سرشناسه : نصيري، عبدالله، 1336 -
عنوان و نام پديدآور : آشنايي با عربستان/عبدالله نصيري.
مشخصات نشر : تهران: مشعر، 1386.
مشخصات ظاهري : 72 ص.
شابك : 4000 ريال 978-964-540-052-9
وضعيت فهرست نويسي : فيپا
موضوع : عربستان سعودي.
رده بندي كنگره : DS204 /ن6آ5
رده بندي ديويي : 953/8
شماره كتابشناسي ملي : 1088557
ص:1
عربستان كشورى آسيايى است و در منطقه استراتژيك خاورميانه قرار دارد و بزرگترين كشور اين منطقه مى باشد. مساحت اين كشور بخش بزرگى از شبه جزيره عربستان يعنى حدود 85 درصد اين شبه جزيره را تشكيل مى دهد. از غرب و شرق به درياى سرخ و خليج فارس مرتبط است و همين دسترسى به آب هاى آزاد اين امكان را براى اين كشور به وجود آورده تا از دو سوى آن براى حمل ونقل هاى دريايى و واردات و صادرات استفاده شود. مرز دريايى اين كشور را حدود 2640 كيلومتر برآورد كرده اند كه بيشترين مرز آبى كشورهاى منطقه است.
عربستان سعودى 2 ميليون و 240 هزار كيلومترمربع برابر با 864 هزارو 869 مايل مربع وسعت دارد. اين وسعت تقريباً 5/ 1 برابر
ص:2
ص:3
ص:4
ص:5
ص:6
ص:7
ص:8
ص:9
ص:10
ايران، سه برابر فرانسه و چهار برابر عراق است ليكن حدود 75 درصد از اين وسعت را بيابانهاى خشك و بى آب و علف پوشانده اند. سه صحراى بزرگ «نفود»، «دهنا» و «ربع الخالى» مهمترين كويرهاى عربستان هستند. عربستان از نظر هندسى بيشتر به شكل يك مستطيل طولانى است به گونه اى كه طولانى ترين قطر طولى اين كشور كه از خليج عقبه شروع و تا بندر جده امتداد مى يابد، 2260 كيلومتر است و قطر ديگر آن كه عرضى است از بندر ظهران در كنار خليج فارس در شرق شروع و تا بندر جده در كنار درياى سرخ ادامه دارد 1260 كيلومتر مى باشد.
كشور عربستان سعودى كه نخستين كشور است كه به نام بنيانگذاران آن ناميده شده است از شمال به كويت، عراق و اردن، از شرق به خليج فارس، قطر و امارات متحده عربى و از جنوب به كشورهاى عمان و يمن محدود است و تمامى مرزهاى غربى اين كشور را كرانه هاى درياى سرخ دربر گرفته است. عربستان به دليل برخوردارى از مرزهاى زمينى 4415 كيلومترى بيشترين اختلافات را با كشورهاى همسايه خود از جمله با دو كشور عربى جمهورى يمن و سلطنت نشين عمان داشته كه در سال هاى اخير براى رفع اين اختلافات گامهايى برداشته شده است.
جغرافيدانان، عربستان را به طور كلى به چهار منطقه و سه ناحيه تقسيم مى كنند. ارتفاعات غربى كه از خليج عقبه شروع و به حجاز و عسير در جنوب پايان مى يابد. منطقه نجد كه در مركز شبه جزيره عربستان است، منطقه احساء كه در سواحل جنوبى خليج فارس قرار دارد و در نهايت منطقه كويرى و بيابانى كه منطقه قابل توجهى از مساحت اين كشور را پوشانده است. اما سه ناحيه عربستان را «تهامه» و «نجد» و «حجاز» ناميده اند كه تهامه از سواحل درياى سرخ تا سرزمين نجران است. ناحيه نجد شامل منطقه وسيعى در مركزيت عربستان است و كانون شكل گيرى فرقه وهابيت و دولت سعودى است و سرانجام ناحيه حجاز كه از شمال غربى شروع و تا جنوب غربى كشور امتداد دارد و شهرهاى مقدس مكه و مدينه و نيز بندر استراتژيك جده را در بر گرفته است.
كشور عربستان سعودى در منطقه نيمكره شمالى و نزديكى خط استوا واقع شده و به همين دليل خورشيد بر اين كشور به صورت مستقيم مى تابد به گونه اى كه درجه حرارت در برخى مناطق اين كشور بسيار طاقت فرساست. به دليل همين نزديكى به استوا اختلاف دما و نيز مدت روشنايى و تاريكى بين فصول اختلاف اندكى وجود
ص:11
ص: 12
دارد. به دليل وجود صحراها و گرماى شديد هوا، ميزان نزولات جوى در عربستان بسيار اندك است به گونه اى كه در رياض سالانه حدود يكصد ميليمتر و در جده تا 85 ميليمتر باران مى بارد در حالى كه در بندر انزلى ما بعضى از روزها تا 200 ميليمتر باران مى بارد.
كشور عربستان سعودى از نظر تقسيمات كشورى (ادارى) به 13 منطقه يا استان تقسيم شده و مسئوليت اداره هر منطقه برعهده يك امير از خاندان بزرگ سعودى است. اين امرا در حوزه تحت مسئوليت خود از اختيارات كامل برخوردار هستند و سطح آنان از نظر كشورى در مرتبه وزراء است. مناطق 13 گانه عربستان عبارتند از: الشرقيه- الرياض- الحائل- القصيم- التبوك- المدينه المنوره- مكه المكرمه- الباحه- العسير- نجران- جوف- جيزان و الحدودالشماليه كه مهمترين مناطق از نظر مذهبى مدينه و مكه و از نظر اقتصادى منطقه شرقيه است كه بيشترين سكنه آنرا شيعيان تشكيل مى دهند.
طبق آخرين سرشمارى صورت گرفته جمعيت عربستان سعودى 5/ 23 ميليون نفر است كه با احتساب مساحت آن (000/ 240/ 2 كيلومترمربع) تراكم نسبى جمعيت در هر كيلومترمربع 12 نفر
ص: 13
مى باشد. 85 درصد مردم عربستان در شهرها و 15 درصد در روستاها زندگى مى كنند. حدود 7 ميليون نفر يعنى حدود 13 از اين جمعيت را مهاجران به اين كشور تشكيل مى دهند كه قسمت اعظم آن اتباع چشم بادامى كشورهاى جنوب شرق آسيا و اتباع كشورهاى شبه قاره هستند كه به كارهاى فنى و خدماتى اشتغال دارند. رشد جمعيت عربستان حدود 2/ 3 درصد است و كارشناسان پيش بينى كرده اند كه چنانچه اين رشد جمعيت ادامه يابد در سال 2025 جمعيت عربستان به 70 ميليون نفر بالغ مى شود.
پايتخت عربستان شهر رياض است كه در مركز اين كشور قرار دارد. بيش از ربع قرن پيش به دليل اتحاد محمدبن سعود اول و محمدبن عبدالوهاب در رياض، اين شهر موقعيت سياسى و استراتژيك پيدا كرد و بعد از اينكه ملك عبدالعزيز پدر شاهان كنونى عراق در اين شهر حكومت سعودى كنونى را بنا نهاد، رياض اهميت بيشترى پيدا كرد. اين شهر هم اكنون بالغ بر 4 ميليون نفر جمعيت دارد و مركز سياسى عربستان به شمار مى رود.
مكه و مدينه دو شهر مقدس عربستان هستند كه همه ساله پذيراى ميليونها مسلمان از سراسر جهان براى انجام مناسك عمره و حج هستند و يكى از دلايل اصلى شهرت عربستان وجود اين دو شهر مقدس است. طايف، تبوك، احساء، نجران و احساء از ديگر شهرهاى مهم اين كشور هستند. جده مهمترين بندر عربستان سعودى است كه علاوه بر موقعيت ممتاز تجارى و بازرگانى از نظر
ص:14
ص: 15
سياسى نيز براى سعودى ها مهم است و پيش از اين پايتخت عربستان بوده است. دو سوم زايران عمره و حج براى ورود به مكه و مدينه از فرودگاه اين شهر استفاده مى كنند و بيش از نميى از واردات و صادرات عربستان از طريق بندر جده انجام مى شود. پس از جده بندر دمام كه در منطقه شيعه نشين «شرقيه» قرار دارد از مهمترين بنادر عربستان است. ظهران، جيزان، ينبوع و جبيل از جمله بنادر ديگر عربستان به شمار مى روند.
واحد پول عربستان ريال است كه هر 75/ 3 ريال برابر با يك دلار است. اين رقم از دهها سال پيش ثابت مانده است ليكن دولت در برابر گرانى و تورم هايى كه پيش مى آيد از خزانه به جامعه پول سرازير مى كند و جلو كاهش ارزش پول ملى را مى گيرد. واحدهاى كوچكتر ريال «هلله» است كه برخى قديمى ها به آن «قروش» هم مى گويند كه هر يكصد «هلله» برابر يك ريال است. پولهاى اسكناس عربستان شامل 500 ريالى، 200 ريالى، 100 ريالى، 50 ريالى، 20 ريالى، 10 ريالى، 5 ريالى و يك ريالى است و ريال سكه اى نيز به واحدهاى كوچكتر تقسيم شده است.
در عربستان تعطيلات رسمى اندك است. سعودى ها پنج روز
ص: 16
قبل از عيد سعيد فطر و قربان تا پنج روز بعد از اين دو عيد بزرگ اسلامى را به عنوان تعطيل رسمى اعلام كرده اند و جداى از اين تعطيلات فقط روزهاى جمعه ادارات و نهادهاى دولتى به صورت رسمى تعطيل است. تقويم اصلى عربستان كه «ام القرى» ناميده مى شود بر اساس سال قمرى تدوين شده و ابتداى آن اولين روز ماه محرم و آخر آن آخرين روز ماه ذيحجه مى باشد.
دين رسمى مردم عربستان مسلمان است و پيروان اديان ديگر در اين كشور جايگاهى ندارند. بر اساس آمارهاى منتشره دولتى حدود 85 درصد از شهروندان سعودى سنى و از مذهب احمد بن حنبل پيروى مى كنند و 15 درصد بقيه نيز شيعيان هستند كه بيشترين آنان در منطقه شرقيه عربستان سكونت دارند. اگر چه در ظاهر به فتاوى احمدبن حنبل عمل مى شود ليكن آيينى كه محمدبن عبدالوهاب آنرا پايه گذارى كرده است بيشتر در جامعه حاكميت دارد.
همانگونه كه در جلسه اول اشاره شد عربستان سعودى به 13 منطقه تقسيم مى شود و بر هر منطقه اى يكى از اميران كه همان فرزندان يا نوادگان ملك عبدالعزيز هستند حكومت مى كنند. در حال حاضر مناطق رياض و مكه مكرمه توسط دو فرزند
ص: 17
ملك عبدالعزيز (برادران شاه) و 10 منطقه ديگر توسط نوادگان و يك منطقه نيز توسط برادرزاده مؤسس سلسله سعودى اداره مى شود. مناطق مكه و مدينه به لحاظ وجود دو شهر مقدس و وجود مسجدالحرام و مسجدالنبى «ص»، منطقه رياض به دليل وجود پايتخت، منطقه شرقيه بدليل وجود معادن نفتى و منطقه تبوك به دليل موقعيت كشاورزى و نزديك بودن به مرزهاى زمينى اسرائيل از شهرت بيشترى برخوردار هستند.
