و نیرومند، چنان به درهم شکستن باطل و یاری ح بپا می خاست، که هر شک و باطلی را نابود می کرد. قهرمان این میدان که این پرچم پیروزی را به اهتزاز درآورده بود «امیرالمومنین علی بن ابی طالب» بود.

من هرگاه در مطالعه ی این کتاب، از فصلی به فصل دیگر می رسیدم، حس می کردم که پرده های سخن عوض می شود و آموزشگاههای پند و حکمت تغییر می یابد. گاه خود را در جهانی می یافتم که ارواح بلند معانی، با زیور عبارتهای تابناک آن را آباد ساخته است، این معانی بلند، پیرامون روانهای پاک و دلهای روشن می گردد، تا بدانها الهام رستگاری بخشد و به مقصد عالی که دارند برساند و از لغزشگاهها دورشان کرده به شاهراه محکم فضیلت و کمال بکشاند.

گاه می یافتم، که عقلی نورانی که هیچ شباهتی با اجسام ندارد، از عامل الوهیت جدا گشته است و به روح انسانی اتصال یافته، او را از لابلای پرده های طبیعت بیرون آورده تا سراپرده ی ملکوت اعلی بالا برده است و تا شهودگاه فروغ فروزنده ی آفرینش رسانده است...(1).

آری، این درخشندگی، همان رمزی است که این کتاب را، فروتر از کلام خالق و فراتر از کلام مخلوق قرار داده است.

کتابی که گویا، با مسائل و رویدادهای هر زمان همراه و همگام است

(صفحه 4)

و با تمامی ویژگیها و ریزه کاریها و نیرنگها و جریانهای هر عصر آشناست.

آری، علی (ع) آنچنان به حقایق ثابت و لایتغیر ناموس آفرینش و هستی راه یافته، که سخنش در همیشه ی تاریخ، چونان آب حیات، زندگی را جاودانه می سازد.

آری، نهج البلاغه، از علی پرورش یافته در آغوش پرمهر پیامبر (ص) و سیراب شده از منبع جوشان وحی و رشد یافته ی در خانه ی قرآن

شگفت انگیز نخواهد بود.

علی بن ابی طالبی که، تمامی کلام خدا را با تمامی وجودش لمس کرده و تمام پیکره ی ایمان و جلوه ی همیشگی «حق» شده و خود در مدینه ی علم و دانش رسول الله است، کتابی جاودانه چونان نهج البلاغه از او سبب شگفتی نخواهد بود

این مطلب را نوشتاری دیگر نیازمند است، که طی قرنها مجاهدان از عالمان و «مرزبانان حماسه ی جاوید» این راه را مشتاقانه و فداکارانه پیموده اند و منابعی عظیم و گسترده در دسترس حق جویان نهاده اند. (خدای آنان را پاداش دهد).

سخن از رمز جاودانگی نهج البلاغه بود. گوهری که غبار کهنگی بر آن نمی نشیند و هر روز بر درخشندگیش افزوده می گردد و جهان آن را بهتر شناخته و پذیرای آن می شود. زیرا سخن امامی است که تمامی دردها و نیازها را لمس کرده و چشیده و تمامی کورانها را پشت سر گذاشته و از همه ی کوره ها، ناب و خالص بیرون آمده و اینها به جز معرفت امامانه و لدنی او است. در این کتاب بزرگ، کلام والای علی (ع) است که در قالب جمله هایی کوتاه و زیبا تبلور یافته و راز کمال انسانی، صریح و آشکار به نمایش گذاشته شده و خط مستقیم فلاح و رستگاری را از کوره راهها و پرتگاهها متمایز ساخته است. از اینرو «نهج البلاغه» تنها راه و روش بلاغت را نشان نمی دهد. که «نهج الجهاد» است و «نهج الحیاه» است و «نهج الفلاح» و اینست رمز خلود نهج البلاغه.

(صفحه 5)

اما فسوسا و دریغا! که هزار سال جامعه اسلامی به چنین گوهر تابنده و سرمایه ی گرانقدر کم توجه بود و توده ی امت اسلام و پیروان علی آنچنان که بایسته بود بهره ی شایسته از آن نبرد، گرچه

عالمان بزرگ بهره ها از آن بردند و زحمتهای فراوان برای دست یافتن به اعماق این دریای ژرف کشیدند. اما این اجتماع و فرهنگ جامعه بود که از آن محروم بود. تا در نیم قرن اخیر که نام «نهج البلاغه» نامی آشنا شد و مطالبش سرمشق حرکت آفرینان. امید بسیاری است که در آینده ی نزدیک برای همگی امت اسلامی «نهج البلاغه» «نهج الفلاح» باشد.

*****

(1) حساسترین فراز تاریخ به نقل از مقدمه ی نهج البلاغه «عبده».

خاص، همه ی

(صفحه 6)

ابعاد و زوایای آن را بررسی کرد تا به اعماق سخن علی (ع) راه یافت و آنگاه در زمینه های جهان بینی الهی و ایدئولوژی اسلامی و به دست آوردن راه رسم یک زندگی سعادتبخش از آن بهره جست.

و این کار مهم از عهده ی یک فرد بیرون است. گروهی از دانشمندان متعهد باید بر سر این کار نیرو بگذارند تا نتیجه ی مطلوب به دست آید.

متفکر بزرگ اسلامی آیت الله «شهید مرتضی مطهری» از آن جهت که نهج البلاغه ناشناخته مانده بود و از فضای کتابخانه ها و مراکز علمی، پا فراتر نگذاشته و به میان مردم راه نیافته بود، خاطری رنجیده و دلی سوخته داشت. معتقد بود که برای شناساندن این کتاب و استفاده ی همه جانبه، از آن، گروهی باید گردهم آیند و موسسه یی را بنیان گذارند.

جدا هم جای تاسف بود که در رژیم گذشته برای برخی از کتابهای داستانی، موسسه و بنیاد پدید آورده و هزینه های گزافی را به ملت محروم ایران تحمیل کرده بودند.(1).

ولی برای قرآن و نهج البلاغه، نه تنها مرکزی و موسسه یی نبود، بلکه تحقیق و بررسی و شناساندن آن، جرمی بزرگ بود و کیفری سنگین به دنبال داشت.

