ص: 2

زندگی برزخی و ارتباط با برزخ نشینان

شامل پاسخ بسیاری از شبهات و سوال های پیرامون برزخ و آخرت از دیدگاه قرآن و سنت

محمد شفیعی مازندرانی

ص: 3

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

تصویر

ص: 11

تصویر

ص: 12

تصویر

ص: 13

تصویر

ص: 14

تصویر

ص: 15

تصویر

ص: 16

تصویر

ص: 17

ص: 18

رفتن از این سرای عشق و اثر مرگ ، نبود که زندگی دگر زندگی در دیار برزخ وصل خاتمیت نیست بل میان سفر روز محشر چورخ بر افروزد زندگانی جاودان بنگر

بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین

8- رَأَی النَّبِیُ صلی الله علیه وآله قَوْماً یَکْنِزُونَ، فَقَالَ: «أَمَا إِنَّکُمْ لَوْ کُنْتُمْ أَکْنَزْتُمْ ذِکْرَ هَادِمِ اللَّذَّاتِ تَسُلُّکُمْ عَمَّا أَرَی، أَکْثِرُوا ذِکْرَ هَادِمِ اللَّذَّاتِ».(1)

9- وَ سُئِلَ(ص) أَیُّ الْمُؤْمِنِینَ أَکْیَسُ ؟ قَالَ: «أَکْثَرُهُمْ لِلْمَوْتِ ذِکْراً وَأَشَدُّهُمْ لَهُ اسْتِعْدَاداً».(2)

10- قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: «ذِکْرُ الْمَوْتِ یُمِیتُ الشَّهَوَاتِ فِی النَّفْسِ وَ یَقْطَعُ مَنَابِتَ الْغَفْلَةِ وَیُقَوِّی النَّفْسَ بِمَوَاعِدِ اللَّهِ وَیُرِقُّ الطَّبْعَ وَیَکْسِرُ أَعْلَامَ الْهَوَی وَیُطْفِئُ نَارَ الْحِرْصِ وَیُحَقِّرُ الدُّنْیَا وَهُوَ مَعْنَی مَا قَالَ النَّبِیُ صلی الله علیه وآله: «فِکْرُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ وَذَلِکَ عِنْدَ مَا یَحُلُّ أَطْنَابَ خِیَامِ الدُّنْیَا وَ یَشُدُّهَا فِی الآخِرَةِ وَ لاَ تَسْکُنْ بِزَوَالِ الرَّحْمَةِ عِنْدَ ذِکْرِ الْمَوْتِ بِهَذِهِ الصِّفَةِ وَ مَنْ لاَ یَعْتَبِرْ بِالْمَوْتِ وَ قِلَّةِ حِیلَتِهِ وَ کَثْرَةِ عَجْزِهِ وَ طُولِ مُقَامِهِ فِی الْقَبْرِ وَ تَحَیُّرِهِ فِی الْقِیَامَةِ فَلاَ خَیْرَ فِیهِ».(3)

11- قَالَ النَّبِیُ صلی الله علیه وآله: «اُذْکُرُوا هَادِمَ اللَّذَّاتِ، قِیلَ: وَ مَا هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ؟ فَقَالَ: الْمَوْتُ، فَمَا ذَکَرَهُ عَبْدٌ عَلَی الْحَقِیقَةِ فِی سَعَةٍ إِلاَّ ضَاقَتْ عَلَیْهِ الدُّنْیَا، وَ لاَ فِی شِدَّةٍ إِلاَّ اتَّسَعَتْ عَلَیْهِ وَالْمَوْتُ أَوَّلُ مَنْزِلٍ مِنْ مَنَازِلِ الآخِرَةِ، وَ آخِرُ مَنْزِلٍ مِنْ مَنَازِلِ الدُّنْیَا».(4)

زندگی اخروی را فراهم آورد؛ چنانکه در رهنمودی از آن حضرت صلی الله علیه وآله آمده است: «أَتَدْرونَ مَنْ اَکْیَسُکُمْ؟ قالوا: لا یا رسول اللَّه، قال: أَکْثَرْکُمْ، وَ أَحْسَنُکُمْ اِسْتِعْداداً لَهُ، فَقالوا: وَ مَا عَلامَةُ ذلک یا رسول اللَّه؟ قال: اَلَّتجا فی عَنْ دارِ الغُرُورِ، إلی دارِ الخُلُود والتَّزَوّدُ لِسُکْنَی القُبور، وَالتَأَهُّبُ لِیَوْمِ النُشورِ»:

آیا مایلید بدانید زیرک ترین فرد از شما کیست؟ اصحاب عرض کردند: نه، ای پیامبر خدا ما نمی دانیم؛ پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله فرمود: زیرک ترین انسان کسی است که:

بیشتر از همگان به یاد مرگ باشد.

بیشتر از همه آماده پذیرفتن مرگ باشد.

اصحاب عرض کرند نشانه های این گونه بودن چیست؟

پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله فرمود: کسی که کاملاً آماده مرگ است؛

همواره از مظاهر دنیایی (دنیاپرستی) کناره می گیرد.

همواره در انتظار رفتن به خانه آخرت است.

همواره برای ساکنان قبرها (مردگان) زاد و توشه می فرستد (خیرات می کند).

همواره آماده حضور در صحرای محشر است.(1)

* * *

یاد مرگ و یاد سفر به سوی دیار دیگر و همچنین اعتقاد به حیات جاویدان و زندگی پس از مرگ، در زندگی روزمرّه ما تأثیر بسزایی دارد، تأثیر یاد مرگ می تواند اثر خطرناک غفلت از خدا و عالم آخرت را از سرزمین جان آدمی بزداید.

یاد مرگ، در آیات بسیاری از قرآن و نیز در جلوه های مختلفی از رهنمودهای رهبران الهی مورد تأکید و تمجید قرار گرفته که موارد زیر از آن جمله است:

یاد پیامبران عبادت است و یاد نیکان و صالحان کفاره گناهان است و یاد مرگ صدقه است و یاد قبر، شما را به بهشت خدا نزدیک می کند.(1)

* * *

توجه به چند مسأله ضروری است:

الف) مرگ هراسناک نیست؛ باید توجه داشته باشیم که مرگ، ترسناک نیست و آنچه هراسناک می نماید عبارت است از احساس «فقر»، یعنی: با دست خالی از این دیار به سرای دیگر کوچ کردن دردناک می باشد؛ زیرا خود مرگ، به فرموده رسول خداصلی الله علیه وآله تحفه ای برای مؤمنان است که نه تنها ترسناک بلکه یک هدیه الهی است.

آن حضرت می فرمود: «تُحْفَةُ المؤمِنِ المَوْت»:

بهترین هدیه ای که می توان به مؤمن داد مرگ است (و اینکه به او بشارت داده شود اجلت فرا رسیده و به زودی از این دنیا خلاص و راحت می شوی).(2)

و نیز فرمود: «اَلْمَوْتُ رَیْحَانَةُ الْمُؤمِنِ»:

مرگ دسته گل خوشبوی مؤمن است.(3)

ب) توجه به مرگ: یاد مرگ و به فکر روزگار آینده بودن، به نوبه خود آدمی را وادار می کند تا خود را برای حرکت از این عالم به سوی عالم دیگر مهیّا سازد. وقتی که میان رختخواب خود رفتی بیندیش که:

چه چیزی در شکمت کردی؟ چه چیزی کسب کردی؟ فرض کن که مرگت فرا رسید....

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «اِذَا آویتَ إِلی فِرَاشِکَ فَانْظُرْ مَا سَلَکْتَ فِی بَطْنِکَ وَ مَا کَسَبْتَ فِی یَوْمِکَ، وَاذْکُرْ أَنَّکَ مَیِّتُ وَ أَنَّ لَکَ مَعَاداً»:

آنگاه که برای استراحت به رختخواب رفتی با خود بیندیش که در طول روز چه غذایی خوردی و از چه راهی به کسب درآمد پرداخته ای و بیندیش که هم اکنون مرده ای و محشر به پا شده است.(4)

ص: 23

چنانکه در سخنی دیگر آمده است: «اِنَّ مِنَ الْیَقِینِ اَنْ لا تُرْضُوا النَّاسَ بِسَخَطِ اللَّهِ وَ لا تَحْمِدُوهُمْ عَلَی مَا رَزَقَکُمُ اللَّهُ وَ لا تَذُمُّوهُمْ عَلی مَا لَمْ یُؤْتِکُمُ اللَّهُ اِنَّ الرِّزْقَ لا یَجُرُّهُ حِرْصُ حریصٍ وَ لا یَرُدُّهُ کَرَاهَةُ کارِهٍ وَ لَوْ أَنَّ أَحَدَکُمْ فَرَّ مِنْ رِزْقِهِ کَمَا یَفِرُّ مِنَ الْمَوْتِ لَکَان رِزْقُهُ اَشَدَّ لَهُ طَلَباً وَ اَسرَعَ اِدراکاً مِنَ الْمَوْتِ اِنَّ اللَّهَ تَعَالی جَعَلَ الرُّوح وَالرَّاحَة فِی الْیَقِینِ والرِضا وَجَعَلَ الْهَمَّ وَالحُزْنَ فِی الشَّکِ وَالسَّخَطِ»:

یکی از آثار یقین به مبدأ هستی، آن است که برای به دست آوردن رضایت و خشنودی مردم، خدا را از خود خشمگین نکنی و به رزق و روزیی که خداوند به تو داده است (به خیال اینکه از مردم گرفته ای) مردم را ستایش نکنی و اگر زمانی چیزی را که می خواستی به تو نرسید (به خیال اینکه مردم روزی ات را نداده اند) مردم را مذمت و نکوهش نکنی؛ البته حرص و آز انسان آزمند هرگز باعث رسیدن روزی نمی شود و بی میلی عناصر بدخواه هرگز باعث بازگشت و قطع روزی نمی گرددد و چنانچه اگر کسی از شما همانگونه که از مرگ فراری است، از دریافت رزق روزی خود فراری باشد و نخواهد سهمیه روزی خود را دریافت کند، رزق و روزی او شدید و سریعتر از فرا رسیدن مرگ، در طلب او می رود و خود را به صاحب خویش می رساند. خداوند آرامش و آسایش را در یقین به مبدأ هستی و خشنودی خود قرار داده است و اندوه و غم و غصّه را در شک و تردید و خشم و غضب خود قرار داده است.(1)

وَاِنْ کانَتِ الْدُنْیا فانِیَةً فَالْطُّمَأنِیْنَةُ اِلَیْها لِماذا؟»:

اگر واقعاً اعتقاد بر آن است که خدا رزاق است؛ پس این همه تلاش و عرق ریختن افراطی جهت افزودن روزی، برای چیست؟

اگر واقعاً اعتقاد بر آن است که رزق و روزی، تقسیم و معیّن شده است؛ پس این همه حرص ورزی برای چیست؟

اگر واقعاً اعتقاد بر آن است که حساب (در روز قیامت) در کار است؛ پس این همه ثروت اندوزی برای چیست؟

اگر واقعاً اعتقاد بر آن است هر انفاقی که انجام دهیم از سوی خدا جبرانی صورت می گیرد؛ پس بخل برای چیست؟

اگر واقعاً اعتقاد بر آن است که کیفر و عقوبت، حقّ است؛ پس گناه و معصیت چرا؟

اگر واقعاً اعتقاد بر آن است که مرگ، بدون تردید فرا می رسد؛ پس خوشحالی غفلت آمیز چرا؟

اگر حضور در پیشگاه خدا در قیامت تحقق می یابد؛ پس مکر و دغلکاری چرا؟

اگر در زندگی روزمرّه قضا و قدر حاکم است؛ پس حزن و اندوه چرا؟

اگر دنیا فناپذیر است؛ پس دلبستن به آن چرا؟.(1)

او پرسید: واجب چیست و واجب تر کدام است؟

نزدیک چیست و نزدیک تر کدام است؟

عجیب چیست و عجیب تر کدام است؟

دشوار چیست و دشوارتر کدام است؟

امام علیه السلام پاسخ داد: واجب عبارت است از اطاعت خدا و واجب تر ترک گناه است.

نزدیک عبارت است از قیامت و نزدیک تر مرگ است.

عجیب عبارت است از دنیا و عجیب تر، حب به دنیاست.

دشوار عبارت است از قبر و دشوارتر، بدون توشه به قبررفتن است.(1)

ج) نشانه های یقین: تقویت یقین نسبت به زندگی پس از مرگ، به نوبه خود تأثیر حیات بخشی در جان و روان آدمی دارد؛ گرچه به یاد مرگ بودن نشان از وجود «یقین» در آدمی است. در کلامی از رسول خداصلی الله علیه وآله در باب یقین و اهل یقین آمده است:

«وَ أَمَّا عَلامَةُ الْمُوقِنِ فَسِتَّةٌ: أَیْقَنَ بِاللّهِ حَقّاً فَآمَنَ بِهِ وَ أَیْقَنَ بِأَنَّ الْمَوْتَ حَقٌّ فَحَذَرَهُ وَ أَیْقَنَ بِأَنَّ الْبَعْثَ حَقٌّ فَخَافَ الْفَضِیحَةَ وَ أَیْقَنَ بِأَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ فَاشْتَاقَ إِلَیْهَا وَ أَیْقَنَ بِأَنَّ النَّارَ حَقٌّ فَظَهَرَ سَعْیُهُ لِلنَّجَاةِ مِنْهَا وَ أَیْقَنَ بِأَنَّ الْحِسَابَ حَقٌّ فَحَاسَبَ نَفْسَهُ»:

نشانه انسان اهل یقین شش چیز است:

یقین و اطمینان دارد که خدایی وجود دارد و به آن ایمان آورد؛ یقین و اطمینان دارد که مرگ حقّ است و از مرگ پروا دارد مرگ را شوخی تلقی نکرده و برای مرگ خود را آماده کرده است؛ یقین و اطمینان دارد که رستاخیز و قیامت حقّ است و لذا از رسوایی محشر هراس دارد؛ یقین و اطمینان دارد که بهشت حق است (واقعاً وجود دارد) و لذا شیفته بهشت است؛ یقین و اطمینان دارد که جهنم و دوزخ حق است لذا همه تلاش و کوشش خود را به کار بسته است که از آتش جهنم نجات پیدا کند؛ یقین و اطمینان دارد که حسابرسی در روز قیامت حق است و انجام می شود، لذا همواره در دنیا کارهای خود را مورد محاسبه دقیق قرار می دهد.(2) *

ص: 26

* *

مرگ، نه تنها دروازه ورود انسان ها به عالم دیگر است؛ بلکه تلخی آن موجب از بین رفتن گناه های انسان های با ایمان خواهد بود؛ بر این اساس رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «اَلْمَوْتُ کَفّارةٌ لِذنوبِ المُؤمنین»:

مرگ و جان دادن کفاره گناهان مؤمنان است.(1)

4. «النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوّاً وَعَشِیّاً وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ * وَإِذْ یَتَحَاجُّونَ فِی النَّارِ فَیَقُولُ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُّغْنُونَ عَنَّا نَصِیباً مِّنَ النَّارِ»:

عذاب آنها آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می شوند و روزی که قیامت بر پا می شود خطاب آید، آل فرعون را در سخت ترین عذاب ها وارد کنید. به خاطر بیاور هنگامی را که در آتش دوزخ با هم محاجّه می کنند؛ ضعفا به مستکبران می گویند: ما پیرو شما بودیم آیا (امروز) سهمی از آتش به جای ما پذیرا می شوید؟!(1)

5. «مِمَّا خَطِیئَاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نَاراً فَلَمْ یَجِدُوا لَهُمْ مِّنْ دُونِ اللَّهِ أَنْصَاراً»:

(آری سرانجام) همگی به خاطر گناهانشان غرق شدند و در آتش دوزخ وارد شدند و جز خدا یاورانی برای خود نیافتند!(2)

6. «قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قَالَ یَا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ * بِمَا غَفَرَ لِی رَبِّی وَجَعَلَنِی مِنْ الْمُکْرَمِینَ»:

(سرانجام او را شهید کردند و) به او گفته شد وارد بهشت شو گفت: ای کاش قوم من می دانستند که پروردگارم مرا آمرزیده و از گرامی داشتگان قرار داده است.(3)

7. «وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَیْرَ سَاعَةٍ کَذَلِکَ کَانُوا یُؤْفَکُونَ»:

و روزی که قیامت بر پا شود، گنهکاران سوگند یاد می کنند که جز ساعتی (در عالم برزخ) درنگ نکردند! اینچنین آنها از درک حقیقت محروم می شدند.(4)

8. «قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَأَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَی خُرُوجٍ مِّنْ سَبِیلٍ»:

آنها می گویند: پروردگارا! ما را دو بار میراندی و دوباره زنده کردی، اکنون به گناهان خود معترفیم، آیا راهی برای خارج شدن (از دوزخ) وجود دارد؟!(5)

9. «وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکاً وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْمَی»:

و هرکس از یاد من روی گردان شود، زندگی (سخت و) تنگی خواهد داشت و روز قیامت، او را نابینا محشور می کنیم!(6)

ص: 28

10. «یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الْآخِرَةِ وَیُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَیَفْعَلُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ»:

خداوند کسانی را که ایمان آوردند، به علّت گفتار و اعتقاد ثابتشان، هم در این جهان و هم در سرای دیگر استوار می دارد و ستمگران را گمراه می سازد (و لطف خود را از آنها می گیرد)؛ خداوند هرکاری را بخواهد (و مصلحت بداند) انجام می دهد.(1)

از روایات بسیاری استفاده می شود که در برزخ، پاره ای از کمبودهای تعلیم و تربیت افراد مؤمن جبران می گردد؛ گرچه برزخ جای انجام عمل صالح نیست، ولی چه مانعی دارد که محل معرفت بیشتر و آگاهی افزون تر باشد.

در حدیثی از امام موسی بن جعفرعلیه السلام می خوانیم: «مَنْ ماتَ مِنْ اَولِیائِنا وَ شیعَتِنا وَ لَمْ یُحْسِنْ الْقُرآنَ عُلِّمَ فی قَبْرِهِ لِیَرْفَعَ اللَّهُ بِهِ مِنْ دَرَجَتِهِ، فَاِنَّ دَرَجاتِ الْجَنَّةِ عَلی قَدْرِ آیاتِ الْقُرْآنِ، یُقالُ لَهُ اِقْرَأْ وَارْقَ، فَیَقْرَأُ ثُمَّ یَرْقی :

هرکس از دوستان و پیروان ما بمیرد و هنوز قرآن را به طور کامل فرا نگرفته باشد، در قبرش به او تعلیم می دهند، تا خدا به این وسیله درجاتش را بالا برد؛ چرا که درجات بهشت به اندازه آیات قرآن است، به او گفته می شود: بخوان و بالا رو، او می خواند و (از درجات بهشت) بالا می رود.(1)

آیا تمام کسانی که از دنیا می روند و به جهان برزخ منتقل می شوند، همه در آنجا حیات آگاهانه ای دارند؟ یا گروهی همانند کسانی که به خواب فرو می روند، حیات برزخی آنها ناآگاهانه است؟

از آیه 55 سوره روم: «وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَیْرَ سَاعَةٍ...»:

و روزی که قیامت بر پا می شود، گناهکاران سوگند یاد می کنند که جز ساعتی (در عالم برزخ) توقف نکرده اند.

به دست می آید که زندگی برزخی برخی از انسان ها به گونه ناآگاهانه می گذرد؛ گرچه آیه: «وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ»:

و در پیش روی آنها برزخی است تا روز رستاخیز، مطلق و عام است.

2. دسته ای در نعمت و آسایش می باشند.

3. دسته ای در حالتی شبیه به خواب به سر می برند.

بدیهی است که برای گروه اوّل بسیار سخت می گذرد و این دوران برای این گروه ملالت آور است و برای گروه دوم و سوم طولانی بودنش محسوس نیست، تا آنجا که امام باقرعلیه السلام فرمود: «ما بین الموت والبعث الا کنومة تمتها ثم استیقضتَ منها»:

بین مرگ و قیامت (از لحظه ای که آدمی از دنیا می رود تا لحظه ای که در صور دمیده شود و در قیامت حضور می یابد) بسانِ یک مرتبه خوابیدن و بیدار گشتن است. یعنی افرادی که قرن ها در برزخ می باشند چنین نیست که احساس کنند دوران بسیار طولانی را دربرزخ سپری کرده اند؛ بلکه برای هر یک از برزخ نشینان، دوران برزخ به قدر یک بار خواب رفتن و بیدار گشتن، وانمود می گردد و طولانی شدن مدت توقف در آن، برای آنان محسوس نیست.(1)

البته در روایات اسلامی نیز به این حقیقت اشاره شده که سؤال قبر تنها برای دو گروه مقرر است: کسانی که دارای ایمان خالص اند و همچنین کسانی که دارای کفر خالص اند؛ امّا بقیه انسان ها به حال خود رها می شوند.(2)

تعبیر «یُلْهی عَنْهُمْ» که در حدیث مربوطه آمده است(3) (آنها را به حال خود رها می کنند، یا از آنها صرف نظر می شود) مفهومش این است که سؤال قبر درباره آنها مقرر نیست.

ه) برزخ جایی است که آنان بعد از آنکه از دنیا رفتند در آن جا اسکان می یابند تا نوبت نفخ صور، فرا رسد.

* * *

نوشتار پیش روی شما خوانندگان گرامی، دارای شش بخش است:

بخش اوّل، شامل مسائلی مربوط به قبر زندگی پس از مرگ، حیات برزخی و نیز برخی مسائل دیگر می باشد.

بخش دوم، مربوط به جلوه های مختلف ارتباط با برزخ نشینان است.

بخش سوم، عبارت است از یادی از گذشتگان.

بخش چهارم، درباره اوّلین کسانی است که وارد بهشت و یا جهنم می گردند.

بخش پنجم، درباره کسانی است که مردن آنها در این دنیا شهادت محسوب می شود.

و سرانجام بخش ششم، مجموعه غزلهایی است که در مورد دل نبستن به دنیا،فراهم نمودن توشه آخرت، اعجاز حبّ علی علیه السلام و اهمیّت علم آورده شده است.

ص: 32

ص: 34

جام بلا بیشترش می دهند

3. رجعت کامل به سوی خدا که فقط در عالم آخرت تحقق می یابد.

4. مرگ یک حقیقت حیات بخش است، شر نیست؛ بلکه خیر است و زمینه دستیابی به زندگی برتر را فراهم می کند؛ بر این اساس «علامه شبّر» در تفسیر آیه: «کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ»(1) می نویسد: «کون الفناء نعمة لأنّه وُصْلَةٌ الی الحیاة الباقیة والسعادة الدائمة و لما فیه من العبرة والتذکیر»:

فنا و مرگ، نعمت الهی است؛ زیرا باعث رسیدن آدمی به زندگی جاودانه می گردد و نیز سبب بیداری، تذکر و عبرت است.(2)

این فنا چیزی است که گریبانگر همه می شود؛ در برخی از احادیث آمده است: هیچ کس از آدمیان، فرشتگان و جنیان بلکه هیچ مخلوق جانداری از عرصه شمول آن بدور نیست.

ابن سینا می گوید:

از قَعْرِ گِلِ سیاه، تا اوجِ زُحَل

کردم همه، مشکلاتِ عالَم را حل

بیرون جستم، ز چنگِ هر بند و حِیَل

هر بند گشوده شد، مگر بند اَجَل

للجسد انقطاع تصرّفها بخروج الجسد عن طاعتها فإنّ الأعضاء آلات للروح تستعملها... الی أن تعاد الروح الی الجسد و لا یبعد أن تعاد الی الجسد فی القبر و لا یبعد أن تؤخّر الی یوم البعث»:

معنای موت، عبارت است از تغییر حالت و روح آدمی پس از جدایی از جسد باقی است و دیگر نمی تواند از جسد خود به صورت ابزار استفاده کند، مگر دوباره به بدن، بازگشت کند و بعید نیست که در قبر به بدن خود بازگردد؛ چنانکه بعید نیست تا روز قیامت بدان بازگشت نکند.(1)

آری، بازگشت روح به بدن در قبر، در روز پیش از قیامت همان است که از آن به نام «رجعت» یاد می شود و این مسئله در دوران حکومت مهدی آل محمدصلی الله علیه وآله تجلّی خاصی دارد و پیش از ظهور ایشان نیز کم و بیش در تاریخ بشری، اتّفاق افتاده است که قرآن کریم به برخی از آنها اشاراتی دارد.

بنابراین مرگ یک ضرورت در زندگی آدمی است و هر انسانی از راه موت به عالمی دیگر گام می نهد و حیات و زندگی ابدی همچنان جریان دارد.

حفرتک نواریک فیها. قال: فیلتفت الی عمله فیقول: واللَّه انی کنت فیک لزاهداً وان کنت علیَّ لثقیلاً فماعندک؟ فیقول: انا قرینک فی قبرک و یوم نشرک حتی اعرض أنا و انت علی ربک.

قال: فان کان للَّه ولیاً اتاه اطیب الناس ریحا و احسنهم منظراً و احسنهم ریاشاً. فقال: ابشر بروح و ریحان و جنة نعیم و مقدمک خیر مقدم. فیقول له: من انت؟ فیقول: انا عملک الصالح ارتحل من الدنیا الی الجنة و انه لیعرف غاسله و یناشد حامله ان یعجله فاذا دخل قبره اتاه ملکا القبر یجران اشعارهما و یخدان الارض باقدامهما و اصواتهما کالرّعد القاصف و ابصارهما کالبرق الخاطف فیقولان له: من ربک و ما دینک و من نبیک؟ فیقول: اللَّه ربی و دینی الاسلام و نبیی محمدصلی الله علیه وآله. فیقولان له: ثبتک اللَّه فیما تحب و ترضی و هو قول اللَّه عزوجل: «یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الْآخِرَةِ»(1) ثم یفسحان له فی قبره مدّ بصره ثم یفتحان له باباً الی الجنة ثم یقولان له: نم قریر العین نوم الشاب الناعم فان اللَّه عز و جل یقول: «أَصْحَابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُّسْتَقَرّاً وَأَحْسَنُ مَقِیلاً»(2)

قال: و اذا کان لربه عدوّاً فانه یأتیه اقبح من خلق اللَّه زیا و أننته ریحاً فیقول له: اَبْشِرْ بِنُزُلٍ مِّنْ حَمِیمٍ وَتَصْلِیَة جَحِیمٍ و انه لیعرف غاسله و یناشد حملته ان یحبسوه فاذا ادخل القبر اتاه ممتحنا القبر فالقیا عنه اکفانه ثم یقولان له: من ربک و ما دینک و من نبیک؟ فیقول: لا ادری. فیقولان: لا دریت و لا هدیت فیضربان یافوخه بمرزبة معهما ضربة ما خلق اللَّه عز وجلّ من دابة الا و تذعر لها ما خلا الثقلین ثم یفتح له بابا الی النار ثم یقولان له: نم بشر حال فیه من الضیق مثل ما فیه القنا من الزج حتی ان دماغه لیخرج من بین ظفره و لحمه و یسلط اللَّه علیه حیات الارض و عقاربها و هوامها فتنهشه حتی یبعثه اللَّه من قبره...».

امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود: هنگامی که فرزند آدم در آخرین روزهای عمر خود در دنیا و نخستین روزهای خود از ایام آخرت قرار می گیرد، مال و فرزند و عمل او در برابر چشمش مجسم می شود. به مال خود روی می آورد و می گوید: به خدا قسم من در جمع کردن تو حریص و طمّاع بودم، اکنون چه خدمتی به من می کنی؟ مال می گوید: فقط کفن خود را از من می توانی بستانی. آنگاه متوجه فرزندان خود می شود و می گوید: به خدا قسم من دوستدار و حامی شما بودم، شما اکنون چه حمایتی از من می توانید داشته باشید؟ آنان

ص: 40

پاسخ می دهند: ما هم اکنون تو را به قبرت می رسانیم و در آن دفنت می کنیم. آنگاه متوجه عمل خود می شود و می گوید: به خدا قسم من به تو بی رغبت بودم و با آنکه بر من سنگین بودی، تو را به جای می آوردم، اکنون تو به من چه کمکی داری؟ عمل می گوید: من در قبر و روز قیامت همنشین تو هستم، تا من و تو به پروردگارت نشان داده شویم.

آن حضرت افزود: اگر او ولیّ و دوست خدا باشد، عملش به صورت انسانی معطر و با منظره زیبا و لباس فاخر و خوب می آید و می گوید: بر تو بشارت باد به روح و ریحان و باغ و نعمت ها و مقدم تو بهترین مقدم هاست. از او می پرسد: تو کیستی؟ در پاسخ می گوید: من عمل صالح تو هستم، از دنیا به سوی بهشت کوچ کن! آن دوست خدا غسل دهنده خود را می شناسد و به حاملین تابوت خود قسم می دهد تا او را سریع تر ببرند. سپس وقتی که داخل قبر شد، دو فرشته (نکیر و منکر) می آیند، در حالی که موها و زلف های خود را پشت سر می کشند، و زمین را با قدم های خود می شکافند و صداهایشان همانند رعد غرنده است، و چشمان آنان همانند برق درخشنده، به آن دوست خدا می گویند: پروردگار تو کیست؟ دین تو چیست؟ پیامبر تو کیست؟ [شیخ بهائی رحمه الله در توضیح این بخش از حدیث در اربعین یادآور می شود که امام علیه السلام بر اساس فروتنی نفرمود که آنان می پرسند امام تو کیست؟ و چون این مسئله خیلی مشهور بود امام علیه السلام به ذکر آن نپرداخت او در پاسخ می گوید: «اللَّه پروردگار من است، اسلام آیین من و محمّدصلی الله علیه وآله پیامبر من است.

سپس آنها می گویند: خداوند تو را در آنچه دوست داری و راضی هستی، ثابت نگه دارد و آن قول پروردگار است: «یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الْآخِرَةِ»:

خداوند کسانی را که ایمان آوردند به خاطر گفتار و اعتقاد ثابت شان استوار می دارد هم در این جهان و هم در سرای دیگر.

پس قبر او را به اندازه ای که چشمش یارای دیدن دارد، توسعه می دهند و دری به سوی بهشت می گشایند و به او می گویند: بخواب ای عزیز و نور چشم من! همانند جوانی که در ناز و نعمت است؛ این است قول و وعده خدای عز و جلّ آنجا که می فرماید: «أَصْحَابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُّسْتَقَرّاً وَأَحْسَنُ مَقِیلاً»:

بهشتیان در آن روز قرارگاهشان از همه بهتر و استراحتگاهشان نیکوتر است.

ص: 41

امام علیه السلام فرمود: اگر میّت،دشمن خدا، احکام و دستوراتش باشد، او در بدترین صورت و در بدبوترین حال می آید، سپس به او می گویند: بشارت باد بر تو جهنم و عذاب های آن، «فَنُزُلٌ مِّنْ حَمِیمٍ * وَتَصْلِیَةُ جَحِیمٍ»:(1)

با آب جوشان دوزخ از او پذیرایی می شود و سرنوشت او در آتش جهنم است.

وی حاملین جنازه خود را قسم می دهد که او را با شتاب نبرند و نگه دارند. وقتی وارد قبر شد، سؤال کنندگان قبر (نکیر و منکر) می آیند تا کفن های او را بیندازند و به او می گویند: آفریدگار تو کیست؟ دین تو چیست؟ پیامبر تو کدام است؟ در پاسخ می گوید: «نمی دانم!» به او می گویند: چرا نمی دانی؟ و یاد نگرفتی؟ و چرا هدایت نشدی؟ سپس با عصایی آهنین بر سر او می کوبند که (اگر) همه مخلوقات خدا (بشوند) از شنیدن صدای آن بی تاب و پریشان شوند. سپس دری به سوی آتش می گشایند و به او می گوید: بخواب در بدترین حالی که در آن تنگی (سختی) وجود دارد مثل آنچه که در آن نیزه ای تیز است حتّی مغز سر او از بین ناخن و گوشتش خارج می شود. و خداوند، مارها و عقرب ها و دیگر گزندگان زمین را بر او مسلط سازد و تا روزی که از قبر مبعوث گردد، او را می گزند.(2)

وی همچنین درباره حیات می نویسد: «حیات، یک امر وجودی است که باعث می شود موصوف، یعنی کسی که دارای حیات است آگاه گردد و بسنجد که از مرده، چنین کاری ساخته نیست».(1)

او سپس بدین حقیقت اشاره دارد که بعضی، موت را امری عدمی و برخی آن را امری وجودی دانسته اند.(2)

و) شاید بتوان گفت که نه تنها دنیا ظرف مرگ است؛ بلکه اساساً در مقابل حیات راستین که همان زندگی اخروی باشد، نوعی مرگ به حساب می آید.

ز) علّت دیگر تقدّم موت بر حیات در سوره ملک آن است که مراحل دنیوی، همواره با پایان یافتن مرحله قبلی و آغاز مرحله بعدی به پیش می روند؛ به این ترتیب که تا مرحله کودکی پایان نپذیرد، مرحله نوجوانی پدید نمی آید و تا این مرحله تمام نشود، مرحله جوانی به وجود نمی آید و تا این مرحله نیز نگذرد، مرحله پیری و کهنسالی فرا نمی رسد و خلاصه اینکه پیمودن مرحله ها از ویژگی های زندگی دنیوی است که در زندگی برزخی و نیز اخروی، این مرحله پیمایی ها مشاهده نمی شود.

امام خمینی رحمه الله در شرح چهل حدیث بدین نکته اشاره دارد که: در قیامت نامه ای از سوی خداوند متعال به دست انسان ها می رسد که در آن آمده است: «من الحیّ القیّوم إلی الحیّ القیّوم»:

از سوی قیوم مطلق به قیوم غیر ذاتی است.(3)

ح) به نظر من مهم ترین راز تقدّم مرگ، بر حیات را در این آیه می توان توجّه دادن مردم به این نکته دانست که آنان در هر لحظه زندگی، از مرگ غافل نگردند و بدانند که مرگ، بی خبر فرا می رسد و هرگز قابل پیش بینی نیست و تأخیر آن نیز قابل پیش بینی نیست و همین مسئله راز «وجوب توبه» و فوری بودن آن را نیز تشکیل می دهد. در تاریخ آمده است:

هرثمه، رئیس الوزراء هادی عباسی می گوید: هادی عباسی مرا به پیش خواند و گفت: سه کار را باید همین الآن انجام دهی و برای انجام آن دست به کار شوی:

ص: 44

1. هارون برادرم را همین الان گردن بزن که درصدد براندازی من است.

2. همه علویان در زندان را گردن بزن.

3. جهت قتل عام شیعیان عراق بویژه کوفه اقدام کن.

گفتم: مرا از این کار معاف بدار، زیرااقدام به چنین کارهایی موجب تشنّج و درگیری در کشور می شود ولی او نپذیرفت.