جمعيت رسمى شيعيان عربستان بيش از دو ميليون نفر است كه اكثر آنان در منطقه شرقيه و شهرهاى دمام، احساء و قطيف و حدود 50 هزار نفر نيز در مدينه منوره سكونت دارند. اهميت منطقه شرقيه به اندازه اى است كه از سالها پيش فرزند ملك فهد امارت آن و فرزند اميرنايف وزير كشور كنونى معاونت آنرا برعهده دارند. در اهميت منطقه شرقيه همين بس كه ذخاير عظيم نفتى عربستان كه 14 ذخاير جهانى است در اين منطقه قرار دارد و بيش از 90 درصد از درآمد سالانه عربستان از اين منطقه تأمين مى شود. شيعيان در دوره هاى گذشته از حيث نشر عقايد و انجام شعاير دينى در فشار شديدى بودند ليكن در سالهاى اخير از آزادى بيشترى برخوردار شده و مذهب شيعه به عنوان يكى از مذاهب پذيرفته شده است و شيعيان اجازه استخدام در ارگانهاى دولتى را يافته اند و چند تن از علماى شيعه نيز به گروه «گفتگوى ملى» كه چند سال پيش توسط ملك عبداللَّه بنيان نهاده شد وارد شدند.
منابع رسمى عربستان و رسانه هاى گروهى اين كشور جمعيت مهاجران را بين 6 تا 7 ميليون نفر تخمين زده اند. شهروندان كشورهاى اندونزى، مالزى، افغانستان، پاكستان، يمن و سودان بيشترين جمعيت مهاجران عربستان را تشكيل مى دهند. پاكستانى ها و هندى ها بيشتر در صنايع خرد و امور ساختمانى و مهندسى شاغل هستند. سودانى ها و مصرى ها بيشتر در مشاغل فرهنگى حضور دارند. اندونزيايى ها و مالزيايى ها در كار خدمات پرستارى بيمارستانها و امور خدماتى منازل متمولين عربستان انجام وظيفه مى كنند. شهروندان سعودى تن به كارهاى سخت و بدنى نمى دهند.
قشر تحصيلكرده آنان در دانشگاهها و ادارات شاغل هستند و اقشار ديگر بيشتر به تجارت مشغول هستند كه در كار خود از خدمات مهاجران بهره مى گيرند و كشاورزى نيز بخش كوچكى از مردم عربستان را به خود مشغول كرده است. خلاصه اينكه بيشترين امور خدماتى، توليدى و مديريتى عربستان را خارجى ها انجام مى دهند و همه ساله ميلياردها دلار درآمد خارجى ها از عربستان به كشورهاى آنها حواله مى شود.
در عربستان به رغم كمبود زمين هاى قابل كشت و نزولات جوى، در سالهاى اخير با صرف بودجه هنگفت گام هاى خوبى برداشته شده است. دولت عربستان در سالهاى گذشته و همزمان با توسعه زيرساخت هاى اساسى كشور براى رشد كشاورزى نيز يارانه هاى فراوان در اختيار كشاورزان قرار داده است. وام هاى كلان، كمك هاى بلاعوض و پرداخت يارانه قابل توجه براى خريد محصولاتى نظير گندم و جو كشاورزان، موجب شده است كه طى ده سال گذشته زمين هاى قابل كشاورزى به دو برابر افزايش يابد. به گونه اى كه در سال 2000 و قبل از آن عربستان به يك صادر كننده گندم تبديل شد اگر چه هزينه وارد كردن گندم 15 يارانه هاى پرداخت شده و وام ها و كمك هاى بلاعوض بود.
عربستان يك كشور خشك و كم آب و علف است و
ص:18
ص:19
ص: 20
100 ميليمتر بارندگى سالانه در اين كشور به دليل گرماى شديد خيلى زود تبخير مى شود. اگر چه در سالهاى اخير به لطف درآمدهاى سرشار نفتى، دولت آبهاى خليج فارس و درياى سرخ را به داخل كشور كشانده و براى استفاده بهينه آب شور را به شيرين تبديل كرده است ليكن هنوز هم بيش از 80 درصد از آب مورد نياز كشاورزى و مصرف مردمى از منابع زيرزمينى بدست مى آيد. بنا بر يك آمار آب زيرزمينى عربستان بالغ بر 350 هزار ميليارد مترمكعب مى باشد كه بخش قابل توجه آن قابل استفاده و براى حدود سه قرن كافى است ليكن چنانچه رشد جمعيت همين گونه باشد و دولت همچنان در صدد توسعه كشاورزى باشد و عدد زايران و مهاجران هم افزايش يابد اين آب كه از هزاران سال پيش ذخيره شده در فرصت كمترى مستهلك مى شود چرا كه در حال حاضر ديگر آبى براى ذخيره نمى ماند و به صورت مرتب از ذخاير بهره بردارى مى شود. در هر گوشه كشور كه بهره بردارى از آبهاى زيرزمينى آسانتر بوده كشاورزى هم رونق بيشترى داشته است. در كشور عربستان هيچ رودخانه اى وجود ندارد و مردم براى استفاده از ذخاير بايد به حفر چاه اقدام كنند.
اگر چه بخش عظيمى از مساحت عربستان را صحراهاى خشك تشكيل داده اند ليكن در سال هاى اخير به مدد بهره گرفتن از
ص: 21
فناورى هاى جديد و استخراج آب در برخى مناطق، كشاورزى رونق قابل قبولى داشته است. طايف كه در 120 كيلومترى مكه قرار گرفته است، تبوك كه در غرب عربستان است، قصيم كه در مركز و در بين راه مدينه به رياض واقع است، ابهاء كه در منطقه خوش آب و هوا و در مرز يمن است و احساء در منطقه شرقيه مهمترين مراكز توليدات محصولات كشاورزى در عربستان هستند.
همانگونه كه گفته شد عربستان در سالهاى اخير در زمينه كاشت برخى غلات پيشرفت خوبى داشته و خودكفايى را تجربه كرده است ليكن هزينه اين خودكفايى خيلى گران و حدود 5 برابر بودجه اى است كه صرف واردات مى شود. با اين وجود برنج از اقلام عمده واردات عربستان است كه همه ساله صدها تن از اين محصول از كشورهايى از جمله هند و پاكستان وارد عربستان مى شود. اكثر حبوبات مورد استفاده شهروندان سعودى از كشور يمن تأمين مى شود.
گندم يكى از محصولاتى است كه اخيراً در عربستان به مرحله صادرات رسيده است. در سال 1992 ميلادى اولين محموله از گندم توليد عربستان به خارج كشور صادر شد. در اين سال توليد گندم
ص: 22
عربستان به رقم بى سابقه 4 ميليون تن رسيد. ليكن در سالهاى بعد مجدداً كاهش يافت به طورى كه در سال 2000 ميلادى توليد اين محصول به 8/ 2 ميليون تن رسيد. عربستان در توليد برخى محصولات مانند گوجه فرنگى و خرما نيز به حد صادرات رسيده است.
با وجودى كه در عربستان برخى ميوه ها نظير: انگور و مركبات و صيفى جات و انار توليد مى شود ليكن اين ميزان براى مصرف داخلى و مهاجران و زايران كفايت نمى كند و دولت اين كشور مجبور مى شود كه به شركتهاى بازرگانى اجازه واردات بدهد. در حال حاضر سيب، انگور، پرتقال، نارنگى و بسيارى ديگر از ميوه هاى فصول مختلف به عربستان وارد مى شود و مورد استفاده قرار مى گيرد. پرتقال از مصر، سيب از ايران و شيلى، نارنگى از كشور پاكستان وارد مى شود و در يك كلام در هر جاى كره زمين كه بر اساس گردش فصول ميوه اى توليد شود عربستانى ها مشترى آن هستند.
1- نفت:
عربستان سعودى با بالغ بر 26 ميليارد بشكه نفت، بيش از 14 ذخاير اين ماده حياتى را در خود جاى داده است. اين رقم معادل 33 درصد كل ذخاير كشورهاى ديگر عضو اوپك مى باشد.
نخستين امتياز اكتشاف نفت عربستان در سال 1933 ميلادى به شركت استاندارد اويل كاليفرنيا واگذار شد. در سال 1948 شركت نفتى آرامكو متشكل از شركتهاى تگزاكو، استاندارد اويل نيوجرسى و موبيل تشكيل شد. ليكن در سال 1975 نفت عربستان ملى شد ولى آرامكو همچنان در عربستان به عنوان يك مشاور قوى ماندگار شد و حتى در امور ديگر اقتصادى عربستان و حتى برنامه هاى اجتماعى اين دولت دخالت مى كرد.
1/ 1- جايگاه عربستان در اوپك:
سازمان كشورهاى صادر كننده نفت اوپك در سال 1960
ص:23
ص: 24
ميلادى با عضويت اوليه پنج كشور عراق، كويت، ايران، عربستان سعودى وونزوئلا تشكيل شد. اين سازمان بيش از 30 درصد نياز دنيا به نفت را تأمين مى كند و عربستان در اوپك از قدرت و نفوذ بسيارى برخوردار است و نقش عمده اى در موقعيت «اوپك» دارد.
عربستان اولين صادر كننده نفت در جهان است و در حال حاضر به صورت رسمى روزانه حدود 5/ 9 ميليون بشكه نفت صادر مى كند، علاوه بر آن قادر است روزانه استخراج خود را تا 12 ميليون بشكه افزايش دهد و نوسانات احتمالى بازار را پوشش دهد. در چند ساله اخير ايران و عربستان به عنوان دو قدرت بزرگ اوپك با اتحاد يكديگر توانسته اند قيمت جهانى نفت را به حد قابل قبولى برسانند.
2/ 1- ميزان صدور و درآمد:
عربستان سعودى بزرگترين توليد كننده و صادر كننده نفت در جهان است. در سال هاى اخير اين كشور حدود 100 ميليارد دلار در بخش نفت خود سرمايه گذارى كرده است. تأسيسات عظيم اكتشاف، استخراج و پالايش در صحراهاى منطقه شرقى طى سالهاى اخير بنا شده و توان عربستان را افزايش داده است. همانطور كه گفته شد اكنون اين كشور حدود 5/ 9 ميليون بشكه نفت هر روز به كشورهايى چون ژاپن، ايالات متحده امريكا و فرانسه صادر مى كند.
بخش اعظم درآمد عربستان از محل فروش نفت تأمين مى شود. در سال 2005 ميلادى طبق آمار رسمى منتشر شده از سوى رسانه هاى گروهى و اوپك درآمد عربستان 163 ميليارد دلار بود. اين در
ص: 25
حالى است كه جمهورى اسلامى ايران با 68 ميليون نفر جمعيت درآمدش از محل فروش نفت حدود 54 ميليون دلار برآورد شد.