سرانجام در سال (1355) با رهنمودهای استاد شهید مطهری «بنیاد نهج البلاغه» پا گرفت و برادرانی گردهم آمدند و کار را با هدفهای زیر آغاز کردند:

1- رده بندی علوم و معارف والای علوی در نهج البلاغه.

2- فیش برداری، از موضوعات و رده بندیهای آماده شده از نهج البلاغه.

3- نوشتن یک تفسیر موضوعی پیرامون علوم و معارف نهج البلاغه.

4- نوشتن درسهایی در زمینه های گوناگون از نهج البلاغه برای

(صفحه 7)

اقشار مختلف جامعه.

5- ایجاد یک موسسه مکاتباتی و انتشار درسهایی از نهج البلاغه و دیگر معارف اسلامی، برای

شناختن هر چه بهتر اسلام از دیدگاه نهج البلاغه و دیگر منابع اسلامی.

6- چاپ یک نهج البلاغه ی مصحح به روش عالی تصحیح.

7- ترجمه ی فارسی نهج البلاغه. ترجمه یی که از هر نظر جالب و تا حد مقدور بی عیب و نقص.

8- ترجمه ی نهج البلاغه به زبانهای زنده ی جهان.

9- چاپ و نشر ترجمه های کهن نهج البلاغه.

10- تصحیح و چاپ نسخه های دستنویس از شرحهای گوناگون نهج البلاغه که تاکنون چاپ نشده است.

11- ایجاد یک کتابخانه و جمع آوری تمامی کتابها و رساله هایی که پیرامون نهج البلاغه نوشته شد هاست، اعم از خطی و چاپی...

12- تهیه ی فیلم و میکرو فیلم از نسخه های گوناگون نهج البلاغه و شروح و ترجمه ی آن که در کتابخانه های ایران و دیگر کشورها موجود است.

13- رابطه با انجمن های اسلامی و مجامع علمی ایران و شناساندن هرچه بهتر نهج البلاغه.

14- رابطه با مجامع اسلامی، علمی و فکری جهان برای معرفی نهج البلاغه...

همانگونه که از پیش گفتیم این بنیاد با حداقل امکانات تاسیس شد.

نخست برادران، موضوعات و عناوین را آماده و فیش برداری را آغاز کردند و بیش از 500 فیش در 120 عنوان اصلی و فرعی تهیه شده بود، که کم کم انقلاب ایران اوج گرفت و برادران هر کدام در سنگرهای گوناگون فعالیت می کردند. که با یاری خداوند متعال و رهبری پیامبرانه ی «امام خمینی» و با شرکت همه جانبه ی امت، انقلاب کبیر اسلامی ایران پیروز شد و طاغوت در گورستان تاریخ دفن شد و برادران هر کدام در سنگری از

(صفحه 8)

انقلاب دفاع می نمودند. نزدیک دو سال تمام بنیاد هیچ گونه فعالیتی نداشت.

انقلابیون مسلمان راستین، انقلاب فرهنگی را بیش از هر چیز دیگر اصل می دانستند و بدان پای می فشردند.

چه آنکه نسل جوان رها شده از اختناق و گریخته از کویر

فرهنگ استعماری، تشنه ی دریافت فرهنگ اصیل و ناب اسلام بود.

اندکی درنگ، دشمن فرصت طلب را امکان بهره برداری می داد و کوچکترین تاملی جایز نبود.

از اینرو در سال 1358 بنیاد کار را دوباره آغاز کرد. می خواست هدفهای خود را فعالانه دنبال کند و از این راه به انقلاب فرهنگی کمکی کرده باشد و تا حد توانایی خود خلا معارف و تفکر اسلامی را پرکند.

*****

(1) همانند: بنیاد شاهنامه ی فردوسی...

کنگره در عید سعید غدیر 1400 برگزار شود، ولی به علت پیشامد جنگ تحمیلی و خائنانه حزب بعث عراق کنگره به تاخیر افتاد و سرانجام بنا شد در هفته ی میلاد امیرالمومنین رجب 1401 برابر با اردیبهشت 1360 در مدرسه ی عالی شهید مطهری برگزار گردد.

و من الله التوفیق و علیه التکلان

بنیاد نهج البلاغه

تهران- ایران

ص- ب- 98/633

(صفحه 10)

خلیفه ی اموی بود- پرسیدند چگونه بدین مرتبه رسیدی؟ در پاسخ گفت: «من هفتاد خطبه از خطابه های علی (ع) را حفظ کردم و همین در وجود من به منبع جوشانی از علم و ادب مبدل شد»(3) و همچنین «ابن مقفع» بلاغت و ادبیت را از کلمات علی (ع) آموخت.(4).

(صفحه 13)

و نیز «ابن نباته» خطیب معروف مصری متوفای (374 هجری) گفته: «من با فراگرفتن و حفظ صد فصل از پندهای علی (ع) گنجینه ی دانشی اندوخته ام که انفاق و دهش بر آن می افزاید».(5).

(صفحه 15)

*****

(1) مصادر نهج البلاغه، ج 1 ص 38.

(2) مصادر نهج البلاغه ج 1 ص 38.

(3) مصادر نهج البلاغه ج 1 ص 40.

(4) مصادر نهج البلاغه ج 1 ص 40.

(5) مصادر نهج البلاغه ج 1 ص 41.

آمیخته است به طوری که هرکس «نهج البلاغه» را بخواند و با ادبیات عربی آشنا باشد، به روشنی این حقیقت را درک می کند.

(صفحه 17)

*****

(1) «نهج البلاغه» یعنی شیوه ی آشکار بلاغت.

(2) شرح نهج البلاغه ی «ابن ابی الحدید» جلد 1 مقدمه ی «محمد ابوالفضل ابراهیم» ص 7.

گردیده

(صفحه 18)

است.»(3).

5- استاد امین نخله گوید: «هرکس بخواهد روح تشنه ی خود را از سخن علی (ع) سیراب سازد باید به «نهج البلاغه» روی آورد و آن را با دقت صفحه به صفحه بخواند و گام نهادن در پرتو نهج البلاغه را فراگیرد.»(4).

