مكتوبا عندهم في التّوراة و الإنجيل يأمرهم بالمعروف و ينهاهم عن المنكر.

«و على آله» المصطفين الاء خيار. الّذين آمنوا به و عزّروه و نصروه و اتّبعوا النّور الّذي أنزل معه. أولئك هم الصّدّيقون و الشّهداء عند ربّهم لهم أجرهم رضي اللّه عنهم و رضوا عنه أولئك حزب اللّه ألا إنّ حزب اللّه هم المفلحون.

«و اللّعنة الدّائمة على أعدائهم» الّذين اشتروا الضّلالة بالهدى فما ربحت تجارتهم و ما كانوا مهتدين. يوم يخرجون من الأجداث سراعا كأنّهم إلى نصب يوفضون. خاشعة أبصارهم ترهقهم ذلّة ذلك اليوم الّذي كانوا يوعدون. يوم لا ينفع الظّالمين معذرتهم و لهم اللّعنة و لهم سوء الدّار.

بيان درمسائل قرآن، ص: 15

گمارد، دو دليل مهم است: نخست آن كه اين اثر اكنون يكى از كتاب هاى تخصصى و مرجع در زمينه علوم قرآنى به شمار مى آيد كه نه تنها مورد استفاده بيان درمسائل قرآن، ص: 17

دانشجويان دانشكده هاى علوم قرآنى است، بلكه به سبب سادگى بيان اثر، عموم علاقه مندان به فرهنگ قرآنى نيز قادرند از آن بهره ببرند و دوم آن كه با گسترش و تعميق فرهنگ قرآنى در ميان قشرهاى مختلف جامعه، شمار مشتاقان مطالعه اين گونه كتاب ها هر روز افزون تر مى شود، به گونه اى كه اكنون كتاب حاضر تقريبا در بازار ناياب است. بنابراين، انتشار مجدد اين كتاب در جامه اى نو و كيفيتى مناسب، اقدامى شايسته بلكه ضرورى به نظر رسيد.

در پايان، سازمان چاپ و انتشارات بر خود مى داند سپاس گزار خدمت سترگ فرهنگى مؤلف جليل القدر (رحمة اللّه عليه) و مترجمان ارجمند در به ثمر رسيدن اين كتاب ارزشمند باشد و همچنين تشكر ويژه خود را به دفتر مؤلف (ره) و حفيد بزرگوار ايشان كه اجازه انتشار اين ترجمه را داده اند، تقديم مى كند. اميد كه اين تلاش فرهنگى مورد پذيرش پروردگار بزرگ و رضايت خوانندگان گرامى قرار گيرد. بيان درمسائل قرآن، ص: 18

و استاد علوم قرآن معرفى نموده است. «1»

رسول اكرم (ص) نيز آنان را قرين و پشتوانه تزلزل ناپذير قرآن شناسانده است و مسلمانان را در فراگرفتن تفسير، علوم و احكام قرآن و عقايد اسلامى به آنان ارجاع داده، اهل بيت و قرآن را دو يار هميشگى و غير قابل انفكاك معرفى كرده است. «2»

خاندان پيامبر نيز هميشه از قرآن پشتيبانى كرده و با محدوديت هاى فراوان و با محروميت از آزادى كه بر آنان حكومت داشت در علوم مختلف، مخصوصا در تفسير قرآن مجيد شاگردان برجسته و بلند پايه اى تربيت نموده و به جامعه اسلامى تحويل داده اند و از هر فرصت مناسب براى ايفاى وظيفه و مسئوليت بزرگ خويش استفاده نموده اند.

در محيط و شرايطى كه نقل حديث ممنوع اعلام گرديده بود و حديث هاى موجود سوزانده

__________________________________________________

(1) آل عمران/ 7.

(2) حديث ثقلين.

بيان درمسائل قرآن، ص: 19

مى شد. «1» در محيطى كه از طرف حكومت وقت به استانداران و فرمانداران دستور اكيد صادر شده بود كه در محل مأموريت خويش از نقل حديث خوددارى كنند و تنها به خواندن الفاظ قرآن قناعت ورزند. «2» در شرايطى كه از طرف خلفا عده اى به جرم نقل حديث زندانى گرديده و عده ديگر به محيطهاى دور از اجتماع تبعيد مى گرديدند. «3»

آرى در چنين محيطها و شرايطى است كه خاندان عصمت به جمع آورى و نوشتن احاديث و نقل آن ها مى پردازند و به فرزندان و يارانشان دستور مى دهند كه احاديث را ضبط و يادداشت كنند و به عنوان بزرگ ترين ارمغان به مسلمانان آينده تحويل دهند.

در شرايطى كه ديگران معارف قرآن را از بيگانگان فرا مى گرفتند و در تفسير آيات توحيد و معاد و تاريخ پيامبران

به دهان ديگران چشم دوخته، خرافات و اسرائيليات را به نام تفسير قرآن دهن به دهن نقل مى نمودند و از جعليات و بافته هاى جاعلان حديث با اشتياق استفاده مى كردند، پيشوايان ما درس توحيد و عقايد اصيل اسلامى و تفسير درست و صحيح ياد مى دادند و معارف اسلامى را گاهى به صورت تفسير آيات و گاهى در قالب خطبه و دعا به پيروانشان مى آموختند و بدين گونه يك بناى صحيح و تزلزل ناپذيرى در عقايد، فقه و تفسير پى ريزى نموده و در اختيار شيعه قرار دادند. شيعه و پيروان خاندان عصمت نيز از افكار آنان پيروى نموده، در تمام موارد با راهنمايى هاى آنان پيش رفته است و عقايد و افكار خويش را از اين مصادر و مآخذ اصيل و صحيح فرا گرفته و براى آيندگان نقل نموده اند.

اين حقيقت مسلم كه از مدارك و متون اصلى استفاده مى گردد «4» نشان دهنده اين است كه شيعه از نظر فرهنگ، عقايد، تفسير و حديث بسيار غنى و مستحكم بوده و از گنجينه ها و ذخاير سرشار علمى برخوردار است و هر چه در اين زمينه دارد به خاندان وحى و رسالت اتصال و ارتباط داشته، از وحى و منبع غيبى سر چشمه مى گيرد و اين ارتباط و اتصال و حلقات نقل احاديث در هيچ دورانى قطع نگرديده است، از دوران وحى شروع شده تا به امروز كشش و ادامه پيدا نموده است و نه تنها در هر دوران شخصيت هاى بارز علمى فراوانى به يادگار گذاشته اند بلكه مؤسس و

__________________________________________________

(1) تذكرة الحفّاظ، 1/ 3- 5 جامع بيان العلم و فضله، 2/ 147.

(2) سنن ابن ماجه، 1/ باب 3 طبقات ابن اسعد، 6/

2 تذكرة الحفّاظ، 1/ 3.

(3) تذكرة الحفّاظ، 1/ 7 مجمع الزوائد، 1/ 149.

(4) براى آگاهى كامل در باره اين مطالب- خواننده عزيز را به مطالعه كتاب سيرى در صحيحين از محمد صادق نجمى دعوت مى نماييم.

بيان درمسائل قرآن، ص: 20

بنيان گذار اكثر علوم اسلامى، علما و دانشمندان شيعه بوده اند «1».

خوشبختانه، امروزه نيز شخصيت هاى بارز و برجسته اى كه آثار علمى و فكرى آنان مورد غبطه ديگران مى باشد فراوان وجود دارد و افرادى را از رجال علمى شيعه مى شناسيم كه آثار و كتاب هاى آنان بلافاصله پس از انتشار، به زبان هاى متعدد ترجمه و منتشر گرديده است.

اين است كه به سرمايه ها و منابع غنى و اساسى خويش نيز نظرى بيفكنيم و خود را در افكار ديگران محو و نابود نسازيم. قبل از شناختن و شناساندن خويش بلندگوى افكار ديگران نباشيم.

ما بايد با داشتن فرهنگ عالى، تاريخ و حديث اطمينان بخش، كتاب هاى و زين و سودمند، مصادر و منابع فكرى فراوان، علما و دانشمندان برجسته، اين چنين ثروت معنوى را حفظ كنيم و آن چه را كه گذشتگان با زحمت هاى طاقت فرسا به اين جا رسانده و اين امانت سنگين را به دست ما سپرده اند گسترش دهيم. دانشمندان خويش را بهتر بشناسيم و افكار و نظريات آنان را انتشار دهيم.

__________________________________________________

(1) ر. ك: تأسيس الشيعة لعلوم الاسلام، سيّد حسن صدر.

بيان درمسائل قرآن، ص: 21

باره قرآن در بر دارد كه هر فرد مسلمان و پيرو قرآن بايد با اين گونه مسائل كاملا آشنا باشد بلكه بسيار به جا است كه مطالب اين كتاب به صورت تلخيص و كلاسه شده در آمده، در كلاس هاى مذهبى براى فرزندان قرآن و جوانان مسلمان به عنوان درس، تعليم و تدريس گردد. «1»

مى برد و به اوج تمدن و انسانيت رهنمون مى شود.

در اين جاست كه قرآن از ديگر معجزات پيامبر و از معجزات تمام پيامبران ديگر ممتاز و برتر مى نمايد و عظمت آن بيش تر روشن و نمايان مى گردد.

باز اين كتاب، با بررسى مسئله نسخ قسمت معظمى از آيات قرآن را از قيد نسخ واهى و دايره زمان آزاد نموده، روح جاودانگى به آن ها مى بخشد و بدين گونه ثروت كلان و سرمايه هاى بزرگى از قوانين اسلام را كه طرفداران نسخ، آن را تعطيل كرده اند زنده ساخته و در مسير احكام و تشريع به جريانش مى اندازد كه ما بايد از اين سرمايه هاى سرشار الهى و فيوضات ربانى حد اكثر استفاده را ببريم و از چشمه هاى صاف و زلال آن سيراب شويم.

اين كتاب يك روش اصيل و نويى را در تفسير قرآن ارائه مى كند كه با در پيش گرفتن آن روش از هر گونه تفسيرهاى دلبخواهى و تطبيقى و تأويلات خلاف ظاهر و استناد به آرا و نظرات شخصى جلوگيرى مى شود. اين همان روش «تفسير قرآن با قرآن» است.

از همه مهم تر اين كه كتاب حاضر، از يك طرف با مخالفين و دشمنان اسلام و قرآن مبارزه مى كند و افتراهايى را كه به قرآن بسته اند از دامن پاك آن مى زدايد و از طرف ديگر پاره اى از مباحث قرآنى كه در ميان مسلمانان مورد اختلاف مى باشد با دقت علمى بررسى مى كند و حقيقت را به آنان نشان داده، پايه و اساس اختلافات داخلى را- كه از اين گونه مسائل مورد اختلاف سر چشمه مى گيرد- درهم مى ريزد و بدين وسيله مسلمانان را از نظر فكر و عقيده به هم نزديك و نزديك تر مى سازد و

در ميان اتباع و پيروان قرآن، وحدت و يگانگى بر پايه علم و عقيده كه روح اسلام و هدف اساسى قرآن همان است، به وجود مى آورد.

آرى، چون گروهى قرآن را وسيله اختلافات و ميدان منازعات و كشمكش هاى خويش قرار داده اند اين كتاب مى خواهد با تحليل اين گونه مسائل اختلافى و نماياندن چهره هاى اصيل و واقعى حقايق- كه بهترين راه ايجاد اتحاد و هماهنگى است- به قسمتى از اختلافات مسلمانان در بيان درمسائل قرآن، ص: 23

مسائل قرآنى و مبانى مذهبى پايان دهد و مسلمانان را به وحدت فكرى و عملى و همكارى و همگامى دعوت و رهبرى نمايد و در همه اين مسير هم با دليل و برهان پيش مى رود.

اين است هدف اساسى كتاب حاضر كه شيخ باقورى دانشمند معروف مصرى بدان توجه نموده، طى نامه اى براى مؤلف چنين مى نگارد:

آرزومندم كه خداى منان وجود شما را براى مسلمانان وسيله خير و بهره بردارى بيش تر قرار دهد و در رفع اختلافات مسلمانان و در روشن ساختن مسير اتحاد آنان توفيق كامل براى شما عنايت فرمايد تا هر چه زودتر در زير سايه اتحاد و برادرى گرد هم آيند و رسالت جهانى خود را در رهبرى انسان ها با هماهنگى و همگامى از سر بگيرند و به آن وعده مسرت بخش قرآنى، جامه عمل بپوشانند كه مى فرمايد: تو را براى جهانيان وسيله رحمت و سعادت فرستاديم. «1»

در تمام فصول و مباحث كتاب اين هدف و حقيقت نمايان است مخصوصا در بخش «عدم تحريف قرآن» زيرا در اين بخش آمده است كه پيشوايان ما همين قرآن را كه در ميان مسلمانان معمول و متداول است امضا و تأييد نموده، در

اصول و احكام اسلامى به همين قرآن استناد كرده اند و باز آنان در فرايض و نمازهاى واجب خواندن سوره هاى آن را فرض و واجب دانسته اند و از اين طريق صحّت و اصالت آن را تحكيم و تثبيت نموده اند. مؤلف محترم با آوردن اين گونه مطالب در كتاب خود قسمت مهمى از اختلافات مسلمانان را از ميان برداشته است.

اين بود قسمتى از امتيازات كتاب حاضر كه به طور خلاصه براى خواننده عزيز بازگو گرديد.

و از دانشگاه بزرگ نجف به جز يك مشت ظواهر و الفاظ چيزى باقى نمى ماند و دوران شيخ انصارى و محقق خراسانى و مانند آنان در بوته فراموشى قرار مى گرفت.

خواننده عزيز حالا اين شخصيت عظيم و بزرگ علمى را شناختى او همان آيت اللّه عظماى خويى است. او مردى است كه علم و دانش با گوشت و خون وى در آميخته است: او به يك رشته و يا رشته هاى چندى از علوم و دانش ها قناعت نكرده است بلكه در تمام علوم اسلامى به مرحله عالى اجتهاد رسيده و در بهترين آن ها احاطه كامل داشته، يكى از بزرگ ترين علما و پيشوايان شاخص و نمونه مذهبى به شمار مى رود. او نزديك به هفتاد سال است كه به بحث و بررسى هاى علمى مشغول گرديده و كتاب ها مى نويسد، فارغ التحصيلان فراوانى به جامعه اسلامى تحويل مى دهد و پاسخ گوى دانشمندان و دانش پژوهان است. اما روش وى در بحث و مناظرات علمى همان روش سقراط است كه در برابر طرف بحث و گفت وگوى خود به ظاهر تسليم گرديده، گفتار و رأى وى را مى پذيرد سپس مانند يك نفر شاگرد كه در مقام دانش طلبى و استفاده از استاد دانشمند خود باشد اشكالات و مطالبى را به عنوان سؤالات علمى پيش مى كشد و از طرف بحث و گفت وگوى خود مى پرسد و او نيز بدون توجه و از روى سادگى به سؤالات وى پاسخ مى دهد و در آن ميان حقايقى را بر زبان مى آورد كه بدون توجه، گفتار سابقش را كاملا نقض مى كند و بدين گونه او را در تناقض گويى و بن بست عجيبى قرار داده، راه فرارى براى وى باقى نمى گذارد جز اين

كه به جهل و اشتباه خويش اعتراف كند.

اما تلاميذ و شاگردانى كه به وسيله وى تربيت گرديده و از حوزه درس او فارغ التحصيل شده اند، تعداد آنان را به جز خداى دانا كسى نمى داند و به طور حتم از صدها متجاوز بوده، يك دانشگاه بزرگ و پر جمعيت علمى را تشكيل مى دهد كه در اين دانشگاه هر يك از آنان مسئوليتى را به عهده دارند و هر روز هم روبه فزونى و ازدياد است به طورى كه امروز در جلسه درس او صدها دانشجوى دينى شركت مى جويند كه در ميان آنان همه گونه افراد پير و جوان، استاد و دانشجو به چشم مى خورد كه همه آنان با دقت و اشتياق فراوان از آرا و افكار بيان درمسائل قرآن، ص: 25

استادشان استقبال مى نمايند و با عشق و علاقه خاصى مطالب او را درك نموده، در مغزشان مى پرورانند.

و اما روش گفتار و بيان وى، واقعا اعجاب انگيز است. به نكات و دقايق ادب عربى تسلط كامل و احاطه شامل دارد. لغات، واژه ها، كلمات و عبارات ادبى در اختيار و فرمان او است، به طورى كه آن ها را به هر كجا كه بكشد مطيع وى بوده، بدون زحمت به دعوت او جواب مثبت مى دهند.

بنابراين جاى تعجب نيست كه بيان وى وافى و رسا و گفتارش شيرين و شيوا باشد.

الفاظ و گفتار او با خواسته ها و مقاصدش سازگار آيد.

و اما كتاب او اگر در مباحث و موضوعات خود بى نظير و منحصر به فرد نباشد كم نظير و درخور اهميت است زيرا از يك طرف، رأى و نظر مؤلف عالى قدر را در اين گونه مسائل و موضوعات براى خواننده

عزيز نشان مى دهد و مسلم است كه آشنايى با افكار چنين شخصيت بزرگ علمى به جاى خود لازم و حائز اهميت مى باشد و از طرف ديگر، اين كتاب در خواننده خود به طور خود آگاه يا ناخود آگاه اين عقيده را به وجود مى آورد كه حقيقت و طبيعت اسلام از علم و عقل منفك و جدا نيست. آيينى است كه بناى آن بر اساس و پايه علم و تحقيق پى ريزى و استوار گرديده است. در اين جاست كه ارزش علمى و عملى كتاب معلوم مى شود و اهميت و موقعيت آن براى خواننده آشكار مى گردد.

اين بود سخنى چند در نقش، هدف و موقعيت كتاب حاضر و در شخصيت و عظمت مؤلف آن و اين بود هدفى كه در پيش است و طرحى كه در نظر و انگيزه اى كه هر انسان متعهدى را بدان بر مى انگيزد. و اللّه ولىّ التّوفيق و هو يهدى السّبيل.

ربيع الاول 1395 ه. ق- قم محمد صادق نجمى- هاشم هريسى بيان درمسائل قرآن، ص: 26

علم نحو» روشن ترين راهنما، براى «فقيه» و دانشمند دينى بهترين مدرك و سند علمى، براى هر «اديب» زنده ترين شاهد و برهان، گمشده هر «فيلسوف»، الهام بخش هر «خطيب» توانا و واعظ گويا، مقصد و مقصود علماى «علم اخلاق» و بالأخره براى هر دانشمندى در رشته تخصصى وى پشتوانه استوار و راهنماى روشنى است.

علوم اجتماعى و سياسى، آيين زندگى و اداره شئون جوامع بشرى با بهترين و ساده ترين وجه از همان قرآن استفاده مى شود و رشته هاى مختلف علوم دينى بر پايه آن پى ريزى و استوار گرديده است. همان قرآن است كه از اسرار و قوانين دقيق جهان خلقت و رموز شگفت انگيز جهان آفرينش پرده برداشته است. قرآن، معجزه جاويدى است براى يك آيين زنده و جاودان و برنامه عالى و منظمى است براى يك دين آسمانى عالى تر.

اين بود كه من از دوران طفوليت به تلاوت قرآن اشتياق داشتم و براى به دست آوردن حقايق و بيان درمسائل قرآن، ص: 27

مفاهيم آن و در راه آشنايى با اهداف و مقاصدش سخت مى كوشيدم و هر وقت يكى از رموز و اسرار قرآن را كشف مى نمودم و يا مشكلى از مشكلات آن را حل مى كردم اين علاقه و اشتياق بيش تر و عميق تر مى شد.

همان عشق و علاقه سبب مى شد كه به كتب تفسير مراجعه كرده، آن ها را عميقا بررسى كنم.

اين جا بود كه در برابر يك مطلب حيرت آور و شگفت انگيزى قرار گرفتم: در برابر عظمت قرآن و فرستنده اش، علم و تفكر انسانى را كوچك تر و در سطحى بس پايين تر مشاهده نمودم.

انسان را در برابر كبريايى و عظمت حق هر چه هم خود را كوچك بشمارد، باز هم ناقص تر

و كوچك تر از آن يافتم.

مقام قرآن در نظرم هر چه بزرگ و بزرگ تر و اين كتاب ها و تفاسير در برابر آن كوچك و كوچك تر مى نمود.

با مراجعه به كتب تفسير اين حقيقت را دريافتم كه عده اى با كوشش فراوان پاره اى از اسرار قرآن را به دست آورده، تنها به قسمت هاى مختصرى از حقايق و علوم قرآن دسترسى پيدا نموده اند و آن را در كتابى جمع آورى كرده، نام تفسير بر آن نهاده اند، تفسيرى كه مى تواند مشكلات و غوامض قرآن را حل و هر گونه نكات و حقايق آن را روشن سازد! تفسيرى كه مى تواند پرده از تمام اسرار و دقايق قرآن بردارد! اما عقلا انجام چنين عملى محال مى نمايد زيرا چگونه ممكن و متصور است كه يك موجود ناقص و محدود همچون انسان، بتواند بر موجود نامحدود و كاملى كه از طرف خداى نامتناهى و نامحدود فرود آمده است، احاطه پيدا كند و به همه نكات و دقايق آن دست يابد؟

ولى با اين حال، كوشش و زحمات اين علما و مفسرين شايسته هرگونه تقدير و سپاس گزارى بوده، در اين فعاليت و جهاد علمى مأجور و مثاب خواهند بود.

زيرا كتاب خدا پرتوى از نور خود را در دل آنان افكنده و روزنه اى از راهنمايى و هدايتش را به رويشان گشوده است و نبايد از هر كسى گرچه به هر مرتبه اى از دانش و بينش رسيده باشد، انتظار داشت كه معانى و مفاهيم قرآن را به طور كلى و همه جانبه درك نمايد.

تنها اشكال و ايرادى كه بر اين مفسرين متوجه مى گردد اين است كه آنان به پاره اى از مباحث و علوم قرآن پرداخته، از قسمت اعظم آن

كه مى تواند عظمت و واقعيت قرآن را نشان دهد، غفلت ورزيده اند مثلا، بعضى از مفسرين، قرآن را تنها از نظر قواعد ادبى و از ناحيه لفظ و اعراب تفسير بيان درمسائل قرآن، ص: 28

نموده اند و بعضى ديگر قرآن را با ديد فلسفى مورد بررسى قرار داده اند، گروه سومى نيز قرآن را با علوم جديد تفسير مى نمايند و در عين حال همه اين مفسرين چنين مى پندارند كه قرآن با همين ديد نازل گرديده است كه آنان مى بينند. گروهى نيز تفسير مى نويسند ولى در كتابشان مباحث تفسيرى كم تر به چشم مى خورد و عده ديگر هم قرآن را با افكار خود يا با افكار كسانى كه گفتارشان از طرف خداوند تأييد نشده، حجيت و اعتبار ندارد، تفسير نموده اند.

به نظر ما هيچ يك از اين تفسيرها خالى از اشكال و ايراد نمى باشد زيرا آن چه بر مفسر لازم است، اين است كه از آرا و عقايد شخصى خود صرف نظر كند، تنها مفهوم آيات را بدون رنگ آميزى با محتويات مغزى و گرايش هاى فكرى و تخصّصى خويش مدنظر بگيرد و طبق رهنمود و فرمان آن، قدم بردارد به عبارت ساده تر، آيات قرآن را با خود قرآن و دلالت ظاهر آن، معنى و تفسير كند نه با آرا و عقايد شخصى و گرايش هاى فكرى و سليقه اى خود.

مفسر به معناى واقعى كسى است كه در مباحث فلسفى قرآن، يك حكيم و فيلسوف مطلع و در مسائل اخلاقى آن، يك دانشمند تواناى اخلاقى باشد و در مسائل فقهى قرآن با ديد يك محقق و در مسائل اجتماعى آن با ديد يك جامعه شناس ورزيده، قرآن را مورد مطالعه و تفسير قرار دهد و همين

طور در هر علمى از علوم قرآن با ديد و اقتضاى همان علم، قرآن را تفسير نمايد. آرى، مفسر بايد در هر رشته اى از علوم و فنون قرآن، اطلاعات وسيعى داشته، بتواند از دريچه همان علم و فن قرآن را تفسير نموده، پيش برود و ده ها جلد كتاب در اين باره بنگارد كه در اين صورت، يك دوره دايرة المعارف بزرگى در تفسير قرآن تشكيل خواهد شد.

اين بود كه بر خود لازم دانستم، كتابى در تفسير قرآن بنويسم كه نكات و مزاياى لازم يك تفسير جامع و واقف را دارا باشد و از خداوند بزرگ مسئلت دارم كه مرا در اين انديشه بلند و هدف مقدس موفق بدارد و به اين آرزوى بزرگ نائلم بگرداند و در اين راه مدد و يارى ام دهد و از قصور و اشتباهات مصونم دارد و از لغزش هايم صرف نظر كند.

ما در اين تفسير به مباحث و موضوعاتى كه مربوط به معانى قرآن است، خواهيم پرداخت و از مباحثى كه مربوط به الفاظ و اعراب قرآن و علوم ادبى آن است صرف نظر خواهيم نمود زيرا علما و مفسرين اين گونه مباحث را در كتاب هاى متعددى آورده اند كه نيازى به كتاب ديگر نيست شيخ طوسى در تبيان و طبرسى در مجمع البيان و زمخشرى در كشاف و ما نيز تنها در صورت بعضى از نكات ادبى كه مفسرين از آن غفلت ورزيده اند و يا به علت اهميت موضوع و ارتباط بيان درمسائل قرآن، ص: 29

خاصى كه با اصل بحث دارد، خواهيم پرداخت.

در اين جا توجه خوانندگان عزيز را به دو نكته ذيل جلب مى كنيم:

الف- تكيه گاه و سند ما در

اين تفسير عبارت است از:

1- ظواهر آيات قرآن مجيد.

2- محكمات و آيات صريح و روشن قرآن.

3- رواياتى كه در اثر تواتر و كثرت نقل، صحت آن ها ثابت گرديده است.

4- احاديثى كه از خاندان عترت با سند صحيح به دست آمده است.

5- عقل فطرى كه از انحرافات و رنگ آميزى هاى نادرست، سالم باشد زيرا عقل حجت باطنى و درونى است.

همان طور كه پيامبر (ص) و خاندان گراميش حجت و برهان ظاهرى مى باشند.

ب- ما معمولا در تفسير يك آيه از مفهوم آيه ديگر استفاده مى كنيم و خود قرآن را وسيله درك معانى قرآن قرار مى دهيم و در فهم و درك قرآن از خود قرآن يارى و راهنمايى مى طلبيم و احاديث وارده را بر اين روش و بر آن چه از ظاهر آيات قرآن فهميده ايم، شاهد و مؤيد مى آوريم.

در «مقدمه تفسير» مباحث مهمى وجود دارد كه با اصل مباحث تفسيرى كاملا مربوط است و مى تواند روشنى بخش زواياى تاريك علم تفسير بوده، روشنگر افكار مفسر در كشف رموز تفسيرى باشد. ما اين گونه مباحث را قبل از شروع به اصل تفسير بررسى مى كنيم و آن را مقدمه و «مدخل تفسير قرآن» قرار مى دهيم.

مقدمه اى كه يك سلسله مباحث علمى و كلى را در پيرامون قرآن بررسى كند مانند عظمت، اعجاز، مصونيت از تحريف، عدم تناقض و عدم نسخ در احكام قرآن و امثال اين مباحث كه اساس و شالوده يك تفسير صحيح و اصيل علمى را تشكيل مى دهد و از خداى بزرگ مسئلت دارم كه در اين راه، توفيق بيش ترى عنايت فرمايد و اين عمل و خدمت به قرآن را از ما بپذيرد. «انّه حميد مجيد» بيان درمسائل قرآن، ص:

31

«1»

اين قرآن انسان را به استوارترين راه ها هدايت مى كند.

__________________________________________________

(1) بنى اسرائيل/ 9.

بيان درمسائل قرآن، ص: 33

كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ. «1»

(اين) كتابى است كه بر تو نازل نموديم تا مردم را به فرمان پروردگارشان از تاريكى ها به روشنايى (ايمان، عدل و آگاهى) ببرى.

هذا بَيانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ. «2»

اين قرآن، گفتار روشنى است براى عموم مردم، هدايت و اندرزى است براى پرهيزگاران.

و از رسول خدا (ص) نيز در اين باره چنين آمده است كه:

فضيلت و برترى گفتار خدا بر ساير گفتارها به مانند برترى خود پروردگار است بر مخلوقاتش. «3»

در اين جا رمز حقيقتى كه در ابتداى سخن بدان اعتراف نموديم، روشن مى شود و آن اين كه:

شايسته است انسان از سخن گفتن در عظمت و فضيلت قرآن لب فرو بندد و آن را به ناظران قرآن، راسخين و متخصصين در علوم آن موكول كند. زيرا آنان به حقيقت و عظمت قرآن از همه آشناترند و آنانند كه انسان را به ارزش و واقعيت قرآن رهبرى مى كنند و آنانند كه در فضيلت، قرين و همدوش قرآنند و در هدايت و رهبرى سهيم و ياران آن.

چنان كه جد بزرگوارشان رسول اكرم (ص)، همان كسى كه او قرآن را براى بشر عرضه داشته، انسان را به سوى احكام آن دعوت مى كند، همان كسى كه ناشر حقايق و تعاليم قرآن مى باشد، در اين باره چنين مى گويد كه:

من در ميان شما دو امانت بزرگ و گران بها مى گذارم: قرآن و عترت (خاندانم) اين دو هرگز از هم جدا نمى شوند تا در واپسين روز در كنار حوض

كوثر بر من وارد آيند. «4»

از اين حديث چنين استفاده مى شود كه خاندان پيامبر (ص) قرين و همدوش قرآن و راهنمايان مردم به سوى آن و آشناترين افراد به احكام قرآن مى باشند. پس چه بهتر كه در توصيف و

__________________________________________________

(1) ابراهيم/ 1.

(2) آل عمران/ 3.

(3) «فضل كلام اللّه على ساير الكلام كفضل اللّه على خلقه»: بحار الأنوار، 9/ 16 صحيح ترمذى به شرح ابن عربى، 11/ 47، ابواب فضائل قرآن (ش 1).

(4) «انّى تارك فيكم الثّقلين كتاب اللّه و عترتى و اهل بيتى و انّهما لن يفترقا حتى يردا علىّ الحوض»: صحيح ترمذى، 13/ 200- 201 مناقب اهل بيت در شرح سند حديث به بخش تعليقات مراجعه شود. […]

بيان درمسائل قرآن، ص: 34

شناسايى قرآن به گفتار آنان اكتفا كنيم. از افكار و راهنمايى هاى سودمندشان رهنمون و الهام بگيريم.

آرى در فضيلت قرآن احاديث فراوانى از آنان نقل گرديده، علامه مجلسى آن ها را در جلد 19 بحار الانوار «1» جمع آورى نموده است كه ما قسمتى از آن احاديث را در اين جا مى آوريم:

حديث اول حارث همدانى مى گويد: وارد مسجد شدم، گروهى را ديدم كه دور هم نشسته در پاره اى از احاديث به بحث، مجادله و گفت و گوهاى بى فايده پرداخته اند. سپس به حضور امير مؤمنان (ع) بار يافتم و جريان را به سمع وى رسانيدم و آن حضرت فرمود: واقعا چنين روشى را اتخاذ نموده اند؟

گفتم: آرى. آن گاه على (ع) گفت:

حارث! من از رسول خدا (ص) شنيدم كه فرمود: ديرى نپايد كه فتنه ها بر پا گردد. عرضه داشتم يا رسول اللّه! راه رهايى از اين فتنه ها چيست؟ فرمود: قرآن كتاب خدا، كتابى كه راه حل اختلافات

و كشمكش هاى شما در آن است، كتابى كه مى تواند حق و باطل را به آسانى از هم جدا و روشن سازد، حقيقتى كه هزل و شوخى به آن راه ندارد، كتابى كه هر جبار و ستمگرى آن را به دور اندازد خداوند كمر او را مى شكند و بر خاك مذلت و هلاكتش مى نشاند و هر كس هدايت را در غير آن بجويد به ضلالت و گمراهى مى افتد. آن همان ريسمان محكم الهى است كه ارتباط انسان با خدايش بدان بسته است و آن همان كتاب حكمت آميز و راه مستقيم است و آن همان كتابى است كه اميال و هوس هاى بشرى و دست اهريمنان، نمى تواند او را تغيير دهد.

در اثر همان كتاب است كه زبان ها از اشتباه مصون مانده، گفت و گوهاى باطل و بى فايده پايان مى پذيرد. دانشمندان از خواندن و تفكر در آن سير نمى شوند. با گذشت اعصار و قرون، كهنه و فرسوده نخواهد شد، كتابى كه عجايب و مزاياى آن بى پايان است. اين قرآن همان گفتار است كه وقتى جنيان آن را شنيدند دلباخته آن گرديدند و بى اختيار گفتند: «إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً، يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ» يعنى ما قرآن اعجاب انگيزى مى شنويم كه به سوى سعادت رهبرى مى كند.

هر كس با قرآن سخن بگويد گفتارش درست خواهد بود و هر كس طبق آن حكومت و قضاوت كند، به عدالت قضاوت نموده است و هر كس عمل خود را با آن تطبيق كند به اجر و پاداش نيك

__________________________________________________

(1) طبع قديم مطابق جلدهاى 89، 90 طبع جديد.

بيان درمسائل قرآن، ص: 35

خواهد رسيد، هر كس مردم را به سوى آن دعوت نمايد، به راه راست

و مستقيمى هدايت نموده است.

آن گاه على (ع) خطاب به حارث همدانى فرمود:

«خذها يا أعور» يعنى، اى اعور اين حديث را از من به يادگار بگير! «1»

كه مى گويد: لَتَرْكَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ «2» شما نيز روش اقوام گذشته را مو به مو اجرا خواهيد نمود و مسير آنان را در انحراف از

__________________________________________________

(1) «كتاب اللّه فيه نبأ ما قبلكم و خبر ما بعدكم و حكم ما بينكم و هو الفصل و ليس بالهزل … »: سنن دارمى، 2/ 435 صحيح ترمذى، 11/ 30 با مختصر تفاوت در الفاظ بحار الانوار، 9/ 7 نقل از تفسير عياشى.

(2) انشقاق/ 19.

بيان درمسائل قرآن، ص: 36

حق و تكذيب انبيا، در بهانه جويى و طغيان كه نتيجه آن بدبختى و هلاكت حتمى است، خواهيد پيمود.

و باز اين جمله اشاره به حديثى است كه رسول اكرم (ص) فرموده است:

«شما نيز سنت ها و روش هاى ناپسند و پوسيده گذشتگان را احيا نموده، از همان سنت ها پيروى خواهيد نمود.» «1»

2- اما گفتار آن حضرت: «هر جبار و ستمگرى، قرآن را به پشت سر اندازد، خداوند كمر او را مى شكند.» رسول اكرم (ص) با اين جمله، مصونيت قرآن را از تحريف، تضمين مى كند و اين نويد را مى دهد كه اين كتاب آسمانى از دستبرد ستمگران و تحريف بدعت گذاران محفوظ خواهد ماند و خداوند آنان را از اين عمل ناشايست جلوگيرى خواهد نمود.

آنان هرگز نمى توانند، قرآن را بازيچه و ملعبه خويش قرار دهند، احكام آن را از ميان بردارند و يا تحريفش كنند همان طور كه با كتب اديان گذشته اين گونه رفتار كردند «2» و متن آن ها را تغيير داده، تحريفش نمودند.

اين جمله در واقع همان حقيقت را مى رساند كه جمله ديگر حديث آن را بدين صورت بيان نموده است: «لا تزيغ به الأهواء»، يعنى هوى و هوس ها و خواسته هاى نامشروع

نمى تواند آن را تغيير دهد و حقيقت آن را دگرگون سازد.

چون ما مى دانيم كه هوس هاى بشرى گاهى در معانى قرآن راه يافته، آيات آن طبق آراء و عقايد شخصى معنا گرديده است ولى واقعيت، حقايق، احكام و الفاظ قرآن همان است كه از روز اول بود و در طى قرون و اعصار خواهد بود و تا آخرين روز نيز تغيير نخواهد پذيرفت.

3- نكته سومى كه از اين حديث استفاده مى گردد، اين است كه اگر مسلمانان در خصومات و منازعاتشان به قرآن برگردند كشمكش ها و اختلافات فكرى و عملى شان را به قرآن ارائه كنند، قرآن راه حل روشن و عادلانه اى براى مسلمانان در اختلافشان نشان مى دهد و به راستى و عدالت در ميانشان حكومت و قضاوت مى كند، حق و باطل را به روشنى از هم جدا و مجزا مى سازد.

آرى اگر مسلمانان قوانين قرآن را به مورد اجرا مى گذاشتند حدود و جوانب آن را رعايت مى كردند و طبق دستور و فرمان آن كتاب بزرگ قدم برمى داشتند حق را كاملا مى شناختند و با

__________________________________________________

(1) «لتركبنّ سنن من قبلكم»: كنز العمال 6/ 40 و مدارك ديگر اين حديث را در بخش تعليقات بخوانيد.

(2) الهدى الى دين المصطفى، 1/ 34.

بيان درمسائل قرآن، ص: 37

مقام و موقعيت خاندان پيامبر (ص) آشنا مى گرديدند، خاندانى كه رسول خدا (ص) آنان را همدوش و قرين قرآن معرفى نموده است و همانند قرآن خليفه و جانشين خود قرار داده است.

واقعا اگر مسلمانان قرآن را در پيشاپيش خود قرار مى دادند و از روشنايى آن كسب نور مى نمودند، از عذاب دائمى و انحطاطى كه دامنگيرشان شده است، در امان بودند و در پرتگاه بدبختى و ذلت سقوط نمى كردند،

نكبت ها و تاريكى هاى ضلالت و گمراهى آنان را بدين گونه فرا نمى گرفت، هيچ حكمى از احكام خدا از هدف عالى خود منحرف نمى شد و هيچ قدمى از مسير صحيح و راه راست لغزش نمى كرد.

ولى مسلمانان قرآن را به پشت سر انداخته، به دوران جاهليت برگشتند و از اميال و خواسته هاى نامشروع شان پيروى نموده، در زير پرچم باطل پناهنده گرديدند و به تدريج اختلافاتى در ميانشان پديدار شد. اين اختلافات روز به روز شديدتر گرديد تا به صورت گروه هاى مختلف درآمد: گروهى گروه ديگر را تفسيق و يا تكفير نموده، ريختن خونشان و به غارت بردن اموالشان را تجويز كردند، توهين و تاختن بر يكديگر را عبادت و وسيله تقرب به پيشگاه خداوند پنداشتند و همان اختلاف و تشتت گواه آشكارى است بر اين كه مسلمانان از قرآن فاصله گرفته، از اسلام فرسخ ها دورى جسته اند.

بود.

قرآن گنجينه ايمان و مركز آن است، درياى علوم و سر چشمه دانش، گلستان و بوستان عدالت و دادگسترى است.

قرآن اساس و زير بناى اسلام و وادى هاى حق و دشت هاى پهناور آن است، قرآن دريايى بيان درمسائل قرآن، ص: 38

است كه آبكشان نتوانند آب آن را تمام كنند و چشمه اى است كه آبش تيره و آلوده نخواهد بود و آبشخوارش در اثر تراكم و كثرت واردين تنگ نخواهد گرديد منزلى است كه راه هاى آن صاف و هموار و مسافرينش هرگز گمراه نخواهند شد.

قرآن نشانه ها و علائم روشنى است كه عابرين از آن غفلت نورزند و تل هاى بلندى است كه قصدكنندگانش نتوانند از آن بگذرند.

قرآن كتابى است كه خداوند آن را سيراب كننده تشنگان علم و بهار دل هاى فقها و دانشمندان و آخرين مقصد نيكان و صالحان قرار داده است.

قرآن دوايى است كه با بودن آن دردى نيست، نور و روشنايى اى است كه هرگز به ظلمت و تاريكى نگرايد، ريسمانى است كه دستگيره آن، محكم و ناگسستنى و پناهگاه محكم و بلندى است كه دست يغما و چپاول به آن راه ندارد، براى دوستدارانش عزت و بر واردينش ايمنى بخش است و براى پيروانش وسيله هدايت و رستگارى و براى تمسك كنندگانش وسيله عذر خواهى است. قرآن دليل محكم و استوارى است براى استدلال كنندگان، گواه حق و زنده اى است براى كسى كه در خصومت ها به آن استشهاد كند و وسيله پيروزى است براى اجتماع كنندگانش، حاملانش را به سوى سعادت مى برد و عاملانش را به مقام عالى و بلندى، پرواز و اوج مى دهد.

قرآن علائم و راهنمايى هايى است براى متفكرين، سپرى است براى طالبان سلاح، علم

و دانشى است براى كسى كه آن را در مغز خود جاى دهد و حديث درستى است براى كسى كه آن را نقل كند، قضاوت حق و عادلانه اى است براى كسى كه در ميان مردم با آن، حكومت و قضاوت نمايد.» «1»

اين خطبه نيز مانند خطبه پيش به نكات قابل توجه و مهمى مشتمل است كه اينك پاره اى از آن ها را در اين جا مى آوريم:

هاديان و راهنمايان كه در آيه آمده است، مى باشى؟

فرمود: آرى، من نيز مشمول اين آيه بوده، يكى از مصاديق و معانى آن مى باشم زيرا آيات قرآن هميشه زنده مى باشد، زوال و فنا هرگز در آن راه ندارد و اگر آيه اى كه در باره ملت معينى نازل گرديده است با از بين رفتن آن ملت، دورانش سپرى مى شد: دوران تمام آيات قرآن تا به امروز به پايان مى رسيد ولى چنين نيست بلكه همان آيه براى آيندگان نيز همان طور شامل است كه براى گذشتگان صادق بود. «2»

امام صادق (ع) نيز در اين باره مى فرمايد:

«قرآن زنده و جاويد است و هرگز از بين نمى رود و مانند پيدايش و جريان شب و روز در همه ادوار و ازمنه جريان و سريان دارد و به مانند حركت و سير آفتاب سير مى كند و همان طور كه به مسلمانان دوران اول روشنايى مى بخشيد، به آيندگان نيز نورافكن و روشنى بخش خواهد بود.» «3»

در كافى چنين آمده است كه: عمر بن يزيد معناى آيه وَ الَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ «4» را از امام صادق (ع) سؤال نمود. امام در پاسخ وى چنين فرمود: «اين آيه در باره خاندان پيغمبر نازل گرديده است كه مؤمنين بايد نسبت به آن خاندان محبت ورزيده، ارتباطشان را با آنان محكم

__________________________________________________

(1) رعد/ 7.

(2) انّ القرآن حىّ لا يموت و الآية حيّة لا تموت فلو كانت الآية اذا نزلت فى الاقوام و ماتوا ماتت الآية لمات القرآن و لكنّ هى جارية فى الباقين كما جرت فى الماضين.

(3) انّ القرآن حىّ لم يمت و انّه يحبرى كما يحبرى اللّيل و النّهار و كما

تحبرى الشّمس و القمر و يحبرى على آخرنا كما يحبرى على اوّلنا.

(4) «مؤمنان كسانى هستند كه با كسانى كه خداوند به صله و ارتباطشان فرمان داده است، ارتباط و پيوستگى دارند.» رعد/ 21.

بيان درمسائل قرآن، ص: 40

و استوار سازند. امام (ع) به گفتار خود افزودند: در عين اين كه اين آيه در باره خاندان پيامبر است، ممكن است در باره خويشاوندان تو نيز شامل و صادق آيد. آن گاه امام فرمود: تو از كسانى مباش آيه اى را كه در مورد خاصى نازل شده است، به همان مورد اختصاص مى دهند.»

در تفسير فرات كوفى آمده است: اگر مفهوم آيه اى كه در باره جمعيت و يا ملت معينى نازل گرديده است با از بين رفتن آن جمعيت از بين مى رفت، ديگر از قرآن اثرى باقى نمى ماند. ولى تا آسمان ها و زمين پابرجاست، قرآن نيز پابرجا بوده و به درازاى عمر دنيا در جامعه بشرى جريان خواهد داشت و در باره هر قوم و ملتى آيه اى در قرآن هست كه سرنوشت شان را مشروحا براى آنان بازگو مى كند، خواه به نفع شان باشد و يا به ضررشان. «1»

در اين مورد احاديث فراوانى نقل گرديده است كه ما به عنوان نمونه به همان چند حديثى كه در اين جا آورديم اكتفا مى كنيم.

2- «راه راست و مستقيمى است كه رهروانش گمراه نگردند.» «2» منظور آن حضرت از اين جمله اين است كه قرآن راهى را نشان مى دهد كه هر كس آن راه را در پيش گيرد هرگز گمراه نمى شود و در ضلالت و هلاكت قرار نمى گيرد زيرا خداوند قرآن را براى راهنمايى و هدايت مردم و تأمين سعادت آنان فرستاده است تا بندگان

فرمانبردار خود را از ضلالت و هلاكت حفظ نموده، از گمراهى و بى راهه رفتن نجاتشان دهد.

3- «بيان واضح و روشنگرى است كه اصول و براهين آن خلل ناپذير است.» «3» در معناى اين جمله دو احتمال به نظر مى رسد:

يكى اين كه: اساس و پايه هاى معارف و تعاليم قرآن و زير بناى تمام حقايق آن فطرت بشر و قانون طبيعت است و چنان بر روى آن محكم و استوار بنيان شده است كه به هيچ وجه، تزلزل و انهدام نخواهد پذيرفت.

دوم اين كه: الفاظ و كلمات قرآن كه نشان دهنده حقيقت قرآن است، تغيير پذير نبوده، هيچ خلل، زيادت و نقصانى در آن راه ندارد. بنابراين احتمال در اين جمله به مصون و محفوظ بودن قرآن از تحريف اشاره گرديده است.

__________________________________________________

(1) «و لو انّ الآية نزلت فى قوم ثمّ مات اولئك ماتت اولئك ماتت الآية لما بقى من القرآن شى ء و لكنّ القرآن يحبرى اوّله على آخره مادامت السّموات و الارض و لكل قوم آية يتلوها هم منها بخير او شر»: مرآت الانوار، صص 3، 4.

(2) و منهاجا لا يضلّ نهجه.

(3) و تبيانا لا تهدم اركانه. […]

بيان درمسائل قرآن، ص: 41

4- «قرآن گلستان و بوستان عدالت و دادگسترى است.» «1» منظور از اين جمله اين است كه عدالت و دادگسترى به تمام معنا و با تمام جهات و جوانبش: عدالت در عقيده و افكار، عدالت در عمل و اخلاق، عدالت در قضا و داورى، عدالت اجتماعى و انواع عدالت ها در قرآن جمع گرديده، از آن جا به جوامع بشرى سرازير مى گردد. پس قرآن مركز و محور عدالت و محل تجمع و پرورش نهال و درختان

عدل و داد است.

5- «قرآن اساس و زير بناى اسلام است.» «2» منظور از اين جمله اين است كه ثبات و استحكام اسلام بر پايه قرآن است، همان طور كه ديگ، روى پايه هاى اجاق قرار مى گيرد و محتوياتش پخته شده، براى استفاده عموم آماده مى شود.

6- «قرآن وادى هاى پهناور حق است.» «3» منظور آن حضرت از اين جمله اين است كه قرآن محل پرورش و نشو و نماى حق و حقيقت است. در اين جمله قرآن به وادى هاى وسيع، هموار، بى خطر و اطمينان بخش و حق نيز به نباتات، گل ها و سبزى هايى كه در آن وادى مى رويد تشبيه شده است.

در اين جمله به اين نكته نيز اشاره شده است كه هر كس به غير قرآن تمسك جويد و از راه ديگر حق را پى جويى كند، هرگز به آن نخواهد رسيد زيرا تنها قرآن است كه منبت و چمنزار حق است و حق را به جز در قرآن در جاى ديگر نتوان يافت.

7- «قرآن دريايى است كه آبكشان نتوانند، آب آن را تمام كنند.» «4» معناى اين جمله و جملات بعديش اين است: كسانى كه مى خواهند در فهم دقايق و معانى قرآن غور كنند نمى توانند به عمق آن برسند و به مفاهيم قرآن احاطه پيدا كنند زيرا رموز و اسرار قرآن پايان ناپذير و تمام ناشدنى است.

از اين جمله معناى ديگر نيز استفاده مى شود كه: دقايق و اسرار قرآن با كشف آن ها تمام نمى شود و نقصانى در آن حاصل نمى گردد، همان طور كه چشمه هاى پر آب و ريشه دار با استفاده از آن، آبشان به نقصان و كاستى نمى گرايد.

__________________________________________________

(1) و رياض العدل و غدرانه.

(2) و أثافي فىّ الاسلام

و بنيانه.

(3) و اودية الحق و غيطانه.

(4) و بحر لا ينزفه المنتزفون.

بيان درمسائل قرآن، ص: 42

8- «تل هاى بلندى است كه قصدكنندگانش نتوانند، از آن بگذرند.» «1» منظور اين است كه محققين و كاوشگران كه در فكر رسيدن به حقايق و مفاهيم قرآنند، نمى توانند به قلّه هاى مرتفع آن برسند و از آن جا نيز بگذرند و شاهباز بلند پرواز فكر بشر هر چه پر زند و اوج بگيرد قبل از رسيدن به قله هاى بلند لطايف و دقايق قرآن احساس خستگى نموده، در برابر آن پر مى ريزد.

از اين جمله چنين استفاده مى گردد كه قرآن داراى بطون و معانى مختلفى است كه فكر انسان از درك كامل آن ها عاجز است.

به احتمال ديگر معناى جمله چنين است كه: قصد كنندگان مفاهيم و دقايق قرآن چون به قله مرتفع آن رسيدند، در آن جا مكث و توقف مى كنند و قدم از قدم بر نمى دارند و لب از لب بر نمى گشايند زيرا با رسيدن به آن مرحله در واقع به مقصد و آرمان نهايى خويش رسيده، به هدف عالى و نهايى خود نائل آمده اند و مقصد ديگرى براى حركت ندارند.

__________________________________________________

(1) و آكام لا يجوز عنه القاصدون.

بيان درمسائل قرآن، ص: 43

آن هر چه محكم تر و استوارتر سازد و آيات آن را به حافظه خود بسپارد و با مغز و فكر خويش و با شيره جان و تنشان به هم درآميزد تا در روشنايى و پرتو آن كتاب آسمانى به سوى رستگارى و سعادت ابدى گام بردارد.

از پيامبر اسلام (ص) و ائمه اهل بيت (ع) در ثواب و فضيلت قرائت قرآن احاديث فراوانى به ما رسيده است كه اينك قسمتى از آن ها را در اين جا مى آوريم:

از امام باقر (ع) نقل گرديده است كه رسول خدا (ص) فرمود: هر كس در هر شب ده آيه از قرآن بخواند، در آن شب از غافلان و آنان كه از پروردگارشان بى خبرند، نوشته نمى شود و هر كس پنجاه آيه از قرآن بخواند در آن شب در ليست آشنايان و يادكنندگان خدا ثبت مى گردد. هر كس صد آيه تلاوت نمايد از عبادت كنندگان و هر كس دويست آيه بخواند نام وى در صف خاشعين و افرادى كه در پيشگاه پروردگارشان اظهار بندگى و تواضع كنند، خواهد آمد و هر كس سيصد آيه از قرآن بخواند از سعادتمندان و هر كس پانصد آيه تلاوت كند از كوشش كنندگان در عبادت و پرستش خدا نوشته خواهد شد. و اگر كسى هزار آيه از قرآن بخواند به مانند كسى خواهد بود كه طلاى ناب بيان درمسائل قرآن، ص: 44

و خالص فراوان و بى شمارى در راه خدا بذل و احسان نموده است. «1»

امام صادق (ع) فرمود: قرآن برنامه سعادت و زندگى انسان هاست كه از طرف پروردگارشان براى آنان تنظيم شده است، مرد مسلمان كسى است كه برنامه خود را مورد دقت قرار دهد

و هر روز حد اقل پنجاه آيه از آن تلاوت كند. «2»

باز فرمود: چه مانعى دارد، تاجرى كه در بازار به داد و ستد مشغول و سرگرم است، آن گاه كه به خانه اش بر مى گردد قبل از آن كه به خواب و استراحت بپردازد سوره اى از قرآن تلاوت نمايد تا در برابر هر آيه كه مى خواند، ده حسنه و پاداش براى او نوشته شود و ده گناه از گناهانش محو گردد. «3»

باز فرمود: بر شما باد قرائت و خواندن زيرا مراتب و درجات كاخ هاى بهشتى به عدد آيات قرآن است و در روز قيامت به خوانندگان قرآن گفته مى شود كه قرآن بخوانيد و به مرتبه بالاترى اوج بگيريد و قرآن خوان هر آيه اى را كه تلاوت مى كند به مرتبه بالاترى اوج مى گيرد. «4»

در كتب حديث، احاديث فضيلت و ثواب قرآن خواندن، جمع آورى گرديده و در جلد 19 بحار الانوار «5» نيز قسمت مهمى از اين احاديث آمده است، علاقه مندان مى توانند، به آن جا مراجعه كنند. از اين احاديث علاوه بر ثواب و فضيلت قرآن خواندن، نكات جالب ديگرى نيز استفاده مى شود:

نگاه كردن به قرآن علاوه بر خواندن آن، مستقلا عبادت است؟

باز امام صادق (ع) فرمود: هر كس قرآن را از روى آن تلاوت كند، چشم وى نيز از قرآن بهره

__________________________________________________

(1) اصول كافى، كتاب فضيلت قرآن وسائل الشيعه، چاپ جديد 4/ 839.

(2) همان.

(3) همان.

(4) همان.

(5) طبع جديد، ج 89، 90.

بيان درمسائل قرآن، ص: 45

مى برد و از عذاب پدر و مادرش كاسته مى شود، گرچه با كفر از دنيا رفته باشند. «1»

و در تشويق كردن به قرائت از روى قرآن علل و اسرارى است، قابل توجه:

يكى اين كه: قرائت از روى قرآن باعث تكثير و ازدياد نسخه هاى قرآن مى گردد و از فرسوده و كهنه شدن قرآن كه تدريجا منجر به از بين رفتن آن مى گردد، پيشگيرى مى شود زيرا اگر در قرائت قرآن تنها به نيروى حافظه قناعت و اكتفا شود، مسلمانان به نسخه هاى قرآن احساس نياز نمى كنند و تدريجا متروك و فراموش مى شود و در اين صورت نه تنها نسخه هاى قرآن رو به ازدياد و فزونى نمى رود بلكه كم كم از بين رفته و يا كمياب خواهد شد.

دوم اين كه: قرائت از روى قرآن آثار و خواصى را در بر دارد كه در اين احاديث به پاره اى از آن ها تصريح شده است، از جمله اين كه: هر كس قرآن را از روى مصحف بخواند، چشم او از نگاه كردن به قرآن احساس لذت مى كند و از آن بهره مى برد و از دردها و بيمارى ها و نابينايى سالم و محفوظ مى ماند.

سوم اين كه: قرائت از روى قرآن سبب مى شود كه خواننده، در قرآن بيش تر دقت كند. از نكات دقيق و لطايفى كه در آيات آن به كار رفته، لذت

و بهره بيش تر ببرد زيرا انسان همان طور كه از تماشاى مناظر و ديدنى هاى مورد علاقه اش لذت مى برد و اين تماشا و نگاه ها بر ديده و فكر او حسن اثر مى گذارد و بر روح و روانش سرور و شادمانى مى بخشد، خواننده قرآن نيز وقتى ديده خود را متوجه الفاظ قرآن كند و فكرش را در معانى آيات آن جولان دهد و در علوم و معارف عالى و حيات بخش و پربهايش تفكر نمايد، از اين دقت و تفكر قهرا احساس لذت مى كند و در روحش سرور و شادمانى و در دلش روشنايى و نورانيت خاصى پديدار مى شود.

راه هاى انتشار و گسترش حقايق اسلام و قرآن مى باشد.

فايده ديگر: قرائت قرآن در منازل و خانه ها، تعظيم و به پا داشتن شعائر اسلام است زيرا وقتى از خانه هاى مسلمانان هر صبح و شام صداى جانفزاى قرآن بلند شود و از هر سوى شهرهاى اسلامى صداى آيات الهى گوش ها را بنوازد، در اعماق جان و دل شنوندگان اثر خاص و عميقى مى گذارد، اسلام و ايمان در دلشان بارور و شكوفا مى گردد.

فايده سومى كه: براى قرائت قرآن در منازل مترتب است، مطلبى است كه در همين احاديث به آن اشاره اى شده است و آن اين كه تلاوت قرآن، نيايش و ذكر خدا در خانه ها و منازل باعث فزونى نعمت ها و ازدياد بركت ها است و فرشتگان در چنين خانه ها فرود آمده، شياطين از آن دورى مى گزينند و اين گونه منازل براى اهل آسمان نور و روشنايى مى بخشند، همان گونه كه ستارگان آسمان بر اهل زمين نورافكنى مى كنند و خانه اى كه در آن، قرآن تلاوت نشود و يادى از خدا نگردد، از بركتش كاسته مى شود، ملائكه از آن دورى گزيده، شياطين به اين گونه خانه ها راه مى يابند. «1»

__________________________________________________

(1) اصول كافى، ج 2، باب فضيلت قرآن.

بيان درمسائل قرآن، ص: 47

بلكه الف يك حرف و لام حرف ديگر و ميم حرف سوم است.»

اين حديث را، راويان اهل سنت نيز نقل كرده اند، چنان كه قرطبى در تفسير خود «1» از ترمذى و او نيز از ابن مسعود اين حديث را نقل نموده، كلينى هم حديثى به همين مضمون از امام صادق (ع) آورده است.

اگر كسى به كتب احاديث مراجعه نمايد، اين گونه احاديث كه در فضيلت قرآن و ثواب خواندن آن و در باره خواص سوره ها و آيات نورانى اش نقل گرديده است، فراوان خواهد ديد.

در برابر اين همه احاديث صحيح و اصيل يك مشت رواياتى نيز از راويان دروغ ساز در فضيلت قرائت قرآن نقل گرديده است. اين دروغ سازان احاديثى را كه در باره قرآن وارد شده است، كم پنداشته، از پيش خود حديث هاى ديگرى نيز ساخته، بر آن ها افزوده اند احاديثى كه نه مضمون آن ها از طرف خداست و نه رسول خدا از آن ها اطلاع دارد. اين دروغ سازان عبارتند از:

__________________________________________________

(1) تفسير قرطبى، 1/ 7 اصول كافى، باب فضيلت قرآن.

بيان درمسائل قرآن، ص: 48

ابو عصمت فرج بن ابى مريم مروزى و محمد بن عكاشه كرمانى و احمد بن عبد اللّه جويبارى.

اتفاقا خود ابو عصمت به اين حقيقت اعتراف نموده است، آن جا كه از وى مى پرسند: چگونه توانستى در باره يكايك سوره هاى قرآن از عكرمه كه با وى همزمان نبودى، حديث نقل كنى كه او نيز از ابن عباس گرفته باشد؟! در جواب گفت: «چون ديدم، مردم از قرآن اعراض نموده و به فقه ابو حنيفه و مغازى محمد بن اسحاق سرگرم شده اند، اين حديث ها را براى خدا (قربة الى اللّه!) از پيش خود ساخته، در اختيار مردم

گذاشتم تا شايد كه مسلمانان را به خواندن قرآن وادار و تشويق نمايم.»

عثمان بن صلاح در باره حديث معروفي كه به واسطه ابىّ بن كعب از رسول خدا (ص) در باره فضايل يكايك سوره هاى قرآن نقل شده است، چنين مى گويد:

«در اين حديث تحقيقى به عمل آمده است و نتيجه تحقيق اين بوده است كه راوى حديث مى گويد: اين حديث را من با گروه ديگرى به دروغ از پيش خود ساخته و در دسترس مردم گذاشتيم.»

بنابراين، واحدى و مفسرين ديگرى كه اين حديث را در تفاسير خود آورده اند، راه اشتباه و خطا پيموده اند. «1»

تعجب از اين دروغ سازان است كه با چه جرئتى به خدا و رسول او افترا بسته، آن گاه اين افترا را وسيله تقرب به پيشگاه پروردگار مى شمارند. آرى، چنين اند اسراف كنندگان در گناه كه اعمال زشت آنان در نظرشان نيكو جلوه گر مى شود.

كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفِينَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ. «2»

__________________________________________________

(1) تفسير قرطبى، 1/ 78، 79. […]

(2) يونس/ 12.

بيان درمسائل قرآن، ص: 49

رسول خدا (ص) نقل مى كند كه، آن حضرت فرمود: «قرآن را با صداى بلند و رسا بخوانيد! رموز، عجايب و دقايق آن را پى جويى كنيد.» «2»

ابو عبد الرحمن مى گويد: يكى از اصحاب رسول خدا (ص) كه قرآن را به ما تعليم مى نمود، چنين مى گفت: «اصحاب پيامبر (ص) قرآن را ده آيه، ده آيه از وى فرا مى گرفتند، آن حضرت آيات ده گانه دوم را به آنان تعليم نمى داد مگر اين كه نكات و رموز علمى و اخلاقى آيات ده گانه قبلى را كاملا فراگيرند و آن ها را به مورد عمل و اجرا بگذارند. «3»

__________________________________________________

(1) محمّد/ 24.

(2) «اعربوا القران و التمسوا غرائبه» (كافى، ج 2).

(3) بحار الانوار، 19/ 28.

بيان درمسائل قرآن، ص: 50

از ابن مسعود و عثمان و أبىّ نقل شده است كه: «رسول خدا (ص) ده آيه از قرآن را به اصحاب خود ياد مى داد و آنان از اين ده آيه فارغ نمى شدند تا اين كه مفاهيم و معانى آن را به مورد عمل و اجرا بگذارند و رسول خدا (ص) ياد گرفتن قرآن را توأم با عمل كردن به آن يك جا براى اصحاب خود تعليم مى نمود. «1»

امير مؤمنان (ع) روزى در ميان جمعى از جابر بن عبد اللّه انصارى ياد نمود و او را به علم و معرفت توصيف كرد. مردى عرضه داشت: «يا امير المؤمنين! با آن مقام علمى كه تو دارى، از دانش جابر توصيف مى كنى؟!» آن حضرت فرمود: «آرى جابر به اين تعريف زيبنده است زيرا او تفسير اين آيه را مى داند «2» كه خداوند مى فرمايد: إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرادُّكَ إِلى مَعادٍ. «3»

در باره تدبر و تفكر در آيات

قرآن، احاديث فراوانى وارد گرديده است. مجلسى (ره) قسمت مهمى از اين احاديث را در بحار الانوار آورده است. «4» ولى در اثبات لزوم آشنايى با معانى و حقايق قرآن به تتبع اخبار و احاديث احتياج نيست زيرا قرآن كتابى است كه خداوند به عنوان برنامه زندگى براى بشر نازل نموده است و بايد مردم در زندگى شان از آن پيروى كنند و در مسير آخرتشان از نور و روشنايى آن بهره مند گردند و مسلم است كه به اين اهداف و نتايج نمى توان رسيد جز از راه تدبر در قرآن و تفكر در معانى آن چنان كه عقل انسانى نيز گواه و مؤيّد اين حقيقت است آيات و احاديثى هم كه در اين زمينه وارد شده، در واقع از سنخ اوامر ارشادى مى باشد كه آدمى را به همان واقعيت عقلى و امر فطرى هدايت و راهنمايى مى كند.

زهرى نيز اين حقيقت را از امام سجاد (ع) چنين نقل مى كند كه فرمود: «هر يك از آيات قرآن گنجينه و خزينه اى است كه در برابر تو قرار گرفته است و هر گنجينه كه به روى تو باز گردد، لازم است بر آن چه در ميان آن گنجينه قرار دارد، به دقت نگاه و وارسى كنى.» «5»

__________________________________________________

(1) تفسير قرطبى، 1/ 39.

(2) همان، 1/ 26.

(3) آن كس كه قرآن را بر تو فرو فرستاده است به وعده گاهت باز خواهد گردانيد، قصص/ 85.

(4) طبع جديد، صفحات 89، 90.

(5) «آيات القرآن خزائن فكلّما فتحت خزينة ينبغى لك ان تنظر ما فيها»: اصول كافى، ج 2، كتاب فضيلت قرآن.

بيان درمسائل قرآن، ص: 51

معجزه الهى است قرآن معجزه جاودان اعجاز قرآن از نظر معارف عقلى و فلسفى تطبيق و مقايسه قرآن با تورات و انجيل اعجاز در هماهنگى قرآن اعجاز قرآن در تشريع و قانون گذارى حقايق ثابت و خلل ناپذير در قرآن اخبار غيبى در قرآن اسرار آفرينش در قرآن بيان درمسائل قرآن، ص: 52

ناميد، گرچه ديگران از انجام چنين عملى عاجز و ناتوان باشند.

مثلا: اگر كسى ادعاى الوهيت و خدايى كند، محال است كه چنين شخصى در ادعاى خود راستگو باشد زيرا دلايل روشن و استوار عقلى، كذب و دروغ وى را در اين ادعا ثابت و آشكار مى سازد.

3- مقامى كه اين شخص ادعا مى كند بايد از نظر شرع نيز قابل قبول باشد. اگر مقامى را ادعا كند كه به دليل قطعى، مسلّم و دينى، كذب وى در ادعاى چنين مقامى ثابت و مسلم شود، در اين صورت عمل به ظاهر خارق العاده اى كه انجام مى دهد دليل بر صدق ادعاى وى نبوده، معجزه نيز ناميده نمى شود.

مثلا: اگر كسى بعد از پيامبر خاتم (ص) ادعاى نبوت كند. در اين صورت قطعا كاذب و دروغگو مى باشد زيرا به شهادت قرآن و طبق روايات قطعى و مسلّم كه از رسول اكرم (ص) و ائمه معصومين (ع) به دست ما رسيده است، موضوع نبوت با بعثت پيامبر اسلام (ص) پايان پذيرفته و بعد از وى ديگر پيامبرى مبعوث نخواهد گرديد.

پس در صورت باطل بودن ادعا به وسيله عقل يا نقل ثابت و مسلم، ديگر گواه و شاهد به حال مدعى چنين مقام باطلى فايده و سودى نخواهد داشت و پس از آن كه به حكم عقل يا به نقل مسلّم، كذب و بطلان ادعاى وى روشن گرديده، ديگر بر خدا لازم نيست كه عمل او را باطل و ناحق بودن وى را روشن و بر ملا سازد.

4- شرط ديگر اعجاز اين است كه: عمل خارق العاده، گواه بر صدق مدعا باشد نه گواه بر كذب او و اگر كسى منصبى را از

ناحيه خداوند ادعا كند و سپس عملى انجام دهد كه ديگران از انجام دادن آن عمل عاجز و ناتوان باشند، در صورتى كه اين عمل شاهد و دليل بر كذب و دروغ وى گردد، معجزه ناميده نمى شود.

مثلا: نقل گرديده است «مسيلمه» كه ادعاى نبوت مى نمود به عنوان اعجاز آب دهان خود را به چاه كم آبى انداخت كه آب آن فزون تر شود ولى نتيجه معكوس مشاهده گرديد و آب چاه به طور كلى خشك شد و دستش را بر سر عده اى از كودكان خاندان حنيفه كشيد و كام عده ديگرى را بيان درمسائل قرآن، ص: 54

برداشت، گروه اول به عارضه كچلى و گروه دوم به لكنت زبان مبتلا گرديدند. «1»

در اين صورت هم كه عمل شخص، دروغ و بطلان ادعاى او را روشن و بر ملا مى سازد، بر خدا لازم نيست كه بطلان عمل و دروغ وى را از راه ديگر آشكار كند.

5- پنجمين شرط اعجاز اين است كه بايد به هيچ يك از علوم و فنون و هنرهاى دقيق نظرى و يا تردستى متكى نبوده، قابل تعليم و تعلّم نباشد و اگر كسى عملى انجام دهد كه به يكى از علوم و فنون متكى باشد، چنين عملى را نتوان معجزه ناميد، گرچه ديگران از انجام آن عاجز و ناتوان بوده، شرايط ديگر اعجاز را دارا باشد.

مثلا: اعمال خارق العاده اى كه از جادوگران، شعبده بازان و از كسانى كه به برخى از اسرار و رموز دقيق علمى و يا هنرى و صنعتى آشنايى دارند، سر مى زند. چنين اعمال خارق العاده، معجزه ناميده نمى شود و بر خداوند لازم نيست كه اين گونه اعمال را باطل نموده، افرادى

را كه براى اثبات ادعاى دروغين شان به آن ها تمسك مى جويند، رسوا و مفتضح سازد زيرا از راه علم و علائم مخصوص روشن مى گردد كه اين گونه اعمال متكى به يك سلسله قواعد و قوانين دقيق علمى و يا هنرى و اكتسابى مى باشد كه هر كس آن ها را فرا گيرد و با شرايط خاص و در اندازه معين به كار بندد، قهرا به چنين نتايج حتمى و آثار فيزيكى و شيميايى دست خواهد يافت.

آرى چيزى كه هست، اين است كه: آشنايى با اين گونه قواعد و به كار بستن آن ها در ميزان معين در فراخور دقت و تفكر مى باشد و براى هر كسى ممكن و ميسر نيست.