عربستان علاوه بر نفت بالغ بر 2/ 5 تريليون مترمكعب گاز كه بيش از 4 درصد از ذخاير گاز شناخته جهان است را در اختيار دارد.
اين كشور در زمينه گاز رتبه پنجم را پس از روسيه، جمهورى اسلامى ايران و قطر به خود اختصاص داده است. با اين وجود سعودى ها هنوز براى بهره بردارى از گاز كار قابل توجهى نكرده و بهره بردارى گسترده را از آن در دستور كار قرار نداده اند. علاوه بر اينكه صادرات اين محصول هنوز در بخش اقتصاد عربستان جايگاهى ندارد مردم عربستان نيز تاكنون از استفاده از اين نعمت خدادادى بى بهره اند و دولت با وضعيت خوب اقتصادى هنوز براى رساندن سوخت گاز به داخل منازل شهروندان اقدامى صورت نداده است و مردم از كپسول هاى گاز استفاده مى كنند.
عربستان سعودى علاوه بر ذخاير فراوان نفت و گاز منابع ديگرى را نيز در اختيار دارد كه طلا، نقره، مس، سنگ آهن، اورانيوم، فسفات، سنگ مرمر، روى و ... از آن جمله هستند. دولت سعودى به بركت برخوردارى از درآمد سرشار نفتى براى استخراج
ص: 26
معادن سرمايه گذارى هاى هنگفتى كرده و پاى بسيارى از شركتهاى خارجى را به اين بهانه به داخل كشور كشيده است. معادن عربستان اكثراً در كوههاى حجاز و منطقه عسير و ناحيه نجد واقع شده است.
دو شهر صنعتى ينبوع در ساحل درياى سرخ و جبيل در ساحل خليج فارس به اين هدف احداث شده اند كه وضعيت منابع و معادن عربستان را ساماندهى كنند.
در عربستان سعودى نيز برنامه هاى اقتصادى و توسعه كشور بر اساس برنامه هاى پنج ساله در نظر گرفته شده و همه برنامه هاى از اين دست در اين قالب دسته بندى و به مرحله اجرا در مى آيند و در حال حاضر برنامه هفتم توسعه پايان يافته است.
با اجراى همين برنامه هاست كه عربستان نيمه بيابانى چند دهه پيش، اكنون به صورت يك كشور مدرن در منطقه تبديل شده و سرمايه اين كشور به حدى رسيده است كه بخش هاى اقتصادى داخلى توان بهره بردارى از آن را ندارد و به همين دليل ميلياردها دلار از سرمايه هاى دولتى و بخش خصوصى اين كشور در بانك هاى آمريكا و اروپاست. اين درآمدها به دولت اجازه داده است تا سطح خدمات رفاهى را توسعه بدهد. به رغم اين همه توسعه و تحول هنوز 90 درصد از بودجه حدود صد ميليارد دلارى سالانه اين كشور به نفت متكى است.
ص: 27
نكته قابل توجه در بررسى اقتصاد عربستان همانگونه كه در پيش هم بدان اشاره شد اين است كه اقتصاد اين كشور به طور كلى بر پايه نفت و دلارهاى نفتى بنا شده است و بر اين اساس دگرگونى هاى وارد بر صنعت نفت بلافاصله اثرات فورى و قطعى در اقتصاد اين كشور دارد. به عبارت ديگر عربستان نيز جزء كشورهاى تك محصولى است ولى اين محصول چيزى نيست كه به راحتى توليد آن از سوى كشورهاى ديگر قابل تقليد باشد. دولت رياض در سال هاى اخير با بهره گيرى از درآمد سرشار نفت توانسته است به زير ساخت هاى اقتصادى سامان دهد. ساخت دو شهرك بزرگ صنعتى جبيل و ينبوع در شرق و غرب عربستان توانسته است اين كشور را به مرحله نيمه صنعتى برساند. با استفاده از همين درآمد است كه كشاورزى رونق گرفته و معادن در سبد درآمدهاى عربستان جايگاهى را به خود اختصاص داده اند. گسترش دامپرورى
ص: 28
و افزايش پالايشگاهها نيز در سالهاى اخير در توسعه زير ساخت هاى اقتصادى سهم بسزايى دارند.
درآمدهاى اين بخش آنگونه كه تصور مى رود نيست. اگر چه در دوره اى درآمد حج و عمره جايگاه دوم را در اقتصاد عربستان داشت و خريد كالا در ايام حج و عمره سود چشمگيرى براى دولت داشت ليكن اكنون با خصوصى شدن بخش هاى بزرگى از كشور، درآمد اين حوزه بيشتر به بخش خصوصى مى رسد. طبق اعلام رسمى روزنامه عكاظ كه از قديمى ترين و معتبرترين رسانه هاى عمومى عربستان است در سال گذشته درآمد عمره 4 ميليارد ريال سعودى براى دولت بود كه بالغ بر يك ميليارد دلار است كه بر اساس پيش بينى ها در سال جارى كمى بيش از سه ميليارد دلار مى شود. حج درآمد كمترى براى دولت دارد چون دولت جايگاهى را براى بهره بردارى مادى از حج تدارك نديده است.
گردشگرى نيز در كشور عربستان با وجود تلاش گسترده هنوز از رونق چشمگيرى برخوردار نيست و شوراى عالى گردشگرى فعلًا در حال هزينه كردن است.
عربستان در دوره اخير علاوه بر نفت و درآمد حجاج توانسته
ص: 29
است با سرمايه گذارى زياد از بخش آلومينيوم- سيمان- لبنيات- پتروشيمى و برخى مواد ديگر درآمد داشته باشد. لبنيات عربستان توانسته است در سال هاى اخير به بازار بسيارى از كشورهاى منطقه عربى جنوب خليج فارس راه پيدا كند. پتروشيمى عربستان در منطقه خاورميانه حرف براى گفتن دارد و حتى جمهورى اسلامى ايران كه در پتروشيمى رشد قابل توجهى داشته برخى نيازهاى خود را از عربستان تأمين مى كند.
عربستان شايد جزء معدود كشورهايى باشد كه هيچ بدهى خارجى ندارد و علاوه بر آن سرمايه هاى انباشته اين كشور در بسيارى از بانك هاى اروپايى و آمريكايى منبع درآمد عظيمى براى اين كشورها شده است. پس از واقعه سپتامبر 2001 ميلادى و فشار به شهروندان سعودى، برخى سرمايه داران اقدام به بلوكه كردن دارايى هاى خود در خارج كشور نمودند ليكن آمريكا و اروپا دريافتند كه اقتصاد آنها با خطر جدى مواجه است و به همين دليل از ميزان فشار بر دولت رياض و اتباعش كاستند. عربستان حدود 180 ميليارد دلار بدهى داخلى به بانكها، سرمايه داران وشركتهاى خصوصى دارد.
تا سال 2001 ميلادى و قبل از حادثه يازدهم سپتامبر عربستان
ص: 30
نقطه امنى براى سرمايه هاى خارجى محسوب مى شد. بسيارى از كشورها از جمله آمريكا، ژاپن و چين در اكثر پروژه هاى اقتصادى كشور وارد شده و سرمايه گذارى كردند. ليكن پس از يازدهم سپتامبر و بويژه پس از پخش نيروهاى القاعده در اين كشور، از رغبت دولتهاى ديگر براى سرمايه گذارى در عربستان كاسته شد.
دولت رياض در مدت سه سال توانست بيش از 12 ميليارد دلار سرمايه خارجى را جذب و در زيرساخت هاى اقتصادى مورد استفاده قرار دهد. در حال حاضر ناامنى و فرار خارجى ها از اين كشور اين بخش را با ركود مواجه ساخته است
اكثر شهروندان سعودى و برخى سرمايه داران كه توان ريسك در تجارت را ندارند، بورس را بهترين منبع درآمد تشخيص داده اند زيرا كه سود بانك ها بسيار ناچيز است و مردم تمايل به سپرده گذارى در بانكها را ندارند. خصوصى سازى در عربستان در دهه اخير از رونق چشمگيرى برخوردار بوده و به همين دليل بسيارى از مؤسسه هاى اقتصادى از طريق بورس از سرمايه هاى مردم استفاده مى كنند، ليكن بازار بورس در عربستان پايدار نيست و با هر ناملايماتى رعشه بر اندامش مى افتد. حادثه سپتامبر 2001 بورس عربستان را به شدّت تكان داد و بسيارى از بورس بازان را روانه بيمارستان ها كرد. بازار بورس عربستان وابستگى شديد به بورس
ص: 31
امارات دارد و به همين دليل نوسانات اول سال جارى بورس امارات به شدّت بورس عربستان را تحت تأثير قرار داد به گونه اى كه پس از شش ماه هنوز رشدمنفى بربازار بورس اين كشور حاكم است.
عربستان به دليل برخوردارى از سرزمين خشك و بى آب و علف و نيز ميزان اندك نزولات جوّى بيشترين واردات را در بخش مواد غذايى دارد. بين 20 تا 25 درصد واردات سالانه عربستان را انواع مواد غذايى تشكيل مى دهد. پس از موادغذايى 18 تا 20 درصد از واردات عربستان مربوط به مواد شيميايى است و در مرتبه بعد فلزات و ماشين آلات و موارد متفرقه هستند.
كالاى عمده صادراتى عربستان در مرحله اول نفت است كه مهمترين مشتريان آن آمريكا و ژاپن و فرانسه و اخيراً چين است.
در حال حاضر عربستان با سرمايه گذارى هاى هنگفت توانسته است مواد پتروشيمى- حيوانات زنده و مواد كشاورزى خود را به بازارهاى بين المللى و كشورهاى منطقه ارسال نمايد. آمريكا، ژاپن، انگلستان، آلمان، ايتاليا، فرانسه، سويس و كره جنوبى صادر كنندگان كالا به عربستان هستند.
پس از اشغال كويت از سوى عراق و ميزبانى رهبران كويتى توسط دولت رياض و به دنبال آن ورود آمريكا به منطقه و بازگرداندن حاكميت كويت به خاندان صباح واشنگتن كشورهاى عرب منطقه را مجبور به تمرين دموكراسى كرد. پس از آن بود كه در سال 1991 و در زمان ملك فهد عربستان اولين قانون اساسى 83 بندى خود را تصويب كرد. در اين قانون كه سه قوه اجرايى- تقنينى و قضايى در آن پيش بينى شده نوع حكومت را مطلقه پادشاهى اعلام كرده و تأكيد كرده است كه حكومت در فرزندان ملك عبدالعزيز موروثى است و صالحان از آنها يكى پس از ديگرى به قدرت مى رسند.
