خدمات وجود دارد كه مدير كاروان هنگام ثبت نام با قرار دادن فهرست تعرفه ها در مقابل او، اين ارقام را دريافت مى كند، اما در طول سفر هيچ مبلغى نبايد از زائر دريافت شود. حمل بار، رفت و آمد بين شهرى، پذيرايى و حتى هزينه ذبح قبلًا پرداخت شده است. البته سالهاى قبل 10 ريال بابت هزينه ذبح گرفته مى شد كه امسال آن هم گرفته نمى شود. زائر در ايامى كه در اينجا حضور دارد، فقط بايد پول قربانى را بپردازد.

آيا امكان كاهش هزينه هاى سفر حج وجود دارد؟

امكان كاهش هزينه هاى حج وجود ندارد، اما تلاش ما اين است كه ارزش پول كاهش پيدا نكند، لذا طبق طرح جديد، كسانى كه مى خواهند به حج بروند، پول خود را در حساب سپرده بلندمدت در بانك ملّى به نام خودشان واريز مى كنند، پول آنها در اين حساب ارزش افزوده پيدا مى كند، لذا وقتى 4 سال از زمان واريز پول مى گذرد، باتوجه به تورّمى كه در آن سال بوده، جلوى كاهش ارزش پول گرفته مى شود، موقع اعزام هم زائر

ص: 338

دچار خسارت مالى نمى شود. در صورت انصراف هم واريز كننده مى تواند اصل و سود سپرده خود را از بانك دريافت كند، در غير اين صورت، بايد به بازرسان اطلاع دهند تا موضوع پيگيرى شود.

عده اى مكرّر به حج مشرف مى شوند و به نوعى فرصت حج را از افراد مستطيع مى گيرند، آيا برنامه اى براى محدود كردن اين روند وجود دارد؟

تعداد كسانى كه مكرّر به حج مشرف مى شوند، زياد نيست. اما اگر كسى ثبت نام كند و مدام به حج مشرف شود ما حق نداريم مانع او شويم.

در حال حاضر چندنفر در انتظار تشرّف هستند و انتظار تشرف چقدر است؟

حدود 420 هزارنفر براى تشرف ثبت نام كرده اند و زمان انتظار هر زائر تا تشرف حدود 3 تا 4 سال است.

آيا ممكن است در آينده مدت انتظار كاهش يابد؟

جهان اسلام بيش از 2 ميليون نفر زائر اعزام مى كند، حال آنكه ظرفيت پذيرايى محدود است. ظرفيت مشاعر محدود است. هزينه هاى اسكان و غيره بسيار بالا است. اگر اين ظرفيت ها و همچنين سهميه اعزام بالا برود، ما استقبال مى كنيم اما اگر نكنند ناچار اين وضعيت باقى مى ماند. از سوى ديگر اگر تقاضا براى ثبت نام بالا باشد، بالطبع مدت انتظار هم زياد مى شود.

اين اعتقاد وجود دارد هزينه اى كه حجاج ايرانى پرداخت مى كنند، نسبت به زائران بسيارى كشورها بالا است، نظر شما چيست؟

خدمات سازمان حج و زيارتِ ايران به حجاجِ خود، نسبت به كشورهاى ديگر، در سطح بالاترى است. به عنوان مثال طبق استاندارد دولت عربستان، هر زائر در مكه بايد 3 متر مربع مكان در اختيار داشته باشد، بسيارى از كشورها هم از اين قانون تبعيت مى كنند اما ما 4 مترمربع در اختيار زائر ايرانى قرار مى دهيم؛ زيرا اسلوب فكرى و ساختار فرهنگى

ص: 339

زائر ايرانى متفاوت است. يا مثلًا زائران بسيارى از كشورها، غذاى خود را از بازار تأمين مى كنند، اما ذائقه و سليقه زائر ايرانى تحمّل غذاهاى آنچنانى را ندارد. زائران بسيارى از كشورها براى درمان به بيمارستانهاى عربستان مراجعه مى كنند اما ما هم پزشك كاروان داريم و هم بيمارستانهاى مجهّز تجهيز كرده ايم.

از سوى ديگر، طول سفر حجاج ما بيشتر است، سال گذشته دو كاروان براى سفر هفده روزه در نظر گرفته شد اما زائران استقبال نكردند و به حدنصاب نرسيد، مردم ما دوست دارند 30 روزه به اين سفر بيايند.

هزينه ها را معدل خدمات ما تعيين مى كند و چون ميزان خدمات ارائه شده زياد است به طور طبيعى هزينه هم بالا مى رود.

باتوجه به اينكه در آستانه حركت زائران به سمت مشاعر و ايام تشريق هستيم چه توصيه هايى براى حجاج ايرانى داريد؟

ما مشاعر را در پيش داريم، در طول اعمال از افراد جوان و صاحب توان مى خواهيم به افراد سالمند يا بيمار كمك كنند، مجموعه مديريت كاروان و افراد توانمند مراقب افراد سالمند باشند تا از گم شدن آنها جلوگيرى شود. مؤسسه مطوف ايرانى قرار است مشخصات زائران را روى دستبندى در اختيار آنان قرار دهد. از زائران محترم خواهشمنديم حتماً از اين دستبندها استفاده كنند و استفاده از آن را به افراد سالمند و بى سواد توصيه كنند.

يكى از مكانهايى كه سال گذشته خطراتى متوجه زائران ما كرد «رمى جمره عقبه» بود كه حتماً بايد با آرامش و بدون فشار و سبقت گرفتن از يكديگر، اين عمل انجام شود.

افرادى كه توانايى انجام اين عمل را ندارند، مى توانند با كسب نظر از روحانى كاروان خود، انجام اين عمل را به ديگران نيابت دهند.

زائران عزيز توجه داشته باشند كه در منا، عرفات و مشعر امكانات مانند مكه و مدينه نيست و محدوديتهايى وجود دارد. بنابراين، از حمل كالاهاى غيرضرورى اجتناب كنند؛ زيرا ممكن است دچار مشكل شوند، بخصوص هنگام رمى جمرات هيچ چيز اضافى با خود به همراه نداشته باشند.

ص: 340

رعايت بهداشت در مشاعر بسيار مهم است. از زائران مى خواهيم به توصيه هاى هيأت پزشكى به دقت توجه كنند.

شما براى انتخاب مديران كاروان چه دقتهايى را صرف مى كنيد و در صورتى كه زائران با مشكلى مواجه باشند بايد چه كنند؟

هرسال امتحانات متعددى برگزار مى شود تا كسى كه صلاحيت هاى لازم را براى مديريت كاروان دارد، اين مسؤوليت را برعهده بگيرد. عملكرد مديران كاروان نيز هر سال به طور دقيق ارزيابى مى شود، لذا تنها كسانى مجوّز ادامه كار مى گيرند كه توانسته باشند صلاحيت خود را به اثبات برسانند.

آموزش، اطلاعات، شرايط علمى و سنى، مهمترين شاخصه هايى هستند كه درباره مديران كاروان در نظر گرفته مى شود.

در صورت بروز مشكل، زائر در درجه نخست بايد به مدير، پزشك يا روحانى كاروان رجوع كند. اگر مشكلش حلّ نشد، از طريق كانال دوم، كه بازرسى است، اقدام مى كند. براى هر 20 كاروان يك بازرس وجود دارد كه زيرنظر سربازرس هر روز به كاروانها مراجعه مى كند و در جريان مشكلات قرار مى گيرد.

شهر مكه به شش منطقه تقسيم شده و هر منطقه يك مسؤول دارد. بازرس وقتى در جريان مشكل قرار مى گيرد، آن را با مسؤول منطقه در ميان مى گذارد. اگر مشكل در اينجا حل نشد، موضوع به حوزه هاى تخصّصى ستاد؛ اعم از حمل و نقل، امداد گم شدگان يا غيره ارجاع مى شود.

آيا درباره بازگشت و نحوه خريد، به زائران توصيه اى داريد؟

توصيه ما اين است كه زائران هنگام برگشت ايران، بيش از دو بسته، با ابعاد تعيين شده، تحويل قسمت بار هواپيما ندهند. شركت شاهد در فرودگاهها، اجناس مختلفى با نرخ بين المللى به فروش مى رساند كه امكان خريد زائران از اين فروشگاهها فراهم است.

واردات اقلام الكترونيكى و الكتريكى هم مانند يخچال و تلويزيون، مطابق اعلام نظر گمرك ممنوع است.

ص: 341

از زائران درخواست مى شود هنگام برگشت ساكها و نايلكس هاى متعدد به دست نگيرند، فقط يك كيف دستى قابل حمل كوچك با خود به داخل هواپيما ببرند. تجربه نشان داده است كه مأموران، بسته هاى اضافى را مى گيرند و كنار مى گذارند و زائر به زحمت مى افتد.

ص: 342

آقاى اللَّه بهداشتى نهايت انسانيت را «انقطاع الى اللَّه» مى داند و مى گويد:

«تزكيه نفس شعله نور و روحانيت را در قلب انسان روشن مى كند و كسى كه به مرحله آزادگى برسد جز خدا هيچ دغدغه اى در سر ندارد.»

آقاى خدابخشى نيز سالهايى از زندگى خود را در اسارت گذرانده است. او معتقد است: «رسيدن به حقيقتِ حج، با شناخت ممكن مى شود و در هر گامى از راهِ حجّ، به فهم و درك اسرار اين عبادت بزرگ نيازمنديم.»

خدابخشى از روزهاى اسارت و حال و هواى معنوى آن روزها هم ياد مى كند و مى گويد: «سهم ما از روزهاى حج در اسارت، دعاى امام حسين در عرفات بود. براى خودم چيزى نخواستم.»

