عنوان و نام پدیدآور: تاریخ عصر غیبت: نگاهی تحلیلی به عصر غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف/ پورسیدآقایی... و [دیگران].
مشخصات نشر: قم: آینده روشن، 1389.
مشخصات ظاهری: 375 ص
شابک: 53000 ریال: 4-29-5073-600-978
وضعیت فهرست نویسی: فیپا
یادداشت: نویسندگان پورسیدآقایی، جباری، عاشوری، حکیم.
یادداشت: چاپ قبلی: موسسه فرهنگی انتشاراتی حضور: 1379.
یادداشت: کتابنامه: ص [367] - 357؛ همچنین به صورت زیرنویس.
عنوان دیگر: نگاهی تحلیلی به عصر غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف.
موضوع: محمدبن حسن (عج)، امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف.
موضوع: مهدویت -- انتظار
موضوع: شیعه -- تاریخ
موضوع: نواب اربعه
شناسه افزوده: پورسیدآقایی، مسعود، 1338-
رده بندی کنگره: 1394 2 ت /4/ 224BP
رده بندی دیویی: 462 / 297
شماره کتابشناسی ملی: 2192573
ص: 1
بسم الله الرحمن الرحیم
ص: 2
تاریخ عصر غیبت
نگاهی تحلیلی به عصر غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف
(ویرایش جدید)
پورسیدآقایی، جباری، عاشوری، حکیم
ص: 3
تاریخ عصر غیبت
(نگاهی تحلیلی به عصر غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف)
نویسندگان:سیدمسعود پورسیدآقایی، محمدرضا جباری، حسن عاشوری، سیدمنذر حکیم
ناشر:مؤسسه آینده روشن
طرح جلد:مصطفی برجی
صفحه آرا:علی قنبری
ویراستار:سیدرضا سجادی نژاد
چاپ:گل ها
نوبت چاپ:دوم، 1390
شمارگان:3000 نسخه
بها:68000 ریال
شابک:14-29-5073-600-978
مرکز پخش:قم، خیابان صفاییه، کوچه 23، پلاک 5، مؤسسه آینده روشن
تلفن:7840902 - 0251
ص: 4
پیش گفتار. 19
فصل اول: معرفی و بررسی منابع تاریخی عصر غیبت... 21
شناخت منابع. 21
الف) کتاب های ویژۀ غیبت... 22
ب) کتاب های رجالی.. 27
ج) کتاب های تاریخی.. 28
چکیده 29
فصل دوم: نگاهی کوتاه به زندگانی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف . 31
الف) میلاد 31
ب) نام 32
ج) القاب... 32
د) مادر. 33
ه) ولادت پنهانی.. 37
و) شمایل و خصوصیات... 38
ز) دوره های زندگی حضرت... 39
1. دوره اختفا 39
2. غیبت صغرا 41
3. غیبت کبرا 42
چکیده 44
فصل سوم: وضعیت سیاسی، اجتماعی و فکری عصر عباسیان در آستانه غیبت صغرا 47
الف) وضعیت سیاسی.. 49
1. انتقال مرکز خلافت از بغداد به سامرا 49
ص: 5
2. نفوذ و تسلّط ترکان. 51
3 و 4. عزل و نصب های پی درپی و نفوذ زنان. 54
5. ستم گری وزیران و امیران. 54
6. فتنه ها و آشوب های داخلی.. 55
یکم. آشوب های بغداد 56
دوم. آشوب های سامرا 57
سوم. فتنه خوارج.. 57
چهارم. شورش «صاحب زنج» (زنگیان) 58
پنجم. قیام های علویان. 62
7. خودمختاری مناطق تحت نفوذ 71
یکم. اندلس... 72
دوم. شمال افریقا (تونس و دیگر مناطق) 72
سوم. ایران. 72
چهارم. مصر. 74
پنجم. سوریه. 74
ششم. موصل.. 75
8. تغییر ماهیت و اهداف فتوحات... 75
ب) وضعیت اجتماعی.. 77
1. عیاشی.. 77
2. قصرها 79
3. جشن ها 79
4. بزم ها 82
5. بخشش ها 83
6. طعام ها 87
ج) وضعیت فکری.. 95
چکیده 99
ص: 6
فصل چهارم: وضعیت فکری، سیاسی و اجتماعی شیعه در آستانه غیبت صغرا 101
الف) وضعیت فکری.. 103
ب) وضعیت سیاسی.. 105
1. انتقال عسکریین علیهما السلام از مدینه به سامرا و نظارت فراوان بر آنان. 105
2. شیوه های مبارزه سیاسی عسکریین علیهما السلام . 106
ج) وضعیت اجتماعی.. 109
1. وضعیت شیعیان. 109
یکم. اندک سازی ارتباط با امام علیه السلام . 110
دوم. فشار. 110
سوم. اخراج از سِمت ها 110
چهارم. گرفتن امکانات اقتصادی.. 111
2. پایگاه اجتماعی و نفوذ رهبری شیعه. 111
یکم. نفوذ امام هادی علیه السلام . 111
دوم. نفوذ امام عسکری علیه السلام . 116
چکیده 120
فصل پنجم: زمینه سازی معصومان علیهم السلام برای ورود شیعه به عصر غیبت... 121
الف) پیش گویی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام درباره ولادت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و غیبت آن حضرت.. 122
1. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم . 122
2. امام علی علیه السلام . 124
3. حضرت فاطمه علیها السلام . 124
4. امام حسن مجتبی علیه السلام . 125
5. امام حسین علیه السلام . 126
6. امام سجاد علیه السلام . 126
7. امام باقر علیه السلام . 127
8. امام صادق علیه السلام . 128
9. امام کاظم علیه السلام . 130
ص: 7
10. امام رضا علیه السلام . 131
11. امام جواد علیه السلام . 132
ب) زمینه سازی امام هادی و امام عسکری علیهما السلام برای ورود شیعه به عصر غیبت... 133
1. تبیین نزدیکی ولادت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، آغاز غیبت و چگونگی آن. 133
2. کاهش ارتباط مستقیم با شیعیان. 137
3. سامان دهی و تقویت سازمان وکالت... 138
چکیده 140
فصل ششم: پیشینه سازمان وکالت و جایگاه آن در عصر غیبت صغرا 141
الف) بررسی معنای لغوی و اصطلاحی واژه وکالت و معرّفی اجمالی سازمان وکالت... 142
ب) علل تشکیل سازمان وکالت و استمرار و گسترش فعالیت آن تا پایان عصر غیبت... 143
1. لزوم ارتباط میان رهبری و پیروان. 144
2. خفقان در دورة عباسیان و لزوم حفظ شیعیان و مکتب... 144
3. آماده سازی شیعه برای ورود به عصر غیبت... 145
4. رفع بلاتکلیفی از شیعه در ایام حبس امامان علیهم السلام و در عصر غیبت... 145
ج) بررسی محدوده زمانی و جغرافیایی فعالیت سازمان وکالت... 145
1. حجاز. 148
· مدینه. 148
· مکه. 149
· یمن.. 149
2. عراق.. 150
· کوفه. 150
· بغداد 150
· سامرا 151
· واسط.. 152
· بصره 152
3. ایران. 152
ص: 8
· خراسان بزرگ... 152
· قم. 153
· ری.. 154
· قزوین.. 155
· همدان. 155
· آذربایجان. 156
· قرمیسین.. 156
· اهواز. 156
· سیستان - بُست... 157
· مصر. 157
د) وظایف و مسئولیت های سازمان وکالت... 157
1. دریافت، تحویل و توزیع وجوه شرعی.. 158
2. رسیدگی به اوقاف... 161
3. راهنمایی و ارشاد شیعیان و مناظره با مخالفان. 161
4. نقش سیاسی سازمان وکالت... 163
5 . نقش ارتباطی سازمان وکالت... 165
6 . کمک به نیازمندان، و حل مشکلات شیعیان. 166
ه) ویژگی ها و شرایط لازم برای وکیلان امامان علیهم السلام . 167
1. وثاقت یا عدالت... 167
2. رازداری و پنهان کاری.. 168
و) ساختار و شیوه های عملکرد سازمان وکالت... 169
1. رهبری.. 169
2. وکیل ارشد یا سر وکیل.. 170
3. نماینده های سیار. 171
4. بهره گیری از اصل تقیّه و پنهان کاری.. 171
5 . بهره گیری از وسایل ارتباطی مناسب... 173
ص: 9
ز) معرفی مهم ترین وکیلان امامان علیهم السلام تا عصر غیبت صغرا 174
1. عبدالرحمان بن الحجاج.. 174
2. محمد بن سنان. 175
3. معلّی بن خُنَیس... 175
4. نصر بن قاموس لخمی.. 176
5. مفضّل بن عمر جعفی.. 176
6. علی بن یقطین.. 176
7. عبدالله بن جُندَب... 177
8. ابراهیم بن سلام نیشابوری.. 177
9. علی بن ابی حمزه بطائنی.. 177
10. زیاد بن مروان قندی.. 177
11. احمد بن ابی بشر سرّاج.. 177
12. عثمان بن عیسی رواسی.. 177
13. صفوان بن یحیی.. 178
14. عبدالعزیز بن المهتدی.. 178
15. علی بن مهزیار اهوازی.. 178
16. فضل بن سنان. 178
17. هشام بن ابراهیم عباسی.. 178
18. ابو عمرو الحذّاء 179
19. زکریا بن آدم قمی.. 179
20. ابراهیم بن محمد همدانی.. 179
21. محمد بن الفرج.. 179
22. ایوب بن نوح.. 180
23. علی بن جعفر همانی.. 180
24. فارس بن حاتم قزوینی.. 180
25. علی بن الحسین بن عبد ربّه. 180
ص: 10
26. ابوعلی بن راشد. 181
27. ابراهیم بن مهزیار. 181
28. عثمان بن سعید عَمری.. 181
29. احمد بن اسحاق قمی.. 181
30. محمد بن احمد بن جعفر القمی العطّار القطّان. 182
31. ابراهیم بن عبده النیشابوری.. 182
32. ایّوب بن الناب... 182
چکیده 183
فصل هفتم: عصر غیبت صغرا (260 - 329 قمری) 187
وضعیت سیاسی، اجتماعی و فکری عصر غیبت... 188
الف) وضعیت سیاسی.. 188
یکم. انتقال خلافت از سامرا به بغداد 194
دوم. ظهور قرامطه. 194
سوم. کاهش قیام های علویان و پیدایی فضای اختناق بیشتر بر شیعه. 196
چهارم. ظهور مهدی در شمال افریقا و تأسیس دولت فاطمی در مصر. 197
پنجم. ظهور دولت های مستقل و خودمختار. 198
ششم. سه خلیفه در یک زمان. 200
ب) وضعیت اجتماعی.. 200
1. اختلافات مذهبی و فرقه ای.. 201
2. اختلافات قومی و قبیله ای.. 201
3. اختلافات طبقاتی.. 202
یکم. عیاشی و خوش گذرانی.. 202
دوم. اسراف و تبذیرهای گسترده 203
ج) وضعیت فکری.. 205
1. پیدایی مکتب اشعری.. 205
2. تدوین کتاب های روایی.. 206
ص: 11
تاریخ غیبت و چگونگی آغاز آن. 207
الف) آغاز غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف . 207
ب) شهادت امام حسن عسکری علیه السلام . 209
ج) تلاش حکومت برای یافتن امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف . 212
د) اقدامات جعفر. 214
1. نماز بر پیکر امام علیه السلام . 214
2. ادعای امامت و جانشینی.. 215
3. ادعای ارث... 215
4. تحریک حکومت برای دست گیری امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف . 215
5. توبۀ جعفر. 216
ه) داستان سرداب... 216
فلسفة غیبت... 219
1. رازی از رازهای الهی.. 221
2. آزمایش و غربال انسان های صالح.. 222
3. ستم پیشه بودن انسان ها 224
4. آمادگی جهانی.. 224
5. آزادی از یوغ بیعت با طاغوت های زمان. 224
6. حفظ جان امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف . 226
ویژگی های دورۀ غیبت صغری.. 226
اختلافات فرقه ای پس از رحلت امام عسکری علیه السلام . 228
زمینۀ پیدایی فرقه های جدید شیعی بعد از رحلت امام عسکری علیه السلام . 228
1. اعتقاد به امامت جعفر، پسر امام هادی علیه السلام . 230
2. اعتقاد به امامت فرزند دیگری از امام عسکری علیه السلام . 231
3. اعتقاد به استمرار امامت امام حسن عسکری علیه السلام . 231
4. اعتقاد به امامت محمد بن علی، برادر امام حسن عسکری علیه السلام . 232
5. اعتقاد به توقف در امامت... 233
ص: 12
6. اعتقاد به دورۀ فترت... 233
نوّاب اربعه. 234
الف) معرفی اجمالی نوّاب اربعه. 235
1. ابو عَمرو، عثمان بن سعید عَمروی.. 235
2. محمد بن عثمان بن سعید عَمروی.. 241
3. ابوالقاسم، حسین بن روح نوبختی.. 244
4. ابوالحسن علی بن محمد سَمَری.. 248
ب) ملاک های نصب نوّاب اربعه. 251
ج) چگونگی ارتباط نوّاب اربعه با شیعیان. 254
د) وظایف و مسئولیت های نوّاب اربعه. 256
1. زدودن شک و حیرت مردم دربارۀ وجود امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف . 257
2. حفظ امام عجل الله تعالی فرجه الشریف از راه پنهان داشتن نام و مکان آن حضرت... 258
3. سازماندهی و سرپرستی سازمان وکالت... 258
4. پاسخ گویی به پرسش های فقهی و مشکلات عقیدتی.. 259
5. اخذ و توزیع اموال متعلق به امام عجل الله تعالی فرجه الشریف . 260
6. مبارزه با غالیان و مدّعیان دروغین نیابت و بابیت و افشای ادعاهای باطل آنان. 260
7. مبارزه با وکیلان خیانت کار. 261
8. آماده سازی مردم برای پذیرش غیبت کبری.. 262
نصب وکیلان برای نواحی شیعه نشین در عصر غیبت صغری.. 263
1. ابوالحسین محمد بن جعفر اسدی کوفی رازی.. 265
2. ابوعبدالله بن هارون بن عمران همدانی.. 265
3. محمد بن صالح بن محمدهمدانی.. 266
4. ابواسحاق، محمد بن ابراهیم بن مهزیار اهوازی.. 266
5. قاسم بن علاء 267
6. حسن بن محمد بن قطاه صیدلانی.. 267
7. محمد بن شاذان بن نُعیم شاذانی نیشابوری.. 267
ص: 13
8. عزیز بن زهیر. 268
9. قاسم بن محمد بن علی بن ابراهیم همدانی.. 268
10. ابوعلی بسطام بن علی.. 268
11. علی بن حسین بن علی طبری.. 268
12. ابوهاشم، داود بن قاسم جعفری.. 269
13. حسن بن نضر قمی.. 269
14. حاجز بن یزید الوشّاء 269
وکلای خائن و مدّعیان دروغین وکالت... 269
الف) خیانت و فساد در برخی از کارگزاران سازمان وکالت... 270
1. واقفیه. 271
2. وکالت و جاسوسی علیه امام رضا علیه السلام . 273
3. فارس بن حاتم قزوینی، وکیل خائن امام هادی علیه السلام . 273
4. عروه بن یحیی؛ سوزاندن و دزدی اموال امام عسکری علیه السلام . 275
5. کار زشت وکیل امام عسکری علیه السلام . 275
6. احمد بن هلال عبرتائی و احمد بن هلال کرخی.. 276
7. ابوطاهر محمد بن علی بن بلال بلالی.. 277
8. أبوجعفر محمد بن علی شلمغانی ابن أبی عزاقر. 278
ب) مدعیان دروغین وکالت و بابیّت... 281
1. ابوعبدالله، احمد بن محمد سیّاری.. 281
2. علی بن حسکه، قاسم شعرانی یقطینی، و محمد بن فرات... 281
3. حسن بن محمد بن بابا القمی.. 282
4. ابومحمد، الشریعی.. 283
5. محمد بن نصیر النمیری الفهری.. 283
6. ابوبکر محمد بن احمد بن عثمان البغدادی.. 284
7. اسحاق احمر و باقطانی.. 285
8. حسین بن منصور حلّاج.. 286
ص: 14
9. ابودلف محمد بن المظفر الکاتب... 287
وضعیت فکری و سیاسی - اجتماعی شیعه. 289
الف) وضعیت فکری.. 289
ب) وضعیت سیاسی.. 290
ج) وضعیت اجتماعی.. 292
چکیده 293
فصل هشتم: مروری بر برخی از مهم ترین مسائل عصر غیبت کبری.. 297
الف) تاریخ شیعه، نهضت ها و دولت های شیعی در عصر غیبت کبری.. 297
1. شیعه پیش از غیبت کبری (از قرن یکم تا چهارم قمری) 297
2. شیعه در عصر غیبت کبری.. 299
3. نهضت ها و دولت های شیعی در عصر غیبت کبری.. 301
ب) مبارزات فکری و سیاسی علمای شیعه در عصر غیبت کبری.. 309
1. مبارزۀ فکری علمای شیعه در عصر غیبت... 312
2. فقاهت شیعه و مراکز آن در عصر غیبت... 313
3. مراحل تکامل فقه و فقاهت شیعه. 314
یکم. فقه و فقاهت در دوران حضور ائمه علیهم السلام . 314
دوم. فقه و فقاهت شیعه در دوران غیبت صغری.. 315
سوم. فقه و فقاهت شیعه در دوران غیبت کبری.. 315
4. حوزه های علمیه و مراکز فقاهت شیعه در دوران غیبت کبری.. 316
5. مبارزه های سیاسی علمای شیعه در عصر غیبت کبری.. 319
یکم. زمینه های فعالیت سیاسی.. 319
دوم. مراحل فعالیت سیاسی و انواع آن در هر مرحله. 320
ج) دوره های مرجعیت دینی (علمی و سیاسی) شیعه در عصر غیبت کبری.. 322
1. نهاد مرجعیت و تداوم خط امامت و رسالت... 322
2. مراحل و دوره های مرجعیت... 324
د) مدعیان مهدویت و بابیّت... 326
ص: 15
1. عبیدیان. 328
2. حاکم بأمرالله.. 329
3. محمد بن تومرت... 329
4. تهامی.. 330
5. بابا اسحاق.. 330
6. عباس الریفی.. 330
7. الرجل الجبلی.. 330
8. ملا عرشی کاشانی.. 330
9. میرزای بلخی.. 331
10. شیخ عبدالقدیر بخارائی.. 331
11. محمد جونپوری هندی.. 331
12. مغربی.. 331
13. شیخ مغربی.. 331
14. شیخ زادۀ کردستانی.. 331
15. عبدالله العجمی.. 332
16. بنگالی.. 332
17. سنگالی.. 332
18. شیخ سعید یمانی.. 332
19. سودانی.. 332
20. صومال. 333
21. علی محمد شیرازی.. 333
22. قادیانی میرزا غلام احمد. 334
چکیده 335
فصل نهم سیرت و آثار امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف . 339
الف) سیرت... 339
1. عصر غیبت... 339
ص: 16
یکم. آگاهی از وضعیت و احوال شیعیان. 340
دوم. حفظ و نجات شیعیان از گرفتاری ها و شر دشمنان. 340
سوم. حضور در میان مردم 341
چهارم. حضور همیشگی در مراسم حج.. 342
پنجم. دستگیری درماندگان، راه یابی گم شدگان، شفای بیماران دور از علاج.. 342
2. دوران ظهور. 343
یکم. سیرت تربیتی و اخلاقی.. 343
دوم. سیرت اجتماعی.. 344
سوم. سیرت سیاسی.. 346
چهارم. سیرت اقتصادی.. 349
پنجم. سیرت علمی.. 351
ششم. سیرت قضایی.. 352
هفتم. سیرت احیاگری.. 353
هشتم. سیرت نبوی و علوی.. 354
نهم. سیرت فردی.. 355
دهم. سیرت مدیریتی.. 358
ب) آثار. 361
1. روایت ها و احتجاج ها 361
2. دعاها و نمازها 361
3. زیارات... 362
4. توقیعات و بیانات... 362
چکیده 365
فهرست منابع. 367
ص: 17
ص: 18
با شهادت امام عسکری علیه السلام (260 قمری) دوره غیبت فرا رسید. آن هنگام، طرح اساسی مذهب درانداخته شده بود؛ احادیث به شکل «اصول اربع مأة» و «جوامع» گردآوری شده بودند. معیار شناسایی احادیث و تهذیب آنها به دست آمده بود. عالمان سرشناس و توانایی نیز برای دفاع از کیان اعتقادی و فقهی شیعه تربیت شده بودند تا در برابر فرقه ها و گروه های مختلف به ویژه اهل سنت، گره از حوادث بگشایند. حضور «حجت» نیز به بلوغی نیاز داشت که تا آن هنگام حاصل نشده بود؛ پس غیبت به طور طبیعی آغاز شد و تا هنگام فراهم نیامدن زمینه های رهبری امام، عصر غیبت ادامه خواهد داشت.
حفظ اسلام و رهبری مسلمانان دو وظیفه امام است. هر چند بنیاد مذهب و اصول کلی آن درافکنده شده بود و امامان شیعه علیهم السلام تا زمان امام عسکری علیه السلام از آن پاسداری کرده بودند. رهبری مسلمانان به آمادگی بیشتر و زمینه ای گسترده و یاورانی مناسب نیاز دارد. از این رو، هرگاه که این زمینه ها فراهم شود، «غیبت» به «ظهور» می انجامد وگرنه غیبت به گونه طبیعی ادامه می یابد.
رویداد غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف که بدون تردید از مهم ترین حوادث تاریخ تشیع به شمار می رود، از دو دیدگاه اعتقادی و تاریخی می توان بررسی کرد. این کتاب، می کوشد تا از منظر تاریخی «غیبت صغرا» و «غیبت کبرا» را بررسی کند.
ص: 19
نکاتی که درباره غیبت صغرا (260- 329 قمری) برخواهیم رسید، از این شمار است: بررسی منابع و شناخت وضعیت سیاسی - اجتماعی و فکری عصر امام عجل الله تعالی فرجه الشریف در آستانه غیبت، و آشنایی با زمینه های تاریخی و تمهیدات ائمه علیهم السلام، به ویژه عسکریین علیهما السلام برای ورود شیعه به این عصر، بررسی سازمان مخفی وکالت و تکوین و فرآیند تکاملی آن و نقش آن در زمان غیبت صغرای امام عجل الله تعالی فرجه الشریف و سپس کیفیت آغاز غیبت، دلایل آن، شرح حال «نوّاب اربعه»، وظایف و نقش آنان در این عصر.
نکاتی که درباره غیبت کبرا (329 قمری) برخواهیم رسید، از این شمار است: تاریخ شیعه، نهضت ها و دولت های آن به هم راه حرکت های علمی و مبارزه های علما و دوره های مرجعیت فقها و مدارس آنان و در نهایت، بررسی آثار و سیرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف .(1)
سیدمسعود پورسیدآقایی
ص: 20
بررسی غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف از دو دیدگاه «اعتقادی» و «تاریخی» امکان می پذیرد.
بسیاری از دانشمندان نیمه اول قرن چهارم هجری (دهم میلادی) به بعد، غیبت آن حضرت را تنها از دیدگاه «اعتقادی» بررسی کرده اند،(1) در حالی که بدون تردید این روی داد جنبه «تاریخی» نیز دارد. به ظاهر، ارتباط نزدیک غیبت با امامت، باعث جای گرفتن این موضوع در مباحث کلامی شیعه و نادیده انگاشتن تدریجی جنبه های تاریخی آن شده است.
برای بررسی تاریخ امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف و عصر غیبت، از کتاب هایی که در موضوع «غیبت» نوشته شده و نیز برخی از کتاب های «رجالی» و «تاریخی»، می توان بهره برد. در ذیل به بررسی اجمالی هر سه خواهیم پرداخت:
ص: 21
تألیف کتاب هایی که به موضوع غیبت پرداخته اند، در سه دوره تاریخی پیش آمده است:
یکم: آن چه در طول زندگی یازده امام علیهم السلام تا هنگام شهادت امام عسکری علیه السلام (260قمری/ 874 میلادی) نوشته شده؛
دوم: آن چه در فاصله غیبت صغرا و غیبت کبرا (260 - 329 قمری/ 874 - 941 میلادی)؛
سوم: آن چه از آغاز غیبت کبرا (بعد از 329 قمری) تاکنون نوشته شده است.
1. کتاب هایی با موضوع غیبت که قبل از سال های (260قمری/ 874 میلادی) نوشته شده اند:
اصحاب و شاگردان ائمه علیهم السلام در طول زندگی یازده امام، در حدود چهارصد کتاب نوشته اند که به «اصول چهارصدگانه» (الاصول الاربع مئة)(1) مشهورند. این اصول و نوشته ها در قرون بعدی (چهارم و پنجم)، اساس جوامع روایی شیعه را تشکیل می دادند. برخی از این آثار و نوشته ها، با نقل احادیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام به غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پرداخته اند. برای نمونه می توان از کتاب های امامیه، به دو کتاب الملاحم و القائم نوشته علی بن مهزیار(2) (وکیل امام نهم و دهم) و المشیخة نگارش حسن بن محبوب(3) (متوفای224 قمری/ 838 میلادی) و
ص: 22
الغیبة (اثبات الرجعه) اثر فضل بن شاذان(1) (متوفای260 قمری/874 میلادی) اشاره نمود.(2)
2. کتاب هایی با موضوع غیبت که در سال های «غیبت صغرا» (260- 329قمری/ 874 - 941میلادی) نگارش یافته اند:
آثار و نوشته های این دوره بیشتر بر مبنای آثار قبل از سال 260 قمری/ 874 میلادی نگارش یافته اند. نویسندگان این آثار، از فقها یا مبلغانی بوده اند که در فعالیت های مخفی «نهاد وکالت» با رهبری امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف، شرکت داشتند. از این رو، اطلاعات مهمی را ثبت کرده اند که نمی توان آنها را در کتب تاریخی که در آن ایام گردآوری شده، یافت. برای نمونه می توان کتاب های الغیبة نوشته ابراهیم بن اسحاق نهاوندی؛(3) الغیبة و الحیرة از عبدالله بن جعفر
ص: 23
حمیری،(1) متوفای بعد از (293 قمری/ 905 میلادی) و الامامة و التبصرة من الحیرة اثر ابن بابویه (متوفای329 قمری/ 940 میلادی) را نام برد.
ثقة الاسلام کلینی (متوفای 329 قمری/ 940 میلادی) نیز، بخش عمده ای از کتاب الکافی را تحت عنوان «الحجه» به مسئله غیبت اختصاص داده است. او این مطالعه را با تکیه بر اطلاعات مهمی در وضعیت کلی امامت، بین سال های 260- 329 قمری/ 874 - 940 میلادی)، با تاکید خاص بر نقش سفرای امام عجل الله تعالی فرجه الشریف در این دوران انجام می دهد. ثقة الاسلام کلینی احادیثی را منسوب به امامان درباره غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف ثبت می کند. او این اطلاعات را از نویسندگان قدیمی واقفیه و امامیه؛ هم چون حسن بن محبوب (متوفای224 قمری/ 838 میلادی)، عبدالله بن یعقوب عصفری (متوفای250 قمری/ 864 میلادی) و حسن بن سماعه (متوفای 263قمری / 877 میلادی) روایت می کند. گذشته از اینها وکلای امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف مأخذ اصلی اطلاعات او در زمینه فعالیت های مخفی امامیه بوده اند.(2)
3. کتاب هایی که درباره غیبت، بعد از سال (329 قمری/ 941 میلادی) نوشته شده اند:
روی داد «غیبت کبرا» در سال (329 قمری/ 941 میلادی) سرفصل جدیدی را در تاریخ امامیه پایه گذارد.
غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف از یک سو به دلیل طولانی شدن و از سوی دیگر به دلیل پاسخ گویی به شبهات جدید، آثار و نوشته های دیگری را می طلبید. از این رو، فقها و علمای شیعه به این مهم پرداختند و آثاری گران سنگ از خود به یادگار گذاشتند؛ آثار این دوره را می توان اساس عقاید بعدی امامیه در موضوع غیبت دانست. پنج اثر این دوره عبارتند از: الغیبة اثر نُعمانی(3) (360 قمری / 970 میلادی)، کمال الدین و تمام
ص: 24
النعمة از صدوق(1) (381 قمری/ 991 میلادی)، الفصول العشرة فی الغیبة و الارشاد اثر
ص: 25
1067 میلادی).(1)
کتاب های رجالی، به لحاظ این که زندگی نامه علمی راویان، گردآورندگان احادیث و گرایش های اعتقادی و سیاسی هریک از آنان را برای تعیین میزان وثاقت بیان می دارد، از منابع اصلی برای تحقیق در تاریخ سیاسی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف به شمار می رود؛ زیرا خواننده را قادر می سازد تا روابط بین امامان، پیروان و وکلای آنها به ویژه رابطه امام با وکلا و وکلا با علمای امامیه را، در عصر غیبت صغرا کشف کند.
علمای امامیه چهار کتاب رجال را دربارة محدودة بحث حاضر در قرون (چهار و پنج قمری/ ده و یازده میلادی) گردآوری کرده اند که عبارت اند از: معرفة الناقلین عن الائمة الصادقین تألیف کشّی،(2) الفهرست و الرجال اثر شیخ طوسی،(3) و فهرست اسماء
ص: 27
مصنفی الشیعة اثر نجاشی.(1)
مقصود از کتاب های تاریخی، منابع تاریخ عمومی است که به برخی از نویسندگان و آثار آنان در این زمینه اشاره می گردد.
1. طبری (متوفای310 قمری / 922 میلادی) در دوران غیبت صغرا می زیست. اثر او تاریخ الرسل و الملوک که به تاریخ طبری شهرت دارد، عاری از هرگونه اطلاعات درباره فعالیت های وکلای امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف است (که همین می تواند مشعر به پنهانی بودن فعالیت های آنان باشد)؛ در عین حال فعالیت های مبارزه ای دیگر گروه های شیعه، مانند اسماعیلیه را تا تشکیل حکومت آنان در سال (296 قمری/ 908 میلادی) مطرح می کند. وی هم چنین کاربرد حدیث نبوی را دربارة مهدی قائم به وسیله این گروه ها و تلاش آنان را برای دست یابی به قدرت در طول زمان غیبت صغرا پی گیری می نماید.
2. مسعودی (متوفای 346 قمری/ 957 میلادی) در دوره غیبت کبرا می زیست و اطلاعات مهمی را درباره رفتار خشونت آمیز عباسیان نسبت به امامان و پیروان آنها و تأثیر این سیاست را بر وقوع غیبت بیان می نماید. این نکات را می توان از کتاب های او، موسوم به مروج الذهب، التنبیه و الاشراف و اثبات الوصیة (منسوب به او) به دست آورد.
3. ابن اثیر (متوفای 630 قمری/ 1232 میلادی) در اثر خود الکامل فی التاریخ گزارش مفیدی درباره شکاف و اختلاف های میان وکلای امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف و نقش «غلات» را در ایجاد اختلاف ها، به ویژه «شلمغانی» برمی شمارد.
ص: 28
گذشته از منابع و مآخذ دست اول، در دوران معاصر و دهه های اخیر نیز کتاب های تحقیقی و درخور ستایشی دربارة غیبت و تاریخ آن و زندگی سیاسی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف نوشته شده که می تواند نقش به سزایی در روشن نمودن تاریخ سیاسی آن حضرت و سازمان مخفی وکلا و پرده برداشتن از حقایق تاریخی آن عصر، داشته باشد. در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود:
منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر علیه السلام، آیة الله صافی گلپایگانی؛
تاریخ الغیبة الصغری و تاریخ الغیبة الکبری، سیدمحمد صدر؛
تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف،(1) دکتر جاسم حسین؛
حیاة الامام محمد المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، باقر شریف القرشی.
در نوشته حاضر، بسیاری از آثار تاریخی، کتب حدیث و... به خصوص دربارة عصر غیبت کبرا و وضعیت فکری و سیاسی - اجتماعی مسلمانان در آستانة غیبت صغرا به کار رفته که در ذیل هر بحث به آنها اشاره شده است.
غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف را می توان از دو دیدگاه اعتقادی و تاریخی بررسی کرد. برای بررسی زمینه های تاریخی این روی داد و نقش «نهاد وکالت» در ایام غیبت، در آغاز باید منابع و مآخذ بحث را شناسایی و بررسی نماییم. این منابع سه گروه هستند:
1. کتاب های ویژه غیبت؛
2. کتاب های رجالی؛
3. کتاب های تاریخی.
نوشته های دکتر جاسم حسین و سیدمحمد صدر از کتاب های مناسب جدید در این زمینه هستند.
ص: 29
ص: 30
پیش از پرداختن تفصیلی به تاریخ امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف مناسب است نگاهی کوتاه به زندگانی آن حضرت از هنگام تولد و حوادث پس از ولادت، تا مراحل مختلف حیات آن امام داشته باشیم.
دوازدهمین امام شیعیان، فرزند امام حسن عسکری علیه السلام، در سپیده دم(1) جمعه، نیمه شعبان،(2) سال 255 قمری(3) (869 میلادی) در سامرا چشم به جهان گشود. سال های 254،(4) 256،(5) 257(6) و 258(7) قمری را سال تولد آن حضرت دانسته اند،(8) ممکن است که علت این اختلاف ها پنهان نگاه داشتن تولد آن حضرت باشد.(9)
ص: 31
اصل ولادت مهدی جزء مسلّمات تاریخ است که به جز ائمه، عالمان، مورّخان و محدّثان شیعه و اهل سنت بدین امر تصریح کرده اند. در برخی کتاب های پژوهشی بیش از 65 تن، از این عالمان و نام کتاب های آنان آمده است.(1)
نام آن حضرت، محمّد همان نام جدش، رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم است.(2) تمامی مورّخان و محدّثان معتقدند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خود این نام را بر او نهاده بود(3)این هم نامی بی دلیل نیست، بلکه گویای این حقیقت است، هم چنان که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با طلوع خود، جهانیان را از گم راهی و جهل نجات داد، دوازدهمین فرزندش نیز با ظهور خود بشر را از تاریکی و ضلال می رهاند.(4)
القاب مشهور آن حضرت عبارتند از: مهدی، قائم، منتظر، حجت، خلف صالح، بقیة الله، منصور، صاحب الامر، ولیّ عصر و صاحب الزمان که معروف ترین آنها مهدی است.(5) هریک از این القاب وجه یا وجوهی دارد، برای مثال آن حضرت را مهدی می گویند از آن جهت که به حق هدایت شده است.(6) و قائم می گویند، چون قیام به حق می کند و منتظرش گویند، چون مؤمنان منتظر قدوم اویند و حجت نامند از آن رو که حجت و گواه خدا بر خلق به شمار می آید.(7) در نگین انگشتر حضرت نیز همین
ص: 32
لقب نقش شده که کفعمی عبارت انگشتری حضرت را این گونه بیان می کند: «أنا حجةُ اللَّهِ و خاصّتُه.»(1)
روایات گوناگونی درباره مادر آن حضرت، وارد شده؛ مسعودی آن بانوی بزرگوار را کنیزی به نام نرجس می داند(2)شهید اوّل نام او را مریم، دختر زید علویه بیان می کند.(3) شیخ طوسی در روایتی نام او را ریحانه خوانده، اما بلافاصله اضافه می کند که به او نرجس، صیقل (صقیل) و سوسن نیز می گفتند.(4) شیخ مفید اسم آن بزرگوار را نرجس می داند(5) که در روایت حکمیه، عمه امام عسکریu نیز تنها همین نام بیان شده است.(6) برخی از محققان نام اصلی او را همان نرجس می دانند و برآنند که دیگر اسامی، به جز صقیل(7) را بانوی او حکمیه، دختر امام جواد علیه السلام به وی داده است. مردم آن زمان، برای خوش آمدگویی کنیزان را به اسامی گوناگون می خواندند و نرجس، ریحانه و سوسن همه اسامی گل ها هستند.(8) صدوق روایتی را بیان می نماید که این احتمال را تقویت می کند؛ او به سند خود از غیاث، روایت می کند که جانشین امام
ص: 33
حسن عسکری علیه السلام در روز جمعه به دنیا آمد؛ مادر آن حضرت ریحانه بود که نرجس، صیقل و سوسن نیز نامیده شد. چون در وقت حاملگی درخشش و نورانیت خاصی داشت، صیقل نیز خوانده می شد.(1)
سیدمحمد صدر نیز دربارة تعدد نام های آن حضرت تحلیلی جامع و مناسب را بیان می کند.(2)
اقوال مختلفی نیز درباره ملیت مادر امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف آمده است، شیخ صدوق مطابق روایتی او را ملیکه، دختر یشوع پسر قیصر روم و مادرش را از نسل شمعون یکی از حواریین مسیح می داند که به اسارت نیروهای اسلام در آمد و به صورت کنیز در معرض فروش قرار گرفت. فرستاده امام هادی علیه السلام او را از بازار برده فروشان بغداد خرید و به نزد امام هادی علیه السلام در سامرا فرستاد.(3)
کلینی نیز مادر قائم را کنیزی از نوبه استان شمالی سودان می داند.(4)
نعمانی و صدوق در احادیث دیگری مادر قائم را کنیزی سیاه معرفی می کنند.(5) شیخ طوسی(6) در روایتی که بعضی از محققان نیز همان را ترجیح می دهند،(7) آن بانو را کنیزی می داند که در خانه بعضی از خواهران امام دهم (حکیمه)، بزرگ می شد، و چون امام علیه السلام سیمای او را می بیند پیش بینی می کند که از وی فرزندی با عنایت خاص الهی به دنیا می آید.(8)
یادآور می شویم که آن بانوی بزرگوار در عظمت و برتری به آن جا می رسد که مادر امام زمان می شود و حکیمه، عمه امام عسکری علیه السلام (که خود از بزرگ بانوان
ص: 34
خاندان امامت است) او را بانوی خود و خانواده خویش می خواند و خود را خدمت گزار او می داند.(1) پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم (2)، امیرالمؤمنین علیه السلام (3) و صادقین علیهم السلام (4) نیز او را از بهترین کنیزان و سرور و سیده آنان می خواندند.
در پایان، روایتی درباره ولادت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف از زبان حکیمه، عمه امام عسکری علیه السلام بیان می کنیم که گزارشی به نسبت دقیق از تولد امام عجل الله تعالی فرجه الشریف است. این روایت در زمان مسعودی (متوفای 345 قمری) موثق شمرده می شد.(5) شیخ صدوق آن را از قول حکیمه، دختر امام جواد علیه السلام این گونه بیان می کند:
ابومحمد حسن بن علی علیه السلام با پیکی مرا به نزد خود خواند و گفت: «ای عمه، امشب افطار را در نزد ما بگذران؛ زیرا پانزدهم شعبان است، امشب خدای متعال حجت خود را در زمین ظاهر خواهد کرد»، از او پرسیدم: «مادرش کیست؟» فرمود: نرجس، گفتم: «جانم فدایت! ولی آثار حاملگی در او وجود ندارد»، فرمود: آنچه گفتم، همان خواهد شد». بنابراین، وارد شدم و سلام کردم، نرجس پیش آمد تا کفش هایم را از پا در آورد و به من گفت: «بانوی من! حال شما چطور است؟» بدو گفتم: «تو بانوی من و بانوی خاندان منی»، ولی او از سخن من امتناع ورزید و پاسخ داد: «ای عمّه! چه می فرمایید؟»، بدو گفتم: «دخترم! امشب خداوند متعال پسری به تو عطا می فرماید که مولای این جهان و آن جهان خواهد بود»، او خجالت زده و سرخ شد، پس از آن که نماز مغرب به جای آوردم، افطار کردم و به خواب رفتم، نیمه شب از خواب برخاستم تا نماز عشاء به جای آورم، نماز خواندم در حالی که نرجس در خواب بود، بدون آن که اثری از وضع حمل در او دیده شود. آنگاه نشستم و تعقیبات نماز را خواندم، پس از آن به رختخواب رفتم و دوباره بیدار شدم، ولی او هنوز در خواب بود. آنگاه برخاست، نماز نافله را به جای آورد و دوباره دراز کشید.
ص: 35
حکیمه، ادامه می دهد: «از اطاق خارج شدم تا طلوع فجر را ببینم و نخستین مرحله طلوع را دریابم، ولی او هنوز خوابیده بود. از این رو، از انتظار امام عسکری علیه السلام (در این باره) مردد شدم، درست در همان لحظه، امام از جای خود صدا زد، ای عمه! عجله نکن، امر نزدیک است! من نشستم و سوره های حم سجده (سوره 40) و یس (سوره 36) را تلاوت کردم، در همان لحظه او (نرجس) با هوشیاری از خواب برخاست، من به سوی او روان شدم و گفتم: «خود را جمع کن و آرامش قلبی را به دست آر.» در عین حال در آن لحظه احساس خواب کرده و چرت بر من غالب شد؛ پس از آن، با صدای مولایم از خواب برخاستم و چون پوشش را از او بلند کردم، حضرتش را دیدم به حال سجده بر زمین افتاده بود، او را بر دامان گرفتم و متوجه شدم پاک و تمیز است.
ابو محمد، مرا صدا زد و گفت: «ای عمه! پسرم را برایم بیاور» و چنین کردم...، پس از آن امام عسکری علیه السلام زبان بر کامش گذاشت و با آرامی دستش را به چشم ها، گوش ها و آرنج هایش کشید؛ سپس گفت: «ای پسرم! سخن بگو»، کودک لب به سخن گشود و پاسخ داد: «شهادت می دهم که خدایی جز خدای یکتا نیست، او یکتا است و شریک و انبازی ندارد، شهادت می دهم، محمد صلی الله علیه و آله و سلم پیامبر خدا است؛ سپس بر امیرالمؤمنین علیه السلام سلام کرد، و بر امامان به ترتیب، تا در نام پدرش توقف کرد، آنگاه از ادامه سخن باز ایستاد.»
ابومحمد گفت: «ای عمه! او را نزد مادرش ببر، تا وی را سلام گوید و سپس او را به من بازگردان»، چنین کردم و او را بازگردانده و در همان جا گذاشتم، امام عسکری علیه السلام به من فرمود: «ای عمه! هفت روز دیگر برای دیدار او بیایید»، روز بعد آمدم تا به ابومحمد، سلام گویم، پرده را بالا زدم تا مولایم را ببینم، ولی او را ندیدم. از این رو، از امام پرسیدم: «جانم به فدایت! برای مولای من چه اتفاقی افتاده؟»، حضرتش پاسخ فرمود: «ای عمه! او را به همان کس که مادر موسی فرزندش را بدو سپرد، سپردیم.»
حکیمه می گوید: روز هفتم آمدم و به او سلام گفتم و نشستم. ابومحمد فرمود: «پسرم را نزد من بیاور»، او را قنداق کرده در قطعه ای پارچه آوردم و امام آن چه را که در روز نخست به هنگام تولد انجام داده بود تکرار کرد و کودک، آن چه را که از قبل گفته بود، گفت، آن گاه این آیه قرآن را تلاوت کرد:
«بسم الله الرحمن الرحیم، و ما اراده کردیم بر مستضعفان زمین، منت نهاده و آنان را پیشوایان خلق و وارثین قرار دهیم و در زمین به آنها قدرت و تمکین ببخشیم و به
ص: 36
فرعون، هامان و لشکریانشان آن چه را که از آن اندیشناک و ترسان بودند، نشان دهیم.»(1) و (2)
حاکمان بنی عباس در دوران امامت عسکریین علیهما السلام نگرانی عمیقی داشتند، زیرا در اخبار و احادیث بسیاری پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیهم السلام بشارت تولد فرزندی از امام حسن عسکری علیه السلام را داده بودند که اساس حکومت های باطل را برهم می زند، تاج و تخت ها را واژگون می کند و عدل و داد را در دنیا می گستراند.(3) از این رو، آن دو بزرگوار، به ویژه امام حسن عسکری علیه السلام سخت تحت نظر بودند و دستگاه خلافت برای جلوگیری از تولد چنین فرزندی می کوشید.(4)
به همین علت، دوران حمل و تولد امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از مردم پنهان بود. به گفته امام رضا علیه السلام ولادت پنهانی از ویژگی های آن حضرت است: «خفی الولادة و المنشأ». در احادیث بسیاری نیز آمده است که مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مشابهت هایی به حضرت ابراهیم و موسی علیهما السلام دارد.(5)
پس از ولادت نیز، جز اصحاب و یاران خاص امام عسکری علیه السلام آن هم به صورت پراکنده کسی فرزندش مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را نمی دید که درباره دوره اختفای زندگی حضرت به تعدادی از این افراد اشاره می کنیم.
ص: 37
محدثان و مورخان، براساس روایات بسیاری از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام شمایل و اوصاف حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را در کتاب های خویش آورده اند که به برخی از آنها اشاره می شود:
حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف چهره اش جوان و گندم گون، ابروانش هلالی و کشیده، چشمانش سیاه و درشت، شانه اش پهن، دندان هایش برّاق و گشاده، بینی اش کشیده و زیبا، پیشانی اش بلند و تابنده، استخوان بندی اش استوار، دستان و انگشتانش درشت، گونه هایش کم گوشت و اندکی متمایل به زردی (که از شب زنده داری عارض شده) بر گونه راستش خالی مشکین، عضلاتش پیچیده و محکم، موی سرش بر لاله گوشش ریخته،(1) اندامش متناسب و زیبا، هیئتش خوش منظر و رباینده و در میان شانه اش اثری است چون اثر نبوت.(2)
آن حضرت فرزند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، از اولاد بانوی گرامی اسلام؛ حضرت فاطمه زهرا علیها السلام، نهمین پیشوا از نسل امام حسین علیه السلام، خاتم اوصیا، منجی نهایی و قائد جهانی است. وی دو غیبت دارد که یکی کوتاه مدت و دیگری بلند مدت است. او جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد، همان گونه که از ظلم و جور پر شده باشد و...3
مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با این مشخصات و ویژگی هاست و ده ها نشانه و علامت دیگر که پیش از ظهور، مقارن ظهور و پس از ظهور تحقق می یابد. مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف امام معیّن و منصوص است که دیگر هرچه بگویند و هرکس را پیش اندازند، یاوه و قبولِ آن حماقت است.
مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اکنون غایب است. او خلیفه حق، ولیّ مطلق، خاتم اولیا، وصیّ اوصیا، منجی نهایی، قائد جهانی، انقلابی اکبر و مصلح اعظم است. چون در آید، به کعبه
ص: 38
تکیه کند، و پرچم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در دست گیرد، دین خدا را زنده سازد و احکام خدا را در سراسر گیتی جاری کند. او با شمشیر (قدرت) درآید و زمین پر شده از جور و بیداد را پر از مهربانی و داد گرداند.(1)
او اهل قیام و جهاد،(2) عبادت و تهجد،(3) خشوع و خضوع،(4) زهد و ساده زیستی،(5) صبر و بردباری،(6) عدالت و احسان،(7) و... است. او سرآمد همگان در علم و دانش(8) و سراپا عدل، برکت و پاکی است.(9)
در فصل پایانی به سیرت و شیوه تربیتی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بیشتر خواهیم پرداخت.
دوره های زندگی حضرت به سه دوره «اختفا»، «غیبت صغرا» و «غیبت کبرا» تقسیم می گردد. عصر ظهور و بعد از ظهور نیز می تواند از دوره های زندگی امام عجل الله تعالی فرجه الشریف محسوب شود که در بحث های کلامی به آن پرداخته می شود.
این دوره از هنگام تولد حضرت (255 قمری) تا رحلت امام عسکری علیه السلام (260 قمری) است. حضرت در مدت این پنج سال در دوران پدر بزرگوار خود زندگی می کرد.
ص: 39
امام عسکری علیه السلام دو وظیفه اساسی و حساس را در آن دوره عهده دار بود؛ یکی حفظ فرزند از گزند خلفای عباسی و دیگر اثبات وجود او و اعلام امامتش به عنوان امام دوازدهم که آن حضرت از عهده هر دو به بهترین شکل برآمد؛ هم فرزندش را حفظ کرد و هم در فرصت های مناسب به یاران و دوستان خود او را معرفی نمود، اما به دلیل اختناق شدید عباسیان، تنها تعداد اندکی از یاران صدیق امام عسکری علیه السلام؛ مانند ابوهاشم جعفری، احمد بن اسحاق، حکیمه و خدیجه، عمه های امام یازدهم علیه السلام از ولادت آن حضرت آگاه بودند.(1)
معاویة بن حکیم و محمد بن ایوب بن نوح و محمد بن عثمان عمری نقل می کنند: چهل تن از شیعیان نزد امام عسکری علیه السلام گرد آمدیم، آن حضرت فرزندش را به ما نشان داد و فرمود: «این امام شما پس از من و جانشین من است، از او پیروی کنید و از گرد او پراکنده نگردید که هلاک می شوید و دینتان تباه می گردد، این را هم بدانید که پس از امروز او را نخواهید دید.»(2)
با بررسی مدارک تاریخی، امام عسکری علیه السلام برای حفظ جان فرزندش نخست او را در سامرا و سپس در مدینه پنهان نمود. امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف در مدینه تحت سرپرستی مادربزرگ پدری خود زندگی می کرد.(3) بنا به نقل صدوق، امام عسکری علیه السلام چهل روز پس از تولدِ فرزندش، او را به مکان نامعلومی فرستاد و آن گاه وی را به مادرش بازگرداند.(4)
بنا به روایت مسعودی، امام عسکری علیه السلام در سال (259 قمری) از حدیث، مادر خود درخواست کرد تا به حج مشرف شود، از آن پس حدیث و نواده اش با محفاظت احمد بن مطهر، یار صمیمی و نزدیک امام عسکری علیه السلام به مکه رفتند.(5) به نظر می رسد آنان پس از برگزاری مناسک حج، مدینه را محل اختفای امام
ص: 40
دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف قرار داده باشند.(1) برخی از روایات نیز می تواند مؤید همین نکته باشد؛ چنان که زمانی ابوهاشم جعفری از امام عسکری علیه السلام پرسید: «پس از وفات شما، سراغ جانشینتان را در کجا باید گرفت؟»
امام پاسخ داد: «در مدینه».(2)
به گفته برخی از محققان، بیشترین احتمال این است که امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف، بخش عمده دوران کودکی خود را در مدینه گذرانده باشد؛ زیرا امام عسکری علیه السلام خطر اقامت فرزندش را در عراق تشخیص داده بود.(3)
در بحث های آینده به تلاش عباسیان برای دست گیری فرزند امام عسکری علیه السلام بیشتر می پردازیم.
با شهادت امام عسکری علیه السلام در سال (260 قمری) مرحله غیبت کوتاه مدت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف آغاز شد و تا سال (329 قمری)، یعنی هفتاد(4) سال به طول انجامید. این غیبت را به دلیل محدود بودن زمان، غیبت صغرا می گویند. این دوره نقش بسیار مهمی در آمادگی شیعه برای پذیرش غیبت کبرا داشت.
امام در طول غیبت صغرا از نظرها پنهان بود، اما کسانی با آن حضرت در تماس بودند و سِمَت «نواب خاص» امام را داشتند؛ نواب مشکلات و مسائل شیعیان را به
ص: 41
آن حضرت می رساندند و پاسخ را دریافت می کردند. گاهی گروهی از مردم با نایبان خاص به دیدار امام می رسیدند.(1) این نایبان چهار نفر بودند که به «نواب اربعه» مشهورند.
اینان که همگی از علما و بزرگان شیعه بودند به ترتیب عبارتند از:
1. ابوعمرو، عثمان بن سعید عَمری از (260 قمری) تا هنگام وفات که به ظاهر قبل از سال (267 قمری) بوده است.(2) برخی وفات او را در سال (265 قمری) بیان کرده اند؛(3)
2. ابوجعفر، محمدبن عثمان عَمری (از هنگام وفات سفیر اول تا 305 قمری)؛
3. ابوالقاسم، حسین بن روح نوبختی (305 قمری - 326 قمری)؛
4. ابوالحسن، علی بن محمد سَمَری (326 قمری - 329 قمری).
در «فصل ششم» دربارة زندگی، تلاش ها و فعالیت های هر یک از این چهار بزرگوار و نقش آنان در سازمان مخفی وکالت و ایجاد آمادگی در شیعیان برای پذیرش «غیبت کبرا» به تفصیل خواهیم پرداخت.
سومین مرحله از زندگی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را، دوران درازمدت «غیبت کبرا» تشکیل می دهد. این دوره پس از سپری شدن «غیبت صغرا» آغاز شده و تاکنون ادامه یافته و به امر خداوند تا هنگام حصول «اقتضای تام»، یعنی تا زمان فراهم شدن زمینه پذیرش رهبری و حکومت جهانی آن حضرت از نظر جمعیت و امکانات ادامه خواهد یافت.
این مرحله میدان بزرگ ترین آزمایش انسان ها و غربال مؤمنان و سنجش ایمان و عمل قرار گرفته، در این مدت طولانی «حجت» خدا در پشت پرده غیبت، خورشیدگونه از پس ابرها، نورافشانی می کند.(4)
ص: 42
نیابت نیز همانند «غیبت»، به دو مرحله و گونه تقسیم می شود، یعنی دو مرحله دارد و به دو گونة «نیابت خاصّه» در «غیبت صغرا» و «نیابت عامّه» در «غیبت کبرا» است.
امام در «نیابت خاصّه»، اشخاص معینی را به اسم و رسم نایب خود قرار داد و هر کدام را با نایب پیش از خود به مردم شناساند.
امام در «نیابت عامّه»، ضابطه کلی و معینی را مشخص نموده که هر فردی آن ضابطه را از همه جهت و در همه ابعاد دارا باشد، به نیابت از امام، ولیّ جامعه در امر دین و دنیا خواهد بود.
این مقام و این نیابت را خود حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به عالمان واجد شرایط تفویض نموده اند.
شیخ صدوق، شیخ طوسی و شیخ طبرسی از اسحاق بن عمار نقل کرده اند که گفت: مولای ما حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف (درباره وظیفه شیعیان در زمان غیبت) فرموده است:
و أمّا الحوادث الواقعة فارجعوا فیها إلی رواة حدیثنا فإنّهم حجّتی علیکم و أنا حجّة الله علیهم(1)؛
در حوادث و رخ دادهایی که واقع می شود به روایت کنندگان حدیث ما رجوع کنید که آنان حجت من برشمایند و من حجت خدا بر آنانم.
طبرسی هم چنین از امام عسکری علیه السلام نقل می کند که آن حضرت در ضمن حدیثی می فرماید:
و أمّا من کان من الفقهاء صائناً لنفسه، حافظاً لدینه، مخالفاً لهواه، مطیعاً لأمر مولاه فللعوام أن یقلّدوه؛(2)
هریک از فقها که مراقب نفسش و نگهبان دینش و مخالف هوا و هوسش و مطیع فرمان مولایش (ائمه علیهم السلام) باشد بر مردم، لازم است که از او تقلید کنند.
ص: 43
بنابراین، امور مسلمانان در زمان غیبت کبرا برعهده ولی فقیه است که باید با نظر او انجام و جریان یابد. منصب فتوا، قضاوت و حکم برای فقیهان از پیش، توسط امامان معصوم علیهم السلام جعل شده بود، ولی رسمیت مرجعیت و زعامت فقهای اسلام از این تاریخ پدید آمد و تا ظهور آن حضرت ادامه خواهد داشت و پس از ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز دولت ایام(1)، پیوسته از آنِ اولیای خدا خواهد بود.(2)
به گفته همه مورخان و محدثان شیعه و سنی، امام محمد المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دوازدهمین امام شیعه و آخرین وصی پیامبر، در پگاه جمعه، نیمه شعبان سال (255 قمری) یا (256 قمری) در سامرا چشم به جهان گشود، پدرش امام حسن عسکری علیه السلام و مادرش نرجس از پارساترین و بزرگ ترین زنان روزگار خود بود.
مشهورترین لقب او مهدی است. بر نگین انگشتری اش، این عبارت نقش بسته است: «أنا حجة الله و خاصّته».
او شمایل و ویژگی هایی دارد که وی را از مدعیان دروغین متمایز می کند. زندگانی آن حضرت چندین دوره دارد:
1. اختفا، به مدت پنج سال، از آغاز تولد تا هنگام شهادت امام حسن عسکری علیه السلام . در این مدت، تولد آن حضرت از دشمنان مخفی بود و تنها تعدادی از خواص، نزدیکان و شیعیان آن حضرت به خدمتش رسیدند.
2. غیبت صغرا، به مدت هفتاد سال از زمان شهادت امام حسن عسکری علیه السلام تا سال (329 قمری)، هنگام رحلت آخرین نایب از نایبان چهارگانه.
در این دوره، شیعیان مشکلات و مسائل خود را از طریق چهار نایب به آن حضرت می رساندند. اینها که از علما، پرهیزکاران و بزرگان شیعه هستند عبارتند از:
عثمان بن سعید (از 260 قمری، تا هنگام وفات)؛
ص: 44
محمد بن عثمان (از وفات نایب اول، تا 305 قمری)؛
حسین بن روح نوبختی (305 قمری، تا 326 قمری)؛
علی بن محمد سمری (326 قمری، تا 329 قمری).
3. غیبت کبرا، از ابتدای سال (329 قمری) تاکنون و تا فراهم شدن مقدمات رهبری آن حضرت ادامه خواهد یافت. در این دوره امام عجل الله تعالی فرجه الشریف برای نایب خود ضابطه عامی قرار داده و هر فردی که آن ضابطه، از هر جهت و در همه ابعاد بر او صدق کند، نایب او شناخته می شود و به نیابت از وی، ولیّ جامعه در امر دین و دنیا خواهد بود. این مقام را خود حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و دیگر ائمه علیهم السلام به چنین کسی که عالم و واجد شرایط است تفویض نموده اند.
ص: 45
ص: 46
بررسی وضعیت سیاسی - اجتماعی و فکری این عصر در آستانه غیبت امام، برای شناخت هرچه بهتر تاریخ سیاسی عصر غیبت صغرا ضروری است و از این رهگذر می توان به تحلیلی صحیح و جامع درباره این عصر، علل و زمینه های غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف و در نهایت عمق موضع گیری های امام، دست یافت.
خلافت عباسیان بیش از پنج قرن (132- 656 قمری / 794- 1258 میلادی) به طول انجامید؛ یعنی از سال خلافت ابوالعباس سفّاح تا زوال آن به دست تاتارها در بغداد.
مورخان، تاریخ خلافت عباسیان را به چهار دوره تقسیم کرده اند:(1)
عصر عباسیان اول(2) یا دورة نفوذ فارسان (132- 232 قمری / 749 - 847 میلادی)؛
ص: 47
عصر عباسیان دوم(1) یا دورة نفوذ ترکان (232- 334 قمری / 847 - 965 میلادی)؛
عصر عباسیان سوم، یا دورة آل بویه از فارسان (334- 447 قمری/ 945 - 1055 میلادی)؛
عصر عباسیان چهارم، یا دورة نفوذ ترکان سلجوقی (447- 656 قمری/ 1055- 1258 میلادی).
در این فصل عصر عباسیان دوم؛ یعنی از ابتدای خلافت متوکل (232 قمری) - عصر نفوذ ترکان - و گاه کمی قبل از آن، ابتدای ورود ترکان به دستگاه خلافت در عصر خلافت معتصم (218 قمری) و تغییر مرکز خلافت از بغداد به سامرا، تا شروع غیبت صغرا (260 قمری) را بررسی خواهیم کرد.
ص: 48
این بررسی در واقع نگرشی به عصر مرکزیت سامرا از سالی که بیان شد تا کمی به آخر آن عصر است.(1) این دوره مختصات و ویژگی هایی دارد که بعضی از آن با خصائص دوره های سابق خلافت (عصر عباسیان اول) مشترک، ولی از برخی جهات متمایز است. در تاریخ عسکریین علیهما السلام به بعضی از این ویژگی ها اشاره شده، ولی برای جمع بندی، رسیدن به دید کلی و دست یافتن به تحلیلی جامع و صحیح نسبت به عصر غیبت، مروری یک جا و خلاصه به وضعیت سیاسی - اجتماعی و فکری «عباسیان» در آستانه آن عصر ضروری است.
معتصم عباسی در سال (220 قمری) پایتخت جدیدش را شهر سامرا(2) یا «سُرّ َمن رأی» انتخاب نمود(3) او با ساخت آن در سال (221قمری/ 837 میلادی)(4) به این شهر آمد و آن را مرکز خلافت خود قرار داد.
معتصم به علت این که مادرش مارده از کنیزکان ترک بود، با کمک ترکان، روی کار آمد و از همه مهم تر عدم اطمینانش به سپاهیان،(5) علاقه و گرایش بسیاری به ترکان پیدا کرد، به طوری که شروع به خرید و جلب غلامان ترک نمود تا آن جا که چهارهزار از آنان در بغداد جمع شدند. آنها به دستور خلیفه لباس های فاخر می پوشیدند و با ممتاز بودن از دیگر سپاهیان اجازه داشتند در خیابان های بغداد سواره حرکت کنند.(6)
ص: 49
این ترک ها مردم بغداد را آزار و اذیت می کردند؛ آنان در بازار و خیابان ها، زنان، کودکان، پیران و کوران را لگدکوب اسب های خود می نمودند و چه بسا بعضی از اوقات، مردم هجوم می آوردند و بعضی از ترک ها را می کشتند.(1) مردم بغداد که دیگر به ستوه آمده بودند، نزد معتصم آمدند، و گفتند: اگر سپاه ترک را از ما دور نکنی، با تو خواهیم جنگید! معتصم با تعجب پرسید: چگونه می جنگید؟ گفتند: با تیرهای سحرگاهان! پرسید: مقصودتان چیست؟ جواب دادند: نفرینت می کنیم!(2) یک بار پیرمردی در روز عید صریحاً در این باره به خلیفه اعتراض کرد.(3)
ابن اثیر، علت اساسی بنای سامرا را عدم اعتماد معتصم به سپاهیان خود می داند و این وجه را ترجیح می دهد. او می نویسد:
در سال (220 قمری) معتصم به محل سامرا رفت تا در آن جا شهری بسازد؛ علت این بود که معتصم گفته بود: من از این سپاهیان می ترسم. اگر یک بار بشورند تمام غلامان مرا خواهند کشت، من میل دارم در محلی باشم که مشرف بر آنها باشم و اگر امری واقع شد از راه صحرا و رود بتوانم به آنها برسم و مسلط شوم.(4)
از این تاریخ به بعد، مرکز خلافت عباسی به مدت 59 سال؛ یعنی تا سال 279 قمری از بغداد به سامرا منتقل شد. سامرا در طول سال هایی که مرکز خلافت بود، رشد بسیاری کرد به طوری که به نقل تاریخ سامرا طول بنا در این شهر به بیش از
ص: 50
هشت فرسخ می رسیده است،(1) اما پس از انتقال خلافت عباسی از آن جا به بغداد و پس از پایان خلافت معتمد (279 قمری) به سرعت به خرابه ای شبیه شد که تنها قبر دو امام هادی و عسکری علیهما السلام و مکان غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در آن آباد باقی ماند.
یاقوت حموی (متوفای اوایل قرن هفتم قمری) خرابه های سامرا را این گونه وصف می کند:
به غیر سرداب حضرت مهدی و محلّه کَرخ سامرا که دورتر از آن است، تمامی نقاط آن شهر خرابه ای بیش نیست به گونه ای که بیننده از دیدن آن وحشت می کند، آن هم پس از آنکه در هیچ کجای روی زمین بهتر، زیباتر و بزرگ تر از آن وجود نداشت، «فسبحان من لایزول و لا یحول.»(2)
سامرا در مدت (220 تا 279 قمری) هشت نفر از خلفای عباسی را پشت سر گذاشته است:
1. معتصم (218 - 227 قمری)؛
2. واثق (227 - 232 قمری)؛
3. متوکل (232 - 247 قمری)؛
4. منتصر (247- 248 قمری)؛
5. مستعین (248- 252 قمری)؛
6. معتز (252- 255 قمری)؛
7. مهتدی (255- 256 قمری)؛
8. معتمد (256 - 279 قمری).
معتضد در سال (279 قمری) پس از معتمد، به خلافت نشست. در عصر او مرکز خلافت دوباره به بغداد منتقل شد و دیگر هرگز به سامرا باز نگشت.
نفوذ و تسلط ترکان در همه شئون حکومت و کارهای کلیدی، به ویژه سپاه، از مهم ترین ویژگی این دوره است. از این رو، عصر عباسیان دوم را عصر
ص: 51
نفوذ ترکان می دانند. پیش تر انگیزه های گرایش به ترکان از دوره معتصم تا اوج آن، پس از کشته شدن متوکل به دست ترکان، ذکر شد. برخی از پژوهندگان، رهایی از تسلط و نفوذ فارس ها را نیز از انگیزه های مهم گرایش به ترکان می دانند.(1)
امتیاز ترکان در جنگ جویی و سلحشوری بود، ولی در امور مملکت داری و سیاست سررشته ای نداشتند.(2) بی لیاقتی و عیاشی خلفا به قدرت و نفوذ هر چه بیشتر ترکان انجامید، آنان همه کارها را در قبضه خود گرفته بودند.(3) بُغای شراپی کوچک و وصیف بن باغر ترکی(4) برگزیده و زیرک ترین آنان به شمار می رفتند، چنان که درباره نفوذ این دو، بر خلیفه گفته اند:
خلیفة فی قفصٍ
بین وصیفٍ و بغاء
یقول ما قالا له
کما تقول البَبَّغاء(5)
خلیفه در قفسی میان وصیف و بغاء زندانی است، طوطی وار گفته های آنان را می گوید.
ابن طباطبا می گوید:
ص: 52
ترکان پس از کشتن متوکل کاملاً بر مملکت مسلط شدند و مدام بر قدرتشان افزوده می شد، به طوری که خلیفه در دست آنان هم چون اسیری بود که هرگاه اراده می کردند او را عزل و یا نصب کرده و یا می کشتند.(1)
با نگاه به دو داستان زیر، نفوذ و قدرت ترکان در دستگاه خلافت را به خوبی می توان دریافت:
آورده اند روزی که معتز به خلافت نشست، گروهی از خواص خود را در مجلسی گرد آورد و سپس ستاره شناسان را خواست تا مدت خلافتش را تعیین کنند. آن گاه رندی از جا برخاست و گفت: من بیش از ستاره شناسان از مدت خلافت و عمر او آگاهم. از او پرسیدند: چه مدت عمر می کند و چه اندازه بر منصب خلافت می ماند؟ پاسخ داد: تا هر زمان که ترکان بخواهند. آنان که در مجلس بودند و این سخن شنیدند، همه خندیدند.(2)
نیز آورده اند روزی گروهی از ترکان، به قصر معتز خلیفه عباسی وارد شدند، او را از پا گرفتند، کشان کشان به طرف در اتاق بردند، و با چوب، کتکش زدند، و پیراهنش را پاره پاره کردند و او را در حیاط قصر، زیر آفتاب نگاه داشتند. معتز از شدت گرما ناچار پا به پا می کرد. سپس دوباره او را زدند و به اتاقش کشاندند. آن گاه ترکان او را از خلافت برکنار کردند و گروهی را بر این برکناری گواه گرفتند. سپس برای قتل خلیفه برکنارشده، او را به دست کسی سپردند که شکنجه اش کند. او نیز سه روز خلیفه را گرسنه و تشنه نگاه داشت. بدین گونه، خلیفه نیمه جان را در سردابی انداختند و در سرداب را با خشت و گچ بستند و معتز به همان حال زنده به گور ماند تا بمرد.(3)
ص: 53
عزل و نصب های پی درپی و بی دلیل دولت مردان و مسئولان، از نشانه های ضعف و تزلزل هر نظام سیاسی است. گذری به وزارت دولت عباسیان و سرگذشت وزیران و یا دیگر مسئولان و مقام های لشگری و کشوری، عزل و نصب های پی درپی آنان، رقابت و پرداخت رشوه های کلان در میان آنان برای دست یابی به این سمت ها، به خوبی تزلزل و ضعف دستگاه خلافت را نشان می دهد.(1)
البته از نقش همسران و مادران خلفا در برخی از این عزل و نصب ها، و به طور کلی از نفوذ زنان خودکامه و هوسران خلفا بر آنان نباید غافل بود. هم چنان که نقش همسر متوکل (مادر معتز) در عزل مستعین و روی کار آوردن فرزندش معتز بر کسی پوشیده نیست.(2) دکتر ابراهیم حسن در کتاب خود نمونه های متعددی از نفوذ زنان بر خلفاء و دخالت آنان در کارها و عزل و نصب ها ارائه می دهد.(3)
بیشتر وزیران و امیران عباسی، افرادی بی کفایت و ستم گر بوده اند و در تحقیر، ضرب و شتم، شکنجه و از بین بردن حقوق و چپاول اموال مردم، از هیچ کاری دریغ نکردند.
آورده اند که روزی، وزیر منتصر عباسی (247 - 248 قمری)، احمد بن الخصیب، سواره از خانه خارج شد و مردی به دادخواهی نزدش آمد. او هم چنان که بر مرکب نشسته بود، پایش را از رکاب درآورد و آن چنان بر سینه او کوفت که آن مرد در دم جان سپرد و این قصه، زبان زد همگان شد. یکی از شاعران آن عصر این ماجرا را این گونه به نظم درآورده است:
قل للخلیفة یا بن
عمّ محمّد
أشکل وزیرک أنّه رکال
ص: 54
امنحه عن رکل الرجال و إن ترد
مالاً فعند وزیرک الاموال(1)
به خلیفه بگویید: ای عموزاده پیامبر! وزیرت را پای بند؛ زیرا او چموش است. او را از لگد زدن به مردم بازدار و اگر مالی بخواهی، نزد وزیرت است.
محمد بن عبدالملک الزیات، وزیر واثق (227- 232 قمری) نیز مردم را در تنوری پر از میخ شکنجه می داد. گویند که خود او هم در همان تنور شکنجه و کشته شد.(2)
والیان و دیگر کارگزاران دولت نیز در ظلم و اجحاف، دست کمی از وزیران نداشتند، چنان که ظلمِ فراوان آنان، بسیاری از شورش ها را برانگیخت، که در بحث بعد به برخی از آنها خواهیم پرداخت. هم چنین در بررسی وضعیت اجتماعی این دوره به برخی از چپاول ها، اختلاس ها، رشوه ها، اسراف ها، زیاده خواهی ها و درآمدهای کلان وزیران و امیران و دیگر کارگزاران و دولت مردان اشاره خواهیم کرد.
ضعف دستگاه خلافت به دلیل عیاشی و حیف و میل کردن بیت المال و تسلط ترکان از یک سو، و فشار و ظلم به توده مردم، از سوی دیگر، به آشوب ها و قیام هایی در این دوره انجامید؛ شورش ها و نهضت هایی که در واقع ضعف و ظلم را نشان می دهد.
برخی از این حرکت ها فتنه و بدون خاست گاه بودند که برخی از اشرار آنها را رهبری می کردند، هم چون فتنه خوارج و شورش صاحب زنج. برخی دیگر نیز جنبش هایی در برابر ظلم خلفا و یا فریاد اعتراض به چیرگی ترکان و دسته دیگر قیام هایی اصیل و با پشتوانه بودند که به هواداری از رضای آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم به پا می شد؛ قیام های علویان هوادارانی دارای بینش های گوناگون و رهبرانی با انگیزه های
ص: 55
متفاوت داشته است. با وجود این، تاریخ سرشار از سلحشوری و حق طلبی علویانی است که در این راه، رشادت ورزیده اند.
چندین فتنه و آشوب در این دوره به وقوع پیوست که شماری از آنها در پیش خواهد آمد:
گرچه بغداد در آن روزگار مرکز خلافت نبود، ولی شاهد فتنه ها و آشوب های بسیاری بود.
سپاهیان و شاکریه(1) در بغداد، در سال (249 قمری) سر به شورش برآوردند، مردم به آنان پیوستند و از این رو، فتنه ای در بغداد به پا شد.