6- محمد امین النواوی در این زمینه بیانی دارد که فشرده اش این است: «علی (ع) تمام قرآن را حفظ داشت و بر اسرار آن آگاه بود و قرآن با خون و گوشتش آمیخته بود. خواننده می تواند این مطلب را در «نهج البلاغه» ببیند و مقدار بهره وری علی را از قرآن لمس کند. قرآن نیز هر انسانی را از حیث پرورش و تهذیب کفایت می نماید و تاثیرش به حدی است که «الکن زبان» را سخنوری فصیح و افسونگر می سازد تا چه رسد به مثل علی (ع) با آن کمال و استعداد که روح خود را پاک ساخته و پست پا به دنیا زده آئینش را از هر شائبه یی خالص کرده باشد.

پس تردیدی نیست که علی (ع) در اثر دریافت پرتوهای قرآنی، چشمه های دانش و حکمت از منبع جوشان دلش بر زبانش جاری می گردد.

علی (ع) در خطبه هایش، روشی تازه و راهی نو و دریایی بزرگ از مباحث توحید، خداشناسی و فلسفه ی عالی الهی پیش روی دانشمندان ربانی می نهد که برای هیچکس جز پیامبر اسلام سابقه نداشته است.

او در زمینه ی اسرار جهان آفرینش، روحیات مردم و جامعه شناسی، راههای پیشروی و عقب نشینی شیطان، دنیا و گرفتاریهای آن، آغاز آفرینش، مرگ، زمین و آسمان، فرشتگان و فرشته ی مرگ، سخن نغز گفته است. آن حضرت در خطبه های خود، وارد میدان سیاست گشته و پیرامون بیعت، پیمان بستن، وفاداری، انتخاب فرد اصلح... حقایقی را بیان

کرده و یاوران حق را مورد توجه قرار داده و مردم را به جهاد دعوت نموده و با منطقی کوبنده و همه جانبه، مخالفین را تعقیب و محکوم کرده است.

و نیز او از امتیاز دیگری برخوردار بود که به غیر از «رسول خدا» هیچکس از آن

(صفحه 19)

بهره ور نبود و آن پیشگوییهای وی است درباره ی آینده ی امت اسلامی و بعضی از فرقه های آن چون «خوارج» و دیگران، خبر دادن از حادثه ی «صاحب الزنج».

آن حضرت از طب و تشریح و توصیف ویژگی های حیوانات مانند خفاش و طاووس و نیز از انسان و اسرار و شگفتیهای نهفته ی او، به گونه یی سخن گفته که برای مردم آن عصر و تامی زمانها تازگی دارد.

و همچنین نامه هایی که آن حضرت به شریح قاضی، معاویه و نمایندگان خود نگاشته و سفارشی که به فرزندش امام حسن در بازگشت از «صفین» نموده، بهترین نمایشگر اطلاعات عمیق او در مسائل دینی، سیاسی، علمی و اجتماعی می باشد.

آری آن حضرت پس از تشریح آن موضوعات با عبارتهای صحیح و روشن، ارزشهای عالی انسان را در برابر همه به نمایش درآورده و برنامه ی اصیل و صحیح اسلامی را برای نیل به هدفهای کامل زندگی نشان داده است.

زیبایی عبارات نهج البلاغه از حیث ترکیب لفظی و سبک ادبی این امتیازات را دارد:

1- در انواع کلمات: مفرد، جمع، مذکر، مونث، حقیقت و مجاز سرمایه یی غنی برای فرهنگ الفاظ عربی است.

2- مجازها و کنایه ها در قالبهای جالب و نوینی آمده است.

3- ایجاز و اطناب(5) در جای متناسب خود به کار رفته است و ما این مطلب را در خطبه ها و نامه های طولانی و گاه متوسط یا کوتاه آن حضرت به

روشنی مشاهده می کنیم.

4- محسنات و نوآوریهای لفظی از جناس تا ترصیع و قلب و عکس جناس یا تجنیس در اصطلاح فن بدیع: آوردن دو کلمه که در لفظ شبیه و همجنس اند ولی در معنی مختلف هستند.

توضیح: در اصطلاح فن بدیع آنست که دو مصراع یا دو جمله ای بیاورند که وزن و سجع کلماتش مطابق هم باشد مانند:

هوا شد تیره و گریان بسان دیده ی وامق

زمین شد تازه و خندان بسان چهره ی عذرا

قلب و عکس: یعنی وارونه کردن و برگرداندن چیز یا مطلبی و در اصطلاح فن بدیع: لفظ مقدم را موخر و موخر را مقدم ذکر کردن مثل: «خداوند زنده را از مرده بیرون می آورد و مرده را از زنده» در جمله ی اول «زنده» بر «مرده» مقدم ذکر شده و در جمله ی دوم برعکس.

8- «جولات اسلامیه» نگارش محمد امین النواوی صفحه 99 تا 104.

(صفحه 20)

*****

(1) جولات اسلامیه ص 98.

(2) «نظرات فی القرآن» تالیف محمد غزالی ص 154.

(3) عبقریه الشریف الرضی ج 1 ص 296.

(4) «ماه کلمه من کلام الامام علی».

(5) ایجاز یعنی کوتاه و مختصر گویی و اطناب یعنی طولانی و به درازا سخن گفتن، که هریک به جای خود نشانه ی بلاغت و مهارت سخنوری و نویسندگی است.

قرآن، کتاب بی نظیری به نام «حقایق التاویل» نوشت و در بررسی و تشریح سخنان «پیامبر» و انواع استعاره و مجاز و نکات جالبی که در کلمات آن حضرت به چشم می خورد، کتابی به نام «المجازات النبویه» تالیف نمود که شامل «361» حدیث از احادیث رسول گرامی اسلام می باشد.

و نیز از میان سخنان علی (ع) آنچه را که دارای جنبه های جالب لفظی و معنوی بود و از حیث «بلاغت» مقام والاتری داشت برگزید و آنها را بر سه محور: خطبه ها، نامه ها، کلمات قصار قرار داد و آن را «نهج البلاغه» نامید.