و همچنين بعضى از طبابت هاى اعجاب انگيز پزشكان كه متكى به آشنايى به خواص و آثار مواد شيميايى اشيا و تركيبات آن ها است، از مقوله معجزه نمى باشد، گرچه اكثر مردم حتى پزشكان ديگر نيز با اين گونه اسرار و رموز آشنا نبوده، از انجام چنين طبابتى عاجز و ناتوان باشند.

و اگر خداوند از ميان مردم تنها يك نفر را با اين گونه قواعد و قوانين دقيق علمى و به آثار و خواص فيزيكى و شيميايى اجسام و اشيا و رازهاى پيچيده جهان آفرينش كه در افق افكار عموم نمى باشد، آشنا سازد و در موقع سوء استفاده از اين علم و اطلاع، دروغ وى را بر ملا نكند، هيچ گونه ايراد و قبحى نسبت به ساحت خداوندى محسوب نمى گردد زيرا اين ها از مقوله معجزه نبوده، شاهد بر هيچ گونه ادعايى نمى تواند باشد.

آرى، اگر به فرض محال خداوند معجزه را با دست مرد دروغگويى انجام دهد و ادعاى

__________________________________________________

(1) كامل ابن اثير، 2/

138.

بيان درمسائل قرآن، ص: 55

دروغين وى را بدين وسيله تأييد كند، كار ناشايست و غير عقلانى خواهد بود زيرا كه اين كار تصديق دروغگو و موجب ضلالت و گمراهى مردم است و خداوند از انجام چنين عملى اجل و برتر است. «تعالى اللّه عن ذلك علوّا كبيرا» بيان درمسائل قرآن، ص: 56

را به اطلاع بشر برساند.

از آن چه به عنوان مقدمه اول يادآورى شد، چنين استفاده مى شود كه خداوند بايد براى بشر تكاليف و قوانينى مقرر بدارد و او را در مسير تكامل و سعادت راهنمايى كند. ولى روشن است كه بيان درمسائل قرآن، ص: 57

اين تكاليف الهى بايد به وسيله يك فرد از افراد بشر براى آنان ابلاغ گردد و اين فرد كه پيامبر ناميده مى شود و افراد ديگر بشر را با وظايف و تكاليفى كه خداوند در راه تكامل و هدايت آنان مقرر داشته است، آشنا سازد تا حجت خدا بر آنان تمام گردد و هركس از روى برهان و دليل يكى از دو راه سعادت و يا هلاكت را انتخاب كند. اين است معناى آن چه قرآن مى گويد:

لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ يَحْيى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ. «1»

و اين هم روشن است كه پيامبرى و سفارت الهى مقام و منصبى است بس بزرگ و با عظمت كه افراد زيادى چشم طمع بر آن دوخته و آرزوى رسيدن بر چنين مقامى را- گرچه از روى دروغ و حيله- در مغز خود مى پرورانند.

اين است كه بايد مدعى اين مقام براى اثبات ادعاى خود شاهد و گواه روشنى ارائه دهد تا شيادان و مدعيان دروغگو و گمراه كننده نتوانند، از اين مقام سوء استفاده نموده، در لباس مدعيان واقعى و راهنمايان حقيقى، خودنمايى كنند. اين شاهد و گواه نيز نمى تواند از كارها و اعمال عادى باشد كه ديگران هم بتوانند نظير آن را بياورند و ادعاى دروغين شان را ثابت نمايند و حق جلوه دهند.

بنابراين، بايد اين شاهد و گواه از اعمالى باشد كه نواميس

و قوانين طبيعت را درهم شكند و بر خلاف مسير عادى و طبيعى جريان يابد و ديگران را از آوردن چنين گواه و شاهدى، ناتوان سازد اين گونه اعمال خارق العاده را كه تنها پشتوانه و شاهد پيامبرى و نبوت است «معجزه» و انجام دادن آن را «اعجاز» مى نامند.

دل مردم بزدايد و موقعيت خويش را در ميانشان مستحكم سازد.

پس اگر همين مدعى نمايندگى در اثبات صدق گفتار و ادعايش چنين بگويد كه: من همين فردا محبت و عنايت خاص پادشاه قرار خواهم گرفت و او مرا با يك تحفه خاص و شاهانه اى كه به ساير سفرا و نمايندگان اهدا مى كند مفتخر خواهد نمود و از طرف ديگر پادشاه هم از آن چه در ميان رعيت و آن شخص واقع گرديده، كاملا با اطلاع باشد و با اين حال در همان روز معين او را با آن هديه خاص مفتخر نمايد، اين عمل از آن پادشاه تصديق و تأييد نمايندگى آن شخص مى باشد به طورى كه هيچ عاقل و دانايى نمى تواند او را به دروغ و خلاف گويى حمل نمايد زيرا بر يك پادشاه عاقل و توانا كه علاقه مند به حفظ مصالح رعيت خويش مى باشد، بسيار قبيح و مستهجن است كه مرد دروغگو و حقه بازى را با اطلاع از حقه بازى وى، تصديق و تأييد كند و دست او را در فساد و خرابكارى باز بگذارد و در مسير حقه بازى و شيادى كمك و پشتيبان او باشد.

عملى كه در باره بشر عاقل قابل قبول نباشد، در باره خداوند حكيم مطلق به هيچ وجه ممكن و قابل قبول نخواهد بود و در قرآن مجيد نيز به همين موضوع اشاره شده است، آن جا كه مى گويد:

وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ. «1»

اگر او (پيغمبر) سخنى دروغ بر ما مى بست ما او را با قدرت مى گرفتيم. سپس رگ قلبش را قطع مى كرديم.

منظور آيه اين است «محمد» ى كه ما

نبوتش را تأييد نموديم و معجزه هايى در دست وى ظاهر ساختيم نمى تواند مطالبى را از پيش خود به ما نسبت دهد و اگر به فرض محال چنين عملى از وى سر زند، با قدرت خويش رگ زندگانى اش را قطع مى كنيم و دمار از روزگارش مى آوريم. چه آن كه

__________________________________________________

(1) حاقه/ 44- 46.

بيان درمسائل قرآن، ص: 59

سكوت ما در برابر گفتارهاى باطل، امضاى باطل و راه دادن مطالب بى اساس در دين و آيين حق و هدايت است. بر ماست كه شريعت و قانون خود را از دروغ ها و مطالب بى اساس حفظ كنيم و همانند مرحله حدوث و ايجاد، در مرحله بقا نيز ناظر و پشتيبان آن باشيم.

نتايج فاسد و نادرستى را در بر دارد كه يكى از آن ها مسدود بودن راه تصديق انبيا و تشخيص دروغگو از راستگو است.

فضل بن روزبهان از اين اشكال كه بر اشاعره و منكرين حسن و قبح عقلى متوجه است، چنين پاسخ مى دهد كه: كار ناروا اگرچه عقلا بر خداوند ناروا و محال نيست ولى عادت و مشيت وى بر اين جريان دارد كه معجزه را هميشه در اختيار پيامبران راستگو قرار دهد و در دست شخص دروغگو هرگز معجزه ظاهر نمى گرداند بنابراين، راه تصديق پيامبران و تشخيص دروغگو از راستگو حتى براى اشاعره نيز بسته و مسدود نخواهد بود.

اين بود خلاصه پاسخ ابن روزبهان كه آثار ضعف و سستى در آن از جهاتى پيداست زيرا:

1- عادت و روشى كه ابن روزبهان آن را در اين مورد به خدا نسبت مى دهد از امورى نيست كه با حواس ظاهرى قابل درك و حس باشد و بتوان آن را با چشم ديد و با گوش شنيد. تنها راهى كه مى توان آن را دريافت، راه عقل است كه اشاعره اين راه را به روى خود بسته اند.

زيرا در صورتى كه عقل از درك حسن و قبح امور عاجز و زبون باشد، تخلف از عادت و وعده بيان درمسائل قرآن، ص: 60

را نيز بر خداوند محال و ناروا نخواهد دانست.

2- گذشته از آن، پى بردن به اين عادت و روش خداوند كه در دست دروغگويان معجزه ظاهر نمى كند، موقوف بر اين است كه پيامبران گذشته را كه همگان داراى معجزه بودند در ادعايشان صادق و راستگو بدانيم.

ولى كسانى كه با چشم انكار و يا ترديد به آنان مى نگرند از هيچ

راهى نمى توانند يقين و باور كنند كه خداوند هميشه معجزه را در دست راستگويان ظاهر مى سازد. در نتيجه به نظر آنان اعجاز يك دليل قابل اعتبار و اطمينان بخش براى اثبات ثبوت نخواهد بود.

3- اشكال سومى كه به گفتار ابن روزبهان متوجه مى باشد اين است: وقتى كه از نظر عقل انجام دادن عملى با ترك آن مساوى باشد و عقل نتواند بر حسن و يا قبح آن حكم نمايد، چه مانعى دارد كه خداى قادر و توانا- خدايى كه در برابر اعمالش هيچ گونه مسئول و مؤاخذ نيست- روش و عادت خويش را تغيير دهد و همان طور كه معجزه را به افراد راستگو داده بود، در اختيار افراد دروغگو و حقه باز نيز قرار دهد.

4- چهارمين اشكال بر پاسخ ابن روزبهان اين است كه: روال و عادت از امور و پديده هايى است كه در اثر تكرار به وجود مى آيد، تكرار عمل نيز محتاج به مرور زمان مى باشد. بنابراين، نبوت نخستين پيامبر را كه قبل از به وجود آمدن اين عادت بود، به چه دليل مى توان اثبات كرد؟

ما در آينده به گفتار اشاعره بيش تر خواهيم پرداخت، ضعف و فساد گفتار آنان را به يارى خدا برملا خواهيم ساخت. بيان درمسائل قرآن، ص: 61

آن معجزه، مهارت و تخصص داشته باشند زيرا دانشمندان علما و متخصصان هر فن كه به خصوصيات و دقايق آن فن از ديگران آشناتر و به رموز و اسرار آن داناترند فقط آنان مى توانند، تشخيص دهند كه انجام اين عمل براى ديگران امكان پذير است يا نه.

از اين جاست كه افراد عالم و دانشمند، زودتر از ديگران معجزه را تصديق مى كنند. ولى افراد بى اطلاع و غير آشنا و كسانى كه در علوم مشابه معجزه، مهارت و تخصص ندارند، راه هر نوع شك و ترديد براى آنان باز مى باشد.

اين گونه افراد تا احتمال دهند كه شخص مدعى در معجزه اش به يك سلسله عمليات فنى و هنرى تكيه نموده كه متخصصان فن مى توانند آن را تشخيص دهند، زير بار چنين معجزه اى نرفته، در حالت دير باورى و شك و ترديد به سر مى برند.

از اين جاست كه حكمت الهى اقتضا مى كند، هر پيغمبر را با معجزه اى مفتخر سازد كه مشابه با صنعت و فن رايج آن زمان و مكان بوده، در آن عصر و محيطآشنايان به آن علم، بيش تر وجود داشته باشند تا بتوانند حقيقت معجزه و تفاوت آن را با علم و يا فن رايج در عصرشان، تشخيص دهند و از روى علم و تخصّص اظهار نظر و داورى كنند و نظرشان براى توده مردم معتبر و بيان درمسائل قرآن، ص: 62

اطمينان آور باشد، در اين صورت حجت و برهان الهى براى مردم محكم تر و روشن تر خواهد بود.

روى همين قانون كلى و حكمت الهى بود كه خداوند به موسى (ع) عصا و يد بيضا را معجزه داد زيرا در زمان وى سحر و جادوگرى معمول بود و كسانى

كه در اين فن و هنر تخصص داشتند، پيش از ساير مردم، معجزات موسى را تصديق نمودند و به آيين وى گرويدند.

زيرا وقتى كه عصاى موسى را ديدند كه به فرمان وى به صورت اژدها درآمده همه آن چه را كه آنان به عنوان جادو تهيه كرده اند، مى بلعد و باز به صورت اصلى خود برمى گردد، فهميدند كه اين عمل از دايره سحر و جادو خارج بوده، به يك نيروى عظيم غيبى و الهى متكى مى باشد.

اين بود كه به معجزه بودن آن ايمان آوردند، بدون اين كه بر وعده و وعيد فرعون وقعى نهند، در برابر او ايمانشان را اعلام و نبوت موسى را تصديق نمودند.

در زمان حضرت عيسى (ع) هم طب يونانى به اوج عظمت خود رسيده بود و اطبا معالجه هاى حيرت انگيزى را انجام مى دادند، مخصوصا در سوريه و فلسطين كه از مستعمره هاى يونان بودند علم طب از رواج و رونق خاصى برخوردار بود.

چون خداوند حكيم حضرت عيسى (ع) را در اين دو منطقه به نبوت برانگيخت و او را در اين محيط مأمور به تبليغ ساخت، حكمت خداوندى اقتضا مى نمود كه اعجاز او را از اعمالى شبيه همان طب و اعمال دانشمندان آن زمان و مشابه فن رايج آن محيط قرار دهد.

اين بود كه خداوند حكيم و توانا زنده كردن مردگان، شفا دادن به امراض علاج ناپذير و بينا نمودن كور مادرزاد را از معجزات وى قرار داد تا مردم آن زمان بدانند كه اين عمل خارج از قدرت بشر بوده، از دايره علم طب بيرون است و نمى تواند به علوم و دانش هاى معمول روز متكى باشد، بلكه خارج از قوانين علم طب

بوده، از يك منبع غيبى الهام مى گيرد.

عرب جاهلى نيز از ميان انواع فنون و علوم تنها در فن فصاحت و بلاغت تخصص كامل داشتند و در ميان ملل جهان آن روز با فصاحت و سخن سرايى و با فنون ادبى معروف بودند تا آن جا كه مجالس مسابقه شعر و خطابه بر پا مى كردند و با اين عمل بر يكديگر افتخار و مباهات مى نمودند و گاهى نيز به همين منظور بازارهايى تشكيل مى گرديد و هر يك از شعراى قبايل مختلف عرب بهترين شعر و سخن خويش را در معرض نمايش قرار مى داد و داوران مسابقه اظهار نظر نموده، بهترين آن ها را انتخاب مى كردند و گوينده بهترين شعر و سخن را مورد تقدير و تشويق قرار مى دادند.

اين تقدير و تشويق به جايى رسيده بود كه از ميان بهترين اشعار و قصايد آن روز «هفت بيان درمسائل قرآن، ص: 63

قصيده» را انتخاب نمودند و با آب طلا نوشته، به ديوار كعبه آويختند كه به «معلقات سبعه» معروف گرديد و از آن تاريخ هر شعر زيبا را به آن قصايد هفت گانه تشبيه نموده، آن را شعر طلايى مى ناميدند. «1»

مرد و زن عرب به شعر و ادب اهميت بسزايى قائل بود. به اشعار، قصايد، سخنان و خطابه هاى شيرين و شيوا عشق مى ورزيد. قضاوت و داورى نيز در اين مورد به عهده «نابغه ذبيانى» بود كه وى در مراسم حج به بازار عكاظ مى آمد و براى او چادر مخصوص قرمز رنگى برپا مى گرديد، از اطراف و اكناف جزيرة العرب شعرا به دور وى گرد آمده، اشعار و قصايدشان را بر او عرضه مى داشتند، او هم داورى مى كرد و بهترين

اشعار و قصايد را انتخاب و مدال افتخار را به سينه سراينده اش نصب مى كرد. «2»

چون اوضاع محيط عربستان آن زمان اين چنين بود، حكمت الهى اقتضا نمود كه پيغمبر اسلام را با معجزه بيان و بلاغت خارق العاده قرآن مفتخر كند، به طورى كه هر عرب فصيح در برابر فصاحت و اسلوب شيواى قرآن زانوى عجز بر زمين زند و هر شاعر سخنور و بليغ، خود را در برابر بلاغت و حلاوت قرآن عاجز و درمانده ببيند، هر فرد مطلع و منصف در برابر قرآن بى اختيار سر تسليم فرود آورد و به وحى بودن و گفتار خدا بودن آن اعتراف كند.

حديثى كه از ابن سكيت نقل گرديده است، اين حقيقت را روشن و مبرهن مى سازد و آن اين كه:

وى به حضرت رضا (ع) عرضه داشت: يابن رسول اللّه خداوند چرا موسى بن عمران را با عصا و يد بيضا ارسال نمود و عيسى را با طب و محمد را با اعجاز كلام و خطابه برانگيخت؟

حضرت رضا (ع) در جواب او فرمود: «خداوند موقعى كه موسى (ع) را فرستاد سحر و جادو در ميان مردم آن عصر و دوران رايج و معمول بود و موسى (ع) نيز از سنخ همان فن معمول زمان خويش، عملى را نشان داد كه انجام آن از قدرت آنان خارج بود و به اين وسيله توانست عمل آنان را كه بر جادوگرى متكى بود، باطل و نبوت خويش را ثابت نمايد و خداوند حضرت عيسى را به هنگامى مبعوث نمود كه امراض و بيمارى هاى گوناگونى پديد آمده بود و مردم احتياج مبرمى به علم طب داشتند و علاقه شديد و

مخصوصى نسبت به آن از خود نشان مى دادند، به طورى كه اطبا و دانشمندان ماهرى در علم طب پرورش يافتند و به روى كار آمدند و اين علم از رواج عجيب و

__________________________________________________

(1) العمده، 1/ 78.

(2) شعراء النصرانية، 2/ 640، طبع بيروت. […]

بيان درمسائل قرآن، ص: 64

بازار گرمى برخوردار گرديد. در همان دوران بود كه حضرت عيسى (ع) مبعوث شد و معجزه اى نشان داد كه مشابه علم طب و فن رايج زمان بود، در عين حال از اطباى آن زمان ساخته نبود. او به اذن خدا، مردگان را زنده مى كرد و نابينايان مادرزاد را بينا مى نمود و امراض علاج ناپذير را بهبود مى بخشيد و از اين راه حجت را براى مردم تمام و نبوت خويش را اثبات مى نمود و خداوند محمد (ص) را در دورانى برانگيخت كه در ميان مردم آن عصر بيش از هر علم و فنى، سخن سرايى، شعر و شاعرى رونق و رواج داشت رسول اكرم (ص) نيز از طرف خداوند آن چنان موعظه هاى شيرين و بليغ و جملات متين و حكمت آميزى آورد كه خط بطلان به دور گفتار شيواى آنان كشيد و حجت را بر آنان تمام نمود.» «1»

ولى بايد توجه داشت كه رسول اكرم (ص) غير از قرآن، معجزات فراوان ديگرى را نيز دارا بود، مانند: شق القمر و حرف زدن سوسمار و تسبيح گفتن سنگريزه ها به فرمان وى. اما قرآن مجيد از تمام اين معجزات مهم تر و از همه آن ها محكم تر و شگفت انگيزتر مى باشد زيرا:

1- عرب بى سواد آن روز كه از اسرار و رموز عالم آفرينش و دقايق جهان هستى بى اطلاع بود، امكان داشت كه در اين معجزات شك

كند و با چشم ترديد به آن ها بنگرد و آن ها را به يك سلسله علل و عوامل طبيعى و يا تردستى هاى هنرى كه با آن ها آشنايى نداشت متكى و مستند بداند. و اين معجزه را از مقوله و اقسام همان سحر و جادو كه رايج و معمول بود، بشمارد ولى براى عرب آن روز در بلاغت و اعجاز قرآن جاى شك و ترديدى باقى نبود، چون خود آنان سخن شناس و به فنون بلاغت آشنا و به اسرار آن وارد بودند.

2- معجزات ديگر پيامبر (ص) موقتى و موردى بود بهره بردارى از آن ها براى هميشه امكان نداشت زيرا همه آن ها پس از مدت كوتاهى از صحنه هستى خارج شدند و به صورت يك سلسله جريانات و حوادث تاريخى در آمدند كه گذشتگان براى آيندگان نقل كنند ولى قرآن براى هميشه باقى و معجزه بودن آن جاودانى و دائمى است.

ما در صفحات آينده در باره ساير معجزات رسول خدا (ص) مفصلا بحث خواهيم نمود و به حساب نويسندگان امروز كه به اين معجزات با چشم ترديد و انكار مى نگرند، خواهيم پرداخت.

__________________________________________________

(1) اصول كافى، ج 1 كتاب عقل و جهل، حديث 20.

بيان درمسائل قرآن، ص: 65

كتابى را به مانند اين قرآن عرضه كنند تا او از دعوت و ادعاى خويش دست بردارد.

ولى پس از مدت كمى از اين مرحله تنزل و به آوردن ده سوره به مانند سوره هاى قرآن اكتفا نموده، باز هم تنزل كرد و آوردن تنها يك سوره از قرآن را پيشنهاد نمود و بدين گونه به تحدى و مبارزه خود ادامه داد تا به امروز نيز اين تحدى و مبارزه طلبى ادامه داشته، تا دامنه رستاخيز همچنان هم ادامه خواهد داشت.

اما براى عرب آن زمان كه در فصاحت و بلاغت و در شعر و ادب، تخصص و بلكه يك نوع نبوغ داشت، بهترين و ساده ترين راه مبارزه با قرآن اين بود كه يكى از سوره هاى كوچك قرآن را بياورد و جوابگوى تحدى و پيشنهاد رسول خدا (ص) گرديده با بلاغت و فصاحت قرآن مجيد، معارضه و مبارزه كند و ادعاى وى را كه رايج ترين عقايد و روشن ترين سنن و آداب آنان را مى كوبيد، محكوم نمايد و از اين طريق پيروزى خود را ثابت و نام خويش را در تاريخ ماندگار سازد و بر ارزش و موقعيت خويش بيفزايد و با اين معارضه و مبارزه ساده، ملت عرب را از جنگ هاى كوبنده و صرف هزينه هاى سنگين و نثار خون هاى رنگين راحت و آسوده كند و از تحمل سختى ها و فشارها و ترك نمودن خانه ها و اوطانش، آسوده خاطر شود. بيان درمسائل قرآن، ص: 66

ولى عرب فصيح و بليغ آن روز وقتى در برابر قرآن قرار گرفت و در فصاحت و بلاغت آيات قرآن دقت و تفكر كرد، هر چه زودتر به معجزه بودن آن اذعان نمود و به اين

حقيقت پى برد كه مبارزه با قرآن با شكست قطعى مواجه خواهد شد و جز تسليم و سر فرود آوردن در برابر حق و اظهار عجز و ناتوانى در برابر قرآن چاره و راه ديگر ندارد.

روى همان اذعان و يقين بود كه عده اى از آنان وحى بودن قرآن را پذيرفته، نبوت پيامبر اسلام را تصديق نمودند و در برابر دعوت قرآن سر تسليم فرود آورده، با تشرف به دين اسلام به سعادت ابدى نائل گرديدند ولى گروه ديگرى راه عناد و لجاجت در پيش گرفته، مبارزه با شمشير را بر مبارزه با سخن ترجيح دادند و به جاى معارضه با بيان، معارضه با نيزه و سنان را انتخاب نمودند.

اين عجز و درماندگى، خود بزرگ ترين دليل و روشن ترين گواه بر وحى بودن قرآن مى باشد و ثابت مى كند كه آوردن كتابى مثل قرآن از دايره قدرت بشر بيرون و از حد امكان او خارج است.

به صورت يك حربه سنگين و كوبنده اى، محفوظ داشته، بر عليه دشمن خويش به كار مى بردند و گذشتگان، آن را در كتاب هاى تاريخ نقل و براى هميشه ضبط مى نمودند، در صورتى كه از اين معارضه در هيچ كتاب تاريخ و ادب نامى به ميان نيامده، اثرى از آن ديده نشده است.

2- از طرف ديگر تحدى قرآن مجيد و مبارزه خواستن آن منحصر به يك عده و يا تنها اعراب نبود، بلكه قرآن تمام جوامع بشرى را در تمام اعصار و قرون به مبارزه فراخوانده، تمام انس و جن را به معارضه دعوت مى كند.

در اين مقام چنين مى گويد: بيان درمسائل قرآن، ص: 67

قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ كانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيراً. «1»

بگو: اگر انسان ها و پريان اتفاق كنند كه همانند اين قرآن را بياورند، همانند آن را نتوانند آورد، هر چند يكديگر را [در اين كار] كمك كنند.

و در طول تاريخ، دستگاه مسيحيت و دشمنان اسلام هزينه هاى سنگينى را متحمل شده، پول هاى گزافى را صرف كرده اند تا از عظمت اسلام و مسلمانان بكاهند و مقام ارج دار پيامبر اسلام و قرآن مجيد را كوچك جلوه دهند و اين مبارزه ادامه و استمرار داشته، به صورت يك برنامه منظم در دايره وسيع و گسترده اى انجام مى پذيرد. بنابراين، اگر معارضه با بلاغت قرآن براى آنان- گرچه با آوردن يك سوره- امكان داشت، از اين راه استفاده مى كردند و با تنظيم سخنى مشابه يكى از سوره هاى كوچك قرآن با بهترين و سهل ترين وجهى به هدف خويش نائل مى آمدند و خود را از صرف هزينه اى سنگين و زحمات فراوان

در مبارزه با اسلام راحت مى نمودند.

يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ «2» 3- سومين پاسخ اين است كه اگر كسى كلام بليغ و شيرينى را تمرين و بر آن ممارست كند به آسانى مى تواند، كلامى مانند آن و يا لااقل مشابه آن را كه در اسلوب و روش تا حدى قريب به هم باشند، بياورد. اين قانونى است، مسلّم و كلى و در تمام موارد جريان دارد. ولى قرآن مجيد از اين قانون كلى مستثنى است زيرا انسان هر چه بيش تر با قرآن آشنا گردد و هر چه بيش تر در آن دقت، تمرين و ممارست نمايد تا آن جا كه آيات آن را به مغز خود بسپارد باز نمى تواند، كلامى را تنظيم كند كه كوچك ترين شباهت و تناسبى با اسلوب و بلاغت آيات قرآن داشته باشد. اين حقيقت ثابت مى كند كه قرآن اسلوب خاصى را داراست كه از حدود تعليم و تعلّم خارج است و نمى توان با ياد دادن و ياد گرفتن، اسلوب آن را فرا گرفت و به كار برد.

از اين جا معلوم مى شود كه اگر قرآن، انشا و گفتار خود رسول اكرم (ص) بود، در خطبه ها و كلمات وى كه نقل شده، يك نوع تشابه به قرآن را احساس مى كرديم و در اسلوب، قرآن و اسلوب كلمات رسول خدا تشابه و تناسب خاصى را درك و مشاهده مى نموديم و يا لااقل در لابه لاى گفتار آن حضرت جملاتى پيدا مى شد كه از نظر سبك و اسلوب مشابه و همانند قرآن باشد و قهرا

__________________________________________________

(1) بنى اسرائيل/ 88.

(2) صف/ 8.

بيان درمسائل قرآن، ص: 68

اين جملات در كتاب ها تدوين و

براى ما نقل مى شد و مخصوصا دشمنان قرآن كه مى خواهند از شكوه و عظمت اسلام بكاهند، اين گونه كلمات را حفظ نموده و به رخ ما مى كشيدند.

به اين نكته نيز بايد توجه نمود: بلاغتى كه در ميان مردم معمول و متعارف است و گاهى در ميان اجتماع، افرادى پيدا مى شوند كه از فن بلاغت برخوردارند ولى بلاغت و سخن سرايى آنان معمولا محدود به يك قسمت و يا دو قسمت منحصر مى باشد.

مثلا: يكى در نثرگويى، بلاغت دارد و در شعرسرايى عاجز و زبون، آن ديگرى در حماسه، شعر بليغ مى گويد ولى در مديحه سرايى نه و يا در رثا و نوحه سرايى شعر زيبا و شيوايى مى سرايد ولى در غزليات شعرش نازل و منحط مى باشد. اما قرآن در موضوعات مختلف وارد گرديده، به فنون متعدد سخن گفته در تمام آن جهات و ابعاد سخن را به حد اعجاز برده، اعجاز را نيز به حد اعلا و كمالش رسانده است كه ديگران از آوردن مانند آن ناتوان بوده، زانوى عجز بر زمين زده اند. اين فصاحت و بلاغت همه جانبه، اختصاص به گفتار خدا و قرآن دارد و براى بشر هرگز امكان پذير نيست. بيان درمسائل قرآن، ص: 69

و يقين حاصل و حجت خدا بر آنان تمام مى شد.

ولى يك شريعت و نبوت جاودانى بايد داراى يك معجزه جاويد نيز باشد زيرا معجزه اگر محدود و منحصر به يك زمان گردد، مردم ازمنه و اعصار آينده نمى توانند آن را با چشم خود درك نمايند و اخبار و نقل هاى متواتر نيز در اثر مرور زمان ممكن است، از بين برود و يا لااقل در اثر عوامل مختلف ترديدهايى به وجود آيد.

در اين صورت براى مردم اعصار و ازمنه آينده كه معجزه را نتوانسته اند ببينند، حجت تمام نمى گردد، اذعان و يقين در دل آنان حاصل نمى شود. اگر خداوند چنين افرادى را به تصديق نمودن پيامبر و پذيرفتن شريعتش تكليف كند، يك نوع تكليف به محال محسوب مى شود كه از خداوند صادر نمى گردد.

به همين دليل است كه گفتيم: نبوت جاودانى، معجزه جاودانى مى خواهد كه هميشه دليل بر صدق چنين نبوت گردد و خداوند قرآن مجيد را به همين منظور نازل نموده است كه معجزه جاويد براى نبوت جاودانه خاتم پيامبران باشد، همان طور كه حجت و دليل بر گذشتگان بود، بر آيندگان نيز گواه روشن و وسيله اتمام حجت گردد. بيان درمسائل قرآن، ص: 70

و از همه آن چه گفته شد، چنين به دست آمد:

1- قرآن بر تمام معجزاتى كه پيامبران گذشته و همچنين بر ديگر معجزات خود پيامبر اسلام تفوق و برترى دارد، زيرا قرآن معجزه جاودانى است كه اعجاز آن در طول قرن ها براى تمام مردم جهان خود را نشان داده، يكه تاز صحنه مبارزه و مسابقه كرده تا دامنه رستاخيز نيز بى رقيب و يكه تاز خواهد ماند.

2- دوران شرايع و قوانين گذشته به پايان رسيده

است، به دليل اين كه معجزات آن شرايع كه شاهد و گواه صدق آن ها بود، منقطع و زمان آن ها پايان رفته است. «1»

ضمنا بايد به اين نكته توجه داشت كه قرآن از يك خصوصيت برجسته و ممتاز ديگرى نيز برخوردار است و با همان خصوصيت هم بر تمام معجزات پيامبران تفوق و برترى دارد و آن خصوصيت كفالت و تضمين نمودن هدايت و رهبرى بشر است «2» و سوق دادن آن ها به نهايت كمال و انسانيت است زيرا قرآن همان كتاب آسمانى است كه عرب سركش و جنايت پيشه را راهنمايى نمود، آنان را از بت پرستى و مفاسد اخلاقى نجات بخشيد و جنگ و خون ريزى و افتخارات جاهلى را در مدت خيلى كوتاه در ميان آنان، پايان داد و از چنين افراد جاهل و خونخوار، ملتى به وجود آورد كه از فرهنگ عالى و تاريخ درخشان و از فضايل اخلاقى و اصول انسانى كامل و نمونه برخوردار باشد.

اگر كسى تاريخ پر افتخار اسلام و اصحاب رسول خدا (ص) را كه در برابر او شربت شهادت نوشيدند، مطالعه كند به عظمت رهبرى قرآن پى مى برد و اهميت هدايت قرآن و اثر حيرت انگيز آن را در رهبرى و هدايت جامعه عرب درك مى كند و روشن مى شود كه اين، تنها قرآن بود كه توانست آنان را از زندگى منحط جاهلى به اعلاترين مرحله علم و كمال و انسانيت برساند و به آنان درس فداكارى و از خود گذشتگى و درس ايثار و فضيلت ياد دهد، به طورى كه در راه دين و اهداف عاليه انسانى كوچك ترين اعتنايى به از دست دادن مال و جان نكرده، در مرگ فرزندان و

همسران كوچك ترين اندوه و تأسفى بر خود راه ندهند.

گفتار مقداد به رسول خدا (ص) به هنگامى كه آن حضرت با مسلمانان در باره حركت نمودن به جنگ بدر مشورت مى نمود، مى تواند شاهد صدق و گواه روشنى بر اين حقيقت باشد، آن جا كه عرضه داشت:

__________________________________________________

(1) ر. ش: تعليقات، ش 4.

(2) ر. ش: تعليقات، ش 5.

بيان درمسائل قرآن، ص: 71

يا رسول اللّه! به سوى آن چه خدايت فرمان داده است، حركت كن، ما مسلمانان نيز تا لب مرگ در اين راه با تو پيش خواهيم رفت، به خدا سوگند ما سخنى را نمى گوييم كه بنى اسرائيل به موسى گفتند كه: «تو خود برو و با پشتيبانى خدايت جنگ را آغاز كن ما در اين جا به انتظار تو نشسته ايم» ولى ما مى گوييم: تو به يارى خدايت حركت كن و با دشمن بجنگ! ما نيز به دنبال تو و پشتيبان و همراه توايم و با جان و دل با دشمن تو خواهيم جنگيد. به خدايى كه تو را به حق فرستاده است اگر ما را از امواج خروشان و خطرناك دريا عبور داده، به سوى حبشه حركت دهى، در اين راه با تو خواهيم بود تا بدان جا كه فرود آيى. رسول خدا (ص) از مقداد تشكر و بر وى دعاى خير نمود. «1»

مقداد به عنوان فردى از مسلمانان و نمونه اى از آنان است كه عقيده و تصميم آهنين خويش را چنين اظهار مى كند و خود گذشتگى و فداكارى خود را در راه احياى حق و آزادى و از بين بردن شرك و بت پرستى اين چنين اعلام مى دارد و در ميان مسلمانان اين گونه افراد سراپا

اخلاص و ايمان و داراى چنين عقيده پاك و استوار فراوان وجود داشت.

اين، قرآن بود كه دل تاريك اين افراد بت پرست و خونخوار جاهلى را اين چنين روشن ساخت و از آن مردم بى رحم و وحشى، افرادى بياراست كه در برابر دشمنان و بت پرستان آن چنان سخت و خشن ولى در برابر اهل توحيد و مسلمانان رئوف و مهربان بودند و به هدايت قرآن بود كه مسلمانان در مدت هشتاد سال به پيروزى هايى نائل آمدند كه ديگران در مدت هشتصد سال به چنين فتوحى نرسيدند.

اگر كسى تاريخ زندگى اصحاب و ياران رسول خدا (ص) را با تاريخ اصحاب پيامبران گذشته مقايسه كند، خواهد دانست كه در اين پيشرفت سريع و پيروزى بى سابقه، سرّ الهى و حقيقت معنوى و مرموزى در ميان بوده است كه منبع آن همان كتاب خدا و قرآن مجيد مى باشد كه دل ها را روشن ساخت، قلوب و ارواح را با عقيده به مبدأ و استقامت در راه دين و هدف، به هم در آميخت.

مطالعه در تاريخ ياران حضرت عيسى (ع) و اصحاب ساير پيامبران گواه روشنى است كه آنان چگونه پيامبرانشان را در سختى ها، تنها و بى ياور گذاشته، در مواقع ترس و احساس خطر، آنان را در برابر دشمن رها كردند. اين بود كه انبياى گذشته در برابر ستمگران زمان خويش آن چنان پيشرفت و پيروزى نداشتند، غلبه و پيروزى معمولا نصيب دشمنان بود و بيش تر اوقات مجبور بودند، از ميان اجتماع فرار كرده، در بيابان ها و غارها به سر برند.

__________________________________________________

(1) تاريخ طبرى، 2/ 140، چ 2.

بيان درمسائل قرآن، ص: 72

اين يكى ديگر از امتيازات و آثار عجيب و شگفت انگيز قرآن مجيد

است. اينك چند نمونه ديگر از معارف قرآنى كه نمودار اعجاز آن است، در فصول آينده مى آوريم تا روشن شود كه اعجاز قرآن در بلاغت و جنبه هاى ادبى آن تمام نمى شود بلكه در علوم و معارف نيز به حد اعجاز رسيده است. بيان درمسائل قرآن، ص: 73

است در اين صورت باز مخالفين ما، در يك اشكال بزرگ تر و بن بست عجيب ترى قرار خواهند گرفت كه پاسخ و راه فرارى از آن نداشته باشند زيرا لازمه اين سخن اين است كه رسول خدا (ص) معلومات خود را از دانشمندان عصر بيان درمسائل قرآن، ص: 74

خويش فرا گرفته و از افكار و اطلاعات آنان استفاده نموده است، در صورتى كه آن چه وى براى بشر عرضه داشته، نه تنها با افكار و عقايد مردم دوران عصر خويش سنخيت و سازش ندارد بلكه درست در نقطه مقابل آن ها قرار گرفته است.

زيرا از نظر تاريخ مسلم است، مردمى كه رسول خدا (ص) با آنان معاصر و در ميان آنان پرورش يافته بود، عده اى از آنان به بت پرستى و به اوهام و خرافات پاى بند بودند و گروه ديگر نيز اهل كتاب بوده، معارف، احكام و عقايدشان را از كتب عهدين و از تورات و انجيل به دست مى آوردند. اگر فرض كنيم كه محمد (ص) تعاليم خويش را از همان دانشمندان كه با آنان معاصر بود، اخذ نموده، مطالبى كه در قرآن آمده، از تورات و انجيل گرفته است، آيا لازمه اين ادعا چنين نخواهد بود كه عقايد و افكار متداول آن روز بر گفتار و معارف وى پرتو افكنده است و در ميان معارف قرآن و معارفى كه در تورات و انجيل آمده است، يك نوع تشابه و تقارن وجود داشته باشد؟ اما ما مى بينيم كه قرآن با كتب عهدين تفاوت ماهوى و اصولى دارد و قرآن با اوهام، خرافات و موهاماتى كه كتب عهدين و ديگر مصادر علمى آن عصر، مالامال از آن ها بود، مبارزه مى كند.

حقايق علمى و اخلاقى، معارف عقلى و الهى را از اين گونه اباطيل پاك و منزه مى سازد، خرافاتى را كه در جامعه آن روز حاكم بوده، از دامن توحيد و خداشناسى مى زدايد.

قرآن مجيد مسئله توحيد و خداشناسى را مطرح مى كند و خدا را آن چنان توصيف و تعريف مى نمايد كه لايق و شايسته آن بوده، مطابق با شأن خدايى و مقام ربوبيّت و الوهيّتش مى باشد و از آن چه نقص و حدوث خدا را مى رساند تبرئه و تنزيهش نموده، ساحت قدسى وى را از اين گونه اوهام و اباطيل مبرا مى سازد و همچنين در مسئله نبوت نيز همين روش صحيح و اصولى را در پيش مى گيرد.

اينك آيات چندى را در باره اين دو مسئله: مسئله توحيد و نبوت از نظر قرآن در اين جا مى آوريم:

إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ. «3»

هيچ معبودى جز خداوند يگانه نيست. او زنده و قائم به ذات خويش است و موجودات ديگر قائم به او هستند. هيچ گاه خواب سبك و سنگينى او را فرا نمى گيرد [و لحظه اى از تدبير در جهان هستى، غافل نمى ماند] آن چه در آسمان ها و آن چه در زمين است از آن او است.

إِنَّ اللَّهَ لا يَخْفى عَلَيْهِ شَيْ ءٌ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ. هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْأَرْحامِ كَيْفَ يَشاءُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ. «4»

نه در آسمان ها و نه در زمين چيزى براى خدا مخفى و پنهان نمى ماند. او كسى است كه شما را در رحم مادران آن چنان كه مى خواهد، تصوير مى كند. بنابراين، معبودى جز آن خداى توانا و حكيم نيست.

ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ خالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ فَاعْبُدُوهُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ وَكِيلٌ. لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ. «5»

اين است خدا و پروردگار شما كه غير از او خدايى نيست و هر چه هست او آفريده است، پس او را بستاييد كه اوست بر همه چيز مسلط و صاحب اختيار. ديدگان از درك او عاجز ولى او ديدگان را درك مى كند، خدايى است غير قابل درك و در عين حال آگاه.

__________________________________________________

(1) بقره/ 116، 117.

(2) بقره/ 163.

(3) بقره/ 255.

(4) آل عمران/ 5، 6.

(5) انعام/ 102، 103.

بيان درمسائل قرآن، ص: 76

قُلِ اللَّهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ. «1»

بگو به آنان تنها خداست كه به جهان هستى، هستى مى بخشد، سپس هستى را از

آن باز مى ستاند پس شما به كجا روى مى گردانيد.

اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّماواتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ. «2»

همان خداست كه آسمان را بدون ستونى كه قابل ديدن باشد، برافراشت، سپس به عرش پرداخت و ماه و خورشيد را مطيع و فرمانبردار خود ساخت كه همگان تا مدت معينى در سير و جريانند و تدبير همه امور در دست اوست (خداوند) بدين گونه آيات خويش را تفصيل و توضيح مى دهد تا شما به لقاى پروردگارتان يقين و باور كنيد.

وَ هُوَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ، لَهُ الْحَمْدُ فِي الْأُولى وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُ الْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ. «3»

اوست خداى يگانه كه جز او خدايى نيست و براى اوست حمد و سپاس ابدى از نخستين روز تا واپسين روز، حكم و فرمان نيز از آن اوست و برگشت همگان هم به سوى او خواهد بود.

هُوَ اللَّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ. هُوَ اللَّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ. هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى يُسَبِّحُ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ. «4»

او همان خدايى است كه غير از او خدايى نيست، بر آشكار و پنهان آگاه، اوست بخشايشگر و مهربان.

اوست خدايى كه جز او خدايى نيست، اوست پادشاه مطلق، پاك و عارى از عيوب، او پناهگاه ايمنى بخش، حافظ و نگهبان انسان ها، غالب و مقتدر به تمام معنا، محيط و مسلط به همه

چيز است. بزرگوار، پاك و منزه است خداوند، از آن چه به او شرك مى ورزند.

اوست خداى آفريننده، ايجاد كننده، نقاش و صورتگر جهان آفرينش، براى اوست

__________________________________________________

(1) يونس/ 34.

(2) رعد/ 2.

(3) قصص/ 70. […]

(4) حشر/ 22- 24.

بيان درمسائل قرآن، ص: 77

اوصاف و نام هاى نيك. آن چه در آسمان ها و زمين است، بر او تسبيح مى گويد و اوست خداى توانا و حكيم.

آرى، قرآن خداى جهان هستى را اين چنين توصيف مى كند و در اوصاف پروردگار، همان روشى را پيش مى گيرد كه دلايل و شواهد عقلى همان را تأييد و تصديق مى كند و عقل صحيح و سالم همان را مى پذيرد.

خواننده ارجمند! آيا براى يك فرد كه امى و درس نخوانده باشد و در يك محيط منحط و جاهلى زندگى كند، ممكن است كه اين چنين معارف دقيق علمى و حقايق جالب فلسفى را در آن چنان سطح عالى درك و بيان كند؟!

دستور مى دهد و از منكر باز مى دارد، پاكيزه ها را براى آنان حلال مى شمرد، نا پاك ها را تحريم مى كند.

هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ. «2»

اوست كه از ميان امت امّىّ و بى سواد، پيامبرى از خودشان برانگيخت تا آيات خدا را برايشان تلاوت كند، از رذايل و مفاسد اخلاقى پاكشان سازد، كتاب و حكمت را بر آنان

__________________________________________________

(1) اعراف/ 157.

(2) جمعه/ 2.

بيان درمسائل قرآن، ص: 78

بياموزد، گرچه آنان پيش از آن در ضلالت و گمراهى آشكار به سر مى بردند.

وَ إِنَّ لَكَ لَأَجْراً غَيْرَ مَمْنُونٍ. وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ «1» و براى توست [اى محمد (ص)] پاداش نيك و بى پايان و تو داراى خلق عظيم و پسنديده اى هستى.

إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ. «2»

خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهيم و خاندان عمران را بر جهانيان برترى داد.

وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ إِنَّنِي بَراءٌ مِمَّا تَعْبُدُونَ. إِلَّا الَّذِي فَطَرَنِي فَإِنَّهُ سَيَهْدِينِ. «3»

و به خاطر بياور هنگامى را كه ابراهيم به پدر [عمويش آذر] و قومش گفت: من از آن چه شما مى پرستيد بيزارم، مگر آن كس كه مرا آفريده و هم او هدايتم خواهد كرد.

وَ كَذلِكَ نُرِي إِبْراهِيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ «4» و اين چنين ملكوت آسمان ها و زمين [و حكومت مطلقه خداوند] را به ابراهيم نشان داديم [تا با آن استدلال كند] و اهل يقين شود.

وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ كُلًّا هَدَيْنا وَ نُوحاً هَدَيْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ داوُدَ وَ

سُلَيْمانَ وَ أَيُّوبَ وَ يُوسُفَ وَ مُوسى وَ هارُونَ وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ. وَ زَكَرِيَّا وَ يَحْيى وَ عِيسى وَ إِلْياسَ كُلٌّ مِنَ الصَّالِحِينَ. وَ إِسْماعِيلَ وَ الْيَسَعَ وَ يُونُسَ وَ لُوطاً وَ كلًّا فَضَّلْنا عَلَى الْعالَمِينَ. وَ مِنْ آبائِهِمْ وَ ذُرِّيَّاتِهِمْ وَ إِخْوانِهِمْ وَ اجْتَبَيْناهُمْ وَ هَدَيْناهُمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ. «5»

براى وى (ابراهيم)، اسحاق و يعقوب را بخشيديم و همه آنان را هدايت نموديم و پيش از آن نوح را هدايت نموديم و از فرزندان او داود، سليمان، ايوب، يوسف، موسى و هارون را هدايت كرديم. ما به نيكوكاران اين چنين پاداش مى دهيم و [همچنين] زكريا و يحيى و عيسى و الياس همه از صالحان بودند و اسماعيل و اليسع و يونس و لوط را و برخى از پدران و فرزندان و برادران شان را بر جهانيان برترى داديم و بر همگان برگزيديم و به راه راست و مستقيم هدايت شان كرديم.

__________________________________________________

(1) قلم/ 3، 4.

(2) آل عمران/ 33.

(3) زخرف/ 26، 27.

(4) انعام/ 75.

(5) انعام/ 84- 87.

بيان درمسائل قرآن، ص: 79

وَ لَقَدْ آتَيْنا داوُدَ وَ سُلَيْمانَ عِلْماً وَ قالا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي فَضَّلَنا عَلى كَثِيرٍ مِنْ عِبادِهِ الْمُؤْمِنِينَ. «1»

و ما به داود و سليمان دانشى عظيم داديم و آنان نيز متقابلا گفتند: سپاس از آن خداوندى است كه ما را بر بسيارى از بندگان مؤمنش برترى بخشيد.

وَ اذْكُرْ إِسْماعِيلَ وَ الْيَسَعَ وَ ذَا الْكِفْلِ وَ كُلٌّ مِنَ الْأَخْيارِ. «2»

اسماعيل و اليسع و ذو الكفل را ياد كن كه همه آنان از نيكان بودند.

أُولئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْراهِيمَ وَ إِسْرائِيلَ وَ مِمَّنْ هَدَيْنا وَ

اجْتَبَيْنا إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيًّا. «3»

آنان پيامبرانى بودند كه خداوند نعمتش را بر ايشان ارزانى داشت. از فرزندان آدم و از كسانى بودند كه با نوح سوار كشتى نموديم. آنان از خاندان ابراهيم و اسماعيل و از هدايت شدگان و برگزيدگان بودند كه هر وقت آيات خدا بر ايشان تلاوت مى شد، گريه كنان بر خاك مذلت و بندگى مى افتادند.

اين بود قسمتى از آيات قرآن مجيد كه در باره توصيف و تنزيه انبيا و عظمت و قداست آنان آمده است.

__________________________________________________

(1) نمل/ 15.

(2) ص/ 48.

(3) مريم/ 58.

بيان درمسائل قرآن، ص: 80

روز خواهى مرد.

سپس خداوند از آدم، همسرش حوا را آفريد و هر دو در بهشت لخت بودند زيرا نيك و بد را تشخيص نمى دادند، ناگهان مارى آمد و آنان را بر آن درخت ممنوع راهنمايى كرد و به خوردن ميوه آن، تشويق شان نمود و چنين گفت: شما با خوردن ميوه درخت نمى ميريد بلكه چون خداوند مى داند كه اگر از اين ميوه بخوريد چشمتان باز شده، نيك و بد را تشخيص بيان درمسائل قرآن، ص: 81

خواهيد داد اين است كه شما را از خوردن آن نهى نموده است.

چون آدم و حوا گفتار مار را باور نمودند و از ميوه آن درخت خوردند، چشمشان باز گرديد و فهميدند كه لخت هستند و با لنگى خودشان را پوشانيدند. خداوند كه در بهشت قدم مى زد، آنان را ديد و آدم و حوا خود را از خدا مخفى نمودند. خدا، آدم را صدا زد كه كجا هستى آدم؟ وى گفت: چون صداى تو را شنيدم خود را مخفى نمودم زيرا كه من عريانم. خدا گفت: چگونه فهميدى كه عريانى؟ مگر از آن ميوه كه نهى ات كرده بودم، خوردى؟

آن گاه كه براى خداوند آشكار شد كه آدم از آن شجره خورده است، گفت: حالا ديگر آدم نيز مانند ما شده، خوب و بد و زشت و زيبا را شناخته است و ممكن است، هم اكنون دستش را دراز كند و از درخت حيات و زندگى نيز بخورد و براى هميشه زنده بماند و مثل ما باشد، اين بود كه خدا او را از بهشت راند و ميان آدم و درخت حيات حائلى قرار داد. «1»

و باز تورات در جاى ديگر مى گويد:

مار قديمى همان شيطان است و شيطان نيز همان است كه همه دنيا را به سوى ضلالت و گمراهى سوق مى دهد. «2»

خواننده عزيز! ملاحظه مى كنيد، كتاب هاى به اصطلاح آسمانى، چگونه ساحت قدس الهى را متهم به كذب نموده، نسبت مكر، غدر، دروغ و ترس به او مى دهد، بدين گونه كه خداوند آدم را به دروغ از درخت معرفت ممنوع ساخت و گفت كه آن، درخت مرگ است و سپس چون خدا ترسيد كه آدم از درخت حيات نيز استفاده كند و به زندگى جاويد و هميشگى دست يابد و در خدايى و سلطنت با او معارضه نمايد، اين بود كه وى را از بهشت بيرون راند.

و باز از اين كتاب آسمانى! استفاده مى شود كه خداوند جسم است و در ميان بهشت قدم مى زند و نسبت جهل به پروردگار مى دهد كه وى از محل و مخفى گاه آدم بى اطلاع بود.

از همه بدتر اين كه، اين كتاب شيطان را خيرخواه تر از خدا معرفى مى كند و مى گويد كه شيطان بر آدم نصيحت كرد و آدم را از تاريكى جهل و نادانى به نور دانش و معرفت راهنمايى نمود و تشخيص نيك و بد را به وى آموخت.

2- تورات داستان ابراهيم و نمرود را چنين آورده است:

__________________________________________________

(1) تورات، سفر پيدايش، باب 2- 3.

(2) تورات، سفر پيدايش، باب 12، بند 9.

بيان درمسائل قرآن، ص: 82

ابراهيم در برابر نمرود، همسر خود ساره را خواهر خويش معرفى نمود و همسر بودنش را كتمان كرد ولى ساره زن زيبايى بود، نمرود او را از دست ابراهيم گرفت و متقابلا ابراهيم را مورد محبت خويش قرار داد و كمك مالى فراوان بر وى نمود.

از آن روز ابراهيم داراى گاو، گوسفند، چهارپايان فراوان و داراى غلامان و كنيزان شد و ثروت كلانى به دست آورد.

آن گاه كه نمرود پى برد ساره همسر ابراهيم بوده است نه خواهر او، به ابراهيم گفت: چرا واقعيت را كتمان نمودى و سبب شدى كه ساره را از دست تو ربودم و همسر خويش قرار دادم؟ سپس نمرود، ساره را به ابراهيم باز پس داد. «1»

از اين داستان چنين استفاده مى شود كه ابراهيم خود عامل فساد شده، موجب آن گرديده است كه نمرود همسر وى ساره را از دست او گرفته، به همسرى برگزيند!! حاشا كه ابراهيم به چنين امر قبيح و زشتى كه افراد عادى نيز مرتكب آن نمى شوند مرتكب گردد، در صورتى كه وى از عزيزترين و گرامى ترين پيامبران خداست.

3- داستان لوط و دخترانش در تورات چنين آمده است كه:

شبى دختر بزرگ لوط به خواهرش گفت: اينك پدر ما پير گشته است و روى زمين كسى نيست كه با ما نزديكى كند، بيا پدر را شراب دهيم و با وى همبستر شويم تا نسل پدر را در روى زمين زنده نگه داريم. در همان شب پدر خويش را شراب دادند و دختر بزرگ تر با وى همبستر شد. شب دوم نيز او را شراب دادند، دختر كوچك با وى داخل بستر شد و هر دو دختر از پدر آبستن شدند. دختر بزرگ پسرى به دنيا آورد و او را «موآب» ناميد كه پدر «موآبيين» است و دختر كوچك نيز پسرى به دنيا آورد و نام او را «بن عمى» گذاشت و وى پدر «بنى عمون» است كه تا به امروز نسل شان در

دنيا باقى است. «2»

اين است، آن چه كه تورات به حضرت لوط، آن پيغمبر بزرگ و پاك خدا و دختران وى نسبت مى دهد، خواننده عزيز بايد عقل خويش را داور قرار داده، در اين مورد قضاوت كند.

4- در تورات آمده است كه:

اسحاق خواست نبوت و پيامبرى را به فرزند خود «عيسو» واگذار كند ولى در آن موقع فرزند ديگرش «يعقوب» اسحاق را فريب داد و بر وى چنين وانمود كرد كه او همان «عيسو»

__________________________________________________

(1) تورات، سفر پيدايش، باب 12. […]

(2) تورات، سفر تكوين، باب 19.

بيان درمسائل قرآن، ص: 83

است و براى پذيرش اسحاق، طعام و شراب آماده كرد و اسحاق از آن طعام و شراب تناول نمود. سپس در اثر همان حيله و نيرنگ كه يعقوب براى رسيدن به پيامبرى به كار برده بود، او را دعا نمود و چنين گفت: تو آقا و سرور برادرانت باش و فرزندان و مادرت بر تو تواضع و كوچكى نمايند. لعن بر آنان كه بر تو لعن كنند. خوشى و مباركى بر آنان كه تو را مبارك باد گويند.

وقتى عيسو آمد، فهميد كه برادرش يعقوب گوى نبوت را از وى ربوده است، به پدرش گفت: پدر جان مرا نيز بركت پيامبرى ده! اسحاق گفت: من او را آقا و سرور همه، تو و برادران ديگرت را غلام و بنده وى قرار داده ام و او را با گندم و شراب ثروتمند و نيرومند گردانيده ام. پسرجان ديگر در باره تو چه مى توانم بكنم؟

اين جا بود كه عيسو صداى خويش را به گريه بلند نمود. «1»

راستى آيا ربودن مقام نبوت متصور و معقول است؟! آيا خداوند مقام نبوت و پيامبرى

را به موجب مكر و دروغ تفويض مى نمايد؟! آيا واقعا يعقوب با اين دروغ فريب كارى و تزوير، همان طور كه اسحاق را گول زد، خداوند را نيز گول زد و خداوند ديگر نتوانست نبوت را به اهلش باز گرداند؟! «تعالى اللّه عن ذلك علوّا كبيرا.»

شايد همان مستى شراب است كه افرادى را واداشته چنين خرافات را جعل كنند و نسبت شراب خوردن را به اسحاق بدهند.

5- باز در تورات آمده است كه:

«يهدا» با «ثامار» همسر فرزندش «عير» زنا نمود و «ثامار» از وى آبستن شد و دو فرزند به نام هاى «فارص» و «زارع» به دنيا آورد. «2»

و از طرف ديگر، انجيل متى نيز در اصحاح اول، نسب «يسوع مسيح» را به تفصيل آورده، حضرت مسيح و سليمان و پدرش داود را از نسل همان «فارص» و همان شخصى كه به وسيله زناى يهودا با همسر پسرش به وجود آمده است، معرفى مى كند.

حاشا كه پيامبران خدا از زنا به وجود بيايند، آن هم زنا با محارم و همسر فرزند ولى آفريننده و

__________________________________________________

(1) تورات، سفر تكوين، باب 27.

(2) تورات، سفر تكوين، باب 38.

بيان درمسائل قرآن، ص: 84

سازنده تورات موجود، ارجى به گفته ها و نوشته هاى خود نمى نهد و پروايى از تهمت و افترا بستن به انبيا ندارد.

6- باز در تورات آمده است:

داود با همسر «اورياى» مجاهد و مؤمن زنا نمود و همسر اوريا از اين زنا حامله شد. داود از ترس افتضاح و رسوايى، به مقام پرده پوشى بر آمد و به «اوريا» دستور داد به خانه اش رفته، با همسرش نزديكى كند تا حامله بودن همسر اوريا به خود وى منتسب شود ولى «اوريا» امتناع نمود و

گفت: چگونه رواست كه آقا و سرور من «يوآب» و غلامان وى در ميان صحرا به سر برند و من به خانه خود روم و با خوردن و آشاميدن دلخوش كنم و با همسرم همبستر شوم!؟ نه هرگز! به جان عزيزت سوگند كه من هرگز اين كار را انجام نمى دهم.

چون داود از پرده پوشى ماجرا مأيوس و نااميد گرديد، آن روز «اوريا» را نزد خويش نگه داشت و او را دعوت نمود كه نزد وى غذا و مشروب خورد و او را مست نمود، فرداى آن روز داود به امير لشكرش «يوآب» نوشت كه اوريا را در يك جنگ شديد در پيشاپيش لشكر قرار دهيد، سپس او را تنها بگذاريد تا كشته شود.

طبق دستور داود، يوآب نيز همين كار را انجام داد، بدين گونه اوريا در جنگ كشته شد و يوآب مرگ او را به داود اطلاع داد، داود همسر اوريا را به خانه خويش برد و پس از آن كه ايام عزادارى همسر اوريا نسبت به شوهرش تمام شد، داود او را رسما به همسرى گرفت. «1»

و در اصحاح اول از انجيل متى نيز آمده است كه سليمان پيامبر خدا و پسر داود از همان زن به دنيا آمده است.

خوانندگان عزيز! ملاحظه كنيد كه اين دروغ سازان چگونه به مقام والاى نبوت آن منصب عالى الهى جرئت و جسارت نموده اند؟! راستى چگونه مى توان اين عمل زشت را به كسى كه داراى مختصر غيرت و مردانگى است، نسبت داد تا چه رسد به يكى از پيامبران بزرگ و پاك خداى يكتا؟! و در اين جا، يك اشكال مهم ديگرى نيز وجود دارد و آن اين كه:

در انجيل متى در ادامه همين داستان، سليمان به عنوان پسر داود معرفى شده، در انجيل لوقا نيز حضرت عيسى را پسر داود معرفى كرده، مى گويد: «مسيح در كرسى پدرش داود مى نشست» و اين دو نسبت با يكديگر

__________________________________________________

(1) شموئيل، كتاب 2، باب 11، 12.

بيان درمسائل قرآن، ص: 85

چگونه مى سازد؟ آيا سليمان پسر داود بود و يا عيسى و اين دو كه برادر نبودند!! 7- در تورات چنين مى خوانيم كه:

سليمان هفتصد زن از آزادگان و سيصد زن از بردگان داشت، اين زنان دل او را به سوى بت ها، جلب كردند. سليمان به دنبال «عشتورت» بت و خداى «صدونيان» و «ملكوم» بت و معبود «عمونيان» رفت. خداوند از اين عمل زشت و ناپسند سليمان خشمگين گرديد و گفت: من سلطنت و پادشاهى را از تو پس خواهم گرفت و به برده اى از بردگانت خواهم داد. «1»

باز در تورات چنين آمده است كه:

سليمان براى عشتورت (بت صيدانيين) و كموش (بت موآبيين) و ملكوم (بت عمونى ها) بتكده هاى مجلل و بلندى ساخته بود، پادشاه «يوشيا» آن بتكده ها را نجس كرد، مجسمه ها و بت ها را كه در آن بت خانه ها بود، بشكست و درخت هايش را قطع نمود و تمام آن بتكده ها و بتكده هاى ديگر را از بين برد. «2»

مؤلف: فرض كنيم كه لازم نيست پيامبران، معصوم و بى گناه باشند- در صورتى كه عصمت انبيا با دلايل عقلى ثابت شده است- ولى آيا عقلا درست است كه پيامبرى بت ها را پرستش كند و بت خانه هاى عالى و محكمى بنا سازد و از سوى ديگر مردم را به توحيد و يگانه پرستى و پرستش خداى بى همتا دعوت نمايد؟ آيا اين دو عمل از

نظر عقل با هم سازش دارد؟! قضاوت به عهده صاحبان عقل!! 8- در كتاب هوشع مى خوانيم:

اولين سخن خدا به هوشع اين بود كه فرمود: برو براى خودت زن زناكار و فرزندان زنا انتخاب كن زيرا اين زمين از خداوندگار زناكنان برگشته است. هوشع نيز رفت، «گوهر» دختر «بلايم» را گرفت و از او دو پسر و يك دختر به دنيا آورد. «3»

باز در همين كتاب مى خوانيم كه خدا به هوشع فرمود:

زن زناكار و صاحب رفيق را دوست بدار، همان طور كه خداوند بنى اسرائيل را دوست مى دارد. «4»

عقل چگونه باور مى كند كه خداوند پيامبرش را به زنا و به محبت زن زناكار دستور دهد.

__________________________________________________

(1) پادشاهان، كتاب 1، باب 11.

(2) همان، كتاب دوم، باب 23.

(3) كتاب هوشع، باب 1.

(4) همان، باب 3.

بيان درمسائل قرآن، ص: 86

«تعالى اللّه عن ذلك علوا كبيرا.»

جاى تعجب نيست كه نويسنده و سازنده اين مطالب قباحت گفتار خود را درك نكند ولى شگفت و تعجب از ملل متمدن و مردان عصر فضا و از دانشمندان عصر كنونى است كه اين گونه خرافات را در كتب عهدين و تورات و انجيل مى خوانند و باز هم به چنين مطالبى و بر چنين كتاب هايى ايمان دارند و آن ها را وحى الهى و كتاب آسمانى و راهنماى انسان ها مى پندارند!! آرى! تقليد عادتى است تغييرناپذير كه خود را از اين عادت رهانيدن، زنجير تقليد را از هم گسستن و پى حق روان شدن عملى است بس مشكل و طاقت فرسا.

9- در اناجيل چنين مى خوانيم كه:

روزى مسيح براى مردم سخن مى گفت مادر و برادرانش در بيرون منتظر وى بودند كسى از آن ميان گفت: اين مادران

و برادرانت هستند كه در بيرون به انتظار تو به سر مى برند تا سخنى با تو بگويند. مسيح گفت: مادر من كيست و برادران من كدامند؟! سپس با دست خود اشاره به شاگردانش نمود و گفت: اينان مادر و برادران من هستند زيرا هر كس به گفته من كه در آسمان هاست گوش فرا دهد، او برادر، خواهر و مادر من است. «1»

خوانندگان عزيز! شما در سخافت اين گفتار دقت كنيد و قدرى بينديشيد كه مسيح چگونه مادر پاك خويش را از خود دور مى كند و او را از ديدارش محروم مى سازد و قداست و معنويت او را مورد تعريض قرار داده، شاگردانش را بر وى ترجيح مى دهد، در صورتى كه مسيح در باره شاگردانش در جاى ديگر مى گويد: آنان ايمان ندارند «2» و باز در باره آنان مى گويد: در دل آنان به اندازه تخم خشخاشى ايمان وجود ندارد. «3»

اين شاگردان همان ها هستند شبى كه يهوديان به مسيح حمله كردند و از آنان درخواست نمود كه تا صبح نخوابند و از وى محافظت كنند ولى هيچ كدام از شاگردانش به حرف او گوش ندادند و وقتى يهودى ها او را گرفتند، همان شاگردها او را تنها گذاشته، فرار را بر قرار ترجيح دادند. «4»

اين ها نمونه هايى از كارهاى ناشايستى است كه در باره شاگردان مسيح در اناجيل آمده است.

10- در انجيل يوحنا آمده است:

__________________________________________________

(1) متى، باب 12 مرقس، باب 3 لوقا، باب 8.

(2) مرقس، باب 4.

(3) متى، باب 17.

(4) همان، باب 26.

بيان درمسائل قرآن، ص: 87

مسيح روزى در يك جشن عروسى شركت نمود، اتفاقا شرابشان تمام گرديده بود مسيح از راه اعجاز براى آنان شش خمره شراب

درست كرد. «1»

باز در انجيل آمده است كه مسيح شراب مى خورد و در خوردن شراب زياده روى مى نمود. «2»

حاشا از اين افتراها و نسبت هاى ناروا كه مقام پاك مسيح از اين بهتان عظيم به دور است، گذشته از اين ها، در كتب عهدين خوردن شراب صريحا ممنوع و تحريم شده است.

چنانچه: در تورات چنين آمده است كه خداوند به هارون گفت:

تو و فرزندانت كه وارد «خيمه اجتماع» گرديديد، هرگز لب به شراب و هيچ مست كننده اى نزنيد تا مرگ و نيستى شما را فرا نگيرد، اين يك حكم دائمى است كه در تمام قرون و اعصار و در ميان تمام نسل هاى آينده شما حكومت دارد تا زشت و زيبا و پاك و ناپاك را از هم تشخيص دهيد. «3»

و در انجيل لوقا نيز در مدح يوحناى معمدان چنين آمده است كه:

وى در پيشگاه پروردگار مقام بلندى را داراست و هرگز لب به شراب و هيچ مست كننده اى نمى زند. «4»

در كتب عهدين دلايل و شواهد فراوانى بر حرمت شراب وجود دارد. با اين حال چگونه در انجيل نسبت شراب خوردن به عيساى مسيح، آن پيامبر پاك و معصوم الهى داده شده است؟!

قرآن مجيد را با آن سطح عالى و استحكام كه دارد، از آن ها اتخاذ نموده است؟!

__________________________________________________

(1) انجيل يوحنا، باب 2.

(2) متى، باب 11 لوقا، باب 7. […]

(3) تورات، سفر لاويان، باب 10.

(4) لوقا، باب 1.

بيان درمسائل قرآن، ص: 88

باز چگونه مى توان اين كتاب ها را وحى آسمانى پنداشت، با اين كه اين كتاب ها با نسبت هاى ناروا دامن پاك پيامبران خدا را آلوده ساخته، مقام شامخ آنان را لكه دار نموده است.

بيان درمسائل قرآن، ص: 89

شده، در اين موارد سخن گفته و تشريع و قانون گذارى نموده است، با اين حال كوچك ترين اختلاف و تناقض در آن مشاهده نشده است.

در موضوع خداشناسى بحث كرده، مسئله نبوت را پيش كشيده و در باره سياست و اداره كردن مدن و اجتماعات، در مسائل اخلاقى و تمام شئون زندگى قانون گذارى نموده است و به امور ديگر بيان درمسائل قرآن، ص: 90

نيز مانند: كيهان شناسى، تاريخ و قوانين جنگ و صلح وارد شده، موجودات آسمانى و زمينى را از قبيل ملائكه و ستارگان، بادها، درياها، نباتات، حيوانات و انسان توصيف كرده است و مثل هاى گوناگون آورده، مناظر هولناك قيامت را بازگو نموده، از هر بابى سخن رانده است ولى با اين وصف كوچك ترين تضاد و تناقضى در ميان گفتار، تشريعات و نظريات آن ديده نشده و در سرتاسر اين مباحث از دايره عقل و خرد به دور نرفته است.

قرآن گاهى به يك حادثه در دو مورد و يا در موارد بيش تر متعرض گرديده ولى در ميان اين موارد كوچك ترين اختلاف و تناقضى نمى توان يافت.

براى نمونه داستان موسى را در قرآن مجيد ملاحظه كنيد كه اين داستان در قرآن تكرار شده و در چندين مورد آمده است ولى در هر مورد، داراى نكات و امتيازات خاصى بوده كه موارد ديگر آن نكات و امتيازها را نداشته اند، بدون اين كه در اصل مطلب و ريشه داستان كوچك ترين اختلاف و تناقضى ديده شود.

اگر بدين نكته نيز توجه شود كه آيات قرآن يك دفعه نازل نگرديده بلكه در مدت بيست و سه سال تدريجا با مناسبت هاى مختلف و در حوادث گوناگون نازل شده است. اين حقيقت بيش تر

روشن خواهد گرديد كه قرآن از ناحيه خداوند بزرگ فرود آمده، از قدرت بشر خارج مى باشد زيرا اقتضاى طول زمان و فاصله هاى طولانى در نزول آيات قرآن و در عين حال گستردگى آن، اين بود كه وقتى اين آيات در يك جا جمع گرديد، در ميان آن ها ناهماهنگى و اختلاف ديده شود.

ولى مى بينيم كه قرآن در هر دو صورت اعجاز خود را حفظ نموده است: آن روز كه قطعه قطعه نازل مى شد، در همان متفرق بودنش معجزه بود و زمانى هم كه از حالت قطعه قطعه بودن خارج و در يك جا جمع آورى شد، جنبه ديگرى از اعجاز به خود گرفت.