شورشیان با فریاد و جنجال به زندان ها هجوم می بردند، و در زندان ها را می گشودند و زندانیان را آزاد می ساختند. آنان یکی از دو پل معروف بغداد را نابود کردند و دیگری را به آتش کشیدند. آنان همچنین خانه های دو تن از منشیان دولت را غارت کردند.
رویارویی با ترکان به دلیل کشتن متوکل و تسلط آنان بر امور، از علل این شورش بوده است؛ زیرا آنان خلفایی که مخالف خواسته هایشان بود را می کشتند و کسی را که خود می خواستند، به جای او می گماشتند، بدون این که در این مسئله، دین و یا خواست مسلمانان را در نظر گیرند.(2)
بار دیگر، در سال 252 قمری ارتش بغداد برای گرفتن حقوق خود شورش کرد؛ در مرتبه اول با گرفتن دوهزار دینار، غائله خوابید، اما چند روزی نگذشت که دوباره سر به شورش گذاشتند؛ پرچم ها برافراشتند و طبل ها بنواختند و آماده کارزار شدند و
ص: 56
یکی را به رهبری خود برگزیدند تا آن جا که خطیب بالای منبر را از خواندن خطبه به نام معتز باز می داشتند. شورشیان پل بغداد را به تصرف در آوردند و مغازه های پیرامون آن را غارت کردند و تعدادی را به آتش کشیدند. در این میان، مردم اداره شرطه (پلیس) را غارت کردند؛ دامنه این غائله رفته رفته گسترده تر می شد، سرانجام محمد بن عبدالله بن طاهر با خیانت دو تن از شورشیان، توانست آن را سرکوب کند.(1)
گروهی از مردم ناشناس در سال 249 قمری در سامرا سر به شورش برآوردند به زندان ها هجوم بردند، و درِ آنها را شکستند و زندانیان را آزاد ساختند. عده ای از موالی(2) و غلامان به آنان حمله بردند، ولی مردم به کمک شورشیان شتافتند و آنان را پراکنده ساختند.(3)
بار دیگر، مردم در سال 251 قمری در سامرا شوریدند و بازار زرگران، جواهرفروشان و صرافان و دیگر جاها را غارت کردند. غارت شدگان نزد ابراهیم مؤید شکایت کردند. او نیز چون توانی نداشت و از عهده شورشیان نمی توانست بر آید، گفت: «خوب بود کالاها و پول های خود را به خانه می بردید و هیچ کاری در برابر غارت گران نمی کردید!».(4)
فعالیت های چشم گیر خوارج در این دوره، از سال 252 قمری شروع شد؛ زمانی که مساور بن عبدالحمید بن مساور شادی بجلی موصلی، رهبر این اشرار قیام کرد.(5)
ص: 57
مساور در سال 254 قمری بر بیشتر اطراف موصل استیلا پیدا کرد و کارش بالا گرفت. فرمان دار خلیفه، در موصل با او به جنگ پرداخت، ولی شکست خورد. از این رو، مساور کارش بیشتر بالا گرفت و مردم از وی به هراس افتادند. او پس از آن، خانه امیر موصل را به آتش کشید و سپس در مسجد جامع شهر با مردم نماز جمعه اقامه کرد و برای آنان خطبه خواند.(1)
ارتش خلیفه در سال 255 قمری با او جنگید، ولی باز هم شکست خورد و مساور پیروز شد.(2)
مساور آن قدر سیطره و قدرت یافت که بر بیشتر شهرهای عراق تسلط پیدا کرد، تا آن جا که نمی گذاشت برای خلیفه خراج و اموال بفرستند و بر حقوق و مواجب سپاهیان خلیفه تنگ می گرفت.(3) وی سرانجام پس از درگیری(4) و غارت(5) در سال 263 قمری درگذشت.(6)
خوارج در این که بعد از او به چه کسی رجوع کنند، اختلاف کردند و در نتیجه به کشتار و جنگ با یک دیگر پرداختند، تا سرانجام به هارون بن عبدالله جبلی گرویدند، او نیز همین که تعداد طرفدارانش فزونی گرفت، موصل و اطراف آن را گرفت و مالیات را برای خود استیفا نمود.(7)
بی تردید، شورش و قیام صاحب زنج از خطرناک ترین و مؤثرترین حوادث دوره دوم خلافت سامرا و هنگام ضعف و از هم پاشیدن آن در زمان مهتدی و معتمد به شمار می رود.(8) در این باره بسیاری معتقدند که شورش و قیام صاحب زنج برای
ص: 58
کیان خلافت عباسی بیش از ترک ها خطرناک بوده است.(1)
این شورش از بصره آغاز و تا دروازه های بغداد پیش رفت و بر قسمت بزرگی از عراق مسلط شد.(2) در این شورش، همواره اساس خلافت عباسی در معرض تهدید و زوال بود.(3)
ده ها هزار نفر در این فتنه کشته شدند و عرض و ناموس هزاران نفر از بین رفت و ده ها شهر به آتش کشیده شد.(4)
صاحب زنج، رهبر این شورش در سال 255 قمری در بصره قیام کرد. او علی بن محمد نام داشت و از بنی عبدالقیس به شمار می رفت. بعضی دیگر اسم اصلی او را بهبود و او را ایرانی و اهل قریه وَرزَنین از قُرای ری می دانند.(5) او برای خودنمایی و گردآوری توده ها و تأیید قیام، به دروغ، خود را از علویان و نواد گان شهید جاودانه اسلام زید بن علی بن الحسین علیه السلام معرفی کرد. نسبت داشتن با این خاندان گرامی که سرآغاز حوادث سرنوشت سازی در عالم اسلام بود، تضمینی برای پیروزی قیام و رمزی از شورش و انقلاب بر ضد ستم و ظلم به شمار می رفت.
امام حسن عسکری علیه السلام ادعای علوی بودن او را نپذیرفته و درباره او فرمود:
صاحب الزنج لیس منّا أهل البیت؛(6)
صاحب زنج از ما اهل بیت نیست.
ص: 59
این شخص حدود پانزده سال (چهارده سال و چهار ماه) در میان مردم فساد انگیخت و سرانجام در سال 270 قمری کشته شد. صاحب زنج در شورش خود علاوه بر ادعای انتسابش به علویان برای تحریک و تشویش بردگان و توجه آنان، خود را رهبر بردگان مملوک معرفی می کرد و ندای آزادی آنان را سر می داد؛ آنانی که زیر ظلم و ستم و شکنجه های اربابان و زیر فشارهای دولت، به بدبختی ها و خواری هایی افتاده بودند. از این رو نیز وی را صاحب زنج نامیدند، یعنی رهبر بردگان.
او علاوه بر شعار آزادی بردگان برای جلب توجه بیشتر آنان، تشکیل حکومت و حقِ داشتن اموال و کنیز و عبد را نیز در سرلوحه اهداف خود گنجانده بود.(1) برخی از مورخان، سرچشمه عقاید او را تفکرات فرقه ازارقه از خوارج می دانند، و بر این نکته، شواهد خوبی می آورند.(2)
او در آغاز بردگان بصره را به خود فرا خواند تا آنان را از قید بردگی و شکنجه نجات و خلاصی بخشد. از این رو، بسیاری گرد او آمدند، پس برای آنان خطبه خواند و وعده داد که آنان را آزاد و ثروت مند سازد و نزد آنان قسم یاد کرد که آنها را هرگز فریب ندهد.(3)
بردگان گروه گروه در دسته های پنج تا پانصد نفری به او می پیوستند. او علاوه بر بردگان، کشاورزان، روستاییان و دیگر مخالفان عباسی را نیز به خود دعوت می کرد.(4)
ص: 60
صاحبان و اربابان بردگان در ابتدا در برابر هر برده پنج دینار را بر او پیش نهادند تا بردگانشان را بازگرداند. او پس از شنیدن درخواست آنان، به آن بردگان دستور داد تا به هر کدام از اربابان و یا نمایندگانشان پانصد تازیانه بزنند.
فتنه آغاز شده بود. بردگان نیرو و شور فراوانی یافتند، چنان که قصد اشغال بصره نمودند. مردم بصره در برابر یورش آنان تا سه روز مقاومت کردند و جنگیدند، ولی سرانجام با حیله و مکر، به رغم امانی که دریافته بودند، به جز عده کمی که فرار کرده بودند، همه را کشتند. آن گاه مسجد جامع شهر و بیشتر شهر را به آتش کشیدند. هرکس ثروتی داشت، نخست ثروتش را گرفتند و بعد او را کشتند و هرکس نداشت، همان دم او را به قتل رساندند. آنان درباره شهرهای آبادان، اهواز، آبله و ابی الخصیب، نیز همین گونه پیش رفتند.
فتنه و آشوب آنان به آبادان، اهواز، دشت میشان، واسط، رامهرمز و شهرها و مکان های بین راه این شهرها نیز کشیده شد.
حکومت وقت نیز چند نفر از سران ارتش خود، از جمله موسی بن بغا را به جنگ آنها فرستاد، ولی همه آنان شکست خوردند و کاری از پیش نبردند. تنها ابواحمد موفق طلحه بن متوکل در جنگ با او به پیروزی رسید. او به کمک فرزندش معتضد و لؤلؤ غلام احمد بن طولون که از ارباب خود جدا و به موفق پناهنده گردیده بود، توانست سپاه صاحب زنج را شکست دهد. این موفقیت اثر فراوانی در موقعیت و قدرت موفق گذاشت تا آن جا که برای برادرش معتمد از مقام خلافت، جز نامی نماند.
موفق تا هنگام مرگش (278 قمری) بر همین قدرت باقی بود و پس از مرگش، سران ارتش با فرزندش ابوالعباس ولی عهد بیعت کردند و لقب المعتضدبالله به او دادند. ناگفته نماند که معتضد نیز این سیطره و قدرت را از جنگ هایی به دست آورده بود که با صاحب زنج داشت. او پس از انتقال خلافت به بغداد، اولین خلیفه آن جا شد.(1)
ص: 61
در این دوره علویان، قیام های فراوانی را با شعار و هواداری رضای آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم در اطراف و اکناف کشور اسلامی به پا داشتند. در حقیقت، این قیام ها فریاد اعتراضی به ظلم و ستم خلفا به توده مردم و رهبران قیام بود.
متوکل به گونه رسمی انزجار و تنفر خویش از ذریه علی علیه السلام و علویان را یاد می کرد. آل ابی طالب در زمان او مصایبی متحمل شدند که در عهد هیچ یک از خلفای ستم گر پیشین ندیده بودند. او علویان را در محاصره اقتصادی قرار داد و به گونه رسمی هرگونه احسان و نیکی در حق آنان را منع کرد و متخلفان را به سختی کیفر می داد(1) مردم نیز از ترس کیفرهای او از هر نوع کمک و یاری به آنان خودداری می کردند. فقر و تهی دستی علویان چنان فزونی یافته بود که گویند گروهی از زنان علوی، تنها یک پیراهن داشتند به ترتیب آن را به تن می کردند تا نماز بگزارند و سپس آن را به دیگری می دادند و خود عریان پشت دستگاه نخ ریسی می نشستند.(2)
متوکل در همان زمان میلیون ها دینار خرج عیاشی های خود می کرد و اموال بی حسابی به رقاصه ها، دلقک ها و آوازه خوانان می داد.
ابوبکر خوارزمی نویسنده بزرگ آل بویه، متوفای (383 یا 393 قمری) در نامه ای که سخت گیری های عباسیان به علویان را شرح می دهد، درباره جنایت های متوکل می نویسد:
ص: 62
پیشوایی از پیشوایان هدایت و سیدی از سادات خاندان نبوت از دنیا می رود، کسی جنازه او را تشییع نمی کند و قبر او گچ کاری نمی شود. اما چون دلقک و مسخره ای و یا بازی گری از آل عباس می میرد، تمام عدول (عدول دارالقضاء) و قاضیان، در تشییع جنازه او حاضر می شوند و قائدان و والیان برای او مجلس عزاداری به پا می دارند!
دهریان و سوفسطاییان از شر ایشان (آل عباس) در امانند، لیکن آنها هرکس را شیعه بدانند، به قتل می رسانند. هرکس نام پسرش را علی بگذارد، خونش را می ریزند.
... علویان را از یک وعده خوراک منع می کنند، در حالی که خراج .... به مصرف..... می رسد. متوکل عباسی دوازده هزار کنیز داشت، اما سیدی از سادات اهل بیت فقط یک کنیز (خدمت کار) زنگی یا سندی دارا بود... . یک وعده خوراک و یک جرعه آب را از اولاد فاطمه علیها السلام دریغ می دارند. قومی که خمس بر آنان حلال و صدقه حرام است و گرامی داشتن و دوستی نسبت به ایشان واجب است، از فقر، مُشرِف به هلاک هستند؛ یکی شمشیر خود را گرو می گذارد و دیگری جامه اش را می فروشد. آنان گناهی ندارند جز این که جدشان، نبی و پدرشان، وصی و مادرشان، فاطمه و مادر مادرشان، خدیجه و مذهبشان ایمان به خدا و راهنمایشان قرآن است. من چه بگویم درباره قومی که تربت و قبر امام حسین علیه السلام را شخم زدند و در محل آن زراعت کردند و زائران قبرش را به شهرها تبعید نمودند.(1)
متوکل به حاکم خود در مصر دستور داده بود که هیچ گونه ملکی را به هیچ یک از علویان ندهند، آنان را از اسب سواری و حرکت از فسطاط به شهرهای دیگر بازدارند، برای داشتن بیش از یک برده به آنان جواز ندهند و چنان چه دعوایی میان علوی و غیر علوی صورت گرفت، قاضی نخست به سخن غیر علوی گوش فرا دهد و پس از آن بدون گفت و گو با علوی، آن را بپذیرد.(2)
متوکل، علویان را از زیارت قبر امام حسین علیه السلام و نزدیک شدن به کوفه باز داشت. او هم چنین شیعیان را از رفتن به این مشاهد مشرف منع می کرد و دستور داده بود که
ص: 63
مزار امام حسین علیه السلام را نابود کنند و اثری از آن نگذارند. از این رو، به دستور او آن جا را با گاوآهن شخم زدند و کشت کردند.(1)
متوکل قبر امام حسین علیه السلام را به آب بست، اما آب به گرد قبر حلقه زد و آن جا را فرا نگرفت. لذا از آن پس آن جا را حائر نامیدند.(2)
با وجود آن که هواداران و دوست داران علی علیه السلام و خاندان او را نابود کردند و مالشان را تاوان گرفتند،(3) کینه و حسادت متوکل به امام علی علیه السلام چنان روزافزون بود که یکی از ندیمانش در نشستی با او متّکایی بر شکم خود زیر لباسش بست و سر تاسش را برهنه کرد و در برابر متوکل به رقص پرداخت و دیگران نیز هم صدا با او چنین می خواندند: «این مرد تاس شکم گُنده آمده تا خلیفه مسلمانان شود.» و مقصود آنان از این جمله، علی علیه السلام بود. متوکل نیز شراب می خورد و خنده مستانه سر می داد.(4)
پس از متوکل، دیگر خلفای عباسی نیز علاوه بر ظلم های فراوان به علویان و شیعیان، تا خون امامان شیعه علیهم السلام را نریختند، آرام نگرفتند. دوران زندگانی امامان شیعه علیهم السلام در این دوره بسیار کوتاه بود و خیلی زود به دست خلفای عباسی به شهادت رسیدند. امام جواد علیه السلام 25 سال، امام هادی علیه السلام 41 سال و امام عسکری علیه السلام 28 سال، بیشتر زندگی نکردند. خلفای عباسی از امامان شیعه علیهم السلام بیم فراوان داشتند و با وجود این که هیچ مدرکی از آنان درباره مشارکت شان در نهضت ها، قیام ها و فعالیت ها در دست نداشتند آنان را می کشتند.
ما در این مختصر به نقش ائمه علیهم السلام در برخی از این نهضت ها برای ایجاد تزلزل در پایه های خلافت عباسی و یا کاهش فشار و ظلم به علویان و دیگر توده های مردم و
ص: 64
نیز دستاوردها و ثمرات این قیام ها و دیگر مسائلی که مربوط به این نهضت ها و قیام هاست نمی پردازیم.(1) و تنها به فهرستی از قیام ها و نام رهبران آن، از آغاز خلافت معتصم تا آخر خلافت معتمد که بیش از نیم قرن به طول انجامید، اکتفا می کنیم.
1. قیام محمد بن قاسم بن علی بن عمر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ کنیه او ابوجعفر و در نزد مردم، مشهور و ملقب به صوفی بود؛ زیرا همیشه جامه ای از پشم سفید می پوشید. او اهل علم، فقه، دین، زهد و اخلاقی پسندیده بود، در گفتار همیشه جانب عدل و توحید را می گرفت و هوادار فکر زیدیه جارودیه(2) بود.
در ایام معتصم در طالقان قیام کرد و پس از پیش آمدی بین او و عبدالله بن طاهر(3) در سال 219 قمری، عبدالله بن طاهر او را گرفت و به نزد معتصم فرستاد. او مردم را به رضای آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم دعوت می کرد.(4) عده ای از پیروان او معتقدند که او را با سم کشته اند. برخی از زیدیه نیز به امامت او معتقد شده اند. بسیاری از آنان، او را زنده می دانند و معتقدند که روزی خروج خواهد کرد و جهان را پر از عدل خواهد نمود، هم چنان که پر از جور شده و او مهدی این امت است.(5)
2. قیام محمد بن صالح بن عبدالله بن موسی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ کنیه او ابوعبدالله و از جوان مردان، جنگ جویان، شجاعان و شاعران آل ابوطالب است. وی در محلی به نام سویقه (مکانی نزدیک مدینه که آل
ص: 65
علی بن ابی طالب آن جا سکونت داشتند) بر متوکل خروج کرد. متوکل، ابوساج را با سپاهی بزرگ به جنگ او فرستاد. ابوساج او را شکست داد و سویقه را خراب و بسیاری از اهل آن جا را کشت و تعدادی را نیز اسیر کرد و محمد بن صالح را به سامرا فرستاد. وی در آن جا به دستور متوکل زندانی شد.(1)
3. قیام یحیی بن عمر بن یحیی بن حسین بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ کنیه او ابوالحسین است. او در سال 250 قمری در ایام خلافت مستعین در کوفه قیام کرد و مردی زاهد، متقی، عابد، عالم،(2) بسیار شجاع و جنگ جو و دارای بدنی محکم و قلبی قوی بود.(3) او پیش از قیام، به زیارت قبر امام حسین علیه السلام رفت و زایران را از قصد خود آگاه کرد و آن گاه داخل کوفه شد و قیام خود را علنی نمود.(4)
برخی از مورخان علت قیام او را تنگ دستی و مشقتی می دانند که متوکل و ترکان بر او روا داشتند.(5) با وجود این، ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین خبری را از او نقل می کند که به روشنی نشان می دهد او فقط برای رضای خداوند سبحان، قیام کرد و هدفی دیگر نداشت.(6) او در کوفه مردم را به رضای آل محمد دعوت کرده و بسیاری به او پیوستند که به او فراوان علاقه مند بودند. توده مردم بغداد او را «ولی» برگزیدند، در حالی که پیش تر مردم بغداد کس دیگری را به ولایت نپذیرفتند. هم چنین جمعی از سرشناسان کوفه که خردمند و با تدبیر بودند، با او بیعت کردند.
حسین بن اسماعیل با یحیی بن عمر جنگید و این مرد بزرگ علوی را کشت و سرش را به سامرا برای مستعین فرستاد. او هم پس از مدتی آن را به بغداد فرستاد، تا در آن جا نصب شود و مردم مشاهده کنند، اما از مردم ترسیدند و
ص: 66
چنان نکردند.(1)
مردم بر اثر عشق و علاقه به او، در مرگش ضجه زدند و بزرگ و کوچک برایش اشک ریختند و در مصیبت او اشعار فراوانی سرودند.(2) ابوالفرج اصفهانی می گوید:
من نشنیده ام که برای احدی از علویان که در دولت عباسیان کشته شد، به اندازه ای که برای یحیی عزاداری شد، عزاداری شده باشد و یا بیش از آن اندازه که شعر در مصیبت او سروده شد، درباره دیگری سروده شده باشد.(3)
4. قیام حسن بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ او در سال 250 قمری در طبرستان قیام کرد و آن جا را به تصرف خود درآورد. سپس به آمل و ری حمله برد و آنها را نیز به تصرف خود در آورد. پس از آن در سال 257 قمری، از طبرستان به گرگان حمله برد و آن جا را بعد از جنگ ها و کشتارهای فراوان، تا هنگام مرگش در سال 270 قمری در دست داشت. پس از او برادرش محمد بن زید جانشین او شد. او هم در سال 277 قمری دیلم را گرفت. این دو برادر هر دو، مردم را به رضای آل محمد دعوت می کردند. حسن بن زید مردی فقیه، ادیب، بسیار بخشنده و کریم بود.(4)
5 . قیام حسن بن علی حسنی معروف به اطروش؛ او پس از محمد بن زید و پس از او، فرزندش و سپس حسن بن قاسم بر طبرستان حکومت کردند. گفتنی است،
ص: 67
حسن بن قاسم به دست اسفار در طبرستان کشته شد. این سه تن به رضای آل محمد دعوت می کردند.(1)
6 . قیام محمد بن جعفر بن حسن؛ او در سال 250 قمری در ری قیام کرد و مردم را به حسن بن زید حاکم طبرستان دعوت نمود. وی در جنگ با اهل خراسان شکست خورد و اسیر شد. او را به نیشابور، نزد محمد بن عبدالله بن طاهر بردند. او هم، وی را به زندان انداخت و در زندان درگذشت.(2)
7. قیام احمد بن عیسی بن علی بن حسن بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ او هم راه با یکی دیگر از علویان به نام ادریس بن موسی بن عبدالله بن موسی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام پس از محمد بن جعفر که نامش گذشت، در روز عرفه، سال 250 قمری پس از نماز عید در ری قیام کرد و مردم را به رضای آل محمد دعوت نمود. او با سپاه محمد بن طاهر جنگید و او را شکست داد و بر وی برتری یافت.(3)
8 . قیام حسن بن اسماعیل بن محمد بن عبدالله بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ او که به کرکی یا کوکبی مشهور بود، در سال 250 قمری در قزوین و زنجان قیام کرد و کارگزاران حکومت را از آن جا راند.(4) وی سپس در سال 252 قمری هم راه با صاحب دیلم و عیسی بن احمد بن علوی به ری حمله کرد و بر آن جا نیز تسلط یافت. اهل ری به دومیلیون درهم با آنان مصالحه کردند که دست از آن جا بردارند و آنان نیز پذیرفتند(5) و سرانجام در سال 253 قمری موسی بن بُغا در قزوین با او جنگید و او را شکست داد. آن گاه کرکی به دیلم گریخت.(6)
ص: 68
9. قیام حسین بن محمد بن حمزه بن عبدالله بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ او در سال 251 قمری در کوفه قیام کرد و حاکم خلیفه را از آن جا تبعید نمود. مستعین، مزاحم بن خاقان را برای سرکوبی او فرستاد. وی بر مردم کوفه غالب آمد و دستور داد آن شهر را آتش بزنند؛ هفت بازار در آن شهر سوخت.
مسعودی می گوید: چون هوادارانش او را تنها گذاشتند، وی مخفی شد.(1)
10. قیام محمد بن جعفر بن حسن بن جعفر بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ او جانشین حسین بن محمد است که از او یاد شد. وی پس از حسین بن محمد در کوفه قیام کرد. محمد بن طاهر با فریب کاری وی را حاکم کوفه کرد. اما همین که بر او قدرت یافت، جانشین ابوالساج او را گرفت و به سامرا فرستاد و تا هنگام مرگ در زندان بود.(2)
11. قیام یک علوی که نام او معلوم نیست؛ او در سال 251 قمری در محل نینوا از سرزمین عراق قیام کرد. هشام بن ابی دلف در ماه رمضان با او جنگید، گروهی از پیروان علوی را کشتند و خود او نیز به کوفه گریخت.(3)
12. قیام اسماعیل بن یوسف بن ابراهیم بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ او در سال 251 قمری در مکه قیام کرد. اسماعیل بن یوسف در همان سال مرد و برادرش محمد بن یوسف که بیست سال بزرگ تر از او بود، جانشین وی شد. مردم مکه به واسطه او به مشقت و سختی های زیادی افتادند. معتز، ابوالساج را به جنگ محمد بن یوسف فرستاد. جمعیت زیادی از سپاه محمد بن یوسف کشته شدند و خود او از مکه گریخت و به یمامه و بحرین رفت و بر آن جا تسلط یافت.(4) در جنگی که میان اسماعیل بن یوسف و اهل مکه رُخ داد، برادر اسماعیل، حسن بن یوسف و نیز جعفر بن عیسی بن اسماعیل بن جعفر بن ابراهیم بن محمد بن علی بن
ص: 69
عبدالله بن جعفر بن ابی طالب علیه السلام کشته شدند.(1)
13. قیام عبدالله بن موسی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ او پس از اسماعیل بن یوسف در مدینه قیام کرد.(2)
14. قیام علی بن عبدالله باطبی معروف به مرعشی؛ او در سال 251 قمری در آمل قیام کرد و اسد بن جندان با او به جنگ پرداخت و او را شکست داد و داخل شهر آمل شد.(3)
15. قیام احمد بن محمد بن عبدالله بن ابراهیم بن طباطبا؛ وی در سال 255 قمری در محلی بین بَرقه و اسکندریه قیام کرد و ادعای خلافت نمود. احمد بن طولون امیر مصر برای سرکوبی او لشکر فرستاد. بین آن دو جنگی درگرفت و پیروان ابن طباطبا نابود شدند. او پس از پای داری و دلیری فراوان کشته شد. سر او را به مصر، نزد ابن طولون بردند.(4) او هم سر را برای معتمد فرستاد.(5)
16. قیام علی بن زید و عیسی بن جعفر علوی؛ این دو هم راه با هم در سال 255 قمری در کوفه قیام کردند. معتز لشکری بزرگ را به جنگ آنان فرستاد. آن دو به علت گریختن یارانشان، شکست خوردند.(6)
17. قیام علی بن زید بن حسین بن عیسی بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام؛ او دوباره به تنهایی در سال 256 قمری در کوفه قیام کرد و آن جا را تصرف نمود و نایب خلیفه را از آن جا بیرون راند و آن گاه خود در آن جا ماندگار شد. معتمد خلیفه وقت، سپاهی گران به سوی او روانه کرد، اما آن سپاه شکست خورد. پس از آن، معتمد سپاهی دیگر به جنگ او فرستاد. سرانجام این سپاه پس از مدتی پی گیری، این علوی را یافتند و با او جنگیدند و او را شکست دادند. علوی
ص: 70
کشته شد و شماری از سپاه او نیز کشته و شماری دیگر اسیر شدند.(1)
18. قیام ابراهیم بن محمد بن یحیی بن عبدالله بن محمد بن علی بن ابی طالب علیه السلام معروف به ابن صوفی؛ او در سال 256 قمری در مصر قیام کرد و شهر اَسنا را اشغال و غارت نمود. فتنه او دیگر شهرها را در بر گرفت. سپس احمد بن طولون حاکم مصر لشکری به جنگ او فرستاد. اما ابن صوفی آن را شکست داد. ابن طولون لشکر دیگری به سوی او فرستاد و در آن درگیری ابن صوفی شکست خورد و عده زیادی از یارانش کشته شدند. وی گریخت و داخل بیشه ها و جنگل ها خود را پنهان نمود(2) و در آن جا بود تا سال 259 قمری که دوباره در مصر قیام کرد و مردم را به خود دعوت نمود. بسیاری به او پیوستند. ابن طولون این بار نیز سپاهی را به جنگ با او فرستاد و او را شکست داد. او به مکه گریخت، والی آن جا او را دست گیر کرد و به نزد ابن طولون فرستاد. ابن طولون هم او را در شهر گرداند، و سپس مدتی زندانی اش کرد و بعدها او را آزاد کرد. ابن صوفی پس از آزادی از زندان به مدینه رفت و تا هنگام مرگش در همان جا ماند.(3)
آن چه از وضعیت سیاسی عباسیان گذشت، مربوط به اوضاع داخلی آنان بود. در رابطه با وضعیت سیاسی آنان در کشورها و مناطق تحت نفوذ آنان نیز می توان به دو ویژگی اشاره کرد؛ یکی از آن دو، خودمختاری مناطق و کشورهای تحت نفوذ خلفای عباسی است، به طوری که بسیاری از عمال دولت وسیع اسلامی، مقید به ارتباط و وابستگی با پایتخت و حکومت مرکزی نبودند و چنان چه مایل بودند مطیع، وگرنه دم از استقلال می زدند و با دیگران به جنگ می پرداختند، و این موضوع بستگی به میزان خواست و علاقه آنها در کشورگشایی و توسعة شهرها داشت.(4)
ص: 71
بی شک، وضع اندلس از روشن ترین مصداق های جریان یادشده است. خلافت در اندلس نه تنها در این دوره، زیر نظر عبدالرحمان بن الحکم اموی (206- 238 قمری / 852 - 886 میلادی) مانند پیش و پس از آن هنگام مستقل بوده(1) و تنها عبدالرحمان اول مشهور به الداخل حدود بیست ماه(2) اسم خلیفه عباسی را در خطبه های خود می آورده، اما در همان هنگام هم استقلال فراگیر داشته و خلفای عباسی در آن جا نفوذ نداشته اند.(3)
شمال افریقا تا اندازه ای زیر فرمان امیران آل اغلب، خودمختار بوده است،(4) چنان که نام خلیفه عباسی به جز در خطبه ها و نقشش به جز در سکه ها، نمودی دیگر نداشته است.(5) اغالبه سرانجام توسط ابوعبدالله، جد فاطمیان که حکومت «مهدی افریقایی» را در آن جا تأسیس کرد، از پای درآمد در سال 296 قمری پایان یافت.(6) حکومت سامرا یا بغداد در این درگیری ها هیچ گونه نقشی نداشته است.
فارس و ماوراءالنهر، در زمان معتصم، همواره میدان کارزار بود. بابک خرمی با افشین و بغای بزرگ، نمایندگان خلیفه، در زنجان، اردبیل و آذربایجان از سال 221
ص: 72
تا 223 قمری جنگیدند تا سرانجام معتصم، بابک را کشت و سرش را به خراسان فرستاد و بدنش را در سامرا به دار آویخت.(1) در سال 224 قمری مازیار در طبرستان بر معتصم شورید و با سپاه او جنگید.(2) محمد بن بُعَیث در سال 234 قمری که از زندان متوکل گریخته بود، در آذربایجان به مدت هشت ماه، جنگ ها و آشوب هایی به پا کرد. این جنگ ها ادامه یافت تا آن که بغای شراپی از طرف حکومت، او را سرکوب کرد و شهر را فتح نمود.(3) بغا، ابن بعیث را به سامرا برد و او را در آن جا به زندان انداخت و وزنه ای سنگین به گردنش آویزان کرد و او بر همین حال بود تا مُرد.(4) میان اسحاق بن اسماعیل و سپاه بغا در سال 238 قمری در تفلیس، جنگی در گرفت که بغا شهر را به آتش کشید؛ چون شهر از چوب صنوبر ساخته شده بود، خیلی سریع سوخت و در نتیجه، حدود پنجاه هزار نفر تلف شدند و هرکس از آتش جان سالم به در برد، اسیر شد. سپاهیان بغا جنازه ها را بریده بریده کردند و حتی لباس مردگان را به یغما بردند.(5)
میان عبدالعزیز بن ابی دلف با بیش از بیست هزار نفر از فقیران شورشی و ارتش خلیفه به فرمان دهی موسی بن بغا در سال 253 قمری و در زمان معتز، جنگی در خارج همدان رُخ داد. عبدالعزیز در این نبرد شکست خورد و یارانش کشته شدند.(6)
سپاهیان یعقوب از سال 253 تا 265 قمری که یعقوب لیث صفار درگذشت، کم و بیش به شهرهای فارس و عراق یورش می بردند.(7)
یعقوب لیث مصلحت می دید که با خلفای عباسی اظهار دوستی کند، گرچه او در مقام و موقعیتی قرار داشت که خلفای عباسی، به جنگ با او توانا نبودند. از این رو، به ناچار از ترس فتنه و شورش او، با وی به مدارا رفتار می کردند و رضایتش را
ص: 73
فراهم می نمودند.(1)
یعقوب همواره در فکر استقلال و بیرون راندن ایران از سلطه عباسیان بود. او این خواست قلبی خود را آشکار نکرد، مگر در بستر مرگ که به فرستاده و قاصد خلیفه گفت: «به خلیفه بگو: فعلاً که من بیمار و ناتوانم، اگر مُردم، از دست تو راحت شده و تو هم از دست من آسوده می شوی و اگر خوب شدم، بین من و تو جز این شمشیر حاکمی نخواهد بود.»(2) پس از مرگ یعقوب برادرش عمرو بن لیث بر جای او نشست، ولی او به خلیفه نامه نوشت و اطاعت او را گردن نهاد.(3)
نصر بن احمد سامانی از سال 261 قمری فراوان استقلال یافت و بر شهرهای ماوراءالنهر تا منطقه بخارا، سمرقند و خراسان حکومت کرد(4) تا این که در سال 279 قمری درگذشت و برادرش اسماعیل بن احمد جانشین او شد.(5)
احمد بن طولون، حاکم مصر، از ترکانی بود که بابکیال ترک در سال 254 قمری در زمان معتز، او را به حکومت آن جا فرستاده بود.(6)
احمد بن طولون در مصر استقلال یافت و کارش بالا گرفت. وی تا هنگام مرگ (270 قمری)(7) به رغم این که هیچ نیازی به ارتباط با خلیفه نداشت،(8) با خلیفه سوریه اظهار دشمنی نمی کرد.
سوریه و شهرهای آن مانند حلب، حمص و دمشق نیز در این ایام، صحنه طمع دیگران و میدان کشت و کشتار بود.(9)
ص: 74
گرفتاری و درگیری در موصل و شهرهای اطراف آن و میان کردهای آن منطقه کمتر از دیگر شهرهای اسلامی نبوده است. موصل در سال 253 قمری معرکه قتل و غارت گردید و در سال 260 قمری مورد تعرض و ناراحتی اذکوتکین ترک، عامل خلیفه قرار گرفت، او فسق و فجور را علنی کرد، اموال مردم را به زور از آنان گرفت و به آنان ظلم می کرد. از این رو، مردم قیام کردند و با وی به سختی جنگیدند. مردم سرانجام خانه اذکوتکین را غارت کردند و آن گاه او را از موصل بیرون راندند. قتل و غارت در موصل از آن رو که تا سال ها فرمان داران خلیفه را پذیرا نبود، رو به فزونی و گسترش می نمود.(1)
بی تردید، هدف از فتوحات در اسلام، رحمت و شفقت برای بلاد فتح شده و رهایی مردم، از زیر یوغ بردگی و بی دادگری و اجرای نظام صحیح اسلامی بوده است، نه کشتار و انتقام و رسیدن به غنایم. از این رو، همواره ارتش اسلامی پیش از جنگ، مردم را به اسلام دعوت می کرد و محاسن اسلام را بر آنان عرضه می داشت. جهاد در اسلام، اهداف و آداب ویژه ای دارد که در جای خود مضبوط است.(2) با وجود این، اهداف و آداب جهاد در هیچ کدام از فتوحات این عصر به چشم نمی خورد.
به گفته ابن اثیر، عباس بن فضل بن یعقوب در سال 237 قمری به قلعه ابن ثور حمله کرد و غنیمت ها و اسیرانی به دست آورد و آن گاه آنان را کشت و از آن جا عازم شهر قَصر یانَّه شد و آن جا را هم غارت کرد و سوزاند و ویران کرد. او در سال 238 قمری هم راه با بسیاری به شهر قصر یانّه گام نهاد، غنیمت ها گرفت و ویرانی ها به بار آورد. وی از آن جا به شهرهای قطانیه، سرقوسه، نوطس و رخوس لشکر کشید و پس از به دست آوردن غنایم، آن سرزمین ها را نیز به آتش کشید. عباس بن فضل
ص: 75
بن یعقوب، در سال 242 قمری به قلعه های زیادی یورش برد و در سال 243 قمری دوباره به شهر قصر یانّه حمله کرد. آن گاه مردم شهر برای رویارویی با او از شهر بیرون شتافتند و با او جنگیدند، ولی او آنان را شکست داد و بسیاری شان را کشت. سپس از آن جا عازم سرقوسه شد و آن جا را غارت کرد، آتش زد و ویران کرد. عباس بن فضل سپس قصرالحدید را محاصره کرد و بر رومیانی که در آن قصر بودند، سخت گرفت تا آن که آنان به پرداخت پانزده هزار دینار به او رضایت دادند، ولی او نپذیرفت و محاصره را ادامه داد تا ناچار شدند که قصر را نیز به او تسلیم کنند، به شرط آن که دویست نفر را آزاد کند. آن گاه وی پذیرفت و همه چیز را در قصر، تملک کرد و به جز دویست نفر از ساکنان، درِ قصر را فروخت و قصر را ویران کرد.(1)
می بینیم که صحنه های فتوحات از اهداف و روش های فتوحات اصیل اسلامی چه قدر فاصله گرفته است. نه قبل از جنگ و نه بعد از آن، دعوتی به اسلام نبود، در حالی که وجوب این دعوت از واضعات شریعت اسلام به شمار می آید. آنان هم چنین اسیران را برخلاف موازین اسلامی می کشتند و یا درختان و شهرها را بی جهت به آتش می کشیدند. نمونة دیگری از به آتش کشیدن شهرها در جریان جنگ تفلیس قبلاً بیان شد.
ابن اثیر در نمونه دیگری نقل می کند که، منتصر خلیفه عباسی در سال 248 قمری وصیف ترک را به جنگ رومیان فرستاد. این کار به اشاره و اصرار احمد بن خصیب وزیر منتصر صورت پذیرفت. علت این جنگ، کینه و اختلاف احمد بن خصیب و وصیف بود. از این رو، احمد، منتصر را تحریک کرد و واداشت تا وصیف را از ارتش جدا کند و به جنگ بفرستد. منتصر هم او را با دوازده هزار نفر به مرزبانی برای چهار سال گماشت و دستور داد که همین گونه با رومیان بجنگد تا فرمان بعدی.(2)
باری، میزان و ملاک حرکت ها و جنگ های آن زمان نه فتح اسلامی که درگیری های سیاسی، بغض و کینه های شخصی بوده است.
ص: 76
وضعیت اجتماعی، طبقات گوناگون هر جامعه را بیان می کند. دین، نژاد، منزلت اجتماعی، جای گاه، قدرت، توان گری و...، ارتباط آن طبقات با یک دیگر، آداب و رسوم آنان، جشن ها، قصه ها، خانه ها، اثاث، لباس، خوردنی ها، نوشیدنی ها و دیگر نمودهای جامعه، بیان کننده وضعیت اجتماعی به شمار می روند.(1)
مهم ترین ویژگی اجتماعی این دوره، شکاف عمیق طبقاتی است. (2) خلفای ناشایست عباسی در این دوران، جامعه را به دلیل خوش گذرانی ها، زن بارگی ها و دنیا پرستی های خود، به دو قشر و قطب بزرگ تقسیم کرده بودند: فقیر فقیر و غنی غنی؛ اکثریت محروم و اقلیت برخوردار.(3) شکاف و فاصله طبقاتی بین خلفا و کارگزاران آنان با توده مردم در این دوران، به اوج رسیده بود.
برخی از علت های دوگانه سازی طبقات اجتماعی، در پی می آید:
عیاشی، سیره مشترک همه خلفای عباسی بود.(4) خوش گذرانی ها و بساط های عیاشی و بزم های شبانه خلفای عباسی، رسواتر از آن است که نمونه ای بطلبد؛
ص: 77
زیرا کتاب های تاریخ و ادب(1) سرشار از این گونه نمونه هاست(2) خلفای عباسی بیشتر دوران زندگی ننگین خود را میان جام های شراب و آغوش کنیزکان زیبا به سر می بردند. بهترین هدیه برای آنان، شراب ناب بود و کنیزکان ماهرو.(3) «تنوخی» قاضی بصره، وضع خلیفه عباسی زمان خود را چنین وصف کرده است:
نشأ بین طنبور و زق و مزمر
وفی حجر شاد أو علی صدر ضارب(4)
(خلیفه) میان تار و طنبور و باده و عود و در دامن خواننده ای و یا بر روی سینه نوازنده ای به سر می برد.
بسیاری از شاعران، می گساری های خلفا را به شعر آورده اند.(5) به نوشته مسعودی، متوکل غرق در کام جویی و شراب بود و چهارهزار کنیز در کاخ خود داشت که از همه آنان کام گرفته بود.(6)
او چنان خیره سر بوده، زشت رفتار می نمود که امام هادی علیه السلام را نیمه شبی به بزم شبانه خود کشاند و در حالی که می گسارد، جامی به حضرتش تعارف کرد. آن گاه امام فرمود: «گوشت و خون من هرگز به شراب آلوده نشده است، از من بگذر.» متوکل از خواسته خود دست کشید، اما از امام به اصرار خواست که شعری برای او بخواند و امام به ناچار شعری خواند که متوکل و همه اهل مجلس را به گریه واداشت و بزم عیش را به سوگ نشاند.(7)
ص: 78
خلفای عباسی و پیرو آنان، امیران، وزیران و دیگر دولت مردان به ساختن قصرهای زیبا و پر زرق و برق علاقة بسیاری داشتند.(1) گستره قصرهای خلفا در این دوره، به شهری بزرگ و دارای باغ ها، بوستان ها، نهرها و ساختمان های متعدد می نمود.(2) متوکل دارای کاخ های گوناگون بود، چنان که هر وقت ساخت قصری پایان می پذیرفت، به ساختن قصر دیگری می پرداخت. او نزدیک به بیست قصر داشت و آنها را بُرکوار، شاه، عروس، برکت، جوسق، مختار، جعفری، غریب، بدیع، صبیح، ملیح، شبداز، قصور، جامع، قلایه، برج، متوکلیه، بهو و لؤلؤه نامیده بود. ساخت این قصرها بیش از 274 میلیون درهم هزینه دربر داشته است.(3)
قصر برج از زیباترین قصرهای او و دارای تصاویر بزرگی از طلا و نقره بود که هزینه ساختن آن را، 000/700/1 دینار برآورد کرده بودند.(4) هزینه قصر دیگر او به نام بُرکوار از بهترین و بزرگ ترین قصرهای او نیز، به تنهایی از بیست میلیون درهم می گذشت.(5) مورخان به تفصیل از این قصرها، و تزیینات و خرج های آنها یاد کرده اند.(6)
خلفای عباسی چه در عصر اول و چه در عصر دوم، بسیار می کوشیدند تا مجالس و جشن های پر زرق و برق برپا سازند.(7) نمونه هایی از ول خرجی های آنان در هر دو عصر در زیر می آید:
ص: 79
یکم. مهدی عباسی (158 - 169 قمری) در مراسم تزویج بانو زبیده برای پسرش هارون پنجاه میلیون درهم صرف کرد. زبیده شب زفاف، پیراهنی بی مانند و آراسته به دُرهای شاه وار بر تن کرده بود که خبرگان از ارج نهی و بهاگذاری برای آن فرو مانده بودند. همسر هشام بن عبدالملک نیز جامه بی آستین و سرتاسر زرباف و بی دوخت و دوزی بر تن داشته که جز دو بند، بقیه زرباف بوده است. آراستگی این پیراهن به زر و زیور چنان بوده که از راه رفتن باز می داشته است.(1)
شابشتی در الدیارات نقل می کند که مهدی عباسی وقتی که ام جعفر، دختر برادرش را برای پسرش رشید تزویج کرد، چنان صندوق های جواهر، زر و زیورها، تاج ها، اکلیل ها، قبه های طلا و نقره و عطرهایی را فراهم آورده بود که بی مانند و یگانه می نمود. او به عبده زن هشام نیز پیراهنی بی آستین داده بود. همو می گوید: «در اسلام نظیر آن پیراهن و مانند دانه های قیمتی آن را کسی ندیده است. در پشت و سینه اش دو رشته از یاقوت سرخ بود و بقیه آن از دُرهای بزرگی بود که نظیر نداشت. گفته اند که قیمت گذاران به خاطر نفاست آن دُرّه، نتوانستند آن را قیمت گذاری کنند!»(2)
نیز آورده اند که مهدی عباسی، دانه ای یاقوت سرخ و نفیس به سی هزار دینار خرید، و آن دانه را با چند کیسه اموال دیگر روی هم انباشت و آن گاه که پسرش هادی دست او را بوسید، همه آنها را به او بخشید.(3)
دوم. متوکل در جشنی که به مناسبت ختنه پسرش عبدالله معتزّ بر پا کرد، تشریفات پر خرج و سرسام آوری به راه انداخت. مورخان گزارش آن جشن را به تفصیل نوشته اند، ولی ما به گوشه هایی از آن اشاره می کنیم:
به دستور او: فرشی به طول صد ذراع و عرض پنجاه ذراع در تالار قصر گستردند و در همان جا برای پذیرایی از میهمانان، چهار هزار صندلی طلایی و آراسته به جواهر فراهم آوردند.
ص: 80
به فرمان متوکل، بیست میلیون درهم که برای نثار آماده شده بود، بر سر زنان و خادمان و حاشیه نشینان نثار کردند و یک میلیون درهم که روی آنها عنوان «جشن و مراسم ختنه کنان» حک شده بود، بر سر آرایش گر و ختنه کننده و غلامان و پیش کاران مخصوص نثار گردید.
ختنه کننده معتّز در آن روز تا هنگام صرف غذا، هشتاد و چند هزار دینار، افزون بر اشیای زرین و انگشتری و جواهر به دست آورده بود.
هزینه مخارج این جشن را افزون بر 86 میلیون درهم برآورد کردند.(1)
دکتر شوقی ضیف پس از نقل این واقعه می نویسد:
به این ترتیب، میلیون ها دینار و درهم بی حساب صرف می شد و بدون هیچ نظارتی در میهمانی ها و جشن های کاخ، خرج می شد. این میهمانی ها داستان های هزار و یک شب را با تمام خیال پردازی ها و هرزگی ها و خوش گذرانی های موهومش، بدون هیچ کم و کاست به خاطر می آورد. آنان به جای آن که این میلیون ها درهم را در راه کمک به مردم و نیازمندی های ایشان و یا تجهیز سپاه در جنگ با ترکان و بیزانس ها صرف کنند، بیت المال را چنین احمقانه، بر باد می دادند، مردم در سختی و فقر به سر می بردند و عرق زحمت، مدام از سر و رویشان می ریخت و غم نومیدی و محرومیت را می خوردند تا متوکل و دیگران اموال ایشان را در راه های بیهوده صرف کنند و با آنها کاخ های عظیمی را بسازند و دینارها را میلیون میلیون حرام کنند و آن کاخ ها را به می خانه هایی بدل سازند که کاسه ها و جام های شراب در آن جا دور بزنند و کیسه های زر و سیم خرج نمایند.(2)
مسعودی به حق می نویسد:
در هیچ برهه ای از زمان و تاریخ به مانند دوران خلافت متوکل ول خرجی نمی شد.(3)
سوم. روزی متوکل در کاخ بُرکوار می گساری می کرد که از ندیمانش خواست مراسم گل ریزان یا همان «شادکلاه» فارس زبانان را برگزار کنند. آنان در پاسخ وی
ص: 81
گفتند که شادکلاه بی گل ممکن نیست. چون آن زمان فصل گل نبوده، متوکل یکی از وزرایش به نام عبیدالله بن یحیی را خواست و به او گفت که درهم هایی به وزن دو گندم ضرب کنند.
پس از آن که به دستور متوکل پنجاه میلیون درهم را فراهم کردند، متوکل دستور داد که بخشی از آنها را قرمز، بخشی را زرد و بخشی دیگر را سیاه رنگ بزنند و بخشی دیگر را هم به رنگ خود گذارند. آن گاه که عبیدالله بنابر دستور عمل کرد، متوکل هفت صد خدمت کار و هوادارش را طلبید و به آنان دستور داد که هر کدام قبا و کلاه نوی، غیر رنگ قبا و کلاه دیگری تهیه کند و آنان نیز چنان کردند. سپس روزی بادوَزان را تعیین کرد و دستور داد خیمه ای چهل در برپا دارند. او یک روز صبحانه را در آن جا بود، در حالی که ندیمان و خدمت کارانش لباس های نو بر تن داشتند. متوکل دستور داد همه آن درهم ها را به مانند گل بر سر افراد بریزند. باد سکه ها و درهم های سبک را مانند گل برگ ها در فضا می چرخاند.(1)
دکتر شوقی ضیف پس از نقل این مطلب می نویسد:
تمام اینها از آسوده خیالی و خوش گذرانی بیش از حد سرچشمه می گرفت؛ زیرا خلفای عباسی دیوانه وار هوس باز بوده، خوش می گذراندند و در کنار آنها طبقات مختلف مردم در نهایت فقر و تنگ دستی می زیستند.(2)
مستی و طرب می گذراندند.(1) نه تنها قصرهای خلفا که قصرهای وزیران و امیرانشان نیز پایگاه شراب و رقص و غنا بوده است.(2) که «الناس علی دین ملوکهم».
آورده اند که هادی عباسی، همواره ابراهیم موصلی را به دربار دعوت می کرد و ساعت ها به آواز او گوش می داد. هادی از روی دل بستگی فراوان به ابراهیم، اموال و ثروت زیادی به او بخشیده بود. یک روز مبلغ دریافتی او از خلیفه، به 150 هزار دینار رسید.
روزی ابراهیم موصلی چند آواز برای هادی خواند و در او هیجان بسیاری انگیخت. هادی او را تشویق کرد و بارها از وی خواست که بخواند. آن گاه در پایان بزم، به یکی از پیش کاران خود دستور داد که دست ابراهیم را بگیرد و به خزانه بیت المال ببرد تا او هر قدر می خواهد، بردارد و حتی به او گفت که اگر ابراهیم خواست، بگذارد تمام بیت المال را ببرد. ابراهیم می گوید: «وارد خزانه بیت المال شدم و فقط پنجاه هزار دینار برداشتم.»(3)
بنابر گفته پسر ابراهیم، اگر هادی بیشتر عمر می کرد، ابراهیم می توانست حتی دیوارهای خانه اش را از طلا و نقره بسازد.(4)
متوکل نیز دست کمی از نیای خود نداشته است. بنابر نقل طبری، وقتی متوکل، قصر «جعفری» خود را به پایان رساند، مطربان و دلقکان را فراخواند و پس از انجام کارشان به آنان دومیلیون درهم پرداخت.(5)
خلفا، بیت المال مسلمین، را تنها به رقاصان و آوازه خوانان بزم هایشان نمی بخشیدند؛ مادران، همسران و دیگر بستگان آنان نیز از این بخشش ها بهره مند بودند. متوکل به مادرش شجاع، سالی شش صدهزار دینار می داد. آورده اند که پنج
ص: 83
میلیون دینار پول نقد، جواهراتی به ارزش یک میلیون دینار و زمین هایی که ارزش غلات سالانه آن چهارصدهزار دینار بود، پس از مرگ این زن به جا ماند.(1)
ام قبیحه(2) همسر متوکل و مادر معتز نیز از همین بخشش های همسر و پسرش به ثروت های هنگفتی دست یافته بود، چنان که پس از کشته شدن پسرش معتز، آن هم به دلیل ناتوانی از فراهم آوردن پنجاه هزار دینار برای مخارج سپاه خود، در نزد او یک میلیون و پانصدهزار دینار پول نقد و سه جعبه جواهرات از زمرّد و یاقوت و دُرهای گران بها یافتند که مانندی نداشت(3) و قیمت آنها دومیلیون دینار بود.(4)
خلفا، به شاعران درباری و یا مداحان و ستایندگانی که حکومتشان را حق و آنان را از امامان علیهم السلام به پیامبر نزدیک تر نشان می دادند و با زبان گزنده شان بر علویان می تاختند، نیز فراوان می بخشیدند.
متوکل به ابراهیم بن مدبر برای قصیده ای که در شفای بیماری او سروده بود، پنجاه هزار درهم صله داد و نیز به وزیر خود دستور داد تا او را به کار پر سودی بگمارد.(5) نیز به ابوالشبل البرجمی برای قصیده ای که در مدح او سروده بود، سی هزار درهم پاداش داد.(6)
حسین بن ضحاک خلیع نیز برای سرودن شعری در وصف خدمت کاری که به او پیاله شرابی به هم راه عنبر داده بود، هزار دینار در برابر هر بیت گرفت.(7)
ابوالعنبس برای شعری که در هجو بُحتری شاعر گفته بود، ده هزار درهم گرفت و برای شعری که در وصف خر متوکل و عشق بازی آن گفته بود، جایزه دریافت و خوش حالی فراوان متوکل را سبب شد.(8)
ص: 84
ابوالشمط، مروان بن ابی الجنوب برای قصیده ای در مدح او خلعت و دویست هزار دینار و اموال، صله گرفت.(1) او بارها از متوکل صله های گران گرفته بود.(2)
ابن اثیر، از ابوالشمط چنین نقل قول می کند:
من برای متوکل شعری خواندم که در آن هجا و ناسزای رافضه بود. او مرا امیر بحرین و یمامه کرد و چهار خلعت به من داد. منتصر هم به من یک خلعت داد. سپس متوکل دستور داد سه هزار دینار بر من نثار کنند و به منتصر و سعد ایتاخی امر کرد که دینارها را از زمین جمع کنند و به من بدهند. آنان نیز هر چه او دستور داد، انجام دادند.(3) بعد از آن متوکل برای شعر دیگری، مانند آن چه گفته بودم، ده هزار درهم بر من نثار کرد.(4)
ص: 85
از بخشش های متوکل، تنها شاعران برخوردار نبودند، بلکه خنیاگران و دلقکان و مسخرگان نیز جوایز بزرگی دریافت می کردند.
برای نمونه، روزی متوکل دستور داد که عباده، مخنث دربار را در سرمای زمستان در یکی از آب گیرها بیندازند و آن گاه که در آستانه هلاکت بود، دستور داد او را درآورند و بپوشانند، سپس او را به نزد خود خواند و گفت: حالت چطور است؟
عباده گفت: از آخرت بر می گردم!
متوکل خندید و گفت: برادرم واثق را چگونه دیدی؟
عباده گفت: از جهنم گذر نکردم.
متوکل خندید و فرمان داد به او صله بدهند.(1)
یکی دیگر از سرگرمی های متوکل این بود که ابوالعبر شاعر نادان و بذله گو را در منجنیقی می گذاشت و دستور می داد او را به هوا پرتاب کنند؛ همین که به بالا می رسید، می گفت: راه را باز کنید! منجنیق آمد. سپس در آب گیر می افتاد و مانند ماهیان با تور صید می شد.(2) او از متوکل بیش از هر شاعری پول می گرفت.(3) مسعودی می نویسد: «هرکس در زمینه های جدی و شوخی و غیره ابتکاری داشت و
ص: 86
پیش قدم بود، از خوان یغمای متوکل بهره مند می شد و اموال زیادی از آنِ خود می ساخت.»(1)
حرص و اسراف در فراهم آوردن انواع و اقسام خوراکی ها، نوشیدنی ها و شیرینی ها، و چیدن سفره های رنگین با ظروف طلا و نقره، از ویژگی های خلفای عباسی و هم چنین وزیران و امیران آنان بوده است.(2)
مأمون روزانه شش هزار دینار خرج می کرد که بیشتر این مبلغ را در آشپزخانه به کار می بستند.(3)
درباره هارون الرشید نیز آورده اند که در هر روز سی نوع طعام بر سر سفره اش می چیدند و ده هزار درهم خرج غذایش می شده است.(4)
برخی از خلفای عباسی از شعرای خود می خواستند که درباره این سفره های رنگین شعر بسرایند.(5)
دکتر ابراهیم حسن در کتاب تاریخ الاسلام و دکتر شوقی ضیف در العصر العباسی الثانی نمونه هایی شنیدنی از این اسراف و شکم بارگی را یادآور شده اند.(6) دکتر زهراوی نیز در کتاب النفقات و ادارتها فی الدولة العباسیة مخارج گزاف روزانه غذا و آشپزخانه هر یک از خلفای عباسی را آورده و اسراف و ول خرجی آنان را برشمرده است.(7)
افزون بر مخارج شکم بارگی خلفا و اسراف آنان در طعام، مخارج سنگین همسران خلفا و فرزندان آنها و مبلغ گزاف خرید و نگاه داری کنیزکان زیبا و لباس های فاخر
ص: 87
و... و از همه مهم تر ول خرجی ها و رشوه های فراوان که در هنگام رسیدن به خلافت برای بیعت با آنان می پرداختند، رقم های سنگین و سرسام آوری است که فشار آنها، تنها توده مردم مسلمان را می آزرده است؛(1) مردمی که متوسط خرج ماهیانه خانوادگی آنان در همان دوره، بیش از 25 درهم نبوده است، یعنی به طور متوسط از روزی یک درهم فرا نمی رفته است.(2) در همین حال، مخارج شخصی متوکل در سال افزون بر 500/502/76 درهم بوده است.(3)
نه تنها خلفا که وزیران و امیران و دیگر کارگزاران دولت نیز در فساد و اسراف کاری شهره بوده اند؛ چراکه «الناس علی دین ملوکهم». برخی از این فسادها و اختلاس ها(4) در پی می آید:
یکم. واثق در سال 229 قمری عده ای از منشیان دولت را به زندان انداخت و از آنان اموال زیادی را مصادره نمود. از احمد بن اسرائیل هشتادهزار دینار، از سلیمان بن وهب (منشی ایتاخ) چهارصدهزار دینار، از حسن بن وهب چهارده هزار دینار، از ابراهیم بن ریاح و منشی هایش صدهزار دینار، از نجاح شصت هزار دینار و از ابوالوزیر 140 هزار دینار گرفت.(5)
دوم. متوکل چهل روز پس از خلافت، بر ابوالزیات وزیر خود و وزیر برادرش واثق غضب کرد و او را از وزارت عزل و همه اموال و دارایی هایش را مصادره نمود(6) و به جای او، ابوالوزیر را به وزارت منصوب کرد. اما چیزی نگذشت که در همان سال (233 قمری) بر او نیز خشم گرفت و اموال او و برادرش
ص: 88
و منشی اش را مصادره کرد(1) و سرانجام به مبلغ دویست هزار دینار با او مصالحه کرد.(2)
سوم. به نقل طبری، هنگامی که متوکل بر عمر بن فرج رُخَّجی، از منشیان بزرگ دولت، غضب کرد و اموالش را مصادره نمود، از خانه اش پنجاه بار شتر، فرش های گران بها به هم راه اموالی دیگر آوردند.(3) قیمت اینها را تا 120 هزار دینار نوشته اند. از برادر او نیز 150 هزار دینار مصادره کردند.(4)
بنابر عقیده دکتر شوقی ضیف، در خانه یکی از منشیان حکومت که این اندازه فرش های گران بها باشد، دیگر خدا می داند که در خانه وزرا و خلفا چه اندازه از این فرش ها بوده است.(5)
چهارم. متوکل در سال 237 قمری بر قاضی القضات خود احمد بن ابی دؤاد خشم گین شد و تمام املاک و اموال او را مصادره نمود و فرزندش ابوالولید و دیگر فرزندان او را نیز به زندان انداخت. ابوالولید 120 هزار دینار و جواهراتی به ارزش 20 هزار دینار(6) به خلیفه داد و تعهد کرد شانزده میلیون درهم از فروش املاک خود بپردازد تا آزاد شد.(7)
متوکل پس از برکناری احمد بن ابی دؤاد و مصادره اموالش، یحیی بن اکثم را قاضی القضات گمارد. اما جالب این که او را هم سه سال بعد، یعنی در سال 240 قمری از کار برکنار کرد و مبلغ 75 هزار دینار، و چهارهزار جریب زمین در بصره از وی غرامت گرفت.(8)
ص: 89
چگونه قاضی القضات این اندازه ثروت را در مدت سه سال اندوخته است؟ شاعر چه نیکو گفته است:
اگر ز باغ رعیت ملک خورد سیبی
برآورند غلامان او درخت از جای
دکتر شوقی ضیف در کتاب خود، ثروت های برخی از وزیران، امیران و منشیان خلفای عباسی و درآمدها، زمین ها، اختلاس ها و رشوه های آنان، به هم راه باغ ها، منزل های وسیع، وضعیت خانه، اثاث، کنیزان، خدمه، محافظان مسلح و خوراک و پوشاک آنان را گزارش می کند.(1)
او در پایان می افزاید: این گونه اموال دولت اختلاس می شد و به غارت می رفت. دزدان و غارت گران کسانی نبودند جز وزیران و منشیان و امیران. آنان فراوان خوش می گذراندند، در حالی که توده مردم در فقر و سیه روزی و ناامیدی دست و پا می زدند؛ گویا هیچ حکومتی در کار نبود، بلکه حکومت خود در نهایت فساد به سر می برد.(2)
به گفته او، دستگاه خلافت و کارمندان دولت در فساد و رشوه غرق بودند، چنان که بدون اغراق می توان گفت: بیشتر کارمندان دولت به ویژه مأموران مالیات و خراج، در اختلاس و رشوه غرق بوده اند.(3) وزیران هم برای رسیدن به وزارت، رشوه های کلان می داده اند تا آن جا که بعضی ها برای دست یافتن به آن تا پانصد هزار دینار می پرداخته اند؛ چون می دانستند در اسرع وقت آن را جبران می کنند!(4)
بسیاری از قیام ها و شورش های این دوره، به ویژه صاحب زنج و بعدها قرامطه، فریاد و واکنشی در برابر این همه ظلم و چپاول طبقه حاکم و فقر و بدبختی توده های پابرهنه بوده است.(5)
جاحظ(6) (159- 255 قمری) از مفاخر این عصر، بی چارگی و تهی دستی خود را
ص: 90
در اشعاری، چنین به تصویر می کشد:
أقام بدار الخفض راضٍ بحظة
و ذوالحرص یسری حیث لا أحد یدری...(1)
دانشمند در خانه ای پست زندگی کند و از بهره خود خشنود است، لیکن آزمند هم چنان در وادی حرص پیش می رود و «رضای به قسمت» را کاری توهین آمیز می شمارد، در حالی که بدون رضایت، زهر در کام آدم است و جام تلخ تر از صبر زرد در دستش.
بی تابی کردم، اما پاسخی نگرفتم و اگر خردمند بودم به مال اندک قناعت می کردم. می پندارم ابلهان قوم، زندگی بهتری دارند و در خوشی و ناخوشی نیرومندترند. حوادث تلخ و شیرین بر آنان می گذرد، لیکن بی خبر از آنان کار خود را می کنند.
از نظر زمانه، آدم مجرّب و کار دیده با گوسفند صفتان بی شعور یک سان است. اگر پروردگارم نمی خواست مرا پای بند شرف و جویای قلّه های کرامت و افتخار قرار نمی داد.
من که مرگ را بر خفت ترجیح می دادم، ناچار شدم برای دریافت عطا و بخشش در برابر بعضی از آنان گردن کج کنم، همین که دیدم آنان برخورد خوب و چهره خندان را وسیله حفظ و نگه داری دارایی خود می کنند روی گرداندم و راه منزل پیش گرفتم. اینک دوباره هم پیمان درس و اندیشه هستم.
آن گاه که جاحظ چنین محتاج و فقیر می نموده، تکلیف دیگر دانش وران نیز روشن بوده است.(2)
«ابوالعیناء» دیگر شاعری است که فقر عمومی آن دوره را به تصویر می کشد و تهی دستی خود را بیان می کند. او می گوید:
الحمدللّه لیس لی فرس
و لا علی باب منزلی حرس...(3)
خدا را سپاس که نه مرا اسبی است و نه بر در خانه ام نگه بانی. غلامی نیز ندارم که اگر او را بخوانم مانند برق به سویم بشتابد، فرزندم غلام من است و همسرم
ص: 91
کنیزکم که مالک و همسر او هستم. لذا از همگان نومیدم و نیاز به دیدن چهره های عبوس ندارم. نه خوش رو و نه بد اخمم، مرا بر در خانه خود نمی بیند.
حمداوی نیز از شاعران فقیر اما بلند طبع آن دوره به شمار می رود که زیر بار حکومت نرفته است و از فقر خود چنین پرده برداشته است:
تسامی الرجال
علی خیلهم
و رجلی من
بینهم حافیة
فان کنت حاملنا
ربنا
والا فارجل بنی
الزانیة(1)
بزرگان هر یک بر اسبی سوارند و از آن میان این من هستم که پیاده می روم. پروردگارا! یا مرا نیز مرکبی عطا کن یا آن که زنازادگان را از مرکب هایشان فرود آر.
سعید بن وهب نیز از ادیبان آن دوره، از شدت فقر فریادش به آسمان بلند بوده و چنین گفته است:
من کان فی
الدنیا له شارة
فنحن من نظارة الدنیا...(2)
هرکس در دنیا بهره ای از زیبایی و دارایی و کمال دارد، ولی ما از تماشاچیان دنیا هستیم. از دور با حسرت آن را نظاره می کنیم، گویی الفاظی بی معنا هستیم. دیگران از نردبان ترقی بالا می روند، اما روزگار ما، در میان پَستان و اراذل سپری می گردد.
بنابر ادعای ادیبان آن روزگار، پرداختن به دانش و فرهنگ نتیجه ای جز فقر و حرمان و تهی دستی نداشته است. عطوی می گوید:
یا أیها الجامع
علماً جماً
إمض إلی الحرفه
قدماً قدماً(3)
ای کسی که دانش بسیاری فراگرفته ای! شتابان به سوی حرفه ای روی آور. از ثروت محروم و فهمی به تو داده شده است. پس سوگند به روزی دهنده و قسمت کننده آن، که دانش، دشمن تو خواهد بود.
او در ادبیاتی حزن آور، وضعیت رقت بار خود را چنین ترسیم می کند:
ص: 92
هجم البرد مسرعاً و یدی صفر و جسمی عار بغیر دثارٍ
فتسترت منه طیله
التشارین إلی تهتکت استاری...(1)
سرما، شتابان هجوم آورد و من دستم تهی و تنم عریان بود. به سختی ماه های «تشرین»(2) خودم را پوشاندم تا آن که پوشش هایم پاره پاره گشت. پیراهنم را آن قدر با نخ و سوزن وصله کردم تا آن که آنها را نیز از دست دادم و شپش های ریز و درشت در کناره های پیراهنم به راه افتادند و قطاری از آنها به دنبال قطاری دیگر و دسته ای پس از دسته ای راه سرم را پیش گرفتند. سرانجام، ماه «کانون» فرا رسید و سرمای سخت زمستان چهره ام را سیاه کرد و چیزی که از آن می ترسیدم به سرم آمد.
شاعر هم چنان در بیان تصویر درماندگی و فقر خود چنین می گوید:
لو تأملت صورتی و رجوعی
حین أسی إلی ربوع قفار...
اگر به چهره غم بارم آن هنگام که به بیابان های بی آب و علف پناهنده می شوم، نگریسته باشید، من در آن جا تنها هستم و اساساً ارزشی و امتیازی ندارد که دیگری به دیدارم آید یا مسکن گزیند. من حتی به قضای حاجت نیاز ندارم؛ زیرا لقمه ای نان نخورده ام و هنگامی که آدمی غذا نخورد، زحمت بنایی را ندارد و از قضای حاجت بی نیاز خواهد بود.
درویشی و تهی دستی این شاعر به جایی رسیده که چیزی نمی یابد تا بدن خود را بپوشاند و از سرما حفظ کند و جز پیراهن های پوسیده که قطارهای شپش در آنها در جولان هستند، پوششی ندارد. این ابیات نهایت درماندگی او را نشان می دهد. او به ویرانه ای دور دست پناه می برد و درددل می کند و به دلیل گرسنگی و نخوردن غذا به قضای حاجت نیز احتیاجی ندارد؛ زشت ترین نوع بیمارگی و فقر که آدمی به آن گرفتار می شود.(3)
یعقوب بن یزید تمّار، از ادیبان آن دوره نیز در خانه ای متعلق به حکومت زندگی می کرد که هر دو ماه هفتاد درهم باید می پرداخت، لیکن به دلیل تنگ دستی امکان
ص: 93
پرداخت اجاره نداشته است. وی احوال خود را چنین ملال انگیز به تصویر می کشد:
یا رب لا فرج مما اکابدة
بسرّ من رأی علی عسری و
اقتاری...(1)
پروردگارا! مرا گشایشی از مصایبی که بر اثر فقر و بی چیزی در سامرا می کشم نیست. قبل از مرگ آسایشی ندارم تا دل کم صبرم اندکی آرامش یابد.
هفتاد درهم - از آنها که صیرفی درست و خالص می داند - بِدِهی، مویم را سپید کرده است. اجاره گیرندگان قبل از رسیدن موعود آماده اند تا یکایک، دراهم را وصول کنند. همین که زمان پرداخت فرا می رسد، غم و اندوهم زیاد شده و اشک هایم مانند باران فرو می ریزند. هر روز می میرم و زنده می شوم و با پیدایش ماه نو، بدنم پاره پاره می گردد.
مغربیان سیاه چرده که گویی چهره های خود را با قیر و زِفت پوشانده اند، به سراغم می آیند و اگر لحظه ای درنگ کنم، درِ خانه ام را با پتک و تیشه می شکنند و اگر آشکار گردم، کمترین پی آمد آن، کندن در و زندانی شدن است. در صورتی که همسایه بر من ترحم نکند.
پس اگر با وامی مرا کمک کنند آنان پول خود را گرفته، می روند وگرنه فردا برهنه خواهم بود. از حراجی بپرسید که پیراهن هایم را در بازار به چند فروخته است.
اگر هنگام مرگم بگویند وصیت کن، به آنها خواهم گفت: شهادت می دهم که خدایم خالق و آفریننده است و احمد صلی الله علیه و آله و سلم بنده خدا و فرستاده اوست و هفتاد درهم، بدهی اجاره خانه می دهم.
شاعر، تهی دستی خود را که در حقیقت وضعیت آن روزگار را تمام نما بازمی تابد، در ابیات یادشده به خوبی نشان می دهد. آن هنگام که دانش مندان و فرهنگیان جامعه چنین در چنگال فقر له می شدند و زحمت کشان جامعه آن گونه به وسیله قدرت مندان جامعه استثمار می گشتند، ثروت های جهان اسلام به سوی دربار سرازیر می شد تا خرج رقاصان و آوازه خوانان و دلقکان و مسخرگان و کنیزکان زیبا شود و بزم های شبانه پر از گناه و نکبت عباسیان را رونق دهد.(2)
ص: 94
متوکل «وضعیت فکری» این دوره را از اعتزال(1) (مذهب رسمی دولت) به مذهب اهل حدیث گرداند و به سرکوب معتزله و شیعیان، و حمایت از اهل حدیث پرداخت که بیشتر اهل سنت(2) بودند.
اقوال متعددی درباره اعتزال و زمان پیدایش آن وجود دارد.(3) برخی از محققان، اعتزال را پدیده اواخر قرن اول هجری و در دوره امویان و جدایی واصل بن عطا از استاد خود حسن بصری (21- 110 قمری) می دانند.(4) به گفته آنان، اعتزال با پنج اصل در عراق پدید آمد و بالید.(5)
این مکتب، بر عقل گرایی به گونه افراطی تأکید دارد، چنان که برخی آن را مانند عقل گرایی اروپا در عصر رُنسانس دانسته اند.(6)
این مذهب تا دوره مأمون به مسائل سیاسی نپرداخت،(7) اما در دوره مأمون (198- 218 قمری) دولت این عقیده را رسمی خواند و با حمایت های خود آن را به اوج رساند. برخی از محققان با برشمردن شواهد تاریخی، بر این عقیده اند که هدف
ص: 95
اصلی مأمون از این کار، مبارزه با امامت شیعه و در رأس آن مبارزه با امام رضا علیه السلام و محکوم کردن و شکست آن حضرت بود، تا بدین وسیله، بزرگ ترین مانع و خطر را از سر راه خود و دیگر خلفای عباسی بردارد.(1)
مأمون با اجبار امام به پذیرش مقام ولایت عهدی از یک طرف و ترجمه کتاب های یونانی در فلسفه و منطق از طرف دیگر، برای تحقق اهداف خود تلاش می نمود.