و همچنین در زمینه شعر سید رضی بهترین شاعر «قریش» بود و طایفه قریش در شعر و شاعری از تمام افراد عرب برترند، پس او بهترین شاعر عرب است.

علاوه بر اینکه شعر «رضی» از نظر «عفت کلام» و هدفداری بر دیگر اشعار دوره ی او امتیاز دارد، وی از ناسزا و هجو گویی و کلمات زشت، در شعر، خودداری می کرد و شعر و شاعری را وسیله ی کاسبی و تقرب به دستگاه خلفاء و پادشاهان قرار نمی داد و آنقدر با اراده و آزاد مرد بود که هرگز از کسی تملق نگفت تا آنجا که شاهان «آل بویه» هرچه کوشیدند جایزه یی به وی دهند زیر بار نرفت و نپذیرفت و حتی «صله های» پدر خود را پس فرستاد

دکتر زکی مبارک می گوید: «شریف رضی در جهان ادب با دشوارترین بد رفتاریها روبرو شد و اگر دیوان شعر او به زبان فرانسوی یا انگلیسی یا آلمانی بود اهل

(صفحه 22)

این زبانها، صدها کتاب پیرامون آن می نوشتند و ده ها مجسمه برایش می ساختند»(1) و گذشته از اینها، «شریف رضی» نویسنده یی بزرگ و توانا بود که در

فنون نگارش پیشگام و یکه تاز بوده است و «ابواسحق صابی» (384 -349 ه) از میان نامه های او کتابی به نام «الرسائل» گردآوری نموده است.

در واقع کمتر کسی مانند سید رضی، در زندگی موفق بوده و اگر او هیچکاری انجام نمی داد جز همین سخنان برگزیده ی علی (ع)- نهج البلاغه- باز بزرگترین خدمت را به شیعه بلکه همه ی مسلمین عرضه کرده بود.

مرگ «شریف رضی» جهان اسلام را عزادار ساخت و شعراء در مرثیه ی او اشعار فراوانی سرودند و برادر فقیه و دانشمندش، «شریف مرتضی»- علم الهدی- از شدت انده و تاثر نتوانست در تشییع و دفنش شرکت جوید و به حرم مطهر امام هفتم «موسی بن جعفر» (ع) پناه برد تا اینکه در پایان روز،«فخرالملک» آمد و با خواهش و تمنا وی را به خانه اش بازگردانید.

تاکنون چندین کتاب پیرامون شخصیت «سید رضی» نگارش یافته که از آن میان شش کتاب به زبان عربی و یک کتاب به زبان فارسی را به نام «کاخ دلاویز» می توان نام برد.(2).

(صفحه 23)

*****

(1) «عبقریه الشریف الرضی»، جلد 1 صفحه 19.

(2) کتابی در شرح حال «سید رضی» در سلسله انتشارات کنگره ی هزاره ی نهج البلاغه به وسیله بنیاد نهج البلاغه منتشر شده است.

اروپا مصون مانده بود.

و اینک ما به مهمترین کتابخانه های آن عصر- که می توانسته مرجع استفاده ی سید رضی در جمع آوری «نهج البلاغه» قرار گیرد- اشاره می کنیم:

1- کتابخانه ی «دار العلم» با 80000 (هشتاد هزار) نسخه که به برادرش سید مرتضی «علم الهدی» تعلق داشته است.

2- کتابخانه ی عمومی «بیت الحکمه» که در سال «381» هجری به دست ابونصر «شاپور بن اردشیر» وزیر بهاء الدوله دیلمی در یکی از محله های «کرخ» بغداد تاسیس گردید و از همان آغاز کار با بیش از 10000 (ده هزار) کتاب از کتب عربی و فارسی و چینی و هندی و رومی کار خود را شروع کرد و به تدریج از ثروتمندترین کتابخانه های بغداد گشت.

3- کتابخانه ی عمومی «بیت الحکمه» که در زمان «هارون الرشید» تاسیس گردید و سایر خلفای عباسی خصوصا مامون در توسعه آن بسیار کوشیدند و علاوه بر جمع کتب عربی و اسلامی، در آن کتابهایی با ترجمه یا بدون ترجمه از زبانهای یونانی، سریانی، فارسی، هندی و مصری، فراوان وجود داشت.

4- کتابخانه ی «قرطبه» در سرزمین اندلس، تاسیس «حکم بن ناصر»، که از 350 تا 366 هجری در آن سرزمین حکومت می کرد همانند مامون عباسی به دانش و دانشمندان اظهار علاقه می نمود و کسانی را برای تهیه و خرید کتاب به اطراف جهان

(صفحه 25)

می فرستاد و از همان آغاز برای این کتابخانه فهرست های موضوعی ترتیب داد. در این کتابخانه 400000 (چهارصد هزار) جلد کتاب بوده است.

5- کتابخانه ی عمومی «خزانه الکتب» در مصر با 1600000 (یک میلیون و ششصدهزار) جلد کتاب که با تدبیر و تشویق «یعقوب بن کلس» وزیر «العزیز بالله» دومین خلیفه فاطمی و کمک شخص خلیفه تشکیل گردید.

و با این مقیاس و میزان

می توان وسعت و حجم دیگر کتابخانه های عمومی را که در سایر شهرها و سرزمینهای اسلامی وجود داشته، حدس زد.

تازه اینها غیر از کتابخانه های خصوصی و شخصی یی است که معمولا دانشمندان برای استفاده ی خود تهیه می کرده اند مانند:

1- کتابخانه ی «صاحب بن عباد» که به اندازه 400 (چهارصد) بار شتر بوده است و اگر برای هر شتر صد جلد کتاب در نظر بگیریم مجموعا 40000 (چهل هزار) کتاب می شود.

2- کتابخانه ی «ابن ابی بعره» که تنها قسمتی از آن را کتابهایی به وزن سیصد رطل(1) تشکیل می داده که در کاغذهای مصری و چینی و خراسانی و... نگارش یافته اند.

و در این کتابخانه مدارک و نامه ها و عهدنامه هایی به خط حضرت علی و امام حسن و امام حسین (ع) موجود بوده است.