وارد اتاق ديگرى از كاروان آزادگان مى شوم، هيچ يك از آزادگان اين اتاق مايل نيستند نامشان ذكر شود و نمى شود.

يكى از زائران حال و هواى خود را از نخستين ديدار كعبه اينگونه بيان مى كند:

«من و همسرم تصميم گرفته بوديم وقتى چشممان به خانه خدا افتاد، از خدا فقط «خودش» را بخواهيم. فكر كرديم انسانى كه خدا را دارد همه چيز دارد. اما وقتى اذن دخول به مسجد را خواندند و به اين عبارت رسيدند كه: «خداوندا!، توبه از نخستين خواسته هاى من است»، يكباره احساس كردم اشتباه كرده ام و فهميدم كه بايد مهمترين خواسته ام «توبه» باشد.»

آزاده ديگرى مى گويد: «در برابر اين شكوه، در برابر عظمت وجود زائران گرانقدر اين خانه، فهميدم هيچ نيستم، احساس خاكسارى كردم و براى خودم از خدا هيچ نخواستم. تنها براى ديگران دعا كردم.»

معين كاروان آزادگان درباره حال و هواى معنوى زائران اين كاروان مى گويد:

«وقتى خانواده آزادگان براى طواف به مسجد الحرام رفته بودند، ما نيز براى حمايت از افراد مسن، به حرم رفتيم و به آنها كمك مى كرديم، يكى از زائران ايرانى هم به جمع ما پيوسته بود و با جان ودل كمك مى كرد. وقتى به اوگفتم اينهاخانواده آزادگان

ص: 343

هستند، اشك در چشمانش حلقه زد. مردم، ما آزادگان را دوست دارند و قدر تلاش و ايثار آنها را مى دانند، وظيفه ما هم اين است كه به قدر توان، خدمتگزار اين بزرگواران باشيم و انتظارات به جاى آنان را برآورده كنيم.»

آقاى ويس اللَّه وند آزاده ديگرى از اين كاروان است كه هشت سال اسارت را تاب آورده است. او به زبان انگليسى مسلّط است و در حال حاضر به ترجمه قرآن كريم به اين زبان مشغول است. او مى گويد: «تلاش مى كنم با زائرانِ انگليسى زبان ارتباط برقرار كنم و تعاليم حقيقى شيعه را براى آنها تشريح كنم.»

ويس اللَّه وند معتقد است: «بايد به فرهنگ، ادب و شخصيت زائران ايرانى افتخار كنيم.

آرزوى من اين است كه سطح فرهنگ تمام مسلمانان جهان رشد يابد.»

آقاى صالح آبادى، روحانى اين كاروان كه خود نيز هشت سال در اسارت بوده است، مى گويد: «آزادگان سالها سخت ترين شكل زندگى را در زندانها تحمّل كرده اند و همين، بسترِ معنويت را در وجود آنان آماده تر كرده است.»

او ميان حج و آزادگى هم ارتباطى اينچنينى مى بيند:

«حج نيز براى آزادگى است، انسان حج مى گزارد تا از قيدوبند علايق دنيوى رها شود؛ يعنى با ذبح قربانى از دلبستگى هاى دنيوى دل بكند.»

چند گلايه دوستانه:

آزادگان در قيد و بند دنيا نيستند. اگر بودند رنج روزهاى اسارت را با استوارى تمام تاب نمى آورند. اما انتظارهاى كوچك آنها هم نبايد با بى اعتنايى روبه رو شود.

بزرگواران اين كاروان در بين صحبتها گله مند بودند كه چرا هنگام اعزام آنان از مدينه به مكه، آنها را با اتوبوس آورده اند كه جايى كافى نداشته است و عده اى مجبور شده اند روى زمين بنشينند. گلايه داشتند كه چرا ساختمانى براى آنها اجاره شده كه فقط دستشويى فرنگى دارد و استفاده از آن براى آنان بسيار مشكل است. اين درحالى است كه اين عزيزان هركدام يك ميليون و 585 هزار تومان براى تشرّف پرداخت كرده اند. و نيز مى گفتند كه چرا اعضاى كاروان آزادگان از تمام ايران گردهم آمده اند و معتقد بودند

ص: 344

اين تفاوت فرهنگها همزبانى را مشكل و افراد تنها را تنهاتر مى كند. آنها معتقد بودند بهتر است كاروان نمادين آزادگان، از زائرانِ آزاده يك يا دو استان انتخاب شود و بقيه آزادگان با كاروان شهر خود مشرّف شوند.

ص: 345

تلاشهايى كه بر ضدّ اسلام در جهان صورت مى گيرد. اما چالش هاى داخلى عبارت است از اختلاف روش هاى حكومتى و قانون اساسى هاى مختلف در جهان اسلام، كه منشأ صدور و تصويب قوانين مختلف مى شود. دوّم تفرقه و اختلاف امت اسلامى كه سبب ضعف وضعيت امت اسلامى در برابر چالشهاى بيرونى است. ناآگاهى به اسلام و پديد آمدن برخى از گرايش هاى افراطى و انحرافى، نمونه ديگر است. همين طور نداشتن برنامه در باره توسعه در بخش هاى مختلف.

وى در پايان خواستار آن است تا يك استراتژى تبليغى اسلامىِ مشترك از سوى جهان اسلام در برابر اين چالشها اتخاذ شود.

شيخ صالح بن غانم، استاد سطوح عالى در دانشگاه محمدبن سعود نيز تأكيد كرد كه متفكّران بايد دين اسلام را در لباس تسامح و همراه با دعوت به اخوّت ميان مسلمانان عرضه كنند. شيخ جابر محمد الحكمى، رييس امر به معروف مكه هم تأكيد كرد كه بايد با توازن و تعادل سخن گفت كه در جهت مصالح امّت است؛ بدون آنكه تفرقه و تحزّبى در كار باشد.

وى افزود: «ما در وضعيتى هستيم كه هر كسى «لا الهَ الّا اللَّه» گفت بايد موضوع كار ما به عنوان امت باشد.»

وى گفت: «ما نياز به عقلانيتى داريم كه متناسب با نيازهاى عصر باشد.»

برخى از سخنرانان شناخته شده اين همايش عبارتند از: محمد عبده يمانى، راشد راجح، عبدالحليم عويس، احمد ابوالمجد، كامل الشريف، مراد هوفمان، فهمى هويدى، احمد محمدعلى، عصام البشير، عبدالحميد الغزالى، كمال عمران و سهيلة زين العابدين.

در روز آخر، بيانيه مفصلى توسط اين همايش در باره مبارزه با جهل نسبت وسطيت اسلام صادر شد. در اين بيانيه به چالشهاى سياسى، فرهنگى، تبليغى و اقتصادى اشاره شده و مشكلات جوانان نيز مورد توجه خاص قرار گرفته است.

چالشهاى ياد شده هر كدام به چندين دسته تقسيم شده و در باره هريك رهنمود كلّى ارائه گرديده است.

متن بيانيه پايانى اين كنفرانس همراه با توضيحاتى در مجله الشرق الأوسط (هشتم بهمن) آمده است.

ص:346

اين روزها دعوت به اعتدال و «تراحم و تواد و رفق و نبذ الغلو و نبذ التطرّف» از پيامهايى است كه از زبان مسؤولان و دولتمردان سعودى فراوان شنيده مى شود. شيخ صالح بن عبدالعزيز آل الشيخ، وزير شؤون اسلامى و اوقاف و دعوت و ارشاد، در مصاحبه با مجله «لبيك» سعودى كه شماره اى ويژه حج سال 1324 منتشر كرده، با تكيه به اين مفاهيم، آنها را داراى نهايت اهميت دانست و همزمان روى آگاهى حجاج از اعلام و مناسك حج و تلاش اين وزارت خانه براى تحقّق اين امر ياد كرد. وى گفت:

«دانشمندان مسلمان مسؤوليت دارند تا سماحت اسلام را به اين همه زائرى كه در اينجا حضور دارند، تعليم دهند.» وى همچنين گفت: «حجاج نبايد چيزهايى كه جزو حج نيست داخل آن كنند. آنان نبايد شعارهاى سياسى را وارد حج كنند. حج محل عبادت و ذكر است و اين قبيل كارها با ماهيت حج منافات دارد.»

وى تأكيد كرد: «پيام پيامبر صلى الله عليه و آله دو چيز بود؛ الف: خذوا عنى مناسككم ب: اياكم والغلو».

اين مجلّه، مقالات متعددى در ارتباط با حج و برخى از فتاوى مشايخ سعودى درباره موضوعات مربوط دارد.

در خبر ديگرى كه البلاد (فارسى، شماره 17) منتشر كرده، به نقل از همين صالح بن عبدالعزيز آورده است: در مشاعر مقدس، تعداد 125000 قرآن و 18 ميليون 668 هزار كتاب و جزوه ميان زائران توزيع خواهد شد.

ص: 347

يكى از خوشبختى هاى حجاج آن است كه: گرچه در ماه رمضان در تعيين اول ماه با يكديگر اختلاف دارند، اما در امر حج، همه حجاج يك روز را به عنوان عرفه و روز بعد از آن را به عنوان عيد قربان مى پذيرند. اين مسأله در گذشته هاى دور مشكلاتى ايجاد مى كرد، اما از نيم قرن پيش به اين طرف، به صورت رسمى اعلان سعودى پذيرفته شده و از اين جهت اختلاف نظريه اى ميان حجاج كشورهاى مختلف يا ميان حجاج شيعه و سنى ديده نشده است.

ص:348

با اجراى سيستم حمل ونقل متمركز حجاج ايرانى در مكه مكرمه، يكى از مهمترين مشكلات فراروى مسؤولان ايرانى براى اياب وذهاب حجاج مرتفع گرديده است. اين طرح كه از سال 1380 آغاز شده، نتايج مثبتى داشته و پس از سالها آزمون و خطا اكنون توانسته است رضايت حجاج و مسؤولان مربوط را فراهم كند.