او با واداشتن امام علیه السلام به پذیرش مقام ولایت عهدی، می پنداشت که امام علیه السلام را دور از زهد و خواهان مقامات دنیوی می تواند بنماید،(2) مأمون با انگیزش نهضت ترجمه،(3) شکست امام و بستن در خانه اهل بیت علیهم السلام را در سر داشت،(4) اما همه نقشه های شومش با برخوردهای پیچیده و دقیق امام علیه السلام و برخورداری حضرت از موهبت عصمت و علم الهی، نقش بر آب شد تا آن جا که جز کشتن امام علیه السلام چاره ای ندید. به گفته ابوصلت، مأمون از شهرهای مختلف، متکلمان را فرا می خواند تا شاید یکی از آنان در مباحثه، امام علیه السلام را شکست دهد و منزلت ایشان را در نزد علما پایین بیاورد و به وسیله آنان، شکست خوردن امام علیه السلام را در میان مردم شایع گرداند، ولی هیچ دشمنی، از یهود و نصارا و مجوس و صابئیان و برهمنان و بی دینان و مادیان، با آن حضرت سخن نمی گفت، مگر آن که با دلیل و برهان محکوم و ساکت می گشت.
وی در ادامه می افزاید که چون نیرنگ های مأمون به نتیجه نرسید، به آن حضرت سوء قصد کرد و با خورانیدن سم ایشان را کشت.(5)
مأمون پس از پذیرش این مذهب، مردم را واداشت که بپندارند قرآن مخلوق است. این پندار، از نظریات «معتزله» است.
ص: 96
او در سال 218 قمری به حاکم بغداد نامه ای نوشت و از او خواست که قاضیان و محدثان را در مورد مسئله مخلوق بودن قرآن بیازماید تا چنان چه از پذیرش این نظر سر باز زنند، آنان را از جای گاه خود برکنار کند. هم چنین دستور داد که از قاضیان تعهد بگیرند که شهادت باورمندان به مخلوق بودن قرآن را، بپذیرند، و منکران به این باور را مجازات کنند.(1) این کار که در واقع نوعی تفتیش عقاید بود، در تاریخ «مِحنَة القرآن»(2) نام گرفت.
وادار کردن مردم به پذیرش این باور، از جمله وصایایی بود که مأمون به معتصم ولی عهد خود کرد. معتصم نیز که از علم بهره ای نداشت، بر هر کدام از علما که بر این باور نبودند، بسیار سخت می گرفت و بر عالمان و قاضیان نامعتقد به این باور معتزله، تازیانه می زد و آنان را شکنجه می کرد.(3)
واثق (227- 232 قمری) نیز به پیروی از معتصم این باور را پذیرفت و از معتزله پشتیبانی می کرد. او تا آن جا به مردم برای پذیرش عقاید آنان سخت گرفت که باعث رنجش خاطر مردم بغداد شد.(4) وی افراط را به آن جا رساند که در معاوضه اسیران مسلمان با رومیان، پذیرش مخلوق بودن قرآن را پایه ای برای مسلمانی نهاد، چنان که هر کدام از اسیران نامعتقد به این باور را نامسلمان می خواندند و مبادله نمی کردند.(5)
خلفای عباسی چنان سخت گرفتند که همه مخالفان را شکنجه کردند و آزردند و در زندان افکندند.(6) احمد بن حنبل به جرم مخالفت با این پندار، تازیانه خورد و مدت ها زندانی شد.(7) در زمان حکومت واثق، اهل بغداد به خاطر اعتراض به این
ص: 97
باور، به رهبری احمد بن نصر خزاعی قیام کردند و خواستار عزل واثق شدند. این قیام به کوشش واثق شکست خورد و او رهبر آن قیام را کشت.(1) یوسف بن یحیی بُوَیطی از شاگردان شافعی نیز شکنجه شد و در زندان درگذشت.(2) بی تردید، این گونه کارها نفرت بسیار مردم از معتزله را برمی انگیخته است.(3)
سرانجام، در پی درگذشت واثق، متوکل (232 - 247 قمری) روی کار آمد. او با چرخشی آشکار، سیاست حمایت از اهل حدیث و سرکوبی معتزله و شیعیان(4) را در پیش گرفت.(5) و بدین وسیله، رضایت توده مردمی را توانست فراهم آورد که به دلیل سخت گیری های معتزله و حمایت های بی دریغ خلفا از آنان، به ستوه آمده بودند.(6) مردم در ستایش او به سبب این کار چنان مبالغه کرده بودند که او را یکی از سه خلیفه، احیاکننده سنّت و از بین برنده بدعت نامیدند.(7)
افزون بر این، متوکل توانست علویان را که بیشتر آنان به اعتزال می گراییدند و در واقع، عناصر تندرو جامعه بودند، شکست بدهد.(8) او با این چرخش فکری، برای رسیدن به اهداف سیاسی خود و نابودی هر چه بیشتر معتزله و شیعه، روش های ویژه ای به کار بست:
نخست، ممنوع کردن تفتیش عقاید مذهبی (المحنه) که مأمون، با پشتیبانی
ص: 98
معتزلیان به کار می بست. وی، ایشان و هوادارانشان را به پذیرش شعارهای ضد شیعی ترغیب می کرد؛
دوم، ابن زیات، وزیر و هم کارانش را از مشاغل خود برکنار کرد و به جای او جُرجرائی و ابن خاقان را گماشت که در گرایش ها و سیاست های ضد شیعی افراطی بودند؛
سوم، ارتش جدیدی به نام شاکریه سامان داد و بدین منظور، افرادی را به کار گرفت که در بینش ضد علوی معروف بودند؛ مردمانی از سوریه، الجزیره، جبل، حجاز و حتی از عبنا که علیه تفتیش عقاید مذهبی (محنة القرآن) قیام کرده بودند.(1)
متوکل افزون بر این کارها، مخالفان شیعی و علوی خود را به گونه هایی دیگر می آزرد(2) که پیش تر به برخی از آنها، هم چون خراب کردن قبر امام حسین علیه السلام اشاره شده است.
از دیگر روی دادهای مهم در این ایام، شکل گیری و تدوین برخی جوامع روایی و صحاح اهل سنت، هم چون مصنف ابن ابی شیبة، (متوفای 235 قمری)، صحیح بخاری (متوفای 256 قمری) و صحیح مسلم (متوفای 261 قمری) است.(3)
برای پی بردن به علل و زمینه های غیبت و دست یافتن به تحلیلی جامع و صحیح در این باره، وضعیت سیاسی - اجتماعی و فکری عصر عباسیان دوم، و دوره مرکزیت سامرا در آستانه غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بررسی شد. وضعیت سیاسی و ویژگی های این دوره، از این شمارند:
1. انتقال مرکز خلافت از بغداد به سامرا؛
2. نفوذ و تسلط ترکان؛
3. عزل و نصب های پی درپی؛
ص: 99
4. نفوذ زنان در دستگاه خلافت؛
5. ستم گری وزیران و امیران؛
6. فتنه ها و آشوب های داخلی؛
7. قدرت یافتن و خودمختاری مناطق تحت نفوذ؛
8. تغییر ماهیت و اهداف فتوحات.
چنان که به وضعیت اجتماعی آن دوره پرداختیم، جامعه به دو قطب مالی و اقتصادی تقسیم گردید که دو قشر محروم و برخوردار از آن سر برآورد. از این رو، زندگی خلفا، وزیران و امیران، جشن ها و خوش گذرانی های افسانه ای آنان با تهی دستان و سیه روزان توده مردم مقایسه شد.
مهم ترین ویژگی و وضعیت فکری این دوره، چرخش فکری آشکار متوکل از اعتزال به اهل حدیث و سرکوبی معتزلیان و قدرت بخشیدن به اهل سنت و جماعت بوده است.
ص: 100
در آستانه عصر غیبت، تشیع از مهم ترین و اصیل ترین گروه های اسلامی و قوی ترین احزاب مخالف خلفا و حکومت بوده است. شاگردان و اصحاب تربیت یافته در نزد امامان علیهم السلام اصولی را که از ایشان آموخته بودند، در کتاب های «چهارصدگانه» (اصول اربع مأه) گرد آوردند. امامان علیهم السلام مبانی اعتقادی و فقهی شیعه را تبیین می نمودند و به گردآوری کتاب ها سفارش و تأکید می فرمودند.
همواره امامان شیعه در محاصره سیاسی بودند و به رغم تقیه فراوان، ایشان را از مدینه به سامرا بردند تا بر رفت و آمدهایشان نظارت بیشتر کنند. دسترسی شیعیان به امام، بسیار پرخطر بود. آن گاه که مبارزه حساس و پیچیده شد، شیعه طرح سازمان مخفی وکالت، را درافکند؛ سازمانی که پایه های آن از دوره امام صادق علیه السلام ریخته شده بود و در دوره عسکریین علیهما السلام به اوج نفوذ خود رسید. سازمان مخفی وکالت، تشکیلاتی بسیار پیچیده بود که شناسایی ابعاد پنهان آن، بررسی فراوان می طلبد.
امامان علیهم السلام در این مرحله با ارتباط های سازمان یافته و پنهانی، به بسط و توسعه این سازمان و در نتیجه، حفظ، تقویت و گسترش شیعه می پرداختند. تأیید و حمایت برخی از قیام های علویان برای ایجاد ضعف در پایه های حکومت عباسی و یا کم
ص: 101
کردن ظلم و بی داد آنان، از دیگر عمل کردهای امامان شیعه علیهم السلام در این مرحله تاریخ ساز بوده است.
به لحاظ اجتماعی، تودۀ شیعیان تحت فشار و ظلم شدید خلفا بودند؛ اموال آنان مصادره شده و جان آنان در خطر بود. آنها را از پست ها و سمت های مهم دولتی، اخراج کرده و تا آن جا که ممکن بود در تنگنا و فشار قرار می دادند. از این رو، تعدادی از آنان با سیاست تقیه در دربار و مناصب مهم نفوذ کرده تا در مواقع ضروری بتوانند اقدامات مفیدی انجام دهند.
رهبران شیعه در این دوره محصور بودند، ولی هم چون دیگر امامان علیهم السلام در میان همه قشرهای مردم نفوذ فراوانی داشتند.
کلینی از مردی از بنوحنیفه از اهالی بُست و سیستان نقل می کند که او روزی در آغاز خلافت معتصم، در سالی که ابوجعفر امام جواد علیه السلام به حج رفته بود، هم راه ایشان بر سفره ای نشسته که جمعی از درباریان نیز بنشسته بودند. آن مرد به امام جواد علیه السلام گفته: فدایت شوم! حاکم ما مردی است که شما اهل بیت را دوست می دارد و در دیوان او برای من مالیاتی برشمرده اند، اگر صلاح بدانید برای او نامه بنویسید و سفارش کنید به من نیکی کند.»
ابوجعفر در پاسخ به او فرموده بود: «من او را نمی شناسم.»
مرد گفته بوده است: «فدایت گردم، همان طوری که گفتم، او از دوست داران شما اهل بیت است و نامه شما برای او به نفع من خواهد بود.» پس امام علیه السلام کاغذی گرفته و نوشته اند: «بسم الله الرحمن الرحیم، اما بعد، رساننده این نامه، مذهب و مرامی جمیل از تو یاد کرد. همانا آن عملی برای تو (مفید) است که در آن نیکی انجام دهی، به برادرانت نیکی کن و بدان که خدای - عزّوجل - حتی از سنگینی یک ذرّه و یک خردل از تو می پرسد.»
پیش از آن که آن مرد به سیستان برسد، حسین بن عبدالله نیشابوری، حاکم سیستان را خبر رسانده بودند که او برخاسته، دو فرسخ به شهر مانده به پیش واز آن مرد رفته، نامه را از او گرفته، بوسیده، بر چشمانش گذارده و از او پرسید: خواسته ات چیست؟
ص: 102
آن مرد به حاکم سیستان گفته است که در دیوان تو بر من مالیاتی مقرر شده است.
حاکم دستور داده که آن مالیات را از او بردارند و گفت که آن مرد تا زمانی که من حاکم هستم، مالیاتی نپردازد. آن گاه از افراد خانواده اش پرسید، شمار آنان را که دانست، دستور داد که مقداری بیش از هزینه زندگی شان، برایشان جیره دهند پس آن مرد تا آن هنگام که حسین بن عبدالله نیشابوری زنده بود، مالیاتی نپرداخته و تا زمان مرگش جیره می گرفت.(1)
شیعه در این دوره به لحاظ فکری - عقیدتی جای گاه شایسته ای داشت؛ چه این که صادقین علیهما السلام طرح مذهب ریخته بودند، احادیث در شکل «اصول» و «جوامع» نگه داری می شد(2) و دیگر امامان علیهم السلام معیار شناسایی احادیث و تهذیب آنها را درافکنده بودند، همان گونه که شیوخ، شاگردان و اصحابی(3) برای کارشناسی حوادث
ص: 103
و دفاع از کیان اعتقادی و فقهی شیعه در برابر فرقه ها و گروه های مختلف، به ویژه اهل سنّت برخوردار از حمایت و پشتیبانی خلفا تربیت شده بودند.
حفظ اسلام و فرهنگ وحی و نگه داری آن از دست برد حوادث و منحرفان از جمله وظایف امام است. روشن گری ها و موضع گیری های شایسته عسکریین علیهما السلام در برابر انحرافات فکری جامعه از صوفیه و واقفیه گرفته تا مُفوّضه، ثنویه، غُلات(1) و... و پاسخ گویی به مسائل فقهی و مشکلات فکری و دور کردن شیعیان از افتادن در وادی های بیهوده و توان سوز «المحنه»، از ویژگی های بارز این دوره به شمار می رود.
امام هادی علیه السلام در پاسخ به یکی از شیعیان، درباره مخلوق بودن قرآن چنین نوشت:
بسم الله الرحمن الرحیم. خداوند ما و تو را از دچار شدن به این فتنه حفظ کند که در این صورت بزرگ ترین نعمت را بر ما ارزانی داشته است وگرنه هلاکت و گمراهی است. به نظر ما بحث و جدال درباره قرآن (که مخلوق است یا قدیم) بدعتی است که سؤال کننده و جواب دهنده در آن شریکند؛ زیرا پرسش کننده دنبال چیزی است که سزاوار او نیست و پاسخ دهنده نیز برای موضوعی بی جهت خود را به زحمت و مشقت می افکند که در توان او نیست.
خالق، جز خدا نیست و به جز او همه مخلوقند، قرآن نیز کلام خداست؛ از پیش خود اسمی برای آن قرار مده که از گم راهان خواهی گشت. خداوند ما و تو را از مصادیق این سخن قرار دهد که می فرماید: «متقیان کسانی هستند که در نهان از خدای خویش می ترسند و از روز جزا بیمناکند.»(2)
از دیگر اقدامات مهم عسکریین علیهما السلام در این دوره، ایجاد آمادگی فکری در شیعیان برای ورود به عصر غیبت بود. هم چنین است احادیث فراوان آنان درباره فرارسیدن
ص: 104
غیبت و بشارت آنان به ولادت حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف (1) و ارجاع شیعیان به وکیلان(2) و تأیید برخی از کتاب های فقهی و اصول روایی(3) و سرانجام کم کردن تماس مستقیم با شیعیان، چنان که حتی در شهر سامرا به مراجعات و مسائل شیعیان با نامه یا به واسطه نمایندگان خویش پاسخ می دادند و بدین ترتیب، آنان را برای تحمل اوضاع و شرایط و تکالیف عصر غیبت و ارتباط غیرمستقیم با امام، آماده می ساختند.(4) هم چنان که خواهد آمد، امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف در زمان غیبت صغرا همین روش را پیش گرفت و شیعیان را به تدریج برای دوران غیبت کبرا آماده کرد.
عباسیان در این دوره در برابر عسکریین علیهما السلام همان سیاستی را پیش گرفتند که مأمون در برابر امام رضا و امام جواد علیهما السلام به کار برده بود. متوکل نیز در برابر امام هادی علیه السلام آن سنت شوم را به کار بست؛ سنّت شوم نزدیکِ دربار کشاندن امام علیه السلام و در تنگنا گذاشتن ایشان در حاشیه حکومت تا بتوانند کاملاً مراقب امام باشند، بر همه کارهای او اطلاع یابند و میان آن حضرت و شیعیان جدایی اندازند. همین سیاست درباره امام عسکری علیه السلام هم اجرا شد. از این رو، آن حضرت مانند پدر گرامی اش در سامرا زیر نظر بود و ناگزیر هر هفته، روزهای دوشنبه و پنج شنبه خود را باید به کاخ خلیفه معرفی می کرد.(5)
علت احضار امام هادی علیه السلام به سامرا گزارش هایی بود که درباره فعالیت های
امام علیه السلام در مدینه، و توجه و علاقه مردم به آن حضرت، به متوکل
ص: 105
می رساندند.(1) امام را به اجبار از مدینه به سامرا بردند(2) و در آن جا ایشان را زیر نظر گرفتند. آن گاه با اندک سعایتی به بهانه این که آن حضرت در خانه اش پول و سلاح مخفی کرده، نیمه شب به خانه اش هجوم می بردند و آن جا را بازرسی می کردند.(3)
پس از امام هادی علیه السلام، امام حسن عسکری علیه السلام در 22 سالگی عهده دار امامت شد و تا هنگام شهادتش در 28 سالگی در سامرا زیر نظر مأموران خلیفه به سر برد.
مبارزه های سیاسی عسکریین علیهما السلام هم چون مبارزه های فکری و عقیدتی آنان، شیوه ها و ابعاد مختلف و گوناگونی دارد. سیاست تقیّه، فرستادن برخی از شیعیان برای نفوذ در کارهای حکومت،(4) حفظ و نگه داری شیعیان،(5) رسیدگی به وضعیت آنان،(6) تأیید و حمایت برخی از گروه های انقلابی(7) و مهم تر از همه تقویت و گسترش
ص: 106
سازمان مخفی وکلا، از این شیوه ها به شمار می روند. سازمان مخفی وکلا در دوره امام صادق علیه السلام پی ریزی شد و در دوره عسکریین علیهما السلام با شتاب بیشتری رو به توسعه و گسترش گذاشت. فصل دیگر به این سازمان و عوامل گسترش آن، ویژگی ها و سیر تاریخی آن، خواهیم پرداخت. با وجود این، اشاره به سیاست تقیّه و اهمیت آن برای فهم تاریخ امامان شیعه علیهم السلام اهمیت دارد.
تقیّه در حقیقت گونه ای پیچیده از مبارزه است؛ تقیّه بی کاری نیست؛ پنهان کاری است و در همه گونه ها جهاد، دفاع و زمینه سازی است. از این رو فرموده اند: «التقیّة من دینی و دین آبائی و لا ایمان لمن لا تقیّة له»،(1) «تسعة أعشار الدّین فی التقیّة و لا دین لمن لا تقیّة له»(2) و «المؤمن علویّ، المؤمن مجاهد، أمّا فی دولة الباطل بالتّقیة و فی دولّ الحق بالسّیف.»(3)
تقیّه رمز حیات و بقای شیعه در طول تاریخ در برابر همه طاغوت ها و قدرت های استکباری است. تاریخ تقیه امامان شیعه کلید فهم تاریخ تشیّع است و بدون آن،
ص: 107
حرکت امامان شیعه علیهم السلام تحلیل نمی پذیرد. و هزار اتهام بی سیاستی، سادگی، ضعف، ترس و دنیاطلبی را در کمین دارد. مفهوم، ضرورت، اهداف، ابعاد، نقش و از همه مهم تر تاریخ تقیه امامان شیعه، کلید فهم و تحلیل تاریخ تشیع است.
علی علیه السلام در خطبه «شقشقیه» می فرماید:
ابوبکر خلافت را هم چون پیراهنی پوشید و بر خود پیچید، با این که می دانست جای گاه من به خلافت هم چون محور به آسیاب است. حکومت بدون من نمی چرخد؛ چون سیلاب دانش از دل من سرازیر می شود و هیچ پرنده ای در فضای علم و دانش به اوج من نمی رسد.
من کنار کشیدم و دامان جمع کردم و در این اندیشه رفتم که با دست بریده بجنگم یا بر این گمراهی کور صبر کنم. این گمراهی که بزرگ را می شکند و کودک را پیر می سازد و مؤمن را در رنج می کوبد تا به دیدار پروردگار خویش برسد.
دیدم صبر بر این همه سزاوارتر و معقول تر است. پس صبر کردم با چشم تر، و گلوی درد. می دیدم که میراث من به غارت می رفت.(1)
علی علیه السلام با وجود همان تقیّه، سرداران خویش را از کنار ابوبکر و سعد بن عباده جدا کرد و پس از 25 سال سر برافراشت و با همه نقشه ها و برنامه ریزی های به جا به رهبری پرداخت.
امام هادی علیه السلام نیز به داوود صرمی می فرماید:
قال لی: یا داود! لو قلت إنّ تارک التّقیّة کتارک الصّلوة لکنت صادقاً؛(2)
ای داوود! اگر بگویم که چشم پوشی از تقیّه هم چون تارک الصلوة است، در این گفته صادق بوده ام.
در این روایت، ترک کننده تقیّه به ترک کننده نماز مانند شده و وجوب تقیّه به پایه وجوب و اهمیت نماز رسیده است.
امام عسکری علیه السلام به یکی از شیعیان خود که دوستش را به تقیّه راهنمایی کرد، فرمود:
ص: 108
تو مصداق سخن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هستی که فرمود: «کسی که دیگری را به کار خیری راه نماید، گویا آن را انجام داده است.» آن گاه امام فرمود:
خداوند برای دوستت که تقیّه کرده است، به شمار همه عاملان و تارکان تقیّه، از شیعیان و دوستان و محبان ما، اجر و ثواب دهد، به طوری که کمترین آن ثواب ها باعث بخشش گناهان یک صد ساله می شود و همه آن چه از اجر و پاداش برای دوست توست، برای تو نیز به دلیل راه نمایی ات هست.(1)
این همه پاداش برای آثار فراوان تقیّه است. شدت تقیّه در دوره آن حضرت تا آن جا بوده که در بعضی از اوقات به شیعیان خود پیام می فرستادند که برای حفظ جانتان به من سلام نکنید و با دست اشاره ننمایید.(2) ایشان به یکی از شیعیان خود فرموده اند: «اگر تقیّه نمی کردی کشته می شدی؛ یا تقیّه و پنهان کاری و یا مرگ و کشته شدن.»(3)
وضعیت اجتماعی شیعیان و پایگاه اجتماعی و نفوذ رهبری شیعه در زیر می آید:
به رغم وجود شیعیان بسیار در شهرهای مهم،(4) وضعیت اجتماعی شیعه در این دوره، همواره با فقر و فشار هم راه بوده و آنان را از سمت ها برکنار می کرده اند. محروم کردن شیعیان از موهبت هم نشینی و اُنس و مجالست با امام و در حقیقت، کم کردن ارتباط آنان با امام علیه السلام از دیگر نمونه هایی است که وضعیت نامناسب شیعیان را می نماید.
ص: 109
امام در این دوره به صورت های گوناگون با شیعیان ارتباط داشت، اما نظارت فراوان بر امام علیه السلام از یک سو و شکنجه و آزار مرتبطان با ایشان از سوی دیگر، باعث می شد که ارتباط امام علیه السلام با پیروان به کم ترین اندازه برسد و همین امر پی آمدهایی در میان شیعه به هم راه داشت که با تدبیر امام این آفات کم تر می شد.
خلفای عباسی در این دوره بر شیعیان به شدت فشار می آورده اند. پیش تر برخی از جنایات متوکل را درباره شیعیان و علویان، تشکیل سپاه شاکریه و خراب کردن قبر امام حسین علیه السلام و... را برشمرده ایم. او برای فشار هر چه بیشتر بر شیعیان، به حاکم مصر دستور داد تا «طالبیون» را به عراق تبعید کند. حاکم مصر نیز چنین کرد. آن گاه متوکل در سال 236 قمری آنان را به مدینه محل تبعید علویان راند.(1)
وی هم چنین به ساکنان حجاز هشدار داد هیچ گونه ارتباطی با علویان برقرار نسازند و آنان را حمایت مالی نکنند. بسیاری از افراد بدین دلیل به شدت مجازات شدند. بنا به نوشته ابوالفرج اصفهانی، متوکل در نتیجه به کار بستن این شیوه ها، با علویان در مدینه رفتارهای خشونت آمیزی داشت. علویان در مدینه از دیگر مردم جدا و از کم ترین احتیاجات زندگی نیز محروم بودند.(2)
محرومیت خود را ارتباط با امام یاد کرده اند.(1)
متوکل سرزمین فدک را که دارایی حسینیان بود، مصادره کرد. درآمد ملک فدک بنا به نوشته سید ابن طاووس در آن زمان بیشتر از 24 هزار دینار بود. متوکل، فدک را به عبدالله بن عمر بزیار، هوادار خود داد.(2) وی به ساکنان حجاز هشدار داد که با علویان هیچ گونه ارتباطی برقرار نسازند و آنان را از نظر مالی حمایت نکنند.
بنا به نوشته ابوالفرج اصفهانی، متوکل، علویان را در تنگنای اقتصادی قرار داد و به گونه رسمی، هرگونه کمک و نیکی در حق آنان را ممنوع کرد و متخلفان را مجازاتی سخت و کیفری سنگین می کرد.(3)
نفوذ معنوی امامان شیعه علیهم السلام، به رغم همه موانعی که حکومت پیش می آورد، روز به روز فزونی می یافت تا آن جا که قصر خلفا را نیز در بر گرفت. بسیاری از مردم شیفته آنان بودند و حتی برخی از وزیران و امیران، در دل به حقانیت آنان معترف و خلافت را تنها شایسته آنها می دانستند، گرچه در ظاهر آن را پنهان می داشتند. نمونه هایی از پایگاه اجتماعی امام هادی و امام عسکری علیهما السلام در زیر می آید:
آن حضرت در دربار، در میان علویان، اهل کتاب، مردم مدینه و شیعیان نفوذ داشت، چنان که به تفصیل می آید:
- در دربار: متوکل، دمل بسیار بزرگی درآورد و سخت بیمار شد، چنان که از
ص: 111
شدت درد رو به مرگ بود و هیچ کس جرئت نداشت به او نیشتر بزند. مادر متوکل (شجاع) نذر کرد چنان چه پسرش از این بیماری بهبود یابد، مال زیادی را از اموال خود برای امام هادی علیه السلام بفرستد. فتح بن خاقان یکی از بزرگان دربار عباسی و از نزدیکان خلیفه،(1) به متوکل گفت که خوب است کسی را به نزد ابوالحسن هادی علیه السلام بفرستد و از او درباره علاج این بیماری بپرسد؛ زیرا چه بسا او دستوری دهد و برای این بیماری علاجی بداند. متوکل کسی را به نزد امام فرستاد و فرستاده او به هم راه دستورالعملی برای معالجه بازگشت که بر اثر آن، متوکل معالجه شد.(2)
متوکل در پی سعایت هایی که از امام هادی علیه السلام در مدینه می شد، حضرت را به وسیله یحیی بن هرثمه به سامرا فراخواند. امام هم راه افراد خانواده خود به سوی سامرا به راه افتادند. یحیی که خود خدمت گزاری امام را بر عهده داشت، از تقوای حضرت شگفت زده شده بود. کاروان صحرا را در نوردید تا آن که به بغداد رسید.
بنابر نقل یعقوبی، همین که امام به یاسریّه رسید، اسحاق بن ابراهیم، حاکم بغداد، به دیدار ایشان شتافت و چون علاقه و شیفتگی مردم را به ایشان دید، از حضرت خواست شب را در بغداد به سر برد.(3)
آن گاه که یحیی، حاکم بغداد را آگاه کرد، حاکم بغداد به او گفت: «این مرد (امام هادی علیه السلام) زاده رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و تو انحراف متوکل را از اهل بیت می دانی! پس اگر به او کلمه ای بگویی که بر ضدّ امام باشد، او را خواهد کشت و روز قیامت، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خصم تو خواهد بود...» سپس بغداد را ترک کردند و راه سامرا را در پیش گرفتند. همین که به مقصد رسیدند، یحیی خود را شتابان به وصیف بن ترکی رساند که از سران حکومت به شمار می رفت و او را از رسیدن حضرت آگاه ساخت. وصیف نیز او را از نقل سخنانی که موجب رسیدن گزندی به امام علیه السلام گردد، برحذر
ص: 112
داشت و گفت: «ای یحیی! به خدا سوگند اگر سرِ مویی از امام علیه السلام کم شود، تنها تو مسئول آن خواهی بود...»
یحیی از یکی بودن سخنان اسحاق و وصیف درباره محافظت از امام علیه السلام و سلامتی او متحیر شد.(1)
درباره امام آورده اند که هنگام آمدن آن حضرت به نزد متوکل، تمامی درباریان و نگهبانان قصر بی اختیار به احترام ایشان قیام می کردند و بدون کمترین بهانه جویی و به انتظار گذاشتن، بی درنگ درها را می گشودند و پرده ها را کنار می زدند.(2)
- در میان بزرگان: امام به مجلس ولیمه ای دعوت شد که برای فرزند یکی از خلفا برگزار شده بود. وقتی حضرت وارد شد، همه حاضران به احترام او ساکت شدند(3)... .
- در میان «علویان» و...: روزی محمد بن حسن اشتر علوی هم راه با پدرش و جمعی از عباسیان، طالبیان و تعدادی از لشکریان و دیگر افراد در درگاه متوکل عباسی بودند که ناگهان ابوالحسن امام هادی علیه السلام سر رسید و خواست به قصر وارد شود. همه حاضران از مرکب هایشان فرود آمدند و به حضرت احترام نمودند تا حضرت وارد قصر شد. مردی از آن جمع، از این تجلیل و گرامی داشت به خشم آمد و لب به اعتراض گشود و گفت: «این همه تشریفات و احترام برای کیست؟ چرا برای این جوان این همه احترام بگزاریم؟ او نه از ما بالاتر است و نه بزرگ سال تر؛ به خدا قسم هنگام خارج شدن دیگر برای او به پا نخواهیم خاست و از اسب فرود نخواهیم آمد.»
ابوهاشم جعفری به او پاسخ داد: «به خدا سوگند با ذلت و کوچکی به او احترام خواهی گزارد... .» لحظاتی بعد امام علیه السلام از قصر خارج شد، بانگ تکبیر برخاست و همه مردم به احترام امام به پاخاستند. ابوهاشم به مردم گفت: «مگر شما نبودید که
ص: 113
تصمیم داشتید به حضرت احترام نگزارید؟»
گفتند: «به خدا قسم نتوانستیم خود را بازداریم و بی اختیار از اسب فرود آمدیم و به ایشان احترام گزاردیم.»(1)
سادات و بزرگان، همگی رهبری و فضل امام را پذیرا بودند و او را بزرگ می داشتند. زید بن موسی بن جعفر، معروف به زید النار که عموی پدر حضرت به شمار می رفت و در آن وقت مردی کهن سال بود، روزی به قصد دیدار امام علیه السلام بر در خانه آمد و از عمر بن فرج نگه بان در خواست تا برایش از امام اذن ورود بگیرد. امام علیه السلام اجازه داد. زید وارد شد و در مقابل امام علیه السلام که در صدر مجلس بود، دو زانو نشست و بدین گونه به امامت حضرت اعتراف کرد.
روز دیگر که زید به حضور امام علیه السلام شرف یاب شد، حضرت در مجلس حاضر نبود و زید در صدر مجلس نشست. اندکی بعد که امام علیه السلام وارد شد، زید به سرعت از جای خود برخاست و امام علیه السلام را در مکان خویش جای داد و خود مؤدبانه در مقابل ایشان نشست. در این زمان امام علیه السلام بسیار جوان بود. این حرکت زید، اعتراف به امامت حضرت و فضیلت ایشان را می نمود و همه معتقدان به امامت ایشان چنین می کردند.(2)
- در میان مردم مدینه: وقتی مردم مدینه از مأموریت یحیی بن هرثمه، فرستاده متوکل، برای بردن امام هادی علیه السلام به سامرا اطلاع پیدا کردند، از شدت علاقه به امام علیه السلام آن چنان ناله و شیون سر دادند که یحیی می گوید: «من همانند آن را ندیده و نشنیده بودم به طوری که مجبور شدم آنان را تسکین دهم و آنان تا وقتی که سوگند نخوردم که هیچ آزار و اذیتی به امام علیه السلام نخواهد رسید، آرام نگرفتند.»(3)
- در میان اهل کتاب: نفوذ امام علیه السلام به مسلمانان و شیعیان منحصر نبود، بلکه اهل کتاب را نیز دربر می گرفت. آنان به حضرت بسیار احترام می گذاردند و در گرفتاری ها و دشواری ها به ایشان متوسل می شدند و حتی به آن حضرت هدایایی نیز
ص: 114
تقدیم می کردند.
هبةالله بن ابی منصور موصلی می گوید: «روزی یوسف بن یعقوب مسیحی از دوستان پدرم به خانه ما در بغداد میهمان شد. پدرم از انگیزه آمدنش پرسید. یوسف جواب داد: متوکل عباسی مرا احضار کرده است، ولی علتش را نمی دانم. من نیز خودم را به صد دینار بیمه کرده ام که آنها را با خود آورده ام تا برای علی بن محمد بن علی الرضا علیه السلام هدیه ببرم.»(1)
ص: 115
- نزد شیعیان سامرا: متوکل در سامرا همواره مانع دیدار مردم با امام هادی علیه السلام می شد. روزی حضرت در قصر متوکل بود و جماعت زیادی از شیعیان پشت در اجتماع کرده بودند. راوی از آنها علت اجتماعشان را پرسید. آنان گفتند که منتظر بازگشت مولایمان هستیم تا او را ببینیم و بر او سلام کنیم و آن گاه برویم. پرسیدم: آیا او را می شناسید؟ گفتند: بلی همه او را می شناسیم.(1)
حضرت عسکری علیه السلام در دربار خلفا و وزرا و نیز اهل کتاب، علما و شیعیان و... پایگاه اجتماعی ویژه ای داشت.
- نزد خلفا
برخی از خلفای آن دوره، هم چون معتمد، در حوایج مهم خود به آن حضرت متوسل می شدند و از حضرت درخواست دعا می کردند(2) و یا در شرایط بحرانی و حساس، ایشان را به کمک می طلبیدند، چنان که معتمد باری که حضرت در زندان بود، دستور داد: حضرت را آزاد کنند تا در مقابل انحراف منحرفان بایستد و شک و تزلزلی را که آنان در میان مردم پدید آورده اند، بزداید. معتمد خطاب به حضرت گفت: «دین جدّت را دریاب!»(3)
همو در کلام دیگرش خطاب به جعفر، برادر امام عسکری علیه السلام، هنگامی که از او خواست مقام برادرش را به او اعطا کنند، گفت: «مقام برادرت به دست ما نبود که از جانب خداوند بود و به رغم تلاش فراوان ما در پایین آوردن منزلت، وی، همواره به علت علم و عبادتش بر نفوذش افزوده می شود... .(4)
- نزد وزیران
عبید بن خاقان از وزیران خلفای عباسی هم دوره امام عسکری علیه السلام می گوید:
ص: 116
«اگر خلافت از میان خلفای بنی عباس جدا شود، کسی از هاشمیان به غیر از او (امام حسن عسکری علیه السلام) سزاوار آن نخواهد بود. تنها این مرد است که با علم، عفت، هدایت، خویشتن داری، زهد، عبادت، اخلاق زیبا و صلاح نفس، شایسته خلافت است. پدرش نیز هم چون او مردی بزرگ و بخشنده، دانش مند و خیرخواه بوده است.»(1)
احمد بن عبیدالله بن خاقان که مردی ناصبی و از منحرفان و مخالفان اهل بیت علیهم السلام بود، پایگاه اجتماعی و نفوذ امام عسکری علیه السلام را چنین توضیح می دهد:
«در سامرا در بین علویان مردی را مانند حسن بن علی بن محمدالرضا، در رفتار، عفت، بزرگ واری، بخشش و مورد احترام نزد فامیل و خلیفه و همه بنی هاشم ندیدم. نه تنها آنها، بلکه تمام وزیران، منشیان و فرمان دهان لشکر و دیگر مردمان، حضرت را بر همه بزرگان مقدم می داشتند.»(2)
همو باز می گوید:
«من از هیچ یک از بنی هاشم و فرمان دهان و منشیان و قاضیان و فقیهان و دیگر مردم در مورد او (امام حسن عسکری علیه السلام) نپرسیدم، مگر این که دیدم او در نزد آنان در نهایت بزرگی و عظمت و منزلت جای داشت و او را بر همه خاندان و بزرگان و همگان مقدم می داشتند و همه می گفتند: او امام رافضیان است و از آن جا که همه در مورد او سخن به نیکویی می گفتند و او را بزرگ می داشتند در نزد من نیز مقام و منزلتش بسیار بالا بود.»(3)
- نزد امیران
یکی از فرمان داران و امیران، همین که امام عسکری علیه السلام را دید، به احترام حضرت از مرکب پیاده شد و ادای احترام نمود. حضرت به او فرمود که به جای خود بازگرد. وی در حالی بازگشت که به حضرت احترام می گذاشت.(4)
ص: 117
- نزد طبیب متوکل
بختیشوع پزشک مخصوص متوکل و از برجسته ترین طبیبان دوران امام علیه السلام به یکی از شاگردان خود که برای فصد کردن حضرت آماده می شد، گفت: «ابن الرضا از من خواسته است تا کسی را برای فصد او بفرستم. پس تو برای این کار روانه شو و بدان که او داناترین کسی است که در زیر آسمان زندگی می کند. پس مبادا درباره دستورهای او اهمال کنی یا بر او اعتراض نمایی!»(1)
- نزد علمای آن عصر
امام علیه السلام مقامی بس بلند و رفیع در نزد علمای عصرش داشت. جاحظ از نویسندگان بزرگ آن عصر با این که در بصره زندگی می کرد و امام علیه السلام را در سنین جوانی (حدود 22 سالگی) درک کرده و پنج سال قبل از شهادت حضرت درگذشته بود، درباره حضرتش می گوید: «برای هیچ یک از خاندان های عرب و غیر عرب، به جز طالبیان اتفاق نیفتاده که همگی آنان دانش مند، پارسا، پرهیزگار، دلیر، بخشنده، پاک و پاک نهاد، برخی از آنان جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و برخی دیگر نامزد جانشینی او باشند. اینها پدر به پدر عبارتند از: حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی.(2)
- نزد اهل کتاب
برخی از بزرگان و علمای اهل کتاب، به مقام و منزلت حضرت معترف بودند، چنان که حضرت در مورد بعضی از آنها می فرمود: «حمد خدای را که نصارا را بر برخی از مسلمین به حق ما آگاه تر قرار داد!»(3)
از همانان کسانی به امام علیه السلام ایمان آوردند و به دست آن حضرت مسلمان شدند، از جمله انوش نصرانی و راهب دیر عاقول.(4)
ص: 118
- نزد مردم
مردم از هر نقطه به زیارت حضرت می شتافتند و در آن روزی که بنا بود آن حضرت برای معرفی خود به دربار برود، جمعیت زیادی از مشتاقان حضرت با چشمانی اشک بار به امید دیدار ایشان در مسیر اجتماع می کردند، آن چنان که راه بند می شد و کسی نمی توانست بگذرد. صدای شیون و ضجّه مردم از همه جا به گوش می رسید، اما همین که امام علیه السلام از در خارج می شد، سکوت همه جا را فرا می گرفت و همه محو تماشای هیبت باشکوه امام علیه السلام می شدند و برای او راه می گشودند و تا هنگام بازگشت ایشان، مردم همان طور در انتظارش می ایستادند.(1)
شیخ صدوق از قول احمد بن عبیدالله بن خاقان عامل خلیفه در قم که از ناصبی ها و دشمنان اهل بیت علیهم السلام به شمار می رفت، نقل می کند که او گفته است: «در هنگام شهادت امام عسکری علیه السلام تمام بازار تعطیل شد و بنو هاشم، لشکریان، منشیان و دیگر مردمان به هم راه پدرم (عبیدالله بن خاقان، وزیر معتمد عباسی) به تشییع حضرت شتافتند. آن روز سامرا از کثرت ازدحام و جمعیت و شیون، هم چون صحنه قیامت بود.»(2)
- نزد شیعیان
اشعار ابوهاشم جعفری از بزرگان اصحاب امام هادی و عسکری علیهما السلام، در وصف امام عسکری علیه السلام به خوبی گویای مقام شامخ امامت شیعه نزد شیعیان آن حضرت است. ترجمه برخی از اشعار او چنین است:
خداوند تمام معجزات امامت را به او (امام حسن عسکری علیه السلام) بخشید، همان گونه که به موسی علیه السلام معجزات شکافتن دریا و ید بیضا و عصا بخشیده بود.
پروردگار حجت و معجزه ای به پیامبران عطا نکرد، مگر آن که مانند آن را به اوصیا بخشید. و اگر در این مورد تردید داری، پی جویی دلیل و برهان بر توست.(3)
ص: 119
وضعیت فکری و سی-اسی - اجتماعی شیعیان و رهبری آنان در این دوره ویژگی هایی دارد.
اصول و احادیث شیعه، به لحاظ فکری، ضبط و نگه داری شده و شیوخ و رجالی تربیت یافته اند تا در بحران ها و حوادث ره گشای مسائل و مشکلات باشند. حفظ اسلام از دست برد منحرفان و روشن گری ها و موضع گیری های به جا و پاسخ گویی به مشکلات فکری و فقهی و ایجاد توان و آمادگی در شیعیان برای پذیرش غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف، از جمله اقدامات ائمه علیهم السلام در این دوران است.
رهبری سیاسی شیعه به اجبار از مدینه به سامرا آورده شده و تحت نظارت شدید به سر می برد. عسکریین علیهما السلام با پیش گرفتن سیاست تقیّه به تقویت و گسترش سازمان وکلا می پرداختند.
حمایت از برخی قیام های علویان و حفظ سرپرستی شیعیان و نفوذ شماری از آنان در سمت ها و مراکز حساس از دیگر اقدامات آنان است.
شیعیان از نظر اجتماعی در فقر و فشار و اختناق و محرومیت به سر می بردند و رهبری شیعه به رغم محصور بودن و ممانعت از تماس مردم و شیعیان با آنان از نفوذ زیادی در میان همه قشرهای جامعه، از شیعیان و توده مردم گرفته تا علما و بزرگان و اهل کتاب و امیران و وزیران برخوردار بود.
ص: 120
مسئله غیبت و مهدویت در میان مسلمانان، به ویژه شیعیان، سابقه ای بس دیرین دارد و اذهان مسلمانان سرشار از احادیث نبوی و علوی، درباره این حقیقت بوده است. همواره، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام درباره وقوع غیبت و مسائل آن خبر داده اند. شیخ طوسی در این باره می نویسد:
... اخبار شایع و رایج رسیده از پدران مهدی علیهم السلام، که مدت ها قبل از وقوع غیبت صادر شده اند، دلالت بر امامت وی دارند؛ اخباری که گویای آن است که صاحب این امر، غیبتی خواهد داشت و توضیح می دهد که این غیبت چگونه خواهد بود و چه اختلافاتی در آن واقع می شود و چه حوادثی رخ خواهد داد و خبر می دهد که او دو غیبت خواهد داشت و یکی از آنها طولانی تر از دیگری خواهد بود و غیبت اول، مدتش معلوم و روشن است و غیبت دوم نامعلوم... .(1)
شیخ طوسی در ادامه به یادآوری برخی از اخبار رسیده از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام درباره مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و غیبت او می پردازد. نیز روایات متعددی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیهم السلام در منابعی هم چون کمال الدین و تمام النعمة نوشته شیخ صدوق، و کتاب الغیبة
ص: 121
نوشته ابن ابی زینب نعمانی، وجود دارد.
هم چنین روایات فراوانی در منابع اهل سنّت در این باره داریم. هم چنان که محققان نیز گفته اند، با توجه به این روایات می توان ادعا کرد که مسئله مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و غیبت او، در منابع شیعی و سنّی از مسائل معروف، رایج و انکارناپذیر بوده است. از این رو، شیعه با آمادگی دیرینه و سابقه ای 260 ساله به عصر غیبت پا گذارد. شیعه در مسئله غیبت و مهدویت افزون بر اصل مسئله، خصوصیات، دقایق و جزئیاتی را دربرمی گرفت که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیهم السلام بدان اشاره فرموده بودند.
بررسی برخی از این روایات از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و معصومان علیهم السلام و سپس بررسی اقدامات دو امام هادی و عسکری علیهما السلام با نگاه به مهم ترین روایات سه کتاب گران سنگ شیعی، یعنی کمال الدین و تمام النعمة و کتاب الغیبة اثر نعمانی، و کتاب الغیبة تألیف شیخ طوسی این مسئله را بیشتر روشن می کند. برای توضیح بیشتر در این باره ناگزیر باید به منابع گوناگون دیگر از شیعه و نیز اهل سنّت مراجعه کرد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آن گاه که عبدالرحمان بن سمره از ایشان خواست او را به طریق نجات هدایت کند، فرمود: «هنگامی که اختلاف خواسته ها و پراکندگی آرا پیش آمد، بر تو باد رجوع به نزد علی بن ابی طالب، که او امام امت من و خلیفه من بر آنان بعد از من است. او فاروقی است که به وسیله آن، حق از باطل جدا می شود. هرکس از او سؤال کند، پاسخ گوید و هرکس از او طلب هدایت کند، هدایتش نماید و هرکس که طالب حق و در پی هدایت باشد، آن را نزد او می یابد و هرکس به او پناه برد، در امان خواهد بود و هرکس به او تمسک کند، نجاتش دهد و هرکس به او اقتدا کند، هدایتش نماید. ای پسر سمره! هرکس از شما دوست و موافق او باشد، اهل نجات و هرکس از شما که دشمن و مخالف او باشد، اهل هلاکت است. ای پسر سمره! علی، از من و روح او روح من و طینت او طینت من است، او برادر من و من برادر اویم،
ص: 122
او همسر دخترم فاطمه سیده زنان عالم از اول تا به آخر است، دو امام امت من و دو سید جوانان اهل بهشت یعنی حسن و حسین فرزندان اویند و نُه فرزند حسین که نُهُم از آنان قائم امت من است، زمین را از عدل و داد پر می کند، پس از آن که پر از ظلم و جور شده باشد.»(1)
به گفته عبدالله بن عباس، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «خداوند متعال نظری بر زمین نمود و مرا نبیّ خود اختیار کرد، سپس نظری دیگر نمود و علی علیه السلام را امام برگزید، و مرا امر فرمود که او را برادر، ولی، وصی، خلیفه و وزیر خود قرار دهم. پس علی از من است و او همسر دخترم و پدر دو سبطم حسن و حسین است. بدانید که خداوند، من و آنان را حجت هایی بر بندگان قرار داده و از صُلب حسین امامانی قرار داده که قائم به امر من خواهند بود و وصیت مرا حفظ می کنند. نُهُم از آنان، قائم اهل بیت من و مهدی امت من است، و شبیه ترین مردم به من از نظر شمایل، گفتار و رفتار است که بعد از غیبتی طولانی و حیرتی گم راه کننده، ظاهر می شود و امر الهی را اعلان و آشکار می کند و دین الهی را ظاهر می نماید و با نصرت خدا و ملائکه اش، تأیید می شود و زمین را پس از آن که پر از ظلم و جور شده، پر از عدل و داد خواهد نمود.»(2)
ابوحمزه از امام باقر علیه السلام نقل نموده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «خوشا به حال کسی که قائم از اهل بیت مرا درک و در غیبتش و قبل از قیامش به او اقتدا کند و دوستانش را دوست و دشمنانش را دشمن بدارد. چنین کسی از رفیقان و دوستان من و گرامی ترین امتم نزد من در روز قیامت است.»(3)
ص: 123
اصبغ بن نباته می گوید: به نزد امیرمؤمنان، علی بن ابی طالب علیه السلام رفتم. پس او را متفکر و نگاهش را خیره به زمین دیدم. عرض کردم: ای امیر مؤمنان! چرا متفکرید و به زمین خیره می نگرید؟ آیا به آن رغبت می ورزید!؟» فرمود: «نه والله! هرگز! نه راغب زمین و نه دنیا گشته ام، ولی درباره فرزندی که از صلب من و یازدهم از اولاد من است، تفکر می نمودم. اوست آن مهدی که زمین را پر از عدل می کند، پس از آن که از ظلم و جور پر شده باشد و او را حیرتی و غیبتی است که در آن، گروهی هدایت و گروهی گم راه می شوند.» اصبغ از امیرمؤمنان پرسید: «آیا چنین امری واقع خواهد شد؟» فرمود: «بلی! این امر قطعی است و تو کجا و علم به این مطلب کجا؟ ای اصبغ! آنان برگزیدگان این امت هستند که هم راه نیکان این خاندان خواهند بود. عرض کردم: بعد از آن چه خواهد شد؟ فرمود: سپس خداوند آن چه اراده کند، انجام خواهد داد؛ چراکه او دارای اراده ها، غایت ها و نهایت هایی است.»(1)
عبدالعظیم حسنی از امام جواد علیه السلام و آن حضرت از پدرانش از امام علی علیه السلام نقل نموده که فرمود: «برای قائم ما، غیبتی طولانی است و گویا شیعه را می بینم که در غیبت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف همانند گله گوسفند به دنبال چوپان خود هستند و او را نمی یابند. بدانید هرکس که در غیبت قائم، ثابت در دین باشد و قلبش به دلیل طولانی شدن زمان غیبت امامش دچار قسوت نگردد، پس او در قیامت با من و در درجه من است.» سپس فرمود: «همانا زمانی که قائم ما قیام کند، بیعت احدی در گردن او نیست و از این رو، ولادتش مخفیانه و خودش غایب خواهد شد.»(2)
جابر بن عبدالله انصاری در روایتی که به طرق مختلف نقل شده، از صحیفه ای خبر داده که در دست حضرت فاطمه علیها السلام بوده و درخشندگی عجیبی داشته و در آن،
ص: 124
نام دوازده امام علیهم السلام با نام مادرانشان آمده بود و آخرین نام، قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف بوده است.(1)
بنابر نقل ابوسعید عقیصا، پس از صلح امام حسن علیه السلام با معاویه، مردم بر آن حضرت وارد شدند که بعضی از آنان، حضرت را به دلیل صلح، ملامت کردند، حضرت فرمود: «وای بر شما! نمی دانید چه اندیشه ای کردم. آن چه من اندیشیدم برای شیعه ام از آن چه خورشید بر آن تابیده یا غروب کرده بهتر است. آیا نمی دانید که من، به فرموده رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، امامی هستم که اطاعتم بر شما لازم است و یکی از دو سید جوانان اهل بهشتم؟» گفتند: «بلی!» فرمود: «آیا نمی دانید که خضر علیه السلام وقتی کشتی را سوراخ نمود و دیوار را برپا داشت و بچّه را کشت، این امر موجب غضب موسی علیه السلام شد؛ چراکه حقیقت این کارها بر او مخفی بود، در حالی که این امر نزد خداوند حکمت داشت. آیا نمی دانید که هیچ یک از ما نیست مگر آن که بر گردن او بیعتی برای طغیان گران زمانش واقع می شود، مگر قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف که روح الله، عیسی بن مریم علیه السلام به او اقتدا می کند و خداوند ولادتش را مخفی می کند و او را غایب می سازد تا به هنگام قیام، برای هیچ کس بر گردن او بیعتی نباشد. این شخص، نهمین نفر از فرزندان برادرم حسین علیه السلام و فرزند سیده زنان است. خداوند عمرش را در دوران غیبتش طولانی می کند، سپس او را با قدرت خود، به صورت جوانی با سنی کمتر از چهل سال، آشکار می سازد تا دانسته شود خداوند بر هر امری قادر است.»(2)
ص: 125
عبدالرحمان بن حجّاج از امام صادق علیه السلام و آن حضرت از پدرانش، از امام حسین علیه السلام روایت نموده اند که ایشان فرمود: «در نهمین نفر از فرزندان من سنّتی از یوسف و سُنّتی از موسی بن عمران است. و او قائم ما اهل بیت است که خداوند امر او را تنها در یک شب اصلاح می نماید.»(1)
مردی همدانی می گوید: شنیدم که حسین بن علی علیه السلام می فرمود: «قائم این امت نهمین فرزند از اولاد من است و او صاحب غیبت و کسی است که میراثش در حالی که زنده است تقسیم می شود.»(2)
عبدالرحمان بن سلیط گوید: امام حسین بن علی علیه السلام فرمود: «از ماست دوازده مهدی که اول ایشان علی بن ابی طالب علیه السلام و آخر ایشان نهمین فرزند از فرزندان من است و اوست امام قائم به حق که خداوند به وسیله او زمین را پس از آن که مرده باشد، زنده می کند و دین حق را بر همه ادیان، به رغم میل مشرکان، غالب می سازد. او دارای غیبتی خواهد بود که در آن غیبت، گروهی مرتد می شوند و گروهی ثابت بر دین می مانند. آنان اذیت می شوند و به آنان می گویند که اگر راست می گویید این وعده که می دادید چه زمانی محقق می شود. بدانید کسی که در غیبت او بر اذیت ها و تکذیب ها صبر کند، به منزله کسی است که با شمشیر در پیش گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم جهاد کرده باشد.»(3)
ابوخالد کابلی، روایت نسبتاً مفصلی از امام سجاد علیه السلام نقل کرده که خلاصه اش بدین قرار است:
بر آقایم امام سجّاد علیه السلام وارد شده و عرض کردم: «مولای من! مرا نسبت به کسانی که خداوند طاعتشان را واجب نموده خبر ده»، فرمود: «اینان که خداوند اطاعتشان را
ص: 126
واجب و آنها را بر مردم، امام قرار داده است، امیر مؤمنان، علی بن ابی طالب، سپس حسن و سپس حسین، دو فرزند علی بن ابی طالب هستند، و سپس امر به ما منتهی شد.» در این هنگام حضرت ساکت شدند.
ابوخالد می گوید: عرض کردم: «ای آقای من! از امیرمؤمنان علیه السلام روایت شده که زمین از حجت الهی خالی نخواهد شد، حجت و امام پس از تو کیست؟» فرمود: «فرزندم محمد، سپس جعفر.» سپس حضرت اشاره به روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نمود که فرموده است: «هنگامی که فرزندم جعفر متولد شد او را صادق نام گذارید، چراکه پنجم از اولاد او فرزندی خواهد داشت که نامش جعفر است و مدعی امامت خواهد بود، پس او نزد خدا جعفر کذاب، مفتریِ بر خدا خواهد بود... و اوست کسی که قصد کنار زدن پرده الهی به هنگام غیبت ولیّ خدا را خواهد داشت.»
سپس امام سجّاد علیه السلام به شدت گریست و فرمود: «گویا جعفر را می بینم که طاغیه زمان را تحریک بر تفتیش امر ولیّ خدا کرده...»، سپس فرمود: «غیبت ولیّ خدا و دوازدهم از اوصیای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم طولانی خواهد شد. ای اباخالد! همانا اهل زمان غیبت او که قائل و معتقد به امامت او و منتظر ظهور او هستند برتر از اهل هر زمانی هستند؛ چراکه به خاطر کثرت فهم و عقل، غیبت نزدشان به منزله مشاهده است، و خداوند آنان را در این زمان به منزله مجاهدان در پیشگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم قرار داده است. آنان به حق، مخلِص و شیعیان راستین هستند و دعوت گران به سوی دین خدایند.» و فرمود: «انتظار فرج از برترین گشایش ها است.»(1)
درباره حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، غیبت، ظهور، علامات ظهور و حوادث پس از ظهور، از طریق دو امام باقر و صادق علیهما السلام بیشتر از دیگر معصومان علیهم السلام روایت کرده اند. روایات از ایشان، علاوه بر بیان اصل مسئله، به بیان بعضی از ویژگی ها نیز پرداخته اند. توجه
ص: 127
به پاره ای از این روایات، دلیلی بر این مدعا می تواند باشد.
ابراهیم بن عمر یمانی می گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: «همانا برای صاحب این امر دو غیبت خواهد بود و قائم، قیام می کند در حالی که بیعت کسی بر گردنش نیست.»(1)
ابوبصیر از امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرمود: «نُه امام، بعد از حسین علیه السلام می آیند که نُهُم از آنان قائم ایشان است.»(2)
جابر جعفی از امام باقر علیه السلام چنین نقل نموده که ایشان فرموده است: «زمانی بر مردم خواهد آمد که در آن زمان امامشان غایب خواهد شد. پس خوشا به حال کسانی که ثابت بر امر ما باشند. همانا کمترین پاداش ایشان آن است که خداوند خطاب به آنان می فرماید: بندگان و کنیزان من، به سرّ من ایمان آوردید و غیب مرا تصدیق نمودید، پس بر شما بشارت باد به بهترین پاداش از سوی من؛ شمایید بندگان و کنیزان من؛ از شما می پذیرم و شما را عفو می نمایم و به وسیله شما رحمت و باران بر بندگانم نازل می کنم و برای شماست که از بندگانم دفع بلا و عذاب می کنم... .»(3)
روایات از امام صادق علیه السلام بیشتر از روایات رسیده از امام باقر علیه السلام، در این باره است. این روایات به ویژگی ها و جزئیات بیشتری اشاره می کنند. پاره ای از این روایات را در زیر یادآور می شویم:
صفوان بن مهران از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: «کسی که به تمام ائمه علیهم السلام اقرار نماید، ولی «مهدی» را انکار کند همانند کسی است که نسبت به همه انبیاء اقرار نماید ولی محمد صلی الله علیه و آله و سلم را انکار کند.» از حضرت سؤال شد: «ای فرزند رسول خدا!
ص: 128
مهدی کدام یک از فرزندان تو است؟» فرمود: «پنجمین فرزند از اولاد هفتمی (امام کاظم علیه السلام) است، او از شما غایب خواهد شد و بر شما جایز نیست نام او را بر زبان آورید.»(1)
أبوالهیثم بن ابی حبّه از امام صادق علیه السلام نقل نموده که فرمود: «هنگامی که سه اسم محمد، علی و حسن به طور متوالی (در ائمه علیهم السلام) جمع شد، چهارمی آنان قائم است.»(2)
مفضّل بن عمر می گوید: بر امام صادق علیه السلام وارد شدم و عرض نمودم: «ای آقای من! کاش جانشین خودت را به ما معرفی می نمودی!» فرمود: «ای مفضّل! امام بعد از من، فرزندم موسی است، و امام خلف و موعود و منتظر (م ح م د) فرزند حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی است.(3)
و باز مفضّل بن عمر از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که: خداوند متعال چهارده هزار سال قبل از آفرینش مخلوقات چهارده نور آفرید که همان ارواح ما بودند.» به حضرت عرض شد: «ای فرزند رسول خدا! آن چهارده نور کیانند؟» فرمود: «محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و ائمه از اولاد حسین، آخرین ایشان قائم است که بعد از غیبتش قیام کند و دجّال را بکشد و زمین را از هر ظلم و جوری پاک سازد.»(4)
در بعضی از روایات، آن حضرت، شیعه را نسبت به انکار مهدی در زمان غیبت هشدار می دهد و بدین وسیله اذهان شیعیان را برای پذیرش مسئله غیبت آماده تر می سازد؛ به عنوان نمونه:
ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل نموده که فرمود: «اگر صاحبتان غیبت نمود، مبادا او را انکار نمایید!»(5)
ص: 129
عبید بن زراره می گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «مردم امامشان را گم می کنند، پس او در مراسم حج حاضر می شود و مردم را می بیند، ولی آنان او را نمی بینند.»(1)
در بعضی از روایات، آن بزرگوار به دو غیبت صغرا و کبرا برای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اشاره نموده است.
مفضّل بن عمر می گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «صاحب این امر، دو غیبت خواهد داشت که یکی از آنها آن قدر طول می کشد که بعضی از مردم می گویند او مرده است و بعضی از مردم می گویند او کشته شده است، بعضی از مردم نیز می گویند او رفته است تا جایی که جز عده ای محدود از اصحاب او بر فرمان برداری از او نمی ماند و بر مکان او کسی جز موالیان راستین او آگاه نخواهند شد.»(2)
منابع شیعه از جمله کتاب الغیبة از نعمانی روایاتی به این مضمون را به طرق دیگر نقل کرده اند. او پس از نقل این روایات آورده است:
«این احادیث که بر دو نوع غیبت دلالت دارند، احادیثی صحیح هستند و خداوند درستی کلام ائمه علیهم السلام را آشکار ساخت و دو نوع غیبت واقع شد؛ در غیبت نخست، سفیرانی بین امام عجل الله تعالی فرجه الشریف و خلق وجود داشت که به دست آنان شفا و پاسخ سؤالات و غیر آنها صادر می شد و در غیبت دوم، سفرا و واسطه ها در میان نبودند؛ به دلیل مصلحتی که خداوند آن را اراده کرده است... .»(3)
همان گونه که گذشت، امامان شیعه علیهم السلام همواره درصدد آماده سازی شیعیان برای پذیرش مسئله غیبت بوده اند. رویارویی یک باره با غیبت امام که نزدیک به 250 سال حضور داشته اند، احتمال انکار و انحراف را برای شیعیان رقم می زد. از این رو،
ص: 130
معصومان علیهم السلام در این باره هشدارهایی داده بودند. نمونه ای بر این هشدارها، روایتی از امام کاظم علیه السلام است: محمد بن یعقوب کلینی با سند خود از علی بن جعفر و او از برادرش امام کاظم علیه السلام نقل کرده که فرمود: «هنگامی که پنجمین امام از فرزندان هفتمین (امام کاظم علیه السلام) غایب شد، مواظب دینتان باشید. همانا صاحب این امر را غیبتی است به گونه ای که معتقدان به امامت او، از این عقیده باز می گردند و این امتحانی است از جانب خداوند...»(1)
داوود بن کثیر رقّی می گوید از ابوالحسن موسی بن جعفر علیه السلام درباره صاحب این امر (مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف) پرسیدم. ایشان فرمود: «او رانده شده (از نزد مردم) و تنهای غریب و غایب از اهلش و تنها فرزند پدرش می باشد.»(2)
عبدالسلام بن صالح هروی می گوید که از دعبل بن علی خزاعی شنیدم می گفت: «برای مولایم امام رضا علیه السلام قصیده ای انشا می نمودم که ابتدای آن چنین است:
مدارس آیات خلت من تلاوة
و منزل وحی مقفر العرصات
تا رسیدم به این دو بیت که:
خروج امام لامحالة خارج
یقوم علی اسم اللّه والبرکات
یمیّز فینا کلّ حق و باطل
و یجزی علی النعماء والنقمات
در این هنگام، حضرت به شدت گریست، سپس سر برداشت و فرمود: ای خُزاعی! روح القدس این دو بیت را بر زبان تو جاری نمود. آیا می دانی این امام (که در این دو بیت به او و خروجش اشاره کردی) کیست و چه زمانی خروج می کند؟ گفتم: خیر، ای مولای من، جز این که شنیده ام، امامی از شما خروج می کند که زمین را از فساد پاک می کند و آن را از عدل سرشار می سازد. فرمود: ای دعبل! امام بعد از من فرزندم محمد، و بعد از محمد، فرزندش علی، و بعد از علی، فرزندش حسن، و
ص: 131
بعد از حسن فرزندش حجّت قائم منتظر است که در زمان غیبتش، در انتظار او خواهند بود و در هنگام ظهورش به اطاعت او خواهند گروید. اگر از دنیا مگر یک روز باقی نماند، همانا خداوند این روز را طولانی می کند تا او خروج کند و زمین را از عدل بگستراند، پس از آن که از جور گسترده شده است و اما خبر دادن از زمان قیام او، خبر دادن از وقت است که همانا پدرم، از پدرش و او از پدرانش روایت کرده که به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم گفته شد: ای رسول خدا! چه زمانی قائم از ذُریّه تو قیام می کند؟ فرمود: مَثَل آن، مَثَل قیامت است که خداوند درباره آن فرموده:
لا یجلّیها لوقتها إلّا هو ثقلت فی السموات والارض لایأتیکم إلّا بغتة.(1)
صقر بن أبی دلف می گوید که از امام جواد علیه السلام شنیدم که فرمود: «همانا امام بعد از من، فرزندم علی است. فرمان او، فرمان من و گفتار او، گفتار من و اطاعت او اطاعت من است. امام بعد از او فرزندش حسن است که فرمان او فرمان پدرش و گفتار او گفتار پدرش و اطاعت او اطاعت پدرش است.» سپس ساکت شد. عرض نمودم: «پس امام بعد از حسن کیست؟» حضرت در این هنگام به شدّت گریست و فرمود: «بعد از حسن فرزندش قائم بالحق و منتظَر است. عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا! چرا قائم نامیده شده؟» فرمود: «زیرا پس از فراموشی نامش و ارتداد بیشتر معتقدان به امامتش قیام می کند.» عرض نمودم: «چرا منتظر نامیده شده؟» فرمود: «چون او را غیبتی است که روزگارش طولانی است و مخلِصان انتظار خروجش را خواهند کشید و شکّاکان او را انکار خواهند کرد و انکار کنندگان او را به تمسخر یاد خواهند نمود، و افرادی در تعیین زمان خروجش دروغ خواهند گفت و تعجیل کنندگان در خروجش هلاک خواهند شد و اهل تسلیم نجات خواهند یافت.»(2)
ص: 132
حضرت عبدالعظیم حسنی می گوید: «بر آقایم، امام جواد علیه السلام وارد شدم تا از او درباره قائم بپرسم که آیا اوست یا غیر او. پس آن حضرت آغاز به سخن نمود و فرمود: ای ابوالقاسم! همانا قائم از ما، همان مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است که بایسته است مردم به هنگام غیبتش، انتظارش را بکشند و به هنگام ظهورش پیروی اش کنند و او سومین فرزند از فرزندان من است. قسم به آن که محمد صلی الله علیه و آله و سلم را مبعوث فرمود و ما را به امامت گمارد، اگر از عمر دنیا، جز یک روز باقی نمانده باشد، خداوند آن را چنان طولانی کند تا مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در آن روز خروج کند و زمین را از قسط و عدل بگستراند، همان گونه که از ظلم و جور پر شده باشد و خداوند امر او را در یک شب اصلاح فرماید، همان گونه که امر موسی علیه السلام کلیم خود را در یک شب اصلاح فرمود و آن زمانی بود که برای آوردن آتش برای اهلش رفت و به هنگام بازگشت، رسول و نبی بود. سپس فرمود: برترین اعمال شیعه ما، انتظار فرج است.»(1)
همان گونه که در قسمت پیشین روشن شد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مسئلة آماده سازی شیعیان برای ورود به عصر غیبت و ایجاد ذهنیت لازم برای قبول مسئله غیبت و آمادگی آنان را برای دوری از امام معصوم و محرومیت از ارتباط مستقیم با او آغاز فرمود و یکایک امامان شیعه علیهم السلام آن را پی گرفتند. امامان شیعه علیهم السلام فرمایش های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در این باره تأکید می نمودند و شیعه را برای نزدیک شدن به عصر غیبت آگاه می ساختند و از سوی دیگر، دربارة انکار وجود امام علیه السلام و انحراف در هنگام غیبت امام معصوم، به شیعیان هشدار می دادند.
با وجود این، امامان هادی و عسکری علیهما السلام گام هایی ویژه برای زمینه سازی ورود شیعه به عصر غیبت برداشتند:
همان گونه که گذشت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان معصوم علیهم السلام اصل مسئله مهدویت و غیبت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، را روشن نموده بودند. از این رو، دو امام هادی و عسکری علیهما السلام به
ص: 133
طور اصولی بر نزدیکی زمان موعود تأکید می کردند و شیعه را از فرو غلتیدن در دامان سرگردانی و گم راهی و ارتداد در هنگامة غیبت باز می داشتند. بنابر روایت های گوناگون، امام هادی علیه السلام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را فرزندِ فرزندِ خود خوانده و غیبت او را نزدیک اعلام فرموده است.
صقر بن ابی دلف می گوید از امام هادی علیه السلام شنیدم که فرمود: «همانا امام پس از من، فرزندم حسن و پس از او، فرزندش قائم است که زمین را از قسط و عدل خواهد گستراند، همان گونه که از ظلم و جور پر شده باشد.»(1)
عبدالعظیم حسنی می گوید: «بر آقایم، امام هادی علیه السلام، وارد شدم. ایشان زمانی که مرا دید فرمود: مرحبا بر تو، ای ابوالقاسم! تو از دوستان راستین ما هستی. عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! من قصد دارم دینم را بر شما عرضه کنم، اگر رضایت شما بود بر آن ثابت باشم تا زمانی که خدا را ملاقات کنم.» فرمود: «بگو!» سپس عقاید خود را از توحید و رسالت و امامت امامان علیهم السلام تا امام هادی علیه السلام بیان کرد. در این هنگام حضرت به او فرمود: «و بعد از من، فرزندم حسن است. پس چگونه است حال مردم دربارة جانشین او؟» عرض کردم: «چگونه است ای مولای من؟» فرمود: «زیرا شخص او دیده نمی شود و ذکر نام او نیز جایز نیست تا زمانی که خروج کند و زمین را پر از قسط و عدل نماید...»(2)
امام هادی علیه السلام مانند همین کلام را به ابوهاشم، داوود بن قاسم جعفری فرموده است: «جانشین پس از من، فرزندم حسن است. پس چگونه است حال شما دربارة جانشین او؟» هنگامی که راوی پرسید: «این امر چگونه است؟» فرمود: «زیرا شما شخص او را مشاهده نمی کنید و بردن نامش بر شما جایز نیست.» هنگامی که راوی پرسید: پس چگونه از او یاد کنیم؟ فرمود: «بگویید: حجت از آل محمد علیهم السلام !»(3)
امام هادی علیه السلام، به شیعه آگاهی داده که، ولادت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر دیگران مخفی است. این کلام حضرت هشداری برای شیعیان است تا مبادا مخفی بودن ولادت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف،
ص: 134
در دل هایشان تردید اندازد.
اسحاق بن محمد بن ایوب می گوید از امام هادی علیه السلام شنیدم که فرمود: «صاحب این امر، کسی است که مردم درباره اش بگویند: هنوز متولد نشده است.»(1)
وقتی امام هادی علیه السلام از دنیا رفت و امامت بر دوش امام عسکری علیه السلام قرار گرفت، وظیفه آن بزرگوار در آماده سازی زمینه غیبت به مراتب سنگین تر شد. در عصر آن امام، مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به دنیا آمده بود و تا شروع عصر غیبت سال های اندکی در پیش بود. بنابراین، امام عسکری علیه السلام علاوه بر روشن گری دربارة اصل مسئله مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و غیبت او، برای اثبات وجود مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و ولادت او نیز باید می کوشید. از این رو، آن حضرت بر بعضی از شیعیان ویژه که بدانان اعتماد داشت، منت می گزارد و آنان را به دیدن سیمای نیک فرزندش مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف سرافراز می نمود. با وجود این، ولادت آن حضرت از دیده دیگران باید پنهان می ماند.