خود قرآن نيز به اين خصوصيت و امتياز اشاره مى كند، آن جا كه مى گويد:

أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً. «1»

آيا در باره قرآن نمى انديشيد كه اگر از سوى غير خدا بود، اختلاف فراوانى در آن مى يافتند.

اين آيه شريفه انسان را به يك موضوع فطرى و وجدانى رهبرى مى كند كه: هر كس در ادعا و گفتار خويش بر كذب و دروغ متكى باشد، در نظرياتش اختلاف و در بيانش تناقض، ظاهر و آشكار خواهد شد ولى اين اختلاف و تناقض در كتاب آسمانى (قرآن) وجود ندارد، پس بنابراين،

__________________________________________________

(1) نساء/ 82.

بيان درمسائل قرآن، ص: 91

قرآن ساخته و پرداخته فكر بشر نبوده، بر پايه دروغ و افترا بنيان نشده است.

پاك و عارى بودن قرآن از اختلاف و تناقض مطلبى نيست كه به دليل و برهان نيازمند باشد بلكه حقيقت روشنى است كه حتى عرب آن روز نيز اين حقيقت را كاملا درك نموده است و فصحا، بلغا

و سخن دانان آن زمان هم بر آن اذعان داشتند.

گفتار وليد بن مغيره گواه زنده آن است آن جا كه ابو جهل خواست كه وى نظر خود را در باره قرآن ابراز نمايد، چنين گفت:

من در باره قرآن چه بگويم؟ به خدا سوگند در ميان شما كسى نيست كه به اندازه من با اشعار و قصايد عرب آشنا باشد، در شناخت رموز فصاحت و بلاغت و فنون شعر و رجز كسى به پاى من نمى رسد، من به هر گونه شعر، حتى به اشعار جنيان نيز آگاهم ولى به خدا سوگند! اين كه محمد مى گويد به هيچ يك از اين ها كه گفتم شباهت ندارد، آرى به خدا قسم! گفتار محمد داراى حلاوت خاصى است كه هر سخن بليغ و شيرينى را درهم مى شكند و بر تمام گفتارها برترى دارد و برتر از آن سخنى متصور نيست.

ابو جهل گفت: به خدا سوگند! اقوام و عشيره تو، از تو راضى نخواهند گرديد مگر بر ضد آن چيزى بگويى.

وليد گفت: پس صبر كن تا در اين باره فكر كنم، پس از فكر و تأمل زياد چنين گفت: قرآن سحرى است كه محمد آن را از ساحران گرفته است. «1»

و بنابر بعضى نقل ها وليد چنين گفت: به خدا سوگند! از محمد سخنى شنيدم كه نه انس را چنين سخنى است و نه جن را. كلام او داراى حلاوت و شيرينى فوق العاده اى است. سخن تازه، ريشه دار، پر ثمر و بى سابقه اى است برجسته ترين سخن است كه برجسته تر از آن سخنى نيست و بشر از گفتن آن عاجز و زبون است.

و إنّ له لحلاوة و إنّ عليه لطلاوة و إنّ أعلاه لمثمر

و إنّ أسفله لمغدق و إنّه ليعلو و لا يعلى عليه و ما يقول هذا بشر «2» اگر شما كتب عهدين را كه آسمانى قلمداد مى شود، كاملا بررسى نماييد، اين حقيقت برايتان روشن تر خواهد شد و حق و باطل خود را نمايان تر خواهد ساخت. اينك قسمتى از تناقضات

__________________________________________________

(1) تفسير طبرى، 29/ 98.

(2) تفسير قرطبى، 19/ 72.

بيان درمسائل قرآن، ص: 92

انجيل را بررسى مى كنيم:

1- در انجيل لوقا آمده كه مسيح گفت:

هر كس با من نباشد مخالف من است. «1»

ولى در جاى ديگر از همان انجيل، نقيض آن را مى خوانيم كه مسيح گفت:

هر كس مخالف ما نباشد، او با ما است. «2»

2- در اناجيل مى خوانيم كه وقتى مسيح را معلم صالح خطاب نمودند، گفت:

چرا صالح؟ به جز خدا صالحى وجود ندارد. «3»

ولى در جاى ديگر اناجيل، درست عكس آن را مى خوانيم كه مسيح گفت:

«منم نگهبان صالح» و باز گفت:

اما من همان نگهبان صالحم. «4»

3- در انجيل متى آمده است:

آن دو نفر دزد كه با مسيح به دار آويخته شدند، هر دو مسيح را سرزنش مى نمودند و نيش زبان مى زدند. «5»

و در انجيل ديگر درست ضد آن گفتار آمده است كه:

يكى از آن دو مجرم به مسيح گفت: «تو اگر مسيح هستى، هم خود و هم ما را از چوبه دار برهان.» و مجرم دوم گفت: «تو از خدا و مجازات وى نمى ترسى كه مسيح را سرزنش مى كنى.» «6»

4- در انجيل يوحنا چنين آمده است كه:

اگر من به نفع خودم شهادت دهم، شهادتم درست نخواهد بود. «7»

ولى در همين انجيل آمده است كه:

عيسى گفت: اگر من به نفع

خودم شهادت دهم شهادتم درست است. «8»

__________________________________________________

(1) متى، فصل 12 لوقا، فصل 11.

(2) مرقس و لوقا، فصل 9.

(3) متى، فصل 19 مرقس، فصل 10 لوقا، فصل 18.

(4) يوحنا، فصل 10.

(5) متى، فصل 27.

(6) لوقا، فصل 5.

(7) يوحنا، فصل 5.

(8) همان، فصل 8.

ن درمسائل قرآن، ص: 93

اين ها نمونه هاى مختصرى از اختلافات و تناقض هايى است كه در اناجيل با آن حجم كوچكى كه دارد، مشاهده مى شود و همين نمونه ها مى تواند براى افراد حقيقت جو و دور از تعصب و عناد، يك دليل و راهنماى خوب و روشنگرى باشد. بيان درمسائل قرآن، ص: 94

اموال بر پايه شانس موهوم تقسيم مى شد و قماربازى براى آنان يك عمل عادى و شايع بود، به طورى كه اين عمل فاسد يك نوع مايه افتخار و مباهات در اجتماع آنان محسوب مى شد. يكى ديگر از عادات زشت آنان ازدواج با همسران پدران و زشت تر از آن، كشتن دختران و زنده به گور كردن آن ها بود. بيان درمسائل قرآن، ص: 95

جانبه را در موقعى به وجود آورد كه هنوز اروپا در ظلمت قرون وسطايى به سر مى برد.

و سپس مى گويد:

در قرون وسطى، تنها مردمى كه داراى علم و دانش بودند و گوى سبقت را در اين ميدان از همگان ربودند، همان ملت عرب بود كه ابرهاى ضخيم جهالت، وحشيت و بربريت را كه بر آسمان اروپا كشانده شده بود، از هم پاشيدند و آفتاب تمدن، علم و اخلاق را به آن سرزمين تاباندند. «1»

اين همه پيشرفت، ترقى، تعالى و افتخارات عظيمى هم كه نصيب عرب گرديد، در اثر همان تعاليم عاليه قرآن مجيد و كتاب آسمانى بود كه بر تمام كتاب هاى آسمانى ديگر تفوق و برترى دارد، قوانينش بر پايه عقل، استوار و پى ريزى گرديده تعاليمش داراى يك روش خاص، جالب و استثنايى است.

__________________________________________________

(1) صفوة العرفان، محمد فريد وجدى، ص 119. […]

بيان درمسائل قرآن، ص: 96

خواند.

قرآن مجيد در آيات زيادى به اعتدال و ميانه روى در تمام امور دعوت مى نمايد و به يك روش عادلانه كه از افراط و تفريط به دور باشد، رهبرى مى كند آن جا كه مى گويد:

إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ. «2»

خداوند اكيدا به شما فرمان مى دهد كه امانت ها را به صاحبان شان برگردانيد و در هنگام داورى، راه عدالت در پيش گيريد.

اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى. «3»

عدالت بورزيد، زيرا كه آن به تقوا و پرهيزگارى نزديك تر است.

وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبى.

«4»

هنگام سخن گفتن، حق و عدالت را رعايت كنيد، گرچه به ضرر خويشان شما باشد.

إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِيتاءِ ذِي الْقُرْبى وَ يَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ. «5»

خداوند شما را به عدل و نيكى و به احسان براى خويشاوندان اكيدا فرمان مى دهد و از

__________________________________________________

(1) فاتحه/ 6.

(2) نساء/ 58.

(3) مائده/ 8.

(4) انعام/ 152.

(5) نمل/ 90.

بيان درمسائل قرآن، ص: 97

كارهاى زشت و از ظلم و ستم نهى تان مى كند و بدين گونه پندتان مى دهد، شايد كه بپذيريد.

قرآن در تمام ابعاد و امور زندگى راه اعتدال و ميانه اى را در پيش پاى مى گذارد كه ذيلا قسمتى از آن ها را براى شاهد گفتار، در اين جا مى آوريم.

لا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَيُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لِلَّهِ مِيراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ. «1»

آنان كه خداوند از فضل و كرم خويش، نعمت و ثروت فراوان به آنان داده است، از بذل و بخشش خوددارى مى كنند، خيال نكنند كه اين عمل به سود آن هاست بلكه به ضرر آن هاست، زيرا همان اموال را به زودى همانند طوقى بر گردنشان مى افكنند و آن چه در آسمان ها و زمين است، ملك خاص و ماندگار خداست و خداوند بر اعمال شما آگاه است.

در برابر اين گروه آيات كه انسان را به بذل و بخشش تشويق مى كند، آيات ديگرى نيز وجود دارد كه از اسراف و تبذير نهى كرده، مردم را از مفاسد آن بر حذر مى دارد و چنين مى گويد:

وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ. «2»

و اسراف نكنيد زيرا كه خداوند مسرفان را دوست ندارد.

إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطِينِ. «3»

اسراف كنندگان برادر شياطينند.

وَ لا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلى عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً. «4»

نه دستت را بر بذل و بخشش ببند و نه آن را بيش از حد بگشاى تا مورد سرزنش قرار گيرى و از زندگى فرو مانى.

__________________________________________________

(1) آل عمران/ 180.

(2) انعام/ 141.

(3) اسراء/ 27.

(4) اسراء/ 29.

بيان درمسائل قرآن، ص: 98

مى كردند.

وَ اللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ. «2»

خداوند صبر كنندگان را دوست دارد.

ولى بايد توجه داشت كه قرآن در برابر ظالم دست مظلوم را نبسته و او را از گرفتن حق خويش باز نداشته است، بلكه براى اين كه ريشه ظلم و فساد قطع شود و براى اين كه قانون عدالت در روى زمين حكم فرما باشد، به مظلوم اجازه و بلكه فرمان مى دهد كه در برابر ظلم و ستمگر مقاومت و ايستادگى نمايد و عادلانه از وى انتقام بگيرد. قرآن در اين مورد مى گويد:

فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَيْكُمْ. «3»

هر كس بر شما تعدى كند، شما نيز به اندازه تعدى وى از او انتقام بگيريد.

قرآن به اولياى مقتول اجازه داده است كه در صورت عمدى بودن قتل، قاتل را قصاص كنند و به تاوان مقتول او را بكشند:

وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطاناً فَلا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ. «4»

هر كس مظلوم كشته شود به ولىّ اش سلطه (حق قصاص) داديم ولى او هم نبايد در قتل اسراف ورزد.

دو جهان برساند.

قرآن مانند تورات فعلى نيست كه قانون آن اختصاص به زندگى مادى داشته و تنها مربوط به اين جهان باشد و به جهان ديگر توجه نكند. آرى، تورات آن چنان در چهارچوبه جهان مادى غرق شده كه كوچك ترين توجهى به جهان آخرت ندارد و حتى پاداش اعمال نيك را نيز مال و منال دنيا و مسلط بودن بر مردم مى شناسد، نتيجه و مجازات گناهان را از دست دادن تسلط و ثروت اين جهان معرفى مى كند.

و همچنين قرآن مانند انجيل فعلى نيست كه در تشريع و قانون گذارى تنها به جنبه هاى اخروى بپردازد و از نظام اجتماع و امور زندگى غفلت ورزد و آن را اساسا ناديده بگيرد بلكه قانون قرآن يك قانون كامل و گسترده اى است كه هم به امور زندگى و نظامات اجتماعى اين جهان نظارت دارد و هم به اصلاح شئون جهان آخرت مى پردازد و هيچ يك از دو جنبه مادى و معنوى بشر را فرو گذار نمى كند.

قرآن مجيد در تعاليم خود گاهى انسان را به عالم آخرت سوق مى دهد و گاهى به امور زندگى اين جهان متوجه مى كند و در مقام توجه به جهان آخرت مى گويد:

وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ. وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِيها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِينٌ «1» هر كسى كه از خدا و پيامبرش پيروى كند، خداوند او را به باغ هايى وارد مى سازد كه همواره از زير درختانش نهرها جارى است، در آن جا هميشگى خواهند بود و اين است پيروزى بزرگ و هر كس

نسبت به خدا و پيامبر او عصيان ورزد و از حدودش تجاوز كند، او را به آتش دوزخ مى افكند كه جاودانه در آن خواهد ماند و بر اوست، شكنجه دردناك و مذلت بار.

فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ. وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ. «2»

هر كس به اندازه ذره اى كار نيك انجام دهد پاداش آن را خواهد ديد و هر كس به اندازه

__________________________________________________

(1) نساء/ 13، 14. […]

(2) زلزله/ 7، 8.

بيان درمسائل قرآن، ص: 100

ذره اى عمل بد انجام دهد، كيفر آن را هم خواهد چشيد.

وَ ابْتَغِ فِيما آتاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا «1» در آن چه خدا [از اموال دنيا] به تو داده است، سراى آخرت را بطلب! قرآن در آيات زيادى مردم را به فرا گرفتن علم و دانش پيروى از تقوا ترغيب و تشويق نموده، در عين حال براى آنان لذايذ زندگى و بهره بردارى از نعمت هاى پروردگار را مباح و جايز مى داند و اين حقيقت را چنين بيان مى كند:

قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ «2» بگو: چه كسى زينت هاى الهى را كه براى بندگان خود آفريده است و روزى هاى پاكيزه را حرام كرده است.

قرآن مجيد، در عين توجه به امور زندگى انسان در دنيا، به امور معنوى و اخروى نيز توجه ويژه دارد و مردم را به عبادت خدا و به تفكر در آيات و آثار تشريعى و تكوينى خداوند و به تأمل در موجودات جهان هستى و در اسرار و دقايق وجود انسان، با تأكيد دعوت مى كند ولى در عين حال تنها به اين كه انسان را به خدا برساند

و بنده را با خدا مرتبط سازد، اكتفا نمى كند بلكه به جنبه ديگرى نيز كه افراد بشر را به همديگر مربوط مى سازد و در ميان آنان الفت و محبت ايجاد مى كند توجه خاصى مبذول مى دارد.

32.

(2) نساء/ 3.

(3) نساء/ 19.

(4) بقره/ 228.

بيان درمسائل قرآن، ص: 102

وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ بِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ الْجارِ ذِي الْقُرْبى وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ وَ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ مَنْ كانَ مُخْتالًا فَخُوراً. «1»

و خدا را پرستش كنيد و چيزى را بر وى شريك قرار ندهيد و به پدر و مادر نيكى كنيد، همچنين به خويشاوندان، يتيمان، مستمندان، همسايگان دور و نزديك و دوست و همنشين، واماندگان در سفر و بردگانى كه مالك آن ها هستيد [به همه آن ها نيكى كنيد] خداوند كسى را كه متكبر و فخرفروش است [و از اداى حقوق ديگران سرباز مى زند] دوست نمى دارد.

وَ أَحْسِنْ كَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ. «2»

نيكى كن، همان گونه كه خدا به تو نيكى نموده است و هرگز در زمين در جست و جوى فساد مباش كه خدا مفسدان را دوست نمى دارد.

إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ. «3»

رحمت خداوند جدا به نيكوكاران نزديك است.

وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ. «4»

و نيكى كنيد، زيرا خداوند نيكوكاران را دوست دارد.

اين ها نمونه هايى است از تعاليم قرآن در رابطه با اعتدال و ميانه روى در تمام ابعاد و اجتناب از افراط و تفريط در تمام امور!!

گسترش تعاليم خويش را فراهم ساخته و بر تعاليمش روح حيات و بقا دميده و پشتوانه نيرومند تداوم و استمرار بخشيده است.

__________________________________________________

(1) نساء/ 36.

(2) قصص/ 77.

(3) اعراف/ 56.

(4) بقره/ 195.

بيان درمسائل قرآن، ص: 103

اسلام افراد اجتماع و اعضاى خانواده ها را بر يكديگر ناظر و راهنما قرار داده و هر فرد را بر ديگرى مراقب و هدايت گر نموده است و در واقع به تمام افراد مسلمان وظيفه يك فرد پليس را داده كه افراد ديگر جامعه را به سعادت و راه نيك راهنمايى كنند و از ظلم، ستم و فساد بازشان بدارند، يعنى به طور كلى همه مسلمانان به تبليغ و اجراى قوانين اسلام و نظارت بر حسن اجراى آن، مأمور و موظف مى باشند.

خواننده عزيز! آيا مى توان سپاهى بزرگ تر، نيرومندتر و مؤثرتر از اين سپاه، آن هم به رايگان به وجود آورد و اين چنين به سازندگى مادى و معنوى جامعه پرداخت؟! در عصر كنونى براى نظارت بر امور كشور نيروى وسيع انتظامى مهيا مى كنند ولى با اين حال نمى توانند، از تخلفات و قانون شكنى ها جلوگيرى نمايند زيرا نيروى انتظامى هرچه وسيع و مجهز باشد، باز هم نمى تواند در همه اوقات و نقاط با تمام افراد ملت همراه بوده، بر اعمال وى نظارت كند.

اما اسلام با يك طرح و برنامه عالى و با واجب نمودن «امر به معروف و نهى از منكر» يك سپاه انتظامى و نيرومند و گسترده اى را به وجود آورده، بسيج عمومى نموده است كه با تمام سپاه و نيروهاى انتظامى جهان تفاوت اصولى و ماهوى دارد كه بدون بودجه و هزينه اداره مى گردد و در همه جا و در همه زمان ها و

مكان ها حضور دارد و بر همه نظارت مى كند و ناظر و ضامن اجراى قوانين عاليه اسلام مى باشد.

ديگر مسلمانان مقدم داشت تا جايى كه او را از اعضاى اهل بيت خود پيامبر قرار داد. «4» ولى ابو لهب عموى پيامبر را به علت كفر و بى دينى به عقب راند.

تاريخ زندگانى پيامبر اسلام هم نشان مى دهد كه وى در هيچ مورد با نسب و نژاد خويش بر ديگران برترى نجسته و با ملاك ها و امتيازات ديگرى كه از آن ها برخوردار بوده است و معمولا مردم آن عصر و دوران به وسيله آن ها فخر و مباهات مى كردند، به خود نباليده است بلكه مردم را تنها به سوى ايمان به خدا و روز رستاخيز دعوت نموده و به اتحاد و يگانه پرستى رهنمون شان بوده است و از اين راه توانست بر قلوب مردم حكومت كند و ريشه هاى عميق تكبر و زمينه هاى افتخارات بى جا را از دلشان بركند و به جاى آن، نهال محبت و اخوت بنشاند تا جايى كه افراد ثروتمند و خاندان هاى شريف حاضر مى گرديدند دخترانشان را به ازدواج افراد فقير و افرادى كه به نظر آنان از خاندان هاى به اصطلاح پست و عقب افتاده به شمار مى رفتند در بياورند و با آنان پيوند قوم و خويشى برقرار سازند. «5»

__________________________________________________

(1) زمر/ 9.

(2) فروع كافى، ج 2، باب 21 «انّ المؤمن كفو المؤمنة.»

(3) الجامع الصغير با شرح مناوى، 4/ 432 «فضل العالم على سائر النّاس كفضلى على ادناكم.»

(4) بحار الانوار، فضايل سلمان، ج 4، باب 76 «فالاسلام قدّم سلمان الفارسى لكمال ايمانه حتّى جعله من اهل البيت و اخّر ابى لهب عمّ رسول اللّه لكفره.»

(5) زياد بن لبيد كه از ثروتمندان و بزرگان مدينه بود، به فرمان رسول خدا (ص) دختر زيبا و شايسته اش زلفا

را

بيان درمسائل قرآن، ص: 105

حقوق خانواده را تشريح نموده، گاهى به آيين حكومت، زمامدارى و مردم دارى و نظم اجتماعى و به قوانين جنگى اشاره كرده و گاهى در عبادات و معاملات و مسائل سياسى و اقتصادى در روابط اجتماعى و امور ازدواج، طرح عادلانه اى ريخته و در موضوع ارث و حدود و قصاص و در غير اين موارد قانون گذارى كرده است.

در همه اين مسائل، بهترين و جالب ترين حقايق را به بشر ارائه نموده است حقايقى كه خلل، فساد و بطلان هرگز بر آن راه ندارد و كوچك ترين اشكال و ايرادى بر آن متوجه نمى باشد.

اين چيزى است كه ذاتا براى بشر امكان پذير نيست و كسى نمى تواند در هر مورد جزئى و كلى قانون گذارى كند و اين قانون براى هميشه و تا ابد زنده و بى نقص و عيب باشد، مخصوصا اگر اين افراد از ميان ملتى وحشى و بى علم و دانش برخيزد كه كوچك ترين آشنايى با اين گونه معارف و حقايق نداشته باشد.

از اين جاست كه مى بينيم، افرادى كه در باره يكى از علوم نظرى، كتابى نوشته اند، از تأليف آن كتاب مدت زيادى نگذشته كه بطلان اكثر نظريه هاى مؤلف آن كتاب روشن مى گردد زيرا علوم بيان درمسائل قرآن، ص: 107

نظرى اين خصوصيت را دارند كه هر چه بيش تر در باره آن ها بحث شود، حقايق بيش ترى در مورد آن ها به دست مى آيد و خلاف نظريات گذشتگان ثابت مى شود و به طورى كه گفته اند، حقيقت ثمره و نتيجه بحث و بررسى است.

چه مجهولات و ناروشنى هاى علم كه گذشتگان حل آن را به آيندگان محول نموده اند و چه كتابهاى فلسفى كه گذشتگان آن را نوشته اند و مورد انتقاد و ايراد

علماى بعدى قرار گرفته است؟

تا جايى كه قسمتى از مباحثى كه از راه دليل براى علماى گذشته ثابت و مسلم شده بود، بعدها پس از بررسى به صورت يك مسئله بى اساس در آمده، از خيالات و موهومات محسوب گرديده است.

اما قرآن مجيد با گذشت زمان و با كثرت جوانب و جهات مباحث و ارتفاع سطح علمى آن ها هنوز مورد كوچك ترين اشكال و انتقادى قرار نگرفته و در مسائل و قوانين آن كم ترين عيب و ايرادى ديده نشده است، مگر ايرادهاى بى جا و موهومى كه از ناحيه بعضى كوته نظران انتشار يافته و ما به زودى آن ها را مورد بحث و گفت و گو قرار داده، بطلان شان را بر ملا خواهيم نمود. بيان درمسائل قرآن، ص: 108

به مسلمانان اطلاع داده است كه او مى خواهد حق را بر باطل پيروز گرداند و به وعده اش وفا نمود و مسلمانان را بر دشمنان پيروز و كفار را ريشه كن ساخت.

وى را بر تمام دين ها پيروز گرداند، هر چند مشركان كراهت داشته باشند.

اين آيه شريفه هنگامى نازل گرديد كه اسلام هنوز در جزيره عربستان رواج كامل پيدا نكرده بود كه اين آيه از پيروزى جهانى اسلام و از برترى و غلبه آن بر تمام اديان و ملل دنيا خبر داد كه بخش عظيمى از آن تحقق يافت و تحقق كامل آن با ظهور مهدى و مصلح جهان خواهد بود.

[و نيز] همسرش در حالى كه هيزم كش [دوزخ] است و در گردنش طنابى است، از ليف خرما! اين سوره كه در حال حيات ابو لهب نازل گرديده است، از داخل شدن او و همسرش به آتش دوزخ خبر مى دهد و از اين آيه چنين استفاده مى شود كه آنان تا زنده هستند، اسلام را نخواهند پذيرفت و در عناد و لجاجت خويش باقى خواهند ماند و يك سرنوشت شوم و ذلت بارى در انتظار آن هاست و همان طور كه قرآن پيش بينى كرده بود، آن دو نفر در حال كفر و بى دينى از اين جهان رخت بربسته و مستوجب عذاب ابدى گرديدند. در دنيا به ذلت و نكبت و در آخرت به عذاب الهى مبتلا شدند.

__________________________________________________

(1) لهب/ 1- 4.

بيان درمسائل قرآن، ص: 112

آن چنان مهم و دقيق است كه آن روز، نه در يونان و نه در ساير جاها كسى از آن ها مطلّع نبود، بلكه پس از قرن ها با پيشرفت و ازدياد علوم اين دانستنى ها و اسرار كشف گرديد.

نكته قابل توجه اين كه: آيات علمى قرآن در عين بيان حقيقت هميشه راه حزم و احتياط را در پيش گرفته، مطالبى را كه قابل درك و فهم آن دوران بود، به وضوح و صراحت بازگو نموده ولى مطالبى كه قابل درك مردم آن عصر نبود، به اجمال و اشاره برگزار شده و درك و فهم كامل آن را به مردم اعصار آينده كه با تجهيزات و ابزار فنى پيشرفته و اكتشافات و پيشرفت هاى علمى نائل خواهند شد، محول نموده است.

اين قسمت از آيات كه از اسرار آفرينش و از حقايق و دقايق جهان هستى سخن مى گويد، فراوان است. اينك نمونه هاى چندى از آن ها را در اين جا مى آوريم: بيان درمسائل قرآن، ص: 113

مقدار معينى تركيب و تشكيل يافته است به طورى كه اگر بعضى از اجزاى آن كم يا زياد مى شد، از صورت آن نبات خاص خارج گرديده و نبات ديگرى مى شد.

و باز ثابت شده است كه نسبت بعضى از اين اجزا با بعضى ديگر به قدرى دقيق است كه با موازين و مقياس هاى دقيق و مدرن روز كه تاكنون در اختيار بشر قرار گرفته است، نمى توان مقدار آن را تحقيقا تعيين و اندازه گيرى نمود.

افكار گذشتگان از درك آن عاجز بود، رهبرى مى نمايد آن حقيقت اين است كه اشجار و نباتات نيز مانند حيوانات به عمل لقاح و به هم رسيدن دو ماده مخالف نيازمندند و بدون تلقيح نتيجه و ثمره اى نمى دهند، توليد مثل و تكثير نوع نمى كنند.

عمل تلقيح گاهى به وسيله بادها انجام مى پذيرد به طورى كه در زردآلو، صنوبر، انار، پرتقال، پنبه، حبوبات و امثال آن ها تلقيح تنها به وسيله بادها انجام مى شود، بدين صورت كه كيسه هاى داخل شكوفه ها بعد از رسيدن، سرباز مى كنند و گردى كه ميان آن هاست، به وسيله بادها بر چهره ماده گل ها افشانده مى شود و عمل لقاح انجام مى گيرد و ماده گل ها آبستن مى شوند و براى به وجود آوردن نتايج و نباتات ديگر آمادگى پيدا مى كنند.

است ولى اين مطلب با وضوح و صراحت بيان نشده است زيرا اين آيه در دورانى فرود آمده است كه تمام مردم و دانشمندان آن دوران بر سكون و عدم حركت زمين، عقيده داشتند و ثابت بودن كره زمين در ميان آنان يكى از مطالب ضرورى و غير قابل ترديد محسوب مى شد. «2» قرآن به اين مسئله علمى به طور اجمال و با ظرافت اشاره كرده تا آيندگان، كامل بفهمند.

و ديگرى مشرق و مغرب ماه مى باشد و بعضى ديگر اين آيه را بر دو مشرق و مغرب تابستان و زمستان حمل مى نمودند.

ولى ظاهرا اين آيه به وجود يك قاره ديگر اشاره مى كند كه در سطح ديگر زمين قرار گرفته است و لازمه غروب آفتاب از قاره ما، طلوع و تابيدن آن بر همان قاره ديگر است.

دليل اين مطلب آيه ديگرى در قرآن مجيد است كه مى فرمايد:

يا لَيْتَ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ. «2»

اى كاش ميان من و تو فاصله مشرق و مغرب بود، چه بد همنشينى بودى! از اين آيه استفاده مى شود كه فاصله بين دو مشرق دورترين فاصله و مسافتى مى باشد كه براى بشر محسوس است. بنابراين، ممكن نيست كه منظور از دو مشرق و مغرب در آيه قبلى مشرق و مغرب آفتاب و ماه و يا مشرق و مغرب تابستان و زمستان باشد زيرا مسافت در ميان اين ها دورترين مسافت محسوس نيست، به ناچار بايد منظور از مسافت دو مشرق كه طولانى ترين مسافت بايد باشد، همان مسافت ميان مشرق و مغرب است زيرا مغرب قاره ما نسبت به طرف ديگر زمين مشرق ناميده مى شود. در اين صورت معناى آيه صحيح بوده، از وجود يك قاره ديگر كه قرن ها بعد از نزول قرآن كشف گرديده است، خبر مى دهد.

بنابراين، آياتى كه در آن ها لفظ مشرق و مغرب به طور مفرد ذكر شده، منظور نوع مشرق و مغرب است، مانند آيه شريفه وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ «3» و در آياتى كه كلمه مشرق و مغرب به صورت تثنيه (مشرقين) آمده است و آياتى كه در آن ها لفظ مشرق و مغرب به

طور جمع (مشارق، مغارب) آمده است، منظور مشرق ها و مغرب هاى تمام شهرها و نقاط كره زمين مى باشد كه در اثر اختلاف افق ها توليد مى گردد، بعدا هم به اين مطلب اشاره خواهيم كرد.

__________________________________________________

(1) رحمن/ 17.

(2) زخرف/ 38.

(3) بقره/ 115.

بيان درمسائل قرآن، ص: 117

آيه بوده و قابل قبول نمى باشد زيرا كه آفتاب در روزهاى سال، مشارق و مغارب خاص و معينى ندارد تا مورد سوگند قرار گيرد، اين است كه بايد منظور از مشارق و مغارب، مشرق ها و مغرب هايى باشد كه در اثر حركت و كرويت زمين و اختلاف افق ها، در نقاط مختلف زمين به وجود مى آيد.

__________________________________________________

(1) اعراف/ 137.

(2) صافات/ 5.

(3) معارج/ 40.

بيان درمسائل قرآن، ص: 118

بايد از افق خود پيروى كند و طبق آن وظايف و مراسم مذهبى خويش را انجام دهد نه طبق افق ديگران. «1»

در اين روايت، آن مرد به اختلاف و تعدد مشرق ها و مغرب ها كه از كرويت زمين به وجود مى آيد، اشاره مى كند و امام صادق (ع) نيز در اين باره گفتار وى را تصديق مى نمايد، سپس حكم مسئله را بيان نموده و او را به رمز اشتباهش متوجه مى سازد.

2- باز امام صادق (ع) فرموده است: «تو بايد در غروب و طلوع آفتاب از افق خود پيروى كنى.»

3- از امام سجاد (ع) نقل گرديده است كه در نيايش هاى صبحگاهى و شامگاهى خويش چنين مى گفت: «خداوند براى هر يك از روز و شب حد و اندازه اى معين نموده است و هر يك از آن ها را در ديگرى وارد مى كند، در همان حال كه ديگرى را نيز در آن وارد نموده است.» «2»

امام سجاد با اين بيان جالب مى خواهد كرويت زمين را كه موجب تداخل روز بر شب و شب بر روز مى شود روشن كند ولى چون اين مطلب از فهم و درك مردم آن روز خارج بود و براى آنان قابل فهم و درك نبود، آن حضرت كه داراى مقام امامت است و با مقتضاى زمان، اين حقيقت را با

__________________________________________________

(1) وسائل الشيعه، باب 16، ج 3، ص 131.

(2) صحيفه سجاديه، دعاى ششم.

بيان درمسائل قرآن، ص: 119

يك اشاره لطيف و با يك روش بليغ و شيوا بيان فرموده كه كوچك ترين اشكالى در افكار مردم آن عصر توليد نشود.

ممكن است، چنين تصور شود كه منظور امام (ع) از تداخل شب و روز كوتاه و بلند شدن آن هاست نه كرويت

زمين ولى اين تصور درست نيست، به دليل اين كه امام اگر در اين مقام بود كه كوتاه شدن شب ها و بلند شدن روزها و يا عكس آن را كه همه مردم درك مى كنند، بيان كند به همان جمله اولى اكتفا مى فرمود كه: «هر يك از شب و روز را در ديگرى داخل مى كند» و ديگر احتياجى نبود كه جمله ديگرى نيز بياورد و بگويد: «در همان حال كه ديگرى را نيز در آن وارد نموده است» چون اين جمله، به ظاهر تكرار معناى جمله اولى است، بنابراين بايد گفت: منظور امام از جمله دوم- كه به صورت جمله حاليه در آمده است- اين است كه وارد ساختن شب در روز، درست در همان موقع است كه روز در شب وارد شده است و اين حالت در صورتى تحقق مى يابد كه زمين كروى باشد زيرا اگر زمين كروى باشد، در يك سطح كه شب وارد روز شده است، در همان حال در سطح ديگر زمين، روز وارد شب خواهد گرديد.

و متفكرين جهان از درياى علمش سيراب مى شوند، آن حضرت در خطبه هاى خود به هر موضوعى كه مى پردازد و گفتار خويش را به هر جهت و ناحيه اى كه متوجه مى سازد، براى هيچ كس جاى حرف و گفتارى باقى نمى گذارد.

اگر كسى وارد سيره و تاريخ زندگى امير مؤمنان نشود، خيال مى كند كه آن حضرت در هر رشته و موضوعى كه سخن مى گويد، تمام عمر خويش را در تحقيق همان موضوع به پايان رسانيده و در آن رشته خاص مهارت و تخصص پيدا نموده است ولى جاى ترديد نيست كه علوم و معارف امير مؤمنان به منبع وحى متكى بوده و از آن مبدأ، اتخاذ و اقتباس شده است زيرا اگر كسى با تاريخ بيان درمسائل قرآن، ص: 120

جزيرة العرب و مخصوصا با تاريخ حجاز قبل از اسلام آشنا باشد، نمى تواند باور كند كه سخنان و وحى به دست آمده از سر چشمه ديگرى جز سر چشمه غيب سرازير شده باشد.

چه نيكو سخنى است، آن چه در باره نهج البلاغه و سخنان امير مؤمنان (ع) گفته شده است كه:

پايين تر از كلام خالق و بالاتر از كلام مخلوق است.

اين است كه مى گوييم: تصديق نمودن امير مؤمنان، معجزه بودن قرآن را با آن مقام ارجمندى كه او در بلاغت، معارف و علوم دارد، دليل و گواه حقى است بر اين كه قرآن جز وحى الهى و گفتار خدا چيز ديگرى نيست زيرا:

اولا: تصديق نمودن امير مؤمنان در اثر جهل و بى اطلاعى نمى تواند باشد و قطعا از روى تخصص و كارشناسى است چون آن حضرت خلاق فصاحت و بلاغت است منبع و سر چشمه تمام علوم اسلامى است

و عالى ترين نسخه و نمونه اى است در علوم و معرفت، شخصيت فوق العاده اى است كه دوست و دشمن بر نبوغ سرشار و مقام شامخ وى اعتراف دارند.

و ثانيا: اين تصديق همان طور كه در اثر جهل و بى اطلاعى نبوده است، يك تصديق ظاهرى و متكى بر اغراض مادى هم نيست زيرا كه امير مؤمنان جرثومه تقوى و پرهيزگارى است. او مردى است كه از دنيا و از زر و زيورش چشم پوشيد و آن گاه كه با وى شرط نمودند كه با روش ابو بكر رفتار كند، زعامت و رياست را زير پا نهاد و زير بار چنين شرطى نرفت. او همان كسى است كه با معاويه ظاهر سازى ننمود و براى تثبيت حكومت خويش، حكومت ظالمانه او را حتى براى چند روزى امضا نكرد، چه آن كه از عواقب خطرناك اين كار با اطلاع بود.

با اين سوابق درخشانى كه امير مؤمنان (ع) از آن برخوردار است، به خوبى روشن مى گردد كه شهادت او بر اعجاز قرآن يك شهادت حقيقى است و شهادت از روى علم، تخصص و تقوا است كه از ايمان كامل و عقيده راسخ او سر چشمه مى گيرد، اين همان حقيقت انكار ناپذيرى است كه جز آن نمى تواند باشد. بيان درمسائل قرآن، ص: 121

آمد و در اين راستا اگر فرض شود كه قرآن وحى الهى نيست- چنان كه طرف گفت و گوى ما مى پندارد- حد اقل كم تر از كلام فصحا و سخن سرايان عرب نيز نمى باشد و بلكه قرآن در كمال فصاحت و بلاغت است. يكى از شاخص ترين و مهم ترين منابع و مآخذ قواعد عربى است.

بنابراين، اگر يك قاعده عربى كه پس از نزول قرآن به دست آمده است، با قرآن تطبيق نكند، نقض و ايراد بر آن قاعده متوجه خواهد بود و نه بر قرآن.

علاوه بر اين، اين ايراد در صورتى به قرآن متوجه مى شود كه جمله مخالف با قواعد عربى در قرآن از نظر طرز قرائت، مورد اتفاق تمام قاريان بوده باشد ولى در صورت اختلاف قرائت ها اگر اعتراضى بر يكى از اين قرائت ها وارد آيد تنها دليل بر بطلان، همان قرائت خواهد بود، بدون اين كه تماسى با عظمت قرآن و مقام شامخ آن داشته باشد، زيرا در آينده نزديك ثابت خواهيم نمود كه هر يك از اين قرائت هاى معروف، نوعى اجتهاد است كه از ناحيه قاريان قرآن به عمل آمده، از خود رسول اكرم (ص) به طور متواتر و به صورت قطعى نقل نگرديده است. بيان درمسائل قرآن، ص: 124

ايراد نيز مانند ايراد قبلى بسيار سست و بى اساس است زيرا يكى ديگر از شرايط معجزه اين نيست كه تمام افراد بشر بتوانند معجزه بودن آن را درك كنند و اگر بنا باشد، ما چنين شرطى را بپذيريم، هيچ يك از معجزه ها نمى توانند، معجزه محسوب شوند زيرا هر يك از معجزات را كه در نظر بگيريم از يك جهت يا از جهات متعدد براى همه افراد قابل درك نيست.

بنابراين، معجزه عملى است كه اهل فن آن را مى بينند و اعجاز آن را درك مى كنند و براى بقيه نيز با نقل پياپى و متواتر ثابت و روشن مى شود ولى همان طور كه در صفحات پيش گفتيم، قرآن در ميان معجزه هاى پيامبران از امتياز ديگرى برخوردار است زيرا نقل هاى متواتر ممكن است، در اثر مرور زمان قطع گردد، اما قرآن يك معجزه باقى و هميشگى است كه با بقاى ملت و زبان عرب و با بقاى هر فرد عرب و يا غير عرب كه با خصوصيات اين زبان آشنايى دارد، باقى و زنده خواهد بود و معجزه بودن آن درك و لمس مى شود. بيان درمسائل قرآن، ص: 125

بگويد و يا يك جمله از جملات قرآن را بياورد، مستلزم آن نيست كه بتواند مثل قرآن و يا سوره اى از سوره هاى آن را نيز بياورد زيرا قدرت و توانايى بر مواد و الفاظ، هيچ گاه مستلزم توانايى بر تركيبات نخواهد بود.

چگونه مى توان ادعا نمود كه تمام افراد بشر مى توانند، كاخ هاى مجللى را بسازند، به دليل اين كه همه آنان توانايى آن را دارند كه آجرى روى آجر بگذارند؟! باز چگونه مى توان گفت كه هر عرب زبانى، توانايى ايراد خطبه ها و انشاى قصيده هاى فصيح و بليغ را دارد زيرا همه عرب ها مى توانند، يكايك كلمات و مفردات اين قصايد و خطبه ها را تلفظ كنند؟! گويا اين همان اشكال است كه «نظام» و پيروان او را وا داشته كه در باره اعجاز قرآن به «صرفه» بيان درمسائل قرآن، ص: 126

قائل شوند و بگويند آوردن مثل قرآن امكان پذير است ولى اعجاز قرآن در اين است كه هر كس به فكر مبارزه با قرآن بيفتد خداوند منصرفش مى سازد، در صورتى كه نظريه «صرفه» اشكالاتى دارد و براى ما قابل قبول نيست زيرا:

1- اگر منظور آنان از «صرفه» اين باشد كه: خداوند مى تواند به افراد بشر توانايى بدهد كه مانند قرآن را بياورند ولى خداوند اين توانايى را به هيچ كس نداده است، مطلبى است درست ولى «صرفه» در اين صورت، اختصاص به قرآن ندارد و در تمام معجزات پيامبران جارى مى باشد.

و اگر منظور آنان از «صرفه» اين باشد كه: همه افراد بشر قدرت و توانايى دارند كه مانند قرآن را بياورند ولى خداوند آنان را از معارضه با قرآن منصرف كرده، رادع و مانعى از اين عمل در

برابرشان ايجاد مى كند. بطلان اين معنا خيلى واضح و روشن است زيرا ما مى دانيم كه عده زيادى به مقام معارضه با قرآن آمدند و در اين راه نه تنها انصراف براى آنان حاصل نگرديد بلكه با تمام نيرو و قدرت به اين مرحله وارد شدند و مقدارى پيش رفتند ولى چون قدرت مبارزه و معارضه را نداشتند، بالأخره به عجز و ناتوانى خود در برابر بلاغت قرآن اعتراف و اقرار نموده و عقب نشينى كردند.

2- اگر اعجاز قرآن به وسيله «صرفه» باشد، يعنى خداوند پس از نزول قرآن قدرت معارضه را از بشر سلب كند لازمه آن، اين خواهد بود كه در ميان گفتار سخن سرايان پيش از نزول قرآن جملاتى يافت شود كه هم طراز قرآن باشد. اگر چنين بود، مخالفين قرآن حتما اين گفته ها را زبان به زبان نقل مى كردند و به رخ ما مى كشيدند و چون چنين كلمات و جملاتى نقل نشده، از اين جا معلوم مى شود كه اعجاز، مربوط به خود قرآن است و معارضه با قرآن براى بشر امكان پذير نيست. بيان درمسائل قرآن، ص: 127

و هر نوع شك و ترديد را از دل ها مى زدايد.

زيرا اين قرآن مجيد است كه از هر نوع خرافات و پندارهاى باطل به دور بوده و نسبت ها و مطالبى را كه نسبت آن ها به ساحت قدس خداى بزرگ و پيامبران عقلا صحيح نيست، مردود مى شمارد.

بنابراين، مخالف و متعارض بودن قرآن با كتب عهدين در اين موارد، خود دليل ديگرى است بر وحى بودن آن.

ما، در صفحات گذشته، به اين قسمت اشاره نموديم و قسمتى از خرافاتى را كه در كتب عهدين موجود است، تذكر داديم و ثابت نموديم كه تورات و انجيل فعلى، غير از آن تورات و انجيلى مى باشد كه از طرف خداوند بر حضرت موسى و عيسى فرود آمده است. قرآن نه تنها با تورات و انجيل واقعى و آسمانى مخالفت ندارد بلكه آن ها را تصديق مى كند و با آن ها كاملا هماهنگ است. بيان درمسائل قرآن، ص: 128

اين است كه سه شب قدرت تكلّم [با مردم] را نخواهى داشت.

اين دو آيه چنان كه مى بينيد ناقض يكديگر است زيرا نشانه استجابت دعا در يكى از آن ها،

__________________________________________________

(1). آل عمران/ 41.

(2). مريم/ 10. […]

بيان درمسائل قرآن، ص: 129

سخن نگفتن در روز و در ديگرى سخن نگفتن در شب بيان شده است.

پاسخ:

پاسخ اين اشكال اين است كه: «يوم» در لغت عرب گاهى به روز و به فاصله طلوع و غروب آفتاب گفته مى شود، «ليل» هم به معناى شب و مقابل روز استعمال مى گردد، چنانچه خداوند متعال مى فرمايد:

سَخَّرَها عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيالٍ وَ ثَمانِيَةَ أَيَّامٍ حُسُوماً. «1»

[خداوند] آن تندباد بنيان كن را هفت شب و هشت روز پى درپى بر آن ها مسلط ساخت.

در اين آيه «يوم» و «ليل» مقابل هم به كار رفته اند. گاهى هم «يوم» در مجموع روز و شب به كار برده مى شود مانند:

تَمَتَّعُوا فِي دارِكُمْ ثَلاثَةَ أَيَّامٍ. «2»

در خانه هايتان سه روز (سه شبانه روز) بهره مند شويد.

چنان چه لفظ «ليل» گاهى اطلاق مى شود بر شب و ساعت هايى كه خورشيد در افق پنهان است مانند آيه هاى:

وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشى. «3»

سوگند به شب به هنگامى كه مى پوشاند.

سَبْعَ لَيالٍ وَ ثَمانِيَةَ أَيَّامٍ حُسُوماً. «4»

بر آنان باد را هفت شب و روز پى درپى مسلط گردانيد.

و گاهى هم «ليل» بر شب با روز آن اطلاق مى شود، مانند:

وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً. «5»

بياد آر موقعى را كه به موسى چهل شب (شب و روز متوالى) وعده داديم.

ملاحظه مى كنيد كه در آيه اول «يوم» به معناى مجموع روز و شب و در آيه دوم هم «ليل» به

__________________________________________________

(1). حاقه/ 7.

(2). هود/ 65.

(3). ليل/ 1.

(4). حاقه/ 7.

(5). بقره/ 51.

بيان درمسائل قرآن، ص:

130

معناى يك شبانه روز كامل استعمال گرديده است.

استعمال لفظ «يوم» و «ليل» به معناى تمام شبانه روز در قرآن و زبان عرب فراوان وجود دارد.

با اين توضيح معلوم مى شود كه نشانه استجابت دعاى زكريا كه در آيه اول سه روز و در آيه دوم سه شب معين شده است، هر دو به يك معنى بوده و منظور از آن مجموع شب و روز متوالى است، بنابراين در ميان اين دو آيه نه تنها تناقضى وجود ندارد، بلكه هر دو به يك معنى بوده، يكديگر را تفسير و تصديق مى نمايند.

تناقض در اين دو آيه بر اين مبنا است كه «يوم» تنها به معناى روز و «ليل» به معناى تنها شب استعمال شود ولى در صورتى كه اين دو كلمه معناى ديگرى هم داشته باشند و به معناى مجموع روز و شب نيز استعمال گردند، در اين صورت تناقضى در ميان آن دو آيه متصور نخواهد بود.

اين حقيقتى است روشن و غير قابل انكار، ولى برخى از مردم اين حقيقت را انكار مى كنند تا به خيال خويش از عظمت قرآن بكاهند، غافل از اين كه بنا به اين گفتار، پاى تناقض در استعمال اين دو كلمه به انجيل او نيز كشانده مى شود، چنانكه:

در انجيل متى باب 12 آمده است كه:

مسيح خبر داد كه جسد او سه شب و سه روز در زمين مدفون خواهد ماند.

با اين كه همان انجيل متى و سه انجيل ديگر در اين معنا اتفاق دارند كه: مسيح تنها مدت كمى از آخرهاى روز جمعه و شب و روز شنبه و شب يكشنبه را تا قبل از طلوع صبح در دل زمين باقى ماند.

اين

قسمت را در اواخر انجيل ها مطالعه فرماييد، آن گاه به نويسنده انجيل متى و به كسانى كه به وحى بودن آن معتقد مى باشند بگوييد: اين سه شب و روزى كه گفته ايد، كجاست و چگونه اين سه شب و روز با آن چه در خود انجيل متى و انجيل هاى ديگر آمده است، سازش دارد؟! جاى تعجب اين است كه: دانشمندان «غرب» چگونه به كتب عهدين كه مالامال از اوهام و خرافات است معتقد مى باشند و آن ها را وحى منزل مى دانند ولى گرايش به قرآن مجيد ندارند، در صورتى كه اين قرآن است كه هدايت و راهنمايى جامعه بشرى را به عهده گرفته و آن را به سوى سعادت دو جهان رهبرى مى كند ولى چه بايد كرد كه تعصب مرض مهلك و كشنده اى است و جويندگان حق و حقيقت اندك.

2- مى گويند: دومين موردى كه در ميان آيات قرآن تناقض احساس مى شود، اين است كه قرآن گاهى افعال بندگان را به خود آنان نسبت مى دهد و در اختيار خودشان مى داند و مى گويد: بيان درمسائل قرآن، ص: 131

فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ. «1»

هركس مى خواهد، ايمان بياورد و هر كس مى خواهد، كافر شود.

و گاهى هم اختيار همه كارها را به دست خدا مى سپارد و حتى اعمال بندگان را نيز به وى مستند مى سازد و مى گويد:

وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ. «2»

شما هيچ چيز را نمى خواهيد مگر اين كه خدا بخواهد.

به طور كلى گروهى از آيات قرآن بندگان خدا را در اعمال شان صاحب اختيار معرفى نموده، گروهى نيز اختيار را از آنان به طور كلى سلب و همه كارها را به خدا مستند مى سازد. در ميان اين دو گروه از آيات

قرآن تناقض و اختلاف روشن و غير قابل تأويلى وجود دارد.

در پاسخ آنان مى گوييم: قرآن مجيد كه گاهى اعمال بندگان را به خود آنان و گاهى به خداوند مستند مى سازد، هر دو در جاى خود درست و صحيح مى باشد و هيچ گونه تناقض و اختلافى در اين گفتار و نسبت نيست زيرا:

اولا: هر كس با فطرت و وجدان خويش اين حقيقت را درك مى كند كه به انجام دادن يك سلسله از كارها، قدرت و توانايى دارد و مى تواند آن كارها را به طور آزاد انجام دهد و يا ترك نمايد و اين مطلبى است كه وجدان و فطرت گواه آن است و كسى نمى تواند كوچك ترين شك و ترديدى در اين باره به خود راه دهد.

به همين دليل است كه تمام خردمندان جهان، بدكاران را توبيخ و سرزنش مى نمايند و نيكوكاران را قابل تحسين و درخور ستايش مى دانند و اين خود، دليل بر اين است كه انسان در كارهاى خود، مختار و آزاد است و در انجام دادن اعمالش اجبار و الزامى در كار نيست.

باز هر شخص عاقل، با فطرت خويش درك مى كند كه او گرچه در پاره اى از اعمالش آزاد است و مى تواند آن ها را با اراده خويش انجام دهد و يا ترك نمايد ولى اكثر مقدمات اين اعمال اختيارى، از دايره اختيار او خارج است.

مثلا: از جمله مقدمات اعمال انسان وجود خود انسان، حيات و درك او و تمايل وى نسبت به آن عمل و مناسب بودن آن عمل با يكى از خواسته هاى درونى وى و بالأخره قدرت و توانايى وى

__________________________________________________

(1). كهف/ 29.

(2). انسان/ 30.

بيان درمسائل قرآن، ص: 132

به انجام آن عمل است.

بنابراين، اصل اعمال

انسان را مى توان، هم به خود انسان نسبت داد كه به اختيار و اراده خويش، آن ها را انجام داده و هم به خدا نسبت داد كه مقدمات همه اين اعمال در اختيار و دست قدرت وى بوده و از جانب او مى باشد.

و ثانيا: در فلسفه ثابت گرديده است كه خالق و به وجود آورنده همه اين موجودات و پديده ها پس از ايجاد آن ها خود را از كار بركنار و منعزل نساخته و دست از تدبير در مخلوقات خويش نكشيده است و بقا و استمرار موجودات جهان به مانند اصل خلقت به قدرت و اراده او بستگى دارد هيچ يك از آن ها حتى براى يك لحظه هم نمى تواند بدون مشيت او پابرجا بماند.

ارتباط تشكيلات آفرينش با خالق آن، مانند ارتباط يك ساختمان و بنّاى آن، نيست كه ساختمان تنها در اصل پيدايش، به وجود بنّا و كارگر وابسته و نيازمند مى باشد و پس از به وجود آمدن، از او مستغنى و بى نياز مى شود و مى تواند به بقاى خويش ادامه دهد گرچه سازنده آن نيز از بين برود و يا مانند يك نويسنده نيست كه در اصل نوشتن كتاب وجود او لازم باشد ولى پس از آن و در مرحله بقا و استمرار، خط و نوشته هاى وى به وجود او هيچ احتياج و نيازى ندارد بلكه ارتباط جهان و جهان آفرين فى المثل- كه خداوند مافوق همه اين مثل هاست- مانند ارتباط روشنايى با نيروى برق است كه هم اصل وجودش به آن متكى است و هم ادامه وجودش، زيرا روشنايى در صورتى به وجود مى آيد كه نيروى برق به وسيله سيم به لامپ برسد و لامپ در روشنايى خود

و ادامه وجودش هر لحظه محتاج اين قوه و نيرو مى باشد و اگر يك لحظه ارتباط لامپ با مركز نيرو قطع شود، لامپ خاموش شده، تاريكى حكمفرما مى گردد.

تمام موجودات عالم نيز در به وجود آمدن و در بقا و استمرار خويش محتاج به مبدأ اعلا بوده و هر آن به كمك و توجه آن مبدأ، محتاج مى باشند، به رحمت وسيع او كه همه موجودات را احاطه نموده، ارتباط و اتصال و اين افاضه را دارند كه اگر اين ارتباط و اتصال يك لحظه قطع گردد وجود تمام اشيا مبدل به عدم شده، چراغ هستى در جهان خلقت خاموش خواهد گرديد.

بنابراين، افعال بندگان در ميان دو حالت جبر و اختيار قرار گرفته است و انسان از هر دو جهت بهره برمى گيرد زيرا بشر در به كار بردن نيرو و قدرت خويش براى انجام كارى و يا ترك آن گرچه مختار و آزاد است و از آزادى خود بهره مى گيرد ولى از طرف ديگر اين نيرو و قدرت و ساير مقدماتى كه در انجام دادن هر كارى لازم است، از خود او نيست، بلكه از طرف پروردگار افاضه مى شود و در اختيار بندگان قرار مى گيرد و همان طور كه بشر در پيدايش اين امور به خداوند بيان درمسائل قرآن، ص: 133

نيازمند است، در بقا و ادامه آن ها نيز هر لحظه و آنى به توجه و عنايت پرورگار نيازمند مى باشد.

پس هر كارى كه بشر انجام مى دهد، از يك جهت مستند به خود وى و از جهت ديگر مستند به خداوند بزرگ است.

آيات قرآن مجيد نيز ناظر به همين معناست و مى خواهد، اين حقيقت را بفهماند كه قدرت و اختيار

انسان در افعال و اعمالش مانع از نفوذ قدرت و سلطنت پروردگار نيست زيرا او نيز در افعال و اعمال بشر نظر و عنايتى دارد. اين همان مسئله «امر بين الامرين» است كه شيعه آن را از پيشوايانشان آموخته و به آن معتقد هستند و ائمه اهل سنت نيز بر اين اصل و نظريه به عنوان يك مكتب تأكيد مى كنند و با طرح و پيش كشيدن اين نظريه دقيق، دو نظريه «جبر» و تفويض» را باطل نموده اند. اين است كه ما هم به اين موضوع اهميت بيش ترى داده و با آوردن يك مثل ساده، آن را براى خوانندگان عزيز توضيح مى دهيم:

شما يك نفر را فرض كنيد كه دستش معلول و شل باشد به طورى كه او نمى تواند، دست خويش را حركت دهد ولى دكتر معالج او توانست به وسيله يك دستگاه برقى در دست وى ايجاد حركت ارادى كند كه هر وقت دكتر سيم آن دستگاه را به دست او متصل مى سازد، مريض توانايى آن را دارد كه با اراده خويش دستش را حركت دهد ولى اگر دكتر ارتباط آن دستگاه و دست مريض را قطع كند، به همان حالت اولى برمى گردد و ديگر قدرت به حركت ندارد. حالا براى تجربه و آزمايش، دكتر در ميان دستگاه و دست آن مريض ارتباط برقرار نمود و مريض هم با مباشرت و اراده خود شروع به حركت دادن دست خويش كرد، بدون اين كه دكتر معالج در اين حركت كوچك ترين اثرى داشته باشد، بلكه كارى كه او انجام مى دهد، همان نيرو بخشيدن و كمك نمودن به وسيله دستگاه است. حركت دادن اين شخص به دست خويش از

مصاديق «امر بين الامرين» است، چون اين حركت مستقلا به خود شخص مستند نيست زيرا محتاج و متوقف بر اتصال نيروى برق است و اين اتصال و ايجاد نيرو هم در اختيار دكتر معالج مى باشد و از طرف ديگر اين حركت مستقلا به فعل دكتر هم نمى تواند مستند باشد زيرا دكتر تنها نيرو به وجود آورده ولى حركت با اراده خود مريض به وجود آمده است و مريض مى توانست كه با اراده خويش به دستش حركت ندهد و در اين صورت فاعل و به وجود آورنده حركت، در عين اين كه حركت را با اختيار خويش انجام مى دهد و جبرى در كار نيست، تمام اختيارات اين كار هم بر وى تفويض نگرديده بلكه از جاى ديگر كمك و مدد مى گيرد. اين است معناى آن چه شيعه به آن معتقد است كه «نه جبر و نه تفويض بلكه امرى است در ميان اين دو». تمام اعمال و افعالى كه از انسان سر مى زند، بدين منوال بيان درمسائل قرآن، ص: 134

است كه يك طرف با خواست و اراده انسان انجام مى گيرد و از طرف ديگر انسان هم نمى تواند، چيزى را اراده كند و انجام دهد، مگر آن چه را كه خداوند خواسته باشد و مقدمات و شرايط آن را فراهم نمايد.

تمام آياتى كه در اين زمينه وارد شده است، همان هدف و معنا را تعقيب مى كند از يك طرف با اثبات اختيار براى انسان، جبرى را كه بيش تر اهل تسنن بر آن قائل اند، باطل مى سازد و از طرف ديگر با استناد نمودن و نسبت دادن افعال بندگان به پرورگار، تفويضى را كه بعضى مذاهب اهل سنت قائل اند، رد مى نمايد.

ما

در تفسير اين آيات به اين بحث بيش از اين خواهيم پرداخت و بطلان نظريه جبر و تفويض را كاملا روشن خواهيم نمود.

در ميان جبر و تفويض راه متوسط و باريكى است كه اهل بيت پيامبر- اهل بيتى كه خداوند از تمام بدى ها پاك شان نموده است- اين راه را به ما نشان داده اند.

اينك در اين جا چند نمونه از راهنمايى هاى آنان را در اين زمينه مى آوريم:

1- مردى از امام صادق (ع) سؤال نمود كه: آيا خداوند انسان را بر اعمال زشت وامى دارد؟

- نه.

- تمام كارها را به بندگان خويش تفويض و واگذار نموده است؟

- نه.

- پس سير حقيقى جريان چگونه است؟

امام فرمود: «از طرف خداوند لطف و عنايتى بر بندگان مى رسد و راهى در ميان جبر و تفويض پيموده مى شود.» «1»

2- در روايت ديگر از امام صادق (ع) آمده است: نه جبر است و نه تفويض بلكه مرحله اى است در ميان اين دو. «2»

در كتاب هاى حديث شيعه از اين سنخ روايات، به حد وافر وجود دارد.

نتيجه: از همه آن چه در مورد مسئله جبر و اختيار آورديم، چنين استفاده شد كه: گرچه آيات

__________________________________________________

(1). «لا جبر و لا قدر و لكن منزلة بينها»: كافى، كتاب توحيد، باب جبر و تفويض و امر بين امرين.

(2). همان.

بيان درمسائل قرآن، ص: 135

قرآن در اين مورد، دو گروه مى باشد كه از يك گروه به ظاهر جبر و از ظاهر گروه ديگر اختيار استفاده مى شود ولى كوچك ترين اختلاف و تناقضى در ميان اين دو گروه وجود ندارد بلكه هر دو يك هدف و يك معنا را تعقيب نموده، هر گروهى مبين و مفسر گروه ديگر است كه با استناد افعال و

اعمال انسان گاهى به خود وى و گاهى به خداوند همان راه متوسط بين جبر و اختيار را براى ما نشان مى هد كه در احاديث اهل بيت مشاهده نموديم. بيان درمسائل قرآن، ص: 136

عصر پيامبر و دوران خلفا از قدرت و نيروى عظيمى برخوردار بودند. ترس از همين نيرو و قدرت مسلمانان بود كه اعراب بت پرست را از معارضه با قرآن و از هر گونه عكس العملى در برابر آن باز مى داشت.

آن ها مى دانستند كه اگر به مقام معارضه با قرآن بيايند و بخواهند كتابى مانند قرآن را بياورند، از طرف مسلمانان خطرهاى جبران ناپذيرى متوجه جان و مال آنان خواهد گرديد.

اما موقعى كه دوران نفوذ و قدرت خلفاى چهارگانه سپرى گرديد و كار به دست خلفاى اموى افتاد، از يك طرف خلافت آنان اصلا بر محور دعوت اسلامى نبود تا ديگران براى مبارزه با اسلام تحريك شوند و از طرف ديگر اذهان مردم با حلاوت و شيرينى الفاظ قرآن و با استحكام و متانت معانى آن مأنوس گرديد و زيبايى هاى لفظى و معنوى قرآن در دل هاى مردم رسوخ و ارتكاز پيدا نمود و براى خود جاى عميقى باز كرد، اين بود كه مردم از مقاومت در برابر قرآن منصرف گرديده و به مقام معارضه و مقابله با آن نيامدند. بيان درمسائل قرآن، ص: 138

پاسخ:

اين اشكال از چند جهت سست و مردود است:

1- پيامبر (ص) مردم را هنگامى به مبارزه قرآن دعوت نمود كه در مكه بوده، هنوز از شوكت و عظمت اسلام خبرى نبود و اسلام قدرت و نيرويى نداشت ولى دشمنان قرآن، از نفوذ و قدرت كامل برخوردار بودند، با اين حال حتى يك نفر از فصيحان عرب نتوانست، قدم به ميدان مبارزه و معارضه با قرآن بگذارد.

2- خوف و ترسى كه معترض در گفتارش به آن اشاره نموده است، هيچ گاه مانع از اين نبود كه

كفار و غير معتقدين به قرآن كفر و عداوت خويش را در برابر اسلام و قرآن اظهار نمايند و عقيده و انديشه خود را برملا سازند زيرا اهل كتاب در ميان مسلمانان در جزيرة العرب و نقاط ديگر از آسايش و امن و آزادى كامل برخوردار بودند و از اين جهات فرقى با مسلمانان نداشتند، مخصوصا در دوران خلافت امير مؤمنان (ع) كه بر عدل و داد استوار بوده و دوست و دشمن بر عدالت و بر فضل و علمش اعتراف داشتند.

آرى، در اين دوران ها كه آزادى كامل حكومت مى نمود و كوچك ترين ترس و بيمى وجود نداشت، اگر كسى مى توانست كتابى مانند قرآن بياورد، مسلما به مقام معارضه با قرآن مى آمد و محصول افكار خويش را ارائه مى داد.

3- اگ فرض كنيم، ترس براى مخالفين اسلام وجود داشت، اين ترس مى توانست مانع از اظهار معارضه و برملا ساختن مبارزه باشد ولى بايد ديد چه مانعى در كار بود كه اهل كتاب را حتى از معارضه و مبارزه مخفى و سرّى نيز مانع شد و نتوانستند در ميان خانه و يا در مجامع و محافل اختصاصى خويش هم به مقام مبارزه برآيند كه اگر چنين معارضه سرى عملى مى شد، خود اهل كتاب آن را حفظ نموده، بعد از برطرف شدن موانع و دوران ترس، اظهار مى نمودند به طورى كه داستان هاى خرافى كتب عهدين و ساير مطالب مذهبى خويش را حفظ نموده، منتشر ساخته اند ولى از چنين معارضه و مبارزه سرى كوچك ترين اثر و خبرى در تاريخ نيست.

4- انسان طبيعتا خواهان تنوع است و تكرار براى وى ملامت آور و خسته كننده است. اگر سخنى را- گرچه در سطح بسيار

عالى از بلاغت هم باشد- مكرر بشنود آن سخن حلاوت خويش را از دست مى دهد و تدريجا در نظر وى به صورت يك سخن عادى و معمولى درآمده، بلكه ملال آور و خسته كننده خواهد بود.

اين است كه مى بينيم: اگر انسان يك قصيده خيلى شيوا و شيرين را مكرر بشنود براى وى بيان درمسائل قرآن، ص: 139

ملال آور خواهد بود و گاهى تكرار زياد موجب انزجار و اشمئزاز او مى باشد و اگر قصيده ديگرى براى وى خوانده شود، در نظرش جالب تر و شيرين تر از قصيده اولى جلوه گر مى شود ولى آن هم بعد از تكرار، حالت قصيده اول را به خود مى گيرد و آن گاه فرق واقعى در ميان آن دو قصيده روشن مى شود.

اتفاقا اين حس تنوع طلبى و نوگرايى انسان، اختصاص به سخن ندارد بلكه در همه لذايذ:

خوردنى ها، پوشيدنى ها، شنيدنى ها و در تمام موارد، جريان و سريان دارد.

اگر قرآن معجزه نبود، همان حس تنوع طلبى بشر در آن نيز اثر مى گذاشت. در او نيز حكومت مى نمود و با مرور زمان و تكرار زياد حلاوت و شيرينى خود را از دست مى داد و ملال آور مى گرديد و در شنوندگان حالت انزجار و اشمئزاز ايجاد مى كرد.

اين خود مى توانست بهترين و آسان ترين وسيله براى معارضه با قرآن باشد ولى ما مى بينيم، قرآن مجيد هرچه بيش تر تكرار مى شود، بر حسن و طراوتش مى افزايد و هرچه بيش تر تلاوت مى گردد، روح انسان را به عوالم بالاترى اوج مى دهد، ايمان و يقين وى را بيش از بيش محكم و استوار مى سازد.

اين امتياز و مزيت كه- بر عكس تمام گفتارهاى عادى و معمولى- قرآن از آن برخوردار است، نه تنها به اعجاز قرآن لطمه نمى زند بلكه يكى ديگر

از مؤيدات و نشانه هاى اعجاز قرآن مى باشد.

5- اگر گفتار معترض را بپذيريم كه تكرار و مرور زمان، افكار را با قرآن آشنا ساخته از معارضه با آن بازداشته است، اين مطلب را تنها در باره مسلمانان مى توان گفت كه قرآن را تصديق مى نمودند و هر چه هم تكرار مى شد باز با اشتياق فراوان گوش به آن مى دادند.

و اما عرب هاى غير مسلمان كه تكرار و انس با قرآن نسبت به آنان مفهومى نداشت، چرا از مقابله با قرآن منصرف گرديدند و به مقام معارضه با آن برنيامدند؟! بيان درمسائل قرآن، ص: 140

بودن بشر از آوردن يك سوره از قرآن مستلزم اين نيست كه حتى از آوردن جمله و يا آيه اى از قرآن عاجز و ناتوان گردد زيرا آوردن يك آيه براى بشر شايد امكان پذير باشد و مسلمانان نيز محال بودن آن را ادعا ننموده اند و قرآن هم در مقام مبارزه طلبى بيان درمسائل قرآن، ص: 141

سخن از يك آيه به ميان نياورده، در مقام معارضه حد اقل آوردن يك سوره را پيشنهاد نموده است.

بنابراين، شهادت دو نفر احتمال ساختگى را از تك تك آيات قرآن بر طرف مى سازد.

3- از طرف ديگر، اخبارى كه تدوين قرآن را بر شهادت دو نفر صحابى مستند مى سازد، به حد تواتر نرسيده است و همه آن ها خبر واحد مى باشند و نمى تواند در اين گونه موارد مهم، دليل و مدركى به شمار آيد.

4- اين اخبار با گروه ديگرى از اخبار منافات دارد كه بنابر مضمون آن ها، قرآن در دوران حيات خود پيغمبر گرامى جمع آورى گرديده است نه در دوران ابو بكر چنان كه در آينده نزديك اين حقيقت را ثابت خواهيم نمود و از طرف ديگر افراد زيادى از صحابه و ياران پيامبر تمام قرآن را و افراد بيش ترى كه شماره آنان را جز خدا نمى داند، قسمتى از آن را حفظ نموده بودند. پس با اين حال و در برابر اين حافظان قرآن، تصديق دو نفر شاهد نمى تواند مفهوم صحيحى داشته باشد.

وانگهى مى توان با دليل عقل نيز كذب اين اخبار را كه مخالفين دست آويزش قرار داده اند، ثابت و روشن نمود، زيرا قرآن بزرگ ترين وسيله هدايت مسلمانان بوده، آنان را از تاريكى هاى جهل و بدبختى به روشنايى علم و سعادت رهبرى

نموده است.