گفتم استعفای مرا بپذیر؛ گفت: استعفای تو پذیرفته نیست یا مرگ، یا اقدام. ناگهان مردی از پشت پرده داخل شد، به پای او افتاد و اشک ریزان خواهش کرد تا دست از خواسته هایش بردارد. او لگدی سنگین به سینه مرد زد که نقش بر زمین شد و سپس هادی از جای برخاست و به داخل حرم خود شد، چیزی نگذشت که صدای همسرش برخاست و فریاد برآورد که خلیفه را دریابید، وقتی داخل حرمسرا شدیم دیدیم که از دنیا رفته است؛ ظاهراً آبی که می خورد در حلقوم او گیر کرده بود و او را کشته بود، آری؛

1. مرگ، خبر نمی کند.

2. از یاد خدا نباید غافل شد.

3. دنیا، دنیای تغیّر و تحوّل است.

4. ماکل ما یتمنی المرء یدرکه تجری الریاح بما لا یشتهی السفن.

باد، با کشتی، گهی همسوی نیست

همچو بخت ما که گاهی، برخلاف

گاه باران، رخ نماید آفتاب

بخت دل، ناید دلت را در طواف

همراه گشته است که از مقوله آنها نیست و گرنه تغییر سیاق، مورد نداشت(1) و آن چیز جدید همان است که در آیات با «دمیدن روح» (نفخت فیه من روحی) مورد تصریح قرار گرفته است. و نیز از این تغییر سیاق استفاده می شود که این «خلق جدید» امری پرورش یافته است.(2)

در آیات فوق، جمله: «ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ...» این مطلب را بیان می کند که اگر روح نوعی از وجود ماده بود، از آن با عنوان خلق آخر؛ یعنی موجود دیگر یاد نمی شد.

و دقت در این آیه نیز پیدایش چیزی دیگر غیر از بدن، یعنی روح در بدن، دوگانگی جسم و روح و ارتباط و هماهنگی میان روح و بدن را آشکار می سازد.

فقط از خانه ای به خانه ای دیگر منتقل می شوید.(1)

چنانکه شیخ صدوق رحمه الله در کتاب «عقاید» یادآور می شود: «اعتقادنا فی النفوس أنها هی الأرواح التی بها الحیاة و أنها الخلق الأول لقول النبیّ صلی الله علیه وآله إنّ أول ما أبدع اللَّه سبحانه و تعالی هی النفوس مقدّسة مطهّرة فأنطقها بتوحیده ثمّ خلق بعد ذلک سائر خلقه و اعتقادنا فیها أنّها خلقت للبقاء و لم تخلق للفناء؛ لقول النبیّ صلی الله علیه وآله: ما خلقتم للفناء بل خلقتم للبقاء و إنّما تنقلون من دار إلی دار و أنها فی الأرض غریبة و فی الأبدان مسجونة و اعتقادنا فیها أنّها إذا فارقت الأبدان فهی باقیة، منها منعمّة و منها معذّبة الی أن یردّها اللَّه عزّ و جلّ بقدرته الی أبدانها».

اعتقاد ما درباره نفس ها این است که نفوس همان ارواح هستند که حیات هرکسی را باعث می شوند و اینکه آنها اوّلین مخلوق می باشد به دلیل اینکه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: اوّلین چیزی که خداوند سبحان و تعالی به وجود آورد نفوس مقدّسه مطهره است پس آنها را به (گفتن کلمه) توحیدش به زبان آورد و پس از آن سایر موجودات، آفرینش یافتند و اعتقاد ما بر آن است که روح، فناپذیر نیست و برای بقا، آفریده شده است؛ زیرا پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله فرمود: برای فانی شدن آفریده نشده اید؛ بلکه برای جاودانگی خلق شده اید و فقط از خانه ای به خانه ای دیگر نقل مکان می کنید، و اینکه روح در زمین غریب است و در بدن خود زندانی است. و اعتقاد ما در مورد روح آن است که روح آدمی پس از مفارقت از بدن، باقی می ماند، برخی از آنها در حال عیش و تنعّم و برخی از آنها در عذاب و کیفر به سر می برند تا آنکه خدا با قدرت خود آن را دوباره به بدن خود بازگرداند.(2)

علامه مجلسی رحمه الله در «بحارالانوار»، خطبه ای را با عنوان خطبه غدیریه نقل می کند که رسول خداصلی الله علیه وآله در ضمن آن به این نکته تصریح داشته است: «...بل خلقتم لدار البقاء و لکنّکم تنتقلون من دار الی دار»:

شما برای خانه همیشگی آفریده شده اید و فقط (از طریق موت) از خانه ای به خانه ای دیگر نقل مکان می کنید.(3)

ص: 48

یکی از مهم ترین مسائل منکران معاد، حل نشدن چگونگی «موت» است و باید این حقیقت برای آنان روشن گردد که «موت» چیزی جز جدایی روح از تن نیست و واقعیتی جز خانه عاریت را ترک گفتن و به سوی سرای جاوید شتافتن، ندارد؛ حضرت علی علیه السلام می فرماید: «الموت مفارقة الفناء و ارتحال الی دار البقاء»:(1)

مرگ، جدایی از حالت فناپذیری و کوچ کردن به سوی جاودانگی است بنابراین اگر برای منکران معاد، حقیقت موت روشن شود دیگر بر آن مخالفت نمی ورزند.

قرآن در تبیین اصل مرگ، خواب را مورد توجه قرار داده و تذکر می دهد که خواب مانند مرگ است و مرگ برادر خواب و ماهیت هر دو، یکی است، با این تفاوت که در خواب این فاصله و جدایی چندان به درازا نمی کشد ولی در مرگ، طولانی است و نیز بدن در خواب پراکندگی اجزا ندارد؛ چون ارتباط روح با آن به گونه ای کامل قطع نمی شود، لکن در مرگ شیرازه تن از هم گسیخته می شود و به فرموده قرآن: «اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَالَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضَی عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَیُرْسِلُ الْأُخْرَی إِلَی أَجَلٍ مُّسَمّیً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ».(2)

راغب اصفهانی در مفردات ذیل کلمه «نوم» می نویسد: «النوم موت خفیف و الموت نوم ثقیل» و به فرموده پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله: «النوم اخو الموت»:

خواب، برادر مرگ است.(3)

و نیز می فرماید: «الناس نیام فإذا ماتوا انتبهوا»:

مردم در خواب اند، وقتی مردند بیدار می گردند.(4)

اوست نه به جسم او؛ بر این اساس با آنکه جسم آدمی در قبر جای دارد، گفته شده است که انسان وسیله ملک الموت، به طور کامل از این دنیا جدا می گردد.

نمی توان پذیرفت که در برزخ یا در قیامت، کسی از آزادی سوء استفاده کرده و در حق دیگری ستم روا داشته و به عمل خلاف، دست زده، یا از جایگاه خود قدمی فراتر نهاده است.

د) عدم نیاز به جامعه مدنی و نظام سیاسی: تفاوت اساسی دیگر آن است که زندگی دنیوی، چون سرای آزادی است، استقرار زندگی اجتماعی همراه با آرامش، نیازمند به دولت، حکومت و قوانین مدنی است.

ه) زاد و ولد: یکی از ویژگی های زندگی دنیوی زاد و ولد است که مورد توجه اکید اسلام می باشد؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «المرء یحفظ فی ولده»(1) و نیز می فرماید: «تناکحوا تناسلوا فإنّی اُباهی بکم الامم»(2) چنانکه آن حضرت می فرمود: «قلّة العیال أحد الیسارین».(3) در نهج البلاغه نیز آمده است که همه مجردها همسردار شوند و هرکدام یکی دو سه فرزند داشته باشند، می توان گفت که «شکر خواهی» رسول خداصلی الله علیه وآله تحقق می یابد.

و)قوه و فعل: یکی از تفاوت های اساسی میان انسان در دنیا و انسان پس از مرگ آن است که وجود آدمی، در دنیا کانون قوه ها و فعلیت های خیرات و شرور است که هرگاه، قوه ها چه در ناحیه خیرات و چه در ناحیه شرور، شرایط فعلیت خویش را به دست آورند به فعلیت در می آیند. ولی پس از مرگ چیزی در حالت بالقوه و فعلیت ناگشته، در انسان سراغ نیست. بنابراین انسان ها پس از مرگ، دو دسته اند؛ خیر محض و شرّ محض.

هرچه هست فعلیت و تجلی است «و ان الأخرة لهی الحیوان» و چیزی به عنوان شکوفا نگشته که آدمی در انتظار تجلی آن بسر ببرد را در ذات انسان نمی توان یافت.

پس یکی از تفاوت های اساسی میان انسان دنیوی و انسان اخروی آن است که انسان دنیوی کانون قوه ها و فعلیت است ولی انسان اخروی کانون فعلیت هاست.

انسان در دنیا کانون قوه های تجلی نایافته در باب خیرات و نیز قوه های فعلیت نایافته در شرور است که وقتی زمینه ظهور و بروز هر کدام فراهم گردد، همان، خودنمایی می کند. آری استعدادهای ضد و نقیض در جان آدمی جای دارد ولی در آخرت، انسان یا شقی است و یا سعید و حامل استعدادهای ضد و نقیض نیست.

صدرالمتألهین شیرازی فیلسوف و اندیشمند بلند پایه اسلامی در کتاب تفسیر القرآن

ص: 54

ضمن تفسیر سوره حمد یادآور می شود: «و اذا خرج من الدنیا فقد بطلت قوّته و زال استعدادته فهو اما سعید بالفعل او شقی بالفعل»(1)

آیا در بهشت توالد و تناسل به چشم می خورد؟

اکنون نوبت پرداختن بدین نکته است که آیا در عوالم دیگر؛ عالم برزخ و عالم آخرت نیز مسئله زاد و ولد وجود دارد؟ باید گفت که نفی این مسئله را در عالم برزخ نمی توان نادیده انگاشت، لکن راجع به عالم آخرت، اختلاف عقیده ای میان اهل نظر به چشم می خورد.

درباره تولد فرزندان برای اهل بهشت دیدگاه های متفاوتی وجود دارد: محیی الدین عربی در کتاب مشهور خود (فتوحات المکیة)(2) می نویسد: در قیامت، همچون عالم دنیا توالد به چشم می خورد و ازدواج انسان با انسان و نیز انسان با حورالعین منشأ تولد انسان می گردد و همواره نوع انسان در زاد و ولد به سر می برد.

در سوره واقعه، آیه 17 «یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ» شیخ طوسی رحمه الله در «تبیان»(3)، ولدان رابه «طیبیان» تعبیر کرده، ولی توضیح نداد که اینان چگونه پدید آمده اند. فخر رازی در «تفسیر کبیر» ولدان را جمع ولید، یعنی کودکان صغیر معنی کرده، ولی گفته است فرزندان کفارند که به خدمت مؤمنان می پردازند. علامه فیض در «تفسیر الصافی» ذیل آیه 17 سوره واقعه می نویسد: «...مبقون ابداً علی هیئة الولدان و طروقهم»:

همیشه به شکل بچه ها و با طراوت باقی می مانند.

ص: 55

و با نقل روایتی می فهماند اطفال کفار دنیوی اند که به بهشت وارد شده و جزء خادمان اند. علامه طبرسی رحمه الله نیز در اینجا یاد آور می شود: «قیل انهم اولاد اهل الدنیا لم یکن لهم حسنات فیثابوا علیها و لا سیئات فیعاقبوا فانزلوا هذه المنزلة»:

گفته شده که ولدان در آیه، بچه های انسان های اهل دنیا می باشند که حسناتی ندارند تا به آنها ثواب داده شود و بدی ها و گناهانی هم ندارند تا عقاب شوند؛ پس به این منزله و مقام تنزّل کردند.

وی نظریه دیگری را یادآور می شود و آن این است که اینان از فرزندان کفار در دنیا می باشند و به دیدگاه سومی پرداخته و می گوید: اینان به صورت «ولدان» از خدمتکاران بهشت می باشند که برای همین منظور آفریده شده اند.

فیض در محجة البیضاء، ج 8، ص 374 نقل می کند:

در این باره که آیا در بهشت، زنان حالت فرزند آوری دارند یا خیر، ذیل تفسیر آیه: «أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ»(1) آمده است: «قال یعنی من الحیض والغائط والبول والبزاق والنخامة والنجاسة والمنی والولد»:یعنی حیض،غائط،بول، آب دهن، آب بینی، خلت سینه، منی و زایمان، ندارند.

وی در ادامه همین بحث از ابو سعید خدری نقل می کند که: «قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: ان الرجل من اهل الجنة لیولد له الولد کما یشتهی یکون حمله و فصاله و شبابه فی ساعة واحدة».(2)

دقت در دو حدیث فوق نشان می دهد که: بهشتیان دارای فرزندان هستند لکن نه از طریق زاد و ولد متعارف دنیا؛ چه بسا از طرق جدید که از ویژگی های بهشت است و در دنیا با آن آشنا نیستیم، فرزندانی برای اهل بهشت، آفرینش یابد.

و) یکی دیگر از ویژگی های دنیا و زندگی دنیوی، محدودیت اسباب و عوامل دستیابی به معارف و دانستنی هاست که در مرحله زندگی برزخی گسترش ویژه ای جای آن را می گیرد.

ز) آنچه از آگاهی ها، اطلاعات و معارف در اختیار ماست، غالباً از طریق به کارگیری حواس پنجگانه، عقل، شهود نفسانی و وحی الهی صورت می پذیرد؛ ولی پس از رهایی از «بند تن» و جدا گشتن روح از بدن، در مرحله دیگری از آگاهی ها، معارف، دیدن، تماشا کردن حقایق و اسرار نهفته در عرصه هستی قرار می گیریم که در مقایسه با آنچه در دنیا وجود دارد

ص: 56

همانند مرحله بیداری در برابر مرحله خواب است. بر این اساس پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله فرمود: «الناس نیام فاذا ماتوا انتبهوا».

مردم در زندگی دنیوی در خوابند و هنگامی که از دنیا رفتند بیدار می گردند.(1)

ح) پیدایش حالت ویژه ایقان: حالت ویژه ایقان غالباً پس از رهایی از چنگال عوامل تاریکی آور و مزاحم های دیدار، به دست خود انسان صورت می گیرد که این حالت را «یقین» خوانده اند؛ زیرا یکی از اسباب یقین رهایی آدمی از چنگال عوامل مزاحم است که در سوره حجر آیه 99 آمده است: «وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ» و نیز در سوره مدثر آیه 46 و 47 آمده است: «وَکُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ حَتَّی أَتَانَا الْیَقِینُ» و این حالت ایقان ویژه و یقین کامل در روزگار برزخ برای آدمی به دست می آید.

علاوه طباطبایی رحمه الله در المیزان می نویسد: مراد از آمدن یقین، رسیدن اجل و مرگ است که با فرا رسیدن آن، حالت غیب به شهادت (شهود) و حالت خبر به عیان مبدّل می شود.(2)

* * *

همه انسان ها در حال سفر به عالم برزخ و در آستانه آن، «خمسه طیبه» را دیدار می کنند، چه آدم های شایسته و چه آدم های ناباب. امام صادق علیه السلام فرمود: «حَرامٌ عَلی رُوحٍ اَنْ تُفارِقَ جَسَدَها حتَّی تَرَی الخَمسَة حتّی تری محمّداً و علیّاً و فاطمةَ و حسناً و حسیناًعلیهم السلام بحیثُ تَقِرُّ عینُها أو تسخَنُ عینُها»

حرام است بر روح آدمی که از بدن، جدا شود، جز آنکه پنج تن را دیدار می کند تا اینکه ببیند: پیامبر خاتم صلی الله علیه وآله، امیرمؤمنان علیه السلام، فاطمه زهراعلیها السلام و (دو پسر گرانسنگ اش) امام حسن و امام حسین علیهما السلام را، به گونه ای که چشم او خوشحال شود و یا اندوهگین گردد یعنی انسان های شایسته هنگام دیدن آنها خوشحال و آدم های ناشایسته، با دیدن آنها محزون می گردند.(1)

«عَنِ الْحَارِثِ الهَمْدَانِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَمِیرالْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَقَالَ: مَا جَاءَ بِکَ؟ فَقُلْتُ: حُبِّی لَکَ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ، فَقَالَ: یَا حَارِثُ أَتُحِبُّنِی؟ قُلْتُ: نَعَمْ وَاللَّهِ یَا أمِیرَالْمُؤْمِنِینَ، قَالَ: اَمَا لَوْ بَلَغَتْ نَفْسُکَ الْحُلْقُومَ رَأَیْتَنِی حَیْثُ تُحِبُّ وَ لَوْ رَأَیْتَنِی وَ أَنَا أَذُودُ الرِّجَالَ عَنِ الْحَوْضِ ذَوْدَ غَرِیبَةِ الإِبِلِ لَرَأَیْتَنِی حَیْثُ تُحِبُّ وَ لَوْ رَأَیْتَنِی وَ أَنَا مَارٌّ عَلَی الصِّرَاطِ بِلِوَاءِ الْحَمْدِ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لَرَأَیْتَنِی حَیْثُ تُحِبُّ»:

حارث همدانی رحمه الله می گوید: روزی به محضر امیرمؤمنان علیه السلام رسیدم، آن حضرت به من فرمود: چه چیزی تو را به اینجا آورد؟! پاسخ دادم، دوستی من که شما ای امیر مؤمنان!، سپس امام علیه السلام فرمود: ای حارث آیا مرا دوست داری؟! پاسخ دادم: آری به خدا سوگند ای امیر مؤمنان!. امام علیه السلام فرمود: آگاه باش هنگامی که جان تو به حلقومت رسید، مرا خواهی دید به گونه ای که دوست داری؛ و اگر ببینی مرا در حالیکه می رانم مردم را به حوض مانند راندن شترهای دور، هر آینه می بینی مرا به گونه ای که دوست داری و اگر ببینی مرا در حالیکه از پل صراط عبور می کنم همراه با پرچم حمدی که بین دو دست رسول خداست، هر آینه می بینی مرا آن گونه که دوست داری.(2)

ص: 58

و به او اعتقادی ندارم. در این هنگام او را به دست صد شیطان می سپارند و او را تحقیر می کنند. وقتی بدن او را میان قبر جای دادند، دری از جهنم به روی او گشوده می گردد و همواره در کیفر به سر می برد تا امام زمان علیه السلام قیام کند.(1)

در برخی از احادیث آمده است: کسانی که از دنیا می روند، روح آنان به صورت پرنده سبز رنگی در کیهان بیکران الهی در پرواز خواهد بود، تا صبح قیامت بدَمَد. هنگامی که این حدیث را با امام صادق علیه السلام در میان نهادند، آن حضرت با تعجب فرمود: روح انسان با ایمان، گرامی تر از اینهاست که به شکل پرنده ای نمودار گردد. و سپس فرمود: هنگام جان دادن (در حال احتضار) پیامبرصلی الله علیه وآله، علی علیه السلام، فاطمه علیها السلام، حسن و حسین علیهما السلام و فرشتگان مقرب الهی در کنار انسان حضور می یابند و پس از قبض روح، در قالبی همچون قالب بدن دنیوی ادامه حیات می دهد: «عن یونس بن ظبیان قال کنت عند ابی عبداللَّه علیه السلام جالساً فقال: ما یقول الناس فی أرواح المؤمنین؟ قلت: یقولون: تکون فی حواصل طیور خضر فی قنادیل تحت العرش. فقال ابوعبداللَّه علیه السلام: سبحان اللَّه، المؤمن أکرم علی اللَّه من ذلک أن یجعل روحه فی حوصلة طائر اخضر، یا یونس المؤمن إذا قبضه اللَّه تعالی صیّر روحه فی قالب کقالبه فی الدّنیا فیأکلون و یشربون فإذا قدم علیهم القادم عرفوه بتلک الصورة التی کانت فی الدنیا».(2)

* * *

حبّ راستین آل محمّدصلی الله علیه وآله در هر دلی که حضور دارد، سرنوشت وی را دگرگون می سازد، اعجاز می کند و مانع تحقق عذاب الهی می گردد.

«قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: من مات علی حب آل محمد مات شهیداً، الا و من مات علی حب آل محمد مات مغفورا له، الا و من مات علی حب آل محمد مات تائبا، الا و من مات علی حبّ آل محمّد مات مؤمنا مستکمل الایمان، الا و من مات علی حب آل محمّد بشره ملک الموت بالجنة، ثم منکر و نکیر، الا و من مات علی حب آل محمّد یزف الی الجنة کما تزف العروس الی بیت زوجها، الا و من مات علی حب آل محمّد فتح له فی قبره بابان الی الجنة الا و من مات علی حبّ آل محمّد جعل اللَّه قبره مزار ملائکة الرحمة، الا و من مات علی حبّ آل محمّد مات علی السنة و الجماعة، الا و من مات علی بغض آل محمّد جآء یوم

ص: 60

القیامة مکتوب بین عینیه: آیس من رحمة اللَّه، الا و من مات علی بغض آل محمّد مات کافراً الا و من مات علی بغض آل محمد لم یشم رائحة الجنة»:

کسی که با دوستی آل محمّدصلی الله علیه وآله بمیرد شهید مرده است.

آگاه باشید! کسی که با حبّ آل محمّدعلیهم السلام بمیرد، آمرزیده مرده است.

آگاه باشید! کسی که با حبّ آل محمّدعلیهم السلام جان بسپارد با توبه از دنیا رفته است.

آگاه باشید! کسی که با دوستی آل محمّدعلیهم السلام بمیرد، با ایمان کامل از دنیا رفته است.

آگاه باشید! کسی که با دوستی آل محمّدعلیهم السلام بمیرد فرشته مرگ، سپس منکر و نکیر وی را به بهشت بشارت می دهند.

آگاه باشید! کسی که با دوستی آل محمّدعلیهم السلام از جهان رخت بربندد همچون عروسی که به خانه شوهر می برند، (با جلال و شکوه و احترام) وارد بهشت می گردد.

آگاه باشید! کسی که با حبّ آل محمدعلیهم السلام از دنیا برود دو در از قبرش به سوی بهشت گشوده می شود.

آگاه باشید! کسی که با محبّت و دوستی آل محمّدعلیهم السلام جهان را وداع گوید، خداوند قبرش را زیارتگاه فرشتگان رحمت قرار می دهد.

آگاه باشید! کسی که با دوستی آل محمّدعلیهم السلام جان دهد طبق سنّت و روش پیامبر و مسلمانان جان سپرده است.

آگاه باشید! کسی که با بغض آل محمّدعلیهم السلام بمیرد روز قیامت در حالی که بر پیشانیش نوشته شده: از رحمت خداوند محروم است، وارد محشر می شود.

آگاه باشید! کسی که با بغض و دشمنی آل محمّدعلیهم السلام بمیرد، کافر مرده است.

آگاه باشید! کسی که با دشمنی آل محمّدعلیهم السلام بمیرد، بوی بهشت را استشمام نمی کند.(1)

در مجله حضور، نامه ای از فرزند حضرت امام قدس سره، به آیت اللَّه العظمی صافی گلپایگانی انتشار یافت. در آن نامه حاج سید احمد آقارحمه الله، می نویسد: پس از آنکه حضرت آیت اللَّه العظمی گلپایگانی ارتحال یافته بود، من ایشان را به خواب دیدم. از او پرسیدم، از لحظاتی که از این عالم کوچ کردید، با توجه به اعمال صالحات مختلفی که داشتید؛ از تحصیل، تدریس،

ص: 61

عبادات، بناهای تاریخی و... کدام یک از آنها بیشتر شما را در آن سوی زندگی به کار آمد؟ آن حضرت پس از استماع حرف های من گفت: «حب علی بن ابی طالب علیه السلام».

بشارت هایی که مؤمنان، با گوش جان می شنوند. به خصوص در مشکلات و گرفتاری ها، آن را در اعماق دل احساس می کنند و آرامش می یابند. درست است که در روایات متعددی، آیه «تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ» به زمان فرا رسیدن مرگ، تفسیر شده است، ولی در روایات دیگری نیز به معنی گسترده تری آمده است، که زمان حیات را نیز شامل می شود.(1)

و از مجموع این روایات، می توان نتیجه گرفت: اینکه نزول فرشته را ویژه زمان مرگ دانسته اند، به عنوان یک مصداق روشن از این مفهوم وسیع و گسترده است.

و در این مورد در احادیث آمده است حبّ اهل بیت پیامبر در این مرحله امنیّت خاطر آدمی [میّت - در حال احتضار ]می تواند تأمین نماید چنانکه پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله فرمودند: «حبّی و حبّ أهل بیتی نافع فی سبعة مواطن أهوالهنّ عظیمة: عند الوفاة و فی القبر و عند النشور و عند الکتاب و عند الحساب و عند المیزان و عند الصراط».

دوست داشتن من و دوست داشتن اهل بیت من، در هفت جای بسیار وحشتناک سود می بخشد: 1 - هنگام مردن، 2 - در قبر، 3 - روز محشر، 4 - هنگام دادن نامه اعمال، 5 - هنگام حساب، 6 - نزد میزان 7 - در عبور از صراط.(2)

و در حدیثی دیگر آمده است که امام صادق علیه السلام فرمود:

«إنّ حبّنا أهل البیت لینتفع به فی سبعة مواطن: عنداللَّه و عند الموت و عند القبر و یوم الحشر و عند الحوض و عند المیزان و عند الصراط».

دوست داشتن ما اهل بیت، در هفت جا مفید واقع می شود: 1 - در پیشگاه خدا 2 - هنگام مردن، 3 - در قبر 4 - روز محشر 5 - در کنار حوض کوثر 6 - نزد میزان 7 - در عبور از صراط.(3)

ص: 63

الموت فلیکن بوالدیه بارّ».

هرکس، دوست دارد که جان دادن او آسان گذرد، در حق پدر و مادر خود نیکی کند.

موقعیّت ثروت دنیوی در آن جهان، به دیگری خبر دهیم. علّامه قبول کرد. او زودتر از من به دیار ابدی شتافت؛ هفته ای گذشت، شبی او را در عالم رؤیا دیدم. گفتم: میثاق ما چه بود؟ پاسخ داد: آن گاه که در حال احتضار بودم، بسیار رنج می بردم. شخص جلیل القدری را دیدم که در قسمت پایین پای من قرار گرفت و هنگامی که با دست خود پای من را لمس کرد، احساس سلامتی و عافیت عجیبی کردم. او به هر جای بدنم که دست می زد، آسایش و آرامش ویژه ای را احساس می کردم، تا آن که دست او به سینه ام رسید. پس از تغسیل و تکفین مرا به قبر سپردند. در کنار آن حاضر شدم. ناگهان ندایی شنیدم که می گفت: ملا محمد باقر مجلسی! برای ما چه آورده ای! پاسخ دادم: دوره بحارالانوار، سایر کتب فارسی، عربی، تدریس، ارشاد خلق. ندا رسید: که دیگر چه آوری؟ در این هنگام به یادم آمد که روزی از خیابانی در اصفهان عبور می کردم. مردی را دیدم که جمعی دور او را گرفته و شلاق می زدند. به پیش رفتم، از علّت این امر سؤال کردم، پاسخ دادند: این مرد مبلغی قرض دارد و نتوانسته آن را ادا کند، من فوراً ادای دین او را پذیرفتم و او را رها کردند... پس از یادآوری این خاطره، ندا رسید که راست گفتی، خوش آمدی! [به داستان رؤیای آیت اللَّه العظمی نجفی مرعشی رحمه الله پس از ارتحال آیت اللَّه العظمی حائری رحمه الله فرزند حائری رحمه الله مؤسس حوزه علمیه قم، مراجعه شود که پس از ورود به قبر امام هشتم علیه السلام به دیدارش شتافت و یک دست لباس و یک باغ با شکوه به او داده به فصل فشار قبر در همین کتاب مراجعه شود]

علّامه پس از بیان این خاطره، به محدّث جزایری رحمه الله گفت: اگر ثروت نداشتم، چگونه می توانستم چنین عمل خالصانه ای نیز داشته باشم؟ محدّث جزایری رحمه الله می گوید: پس از آن دانستم که علامه از بهره های معنوی و اخروی مال و ثروت خود نیز بهره مند شده است.(1) در حدیث آمده است: حضرت ابراهیم به حضرت عزرائیل علیهما السلام گفت: دوست دارم صورت و هیبت تو را هنگام قبض مؤمنان ببینم. عزرائیل فرمود: صورت خود را لحظه ای بر گردان و پس از آن به من بنگر او وقتی صورت خود به سوی عزرائیل بازگرداند یک جوان زیبا روی جمیل، خوشبو که دیدن او آدمی را بشارت به بهشت الهی می دهد یافت در این هنگام فرمود: دیدن این جمال و زیبایی تو می تواند انگیزه باشد تا آدمی از خدا تقاضای مرگ نماید البته در

ص: 66

احادیث این مسأله نیز آمده است که: چهره ظاهری هنگام قبض روح آدم کافر، فاسق و عصیان پیشه و هراس انگیز است و شخص در حال احتضار از وحشت دیدار او بسیار اذیت می شود.

نیازمند به مونس از افراد زندگان است.(1) (در این باره به رؤیای آیت اللَّه نجفی مرعشی رحمه الله در بحث ارتباط با برزخ نشینان مراجعه شود).

همچنانکه آن حضرت افزود: پدرم به من فرمود: «یا فاطمة! من صلّی علیکِ غفر اللَّه [تعالی له وألحقه بی حیث کنت».

ای فاطمه! هرکس برتو درود فرستد خدا وی را به من ملحق می سازد.(2)

هنگام ارتحال به امام مجتبی علیه السلام گفتند: شما که موقعیّت ویژه ای در پیشگاه خدا و رسول اوصلی الله علیه وآله دارید، چرا اینک پریشان و نالان هستید؟ پاسخ داد: «لِهَولِ المطلع و فراق الأحبّة»(3) به خاطر دو چیز پریشان هستم که عبارتند از: عازم دیاری هستم که قبلاً به آن جا گام ننهادم و نیز جدایی و فراق از دوستان. آری! لحظه احتضار، لحظه پر وحشت و اضطراب است.

علامه طبرسی رحمه الله در «جوامع الجامع»(1) می نویسد: آدم شقاوتمند تقاضای بازگشت به دنیا را دارد. و سپس نقل می کند: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «إذا عاین المؤمن الملائکة قالوا: نرجعک الی الدنیا؟ فیقول: الی دارالهموم والأحزان! بل قدوماً الی اللَّه، وأمّا الکافر فیقول: ربّ ارجعون».

هنگامی که انسان با ایمان ملک الموت را مشاهده کرد، خوشحال می شود و می گوید: مرا به سوی خدا هجرت بده و به دنیای پر از غم ها باز مگردان، ولی آدم کافر تقاضای مهلت و بازگشت به دنیا را دارد.(2)

در یکی از رهنمودهای رسول خداصلی الله علیه وآله آمده است و آنان که در بهشت برزخی داخل گشتند هرگز آرزوی بازگشت به دنیا را ندارند مگر شهیدان راه خدا دوست دارند تا بارها برگشته و کشته شده تا بیشتر به فیض شهادت نایل آیند. «عن النبی قال: ما من احد یدخل الجنة فیحب ان یرجع الی الدنیا و ان له ما علی الارض الا الشهداء فانه یتمنی ان یرجع فیقتل عشر مرات لما یری من الکرامة».(3)

علّامه طیب رحمه الله در تفسیر «اطیب البیان» در همین مورد می نویسد: «تنها آدم کافر نیست که تقاضای بازگشت به دنیا را دارد بلکه همه گنه کاران و تقصیر کاران و خسران پیشه گان این تقاضا را دارند».

هولاء فیورث هولاء منازل هولاء و ذلک قول اللَّه: «أُوْلَئِکَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ»

در تفسیر ذیل آیه: «یا حَسْرَتَنا ما فَرَظْنا» آمده است: «الحسرة ان یری اهل النار منازلهم فی الجنة فتلک الحسرة».

حسرت این است که اهل جهنم جایگاه های خود را در بهشت می بینند (که اگر اهل خیر بودند به آن می رسیدند) و این است معنی حسرت است.(1)

و امّا پیش ما و پیش اصحاب ما، اهل مکاشفه و معرفت، آنها مخلوق هستند و مخلوق نیستند.

اما اینکه گفتیم مخلوق اند، مثل آن است که مردی خانه ای را بنا کند و دیوارهای محیط به فضای آن را فقط برپا کند. در این صورت گفته شود که این خانه است؛ و وقتی که داخل آن شوی در آن دیده نشود مگر دیواری که بر فضا و ساحتی دایر است. پس از آن، انشاء خانه ها و بیوت آن را نمایند و به حسب اغراض ساکنان آن از غرفه ها و قصرها و مخزن ها و آنچه سزاوار است در آن باشد.

و در حدیث است که رسول خداصلی الله علیه وآله، وقتی به معراج تشریف بردند، در بهشت ملایکه ای چند دیدند که گاه اشتغال به بنای ابنیه دارند و گاه از کار باز می ایستند. فرمود به جبرئیل: سبب این چیست؟ عرض کرد: مواد و مصالح این بناها همان اذکار امت است، هر وقت ذکر گویند، مصالح و موادی برای آنها حاصل شود، پس ملایکه مشغول بنا شوند؛ و وقتی آنها از ذکر باز مانند، این ها از عمل نیز باز ایستند.

بالجمله، صورت بهشت و جهنم جسمانی، همان صور اعمال و افعال حسنه و سیّئه بنی آدم است که در آن عالم به آنها رجوع کنند. چنان چه در آیات شریفه نیز به آن اشاره و تلویح شده است. مثل قول خدای تعالی: «وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِراً»، و قول رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «انّما هی اعمالکم ترد الیکم».(1)

... عالم بهشت و جهنم، دو نشئه و دار مستقلی باشند که بنی آدم به حرکات جوهریه و سوق های ملکوتی و حرکات ارادیه عملیه و خلقیه به سوی آنها مسافرت می کنند، گرچه هر یک از آنها حفوظشان از صور اعمال خودشان باشد.(2)

با تحقق مرگ، برای انسان مسایلی رخ می دهد که پیش از آن کم تر رخ می نمایاند و مهم ترین آنها عبارت اند از:

امروز خودت به حساب رسی و حساب گری بپرداز.(1)

«أول مَا ینکشف له ما یضرّه و ینفعه من حسناته و سیّئاته و قد کان ذلک مسطوراً فی کتاب مطویّ فی سرّ قلبه و کان یشغله عن الاطلاع علیه شواغل الدنیا فإذا انقطعت الشواغل انکشف له جمیع أعماله، فلا ینظر الی سیّئة إلّا و یتحسّر علیها تحسّراً یؤثر أن یخوض غمرة النار للاخلاص من ألم تلک الحسرة، و عند ذلک یقال له: «کَفی بِنَفْسِکَ الیَوْمَ عَلَیْکَ حسیباً»».(2)

در کلامی از امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است: «حرام علی کلّ نفس أن تخرج من الدنیا حتّی تعلم من أهل الجنّة هی أم من أهل النار».