قطعا از نظر منابع و مدارک، امکانات فراوانی برای سید رضی- گردآورنده ی نهج البلاغه- وجود داشته که برای ما در این زمان میسر نیست زیرا در اثر گذشت زمان و حمله های بیرحمانه ی دشمنان، بسیار از آن اسناد و مدارک نابود گشته است.

گویند: وقتی که هلاکوخان مغول وارد بغداد شد از کتابهای کتابخانه ها بر روی رود بغداد پلی ساخت که لشکریانش از آن عبور کنند و دستور داد کتابهای باقیمانده را در آتش سوزاندند!

و نیز تاریخ نگاران نقل کرده اند: زمانی که اروپائیان، به سرزمین طرابلس شام اکنون از شهرهای لبنان است- حمله کردند سه میلیون، کتاب را آتش زدند!

(صفحه 26)

و حتی به علت درگیریهای سیاسی و مذهبی و تهمت هایی که گاهی به رال علم و فلسفه وارد می گردید بسیاری از کتابها توقیف و نابود گشت.

«سلطان محمود» غزنوی در نامه ای که به «القادر بالله» خلیفه ی عباسی به بغداد فرستاد چنین گزارش داد که: «در

سال 420 هجری پس از جنگ با فرقه های باطنیه، معتزله، رافضیه، شیعه و اعدام گروهی از ایشان به قدر پنجاه بار شتر از کتابهای آنان را تغییر داده است و کتابهایی که درباره ی مرام و مذهب فلاسفه و معتزله و شیعه بوده، به دلیل بدعت بودن، همه را پای چوبه دار اعدامیان سوزانیده است.»

با اینحال آیا شما انتظار دارید تمام یا نیمی از منابع و مدارکی که در اختیار سید رضی بوده به دست ما نیز رسیده باشد؟

با وجود اینها، تاکنون عده یی از دانشمندان با تحمل کوشش و رنج فراوان در صدد استخراج مدارک «نهج البلاغه» برآمده و در این زمینه کتابها و مقاله هایی نگاشته اند که سه کتاب زیر از مهمترین آنها است:

1- «ما هو نهج البلاغه» نوشته سید «هبه الدین شهرستانی» که به فارسی نیز تحت عنوان «نهج البلاغه چیست؟» ترجمه شده است.(2).

2- «مدارک نهج البلاغه» تالیف «شیخ هادی کاشف الغطاء».

3- «مصادر نهج البلاغه» نگارش محقق توانا سید «عبد الزهراء حسینی خطیب» و این کتاب بهترین و جامعترین کتاب در موضوع خویش است. و ما در نگارش این رساله بیشتر از آن استفاده کرده ایم.

مولف محترم این کتاب زحمات بسیاری را تحمل نموده و از میان بیش از صد کتاب که از کتب و مدارک معتبر شیعه و سنی به شمار می رود و همه قبل از سال (400) چهارصد هجری (تاریخ پایان تالیف نهج البلاغه) نگارش یافته اند، مدارک نهج البلاغه را استخراج نموده است و با این خدمت بزرگ خود، راهگشای کسانی است که: جویای اطلاع از منابع و مدارکی هستند که سید رضی احیانا از روی آنها مدارک «نهج البلاغه» را جمع آوری کرده است.

(صفحه 28)

*****

(1) رطل پیمانه یی بوده که اجناس را با آن

وزن می کرده اند و کمترین رطل، رطل عراقی بوده، تقریبا معادل 130 درهم یعنی 385 گرم، بنابراین سیصد رطل می شود 154 کیلو (غایه التعدیل صفحه ی 9).

(2) این کتاب در سلسله انتشارات کنگره ی هزاره ی نهج البلاغه به وسیله ی بنیاد نهج البلاغه تجدید چاپ شده است.

شیعه کتابهایی نگاشته که یکی از آنها کتاب نامبرده، درباره ی سخنان علی (ع) است. دانشمند بزرگ، سید هاشم بحرانی متوفای سال «1107» نسخه یی از آن را در دست داشته و در کتاب تفسیر خود: «تفسیر البرهان» مطالب فراوانی از آن نقل و استفاده کرده است.

3- کتاب «الخطبه الزهراء لامیرالمومنین (ع)»: تالیف مورخ بزرگ شیعی

(صفحه 29)

«ابومخنف» متوفای سال «175» هجری، این نویسنده مورد اعتماد علمای سنی نیز بوده و افرادی مانند «طبری» و «ابن اثیر» رویدادهای تاریخی را از او نقل کرده اند.

4- «خطب امیرالمومنین (ع)» نوشته ی سید بزرگوار حضرت «عبدالعظیم حسنی» که در علم و عمل و عدالت و پاکدامنی از مردان بزرگ خاندان رسالت به شمار می رود و محضر امام هفتم تا امام دهم را درک نموده و از آنها احادیث بسیاری شنیده و نقل کرده است، همانطور که خطبه ها و کلمات علی علیه السلام را با اسناد پیوسته و صحیح در کتاب مزبور آورده است.

5- «ماه کلمه» لامیرالمومنین علی بن ابی طالب (ع) گردآوری و نگارش دانشمند معروف اسلامی «ابوعثمان جاحظ»، متوفای سال «255» هجری. سید رضی پاره یی از کلمات این کتاب را برگزیده و در «نهج البلاغه» ذکر کرده است.

جاحظ به کتاب «ماه کلمه» سخت علاقمند بوده است.

«خوارزمی» در کتاب خود «المناقب» از «احمد بن ابی طاهر» دوست و رفیق نزدیک جاحظ چنین نقل می کند: زمانی جاحظ به ما گفت: «در میان سخنان علی (ع) «صد کلمه» دید می شود که هر کدامش با هزار کلمه ی جالب و زیبای عرب برابری می کند.» سپس احمد می گوید: «من تا زمانی دراز از جاحظ تقاضا می کردم که: این صد کلمه را مدتی در اختیار من گذارد و یا برایم بخواند

و او نیز هر بار وعده می داد ولی بخل می ورزید و خود را به غفلت و فراموشکاری می زد تا آنکه در اواخر عمرش این «کلمات صدگانه» را بیرون آورد و به من داد.»