روى اين اصل، مسلمانان نيز منتهاى عنايت و كمال اهميت را نسبت به قرآن مبذول داشته، شب و روز به خواندن قرآن مشغول مى شدند و حفظ آيات قرآن را در جامعه وسيله مباهات و افتخار دانسته با سوره ها و آيات آن تبرك مى جستند. در همه اين مراحل رسول خدا (ص) نيز از هيچ گونه ترغيب و تشويق خوددارى نمى فرمود.

آيا با اين شرايط براى يك فرد عاقل جاى اين احتمال باقى مى ماند كه مسلمانان در آيات قرآن شك و شبهه اى داشتند كه در اثبات آن محتاج به شهادت دو نفر داشته باشند؟! بيان درمسائل قرآن، ص: 142

آن را تأمين نمايد و نتيجه بخش گردد زيرا اگر كسى تنها بعضى از سوره هاى قرآن را بخواند، مى تواند در مدت كم و بدون زحمت و مشقت به مقاصد زياد قرآن پى ببرد و با اهداف و مفاهيم آن آشنا شود و در ضمن يك سوره مى تواند، به مبدأ و معاد متوجه شود و از تاريخ گذشتگان اطلاع حاصل نمايد و از سرگذشت آن ها عبرت بگيرد و از اخلاق نيكو و تعاليم برنامه هاى عالى بهره مند بيان درمسائل قرآن، ص: 143

شود و باز در ضمن همان يك سوره مى تواند، قسمتى از احكام و دستورات قرآن را در باره عبادات و معاملات فراگيرد.

آرى، همه اين مطالب مختلف را مى توان از يك سوره به دست آورد بدون اين كه لطمه اى بر نظم كلام وارد آيد و در تمام مراحل، تناسب در گفتار و اقتضاى حال رعايت شده و حق بيان ادا شده است.

اگر قرآن به صورت ابواب منظم بود اين همه فوايد به دست نمى آمد و اين چنين نتيجه بخش نمى گرديد و خواننده قرآن در صورتى مى توانست با اهداف و مقاصد عاليه آن آشنا گردد كه تمام قرآن را بخواند و ممكن بود كه در اين بين، مانعى پيش آيد و به خواندن تمام قرآن موفق نگردد و به نتيجه كم ترى دست يابد.

به راستى اين روش يكى از مزايا و محسنات اسلوب قرآن است كه بر قرآن، زيبايى و طراوت خاصى بخشيده است، زيرا قرآن در عين پراكنده گويى و بيان مطالب مختلف، باز از كمال ارتباط و انسجام برخوردار است و از جملات آن مانند درّ گرانبهايى كه با تناسب خاصى به رشته در آمده باشد، در كنار

هم چيده شده و با نظم اعجاب انگيزى به هم متصل و مرتبط است.

اما چه بايد كرد كه دشمنى و عداوت با اسلام كار خود را كرده، چشم اين ايراد كننده را كور و گوشش را كر ساخته، زيبايى ها را در نظر وى به صورت زشت و كمالات را به صورت عيب و نقص، جلوه گر نموده است.

علاوه بر همه اين ها، اگر قرآن تبويب و فصل بندى مى شد، يك اشكال ديگر نيز به وجود مى آمد و آن اين كه: بعضى از داستان هاى قرآن روى علل و تناسب خاصى تكرار شده و در موارد متعددى از قرآن نقل گرديده است، اگر همه آن مكررات گرچه با عبارت هاى مختلف در يك فصل جمع آورى مى شد، هدف، مزايا و تناسبات خاصى كه در تكرار اين داستان ها بود، منتفى مى شد و تكرار آن بى فايده بود. بيان درمسائل قرآن، ص: 144

طرف چاپخانه انگليسى در بولاق مصر انتشار يافته است. مؤلف آن يك آمريكايى با نام مستعار «نصر الدين ظافر» است.

(2) اين كتاب كه به قلم مؤلف (ره) در رد كتاب حسن الايجاز نوشته شده، در سال 1342 ه. ق در چاپخانه علوى نجف اشرف چاپ گرديده است.

بيان درمسائل قرآن، ص: 145

اگر معناى معارضه اين باشد، مى توان با هر كلامى معارضه نمود و اين آسان ترين راهى بود براى اعرابى كه با پيامبر (ص) معاصر بودند، ولى چون آن ها با اسلوب معارضه آشنا بودند و رموز بلاغت قرآن را درك مى كردند، اين بود كه زير بار معارضه با قرآن نرفتند و بر عجز و ناتوانى خويش اعتراف نمودند عده اى ايمان آوردند و عده ديگرى آن را به سحر و جادو نسبت داده، گفتند: إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ. «2»

گذشته از اين، چگونه مى توان اين جملات را كه آثار تكلّف و تصنّع در آن ها نمايان است با سوره فاتحه مقايسه نمود؟!

__________________________________________________

(1) سپاس خداى بخشايش گر را، پروردگار هستى ها، پادشاهى كه پاداش دهنده است. پرستش براى تو و استعانت از توست ما را به راه ايمان هدايت فرما.

(2) اين قرآن چيزى نيست جز سحرى كه تعليم داده شده است. مدثر/ 24.

بيان درمسائل قرآن، ص: 146

آيا بى اطلاعى اين نويسنده بر فنون بلاغت برايش كافى نبود كه عيوب خود را به وسيله اين ادعا بيش تر ظاهر سازد و در معرض تماشاى همگان قرار دهد؟! اينك به نقاط ضعف اين گفتار توجه شود:

1- چگونه مى توان گفت كه جمله «الحمد للرحمان» با جمله «الحمد للّه» از نظر معنى و مفهوم يكسان است، در صورتى كه كلمه «اللّه» اسم ذات مقدسى است كه جامع تمام صفات كمال مى باشد و تنها يكى از آن صفات «رحمت» است. بنابراين، انگيزه سپاس در جمله «الحمد للّه» دارا بودن خداست بر تمام صفات كمال ولى در جمله «الحمد للرحمان» انگيزه سپاس تنها در برابر رحمت خداوند بوده و از صفات ديگر او ذكرى به ميان نيامده است.

2- جمله

«ربّ الاكوان» به جاى «ربّ العالمين الرّحمن الرّحيم» بسيار ناقص و نامتناسب است و معنا و هدف هر دو آيه را از بين برده است، زيرا از اين دو آيه چنين استفاده مى شود كه جهان يكى نيست بلكه متعدد مى باشد و خداوند مالك و مربى همه آن هاست و رحمت وى نيز به طور استمرار و هميشگى و بدون انقطاع شامل تمام اين جهان ها و عوالم مى گردد.

چگونه مى توان اين معانى را از «رب الاكوان» به دست آورد؟ در صورتى كه «كون» به معناى حدوث، وقوع، برگشتن و كفالت مى باشد.

علاوه بر اين، اضافه كردن كلمه «رب» كه به معناى مالك و مربى است به «اكوان» كه معناى مصدرى دارد و به معنى «بودن» مى باشد، از نظر ادبى صحيح نيست. بلى، مى توان كلمه «خالق» را به اين كلمه اضافه نمود و «خالق الاكوان» گفت، ولى از كلمه «اكوان» نه تعدد عوالم استفاده مى گردد و نه شمول و استمرار رحمت خداوند بر اين عوالم.

3- تغيير دادن آيه «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» به جمله «الملك الدّيان» نمى تواند، معناى آيه را متضمن شود و هدف آيه را ايفا كند زيرا آيه مذكور به معناى «يگانه پادشاه و صاحب روز جزا» است، ولى جمله مذكور به معناى «پادشاه جزادهنده» مى باشد و در اين معنى بر وجود يك جهان ديگر كه جزاى اعمال در آن جا داده مى شود، كوچك ترين دلالت و اشاره اى نيست، ولى آيه شريفه علاوه بر اهدافى كه دارد، متضمن اين معنا نيز مى باشد.

و باز جمله مذكور، اين مطلب را نمى رساند كه «مالك» آن روز خداوند است و كسى ديگر كوچك ترين اختيارى ندارد و تمام مردم در آن روز در تحت فرمان

و حكومت خداى بزرگ و واحد اداره مى شوند و امر وى به تمام افراد، نافذ خواهد بود بعضى افراد به سوى بهشت و بعضى ديگر به سوى دوزخ خواهند رفت. بيان درمسائل قرآن، ص: 147

آرى، جمله «الملك الديان» هيچ يك از اين معانى را كه جمله «مالك يوم الدين» متضمن است، در بر ندارد. تنها چيزى كه مى توان از اين جمله استفاده نمود، اين است كه خداوند سلطانى است كه به اعمال انسان پاداش مى دهد و اين مطلب فوق فراوان و فاصله زياد با اهداف عاليه آيه شريفه دارد.

4- و اما آيه شريفه إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ «1» تنها تو را مى پرستيم و از تو استعانت مى جوييم.

اين نويسنده از اين آيه چنين فهميده است كه عبادت به ناچار بايد تنها براى خدا باشد و استعانت نيز بايد از خداوند بشود، لذا اين آيه علاوه بر آن حقيقت مى خواهد به افراد با ايمان تلقين نمايد كه توحيد در عبادت را آشكار سازند، حاجت و نياز خويش را بر كمك و اعانت پروردگار در همه جا، حتى در عبادت وى، اظهار نمايند.

اين آيه مى خواهد بنده مؤمن، بر اين حقيقت اعتراف كند كه او و تمام افراد مؤمن جز خداوند كسى را ستايش نمى كنند و از كسى به جز پروردگار استعانت نمى جويند و تنها او را ستايش مى كنند و از وى استعانت مى جويند.

اين معنى چگونه از گفتار اين نويسنده، به دست مى آيد و چگونه مى تواند جمله «لك العبادة و بك المستعان» اين نكات را در بر گيرد؟! 5- و اما گفتار خداوند: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ «2» مقصود از آيه اين است كه بنده، در مقام عبادت، از

پروردگارش درخواست كند كه او را به نزديك ترين و مستقيم ترين راهى كه به مقصد مى رساند، هدايت كند و او را به سوى اعمال نيك و اوصاف و عقايد صحيح رهبرى نمايد و در اين آيه تنها به درخواست هدايت به راه ايمان، قناعت نگرديده است بلكه معانى و مقاصد عاليه ديگر هم دارد، ولى جمله «اهدنا صراط الايمان» آن معانى را نمى رساند و كافى نمى باشد.

علاوه بر آن، معناى اين جمله از اين نظر نيز نارساست كه در اين جمله تنها درخواست هدايت و رهبرى به راه ايمان گرديده است، اما به اين حقيقت كه راه ايمان راه مستقيمى است و سالك آن هرگز گمراه نمى شود، اشاره اى در آن نيست.

اين نويسنده با اين جملات نارسا و دست و پا شكسته و تقليدى، خود را از معارضه با بقيه سوره مستغنى دانسته و خيال نموده است كه حاجتى به بقيه سوره نبوده است. اين خود مى تواند

__________________________________________________

(1) فاتحه/ 5. […]

(2) فاتحه/ 6.

بيان درمسائل قرآن، ص: 148

بهترين دليل و گواه گويا بر اين باشد كه وى مفهوم سوره را نفهميده و هدف آن را درك ننموده است زيرا بقيه سوره- يعنى جمله صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ، غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالِّينَ «1» دلالت مى كند بر اين كه يك راه مستقيمى وجود دارد و كسانى كه مورد انعام و بخشش خداوندى قرار گرفته اند، همان راه را پيموده اند، اين راه، همان راه پيامبران، درستكاران، شهدا و مردان نيك مى باشد و باز اين جملات دلالت دارند كه راه هاى غير مستقيم و كج و معوجى هم هست و آنان كه مورد غضب خداوندى مى باشند، آن راه ها را در پيش گرفته اند و آن

راه كسانى است كه در برابر حق، عناد و لجاجت ورزيده، آن را انكار مى كنند، به علت جهل و نادانى از راه هدايت به دور افتاده و در وادى گمراهى قدم برمى دارند. آنان راه هدايت و حقيقت را جست وجو و دنبال نكرده اند بلكه راه پدران شان را انتخاب نموده اند و از نياكان شان تقليد و تبعيت كرده اند و راهى را رفته اند كه آن راه از طرف خداوند براى آنان تعيين نگرديده است.

آرى، كسى كه اين آيه را بخواند و در آن دقت و تدبر كند، همه اين مطالب را متذكر مى شود و فكرش به اين نكات عالى و رموز اخلاقى منتقل مى شود كه بايد از مقرّبان و اولياى الهى تأسى نمود و در اعمال، اخلاق و عقايد از آنان پيروى كرد و از راه افراد متمرد و سركش كه خداوند در برابر اعمالشان بر آنان غضب نموده است، دورى جست.

خواننده عزيز! آيا مى توان از اين مطالب عالى و حقايق زنده اخلاقى و انسانى كه در لابه لاى اين جملات نهفته است، چشم پوشيد، همان طور كه اين نويسنده خيالباف پنداشته است، آن ها را بى اهميت تلقى نمود؟!

گفتار ساحر و جادوگر اعتماد مكن.

بيان درمسائل قرآن، ص: 149

2- باز توجه دارند كه اين عمل نيز از خود وى نيست بلكه از مسيلمه كذاب سرقت نموده و به نام خود قالب زده است. مسيلمه در مقام معارضه با اين سوره چنين گفته است: «انّا اعطيناك الجماهر، فصلّ لربّك و هاجر، و انّ مبغضك رجل كافر.» «1»

3- از اين ها شگفت انگيزتر اين كه: وى چنين پنداشته است كه اگر دو كلام در سجع و قافيه مشابه هم باشند، در فصاحت و بلاغت نيز يكسان و برابر خواهند بود. در صورتى كه چنين نيست بلكه اولين شرط فصاحت اين است كه در ميان جملات يك گفتار، ارتباط و تناسب وجود داشته باشد كه گفتار اين نويسنده فاقد آن است.

آرى كسى كه به وسيله مال و ثروت استعمار گرديده است كه وظيفه بيش ترى را ايفا كند، قبله و معبود وى، هدف و آرمان او همان ثروت مى باشد كه چهار نعل به سوى آن مى تازد و يگانه هدفش همان زخارف دنيوى است كه براى به دست آوردن آن كوشش نموده و آن را بر تمام هدف هاى ديگر مقدم مى دارد و «از كوزه همان تراود كه در اوست.»

4- جا دارد، از اين نويسنده سؤال شود، منظور او از كلمه «جواهر» كه با الف و لام تعريف آورده است، چيست؟

اگر منظورش جواهر معينى باشد، در اين جملات هيچ قرينه اى بر آن مقصود نيست و اگر منظورش تمام جواهرات موجود در دنيا باشد- چنان كه جمع معرف به الف و لام بر استغراق و كليت دلالت دارد- اين هم عملا يك دروغ آشكارى است زيرا تمام جواهرات موجود در دنيا به يك

نفر داده نشده است.

5- باز جاى اين سؤال باقى است كه در ميان دو جمله اولى و جمله «و لا تعتمد قول ساحر» چه ارتباط و تناسبى هست و منظور از ساحر كيست و به كدام گفتار وى نبايد اعتماد نمود؟ اگر منظورش ساحر معينى و قسمت خاصى از گفتار وى باشد، لازم بود قرينه اى ذكر كند تا اين شخص معين و گفتار خاص وى معلوم شود، ولى در اين جمله چنين قرينه اى وجود ندارد و اگر منظور وى هر گونه گفتار است كه از هر ساحرى باشد- چنان كه لفظ قول و ساحر هر دو نكره و در سياق نهى مى باشند و عموميت را مى رسانند- در اين صورت معناى اين جمله چنين خواهد بود: بر هيچ سخنى از هيچ ساحرى اعتماد مكن، ليكن اين معنى نيز درست نيست زيرا ما عقلا دليلى بر اين نداريم كه بر هيچ گفته ساحر گرچه در كارهاى معمولى و متعارف وى باشد، نبايد اعتماد نمود. و

__________________________________________________

(1) ما به تو جمعيت ها داديم، تو نيز نماز بخوان و هجرت كن و دشمن تو مرد كافر است.

بيان درمسائل قرآن، ص: 150

اگر منظور وى از آن جمله اين باشد كه به گفته هاى ساحرانه و جادوگرانه ساحر نبايد اعتماد نمود، بازهم نادرست است زيرا ساحر از نظر اين كه ساحر است، قول و گفتارى ندارد و سحرش را با كلام و سخن انجام نمى دهد، بلكه سحر و افسانه وى در ميان مردم با حيله ها، دست ها و اعمال مخصوص اوست نه با گفتارش.

6- سوره كوثر در باره كسى نازل گرديده است كه پيامبر (ص) را استهزا مى نمود و مى گفت: او ابتر و بى فرزند است،

به زودى خواهد مرد و نام وى و آيينى كه آورده است از بين خواهند رفت، چنان كه قرآن مى گويد:

أَمْ يَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ. «1»

بلكه آن ها مى گويند: او شاعرى است كه ما انتظار مرگش را مى كشيم.

در برابر اين گفتار براى دلدارى پيامبر، خداوند سوره كوثر را نازل نموده و فرمود: إِنَّا أَعْطَيْناكَ الْكَوْثَرَ «2» يعنى ما خير كثير و فراوانى را به تو بخشيده ايم.

آرى از تمام جهات خير كثير بر پيغمبر عطا گرديده است: در دنيا كه به شرافت رسالت، نبوت، هدايت مردم و زعامت مسلمانان رسيد و از كثرت ياران و پشتيبانان و پيروزى بر دشمنان برخوردار شد و همچنين نسل او به وسيله دخترش فاطمه (س) زياد شد كه تا دنيا باقى است نام او زنده خواهد ماند و در آخرت نيز بر شفاعت كبرا و مقام محمود و بر بهشت برين و بر حوض كوثرى كه تنها او و دوستانش از آن سيراب مى شوند و بر نعمت هاى زياد ديگرى نائل آمده است.

فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَ انْحَرْ «3» يعنى پس به عنوان شكر گزارى در برابر اين همه نعمت براى پروردگارت نماز بخوان و نحر كن. منظور از «نحر» قربانى شتر در منى و يا قربانى در عيد اضحى است و يا منظور بردن دست ها تا مقابل گوش ها در موقع تكبير گفتن و يا به معناى رو كردن به قبله با تمام اعضا و معتدل بودن در حال قيام است.

تمام اين معانى كه براى كلمه «نحر» گفته شده، در اين مقام مناسب است زيرا هر يك از اين معانى را كه در نظر بگيريم، يك نوع شكر گزارى در برابر آن

نعمت هاى بى حدى است كه خداوند به پيامبرش ارزانى داشته و عنايت فرموده است.

__________________________________________________

(1) طور/ 30.

(2) كوثر/ 1.

(3) كوثر/ 2.

بيان درمسائل قرآن، ص: 151

خداوند، پس از دستور سپاس گزارى در مقابل نعمت هاى فراوان، اين آيه را فرستاد إِنَّ شانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ «1»، يعنى دشمن و استهزا كننده تو ابتر و بى نسل خواهد بود نه تو. از دشمن تو هيچ اسم و رسمى باقى نخواهد ماند نه از تو! سرنوشت اين استهزا كنندگان همان گرديد كه قرآن خبر داده بود، يعنى هيچ اسم و رسم و نام نيكى از آن ها باقى نماند و در آخرت نيز در عذاب اليم و ذلت ابدى گرفتار خواهند گرديد.

اين بود خلاصه معنا و هدف اين سوره مباركه.

آيا مى توان اين سوره را با اين سطح عالى و بلاغت كامل، با آن جملات منحط و بى ربط اين نويسنده، مقايسه نمود؟! جملاتى كه گوينده آن ها خودش را به زحمت انداخته، از تركيب و اسلوب قرآن تقليد نموده و قسمتى از الفاظش را نيز از مسيلمه كذاب گرفته، بر اساس عناد و يا نادانى، آن ها را به هم بافته است تا بدان وسيله با بلاغت و اعجاز قرآن معارضه و مبارزه كند و از عظمت آن بكاهد.

__________________________________________________

(1) كوثر/ 3.

بيان درمسائل قرآن، ص: 153

اخبار معجزات پيامبر اسلام ناقلان و راويان كثير و فراوانى دارد زيرا اصحاب و ياران رسول خدا كه معجزات او را مى ديدند، هزاران بار بيش تر از بنى اسرائيل و پيروان حضرت مسيح بودند زيرا پيروان حضرت مسيح در زمان خودش خيلى كم و از تعداد انگشتان تجاوز نمى كردند و در باره نقل معجزات آن حضرت نيز به اين عده انگشت شمار مستند مى شد.

پس اگر ادعاى تواتر و نقل زياد در باره معجزات حضرت موسى و حضرت عيسى صحيح باشد، بايد نقل تواتر در باره معجزات حضرت رسول (ص) به طريق اولى و صد در صد صحيح باشد.

2- «اقتضاى افضليت»: دومين دليل بر اين كه حضرت رسول اكرم (ص) تمام معجزات انبياى گذشته را دارا بود، اين است كه پيامبر اسلام معجزات زيادى را براى انبياى گذشته اثبات نموده و ظهور اين معجزات را در دست آنان تأييد كرده است، آن گاه خود را از همه آن ها افضل و برتر شمرده، خاتم پيامبران معرفى نموده است.

مقام برترى و افضليت اقتضا مى كند كه پيامبر اسلام تمام معجزات پيامبران گذشته را به طور كامل تر داشته باشد، زيرا درست نيست كه كسى از ديگران برتر و والاتر باشد. اما در برخى از صفات از آنان كم تر و ناقص تر آيد. آيا معقول است كه مثلا كسى ادعا نمايد كه معلومات وى بيش از همه پزشكان است و در عين حال اعتراف كند كه بعضى از اين پزشكان فلان مرض را معالجه مى كنند كه من توانايى معالجه آن مرض را ندارم؟! اين سخن عقلا متناقض و نادرست است.

اين جاست كه مى بينيم كسانى كه به دروغ ادعاى پيامبرى نموده اند اصلا مسئله اعجاز را

از اصل نفى نموده و تمام معجزات پيامبران گذشته را انكار كرده اند و سخت كوشيده اند كه تمام آيات مربوط به اعجاز را تأويل و توجيه كنند تا مبادا كسى از اين پيامبران دروغين، معجزه بخواهد و عجز و ناتوانى آنان روشن و مشت شان باز گردد.

معجزاتى را كه براى آنان فرستاده مى شد، تكذيب مى نمودند و زير بار آن ها نمى رفتند.

پاسخ: اين آيه صدور معجزه را از رسول خدا به طور كلى نفى نمى كند و نمى خواهد بگويد كه:

هيچ معجزه اى به دست وى ظاهر نگرديده بلكه مفهوم آيه شريفه اين است كه پيامبر به پيشنهادات مشركان در باره معجزه جواب مثبت نداد و طبق دلخواه آنان، معجزه نياورد.

به عبارت ديگر: اين آيه تنها آن گروه از معجزات را انكار مى كند كه مشركان به هواى نفس و دلخواه خويش معجزه اى از رسول خدا درخواست مى نمودند و از اين درخواست جز ايذا و مسخره هدفى نداشتند. اين آيه تنها وقوع اين گروه از معجزات را كه آن ها را «معجزات اقتراحى» مى نامند، انكار مى كند نه همه معجزات را و ما از خود آيه براى اين مطلب شواهدى داريم:

1- واژه «آيات» جمع «آيه» به معناى علامت مى باشد كه در اين آيه مورد بحث، با «الف و لام» آمده است و در اين «الف و لام» به طور كلى سه احتمال وجود دارد:

الف و لام در كلمه «الآيات» يا «الف و لام جنسى» است، در اين صورت معناى آيه چنين خواهد بود كه خداوند هيچ معجزه و هيچ دليلى كه مى تواند، راستگويى پيامبر (ص) را ثابت كند، به پيامبر نداده است. بنابراين احتمال، فرستادن پيامبر، بيهوده و بى فايده خواهد بود، چون پيامبرى كه گواه و دليلى بر ادعاى خويش ندارد، عقلا قابل تصديق نمى باشد.

__________________________________________________

(1) اسراء/ 59.

بيان درمسائل قرآن، ص: 157

و يا «الف و لام جمعى و استغراق» است كه در اين صورت وقوع تمام آيات و معجزاتى كه مى تواند، گواه بر نبوت باشد، انكار گرديده

است، ولى اين احتمال هم مانند احتمال قبل و به همان دليل، باطل و نادرست مى باشد.

پس به ناچار بايد احتمال سوم را پذيرفت و گفت كه: «الف و لام» در كلمه الآيات «الف و لام عهدى» بوده و منظور از اين آيات كه قرآن وقوع آن ها را انكار مى كند، آيات مخصوص و معينى بوده است كه از طرف مشركين براى ايذاى پيامبر و از روى هوا و هوس درخواست مى گرديد.

2- اگر تكذيب و انكار مشركين از آوردن تمام معجزات مانع مى گرديد، در اين صورت قرآن مجيد هم كه يكى از مهم ترين معجزات پيامبر اسلام مى باشد، نازل نمى شد زيرا در صورت اطلاق و كليت جايى براى اين استثنا باقى نمى ماند. بنابراين، منظور از معجزات ممنوعه، گروهى از معجزات است، نه همه معجزات و منظور از آن گروه نيز معجزات اقتراحى و درخواست هاى بهانه جويانه مشركان است.

3- در آيه مذكور، عدم وقوع معجزه بر تكذيب ملل گذشته مستند و معلق گرديده است و اين نيز در صورتى درست خواهد بود كه براى وقوع معجزه مقتضى باشد و چيزى از آن مانع نشود. در غير اين صورت استناد و تعليق، معنى نخواهد داشت زيرا درست نيست كه مثلا: با نبودن آتش، نسوختن هيزمى را به تر بودن آن مستند سازيم و آن چه كه وقوع معجزه را اقتضا مى كند، بيش از دو چيز نخواهد بود: حكمت خدا، درخواست مردم.

اگر حكمت خدا در موردى اقتضا كند كه براى هدايت مردم در دست پيامبرش معجزه اى ظاهر نمايد، در اين صورت تكذيب ملل گذشته نمى تواند، مانع از آن شود زيرا:

اولا: خداوند براى تكذيب ديگران بر خلاف حكمت خويش رفتار نمى كند

و ثانيا: اگر تكذيب مردم مى توانست از فرستادن معجزه مانع گردد از فرستادن پيامبر نيز مانع مى گرديد.

بنابراين، مى ماند مقتضى دوم كه درخواست مردم باشد يعنى مردم بعد از ديدن آيات و معجزات و بعد از اتمام حجت، دوباره از روى هواى نفس و بدلخواه خود، درخواست معجزات مى نمودند، خداوند هم از نشان دادن چنين معجزات اقتراحى و بهانه جويانه خوددارى مى نمود.

نتيجه اين كه: آيه مذكور مربوط به معجزات ابتدايى كه پيامبران براى اثبات نبوت و هدايت مردم مى آوردند، نمى باشد بلكه مربوط به معجزات اقتراحى و پيشنهادى است كه مشركين بعد از اتمام حجت و تكذيب معجزات ابتدايى، از روى بهانه جويى درخواست مى كردند و خداوند نيز از ارائه چنين معجزاتى خوددارى مى نمود. بيان درمسائل قرآن، ص: 158

اشكالى و پاسخى: در اين جا سؤالى پيش مى آيد و آن اين كه: چگونه تكذيب ملل گذشته مى تواند مانع از به وجود آمدن معجزه در ميان اين امت شود؟! پاسخ اين كه: تكذيب معجزه درخواستى موجب نزول عذاب و از عوامل وقوع بلاست و اگر خداوند معجزه درخواستى آنان را انجام مى داد و آنان تكذيب مى كردند قهرا بر آنان عذاب فرود مى آمد. از طرف ديگر، خداوند به پيامبرش وعده حتمى داده بود كه با بودن وى در ميان امت خويش عذابى بر آنان نازل نسازد. «1» اين بود كه با درخواست آنان موافقت نشد تا موجب عذاب و بلا نگردد.

با اين توضيح: معجزه هاى ابتدايى كه بدون پيشنهاد مردم به وقوع مى پيوندد و براى اثبات پيامبرى و هدايت مردم مى باشد تكذيب اين گونه معجزات كم تر از تكذيب خود پيامبران نخواهد بود و اثر اين تكذيب همانند تكذيب خود پيامبر، جز عذاب

اخروى چيز ديگرى نخواهد بود ولى اگر يك معجزه اقتراحى و درخواستى مورد انكار قرار گيرد، از لجاجت بيش تر و شدت عناد شخص حكايت خواهد نمود و نتيجتا علاوه بر عذاب اخروى، موجب عذاب دنيوى نيز خواهد بود زيرا اگر شخصى خواهان حق بود، با ديدن اولين معجزه، پيامبر را تصديق مى نمود و همان معجزه در اثبات حقانيت پيامبر كفايت مى كرد. معناى درخواست معجزه اين است كه در صورت نشان دادن معجزه پيشنهادى، پيامبر را تصديق كند و اگر پس از آوردن همان معجزه باز پيامبر را تكذيب نمايد، در واقع او را مسخره نموده، همان معجزه را كه خودش پيشنهاد نموده بود، مورد استهزا قرار داده است و اين خود، هم موجب عذاب اخروى خواهد بود و هم عذاب دنيوى.

چون معجزات درخواستى در صورت انكار موجب عذاب دنيوى مى شد، خداوند در آخر همان آيه اين گونه معجزات را «معجزات تخويفى» و اعلام خطر ناميده است و گر نه هر معجزه اى اعلام خطر و براى ترساندن نيست، بلكه گروهى از معجزات، مانند معجزات ابتدايى، وسيله رحمت و هدايت بندگان و در جهت روشن كردن مسير آنان است.

4- ملاحظه سياق و مورد آيه نيز دليل بر اين است كه منظور از معجزات ممنوعه، مطلق معجزات نيست، بلكه همان معجزات اقتراحى و درخواستى است كه به جهت عذاب و ترساندن مردم انجام مى پذيرفت زيرا:

اولا: آيه قبلى مربوط به عذاب و هلاكت است، آن جا كه مى گويد:

__________________________________________________

(1) وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ انفال/ 33.

بيان درمسائل قرآن، ص: 159

وَ إِنْ مِنْ قَرْيَةٍ إِلَّا نَحْنُ مُهْلِكُوها قَبْلَ يَوْمِ الْقِيامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوها عَذاباً شَدِيداً كانَ ذلِكَ

فِي الْكِتابِ مَسْطُوراً «1» و هيچ شهر و آبادى نيست، مگر اين كه آن را پيش از روز قيامت هلاك مى كنيم [يا اگر گناهكارند] به عذاب شديدى گرفتارشان خواهيم ساخت. اين در كتاب الهى (لوح محفوظ) ثبت است.

ثانيا: در خود آيه مورد بحث نيز از معجزه قوم ثمود كه پس از آن، عذاب و بلا بر آنان نازل گرديده، اسمى به ميان آمده است.

ثالثا: اين معجزات در ذيل همان آيه و نشانه هاى خطر و ترس ناميده شده، آيه با جمله وَ ما نُرْسِلُ بِالْآياتِ إِلَّا تَخْوِيفاً «2» پايان پذيرفته است.

از مجموع اين قراين چنين استفاده مى شود كه: منظور آيه شريفه از آيات و معجزات ممنوعه همان معجزات اقتراحى و پيشنهادى است كه انكار آن ها مستلزم نزول عذاب مى باشد.

5- آيات ديگر قرآن هم، گواه بر اين است كه منظور آيه شريفه از معجزات ممنوعه و غير عملى معجزات «اقتراحى و بهانه جويى» مى باشد، نه همه معجزات، چنان كه بررسى و دقت در آيات قرآن مجيد اين حقيقت را به روشنى ثابت مى كند كه مشركين براى خويش عذاب مى طلبيدند و يا معجزاتى را پيشنهاد مى نمودند كه در اثر تكذيب آن معجزات، بر امت هاى گذشته عذاب نازل گرديده است.

به طور كلى در اين مورد سه گروه آيه فرود آمده است: آيات درخواست عذاب، آيات درخواست معجزات اقتراحى و تكذيب آن ها، آيات نزول عذاب بعد از تكذيب معجزات درخواستى كه ذيلا به توضيح اين سه گروه آيات مى پردازيم:

اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ. «3»

__________________________________________________

(1) اسراء/ 58.

(2) ما اين معجزات را نمى فرستيم مگر براى ترساندن، اسراء/ 58.

(3) انفال/ 32، 33.

بيان درمسائل قرآن، ص: 160

آن گاه كه مشركين گفتند: پروردگارا! اگر اين قرآن حق است و از طرف توست بارانى از سنگ از آسمان براى ما فرود آر و يا عذاب دردناكى بر ما بفرست، ولى [اى پيامبر!] تا تو در ميان آن ها هستى، خداوند آن ها را عذاب نخواهد كرد و [نيز] تا استغفار مى كنند، خدا عذابشان نمى كند.

قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَتاكُمْ عَذابُهُ بَياتاً أَوْ نَهاراً ما ذا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ. «1»

به آنان بگو! اگر عذاب او شب هنگام يا در روز بر شما فرود آيد آيا مى توانيد آن را از خود دفع كنيد؟ پس مجرمان براى چه عجله مى كنند؟! وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلى أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ لَيَقُولُنَّ ما يَحْبِسُهُ. «2»

و اگر مجازات را تا زمان محدودى از آنان به تأخير اندازيم، [از روى استهزا] مى گويند: چه چيز مانع آن شده است؟! وَ يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذابِ وَ لَوْ لا أَجَلٌ مُسَمًّى لَجاءَهُمُ الْعَذابُ وَ لَيَأْتِيَنَّهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ. «3»

آنان با شتاب، از تو عذاب را مى طلبند و اگر موعد مقرّرى تعيين نشده بود، عذاب [الهى] به سراغ آنان مى آمد و سر انجام اين عذاب به طور ناگهانى بر آنان نازل خواهد شد، در حالى كه نمى دانند [و غافل اند].

كه همانند چيزى كه به پيامبران خدا داده شده است، به ما هم داده شود. خداوند آگاه است كه رسالت خويش را در كجا قرار دهد، به زودى كسانى كه مرتكب گناه شده اند، گرفتار حقارت در پيشگاه خدا و عذاب شديد در مقابل مكر و فريب شان مى شوند.

__________________________________________________

(1) يونس/ 50. […]

(2) هود/ 8.

(3) عنكبوت/ 53.

(4) انعام/ 124.

بيان درمسائل قرآن، ص: 161

فَلْيَأْتِنا بِآيَةٍ كَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ. «1»

بايد براى ما معجزه اى مانند آن كه براى پيشينيان آمده بود، بياورد! فَلَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا لَوْ لا أُوتِيَ مِثْلَ ما أُوتِيَ مُوسى أَ وَ لَمْ يَكْفُرُوا بِما أُوتِيَ مُوسى مِنْ قَبْلُ قالُوا سِحْرانِ تَظاهَرا وَ قالُوا إِنَّا بِكُلٍّ كافِرُونَ. «2»

آن گاه كه حق از سوى ما بر آنان آمد، گفتند: چرا همانند آن چه به موسى داده شده بود، به ما داده نشده است؟ مگر آنان آن چه را كه قبلا به موسى داده شد، انكار نورزيدند و گفتند: اين دو [عصا و يد بيضا] سحرى هستند ظاهر و ما همه آن ها را منكريم.

از اتمام حجت از روى عناد و لجاجت اين معجزات را از پيامبران شان درخواست مى نمودند و به هيچ وجه در فكر حقيقت جويى و واقع بينى نبودند.

اين گونه معجزات درخواستى است كه آيه مورد بحث از عدم وقوع آن ها اطلاع مى دهد، نه هر معجزه و حتى معجزات ابتدايى كه براى هدايت مردم به وقوع مى پيوندد.

ما بر اين معنى كه از آيه استفاده نموديم، علاوه بر آن چه كه گفته شد، شواهد و دلايل ديگرى نيز از قرآن در دست داريم و در تفسير آيه مورد بحث رواياتى نيز از طريق شيعه و اهل سنت وارد

__________________________________________________

(1) انبياء/ 5.

(2) قصص/ 48.

(3) نحل/ 26.

(4) زمر/ 25.

بيان درمسائل قرآن، ص: 162

گرديده است كه همان معنا را تأييد مى كند اينك به عنوان نمونه رواياتى چند در اين جا مى آوريم:

1- امام باقر (ع) مى فرمايد: عده اى از رسول خدا (ص) درخواست معجزه نمودند، جبرئيل نازل شد و گفت: خداوند مى فرمايد: مانعى از فرستادن معجزات درخواستى آنان نيست جز تكذيب پيشينيان و اگر براى قريش معجزه درخواستى آنان را بفرستيم و ايمان نياورند، مانند پيشينيان عذابى بر آنان فرود خواهد آمد، اين است كه ما در فرستادن اين گونه معجزات تأخير مى كنيم. «1»

2- از ابن عباس نقل شده است: كه اهل مكه از رسول خدا (ص) درخواست نمودند كه كوه «صفا» را براى آنان طلا كند و كوه هاى اطراف مكه را از ميان بردارد تا هموار گردد و آنان بتوانند، در جايگاه كوه ها كشاورزى كنند. در اين موقع، وحى آسمانى بر پيامبر فرود آمد كه اگر بخواهى درخواست آنان را به تأخير مى اندازم تا شايد كه افراد با ايمانى از ميان شان برخيزد و

اگر بخواهى درخواست آنان را اجابت مى كنم، ولى اگر انكار ورزند به مانند پيشينيان هلاكشان خواهم نمود.

رسول خدا (ص) عرضه داشت: خداوندا! با آنان مدارا كن و به آنان مهلت بده! آن گاه اين آيه نازل گرديد كه «از فرستادن معجزات مانعى نيست جز اين كه گذشتگان معجزات پيامبران شان را انكار ورزيدند و عذاب بر آنان فرود آمد.» «2»

در اين مورد روايات ديگرى هست كه بايد به كتب تفسير و حديث مراجعه شود.

__________________________________________________

(1) تفسير برهان، 1/ 607.

(2) تفسير طبرى، 15/ 74.

بيان درمسائل قرآن، ص: 163

ما از آسمان بياورى كه آن را بخوانيم. بگو منزه است پروردگار من! [از اين سخنان ناروا] مگر من چيزى هستم جز بشرى فرستاده خدا؟! مى گويند: از اين آيات روى هم رفته چنين استفاده مى شود كه مشركان از رسول خدا (ص) معجزه هايى درخواست نمودند ولى او از آوردن آن ها امتناع ورزيد و از انجام چنين عملى اظهار عجز و ناتوانى نمود و گفت كه من بشرى بيش نيستم:

__________________________________________________

(1) اسراء/ 90- 93.

بيان درمسائل قرآن، ص: 164

«قُلْ سُبْحانَ رَبِّي هَلْ كُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا» و بشر هم از انجام اين گونه اعمال عاجز و ناتوان است. از اين جا روشن مى شود كه پيامبر اسلام جز قرآن معجزه ديگرى نداشته است.

پاسخ: اين گفتار پاسخ هاى مختلفى دارد كه اينك به قسمتى از آن ها اشاره مى گردد:

1- معجزاتى كه در اين آيه نام برده شده، مورد تقاضاى مشركين بوده و از نسخ همان معجزات اقتراحى است كه مشركين در مقام عناد و لجاجت بعد از اتمام حجت و روشن شدن حق، اين معجزات را از پيامبر درخواست نموده اند و وضع معجزات اقتراحى هم در ذيل آيه قبلى توضيح داده شد.

بنابراين، اين آيه نيز مانند آيه قبلى مربوط به آيات و معجزات اقتراحى است كه مشركين در مقام لجاجت و بهانه جويى از پيامبران شان درخواست مى كردند، نه از قبيل معجزات ابتدايى است كه پيامبران در مقام اثبات نبوتشان و ارشاد مردم مى آوردند زيرا:

اولا: آنان تصديق پيامبر را بر يكى از امور نامبرده پيشنهادى خودشان موقوف مى ساختند و اگر واقعا در مقام عناد با حق نبودند، لازم بود به هر معجزه اى كه دليل بر صدق پيامبر باشد، اكتفا نمايند و با

همان معجزه او را تصديق كنند و در اين امر، معجزات پيشنهادى، خصوصيت و امتيازى نسبت به ساير معجزات ندارد.

ثانيا: آنان مى گفتند: بايد به آسمان پرواز كنى، باز با اين حال به تو ايمان نمى آوريم مگر اين كه در تأييد خود كتابى از آسمان و نامه اى از خدا براى ما فرود آورى تا ما آن را بخوانيم.

اگر واقعا آنان پى حق مى گشتند، عناد و لجاجت نمى ورزيدند، اين قيد و شرط و درخواست نامه آسمانى و بهانه جويى هاى مختلف ديگر براى چه بود؟! آيا تنها، پرواز نمودن به فضا نمى تواند معجزه باشد و در اثبات صدق نبوت او كفايت كند؟! آيا اين پيشنهادهاى پوچ و بى مزه كه بر پايه هواى نفس استوار است، دليل روشن بر عناد و تمرد آنان در برابر حق نمى باشد؟! 2- دومين پاسخ اين است كه: رسول خدا (ص) در اين آيه از آوردن معجزه اظهار عجز و ناتوانى ننموده است بلكه مى خواست با جمله «سبحان ربّى» اين مطلب را برساند كه خداوند پاك و منزه از عجز و ناتوانى است و بر هر امرى كه عقلا ممكن باشد، قادر و تواناست، ولى وى برتر از آن است كه ديده شود و يا همچون جسمى در برابر انسان قرار گيرد و بزرگ تر از اين است كه در برابر درخواست ها و پيشنهادهاى واهى بشر، تسليم و بر انجام آن مجبور شود و پيامبر نيز بشرى بيش نيست و محكوم امر پروردگار و منتظر فرمان اوست و تمام كارها مربوط به خداى يكتا و در دست بيان درمسائل قرآن، ص: 165

اوست. آن چه را كه بخواهد، انجام مى دهد و هر چه را كه اراده كند،

با دست پيامبرش اجرا مى نمايد.

3- پاسخ ديگر اين كه: درخواست هايى كه مشركين از رسول خدا (ص) مى نمودند و آيه مذكور نيز آن ها را بازگو مى كند، قسمتى از آن ها محال و غير قابل عمل و قسمت ديگر نيز گرچه محال نيست ولى نمى تواند دليل بر صدق نبوت و شاهد پيامبرى باشد، بنابراين اگر معجزات درخواستى و اقتراحى هم واجب العمل باشد، باز هم اين گونه پيشنهاد قابل جواب نبوده است.

توضيح اين كه: آن چه از طرف مشركين پيشنهاد مى گرديد، طبق مفهوم گواهى اين آيه شريفه شش موضوع بوده است كه وقوع سه مورد از آن ها عقلا محال و غير قابل امكان است و سه مورد ديگر گرچه محال نيست ولى آن ها نيز نمى تواند دليل بر صدق مدعى نبوت باشد:

1- فرود آمدن آسمان ها: قطعه قطعه شدن كرات بالا و فرود آمدن آن ها بر كره زمين، عملى است غير قابل امكان زيرا اين كار مستلزم درهم ريختن كره زمين و نابودى مردم دنياست و اين جريان هنگامى به وقوع خواهد پيوست كه عمر جهان به پايان برسد و رسول خدا (ص) هم از اين حقيقت خبر داده و جمله «كما زعمت» (همان طور كه مى پندارى) اشاره به همان است و قرآن مجيد نيز در چند مورد از اين جريان اطلاع مى دهد و مى فرمايد:

إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ. «1»

در آن هنگام كه آسمان (كرات آسمانى) شكافته شود.

إِذَا السَّماءُ انْفَطَرَتْ. «2»

آن گاه كه آسمان درهم بريزد.

إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَيْهِمْ كِسَفاً مِنَ السَّماءِ. «3»

اگر بخواهيم، آنان را [با يك زمين لرزه] در زمين فرو مى بريم يا قطعه هايى از سنگ هاى آسمان را بر سرشان فرو مى ريزيم.

محال بودن اين

كار به اين جهت است كه وقوع آن پيش از وقت معين بر خلاف اقتضاى حكمت الهى است زيرا مشيت پروردگار بر اين تعلق گرفته است كه مردم را در اين عالم نگه دارد و آنان را

__________________________________________________

(1) انشقاق/ 1.

(2) انفطار/ 1.

(3) سباء/ 9.

بيان درمسائل قرآن، ص: 166

به سوى تكامل راهنمايى كند و براى شخص حكيم محال است كه كارى بر خلاف مقتضاى حكمتش انجام دهد.

2- آوردن خدا: آنان مى گفتند كه خدا را بياور تا در برابر ما قرار گيرد و ما او را از نزديك ببينيم تا به او ايمان آوريم. اين عملى است محال و هرگز امكان پذير نيست زيرا چشم ها از درك او عاجز است و خداوند قابل رؤيت نيست، چون اگر خداوند ديده شود، بايد محدود به يك نقطه معين و داراى رنگ و شكل خاصى باشد كه همه آن ها در باره خداوند محال و غير ممكن است.

3- آوردن نامه از خدا: اين هم عملى است محال به علت اين كه: منظور آنان از نامه، نامه اى نبود كه خلق و ايجاد گردد بلكه نامه اى مى خواستند كه خداوند با دست خود آن را نوشته باشد زيرا اين گونه نامه است كه به نظر آنان، به آسمان رفتن و به پيش خدا رسيدن و دستخط او را گرفتن، لازم داشت و گر نه خلق كردن نامه به آسمان رفتن نياز نداشت.

و جاى شك نيست كه اين پيشنهاد، محال و غير معقول مى باشد زيرا خداوند به مانند انسان، داراى اعضا نيست كه قلم به دست بگيرد و نامه اى بنويسد.

«تَعالى عَمَّا يَقُولُونَ عُلُوًّا كَبِيراً».

و اما پيشنهادهاى سه گانه ممكن ولى غير عقلانى آنان عبارت اند از:

1- چشمه زدن

و قنات جارى ساختن.

2- مالك بودن باغى پر درخت و داراى نهرها و قنات ها.

3- داشتن خانه اى از طلا.

اين پيشنهادها گرچه براى پيامبر ممكن بود، ولى اين ها موضوعاتى است كه ارتباطى به ادعاى نبوت ندارد و چه بسا ممكن است، افرادى آن ها را داشته باشند ولى با اين حال نه تنها پيامبر نيستند بلكه به خدا هم ايمان ندارند، پس در صورتى كه اين امور هيچ ارتباطى با ادعاى نبوت نداشته است و نمى تواند دليل بر صدق مدعاى پيامبر باشد، انجام دادن آن ها براى اثبات پيامبرى، كار لغو و بيهوده اى بيش نيست و كار لغو هم از پيامبر كه كارهايش طبق موازين و حكمت است، سر نمى زند.

ممكن است كسى تصور كند كه اين امور سه گانه، در صورتى نمى تواند دليل بر صدق نبوت باشد كه از راه هاى متعارف و معمولى به دست بيايد ولى اگر همان امور، از مجراى غير طبيعى و به صورت غير عادى به دست كسى برسد، در اين صورت، معجزه محسوب مى شود و مى تواند شاهد صدق پيامبرى باشد. بيان درمسائل قرآن، ص: 167

اين تصور نيز مردود و باطل است زيرا درست است كه اگر اين امور از مجراى غير طبيعى به دست آيد، مى تواند دليل بر صدق مدعى نبوت گردد ولى خواسته مشركين آن نبود، بلكه آنان چنين مى پنداشتند كه پيامبر بايد از راه عادى نه از راه غير طبيعى داراى ثروت و امكانات مالى فوق العاده باشد و مقام نبوت نبايد به افراد فقير و بى چيز محول گردد.

قرآن مجيد تصور آنان را در اين مورد چنين بيان مى كند:

وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ «1»

مشركان گفتند: چرا اين قرآن بر يك مرد بزرگ (ثروتمند) كه از دو شهر مكه يا طائف باشد، نازل نگرديد.

روى اين عقيده و تصوّر واهى بود كه از پيامبر گرامى درخواست مى نمودند كه داراى ثروت و مكنت بوده و امتيازات مالى بر ديگران داشته باشد.

شاهد ديگر بر گفتار ما اين است كه آن ها خواسته خود را مقيد مى ساختند كه بايد پيامبر فقط داراى باغ و خانه طلايى باشد و معجزات ديگر را قبول نمى كردند و اگر هدف آنان اين بود كه اين امور به صورت اعجاز و به طور غير طبيعى انجام گيرد و شاهد بر نبوت وى گردد، در اين صورت اين شرط بندى ها و سخت گيرى ها و شرايط دور و دراز مفهومى نداشت زيرا ايجاد يك حبه انگور و يا يك مثقال طلا در معجزه بودن كفايت مى كند و همان امر غير طبيعى مى تواند دليلى بر صدق نبوت باشد و نيازى به ايجاد باغ و خانه طلايى نبود.

__________________________________________________

(1) زخرف/ 31. […]

بيان درمسائل قرآن، ص: 168

كه معجزه در امكان و اختيار من نيست بلكه مختص به خداوند است. از اين جواب چنين بر مى آيد كه پيامبر اسلام (ص) به جز قرآن معجزه ديگرى نداشته است.

البته در همين مضمون آيات ديگرى نيز هست كه از نظر معنى نزديك و مشابه هم مى باشند، مانند:

وَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ. «2»

__________________________________________________

(1) يونس/ 20.

(2) رعد/ 7.

بيان درمسائل قرآن، ص: 169

كافران مى گويند: چرا بر وى آيه و معجزه اى از پروردگارش نازل نگرديده است ولى تو فقط بيم دهنده اى و براى هر گروهى هدايت كننده اى است. [و آن ها همه بهانه است، نه براى جست وجوى حقيقت].

وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلى أَنْ يُنَزِّلَ آيَةً وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ. «1»

و گفتند: چرا از سوى پروردگارش معجزه اى بر او نازل نمى گردد. بگو: خداوند قادر است كه معجزه اى بفرستند ولى اكثر آنان نمى دانند.

به اين استدلال نيز مى توان دو گونه پاسخ داد:

پاسخ اول: معجزاتى كه اين آيات، آن ها را نفى مى كنند همه معجزات نيست بلكه منظور از آن ها تنها معجزات اقتراحى و درخواستى مى باشد كه در آيات گذشته توضيح داده شد و آن اين كه مشركين نمى خواستند كه پيامبر هر معجزه اى را كه دليل بر صدق وى و شاهد بر نبوتش باشد، بياورد بلكه پيشنهاد آنان اين بود كه پيامبر بايد معجزه هاى مخصوصى را كه از ناحيه آنان در مقام عناد و لجاجت و يا تمسخر پيشنهاد مى گرديد، بياورد.

قرآن كريم در موارد متعددى اين حقيقت را به صراحت بيان نموده است كه هدف مشركين را از معجزه اى كه مى خواستند،

روشن ساخته است، قسمتى از اين آيات را قبلا آورده ايم و آيات ديگرى را نيز براى تأييد بيش تر در اين جا مى آوريم:

وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ. «2»

و گفتند: چرا بر وى فرشته نازل نشده است.

وَ قالُوا يا أَيُّهَا الَّذِي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ. لَوْ ما تَأْتِينا بِالْمَلائِكَةِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ. «3»

و گفتند: اى كسى كه ذكر (قرآن) بر او نازل شده، راستى تو ديوانه اى، اگر راست مى گويى چرا فرشتگان را بر ما فرود نمى آورى؟! وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعامَ وَ يَمْشِي فِي الْأَسْواقِ لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ

__________________________________________________

(1) انعام/ 37.

(2) انعام/ 8.

(3) حجر/ 6، 7.

بيان درمسائل قرآن، ص: 170

نَذِيراً. أَوْ يُلْقى إِلَيْهِ كَنْزٌ أَوْ تَكُونُ لَهُ جَنَّةٌ يَأْكُلُ مِنْها وَ قالَ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً «1» و گفتند: اين چگونه پيامبرى است كه غذا مى خورد و در بازارها راه مى رود؟! [نه سنت فرشتگان را دارد، نه روش شاهان را] چرا فرشته اى بر او نازل نشده است كه به همراه وى مردم را انذار كند [و گواه صدق دعوى او باشد] يا گنجى [از آسمان] براى او فرستاده شود يا باغى داشته باشد كه از ميوه آن بخورد [و امرار معاش كند] و ستمگران گفتند: شما تنها از مردى مجنون پيروى مى كنيد.

از اين آيات چنين بر مى آيد كه مشركين معجزه هاى مخصوصى را از پيامبر درخواست مى نمودند كه هيچ گونه پايه صحيح و عقلانى نداشت و در صفحات گذشته نيز اين مطلب روشن گرديد كه لازم نيست پيامبر در برابر اين گونه پيشنهادها تسليم گردد و به معجزات اقتراحى كه از روى عناد و لجاجت درخواست

مى شد جواب مثبت دهد. دليل اين كه مشركين به دلخواه خويش و از روى عناد و انكار از پيامبر معجزه مى خواستند نه براى روشن شدن حق، اين است كه اگر آنان هر معجزه اى را كه مى توانست گواه بر صدق نبوت باشد مى پذيرفتند، پيامبر جواب منفى به آنان نمى داد بلكه حد اقل قرآن را به عنوان معجزه، به آن ها ارائه مى داد و آنان را به مبارزه مى طلبيد و براى آنان اتمام حجت مى كرد، به رخ آنان مى كشيد و همان معجزه را به آنان گوشزد مى نمود.

خلاصه: به طور كلى آن چه از اين آيات كه ظاهرا نفى معجزات مى كنند، به دست مى آيد، اين است كه:

1- تحدى و مبارزه طلبى پيامبر براى عموم افراد بشر از ميان معجزاتش، تنها به وسيله قرآن انجام يافته است و همان طور كه در صفحات گذشته گفتيم جز اين هم نمى تواند باشد زيرا نبوت جاودانى و جهانى، معجزه جاودانى و جهانى مى خواهد و چنين اعجاز منحصر به قرآن است و ساير معجزات، جاودانى و جهانى نيست.

2- آوردن معجزه در اختيار پيامبر نيست، بلكه او فقط سمت رسالت دارد و در تمام امور- از جمله در مسئله اعجاز- تابع اذن و فرمان خداوند است، حتى پيشنهاد و درخواست مردم نيز در آوردن معجزه تأثيرى ندارد.

اين مطلب اختصاص به رسول اكرم ندارد بلكه تمام پيامبران چنين بوده اند و بدون اذن خداوند

__________________________________________________

(1) فرقان/ 7، 8.

بيان درمسائل قرآن، ص: 171

نمى توانستند معجزه اى بياورند چنان كه خداوند در اين باره مى فرمايد:

وَ ما كانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتابٌ. «1»

و هيچ پيامبرى نمى تواند [از پيش خود] معجزه اى بياورد، مگر به فرمان خدا

براى هر زمانى كتابى است و براى هر كارى موعدى مقرر.

وَ ما كانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِيَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْمُبْطِلُونَ. «2»

و هيچ پيامبرى حق نداشت، معجزه اى جز به فرمان خدا بياورد و هنگامى كه فرمان خداوند [براى مجازات آنان] صادر شود، به حق داورى خواهد شد و آن جا اهل باطل زيان خواهند كرد.

پاسخ دوم: بر اين كه آياتى در قرآن معجزه را نفى مى كند، اين است كه: در خود قرآن آيات ديگرى هست كه براى پيامبر اسلام علاوه بر قرآن معجزات ديگرى نيز ثابت مى كند، مانند:

اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ وَ إِنْ يَرَوْا آيَةً يُعْرِضُوا وَ يَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ. «3»

قيامت نزديك شد و ماه از هم شكافت و هر گاه معجزه اى ببينند، روى گردانده و مى گويند:

اين سحرى است مستمر و پيوسته.

وَ إِذا جاءَتْهُمْ آيَةٌ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتى مِثْلَ ما أُوتِيَ رُسُلُ اللَّهِ. «4»

هر وقت معجزه اى بر آنان فرود مى آيد، مى گويند: ما هرگز ايمان نمى آوريم تا اين كه بر ما نيز معجزاتى به مانند معجزات پيامبران داده شود.

منظور از واژه «آيه» كه در اين آيات به كار رفته، آيات تكوينى و معجزات مى باشد نه آيه قرآنى زيرا اگر منظور آيه قرآنى بود، در مورد آن، كلمه «شنيدن» به كار مى رفت، در صورتى كه در آيه اولى به شكافتن ماه تصريح شده است و پشت سر آن در آيه دومى نيز كلمه «ديدن» به كار رفته و در آيه سومى هم كلمه «آمدن» آمده است و همه اين ها با معجزه و آيه تكوينى سازش دارد نه با آيه قرآنى.

بنابراين، از اين آيات

چنين استفاده مى شود كه پيامبر اسلام علاوه بر قرآن، معجزات ديگرى

__________________________________________________

(1) رعد/ 38.

(2) مؤمن/ 78.

(3) قمر/ 1، 2.

(4) انعام/ 124.

بيان درمسائل قرآن، ص: 172

نيز داشته است، بلكه از جمله «سحر مستمرّ» چنين بر مى آيد كه معجزات پيامبر (ص) به طور مكرر و به صورت مستمر ارائه مى شده است.

با در نظر گرفتن مضمون اين گروه آيات كه به وجود معجزات دلالت دارند بايد آيات گروه اول را كه فرضا به نفى معجزات دلالت دارند به يك معناى ديگر حمل و ميان اين دو گروه آيات را جمع كنيم و جمع بين اين دو گروه آيات به اين است كه:

آياتى كه بر نفى معجزات دلالت دارند، مربوط به يك دوران مى باشند كه در آن دوران خاص از پيامبر معجزه صادر نمى شد و صدور معجزه موقتا متوقف بود و آياتى هم كه از وقوع معجزه سخن مى گويند، مربوط به دوران بعد از توقف است كه پس از سپرى شدن دوران توقف صدور معجزه نازل گرديده و از آغاز صدور مجدد معجزه، اطلاع داده است. بيان درمسائل قرآن، ص: 173

و از بدى بازشان مى دارد.

وَ إِذْ قالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يا بَنِي إِسْرائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ. «2»

و [به ياد آريد] هنگامى را كه عيسى بن مريم گفت: اى بنى اسرائيل! من فرستاده خدا هستم به سوى شما و تصديق كننده كتابى كه پيش از من بوده يعنى تورات و بشارت دهنده از پيامبرى كه بعد از من مى آيد و نام او احمد است.

علاوه بر اين آيات، در تاريخ نيز آمده است كه در عصر پيامبر اسلام و پس از وى گروهى از يهوديان و مسيحيان نبوت وى را پذيرفتند و به اسلام گرويدند.

__________________________________________________

(1) اعراف/ 157.

(2) صف/ 6.

بيان درمسائل قرآن، ص: 174

اين گرايش به دين اسلام ثابت مى كند كه در زمان اسلام آن بشارت و مژده حتما در تورات و انجيل بوده است زيرا اگر در آن زمان اين مژده در آن دو كتاب نبود مى توانست بهترين دليل و مدرك در دست يهوديان و مسيحيان باشد بر كذب رسول خدا (ص) كه مى گفت: اسم من در تورات و انجيل است و مى توانستند در تكذيب و انكار رسول خدا به بهترين وجهى از اين حربه كارى بهره بردارى كنند و دروغ وى را برملا ساخته و رسالت و اساس دعوت او را زير سؤال و ترديد ببرند نه اين كه دعوت وى را پذيرفته و به او ايمان بياورند و همان تكذيب ننمودن اين مژده و ايمان آوردن شان به پيامبر اسلام گواه گويا و شاهد زنده اى است بر اين كه مژده و بشارت نبوت آن حضرت در توراتى كه آن روز در دسترس

آنان بود، حتما وجود داشته است.

بنابراين، ايمان آوردن به موسى و عيسى مستلزم اين است كه به حضرت محمد (ص) پيامبر بزرگوار اسلام نيز بدون اين كه احتياج و نيازى به معجزه باشد، ايمان بياورند.

آرى، كسانى كه به حضرت عيسى و موسى ايمان نياورده و كتاب آن ها را تصديق ننموده اند، در تصديق نبوت پيامبر اسلام احتياج به وجود معجزه خواهند داشت. ولى از دلايل گذشته كاملا روشن گرديد كه پيامبر اسلام همه گونه معجزه و گواه صدق را دارا بود زيرا از يك طرف قرآن مجيد معجزه جاودان و دليل بر صدق ادعاى وى مى باشد و از طرف ديگر ساير معجزات پيامبر اسلام كه به حد وافر و به طور تواتر و يقين آور نقل گرديده است، بهتر از معجزات پيامبران گذشته مى تواند انسان را به سوى حقيقت رهنمون سازد زيرا در نقل معجزات پيامبر اسلام فاصله زمانى كم بوده، ولى در معجزات ساير پيامبران اين فاصله زياد است. بيان درمسائل قرآن، ص: 175

به پيامبرش معجزه دهد و نه بر پيامبر لازم است كه شاهد و گواه بياورد و هر چه مردم به دلخواه خود درخواست معجزه كردند، جواب مثبت دهد.

4- معجزه اى كه در صورت انكار و تكذيب، موجب هلاكت و عذاب خواهد شد، براى امت اسلامى داده نشده گرچه مشركين چنين معجزات را درخواست كرده اند.

5- تنها معجزه اى كه جنبه جاودانى داشته، پيامبر اسلام تا روز قيامت با همان معجزه تحدى نموده و همه جهانيان را به مبارزه دعوت كرده است، همان قرآن مجيد است كه از سوى بيان درمسائل قرآن، ص: 176

خداى بزرگ فرود آمده است.

6- علاوه بر معجزاتى كه با تواتر ثابت شده و نبوت پيامبر اسلام را به ثبوت مى رساند، در تورات و انجيل نيز از ظهور وى به وضوح خبر داده شده است.

7- معجزات پيامبر اسلام گرچه فراوان هستند ولى همه آن ها جز قرآن اختصاص به زمان خود پيامبر داشته، هيچ يك جاودانى نبوده است و اين گونه معجزات با معجزات پيامبران گذشته، در جاودانى نبودن يكسان و برابرند. بيان درمسائل قرآن، ص: 177

درمسائل قرآن، ص: 179

بوده، پاره ديگر هم به صورت «خبر واحد» از پيامبر اسلام نقل شده است نه به طور تواتر و اين نظريه را عده اى از محققين و دانشمندان اهل سنت نيز پذيرفته اند. به نظر ما اين عقيده در ميان علما مشهورتر از نظريه هاى ديگر است در توضيح آن، نخست دو موضوع را بيان مى كنيم:

موضوع اول: تمام مسلمانان با وجود اختلافات زياد فكرى و عقيدتى، در اين مطلب اتفاق نظر دارند كه راه ثابت شدن قرآن منحصر به تواتر است و قرآن مجيد تنها از راه تواتر و نقل هاى فراوان و يقين آور ثابت شده است و راه دومى هم ندارد.

عده زيادى از دانشمندان شيعه و سنى بر اين مطلب چنين استدلال كرده اند: با توجه به اين كه قران اساس اسلام و معجزه آسمانى براى گواه نبوت است، بدين جهت از اهميت فوق العاده اى برخوردار است، به طور طبيعى علل و انگيزه ها براى نقل آن، در ميان مسلمانان زياد بوده است. هر خبر كه از چنين اهميت فوق العاده اى برخوردار باشد، علل و دواعى بر نقل آن زياد باشد، طبيعتا فراوان نقل مى شود و به حد تواتر مى رسد و نقل كنندگان آن بيش تر خواهد بود.

بنابراين هر سخنى كه به طور تواتر نقل نشود بلكه به صورت «خبر واحد» باشد معلوم است كه آن سخن جنبه قرآنى نداشته، از اهميت برخوردار نبوده است و اين است كه از قرآن محسوب نمى شود.

سيوطى مى گويد: قاضى ابو بكر در انتصار چنين آورده است كه گروهى از دانشمندان فقه و كلام معتقدند كه اگر آيه اى با خبر واحد نقل گردد، در حكم قرآن خواهد بود، گرچه به يقين نتوان

آن را جزء قرآن دانست.

ولى به دليلى كه گفته شد، بطلان اين نظريه واضح و روشن است زيرا اگر موضوعى با كثرت دواعى و انگيزه هاى نقل، به صورت خبر واحد نقل شود، دليل بر كذب و دروغ بودن آن خواهد بود، چون اگر صحت داشت، با آن همه علل و موجبات نقل، به طور فراوان و تواتر نقل مى شد.

مثلا اگر تنها يك يا دو نفر ورود سلطانى را به شهرى خبر دهند در صورتى كه ورود سلطان به آن شهر چيزى نيست كه براى مردم مخفى بماند، اگر غير از آن دو نفر اين خبر را نقل نكند، شنونده در دروغ بودن اين خبر ترديدى به خود راه نمى دهد و به دروغ بودن آن حكم مى كند و اين خبر موجب آن نخواهد بود كه تشريفاتى را كه در موقع ورود يك سلطان به يك شهر انجام مى پذيرد، انجام دهد.

با اين بيان به خوبى روشن مى شود كه اگر سخنى با خبر واحد نقل گردد و به خدا نسبت داده شود، دليل قطعى بر اين است كه آن سخن كلام خدا نيست و از قرآن محسوب نمى شود و هنگامى بيان درمسائل قرآن، ص: 180

كه دروغ بودن آن ثابت گرديد، حكمى هم كه از چنين آيه استفاده شود، قابل تعبد نمى باشد و امكان ندارد كه عمل كردن به چنين حكمى شرعا واجب و لازم باشد.

به هر صورت تمام مسلمانان در اين مطلب اتفاق نظر دارند كه ثابت شدن آيات قرآن، تنها از راه تواتر و نقل هاى پياپى و يقين آور مى تواند باشد و از طرف ديگر معلوم است كه در ميان متواتر بودن آيات قرآن با متواتر بودن قرائت ها،

كوچك ترين ارتباط و ملازمه اى وجود ندارد. ممكن است در عين اين كه خود آيات قرآن متواتر باشند، قسمتى و يا تمام قرائت هاى هفت گانه متواتر نباشند زيرا متواتر بودن قرآن دليل بر تواتر قرائت ها نيست، چنان كه دلايل نفى تواتر قرائت ها دليل بر عدم تواتر آيات قرآن نمى تواند باشد و بعدا در اين باره مشروحا بحث خواهيم نمود.

موضوع دومى كه مى تواند در بحث عدم تواتر قرائات مؤثر و روشنگر باشد، آشنا بودن با خود قاريان و چگونگى نقل و ناقلان آن هاست و قاريان مشهور هفت نفرند كه در اين جا شرح حال آنان را يكايك مى آوريم و سپس به شرح حال سه تن ديگر كه بر اين هفت تن اضافه نموده اند، مى پردازيم. بيان درمسائل قرآن، ص: 181

است.»

عبد اللّه سال هشتم هجرى متولد و سال صد و هجده در گذشته است.

عامر است. نام وى عبد اللّه فرزند احمد بن بشير مى باشد و گاهى او را بشير بن ذكوان مى گويند. قرائت را از ايوب بن تميم فرا گرفته و به وى ارائه نموده است.

ابو عمرو حافظ مى گويد كه: وقتى كسائى به شام وارد شد، ابن ذكوان قرائت را از وى فرا گرفت.

تولد ابن ذكوان، روز عاشورا سال 173 و وفاتش سال 242 واقع شده است.

مؤلف: ناقلان ابن ذكوان نيز همانند ناقلان هشام، شناخته نشده اند. بيان درمسائل قرآن، ص: 183

است. «1» بزى قرائت را نزد ابو الحسن احمد بن محمد بن علقمه معروف به «قواس» و در نزد ابو الاخريط وهب بن واضح مكى و عبد اللّه بن زياد بن عبد اللّه بن يسار مكى فرا گرفته است. «2»

عقيلى مى گويد: او دروغگو و غير قابل اعتماد است. ابو حاتم مى گويد: او در نقل حديث غير قابل اعتماد و ضعيف است و من از او حديث نقل نمى كنم. «3»

مؤلف: بحث در باره كسانى كه از وى قرائت اخذ نموده اند، همان است كه در راويان ديگر گذشت و وضع راويان وى از نظر مورد اعتماد بودن روشن نيست و بايد به كتاب هايى كه طبقات قاريان را شرح داده اند، مراجعه شود.

2- قنبل: محمد فرزند عبد الرحمان خالد بن محمد، كنيه اش ابو عمرو، وى از خانواده مخزوم و آزاد شده آنان و اهل مكه مى باشد.

قرائت را به احمد بن محمد بن عون نبال عرضه نموده، از وى فراگرفته است و هم او بود كه قنبل را در مكه به جاى خود قرار داد و وظيفه قرائت را به عهده وى واگذار كرد. قبل از بزى نيز قرائت نقل نموده است و در حجاز رياست تعليم قرائت به وى واگذار شد و در مكه جزو نيروى انتظامى بود. سال 195 متولد و سال 291 وفات نمود. «4»

قنبل بعدها به مقام رياست و سرپرستى شرطه رسيد و همين عمل سبب بر هم خوردن عادت و روش وى گرديد و هر چه سنش بالا مى رفت، تغيير بيش ترى در روش او پديدار مى گرديد تا آن جا كه هفت سال، پيش از وفاتش، مقام معلمى و تعليم قرائت قرآن را ترك نمود. «5»

مؤلف:

در باره كسانى كه از قنبل نقل قرائت نموده اند، همان اختلاف است كه در باره راويان و ناقلان ديگر بود.

__________________________________________________

(1) طبقات القراء، 1/ 119.

(2) النشر فى القرائات العشر، 1/ 119.

