اهميّت مسائل فقهىِ عمره و حج، بر كسى پوشيده نيست و بى شك درستى و نادرستى اعمال زائران بيت اللَّه الحرام بستگى به انطباق و عدم انطباق آن ها با احكام و مناسك عمره و حج دارد، هرچند صحّت اعمال، مقدمه رسيدن به روح حجّ و مراتب معنوى آن است ولى به تعبير حضرت امام خمينى قدس سره «مراتب معنوى حجّ جز با عمل مو به مو به مناسك حاصل نخواهد شد.» (1)

بى شك عوامل اجرايى كاروان هاى عمره و حج و مسؤولان فرهنگى آن ها نقش به سزايى در اين زمينه دارند و كمك و هدايت و راهنمايى آنان تأثير عميقى در حسن عمل زائران خواهد داشت، لذا آشنايى اين عزيزان با احكام فقهى عمره و حج، ضرورى تر و مسائل مربوط به چگونگى عملكرد آنان، از ظرافت بيشترى

ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص: 10

برخوردار است كه بايد مورد توجه و عنايت ويژه قرار گيرد.

نوشته حاضر، كه تقديم شما عزيزان مى شود، با اين انگيزه آماده شده و در چهار بخش سامان يافته است:

* بخش نخست: راهنماى فقهى- اجرايى عمره و حجّ (ويژه روحانيان كاروان ها)

* بخش دوم: راهنماى فقهى اجرايى (ويژه عوامل اجرايى كاروان).

* بخش سوم: نكات فقهى عمره و حج.

* بخش چهارم: احكام كلّى عمره و حج.

گفتنى است بخشى از اين نوشته، چند سال پيش در جمع مديران و معاونان كاروان هاى حج استان قم ارائه و در فصلنامه «ميقات حج» (شماره 12) چاپ و منتشر شده و بخش ديگرى نيز سال گذشته، در نشريه «آزموده ها»، شماره ششم، كه معاونت امور روحانيون بعثه مقام معظّم رهبرى تهيه و منتشر مى كند، آمده است.

اميد است اين مجموعه براى حضرات آقايان روحانيون محترم كاروان ها و در جهت هدايت بهتر زائران، مفيد باشد و از ارائه نظريه ها و پيشنهادهاى اصلاحى و تكميلى دريغ نفرمايند.

... رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ.

حوزه علميه قم- تابستان 1385

محمّدحسين فلاح زاده

ص:11

ص:12

ص:13

ص: 14

حج در محل، عرضه كنند تا اگر اشكالى دارند، برطرف شود.

2- براى حسابرسى خمس و پرداخت وجوه شرعى، به دفتر مرجع تقليدِ خود، يا نماينده او مراجعه كنند و در اين باره اقدام نمايند و تنها كسانى كه باقى مى مانند يا شخصاً تمايل به حسابرسى نزد شما دارند، اقدام فرماييد.

مردم در حسابرسى خمس، سه دسته هستند:

1. كسانى كه تا كنون حسابرسى نداشته اند.

2. كسانى كه مدتى حسابرسى داشته اند ولى رها كرده اند.

3. كسانى كه حساب سال مرتب دارند.

گروه نخست؛ بايد تمام اموال و طلب ها و بدهى هاى آن ها محاسبه شود و پس از كسر بدهى ها، اموال باقى مانده به سه دسته تقسيم گردد:

الف) اموالى كه خمس آن را بايد بپردازند، مانند: پول نقد، مواد مصرفى، (مثل برنج، روغن، چاى و ...) و به فتواى برخى از فقها، سرمايه كسب.

ب) اموالى كه خمس ندارد، مانند: ارث، ديه و به فتواى برخى از فقها، هبه و جهيزيه.

ج) اموالى كه بايد مصالحه شود، مانند: اجناس مورد نياز زندگى، كه از سال هاى گذشته در گروه اموال مؤونه قرار گرفته و وضع آن از لحاظ تعلّق خمس معلوم نيست كه از درآمد سال بوده يا نه.

ص: 15

گروه دوم؛ بايد براى مدتى كه حسابرسى نكرده و خمس نپرداخته اند، مانند گروه اول عمل شود.

گروه سوم؛ اگر در ميان سال خمسى مشرّف مى شوند و چيزى از خمس سال گذشته بر عهده آن ها نيست و نپرداخته اند، چيزى از بابت خمس بر آن ها واجب نمى شود، ليكن اگر پولى براى خريد سوغاتى دارند و در اثناى سفر، به سال خمسى مى رسد، سوغاتىِ خريدارى شده، كه تحويل افراد نشده و نيز باقيمانده پول خمس دارد.

ص: 16

ج)* آيت اللَّه تبريزى: در فرض سؤال چنانچه بر اصل پول، سال بگذرد؛ يعنى از وقت به دست آوردن پولى كه به بانك سپرده اند، سال گذشته، بايد خمس آن را بپردازد و نسبت به مقدارى كه زيادتر از اصل پول به آن ها مى دهند، اگر در همان سال به حج يا عمره بروند، چيزى بر آن ها نيست. واللَّه العالم.

* آيت اللَّه خامنه اى: در فرض مرقوم، اكر در همان سال خمسى سپرده گذارى به حج مى رود، خمس ندارد، ولى اگر نوبت حج از پس از آن سال خمسى است، مبلغ سپرده اگر از درآمد كسب غير مخمّس بوده، خمس دارد و سود حاصله اگر پيش از سال عزيمت به سفر حج قابل وصول نبوده، جزو درآمد سال وصول محسوب است كه اگر در همان سال به حساب هزينه سفر حجّ محسوب شود خمس ندارد.

* آيت اللَّه سيستانى: به اصل پول خمس تعلق مى گيرد و نيز به سود آن، اگر از طريق معامله شرعيه ملك صاحب پول شده است، بلى اگر حج بر او مستقر شده و راه ديگرى براى رفتن به حج در سالِ ثبت نام نداشته باشد، خمس به آن تعلق نمى گيرد.

* آيت اللَّه شبيرى زنجانى: در حجّ واجب و يا عمره، اگر به وسيله اى واجب گردد، خمس پول مورد سؤال واجب نيست و در حج و عمره مستحب واجب است.

* آيت اللَّه صافى گلپايگانى: در فرض سؤال، اصل پول خمس دارد ولى سود آن، اگر با آن پول معاملات شرعى، با رعايت

ص: 17

شرايطش انجام شود و پرداخت سود، طبق قرارداد بايد در موقع تحويل اصل پول پرداخت شود، سود مذكور از منافع سال وصول است كه اگر در همان سال صرف مؤونه شود خمس ندارد و اگر باقى بماند آن هم خمس دارد. و اللَّه العالم.

* آيت اللَّه فاضل: افرادى كه براى تشرف به حج ياعمره ثبت نام مى كنند ودر همان سال توفيق تشرّف پيدا نمى كنند، بايد خمس اصل پول و سود متعلّقه مربوط به سنوات سابق را بپردازند، مگر براى افرادى كه حج بر آنها مستقر شده و تمكّن از خريد فيش را ندارند.

* آيت اللَّه مكارم شيرازى: هرگاه اين پول از درآمد همان سالى باشد كه نام نويسى كرده است، نه به خودِ آن خمس تعلّق مى گيرد و نه به سود آن.

* آيت اللَّه نورى همدانى: اگر همان سالى كه مستطيع شده است، آن پول را براى انجام حجّ در نوبت خود به حساب ريخته است. آن پول جزو مؤونه و مخارج آن سال محسوب مى شود و خمس ندارد، ولى اگر در سال قبل يا سال هاى قبل مستطيع بوده و تأخير انداخته و به حساب نريخته است، بايد خمس آن را بدهد.

و در عمره نيز اگر به طور متعارف يك مرتبه يا در چند سال يك مرتبه باشد، پولى كه به حساب ريخته است خمس ندارد امّا سودى كه مى گيرد، از ارباح آن سالى است كه آن را تحويل مى گيرد و اگر تا آخر سال خمسى خود آن را در مخارج لازم زندگى خود خرج كرد، خمس ندارد و اگر بماند و سال بر آن

ص: 18

بگذرد خمس دارد.

3- چگونگى وصيت نامه نوشتن را به زائران آموزش دهيد، به ويژه در مورد شرايط وصى و وصيت مالى، كه بيش از ثلث نباشد و نوشتن نماز و روزه هاى قضا در وصيت نامه.

4- استحباب كوتاه نكردن موى سر و صورت در عمره مفرده از يك ماه پيش از سفر و در عمره تمتّع از اوّل ذى قعده و اگر نشد از اوّل ذى حجه.

5- كاروان هاى مدينه بعد، چون در آغاز ورود به جدّه عازم جُحفه مى شوند و بايد لباس احرام بپوشند، به زائران خود؛ اعم از مرد و زن، يادآورى كنند كه لباس هاى احرام خود را پيش از سفر وارسى كنند كه معطر نباشد و آن را جدا از اشياى خوشبو بگذارند، چون در ميقات، اگر با چنين لباسى مواجه شدند، نمى توانند آن را بپوشند.

6- در مورد لباس احرامِ بانوان، ياد آورى مى شود كه نازك و بدن نما نباشد، حتى به قدرى ضخيم باشد كه در فصل گرما كه بر اثر عرق كردن، لباس به بدن مى چسبد، بدن نما نشود.

7- خانم ها مى توانند براى جلوگيرى از عادت ماهيانه، قرص هاى مخصوص استفاده كنند، به شرط آن كه براى آن ها ضررى نداشته باشد.

8- به خانم هايى كه ممكن است لازم شود پيش از ميقات با نذر محرم شوند و شوهرهايشان همسفر آن ها نيستند، گفته شود كه اجازه نذر را از شوهر بگيرند؛ چون برخى از فقها اجازه را به طور مطلق

ص: 19

شرط مى دانند.

9- شرايط نيابت، به طور واضح و صريح براى زائران گفته شود و افرادى كه نايب هستند، حتى المقدور شناسايى و وجود شرايط آن ها لحاظ شود تا پس از سفر و هنگام اعمال، به مشكل برخورد نكنند؛ به خصوص كسانى كه از نماز صحيح معذورند، يا نايب اند و خود مستطيع هستند، چون در برخى موارد نيابتشان صحيح نيست و به فتواى برخى از فقها وقتى كه به ميقات رسيدند و استطاعت طريقى نيز حاصل شد، بايد براى خودشان حج به جا آورند و نيز خدمه كاروان ها كه گاهى ممكن است در هنگام اعمال عمره يا حج، مشكلى براى كاروان پيش آيد كه ناگزير بايد اعمال معذور را انجام دهند و به فتواى برخى از فقها، عذر طارى هم مُخلّ نيابت است.

10- چون احتمال دارد هواپيما نزديك نماز و يا در هنگام نماز باشد، يادآورى چند نكته به زائران ضرورى است:

الف) حتى المقدور هنگام ورود به سالن انتظار، با طهارت باشند تا اگر فرصتى به دست آمد، نماز را بتوانند سريع بخوانند و سوار هواپيما شوند.

ب) چنانچه نماز را بايد در اثناى سفر و در هواپيما بخوانند، پيش از سوار شدن، تحصيل طهارت كنند تا در هواپيما به راحتى بتوانند به وظيفه خود، كه خواندن نماز است، عمل كنند.

ج) چگونگى خواندن نماز در هواپيما نيز توضيح داده شود، و

ص: 20

آن بدين گونه است كه: در صورت امكان بايد به حالت ايستاده، با مراعات قبله و ساير شرايط خوانده شود و چنانچه به حالت ايستاده ممكن نبود، به حالت نشسته و در صورت امكان رو به قبله نماز خوانده شود و هر مقدار از شرايط نماز كه ممكن بود بايد مراعات كنند و چنانچه نماز در هواپيما با مراعات شرايطى كه گفته شد خوانده شود نماز صحيح است.

11- چگونگى نماز با اهل سنّت در مكّه و مدينه، به زائران آموزش داده شود؛ چون در بدو ورود به مدينه يا مكّه، در نماز جماعت شركت مى كنند و آشنا به مسائل نيستند و گاهى دچار سر درگمى مى شوند و نكات قابل ذكر در اين خصوص عبارت اند از:

الف) اذان صبح و ظهر آن ها با اذان ما تفاوت دارد و تنها اذان مغرب كمى زودتر گفته مى شود.

ب) صبح ها پيش از اذان صبح اذانى براى نماز شب گفته مى شود.

ج) در هر شبانه روز يازده اذان و اقامه گفته مى شود كه يك اذان براى نماز شب و پنج اذان و پنج اقامه نيز براى نمازهاى واجب يوميه گفته مى شود.

د) بين اذان و اقامه معمولًا چند دقيقه فاصله است كه زائران مى توانند نافله يا قرآن بخوانند.

ه) در قرائت سوره حمد «بسم اللَّه ...» را آهسته مى گويند.

و) پس از حمد، بخشى از قرآن را مى خوانند كه گاه سوره كامل

ص: 21

است و گاه نيست.

ز) معمولًا در نماز صبح روز جمعه، امام جماعت پس از حمد، سوره سجده دار مى خواند و پس از آن همگى به سجده رفته سپس بر مى خيزند و قرائت را ادامه مى دهند كه در اين صورت زائران سعى كنند پيش از نماز صبح، نماز خودشان را به صورت فرادى بخوانند.

ح) در برخى مواقع، قنوت را پس از ركوع انجام مى دهند، كه به جاى آوردن قنوت به همراه آنان پس از ركوع، مشكلى پيش نمى آورد.

ط) در حال قرائت، بيشتر اهل سنّت، دست بسته نماز مى خوانند كه پيروان مكتب اهل بيت نبايد مانند آنان دست بسته به نماز بايستند.

ى) نمازگزاران پس از اتمام حمدِ امام جماعت، همگى «آمين» مى گويند كه نبايد گفته شود؛ مى توانند «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ».

ك) پس از ركوع توقّف طولانى دارند كه نمازگزارن نيز بايد مراعات كنند و با عجله به سجده نروند، بلكه منتظر تكبير مكبّر باشند.

ل) پس از دو سجده، بدون جلسه استراحت مى ايستند كه بايد جلسه استراحت به جاى آورند، هرچند بسيار كوتاه.

م) برخى از اهل سنّت هنگام خواندن تشهّد، انگشت سبابه را

ص: 22

تكان مى دهند كه اين كار لزومى ندارد.

ن) پس از قرائت ركعت دوم، پيش از ركوع، قنوت نمى گيرند، كه زائران نيز قنوت نخوانند، چون مستحب است و در هر حال ترك آن اشكال ندارد.