دولت اول سعودى كه همزمان با گسترش انديشه محمدبن
ص:32
ص: 33
عبدالوهاب در شبه جزيره عربستان بود از سال 1139 تا 1229 هجرى قمرى و دولت دوم از سال 1235 تا 1309 هجرى قمرى به طول انجاميد و دولت سوم نيز از سال 1319 شروع شده و تاكنون ادامه دارد. عبدالعزيزبن عبدالرحمن پدر شاهان و شاهزادگان كنونى عربستان در سال 1297 هجرى قمرى متولد شد. زمانه تولد و رشد عبدالعزيز مصادف با بروز جنگ هاى داخلى و كشت و كشتار در اين كشور بود. وى پس از رسيدن به دوران جوانى به فكر ساماندهى و اتحاد كشور افتاد و توانست با جنگاورى در سال 1319 شهر رياض را كه در تصرف آل رشيد بود باز ستاند. در سال 1330 نيز اسكان اعراب صحراگرد و تأسيس گروههاى رزمى عشيره اى را آغاز كرد وى سرانجام پس از تسخير همه مناطق عربستان در سال 1351 هجرى نام كشور حجاز را به المملكة العربية السعودية تغيير داد و خود را پادشاه ناميد. وى پس از نيم قرن جنگ و كشمكش بر سر قدرت و مديريت كشور در سال 1373 هجرى قمرى درگذشت و فرزندش سعود جانشين او شد. پس از سعودفيصل و بعد خالد و فهد و اكنون ملك عبداللَّه در عربستان حاكم است و وليعهد وى نيز اميرسلطان بن عبدالعزيز مى باشد. در عربستان شاهان بر اساس قانون اساسى حاكم مطلق هستند و همه اموركشورى ولشكرى زيرنظر مستقيم آنان است. خانواده سلطنتى و شاهزادگان نيز كه اكنون تعداد آنان را تا 20 هزار هم نوشته اند در دستگاه حكومت از جايگاه رفيعى برخوردار هستند و از امكانات كشور بدون حساب و كتاب بهره مندند.
بر اساس قانون اساسى عربستان، شاه رييس دولت و نخست وزير است و وليعهد جانشين وى مى باشد. وزراى كابينه كه همراه با وزراى دربار و وزراى مشاور تعداد آنها به 40 نفر مى رسد همه توسط پادشاه انتخاب مى شوند و دوره وزارت آنان چهار سال است كه قابل تمديد مى باشد. گروه وزيران عربستان از سه تركيب برخوردار هستند.
اول شاه و وليعهد و ساير شاهزادگان هستند كه وزارتخانه هاى مهمى چون دفاع، كشور و خارجه را عهده دار هستند. در مرتبه دوم تكنوكراتها و تحصيل كرده هايى هستند كه از خارج كشور باز گشته اند و وزارتخانه هاى صنعتى و تخصصى را اداره مى كنند و در دسته سوم سنتى هاى مذهبى هستند كه بيشتر آن از طايفه بزرگ آل الشيخ كه نوادگان محمدبن عبدالوهاب هستند، مى باشند و وزارتخانه هاى فرهنگى و آموزشى و قضايى را برعهده دارند.
در دوران ملك عبدالعزيز و فرزندان او سعود و فيصل و خالد بر اساس نياز جمع هاى مشورتى تشكيل مى شد ليكن به هيچكدام از آنها نمى توان نام مجلس را گذاشت. در سال 1992 و پس از پايان جنگ آمريكا و عراق و شروع تمرين دموكراسى در منطقه عربى،
ص:34
ص: 35
ملك فهد نيز اولين مجلس شوراى مشورتى را با 60 عضو پايه گذاشت و دوره هاى مجلس را چهار ساله تعيين كرد. در سال 1996 دومين مجلس با 90 عضو و سومين دوره در 2001 با 120 نفر تشكيل شد و دوره جديد نيز با 150 نماينده به زودى تشكيل مى شود. تمامى اعضاى مجلس توسط پادشاه تعيين مى شوند و مردم در انتخاب آنان دخالتى ندارند.
اعضاى مجلس از ميان شخصيت هاى علمى، مذهبى، ارتشى و نخبگان برگزيده مى شوند و جز آن مسئوليت ديگر سياسى ندارند.
مجالس دور اول و دوم كاملًا مشورتى بودند ليكن در مجلس سوم مواردى تصميم گيرى مى شود ولى مصوبات براى تأييد نهايى به هيأت وزيران مى رود و چنانچه اختلاف بين مجلس و وزرا بود پادشاه براى حل آن دخالت مى كند.
رهبرى قضا در عربستان توسط وزارت دادگسترى صورت مى گيرد كه در سال 1382 هجرى قمرى تأسيس شده و وزير كه معمولًا وابسته به طايفه آل الشيخ است سمت قاضى القضاتى را هم برعهده دارد. شورايعالى قضايى- دادگاه عالى استيناف- دادگاه عمومى- دادگاه ويژه و دادگاه خاص نهادهاى ديگر قضايى عربستان هستند. كه هر كدام وظيفه تعريف شده اى را برعهده دارند.
ص: 36
در عربستان به دليل برخوردارى از زندگى هاى عشيره اى و قبيله اى، داورى هاى طايفه اى رونق دارد و بسيارى از دعاوى با ورود بزرگترهاى قبيله فيصله مى يابد و به همين دليل دادگاههاى عربستان تقريباً خلوت هستند.
از جمله سازمان هاى منطقه اى كه عربستان سعودى يكى از اعضاى آن به شمار مى رود تشكل اتحاديه عرب است. اين اتحاديه در سال 1944 ميلادى (1363 ه. ق) ابتدا توسط پنج كشور مصر، سوريه، لبنان، عراق و اردن در مصر تشكيل شد و پس از آن 22 كشور عربى و از جمله عربستان به عضويت آن در آمدند. هدف از تشكيل اين اتحاديه دفاع مشترك از امت عرب بود كه عينيت آن در جنگ عراق عليه ايران مشاهده شد. عربستان به دليل كمك هايى كه به برخى از كشورهاى عربى و خود اتحاديه مى كند نفوذ زيادى در آن دارد. دبيرخانه اتحاديه در قاهره و دبيركل كنونى آن «عمر و موسى» وزير خارجه اسبق مصر است.
سران شش كشور عربى جنوبى خليج فارس شامل
ص:37
ص: 38
عربستان سعودى، امارات متحده عربى، قطر، كويت، سلطنت نشين عمان و بحرين با هدف تحكيم امنيت منطقه و غلبه بر آسيب هاى احتمالى و با گرايش اصلى جلوگيرى از نفوذ انقلاب اسلامى در سال 1981 و در حالى كه چند ماه بيشتر از جنگ تحميلى عراق عليه ايران نگذشته بود. در ابوظبى گرد آمده و تشكيل شوراى همكارى خليج فارس يا به قول خودشان «مجلس التعاون الخليجى» را پايه گذارى كردند. سقوط رژيم پهلوى در ايران كه نقش ژاندارمى آمريكا در منطقه را ايفاء مى كرد و روى كار آمدن جمهورى اسلامى مستقل و عدالتخواه و اشغال افغانستان توسط شوروى نيز از عوامل اصلى ايجاد اين تشكل عربى بود. همگرايى دولت هاى عربى كوچك منطقه و اتكاى بيشتر آنها به خود و بهره مندى از امكانات امنيتى و نظامى يكديگر از عوامل ديگر ايجاد شوراى همكارى خليج فارس بود. در اين ميان عربستان به دليل وسعت، جمعيت، توان نظامى و ذخاير ارزى به يك قدرت برتر در ميان كشورها عضو شورا بدل شد به گونه اى كه نيروى نظامى مشترك كشورهاى شورا به نام سپر جزيره (درع الجزيره) در عربستان تشكيل شد. در سالهاى اخير كشورهاى شوراى همكارى به سوى لغو رواديد اتباع در سفر به اين كشور، برقرارى پول مشترك تا سال 2010 ميلادى، ايجاد بازار مشترك و .... روى آورده اند.
سازمان كنفرانس اسلامى در سال 1969 ميلادى مطابق با سال
ص: 39
1389 ه. ق و پس از به آتش كشيدن مسجدالاقصى از سوى صهيونيست ها توسط كشورهاى اسلامى تشكيل گرديد.
اولين هدف از تشكيل اين سازمان فرو نشاندن احساسات برانگيخته شده مسلمانان در سراسر جهان در قبال اين جنايت صهيونيست ها بود. مقر دائمى سازمان كنفرانس اسلامى در بندر جده عربستان سعودى است و 57 كشور اسلامى در آن عضويت دارند. به دليل اينكه بيشترين هزينه اين سازمان توسط عربستان تأمين مى شود به همين ميزان تأثيرات ديدگاههاى دولت رياض بر مواضع اين سازمان بيشتر از اعضاى ديگر مى باشد. نهاد اقتصادى سازمان كنفرانس اسلامى بانك توسعه اسلامى مى باشد كه يكى ازاهداف اصلى آن كمك به ايجاد تأسيسات زيربنايى كشورهاى عضو است.
عربستان سعودى طى چند ساله اخير تلاش هاى فراوانى را براى پيوستن به سازمان تجارت جهانى داشته است. مذاكرات متعددى مقامات رسمى عربستان با دبيرخانه اين سازمان داشته اند و در داخل كشور نيز شورايى به رياست اميرنايف وزير كشور عربستان براى پيدا كردن راهكارهاى پيوستن به اين سازمان تشكيل شده بود تا اينكه بالاخره در اواخر سال گذشته سعودى ها موفق به گرفتن مجوز ورود به اين سازمان را پيدا كردند كه قرار است در سال جارى اين
ص: 40
اتفاق به صورت رسمى به وقوع بپيوندد.
كشور عربستان سعودى علاوه بر عضويت در پيمانهايى كه گفته شد در سازمان ملل متحد و جنبش عدم تعهد نيز عضويت دارد.
رابطه العالم الاسلامى نيز يك تشكل مذهبى است كه بالغ بر 40 سال پيش كار خود را با محوريت عربستان و چند كشور ديگر آغاز كرد و دبيرخانه آن در مكه مكرمه است كه آموزش هاى اسلامى، توزيع كتب اسلامى و قرآن، آموزش زبان عربى و كمك به مؤسسات اسلامى مهمترين وظايف اين سازمان هستند.
از زمان تشكيل كشور عربستان سعودى حاكمان اين كشور همواره روابط بسيار نزديكى با دولت هاى غربى بويژه دو دولت ايالات متحده آمريكا و انگليس داشته اند. ملك عبدالعزيز در ابتداى به قدرت رسيدن با انگليسى ها رابطه خوبى داشت ولى پس از جنگ جهانى دوم و نفوذ بيشتر واشنگتن در كشورهاى جهان سوم و بويژه خاورميانه، دولت رياض نيز از ميزان رابطه خود با انگليسى ها كاست و به آمريكا گرايش بيشترى پيدا كرد. اين رابطه در زمان ملك فيصل گسترش يافت و در چهار دهه اخير و بويژه پس از پيروزى انقلاب اسلامى در منطقه به بالاترين حد ممكن خود رسيد. عربستان كه تصميم گرفته بود با استفاده از درآمدهاى نفتى ميزان بهره بردارى از فناورى هاى نوين را در كشور ارتقاء دهد براى وارد كردن اين دانش به غربى ها روى آورد و غرب نيز كه نيازمند نفت سرشار عربستان بود به نداى حاكمان رياض پاسخ
ص:41
ص: 42
گفت و يك همسويى كه ظاهراً پايه اقتصادى و در حقيقت سياسى داشت بين دو طرف ايجاد شد. در سال هاى اخير غربى ها به قدرى در عربستان نفوذ كردند كه در تصميم گيرى هاى دولت نيز دخالت مى كردند و عرصه هاى اقتصادى و بويژه اكتشاف، استخراج و صدور نفت كشور در اختيار غربى ها بود. ليكن در سالهاى اخير و بويژه پس از سال 1975 ميلادى اين حضور كم رنگ تر شد و پس از بروز حادثه بزرگ 11 سپتامبر 2001 به پايين ترين حد ممكن خود رسيد.