(3) لسان الميزان، 1/ 120.

(4) طبقات القراء، 2/ 119.

(5) لسان الميزان، 5/ 249.

بيان درمسائل قرآن، ص: 185

نيست.

__________________________________________________

(1) طبقات القراء، 1/ 348.

بيان درمسائل قرآن، ص: 186

ابن عليه نيز در باره عاصم ايراد گرفته، چنين مى گويد كه: از روايات و ناقلين حديث هر كس به نام عاصم بوده، كم حافظه بوده است.

نسائى مى گويد: عاصم عيبى ندارد، ولى به نظر ابن خراش حديث وى قابل رد و انكار است.

به عقيده عقيلى عاصم به جز بدحافظه بودن عيب ديگرى ندارد.

به گفته دارقطنى حافظه عاصم قابل ايراد است. حماد بن سلمه مى گويد: عاصم در آخر عمرش قوه تمييز را از دست داده بود. عاصم سال 127 يا 128 از دنيا رفته است. «1»

است، اين است كه من از وى به طور عمد حديث نقل نمى كنم. بخارى مى گويد: رجال شناسان او را ترك نموده اند.

مسلم مى گويد كه: وى متروك است. نسائى مى گويد: او مورد اعتماد نيست و حديث هاى وى قابل ضبط نيست. صالح بن محمد گويد: احاديث وى قابل ضبط نيست زيرا تمام احاديثش دروغ و بى اساس مى باشد. به عقيده ابن خراش، حفص دروغگو و متروك و كار وى حديث سازى بود و به عقيده ابن حيّان، حفص سند احاديث را تغيير مى داد و براى حديث هاى بى سند، سند جعل

__________________________________________________

(1) تهذيب التهذيب، 5/ 39.

(2) روم/ 54.

(3) طبقات القراء، 1/ 254.

بيان درمسائل قرآن، ص: 187

مى نمود و واسطه ها را به مأخذ حديث مى رسانيد. ابن جوزى در كتاب موضوعات از عبد الرحمان ابن مهدوى نقل مى كند كه او در باره حفص مى گويد: به خدا سوگند! جايز نيست كه از وى روايتى نقل شود. دارقطنى مى گويد: حفص در نقل حديث ضعيف است. ساجى گويد: حفص از جمله افرادى است كه حديثش از بين رفته، در نزد وى به جز مشتى دروغ باقى نمانده است. «1»

مؤلف: اين بود نظريه رجال شناسان در باره حفص و اما بحث در باره راويان و نقل كنندگان از وى همان است كه در راويان قرائت هاى ديگر بيان شد كه راويان وى نيز افرادى مجهول و ناشناخته مى باشند.

2- اما ابو بكر: نام وى شعبه فرزند عياش بن سالم حناط از قبيله اسد و كوفى است.

ابن جزرى در باره وى مى گويد: كه قرائت خويش را سه بار بر عاصم عرضه نموده، بر عطاء بن سائب و اسلم منقرى نيز عرضه داشته است. شعبه يك قرن تمام زندگى نمود ولى هفت سال و

بنا به نقل ديگر، بيش از هفت سال قبل از فوتش دست از قرائت كشيد و با قرائت فاصله گرفت.

وى پيشواى بزرگ در قرائت و احكام و از دانشمندان با عمل بود و گاهى مى گفت كه: من به تنهايى نصف اسلامم! او از علماى اهل سنت بود و در موقع مرگش كه خواهر وى گريه مى نمود، بدو گفت: به آن گوشه خانه نگاه كن! من در همين گوشه هيجده هزار بار ختم قرآن نموده ام. او در سال 95 متولد و سال 193 و بنا به نقل ديگر سال 194 وفات نموده است. «2»

عبد اللّه بن احمد بن حنبل در باره ابو بكر از پدرش نقل نموده است كه او مورد اعتماد بود ولى زياد اشتباه مى كرد. عثمان دارمى در باره اش مى گويد: در نقل حديث خيلى مورد اعتماد نيست.

ابن ابى حاتم مى گويد: من از پدرم در باره ابو بكر بن عياش و ابو الاحوص سؤال نمودم در پاسخ گفت: هيچ يك از آن ها را تأييد نمى كنم.

ابن سعد مى گويد: وى مورد اعتماد و راستگو بود و با احاديث و پاره اى از علوم ديگر آشنايى داشت ولى زياد اشتباه مى نمود.

يعقوب بن شيبه مى گويد كه: در حديث وى ضعف و تزلزل وجود دارد.

ابو نعيم مى گويد: در ميان شيوخ و بزرگان ما كسى نيست كه بيش از ابو بكر داراى اشتباه باشد.

بزاز مى گويد كه: او حافظه نداشت و احاديث را حفظ نمى نمود. «3»

__________________________________________________

(1) تهذيب التهذيب، 2/ 401.

(2) طبقات القراء، 1/ 325- 327. […]

(3) تهذيب التهذيب، 12/ 35- 37.

بيان درمسائل قرآن، ص: 188

از رجال شناسان، وى اصلا ايرانى بوده است.

او و پدرش از ترس حجاج به حجاز فرار نمودند. قرائت را در مكه و مدينه فرا گرفت. او در كوفه و بصره نيز از افراد زيادى قرائت را آموخت به طورى كه در ميان تمام قاريان هفت گانه از نظر تخصص كسى بدو نمى رسد.

مردم شام تا قرن پنجم از قرائت ابن عامر پيروى مى نمودند ولى پس از اين تاريخ قرائت او را ترك نمودند زيرا مردى از اهل عراق وارد شام گرديد و در مسجد اموى قرائت ابو عمر بصرى را به مردم تعليم و تلقين نمود و افراد زيادى به دورش جمع شدند و پس از آن تاريخ، تدريجا قرائت ابو عمر در شام نيز معمول شد.

اصمعى از ابو عمر نقل نموده كه وى مى گفت: در ميان پيشينيان كسى را سراغ ندارم كه داناتر از من باشد. ابو عمر سال 68 متولد گرديد و عده زيادى گفته اند كه سال 154 وفات نموده است. «1»

دورى از ابن معين نقل نموده كه: ابو عمر ثقه و مورد اعتماد است.

ابو خيثمه گويد: ابو عمر علاء ايرادى نداشت ولى نمى توانست مطلبى را حفظ كند.

نصر بن على جهضمى از پدرش نقل مى كند كه شعبه به من گفت: در قرائت ابو عمر دقت كن! از هر قرائتى كه پيروى مى كند، بنويس زيرا كه او در آينده نزديك براى مردم استاد قرائت خواهد شد.

__________________________________________________

(1) طبقات القراء، 1/ 288- 292.

بيان درمسائل قرآن، ص: 189

ابو معاويه ازهرى نقل مى كند كه: ابو عمر به اقسام قرائت ها و الفاظ عرب آشناتر و اطلاع او بر سخنان زيبا و كمياب عرب و فصيح ترين اشعار آنان از همه بيش تر بود. «1»

بن عبد العزيز دورى از قبيله ازد و بغدادى است.

ابن جزرى مى گويد: دورى مورد اعتماد و مردى جليل القدر است و تمام مطالب را ضبط و حفظ مى نمود. او اول كسى است كه قواعد و مطالب مربوط به قرائت را جمع آورى كرد. او در شوال

__________________________________________________

(1) تهذيب التهذيب، 72/ 178- 180.

(2) طبقات القراء، 2/ 375- 377.

بيان درمسائل قرآن، ص: 190

سال 246 بدرود حيات گفت. «1»

دارقطنى مى گويد: دورى ضعيف است. عقيلى مى گويد: او مورد وثوق است.

مؤلف: كسانى كه از دورى نقل قرائت نموده اند، حالشان مجهول و به مانند راويان ساير قراء كه قبلا گفته شد، ناشناخته مى باشند.

3- و اما سوسى: نام وى صالح، كنيه اش ابو شعيب فرزند زياد بن عبد اللّه است.

ابن جزرى در باره او مى گويد: كه سوسى مطالب را حفظ مى كرد و مى نوشت و مورد اعتماد و اطمينان مى باشد. وى قرائت را در نزد ابو محمد فرا گرفته است كه هم بر وى خوانده و هم از او شنيده است و او بزرگ ترين شاگرد ابو محمد بود و در اوايل سال 261 در هفتاد سالگى در گذشت. «2»

به نظر ابو حاتم سوسى راستگو است و به عقيده نسائى مورد اعتماد است.

ابو حيان نيز او را از افراد مورد اعتماد به شمار آورده است.

ابو عمر دانى مى گويد: نسائى قرائات را از وى نقل نموده است ولى مسلم بن قاسم اندلسى بدون دليل و مدرك وى را تضعيف نموده است. «3»

مؤلف: راويان قرائت سوسى نيز مانند ساير راويان مجهول و ناشناخته مى باشند.

__________________________________________________

(1) تهذيب التهذيب، 2/ 408.

(2) طبقات القراء، 1/ 322.

(3) تهذيب التهذيب، 4/ 392.

بيان درمسائل قرآن، ص: 191

كنيه اش ابو عماره از قبيله تميم و اهل كوفه مى باشد.

قرائت را بر سليمان بن اعمش و حمران بن اعين عرضه داشته و از آنان فراگرفته است.

در الكفاية الكبرى آمده است كه او قرائت را از محمد بن عبد الرحمان بن ابى ليلى و طلحة بن مصرف فراگرفته است و در التيسير آمده است كه: از مغيرة بن مقسم و منصور و ليث بن ابى سليم فراگرفته و صاحب كتاب التيسير و المستنير مى گويد: از امام صادق (ع) فراگرفته است.

اينان مى گويند: «حمزه» بدوا قرائت را از حمران ياد گرفته، سپس بر اعمش و ابو اسحاق و ابن ابى ليلى عرضه داشته است و پس از عاصم و اعمش مقام امامت و پيشوايى در علم قرائت به وى محول گرديد. او حجت و پيشواى موثق و مورد اعتماد و نمونه اى بى نظير بود.

عبد اللّه عجلى مى گويد: ابو حنيفه به حمزه چنين گفت: تو در دو مسئله بر ما پيروز گشتى و در آن دو جهت با تو مباحثه و مناظره نمى كنيم: قرآن و فرايض. سفيان ثورى نيز گفته است: حمزه در قرآن و فرايض بر همه تفوق دارد و «عبد اللّه بن موسى» مى گويد: اعمش، استاد حمزه، هر وقت او را مى ديد مى گفت: او دانشمند و متخصّص در قرآن است. حمزه در سال 80 متولد و در سال 156 وفات نموده است. «1»

ابن معين مى گويد: وى موثق و مورد اعتماد است و نسائى مى گويد: ايرادى ندارد و عجلى

__________________________________________________

(1) طبقات القراء، 1/ 261.

بيان درمسائل قرآن، ص: 192

مى گويد: مورد اعتماد و مرد صالح است.

ابن سعد گفته است: مرد نيكى بود و احاديثى هم در پيش خود داشت و مرد راستگو

و داراى ابتكار و روش خاصى در علم قرائت بود.

ساجى مى گويد: حمزه راستگو ولى بد حافظه بود، لذا در نقل حديث متقن و قابل اعتماد نيست.

بعضى از اهل حديث در قرائت از وى انتقاد نموده، گروه ديگر اصلا نمازى را كه با قرائت او خوانده شود، باطل دانسته اند.

باز ساجى و ازدى مى گويند: علما در قرائت وى بگو مگو نموده و او را به يك حالت مذموم نسبت مى دادند.

باز ساجى مى گويد: از سلمة بن شبيب شنيدم كه مى گفت: احمد بن حنبل خوش نداشت كه در پشت سر كسى كه از قرائت حمزه پيروى مى كند، نماز بخواند.

آجرى از احمد بن سنان نقل مى كند كه: يزيد بن هارون از قرائت حمزه شديدا كراهت داشت.

احمد بن سنان مى گويد: از ابن مهدى شنيده ام كه مى گفت: اگر من قدرت داشتم كسانى را كه از قرائت حمزه پيروى مى كنند، تازيانه مى زدم، پشتش را در هم شكسته و شكنجه اش مى دادم.

ابو بكر عياش قرائت حمزه را يك نوع بدعت مى دانست و ابن دريد مى گفته است كه: دوست دارم، قرائت حمزه از كوفه برچيده شود. «1»

صد و بيست مورد با وى مخالفت داشت. او در سال 150 متولد و سال 229 وفات كرده است. «2»

__________________________________________________

(1) تهذيب التهذيب، 3/ 27.

(2) طبقات القراء، 1/ 272.

بيان درمسائل قرآن، ص: 193

لالكائى مى گويد: از عباس دورى، داستانى را كه احمد بن حنبل در باره خلف بن هشام نقل نموده است، سؤال نمودند، در جواب گفت: من خودم اين داستان را از احمد بن حنبل نشنيدم ولى دوستان ما نقل نمودند كه در نزد احمد از خلف اسمى به ميان آمد و ضمنا گفته شد كه وى مشروب هم مى خورد، احمد گفت: اين جريان بر ما ثابت گرديده است ولى با اين حال به خدا سوگند! وى نزد ما مورد اعتماد و اطمينان مى باشد.

نسائى مى گويد: خلف بغدادى مورد اعتماد است و دارقطنى مى گويد: خلف مرد عابد و با فضلى بود، سپس اضافه مى كند كه خلف مى گفت: من چهل سال از نمازهايم را اعاده نموده ام زيرا در اين چهل سال طبق مذهب كوفيان شراب مى خوردم.

خطيب بغدادى در تاريخ خود از محمد بن حاتم كندى نقل مى كند كه از يحيى بن معين در باره خلف سؤال نمودم. در جوابم گفت: او نمى دانست كه اصلا حديث چيست. «1»

مؤلف: در باره كسانى كه از خلف نقل قرائت نموده اند، بعدا گفت و گو خواهيم نمود.

2- اما خلاد بن خالد، دومين راوى حمزه است و معروف به ابو عيسى شيبانى و اهل كوفه مى باشد.

ابن جزرى در باره او مى گويد: خلاد در علم قرائت پيشوا و مورد اطمينان مى باشد و او در اين علم دانا، محقق و استاد است. خلاد قرائت را بر سليم عرضه نموده و از وى فرا گرفته است. وى

در ميان يارانش از همه با حافظه تر و نسبت به همه آنان تفوق داشت. وفاتش در سال 220 واقع گرديده است. «2»

مؤلف: بحث در باره راويان خلف همان است كه گذشت و آنان افرادى مجهول و ناشناخته مى باشند.

__________________________________________________

(1) تهذيب التهذيب، 3/ 156.

(2) طبقات القراء، 1/ 274.

بيان درمسائل قرآن، ص: 194

به قالون ملقب نمود زيرا در لغت روم قالون به معناى نيكو مى باشد.

عبد اللّه بن على مى گويد: علت اين كه به وى لقب قالون دادند اين بود كه او اصلا رومى و جدّ اعلاى وى عبد اللّه از اسيران روم بوده است.

قالون قرائت خويش را به نافع عرضه نموده و از وى فراگرفت.

ابن ابى حاتم مى گويد: قالون لال بود و قرآن را با اشاره لب مى خواند و با اشارات لب اشتباهات و اغلاط مردم را به آنان مى فهماند. وى در سال 120 متولد و در سال 220 وفات نموده است. «2»

ابن حجر مى گويد: قالون در قرائت موثق و مورد اعتماد است اما در حديث بعضى از حديث هاى وى قابل نوشتن است. از احمد بن صالح مصرى در باره حديث قالون سؤال نمودند، لبخندى زد و گفت: مگر از هر كسى حديث مى نويسند؟! مؤلف: راويان قالون نيز مانند راويان ساير قراء ناشناخته و مجهول مى باشند.

2- و اما ورش: نام وى عثمان و فرزند سعيد است.

ابن جزرى در باره او مى گويد: در دوران ورش رياست تعليم قرائت قرآن در مصر بدو محول گرديد. او در قرائت، روش خاص و ابتكار مخصوصى داشت كه با نافع مخالف بود. وى در قرائت مورد اعتماد و گفتارش در اين قسمت حجت و مدرك بود.

ورش در سال 110 در مصر متولد و در سال 197 در همان جا وفات نموده است. «3»

__________________________________________________

(1) تهذيب التهذيب، 10/ 407. […]

(2) طبقات القراء، 1/ 615.

(3) همان، 1/ 502.

بيان درمسائل قرآن، ص: 196

و اجداد او، ايرانى است.

ابن جزرى در باره وى مى گويد: كسائى همان پيشواى قرائت است كه رياست علم قرائت در كوفه بعد از حمزه زيّات بدو محول شد. او قرائت را از حمزه اخذ نمود، بدين صورت كه چهار بار قرائت خويش را بر وى عرضه كرد و در قرائت تنها به او اعتماد مى نمود.

ولى ابو عبيد در كتاب القرائات مى گويد: كسائى در اخذ قرائت روش خاصى داشت كه قسمتى از قرائت هاى حمزه را اخذ نموده و قسمتى از آن ها را ترك كرد. در تاريخ وفات كسائى اختلاف نموده اند آن چه صحيح به نظر مى رسد و عده زيادى از مورخين و حفاظ نوشته اند، اين است كه در سال 189 وفات نموده است. «1»

كسائى قرائت را از حمزه زيّات و محمد بن عبد الرحمان بن ابى ليلى و عيسى ابن عمر اعمش به طور مذاكره و گفت و گو فرا گرفته است و از آنان و سليمان بن ارقم و امام جعفر صادق (ع) و عزرمى و ابن عيينه نيز شنيده است و به رشيد و بعد از وى به فرزندش امين تعليم نموده است. «2»

مرزبانى از ابن اعرابى نقل نموده است كه: كسائى گرچه گناه و لغزش داشت و دائما شراب مى خورد و به بعضى از گناهان ديگر علنا مرتكب مى شد ولى با اين حال مرد راستگو، قارى قرآن،

__________________________________________________

(1) طبقات القراء، 1/ 535.

(2) تهذيب التهذيب، 8/ 313.

بيان درمسائل قرآن، ص: 197

داراى ضبط و حافظه قوى و دانا به زبان و لهجه هاى مختلف عرب بود. «1»

او حارث، كنيه اش ابو الحارث فرزند خالد بغدادى است.

ابن جزرى در حق وى مى گويد: او مردى است مشهور و مورد اعتماد و استادى است حافظ و از بزرگ ترين شاگردان كسائى است و قرائت را از وى فرا گرفته است. وفات او در سال 240 واقع گرديده است. «2»

2- و اما حفص همان حفص بن عمر دورى است كه شرح حال او را در ضمن شرح حال عاصم آورديم.

اين بود شرح حال قراء سبعه و راويان آنان كه در اين جا آورديم و نام «قاريان هفت گانه» و راويان شان را قاسم بن فيره در قصيده لاميّه اش كه به «شاطبيّه» معروف است با نظم ذكر نموده است.

و اما سه تن ديگر از قاريان ده گانه، خلف و يعقوب و يزيد بن قعقاع مى باشند و حالات ايشان را در فصل آينده مى آوريم كه قاريان مورد بحث در اين بخش به ده تن بالغ مى شود.

__________________________________________________

(1) معجم الادباء، 5/ 185.

(2) طبقات القراء، 2/ 34.

بيان درمسائل قرآن، ص: 198

الحسن و اصالتا بغدادى است. وى پيشواى علم قرائت، داراى حافظه قوى، اهل احتياط و مورد اطمينان مى باشد. او قرائت را نزد خلف فرا گرفته است.

در باره ادريس از دارقطنى سؤال گرديد، در جواب گفت: او ثقه و مورد اعتماد و بلكه بالاتر از آن است. او در سال 292 وفات نمود. «2»

مؤلف: در راويان قرائت ادريس، باز همان ايرادى كه در راويان ساير قاريان بود، پيش مى آيد كه هويت همه آنان مجهول مى باشد.

__________________________________________________

(1) طبقات القراء، 1/ 155.

(2) همان، 1/ 154.

بيان درمسائل قرآن، ص: 199

داراى مهارت خاص و شهرت بسزايى بود. رويس قرائت خويش را به يعقوب حضرمى عرضه نموده و از وى فراگرفته است.

دانى مى گويد: رويس از ماهرترين شاگردان يعقوب است. از رويس نيز محمد بن هارون تمار و ابو عبد اللّه زبير بن احمد زبيرى شافعى نقل قرائت نموده اند.

رويس به سال 338 وفات نموده است. «3»

2- روح: دومين راوى يعقوب است و كنيه او ابو الحسن فرزند عبد المؤمن از قبيله هذل و آزاد شده آنان و اهل بصره مى باشد و از دانشمندان علم نحو بود.

ابن جزرى در حق او مى گويد: وى استاد قرائت و داراى شخصيت و عظمت بود، فردى ضابط، محكم، مورد اطمينان و معروف مى باشد. قرائت را از يعقوب حضرمى فراگرفته، از شاگردان برجسته وى محسوب مى گرديد و در سال 235 يا 234 وفات نموده است. «4»

__________________________________________________

(1) طبقات القراء، 2/ 38.

(2) تهذيب التهذيب، 11/ 382.

(3) طبقات القراء، 2/ 233.

(4) همان، 1/ 285.

بيان درمسائل قرآن، ص: 200

راويان او به مانند راويان ديگر قراء، مجهول الهويه و ناشناخته مى باشند.

حاتم مى گويد: از پدرم در باره ابن قعقاع سؤال نمودم، گفت: راستگوست. وى به سال 130 در مدينه در گذشت. «1»

يزيد بن قعقاع دو نفر راوى دارد: عيسى و ابن جمّاز 1- عيسى: فرزند وردان كنيه اش ابو الحارث اهل مدينه و معروف به حذاء است.

ابن جزرى مى گويد: وى پيشوا و استادى ماهر در قرائت، راوى حديث، محقق و بسيار محافظه كار و با احتياط بود، قرائت را بدوا از ابو جعفر و شيبه و بعدها از نافع فرا گرفت. دانى مى گويد: وى از قديمى ترين و بزرگ ترين شاگردان نافع بوده است و در نقل احاديث و بيان اسناد، گاهى با نافع شركت نموده است. به نظر من وى در سال 160 بدرود حيات گفته است. «2»

2- ابن جماز: نامش سليمان، فرزند مسلم بن جمّاز، كنيه اش ابو الرّبيع، آزاد كرده قبيله زهره است كه در مدينه متوطن و ساكن بود.

ابن جزرى مى گويد: ابن جماز استاد قرائت و مردى بزرگوار، ضابط، داراى حافظه مى باشد و بنابر آن چه در دو كتاب الكامل و المستنير آمده است، وى قرائت را بدوا از ابو جعفر و شيبه و بعدها از نافع فراگرفته است و به نظر من وفات وى بعد از سال 170 واقع گرديده است. «3»

__________________________________________________

(1) طبقات القراء، 2/ 382.

(2) همان، 1/ 616. […]

(3) همان، 1/ 315.

بيان درمسائل قرآن، ص: 201

اين افرادى كه به عنوان راويان قرائت ياد نموديم، در ميان علما معروف مى باشند ولى قرائت هايى كه با طرق ديگر نقل شده است، در كتب تراجم ضبط نشده است. راويان اين قرائت ها از نظر وثاقت و اعتماد، در ميان رجال شناسان مورد اختلاف هستند كه در فصول گذشته به

اين اختلافات اشاره اى شد، بدين جهت ما در اين جا به آن ها متعرض نمى شويم. بيان درمسائل قرآن، ص: 203

آنان بر صحت قرائت خويش دلايلى مى آورند و با همين دلايل نسبت به قرائت هاى ديگر اعتراض مى كنند. خود اين عمل نشان مى دهد كه اين قرائت ها بر اجتهاد بيان درمسائل قرآن، ص: 205

و نظريه خود قاريان مستند است، زيرا اگر هر يك از آن ها به صورت تواتر و قطعى از پيامبر نقل مى شد، ديگر اثبات آن محتاج به دليل و برهان نبود. انتخاب يك قرائت و اعراض از ديگر قرائت ها معنى و مفهومى نداشت.

5- عده اى از بزرگان و دانشمندان كه قسمتى از قرائت هاى معمولى را انكار مى كنند، خود دليل روشنى است بر عدم تواتر قرائات زيرا با بودن تواتر جايى براى نفى و انكار باقى نمى ماند، چنان كه «ابن جرير طبرى» قرائت ابن عامر را انكار مى كند و قسمت زيادى از ديگر قرائت ها را نيز مورد طعن و انتقاد قرار مى دهد. بعضى از علما هم قرائت حمزه را مورد طعن و ايراد قرار داده اند و بعضى ديگر قرائت ابو عمر و پاره اى قرائت ابن كثير را مردود شناخته اند و عده زيادى از دانشمندان اساسا هر قرائتى را كه علت و ريشه آن در لغت عرب پيدا نگردد، انكار نموده و طرفداران آن را به اشتباه و لغزش نسبت داده اند. «1»

در شرح حال حمزه خوانديم كه: احمد بن حنبل (پيشواى حنبلى ها) و يزيد بن هارون و ابن مهدى «2» و ابو بكر عياش و ابن دريد قرائت او را انكار نموده و آن را مردود دانسته اند.

زركشى، نظريه توقيفى و عدم اجتهادى بودن قرائت ها را اختيار نموده، مى گويد: عده اى مانند زمخشرى با ما مخالفت نموده، چنين پنداشته اند كه انتخاب قرائت ها اختيارى مى باشد و با اجتهاد و رأى افراد

بليغ و دانشمندان ادب عرب انتخاب مى شود.

زركشى سپس در مقام رد آن ها قرائت حمزه را پيش مى كشد و مى گويد كه: وى كلمه «و الارحام» را با كسره همزه تلفظ نموده است، در صورتى كه صحيح نيست چنان كه از ابو زيد و يعقوب و حضرمى نقل مى كنند كه قرائت حمزه را در آيه وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِيَّ «3» كه با كسر «يا» خوانده است تخطئه و انكار نموده اند و همچنين قرائت ابو عمر كه در «يغفركم» راء را در لام ادغام نموده است، نادرست مى دانند آن جا كه زجاج مى گويد: اين ادغام يكى از غلطهاى بيّن و آشكار است. «4»

__________________________________________________

(1) تبيان، تأليف طاهر بن صالح بن احمد جزايرى، طبع چاپخانه المنار، ص 106.

(2) او عبد الرحمان بن مهدى است، در تهذيب التهذيب 6/ 280 مى گويد: احمد بن سنان گفته است كه: از على بن مدينى شنيدم كه مى گفت: عبد الرحمان بن مهدى دانشمندترين مردم بود. خليلى نيز در باره وى گفته است: كه پيشواى مطلق بود. شافعى گفته است: در دنيا براى وى نظير نيافتم.

(3) ابراهيم/ 22.

(4) تبيان، 87.

بيان درمسائل قرآن، ص: 206

اين قرائت يكى از وجوه هفت گانه اى است كه قرآن بر آن اساس نازل شده است و براى مسلمانان لازم و واجب است كه آن قرائت را بپذيرند، خواه از قاريان هفت گانه نقل شود و يا از قاريان ديگر كه مورد قبول مى باشند.

ولى اگر قرائتى يكى از همان شرايط و اركان را دارا نباشد، بايد چنين قرائتى را ضعيف يا باطل دانست، گرچه از قاريان هفت گانه و يا بالاتر از آنان نقل شده باشد.

اين همان نظرى است كه بزرگان و پيشوايان علم و تحقيق آن را مى پذيرند. ابو عمر عثمان بن سعيد دانى نيز بر آن تصريح نموده و ابو محمد بن ابى طالب مكى و ابو العباس احمد بن عمار مهدوى در موارد متعددى اين مطلب را به صراحت و روشنى بيان داشته اند.

و محقق توانا ابو القاسم عبد الرّحمان بن اسماعيل معروف بابى شامّه نيز همان را تحقيق و تأييد نموده است و اين همان نظريه اى است كه گذشتگان از علما بر آن عقيده بودند و مخالفى در برابرشان نبوده است.

2- ابو شامه در كتاب خود المرشد الوجيز مى گويد: نبايد هر قرائتى را كه به يكى از قاريان هفت گانه نسبت داده شود، گول آن را خورد و آن را صحيح ناميد و چنين پنداشت كه واقعا قرآن بدان صورت نازل گرديده است مگر اين كه با ضوابط و قوانين صحت مطابقت كند. در اين صورت نيز نقل آن قرائت اجماعى خواهد بود و به يك نفر اختصاص نخواهد داشت.

قرائت غير صحيح آن نيست كه از قاريان هفت گانه معروف نقل نشود زيرا تكيه و اعتماد، بر شرايط و اوصاف قرائت است نه بر اشخاص. بنابراين، قرائت

غير صحيح قرائتى است كه شرايط صحت قرائت را دارا نباشد، خواه اين قرائت از قاريان هفت گانه معروف نقل شود يا از ديگران، منتها در اثر شهرت قاريان هفت گانه و كثرت مطابقت قرائت آنان با قواعد و شرايط صحت، نسبت به آن ها اعتماد بيش ترى پيدا شده تا قرائت هاى ديگر. «1»

__________________________________________________

(1) النشر فى القرائات العشر، 1/ 9.

بيان درمسائل قرآن، ص: 207

3- باز ابن جزرى مى گويد كه: گروهى از علماى قرن اخير در قرائت صحيح علاوه بر صحت سند، تواتر را نيز شرط مى دانند و مى گويند كه قرآن تنها با تواتر ثابت مى شود و آن چه با خبر واحد آمده است، نمى توان آن را قرآن ناميد. بنابراين، قرائت ها نيز بايد متواتر باشند.

سپس در رد اين گروه مى گويد: اين نظريه درست نيست زيرا اگر قرائت ها متواتر بود، ما در اين قرائت ها به شرايط ديگر نيازمند نبوديم، به دليل اين كه هر چه از پيامبر به طور تواتر به ما برسد بايد آن را بپذيريم و اگر ما تواتر را در قرائت هاى مختلف شرط لازم بدانيم در اين صورت اكثر قرائت ها در اثر نداشتن تواتر از بين خواهد رفت.

آن گاه ابن جزرى اضافه مى كند كه من نيز قبلا همين عقيده را داشتم ولى بعدا به اشتباه خود پى برده، از آن عقيده برگشتم و با پيشوايان فعلى و گذشته علم قرائت هم عقيده شدم.

4- ابو شامّه در كتاب خود المرشد مى گويد: در ميان عده اى از اساتيد قرائت و پيروان شان چنين معروف گرديده است كه تمام قرائت هاى هفت گانه متواتر است و اضافه نموده اند كه واجب است كه بر نزول اين قرائت ها از سوى خداوند عقيده داشت.

آن گاه مى گويد: ما نيز

به همان عقيده هستيم ولى نه در تمام قرائت ها بلكه تنها در قرائتى كه همه ناقلان و اسناد در نقل آن متحد باشند و كسى آن را انكار نكند، در صورتى كه انكار و اختلاف در قرائت ها فراوان و شايع مى باشند، بنابراين در صورت عدم تواتر يك قرائت، حد اقل بايد اختلاف و انكار آن در ميان نباشد. «1»

5- سيوطى مى گويد: بهترين سخن در باره قرائت ها همان است كه استاد اساتيد ابو الخير بن جزرى كه پيشواى قاريان در دوران خويش بود، در اول كتاب النشر گفته است: هر قرائت صحيح داراى سه شرط است: مطابقت با قواعد عربى، موافقت با يكى از نسخه هاى قرآن عثمانى، صحت سند.

سپس مى گويد: ابن جزرى در اين فصل جدا بحث متقن و محكمى آورده و مطلب سنجيده اى بر قلم رانده است. «2»

6- ابو شامه در كتاب البسمله در باره كلماتى كه در ميان قاريان مورد اختلاف است، مى گويد: ما بر تواتر آن ها معتقد نيستيم بلكه به عقيده ما بعضى از قرائت ها متواتر و بعضى از آن ها غير متواتر

__________________________________________________

(1) النشر فى القرائات العشر، 1/ 13.

(2) الاتقان، نوع 22- 27، ج 1/ 129.

بيان درمسائل قرآن، ص: 208

مى باشد و اين حقيقت بر هيچ فرد با انصاف و محقق پوشيده نيست.

7- بعضى از علما گفته اند كه: هيچ يك از دانشمندان علم اصول به متواتر بودن قرائت ها تصريح ننموده اند و در مقابل، بعضى از دانشمندان صراحتا مى گويند كه قرائت هاى هفت گانه به خود قاريان به طور تواتر رسيده است، اما متواتر بودن آن ها از خود پيامبر مورد اشكال مى باشد زيرا قاريان هفت گانه طبيعتا، قرائت هايشان را به پيامبر اسلام به صورت خبر واحد مى رسانند نه به

طور متواتر. «1»

8- بعضى از دانشمندان متأخر مى گويند: گروهى از علماى اصول، تواتر هر يك از قرائت هاى هفت گانه را ادعا نموده و گروه ديگر پا را فراتر گذاشته، متواتر بودن تمام قرائت هاى ده گانه را ادعا كرده اند ولى علاوه بر اين كه هيچ دليل علمى اين مدعا را ثابت و تأييد نمى كند، عده اى از خود قاريان اعتراف نموده اند كه در ميان قرائات هفت گانه قسمتى متواتر و قسمت ديگر غير متواتر است. ولى هيچ يك از قاريان بر تواتر تك تك اين قرائت ها معتقد نيستند، كجا برسد به تواتر قرائت هاى ده گانه. آرى، متواتر بودن تمام قرائت ها، نظريه بعضى از علماى اصول است ولى اهل هر فنى به رموز و زواياى علم خويش آشناتر از ديگرانند. «2»

9- مكى در باره قرائت ها مى گويد: چه بسا تنها قرائتى را معتبر دانسته اند كه عاصم و نافع بر آن اتفاق نظر دارند زيرا قرائت اين دو تن از تمام قرائت ها بهتر و از نظر سند صحيح تر و از نظر لغت عرب فصيح تر مى باشد. «3»

10- از كسانى كه در باره قرائت ها بر عدم تواتر معترفند، شيخ محمد سعيد عريان مى باشد. او در تعليقات خود مى گويد: هر يك از قرائت ها داراى شذوذ و خلاف قاعده است و حتى در قرائت هاى هفت گانه نيز از اين شذوذ مواردى به چشم مى خورد.

باز مى گويد: صحيح ترين قرائت ها در نزد علما از نظر مورد اعتماد بودن راويانشان، قرائت نافع و عاصم است و اما از نظر دارا بودن به جهات بيش ترى از وجوه فصاحت، قرائت ابو عمر كسائى است. «4»

__________________________________________________

(1) تبيان، 105.

(2) همان، 106.

(3) همان، 90.

(4) اعجاز القرآن، رافعى، 52، 53.

بيان درمسائل قرآن، ص: 209

و دانشمندان علم قرائات در مورد عدم تواتر قرائت ها كه ما در اين جا به مقدار مورد نياز لازم، اكتفا نموديم ولى مى توان به اعترافات بيش ترى دست يافت و در صفحات آينده قسمت هاى ديگرى را نيز مطالعه خواهيد نمود.

خواننده عزيز، بايد در اين جا خود تفكر كند آن گاه قضاوت نمايد كه آيا با اين همه اعترافات علما و دانشمندان فن بر عدم تواتر قرائت هاى مختلف قرآن، باز مى توان در اين قرائت ها ادعاى تواتر نمود يا براى اين گونه ادعاها ارزشى قائل شد؟! آيا مى توان تواتر را با صرف تقليد و پيروى نمودن از پاره اى افراد كه بدون دليل ادعاى تواتر نموده اند، ثابت نمود؟! با توجه به اين كه وجدان سليم، وجود تواتر را در اين مورد تكذيب مى كند! با وجود همه اين مطالب، تعجب در اين است كه قاضى ابو سعيد مفتى اندلس كسانى را كه زير بار تواتر قرائت ها نرفته اند، تكفير كرده و حكم ارتداد آنان را صادر نموده است!! ما فرض كنيم كه قرائت ها در نزد علما متواتر است، با اين حال آيا مى توان كسى را كه اين تواتر را انكار كند، تكفيرش نمود؟! در صورتى كه اين مسئله از ضروريات دين به شمار نمى رود.

باز فرض كنيم كه قرائت ها به وسيله همان تواتر موهوم و خيالى از ضروريات مذهب است، باز آيا مى توان مسلمانى را با انكار چيزى كه ضرورى بودن آن بر وى ثابت نشده است، مرتد دانست؟! خداوندا! تو خود بهتر مى دانى كه اين ادعا جز جرئت و جسارت به پيشگاه تو و تجاوز بر حدود و احكام تو و جز ايجاد اختلاف و تفرقه در ميان مسلمانان و ريختن خون

پاك آنان به ناحق، چيز ديگرى نيست. بيان درمسائل قرآن، ص: 210

خواهيم داد- قبل از قرن سوم از اين اصطلاحات و اختصاص ها خبرى نبود و اين اصطلاحات بعدا به وجود آمده و قرائت ها به هفت قرائت معروف و منحصر گرديده است. روى اين اصل يا بايد همه قرائت هاى هفت گانه و ده گانه و غير آن ها را متواتر بدانيم و يا هيچ يك از آن ها را متواتر ندانيم. نظريه اول و عقيده به تواتر تمام قرائت ها مسلما باطل است، پس بايد نظريه دوم را قبول نمود و هيچ يك از قرائت ها را متواتر ندانست.

3- مى گويند: متواتر نبودن قرائت هاى هفت گانه مستلزم متواتر نبودن خود قرآن است و چون متواتر نبودن خود قرآن باطل است، متواتر نبودن قرائت هاى هفت گانه نيز باطل خواهد بود و علت تلازم اين است كه متن قرآن به وسيله همان قاريان معروف و حافظان مشهور به ما رسيده است و اگر قرائت آنان متواتر باشد، قرآن نيز متواتر است و اگر ترديدى در قرائت آنان باشد، تواتر قرآن نيز مورد ترديد خواهد بود، بنابر اين، چاره اى نداريم جز اين كه متواتر بودن قرائت ها را بپذيريم.

مؤلف: اولا در ميان متواتر بودن خود قرآن و قرائت آن هيچ ملازمه اى نيست زيرا وجود اختلاف در قرائت يك كلمه منافاتى با وجود اتفاق بر اصل آن كلمه ندارد، از اين جاست كه مثلا راويان و ناقلين اشعار و قصايد «متنبى» با اين كه در بعضى الفاظ يك قصيده اختلاف نظر دارند ولى اين اختلاف كوچك ترين لطمه اى بر تواتر آن قصيده نمى زند و كسى در انتساب آن اشعار به «متنبى» ترديد نمى كند و همچنين اختلاف در خصوصيات هجرت پيامبر، بر تواتر قضيه هجرت ضرر نمى رساند، ثانيا: آن چه كه در

باره قرآن به وسيله قراء به ما رسيده است، خصوصيات قرائت آن هاست و اما خود قرآن به وسيله تواترى كه در ميان تمام مسلمانان وجود داشته، به ما رسيده است كه همه مسلمانان در تمام دوران ها دست به دست نقل نموده، به وسيله نوشتن و حفظ نمودن از آن نگهدارى كرده اند و اما قاريان در نقل نمودن خود قرآن كوچك ترين اثرى نداشته اند.

از اين جاست كه اگر فرض كنيم، اصلا قاريان هفت گانه و ده گانه وجود نداشتند، باز هم تواتر در خود قرآن ثابت بود، بود و نبود آنان كوچك ترين تأثيرى در اين مسئله نداشت و قرآن بالاتر از اين است كه به وجود افراد معدودى متوقف بوده و صحت آن داير مدار نقل چند نفر انگشت شمار باشد.

4- مى گويند: اگر قرائت ها متواتر نباشد، قسمتى از قرآن مانند «ملك» و «مالك» و مانند آن ها متواتر نخواهد بود زيرا صحيح دانستن يكى از اين دو قرائت و رد ديگرى ادعايى است بدون دليل، بيان درمسائل قرآن، ص: 212

بنابر اين بايد هر دو را متواتر دانست.

اين دليل را ابن حاجب آورده و عده اى نيز در نقل آن از وى پيروى نموده اند.

مؤلف: اولا اختلاف در قرائت تنها از نظر چگونگى تلفظ و يا ساختمان كلمه مى باشد و اختلاف در ساختمان كلمه و يا حركات آن با حفظ اتفاق و تواتر در خود كلمه، منافات با تواتر اصل قرآن ندارد و ثانيا طبق اين دليل بايد تمام قرائت ها را متواتر دانست و منحصر نمودن تواتر به قرائت هاى هفت گانه ادعايى است بدون دليل. خاصه اين كه: به اعتراف بعضى از دانشمندان در ميان قاريان قرآن كسانى پيدا مى شوند كه بيش تر

از قاريان هفت گانه مورد اعتماد مى باشند.

اگر از اين مطلب صرف نظر نموده و فرض كنيم كه قرّاء هفت گانه از ديگران مورد اعتمادتر و بر وجوه قرائت آشناترند، باز هم مورد اطمينان و آشناتر بودن آن ها نمى تواند سبب شود كه تواتر را به قرائت هاى هفت گانه اختصاص دهيم. آرى، اين دو جنبه كه در قرائت هاى هفت گانه وجود دارد، سبب مى شود كه در مقام عمل، اين قرائت ها را بر ساير قرائت ها ترجيح بدهيم ولى فاصله تواتر تا ترجيح در مقام عمل از زمين تا آسمان است.

قرآن همان وحى است كه به عنوان راهنماى مردم و سند نبوت بر محمد (ص) فرود آمده ولى قرائت ها وحى نيست بلكه اختلاف در حروف و حركات و در چگونگى تلفظ الفاظ وحى است، با اين حال گروهى قرائت هاى هفت گانه را متواتر و گروه ديگر آن ها را مشهور مى دانند و نيز مى گويد: تحقيق اين است كه قرائت هاى هفت گانه از قاريان براى ما به طور متواتر نقل گرديده است ولى متواتر بودن آن ها از خود رسول خدا (ص) براى قاريان جاى ترديد است زيرا اسناد اين قرائت ها در كتب قرائت موجود است كه همه آن ها از پيامبر اسلام به صورت خبر واحد به ما رسيده اند نه به طور متواتر. «3»

__________________________________________________

(1). مناهل العرفان، 428.

(2). تبيان، 105. […]

(3). الاتقان، نوع 22- 27، ج 1، ص 138.

بيان درمسائل قرآن، ص: 214

متمايز نبود تا اين كه ابو بكر احمد بن موسى بن عباس بن مجاهد در قرن سوم در بغداد قيام كرد و از ميان مجموع پيشوايان و دانشمندان علم قرائت و مردم شهرهاى مكه، مدينه، كوفه، بصره و شام، قرائت هفت نفر از قاريان را انتخاب و به آن ها رسميت داد و آن ها عبارتند از: نافع، عبد اللّه بن كثير، ابو عمرو بن علاء، عبد اللّه بن عامر، عاصم، حمزه و كسائى.

آن گاه مى گويد: پاره اى از مردم خيال كرده اند كه قرائت هاى هفت گانه همان حروف و وجوه هفت گانه است، در صورتى كه چنين نيست … و حتى عده اى از دانشمندان، ابو بكر بن مجاهد را در بيان درمسائل قرآن، ص: 215

انتخاب هفت قرائت نكوهش و ملامت نموده، گفته اند كه كلمه «هفت» گاهى سبب اشتباه در ميان قرائت ها و وجوه هفت گانه قرآن شده است.

سپس اضافه مى كند كه احمد بن عمار مهدوى مى گويد: كسى كه قرائت هاى هفت گانه را انتخاب نموده به آن ها رسميت داده است، كارى بس نابه جا و ناشايستى انجام داده و جريان را به توده مردم مشتبه ساخته است زيرا افراد كم اطلاع تصور مى كنند كه اين هفت قرائت همان «حروف» و وجوه هفت گانه است كه در روايات وارد گرديده است. ابن مجاهد موقعى كه مى خواست قرائت ها را به تعداد معين منحصر كند، كاش يكى را كم تر و يا بيش تر مى نمود و بدين وسيله اين اشتباه را برطرف مى ساخت …

و استاد اسماعيل بن ابراهيم بن محمد قراب در شافى مى گويد: تنها قرائت هفت تن از قاريان را انتخاب نمودن و ديگر قرائت ها را رد كردن بر پايه هيچ دليل و روايتى استوار نيست ولى بعضى از

علما و متأخرين چون بيش از هفت قرائت را بلد نبوده است، همان قرائت هاى هفت گانه را در كتابى جمع آورى نموده و آن را كتاب السبعه نام گذارى كرد و همان كتاب در ميان مردم منتشر شد و پايه و مدرك قرائت هاى هفت گانه گرديد.

ابو محمد مكى مى گويد: بعضى از دانشمندان علم قرائت در كتاب هاى خويش نام بيش از هفتاد قارى را آورده اند كه بعضى از آنان از نظر مقام علمى بالاتر از اين هفت نفر مى باشند …

بنابر اين چگونه مى توان تصور نمود كه تنها قرائت اين هفت نفر با حروف و وجوه هفت گانه قرآن موافق باشد؟! آيا اين مطلب انحراف از مسير حقيقت و عدالت نيست و اساسا چه دليلى مى تواند آن را تأييد كند؟ آيا گفتار و دستورى در اين مورد از رسول خدا (ص) وارد گرديده است و چگونه مى توان اين قرائت ها را همان حروف و وجوه هفت گانه قرآن دانست؟ در صورتى كه كسائى در دوران مأمون به صف قاريان وارد گرديده است و قبلا يعقوب حضرمى را هفتمين قارى به حساب مى آوردند و در سال 300 هجرى بود كه ابن مجاهد، كسائى را به جاى يعقوب حضرمى گذاشت!! «1» شرف مرسى مى گويد: بيش تر افراد بى اطلاع گمان مى كنند كه منظور از حروف هفت گانه همان قرائت هاى هفت گانه است ولى اين يك جهالت و نادانى زشتى، بيش نيست. «2»

قرطبى مى گويد: بيش تر علماى ما مانند داودى و ابن ابى سفره و غير آن ها مى گويند: اين

__________________________________________________

(1). تبيان، 82.

(2). همان، 61.

بيان درمسائل قرآن، ص: 216

قرائت هاى هفت گانه همان حروف و يا سبك ها و وجوه هفت گانه قرآن است كه صحابه در انتخاب هر يك از آن ها مختار بودند زيرا چنان

كه ابن نحاس و ديگران نيز گفته اند، حروف و وجوه هفت گانه در واقع تنها به يك وجه و طريق و به يك حرف برگشت دارد و آن هم همان است كه عثمان قرآن را طبق آن جمع آورى نمود، ولى قرائت هاى هفت گانه را همان علماى علم قرائت از پيش خود در آورده اند. «1»

ابن جزرى نيز توهم كسانى را كه خيال مى كنند، روش ها و سبك هاى هفت گانه اى كه قرآن بر طبق آن نازل گرديده و تا قيامت باقى است، باطل دانسته و چنين مى گويد:

شما خود ضعف و بى پايه بودن اين نظريه را مى بينيد زيرا افراد با اطلاع به طور حتم مى دانند كه اين قرائت هاى هفت گانه و ده گانه و سيزده گانه كه امروز مشهور گرديده اند در برابر قرائت هايى كه در قرون اول بوده، مشتى از خروار و قطره اى از دريا بيش نيست، چون قاريانى كه از هفت قارى معروف و غير آن ها اخذ قرائت نموده اند، آن چنان زياد بودند كه به شمارش نيايند و به عدد نگنجند.

باز افرادى كه قرائت را از اين قاريان گرفته و نقل نموده اند، قابل شمارش نمى باشند و همين طور ادامه پيدا كرده تا به قرن سوم كه رسيده، چون مشاغل فراوان شده و حافظه ها كم گرديده بود و از طرف ديگر در اين عصر علم حديث و تفسير بيش از ساير علوم اسلامى مورد توجه قرار گرفت بعضى از علماى قرائت به نوشتن و ضبط نمودن قرائت هايى كه خودش از پيشوايان قرائت نقل مى نمود، اقدام كرد.

اولين شخص مورد اعتمادى كه قرائت ها را در يك كتاب جمع آورى نمود، ابو عبيد قاسم بن سلام متوفاى 224 بود كه همه قرائت ها را با همان هفت

قرائت معروف، به طورى كه من مى دانم در بيست و پنج قرائت خلاصه نمود، پس از وى احمد بن جبير بن محمد كوفى ساكن انطاكيه متوفاى 258 كتابى در باره قرائت هاى پنج گانه كه از هر شهر معروف يك تن قارى را انتخاب كرده بود، تأليف نمود.

بعد از وى قاضى اسماعيل بن اسحاق مالكى متوفاى سال 282 كه با قالون هم شاگرد بود، كتابى در باره قرائات تأليف كرد و در آن كتاب، قرائات بيست تن از علماى قرائت را كه اين هفت نفر معروف نيز جزء آن ها بودند، جمع آورى نمود.

__________________________________________________

(1). تفسير قرطبى، 1/ 46.

بيان درمسائل قرآن، ص: 217

پس از وى محمد بن جرير طبرى متوفاى سال 310 كتابى به نام الجامع تأليف و بيش از بيست قرائت را در آن گرد آورد و كمى پس از طبرى ابو بكر محمد بن احمد بن عمر داجويى متوفاى 324 در باره قرائت ها كتابى نوشت و ابو جعفر طبرى را نيز يكى از قاريان ده گانه به حساب آورد و پس از او ابو بكر احمد بن موسى بن عباس بن مجاهد متوفاى 324 اولين كسى گرديد كه قرائت ها را به اين قرائات هفت گانه منحصر ساخت و از داجويى و طبرى نيز نقل قرائت نمود.

ابن جزرى، باز عده ديگرى را كه در باره قرائت، كتاب نوشته اند، ياد مى كند و سپس مى گويد:

ما اين فصل را بدين جهت تفصيل داديم كه افراد بى اطلاع چنين پنداشته اند كه قرائت هاى صحيح تنها همان قرائت هاى هفت گانه است و «حروف» و وجوه هفت گانه اى كه رسول خدا به آن اشاره نموده است، همان قرائت هاى هفت گانه معروف هستند.

پاره اى از افراد بى اطلاع گمان كرده اند كه قرائت هاى صحيح

تنها همان قرائت هاست كه در كتاب الشاطبيه و التيسير آمده است كه رسول خدا در حديث معروف به آن ها اشاره نموده و فرموده است: «قرآن طبق هفت حرف نازل گرديده است.» تا جايى كه بعضى از اين افراد قرائت هايى كه در اين دو كتاب نباشد، شاذ و غير معروف و خارج از قواعد به حساب آورده اند و بعضى ديگر هر قرائتى را كه غير از اين قرائت هاى هفت گانه باشد، خارج از قواعد پنداشته اند، در صورتى كه چه بسا قرائت هايى كه در اين دو كتاب نبوده و از قرائت هاى هفت گانه محسوب نگرديده است، از بيش تر اين قرائت ها صحيح تر مى باشد.

آن چه اين افراد را به اشتباه انداخته، اين است كه جمله معروف «قرآن را هفت حرف نازل گرديده» به گوش آنان خورده، از طرف ديگر قرائات هفت گانه را نيز شنيده اند، آن گاه خيال كرده اند كه اين حروف هفت گانه همان قرائتهاى هفت گانه است. بر همين اصل است كه عده زيادى از علماى گذشته روش ابن مجاهد را خوش نداشته، او را در مورد منحصر ساختن قرائت ها به هفت قرائت مورد انتقاد قرار داده اند كه چرا آن ها را در كم تر يا بيش تر از هفت قرائت منحصر نساخت و يا منظور خودش را به روشنى بيان ننمود تا افراد بى اطلاع به اشتباه نيفتند.

سپس ابن جزرى از ابن عمار مهدوى و ابى محمد مكى همان گفتارى را كه در انتقاد ابن مجاهد گفته اند و ما قبلا آورديم، نقل مى كند. «1»

ابو شامه مى گويد: عده اى خيال كرده اند كه قرائت هاى هفت گانه متداول، همان است كه در

__________________________________________________

(1). النشر فى القرائات العشر، 1/ 33- 37.

بيان درمسائل قرآن، ص: 218

حديث معروف، به آن اشاره شده است، در صورتى كه

اين مطلب مخالف اجماع تمام علما و دانشمندان مى باشد. آرى، تنها بعضى افراد جاهل و بى دانش است كه چنين تصور كرده اند. «1»

با اين بيان و تفصيل براى خواننده عزيز كاملا روشن مى گردد كه هيچ يك از قرائت هاى هفت گانه نيز، از پيامبر اسلام (ص) و از خود قاريان به طور متواتر نقل نگرديده است و اگر فرض كنيم كه از خود قاريان متواتر نقل شده است، قطعا از رسول اكرم متواترا نقل نشده است.

بنابر اين، قرائت هاى معروف يا به طور خبر واحد نقل گرديده يا اجتهادى بوده كه به وسيله خود قاريان به عمل آمده است، لذا ناچاريم، در اين جا دو بحث را عنوان كنيم: يكى حجيت و عدم حجيت تمام قرائت ها و دومى صحت و عدم صحت نماز خواندن با هر يك از اين قرائت ها كه هر دو در فصل آينده مورد بحث قرار خواهد گرفت.

__________________________________________________

(1). الاتقان سيوطى، نوع 22- 27، ج 1/ 138.

بيان درمسائل قرآن، ص: 219

از آن ها به يك حكم شرعى استدلال نمود زيرا:

اولا: ممكن است كه اين قارى ها، قرائت شان اشتباه و ناصحيح باشد.

و ثانيا: نه تنها دليل شرعى و يا عقلى بر وجوب عمل به گفتار يكى از آن قاريان معينا در دست نيست بلكه عقلا و شرعا پيروى كردن از غير علم و يقين ممنوع شده است، چنان كه در پيرامون اين موضوع بعدا بحث خواهيم نمود.

2- ممكن است كسى بگويد كه: اين قرائت ها گرچه متواتر نيستند ولى به هر صورت از پيغمبر (ص) نقل گرديده، حد اقل از اقسام خبر واحد مى باشند و دلايلى كه حجيت خبر واحد را

__________________________________________________

(1). بقره/ 222.

بيان درمسائل قرآن، ص: 220

ثابت مى كنند، حجيت اين قرائت ها را نيز ثابت مى نمايند. بنابر اين، عمل نمودن بر طبق اين قرائت ها، پيروى نمودن از دليل شرعى است و از باب «ورود» يا «حكومت» و «تخصيص» از مقوله عمل به ظن خارج مى شود. «1»

پاسخ: اولا: روايت بودن قرائت ها ثابت نيست تا دلايل اثبات حجيت خبر واحد حجيت آن ها را نيز ثابت نمايد زيرا چنان كه قبلا گفتيم، احتمال دارد كه اين قرائت ها يك نوع اجتهاد و اظهار عقيده باشد كه از ناحيه خود قاريان به عمل آمده است. و آن چه قبلا نقل نموديم كه بعضى از علما به اين مطلب تصريح كرده اند، اين احتمال را تأييد مى كند.

و اگر سبب اختلاف قاريان را كه خالى بودن قرآن ها از نقطه و حركت بوده است در نظر بگيريم، احتمال اجتهاد قاريان بيش تر تقويت مى شود چنان كه ابن ابى هاشم مى گويد: منشأ اختلاف قاريان در قرائت، اين بود كه قرآن ها به وسيله اصحاب و ياران پيامبر (ص) به نقاط مختلف

فرستاده مى شد و مردم هر نقطه و منطقه قرآن را كه خالى از نقطه و حركت بود، به وسيله همان صحابى فرا مى گرفتند و آن چه را هم كه سينه به سينه و با شنيدن ياد مى گرفتند، در صورت موافقت با خط قرآن موجود بدان عمل مى كردند و در صورت مخالفت، آن را ترك مى نمودند و بدين گونه سليقه هاى مختلف به كار افتاد و از اين جا در ميان قاريان شهرهاى مختلف از نظر قرائت و تلفظ كلمات، اختلاف به وجود آمد. «2»

زرقانى مى گويد: علماى صدر اسلام چون در محفوظ بودن قرآن به همين صورتى كه نوشته شده بود، مى كوشيدند، بدين جهت از نقطه و اعراب گذارى در قرآن خود دارى مى نمودند و آن را مكروه مى داشتند كه در اثر اين عمل، تغييرى در قرآن به وجود نيايد، ولى بعدا اوضاع متغير شد و در خالى بودن قرآن از نقطه و اعراب احتمال اشتباه و تغيير در قرآن بيش تر احساس شد. هر كس كلمات قرآن را به يك نوع تلفظ مى نمود، اين بود كه مسلمانان به منظور محافظت و جلوگيرى از تغيير و اختلاف در تلفظ كلمات قرآن، مجبور شدند كه قرآن را نقطه گذارى كنند. «3»

و ثانيا: دلايل حجيت خبر واحدى كه راوى آن مورد اعتماد است، نمى تواند شامل روايت قاريان و راويان قرائت ها شود زيرا همان طور كه قبلا توضيح داديم، از ترجمه و شرح حال آنان

__________________________________________________

(1). مفهوم هر يك از اين اصطلاحات را مؤلف (ره)، در ضمن «مبحث تعادل و تراجيح» كه چاپ و منتشر شده، توضيح داده است.

(2). تبيان، 86.

(3). مناهل العرفان، چ 2، ص 402.

بيان درمسائل قرآن، ص: 221

روشن مى شود كه وثاقت و

مورد اعتماد بودن همه آنان ثابت و مسلم نيست.

و ثالثا: اگر فرض كنيم كه تمام قرائت ها بر پايه روايت استوار است، نه بر پايه اجتهاد و اظهار نظر و همچنين قبول كنيم كه همه راويان اين قرائت ها نيز «ثقه» و مورد اعتماد مى باشند، باز حجيت و مدركيت آن ها ثابت نمى شود زيرا ما علم اجمالى داريم كه پاره اى از اين قرائت ها قطعا از پيغمبر (ص) صادر نشده است و پر واضح است كه يك چنين علم اجمالى سبب تعارض در ميان تمام اين روايات گرديده و هر يك از آن ها ديگرى را تكذيب خواهد نمود، در نتيجه همه آن ها از حجيت خواهد افتاد.

زيرا معتبر دانستن بعضى از آن ها و ترجيح دادن آن، نسبت به بعضى ديگر ترجيح بلا مرجّح و انتخاب بدون امتياز خواهد بود. در اين صورت بايد به مرجحات و امتيازاتى كه در مورد تعارض اخبار بيان شده است، مراجعه نمود و بدون استفاده از آن مرجّحات استدلال نمودن با يكى از اين قرائت ها در احكام شرعى صحيح و جايز نيست.

و اگر به تواتر همه قرائات قائل شويم، باز به همان نتيجه اى كه گفته شد، خواهيم رسيد و در عمل نمودن به آن ها در احكام شرعى مجبوريم كه از مرجحات و امتيازات اخبار متعارض استفاده كنيم زيرا تواتر در دو قرائت موجب قطع و يقين مى شود بر اين كه هر يك از آن قرائت ها از طرف خدا نازل گرديده است و از نظر سند قرائت هر دو قطعى هستند ولى تنها از نظر دلالت و معناى ظاهرى متعارض و ضد هم مى باشند.

وقتى كه به طور اجمال دانستيم كه معناى ظاهرى يكى از اين دو

قرائت مقصود نيست، در اين صورت بايد هر دو را كنار بگذاريم و به قواعد و اصول ديگر مراجعه نموده و به آن ها عمل كنيم زيرا از يك طرف معلوم و معين نيست كه مفهوم و معناى ظاهرى كدام يك مقصود مى باشد و از طرف ديگر هم نمى توانيم، يكى از آن ها را ترجيح داده، انتخاب كنيم، چون ترجيح و اختيار نمودن يكى از دو متعارض به مواردى اختصاص دارد كه سند آن ها ظنى است ولى در مواردى كه سند هر دو متعارض، قطعى است نمى توان يكى از آن ها را انتخاب نمود زيرا در اين صورت، سند هر دو قرائت، قطعى است و هيچ كدام امتيازى بر ديگرى ندارد.

در موردى كه انسان يقين كند كه تكليف بر وى متوجه مى باشد بايد آن را طورى به جا بياورد كه عقلا به اطاعت امر و سقوط تكليف يقين نمايد. بنابراين بايد يا به تعداد قرائت هاى مختلف نماز را چند بار خواند يا در يك نماز همان كلمه مورد اختلاف را به شماره قرائت هاى مختلف تكرار نمود تا اطاعت قطعى به سقوط تكليف حاصل آيد، مثلا در سوره فاتحه بايد هم «مالك» و هم «ملك» را خواند تا يقين بر فراغ ذمه حاصل شود.

و اما در باره سوره اى كه در نماز بعد از سوره حمد خوانده مى شود، بنابر آن چه گفتيم بايد سوره اى باشد كه در آن اختلاف قرائت نباشد و يا بايد كلمه مورد اختلاف را به تعداد موارد اختلاف تكرار نمود. اين بود خلاصه آن چه از قاعده اولى استفاده مى شود.

نظر ما: و اما از نظر ائمه معصومين (ع)، خواندن نماز با هر يك از قرائت هايى كه در زمان ائمه معروف بود، در نماز كفايت مى كند زيرا آنان شيعيان شان را در خواندن نماز با هر يك از آن قرائت ها تأييد مى نمودند و مى گفتند: «همان طور كه ياد گرفته ايد، بخوانيد.» و گاهى مى فرمودند:

«تو نيز با قرائتى كه مردم مى خوانند، بخوان.» «1»

و در هيچ روايتى نيامده است كه ائمه بعضى از اين قرائت ها را منع نموده باشند و اگر از ناحيه ايشان رد و انكارى صادر مى گرديد، مسلما به طور تواتر و يا حد اقل با خبر واحد به دست ما مى رسيد.

از اين گفتار به طور خلاصه چنين بر مى آيد كه: منحصر نمودن جواز صحت نماز تنها به قرائت هاى هفت گانه و ده گانه معنا

و مفهومى ندارد بلكه با هر قرائتى مى توان نماز را به جاى آورد ولى با اين شرط كه آن قرائت شاذ و غير معروف و يا جعلى و ساختگى نباشد و به وسيله افرادى كه

__________________________________________________

(1) كافى، كتاب فضل القرآن، باب النوادر.

بيان درمسائل قرآن، ص: 223

وثاقت و اعتبار آنان در نزد هيچ يك از علما ثابت نشده است، نقل نشود.

اما قرائت شاذ و غير معروف، مانند قرائت «ملك يوم الدين» كه ملك به صيغه ماضى و ميم «يوم» با فتحه خوانده شده است.

و اما قرائت جعلى، مانند «انما يخشى اللّه من عباده العلماء» كه بنا به قرائت خزاعى به نقل از ابو حنيفه، لفظ جلاله «اللّه» با «ضمه» و كلمه «علما» با «فتحه» تلفظ گرديده است. «1»

از آن چه گفته شد، چنين بر مى آيد كه به نظر پيشوايان دينى ما با هر قرائتى كه در زمان آنان معمول و متداول بود، نماز خواندن صحيح است.

__________________________________________________

(1) معناى آيه چنين است: «اين است، جز اين نيست كه فقط علما و دانشمندان از خدا مى ترسند.» ولى در قرائت خزاعى معنا معكوس و مغلوط مى شود، يعنى «خدا از علما مى ترسد!!»

بيان درمسائل قرآن، ص: 225

202.

(2) صحيح بخارى، «باب نزول القرآن على سبعة أحرف»، 6/ 100. […]

بيان درمسائل قرآن، ص: 227

رسول اللّه اين مرد وارد شد و نمازش را با قرائتى خواند كه من با آن مخالفت نمودم، سپس اين مرد وارد شد و نمازش را با قرائتى كه غير از قرائت رفيقش بود به جاى آورد. رسول خدا به آنان دستور داد، نماز خود را همانطور كه قبلا خوانده بودند، بخوانند و هر دو قرائت نمودند و رسول خدا هم آن ها را تحسين نمود. اين جريان در من حالت دو دلى و تكذيب- ولى نه مانند تكذيب دوران جاهليت- ايجاد نمود. وقتى رسول خدا ناراحتى مرا ديد، بر سينه من زد كه عرق خجلت سراپاى وجود مرا فراگرفت، سپس فرمود: ابى! به من فرمان داده شد كه قرآن را با يك «حرف» و با يك روش بخوانم، درخواست نمودم كه كار بر امتم آسان گردد، دفعه دوم نيز همان دستور تكرار شد و من همان درخواست را تكرار نمودم، بار سوم به من فرمان داده شد كه قرآن را با هفت حرف و طريق بخوانم و به من گفته شد كه خداوند در برابر هر نوبت دعايى كه كردى و اجابت آن تعويق افتاد، يك دعاى ديگرى از تو مى پذيرد، آن گاه من درخواست دومم را مطرح كردم و عرضه داشتم:

خدايا امت مرا ببخشاى! دعاى سوم را نيز براى روزى نگهداشتم كه در آن روز همه به دعاى من نيازمندند.

اين روايت را مسلم نيز با مختصر تفاوتى نقل نموده «1»، طبرى هم با اسناد ديگر و اختلاف مختصرى آن را آورده است و نزديك به همين مضمون را از

طريق عبد الاعلى و محمد بن عبد الاعلى صنعانى از ابىّ نقل نموده است.

3- باز طبرى از ابى كريب با اسنادش از سليمان بن صرد از ابىّ بن كعب نقل نموده است كه مى گويد: وارد مسجد شدم، قرائت مردى را شنيدم از او سؤال نمودم كه اين قرائت را چه كسى به تو ياد داده است؟ گفت: رسول خدا (ص).

او را به نزد پيامبر اكرم (ص) بردم و عرضه داشتم: به قرائت اين مرد گوش كنيد! او قرائت نمود، رسول خدا (ص) فرمود: آفرين بر تو! عرضه داشتم: يا رسول اللّه شما قرائت را به من چنين و چنان ياد داده ايد كه با قرائت اين مرد تفاوت دارد، فرمود: بر تو نيز آفرين باد! عرضه داشتم: يا رسول اللّه شما به هر يك از ما آفرين مى گوييد؟! آن گاه رسول خدا دست خويش را به سينه من زد و گفت:

خداوندا! شك و ترديد را از دل ابى بر طرف كن! ابى مى گويد: عرق سراپاى وجود مرا فرا گرفت و ترس عجيبى در وجودم احساس نمودم، سپس رسول خدا فرمود: دو فرشته به نزد من آمدند، يكى از آن ها گفت: قرآن را به يك طريق

__________________________________________________

(1) صحيح مسلم، 2/ 203.

بيان درمسائل قرآن، ص: 228

بخوان و ديگرى گفت: بر وى اضافه كن! رسول خدا فرمود: من هم همين درخواست را نمودم، گفت: با دو طريق بخوان! اين درخواست ها مكرر شد تا به هفت طريق رسيد و در آن جا پايان يافت.

4- طبرى از ابو كريب با اسنادش از عبد الرحمان بن ابى بكره از پدرش نقل مى كند كه رسول خدا فرمود: جبرئيل گفت: قرآن را به يك طريق

بخوان! ميكائيل گفت از وى بخواه اضافه كند، من درخواست نمودم، جبرئيل گفت: با دو طريق بخوان و همين طور اضافه كرد تا به شش يا هفت طريق رسيد.- ترديد از ابو كريب است- سپس گفت: هر يك از اين طريق ها و روش ها كفايت مى كند و مانند اين است كه بگويى «تعال يا هلّم» مگر اين كه با آن تلفظ آيه عذاب به رحمت و آيه رحمت به عذاب مبدل گردد.

5- باز طبرى از احمد بن منصور با اسناد خود از عبد اللّه بن طلحه از پدرش، او نيز از پدر خود چنين نقل نموده است: مردى در نزد عمر بن خطاب قرآن خواند، عمر بر وى اعتراض نمود، آن مرد گفت: من در حضور رسول اكرم (ص) قرآن را با اين قرائت خواندم، مرا تأييد نمود. عمر اين گفتار را از وى نپذيرفت تا آن جا كه هر دو به پيش رسول خدا رفتند، آن مرد عرضه داشت يا رسول اللّه آيا من فلان آيه و فلان آيه را در پيش تو چنين نخواندم كه تو نيز همان را تأييد نمودى؟ رسول خدا فرمود: آرى. عمر از اين جريان به قدرى ناراحت گرديد كه رسول اكرم ناراحتى او را در چهره اش احساس نمود. ناقل حديث مى گويد: رسول خدا بر سينه عمر زد و فرمود شيطان را از خود دور كن و اين جمله را سه بار تكرار كرد، آن گاه فرمود: عمر! همه اين قرائت ها يكسان و برابر است مگر آن جا كه آيه رحمت را به عذاب و آيه عذاب را به رحمت تغيير دهى.

طبرى داستان ديگرى شبيه همان داستان را كه در ميان

عمر و هشام بن حكم واقع گرديده است، از يونس بن عبد الاعلى كه سند داستان را به خود عمر مى رساند نقل نموده است.

بخارى و مسلم و ترمذى نيز داستان عمر را با هشام با سند ديگر و با مختصر تفاوتى در لفظ، نقل نموده اند. «1»

6- باز طبرى از محمد بن مثنّى با اسناد خود از ابن ابى ليلى، او هم از ابى بن كعب چنين آورده است كه رسول خدا (ص) در كنار غدير قبيله غفار بود كه جبرئيل بر وى نازل شد و گفت: يا

__________________________________________________

(1) صحيح مسلم، 2/ 202 صحيح بخارى، 3/ 90 و 6/ 100- 111 و 8/ 53- 215، صحيح ترمذى با شرح ابن عربى باب «ما جاء انزل القرآن على سبعة أحرف»، 11/ 60.