ص) برخى از مذاهب اهل سنّت، بعد از نماز صبح و نماز عصر، خواندن نماز مستحب را جايز نمى دانند، هرچند در فقه شيعه نيز كراهت دارد (بجز نمازهاى خاص) لذا تذكّر داده شود كه در آن وقت نافله نخوانند و چنانچه نماز صبح نخوانده اند يا به فتواى مرجعشان بايد مجدداً بخوانند، پيش از نماز جماعت بخوانند.

ع) پس از نماز جماعت مسجد النّبى و مسجد الحرام، كمى صبر كنند، تا اگر اعلان شد كه نماز ميّت خوانده مى شود، نماز ميّت بخوانند و بلافاصله پس از نماز جماعت مشغول نماز ديگر نشوند و محلّ خود را ترك نكنند.

12- در نماز ميّت چهار تكبير مى گويند و تكبير پنجم را هنگام گفتن «السَّلامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ» مى گويند، مى توان گفت. در ضمن نماز ميت مختصر را به زائران آموزش دهيد.

13- لزوم سجده بر ما يصحّ السّجود (چيزهايى كه سجده بر آن ها صحيح است) و در هتل ها، مشاعر و جاهاى ديگر موجود است (بجز در نماز جماعت يا در جاهايى كه امكان ندارد) يادآورى شود. چون برخى از زائران تصوّر مى كنند در طول سفر، مهر

ص: 23

گذاشتن جايز نيست يا مجازند بر فرش و امثال آن سجده كنند.

14- هرگز زائرى را به تصحيح نماز يا حسابرسى خمس يا پرداخت آن وادار نكنيد كه اثر نامطلوب دارد، افزون بر اين كه وظيفه شرعى روحانى، بيان مسائل نماز و خمس و دعوت آن ها به عمل به واجبات است نه اجبار آنان به اين امور.

15- چنانچه حسابرسى خمس زائرى انجام شد، براى پرداخت آن بهتر است او را به دفتر يا بعثه مرجع تقليدش راهنمايى كنيد تا خودش بپردازد. چنانچه درخواست كرد كه شما اين زحمت را متقبل شويد در آن صورت قبول آن ثواب خواهد داشت.

16- كسانى كه مدينه قبل هستند، در جلسات ايران، تنها فهرستى از اعمال عمره بگويند و از بيان مسائل جزئى و اختلاف فتاوا بپرهيزند.

ص: 24

3- در اوّلين جلسه، مدت اقامت و كيفيت نماز (قصر يا اتمام) يادآورى شود و اين نكته قابل توجه است كه رفتن به احُد و قُبا و ديگر اماكن مقدس مدينه، كه زائران را به زيارت آن ها مى برند ضررى به قصد اقامه ده روز نمى زند.

4- درباره اماكن تخيير و تمام خواندن نماز، هنگام شركت در نماز جماعت ظهر، عصر، عشا توضيح داده شود.

اماكن تخيير جاهايى است كه مسافر مى تواند نمازهاى چهار ركعتى را به صورت تمام يا شكسته بخواند و آن اماكن عبارت اند از:

1- مسجد الحرام، 2- مسجد النبى صلى الله عليه و آله، 3- مسجد جامع كوفه، 4- حرم امام حسين عليه السلام

فتاواى فقها نسبت به اماكن تخيير در مكّه و مدينه، چنين است:

* تمام شهر مكّه و مدينه

* تمام مسجد الحرام و مسجد النبى صلى الله عليه و آله

* محدوده قديم مسجد الحرام و مسجد النبى صلى الله عليه و آله

* مسافر بايد نماز را شكسته بخواند حتّى در مسجد الحرام و مسجد النبى صلى الله عليه و آله

5- مجدداً كيفيت اقتدا در نماز جماعت اهل سنت و نكات آن يادآورى شود.

6- تذكر داده شود كه مسجد النبى صلى الله عليه و آله تنها قسمت مسقف آن است و محوطه اطراف آن، كه با نرده هاى آهنى محصور شده، حكم

ص: 25

مسجد ندارد.

7- به بانوان يادآورى شود كه ورود شان به مسجد النبى صلى الله عليه و آله و مسجد الحرام و توقّف در ساير مساجد در ايام عادت جايز (1)نيست.

8- مناسب است اوقات نمازهاى يوميّه و نماز شب به زائران يادآورى شود تا برنامه ريزى بهترى براى شركت در نمازهاى جماعت و رسيدن به فضيلت نماز اول وقت داشته باشند.

9- خواندن نماز تحيّت در مساجد مستحب است ولى مى توان زائران را راهنمايى كرد چنانچه نماز قضا داشته باشند مى توانند نماز قضا بخوانند و نيز اگر نماز واجب ادايى بخوانند، كفايت از نماز تحيت مى كند.

10- از آنجا كه نماز خواندن در قبرستان، به فتواى برخى از اهل سنّت حرام است، زائران را از خواندن نماز در كنار بقيع و داخل آن، برحذر داريد.

11- براى پركردن اوقات فراغت زائران و استفاده معنوى بهتر از آن، زائران را براى خواندن نماز قضا راهنمايى كنيد و نكات ذيل را نيز به آنان تذكر دهيد:

الف) نماز قضا را بايد هر چه زودتر خواند و نبايد مسامحه شود.

ص: 26

ب) نماز قضا وقت معينى ندارد، بلكه در هر وقت از شبانه روز مى توان آن را به جا آورد.

ج) نماز قضا را به جماعت مى توان خواند و هماهنگى ميان نمازِ امام جماعت و مأموم در نوع نماز، تعداد ركعات و قصر و اتمام لازم نيست.

د) مسافر مى تواند نمازهاى قضاى غير سفر را به جا آورد و بايد تمام بخواند.

ه) نماز قضا را بايد به همان شيوه ادا به جا آورد؛ يعنى اگر وظيفه قصر بوده، به صورت قصر و اگر تمام بوده به صورت تمام و پسرها و مردها بايد حمد و سوره نماز قضاى صبح، مغرب و عشا را بلند بخوانند.

و) كسى كه براى ميت نماز قضا مى خواند بايد مطابق وظيفه خودش عمل كند؛ مثلًا اگر نمازگزار مرد است و براى ميتى كه زن است نماز مى خواند، بايد حمد و سوره نمازهاى جهرى را بلند بخواند.

12- چگونه خواندن برخى از نمازهاى مستحب كه از اهميت بيشترى برخوردار است به زائران آموزش داده شود؛ مثل نافله هاى يوميه، نماز شب، نماز غفيله، نماز حضرت جعفر، نماز زيارت، نماز حضرت ولى عصر (عج) و نماز حاجت.

13- چنانچه زائر در مدينه منوره، قصد عشره و ده روز ماندن داشته باشد، مى تواند روزه قضا بگيرد و اگر روزه قضا ندارد، مى تواند سه

ص: 27

روز روزه مستحب براى برآمدن حاجت به جا آورد و اگر روزه قضا دارد روزه مستحب او صحيح نيست ولى چنانچه مسافر است (كه روزه قضا صحيح نيست)، چون مكلّف به قضا نيست، اين سه روز روزه مستحب را مى تواند به جا آورد ولى روزه ديگرى صحيح نيست و اين روزه از موارد استثناى عدم صحت روزه در سفر است و به نظر برخى از فقها، احتياط آن است كه روزهاى چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه باشد.

14- به زائران تذكر داده شود كه اعمال عمره و حج دقيق است ولى دشوار نيست و با ذكر اين مطلب و چهار نكته اى كه گفته خواهد شد اضطراب و دلهره در انجام اعمال را از آنان برطرف نمايند كه اضطراب وترس درانجام اعمال، موجب مشكلات زياد خواهد شد.

* نكته اول: از نظر احكام فقهى، وظيفه همه افراد مشخص شده و همه مى توانند به راحتى به وظيفه خود عمل كنند و هيچ كس با اعمال ناقص يا باطل (به خواست خداوند) از اين ديار نخواهد رفت.

* نكته دوم: اگر سؤال، شبهه يا مشكلى برايتان پيش آمد، مى توانيد بپرسيد و مطابق وظيفه عمل كنيد.

* نكته سوم: هميشه ما (روحانى گروه) در خدمت شما هستيم و اعمال را به اتفاق و با هم به جا مى آوريم.

* نكته چهارم: اگر در موردى خاص سؤال يا مشكلى برايتان پيش آمد و به ما دسترسى پيدا نكرديد، مى توانيد از روحانيون

ص: 28

ديگر بپرسيد كه الحمد للَّه هميشه روحانيون كاروان ها در مسجد الحرام و مشاعر مقدس، حضور دارند. اين نكته ها به زائران مدينه بعد، بايد در ايران گفته شود.

15- به كسانى كه با تلاش هم نتوانستند نماز خود را تصحيح كنند گوشزد شود: نماز طواف را به يكى از افرادى كه مى شناسند و همراه ايشان است نيابت دهند، در ضمن خودشان هم بايد نماز را بخوانند.

و حتّى المقدور روزهاى آخر، پيش از رفتن به ميقات، اين امر كنترل شود كه نايب هايشان مشخص شده باشد، اين عمل در مورد كاروان هاى مدينه بعد، در ايران صورت گيرد.

16- خانم هايى كه در ايام عادت هستند، پيش از رفتن به ميقات، بايد وظيفه خود در مورد احرام را بدانند، لذا پيشنهاد مى شود جلسه جداگانه اى براى خانم ها گذاشته شود و يادآورى شود كه خواهران معذور، حتماً پيش از حضور در ميقات اطلاع دهند تا با نذر در مدينه محرم شوند و چون اين مسأله اختصاص به ميقات شجره دارد، براى كاروان هاى مدينه بعد نيز يادآورى شود كه اگر در حال عادت هستند، هرچند در ميقات مشكلى ندارند ولى براى بقيه اعمال بايد صبر كنند تا پاك شوند.

17- موارد احتياط وجوبىِ مراجع تقليد را بشناسند و زائران را براى رجوع به فتواى مساوى يا فالاعلم راهنمايى كنند، ضمن اين كه اجبارى در اين مسأله نباشد، مثل:

- احرام در قسمت قديم مسجد شجره

ص: 29

- استظلال در شب

- استظلال در شهر مكّه و عرفات و منا

- احرام از مكّه قديم

- و ...

18- به زائران گوشزد شود كه پيش از رفتن به ميقات، لباس احرام خود را وارسى كنند كه معطر نباشد، حاشيه آن دوخته نباشد (به فتواى برخى از فقها لباس احرامى كه حاشيه اش دوخته است، اشكال دارد)، پاك و تميز باشد، چون ممكن است در ميقات به اين مشكلات برخورد كنند و در آنجا فرصت تعويض آن نباشد.

19- زيارت و نماز آن را مى توانند به نيابت از ديگران به جا آورند.

20- چنانچه در روضةالنّبى يا ديگر اماكن مقدس ازدحام بود يا امكان توقف نبود مى توانند نمازهاى مستحب را در حال ايستاده يا نشسته يا با ركوع و سجودِ اشاره اى و حتى در حال راه رفتن بخوانند.

21- خواندن نماز قضا به نيابت از كسانى كه از دنيا رفته اند يا خواندن نماز مستحب براى آن ها و نيز براى افرادى كه زنده هستند و اهداى ثواب به ايشان يادآورى شود.

ص: 30

ص: 31

را انجام دهند و زائرى گم نشود و كسى در محوطه ميان وضوخانه و مسجد مُحرم نشود.

5- به زائران ياد آورى شود كه هنگام پاسخ دادن به لبيك ها، آن ها را با صداى بلند نگويند؛ چون ضرورتى ندارد و مزاحمت به ديگران است.

6- اگر وقت احرام مصادف با نماز جماعتِ مسجد شجره شد، لازم است زائران را به شركت در نماز جماعت راهنمايى كنيد تا از تكرار لبيك به صورت دسته جمعى و با صداى بلند بپرهيزند.

7- مسائلى كه درباره احرام در مسجد گفته شد، مخصوص مسجد شجره است و در ساير مواقيت، مسجد خصوصيت ندارد، و احرام در ميقات، صحيح است و بردن زائران به داخل مسجد لازم نيست، هرچند از جهاتى بهتر است كه افراد غير معذور در داخل مسجد محرم شوند.

8- در سفر عمره، پيش از رفتن به ميقات، چنانچه زائران، كودك يا كودكان خود را همراه دارند، در مورد احرام آن ها و كيفيت اعمالشان توضيح داده شود و نسبت به احرام كودكان توصيه و تشويق نشوند، چون احرام آن ها مشكلاتى به همراه دارد. گفتنى است كه:

الف) كودكِ پسر بايد ختنه شده باشد.

ب) هر كدام از اعمال را مى تواند بايد خودش به جا آورد و بقيه را كمكش كنند يا از طرف او انجام دهند.

ص: 32

ج) لباس احرامش تا پايان اعمال بايد پاك باشد.

د) در حال طواف بايد با طهارت باشد.

ه) در حال طواف و سعى بايد بيدار باشد.

و) در حال طواف شانه چپ كودك بايد به طرف كعبه باشد.

9- كسانى كه نياز به تلقين لبيك دارند شناسايى شوند تا در ميقات جداى از جمع براى آن ها لبيك ها گفته شود.

10- چنانچه زائران نماز واجب را در مسجد مى خوانند؛ مثلًا نماز مغرب و عشا را و پس از آن محرم مى شوند، به استحباب احرام پس از نماز عمل شده، بلكه محرم شدن پس از نماز واجب ادا يا قضا از نماز مستحب افضل است.

11- چون مشهور فتواى فقها لزوم احرام در داخل مسجد شجره است، بجز بانوان معذور همه را به داخل مسجد ببريد تا محرم شوند و احتياط احرام در مسجد قديم نيز قابل ارجاع به فالاعلم است.

12- هر چند به زبان آوردن نيّت احرام و ساير اعمال واجب نيست ولى برخى از فقها مستحب دانسته اند و نيز قصد ترك محرّمات را نيز عده اى لازم شمرده اند، اگر براى احرام عمره تمتع اين گونه گفته شود مناسب است:

«به قصد شروع اعمال عمره تمتّع و انجام آن ها و ترك محرّمات احرام، محرم مى شوم به احرام عمره تمتّع ... قربةً الى اللَّه»

ص: 33

13- براى گفتن لبيك، چون برخى از فقها «وصل به سكون» و «وقف به حركت» را خلاف احتياط مى دانند و بعضى نيز گفتن لبيك پنجم را لازم نمى دانند، اگر لبيك به سه صورت گفته شود و زائران جواب بدهند و به همين سه بار نيز اكتفا شود، كافى است:

الف) بار اول جمله به جمله، هر چند با وقف به حركت و وصل به سكون و همراه با لبيك پنجم.