در حال حاضر نزديك به 550 دستگاه خودرو جمعى، حجاج ايرانى را در 18 مسير در مكه مكرمه جابه جا مى كنند. اين اتوبوس ها از چهار ايستگاه اطراف مسجدالحرام شامل رواسى، باب على، باب ملك عبدالعزيز و سوق الصغير زائران را نزديك منازل خود و به عكس به صورت شبانه روزى منتقل مى كنند.

آقاى مهدى محمدى فر، معاون حمل و نقل دفتر نمايندگى ايران در عربستان، اجراى اين طرح را موفق ترين برنامه براى اياب و ذهاب زائران در مكه مكرمه پس از پيروزى انقلاب اسلامى مى داند. به گفته وى، اياب و ذهاب حجاج يكى از مهمترين معضلاتى بودكه در دو دهه گذشته به علّت پراكندگى بيش از حدّ منازل حجاج در مكه و فاصله زياد آنها تا مسجدالحرام، گريبانگير مسؤولان مربوط بوده است.

از سال 1360 تاكنون طرحهاى مختلفى براى حلّ اين مشكل اجرا شد كه تمامى آنها با شكست مواجه گرديد. زمانى براى حجاج، بليت هاى اتوبوس شهرى خريدارى و در بين آنها توزيع مى شد تا از طريق شبكه اتوبوسرانى شهرى كه به «نقل الجماعى» معروف است در سطح شهر تردّد كنند. اين طرح هيچگاه نتوانست رضايت خاطر حجاج ايرانى را فراهم كند؛ چراكه شبكه اتوبوسرانى شهر مكه خود نيز با محدوديتهاى مختلفى روبه رو است كه در ايام حج به هيچ وجه قادر به پاسخگويى به نياز مسافران نيست.

تا چند سال پيش نيز مسؤولان حج و زيارت براى رفع اين مشكل به هركدام از حجاج، مبلغ يكصد ريال سعودى پرداخت مى كردند تا خود زائران بتوانند با تاكسى هاى شهرى به مسجدالحرام رفت و آمد كنند، اما اين طرح نيز نتوانست گرهى از مشكلات باز كند؛ چراكه از يكسو برخى از زائران يكصد ريال خود را صرف خريد سوغات مى كردند و مجبور به پياده روى و خستگى بيش از حد مى شدند و از سوى ديگر با گرانتر شدن

ص: 349

كرايه ها در زمان ازدحام حجاج در مكه، در ايام قبل و بعد از تشريق، اين مبلغ براى رفت وآمد زائران كافى نبود.

محمدى فرد، كه خود در سالهاى گذشته همه اين طرحها را تجربه كرده، مى گويد:

«از اول ذيحجه براى هر بار رفتن به مسجدالحرام، زائران گاهى مجبور به پرداخت ده ريال كرايه مى شدند كه هزينه سنگينى براى زائران بود و يكصد ريال نيز جوابگوى رفت و آمد آنها نمى شد.

حتى در برخى سالها، هزينه اياب و ذهاب حجاج به صورت جمعى به مديران كاروانها پرداخت مى شد و آنها نيز حجاج خود را به صورت گروهى و در زمانهاى خاصى به مسجدالحرام مى بردند، اما هيچ يك از روشهايى كه در دو دهه گذشته اجرا گرديد، مورد استقبال حجاج قرار نمى گرفت.

از سال 1380 مسؤولان حج و زيارت تصميم گرفتند تا براى رفع اساسى اين مشكل با انعقاد قرارداد با شركتهاى حمل ونقل سعودى، سيستم حمل و نقل متمركز را اجرا كنند و رضايت خاطر حجاج عزيز را فراهم نمايند. از اين رو، با شركت حافل كه به گفته محمدى فر، از شركتهاى خصوصى، باتجربه و معتبر عربستان است، قراردادى براى اياب و ذهاب زائران ايرانى منعقد شد.»

وى مى گويد:

«در سال 80، ايران اولين كشورى بود كه از سيستم حمل ونقل متمركز استفاده كرد.

اين طرح در سالهاى بعد به الگويى براى كشورهاى ديگرى نيز تبديل شد؛ به گونه اى كه از سال گذشته كشورهايى نظير مالزى، اندونزى، تركيه، پاكستان، نيجريه وسودان نيزاز اين روش استفاده كردند. حجاج عراقى نيز درحج سال جارى ازاين سيستم استفاده مى كنند.»

محمدى فر استفاده ديگر كشورها از اين روش را سبب محدوديت هايى براى ايران مى داند؛ محدوديتهايى مانند كمبود ايستگاههاى تخليه مسافر در اطراف حرم و همچنين رقابتى تر شدن بازار.

ص: 350

اما به رغم الگوبردارى ديگر كشورها از طرح ايران، به نظر مى رسد هنوز هم شبكه حمل ونقل ايران از ويژگى هاى بهترى برخوردار است. به عنوان نمونه حجاج تركيه برخلاف حجاج ايران در جلو منازل خود پياده نمى شوند بلكه اتوبوسهايى آنها را از مسجدالحرام به چند نقطه مشخص در شهر مكه منتقل مى كند و آنها مجبورند بقيه راه را پياده و يا با وسايل كرايه اى طى كنند. اما حجاج ايرانى حداكثر فاصله اى كه براى استفاده از خودرو طى مى كنند، 300 متر است.

معاون حمل و نقل دفتر نمايندگى ايران به نقل از مسؤولان شهر مكه مى گويد:

«طرح ايران حتى باعث ايجاد تحوّلاتى در شبكه حمل و نقل مسافر در مكه شده است.

شبكه اتوبوسرانى شهر مكه تنها از 200 دستگاه اتوبوس استفاده مى كند كه به خدمت گرفتن 550 دستگاه اتوبوس و مينى بوس توسط ايران، براى جابه جايى حجاج كشورمان نشانگر تفاوت سطح خدمات رسانى اين دو شبكه است.»

محمدى فر طرّاحى سيستم متمركز را باعث كاهش چشمگير هزينه هاى حمل و نقل حجاج ايرانى مى داند. براساس قرارداد معاونت حمل و نقل ستاد با شركت حافل 21 هزار و پانصد صندلى، 550 دستگاه خودرو در ازاى پرداخت 95 ريال سعودى براى هر زائر، در اختيار ايران قرارگرفته است.

وى مى افزايد: «تا آخرين روز ذى قعده، 55 هزار و 596 زائر وارد مكه شده اند كه با 383 دستگاه خودرو، رفت و آمد آنها به مسجدالحرام انجام شده است.» به گفته محمدى فر، اين خودروها تا كنون شش هزار و 268 بار در مسيرهاى 18 گانه خود تردّد داشتند و جمعاً 144 هزار و 783 زائر جابه جا كرده اند.

وى مى گويد: «سازمان حج وزيارت تا دو برابر اين ظرفيت را نيز پيش بينى كرده است؛ به گونه اى كه هر زائر ايرانى بتواند با آسودگى، روزانه پنج بار به مسجدالحرام برود.»

وى حداكثر زمان انتقال حجاج از مسجدالحرام تا منازل خود را 20 دقيقه اعلام مى كند.

محمدى فر، روند انتقال حجاج در شهر مكه را تاكنون مطلوب توصيف كرده و

ص: 351

برخى نارضايتى هاى موجود را به دليل توجيه نبودن حجاج مى داند. وى مى گويد:

«ممكن است درشش هزار ترددى كه انجام گرفته، چندكوتاهى وتخلّف از ناحيه رانندگان صورت گرفته ويا خودروها باتأخير حركت كرده باشند، اما در مجموع، عملكرد شركت تاكنون خوب بوده و آنچه گاهى باعث نارضايتى حجاج عزيز مى شود تغييراتى است كه مسؤولان سعودى در برنامه ها ايجاد مى كنند و آن هم خارج از اختيار ما است.»

محمدى فر مى افزايد:

«از امروز به بعد، ازدحام حجاج درمكه بيشترمى شود وپليس مكه ازاول ذيحجه مقرّرات ترافيكى ويژه اى را در اطراف مسجدالحرام به اجرا مى گذارد. براساس اين مقرّرات، از يك ساعت بعد از نماز، از ورود اتوبوسها به شعاع 500 الى 1500 مترى مسجدالحرام ممنوع مى شود لذا زائرانى كه قصددارند مسافت كمترى پياده روى كنند، بايد دستكم يك ساعت زودتر به مسجدالحرام رفته وتا يك ساعت بعد ازنماز نيز ازحرم خارج نشوند ...

همچنين پليس برخى تغييرات در برنامه هاى ما ايجاد مى كند كه به دليل عدم اطلاع زائران، باعث نارضايتى آنها مى شود و اين وظيفه مديران كاروانها است كه حاجيان را در اين زمينه آگاه كنند.

براى مثال، پليس مكه دستور داده تا به جاى ايستگاه سوق الصغير از ايستگاه ملك عبدالعزيز و ميدان كُدى براى تخليه زائران استفاده كنيم كه اين باعث سردرگمى زائران مى شود، اما از توان ما خارج است.

همچنين در روزهاى آينده، زائرانى كه از ايستگاه مظله استفاده مى كنند، مجبورند به دليل بسته شدن تونل بر روى خودروها، پياده اين مسير را طى كنند. آنهايى كه توانايى پياده روى ندارند بايد از مسيرهاى ديگر تردد نمايند.»