دانشمندان اسلامی بعد از قرن چهارم در زمینه ی سخنان علی (ع) دهها کتاب مستقل نوشته اند و ما در اینجا به پاره ای از آنها اشاره می کنیم:

1- «نثر اللئالی» نگارش «امین الاسلام شیخ طبرسی» مفسر بزرگ شیعی، (متوفای سال 548) این کتاب که به تاریخ»1312 «هجری به چاپ رسیده، کلمات حضرت علی (ع) در آن به ترتیب «حرف الفباء» گردآوری شده است.

2- «غرر الحکم و دررالکلم» نگارش «عبد الواحد آمدی».

از مقدمه ی این کتاب استفاده می شود که نگارنده به علت اینکه جاحظ از میان سخنان ارزشمند و فراوان علی (ع) فقط «صد کلمه» آن را انتخاب کرده و سایر کلمات

(صفحه 30)

آن حضرت را از نظر دور داشته است با تلاشی پیگیر قسمت عمده ی سخنان کوتاه کلمات قصار- امام را جمع آوری و سپس آنها را به ترتیب «الفباء» نگاشته است.

تا به حال چندین شرح و ترجمه بر این کتاب نوشته اند و هم اکنون با تیراژ بسیار در دسترس دانش پژوهان قرار دارد.

3- «استخراج الوقایع المستقبله من کلام امیرالمومنین (ع)» نگارش دانشمند فقیه شیخ جمال الدین «ابن فهد حلی» متوفای «841» هجری.

این کتاب درباره ی اسرار نهان و پیشگویی هایی است که «ابن فهد» از سخنان ایراد شده ی علی (ع) بعد از شهادت «عمار یاسر» استفاده نموده است.

4- «الصحیفه العلویه و التحفه المرتضویه» نوشته ی عبدالله بن صالح سماهیجی بحرانی،(2) (متوفای سال 1135 هجری) این کتاب مجموعه یی از دعاهای علی (ع) است که از حیث مدرک و سند نزد مولف معتبر بوده

و تاکنون چندین بار در ایران به چاپ رسیده است.

5- هدی و نور من کلام امیرالمومنین علی بن ابی طالب، تالیف شیخ «ثروت منصور هیکل» مصری.

این کتاب شامل 7 بخش است بدین ترتیب:

1- شناسائی خدا

2- توصیف آفریده های زمین و آسمان.

3- بعثت پیغمبران

4- جلوگیری از بدعتها، یاد مرگ...

5- نکوهش اهل تکبر.

6- تلاش برای دنیا، نه دلبستگی به آن.

7- کلماتی که به صورت شعر و نثر در زمینه های سفارش و اندرز، دعا و مناجات از آن حضرت به دست ما رسیده است. رئیس دانشگاه «الازهر» آن عصر، شیخ «محمد خضر حسین» نیز بر این کتاب مقدمه یی نگاشته است.(3).

(صفحه 31)

*****

(1) یعنی: «سخنرانیهای علی (ع) روی منبر...».

(2) وی اهل «سماهیچ» یکی از دهات «بحرین» است.

(3) در این زمینه تحقیقات وسیعتری توسط محققان دیگری انجام گرفته و تعداد بیشتری از کتابهایی که سخنان امیرالمومنین را گرد آورده اند، جمع آوری شده و در سلسله انتشارات کنگره ی هزاره ی نهج البلاغه به وسیله بنیاد نهج البلاغه چاپ و منتشر شده است.

صد شرح برای نهج البلاغه نگارش یافته است.»

عبد الزهراء خطیب در جلد اول «مصادر نهج البلاغه» تا 101 کتاب را که پیرامون شرح «نهج البلاغه» نگارش یافته برشمرده است و تمامی آنها را می شناسد. ما در اینجا نمونه یی از آن کتابها را می آوریم:

1- «شرح نهج البلاغه» تالیف «عزالدین، ابن ابی الحدید» معتزلی متوفای «656» هجری قمری.

این کتاب از معروفترین و سودمندترین شرحهایی است که تاکنون به زبان عربی بر «نهج البلاغه» نوشته شده و با تیراژی قابل توجه، چاپ و در اختیار اهل دانش قرار گرفته است.

(صفحه 33)

این شرح در 20 جلد است و با وجود اهمیت و امتیازات فراوانی که دارد نگارنده روی تعصب «سنی گری» برای عذرخواهی و تبرئه کردن، غاصبین مقام رهبری امت و جانشینی رسول اکرم (ص)، زیاد دست و پا کرده است.

2- «شرح نهج البلاغه» تالیف «کمال الدین، ابن میثم بحرانی» دانشمند و فقیه و فیلسوف بزرگ شیعی (م 679 هجری.) وی دوست و معاصر «خواجه نصیرالدین طوسی» بوده است و گویند: ابن میثم در فقه استاد خواجه نصیر و خواجه در فلسفه، استاد ابن میثم بوده است.

این شرح بسیار سودمند نیز به زبان عربی است.

3- «شرح نهج البلاغه» نگارش «مولا محمد صالح قزوینی» از دانشمندان قرن یازدهم هجری و آن شرحی است مفید و به زبان فارسی.

4- «شرح نهج البلاغه» به زبان فارسی نگارش «محمدباقر لاهیجی اصفهانی» در 2 جلد که جلد دوم آن در تاریخ «1226» هجری قمری پایان یافته و هر دو جلدش در تهران سال «1317» قمری به چاپ رسیده است.

5- «شرح نهج البلاغه» به زبان عربی، نگارش استاد «شیخ محمد عبده مصری» متوفای سال «1333» هجری قمری و آن شرحی است جالب که در زمان حیات مولف به چاپ

رسیده و سپس به انضمام مطالبی که شاگردانش و یا سایر دانشمندان بر آن افزوده اند، بارها چاپ و منتشر گردیده است.

6- «منهاج البراعه» به زبان عربی، تالیف علامه «سید حبیب الله خویی» (متوفای 1324 هجری قمری» این کتاب از شروح مفصل و سودمندی است که در 20 جلد نگارش یافته. ولی با کمال تاسف مولف پیش از آنکه شرح را به پایان برساند، درگذشت.