ب) بار دوم به همين شيوه بدون لبيك پنجم.

ج) بار سوم با مراعات وقف به سكون و وصل به حركت.

14- چون با توسعه اخير مدينه منورّه و نزديك شدن شهر به مسجد شجره، خارج بودن مسجد شجره از حد ترخص مشكوك است، لذا كسانى كه در مدينه منوّره با قصد عشره نماز را تمام مى خوانند، در آنجا نيز نمازشان تمام است و مى توانند براى عمل به احتياط، به صورت جمع بخوانند. (1) ولى كسانى كه قصد عشره نداشتند، نمازشان شكسته است.

15- چون به فتوا يا احتياط برخى از فقها، در شب سوار ماشين مسقف شدن جايز نيست. وجه جمع ميان فتاوا به اين است كه مقلّدان مراجعى كه عدم جواز را مبنى بر احتياط مى دانند، به فتواى جواز ساير مراجع عمل كنند و مقلّدان مراجعى كه فتوا به عدم جواز

ص: 34

مى دهند؛ چنانچه ناچار به استفاده از ماشين مسقف هستند، كفاره بدهند.

و چنانچه مقلّدى بخواهد به احتياط مرجع خود عمل كند و چاره اى جز سوار شدن به ماشين مسقف نداشته باشد، بايد بنابر احتياط كفاره بدهد.

16- كسانى كه نسبت به استطاعت خود براى حج به يقين نرسيده اند، هر چند وظيفه آن ها حجّ واجب نيست ولى مى توان آن ها را راهنمايى كرد كه به نيّت وظيفه فعليّه مُحرم شوند تا اگر بعداً معلوم شد كه مستطيع بوده اند، اعمال انجام شده كافى باشد.

17- پيش از حركت از ميقات، در داخل اتوبوس ها از زائران پرسيده شود كه آيا همه آن ها در داخل مسجد شجره، به نيت احرامِ عمره، لبيك گفته اند يا نه و اگر كسى نگفته يا شك دارد كه گفته است يا نه، همانجا بتواند به مسجد برود و مُحرم شود.

در ميقات جُحفه نيز در مورد احرام سؤال شود تا پيش از حركت و بيرون رفتن از ميقات، نسبت به احرام تمام زائران اطمينان حاصل شود.

برخى از محرمات احرام نيز تذكر داده شود؛ مانند نگاه در آينه، زدودن مو از بدن و استفاده از عطر و صابون و اشياى خوشبو و پوشاندن سر براى مردان و صورت براى بانوان و حرام بودن زن و مرد بر يكديگر. و نيز استحباب تكرار تلبيه تا نزديك مكّه، عدم لزوم بيدار بودن در ميان راه، چون برخى از زائران تصوّر مى كنند كه

ص: 35

نبايد بخوابند.

18- گاهى ياد آورى در مورد نگاه به آينه در اتومبيل ضرر بيشترى دارد، چون معمولًا حركت زائران در شب است و توجهى به آينه ندارند و اگر بى توجه نگاهشان به آينه بيفتد اشكال ندارد و يادآورى آن گاهى سبب نگاه كردن مى شود. ولى نسبت به محل اسكان و هتل، چون غالباً در سالن انتظار، راهروها، و دستشويى ها آينه وجود دارد، بهتر است در بدو ورود به محل اسكان، تذكر داده شود.

19- بهتر است آقايان بر صندلى هاى جلوى اتوبوس و خانم ها بر صندلى هاى عقب آن بنشينند و همسران كنار يكديگر نباشند.

20- در ميقات يا در ميان راه و در بدو ورود به مكّه، زمان رفتن براى اعمال تعيين و اعلان شود.

21- بسيار مناسب است زمان رسيدن به مسجد تنعيم و لحظات ورود به محدوده حرم، به زائران يادآورى گرديده و دعاى كوتاه ورود به حرم خوانده شود. همچنين بهتر است مسجد تنعيم و منطقه شهداى فخ به آن ها نشان داده شود.

22- از آنجا كه تعداد لباس احرام آقايان حداقل دو تكه است و بيشتر از آن در صورتى كه شرايط لباس احرام را داشته باشد بى اشكال است، در فصل سرما به آنان يادآورى شود كه پوشيدن بيش از دو جامه احرام اشكال ندارد.

و نيز كشيدن پتو بر روى خود براى جلوگيرى از سرما، اشكال

ص: 36

ندارد، ولى آقايان آن را بر سر و خانم ها بر صورت نيندازند.

البته اگر دوخته باشد، آقايان نبايد بر دوش خود بيندازند و دوخته بودن حواشى آن، به فتواى برخى از فقها، بى اشكال است.

23- كسى كه براى عمره تمتع محرم شده، وقتى خانه هاى مكّه را ببيند، نبايد لبيك بگويد، لذا اين مسأله، هنگام رفتن به مكّه تذكر داده شود كه پس از آن تلبيه نگويند.

24- هنگام ورود به منطقه حرم ها؛ مثلًا تنعيم به زائران توجّه داده شود و دعاى آن نيز براى زائران خوانده شود.

ص: 37

ببريد كه در اثناى عمل به نماز جماعت و شستشوى مسجد برخورد نكنند. يادآورى مى شود كه فرصت نماز مغرب تا عشا و ظهر تا عصر و عصر تا مغرب كوتاه است ولى فرصت نماز صبح تا نماز ظهر و نماز عشا تا صبح زياد است و شستشوى مسجد نيز بيشتر در وقت خلوت مطاف، مثل ساعت يك بامداد صورت مى گيرد.

3- چنانچه در اثناى طواف يا سعى، نماز جماعت برگزار شده تا آخرين فرصت امكان به طواف يا سعى خود ادامه دهند تا اگر ممكن شد طواف يا سعى را به پايان برسانند كه براى پس از نماز نماند.

4- در جلسه اول مكّه، مطالب زير به زائران گفته شود:

الف) هر كس نسبت به اعمالى كه انجام داده، سؤال يا شبهه اى دارد، بپرسد تا وظيفه اش مشخص شده و مطابق آن عمل كند.

ب) وضع نماز قصر يا تمام در مكّه و كيفيت جمع بين فتاوا، همان طور كه در بخش مدينه گذشت، يادآورى شود.

ج) چنانچه در عمره كمتر از ده روز در مكّه مى مانند مسافر هستند و در حج، چنانچه پيش از اعمال حجّ و رفتن به عرفات حداقل ده روز در مكّه اقامت دارند نمازشان تمام است و بالتبع در عرفات، مشعر الحرام و منا و پس از بازگشت به مكّه نيز تمام است و چنانچه پيش از رفتن به عرفات كمتر از ده روز در مكّه اقامت دارند، مسافر هستند و معلوم است كه در مشاعر مقدس نيز نماز شكسته است و پس از اعمال و بازگشت به مكّه اگر

ص: 38

حداقل ده روز در مكّه اقامت دارند نماز تمام و گرنه مسافر هستند.

د) اعمال مستحب مكّه، مثل تلاوت و ختم قرآن، طواف مستحب، نماز در مسجد الحرام و البته تلاوت (با حكم خاص نه مطلق تلاوت) اختصاص به مكه دارد نه مشاعر.

ه) كارهاى حرام بين دو احرام، پس از تقصير عمره تمتع تا احرام حج، كه عبارت اند از:

* تراشيدن سر (به فتواى برخى از مراجع).

* بيرون رفتن از شهر مكّه (به فتواى برخى از مراجع).

* به جاى آوردن عمره مفرده.

* صيد در حرم.

* كندن و بريدن گياه و درخت حرم.

5- استظلال در شهر مكّه و نيز عرفات و منا، به جز مراجعى كه جايز مى دانند و آيت اللَّه زنجانى كه جايز نمى دانند، بقيه آقايان؛ مانند حضرات آيات بهجت، تبريزى، خامنه اى، خويى و سيستانى احتياط واجب دارند.

6- چنانچه پس از طواف اذان گفته شد يا وقت اذان نزديك بود، سعى را شروع نكنيد و اعمال مكّه و عمره مفرده، اگر پس از سعى اذان گفته شد، نزديك وقت نماز بود كه فرصت براى اتمام آن باقى نيست، طواف نساء را شروع نكنيد و چنانچه در بين اعمال به نماز برخورد كرديد، بايد زائران را توجيه كرد كه در نقطه اى مشخص

ص: 39

طواف و سعى خود را قطع كنند و جاى آن را به خاطر بسپارند و از همان نقطه اى كه طواف يا سعى را رها مى كنند در نماز جماعت شركت كنند و سپس ادامه دهند و آن را به اتمام برسانند و چنانچه فاصله زياد نشود طواف و سعى صحيح است ولى با فاصله زياد نسبت به اكتفا به آن، تفصيل ميان تمام شدن نصف طواف، نظر مرجع بايد لحاظ شود.

7- جزئيات مسائل شك در تعداد دورهاى طواف و سعى كمتر گفته شود چون همين امر سبب شك بيشتر خواهد شد و به طور كلى گفته شود كه اگر شك و شبهه يا سؤالى پيش آمد، با ترديد ادامه ندهيد و حتماً حكم مسأله را بپرسيد و سپس مطابق وظيفه عمل كنيد و تنها اين مسأله تذكر داده شود كه اگر شك در تعداد دورهاى طواف يا سعى پيش آيد و پاى نقيصه در ميان باشد، مبطل طواف و سعى است.

8- اين مسأله نيز يادآورى شود، چنانچه در عملى اشكالى به نظرتان رسيد يا مشكل پيش آمد، با اعاده كل اعمال عمره مشكل حل نشده و وظيفه تمام نخواهد شد، بلكه بايد مورد اشكال مشخص و چنانچه نياز به اصلاح، تكميل يا اعاده بود، عمل شود.

9- مسجد الحرام حياط وسط (كه كعبه در آن قرار دارد) و شبستان هاى اطراف است، مسعى و محوطه اطراف مسجد كه سنگفرش شده و با ديوارهاى نرده اى محصور است جزو مسجد نيست و احكام مسجد را ندارد.

ص: 40

10- هروله براى زنان مستحب نيست و چنانچه سهواً انجام دادند مبطل سعى نيست و برنگردند و نيز مردان اگر هروله را فراموش كردند، براى به جا آوردن آن بر نگردند.

11- تقصير مكانِ معينى ندارد ولى مرسوم است كه بر فراز مروه تقصير مى كنند. ياد آورى اين نكته لازم است كه سمت چپ مروه قسمتى افزوده شده و مى توانيد زائران را به آن قسمت هدايت كنيد تا مزاحمتى براى ديگران نباشد و بانوان بتوانند به دور از چشم نامحرمان تقصير كنند.

12- وظيفه حائض در عمره تمتع و عمره مفرده متفاوت است:

الف) در عمره تمتع اگر تا پيش از رفتن به عرفات پاك نمى شود وظيفه او به حجّ افراد تبديل مى شود و با همان احرام بايد به عرفات برود و نمى تواند براى طواف و نماز نايب بگيرد.

ب) در عمره مفرده اگر نمى تواند تا زمان پاك شدن در مكّه بماند، بايد براى طواف و نماز نايب بگيرد و سعى و تقصير را خودش به جا آورد.

13- كسانى كه براى نماز طواف عمره يا طواف زيارت نايب مى گيرند، اولًا بايد خودشان نماز طواف را بخوانند، ثانياً بايد پس از نماز، خود و نايب به سعى برود، به لحاظ آن كه ترتيب مراعات شود ولى همزمان بودن يا تقدم و تأخر نماز او با نايب اشكالى ندارد.

14- كسانى كه با ويلچر در طبقه دوم طواف داده مى شوند و بايد نايب نيز بگيرند، لازم است ترتيب را مراعات كنند و در صورتى كه

ص: 41

خود فرد بتواند نماز را در صحن مسجد بخواند، قابل نيابت نيست و در اين صورت نماز طواف بايد پس از هر دو طواف باشد.

ص: 42

است و احوط آن است كه خودش هم در همان طبقه دوم طواف نمايد.

* آيت اللَّه سيستانى: چنانچه احراز شود كه طبقه دوم بالاتر از كعبه است، طواف از بالا كفايت نمى كند و بايد براى طواف از پايين نايب بگيرند و لازم نيست احتياط كنند و چنانچه مطلب مشكوك باشد، بايد احتياطاً بين طواف از بالا و نايب گرفتن از پايين جمع نمايند.

* آيت اللَّه شبيرى زنجانى: در مورد سؤال اگر ممكن باشد كسى فرد ناتوان را بر دوش حمل كند، طواف در محدوده بين مقام ابراهيم و كعبه لازم است و در غير اين صورت بايد نايب بگيرند تا در محدوده طواف كند و بنابر احتياط مستحب نيز خود شخص در طبقه دوم طواف داده شود و چنانچه نيابت نيز ممكن نباشد طواف دادن شخص در طبقه دوم كفايت مى كند.

* آيت اللَّه صافى گلپايگانى: در فرض مذكور اين افراد بايد در طبقه دوم طواف داده شوند و بنابر احتياط واجب نايب هم گرفته تا براى آنان در صحن مسجد الحرام طواف نمايد.

* آيت اللَّه فاضل: در فرض سؤال، چنانچه كعبه مقدسه از طبقه دوم پايين تر نباشد، احتياط واجب آن است كه علاوه بر اين كه در طبقه دوم طواف داده مى شوند، استنابه هم بنمايد؛ و اللَّه العالم.

* آيت اللَّه مكارم شيرازى: در اين گونه موارد كه راهى جز اين نيست، طواف در طبقه بالا كفايت مى كند.

ص: 43

* آيت اللَّه نورى همدانى: طواف در طبقه فوقانى صحيح نيست و اين قبيل افراد بايد به وسيله كول گرفتن طواف خود را انجام بدهند و اگر ممكن نشد، لازم است براى طواف خود نايب بگيرند.

* آيت اللَّه وحيد خراسانى: در مفروض سؤال بايد نايب بگيرد كه در صحن مسجد الحرام طواف نمايد و در صورتى كه متمكّن مى باشد و بر او حرجى نيست، احتياط واجب آن است كه خودش هم از طبقه دوم طواف نمايد.