احمد بن اسحاق قمی از کسانی است که به زیارت آن حضرت شرف یافت، او می گوید: «بر مولای خود وارد شدم و قصد داشتم درباره جانشین او بپرسم. حضرت فرمود: ای احمد بن اسحاق! خداوند تبارک و تعالی هیچ گاه زمین را از حجّت خود خالی نگذاشته است؛ حجّتی که به وسیله او بلا را از اهل زمین دور و باران را نازل و برکات زمین را خارج می سازد. عرض نمودم: ای فرزند رسول خدا! امام و خلیفه پس از شما کیست؟ حضرت با شتاب برخاست، داخل خانه شد و در حالی بیرون آمد که پسر بچه ای سه ساله با چهره ای هم چون ماه در شب بدر، را بر دوش گرفته بود. امام فرمود: ای احمد بن اسحاق! اگر نبود کرامت تو در نزد خداوند، فرزندم را به تو نشان نمی دادم. او هم نام و هم کنیه رسول خدا و کسی است که زمین را از عدل و داد می گستراند، در حالی که از ظلم و جور گسترده شده است. ای احمد بن اسحاق! مَثَل او مَثَل خضر علیه السلام و ذوالقرنین است. قسم به خدا، غیبتی خواهد داشت که در آن غیبت، کسی نجات نخواهد یافت، مگر کسی که خداوند او را در قبول امامت او استوار قرار داده و او را به دعا برای تعجیل فرجش توفیق داده است. پرسیدم:
ص: 135
مولای من، آیا علامتی هست که قلبم بدان مطمئن شود؟ ناگهان آن پسر بچه به سخن آمد و به زبان عربی فصیح فرمود: «من بقیة الله در زمین و انتقام گیرنده از دشمنان خدا هستم، پس ای احمد بن اسحاق! بعد از رؤیت و مشاهده به دنبال نشانه نگرد.» مسرور و شادمان خارج شدم و فردای آن روز وقتی به محضر امام عسکری علیه السلام رسیدم، عرض نمودم: «ای فرزند رسول خدا! شادی و سرور من برای منّتی که بر من نهادی بسیار است. آن سنّت جاری از خضر و ذوالقرنین در فرزندت چیست؟» فرمود: «طول غیبت، ای احمد! به گونه ای که بیشتر معتقدان به امامت او، از این عقیده باز می گردند و جز کسانی که ایمان راسخ در قلبشان است و خداوند آنان را تأیید می کند، بر این عقیده باقی نمانند. ای احمد بن اسحاق! این امری از امور الهی و رازی از رازهای او و غیبی از غایب اوست. آن چه گفتم، بگیر و کتمان کن و از شاکران باش تا فردا در علّیّین با ما باشی.»(1)
گاه امام عسکری علیه السلام زمان دقیق غیبت را مشخص فرموده است. أبوغانم می گوید از امام عسکری علیه السلام شنیدم که فرمود: «در سال 260 قمری شیعه من دچار جدایی و افتراق خواهند شد.»(2)
در مواردی دیگر، حضرت به اختلاف شیعه پس از شروع عصر غیبت تصریح فرموده است. موسی بن جعفر بن وهب بغدادی می گوید که شنیدم امام عسکری علیه السلام فرمود: «گویا می بینم که پس از من دربارة جانشینم دچار اختلاف شده اید ... بدانید که برای فرزندم غیبتی است که در آن، مردم دچار تردید می شوند، مگر آن کس که خدا او را حفظ نماید.»(3)
آن حضرت در روایاتی، شیعه را به صبر و انتظار فرج در زمان غیبت فرمان داده است، از جمله نامه آن حضرت به ابوالحسن، علی بن الحسین بن بابویه قمی است که در آن چنین فرموده: «بر تو باد صبر و انتظار فرج؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: برترین اعمال امت من انتظار فرج است و شیعه ما همواره در حزن و اندوه است تا
ص: 136
زمانی که فرزندم که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بشارت او را داده، ظاهر شود و زمین را از عدل و داد بگستراند. پس ای شیخ و معتَمَد من، ای ابوالحسن علی، صبر کن و همه شیعیانم را به صبر دعوت کن؛ چراکه زمین از آن خداست و آن را به هرکس از بندگانش که بخواهد، به ارث خواهد داد و عاقبت از آنِ پرهیزکاران است...»(1)
از دیگر کارهایی که دو امام هادی و عسکری علیهما السلام برای آماده سازی زمینه غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف انجام داده اند، پرده پوشی گام به گام از شیعیان بوده است. این واقعیت با توجه به کلامی که مسعودی، در اثبات الوصیة آورده، به خوبی روشن می شود. او می گوید: «امام هادی علیه السلام از بسیاری از مُوالیان خود، به جز اندکی از خواص، دوری می گزید و زمانی که امر امامت به امام حسن عسکری علیه السلام انجامید، آن حضرت از پسِ پرده با خواص و غیر آنان سخن می گفت، مگر در اوقاتی که به قصد خانه سلطان سوار بر مرکب می شد.»(2)
گرچه کلام مسعودی، به خصوص دربارة امام عسکری علیه السلام، به دور از مبالغه نیست، ولی مدعای ما را اثبات می کند. نزدیکی عصر آن دو امام به عصر غیبت نیز تأییدکنندة صحت این مدعا می تواند باشد؛ چراکه احتجاب و غیبت ناگهانی امام معصوم علیه السلام وضع دشوار و تحمّل ناپذیری را برای شیعه می توانست پدید آورد.
به هر حال، این دو امام بزرگوار، هم به لحاظ آن که در پادگان نظامی سامرا تحت نظارت حاکمان عباسی بوده اند و هم به لحاظ آن که در عصری نزدیک به عصر غیبت می زیسته اند، غالب اوقات از شیعیان پنهان بوده اند و بیشتر امور و ارتباط آنان با شیعیان از طریق مکاتبات، توقیعات و وکیلان بوده و به دلیل همین مکاتبات فراوان، مانند احمد بن اسحاق قمی از امام عسکری علیه السلام دست خطی می خواهد تا بدان وسیله، خط حضرت را از غیر آن بازشناسند.(3)
ص: 137
از این رو، جماعت شیعیان، دیدن آن حضرت و ملاقات با او را در مسیر رفت و آمد هفتگیِ آن بزرگوار به منزل خلیفه مغتنم می شمردند، در راه می نشستند و منتظر آن حضرت می ماندند. از جمله نمونه ها بر این مطلب، ملاقات شخصی است که در دل، شبهه ثنویت داشت و امام علیه السلام هنگام بازگشت از منزل خلیفه، با انگشت سبّابه به او اشاره فرمود که: احد احد!(1)
دیگری در مسیر امام علیه السلام به منزل خلیفه نشسته بود و قصد داشت با صدای بلند مردم را به امامت آن حضرت فراخواند، اما حضرت با اشاره انگشت بر دهان مبارک، او را از این کار باز داشت!(2)
دیگر از چاره اندیشی های دو امام هادی و عسکری علیهما السلام برای ورود شیعه به عصر غیبت، تقویت سازمان وکالت بود. نظام ارتباط امام با شیعیان به وسیله وکیلان، از عصر امام صادق علیه السلام بنا شده بود، و در گذر ده ها سال فعالیت، به فرازها و نشیب هایی برخورده بود. امام هادی و عسکری علیهما السلام برای سامان دهی و تقویت این سازمان کارهایی فراوان کردند؛ زیرا شیعه رفته رفته به عصر غیبت نزدیک تر می شد و در چنین عصری، نهاد وکالت تنها راه ارتباطی شیعه با امام معصوم علیه السلام به شمار می رفت.
از جمله کارهای امام هادی علیه السلام برای تقویت و سامان مند کردن فعالیت های سازمان وکالت، سفارش آن حضرت به وکیلان برای حفظ نظم در امور و رعایت گستره و قلمرو خود و عدم مداخله در امور دیگر وکیلان است. برای نمونه، نامة امام علیه السلام به ایوب بن نوح و ابوعلی بن راشد، دو تن از وکیلانش، در این زمینه جالب توجه است.(3)
کوشش آن امام برای تعیین جانشینِ وکیل قبل و عدم بروز گسستگی در کار وکالت نواحی، از دیگر اقدامات بوده است.(4)
ص: 138
امام عسکری علیه السلام نیز با ادامه دادن این گونه اقدامات، راه را برای حرکت سازمان در مسیر خودش هموار نمود. آن جناب نیز هم چون پدر بزرگوارش، وکیلان ارشدی را برای نواحی مختلف نصب نمود که بر کار دیگر وکیلان نظارت داشتند. افزون بر این، عثمان بن سعید عَمری را به عنوان وکیل الوکلای خود برگزید تا همه وکیلان به او مراجعه کنند. اهمیت این نکته از آن روست که وی در عصر غیبت، بنا بود سفیر و نایب نخست امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف باشد.
همین طور نامه های آن جناب به بعضی نواحی شیعه نشین، مثل نیشابور، و تأکید بر اطاعت شیعیان از وکیلان و پرداخت وجوه شرعی به آنان و محور قرار دادن وکیلان در حلّ و فصل امور را از دیگر اقدامات امام عسکری علیه السلام برای تقویت و سامان مندی سازمان وکالت می توان برشمرد. برای نمونه، آن جناب به اسحاق بن اسماعیل نیشابوری و شیعیان و بزرگان نیشابور نامه ای مفصّل نوشت که در آن، ضمن معرّفی وکیلی به نام ابراهیم بن عبده، از مردم این دیار به دلیل اطاعت نکردن و مراجعه نکردن به وکیل پیشین، گله گزاری نموده است.(1)
برای شناخت هرچه بیشتر این سازمان، کیفیت سیر تکاملی آن و وضعیت آن در عصر امامان هادی و عسکری علیهما السلام و عصر غیبت، به این نهاد مهم و شناخت سیر پیدایی و تکوین و تکامل آن و دیگر ویژگی ها و وظایف آن باید توجّهی ویژه نمود. از این رو، مباحثی در زیر می آید:
یکم. تعریف لغوی و اصطلاحی واژة وکالت و معرفی اجمالی سازمان وکالت؛
دوم. علل تشکیل سازمان وکالت و گسترش و استمرار فعالیت آن تا پایان عصر غیبت؛
سوم. محدوده زمانی و جغرافیایی فعالیت سازمان وکالت؛
چهارم. وظایف و مسئولیت های سازمان وکالت؛
پنجم. ویژگی ها و مشخصات وکیلان و کارگزاران سازمان وکالت؛
ششم. معرفی مهم ترین وکیلان امامان علیهم السلام .
ص: 139
این مباحث به لحاظ گستردگی، در کتابی دیگر به صورت مستقل به تفصیل بررسی شده است.(1) در فصل دیگر، هریک از موضوعات فوق را به اجمال، بررسی خواهیم کرد.
روشن گری های رهبران معصوم علیهم السلام، از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم تا امام عسکری علیه السلام درباره مسئله مهدویت، شخص مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، ویژگی ها و ابعاد مختلف دربارة او، از بخش های انکارناپذیر تاریخ اسلام و تشیع است. چنان که گذشت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت گرامی اش، در روایات فراوانی که تنها به شمار اندکی از آنها اشاره شد، سعی داشتند درباره حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف حجّت را بر مردم به پایان رسانند و با روشن نمودن ابعاد مختلف مهدویت راه را بر هر کژاندیشی و سوء استفاده از این مسئله مهم ببندند.
عسکریین علیهما السلام برای آماده سازی شیعیان برای ورود به عصر غیبت کارهایی کردند؛ تبیین نزدیکی ولادت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، کیفیت آغاز غیبت و تاریخ آن و کاهش ارتباط مستقیم با شیعیان از جمله این اقدامات بوده است. با توجه به جایگاه خاص سازمان وکالت در عصر غیبت، اقدامات آن دو امام علیهما السلام در تقویت و گسترش این سازمان اهمیت فراوان دارد. لذا در فصل بعد به این سازمان مهم و آغاز و انجام و چگونگی فعالیت آن، قبل از عصر غیبت و در آن عصر، نگاهی ویژه خواهیم داشت.
ص: 140
همان گونه که در فصل پیش گذشت، از جمله اقدامات مهم دو امام عسکری علیهما السلام تقویت و گسترش فعالیت سازمان وکالت بود. این سازمان که از دوره های پیشین آغاز به فعالیت کرده بود، به دلیل ضرورت های عصر امامان علیهم السلام، از عصر امام صادق علیه السلام آغاز به کار نمود و دامنه فعالیتش در عصر دیگر امامان علیهم السلام رو به فزونی نهاد و البته در شرایط سیاسی و اجتماعی، به فرازها و نشیب هایی برخورد.
فعالیت این سازمان در عصر غیبت صغرا اوج گرفت؛ چراکه ارتباط شیعیان با امام معصوم در این عصر تنها از این طریق امکان می پذیرفت. از این رو، امام هادی و امام عسکری علیهما السلام برای تثبیت هر چه بیشتر وکیلان و جایگاه آنان در جامعه شیعه اقداماتی لازم انجام می دادند. تبیین دقیق تر نوع فعالیت این سازمان و وظایف آن، این مدّعا را بهتر می تواند اثبات کند.
این سازمان در عصر غیبت صغرا با رهبری چهار نایب خاصّ حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و با فعالیت چندین وکیل که در نواحی مختلف شیعه نشین بودند، وظیفه رهبری شیعیان در ابعاد مختلف دینی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را بر عهده داشت. پرداختن به مباحث تاریخ عصر غیبت، بدون نگاه مستقل به سازمان وکالت و پیشینه آن و سپس نحوه فعالیت آن در عصر غیبت صغرا امکان نمی پذیرد.
ص: 141
وکالت در لغت به معنای ناتوانی از انجام مستقیم یک کار و اعتماد بر دیگری در آن کار است.(1) منابع فقهی، وکالت را چنین تعریف کرده اند: «واگذاری انجام کاری به دیگری و نایب کردن او برای تصرّف در یک امر» و یا «تفویض و واگذاری امری به دیگری، برای آن که در زمان حیاتش آن را انجام دهد».(2)
با دقت در تعریف لغوی و اصطلاحی واژه وکالت، چنین استنباط می شود که «ناتوانی از انجام مستقیم کار» در ریشه این واژه نهفته است، یعنی موکّل زمانی به تعیین وکیل اقدام می نماید که خود، به دلیل اسباب و انگیزه هایی، به انجام مستقیم کاری توانا نباشد، گرچه برای انجام آن کار اجازه داشته باشد، و اختیار انجام آن نیز با تعیین وکیل از او ساقط نمی شود.
از این رو، اگر امامان شیعه علیهم السلام نیز به تعیین وکیل اقدام می نمودند، از آن رو بوده که خود به گونة عادی، برای ارتباط مستقیم با شیعیان در نقاط دوردست (و یا حتی نزدیک) جهان اسلام توانا نبودند.
با توجه به تعریف لغوی و اصطلاحی وکالت، تعریف اجمالی سازمان وکالت امکان می پذیرد، سپس مشخصات و ویژگی های آن بررسی می شود:
اصطلاح سازمان وکالت بر مجموعه ای اطلاق می شود که به طور تقریبی از ابتدای دوران حاکمیت عباسیان آغاز شد و تا آخرین روزهای دوران غیبت صغرا استمرار یافت. هر چند فقیهان نیز وکالت ائمه علیهم السلام را در عصر غیبت کبرا برعهده دارند، اصطلاح نهاد یا سازمان وکالت نزد محققان، ویژة دوران حضور امامان علیهم السلام و عصر غیبت صغرا است. اطلاق عنوان نهاد یا سازمان وکالت بر این مجموعه، از وجود شکلی سازمانی، منسجم و منظم در این مجموعه برآمده است. به عبارت دیگر، این مجموعه از سطح کنش های فردی غیر مرتبط با هم و دور از برنامه و دستور کار و رهبریِ ناظر بر تمام مجموعه فراتر است.
ص: 142
وجود مجموعه ای از ویژگی ها، باعث می شود که جز اطلاق نام نهاد، سازمان، یا نظام بر آن چاره ای نباشد. نخستین اصل حاکم بر نظام، وجود نظم، هم آهنگی و انسجام میان خود اعضا و یا اجزای تشکیل دهنده آن است. در این میان، وجود برنامه ای مشخص، رهبری حاکم و ناظر بر تمام سازمان، اعضایی وفادار و مخلِص به رهبری و اجراکننده برنامه های سازمان و وجود نظم در عملکردها را بایستی از جمله عوامل ایجاد این انسجام و هم آهنگی دانست. افزون بر اینها، اوضاع حاکم بر عصر ائمه علیهم السلام اقتضا می کرد که این سازمان، مخفیانه و هم راه با «تقیّه» به کار خود ادامه دهد.
این سازمان، در عصر امام صادق علیه السلام بنا شد. در این عصر، آن حضرت شماری وکیل و نماینده تعیین نمود تا میان ایشان و شیعیان نقش ارتباطی داشته باشند. این سازمان در عصر امام کاظم علیه السلام، شکلی وسیع تر و منسجم تر یافت و در اواخر عصر امام رضا علیه السلام و سپس در عصر امام جواد علیه السلام سامان مندتر شد و فعالیت وسیعی را آغاز کرد. این وضع در عصر امامان عسکری علیهما السلام با شدت بیشتر پیش رفت تا آن که فعالیت این سازمان در عصر غیبت به اوج رسید؛ چراکه تنها وسیله ارتباطی شیعه با امام علیه السلام در این عصر این سازمان بوده است.
بدین روی، سازمان وکالت با این سیر، فعالیت خود را آغاز کرد و تا پایان عصر غیبت صغرا ادامه حیات داد. وکیلان امامان علیهم السلام اعضای این سازمان بودند. آنان برای احراز این مقام می بایست شروط ویژه ای می داشتند. پس از احراز مقام وکالت، امام علیه السلام وظایفی ویژه بر دوش آنان می نهاد، ولی در این میان، عده ای انگشت شمار، راه خیانت و انحراف و فساد را در پیش می گرفتند و بعضی از افرادی که وکیل نبودند، به دلیل انگیزه هایی، ادعای دروغین وکالت را سر می دادند و به ناچار امامان شیعه علیهم السلام با آنان مقابله می نمودند. شایسته است هر یک از این مباحث به گونه ای جدا بررسی شود تا شناخت تفصیلی دربارة این سازمان به دست آید.
چرایی تشکیل و استمرار فعالیت چنین سازمانی و عوامل و زمینه هایی که سبب
ص: 143
شد امامان علیهم السلام برای نگاه بانی و توسعة این سازمان و اعضای آن همت بگمارند، از پایه در این بحث است. این عوامل را تحت عناوین زیر می توان یادآور شد:
لزوم ارتباط امامان معصوم علیهم السلام با شیعیان از عوامل اساسی ایجاد این سازمان است. ارتباط میان رهبری و پیروان در هر نظام دینی، سیاسی و اجتماعی اجتناب ناپذیر است. بنابراین، امامان شیعه علیهم السلام کسانی را به نمایندگی برمی گزیدند تا میان شیعیان و ایشان نقش ایفا کنند. به دلیل گستردگی جهان اسلام در آن عصر و پراکندگی شیعیان در نقاط مختلف اعم از عراق، حجاز، ایران، یمن، مصر و مغرب، کسانی شناخته شده به نمایندگی امامان علیهم السلام به مناطق دور و نزدیک اعزام می شدند و میان رهبری و پیروانش پیوند برقرار می ساختند.
در اوضاع عادی و در صورت فقدان جو خفقان و فشار دشمنان نیز امکان ارتباط همة شیعیان در دورترین نقاط جهان اسلام با امامان شیعه علیهم السلام فراهم نبود؛ چراکه با توجه به وسایل ارتباطی آن عصر و فراوانی پیروان، سفر از مناطقی هم چون ایران، عراق و حتی حجاز به مدینه برای همه ممکن نمی نمود، چه رسد به این که عباسیان جوّ خفقان و رعب و وحشتی بر ضدّ امامان علیهم السلام و شیعیان برانگیخته بودند و همواره جاسوس ها و مأموران حکومتی رفت و آمدهای امامان و شیعیان را زیر نظر داشتند.
در چنین وضعیتی، ایجاد سازمان وکالت برای کاهش ارتباط مستقیم شیعه و امامان علیهم السلام و قراردادن واسطه یا وسایطی میان دو طرف، برای حفظ آنان و بالاتر از آن حفظ مکتب، لازم و گریزناپذیر می نمود. لذا سازمان وکالت از آغاز تأسیس تا پایان عصر غیبت صغرا، هرگز آشکار و بی پرده فعالیت نمی کرد؛ چراکه این سازمان نزد حاکمان عباسی وظیفه ای فراتر از جمع آوری وجوه شرعی و زکوات و نذورات و غیر آنها داشت. از این رو، هر چند وجود جوّ خفقان را علت اصلی تشکیل سازمان نمی توان دانست، به طور قطع وجود چنین جوّی علت تشدید فعالیت این سازمان و
ص: 144
گسترش و توسعه آن می تواند باشد. لذا در عصر امامان کاظم و هادی علیهما السلام فعالیت این سازمان اوج گرفت.
بی شک، آماده سازی شیعه برای پذیرش وضعیت جدید در عصر غیبت، از علل روی آوری امامان علیهم السلام به این سازمان، بوده است؛ عصری که شیعه در آن جز از طریق سفیران و وکیلان با امام خویش امکان ارتباط نداشت. با توجه به همین حقیقت، هر چه شیعه به عصر غیبت نزدیک تر می شد، راه ارتباط مستقیم او با امام علیه السلام نیز محدودتر می گشت و سازمان وکالت نیز تقویت می شد تا آن جا که در عصر امامان عسکری علیهما السلام بیشتر امور شیعیان با این دو امام بزرگوار از راه مکاتبه و از طریق وکیلان و نمایندگان صورت می گرفت. از این رو، می توان گفت تقویت سازمان وکالت دست کم در عصر دو امام عسکری علیهما السلام به دلیل زمینه سازی ورود شیعه به عصر غیبت بود.
ضرورت وجود این سازمان در عصر غیبت صغرا، با توجه به اختفای کامل امام عجل الله تعالی فرجه الشریف و غیبت او از دیدگان، بیشتر رخ می نماید؛ چراکه سفیران و وکیلان تنها راه ارتباطی شیعه با امام عجل الله تعالی فرجه الشریف بودند. در این عصر، وکیلان و سفیران خاص و عام امام عجل الله تعالی فرجه الشریف تنها مرجع برای شیعه در مشکلات سیاسی، فکری، اجتماعی، اقتصادی و دینی بودند. همین گونه وکیلان در عصر بعضی از امامان علیهم السلام مثل امام کاظم علیه السلام یا دو امام عسکری علیهما السلام که شیعه دسترسی کمتری به آنان داشت، مرجع مطمئنی برای شیعیان بودند.
همان گونه که گذشت، سازمان وکالت به معنای مجموعه فعالیت های هم آهنگ و برنامه ریزی شده با رهبری واحد است، نه وکالت های جزئی، فردی و شخصی. بنابراین، گرچه مسئله وکالت و وجود وکیل یا وکیلان برای معصومان علیهم السلام دیرینه
ص: 145
است و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، امام علی علیه السلام و دیگر امامان هدی علیهم السلام تا عصر امام صادق علیه السلام، هر یک دارای نمایندگانی بوده اند که برای کارهایی ویژه تعیین می شدند، نصوص تاریخی و قراین موجود و زمینه های حاکم بر عصر ائمه علیهم السلام تا عصر امام صادق علیه السلام، هرگز وجود سازمان وکالت را در این دوره ها تأیید نمی کنند.
وانگهی محققان دربارة آغاز شروع به کار این سازمان از عصر امام صادق علیه السلام و یا امام کاظم علیه السلام، هم نظر نیستند. برخی معتقدند که آغاز به کار این سازمان با برنامه ای گسترده، از عصر امام کاظم علیه السلام بوده و لذا حتی وجود وکیلانی برای امام صادق علیه السلام (به معنای اصطلاحی آن در این بحث) را انکار می کنند. برای مثال، عبدالرحمان بن حجّاج را در کتاب الغیبة شیخ طوسی او را از شمار وکیلانی برشمرده که امام صادق علیه السلام او را ستوده، از شمار وکیلان امام کاظم علیه السلام دانسته اند(1) و یا معلّی بن خُنَیس را که به دلیل وکالت برای امام صادق علیه السلام به شهادت رسید، تنها به عنوان وکیل مالی حضرت قلمداد کرده اند.(2) از سوی دیگر، برخی از محققان تأکید دارند که نخستین امامی که به تشکیل سازمان وکالت اقدام نمود، امام صادق علیه السلام بوده است، گرچه که توسعه و گسترش فعالیت این سازمان را در دوره های بعد، به ویژه دورة امام کاظم علیه السلام انکار نمی کنند.(3)
شاید با نگاه به نصوص و شواهد موجود با نظر دوم بتوان موافقت نمود؛ چراکه در منابع ما به نام وکیلانی برای امام صادق علیه السلام تصریح شده است؛ وکلایی مانند عبدالرحمان بن حجّاج، مُعلَّی بن خُنَیس، نصر بن قابوس لخَمی و دیگران.(4) از سوی دیگر، به دلیل وضعیت سیاسی آن عصر می توان پذیرفت که امام صادق علیه السلام زمینه هایی برای تشکیل چنین سازمانی داشته است؛ چراکه عصر آن حضرت از نظر فشارهای سیاسی، از عصر امام کاظم علیه السلام دشوارتر نبوده، و سازمان وکالت در عصر امام کاظم علیه السلام فعالیتی گسترده یافته است. شمار شیعیان نیز هر چند شاید در عصر امام کاظم علیه السلام رو
ص: 146
به فزونی نهاده شد، با عصر امام صادق علیه السلام چندان متفاوت نیست. امام صادق علیه السلام برای امور اجتماعی هم چون گردآوری وجوه مالی مانند زکوات، نذورات، هدایا و اوقاف و از سوی دیگر، برآوردن نیازهای دینی، فکری، سیاسی و... شیعه در هنگامة فقدان امام علیه السلام می بایست چنین سازمانی تأسیس می کرد. هم چنین برخی نصوص روایی و تاریخی، بر ارتباط مالی امام علیه السلام با شیعیان در دورترین نقاط گواهی می دهد. برای نمونه، به توطئه منصور عباسی در فرستادن جاسوسی به منزلة شیعه ای از خراسان به نزد امام صادق علیه السلام و برخی سران علویان می توان اشاره کرد تا به ظاهر با دادن وجوه شرعی و گرفتن رسید، برای اقدامات خود بر ضدّ امام علیه السلام و علویان دست آویزی فراهم کند.(1)
پس نقطه آغازین فعالیت سازمان وکالت را عصر امام صادق علیه السلام می توان دانست. این سازمان پیاپی افت و خیزهایی داشته است، به این معنا که کار آن، در عصر هیچ یک از امامان بعدی علیهم السلام به تعطیلی کشیده نشد. و عصر غیبت صغرا یکی از حسّاس ترین و مهم ترین دوران فعالیت این سازمان بوده است؛ چراکه با غیبت امام معصوم علیهم السلام وکیلان و نایبان آن حضرت تنها پناهگاه و مرجع شیعیان، بودند. بنابراین، سازمان وکالت با قدرت و در مقیاس وسیع به کار خود ادامه داد. این فعالیت تا سال 329 قمری، هم زمان با تاریخ وفات چهارمین سفیر و نایب حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف، ادامه داشت. در این سال با شروع دوران غیبت کبرا و قطع ارتباط حضرت به واسطة سفیران و باب ها با شیعیان، کار سازمان وکالت به یک معنا به پایان رسید؛ چراکه سازمان وکالت تا این زمان از کسانی گرد آمده بود که خود امام معصوم علیه السلام مستقیم آنان را به وکیلی برمی گزید، ولی با شروع عصر غیبت کبرا وظایف وکیلان بر دوش فقیهان جامع شرایط سپرده شد و چنین نبود که امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف فقیه یا فقیهانی ویژه را به وکیلی خود برگزیند. لذا اگرچه وکالت امام علیه السلام به معنای عام، برای فقیهان در عصر غیبت وجود دارد، زیر مباحث سازمان وکالت نمی گنجد. پس محدوده زمانی فعالیت این سازمان را از عصر امام صادق علیه السلام تا پایان عصر غیبت صغرا می توان دانست.
ص: 147
درباره محدوده جغرافیایی فعالیت این سازمان بایستی پذیرفت که با توجه به حضور شیعیان در دوران فعالیت این سازمان در دورترین نقاط جهان اسلام مانند خراسان بزرگ، سیستان، مناطق جبال تا همدان، و از اهواز تا بصره، کوفه، واسط، بغداد، سامرا، مداین، قرای سواد، و از مدینه تا یمن، مصر و شاید مغرب، طبیعی به نظر می رسد که این سازمان محدوده فعالیت خود را به سراسر این مناطق گسترده باشد؛ چراکه هر چه مناطق شیعه نشین از دسترسی مرکز استقرار رهبری و امامت دورتر بود، امکان دسترسی و ملاقات با امام کمتر و ضرورت وجود نماینده یا وکیلی از جانب امام علیه السلام در آن مناطق، بیشتر خودنمایی می کرد. بنابراین، با قطع نظر از شواهد تاریخی نیز این سازمان، فعالیت خود را به پهنای مناطق شیعه نشین و مراکز تجمع شیعیان، می بایست گسترده باشد. بنابر گزارشات تاریخی نیز این حدس تأیید می شود؛ چراکه در منابع نخستین تاریخی و رجالی، وکیلانی را می توان یافت که هر یک در ناحیه خود به فعالیت مشغول بوده اند. اکنون با توجه به شواهد موجود، به ذکر این نواحی و برخی از وکیلان فعال، می پردازیم:
با توجه به این که مدینة النبی صلی الله علیه و آله و سلم مرکز اصلی سکونت امامان شیعه علیهم السلام، بوده و این بزرگواران جز از سر ناچاری و یا به اجبار، از این شهر به جای دیگر منتقل نمی شده اند، خاستگاه تشکیل سازمان وکالت را در آن جا باید جست. مُعلَّی بن خُنَیس و نصر بن قابوس، وکیلان امام صادق علیه السلام در مدینه و اطراف آن بوده اند. معلّی بن خُنَیس به همین دلیل به دست داوود بن علی، رئیس شرطه حکومت عباسی، دستگیر شد و به شهادت رسید. به گفتة ابن طاووس، او از بهترین و مشهورترین وکیلان امام صادق علیه السلام بوده است که شیعیان اموال فراوانی را به وی تحویل می داده اند.(1) نصر بن قابوس نیز بنا به نقل شیخ طوسی، حدود بیست سال وکیل امام
ص: 148
صادق علیه السلام بوده، در حالی که وکالتش بر کسی جز خواص معلوم نبوده است.(1)
در عصر امام کاظم علیه السلام، یونس بن یعقوب(2) و مفضّل بن عمر جعفی را وکیلان آن حضرت در مدینه می توان یادآور شد. مفضل بن عمر نقش وکیل ارشد را داشت و بنا به امر حضرت، دیگر وکیلان باید به نزد او می رفتند. او را باب امام کاظم علیه السلام نیز یاد کرده اند.(3)
هشام بن ابراهیم عباسی همدانی راشدی نیز در عصر امام رضا علیه السلام وکیل ارشد حضرت در مدینه بوده است.(4)
ابوعلی محمد بن احمد بن حمّاد مروزی محمودی نیز در عصر غیبت صغرا به عنوان وکیل ناحیه مقدسه، در مدینه مشغول به کار بوده است.(5)
مکه نیز از مناطق تحت پوشش سازمان وکالت بوده است. علی بن جعفر همان وکیل برجسته امام هادی علیه السلام، پس از آزادی از حبس متوکل، راه مکه را در پیش گرفت و در آن جا اقامت کرد.(6) وی فعالیت های وکالت را در آن جا ادامه داد. در ابتدای عصر غیبت صغرا، نیز یکی از وکلای مصر، به مکه آمد و ضمن ملاقات با وکیلان آن جا، شخصی را به سامرا فرستاد تا از اوضاع آن جا خبر بیاورد.(7) در ایام حج نیز مکه، محل ملاقات وکیلان نواحی مختلف با یک دیگر بود.
بنابر شواهدی، یمن نیز پایگاه استقرار شیعیان و با سازمان وکالت مرتبط بود.
ص: 149
احتمال وکالت حسن بن فضل یمانی و برخی دیگر در این ناحیه می رود.(1) علاوه بر این، گاهی اهالی یمن با سفر به استقرارگاه رهبری سازمان وکالت، به گونة مستقیم اموال و وجوه شرعی خود را به امامان شیعه علیهم السلام یا «وکیل الوکلای» آنان تقدیم می داشتند. ملاقات گروهی از اهالی یمن با امام عسکری علیه السلام نمونه ای بر این نکته است که حضرت در این ملاقات، عثمان بن سعید عمری را به آنان شناساند و تأکید فرمود که اموال را به وی تحویل دهند و از آن پس با او در ارتباط باشند.(2)
کوفه از مهم ترین مناطق شیعه نشین، همواره میزبان وکیلان امامان علیهم السلام بوده است. وکیلانی مانند عبدالرحمان بن حجّاج، علی بن یقطین، علی بن ابی حمزه بطائنی، حیّان سرّاج، زید قندی، ایّوب بن نوح عاصمی در طول دوران حیات ائمه علیهم السلام در این منطقه ایفای نقش می نمودند.(3)
در عصر امام عسکری علیه السلام، عروة بن یحیی معروف به دهقان، به منزلة وکیل ارشد آن حضرت در بغداد به کار مشغول بوده است، ولی بعدها راه خیانت در پیش گرفت.(1)
بغداد در طول دوران غیبت صغرا، مرکز اقامت نایبان اربعه بوده و همواره محل رفت و آمد و سکونت شیعیان و فعالیت وکیلان ناحیه مقدّسه بوده است. نخستین سفیر آن ناحیه، به امر امام عجل الله تعالی فرجه الشریف محل فعالیت خود را به بغداد منتقل کرد. او در آن جا به هم راه سه تن از دست یارانش به نام های محمد قطّان، حاجز بن یزید و احمد بن اسحاق، امور سازمان را اداره می کرد. پس از وی، فرزندش محمد بن عثمان نیز بغداد را به مرکز رهبری سازمان تبدیل کرد و به هم راه ده تن از دست یارانش در بغداد، فعالیت وکلای نواحی را هدایت می کرد. حسین بن روح، از این دست یاران بود که به امر امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف پس از سفیر دوم به رهبری سازمان منصوب شد. او نیز در بغداد فعالیت های مخفی سازمان را پی گرفت. پس از وی سفیر چهارم نیز در آن شهر ادامه فعالیت داد.(2)
سامرا در عصر دو امام عسکری علیهما السلام، محل سکونت آن دو بزرگ وار و از سویی نظارت آنان بر فعالیت های سازمان به شمار می رفت. فارس بن حاتم قزوینی که بعدها راه خیانت در پیش گرفت و همین طور علی بن جعفر همانی از وکیلان امام هادی علیه السلام در این شهر بوده اند. اهالی جبال (قسمت های مرکزی ایران تا همدان)، اموال و وجوه شرعی را به واسطه فارس بن حاتم، که مدتی در سامرا می زیسته، به امام می رسانده اند. وی سپس با علی بن جعفر همانی، دیگر وکیل امام علیه السلام درگیر شد و راه انحراف را در پیش گرفت و لذا امام هادی علیه السلام به طرد و لعن او پرداخت.(3)
ص: 151
سامرا تا اوایل عصر غیبت صغرا محل فعالیت دو امام هادی و عسکری علیهما السلام به شمار می رفت، ولی به دلایلی پایگاه نواب اربعه از سامرا به بغداد منتقل شد، گرچه در بخشی از عصر غیبت صغرا، که امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف در سامرا می زیست، فعالیت های سازمان همواره از این شهر نظارت می شد.
واسط نیز از مناطقی است که وکیلان امامان علیهم السلام در آن جا حضور داشته اند، وکیلانی مانند حسن بن قیامه(1) وکیل امام کاظم علیه السلام و حسن بن محمد بن قطاه صیدلانی وکیل وقف در عصر غیبت صغرا، در این منطقه فعالیت می کرده اند.(2)
گرچه بصره تحت قلمرو وکیل اهواز بوده، برخی از وکیلان بنابر شواهدی، برای وکالت مستقیم بر بصره منصوب شده اند. برای نمونه ابوعمرو حذّاء در باب کلتا در بصره، به وکالت منصوب شده است.(3)
سازمان وکالت با توجه به کثرت نواحی شیعه نشین در ایران و وجود مراکز سنّتی تشیّع، چون قم، آوه، سبزوار، نیشابور و...، در تمامی این مناطق دارای نماینده بوده است. این مناطق بنابر نگارش های تاریخی و منابع رجالی از این قرارند:
خراسانِ آن زمان شامل مناطق مختلف شیعه نشین مانند نیشابور، بیهق، سبزوار، بخارا، سمرقند، هرات و نقاط دیگر بوده، ولی منابع تاریخی، بسیار اندک دربارة نام وکیلان امامان علیهم السلام تا عصر دو امام عسکری علیهما السلام در خراسان آن عصر سخن گفته اند. بعضی از وکیلان ساکن در خراسان بزرگ که در منابع به نامشان تصریح شده، از این
ص: 152
قرارند: فضل بن سنان که وکیل حضرت رضا علیه السلام در نیشابور بوده،(1) ابراهیم بن عبده که وکیل ارشد امام عسکری علیه السلام در نیشابور و بیهق و دیگر نواحی مجاور بوده(2) و همین طور ایوب بن ناب که به وکالت آن حضرت به نیشابور روانه شد.(3)
در عصر غیبت صغرا، محمد بن شاذان بن نُعیم شاذانی وکیل در نیشابور و علی بن حسین بن علی طبری وکیل در سمرقند و حسین بن علی بن محمد قمی معروف به ابوعلی بغدادی وکیل ناحیه مقدسه در بخارا بوده اند.(4)
با توجه به مرکزیت قم برای شیعیان و سابقه دیرین آن در تشیع، سازمان وکالت در این منطقه فعالیت چشمگیری داشته و وکیلان امامان علیهم السلام در این منطقه، حلقه اتصال بسیار شایسته ای برای شیعیان ساکن در نواحی قم و اطراف آن با امامان علیهم السلام بوده اند. این وکیلان، بنابر آنچه منابع بدان تصریح کرده اند، عبارتند از:
عبدالعزیز بن المهتدی که وکیل امام رضا علیه السلام در قم بوده،(5) زکریا بن آدم که به عنوان وکیل مقیم از نزد امام جواد علیه السلام در این شهر مشغول بوده که جلالت قدر و مصاحبت او با چند تن از امامان علیهم السلام مشهور است(6) و همین طور یحیی بن عمران، که بنا به نقل ابن شهرآشوب و بعضی قراین وکیل در قم بوده است.(7) هم چنین محمد بن احمد بن
ص: 153
جعفر القمی العطّار که وکیل امام عسکری علیه السلام در آن جا بوده،(1) احمد بن اسحاق قمی که وکیل آن امام و در عصر غیبت صغرا، وکیل ناحیه مقدسه در امور اوقاف قم بوده(2) و احمد بن حمزه بن الیسع القمی از وکیلان ناحیه مقدسه برای این شهر در عصر غیبت صغرا و به عنوان باب حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در این منطقه مطرح بوده اند.(3)
آوه نیز از مناطق شیعه نشین نزدیک به قم و مرتبط با سازمان وکالت بوده است. گرچه حضور مستقل وکیلان در این ناحیه معلوم نیست و شاید وکیلان قم بر این منطقه نیز وکیل بوده اند،(4) شواهدی بر ارتباط اهالی این منطقه با دفتر مرکزی سازمان در سامرا و بغداد گواهی می دهند.(5)
به رغم اهمیت و کثرت شیعیان در منطقة ری، منابع تاریخی از وکیلان ساکن در آن تا عصر غیبت صغرا نامی نبرده اند. ابوالحسین، محمد بن جعفر اسدی وکیل ارشد ناحیه مقدسه در عصر غیبت صغرا در منطقة ری بوده است. از طریق وی که فردی والامقام بوده، توقیعاتی نیز خارج شده است.(6) مطابق روایت صدوق، اسدی از جمله وکیلان ناحیه مقدسه در ری در عصر غیبت صغرا است که به دیدن سیمای دل آرای حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف توفیق یافته است.(7)
ص: 154
چنان که بیان شد، فارس بن حاتم قزوینی، وکیل امام هادی علیه السلام بوده است. او علاوه بر سامرا، چه بسا در قزوین نیز مدتی فعال بوده است. متون تاریخی، ابوجعفر، عبدالله ابی غانم قزوینی را به عنوان «باب المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف » در «قزوین» یاد کرده اند و از جانب ناحیه مقدسه به نام او، توقیع صادر می شد.(1)
همدان از مناطق مهم شیعه نشین ایران بوده و وکیلان امامان علیهم السلام در این ناحیه نیز حضور داشته اند. خاندان ابراهیم بن محمد همدانی از وکیلان معروف این منطقه، از عصر امام رضا علیه السلام تا عصر امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بوده اند. خود او از وکیلان چیره دست امام جواد علیه السلام در همدان بوده و بر فعالیت وکیلان بعضی مناطق دیگر نیز نظارت داشته است. بنا به نقل نجاشی، در عصر نواده وی، قاسم بن محمد بن علی بن ابراهیم بن محمد، که وکیل ناحیه در همدان بوده، ابوعلی، بسطام بن علی و عزیز بن زهیر نیز در این ناحیه به وکالت مشغول بوده اند و همگی به مراجعه نزد یک وکیل ارشد به نام حسن بن هارون مأمور بوده اند. پیش از او نیز پدرش هارون بن عمران به عنوان وکیل ارشد در این ناحیه فعال بوده است.(2)
در عصر امام عسکری علیه السلام و عصر غیبت، ابراهیم بن محمد همدانی و پدرش، به وکالت در این ناحیه مشغول فعالیت بوده اند.(3)
ص: 155
قاسم بن العلاء، وکیل برجسته امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف در منطقه آذربایجان بوده و برخی از توقیعات به واسطه او به شیعیان رسیده است. وی تا عصر ابن روح در این ناحیه ادامه فعالیت داده،(1) و پس از رحلت او، وکالت به پسرش منتقل گردیده است.(2)
از احمد بن الحسن المادرائی وکیل ناحیه مقدسه در این منطقه نام برده شده است.(3)
نام شماری از شیعیان امامان علیهم السلام در جرگة وکیلان آن بزرگواران در منطقه اهواز یاد شده است، مانند عبدالله بن جندب وکیل ارشد امامان کاظم و رضا علیهما السلام در اهواز(4) و علی بن مهزیار اهوازی که امامان رضا، جواد و هادی علیهم السلام او را به عنوان وکیل ارشد در این منطقه منصوب کرده بودند.(5) ابراهیم بن مهزیار دیگر وکیل این منطقه و شخصی والامقام بوده است. او از عصر امام هادی علیه السلام تا عصر غیبت صغرا به وکالت در اهواز مشغول بوده است. پس از او فرزندش محمد بن ابراهیم در عصر غیبت صغرا، عهده دار مقام پدر شد.(6)
ص: 156
به گفته برخی محققان، سازمان وکالت در این منطقه نیز فعالیت داشته است؛ چراکه این منطقه نیز جزء مناطق شیعه نشین بوده است و شواهدی بر ارتباط مالی شیعیان این مناطق با ائمه علیهم السلام گواهی می دهد.(1)
آن گونه که از بعضی منابع بر می آید، مصر نیز به دلیل وجود شیعیانی در این منطقه، در قلمرو فعالیت سازمان وکالت بوده است. برخی عثمان بن عیسی رواسی را که پس از شهادت امام کاظم علیه السلام از سران واقفیه شد، وکیل آن حضرت در مصر نام برده اند.(2) همین طور شفیع خادم، وکیل امام عسکری علیه السلام در مصر بوده است.(3)
با بررسی شواهد تاریخی چنین به دست می آید که سازمان وکالت از آغاز تا پایان فعالیتش، کارکردهای گوناگونی داشته است. برخی از محققان وظیفه اصلی این سازمان را دریافت و تحویل اموال و وجوه شرعی بیان کرده اند،(4) ولی به نظر می رسد که این سازمان اهدافی دیگر نیز داشته است. با نگاهی تحلیلی به این سازمان، آن را برتر از مجموعه ای خواهیم یافت که تنها هدفش گردآوری خمس، زکات، صدقه، هدیه و نذر بوده است.
هدف های سیاسی والایی در پسِ وظایف شکلی و ظاهری این سازمان نهفته بوده
ص: 157
است شواهد تاریخی این مدعا را تأیید می کنند. چراکه اگر این سازمان هرگز فعالیت سیاسی نداشت، نبایستی حکومت ها بارها و بارها بدان می تاختند و همچنین نمی بایست امامان علیهم السلام آن را به گونة پنهانی اداره می کردند. از این رو، می توان گفت که حتی دریافت و ارسال اموال و وجوه شرعی و حقوق الهی نیز هدف سیاسی داشته و انگیزه اصلی، تقویت جانب ایمان در برابر کفر بوده است، چنان که اهداف دینی و معنوی و نشر اصول و فروع مکتب را نیز از قلمرو اهداف سازمان وکالت نباید خارج نمود. با توجه به این مقدمه، به وظایف این سازمان بنابر نصوص برآمده از تاریخ و روایات اشاره می گردد:
وکیلان از آغاز تأسیس این سازمان، به جمع آوری و تحویل وجوه شرعی به ائمه علیهم السلام می پرداخته اند. مُعلّی بن خنیس، وکیل و قیّم مالی امام صادق علیه السلام در مدینه بوده است. عباسیان به دلیل آن که او را گردآورندة وجوه شرعی از شیعیان یافتند، به وی بدگمان شدند و او را به شهادت رساندند. منصور خلیفه عباسی، وی را متّهم کرد که اموال را برای کمک به قیام محمد بن عبدالله، معروف به «نفس زکیه»، گرد می آورد.(1)
با توجه به گسترش دامنه کارکرد سازمان وکالت و گسترش مناطق شیعه نشین در عصر امام کاظم علیه السلام، مجموع وجوه مالی که به دست وکیلان آن بزرگوار می رسید، به مراتب بیشتر از عصر امام صادق علیه السلام بود. همین فزونی اموال در دست بعضی از وکیلان آن امام علیه السلام، سبب شد که برخی از آنان پس از شهادت آن جناب، راه خیانت در پیش گیرند و با سر دادن داعیه مهدویت آن امام و انکار امامت امام رضا علیه السلام به تصرف در این اموال پردازند.(2) در دوره های بعدی با توجه به سامان مندتر شدن این سازمان، وجوه مالی به طور منظم، دریافت و توزیع می شد. این وجوه مالی، زکات،
ص: 158
هدایای مالی، صدقات، نذورات، موقوفات و گاه خمس بود.(1)
در برهه هایی از زمان که برخی شیعیان از پرداخت وجوه شرعی سستی می ورزیدند، امامان شیعه علیهم السلام به آنان هشدار می دادند. برای نمونه، گویا در عصر امام عسکری علیه السلام برخی از شیعیان نیشابور در پرداخت خمس اندکی سستی ورزیدند و لذا آن حضرت، در نامه ای از مسامحه آنان در این باره گله خود را ابراز نمود و به آنان فرمود: «اگر برای رستگاری، سعادت و نجات اخروی آنان نبود، هرگز چنین اصراری نداشتم.»(2)
شیعیان در عصر غیبت صغرا، برای پرداخت خمس و دیگر وجوه مالی بسیار می کوشیدند. صاحب وسائل الشیعة سبب فزونی در پرداخت وجوه مالی را چنین آورده است: «علت فراوانی پرداخت خمس در این عصر، وجود وکلایی است که پرداخت وجوه شرعی به آنان لازم بود و همین طور، افراد محتاجی وجود داشتند که از سادات بودند و کفایت و سرپرستی آنان بر امام علیه السلام واجب بود، ولو از نصیب خودش.»(3)
وجود وکیلان فراوان از «ناحیه مقدسه» در دور دست ترین نقاط جهان اسلام علاوه بر «نواب اربعه» موجب شده بود، شیعیان برای پرداخت این وجوه عذری نداشته باشند و بهانه نبود دسترسی به شخص امام، با وجود وکیلان آن حضرت، پذیرفتنی نبود.
کیفیت دریافت وجوه شرعی توسط وکیلان در عصر غیبت، گاهی با اظهار کرامت و خرق عادت هم راه بوده تا از این رو، حقانیت آن وکیلان و نایبان برای همگان یقینی شود. برای نمونه، محمد بن ابراهیم بن مهزیار مال هنگفتی را به فرستاده امام علیه السلام سپرد، آن گاه که فرستاده، از اوصاف و ویژگی های پنهان آن مال خبر داد. ماجرایی چنین درباره احمد بن محمد دینوری نیز گفته شده
ص: 159
است.(1) دربارة حسین بن روح نوبختی نیز روایت شده که وی پس از تحویل گرفتن وجوه مالی پیرزنی از اهل «آوه» از ایران، با وی به لهجه فصیح آوجی سخن گفته است.(2)
در برهه ای از دوران غیبت صغرا، دریافت اموال بدون پرداخت قبض و رسید صورت می گرفت که به نظر می رسد به دلیل وجود خفقان برآمده از حکومت عباسیان بوده است. از جمله، در اواخر عصر سفارت محمد بن عثمان عَمری که به دلیل خطرناک بودن وضعیت سیاسی، برای اموال هیچ گونه رسیدی داده نمی شد و حتی گاه آورنده اموال آنها را در جایی می گذاشته و به راه خود ادامه می داده است. در موردی، یکی از کسانی که اموالی را به حسین بن روح که در عصر سفیر دوم به عنوان دستیار وی انجام وظیفه می کرد تحویل داد و او از دادن رسید خودداری نمود، مسئله را با سفیر در میان نهاد و او نیز کار «ابن روح» را تأیید کرد و به فرد مزبور فهماند که این کار با توجه به وضعیت خاص سیاسی انجام می شود.(3)
اموالی که به نزد ائمه هدی علیهم السلام فرستاده می شد، در راه های مختلف به مصرف می رسیدند که از جمله آنها، مصارف بیت امامت، تأمین مالی وکیلان و ابواب، کمک به نیازمندان از سادات و بنی هاشم و غیر آنان و مصالح عمومی شیعیان، نظیر رفع اختلافات مالی آنان و غیر آن بود.
سفیر اوّل و دوم به دلیل رعایت جهات امنیتی، اموال فرستاده شده را در ظروف روغن نگاه می داشتند. عثمان بن سعید عَمری در عصر امام عسکری علیه السلام شغل روغن فروشی را برگزیده بود تا نامه ها و اموال را در ظروف روغن نزد امام علیه السلام ببرد. محمد بن احمد بن جعفر قطّان از دست یاران این دو سفیر نیز شغل پارچه فروشی را برگزیده بود تا اموال را در میان طاقه های پارچه به نزد سفیر ببرد.(4)
ص: 160
شماری از وکیلان به امور اوقاف رسیدگی می کردند؛ اوقافی که بیشتر به گونة املاک و زمین در جاهای مختلف ایران، عراق و غیر آنها پراکنده بود. احمد بن اسحاق قمی وکیل وقف در قم، و حسن بن محمد بن قطاه صیدلانی وکیل وقف در واسط به شمار می رفتند.(1)
راهنمایی و ارشاد شیعیان به وظایف و اصول صحیح مکتب از شئون مهم این سازمان بوده است. بی تردید، وقتی کسی به عنوان وکیل عام و فراگیر امام معصوم علیه السلام به اهالی شهر یا منطقه ای معرّفی می شود، از نظر شناخت و آگاهی، برتر از افراد دیگر است. شیعیان بیشتر وکیلان را استفسار می کردند و شاید همین امر موجب شد شماری به «مذهب وقف» بگرایند؛ چراکه سران این مذهب، برخی از وکلای امام کاظم علیه السلام بودند و انحراف عقیدتی آنان و از سویی وجاهت آنان نزد شیعه، موجب گرایش عده ای به سوی آنان می شد.(2)
همان گونه که پس از شهادت امام رضا علیه السلام، نزدیک به هشتاد تن از رهبران امامیه که عبدالرحمان بن الحجاج، سر وکیل عراق، و بسیاری از وکیلان دیگر در خانه عبدالرحمان بن الحجاج در بغداد گرد هم آمدند تا پیرامون امامت حضرت جواد علیه السلام بحث کنند؛ چراکه نوجوانی و کم سنّ بودن حضرت، موجب تردید بعضی، به امامت آن بزرگوار شده بود.(3) این امر پس از رحلت امام جواد علیه السلام نیز دوباره توسط وکیل الوکلای آن جناب یعنی محمد بن الفرج، رخ داد و شیعیان با حضور در خانه او درباره امامت امام هادی علیه السلام بحث کردند.(4)
ص: 161
شیعه در عصر غیبت صغرا، به ناگاه با وضعیت تازه ای رو در رو گردید؛ فاجعه عدم امکان دسترسی مستقیم به امام معصوم علیه السلام . طبیعی است که فضای حیرت و سر در گمی به مراتب فراگیرتر از هنگام وفات یک امام بوده باشد. در چنین فضایی باز سازمان وکالت مرجع و پناه گاه افراد نیازمند برای ارشاد و راهنمایی به شمار می رفت. برای نمونه، پس از رحلت نخستین نایبِ حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف که مردم دربارة جانشین او سر در گم بودند، ابوجعفر عَمری، نایب دوم، وظیفه ارشاد و رفع سر در گمی شیعیان را بر دوش داشت. جریان ابوالعباس احمد دینوری سرّاج مؤید این سخن است.(1)
بنابر شواهدی فراوان، امامان علیهم السلام، شیعیان و حتی نمایندگان را برای شناخت حق، در هنگام عدم امکان دسترسی به امام به وکیلان سرشناس خود ارجاع می دادند. دستور امام هادی علیه السلام به احمد بن اسحاق قمی دربارة مراجعه به عثمان بن سعید عَمری، به هنگام عدم امکان دسترسی به امام علیه السلام، گویاترین این نمونه هاست.(2)
وکیلان و نایبان امام علیه السلام در مسائل کلامی و اعتقادی به خصوص در عصر غیبت، مرجع تعیین کننده حقّانیت عقاید یا انحرافی بودن آنها بوده اند. برای نمونه، وقتی جامعه شیعه از عَمری، نایب حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف، درباره مفوضّه و عقایدشان پرسید، او در پاسخ، دیدگاه مفوضّه را در نسبت دادن خلق و رزق به امامان علیهم السلام تکذیب کرد و آن را به ذات مقدّس باری تعالی مربوط دانست.(3) با این کلام، موضع رسمی نایبان امامان علیهم السلام همان عقیده توده علاقه مندان به اهل بیت علیهم السلام و جامعه شیعه در این موضوع
ص: 162
تأیید شد. همین گونه وقتی حسین بن روح نوبختی، پرسش یکی از شیعیان را درباره علّت تسلّط دشمنان بر امام حسین علیه السلام شنید، چنان پاسخی تفصیلی و قانع کننده داد که راوی این جریان می گوید: «من در این که او این پاسخ ها را از جانب خود بگوید، تردید نمودم، ولی بدون آن که سخنی بگویم او رو به من کرد و گفت: اینها از اصل (حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف) شنیده شده است.»(1)
گفت وگو و مناظره با مخالفان ویژة وکیلان امامان علیهم السلام نبوده، ولی این مأموریت گاه به وکیلان واگذار می شده است. برای نمونه، عبدالرحمان بن حجّاج که وکیل ارشد امام صادق و سه امام بعدی علیهم السلام بوده، از جانب امام صادق علیه السلام مأمور گفت وگو با اهل مدینه شده است. آورده اند که حضرت به او می فرمود:
یا عبدالرحمن! کَلّم اهلَ المدینة فإنّی احبّ أن یُری فی رجال الشیعة مثلُک؛(2)
ای عبدالرحمان! با مردم مدینه گفت وگو کن زیرا خوش دارم مانند تو در میان مردان شیعه دیده شود.
گاهی وکیلان امامان علیهم السلام، محدّثان معتبر شیعی را برای رفع شبهات و تردیدها به کمک می گرفتند. برای نمونه، حسین بن روح نوبختی کتابی را که از نظر اعتبار مشکوک بود، برای محدّثان قم فرستاد تا در آن نظر کنند و اگر چیزی برخلاف نظرات خود یافتند، به او بگویند. وکیلان، شیعیان را به عقاید حق تنها در زمینه های فکری و اعتقادی ارشاد نمی کردند، بلکه گاه به مسائل شخصی نیز می پرداختند.(3)
این سازمان به ظاهر برای جمع آوری وجوه شرعی و اموال اهدایی شیعیان تشکیل شده بود، ولی نقش سیاسی آن را نمی توان انکار نمود. حتی با چشم پوشی از هرگونه فعالیت سیاسی تنها، خود مسئله جمع اموال از اطراف و اکناف برای امامان شیعه علیهم السلام،
ص: 163
از دید حاکمان بنی عباس فعالیتی سیاسی تلقی می گردید.(1) از همین رو، منصور و هارون امام صادق و امام کاظم علیهما السلام را به جمع اموال برای کمک به مخالفان حکومت عباسی متهم می نمودند. این نوع حساسیت دربارة امام هادی علیه السلام از متوکّل عباسی نیز به چشم می خورد. او پس از آگاهی از فعالیت گسترده وکیلان امام هادی علیه السلام، در صدد قلع و قمع این سازمان و دست گیری اعضای آن برآمد و حتی بعضی از یاران و وکیلان آن حضرت مانند علی بن جعفر همانی را دست گیر کرد و برخی را مانند ابوعلی بن راشد، عیسی بن عاصم و ابن بند را به شهادت رساند و یا زیر شکنجه قرار داد تا شهید شدند.(2)
تلاش فراوان حاکمیت عباسی در عصر غیبت، برای شناخت اعضای «سازمان وکالت»، از دیگر قراین وجود نقش سیاسی برای این سازمان است.(3)
وجود این همه حسّاسیت دربارة این سازمان، خطری سیاسی را می نماید که حاکمیت عباسی را دربر گرفته بوده است. در کنار این نکات، وجود اصل پنهان کاری، تقیّه و سرّی بودن این سازمان، خود بهترین دلیل و گواه است که این
ص: 164
تشکیلات سیاسی بوده و از نظر حکومت عباسی، رها کردن آن به حال خود، بسیار خطرآفرین می توانسته باشد.
در بحث از «علل تشکیل سازمان وکالت» گذشت که نقش ارتباطی این سازمان از اصلی ترین انگیزه های شکل گیری آن، بوده است. شیعیانی که در دوردست می زیسته اند و گاه حتی برای یک بار نیز به دیدار امام خویش توفیق نمی یافتند، برای برآوردن نیازهای شرعی، مالی و... به وکیلان، یعنی واسطه های امام در شهرهای مختلف روی می آوردند. پرداخت وجوه مالی به وکیلان، پرسش از مسائل شرعی، کلامی و اعتقادی، عرضه نمودن مکاتبات و نامه ها به محضر امام علیه السلام به واسطه وکیلان و دریافت پاسخ، ارسال پیام های شفاهی و دریافت پاسخ آنها و امور دیگر از جمله مواردی بوده که وکیلان امام علیه السلام میانجی گری می کرده اند. پیداست اگر سازمان وکالت در میان نبود این امور رها می شد، و شیعیان از تکالیف خود وا می ماندند.
اخراج توقیعات در دوره های نزدیک به عصر غیبت صغرا و در طول این دوره، از مهم ترین وظایف وکیلان بوده است. توقیع در اصطلاح به معنای پاسخ های کوتاه و کلمات قصاری است که بزرگان در ذیل و حاشیه نوشته ها، عریضه ها و مانند آن، در پاسخ سؤالی یا برای حلّ مشکلی و یا برای تعبیر از یک نظر و عقیده مشخص مرقوم می داشته اند. گرچه بیشتر توقیعات در پاسخ به پرسش ها بودند، مواردی نیز بوده که امام علیه السلام خود، آغاز به اخراج و اِصدار «توقیع» می نموده، بدون آن که پرسش و یا مشکلی مطرح شده باشد، مانند توقیع حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف برای تعزیت درگذشت سفیر اوّل به سفیر دوم، و یا توقیع اعلام پایان سفارت سفیر چهارم و شروع غیبت کبرا.
رسم چنین بوده که پس از عرضه داشتن سؤالات، توقیعات در فاصله دو، سه و یا چند روز صادر می شدند، ولی گاهی بر خلاف عادت، در فاصله بسیار کوتاهی پاسخ آماده می شده است.
ص: 165
مضمون توقیعات، شامل اموری مانند پاسخ به سؤالات شرعی، دستور کارکردهای مختلف به وکیلان، رسید وجوه شرعی، اعلام نصب وکیل به وکالت، اعلام خطر سیاسی دربارة سازمان وکالت و بیان راه حل، اعلان لعن، عزل و طرد وکیلان خائن و فاسد یا مدّعیان دروغین وکالت، معرّفی شخصیت بعضی از وکیلان و رفع اتّهام از آنان، حلّ مشکلات شخصی افراد و رفع اختلافات، تردیدها و شبهات بوده است.(1)
کمک به نیازمندان شیعه از دیگر وظایف سازمان وکالت بوده که این کار، گاهی با نفوذ به اداره های دولتی صورت می پذیرفت. برای نمونه، علی بن یقطین، وکیل امام کاظم علیه السلام از کسانی بود که با نفوذ به دستگاه خلافت عباسی درصدد رفع ظلم از شیعیان برآمد و در این کار توفیق یافت. امام علیه السلام هنگامی که نارضایتی او را از همکاری با دستگاه ظلم بنی عباس حتی به آن مقدار دریافت، به او فرمود:
إن للّه مع کل طاغیة وزیراً من أولیائه یدفع به عنهم و أنت منهم یا علی؛(2)
خداوند به هم راه هر سرکشی، وزیری از میان اولیای خود دارد که به وسیله او از دوستان خود، دفع بلا می کند و تو از آنان هستی ای علی!
گاهی وکیلان امامان علیهم السلام برای برطرف کردن درگیری های موجود بعضی از شیعیان مأمور می شدند و در این راه اگر لازم می شد وجوه مالی را نیز خرج می کردند. برای مثال، مفضّل بن عمر جعفی، وکیل و امین امام صادق علیه السلام، مأمور پرداخت چهارصد درهم از سوی امام علیه السلام به ابوحنیفه سائق الحاج و یکی از بستگان او شد که در مورد ارث با هم مشاجره داشتند. این مسئله، کوشش امامان علیهم السلام را برای حفظ وحدت میان
ص: 166
شیعیان می نماید.(1)
سازمان وکالت در عصر غیبت تنها پناه گاه شیعیان بود. از این رو، مراجعه به نزد سفیران و ابواب ناحیه مقدسه، و راهنمایی های آنان و گاه فراهم آوردن مقدّمات دیدار افراد با امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف به واسطة سفیران، بهترین کمک ها برای شیعیان در این عصر شمرده می شود.
با توجه به آن چه در بررسی تاریخی گذشت، ویژگی های لازم برای یک وکیل را چنین می توان برشمرد:
وثاقت در وکیل، از شروط اساسی است و لزوم آن جای بحث ندارد، ولی آیا وثاقت وکیل تنها به معنای وثاقت در امور مالی است و یا فراتر از آن وثاقت رجالی را نیز دربر می گیرد؛ اعتمادپذیر بودن در اموال، وظایف شرعی، سخنان و روایات؟ بعضی از محقّقان معتقدند مراد از وثاقت در وکیل، تنها وثاقت در اموال است.(2) گروهی نیز آن را به معنای عدالت وکیل دانسته اند و به تلازم میان وکالت و عدالت معتقدند.(3)
به نظر می رسد، وثاقت شایستة وکیل، از وثاقت مالی اعم باشد. اگر امام کسی را به نمایندگی وکالت خود، عازم منطقه ای کرد و از او به «انّه ثقتی و أمینی» تعبیر نمود، تنها وثاقت مالی او را نشان نمی دهد. حتی اگر وظایف وکیلان را در دریافت و توزیع وجوه شرعی نیز منحصر بدانیم، باز نمی توان پذیرفت که امام علیه السلام کسی را که از نظر شرعی، دینی و عرف مردم، فردی فاسق است، به دلیل دارا بودن وثاقت در دریافت و ارسال اموال به نمایندگی و وکالت فراگیر خود در یک منطقه معرّفی
ص: 167
نموده باشد. وانگهی اگر کسی در یک مورد جزئی و خاص به وکالت منصوب شده باشد، البته وکالت را ملازم وثاقت یا عدالت وی نمی توان دانست.
گاهی امامان علیهم السلام به منزلة رهبری سازمان وکالت، وثاقت وکیلان خود را به شیعیان اعلام می کردند تا جایگاه آنان برای شیعیان مشخص شود و شیعیان با اطمینان به آنان مراجعه کنند. باری امام عسکری علیه السلام احمد بن اسحاق، علی بن جعفر همانی، ایوب بن نوح و ابراهیم بن محمد همدانی را توثیق نمود(1) و بار دیگر وثاقت عثمان بن سعید و جایگاه والای او را به شمار بسیاری از سران شیعه اعلام فرمود که در جلسه حاضر بودند.(2)
بسیار پیش آمده که امامان علیهم السلام وکیلی را به منطقه ای اعزام می کرده اند و هم راه با وی به شیعیان منطقه نامه ای می نوشته اند و اطمینان و اعتماد خود را از وکیل اعزامی نیز اعلام می کرده اند. برای نمونه، امام عسکری علیه السلام به شیعیان نیشابور نامه ای نوشت و ابراهیم بن عبده را وکیل اعزامی به آن منطقه معرّفی نمود.(3)
وثاقت جانشین سفیر در عصر غیبت صغرا نیز به واسطة سفیر قبلی و به امر امام علیه السلام به شیعیان ابلاغ می شد. برای نمونه، به معرّفی جایگاه رفیع حسین بن روح توسط محمد بن عثمان عَمری، سفیر دوم، به جمعی از سران شیعه می توان اشاره کرد.(4)
با توجه به حاکمیت ظلم و ستم که در طول حیات سازمان وکالت ادامه داشت، شایسته بود نمایندگان امام علیه السلام افرادی باشند که قدرت لازم برای حفظ اسرار و ممانعت از افشای آنها را داشته باشند. این مسئله چنان دارای اهمیت می نمود که اگر کسی سرّی از اسرار را نزد غیر اهلش بازگو می نمود، ائمه علیهم السلام او را بسیار نکوهش می کردند. برای نمونه، امام صادق علیه السلام به عمل کرد معلّی بن خنیس که به دلیل ترک
ص: 168
رازداری، به شهادت رسید، انتقاد داشتند.(1)
دو سفیر اول و دوم در عصر غیبت صغرا که پنهان کاری در سازمان وکالت با توجه به حساسیت آن دوران در اوج خود بود و سفیران و وکیلان در نهان کاری شدید به فعالیت مشغول بودند، به روغن فروشی می پرداختند. حسین بن روح نوبختی نیز به زیرکی در کار و بسیاری رازداری و پنهان کاری معروف بوده است، چنان که گاهی برای رعایت جهات امنیتی پس از دریافت وجوه شرعی، قبض و رسیدی تحویل نمی داد و یا باری دربان خود را به دلیل شماتت و بدگویی به معاویه اخراج کرد.(2)
افزون بر آن چه گذشت، دیگر صفات لازم برای وکیلان امامان علیهم السلام از این قرارند: زیرکی، کاردانی، نظم در امور، امانت داری، دوری از دل بستگی به دنیا و غرور و تک روی، حسادت، شهرت طلبی، خیانت، غلوّ، جهل، تعصّب باطل و گرایش به باطل و ظلم، زهد دو چندان، احترام به خاندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، شناخت امام علیه السلام، حفظ تشکیلات سازمان وکالت، هجرت به وقت لزوم، علم به کتاب خدا، سنّت و حقوق امامان علیهم السلام و قدرت بر اعجاز و کرامت به وقت لزوم.
امام معصوم علیه السلام بر کار وکیلان نظارت دقیق داشته است. اموری مانند تعیین وکلای نواحی و بررسی عملکرد آنان، معرّفی وکیلان نواحی به شیعیان و شناساندن فضایل و شخصیت آنان، عزل وکیلان فاسد و خائن و جای گزینی وکیلان جدید، معرّفی جریان های دروغین وکالت و بابیت و برخورد با آنان، راهنمایی وکیلان به وظایفشان
ص: 169
و کیفیت برخورد با حکومت عباسی، تأمین مالی وکیلان، و ردّ اتهامات نادرست بر آنان، همه بر عهده امام علیه السلام بوده است.(1)
مناطق مختلف در سازمان وکالت، تقسیم بندی می شدند و در نهایت برای هر یک از این مناطق وسیع، وکیل ارشدی نصب می شد که وظیفه نظارت بر کار وکیلان اعزامی به مناطق تحت قلمرو را بر عهده داشت. وکلای جزء نیز به مراجعه نزد سر وکیل ها مأمور و موظف بودند. بنابه گفته دکتر جاسم حسین، بنابر شواهد تاریخی، وکیلان، شیعیان را بر مبنای نواحی گوناگون به چهار گروه تقسیم می کردند:
یکم. ناحیة بغداد، مدائن، قرای سواد و کوفه؛
دوم. بصره و اهواز؛
سوم. قم، همدان و سایر مناطق جبال؛
چهارم. حجاز، یمن و مصر.
هر ناحیه، به وکیلی مستقل واگذار می شد که کارگزاران محلی زیر نظر او منصوب می شدند.(2) برای مثال، ابومحمد، حسن بن هارون و پدرش هارون بن عمران به عنوان سر وکیل ناحیه همدان در عصر غیبت صغرا و قبل از آن مطرح بوده اند. عبدالرحمان بن حجاج وکیل ارشد عراق در عصر امام صادق و امام کاظم علیهما السلام و علی
ص: 170
بن الحسین بن عبد ربّه وکیل ارشد عراق در عصر امام هادی علیه السلام بوده اند.(1) ابوالحسین اسدی رازی در عصر غیبت صغرا، کار نظارت بر فعالیت وکلای نواحی شرقی ایران را بر عهده داشت. حاجز بن یزیدوشّاء نیز در بغداد تحت نظارت سفیر اول و دوم قرار داشت و خود نیز بر کار برخی از وکیلان ایران نظارت می کرد.(2)
بیشتر وکیلان اعزامی به نواحی، وکیلان مقیم در آن مناطق بودند، ولی بنابه بعضی شواهد تاریخی، گاه نمایندگانی وظیفه سرکشی به مناطق مختلف را داشتند تا از سویی بر کار وکیلان مقیم نظارت کنند و از سوی دیگر، وسیله ای برای ارتباط آنان با امام علیه السلام باشند و این گونه وجوه شرعی و اموالی را که نزد آنان جمع شده بود، به نزد امام علیه السلام انتقال می دادند. آورده اند که احمد بن محمد بن عیسی قمی در مدینه نزد امام جواد علیه السلام بود و قصد داشت درباره زکریا بن آدم از حضرت بپرسد، حضرت خود آغاز به سخن کردند و فرمودند: خدمت او به پدرم و من جای انکار نیست، ولی من به مالی نیازمندم که نزد اوست. وی عرض کرد: زکریا بن آدم آن مال را نزد شما خواهد فرستاد و به من گفت: به شما خبر دهم که علّت کوتاهی اش، اختلاف میمون و مسافر (دو وکیل ارسالی حضرت به قم) است. حضرت فرمود: نامه مرا به او برسان و بگو مال را به نزد من ارسال نماید... .(3) این جریان حاکی از وجود نمایندگانی است که واسطة دفتر مرکزی سازمان وکالت و وکیلان نواحی مختلف بوده اند.