محمدى فر اضافه مى كند:

«در صورتى كه پليس محدوديت هاى ترافيكى جديدى اعمال نكند، انتظار مى رود

ص: 352

تا 7 ذيحجه، شبكه حمل و نقل ايران فعال بوده و بعد از ايام تشريق نيز از روز 13 و 14 ذى حجه اين شبكه مجدّداً راه اندازى شود. در اين ايام نيز شبكه حمل و نقل تعطيل بوده و از خودروهاى آن براى انتقال حجاج به منا و عرفات استفاده خواهد شد ...

و زائرانى كه از پاركينگ (توقّفگاه) باب على استفاده مى كنند، لازم است اطلاع داشته باشند كه براى حمل و نقل حجاج، در درون تونل، براى سرعت بخشيدن به تخليه زائران از خودروهاى چند كشور به صورت مشترك استفاده مى شود. لذا شايسته است در برخورد با حجاج ديگر كشورها، كه از برادران دينى ما هستند، اخلاق و آداب اسلامى و برادرى رعايت شود.»

ص: 353

صلواتى، معزّى، كرباسى، و برخى از افراد بعثه آيات شاهرودى، وحيد خراسانى و شبيرى زنجانى را به مكه رسانده بود. گفته شد كه ابتداى مسير بسيار سرد بوده و به تدريج هوا بهتر شده است. گويا در ميان زائران ايرانى، تنها اين مورد استثنا بوده و مورد ديگرى نداشته است.

بعثه هاى مراجع تقليد كه پيشگامان خود را دو شنبه و چهارشنبه گذشته فرستاده بودند، درمكه به طور عمده موردمراجعه مقلّدان هستند. بخشى براى گرفتن راهنمايى هاى فقهى و بخشى نيز براى حسابرسى و وجوهات. برخى از بعثه ها به كارهاى فرهنگى هم مى پردازند و با شخصيت هاى شيعه و غير شيعه ساير كشورها ملاقات ها و ديدارهايى دارند.

گفتنى است، آخرين جمعه مدينه، سوّم بهمن (اول ذى حجه به تقويم سعودى) آقاى عمرى، برخى از اعضاى بعثه هاى مراجع و بسيارى از روحانيون بعثه مقام معظم رهبرى را براى ناهار به باغ خود دعوت كردند. حاضران بيش از يك صد نفر بودند.

افرادى از بعثه آيات: سيستانى، حكيم، تبريزى، سيد صادق شيرازى و نيز افرادى مانند سيد محمدتقى مدرسى در اين محفل حاضر بودند. جلسه ياد شده صرفاً يك ديدار و شركت در ناهار بود و هيچ گفتگويى در آن صورت نگرفت. در آخر با مصافحه تك تك افراد با شيخ عَمْرى، جلسه به پايان رسيد.

دفاتر بعثه در مكه، همه نزديك بعثه رهبرى هستند و ساختمانهايى در دو سوى بعثه به عنوان دفتر و ساختمانى هم براى آنان به عنوان محل استراحت با هزينه خود آنان در نظر گرفته شده است. نشريه زائر در روز دوشنبه، نشانى تمامى دفاتر بعثه ها و شماره تلفنهاى آنها را براى زائران اعلام كرد.

عنوان محل اقامت علما، بر اساس قوانين سعودى، مى بايست كلمه بعثه در آن به كار نرود. بلكه به جاى آن «هيأت اعزامى» باشد. اين قاعده توسط عموم دفاتر حفظ شده و براى مثال روى تابلوى ورودى يكى از اين دفاتر آمده است: «اقامتگاه جمعى از علما و مدرّسين حوزه علميه مشهد مقدس، حسينيه مرجع عالى قدر مرحوم آيت اللَّه سيد عبداللَّه شيرازى». اين استثنايى است براى يك عالمى كه پازده سال پيش درگذشته و هنوز هيأت اعزامى وجود دارد.

ص:354

نشريه زائر، شماره 15، ضمن گفتگويى با نويسنده اين سطور، خواست تا گزارشى از يك اثر تاريخى- ادبى در باره حج بدهد كه متن زير حاصل آن گفتگو است:

اشاره: در تاريخ اسلام، از منابع گرانسنگ و ارزشمند، سفرنامه هاى حج است كه از چندين منظر داراى اهميت مى باشد. سفرنامه هاى پيشين، به لحاظ توصيف جغرافياى طبيعى، انسانى، اجتماعى، فرهنگى و بالاخره سياسى همواره مورد توجه پژوهشگران علم جغرافيا بوده است. اما در ميان سفرنامه ها، گاهى به تحفه هايى برمى خوريم كه علاوه بر ويژگى فوق از «متن ادبى و نظم شعرى» ارزنده اى برخوردار هستند كه به لحاظ «ميراث ادبى، مذهبى و ملّى» در خور تأمّل جدّى مى باشند.

آگاهى يافتيم كه حجت الاسلام والمسلمين رسول جعفريان، كه در احياى يكى از سفرنامه هاى عصر صفوى اقدام نموده و آن را منتشر كرده اند، به حج مشرف شده اند.

از اين رو، به حضور ايشان رسيديم تا از اثر اين بانوى گمنام اما اديب عصر صفوى، خوشه اى برگيريم.

ضمن تشكر از قبول گفتگو، به عنوان مدخل و ورود به بحث، اشاره اى به تاريخچه سفرنامه نويسى حج بفرماييد؟

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، بخشى از منابع تاريخى حرمين شريفين، از همان دوره بسيار قديم، با عنوان «سفرنامه هاى حج» نشر يافته است. براى نمونه، مى توان به سفرنامه ناصرخسرو، ابن جبير، ابن بطوطه و ... اشاره كرد. همچنين برخى از كتب، در اسم، كتاب جغرافى هستند، ليكن در واقع سفرنامه حج مى باشند؛ مانند: المسالك و الممالك.

اين حركت ادامه يافته تا اينكه به قرن هشت مى رسيم. از آن به بعد، متأسفانه (به خصوص در شرق) سفرنامه خاصى نوشته نشده است. در قرن يازده سفرنامه هايى از بلاد مغرب منتشر شد ولى در بلاد ايران چيزى انتشار نيافت. فقط كتابها و رساله هاى جغرافى موجود است. شايد يكى از بهترين آنها رساله اى است درباره بازسازى كعبه در سال 1039، نوشته زين العابدين كاشانى كه اطلاعات دقيقى به دست داده است. در مورد

ص: 355

بازسازى كعبه بايد بگويم كه از سال فوق تا سال 1417، بازسازى صورت نگرفته است.

در سال 1417، سعوديها، دو مرتبه ديوارها را برداشتند و با حفظ مصالح قبلى و سنگهاى پيشين، آن را ساختند.

اشاره اى هم به وضعيت سفرنامه هاى سالهاى اخير بفرماييد.

ادبيات سفرنامه نويسى، عمدتاً از دوره اواسط قاجاريه است. اصل اين حركت ادبى هم به تأثير از سفرنامه هاى اروپايى است. نويسنده ها بيشتر مرد هستند. هرچه به آخر دوره قاجاريه نزديك مى شويم تعداد اين سفرنامه ها بيشتر مى شود. سازمان حج و زيارت، طى سالهاى اخير تعدادى از اين سفرنامه ها را منتشر كرده و فصلنامه «ميقات حج» هم تعدادى ازآنها را به چاپ رسانده كه موجب زنده شدن آن ادبيات گرديده است.

اين سفرنامه ها را چگونه تقسيم بندى مى كنيد؟

يك تقسيم بندى در اين سفرنامه ها، تقسيم بندى به سفرنامه هاى «منثور» و «منظوم» است. تعداد سفرنامه هاى منظوم بسيار اندك اند. علّت آن هم اين است كه سفرنامه را نمى شود به صورت شعر نوشت؛ چون اماكن و جاى ها و ... بايد به شكل منظوم و شعر آورده شود كه كارى بسيار دشوار است. البته در ادبيات فارسى؛ منظومه خاقانى را در مورد حج داريم ولى شكل سفرنامه اى، ندارد.

حضرت عالى يكى از اين سفرنامه هاى منظوم را احيا كرده ايد، اگر ممكن است بفرماييد كه آن، چه ويژگى هايى دارد؟

در ميان اين ادبيات و ميراث سفرنامه اى، يك «تحفه ادبى»، بسيار عالى است كه:

اولًا: سفرنامهِ باارزشى است، چون دربردارنده اطلاعات عالى جغرافيايى و غيره است.

ثانياً: از دوره صفويه است. ما از دوره صفوى سفرنامه ديگرى نداريم كه گزارش سفر از مسيرهاى راه تا مكه معظمه، باشد.

ثالثاً: منظوم است؛ يعنى تنها سفرنامه نيست بلكه يك اثر و حتى مى توانم بگويم

ص: 356

شاهكار ادبى هم است.

رابعاً: سراينده آن يك زن است. شايد اين موجب شد كه دو سال قبل در كنفرانس صفويه شناسى در لندن، يك خانم متخصّص صفوى با نام «كاترين بابايان» اين منظومه را به عنوان موضوع مقاله خود انتخاب كرده بود. به هر حال اين هم يك پديده شگفتى است كه ما يك منظومه هزار و چهارصد بيتى، به عنوان سفرنامه حج از يك زن داشته باشيم كه مربوط به يك مقطع تاريخى است و كتاب ديگرى هم در اين موضوع نداريم.

اين شاعره سفرش را چگونه آغاز و از چه مسيرهايى عبور مى كند؟

حكايت اين سفرنامه به اين صورت است كه يك زن، بعد از فوت شوهرش (ميرزا خليل رقم نويس، كه طبعاً از ادباى آن زمان بوده، چون متن فرامين را مى نوشته) تصميم مى گيرد به حج برود. زنِ بسيار فرهيخته اى است. تصميم مى گيرد كه تمام احساسات، برداشت و شناخت خودش را از حج، به شكل اشعار منعكس كند.