15- نماز جماعت استداره اى در مسجد الحرام به فتواى برخى از فقها اشكال دارد، بايد مأمومين در جهتى بايستند كه پشت سر امام جماعت باشد يا روبه روى امام جماعت نباشد، لذا توجه داشته باشيد كه امام جماعت مسجد الحرام در نماز صبح، مغرب و عشا نزديك مقام ابراهيم يا نزديك در كعبه به نماز مى ايستد و در نماز ظهر و عصر، در فصل گرما (بجز در نماز جمعه) در نقطه مقابل، روبه روى مستجار، داخل شبستان كنار اتاقِ مؤذنان به نماز مى ايستد.

16- كسانى كه از مكّه به مسجد تنعيم، براى احرام عمره مفرده مى روند، پس از بازگشت از تنعيم به مسجد الحرام، نسبت به استظلال در شب و در شهر مكّه، سه دسته اند:

الف) مقلّدان فقيهى هستند كه استظلال در شب و در شهر مكّه (هر دو) را جايز نمى داند؛ اينان نمى توانند حتى در شب، با ماشين سقف دار از تنعيم بيايند.

ب) مقلدان فقيهى هستند كه استظلال در شهر مكّه را جايز

ص: 44

مى داند؛ اين دسته مى توانند شب يا روز ماشين مسقف سوار شوند و فرقى بين اين كه استظلال در شب را جايز بدانند يا ندانند نيست.

ج) مقلدان فقيهى مى باشند كه استظلال در شهر مكّه را جايز نمى داند ولى استظلال در شب را قائل نيست؛ اينان مى توانند در شب، از تنعيم با ماشين مسقف به مسجد الحرام بروند.

يادآورى مى شود، اكثر مراجع تقليد كه استظلال در شب و در شهر مكّه را جايز نمى دانند، فتواى صريح ندارد، بلكه احتياط فرموده اند.

17- بايد توجه داشت كه به فتواى برخى از فقها، اگر عمره در ماه قبل انجام شده باشد و در ماه جديد و لو با يك روز فاصله از حرم خارج شود؛ مثلًا به عرفات برود، چون عرفات خارج حرم است، بايد براى آمدن به مكّه مجدداً محرم شود.

18- سعى ميان صفا و مروه بايد بين الجبلين باشد و به شهادت اهل اطلاع، ستون هاى گنبد صفا روى كوه است و قسمت شيب دار روى مروه و آخرين در خروجى آن در سمت راست روى كوه است.

بنابراين، امروزه مردم سعى را از كوه تا كوه انجام مى دهند و زدن پاشنه پا به روى صخره ضرورتى ندارد و اين مسأله مربوط به زمانى بوده كه از پايين كوه حركت مى كردند، بدين معنى كه در كنار صفا اگر رو به مروه مى ايستادند، همين كه پاشنه پايشان به صفا متصل مى شد و در نهايت همين كه نوك انگشت پايشان به مروه مى رسيد

ص: 45

كفايت مى كرد و ضرورتى نداشت كه از كوه بالا بروند، ولى امروزه به طور طبيعى بخشى از كوه را بالا مى روند.

19- روبه روى حجرالأسود براى پوشاندن خط تيره مقابل حجرالأسود، روى زمين را چسب زده اند كه اين قسمت چسب خورده، به عرض حدود چهار متر تا آخر مسجد امتداد دارد كه خواندن نماز بر اين ها سجده بر سنگ نخواهد بود كه بايد زائران را به اين نكته توجه داد.

20- با توجه به محو شدن خط تيره مقابل حجرالأسود، براى نيّت آغازِ طواف، اگر به زائران گفته شود كه از چند متر جلوتر قصدشان اين باشد كه از مقابل حجرالأسود طواف را شروع و به همان جا ختم شود، اشكال ندارد و لازم نيست متوجه باشند كه كدام نقطه به طور دقيق مقابل حجرالأسود است.

21- براى آغاز طواف، هرگز زائران را از مقابل حجرالأسود يا نزديك آن، به داخل صف طواف كنندگان نبريد كه موحب اذيّت و مزاحمت براى طواف كنندگان است بلكه در هر نقطه اى از مطاف مى توانيد وارد جمعيت شويد و بدون نيّت طواف به راه خود ادامه دهيد تا به نقطه آغاز آن برسيد و نيز در پايان طواف براى رفتن به محل نماز طواف (پشت مقام ابراهيم) آرام آرام بدون نيّت طواف، همراه جمعيت به راه خود ادامه دهيد تا به راحتى بتوانيد از صف طواف كنندگان خارج شويد.

22- در حال سعى، برخى از زائران ايرانى به خصوص جوان ها

ص: 46

هنگام ازدحام جمعيت براى آن كه سريع تر مسير را بپيمايند، از كنار جمعيت و نرده هاى وسط حركت مى كنند و گاهى براى عبور دادن خود از فشار جمعيت متمايل به راست يا چپ مى شوند و به صورت كج به راه خود ادامه مى دهند، اين مقدار از سعى به نظر بسيارى از فقها اشكال دارد.

23- ممكن است هنگام ازدحام، افراد ناتوان را، كه با ويلچر سعى مى كنند، در طبقه همكف راه ندهند و آن ها را به طبقه دوم يا پشت بام مسجد الحرام راهنمايى كنند، بايد توجه داشت چون طبقه دوم و پشت بام بالاتر از صفا و مروه است، سعى در آنجا كافى نيست، بلكه اين افراد بايد براى سعى نايب بگيرند.

24- برخى از زائران تا پاسى از بامداد (پس از نصف شب) در مسجد الحرام مى مانند و به جهت خستگى و دير خوابيدن، براى نماز صبح بيدار نمى شوند، تذكر اين مسأله لازم است كه چنانچه اين امور مستحب سبب ترك واجب شود، هيچ گونه ثوابى نخواهد داشت.

25- اوقات اذان هاى شش گانه يوميه مكّه به زائران گفته شود، تا در انجام فرايض دچار مشكل و اشتباه نشوند. اگر فاصله اذان تا اقامه براى هر نماز هم گفته شود مناسب است. گفتنى است، اذان صبح و ظهر كه گفته مى شود، مطابق وقت شرعى است ولى اذان مغرب، هنگام غروب آفتاب است نه ذهاب حمره مشرقيه.

و اذان اول صبح، كه حدود يك ساعت پيش از طلوع فجر گفته مى شود براى نماز شب است.

ص: 47

26- چگونگى به جاى آوردن طواف مستحب براى خود و ديگران را به زائران تعليم دهيد و نيز بر تلاوت قرآن و عبادت در مكّه به ويژه در مسجدالحرام و استفاده بهتر از اوقات فراغت تأكيد كنيد.

27- هرچند تلاوت قرآن در هر حال و در هر جا مستحب است ولى تأكيد بر ختم قرآن در مكّه مربوط به شهر مكّه است و شامل عرفات، مشعر و منا نمى شود. پس اگر شخصى مقيّد باشد به اين استحباب عمل كند، بايد تمام تلاوت را در مكّه- هرچند در هتل انجام دهد.

28- چون جهت قبله در شهر مكّه، در هر سوى آن تفاوت دارد، حتى گاهى در يك هتل، در بخش هاى مختلف آن نيز متفاوت است و بدين سبب تشخيص قبله براى زائران مشكل مى شود، مناسب است جهت قبله يادآورى شود و چنانچه در هتل علامت مشخص وجود ندارد، علامت هايى جهت قبله نصب شود.

29- در برخى از هتل ها سنگ توالت ها رو به قبله يا پشت به آن است كه با كمى انحراف در نشستن مشكل حل مى شود. هرچند اگر زائران متوجه نباشند مرتكب گناهى نخواهند شد.

ص: 48

ديگر مى فرمايند: به احتياط واجب احرام حج بايد در مكّه قديم انجام شود. در اين مورد با هماهنگى مدير كاروان، مقلّدان آن مراجع، در صورت تمايل، مى توانند كمى زودتر به مسجد الحرام بروند و در آنجا محرم شوند تا مشكلى پيش نيايد، چون اگر در روز هشتم ذى حجّه، حتى پيش از آن هم محرم شوند، اشكال ندارد.

بنابراين، در صورت لزوم مى توان آن ها را در وقت خلوت به مسجد الحرام برد تا محرم شوند، هر چند در احتياط واجب عمل به فتواى فالأعلم نيز ممكن است.

2- كسانى كه بايد اعمال مكّه را پيش از وقوف به جاى آورند، لازم است شناسايى شوند و تا وقت تنگ نشده، اقدام كنند و چنانچه تا رفتن به عرفات فاصله اى نيست، حتماً به آنان يادآورى شود كه در اين فاصله محرم هستيد و بايد از محرّمات احرام پرهيز كنيد.

3- پس از محرم شدنِ زائران به احرام حجّ، به جاى آوردن طواف مستحب خلاف احتياط است و چون گاهى بين احرام حجّ و حركت به سوى عرفات- مخصوصاً براى كسانى كه اعمال را جلو مى اندازند- فاصله اى وجود دارد ممكن است زائران، طواف مستحب به جاى آورند، تذكر اين نكته نيز مناسب است.

گفتنى است در موارد زير، به جاى آوردن طواف مستحب خلاف احتياط است:

الف) پس از احرام عمره، پيش از طواف.

ص: 49

ب) پس از احرام حجّ، پيش از رفتن به عرفات.

ج) پس از اعمال منا و پيش از طواف زيارت.

د) بين طواف و نماز طواف و در اين مورد، خواندن نماز ديگر غير از نماز طواف نيز خلاف احتياط است.

4- وقوف به عرفات از ظهر روز نهم آغاز مى شود. بنابراين، زمان حركت به سوى عرفات، به گونه اى بايد تنظيم شود كه حجّاج قبل از ظهر در عرفات حاضر باشند و رفتن شب عرفه و استفاده از خنكى هوا و نبود مشكل استظلال وقت مناسبى است.

5- چون در وقت وقوف (از ظهر تا مغرب) حاجيان بايد در صحراى عرفات باشند و از حدود آن خارج نشوند، بنابراين، نسبت به حدود عرفات، كه امروزه با تابلوهاى بزرگ زرد رنگ مشخص شده است، توجيه شوند و حتى المقدور از تردد در جاهاى مختلف عرفات نيز بپرهيزند كه احتمال گم شدن آن ها زياد است و در صورت گم شدن، ممكن است از اعمال باز بمانند.

لازم به يادآورى است، تابلوهاى مشاعر مقدس به رنگ هاى زير است:

عرفات زرد رنگ

مشعر الحرام (مزدلفه) بنفش

منا آبى

6- هر چند مستحب است نماز مغرب و عشا در مشعر الحرام خوانده شود، ولى به جهت آن كه امروزه بر اثر ازدحام جمعيت و

ص: 50

حركت كُندِ اتوبوس ها ممكن است دير وقت به مشعر الحرام برسيد، توصيه مى شود نماز مغرب و عشا را در عرفات بخوانيد و سپس حركت كنيد.

7- از لحظات حساس در مدت فعاليت روحانيون كاروان ها، حركت از عرفات تا منا است.

در سال هاى اخير به سبب وجود راه هاى متعدد، نرسيدنِ به موقع تا مشعر الحرام بسيار بعيد است، ليكن به جهت عدم تدبير برخى از مديران و روحانيون، گاهى اتفاق افتاده است كه برخى از كاروان ها پس از اتمام وقتِ وقوف به مشعر رسيده اند.

بايد دانست كه فاصله عرفات تا مشعر الحرام در طرق متعدد از چهار تا شش كيلومتر است، بنابراين، اگر از دورترين راه هم به سمت مشعر برويد، فاصله آن بيش از شش كيلومتر نيست. پس، اگر در ميان راه، دچار مشكلى شديد و نتوانستيد با ماشين حركت كنيد، مى توانيد پياده به راه خود ادامه دهيد تا از وقوف در مشعر باز نمانيد و براى رسيدن به مشعر نيز حتماً بايد تابلوهاى به رنگ بنفش كه بر آن ها جمله «بداية مزدلفه» نوشته شده پشت سر بگذاريد.

8- براى نيّتِ وقوف در مشعر الحرام، لازم نيست زائران هنگام طلوع فجر بيدار باشند، بلكه اگر از سر شب قصد اين را داشته باشند كه از طلوع فجر تا طلوع آفتاب را به قصد وقوف و به عنوان يكى از اعمال حجّ در آنجا باشند كفايت مى كند، لذا بهتر است در آغاز ورود به مشعر الحرام و استقرار حجّاج، اين نكته را به آن ها توجه

ص: 51

دهيد و يادآورى كنيد كه از اين لحظه تصميم داشته باشيد كه از طلوع فجر به نيت وقوف در اينجا باشيد.

9- از آنجا كه برخى از مراجع معظم تقليد، ماندن پيش از طلوع فجر در مشعر الحرام به نيت طاعت الهى را واجب مى دانند، بهتر است در عرفات يا پيش از رسيدن به مشعر يا در بدو ورود به مشعر اين نكته نيز به زائران يادآورى شود كه از هم اكنون در اينجا مى مانيم به قصد طاعت الهى و از طلوع فجر تا طلوع آفتاب نيز به قصد وقوف و به عنوان يكى از اعمال حجّ در اين سرزمين هستيم، ان شاء اللَّه.

10- يكى از مستحبات شب عيد در مشعر الحرام، جمع آورى ريگ هايى است كه به جمرات زده مى شود، ولى لازم نيست از مشعر باشد، بلكه بايد از حرم باشد و مكّه و منا نيز جزو حرم است و از آنجا كه در سال هاى اخير بر اثر احداث خيابان ها و توقف گاه هاى زياد و حصار كشى اطرف برخى از خيابان ها در مشعر الحرام، جمع آورىِ ريگ دشوار شده و در برخى از موارد غير ممكن است و چون معلوم نيست شب عيد در مشعر جاى مناسبى كه امكان جمع آورى ريگ باشد، براى توقف بيابيد، بنابراين، توصيه مى شود زائران ريگ ها را در شهر مكّه گردآورند و چنانچه در مشعر نيز در جاى مناسبى توقف كردند، مى توانند مجدداً جمع آورى كنند و به اين استحباب عمل نمايند.

11- حدود مشعر الحرام اكنون با تابلوهايى كه سمت داخلى آن

ص: 52

«نهاية مزدلفه» و در سمت بيرونى آن «بداية مزدلفه» نوشته شده، مشخص گرديده و از سوى منا تا ابتداى وادى محسِّر، كه فاصله اش تا ابتداى منا حدود 300 متر است، ادامه دارد ولى برخى افراد به غلط تصور مى كنند انتهاى مزدلفه، پلى است كه وسط مشعر احداث شده و مقيّد هستند كه از اين پل نگذرند و اين امر سبب تراكم جمعيت قبل از پل مى شود. شما مى توانيد از پل بگذريد و پيش از تابلوى «نهاية مزدلفه» در جاى مناسبى توقف كنيد و اگر اين امكان وجود نداشت و در وسط مشعر وقوف كرديد، پيش از طلوع آفتاب مى توانيد كاروان را حركت دهيد و پس از طلوع آفتاب بيرون رويد.