از سال 1930 ميلادى و درست از زمانى كه بهره بردارى از نفت در شبه جزيره عربستان آغاز گرديد آمريكايى ها كه در زمينه صنعت نفت يد طولايى داشتند وارد عربستان سعودى شدند. حاكمان آمريكايى كه براى بازسازى اقتصادى آمريكا و اروپا نفت را بعنوان بهترين حربه تعيين كرده بودند توجه خود را از دهه پنجم قرن بيستم بيش از پيش به عربستان معطوف كردند و در همين سالها بود كه شركت نفتى آرامكو را براى به غارت بردن نفت عربستان تأسيس نمودند. آمريكايى ها كه سعى وافر در حفظ منطقه عربى داشتند تلاش كردند تا با گسترش ناسيوناليسم عربى افكار ضدكمونيستى را هم در اين كشورها گسترش دهند و از نفوذ اتحاد جماهيرشوروى آن زمان كه ابرقدرت بلوك شرق بود به كشورهاى عربى جلوگيرى
ص: 43
نمايند. به اين ترتيب ابتدا جمال عبدالناصر و سپس حاكمان حجاز را به عنوان رهبر كشورهاى عربى برگزيدند. جنگ شش روزه اعراب و اسراييل در سال 1967 ميلادى و سپس امضاى معاهده سه جانبه (اسراييل- آمريكا و مصر) كمپ ديويد در بحبوحه درگيرى مردم انقلابى ايران با نظام ستمشاهى باعث فاصله اندك بين برخى كشورهاى عربى از جمله عربستان با آمريكا شد ليكن پيروزى انقلاب اسلامى در بهمن سال 1357 از يك سو و اشغال افغانستان توسط حكام كرملين از سوى ديگر باعث شد كه عربها به زعم خود براى در امان ماندن از امواج انقلاب اسلامى خود را در دامان آمريكايى ها بيندازند و از اين پس بود كه منطقه پرانرژى خليج فارس به حوزه امنيت ملى آمريكا در منطقه بدل شد. و مشخصاً ايالات متحده روى عربستان كه بين كشورهاى منطقه از وسعت، جمعيت و ذخاير بيشترى برخوردار بود متمركز شد و اين كشور را بعنوان جانشين رژيم شاهنشاهى ايران بعنوان ژاندارم منطقه برگزيد. طرح صلح اعراب با اسراييل در اولين سال به حكومت رسيدن ملك فهد، حضور مستقيم دولت رياض در جنگ عراق عليه ايران، ورود نيروهاى جوان سعودى به افغانستان و مشاركت در جنگ با شوروى، حضور مستقيم نظامى آمريكا در منطقه و بويژه در شرق عربستان در هنگامه جنگ عراق و كويت و ... از رخدادهاى مهم اين دوره بود. ليكن اين حضور چندان پايدار نماند و از سال 1996 كه تأسيسات نظامى آمريكا در جاى جاى عربستان
ص: 44
مورد تعرض تندروهاى سعودى قرار گرفت ايالات متحده مجبورشد كه حضور خودرا كم رنگ تر كند و بتدريج نيروهاى خود را به پايگاه العديد قطر منتقل نمايد.
اسامه بن لادن كه سعودى الاصل و يمنى تبار است از خانواده هاى سرشناس و ثروتمند عربستان است كه نام او پس از حضور خود و نيروهايش در جنگ افغانها و كمونيست هاى شوروى بر زبانها افتاد. بن لادن از گروه سلفى هاى متجدد عربستان است كه با حضور غربى ها در كشورهاى اسلامى مخالف است و به همين دليل او و طرفدارانش از سرسخت ترين مخالفان دولت عربستان به شمار مى روند. وى به دليل مبارزاتى كه در بين مبارزان فيليپين، افغانستان، سودان و برخى كشورها با نيروهاى غربى داشته از وجهه خوبى در ميان اعراب و بويژه جوانان برخوردار است.
اعضاى گروه او را كه پس از حضور در افغانستان به نام القاعده شهرت يافت بيشتر قشر جوانان كشورهاى عربى تشكيل مى دهند.
بن لادن ضربه زدن به منافع آمريكايى ها در همه جهان و بويژه در كشورهاى منطقه را بعنوان جهاد تلقى كرده است. دولت عربستان پس از اينكه مشخص شد كه انفجارهاى گارد ملى اين كشور و نيز مقر آمريكايى هاى ظهران و ترور شهروندان غربى در شهرهاى مختلف توسط گروه بن لادن انجام مى شود در سال 1994 تابعيت
ص: 45
سعودى بن لادن را لغو كرد، گروه بن لادن در ميان گروههاى سلفى از پايگاه ويژه اى برخوردار است و حتى بسيارى از آگاهان اعتقاد دارند كه در بسيارى از نهادهاى دولتى عربستان اعضايى را دارد.
به يقين حادثه 11 سپتامبر نقطه عطفى در روابط رياض و واشنگتن تلقى مى شود. در يازدهم سپتامبر سال 2001 ميلادى 19 نفر با ربودن دو فروند هواپيما، ساختمان دوقلوى تجارت جهانى در نيويورك را نشانه گرفته و آنرا منهدم كردند. اين حادثه جهان را تكان داد و موجبات سرافكندگى دولت واشنگتن را بيش از گذشته فراهم كرد. آمريكايى ها پس از تحقيق پيرامون اين حادثه به اين نتيجه رسيدند كه 15 نفر از 19 هواپيماربا از شهروندان سعودى هستند. همه نگاه ها متوجه دولت رياض شد و حاكمان سعودى به شدت متهم شدند كه به رغم ارتباط نزديك با دولت آمريكا در دامان خود تروريست هايى را براى ضربه زدن به منافع آمريكا و غرب پرورش داده اند. پس از اين حادثه تمامى شهروندان كشورهاى عربى و بويژه اتباع عربستان سعودى كه مقيم كشورهاى
ص:46
ص: 47
غربى و ايالات متحده بودند تحت فشارهاى شديد قرار گرفته و بسيارى از آنان مجبور به ترك خانه و كاشانه و بازگشت به وطن شدند. بسيارى از دانشجويان رشته هوانوردى عربستان كه در دانشگاههاى آمريكا تحصيل مى كردند تحت پيگرد قرار گرفته و بازداشت شدند تا معلوم شود آيا بين آنان و هواپيماربايان رابطه اى وجود داشته است يا خير؟ روابط سياسى و اقتصادى رياض و واشنگتن پس از اين حادثه به پايين ترين سطح خود رسيد و شهروندان و سرمايه داران سعودى به دليل نگرانى از بلوكه شدن سپرده هاى خود در بانك هاى خارجى، دارايى هاى خود را به داخل كشور منتقل كردند. حاكمان سعودى هم از اتهام دخالت در حادثه 11 سپتامبر جان سالم بدر نبردند. رسانه هاى غربى «هيفاءالفيصل» همسر بندربن سلطان سفير عربستان در واشنگتن و دختر ملك فيصل را متهم كردند كه با هواپيماربايان در ارتباط بوده و حتى دو نفر از آنان از وى حقوق ماهانه دريافت مى كرده اند. محمدالفيصل برادر وزير امور خارجه عربستان كه رياست بانك اسلامى را برعهده داشت متهم شد كه 6 ميليون دلار به گروه القاعده بن لادن كه انفجار سپتامبر نيز حاصل برنامه ريزى هاى آنها بوده كمك كرده است.
ليكن اين روابط سوء ديرى نپاييد و آمريكا كه خروج سرمايه هاى سعودى را خطر بزرگترى از حادثه 11 سپتامبر براى خود مى ديد نگاه خود به عربستان را نرمتر كرد. اميرعبداله در آن زمان به آمريكا دعوت و در مزرعه شخصى بوش مورد پذيرايى
ص: 48
قرار گرفت و تعهد داد كه در كشورش با تروريست ها مقابله كند. اگر چه شهروندان سعودى از حادثه 11 سپتامبر خرسند بوده و آنرا پاداش خوبى براى سردمداران دولت ايالات متحده كه سالها آنانرا استثمار و سرمايه هايشان را چپاول كرده بودند مى دانستند.
حادثه 11 سپتامبر براى سعوديها تبعات بسيارى را درپى داشت و بخش هاى مختلف دولت آمريكا هر كدام نسخه هايى را براى تنبيه دولت رياض مى پيچيدند.
آمريكايى ها يكى از منابع تأمين بنيه مالى گروه القاعده را بانك هاى اسلامى و بنگاههاى خيريه سعودى در داخل و خارج كشور مى دانستند و به همين دليل به حاكمان سعودى فشار آوردند كه اين بنگاهها و مؤسسه هاى خيريه مالى را تعطيل كنند. مدارس دينى عربستان كه در خارج كشور به تربيت طلاب مشغول بودند نيز از اتهام آمريكايى ها مصون نماندند. اين مدارس متهم شدند كه طلبه هاى پيرو القاعده تربيت مى كنند و بايد فعاليت آنها متوقف شود كه به دنبال اين اتهام مقامات ذيربط سعودى مجبور به تعطيل كردن چند فقره از اين مدارس شدند. اطلاعاتى هاى آمريكا سيستم آموزشى عربستان در داخل كشور را نيز به شدت زير سئوال برده و ادعا كردند كه در مدارس و دانشگاههاى عربستان ضديّت با آمريكا و غرب تدريس مى شود و بايد كتب درسى از سطح مدارس ابتدايى
ص: 49
تا دانشگاه مورد بازنگرى جدى قرار گيرد كه كميته اى مسئوليت يافت كه اين بازنگرى را انجام دهد. بعد از حادثه 11 سپتامبر مشاوران پنتاگون (وزارت دفاع آمريكا) به دولت بوش پيشنهاد دادند كه در شرق عربستان كه مركز اقامت شيعيان اين كشور و سرزمين چاههاى نفتى عربستان سعودى است يك جمهورى اسلامى بدون خاصيت و تحت نفوذ تشكيل شود. آنها بر اين باور بودند كه تجزيه اين بخش از حاكميت مركزى، به دليل اينكه مردم آن بافت اعتقادى متفاوتى با بخش هاى ديگر كشور دارند آسان صورت خواهد پذيرفت و با اين تجزيه آمريكايى ها علاوه بر كنترل بيشتر مردم مى توانند بر ذخاير نفتى عربستان هم تسلط بيشترى پيدا كنند.