رعایت اصل پنهان کاری و تقیّه از مهم ترین ویژگی های سازمان وکالت در طول دوران حیاتش بوده است. سازمان وکالت، به دلیل دورماندن از خطرآفرینی حکومت
ص: 171
عباسیان و با توجه به نظارت دقیق و پیاپی حاکمان عباسی بر فعالیت های امامان هدی علیهم السلام و شیعیان آنان، به گونة پنهان فعالیت می کرده است. از این رو، این سازمان به جز شماری از پیش آمدهای اندک، از خطر برملا شدن و نابودی بازماند، بیداری و هشیاری رهبر سازمان و فداکاری اعضای، اصل سازمان را نگاه می داشت و خطر را تنها متوجه برخی از اعضا می کرد. برای نمونه، معلّی بن خنیس وکیل امام صادق علیه السلام، حتی پس از تهدید به قتل در پاسخ به داوود بن علی که از وی خواسته بود نام اصحاب امام علیه السلام را فاش نماید، گفت: «مرا تهدید به قتل می کنی! به خدا قسم اگر زیر پایم باشند، پایم را بر نمی دارم.»(1) دیگر وکیل امام صادق علیه السلام، نصر بن فابوس لخمی نیز بیست سال پنهانی وکالت امام علیه السلام را بر عهده داشته است.(2) هم چنین محمد بن ابی عمیر، وکیل امام کاظم علیه السلام در بغداد، با وجود شکنجه های فراوان، نام پیروان آن حضرت را فاش نکرد.(3)
امام عسکری علیه السلام در راستای همین اصل، باری برای ارسال نامه هایی به وکیل الوکلای خود، عثمان بن سعید عَمری، آنها را در درون چوبی دایره شکل جا کرد و به داوود بن اسود سپرد تا به او برساند، در حالی که حتی داوود نیز از درون چوب بی خبر بود.(4)
در عصر غیبت صغرا نیز وقتی عبیدالله بن سلیمان، وزیر عباسی، از فعالیت مخفی وکیلان آگاه شد، با مشورت خلیفه، تصمیم به شناسایی آنان گرفت. لذا افرادی را به منزلة شیعیانی که قصد پرداخت وجوه شرعی دارند، به نزد کسانی فرستاد که احتمالِ وکالتشان می رفت، ولی در اقدامی به هنگام، توقیعی از ناحیه مقدسه، صادر شد و همه وکیلان از اخذ هر گونه وجهی بازداشته شدند. محمد بن احمد قطّان از جمله این وکیلان بود که وقتی یکی از جاسوسان حکومتی به نزد او آمد و مدعی شد که قصد تحویل وجوهِ مالی را دارد، در پاسخ گفت: «اشتباه آمده ای من با این امور سر و
ص: 172
کاری ندارم.» و تا زمان رفع کامل خطر، وکیلان بدین گونه عمل می کرده اند.(1)
از همین رو، حسین بن روح، سفیر سوم حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، معروف بود که بر عمل به تقیّه شدت می ورزد و عثمان بن سعید و پسرش محمد، سفیران اوّل و دوم حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در عصر غیبت به دلیل سرپوش نهادن بر فعالیت های وکالت روغن می فروختند. برای اثبات وجود اصل تقیّه و پنهان کاری در سازمان وکالت نمونه های بسیاری وجود دارد.(2) از این رو، دکتر جواد علی، عنوان «التنظیم السرّی» را برای تشکیلات وکالت به کار برده است. فعالیت های مخفی سفیران در عصر غیبت صغرا گاه بدان اندازه بود که برای ملاقات با وکیلان و کارگزاران سازمان، خرابه های بغداد را قرارگاه می گزیدند. بنا به نقل صدوق، محمد بن عثمان بن سعید عَمری برای دیدار با دست یارش متیلی، و ارائه نامه حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به او، به خرابه های عباسیه بغداد رفت و سپس نامه را پاره کرد. همین طور، تحویل ندادن هرگونه رسیدی به آورندگان وجوه شرعی و بهره گیری از تاجران عادی برای حمل اموال، از نمونه های رعایت این اصل در عصر دومین سفیر به شمار می رود.(3)
وجود وسایل مناسب ارتباطی از دیگر مشخصه های این سازمان بوده است. سفیران، ابواب، وکیلان و شیعیان بسیار با مراجعه مستقیم به نزد امامان علیهم السلام از نزدیک با آنان پنهانی دیدار می کردند تا دستگاه حکومت را حساس نکنند، ولی برای رعایت امنیت، ارتباط امامان، سفیران، وکیلان و شیعیان با یک دیگر در بسیاری اوقات مکاتبه ای بود، به ویژه در عصر غیبت امام عجل الله تعالی فرجه الشریف و در دوره هایی که امامان علیهم السلام در زندان و یا تحت نظر بودند. لذا تعداد مکاتبات دو امام عسکری علیهما السلام بسیار بیش از امامان علیهم السلام پیشین بوده است. فراوانی توقیعات عصر غیبت نیز بر این نکته گواهی می دهد.
ص: 173
بهره گیری از پیک ها و نمایندگان سیّار از دیگر ابزار ارتباطی در سازمان وکالت بوده است. البته گاه این پیک ها خود از محتوای مأموریتشان بی اطلاع بوده اند، و گاه از افراد عادی و غیر مرتبط با سازمان وکالت برای این کار بهره می گرفتند. از نمونه های فرستادن پیک برای ایجاد ارتباط، به پیک «عراق» می توان اشاره کرد که ناحیه مقدسه برای اعلام تاریخ درگذشت قاسم بن العلاء وکیل آذربایجان به این دیار اعزام کرد و یا دو نماینده ارسالی امام جواد علیه السلام به قم، برای برقراری ارتباط با زکریا بن آدم، وکیل قم، که پیش تر بدان اشاره شد.(1) مراسم حج نیز دیگر وسیله ارتباطی در سازمان وکالت بوده که وکیلان در قالب آن با یک دیگر دیدار می کرده اند.
در منابع نخستین رجالی، روایی و تاریخی نام بسیاری از وکیلان امامان علیهم السلام به چشم می خورد که در حقیقت، همان اعضای سازمان وکالت بوده اند. نمی توان ادعا کرد که نام همة وکیلان امامان علیهم السلام در کتاب های تاریخی و رجالی و در منابع روایی ثبت شده، ولی با جست وجویی به نسبت کامل در این منابع، نام بسیاری را می توان یافت که راه گشای شناخت بیشتر این سازمان و ویژگی های آن است. بررسی تفصیلی شخصیت همه این وکیلان از این نوشتار فرا می رود. از این رو، به بیان فهرست و شرح اجمالی برجسته ترین آنان می پردازیم:
شیخ طوسی، عبدالرحمان بن الحجاج را از وکیلانی می شمرد که امام صادق علیه السلام او را ستوده است. او هم چنین وکالت امام کاظم علیه السلام و مقام سر وکیلی در عراق را بر عهده داشته است. امام صادق علیه السلام به وی فرموده است:
یا عبدالرحمان! کَلِّم اهل المدینه فانّی اُحبّ أن یری فی رجال الشیعه مثلُک؛
ای عبدالرحمان! با اهل مدینه به سخن بنشین، من دوست دارم در میان مردان شیعه هم چون تو، دیده شود.
ص: 174
این امر مقام علمی و نزدیکی او را به امام علیه السلام نشان می دهد. وی هم چنین نزد امام کاظم علیه السلام منزلتی عظیم داشته است. آن حضرت در وصف او فرموده است: «إنّه لثقیل علی الفؤاد» که به فرموده مرحوم آیة الله خوئی، به این معناست: «او در قلب من دارای مکانت و عظمت است.»(1)
برخی منابع او را باب امام صادق علیه السلام یاده کرده اند.(2) شیخ طوسی، وی را از وکیلانی برمی شمرد که ائمه علیهم السلام آنان را ستوده اند، از کسانی که تعالیم اهل بیت علیهم السلام و دین خدا را تغییر نداده اند، تبدیل نکرده اند و خیانتی ننموده اند و آنان در صراط امامان علیهم السلام باقی ماندند تا به دیار باقی شتافتند.(3) وی چهار یا پنج نفر از امامان معصوم علیهم السلام را درک کرده و شخص گران قدری بود.(4)
بنا به گفته شیخ طوسی، او نیز از وکیلانی بوده که امام صادق علیه السلام آنان را ستوده است. وی افزون بر وکالت، امور شخصی آن حضرت را نیز بر عهده داشته است. معلّی وکیل آن حضرت، در مدینه بوده و گویا به بعضی جاهای دیگر نیز برای ایجاد ارتباط با شیعیان سفر می کرده است. سرانجام حاکمیت عبّاسی وی را دستگیر کرد و به شهادت رساند. شاید او به دلیل رازدار نبودن لو رفته باشد، چنان که برخی روایات بر چنین نکته دلالت دارند و قاتل وی یعنی داوود بن علی، بر اثر نفرین امام صادق علیه السلام در همان شب به هلاکت رسید.(5)
ص: 175
شیخ طوسی درباره او گفته است که او بیست سال وکیل امام صادق علیه السلام بوده، در حالی که وکالتش بر دیگران معلوم نبوده، و فردی نیکوکار و فاضل بوده است.(1) بنابر گفتة شیخ طوسی، شدت تقیّه و پنهان کاری نصر بن قاموس را می توان فهمید. شیخ مفید، او را از خواص اصحاب امام کاظم علیه السلام برشمرده و احتمال وکالت او برای امام کاظم و امام رضا علیهما السلام نیز وجود دارد.(2)
او به نمایندگی از امام صادق علیه السلام به کارهای شیعیان رسیدگی می کرده و در منازعات مالی آنان، به وکالت از آن حضرت اموالی را پرداخت می نموده است. هم چنین وکیل ارشد و مباشر امور امام کاظم علیه السلام در مدینه بوده است. گاه امام کاظم علیه السلام خود پرداخت های مالی شیعیان را نمی پذیرفت و آنها را به مفضّل بن عمر بازمی گرداند، که به نظر می رسد به دلیل نکات امنیتی بوده است.(3) برخی منابع کهن، او را باب امام صادق علیه السلام و برخی، باب امام کاظم علیه السلام بر شمرده اند که جلالت قدر او را می نماید.(4)
علی بن یقطین وکیل امام کاظم علیه السلام در بغداد و عامل نفوذی حضرت به دستگاه عباسی بوده است. شرح حال او در منابع تاریخی و رجالی به تفصیل آمده است.(5) وی برای فرستادن نامه ها و اموال و وجوه شرعی عراق، به مدینه، گاه از وکیلان سرشناسی که رابط عراق و مدینه بودند، مانند عبدالرحمان بن الحجاج و گاه نیز از
ص: 176
پیک ها و مأمورانی بهره می گرفت که به آنان اطمینان می کردند.(1)
او وکیل ارشد امام کاظم و امام رضا علیهما السلام در ناحیه اهواز بوده است. تعبیر شیخ طوسی دربارة او چنین است: «کان عابداً رفیعَ المنزلة.» امام کاظم علیه السلام در وصف وی فرمود: «إنّ عبدالله بن جندب لَمِنَ الم-ُخبِتین.»(2) پس از رحلت او، علی بن مهزیار اهوازی جانشین او شد.(3)
او وکیل امام رضا و شاید امام کاظم علیهما السلام نیز بوده است.(4)
هر چهار نفر، وکیلان امام کاظم علیه السلام و از سران واقفیه بوده اند.(5) اینان پس از شهادت امام کاظم علیه السلام، با انکار رحلت آن حضرت و ادعای «مهدی» بودنش، اموالی را که شیعیان به آنان داده بودند تا به امام علیه السلام تحویل دهند، تصرّف کردند و به جانشین امام کاظم علیه السلام یعنی امام رضا علیه السلام چیزی نسپردند و از این رو، امام علیه السلام و جامعه شیعی آنان را از خود راندند.(6)
ص: 177
به تصریح نجاشی، او کوفی الاصل، ثقه و دارای جایگاه شریفی نزد امام کاظم، امام رضا و امام جواد علیهم السلام بوده و وکالت امام رضا و امام جواد علیهما السلام در کوفه را بر عهده داشته است.(1)
او وکیل امام رضا و امام جواد علیهما السلام در قم بوده است. فضل بن شاذان دربارة وی می گوید که او بهترین قمی است که دیده ام.(2)
علی بن مهزیار فردی والامقام و وکیل ارشد امام رضا، امام جواد و امام هادی علیهم السلام در ناحیة اهواز بوده است.(3) چنان که گذشت او پس از درگذشت عبدالله بن جندب، وکیل ارشد امام کاظم و امام رضا علیهما السلام، در اهواز به جانشینی وی به کار مشغول شد و بنابر نشانه هایی بر کار منطقه بصره نیز دیده بان بوده است.(4)
او از اهالی نیشابور و به تصریح شیخ طوسی در رجالش، وکیل امام رضا علیه السلام بوده است.(5)
هشام وکیل ارشد امام رضا علیه السلام در مدینه بوده و پیوسته امور دفتر وکالت را در مدینه بر عهده داشته است. وی پس از انتقال حضرت به طوس، راه خیانت در پیش گرفت و به جاسوسی برای دستگاه مامون در خانه امام علیه السلام پرداخت.(6)
ص: 178
او بنابر روایت کلینی، وکیل امام جواد علیه السلام در محل «باب کلتا»ی بصره بوده است.(1)
او شخصیتی بسیار والامقام و دارای جایگاه بلندی در پیش گاه معصومان علیهم السلام بوده است. گرچه بنابه روایت شیخ طوسی، وی از اصحاب امام صادق و ائمه بعدی تا امام جواد علیهم السلام بوده، همه این امامان بزرگوار به وکالت وی تصریح نکرده اند. وکالت او برای امام جواد علیه السلام آشکار است، گرچه وکالت وی با توجّه به والایی جایگاهش برای امامان پیشین به ویژه امام رضا علیه السلام نیز دور از راستی نیست.(2) آرام گاه او در شهر قم، و زیارت گاه دوست داران اهل بیت علیهم السلام و اصحاب گران قدر آنان است.
او وکیل ارشد امام جواد علیه السلام و دو امام عسکری علیهما السلام در همدان بوده است. باری آن حضرت، مقداری دینار و لباس برای او فرستادند که هم بر تأمین مالی شدن وکیلان از نزد امامان علیهم السلام می تواند دلیل باشد و هم بر جایگاه والای او نزد آن حضرت. فرزند و نوادگان او نیز یکی پس از دیگری تا برهه ای از عصر غیبت صغرا در همدان وکیل بوده اند.(3)
او وکیل ارشد امام جواد علیه السلام بوده است و آن جناب وصایت امام هادی علیه السلام را به وی خبر داد. پس از شهادت آن حضرت، سران شیعه در منزل او گردهم آمدند و دربارة امامت امام هادی علیه السلام بحث کردند.(4)
ص: 179
او را وکیل امامان هادی و امام عسکری علیهما السلام در کوفه نام برده اند و دارای منزلتی والا نزد آن دو بزرگ وار بوده است. او فردی «کثیر العباده» و با ورع بسیار و در نقل روایات مورد اطمینان به شمار می رفته است. پدرش، نوح بن درّاج، قاضی کوفه بوده است. وی بر اثر آن که متوکّل در پی اش افتاده بود، به خروج از کوفه مجبور شد و حضرت فرد دیگری را به سر وکیلی آن شهر منصوب نمود.(1)
او وکیل سرشناس امام هادی علیه السلام در سامرا و مورد وثوق آن امام علیه السلام بوده است. وی بر اثر سعایت از او نزد متوکل، دست گیر و به جرم رافضی بودن و وکالت برای امام هادی علیه السلام محبوس شد و با دعای حضرت، اسباب رهایی وی فراهم آمد و به مکه هجرت کرد و آن جا سکونت گزید. در درگیری وی با فارس بن حاتم قزوینی، وکیل منحرف شده امام هادی علیه السلام، آن حضرت جانب وی را گرفتند و فارِس را راندند.(2)
وکیل معروف و صاحب نام امام هادی علیه السلام در سامرا بوده که امام علیه السلام او را به دلیل فساد و خیانت، لعن، عزل و طرد کردند و به دست یکی از پیروان آن حضرت به نام «جُنید» به قتل رسید.(3)
او وکیل ارشد امام هادی علیه السلام در مداین، بغداد و قرای سواد بوده است.(4)
ص: 180
امام هادی علیه السلام ابوعلی را پس از علی بن الحسین بن عبدربّه، وکیل ارشد خود و جانشین او در نواحی بغداد، مدائن و قُرای سواد، برگزید. متوکل او را به دلیل وکالتش به شهادت رساند. امام هادی علیه السلام در نامه ای در وصف او فرمود:
إنّه عاش سعیداً و مات شهیداً؛(1)
او با سعادت زیست و با شهادت از دنیا رحلت نمود.
او برادر علی بن مهزیار، و وکیل امام عسکری علیه السلام در اهواز، و به گفته طبرسی در اعلام الوری، از ابواب معروف در عصر غیبت بوده است. پس از درگذشت ابراهیم فرزندش محمد، اموال ناحیه مقدسه را به بغداد برد و پس از تحویل آنها به جانشینی پدر منصوب شد.(2)
عثمان بن سعید از عصر امام هادی علیه السلام به عنوان باب و وکیل ارشد آن امام علیه السلام و سپس باب و وکیل ارشد امام عسکری علیه السلام و در چند سال نخست غیبت صغرا به عنوان نخستین سفیر و باب ناحیه مقدّسه مشغول فعالیت بوده است. او از یازده سالگی به منزل امام هادی علیه السلام پا نهاد و به خادمی پرداخت. در جلالت قدر او هیچ گونه تردیدی روا نیست و امامان هادی، عسکری و حضرت حجت علیهم السلام بر این نکته بارها تأکید نموده اند. شرح تفصیلی زندگی و فعالیت های او در فصل خود خواهد آمد.(3)
او فردی بسیار والامقام و وکیل امام عسکری علیه السلام و ناحیه مقدّسه در امور اوقاف قم
ص: 181
بوده است. کتاب های رجالی از وی به بزرگی یاد کرده اند و فضایل او را برشمرده اند.(1) احمد بن اسحاق در دوره سفیر اوّل و دوم به بغداد منتقل و به عنوان یکی از مهم ترین دست یاران آنان به فعالیت مشغول شد و در راه بازگشت از حج در «حُلوان» درگذشت.(2)
شیخ طوسی، او را از اصحاب امام عسکری علیه السلام بر شمرده و به وکالت او تصریح نموده است. ابوحامد مراغی در جلالت وی گفته است:
لیس له ثالث فی الارض فی القرب من الاصل یصفنا لصاحب الناحیه؛
او در نهایت قرب و نزدیکی به ناحیه مقدّسه است.
وی نیز به عنوان یکی از دست یاران اصلی سفیر اول و دوّم، در بغداد مشغول فعالیت بود و بنا به بعضی نقل ها، کار ارتباط و نظارت بر وکیلان نواحی شرقی ایران را در دست داشته است.(3)
او وکیل ارشد امام عسکری علیه السلام در نیشابور و مناطق اطراف آن بوده است. امام علیه السلام در نامه ای تفصیلی به برخی از سران شیعه در نیشابور، نصب وی را به وکالت این منطقه اعلام فرمود.(4)
ایّوب نیز وکیل ارسالی امام عسکری علیه السلام به نیشابور بوده است که شاید پیش از ابراهیم بن عبده به این ناحیه اعزام شده است.(5)
ص: 182
افزون بر افراد یاد شده، نام تعداد دیگری از وکیلان امامان علیهم السلام در منابع آمده که برای رعایت اختصار به همین میزان بسنده می شود.
در عصر غیبت صغرا، افزون بر وکیلان و «نوّاب اربعه»، بسیاری از وکیلان عام در نواحی گوناگون وجود داشته اند که نامشان در منابع آمده است و نام برخی از مهم ترین آنان در فصلی ویژه اشاره خواهد شد.
وجود برخی از جریان های انحرافی در سازمان وکالت یا از خیانت و فساد کسانی برآمده که امامان علیهم السلام آنان را به وکالت نصب کرده بودند و یا از ادعای دروغین مدّعیان وکالت و بابیت سرچشمه می گرفته است.
از آن جا که این گونه جریان ها در عصر غیبت، بیشتر پدید آمده، در مباحث عصر غیبت صغرا، به این جریان ها و شناساندن آن شخصیت ها بیشتر خواهیم پرداخت.
سازمان یا نهاد وکالت که در نیمه دوم دوران امامت (یعنی از عصر امام صادق علیه السلام به بعد) مطرح شد، کارکردها و ویژگی هایی داشت. اطلاق عنوان «سازمان» یا «نهاد» بر آن، گرچه سابقه تاریخی ندارد، با توجه به اموری مانند وجود رهبری، هم کاری، اعضای مشخص، برنامه معیّن و منظّم، هم آهنگی و برخی ویژگی های دیگر نامناسب نیست.
همان گونه که گذشت، وجود رهبری از جمله ویژگی های این سازمان است. امامان معصوم علیهم السلام این سازمان را رهبری می کردند و در این جهت، متناسب با این مقام سلسله ای فعالیت می کردند، مانند تعیین یا عزل وکیلان، معرّفی شخصیت مثبت یا منفی آنان (در صورت بروز انحراف) به جامعه شیعه، نظارت بر کار وکیلان و بررسی عمل کرد آنان، شناساندن جریان های دروغین وکالت و بابیت، تأمین مالی وکیلان و اموری دیگر.
در کنار رهبری، کسانی نقش معاونان رهبر را برعهده داشتند؛ چراکه نمونه هایی گوناگون بر وجود عده ای با عنوان «وکیل ارشد» یا «سر وکیل» دلالت دارد که کار نظارت بر فعالیت وکیلان یک یا چند منطقه را بر عهده داشته اند.
ص: 183
انگیزه ها و روی کرد ائمه علیهم السلام به سازمان یا نهاد وکالت به منزلة جریانی فعّال در کنار دیگر فعالیت های امامان شیعه علیهم السلام پرسشی مهم است که در بخشی از مباحث، به پاسخ آن اشاره شد. با نگاه به وجود جوّ خفقان و اختناق و فشارهای شدید بر امامان شیعه علیهم السلام و نبود امکان ارتباط آزادانه و مستقیم آنان با شیعیان، ضروری می نمود که گروهی نقش واسطه بین امام به عنوان رهبر جامعه و شیعیان را بر عهده داشته باشند. افزون بر آن، اگر چنین فضایی نیز وجود نداشت، با توجه به گستردگی جهان اسلام در آن عصر و وجود شیعیان در مناطق مختلف و پراکنده و لزوم ارتباط آنان با امام علیه السلام، تشکیل چنین سازمانی ضروری می نمود. علاوه بر این دو موضوع، مسئله آماده سازی شیعه برای پذیرش شرایط عصر غیبت، که در آن عصر چاره ای جز مراجعه به نزد وکلا نبود، خود بُعدی دیگر از سلسله انگیزه های تشکیل سازمان وکالت را می نماید. هم چنین رفع بلاتکلیفی شیعه در عصر غیبت صغرا، از دیگر نتیجه های وجودی این سازمان بوده است.
محدوده زمانی فعالیت این سازمان با توجه به ویژگی های موجود در عصر امام صادق علیه السلام اعم از فراوانی شیعیان، گستردگی مناطق اسلامی، وجود شیعیان در مناطق دوردست، لزوم حضور نمایندگان امام در آن مناطق و وجود نصوص تاریخی دربارة وکیلان آن جناب، از آن عصر شروع و تا پایان عصر غیبت صغرا ادامه داشته است.
محدوده جغرافیایی فعالیت این سازمان به گستره مناطق شیعه نشین بوده است؛ هر نقطه ای که در آن، شیعیان به طور چشم گیری حضور داشته اند، تحت پوشش فعالیت این سازمان بوده است. به این ترتیب، مناطقی مانند حجاز، عراق، ایران، یمن، مصر و شاید مغرب، تحت پوشش این سازمان قرار داشته است.
برخی از پژوهندگان تنها وظیفه این سازمان را پرداختن به امور مالی و اخذ وجوه شرعی دانسته اند، ولی با نگاه به قراینی، وظایف دیگری مانند وظیفة ارشادی، علمی، فرهنگی، سیاسی، ارتباطی (در غیر موارد گردآوردن وجوه مالی)، رفع مشکلات شیعیان، انجام امور شخصی و خاص برای امامان علیهم السلام و بعضی امور دیگر را از وظایف و کارکردهای سازمان وکالت می توان برشمرد، گو این که اهمیت تأثیر مالی این سازمان را نیز نمی توان ناگفته گذاشت.
ص: 184
بنابر روایات، ویژگی هایی برای وکیلان امامان علیهم السلام به دست می آید که در رأس آنها، وثاقت، امانت داری و درست کاری است. چنان که گذشت، مراد از وثاقت، چیزی فراتر از وثاقت در امور مالی است. علاوه بر این صفات، ویژگی هایی مانند رازداری، نهان کاری، زیرکی، نظم و کاردانی نیز از صفات آشنای وکیلان بوده است.
ص: 185
ص: 186
این عصر و دوره، از زمان شهادت امام حسن عسکری علیه السلام در هشتم ربیع الاول سال 260 قمری که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف متولّی امر ولایت و امامت شد، آغاز گردید و در تاریخ پانزدهم شعبان سال 329 قمری با ارتحال ابوالحسن علی بن محمد سَمَری، چهارمین و آخرین سفیر و نایب خاص آن حضرت به پایان رسید.
در این فصل، حوادث و روی دادهای این دوره حساس از تاریخ شیعه را در نُه گفتار به گونة زیر بررسی می کنیم:
الف) وضعیت سیاسی، اجتماعی و فکری عصر غیبت؛
ب) تاریخ غیبت و کیفیت آغاز آن؛
ج) فلسفه غیبت؛
د) ویژگی های دوره غیبت صغرا؛
ه) اختلافات فرقه ای پس از شهادت امام عسکری علیه السلام؛
و) نصب نوّاب اربعه؛
ز) نصب وکیلان برای مناطق شیعه نشین در عصر غیبت صغرا؛
ح) وکیلان خائن و مدّعیان دروغین وکالت؛
ص: 187
ط) وضعیت فکری و سیاسی - اجتماعی شیعه در عصر غیبت صغرا.
ویژگی های وضعیت سیاسی این دوران به مانند ویژگی های دوره گذشته است؛ همان ویژگی های دوره پیش از غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در جهان اسلام، مانند غلبه و استیلای موالی به ویژه ترکان بر اوضاع سیاسی جهان اسلام. اینان چه به عنوان وزیر و والی و چه به عنوان فرماندهان نظامی، روز به روز بیشتر قدرت می گرفتند و بر اوضاع جهان اسلام بیشتر تسلّط می یافتند.
برابر با این استیلای رو به فزونی موالی و ترکان، حکومت مرکزی روز به روز ضعیف تر می گردید. هر چه زمان می گذشت خلیفه در اداره امور مملکت بیشتر ناتوان می شد، کارها را دیگران در دست می گرفتند و حکومت مرکزی در اداره کشور به ویژه در نظارت بر مرزها بیش از گذشته توان خود را از دست می داد.
در زمان مقتدر مرزبان های دریایی، در مناطقی مانند «ارزن»، «ملطیه»، «میافارقین»، «آمُد» و... چنان ضعیف و ناتوان شده بودند که قدرت مرزبانی و جلوگیری از نفوذ دشمن را نداشتند، آنان با فرستادن گزارشی به بغداد، از حکومت مرکزی و خلیفه عباسی تقاضای کمک نمودند و تهدید کردند که اگر به آنان کمکی نرسد، خود را به رومیان تسلیم کنند ولی به سخن آنان توجّهی نشد و به همین دلیل شکست خوردند و مأیوسانه بازگشتند.(1)
هم چنین به دلیل ضعف دستگاه خلافت و غلبه ترکان و موالی بر اوضاع سیاسی
ص: 191
جهان اسلام، خلیفه تدبیر امور را نمی توانست در دست بگیرد. او پیاپی از اهرم های فشار که در دست دیگران بود، وحشت داشت.
گاهی به زور خلیفه را وادار می کردند فردی را از ولایت عهدی خلع کند و فرد دیگری را به جای او بنشاند. برای مثال، معتمد عباسی در سال 279 قمری بر اثر فشارهای گوناگون مجبور شد پسرش را از ولایت عهدی عزل کند و برادرزاده اش معتضد را به جانشینی برای خود برگزیند.(1)
گاهی افسران ترک، خلیفه را دست گیر و از خلافت خلع می نمودند و او را شکنجه می دادند. برای نمونه، در سال 322 قمری برخی از افسران ترک بر القاهر، خلیفه عباسی شوریدند و قصرش را محاصره کردند. او وقتی که سر و صدا را شنید، از خواب بیدار شد، در حالی که آثار مستی در وی نمایان بود. او را دست گیر کردند و شکنجه دادند و چشمانش را از حدقه درآوردند.(2)
گاهی بر اثر جنگ قدرت میان عباسیان، خلیفه برای حفظ و دفاع از جان خود ناتوان می شد. برای نمونه، در سال 267 قمری بین معتمد و برادرش موفّق، درگیری رخ داد و موفّق پیروز شد و برادرش معتمد، را که خلیفه بود، زندانی کرد.(3)
بنابه نوشته مسعودی، موفّق او را در «فم الصلح» زیر نظر قرار داد و برخی را هم برای نگاهبانی وی گماشت. پیش از این، وی به موصل گریخته بود و موفّق توانسته بود به واسطه «صاعد» وزیرش، او را بازگرداند.(4)
گاهی چنان ارکان خلافت عباسی در هم می ریخت که خلیفه نمی توانست به فردی اعتماد کند و پست وزارت را به وی واگذارد. گاهی پیش می آمد که خلیفه عباسی فردی را به وزارت نصب می کرد و او تنها به مدت دو روز وزیر بود و روز سوم وی را عزل می نمود. در همین باره، مسعودی می نویسد: «المقتدر بالله»، هیجدهمین خلیفه عباسی، شانزده بار وزرای خود را تعویض نمود و یا القاهر بالله،
ص: 192
نوزدهمین خلیفه عباسی، در طول یک سال و اندی از خلافتش، چهار بار وزیر خود را جابه جا نمود.
این عزل و نصب های پی درپی، گویای این واقعیت است که خلافت و حکومت مرکزی عباسیان رو به ضعف نهاده بود و خلیفه، در اوضاع حکومت تأثیر زیادی نداشته است. حتی گاهی دربارة همین عزل و نصب های پی درپی، خلیفه تحت تأثیر القائات زنان قرار می گرفت و شخصی را از مقامش عزل و زندانی می کرد. بنابه نقل موّرخان «سیده» مادر مقتدر، در همه کارهای دولت مداخله می کرد و علی بن عیسی، وزیرش را در سال 304 قمری، با مداخلة وی برکنار کرد؛ وزیری که بنابه نوشته سیوطی باتقوا و عفیف بود و در جهت عدالت و برقراری احکام اساسی گام بر می داشت.(1)
ابن اثیر می نویسد:
«ام موسی» ندیمه «سیده» مادر «مقتدر» به خانه وزیر رفت تا درباره مخارج و لباس خدمت گزاران قصر گفت وگو کند. وزیر خوابیده بود. نگهبان وزیر گفت: قدری درنگ کن تا وزیر از خواب بیدار شود. او خشمگین شد و با ناراحتی تمام برگشت و به «سیده» مادر «مقتدر» شکایت کرد. وقتی وزیر از خواب برخاست و از آمدن «ام موسی» باخبر شد، نگهبان و فرزند خود را برای عذرخواهی به نزد «ام موسی»، پیش خدمتِ مادرِ خلیفه فرستاد، اما ندیمه این عذرخواهی را نپذیرفت و به نزد «مقتدر» رفت و از وزیر بدگویی کرد و خلیفه عباسی او را از وزارت خلع و سپس دست گیر و زندانی نمود.(2)
و نیز او توانست ابوالعباس خصیب را از پُست وزارت عزل نماید.
مداخله های سیده خود نشانه ای از ضعف خلیفه در امور مملکتی و به گونه ای عامل ضعف و کاهش اقتدار روز افزون خلیفه بوده است.
با همه ضعف هایی که بیان شد، خلفای عباسی همیشه بر مردم مسلمان بیشتر ظلم می کردند، آنان برای ادامه حکومت خود از هیچ جنایتی فروگذاری نمی کردند. فضای
ص: 193
اختناق و وحشت با شدت تمام در سراسر این دوره حاکم بود، به ویژه در دوره معتضد (279- 289 قمری) که به تعبیر شیخ طوسی، در این دوره بسیار سخت و دشوار، از شمشیرها خون می چکید.(1)
آن چه بیان شد، دربارة ویژگی ها و وضعیتی بود که از عصر قبل از غیبت صغرا جریان داشت و در این دوره نیز برقرار بود.
اکنون به بیان ویژگی ها و حوادثی می پردازیم که در دوره غیبت صغرا پیش آمد:
همان گونه که در فصل سوم گذشت، معتصم عباسی در سال 220 قمری، مرکز خلافت را از بغداد به سامرا منتقل کرد تا شاید این گونه بر مشکلات چیره شود و ضعف دستگاه خلافت را بر طرف کند. اما این دگرگونی، به حال دستگاه خلافتِ رو به ضعف نهاده تأثیری نداشت، بلکه خود خاستگاه مشکلاتی برای آنان شد، تا این که در سال 279 قمری در بغداد با معتضد عباسی بیعت کردند و مرکز خلافت بار دیگر به بغداد بازگشت.
«المکتفی» خواست دوباره پایتخت را به سامرا بازگرداند، ولی وزیرش به بهانه هزینه سنگینِ انتقال، با آن مخالفت نمود و او را از این فکر منصرف نمود. پس از این سامرا متروک شد و به صورت ویرانه ای ماند.(2)
فتنه «قرامطه» در عصر غیبت صغرا از مشکلاتی است که برای جهان اسلام پدید آمد.(3)
«قرامطه» در سال 277 قمری سر به طغیان نهادند و در جهان اسلام بیش از سی
ص: 194
سال بر مردم ستم کردند. اینان چنان خشن و سفّاک بودند که هیچ سپاهی تاب روبه رو شدن با آنان نداشت. احتمال هجوم قرامطه به منطقه ای بس بود تا در میان مردم رعب و وحشت انگیزد.
این گروه که مذهبی ویژه داشتند و جان و مال و ناموس دیگر مسلمانان را مباح می دانستند، حملات خود را از کوفه آغاز نمودند و در عراق، سوریه و بحرین به مردم ستم هایی فراوان روا داشتند.
قرامطه در سال 294 قمری به رهبری زکرویه به کاروان حجّاج خراسان حمله کردند و آنان را کشتند.
در سال 311 قمری قرامطه به رهبری ابوطاهر، سلیمان ابی سعید خجری قرمطی در بصره به جان مردم بی گناه افتادند و هفده روز تا توانستند مردم را کشتند و اموال آنان را غارت بردند و به نوامیس مردم تجاوز کردند.
در سال 312 قمری سپاه ابوطاهر به کاروان حاجیان حمله نمود و اموال آنان را غارت کرد. سپاهیان ابوطاهر در این غارت گری در حالی که تمامی اموال، آب و غذای حاجیان را گرفته بودند، آنان را در بیابانِ سوزان واگذاشتند تا آن که همه آنان از گرسنگی و تشنگی جان دادند.
قرامطه در سال بعد، یعنی سال 313 قمری، جلو حرکت کاروان حاجیان را گرفتند و در برابر گرفتن باج، به آنان اجازه رفتن به مکه دادند. در سال 317 قمری این سپاه، وحشیانه به مسجدالحرام حمله کردند، حاجیان را کشتند و جنازة آنان را در چاه زمزم انداختند. ابوطاهر، پرده کعبه را از جا کند و پاره پاره کرد و در میان سپاهش پخش نمود. او خانه های مکه را غارت کرد، حجرالاسود را از جا کند و آن را به هَجَر (بحرین) برد. این گروه سی سال حجرالاسود را در بحرین نگه داشتند.
همین شخص در سال 315 قمری به کوفه هجوم برده، کشتار زیادی کرد و اموال مردم را به غارت برد.
این جریان ناامنی، سرانجام در سال 318 قمری با کشته شدن سلیمان فروکش کرد.(1)
ص: 195
با ظهور غائله قرامطه و هم چنین غائله «صاحب زنج» که هر دو، جنایات بی شماری مرتکب شدند و هر دو غائله را به شیعه نسبت دادند، این دو حرکت بهانه و دست آویزی برای خلفای عبّاسی بر ضدّ شیعیان شد. نتیجه این دو حرکت از سویی موجب تشدید جوّ اختناق بر ضدّ شیعیان گردید و از سوی دیگر، شیعیان را در رو آوردن به قیام های مسلّحانه ناامید نمود.(1)
برای نمونه، حسین بن روح، سومین سفیر حضرت حجّت عجل الله تعالی فرجه الشریف به دنبال حمله قرامطه به مردم بصره و کاروان حاجیان بغداد، در سال 311 قمری دستگیر و زندانی شد؛ به این بهانه که قرامطه، شیعه هستند و شیعیان در این غائله مقصرّند و دیگر بر اثر تبلیغات مسموم بر ضدّ شیعیان، اهالی بغداد تحریک شدند و بر ضدّ «ابن فرات» وزیر وقت و پسرش، شعار دادند. آنان مدّعی شدند که چون ابن فرات شیعه است، او قرامطه را تحریک کرده تا این جنایات را مرتکب شوند. این تبلیغات زهرآگین تأثیر خود را گذاشت و در نتیجه، ابن فرات و پسرش از وزارت برکنار و سپس کشته شدند.(2)
با وجود این، همه قیام های علویان فروکش نکرد. آنان در همین دوره نیز چند بار، پرچم مبارزه را در دست گرفتند و در برخی از آن مبارزه ها موفقیت هایی نیز داشتند.
نمونه هایی از قیام های علویان که در این دوره رخ داد، در پی می آید:
- قیام حسن بن یحیی در یمن در سال 278 قمری بر ضد عباسیان؛(3)
- قیام ابن الرضا محسن بن جعفر در ولایت دمشق به سال 300 قمری؛ مسعودی در این باره می نویسد: در سال 300 قمری میان ابن الرضا و ابوالعباس احمد بن کیغلغ جنگ شد و گردن او را زدند و به قولی در میدان جنگ کشته شد و پسرش را به مدینة الاسلام بغداد بردند و سرپل جدید در سمت غربی به دار آویختند.(4)
ص: 196
- قیام اطروش؛ حسن بن علی معروف به «اطروش» در سال 301 قمری در منطقه طبرستان و دیلم که «سیاه جامگان» را از آن منطقه بیرون راند؛ اطروش پس از پاک سازی منطقه طبرستان و دیلم به سوی ری پیش روی کرد. از این رو، حاکم آن جا را گریزاند و سرانجام حسن بن علی در یکی از جنگ ها به دست دست نشاندگان خلیفه عباسی در سال 304 قمری کشته شد.(1)
- قیام حسن بن قاسم، معروف به «حسن داعی» در سال 317 قمری که با سپاه بسیاری از گیل و دیلم به سوی ری حرکت کرد و بر مناطق وسیعی از ری، قزوین، زنجان، قم، ابهر و دیگر شهرهای پیوسته به ری تسلّط یافت؛
- قیام احمد بن محمد طالبی در مصر که با سپاه احمد بن طولون جنگید و کشته شد.(2)
شخصی به نام عبیدالله مهدی در سال 296 قمری در شمال افریقا ادعا کرد که مهدی موعود است. پس از آن که ابوعبدالله، حسین بن احمد بن محمد بن زکریای شیعی از اهالی صنعا، زمینه لازم را برای وی فراهم کرد، بر منطقه ای وسیع تسلط یافت و در آن منطقه بر دولت آل اغلب چیره گشت و آخرین حاکم آن، یعنی زیادة الله بن محمد را از آن منطقه بیرون راند و بخش گسترده ای از شمال افریقا، لیبی، الجزایر و تونس را تصرّف نمود.
عبیدالله مهدی، شهری در شمال افریقا و سرزمین مغرب را به نام مدینة المهدی پایتخت خود گزید.
آغاز حکومتش در این شهر در روز شنبه، پنجم ذی القعده، سال 303 قمری بود. او در سال 322 قمری مُرد و فرزندش محمّد ملقّب به قائم به جای او نشست.(3)
ص: 197
به دلیل وجود ضعف های روزافزون و فراوان خلافت عباسیان، والیان و فرمانروایان مناطق و نواحی، از این ضعف ها سوء استفاده می کردند و اعلان استقلال و یا خودمختاری می نمودند، در برخی از موارد نیز بر اثر قیام های مردمی، حاکم و فرمانروای عباسی را عزل و اخراج می کردند و یا می کشتند و دولت انقلابیِ مستقل از مرکزِ خلافت تشکیل می دادند.
حرکت های استقلال طلبانه که در عصر قبل از غیبت صغرا شروع شده بود، در این عصر شدّت یافت و دولت های مستقلّی در پی داشت.
دولت های برقرار پیش از دوره غیبت صغرا، از این قرار است:
- دولت مستقل «طولونیه» که احمد بن طولون در مصر و شام در سال 224 قمری تشکیل داد. این حکومت تا سال 270 قمری ادامه داشت؛(1)
- دولت مستقل و انقلابی «اغالبه» یا «آل اغلب» که ابراهیم بن اغلب بن سالم در سال 184 قمری در تونس و نواحی اطراف آن، تشکیل داد و تا سال 296 قمری ادامه یافت.(2)
- دولت مستقل و انقلابی ادریسیان که ادریس حسنی در مراکش در سال 221 قمری تشکیل داد و تا سال 312 قمری برقرار ماند.(3)
- دولت مستقل امویان که از سال 138 قمری در «قُرطُبِه»(4) تشکیل شده بود و هم چنان پابرجا ماند، و تا سال 422 قمری پایدار ماند.(5)
افزون بر دولت های مستقلی که از دوره قبل پابرجا مانده بود، در این دوره نیز دولت های مستقل دیگری افزوده شد و بیش از پیش حکومت مرکزی و خلافت عباسی را در تنگنا قرار دادند:
ص: 198
- دولت مستقل صفاریان که یعقوب بن لیث صفاری در خراسان و شرق ایران تشکیل داد. یعقوب بن لیث صفاری که حاکمان بغداد او را در سال 254 قمری به ولایت خراسان بزرگ برگزیدند، در آغاز، حرکت استقلال گرایانه خود را آشکار نکرد. همان گونه که در فصل سوم گذشت، او به خلفای عباسی وفاداری می نمود و تنها در هنگام مرگش در سال 265 قمری دوستی اش با آنان را اظهار نمود. برادرش عمرو بن لیث بعد از او ادعایش را پی گرفت و حکومت مستقل صفاریان را رهبری نمود که این حرکت استقلال گرایانه تا سال 290 قمری ادامه داشت.(1)
- دولت مستقل سامانیان در ماوراءالنهر، خراسان و بخشی از ایران مرکزی به دست سامان خدات و پسرانش تشکیل شد. آنان توانستند از سال 261 تا سال 389 قمری در مناطق یادشده، دولت مستقل برقرار کنند.(2)
- عبیدالله مهدی دولت فاطمی را در مصر و بلاد مغرب در سال 296 قمری تشکیل داد و این دولت تا سال 567 قمری پابرجا ماند.(3)
- دولت خودمختار و مستقل آل حمدان یا حمدانیان در موصل و حلب که ناصرالدوله حَمدانی آن را در سال 319 قمری تشکیل داد و تا سال 394 قمری ادامه یافت.(4)
- سه فرزند بویه به نام های علی، حسن و احمد دولت انقلابی آل بویه را در طبرستان، ری، همدان، اصفهان، نواحی اطراف ایرانِ جنوبی و قسمتی از عراق کنونی، در سال 320 قمری تشکیل دادند و آن دولت تا سال 338 قمری پابرجا ماند.(5)
- دولت اخشیدیه که محمد بن طعج الأخشید آن را در مناطق مصر و شام در سال 323 قمری تشکیل داد و تا سال 334 قمری پابرجا ماند.(6)
ص: 199
گفتنی است که سه نظام سیاسی اسلامی به نام نظام خلافت در عصر غیبت صغرا در جهان اسلام، تشکیل شده بود و در یک زمان، سه نفر به عنوان خلیفه، رهبری سیاسی بر تمام جهان اسلام را ادعا می کردند: نخست حکومت عباسیان در بغداد، دوم حکومت امویان در اندلس و قرطبه، سوم حکومت فاطمیان در مصر.
در سال 296 قمری در مصر مردم با عبیدالله مهدی به عنوان خلیفه مسلمانان بیعت کردند و عبیدالله خود را خلیفه خواند.(1)
حاکمان بنی امیه در اندلس، با عناوینی همانند «امیر»، «ابن الخلائف» و یا «سلطان» خوانده می شدند. آنان در سال 317 قمری کوشیدند تا خلافت از دست رفتة امویان را بار دیگر زنده کنند. به همین دلیل، عبدالرحمان، حاکم اموی آن سرزمین را در این سال امیرالمؤمنین خواندند.(2)
بنابراین، در سال 317 قمری برای نخستین بار در تاریخ سیاسی اسلام، سه نفر در سه منطقه از جهان اسلام، ادعای خلافت، امیری و فرمان روایی بر همة مسلمانان داشتند.
وضعیت اجتماعی (با همان تعریفی که در فصل سوم بیان شد) در این دورۀ هفتادساله مانند دورۀ گذشته بوده است و همان اموری که در دورۀ قبل وجود داشته در این دوره نیز ادامه پیدا کرده است. در فصل سوم بیان شد که در دورۀ قبل از غیبت صغری مردم در جامعه از لحاظ امور اقتصادی و مادی اختلاف طبقاتی فراوانی داشته اند که این امر در این دوره نیز ادامه یافته است.(3) برخی از حوادثی که گویای وضع ناهنجار اجتماعی در آن زمان بوده، در زیر می آید.
ص: 200
اختلافات فرقه ای و مذهبی در عصر غیبت صغری در میان جوامع اسلامی همانند دوره های گذشته رواج داشته است. این اختلافات به اختلافات مذهبی بین شیعه و سنّی محدود نمی شد، بلکه در میان مذاهب اهل سنّت نیز درگیری هایی بوده است.
محمد بن جریر طبری عالم، مفسّر و نویسندۀ معروف اهل سنّت در سال 310 قمری، دیده از جهان فروبست. چون خواستند او را در بغداد دفن کنند، حنبلیان که با طبری درگیر بودند و اختلاف مذهبی با وی داشتند، مانع دفن او در آن جا شدند.(1)
حنبلیان در سال 318 قمری در بغداد آشوبی به پا کردند که این آشوب نیز علّت مذهبی داشت؛ و تنها به این دلیل که در فهم یک آیۀ قرآن، گروهی از اهل سنّت، دیدگاه حنبلیان را قبول نداشتند و به گونه ای دیگر آن را تفسیر می کردند، بلوایی به پا شد و گروه زیادی از مردم کشته شدند.(2)
در این عصر به جز «عباسیان» و «ترکان»، دیگر اقوام و قبایل تأثیر چندانی در حکومت عباسیان نداشتند و حاکمان وقت آنان را به صورت افراد درجة دو می نگریستند. به همین دلیل، در دورۀ دوم حکومت عباسیان یعنی دورۀ غلبۀ ترکان، فریادهای استقلال طلبانه و قیام های علویان به اوج رسید. قیام های علویان پیش از عصر غیبت صغری به اوج رسید، ولی به جهاتی که به آن اشاره شد، در این عصر کاهش یافت. اما حرکت های استقلال طلبانه در این عصر فزونی گرفت. همان گونه که بیان شد، در این عصر در سرزمین های اسلامی حدود ده دولتِ مستقل و نیمه مستقل تشکیل شد. این حرکت های خودمختارانه و استقلال طلبانه، چندین علت و انگیزه داشته که یکی از آنها همین اختلافات قبیله ای و توجه نکردن حکومت مرکزی به قوم و قبیله های گوناگون بوده است.
ص: 201
به دلیل تغییر در ماهیت و اهداف فتوحات، جنگ های مسلمانان به جای آن که مایۀ رهایی مردم تحت ستم شود، خود عاملی برای ستم بر آنان شده بود. سپاهیان خلفای عباسی با انگیزه های غیر اسلامی می جنگیدند، مردم را به اسارت می گرفتند، بر خلاف مقرّرات اسلامی با آنان برخورد می کردند و حقوق مسلّم شرعی و انسانی آنان را رعایت نمی کردند. این امر موجب شد تا بسیاری از ارزش های اسلامی در جامعۀ آن زمان به فراموشی سپرده شود. به نوشتۀ دکتر حسن ابراهیم حسن، در این عصر اختلاف طبقاتی حاکم بوده است. طبقۀ بندگان، غلامان و کنیزان، از جملة آن طبقه ها به شمار می رفته است. مصر، شمال آفریقا و شمال جزیرة العرب، بازارِ غلامان سیاه و آشوب زنگیان بازتاب این جوّ نامساعد اجتماعی بوده که مصیبت های بسیاری را برای جامعۀ آن زمان در پی داشته است. به دلیل مسخ ارزش ها کنیزکان نغمه گر، بازار خوبی داشتند و آنان را با قیمت های گزاف می خریدند. «ابن رائق» در سال 325 قمری کنیز گندم گونی را که خوش نغمه بود، به ارزش چهارهزار دینار خرید.(1) در ادامه، برخی موارد و نمونه ها از این اختلافات و تفاوت و تبعیض های طبقاتی خواهد آمد:
عیش و نوش به ویژه در نزد خلفا، وزرا، امرا و اشراف رواج داشته و ویژگی مشترک همۀ آنان بوده است. این وضعیت هم چنان که در گذشته رواج داشته، در این دوره نیز پابرجا مانده است.(2) به گفتۀ سیوطی، تنها «القاهربالله» خلیفۀ عباسی، بساط عیش و نوش را غدغن کرد و به دستور او کنیزکان آوازه خوان را دست گیر می کردند و ابزارهای طرب را می شکستند.(3) به جز زمان حکومت دو سالۀ «القاهر» بساط عیش و نوش برقرار بوده است.
ص: 202
این وضع تنها در بغداد و یا سامرا و مرکز خلافت نبوده، بلکه در حوزۀ فعالیت والیان و حکومت های خودمختار نیز جاری بوده است. امیران طولونیه مصر غرق در بساط عیش و نوش بوده اند.
«خُماروَیه»، حاکم طولونی مصر خانه ای از طلا ساخت و آن را به برپایی بساط طرب و عیش و نوش اختصاص داد.(1)
اسراف و تبذیرهایی که در زندگی حاکمان عباسی نقل کرده اند، به قدری زیاد و گسترده بوده که به راستی جای شگفتی دارد و تصدیق آن بر اذهان سنگینی می کند.
مسعودی می نویسد: معتضد عباسی با هزینه ای بیشتر از چهارصدهزار دینار برای خود قصری ساخت و نام آن را «ثرّیا» نهاد. دربارۀ این قصر گفته اند که چهار فرسخ طول داشته است.(2)
گرچه این نقل ممکن است اغراق آمیز باشد، اما گویای این واقعیت است که حکمرانان عباسی در مصرف های بی رویه و اسراف و تبذیرها غوطه ور بوده اند و گوی سبقت را از همگان ربوده بوده اند.
معتمد عباسی در شب نشینی ای کنار شط در «بغداد» آن قدر خورد که بر اثر پرخوری دل درد گرفت و مرد.(3) احمد بن طولون حاکم مصر نیز در سال 270 قمری به علت پرخوری و ابتلای به دل درد درگذشت.(4)
ابوالجیش، خُماروَیه، که بعد از احمد بن طولون حکومت مصر و شام را در اختیار گرفت، به دلیل مصرف های بی رویه و ساختن قصر طلا و اختصاص آن به طرب خانه و نیز مصرف هایی که در عروسی دخترش «قَطرالندی» انجام داد، منفور اطرافیان خود شده بود. بنا به نوشتۀ مسعودی، به دلیل شدّت بی زاری از او، بعد از آن که او را
ص: 203
کشتند، بدنش را قطعه قطعه کردند و برخی از غلامان، گوشت بدن او را بریدند، به سیخ کشیدند و خوردند.(1)
دربارۀ عروسی «قَطرالندی» دختر خُماروَیه طولونی که زن معتضد عباسی شده بود، گفته اند: خُماروَیه که همۀ بیت المال مصر را در اختیار داشت، بی حساب در عروسی دخترش خرج کرد. به گفتۀ «دقماق» مورّخ آن عصر، خمارویه با دختر خود چیزهایی را برای جهاز فرستاد که نه کسی آن را دیده و نه شنیده بود. ابن خلکان می نویسد: مهریۀ عروس یک میلیون درهم بود و این به قیاس آن جهازِ گران قیمت بسیار ناچیز می نمود. گویند ابن جصاص که مسئولیت تهیۀ جهاز با او بود، پس از همة خریدهای که کرد، چهارصدهزار دینار به جا گذارد که خمارویه همه را به او بخشید.(2)
به مناسبت این عروسی در بغداد و مصر، جشن های پر هزینۀ متعدّدی برپا شد و چه بسیار زنان عباسی و حاکمان عراق و مصر که با لباس های گران قیمت در این بساط عیش و نوش شرکت کردند. گویا زر و زیورهای دنیا در انحصار این عده بوده و این عده هم در اختیار هواهای نفسانی قرار داشته اند. آنان جز ارضای هواهای نفسانی هدفی نداشته اند.
خُماروَیه، افزون بر این مصرف های بی رویه، ماهانه 23 هزار دینار برای مصرف آشپزخانۀ خود اختصاص داده بود.(3)
اینها تنها نمونه هایی است از صدها و هزاران مورد که خلفا، وزیران، حاکمان و والیان و اشراف، در آن زمان برای این گونه کارها صرف می کرده اند. گفتنی است این کارها بازتاب های اجتماعی و ناهنجاری هایی مانند آشوب زنگیان به دنبال داشت.(4)
ص: 204
در وضعیت فکری این دوره تنها به یادآوری دو نکته اشاره می کنیم:
دو مکتب و جریان فکری در جهان اسلام در نیمۀ اوّل قرن دوم هجری پدید آمد. در یک جریان فکری، عقل بی ارزش بود و در فهم مسائل و معارف اسلامی، به ظواهر آیات و روایات حتی بر خلاف حکم عقل بسنده می شد. این گروه بدون غور و دقت عقلی به ظاهر آیه و حدیث تمسک می کردند و به آن معتقد و پای بند می شدند. آنان بی ژرف نگری در معنای واژة «ید» دربارة آیۀ «یَدُ اللهَ فَوْقَ أَیْدِیهِم»؛(1) «دست خدا بالای دست های آنهاست.» گفتند: خدا هم دست دارد، در حالی که این آیه قدرت خداوندی را بیان می دارد؛ خداوند جسم نیست تا دست، اعضا و جوارح داشته باشد. این گروه را «اهل حدیث» می گفتند.
گروهی دیگر که به عقل توجّه زیادی می کردند، در برابر این گروه ایستادند. آنان در زمان خلافت «مأمون» عباسی، قدرت بسیاری یافتند و بر گروه اهل حدیث پیروز شدند. به این گروه دوم «معتزله» یا «مذهب اعتزال» می گفتند که بحث دربارة این جریان فکری، در بحث وضعیت عصر قبل از غیبت، در فصل سوم بیان شد.
در دورۀ قبل از غیبت صغری، بین این دو مذهب و مکتب فکری یعنی اهل حدیث و اعتزال درگیری های فراوانی رخ داد؛ گاهی با حمایت برخی از حاکمان عباسی «مذهب اعتزال» پیروز می شد و گاهی وضع تغییر می کرد و خلیفة دیگری حاکم می شد و او از مکتب اهل حدیث حمایت می کرد و اعتزال شکست می خورد. در دورۀ قبل از غیبت این وضع ادامه داشت تا این که ابوالحسن اشعری(2) در نیمۀ اوّل قرن چهارم ظهور نمود. او که تا چهل سالگی پیرو مکتب اعتزال بود، از اعتزال روی
ص: 205
گرداند و بر شالوده های مکتب اهل حدیث مکتب جدیدی بنا نهاد که این مکتب جدید به نام بنیان گذارش، ابوالحسن اشعری، (مکتب اشعری یا اشاعره) معروف شد. شکل گیری این مکتب با حمایتِ «مقتدر» خلیفۀ عباسی بود که در دورۀ 25 سالۀ زمام داری اش در سال های 295 تا 320 قمری با مکتب اعتزال به ستیز برخاست و از اهل حدیث و اشاعره حمایت کرد.(1) اعتزال از این تاریخ به بعد به صورت مکتبی فکری، از میان رفت و مکتب اشعری بی رقیب ماند.(2)
در قرن اوّل به دستور عمر خلیفۀ دوم، نویسندگی و تدوین کتاب هایی دربارۀ تاریخ و حدیث اسلامی ممنوع شده بود.(3) این سیاست در تمامی قرن اوّل ادامه داشت. عمر بن عبدالعزیز، خلیفۀ اموی، در آغاز قرن دوم، این قانون را لغو نمود و به حاکم مدینه، ابوبکر بن حزم نامه ای نوشت دربارة این که علما برای ثبت و ضبط احادیث و حوادث تاریخ اسلام بکوشند و آنها را بنویسند.(4) این سیاست جدید در نیمۀ اوّل قرن دوم رواج پیدا نکرد. نهضت نویسندگی و تدوین کتب در عصر اول عباسیان به ویژه در زمان مأمون، رواج یافت و کتاب های فراوانی در این دوره نوشته شد.
در دورۀ غیبت صغری این کار ادامه پیدا کرد و کتاب های بیشتری نوشته شد. چهار کتاب از شش کتاب مهم اهل سنّت معروف به «صحاح ستّه» در این عصر نوشته شده که عبارتند از:
یکم. سنن ابن ماجه نوشتة محمد بن یزید ابن ماجه قزوینی (207- 273 یا 275 قمری)؛
دوم. سنن ابی داوود نوشتة ابوداوود، سلیمان بن اشعث سجستانی (متوفّای 275 قمری)؛
ص: 206
سوم. الجامع الصحیح، معروف به سنن ترمزی، نوشتة محمد بن عیسی بن سوره ترمزی (209- 297 قمری)؛
چهارم. سنن نسایی، نوشتة احمد بن شعیب نسایی (214 یا 215 - 303 قمری).
افزون بر این کتاب ها ده ها بلکه صدها کتاب پر ارزش در همین دوره تدوین شد که از آن جمله کتاب های زیر را می توان نام برد:
یکم. فتوح البلدان و انساب الاشراف، نوشتة بلاذری (متوفای 289 قمری)؛
دوم. اخبار الطوال نوشتة دینوری (متوفای 282 قمری)؛
سوم. تاریخ یعقوبی نوشتة احمد ابن واضح یعقوبی، (متوفای 284 قمری)؛
چهارم. تاریخ طبری و تفسیر طبری نوشتة ابن جریر طبری (متوفای 310 قمری)؛
پنجم. الفتوح نوشتة احمد بن اعثم کوفی (متوفای 314 قمری)؛
ششم. الکافی (اصول، فروع و روضه) نوشتة محمد بن یعقوب کلینی، (متوفای 329 قمری)؛
هفتم. بصائر الدرجات نوشتة محمد بن حسن بن صفار، (متوفای 290 قمری)؛
هشتم. المحاسن نوشتة ابوعبدالله احمد بن محمد خالد برقی (متوفای 274 یا 280 قمری).
علمای اسلام دربارة آغاز غیبت صغری چند نظر دارند:
1. برخی آغاز غیبت صغری را از جریان سرداب می دانند، یعنی زمانی که مأموران معتمد، خلیفۀ عباسی به منزل آن حضرت در سامرا تاختند تا آن حضرت را دست گیر کنند. آنان معتقدند: حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف از این تاریخ به بعد از دیده ها پنهان و غیبت صغرای آن حضرت آغاز شده است.
در بحث داستان سرداب خواهد آمد که این سخن از اساس نادرست است و امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از هنگام حملۀ عباسیان به سرداب از دیده ها پنهان نشده، بلکه قبل از آن، غیبت آن حضرت عجل الله تعالی فرجه الشریف آغاز شده بود.
ص: 207
2. برخی همانند شیخ مفید، آغاز غیبت صغری را از هنگام ولادت آن حضرت می دانند.(1) این نظریه بر خلاف نظر مشهور است و اکثر علمای امامیه آن را نمی پذیرند.
3. نظر سوم این که، آغاز غیبت صغری از هنگام شهادت ابومحمد، امام حسن عسکری علیه السلام و آغاز سفارت نخستین سفیر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، عثمان بن سعید عَمروی از تاریخ هشتم ربیع الاول سال 260 قمری، آغاز شد و این دوره تا تاریخ پانزدهم شعبان سال 329 قمری هنگام درگذشت آخرین نایب خاص حضرت، علی بن محمد سَمَری به مدت 69 سال و اندی ادامه داشت.(2)
علمای امامیه این دیدگاه را می پذیرند.(3) دورۀ پنهان بودن امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در زمان پدر گرامی اش امام حسن عسکری علیه السلام از غیبت صغرای آن حضرت به شمار نمی آید؛ زیرا غیبت صغرا، از عصر امامت آن حضرت آغاز شد و در طول غیبت صغرا، حضرت چهار سفیر داشته است.
به بیان دیگر، دو ویژگی در دورۀ غیبت صغرا وجود داشته:
یکی امامت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و دیگر سفارت و نیابت نوّاب اربعه است که با توجه به این دو ویژگی دورۀ پنهان بودن حضرت جزء غیبت صغرا به حساب نمی آید؛(4) چون که هیچ یک از این دو ویژگی در دورۀ پنهان بودن ایشان وجود نداشته است.
ص: 208
معتمد خلیفۀ عباسی همواره از محبوب شدن و پایگاه اجتماعی امام ابومحمد عسکری علیه السلام نگران بود و هنگامی که دانست با وجود همۀ محدودیت هایی که دربارة آن حضرت روا داشته، نه تنها از پایگاه مردمی و نفوذ معنوی آن حضرت کاسته نشده، بلکه بیش از پیش محبوب دل های مردم گردیده، بر نگرانی و وحشتش افزوده شد و سرانجام خواهان قتل آن حضرت شد و مرموزانه و مخفیانه، حضرت را مسموم نمود(1) و شیعیان را از بهره مندی انوار هدایت آن امام همام محروم کرد.
این گونه به شهادت رساندن در گذشته نیز وجود داشته و چندین بار خلفای اموی و عباسی این سیاست را به اجرا درآورده بودند و امامان شیعه علیهم السلام نیز کوشیده بودند تا نقشه های شوم آنان را به شکل های گوناگون برای مردم آشکار نمایند تا چهرۀ واقعی آنان برای آیندگان روشن شود.
امام عسکری علیه السلام با دانش ویژه ای که داشت، پیش بینی کرد که در آینده ای نه چندان دور زندگی دنیا را ترک خواهد کرد و راهی پیش گاه خداوند خواهد شد. آن امام همام، شهادت خود را به مادر بزرگوارش خبر داد و گفت: در سال 260 قمری حادثه ای اتفاق می افتد و آن همانا شهادت امام به دست عاملان حکومت عباسی بود.
قلب مادر امام از این خبر هول ناک به درد آمد و آثار غم و اندوه در او پدیدار گردید و گریست. امام علیه السلام مادرش را تسلّی داد و گفت: «مادر! امر خدا حتمی است، بی تابی مکن!»
آن مصیبت در سال 260 قمری اتفاق افتاد و همان گونه که آن حضرت خبر داده بود، امام عسکری علیه السلام در آن سال به شهادت رسید.(2)
چند روز پیش از شهادت، آن حضرت را نزد معتمد عباسی طاغوت زمان بردند، در حالی که معتمد سخت ناراحت بود؛ چون می دید و می شنید که مردم همگی، امام
ص: 209
ابومحمد علیه السلام را تعظیم و احترام می کنند و او را در فضیلت، بر همۀ علویان و عباسیان پیش می دارند. از این جهت، در پی قتل آن حضرت برآمد و زهر کشنده ای را به وی خوراند.(1)
تمام بدن شریف امام علیه السلام همین که آن زهر را خورد، مسموم شد و در بستر بیماری افتاد و به درد شدیدی دچار گردید.
معتمد به پنج نفر از خواص و درباریانش از آن جمله به «نحریر» دستور داد که مواظب خانۀ امام علیه السلام باشند و تمام امور و جریان ها را زیر نظر بگیرند. هم چنین به پزشکان دستور داد که هر صبح و شام از حال امام علیه السلام خبر بگیرند. روز دوم که فرا رسید به معتمد خبر دادند بیماری حضرت وخیم شده است. معتمد به پزشکان فرمان داد که حق ندارند از منزل امام بیرون روند و به دلیل این که حال امام عسکری علیه السلام رو به وخامت نهاده بود، گفت: از کنار بستر او جدا نشوند. معتمد، حسین بن ابی شوارب، قاضی القضاة را به همراه ده نفر به منزل امام فرستاد و به آنان دستور داد که شب و روز در آن جا باشند و جریان ها را زیر نظر بگیرند و بعد شهادت دهند که امام به مرگ طبیعی از دنیا رفته است. با وجود این، به جز پزشکان مأمور خلیفه، پانزده نفر دیگر از نزد معتمد خلیفۀ عباسی در خانۀ حضرت بودند.
امام عسکری علیه السلام در شب رحلت در اتاقی، به دور از چشم مأموران حکومت، نامه های بسیاری به نقاط مختلف شیعه نشین نوشت و آنها را به وسیلۀ پیکی ارسال نمود.(2) حال امام بدتر شد، پزشکان از او ناامید شدند و هر لحظه به زمان شهادت امام نزدیک تر می شد. امام علیه السلام در لحظات آخر زندگی، همواره ذکر خدا می گفت و او را ستایش می کرد و لب های مبارکش از تلاوت قرآن مجید باز نمی ایستاد. سرانجام امام علیه السلام رو به سمت قبله نمود و روح پاکش به پیش گاه خدا پرواز کرد.
این حادثۀ جانگداز، روز جمعه هشتم ربیع الاول سال 260 قمری پس از نماز صبح اتفاق افتاد.
ص: 210
ارتحال نابهنگام آن امام بزرگوار ضایعۀ بزرگی بود که در آن روزگار بر مسلمانان وارد شد و آنان رهبر و پیشوای محبوب و مصلح بزرگ خود را از دست دادند؛ کسی که همواره غم خوار ضعیفان و یتیمان و مستمندان بود.
ناله و شیون از خانۀ امام علیه السلام بلند شد و کم کم صدای ضجّه و نالۀ زنان و مردان و کودکان آل علی علیه السلام در سراسر سامرا طنین انداخت.
خبر شهادت امام علیه السلام در سراسر شهر سامرا پیچید. این خبر هم چون صاعقه ای هولناک بود که تمام مسلمانان را به سرعت به منزل امام علیه السلام رسانید. همگی می گریستند و نوحه سرایی می کردند. تمام ادارات دولتی شهر تعطیل شده، مردم به احترام امام علیه السلام بازارها را بستند و در شهر عزاداری کردند. گویی شهر سامرا صحرای قیامت شده بود.(1)
سامرا در تاریخ خود چنان تشییعی را ندیده بود که امواج خروشانی از انسان ها از طبقات مختلف با گرایش ها و عقاید گوناگون همه را گرد هم آورد و همگی سخن از فضایل، ویژگی ها و صفات امام بزرگوار حسن عسکری علیه السلام می گفتند و دربارۀ خسارت و زیان جبران ناپذیری که به مسلمانان وارد شده بود، بحث می کردند.(2)
عثمان بن سعید عَمروی متصدی امر غسل، کفن و دفن حضرت شد.(3) این سخن با اعتقاد شیعه به این که امام را باید امام بعدی غسل دهد، کفن کند و نماز بخواند، منافاتی ندارد؛ زیرا نخست آن که این امر در حالت عادی است، نه در شرایط سخت و تقیه، دوم آن که عثمان بن سعید عَمروی به نیابت از حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف عهده دار این کار بود و سوم آن که ممکن است در همین اوضاع به صورت مخفی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به این کار پرداخته باشد، اما به جهت اوضاع خفقان و تقیه عثمان بن سعید عَمروی به ظاهر تصدی این امر را بر عهده گرفته باشد. در هر حال عُبیدالله بن خاقان می گوید:
ص: 211
وقتی جنازه امام علیه السلام آماده دفن شد، خلیفه برادر خود ابوعیسی بن متوکل را فرستاد تا بر جنازۀ آن حضرت نماز بگزارد. هنگامی که جنازه را برای نماز بر روی زمین گذاشتند، ابوعیسی نزدیک شد و صورت آن حضرت را باز کرد و آن را به علویان، عباسیان، قاضیان، نویسندگان و دیگر شاهدان نشان داد و گفت: این ابومحمد عسکری است که به مرگ طبیعی درگذشته است و فلان و فلان از قضات و پزشکان و خدمت گزاران خلیفه نیز شهادت می دهند. بعد روی جنازه را پوشاند و بر او نماز خواند و فرمان داد که جنازه را برای دفن ببرند.
این شیوۀ حاکمان عباسی دربارة امامان شیعه علیهم السلام بوده و مردم به ویژه شیعیان نیز کم و بیش با این شیوه آشنایی داشته اند.
بنا به نقل شیخ صدوق پیش از اقامۀ این نماز، نمازی دیگر بر بدن آن حضرت در درون خانه خواندند. «عقید خادم» از منزل خارج شد و به جعفر که بر در خانه ایستاده بود و شیعیان به او تعزیت می گفتند، گفت: «یا سیدی کفن اخوک فقم للصلاة علیه؛ سرورم برادرت را کفن کردند. پس بر او نماز بخوان.» ناگهان امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف جلو آمد و گفت:
تأخّر یا عمّ! فإنّا أحقّ بالصّلاة علی أبی؛
عمو عقب بایست! من سزاوارترم که بر جنازۀ پدرم نماز بخوانم.(1)
بنابر نقل مشهور، امام عسکری علیه السلام در اوّل ماه ربیع الاول 260 قمری با زهری که معتمد برای آن حضرت فراهم کرده بود، بیمار شد و در هشتم همان ماه رحلت کرد. بنابراین، امامت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از همین تاریخ آغاز شد و آن حضرت تا به امروز در پس پردۀ غیبت بوده است!
همان گونه که در فصل پنجم گذشت، اخبار امامت دوازده امام علیهم السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و عترت آن حضرت، به شیعیان رسیده بود. خلفای عباسی به مقابله با این باور و جلوگیری از عملی شدن این خبرها دربارة آینده، سخت کوشیدند. آنان به مانند
ص: 212
فرعون که از ولادت موسی بن عمران می ترسید، از تولّد حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف امام دوازدهم شیعیان نگران بودند که نکند ظهور کند و بساط حکومت و خوش گذرانی آنان را برهم زند.
از همین روی، امام عسکری علیه السلام را در محاصره قرار دادند و در پی آن بودند که اگر فرزندی از او به دنیا آمد، او را به قتل برسانند و نگذارند «مهدی» دوازدهمین امام شیعیان به امامت برسد و مشکلی برای آنان به وجود آورد.
امامان اهل البیت علیهم السلام با دانش برتری که داشتند، پیشاپیش غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را خبر داده و این نقشۀ عباسیان را باطل کرده بودند. به همین جهت، خبر ولادت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مخفی نگه داشته شد و تنها برخی از خواص شیعه به این موضوع آگاه بودند.
کم کم این خبر پس از شهادت امام عسکری علیه السلام پخش شد که از آن امام علیه السلام پسری متولد شده و او امام دوازدهم و «مهدی موعود» است.
پخش این خبر موجب هراس در بین عباسیان شد؛ چرا که معلوم شد از ابومحمد، پسری به جا مانده است. از این رو، به دستور معتمد عبّاسی عده ای از مأموران وارد منزل امام علیه السلام شدند و اثاث منزل آن حضرت را بازرسی و سپس مهر و موم کردند و درصدد یافتن فرزندش برآمدند، ولی موفّق نشدند.
معتمد دستور داد که عده ای از قابله ها، زنان و کنیزان آن حضرت را معاینه کنند و اگر اثری از حمل در آنان مشاهده کردند، به خلیفه گزارش دهند.
روایت شده است که یکی از قابله ها احتمال داد، یکی از کنیزان حضرت حامله است. این خبر به گوش خلیفه رسید و او دستور داد تا آن کنیز را در محلی زیر نظر داشته باشند. پس یکی از درباریان و پیش کاران مخصوص خلیفه به نام «نحریر» به همراه تعدادی از زنان مراقب حال وی شدند تا درستی و یا نادرستی این گزارش معلوم شود. مدتی مراقب آن کنیز بودند تا سرانجام روشن شد که این گزارش درست نبوده و اثری از حمل وجود ندارد.(1)
ص: 213
هم چنین نوشته اند که نرجس خاتون مادر گرامی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف همواره تحت نظر بود تا این که حوادث گوناگونی، حاکمان عباسی را به خود مشغول کرد و از آن بانو برای دست یابی به حضرت دست کشیدند. آن حوادث از این قرار است:
یکم. درگیری با یعقوب بن لیث صفّاری که پس از غلبه بر فارس به سوی بغداد حرکت کرد و در درگیری با «موفق»، پسر متوکل شکست خورد و به فارس عقب نشینی کرد؛
دوم. خروج معتمد و متوکل از سامرا و سفر به بغداد برای غائلۀ یعقوب لیث؛
سوم. مرگ عبیدالله بن یحیی بن خاقان، وزیر معتمد در سال (263 قمری)؛
چهارم. مرگ قاضی القضاة، حسین بن ابی شوارب در سال 261 قمری که او مأمور زیر نظر نگه داشتن نرجس خاتون و دیگر زنان بود؛
پنجم. ادامۀ قیام صاحب زنج یا زنگیان که مشکلات زیادی برای عباسیان به وجود آورد.