اشعارش بسيار روان، آرام و بدون اشكال است. از حيث ميراث ادبى، تاريخ حرمين شريفين و مسير منتهى به حرمين، اثرى ارزشمند است.

يكى از ويژگيهاى مهم اين كتاب آن است كه مسير حج در آن زمان را به خوبى بيان كرده است. از اصفهان شروع كرده. سپس به كاشان، قم، ساوه، قزوين، زنجان، ميانه، تبريز، نخجوان، ايروان و از آنجا وارد كشور عثمانى شده، سپس به فرات، حلب، دمشق، مدينه، و در آخر به مكه معظمه مى رسد.

در اين سفرنامه مردمان بسيارى از شهرها، وصف شده اند. به طور متوسط از نيمى از شهرها بدگويى و از نيمى ديگر ستايش شده است. تعدادى از خويشانش در دولت آباد (از توابع قزوين) و برخى هم در اردوباد بوده اند كه ملاقاتهايى با آنها هم داشته است.

علاوه بر ويژگى ادبى، آيا ويژگى مذهبى و ملى بارزى هم دارد؟

يك احساس وطنىِ بسيار عالى در اين سفرنامه وجود دارد. در وقت خروجش از ايران، آن احساس وطنى- ملى را نشان مى دهد.

علاوه بر احساس وطنى، يك احساس مذهبىِ شيعى هم در آن هست:

زبانها بسته شد از نام حيدر دكانها تخته شد از بيع گوهر

ز بيم روميان چون موش گشتند چو شمع صبحگه خاموش گشتند

سحر از سرزمين شاه ايران روان گشتند با آه و به افغان

در مسير حركت از كشورهاى مجاور، آيا به اتفاقاتى كه در سفرهاى آن زمان مرسوم بود، اشاره اى دارد؟

وقتى وارد محدوده عثمانى مى شود، دشواريهاى راه را وصف مى كند.

عمده اش، سدّ كردن راه كاروان و گرفتن مالياتهاى سنگين است. حتى يك جا چون دوبار خواستند ماليات بگيرند، زائران با مأموران درگير مى شوند. عجم آغاسى كه رييس كاروان ايرانى ها بوده، شمشير مى كشد؛ ديگران هم وارد صحنه درگيرى مى شوند و در نهايت موفق مى شوند راهشان را ادامه دهند.

كشيدند از كمر شمشيرها را رها كردند از زه تيرها را

مسير ادامه مى يابد. شهرها و روستاها را، يكى پس از ديگرى وصف مى كند. نكات دقيق جغرافيايى، روحيات مردم، خوراكى هاى آن شهرها و روستاها، تا آنجا كه دستگيرش شده، ثبت مى شود.

در اين مسيرها آيا به كشور يا شهرى كه احساس آرامش و امنيت بيشتر كرده باشد، اشاره مى كنند؟

بله در عراق از شهر حلب توصيف مثبت دارد.

در شهر حلب احساس شاعره ما اين است كه اين شهر مثل ايران و اصفهان است.

شبيه اصفهان ديدم حلب را به ايران توأمان ديدم حلب را

به دكان و به بازار و به ميدان همه چيزش مهيّا چون صفاهان

بعد از عراق، وارد كدام كشور مى شوند و آنجا چگونه ابراز احساسات مى كنند؟

اين مسير را ادامه مى دهد تا اينكه به حلب و بعد دمشق مى رسد. دوباره

ص:357

ص: 358

احساسات مذهبى وى گل مى كند. به ياد كاروان اسراى كربلا مى افتد.

رسيدندى چو بر دروازه شام به چشمم شد سيه آن روز چون شام

جدا هر عضو من آمد به افغان كز اينجا بد عبور آل سفيان

در ايامى كه كردند از ستيزه سر شاه شهيدان را به نيزه

در آغاز ورود به مدينةالنبى، چه احساسى داشته اند؟

از دمشق، كاروان با شتاب حركت مى كند تا به نزديكيهاى مدينه مى رسد. رييس كاروان، يكى از پاشاهاى عثمانى است. اينجا احساسات بر او غلبه مى كند. لحظه ورود به مدينه است. زنى كه چندين ماه، براى رسيدن به حرمين شريفين، انواع مشقّات را تحمّل كرده و حتى يك بار نزديك بوده از كوه پرت شود و به طور معجزه آسا نجات مى يابد، حالا به مدينه نزديك مى شود. دو فرسخ مانده به مدينه، كاروانيان بى مهابا حركت مى كنند:

دو فرسخ همچون سرسر مى دويدند نه با پا بلكه با سر مى دويدند

كه تا شهر مدينه شد نمايان ز پشت كوه چون خورشيد تابان

در اينجا صداى تكبير همه بلند مى شود. شاعره ما از دل خود مى پرسد:

به دل گفتم دلا اينجا مدينه است كه دائم مهر او در قلب و سينه است؟

بگفتا آرى اين يثرب زمين است مقام و مرقد سالار دين است

پس از زيارت پيامبر صلى الله عليه و آله به بقيع مى رود و احساساتش را نسبت به امامان بقيع عليهم السلام اينگونه بيان مى كند:

بقيع از نور مرقدهاى ايشان منوّر گشته چون خورشيد تابان

حسن آن ميوه قلب پيمبر سُرُورِ سينه زهرا و حيدر

دوم مولى على بن الحسين است امام ساجد و نور دو عين است

سيم باقر شهِ علم اليقين است امام پنجم و سالار دين است

ص: 359

چهارم باشد آن مولاى برحق كه دين و مذهب از وى يافت رونق

پس آنگه رو سوى زهرا نمودم به درگاهش جبين خويش سودم

وقتى از نزديك قبور بقيع و سادگى آن را مى بيند، ناله اش بلند مى شود:

نديدم اندر آن ارض مطهّر به جز نور فروزان زيب ديگر

ميان يك ضريحى چهار مولاى گرفته هر يكى در گوشه اى جاى

زمينى كو بُدى بالاتر از عرش به كهنه بوريايى گشته بُد فرش

از همانجا شاه ايران را مورد خطاب قرار مى دهد كه چرا در فكر بازسازى بقيع نيستى؟ به او مى گويد: فرش بفرست؛ قنديل بفرست. آنجا را زينت ده.

مع الأسف شاعره ما دو روز بيشتر در مدينه نيست تا اين احساساتش را بيشتر بيان كند. براى تأمين امنيت خودش مجبور مى شود همراه قافله سالار عثمانى راهى مكه شود تا از اعراب طول راه آسيبى نبيند.

در لحظه ورود به مكه چه احساسى داشته است؟

وى در مسجد شجره مُحرم مى شود و مسجد شجره را وصف مى كند. مى آيد به سمت مكه، در نزديكى بطحا، كه نزديكى هاى حِجون است، توقف مى كنند كه در واقع لحظه ورودش به مكه است. اينجا كه احساس مى كند به آرزوى ديرينش رسيده، بيتى از نظامى نقل مى كند:

چه خوش باشد كه بعد از انتظارى به اميدى رسد اميدوارى

اولين نگاه خود به كعبه را توصيف كرده است؟

مى گويد وقتى وارد مسجدالحرام شدم، زبانم بند آمد. مدهوش شدم. اصلًا ديگر نمى توانستم يك كلام صحبت كنم.

چون صورت لال بودم تا زمانى بدين منوال بودم تا زمانى

ز بعد ساعتى باز آمدم هوش ولى گرديده بود نطقم فراموش

آرام آرام، احساس آرامش مى كند و زبان مى گشايد. سپس شروع مى كند به وصف خانه يزدان، كه بسيار جالب است.

ز وصف خانه يزدان چه گويم كه بالاتر بود از آنچه گويم

بلا تشبيه گويا نوجوانى به قامت بود چون سرو روانى

قباى مخمل مشكين به بر داشت كمر را بسته از زرين كمر داشت

حجر در آستانش پاسبان بود رخ او بوسگاه حاجيان بود

در اينجا است كه مى گويد: «بار گناهان را زمين گذاشتم و آرامش به دلم برگشت.»

پس از آن، براى انجام اعمال به عرفات و مشعر مى رود و همه اين اماكن را وصف مى كند.

در ادوار گذشته به مناسبت عيد قربان در منا، حاجيان و امراى وقت، جشن برگزار مى كردند. آيا از آن جشن هم توصيفى دارد؟

بله، در آن زمان حاجيان در منا، روز عيد، جشن مفصّل مى گرفتند كه غوغايى بوده است! ولى متأسفانه الآن تعطيل شده است. شاعره ما در وصف آن جشن مى گويد:

كنون بشنو تو از وصف چراغان كه كردندى فروزان آل عثمان

چنان جشنى دو شب اندر منا شد كه زهره بعد رقاصى به پا شد

دو فرسخ شد چراغان كوه و صحرا كه نتوان وصف آن را كرد انشا

به هر سو تا كه كردى چشم كس كار فروزان بُد چراغان چون گل نار

به عنوان آخرين سؤال بفرماييد، هنگام وداع از حرمين چه احساسى داشته است؟

در هنگام خداحافظى مى گويد:

ز بعد هفت روز از عيد قربان نمود آن پادشاه پادشاهان

مرخص از حريم خويش ما را بيا بنگر تو اكنون ماجرا را

و يكى از شاه بيت هايش را در وقت تمام شدن سفرنامه اش مى گويد كه:

چه خوش بُد كعبه گر رفتن نمى داشت چو رفتن داشت برگشتن نمى داشت

او بار ديگر به مدينه برمى گردد، پنج روز توقف كرده، سپس به ايران برمى گردد، آن هم گويا از همان مسيرى كه آمده است. آخرين شهرى كه در برگشت ياد مى كند، شهر حلب است و ما ديگر شعرى و خبرى از او نداريم.