همزمانى اين حوادث با استقرار دولت موقت و سپس قانونى در افغانستان باعث شد كه اتباع سعودى كه در افغانستان جنگ مى كردند به كشور بازگشته و مبارزه با منافع غربى ها را از داخل كشور پى بگيرند. پس از حادثه 11 سپتامبر و فروكش كردن نسبى مسايل مربوط به آن، انفجارهاى مراكز مربوط به غربى ها در بنادر جده و دمام و ظهران و رياض پايتخت عربستان و نيز ترور اتباع غربى آغاز شد و دامنه درگيرى ها حتى به دو شهر مقدس مكه و مدينه نيز كشيده شد. در اين سالها بسيارى از تأسيسات غربى ها و مجتمع هاى مسكونى آنان و حتى برخى از اماكن دولتى عربستان در شهرهاى مختلف از هجوم اين عده مصون نمانده اند ليكن در دو
ص: 50
سال اخير دولت توانسته است با برنامه ريزى بر اين حوادث فايق آيد و امنيت نسبى را در كشور حاكم كند.
پايان
ص: 51
زنان در عربستان از جايگاه بايسته خود برخوردار نيستند و در امور اجتماعى كمتر دخالت دارند. هويت اجتماعى آنان تا چند سال پيش زير سئوال بود و تا وقتى كه در خانه پدرى بودند نام آنان در كارت هويت پدر بود و زمانى كه شوهر اختيار مى كردند نام آنان به كارت همسر منتقل مى شد. پوشش زنان اجبارى است و آنان بايد پس از طى كردن دوران تحصيلات ابتدايى به پوشش ويژه سعودى ها كه تمامى بدن آنان را با پوشش مشكى مى پوشاند روى آورند و اگر چنانچه از اين قوانين سرپيچى كنند عقوباتى را بايد تحمل نمايند. رانندگى و نيز حضور در بسيارى از مشاغل اجتماعى براى آنان ممنوعيت قانونى دارد. در سال هاى اخير حضور بانوان در برخى از مشاغل كه ويژه زنان است مانند پزشكى و آموزش و ...
آزاد شده است.
زنان، بدون محرم نمى توانند مسافرت كنند و در مجامعى كه
ص: 52
ويژه مردان است مانند پارك هاى عمومى نبايد حضور يابند.
دانش آموزان و دانشجويان دختر در مراكز آموزشى از پسران جدا هستند و بسيارى از رشته هاى تحصيلى دانشگاهها هم ويژه پسران است و دختران از تحصيل در آن محروم هستند. اگر چه در عربستان انتخابات برگزار نمى شود ليكن در دو سال اخير كه نيمى از اعضاى شوراى شهرها با رأى مردم انتخاب شده اند زنان از رأى دادن منع شده اند. انتخاب همسر و يا طلاق در عربستان حق مردان است و زنان در اين زمينه نمى توانند اقدامى صورت دهند. خوشبختانه در سالهاى اخير و بويژه پس از حضور ملك عبداللَّه در عرصه تصميم گيرى عربستان، جايگاه زنان نيز ارتقاء پيدا كرده به گونه اى كه در حال حاضر برخى زنان در جلسات مجلس شوراى مشورتى عربستان و برخى ديگر از نهادهاى رسمى حضور مى يابند و بعيد نيست كه در آينده نه چندان دور، اختيارى در حد مردان پيدا كنند.
با توجه به اينكه بر عربستان حكومت مطلقه پادشاهى حاكميت دارد و همه امور كشور به دست شاهان رقم مى خورد طبيعى است كه احزاب و جمعيت هاى سياسى و حتى اجتماعى جايگاهى نداشته باشند. پادشاهان اين كشور با اين استدلال كه قرآن و سنت در جامعه رايج است اجازه تشكيل احزاب را نمى دهند. از سوى ديگر احزاب معمولًا براى تربيت نيروهاى سياسى و دخالت دادن آنان در
ص: 53
سرنوشت كشور از طريق انتخابات اعلام موجوديت مى كنند ليكن در عربستان هيچگونه انتخاباتى برگزار نمى شود و طبق قانون اساسى انتصاب مسئولان كشورى و لشكرى در اكثر رده ها توسط پادشاه صورت مى گيرد. با اين وجود از سال هاى دور برخى از احزاب اسلامى، ناسيوناليست و يا چپگرا در مقاطع مختلف در عربستان و يا خارج كشور ايجاد شده اند ليكن به دليل بسته بودن محيط عربستان و نيز بهبود روابط اين كشور با جهان خارج، اين احزاب يا منحل شده و يا از ميزان فعاليت خود كاسته اند. اتحاديه خلق شبه جزيره عربستان، جبهه ملى براى آزادى عربستان، اتحاديه دموكراتيك خلق و حزب بعث از مهمترين احزاب و جمعيت هاى چپ گرا و ناسيوناليست، سازمان انقلاب اسلامى شبه جزيره عربستان، حزب ا ... حجاز مهمترين گروههاى شيعه و جنبش اخوان بزرگترين گروه سنى بوده اند كه از دهه 70 در عربستان ظاهر شده اند.
بعد از جنگ عراق و كويت يك گروه «كميته دفاع از حقوق قانونى» نيز در عربستان تأسيس شد كه با عكس العمل شديد دولت عربستان مواجه شد. دو سال بعد اين گروه دچار انشعاب شد و سعدالفقيه كه سخنگوى كميته را داشت «جنبش اصلاح اسلامى» را در خارج ايجاد كرد كه هم اكنون بارزترين معارض دولت سعودى به شمار مى رود و در لندن فعاليت دارد.
در عربستان سعودى قانون انتخاب چند همسر و تعدد زوجات
ص: 54
وجود دارد و اكثر متمّولين اين كشور بيش از يك همسر اختيار مى كنند. با اين وجود مشكلات ازدواج جوانان يكى از معضلاتى است كه دولت رياض با آن دست به گريبان است. مشكلات تأمين امكانات زندگى براى جوانان باعث بالا رفتن معدل سن ازدواج شده به گونه اى كه طبق آمار رسمى منتشر شده در رسانه هاى عمومى در حال حاضر حدود 2 ميليون دختر كه از سن ازدواج آنان گذشته است و «عانسه» ناميده مى شوند، در عربستان وجود دارند.
اين پديده باعث رواج ازدواج هاى موقت در اين كشور شده به گونه اى كه انواع اين ازدواج ها را رسانه ها تا 9 عنوان هم ذكر كرده اند كه متأسفانه «زواج فرند» نيز يكى از اين انواع است كه تابع قاعده و قانونى نيست و سلامت جامعه سعودى را تهديد مى كند. طبق ارزيابى هاى بعمل آمده 80 درصد كسانى كه به ازدواج موقت روى آورده اند از افرادى بوده اند كه همسر داشته اند. ازدواج هاى موقت مردان داراى همسر از سويى و روى آورى خانواده ها به شبكه هاى مختلف ماهواره اى باعث بروز شكاف در خانواده هاى سعودى شده وآمار طلاق بويژه در مجامع شهرنشين را افزايش داده است. در سالهاى اخير به دليل استفاده افراطى از ماهواره ها، جوانان نيز از خانه ها گريزان شده و به روابط نامشروع در خيابانها، رستوران ها و ... پرداخته اند.
در دو دهه اخير سوادآموزى در عربستان و اقبال مردم به
ص: 55
مدارس و دانشگاهها رشد چشمگيرى داشته است. ميزان بيسوادى طبق آمارهاى رسمى به 9 درصد و غيررسمى به 14 درصد رسيده است. در حال حاضر بيش از 6 ميليون از جمعيت جوان عربستان در مدارس و بالغ بر 600 هزار نفر نيز در دانشگاهها به تحصيل اشتغال دارند و حدود 100 هزار نفر از جوانان اين كشور در خارج تحصيل مى كنند. مدارس اين كشور به دخترانه و پسرانه و با دو مديريت جداگانه تقسيم مى شوند. دانش آموزان پس از مقطع پيش دبستانى در سه دوره ابتدايى- متوسطه و ثانويه تحصيل و ديپلم دريافت مى كنند و سپس بر اساس معدل و بدون گذراندن كنكور وارد دانشگاه مى شوند. عده زيادى از معلمان مدارس و بويژه اساتيد دانشگاههاى اين كشور از شهروندان ساير كشورها و بويژه مصر و سودان هستند.
هشت دانشگاه دولتى در عربستان فعاليت دارد كه مهمترين آنها دانشگاه ملك سعود رياض و دانشگاه ملك عبدالعزيز جده هستند كه داراى دانشكده هاى متعددى مى باشند. برخى دانشگاهها و مراكز آموزش عالى عربستان مثل دانشگاه نفت و معدن ملك فهد در جده در رشته هاى تخصصى فعاليت دارند. در سال هاى اخير عربستان اجازه داده است كه مدارس و دانشگاههاى غيرانتفاعى هم در اين كشور شروع به فعاليت نمايند. پايان
وضعيت كار براى شهروندان سعودى از سامانه خوبى برخوردار نيست و رشد بيكارى در عربستان حدود 11 درصد اعلام شده است. ميزان فارغ التحصيلان دانشگاهها در عربستان با بازار كار همخوانى ندارد و بسيارى از دانش آموخته هاى مراكز آموزش عالى يا بدون كار مى مانند و يا به مشاغل كاذب نظير رانندگى تاكسى و يا فروش اجناس مشغول مى شوند. بر اساس آمار رسمى حدود 13 از جمعيت عربستان را اتباع خارجى تشكيل مى دهند و آنان اكثر مشاغل مديريتى، توليدى و خدماتى را به خود اختصاص داده و سالانه دهها ميليارد دلار را از كشور عربستان خارج مى كنند. در سال هاى اخير دولت رياض براى جلوگيرى از رشد بيكارى و ايجاد اشتغال، دستور بومى سازى بسيارى از مشاغل را صادر كرده كه عرصه فرهنگ و آموزش و بانك ها در مرحله نخست قرار گرفته اند.
حضور كارگزاران خارجى در عربستان علاوه بر تأثير زياد در ابعاد
ص:56
ص: 57
اقتصادى بر امور فرهنگى و اجتماعى اين كشور نيز اثرات عميقى گذاشته است. وجود اين كاركنان علاوه بر اينكه وابستگى شديد عربستان به فناورى هاى بيگانه را به دنبال داشته آداب و فرهنگ و رسوم مردم اين كشور را نيز تحت الشعاع خود قرار داده است.
حضور زنان و مردان خارجى در خانواده هاى سعودى و اقدام آنان به پرورش فرزندان عرب باعث شده كه جوانان تازه به دوران رسيده بافرهنگ و حتى زبان مادرى خود نوعى بيگانگى را داشته باشند.
در عربستان به رغم درآمدهاى سرشار، توزيع ثروت و برخوردارى هاى ديگر به نحو متعادل صورت نگرفته است و در اين كشور بين اقشار مختلف فاصله هاى طبقاتى فراوان يافت مى شود.