هیچ کسی از دنیا نمی رود مگر اینکه قبل از رفتن می فهمد که آیا اهل بهشت است یا اهل جهنم.

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

«فَانِّکُمْ لَوْ قَدْ عایَنْتُمْ ما قَدْ عایَنَ مَنْ مالتَ مِنْکُمْ لَجَزِعْتُمْ وَ وَهِلْتُمْ وَ هِلْتُمْ وَ سَمِعْتُمْ وَاطَعْتُمْ وَلکِنْ مَحْجُوبٌ عَنْکُمْ ما قَدْ عایَنُوا وَ قَرِیبٌ ما یَطرَحُ الْحِجابُ»(3)

اگر آنچه مردگان پس از مرگ، مشاهده کرده اند، همه می دیدید، وحشت می کردند و می ترسیدند و (سخنان حقّ را) می شنیدید و اطاعت می کردید، ولی آنچه آنها دیدند، از شما پوشیده است، امّا به زودی پرده ها کنار می رود (و شما نیز مشاهده خواهید کرد.)

جمله «لو قد عاینتم» بیانگر آن است که هنگام مرگ، پرده از پیش چشم انسان به کنار می رود و او حقایق را به روشنی می نگرد.

همچنین امام باقرعلیه السلام می فرمود:

«ما من مؤمن یموت ولاکافر فیوضع فی قبره حتی یعرض عمله علی رسول اللَّه و علی علی علیه السلام فهلم جراً...(4)

هیچ مؤمنی و هیچ کافری نیست، مگر اینکه هنگامی که او را در قبرش می نهند، اعمال او بر رسول خداصلی الله علیه وآله و امام علی علیه السلام و امامان دیگر، ارائه می شود.

ص: 75

اگر زین خاکدان پست، روزی، بر پَری، بینی

که گردون ها و گیتی هاست، ملکِ آن جهانی را

مَخسب آسوده، ای برنا که اندر نوبت پیری

به حسرت، یاد خواهی کرد ایّام جوانی را

و خوابیدم. صبح که به محضر استاد مرحوم قاضی رحمه الله رفتم و سلام کردم، فرمود: علیکم السلام، صلاح نیست شما به ایران بروید، و پا دراز کردن به سوی کتاب ها هم هتک احترام است. بی اختیار گفتم: آقا! شما از کجا فهمیده اید؟ فرمود: از وادی السلام فهمیده ام.(1)

عارف از پرتوِ می راز نهانی دانست

گوهرِ هر کس از این لعل توانی دانست

شرحِ مجموعه گل، مرغِ سحر داند و بس

که نه هرکو ورقی خواند، معانی دانست(2)

و نیز افزود: «و یصفی الکافرین من حسناتهم فیکون آخر لذة او نعمة او رحمة تلحقهم».

مرگ، کفار را از حسنات تصفیه می نماید و آخرین لذت، یا نعمت یا رحمت الهی است که در دنیا برای آنان منظور گشته است.(1)

حافظ می گوید:

حجاب چهره جان می شود غبار تنم

خوشا دمی که از این چهره، پرده بر فکنم

چنین قفس نه سزای چو من خوش الحان است

روم به گلشنِ رضوان و مرغ آن چمنم

هنگامی که آدمی از دنیا دل بر کند یا از دنیا برود حلاوت و مزه عشق به خدا را در خود می یابد.

آیاتی مثل: «إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَةٌ» مورد توجه بعضی از علمای اهل سنت گشته، می گویند: آدمی پس از مرگ در قیامت ذات خدا را مشاهده می کند. در حالی که باید این دانشمندان بدانند که پس از مرگ ما، وجود مطلق الهی که تبدیل به وجود مقید و محدود نمی شود تا بتوان او را مشاهده کنیم، پس دیدن روی خدا، معنای دیگری دارد که دیدن نشانه های عظمت الهی با چشمی رها از بند اغلال غفلت ها می تواند منظور آن باشد که مایه ایقان ویژه ای است، همچنین دیدن جمال خلفای الهی نیز می تواند منظور از محتوای آیه فوق باشد.

در بردارد. پیامبرصلی الله علیه وآله فرموده است: «هرکه اهل بیت و عترت مرا دشمن دارد، در روز قیامت نه او مرا ببیند و نه من او را می بینم».

النّحر ویوم الجمعة وإذا عادَ مریضاً وإذا شَهِدَ جَنازة».

از امام علی علیه السلام روایت شده که پیامبر در پنج جا پا برهنه راه می رفت و کفش هایش را در دست چپ می گرفت و می فرمود این ها جایگاه خداوند هستند و دوست دارم که در آنها پا برهنه باشم. 1- روز عید فطر 2- روز عید قربان 3- روز جمعه 4- هنگام عیادت بیمار 5 - هنگام مشاهده جنازه.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «اذکروا موتاکم بالخیر».

از مردگان خود به نیکی یاد کنید.(1)

این نیز درسی دیگر از تشییع جنازه است.

راز تشویق اسلام به شرکت در تشییع جنازه مؤمنین آن است که:

اولاً: نوعی احترام به آنها می باشد.

ثانیاً: درس چگونه زیستن را به آدمیان می دهد تا به گونه ای زندگی نمایند که همه خیرخواه و دوستدار یکدیگر باشند.

ثالثاً: هشداری به بازماندگان است که میثاق میان خود و خدا را مستحکم کنند که بانگ رحیل نزدیک در پیش است. «عَنْ عَجْلاَنَ اَبِی صَالِحٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِاللَّهِ علیه السلام: یَا أَبَا صَالِحِ اِذَا اَنْتَ حَمَلْتَ جَنَازَةً فَکُنْ کَاَنَّکَ اَنْتَ الْمَحْمُولُ وَ کَأَنَّکَ سَأَلْتَ رَبَّکَ الرُّجُوعَ إِلَی الدُّنْیَا فَفَعَلَ فَانْظُرْ مَاذَا تَسْتَأْنِفُ، قَالَ: ثُمَّ قَالَ: عَجَبٌ لِقَوْمٍ حُبِسَ أَوَّلُهُمْ عَنْ آخِرِهِمْ ثُمَّ نُودِی فِیهِمُ الرَّحِیلُ وَ هُمْ یَلْعَبُونَ».

ابوصالح عجلان گفته: امام صادق علیه السلام به من فرمود: ای ابا صالح! هنگامی که جنازه ای را حمل می کنی (چنین فکر کن که) گویا تو در بین تابوت هستی، مثل اینکه تو از خدا خواستی که تو را به دنیا برگرداند و خدا هم تو را برگرداند پس ملاحظه کن که چگونه از ابتدا شروع می کنی. سپس امام علیه السلام فرمودند: شگفت و تعجب از قومی که اوّل آنها (به واسطه مردن) از آخرشان حبس و پنهان شدند، سپس در بین آنها ندا داده شد که کوچ کنید ولی آن قوم و مردم در حال بازی کردن می باشند.

امام صادق علیه السلام به ابی صالح فرمود: وقتی در تشییع جنازه ای شرکت جستی، فرض کن که خودت داری تشییع می شوی، لکن از خدا مهلتی برای تو صادر شده و به دنیا بازگشتی. پس دقت کن که کدام عمل را مقدم بداری و کدام عمل را باید دوباره بجا آوری.(2)

رابعاً: درسی جدید برای بازماندگان است که با پدیده مرگ، ارتباطات میان انسان ها قطع نگشته است، زیرا روح آدمی یک امر فناپذیر نیست. روح می تواند دست انسان های باز مانده در دنیا را بگیرد و حاجات آنان را برآورده سازد. در این باره به دو داستان زیر توجه فرمایید.

ص: 83

الاموال الی اصحابها] پول هائی که آورده ای را به صاحبانشان رد کن، و هنگامی که مرا در نماز این زن دیدی، مسأله را کتمان کن و کسی را خبر دار مساز. امام سپس فرمود: نامه ها را بگشای تا پاسخ ها را تماشا کنی. او می گفت: از قسمت میانی بسته ها چند نامه را بیرون کشیدم.

1. یکی از آنها را گشودم، نوشته شده بود، آن عالم (امام علیه السلام) چه می فرمایند درباره کسی که نذر کرد که همه برده های قدیمی خود را آزاد کند و الان نمی داند کدام برده شامل این نذر می شود. امام نوشت: برده های پیش از شش ماه خریداری شده را آزاد کن، زیرا در قرآن می خوانیم: «قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ حَتَّی عَادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ».(1)

2. نامه دوم را گشودم، آن عالم (امام علیه السلام) چه می فرمایند درباره کسی که گفت: به خدا سوگند، اموال فراوانی را باید در راه خدا انفاق کنم. امام پاسخ داد: اگر گله دار است 84 عدد گوسفند انفاق کند و اگر شتر دار است 84 شتر انفاق کند و اگر نقدینه دارد 84 درهم انفاق کند، زیرا در قرآن می خوانیم: «لَقَدْ نَصَرَکُمْ اللَّهُ فِی مَوَاطِنَ کَثِیرَةٍ».(2)

نامه سوم را باز کردم در آن آمده بود، آن (عالم) امام علیه السلام چه می فرمایند درباره کسی که نبش قبر کرده، سر میتی را از تنش جدا کرده و کفن او را سرقت نموده است. امام پاسخ داد: دست دزد را برای دزدی در حِرز صورت گرفته باید برید و صد دینار به خاطر جدا کردن سر میت، باید جزای نقدی بدهد که (به منزله جنین است).

هنگامی که من به نیشابور رسیدم، دیدم مردم همه «فطحی» شدند، جز شطیطه و معلوم شد مبلغان «عبداللَّه افطح» تأثیر گذار بوده اند. پس از ارتحال شطیطه، امام علیه السلام حاضر گشت و بر جنازه او نماز خواند، ولی مردم آن حضرت را نشناختند آن حضرت هنگام رفتن به من فرمود: هم کیشان خود را شناسایی کن و به آنها سلام مرا ابلاغ کن و بگو که من و هرکس که به جای من از ائمه باشد، در کنار جنازه شما حاضر می شویم و شما را از یاد نمی بریم.

[عرف اصحابک و اقرأهم منّی السلام و قل لهم انی و من یجری مجرای من الائمة لابد لنا من حضور جنائزکم فی ای بلد کنتم فاتقوا اللَّه فی انفسکم .(3)

ص: 85

لازم به تذّکر است که تشییع جنازه اختصاص به مسلمانان ندارد و در میان مردم جاهلیت نیز رایج بوده است. علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر المیزان ذیل سوره کوثر می نویسد: در تشییع جنازه قاسم پسر رسول خداصلی الله علیه وآله هنگامی که چشم عاص بن وائل به رسول خداصلی الله علیه وآله افتاد گفت: «لا جَرَم لقد اصبح ابتر» او ابتر است. سپس از سوی خدا آیه «إِنَّ شَانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ». نازل شد.(1)

قریظه را ببیند آنگاه بمیرد، دعای او مستجاب شد خون از آن جراحت بایستاد تا آنگاه که یهود بنی قریظه به تصدیق او عرضه تیغ شدند پس خون گشوده گشت و سعد بدان زخم درگذشت. وی همچنین یادآور می شود که او سوره قل هو اللَّه احد بسیار می خوانده و در همه حالات خودبرخواندن آن مواظبت داشت و باین جهت وقتی که رسول خداصلی الله علیه وآله براونمازمی خواند نود هزار فرشته که از جمله آنها جبرئیل باشد به جنازه او حاضر شدند و بر او نماز خواندند.(1)

بدخلقی در خانه نسبت به اهل خانه، یکی از اسباب فشار قبر است و در این باره توجه به سرانجام زندگی و فشار قبر سعد معاذ صحابی معروف ما را از هرگونه تفصیل مسأله بی نیاز می کند.

7. پس از به خاک سپردن او «تغیّر وجه رسولِ اللَّه صلی الله علیه وآله و سبَّحَ ثلاثاً فسبّح المسلمون ثلاثاً ثم کبّر رسول اللَّه ثلاثاً فکبر اصحابه حتی ارتج البقیع بتکبیره» رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «اِنَّ سعداً قد اصاتبه ضمَّه؛ سعد را فشار قبر فرا گرفت».

8. وقتی سؤال کردند که راز فشار قبر چیست پاسخ داد: «انه کان فی خلقه سوء مع اهله؛ او با خانواده خود بد اخلاقی داشت».(1)

بالحق سلموه الی ملائکة النعیم، و انا ارتج علیه سلموه الی ملائکة العذاب».(1)

پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله فرمود: آن دو ملک (ناکر و نکیر) وقتی در کنار میت رسیدند: راجع به عقائد (و از توحید، نبوت، دین و امام او سؤال می کنند اگر خوب پاسخ داد، او را به فرشته نعیم) (جهت پذیرائی لازم) می سپارند و گرنه او را به فرشته کیفر و عذاب (جهت کیفر بیشتر) تحویل می دهند.

«علامه محقق الدوانی رحمه الله در کتاب شرح العقائد العضدیة می نویسد: «عذاب القبر للمؤمن والفاسق والکافر حق لقوله تعالی: «النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوّاً وَعَشِیّاً»».(2)

عذاب قبر برای آدم مؤمن، کافر و فاسق ثابت است لذا در قرآن می خوانیم: آنان (مردگان) صبح و شام مورد کیفر واقع می شوند.

تزفّ العروس الی بیت زوجها، ألا و من مات علی حبّ آل محمّد فتح اللَّه فی قبره بابین إلی الجنّة، ألا و من مات علی حبّ آل محمّد جعل اللَّه قبره مزار ملائکة الرحمة، ألا و من مات علی حبّ آل محمّد مات علی السنّة و الجماعة، ألا و من مات علی بغض آل محمّد جاء یوم القیامة مکتوب بین عینیه: آیس من رحمة اللَّه، ألا و من مات علی بغض آل محمّد مات کافراً، ألا و من مات علی بغض آل محمّد لم یشمّ رائحة الجنة».

کسی که با دوستی آل محمّدصلی الله علیه وآله بمیرد شهید مرده است

آگاه باشید! کسی که با حبّ آل محمّدصلی الله علیه وآله بمیرد، آمرزیده مرده است.

آگاه باشید! کسی که با حبّ آل محمّدصلی الله علیه وآله جان بسپارد با توبه از دنیا رفته است.

آگاه باشید! کسی که با دوستی آل محمّدصلی الله علیه وآله بمیرد، با ایمان کامل از دنیا رفته است.

آگاه باشید! کسی که با دوستی آل محمّدصلی الله علیه وآله بمیرد فرشته مرگ، سپس منکر و نکیر وی را به بهشت بشارت می دهند.

آگاه باشید! کسی که با دوستی آل محمّدصلی الله علیه وآله از جهان رخت بربندد هم چون عروسی که به خانه شوهر برند، با جلال و شکوه و احترام وارد بهشت می گردد.

آگاه باشید! کسی که با حبّ آل محمدصلی الله علیه وآله از دنیا برود دو در از قبرش به سوی بهشت گشوده می شود.

آگاه باشید! کسی که با محبّت و دوستی آل محمّدصلی الله علیه وآله جهان را وداع گوید، خداوند قبرش را از زیارتگاه فرشتگان رحمت قرار می دهد.

آگاه باشید! کسی که با محبّت و دوستی آل محمّدصلی الله علیه وآله جان دهد طبق سنّت و روش پیامبر و مسلمانان جان سپرده است.

آگاه باشید! کسی که با بغض آل محمّدصلی الله علیه وآله بمیرد روز قیامت در حالی که بر پیشانیش نوشته شده: از رحمت خداوند محروم است، وارد محشر می شود.

آگاه باشید! کسی که با بغض و دشمنی آل محمّدصلی الله علیه وآله بمیرد، کافر مرده است.

آگاه باشید! کسی که با بغض و دشمنی آل محمّدصلی الله علیه وآله بمیرد، بوی بهشت را استشمام نمی کند.(1)

ص: 92

توجه به این نکته لازم است که عذاب قبر مربوط می شود به اولین لحظه های ورود میّت به قبر و در این باره دیدگاه های دیگری نیز به چشم می خورد که در پاورقی به آنها اشاره شده است.

ولا غرب ولا فی بر ولا فی بحر الا ومنکر ونکیر یسئلانه عن ولایة امیرالمؤمنین علیه السلام بعد الموت».(1)

هیچ میّتی باقی نمی ماند نه در شرق و نه در غرب و نه در خشکی و نه در دریا مگر اینکه منکر و نکیر از آنها در مورد ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام بعد از مردن سؤال می نمایند.

علامه مجلسی رحمه الله در بحارالانوار یادآور می شود: «عن النبی صلی الله علیه وآله: اِنّ للَّه تعالی ملکین یقال لهما ناکر و نکیر، ینزلان علی المیت فیسألانه عن ربه و نبیه و دینه و امامه».(2)

در حدیثی که قبلاً نقل کردیم، آمده است که امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: وقتی منکر و نکیر آمدند، سؤال می کنند: «من ربک و ما دینک و من نبیک».(3)

شیخ بهایی رحمه الله در شرح چهل حدیث ذیل حدیث فوق یادآور می شود: [در باب دیدگاه شیخ بهایی رحمه الله در اوایل همین کتاب، متن حدیث را بخوانید] علت اینکه امیرمؤمنان علیه السلام نگفت که نکیر و منکر از امامت من نیز می پرسند، به این جهت بود که آن حضرت اکتفا کرد به شهرت آن و به منظور «شکست نفسی» آن را بر زبان نیاورد. (من کثیر من احادیثنا المرویة فی الکافی و فی غیره انه یسئل عن امامه ایضاً و لعل مولانا امیرالمؤمنین لم یذکر ذلک اکتفاءً بشهرته و حضماً لنفسه المقدسه سلام اللَّه علیه و روی اصحابنا ان النبی لما دفن فاطمة بنت اسد لقنها و قال لها ابنک ابنک).(4)

ص: 95

[مراجعه شود به بخش دوم این کتاب فصل ششم داستان علامه نراقی و حکایت عجیب دیگر]

برخی از مسائل اساسی در عرصه عقیدتی را به وی تذکر دهند تا در پاسخ به بازجویی کننده الهی بگوید.

پس از تغسیل پیکر او توسط زنان، رسول خداصلی الله علیه وآله یکی از پیراهن های خود را همراه کفن او قرار داد.(1) سپس شخصاً در تشییع جنازه او با پای برهنه شرکت جست.(2) جنازه را بردوش کشید، بسیار آرام و کوتاه گام بر می داشت، در نمازش هفتاد بار تکبیر گفت، شخصاً در میان قبر او جای گرفت و دمی درنگ کرد و با دست خود لحدها را چید و مرتب نمود، پس از اتمام ریختن خاک قبر، سه بار فرمود: «ابنک ابنک لا جعفر و لا عقیل، ابنک ابنک علیّ بن أبی طالب».

پس از فراغت از خاکسپاری این مادر، یاران پرسیدند: ای رسول خداصلی الله علیه وآله در مورد این بانو اعمالی را انجام دادی که سابقه نداشت. پیامبرصلی الله علیه وآله در پاسخ آنها این چنین توضیح داد: به خاطر کثرت حضور ملایکه، گام های خود را کوچک بر می داشتم و به خاطر شرکت هفتاد صف از ملائکه در نماز او، هفتاد بار تکبیر گفتم. در برخی از احادیث آمده است چهل تکبیر به مناسبت چهل صف از فرشتگان(3) من روزی از فشار قبر و حضور عریان افراد در صحنه قیامت سخن گفتم، او هراسان شد، به او قول داده بودم که لحد قبر تو را من تنظیم می کنم، خود در میان قبر تو جای می گیرم، پیراهنی از خود را کفن تو می کنم. در پاسخ به منکر و نکیر وقتی از خدا و رسول، سؤال کردند، پاسخ داد، ولی هنگامی که سؤال کردند: امام و ولی تو کیست؟ حیا کرد که بگوید پسرم، به او گفتم: بگو امام من پسرم علی علیه السلام است نه عقیل و جعفر.(4)

ص: 98

تشییع جنازه مادر امیرمؤمنان تشییع ویژه ای بود که پیامبر اعظم فرمود: «و بعث الیها بریحان من ریاحین الجنة»؛ یعنی فرشتگان الهی با گل های بهشتی در تشییع جنازه او (فاطمه بنت اسد) شرکت جستند(1)(2) و هچنین آن حضرت هفتاد بار تکبیر گفت و آن حضرت قدردانی و قدرشناسی خود را نسبت به مادر امیرمؤمنان نشان داد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: کسی که در هنگام خوابیدن، سوره تکاثر را قرائت کند، از عذاب قبر در امان می ماند و از کیفری که توسط منکر و نکیر صورت می گیرد مصون می شود.(1)

«فقال: من یعرف اصحاب هذه القبر؟ قال رجل: أنا فقال صلی الله علیه وآله: متی مات هؤلاء؟ قال: ماتوا علی الاشراک، فقال صلی الله علیه وآله: ان هذه الامة تبتلی فی قبورها، فلو لا أن لا تدافنوا لدعوت اللَّه أن یسمعکم من العذاب القبر الذی اسمع منه، ثم اقبل صلی الله علیه وآله بوجهه الکریم الینا فقال: تعوذوا باللَّه من عذاب القبر، فقالوا، نعوذ باللَّه من عذاب القبر، فقال صلی الله علیه وآله: تعوذو باللَّه من الفتن ما ظهر منها و ما بطن، فقالوا: نعوذ باللَّه من الفتن ما ظهر منها و ما بطن».

همچنین نوبت اشاره به این نکته است که در بسیاری از احادیث در کنار عذاب قبر، سخن از حضور منکر و نکیر و کیفر الهی توسط اینان به میان آمده است که بیانگر آن است که آدمی توسط منکر و نکیر مشاهده می کند گرچه می توان این دو را یک چیز دانست لکن آنچه بیشتر از احادیث این باب به دست می آید تفاوت میان آنها است، عذاب قبر یا فشار قبر چیزی است که میت توسط خود قبر کیفر می بیند لکن کیفر دیگری نیز چه بسا توسط منکر و نکیر بر او تحمیل گردد.

یزدی رحمه الله - فرزند آیت اللَّه العظمی حایری یزدی رحمه الله بزرگ و مؤسس حوزه علمیه قم - از دنیا رفت، متأثر شدم. «سوره یس» برایش خواندم. پس از چندی وی را در عالم رؤیا دیدار کردم. در حالی که می دانستم که از دنیا رفته و در برزخ زندگی می کند. او را در باغی بسیار دلربا و سرسبز در حالی که در وضعیت بشّاش و جوان سالی بود دیدم، پرسیدم روزگارت پس ازمرگ، چگونه می گذرد؟ پاسخ داد: روزگار من بسیار شیرین می گذرد [وی سپس افزود ]وقتی که بدن مرا در میان قبر نهادند، روح من بالای بدنم زانوی غم بغل گرفته بود. شاگردانم یکی یکی رفتند. خانواده ام نیز مرا ترک گفتند. احساس غربت عجیبی مرا فرا گرفته بود. ناگهان صدای پای کسی را احساس کردم که از طرف پایم به من نزدیک می شود. به نظر می رسید مردی آتشین به طرف من می آید. تمام بدنم می لرزید. ناگهان صدای پایی را از طرف سرم احساس کردم که با شنیدن آن از غربت من کاسته شد. هرچه این صدا نزدیک تر می گشت، صدای پای کسی که از قسمت پایم به گوش می رسید، از من دور می شد و احساس آرامش بسیار خوبی برایم حاصل شد. ناگهان مردی در هاله ای از نور را در کنار خود احساس کردم که بسیار مهربان بود. پرسیدم: تو کیستی؟ پاسخ داد: من امام هشتم شما هستم، تو سی و هشت بار به زیارت و به دیدنم آمدی و من باید به همین مقدار تو را دیدن کنم. او سپس این باغ و لباس را که در تن دارم به من بخشید.

ورود به قبر خود می بیند و آنچه که بعضی از اموات در عالم برزخ در طول روزگار زندگی برزخی خود متحمل می گردند؛ زیرا قبر دارای دو مصداق است: قبر خاکی و قبر عالم برزخی.

علامه طباطبایی رحمه الله در المیزان ذیل آیه: «وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکاً» می نویسد: «و قیل المراد بالمعیشة الضنک عذاب القبر و شقاء الحیاة البرزخیة... نعم عذاب القبر من مصادیق المعیشة الضنک».

مراد از زندگی سخت و تنگ، عذاب قبر و شقاوت های زندگی برزخی است. بلی! عذاب قبر هم خود یکی از مصادیق زندگی سخت است.(1)

نکته قابل ذکر آن است که عذاب از اولین لحظه حضور جناب عزرائیل آغاز گشته و به دوران عالم برزخ تداوم می یابد و چه بسا که دارای حالت شدت و ضعف گردد، گرچه در برخی از احادیث به جای نام عزرائیل کلمه موت آمده است.

مرگ، دارای سه موقعیت و حالت است که عبارتند از: 1. بشارت دهنده (برای مؤمنان راستین)

2. وعده عذاب الیم دهنده (برای نااهلان)

3. هول انگیز و ترسناک (برای مؤمنان گنهکار).

اهل بیت مرا دوست بدارد و کسی که حکمت می خواهد اهل بیت مرا دوست بدارد و کسی که می خواهد وارد بهشت شود اهل بیت مرا دوست داشته باشد پس به خدا قسم که هیچ کس اهل بیتم را دوست ندارد مگر اینکه در دنیا و آخرت برنده می شود.(1)

نوشته می شود و کسی که روز جمعه بمیرد از آتش جهنّم آزاد می شود و امام باقرعلیه السلام فرمود: به من خبر رسید که رسول خداصلی الله علیه وآله فرمودند: کسی که روز جمعه یا شب جمعه بمیرد عذاب قبر از او برطرف می شود.(1)

در کلامی از امام هشتم علیه السلام می خوانیم: «عن جابر، عن أبی جعفرعلیه السلام قال: سئل عن یوم الجمعة ولیلتها، فقال: لیلتها غراء و یومها یوم زاهر، و لیس علی وجه الارض یوم تغرب فیه الشمس أکثر معافی من النار منه، من مات یوم الجمعة عارفا بحق أهل هذا البیت کتب اللَّه له براءة من النار، و براءة من عذاب القبر، و من مات لیلة الجمعة اعتق من النار».(2)

«عن الصادق علیه السلام قال: من مات ما بین زوال الشمس یوم الخمیس الی زوال الشمس من یوم الجمعة اعاذه اللَّه من ضغطة القبر».

سه گروه از زنان، عذاب قبر ندارند و با فاطمه زهراعلیها السلام محشور می شوند: 1. زنی که بر غیرت ورزی شوهرش تسلیم بوده و صبر کند.

2. زنی که بر بدخلقی شوهرش صبور بوده، با او بسازد؛ 3. زنی که صداق و مهر خود را به شوهرش ببخشد. صبر و استقامت زن در باب سازش او در برابر غیرت ورزی، و بدخلقی شوهر و نیز بخشیدن مهریه خود به شوهر، نه تنها از اسباب دفع عذاب قبر خواهد بود، بلکه در برابر هر کدام پاداش هزار شهید و پاداش یک سال عبادت را نیز دریافت می دارد.(1)

فرمود: «من دار فیه مؤمناً أدخل اللَّه قبره سبعین نوراً و وسّع فی قبره و یزور قبره کل یوم سبعین الف ملک و یبشّرونه بالجنة».(1)

هرکس درروز غدیرخم،به دیدارمؤمنان بپردازد خداوند بزرگ هفتاد نور در قبر او داخل گرداند(ظلمت قبرندارد) وهفتادهزارفرشته، به زیارت قبر او آیند و وی را مژده بهشت دهند.

است که از قبر خارج می گردد و قیامت برپا می شود.

اما آن شش کیفر و بلایی که سبک شمارنده نماز گرفتارش می شود:

1. برکت از عمرش می رود و عمر طولانی نخواهد داشت.

2. رزق و روزی او بی برکت می شود.

3. سبک شمارنده نماز از داشتن چهره ای هم چون چهره صالحان محروم می شود و نور ایمان در چهره اش نمی درخشد.

4. هر عمل خیر و صالحی که انجام دهد هیچ گونه اجر و ثوابی برایش ثبت نمی شود.

5. هرچه در درگاه خداوند متعال دعا کند، دعایش به آسمان نمی رود.

6. ششمین کیفر دنیایی که سبک شمارنده نماز گرفتارش می شود.

این است که دعایی که صالحان برای مردم می کنند برای او هیچ بهره و نصیبی نیست.

اما آن سه کیفری که سبک شمارنده نماز هنگام مرگ گرفتارش می شود:

1. با ذلت و خواری از دنیا می رود.

2. گرسنه از دنیا می رود.

3. تشنه از دنیا می رود و در موضع مرگ آن چنان تشنه است که اگر همه آب های دنیا را به او بنوشانند، سیراب نمی شود!

امّا آن سه کیفری که سبک شمارنده نماز در قبر گرفتارش می شود:

1. خداوند متعال فرشته ای را مأمور می کند که در قبرش (تا قیامت) حاضر است و همواره بر سرش داد می نزد و با عصبانیت با او برخورد می کند.

2. در قبر بر سبک شمارنده نماز سخت گیری می شود، و فشار قبرش سنگین و طولانی است.

3. قبر سبک شمارنده نماز همواره در تاریکی مطلق است و هیچ گونه نصیبی از نور ندارد.

اما آن سه کیفری که سبک شمارنده نماز در قیامت گرفتار می شود:

1. خداوند متعال در قیامت فرشته ای را مأمور می کند که سبک شمارنده نماز را در حضور دیگران و در معرض دید همگان، در محشر به رو بر زمین می کشد و کشان کشان

ص: 109

از جایی به جایی منتقل می کند.

2. در قیامت حساب رسی از سبک شمارنده نماز بدون تخفیف است و باید به طور دقیق حساب پس دهد.

3. خداوند متعال در قیامت نظر رحمت به سبک شمارنده نماز نمی کند و او را پاکیزه نمی کند که قابل رفتن به بهشت باشد. بلکه سبک شمارنده نماز را به عذابی دردناک گرفتار می کند.(1)

ادامه حیات می دهد، همان روح انسان است که از آن به نفس انسانی یاد می شود. و احادیثی(1) که دلالت دارند، ارواح مردگان به صورت پرنده ای و در قالب پرندگان ادامه حیات می دهند گرچه و دلالت بر زنده بودن ارواح پس از مرگ در روزگار حیات برزخی دارند از استحکام لازم برخوردار نیستند بلکه ارواح در قالب مثالی به شمایل دنیوی خود ادامه حیات می دهند.

با توجه به کلمات صاحب نظران و نیز با توجه به احادیث این باب، تعبیری تحت عنوان «قالب مثالی» در زبان اهل بیت به چشم نمی خورد، ولی در میان سخنان اهل نظر تعابیر فوق به چشم می خورد.

از دقّت در احادیث و دیدگاه های صاحب نظران به دست می آید هنگامی که میّت را در میان قبر نهادند، روح او به طور موقّت و به گونه ای خاص به بدنش باز می گردد. لذا شاید بتوان گفت که او سؤال منکر و نکیر را با زبان بدن خود جواب می گوید، نه با زبان قالب مثالی.(2)

2. کسانی که با کوله باری ارزنده سفر مرگ را آغاز نموده و همواره آینده ای درخشان را در پیش روی خود احساس می کنند. (مؤمنان راستین)

3. کسانی که نه تنها توشه ای برای آن سوی سفر مرگ فراهم نیاورده اند، بلکه تقصیر در انجام وظایف و کوله باری از گناهان را بر دوش داشته، هر لحظه گرفتار شدن در چنگال عقوبت را در فراروی خود انتظار می کشند. (کفار و ستمکاران)

4. کسانی که به موازاتِ اعمال صالح خود، گناهانی نیز دارند و بین خوف و رجا به سر می برند که چه بسا مشمول شفاعت گردند، ولی بدون کیفر نیز نخواهند بود. اینان در دنیا و برزخ و در آغازین ساعات ورود به محشر چه بسا که کیفرهایی ببینند و سرانجام، وارد بهشت می گردند. (اکثر مردم پیروان ادیان الهی)

با توجه به گروه های چهار گانه فوق، آنچه در فرهنگ اسلامی درباره مرگ ترویج شده، مسأله خاصی است که با تعبیر «خیرالممات»، از آن یاد می شود و در دعای پیامبرصلی الله علیه وآله و امیرمؤمنان علیه السلام و دیگران منعکس می باشد. خیرالممات آن مرگی است که صاحب آن با قلبی آرام و خیالی آسوده و با اندوخته ها و توشه های لازم، برای سفر و زندگی آینده، سفر می کند و از آینده خود خشنود است، نه ترسان و نه شرمسار.(1)

دعای رسول خداصلی الله علیه وآله: «و کان صلی الله علیه وآله یقول فی دعائه اللهم انی اعوذ بک من دنیا تمنع خیر الآخرة و من حیاة تمنع خیر الممات و أعوذ بک من أمل یمنع خیر العمل».(2)

دعای امام امیرالمؤمنین علیه السلام: «اللّهم لا تجعل الدنیا لی سجناً و لا فراقها علیّ حزناً أعوذ بک من دنیا تحرمنی الآخرة و من أمل یحرمنی العمل و من حیاة تحرمنی خیر الممات».(3)

الَّذِینَ هَادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیَاءُ للَّهِ ِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوْا الْمَوْتَ إِنْ کُنتُمْ صَادِقِینَ * وَلَا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ».

ای یهودیان! شما که ادعا دارید فقط شما اولیای خدا هستید، اگر در این ادعا، صادق می باشید، تقاضای مرگ کنید، ولی هرگز چنین آرزویی نمی کنید، به سبب آنچه که پیش فرستادید. (به خاطر ترس از اعمال بد، از مرگ گریزان هستید)(1)

توجه: در کنار ادعای آنان، به سخن ولی اللَّه الأعظم گوش فرا دهید که می فرماید: «واللَّهِ لابنُ أبی طالب آنَسُ بالمَوتِ من الطفل بثَدْی اُمِّه».

به خدا سوگند، بدون تردید، پسر ابوطالب علیهما السلام نسبت به مرگ، از کودک، به پستان مادرش، مأنوس تر و علاقه مندتر است.(2)

بدون تردید دنیا محل اندوختن توشه برای سفر آخرت است و ذخیره ها و سرمایه های آخرت، در دنیا فراهم می آید. براین اساس کسی دوست ندارد بدون جهت، دست وی از چنین موقعیّتی مهم کوتاه گردد.