از اينكه در اين گفتگو شركت نموديد، سپاسگزاريم.

ص:360

ص:361

ص: 362

عزيز، تشكيلات اجرايى، تحت عنوان «ستادهاى حج» در طول موسم حج تمتّع توسط سازمان حج و زيارت داير مى گردد.

از آنجا كه دفتر نمايندگى سازمان حج و زيارت، در طول سال، در عربستان فعال است، بنابراين در موسم حج تمتّع نيز مسؤوليت برنامه ريزى، ساماندهى، هدايت و نظارت بر ستادهاى عملياتى حج را بر عهده دارد.

مقرّ اين نمايندگى در مكّه مكرمه قرار دارد و معاونتى از آن نيز در مدينه منوره فعاليت مى كند.

نماى كلّى تشكيلاتِ مجموعه ستادهاى حج چنين است كه ستادى به نام مكّه مكرمه و جدّه، امور مربوط به فرودگاه جده و مسائل جارى حج در مكه مكرمه را به انجام مى رساند و همچنين ستاد مدينه منوره در مقطع مدينه قبل و مدينه بعد، در خدمت زائران است و در قالب شرح وظايف خود، انجام وظيفه مى كند.

موضوع فعاليت هاى ستاد مدينه منوره عبارتند از: حمل و نقل، تداركات و اسكان زائران كه اين موضوعات در قالب واحدهايى تحت عنوان: تداركات، مسكن، حمل و نقل درون شهرى، حمل و نقل هوايى، حمل و نقل بين شهرى، امور مالى، دفترى، امداد و حراست و ... جريان دارد. به علاوه نمايندگان اعزامى از طرف وزارت پست و تلگراف و تلفن، جهت انجام امور پستى و مخابراتى و همين طور نيروهاى منتخب وزارت امور خارجه، براى ارائه خدمات كنسولى پى گير مسائل رفاهى و حوادث زائران در ستادها مستقر هستند. ضمن اينكه نمايندگانى از سوى دستگاههاى نظارتى كشورمان؛ مانند سازمان بازرسى كلّ كشور و ... بر روند امور جارى و برنامه ها نظارت مى كنند. تعدادى از نيروهاى مذكور در داخل ستاد به كار روزانه اشتغال دارند و عدّه اى نيز در مراكز و مقرهاى مربوطه، در خارج از ستاد مركزى؛ مثل انبارها، تداركات، آشپزخانه هاى متمركز، كشتارگاه، فرودگاه مدينه و مسجد شجره و مؤسسه رده، مدينه و ... مستقر مى باشند.

شاكله ستادهاى مذكور در مكّه مكرمه، به لحاظ وسعت كار و عظمت و فشردگى و سنگينى آن، نسبت به مدينه، قدرى متفاوت است. براى مثال، واحدهاى ديگرى مثل توزيع اتوبوس مشاعر و تقسيم خيمه هاى منا و عرفات و يا طرح قربانى و ... را نيز بايد بر

ص: 363

مجموعه واحدهاى پيشگفته افزود.

شايان ذكر است برادران شاغل در فرودگاه جده، كه وظيفه جابه جايى و انتقال زائران ورودى و خروجى را بر عهده دارند، با نظارت مستقيم مسؤول ستاد مكه مكرمه صورت مى گيرد و از اين منظر مى توان گفت: ستاد جده در واقع واحدى از ستاد مكه شمرده مى شود.

از كارهايى كه در زمينه سازماندهى ستادهاى حج تمتّع، چند سال است به مرحله اجرا در آمده، عبارت از اين است كه ستادهاى فرعى در مدينه و مكه داير گرديد و با اين طرح، مدينه برحسب حضور زائران به سه منطقه وشهرمكه نيز به شش منطقه تقسيم شده است. در واقع زائران ومديران، بااستقرار ستادهاى فرهنگى دربسيارى موارد، نيازى به مراجعه به ستاد مركزى ندارند ومى توانند مشكلات خودرا درهمان منطقه مطرح كنند و به نتيجه برسند. مديران كاروان نيز با مسؤول منطقه خود، جلسات روزانه دارند. در هر منطقه، بخش هاى حمل و نقل درون شهرى و اسكان و تغذيه وجود دارد كه در حوزه مربوط عمل مى نمايند. از جمله تحوّلات در برنامه هاى سال جارى مى توان پيش بينى يك نفر در تركيب ستادهاى فرعى مناطق 9 گانه مدينه و مكه به عنوان معاون منطقه را ذكر كرد. گفتنى است رؤسا و معاونان مناطق مذكور از ميان مديران كل حج و زيارت استانهاى كشور انتخاب شده اند و چون با مسائل و روحيات زائران و عوامل خدماتى استانِ خود آشنايى كامل دارند، با درك بهترى به حل وفصل مشكلات خواهند پرداخت.

ص: 364

3. در نگهدارى اموال مالك ساختمان كوشا بوده و نسبت به صدمه خوردن به حقوق جامعه و حق الناس حساس باشيم.

4. از سيگار كشيدن در اماكن عمومى و داخل اتاق و به ويژه در محدوده حرمين شريفين خوددارى گردد.

5. به منظور حفظ شؤون زائران ايرانى، از فروش اجناس به طور جدى پرهيز شود.

6. از اشيا و اموال شخصى مراقبت نماييد. به خصوص مراقب تلفن همراه خود باشيد. به هرحال هنگام جابه جايى و پس از رسيدن به مقصد، دقت كنيد تا چيزى از اثاثيه و مدارك شما در اتوبوس يا ... جاى نماند.

7. تردّد بى مورد در سطح شهر و اتلاف اوقات گرانبها، علاوه بر لطمه معنوى، باعث كاهش انرژى و بنيه جسمانى شما خواهد شد.

8. در كارهاى داخل كاروان و همچنين بارگيرى و تخليه اثاثيه به يكديگر كمك كنيد.

9. اساساً حج به جهت محدوديت زمانى ومكانى وازدحام جمعيت ولزوم جابه جايى مكرر و ... توأم با دشواريهايى است. از اين رو، آمادگى لازم براى تحمّل مشكلات ضرورى است.

10. حداكثر استفاده از حضور مؤثّر روحانى و پزشك و مدير كاروان كه تمام دانش و تجربه خود را وقف زائران عزيز نموده اند، به عمل آيد.

11. پرهيز از ورود به بحث هاى مناقشه آميز با ديگران؛ اعم ازايرانى و غيرايرانى.

12. از همراه داشتن اقلام و اشياى ممنوعه، در طول سفر بپرهيزيد.

13. رعايت مقرّرات اجتماعى و سياسى عربستان سعودى در زمينه حج و غير آن كاملًا ضرورى است و به نفع زائران مى باشد.

14. معمولًا سطح ساختمانها و سنگ فرش مساجد و معابر به خصوص هنگام شستشو و ريزش باران، لغزنده است، لذا احتياط ضرورى است.

15. هنگام استفاده از آسانسور (آسان بر) به ظرفيت آن توجه نماييد.

16. هنگام عبور و مرور از بزرگراهها، مقرّرات راهنمايى و رانندگى جداً رعايت شود.

ص: 365

17. خواهران گرامى شؤون اسلامى را در همه حال مراعات نمايند.

18. براى وضو گرفتن از ظروف و منبع هاى آب داخل حرمين و شريفين استفاده نگردد.

19. مأموران ذى ربط عربستان از بردن مواد خوراكى و اجناس و اثاثيه به داخل حرمها جلوگيرى مى كنند.

20. از خوابيدن، شوخى كردن، بلند صحبت كردن، سيگار كشيدن و عكاسى و فيلمبردارى در حرمها و مساجد خوددارى گردد.

21. كارت شناسايى و آدرس و تلفن ساختمان خود را هميشه همراه داشته باشيد.

22. از پياده روى در مسيرهاى طولانى، به خصوص قبل از ايام تشريق خوددارى نماييد.

شايان ذكر است، توصيه هاى ايام تشريق و همچنين مسائل مربوط به بار و گمرك، در زمان مناسب، به آگاهى خوانندگان عزيز خواهد رسيد.

ص: 366

وى تصريح كرد: «به علّت مشكلات متعدّدى كه در آشپزخانه هاى كاروانها وجود دارد و بيشتر آنها با استانداردهاى ما همخوانى ندارد و همچنين الزام دولت عربستان به عدم پخت غذا در ساختمانهاى مركزى مكه و مدينه، تصميم گرفته شد از طرح تغذيه متمركز استفاده شود.»

معاون تغذيه ستاد مكه افزود: «از سال 1380 به صورت محدود در برخى مجتمع هاى مسكونى درمكه ومدينه، اين طرح اجراشد، به اين صورت كه به جاى آنكه هركاروان در آن مجتمع جداگانه پخت كند، به صورت متمركز وبامديريت واحد غذاتهيه وتوزيع شود.»

شيبانى گفت: «اما از سال گذشته كه طبخ غذا در منطقه مركزى مدينه ممنوع شد، طرح آشپزخانه متمركز در اولويّت كارى سازمان حج و زيارت قرار گرفت.»

به گفته وى، اجراى اين طرح در سال گذشته، بدليل عدم تجريه و نداشتن الگوى قبلى، با مشكلاتى مواجه بود؛ چرا كه هم وقت كافى براى انتخاب نيروها وجود نداشت، هم آشپزخانه هاى متمركز تجهيز نشده بود و هم كاروانها در اين زمينه به خوبى توجيه نشده بودند.

طرح آشپزخانه متمركز، سال گذشته در مكه با در اختيار گرفتن يك آشپزخانه و تهيه غذا براى ده هزار نفر آغاز شد.