خانواده سلطنتى، ارتشى ها و دانشگاهى ها در درجات اول درآمدى هستند و كارمندان بخش هاى ديگر در رده بعد هستند ليكن قشر زيادى كه در اين طبقه بندى ها قرار نمى گيرند از وضعيت اقتصادى مطلوبى برخوردار نيستند. بسيارى از شهرهاى عربستان و از جمله رياض پايتخت اين كشور كپرنشين هايى را در اطراف خود جا داده اند كه ساكنان آنها با فقر دست و پنجه نرم مى كنند.
بسيارى از روستاها از نعمت آب و برق و جاده محروم هستند و در برخى روستاها طبق اخبار منتشر شده در روزنامه هاى رسمى عربستان با آب افطار مى كنند و آه در بساط ندارند. كاخ ها در كنار
ص: 58
كوخ ها به وضوح نمايان است به گونه اى كه توجه هر بيننده اى را به خود جلب مى كند. در اغلب شهرها كودكان در فصل تعطيلى مدارس و يا اوقات فراغت از مدرسه در چهارراه ها گرد آمده و به تكدى گرى مشغول هستند و يا اينكه به مشاغل كاذب نظير فروش كبريت، بطرى آب و دستمال كاغذى مى پردازند.
همانگونه كه قبلًا نيز به آن اشاره شد عربستان سعودى از يك حكومت پادشاهى موروثى و مطلقه برخوردار است و طبق قانون اساسى نوپاى عربستان فرزندان ذكور ملك عبدالعزيز بايد تا زمانى كه زنده هستند يكى پس از ديگرى زمام امور را بدست بگيرند. بر اساس اين قانون كه پادشاه نخست وزير هم هست انتخاب اعضاى كابينه و اعضاى مجلس شورا، اميران مناطق و كليه مسئولان لشكرى تا رده هاى چندم برعهده پادشاه است و مردم در اين امور هيچ نقشى ندارند. در دو سال گذشته هيأت دولت تصويب كرد كه نيمى از اعضاى شوراهاى شهر را مردم انتخاب كنند كه انتخاب اين عده نيز توسط مردان سعودى صورت گرفت و زنان در آن نقشى نداشتند.
در جامعه سعودى تزريق اطلاعات به بدنه اجتماع به سختى و با
ص: 59
كنترل هاى شديد صورت مى گيرد. اكثر رسانه ها تحت پوشش دولت هستند و در بسيارى از روزنامه ها يكى از امراء عضو هيأت تصميم گير مى باشند.
نويسندگان هم توسط دولت تغذيه مى شوند و به همين دليل از نشر مسايل انتقادى در روزنامه هاى عربستان بر عليه دولت خبرى نيست. تا پنج سال پيش روزنامه نگاران و مطبوعاتى ها نيز مانند بقيه تشكلى نداشتند ليكن از سال 2001 بر اثر فشار غربى ها انجمن صنفى روزنامه نگاران و كارگران تأسيس شد. در عربستان چند روزنامه به نامهاى الرياض- الجزيره- عكاظ- الوطن- المدينه- اليوم- البلاد- الندوه- المسائيه والأقتصاديه منتشر مى شوند كه در ميان آنها روزنامه نوپاى الوطن كه در منطقه عسير و زير نظر اميرخالدالفصيل فعاليت مى كند نسبت به ديگران از آزادى بيشترى برخوردار است و گاهى مسايل انتقادى را به صورت كم رنگ منتشر مى كنند.
دو روزنامه فرا منطقه اى الشرق الاوسط و الحيات نيز با سرمايه عربستان در خارج كشور منتشر مى شود. عربستان داراى روزنامه هايى نيز به زبان انگليسى است كه رياض ديلى، سعودى گازت و عرب نيوز مهمترين آنهاست. در عربستان سعودى يك خبرگزارى دولتى به نام «واس» كه مخفف «وكالة الانباء السعوديه» است، فعاليت دارد و تنها منبع رسمى رسانه هاى اين كشور است.
خبرگزارى وابسته به سازمان كنفرانس اسلامى نيز با نام اختصارى
ص: 60
«ايينا» در بندر جده فعاليت دارد.
حضور خبرگزارى ها و صاحبان رسانه هاى خارجى در عربستان بسيار محدود است به گونه اى كه در چند سال اخير تنها هفت خبرگزارى خارجى و از جمله خبرگزارى جمهورى اسلامى «ايرنا» در اين كشور اجازه فعاليت پيدا كرده اند. تلويزيون عربستان سعودى داراى دو شبكه است كه يكى از آن به زبان عربى است و بيشترين ساعات آن به پخش برنامه كودك و اخبار اختصاص دارد و شبكه دوم كه نيمى از ساعات آن به بخش ورزشى اختصاص دارد، بيشتر به زبان انگليسى فيلم پخش مى كند. راديو و تلويزيون عربستان زير نظر وزارت فرهنگ و اطلاع رسانى فعاليت مى نمايند. طبق نظرسنجى هاى بعمل آمده تلويزيون عربستان يكى از كم بيننده ترين تلويزيونهاى منطقه است و به همين دليل اكثر مردم اين كشور به استفاده از ماهواره ها و شبكه هاى تلويزيونى خارجى روى آورده اند. خود عربستان نيز به دليل محدوديت هاى داخلى، در خارج كشور شبكه هايى را ايجاد نموده كه شبكه خبرى العربيه- ام.
بى. سى هاى 1 و 2 و شبكه رقص و موسيقى «روتانا» مهمترين آنها هستند.
طبق آمار رسمى منتشر شده در رسانه هاى سعودى 15 درصد جمعيت اين كشور را شيعيان تشكيل مى دهند كه بر اين اساس
ص: 61
چنانچه جمعيت خود عربستان و بدون احتساب خارجى ها 16 ميليون نفر مى باشد نزديك به دو ميليون و 300 هزار نفر جمعيت شيعيان مى باشد.
اگر چه مذهب شيعه در عربستان در سالهاى اخير به عنوان يك اقليت پذيرفته شده ليكن اگر جمعيت 4 فرقه اهل سنت به صورت دقيق مشخص شود معلوم نيست كه آنها در اقليت باشند. اكثر جمعيت شيعه عربستان در منطقه شرقيه و شهرهاى قطيف، ظهران، دمام و احساء ساكن هستند و حدود 50 هزار نفر نيز در مدينه منوره زندگى مى كنند و در شهرهاى ديگر نيز به صورت پراكنده حضور دارند. شيعيان در دو دهه پيش وضعيت اسفبارى داشتند و اجازه ورود به مراكز دولتى و مجامع سعودى ها را نداشتند و از داشتن مدرسه خاص و برگزارى مراسم ويژه رنج مى بردند. با ورود يك عضو شيعى به مجلس شوراى مشورتى كشور در سال 1993 اولين گام براى به رسميت شناختن شيعه در عربستان برداشته شد ليكن با مخالفت شديد سلفى ها ورود اين عده به مراكز دولتى و رسمى با كُندى بسيار پيش مى رود. در 5 سال گذشته كه با ابتكار ملك عبداللَّه گروه گفتگوى ملى «حوار الوطنى» تشكيل شد چهار روحانى شيعه وارد اين گروه شدند. در حال حاضر و با به قدرت رسيدن ملك عبداللَّه، شيعه از جايگاه و منزلت بيشترى برخوردار شده و اميرمحمدبن فهد امير منطقه شرقيه نيز در بهبود وضعيت آنان تلاش شايسته اى كرده است، و اكنون آنان از آزادى بيشترى برخوردار
ص: 62
هستند. برخى تأليفات علماى آنان اجازه چاپ يافته و در كتابفروشى هاى عمومى عرضه مى شود. شيعيان عربستان كه در گذشته براى سفر به جمهورى اسلامى ايران و زيارت اعتاب مقدسه با مشكلاتى روبرو بودند اكنون از تسهيلات برقرارى هواپيماى مستقيم بين دمام و مشهدمقدس برخوردارند و به راحتى تردد مى كنند و در داخل كشور نيز محدوديت هاى استخدام فرزندان آنان در ادارات تا اندازه زيادى مرتفع شده است كه اميد است در آينده شاهد بهبود وضعيت آنان باشيم.
پايان
ص: 63
در رأس بنيادها و مؤسسه هاى دينى عربستان سازمان علماى بزرگ اين كشور هستند كه در سال 1373 قمرى در زمان ملك فيصل تأسيس شده و در داخل عربستان به عنوان «هيأت كبارالعلما» شناخته مى شود و مركب از 15 تن از علماى برجسته عربستان مى باشد. پيش از اين رياست اين هيأت با «شيخ عبدالعزيز بن باز» مفتى نابيناى سعودى بود كه با مرگ وى در سال 1420 ه. ق «شيخ عبدالعزيز بن صالح آل الشيخ» به جاى وى توسط ملك فهد برگزيده شد. وظيفه اصلى اين هيأت صدور فتواست و تمامى پيروان مذاهب حنبلى، شافعى، مالكى و حنفى بايد بر اساس فتواى اين هيأت كه معمولًا بر اساس مذهب احمدبن حنبل است عمل كنند. در گذشته اين هيأت از نفوذ گسترده اى در داخل جامعه عربستان برخوردار بود ليكن در سالهاى اخير به دليل رشد جريانات دينى و گسترش روحيه روشنفكرى از عمق نفوذ آن كاسته شده است.
قبلًا ذكر شد كه در سال 1157 هجرى قمرى و در دوره تشكيل اولين دولت سعودى محمدبن سعود و شيخ محمدبن عبدالوهاب متحد شدند و هر دو به اين توافق رسيدند كه امور سياسى توسط دولت وامور مذهبى توسط شيخ محمد رهبرى شود. شيخ محمد احياگر تفكر اين تيميه بود كه اعتقاد داشت كه خداوند جسم است.
از آن زمان تاكنون فرزندان محمدبن عبدالوهاب كه به «آل الشيخ» معروف هستند و طايفه بزرگى را تشكيل مى دهند با شدت و ضعف به همين مسئوليت ادامه مى دهند. اكنون مفتى بزرگ عربستان از آل الشيخ ها و از نوادگان محمدبن عبدالوهاب است و چند وزير كابينه هم كه مسئوليت امور آموزشى و فرهنگى را برعهده دارند از اين طايفه هستند.
اين هيأت از جمله نهادهاى تحت پوشش جريان سنتى دينى و هيأت كبار علماست. وظيفه اين هيأت همانند پليس منكرات و در سطح اجتماع با مأموران خود كه به «مطوع» شهرت دارند با كارهاى خلاف شئونات اسلامى مبارزه مى كنند و در اوقات نماز مردم را به رفتن به مساجد دعوت مى نمايند و از تردد افراد بدحجاب در معابر عمومى جلوگيرى مى كنند. افراد اين هيأت و «مطّوع» ها مقبوليت اجتماعى ندارند و عامه مردم از عملكرد آنان ناخرسند هستند.
ص:64
ص: 65
بسيارى از آنان لباسهاى ويژه اى مى پوشند و چهره هاى عبوسى دارند. اقدامات غيرمنطقى اعضاى هيأتهاى امر به معروف و نهى از منكر و عدم پذيرش اين عده باعث شده است كه دولت حيطه عملكرد آنان را محدود كند بويژه آنكه در سالهاى اخير اقدامات خشن اين عده در رسانه هاى عمومى هم به تمسخر گرفته مى شود.