12- در سال هاى اخير، در بخشى از مشعر الحرام، از طرف منا خيمه هاى ثابت- همانند خيمه هاى منا- نصب شده است كه اين ها نيز برخى افراد را به اشتباه مى اندازد و تصور مى كنند كه اين قسمت جزو مناست، در حالى كه چنين نيست و براى تشخيص حدود مشعر بايد به تابلوهاى «نهاية مزدلفه» توجه داشت.

13- هرچند به فتواى برخى از فقها، بانوان مى توانند پس از لحظه اى وقوف در مشعرالحرام، حتى پيش از نصف شب از آنجا بروند، ولى به فتواى همه مراجع تقليد، بانوان حتى اگر عذرى از ماندن نداشته باشند مى توانند پس از نصف شب از مشعر كوچ كنند، لذا توصيه مى شود براى سهولت كار، تمام بانوان تشويق شوند كه پس از نصف شب به منا بروند و رمى جمره عقبه را شبانه انجام دهند، تا قربانى آنان نيز صبح روز عيد، زودتر انجام پذيرد.

ص: 53

14- آقايانى كه محرم به احرام حجّ هستند و شب به همراه بانوان به منا مى روند، بايد پيش از طلوع فجر براى وقوف به مشعر برگردند و چنانچه نايب باشند و برنگردند، به فتواى برخى از فقها نيابت آنان نيز اشكال دارد.

15- بانوانى كه شب عيد براى رمى مى روند، اگر بر اثر ازدحام يا عذر ديگرى نتوانستند رمى كنند، و بايد نايب بگيرند، نايب نمى تواند رمى را در شب انجام دهد، بلكه بايد در روز به نيابت از وى رمى كند.

16- در سال هاى اخير به جهت برچيده شدن كشتارگاه هاى قديمى و احداث كشتارگاه هاى مكانيكىِ جديد، بايد با تدبير و برنامه ريزى دقيق براى ذبح اقدام كنند تا تمام قربانى هاى زائران به طور صحيح انجام شود و براى انجام صحيح اين عمل، توجه به نكات زير لازم است:

الف) چون همه افراد كاروان نمى توانند به مسلخ بروند، بايد افراد با تجربه و توانمند به تعداد لازم از بين افراد كاروان انتخاب شوند و در صورتى كه روحانى يا معين بتواند آنان را همراهى كند بسيار مناسب است.

ب) حتماً از كسانى كه بناست برايشان قربانى را انجام دهند، نيابت بگيرند و صرف اين كه راضى است و خوشحال مى شود كفايت نمى كند.

ج) افرادى كه به قربانگاه مى روند، از زائران وكالت در توكيل نيز

ص: 54

بگيرند تا اگر خودشان موفق به ذبح نشدند بتوانند به ديگرى براى ذبح وكالت بدهند.

د) هر چند شرايط گوسفندان از پيش تا حدودى كنترل شده، ولى نسبت به شرايط ظاهرى؛ مانند لاغر نبودن و ناقص نبودن آن دقت داشته باشند و چنانچه داراى شرايط نبودند، آن ها را برگردانند و ذبح نكنند.

* در خصوص شرايط گوسفندانِ طرح قربانى، گزارش مديريت و برنامه ريزى ونظارت بر ذبح قابل توجه است: دام هاى طرح قربانى در موسم حجّ، چهار مرحله معاينه و آزمايش را تا هنگام ذبح طى مى كنند:

اول- آزمايشى در بندر ورودى

اين آزمايش شامل معاينه ظاهرى گوسفند و آزمايش نمونه هاى خون (آزمايش باكترى و فيزيولوژى بيمارى ها)، آزمايش تشريحى برخى از نمونه هايى كه به طور نامنظم و اتفاقى گرفته مى شود.

دوم- معاينه قبل از ورود به منطقه مشاعر مقدسه در مكّه مكرمه، كه اين اقدام قبل از خارج كردن دام ها از مزرعه و بارگيرى به مشاعر مقدسه صورت مى گيرد.

سوم- هنگام تخليه دام ها در كشتارگاه ها، كه توسط دامپزشكان متخصص در معاينه دام و روحانيون ارجمند و متخصص مسائل شرعى صورت مى گيرد و هرگونه دام بيمار، لاغر و يا داراى نقص و

ص: 55

عيب پزشكى يا شرعى، كنار گذاشته مى شود و توسط همان خودرو عودت داده مى شود و حتى اجازه نمى دهند كه پاى دام به زمين كشتارگاه در منطقه واقع در خارج از محدوده مشاعر مقدسه در مكّه مكرمه برسد.

چهارم- معاينه قبل از ذبح: اين قبيل معاينات درون آغل ها صورت مى گيرد. در اين معاينات كليه گوسفندها قبل از ذبح مورد معاينه قرار مى گيرند و هر موردى كه نشانه اى از بيمارى هنگام حضور در آغل ها در آن ديده شود و يا اين كه بخشى از شاخ آن شكسته باشد و يا از لنگى رنج ببرد و يا فاقد هركدام از شروط شرعى باشد، شرعاً اجازه ذبح آن داده نمى شود و اين معاينات توسط دام پزشكان متخصص در امر معاينات و روحانيون آشنا به مسائل فقهى انجام مى شود.

اما در خصوص بيضتين، معاينات لازم در اين خصوص را در حج گذشته انجام داده ايم و مشخص گرديد كه برخى از نژادهاى گوسفندها بنا به دلايل زير با اضمحلال بيضتين مواجه هستند: برخى از نژادها به دلايل ژنتيكى، به خاطر اضمحلال بيضتين انتخاب شده اند؛ زيرا اين امر باعث رشد سريع دام ها و افزايش وزن آن ها و همچنين بهبود طعم و مزه گوشت و كيفيت آن مى شود. پژوهشگران سعى كرده اند نژادى را انتخاب كنند كه از بيضه كوچكترى برخوردار باشند و از لحاظ ژنتيكى روى آن ها كار كنند و اين صفت را از نسلى به نسل ديگر تقويت كنند تا به نژادى رسيدند كه از بيضه با حجم

ص: 56

كوچكترى برخوردار باشند. هدف از اين اقدام دستيابى به ويژگى هايى بود كه در نسل هاى قبلى اين نژادها وجود نداشت. در اين خصوص لازم است به موارد زير اشاره شود:

* گوسفندهاى مزبور مورد معاينه ظاهرى قرار گرفتند و مشخص گرديد كه نه فقط كيسه بيضتين سالم بوده و هيچگونه عمل جراحى جهت اخته كردن آن ها صورت نگرفته و آثار هيچگونه زخم يا برش زخم كهنه در كيسه بيضه ها مشاهده نشده، بلكه در حجم طبيعى بوده كه نشان مى دهد كليه رگ ها و مويرگ هاى تغذيه دهنده بيضه ها طبيعى بوده و مورد كوفتگى، پارگى، قطع و يا عمل جراحى در طول دوران رشد دام قرار نگرفته است.

* همچنين معاينات و آزمايش هاى تشريحى دام ها پس از ذبح به عمل آمده و مشخص گرديد كه بيضتين موجود بوده و با در نظر گرفتن نژاد اصلاح شده آن ها، حالت عادى دارند و كوچكى بيضه ها ناشى از گزينش ژنتيكى بوده و نه از عمل جراحى اخته كردن بيضه ها.

* وضعيت آن ها به اين شكل بزرگترين دليل بر عدم دخالت عمل حراحى در اين خصوص است. پس از آزمايش و معاينه مشخض گرديد كه كليه گوسفندها از سلامتى برخوردارند و طبق احكام فقه و شريعت كفايت مى كنند.

ه) گزارش فوق به محضر مراجع عظام تقليد، جهت اظهار نظر، ارائه شد و ذبح چنين حيوان هايى را كافى دانستند.

ص: 57

و) در ذبح حيوان، نيت و قصد نيابت و جهت قبله و گفتن «بسم اللَّه» فراموش نشود.

ز) هر چند ذابحين براى خود قربانى يا تقصير نكرده باشند، ذبح حيوان اشكال ندارد.

ح) چون لباس احرام بايد پاك باشد و چنانچه نجس شود تطهير آن لازم است، حتى المقدور مراعات كنند تا لباس احرامشان نجس نشود.

ط) چون مسلخ هاى فعلى خارج از منا است و حلق و تقصير در آنجا صحيح نيست، بايد افرادى كه به مسلخ مى روند توجه داشته باشند كه پس از قربانى در آنجا و حتى كنار مسلخ تقصير نكنند بلكه به منا برگردند و نيز توجه داشته باشند كه چون تقصير نيز بايد در روز عيد انجام شود پيش از غروب به منا برگردند و آخرين عمل روز عيد را نيز انجام دهند.

17- براى به جا آوردن اعمال روز عيد، ترتيبى اتخاذ شود كه تمام اعمال در روز عيد قربان انجام داده شود، لذا پس از ورود به منا و صرف صبحانه و آماده شدن زائران، آن ها را براى رمى جمره عقبه روانه كنيد چون اگر تأخير شود و رمى به ظهر يا بعد از ظهر بيفتد ممكن است موفق به اتمام اعمال روز عيد نشوند.

18- براى رفتن به جمرات، چنانچه راه هاى وسط منا شلوغ بود، مى توانيد از راه هاى كنار سمت راست و چپ استفاده كنيد.

19- اگر يك يا چند نفر از زائران، از رمى جمره بازماندند، يا راه را

ص: 58

گم كردند، اعمال بقيه به تأخير نيفتد و مى توانيد يك يا دو نفر از افرادى كه بناست به مسلخ بروند، بمانند تا به نيابت از چند نفر باقيمانده، ديرتر بروند و به همكاران خود ملحق شوند.

20- به كسانى كه موظف به حلق هستند، نسبت به نظافت محل و طهارت بدن و لباس و محيط زندگى تذكّر داده شود و نيز يادآورى گردد كسانى كه خودشان حلق يا تقصير نكرده اند نمى توانند براى ديگران حلق كنند يا براى تقصير موى او را بچينند.

21- چون به فتواى برخى فقها، كسانى كه در روز عيد موفق به قربانى نشده اند، بايد رمى و حلق را در روز عيد و قربانى را در روز بعد انجام دهند، لذا بايد با مراجعه به مناسك مراجع، زائران را راهنمايى كرد.

22- نيت بيتوته را پيش از وقت به زائران تذكر دهيد و همين كه قصد كنند كه نصف شب را به عنوان بيتوته در منا بمانند قربةً الى اللَّه كفايت مى كند و اگر كسى در آغاز بيتوته در جلسه حضور نداشت يا متوجه نبود، اشكال ندارد.

23- چون به فتواى برخى از فقها؛ از جمله امام خمينى قدس سره بيتوته نيمه اول شب واجب است و به فتواى همه فقها صحيح است، بهتر است براى بيتوته همه زائران نيمه اول شب انتخاب شود.

24- مراحل سه گانه خروج از احرام حجّ يادآورى شود، كه تصور نكنند با حلق يا تقصير تمام محرّمات حلال مى شود؛ به خصوص نسبت به استفاده از صابون و شامپوى خوشبو و نيز حرام بودن زن و

ص: 59

مرد بر يكديگر تذكر داده شود.

25- بيرون رفتن از منا پس از بيتوته اشكال ندارد و از آنجا كه در شب يازدهم و دوازدهم، پس از بيتوته، برخى از زائران بخواهند از منا بيرون بروند، بايد به آن ها توجه داد كه پيش از نيمه شب از حدود منا نگذرند و چون محاسبه نيمه شب براى بيتوته و نيمه شب براى تعيين آخر وقت نماز عشا تفاوت دارد وگاهى حدود نيم ساعت با تأخير مى باشد، لذا نبايد پيش از اين وقت بروند، هر چند حركت آن ها از محل كاروان اشكال ندارد ولى پيش از نيمه شب نبايد از منا خارج شوند.

26- به زائران توجه دهيد كه براى رفتن به جمرات و انجام دادن رمى عجله نكنند و كيسه سنگ را به اشتباه بر ندارند كه سنگ ها بايد مباح باشد و در صورتى كه اشتباه شود و صاحبش راضى نباشد، رمى صحيح نيست.

27- با توجه به توسعه جمرات و طبقات متعدد آن، رمى در طبقه اول نيز راحت تر شده و چنانچه برخى از زائران مقلد مراجعى هستند كه رمى در طبقه دوم را بنا بر احتياط صحيح نمى دانند، مى توان تمام آن ها را براى رمى در طبقه اول برد، افزون بر اين كه تعداد معذورين از رمى نيز كاسته شده اند.

ص:60

ص: 61

مشقّت است، به هر نقطه آن ديوار رمى كند مجزى است ان شاء اللَّه.

* آيت اللَّه سيستانى: اگر ديوار موجود، مشتمل بر ستون سابق باشد و تشخيص آن هرچند به كمك اهل خبره قبل از رمى ميسور باشد، بايد همان قسمت را رمى كنند و اگر ميسور نباشد، به احتياط واحب، بايد رمى را تكرار كنند، مگر مقدارى كه مستلزم حرج با ضرر است.

* آيت اللَّه شبيرى زنجانى: بلى كفايت مى كند.

* آيت اللَّه صافى گلپايگانى: در مورد سؤال با وضع فعلى بعيد نيست رمى در هر قسمت جمره كافى باشد. البته مهما امكن، احوط و اولى مراعات رمى به حدود ستون قبلى است؛ و اللَّه العالم.

* آيت اللَّه فاضل: بلى، در فرض مزبور رمى جمرات فعلى كفايت مى كند.

* آيت اللَّه مكارم شيرازى: پرتاب سنگ به آن حوضچه، هرچند بزرگتر از سابق شده است كافى است، و اگر به ديوار مزبور بزنند تا در حوضچه بيفتد، آن هم كفايت مى كند، و هيچ ضرورتى ندارد كه جاى ستون سابق را پيدا كنند و به آن بزنند.

28- چون بسيارى از غير شيعيان رمى روزهاى 11 و 12 ذى حجّه را در پيش از ظهر صحيح نمى دانند، لذا بعد از ظهر اين دو روز جمرات شلوغ است كه حتى المقدور بايد در اين دو روز زائران براى رمى پيش از ظهر اقدام كنند.