بقیه ی آن به وسیله ی استاد، حسن حسن زاده ی آملی و شیخ محمدباقر کمره یی تکمیل شده است.

7- «نهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه» تالیف: علامه ی محقق «حاج شیخ محمد تقی تستری». 12 جلد آن تاکنون به وسیله ی مکتبه الصدر منتشر شده است.

8- «ترجمه و شرح نهج البلاغه» تالیف: «استاد علامه ی محمدتقی جعفری»، تا

(صفحه 34)

کنون 6 جلد از آن به وسیله ی دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر شده است.

9- «فی ظلال نهج البلاغه»، تالیف مرحوم «استاد شیخ محمد جواد مغیته»، در 4 جلد به وسیله ی: دارالعلم للملایین بیروت چاپ و منتشر شده است.

(صفحه 35)

صفحه 32، 33، 34، 35.

*****

(1) «مصادر نهج البلاغه صفحه 248»، البته مولف کتاب «ریاض العلماء»، قطب الدین راوندی را اولین شارح نهج البلاغه می شمرد و نیز «محدث نوری» در کتاب «مستدرک» و «محدث قمی» در کتاب «الکنی و الالقاب» ابوالحسن بیهقی را اولین کسی می دانند که «نهج البلاغه» را شرح کرده است، ولی چون مولف کتاب «مصادر نهج البلاغه» دانشمند متتبع «سید عبد الزهراء خطیب» در این مورد تحقیق بیشتر و بررسی وسیعتری نموده و کتابهای فوق را نیز دیده است، می توان نظر وی را ترجیح داد و نخستین نویسنده ی شرح نهج البلاغه را «سید علی بن ناصر» دانست.

(2) «الشریف الرضی» نگارش محمدرضا «کاشف الغطاء» صفحه ی 12.

به «نهج البلاغه» پس از قران بیش از هر کتاب اسلامی دیگر، توجه کرده اند این کتاب به زبانهای گوناگون ترجمه شده است.

به زبان فارسی:

تاکنون «نهج البلاغه» به هیچ زبانی به اندازه ی زبان فارسی ترجمه نشده است. ما از میان همه ی آنها- چه ترجمه های کهن و معاصر- به چند ترجمه اشارت می کنیم:

1- ترجمه و شرح مختصر به حکم «سید علینقی فیض الاسلام که از شهرت به سزایی برخوردار است.

2- «سخنان علی (ع)» به قلم مرحوم «جواد فاضل» که ترجمه یی است آزاد و شیوا از بر گزیده ی کلمات و خطبه های نهج البلاغه، این ترجمه هم در میان نسل جوان و ادب دوستان فارسی زبان شهرت فراوانی دارد.

3- ترجمه و شرح مختصری از قسمتی از نهج البلاغه، به قلم حضرت آیت الله مرحوم سید محمود طالقانی که کاری بسیار ارزنده و جالب می باشد.

4- ترجمه ی دکتر اسداله مبشری. که قسمتی از آنها منتشر شده و در آینده ی نزدیک تمامی آن به وسیله ی دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر خواهد شد.

5- ترجمه ی محسن فارسی که فقط ترجمه ی آن بدون متن عربی به وسیله ی انتشارات امیرکبیر منتشر شده است.

6- ترجمه و شرح مختصر از سپهر خراسانی که در 3 مجلد به وسیله ی انتشارات اشرفی منتشر شده است. البته شرحها و ترجمه های «نهج البلاغه» هر یک به نوبه ی خود جالب و مفید و بعضی در سطح بسیار بلند علمی است که متناسب با خلا زمانهای نگارش بوده است و این واقعیتی است که در بستر زمان پیش می رود و شرایط هر زمان اقتضا می کرده است که شرحی در خور توانایی، بر این کتاب عظیم نوشته شود.

ولی اکنون دگرگونی و تحولی که در ادبیات و نگارش فارسی پدید آمده و

(صفحه 37)

همچنین

افکار و نیازهایی که رویاروی جامعه و نسل معاصر است ایجاب می کند که از نو در کنار این دریای مواج و بیکران بنشینند و گوهرهای جدید و تازه یی بیرون آورند تا سرمایه فکری جامعه گردد و نیازها را برآورد و مشکلات را بهترین راه گشا باشد و این هدفی است که بنیاد نهج البلاغه، در راه آن می کوشد و از خدای متعال یاری می طلبد.

«انه خیر موفق و معین»

به زبان انگلیسی:

آنچه که از ترجمه ی انگلیسی نهج البلاغه در دسترس می باشد:

1- ترجمه یی است به قلم: «محمد عسگری جعفری «که در هندوستان چاپ و منتشر شده و اخیرا در تهران به وسیله ی کتابخانه ی «مسجد جامع چهلستون تهران» افست و تکثیر شده است.

2- ترجمه ی «سید علی رضا» در 2 جلد با تصحیح دقیق و چاپ زیبا به وسیله ی موسسه جهانی خدمات اسلامی تهران منتشر شده است.

3- ترجمه ی «مفتی جعفری حسین» در یک جلد با چاپی زیبا به وسیله ی مرکز بررسیهای اسلامی قم منتشر شده است.

به زبان اردو:

1- «شرح النهج» در 2 جلد به زبان اردو تالیف «سید ظفر مهدی هندی» که در هندوستان به چاپ رسیده است.

2- الاشاعه» به زبان اردو نوشته ی «سید اولاد حسن، امروهی» متوفای سال 138، از دانشمندان بزرگ اسلامی هند.

3- «شرح النهج» به زبان ایالت گچرات هند نگارش «غلامعلی مولوی هندی» نویسنده ی معروف هندوستان و مدیر مجله «راه نجات».

4- «ترجمه ی نهج البلاغه» به زبان کراچی، ترجمه ی «حاج غلامعلی اسماعیل بهاونکری».

(صفحه 38)

البته نهج البلاغه به زبان ترکی و بخشهایی از آن به زبانهای آلمانی، ایتالیایی و دیگر زبانها ترجمه شده است.

(صفحه 39)

وسیله و طریقه ی ممکن در راه حفظ و نشر و استفاده ی از آن می کوشیده اند.