روزی امیرالمؤمنین علیه السلام کسی را دید که دنیا را نکوهش می کند، فرمود: «ای مذمت کننده به دنیا، دنیا محل تجارت مؤمنان و خانه وحی الهی برای مردان است».(3)

بنابراین، اولیای خدا که شیفته دنیای دیگر بودند، هرگز از دنیا بدگویی نکردند، بلکه از اخلاق پست دنیا زده نکوهش می کردند و پرداختن به کار و عبادت را تکلیف خود می دانستند. آری دست کشیدن از چنین فضایی نیازمند به انگیزه هاست. البته حساب آنان که مرگ آنان راغافل کرده است، جداست و مهم ترین انگیزه ها عبارتند از:

بشری پدیدآورده است که رخدادبی نظیرو گران سنگ و جاودانه کربلا،یکی ازبرترین آنهاست.

دیدار موسای کلیم علیه السلام شتافت. حضرت موسی علیه السلام به او گفت: تو کیستی؟ پاسخ داد: من ملک الموت هستم. حضرت موسی علیه السلام پرسید: چه کار داری؟ گفت: آمدم تا روح تو را قبض کنم؟

- از کجا روح مرا از بدنم خارج می سازی؟

- از دهان تو.

- دهانی که با آن ذکر پروردگارم را بر زبان دارم؟

- از راه دست تو.

- با دستی که الواح الهی را دریافت داشته ام؟

- از طریقِ پاهایت.

- چگونه با پایی که به کوه طور رفتم؟ و البته سخنان دیگری ردّ و بدل شد و سرانجام عزرائیل برگشت. [مأموریت عزرائیل جدّی نبود وگرنه تأخیر ندارد. ]سال ها بعد، حضرت موسی از بیابانی می گذشت. مردی را در حال کندن قبری یافت، به همکاری او شتافت و در پایان، آن مرد گفت: باید در آن دراز بکشم تا ببینم اندازه فرد مورد نظرم هست یا خیر؟ حضرت موسی علیه السلام پیشدستی کرد و آن کار را بر عهده گرفت. وقتی در قبر دراز کشید، سرای او در بهشت برایش نمایان گشت. گفت: «یاربّ اقبِضْنی الیک».

خدایا مرا قبض روح کن تا به سویت بشتابم.

در این هنگام حضرت عزرائیل به قبض روح او دست زد. امام صادق علیه السلام می فرماید: آن مردی که مشغول کندن قبر بود، همان حضرت عزرائیل بود.

و در ضمن روایتی از امام در مورد معراج پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله آمده:

رسول خداصلی الله علیه وآله در شب معراج، پیرمردی را دید که زیر درختی نشسته و کودکانی در اطراف او هستند. از جبرئیل پرسید: این پیرمرد کیست؟ جبرئیل گفت: پدر تو ابراهیم خلیل علیه السلام است. پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: این کودکان کیانند؟ جبرئیل پاسخ داد: این ها اطفال مؤمنان هستند که حضرت ابراهیم علیه السلام به آنها غذا می دهد.(1)

امام صادق علیه السلام فرمود: «واللَّه ان ارواحنا و ارواح النبیّین لتوافی العرش کل لیلة جمعة فما ترد فی ابداننا الّا نجم الغفیر من العلم».(2)

به خدا سوگند روح های ما و پیامبران در شب جمعه به بدن های مربوط به خود ملحق نمی شوند جز آن که دانش فراوانی را در به دست می آورند. از این حدیث به دست می آید هر شب جمعه، علوم و دانش های آنان افزایش می یابد.

آیت اللَّه بروجردی رحمه الله در درس خارج فقه خود در قم فرمود: در نجف شاگردی داشتم بسیار اهل درس و اهل وَرَع و تقوا بود و در جوانی از دنیا رفت و آرزو داشتم او را در رؤیا ببینم و از وضعیت او در عالم برزخ سؤال کنم. امّا این رؤیا محقق نگشت تا آن که شبی او را به خواب دیدم و گفتم: چرا دیر به سراغ من آمدی؟ پاسخ داد: فرصت نداشتم. او کتابی به زیر بغل داشت. پرسیدم: آیا به جلسه درسی در برزخ شرکت می کردید؟ پاسخ داد: آری و افزود: درس می خوانیم تا بتوانیم به مقام سلمان فارسی نایل آییم. آیت اللَّه بروجردی در این هنگام گفت: من پس از این رؤیا دانستم که در عالم برزخ نوعی تکامل وجود دارد و این تکامل از طریق افزایش «علم» حاصل می گردد. [در فصل بیست و یکم به دیدگاه صدرالمتألهین شیرازی مراجعه شود.]

خود معترفیم. آیا راهی برای خارج شدن وجود دارد؟

اکنون به چند دیدگاه دیگر اشاره می شود:

1. اماته اولی همان مرگی است که برای آدمیان رخ می دهد و اماته دومی همان است که پیش از قیامت رخ می دهد که در سوره الرحمن می خوانیم: «وَیَبْقَی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ».

و تنها ذات ذوالجلال و گرامی پروردگارت باقی می ماند.

و در کنار آن سخن از دو احیا آمده است که عبارتند از: احیای اوّل در آغاز ورود به قبر جهت بازجویی اولیه صورت می گیرد. احیای دوم همان احیا جهت حضور در محشر است.

2. اماته اوّل همان حالت علقه، مضغه و اماته دوم مرگ متعارف است. و نیز احیای اوّل همان دمیدن روح در رحم مادر به کالبد آدمی و احیای دوم همان احیا، جهت حضور در محشر است.

3. موت اوّل مرگ متعارف و موت دوم مرگ پس از لحظات بازجویی اوّلیه در قبر است و احیای اوّل همان احیای در دنیا و احیای دوم همان در لحظات اوّل قبر است.(1)

بالذنوب التی حصلت بسبب إنکارالحشر والإحیاء فی الدنیا لم یکونوا فیه معترفین بذنوبهم».

به خدا سوگند از برای شما هراسی ندارم، جز در برزخ و پس از سپری شدن دوران برزخ که کار به ما موکول گشت، ما سزاوار از آن هستیم که دست شما را بگیریم.(1)

و در حدیثی دیگر آمده است: «واللَّه ما یخاف علیکم الا البرزخ».(2) همچنین در حدیثی دیگر می خوانیم: «عن ابی شبل قال قلت لابی عبداللَّه علیه السلام رجل مسلم ابتلی ففجر بجاریة اخیه فما توبته قال یأتیه فیخبره و یسأله ان یجعل من ذلک فی حلّ و لا یعود قال قلت فان لم یجعله من ذلک فی حل قال قد لقی اللَّه عز و جل و هو زان خائن قال قلت فالنار مصیرة قال شفاعة محمدصلی الله علیه وآله و شفاعتنا تحبط بذنوبکم یا معشر الشیعة فلا تعودون و تتکلون علی شفاعتنا فو اللَّه ما ینال شفاعتنا اذا رکب هذا حتی یصیبه الم العذاب و یری هول الجهنم».

ابی شبل گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم که: مردی است مبتلی (به مرضی) پس با کنیز برادرش کار خلافی انجام داد، توبه او چیست؟ حضرت فرمود: باید برود پیش برادرش و به او خبر دهد و از او بخواهد که او را حلال کند و دیگر به دنبال آن کار نرود. به امام عرض کردم که اگر او را حلال نکند؟ (چه کار نماید). امام فرمود: در این صورت خدا را ملاقات می کند در حالی که زانی و خائن است. عرض کردم پس مسیر و سرانجامش آتش است؟ حضرت فرمودند: شفاعت محمّدصلی الله علیه وآله و شفاعت ما گناهان شما را از بین می برد. ای گروه شیعه! به طرف گناه بر نگردید و به شفاعت ما اتکا و تکیه کنید. پس به خدا قسم وقتی کار خلاف انجام دهد به شفاعت ما نمی رسد مگر اینکه اوّل عذاب دردناک به او می رسد و وحشت جهنّم را می بیند بعد به شفاعت ما می رسد. به خدا سوگند شفاعت ما به کسی نمی رسد جز آن که او عذاب را بخشد و مشکلات جهنم را بنگرد.(3)

«علی بن الحسین عن أبیه الحسین علیه السلام قال قیل لامیر المؤمنین علیه السلام صف لنا الموت فقال علی الخبیر سقطتم هو احد ثلاثه امور یرد علیه اما بشارة بنعیم الابد و اما بشارة بعذاب الابد و اما تحزین و تهویل و امره مبهم لا یدری من ای الفرق هو فاما ولینا المطیع لامرنا فهو المبشر بنعیم الابد و اما عدونا المخالف علینا فهو المبشر بعذاب الابد و اما المبهم امره الذی لا یدری ما حاله یأتیه الخبر مبهما مخوفا ثم لن یسویه اللَّه عز و جل بأعدائنا لکن یخرجه من النار بشفاعتنا فاعملوا لا تتکلوا و لا تستصغروا عقوبة اللَّه عز و جل فان من المسرفین من لا تلحقه شفاعتنا الا بعد عذاب ثلاثمائة الف سنة».

امام سجادعلیه السلام از پدر بزرگوار خویش نقل کرد که آن حضرت فرمود: به امیر مؤمنان گفته شده است که مرگ چیست؟ امام فرمود: از شخص دانا و خبره ای جویای حقیقت مرگ شده ای و سپس افزود: موت برای آدمی از سه حالت خارج نیست یا بشارت به وصول نعمت ابدی است و یا دخول به عذاب همیشگی است و یا یکی از عوامل بسیار هراسناک که آدمی نمی داند سرنوشت متوفی چگونه خواهد شد. [در این هنگام آن حضرت فرمود:] مرگ برای دشمنان ما عذاب آور و برای دوستان ما بشارت دهنده به جنّت الهی است. ولی گروه سوم که سرنوشت نامعلومی دارند، دچار جهنم گشته و به عذاب الهی گرفتار می آیند و در نهایت از طریق شفاعت ما نجات می یابند. سپس امام افزود: کیفر الهی را دست کم نگیرید که بعضی از اسراف گران و گناه کاران پس از سیصد هزار سال از سپری شدن حضور آنان در جهنم، مشمول شفاعت ما می گردند.(1)

بمحمّد رسول اللَّه صلی الله علیه وآله و علی جمیع الانبیاء فیعرضون انفسهم علیه و یسألونه فیقول انطلقوا فینطلق بهم الی باب الجنة و یستقبل باب الرحمن و یخر ساجداً فیکمث ما شاء اللَّه عزّوجلّ ارفع رأسک واشفع تشفع وسل تعط و ذلک قوله عسی ان یبعثک ربک مقاماً محمودا».(1)

بعضی از گناه کاران جهت استفاده از شفاعت به آدم علیه السلام رجوع می کنند، ولی او آنها را به سوی نوح علیه السلام راهنمایی می کند و او نیز آنها را به ابراهیم علیه السلام و هر یک از انبیا آنها را به دیگری ارجاع می دهد. سرانجام به عیسی مسیح علیه السلام مراجعه می کنند و مسیح ندا در می دهد که: «علیکم بمحمّد» آنان به محضر پیامبر اکرم اسلام صلی الله علیه وآله می شتابند. او در کنار باب الرحمن به سجده می رود و این سجده به قدری طولانی است که ندا می رسد: سر از سجده بردار و شفاعت کن و این است معنای مقام محمود.(2)ص:125

در تفسیر «الصافی» آمده است: کسی که از پرداخت مالیات اسلامی (خمس و زکات) سرباز می زند، در آغاز مرگ تقاضا می کند تا بازگردد و به دستورات خدا عمل کند. در لسان این گونه افراد، شفاعت مطرح نیست. بلکه بازگشت به زندگی دنیوی مطرح است. از این سخن به دست می آید که بازگشتن برزخیان به زندگی دنیوی میسر است وگرنه آنان چنین تقاضایی نمی کردند و یا در پاسخ آنان گفته می شد که این امر انجام شدنی نیست و این چنین گفته نشده است.

«عن الصادق علیه السلام: من منع الزکاة سأل الرجعة عند الموت و هو قوله تعالی: «رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحاً فِیمَا تَرَکْتُ کَلاَّ إنّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها»».(3)

مشکلات در برزخ را نمی توان دست کم گرفت. بر این اساس ائمه معصومین علیهم السلام فرمودند: در قیامت، شفاعت ما دست شما را می گیرد و ما فقط در عالم برزخ شما را در گرفتاری می بینیم.(4)

ص: 125

«عن أمیر المؤمنین أنّه قال لا تتکلوا بشفاعتنا فإنّ شفاعتنا قد لا تلحق بأحدکم إلا بعد ثلاثمائة سنةٍ».(1)

دوم: در قیامت از حوض کوثر سیراب نخواهد گشت.

سوم: پس از مرگ، در قبر خود مورد عذاب قرار می گیرد.

چهارم: منکر و نکیر غضب آلود و خشمگین به سراغ او خواهند رفت.(1)

از این آیه به دست می آید: 1. قیامت روز آگاهی هر انسان، به کردار دنیایی و آثار به جای مانده از خویش است.

«ما قدّمت» - در یک احتمال - ناظر به کرداری است که انسان خود، آن را انجام داده است. در مقابل مراد از «ما أخّرت» سنت های روا و ناروایی است که انسان پس از خود، به جای گذاشته و آثار و تبعات آن برای او ثبت شده است و در روز قیامت با آن مواجه خواهد شد.

2. بر پایی قیامت و پی بردن به کردارها و بازتاب اخروی آن، در گرو پیدایش حوادث تحوّل آفرین در نظام جهان است.

جمله «علمت نفس...» جزای شرط هایی است که در آیات پیشین تکرار شده است.

3. حاضران صحنه قیامت، دارای قدرت درک و شناخت ویژه اند.

4. تمام کردارهای انسان، ثبت شده و محفوظ می ماند.

5. انسان در دنیا، پیش فرستنده دستاورد خویش و ذخیره ساز آن برای صحنه حسابرسی اعمال است.

6. انسان در برابر کردار خویش و بازتاب آن، حتی آنچه پس از مرگ او پدیدار می آید، مسؤول است.

7. کردارهای دنیایی انسان، در قیامت کارساز و تعیین کننده فرجام اخروی او است.

8. خبر از علم انسان به کردار خود در قیامت، هشدار به بازتاب اخروی آن کردارها است.

9. قیامت، روز توجّه انسان به توانمندی ها و فرصت های از دست رفته اوست.

«ما أخرت» - در یک احتمال - ناظر به کرداری است که انسان، آن را با امروز و فردا کردن، به تأخیر می اندازد و فرصت را از دست می دهد. او در قیامت متوجه چنین خسارت هایی شده، بر آن افسوس خواهد خورد.

10. بی توجّهی به فرصت های مناسب و از کف دادن آنها، امری ناپسند و مایه افسوس خوردن در آخرت است.

بیان آگاهی به آنچه از دست رفته (ما أخرت)، نظر به ندامتی دارد که پس از آگاهی پیدا می شود، زیرا آیه شریفه در مقام هشدار است و صرف «آگاه شدن از چیزی» هشدار نمی خواهد.

ص: 130

* * *

پاسخ پرسش اوّل عبارت است از توجّه به این حقیقت که تردیدی نیست:

در قرآن از مرگ به عنوان عامل فنا آور، و عامل هلاک کننده، یاد شده است: «کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ»(1)، «کُلُّ شَیْ ءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ».(2)

ولی باید توجّه داشت که فنا و هلاکت در این گونه آیات به معنی نابودی کامل به معنای بیرون رفتن آدمی از عرصه وجود نیست بلکه هلاکت و فنا به معنای از پای آمدن آدمی از ادامه زندگی با وضعیت بدنی ظاهر که از راه مرگ با حصول جدایی میان روح و بدن آدمی و از بین رفتن ترکیب ظاهری بدن هلاکت و فنا، تحقق می یابد. البته در باب فنا مورد نظر آیه «کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ» دیدگاه های مختلفی وجود دارد. از جمله:

دقّت کنید که علّامه انتقال زندگی از این نشئه به نشئه دیگر را فنا می داند و نیز از بین رفتن قوانین حاکم بر جهان دنیا در آدمی در صورت ارتحال آدمی و رفتن به جهان دیگر را فنا گویند. بنابراین حصول تحوّل در زندگی را فنا گویند و این تحول تنها در خدا و برخی از موجودات راه ندارد.

در احادیث آمده است: «و یبقی وجه ربک، قال دین ربک... عن الصادق علیه السلام قال: نحن وجه اللَّه». بنابراین منظور از «وجه رب» عبارت است از دین و امام که هیچ گونه گرد فنا بر آن نمی نشیند.(1) * * *

فنا در عرف به معنی ناپدید شدن است فناء در مقابل بقاء است(2) و مصادیق مختلفی دارد. فناء در دیگری شدن یعنی به صفات او آراسته گشتن و اراده خود را براساس اراده او به کار گرفتن و فنا در عرفان مراتبی دارد و در نظر بعضی تبدیل شدن چیزی به چیزی دیگر را نیز گویند لکن باید دقّت کرد که آنچه در میان صوفیان به چشم می خورد که آدمی به مثابه قطره به دریا پیوسته از راه عرفان و تقویت حالات عرفانی به خدا متصل می گردد، عقیده فاسدی است و در این باره آنچه مورد قبول ما می باشد عبارت است از: آراستن نفس به صفات و حالاتی که مورد پسند خدا است و بریدن از صفات رذیله نه تبدیل شدن آدمی به صفات الهی و اتصال با ذات خدای سبحان.(3)

و در باب آیه فوق، باید گفت سیمای ظاهری جهان آفرینش در آستانه قیامت دگرگون می شود و عالم حاضر ترکیب موجودی، صورت و هیئت ظاهری خود را از دست می دهد. «کُلُّ شَیْ ءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ»،(4) «کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ * وَیَبْقَی وَجْهُ رَبِّکَ».

1. حقیقت موت چیست؟ وجودی است یا عدمی: در پاسخ به سؤال های دوم و سوم باید گفت که: در قرآن می خوانیم: «الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً».(5)

آیه فوق دارای نکات فراوانی است، از جمله:

الف: تقدم واژه موت، بر حیات بیان گر آن است که «موت» یک امر عدمی نیست بلکه یک

ص: 134

«امر وجودی» است لذا در کنار حیات بلکه پیش از آن ذکر شد وگرنه باید اوّل حیات ذکر می شد و سپس اشاره می شد که «عدم حیات» را مرگ گویند. و آیه «کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیْرِ فِتْنَةً». نیز همین نکته را در بردارد.

آری؛ بعضی حقیقت مرگ را یک مسأله «عدمی» و بعضی آن را «عدم و ملکه» (عدم ویژه) و بعضی نیز آن را یک امر وجودی می دانند که دارای هزاران ویژگی است.

علامه طباطبایی رحمه الله یادآور می شود، حقیقت «موت» از مقوله «عدم ملکه» است و بهره ای [حظّی از وجود دارد و می تواند «خلق» شود.(1)

2. هدف زندگی، تجلی امتحان و آزمایش است «لیبلوکم» که در آیه 155 سوره بقره آمده است: «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنْ الْأَمْوَالِ وَالْأَنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرْ الصَّابِرِینَ».

راز و فلسفه آزمایش الهی «تنزیه» انسان ها است آزمایش و امتحان و ارزش آدمی در عرصه مهیا گشتن برای نیل به معراج ها و کام یابی ها و درجات برتر است لذا در پایان این آیه آمده است «وَبَشِّرْ الصَّابِرِینَ».

3. منظور از احسن عمل چیست؟

منظور از احسن عمل در آیه فوق عبارت است از: زهدپیشگی راستین، در کلامی از رسول گرامی اسلام آمده است: «یابن مسعود قوله تعالی: لیبلوکم ایکم احسن عملا یعنی: ایکم ازهد فی الدنیا انها دار الغرور و دار من لا دار له و لها یجمع من لا عقل له ان احمق الناس من طلب الدنیا».(2)

البته درباره احسن عمل دیدگاه های مختلفی وجود دارد که مهم ترین آنها عبارت اند از:

1. یاد مرگ و آمادگی برای سفر آخرت.(3)

2. اخلاص پیشگی (عمل در سایه سار اخلاص).

3. معرفت.

4. تعقّل (عمل آمیخته با تعقّل).

ص: 135

5. خوف و خشیت (عمل همراه با خوف و خشیت الهی).

6. عمل آمیخته بازهد.

7. عملی همراه با حکمت، دقت و استحکام.

در پرتو وجدان اخلاقی چنانکه در حدیث آمده است: «لا یعنی اکثرکم عملاً بل یعنی اصوبکم عملا». آری؛ در باب تعیین مصادیق «أحسن عمل» دیدگاه مختلفی به چشم می خورد که پذیرفتن دیدگاه جامع یعنی مصادیقی که همه دیدگاه ها را فرا گیرد خالی از لطف نیست و این دیدگاه، به نظر ما قبول است.

روز قیامت بر پا می گردد فرمان داده می شود آل فرعون را در شدیدترین کیفرها وارد کنید....

ولی روشن است که نه آل فرعون خصوصیتی دارند، که همانند آنها در جهان بسیار بوده، و نه شهیدان چرا که قرآن مجید گروهی از صالحان و خاصان را همطراز آنها شمرده، در آیه 69 سوره نساء پیامبران و صدیقان و شهداء و صالحان را در کنار هم قرار می دهد. «فَأُوْلَئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِّنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ».

در کتب معروف شیعه و اهل تسنن روایات فراوانی است که با تعبیرات مختلف و کاملا متفاوت از جهان برزخ و عالم قبر و ارواح و خلاصه جهانی که میان این عالم و عالم آخرت قرار دارد سخن می گوید:(1)

و من الانصار: سعید بن خیثمة، و قیس بن عبدالمنذر، و زید بن الحرث، و تمیم بن الهمام، و رافع بن المعلی، و حارثة بن سراقة، و معوذ بن عفراء، و عوف بن عفراء».

وی سپس به دیدگاه های مختلف در باب زندگی برزخی اشاره کرده می نویسد:

دیدگاه اوّل: شهداء در قبر دارای حیات برزخی هستند و این قول اکثر مفسران است.(1)

دیدگاه دوم: دیدگاه دوم عبارت است از این که منظور از حیات، حیات دینی است نه حیات برزخی.

دیدگاه سوم: کسانی که اعتقادی به معاد نداشتند یا آن که می پنداشتند که آدمی از راه جهاد خود را هدر می دهد از سوی خدا به آنها ندا رسید که آنان زنده خواهند شد.

وی در ضمن بحث مربوطه می نگارد: آیه 22 سوره نوح عذاب قبر را اثبات می کند وقتی عذاب قبر ثابت شود حصول ثواب نیز اثبات می شود.(2)

فی آخر الامر، هل یحتمل ان یبقی العاقل مع هذه الاحوال مصرا علی کفره غیر تائب منه؟»(1)

«ثم قال تعالی «فَتَوَلَّی عَنْهُمْ»... أنه تولی عنهم بعد أن ماتوا، والدلیل علیه أنه تعالی قال (فأصبحوا فی دارهم جاثمین فتولی عنهم) والفاء تدل علی التعقیب. فدل علی أنه حصل هذا التولی بعد جثومهم».(2)

وی همچنین می نویسد:

و ذکروا جوابا آخر، و هو: ان صالحاعلیه السلام خاطبهم بعد کونهم جاثمین، کما أن نبینا علیه الصلاة والسلام خاطب قتلی بدر. فقیل: تتکلم مع هؤلاء الجیف. فقال: «ما انتم بأسمع منهم لکنهم لا یقدرون علی الجواب».(3)

وی (علّامه طبرسی رحمه الله) ذیل تفسیر آیه 169 سوره آل عمران می نویسد: آیه دلالت بر وجود حیات برزخی دارد و این حیات اختصاص به شهداء ندارد.(1)

سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتاً» با نقل احادیث فراوانی در باب چگونگی حضور ارواح در روزگار پس از موت، به مسأله «حیات برزخی» عطف توجّه کرده و ادامه حیات ارواح را در شمایل پرندگان میسر می بیند. ارواح به عقیده او در شکل و شمایل پرندگان ظاهر می گردند او در این باره حدیثی از رسول خداصلی الله علیه وآله نقل می کند که آن حضرت فرمود:

«یؤتی بالرجل من اهل الجنة فیقول اللَّه له یابن آدم کیف وجدت منزلک؟ فیقول أی رب! خیر منزل، فیقول سل و تمنه فیقول: و ما اسئلک؟ واتمنی، اسئلک ان تردّنی الی الدنیا فاقتل فی سبیل اللَّه عشر مرات - لما یری من فضل الشهادة»؛(1)

خداوند متعال به کسی که در جنّت (جنّت برزخی) جای دارد می فرماید: جایت چگونه است؟ - پاسخ می دهد: - بهترین جاست - از من چیزی بخواه - تقاضا دارم تا مرا به دنیا بازگردانی تا ده بار دیگر در راه تو کشته شوم - پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله فرمود: این درخواست، بدان جهت است که آنان (بهشتیان) اهمیّت درجه شهادت را آنجا در می یابند.

ص: 146

ما یلحق الرجال بعد موته فقال سنة سنها یعمل بما بعد موته فیکون له مثل أجر من یعمل بها من غیر أن ینتقص من أجورهم شی ء و الصدقة الجاریة تجری من بعده والولد الطیب یدعو لوالدیه بعد موتهما و یحج و یتصدق و یعنق عنهما و یصلی و یصوم عنهما فقلت أشرکهما فی حجتی قال نعم».

معاویة بن عمار می گوید: از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: چه چیزی پس از مرگ آدمی، به پرونده اعمال او ملحق می گردد. (در نامه اعمال او ثبت می شود؟) آن حضرت فرمود:

- روش و سنتی که او بنیاد نهد و مردم پس از او به آن عمل کنند که برای او پاداشی همانند پاداش مردم عمل کننده منظور می گردد، بدون آن که از پاداش مردم چیزی کاسته شود.

- صدقه جاری که پس از مرگ او در جامعه مورد توجه و استفاده همگان است.

- فرزندی از او به جا ماند که پس از فوت والدین خود به یاد آنان است و در حق آنان دعای خیر می کند (و دعای خیر دیگران را باعث می شود).

- برای آنان حج بجای آورد.

- برای آنان صدقه دهد و کار خیر بجای آورد.

- برای آنان نماز بخواند.

- برای آنان روزه بگیرد.

راوی پرسید: من که برای آنان حج بجا آورم، شریک در ثواب آنها هستم؟ امام علیه السلام فرمود: آری.(1) یا آن که این گونه ترجمه کنیم: آیا آنها در حجی که انجام می دهم شریکند؟ امام پاسخ داد: «اشد المصائب، سوء الخلف».

بدترین مصیبت ها، جانشین بد است.(2)

برایم نقل کرد: هنگامی که مادرم فوت کرد، خانم من به خاطر آن که او به آش رشته علاقمند بود، در شب جمعه اوّل فوت او آش رشته پخت و به یاد او به دیگران خیرات کرد. در پایان فقیری آمد و آش خواست، ظرفی در دسترس خانم نبود، ظرف مخصوص حمام دم دست بود، میان آن آش ریخت و او خورد و رفت. همان شب، من مادرم را به خواب دیدم، به من گفت: به عروس من سلام برسان، از قول من از او تشکر کن و به او بگو هرگاه خواست برای من آش بفرستد در ظرفی بریزد که من خجالت نکشم.

پدران و مادران ارایه می شود. پدر و مادر با دیدن حسنات آنان شاد، رو سفید و خشنود می شوند. در این هنگام رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: از خدا بترسید که مبادا باعث ناخشنودی اموات خود شوید.(1) (اموات با دیدن گناهان ما، آزرده خاطر می شوند)

در حدیثی دیگر آمده است: «عن أبی بصیر عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: قلت له: إنّ أبا الخطّاب کان یقول: إنّ رسول اللَّه صلی الله علیه وآله تعرض علیه أعمال أمّته کلّ خمیس، فقال أبوعبداللَّه علیه السلام: لیس هو هکذا، و لکن رسول اللَّه علیه السلام تعرض علیه أعمال هذه الامّة کلّ صباح أبرارها و فجّارها فاحذروا و هو قول اللَّه عزوجل «وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ»»؛

از ابی بصیر از ابی عبداللَّه علیه السلام نقل می کند، گفت: به او گفتم: همانا ابوالخطاب می گفت: اعمال امت روز پنج شنبه برای پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آشکار می شود. امام صادق علیه السلام فرمود: این چنین نیست. هر صبح و شام اعمال نیکان بر پیامبر آشکار می شود. پس از فاسقان دوری کنید. پس خداوند می فرماید پس اعمال نیک انجام دهید که خداوند و مؤمنین و پیامبر ناظر اعمالتان هستند.(2)

این مسأله یکی از مهم ترین امتیازات تربیت اسلامی در برابر سایر مکاتب است. در مکاتب دیگر والدین فقط در مقطع زمانی ویژه ای مسئولیت دارند. ولی در مکتب تربیتی اسلام، در سراسر عمر خود در برابر اعمال فرزندان، مسئول هستند و تربیت فرزند شایسته، حتی در برزخ و عالم قیامت موجب خشنودی آدمی است. مسأله «عاقله» در باب دیات اسلامی، گویای همین حقیقت است و حدیث مذکور نیز نشان می دهد که والدین حتی در عالم برزخ، ثمره وجودی خود (فرزند) را نظاره می کنند.(3)

آری؛ اعمال روزمره بازماندگان در سرنوشت برزخ نشینان شان تأثیر دارد. در حدیث آمده است: «ان الرجل لترفع درجته فی الجنة فیقول یا رب! انی لی هذا؟ فیقال: باستغفار ولدک لک».

آدمی در هر درجه ای از بهشت جای دارد (در دوران زندگی برزخی) احساس می کند که

ص: 150

بر درجه اش افزوده شده است. به پروردگار متعال می گوید: خدایا این افزایش به چه مناسبت است؟ جواب داده می شود: به خاطر استغفاری که فرزندت برای تو انجام داده است.(1)

بی جهت نیست که در اسلام درباره داشتن فرزند و نیز در باب تلاش در تربیت او تأکیدات فراوانی به عمل آمده، تا آنجا پیامبر اکرم فرمود: «الولد ریحان الجنة».

فرزند گل بهشتی است.(2)

در احادیث آمده است که خیرات و اعمال شایسته ای که به نیابت از میّت صورت می پذیرد، موجب خشنودی و آزادی میّت از عذاب می گردد.(3)

امام صادق علیه السلام می فرماید: «ان المیّت لیفرح بالترحم علیه والاستغفار له کما یفرح الحی بالهدیة».

البته میّت خوشحال می شود، آن گاه که درباره او طلب رحمت و آمرزش صورت پذیرد. چنان که آدم زنده در برابر هدیه کسی خوشحال می شود.(4)

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «لا تفضحوا أمواتکم بسیّئات اعمالکم فانها تعرض علی اولیائکم من اهل القبور».

با اعمال ناشایست خود اموات خود را آزار ندهید، زیرا اعمال شما به دوستان اهل قبورتان عرضه می شود.(5)

درهمین رابطه امام صادق علیه السلام فرمود:«وتعرض الأعمال علی رسول اللَّه صلی الله علیه وآله اعمال العباد کلّ صباح ابرارها وفجّارها فاحذروها وهو قول اللَّه تعالی:«اعملوا فسیری اللَّه عملکم و رسوله».

اعمال (امت) به رسول خداصلی الله علیه وآله در هر صبحگاهی ارائه می گردد، چه اعمال نیکوکاران و چه اعمال بدکاران و این است مضمون قول خدای متعال که در قرآنش می خوانیم: در

ص: 151

اعمال خود دقت کنید که خدا و رسول او به اعمال شما می نگرند.(1)

در حدیثی دیگر می خوانیم: «و عنه علیه السلام قال: «ما لکم تسوؤن رسول اللَّه صلی الله علیه وآله؟ فقال رجل: کیف نسوؤه، فقال: اما تعلمون ان اعمالکم تعرض علیه، فاذا رأی فیه معصیة ساءة ذلک فلا تسوؤا رسول اللَّه و سروه».

امام صادق علیه السلام به جمعی از یارانش فرمود: چرا پیامبرصلی الله علیه وآله را ناراحت می کنید؟ آنان گفتند: چگونه آن حضرت را ناراحت می سازیم؟ امام علیه السلام فرمود: آیا نمی دانید که اعمال شما به آن حضرت عرضه می شود و هنگامی که معصیت شما را می بیند ناراحت می شود، پس شما او را ناراحت نکنید، بلکه خوشحال نمایید (کارهای نیک انجام دهید).(2)

درباره صلوات بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله احادیث بسیاری نقل شده که به چند حدیث اشاره می کنیم:

«اکثروا من الصلاة علی فی کل یوم جمعة فان صلاة امتی تعرض علی فی کل یوم جمعة، فمن کان اکثرهم علی صلاة کان اقربهم منی منزلة».

«اکثروا فی الصلاة علی فی یوم الجمعة و لیلة الجمعة فمن فعل ذلک کنت له شهیدا و شافعاً یوم القیامه».

صلوات بر من را در روز جمعه بیشتر کنید و هرکس چنین کند، من در قیامت بر او نظارت دارم و شفیع او خواهم بود.(1)

فرمود: حسین، حسین، حسین! و به من فهماند که پرداختن به مصائب اهل بیت علیهم السلام به ویژه حسین بن علی علیهما السلام مایه آبرو در عالم «برزخ» است.

آیت اللَّه العظمی وحید خراسانی می فرمود: آخوند خراسانی رحمه الله صاحب کفایة الاصول را در عالم رؤیا دیدار کردند او فرمود: ما در برزخ امام حسین را شناختیم. ما در دنیا او را چنان که هست نشناخته بودیم. او (آخوند) کسی است بعد از پنجاه سال از فوتش وقتی خواستند جسد دخترش را کنار او دفن کنند دیدند بدن او چنان است که گویا تازه دفن شده است.

اندر دو جهان، صفای جان است حسین

کشتی نجاتِ انس و جان است حسین

من بنده عشق آفتابم چه کنم

در کشورِ سینه، حکمران است حسین

اللَّه و محمد و علی، فاطمه را

خال رخ خط و آرمان است حسین

فرمود پیمبر، که «حسینٌ مِنّی»

راز «اَنَا مِنهُ» را زبان است حسین

آرایه چهر ماسوا عشق و ولاست

آلاله جنّت گران است حسین(1)

هیچ بنده خدایی قبر آدم با ایمانی را زیارت نکرده و سوره قدر را نخوانده است، مگر آن که خدا او و صاحب آن قبر را مورد رحمت و مغفرت خود قرار داده است.(1)

همچنین در احادیث آمده است: «و قال النبی صلی الله علیه وآله: من زار قبر أبویه او احدهما فی کل جمعة غفر له و کتب عند اللَّه بارّاً».