جعفر برادر امام عسکری علیه السلام بر خلاف سیرۀ پدر و برادر گرامی اش رفتار می کرد. از امام هادی علیه السلام دربارۀ پسرش جعفر روایت شده است که به بعضی از اصحابش فرمود:
تجنّبوا ولدی جعفر فإنّه منّی بمنزلة ابن نوح...؛ (1)
از فرزندم جعفر دوری کنید؛ چرا که او (در سیرۀ ما نیست و) نسبت به من، به منزلۀ فرزند نوح است...
جعفر پس از رحلت امام عسکری علیه السلام به یک سری اقدامات روی آورد که در شأن او نبود. برخی از آنها در پی می آید:
جعفر در آغاز، خواست که بر پیکر برادرش نماز بخواند که ناگهان امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف
ص: 214
ظاهر شد و فرمود:
تأخّر یا عمّ! فإنّا احقّ بالصّلاة علی أبی؛(1)
ای عمو! کنار برو، من شایسته ترم که بر جنازۀ پدرم نماز بخوانم.
جعفر به عبیدالله بن یحیی بن خاقان وزیر عباسی گفت: مقام برادرم را به من بدهید، من سالانه مبلغ بیست هزار دینار بابت آن به شما می پردازم.
وزیر در پاسخ به این خواستۀ «جعفر» گفت: «ای احمق! سلطان برای کسانی که گمان می کنند پدر و برادر تو امام بودند، شمشیرش را آماده کرده است، با وجود این، موفق نشد آنان را از این عقیده منصرف نماید. اگر تو نزد شیعیان از همان مقام پدر و برادرت بهره مندی، نیاز به تأیید سلطان و یا غیر سلطان نداری و اگر آن مقام را نداری، سلطان این مقام را به تو نمی تواند بدهد.»
سپس وزیر، به او اهانت کرد و دیگر اجازه نداد که جعفر به نزدش برود. او پس از ناامیدی از وزیر، به نزد سلطان رفت و این خواسته را با او در میان گذاشت و مانند همان پاسخ را از خلیفۀ عباسی نیز شنید.(2)
با توجه به همین ادعای دروغین است که جعفر پسر امام هادی علیه السلام در تاریخ به جعفر کذّاب معروف شده است.
جعفر در اقدامی دیگر کوشید تا اموال امام علیه السلام را از آن خود کند. او ادعا کرد که برادرش ابومحمد علیه السلام فرزندی نداشته و خود را تنها وارث برادرش خواند. حکومت هم اجازه داد تا بر اموال برادرش مسلّط شود.(3)
جعفر با داشتن آگاهی به وجود فرزندی برای برادرش امام حسن عسکری علیه السلام و
ص: 215
پس از ناامیدی از این که خود را جانشین برادر قرار دهد، کوشید امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را به حاکمان عباسی بشناساند. این ماجرا پس از ناکام شدن وی در برابر هیئت قمی ها بود. جعفر از پاسخ دادن به آنان فرو ماند و برای سعایت از آنان به نزد خلیفه رفت و خلیفه هم به هیئت قمی ها گفت: پول هایی که برای ابومحمد آورده اید، به جعفر بدهید. آنان گفتند: ما تنها با شروطی این پول را تحویل می دهیم؛ زیرا مردمی که این پول ها را به ما داده اند، چنین شرطی را قرار داده اند. جعفر خواست که خلیفه آنان را زندانی کند، اما خلیفه به خواستۀ جعفر پاسخ نداد و آنان را آزاد کرد.
امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خادمش را در خارج از شهر به سوی آنان فرستاد و با دادن نشانی و گزارش هایی که حضرت بیان داشت، آنان اموال را تحویل دادند.
جعفر دوباره به نزد معتمد خلیفۀ عباسی رفت و گفت: هیئت قمی ها اموال را به مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تحویل داده اند. به این ترتیب، مقدّمات هجوم به بیت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف فراهم شد. آنان منزل امام را غارت کردند. امام عجل الله تعالی فرجه الشریف از غفلت آنان استفاده کرد و از منزل خارج شد، اما مادر گرامی حضرت را دست گیر و بازجویی کردند و ... .
گفتنی است، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در توقیعی در پاسخ به پرسش یکی از شیعیان دربارۀ عمویش جعفر، به محمد بن عثمان بن سعید عَمروی نوشتند که جعفر و فرزندانش مانند برادران حضرت یوسف علیه السلام سرانجام کار توبه کرده اند:
أمّا سبیل عمّی جعفر و ولده فسبیل إخوة یوسف؛(1)
اما ماجرای عمویم جعفر و فرزندانش مانند ماجرای یوسف علیه السلام است.
امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در کجا و چگونه غایب شد؟ آیا در سرداب منزل پدرش غایب شد و هنوز نیز در آنجاست؟ در این باره به شیعه تهمت هایی زده اند که بر آن اساس، شیعه معتقد است مأموران خلیفۀ عباسی به منزل حضرت در «سامرا» هجوم آوردند
ص: 216
تا او را دست گیر کنند و آن حضرت که در آن هنگام در سرداب بود، از دیده ها پنهان شد و تاکنون در آن جا بدون آب و غذا زندگی می کند و روزی از آن جا ظهور خواهد کرد. این داستان چنان شهرت یافته که وی را «صاحب سرداب» لقب داده اند.
با وجود این، هیچ نامی از «سرداب» در منابع شیعی و کتاب های امامیه نیامده است. نویسندگان اهل سنّت در نوشته های خود بر این نکته اصرار می ورزند و متأسفانه این سخن دست آویزی برای حملۀ برخی از آنان به تشیّع گردیده است.(1)
آنان پنداشته اند که شیعیان در میان سرداب، امام خود را می جویند و ظهورش را از آن جا انتظار می کشند. از این جهت، تهمت هایی به شیعه می زنند و در این زمینه حتی به منابع شیعه نیز نگاهی نمی افکنند.
با وجود این، براساس تاریخ و روایات شیعه، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از هنگام ولادت پنهانی به سر می برد و بنا به مصالحی تولد و زندگی ایشان آشکار نبوده و غیبت صغرای آن حضرت بعد از رحلت پدر گرامی شان آغاز شد. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بعد از نمازگزاردن بر پیکر پاک پدر و تدفین آن حضرت وارد منزل شدند و دیگر کسی آن حضرت را در اجتماع و در میان مردم ندید.(2)
بنا به روایات شیعی، آن حضرت در میان مردم زندگی می کند و در موسم حج حاضر می شود، ولی مردم او را نمی شناسند.(3)
خانه ای که از آن سخن گفته می شود، دو قسمت داشته است: یک قسمت برای مردان و قسمت دیگر برای زنان و یک سردابی هم زیر اتاق ها داشته که اهل خانه در روزهای گرم در آن سرداب زندگی می کرده اند.
شیعه این خانه و این سرداب را محترم می دارد؛ زیرا امامانشان در این خانه زندگی می کرده اند و در همین خانه، امام هادی علیه السلام، امام عسکری علیه السلام و نیز امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خداوند سبحان را عبادت می کرده اند. امری معقول و طبیعی است که به
ص: 217
جهت علاقه مندی به پیشوا و رهبر دینی، آن چه متعلّق به او است، محترم داشته شود. همة پیروان ادیان و مذاهب نیز چنین می کنند و شیعه از احترام گزاری ها به مکان های مقدّس و مشاهد مشرف دفاع می کند و آن را از مصادیق «فی بیوتٍ اذن الله ان ترفع» می داند اما این احترام غیر از آن تهمت های مخالفان به شیعه است.
در حقیقت، داستان غیبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در سرداب سامرا و زندگی کردن آن حضرت در این مکان، دروغ و بهتانی بیش نیست و هیچ یک از بزرگان شیعه، چنین باوری نداشته و ندارند.(1)
حکومت در آغاز خلافت معتضد عباسی، در سال 279 قمری دو بار خانۀ امام عسکری علیه السلام را تفتیش کرد:
نخستین بار معتضد سه نفر را به صورت مخفیانه به خانۀ حضرت فرستاد و فرمان داد: هر کسی را که در آن خانه یافتید، بکشید و سرش را برای من بیاورید. این سه نفر وارد خانه شدند و یک اتاق مخفی یافتند که پرده ای زیبا داشت. هنگامی که پرده را بالا زدند، گویا دریایی پر از آب دیدند که در انتهای آن مردی با بهترین هیئت، روی حصیری بر آب ایستاده بود و نماز می خواند. دو نفر وارد آب شدند و آن گاه که نزدیک بود، غرق شوند با اضطراب از آن خارج شدند. ساعتی بی هوش ماندند. سرانجام سرپرست آنان از فرد نمازگزار عذرخواهی کرد، ولی آن فرد نمازگزار بی توجه به آنان نمازش را ادامه داد. این سه نفر پیش خلیفه رفتند و آن چه را دیده بودند، برای او بیان کردند. خلیفه گفت: این سخن را به هیچ کس نگویید!
بار دیگر، معتضد حملۀ دیگری را ترتیب داد و گروه بیشتری را به خانۀ امام عسکری علیه السلام فرستاد. این گروه وقتی وارد خانه شدند، از درون سرداب صدای قرائت قرآن شنیدند. پس بر در سرداب ایستادند و مراقب بودند تا کسی از آن جا خارج نشود. فردی که درون سرداب بود (گویا امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف) از غفلت آنان استفاده کرد و از سرداب خارج شد. وقتی رئیس آنان آمد، گفت: داخل سرداب شوید و فردی را که قرآن می خواند، دست گیر کنید. گفتند: مگر او را ندیدی که خارج شد؟ گفت:
ص: 218
پس چرا او را دست گیر نکردید؟ گفتند: گمان کردیم تو او را دیده ای. بنابراین، اقدامی نکردیم.(1)
تنها موردی که نام سرداب دربارة حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در روایات شیعی وجود دارد، این دو مورد است که به نوزده سال پس از شروع غیبت صغری برمی گردد؛ آن هم با این مضمون که آن حضرت از سرداب خارج شد. این داستان کجا و داستان ساختگی شروع غیبت از سرداب و بقای حضرت در آن سرداب و اجتماع شیعه در آن مکان در هر صبح و شام و انتظار خروج حضرت کجا؟
از آن جا که بحث از فلسفۀ غیبت و یا مانند آن هم چون نقش انتظار، سیرت و آثار امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، علّت طول عمر آن حضرت، حوادث هنگام ظهور و بعد از ظهور و...، از جمله مباحث کلامی و اعتقادی است و رنگ تاریخی ندارد و باید در جایگاه خود به صورت فراگیر دربارة آن گفت وگو و کندو کاو کرد، بی مناسبت نیست که در چنین کتابی هر چند به صورت خلاصه به برخی از آنها اشاره شود که گاهی نم بهتر از خشکی است.
این باور که مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف منجی بشریت است و در آینده ظهور و قیام خواهد کرد و جهان را پر از عدل و داد می نماید، در میان مسلمانان از زمان رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم رواج یافت و جزء اعتقادات اسلامی قرار گرفت. اصل اعتقاد به «مهدی موعود» با ویژگی هایی مانند این که مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و از فرزندان حضرت فاطمۀ زهرا علیها السلام است،(2) به جهت فراوانی و تواتر روایات، پذیرفتة همة مذاهب شیعه و سنّی بوده است، با این تفاوت که عموم اهل سنّت می گویند: «مهدی موعود» به آخرالزمان متعلّق است و هنوز متولّد نشده است، ولی شیعۀ امامیه می گوید: مهدی موعود متولد شده و به دلایل و حکمتی چند در پس پردۀ غیبت
ص: 219
قرار دارد. غیبت امام عجل الله تعالی فرجه الشریف با آمادگی و انتظار مردم گره خورده است. به همین جهت، آمادگی و انتظار ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از اعمال بافضیلت شیعیان در عصر غیبت به شمار می آید.(1)
از بهترین دلایلی که بر حقانیت و اصالت مبانی مذهب حقۀ شیعۀ امامیه (اثناعشری) می توان برشمرد، این است که امامان معصوم علیهم السلام در طول سال های پیاپی غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را پیش گویی کرده اند و در برابر واقفیه که با همة توان به تضعیف روایات و جرح راویان روایت ها دربارة غیبت می پرداختند و بسیاری از آن روایات را مجعول و ساختة آن گروه می خواندند، مبارزه کردند و سرانجام گردش ایام درستی آن احادیث شریف و پیش گویی امامان اطهار علیهم السلام را بر آنان ثابت نمود و غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف با همان ویژگی هایی که از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و یکایک امامان پیشین بیان شده بود، به وقوع پیوست تا کسی در آینده نتواند ادعا کند شیعیان اثناعشری برای درستی مدعای خود دربارۀ غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف احادیثی جعل کرده اند.
البته می توان این مسئله را خواست و لطف و عنایت خداوند دانست که بر ایشان ارزانی داشته است.(2)
اما حکمت و فلسفة غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف چه بوده است؟ چرا حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مانند دیگر امامان در میان مردم آشکارا زندگی نکرده است؟ با نگاه به آن رخ دادها و حوادث طبیعی و عادی، فشارهای روزافزون عباسیان بر طالبیان(3) به ویژه بر بنی فاطمه و امامان معصوم علیهم السلام را علّت غیبت و پنهان بودن امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خواهیم یافت.
به عبارت روشن تر، امامان علیهم السلام در برابر این سیاست عباسیان از تاکتیک اختفا و غیبت یاری گرفته بودند تا وجود مقدّس امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، از گزند حوادث زمان مصون و محفوظ بماند و در فرصت مناسب به میان مردم آید و مردم از وجود مقدّسش بهره مند گردند. فشارهای سیاسی که از زمان امام جواد علیه السلام بر امامان
ص: 220
معصوم علیهم السلام وارد می شد، همواره افزایش می یافت. این فشارهای رو به افزایش موجب شد که فعالیت های امام یازدهم علیه السلام به حداقل برسد تا جایی که زمینۀ مساعد برای رهبری امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به کمتر از حدّ نصاب خود رسید. در این هنگام خواست و مشیت خداوند به غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تعلّق گرفت.
دکتر جاسم حسین در این باره می نویسد:
مقامات حکومت عباسی خواستار ایجاد محدودیت در فعالیت های ائمه علیهم السلام بودند، از این رو، آنان را به دربار خود می بردند و تحت نظر می گرفتند تا آن که دیگر نتوانند فعالیت های خود را در میان پیروان خویش انجام دهند.
محدودیت هایی که از زمان حضرت رضا علیه السلام بر ائمه علیهم السلام تحمیل شد تا زمان امام یازدهم، حضرت عسکری علیه السلام ادامه یافت. در نتیجه ائمه علیهم السلام نیز سیاستی اتخاذ کردند تا آخرین وصی خود را از شرایط مشابه مصون دارند.
امامان علیهم السلام به این نتیجه رسیدند که پسر امام یازدهم علیه السلام از چشمان عباسیان پنهان شود تا بتواند فعالیت های خود را ناشناخته به انجام برساند تا احادیثی که وجود امامی را پیش بینی می کند که از نظرها پنهان باشد و سیاست های خود را در خفا، در میان پیروان خویش به مورد اجرا خواهد گذاشت را ترویج و نقل کند. این امام، دوازدهمین امام است. چنین اقداماتی از پیش صورت می گرفت تا امامیه را به قبول سفیران به عنوان واسطه های ائمه علیهم السلام آماده سازد.(1)
همین تفسیر و فلسفة غیبت در روایات اسلامی نیز به گونه ای دیگر بیان شده است.
برخی روایات اسلامی دربارة حکمت غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در پی می آید:
غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف رازی الهی است که حکمت آن بر بندگان پوشیده است و تنها بعد از آن که ظهور حضرت فرا رسد، روشن خواهد شد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است:
ص: 221
یا جابر! إنّ هذا الامر من أمرالله و سرّ من سرّ الله، مطوّی عن عباده؛(1)
ای جابر! این امر الهی و رازی از رازهای خداوندی است که بر بندگان پوشیده است.
امام صادق علیه السلام فرمود:
إنّ لصاحب هذا الأمر غیبة لابدّ منها یرتاب فیها کلّ مبطل، فقلت: و لم جعلت فداک؟ قال: لأمرٍ لم یؤذن لنا فی کشفه لکم، قلت: فما وجه الحکمة فی غیبته؟ قال: وجه الحکمة فی غیبته وجه الحکمة فی غیبات من تقدّمه من حجج الله - تعالی ذکره - إن وجه الحکمة فی ذلک لاینکشف الّا بعد ظهوره کما لم ینکشف وجه الحکمة فیما اتاه الخضر علیه السلام من خرق السفینة و قتل الغلام و اقامة الجدار لموسی علیه السلام الی وقت إفتراقهما؛(2)
همانا برای «صاحب الامر» غیبتی تخلّف ناپذیر است. هر جویندۀ باطلی در آن به شک می افتد و اجازه نداریم علّت آن را بیان کنیم. حکمت غیبت او همان حکمتی است که در غیبت های پیشین وجود داشت و پس از ظهور، روشن خواهد شد، همانند حکمت کارهای خضر علیه السلام از کشتن پسربچه و برپاداشتن دیوار شکسته، اینها وقتی برای موسی علیه السلام روشن شد که آن دو، از هم جدا شدند. غیبت امری از امور الهی و رازی از رازهای اوست.
در برخی از روایات آمده است که حکمت غیبت حضرت ولی عصر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف غربال کردن انسان های صالح و آزمایش مردم به این وسیله است.
امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود:
اما والله لأقتلّن أنا و ابنای هذان ولیبعثنّ الله رجلاً من ولدی فی آخرالزمان یطالب بدمائنا، ولیغیبنّ عنهم تمییزاً لأهل الضلالة حتّی یقول الجاهل: ما لله فی آل محمد من حاجة؛(3)
ص: 222
به خدا قسم، من و این دو فرزندم (حسن و حسین) شهید خواهیم شد، خداوند در آخرالزمان مردی از فرزندانم را به خون خواهی ما برخواهد انگیخت و او مدتی غایب خواهد شد تا مردم آزمایش شوند و گمراهان جدا گردند، تا جایی که افراد نادان می گویند: خداوند دیگر به آل محمد کاری ندارد.
امام حسین علیه السلام فرمود:
له غیبة یرتدّ فیها اقوام و یثبت علی الدین فیها آخرون فیودّون و یقال لهم متی هذا الوعدان کنتم صادقین. امّا إن الصابر فی غیبته علی الاذی و التکذیب بمنزلة المجاهد بالسیف بین یدی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم؛(1)
برای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف غیبتی است. در این غیبت برخی از دین برمی گردند و برخی ثابت قدم می مانند. هر که در این غیبت صبر کند و بر مشکلاتی که دشمنان پدید می آورند، استقامت نماید، به قدری از اجر خداوند بهره مند می گردد که انگار در کنار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با شمشیر بر دشمنان جنگیده است.
امام پنجم علیه السلام در پاسخ به این پرسش که فرج شما کی خواهد بود، فرمود:
هیهات هیهات لایکون فرجنا حتی تغربلوا، ثم تغربلوا، ثم تغربلوا؛(2)
فرج و ظهور حضرت اتفاق نمی افتد، مگر آن که شیعیان به شدّت در امتحان الهی شرکت کنند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
غیر أن الله - عزوجل - یحبّ أن یمتحن الشیعة؛(3)
غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف امتحان شیعه است.
امام هفتم، موسی بن جعفر علیه السلام نیز در این باره فرمود:
إنّما هی محنة من الله - عزوجل - إمتحن بها خلقه؛(4)
ص: 223
این غیبت خود مایۀ امتحان بندگان خداوند بزرگ است.
فلسفۀ غیبت در برخی از روایات، ستم پیشه بودن انسان ها بیان شده است.
امیرمؤمنان علی علیه السلام در مسجد کوفه فرمود:
واعلموا أنّ الارض لاتخلو من حجة الله - عزوجل - و لکن الله سیعمی خلقه عنها بظلمهم و جورهم و إسرافهم علی أنفسهم...؛(1)
زمین از حجت الهی خالی نمی ماند، ولی خداوند به دلیل ستم پیشه بودن و زیاده روی انسان ها، آنان را از وجود حجّت خود محروم می سازد.
برای ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به منزلة «خاتم الاوصیا» و منجی جهانی بشریت و کسی که در کرۀ زمین، دین اسلام را بر تمامی دین ها پیروز بگرداند، زمینه و آمادگی جهانی لازم است. از این رو، جهان باید زمینۀ این پذیرش را داشته باشد تا این هدف محقق شود. بنابراین، نبود آمادگی جهان را از فلسفه ها و حکمت های غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می توان برشمرد.
بنابر برخی از روایات اسلامی، غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از آن روست که آن حضرت از یوغ بیعت با طاغوت های زمان آزاد باشد و تعهّد و بیعت با هیچ حاکمی را بر عهده نپذیرد تا در زمان قیام خود آزادانه بتواند بکوشد. دیگر امامان علیهم السلام از روی تقیّه حکومت ها را به رسمیت می شناخته اند، ولی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به تقیّه مأمور نیست. از این رو، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با حکومت ها و طاغوت های زمان بیعت نمی کند.
امام حسن مجتبی علیه السلام در این باره فرموده است:
ما منّا أحد إلّا و یقع فی عنقه بیعة لطاغیة زمانه إلّا القائم الّذی یصّلی روح الله عیسی بن مریم خلفه فانّ الله - عزوجل - یخفی ولادته و یغیب شخصه لئلّا یکون لأحد فی عنقه بیعة إذا خرج ذاک التاسع من ولد اخی الحسین...؛(2)
ص: 224
هر کدام از ما در زمان خود بیعت حاکمان و طاغوت های زمان را از روی تقیه به عهده گرفته ایم، مگر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف که عیسی بن مریم به امامت آن حضرت نماز می گزارد. خداوند ولادت او را مخفی نگه دارد و برای او غیبتی در نظر گرفته تا زمانی که قیام می کند، بر گردنش بیعت حاکمی نباشد.
روایات دیگری نیز از دیگر امامان معصوم علیهم السلام رسیده است، مانند روایتی از امام سجاد علیه السلام که فرمود:
و لیس لأحد فی عنقه بیعة؛(1)
بیعت با کسی بر گردن او نیست.
و یا سخن امام هشتم علیه السلام در این باره که فرمود:
لئلّا یکون لأحد فی عنقه بیعة اذا قام بالسیف؛(2)
برای آن که هنگام قیام با شمشیر بیعت با کسی بر گردن او نباشد.
هم چنین توقیعی از ناحیۀ مقدسه برای اسحاق بن یعقوب، توسط محمد بن عثمان عَمروی صادر شد. حضرت در این توقیع فرمود:
و امّا علّة ما وقع الغیبة فانّ الله - عزوجل - یقول: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْیَاءَ إِن تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ». إنّه لم یکن لأحد من آبائی علیهم السلام ألّا قد وضعت فی عنقه بیعة لطاغیة زمانه و إنّی أخرج حین أخرج و لا بیعة لأحد من الطواغیت فی عنقی؛(3)
اما این که چرا غیبت واقع شده است، خداوند - عزوجل - فرمود: «ای مؤمنان! از چیزهائی که اگر پاسخش را بدانید، خوش آیند شما نیست، پرسش نکنید.» همۀ پدران من تقیه نمودند و با طاغوتیان زمان بیعت نمودند، ولی من در پس پردۀ غیبت قرار گرفته ام تا بیعت طاغوتیان بر گردنم نباشد و در هنگام خروج آزادانه قیام نمایم.
ص: 225
خداوند به وسیلۀ غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف جانش را از شرّ دشمنان حفظ نموده است. اگر مسئلة غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مطرح نبود، معتمد عباسی که به خون آن حضرت تشنه بود، مانند پدران بزرگوار آن حضرت، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را نیز شهید می کرد و زمین از حجّت خداوند خالی می شد.
روایات فراوانی از امامان اهل بیت علیهم السلام در این باره رسیده است.
امام پنجم علیه السلام فرموده است:
انّ للقائم غیبة قبل أن یقوم، قال: قلت: و لِمَ؟ قال: یخاف؛
برای قائم ما (امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف) قبل از آن که به پا خیزد، غیبتی است. راوی پرسید: برای چه؟ حضرت فرمود: چون ترس از کشته شدن او وجود دارد.
شیخ طوسی بعد از بیان روایاتی چند دربارۀ فلسفۀ غیبت می نویسد:
آن چه از اخبار دربارۀ حکمت و فلسفۀ غیبت آمده است، مانند امتحان شیعه، «صعوبۀ الأمر علیهم» و «اختیارهم للصبر علیه»، اینها حکمت و فلسفۀ غیبت نیست، بلکه اثر و نتیجۀ غیبت برای شیعیان است. سبب و فلسفۀ غیبت همان ترس از کشته شدن امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به دست دشمنان است.»(1)
همان گونه که بیان شد، برای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بعد از دورۀ اختفا و رحلت امام عسکری علیه السلام دو نوع غیبت وجود داشته است: یکی «غیبت صغری» و کوتاه مدت که با پایان دورۀ اختفا آغاز شد و دیگری غیبت کبری و دراز مدت که بعد از دورۀ غیبت صغری شروع شده است و هنوز ادامه دارد.
دورۀ غیبت صغری که از زمان شهادت امام حسن عسکری علیه السلام؛ یعنی آغاز امامت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف شروع شد و با درگذشت سفیر چهارم آن حضرت یعنی ابوالحسن علی بن محمد سَمَری پایان پذیرفت، ویژگی هایی دارد که به آن اشاره می گردد:
ص: 226
یکم. زمان غیبت صغری محدود است و از نظر زمانی نزدیک به هفتاد سال طول کشید. برای همین محدودیت و کوتاهی زمان، از آن به غیبت صغری تعبیر نموده اند، بر خلاف غیبت کبری که زمانش طولانی است و مدت آن را جز خداوند کسی نمی داند؛
دوم. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در دورۀ غیبت صغری همیشه از دیده ها پنهان نبوده، بلکه با وکیلان و سفیران خاص ارتباط داشته و گاهی سفیران آن حضرت، اسباب ملاقات برخی از افراد را با امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف فراهم می کرده اند.(1)
مردم پرسش های خود را به وسیلۀ سفیران چهارگانه، با امام عجل الله تعالی فرجه الشریف در میان می گذاشتند و پاسخ های خود را دریافت می کردند. توقیعاتی در این دوره از ناحیۀ مقدسه و با واسطۀ سفیران چهارگانه برای شیعیان صادر می شده است.(2)
اما این رابطه در دورۀ غیبت کبری و بعد از درگذشت سَمَری، قطع شد. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف چند روز قبل از درگذشت سَمَری، نزدیک بودن زمان مرگ قریب الوقوع او را به وی خبر می دهد و آن گاه به او فرمودند که این ارتباط های هفتاد ساله، در دورۀ غیبت کبری وجود نخواهد داشت.
این توضیح امام عجل الله تعالی فرجه الشریف در بحث های آینده (سفیر چهارم) خواهد آمد.
سوم. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در دورۀ غیبت صغری، چهار وکیل و یا نماینده داشت که برای تک تک آنان و یکی پس از دیگری، حکم وکالت صادر می نمود و دیگر نمایندگان حضرت از طرف این چهار نفر مأموریت داشتند. اما پس از پایان این دوره، فرد خاصی به نیابت ویژۀ آن حضرت مشخص نشد، بلکه به فرمودۀ ائمه علیه السلام هر کس شرایط وکالت را داشته باشد، وکیل و نمایندۀ عام آن حضرت می تواند باشد. بنابراین، دورۀ بعد از غیبت صغری را دورۀ رهبری، یا وکالت فقیهان می توان نامید.
چهارم. شاید برخی از افراد در دورۀ غیبت صغری آن حضرت را می دیدند و امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را می شناختند، ولی در دورۀ غیبت کبری کسی ایشان را نمی بیند و اگر هم
ص: 227
ببیند نمی شناسد.(1) اگر هم برخی از خواص، حضرت را ببینند و بشناسند، اجازه ندارند آن را برای دیگران بازگو نمایند،(2) مگر با اجازۀ خود حضرت و یا به افراد مورد اطمینان.
حاکمان عباسی که بنا به ماهیتشان، به روش های ظالمانه روی آورده بودند، روز به روز محبوبیت خود را در افکار عمومی از دست می دادند. اما امامان معصوم علیهم السلام با توجه به کردار شایسته و پیشینۀ نیکویی که داشتند، روز به روز در امت اسلامی محبوب تر و مقبول تر می شدند. حاکمان عباسی پیوسته از پایگاه اجتماعی محروم، ولی امامان شیعه علیهم السلام پیوسته به پایگاه اجتماعی بایسته تری نائل می شدند.
این روند بر حکمرانان ستم پیشۀ عباسی سخت ناگوار و شکننده می نمود و از این رو، بر ستم ها و جوّ اختناق افزودند. آنان همواره بر امامان شیعه ستم روا می داشتند تا جایی که خانۀ امام حسن عسکری علیه السلام در زیر نظر حکومت عباسیان قرار داشت و شیعیان آزادانه با آن حضرت نمی توانستند در ارتباط باشند. آنان درصدد بودند تا اگر برای امام عسکری علیه السلام فرزندی متولد شود، او را به شهادت برسانند.
طبیعی است که این جوّ اختناق و سیاست عباسیان موجب گردید تا امام یازدهم علیه السلام راه احتیاط، تقیّه و رازداری را بیش از پیش به کار برد. آری احتیاط و تقیّه در زمان امام عسکری علیه السلام به اوج رسید و آن حضرت بیش از دیگر امامان علیهم السلام به کتمان امور پرداختند که از جملۀ آنها، پنهان داشتن ولادت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بوده است.
اختفای ولادت آن حضرت باعث شد تا برخی از شیعیان در آغاز رحلت امام حسن عسکری علیه السلام در امر امامت دو امام یازدهم و دوازدهم علیهما السلام دچار شک و تردید شوند؛ زیرا بنابر عقیدۀ شیعه امام یازدهم باید پسری داشته باشد تا او امام دوازدهم
ص: 228
گردد، حال اگر امام یازدهم پسر نداشته باشد، در امامتش تردید می شود. چنان که نوشته اند: بعد از رحلت امام عسکری علیه السلام پیروان آن حضرت به چهارده یا پانزده فرقه منشعب شدند،(1) بلکه بنا به نقل برخی از مورخّان، پیروان آن حضرت بیست فرقه شدند.(2)
پنهان بودن ولادت و زندگی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از یک سو و ادعای امامت جعفر از سوی دیگر موجب شد تا شیعیان در این عصر پریشان شوند. دیگر مذاهب اسلامی با وجود این پریشانی فکری و عقیدتی، با شدّت فراوان بر شیعۀ امامیه تاختند. معتزله، اصحاب حدیث، زیدیه، و به ویژه عباسیان در تاختن بر شیعۀ امامیه از هیچ کاری دریغ نکردند.
در واقع، پس از رحلت امام عسکری علیه السلام از جهت شک و تردید و تفرقه در مذهب، دوره ای برای شیعه یافت شد که در تاریخ بی نظیر یا کم نظیر بود. به همین جهت، این عصر را عصر آشفتگی و حیرت شیعیان می توان نام گذارد.
همین که شیعیان آن حضرت از راه های گوناگون و افراد موثّق، از ولادت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مطمئن شدند، تمامی آنان به امامت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف گرویدند و همۀ فرقه هایی که در این مقطع زمانی پدید آمده بودند، (جز مذهب امامیۀ اثناعشری) نابود شدند. امروزه برای این فرقه ها هیچ پیروی وجود ندارد و تنها در کتاب ها آنها را رویدادی تاریخی یاد می کنند، حتی در زمان شیخ مفید نیز این فرقه ها وجود خارجی نداشتند. شیخ مفید در این باره می نویسد: در این سال 373 قمری و در زمان ما، دیگر هیچ اثری از این گروه ها نمانده است و همه از بین رفته اند.(3)
ص: 229
مهم ترین فرقه هایی که بعد از شهادت امام عسکری علیه السلام یافت شد، بدین قرار است:
آنان که به امامت جعفر پسر امام هادی علیه السلام گرویده بودند، به چهار گروه تقسیم می شوند:
یکم. عده ای گفتند: جعفر برادر امام عسکری علیه السلام امام است، اما نه این که برادرش امام حسن عسکری علیه السلام وصیت کرده باشد که بعد از او جعفر امام است، بلکه به این دلیل که برادرش، امام عسکری علیه السلام پسری نداشت، پس به ناچار امامت به برادرش جعفر می رسد و او امام دوازدهم است؛
دوم. برخی معتقد بودند: جعفر امام است، به دلیل این که برادرش امام حسن عسکری علیه السلام وصیت کرد و او را جانشین خود قرار داد. این فرقه هم مانند فرقۀ قبلی، جعفر را دوازدهم امام پذیرفتند؛
سوم. برخی نیز بر این باور بودند که جعفر امام است و او این امامت را از پدرش به ارث برده است و نه از برادرش، بلکه امامت برادرش امام حسن عسکری علیه السلام باطل بود؛ چرا که امام عسکری علیه السلام فرزندی نداشت و امام باید فرزندی داشته باشد تا امر امامت استمرار یابد. آنها می گویند: از این رو که امام حسن عسکری علیه السلام پسری نداشت، پس بعد از امام هادی علیه السلام امامت به حسن نرسید و به پسر دیگر امام هادی علیه السلام یعنی محمد نیز نرسیده؛ چرا که محمد در زمان حیات پدر درگذشته بود. بنابراین، به ناچار باید پذیرفت که امامت بعد از امام دهم علیه السلام به جعفر رسیده است و او امام یازدهم شیعیان بوده است.
چهارم. عده ای دیگر بر این نکته پافشاری کردند که جعفر امامتش را از برادرش محمد به ارث برده است. این گروه بر این باور بودند که پسر امام هادی علیه السلام، ابوجعفر محمد بن علی که در روزگار پدرش درگذشت، به وصیّت پدر امام بود و به اسم و رسم، او را به امامت تعیین کرده بود و چون هنگام مردنِ محمد فرا رسید، بر آن شد که برای جانشینی خود کسی را پیدا کند تا امر امامت را به وی بسپارد که ناچار راز امامت را با غلامی خردسال به نام «نفیس» که خدمتگزار او بود، در میان گذاشت و
ص: 230
کتاب ها، دانش ها، جنگ افزار و آن چه را امت اسلامی بدان نیازمند بود، به وی سپرد و به او وصیت کرد که هر گاه مرگ پدرش؛ یعنی امام هادی علیه السلام فرا رسید، همۀ آنها را به برادرش جعفر بسپارد.
این گروه امامت امام حسن عسکری علیه السلام را قبول نداشتند و می گفتند که پدرش او را جانشین خود قرار نداده بود، بلکه محمد بن علی امام یازدهم بود و بعد از او جعفر امام شد.
این گروه نیز به چهار دسته تقسیم شدند:
یکم. برخی بر این باور بودند که امام حسن عسکری علیه السلام پسری داشت که او را علی می خواند و امر امامت را به او وصیت نموده بود. بنابراین، علی بن حسن امام دوازدهم و مهدی قائم است.
دوم. عده ای گفتند: پسری پس از هشت ماه بعد از رحلت امام عسکری علیه السلام متولد شد که او امام دوازدهم بوده است.
سوم. گروهی معتقد شدند که از امام حسن عسکری علیه السلام پسری به یادگار مانده که به امر خداوند هنوز متولد نشده و او در رحم مادری قرار دارد و هیچ مانعی ندارد که صدها سال در رحم مادر باشد و سپس به امر خداوند متولد گردد.
چهارم. برخی نیز گفته اند: بعد از حسن بن علی علیه السلام فرزند او به نام محمد امام بود که در روزگار خود ایشان زندگی کرد، سپس مرد و بعد زنده خواهد شد و قیام خواهد نمود. او امام منتظر است.
پیروان این عقیده نیز به دو گروه منشعب شدند:
یکم. گروهی گفتند: حسن بن علی علیه السلام زنده است و مهدی، منتظر و قائم است؛ چون که او هیچ فرزندی ندارد، امام غایب و زنده است، چرا که زمین نباید از حجّت خالی باشد.
ص: 231
این گروه معتقد بودند اگر امام در هنگام مردن فرزندی نداشته باشد، او «مهدی قائم» است و رواست که بر زنده بودن او درنگ نمود و شیعیان او ناچارند چشم به راه وی باشند تا بازگردد؛ زیرا امام بی فرزند و بدون جانشین را مرده نتوان پنداشت و باید گفت: او غایب شده است.
دوم. گروه دوم بر این باور شدند که حسن بن علی امام عسکری علیه السلام رحلت نموده، سپس زنده شده و زندگی خویش را از سر گرفته، او مهدی و قائم است؛ زیرا بنا به روایتی، قائم کسی است که پس از مرگ برخیزد و قیام کند و فرزندی از او نمانده باشد. اگر او فرزندی داشت، به ناچار مرگ او درست است و بازگشتی برای وی نبود و امامت از او به فرزندش منتقل می شد. حسن بن علی علیه السلام درگذشت و در مردن او گفت وگویی نیست و از آن جا که برای او فرزندی نبود و جانشینی نداشت و کسی را به جای خود برنگزید، او زندگی را پس از مرگ از سر گرفت و اکنون از دیده ها پنهان است و سرانجام آشکار خواهد شد و جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد.
تفاوت این گروه با گروه قبلی این است که این گروه می گفتند: او مرده و سپس زنده شده است و در پس پردۀ غیبت قرار گرفته، در حالی که گروه قبلی می گفتند: آن حضرت بدون این که رحلت نماید، از دیده ها پنهان شده است.
این گروه بر این اعتقادند که بعد از امام هادی علیه السلام، پسرش «محمد» امام است؛ چرا که امامت دو برادر، یعنی جعفر و حسن روا نیست (و امامت امام حسن و امام حسین علیه السلام استثناست).
امامت جعفر روا نیست؛ به این دلیل که او کرداری ناشایست داشته و درخور شأن امامت نبوده است. وی عادل نبوده، و این خود دلیل بارزی است که جعفر نمی توانسته امام باشد. اما امامت حسن بن علی روا نیست؛ چون که امام باید فرزندی داشته باشد تا امامت به او منتقل شود، در حالی که او فرزندی نداشته است. بنابراین، امامت این دو برادر روا نیست، بلکه امامت به برادر دیگر، محمد بن علی
ص: 232
می رسد. او هم فرزند داشت و هم رفتارش پسندیده بود. به ناچار او امام، مهدی و قائم است. او زنده است و پیشوایی وی را باید پذیرفت و گرنه بایستی به بطلان اصل امامت معتقد شد و این درست نیست.
گروهی از شیعیان می گفتند: بعد از رحلت امام عسکری علیه السلام دربارة امر امامت بر ما شبهه پیش آمد و ما نمی دانیم که آیا جعفر امام است و یا فردی دیگر. نمی دانیم امامت از پشت حسن است یا از پشت برادران او؛ کار بر ما مشتبه شده است و تا رفع شک و شبهه بر امامت او ایستاده ایم و تأمّل می کنیم.
این دسته بر این باور بودند که بعد از امام یازدهم، حسن بن علی علیه السلام دورۀ فترت آمده است؛ زمین در این دوره از حجّت خالی است.(1)
آنها می گفتند: خالی بودن زمین از حجّت هیچ مانعی ندارد، چنان که در فاصله بین زمان حضرت عیسی علیه السلام تا زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم زمین از وجود پیامبر و یا امام خالی بود و رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم بعد از فترتی که روی داد، به رسالت مبعوث شد.
این گروه می گفتند: بی هیچ شک و شبهه ای رحلت امام حسن عسکری علیه السلام به راستی اتفاق افتاد و می توان گفت که پس از او، امامی نیست، همان گونه که می توان گفت: پس از رحلت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم پیامبر دیگری نخواهد آمد.(2)
در هر صورت، همان گونه که یادآور شدیم، همة این گروه ها و فرقه ها که بعد از رحلت امام عسکری علیه السلام به وجود آمدند، با روشن شدن وجود فرزند برای امام یازدهم علیه السلام به امامت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف گردن نهادند و دیگر از این گروه ها اثری جز در کتاب های پیشینیان نمانده نیست.
ص: 233
امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در دورۀ «غیبت صغری» چهار نفر را به نیابت خاص خود به شیعیان معرفی نمود. این چهار تن، از اصحاب با سابقۀ امامان پیشین و از عالمان بزرگ و پارسای شیعه بوده اند. نوّاب اربعه عبارتند:
1. ابو عَمرو، عثمان بن سعید عَمروی؛
2. ابوجعفر، محمد بن عثمان بن سعید عَمروی؛
3. ابوالقاسم، حسین بن روح نوبختی؛
4. ابوالحسن، علی بن محمد سَمَری.
امامیه بیشترین اطلاعات خود را دربارۀ زندگی و فعالیت های این چهار سفیر و نائب خاص حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، از کتاب الغیبة اثر شیخ طوسی نقل می کنند. او نیز بیشتر به دو اثر قدیمی استناد نموده است: یکی کتاب فی أخبار أبی عَمرو ابی جعفر عَمرویون اثر هبة الله بن احمد بن محمد کاتب، معروف به ابن برینه، پسر ام کلثوم دختر محمد بن عثمان بن سعید عَمروی (پسر نوۀ دختری سفیر دوم)، و دیگری کتاب اخبار الوکلاء الاربعة نوشتۀ احمد بن نوح. این دو کتاب بر اثر بی توجهی و یا دشمنی ها از بین رفت و به گونة مستقیم مطالب این دو کتاب را نمی توان دید. متأسفانه شیخ طوسی و دیگران دربارۀ زندگی این چهار سفیر عالی مقام، مطالب کمی نقل کرده اند.(2)
از این رو، دربارۀ زندگی نامۀ این چهار سفیر ویژة امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به قدر کافی اطلاعاتی نمی توان به دست آورد. با وجود این، تا اندازه ای که مدارک و مستندات تاریخی اجازه می دهد در این باره مطالبی را در چهار عنوان ذیل بیان می داریم:
1. نوّاب اربعه؛
2. ملاک نصب نوّاب اربعه؛
ص: 234
3. کیفیت ارتباط نوّاب اربعه با شیعیان؛
4. وظایف و مسئولیت های نوّاب اربعه.
چهار نایب خاصی که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در دورۀ غیبت صغری برگزیده، بدین شرحند:
ابوعمرو، عثمان بن سعید اسدی عَمروی، نخستین نائب خاص و سفیر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است و در نزد شیعیان مقامی والا دارد.
او به «اسدی» معروف است؛ چون از قبیلۀ بنی اسد بوده است. او را «عَمروی» گویند؛ چون جد مادرش «عَمروی» بوده است.(1) افزون بر آن، در این باره گفته اند که امام عسکری علیه السلام فرمود: به جای ابوعمرو، او را «عَمروی» بگویید و به همین جهت، او به عَمرو مشهور شد.(2) به او «عسکری» نیز می گویند؛ چون در عسکر یا سامرا سکونت داشته است. دیگر این که به او «زیّات» و یا «سمّان» (روغن فروش) می گویند؛ زیرا برای پوشاندن فعالیت های سیاسی - مذهبی، روغن فروشی می کرد و در نقش روغن فروش، اموالی را که شیعیان به وی می دادند تا به امامشان برساند، در ظرف های روغن مخفی می کرد و به محضر امام عسکری علیه السلام می رساند.(3)
کشّی نام او را «حفص بن عمر عَمروی» ذکر می کند که ممکن است نام مستعار وی در دیدارهای پنهانی با دیگر وکیلان باشد.(4)
ص: 235
شیخ طوسی در کتاب رجال خود، عثمان بن سعید را هم از اصحاب امام هادی علیه السلام برشمرده و هم از اصحاب امام عسکری علیه السلام .
کشّی دربارۀ سابقۀ خدمت عثمان بن سعید در بیت امامت می نویسد: «او از یازده سالگی به خدمت گزاری نزد امام هادی علیه السلام مشغول بوده است.»
برخی هم نوشته اند: وی از یازده سالگی خدمت گزار ابوجعفر امام جواد علیه السلام بوده است.(1)
در هر حال، آن چه بی گمان عثمان بن سعید عَمروی از همان دورۀ جوانی و یا نوجوانی در بیت عصمت و امامت، افتخار خدمت داشته است. او خدمت گزار چند امام بوده، و در ده سال آخر زندگی امام هادی علیه السلام وکیل ایشان بوده و رهبری سازمان زیر زمینی وکالت را به عهده داشته است.(2) او رئیس وکلای امام عسکری علیه السلام بوده و تمامی وجوهاتی که پیروان امام عسکری علیه السلام توسط وکیلان می فرستاده اند، به عثمان تحویل داده می شد و وی به نوبت آنها را به خدمت امام می برد.(3) سپس وکیل ویژه و نائب خاص امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف شد.
شیخ طوسی در این باره می نویسد: احمد بن اسحاق بن سعد قمی(4) می گوید:
ص: 236
«روزی به محضر امام هادی، ابوالحسن علی بن محمد علیه السلام رسیدم و عرض کردم: من گاهی غایب و گاهی حاضرم [یعنی گاهی در این جا هستم و گاهی در نقطۀ دور دستی هستم] و نمی توانم مسائل شرعی خود را از شما بپرسم و وقتی هم که حاضرم همیشه نمی توانم به حضور شما برسم. سخن چه کسی را بپذیرم و از چه کسی فرمان ببرم؟»
امام فرمود: «این ابوعَمرو (عثمان بن سعید عَمروی) فردی موثّق و امین است. او مورد اعتماد و اطمینان من است، آن چه به شما می گوید، از جانب من می گوید و آن چه به شما می رساند، از طرف من می رساند.»
بعد از آن که امام هادی عجل الله تعالی فرجه الشریف رحلت نمود، در یکی از روزها به نزد فرزندش امام حسن عسکری علیه السلام شرف یاب شدم و همان سؤال را که نزد امام هادی علیه السلام بیان داشته بودم، از امام عسکری علیه السلام پرسیدم. حضرت همان پاسخ امام هادی علیه السلام را تکرار نمود و فرمود: «این ابوعمرو (عثمان بن سعید عَمروی) مورد اعتماد و اطمینان امام پیشین و نیز مورد اطمینان من در زندگی و پس از مرگ من است. آن چه به شما بگوید از جانب من می گوید و آن چه به شما برساند، از جانب من می رساند.»(1)
این سخن حضرت دربارۀ عثمان بن سعید عَمروی در میان شیعیان شایع شد و شیعیان او را با عظمت یافتند.
عبدالله بن جعفر(2) می گوید: بعد از رحلت امام عسکری علیه السلام در یکی از سال ها برای زیارت خانۀ خدا به مکه مشرّف شدیم و با احمد بن اسحاق برخورد کردیم و دیدیم که عثمان بن سعید عَمروی همراه با احمد بن اسحاق است. به عثمان بن سعید عَمروی رو کردیم و گفتیم: احمد بن اسحاق در نزد ما بزرگوار و مورد اعتماد است. ایشان دربارة مقام و منزلت شما از امام هادی و نیز از امام عسکری علیهما السلام چنین و چنان
ص: 237
گزارش داده اند. آن دو روایت را برایش ذکر کردم.
هنگامی که عثمان بن سعید عَمروی این سخنان امام هادی و امام عسکری علیهما السلام را دربارۀ خود شنید، برای قدردانی از لطف خدا که چنین مورد عنایت امام قرار گرفته است، به خاک افتاد و خدا را به شکرانۀ این نعمت سجده کرد. با مشاهدۀ این حالت از عثمان بن سعید عَمروی، احمد بن اسحاق و همۀ آنانی که در مجلس بودند، گریستند.
عبدالله بن جعفر می گوید: سپس از او پرسیدم: اکنون که تو مورد اعتماد همۀ شیعیان هستی و دو امام هادی و عسکری علیهما السلام از وثاقت و اعتماد تو خبر داده اند، تو را به خدا و این دو امام سوگند می دهم، آیا امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را با چشم خود دیده ای؟
در این هنگام به ناگاه اشک بر چشمانش حلقه زد و گریست، سپس گفت: بله من آن حضرت را مشاهده کرده ام و ویژگی هایش این چنین است. اما مادام که من زنده ام این خبر را از من به دیگران نقل نکن.(1)
شیخ طوسی می نویسد: عثمان بن سعید عَمروی، به دستور حضرت عسکری علیه السلام اموالی را که جمعی از شیعیان یمن آورده بودند، از آنان تحویل گرفت. امام عسکری علیه السلام در برابر اظهارات حاضران دربارة این که با این اقدام، آنان بیشتر بر عثمان بن سعید عَمروی اعتماد می کنند و احترام وی افزایش یافته است، فرمود: «بله، گواه باشید عثمان بن سعید عَمروی وکیل من است و پسرش محمد نیز وکیل پسرم مهدی خواهد بود.»(2)
بنا به روایت دیگری، امام عسکری علیه السلام جانشین خود را به چهل نفر از شیعیان مورد اعتمادش مانند حسین بن ایوب، علی بن بلال، احمد بن هلال و عثمان بن سعید معرفی کرد. آن حضرت به این گروه چهل نفره فرمود: دیگر او را نمی توانند ببینند. آن گاه دستور داد تا در طول غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از عثمان، نمایندة او، اطاعت کنند.(3)
ص: 238
پس از رحلت امام حسن عسکری علیه السلام، عثمان بن سعید عَمروی مراسم تغسیل، تکفین و تدفین آن حضرت را عهده دار شد. این خود بر مقام والای عثمان بن سعید دلالت می کند. توقیعات امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز توسط او به دست شیعیان می رسیده است.
پس از رحلت امام عسکری علیه السلام گروهی از شیعیان قم و دیگر نقاط ایران اموالی برای امام یازدهم، به سامرا آوردند. وقتی به سامرا رسیدند به ایشان گفتند: امام عسکری علیه السلام رحلت نموده است. گروهی جعفر را جانشین امام عسکری علیه السلام معرّفی کردند. جعفر از آنان خواست اموال را به او تحویل دهند، ولی هیئت قمی ها تحویل اموال را مشروط به پاسخ گویی سؤالات قرار دادند و او پاسخ پرسش ها را نتوانست بدهد تا اموال را دریافت کند. بنابراین، بدون این که اموال را به جعفر تحویل دهند، از سامرا برگشتند. در بیرون از شهر پیک مخفیانة امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آنان را به حضرت راهنمایی کرد و امام عجل الله تعالی فرجه الشریف یکایک خصوصیات و نشانه های اموال را بیان فرمود و آنان مال ها را تحویل امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دادند. آن گاه امام علیه السلام فرمود: دیگر اموال را به سامرا نیاوردید. از این به بعد آنها را به وکیل و نمایندۀ من (عثمان بن سعید) در بغداد بدهید.(1)
عثمان بن سعید بعد از رحلت امام عسکری علیه السلام از سامرا به بغداد رفت و در منطقۀ «کَرخ» (محل سکونت شیعیان) ساکن شد و در آن جا تا پایان زندگی، امور دفتر نیابت را سرپرستی می کرد. او به شیوۀ دوران امامت امام عسکری علیه السلام نامه ها و اموالی را که شیعیان برای ناحیۀ مقدسه ارسال می داشتند، دریافت می نمود.(2)
شیخ طوسی در این باره می نویسد:
توقیعات صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف، توسط او و فرزندش محمد به شیعیان و خواص پدرش می رسید. این توقیعات شامل اوامر و منهیات امام و پاسخ مسائل شیعیان بود. دست خط توقیعات عیناً مشابه دست خط نامه های امام حسن عسکری علیه السلام بود. شیعیان بر عدالت هر دو نفر اتفاق نظر دارند.
ص: 239
پس از درگذشت عثمان بن سعید،(1) فرزندش محمد او را غسل داد و در قسمت غرب مدینة السلام در خیابان میدان در جهت قبله مسجد الذرب دفن نمود... و ما آشکارا از هنگام ورود به بغداد در سال 408 قمری تا 430 قمری او را زیارت می کردیم، سپس آن جا را ابومنصور بن فرج بازسازی کرد و قبر به صورت نیکویی درآمد. بر بالای آن ضریحی در زیر سقفی قرار دارد. همسایگان محل به زیارت او می آیند و از وی تبرّک می جویند. گویند که او مردی صالح بوده و نیز مشهور است که برادر رضاعی امام حسن علیه السلام بوده است و از حقیقت امر خبر ندارند و آن همین طور است تاکنون که سال 444 قمری است.(2)
عثمان بن سعید عَمروی نخستین سفیر و نایب خاص امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بوده است؛ زیرا نخست آن که در خانۀ امام عسکری علیه السلام موقعیت ویژه ای داشته و حضرت بر وثاقت او تأکید کرده اند.
دوم آن که امر تکفین، تغسیل، تدفین و نماز بر پیکر مطهر امام عسکری علیه السلام را بر عهده داشته، در حالی که به اعتقاد شیعیان امام باید امام را تجهیز کند و چون امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در اختفا به سر می برده، نایبش به نمایندگی از آن حضرت این مسئولیت را عهده دار شده است؛
سوم آن که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و نیز امام عسکری علیه السلام نیابت عثمان را به گروهی ابراز داشته اند؛
چهارم آن که توقیعات حضرت توسط عثمان بن سعید، عرضه می شده است؛
پنجم آن که در برخی موارد به نمایندگی از حضرت، کراماتی از او ظاهر می شده است.
با وجودی که عثمان بن سعید عَمروی جایگاه مهمی در تاریخ شیعه داشته، ولی هیچ کس تاریخ مرگ او را گزارش نکرده است. مورخّان بعدی کوشیده اند تا تاریخ های جالب توجهی را ارائه دهند.
ص: 240
هاشم معروف الحسنی می نویسد: سفارت عثمان بن سعید تا سال 265 قمری ادامه داشته، ولی هیچ مأخذی را ذکر نمی کند.
جواد علی می نویسد: بیست سال پس از غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف نخستین سفیر در سال 280 قمری درگذشت.(1)
برخی گفته اند: درگذشت ابوعمرو، عثمان بن سعید عَمروی، بعد از رحلت امام عسکری علیه السلام و قبل از سال 267 قمری روی داده؛ زیرا احمد بن هلال که از مدّعیان دروغین نیابت است، در زمان محمد بن عثمان که بعد از سفیر اوّل به مقام سفارت نایل شد، با او مخالفت کرده، و نیابت او را نپذیرفته است. احمد بن هلال در سال 267 قمری فوت کرد. پس بی گمان عثمان بن سعید عَمروی قبل از این تاریخ درگذشته است.(2)
ابوجعفر، محمد بن عثمان بن سعید عَمروی اسدی، دومین سفیر و نایب ویژة امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است که بعد از وفات پدرش عثمان بن سعید عَمروی به جای او نشست و به وکالت و نیابت خاص از ناحیۀ مقدس منصوب شد.
محمد بن عثمان نیز همانند پدر، از بزرگان شیعه و از نظر تقوا، عدالت و موقعیت اجتماعی، مورد قبول و احترام خاص شیعیان و از یاران مورد اعتماد امام عسکری علیه السلام بوده است. همان گونه که در شرح حال پدرش بیان شد، امام عسکری علیه السلام در پاسخ احمد بن اسحاق اشعری قمی که پرسید: به چه کسی مراجعه کند، فرمود:
عَمروی و پسرش هر دو امین و مورد اعتماد من هستند. آن چه به تو برسانند، از جانب من می رسانند و آن چه به تو بگویند، از طرف من می گویند. سخنان آنان را بشنو و از آنان پیروی کن؛ زیرا این دو تن مورد اعتماد و امین من هستند.(3)
محمد بن عثمان بن سعید عَمروی، افزون بر این که فردی باتقوا، مورد اعتماد،
ص: 241
دارای پیشینه ای نیکو و پسندیده و خدمت گزار به خاندان عترت و طهارت علیهما السلام بوده و در زمان پدر بزرگوارش در نهاد وکالت، حضوری فعّال داشته، برای این که بتواند اعتماد بزرگان امامیه و وکیلان سازمان مخفی وکالت را به سفارت خویش جلب نماید، قراین و شواهدی به همراه داشته که در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود:
یکم. از سویی امام عسکری علیه السلام، او را ستایش می کرده است. آن حضرت فرموده است:
العَمروی و ابنه ثقتان...؛(1)
عَمروی و پسرش (محمد بن عثمان) مورد اعتماد من هستند.
دوم. از سوی دیگر، امام عسکری علیه السلام افزون بر وثاقت محمد بن عثمان به وکالت او از طرف فرزندش امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از پیش اشاره نموده بود:
واشهدوا علی أن عثمان بن سعید العَمروی وکیلی و أنّ ابنه محمّداً وکیل ابنی مهدیکم؛(2)
شهادت دهید که عثمان بن سعید عَمروی وکیل من است و پسرش محمد وکیل فرزندم مهدی است.
سوم. سفیر اوّل امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف وصیت نمود و فرمود: بعد از من پسرم «محمد» نایب ویژة ناحیۀ مقدسه است و شما به او رجوع کنید.
چهارم. سفیر اوّل وصیت می کند و بر طبق آن محمد غسل، کفن و دفن سفیر اوّل را به عهده می گیرد. این خود شاهد گویایی در نزد امامیه است که امام باید بدن امام را تجهیز نماید. پدرش به نیابت از امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تجهیز بدن مطهر امام عسکری علیه السلام را عهده دار شد و خودش مسئولیت تجهیز جنازۀ پدر را بر عهده گرفت.
پنجم. از همه مهم تر این که سفیر دوم از ناحیۀ مقدّسه توقیعاتی را در اختیار مردم قرار داده و این توقیعات با همان خط و خصوصیات گذشته بوده است. وکیلان می توانسته اند از طریق این خط به صداقت ارتباط بین محمد بن عثمان با امام
ص: 242
مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پی ببرند.
ششم. گاهی نیز ملاقات برخی از وکیلان با امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را ترتیب می داده و امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به آنان فرموده است:
محمد بن عثمان سفیر من است.
شیخ صدوق در کتاب الغیبة بعد از بیان این امور می نویسد: این امور در نزد شیعه دلالت خوبی دارد که محمد بن عثمان بعد از پدرش به عنوان سفیر حضرت شناخته شود.(1)
همو با سندی معتبر گزارش می دهد که عبدالله بن جعفرحمیری می گوید:
از محمد بن عثمان عَمروی رضی الله عنه پرسیدم: آیا امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را دیده ای؟ گفت: بلی! آخرین باری که حضرت را زیارت کردم، در مکه نزد خانۀ خدا کعبه بود و می گفت: «اللهم انجزلی ما وعدتنی» و نیز محمد بن عثمان رضی الله عنه گفت: دیدم که آن حضرت در مستجار به پرده های کعبه چسبیده و می گوید: «الله انتقم لی من اعدائک.»(2)
ابونصر، هبة الله(3) می گوید: ابوجعفر، محمد بن عثمان کتاب هایی در فقه تصنیف نموده است. او همۀ مطالب را از امام عسکری و امام زمان علیهم السلام و پدرش عثمان بن سعید که او نیز از امام هادی و عسکری علیهما السلام اخذ کرده بود، جمع آوری و تدوین نموده بود. این کتاب بر طبق وصیت محمد، به حسین بن روح، سومین سفیر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، تحویل داده شد و بعد از او به دست ابوالحسن، علی بن محمد سمری، چهارمین سفیر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف افتاد.(4)
محمد بن عثمان حدود چهل سال وکیل و نایب خاص امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بود. او توانست در زمان خود که ادعای دروغین نیابت شایع شده بود، مدعیان را مغلوب
ص: 243
کند و سرانجام بعد از آن همه فعالیت های خالصانه برای پیش برد مکتب امامیه در آخر ماه جمادی الاولی در سال 305 قمری رحلت نمود.
او به مدت دو ماه قبل از مرگش با راهنمایی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف زمان مرگ خود را دانسته بود. از این رو، برای خود قبری حفر کرد و در روز موعود چشم از دنیا فروبست.(1)
بنابر وصیت او و با دستور حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف، ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی سومین وکیل و نایب خاص ناحیۀ مقدسه معرفی شد.(2)
سومین نایب و سفیر خاص و برگزیدۀ امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، شیخ بزرگوار ابوالقاسم، حسین بن روح نوبختی است. او در زمان حیات محمد بن عثمان عَمروی از ناحیۀ مقدسه به جانشینی محمد و سومین نایب ویژۀ حضرت منصوب شد و توسط محمد بن عثمان بن سعید عَمروی به خواص شیعیان و وکیلان حضرت معرّفی شد. محمد بن سعید در چند سال آخر زندگی اش برای این کار تمهیداتی فراهم نمود تا شیعیان بعد از وی در امر نیابت و وکالت با مشکلی مواجه نشوند.
حسین بن روح نوبختی بعد از درگذشت محمد بن عثمان در آخر جمادی الاولی سال 305 قمری مسئولیت امر نیابت را بر عهده گرفت.
تاریخ ولادت این سفیر نیز مانند دو سفیر پیشین روشن نیست و در کتاب های تاریخی و تراجم از آن یادی به میان نیامده است، لیکن برخی نوشته اند که حسین بن روح از اصحاب امام عسکری علیه السلام بوده است.(4)
اگر این سخن درست باشد، می توان گفت: او در نیمۀ اوّل قرن سوم متولد شده
ص: 244
بود و هنگامی که سفارت و نیابت خاص از حضرت به او رسید سال 305 قمری، بیش از شصت سال از عمر شریفش می گذشته است. این فاصلۀ زمانی چندان زیاد نیست تا از نظر عادی و طبیعی، دور به نظر برسد و برخی بگویند: چون بین زمان سفارت حسین بن روح با زمان امام عسکری علیه السلام حدود پنجاه سال فاصله بوده، بنابراین بعید است که وی از اصحاب امام یازدهم علیه السلام بوده باشد.(1)
او در زمان حیات محمد بن عثمان، سفیر دوم امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف یکی از کارگزاران وی بوده و در چند سال آخر از نزد محمد بن عثمان، به سر وکیلی، واسطۀ بین او و دیگر وکیلان و نیز نظارت بر اموال وی می پرداخته است.(2)
حسین بن روح در میان شیعیان بغداد از موقعیت اجتماعی خوبی بهره مند بود و حتی نفوذ و احترام فراوانی نزد مقامات بالای مملکتی داشت و آنان وی را کمک های مالی می کردند.
ام کلثوم، دختر محمد بن عثمان عَمروی می گوید:
حسین بن روح سال های طولانی وکیل محمد بن عثمان و ناظر املاک او بود و اسرار او را به سران شیعه می رساند و از نزدیکان خاص وی بود، به طوری که به واسطۀ نزدیکی و معاشرتی که با هم داشتند، اسرار خانه اش را برای او نقل می کرد. پدرم ماهانه سی دینار حقوق به وی می داد و این مبلغ غیر از وجوهی بود که وزیران و سران شیعه مانند آل فرات و دیگران به علت مقام و احترام و جلالتی که نزد آنان داشت، به او می دادند. بدین جهت، حسین بن روح در قلوب شیعیان جایگاه والایی یافت؛ زیرا آنان می دانستند که او از نزدیکان پدرم است و نزد شیعیان از وی توثیق نموده بود و فضل و امانتش همه جا منتشر شده بود. مقدّمات کار او در زمان پدرم آماده شده بود تا آن که پدرم به دستور حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف مأمور شد که او را به جانشینی خود برگزیند و از هیچ کس جز آنان که از روز نخست پدرم را نمی شناختند در خصوص نیابت وی اختلافی پدید نیامد و کسی تردید ننمود و من یک نفر از شیعه را نمی شناسم که دربارۀ وکالت او شک داشته باشد.(3)
ص: 245
شیخ صدوق از محمد بن علی اسود روایت می کند که گفت:
من اموالی از موقوفات را که در اختیار داشتم، پیش محمد بن عثمان می بردم و او هم از من می گرفت. در یکی از روزهای آخر زندگی محمد بن عثمان، مقداری از این اموال را به نزدش بردم، ولی او دستور داد تا آن را به حسین بن روح تحویل دهم. من آنها را به ابن روح تحویل دادم و رسید آن را از او درخواست نمودم... حسین بن روح بابت این تقاضا به محمد بن عثمان شکایت کرد و او هم دستور داد که از او رسید مطالبه نکنم و سپس فرمود: آن چه به دست حسین بن روح می رسد، مانند این است که به دست من می رسد. بعد از این هر وقت اموالی را به نزدش می بردم، رسیدی مطالبه نمی کردم.(1)
در واقع محمد بن عثمان بن سعید عَمروی با این کار سفارت آیندۀ حسین بن روح را برای وکیلان و مردم بیان نمود؛ چرا که اموالی را که مردم به وکیل می دادند، قبض دریافت می کردند، ولی سفیران به آنان قبض نمی دادند.
او در روزگاری که با محمد بن عثمان همکاری می کرد، به دلیل جایگاه خوبی که داشت، به دست گیری از مستمندان شیعه می پرداخت. برای نمونه، شیخ صدوق می نویسد:
یکی از علویان به نام «عقیقی» به جهت رفع مشکل مادی با وزیر، علی بن عیسای جراح، دیداری داشت، ولی وزیر به خواستۀ او پاسخ مثبتی نداد. این خبر به حسین بن روح رسید و او پیامی فرستاد و مشکل وی را حل کرد.(2)
جعفر بن محمد بن متیّل می گوید: من هنگام احتضار محمد بن عثمان عَمروی حاضر بودم. در این هنگام، محمد بن عثمان گفت: بعد از من حسین بن روح متصدّی منصب نمایندگی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است.(3)
با تمهیداتی که محمد بن عثمان به دستور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف برای سفارت حسین بن روح به وجود آورده بود، شیعیان و به ویژه وکیلان و کارگزاران سازمان وکالت با
ص: 246
حسین بن روح مشکلی نداشتند. تنها مشکلی که در این زمینه نقل کرده اند، گزارشی است که شیخ طوسی بیان کرده:
ابوعبدالله حسن وجنا» یکی از ده وکیل بغداد فعالیت های خود را در «نصیبین» و موصل انجام می داد. او در سال 307 قمری با شخصی به نام محمد بن فضل موصلی دیدار کرد و دانست که او سفارت حسین بن روح را منکر است. حسن وجنا کوشید تا او را متقاعد سازد که حسین بن روح نوبختی وکیل و نایب خاص امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است، ولی محمد بن فضل موصلی آن را نپذیرفت و برای پذیرش آن خواهان کرامتی شد، همانند کرامات سفیر اوّل و دوم.
حسن وجنا او را به بغداد آورد و او در آن جا با چشمان خود کرامتی را از ابن روح مشاهده کرد و فوری او را به رسمیت شناخت و از برخورد خود پشیمان شد و معذرت خواهی نمود.(1)
حسین بن روح بعد از وفات محمد بن عثمان، به گونة رسمی کار سفارت را شروع کرد و امور سازمان وکالت را در دست گرفت.
در همین آغاز کار، «ذکاء» خادم ابوجعفر محمد بن عثمان عَمروی به نزدش آمد و امانت هایی از قبیل عصا و کلید صندوقچۀ ابوجعفر را به حسین بن روح تحویل داد و گفت: ابوجعفر به من فرمود: این اشیا را بعد از خاک سپاری من به ابوالقاسم، حسین بن روح جانشین من تحویل بده. در این صندوق چه مُهرها و خاتم های امامان علیهم السلام است.(2)
در زمان سفارت حسین بن روح با به قدرت رسیدن ابوالحسن، علی بن محمد معروف به ابن فرات به عنوان وزیر مقتدر خلیفۀ عباسی، تا حدودی شیعیان آزادی داشتند. خود حسین بن روح نوبختی هم در بین مقامات حکومتی موقعیت و نفوذ ویژه ای داشت. این دو چیز باعث شد تا بر خلاف سفارت دو سفیر گذشته، سفارت حسین بن روح تا حدودی بین شیعیان به صورت آشکار مطرح شود و حکومت هم هیچ مشکلی برای او به وجود نیاورد.
ص: 247
تنها موردی که در تاریخ پیش آمده این است که در سال 311 قمری قرامطه که شیعه معرفی شده بودند، به کاروان حاجیان حمله کردند. این حمله موجب شد تا فضای بغداد بر ضدّ شیعیان گردد و ابن فرات و فرزندش را دستگیر و سپس اعدام نمایند. در همین سال، حسین بن روح پنهانی به سر می برد و در سال بعد دستگیر و به مدت پنج سال زندانی شد و سپس در سال 317 قمری آزاد گردید و دوباره موقعیت گذشتۀ خود را یافت.
حسین بن روح از سال 305قمری تا سال 326 قمری به مدت 21 سال منصب سفارت ناحیۀ مقدسه را بر عهده داشت و در تاریخ هیجدهم شعبان همان سال چشم از دنیا فروبست. پیکر این سفیرِ گرامی حضرت را در بغداد در سوق الشورجه به خاک سپردند و مقبره اش زیارت گاه شیعیان است.(1)
بنا به وصیت وی و به دستور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مقام نیابت خاص بعد از او، به ابوالحسن، علی بن محمد سَمَری رسید.(2)
چهارمین و آخرین نایب خاص امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ابوالحسن، علی بن محمد سَمَری است. او بعد از درگذشت حسین بن روح نوبختی، به دستور حضرت صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف، امر نیابت را عهده دار شد. وی از تاریخ هیجدهم شعبان 326 قمری تا پانزدهم شعبان سال 329 قمری و یا به نقلی تا پانزدهم شعبان سال 328 قمری سازمان وکالت و نیابت را رهبری می کرده است.
ابوالحسن علی بن محمد سَمَری شوهر خواهر وزیر عباسیان، جعفر بن محمد بوده است. این رابطه او را قادر ساخت سِمت مهمی در دستگاه عباسیان به دست آورد.(4)
ص: 248
او از خاندانی دین دار و شیعه بود که در سازمان وکالت امامیه به حسن خدمت گزاری شهرت داشتند. همین گذشتۀ نیکوی وی و حسن اعتماد و امانت داری او، موجب شد شیعیان و به ویژه کارگزاران در سازمان وکالت مشکلی نداشته باشند. وکیلان و خواص شیعه او را سفیر رسمی و راستین امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می شناختند و وجوهات شرعی خود را به وی تحویل می دادند تا او آن را به ناحیۀ مقدسه برساند.(1)
بنا به نقل شیخ حرّ عاملی، بسیاری از اعضای خاندان سَمَری؛ مانند حسن و محمد، فرزندان اسماعیل بن صالح و علی بن زیاد در بصره املاک زیادی داشته اند. آنان نیمی از درآمد آن را وقف امام عسکری علیه السلام نموده اند و هر ساله درآمد آن را به آن امام بزرگوار ارسال می نموده اند.(2)
ابوالحسن، علی بن محمد سَمَری فرصت زیادی برای فعالیت نداشت؛ هم به جهت کوتاه بودن مدت نیابت و هم به جهت وضعیت خاصِ سیاسی نتوانست فعالیت های گسترده ای انجام دهد و یا اگر هم به فعالیت های گسترده ای موفّق شده بود، آن فعالیت ها به جهت شدّت رعایت تقیه و احتیاط و استتار، برای آیندگان نقل نشده است.
آخرین توقیع از ناحیۀ مقدسه، شش روز پیش از درگذشت علی بن محمد سَمَری صادر شد. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در این توقیع زمان درگذشت سمری را پیش گویی کرده و اعلام نموده بود که بعد از این، سفیر و نایبی برنمی گزیند و با مرگ سَمَری دورۀ غیبت صغری به پایان می رسد و غیبت کبری آغاز می شود. آن توقیع شریف بدین قرار است:
بسم الله الرحمن الرحیم، یا علی بن محمد السمری أعظم الله أجر اخوانک فیک فإنّک میّت ما بینک و بین ستّة أیّام فاجمع أمرک و لاتوص إلی أحد یقوم مقامک بعد وفاتک، فقد وقعت الغیبة الثانیة [التامة] فلاظهور إلاّ بعد اذن الله - عزوجل - و
ص: 249
ذلک بعد طول الأمد و قصوة القلوب و امتلاء الارض جوراً و سیأتی شیعتی من یدّعی المشاهدة ألا فمن إدّعی المشاهدة قبل خروج السفیانی و الصیحة فهو کاذب مفتر، و لا حول و لا قوّة إلا بالله العلیّ العظیم؛(1)
به نام خداوند بخشندۀ مهربان. ای علی بن محمد سَمَری! خداوند پاداش برادران دینی تو را در مصیبت مرگ تو بزرگ دارد. تا شش روز دیگر خواهی مرد، پس امر حساب و کتاب خود را مرتب کن و دربارۀ جانشینی این مقام نیابت، به هیچ کس وصیت مکن تا به جای تو بنشیند؛ زیرا غیبت دومی (غیبت کامل یا غیبت کبری) فرا رسیده است. تا آن روزی که خداوند - عزّوجلّ - بخواهد، ظهوری نخواهد بود و آن پس از مدت درازی خواهد بود که دل ها را سختی و قساوت فراگیرد و زمین از ستم و بی داد پر گردد. به زودی کسانی برای شیعیان من ادّعای مشاهده خواهند نمود.(2) بدان هر کسی که پیش از خروج سفیانی و برآمدن صیحه ای (بانگی) از آسمان، ادّعای دیدن من نماید، دروغ گوست. قدرت و توان مندی از آنِ خداوند بلند مرتبت است.