در حوزه های درسی بزرگ و کوچک کتاب پر ارج نهج البلاغه مورد بحث و مطالعه قرار می گرفت و شاگردان نزد اساتید خود آن را می خواندند و از آنان اجازه می گرفتند و بدان افتخار می کردند، آن دست خطها که اجازه نامه ی رسمی استفاده از آن کتاب بوده است هم اکنون موجود است و در کتاب «مصادر نهج البلاغه»(1) و او از این نسخه یاد می کند.

2- کمال الدین میثم بحرانی در شرحی که بر نهج البلاغه نوشته است از نسخه یی که به خط مرحوم سید رضی بوده استفاده کرده است.

3- روانشاد علامه ی امینی مولف کتاب نفیس «الغدیر» نقل می کند که نسخه یی از نهج البلاغه را نزد یکی از بزرگان نجف اشرف دیدم که بر آن اجازه ی خطی مرحوم سید مرتضی برای بعضی از شاگردانش نوشته شده بود، این کتاب را حاج نعمان اعظمی خرید.

(صفحه 41)

4- نسخه خطی نهج البلاغه در مدرسه ی نواب مشهد مقدس.

5- نسخه یی در کتابخانه ی آقای محیط طباطبائی که تاریخ کتابت آن سال «512» هجری می باشد.

6- نسخه یی در کتابخانه ی مدرسه ی فاضل خان، مشهد، تاریخ نگارش آن «544» هجری می باشد. این کتاب به کتابخانه ی آستان قدس رضوی منتقل شده است.

7- نسخه یی در کتابخانه ی «موزه عراقی» بغداد شماره ی (356) کتب خطی.

8- نسخه یی به خط سید حسن بن محمد، در کتابخانه ی سید یزدی در نجف اشرف، تاریخ نگارش «631» هجری.

9- نسخه یی در کتابخانه ی آیت الله حکیم در نجف اشرف. نگارش سید نجم الدین حسینی به تاریخ «667» هجری.

10- نسخه یی در کتابخانه ی طلعت پاشا در دارالکتب المصریه، شماره ی (4840) «ادب» نسخه ی بسیار جالب رنگین با تذهیب کاری.

11- نسخه یی به خط خوشنویس مشهور «یاقوت

مستعصمی» که هم اکنون در کتابخانه ی آستان قدس رضوی موجود است، تاریخ کتابت «701» هجری.

12- نسخه یی به خط یاقوت در کتابخانه ی مدرسه حسینی «موصل».

13- نسخه یی در مخزن کتابخانه ی «موزه عراق» بغداد، به تاریخ 10 رمضان «704» هجری.

14- نسخه ی دیگر در کتابخانه ی «موزه ی عراق» به تاریخ اواخر محرم «767» هجری.

15- نسخه یی در کتابخانه ی «موزه ی عراق» به تاریخ 5 شنبه 26 محرم 875.

16- نسخه یی در کتابخانه ی «موزه ی عراق»، به تاریخ آخر ماه ذیحجه ی سال 1103.

17- نسخه یی در کتابخانه ی «کونکرس» واشنگتن در جلد طلاکاری مینیاتور به تاریخ «1090» هجری.

18- نسخه یی در کتابخانه ی «ظاهریه» دمشق (918 ه) شماره ی کتب خطی (775).

19- نسخه ی دیگر در ظاهریه ی دمشق (1077 ه).

20- نسخه یی در کتابخانه ی تقوی (1013).

(صفحه 42)

21- نسخه یی در کتابخانه دکتر حسین علی محفوظ (1059).(2).

(صفحه 43)

برخی از کتابهایی که پیش از نهج البلاغه سخنان امام امیرالمومنین (ع) در آنها آمده است:

1- نام کتاب: خطب امیرالمومنین (ع) مولف: ابوسلیمان زید بن وهب

2- نام کتاب: خطب امیرالمومنین (ع) مولف: مسعده بن صدقه

3- نام کتاب: الخطبه الزهراء لامیرالمومنین (ع) مولف: ابومخنف

4- نام کتاب: خطب امیرالمومنین (ع) مولف: اسماعیل بن مهران

5- نام کتاب: خطب امیرالمومنین (ع) مولف: سید عبدالعظیم الحسنی

6- نام کتاب: خطب علی (ع) مولف: ابراهیم بن الحکم

7- نام کتاب: خطب امیرالمومنین (ع) مولف: محمد بن عمر بن واقد

8- نام کتاب: خطب علی (ع) مولف: نصر بن مزاحم

9- نام کتاب: خطب علی کرم الله وجهه مولف: هشام بن محمد

10- نام کتاب: خطب علی و کتبه الی عماله مولف: المدائنی

11- نام کتاب: خطب امیرالمومنین (ع) مولف: صالح بن حماد

12- نام کتاب: ماه کلمه لامیرالمومنین (ع) مولف: الجاحظ

13- نام کتاب: رسائل امیرالمومنین (ع) و اخاره و حروبه مولف: ابراهیم بن

هلال

14- نام کتاب: الخطب المعربات مولف: ابراهیم ثقفی

15- نام کتاب: خطب امیرالمومنین (ع) مولف: ابراهیم بن سلیمان

16- نام کتاب: خطب امیرالمومنین (ع) مولف: قاضی نعمان مصری

17- نام کتاب: خطب امیرالمومنین (ع) مولف: عبدالعزیز بن یحیی

(صفحه 44)

18- نام کتاب: مواعظ علی (ع) مولف: جلودی

19- نام کتاب: رسائل علی (ع) مولف: جلودی

20- نام کتاب: کلام علی (ع) مولف: جلودی

21- نام کتاب: الملاحم مولف: جلودی(3).

*****

(1) ج 1 ص 240.

(2) مصادر نهج البلاغه ج 1 ص 238 -225.

(3) نام دستنویسهای دیگری نیز جمع آوری شده که در رساله یی از سوی کنگره ی هزاره ی نهج البلاغه منتشر شده است.

مصادر نهج البلاغه ج 1 ص 38. در این باره نیز رساله ی جداگانه یی در سلسله انتشارات کنگره ی هزاره ی نهج البلاغه منتشر شده است.