29- بايد توجه داشت كسانى كه عذر آن ها راه رفتن و پيمودن

ص: 62

مسير خيمه ها تا جمرات است ولى از رمى معذور نيستند؛ يعنى اگر آن ها را به پاى جمره يا نزديك آن ببرند، مى توانند خودشان رمى را انجام دهند، چنين افرادى اگر امكان اجاره ماشين يا ويلچر داشته باشند تا آن ها را به جمرات ببرد، نمى توانند به ديگرى نيابت دهند، و در روزهاى 11 و 12 ذى حجّه به خصوص در اوقات خلوت امكان استفاده از ماشين هايى كه به طرف جمرات مى روند (با دادن كرايه) ممكن است.

30- كسانى كه در روز عيد، قربانى يا حلق نكرده اند روز يازدهم مى توانند پيش از انجام اين دو عمل، رمى جمرات را انجام دهند.

31- بايد توجه داشت كه رمى در شب براى بانوان (به طور مطلق) اختصاص به رمى روز عيد قربان دارد ولى نسبت به روزهاى 11 و 12 ذى حجّه، تنها بانوانى كه نمى توانند در روز رمى كنند، رمى شبانه براى آن ها جايز است ولى كسانى كه بتوانند در روز، خودشان انجام دهند، نمى توانند شب رمى كنند.

ص: 63

ازدحام و خطرهاى احتمالى؟

ج) براى زن ها رمى جمره عقبه، پس از وقوف به مشعر، آمدن به منا در همان شب عيد قربان مانع ندارد ولى رمى روز يازدهم و دوازدهم در صورتى براى آنان در شب صحيح است كه از رمى روز معذور باشند.

32- ترك بيتوته براى كسانى كه تمام شب را در مكّه به عبادت مشغول باشند، مانعى ندارد و مى توانند طواف و سعى و ساير اعمال پس از منا را انجام دهند، ولى اگر اعمال تمام شد نمى توانند آن شب را به منا برگردند بلكه بايد بمانند و بقيه شب را تا صبح عبادت كنند اما لازم نيست در مسجد الحرام باشد، بلكه در شهر مكّه كفايت مى كند، ناگفته نماند كه ماندن در منا از عبادت در مكّه افضل است.

33- حجّاج در روز دوازدهم، بعد از ظهر، مى توانند از منا خارج شوند و زودتر از اين وقت نبايد از منا كوچ كنند، ولى توجه به دو نكته مفيد است:

الف) بيرون رفتن از حدود منا، پيش از ظهر، به قصد بازگشت به منا؛ يعنى اگر بيرون رود و پيش از ظهر برگردد و بعد از ظهر كوچ كند، اشكال ندارد و نيز اگر براى رمى جمرات برود و از جمره عقبه، كه نهايت منا است بگذرد و باز به منا برگردد اشكال ندارد، بلكه كوچ از منا بدان معناست كه به قصد برنگشتن از منا برود.

ب) اگر شب دوازدهم پس از بيتوته، زائرى از منا بيرون رود، به

ص: 64

فتواى برخى از فقها واجب است كه به منا برگردد تا بعد از ظهر كوچ كند ولى برخى ديگر برگشتن به منا را واجب نمى دانند لذا مى تواند عصر براى رمى برگردد و پس از رمى جمرات از منا خارج شود ولى چنانچه تا غروب از منا نرود بايد شب سيزدهم را نيز در منا بيتوته كند و روز سيزدهم نيز جمرات را رمى كند.

34- كاروان هايى كه پس از ايام تشريق بايد به مدينه بروند يا به ايران برگردند، به زائران خود توصيه كنند شب يازدهم يا دوازدهم نيمه اول را قصد بيتوته كنند و قسمتى از آن را استراحت كنند و پس از نيمه شب براى اعمال به مكّه بروند. چون در ايام تشريق بهترين وقت از نظر خلوتى براى اعمال در اين دو شب، پس از نيمه شب است.

35- گرچه خانم هايى كه احتمال حائض شدن آنان پس از اعمال منا وجود دارد و نمى توانند تا وقت پاك شدن در مكّه بمانند، اعمال مكّه را پيش از وقوف به جاى خواهند آورد، ولى چنانچه زنى اعمال مكّه را به جا نياورده، حائض شد، بايد توجه داشت كه وظيفه او در عمره تمتع با اعمال مكّه تفاوت دارد. در عمره تمتع، در صورتى كه مى داند تا پيش از ظهر عرفه پاك نمى شود، بايد به افراد عدول كند ولى در اعمال مكّه بايد براى طواف و نماز طواف نايب بگيرد و سعى را خودش با مراعات ترتيب به جاى آورد.

36- به علل زير زائران به انجام عمره مفرده- پس از اعمال- تشويق نشوند، حتى برخى افراد را بايد برحذر داشت:

ص: 65

الف) به فتواى برخى از فقها مراعات فاصله بين دو عمره شرط است.

ب) ممكن است در اعمال آن ها مشكلى پيش بيايد يا همچنان در احرام بمانند.

ج) سبب ازدحام مطاف و مسعى خواهد شد و اين امر موجب دشوار شدن طواف و سعى واجب ديگران است.

37- اگر در اعمال، مشكل فقهى براى زائرى پديد آمد كه فتواى مرجع تقليدش در دسترس نيست، بايد او را به طريق احتياط راهنمايى كرد و با عمل به احتياط، مشكل مرتفع خواهد شد و برخى از مسائل كه عمل به آن فورى نيست؛ مانند كفاره برخى از محرمات، بايد واگذاشته شود تا در آينده فتواى مرجع تقليدش به دست آورده شود و راهنمايى گردد.

ص:66

ص:67

ص:68

ص:69

ص: 70

به ويژه مناسك حج براى آن ها ضرورى تر مى باشد، و چون گاهى بر اثر پيش آمدن مشكلاتى براى روحانى كاروان يا جدايى برخى از زائران از جمع آن ها، مدير يا معاون يا خدمه بايد با آگاهى كامل به مناسك حج، مراقب انجام درست اعمال حجاج باشند، به عنوان مثال: هنگام حركت زائران از ميقات به مكه، يا از مكه به عرفات، يا از عرفات به مشعر، كه با چند دستگاه اتوبوس حركت مى كنند، روحانى كاروان تنها همراه يكى از آن هاست، درنتيجه بقيه اتوبوس ها را بايد مسؤولان كاروان همراهى كنند و چنانچه براى آن ها مسأله اى پيش آيد، انتظار اين است كه مسؤولان كاروان بتوانند در چنان شرايطى، آن ها را راهنمايى كنند.

بنابراين، آگاهى مديران، معاونان و خدمه كاروان ها نسبت به مناسك حج بايد در حد بالاترى از آنچه براى زائران لازم است باشد و گذشته از مسائل عمومى حج، آشنايى با برخى از احكام فقهى، كه رابطه تنگاتنگ با مسائل اجرايى حج دارد، نيز لازم است.

ص:71

ص: 72

مخارج سفر، ساير شرايط استطاعت حج را داشته باشند، بايد حَجةالاسلام به جا آورند. و ساير شرايط عبارت اند از:

1. آنچه در زندگى بدان نياز است؛ مانند مسكن، فرش، لوازم ديگر منزل و ... داشته باشد و از اين جهت برايش مشكلى نباشد و چنانچه با منزل اجاره اى و اشيا و وسايل زندگى عاريه اى نيازشان برطرف گردد و به سختى نيفتند، استطاعت حاصل است.

2. در مدت سفر، مخارج زن و فرزند و ساير افرادى كه تحت تكفّل آن ها هستند را داشته باشند.

3. پس از سفر نيز شغل يا حرفه مناسبى داشته باشند كه زندگى شان با آن اداره شود و سفر حج به آن لطمه اى نزند.

مسأله: خدمه كاروان ها كه وارد جدّه مى شوند، اگر ساير شرايط استطاعت را دارند؛ از قبيل داشتن وسايل زندگى، بالفعل يا بالقوه و رجوع با كفايت؛ مثلًا كار و صنعت و غير آن، كه با آن ها مى توانند پس از مراجعت، ادامه زندگى مناسب خود را بدهند مستطيع هستند و بايد حَجّةالاسلام به جا آورند و كفايت از حج واجب آنان مى كند و چنانچه ساير شرايط را ندارند به مجرد امكان حج براى آنان، استطاعت حاصل نشده است و حج آنان استحبابى است وچنانچه بعداً استطاعت پيدا كردند بايد حج واجب را به جا آورند. (1)

ص:73

ص: 74

اطلاع مدير كاروان برساند، تا در هنگام اعمال و پذيرفتن كارهاى اجرايى كاروان با مشكل مواجه نشود.

ص: 75

به زائران گوشزد كنند كه هرگز بدون هماهنگى با مسؤولان كاروان اقدام به عملى ننمايند و كسى را با خود به اعمال نبرند كه ممكن است موجب بطلان اعمال خود يا ديگران گردند.

روزى در حال سعى، وقتى به مروه رسيدم، ديدم فردى براى همراهان نيت سعى را آموزش مى دهد و آن ها نيز آماده شده اند كه پس از نيت سعى را از مروه شروع كنند، از او پرسيدم: آيا مى دانى اينجا مروه است و سعى بايد از صفا شروع شود؟ پرسيد، مگر فرق مى كند؟ به او گفتم: آرى، سعى بايد از صفا آغاز شود و اينجا مروه است و صفا در مقابل قرار دارد، پس از پرس و جو متوجه شدم كه سال دوّم تشرف اوست!

ص: 76

را به اطلاع روحانى كاروان برسانند كه اين مسأله را براى زائران بگويد، تا تكليف خود را نسبت به تمام يا شكسته بودن نماز بدانند.

ص: 77

مسؤولان محترم كاروان ها، اين مسأله را به زائران گوشزد كنند و آن ها را به شركت در نماز جماعت، به ويژه نماز جماعت مسجدالحرام و مسجد النبى تشويق كنند و برنامه هاى زيارتى و پذيرايى را طورى تنظيم كنند كه زائران بتوانند به موقع كارهاى خود را انجام دهند و از شركت در نماز تخلف نكنند. مواردى مشاهده مى گردد كه شام كاروان ها پس از نماز مغرب داده مى شود و زائرانى كه عصر به حرم يا بازار رفته اند، چون خوف دير رسيدن به شام را دارند و فاصله محل اسكان هم زياد است، به جاى رفتن به نماز، برخلاف مسير حركت حجاج كه جملگى براى شركت در نماز جماعت به سوى مسجد مى روند، آن ها به سوى محل استراحت در حركتند و اين عمل بسيار ناپسند و خلاف شؤون شرعى است.

ص:78

ص: 79

2. خانم ها را راهنمايى كنيد كه پس از رفتن به مسجد، در قسمتى تجمع كنند تا خواهران راهنما، نيّت و لبيك را براى آن ها بگويد، چون قسمت زنانه مسجد جداست و مردان حتى روحانى كاروان حق ورود به آن قسمت را ندارند و بين قسمت مردانه و زنانه، حفاظ چوبى بلندى قرار دارد. در اين قسمت، وظيفه «خانم دستيار» نيز سنگين تر خواهد بود.

3. خانم دستيار بايد نسبت به شناسايى و انجام احرام خانم هايى كه از رفتن به مسجد معذورند روحانى كاروان را يارى دهد.

4. اگر وقت احرام مصادف با نماز جماعت مسجد شجره شد، لازم است زائران را به نماز جماعت راهنمايى نماييد و از تكرار لبيك، به صورت دسته جمعى و با صداى بلند بپرهيزند.

6. زائران را نسبت به نبردن ساك ها به داخل حياط اوّلى مسجد توجيه كنيد، چون ممكن است گم شود و يا بر اثر مشابه بودن ساك ها اشتباه شود و مشكلاتى پديد آورد.

7. شايسته است چند دمپايى مناسب، جزو اثاث كاروان باشد، كه اگر دمپايى كسى گم شد، بتواند با عاريه گرفتن آن، به راه خود ادامه دهد و اين مسأله را به زائران گوشزد كنيد كه هنگام رفتن به مسجد شجره يا مسجد الحرام، محل گذاشتن دمپايى خود را به خوبى به خاطر بسپارند تا به اشتباه نيفتند، يا آن را در پاكتى گذاشته و همراه خود ببرند.

ص:80

ص:81

ص: 82

اماكن حكم منزل را دارد و به فتواى برخى از فقها زير سايه رفتن اشكال ندارد، بنابر اين، مى توانند با ماشين سقف دار مسافت منزل تا مسجدالحرام را طى كنند ولى به نظر عده اى ديگر از فقها، در آنجا نيز بنابر احتياط ماشين سقف دار سوارشدن و چيز بر سر گرفتن و امثال آن جايز نيست. لذا براى بردن زائران به مسجدالحرام جهت اعمال و حركت به عرفات و مشعر و منا با روحانى كاروان مشورت و هماهنگى شود. (1)

3. چنانچه تعداد زيادى از مردان كاروان مقلّد كسانى بودند كه استفاده از اتومبيل مسقف (حتى در شب) را جايز نمى دانند، بايد با هماهنگى روحانى كاروان، نسبت به اين مسأله اقدام لازم انجام گيرد.

4. زمان حركت زائران از جحفه يا مدينه به مكه، طورى تنظيم شود كه به طلوع آفتاب برنخورد. متأسفانه گاهى برخى از كاروان ها به سبب تأخير در حركت يا اهمال و سستى مسؤولان كاروان و گاه بر اثر پديد آمدن نقص فنى براى اتومبيل، به صبح برخورده و با مشكل استظلال مواجه مى شوند.

ص:83

ص: 84

از طبخ غذاهاى خوشبو و زدن زعفران به آن و دادن سبزى هاى خوشبو به زائران خوددارى كنند. (1)

ص: 85

تا نزديك مسجد يا هنگام شروع طواف كسى به دنبال وضو نرود كه از جمع جدا مى ماند و مشكل ايجاد مى كند.

غسل مستحبى براى رفتن به مسجد الحرام و انجام طواف گرچه ثواب دارد ولى از وضو كفايت نمى كند و وضو هم لازم است.

زمان طواف

براى بردن زائران به طواف، وقت مناسبى در نظر گرفته شود كه زياد شلوغ نباشد و حتى المقدور به شستشوى مسجد و نماز جماعت برخورد نكند، چون ممكن است سبب قطع طواف يا سعى بشود و به جهت آگاه نبودن زائران به مسائل طواف ممكن است مشكلاتى براى كاروان پيش آيد.

ص:86

ص: 87

خدمه خواهد بود و گاهى زائران كاروان از مدير يا ديگران نسبت به رفتن به جدّه يا عرفات يا تنعيم براى عمره مفرده سؤال مى كنند.