بيان درمسائل قرآن، ص: 229

رسول اللّه خداوند تو را فرمان مى دهد كه قرآن را با طريق واحد به پيروانت ياد دهى و آنان تنها با همان يك طريق قرآن را بخوانند. رسول خدا گفت: از خدا تقاضاى عفو و اغماض دارم زيرا پيروان من طاقت اجراى اين دستور سنگين را ندارند. ابى مى گويد: دفعه دوم جبرئيل فرود آمد و گفت:

خداوند مى فرمايد كه قرآن را به دو طريق بخوانند، باز رسول خدا گفت: از خداوند براى بار سوم نازل گرديد و گفت: از طرف خداوند اجازه هست كه قرآن با سه طريق خوانده شود، باز رسول خدا تقاضاى عفو و اغماض نمود، عجز و ناتوانى امت را پيش كشيد تا دفعه چهارم جبرئيل فرود آمد و گفت: خداوند اجازه مى دهد كه قرآن با هفت طريق خوانده شود و هريك از اين طرق و سبك هاى هفت گانه در خواندن

قرآن كفايت و تكليف را ساقط مى نمايد.

اين روايت را مسلم نيز در صحيح خود آورده است. «1»

و طبرى شبيه همين روايت را از ابى كريب آورده، ابى كريب هم از ابن ابى ليلى و او از ابى بن كعب نقل نموده است.

و باز طبرى قسمتى از اين روايت را با تفاوت مختصرى از احمد بن محمد طوسى، احمد هم از ابن ابى ليلى و او نيز از ابى بن كعب آورده، با سند ديگر از محمد بن مثنى او هم با اسناد خود از ابى نقل كرده است.

7- باز طبرى از ابى كريب با اسناد خود از زر و او از ابىّ نقل نموده است كه رسول خدا (ص) در نزد مراء احجار جبرئيل را ديد و گفت: من براى مردم بى سوادى مبعوث گرديده ام كه در ميان آنان غلام و خدمتكار و پيرمرد و پيرزن بسيار وجود دارد، جبرئيل گفت: پس قرآن را با هفت طريق و تلفظ بخوانند. «2»

8- باز طبرى از عمرو بن عثمان عثمانى با اسناد خود از مقبرى از ابو هريره نقل مى كند كه:

پيامبر فرمود: اين قرآن با هفت حرف نازل گرديده است كه مى توانيد آن را با هر يك از اين حروف هفت گانه بخوانيد و در اين مورد سختگيرى نيست، فقط دقت كنيد كه آيه رحمت را به عذاب و آيه عذاب را به رحمت تغيير ندهيد.

9- باز طبرى از عبيد بن اسباط با اسناد خود از ابى سلمه و او هم از ابو هريره نقل نموده است كه رسول خدا (ص) فرمود: قرآن با هفت حرف نازل گرديده است، مانند: «عليم- حكيم- غفور-

__________________________________________________

(1) صحيح مسلم، 2/ 203.

(2) صحيح

ترمذى، 11/ 64 نيز اين حديث را با مختصر تفاوت آورده است.

بيان درمسائل قرآن، ص: 230

رحيم» و امثال اين كلمات كه هر يك به جاى ديگرى به كار مى رود.

10- باز طبرى از سعيد بن يحيى با اسناد خود از زر و او از عبد اللّه بن مسعود نقل مى كند كه: ما در عدد آيات يكى از سوره ها بحث و اختلاف نموديم كه آيا سى و پنج آيه است يا سى و شش آيه، به نزد رسول خدا (ص) رفتيم، ديديم كه با على بن ابى طالب (ع) به گفت و گوى سرّى پرداخته است، گفتيم: يا رسول اللّه! ما، در قرائت فلان سوره اختلاف نظر پيدا نموده ايم. ابن مسعود مى گويد: چهره رسول خدا سرخ گرديد و فرمود: ملت هاى گذشته در اثر اختلافى كه در ميانشان پديد آمد، هلاك شدند آن گاه مطلبى را مخفيانه به على (ع) گفت، على به ما فرمود كه: رسول خدا به شما دستور مى دهد كه قرآن را هر طور ياد گرفته ايد، بخوانيد. «1»

11- قرطبى از ابى داود و او از ابى نقل مى كند كه: رسول خدا (ص) فرمود: ابى! بر من پيشنهاد شد كه مى خواهى قرآن را با يك طريق بخوانى يا به دو طريق؟ فرشته اى كه در پيش من بود، گفت:

بگو با دو طريق! سپس به من گفته شد: مى خواهى قرآن را با دو طريق بخوانى يا با سه طريق؟ باز همان فرشته گفت: بگو با سه طريق! بدين گونه تا به هفت طريق رسيد، آن گاه گفته شد كه قرآن را با هر يك از اين وجوه و طرق هفت گانه بخوانى كفايت مى كند، اگر خواستى عليما بگويى يا سميعا

يا عزيزا و يا حكيما بگويى، بگو به شرط اين كه آيه عذاب را با آيه رحمت مخلوط نكنى. «2»

اين بود مهم ترين رواياتى كه در باره حروف هفت گانه قرآن نقل گرديده است و ما به يارى خداوند در فصل آينده در پيرامون متن اين روايات بحث نموده، سستى و ضعف آن ها را نمايان خواهيم ساخت.

و اهل بيت مى باشند كه خداوند رجس و پليدى را از آن بر طرف نموده و از هر گونه گناه و لغزش مبرا و پاكشان ساخته است، بنابراين رواياتى كه با روايات صحيح اهل بيت مخالفت كند، ارزش و اعتبارى نخواهد داشت و ديگر جايى باقى نمى ماند كه ما، در سند اين گونه روايات بحث كنيم.

2- دليل ديگر بر سقوط اين روايات، تناقضى است كه در مضمون آن ها محسوس و مشاهد است كه اين روايت ها از جهات مختلفى با يكديگر مخالف و متناقضند:

از جمله: بعضى از آن ها دلالت بر اين كه پيامبر (ص) با راهنمايى ميكائيل از جبرئيل درخواست مى نمود كه خواندن قرآن تنها به يك حرف منحصر نباشد، براى وسعت و راحتى امت روش هاى ديگرى نيز تجويز شود ولى بعضى ديگر دلالت مى كند بر اين كه جبرئيل بدون راهنمايى ميكائيل و بدون درخواست پيامبر، خود به آسمان بالا مى رفت و رخصت مى آورد و اين عمل را تكرار نمود تا براى خواندن قرآن با هفت حرف رخصت صادر شد.

تناقض ديگر اين كه: بعضى از اين روايت ها مى رساند كه ابى وارد مسجد گرديد مردى را ديد كه بر خلاف او قرآن مى خواند و بعضى ديگر دلالت مى كنند بر اين كه: ابى در مسجد بوده، دو نفر وارد شدند و بر خلاف قرائت او خوانده اند.

تناقض سوم در اين جاست كه: پاسخ پيامبر خدا (ص) در باره اختلاف قرائت ها، مختلف مى باشد كه اين پاسخ در هر روايتى به يك نوع بيان گرديده است.

3- دليل سوم بر ضعف اين روايت ها عدم تناسب جواب ها با سؤالات است، چنان كه در روايت ابن مسعود مى خوانيم كه در تعداد آيات سوره

اختلاف و گفت وگو شد، به حضور رسول خدا

__________________________________________________

(1) اصول كافى، باب النوادر، كتاب فضيلت قرآن، روايت 12.

(2) همان، روايت 13.

بيان درمسائل قرآن، ص: 232

شرفياب شدند و حقيقت را از وى پرسيدند، على (ع) با اشاره و فرمان رسول خدا فرمود:

همان طور كه قرائت را فراگرفته ايد، بخوانيد. در صورتى كه اين پاسخ با عدد آيه ها كه مورد سؤال بود هيچ گونه ارتباط و تماسى ندارد.

4- در اين جا بايد اين جمله را نيز اضافه كنيم كه نازل شدن قرآن با حروف هفت گانه، مفهوم و معناى معقول و محصّلى ندارد و يك معناى قطعى و صحيحى را به روشنى براى ما نشان نمى دهد.

مطلبى با اين اهميت، آن هم در باره قرآن، اگر بر پايه صحّت و واقعيت استوار بود، بدين گونه مجمل و پيچيده و به صورت يك معماى غير قابل درك، مطرح نمى شد. بيان درمسائل قرآن، ص: 233

منظور از آن شخصى كه خداوند در آيه يَقُولُونَ إِنَّما يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ «1» از وى ياد نموده است، يكى از كاتبان و نويسندگان وحى مى باشد كه رسول خدا (ص)، قرآن را به وى املا مى كرد «سميع عليم، عزيز حكيم» و امثال آن از كلماتى كه در آخر آيات واقع شده است و او از پيامبر مى پرسيد كه كدام يكى از اين كلمات را بنگارم؟ پيامبر خدا در جوابش مى فرمود: هر كدام را كه نوشتى همان درست است. اين بود كه در وى غرور و خود پسندى ايجاد گرديد و گفت: رسول خدا انتخاب بعضى از جملات قرآن را به من واگذار نمود و من هم آن چه را كه مى خواستم، نوشتم.

2- باز با گفتار انس استدلال نموده اند كه وى در آيه إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِيلًا «2» به جاى كلمه «اقوم» كلمه «اصوب» به كار مى برد، بعضى از دوستانش اين قرائت را بر وى ايراد نمودند و گفتند: يا ابا حمزه! در آيه «اقوم» است نه «اصوب»، در پاسخ گفت: «اقوم» و «اصوب» و «اهدى» همه به يك معنى است.

3- باز به قرائت ابن مسعود استشهاد نموده اند كه به جاى إِنْ كانَتْ إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً «3»، ان كانت الّا زقية واحدة «4» مى خواند زيرا «صيحة» و «زقية» به يك معنى مى باشند.

4- طبرى از محمد بن بشّار و ابى السائب با اسناد خود از همان چنين آورده است كه ابو درداء آيه إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ طَعامُ الْأَثِيمِ «5» را به مردى ياد مى داد ولى آن مرد مرتب مى گفت: «ان شجرة الزقوم طعام اليتيم» چون ابو درداء آيه را زياد تكرار نمود و

ديد كه آن مرد نمى فهمد، آيه را چنين خواند «انّ شجرة الزّقّوم. طعام الفاجر» «6» زيرا «فاجر» و «اثيم» به يك معنى هستند.

5- با رواياتى كه دلالت به توسعه و وسعت در قرائت قرآن دارند، استشهاد و استدلال نموده اند

__________________________________________________

(1) مى گويند جز اين نيست كه اين سخنان را بشرى به وى ياد مى دهد، نحل/ 103.

(2) مزمل/ 6.

(3) يس/ 53. […]

(4) تفسير طبرى، 1/ 18.

(5) زقوم ميوه اى است كه طعام گناهكاران است [در جهنم]، دخان/ 43، 44.

(6) تفسير طبرى، 25/ 78.

بيان درمسائل قرآن، ص: 235

زيرا مضمون اين روايات به طورى كه قبلا آورديم چنين است كه: قرآن را با هر يك از حروف هفت گانه مى توان قرائت نمود مگر اين كه آيه رحمت به عذاب و آيه عذاب به رحمت تبديل گردد.

اين گفتار نيز جز اين مفهوم ديگر ندارد كه: مى توان بعضى كلمات هفت گانه را به بعضى ديگر و به جاى يكديگر به كار برد، اين است كه ما بايد روايت هاى مجمل حروف هفت گانه را به همين معنى حمل كنيم و آن سلسله روايت ها را كه در وسعت قرائت قرآن آمده است، مبين و مفسّر روايت هاى مجمل قرار دهيم.

پاسخ دلايل: در پاسخ اين همه دلايل به طور كلى مى گوييم كه اين روايات مفاد و معناى صحيح و محصلى ندارند و بايد همه آن ها را به دور انداخت و كوچك ترين توجهى بدان ها نبايد كرد زيرا:

اولا: اين معنى كه حروف هفت گانه را به آن تأويل نموده اند، تنها در پاره اى از آيات و كلمات قرآن كه مترادف است و الفاظ هم معنى دارد، درست مى باشد ولى در اكثر آيات و كلمات قرآن كه الفاظ مترادف ندارند، چگونه تطبيق مى گردد؟! ثانيا:

چگونه مى توان گفت كه رسول خدا (ص) تبديل كلمات موجود قرآن را به كلمات ديگر تجويز نموده است، در صورتى كه اين عمل اساس و شالوده قرآن را كه معجزه هميشگى است، در هم مى ريزد، اعجاز جاودانى و حجت همگانى بودن آن را سلب مى كند و شكى نيست كه اين عمل قرآن را از درجه اعتبار ساقط نموده و در نتيجه اين آخرين كتاب آسمانى را مهجور و متروك مى سازد.

آيا شخص عاقل مى تواند تصور كند و يا بر زبان آورد كه رسول خدا اجازه داده است، قارى قرآن مثلا مى تواند، در قرآن تا آن جا تصرف كند كه آيات اول سوره «يس» را به كلمات ديگرى كه نزديك به كلمات اصلى است، تبديل نمايد و چنين بخواند: «يس. و الذّكر الحكيم. انّك لمن الانبياء على طريق سوىّ. انزال الحميد الكريم. لتخوّف قوما ما خوّف اسلافهم فهم ساهون»، پس در اين صورت چشم آنان كه تحريف قرآن را جايز مى دانند روشن باد كه خود پيامبر دست آن ها را بر اين عمل ناروا گشوده است.

خدا گواه است كه اين، دروغ و افترايى است، بس بزرگ و نابخشودنى زيرا خداوند در اين مورد مى فرمايد: بيان درمسائل قرآن، ص: 236

قُلْ ما يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما يُوحى إِلَيَّ. «1»

[اى پيامبر!] بگو كه من نمى توانم قرآن را از پيش خود تغيير دهم! من نمى توانم پيروى كنم جز از آن چه كه بر من وحى مى شود! پس اگر پيامبر نتواند، از پيش خود قرآن را تغيير دهد، چطور مى تواند براى ديگران چنين اجازه را بدهد؟! رسول خدا به «براء بن عازب» دعايى ياد داد كه در

آن دعا، اين جمله بود: «و نبيّك ارسلت»، «برّاء» به جاى كلمه «نبى» رسول را به كار برد و چنين خواند: «و رسولك الّذى ارسلت»، رسول خدا او را از اين عمل و تصرف منع نمود. «2» پيامبرى كه در يك دعا تا اين حد دقت و سختگيرى مى كند و كوچك ترين تصرف را در آن روا نمى دارد، چگونه متصور است كه قرآن را ميدان تصرفات و دستبردها و قرائت هاى دلبخواهى مردم، مخصوصا ماجراجويان قرار دهد؟! اگر منظور از آن روايت ها اين است كه خود رسول خدا (ص) قرآن را با حروف هفت گانه قرائت نموده است به طورى كه اكثر روايت هاى گذشته نيز همين معنا را مى رساند. طرفداران اين گفتار بايد آن كلمات هفت گانه را كه بنا به گفته آنان پيامبر، قرآن را با آن كلمات مى خواند، براى ما نشان دهند زيرا اگر چنين كلماتى بود، حتما ثابت و محفوظ مى ماند، چون خداوند در اين مورد فرموده است:

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ. «3»

ما قرآن را فرستاديم و آن را از- تحريف و تغيير- محفوظ مى داريم.

ثالثا: از روايت هاى گذشته چنين بر مى آيد كه علت نزول قرآن با حروف هفت گانه اين بوده است كه در قرائت توسعه و گشايشى براى مسلمانان حاصل شود زيرا همه مسلمانان نمى توانستند، قرآن را يك جور و با يك سبك و لفظ خاص بخوانند، اين بود كه پيامبر (ص) از خداوند درخواست نمود كه وسعتى در خواندن قرآن براى مسلمانان داده شود و اين وسعت و اجازه تا آن جا داده شد كه به حروف و كلمات هفت گانه رسيد.

اين بود، خلاصه مضمون آن روايات كه طرفداران اين نظريه به

آن روايت ها تمسك مى جويند

__________________________________________________

(1) يونس/ 15.

(2) تبيان، 58.

(3) حجر/ 9.

بيان درمسائل قرآن، ص: 237

ولى متأسفانه بر خلاف مضمون اين روايت ها، كلمات هفت گانه نه تنها وسيله گشايش مسلمانان و به نفع و صلاح آنان نگرديد بلكه در ميان آن ها اختلاف و دو دستگى ايجاد نمود تا جايى كه عده اى از مسلمانان عده ديگر را تكفير نمودند و عثمان مجبور شد كه قرائت را به يك حرف منحصر سازد و ساير قرآن ها را كه وسيله اختلاف در ميان مسلمانان بود، بسوزاند.

از اين بحث به طور خلاصه مى توان نتايج زير را به دست آورد:

1- اختلاف در قرائت قرآن نقمت و بلايى براى امت اسلامى بوده است كه در زمان عثمان ظاهر گرديد.

بنابراين، چگونه مى توان گفت كه پيامبر از خداوند چيزى را درخواست نمود كه بلا و وسيله فساد و اختلاف در ميان امت بود و چگونه خداوند به چنين درخواست و تقاضا جواب مثبت داده است؟ در صورتى كه در روايات فراوان اختلاف و دو دستگى، وسيله هلاكت و بدبختى امت معرفى شده و از آن شديدا نهى شده است و در بعضى روايات نيز آمده است كه وقتى در محضر رسول خدا صحبت از اختلاف قرائت به ميان آمد، رنگش متغير و صورتش سرخ گرديد كه قسمتى از اين روايات را قبلا آورديم و قسمت ديگر را بعدا ذكر خواهيم نمود.

2- مضمون روايت هاى گذشته اين بود كه پيامبر (ص) در مقام درخواست حروف هفت گانه گفته است كه پيروان من توانايى ندارند تنها با يك حرف و كلمه قرآن را بخوانند. در صورتى كه اين مطلب دروغ محض و كذب صريح است و نسبت دادن آن به

پيامبر معقول نيست زيرا ما مى بينيم كه مسلمانان پس از دوران عثمان با آن همه اختلاف نژاد و زبان كه دارا بودند، توانستند قرآن را به يك گونه بخوانند.

بنابراين چگونه مى توان ادعا نمود كه در زمان خود پيامبر با اين كه پيروان او و مسلمانان از عرب هاى فصيح تشكيل مى شدند، يك نوع قرائت براى آنان مشكل و سخت بود؟

3- از روايات گذشته چنين بر مى آيد همان اختلافى كه عثمان را واداشت تا قرآن را به قرائت واحد منحصر نمايد، در حال حيات خود پيغمبر (ص) نيز اتفاق مى افتاد ولى رسول خدا هر قارى را در قرائت خود تثبيت و تأييد مى نمود و به مسلمانان اعلام مى داشت كه اين گونه اختلافات رحمت و نعمت است. در صورت صحت اين روايات، عثمان و پيروان وى چه مجوزى داشتند كه اين اختلافات را برطرف سازند و اين در رحمت را به روى مسلمانان ببندند؟! مسلمانان نيز بر اساس چه مجوزى گفتار رسول خدا را كنار گذاشته و گفتار عثمان را به مورد عمل و اجرا گذاشتند؟! آيا بيان درمسائل قرآن، ص: 238

عثمان را نسبت به امت اسلامى از پيامبر مهربان تر ديدند يا او متوجه نكته و نقصى شد كه- نعوذ باللّه- از نظر پيامبر مخفى و به دور مانده، رسول خدا نسبت به آن جهت، جاهل بوده است؟! يا به عثمان وحى نازل گرديد كه اين حروف و كلمات هفت گانه پيامبر را نسخ كند؟! اين ها مطالبى است كه بى مايگى و دور از حقيقت بودن اين نظريه را به قدرى روشن و آشكار مى سازد كه انسان را از مشقت پاسخ گويى به آن آسوده خاطر مى كند و احتياجى به

بحث در اطراف آن باقى نمى گذارد و روى همين اصل است كه علما و دانشمندان متأخر اهل سنت اين قول را كنار گذاشته اند و به همين دلايل روشن كه بعضى از علماى اهل تسنن مانند محمد بن سعدان نحوى و حافظ جلال الدين سيوطى گفته اند كه اين روايات از مشكلات و متشابهات مى باشد و مفاد و مفهوم آن ها روشن نيست. «1»

ولى ما مى گوييم: مفاد و مفهوم اين روايات روشن است و اگر كسى دقت كند، در مفهوم آن ها شك و ترديدى به خود راه نمى دهد، چنان كه بيش تر علما نيز اين روايات را به همان معنى فهميده و به بطلان آن ها پى برده و همه آن ها را كنار گذاشته اند.

كه مفهومش بر شما روشن نيست، مؤمن باشيد و بگوييد به قرآن ايمان آوردم زيرا همه آن از سوى پروردگار است. «2»

__________________________________________________

(1) تبيان، 61.

(2) تفسير طبرى، 1/ 23.

بيان درمسائل قرآن، ص: 239

پاسخ: اين نظريه نيز از چند جهت باطل و غير قابل قبول مى باشد:

1- ظاهر اين روايت اين است كه حروف هفت گانه اى كه قرآن با آن ها نازل گرديده است، غير از ابواب و فصول هفت گانه آن است. بنابراين، با اين روايت نمى توان حروف هفت گانه را به ابواب هفت گانه، معنا و تفسير نمود.

2- اين روايت با روايت ابى كريب معارض و متضاد است زيرا او از ابن مسعود چنين نقل مى كند كه: خداوند قرآن را به پنج حرف نازل نموده است: حلال، حرام، محكم، متشابه، امثال. «1»

3- مفاد و مفهوم اين روايت درهم و برهم، مشوش و متزلزل است زيرا زجر و حرام هر دو به يك معنى مى باشند، بنابراين، فصول قرآن بر خلاف آن چه در اول روايت تعيين شده است، از هفت فصل به شش فصل تقليل مى يابد.

علاوه بر اين در قرآن موضوعات مهم ديگرى هم هست كه در اين ابواب هفت گانه داخل نمى باشند، مانند موضوع مبدأ و معاد، قصص، احتجاجات، معارف و غير آن ها و اگر طرفداران اين نظريه بخواهند همه اين موضوعات را در فصل محكم و متشابه مندرج و داخل كنند، لازمه اش اين خواهد بود كه همه ابواب و فصول ديگر را نيز كه واضح هستند و متشابه نمى باشند، در كلمه «محكم» بگنجانند و تمام فصول قرآن را تنها به دو قسمت تقسيم كنند: محكم و متشابه نه به هفت فصل، زيرا مجموع موضوعات و مطالبى كه در قرآن آمده

است، از دو حال خارج نيست، يا روشن و محكم است و يا مبهم و متشابه.

4- حروف هفت گانه را به فصول و ابواب هفت گانه تفسير نمودن، با روايت هاى گذشته كه از نظرتان گذشت سازش ندارد زيرا بنابراين روايت ها، علت نزول قرآن بر حروف هفت گانه، تخفيف براى مسلمانان و حل مشكل عدم توانايى آنان بر قرائت قرآن با روش واحد معرفى شده كه در فصول هفت گانه، اين اثر و خاصيت وجود ندارد.

5- بعضى از روايات گذشته، صريح و روشن است در اين كه منظور از حروف هفت گانه همان وجوه قرائات است كه قاريان در آن اختلاف داشتند و روايت يونس در صورتى كه دلالت به مطلوب داشته باشد، باز نمى تواند به تنهايى آن همه روايات را از معناى ظاهرى برگرداند و به سوى معناى ديگرى بكشاند.

__________________________________________________

(1) تفسير طبرى، 1/ 24.

بيان درمسائل قرآن، ص: 240

دارد كه او به طوايف سه گانه قريش دستور داد، اگر در قرائت قرآن با زيد بن ثابت اختلاف پيدا نموديد با لغت قريش بنويسيد زيرا قرآن با لغت قريش فرود آمده است. «4»

__________________________________________________

(1) تفسير طبرى، 1/ 24.

(2) تبيان، 64.

(3) همان، 65.

(4) صحيح بخارى، «باب نزول القرآن على لغة قريش»، 156.

بيان درمسائل قرآن، ص: 241

4- باز اين نظريه، يعنى تفسير نمودن حروف هفت گانه به لغات هفت گانه با مضمون روايت ديگر مخالف است چنان كه نقل مى كنند: عمر و هشام بن حكم در قرائت سوره فرقان اختلاف نمودند. هشام با قرائتى خواند، رسول خدا (ص) فرمود: اينچنين نازل گرديده است و عمر با قرائت ديگرى خواند، باز رسول خدا فرمود: چنين نازل شده است، سپس فرمود: اين قرآن با هفت حرف نازل شده است. «1»

در صورتى كه مى دانيم عمر و هشام هر دو از قبيله قريش بودند و قرآن را با لغت قريش مى خواندند، موجب و علتى براى اختلاف آنان در قرائت از نظر لغت نبود تا بتوانيم اختلاف در حروف را به اختلاف در لغات تفسير كنيم.

5- گذشته از همه اين ها تأويل نمودن حروف هفت گانه به لغات هفت گانه ادعايى است، بدون دليل و گفتارى است، بى اساس كه پايه علمى ندارد.

6- اگر طرفداران اين نظريه منظورشان از اين گفتار كه قرآن به هفت لغت فرود آمده است، اين باشد كه قرآن بر لغاتى مشتمل است كه لغت قريش از آن ها خالى است، در اين صورت نزول قرآن با اين لغات هفت گانه نه تنها موجب تسهيل قرائت نخواهد بود، بلكه آن را مشكل تر خواهد نمود و از طرف ديگر اين گفتار با واقع مطابقت نمى كند زيرا لغت قريش

برترى و تفوق بر ساير لغات داشته، از ميان تمام لغات، كلمات فصيح را جمع آورى نموده است و در اين مورد به مرحله اى رسيده است كه عربى بودن يك جمله را با همان لغت مى سنجند و در قواعد عربى به آن لغت رجوع مى كنند.

و اگر منظورشان اين باشد كه قرآن بر لغات قبايل ديگر نيز مشتمل است ولى اين لغات با لغات قريش متحد مى باشد. در اين صورت دليلى نيست كه آن را به لغات هفت گانه منحصر كنيم زيرا در قرآن بيش از پنجاه لغت كه همه آن ها با لغت قريش متحد مى باشند، به كار رفته است.

چنان كه ابو بكر واسطى نقل مى كند: در قرآن بيش از پنجاه لغت وجود دارد كه عبارتند از: لغت قبيله قريش، هذيل، كنانه، خثعم، خزرج، اشعر، نميرو … «2»

__________________________________________________

(1) ترجمه متن اين روايت در صفحات قبلى آمده است. […]

(2) اتقان، نوع 37، ج 1، ص 230.

بيان درمسائل قرآن، ص: 242

و تأخر يك كلمه واقع مى شود، مانند «و جاءت سكرة الموت بالحقّ» كه «و جاءت سكرة الحقّ بالموت» نيز در بعضى از قرائت ها آمده است.

7- و بالأخره گاهى هم تغيير با زيادت و نقصان حاصل مى شود، مانند آيه هاى «تسع و تسعون نعجة انثى. و امّا الغلام فكان كافرا و كان ابواه مؤمنين. فانّ اللّه من بعد اكراههنّ لهنّ غفور رحيم» كه در بيان درمسائل قرآن، ص: 243

آيه اولى «انثى» و در آيه دومى كلمه هاى «كافرا» و «و كان» و در آيه سومى «لهنّ» اضافه گرديده است.

پاسخ: اين بود خلاصه نظريه پنجم در معنا و تفسير حروف هفت گانه قرآن كه آن نيز از جهاتى مردود و غير قابل قبول مى باشد:

1- اين تفسير در معناى حروف هفت گانه هيچ گونه دليل و گواهى ندارد، به خصوص اين كه افراد مورد خطاب در روايات حروف هفت گانه اصلا از اين گونه اختلاف قرائت ها اطلاعى نداشتند.

2- از وجوه اختلافى كه ذكر گرديد، يكى تغيير معنا بود و ديگرى عدم تغيير معنى در صورتى كه اين دو وجه را بايد تنها يك وجه حساب كنيم زيرا در اين دو صورت ظاهر و شكل كلمه عوض مى شود، خواه معناى آن تغيير بيابد و يا تغيير نكند، تفاوتى نخواهد داشت و قرائت را دو گونه و دو رقم نمى سازد، چون در اختلاف قرائت ها تنها لفظ مورد نظر مى باشد، نه معنا.

اين است كه بايد اين دو قسم قرائت يك قسم حساب گردد و در اين صورت هم وجوه هفت گانه اختلاف قرائت ها كه ذكر گرديده است، به شش وجه تقليل مى يابد و با حروف هفت گانه تطبيق نمى كند.

3- از وجوه اختلافى كه ذكر شد، يكى تغيير

صورت لفظ بود، مانند «طلح» و «طلع» و ديگرى عدم تغيير آن بود، مانند «ننشز» و «ننشر» در صورتى كه تلفظ در هر دو مورد تغيير يافته، فقط كلمه ننشز و ننشر از نظر كتابت تغيير نيافته است ولى از نظر قرائت تلفظ «زاء» غير از تلفظ «راء» مى باشد.

اين است كه بايد اين دو وجه را نيز يكى حساب نمود زيرا قرائت در هر دو مورد تغيير مى يابد و اصل در قرآن هم تلفظ و قرائت است نه كتابت، چون قرآن آن است كه خوانده مى شود، نه آن چه نوشته مى شود.

4- روايات حروف هفت گانه در اين معنى صراحت دارند كه قرآن در ابتدا با حرف واحد نازل شده بود، سپس با درخواست پيامبر اجازه قرائت آن به هفت وجه رسيد.

پر واضح است كه مراد از حرف و وجه واحد نمى تواند يكى از اين اختلافات نامبرده، باشد.

پس چگونه مى توان گفت كه مراد از حروف هفت گانه همان اختلافات هفت گانه است؟! 5- اكثر آيات قرآن در ميان تمام قاريان مورد اتفاق بوده و كوچك ترين اختلافى در قرائت آن ها نبوده است و اگر موارد اتفاق را بر موارد اختلاف ياد شده اضافه كنيم، هشت قسم مى شود و بيان درمسائل قرآن، ص: 244

برگشت آن به حروف هشت گانه مى شود نه حروف هفت گانه! 6- به طورى كه در داستان عمر و در بعضى از روايات گذشته آمده است، مورد اين روايات، اختلاف قاريان در كلمات قرآن مى باشد و بنابراين نظريه، خود اين اختلاف يكى از حروف هفت گانه است ولى رسول خدا احتياجى نداشت كه در مقام رفع خصومت و اختلاف آن ها، با نازل شدن قرآن با هفت حرف اعتذار نمايد و

آن را توجيه كند آيا ممكن است، نازل نمودن جبرئيل يك حرف و دو حرف و سپس سه حرف و بالأخره هفت حرف را به اين اختلافات حمل كنيم؟! خلاصه آن كه جزائرى در گفتارش در اين مقام راه انصاف را پيش گرفته، آن جا كه مى گويد:

«اقوال و نظريات در باره حروف هفت گانه زياد است و اكثر آن ها از حقيقت بدور». گويا طرفداران اين نظريه ها از حديثى كه مى گويد: «قرآن با هفت حرف نازل شده» غفلت نموده و سپس آن چه را كه دلخواه شان بوده بر زبان رانده اند. «1»

بر اين نظريه نيز وارد است.

علاوه بر آن ها ايراد ديگرى نيز بر اين نظريه متوجه مى باشد و آن اين كه اختلاف در اسما و افعال كه در اين نظريه، دو نوع محسوب شده است، هر دو از يك باب، يعنى اختلاف در هيئت است.

بنابراين، آن ها را دو قسم به حساب آوردن و در مقابل هم قرار دادن، مفهومى ندارد و با اين حساب اقسام اختلاف بيش از شش جهت نخواهد بود.

اگر بنا باشد كه در اين تقسيم بندى تمام خصوصيات را در نظر بگيريم، بايد هر يك از تثنيه، جمع، تذكير، تأنيث و همچنين ماضى، مضارع و امر بودن را با يك قسم مستقل به حساب بياوريم و در اين صورت وجوه اختلاف بيش تر خواهد شد نه هفت وجه.

از طرف ديگر همان گونه كه زرقانى از ابن قتيبه نقل مى كند: «1» اختلاف در ادغام، اظهار، روم، اشمام، تخفيف و تسهيل در يك كلمه آن را از لفظ واحد بودن خارج نمى كند تا بتوانيم آن ها را در رديف اختلاف در كلمه و حرف محسوب بداريم بنابراين به عقيده ما اختلاف در قرائت بيش از شش قسم متصور نيست:

1- اختلاف در هيئت كلمه نه در ماده آن، مانند اختلاف در ماضى و امر بودن كلمه «باعد» و مانند اختلاف در مفرد و جمع بودن «امانتهم».

2- اختلاف در ماده كلمه نه در هيئت آن، مانند اختلاف در كلمه «ننشزها» كه گاهى با «راء» و گاهى با «زاء» تلفظ مى شود.

3- اختلاف، هم در ماده و هم در هيئت آن، مانند اختلاف در «عهن» و «صوف».

4- اختلاف در هيئت از نظر اعراب، مانند اختلاف در «و ارجلكم» كه گاهى

با «نصب» لام خوانده مى شود و گاهى با «جر» آن.

5- اختلاف به وسيله تقديم و تأخير.

6- اختلاف به وسيله زيادت و نقصان كه مثال اين دو قسم قبلا گفته شد.

__________________________________________________

(1) مناهل العرفان، 154.

بيان درمسائل قرآن، ص: 246

در هر كلمه اى از قرآن بيش از هفت نوع نخواهد بود. جواب اين توجيه اين است كه اگر منظور، اكثر و اغلب كلمات قرآن باشد اين گفتار درست نخواهد بود زيرا كلماتى كه در قرآن با هفت قرائت خوانده مى شود بسيار كم هستند و اگر منظور بعضى از كلمات قرآن باشد، اشكال ديگرى پيش مى آيد كه بعضى از كلمات قرآن با بيش از هفت قرائت تلفظ مى شوند، مانند جمله «و عبد الطّاغوت» كه با بيست و دو قرائت و كلمه «افّ» كه با بيش از سى شكل خوانده مى شود. بيان درمسائل قرآن، ص: 247

علاوه بر همه اين ها، اين نظريه مانند اكثر نظريه ها كه در اين مسئله وجود دارد، با مورد روايت هاى حروف هفت گانه تطبيق نمى كند.

كه هر قبيله و قومى با لهجه خود قرآن را بخوانند.

و اما عدد هفت كه در اين مورد وجود دارد، اشاره به كثرت است نه عدد معين زيرا عدد هفت معمولا در زيادت و كثرت به كار مى رود، با اين حساب اين عدد با كثرت لهجه هاى لغت عرب كه مسلما بيش از هفت لهجه هستند، منافاتى ندارند.

پاسخ: اين نظريه هم، با اين كه بهترين اقوال و نظريه ها مى باشد، درست به نظر نمى رسد زيرا:

1- اين نظريه با روايتى كه از عمر و عثمان نقل شده، منافات دارد كه به نقل آنان قرآن به لغت و لهجه قريش نازل شده است و حتى عمر، ابن مسعود را كه «حتّى حين» را «عتى حين» مى خواند، منع نمود، به دليل اين كه اين قرائت بر خلاف لغت و لهجه قريش مى باشد.

2- و باز اين نظريه با اختلاف عمر و هشام كه هر دو از قريش بودند، سازگار نيست.

3- و نيز اين نظريه با مورد اين روايات و صراحت قسمتى از آن ها منافات دارد زيرا از اين روايات چنين بر مى آيد كه منظور از حروف هفت گانه، اختلاف در جوهره و اصل الفاظ و كلمات است نه در چگونگى تلفظ آن ها.

__________________________________________________

(1) اعجاز القرآن، 70.

بيان درمسائل قرآن، ص: 248

4- اشكال چهارم در اين نظريه اين است كه تأويل و حمل كردن عدد هفت به كثرت و بر معناى رمزى و كنايى، خلاف ظاهر اين روايات بلكه خلاف صريح پاره اى از آن هاست.

5- گذشته از همه اين ها لازمه اين نظريه اين است كه الان هم مى توان قرآن را با لهجه هاى متعدد قرائت نمود، در صورتى كه اين حكم بر خلاف سيره و روش

قطعى تمام مسلمانان است.

اگر طرفداران اين نظريه ادعا كنند كه قرائت به لهجه هاى مختلف قبلا جايزه بوده است ولى بعدا نسخ گرديده و بر يك لهجه منحصر شده است، در پاسخ اين نظريه بايد گفت: اين سخن ادعايى بيش نيست و هيچ دليل و شاهدى آن را تأييد نمى كند.

و اگر به وجود نسخ با همان اجماع قطعى كه در تلفظ قرآن با لهجه واحد و متعارف، وجود دارد، استدلال كنند. در پاسخ آن خواهيم گفت كه مدرك و زير بناى اجماع و اتفاق علما اين است كه جواز تلفظ قرآن با لهجه هاى مختلف در روز اول مسلم نبوده است و اگر نزول قرآن با لهجه هاى مختلف ثابت و مسلم شود، همان طور كه صاحبان اين نظريه مى گويند، در اين صورت شالوده اجماع بر هم مى ريزد و اجماعى وجود نخواهد داشت.

علاوه بر اين، آن چه از روايات حروف هفت گانه استفاده مى شود، علت اصرار پيامبر براى تجويز حروف هفت گانه، توسعه و تسهيل قرائت قرآن بر مسلمانان بوده است، بنابراين چگونه مى تواند اين رخصت و تسهيل تنها به يك برهه و دوران كمى از زمان اختصاص داشته، سپس برداشته شود و چگونه ممكن است كه بر خلاف آن، اجماعى به وقوع پيوندد، در صورتى كه مسلمانان در دوران هاى بعد به تسهيل و توسعه بيش تر نيازمند بودند زيرا روز به روز تعداد مسلمانان بيش تر شده، پيروى نمودن آن ها از يك لهجه معين و واحد مشكل مى شد.

ما، در اين جا به همين اندازه از اقوال و نظريه ها كه در باره حروف هفت گانه گفته اند، اكتفا مى كنيم و از بقيه نظريه ها و پاسخ آن ها صرف نظر مى نماييم.

قرآن با حروف هفت گانه معنا و مفهوم صحيحى ندارد بنابراين بايد روايتى كه در اين مورد نقل شده است، كنار گذاشت، مخصوصا با توجه به رواياتى كه اين گروه روايات را تكذيب نموده، نازل شدن قرآن را با يك حرف و يك روش تأييد مى كنند و اين همه اختلافات را كه در قرائت قرآن وجود دارد، به خود راويان و قاريان قرآن مستند مى سازند. بيان درمسائل قرآن، ص: 249

چنان كه در كتاب كافى آمده است كه امام باقر (ع) طى نامه اى به سعد خير چنين نگاشت: «آنان قرآن را پشت سر انداخته اند و حروف و الفاظ آن را حفظ نموده، معانى و قوانينش را تحريف مى كنند. قرآن را مى خوانند ولى حقوق و حدود آن را رعايت نمى كنند. كوته نظران از قرآن به خواندن ظاهر آن مسرور و خوشحالند ولى دانشمندان از اين كه حقوق و احكام قرآن رعايت نمى شود بسيار غمگين و محزونند.» «1»

2- تحريف در حروف و حركات: اگر حروف و يا حركات بعضى از كلمه هاى قرآن تغيير داده شود به طورى كه معناى آن هيچ گونه تغيير پيدا نكند، اين عمل نيز يك نوع تحريف محسوب مى شود.

اين گونه تحريف نيز مانند تحريف به معناى اول در قرآن واقع شده است، زيرا ما در بحث قرائت ثابت نموديم كه قرائت هاى ده گانه به طور متواتر ثابت نشده است و برگشت اين مطلب بر اين است كه قرآن تنها با يكى از اين قرائت هاى ده گانه مطابقت دارد و بقيه قرائت ها به جز زيادت و يا نقصانى نمى توانند باشند.

3- تحريف در كلمات قرآن: اگر كلمه و يا كلماتى از قرآن برداشته شود و يا بر قرآن افزوده شود به طورى كه حقيقت قرآن تغيير نيابد و همان گونه كه فرود آمده است، محفوظ بماند، اين عمل را نيز «تحريف» مى نامند.

تحريف بدين معنى نيز در صدر اسلام بدون ترديد به قرآن راه يافته است زيرا:

اولا: به گواه تاريخ، عثمان در دوران خلافتش يك قسمت از قرآن هاى موجود را سوزاند و به استاندارانش نيز در شهرهاى اسلامى دستور داد، تمام قرآن ها را به جز

آن چه كه خودش جمع آورى نموده است، بسوزانند. اين مطلب مى رساند كه قرآن هاى سوزانده شده، با قرآنى كه خود عثمان جمع آورى نموده بود، اختلاف و مغايرت داشته است و گر نه علتى براى سوزاندن و از

__________________________________________________

(1) وافى، آخر كتاب صلاة، 5/ 284.

بيان درمسائل قرآن، ص: 252

بين بردن آن ها نبود.

و ثانيا: عده اى از علما و دانشمندان موارد اختلاف آن قرآن ها را معين نموده اند، از جمله ابو داود سجستانى- صاحب سنن معروف- در اين موضوع كتابى نوشته، آن را كتاب المصاحف ناميده است.

از اين گفتار دو مطلب استفاده مى شود:

يكى اين كه: قرآن هاى دوران عثمان با يكديگر متفاوت بوده اند و تحريف به معناى زيادت و يا نقصان كلمه و كلمات به آن ها راه يافته است و تنها يكى از آن ها مطابق با واقع و از هر گونه زيادت و نقصان محفوظ بوده است و به عقيده ما قرآنى كه عثمان جمع آورى نموده، همان قرآن متداول و معمول در ميان مسلمانان صدر اسلام مى باشد كه از هر جهت مطابق با واقع بوده، از خود رسول اكرم (ص) گرفته شده است.

دوم اين كه: به عقيده ما و به عقيده تمام كسانى كه تنها قرآن موجود را قطعى و متواتر مى دانند، تحريف به معناى زيادت يا نقصان كلمه در بعضى از قرآن هاى صدر اسلام راه داشته است ولى در عصر عثمان كه قرآن هاى تحريف يافته سوزانده شده، قهرا تحريف به آن معنى نيز از ميان رفت و تنها قرآنى كه از زيادت و نقصان خالى و محفوظ بود، در دست مسلمانان باقى ماند.

ولى كسانى كه تمام قرآن هاى صدر اسلام را قطعى و متواتر مى دانند، مجبورند كه در

قرآن موجود نيز تحريف را بپذيرند و كم و زياد بودن بعضى از كلمات آن را قبول نمايند زيرا اين گروه، مانند طبرى و بعضى از مفسرين ديگر مى گويند كه قرآن به هفت گونه نازل شده است و تا دوران عثمان نيز با همان هفت گونه خوانده مى شد ولى عثمان همه آن قرآن ها را از بين برد و تنها قرآن خود را كه با يكى از آن لغات و گونه هاى هفت گانه نگارش يافته بود، باقى گذاشت و از آن زمان به بعد روش ها و لغت هاى شش گانه ديگر كه در واقع همه آن ها نيز از قرآن بوده است، از بين رفت. «1»

4- تحريف در آيات: اگر آيه و يا سوره اى از قرآن، كم و يا بر آن اضافه شود ولى اين زيادت و نقصان تغييرى در حقيقت قرآن و كتاب خدا بودن آن به وجود نياورد و رسول خدا (ص) نيز آن سوره و يا آن آيه را به طور مسلم در قرآن خوانده باشد، اين عمل با اين شرايط و خصوصيات يكى از معناهاى تحريف مى باشد و تحريف به اين معنا قطعا در قرآن واقع شده است.

مثلا «بسم اللّه» از جمله آياتى است كه پيامبر اسلام به اتفاق مسلمانان، پيش از هر سوره به جز

__________________________________________________

(1) در همين كتاب به بحث «قرآن به چند لفظ فرود آمده است» مراجعه شود.

بيان درمسائل قرآن، ص: 253

سوره «توبه» آن را قرائت مى نمود ولى با اين حال از قرآن بودن آن مورد اختلاف است.

زيرا عده اى از علماى اهل سنت «بسم اللّه» را جزء قرآن نمى دانند و حتى به عقيده پيروان مالك خواندن آن در نمازهاى واجب قبل از سوره

حمد جز در موارد مخصوص مكروه مى باشد ولى عده ديگر از آنان «بسم اللّه» را جزئى از قرآن مى دانند.

بايد توجه داشت كه اين اختلاف نظر تنها در ميان علماى اهل سنت است، اما علما و دانشمندان شيعه متفقا و بدون اختلاف مى گويند: «بسم اللّه» به استثناى سوره توبه جزء تمام سوره هاى قرآن مى باشد، چنان كه در تفسير سوره حمد در اين باره مشروحا بحث خواهيم نمود.

5- تحريف با زياد كردن: اگر زيادتى در قرآن به وجود آيد به طورى كه حقيقت، ماهيت و واقعيت قرآن را تغيير دهد و گفته شود كه قسمتى از قرآن موجود كلام خدا نيست، اين گونه تغيير و زيادت نيز «تحريف» ناميده مى شود و تحريف بدين معنا اصلا راهى به قرآن نيافته است و بطلان آن در ميان تمام مسلمانان مسلم و از ضروريات و بديهيات مى باشد.

6- تحريف با كم نمودن: يكى ديگر از معانى «تحريف» تنقيص و كم نمودن است، بدين معنى كه بگوييم: قرآن موجود بر تمام آن چه از آسمان نازل شده است مشتمل نيست و قسمتى از آن در موقع تدوين و يا در دوران هاى بعدى از بين رفته است تحريف به اين معنى است كه در اين جا موضوع بحث ما مى باشد.

راه يافتن اين گونه تحريف به قرآن مجيد مورد اختلاف است، عده معدودى از علما آن را پذيرفته اند و اكثر علما آن را مردود مى دانند و ما نيز آن را شديدا مردود مى دانيم و خالى از حقيقت مى شناسيم. بيان درمسائل قرآن، ص: 254

تحريف به معناى كم شدن قسمتى از آيات قرآن هرگز رخ نداده است. قرآنى كه فعلا در دست مسلمين است، عينا همان قرآن است كه بر پيامبر (ص) نازل شده است.

عده زيادى از علما و دانشمندان بر اين واقعيت تصريح نكرده اند، مانند پيشواى محدثين شيخ صدوق (ره) كه عدم تحريف را جزو عقايد اماميه مى داند و مانند شيخ الطائفه ابو جعفر طوسى كه در اول تفسير خود تبيان به صراحت بر اين مطلب تأكيد مى كند و اين نظريه را از استاد خود سيد مرتضى علم الهدى نيز نقل مى كند و آن گاه دليل او را كه در اين مورد بهترين و محكم ترين دلايل مى باشد، بازگو مى كند.

باز از كسانى كه تحريف به معناى تنقيص را در قرآن نمى پذيرند، مفسر معروف طبرسى است كه در مقدمه تفسير خود مجمع البيان به رد آن صراحت دارد.

باز از منكرين تحريف، شيخ الفقها شيخ جعفر است كه در كشف الغطا بر عدم تحريف در قرآن ادعاى اجماع مى نمايد و از آن هاست علامه بزرگ شهشهانى كه در كتاب خود عروة الوثقى قول به عدم تحريف را به اكثريت قاطع مجتهدين نسبت مى دهد و باز از آن هاست، محدث مشهور، مرحوم ملا محسن فيض در وافى و علم اليقين «1» و مجاهد بزرگ و قهرمان علم و دانش شيخ محمد جواد بلاغى در مقدمه تفسير خود آلاء الرحمن.

__________________________________________________

(1) وافى، 5/ 274 علم اليقين، 130.

بيان درمسائل قرآن، ص: 255

عده اى از علما نيز عقيده عدم تحريف را به اكثر دانشمندان بزرگ نسبت داده اند، مانند شيخ بزرگوار شيخ مفيد و جامع علوم مختلف مرحوم شيخ بهايى و محقق دانشمند قاضى نور اللّه شوشترى.

و مى توان گفت كه:

تمام دانشمندان و علماى شيعه كه در باره امامت كتابى تأليف نموده، به مطاعن خلفا وارد شده اند همان نظريه و عقيده به عدم تحريف را داشته اند زيرا در طعن و ايراد بر خلفا، به سوزاندن قرآن هاى موجود در آن عصر كه به وسيله خليفه سوم انجام گرفت و اعمالى مانند آن استناد كرده اند ولى از مسئله تحريف هرگز اسم و سخنى به ميان نياورده اند، در صورتى كه اگر تحريف واقع مى شد، بيش تر از سوزاندن قرآن ها عامل طعن و انتقاد بود و مطرح مى شد.

خلاصه اين كه: نظريه مشهور در ميان دانشمندان و محققين شيعه، همان نظريه عدم تحريف است بلكه اين نظريه مورد اتفاق در ميان آنان مى باشد تنها افراد معدودى از محدثين شيعه و عده اى نيز از علماى اهل سنت نظريه وقوع تحريف را پذيرفته اند.

رافعى در اين باره مى گويد: عده اى از علماى «كلام» كه رأى و ابتكارى از خود نداشته و به جز ظن و حدس دانشى نيندوخته اند و به جز راه جدال و لجاجت روشى در پيش نگرفته اند، قائل به تحريف مى باشند و با طرح مطالب واهى از پيش خودشان در جمع آورى و تدوين قرآن، به حذف شدن بخشى از آيات قرآن، تفوّه مى كنند. «1»

مرحوم طبرسى در مجمع البيان قول به تحريف را به حشويّه و افراد بى اطلاع و ظاهربين اهل سنت نسبت داده است.

مؤلف: در فصل آينده روشن خواهد شد كه عقيده به نسخ تلاوت عينا همان عقيده به تحريف مى باشد.

در اين صورت اعتقاد به نسخ در تلاوت كه در ميان علماى اهل سنت مشهور است، مستلزم مشهور بودن اعتقاد به تحريف نيز در ميان آنان خواهد بود نه در ميان شيعه!

__________________________________________________

(1)

اعجاز القرآن، 41.

بيان درمسائل قرآن، ص: 256

بدين صورت بود كه: «انّ كفرا بكم أن ترغبوا عن آبائكم». «2»

سيوطى مى گويد: ابن اشته در كتاب المصاحف از ليث بن سعد چنين آورده است: اول كسى كه قرآن را جمع آورى نمود، ابو بكر بود و زيد براى وى نوشت: عمر نيز آيه رجم را آورد تا در قرآن ضبط شود ولى چون تنها بود، شاهد و گواهى بر آيه بودن آن نداشت، زيد نپذيرفت و ضبطش نكرد. «3»

مؤلف: آيه رجمى كه از عمر وارد گرديد و از وى پذيرفته نشد، به چند صورت نقل شده است:

يكى اين كه «اذا زنى الشّيخ و الشّيخة فارجموهما البتّة نكالا من اللّه و اللّه عزيز حكيم» «4» و ديگرى اين كه «الشيخ و الشّيخة فارجموهما البتّة بما قضيا من اللّذّة» و صورت سوم اين كه «انّ الشّيخ و الشّيخة اذا زنيا فارجموهما البتّة» به هر صورت در قرآنى كه فعلا در دسترس مسلمانان است، آيه اى كه حكم رجم از آن استفاده شود، وجود ندارد و اگر اين روايت صحيح باشد، لابد آيه رجم از قرآن ساقط شده است.

2- طبرانى با سند موثق و مورد اعتماد از عمر بن خطاب نقل نموده كه قرآن داراى يك ميليون و بيست و هفت هزار حرف است. «5» در حالى كه قرآن موجود به يك سوم آن هم نمى رسد و بنابراين روايت، بيش از دو ثلث قرآن از بين رفته است.

3- باز ابن عباس از عمر نقل مى كند كه خداوند، محمد (ص) را مبعوث كرد و با وى كتابى فرستاد كه آيه رجم جزء آيات آن بود و طبق مضمون همان آيه رسول خدا زنا كننده را سنگسار نمود و ما

نيز بعد از وى به همين روش عمل كرديم، سپس عمر گفت: ما در قرآن اين آيه را مى خوانديم «و لا ترغبوا عن آبائكم فانّه كفر بكم» «انّ كفرا بكم ان ترغبوا عن آبائكم». «6»

4- نافع نقل مى كند كه ابن عمر مى گفت: حتما از شماها كسانى خواهند گفت كه من همه قرآن را فرا گرفته ام ولى او چه مى داند كه همه قرآن كدام است زيرا قسمت زيادى از قرآن از بين رفته

__________________________________________________

(1) از پدران تان اعراض نكنيد زيرا اعراض نمودن از پدران با كفر يكسان است.

(2) صحيح بخارى، 8/ 26 صحيح مسلم، 5/ 116.

(3) اتقان، 2/ 101.

(4) اگر پيرمرد و يا پيرزنى زنا كند، حتما سنگسارش كنيد كه عقوبتى است از سوى پروردگار و خداوند عزيز و حكيم.

(5) اتقان، 1/ 121. […]

(6) مسند احمد، 1/ 47.

بيان درمسائل قرآن، ص: 258

است، اين است كه بايد بگويد: من از قرآن آن چه را كه در ظاهر وجود دارد، فرا گرفته ام. «1»

5- عروة بن زبير از عايشه نقل مى كند كه او مى گفت: در دوران رسول خدا (ص) سوره احزاب دويست آيه خوانده مى شد ولى چون عثمان قرآن ها را نوشت از آن سوره به جز آن چه فعلا موجود است، به دست ما نيامد. «2»

6- حميده دختر ابو يونس نقل مى كند كه: پدرم هشتاد سال داشت، اين آيه را از مصحف عايشه براى من چنين خواند: «انّ اللّه و ملائكته يصلّون على النّبىّ يا ايّها الّذين آمنوا صلّوا عليه و سلّموا تسليما و على الّذين يصلون الصّفوف الاوّل». حميده مى گويد: اين جريان در وقتى بود كه هنوز عثمان قرآن ها را تغيير نداده بود. «3»

7- ابو حرب بن اسود از پدرش نقل

مى كند كه ابو موسى اشعرى از قراء بصره دعوت نمود، سيصد نفر كه همه قاريان قرآن بودند، در نزد وى حاضر گشتند، ابو موسى خطاب به آنان چنين گفت: شما مردان نيك و قاريان اهل بصره هستيد، قرآن بخوانيد و آرزوها را طولانى نكنيد تا قلب شما را قساوت فرا نگيرد! چنان كه امت هاى گذشته در اثر آرزوهاى دور و دراز كه در دل هايشان جا داده بودند، به بيمارى قساوت قلب مبتلا شدند، آن گاه گفت: ما در قرآن سوره اى مى خوانديم كه از نظر طولانى بودن و شدت لحن آياتش، مانند سوره برائت مى دانستيم و من آن سوره را فراموش كرده ام، به جز اين آيه كه خداوند مى فرمايد: «لو كان لابن آدم و اديان من مال لابتغى واديا ثالثا و لا يملأ جوف ابن آدم الّا التّراب» «4» باز سوره اى را در قرآن مى خوانديم كه شبيه يكى از «مسبحات» بود و آن را نيز فراموش كرده ام و تنها اين آيه را به ياد دارم: «يا ايّها الّذين آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون فتكتب شهادة فى اعناقكم فتسألون عنها يوم القيامة». «5»

8- زر مى گويد: ابى بن كعب به من گفت: زر! سوره احزاب را چند آيه مى دانى؟ گفتم: هفتاد و سه آيه، گفت: نه، بلكه اين سوره مانند بقره يا بيش تر از آن بود. «6»

__________________________________________________

(1) اتقان، 2/ 40- 41.

(2) همان، 2/ 40- 41.

(3) همان، 2/ 100.

(4) اگر پسر آدم دو دشت پهناور پر از ثروت داشته باشد، آرزوى دشت سومى را خواهد نمود و شكم پسر آدم را به جز خاك، چيزى پر نخواهد كرد.

(5) كسانى كه ايمان آورده ايد، چرا آن چه را كه عمل نمى كنيد،

مى گوييد كه گفتار بى عمل، شهادتى عليه شما نوشته مى شود و روز قيامت مورد سؤال و مؤاخذه قرار خواهيد گرفت. صحيح مسلم، 3/ 100.

(6) منتخب كنز العمال در حاشيه مسند احمد، 2/ 43.

بيان درمسائل قرآن، ص: 259

9- ابن ابى داود و ابن انبارى از ابن شهاب نقل مى كنند كه وى گفت: به ما رسيده است كه قرآن بيش تر از آن چه در دست ماست، نازل شده بود ولى علما و قاريان كه حافظ قرآن بودند، در جنگ يمامه كشته شدند و در نتيجه قسمت زيادى از قرآن كه نوشته نشده بود، به دست ما نرسيد. «1»

10- عمر از عايشه نقل مى كند كه وى مى گفت: اين آيه نيز جزء آيات ديگر قرآن بود: «عشر رضعات معلومات يحرمن» «2» سپس اين آيه با آيه «خمس معلومات» نسخ شد و هر دو آيه حتى بعد از در گذشت رسول خدا (ص) نيز تا مدتى در كنار ساير آيات قرآن خوانده مى شد. «3»

11- مسور بن مخرمة نقل مى كند كه عمر بن عبد الرحمان بن عوف گفت: آيا تو نيز آيه «ان جاهدوا كما جاهدتم اوّل مرّة» «4» را در قرآن پيدا نمى كنى همان طور كه ما پيدا نمى كنيم؟! عبد الرحمان در پاسخ عمر گفت: اين آيه نيز مانند آيات ديگرى از بين رفته است. «5»

12- ابو سفيان كلاعى مى گويد: مسلمة بن مخلد انصارى روزى به آنان گفت: از آن دو آيه اى كه جزء قرآن بوده ولى در قرآن ضبط نشده است، به من خبر بدهيد! هيچ يك از آنان حتى ابو الكنود سهد بن مالك نيز كه در ميان آن ها بود، نتوانست آن دو آيه را بخواند، ابن مسلمة اين

دو آيه را خواند: «انّ الّذين آمنوا و هاجروا و جاهدوا فى سبيل اللّه باموالهم و انفسهم ألا ابشروا انتم المفلحون. و الّذين آووهم و نصروهم و جادلوا عنهم القوم الّذين غضب اللّه عليهم اولئك لا تعلم نفس ما أخفى لهم من قرّة أعين جزاء بما كانوا يعملون» «6» و باز با اسنادى چند آمده است كه دو سوره به نام سوره «خلع» و سوره «حفد» در مصحف ابن عباس و ابى بن كعب وجود داشته كه از آيات آن دو سوره است:

«اللّهمّ انّا نستعينك و نستغفرك و نثنّى عليك و لا نكفرك و نخلع و نترك من يعجزك. اللّهمّ ايّاك نعبد

__________________________________________________

(1) همان، 2/ 50.

(2) ده بار شير خوردن كه معلوم و حتمى باشد نشر حرمت مى كند.

(3) صحيح مسلم، 4/ 167.

(4) اگر جنگيديد! همان طور كه دفعه اول جنگيديد.

(5) اتقان، 2/ 42.

(6) كسانى كه ايمان آوردند و هجرت كردند، در راه خدا با جان ها و ثروت هاى خويش جهاد نمودند، مژده باد بر شما كه رستگارانيد. و كسانى كه به آنان جا دادند و كمك شان نمودند و در برابر افراد مورد غضب خداوند از آنان دفاع نمودند، آن ها كسانى هستند كه هيچ كس نمى داند چه نعمت هايى كه سبب روشنايى چشم است براى آنان آماده گرديده است اين نعمت ها، جزا و پاداش اعمالى است كه آن ها انجام داده اند. اتقان، 2/ 42.

بيان درمسائل قرآن، ص: 260

و لك نصلّى و نسجد و اليك نسعى و نحفد نرجو رحمتك و نخشى عذابك انّ عذابك بالكافرين ملحق» «1» اين بود قسمتى از رواياتى كه با آن ها به نسخ تلاوت پاره اى از آيات قرآن استدلال شده است.

در اين مورد روايات ديگرى

وجود دارد كه آوردن همه آن ها لزومى ندارد.

پاسخ: نسخ تلاوت قسمتى از آيات قرآن و اسقاط آن از قرائت عينا همان تحريف و تنقيص قرآن مى باشد، همان طور كه تحريف قرآن مورد قبول نبود، نسخ تلاوت نيز خالى از اشكال نيست زيرا اين نسخ يا به وسيله خود پيامبر (ص) بوده است و يا به وسيله افرادى كه بعد از وى زعامت و رياست مسلمانان را به دست گرفتند.

نظريه اول: يعنى وقوع نسخ از خود پيامبر (ص) محتاج به دليل و گواه قطعى است و با اين روايات متزلزل نمى توان آن را اثبات نمود زيرا به عقيده تمام دانشمندان، قرآن با خبر واحد قابل نسخ نيست و عده اى از آنان در كتب اصول و كتب ديگر بر اين مطلب تصريح نموده اند. «2» بلكه به عقيده گروهى از علما مانند شافعى و پيروان وى و آنان كه از ظاهر قرآن پيروى مى كنند، نسخ قرآن با سنت و اخبار قطعى نيز جايز نمى باشد و بنا به نقلى، احمد بن حنبل نيز بر همين عقيده بوده است و گروهى ديگر، گرچه نسخ قرآن را با اخبار متواتر و يقين آور جايز مى دانند ولى مى گويند چنين جريانى به وقوع نپيوسته است. «3»

با اين حال و با در نظر گرفتن نظريات دانشمندان، چگونه مى توان با چنين رواياتى كه مجموع آن ها خبر واحد مى باشد، وقوع نسخ را به خود پيامبر (ص) نسبت داد؟ علاوه بر اين نسبت نسخ به خود پيامبر با مضمون روايات ديگر مخالف است كه آن ها مى گويند، اسقاط پاره اى از آيات بعد از پيامبر واقع شده است.

اما نظريه دوم يعنى عقيده به نسخ تلاوت به اين معنى كه بعد

از پيامبر به وسيله حاكمان و حكومت هاى وقت، تلاوت بعضى از آيات قرآن تحريف شده، اين همان عقيده به تحريف قرآن است كه هر كس به اين معنا معتقد باشد، در واقع به تحريف قرآن معتقد است، بنابراين اكثر علماى

__________________________________________________

(1) پروردگارا! ما از تو استعانت مى جوييم و بر تو استغفار مى كنيم و به تو ثنا مى گوييم و بر تو كفر نمى ورزيم و كسانى را كه تو را معصيت كنند، ترك نموده، از خود دور مى كنيم. پروردگارا! به تو عبادت مى كنيم و براى تو نماز مى خوانيم و سجده مى كنيم و براى تو كوشش نموده و به تو پناه مى آوريم، به رحمت تو اميدواريم و از عذاب تو ترسان زيرا عذاب تو به كفار شامل است. اتقان، 1/ 112- 113. […]

(2) الموافقات، شاطبى، 3/ 106.

(3) الاحكام فى اصول الاحكام، آمدى، 3/ 217.

بيان درمسائل قرآن، ص: 261

اهل سنت كه به نسخ تلاوت معتقدند، بدون توجه مسئله تحريف را نيز پذيرفته اند. روى همين اصل مى توان گفت كه گروه كثيرى از علماى اهل سنت به تحريف قرآن معتقد مى باشند، زيرا آن ها به نسخ تلاوت آيات قرآن معتقد هستند، اعم از اين كه حكم آن آيه ها نيز نسخ شود يا نشود. چنان كه عده اى از علما و اصوليين اهل سنت در اين حكم ترديد كرده اند كه: آيا شخص جنب مى تواند آياتى را كه تلاوت آن ها نسخ شده است، بخواند يا نه و آيا شخص بدون وضو مى تواند به آن آيات دست بزند يا نه و عده اى از آن ها در اين باره حكم قطعى داده اند كه قرائت و لمس نمودن آيات نسخ شده، براى اين افراد جايز نيست.

اين نيز گواه ديگرى است

بر اين كه آنان به نسخ قسمتى از آيات قرآن و در نتيجه به تحريف قرآن معتقدند. آرى، تنها عده اى از معتزلى ها به عدم نسخ تلاوت قائل شده و آن را مردود دانسته اند. «1»

با اين توضيح و بيان: روشن شد كه بيش تر علماى اهل سنت به واسطه عقيده به نسخ تلاوت، تحريف را نيز پذيرفته اند.

ولى جاى تعجب اين است كه يك عده از علماى اهل سنت چنين نسبت را مردود و علماى خودشان را از اين عقيده تبرئه كرده اند. حتى آلوسى مرحوم طبرسى را كه قول به تحريف را تنها به حشويه نسبت داده است تكذيب مى كند و مى گويد: هيچ يك از علماى اهل سنت عقيده به تحريف نداشته است.

اعجاب انگيزتر اين كه: او عقيده به تحريف را به علما و دانشمندان شيعه نسبت مى دهد و مى گويد: از ظاهر گفتار علماى شيعه، عقيده به تحريف استفاده مى شود تا آن جا كه طبرسى مجبور شده به مقام دفاع از آنان بيايد، عقيده فاسدشان را پرده پوشى كند. «2»

در صورتى كه ما قبلا روشن ساختيم كه علما و محققين شيعه تحريف قرآن را شديدا انكار مى كنند و عدم تحريف در ميان آنان از مسائلى است كه مورد اتفاق و اتحاد علماى شيعه مى باشد، حتى خود طبرسى رأى و استدلال سيد مرتضى را كه با بهترين و محكم ترين دليل، نظريه تحريف را رد مى كند، در كتاب خود مفصلا نقل كرده است. «3»

__________________________________________________

(1) الاحكام فى اصول الاحكام، آمدى، 3/ 201- 302.

(2) روح المعانى، 1/ 24.

(3) مجمع البيان، 1/ 15.

بيان درمسائل قرآن، ص: 262

بعد از اين، به دلايل عدم تحريف قرآن مى پردازيم و در اين فصل تنها به آياتى چند از قرآن كه به عدم تحريف قرآن دلالت دارند، اكتفا مى كنيم.

به طورى كه قبلا اشاره كرديم، تحريف به معناى تنقيص و اسقاط قسمتى از آيات اصلا راهى به قرآن ندارد و تحريف بدين معنى از نظر قرآن مردود است و ما بعضى از آن آيات را كه اساس و شالوده عقيده به تحريف را درهم مى ريزد، در اين جا مى آوريم:

آيه اول:

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ. «1»

ماييم كه ذكر (قرآن) را فرو فرستاديم و به يقين آن را حفظ خواهيم نمود.

اين آيه به صراحت دلالت دارد كه قرآن از تحريف محفوظ مانده و تا ابد نيز مصون خواهد ماند و خداوند در برابر تحريف كنندگان از كتاب خود دفاع خواهد كرد. جباران و ستمگران نخواهند توانست، دست خيانت به سوى قرآن ببرند و آن را ملعبه خويش قرار داده و به دلخواه خود در آن

__________________________________________________

(1) حجر/ 9.

بيان درمسائل قرآن، ص: 263

تغيير و تبديل به وجود بياورند.

طرفداران نظريه تحريف اين آيه را چند نوع تأويل و توجيه كرده اند:

1- مى گويند: منظور از «ذكر» كه در اين آيه به كار رفته است، خود پيامبر است نه قرآن، زيرا در آيه هاى ديگر كلمه «ذكر» در باره خود پيامبر به كار رفته است آن جا كه مى فرمايد:

قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً. رَسُولًا يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِ اللَّهِ «1» [در حقيقت]، خداوند چيزى را كه مايه تذكر است بر شما نازل كرده، رسولى به سوى شما فرستاده كه آيات روشن خدا را بر شما تلاوت كند.

مى بينيم منظور از ذكر

در اين آيه شريفه رسول خداست و معناى آن چنين است كه ما پيامبر را فرستاديم و او را از شر اشرار محفوظ خواهيم داشت.

پاسخ: اين تأويل، باطل و نادرست است زيرا كلمه «تنزيل» و «انزال» كه در آن دو آيه به كار رفته، به معناى نازل نمودن مى باشد و اين كلمه دلالت دارد بر اين كه منظور از «ذكر» در هر دو آيه قرآن است نه پيامبر و اگر منظور از «ذكر» پيامبر بود، كلمه «ارسال» و مشابه آن به كار مى رفت كه به معناى فرستاده است نه تنزيل و انزال.

اگر فرض كنيم كه اين گفتار در آيه دوم درست است و منظور از «ذكر» در آن آيه رسول خداست، در آيه اول كه مورد بحث است مسلما اين طور نيست و نمى توان گفت كه منظور از «ذكر» در آيه «حفظ» (حجر/ 9) نيز پيامبر است زيرا سه آيه قبل از آن، اين آيه شريفه واقع شده است:

وَ قالُوا يا أَيُّهَا الَّذِي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ. «2»

كفار و مشركين گفتند: اى كسى كه ذكر (قرآن) بر او نازل شده، مسلما تو ديوانه اى.

در اين آيه، خطاب بر پيامبر شده كه ذكر بر وى فرود آمده است و منظور از ذكر در اين آيه شريفه قرآن است. با در نظر گرفتن اين معنا جاى ترديد باقى نمى ماند كه منظور از ذكر در سه آيه بعدى نيز قرآن است نه پيامبر.