شيبانى گفت: «اما امسال سازمان، سرمايه گذارى خوبى در اين زمينه كرده و با دعوت از افراد خبره و متخصص، جلسات كارشناسى متعددى را از مدتها قبل آغاز و راهكارهاى مختلفى را براى انتخاب بهترين فرمول برگزار كرده است.»

وى افزود: «برخلاف سال گذشته، امسال در طرح آشپزخانه متمركز از نيروهاى ثابت استفاده مى شود و در موارد اضطرارى نيز آشپزهاى كاروانها به خدمت فراخوانده مى شوند.

در سال گذشته براى اداره آشپزخانه متمركز، از آشپزهاى كاروانها استفاده مى شد كه بدليل عدم آشنايى و هماهنگى آنها با يكديگر، نتيجه كار چندان مطلوب نبود. اما براى اداره آشپزخانه در حج امسال، بعد از انتخاب مديران آشپزخانه ها، آشپزهاى مناسبى معرفى و پس از يك دوره آموزشى سه روزه، شامل كلاسهاى بهداشت و توجيه طرح متمركز، آشپزها مورد گزينش قرار گرفته و پس از طى آزمايشهاى دقيق پزشكى و معاينات جسمى، مصاحبه و امتحان عملى، بهترين و كارآمدترين آشپزها براى اجراى اين طرح انتخاب شده اند.

ص: 367

به گفته معاون تغذيه ستاد مكه، دو متخصّص بهداشت نيز با نظارت بر آشپزخانه هاى متمركز، امور بهداشتى را به دقت كنترل مى كنند.

وى گفت: «همچنين در حج امسال، يك آشپزخانه جديد نيز با شرايط مطلوبى احداث شده و كار پخت غذا از 25 دى با طبخ روزانه يكهزار غذا آغاز شد.»

شيبانى افزود: «طرح تغذيه متمركز، يك طرح آزمايشى و موقّت نيست و با توجه به الزامات دولت عربستان، به عدم پخت در مناطق مركزى شهر و با توجه به ملاحظات سازمان براى صرفه جويى در وقت، نيروى انسانى و هزينه، پيش بينى مى شود در سالهاى بعد، اين طرح گسترش يابد و به تمام كاروانهاى ايرانى تعميم داده شود.»

وى افزود: «در حال حاضر، كاروانهايى تحت پوشش اين طرح قرار گرفته اند كه ساختمانهاى آنها داراى آشپزخانه هاى مناسب براى طبخ غذا نيست. همچنين استانهايى كه غذاهاى محلّى و يا فرهنگ تغذيه خاصى دارند، شامل اين طرح قرار نگرفته اند، بلكه تلاش شده تااستانهايى كه ذائقه غذايى مشابهى دارند، تحت پوشش اين طرح قرار گيرند.»

شيبانى بالاترين ميزان پخت دو آشپزخانه متمركز را 25 هزار نفر در روز اعلام كرد.

وى گفت: «ارزيابى هاى انجام شده نشان مى دهد، كيفيت غذا مطلوب و رضايت بخش بوده و طرح تا اين لحظه موفقيت داشته است.»

شيبانى برخى كاستى ها در اين زمينه را غير قابل پيش بينى دانست و گفت:

«در برخى موارد به علت تصادف خودروى حامل غذا و يا بارندگى و آب گرفتگى خيابانها، در انتقال به موقع غذا اخلال به وجود مى آيد كه تلاش همكاران ما بر اين است اين موارد به حداقل ممكن برسد.»

وى اعلام كرد: «براى اوّلين بار امسال براى طبخ غذا از گوشت تازه گوسفند حداكثر 48 ساعت بعد از تاريخ ذبح آن، استفاده مى شود و گوشت مرغ نيز بر خلاف سالهاى گذشته، از مرغ تازه كشتار عربستان مصرف مى گردد.»

شيبانى مواد غذايى مورد استفاده در كاروانهاى ايرانى را مرغوبترين نوع آن در بازارهاى عربستان دانست و گفت: «برخى اقلام غذايى نيز كه كيفيت مطلوبى ندارد، از ايران خريدارى و به مكه و مدينه منتقل مى شود.»

معاون تغذيه ستاد مكه در خصوص چگونگى پذيرايى از حجاج، در ايام تشريق

ص: 368

گفت: «براى تمامى حجاج، دو نوبت غذاى گرم، سه نوبت غذاى بسته بندى و چهار نوبت غذاى حاضرى پيش بينى شده است.»

شيبانى به آشپزهاى كاروانها توصيه كرد در سرو غذا براى حجاج دقت كافى نموده و تمام تلاش خود را براى جلب رضايت زائران و خدمت شايسته به آنها صرف نمايند.

ص: 369

فاتحه به روح بلند امام خمينى قدس سره، مجدّد و مبتكر وحدت جهان اسلام، رسماً كار خود را آغاز كرد. سپس برنامه همخوانى (تواشيح) توسط يكى از كاروانهاى مازندران اجرا شد.

در ادامه، حجت الاسلام والمسلمين زمانى، مسؤول واحد اهل سنت بعثه مقام معظم رهبرى، به حضار خيرمقدم گفت. وى در مورد خدمات دفتر اهل سنت بعثه مقام معظم رهبرى اظهار داشت: تا حاكنون هيچ كشور و بعثه اى به اندازه بعثه جمهورى اسلامى ايران، به برادران اهل سنت جهت امور مختلف مذهبى، امكانات و خدمات نداده است.

وى بخشى از اين خدمات را اينگونه برشمرد:

1. انتخاب بالاترين علماى اهل سنت جهت اعزام به حج.

2. تقويت علمى بنيه اهل سنت توسط برگزارى برنامه هاى آموزشى مناسك حج، مطابق هر مذهب.

3. برگزارى آزمون براى متقاضيان فعاليت به عنوان روحانى كاروان اهل سنت.

4. سرويس دهى در مراسم حج براى حل مشكلات.

5. انتشار كتابهاى ويژه فقه حنفى و شافعى.

6. استقرار شوراى افتا براى زائران اهل سنت در بعثه.

7. برگزارى هم انديشى (سمينار) هاى متعدد.

آنگاه نماينده مقام معظم رهبرى و سرپرست حجاج ايرانى، ضمن عرض خيرمقدم به همه ميهمانان از ايران و ساير كشورها، گفت:

«اميد است به بركت خانه توحيد و اين همايشها، وحدت جهان اسلام تقويت و تحكيم يابد و زمينه براى حكومت جهانىِ ارزشهاى اسلامى فراهم گردد ... موضوع اين همايش بسيار مهم وضرورى است. احياگر حج ابراهيمى، امام خمينى قدس سره در طول عمر با بركتش، به خصوص درپيامهاى حج خود، اساسى ترين مطلبش، همين بودكه حج تنهاعبادت نيست بلكه سياست هم هست. حج، كامل ترين برنامه اسلام براى اداره زندگى بشر است.»

وى در ادامه گفت:

«حج بالاترين عبادت براى چشيدن طعم شيرين معرفت و محبّت خداوند است.

ص: 370

بهترين وسيله براى انس با خداست. البته به شرطى كه زائر خداوند عمق اين دعوت را درك كند. هرچه معرفت زائر بيشتر باشد، از اين بُعدِ حج بيشتر استفاده مى كند ...

حج تنها عبادت نيست بلكه در كنار ابعاد فردى و عبادى، ابعاد اجتماعى و سياسى هم دارد. وقتى مى گوييد «لَبَّيكَ لا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيك»، تنها لات و هُبلِ چهارده قرن قبل را نفى نمى كنيد بلكه همه قدرتهاى طاغوتى و شيطانى و استكبارى با اين شعار نفى مى شوند. حج شرك زدايى در عرصه سياست و جامعه هم هست.

وى در ادامه گفت:

«مقام معظم رهبرى در اوّلين پيام خود در سال 68، نكته بسيار جالبى را مطرح مى كنند؛ حج ابراهيمى و محمدى صلى الله عليه و آله، علوى و حسينى عليهما السلام آن است كه در آن توجه به خدا و پناه بردن به حكومت و قدرت او، با پشت كردن به قدرت طواغيت و جباران همراه باشد. زمزمه مناجات سالار شهيدان و سيد شباب اهل جنت در عرفات چه زيبا، اين هر دو را در يك سخن مى سرايد كه حج تجلّى عبادت و سياست است.»

سپس مولانا عبدالرحمان سربازى، امام جمعه چابهار، به عنوان دومين سخنران در جايگاه حضور يافت. وى ضمن تشكر از بعثه مقام معظم رهبرى و واحد اهل سنت و همكاران آن، كه مقدمات اين همايش را آماده كرده اند، گفت:

«حج آخرين ركن ركين اسلام است. وقتى حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله در مقام شجره و ميقات، لبيك مى فرمودند تمام ذرّات خاك و ريگهاى وادى عتيق و برگهاى درختان، همزمان با او لبيك مى گفتند ...

ايشان نحوه حج ابراهيمى را به جهانيان تعليم فرمود و درس وحدت را آموخت.

همچنانكه مكه را محلّ امن براى جهانيان؛ اعم از انسانها، حيوانات، حشرات، درختان و ساير موجودات زنده قرارداد.»

مولانا عبدالرحمن در ادامه گفت:

«رسول اكرم، با شعار «لا فَخْرَ لِعَرَبِيّة عَلى عَجَمِيّ» امتيازات شعار و رسوم

ص: 371

جاهليت را زير پا گذاشت، ولذا حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام در نهج البلاغه، در فرازى، فلسفه حج را وحدت مى داند و مى فرمايد: خداوند حج را وسيله نزديكى مسلمانان قرارداده است. حج در حقيقت تبلور شكوه وحدت اسلامى و تجلّى قدرت امت اسلام و نمايشگاه حضور همدلان و همراهان است كه ناهمگونى صورت را با همگونى سيرت پيوند مى زند تا شعار اتّحاد اسلامى را بالاتر از رنگها و شكلها و اختلافات جغرافيايى و ملّى و نژادى تحقق ببخشند.»