شیخ صدوق به نقل از ابومحمد، حسن بن احمد مکتّب می نویسد:
ما در سال درگذشت ابوالحسن، علی بن محمد سَمَری در مدینة الاسلام بغداد بودیم. چند روز قبل از درگذشت او به حضورش رسیدیم. او این توقیع حضرت را به ما نشان داد و ما از روی آن نوشتیم و نسخه برداری نمودیم و از نزدش خارج شدیم و چون روز ششم، روز موعود فرا رسید، به نزد سَمَری رسیدیم و او را در حالت احتضار مشاهده کردیم. دیدیم که در حال جان دادن است. به وی گفتند که وصیّ و جانشین تو چه کسی است؟ بعد از تو چه شخصی نایب امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است؟ او در پاسخ گفت: خدا را مشیّتی است که خود انجام خواهد داد (دورۀ غیبت صغری به پایان رسیده است و کسی در دورۀ غیبت کبری نایب خاص امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیست و این خود از مشیّت الهی است.) این مطلب را گفت و آن گاه جان به جان آفرین تسلیم نمود. این آخرین سخنی بود که از او شنیده شد.(3)
ص: 250
ارتباط نوّاب خاص با امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از این تاریخ به بعد به پایان رسید و دورۀ غیبت کبری آغاز شد.
مشهور است که رحلت ابوالحسن، علی بن محمد سَمَری در پانزدهم شعبان سال 329 قمری اتفاق افتاده، ولی شیخ صدوق رحلت این نایب بزرگوار امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را پانزدهم شعبان سال 328 قمری ذکر نموده است.(1)
نکاتی چند دربارة آخرین توقیع ناحیۀ مقدسه در زیر می آید:
یکم. در این توقیع امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف شش روز قبل از درگذشت ابوالحسن، علی بن محمد سَمَری، درگذشت وی را خبر داده است. و مرگ وی در روز موعود، فرا رسید. این پیش گویی و تحقّق آن در روز موعود از نظر امامیّه دلیل قاطعی است که این توقیع را حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف صادر کرده است؛
دوم. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به ابوالحسن سَمَری دستور داد کسی را در امر نیابت، جانشین خود قرار ندهد. این جمله به روشنی دلالت دارد که راه ارتباط مستقیم بین امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و نوّاب خاص به پایان رسید و از این تاریخ به بعد مردم با واسطۀ آنان پرسش های خود را با آن امام نمی توانند در میان بگذارند؛
سوم. در این توقیع، زمان پایانی غیبت صغری و آغاز غیبت کبری بیان شده است؛
چهارم. ظهور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به اذن خداوند است و معلوم نیست که در چه تاریخی ظاهر خواهد شد؛
پنجم. دو نشانه برای ظهور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در این توقیع ذکر شده است: قیام سفیانی و دیگر صیحۀ آسمانی.
همان گونه که در مباحث گذشته بیان شد، امامان معصوم علیهم السلام افراد گوناگونی را به وکالت خود برگزیده بودند. در زمان امام یازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف ده ها نفر در سازمان وکالت فعالیت می کردند. از آن همه افراد خوب و مورد اعتماد چگونه شد که این چهار نفر به مقام نیابت خاصه در دورۀ «غیبت صغری» ره یافتند؟
ص: 251
امامان معصوم علیهم السلام براساس حکمت رفتار می کنند و قطعاً برای این نصب ها معیارها و ملاک هایی داشته اند. با وجود آن که می دانیم که این ملاک ها در راستای ملاک های ارزشی اسلام است، شاید هرگز به آنها دست نیابیم.
ایمان، علم، تقوا و بندگی خداوند بزرگ در رأس همۀ ملاک ها قرار دارد و وجود ایمان، دانش، تقوا و درایت، در هر کس که به مقام وکالت امامان معصوم علیهم السلام می رسید، طبیعی می نمود. اما نوّاب خاص و سفیران چهارگانه که در عهد غیبت صغری از ناحیۀ مقدس به این مقام نایل شدند، آن ویژگی ها را در حد بالاتری دارا بوده اند.
افزون بر ملاک های یاد شده، چند ویژگی در آنان اهمیت ویژه ای داشته است:
یکم. حسین بن روح نوبختی بسیار از تقیه و رازداری در آن شرایط سخت و دشوار استفاده می کرد، به گونه ای که علمای مذاهب اسلامی هر یک حسین بن روح را به خود منتسب می کردند و این نبود جز رعایت تقیه و رازداری.
او برای رعایت و حفظ تقیه، یکی از خدمت گزاران خود را تنها به این دلیل که معاویه را لعن نموده بود، عزل و اخراج کرد.(1)
حسین بن روح در مجلسی برای تقیه، خلفای راشدین را به نیکی یاد کرد. این سخن موجب شگفتی یکی از دوستانش شد و ناخواسته از این سخن لبخندی زد. ابن روح به وی اخطار کرد که چرا در مجلس خندیدی؛ چه بسا این گونه برخورد کردن روش رعایت کامل تقیه را به خطر اندازد.(2)
عثمان بن سعید، سفیر اول امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، برای رعایت تقیه می کوشید تا خود را از بازرسی های رژیم عباسی دور نگه دارد. او بدین منظور، در هیچ بحث و مجادلۀ مذهبی و یا سیاسی به صورت آشکار درگیر نمی شد.(3)
دوم. از آن جا که کار سفیران بسیار مهم بود و دشمن برای دست یابی به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می کوشید، هرگونه ضعف و سستی نایبان و سفیران خاص امام عجل الله تعالی فرجه الشریف
ص: 252
خطرناک می نمود. از این رو، سفیران امام عجل الله تعالی فرجه الشریف از دیگران مقاوم تر و بردبارتر بودند.
برخی از ابوسهل نوبختی پرسیدند: چرا تو نایب خاص حضرت نشدی و به جای تو ابوالقاسم، حسین بن روح متصدی منصب سفارت شد؟ او در پاسخ گفت: آنان (امامان علیهم السلام) بهتر از همه می دانند که چه کسی لایق این مقام است. من آدمی هستم که با دشمنان رفت و آمد دارم و با آنان مناظره می کنم. اگر آن چه ابوالقاسم، حسین بن روح دربارۀ مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می داند، من می دانستم، شاید در جدال و لجاجت با دشمنان برای آن که دلایل بنیادی بر وجود امام پیش کشم، محل اقامت امام را نیز آشکار می کردم. اما اگر ابوالقاسم حسین بن روح امام را زیر عبای خود پنهان داشته باشد، اگر بدنش را با قیچی قطعه قطعه کنند تا امام عجل الله تعالی فرجه الشریف را نشان دهد، هرگز عبای خود را کنار نمی زند و امام را نشان نمی دهد.(1)
سوم. شیخ طوسی در کتاب گران سنگ الغیبة روایاتی را نقل می کند که به خوبی دلالت دارد که سفیران و نایبان خاص حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف بسیار زیرک، فهمیده و با درایت بوده اند.(2)
چهارم. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در انتخاب نایبان خاص افرادی را برمی گزید که حسّاسیتی در دستگاه ظالمان عباسی برنینگیزند؛ چون نیابت خاص بسیار پنهان و با اهمیت و به تعبیر دیگر، محرمانه و یا فوق سرّی بوده است. برای نمونه، سفیر حضرت ابوعمرو، عثمان بن سعید عَمروی، به «زیات» و «سمّان» معروف بود. ابوعَمرو با روغن فروشی کارهای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را انجام می داد و هرگز حکومت نمی پنداشت که وی سفیر خاص حضرت است. دومین سفیر، ابوجعفر محمد بن عثمان هم به مانند پدرش «سمّان» و روغن فروش بود و نایب سوم از خاندان بنی نوبخت بود و با دربار ارتباط داشت و از نفوذ خوبی بهره مند بود. آنان هرگز چنین نمی پنداشتند که وی با امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در ارتباط باشد.
از این روست که به قول سید محمد صدر:
ص: 253
«مسئلة سفارت در دورۀ غیبت صغری به کلی از علویان بریده شد و به دیگران واگذار گردید، با این که در آن روز در بین علویان افراد برجسته ای از نظر علم و فقاهت و عبادت وجود داشت. سرّ این مطلب کاملاً روشن است، به طوری که تاریخ زندگانی علویان از زمان نهضت امام حسین علیه السلام تا عصر و زمانی که دربارۀ آن بحث می کنیم، مطلب را به خوبی روشن می سازد؛ زیرا این مدت تاریخ، نهضت ها و سرکشی بر ضدّ فساد و ظلم و طغیان به دست علویان افتاد. از این رو، دید کلّی دولت نسبت به علویان این بود که آنان از یک سو طرف دار ائمه علیهم السلام هستند و از سوی دیگر، پرچم داران مبارزه بر ضدّ ظلم و بی دادگری. به دیگر سخن، حکومت می دانست که تنها علویان بی پروا در پی مبارزه بر ضدّ آنانند. وقتی گروهی و یا شخصی در نظر حکومت چنین وانمود کند، او دایم تحت مراقبت شدید دولتی قرار می گیرد و نمی تواند کار مهمی همانند سفارت ناحیۀ مقدسه را به خوبی عهده دار شود.(1)
در آغاز سازمان وکالت و به ویژه شخص سفیر، به دلیل وجود جو خفقان، برای مردم شیعه شناخته شده نبود. بنابراین، در آغاز سفارت به ویژه در زمان سفارت عثمان بن سعید عَمروی، نیابت او برای مردم روشن نبود و از این رو، شیعیان ارتباط چندانی با او دربارة مسئولیتش نداشتند. تنها برخی از خواص و وکیلان، او را به نیابت خاص حضرت می شناختند و مسائل شرعی خود را با او در میان می گذاشتند. اندک اندک این نیابت پس از گذر زمان با تلاش های خالصانۀ وکیلان، در نزد شیعیان جایگاهی یافت و ارتباط، با رعایت جوانب احتیاط و تقیه بیشتر شد.
شیعیان با نوّاب اربعه دو گونه ارتباط داشتند: یکی با واسطه و به شکل هِرَمی و دیگر ارتباط بی واسطه و مستقیم.
ارتباط با واسطه، اصلی اساسی در سازمان وکالت بود؛ چرا که این سازمان به دلیل ظلم عباسیان آشکارا و آزادانه نمی توانست فعالیت کند. بنابراین، در ارتباط با مردم از راه های استتاری باید بهره می گرفت و این گونه ارتباط غیر مستقیم برقرار می نمود.
ص: 254
وکیلان در این ارتباط واسطه بودند. مردم خواسته های خود را با ایشان در میان می گذاشتند و یا وجوهات شرعی خود را به آنان می پرداختند و وکیلان آنها را به سفیر و نایب امام عجل الله تعالی فرجه الشریف منتقل می کردند و با واسطۀ سفیر از ناحیۀ مقدسه پاسخ پرسش های خود را دریافت می نمودند. سفیر در این ارتباط به منزلۀ رأس هرم، وکیلان و خواص وسط و بدنۀ هرم و مردم به منزلۀ قاعدة هرم با هم در ارتباط بودند.
در آغاز تقریباً این ارتباط هرمی در بین شیعیان «بغداد» برقرار بود و سپس فراگیر شد. ابوجعفر محمد بن عثمان ده وکیل در بغداد داشت که از جملۀ آنان حسین بن روح بود. این عده به ظاهر وکیل شخصی ابوجعفر محمد بن عثمان در امور تجاری بودند، ولی در واقع وکیل در اموال امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بودند و برای سازمان وکالت شیعی فعالیت می کردند.
در آغاز کار حتی عالمان برجستۀ شهرستان ها از جانشینی امام عسکری علیه السلام اطلاعی نداشتند. برای مثال، بنا به روایت مجلسی در بحارالانوار و شیخ طوسی در کتاب الغیبة، محمد بن ابراهیم مهزیار اهوازی پس از رحلت امام عسکری علیه السلام حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف را نمی شناخت. او پس از چند سال که از رحلت امام یازدهم علیه السلام گذشته بود، به منظور شناخت جانشین آن حضرت به عراق مسافرت کرد.(1)
مردم «دینور» بعد از گذشت یکی دو سال از رحلت امام عسکری علیه السلام سرگردان بودند که وجوهات شرعی را به چه کسی بدهند. به نزد احمد بن محمد دینوری رفتند و او گفت:
یا قوم هذه حیرة و لا نعرف الباب فی هذا الوقت؛
ای مردم الان وضع معلوم نیست. نمی دانیم سفیر و نایب خاص حضرت در این وقت چه کسی است.(2)
این ارتباط در آغاز فعالیت نوّاب اربعه در دورۀ غیبت صغری برقرار نبود؛ زیرا
ص: 255
مسئله نیابت خاصه باید پنهان می ماند. فعالیت های استتاری سازمان وکالت بازتاب و واکنش ظلم حاکمان بود.
کم کم شیعیان به صورت پنهانی نام و نشانی سفیر را از وکیلان و خواص گرفتند و توانستند با آنان تماس مستقیم برقرار کنند. این کار بیشتر از زمان سفارت دومین سفیر شروع شد و ادامه یافت.
شیخ طوسی دربارۀ این نوع ارتباط می نویسد: عده ای از افراد مورد اعتماد به نزد سفیران امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می رفتند و با دادن نامه و یا بیان خواسته های خود پاسخ آن را از ناحیۀ مقدسه و توسط سفیران دریافت می کردند.(1)
گاهی در این ارتباط مستقیم پاسخ هایی به صورت کتبی دریافت می کردند؛ نامه می دادند و بعد از چند روز پاسخ آن را دریافت می کردند.
برخی از روایات چنین آورده اند:
فلما کان بعد ثلاثة أیّام قال لی صاحبی الا نعود الی ابی جعفر؛(2)
پس از گذشت سه روز رفیقم به من گفت: برویم نزد ابوجعفر محمد بن عثمان تا جواب نامه را دریافت نماییم.
در روایت دیگر آمده است:
ثم أخبرنی بعد ذلک بثلاثة ایّام؛(3)
پس از سه روز پاسخ نامه ام را داد.
گاهی هم به صورت شفاهی پاسخ داده می شد، چنان که حسین بن روح به برخی از پرسش کنندگان گفت: شما مأموریت دارید: به «حائر» بروید.(4)
وظایف و محور کلّی فعالیت های نوّاب اربعه بدین قرار است:
ص: 256
شیعیان با توجه به اوضاع سیاسی در آغاز غیبت صغری از وجود فرزند برای امام عسکری علیه السلام بی خبر و در حیرت بودند؛ چرا که جوّ اختناق حاکم بود و اگر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در خفا به سر نمی برد، در همان آغاز حضرت را می کشتند. در سال 260 قمری که امام عسکری علیه السلام رحلت نمود، تنها افرادی ویژه از وجود امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با خبر بودند. مهم ترین وظیفة نوّاب اربعه به ویژه سفیر اوّل؛ یعنی عثمان بن سعید عَمروی، اثبات فرزندداربودن امام عسکری علیه السلام برای شیعیان بوده است؛ فرزندی که امام است و او نایب خاص آن حضرت به شمار می رود.
عثمان بن سعید عَمروی با اعتمادی که در نزد دو امام هادی و عسکری علیهما السلام به دست آورده بود و بزرگان شیعۀ امامیه به صداقت و درست کاری وی اعتقاد داشتند، در این زمان حسّاس، شک مردم را دربارۀ وجود و امامت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف توانست بزداید و نیز برای آنان ثابت کرد که وی به درستی وکیل خاص ناحیۀ مقدسه است. گاهی هم این منزلت و درست کاری و اعتماد مردم به او، برای زدودن شک و حیرت بسنده نبود و از او دلایل صدق بر ادعایش می خواستند و از او کرامت و شبه معجزه می طلبیدند و عثمان نیز از ناحیۀ مقدسه دلایلی می آورد و آنان به وجود و امامت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و نیز به وکالت خاصۀ وی معتقد می شدند.
محمد بن یعقوب از سعد اشعری قمی در این باره روایتی بدین مضمون نقل می کند:
حسن بن نضر که در میان شیعیان قم جایگاه ویژه ای داشت، بعد از رحلت امام عسکری علیه السلام در حیرت بود. او و ابوصدام و عده ای دیگر تصمیم گرفتند که از امام بعدی جویا شوند. حسن بن نضر به نزد ابوصدام رفت و گفت: امسال می خواهم به حج بروم. ابوصدام از او خواست که این سفر را به تعویق انداز، ولی «حسن بن نضر» گفت: نه! من خوابی دیده ام و بیمناکم. بنابراین، باید بروم. قبل از حرکت به احمد بن یعلی بن حماد دربارۀ اموال متعلّق به امام علیه السلام وصیت کرد که این اموال را نگه دارد تا این که جانشین امام عسکری علیه السلام مشخص شود. به بغداد رفت و در آن جا ناحیۀ مقدسه توقیعی به دستش رسید و به امامت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و نیز به وکالت خاصۀ عثمان بن سعید عَمروی مطمئن شد.(1)
ص: 257
این وظیفه در دوره عثمان بن سعید عَمروی که آغاز غیبت صغری بود، بیشتر بر دوش وی سنگینی می کرد؛ چرا که مسئلۀ امامت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و نیابت سفیران در زمان نیابت دیگر سفیران اندکی برای شیعیان ثابت شده بود. در دورۀ نیابت محمد بن عثمان هم اندکی شک و حیرت دربارة وجود امام عجل الله تعالی فرجه الشریف زدوده شد. به همین جهت، در این باره از محمد بن عثمان نیز روایاتی نقل شده است.(1)
آنان وظیفه داشتند که در هر اوضاعی از بیان نام و نشان امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خودداری کنند؛ چرا که اگر نام و نشان ایشان را برملا می کردند، جان امام عجل الله تعالی فرجه الشریف در خطر می افتاد.
امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در توقیعی به محمد بن عثمان بن سعید عَمروی بیان داشت که از ذکر نام و نشان آن حضرت خودداری کند و در جهت پنهان داشتن نام و مکان آن حضرت بکوشد.(2)
این وظیفه چنان مهم بود که می توان گفت: از معیارهای مهم در گزینش سفیر نزد ناحیۀ مقدسه بود. به ابوسهل نوبختی گفتند: که چرا تو به مقام سفارت انتخاب نشده ای، در حالی که حسین بن روح سفیر آن حضرت شده است؟ او در پاسخ گفت: من نمی توانم مانند حسین بن روح راز نگه دار باشم. او به خوبی برای حفظ امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می کوشد. اگر او امام را زیر عبای خود پنهان کند و او را تهدید کنند که امام را به آنان نشان دهد، نشان نخواهد داد، حتی اگر بدنش را قطعه قطعه کنند.(3)
ارتباط مستقیم مردم با امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در عصر غیبت صغری قطع شد. اما ارتباط غیر مستقیم و با واسطة سازمان وکالت برقرار بود. از زمان امامان پیشین علیهم السلام وکیلان فراوانی در بغداد، سامرا و دیگر سرزمین ها در سازمان وکالت فعالیت می کردند و
ص: 258
اموال امام را نگاه می داشتند. این شبکه و یا سازمان پنهانی وکالت با درگذشت امام عسکری علیه السلام هم چنان با سرپرستی نوّاب اربعه پویا ماند.
آنان در این مسئولیت بزرگ وظیفه داشتند که سازمان وکالت را از نفوذ دشمن به دور دارند تا دشمن با وارد شدن در سازمان، وکیلان و مسئول سازمان (سفیر) را نتواند بشناسد و این راه ارتباطی میان امام و شیعیان را قطع کند. گاهی برای این هدف خود امام عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز به کمک آنان می شتافت. برای نمونه، آن گاه که عبیدالله بن سلیمان، وزیر معتضد، خلیفۀ عباسی، به درون تشکیلات سازمان وکالت رخنه کرد تا با ارسال وجوه شرعی به یکی از وکیلان حضرت، آنان را شناسایی کند، ناحیۀ مقدسه توقیعی صادر فرمود که هیچ یک از وکیلان تا زمانی از مردم وجوهات نگیرند. ابوجعفر محمد بن عثمان بن سعید عَمروی این فرمان امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را به وکیلان رساند و بدین وسیله، توطئة وزیر نقش بر آب شد.(1)
پاسخ گویی به پرسش های دینی و مشکلات عقیدتی و رفع شبهات دیگر از وظایف مهم نوّاب اربعه بود. آنان گاهی ناچار می شدند برای این منظور از دیدارهای پنهانی خود با امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پرده بردارند.(2)
گاهی توقیعی از ناحیۀ مقدسه ارائه می دادند تا شبهه ای برطرف شود(3) و گاهی هم پرسش های فقهی و مسائل مستحدثه شیعیان را به پیش گاه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می رساندند و پاسخ آن را دریافت و به شیعیان ابلاغ می کردند، مانند پرسش های اسحاق بن یعقوب(4) و نیز پرسش های مردم قم که توسط محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری به چهارمین سفیر و نایب خاص حضرت ابوالقاسم، علی بن محمد سَمَری تحویل داده می شد و از ناحیۀ مقدسه پاسخ آنها را ابلاغ می فرمود.(5) گاهی هم در مناظره، استدلال
ص: 259
می کردند و محتوای استدلال را از امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دریافت می نمودند و آن را ابلاغ کردند.(1)
اخذ وجوه شرعی و توزیع آن از کارهای مهم سازمان وکیلان بود که از زمان امام ششم علیه السلام به بعد رواج گرفت و با استتاری بیشتر در زمان غیبت صغری آن را پی گرفتند. نوّاب اربعه این وجوهات و اموال متعلق به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را به گونة مستقیم و یا از طریق وکیلان و خواص اخذ می کردند و به هر طریق ممکن به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تحویل می دادند و یا این که به دستور ایشان در موارد خاصی مصرف می کردند. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در روز پس از رحلت امام عسکری علیه السلام و یا در همان روز، پس از مراسم به خاک سپاری امام عسکری علیه السلام به هیئت قمی ها دستور داد که اموال آن حضرت را به ابوعمرو عثمان بن سعید عَمروی وکیل ایشان در بغداد بدهند.(2)
مبارزه با غالیان و مدعیان دروغین نیابت، بابیت و وکالت و افشای ماهیت آنان از دیگر وظایف نوّاب اربعه بود تا زمینۀ گمراهی مردم را از میان ببرند؛ چرا که نوّاب اربعه، در مسیر اهداف پیامبران و امامان حرکت می کردند و شالودۀ اهداف انبیا و امامان علیهم السلام هدایت و زدودن ضلالت و انحراف بود. سفیران ویژه امام عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز در همین راستا با افرادی که ادعای نادرست نیابت و وکالت داشتند، مبارزه می کردند و ماهیت آنان را روشن می نمودند تا شیعیان امامیه، در دام آن افراد شیّاد و منحرف نیفتند و با شناخت نایبان خاص، از رهنمودهای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در دورۀ غیبت صغری بهره مند شوند.
بسیاری در این دورۀ هفتادساله، به دروغ ادعای بابیت و وکالت می نمودند، مانند: حسین بن منصور حلاج، محمد بن علی شلمغانی، معروف به ابن عزاقر یا عزاقری، ابوبکر محمد بن احمد بن عثمان عَمروی، معروف به بغدادی، محمد بن مظفر،
ص: 260
معروف به ابودلف کاتب، اسحاق احمر، باقطانی ابومحمد شریعی، محمد بن نصیر نمیری و احمد بن هلال کرخی. نوّاب اربعه با آنان به مبارزه برخاستند و از ناحیۀ مقدسه توقیعاتی با واسطۀ آنان صادر شد و شیعیان امامیه با روشن شدن ماهیت آنان، از این نوع انحرافات مصون ماندند و به وکالت و سفارت نوّاب اربعه بیشتر اعتماد کردند و مسائل شرعی خویش را از این طریق با امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در میان گذاشتند و رهنمودهای لازم را دریافت داشتند.
برای نمونه، برخی از این توقیعات درپی می آید:
یکم. آن گاه که احمد بن هلال کرخی منحرف شد و برخی از ضروریات دینی را انکار نمود و خود به جای محمد بن عثمان عَمروی ادعای نیابت کرد، توقیعی از ناحیۀ مقدسه صادر شد. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در این توقیع خطاب به محمد بن عثمان عَمروی فرمود:
و نحن نبرأ الی الله تعالی من ابن هلال - لا رحمة الله - و ممن لا یبرأ منه، فاعلم الاسحاقی و أهل بلده ممّا أعلمناک من حال هذا الفاجر و جمیع من کان سئلک و یسئلک عنه؛(1)
ما از ابن هلال و هر کس که از او دوری نکند، بی زاریم. خدا او را نیامرزد، تو به اسحاقی و هم وطنان او آن چه را گفتیم، اعلان کن و هر کس از تو دربارۀ ابن هلال پرسیده و یا می پرسد، جریان را بگو!
هم چنین آن گاه که انحراف ابومحمد، حسن شریعی که در زمان نیابت محمد بن عثمان بن سعید عَمروی ادعای نیابت نمود، روشن گردید، توقیعی از ناحیۀ مقدسه صادر شد و ماهیت او برای شیعیان روشن گردید.(2)
عده ای در آغاز عصر غیبت صغری از وکیلان زمان امام حسن عسکری علیه السلام بلکه امام هادی علیه السلام به شمار می رفتند. در زمان امام عسکری علیه السلام این شمار از وکیلان در
ص: 261
سازمان وکالت زیر نظر ابوعمرو، عثمان بن سعید عَمروی فعالیت می کردند. این وکیلان پس از رحلت امام عسکری علیه السلام زیر نظر نایب اوّل امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف عثمان بن سعید عَمروی تلاش می کردند و پس از آن زیر نظر محمد بن عثمان بن سعید عَمروی نایب دوم به فعالیت خود ادامه دادند. گاهی که برخی از وکیلان منحرف می شدند و به سوی خیانت می غلتیدند و از وظایف اصلی خود روی می تافتند و برای سازمان پنهانی وکالت مشکلاتی به وجود می آوردند و گاهی که وکیلی از مردم، اموال امام علیه السلام و وجوه شرعی را جمع می کرد و آنها را به واسطۀ نوّاب اربعه برای «ناحیۀ مقدسه» نمی فرستاد و در نزد خود نگه می داشت، نوّاب اربعه هر کدام در زمان نیابت خود مسئولیت پیدا می کردند تا با آن وکیل خائن مبارزه کنند. گاهی نیز ناحیۀ مقدسه توسط یکی از سفیران چهارگانه، توقیعی را منتشر و خیانت وکیل خائن را آشکار می فرمود و مردم از گمراهی نجات پیدا می کردند.
فراهم کردن زمینه برای پذیرش غیبت کبری آخرین وظیفۀ مهم نوّاب اربعه، به ویژه آخرین نایب خاص آن حضرت یعنی ابوالحسن علی بن محمد سَمَری بوده است.
در میان وظایف پیش گفته، می توان ادعا کرد که تقریباً دو وظیفه، جنبۀ اختصاصی داشت: یکی زدودن شک و حیرت مردم دربارۀ وجود امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و اثبات و اقناع مردم در این باره که امام عسکری علیه السلام فرزندی دارد و او اکنون امام است. این وظیفه بیش از همه بر دوش ابوعمرو عثمان بن سعیدی عَمروی بود و بعد که این اعتقاد تثبیت شد، در زمان سه نایب دیگر چندان دشواری در این باره برای آنان وجود نداشت. وظیفۀ دیگر آماده سازی مردم برای پذیرش غیبت کبری بود که ابوالحسن علی بن محمد سَمَری، آخرین سفیر ویژۀ امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، این وظیفه را بیش از همه بر دوش داشت. بنابراین، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از راه کرامت و اعجاز به ابوالحسن علی بن محمد سَمَری کمک کرد و شش روز قبل از مرگش توقیعی صادر نمود و زمان دقیق درگذشت وی را بیان داشت تا این که حجّت بر همگان تمام شود و اذهان، آمادۀ پذیرش دورۀ دیگری از غیبت آن حضرت گردد.
ص: 262
سید محمد صدر در این باره می نویسد:
هدف اساسی از سفارت دو چیز است:
1. آماده کردن اذهان و افکار برای «غیبت کبرا»ی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و عادت دادن گام به گام مردم بر مسئلۀ دوری و محجوب بودن از امام و احساس ناراحتی نکردن از این موضوع؛ زیرا عدم آمادگی ممکن بود منجر به انکار مطلق امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف گردد.
از این رو، می بینیم که چگونه عسکریین [امام هادی و امام عسکری علیهما السلام ] مسئلۀ احتجاب را تدریجاً آغاز کردند و امام عسکری علیه السلام شخصاً و به صورت رسمی خود را بیشتر، از مردم پوشیده می داشت.
پس دوران سفارت نیز یکی از همان مراحل تدریجی برای آمادگی ذهنی مردم برای پذیرش غیبت کبری به شمار می آید.
2. قیام به مصالح اجتماعی و ارکان اساسی طرف داران ائمه علیهم السلام، مصالحی که طبعاً با دوری از امام و پنهان بودن ایشان از صحنۀ زندگی از دست می رود؛ نه تنها در این جا، بلکه در هر موردی با از میان رفتن رهبر اجتماعی، مصالح آن اجتماع به خطر می افتد.
از این رو، سفارت قرار داده شده است تا امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف گرچه شخصاً و به صورت رسمی رهبری را در دست ندارد، ولی با رهنمودها و فرمان خود، اجتماع را به صورت غیررسمی رهبری نماید. این هدف را همۀ سفیران به نحو احسن انجام دادند، به طوری که در حدّ امکان در آن جوّ پر تلاطم و کنترل شدید، برای حفظ مصالح اجتماعی، قیام و اقدام نمودند و از آن جوّ اختناق و فشار بیش از این بازده، نمی توان توقّع داشت.(1)
علاوه بر سفیران و نوّاب اربعه که در عصر غیبت صغری وکالت خاص حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را بر عهده داشتند، چندین وکیل در دیگر سرزمین های شیعه نشین عالم اسلامی پراکنده بودند؛ کسانی که مأمور بودند وظایف وکالت را همانند وکیلان پیشین امامان علیهم السلام انجام دهند و سرانجام برای کسب تکلیف به نزد وکیلان خاص یا نوّاب اربعه بازگردند. همان گونه که گذشت، این وکیلان در سرزمین های عالم
ص: 263
اسلامی و حتی بنابر برخی قراین، در بغداد یعنی محل اقامت نوّاب اربعه فعالیت می کرده اند. طبیعی است که در عصر غیبت صغری با توجه به غیبت امام عجل الله تعالی فرجه الشریف و از سویی بیشتر شدن شمار شیعیان و مناطق شیعه نشین، لازم بود وکیلان و نمایندگان سازمان وکالت به دست یاری نوّاب خاص حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف وظیفۀ ارتباط شیعیان با بغداد را به عهده گیرند. قراین موجود دالّ بر فزونی این وکیلان است. با وجود این که شمار این وکیلان در مناطق شیعه نشین فراوان بوده، متأسفانه اسامی آنان به گونة کامل در منابع رجالی و روایی و تاریخی ضبط نشده است. شیخ طوسی در کتاب الغیبة دربارۀ وکیلان عام عصر غیبت صغری چنین فرموده است:
و قد کان فی زمان السفراء المحمودین أقوام ثقات ترد علیهم التوقیعات من قبل المنصوبین للسفارة من الاصل؛(1)
همواره در زمان سفیران ستوده شده، مردمانی ثقه بوده اند که توقیعاتی از جانب سفیران ویژه دریافت می کرده اند.
سپس به ذکر نام تنها چند تن از آنان بسنده کرده است، با این که در عبارت فوق عبارات «أقوام» به کار رفته که فراوانی این وکیلان را نشان می دهد.
به هر حال، با توجه به این که وجود این وکیلان در این عصر نیز هم چون اعصار پیشین، برای پیش برد اهداف سازمان وکالت ضروری بوده، امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف به تعیین و نصب آنان اقدام می نموده است. قراین موجود نشان می دهد که خود امام عجل الله تعالی فرجه الشریف به این کار می پرداخته است. نصب محمد بن ابراهیم بن مهزیار اهوازی به فرمان حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف به وکالت در ناحیۀ اهواز به جای پدرش، شاهد بر این سخن، است. حضرت در این انتصاب در پیامی به او فرمود:
قد أقمناک مقام أبیک؛(2)
تو را به وکالت به جای پدرت نصب نمودیم.
همان گونه که گذشت، نام این وکیلان به گونة کامل در منابع ما وجود ندارد، ولی
ص: 264
با جست جویی در منابع رجالی، نام شماری از آنان به دست می آید که همراه با شرح اجمالی از شخصیت آنان در پی می آید:
شیخ طوسی در رجال، از او به عنوان «أحدالأبواب» یاد کرد.(1) و در کتاب الغیبة، وی را از سفیران پسندیده عصر غیبت شمرده که از ناحیۀ سفیران خاص برای آنان توقیعاتی می رسید. سپس به بیان روایاتی پرداخته که بر جلالت قدر وی نزد «ناحیۀ مقدسه» دلالت دارد. از بعضی این روایات فهمیده می شود که او به عنوان وکیل ارشد در ناحیۀ ری که محل رجوع دیگر وکیلان نیز بود، فعالیت می کرد. از جملۀ این روایات، روایت صالح بن ابی صالح است که می گوید:
برخی مردم در سال 290 قمری از من طلب کردند که وجوه مالی آنان را بگیرم. من در این باره از ناحیۀ مقدسه کسب تکلیف کردم. پاسخ رسید که محمد بن جعفر عربی در ری و از افراد مورد وثوق ماست. وجوهات به او تحویل داده شود.
این روایت دلالت دارد که ابوالحسین اسدی در دوران نیابت سفیر دوم یعنی محمد بن عثمان عَمروی به وکالت مشغول بوده و نیز وی وکیل ارشد بود. این دو نکته از روایت صالح بن ابی صالح و از فرستادن ایشان به نزد أسدی فهمیده می شود.
بنابر برخی دیگر از شواهد، وی کار نظارت بر عمل کرد وکیلان نواحی شرقی ایران را نیز بر عهده داشت.(2)
او بنابر آن چه شیخ طوسی در تهذیب آورده، از نخبگان و بزرگان شیعه بود.(3) بنا به تصریح نجاشی، وی و پسرش در ناحیۀ همدان سروکیل و پایگاه مراجعۀ وکیلان آن ناحیه بودند. تعبیر نجاشی چنین است:
ص: 265
در زمان قاسم بن محمد در همدان، به همراه وی ابوعلی بسطام بن علی و العزیز بن زهیر که یکی از «بنی کشمرد» بود، هر سه در یک موضع در همدان به وکالت مشغول بودند و در این باره به ابومحمد، حسن بن هارون بن عمران همدانی مراجعه و کسب تکلیف می کردند. پیش از وی نیز به نزد پدرش ابوعبدالله بن هارون می رفتند و فرمان می گرفتند و ابوعبدالله و پسرش ابومحمد هر دو وکیل بوده اند.(1)
شیخ طوسی در کتاب رجال، او را جزء اصحاب امام عسکری علیه السلام برشمرد.(2) شیخ صدوق وی را از جمله وکیلان قائم(3) دانسته است که به دیدار با آن حضرت شرف یافته و بر معجزات آن حضرت آگاهی یافته اند.
وی در نامه ای به محضر حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف دربارۀ حدیث «خدّامنا و قوّامنا شرار خلق الله» از آن حضرت پرسید و آن جناب در توقیعی به او فرمودند: پاسخ آن، در کمال الدین اثر شیخ صدوق آمده است.(4)
او نیز از وکیلان و ابواب معروف ناحیۀ مقدسه شناخته شده است و شیخ صدوق نیز وی را از وکیلان مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و از کسانی که به دیدن آن حضرت و مشاهدۀ معجزاتش موفق شده اند، برشمرد. او پس از وفات پدرش که از وکیلان ناحیۀ اهواز بوده، اموال ناحیۀ مقدسه را به سوی بغداد روانه کرد و به باب امام عجل الله تعالی فرجه الشریف سپرد و سرانجام توقیعی از ناحیۀ مقدسه به دست او رسید که بنابر آن، وی به جای پدر نصب شده بود. از این واقعه وکالت پدرش برای امام عسکری علیه السلام و نیز برای ناحیۀ مقدسه استنباط می شود. افزون بر آن، رجال شناسان به وکالت پدرش برای امام
ص: 266
هادی علیه السلام نیز تصریح کرده اند.(1)
او اهل آذربایجان و از وکیلان ناحیۀ مقدسه در این منطقه بود. شیخ صدوق وی را از جمله وکیلانی بر شمرده که به دیدن حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و آگاهی بر معجزاتش توفیق یافتند. شیخ طوسی در کتاب الغیبة، ماجرایی را پیرامون چگونگی وفات وی نقل کرده که عنایت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به او را می نماید. آن توقیع از وفات وی چهل روز پس از دریافت نامه خبر داده بود که جایگاه والای او را در نزد آن حضرت می نماید.(2)
حسن بن محمد در عصر غیبت صغری، وکیل وقف در «واسط» بود. آن گونه که جعفر بن محمد بن متیل نقل نموده، ابوجعفر عَمروی او را با مقداری لباس و درهم به واسط فرستاد. وقتی در آن جا با حسن بن محمد ملاقات کرد، دریافت که محمد بن عبدالله از شیعیان (و شاید از وکیلان) واسط درگذشته و این لباس و درهم برای کفن و دفن او فرستاده شد. این واقعه دلالت می کند که وی در دورۀ نایب دوم به وکالت مشغول بود.(3)
او را نیز از وکیلان ناحیۀ مقدسه دانسته اند. او واقعه ای نقل کرده که وکالتش را تأیید می کند:
480 درهم نزد من جمع شد، بیست درهم نیز از نزد خود بر آن افزودم و به سوی أبوالحسین اسدی (در ری) فرستادم و در مورد افزودن بیست درهم چیزی ننوشتم. جواب رسید که پانصد درهمی که بیست درهم آن از مال تو بود، دریافت شد.
ص: 267
این جریان وکالت او را می نماید؛ چرا که به گفتۀ او 480 درهم نزد او جمع شده بود و بیست درهم از خود بر آن افزوده، پس جز آن بیست درهم، اموال امام بوده که مردم به او داده بودند. شیخ صدوق نیز نقل کرده که وی از جمله وکیلان صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف و اهل نیشابور بوده است که او را دیده و بر معجزات او آگاه شده است. از این ماجرا می توان استنباط کرد که وی در نیشابور به وکالت مشغول بوده و معاصر ابوالحسین اسدی و هم چنین محمد بن عثمان نایب دوم بود.(1)
همان گونه که نجاشی در ترجمۀ محمد بن علی بن ابراهیم همدانی تصریح کرد، عزیز بن زهیر از وکیلان ناحیۀ مقدسه در همدان بوده که در امر وکالت وظیفه داشته به نزد ابومحمد حسن بن هارون برود.(2)
نجاشی دربارة او، پدر و جدّش تصریح کرده که آنان وکیلان ناحیۀ مقدسه در همدان بوده و وی در امر وکالت به حسن بن هارون مراجعه می کرد. علامه نیز به وکالت او از جانب ناحیۀ مقدسه تصریح نمود.(3)
همان گونه که از تصریح نجاشی و علامه استنباط می شود، او وکیل ناحیۀ مقدسه در همدان بوده و در امور وکالت از حسن بن هارون فرمان می گرفت.(4)
علی بن الحسین بنابر تصریح شیخ در کتاب رجال، از اهل سمرقند و وکیل بود. گرچه تنها تعبیر «وکیلٌ» در وکالت برای ائمه علیهم السلام تصریح ندارد، ولی چون اطلاق وکیل در کتب رجالی، ظهور در وکالت برای ائمه دارد، وکالت او برای ائمه علیهم السلام
ص: 268
استنباط می شود. همین گونه از گفتۀ شیخ طوسی، که او از جعفر بن محمد بن مادلی و ابوالحسین اسدی نقل روایت می کرده، روشن می شود که وی نیز معاصر نایب دوم بود.(1) هم چنین احتمال دارد که وی در سمرقند به وکالت مشغول بوده باشد.
طبرسی در اعلام الوری او را از سفیران و ابواب معروف عصر غیبت دانسته است. وی از عصر امام رضا علیه السلام تا عصر غیبت، همۀ امامان را درک کرد و احادیث بسیاری در فضایل وی نقل کردند و خود نیز احادیث فراوانی در بیان معجزات ائمه علیهم السلام نقل کرد. وکالت او برای دو امام هادی و عسکری علیهم السلام نیز آشکار است.(2)
بنابر خبری صحیح در کافی، او از وکیلان ناحیۀ مقدسه بود؛ چرا که این خبر به جمع اموال توسط وکیلان در خانۀ حسن بن نضر اشاره کرد تا باب حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف بر آنان معلوم شود. او از جمله کسانی است که به دیدار با حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف شرف یافت.(3)
او از جمله دست یاران سفیر اوّل و دوم در بغداد بود. سفیر اوّل به کمک وی، احمد بن اسحاق و محمد بن احمد بن جعفر القمی القطّان، امور دفتر سازمان وکالت در بغداد را اداره می کرد. او بنابر توقیعی از حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، توثیق شده است.(4)
انحراف در دستگاه وکالت، با انگیزه های گوناگون بود. انحراف ها در دو گروه بودند: گونه ای انحراف در میان کسانی بود که پیش تر امامی علیه السلام او را به وکالت
ص: 269
منصوب کرده، ولی بعد به فساد و خیانت گراییده اند و گونه ای دیگر از انحراف در میان کسانی بود که هرگز پیشینة وکالت، نیابت و بابیت نداشتند، ولی به دلیل انگیزه هایی، به دروغ خود را وکیل و نایب امام علیه السلام خواندند و برخی را مدت زمانی به دور خود گرد آوردند که سرانجام رسوا شدند. این دو جریان نیز در عصر غیبت صغری و هم در دوره های پیش از شکل گیری سازمان وکالت بود. البته به نظر می رسد در عصر غیبت صغری بر دامنۀ این انحراف ها افزوده شد؛ از آن رو که نبود امام عجل الله تعالی فرجه الشریف و سپردن امر به وکیلان و سفیران در این عصر، زمینه را برای فرصت طلبی این دسته از افراد آماده می ساخت.
برای شناخت تفصیلی این دو جریان، نخست باید کسانی را شناخت که سردمدار این دو جریان انحرافی بودند. لذا در آغاز جریان نخست یعنی خیانت و فساد در وکیلان امامان علیهم السلام، شناخت آن شخصیت ها، انگیزۀ آنان و سرانجامشان و در قسمت بعد، شناخت جریان دوم خواهد آمد.
امامان هدی علیهم السلام برای تعیین وکیلان خود، با نگاه به اهمیت و حسّاسیت این وظیفه کسانی را برمی گزیده اند که به آنان اعتماد داشتند و از شروط ضرور بهره مند بودند، ولی با توجه به این که انسان در صورت تهذیب نکردن نفس و کسب نکردن شروط بایسته برای نجات از دام های شیطانی، زمینۀ لغزش برایش وجود دارد، در میان وکیلان امامان علیهم السلام نیز کسانی بوده اند که با وجود داشتن شروط ضرور برای وکالت در ابتدای امر، به علت قرار گرفتن در وضعیتی جدید و فراهم شدن زمینه های مناسب و وجود علّت های مقتضی برای فساد و خیانت در وجودشان، دست به کارهایی ناشایست می زده اند که در نتیجه، بدان سبب امامان علیهم السلام آنان را عزل و طرد می کرده اند.
البته علّت همۀ این خیانت ها و لغزش ها یک چیز نبوده است. انگیزه های خیانت آنان گوناگون به نظر می رسد، گرچه می توان همة علت ها را به مهذّب نبودن آنان بازگرداند. انگیزۀ این وکیلان از خیانت، زمانی روشن تر خواهد شد که شخصیت آنان
ص: 270
یک به یک شناخته و انگیزۀ آنان بررسی شود. بنابراین، نخست ماجراهای پیش از غیبت صغری و سپس شخصیت وکیلان خائن در عصر غیبت صغری بررسی خواهد شد:
پس از درگذشت امام کاظم علیه السلام در سال 183 قمری، گروهی از برجسته ترین یاران آن حضرت و وکیلان ایشان در سرزمین های گوناگون به این نظریه گراییدند که امام علیه السلام زنده و از نظرها پنهان گردیده و به زودی با عنوان قائم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم ظاهر خواهد شد و حکومت عدل اسلامی را پایه خواهد گذارد. در آغاز می گفتند امام در فاصلۀ هشت ماه ظاهر خواهد شد، گروهی از شیعیان به این دیدگاه گراییدند؛ آنان که پس از این، عقیدۀ خود را عوض نکردند و هیچ کس را به جانشینی آن حضرت نپذیرفتند، در جامعۀ شیعه با عنوان «واقفیه» شناخته شدند و بعدها مخالفانشان آنان را «ممطوره» خواندند. مانند «فطحیه» دانش مندان و محدّثان برجسته ای از میان آنان برخاستند. برخلاف آن چه برخی از دانش مندان شیعی در قرن پنجم می پنداشتند این گروه تا آن زمان منقرض شده اند، پیروان این مذهب دست کم تا میانة قرن ششم وجود داشته اند.(1)
همان گونه که گذشت، سران این مذهب، برخی از شخصیت های برجسته و وکیلان امام کاظم علیه السلام بوده اند. نام این وکیلان، آن سان که در منابع آمده، از این قرار است: علی بن ابی حمزه بطائنی، عثمان بن عیسی الرواسی، زیاد بن مروان القندی، احمد بن ابی بشر السرّاج، ابن ابی سعید المکاری و منصور بن یونس بزرج.
این عده به طمع اموالی که شیعیان، بنابر وکالت شان به آنان سپرده بودند،، پس از شهادت امام هفتم علیه السلام منکر شهادت و وفات آن حضرت شدند تا مجبور نباشند اموال را به جانشین آن حضرت یعنی امام رضا علیه السلام بسپرند. روایت یونس بن عبدالرحمن، از روایاتی است که انگیزۀ این وکیلان را از این ادعای باطل با صراحت بیان کرده است. مضمون این روایت چنین است:
ص: 271
پس از وفات ابوابراهیم امام کاظم علیه السلام، نزد وکیلان آن بزرگوار اموال بسیار جمع شده بود و همین مسئله سبب قول به «وقف» و انکار وفات امام علیه السلام شد. برای مثال، نزد زیاد بن مروان قندی هفتادهزار دینار، و نزد علی بن ابی حمزه سی هزار دینار بود.
یونس بن عبدالرحمن پس از مشاهدۀ این جریان انحرافی، مردم را به قبول امامت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام فرا خواند. وقتی علی بن حمزه و زیاد بن مروان این وضع را مشاهده کردند، کسی را نزد او فرستادند و با دادن وعدۀ پرداخت ده هزار دینار، از وی خواستند که دست از اقدامات خود بردارد. یونس در پاسخ به آنان گفت: از امامان صادقین علیهم السلام روایت شده است که اگر بدعت ها ظاهر شدند، بر شخص آگاه لازم است که دانش خود را بروز دهد و اگر چنین نکرد خداوند نور ایمان را از وی می گیرد، و من در هیچ حالی جهاد و امر الهی را ترک نمی کنم. وقتی این دو نفر پاسخ قاطع وی را می شنیدند، راه دشمنی، دشنام و عداوت با وی را پیش گرفتند.(1)
افزون بر انگیزۀ اقتصادی و طمع مالی، وجود انگیزۀ حسادت در بعضی سران «واقفیه» دربارة امام علی بن موسی الرضا علیه السلام نیز احتمال می رود.(2)
البته در بین بعضی از عوام شیعیان، احتمال می رود که باور کرده بودند امام موسی بن جعفر علیه السلام همان مهدی و قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف است، به ویژه آن که برخی از سران این فرقه با لطایف الحیل، قصد باوراندن این عقیده را داشتند. برای نمونه دربارة محمد بن بشیر نقل شده است که صورتی ساخته بود و آن را به طریق شعبده حرکت می داد و به پیروان ساده دل این فرقه می باوراند که این، همان امام کاظم علیه السلام و زنده است. امام رضا علیه السلام به همین دلیل ریختن خون محمد بن بشیر را مباح اعلام فرمود. حضرت دربارة او به علی بن حدید مدائنی فرمود:
اگر توانستی وی را به قتل برسانی، این کار را بکن و اگر در حال توانایی او را نکشتی، گنه کار خواهی بود.(3)
ص: 272
گاه دنیاطلبی و گرایش به ظواهر کاذب آن، ضعف در ایمان و نبود معرفت به امامان علیهم السلام موجب می شد افرادی که از نزدیکان امامان علیه السلام و مورد وثوق آنان بوده اند، در دام وسوسه های شیطانی فروغلتند و به جای پایداری در صراط حق به دامان آلودة حاکمان فاسد فرو افتند.
هشام بن ابراهیم عباسی همدانی راشدی که بنا به روایت شیخ صدوق در توحید و عیون اخبارالرضا، پیش از انتقال امام رضا علیه السلام به طوس، از نزدیک ترین افراد به حضرت بود و امور حضرت در مدینه به دست او انجام می شد، شخصی عالم و ادیب بود که در حقیقت، وکالت ارشد آن حضرت را در مدینه بر عهده داشت و اموال و وجوهات را از نواحی مختلف گرد می آورد. هشام بن ابراهیم پس از انتقال امام رضا علیه السلام به طوس به فضل بن سهل، (ذوالریاستین)، نزدیک شد و کم کم به صورت جاسوس حکومتی در خانۀ امام علیه السلام در آمد. «مأمون» وی را به دربانی حضرت نصب کرد و هیچ اتفاقی در خانۀ حضرت رخ نمی داد، مگر آن که او به مأمون گزارش می داد و هر کس قصد ملاقات با حضرت داشت، می بایستی از طریق «هشام بن ابراهیم» اقدام می نمود. وی تا جایی به مأمون نزدیک شد و مورد وثوق او قرار گرفت که مأمون فرزندش عباس را جهت تعلیم به او سپرد و از این جهت، به «هشام عباسی» شهرت یافت.(1)
او از دستیاران اصلی امام هادی علیه السلام در سامرا بود. از آن جا که اهل قزوین بود، شیعیان این منطقه بیشتر به نزد وی می رفتند و وجوهات مالی را به او می پرداختند، ولی دنیاطلبی و فساد درونی موجب شد تا رفته رفته ماهیت اصلی خود را بنماید.
او در پی انحرافش به اختلاس اموال امام علیه السلام دست یازید. مخالفت و رقابت او با دیگر وکیل ارشد امام علیه السلام در سامرا یعنی علی بن جعفر همانی نیز دیگر از علت های
ص: 273
انحراف او بوده است. کار این رقابت و درگیری چنان بالا گرفت که به دشنام گویی و دشمنی سخت انجامید. این واقعه برای جامعۀ شیعی آن عصر که از هر سو در معرض تهاجم و سوء استفادۀ دشمنان بود، وضعیتی حسّاس و خطرناک پدید آورد. و از سویی موجب بدبینی به وکیلان حضرت در میان شیعه بود. لذا شماری از شیعیان مدتی از پرداخت وجوه شرعی به پیش گاه امام خودداری می کردند. افزون بر این، به لحاظ وکیل ارشد بودن آن دو، وکیلان مناطق گوناگون که تا آن زمان مبالغ جمع شده را از راه یکی از آن دو به محضر امام علیه السلام می رساندند، سرگردان بودند.
امام علیه السلام در پاسخ به این وضع، جانب علی بن جعفر همانی را گرفت و از وکیلان خود در مناطق مختلف خواست که برای ارتباط خود با ایشان و ارسال وجوهات، به نزد فارس بن حاتم نروند. با وجود این، در همان دستورالعمل با روشن بینی آشکار به وکیلان خود یادآور شدند که این دستور را محرمانه نگاه دارند و از تحریک فارس خودداری کنند. این دستور از آن رو بود که فارس مردی با نفوذ و راه ارتباط اصلی میان امام و شیعیان مناطق جبال (بخش مرکزی و غربی ایران) بود که وجوهات خود را معمولاً از راه او برای امام علیه السلام می فرستادند. اما فارس به رغم دستور امام علیه السلام هم چنان به دریافت وجوهات از آن مناطق ادامه می داد، ولی آنان را خدمت امام علیه السلام نمی فرستاد. امام علیه السلام اندکی بعد، تصمیم گرفتند که دستور خود را به گونة رسمی به اطلاع پیروان خود برسانند و از وکیلان خود بخواهند که به گونة صریح به شیعیان اعلام کنند که فارس وکیل ایشان نیست و کسی نباید وجوهات امام علیه السلام را به او بسپرد. سپس امام با صدور دو نوشته که یکی از آنها به تاریخ سه شنبه نهم ربیع الاول سال 250 قمری بود، فارس را لعن و طرد فرمودند. از آن هنگام فارس به گونة علنی به مبارزه با امام علیه السلام برخاست. منابع موجود چیزی از جزئیات عملیات و اقدامات او به دست نمی دهند، جز آن که او به فسادانگیزی می پرداخت و شیعیان را به بدعت فرا می خواند و می کوشید آنان را به پیروی خود درآورد.
حساسیت و اهمیت مسئله از تصمیم امام علیه السلام دربارة مباح بودن ریختن خون این شخص دانسته می شود. چنین دستوری از امامان علیهم السلام فقط برای موارد استثنایی صادر می شده است. پس از صدور این دستور، یکی از شیعیان آن حضرت به نام
ص: 274
جنید در کمین فارس نشست و در حالی که او بین دو نماز مغرب و عشاء از مسجد بیرون می آمد، با دو ضربۀ ساطور او را کشت و خود جان سالم به در برد.
بدین گونه علّت یکی دیگر از واقعه های بسیار خطرناک انحرافی در نهاد وکالت قطع گردید.(1)
عروه وکیل ارشد امام هادی و عسکری علیهما السلام در بغداد بود. او در آغاز چنان مورد وثوق آن بزرگواران بود که امام عسکری علیه السلام ضمن توقیعی از وی با عنوان «وکیلنا و ثقتنا و الذی یقبض من موالینا» یاد می کند. در عصر امام عسکری علیه السلام، وی نیز همانند فارس بن حاتم به اختلاس اموال امام علیه السلام پرداخت و در این راه حتی از دروغ بستن به ساحت مقدّس امام هادی علیه السلام نیز دریغ نورزید. او در مسیر انحرافی خود، کار را بدان جا رساند که ابتدا بخشی از اموال امام عسکری علیه السلام را سرقت کرد و بخشی دیگر را آتش زد و با این عمل، امام علیه السلام را بر ضدّ خود به غضب آورد، چنان که همان شب حضرت او را نفرین کردند، و فردای آن روز به هلاکت رسید.(2)
علاوه بر جنبه های مالی و دنیاطلبی و یا رذایل نفسانی، مانند حسادت، گاهی انحرافات حاصل از شهوت طلبی در بعضی از وکیلان موجب بروز انحراف و فساد در برخی اعضای نهاد وکالت می شد.
آورده اند که یکی از وکیلان امام عسکری علیه السلام که بنابر تصریح منابع، در همسایگی خانۀ آن بزرگوار سکنا گزیده بود، گرفتار هَجمة وساوس شیطانی و تحریکات برآمده از شهوت پرستی شد و به کاری زشت با خادمی دست یازید، ولی پیش از آن کار، امام علیه السلام به گونة معجزه آسا از درهای بسته بر بالای سر او رفتند و با خطاب «اتق الله»
ص: 275
او را از این کار بازداشتند و سپس دستور فرمودند که وی و آن خادم را بیرون کنند.(1)
این دو نفر، بنا به عقیدۀ برخی پژوهندگان، دو شخصیت متمایز از هم هستند، گرچه برخی از رجال شناسان؛ مانند مامقانی و خوئی آن دو را یک شخصیت دانسته اند. تمایز آنها از هم، از بیان شیخ طوسی در کتاب الغیبة، به دست می آید؛ چرا که وی احمد بن هلال عبرتائی را از وکیلان مذموم پیش از غیبت صغری و احمد بن هلال کرخی را از وکیلان مذموم عصر غیبت بر شمرده است. به هر حال، توقیعی از امام عسکری علیه السلام در لعن احمد بن هلال صادر شد(2) و علّت آن، خیانت او در اموال امام علیه السلام و اختلاس آنها بود. وی وکیل امام علیه السلام به شمار می رفت و معاصر امامان پیشین تا امام رضا علیه السلام بوده است. از آن جا که پس از صدور این توقیع، جامعۀ شیعه دوباره از حضرت دربارۀ او پرسیدند، توقیع دیگری از آن حضرت در تأیید توقیع نخست صادر گردید.(3)
با وجود این، احمد بن هلال کرخی در عصر غیبت صغری به معارضه با سفیر دوم ناحیۀ مقدسه پرداخت و لذا توقیعی از نزد آن ناحیه در لعن و برائت از وی
ص: 276
صادر شد.(1)
او از اصحاب امام عسکری علیه السلام بود. طبرسی او را از شمار سفیران عصر غیبت صغری و از ابواب معروف برشمرد. بنابر ظاهر کلام، وی در وثاقت و جلالت قدر به منزلۀ افرادی هم چون قاسم بن العلاء و احمد بن اسحاق اشعری و ابوالحسین اسدی بوده؛ ولی شیخ طوسی او را از شمار وکیلان مذموم عصر غیبت برشمرده که ادعای بابیت نموده اند. از این رو، علامه در قبول روایات وی توقّف نموده است.
او در زمان امام عسکری علیه السلام وکیل آن جناب و پس از رحلتش وکیل ناحیۀ مقدسه بود، ولی پس از شروع سفارت سفیر دوم یعنی محمد بن عثمان عَمروی، به مخالفت با وی پرداخت و اموال امام علیه السلام را نزد خود نگاه داشت و از تحویل آنها به سفیر دوم امتناع ورزید.
جریان معروفی میان او و سفیر دوم واقع شده است؛ عَمروی در حالی که ابن بلال در جمع پیروانش نشسته بود، وارد منزل او شد و او را به خدا قسم داد که به فرمان امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف درباره بازگرداندن و سپردن اموال به عَمروی اقرار کند و ابن بلال به اقرار مجبور شد. وقتی عَمروی بیرون رفت، به پیروانش گفت ابوجعفر عَمروی مرا به خانه ای برد و صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف از بالای آن خانه، به گونه ای که بر من اشراف داشت، امر فرمود که اموال را به عَمروی بسپرم و از شدّت هیبت و رعبی که در دلم افتاد، فهمیدم صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است.(2) دربارة وی گفته اند که به گشاده دستی علی بن جعفر همانی، وکیل ارشد امام عسکری علیه السلام، در سفر حج، اعتراض نمود و امام علیه السلام
ص: 277
پاسخ داد که دیگران را چه کار که در امور ما مداخله کنند.
سرانجام وی به دلیل اصرار بر شیوة انحرافی خود همراه با شماری دیگر مانند شریعی، نُمیری و هلالی، از ناحیۀ مقدسه لعن و نفرین شد.(1)
نسبت او به «شلمغان» از آن روست که وی اهل قریه ای به این نام در «واسط» بوده است. او ابتدا دانش مندی با اعتقادات درست و فردی صالح می نمود. کتاب هایی مانند التکلیف، العصمة، الزاهر بالحجج العقلیّة، المباهلة و الاوصیاء را به او نسبت داده اند.(2) وی چنان مورد اعتماد بود که حسین بن روح، سفیر سوم حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف به هنگام پنهان شدنش در عصر مقتدر عباسی، وی را به جای خود به وکالت و جانشینی نصب نمود و در این ایام، شیعیان در حوایج و مهمات خود به نزد او می رفتند و توقیعاتی نیز به دست او از جانب امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف صادر می شد.
با وجود این، حسادت وی به ابوالقاسم حسین بن روح، و دیدگاه های انحرافی و غلوآمیزش موجب شد مذهب حق را ترک گوید و به مذاهب باطل و مردود بگرود و سخنان نادرستی بر زبان آورد و رفته رفته به غلو، کفر، ارتداد، قول به تناسخ و حلول الوهیت در خود بگراید. او به پیروانش می گفت: روح رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم به ابوجعفر محمد بن عثمان عَمروی و روح امیرمؤمنان علی علیه السلام به بدن أبوالقاسم حسین بن روح و روح فاطمه علیها السلام به بدن امّ کلثوم دختر ابوجعفر عَمروی منتقل شده است در این باره چنین وا می نمود که رازی عظیم است که نباید آن را برملا کرد. وی نزد بنوبسطام جایگاه و منزلتی داشت و به هنگام ارتدادش، هرگونه کذب و کفری را به حسین بن روح استناد می داد و آنها را برای بنوبسطام نقل می نمود. وقتی حسین بن
ص: 278
روح این ماجرا را شنید، بنوبسطام را از پیروی او منع نمود و به لعن و تبرّی از وی فرمان داد، ولی آنان به دلیل عوام فریبی شلمغانی به پیروی از او ادامه دادند.(1) بنابراین، حسین بن روح دوباره در نامه ای به بنوبسطام، لعن و تبرّی از وی را ابلاغ نمود.(2)
چنان که گذشت، باور به حلول روح حضرت زهرا علیها السلام به بدن امّ کلثوم دختر ابوجعفر عمری از عقاید فاسد وی بوده است.(3) این نکته باعث انحراف و کژروی گسترده ای در میان بنوبسطام گردید، چنان که حسین بن روح مجبور شد در میان شیعیان، به خصوص بنونوبخت، خبر لعن و انحراف شلمغانی را منتشر کند و آنان را به لعن و تبرّی از وی امر کند. سپس توقیعی از حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف در لعن شلمغانی
ص: 279
و تبرّی از او و پیروانش صادر شد.(1) این توقیع به دست ابن روح، زمانی صادر شد که وی در خانۀ مقتدر زندانی بود و توقیع را به دست یکی از اصحابش به نام ابوعلی بن همام توزیع نمود و همۀ سران شیعه از مضمون آن اطلاع یافتند و همگی بر لعن و تبرّی از شلمغانی اتفاق نمودند.
وقتی شلمغانی از مقابلۀ ابن روح با خود آگاه شد و جماعت شیعه را بر لعن و تبرّی از خود هم آهنگ یافت، برای مقابله با این جو در مجلس ابن مقله، وزیر الراضی بالله در سال 322 قمری در میان جماعت شیعه که همگی از ابن روح لعن و تبرّی از او را نقل می کردند، گفت: «بین من و او جمع کنید تا دستم را در دستش بگذارم. اگر آتشی از آسمان نازل نشد که او را بسوزاند، همۀ آن چه گفته حق است.» و با این سخن ابن روح را به مباهله دعوت نمود، ولی وقتی خبر این سخن به گوش الراضی بالله، خلیفة عباسی وقت رسید، دستور دست گیری شلمغانی را در سال 323 قمری صادر کرد و سپس او را با بعضی از پیروانش به قتل رساند و جماعت شیعه را از شرّ او رهایی داد.(2)
شلمغانی با سوء استفاده از اعتماد حسین بن روح به وی و سابقۀ وکالت و وثاقتی که در جامعۀ شیعۀ آن عصر داشت و با استفاده از سادگی و خوش بینی جماعتی از شیعیان و به دلیل حسادت به ابن روح و جاه طلبی و کج فکری، خود را ملعون و مطرود مقام امامت یافت.
ص: 280
وکالت برای امام معصوم علیه السلام نزد شیعه جایگاهی والا داشت. کسی که با عنوان وکیل یا باب یک امام معصوم علیه السلام نزد شیعه مطرح می شد، مورد احترام شیعیان و پایگاه مراجعۀ آنان و دارای منزلت اجتماعی بزرگی می شد و افزون بر این، با توجه به این که از مهم ترین فعالیت های وکیلان، دریافت وجوه شرعی متعلّق به امام علیه السلام بود، همواره وکیلان به عنوان امین امام و شیعه، به این اموال دسترسی داشتند. همین مسئله در کنار بعضی دیگر از انگیزه های فاسد دنیوی، سبب شدکسانی به دروغ، خود را به این نهاد مقدّس منسوب کنند و داعیۀ دروغین وکالت و بابیت سر دهند.
چنان که گذشت، خاستگاه بیشتر این ادعاها ریاست و جاه طلبی و طمع در اموال و گاه عقاید فاسد و انحرافی بود. وقایع دروغین وکالت و بابیت در عصر غیبت صغری به اوج خود رسید؛ زیرا امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف حضور نداشتند و کارها را به وکیلان سپرده بودند. از این رو، زمینة برخی سودجویی ها فراهم شد. ماجرای برخی از وکالت ها و بابیّت های دروغین در اعصار پیشین در پی می آید:
او در عصر امام جواد علیه السلام به دروغ، ادعای وکالت و بابیّت آن جناب را نمود و لذا حضرت او را تکذیب کردند و شیعیان از پرداخت هرگونه وجهی به وی ممنوع شدند. امام علیه السلام در نامه ای در پاسخ کسی که دربارۀ او از آن جناب پرسیده بود، فرمودند:
او در مقام و موقعیتی نیست که مدّعی آن است و چیزی به وی پرداخت نکنید.(1)
این سه تن در عصر امام هادی علیه السلام دارای عقاید غلوآمیز و مدّعی بابیّت و حتی نبوت بوده اند. علی بن حسکه، استاد قاسم شعرانی و مدّعی سقوط تکالیف شرعی از دوش خود بوده است. این وقایع چنان خطرناک بوده که امام هادی علیه السلام در مورد او و
ص: 281
هم فکرانش ضمن نامه ای، دستورالعمل شدیدی صادر فرمود. مضمون این نامه که خطاب به یکی از شیعیان صادر شده بود، چنین است:
ابن حسکه، که لعنت خدا بر او باد، دروغ می گوید. من او را جزء موالی خود نمی دانم. او را - که لعنت خدا بر او باد - چه می شود؟ قسم به خدا که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و هیچ پیامبری قبل از او مبعوث نشدند، مگر به یکتاپرستی و نماز و زکات و روزه و حج و ولایت و محمد صلی الله علیه و آله و سلم جز به خدای یگانه دعوت نکرد و همین طور که ما اوصیا و اولاد او هستیم ... من به خدا پناه می برم از آن چه او می گوید. آنان را - که لعنت خدا بر ایشان باد - از خود دور کنید و در مکان های تنگ (که گریزی نداشته باشند) اگر به آنها دسترسی یافتید، سرشان را با سنگ بکوبید.(1)
او نیز از غالیان عصر امام هادی و امام عسکری علیهما السلام بود. بنابر روایت کشی، حضرت عسکری علیه السلام ادعای نبوت و بابیت را به او نسبت داد و به یکی از پیروانش به نام «عبیدی» کتابت فرمود:
من از فهری و حسن بن محمد بن بابای قمی به خدا پناه می برم و تو را و همۀ موالی خود را نیز از آن دو بر حذر می دارم. من آن دو را لعن می کنم که لعنت خدا بر آن دو باد. این دو به وسیلۀ ما قصد سودجویی از مردم را دارند و افرادی موذی و اهل فتنه هستند که خداوند آنها را اذیت و داخل در فتنه کند. «ابن بابا» گمان می کند که من او را به پیامبری مبعوث نموده ام و این که او باب است؛ لعنت خدا بر او که تحت سلطۀ شیطان واقع شده است.(2)
همین گونه کشی از سهل بن محمد نقل نموده که گفت: به امام هادی علیه السلام عرض کردم: ای سید من! بر گروهی از موالی شما امر «حسن بن محمد بن بابا» مشتبه شده، چه امری می فرمایید؟ به وی تولّی کنیم یا از او تبرّی جوییم و از او دوری کنیم؟ حضرت به خطّ مبارک چنین نوشت: او و فارس بن حاتم ملعونند. از آن دو تبرّی جویید. خداوند آن دو را لعنت کند و در مورد فارس آن را افزون فرماید.(3)
ص: 282
به هر حال حسن بن محمد بن بابا از غالیان عصر امام هادی و امام عسکری علیهما السلام بوده است که به دلیل عقاید فاسدش، از جمله ادّعای بابیت، آن دو حضرت او را لعن و طرد کردند.
شیخ طوسی نام او را حسن و کنیه اش را ابومحمد ذکر نموده است. وی از اصحاب امام هادی و عسکری علیهما السلام بوده و نخستین کسی بود که در عصر غیبت ادعای نیابت و بابیت حضرت را مطرح کرد، در حالی که شایستۀ آن نبود. لذا امام علیه السلام و شیعیان او را لعن و از او تبرّی کردند. آن هنگام که توقیع امام عصر علیه السلام در لعن و برائت از وی صادر شد، اقوال کفرآمیز و الحادی نیز از او شنیده شد.(1) تاریخ بیش از این دربارۀ وی سخن نگفته است.
بنا به نقل شیخ طوسی، او در آغاز از اصحاب امام عسکری علیه السلام بوده است. پس از وفات آن جناب و در عصر نیابت نایب دوم، به معارضه با او برخاست و مقام نیابت و بابیت را برای خود ادّعا نمود، ولی خداوند وی را به دلیل سخنان کفرآمیز و الحادی رسوا نمود و نایب دوم نیز او را لعن کرد و از او دوری گزید. جماعت شیعیان نیز چنین کردند و حتی گفته اند که پس از آن که ابوجعفر عَمروی، محمد بن نصیر را لعن کرد، او خواست به نزد «عَمروی» برود و نظر او را جلب کند، ولی اجازۀ ورود نیافت.
از جمله عقاید وی آن بود که امام هادی علیه السلام - نعوذبالله - خداست و او را به پیامبری مبعوث نموده است. هم چنین به تناسخ، و اباحۀ محارم معتقد بود، و نکاح مردان با یک دیگر را جایز می شمرد و آن را نشانۀ تواضع مفعول می دانست و این که خداوند این امور را تحریم ننموده است. محمد بن موسی بن الحسن بن الفرات که بعدها وزیر مقتدر خلیفۀ عباسی شد، او را تأیید، کمک و مساعدت کرد. این امر،
ص: 283
وضعیت تأسف بار خلافت و حکومت در آن عصر را نشان می دهد.(1)
هنگامی که محمد بن نصیر بیمار شد و در پی آن بیماری به هلاکت رسید، از او پرسیدند که امر نیابت پس از تو از آنِ کیست؟ وی در حالی که زبانش سنگین شده بود، با لکنت زبان پاسخ گفت: «احمد» و لذا پیروان او ندانستند که مرادش کدامین «احمد» است. از این رو، بعد از هلاکت او به سه گروه تقسیم شدند: فرقه ای معتقد شدند که مراد او، فرزندش «احمد» بوده است، عده ای دیگر گفتند: مراد «احمد بن محمد بن موسی بن الفرات» است و فرقۀ سومی معتقد شدند که مراد «احمد بن ابی الحسین بن بشر بن یزید» بوده است.
همان گونه که گذشت، وی به همراه ابن بابای قمی، بنابر توقیعی از امام عسکری علیه السلام لعن شده است.
او معروف به ابوبکر بغدادی و برادرزادۀ ابوجعفر محمد بن عثمان عَمروی سفیر دوم و نوادۀ سفیر اوّل بوده است. بنا به نقل شیخ طوسی، اشتهار او به کم دانشی و ناجوانمردی بیشتر از آن است که نیازمند یادآوری باشد. انحراف وی نزد عمویش، ابوجعفر عَمروی، واضح بوده، ولی بعضی از شیعیان دربارة او جاهل بوده اند.(2) وی در عصر غیبت صغری به دروغ مدّعی سفارت و نیابت شد و برخی از او پیروی نمودند که ابودلف کاتب از جملۀ آنها بود.