2- مى گويند: منظور از حفظ قرآن در اين آيه شريفه، مصونيت قرآن از قدح و ايراد و ثابت بودن تعاليم و مفاهيم عاليه آن است، نه مصونيت قرآن از تحريف و اسقاط پاره اى از آيات

آن.

پاسخ: اين گفتار از گفتار اول ضعيف تر و بطلانش روشن تر است زيرا: اگر منظور آنان اين باشد

__________________________________________________

(1) طلاق/ 10، 11.

(2) حجر/ 6.

بيان درمسائل قرآن، ص: 264

كه خداوند در اين آيه مصونيت قرآن را از انتقاد و ايراد كفار تضمين كرده است، بطلان آن جاى شك و ترديد نيست، چون قرآن از انتقاد مصون نمانده است بلكه ايراد و انتقاد كفار نسبت به قرآن بيش از حد شمارش است، پس اين آيه حتما متوجه اين جهت نيست.

و اگر منظورشان اين باشد كه چون داراى روش مستقيم و صحيح و تعاليم محكم و اصيل و داراى دلايل قوى و متقن است و بدين جهت سطح قرآن بالاتر از آن است كه دست انتقاد و ايراد به ساحت آن لطمه و خدشه اى وارد سازد و مقام قرآن برتر از آن است كه شك و ترديد افراد، كوچك ترين اثرى در آن بگذارد اين مطلبى است درست و صحيح، ولى بايد توجه نمود كه اين نوع مصونيت كه به معناى استحكام دليل و استقامت روش و ثبات حقايق آن مى باشد از اول با خود قرآن بوده و ذاتى است، نه اين كه بعد از نازل شدن از سوى خدا به آن متوجه شده است ولى مصونيتى كه از اين آيه استفاده مى شود، مصونيت ذاتى نيست، بلكه مصونيتى است كه بعد از نازل شدن، خداوند آن را از تحريفات مصون و محفوظ بدارد. بنابراين، مصونيت ذاتى كه همان استحكام ذاتى است، هيچ ارتباطى با مفهوم آيه مورد بحث ندارد زيرا:

اولا: خود قرآن با اين امتيازات و جهات خاصى كه ذاتا و از اول از آن برخوردار مى باشد، در برابر انتقادات،

مدافع و حافظ خود بوده و پاسخگوى ايرادات خواهد بود و از اين لحاظ احتياج به يك حافظ خارجى ندارد.

ثانيا: اين آيه شريفه حفظ قرآن را پس از نازل شدن آن، تضمين مى كند نه در حالت نزولش، تا منظور از حفظ و مصونيت، استحكام و استقامت دلايل آن باشد.

3- مى گويند: درست است كه اين آيه بر مصونيت قرآن از تحريف دلالت دارد ولى كدام قرآن؟

چون ممكن است منظور از آن تنها قرآنى باشد كه نزد حضرت ولى عصر (ع) است نه همه قرآن ها زيرا از ظاهر اين آيه كليت و عموميت استفاده نمى شود.

پاسخ: اين احتمال از دو احتمال گذشته ضعيف تر است زيرا قرآن بايد در ميان اجتماع و در نزد مردم كه به آن نيازمند هستند، محفوظ و مصون از تحريف باشد نه در نزد امام زمان (ع) زيرا محفوظ ماندن قرآن در نزد وى به مانند محفوظ بودن آن در لوح محفوظ است يا در پيش يكى از فرشتگان خدا و اين گفتارى است بسيار سست و غير قابل قبول و شباهت زيادى به گفتار كسى دارد كه بگويد: من هديه اى به شما فرستادم ولى آن را در نزد خود يا در نزد يكى از دوستانم محفوظ داشته ام.

شگفت انگيزتر اين كه آنان مى گويند: منظور آيه مصونيت يك قرآن است، از ميان تمام قرآن ها، بيان درمسائل قرآن، ص: 265

نه همه قرآن ها. گويا اين افراد خيال مى كنند كه منظور از «ذكر» قرآنى است كه در روى كاغذها نوشته شده، خوانده مى شود و داراى انواع و مصاديق مختلفى مى باشد، در صورتى كه اين مطلب واقعيت ندارد، بلكه منظور از «ذكر» كلام خدا و آن قرآن واقعى و آسمانى

است كه به رسول خدا (ص) فرود آمده است و اين قرآن هاى ظاهرى، حاكى، بازگو كننده و نشان دهنده آن هستند زيرا قرآن هاى ظاهر و مطبوع، اوراقى است كه به تدريج كهنه و فرسوده شده و از بين مى روند، قابل دوام و بقا نيستند و هميشگى نمى باشند تا مورد توجه و هدف اين آيه قرار بگيرند و به وسيله آن مصونيت قرآن بدين معنى براى هميشه تضمين شود بلكه منظور از «ذكر» قرآن واقعى بوده، منظور از حفظ و مصونيت آن نيز، مصون و محفوظ ماندن آن از دستبرد خائنان و بدعت گذاران است، بدين صورت كه هميشه در دسترس تمام افراد بشر باشد ولى در عين حال حتى آيه اى از آن ساقط نشود.

اين گفتار به مانند آن است كه بگوييم: فلان قصيده محفوظ است و منظور از محفوظ بودن قصيده تغيير نيافتن و از بين نرفتن آن خواهد بود به طورى كه هم مى تواند آن را عينا به دست آورد.

4- گرچه شبهات و ايرادهاى قبلى را كه در باره دلالت اين آيه بر عدم تحريف نپذيرفتيم و هر يك را پاسخ داديم ولى شبهه ديگر نيز به استدلال با اين آيه متوجه است كه با وجود آن شبهه، دلالت اين آيه بر عدم تحريف مشكل خواهد بود و آن شبهه اين است:

اگر طرفداران تحريف قرآن در خود اين آيه نيز كه جزئى از قرآن است، احتمال تحريف بدهند، استدلال نمودن با اين آيه بر عدم تحريف قرآن صحيح و اطمينان آور نخواهد بود، زيرا اثبات عدم تحريف در قرآن با آيه اى كه در خود آن احتمال تحريف وجود دارد، مستلزم «دور» بوده، اثبات مطلبى

است با خود آن كه بطلان چنين استدلالى، مسلم و بديهى است ولى بايد توجه داشت كه اين ايراد بر كسانى متوجه است كه عترت طاهره و اهل بيت پيامبر (ص) را از مقام خلافت الهى معزول و بركنار نموده، بر گفتار و اعمال آنان اعتماد نمى كنند، اين گونه افراد جواب صحيح و قانع كننده اى در برابر اين ايراد ندارند. اما كسانى كه اهل بيت را حجت خدا و همدوش با قرآن و پشتيبان و پشتوانه آن مى دانند و به گفتار آنان اعتماد و تكيه مى كنند، از اين گونه ايرادات و شبهات محفوظ و مصون هستند زيرا به عقيده آنان استدلال نمودن اهل بيت پيامبر با قرآن موجود و تأييد نمودن آنان همين قرآن را دليل و گواه بر حجيت، مدركيت، عدم تحريف و تغيير آن مى باشد. و اگر فرضا تحريف هم شده باشد، با امضا و تأييد اهل بيت اين تحريف جبران گرديده، باز حجيت و مدركيت قرآن تثبيت و تحكيم مى شود. بيان درمسائل قرآن، ص: 266

آيه دوم:

وَ إِنَّهُ لَكِتابٌ عَزِيزٌ. لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ «1» و اين قرآن، كتابى است قطعا شكست ناپذير كه هيچ گونه باطلى نه از پيش رو و نه از پشت سر به سراغ آن نمى آيد، چرا كه از سوى خداوند حكيم و شايسته ستايش نازل شده است.

اين آيه شريفه قرآن مجيد را از انواع و اقسام باطل، پاك و به دور معرفى مى كند.

زيرا اگر در كلامى «نفى» متوجه طبيعت و موجوديت چيزى گردد، تمام افراد و مصاديق آن را نفى خواهد كرد و اين آيه نيز طبيعت بطلان

را از دامن مقدس قرآن زدوده و نفى كرده است.

بنابراين هيچ گونه بطلان كه تحريف نيز يكى از مصاديق آن است، نمى تواند به ساحت قدس قرآن راه يابد.

اشكال: طرفداران تحريف از اين دليل چنين جواب داده اند كه: هدف آيه بيان مصونيت قرآن از تناقض در احكام و نفى كردن دروغ و بطلان از اخبار آن است و به اين گفتار با روايت على بن ابراهيم قمى استشهاد مى كنند كه وى در تفسير خود از امام باقر (ع) آورده است كه: «قرآن نه به وسيله تورات، انجيل و زبور كه پيش از آن بودند باطل مى شود و نه بعد از آن كتابى خواهد آمد كه به وسيله آن باطل شود.»

و در مجمع البيان نيز از امام صادق (ع) نقل شده است كه: «در اخبار قرآن از گذشتگان، باطل و دروغى نيست و به اخبار آن، از آيندگان نيز خلاف و بطلانى راه ندارد.»

پاسخ: اين گفتار در معناى آيه صحيح نيست زيرا اين دو روايت كه بدان ها استشهاد مى شود بر اين امر، دلالت ندارند كه منظور از بطلان تنها دروغ در اخبار و يا نسخ به وسيله كتاب هاى قبلى و بعدى باشد بلكه اين دو روايت تنها بعضى از مصاديق و اقسام بطلان را كه به قرآن راه ندارد، بيان مى كنند و مخصوصا اگر روايات ديگرى را «2» كه بر عموميت و وسعت معانى قرآن از نظر مفهوم و زمان و مكان دلالت دارند، در نظر بگيريم، حقيقت كاملا روشن مى شود كه منظور آيه شريفه اين است كه قرآن در تمام اعصار و قرون از هر نوع بطلان و از تحريف كه يكى از روشن ترين و بارزترين

اقسام و مصاديق بطلان است، به دور و منزه و پاك است.

گواه اين كه: تحريف از مصاديق و اقسام باطل ساختن چيزى است و قرآن آن را از ساحت

__________________________________________________

(1) فصلت/ 41، 42.

(2) قسمتى از اين روايات را در بخش «فضيلت قرآن» آورده ايم، به آن جا مراجعه شود.

بيان درمسائل قرآن، ص: 267

خودش نفى نموده است، اين است كه: همين آيه شريفه، قرآن را با عزت و غلبه و پيروزى توصيف نموده است و لازمه و مقتضاى غلبه و پيروزى و عزت هر چيز، به اين است كه از تغيير و ضايع شدن و از دست دادن حقيقت هويت خويش مصون و محفوظ باشد ولى اگر بگوييم كه منظور از بطلان در آيه كريمه فقط تناقض و كذب است، اين معنى با عزت و پيروزى كه قرآن با آن توصيف شده است، تناسبى ندارد و نمى تواند معناى صحيح و زنده اى براى اين آيه باشد.

از طريق شيعه و سنى فراوان نقل شده است. «1» با مضمون اين احاديث به دو شكل و طريق مى توان بر عدم تحريف قرآن استدلال نمود:

شكل اول استدلال: قائل شدن به تحريف قرآن مستلزم اين است كه امت اسلامى نتواند به قرآن تمسك جويد و از آن پيروى كند زيرا در صورت تحريف، قسمتى از قرآن از بين رفته و از حجيت و مدرك بودن ساقط شده است، در صورتى كه وجوب تبعيت از قرآن و تمسك به آن كه صريح اخبار ثقلين است تا روز قيامت باقى و پابرجاست.

از اين جا كشف مى كنيم و بر ما يقين حاصل مى شود كه قول به تحريف باطل و قابل اعتبار نمى باشد.

توضيح اين كه: روايات «ثقلين» بر اقتران و همدوش بودن عترت و كتاب و بر بقاى آن دو، تا روز رستاخيز دلالت مى كند.

__________________________________________________

(1) اسناد اين حديث را در بخش تعليقات، شماره (1) مطالعه فرماييد.

بيان درمسائل قرآن، ص: 268

بنابراين بايد، هم شخصى از افراد عترت تا روز قيامت پيوسته در ميان مردم باشد و هم قرآن، تا هر دو براى هميشه و تا رستاخيز، قرين و همدوش و پشتوانه يكديگر، هادى و راهنماى امت باشند تا در روز قيامت به پيشگاه پيامبر وارد شوند.

آرى، بايد آن دو در جامعه با هم وجود داشته باشند تا همان طور كه رسول خدا در اين احاديث اشاره فرموده است، تبعيت از آن ها موجب هدايت و سعادت امت اسلامى شده، مسلمانان را از ضلالت و گمراهى، تاريكى و بدبختى مصون و محفوظ بدارد.

اين نيز روشن است كه تمسك به عترت و تبعيت از آنان با دوست داشتن آنان و پيروى نمودن

از راه، روش و دستوراتشان خواهد بود.

و اين گونه تبعيت و پيروى نيز موقوف و وابسته به درك حضور و ديدن خود امام و به سخن گفتن با وى نمى باشد زيرا درك كردن خود امام براى همه افراد در زمان حضور خود امام هم ممكن نبود تا چه رسد به دوران غيبت وى.

آن چه كه مى گويند: در زمان غيبت نيز بايد لااقل عده مخصوص و معينى به حضور امام راه يافته و با وى ارتباط داشته باشند. گفتارى است بى اساس و ادعايى است بدون دليل زيرا پيروى نمودن از گفتار و روش امام يك نوع ارتباطى است كه اين ارتباط هميشه در ميان شيعه ها با امام شان برقرار مى باشد، يعنى شيعيان در زمان غيبت نيز با امام شان مربوط بوده، او را دوست داشته، پيرو اوامر و دستورات وى مى باشند كه از جمله دستورات اوست. مراجعه كردن به راويان احاديث و ناقلان اخبار اهل بيت و متخصصين آن كه شيعه هميشه در حوادث و پيشامدهاى جديد به آنان مراجعه مى كنند و نظر پيشوايانشان را در باره اين رويدادها از آنان سؤال نموده و فرا مى گيرند.

اما مسئله تمسك به قرآن چون بدون دسترسى به قرآن واقعى امكان پذير نيست. اين است كه بايد قرآن هميشه در ميان مسلمانان موجود بوده، در دسترس آنان باشد تا بتوانند بر آن تمسك نموده، از آن پيروى كنند و از ضلالت و گمراهى نجات يابند. از اين گفتار و بيان چنين بر مى آيد آن چه كه مى گويند: قرآن آسمانى و واقعى در نزد امام زمان (ع) موجود و محفوظ مى باشد، مطلبى است نادرست. زيرا وجود واقعى قرآن در آسمان ها و يا در نزد

امام غايب تمسك نمودن به قرآن را براى مسلمانان ميسور نمى كند بلكه بايد قرآن در دسترس مردم باشد، مراجعه نمودن مردم به آن براى هميشه و براى همه ممكن و ميسور باشد.

اين بود خلاصه استدلال بر عدم تحريف قرآن با حديث ثقلين از طريق اول. بيان درمسائل قرآن، ص: 269

اشكال: در رد اين استدلال مى گويند كه اخبار «ثقلين» گرچه بر عدم تحريف قرآن دلالت مى كنند ولى اين دلالت اختصاص به آيات احكام و فقهى قرآن دارد نه همه آيات قرآن زيرا آيات فقهى قرآن است كه مسلمانان بايد به آن ها تمسك كنند و اما ساير آيات قرآن كه تمسك به آن ها لزومى ندارد، احاديث ثقلين به اين سلسله آيات ارتباطى ندارد و تحريف را از اين قبيل آيات نفى نمى كند.

پاسخ: به نظر ما اين گفتار پايه محكم و اساسى ندارد زيرا خداوند تمام آيات قرآن را براى هدايت و راهنمايى بشر فرستاده است و همه آيات قرآن، انسان را به سوى سعادت جاودانى و كمال انسانى رهبرى مى كند و در اين هدف و جهت گيرى فرقى در ميان آيات قرآن وجود ندارد چنان كه در بيان فضيلت قرآن گفتيم كه آيات قرآن گرچه در مواردى كه به ظاهر صورت داستان و قصه دارند ولى باطن آن ها موعظه راهنمايى، عبرت و وسيله هدايت است يا حكمى از احكام خدا را در بر دارد، بنابراين، همه آيات قرآن مورد استناد و تمسك مسلمين است و نه فقط آيات فقهى قرآن.

علاوه بر اين، كسانى كه قائل به تحريفند، اكثر آنان تحريف را تنها در آيات مربوط به بحث ولايت و مشابه آن مى دانند، در صورتى كه آيات ولايت

نيز لازم التمسك و لازم التبعية است و آيات لازم التمسك هم طبق اخبار «ثقلين» به هيچ وجه قابل تحريف نبوده، همان طور كه توضيح داده شد، از تحريف و تغيير مصون و محفوظ مى باشد.

شكل دوم استدلال: شكل و راه دوم در استدلال با اخبار «ثقلين» بر عدم تحريف قرآن، اين است كه اعتقاد به تحريف قرآن موجب سقوط قرآن از حجيت و از اعتبار و مدركيت است و كسانى كه به تحريف قائل هستند، در تمسك نمودن به قرآن موجود بايد به ائمه هدى (ع) مراجعه نموده، در صورت تأييد و امضاى آنان از قرآن فعلى تبعيت كنند و به عبارت ساده تر: در صورت وقوع تحريف، حجيت و اعتبار قرآن موجود موقوف و منوط بر امضاى اهل بيت خواهد بود ولى از اخبار متواتر «ثقلين» چنين بر مى آيد كه خود قرآن يك حجت و مدرك مستقل و يكى از دو مرجع اصيل اسلامى است يكى قرآن و ديگرى اهل بيت كه از اين دو مدرك بايد مستقلا پيروى شود و از آن روايت چنين استفاده مى شود كه قرآن «ثقل اكبر» و بزرگ ترين حجت است و اهل بيت نيز «ثقل اصغر».

بنابراين چگونه ممكن است كه قرآن را از حجيّت استقلالى بياندازيم و حجت بودن آن را به اهل بيت، يعنى «ثقل اصغر» متوقف سازيم؟! بيان درمسائل قرآن، ص: 270

و اما اين كه گفتيم: در صورت وقوع تحريف، قرآن از حجيت مى افتد به اين دليل است كه در اثر تحريف و تغيير، ممكن است بعضى از قراين و شواهد لفظى كه در آيات قرآن به كار رفته و بيانگر معناى اصلى آيات بوده است، ساقط شود

و در نتيجه معناى واقعى آيات كه از قرائن و شواهد ساقط شده، استفاده مى شد، مجهول و ناشناخته بماند و معناى ظاهرى آيات كه بر خلاف معناى واقعى آن است به جاى آن بنشيند.

اشكال: اگر كسى چنين اشكال كند كه در اين گونه موارد «اصالت عدم قرينه» جارى مى شود كه بر خلاف معناى ظاهرى آيه، اصلا قرينه اى نبوده است تا ساقط شود و معناى واقعى آن را تغيير دهد زيرا در صورت شك در وجود قرينه كلامى، عقلا به ظاهر كلام تمسك مى جويند و بنا را بر عدم وجود قرينه مى گذارند.

پاسخ: در پاسخ اين اشكال مى گوييم: مدرك و مبناى «اصالت عدم قرينه» روش عقلا است كه عقلا و خردمندان، ظاهر هر سخن و كلام را مى گيرند و به احتمال وجود قرينه بر خلاف معناى ظاهرى آن، اعتنا نمى كنند. اين روش عقلايى چنان كه در علم اصول ثابت شده است، در دو مورد به كار مى رود:

يكى اين كه اين شاهد و قرينه اى كه احتمال وجودش بود، منفصل و جدا از كلام بوده و يك قرينه و شاهد مستقل و خارج از كلام باشد.

دوم اين كه احتمال داده شود، قرينه اى در خود كلام بوده متصل و داخلى كه گوينده در گفتن آن غفلت نموده يا شنونده در شنيدن آن اشتباه كرده، در نتيجه از كلام افتاده است.

در اين دو صورت است كه «اصل عدم قرينه» جارى شده و معناى ظاهرى هر سخن گرفته مى شود ولى اگر احتمال داده شود كه در سخن و كلامى قرينه و شاهد متصل و داخلى بر خلاف معناى ظاهرى آن بوده است كه به علت تغيير و تحريف افتاده و ساقط

شده است، در اين صورت عقلا و خردمندان اصالت «عدم قرينه» جارى نمى كنند و در پيروى از معناى آن، توقف مى نمايند.

مثلا: اگر از طرف يك فرد «واجب الطاعه» نامه به دست كسى برسد و در آن نامه به او دستور داده شود كه خانه اى براى وى خريدارى شود ولى قسمتى از نامه از بين رفته باشد و آن كسى كه مأموريت خريد خانه را دريافت نموده است، احتمال دهد كه در آن نامه براى خانه مورد نظر شرايط و خصوصياتى از قبيل بزرگ و كوچك بودن و از نظر قيمت آن بيان شده بود كه از بين رفته است. در اين مورد وى از نظر عقلا نمى تواند به «قاعده اصالت عدم قرينه» تكيه و اعتماد نموده و از بقيه نامه و از كليت و عموميت جمله «خانه اى خريدارى كنيد»، تبعيت و پيروى نمايد و به عنوان بيان درمسائل قرآن، ص: 271

اجراى دستور نويسنده، به خريد هر خانه اى كه خودش صلاح بداند، اقدام كند، خردمندان چنين فردى را كه بر چنين نامه اى اعتماد كند مجرى فرمان و دستور نمى دانند.

دفع توهم: شايد از اين بيان، ذهن خواننده به يك نكته ديگر منتقل شود و با اين گفتار و بيان كه در باره «اصل عدم قرينه» آورده شد، اساس فقه و استنباط احكام شرعيه به هم بريزد و راه استدلال در احكام دينى بسته مى شود زيرا مهم ترين ادله احكام عبارت است از اخبار و رواياتى كه از ائمه معصومين نقل گرديده است و احتمال دارد، هر يك از اين روايات و كلمات داراى قرينه متصله بوده كه قرينه از بين رفته و براى ما نقل شده است و

بنابرآن بيان نمى توان به اين اخبار اعتماد نمود و آن ها را مدرك براى استنباط احكام قرار داد.

پاسخ توهم اين كه: اگر خواننده عزيز بيش تر تأمل كند، اين ايراد در ذهنش خطور نمى كند زيرا در موضوع اخبار و نقل روايات بر ظاهر گفتار راوى تكيه مى شود كه اگر قرينه اى وجود داشت، حتما راوى نيز آن را نقل مى نمود و حالا كه راوى چنين قرينه اى را نقل ننموده، قطعا وجود نداشته است و اما اين كه احتمالا راوى در نقل آن قرينه غفلت و يا اشتباه راوى جريان پيدا كرده، بدين گونه اين احتمال نيز بر طرف مى شود.

نتيجه عقيده به تحريف: از همه آن چه گفته شد، چنين به دست مى آيد كه نتيجه عقيده به تحريف اين است كه قرآن از حجيت و مدركيت ساقط شود و در اين صورت به معناى ظاهرى آن استناد و تمسك نمودن، صحيح نمى باشد.

در عدم حجيت قرآن عقيده به تحريف مستقيما و به تنهايى كفايت مى كند و هيچ گونه احتياجى نيست كه براى اثبات آن «علم اجمالى» را پيش بكشيم و بگوييم: در اثر تحريف «علم اجمالى» «1» به اختلاف و بر هم خوردن ظواهر پاره اى از آيات براى ما حاصل مى شود و وجود اين علم اجمالى است كه قرآن را از حجيت ساقط مى كند زيرا اگر براى اثبات عدم حجيت ظواهر قرآن در صورت تحريف از راه علم اجمالى وارد شويم، در جواب خواهند گفت كه:

اولا: وقوع تحريف در قرآن سبب علم اجمالى به اختلاف و برهم خوردن ظواهر آيات نمى شود.

ثانيا: اين علم اجمالى بى اثر بوده، تكليف آور نمى باشد كه مانع از استدلال و تمسك به ظواهر آيات قرآن گردد

زيرا علم اجمالى در صورتى مؤثر و تكليف آور خواهد بود كه تمام اطراف علم

__________________________________________________

(1) علمى است كه در ميان دو يا چند چيز بدون تعيين، دور زند.

بيان درمسائل قرآن، ص: 272

اجمالى مورد ابتلا و عمل باشد و اگر يك طرف آن مورد ابتلا نباشد، منجز و تكليف آور نخواهد بود و در اين جا «علم اجمالى» به برهم خوردن ظواهر آيات قرآن در ميان آيات احكام و غير آيات احكام دور مى زند و چون آيات غير احكام مورد عمل و ابتلا نمى باشند، اين است كه اين علم اجمالى مؤثر و تكليف آور نخواهد بود.

امضا و تأييدشان، تحريف و به هم خوردن ظواهر آن را جبران كنند بلكه اين امضا و تأييد از اين جهت بوده كه آنان خود قرآن را حجت مستقل مى دانستند و ظواهر آن را دست نخورده، تحريف نشده و قابل اعتبار مى شناختند.

اين بود كه ديگران را به استفاده و تبعيت از اين ظواهر، رهبرى و راهنمايى مى نمودند. يعنى اين تأييد و تصديق از قرآن موجود، حكايت از اعتبار و حجيت واقعى آن مى كند، نه آن كه به آن حجيت و اعتبار ظاهرى ببخشد.

شارع به انسان متوجه شده است، بايد آن را به گونه اى انجام دهد كه به ساقط شدنش نيز يقين نمايد.

اشكال:

شايد طرفداران تحريف ادعا كنند كه خواندن سوره كامل در صورتى واجب است كه شناختن آن ممكن باشد و در غير اين صورت واجب نخواهد بود.

پاسخ:

اين ادعا در صورتى درست است كه احتمال تحريف در تمام سوره هاى قرآن وجود داشته و هيچ يك از سوره هاى قرآن از اين احتمال خالى و مصون نباشند، اما اگر در اين ميان سوره معينى وجود داشته باشد كه حتى به عقيده طرفداران تحريف نيز تحريف نشده است مانند سوره توحيد، در اين صورت طرفداران تحريف نمى توانند جز همان سوره، سوره ديگرى را در نماز بخوانند.

خواندن سوره كامل در نماز.

اين استدلال اختصاص به موضوع نماز ندارد بلكه در هر موردى كه ائمه به قرائت سوره و يا آيه اى كامل دستور داده اند، جارى است و همه آن ها مى توانند به عدم تحريف قرآن دلالت كنند.

ورزند.

قرآنى كه در راه آن از زندگى و از جان شيرين خود مى گذشتند و به هر نوع فداكارى و از خودگذشتگى و به هر گونه سختى ها و ناراحتى هاى شديد و طاقت فرسا تن مى دادند، تلخى ها مى چشيدند، از وطن و از مال و منال و از همسر و فرزند چشم مى پوشيدند. آنان در راه خدمت به قرآن و نشر احكام و قوانين آن، از همه چيز گذشتند و با فداكارى هايشان خطوط زرين در تاريخ بشريت به وجود آورده، با قدم هاى اعجاب انگيزشان روى تاريخ را سفيد نمودند.

آرى، چنين افراد با اين شرايط چگونه ممكن است، حفظ قرآن را بى اهميت تلقى كنند؟! آيا با اين وصف كدام عاقلى مى تواند چنين تصور كند كه مسلمانان فداكار دوران اول اسلام اعتنايى به قرآن و حفظ آن ننمودند تا در نتيجه قسمتى از آن از بين رفت تا جايى كه در موقع جمع آورى قرآن هر آيه اى را كه مى نوشتند، محتاج به شهادت دو نفر بودند؟! اين احتمال به مانند احتمال زيادت در قرآن و مانند آن، از نظر عقل و بررسى تاريخ، مردود و غير قابل اعتناست.

2- گذشته از اين دليل عقلى و تاريخى، حديث متواتر «ثقلين» كه قبلا به آن اشاره شد، دليل ديگرى بر بطلان اين احتمال مى باشد.

زيرا اين حديث يعنى گفتار رسول خدا (ص) كه «من دو چيز مهم در ميان شما به امانت گذاشتم، يكى كتاب خدا و آن ديگرى عترت من.» «1» با از بين رفتن قسمتى از قرآن سازش ندارد، چون در صورت تحريف آن چه از پيغمبر باقى مانده، قسمتى از كتاب خواهد بود نه همه كتاب ولى از اين حديث چنين بر

مى آيد كه همه قرآن از رسول خدا به يادگار مانده است نه قسمتى از آن.

بلكه بالاتر از اين مى توان از حديث «ثقلين» استفاده نمود و آن اين است كه قرآن در زمان خود رسول خدا (ص) تدوين و جمع آورى شده بود زيرا در اين حديث رسول خدا مى فرمايد كه من كتابى در ميان شما به امانت مى گذارم بديهى است در صورتى مى توان قرآن را كتاب ناميد كه همه

__________________________________________________

(1) «انّى تارك فيكم الثّقلين كتاب اللّه و عترتى.»

بيان درمسائل قرآن، ص: 277

آيات و مطالبش در يك جا جمع شود و در غير اين صورت كتاب ناميده نمى شود.

3- و از طرف ديگر اهميت خاص و توجه شديدى كه مسلمانان نسبت به قرآن مبذول مى داشتند، نشان مى دهد كه آنان از همان روزهاى نخستين و در دوران خود رسول خدا قرآن را جمع آورى نموده بودند.

و اگر فرض كنيم، مسلمانان هم به جمع آورى قرآن اهتمام نورزيده، اين موضوع را بى اهميت تلقى مى كردند، چرا خود رسول خدا (ص) اين مسئله مهم را ناديده گرفته، از عواقب خطرناك سستى و اهتمام در انجام آن غافل بوده است؟! آيا وسايل و امكانات براى انجام آن نداشته است؟! جواب همه اين سؤالات منفى است زيرا مسلما رسول خدا (ص)، هم به اهميت موضوع توجه كامل داشته و هم از تمام وسايل و امكانات برخوردار بوده و هم كوچك ترين اهمال و مسامحه را در اين مورد روا نداشته است؟! اين است كه به يقين بايد گفت رسول خدا (ص) در همان دوران به اين عمل پرداخته و قرآن را جمع آورى نموده است.

به امور سياسى، يعنى به مسائل خلافت و زعامت آنان تماس نداشت، عمدا تحريف نموده اند.

اين احتمال هم به مانند گفتار و پندار اول كاملا بى اساس و دور از حقيقت است زيرا:

اولا: انگيزه اى براى اين كار وجود ندارد و علتى نيست كه انسان به يك كار بسيار بزرگ و خطرناك دست بزند بدون اين كه كوچك ترين تماسى با كار وى داشته باشد.

و ثانيا: موقعيت اسلام و مسلمانان در دوران حكومت ابو بكر و عمر نشان مى دهد كه در آن زمان كسى نمى توانست دستبردى به قرآن بزند، مخصوصا اين كه حكومت آنان نيز بر پايه حفظ ظاهر استوار بوده و در ظاهر به امور مذهبى اهميت شديد داده مى شد.

و از طرف ديگر افرادى در آن زمان وجود داشتند كه با حكومت آن دو مخالف بودند، مانند سعد بن عباده و پيروان وى كه از هيچ گونه اعتراض و انتقادى فروگذار و مضايقه نمى كردند و اگر آنان تحريفى در قرآن به وجود مى آوردند، حتما همان مخالفين اين جريان را به رخ آنان مى كشيدند و در اين مورد به باد انتقادشان مى گرفتند، در صورتى كه راجع به تحريف قرآن ايرادى به آنان نگرفته اند و كوچك ترين انتقاد و اعتراضى در اين مورد نسبت به آنان نداشته اند و تاريخ در بيان درمسائل قرآن، ص: 278

اين جريان كاملا ساكت و بى گواه است.

و همچنين امير المؤمنين (ع) كه در خطبه شقشقيه و خطبه هاى ديگرش از افرادى كه بر وى مقدم شدند، انتقاد و خرده گيرى مى كند ولى هيچ اسمى از مسئله تحريف به ميان نمى آورد.

اين ادعاى باطلى است كه كسى بگويد: قرآن تحريف شده و مسلمانان نسبت به اين عمل اعتراض كرده اند

ولى از نظر تاريخ براى ما مجهول مانده است زيرا اگر چنين اعتراضى واقعيت داشت، براى آيندگان در تاريخ نقل مى شد همان طور كه مطالب كم اهميت تر از آن نقل شده است.

استشهاد نمودن با چنين آيه اى مهم تر از همه استدلال ها و دلايلى بود كه امير مؤمنان على (ع) و گروه كثير و قابل توجهى از ياران رسول خدا در اين مورد مى آوردند. نبودن چنين استدلالى از روز اول و حتى در دوران خلافت

__________________________________________________

(1) بحار الانوار، 8/ 79. […]

بيان درمسائل قرآن، ص: 279

امير مؤمنان (ع)، دليل قطعى و واضحى است كه چنين آياتى وجود نداشته و تحريفى واقع نشده است.

و دستاويز مى شد و آنان با داشتن چنين بهانه و دستاويز مهمى احتياج نداشتند، در كشتن عثمان عذرها و بهانه هاى ديگرى پيش كشيده، انحراف از روش خلفاى گذشته و مسئله حيف و ميل در بيت المال را عنوان كنند.

4- اگر قرآن به وسيله عثمان تحريف مى شد، امير مؤمنان (ع) پس از وى قرآن را به حالت اولى كه در زمان خلفا و رسول خدا بود، بر مى گردانيد و اين عمل نه تنها مورد انتقاد و اعتراض كسى قرار نمى گرفت بلكه در برابر مخالفينش كه به اصطلاح همان خون خواهان عثمان بودند، بهترين دليل و مدرك براى وى محسوب مى شد و اين عمل امير مؤمنان (ع) با برنامه هاى اصلاحى آن بزرگوار كاملا منطبق بود كه آن حضرت تيول هاى اعطايى عثمان را استرداد مى نمود و به بيت المال بر مى گرداند و در اين باره ضمن يك سخنرانى تاريخى چنين فرمود:

«به خدا سوگند، اگر ببينم كه با پول بيت المال زنان را تزويج و كنيزان را خريدارى نموده اند، باز پس خواهم گرفت و به بيت المال عودت خواهم داد زيرا دايره عدالت وسيع است و كسى كه بيان درمسائل قرآن، ص: 280

زندگى در سايه عدل بر وى تنگ آيد، زندگى در سايه ظلم براى او تنگ تر خواهد بود.» «1»

اين روش، امير مؤمنان (ع) بود، در باره اموال و ثروت هاى عمومى و اگر تحريفى در قرآن واقع مى شد، در اين مورد نيز قهرا همين روش را پيش مى گرفت و آن را به حالت اولى بر مى گردانيد.

سكوت آن حضرت در باره قرآن و امضا نمودن وى همان قرآن را كه در عصر حكومت عثمان معمول بود، دليل محكم و قاطعى

است بر اين كه قرآن در زمان عثمان تحريف نشده است.

موضوعى كه اساس و پايه دين اسلام است. او چگونه مى توانست تمام قرآن ها را جمع آورى كند به طورى كه حتى يكى از آن ها هم در دست مردم باقى نماند، در صورتى كه در

__________________________________________________

(1) «و اللّه لو وجدته قد تزوّج به النّساء و ملك به الاماء لرددته فانّ فى العدل سعة و من ضاق عليه العدل فالجور عليه اضيق»:

نهج البلاغه، در استرداد گرفتن تيول هاى اعطايى عثمان: خطبه 15.

(2) مناهج العرفان، 257.

بيان درمسائل قرآن، ص: 281

آن تاريخ، قرآن در تمام نقاط كشور پهناور اسلام منتشر شده و به نقاط غير اسلامى نيز راه يافته بود؟! چطور اين حادثه مهم را حتى يك نفر مورخ به عنوان نمونه نقل ننموده و يك نفر محقق تاريخ دان در بررسى خويش كوچك ترين اشاره اى به آن نكرده است، در صورتى كه علل و انگيزه هاى فراوانى بر نقل آن وجود داشت؟! شگفت انگيزتر اين كه حجاج به اين كار مهم و خطرناك دست بزند، كسى از مسلمانان بر وى اعتراض نكند و پس از پايان حكومت و دوران تسلط وى نيز مسلمانان از اين عمل نابه جاى او چشم پوشى نمايد و خيانت وى را ادامه دهد! اگر فرض كنيم كه حجاج چنين قدرتى داشت كه تمام نسخه هاى اصلى قرآن را جمع آورى كند به طورى كه حتى يك نسخه از آن ها باقى نماند، ولى آيا او مى توانست قرآن اصلى را از سينه مسلمانان و از قلب حفاظ قرآن نيز محو كند، حفاظى كه تعداد آنان در آن روز بيش از شمارش بوده آمارشان را جز خدا كسى نمى دانست؟! گذشته از اين اگر در پاره اى از آيات انتقاد صريحى از بنى

اميه وجود داشت، پيش از حجاج، معاويه كه از قدرت و نفوذ بيش ترى برخوردار بود، بر اين عمل اقدام مى نمود و اگر او هم چنين عملى را انجام داده بود، ياران امير المؤمنين (ع) در برابر معاويه ايستادگى و بر عمل او اعتراض مى كردند و عليه او استدلال و اتمام حجت مى نمودند چنان كه به اعمال مختلف معاويه اعتراض و با دلايل محكمى عليه وى استدلال مى كردند كه در كتب تاريخ و حديث و كلام ضبط شده است.

از همه آن چه گفته شد، چنين استفاده مى شود كه طرفداران تحريف قرآن در اين گفتار و پندار بى اساس خويش علاوه بر اين كه با كتاب و سنت مخالفت مى كنند با دلايل روشن عقلى نيز مخالفت مى ورزند مثلى است معروف كه مى گويند: «به آدمى آن چه را كه نشدنى است بگو اگر پذيرفت بدان كه عاقل نيست.» بيان درمسائل قرآن، ص: 282

است زيرا:

1- اخبارى كه اساس اين دليل را تشكيل مى دهند، خبر واحدى «1» بيش نيستند و نمى توانند موجب اطمينان و يقين باشند و ادعاى كثرت و تواتر در اين روايات و اخبار، ادعايى بيش نيست و جز گزاف و مبالغه گويى چيز ديگرى نمى تواند باشد و اين روايات در هيچ يك از كتب چهارگانه معتبر شيعه «كتب اربعه» نيامده است.

پس نمى توان به اين روايات تكيه نمود و نتيجه گيرى كرد كه وقوع تحريف در تورات و انجيل مستلزم وقوع آن در قرآن است و در ميان اين دو ملازمه وجود دارد.

2- اگر كسى اين دليل را صحيح بداند، بايد «زيادت» را نيز در قرآن بپذيرد زيرا در تورات و انجيل زيادت به عمل آمده است در صورتى كه نظريه زيادت در قرآن به قدرى نادرست و بطلان آن واضح و روشن است كه كسى نمى تواند به آن تفوّه كند.

3- حوادث زياد و بى شمارى در امت هاى گذشته اتفاق افتاده است كه در اين امت به وقوع نپيوسته، مانند گوساله پرستى و سرگردانى چهل ساله بنى اسرائيل، غرق شدن فرعون و پيروانش، سلطنت سليمان بر انس و جن، رفتن حضرت عيسى به آسمان، مرگ هارون (وصى حضرت موسى) قبل از خود وى، وقوع معجزات نه گانه حضرت موسى، ولادت عيسى بدون داشتن پدر، مسخ شدن عده زيادى از امت هاى گذشته و به صورت ميمون و خوك در آمدن آن ها و وقايع و حوادثى كه از حد شمارش بيرون است و هيچ كدام از اين وقايع در ميان امت اسلام واقع نشده است.

عدم تطابق در اين موارد بهترين دليل و گواه است بر اين كه: اين احاديث

صحت ندارند و بر فرض صحت نيز ظاهر آن ها منظور نمى باشد و شايد منظور، اين باشد كه مشابه آن حوادث كه در ملل گذشته به وقوع پيوسته است، در ميان امت اسلام هم به وقوع خواهد پيوست نه خود همان حوادث.

بنابراين، تحريف در ميان ملت اسلام نيز با حفظ الفاظ و ظواهر قرآن به وقوع پيوسته است كه مخالف حقايق و مفاهيم قرآن عمل مى شود و اين خود نوعى تحريف است.

__________________________________________________

(1) خبر واحد، خبرى را مى گويند كه تعداد راويان آن در حدى نيست كه موجب يقين شود، گرچه تعدادشان نسبتا زياد باشد و «متواتر» اخبارى را مى گويند كه در اثر كثرت نقل يقين آور باشد.

بيان درمسائل قرآن، ص: 284

اين معنى را كه ما گفتيم از روايتى كه در اول بحث آورديم، به دست مى آيد و همان معنى را روايت ديگرى نيز كه ابو واقد ليثى نقل نموده تأييد مى كند و آن اين كه رسول اكرم (ص) در موقع حركت به سوى «خيبر» به درختى به نام «ذات انواط» رسيد كه آن درخت به مشركين تعلق داشت و سلاح هاى خويش را بر آن مى آويختند. ياران پيامبر گفتند: يا رسول اللّه براى ما نيز «ذات انواطى» قرار ده همان طور كه مشركين دارند، رسول خدا (ص) فرمود: سبحان اللّه! اين درخواست شما مانند درخواست قوم موسى است كه گفتند: براى ما نيز خدايى قرار ده كه قابل رؤيت باشد، همان طور كه آنان خدايانى دارند، آن گاه رسول خدا فرمود: به خدا سوگند! از روش گذشتگان پيروى خواهيد نمود. «1»

از اين روايت چنين استفاده مى شود كه آن چه در اين امت واقع مى شود، شبيه حوادثى است كه در

امت هاى گذشته واقع شده است. تكرار عين حوادث گذشته مورد نظر نيست.

4- اگر قبول كنيم كه اين روايت ها از نظر سند «متواتر» و از نظر دلالت صحيح مى باشند، باز هم نمى توان به وسيله اين روايات ثابت نمود كه تحريف قرآن تاكنون حاصل شده است زيرا اگر در آينده نيز تحريف به وقوع بپيوندد، مسئله تكرار و تطابق تحقق مى يابد چه آن كه در روايات وقتى براى آن تعيين نشده است و تا روز قيامت، فرصت و ادامه دارد.

بنابراين، چگونه مى توان با اين روايات به وقوع تحريف در صدر اسلام در دوران خلفا استدلال و استشهاد نمود؟!

آيه اى كه خداوند به محمد نازل نموده، هر حلال و حرام يا حد و حكم و هر آن چه را كه مسلمانان تا روز رستاخيز به آن احتياج دارند حتى «ارش خدش» و ديه خراشيدگى پوست، در پيش من موجود و محفوظ مى باشد كه همه آن ها با دستور و راهنمايى هاى خود رسول خدا و به خط شخصى خودم نگاشته ام. «1»

باز در احتجاج آن حضرت با مردى كه منكر خدا بود، چنين آمده است: امير مؤمنان (ع) كتابى آورد كه داراى تمام انواع و اقسام تأويل و تنزيل و محكم و متشابه و ناسخ و منسوخ و كامل و جامع در آن كتاب گرد آمده بود به طورى كه كوچك ترين حرفى و يا الف و لامى از آن ساقط نشده بود ولى آن را نپذيرفتند. «2»

باز روايتى است كه كلينى در كافى با اسناد خود از جابر از امام باقر (ع) نقل نموده است كه جز اوصيا و جانشينان پيامبر كسى حق ندارد، ادعا كند كه همه قرآن ظاهر و باطنش در نزد اوست. «3»

و نيز كلينى با اسناد خود از جابر نقل مى كند كه حضرت باقر (ع) مى فرمود كسى ادعا نكرده است كه تمام آيات و كلمات قرآن همان طور كه فرود آمده، در پيش وى موجود است و هر كس جز على بن ابى طالب و پيشوايان بعد از وى چنين ادعايى كند دروغگويى بيش نمى تواند باشد. «4»

بر وجود چنين قرآنى ما را از مشقت و زحمت اثبات آن آسوده خاطر مى نمايد.

و اما دارا بودن آن قرآن بر اضافات و زيادت هايى كه در قرآن فعلى موجود نيست گرچه آن هم به جاى خود صحيح است ولى صحت اين مطلب نمى تواند، دليل آن باشد كه آن اضافات جزء

__________________________________________________

(1) مقدمه تفسير برهان، 27. از اين روايت استفاده مى شود كه تمام آيات و مطالب موجود در قرآن على (ع) جنبه قرآنى دارد و چيزى بر آن اضافه نگرديده است.

(2) تفسير صافى، مقدمه ششم، 11.

(3) وافى، باب 76، ج 2، ص 130.

(4) همان، باب 72، ص 130.

بيان درمسائل قرآن، ص: 286

قرآن بوده و به وسيله تحريف از بين رفته است بلكه نظريه صحيح و نزديك به حقيقت در اين مورد اين است كه آن اضافات موجود در آن قرآن يا تفسير آيات است، به عنوان تأويل و بيان آن چه برگشت كلام خدا بر آن است و يا شرح و توضيح آيات است به عنوان تنزيل از طرف خداوند.

توضيح:

اين شبهه و پندار بى اساس از آن جا سر چشمه گرفته است كه لفظ «تأويل» و «تنزيل» را به همان معناهايى كه در اصطلاح متأخرين جديدا پيدا شده پنداشته اند و خيال كرده اند كه «تنزيل» تنها آن را مى گويند كه به صورت قرآن نازل گردد و «تأويل» تنها به آن مى گويند كه به عنوان بيان و شرح معناى لفظى گفته شود.

ولى بايد توجه داشت كه اين دو معنى در باره اين دو لفظ از اصطلاحات جديد است و در لغت از اين دو معنى هيچ اثرى وجود ندارد، اين است كه ما به هيچ وجه مجبور نيستيم كه

اين دو لفظ را در هر موردى كه از روايات اهل بيت وارد شده است، به همان دو معناى جديد و اصطلاحى بگيريم بلكه كلمه «تأويل» مصدر است، از باب «تفعيل» و از ريشه «أول» كه به معناى رجوع كردن و گرداندن مى باشد، گرفته شده است.

چنان كه مى گويند «اوّل الحكم الى اهله» يعنى حكم را به اهلش برگردانيد و گاهى هم كلمه «تأويل» به معناى نتيجه و عاقبت يك امر و آن چه كه برگشت كار به آن خواهد بود، استعمال مى شود، چنان كه در آيات ذيل به همين معنى آمده است كه خداوند مى فرمايد:

وَ يُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحادِيثِ. «1»

نَبِّئْنا بِتَأْوِيلِهِ. «2»

هذا تَأْوِيلُ رُءْيايَ. «3»

ذلِكَ تَأْوِيلُ ما لَمْ تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْراً. «4»

در همه اين آيات و آيات ديگرى مانند اين ها، كلمه «تأويل» در همان معناى «نتيجه» و «عاقبت كار» استعمال شده است.

__________________________________________________

(1) يوسف/ 6.

(2) يوسف/ 36.

(3) يوسف/ 100.

(4) كهف/ 82.

بيان درمسائل قرآن، ص: 287

بنابراين توضيح، منظور از تأويل قرآن بيان همان معنى است كه نتيجه و برگشت كلى كلام خدا بر آن معنى باشد، خواه به طور روشن و صريح كه هر آشنا به لغت عرب بتواند از ظاهر آن كلام، همان معنى را درك كند و يا به طور مخفى و رمزى كه براى همه به جز اهل فن و متخصصين (راسخون در علم) قابل درك نباشد.

و اما «تنزيل» آن هم مصدر باب «تفعيل» است، از ريشه «نزول» كه به معناى فرود آمدن و فرو فرستادن مى باشد و كلمه تنزيل گاهى در خود آن چه نازل شده است، استعمال مى شود و با در نظر گرفتن همين معنى است كه در اكثر آيات قرآن

منظور از تنزيل خود قرآن مى باشد، مانند:

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ. «1»

فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ. «2»

لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ. «3»

تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ. «4»

در اين آيه منظور از تنزيل، قرآن است ولى گاهى هم به همان معناى اصلى و مصدرى خودش (به معناى فرو فرستادن) استعمال مى شود، گرچه اين فرستادن به عنوان قرآنى نباشد زيرا آن چه از طرف خدا نازل مى شود، لازم نيست كه قرآن باشد، چون گاهى ممكن است سخنى از طرف خدا نازل شود كه غير از قرآن باشد و قرآن ناميده نشود. بنابراين معنى، اضافات تنزيلى كه طبق روايات مذكور در قرآن على (ع) وجود دارد، شايد از اين گونه سخنان بوده است كه براى شرح آيات قرآن از طرف خداوند نازل شده است، بدون اين كه جنبه قرآنى داشته باشد زيرا چنان كه گفته شد، تنزيل بودن سخنى و از طرف خداوند نازل شدن آن، قرآن بودن آن را لازم نگرفته است و روايات مذكور نيز به بيش تر از اين دلالت نمى كنند و تنزيل بودن برخى از اضافات قرآن امير مؤمنان (ع) را مى رساند نه قرآن بودن آن را.

چنان كه در بعضى از اين روايت ها چنين آمده است كه در قرآن امير مؤمنان (ع) نام هاى منافقين نيز ذكر شده است و لابد آمدن نام منافقين در قرآن آن حضرت به عنوان تفسير بوده است نه به صورت آيه قرآنى.

__________________________________________________

(1) واقعه/ 77. […]

(2) واقعه/ 78.

(3) واقعه/ 79.

(4) واقعه/ 80.

بيان درمسائل قرآن، ص: 288

رفتار پيامبر با منافقين نيز گواه اين حقيقت است كه وى روش مسالمت آميزى با آنان در پيش گرفته بود و اسرار آنان را مكتوم و پنهان مى داشت و دلشان را

به دست مى آورد.

با اين حال چگونه ممكن است كه وى نام آنان را در قرآن بياورد و مفتضح و رسوايشان سازد و سپس تمام مسلمانان حتى خود آنان را دستور دهد كه شب و روز بر منافقين كه با نام و نشان معروف گرديده و شناخته شده اند، لعن و نفرين نمايند؟! آيا چنين احتمالى وجود دارد تا در پيرامون صحت و سقم، ضعف و قوت آن گفت و گو شود؟ آيا اسم منافقين در قرآن آمده است تا در عنوان قرآنى داشتن آن در قرآن على (ع)، بحث و بررسى شود؟ آيا مى توان اسم منافقين را با اسم «ابو لهب» مقايسه نمود كه شرك و دشمنى خويش را با رسول خدا (ص) علنى نموده و پيامبر اسلام نيز مى دانست كه او با شرك و بت پرستى رخت از جهان برخواهد بست؟!

و يا در اثر كثرت نقل يقين آور و يا حد اقل اطمينان آور مى باشند، اين است كه در اين مورد از بررسى سند آن ها صرف نظر نموده، به چگونگى دلالت آن ها مى پردازيم و به طور كلى مى گوييم كه: روايات از نظر معنى و دلالت به چهار گروه تقسيم مى شوند كه متن آن ها را نقل مى كنيم، سپس چگونگى دلالت و عدم دلالت آن ها را بر تحريف قرآن مورد بحث و بررسى قرار مى دهيم.

درمسائل قرآن، ص: 290

2- سيد بن طاووس و محدث جزائرى با اسناد خود از حسن بن حسن سامرى نقل كرده اند كه رسول خدا در ضمن حديث مفصلى در باره كسانى كه حد و مرز قانون خدا را درهم مى شكنند، به حذيفه چنين فرمود كه: آنان مردم را از راه خدا منحرف و كتاب او را تحريف مى كنند و روش مرا تغيير مى دهند.

3- سعد بن عبد اللّه قمى با اسناد خود از جابر جعفى و او از امام باقر (ع) چنين آورده است كه:

رسول خدا (ص) در منى دعا خواند، آن گاه فرمود: مردم! من در ميان شما دو امانت سنگين مى گذارم، آگاه باشيد كه اگر به آن دو، چنگ زديد، هيچ گاه گمراه نخواهيد شد، آن ها كتاب و عترت من است و كعبه هم خانه خدا و بايد مورد احترام قرار بگيرد.

امام باقر (ع) پس از بيان اين حديث نبوى فرمود: ولى مردم كتاب خدا را تحريف نمودند و احترام كعبه را درهم شكستند، عترت و خاندان پيامبر را به قتل رسانيدند و تمام ودائع، امانت هاى خدا را به دور انداختند و از آن ها دورى جستند.

4- شيخ صدوق در خصال با اسناد خود از جابر و او از پيامبر (ص) نقل نموده است كه: در روز رستاخيز در درگاه عدل خدا سه طايفه حاضر مى شوند و از مردم دادخواهى و شكايت مى كنند:

قرآن، مسجد و عترت. قرآن مى گويد: خدايا! اين مردم مرا تحريف كردند، احترام مرا درهم كوبيده، عظمت مرا درهم شكستند. مسجد مى گويد: خدايا! اين مردم مرا عاطل و ضايع نمودند و از من بهره بردارى نكردند. عترت مى گويد: خدايا! اين مردم ما را

به قتل رسانيدند، زندگى ما را از هم پاشيدند، ما را متفرق و پراكنده ساختند …

5- كلينى در كافى و صدوق با اسناد خود از على بن سويد نقل كرده اند كه او مى گويد: من به محضر حضرت ابو الحسن موسى بن جعفر (ع) كه در زندان بود، نامه اى نگاشتم و پاسخى دريافت نمودم كه در ضمن آن نوشته بود: اين مردم كتاب خدا را به امانت پذيرفتند، سپس به اين امانت خدايى خيانت ورزيدند و آن را تحريف و تبديل نمودند.

6- ابن شهرآشوب با اسناد خود از عبد اللّه نقل نموده كه حضرت ابا عبد اللّه الحسين (ع) در روز عاشورا خطبه اى خواند و در ضمن آن خطبه چنين فرمود: راستى شما مردم متمرد و سركش و در ظلم و ستم سر آمد روزگار و ملت ها مى باشيد، شما مردمانى هستيد كه قرآن را به دور انداخته و از شيطان الهام گرفته ايد. شما كسانى هستيد كه با گناهان، پيمان دوستى بسته و كتاب خدا را تحريف كرده ايد.

7- ابن قولويه در كامل الزيارات با اسناد خود از حسن بن عطيه از امام صادق (ع) نقل كرده است بيان درمسائل قرآن، ص: 291

كه چون وارد «حائر حسينى» شدى، اين جملات را بخوان: خدايا! بر كسانى لعنت كن كه پيامبران تو را تكذيب كردند و كعبه را منهدم و كتاب تو را تحريف نمودند.

8- حجال از قطبة بن ميمون و او هم از عبد الاعلى چنين آورده است كه امام صادق فرمود:

طرفداران عربيت، كتاب خدا را تغيير مى دهند.

ولى تحريف در اين روايت ها به معناى تحريف و تغيير الفاظ قرآن و اسقاط بعضى از آيات و جملات آن نيست بلكه منظور از آن معناى ديگرى است كه با تحريف مورد بحث ما، هيچ گونه ارتباطى ندارد زيرا تحريف در روايت آخر به معناى تغييراتى است كه در اثر اختلاف قاريان در چگونگى قرائت به وجود آمده است و اين عمل خود يك نوع تحريف است زيرا قرائت هاى هفت گانه كه در قرآن تغيير و تبديلى به وجود آورده، متواتر نمى باشند و قرآن بودن آن ها مسلم نيست و به فرض متواتر و قطعى بودن آن ها و قرائت هاى ديگرى نيز به قرآن راه يافته است كه مسلما متواتر نبوده و بر پايه اجتهادها و نظريات شخصى استوار مى باشند و منظور از تحريف در روايت آخر، همين معنى است و با هدف طرفداران تحريف كوچك ترين ارتباطى ندارد.

و اما كلمه «تحريف» در بقيه روايت هاى هشت گانه به معناى تغيير دادن مفهوم قرآن و تصرف در تفسير آن مى باشد نه به معناى اسقاط آيات قرآن و تغيير دادن كلمات آن زيرا تصرف و اجتهاد در معناى قرآن نيز يك نوع تحريف است كه به قرآن راه يافته است و دشمنان اهل بيت پيامبر با اين گونه تحريف توانسته اند، آياتى را كه در عظمت آنان نازل شده است، به معناهاى ديگر و خلاف واقع تفسير و تأويل كنند، دشمنى و عداوت خودشان را به كار برده و از مقام و عظمت خاندان نبوت بكاهند. و اين معنى كه گفتيم با روايات چندى تأييد مى شود، چنان كه در حديث ششم از روايت هاى مذكور تحريف قرآن به قاتلان حضرت ابى عبد اللّه (ع) نسبت

داده شده، آن جا كه مى گويد: شما كتاب خدا را تحريف كرده ايد.

باز در بخش عظمت قرآن، روايتى از امام باقر (ع) آورديم كه او مى گويد: آنان كتاب خدا را به دور انداختند، بدين گونه كه حروف و كلمات قرآن را محفوظ داشته حدود و قوانين آن را تغيير داده اند. بيان درمسائل قرآن، ص: 292

ما قبلا در توضيح اين روايت گفتيم كه تحريف بدين معنى مسلما به وقوع پيوسته است و اگر چنين تحريفى به وقوع نمى پيوست، حقوق عترت طاهره محفوظ مى ماند و احترام پيامبر (ص) در باره آنان مراعات مى شد و كار به جايى نمى كشيد كه حقوق آنان پايمال شود و رسول خدا در باره آنان مورد ايذا و اذيت قرار بگيرد ولى توجه داريد كه تحريف به اين معنى از محل بحث ما خارج است.

تفسير عياشى از امام باقر (ع) در كنز الفوائد با سندهاى مختلف از ابن عباس و در تفسير فرات كوفى به طرق مختلف از اصبغ بن نباته چنين آمده است كه امير مؤمنان (ع) فرمود: قرآن بر چهار بخش نازل شده است يك چهارم آن در باره ما و يك چهارمش در باره دشمنان ما و يك چهارم ديگرش در مستحبات و مثل ها و آخرين قسمش در واجبات و احكام است و بر ماست تعظيم ها و بزرگداشت هاى قرآن.

4- در كافى از امام باقر (ع) نقل شده است كه جبرئيل اين آيه را براى پيامبر (ص) بدين صورت آورده بود: وَ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلى عَبْدِنا [فى على] فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ «1» يعنى اگر بر آن چه در باره بنده خود على (ع) فرو فرستاده ايم ترديد داريد، مانند آن را بياوريد.

__________________________________________________

(1) بقره/ 23.

بيان درمسائل قرآن، ص: 293

نجوييم زيرا ظاهر آن ها با دلايل محكم و مسلمى كه به عدم تحريف قرآن دلالت دارند، نمى سازد و با كتاب خدا و احاديث و گفتار پيامبر مخالفت دارد و هر روايتى كه با كتاب خدا و گفتار پيامبر مخالفت داشته باشد، مطرود بوده و هيچ گونه قابل عمل نخواهد بود و طبق اخبار متواتر و فراوان بايد چنين روايت هايى را به دور انداخت و بر سينه ديوار كوبيد. بنابر آن چه گفته شد، اگر روايت يا روايت هايى دلالت كنند كه اسم على (ع) در قرآن صريحا آمده، بايد آن ها را تأويل و توجيه نمود و اگر قابل تأويل و توجيه نبودند، بايد آن ها را دور انداخت زيرا بنابر دلايل مسلمى كه در اختيار داريم، اسم على (ع) صريحا در قرآن نيامده است. اينك نمونه اى از دلايل ما كه جوابگوى گروه دوم روايت هاى تحريف مى باشد:

1- از حديث مسلم و تاريخى غدير استفاده مى شود كه نام على در قرآن صريحا نيامده است زيرا تعيين على (ع) بر خلافت و جانشينى او به وسيله حديث غدير به فرمان خدا بوده است و آن هم در اجتماع عظيم مسلمانان بعد از تأكيد فراوان و شديد اللّحن و واجب الاجرا و بعد از آن كه خداوند به پيامبرش وعده حتمى داد كه او را در اين مسير يارى كند و از حملات و خطرات دشمن محفوظش بدارد.

اگر نام على در قرآن به صراحت ياد شده بود، به آن اجتماع عظيم مسلمانان و نصب على به خلافت، آن هم بعد از اين همه تأكيدات و شرايط، احتياج نبود و اگر در قرآن نام على صريحا آمده بود، رسول خدا از

اظهار آن، ترسى نداشت تا وعده تأييد و محافظت از طرف خدا فرود آيد.

آرى، از حديث غدير چنين استفاده مى شود كه نام على (ع) صريحا در قرآن نبوده است، مخصوصا اين كه اين جريان در حجة الوداع و اواخر دوران زندگى پيامبر (ص) واقع شده است كه بيان درمسائل قرآن، ص: 294

در آن تاريخ تقريبا تمام قرآن فرود آمده و در ميان مسلمانان انتشار يافته بود.

2- دروغ بودن بعضى از روايت هايى كه به بودن نام على (ع) در قرآن دلالت دارند، از ظاهرش پيداست و از وجناتش كاملا نمايان است، مثلا در حديث چهارم مى خوانيم كه نام على (ع) در آيه وَ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ … «1» وجود داشت، در صورتى كه اين آيه كوچك ترين تناسبى با مسئله امامت و ولايت ندارد.

3- روايت معروف و صحيح ابو بصير كه در كافى آمده است و اين روايت، در اين معنى صراحت دارد كه نام على (ع) و نام هيچ يك از ائمه طاهرين در قرآن وجود نداشت زيرا ابو بصير مى گويد: از امام صادق (ع) در باره آيه شريفه أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ «2» پرسيدم، امام فرمود: اين آيه در باره على بن ابى طالب و حسن و حسين نازل شده است، عرضه داشتم: مردم مى گويند: چرا از على و اهل بيت وى در قرآن اسمى به ميان نيامده است؟ امام فرمود: در جواب مردم بگوييد كه حكم نماز به رسول خدا نازل شده ولى از سه ركعت و چهار ركعت بودن آن نامى به ميان نيامده است و خود رسول خدا اين قسمت را براى مردم تفسير نمود. «3»

آرى،

اين روايت صحيح، تمام روايت هاى گذشته را تفسير مى كند، معنى و هدف آن ها را بيان مى نمايد كه اسم «على» در قرآن مجيد به عنوان قرآن بودن نازل نشده ولى در شرح آيات مربوطه، به عنوان تفسير و يا به عنوان تنزيل غير قرآنى نازل شده است و اما دستورى بر رسول خدا داده نشده بود كه آن را ابلاغ كند.

4- افرادى كه از بيعت با ابو بكر خوددارى نمودند، از هر راهى با وى احتجاج كردند ولى با مسئله وجود نام «على» در قرآن هيچ گونه احتجاج ننموده اند و اگر نام على (ع) در قرآن وجود داشت آن را به رخ ابو بكر مى كشيدند و با در دست داشتن چنين مدرك مهم و روشن او را محكوم مى كردند زيرا اين مطلب در مقام احتجاج گيراتر و محكم تر از ساير دلايل بود.

مى فرمايد: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ. «1» امام فرمود: اين آيه در اصل بدين صورت بود: « … آل ابراهيم و آل محمّد على العالمين»، اسمى را از آن برداشتند و اسم ديگرى را به جاى آن گذاشتند، يعنى آل محمد را به آل عمران تغيير دادند.

پاسخ:

اين بود دو نمونه از گروه سوم روايات تحريف و ما در پاسخ آن مى گوييم:

اولا: اين روايت ها از نظر سند بسيار ضعيف و غير قابل اعتبارند.

و ثانيا: اين روايت ها با قرآن و سنت و با اجماع مسلمانان كه هر نوع زيادت را در قرآن مردود مى دانند، مخالفت دارد زيرا تمام مسلمانان و خود طرفداران تحريف نيز اين حقيقت را مى پذيرند كه حتى يك حرف نيز به قرآن اضافه نشده است بلكه عده زيادى از دانشمندان مانند شيخ مفيد و شيخ طوسى و شيخ بهايى و مانند آنان از بزرگان علما مى گويند مسلمانان اجماع و اتحاد نظر دارند بر اين كه كوچك ترين زيادتى بر آن راه نداشته، همه آن چه كه ما به عنوان قرآن در دست داريم، از طرف پروردگار نازل شده است و روايات زيادى نيز اين حقيقت را تأييد مى كند.

گروه چهارم:

قسمت ديگرى از روايت هاى تحريف نيز بر اين دلالت دارند كه آيات و يا جملاتى از قرآن كم شده و نقصان به آن راه يافته است.

پاسخ:

اولا: اين روايت ها نيز مانند روايت هاى گروه سوم ضعيف و متزلزل و بعضى از آن ها غير قابل قبول

__________________________________________________

(1) آل عمران/ 33.

بيان درمسائل قرآن، ص: 296

مى باشند.

ثانيا: اين روايت ها را بايد به همان معنى كه روايات مربوط به قرآن على را

تأويل نموديم، تأويل كرد و اگر قابل تأويل نباشد بايد آن ها را به دور انداخت زيرا در اين حال مخالف قرآن و گفتار پيامبر اسلام است كه جز دور انداختن چاره ديگرى نيست.

اكثر علما و دانشمندان نيز در اين روايت ها و بلكه در تمام روايات تحريف همان نظريه تأويل را دارند و در صورت عدم امكان تأويل، به ترك كردن و دور انداختن آن ها قائل مى باشند.

محقق كلباسى مى گويد: رواياتى كه به تحريف قرآن دلالت دارند، مخالف با اجماع امت اسلامى مى باشند زيرا كسى از مسلمانان به تحريف قرآن معتقد نيست جز افرادى كه گفتارشان به هيچ وجه قابل اعتنا نيست.

باز مى گويد: وجود نقصان و تحريف در قرآن، اصل و اساسى ندارد و اگر چنين مطلبى واقعيت داشت، طبعا مشهور و معروف مى شد، همان طور كه هر حادثه مهم شهرت پيدا مى كند و مسئله كم كردن و تحريف در قرآن نيز حادثه كوچكى نيست كه در صورت تحقق مخفى و ناشناخته بماند.

و از محقق بغدادى شارح وافيه نيز همان نظريه تأويل و يا ترك، نقل شده است و باز از وى نقل شده است كه مى گويد: محقق كركى- كه در باره عدم تحريف قرآن كتابى نوشته است- نقل مى كند كه وى در همان كتاب خود مى گويد، رواياتى را كه بر وقوع نقص و تحريف در قرآن دلالت مى كند، بايد تأويل نمود و يا همه آن ها را به دور انداخت زيرا روايتى كه بر خلاف قرآن و گفتار پيامبر (ص) يا بر خلاف اجماع مسلمانان وارد شود و تأويل آن ممكن نباشد بايد به دور انداخت.

مؤلف: مرحوم محقق كركى در اين گفتارش به همان مطلبى كه ما

قبلا تذكر داديم، اشاره نموده است كه طبق مضمون روايت هاى صحيح و قطعى هر روايتى را كه مخالف با قرآن باشد، بايد طرد نمود، اينك براى نمونه نظر خواننده عزيز را به دو روايت ذيل جلب مى نماييم:

1- شيخ صدوق با سند صحيح از امام صادق (ع) نقل كرده است: توقف نمودن در برابر شبهه بهتر از اقدام و پيشدستى به هلاكت است زيرا براى هر حقى، گواه و ميزان و براى هر عمل درستى، نور و روشنايى وجود دارد. قرآن ميزان حق است پس هر گفتارى كه موافق قرآن باشد، بگيريد و هر آن چه مخالف آن باشد، تركش كنيد. «1»

__________________________________________________

(1) «الوقوف عند الشّبهه خير من الاقتحام فى ما الهلكة … فى ما وافق كتاب اللّه فخذوه و ما خالف كتاب اللّه فدعوه … »: وسائل الشيعه، كتاب قضا ج 3، 380.

بيان درمسائل قرآن، ص: 297

2- قطب راوندى با سند صحيح از امام صادق (ع) نقل كرده است كه: هر گاه دو حديث مخالف هم براى شما نقل شد، آن ها را با كتاب خدا تطبيق كنيد، هر كدام كه موافق كتاب خدا بود، بگيريد و مخالف كتاب خدا را ترك كنيد. «1»

مؤلف: ما در مورد گروه چهارم از روايات تحريف نظريه ديگرى نيز داريم كه در مجلس درس بيان كرده ايم و شايد بهترين وجوه و نظريه ها باشد ولى براى مراعات اختصار از آوردن آن در اين جا خوددارى مى كنيم و ممكن است در آينده به مناسبتى همان نظريه را بياوريم.

است كه به يارى خدا در بخش آينده كتاب، مستقلا مورد بحث و بررسى قرار خواهد گرفت.

__________________________________________________

(1) «اذا ورد عليكم حديثان مختلفان فاعرضوهما على كتاب اللّه فما وافق كتاب اللّه فخذوه و ما خالف كتاب اللّه فردّوه»: وسائل الشيعه: ج 3/ 380.

بيان درمسائل قرآن، ص: 299

و خبره جمع آورى كرده و در يك جا بنويسند و به صورت كتاب تدوين شده اى در آوردند و در اختيار مسلمانان قرار دهند تا براى هميشه در ميان مسلمانان باقى بماند.