کسی که قبر پدر و مادر یا یکی از آن دو را در هر شب جمعه زیارت کند بخشیده می شود و در نزد خدا نیکوکار ثبت می شود.

و عن ابن سیرین قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «ان الرجل لیموت والداه و هو عاق بهما فیدعو اللَّه لهما من بعد موتهما فیکتبه اللَّه من البارین».

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: مردی والدین او می میرند، در حالی که فرزندانش مورد عاق آنان بودند، لکن پس از مرگشان فرزندان آنان توانستند خود را از عاق بودن خارج ساخته، به عنوان «بارّ» و نیکوکار بر والدین خود به حساب آیند.(2)

با دقت در حدیث فوق، چند نکته روشن می شود:

1. به زیارت رجال الهی رفتن اختصاص به روزگار زندگی دنیوی آنان ندارد و پس از مرگ آنان نیز باید به زیارت آنان شتافت.

2. آنان زایر خود را مورد مرحمت قرار می دهند و به نجات آنان می پردازند.

3. پس از مرگ آنان، راه ارتباط با آنان هم چنان، باز است.

4. به زیارت هر یک از ائمه رفتن، به زیارت خود پیامبر رفتن محسوب می گردد. «عن زید الشحام، قلت لابی عبداللَّه علیه السلام، ما لمن زار واحداً منکم؟ قال: کمن زار رسول اللَّه».(1)

زیارت اهل قبور

امام صادق علیه السلام می فرماید: «اذا زرتم موتاکم قبل طلوع الشمس سمعوا و اجابوا و اذا زرتموهم بعد طلوع الشمس سمعوا و لم یجیبوکم».

هنگامی که مردگان خود را قبل از طلوع خورشید زیارت کنید از شما می شنوند و جواب می دهند اگر بعد از طلوع خورشید آنها را زیارت کنید، آنها می شنوند ولی جواب شما را نمی دهند.(2)

آن حضرت می فرماید: «سیره رسول خداصلی الله علیه وآله این بود که غروب پنج شنبه به زیارت قبور بقیع می رفت».(3)

خود نشسته اند و می گویند: فردا رزاقی از اینجا می گذرد و برای ما فاتحه نثار می کند. رزاقی گفت: هیچ کس نمی دانست که من در آنجا به یاد شهدای آن گلزار هستم. البته پس از چندی دخترم نیز خواب دید که در همان جا شهدا با پرچم های سبز در حرکتند و می گویند: رزاقی می خواهد از اینجا بگذرد و برای ما فاتحه بخواند.

و آنچه را به جا گذاردیم خسارت دیدیم...».(1)

بخاری و مسلم نقل کرده اند: «هر گاه مرده داخل قبر گذاره شود، صدای کفش تشییع کنندگان را می شنود».(2)

ابوهریره می گوید: پیامبرصلی الله علیه وآله هر گاه به قبرستان می رفت، به اهل قبور این چنین می گفت: «السلام علیکم اهل الدیار من المؤمنین و المسلمین، و [نحن انّا ان شاء اللَّه بکم لاحقون، اسأل اللَّه لنا و لکم العافیة».

سلام بر شما اهل این دیار و قبرستان از طرف مؤمنین و مسلمین، به راستی که ما انشاء اللَّه (در بهشت) به شما ملحق می شویم، از خداوند هم برای خودمان و هم برای شما عافیت می طلبم.(3)

شما برای فنا آفریده نشده اید، بلکه برای زندگی جاوید خلق شده اید و (هنگام مرگ) از مکانی به مکان دیگر منتقل خواهید شد.(1)

ج) زندگی انسان دارای مراحل سه گانه 1- دنیوی، 2- برزخی 3- اخروی است. چنانکه قرآن گویای همین حقیقت است: «وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ».

پس از مرگ شان برزخی است تا روز رستاخیز.(2)

پس از زندگی دنیوی، زندگی برزخی (قبر) قرار دارد و انسان ها بعد از مرگ، در آن عالم به سر می برند تا روزی که برای زندگی اخروی برانگیخته شوند. از آیه فوق، به روشنی، تداوم حیات و مراحل سه گانه زندگی به دست می آید. بر این اساس ارتباط با ارواح پس از مرگ شان، تکلّم با اموات و سلام دادن و دریافت پاسخ از آنها - که در احادیث مورد عنایت قرار گرفته است - امری است معقول و منطقی.

د) پس از مرگ نیز زندگی و حیات جریان دارد، زیرا مرگ، جز قدم نهادن از مرحله ای به مرحله ای دیگر اززندگی نیست.بااین تفاوت که انسان درزندگی دنیوی دارای قالب مادی(اندام) است، ولی در زندگی برزخی دارای قالب مثالی است بدن مؤمن راستین در میان گور - اعم از آن که سالم بماند و یا اجزای آن متفرق گردد - به گونه ای مورد تکریم قرار خواهد گرفت.

قابل ذکر است که دیدار ارواح از بازماندگان خود، به مقام و مرتبه ای که آنها در پیشگاه پروردگار متعال دارند، بستگی دارد. بعضی از ارواح بیشتر اجازه دیدار دارند و برخی کم تر و در صورت دیدار، اگر بازماندگان خود را سرگرم اعمال صالح ببینند، خوشحال می شوند و اگر آنان را سرگرم اعمال ناشایست ببینند، آزرده خاطر می گردند.(3)

درباره این موضوع به چند داستان توجّه فرمایید:

فرزندان خویش، به جنگ با امام پرداخت و همگی در این جنگ به هلاکت رسیدند). امام دستور داد تا جسد او را نشاندند البته در کنار پیکر بی جان «طلحه» نیز امام این چنین کرد و سپس به او خطاب کرد و فرمود: ای کعب! من وعده الهی را حق یافتم، آیا تو آن را حق یافتی؟! مردی به امام علیه السلام گفت: آنان که سخن تو را نمی شنوند! امام علیه السلام فرمود: به خدا قسم اینان سخن مرا شنیدند، همان طور که مقتولین در چاه بدر سخنان پیامبر را شنیدند.

امروزه مسأله ارتباط با ارواح، آن چنان مورد توجه همگان قرار گرفته و از مسائل پذیرفته شده است که به عنوان یکی از حوادث طبیعی مورد ارزیابی است.

«موریس مترلینگ» که از درخشان ترین شراره نبوغ فلسفی بشر می باشد، تحت نام ماوراء الطبیعه می نویسد: «من وقتی ارواح را در اطاق خود دیدم، هرچه از آنها پرسیدم، پاسخ ندادند. تصور نمی کنم که یکی از وقایع بزرگ ماوراء الطبیعه بروز کرده باشد. به خود می گویم این واقعه هم یکی از حوادث طبیعی است که ما هنوز نتوانستیم توضیح علمی آن را پیدا کنیم.(1)

و انصرف الناس عنه دخل علیه ملکان: منکر و نکیر فیسألانه، فقالت: و اغوثاه باللَّه، فما زلت أسأل ربّی فی قبرها حتّی فتح لها باب من قبرها الی الجنة فصار روضة من ریاض الجنة».

سپس رسول خداصلی الله علیه وآله وارد قبر فاطمه بنت اسدعلیها السلام شد و خطاب به ایشان فرمودند: ای فاطمه! فاطمه علیها السلام در جواب عرض کرد: بلی ای روح خدا.

رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: آیا آنچه را که پروردگارت وعده داد، حق یافته ای؟ عرض کرد: بلی خداوند به شما جزای خیر دهد. مناجات آن حضرت در قبر طولانی شد. پس وقتی که از قبر خارج شد، به حضور آن حضرت عرض شد که: ای رسول خدا! چرا نسبت به فاطمه بنت اسدعلیها السلام کارهایی انجام دادی از قبیل اینکه او را با لباس خودت کفن کردی و در قبرش وارد شدی و با ایشان مناجات طولانی داشتی. همچنین در حقّش دعای طولانی نمودی، در حالی که تا به حال ندیدم که با کسی دیگر این اعمال را انجام داده باشید؟ حضرت فرمودند: امّا اینکه او را با لباس خودم کفن نمودم به خاطر این بود که وقتی به او گفتم: روز قیامت مردم لخت و عریان از قبرهایشان محشور و زنده می شوند، فریاد زد و گفت: وای بر رسوایی آن روز، پس لباسم را به او پوشاندم و دعایی که برای او نمودم از خدا خواستم که: کفن هایش را کهنه و پاره نکند تا اینکه وارد بهشت شود، پس خداوند دعایم را اجابت نمود. در حدیثی(1) آمده است از این چهل بار تکبیر گفتم بدان خاطر است که چهل صف از فرشتگان (دسته هایی از گل بهشتی شرکت جستند) ولی در حدیث تکبیر(2) به مناسبت هفتاد صف از صفوف فرشتگان آمده است.

و امّا اینکه وارد قبر شدم، برای این بود که روزی به او گفتم: وقتی که میّت را وارد قبرش می کنند و مردم بر می گردند، دو تا ملک - منکر و نکیر - بر او وارد می شوند و از او سؤال می کنند. فاطمه گفت: وای به خدا پناه می برم. پس مادامی که در قبرش بودم از خدا تقاضا می نمودم تا اینکه از قبرش به طرف بهشت دری گشوده شد و قبرش باغی از باغ های بهشت گردید.(3)

ص: 164

در این هنگام نگاه علی علیه السلام به جُمجمه پوسیده سرانسانی افتاد به یکی از همراهان فرمود: «آن را بردار و بیاور» سپس علی علیه السلام وارد ایوان شد، تشتی را که در آن آب بود طلبید و به آن کسی که جمجمه در دستش بود فرمود: «جمجمه را در میان تشت بگذار». او آن را در میان تشت نهاد. علی علیه السلام خطاب به جمجمه فرمود: «ای جمجمه! تو را سوگند می دهم بگو من کیستم و تو کیستی؟» جمجمه با زبان فصیح گفت: «تو امیرمؤمنان علیه السلام و سرور اوصیا و امام پرهیزگاران هستی، ولی من بنده خدا و پسر کنیز خدا؛ کسری انوشیروان هستم».

آن گاه امام علی علیه السلام حال او را پرسید. او در پاسخ به این مضمون گفت: «... اکنون من از بهشت محروم هستم، چرا که در آیین زرتشتی باقی ماندم و با اینکه نشانه های صدق پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله را یافتم، به او ایمان نیاوردم و غرور سلطنت مرا به این روز انداخت. افسوس! اگر من مسلمان می شدم، اکنون با تو می بودم، ای سرور خاندان محمدصلی الله علیه وآله و امیر امت محمدصلی الله علیه وآله».

حاضران که از اهالی ساباط بودند، از گفتار او دگرگون شده و گریستند و سپس از آن جا رفتند. آنها این حادثه عجیب را برای مردم ساباط بازگو نمودند...».(1)

الخفاف» (که زاذان را می شناخت) می گوید: دیدم زاذان آیات قرآن را با صدای جالب و شیوا می خواند، گفتم: «ای زاذان! چقدر زیبا و دلنشین قرآن می خوانی، از چه کسی خواندن قرآن را یاد گرفته ای؟».

زاذان لبخندی زد و گفت: «روزی امیرمؤمنان علی علیه السلام از کنار من عبور می کرد و من اشعاری را با صدای خوش می خواندم، آن حضرت از صدای دلنشین من شاد شد و به من فرمود: «ای زاذان، چرا با این صدای زیبا قرآن نمی خوانی؟».

گفتم: «نمی توانم قرآن بخوانم (سواد قرآن خواندن را ندارم) و تنها از آیات قرآن به اندازه ای که جزء نماز است (سوره حمد و توحید) بیشتر نمی دانم».

فرمود: «نزدیک من بیا» نزدیک رفتم. سخنی در گوشم گفت که نفهمیدم چه بود. سپس فرمود: «دهانت را باز کن»، دهان گشودم، آب دهان مبارک خود را به دهان من گذاشت. «فواللَّه ما زالت قدمی من عندی حتی حفظت القرآن باعرابه و همزه و ما احتجت ان اسئل عنه احداً بعد موقفی ذلک».

سوگند به خدا، از نزد آن حضرت دور نشده بودم که دریافتم که تمام قرآن را با تمام اعراب و قوانین تجوید آن حفظ هستم. از آن پس هرگز نیازی پیدا نکردم تا درباره قرائت قرآن از کسی سؤال کنم، زیرا همه را می دانستم.

سعد خفاف می گوید: داستان عجیب زاذان را برای امام باقرعلیه السلام گفتم، آن حضرت فرمود: «صدق زاذان إنّ امیرالمؤمنین دعا لزاذان بالاسم الاعظم الذی لا یرد».

زاذان راست گفت. همانا امیرالمؤمنین علی علیه السلام برای زاذان به اسم اعظم خدا دعا کرد که چنین دعایی حتماً به استجابت می رسد و رد نمی شود.(1)

سوی جنس آید سبک از ناودان

جنس بر جنس است عاشق جاودان

زاذان می گوید: هنگامی که مولایم سلمان در بستر مرگ قرار گرفت، به او گفتم: «وقتی که شما از دنیا رفتی، چه کسی شما را غسل می دهد؟»

سلمان رحمه الله فرمود: «آن کس که پیامبرصلی الله علیه وآله را غسل داد». گفتم: «او امیرمؤمنان علی علیه السلام بود که اکنون در مدینه است و فاصله بین مدینه و اینجا (مداین) بسیار دور است».

سلمان رحمه الله فرمود: «همین که هنگام مرگ، چانه من را بستی، صدای پای او را می شنوی که علامت وارد شدن او است و پیامبر خداصلی الله علیه وآله این چنین به من خبر داده است».

در بالین سلمان رحمه الله بودم، همین که از دنیا رفت و چانه او را بستم، ناگهان صدای پایی را شنیدم، به جلوی در رفتم، چشمم به جمال منوّر علی علیه السلام افتاد، دیدم از مرکب پیاده شد (که به امداد الهی، با طیّ الارض، در چند لحظه از مدینه به مداین آمد).

زاذان می گوید: علی علیه السلام به من فرمود: سلمان رحمه الله وفات کرد؟ گفتم: آری، آن حضرت کنار جنازه سلمان رحمه الله آمد و روپوش را از روی سلمان رحمه الله برداشت، دیدم سلمان رحمه الله لبخندی زد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام به او فرمود: «خوشا به حال تو ای ابو عبداللَّه، هنگامی که به حضور پیامبرصلی الله علیه وآله رسیدی، به او بگو که از ناحیه امت چه رنج ها به من رسید».

آن حضرت، بدن سلمان رحمه الله را غسل داد و کفن کرد و نماز بر آن خواند و در نماز تکبیرها را بلند می گفت. دیدم دو نفر نیز به او اقتدا کرده اند، بعد از نماز از آن حضرت پرسیدم: آن دو نفر چه کسی بودند، فرمود: «آن دو نفر یکی برادرم، جعفر طیاررحمه الله بود و دیگری خضر پیامبرعلیه السلام بود که در نماز بر جنازه سلمان رحمه الله، حاضر شده بودند. با هر یک از این دو نفر هفتاد صف از فرشتگان حضور داشتند که در هر صفی، هزار هزار (میلیون) فرشته حاضر بودند. (از این رو، تکبیرها را با صدای بلند می گفتم).(1)

توسط خود آن حضرت کنار کفن "سلمان فارسی" نوشته شده بود را بنویسد و آن اشعار عبارت است از:

و فدت علی الکریم بغیر زادن

من الحسنات و القلب السلیم

فَحَمل الزاد اقبح کل شیئی

اذا کان الوفود علی الکریم

به دیدار کریم لایزالی

شتابم زین سرا با دست خالی

ندارم توشه و قلب سلیمی

همی نبود مرا یارت مجالی

اگر چه توشه ها بردن روا نیست

چو باشد میزبانم ذوالجلالی(1)

داد: «قصّاب محل، قصّاب محل» امین رحمه الله این جمله را گفت و ناپدید شد.

آنان متحیرانه، فردا به سراغ قصّاب محل رفتند و گفتند: «آیا با محسن امین مسأله ای داری؟» او با ساطور در دست به طرف آنان حمله کرد و گفت: «خدایا! قبر او را پر از آتش کن!» آنان پرسیدند: «چه شده که این گونه از او یاد می کنی؟ قصاب پاسخ داد: چهار سال پیش، خواستگار خوبی برای دخترم آمده بود و ضمناً جهت تحقیق، نزد «امین» به عنوان مطّلع محل رفتند. او که دختر مرا برای پسر خود در نظر داشت، به او گفت: «من دختر را نمی شناسم». در حالی که خوب می شناخت. خواستگار احساس کرد که دختر من بدنام است. لذا منصرف شد. البته خود «امین» هم برای پسرش به پیش نیامد. و اقدامی نکرد. اما آن کلمه «نمی شناسم» او تأثیر منفی در محلّه برای دختر من به راه انداخت و الآن چهار سال است که دختر نجیب، عفیف، مؤمنه و پاکدامن من مورد سوء ظن افراد محلّه قرار گرفته است. علّامه امینی رحمه الله، زمینه جلب رضایت قصّاب را فراهم آورد و آن دختر را برای پسر یکی از این سه تن، عقد بست و رضایت او برای محسن امین رحمه الله جلب شد.

می شد. چندین مرتبه بر اثر تنگناهای اقتصادی و احتیاجات مادی، نزدیک بود به دام افتاده و به فسادکشیده شوم و تن به فحشادهم.ولی خداوندکمک نمودو خودداری کردم.تااینکه روزی براثرشدت احتیاج و گرفتاری، و علی رغم میل باطنی، تصمیم گرفتم که تن به هر کاری بدهم.

من تصمیم خود را گرفته بودم. اما این بار نیز خدا به فریادم رسید و مرا نجات داد. در بین ما رسم است که اگر حاجتی داریم، به حرم حضرت ابوالفضل علیه السلام می رویم و سه روز اعتصاب غذا می کنیم تا حاجتمان را بگیریم و اکثراً هم حاجت خود را می گیرند. من نیز تصمیم گرفتم به ساحت مقدس حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام متوسل شده و اعتصاب غذا کنم. رفتم دست توسل به دامنش زدم و کنار ضریح آن حضرت اعتصاب غذا را شروع کردم. روز سوم بود که کنار ضریح خوابم برد و حضرت ابوالفضل علیه السلام به نزد من آمد و حاجتم را برآورد و فرمود: تو برای مردم استخاره بگیر. عرض کردم من که استخاره بلد نیستم؟ فرمود: تو تسبیح را در دست بگیر، ما به تو می گوییم که چه بگویی.

از خواب بیدار شدم و با خود گفتم: این چه خوابی است که دیده ام؟ آیا به راستی حاجت من روا شده است و دیگر مشکلی نخواهم داشت؟ مردد بودم چه کنم؟ بالاخره تصمیم گرفتم اعتصابم را شکسته و از حرم خارج شوم تا ببینم چه می شود.

از حرم خارج شدم و داخل صحن گردیدم. از یکی از راهروهای خروجی که می گذشتم، زنی به من برخورد کرد و گفت: خانم استخاره می گیری؟ تعجب کردم، این چه می گوید؟ معمول نیست که زن استخاره بگیرد، آن هم زنی چادرنشین و بیابانی! ارتباط این خانم با خوابی که دیدم و دستوری که حضرت به من داده چیست؟ آیا این خانم از خواب من مطلع است؟ آیا از طرف حضرت مأمور است؟ بالاخره به او گفتم: من تسبیح ندارم.

فوراً تسبیحی به من داد و گفت: این تسبیح را بگیر و استخاره کن. دست بردم و با توجهی که به حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام داشتم، به اندازه مشتی از دانه های تسبیح را گرفتم، دیدم حضرت در مقابلم ظاهر شد و مطالبی را به من فرمود و من هم به زن گفتم و او رفت. از آن روز به بعد هفته ای یک روز، زیر ناودان طلا می نشینم و برای این و آن استخاره می گیرم و آنچه به من می دهند را به منزل می برم و از این راه زندگی من می گذرد.(1)

ص: 171

می کنم، آوای قرآن جذابی به گوش می آمد، با چه زحمتی وارد باغ شدم. جمعیت عظیمی نشسته و شیخ فضل اللَّه نوری رحمه الله را در حال قرائت قرآن دیدم. در حالی که «عمامه مشکی» به سرداشت. در دل گفتم: عجب شیخ ریا کاری است، پس از مرگ هم دست از فریب کاری بر نداشت. عمامه مشکی بر سر نهاده تا بگویند «سیّد» است، در این هنگام شیخ رحمه الله به من نگریست و گفت: همه جسارت ها را که علیه من روا داشتید، به خاطر خدا تحمل کردم، ولی هنگامی که عمامه ام را از سرم برداشته بودید، دلم شکست. ناگهان رسول خداصلی الله علیه وآله را در برابر چشمانم احساس کردم که به من فرمود: از اینکه در راه دین ما، عمامه از سرت برداشتند ناراحت شده ای؟ سپس در حالی که می فرمود: این هم عمامه، عمامه «مشکی» خود را بر سر من نهاد. (در احادیث فریقین آمده است که پیامبرصلی الله علیه وآله عمامه های مختلف داشت و از آن جمله است عمامه مشکی رنگی که «سحاب» خوانده می شد و رسول خداصلی الله علیه وآله آن را از سر خود برداشته، روی سر علی علیه السلام نهاده بود).

بعد پول را به او برسانم؟ در این هنگام، راه را کج کردم و به سوی خانه علّامه نهاوندی رحمه الله(1) - که پدرم از مریدان ایشان بود و در حرم نماز می خواند - رفتم و جریان را برایش توضیح دادم. او گفت: این مبالغ از آن تو است. ولی طبق تعهّد، سال آینده، طبق تاریخ دقیق، سر میعاد می روی، اگر آن مرد پیش تو آمد تا مبالغ را بستاند، دست او را بگیر و به امام هشتم علیه السلام سوگند بده تا خود را به تو معرّفی نماید.

طبق راهنمایی علّامه نهاوندی رحمه الله تصمیم خود را گرفتم. هزار تومان با برکت امام علیه السلام زندگی مرا کاملاً رونق بخشید. عروسی کردم، مغازه را به راه انداختم و بر مشکلات غالب آمدم، سال بعد فرا رسید. با هزار تومان به کنار قبر مطهّر امام علیه السلام و در جای قبلی، حاضر شدم، همان مرد طبق وعده پیش من آمد و گفت: «هزار تومان قرضی را به ما بده». من دست او را گرفتم و وی را به امام هشتم علیه السلام سوگند دادم که «تو کیستی و چگونه در جریان تصمیم و توسّل من قرار گرفتی؟» او خود را معرّفی کرد، معلوم شد یکی از تجّار مشهد و از آشنایان پدرم است.

آن شخص (وام دهنده) به من گفت: من علاوه بر ادای واجبات مالی و پاک سازی اموال سالانه، مبلغی را هر ماهه اختصاص می دهم به وام دادن. تا از پاداش الهی آن برخوردار شوم. این بار این مبلغ به هزار تومان رسیده بود و کسی را نیافتم که به او بدهم و از حضرت خواستم تا کسی را بفرستد. آن روز بعد از صرف نهار در عالم رؤیا دیدم در کنار جوی بزرگی که از بست بالا به طرف بست پایین رد می شدم مشغول وضو هستم، امام هشتم علیه السلام با جلال و عظمت خاصّی در کنار من آمد و تو را در همین جا به من نشان داد و فرمود: «هزار تومان را به اسماعیل مسگر بده». برخاستم و آمدم در همین جا، شما را دیدم و مبلغ را دادم. ولی هنگامی که از شما جدا شدم در دلم خطور کرد که چرا از قرض گیرنده نشانه ای نگرفتم. با خود گفتم ضامن او معتبر است و پای امام علیه السلام در کار است. امروز هم که خوابیده بودم، امام علیه السلام

ص: 176

را در عالم رؤیا دیدم، به من فرمود: «سیّد علی اکبر! برو طلب خود را وصول کن». آمدم و شما را دیدار کردم.

گونه در اضطراب به سر می بری؟ پاسخ داد: در روستای ما رسم است که عروس و داماد در قدم اوّل در کنار ضریح ابوفاضل علیه السلام میثاق وفاداری می بندند. من نیز همراه عروسم به این سو می آمدم که هفت تن از اشرار عروس مرا ربودند. نادر گفت: هزار سوار مسلح در کنار من می باشند. الآن جهت استخلاص عروس خانم آنان را به حرکت در می آورم. عرب گفت: من عروس خود را از ابوفاضل علیه السلام می خواهم نه از تو، نادر گفت: یک شب و روز مهلت، اگر عروس را ابوفاضل علیه السلام حاضر نکرد، تو را کیفر خواهم کرد. جوان رو کرد به بارگاه ابوفاضل علیه السلام و گفت: مشکل دو تا شد. اوّل فقط جان عروس من در خطر بود، اکنون جان من نیز به خطر افتاد. در همین هنگام دخترک جوانی حاضر شد و بانگ در آورد، ابوفاضل علیه السلام تشکر، تشکر. او را نزد نادر آوردند. نادر گفت: قضیه چیست؟ پاسخ داد: این جوان شوهر من است و هفت تن از راهزن ها من را ربودند.من متوسل به ابوفاضل علیه السلام شدم. ناگهان سواری حاضر شد و به آنان نهیب زد که این زن را رها کنید. ولی آنان به مبارزه با او پرداختند که با یک شمشیر او هر هفت تن، بی سر شدند و الآن در فلان جا بدن بی سر آنان را می توانی تماشا کنی. نادر در این هنگام به سراغ مکان مورد نظر رفت و به کرامت قمر بنی هاشم علیه السلام پی برد.

* * *

[روزی در دفتر حضرت آیت اللَّه العظمی مکارم شیرازی، برادر اندیشمندم جناب آقای صالحی خوانساری را دیدار کردم، راجع به داستان فوق از او سؤال کردم و سند آن را از او جویا شدم. گفت در کتابخانه قمر بنی هاشم علیه السلام در کربلا کتابی است به نام اسرار السلاطین و داستان فوق را برای اولین بار در آن کتاب یافتم.]

استادم حضرت آیت اللَّه دارابکلایی فرمود: یکی از علمای نجف به دیگری گفت: حضرت عباس علیه السلام که دوران اجتهاد را طی نکرده، بنابراین استاد من از او عالم تر است. او چند روزی غایب بود. به سراغش رفتند. او گفت: آن شب که من استدلال کردم در جهت اثبات بهتری استادم، در عالم رؤیا قمر بنی هاشم علیه السلام را دیدار کردم که به من فرمود: فلانی علم استاد تو از روی اماره و ظن و گمان است. ولی من علم خود را از سرچشمه یقین و ایمان اخذ

ص: 178

کرده ام و سپس از روی اعتراض، دستی به صورت من نهاد که نه روز در حال بیهوشی به سر بردم.

و گفتی: لطفی کنید که من به دست این و آن نگاه نکنم و زندگیم بدون احتیاج به دیگران بگذرد. بر اثر این درخواست بود که امام حسین علیه السلام این باغ را برای تو فراهم آورد. سخنان آیت اللَّه کوهستانی رحمه الله مرا به گذشته کشاند و به یادم آورد و دانستم که این باغ مرحمتی امام حسین علیه السلام است. فوراً به گیلان برگشتم و معامله را فسخ کردم و تصمیم گرفتم این مرحمتی امام حسین علیه السلام را برای همیشه داشته باشم و این باغ هم چنان مخارج زندگی مرا تأمین می کند.

خوشحالی فریاد زد که پدرم زنده شد معلوم شد که چون من به خواسته پدرم، جامه عمل پوشاندم، پدرم نیز به وعده خود وفا کرد و پسری از خدا برایم گرفت. او سپس افزود: آن پسر الآن چهار ساله است، لذا لباس بچه چهار ساله خریداری کردم. او گفت: پدرم همواره زیارت عاشورا می خواند. وی از یکی از روحانی ها خواهش کرد تا در کنار کعبه به نیابت از پدرش زیارت عاشورا بخواند و او هم پذیرفت.

حضرت علی علیه السلام یک نفر به ظاهر بی سوادی را دید که در خطاب به آن حضرت، این چنین می خواند:

شمع می سازم برایت یا امیرالمؤمنین

قدّ این گلدسته هایت یا امیرالمؤمنین

لکن به محض خواندن این بیت، لوستر بسیار گرانبها و جواهرنشان که یکی از پادشاهان برای حرم حضرت علی علیه السلام هدیه آورده و در حرم نصب شده بود، کنده شده و به پایین افتاد. هنگامی که آن لوستر پایین آمد، او آن را گرفت تا به زمین نخورد و نشکند. تولیت آستان علوی آنجا تشریف داشت وقتی ماجرا را مشاهده کرد فهمید عطای مولا علی علیه السلام است، ولی چون این بنده خدا نمی خواست آن را برای خود بردارد، آن را به رییس الخدام تولیت آستانه داد که در جایش نصب کند. آنها هم چهار پایه آوردند و نصب کردند. وقتی پایین آمدند دوباره از مکان خود جدا شد و پایین افتاد و باز در دامن این آقا قرار گرفت. نکته ای که قابل توجه بود اینکه بار اوّل شخص زیر لوستر بود، اما دفعه دوم زیر آن نبود، و به طور مایل به طرف او آمد. دیگر هیچ شکی برای کسی باقی نماند که این اعطا را حضرت مرحمت کرده اند.

تولیت گفت: این را حضرت به شما اعطا فرموده، بفروش و مصرف کن. او گفت: به که بفروشم؟ تولیت گفت: خودم از پول هایی که مردم نذر مولا امیرالمؤمنین علیه السلام کرده اند و داخل ضریح ریخته اند، به شما می دهم و بعد آن را دوباره نصب می کنم. این کار را کردند، دیگر جدا نشد.

آن عالم شاعرِ فقیر، با خود گفت: عجب! ما تا حالا ضرر کردیم، یک عمر در فقر به سر بردیم و به عقلمان نرسید که قصیده ای برای مولا بگوییم و از ایشان جایزه بگیریم. به هنگام شب، قصیده بسیار خوبی در مدح مولا علی علیه السلام سرود. وقتی فردا به حرم رفت، اوّل نگاهی انداخت تا ببیند کدام لوستر قیمتش بیشتر است. آن را در نظر گرفت و زیر آن رفت. کمی خود را عقب کشید که اگر فرود آمد به سرش اصابت نکند و سرش آسیب نبیند. شعرها را با صدای خوب و چهچهه زنان خواند، وقتی تمام شد، نگاه کرد و منتظر شد تا لوستر پایین بیفتد، اما خبری نشد. با خود گفت: شاید حضرت این را نپسندید.

روز دوم و سوم نیز شعر دیگری سرود، سه روز پی در پی این کار را تکرار کرد، روز سوم با خشم و عصبانیت گفت: یا علی، اگر بگویی داماد پیغمبر بودم، قبول می کنم؛ اگر بگویی پسر

ص: 182

عموی پیغمبر بودم قبول می کنم؛ اگر بگویی فاتح جنگ ها بودم، قبول می کنم؛ همین طور فضایل حضرت را شمرد، در آخر گفت: ولی ذوق شعری نداشتی، آخر آن شعر بود که آن آقا گفت و شما هم جایزه دادی؟ خلاصه قهر کرد و از حرم رفت.

شب در خواب مولا را زیارت کرد در حالی که لبخند بر لبان مبارکش نشسته بود، فرمود: او برای خدا خالصانه گفت، ولی تو از اوّل به خاطر صله و جایزه شعر گفتی، فرق شما با او همین بود، اما در عین حال چون از در خانه ما هیچ کس ناامید برنگشته، نزد یکی از شعرای شیعه که از ثروتمندان هندوستان است برو، آدرسش هم فلان جاست، او مصرعی سروده و مصراع دوم را نتوانسته بیاورد. برو و شعرش را به این مصرع کامل کن: «به آسمان رود و کار آفتاب کند». ایشان نذر کرده که نصف ثروتش را بپردازد به شاعری که نیمه دوم شعرش را کامل کرده و مورد پسندش قرار گیرد. آن عالم فقیر هم اطاعت کرده و به سراغ آن شاعر شیعه ثروتمند رفت، گفت: شنیده ام شما شعری برای مولا علی علیه السلام گفته ای و در تکمیل آن مانده ای، مصرع اوّل آن شعر چیست؟ گفت: «به ذره گر نظر لطف بوتراب کند».

عالم فقیر بلافاصله گفت: «به آسمان رود و کار آفتاب کند». مرد غنی گفت: به به عجب جالب و زیباست. شما هم شاعر زبردستی هستید. عالم گفت: بله، من هم شاعر هستم، ولی این قصه ای دارد. وقتی قصه اش را نقل کرد، آن آقا خیلی گریه کرد که مولا امیرالمؤمنین علیه السلام شعر مرا قبول کرده که مصرع دومش را خود ایشان فرموده و تو را فرستاده که بیایی و به من برسانی، پس نذر مرا ایشان قبول فرموده است. بعد هم تمام ثروتش را بین خود و او نصف کرد.

مرغان خوش الحان و از خیابانی که مقابل دهلیز بود، رفتیم. در میان باغ به عمارتی رسیدیم، ساخته و پرداخته در نهایت زینت و اطراف آن به باغ گشوده، پس داخل آن عمارت شدیم.

شخصی در نهایت جمال و صفا نشسته و جمعی از ماه لقایان کمر خدمت او بر میان بسته، چون ما را دید، از جا برخاست و عذر خواهی نمود و ترغیب کرد و انواع شیرینی ها و میوه ها که مثل آن ندیده بودیم آورد و ما متحیر بودیم که در این جا خواهیم ماند یا بازگشتی خواهیم داشت. بعد از ساعتی برخاستیم تا ببینیم چه روی خواهد داد. آن شخص ما را مشایعت کرد تا دم دهلیز، پس پدر من از او سؤال کرد که تو کیستی و این جا کجاست؟ گفت: من فلان مرد قصّابم، در بازارچه ای که نزدیک این قبرستان است، دکان قصابی داشتم و عملی به جز این نداشتم که هرگز کم نفروختم و اوّل وقت نماز که داخل می شد و صدای مؤذن بلند می شد، اگر گوشت در ترازو بود نمی کشیدم و به مسجد کوچکی که در آن نزدیکی بود به نماز جماعت حاضر می شدم و بعد از مردن این موضع را به من دادند و در هفته گذشته که شما این سخن را به من گفتید، مأذون به راه دادن نبودم و این هفته اذن گرفتم.