ولى چنانچه بيرون رفتن از شهر مكّه براى آماده سازى محل اسكان در عرفات و منا از شهر مكه بيرون روند و يا براى تحويل اثاثيه يا جنس از انبارهايى كه بيرون شهر است، لازم شد، با روحانى كاروان مشورت شود چون به فتواى برخى از فقها در صورت امكان بايد محرم شوند به احرام حج و در همين احرام بمانند تا وقتى كه براى وقوف و انجام اعمال حج به عرفات مى روند ولى چنانچه ناچار باشند و محرم شدن هم موجب حرج و مشقت است اشكال ندارد هر چند برخى ديگر از فقها بيرون رفتن از شهر را در صورت نياز و اطمينان به بازگشت براى احرام حج، جايز مى دانند. (1)

س- خدمه كاروان ها كه پس از انجام عمره تمتع بايد به عرفات و منا بروند، براى ديدن چادرها و كارهاى ديگر و برگردند به مكه، وظيفه آنان چيست؟

ج- بنابر احتياط واجب، نمى توانند از مكه خارج شوند مگر در مورد ضرورت و در اين صورت بايد براى حج مُحرم شوند و بيرون بروند. بلى اگر احرام براى آنان حَرَجى باشد و رفتن به عرفات و منا بر آنان ضرورت دارد، مى توانند بدون احرام به آنجا بروند. (2)

ص: 88

يادآورى:

اكنون بر اثر توسعه شهر مكه، «جبل النور» كه غار حِرا در آن قرار دارد و «جبل الثور»، كه غار ثور در آن است، جزو شهر به حساب مى آيد.

ص:89

ص: 90

6 كيلومتر مى باشد. بنابر اين از دورترين راه هم اگر به سمت مشعر مى روند، فاصله بيش از 6 كيلومتر نيست. پس اگر در بين مسير دچار مشكلى شدند كه نتوانستند با اتومبيل حركت كنند، براى آن كه از وقوف بازنمانند مى توانند زائران را پياده ببرند و چنانچه در اين مدت براى زائرى مشكل خاصى پيش آمد كه بايد به بيمارستان منتقل شود، حتماً اين مسأله را با روحانى كاروان در ميان بگذاريد، تا با راهنمايى وى و انجام وقوف اضطرارى بتواند اعمال را به پايان ببرد.

ص:91

ص: 92

ج- براى زن ها رمى جمره عقبه پس از وقوف به مشعر و آمدن به منا در همان شب عيد قربان مانع ندارد، ولى رمى روز يازدهم و دوازدهم در صورتى براى آنان در شب صحيح است كه از رمى روز معذور باشند.(1)

ص: 93

3. در ذبح حيوان نيّت و قصد نيابت و جهت قبله و گفتن «بسم اللَّه ...» فراموش نشود.

4. چون به فتواى برخى از فقها؛ از جمله حضرت امام خمينى قدس سره ذبح با چاقوى استيل صحيح نيست، چاقويى كه مورد استفاده قرار مى گيرد آهن باشد.

5. به فتواى حضرت امام خمينى قدس سره ذابح حيوان بايد مؤمن باشد، لذا اين مسأله هم مورد توجه قرار گيرد.

افرادى كه به قربانگاه مى روند و خودشان نيز محروم اند و بايد اعمال را به جاآورند، توجّه داشته باشند كه مسلخ هاى جديد كلًا خارج از مناست و حلق يا تقصير در آنجا و اطراف آن صحيح نيست بلكه بايد براى حلق يا تقصير به منا بيايند و چنانچه نيمه اوّل شب را بيتوته مى كنند، بايد قبل از غروب به منا برسند.

ص:94

ص: 95

ساير اعمال را انجام دهند ولى اگر اعمال تمام شد نمى توانند آن شب را به منا برگردند بلكه بايد در مكّه بمانند و تا صبح عبادت كنند.

ص: 96

نياورده اند، بوى خوش همچنان حرام است و تا وقتى كه طواف نساء و نماز آن را به جا نياورده باشد، زن و مرد به يكديگر حرام هستند. (1)

ص:97

ص:98

ص:99

ص: 100

3(1)- مقدار واجب لباس احرام آقايان دو تكه است و كمتر از اين نبايد باشد، ولى بيشتر از اين، در صورتى كه شرايط لباس احرام را داشته باشد اشكال ندارد. (مناسك، م 269، 272، 285 و 301)

4- لباس احرام بايد شرايط لباس نمازگزار را داشته باشد. بنابراين، بانوان هرچند واجب نيست براى احرام لباس مخصوص بپوشند، ولى لباسى كه به تن دارند، بايد شرايط لباس نمازگزار را داشته باشد، افزون بر اين كه در حال احرام، پوشيدن حرير خالص براى بانوان، بنابر احتياط، جايز نيست ولى در نماز جايز است.

(مناسك، م 274، 276 و 277)

5- استحباب كوتاه نكردن مو يك ماه پيش از عمره مفرده و از اول ذى قعده و اگر نشد از اول ذى حجّه براى عمره تمتع و حج، اختصاص به موى سر و محاسن دارد، نه سبيل و موهاى ساير قسمت هاى بدن. (مناسك، م 302)

6- استحباب نماز دو ركعتى يا حداقل يك نماز دو ركعتى احرام مخصوص وقتى است كه نماز واجب نمى خواند، ولى اگر نماز واجب مى خواند، مستحب است پس از همان نماز واجب محرم شود، بلكه محرم شدن پس از نماز واحب افضل است. بنابراين، چنانچه نماز مغرب و عشا يا نماز واجب ديگرى مى خوانند، اگر پس از آن محرم شوند، به اين استحباب عمل شده است، ولى در صورتى كه فرصت داشته باشند و نمازهاى مستحبى را پيش از نماز واجب بخوانند بهتر است. (مناسك، م 302، بند 5)

ص: 101

7- حرمت زن و شوهر در حال احرام اختصاص به التذاذ دارد، يعنى لذت هايى كه با عقد ازدواج حلال شده بود با احرام حرام مى شود. بنابراين، لمس و نظر بدون التذاذ اشكال ندارد؛ به عبارت ديگر، زن و شوهر پس از احرام، مانند مادر و پسر و يا خواهر و برادر هستند. (استفتاء)

8- در محرّمات مختص آقايان، بين پوشاندن سر و پوشيدن چيزى كه تمام روى پا را مى گيرد، فرق است؛ چون درباره سر، پوشاندن آن حرام است با هر چيزى كه باشد، حتى انداختن حوله بر سر، ولى درباره پوشيدن پا منظور پوشيدن چيزى است كه روى تمام پا را مى گيرد، لذا انداختن چيزى مثل حوله روى پا اشكال ندارد و به طور خلاصه فرق است ميان پوشاندن و پوشيدن؛ به عبارت ديگر پوشيدن جوراب، كفش، چكمه و مانند آن حرام است و لاغير. (مناسك، نهم از محرمات احرام، م 410 و 411)

9- مُحرمى كه خودش تقصير نكرده، نمى تواند موى ديگرى را بچيند، چون ازاله مو از بدن ديگران نيز در حال احرام جايز نيست، ولى مى تواند ناخن ديگرى را بگيرد، چون كوتاه كردن ناخن ديگران بر محرم حرام نيست.

(مناسك، شانزدهم از محرمات احرام، م 522، 523 و 1146)

10- حرمت استظلال مختص به حال حركت و سايه متحركِ همراه زائر است. پس سايه سقف ثابت يا درخت يا پمپ بنزين كه از زير آن بگذرد يا نشستن زير سقف و درخت اشكال ندارد. هرچند

ص: 102

برخى از فقها نسبت به سايه ثابتى كه محرم خودش اختيار مى كند اشكال كرده اند؛ مانند راهى كه از تونل عبور مى كند و راهى كه از تونل عبور نمى كند، اگر راه اول را انتخاب كند. ولى به هرحال عبور از زير پل هايى كه در جاده ها است و ماشين از زير آن عبور مى كند اشكال ندارد. (مناسك، م 438 و 488)

11- خاراندن بدن در حال احرام، هرچند بدن سرخ شود، اگر خون نيايد اشكال ندارد. (مناسك، م 450)

12- حرمت كندن و بريدن درخت و گياه حرم اختصاص به درختان و گياهان خودرو و بى ميوه دارد. بنابراين، درختان ميوه و درختانى كه اكنون در خيابان هاى مكّه كاشته اند، مشمول اين حكم نيستند.

(مناسك، بيست و سوم از محرمات احرام، م 469، 470 و 471)

13- دو مورد از محرّمات احرام؛ يعنى «صيد» و «كندن درخت و گياه حرم» دو حيث دارد؛ احرامى و حرمى، كه پس از تقصير يا حلق، حيث احرامى آن حلال مى شود، ولى حيث حرمى آن باقى مى ماند.

بنابراين، كسى كه در حرم است و محرم نيست، باز اين دو كار بر او حرام است.

14- مسائلى كه درباره ضيق شدن وقت عمره يا طواف عمره گفته شده مربوط به عمره تمتع است نه عمره مفرده، چون عمره مفرده وقت معين ندارد، مگر عمره مفرده پس از حجّ افراد كه برخى از فقها وقت آن را تا پايان ذى حجّه دانسته اند كه آن نيز احكام جداگانه اى دارد. (مناسك، م 534)

ص: 103

15- بخشى از تلبيه هاى مستحب كه اين جمله را دارد: «لَبَّيْكَ هَذِهِ عُمْرَةُ مُتْعَةٍ إِلَى الْحَجِّ لَبَّيْكَ ...»- ظاهراً اختصاص به عمره تمتع دارد و مربوط به عمره مفرده نيست. (مناسك، م 259)

16- كسى كه براى رفتن به مسجد الحرام عذرى ندارد، بدون وضو مى تواند طواف مستحب به جا آورد و نماز آن را نخواند يا براى نماز طواف وضو بگيرد يا اگر پس از طواف مستحب متوجه شد وضو ندارد، طوافش صحيح است و براى نماز آن وضو مى گيرد، چون در طواف مستحب طهارت شرط نيست، هرچند مستحب است. (مناسك، م 546)

17- كسى كه در عمره يا حجّى كه به جا آورده، شبهه اى دارد يا در يكى از اعمال آن اشكالى پيش آمده باشد، گاهى با انجام دادن مجدّد عمره يا حجّ اشكالش برطرف نمى شود و تأثيرى ندارد، بلكه بايد همان اشكال را برطرف كند.

18- فرق ميان گمان در تعداد ركعات نماز و گمان در تعداد اشواط طواف، آن است كه در نماز داراى حكم يقين است، ولى در طواف حكم شك را دارد، اما برخى از فقها هر دو را به يك نحو مى دانند.

(مناسك، م 629)

19- گاهى برخى افراد در طواف بر اثر فشار جمعيت و حركت بى اختيار، شك مى كنند كه بى اختيار رفته اند يا نه؛ اين شك اعتبارى ندارد و طواف صحيح است. (استفتاء)

20- كسى كه در اثناى طواف يا سعى از ادامه آن عاجز شود مى تواند

ص: 104

براى ادامه، به كسى نيابت دهد؛ يعنى بعضِ اشواط طواف و سعى نيز نيابت بردار است. (مناسك، م 675)

21- وظيفه زن حائض در عمره مفرده و تمتع و حجّ متفاوت است، زيرا در عمره تمتع نمى تواند با نايب گرفتن براى طواف و نماز آن، بقيه اعمال را انجام دهد بلكه بايد صبر كند تا پاك شود و چنانچه صبر كرد و پاك نشد يا مى داند كه پاك نمى شود، وظيفه او از تمتع به افراد تبديل مى شود. ولى در عمره مفرده و حتى اعمال پس از منا (در حجّ) گاهى وظيفه اين است كه براى طواف و نماز طواف نايب بگيرد و بقيه اعمال را خودش انجام دهد. (مناسك، م 193، 292 و 721)

22- به فتواى بسيارى از فقها زن مستحاصه براى طواف و نماز طواف بايد به طور جداگانه اعمال مستحاضه را انجام دهد، ولى اگر پيش از طواف، آن اعمال را انجام دهد و تا پايان نماز طواف خون قطع باشد، براى نماز لازم نيست آن ها را تجديد كند.

(مناسك، م 725 و 727)

23- پوشش زن در طواف و نماز تفاوتى دارد بدين شرح:

الف) در نماز وجه و كفين و قدمين مستثنى است، در صورتى كه نامحرم او را نبيند.

ب) درطواف تنها وجه و كفين مستثنى است.

(مناسك، م 754)

24- در مواردى كه مى آيد، به جاى آوردن طواف مستحب خلاف احتياط است:

ص: 105

الف) پس از احرام عمره، پيش از طواف

ب) پس از احرام حجّ و پيش از رفتن به عرفات

ج) پس از اعمال منا و پيش از طواف زيارت

د) بين طواف و نماز طواف. در اين مورد خواندن نماز ديگر غير از نماز طواف نيز خلاف احتياط است. (مناسك، م 768، 771، 807 و 1201)

25- فاصله ميان هر يك از اعمال عمره تمتع و نيز ميان اعمال حجّ، بدين شرح است:

*- بين احرام و طواف هر چه باشد منعى ندارد، ولى وقت عمره تا پيش از ظهر روز عرفه است و تا وقتى كه به وقوف عرفات برسد.

*- بين طواف و نماز طواف نبايد فاصله شود به طورى كه عرفاً بگويند پس از طواف نماز را خواند.

*- بين نماز طواف و سعى تا عصر آن روز كه طواف به جا آورده يا شب اشكال ندارد، ولى به فردا نگذارد مگر به طور طبيعى و بدون فاصله به فردا بيفتد.

*- بين سعى و تقصير هر چه باشد اشكال ندارد تا پيش از ظهر روز عرفه كه بتواند تقصير كند و محرم شود به احرام حجّ و قبل از ظهر به عرفات برسد.

*- بين تقصير و احرام حجّ حكم صورت قبل را دارد.

*- بين احرام حجّ و وقوف در عرفات حتى اگر پس از

ص: 106

خروج از احرام عمره تمتع محرم شود، اشكال ندارد، ولى براى ظهر روز عرفه بايد در عرفات باشد.

*- بين وقوف در عرفات و مشعر الحرام از مغرب تا طلوع فجر، هر چند احتياط واجب آن است كه وقتى كه به مشعر الحرام رسيد تا طلوع فجر نيز به قصد طاعت الهى در آنجا بماند.

*- بين وقوف در مشعر الحرام تا رمى جمره عقبه به مقدارى كه بتواند رمى جمره عقبه، قربانى و حلق با تقصير را در روز عيد انجام دهد.