اكنون و با تحول در صحنه اجتماعى عربستان دولت مطوعين را مجبور كرده است كه قبل از ورود به كار آموزش هاى لازم را ببينند.
عربستان سعودى از سالهاى گذشته با تأسيس بنيادهاى خيريه كمك به مسلمانان در سراسر جهان را آغاز كرده است. در حال حاضر در داخل و خارج اين كشور و با استفاده از سرمايه هاى هنگفت اين كشور نهادهاى خيريه كمك به نشر و گسترش انديشه وهابيت را سرلوحه كار خود قرار داده اند. تأسيس مدارس مذهبى، نشر و توزيع قرآن، تربيت مبلغان اسلامى در دانشگاههاى ام القراء و دانشگاه اسلامى مدينه منوره از جمله كارهاى عربستان است. در داخل كشور مؤسسه كمك به مسلمانان چچن، مسلمانان فلسطين، مسلمانان بوسنى و هرزگوين و مردم افغانستان و هيأت كمك به جوانان اسلامى به صورت موظف و زير نظر وزير كشور عربستان سعودى فعاليت دارند و به اين طريق مسلمانان دنيا را با سرمايه گذارى هاى گسترده جذب انديشه هاى خود مى كنند.
كشورهاى فقير آفريقايى و بعضى كشورهاى اسلامى بيشترازكمك
ص: 66
نهادهاى خيريه عربستان برخوردار هستند.
پس از اينكه در سال 1995 ميلادى ملك فهد به دليل سكته مغزى ويلچرنشين شد و نتوانست به تمشيت امور كشورى بپردازد برادرش اميرعبداللَّه با تفويض اختيار پادشاه، زمام امور را بدست گرفت. عبداللَّه برادر ناتنى ملك فهد است و فرزند دشت و صحراست و به همين دليل هم از بنيه جسمى بهتر و هم از ديد بازترى نسبت به اجتماع برخوردار است و گرايش مردم به اين كهنسال نوانديش بيشتر از ساير برادران است. در دوره چند ساله حضور او در عرصه تصميم گيرى عربستان بسيارى از ديدگاههاى بسته و خشن اصلاح شده و جامعه عربستان به سوى پياده سازى بيشتر دموكراسى پيش مى رود. يكى از كارهاى پسنديده ملك عبداللَّه در پنج سال قبل تشكيل گروه گفتگوى ملى يا «حوارالوطنى» است كه در آن نماينده اقشار مختلف جامعه عربستان اعم از شيعيان، روشنفكران، برخى منتقدان و حتى ناراضيان حضور دارند. اين گروه به صورت مرتب و در شهرهاى مختلف تشكيل جلسه داده و در هر جلسه برخى از مشكلات و معضلات اجتماعى را مورد رسيدگى قرار مى دهد. اگر چه تشكيل اين گروه ناخرسندى برخى از مذهبى هاى سنتى عربستان را درپى داشته است ولى اكثريت مردم از اين ابتكار ملك عبداللَّه استقبال كرده و تأسيس اين گروه را زمينه حضور بيشتر خود در صحنه اجتماعى قلمداد مى كنند.
تهران و رياض در سال 1307 و پس از تشكيل حكومت مركزى عربستان روابط سياسى خود را آغاز كردند و دو سال بعد سفارت ايران در عربستان گشايش يافت. ليكن اين روابط همواره دستخوش تحولات منطقه و برخى درگيرى ها بوده و در مقاطعى نيز سفارت ايران در عربستان به دليل همين مشكلات فعاليت خود را متوقف كرده و يا سفير آكروديته داشته است. در اين سالهاى طولانى دو كشور به دليل موقعيت سياسى و مالى كه داشته اند ثبات منطقه را تأمين مى كردند ليكن هميشه بين دو طرف نگرانى هايى وجود داشت و به همين دليل دو كشور در خريد اسلحه و مهمات و انبار كردن آن از يكديگر سبقت مى گرفتند ليكن ضرورت جلوگيرى از بر هم ريختن ساختار سياسى و سنتى كشورهاى منطقه تهران و رياض را در طول سال هاى طولانى در كنار يكديگر قرار داده بود.
پس از پيروزى انقلاب اسلامى اوضاع به كلى تغيير كرد و
ص:67
ص: 68
روابط ايران و عربستان به دلايل گوناگون دچار فراز و نشيب هاى فراوان شد.
عربستان به دليل عضويت در شوراى همكارى خليج فارس و اتحاديه عرب پس از شروع جنگ تحميلى عراق عليه ايران به صورت آشكار جانب دولت بغداد را گرفت و سرزمين خود را به روى ورود نيروهاى خارجى و ارسال اسلحه و مهمات از كشورهاى خارجى به مقصد عراق گشود. تمامى مرزهاى عربستان به سوى عراق باز شد و عربستان در منطقه به عنوان يك پل ارتباطى بين جهان خارج و دولت جنگ افروز عراق درآمد. كمك هاى جنسى و مالى عربستان و استفاده از سرزمين هاى اين كشور، رياض را به متحد اصلى بغداد تبديل كرده بود و نيروهاى سپر جزيره شوراى همكارى كه در شرق عربستان مستقر بودند نيز به عراقى ها كمك مى كردند. علاوه بر كمك هاى تسليحاتى و جنسى دولت رياض، به اعتراف اميرنايف وزير كشور عربستان، كمك مالى اين كشور به عراق 80 ميليارد دلار بوده است. اگر چه در سالهاى اوليه جنگ روابط ديپلماتيك دو كشور هيچگاه قطع نشد ليكن در حد كاردار تنزل يافت و دو طرف حالت خصمانه اى در برابر يكديگر داشتند.
روابط دو كشور در سالهاى 67 و 68 و 69 به دليل شهادت 400
ص: 69
حاجى ايرانى قطع بود و سفارتخانه هاى دو كشور در تهران و رياض نيز فعاليتى نداشتند. در طول اين سالها حمله عراق به كويت صورت گرفت و دولت عربستان با ميزبانى دولتمردان كويتى و گشودن سرزمين هاى خود به روى نيروهاى متحد و كمك 60 ميليارد دلارى توانسته بود در سركوب عراقى ها نقش برجسته اى را ايفاء كند. در سال 70 ارتباط سياسى تهران و رياض مجدداً برقرار شد و حجاج ايرانى نيز اجازه تشرف پيدا كردند. ديگر از آن برخوردهاى خشن مأموران و شهروندان سعودى خبرى نبود و آنان كه در طول اين سالها سبعيت صدام و موضع حكيمانه تهران در قبال جنگ عراق و كويت را به عينه ديده بودند به حقانيت جمهورى اسلامى ايران در جنگ تحميلى گردن نهادند و بنا داشتند شرمندگى سالهاى پيش را با چهره اى گشاده پاسخ گويند. از اين سال به بعد ارتباط بين جمهورى اسلامى ايران و عربستان دگرگون شد و هر سال چهره بهترى به خود گرفت.
موضوع حج در سالهاى اوليه انقلاب و حتى قبل از آن همواره مسئله مهم ميان دو كشور بوده است. در سال 1322 هجرى بعلت درگيرى حجاج ايرانى با اتباع سعودى و نيز اعدام يك حاجى ايرانى ارتباط دو كشور به صورت كامل قطع شد. بعد از پيروزى انقلاب به رغم نگرانى سعودى ها از رشد انديشه هاى انقلاب
ص: 70
اسلامى روابط دو كشور عادى بود ليكن با برگزارى اولين مراسم برائت به سردى گراييد. در سالهاى اوليه انقلاب و در زمان هاى حج به صورت معمول بين حاجيان ايرانى و مأموران سعودى درگيرى هايى ايجاد مى شد ليكن اوج اين درگيرى ها در سال 1366 و در راهپيمايى برائت از مشركين ايجاد شد كه طى آن بالغ بر 400 زاير ايرانى در درگيرى با مأموران سعودى به شهادت رسيدند. اين حادثه باعث تعطيلى سه ساله حج و توقف كامل فعاليت هاى سياسى و ديپلماسى دو كشور شد. از سال 70 به بعد مرحله تنش زدايى در روابط تهران و رياض آغاز شد و اكنون حج و عمره جمهورى اسلامى ايران كه روزى مهمترين نقطه چالش ميان دو كشور بوده به نقطه اتحاد و اتفاق دو طرف تبديل شده است.
در حال حاضر و با عنايت به ديدگاههاى مدبرانه ملك عبداللَّه روابط ميان جمهورى اسلامى ايران و عربستان سعودى در بهترين حالت ممكن است. دو طرف در زمينه مسايل منطقه اى و بين المللى ديدگاه هاى مشتركى دارند و در راستاى حفظ منافع يكديگر گام بر مى دارند. در طول اين چند سال هيأت هاى بلندپايه زيادى از دو كشور به كشور ديگر سفر كرده اند. ملك عبداللَّه و اميرسلطان به ايران سفر كرده اند و از اين سو نيز علاوه بر وزرا و ساير مقامات، آقايان هاشمى رفسنجانى- خاتمى و احمدى نژاد سه رييس جمهور
ص: 71
ايران به عربستان سفر كرده و مذاكرات سودمندى داشته اند. ملك عبداللَّه براى جمهورى اسلامى ايران در منطقه خاورميانه نقش استراتژيك كامل است و در زمينه برخوردارى ايران از انرژى هسته اى مسالمت آميز ديدگاه مثبتى دارد. در پرتو ديدگاه روشن پادشاه عربستان دولت اين كشور نيز تعريف ديگرى از روابط با جمهورى اسلامى ايران را در دستور كار قرار داده است و بين دستگاه ديپلماسى دو كشور رايزنى مستمر وجود دارد.
كميسيون مشترك دو كشور سالهاست كه تشكيل شده و هر سال يكبار در تهران و يا رياض تشكيل جلسه داده و موضوعات فى مابين را مورد بررسى قرار مى دهد. خوشبختانه برقرارى كنفرانس اسلامى در سال 1376 در تهران و حضور ملك عبداللَّه در اين كنفرانس به انعقاد موافقت نامه هاى متعددى در مسايل سياسى، اقتصادى و امنيتى انجاميد. دو كشور در يك برهه تصميم گرفتند كه در اوپك موضع واحدى داشته باشند و همين موضع يكسان توانست قيمت نفت را از 6 دلار به بالاى 70 دلار برساند. با وجود اين دو كشور در عرصه اقتصادى به عنوان تك محصول (نفت) معرفى شده اند و به همين دليل نمى توانند روابط اقتصادى خود را خيلى گسترش دهند. مبادلات اقتصادى رسمى دو كشور در سال 2005 ميلادى حدود 250 ميليون دلار بوده است كه
ص: 72
رضايتبخش نيست. مهمترين كالاى وارداتى ايران از عربستان مواد پتروشيمى است و در مقابل خشكبار و موادغذايى به عربستان صادر مى كند.