بعد هر یک از ما از مدّت عمر خود سؤال کردیم و او جواب می گفت: از آن جمله شخص مکتب داری را گفت: تو زیاده از نود سال عمر خواهی کرد و او هنوز زنده است و مرا گفت: تو فلان قدر، و حال پانزده سال دیگر باقی است.(1)

آن مسأله تکرار شد. خیلی تعجب کردم، پیش رفتم و به او گفتم: «تو کیستی و قضیه این مار چیست؟» پاسخ داد: «من همین میّتی هستم که مرا در قبر جای دادی؛ و این باغ نتیجه اعمال نیک من است». گفتم: «داستان نیش زدن مار چیست؟» پاسخ داد: «این هم نتیجه یک قضاوت نابجای من است. روزی در بازار دو نفر با هم دعوا داشتند، مغازه دار به مشتری می گفت: «شش شاهی طلب کاری من است و خریدار می گفت پنج شاهی طلب شماست. من به عنوان حاکم انتخاب شدم و قضاوت کردم که اختلاف در یک شاهی است، نیمی را بازاری ببخشد و نیمی را مشتری بپردازد و بازاری به ناچار سکوت کرد. در حالی که حقّ با او بود. من به خاطر «نیم شاهی» قضاوت نابجا، دوبار مورد حمله مار (برزخی) قرار گرفتم».(1)

علامه طباطبایی رحمه الله نقل کرد که استاد ما عارف برجسته حاج میرزا علی آقا قاضی رحمه الله می گفت: در نجف اشرف در نزدیکی منزل ما مادر یکی از دخترهای افندی ها (سنی دولت عثمانی) فوت کرد. این دختر در مرگ مادر بسیار گریه می کرد و جداً ناراحت بود و با تشییع کنندگان تا کنار قبر مادرش آمد و آن قدر گریه و ناله کرد که همه حاضران به گریه افتادند. هنگامی که جنازه مادر را در میان قبر گذاشتند دختر فریاد می زد: من از مادرم جدا نمی شوم. هرچه خواستند او را آرام و از مادر جدا کنند، مفید واقع نشد. دیدند اگر بخواهند با اجبار، دختر را از مادر جدا کنند ممکن است جانش به خطر بیفتد، سرانجام بنا شد دختر را در قبر مادرش بخوابانند و دختر هم پهلوی بدن مادر در قبر بماند ولی روی قبر را از خاک انباشته نکنند و فقط روی قبر را با تخته ای بپوشانند و دریچه هم بگذارند تا دختر نمیرد و هر وقت خواست از آن دریچه بیرون آید. دختر در شب اوّل کنار مادر خوابید فردا آمدند و سرپوش را برداشتند تا ببینند بر سر دختر چه آمده است. دیدند تمام موهای سرش سفید شده است. پرسیدند: چرا این طور شده اید؟ در پاسخ گفت: شب در کنار جنازه مادرم در قبر خوابیدم. ناگاه دو نفر از فرشتگان آمدند و دو طرف ایستادند و یک شخص محترمی هم آمد و در وسط ایستاد. آن دو فرشته هم مشغول سؤال از عقاید مادرم شدند و او جواب می داد. سؤال از توحید نمودند جواب درست داد، سؤال از نبوت نمودند جواب درست داد، تا این که پرسیدند، امام تو کیست؟ آن آقای محترمی که در وسط ایستاده بود گفت: «من امام او

ص: 186

نیستم». (آن مرد محترم امام علی علیه السلام بود) در این زمان آن دو فرشته چنان گرز بر سر مادرم زدند که آتش آن به سوی آسمان زبانه کشید. من از ترس و وحشت آنچنانی، به این وضع که می بینید در آمدم.(1)

نشسته بود، آنگاه مرا پیش او بردند او از من پرسید: نامت چیست؟ گفتم: جریر. سپس گفت: نام پدرت؟ گفتم: عطای جریح. گفت: از کجایی؟ گفتم از مدینه رسول خدصلی الله علیه وآله. پس دفتری آوردند در آن نگاه کرد سری حرکت داد و گفت: معبود تو کیست؟ گفتم: خدای عزوجل. گفت: رسول تو کیست؟ گفتم: محمدصلی الله علیه وآله گفت: در زندگی اسرار تو چه بود؟ گفتم: «کلمه طیبه لا اللَّه محمّد رسول اللَّه علی ولی اللَّه». پس به آنهایی که موکل بر من بودند گفت: به حکم الهی هنوز اجل این بنده نرسیده. پس مالک به من گفت: ای مرد! باز می گردی یا می مانی تا قدرت الهی و عجایب و غرایب آن را مشاده کنی و خبر از برای زندگان غافل ببری که خدای تعالی تو را از روی حکمت برای دیدن اهل عذاب به این جا فرستاده؟ چون این مژده را شنیدم، خاطر جمع گردیده گستاخ شدم و گفتم: می مانم. پس گفتم: آیا ملک الموت جان بندگان را اشتباهی هم می گیرد؟ گفت: استغفر اللَّه چنین مگو که هرگز به روی اشتباه نرفته و هر چه جان می گیرد به فرمان خدا می گیرد و هیچ امّت را کرامت نبوده که یکی از ایشان بمیرد و باز او را زنده کنند تا احوال عقبی را به مردم دنیا بازگوید، این مسأله برای امتی مجاز است که پیغمبر آنها محمدصلی الله علیه وآله می باشد و آنگاه نامه ای به دست من داد چون نگاه کردم سیصد و شصت حسنه در آن بود و برابر آن بدی های خودم را نیز دیدم ترسیدم که مستوجب دوزخ شوم. نامه دیگر به دست من دادند چون در آن نگریستم نیکی های بسیار دیدم گفتم: اینها اعمال من نیست این همه نیکی از کجا است؟ گفتند: ای بنده خدا و امت محمدصلی الله علیه وآله! خدای تعالی اعمال نیک را ده برابر می گرداند همچنان که در کلام خود فرموده: «مَن جَآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها»(1) پس یک عمل نیک تو با یک بدی برابر باشد و 9 تای دیگر را از برای "تو ذخیره" کرده اند.

آنگاه مالک یکی از خازنان را طلبید و گفت: فرمان چنین است که این بنده را بدون آسیب همراه خود ببری تا اهل عذاب را ببیند و قدرت باری تعالی را مشاهده نماید تا چون بازگردد امتان محمّد را را خبر دهد که چه در پیش است. جریر گفت: یا رسول اللَّه! مرا به دوزخ شدم بردند، چون داخل دوزخ دیدم که گروهی از غیبت کنندگان سنگ های آتشین در دهان داشتند و فرو می بردند و از راه دیگر بیرون می آمد هر باری که آن سنگ ها را فرو می بردند چنان فریادی می کردند که اگر اهل دنیا می شنیدند هلاک می شدند.

ص: 188

یا رسول اللَّه! چون از آنجا گذشتم جمعی را دیدم که زبان های ایشان از کام گسسته می شد و هر ساعت یکبار ملائکه های عذاب، عمودهای آتشین بر سر ایشان می زند؛ پرسیدم که این قوم چه کرده اند؟

گفتند: اینها در دنیا به مساجد از روی ریا می رفتند و در آنجا غیبت می کردند گروهی دیگر را در عذاب بسیار سخت دیدم.

گفتند: اینها شراب خواران و مطربانند که بدون توبه مرده اند.

یا رسول اللَّه! چیزهایی دیدم که ذکر آنها را نتوانم کرد دیگر طاقت دیدن آنها را نیاوردم. گفتم: مرا بازگردانید. پس مرا پیش مالک دوزخ بردند.

آنگاه گفت: ای بنده خدا! می خواهی که بهشت و اهل آن را هم مشاهده نمایی؟ گفتم: آری، پس به یکی از فرشتگان دستور داد این شخص را پیش رضوان برید و بگویید که این مرد یکی از امّت محمدصلی الله علیه وآله است که شربت مرگ چشیده و اهل دوزخ را دیده و نیکی او زیادتر از بدی او است او را به بهشت ببر تا بهشت را ببیند و خبر از برای اهل دنیا ببرد که چه در پیش است. چون مرا پیش رضوان بردند، جوان خوشروی، خوش خوی و خوش لقایی را دیدم که مثل او هرگز کسی را ندیده بودم به روی من چون گل بشکفت و خندید. پس به فرشتگان نیکو صورت دستور داد تا در بهشت را گشودند و مرا به بهشت بردند. قصری دیدم به غایت رفیع و عالی که شرح آن به گفتن درنیاید، پرسیدم: این قصر از آن کیست؟ گفتند: از آن خیرالبشر است. باز پرسیدم: آیا برای من هر جایی هست؟ گفتند: آری هر که از اهل توحید است برای او در بهشت جا و مقام خواهد بود.

یا رسول اللَّه! چندان عجایب و نعمت ها دیدم که وصف آنها به زبان درنیاید. باز ما را پیش مالک دوزخ بردند دیدم همه اهل عذاب در دوزخ افتاده اند چنان که گویی مرده اند و هیچ کس را عذاب نمی کردند پرسیدم که: ای مالک! قضیه چیست که از این دوزخیان آوازی بر نمی آید مگر مرده اند؟ گفت: یا جریر! اینجا جای مرگ نیست امّا چون روز پنجشنبه و جمعه می شود خدای تعالی عذاب را از دوزخیان بر می دارد پس به من گفت: برو و باقی عمر خود را به عبادت و بندگی خدای تعالی صرف کن. آنگاه مالک به آن جمعی که به صورت گرگ بودند، گفت: که این مرد را ببرید و جان او را در کالبدش رسانید. پس موکلان مرا باز آوردند در آن

ص: 189

وقت اقوام مرا غسل و کفن کرده و بر من نماز گزارده بودند که به فرمان خدای تعالی جان مرا باز آوردند برخواستم ونشستم.

یا رسول اللَّه! این همه در یک لحظه بر من گذشت.

پس حضرت فرمود: جبرئیل به فرمان ملک جلیل آنچه را که تو بیان کردی به من خبر داده، بیان توواقع است و خلافی ندارد. آنگاه روی مبارک به اصحاب کرده و فرمود: هرگز این چنین قضیه ای برای کسی روی نداده و برای کسی هم به غیر از جریر تا قیامت روی نخواهد داد.

ندارد و نیز اختصاص به دوران پس از ظهور امام عصر ندارد. چنان که در احادیث می خوانیم: «ان له رجعة قبل قیام القائم و معه و بعده».

برای آدمی، پیش از قیام حضرت ولی عصرعلیه السلام و در دوران او و پس از ارتحال او رجعت، تحقق می یابد.(1)

هنگامی که ملک (یا نبی یا سالمندانی که شاهد موت او بودند)(1) سؤال کردند: «کم لبثت؟» چه مدّت در این جا بودی؟ پاسخ داد: «لبثت یوماً او بعض یوم قال: بل لبثت مأة عام».

یک روز یا مقداری از یک روز. گفت: نه بلکه تو صد سال در روزگار مرده بودی.

نکته مهم در این داستان آن است که این مسأله یعنی قدرت نهایی الهی به آن جهت صورت پذیرفت تا برای دیگران بانگ بیدار باشی باشد. آنان که در اصل مرگ، یا در معاد جسمانی و قدرت الهی در این باره تردید دارند دقت کنند «ای حجة للناس فی البعث».

چه حجت و دلیلی برای مردم در مورد قیامت است؟

در این هنگام بود که عزیرعلیه السلام ندا در داد: «اعلمُ ان اللَّه علی کلّ شی ء قدیر».

می دانم که خدا بر هر کاری تواناست.

در تورات آمده است که مردم با دیدن عزیرعلیه السلام گفتند: او خدا زاده است «فقالوا عزیر بن اللَّه».(2)

آنان که از برزخ به دنیا بازگشت می کنند، دو دسته اند: دسته ای بدن آنان در روزگاری که در برزخ به سر می برند، سالم مانده است، مثل اصحاب کهف. به قول برخی از روایات(3) و دسته دوم کسانی هستند که بدن آنان متلاشی و اجزای بدنشان پراکنده شده، ولی به قدرت الهی به صورت اوّل در آمده و به زندگی دنیوی باز گشتند.

در تفسیر قمی در باب راز مرگ ارمیا آمده است که او انگور، انجیر و شربتی را برداشته، سوار بر الاغ شد و از جایی عبور می کرد که لاشه ای را دید که حیوانات بیابانی و نیز حیوانات دریایی از آن می خورند، در این هنگام مسأله معاد و به ویژه معاد جسمانی نظر وی را جلب کرد که خدا چگونه می تواند اجزای پراکنده شده بدن این حیوان را به جای اوّل خود باز گرداند و نیز کارهای تخریب بخت النصر در بیت المقدس را مدّ نظر خود داشت. ایشان معتقدند که در حمله بخت النصر عزیرعلیه السلام در چشمه آبی ناپدید شده بود. بعضی از اهل نظر می نویسد: قریه توسط طاعون بدون سکنه مانده بود و داستان فوق از این حیث نظر طرف را جلب کرده بود.

ص: 193

زندگی دنیوی برگردانند. سرانجام به سر قبر او رفتند. آن دو دعایی خواندند، قبر شکافته شد و پسر شاه از قبر بیرون آمد. پسر گفت: دو مرد را دیدم که در پیشگاه خدا سجده کردند و از خدا باز گشت من به دنیا را خواستند و خدا اجابت کرد. شاه گفت: پسرم آن دو مرد را می شناسی؟ پاسخ داد: اگر ببینم می شناسم، سرانجام جمعیت انطاکیه در بیرون شهر صف کشیدند و پسر شاه از میان آنان، آن دو تن را شناخت و به شکرانه این زنده شدن، شاه و همه دولت و همه مردم شهر به آیین حق درآمدند، و به شکر این بازگشت از برزخ به دنیا، دین خدا رونق دیگری یافت.(1)

این گونه پربها و پربرکت از آب در می آید؟ حضرت فرمود: این بقره داستان ویژه ای دارد. مشتری های متعددی آمدند و با قیمت کلان از صاحب آن می خریدند، او می گفت: پدرم خوابیده است و کلید آغل زیر سر اوست و من او را برای مال دنیا از خواب بیدار نمی کنم و سلب استراحت از او را جایز نمی دانم. هنگامی که پدر از خواب بیدار شد، در جریان احترام فرزند و حفظ حریم و استراحت او توسط فرزندش قرار گرفت، پدر دعا کرد و این قیمت گران عوض احسان و حفظ حریم پدر است.

سرانجام گاو مورد پیشنهاد حضرت موسی علیه السلام را کشتند، بخشی از آن را به تن آن مقتول زدند و مقتول زنده شد و از عالم برزخ به دنیا باز گشت و قاتل خود را معیّن و رسوا ساخت و سالیان سال پس از بازگشت به زندگی دنیوی زندگی کرد. راز قتل، آن بود که قاتل، عاشق دختر عموی خود شده بود و به خواستگاری او رفته بود. امّا عمو (پدر دختر) موافقت نکرده بود. در این بین یکی دیگر از جوان های شایسته به خواستگاری وی (آن دختر) آمد و او (پدر دختر) پذیرفت. لذا عاشق به قتل عموی خود (پدر دختر) دست زد. (بعضی به جای عمو، پسر عموی نوشته اند)

داستان فوق در حدیثی دیگر:

شرح صلوات، ص 131 - 139، نقل از [علی خمسه ای قزوینی معروف به حکیم هندی، صلوات کلید حلّ مشکلات ص 166- 162]

جوان آمدند که گاوش را بخرند.

باب گفتگو شروع شد و به جوان گفتند که گاوت را چند می فروشی. گفت: دو دینار، ولی اختیارش دست مادرم می باشد. گفتند: ما یک دینار می خریم و چون آن جوان با مادر خود مصلحت کرد گفت: به چهار دینار بفروش. جوان گفت: مادرم می گوید: چهار دینار، خریداران گفتند: ما دو دینار می خریم. جوان چون با مادر مصلحت کرد، گفت: صد دینار. خریداران گفتند: ماپنجاه دینار می خریم. آنچه خریداران راضی می شدند، مادر قیمت گاو را بالاتر می برد. تا آن جا که گفت: باید پوست گاو را از طلا پر سازند.

گاو را خریدند و کشتند و استخوان بیخ دم او را گرفتند و بر آن مرده زدند و گفتند: خداوندا! به حق محمد و آل طیبین اوعلیهم السلام مرده را زنده گردان و به سخن درآور، تا آن که ما را خبر دهد که چه کسی او را کشته است.

ناگاه آن کشته به امر و اذن خداوند به برکت قسم ها و ذکر صلوات بر محمّد و آل محمدصلی الله علیه وآله، صحیح و سالم برخاست و به موسی علیه السلام عرض کرد: ای پیغمبر خدا! این دو پسر عموی من بر من حسد بردند، به خاطر دختر عمویم مرا کشتند و بعد از کشتن مرا در محله این گروه انداختند که دیه مرا از ایشان بگیرند. پس موسی علیه السلام آن دو را کشت و آن گاه خدا پوست آن گاو را آن چنان گشاد و بزرگ کرد تا آن که از پنج هزار اشرفی پر شد.

سپس بعضی از بنی اسرائیل گفتند: نمی دانیم که کدام عجیب تر است: زنده شدن این مرده یا به سخن آمدن صاحب این گاو؟ پس وحی آمد: ای موسی، به بنی اسرائیل بگو که هرکه از شما می خواهد که من زندگانی او را در دنیا نیکو گردانم و در بهشت محل او را عظیم سازم و او را در آخرت با محمد و آل طیبین اوصلی الله علیه وآله هم صحبت نمایم، مثل این جوان عمل کند. به درستی که این جوان از موسی علیه السلام شنیده بود ذکر محمدصلی الله علیه وآله و آل طاهرین او چقدر پر ارج است و پیوسته برایشان صلوات می فرستاد و ایشان را از جمیع خلایق انس و جن و ملایکه جدا می دانست و به این سبب مال عظیمش برایش میسر شد.

سپس جوان به موسی علیه السلام گفت: ای پیغمبر خدا، حالا من چگونه این همه مال را حفظ کنم. با بودن این همه دشمن و حسود. حضرت موسی علیه السلام در جواب می فرماید: برای این همه مال، صلوات بر محمد و آل محمدصلی الله علیه وآله را بخوان. چنان چه بیش از این می خواندی و همان اعتقاد

ص: 197

درست تو برای صلوات بود و به برکت همان صلوات ها بود که این همه مال گران قیمت به دست تو آمد. پس به ذکر صلوات هایت ادامه بده، تا خدای بزرگ و قادر و توانا این مال را از آن تو کند. و ضرر او را رفع نماید. در این وقت آن جوان زنده شد. چون این سخنان موسی علیه السلام و جوانِ صاحب گاو را شنید تشویق شد که از حضرت موسی علیه السلام کمک بگیرد و گفت: خداوندا، تقاضا می کنم از تو به آنچه این جوان از تو تقاضا نمود، از صلوات فرستادن بر محمّد و آل محمّدصلی الله علیه وآله و متوسل شدن به انوار مقدّسه ایشان، که مرا باقی بداری در دنیا که برخوردار شوم از دختر عموی خود و خوارگردانی دشمنان و حسودان مرا و خیر زیادی به سبب صلوات بر محمّد و آل محمّدصلی الله علیه وآله به من عطا کنی. پس از آن از سوی خدا به موسی علیه السلام گفته شد که این جوان را به برکت توسل به انوار مقدّسه محمّد و آل محمّدصلی الله علیه وآله، 130 سال عمر دادم که در این مدت صحیح و سالم باشد و در قوای او ضعفی حادث نشود و از زوجه خود، دختر عمویش بهره مند گردد و چون این مدت منقضی شود هر دو را با یکدیگر از دنیا می برم و در بهشت خود جا می دهم که در آن جا متنعم باشند و سپس از خدا وحی آمد به موسی علیه السلام، که ای موسی! اگر کشنده این جوان تقاضا می کرد از من مثل تقاضایی که این جوان کرد و متوسل به انوار مقدّسه محمد و آل محمّدصلی الله علیه وآله می شد و از عمل خود توبه می کردند و از من می خواستند که رسوایشان نکنم او را رسوا نمی کردم و اذهان و خاطر بنی اسرائیل را از پیدا کردن قاتل دور می کردم و اگر بعد از رسوایی توبه می کردند و متوسل به انوار مقدّسه محمد و آل محمّدصلی الله علیه وآله می شدند عمل او را از خاطره های مردم بیرون می بردم و در دل اولیای مقتول می انداختم که از قصاص او بگذرند.

بعد از مدتی، آن قبیله بنی اسرائیل که گاو را خریداری کرده بودند، نزد حضرت موسی علیه السلام به فریاد آمدند و گفتند: ای موسی! ما با لجاجت، خود را به پریشانی مبتلا نموده ایم و تمام اموالمان را به بهای گاو از دست دادیم، پس دعا کن خداوند روزی ما را زیاد فرماید.

حضرت موسی علیه السلام فرمود: وای بر شما! مگر نشنیدید دعای آن جوان را و آن مقتول زنده شده را؟ مگر ندیدید چه فایده ها بر دعاهای این ها (صلوات بر محمّد و آل محمّدصلی الله علیه وآله) می کردند؟ پس شما نیز متوسل به ذکر صلوات و درود بر محمّدصلی الله علیه وآله شوید. آن گاه گروه بنی اسرائیل متوسل به ذکر صلوات و درود بر محمّد و آل محمّدصلی الله علیه وآله شدند و خدا را قسم به

ص: 198

محمّد و آل محمّدصلی الله علیه وآله دادند تا اینکه فقر و احتیاجشان برطرف شود. سپس خدا به حضرت موسی علیه السلام وحی نمود که بگو به ایشان که بروند به فلان خرابه و فلان موضع را بشکافند که در آن جا ده هزار دینار هست بردارند و هرچه را که از هرکسی گرفته اند رد نمایند و زیادی را میان خود تقسیم کنند تا اموالشان چند برابر گردد.

لذا تصمیم گرفتم سر امام علیه السلام را برُبایم، که امام علیه السلام فرمود: «تو در این کار موفق نخواهی شد، ریختن خون من در پیش خدا مهم تر از گرداندن من (در بالای نیزه) در شهرهاست. آنان را به حال خود واگذار، به زودی در جهنم گرفتار غُل و زنجیر خواهند شد».(1)

ص: 202

ص: 204

باید به آن توجّه داشته باشیم و به او توکّل کنیم و به فرمایش رسول خاتم اسلام صلی الله علیه وآله توجه نماییم که فرمودند: «یا عباداللَّه! انتم کالمرضی واللَّه رب العالمین کالطبیب، فصلاح المرضی فیما یعلمه الطبیب و تدبیره به لا فیما یشتهیه المریض و یقترحه...».

ای بندگان خدا! شما در حکم مریض هستید و خداوند طبیب شماست و خیر و صلاح مریض در چیزی است که طبیب می داند و تدبیر می کند نه آنچه مریض دلش می خواهد.(1)

متن اصلی حدیث، ادیان مقدم است. به علاوه اینکه علم ابدان مقدم است بر ادیان، چرا که اکتساب سایر علوم، بستگی به سلامت مزاج و تندرستی بدن دارد، پس مستقیماً برای به دست آوردن سایر علوم باید صحت بدن حفظ شود و آن میسر نیست، الّا با علم طب.

آن که علم طب را می داند طبیب نام دارد. گرچه نمی توان لفظ طبیب را فقط مختص طب دانست. زیرا استاد هر فن و شغلی را طبیب می گویند. لکن به واسطه استعمال فراوانی که لفظ طبیب در مورد طب شده است، این لفظ برای علوم و فنون کاربرد چندانی ندارد. بنابراین می توان صاحب هر شغل و حرفه ای را طبیبی درباره آن شغل دانست.

اگر به دقت نگاه کنیم و در تفسیر و توجیه کلام معصومین علیهم السلام موشکافی نماییم، این برداشت در روایتی که از امام صادق علیه السلام نقل شد، کاملا قابل درک است.

به خلاف کلام گایلرفون کایزبرگ(1) که فریاد می زد: این چه اخلاق پستی است که پزشک بیمار را متوجه مرگی که در پیش دارد نکند. بلکه به عکس، سلامت یافتنش را امکان پذیر جلوه دهد و مانع آن شود که بیمار گناه کار توبه کند و بیاد خدا بیافتد.(2)

مسأله دیگری که می توان در مورد آن بحث نمود و در ادیان دیگر نیز به آن اشاره شده است، بهداشت محیط و نظافت اطراف است. طبعاً بهداشت درست، آب و هوای سالم و محیط تمیز و پاکیزه، ضامن سلامت جامعه و فرد است. جمله زیبای «النظافة من الایمان و صاحبه فی الجنة».

نظافت جزء ایمان است و اهل نظافت در بهشت می باشند.(3)

را می توان به عنوان یک دستور علمی پذیرفت و هر دستوری که می تواند برای پیش گیری از امراض و بیماری ها کاربرد داشته باشد. علاوه بر آن، عوارض جانبی و اثرات سوء ناشی از داروها تا مدت های مدیدی و گاهی تا پایان عمر باقی می ماند. در این زمینه روایتی نقل شده است که امام علیه السلام می فرماید: «لیس من دواء إلّا و هو یهیج داءاً انه و لیس شی ء فی البدن انفع من إمساک الید إلّا عمّا یحتاج إلیه».

ص: 207

هیچ دارویی برای درمان بیماری مفیدتر از پرهیز کردن نیست.(1)

این مطلب را در نهایت ایجاز و اعجاز می دانیم.

اگر پا را فراتر نهیم، علاوه بر خسارات مادی و جسمی، زیان های بسیار معنوی نیز بروز می کند و مهم تر آن که از نظر دارو و وسایل پزشکی، وابستگی های فراوانی به دنیای غیر مسلمان صورت می گیرد.

تأکید به نظافت و بهداشت، به وضوح در روایات متعددی دیده می شود. در روایتی رسول خاتم اسلام صلی الله علیه وآله می فرماید: «أکثر من الطهور یزد اللَّه فی عمرک».

پاکیزگی عمر را افزایش می دهد.(2)

که نشانگر ضرورت فراوان پاکیزگی و رعایت بهداشت فردی و اجتماعی است.

از مصادیق مال اندوز می باشد.

ج: عدم استفاده خداپسندانه از ثروت، به نوبه خود ندامت و تأسف را در پی دارد.

امام هشتم علیه السلام درباره نیکوکاران فرمود: «و اغاثة الملهوف، و تحقیق امل الامل، و تصدیق و مخیلة الراجی والاستکثار من الأصدقاء».

بهترین و گرامی ترین اخلاق ها (صفات شایسته) انجام کارهای شایسته و خدا پسند، عبارتند از: 1. نجات گرفتاران و مشکل گشایی از آنها

2. امید آرزومندان را برآورده کردن (حاجت مندان را رد نکردن)

3. کسی که به تو امیدی دارد، ولی اظهار نمی کند، اگر فهمیدی آن را برآورده نمودن

4. دوستان شایسته خود را بیشتر کردن.(1)

گلایه هایی صورت می گرفت.

امیرمؤمنان علیه السلام از غالب بن صعصعه، پدر فرزدق شاعر معروف، پرسید: شتران فراوان خود را چه کار کردی؟ او پاسخ داد: ای امیرمؤمنان علیه السلام! آنها را برای پرداخت حقوق، پراکنده ساختم، امام علیه السلام فرمود: «ذلک احسن سبلها».

ادای حقوق لازم، بهترین راه مصرف آنها است.(1)

ابن ابی الحدیدرحمه الله می نویسد: در ایام خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام غالب بن صعصعه همراه پسرش به دیدار امیرمؤمنان علیه السلام شتافت. امام پرسید: تو کیستی؟ او پاسخ داد: من غالب بن صعصعه ام، امام فرمود: همان کسی که شترهای فراوانی دارد؟ جواب داد: آری. امام پرسید: شترهای خود را چه کردی؟ او پاسخ داد: ادای حقوق مالی و بدهکاری ها و مخارج سنگین، آنها را از دستم ربود. امام فرمود: این فرد همراهت کیست؟ او پاسخ داد: این پسرم است. امام پرسید: نامش چیست؟ گفت: «همام» (و افزود) او را با اشعار و کلام عرب آشنا ساختم و شاعر خوش قریحه ای خواهد شد. امام فرمود: «لو اقراته القران فهو خیر له».

اگر او را با قرآن آشنا می کردی، برایش بهتر بود. فرزذق (همام) در ضمن خاطرات خود می گفت: کلام امام راجع به قرآن همواره در زندگی و ذهن من می درخشید، بر این اساس خود را مقید ساختم تا قرآن را حفظ کنم و این چنین کردم.(2)

علامه خویی رحمه الله در کتاب تفسیر نهج البلاغه، کلام فوق را در شماره «424» مورد توجه قرار داده و می نویسد: غالب، شتران فراوانی داشت. هنگامی که از او زکات شتران را اخذ کردند، نزد آن حضرت آمد و شکایتی سرداد، که امام علیه السلام با این پرسش و پاسخ و با گفتن جمله «ذلک أحسن سبلها» کار او یعنی پرداخت زکات او را ستود.(3)

حقّ شکر آن را ادا نمایی».

او چند بار دیگر تقاضای خود را تکرار کرد و پاسخ پیامبرصلی الله علیه وآله همان بود که در گوش او جای داشت. ولی هنگامی که بیش از حد اصرار ورزید و به تکرار آن تقاضا پرداخت، پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: من اگر از خدا تقاضا کنم تا کوهی از طلا در اختیار من قرار دهد، چنین خواهد شد، ولی من این چنین تقاضایی نمی کنم. او بار دیگر به آن حضرت گفت: اگر ثروت فراوانی در اختیارم قرار گیرد، جداً حق آن را ادا خواهم کرد، پس از آن، پیامبرصلی الله علیه وآله این چنین دعا کرد: «اللهم الرزق ثعلبة مالا، اللهم الرزق ثعلبة مالا».

او گوسفندی خرید و این گوسفند به قدری زاد ولد نمود که او به زودی یکی از دامداران بزرگ شد. اطراف مدینه را کفاف نداد، به بیابان دوردست کوچ کرد و فقط هفته ها در نماز جمعه شرکت می جست. ولی کثرت دام حتی وی را از شرکت در نماز جمعه نیز باز داشت، ماهی یک بار به مدینه سری می زد، کار به جایی رسید که سالانه به مدینه می آمد و به محضر رسول خداصلی الله علیه وآله می شتافت. آیه اخذ زکات از مؤمنان نازل گردید. پیامبرصلی الله علیه وآله هیئتی را جهت جمع آوری زکات نزد ثعلبه فرستاد.

آنان نامه پیامبرصلی الله علیه وآله را برایش قرائت کردند، او گفت: از دیگران را جمع آوری نمایید و در پایان به من سری بزنید. آنان چنین کردند و هنگامی که مجدداً به وی مراجعه کردند او گفت: «واللَّه ما هذه إلّا اخیَّةَ الجزیة».

به خدا سوگند! این زکات خواهی، برادر کوچک باج خواهی و جزیه گیری است!(1)

و از پرداخت زکات خودداری نمود، مأمورین به محضر پیامبرصلی الله علیه وآله برگشته و جریان را بازگفتند، پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: وای بر ثعلبه، وای بر ثعلبه.(2) پس از آن این آیه نازل شد: «وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللّهَ لَئِنْ آتَانَا مِن فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ».

بعضی از آنها با خدا پیمان بستند که اگر خدا از فضل خود مالی نصیب کند، زکات می دهیم.(3)

پس از نزول آیه، یکی از صحابه به سرعت جریان نزول آیه علیه ثعلبه را به او گزارش داد،

ص: 212

او پشیمان شد و اشک ریزان به خدمت پیامبر رسید و گله ای را به عنوان زکات به پیش آورد و آمادگی خود جهت پرداخت زکات را اعلام کرد، ولی پیامبرصلی الله علیه وآله نپذیرفت، زیرا عبادت باید به خاطر خدا انجام گیرد، نه به خاطر حفظ آبروی دنیوی.

چیزی نگذشت که آن حضرت از دنیا رفت، ثعلبه گله را پیش ابوبکر برد و تقاضا کرد تا زکات را از وی بپذیرد، او گفت: چیزی که پیامبرصلی الله علیه وآله نپذیرفت، من نمی توانم بپذیرم! او برگشت و زمان عمر نیز گله را به حرکت در آورد و تقاضای خود را تکرار کرد، او نیز آن را نپذیرفت. هنگامی که عثمان به خلافت رسید، او گله را نزد عثمان برد و عثمان از او قبول کرد.(1)

آری! بعضی فقط به خاطر حفظ آبروی دنیایی خود عبادت می کنند و به ادای زکات همت می گمارند، نه به برای خدا.

سعدی می گوید:

زکات مال بده که باغبان نخله رز

چو بیشتر ببرد بیشتر دهد انگور

* * *

یکی از علمای اهل ساری می گفت: پدرم دامدار بود و در کنار جنگل زندگی می کرد. روزی دیدم پلنگی وارد گله شد. من خیلی ترسیدم، ولی با کمال تعجب دیدم با گوسفندان، مشغول بازی است و گویا به حراست از گله، از شر گرگان پرداخت و رفت. وقتی به پدرم جریان را خبر دادم، پدرم گفت: صلوات بفرست و مطلب را جایی نقل نکن. من بهترین گوسفندان را به عنوان زکات پرداخت می کنم، بدیهی است که پلنگ از گوسفندان من به امر خدا دفاع خواهد کرد.

انبارهای گندم او که بر اثر زلزله آسیب دیده بودند رفتند. به آنها گفتند که شما در قدم اوّل به سراغ گندم آمدید و آقا (صاحب انبار گندم) زیر آوار است. پاسخ دادند: او عمر خود را کرده، ده روز هم زیر خاک بماند، چیزی از او کم نمی شود، ولی اگر گندم ها را جمع نکنیم قیمت آن پایین می آید، پس اوّل باید گندم ها را جمع آوری کنیم.

آری! وارث به سراغ ثروت و شیطان به سراغ دین و عمل صالح تو است، تا خرابش کند و ملک الموت به سراغ جان تو است و تنها کسی که در این میان غریب است و کسی به فکر او نیست خود «میّت» است. کسی که قبلاً برای چنین روز غریبی خود، فکری نکرده است، و گرنه احساس غربت نمی کند.

یقبل منهم الإمام، قال اللَّه عزّوجلّ «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا...»».

کسی که پندارد که امام محتاج زکات مردم است، او کافر است، بی تردید مردم نیازمند هستند که امام زکات آنها را قبول نماید، زیرا خداوند عزوجل فرمود: زکات اموال آنها را بگیر تا آنها را پاک و تزکیه سازی.

آن حضرت فرمود: «انی لآخذ من احدکم الدرهم و إنّی لأکثر أهل المدینة مالاً، ما اُرید بذلک إلاّ أن تطّهّروا. «وَالَّذِینَ هُمْ لِلزَّکَاةِ فَاعِلُونَ»».

من از یکی از شما درهم را می گیرم در حالی که من در بین مردم مدینه از همه بیشتر مال دارم، و هدف من از این پول گرفتن این است که شما پاک شوید.(1)

«عن الصادق علیه السلام من منع قیراطاً من الزکاة فلیس هو بمؤمن و لامسلم و لاکرامة».