*- بين رمى جمره تا قربانى فاصله افتادن اشكال ندارد، ولى بايد تا پيش از غروب انجام دهد.

*- بين قربانى و حلق يا تقصير فاصله افتادن اشكال ندارد، ولى بايد تا پيش از غروب انجام دهد.

*- بين حلق يا تقصير و بيتوته هر وقت از روز عيد انجام داد، از غروب تا نيمه شب بايد بيتوته كند و به فتواى مراجعى كه حلق در شب را جايز مى دانند، حلق يا تقصير در حال بيتوته هم اشكال ندارد و كسانى كه بيتوته نيمه دوم شب را جايز مى دانند، تأخير بيتوته تا پيش از نيمه شب اشكال ندارد.

*- بين بيتوته شب يازدهم و رمى جمرات روز يازدهم بايد بيتوته در شب و رمى در روز باشد.

*- بين رمى جمرات و بيتوته وقت رمى جمرات از طلوع تا

ص: 107

غروب آفتاب ادامه دارد و بيتوته از غروب تا نيمه شب و به فتواى برخى از فقها مى تواند از نيمه شب تا صبح باشد.

*- بين بيتوته شب دوازدهم و رمى جمرات بايد بيتوته در شب و رمى در روز باشد.

*- بين رمى جمرات روز دوازدهم و اعمال مكّه از روز دوازدهم تا پايان ذى حجّه و برخى از فقها بنابر احتياط به جا آوردن اعمال مكّه را در ايام تشريق لازم مى دانند.

*- از طواف زيارت تا پايان سعى همانند اعمال عمره است.

*- بين سعى و طواف نساء هر چه فاصله باشد اشكال ندارد، ولى پيش از اتمام ماه ذى حجّه بايد به جا آورد.

*- بين طواف بايد فاصله نشود و عرفاً مبادرت شود. نساء و نماز آن (مناسك م 829، 840، 855، 859)

26- عدم مشروعيت طواف تبرّعى براى حاضر در مكّه ثابت نيست، نه حجّ يا عمره تبرّعى، يعنى براى كسى كه خودش در مكّه حاضر است، مى توان طواف تبرّعى به جا آورد، ولى عمره و حجّ تبرّعى معلوم نيست صحيح باشد. (به جز امام عصر عليه السلام در حجّ) با اين كه طبق برخى از روايات حضرت در موسم حضور دارند، ولى فقها فرموده اند به جاى آوردن حجّ تبرّعى به نيابت از ايشان اشكال ندارد. (مناسك، م 166)

ص: 108

27- ترك حجّ مستحب در پنج سال متوالى و نيز قصد بازنگشتن به مكّه مكروه است. (مناسك، م 165)

28- ميقات حجّ افراد حتى براى كسانى كه وظيفه شان تبديل به افراد شده است، يكى از مواقيت پنج گانه است. آرى اگر پس از احرام عمره تمتع به افراد تبديل شود بايد از نيت تمتع به افراد عدول كند و با همان احرام به عرفات برود و اعمال حجّ را انجام دهد.

(مناسك، م 174)

29- اگر در يكى از دورهاى طواف، داخل حجر اسماعيل برود، بايد آن دور را از سر بگيرد و اعاده اين قسمت صحيح نيست، بر خلاف ساير اشكال ها، مثلًا اگر بى اختيار برود، يا پشت به كعبه شود، بايد همان قسمت را اعاده كند. (مناسك، م 587، 590، 594، 641 و 659)

30- تفاوت حجّ افراد با حجّ تمتع در سه چيز است:

الف) محل احرام: محل احرام حجّ تمتع مكّه است و حجّ افراد يكى از مواقيت پنج گانه.

ب) قربانى: در حجّ افراد قربانى واجب نيست و در حجّ تمتع واجب است.

ج) وقتِ عمره: در حجّ تمتع عمره تمتع واجب است و پيش از آن انجام داده مى شود و در حجّ افراد عمره مفرده واجب است و پس از آن انجام داده مى شود. (مناسك، م 174، 933، 935 و 936)

ص: 109

31- تبديل عمره تمتع به مفرده جايز نيست، ولى تبديل عمره مفرده به تمتع در صورتى كه عمره را در ماه هاى حجّ انجام داده باشد و حجّ استحبابى باشد جايز است. (مناسك، م 182 و 929)

32- عدول از حجّ افراد واجب به حجّ تمتع جايز نيست، ولى عدول از تمتع به افراد در برخى موارد جايز است. (مناسك، م 934 و 929)

33- در برخى از مناسك ها و كتاب هاى دعا، كلمه «طَلَل» در دعاى طواف به اشتباه «ظُلَل» نوشته شده است. (مناسك، م 772)

34- پس از تقصير در عمره تمتع همه محرمات احرام حلال مى شود بجز صيد و كندن درخت و گياه حرم و در عمره مفرده، همه محرّمات احرام حلال مى شود به جز دو مورد فوق و زن و مرد بر يكديگر. و در حجّ پس از حلق يا تقصير، همه محرمات حلال مى شود، به جز بوى خوش و سه مورد فوق. (مناسك، م 893 و 1141)

35- تقصير در عمره تمتع و عمره مفرده مكان معينى ندارد و هرجا كه تقصير كنند اشكال ندارد. (مناسك، م 898)

36- در عمره تمتع طواف نساء واجب نيست، ولى به جاى آوردن آن اشكال ندارد و به فتواى برخى از فقها موافق با احتياط است. (مناسك، م 892)

37- خارج شدن از عرفات يا مشعر الحرام در وقت وقوف و مجدداً بازگشتن به آن، هر چند بدون عذر جايز نيست، ولى ترك وقوف يا

ص: 110

كوچ ازعرفات يا مشعر محسوب نمى شود. (مناسك، م 964، 965 و 966)

38- محاسبه نيمه شب براى بيتوته با نيمه شب براى تعيين پايان وقت نماز عشا به فتواى برخى فقها تفاوت دارد و برخى از اول غروب تا طلوع آفتاب دانسته اند و احتياط آن است كه از مغرب شرعى حساب كنند كه حدود نيم ساعت با پايان وقت نماز عشا تفاوت پيدا مى كند. (مناسك، م 1226)

39- در شرايط قربانى نسبت به نقايص و عيوب عارضى كه در اصل، حيوان آنگونه نيست، مثل اخته بودن، گر بودن، گوش يا دم بريده بودن، فحص لازم نيست، ولى نسبت به سن حيوان و لاغر نبودن آن در صورت شك، فحص لازم است. (مناسك، م 1086)

40- گوسفندهايى كه تخم كوچك دارند، خصى يا مرضوض الخصيتين نيستند، بلكه نژاد اين ها در اصل همين گونه است و ذبح چنين حيوان هايى منعى ندارد و مطابق استفتاى جديدى كه از محضر مراجع معظم تقليد شده، ذبح چنين حيوان هايى را كافى مى دانند. (استفتاء)

41- حلق يا تقصير در حجّ، بايد در منا باشد و از آنجا كه مسلخ هاى جديد خارج منا است، برخى از افرادى كه براى قربانى به مسلخ مى روند به اشتباه همان جا كنار مسلخ حلق يا تقصير مى كنند كه صحيح نيست و گاهى توجه ندارند و زمانى كه به منا بر مى گردند

ص: 111

غروب شده است. (مناسك، م 1130 و 1149)

42- كسانى كه مُحرم اند و به مسلخ مى روند، بايد مواظبت كنند لباس احرامشان خون آلود نشود، چون پاك بودن لباس احرام لازم است و در صورت نجس شدن بايد آن را تعويض يا تطهير كنند و اين امر براى آن ها دشوار است، ولى چنانچه لباس احرام نجس شد و تطهير يا تعويض نكردند، به احرام ضررى نمى زند و موجب كفاره نيست.

43- بيرون رفتن از حدود منا پيش از ظهر روز دوازدهم و گذشتن از جمره عقبه- چون «عقبه» نهايت منا است- به قصد بازگشتن به منا، كوچ از منا محسوب نمى شود و اشكال ندارد.

44- اگر ترتيب بين اعمال منا و اعمال پس از منا به هم بخورد؛ يعنى پيش از حلق يا تقصير، طواف و نماز و سعى را به جا آورد، در هر صورت باطل است، هر چند به اعتقاد صحت باشد و فرق است بين اين اعمال و اعمال عمره تمتع يا عمره مفرده.

(مناسك، م 1135، 1138 و 1150)

45- كسانى كه اعمال مكّه را بر وقوف مقدم مى دارند، با طواف و سعى و حتى طواف نساء، هيچ كدام از محرمات احرام بر آن ها حلال نمى شود و بر چنين افرادى تمام محرمات احرام، پس از حلق يا تقصير در منا حلال خواهد شد. (مناسك، م 1180)

46- كسى از رمى در روز معذور است و بايد رمى را در شب انجام

ص: 112

دهد، اگر از رمى در شب ناتوان شود، نمى تواند به ديگرى نيابت دهد كه در شب برايش رمى كند و نيز كسى كه نايب است. (مناسك، م 129، 1295)

47- آنچه در برخى از مناسك ها آمده است كه «رمى ديوار سيمانى پشت جمره صحيح نيست» مربوط به حدود چهل سال پيش است كه چنين ديوارى وجود داشته، ولى در سال هاى اخير اثرى از اين ديوار نيست و اين مسأله موضوعاً منتفى است و اكنون هم جمرات تبديل به ديوارهاى چند مترى شده است. (مناسك، م 1294 و 1299)

48- رمى شبانه بانوان- هر چند مقدور نباشد- اختصاص به رمى جمره عقبه در روز عيد دارد و رمى جمرات روزهاى 11 و 12 ذى حجّه را مجاز نيستند در شب انجام دهند، مگر آن كه از رمى در روز معذور باشند. پس فرق مسأله در عذر و عدم عذر است كه رمى روز عيد را هر چند معذور نباشند مى توانند شب عيد انجام دهند و در روزهاى بعد در صورتى كه از رمى در روز معذور نباشند رمى شبانه جابز نيست. (مناسك، م 1305)

49- كسى در مجموع وقت- حتى بعد از ظهر عيد كه جمره خلوت است- قادر به رمى است نمى تواند براى رمى نايب بگيرد و اگر نايب بگيرد رمى او باطل است. (استفتاء)

50- تفاوتى بين اعمال عمره تمتع و اعمال مكّه وجود دارد و آن

ص: 113

اين كه در عمره تمتع چنانچه پس از اعمال نماز يا طوافش باطل بوده، به فتواى برخى از فقها تنها اعاده همان عمل كافى است و اعمال مترتبه صحيح است ولى در اعمال مكّه، اعمال مترتبه نيز بايد اعاده شود.

ص:114

ص: 115

ص:116

ص:117

ص: 118

3- به جز ميقات مسير مدينه (مسجد شجره) در هيچ كدام از مواقيت وارد شدن به مسجد براى احرام خصوصيت ندارد، بلكه در منطقه اى كه به نام ميقات است، مى توان محرم شد و نسبت به مسجد شجره نيز برخى از فقها ذوالحُليفه را ميقات مى دانند نه تنها مسجد شجره را. (مناسك، م 202 و 236)

4- هيچ كدام از محرّمات احرام در صورتى كه سهواً يا جهلًا يا غفلتاً انجام شود، كفاره ندارد و نيز ضررى به عمره و حجّ نمى رساند به جز صيد كه سهوى آن نيز كفاره دارد. (مناسك، م 1320 و 323)

5- به كمر بستن هميانِ دوخته براى مردانِ محرم، به فتواى تمام مراجع معظم تقليد اشكال ندارد. (مناسك، م 348)

6- قسم خوردن به چيزى- به جز كلمه «اللَّه» و مرادف آن و ساير اسماى الهى- جدال محسوب نمى شود، مثل قسم به قرآن يا معصومين عليهم السلام. (مناسك، م 374، 385 و 499)

7- به فتواى تمام مراجع، همه كارهايى كه بر مردان مُحرم حرام است، پسر بچه نيز بايد از آن ها پرهيز كند، يا پرهيز داده شود، به جز زير سايه رفتن كه براى پسر بچه ها اشكال ندارد. و تمام كارهايى كه بر زن محرم حرام است، دختر بچه محرم نيز بايد از آن ها پرهيز كند يا او را پرهيز دهند. (مناسك، م 437)

ص: 119

8- به زبان آوردن نيّت هيچ كدام از اعمال عمره و حجّ لازم نيست ولى به زبان آوردن نيّت احرام مستحب است. (مناسك، م 539)

9- تمام صورت هاى شك در تعداد اشواط طواف، مبطل طواف است مگر شك بين هفت و بيش از هفت پس از اتمام شوط هفتم، بدين معنى كه به حجر الاسود رسيده باشد، يا پس از اتمام طواف و انصراف از آن شك كند. (مناسك، م 624، 625 و 626)

10- در تمام مواردى كه بانوان لكه مى بينند، اگر به طور مستمر نباشد، حيض نيست، هرچند در ايام عادت باشد، يا ساير اوصاف حيض را داشته باشد، چون از شرايط حيض، استمرار خون در سه روز اول است، ولى اگر در ايام عادت باشد و استمرار داشته باشد، حكم حيض را دارد، هرچند نشانه هاى حيض را نداشته باشد. ولى در مورد اخير برخى از فقها امر به احتياط؛ يعنى جمع بين تروك حايض و اعمال مستحاضه فرموده اند. (مناسك، م 728، 734)

11- هيچ يك از اعمالِ واجبِ عمره و حجّ مشروط به طهارت از حدث نيست، مگر طواف و نماز طواف. (مناسك، م 288)

12- زن يائسه هر خونى ببيند، هرچند اوصاف حيض را داشته باشد، حكم حيض را ندارد، ولى برخى از فقها در صورت داشتن اوصاف حيض امر به احتياط در جمع بين تروك حائض واعمال مستحاضه فرموده اند. (مناسك، م 726 و 735)

ص: 120

13- تمام اقسام شك در تعداد اشواط سعى مبطل سعى است، مگر آن كه در مروه شك بين هفت و بيش از هفت پيش آيد.

(مناسك، م 852)

14- كسى كه يكى از وقوفين را عمداً ترك كند، در هر صورت- چه اختيارى يكى يا اضطرارى هر دو يا اضطرارى يكى را درك كرده باشد يا درك نكرده باشد- حجّش باطل است. (مناسك، م 986)

15- وقت رمى جمره در هر سه روز از طلوع آفتاب تا غروب است.

(مناسك، م 1000)

والحمد للَّه اوّلًا وآخراً