آنگاه آقاى ملّا قادر قادرى، امام جمعه و قاضى محترم دادگسترى پاوه به ايراد سخن پرداخت. وى ضمن تبريك حضور همه عزيزان در كنار حرمين شريفين و سپاس از دفتر واحد اهل سنت بعثه مقام معظم رهبرى گفت:

«حج بر اساس آيه شريفه قرآن، هم منافع دنيوى دارد و هم منافع اخروى و همه ما از زمان حضرت ابراهيم مخاطب و مكلف، هم به برنامه هاى عبادى دين بوده ايم و هم برنامه هاى سياسى و دنيوى آن. وقتى مناسك مختلف حج را نگاه كنيم اين موضوع به خوبى مشهود است ...

ما اگر منصف باشيم، يكى از آثار مهم انقلاب اسلامى، همين تجمع ها و همايشهاست كه موجب عزّت و عظمت جامعه اسلامى است و به ما جرأت حركت و بازگشت به خويشتن داد ولذا يكى از انديشمندان جهان اسلام مرحوم عبدالحميد كش درباره انقلاب ملت ايران مى فرمايد: اى امّت اسلام، «انّ ايران اعْلَت كَلِمَة لا الهَ الَّا اللَّه»، انقلاب اسلامى، زلزله اى در شرق و غرب پديد آورد. بنياد اقتدار غرب را متزلزل ساخت. مسلمانان را بيدار كرد. برگزارى حج به شكل با شكوه و توأم با برائت، يكى از بركات انقلاب اسلامى است.»

در پايان، شاعر معروف اهل سنت، آقاى مولوى قاضى زاده امام جماعت محترم ايرانشهر در جايگاه قرار گرفت و اشعارى را در وصف حج ابراهيمى و تجليل از نبىّ اكرم سرود و در انتها، اشعارى را در تجليل از رهبرى نظام، تقديم حضار محترم كرد.

ص:372

صبح روز دوشنبه، ساعت 11، نماينده ولىّ فقيه عازم ديدار بيمارستان ايرانى در شهر مكه شد. اين محل كه به توصيه ايران، با مشخّصات بيمارستانى، در 1400 مترمربع ساخته شده، براى پنج سال، هر سال به مبلغ 900 هزار ريال اجاره شده است. بخش هاى مختلف اين ساختمان به اورژانس، تخصص هاى مختلف و دفاتر ادارى و غيره تقسيم شده است.

آقاى رى شهرى ضمن ديدار از قسمت هاى مختلف، با برخى از بيماران به گفتگو پرداخت. سن بالاى برخى از بيماران، نشانگر آن بود كه اين افراد از نظارت هيأت پزشكى گذشته اند، در حالى كه توان انجام حج را نداشته اند. ايشان ضمن يادآورى اين نكته از هيأت پزشكى خواست تا پيش از آمدن دقت بيشترى در اين باره اعمال كنند.

پس از آن، ايشان در دفتر رييس بيمارستان حضور يافت و از نزديك در جريان كارها قرار گرفت. در اين ديدار كه آقاى زرهانى هم حضور داشت، آقاى رى شهرى خواستند تا ساختمانى نظير اين ساختمان براى جانبازان ساخته شود. ايشان تأكيد كرد كه البته چنين اقدامى با حمايت بنياد جانبازان امكانپذير است كه مى بايست با توصيه رهبرى اين كار را انجام دهد.

ص: 373

در مراسم حج، عازم عربستان شده اند. وزيران امور دينى، بهداشت، دادگسترى و جنگلدارى از جاكارتا به جده آمده و به مكه مشرف شده اند. مقامات حج اندونزى اعلام كردند كه امسال اندونزى 205 هزار زائر خواهد داشت. سن بالاى زائران اندونزى سبب بروز مرگ و مير قابل توجهى در ميان آنان شده و طى روزهاى نخست نزديك به شصت نفر از آنان درگذشته اند.

ص: 374

ديدگاه هاى ملااحمد نراقى را در باره حج بيان مى كند، درج شده است و همچنان قسمتى براى شماره بعد گذاشته شده است.

* گفتگويى با شاعر روحانى، استاد جواد محدّثى با عنوان «قطره و دريا» به چاپ رسيده كه اشاراتى به ديدگاه هاى كوتاه ايشان در باره مسائل مختلف مربوط به اين سفر دارد. تجربه چند ساله آقاى محدّثى به ضميمه ذوق شاعرانه و ديدگاه لطيف وى، مصاحبه اى خواندنى را پديد آورده است.

* در اين شماره، بخشى از نامه هاى خوانندگان نيز درج شده كه كارى است نو و براى نخستين بار صورت مى گيرد و نشان مى دهد كه زائر بنا دارد به نظريات خوانندگان توجه كند و از آنچه آنان مى نويسند، استفاده بيشترى بنمايد.

* گزارشى از همايش حج عالى ترين تجلّى عبادت و سياست و نيز در پايان برخى از اخبار سياسى داخلى و خارجى درج شده است.

ص:375

مى توان گفت تمامىِ روحانيون كاروانها افرادى باتجربه اند و حتى بسيارى از معين ها، به وظايف خود آشنا هستند، ليكن با اين حال، فهرستى از كارهايى را كه يك روحانى از زمان ورود به مسجد شجره تا پايان اعمال بايد انجام دهد، در اينجا مى آوريم.

گفتنى است اين مطالب به قلم جناب آقاى فلاح زاده نوشته شده است:

* پيش از حركت به سمت مسجد شجره، به زائران يادآور مى شود كه غسل احرام را در هتل انجام دهند و لباس احرام را نيز بپوشند.

* خانم هايى را كه از ورود به مسجد شجره معذورند، نسبت به نذر احرام پيش از ميقات توجيه نموده، صيغه نذر را براى آنان بخواند و نيت احرام و لبيك را بگويد تا در مدينه مُحرم شوند.

و اين نكات را نيز قبل از حركت يادآورى كند:

1. توجيه زائران نسبت به كروكى مسجد شجره و جغرافياى منطقه، براى كمتر شدن تعداد گم شدگان.

2. همراه داشتن ظرفى براى دمپايى ها.

3. همراه نبردن جامه دان و هر محموله ديگرى، به مسجد.

4. با طهارت بودن و وضو گرفتن براى رفتن به مسجد، چون معمولًا احرام پس از نماز انجام مى شود.

در مسجد شجره:

1. هنگام پياده شدن زائران از اتوبوس ها، دستور داده شود كه در كنار اتوبوس توقف كنند و توضيح و راهنمايى هاى لازم به آنها داده شود.

2. رنگ، شماره و تابلوى اتوبوس و محل توقف آن را به زائران توجه دهند.

3. جاى مشخص و علامت خاصى براى راهنمايى آنان مشخص كند؛ مثلًا جهت قبله، گلدسته بزرگ و ...

4. محلّ توقّف خود در مسجد شجره را مشخص نمايد؛ مثلًا اعلام كند، داخل مسجد شجره، در حياطِ وسط يا ابتداى شبستانِ سمتِ قبله يا جلوى محراب يا روبه روى

ص: 376

محراب يا ...

5. محلّى براى افرادى كه گم مى شوند در داخل مسجد مشخص كنند تا در همان مكان بمانند و از آنجا حركت نكنند تا افراد كاروان به سراغ آنان بيايند.

6. خواندن نماز واجب يا مستحبّ احرام در مسجد.

7. جدا كردن افرادى كه سال اوّل تشرّف آنهاست، از ديگران.

8. گفتن نيّت براى كسانى كه حج واجب خود را به جا مى آورند و سپس گفتن نيت براى كسانى كه نايب هستند.

9. (تلبيه)، گفتنِ «لَبَّيك ألّلهُمَّ لَبَّيك ...»

10. كنترل احرامِ افراد، براى آخرين مرحله، پيش از سوار شدن به اتوبوس يا داخل آن، قبل از حركت.

در مكه، اعمال عمره تمتع:

* پيش از حركت زائران براى اعمال، لازم است پس از گرد آوردن آنان، به طور مختصر آنها را نسبت به اعمال توجيه كند.

* حركت زائران براى اعمال، زمانى باشد كه از خستگى راه كاسته شده و گرسنه نيز نباشند. در آغاز ورود به مسجد الحرام و شروع اعمال، مستحبات و آداب آن، به طور مختصر به جا آورده شود.

* پس از ورود به مسجد الحرام، زائران را در جايى كه به خوبى بتوانند كعبه، مقام ابراهيم و حِجر اسماعيل را ببينند، توقف دهد و توضيح مختصرى درباره آنها ارائه كند و در همان هنگام ترتيب اعمال و محلّ قرار زائران پس از هر عمل و پايان عمل را مشخص كند و نيز كسانى را كه ممكن است در اعمالشان مشكلى پيش آيد كه از زائران عقب بمانند يا خداى ناكرده دوستان خود را گم كنند، توجه دهدكه در فلان مكان توقف نمايند.

وظايف روحانى كاروان در اعمال عمره تمتع، به طور مختصر و فهرست وار:

1. جدا كردن افراد ناتوان و معذور، پيش از حركت براى اعمال و تعيين وقت قبلى مناسب براى اعمال معذور و اعلام به آنها.

2. يادآورى طهارت و انجام وضو براى رفتن به مسجد الحرام.

ص: 377

3. لحظات ورود به مسجد الحرام و آغاز اعمال در كنار خانه خدا را به زائران تذكّر و توجه دهد.