آنان از اين گفتار نتيجه مى گيرند كه: قرآن تحريف شده است و يا لااقل احتمال تحريف در آن وجود دارد، چه آن كه طبيعى است در اين گونه جمع آورى ها و تدوين ها قهرا تحريف و تغيير واقع بيان درمسائل قرآن، ص: 301

خواهد شد و لااقل احتمال تحريف در ميان خواهد بود زيرا اگر كسى بخواهد اشعار يك نفر شاعر و يا عده اى از شعرا را از جاهاى مختلف و از اوراق پراكنده جمع آورى كند، حد اقل جاى اين احتمال باقى مى ماند كه بعضى از آن اشعار در اثر غفلت و يا عدم دسترسى به آن مجموعه وارد نشده و از بين رفته است.

اين بود خلاصه آن چه طرفداران تحريف در كيفيت و چگونگى تدوين قرآن مى پندارند و آن را با روايت هاى زيادى كه بدين مضمون وارد شده است بر اين نظريه استدلال مى كنند و از اين گونه جريانات و روايات بى اساس و ساختگى تحريف قرآن را نتيجه مى گيرند.

اين است كه بر خود لازم مى دانيم در اين جا فصلى را بگشاييم و در آن فصل در مورد چگونگى تدوين قرآن گفت و گو كنيم و رواياتى كه در باره تدوين قرآن نقل شده است، مورد بحث و بررسى قرار دهيم كه هم پاسخى بر آن استدلال باشد و يكى از دلايل تحريف از دست طرفداران تحريف گرفته شود و هم يك بحث مهمى از مباحث علوم قرآنى بررسى شود.

و روايات جمع آورى قرآن شروع مى كنيم، چون شالوده و زير بناى پندارهاى واهى كه در چگونگى تدوين قرآن حاصل شده و تحريف قرآن از آن ها استنتاج شده است، همان روايات تدوين قرآن است و اگر اين روايت ها بررسى شود و ضعف و سستى آن ها نشان داده شود، همه اين تصورها و نتيجه گيرى هاى غلط به خودى خود متزلزل شده و فرو مى ريزد.

1- زيد بن ثابت نقل مى كند كه: ابو بكر در جنگ يمامه مرا طلبيد، هنگامى كه وارد شدم، عمر بن خطاب نيز در نزد وى حاضر بود.

ابو بكر گفت: زيد! عمر به نزد من آمده مى گويد: جنگ يمامه به طور خونبار به وقوع پيوست و گروهى از قاريان قرآن را طعمه خود ساخت، ممكن است جنگ هاى شديدتر ديگرى نيز پيش بيايد و بقيه حافظان و قاريان كشته شوند و در نتيجه اكثر آيات قرآن در سينه هاى قاريان با كشته شدن آن ها از بين برود و من صلاح در اين مى بينم كه دستور بدهى قرآن را در يك جا جمع آورى كنند.

ابو بكر اضافه نمود كه من به عمر گفتم: كارى را كه خود رسول خدا انجام نداده است، تو چگونه اقدام به آن را از من مى خواهى؟! بيان درمسائل قرآن، ص: 302

عمر گفت: به خدا سوگند! خير و صلاح در همين است و او مرتب در اين باره به من مراجعه مى نمود و اين پيشنهاد را تكرار مى كرد تا اين كه خداوند در اين باره به من نيز شرح صدر داد و بر دلم افكند كه با نظر و رأى عمر موافقت كنم.

زيد مى گويد: ابو بكر به من گفت: تو جوانمرد، عاقل، مورد

اطمينان و راستگو هستى و تو در دوران رسول خدا نيز نوشتن وحى را به عهده داشتى. اينك جمع آورى قرآن را به عهده بگير و اين عمل خطير و افتخار آميز را انجام بده! زيد اضافه مى كند: به خدا سوگند! اگر ابو بكر مرا به كندن كوهى و انتقال دادن آن از جايى به جاى ديگر وامى داشت، از عمل جمع آورى قرآن آسان تر برايم بود، اين بود كه من هم اشكال ابو بكر را تكرار كردم و به او گفتم: شما چگونه عملى را كه خود رسول خدا انجام نداده است، انجام مى دهيد؟ ابو بكر گفت: به خدا سوگند! صلاح مسلمانان در اين است و اين بود كه وى در اين باره مكرر به من مراجعه مى كرد و پيشنهاد جمع آورى قرآن را مرتب تعقيب مى نمود تا روزى كه خداوند بر من هم سعه صدر داد و آن چه كه بر دل ابو بكر و عمر افكنده بود بر دل من نيز افكند، دامن همت به كمر بستم و قرآن را از لوحه ها و كاغذها و تخته پاره ها و از سينه هاى مردم جمع آورى كردم تا اين كه دو آيه آخر سوره توبه را تنها در نزد ابى خزيمه انصارى پيدا نمودم و آن اين بود:

لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ … «1»

زيد بن ثابت مى گويد: اين قرآن كه با اين زحمات طاقت فرسا از منابع پراكنده جمع آورى شد و به صورت كتاب واحد در آمد، در نزد ابو بكر بود و پس از دوران وى پيش عمر و بعد از او نيز در نزد حفصه دختر عمر بود. «2»

2- ابن شهاب از انس بن

مالك نقل مى كند: به هنگامى كه حذيفه از طرف عثمان مأموريت داشت كه اهل شام را همراه اهل عراق براى فتح آذربايجان و ارمنستان بسيج كند. حذيفه از اختلاف شديدى كه در قرائت قرآن در ميان آن ها به وجود آمده بود، به وحشت افتاد و به نزد عثمان آمد و گفت: يا امير المؤمنين! پيش از آن كه اين مسلمانان در كتابشان به مانند يهود و نصارى دچار اختلاف شوند، به داد آنان برس.

عثمان به حفصه پيغام داد كه صحيفه ها را به نزد ما بفرست كه پس از نسخه بردارى باز پس

__________________________________________________

(1) توبه/ 128، 129.

(2) صحيح بخارى، فصل جمع آورى قرآن، 6/ 98.

بيان درمسائل قرآن، ص: 303

مى دهيم: حفصه صحيفه ها را به نزد عثمان فرستاد. عثمان به زيد بن ثابت و عبد اللّه بن زبير و سعيد بن عاص و عبد الرحمان بن حرث بن هشام دستور داد از روى اين صحيفه ها چند نسخه ديگر نوشتند.

عثمان به سه تن از آن نويسندگان كه از قبيله قريش بودند، گفت: اگر شما و زيد بن ثابت در موردى از قرآن اختلاف نظر پيدا كرديد با لغت قريش بنويسيد زيرا قرآن با لهجه و لغت آنان نازل شده است.

اين چهار نفر طبق دستور عثمان به كار پرداختند تا از روى آن صحيفه ها چند مصحف ديگر نسخه بردارى كردند سپس عثمان صحيفه هاى اصلى را به حفصه برگردانيد و از مصحف هايى كه نسخه بردارى شده بود به هر ناحيه يك جلد فرستاد و دستور داد نسخه هاى ديگر قرآن را كه غير از اين نسخه هاست به طور كلى بسوزانند و از بين ببرند.

ابن شهاب پس از نقل اين جريان مى گويد: خارجه فرزند زيد بن ثابت

نقل مى كرد: از پدرم شنيدم كه مى گفت: وقتى كه مصحف را استنساخ مى كرديم آيه اى از سوره احزاب را كه از خود رسول خدا شنيده بودم گم كرديم، پس از پى جويى در نزد خزيمة بن ثابت انصارى پيدا نموديم، و به سوره احزاب لاحق كرديم كه بدين گونه بود: مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ «1» 3- ابن ابى شيبه با سند خود از امير مؤمنان (ع) نقل مى كند كه: اجر و پاداش ابو بكر در جمع آورى قرآن بيش از همه مى باشد زيرا او اول كسى بود كه قرآن را در ميان دو لوح جمع آورى نمود.

4- ابن شهاب از سالم بن عبد اللّه و خارجه نقل مى كند كه ابو بكر قرآن را در كاغذ پاره اى جمع آورى كرد و از زيد بن ثابت درخواست كرد كه به اين نوشته نظرى بيفكند، زيد امتناع ورزيد تا ابو بكر در اين باره از عمر استمداد نمود در اثر اصرار و پافشارى زياد آن دو، زيد نظارت و تصحيح آن نوشته ها را به عهده گرفت.

اين صحيفه ها و نوشته ها در نزد ابو بكر بود و بعد از درگذشت وى در نزد عمر و پس از مرگ او در نزد حفصه همسر رسول خدا بود كه عثمان كسى را به نزد او فرستاد و آن ها را خواست. حفصه

__________________________________________________

(1) از مؤمنان كسانى هستند كه در پيمان شان با خدا وفا دارند. احزاب/ 23 صحيح بخارى، 6/ 99. اين روايت و روايت هاى بعدى تا روايت بيست و يكم در منتخب كنز العمال كه در حاشيه مسند احمد چاپ شده، ج 2، صص 43- 53 آمده است. […]

بيان درمسائل قرآن، ص:

304

از تحويل دادن آن صحيفه ها خوددارى مى كرد تا اين كه عثمان وعده حتمى داد كه آن ها را به خود حفصه باز گرداند، آن گاه حفصه پذيرفت و صحيفه ها را به نزد عثمان فرستاد. عثمان همين مصحف موجود را از روى آن صحيفه ها نوشت، سپس اصل آن را به حفصه بازگردانيد كه پيوسته در دست حفصه بود.

5- هشام بن عروه از پدرش چنين آورده است: چون قاريانى كه در جنگ يمامه شركت داشتند، كشته شدند ابو بكر به عمر بن خطاب و زيد بن ثابت دستور داد كه در كنار مسجد بنشينند و هر كس سخنى به عنوان قرآن ارائه داد، آن را نپذيرند مگر اين كه دو نفر مورد اطمينان به قرآن بودن آن شهادت دهند، در اين صورت آن را ثبت كنند زيرا عده زيادى از اصحاب رسول خدا و حافظان قرآن، در جنگ يمامه كشته شده اند و اكنون براى جمع آورى و مدون كردن قرآن ضرورت احساس مى شود.

6- محمد بن سيرين نقل مى كند كه عمر بن خطاب كشته شد، در حالى كه هنوز قرآن جمع آورى نشده بود.

7- حسن روايت مى كند كه عمر در باره آيه اى از قرآن سؤال كرد، در پاسخ وى گفتند كه اين آيه در نزد فلان قارى بود كه در جنگ يمامه كشته شد. عمر بن خطاب با احساس خطر از اين كه شايد قرآن با از بين رفتن حافظان آن تدريجا از بين برود، كلمه استرجاع «انّا للّه و انّا اليه راجعون» را بر زبان راند و دستور داد كه هر چه زودتر قرآن را جمع آورى كنند.

بنابراين، عمر اول كسى است كه آيات قرآن را در مصحف واحد جمع

آورى كرده است.

8- يحيى بن عبد الرحمان بن خطاب نقل مى كند كه: عمر بن خطاب تصميم گرفت قرآن را جمع آورى كند، در ميان مردم به پا خاست و گفت: هر كس چيزى از قرآن را از رسول خدا فرا گرفته است، بياورد و مردم آياتى را كه در صحيفه ها و لوحه ها نوشته بودند، آوردند ولى عمر از كسى آيه اى را نمى پذيرفت مگر آن چه را كه دو نفر به قرآن بودنش شهادت دهند.

عمر در همان روزها كه مشغول جمع آورى قرآن بود، به قتل رسيد. پس از وى كه عثمان زمام خلافت را به دست گرفت، به مردم ابلاغ نمود در پيش هر كس آيه و يا آياتى از كتاب خدا وجود دارد، بياورد ولى او هم هيچ سخنى را قبول نمى كرد مگر با شهادت دو نفر كه قرآن بودن آن را امضا و تصديق كنند.

در آن هنگام خزيمة بن ثابت آمد و گفت: من با چشم خود ديدم كه شما دو آيه از قرآن را كنار گذاشتيد و آن ها را ننوشتيد. گفتند: آن دو آيه كدام است؟ گفت: من خودم از رسول خدا اين دو آيه بيان درمسائل قرآن، ص: 305

را فرا گرفته ام، آن گاه دو آيه آخر سوره برائت را خواند: لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ … «1». عثمان اين دو آيه را كه از خزيمة شنيد گفت: من شهادت مى دهم كه اين دو آيه از طرف خدا نازل شده است، شما چه مصلحت مى دانيد و اين آيه را در كجاى قرآن قرار دهيم؟ خزيمه گفت: اين دو آيه را به آخرين سوره اى كه بر پيامبر نازل شده است، ملحق

كنيد! اين بود كه اين دو آيه را به آخر سوره برائت ملحق ساختند و آن سوره را با همان دو آيه پايان دادند.

9- عبيد بن عمير مى گويد: عمر هيچ آيه اى را در مصحف نمى نوشت مگر اين كه دو نفر به قرآن بودن آن شهادت دهند. مردى از انصار اين دو آيه لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ … را آورد، عمر گفت: در باره آن ها از تو شاهد نمى خواهم زيرا اخلاق رسول خدا همان طور بوده كه در اين دو آيه آمده است [و خود آيه گواه خود او است.] «2»

10- سليمان بن ارقم از حسن و ابن سيرين و ابن شهاب زهرى نقل مى كند كه در جنگ يمامه قتل عام سهمگينى متوجه قاريان قرآن شد و در همين جنگ چهارصد نفر از آنان كشته شدند.

زيد بن ثابت با عمر بن خطاب ملاقات نمود و به وى گفت: اين قرآن است كه احكام دين ما در آن جمع است و با از بين رفتن قرآن، احكام دين از بين خواهد رفت و من تصميم گرفته ام كه آيات قرآن را جمع آورى نموده و به صورت كتابى در بياورم. عمر نيز گفت: صبر كن تا با ابو بكر مشاوره نماييم! هر دو با هم به نزد ابو بكر رفتند و موضوع را با وى در ميان گذاشتند، ابو بكر پاسخ داد كه عجله نكن تا در اين مورد با مسلمانان نيز گفت و گو شود، سپس در ميان مردم خطابه اى ايراد نمود و موضوع جمع آورى قرآن را به اطلاع مسلمانان رسانيد و آنان نيز اظهار رضايت و خوشنودى نمودند و گفتند كار خوب و نيكويى

است، آن گاه جمع آورى قرآن شروع شد و به دستور ابو بكر منادى در ميان مردم اعلام نمود كه در نزد هر كس آيه اى از قرآن هست، بياورد …

11- خزيمة بن ثابت چنين نقل مى كند كه من آيه: لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ … «3» را نزد عمر بن خطاب و زيد بن ثابت آوردم. زيد گفت: آيا كسى هست كه براى تو شهادت دهد؟ گفتم: به خدا! نمى دانم. عمر گفت: من در باره اين آيه براى او شهادت مى دهم.

__________________________________________________

(1) توبه/ 128.

(2) همه اين روايت ها را كه از منتخب كنز العمّال نقل نموديم در كنز العمّال، طبع دوم، 2/ 361 آمده است جز اين روايت كه در كنز العمّال به جاى آن، روايت ديگرى به همين مضمون از يحيى بن جعده نقل گرديده است.

(3) دو آيه آخر سوره توبه.

بيان درمسائل قرآن، ص: 306

12- ابو اسحاق از بعضى اصحاب خود نقل مى كند: عمر بن خطاب كه خواست قرآن را جمع آورى كند، از مردم پرسيد: آشناترين افراد به ضبط لغات عرب كيست؟ گفتند: سعيد بن عاص.

آن گاه پرسيد: خوشنويس ترين مردم كيست؟ گفتند: زيد بن ثابت. عمر گفت: بايد سعيد املا كند و زيد بنويسد و طبق دستور وى چهار مصحف نوشتند، عمر يكى از آن چهار مصحف را به كوفه و يكى را به بصره و يكى را به شام و مصحف ديگر را به حجاز فرستاد.

13- عبد اللّه بن فضاله نقل مى كند، چون عمر تصميم گرفت، مصحف اصلى نوشته شود، براى اين كار عده اى از يارانش را مأمور ساخت و به آنان دستور داد كه اگر در موردى اختلاف نظر پيدا كردند، با

لغت قبيله «مضر» بنويسند زيرا قرآن به مردى نازل شد كه از قبيله «مضر» بوده است.

14- ابو قلابه نقل مى كند كه عثمان در دوران خلافتش به چند نفر از قاريان دستور داد كه افرادى براى مردم قرائت را تعليم كنند و معلمين مشغول تعليم قرائت شدند در اين ميان جوانان و كودكان نيز قرائت را فرا مى گرفتند ولى در قرائت اختلاف مى كردند، تا جايى كه اختلاف آنان به گوش معلمين رسيد و بعضى از اين معلمين نيز قرائت بعضى ديگر را كفر و زندقه، معرفى مى كردند و اين اختلاف تدريجا شديدتر مى شد تا به گوش عثمان رسيد. وى در ضمن خطبه اى به مردم چنين گفت: شما كه در نزد من و در مركز كشور اسلامى هستيد، در قرائت اختلاف كرده و كلمات آن را غلط تلفظ مى كنيد، كسانى كه از من و مركز دورند و در نقاط و شهرهاى دوردست زندگى مى كنند، اختلاف در قرائت و تلفظ غلط در ميان آنان طبيعتا بيش تر است، پس بر شما ياران پيامبر لازم است قرآنى بنويسيد كه مدرك و مرجع قرآن هاى ديگر باشد و مردم با مراجعه به آن قرآن اختلافاتشان را بر طرف سازند. ابو قلابه از مالك بن انس «1» نقل مى كند كه او مى گفت: من از كسانى بودم كه آيات قرآن را به نويسندگان قرآن املا مى نمودم. گاهى در يك آيه اختلاف پيدا مى شد، آن گاه نام كسى را كه آن آيه را از رسول خدا (ص) گرفته بود، ياد مى نمودند و گاهى آن شخص نيز غايب و يا در بيرون شهر بود، آيات قبلى و بعدى را مى نوشتند و جاى همان آيه مورد اختلاف

را خالى مى گذاشتند تا آن شخص بيايد و يا كسى را مى فرستادند كه او را بياورد و آيه مورد اختلاف را با نظر وى تطبيق كرده و مى نوشتند. بدين صورت نوشتن مصحف به پايان رسيد. عثمان به مردم شهرها نوشت كه: من چنين و چنان كردم و قرآنى نوشتم و غير از آن هر چه در نزد من بوده است، از بين بردم و در نزد شما نيز هر چه از آيات قرآن هست، از بين ببريد.

__________________________________________________

(1) ابو بكر بن ابى داود مى گويد: ابن مالك بن انس معروف و يكى از پيشوايان چهار گانه اهل سنت است.

بيان درمسائل قرآن، ص: 307

15- مصعب بن سعد نقل مى كند كه روزى عثمان در ميان جمعيت خطبه اى ايراد نمود و چنين گفت: سيزده سال بيش نيست كه از فوت پيغمبر سپرى مى شود كه شما در باره چگونگى خواندن قرآن نزاع و اختلاف داريد و مى گوييد قرائت ابىّ اينچنين و قرائت عبد اللّه آن چنان بود. يكى مى گويد قرائت تو درست نيست. آن ديگرى مى گويد قرائت تو صحيح نمى باشد. شما را به خدا اين اختلافات را كنار بگذاريد و هر چه از آيات قرآن در نزد شماست پيش من بياوريد تا آن ها را به يك شكل و در يك جا جمع آورى كنيم.

كاغذها و قطعه پوست هايى كه در نزد مردم از آيات قرآن نوشته شده بود، آوردند تا مقدار زيادى از اين اوراق و قطعات روى هم انباشته شد، آن گاه خود عثمان صاحبان اين كاغذها و پوست ها را يك به يك صدا كرد و آن ها را قسم داد كه آن چه آورده اى از خود رسول خدا شنيده اى و با

املاى خود او نوشته اى؟ از اين گونه سؤالات مى كرد و آنان در پاسخ وى مى گفتند: بلى، بلى.

چون اين پرس و جو تمام شد، عثمان سؤال كرد: خوشنويس ترين مردم كيست؟ گفتند: زيد بن ثابت، نويسنده مخصوص رسول خدا، آن گاه گفت: آشناترين افراد به ضبط لغات عرب كيست؟

گفتند: سعيد بن عاص.

عثمان دستور داد كه سعيد املا كند و زيد بنويسد. زيد به نوشتن شروع نمود و اين مصحف ها به دستور عثمان در ميان مردم منتشر شد.

مصعب بن سعد در اين جا اضافه مى كند كه من شنيدم كه بعضى از اصحاب رسول خدا عمل آنان را تأييد مى كردند و مى گفتند: كار خوب و به جايى بود كه انجام دادند.

16- ابو مليح نقل مى كند كه عثمان بن عفان چون تصميم گرفت، قرآن نوشته شود گفت: بايد قبيله هذيل املا كند و قبيله ثقيف بنويسد.

17- عبد الاعلى فرزند عبد اللّه بن عامر قرشى نقل مى كند كه چون نوشتن قرآن تمام شد، به نزد عثمان آوردند. وى نگاهى به قرآن نمود و گفت: اين كار را به خوبى و به نحو احسن انجام داده ايد ولى در اين مصحف غلطهاى كوچكى نيز مى بينم كه ملت عرب با قرائت خود آن ها را اصلاح خواهند نمود.

18- عكرمه مى گويد: هنگامى كه قرآن تدوين شده را به نزد عثمان آوردند اغلاطى در آن مشاهده نمود و گفت: اگر املا كننده اش از خاندان هذيل و نويسنده اش از قبيله ثقيف بود، اين اغلاط در قرآن وجود نداشت.

19- عطا نقل نموده است: عثمان كه مى خواست آيات قرآن را استنساخ كند، ابى بن كعب را بيان درمسائل قرآن، ص: 308

خواست و ابى آيات قرآن را به زيد بن ثابت

املا مى كرد، زيد هم مى نوشت. سعيد بن عاص هم با وى بود كه قرآن را غلط گيرى مى كرد، پس مصحف موجود با قرائت ابى و زيد نوشته شده است.

20- مجاهد نقل مى كند: عثمان در موقع تدوين قرآن دستور داد كه ابى املا كند و زيد بن ثابت بنويسد و سعيد بن عاص و عبد الرحمان بن حرث غلط گيرى كنند.

21- زيد بن ثابت مى گويد: هنگامى كه مصحف ها را مى نوشتم، من يك آيه را كه از رسول خدا شنيده بودم، در پيش كسى و يا در يادداشتى پيدا نكردم، سپس آن را در پيش خزيمة بن ثابت يافتم و آن آيه اين بود مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجالٌ صَدَقُوا … «1» و چون رسول خدا (ص) شهادت خزيمه را به جاى شهادت دو نفر مى پذيرفت و «ذو الشهادتين» ناميده مى شد، من هم شهادت وى را به تنهايى پذيرفتم و با شهادت او، آن آيه را نوشتم.

22- ابن اشته از ليث بن سعيد نقل مى كند: اول كسى كه قرآن را جمع آورى كرد، ابو بكر و نويسنده اش هم زيد بن ثابت بود. مردم آياتى را كه در نزدشان بود به پيش زيد مى آوردند ولى او نمى پذيرفت مگر با شهادت دو نفر راستگو و مورد اعتماد و زيد بن ثابت دو آيه آخر سوره برائت را پيدا نكرد، مگر در نزد خزيمه اما شاهدى نبود كه گفتار وى را تصديق كند، با اين حال ابو بكر دستور داد كه آن را بنويسند، زيرا رسول خدا شهادت او را به جاى شهادت دو نفر مى پذيرفت و همان آيه نوشته شد، عمر نيز آيه رجم را آورد و چون شاهدى نداشت، نوشته

نشد. «2»

اين بود مهم ترين رواياتى كه در باره كيفيت و چگونگى جمع آورى قرآن نقل شده است.

اين روايات، علاوه بر خبر واحد بودن كه هيچ گونه اطمينان آور و مفيد علم نمى باشد، از جهات مختلفى ضعيف و غير قابل اعتماد بوده و مورد ايراد و انتقاد مى باشند.

ما در فصل هاى آينده، اين روايت ها را بررسى كرده و در هر فصلى، يكى از جهات ضعف آن ها را بررسى و تا آخر بخش بدين گونه پيش مى رويم. جهات ضعف اين روايت ها را كاملا روشن مى كنيم و اين بخش از كتاب را به پايان مى بريم.

__________________________________________________

(1) احزاب/ 23.

(2) اتقان، نوع 18، ج 1/ 101.

بيان درمسائل قرآن، ص: 309

را كه از «مثانى» بود و سوره «برائت» كه از «مئين» بود، يك جا و پهلوى هم نوشتيد و از ميان آن ها «بسم اللّه» را برداشتيد و هر دو را در كنار سوره هاى بزرگ «طوال» قرار داديد؟ عثمان گفت: در دوران زندگى پيغمبر سوره اى كه داراى آيات متعدد بود نازل شد، آن بزرگوار نويسندگان وحى را مى خواست و دستور مى داد كه اين سوره را در كنار فلان سوره قرار دهيد و گاهى نيز چند آيه نازل مى شد و دستور مى داد كه اين آيات را در فلان سوره اى كه داراى فلان آيات است قرار دهيد. همه اين ها به دستور پيامبر اسلام و با نظر وى انجام مى گرفت. عثمان اضافه كرد كه سوره انفال اولين سوره اى است كه در مدينه نازل شده و سوره برائت آخرين سوره قرآن است كه فرود آمده است ولى داستان نزول هر دو سوره شبيه هم بود و دستورات و مضمون آياتشان با هم سنخيت داشت. بدين جهت من فكر كردم كه هر دو سوره از يك باب و مقوله و از نوع واحد است و از طرف ديگر رسول خدا (ص) كه از دنيا رحلت نمود، بيان نكرد كه آيا سوره برائت از انفال است يا نه؟ روى اين اصل، من هم آن ها را پهلوى هم و بدون اين كه «بسم اللّه» در ميان شان فاصله باشد، نوشتم و در كنار سوره هاى بزرگ قرار دادم. «1»

2- طبرانى و ابن عساكر از شعبى نقل كرده اند كه در زمان رسول خدا شش نفر از انصار، قرآن را جمع آورى كرده بودند: ابى بن كعب، زيد بن ثابت، معاذ بن جبل، ابو درداء، سعد بن

عبيد و ابو زيد و علاوه بر آنان مجمع بن جاريه نيز به جز دو يا سه سوره، همه قرآن را ضبط كرده بود. «2»

3- قتاده نقل مى كند كه از انس بن مالك پرسيدم در دوران رسول خدا چه كسى قرآن را جمع آورى كرده بود؟ گفت: چهار تن كه همه آن ها را «انصار» بودند: ابى ابن كعب، معاذ بن جبل، زيد بن ثابت و ابو زيد. «3»

4- مسروق مى گويد: روزى عبد اللّه بن عمر از عبد اللّه بن مسعود ياد كرد، سپس گفت: من تا

__________________________________________________

(1) منتخب كنز العمّال، 2/ 48.

(2) همان، 2/ 52.

(3) صحيح بخارى، 6/ 102.

بيان درمسائل قرآن، ص: 314

زنده هستم او را دوست خواهم داشت زيرا از رسول خدا شنيدم كه مى فرمود: قرآن را از چهار نفر فرا گيرد: عبد اللّه بن مسعود، سالم بن معاذ و ابى بن كعب. «1»

5- نسائى با سند صحيح از عبد اللّه بن عمر نقل مى كند كه من قرآن را جمع آورى كرده بودم و هر شب يك بار مى خواندم و چون اين جريان به گوش پيامبر رسيد، فرمود: آن را آرام و با حوصله و هر ماه يك بار بخوان! … «2»

و در اين باره روايت هاى ديگرى نيز وجود دارد كه بعضى از آن ها را در همين كتاب خواهيد خواند و از همه اين روايت ها استفاده مى شود كه قرآن در زمان خود رسول خدا (ص) با دستور و نظارت مستقيم شخص آن حضرت جمع آورى شده بود و كوچك ترين احتمال تحريف در آن وجود ندارد.

اشاره شده است، حفظ نمودن و جمع كردن در سينه هاست نه جمع كردن و نوشتن آن در اوراق.

ولى اين، تصورى است باطل و پندارى است نابجا زيرا:

اولا: دليلى بر اين تصور و پندار نيست.

و ثانيا: اگر منظور از جمع آورى قرآن، جمع آورى آن در سينه ها بود، چگونه اين عمل به طورى كه در اين روايت ها آمده است، تنها به شش نفر يا چهار نفر اختصاص يافته است؟ در صورتى كه تعداد حافظان قرآن در عصر پيامبر (ص) بيش از آن بود كه با نام و نشان قابل شمارش باشد.

بنابراين، منظور از جمع آورى كه در اين روايت ها ياد شده است، جمع آورى كتبى است نه حفظى. چنان كه اگر كسى در تاريخ زندگى پيامبر و ياران آن بزرگوار دقت كند، براى وى اين حقيقت كاملا روشن و ثابت مى شود كه در زمان خود آن حضرت قرآن جمع آورى شده بود و تعداد گرد آورندگان آن هم كم نبوده است.

و روايت بخارى از انس كه گرد آورندگان قرآن را در عصر پيامبر تنها چهار نفر معرفى مى كند،

__________________________________________________

(1) همان، 2/ 102.

(2) اتقان، نوع 20، ج/ 124.

بيان درمسائل قرآن، ص: 315

روايت درست و قابل قبولى نيست، زيرا:

اولا: با روايت هاى گذشته، مخصوصا با روايت ديگر بخارى كه گرد آورندگان را بيش از چهار نفر معرفى مى كند، سازش ندارد.

و ثانيا: راوى از كجا به دست آورده كه در هنگام در گذشت پيامبر جز چهار نفر كسى ديگر قرآن را جمع آورى نكرده بود؟ او چگونه توانست كه به اوضاع و احوال تمام مسلمانان كه در شهرهاى مختلف اسلامى پراكنده بودند، احاطه داشته باشد و از ميان آنان

تنها چهار نفر را حافظ قرآن معرفى كند؟ كسانى كه قرآن را جمع آورى كرده بودند، به چهار تن منحصر سازد؟ اين گفتار به حدس و تخمين و گزافه گويى نزديك تر است تا به تحقيق و حقيقت گويى.

تفحص و بررسى و يا شك و ترديد كند و مخصوصا اين كه خود ابو بكر در باره وى مى گويد او مردى است عاقل و غير متهم به دروغگويى.

گذشته از همه اين ها، اخبار «ثقلين» كه به طور «متواتر» و فراوان نقل شده، ما را به اين معنى هدايت و راهنمايى مى كند كه قرآن در عصر خود رسول خدا جمع آورى و به صورت كتاب و مجموعه اى در آمده بود كه قابل امانت گذاشتن باشد كه در اين باره بعدا بحث و گفت و گو خواهيم داشت. بيان درمسائل قرآن، ص: 316

در سينه ها بود و يا در لوحه هاى پراكنده و تخته پاره ها و استخوان هاى متفرق نوشته شده باشد، كتاب ناميده نمى شود و معمولا كتاب مجموعه اى را گويند كه داراى وجود واحد مشخص بوده، صورت مدونى داشته باشد. نوشته هاى پراكنده و قطعه قطعه، كتاب ناميده نمى شود تا چه رسد به آن چه اصلا نوشته نشده، و جاى آن دل ها و سينه ها باشد.

اهميت غير قابل وصف باشد، پيامبر و همچنين مسلمانان مدت مديدى در جمع آورى آن غفلت نمى كردند و آن را به آيندگان و به دست حوادث تحويل نمى دادند.

مردم بوده و مسلمانان نسبت به حافظ قرآن با نظر تكريم و احترام فوق العاده مى نگريستند و اگر كسى اطلاع از تاريخ داشته باشد، به مقام ارجمند و موقعيت خاصى كه قاريان و حافظان قرآن از آن برخوردار بودند، پى خواهد برد.

اين ها عواملى بودند كه مى توانستند، انگيزه و موجب آن شوند كه مسلمانان به جمع آورى و حفظ قرآن اهميت فراوان قائل شوند و مجموع قرآن يا هر مقدارى كه بتوانند از آيات قرآن را حفظ بيان درمسائل قرآن، ص: 318

كنند تا از اين رهگذر چنين مقام عالى و ارجمندى را حائز شوند.

4- اجر و ثوابى كه خواننده و حفظ كننده قرآن به آن قائل مى شود، از مهم ترين عواملى است كه مسلمانان را به قرائت و حفظ كردن قرآن وادار مى ساخت و به همين علت بود كه مسلمانان نسبت به قرآن و حفظ كردن آن بيش از آن چه به مال و جان شان و به اولاد و فرزندان شان اهميت بدهند، اهتمام مى ورزيدند تا جايى كه در تاريخ آمده است كه بعضى از زنان نيز همه قرآن را جمع آورى نموده بودند.

ابن سعد در طبقات مى گويد: فضل بن دكين چنين آورده است كه وليد فرزند عبد اللّه بن جميع از مادر بزرگش نقل مى كند، ام ورقه دختر عبد اللّه بن حارث تمام قرآن را جمع آورى كرده بود و رسول خدا او را شهيد مى ناميد، مى گفت: هنگامى كه رسول خدا به جنگ بدر حركت مى كرد، عرضه داشتم يا رسول اللّه! به من نيز اجازه بدهيد كه با شما حركت كنم و در اين جنگ مداوا و معالجه رزمندگان و مجروحان جنگى را به عهده بگيرم تا خداوند به من

نيز پاداش و اجر شهادت عنايت فرمايد. رسول خدا در پاسخ من فرمود: خدا براى تو شهادت را آماده كرده است. «1»

آن جا كه زنان بر جمع كردن و حفظ نمودن قرآن اين چنين اهميت دهند، معلوم است كه اهتمام مردان و سعى و كوشش آنان در اين مورد تا چه حد خواهد بود.

آمار و تعداد كسانى كه در دوران خود رسول خدا قرآن را حفظ كرده بودند، در كتاب هاى معتبر تاريخ آمده است.

قرطبى مى گويد: هفتاد تن از قراء در جنگ يمامه به قتل رسيدند و در دوران خود پيغمبر (ص) نيز در بئر معونه به همين مقدار كشته شدند. «2»

در روايت دهم كه قبلا آورديم تعداد قاريانى كه در جنگ يمامه كشته شدند چهارصد نفر گزارش شده است.

گذشته از قاريان و حفاظ قرآن كه به جمع آورى آيات قرآن اهتمام مى ورزيد خود رسول خدا نيز براى حفظ آيات قرآن اهميت فوق العاده اى قائل بود و نويسندگان متعددى داشت و مخصوصا قرآن هم نجوما و تدريجا در مدت بيست و سه سال نازل شده است.

همه اين ها گواه و مؤيد اين مطلب است كه خود رسول خدا در دوران زندگيش دستور به كتابت قرآن داده بود.

__________________________________________________

(1) اتقان، نوع 20، ج 1/ 125. […]

(2) همان، نوع 20/ 122.

بيان درمسائل قرآن، ص: 319

زيد بن ثابت نقل مى كند: ما در حضور پيغمبر بوديم و قرآن را از روى رقعه ها و ورق پاره هاى پراكنده در يك جا تدوين و جمع آورى مى كرديم.

حاكم در ذيل اين حديث مى گويد: اين حديث بنا به شرط شيخين (بخارى و مسلم) صحيح است ولى آن را در كتاب هاى خويش نقل نكرده اند، آن گاه مى گويد: به هر حال اين

حديث دليل روشنى است بر اين كه همه قرآن در دوران خود رسول خدا جمع آورى شده بود. «1»

و اما حفظ كردن بعضى از سوره ها و يا بخشى از آيات قرآن در ميان مسلمانان انتشار و اشتهار كامل داشت و كم تر مرد و زن مسلمان پيدا مى شد كه چند سوره و آيه در نزد وى نباشد.

عبادة بن صامت نقل مى كند هر گاه كسى از جايى به پيش رسول خدا مى آمد، وى به علت اشتغالات زياد و نداشتن فرصت بيش تر او را به يكى از ما واگذار مى كرد تا قرآن را بر وى بياموزيم. «2»

كليب نيز نقل مى كند كه من به همراه على (ع) بودم، آن حضرت صداى ضجه مسلمانان را كه در مسجد به قرائت قرآن مشغول بودند، شنيد و فرمود: خوشا به حال آنان! … «3»

باز از عبادة بن صامت نقل است كه هر گاه كسى از نقطه ديگر به حضور رسول خدا مى آمد، آن حضرت وى را تحويل يكى از ما مى داد كه به او قرآن ياد بدهيم و هميشه از مسجد رسول خدا، صداى مردم به خواندن قرآن طنين انداز بود تا اين كه رسول خدا دستور داد، مسلمانان قرآن را آهسته بخوانند و يكديگر را در خواندن قرآن به اشتباه نيندازند. «4»

آرى، حفظ كردن قرآن در ميان مرد و زن مسلمان رايج و معمول بود تا جايى كه زنان مسلمان ياد گرفتن سوره اى از قرآن و يا بيش تر از آن را مهريه خويش قرار مى دادند.

خواننده ارجمند! آيا با اين اهتمام فوق العاده مى توان ادعا كرد كه جمع آورى قرآن تا دوران خلافت ابو بكر به تأخير افتاد و ابو بكر در جمع آورى قرآن به

شهادت و نظارت دو نفر احتياج پيدا كرد؟

با در نظر گرفتن اوضاع و احوال مسلمانان در دوران پيامبر و اهميتى كه آنان به خواندن و حفظ كردن قرآن قائل بودند، نمى تواند اين گفتار قابل قبول باشد.

__________________________________________________

(1) مستدرك، 2/ 611.

(2) مسند احمد، 5/ 324.

(3) كنز العمال، فضائل القرآن، چ 2، ج 2/ 185.

(4) كنز العمال، 2/ 185.

بيان درمسائل قرآن، ص: 320

را بر زبان براند؟! ما نمى دانيم صحيح بودن اين گونه روايت ها كه به ثبوت قرآن به وسيله خبر واحد و يا شهادت دو نفر و يا يك نفر شاهد دلالت دارند، با اجماع و عقيده تمام مسلمانان به اين كه قرآن به جز تواتر از راه ديگر ثابت نمى شود، چگونه مى تواند توافق و سازش داشته باشد؟! آيا قطعى بودن اين كه قرآن بايد از راه تواتر ثابت شود نه از راه خبر واحد و شهادت دو نفر، دليل بر دروغ بودن تمام اين روايات نيست؟! تعجب در اين است كه بعضى از دانشمندان مانند ابن حجر، «شهادت» را كه در اين روايات آمده، به «كتابت» و «حفظ كردن قرآن» تأويل و تفسير كرده اند. «1»

ما فكر مى كنيم همان لزوم تواتر در قرآن كه اشاره كرديم، ابن حجر را به چنين تأويل و تفسير واداشته، شهادت را به معناى كتابت و حفظ گرفته است.

در هر صورت اين تفسير از جهاتى قابل خدشه و ايراد است، زيرا:

1- اين تفسير با دلالت صريح اين روايات كه در مسئله تدوين قرآن آورديم هيچ گونه سازش

__________________________________________________

(1) اتقان، نوع 18/ 100.

بيان درمسائل قرآن، ص: 321

ندارد و با توجه مختصر معلوم مى شود كه شهادت در اين روايت ها به حفظ و كتابت، قابل تأويل نمى باشد.

2- لازمه اين تفسير اين است كه جمع كنندگان قرآن آياتى را كه در نزد اشخاص بوده ولى نوشته نشده بود، وارد مصحف نمى كردند، گرچه قرآن بودن آن ها از راه تواتر ثابت بود و برگشت اين مطلب به اين است كه قسمتى از قرآن كه قرآن بودنش با تواتر ثابت نگرديده بود، در قرآن نوشته شده است.

3- آيه اى را

كه مى خواستند بنويسند اگر با تواتر ثابت بود، ديگر نيازى به حفظ و كتابت نداشت و اگر به وسيله تواتر ثابت نبود، با حفظ و كتابت نمى توانستند آيه بودن آن را ثابت كنند و در قرآن وارد سازند، بنابراين در جمع آورى قرآن، حفظ و كتابت، كوچك ترين فايده و اثرى نداشت تا شرط پذيرش آيات قرآن بوده باشند. خلاصه گفتار اين كه، اين روايت ها با اين گونه تأويلات قابل پذيرش نمى باشند و به جز دور انداختن آن ها چاره ديگرى نيست زيرا از اين روايت ها چنين بر مى آيد كه آيات قرآن از راه غير تواتر نيز پذيرفته شده و در قرآن جمع آورى مى گرديد و بطلان اين سخن به اجماع مسلمين و در نزد تمام مسلمانان روشن و مسلم است.

منافات كامل دارد، اين جاست كه يكى ديگر از جهات ضعف اين روايات آشكار مى شود.

و پندارى است غلط و بى اساس كه با قرآن، سنت، اجماع و عقل مخالف مى باشد و طرفداران تحريف نمى توانند از اين راه، نظريه غلط و بى اساس خويش را اثبات نمايند، بلكه چنان كه در فصول پيش ياد آور شديم، قرآن در دوران خود پيامبر و به دستور و نظارت وى انجام گرفته است.

اگر بر فرض، قبول كنيم كه قرآن را ابو بكر در دوران خلافتش جمع آورى كرده است، كيفيت آن به شكلى كه در اين روايات آمده است، مسلما دروغ است، زيرا جمع آورى قرآن بر پايه قطع و يقين استوار بود، يعنى آيات قرآن در اثر تواتر و نقل هاى فراوان و يقين آور در ميان مسلمانان، معروف و شناخته شده بود و همان آيات قطعى و شناخته شده كه در دل ها و سينه ها بود و مسلمانان با آن ها انس و آشنايى داشتند، در قرآن آورده شده و در يك جا جمع آورى شد.

آرى، جاى ترديد و شك نيست كه عثمان در دوران خويش قرآن را جمع آورى كرده است، ولى نه به آن معنى كه سوره ها و آيات قرآن را در يك مصحف تدوين كند و از پراكندگى به صورت مجموعه واحد در بياورد، بلكه بدين معنى كه او تمام مسلمانان را در قرائت يك قارى مخصوص، جمع و متحد نمود و تمام قرآن هاى ديگر را كه با آن قرائت مورد نظر موافق نبود، سوزاند و به تمام بلاد و شهرها نوشت كه چنين قرآن ها را بسوزانند و بدين وسيله مسلمانان را از هر گونه اختلاف قرائت نهى و منع نمود كه آن را در اصطلاح «توحيد المصاحف» مى نامند.

عده اى از بزرگان اهل سنت نيز بدين معنى تصريح نموده اند،

چنانكه حارث محاسبى بيان درمسائل قرآن، ص: 324

مى گويد: در ميان مردم مشهور است كه جمع كننده قرآن عثمان است ولى چنين نيست، بلكه عثمان از اختلافى كه در ميان اهل شام و اهل عراق در قرائت حروف و كلمات قرآن به وجود آمده بود، به ترس و وحشت افتاد و مردم را وادار كرد كه قرآن را با يك قرائت و با همان روشى كه خود او و عده اى از مهاجر و انصار اختيار كرده بودند، بخوانند. «1»

قرآن هاست كه به وسيله خود او صورت گرفته و به مردم شهرها نيز اين دستور را صادر كرده است.

آرى، عده اى از مسلمانان در اين موضوع به عثمان اعتراض كردند تا جايى كه او را «حرّاق المصاحف» يعنى سوزاننده قرآن ها، ناميدند.

نتيجه از همه آن چه در اين بخش و بخش قبلى راجع به تحريف قرآن آورديم به طور كلى بر مى آيد كه داستان تحريف قرآن يك داستان واهى، بى اساس و سخن خرافى است و شخص عاقل يك چنين داستان را قبول و باور نمى كند مگر آن كه در اطراف اين موضوع تحقيق و تدبّر ننمايد و يا افرادى كه

__________________________________________________

(1) اتقان، نوع 18، ج 1/ 103.

بيان درمسائل قرآن، ص: 325

غرض و انگيزه آنان را به چنين گفتار بى اساس وادار سازد، زيرا اغراض انسان را كر و كور مى كند و اما شخص عاقل، با انصاف و مدبر در بطلان و خرافى بودن تحريف قرآن، شك و ترديد به خود راه نمى دهد. بيان درمسائل قرآن، ص: 327

كه مردم معانى آن را بفهمند و در آياتش تدبر كنند، دستوراتش را به كار ببندند و از آن چه نهى كرده است، خوددارى كنند.

در خود قرآن مجيد هم به اين حقيقت عقلى و عرفى مكرر اشاره شده است، آن جا كه مى فرمايد:

أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها. «1»

آيا آن ها در قرآن تدبر نمى كنند، يا بر دل هايشان قفل نهاده شده است.

وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِي هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ. «2»

ما براى مردم در اين قرآن از هر نوع مثلى آورديم، شايد متذكر و يادآور شوند.

وَ إِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعالَمِينَ. نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ. عَلى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ. بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ. «3»

به راستى اين قرآن از سوى پروردگار جهانيان نازل شده است. روح الامين آن را نازل كرده است، بر قلب پاك تو تا مردم را انذار كنى. خداوند آن را به زبان عربى آشكار و روشن نازل كرد.

هذا بَيانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ. «4»

در اين كتاب، بيانى است براى عموم مردم و هدايت و اندرزى است، براى پرهيزگاران.

فَإِنَّما يَسَّرْناهُ بِلِسانِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ. «5»

راستى ما قرآن را به زبان تو آسان نموديم تا متذكر و ياد آور شوند.

وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ. «6»

ما قرآن را براى تذكر آسان ساختيم، آيا كسى هست كه متذكّر شود؟

__________________________________________________

(1) محمد/ 24.

(2) زمر/ 27.

(3) شعرا/ 192- 195.

(4) آل عمران/ 138.

(5) دخان/ 58.

(6) قمر/ 17.

بيان درمسائل قرآن، ص: 330

أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً. «1»

آيا در قرآن نمى انديشند كه اگر از سوى غير خدا بود، اختلافات فراوانى در آن مى يافتند.

جز اين

آيات، در قرآن مجيد آيات فراوان ديگرى نيز وجود دارد كه دلالت مى كنند بر اين كه:

«قرآن يك كتاب ساده، قابل فهم براى عرف و عموم مردم است.»

مى آيد كه تنها به قسمتى از سر مسح كردن كافى است نه به تمام آن.

2- روزى امام صادق (ع) منصور دوانيقى را از پذيرفتن گفتار سخن چين و دو بهم زن، نهى مى فرمود و گفتار خويش را بدين جا رسانيد كه: گفتار سخن چين مورد اعتبار و قابل قبول نيست، آن گاه اين آيه را خواند:

إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا. «1»

__________________________________________________

(1) حجرات/ 6.

بيان درمسائل قرآن، ص: 332

اگر شخص فاسقى خبرى براى شما بياورد، در باره آن تحقيق كنيد.

3- كسى از امام صادق (ع) مى پرسد كه من در مستراح زياد مى نشينم تا به صداى موسيقى كه از همسايه به گوش مى رسد گوش فرا دهم، اين عمل من چه حكمى دارد، در صورتى كه من به قصد شنيدن موسيقى به آن جا نمى روم؟ امام (ع) فرمود: اين عمل تو حرام و گناه است، زيرا كه خداوند مى فرمايد:

إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا. «1»

4- امام صادق (ع) به فرزندش اسماعيل مى فرمايد: هنگامى كه گروهى از مؤمنان در نزد تو شهادت دادند، تصديق شان بكن! زيرا كه، خداوند مى فرمايد:

يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ. «2»

5- امام صادق (ع) در باره زنى كه سه بار طلاق گرفته، به شوهرش حرام مى شود، مى گويد: اگر اين زن با مرد ديگرى ازدواج كند و از او طلاق بگيرد، در اين صورت مى تواند با شوهر اولى خود دوباره ازدواج نمايد، گرچه آن مرد دوم برده و غلام باشد، زيرا خداوند مى فرمايد:

حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ. «3»

6- امام صادق (ع) فرمود: اگر زنى سه بار طلاق گيرد، با ازدواج موقت و متعه شدن به مرد ديگر براى شوهر اولى

حلال نمى شود، چون خداوند مى فرمايد:

فَإِنْ طَلَّقَها فَلا جُناحَ عَلَيْهِما أَنْ يَتَراجَعا. «4»

اگر شوهر بعدى طلاقش بدهد عيبى ندارد كه او با شوهر اولى ازدواج كند.

كه در ظاهر اين آيه، حلال شدن زن سه طلاقه به شوهر اولى مشروط به اين است كه با مرد، ديگرى ازدواج كند، سپس از وى طلاق بگيرد و چون در ازدواج موقت طلاق نيست، شرط ازدواج با شوهر اول كه همان طلاق است، فراهم نشده است.

7- مردى كه ناخن پايش افتاده بود و به عنوان معالجه، «مراره» اى روى آن گذاشته بود، از امام صادق (ع) حكم آن را در مورد مسح سؤال نمود، امام (ع) فرمود: حكم اين مسئله و امثال آن در قرآن وجود دارد زيرا خداوند مى فرمايد:

__________________________________________________

(1) اسراء/ 36.

(2) توبه/ 61.

(3) بقره/ 230.

(4) بقره/ 230.

بيان درمسائل قرآن، ص: 333

وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ. «1»

آنگاه فرمود: در موقع وضو روى همان دارو، مسح كن! 8- حكم ازدواج با بعضى از زنان را از امام صادق (ع) پرسيدند، امام (ع) فرمود: جايز و حلال است زيرا خداوند مى فرمايد:

وَ أُحِلَّ لَكُمْ ما وَراءَ ذلِكُمْ. «2»

9- امام در باره حلال بودن گوشت بعضى از حيوانات به اين آيه استشهاد مى كند:

قُلْ لا أَجِدُ فِي ما أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّماً عَلى طاعِمٍ يَطْعَمُهُ. «3»

10- باز امام (ع) بر عدم جواز ازدواج بردگان بدون اجازه صاحبانشان با اين آيه استدلال و استشهاد مى كند كه خداوند مى فرمايد:

عَبْداً مَمْلُوكاً لا يَقْدِرُ عَلى شَيْ ءٍ. «4»

__________________________________________________

(1) حج/ 78.

(2) نساء/ 23.

(3) انعام/ 145.

(4) نحل/ 75.

بيان درمسائل قرآن، ص: 334

و مدركيت دارد ولى گروهى از دانشمندان و علماى «حديث» اين حقيقت را انكار مى كنند و مى گويند كه ظواهر قرآن قابل استناد نيست زيرا شايد هدف و منظور پروردگار از آيات قرآن غير از آن باشد كه از ظاهرش فهميده مى شود، اين است كه نمى توان معانى ظاهرى قرآن را گرفت و در مواقع نياز به آن تكيه و استناد نمود.

اين بود خلاصه نظريه كسانى كه حجيت ظواهر قرآن را انكار مى كنند و بر اين گفتار و نظريه دلايلى دارند كه ما اينك هر يك از آن دلايل را به طور مستقل و جداگانه مى آوريم و مورد گفت و گو قرار مى دهيم و به پاسخ آن مى پردازيم:

را ادعا نمودى! واى بر تو كه خداوند آن را قرار نداده است، مگر در نزد متخصصين قرآن و آنان كه قرآن به آنان نازل شده است و اين چنين علم و دانشى بر كسى ميسر نيست جز افراد خاصى از خاندان پيامبر.

ابو حنيفه! بدان كه خداوند از قرآن خود حتى يك حرف هم براى تو به ارث نگذاشته و سهمى نصيب نداده است.

2- و در روايت زيد شحام آمده است كه قتاده به محضر امام باقر (ع) وارد شد، امام به وى فرمود: تو فقيه مردم بصره هستى؟ گفت: چنين مى پندارند، آن گاه امام فرمود: شنيده ام كه قرآن را تفسير مى كنى؟ عرضه داشت: آرى، تا آن جا كه امام فرمود: قتاده! اگر از پيش خود قرآن را تفسير كنى، هم خودت هلاك گشته اى و هم ديگران را به هلاكت انداخته اى و اگر با گفتار ديگران تفسير كنى، باز هم خود و هم ديگران را به هلاكت كشانده اى، واى بر تو اى قتاده كه قرآن را تنها كسانى مى توانند بفهمند كه مخاطب قرآن و طرف صحبت و گفت و گوى آن هستند.

پاسخ:

هدف و منظور اين گونه احاديث و روايات، فهم ظاهر قرآن نيست بلكه منظور از آن به طور كلى اين است كه فهم حقيقت قرآن و پى بردن به عمق و تأويلات آن، آشنا بودن با ظاهر و باطن، ناسخ و منسوخش، اختصاص به كسانى دارد كه مورد خطاب و طرف سخن قرآن مى باشند، چنان كه روايت اول در اين معنى صراحت دارد زيرا در اين روايت سؤال از معرفت و شناخت عميق و واقعى و تشخيص دقيق ناسخ و منسوخ بوده، امام

نيز ابو حنيفه را در ادعاى چنين ادعاى بزرگى، مورد توبيخ و ملامت قرار داده است.

و در روايت دوم نيز كلمه «تفسير» به كار رفته است و تفسير به معناى كشف حقيقت و پى بردن به عمق و ريشه آيات قرآن و به معناى پرده برداشتن از ظواهر قرآن مى باشد و اين، علم بزرگ و

__________________________________________________

(1) روايتى را مى گويند كه سلسله ناقلين آن ذكر نشده باشد.

بيان درمسائل قرآن، ص: 336

خطيرى است كه در فراخور همه كس نيست ولى فهميدن ظواهر آيات قرآن به طور ساده براى عموم اهل زبان ممكن است، آن چه اين روايت ها براى عموم غير قابل درك مى دانند، همان شناخت كامل قرآن و تأويل يا تفسير عميق آن مى باشد نه ظواهرش.

رواياتى كه در فصل پيش آورديم، اين حقيقت را تأييد مى كنند زيرا از آن ها نيز استفاده مى شد كه فهميدن ظاهر قرآن اختصاص به معصومين ندارد.

گواه ديگر بر اين گفتار آن است كه در روايت اول، امام به ابو حنيفه مى فرمايد: خداوند از كتاب خود حتى يك حرف هم به توارث نداده است، امام با اين بيان، به اين معنى اشاره مى كند كه خداوند اوصيا و جانشينان حق پيامبر را وارث قرآن كرده، به اين مقام عالى اختصاص شان داده است، آن جا كه مى فرمايد:

ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا «1» سپس كتاب [آسمانى] را به گروهى از بندگان برگزيده خود به ميراث داديم.

بنابراين، فهم و شناخت واقعى و كامل قرآن و آياتش و پى بردن به حقيقت آن و تأويلاتش اختصاص به اولياى خاص و بندگان ممتاز خدا دارد و ديگران بهره و نصيبى در آن ندارند.

اين است معناى گفتار امام صادق

(ع) به ابو حنيفه، زيرا درست نيست كه گفته شود، ابو حنيفه كوچك ترين چيزى از قرآن را نمى دانست و حتى مثلا «قل هو اللّه احد» و مانند آن را كه معناى صريح و روشنى دارد، نمى فهميد.

اين بود خلاصه معناى رواياتى كه مى گويند كليد فهم قرآن تنها در دست عده خاص و افراد مخصوصى است و در اين باره روايات فراوانى وجود دارد كه قسمتى از آن ها را در ضمن مباحث گذشته در همين كتاب آورده ايم.

اين عمل، تفسير به رأى ناميده نمى شود.

امام صادق (ع) نيز در گفتار خويش به اين حقيقت اشاره فرموده آن جا كه مى گويد: راستى مردم با غور در آيات متشابه و پيچيده قرآن، بدبخت و بيچاره شدند زيرا آن ها معناى اين سلسله آيات را نفهميدند و پى به عمق و معناى واقعى آن نبردند و از پيش خود تأويلاتى بر آيات آن يافتند و خود را در برابر اوصياى خدا و دانايان حقيقى قرآن، مستغنى و بى نياز ديدند و از آنان نپرسيدند تا آشنايشان سازند.

باز در اين جا مى بينيم كه منظور امام (ع) از تفسير به رأى ممنوع و حرام، اين است كه كسى بدون مراجعه به اهل بيت و بدون استمداد از گفتار آنان و الهام گرفتن از افكارشان، مستقلا از روى قرآن به دلخواه خود فتوا و حكمى از احكام الهى را صادر كند، در صورتى كه رسول خدا عترت و اهل بيتش را پشتوانه و همدوش قرآن معرفى كرده است و مردم بايد در اين گونه موارد به آنان مراجعه كنند و از آنان الهام و روشنايى بگيرند و هدايت شوند.

اگر يك مفتى و يا مفسر، عمومات و مطلقات قرآن و قوانين عمومى آن را در نظر بگيرد، از تخصيص ها و تقييدها و از تبصره ها و استثناهايى كه به وسيله ائمه (ع) بر اين گفتارها و قوانين عمومى قرآن به عنوان توضيحات وارد شده، غفلت ورزد، آن را تفسير به رأى و برداشت دلبخواهى مى نامند كه در اين روايت ها سخت مورد انتقاد قرار گرفته و ممنوع شده است.

از همه آن چه گفته شد، چنين بر مى آيد كه: گرفتن معناى ظاهرى الفاظ قرآن، آن

هم با در نظر گرفتن قرائن و شواهدى كه در قرآن و يا در گفتار ائمه (ع) وجود دارد و با رعايت قواعد عقلى و عرفى كه مخالف هيچ يك از اين قواعد و معيارها نباشد، تفسير به رأى بلكه اصلا تفسير ناميده نمى شود. بيان درمسائل قرآن، ص: 338

گذشته از اين، دلايل و روايات فراوانى در دست داريم كه مراجعه به قرآن و گرفتن معناى ظاهرى آن را تجويز مى كنند و بر آن تشويق و تأكيد مى نمايند و جمع اين دو گروه از دلايل و روايات به اين است كه بگوييم: تفسير به رأى غير از عمل به ظواهر الفاظ قرآن است كه اولى حرام و ناروا و دومى جايز و شايسته مى باشد.

علوم از قرآن، اختصاص به اهل بيت و خاندان نبوت دارد ولى اين حقيقت با يك حقيقت ديگر نيز منافات ندارد كه قرآن علاوه بر علوم و دقايق عميق باطنى، داراى معانى ظاهرى هم باشد كه هر كس با زبان و قواعد عربى آشنا است، بتواند آن معانى را درك كند و با در نظر گرفتن شواهد نقلى از گفتار و دستورات پروردگار استفاده كند.

يك سلسله آيات و جملاتى كه ظاهر آن ها قطعا اراده نگرديده است، از نظر علمى و عقلى هيچ محذور و مانعى نيست كه ظاهر آيات ديگر مورد عمل و استناد قرار بگيرد زيرا در اين صورت علم اجمالى ما به وجود جملاتى در قرآن كه ظاهرش مقصود و مراد نيست، اختصاص پيدا مى كند، به همان مقدار از آياتى كه در اثر بحث و بررسى به دست آمده و معين گرديده است و باقى آيات از اين احتمال، مصون و سالم مى ماند و ظاهر آن ها جايز العمل خواهد بود.

اين تحليل علمى كه به اصطلاح «انحلال علم اجمالى» ناميده مى شود و در تمام موارد وسيله تشخيص و مجوز عمل و استناد است، در اين جا نيز جريان دارد و حتى در اخبار هم جارى است و وسيله تشخيص و جدا نمودن اخبار قابل عمل از اخبار مشتبه و غير قابل عمل است.

اگر علم اجمالى بعد از انحلال و اختصاص پيدا نمودن به يك طرف احتمال، باز موجب عمل نمى شد و مانع از عمل مى شد، نه تنها ظواهر قرآن حجت نبود بلكه ظواهر اخبار هم از حجيت مى افتاد و ما نمى توانستيم به ظواهر آن ها عمل كنيم زيرا در اخبار هم، عمومات و مطلقاتى وجود دارد كه ظاهر آن ها را نيز از حجيت مى اندازد ولى «انحلال علم اجمالى» مانند آيات قرآن در اخبار نيز جريان دارد.

باز اگر «انحلال علم اجمالى» اين خاصيت را نداشت، ما نمى توانستيم در موارد احتمال حرمت و يا وجوب چيزى، قاعده و اصل برى بودن انسان از تكليف را كه در اصطلاح، «اصل برائت» ناميده مى شود، اجرا كرده و حكم حليت و عدم وجوب آن

چيز را صادر كنيم زيرا هر مكلفى علم اجمالى دارد به اين كه واجبات و محرماتى به او متوجه است و بعد از پى بردن به قسمتى از واجبات و محرمات، «علم اجمالى» به همان مقدار كه به دست آمده است و به همان موارد اختصاص پيدا بيان درمسائل قرآن، ص: 340

مى كند و در بقيه موارد حكم اباحه و جواز جارى مى شود كه آن را در اصطلاح «اصالت برائت» مى نامند.

گرچه عده اى از علما در بعضى از موارد، احتياط را لازم مى دانند ولى اين احتياط بر پايه اخبار و روايات خاصى است نه بر پايه علم اجمالى و عدم تأثير انحلال آن. هر كس در اين باره توضيح بيش ترى بخواهد به كتاب اجود التقريرات مراجعه نمايد. «1»

و درست نمى باشد.

پاسخ:

معناى كلمه «متشابه» واضح و روشن است، هيچ گونه تشابه و اجمالى در معناى آن نيست، «متشابه» لفظى را مى گويند كه داراى دو معنى و يا بيش تر از دو معنى باشد و همه اين معانى هم نسبت به آن لفظ در يك درجه بوده باشند به طورى كه وقتى آن لفظ گفته مى شود، هر يك از آن معناها يكسان و بدون تفاوت به ذهن شنونده تبادر و سبقت كند.

در اين گونه موارد شنونده و يا خواننده بايد توقف كند و هيچ يك از معناها را انتخاب نكند تا

__________________________________________________

(1) نوشته مؤلف عالى قدر به عنوان تقريرات درس معظم له.

(2) آل عمران/ 7.

بيان درمسائل قرآن، ص: 341

آن گاه كه قرينه و شاهدى به دست آيد و مقصود گوينده را معين و روشن سازد آن گاه از آن مقصود مشخص پيروى كند، بنابراين معنا، ظواهر الفاظ از متشابهات محسوب نمى شود زيرا معناى ظاهرى الفاظ روشن و معين مى باشد.

اگر فرض كنيم كه خود لفظ «متشابه» از نظر معنى داراى تشابه و اجمال است و معناى آن كاملا روشن نيست و باز فرض كنيم كه به ظاهر الفاظ نيز متشابه مى گويند، باز نمى تواند ما را از عمل نمودن به ظواهر الفاظ باز بدارد زيرا سيره و روش عرف و عقلا در همه جا و در هر زمان قابل عمل و اجرا است و در ظواهر قرآن نيز بايد از همان روش عرفى و عقلى پيروى نمود، مگر در موردى كه دليل قطعى و گواه روشنى ما را از ظاهر سخن و گفتارى منصرف سازد و به يك معناى ديگر رهبرى كند.

دين است كه مى گويند: قرآن تحريف شده است و اين تحريف ظواهر الفاظ آن را مشتبه و مجمل ساخته و از حجيت و اعتبار ساقط كرده است.

پاسخ:

اولا: چنان كه در دو بخش گذشته توضيح داديم، قرآن تحريف نشده است.

و ثانيا: بر فرض اگر مسئله تحريف را بپذيريم، باز ظواهر قرآن از حجيت و اعتبار ساقط نمى شود زيرا رواياتى كه مردم را به قرآن ارجاع مى دهند كه ما در صفحات پيش مكرر به آن ها اشاره كرديم، دلالت دارند، بر اين كه بايد قرآن دقيقا مورد عمل قرار گيرد و اين كتاب ميزان و معيار صدق و كذب و صحت و سقم گفتارها و عمل هاست و در هر مورد بايد به آن تمسك جست و از آن استمداد نمود و به آن استناد و استشهاد كرد گرچه بر فرض، تحريف شده باشد، در صورتى كه تحريف به ساحت قدس قرآن راه ندارد.

«تناسخ المواريث و الدّهور» يعنى ثروت ها و زمان ها متغيّر گشته است.

نسخ در لغت به معناى «ازاله» و از بين بردن هم به كار رفته است، چنان كه مى گويند: «نسخت الشّمس الظّلّ» يعنى آفتاب، سايه را از بين برد و «نسخ» در ميان صحابه رسول خدا (ص) و مسلمانان دوران هاى بعد بيش تر در همين معنى استعمال مى شده است و به مخصّص و مقيّد و هر آن چه استثنا و تبصره اى بر كليات و عمومات باشد، ناسخ مى گفتند «1» زيرا اين ها در واقع حكم را تغيير داده و از بين مى برند.

مى شود و نه از نظر امكان و وقوع در ميان علما و دانشمندان مورد اختلاف و گفت و گو مى باشد.

توضيح: براى روشن شدن نسخ واقعى كه در اين جا مورد بحث و گفت و گوى ماست، نظر خواننده عزيز را به اين توضيح جلب مى كنيم:

هر حكمى كه از طرف شريعت و قانون اسلام، جعل مى شود و هر قانونى كه از طرف قانونگذار واقعى تصويب مى شود. از نظر ثبوت و واقعيت داراى دو صورت و دو مرحله مى باشد:

__________________________________________________

(1) در تفسير منسوب به ابن عباس، معمولا تبصره زدن بر كليات و عمومات نسخ ناميده شده است. […]

بيان درمسائل قرآن، ص: 346

مسئله نسخ و مسئله تغيير موضوع معلوم گرديد، به اين نكته نيز توجه كنيد كه مورد بحث و گفت و گوى ما در اين كتاب و آن چه در ميان علما مورد اختلاف مى باشد، همان نوع اول تغيير حكم است كه حكم ثابت با وجود موضوعش در مرحله تشريع و قانونگذارى به طور كلى برداشته شود و اين نوع تغيير حكم را «نسخ» مى نامند. بيان درمسائل قرآن، ص: 347

عادل، حكيم و بيان درمسائل قرآن، ص: 348

عالم است. بنابراين، حكم اولى داراى حكمت و مصلحت بوده است و نسخ چنين حكمى كه داراى حكمت و مصلحت بوده است، خلاف مصلحت است و با حكمت و عدالت شارع عادل و حكيم كاملا منافات دارد و اگر چنان چه شارع به علت اشتباه و عدم علم به مصلحت واقعى، قانونگذارى كرده و در اجرا و مقام عمل بدا حاصل شده، يعنى مصلحت واقعى كشف گرديده و نارسايى حكم مشخص شده، بدين جهت حكم قبلى نسخ شده است، در آن صورت نيز يك اشكال مهم تر ديگر پيش مى آيد و مسئله نسخ مستلزم جهل خدا خواهد بود. بنابراين، مسئله نسخ يكى از اين دو امر را در بردارد كه: يا شارع بر خلاف مصلحت تشريع و قانونگذارى نموده است، يا علم به مصلحت نداشته است كه خداوند از هر دو احتمال برتر و بالاتر و از آن ها بدور و مبرّاست و نسبت آن ها به خداوند محال مى باشد.

پاسخ:

در پاسخ اين دليل كه شبهه اى بيش نيست، مى گوييم: حكمى كه از طرف خداوند تشريع مى شود گاهى هدف از تشريع آن اجرا شدن آن حكم نيست بلكه منظور ديگرى در كار است، مانند آزمايش و امتحان افراد و يا اتمام حجت و امثال آن كه در اين گونه موارد جز امتحان هدف ديگرى در ميان نيست و نسخ در اين گونه موارد كوچك ترين اشكال و محذورى ندارد، زيرا هر يك از اين دو حكم و حالت يعنى تكليف و برداشتن تكليف، هر دو در جاى خود داراى حكمت و مصلحت بوده است و يك چنين نسخى مستلزم خلاف حكمت يا ناشى

از بدا و عدم اطلاع از حكمت نيست تا در باره خداوند محال باشد.

و گاهى نيز ممكن است حكمى كه روى يك مصلحت واقعى تشريع شده بود، پس از مدتى نسخ شود، ولى نه به اين معنى كه آن حكم براى هميشه تشريع شده بود و بعدا در اثر كشف مصلحت واقعى يا برخورد با اشكال در مقام اجرا، به ناچار از طرف شارع تبصره خورده و يا تغيير پيدا كرده است، بلكه بدين معنى كه مدت آن حكم در علم خدا از روز اول كوتاه و موقت بوده و پس از تمام شدن مدت آن، رفع و يا تغيير آن اعلان شده است. نسخ بدين معنى نيز مانند معنى اول هيچ اشكال و محذورى ندارد، نه با علم خدا منافات دارد و نه با مصلحت و حكمت وى.

بنابراين، نسخ شرعى در واقع به اين معنى است كه مدت حكم از اول موقت و محدود بوده و سپرى شدن دوران آن، بعدا به عنوان نسخ اعلان مى شود و نسخ به اين معنى هيچ اشكال و محذورى ندارد و قطعا امكان پذير مى باشد زيرا تأثير و دخالت خصوصيات و شرايط زمان در ن درمسائل قرآن، ص: 349

ملاك و حكمت احكام و تشريع آن قابل انكار و ترديد نيست و ممكن است يك زمان شرايط و خصوصيتى داشته باشد كه حكم مخصوصى را ايجاب كند و زمان ديگر با شرايط خاص ديگر حكم ديگر را مثلا در دورانى با شرايط و خصوصيت خاصى شنبه براى پيروان حضرت موسى (ع) عيد شده بود و در يك دوران ديگر با شرايط خاص ديگر، روز جمعه در اسلام براى مسلمانان عيد