از امام صادق علیه السلام نقل شد: کسی که یک قیراط از زکات را منع کند و ندهد نه مؤمن است و نه مسلمان و نه اهل کرامت.(2)

یکی از تفاوت های اساسی میان عالم قبر (برزخ) و عالم آخرت (قیامت) حسرت بسیاری است که برای گنهکاران پدید می آید که در برزخ برای آنان مورد ندارد.

در بهشت از آن تو باشد؟ مرد گفت: من درختان نخل بسیاری دارم، و خرمای هیچ کدام به خوبی این درخت نیست (و حاضر به چنین معامله ای نیستم).

یکی از یاران پیامبرصلی الله علیه وآله این سخن را شنید، عرض کرد: ای رسول خداصلی الله علیه وآله! اگر من این درخت را از این مرد خریداری و واگذار کنم، شما همان چیزی را که در بهشت به او می دهید، به من عطا خواهید کرد؟ فرمود: آری. آن مرد رفت و صاحب نخل را دید و با او گفتگو کرد. صاحب نخل گفت: آیا می دانی که محمدصلی الله علیه وآله حاضر شد درخت نخلی در بهشت در مقابل این نخل به من بدهد (و من نپذیرفتم). خریدار گفت: آیا می خواهی آن را بفروشی یا نه؟ گفت: نمی فروشم، مگر آن که آنچه پیشنهاد می کنم به من بدهی. او گفت: چه مبلغ؟ گفت: چهل نخل. خریدار تعجب کرد و گفت عجب بهای سنگینی برای نخلی که کج هم هست مطالبه می کنی. سپس به آن معامله رضایت داد. او پس از انجام آن معامله نزد پیامبرصلی الله علیه وآله آمد و اختیار آن «نخل» را بر عهده آن حضرت گذارد و آن حضرت نیز آن را به آن خانواده فقیر بخشید.(1)

توجه به این داستان نشان می دهد که:

الف) کسی که به زندگی پس از مرگ اعتقاد راسخ دارد، از ثروت دنیوی خود به عنوان تأمین توشه آنجا بهره مند می شود و قهراً تکاثر و تجمع مال و ثروت اندوزی ندارد.

ب) کسی که به زندگی اخروی اعتقاد چندانی ندارد، به مسائل عاطفی و انسانی و رسیدگی به همنوع خود نیز نمی اندیشد. بنابراین اگر به تقویت روحیه آخرتگرایی در انسان های جامعه بپردازیم، جامعه ای بدور از ثروت اندوزی خواهیم داشت.

ج) مسأله آخرت گرایی و تحقیر دنیا، گاهی حتی فقرا و یا افراد کم بضاعت را نیز به انفاق وامی دارد.

او نپذیرفت و در حالی که خشمگین شده بود، به گونه ای اعتراض آمیز (به مردم) فرمود: «یجی ء أحدکم بماله کلّه یتصدّق به و یجلس یتکفّف الناس، إنّما الصدقة عن ظهر غنی»(1) یکی از شما مجموعه آنچه را که به دست آورده، در راه خدا انفاق می کند و خود با دستی خالی، خانه نشین می گردد که مردم به عنوان گدا به او چیزی بدهند و در حالی که صدقه دادن به هنگام غنا و ثروت مندی اختصاص دارد.

دقت در داستان فوق نشان می دهد: 1. داشتن ثروت، ممدوح است.

2. انفاق در محدوده ای مطرح است که زندگی انسان روی پای خود باقی بماند و انفاق موجب ایجاد مشکل و پدید آمدن فقر نگردد.

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «وَآتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا» فرمود: یکی از یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله تمام اموال خود را در راه خدا داد و خود و همسر و فرزندانش محروم ماندند، بدیهی است که خدا این گونه انفاق کردن را اسراف می داند.(2)

1. «و عن رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: ثلاثة یحبها اللَّه سبحانه: القیام بحقّه، و التواضع لخلقه، و الإحسان إلی عباده».

از پیغمبر اسلام صلی الله علیه وآله نقل شده که فرمود: سه چیز است که خدای سبحان آنها را دوست دارد: قیام کردن به حق خدا (حقوق الهی را مراعات کردن)، تواضع نمودن برای خلق خدا و احسان کردن به بندگان خدا.(1)

2. «عن الباقرعلیه السلام: سئل رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: أیّ الأعمال أحبّ إلی اللَّه؟ قال: اتباع سرور المسلم، قیل: یا رسول اللَّه! و ما اتباع سرور المسلم؟ قال: شبعة جوعه، و تنفیس کُربته، و قضاء دینه».

از امام باقر علیه السلام روایت شد که: از رسول خدا صلی الله علیه وآله پرسیده شد که: چه اعمالی پیش خدا محبوب تر است؟ حضرت فرمودند: فراهم نمودن اسباب خوشحالی مسلمان.

گفته شد: ای رسول خدا! فراهم نمودن اسباب خوشحالی مسلمان یعنی چه؟ حضرت فرمودند: سیر کردن مسلمان گرسنه، بر طرف نمودن غم و اندوه مسلمان و قضا نمودن دین و بدهکاری او.(2)

3. «عن الصادق علیه السلام: من أحبّ الأعمال إلی اللَّه عزوجل إدخال السرور علی المؤمن: إشباع جوعته، أو تنفیس کربته، أو قضاء دینه».

از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمودند: از جمله محبوب ترین اعمال در نزد خدا خوشحال نمودن مؤمن است (خوشحالی او به واسطه) سیر کردن مؤمن گرسنه، بر طرف نمودن غم و اندوه مؤمن و قضا نمودن دین و بدهکاری او.(3)

4. «عن الباقرصلی الله علیه وآله قال: ما عبداللَّه بشی ءٍ أحبّ إلی اللَّه من إدخال السّرور علی المؤمن».

امام باقر علیه السلام فرمودند: خداوند عبادت نشده به چیزی که نزد خدا محبوب تر باشد از خوشحال کردن مؤمن.(4)

5. «قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: قال اللَّه عزوجل:... ما تقرّب إلیّ عبد بشی ءٍ أحبّ إلیّ مما افترضت علیه...».

ص: 219

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: هیچ چیزی به اندازه ادای واجبات، بنده ام را به من نزدیک نمی کند....(1)

6. «عن أمیر المؤمنین علیه السلام: من أحبّ الأعمال إلی اللَّه عزوجل فی الأرض، الدّعاء».

از امیر المؤمنین علیه السلام نقل شده که فرمودند: از جمله محبوب ترین اعمال پیش خدای عزّوجلّ در زمین، دعا کردن است.(2)

شخصی خسته از تو درخواست کرد که چند قدمی او را بر مرکب خود سوار کنی و تو می توانستی خواسته او را برآورده کنی ولی جوابی به او ندادی و او را سبک نمودی. سپس فرمودند: «من استخف بمؤمن فبنا استخفّ وضیع حرمه اللَّه عزوجل».

هر فردی مؤمنی را سبک و خوار نماید ما اهل بیت را خوار نموده و به جنگ با خداوند سبحان برخواسته است.(1)

* * *

روزی حضرت موسی علیه السلام در ضمن مناجات خود در پیشگاه خدا، اظهار داشت: خدایا بر فرض محال، اگر تو انسان بودی چه عبادتی را انجام می دادی؟ البته واضح است که مقصود حضرت موسی علیه السلام این بود که کشف کند کدامین عبادت بیشتر مطلوب خداست. خداوند متعال وحی فرمود: ای موسی، بر فرض محال اگر مخلوق بودم، خدمت به خلق می کردم، اما برای خدا. موسی علیه السلام فهمید که بهترین عبادت ها خدمت به خلق خدا به خاطر خداست.

در «کافی» جلد دوم، باب سعی در رفع حاجات مؤمن نقل کرده است: «روزی صفوان در محضر امام صادق علیه السلام نشسته بود. ناگهان مردی که برایش گرفتاری پیش آمده بود، به خدمت آن حضرت رسید و گرفتاریش را شرح داد. امام صادق علیه السلام به صفوان دستور داد که فوراً حرکت کن و برادر ایمانی خویش را در کارش یاری کن.

صفوان رفت و پس از اصلاح کار و حلّ مشکل او به پیش آن حضرت بازگشت. امام در مورد کار او سؤال نمود. صفوان گفت: خدا اصلاح کرد. حضرت خطاب به او فرمود: بدان که همین کار به ظاهر کوچک و حاجتی که برآوردی و وقت کمی از تو گرفت، از هفت مرتبه طواف دور کعبه محبوب تر و برتر است.

سپس امام صادق علیه السلام ادامه داد: مرد گرفتاری حضور امام حسن علیه السلام رفت و از ایشان استمداد نمود. امام حسن علیه السلام بی درنگ کفش ها را پوشیده و راه افتاد. در بین راه به حضرت امام حسین علیه السلام برخورد نمود در حالی که ایشان مشغول نماز خواندن بود. امام حسن علیه السلام به آن مرد فرمود: تو چگونه از حسین علیه السلام غفلت نمودی و نزد او نرفتی؟ گفت: من اوّل می خواستم نزد ایشان بروم و از ایشان کمک بطلبم، ولی چون گفتند: ایشان در اعتکاف است و نمی تواند

ص: 222

از مسجد خارج شود، خدمتشان نرفتم. امام حسن علیه السلام فرمود که اگر توفیق برآوردن حاجت تو برایش دست داده بود، از یک ماه اعتکاف بهتر بود».(1)

در سخنی از امام حسین علیه السلام، شهید بزرگ تاریخ آمده است: «ان حوائج الناس الیکم من نعم اللَّه فلا تملوا النعم».

درخواست ارباب رجوع، نعمت های خدا به سوی شما است، در برابر این نعمت ها اظهار ملالت و خستگی نکنید.

از حدیث فوق، دیرینه اذان و کیفیت اذان و چگونگی اداء کلمات آن به دست می آید.

[جهت اطلاعات بیشتر مراجعه شود به کتاب ایده و عقیده ها به قلم نویسنده همین کتاب بخش اذان

* * *

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: من در آخرت مالک حوض پر آبی هستم که به قدر ستارگان آسمان جام در کنار آن است و همه انبیا از آن سیراب می گردند، خدا صالح پیامبرعلیه السلام را در حالی که بر شترش سوار است مبعوث می کند. از رسول خداصلی الله علیه وآله سؤال کردند: یا رسول اللَّه! آیا شما بر عضباء (مرکب ویژه آن حضرت) سوار می شوید؟ آن حضرت فرمود: در آن روز، من سوار بر براق هستم که از میان همه انبیا، تنها من سواره، محشور می شوم. ولی دخترم فاطمه، سوار بر عضباء خواهد شد و البته بلال هم سوار بر ناقه ای از ناقه های بهشت خواهد شد و در آن جا بانگ اذان سر می دهد و هرکس که آن را می شنود، وی را تصدیق می کند تا همگان به محشر در آیند.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «مَنْ آذی والِدَیْهِ فَقَدْ آذانِی وَ مَنْ آذانِی آذی اللَّهَ وَ مَنْ آذی اللَّهَ فَهُوَ مَلْعُونٌ».

کسی که پدر و مادر خود را بیازارد، مرا آزرده است و کسی که مرا بیازارد، خدا را آزرده است و ملعون کسی است که خدا را بیازارد.(1)

آیا همانند دو چشمانت مرا دوست داری؟! پاسخ داد: بیش از آن تو را دوست دارم. پیامبر فرمود:

آیا به قدر پدرت مرا دوست داری؟! پاسخ داد: بیشتر از پدرم تو را دوست دارم. پیامبر فرمود: آیا به قدر مادرت مرا دوست می داری، پاسخ داد: بیشتر از مادرم تو را دوست دارم. پیامبر فرمود: آیا به قدر خودت مرا دوست داری؟! او جواب داد: بیشتر از خود، تو را دوست دارم. پیامبر پرسید: آیا مرا به قدر خدایت دوست داری، جوان پاسخ داد: خدا خدا خدا، یعنی هرگز چنین نیست که تو را همانند خدا دوست بدارم و هیچ کسی در این باره آزاد نیست، یعنی نباید کسی را به قدر خدا دوست بدارد و من تو را به خاطر خدا دوست دارم.

در این هنگام پیامبر به حضار و اصحاب حاضر در جلسه نگریست و فرمود: همانند این جوان باشید و این گونه خدا را دوست بدارید، به خاطر احسانی که در حق ما روا می دارد و نعمت هایی که برای ما مهیا ساخته است و مرا به خاطر دوستی خدا دوست بدارید.(1) دقت در موارد فوق نشان می دهد:

1. توحید و خدادوستی در مکتب اسلام چیست و چگونه است؟

2. محبوب ها در نظر انسان با ایمان بر حسب اهمیّت کدام اند؟

3. هرگز محبوبی را نمی توان همسنگ خدا در عشق و ارادت دانست؟

4. جوان و نوجوان، قلبی صاف تر و بی آلایش تر دارند و عشق و محبت پاک و خالص را در این گونه انسان ها می توان جست.

5. مصدر و مبدأ آفرینش نعمت ها، فقط خداست، لذا کسی را نمی توان در این باره هم طراز خدا دانست، زیرا هیچ کسی خالق و پدید آورنده نعمت نیست.

6. در این حدیث، اوّل سخن از پدر و سپس از مادر و از حب و دوستی نسبت به او به میان آمده است که موقعیت مادر را گران سنگ معرفی می نماید.

ص: 229

سر درآوردم، پدرتان به بعضی از شما مشکوک بود و گمان می کرد فرزند او نیستید. در واقع، درباره مادر شما، که همسر وی بود، تردید داشت و تعیین فرزندانی را که نباید ارث ببرند، به من واگذار کرد. بنابراین، پسری که به پدر جسارت روا نداشت و به نبش قبر او نپرداخت، فرزند واقعی آن پدر است، نه شما، بنابراین، ارثیه ای به شما تعلق نمی گیرد، اموال پدر مال آن پسر است.(1)

با دقت در این داستان، راز کلام امام صادق علیه السلام به دست می آید که می فرماید: «طُوبی لِمَنْ کانَتْ اُمُّهُ عَفِیفَةً».

خوشا به حال کسی که مادرش پاکدامن باشد.(2)

داشتن روحیه سپاس گزاری، یکی از عواملی است که زن و شوهر را محبوب یکدیگر می کند و گرمی خاصی به زندگی مشترک آنان می بخشد. این مسأله، یعنی قدردانی و سپاس گزاری، از وظایف اساسی زن و شوهر در برابر یکدیگر است.

در حدیث آمده: «النَّظَرُ إلی وَجْهِ العالِمِ عِبادَةٌ النَّظَرُ إلی الوالِدَیْنِ بِرَأْفَةٍ وَ رَحْمَةٍ عِبادَةٌ».

نگاه کردن به چهره عالم ربانی، والدین، همراه با رأفت و رحمت، عبادت است.(3)

و در حدیثی قرآن و دریا اضافه شده است، البته در صورتی که همراه با بصیرت باشد، از مصادیق عبادت خدا به شمار می رود. از امام صادق علیه السلام پرسیدند: نفقه چه کسانی بر آدمی واجب است؟ پاسخ فرمود: پدر و مادر، فرزند و همسر.(4)

مرا از یاد برده، گویا مرا پدر خود نمی داند و من برای گذراندن زندگی به ناچار به مال او دست می یابم تا به سوی مال مردم دست دراز نکنم. در این هنگام پیامبر به حالت این مرد گریست و فرمود: هیچ سنگ و کلوخی در این جهان نیست که این سخنان شما را شنیده باشد و اشک نریخته باشد. در این هنگام پیامبر رو به پسرش کرد و فرمود: «انت و مالک لابیک».

تو و آنچه داری برای پدر تو است.(1)

آدمی نمی تواند زکات خود را به پنج گروه بپردازد: پدر، مادر، فرزند، مملوک، همسر، زیرا اینان نان خوران اویند و باید نفقه آنان را بدهد. لذا نمی تواند زکات خویش را به آنان دهد بلکه باید از اموال شخصی خویش آنان را پذیرایی کند.

اجرا ممن قدر فعف العفیف ان یکون ملکاً من الملائکة».

مجاهد شهید در راه خدا اجرش بیشتر از کسی نیست که قدرت بر گناه دارد اما خویشتن داری می کند، چنین شخصیتی خویشتن دار نزدیک است که فرشته ای از فرشتگان خدا باشد.

و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز فرمود: «من عشق و عف ثم کتم فمات، مات شهیدا».

کسی که عاشق شود ولی عفّت را مراعات کند، سپس آن را پنهان نماید و بمیرد، شهید مرده است.(1)

در جوانی پاک بودن شیوه پیغمبری است

ورنه هر کبری به پیری می شود پرهیزگار

جوان سخت می باید که از شهوت بپرهیزد

که پیر سست رغبت را خود حالت برنمی خیزد

آن حضرت فرمود: «ان ذلک لکذلک فکیف صبرک اذن؟ فقلت یا رسول اللَّه صلی الله علیه وآله لیس هذا من مواطن الصبر و لکن من مواطن البشری والشکر».

آن گفته درست است ولی بگو در آن موقع چگونه صبر خواهی کرد؟ عرض کردم: چنین موردی از موارد صبر نیست بلکه از موارد بشارت و شکر است.(1)

توجه: ممکن است گفته شود که این صبر از نوع صبر جمیل است که در قرآن مطرح است که با صبر دیگر تفاوت دارد. در هنگام صبر، آدمی دشواری ها را به خاطر خدا تحمل می کند و به جزع و فزع نمی پردازد، ولی در باب صبر جمیل، آدم صابر نه تنها صبر می کند، بلکه شکر و سپاس الهی را بجا می آورد، ولی امیرمؤمنان علیه السلام، آن را برتر از مقوله صبر می داند.

«الحَمْدُللَّهِ ِ الَّذِی أَعْطانی وَحَیْثُ شاءَ نَزَعَ مِنِّی».

حمدوسپاس سزاوارخدای است که به من لطف وعطامی کندوهرقدر بخواهد از من می گیرد.

درآغازامتحان،ثروت و دارایی حضرت ایوب علیه السلام یکی پس ازدیگری ازدست وی رفت،ولی او هم چنان صبر ورزید و به عبادت و نیایش خدا مشغول بود تا اینکه فرزندان خود را از دست داد و در آخر همه نعمت های بدنی از او سلب گردید و سپس زنان وی از او جدا شدند و براثر شایعه پراکنی های شیاطین، مردم همه از او رمیدند و حتی وی را به این بهانه که بیماری او واگیردار است، از محیط خود دور کردند. فقط یک زن برای او باقی ماند. هفت سال این چنین گذشت، ولی قلب ایوب هم چنان با خدا بود و از عبادت و طاعت او روی برنتافت.

درباره فلسفه و راز ابتلا و مورد امتحان قرار گرفتن حضرت ایوب علیه السلام نظریات مختلف ابراز شده است. بعضی معتقدند که ایوب علیه السلام به جرم عدم قیام در برابر طاغوت زمانش و عدم امر به معروف و نهی از منکر، مورد ابتلا و آزمایش خداوند قرار گرفت تا متنبّه شود. ولی حقیقت آن است که پروردگار حکیم وی را آزمود تا اسوه همگان قرار دهد.

به هرحال موضوع آزمایش حضرت ایوب علیه السلام از این جا شروع می شود که شیطان براو حسد ورزید و در پیشگاه خدا اظهار داشت: خدایا! اگر ایوب همواره اهل حمد و ستایش است، بدین خاطر می باشد که متنعم به انواع نعمت هاست، چیزی کم ندارد، حَشَم، خدم، دختر، پسر، باغ و بوستان دارد و از نعمت سلامتی نیز برخوردار است.

در مقام امتحان، تمام نعمت ها، یکی پس از دیگری از کف ایوب علیه السلام رفتند، حتی از وطن آواره شد. زنان وی از او جدا شدند و یگانه همسرش نیز روزی به او گفت: چرا خدا این گونه الطاف خود را از ما دریغ داشته است؟ ایوب علیه السلام پرسید: چندسال در ناز و نعمت بودیم؟ همسرش گفت: هشتاد سال. ایوب علیه السلام پرسید: چند سال درگرفتاری قرار داریم؟ زنش پاسخ داد: هفت سال (برخی نوشته اند 18 سال). ایوب علیه السلام گفت: پس هنوز خیلی بدهکار هستیم. این جا بود که ایوب علیه السلام دعا کرد: «رَبِّ إنِّی مَسَنِی الضُّرُّ» سرانجام خداوند دوباره نعمت های خویش را به ایوب ارزانی کرد ودرمقام توصیف و معرفی وی فرمود:«إنَّا وَجَدْناهُ صابِرَاً، نِعْمَ العَبْدُ إنَّهُ أوَّابٌ».(1)

ص: 236

شیطان وقتی نتوانست ایوب علیه السلام را به ستوه آورد، از دستیاران خود نظرخواهی کرد، آنان گفتند: تو آدم را توسط زنش فریفتی، حالا هم برای فریب دادن ایوب، از راه همسرش وارد شو. شیطان در سیمای پیرمردی خبره نزد زن ایوب حاضر شد و از نعمت های فراوان گذشته گفت و نیز از گرفتاری ها و مصائب امروز سخن پیش کشید و به وسوسه پرداخت، تا اینکه «بره ای» را به دست همسر ایوب داد و گفت: از شوهرت بخواه تا «بدون یاد خدا» آن را بکشد و بخورد و درمان می شود. ایوب به همسرش گفت: این تقاضای تو براساس پیشنهاد شیطان است. این جا بود که حضرت ایوب علیه السلام از سوز دل به درگاه خداوند عرض کرد:«رَبِّ إنِّی مَسَّنِی الضُّرُّ»(1) و خداوند نیز بروی منّت نهاد و او را دوباره از الطاف و نعمات خویش برخوردار گردانید.(2)

قابل توجه است که بیماری ایوب علیه السلام هم چنان که بعضی ها نوشته اند، از نوع بیماری تنفرانگیز نبوده است، بلکه از نوع ضعف بدنی و ضعف مالی بوده است که در یک مدت کوتاه اتفاق افتاده بود.

همان گونه که انبیا اسوه بندگی اند، اسوه صبر و استقامت نیز می باشند، لذا پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «ما أُوذِیَ نَبِیٌّ مِثْلَ ما أُوذِیتُ».

کسی بسان من مصیبت و آزار ندید.(3)

بنابراین فلسفه و راز ابتلای ایوب، گناه وی نبود، او که معصوم بود، بلکه به جهت افزایش مقامات و درجات مورد آزمایش قرار گرفت. از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است که آن حضرت فرمود: «البَلاءُ للِظَّالِمِ أَدَبٌ وَلِلْمُؤْمِنِ إمْتِحانٌ وَلِلْأَنْبِیاءِ دَرَجَةٌ وَلِلأوْلِیاءِ کَرَامةٌ».

بلا برای ظالم ادب و تنبیه و برای مؤمن آزمایش و برای انبیا مقام و درجه و برای اولیای خدا لطف و کرامت است.(4)

قرآن از زبان حضرت ایوب نقل می کند که به خداوند عرض کرد: «رَبِّ إنِّی مَسَّنِی الشَّیْطانُ بِنُصْبٍ وَعَذابٍ».

ص: 237

خدایا، شیطان مرا به تعب و دشواری درافکند.(1)

زیرا شیطان در میان مردم شایعه پراکنی می کرد که بیماری ایوب واگیردار است و او را به آبادی خود راه ندهید و به او نزدیک نشوید.

امام صادق علیه السلام فرمود: «إبْتُلِیَ أَیُّوبُ علیه السلام سَبْعَ سِنِینَ بِلاذَنْبٍ».

ایوب بدون جرم و بدون هیچ گناهی هفت سال امتحان شد.(2)

دربعضی از احادیث آمده است: بیماری ایوب عبارت بود از ضعف عمومی بدن، نه کسالت های تنفرآور که باعث فرار مردم شود.(3)

به قول مولوی:

شکر کرد ایوبِ صابر هفت سال

در بلا چون دید ایامِ وَصال

و امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «من علّمنی حرفاً فقد صیرنی عبداً»؛

کسی که یک حرف به من بیاموزد مرا عبد و بنده خود گردانیده.(1)

البته نگارنده مدرک این حدیث را نیافتم، لکن در زندگینامه علامه طباطبایی رحمه الله خواندم، وقتی از او راجع به این حدیث سؤال کردند، پاسخ داد: حدیث مشهور و معتبری است.(2)

و نیز فرمود: «قم عن مجلسک لأبیک و معلّمک و إن کنت أمیراً»؛

برای پدر و معلّمت از جای خود برخیز ولو اینکه امیر و حاکم شده باشی.(3)

داستان شیخ انصاری رحمه الله و وسط درس از منبر پایین آمد و کسی را خیلی مورد لطف و مرحمت خود قرار داد، وقتی او رفت، درس را ادامه داد، از شیخ پرسیدند: این مرد چه کسی بود؟ گفت: کسی است که من درس های اولیه را در ایام نوجوانی نزد او خواندم، الآن آمده نجف (واتفاقاًمسجدی راکه شیخ درآن به تدریس مشغول بود، سری زد که شیخ او را شناخت).

«عن الصادق قال: تواضعوا لمن طلبتم منه العلم»؛

امام صادق علیه السلام فرمود: فروتنی کنید در برابر کسی که از او دانش دریافت می دارید.(4)

بکشد این حقّ با آن برابری دارد جز آن جا که پیامبر یا امامی را بکشد). «بلی و انه هذا یفی بدماء اهل الارض کلهم من الاوّلین والاخرین سوی الانبیاء و الائمة ان قتلوا».

امام علیه السلام سپس به قاتل گفت: ثواب تعلیم خود را با من معامله می کنی؟ و من «دیه» را می پردازم و ثواب تو از آن من باشد، او پاسخ داد: «یابن رسول اللَّه! انا محتاج الیها و انت مستغن عنهما فان ذنوبی عظیمة...».

ای فرزند رسول خدا! من محتاج به دیه هستم و تو از ثواب و دیه بی نیازی، به راستی که گناهان من بزرگ هستند.

امام علیه السلام رو به ولیّ مقتول کرد و گفت: او معلّم توست، احسان او نسبت به شکنجه ای که از قتل پدرت به تو رسیده، نه تنها بالاتر است، بلکه هزاران برابر «حج» است و اگر از او درگذری، در حقّ شما دو تن حدیثی در فضل و برتری علم و عالم و معلم از رسول خداصلی الله علیه وآله نقل می کنم که بهتر از دنیا و آنچه در آن است می باشد و اگر او را مورد عفو قرار ندهی، آن حدیث را فقط برای او می گویم و آن ثواب تنها از آن او خواهد بود. در این هنگام ولی دم گفت: من او را بخشیدم و از امام تقاضا کرد تا آن حدیث را برای آن دو نقل کند.(1)

می سازد، ولی تو را به بندگی شایسته در پیشگاه حق موفق می دارد و نیز در پرتو ادب است که تو به بندگی بایسته دست می یابی و از این راه به «ولایت و تقرب به خدا» نایل می آیی. آری! انسان از راه علم و دانش (دانش نظری) به معرفت و خداشناسی دست می یابد و از طریق ادب، (دانش عملی) به بندگی شایسته خدا همت می گمارد.

2. «عن ابی الدرداء قال سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه وآله یقول: ان اللَّه عزوجل یجمع العلما یوم القیامة و یقول لهم: لم اضع نوری و حکمتی فی صدورکم الا و انا اریدبکم خیر الدنیا و الاخرة اذهبوا فقد غفرت لکم علی ما کان منکم».

از ابی درداء نقل شده که از پیغمبر می شنیدم که می فرمود: به راستی که خداوند عزّ وجلّ روز قیامت علما را جمع می کند و به آنها می گوید: من نور و حکمت خود را در سینه های شما قرار ندادم مگر اینکه خیر دنیا و آخرت را برای شما می خواهم بروید! در حقیقت آنچه که از شما بود بخشیدم.(1)

3. «عن ابی ذر قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله یا اباذر من خرج من بیته یلتمس بابا من العلم کتب اللَّه عزوجل له بکل قدم ثواب نبی من الانبیاء و اعطاه اللَّه بکل حرف یسمع أو یکتب مدینة فی الجنة و طالب العلم احبه اللَّه و احبه الملائکة و احبه النبیون و لا یحب العلم الا السعید فطوبی لطالب العلم یوم القیامة و من خرج من بیته یلتمس باباً من العلم کتب اللَّه له بکل قدم ثواب شهید من شهداء بدر و طالب العلم حبیب اللَّه و من احب العلم وجبت له الجنة و یصبح و یمسی فی رضا اللَّه و لا یخرج من الدنیا حتی یشرب من الکوثر و یأکل من ثمرة الجنة و یکون فی الجنة رفیق خضرعلیه السلام و هذا کله تحت هذه الایة «یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ»».

پیغمبرصلی الله علیه وآله فرمود: ای ابوذر کسی که برای به دست آوردن بابی از علم از خانه اش بیرون رود، خداوند عزّوجل برای هر قدمی که بر می دارد ثواب پیغمبری از پیغمبران را برای او می نویسد و برای هر حرفی که می شنود یا می نویسد، شهری در بهشت به او عطا می کند. خداوند و فرشتگان او و پیغمبران، طالب علم را دوست دارند، علم را جز انسان سعادتمند کسی دوست ندارد، پس خوشا به حال طالب علم در روز قیامت، و کسی که

ص: 244

برای به دست آوردن بابی از علم از خانه اش بیرون رود، خداوند برای هر قدمی که بر می دارد ثواب شهیدی از شهدای بدر را برای او می نویسد، طالب علم دوست خداست، و کسی که علم را دوست بدارد، بهشت برای او لازم است و صبح و شب داخل در رضای خدا می باشد و از دنیا نمی رود تا اینکه از حوض کوثر بنوشد و از میوه بهشت بخورد. در بهشت رفیق و همنشین حضرت خضرعلیه السلام می باشد، و این ثواب ها همه تحت این آیه است که خداوند فرمود: خداوند کسانی را که ایمان آوردند و کسانی را که علم به آنان داده شده، درجات عظیمی می بخشد.

در رهنمودی دیگر از امیرمؤمنان علیه السلام برای عالمان وارسته آمده است: «اسکت واستر تسلم و ما احسن العلم یزیّنه العمل و ما احسن العمل یزیّنه الرفق»؛

به سکوت حکیمانه، و پرده پوشی حکیمانه بپرداز، تا سالم بمانی و چه نیکو است علمی که با عمل تزیین یابد و چه نیکو است عملی که به رفق و نرمخویی آراسته گردد.(1)

4. دیدگاه صدر المتألهین شیرازی رحمه الله: فیلسوف معروف اسلامی ملاصدرا در ذیل آیه 169 سوره آل عمران می نویسد:

«وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتاً بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ * فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ».

«و لا تظنوا ان هذا مخصوص فی المعرکة فان للعارف بکل نفس درجة ألف شهید و فی الخبر: ان الشهید یتمنی فی الاخرة أن یرد الی الدنیا لیقل مرة اخری لعظم ما یراه من ثواب الشهادة، و ان الشهداء یتمنون أن یکونوا علماء لما یرون من علوّ درجة العلماء».

5. اهمیت علم آموزی در کلام پیامبراعظم صلی الله علیه وآله: علم آموزی، مذاکره علمی و اهتمام به تحصیل دانش در مصاحبه ابوذررحمه الله با پیامبرصلی الله علیه وآله نگاه اسلام، دارای اهمیّت ویژه ای است و درجه این اهمیّت را در مصاحبه زیر، می توان به دست آورد.(2)

- «حدیقة العارفین.

- عن مولانا امیرالمؤمنین قال بینما انا جالس فی مسجد النبی اذ دخل ابوذر فقال یا رسول اللَّه! جنازة العابد احبّ الیک ام مجلس التعلّم قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: یا اباذر الجلوس

ص: 245

ساعة عند مذاکرة العلم احبّ الی اللَّه تعالی من قیام الف لیلة یصلی فی کل لیلة الف رکعة والجلوس ساعة عند مذاکرة العلم احبّ الی اللَّه تعالی من الف غزوة و قرائة القرآن کله. قال: یا رسول اللَّه مذاکرة العلم خیر من قرائة القرآن کله؟ فقال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: یا اباذر الجلوس عند مذاکرة العلم احبّ إلی اللَّه تعالی من قرائة القرآن کله اثنا عشر الف مرة علیکم بمذاکرة العلم فإن بالعلم تعرفون الحلال من الحرام. یا اباذر ألجلوس ساعة عند مذاکرة العلم خیر لک من عبادة سنة صیام نهارها و قیام لیلها»؛

امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: در مسجد در محضر رسول خداصلی الله علیه وآله نشسته بودیم که ابوذررحمه الله داخل شد و از پیامبرصلی الله علیه وآله پرسید: ای پیامبر خداصلی الله علیه وآله شرکت در تشییع جنازه افضل است یا شرکت در جلسه علمی؟ پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: ای ابوذر، ساعتی را در مذاکره علمی سپری کردن، افضل است، محبوب تر است در پیشگاه خدا از هزاران شبی را که در نماز بگذرد، شبی که هزار رکعت در آن نماز خوانده شود. و افزود: ساعتی را در مذاکره علمی گذراندن محبوب تر است در پیشگاه خداوند از شرکت در هزار بار جهاد در راه خدا و هزار بار مجموع قرآن را تلاوت کردن. در این هنگام ابوذررحمه الله با کمال تعجّب پرسید: ای پیامبرصلی الله علیه وآله! مذاکره علمی برتر است از قرائت همه قرآن؟ پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: مذاکره علمی محبوب تر است از قرائت کل قرآن در دوازده هزار بار (مرتبه) و افزود: بر شما باد به مذاکره علمی از طریق آن علم حلال و حرام الهی، شناخته می شود و ای ابوذر ساعتی را در مذاکره علمی سرکردن بهتر است از یکسال عبادت، یکسالی که روزهای آن در روزه و شب هایش در نماز بگذرد.(1)

6. امیرمؤمنان فرمود: «السعادة التامة بالعلم والسعادة الناقصة بالزهد و العبادة من غیر العلم والزهد تعب للجسم»؛

سعادت واقعی کامل در علم و سعادت ناقص در زهد است و عبادت بدون علم و زهد جز خستگی جسم ثمری ندارد.(2)

بنی اسرائیل اند و اینان احیاگر یاد و خط فکری و اعتقادی رسول خداصلی الله علیه وآله و مبلّغ و ناشر آثار او هستند.(1)

غزالی رحمه الله در «احیاء العلوم»، در باب فضیلت علم یاد آور می شود که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: در روز قیامت به عابدان ندا می رسد که وارد بهشت شوید، پس از آن به مجاهدان ندا می رسد که داخل گردید، در این هنگام علما بانگ بر می دارند که خدا یا اینان در پرتو هدایت های ما به این مقام رسیده اند. چرا به ما ندای ورود، داده نمی شود؟ ندا می رسد که «انتم عندی کبعض ملائکتی» شما در نزد من جای دارید، بسان برخی از ملائک مقرب می باشید و سپس به علما خطاب می رسد که شفاعت کنید و آنان به شفاعت می پردازند و سپس وارد بهشت می گردند.(2)

در محضر رسول خداصلی الله علیه وآله و این سؤال را پیش کشید که علماء امتی کانبیاء بنی اسرائیل - در میان بنی اسرائیل انبیاء بزرگی ظهور کردند (دو تن از پنج تن اولوا العزم، از این طایفه اند) و سپس افزود: امت شما چند فرقه اند. علماء کدامیک از این فرقه ها مورد نظر شماست - در همین هنگام من وارد شدم - آن حضرت به من اشاره ای کرد و فرمود: «هذا منهم...» موسی علیه السلام با من باب گفتگو را باز کرد - به من گفت چرا کلام خود را طولانی کردی - گفتم: شما چرا کلام خود را در پاسخ خدا طولانی کردی؟ «وَما تِلْکَ بِیَمِینِکَ یامُوسَی * قالَ هِیَ عَصایَ أَتَوَکَّؤُا عَلَیْها وَأَهُشُّ بِها عَلَی غَنَمِی وَلِیَ فِیها مَارِبُ أُخْرَی».(1)

برای اینکه شما خوانندگان عزیز به مقام و موقعیت معلم بیشتر واقف شوید، در اینجا ذکر چند داستان و خاطره را مناسب می دانم، توجه کنید:

شایسته ای گفتی و سپس مرا مورد لطف و رحمت قرار داد.(1)

آری، عظمت عالم ربانی در پیشگاه خدا را از همین رؤیا نیز می توان به دست آورد.

سؤال دوم اینکه آیا این آقا گفته بود: «شیخ حسین ولی» یا «شاه حسین ولی»؟ شیخ به نظرم نمی آمد، شاه هم به قیافه اش نمی خورد. این قضیه برای من بدون جواب ماند، تا اینکه سالی که به تبریز رفتم و بر حسب عادت نجفم، که قبل از اذان صبح به حرم مشرف می شدم. به تهجد و نماز صبح و تلاوت قرآن و سپس قدم زدن در بیرون شهر نجف، در تبریز هم همین عادت را عملی کردم و می رفتم بیرون شهر تبریز، در قبرستان ها. روزی قبری را دیدم که از نظر مشخصات ظاهری اش پیدا بود قبر مرد متشخصی است. سنگ قبرش را که خواندم، دیدم نوشته است: «قبر مرحوم مغفور، فلان و فلان الشاه حسین الولی» و تاریخ وفاتش سیصدسال قبل ازآن روزی بود که به درخانه ماآمد.فهمیدم اسمش همان شاه حسین ولی است.

سؤال سومی که برایم پیش آمد، این بود که ایشان از خدای تبارک و تعالی پیغام آورده بود که در این هجده سال، چه موقع تو را گرسنه گذاشتیم. مبدأ آن هجده سال چه موقع است؟ زمانی که شروع به تحصیل علوم دینی کردم که بیست و پنج سال است. زمانی که به نجف آمدم، که ده سال است. پس این هجده سال، مبدأش کجاست؟ دقیقاً حساب کردم، دیدم که آخرین روزهای هجدهمین سالی است که من معمم شدم و به لباس خدمت گزاری دین در آمدم.(1)

این داستان را استاد موسوی همدانی رحمه الله در صفحات آخر کتابش و در بحث برزخ آورده است و همچنین در ترجمه المیزان و در پایان روایتی آیات 153 - 157 سوره بقره ذکر نموده و در خاتمه آن افزوده است.

شرایط پذیرش شاگرد

«از تمام قسمت های ایران برای استفاده از درس ملا صدرا به شیراز می رفتند و استاد، شاگرد را نمی پذیرفت، مگر اینکه شاگرد چهار شرط را بپذیرد و به آن عمل کند:

اوّل: اینکه درصدد تحصیل مال نباشد، مگر به اندازه معاش.

دوم: اینکه در صدد تحصیل مقام نباشد.

سوم: اینکه معصیت نکند.

چهارم: اینکه تقلید نکند. (دارای رتبه اجتهاد باشد)

ملاصدرا می گفت: محال است کسی که در صدد تحصیل مال می باشد، بتواند تحصیل علم کند؛ زیرا تحصیل مال دنیا و تحصیل علم، دو عمل متخالف است که با هم قرین نمی شود...».(2)

ص: 250

به پیش خدمت خود دادم که ببریم منزل تا هرگاه مریض شدم، در آب حل کرده، به قصد شفا بخورم.

یکی دیگر از این عالمان ربّانی که در پرتو نور علم، دیده بصیرت پیدا کرده اند، زید بن ثابت رحمه الله است. گویند که زید بن ثابت رحمه الله - که از یاران پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بود - بر جنازه ای نماز خواند. سپس مرکب او را آوردند تا سوار شود. ابن عباس رحمه الله رکاب استر را گرفت تا زیدرحمه الله سوار شود. گفت: «ای پسر عموی رسول خداصلی الله علیه وآله! چنین مکن». ابن عباس رحمه الله گفت: «به ما امر شد که به علما و دانشمندان تواضع کنیم». پس زیدرحمه الله دست ابن عباس رحمه الله را بوسید و آن گاه گفت: «به ما هم دستور داده اند که به اهل بیت پیغمبرصلی الله علیه وآله تواضع کنیم».(1)

می گفت من صاحب جواهررحمه الله را به مباهله دعوت کردم؛ ولی او نپذیرفت.

«قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: إنّ اللَّه أمرنی بحبّ اربعة، قالوا: و من هم یا رسول اللَّه؟ قال: علیّ بن ابی طالب، ثم سکت: ثم قال: إنّ اللَّه امرنی بحبّ اربعة، قالوا: و من هم یا رسول اللَّه؟ قال: علی بن ابی طالب، ثم سکت، ثم قال: إن اللَّه امرنی بحب اربعه، قالوا: و من هم یا رسول اللَّه؟ قال: علی بن ابی طالب والمقداد بن الأسود و ابوذر الغفاری و سلمان الفارسی».(1)

در حدیث آمده است: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: پروردگار متعال مرا به عشق و دوستی چهار تن امر کرد. یاران گفتند: آنان چه کسانی هستند؟ پیامبر فرمود: علی بن ابی طالب علیه السلام و سپس سکوت کرد و پس از آن فرمود: خدا مرا به دوستی چهار تن امر کرد، این بار نیز یاران پرسیدند: آن چهار تن چه کسانی هستند؟ پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: علی بن ابی طالب علیه السلام و سکوت نمود. سپس فرمود: خدا مرا به دوستی چهار تن امر کرد. این بار نیز یاران پرسیدند: آن چهار تن چه کسانی هستند؟ پیامبرصلی الله علیه وآله پاسخ داد: 1 - علی بن ابی طالب علیه السلام، 2 - مقداد بن اسود، 3 - ابوذر غفاری، 4 - سلمان فارسی.(2)

الجنة الا و من مات علی حب آل محمد جعل اللَّه قبره مزار ملائکة الرحمة الا و من مات علی حب آل محمد مات علی السنة و الجماعة الا و من مات علی بغض آل محمد جاء یوم القیامة مکتوب بین عینیه آیس من رحمة اللَّه الا و من مات علی بغض آل محمد مات کافرا الا و من مات علی بغض آل محمد لم یشم رائحة الجنة».

کسی که با دوستی آل محمّدصلی الله علیه وآله بمیرد شهید مرده است.

آگاه باشید! کسی که با حبّ آل محمّدعلیهم السلام بمیرد، آمرزیده مرده است.

آگاه باشید! کسی که با حبّ آل محمّدعلیهم السلام جان بسپارد با توبه از دنیا رفته است.

آگاه باشید! کسی که با دوستی آل محمّدعلیهم السلام بمیرد، با ایمان کامل از دنیا رفته است.

آگاه باشید! کسی که با دوستی آل محمّدعلیهم السلام بمیرد فرشته مرگ، سپس منکر و نکیر وی را به بهشت بشارت می دهند.

آگاه باشید! کسی که با دوستی آل محمّدعلیهم السلام از جهان رخت بربندد، هم چون عروسی که به خانه شوهر برند، با جلال و شکوه و احترام وارد بهشت می گردد.

آگاه باشید! کسی که با حبّ آل محمدعلیهم السلام از دنیا برود، دو در از قبرش به سوی بهشت گشوده می شود.

آگاه باشید! کسی که با محبّت و دوستی آل محمّدعلیهم السلام جهان را وداع گوید، خداوند قبرش را از زیارتگاه فرشتگان رحمت قرار می دهد.

آگاه باشید! کسی که با محبّت و دوستی آل محمّدعلیهم السلام جان دهد، طبق سنّت و روش پیامبر و مسلمانان جان سپرده است.

آگاه باشید! کسی که با بغض آل محمّدعلیهم السلام بمیرد، روز قیامت در حالی که بر پیشانیش نوشته شده: «از رحمت خداوند محروم است» وارد محشر می شود.

آگاه باشید! کسی که با بغض و دشمنی آل محمّدعلیهم السلام بمیرد، کافر مرده است.

آگاه باشید! کسی که با بغض و دشمنی آل محمّدعلیهم السلام بمیرد، بوی بهشت را استشمام نمی کند.(1)

ص: 255

پنج انگشت خود را به پنج انگشت من داخل کن (کف خود را در کف من بگذار) و سپس فرمود: یا علی! من و تو از یک «شجر» (از یک حقیقت) خلق شده ایم من ریشه آن و تو تنه آن و حسن و حسین علیهما السلام شاخه های آن. بر این اساس هر کسی به هر یک از شاخه های آن نیز متصل باشد داخل بهشت می گردد و سپس فرمود: یا علی! اگر امت من آن قدر روزه بدارند تا اندامشان انحناء پیدا کند و آنقدر نماز بخوانند تا بدنشان به صورت «نی» (چوپ خشک) پدیدار گردد ولی بغض و کینه تو را به دل داشته باشند (دشمن تو باشند)، خدا آنان را در آتش جهنم در اندازد. [این همه عبادت برای آنان سودی نبخشد]

قیامت حاضر می شود. در احادیث آمده است که پیامبراکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «مَنْ مَاتَ مُحَرِّماً حَشَرَ مُلَبِّیاً فَإِنَّهُ یُبْعَثُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مُلَبِّیاً».

کسی که در سفر حجّ بمیرد، روز قیامت در حالی که در ذکر «تلبیه» به سر می برد محشور می شود.(1)

کسی که در سفر حجّ - هنگام رفت و یا بازگشت - از دنیا برود، از عذاب دردناک روز محشر در امان است.(1)

مرگ مسافر کعبه «بیمه زیارت کعبه»

زائرِ دیار دوست، جداً از زایر سایر دیارها متمایز است که پاداش موت او در این عرصه، نیز از سایر پاداش ها متمایز خواهد بود و می توان گفت او با قدم نهادن در این راه خود را «بیمه زیارت کعبه» کرده است. یعنی اگر او از این سفر باز می گشت، یک سفر حج یا عمره در نامه اعمال او نوشته می شود. لکن چون در این سفر به «لقاء اللَّه» پیوست و به «ابدیت پیوست» تا «ابد» زایر دیار دوست، محسوب می گردد و پاداش انجام زیارت خانه خدا، همه ساله که چنین زایرانی به چنین عملی می پردازند، نام این زایر نیز در لیست زایران ثبت خواهد شد. می توانیم بگوییم چون لحن حدیث مطلق است هر لحظه ای که زایران به «زیارت خانه خدا» می پردازند، نام این زایر نیز در لیست آنان وارد خواهد شد و در این باره در سخنی از رسول خداصلی الله علیه وآله آمده است: «مَنْ خَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ حاجاً أَوْ مُعْتَمِراً فَمات أجْرَی اللَّهُ لَهُ أَجْرَ الحاجِ وَالْمُعْتَمِرَ اِلی یَومِ القِیامَةِ».

هرکس به قصد انجام مناسک حج و یا عمره از خانه خارج شود و در مسیر از دنیا برود خداوند دستور می دهد تا روز قیامت همواره پاداش و ثواب انجام دهنده مناسک حج و نیز عمره را برایش ثبت کنند.(2)

ص: 262

در قرآن می خوانیم: «فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ * وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْعَقَبَةُ * فَکُّ رَقَبَةٍ».(1)

علامه مجلسی رحمه الله در بحارالانوار می نویسد: «فسمی سبحانه الاعمال التی کلفها العبد عقبات تشبیهاً بالعقبات والجبال لما یلحق الانسان فی ادائها من المشاق کما یلحقه فی صعود العقبات».

خداوند اعمالی را که بنده را به آنها تکلیف نموده گردنه ها نامیده این تشبیه به خاطر ایناست که مشقت ها و مشکلاتی بر انسان عارض می شود همان طوری که در صعود و بالا رفتن به گردنه ها آن مشکلات به انسان عارض می شود.(2)(3)

عقبه نماز، عقبه روزه، عقبه حج، عقبه زکات، عقبه حفظ احترام مؤمن، عقبه صله ارحام، عقبه و... بعضی از همه عقبه ها به سرعت عبور می کنند، بعضی در کنار هر عقبه ای سال ها، بلکه هزاران سال حبس اند. بعضی از کنار بعضی از عقبه ها عبور می کنند، یعنی از عهده پاسخ گویی بر می آیند، ولی در کنار بعضی دیگر از عقبه ها دشواری دارند.

گرچه بعضی از اهل نظر [گروه حشویه معتقدند که در آخرت منطقه کوهستانی و صعب العبور و گردنه ها در سر راه واردین به محشر وجود دارد و توان مندان عبور از آن، کسانی هستند که در زندگی دنیوی به تکالیف و وظایف خود به گونه ای شایسته و بایسته جامه عمل پوشانده اند.(4)

3. البته در بسیاری از احادیث آمده است: در هنگامی که افراد از روی پل صراط عبور می کنند، در مراکزی مورد بازجویی قرار می گیرند، ایستگاه های بازجویی افراد به نام همان مسایلی است که افراد درباره آن، مورد بازجویی قرار می گیرند. این ایستگاه های بازجویی را «عقبه» گویند.

ص: 264

از سوی خدا به موسای کلیم علیه السلام وَحی رسید که کسی که بمیرد و از گناه غیبت توبه کرده باشد، آخرین کسی است که وارد بهشت می گردد، لکن اگر از گناه خود توبه نکند، اولین کسی است که داخل جهنم می شود.

6. اهل امساک: یعنی کسی که از پرداختن دیون مالی، به ویژه دیون الهی خود، کوتاهی می ورزد و از پرداخت مالیات واجب سرباز می زند.(1)

7. دشمن علی علیه السلام: کسی که با امیرمؤمنان علیه السلام کینه توزی می ورزد.(2)

8. متکبّر از خود راضی.(3)

ص: 266

9. همسرآزاری و شوهرآزاری

زن و شوهر نباید از هیچ گونه ابراز مهر و قدردانی از یکدیگر دریغ ورزند و نیز باید از هرگونه اذیت و آزار یکدیگر بپرهیزند. زیرا شوهرآزاری، همانند همسرآزاری، بسیار خطرناک است است. در رهنمودی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آمده است:

«...من کانت له امرأة تؤذیه لم یقبل اللَّه صلاتها و لا حسنة من عملها حتّی تعینه و ترضیه و إن صامت الدهر و قامت وأعتقت الرقاب وأنفقت الأموال فی سبیل اللَّه».

همسری که شوهر خود را می آزارد، پروردگار حکیم، نماز و اعمال نیک آن زن را نمی پذیرد، مگر آنکه به کمک شوهر برخیزد و به جلب رضایت و خشنودی او همت گمارد (و در هنگامی که شوهر از او ناراضی است، عبادتش قبول نیست) گرچه روزگار خود را به روزه داری و نماز خواندن بگذراند و بندگان در راه خدا را آزاد و اموال فراوانی در راه خدا انفاق کند.

و آن حضرت افزود:

«و کانت أوّل من یرد النار».

چنین زنی، نخستین کسی است که وارد جهنم می گردد.

علّامه مجلسی رحمه الله در «بحارالانوار» در ادامه حدیث مذکور می نویسد: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در ادامه همین سخن می فرماید:

«و علی الرجل مثل ذلک الوِزر والعذاب إذا کان لها مؤذیاً».

شوهر نیز اگر همسرآزار باشد این چنین خواهد بود و عبادات و اعمال نیک او پذیرفته نیست مگر آنکه همسر خود را راضی و خشنود نماید.(1)(2)

با توجه به عوامل یاد شده، و بهره گیری از الگوی زندگی مشترک همراه با موفقیت و کمال ائمه معصومین علیهم السلام به ویژه فاطمه زهراعلیها السلام و امام علی علیه السلام زندگی موفقی را برای خود فراهم کنید.

ص: 267

و نیز آن حضرت فرمود:

«من صبر علی خلق امرأةٍ سیئة الخلق واحتسب فی ذلک الأجر، أعطاه اللَّه ثواب الشاکرین».

کسی که در برابر بدخُلقیِ همسرش صبر کند، پاداش شاکران را دریافت می دارد.(1)

همچنین آن حضرت می فرماید:

«من ضرب امرأته بغیر ذنبٍ فانا خصمه».

کسی که همسر خود را بدون دلیل می آزارد، من دشمن او خواهم بود.(2)

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«أیّما امرأة باتت وزوجها علیها ساخط فی حقّ، لم یتقبل منها صلاة حتّی یرضی عنها».

زنی که به خواب رود در حالی که شوهرش از او ناراضی است، نمازش پذیرفته نیست.(3)

و کسی که در برابر بدخُلقیِ شوهر صبر می کند، پاداش همسر حضرت ایوب پیامبر را دریافت می کند.

* * *

زنی که کاری ناشایسته درباره شوهر خود انجام دهد، مورد نفرین و لعنت فرشتگان، واقع می گردد.

امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:

«اقبلت امرأة الی رسول اللَّه صلی الله علیه وآله فقالت: یا رسول اللَّه! إنّ لی زوجاً و له علی غلظة و انی صنعت به شیئاً لاعطفه علی فقال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: اف لک کدرت دینک لعنتک الملائکة».

زنی نزد رسول خداصلی الله علیه وآله آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! من شوهری دارم که نسبت به من خشونت دارد و من درباره او کاری کرده ام که با من مهربان شود. رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: اف بر تو، دینت را تیره و مشوش کردی (که جادوگری را از دستورات دین دانستی) فرشتگان نیک رفتار و فرشتگان آسمان و زمین تو را لعنت کردند.(4)

ص: 268

در حدیثی دیگر از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آمده است:

«أیُّما امْرأة آذت زوجها بلسانها لم یقبل اللَّه منه صرفا و لا عدلا و لا حسنة من عملها حتی ترضیه و ان صامت نهارها و قامت لیلها...».

هر زنی که شوهر خود را با زبانش بیازارد، خداوند توبه و کفاره ای را از او نمی پذیرد و کار نیکش را قبول نمی کند تا وقتی که شوهرش را راضی کند.(1)

همچنین آن حضرت فرمود:

«من صبر علی سوء خلق امرأته اعطاه اللَّه من الاجر ما اعطاه داودعلیه السلام علی بلائه و من صبرت علی سوء خلق زوجها اعطاها مثل ثواب آسیة بنت مزاحم».

هر مردی که بدخلقی زنش را تحمل کند، خداوند به او پاداشی می دهد که به حضرت داود برای صبر بر بلا عطا فرمود و نیز زنی که بد خلقی مردی را تحمل کند، خداوند به او همانند پاداش آسیه همسر فرعون عطا می کند.

زنانی که عذاب قبر ندارند

صبر و استقامت زن در سازش با شوهرش، به ویژه در برابر غیرت ورزی های او و نیز تحمّل بدخلقی های او و بخشیدن مهریه خود به شوهر، از اسباب دفع عذاب قبر خواهد بود.

در احادیث اسلامی آمده است:

«ثلاث من النساء یرفع اللَّه عنهن عذاب القبر و یکون محشرهن مع فاطمة بنت محمدصلی الله علیه وآله امرأة صبرت علی غیرة زوجها و امرأة صبرت علی سوء خلق زوجها و امرأة وهبت صداقها لزوجها یعطی اللَّه تعالی لکل واحدة منهن ثواب الف شهید و یکتب لکل واحد منهن عبادة سنة».

سه دسته از زنان، عذاب قبر ندارند و در قیامت با دختر پیامبر فاطمه علیها السلام محشور می گردند: 1. زنی که بر غیرت ورزی شوهر خود صبر کند. 2. زنی که بر تندخویی شوهرش صبر کند. 3. زنی که مهریه خود را به شوهر خود ببخشد.

در ادامه همین حدیث آمده است:

البته این زن، در مقابل هر یک از این سه مورد پاداش یک سال عبادت را نیز دریافت می دارد.(2)

ص: 269

4. پاک دامنان.

5. برده صالح: یعنی برده خدا پرست.(1)

6. شیعه فاطمه: شیعیان، یعنی پیروان خالص اهل بیت.(2)

7. اهل حمد و ستایش الهی(3)

یَشْهَدَ حَیُّهُمْ جِنَازَةَ مَیِّتِهِمْ وَ أَنْ یَتَلاقَوْا فِی بُیُوتِهِمْ فَاِنَّ لُقِیَّا بَعْضِهِمْ بَعْضَاً حَیَاةٌ لِأَمْرِنَا رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً أَحْیَا أَمْرَنَا یَا خَیْثَمَةُ أَبْلَغْ مَوَالِیَنَا أَنّا لا نُغْنِی عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً اِلّا بِعَمَلٍ وَ اَنَّهُمْ لَنْ یَنَالُوا وَ لاَ یَتَنَا إلّا بِالْوَرَعِ وَ أَنَّ أشَدَّ النَّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلاً ثُمَّ خَالَفَهُ إِلی غَیْرِهِ».(1)

امام باقرعلیه السلام توسط خیثمه در پیامی به شیعیان فرمود: ای خیثمه به شیعیان و دوستان ما ابلاغ کن:

تقوا پیشگی در پیشگاه خدای عظیم را مدنظر داشته باشند.

ثروتمندان آنان از فقیرانشان عیادت به عمل آورند.

توانمندانشان از ضعیفان دیدار کنند.

زندگانشان از مردگان تشییع کنند.

به منزل یکدیگر بروند و از هم دیگر دیدار کنند.

آن گاه که نزد یکدیگر رفتند، امر ما را زنده نمایند. خدا رحمت کند کسی را که امر ما را زنده کند.

به آنان بگو که دوستی با ما جهت دستیابی به بهشت کفایت نمی کند، باید اهل عمل به دستورات خدا باشند و کسی در شمار دوستان راستین ما نمی باشند، جز آن که اهل وَرَع و پارسایی باشد.

امام علیه السلام فرمود: در قیامت، حسرت کسی از همه بیشتر است که عدالت را بستاید ولی خود بدان پای بند نباشد.

3. کسی که وضو می گیرد، اما از روی تقیه یا انگیزه های دیگر، مسح یا شستشوی آن روی بدن او صورت نمی گیرد.

«عَائِشَةُ عَنِ النَّبِیِ صلی الله علیه وآله أَنَّهُ قَالَ أَشَدُّ النَّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ رَأَی وُضُوءَهُ عَلَی جِلْدِ غَیْرِهِ».(2)

4. کسی که دیگران اموال او را در راه خدا مصرف کرده اند، وارد بهشت می شوند، ولی (صاحب مال) خود او داخل جهنم است.

«تَفْسِیرُ الإِمَامِ علیه السلام قِیلَ لأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَمَنْ اَعْظَمُ النَّاسِ حَسْرَةً قَالَ مَنْ رَأَی مَالَهُ فِی

ص: 273

مِیزَانِ غَیْرِهِ فَأَدْخَلَهُ اللَّهُ بِهِ النَّارَ وَ أدْخَلَ وَارِثَهُ بِهِ الْجَنَّةَ فَکَیْفَ یَکُونُ هَذَا قَالَ کَمَا حَدَّثَنِی بَعْضُ إِخْوَانِنَا عَنْ رَجُلٍ دَخَلَ إلَیْهِ وَ هُوَ یَسُوقُ قَالَ لَهُ یَا فُلاَنَ مَا تَقُولُ فی مِائَةٍ أَلْفٍ فِی هَذَا الصُّنْدُوقِ قَالَ مَا أَدَّیْتُ مِنْهَا زَکَاةً قَطُّ وَ لاَ وَصَلْتُ مِنْهَا رَحِماً قَطُّ قَالَ قُلْتُ فَعَلَی مَا جَمَعْتَهَا قَالَ لِحُقُوقِ السُّلْطَانِ وَ مُکَاثَرَةِ الْعَشِیرَةِ وَ لِخَوْفِ الْفَقرِ عَلَی الْعِیَالِ وَ لِرَوْعَةِ الزَّمَانِ قَالَ ثُمَّ لَمْ یَخْرُجْ مِنْ عِنْدِهِ حَتَّی فَاضَتْ نَفْسُهُ ثُمَّ قَالَ عَلِیٌ علیه السلام اَلْحَمْدُ للَّهِ الَّذِی أَخْرَجَهُ مِنْهَا مَلُوماً مَلِیّاً بِبَاطِلٍ جَمَعَهَا وَ مِنْ حَقٍّ مَنَعَهَا فَأَوْعَاهَا وَ شَدَّهَا فَأَوکَاهَا فَقَطَعَ فِیهَا الْمَفاوِزَ وَالْقِفَارَ وَ لُجَجَ الْبِحَارِ أَیُّها الْوَاقِفُ لاَ تَخْدَعْ کَمَا خُدعَ صُوَیْحِبُکَ بِالأَمَسِ إِنَّ مِنْ أَشَدِّ النَّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ رَأَیَ مَالَهُ فِی مِیزَانِ غَیْرِهِ أَدْخَلَ اللَّهُ هَذَا بِهِ الْجَنَّةَ وَ أدْخَلَ هَذَا بِه النَّارَ».

از امیرالمؤمنین علیه السلام سؤال شد که حسرت چه کسی در قیامت بیشتر است؟ امام علیه السلام پاسخ داد: کسی که ثروت او موجب بهشت رفتن دیگران شده، ولی خود در جهنم جای دارد.(1)

5. عالمی که دیگران در پرتو عمل به علم او وارد بهشت شوند، ولی او در جهنم جای دارد.

«و قیل اشد الناس حسرة یوم القیامة رجلان نظر الی ماله فی میزان غیره سعد هو به و شقی ذلک به و رجل نظر الی علمه فی غیره سعد هو بالعمل و شقی ذلک بجمعه».

گفته شده است: حسرت دو کس در قیامت بیشتر است: ثروتمندی که دیگران توسط ثروت او سعادتمند شدند، ولی خود در شقاوت به سر می برد و عالمی که دیگران توسط علم و دانش او به سعادت رسیدند، اما خود با آن همه اندوخته های علمی در شقاوت به سر می برد.(2)

چنان که در کلامی از امیرمؤمنان علیه السلام آمده است: «اشد الناس ندما عند الموت العلماء غیر العاملین».

پشیمانی عالمان بدون عمل، هنگام مرگ از دیگران بیشتر است.(3)

5. کسی که در دنیا، زمینه دانش اندوزی برایش فراهم بود، ولی او از آن استفاده نکرد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «اشد الناس حسرة یوم القیامة رجل امکنه طلب العلم فلم یطلبه».

ص: 274

ص: 276

ص: 278

نمی برد لذا سومی در جهنم و دو دسته بالا (اولی و دومی) در بهشت اند. در حدیثی از رسول اعظم صلی الله علیه وآله آمده است: «القَتلِ ثَلاَثَةٌ: رجلٌ مُؤمِنٌ جَاهَدَ بِنَفْسِهِ وَ مَالِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ، حَتّی إِذا لَقی الْعَدُوَّ قَاتَلَهُمْ حَتّی یُقْتَلَ، ذَاکَ الشَّهِیدُ الْمُمْتَحَنُ فِی خَیْمَةِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ تَحْتَ عَرْشِهِ. لاَیفضُلُهُ النَّبِیُّونَ إِلّا بِدَرجةِ النُّبُوَّة؛ وَ رَجُلٌ مُؤمنٌ قَرَفَ عَلی نَفْسِهِ مِنَ الذُّنُوبِ وَالْخَطَایَا، جَاهَدَ بِنَفْسِهِ وَ مَالِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ، حَتّی إِذَا لَقی الْعَدُوَّ قَاتَلَ حَتّی یُقتلَ، فَتِلْکَ لِسَاعَتِهَا مَضْمَضَةٌ،مَحَتَ ذُنُوبَهُ وَخطایاه، إِنَّ السَّیْف مَحَّاءُ الْخَطایا، وَاُدْخِلَ مِنْ أیِّ أبوابِ الجَنَّةِ شاء، فَإِنَّ لَهَا ثَمَانِیَةِ أبواب، وَ لِجَهَنَّمَ سَبْعَةَ أَبْوَاب، بعضُهَا أَفْضَلُ مِنْ بَعْضٍ، و رجلٌ منافقٌ جاهد بِنَفْسِهِ وَمَالِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ، حَتّی إِذَا لَقَی الْعدوَّ قَاتَلَ حَتّی یُقتَلَ، فَذلِکَ فِی النَّار، إِنَّ السَّیْفَ لاَ یَمْحُو النِّفاق».

کشته شدن سه گونه است:

1. انسان مؤمنی که با جان و مال در جهاد راه خدا عمل می کند و با دشمن روبرو می شود و می جنگد تا کشته می شود. چنین شخصی شهید راه خداست که از آزمون سرافراز بیرون آمده و در خیمه گاه خداوند متعال و در زیر عرش خدا آرمیده است. و پیامبران الهی فقط یک درجه از او بالاتر قرار دارند و آن هم درجه پیامبری است.

2. انسان مؤمنی که در جهاد راه خدا عمل می کند و با دشمن روبرو می شود و می جنگد و کشته می شود در حالی که کوله باری از گناهان را در نامه اعمال خود دارد چنین شخصی در همان ساعت کشته شدن پاک شده است و همه گناهان و معصیت هایش محو و آمرزیده شده است زیرا شمشیرزدن در راه خدا باعث آمرزیده شدن گناهان می گردد. این شخص از دری از درهای بهشت که خودش بخواهد، او را وارد بهشت می کنند، زیرا بهشت هشت درب دارد و جهنم هفت درب دارد.

3. انسان دورو و منافقی که با جان و مال خود برای جهاد در راه خدا شرکت کرده است. لکن نتوانسته است از چنگال نفاق، خلاص گردد. او با آن که در جبهه پیکار دفاع از حق کشته شد، ولی اهل جهنم خواهد بود و قتل او نفاق را از بین نخواهد برد. بنابراین شهدا همه یکسان نیستند و مراتب آنان در پیشگاه پروردگار حکیم متفاوت و مختلف اند.(1)

ص: 280

برخی از مصادیق مهم «مات شهیدا» عبارتند از:

وقت آن است که رگ حیاتی من قطع شود. مسلمانان عقیده داشتند که رسول خداصلی الله علیه وآله شهید از دنیا رفته با آن که خدا به واسطه نبوت او را کرامت ویژه ای بخشیده است.(1)

در حدیث آمده است: «أخرج الثعالبی عن ابن عباس أن رسول اللَّه صلی الله علیه وآله قال: من قرأ سورة الحشر، لم یبق شی ء من الجنة والنار والعرش والکرسی والسموات والأرض والهوامّ والریح والسحاب والطیر و الدوابّ والشجر والجبال والشمس والقمر و الملائکة إلا صلّوا علیه، واستغفر له، فان مات من یومه أو لیلته، مات شهیدا».

ثعالبی مفسر معروف نیز از ابن عباس نقل می کند که رسول خداصلی الله علیه وآله فرمودند: کسی که سوره حشر را بخواند باقی نمی ماند چیزی از بهشت، جهنم، عرش خدا، کرسی، آسمان ها، زمین، باد، ابرها، پرندگان، چهارپایان، درختان، کوه ها، خورشید، ماه و فرشتگان، مگر اینکه بر خواننده سوره حشر دعا می کنند و برای او استغفار می کنند و اگر در همان روز یا در همان شب از دنیا برود، شهید مرده است.(1)

شما پناه دادیم و تو را تکذیب نمودند و ما شما را تصدیق کردیم، و نسبت به شما بی احترامی کردند و ما شما را یاری نمودیم. راوی گوید: مرتب پیغمبر این بیانات را ذکر کردند تا اینکه مردم و مخاطبین بر روی زمین افتادند و عرض کردند: اموال ما و آن چه که در دست های ماست همه برای خدا و رسول خدا است. پس آیه «لا أَسَْلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی» نازل شد.(1)

و رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: کسی که بر دوستی آل محمّد بمیرد شهید مرده است.

آگاه باشید! کسی که با حبّ آل محمّد علیهم السلام بمیرد، آمرزیده مرده است.

آگاه باشید! کسی که با حبّ آل محمّد جان بسپارد با توبه از دنیا رفته است.

آگاه باشید! کسی که با دوستی آل محمّد علیهم السلام بمیرد، با ایمان کامل از دنیا رفته است.

آگاه باشید! کسی که با دوستی آل محمّد علیهم السلام بمیرد فرشته مرگ، سپس منکر و نکیر وی را به بهشت بشارت می دهند.

آگاه باشید! کسی که با دوستی آل محمّد علیهم السلام از جهان رخت بربندد، هم چون عروسی که به خانه شوهر برند، با جلال و شکوه و احترام وارد بهشت می گردد.

آگاه باشید! کسی که با حبّ آل محمّد علیهم السلام از دنیا برود دو در از قبرش به سوی بهشت گشوده می شود.

آگاه باشید! آن کس که با محبّت و دوستی آل محمّد علیهم السلام جهان را وداع گوید، خداوند قبرش را زیارت گاه فرشتگان رحمت قرار می دهد.

آگاه باشید! هر کس که با محبّت و دوستی آل محمّد علیهم السلام جان دهد طبق سنّت و روش پیامبر و مسلمانان جان سپرده است.

آگاه باشید! کسی که با بغض آل محمّد علیهم السلام بمیرد روز قیامت در حالی که بر پیشانیش نوشته شده: از رحمت خداوند محروم است، وارد محشر می شود.

آگاه باشید! کسی که با بغض و دشمنی آل محمّد علیهم السلام بمیرد، کافر مرده.

ص: 287

آگاه باشید! کسی که با بغض و دشمنی آل محمّد علیهم السلام بمیرد، بوی بهشت را استشمام نمی کند.