هنگامی که گروهی از شخصیت های شیعه و بزرگان آنان از ابوبکر بغدادی دربارۀ ادعای دروغین بابیت و سفارت پرسیدند، وی به ظاهر آن را انکار کرد و حتی برای آن قسم یاد نمود و هنگامی که از باب امتحان، مالی بر او عرضه کردند تا به منزلة وکالت تحویل بگیرد، از قبول آنها سر باز زد و گفت: گرفتن این اموال بر من حرام است.
ص: 284
گفته شده است که او در بصره مدتی در خدمت یزیدی بوده و اموال بسیاری جمع نموده، ولی به دلیل سعایتی که از او نزد یزیدی شده بود، وی را گرفت و با ضربه ای بر سرش او را به هلاکت رساند.(1)
این دو تن نیز جزو مدعیان دروغین سفارت و بابیت در عصر سفیر دوم، أبوجعفر محمد بن عثمان بن سعید بوده اند. این نکته از واقعه ای فهمیده می شود که از احمد دینوری نقل شده است. خلاصۀ آن جریان چنین است که دینوری در دوران نیابت سفیر دوم، شانزده هزار دینار از وجوهات شرعی اهالی دینور را به بغداد می آورد و از آن جا که نایب حضرت را نمی شناخت در این باره به جست وجو می پرداخت. به او گفتند که مردی به نام باقطانی مدعی این امر است و شخصی دیگر به نام اسحاق احمر نیز همین ادعا را دارد. در کنار این دو شخصی دیگر به نام ابوجعفر عَمروی نیز مدعی نیابت است. او ابتدا نزد باقطانی رفت و او را شیخی با هیبت و با ظاهری آراسته و اسبی عربی و غلامانی بسیار یافت که مردم به گردش جمع شده بودند و او را تماشا می کردند. وقتی مردم از نزدش برفتند، از دین او پرسید و دینوری نیز در پاسخ گفت: از دینور آمده و در پی یافتن نایب حضرت هستم. از او طلب حجّت و نشانه ای کرد. او در پاسخ گفت: فردا بیا و به همین گونه تا سه روز به نزد باقطانی رفت ولی وی از اقامۀ حجّت و دلیل بر درستی ادعایش عاجز ماند. به ناچار نزد اسحاق احمر رفت و او را جوانی نظیف، با خانه ای وسیع تر از خانۀ باقطانی و اسب و لباس و ظاهری آراسته تر و غلامانی بیشتر یافت، در حالی که پیروان او نیز بیشتر از پیروان باقطانی بودند. وقتی حاجت خود را به وی گفت، او نیز از اقامۀ حجت و دلیل فرو ماند و در پایان به نزد شیخ ابو جعفر عَمروی رفت و او را شیخی متواضع
ص: 285
و دارای خانه ای کوچک، بدون غلام و نه ظاهری هم چون آن دو نفر یافت و سرانجام با دیدن کرامات او، به راستی ادعایش یقین پیدا کرد.(1) و اموال را به او سپرد.
او همان صوفی مشهور است که پیرامون وی دربارة زندگانی و شرح حال وی سخن بسیار گفته اند. برخی او را توثیق و جزء اولیای الهی برشمرده اند، ولی بنابر منابع اوّلیۀ شیعی، وی نیز از مدعیان دروغین بابیت در عصر غیبت صغری بوده است.
شیخ مفید کتابی تحت عنوان الردّ علی اصحاب الحلاج نوشته است. از سویی آن چه شیخ طوسی دربارۀ ملاقات او با حسین بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (والد شیخ صدوق)(2) و هم چنین ابوسهل بن اسماعیل بن علی نوبختی(3) نقل نموده، بر نهایت انحراف و رسوایی حلاج نزد بزرگان شیعه دلالت دارد.
توقیعی از ناحیة مقدسه در لعن او رسیده که در آن، مانند هلالی و بلالی را نیز لعن فرموده اند و همین امر از جمله قراین و شواهد گویا بر مذمومیت اوست.(4)
سرانجام حلاج به دست حاکمیت عباسی، به دلیل ابراز عقاید غلوآمیز و انحرافی دست گیر و کشته شد. شیخ بهایی در کشکول خود دربارۀ او آورده است:
ص: 286
اهل بغداد بر اباحۀ خون وی اتفاق نمودند، در حالی که او دائم می گفت: خدا را در ریختن خون من در نظر آورید، ریختن خون من حرام است، ولی اهل بغداد اباحۀ خونش را نوشتند و تأیید کردند. نهایتاً وی به زندان مقتدر عباسی منتقل شد. مقتدر به صاحب شرطه امر نمود که او را هزار ضربه شلاق بزنند، اگر نمُرد هزار ضربۀ دیگر بزنند، سپس گردن او را ببُرند. وزیر او نیز به صاحب شرطه امر کرد، اگر نمُرد دو دست و دو پا و سرش را قطع کن و جسدش را بسوزان. صاحب شرطه نیز این کارها را دربارة وی انجام داد. سرش را نیز بر پل بغداد نصب کردند. این واقعه در سال 309 قمری واقع شده است.(1)
شیخ طوسی دربارة او از هبة الله بن احمد الکاتب، فرزند ام کلثوم بنت ابی جعفر عَمروی، نقل نموده که ابودلف کاتب در ابتدای امر جزء «مخمّسه» بوده است.(2)
وی در این باره گفته است: سید من، شیخ صالح - قدس الله روحه و نور ضریحه - (ابوبکر بغدادی) مرا از مذهب ابوجعفر کرخی به مذهب صحیح منتقل نمود؛(3) چرا که کرخیّون به مذهب «مخمسه» گرایش داشتند و ابودلف نیز تربیت شدۀ آنان بود.
«ابودلف» از جمله پیروان سخت و پابرجای ابوبکر بغدادی بود و از جانب او نیز به جانشینی معرّفی شده است. ابوالقاسم، جعفر بن محمد بن قولویه دربارۀ وی می گوید:
اما ابودلف کاتب، پس ما او را ملحد و غالی می دانیم. وی پس از الحاد و غلو، مجنون شد و به زنجیر کشیده شد و سپس رها شد و دیگر او را ندیدیم، مگر آن که مورد استخفاف و تحقیر واقع می شد.(4) وی حتی پس از وفات علی بن محمد سمری مدّعی نیابت بود و همین امر نزد شیعه کذب وی را می نمود.
ص: 287
نکاتی دربارۀ این مدّعیان دروغین و وکیلان خائن گفتنی است:
یکم. انگیزۀ خیانت و فساد در وکیلان خائن و فاسد از اموری چنین سرچشمه می گیرد: حبّ ریاست و دنیاطلبی، مال دوستی و طمع در اموال امام علیه السلام، حسادت به وکیلان صادق و راستین امام علیه السلام، عقاید و افکار فاسد و آلوده، گرایش به حکومت ها.
دوم. ادعاهای کذب نیابت در عصر غیبت صغری و در دوران محمد بن عثمان سفیر دوم به اوج رسید. این ماجرا از آن روی به وقوع پیوست که جماعت شیعه در این عصر با توجه به غیبت امام عجل الله تعالی فرجه الشریف ناچار از مراجعه به وکیلان بودند و تا زمانی که عثمان بن سعید در قید حیات بود، به دلیل معروف بودن او نزد شیعه و وثاقت و اشتهار او به نیابت، کسی قدرت و جرئت معارضه با وی را نداشت، ولی کسانی پس از رحلت او خواستند از فضای آشفتۀ موجود سوء استفاده کنند و خود را برای برای عوام شیعیان نایب مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف معرفی کنند. از این رو، تعداد مدّعیان در این عصر بیشتر از دیگر اعصار است.
سوم. دستگاه حکومت عباسی که فعالیت های انحرافی را به نفع سیاست های خویش می دید تا جایی که حساسیت عمومی برنمی انگیخت، به تأیید این جریان های انحرافی می پرداخت، ولی در غیر این صورت با این جریان ها به رویارویی صوری می پرداخت.
چهارم. متأسفانه با وجود اهتمام ائمه علیهم السلام به تعیین وکیلان دارای صلاحیت لازم برای وکالت، افرادی سربرآوردند که مقام وکالت را وسیله ای برای اختلاس اموال یا کسب اشتهار یا ترویج عقاید باطل و غلوآمیز و انحرافی قرار می دادند، با این که پیش از انحراف، از موثّق ترین یاران ائمه علیهم السلام بوده اند. افرادی مانند علی بن ابی حمزه بطائنی، عثمان بن عیسی رواسی، زیاد قندی، فارس بن حاتم قزوینی، عروة بن یحیی النخاس، احمد بن هلال العبرتایی، احمد بن هلال الکوفی، محمد بن علی بن بلال البلالی و ابوجعفر شلمغانی از این گونه وکیلان بوده اند. برخورد ائمه علیهم السلام با اینان، بیشتر به صورت لعن، طرد و عزل و معرفی چهرۀ منفی شان به جامعۀ شیعه و در موارد محدودی به صورت دستور قتل آنها جلوه گر می شده است.
ص: 288
پنجم. از آن جا که مسائل مالی از مهم ترین وظایف وکیلان بوده، بعضی از افراد فاسد به این مقام طمع می ورزیدند و افرادی به دروغ مدّعی نیابت و وکالت و بابیت می شدند. البته طلب شهرت و احترام و گاه حسدورزی به وکیلان راستین نیز علّت بروز این ادعاها بوده است. از میان این افراد به ابوعبدالله السیاری، قاسم الشعرانی، محمد بن فرات، علی بن حسکه، و ابن بابا القمی می توان اشاره نمود.
شیعه در عصر غیبت صغری از نظر پایگاه فکری، وضعیت بهتری داشت. در این دوره، شیعیان علمای بزرگی در رشته های مختلف فکری و علمی اسلامی به جهان اسلام توانستند تحویل دهند؛ چرا که شیعیان با غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دریافتند که بیش از دوره های گذشته به حفظ و حراست از میراث فرهنگی و روایات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام آن حضرت نیازمندند. به همین دلیل، در این دورۀ هفتاد ساله غیبت صغری، کتاب های پرارزشی را به نگارش درآوردند.
قم و کوفه در این عصر، دو مرکز مهم علم و حدیث شیعی بود. عالمان بزرگ شیعی مانند اشعری ها، حمیری ها، ابن بابویه ها، فرات بن ابراهیم و احمد بن محمد خالد برقی در این دو شهر دانش اندوختند و چندین کتاب با ارزش نوشتند.
اکنون نام برخی از نویسندگان شیعی این دوره و کتاب های آنان در پی می آید:
1. ابوالقاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی از اعلام غیبت صغری، نویسندۀ کتاب تفسیر فرات کوفی؛
2. محمد بن مسعود بن عیاشی تمیمی کوفی سمرقندی از علمای اواخر قرن سوم هجری، نویسندۀ کتاب تفسیر عیاشی؛
3. محمد بن یعقوب کلینی (درگذشتة 329 قمری) نویسندۀ کتاب هایی مانند اصول کافی، فروع کافی، روضه کافی و چند اثر دیگر؛
4. ابوعلی محمد بن ابی بکر همام (258 - 332 یا 336 قمری) نویسندة کتاب هایی
ص: 289
مانند الانوار فی تاریخ الائمه علیهم السلام، التمحیص فی بیان موجبات تمحیص ذنوب المؤمنین و ...؛(1)
5. احمد ابن واضح یعقوبی، (درگذشتة 284 قمری) نویسندة کتاب تاریخ مشهور به تاریخ یعقوبی؛
6. محمد بن حسن بن فروخ صفار، (درگذشتة 290 قمری) نویسندۀ کتاب بصائر الدرجات؛
7. احمد بن محمد بن خالد برقی، (درگذشتة 274 یا 280 قمری) نویسندۀ کتاب المحاسن؛
8. علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی پدر شیخ صدوق (260 - 328 قمری). ابن ندیم می نویسد: فرزندش ابوجعفر محمد بن علی نوشته است که پدرش حدود دویست کتاب به رشتۀ تحریر آورده است. نجاشی در الفهرست اسم هجده کتابش را یادآور شده است.(2)
9. سعد بن عبدالله بن ابی خلف اشعری قمی، (درگذشتة 300 قمری) او چندین کتاب نوشته است، مانند کتاب الرحمة و مناقب شیعه؛(3)
10. ابوالعباس عبدالله بن جعفر حمیری قمی (از اعلام غیبت صغری). او کتاب های بسیاری نوشته است، از جمله کتاب قرب الاسناد؛
11. ابوجعفر محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری قمی. برخی نوشته اند که کتاب قرب الاسناد را ابوجعفر حمیری نوشته است؛(4)
12. ابوزینب محمد بن جعفر نعمانی، از شاگردان ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینی، نویسنده کتاب الغیبة.
شیعه در بغداد، مرکز خلافت عباسی و در عصر غیبت صغری (مانند دورة
ص: 290
گذشته)، از پایگاه سیاسی محروم بود. حکومت در دست عباسیان قرار داشت و آنان به طالبیان به ویژه آل علی علیهم السلام و شیعیان آن حضرت حساسیت ویژه ای داشتند.
گاه این حساسیت و ضدّیت با شیعیان به اوج می رسید و گاهی نیز فرو می کشید. در زمان خلافت معتضد عباسی (279 - 289 قمری) دشمنی با شیعیان بیش از دیگر خلفای این دوره بود. او در این دورۀ ده ساله خلافت خود با ایجاد فضای اختناق بر ضدّ شیعیان به گونة گسترده ای اقدام نمود و به تعبیر شیخ طوسی در زمان او از شمشیرها خون می چکید.(1)
این وضع در زمان خلافت مقتدر عباسی (295- 320 قمری) تا حدودی دگرگون گردید و چرخش سیاست در برخی موارد به نفع شیعه شد و شیعیان توانستند در مرکز خلافت و در تشکیلات سیاسی نفوذ داشته باشند.
این دگرگونی با نفوذ خاندان بنوفرات(2) شیعی به دستگاه خلافت آغاز شد. اینان در زمان خلافت مقتدر، افزون بر تصدّی امور مالی و اداری، به مقام وزارت نیز رسیدند. ابوالحسن علی بن محمد ابن فرات، سه بار به مقام وزارت رسید:
یکم. از سال 296 تا 299 قمری که وی در سال 296 قمری وزیر مقتدر شد و در سال 299 قمری به هم دستی با قبایل عرب در غارت بغداد متهم شد و به دنبال آن از وزارت برکنار و به زندان افکنده شد و اموالش مصادره گشت؛
دوم. از سال 304 تا 306 قمری که او در سال 304 قمری برای بار دوم به وزارت رسید و در سال 306 قمری به اسراف در اموال بیت المال متهم شد و برای بار دوم زندانی و اموالش مصادره شد؛
سوم. از سال 311 تا 312 قمری که او برای بار سوم در سال 311 قمری به مقام وزارت رسید و در ربیع الاول سال 312 قمری از وزارت برکنار شد و با پسرش محسن زندانی شدند و در ربیع الثانی همان سال هر دو به قتل رسیدند.
در میان سال های وزارت علی بن فرات شیعی، برای شیعیان آزادی نسبی به وجود
ص: 291
آمد و آنان از این فرصت پیش آمده برای احیای آیین شیعی بهره بردند.
این دوره که با سفارت حسین بن روح نوبختی هم زمان بود، فرصت خوبی شد تا او بهتر سازمان مخفی سفارت و وکالت را بتواند رهبری کند. حسین بن روح در زمان وزارت ابن فرات در میان رجال سیاسی موقعیت خوبی داشت و از این فرصت برای بهبود وضع شیعیان استفاده می کرد.
خاندان بنوفرات در زمان خلافت الراضی بالله (322- 329 قمری) نیز در دستگاه خلافت نفوذ داشتند و افزون بر مسئولیت های اداری و مالی، در سال های 325- 326 قمری ابوالفتح فضل بن جعفر ابن فرات به وزارت رسید.
اما در خارج از مرکز خلافت عباسیان و در قلمرو دولت های خودمختار و استقلال طلب، وضع سیاسی شیعه در مجموع بهتر از وضع سیاسی ایشان در مرکز خلافت بود. در برخی از این حکومت ها قدرت سیاسی در دست شیعه بود، مانند:
1. دولت اغالبه در تونس از سال 184 تا 296 قمری؛
2. دولت ادریسیان در مراکش از سال 221 تا 312 قمری؛
3. دولت عبیدیان در مصر از سال 296 تا 567 قمری؛
4. دولت آل بویه در طبرستان و ایران جنوبی و مرکزی از سال 320 تا 438 قمری؛
5. دولت آل حمدان در موصل و حلب از سال 319 تا 394 قمری.
شیعه در مرکز خلافت عباسیان و نیز در مناطقی که حکومت های عباسی نفوذ و حضور اجتماعی گسترده ای داشتند، پایگاه اجتماعی خوبی نداشت. چند عامل در این وضعیت نامطلوب موثّر بوده است، از جمله:
1. سیاست ضدّ شیعی حاکمان عباسی؛
2. پیروزی و غلبۀ مکتب اشعری بر عدلیه (معتزله و شیعه)؛
3. جنایات وحشیانۀ قرامطه و زنگیان که با تبلیغات گسترده، مسئولیت آنان را
ص: 292
متوجه شیعیان نمودند و جوی زهرآگین بر ضدّ شیعیان به وجود آوردند.
به همین دلیل، وقتی قرمطیان در سال 311 قمری به کاروان زایران خانۀ خدا حمله کردند و جنایات وحشتناکی مرتکب شدند و با تبلیغات کوشیدند شیعیان را مسبّب این جنایات بخوانند، مردم بغداد بر ضدّ علی ابن فرات وزیر شیعی شعار دادند. به دنبال آن ابن فرات و پسرش از وزارت و مقام اداری خلع شدند و سپس آنان را دست گیر، محاکمه و اعدام کردند.
در همین باره حسین بن روح نوبختی، سومین نایب خاص امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز دست گیر و روانۀ زندان شد.
اما در خارج از قلمرو حکومت عباسیان، در مناطق خودمختار و یا مستقل، به ویژه در مناطقی که حکومت های انقلابی شیعی برقرار بود، شیعیان در وضعیت اجتماعی بهتری بودند.
حکومت و خلافت در عصر غیبت صغری در دوران شش خلیفه عباسی، معتمد، معتضد، مکتفی، مقتدر، قاهر و راضی بود. اوضاع سیاسی و ویژگی های آن دوره در پی ویژگی های دورۀ قبل از عصر غیبت رقم می خورد و به موازات گذشته، استیلای موالی به ویژه ترکان، ضعف رو به فزونی خلافت در حکومت مرکزی و قدرت طلبی والیان ادامه داشت.
مرکز خلافت در این دوره از سامرا به بغداد منتقل شد، آشوب قرامطه در این دوره اتفاق افتاد و قیام های علویان که در دورۀ پیش تشدید شده بود، در این دوره به جهت فتنه قرامطه و تشدید جوّ اختناق بر ضدّ شیعیان کاسته شد. قیام های ابن الرضا (محسن بن جعفر) در دمشق، قیام حسن بن یحیی در یمن، قیام اطروش (حسن بن علی) در طبرستان و دیلمان، قیام حسن بن قاسم معروف به حسن داعی در دیلم، ظهور مهدی در شمال افریقا و تأسیس دولت فاطمی در مصر و شمال افریقا، ظهور دولت های مستقل و یا خودمختار (حدود ده دولت مستقل و نیمه مستقل) از ویژگی های سیاسی این دوره بوده است.
ص: 293
وضعیت اجتماعی نیز در ادامۀ وضع اسفناک و ناهنجار دورۀ گذشته بوده است. اختلافات فرقه ای، مذهبی، قومی و قبیله ای، اختلافات طبقاتی و شکاف در بعد فقر و غنا، عیاشی و خوش گذرانی در بین خلفا، وزرا، امرا و اعیان و اشراف، و اسراف و تبذیرهای گسترده و مصرف های بی رویه، از ویژگی های وضعیت اجتماعی این دوره بوده است.
دو ویژگی مهم در بعد فکری از مختصات این دوره بوده است: یکی پیدایی مکتب فکری اشعری که جلوه ای دیگر از مکتب اهل حدیث بوده؛ مکتبی که بر مکتب اعتزال پیروز شد و این پیروزی هم چنان پابرجاست و دیگری، جمع آوری و تدوین کتب روایی.
همة علمای شیعه از هنگام شهادت امام عسکری علیه السلام دربارۀ آغاز غیبت چندین نظر داشتند.
دربارة شهادت امام عسکری علیه السلام می توان گفت که حقد و حسادت عباسیان در برابر عظمت و موقعیت اجتماعی آن امام علیه السلام آنان را واداشت تا حضرت را به شهادت برسانند. قراینی وجود دارد که آنان حضرت را به شهادت رساندند و بعد همراه با تزویر کوشیدند به گونه ای وانمود کنند که به مرگ طبیعی از دنیا رفته است.
خلفای عباسی می کوشیدند تا اگر از امام عسکری علیه السلام فرزندی به جا ماند، او را دست گیر و در همان آغاز زندگی نابودش کنند، اما نتوانستند به این هدف شیطانی خویش دست یابند.
جعفر عموی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هم سو با خلفای عباسی گام برمی داشت. او می خواست که بر پیکر امام علیه السلام نماز بگزارد که امام مهدی علیه السلام او را پس زد؛ چرا که این نماز خواندن، رمز امامت است.
جعفر ادعای امامت و جانشینی کرد و مدعی شد حضرت عسکری علیه السلام به جز او وارثی نداشته و آن را تصاحب نمود. حکومت را تحریک کرد تا درجست وجوی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف باشند و او را دست گیر کنند.
با این همه کارهایی که او انجام داد، محمد بن عثمان سفیر دوم حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، توقیعی از ناحیۀ مقدسه صادر شد که بنابر آن، جعفر در پایان زندگی از
ص: 294
کردار گذشتة خویش توبه نمود.
داستان سرداب مطلب دیگری است که در این بحث بیان شد. برخی از دشمنان شیعه به شیعیان تهمت ناروا می دارند و می گویند که شیعیان عقیده دارند امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در سرداب مخفی شده است و تاکنون بدون آب و غذا در آن جا زندگی می کند، در حالی که هیچ یک از علمای شیعه چنین اعتقادی ندارد. این سخن افترا و افسانه ای بیش نیست.
چند چیز دربارۀ فلسفۀ غیبت در روایات اسلامی بیان شده است، همانند رازی از رازهای الهی، آزمایش و غربال انسان های صالح، ستم پیشه بودن انسان ها، آزادی از یوغ بیعت با طاغوت های زمان و حفظ جان امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف .
شیخ طوسی در این باره می نویسد: مهم ترین علت، راز و یا حکمت غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف حفظ جان امام و خوف از کشته شدن ایشان به وسیلۀ دشمنان بوده است.
امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در دوره «غیبت صغری»، چهار سفیر و نایب خاص داشته است که این چهار تن به نوّاب اربعه معروف بوده اند. ابوعمرو عثمان بن سعید عَمروی، ابوجعفر محمد بن عثمان بن سعید عَمروی، ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی و ابوالحسن علی بن محمد سَمَری، که در مدت هفتاد ساله غیبت صغری عهده دار امر نیابت و سفارت بوده اند.
در زمان عثمان بن سعید عَمروی، ابتدا جز تعدادی از شیعیان خاص، به نیابت وی آگاه نبودند، ولی کم کم در میان شیعیان شناخته شد و چون مورد اعتماد امام دهم و یازدهم علیهم السلام بود و مردم پیشینة نیکوی وی را می دانستند، جملگی به سفارت او گردن نهادند.
در زمان محمد بن عثمان، شماری به دروغ ادعای نیابت و سفارت نمودند که با توقیعاتی از ناحیه مقدسه همۀ آنان رسوا شدند.
در زمان حسین بن روح ادعای نیابت کم شد. حسین بن روح از پایگاه اجتماعی خوبی بهره مند بود و در دستگاه خلافت عباسی نفوذ داشت. وی به دنبال ظهور قرامطه به مدت پنج سال زندانی شد.
ص: 295
زمان سفارت ابوالحسن علی بن محمد سَمَری کوتاه بود. او از سال 326 قمری تا 329 قمری سفیر حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف بود و پس از مرگ وی امر نیابت خاصه به پایان رسید. آخرین توقیع حضرت که در بردارندۀ نکاتی جالب توجه بوده، در زمان او صادر شد. افراد خوب و مورد اعتماد در سازمان وکالت بوده اند و نیز افراد با فضیلت گوناگونی در میان علویان به چشم می خوردند؛ چرا از آن همه افراد خوب تنها این چهار نفر به این امر برگزیده شدند؟ در این باره ملاکی وجود داشته که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با توجه به آن ملاک ها این چهار تن را برگزیده است. افزون بر ایمان، تقوا، عدالت، علم و آگاهی لازم، تقیه و رازداری در حدّ بالا، صبر و مقاومت در حدّ عالی و ممتاز و با درایت تر و عاقل تر بودن از دیگران، نبود حسّاسیت عباسیان به آنان نیز ملاکی مهم بوده است.
چگونگی ارتباط سفیران با شیعیان به دو صورت بوده است: با واسطه وکیل و بدون واسطۀ وکیل و به گونة مستقیم، اما اصل در سازمان وکالت ارتباط با واسطه بوده است.
وظایفی که نوّاب اربعه بر عهده داشته اند:
1. زدودن شک و حیرت مردم از وجود امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف؛
2. حفظ امام از راه پنهان داشتن نام و مکان امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف؛
3. سازمان دهی و سرپرستی سازمان وکالت؛
4. پاسخ گویی به پرسش های فقهی و مشکلات و شبهات عقیدتی؛
5. گرفتن و توزیع اموال متعلق به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف؛
6. مبارزه با غالیان و مدّعیان دروغین بابیت و وکالت و افشای ادعاهای باطل آنان؛
7. مبارزه با وکیلان خائن؛
8. آماده سازی مردم برای پذیرش غیبت کبری.
نخستین این وظایف، بیش از همه بر دوش عثمان بن سعید عَمروی، سنگینی می کرد و آخرین آن بر دوش سمری، آخرین سفیر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف .
ص: 296
عصر غیبت کبرای امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف با صدور توقیعی از ایشان به آخرین سفیر و پس از درگذشت او فرا رسید. در این دوره با گذار از غیبت صغری، مرحله ای تازه از تاریخ برای شیعه آغاز شد.
بیان این توقیع و تحلیل آن در بخش پیش گذشت. در این بخش به مهم ترین نکات غیبت کبری در چهار فصل می پردازد:
الف) تاریخ شیعه، نهضت ها و دولت های شیعی در عصر غیبت کبری؛
ب) مبارزه های فکری و سیاسی علمای شیعه در این عصر؛
ج) دوره های مرجعیت دینی و سیاسی در این عصر؛
د) مدعیان مهدویت در عصر غیبت صغری و کبری.
پیش از پرداختن به تاریخ شیعه در عصر غیبت کبری، چکیده ای از تاریخ شیعه در عصر غیبت صغری خواهد آمد:
به کسانی شیعۀ امامیه می گویند که خلافت و جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و مرجعیت
ص: 297
علمی و دینی را حقّ خالص و ویژة فرد علی علیه السلام می شمرند و مراجعة علمی و معنوی را تنها به او و یازده فرزندش روا می دانند.(1)
علی علیه السلام و یاران او پس از اعتراض، به منظور رعایت مصلحت اسلام و مسلمانان و نداشتن نیروی کافی، دست به قیام خونین نزدند، ولی تسلیم عقیدۀ اکثریت نیز نشدند.
بنابر اعتقاد شیعه، تعالیم اصیل اسلام باید روشن شود و سپس آن تعالیم در جامعه جریان یابد و فقط یک رهبر معصوم، این دو هدف را می تواند برآورد. در غیر این صورت، حکومت به سلطنتی استبدادی تبدیل می گردد و معارف پاک دینی دست خوش تحریف می شود.
تاریخ اسلام درستی این اعتقاد را به اثبات رسانده، و شیعه نیز بر عقیدۀ خود استوارتر گشته است، هر چند برای پیشرفت و حفظ قدرت اسلام مخالفت علنی نمی کردند، بلکه دوش به دوش اکثریت به جهاد می رفتند و در امور عامه مداخله می کردند.(2)
در اواخر سال 35 قمری و پس از 25 سال انحراف پی در پی، حکومت انقلابی علی علیه السلام درگیر مبارزه با مخالفان لجوج و منحرف شد و پس از چهار سال و پنج ماه، امیرمؤمنان علی علیه السلام به دست خوارج به شهادت رسید و معاویه با دسیسه های گوناگون بر خلافت چیره گشت و آن را به سلطنتی موروثی تبدیل نمود و در زمان حکومت بیست ساله اش دشوارترین روزگار را برای شیعه فراهم نمود.
شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام و یاران صدیق علی علیه السلام، تراژدی فجیع کربلا، بی دادگری و بی بند و باری بنی امیه، در برابر مظلومیت و طهارت اهل بیت عصمت علیهم السلام، شیعه را روز به روز بر عقیده اش استوارتر می ساخت. شهادت ابی عبدالله الحسین علیه السلام در توسعه یافتن تشیع به ویژه در مناطق دور از مرکز حکومت بنی امیه، چون عراق، یمن و ایران تأثیر بسزایی داشت.(3)
ص: 298
لذا در پایان قرن اوّل، حکومت بنی امیه رو به ضعف نهاد و شیعه از اطراف کشور اسلامی چون سیل به دور امام باقر علیه السلام گرد آمد و معارف اسلامی را از خرمن او چید. شهر قم به عنوان پایگاهی برای شیعه و مأمن و مأوای آنان درآمده بود، ولی هنوز شیعه در تقیه به سر می برد. بر اثر فشارهای حکومت بنی امیه، سادات علوی بارها قیام کردند، هرچند شکست می خوردند و جان های خود را در این راه مقدّس فدا می کردند.
خون خواهی شهدای اهل بیت علیهم السلام و تبلیغات عمیق شیعه، بهانه بنی عباس برای ربودن خلافت بود. آنان در آغاز، چند روزی روی خوش نشان دادند و بنی امیه را قتل عام کردند، ولی دیری نپایید که شیوۀ ظالمانۀ بنی امیه را در پیش گرفتند و در بی دادگری و بی بندوباری از آنان نیز گذشتند. لذا وضع شیعه با آمدن بنی عباس اندکی هم تغییر نکرد.
به دلیل روی آوردن مردم به علوم عقلی و آزادی دادن مأمون عباسی معتزلی مذهب (195- 218 قمری)، علمای شیعه نفس تازه ای کشیدند و از تبلیغ مذهب خود دریغ نکردند.
واگذاری ولایت عهدی به امام هشتم، علویان را اندکی از تعرّض دست نشاندگان دولت به آنان مصون می داشت، ولی متوکل عباسی دم برندۀ شمشیر را به سوی شیعه برگرداند و حتی مزار حسین بن علی علیه السلام از دست او در امان نماند.
فساد و بی دادگری بنی عباس و نهضت های پی در پی علویان، ارکان حکومت عباسیان را سست نمود و زمینه را برای ظهور دولت هایی انقلابی و شیعی آماده کرد و برای شیعه آزادی مذهب را در پی آورد.
بیشتر بخش های جزیرة العرب به جز شهرهای بزرگ، در قرن چهارم هجری شیعه بودند. در بصره نیز که مرکز اهل سنّت بود بسیاری از شیعیان حضور داشتند. شیعیان در طرابلس، نابلس، طبریه، حلب و هرات بسیار بودند، و اهواز و سواحل خلیج فارس جایگاه شیعیان به شمار می رفت.
بسیار پیش می آمد که در شهرهای بزرگی چون بغداد، بصره و نیشابور میان شیعه
ص: 299
و سنّی نزاع در می گرفت و در برخی از آنها شیعه غلبه پیدا می کرد.
شیعه در پنج قرن (از پنجم تا نهم) رو به گسترش نهاد و دولت هایی شیعی بر سر کار آمدند. اسماعیلیه در حدود یک قرن و نیم در میانة ایران در حال استقلال کامل می زیستند.(1) سادات مرعشی در مازندران تا قزوین، از نیمة قرن هشتم تا پس از نیمۀ قرن نهم سلطنت کردند.(2) سلطان محمد خدابنده از سلاطین مغول مذهب شیعه را برگزید (703- 716 قمری) و در پی او پادشاهانی، تشیّع را گستراندند. نفوذ علامه حلّی و فرزندش در دربار او تحوّلات چشم گیری را در زمینۀ گسترش دامنۀ تشیع و پایه ریزی علمی و فرهنگی مکتب انقلابی اهل بیت علیهم السلام به وجود آورد.(3)
سلاطین «قره قویونلو» و «آق قویونلو» در تبریز حکومت می کردند و دامنۀ حکم رانی شان به فارس و کرمان کشیده شد.(4)
شیعه مصر و شامات با آمدن سلاطین آل ایوب آزادی مذهبی را یک سره از دست دادند و بسیاری را از شیعیان از دم تیغ گذشتند و شهید اوّل (محمد بن مکی عاملی) یکی از نوابغ فقیهان شیعه در سال 786 قمری در دمشق به جرم تشیّع کشته شد و شیخ اشراق شهاب الدین سهروردی در حلب به جرم تبیین فلسفه به قتل رسید.
جمعیت شیعه در این پنج قرن رو به گسترش نهاد و از نظر افزایش قدرت و آزادی مذهبی پیرو مذهب و قدرت سلاطین وقت بودند و مذهب شیعه در این برهه، در هیچ یک از مناطق اسلامی مذهب رسمی اعلام نشد.(5)
اسماعیل صفوی (شیعه مذهب) در آغاز قرن دهم، از اردبیل به پا خاست او با برانداختن ملوک الطوایفی در ایران و جنگ با عثمانیان، ایران ازهم گسیخته را به شکل یک کشور درآورد و مذهب شیعه را در قلمرو حکومت خود رسمیت داد و حکومت صفویه تا میانة قرن دوازدهم با به رسمیت شمردن مذهب شیعه به سلطنت
ص: 300
خود ادامه داد.
شاه عباس کبیر وسعت کشور و جمعیت را به بیش از دو برابر ایران کنونی توانست برساند و تشیّع تا قرن چهاردهم هجری مذهب رسمی ایران ماند. هم اکنون شیعه در یمن و عراق، اکثریت جمعیت را تشکیل می دهد و در همۀ کشورهای مسلمان نشین جهان، کم و بیش و در جهان بیش از صدمیلیون شیعه زندگی می کنند.(1)
در طلیعۀ قرن پانزدهم هجری و پس از مبارزۀ طولانی با استبداد داخلی و استعمار فرهنگی، سیاسی و اقتصادی خارجی، حکومت اسلامی تمام عیاری براساس نظریۀ مترقی ولایت فقیه پس از مبارزۀ بی امان با استبداد و استعمار در ایران شیعه نشین به وجود آمد. این حکومت آثار و برکات معنوی و مادی فراوانی را به شرق و غرب جهان اسلام می گستراند، و چون خاری در چشم دشمنان اسلام از تمام نهضت های اسلامی در جهان حمایت می کند. همۀ ابرقدرت ها برای مبارزه با مذهب شیعۀ اثناعشری بسیج شده اند، در حالی که مبانی و نظریات شیعه به سرعت در سراسر جهان اسلام و در شرق و غرب جهان رو به گسترش است.
شیعیان نخستین کسانی هستند که اندیشة انقلابی و پرچم قیام را در اسلام بر ضدّ طغیان به دوش کشیدند و همواره نظریات شیعه، انقلابی بوده است. عقیده به امامت، که شیعه سخت بدان ایمان دارد، شیعیان را به انتقاد و اعتراض به هیئت های حاکم و سرانجام جبهه گیری در برابر آنها وامی دارد. این حقیقت در سراسر تاریخ شیعه، به چشم می خورد.
به عقیدۀ شیعه، هر حکومتی به هر شکل و قالبی غاصب و ظالم است مگر آن که امام معصوم علیه السلام یا نایب آن، زمام حکومت را در دست گیرد. به همین دلیل، شیعه در تاریخ به گونة پیاپی در جریانی انقلابی به سر می برده اند؛ نه آرام می گرفته اند و نه آن را رها می کرده اند.(2)
ص: 301
هرگز مبارزان و رهبران شیعه از قدرت حاکم بیم به دل راه نداده اند و با شیوۀ رازداری و تقیه دشوار ترین اوضاع را تحمّل نموده اند و در برابر طوفان های بنیان کن، با شهادت و رشادت، همواره قد برافراشته اند. این سازمان انقلابی شیعیان در اسلام برای استقرار ارزش های والای اسلامی و عدالت خواهی جلوه گر شده است.
مبارزه های سیاسی شیعه به صورت زیرزمینی و تشکیلاتی به رهبری یاران ائمه علیهم السلام استمرار داشته، و «دُعاة»(1) شیعه در جذب نیرو و آگاه کردن مردم تأثیر بسیاری داشته اند. نام «دعاة» در دفاتر ویژه ای نزد برخی از اصحاب ائمه علیهم السلام نگه داری می شده و حتی از دیوارنویسی برای زنده نگاه داشتن شعارهای انقلابی استفاده می کرده اند.(2)
قیام های شکوه مند شیعه از حمایت مردمی توده ها و شخصیت های نام آور اسلامی برخوردار بوده است. و فقیهان و محدّثان و قاضیان از جمله کسانی بوده اند که در صف مقدّم جبهه، به هواداری و پشتیبانی از نهضت های شیعی می پرداخته اند.
نهضت های شیعی از همان آغازِ پیدایی انحراف در میان زمام داران و رهبران دولت اسلامی پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، کوشش های انقلابی می کردند و با حرکتی بی امان در مرکز جهان اسلام و دیگر مراکز اساسی و در سراسر دوران ائمه اطهار علیهم السلام، با راهنمایی آن بزرگواران پرچم مبارزه را بر ضدّ طاغوت و طاغوتیان برمی افراشتند. سلسلۀ پیوستة نهضت ها تا دوران غیبت کبری و تا عصر کنونی با گذار از فراز و نشیب های گوناگون مبارزه و انقلاب، به راه خود ادامه داده است: این نهضت ها گاهی شکست خورده اند و گاهی به ثمر نشسته اند و دولت های انقلابی در گوشه و کنار جهان اسلام و گاهی در مراکز مهم و حیاتی به وجود آمده اند. شیعه در شش قرن گذشته همواره در مرکز تشیع و در ایران اسلامی از قدرت مذهبی و سیاسی خوبی برخوردار بوده و پیام خود را به جهانیان ابلاغ نموده است.
ص: 302
بسیاری از نهضت های شیعی، در عراق(1) و حجاز(2) بوده است. شیعه در برابر قدرت خلفا نیز دولت هایی در شرق و غرب مرکز خلافت به پا داشته و هیچ گاه سنگر مبارزه را رها ننموده و همواره شعار عدالت و امامت را اصیل ترین پیام وحی به دوش کشیده است و تا تحقّق نهایی این دو اصل، مبارزه با همة قدرت های ظالم را بر خود واجب و بخش اجتناب ناپذیر ایمان می داند.
شیعه در اکثر قیام ها، پیش تازی می کرده و شیعیان در صفوف مقدّم بوده اند، ولی این نهضت ها هرگز جنبۀ گروهی و مذهبی نداشته و به آن معنا نبوده که پیروان اهل بیت علیهم السلام جدا از مردم به این حرکت ها دست می یازیده اند و با آنها همکاری می کرده اند؛ زیرا مخالفت شیعه با اساس حکومت امویان و عباسیان از اعماق قلوب توده های وسیع مردم مسلمان سرچشمه می گرفته، ولی ستیزه گری مسلّحانه و خون بار شیعه، به کمک افکار عمومی جوامع ستم دیده، از دفاع مقدّس برای حفظ هویت اسلامی خود و پاس داری از حریم اسلامی و تشیّع برمی خاست.
شخصیت های انقلابی و تابناک پیروان اهل بیت علیهم السلام را فقط در میدان های شهادت نباید جست، بلکه این شخصیت ها را در قالب انقلاب فرهنگی در شکل آرام تبلیغ نیز می توان دید. ادریس بن حسن مثنّی، کشور مغرب را با تبلیغ فتح نمود و هم چنین اندونزی و شرق دور جهان اسلام با تبلیغ گشوده شد. انبوهی از مردم هند در قرن پنجم هجری توسط دو نفر شیعی مسلمان شدند، در حالی که عباسیان سیصد سال بود که به زور شمشیر با شعار دروغین دعوت به اسلام، کشورگشایی می کردند.
ص: 303
نهضت های انقلابی شیعی در سراسر جهان، روح حماسه و انقلاب را زنده نگاه داشت و به رغم شکست های پی در پی در قرن های اوّل تا سوم هجری و نیمۀ قرن سوم تا چهارم و پس از آن به نتایج مهمی دست یافت و به شکل گیری سلسله دولت هایی انقلابی در سراسر جهان اسلام انجامید و بارقۀ امیدی بر دل های یأس گرفته تاباند و عاملی برای کاهش ستم گری ها و طغیان های بیشتر حاکمان ستم گر شد.
دولت انقلابی ادریسیان در مغرب از اواخر قرن دوم تا پس از نیمۀ دوم قرن چهارم هجری در حدود دو قرن و دولت علویان از نیمۀ قرن سوم تا دهۀ دوم قرن چهارم در طبرستان و دیلم، بیش از نیم قرن و دولت آل بویه در عراق و ایران از نیمۀ اوّل قرن چهارم تا نیمة دوم قرن پنجم، بیش از یک قرن و دولت فاطمیان در مصر و شمال افریقا از اواخر قرن سوم تا نیمۀ دوم قرن ششم در حدود سه قرن تشکیل گردید. هم چنین در سوریه، حلب و طرابلس، حمدانیان، بنومرداس و بنوعمار از نیمۀ اوّل قرن چهارم تا اوایل قرن ششم در حدود یک قرن و نیم در منطقۀ شامات حکومت می کردند و تشیّع و آرمان های شیعی را تبلیغ و گسترش می دادند.
هرچند این دولت ها، در مقایسه با نظام ایده آل توحیدی از نظر تئوری و عمل به بسیاری از معایب و انحراف های دولت های اموی و عباسی آلوده بودند، در تحوّل دولت در اسلام باید گفت که دولت های انقلابی در مقایسه با رژیم های حاکمی چون اموی و عباسی در جهت پیش برد اهداف نظام مطلوب اسلامی به شمار می رفته اند. بیشتر این دولت های انقلابی شیعی، خدمات ارزنده ای در ترویج علم و ادب داشته اند و دانش مندان را حمایت و تشویق فراوان می کرده اند.
آل بویه فرهنگ اسلام و تعالیم اهل بیت علیهم السلام را زیر بنای حکومت خویش قرار دادند، و با وجود این که شیعی مذهب بود، دربارۀ پیروان مذاهب دیگر و علمای آنان رفتاری نیکو و بردبارانه ای داشتند و از تکریم و انعام فروگذار نبودند. این ویژگی برای همة دولت های انقلابی شیعه یاد شده است، در حالی که شیعه بیشتر در دولت های اسلامی غیر شیعی در فشار و تقیه بوده و گاهی نیز از دم شمشیر گذرانده می شدند.
ص: 304
به همین دلیل، قرن چهارم هجری که قرن دولت های انقلابی شیعه در سراسر جهان اسلام به شمار می رود،(1) تمدّن اسلامی به اوج رسید و فرهنگ جهان اسلام برافراشته شد.(2) جز آزادی فکر و عقیده که در پرتو تشویق و تکریم علم و دانش مندان در دولت های شیعی بود، عاملی دیگر برای آن اوج نمی توان یافت. آرمانی بودن این دولت ها با انگیزه های والای مؤسّسان آن، بزرگ ترین عامل این ترقّی و تمدّن بوده است و به فساد آلوده شدن گام به گام حاکمان و دور شدن از آرمان های اصلی، عامل تباهی و نابودی این دولت ها گردید.
با فروپاشی دولت های انقلابی در پی اختلاف میان رهبران و آلوده شدن کارگزاران به فساد قدرت و دوری از آرمان های انقلابی و اصیل، در قرن ششم و هفتم هجری، دولت عباسی فرو افتاد، قدرت سیاسی تجزیه شد، دولت های کوچک سربرآوردند و کشمکش ها، برادرکشی ها و رقابت های ابلهانه بر سر دست یافتن به قدرت آغاز شد.
نخستین دورۀ جنگ های صلیبی در سال 489 قمری به صورت سازمان یافته آغاز گردید، در حالی که اندیشه ای در مرکز خلافت جز خوش گذرانی و جمع آوری اموال نبود. در چنین شرایطی، تهاجم بنیان کن مغول به جهان اسلام آغاز شد و حکومت اسلامی پیش پای مغولان فرو ریخت و نابود گردید.
اگر اسلام هم چنان توانست سرفراز بماند، به دلیل حرکت دانش مندانۀ جمعی پیش تاز گمنام و به دور از قدرت سیاسی بود که مغول های پیروزمند را در برابر اسلام توانستند خاضع گردانند و دل های آنان را به روی اسلام بگشایند و فتح کنند.(3)
اگر هلاکوخان پس از قتل عام نهصد هزار بی گناه از اهالی بغداد پیش از بازگشت از آن جا دستور داد که مسجد خلیفه و ضریح و مرقد حضرت کاظم علیه السلام را تجدید بنا کنند،(4) به دلیل حرکت شجاعانه و بازدارنده ای بود که مؤیّدالدین ابن علقمه و خواجه
ص: 305
نصیرالدین طوسی، دو شخصیت ممتاز شیعی، افتخار آن را از آنِ خود کردند، هر چند آماج تهمت ها و بدنامی های بسیار قرار گرفتند.
هدف خواجه جلوگیری از خون ریزی و خسارت های معنوی بود. او با نفوذ در تشکیلات مغول ها باعث نجات بسیاری از علمای جهان اسلام از تیغ خونریز تاتار شد، بیش از شصت کتاب ارزنده در علوم و فنون مختلف به رشتۀ تحریر در آورد، شهرهایی را از نابودی نجات داد و سخت ترین دشمنان اسلام را در برابر اسلام و شعایر مذهب تشیّع به ایمان و تعظیم مجبور کرد.(1) آن گاه اسلام در برابر همة خرابی ها و مصایب توانست کمر راست کند و سرافراز گردد و بر فاتحان وحشی اش پیروز شد و منزلت علم و حافظان دین تا آن اندازه بالا گرفت که بالاترین مناصب دولتی و سیاسی را اشغال نمودند و با تدبیر و زیرکی، ویران گران مساجد و کتاب خانه ها را بانیان جدید مساجد و کتاب خانه ها ساخت.
مغول ها دین بودایی و مسیحیت را همراه خود به سرزمین های اسلامی آورده بود. چنان چه سیاست خود را با این ادیان می آمیختند، با توجه به شکست همۀ مقاومت ها، چه آینده ای در انتظار جهان اسلام بود؟(2)
بنابراین، نهضت انقلابی بازدارندة علمای شیعه توانست دین مردمی را که زیر پای مغول ها خرد و نابود شده بود، بر دل و جان همانان حاکم گرداند و آنان را به صورت ابزاری برای پیشرفت دین در آورد.
دولت های انقلابی سربداران در خراسان و شمال و شرق ایران، جنبش ضدّ منکرات در هرات، نهضت حروفیه در برابر تیموریان و سادات مرعشی در مازندران، در قرن های هشتم و نهم هجری رخ داد.
با توجه به تعصّب شدید عثمانی ها و بارها تاختن به خاک ایران، در اوج مبارزۀ عثمانی ها با اروپای مهاجم در آغاز قرن دهم، نهضت قزلباش، صفویه را به قدرت رسانید و از پشت سر بر عثمانی ها تاخت و فرزندان شیخ صفی الدین اردبیلی (شیعه
ص: 306
مذهب) با استفاده از روح فتوّت، شهامت و گستاخی تصوّف، شیوة عیاری سنّتی ایران، نیروی نظامی قزلباش و مایه های انقلابی تشیّع را که در عمق وجدان جامعۀ ایرانی ریشه دوانده بود، به کار گرفتند تا استقلال را به ایران ببخشند و آرمان های اسلامی و دیدگاه های سیاسی تشیّع، را برافرازند. آن گاه که ده قرن نفرت از حکومت های ستم گر تسنّن بر روی هم انباشته شده بود، نظام سیاسی شیعه بر اعماق روح و وجدان اندیشۀ توده ها بنا گردید و تشیّع در قالب نظام سیاسی مقتدر صفویه در مقابل جبهۀ نیرومند و عظیم تسنّن و امپراتوری با صلابت عثمانی، استقلال خود را توانست حفظ کند.
روابط به ظاهر نیکوی علمای تشیّع با شاهان صفوی از آن رو بود که آنان، وجود قدرتی سیاسی و دولتی با کفایت را برای حفظ میراث تشیّع و پاس داری از ایران شیعه و جلوگیری از تهاجم اهل تسنّن که ثواب شیعه کشتن را برتر از هر عبادت می شمردند، ضرورتی اجتناب ناپذیر می دانستند.(1)
دولت صفویه با تمام ضعف هایش، ترویج کنندة شعایر مذهب بود و بیشتر اهل تسنّن نیز تحت فشار نبودند و با مسیحیان، یهودیان و زرتشتیان نیز روش مدارا به کار بسته می شد، در حالی که اکثر کشورهای غرب با آزادی نسبی ادیان، بیگانه بودند.(2)
رونق کشاورزی، رشد اقتصادی و رفاه نسبی عمومی، رضایت طبقۀ متوسط را از سیاست اقتصادی دولت صفویه جلب نمود و بیشتر شاهان صفوی را از حمایت مردمی برخوردار کرد.
توسعۀ فرهنگی و گسترش مراکز علمی و حمایت همه جانبه از عالمان و مؤلفان، از برجسته ترین امتیازهای دوران صفویه است و ابتکار بهره گیری از هنر، صنعت و معماری در خدمت فرهنگ و معارف اسلامی از خصوصیات دیگر این دوره به شمار می رود.
ص: 307
ایجاد تحوّل در سیستم سیاسی و اداری حکومت و وجود زمینه برای ایفای نقش بیشتری برای علما در امور سیاسی، قضایی و فرهنگی را از دیگر ویژگی های این دوره می توان بر شمرد. بازگرداندن استقلال و هویت شیعی و رهایی از بیگانه ترسی و حمایت کامل از موجودیت دین، موجب گردید که علمای شیعه قدرت سیاسی پادشاهان صفویه را مشروع بخوانند.
با فروغلتیدن دولت صفویه به ورطۀ تجمّل پرستی و اشرافیت و گرفتارشدن در دام جنگ های خانگی و همسایگان شرقی و غربی، زمینه های فروپاشی این دولت فراهم گردید و پس از دو قرن و نیم، مرکز دولت صفوی (اصفهان) به دست افغانان مهاجم و متعصّب سقوط کرد. شکل گیری نهضت های اسلامی در چنین شرایطی اجتناب ناپذیر می نمود. بسیاری از شهرها و روستاهای ایران به شورش و مقاومت قدافراشتند. و دلیرانه ایستادگی کردند و با وجود این که بزرگان صفویه، روحیۀ خود را باخته بودند، مردم با استفاده از جنگ های چریکی پیروزی ها را در کام فاتحان توانستند تلخ سازند.(1)
حکومت زندیان پس از ترور نادرشاه که همة زمینه های به وجود آمده برای نهضت در اواخر دوران صفویه را از میان برده بود، با پیروزی کریم خان زند در سال 1164 قمری آغاز شد و مایه های مذهبی و مردمی رو به افزایش نهاد و روحانیان از حکومت کریم خان حمایت کردند، ولی طول نکشید که رقابت بین دو ایل مقتدر زندیه و قاجاریه بر سر قدرت یک بار دیگر ایران را صحنة نبرد و خشونت گرداند و بر اثر بی توجّهی به اعتقادات و خواسته های مردم و طمع دشمنان دیرین صلیبی، ایران را به اندازة مستعمره ای برای غرب به سقوط کشاند.
هجوم استعمار سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی غرب به جهان اسلام در بیداری مشرق زمین آگاه کننده بود، به نهضت های اسلامی سرعت و عمق بیشتری بخشید و استبداد داخلی نیز در کشورهای اسلامی در ملموس تر شدن دردها و رو آمدن مشکلات و مردمی شدن مبارزه ها تأثیر بسیاری داشت.
ص: 308
با پیوندی که میان نهضت های اسلامی در سراسر جهان اسلام در یک قرن اخیر به وجود آمده،(1) سرانجام همۀ آنها به حرکتی انقلابی در نیمۀ دوم قرن سیزدهم هجری تبدیل شدند. این موج عظیم بیداری و مبارزه، مناطق وسیعی از جهان اسلام را مانند مصر، سوریه، لبنان، عراق، ترکیه، افغانستان، پاکستان، الجزایر، تونس، مراکش، حجاز، اندونزی، هندوستان و ایران در بر گرفت و مفهوم جدیدی از اندیشه های سیاسی و مبانی عدالت اجتماعی اسلام را در پی چند قرن ایستایی، ستم و تسلیم مطرح نمود.(2)
در بیشتر کشورهای اسلامی، خصلت تاریخی - مردمی بودن روحانیان، رسالت رهبری حرکت ها و جنبش ها را در صد سال اخیر بر دوش رهبران دینی نهاد. نهضت اسلامی امام خمینی رحمة الله اوج همة جنبش های اسلامی تاریخ اسلام و تشیّع به شمار می رود و همۀ آرمان های انقلابی نهضت های اسلامی در سراسر جهان در این نهضت تبلور یافته است.(3)
دین مبین اسلام رابطۀ صحیح انسان با خدا و خود و جامعه و طبیعت را تبیین و ترسیم می کند و برای تضمین رشد و تعالی معنوی انسان، بهترین نظام آموزشی، تربیتی، اجتماعی و سیاسی را به انسان می شناساند، همة زمینه های رشد را از راه آگاهی و گواهی در انسان بارور می کند، همة موانع رشد را چه در درون وجود انسان و چه خارج از وجود او به او می شناساند و همة امکانات او را در جهت رفع این موانع بسیج می کند.
به همین دلیل، اسلام به عوامل درونی انسان، چون عقل و فطرت و دیگر ابزار کسب معرفت عنایت ویژه دارد و سپس عوامل برونی را مهم می دارد؛ عواملی چون خانواده، جامعه و محیط زندگی. نظام های معرفتی، اجتماعی و سیاسی بر همین اساس پی ریزی شده اند. از آن سوی، اسلام انسان را به مبارزه با موانع درونی و برونی برای رشد انسان، چون تحجّر، جمود، جهالت، غرور، هواپرستی و طاغوت گرایی دعوت، تشویق و الزام می نماید.
مبارزۀ فکری و سیاسی برای رفع موانع رشد و استقرار عوامل تکامل و تعالی چنین آغاز می شود و حاکمیت کامل تعالیم و قوانین اسلام محمدی تحریف نشده در سراسر جهان، هدفی نهایی برای اسلام بیان شده است.
در زمان خاتم پیامبران صلی الله علیه و آله و سلم، هدایت فکری و سیاسی بر عهدۀ آن حضرت و پس از رحلت ایشان، امامت و هدایت و مرجعیت فکری و سیاسی بر عهدۀ برجستگان و شایستگان از خاندان آن حضرت علیهم السلام بوده و در زمان غیبت، دانش مندان لایق و شایسته دو رکن مهم امامت و مرجعیت (هدایت فکری و سیاسی) را بر عهده گرفته اند.
با توجه به مجموعه وظایف امامان معصوم علیهم السلام، وظایف نایبان خاص و عام امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در عصر غیبت کبری نیز مشخص می شود.
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم افزون بر آوردن دینی کامل برای زندگی انسان در دنیا و تضمین سعادت وی در دنیا و آخرت، نظامی سیاسی و دولتی الهی تأسیس نموده و امّتی به وجود آورده که به تعلیمات او آگاهی دارد و فرمان های خدا و رسولش را اجرا می کند. پس از رحلت او، پاس داری از دین کامل و دولت نوبنیان و امت نوپا بر
ص: 310
عهدۀ خلفای بر حقّ او بوده است. از این رو، تببین و تفسیر قرآن کریم و احکام مورد نیاز جامعه، صیانت دولت و امّت از همة خطرها و انحراف ها در حدّ امکان اعم از انحرافات فکری، عقیدتی، اخلاقی، علمی فقهی و عملی، چه در میان امّت و چه در میان کارگزاران و متصدّیان رهبری، از وظایف امامان معصوم علیهم السلام بوده است که تاریخ اسلام، مرجعیت و امامت فکری و سیاسی آنان را به خوبی بازمی تاباند و شایسته بودن آنان برای رهبری فکری و سیاسی جامعۀ اسلامی را اثبات می کند.
رسالت سنگین امامان معصوم علیهم السلام و آگاهی آنان از دوران غیبت کبری و مستلزمات آن، باب تازه ای برای تضمین تداوم هدایت فکری و سیاسی در سطحی شایسته و مطلوب پس از عصر حضور باز نموده است. بسیاری از تلاش های آنان برای تربیت نیروهای رهبری آینده جهان اسلام بوده و بر همین اساس، شیعه و پیروان امامان معصوم علیهم السلام پایه گذار همة علوم اسلامی به شمار می روند(1) و در بارور کردن علوم اسلامی تأثیر فراوانی داشته اند.(2) نخستین مدافعان اسلام ناب محمّدی - در برابر اسلام تحریف شده و در برابر زندقه و الحاد و جریان های فکری منحرف و منحرف کننده و جریان های ضدّ اخلاقی و انحراف های سیاسی - دانش مندان شیعه بودند و برخی از آنان برای پاس داری از اصول راستین اسلام و تشیّع، جان خود را تقدیم دین و آیین خود نمودند و شربت گوارای شهادت نوشیدند.(3)
مبارزۀ دانش مندان شیعه در زمینة سیاسی در سطوح مختلف و با شیوه های گوناگون بوده است؛ از مبارزۀ سیاسی مسلّحانه و غیر مسلحانه با دشمنان خارجی دولت و نظام و امّت اسلامی، مبارزة منفی یا مثبت با دشمنان داخلی که دشمنی شان در انحرافات فکری، سیاسی و اخلاقی حاکمان ستم گر و غاصب تبلور می یافته
ص: 311
و آن گاه مبارزه برای تصدّی رهبریِ حکومت اسلامی و زمام داری دولت های انقلابی.(1)
بهترین و کوتاه ترین سخن در تأثیر علمای شیعه از لحاظ علمی و فکری در دوران غیبت کبری، به قلم و بیان علامۀ عصر، استاد سید محمدحسین طباطبایی است. ایشان پس از بیانی ویژه دربارة روش شیعه در علوم اسلامی،(2) به مقدار کام یابی شیعه در پیش برد علوم اسلامی پرداخته است:
شیعیان در حدیث و کلام و فقه - نظر به این که دائماً گرفتار مشاجره های مذهبی با مخالفین خود بوده و از جهت انجام وظایف دینی هم نیاز روزانه به فقه و حدیث داشته اند - با تمام قوا کوشیده و این علوم و علوم مربوط به آنها را مانند درایة، رجال و اصول به سر حدّ کمال می رساندند و آخرین نظریات دقیقۀ وقت را ضبط می کردند و قرن ها با همین رویه پیش می رفتند.(3)
البته این دیدگاه بدون در نظر گرفتن تألیفات ایشان و مانند ایشان در عصر حاضر بوده است. مجموعه معارف و علومی قرآنی، عقلی و نقلی در کتاب تفسیر بسیار پر ارج المیزان، آن را از دیگر تفاسیر اهل سنّت و شیعه ممتاز می گرداند و در افقی بسیار بالا قرار می دهد. آثار قلمی دانش مندانی چون شهید صدر و شاگردان مکتب علامۀ طباطبایی در پیشرفت علوم اسلامی نیز تأثیر بسزایی داشته اند.(4)
ص: 312
کتاب های تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام،(1) الذریعة الی تصانیف الشیعة(2) و أعیان الشیعة(3) به گونة آشکاری تأثیر علمی علمای شیعه را تأیید و اثبات می نماید. هم چنین دورنمایی از این حقیقت در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران آمده است.(4)
فقه و فقاهت مهم ترین رشتۀ علوم اسلامی به شمار می رود که مرجعیت دینی براساس آن استوار است. به همین دلیل رشتۀ فقه به رغم فراز و نشیب های به دست آمده در رشته های دیگر در طول قرن های گذشته، روز به روز گسترده تر و نیرومندتر شده و مسیری تکاملی را گذرانده است.
سخن گهربار استاد مرتضی مطهری گواه بر این مطلب است:
از قرن سوم(5) تاکنون، فقه یک حیات مستمر داشته و هرگز قطع نشده است. حوزه های فقهی بدون وقفه در این یازده قرن و نیم دایر بوده است. رابطۀ استاد و شاگردی در همة این مدّت هرگز قطع نشده است. چنین حیات متسلسل و متداوم یازده قرن و نیمی ظاهراً در هیچ تمدّن و فرهنگ غیر از تمدن و فرهنگ اسلامی وجود ندارد. استمرار فرهنگی به معنای واقعی که یک روح و یک حیات بدون هیچ وقفه و انقطاع، طبقات منظّم و مرتّب و متوالی را در قرونی این چنین دراز مدت به یک دیگر پیوند دهد و یک روح بر همه حاکم باشد، جز در تمدّن و فرهنگ اسلامی نتوان یافت. در تمدّن و فرهنگ های دیگر ما به سوابق طولانی تری احیاناً بر می خوریم، ولی با وقفه ها، بریدگی ها و انقطاع ها.
این که قرن سوم را که مقارن با «غیبت صغری» است، مبدأ قرار دادیم، نه بدان جهت است که حیات فقه شیعه از قرن سوم آغاز می شود، بلکه بدان جهت است که
ص: 313
قبل از آن عصر، عصر حضور ائمة اطهار علیهم السلام است و فقهای شیعه تحت الشعاع ائمه اند و استقلالی ندارند و الّا آغاز اجتهاد و فقاهت در میان شیعه و آغاز تألیف کتاب فقهی به عهد صحابه می رسد.(1)
فقه شیعه از دوران حضور ائمه علیهم السلام تا عصر غیبت صغری و از آن زمان تاکنون دوران هایی گوناگون پشت سر نهاده که در ذیل به آن اشاره می گردد:
از عصر امامت حضرت علی علیه السلام تا شهادت امام حسن عسکری علیه السلام، با توجه به فرهنگی بودن نهضت اسلامی و تعهّد اهل بیت علیهم السلام به نگه داری و صیانت شریعت اسلامی، حرکتی علمی و جریانی فکری در جامعة اسلامی پدید آمد تا مرجعیت دینی را در دوران غیبت پشتیبانی کند.
به همین دلیل، در دوران حضور امامان علیهم السلام شالودۀ مکتبی فکری و مدرسه ای ویژۀ خطّ اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و پاس دار مفاهیم نایب اسلامی، پی ریزی شد و چون بذری آبیاری می گردید تا در دوران غیبت درختی تنومند و قوی گردد.
همة موادّ اوّلیه برای این مدرسه و مکتب، در سه عنصر فراهم می گردد: مواد علمی و فکری، شیوۀ آموزش و پرورش و تحقیق و تکامل و شخصیت های حامل این بار علمی و فکری اعم از اساتید و طلّاب. مربیان اصلی و معلّمان واقعی این مکتب، امامان معصوم علیهم السلام بوده اند و پرورش یافتگان آنان شخصیت هایی چون زراره، محمد بن مسلم، ابان، ابوحمزه ثمالی، یونس بن عبدالرحمان و ... بوده اند.
امامان معصوم علیهم السلام مجموعۀ متون لازم را برای این مدرسة ویژه اعم از تفسیر، فقه، اصول و دیگر معارف اسلامی به راویان و اصحاب آنان منتقل می کردند و اصحاب امامان نیز با راهنمایی آنان تمام روایات را تدوین، ثبت و ضبط می نمودند. در گذر زمان کتاب های فراوانی در حدیث گردآوری شد و بنا بر همین معارف بسیاری از یاران و پیروان اهل بیت علیهم السلام پرورش یافتند و شخصیت های علمی برجسته ای در
ص: 314
جهان اسلام قد علم نمودند. آن گاه مدرسۀ فقیهان پیرو اهل بیت علیهم السلام حضوری جدّی در جامعۀ اسلامی پیدا کرد که به همة امکانات لازم برای رشد و تکامل آماده بود.
در دوران غیبت صغری که جامعۀ شیعه برای ورود به عصر غیبت کبری و انقطاع از فیوضات مستقیم امام معصوم علیهم السلام آماده می شد، بلکه کمی پیش از شروع آن، امامان عسکری علیهما السلام مردم را براساس رجوع به فقیهان مدرسة اهل بیت علیهم السلام پرورش می دادند و زمینه را هم از نظر فکری و هم عملی برای مرجعیت فقیهان و استقلال آنان در ادارۀ امور جامعه فراهم می کردند.
کتاب های حدیثی بسیاری در این دوره در آستانة تلف و گم شدن قرار گرفته بود و ضرورت تقیه بر شیعه فشار می آورد. از این رو، به گونة جدّی کوشیدند تا با تلاشی جدی این متون را در متن واحد بگنجانند. محمد بن یعقوب کلینی نخستین مجموعۀ حدیثی مهم شیعه را در کتاب شریف کافی گرد آورد که چهار برابر صحاح شش گانۀ اهل سنّت در آن از امامان معصوم علیهم السلام حدیث نقل شده است.
در ضمن راویان حدیث طبقه بندی شده و درجۀ اعتبار هر کدام بررسی و تحقیق شده تا فقیهان با دور شدن از عصر حضور امام علیه السلام به اطلاعات دقیق و صحیح بتوانند دست یابند.
هم چنین فهرست هایی برای ثبت و ضبط مجموعۀ تألیفات اصحاب ائمه علیهم السلام تهیه گردید و متون فقهی گوناگونی آماده شد. آن گاه مرحلة فقه استدلالی نیز آغاز گردید و اندک اندک شیوۀ استنباط و فقاهت شکلی روشن به خود یافت. و تعدادی از مراکز علمی، آموزشی و تحقیقی تأسیس گردید.
دو مکتب فقهی در این دو دوران شکل گرفته بود: یکی مکتب فقهی راویان حدیث با مرکزیت قم و دیگری مکتب فقهی متکلّمان یا عقل گرایان با مرکزیت بغداد.
مکتب شیخ مفید تولّد یافتۀ دو مکتب فقهی پیش گفته است که امتیازات و کمالات هر دو مکتب را دربرداشت و از آغاز غیبت کبری تاکنون به گونة تکاملی سیر کرده
ص: 315
و روز به روز بارورتر، محکم تر و ریشه دارتر می گردد.(1)
پس از شیخ مفید شاگردان برومندش سید مرتضی و سپس شیخ طوسی، پایه گذاران مکتب فقیهان اصولی بوده اند. شیخ طوسی فقه شیعه را به مرحله ای نو کشاند که بر آن پایه، در همة ابواب مرتبط با فقه، از نوآوری و ابتکار برخوردار بود و هم چنین در تمام زمینه ها آثار علمی بسیار گران بهایی را به ارث گذاشت.
شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی مرجعیت شیعه را از انزوا درآوردند و با تسلّط بر فقه و کلام و تفسیر و مبانی علمی اهل سنّت توانستند کرسی استادی کلام و فقه را در بغداد به انحصار خود درآورند و علمای دیگر مذاهب را نیز به شاگردی خود بپذیرند.
البته دیری نپایید که جریان های فرقه ای و اوضاع سیاسی، شیخ طوسی را به مهاجرت وادار کرد و از آن تاریخ به بعد، نجف اشرف مرکز فقاهت شیعه شد.
مرجعیت دینی در این عصر عهده دار ادارۀ علمی و مالی مؤسسات آموزشی شیعه بود و بالاترین سطح آموزشی را مرجع وقت برعهده داشت. تعیین وکیلان و قاضیان از وظایف مرجعیت به شمار می رفت. فتوا دادن و جواب دادن به پرسش ها نیز بر عهدۀ مرجع بوده است.
فقه شیعه در عصر کنونی نیز بر همان مکتب پویا و متکامل شیخ مفید ره می پوید و از همان پویایی و شکوفایی و رشد بهره می برد.
بغداد، در آغاز غیبت کبری، مرکز فقه و فقاهت به شمار می رفت. با هجرت شیخ طوسی به نجف اشرف در سال 448 قمری، حدود یک قرن، این شهر مرکز عمدۀ فقاهت قرار گرفت.
هم زمان با نجف، شهر حلب نیز توسّط یکی دیگر از شاگردان سید مرتضی معروف به «سلاّر» (درگذشتة 463 قمری) مرکزیتی یافت، و این مرکزیت تا حدود
ص: 316
نیمۀ قرن هشتم برقرار بود. سید ابوالمکارم ابن زهره صاحب کتاب الغنیة از بزرگان معروف این حوزه به شمار می رود.
با رو به ضعف نهادن حرکت علمی در حوزۀ نجف اشرف پس از یک قرن پیروی از آرای استوار شیخ طوسی و کُند شدن حرکت اجتهاد، ابن ادریس حلّی در حلّه نهضت فقهی دیگری آغاز نمود و مرکزیت علمی فقه شیعه به شهر حلّه در عراق منتقل گردید. فقیهان نامداری چون محقق حلّی و علامه حلّی که پایه گذاران مرحلة جدید فقاهت شیعه پس از شیخ طوسی به شمار می روند، در این مرکز بالیدند و فقه شیعه را از ایستایی علمی به پویایی رساندند و خط فقهی شیخ مفید را پی گرفتند.
پس از حلّه مرکزیت فقاهت شیعه به جبل عامل و منطقة شام منتقل شد. شهید اوّل شاگرد فخرالمحققین فرزند علامه حلّی و سپس شهید ثانی، از فقیهان نامدار این مرکز بودند. آنان همان مکتب فقهی شیخ مفید را با کمال اقتدار علمی و دربرگیرندة دیگر برتری های مراکز فقهی مانند بغداد، نجف و حلّه به جبل عامل بردند و حوزه ای با نشاط و پرتحرّک پدید آوردند که سرچشمة برکات فراوانی برای دولت شیعی صفوی، حوزۀ علمیه اصفهان و حوزۀ علمیه نجف اشرف گردید.
شهید اوّل و سپس شهید ثانی و شاگردان آن دو فقیه سترگ، با طرح فقه سیاسی شیعه روح جدیدی در کالبد جهان تشیّع دمیدند. شهید اوّل برای رئیس دولت شیعی سربداران، متن لمعه را نوشت و فرستاد تا براساس آن عمل کنند. همین نظریۀ فقهی - سیاسی از علل به شهادت رسیدن این فقیه بزرگ به شمار رفته است.(1)
شهید مطهری دربارۀ تأثیر فقیهان جبل عامل در رهبری دولت شیعی صفوی و حوزه های علمیه ایران می نویسد:
فقهای جبل عامل نقش مهمی در خط مشی ایران صفویه داشته اند، چنان که می دانیم صفویه درویش بودند؛ راهی که ابتدا آنها براساس سنّت خاص درویشی خود طی کرده اند، اگر با روش فقهی عمیق فقهای جبل عامل تعدیل نمی شد، اگر به وسیلۀ آن فقیهان حوزۀ فقهی عمیقی در ایران پایه گذاری نمی شد، به چیزی
ص: 317
منتهی می شد نظیر آن چه در علوی های ترکیه یا شام هست. این جهت تأثیر زیادی داشت در این که اوّلاً: روش عمومی دولت و ملّت ایران از آن گونه انحرافات مصون بماند و ثانیاً: عرفان و تصوّف شیعی نیز راه معتدل تری را طی کند. از این رو، فقهای جبل عامل از قبیل محقّق کرکی، شیخ بهایی و دیگران با تأسیس حوزۀ فقهی اصفهان حقّ بزرگی به گردن مردم این مرز و بوم دارند.(1)
در همان زمان حوزة نجف به وسیلة مقدّس اردبیلی و دیگر اکابر احیا شد که تا امروز ادامه دارد. از شهرهای ایران تنها شهر قم است که در قرون اوّل اسلامی در همان زمان که بغداد مرکز فقاهت اسلامی بود، به وسیله فقهایی نظیر ابن بابویه و محمد بن قولویه به صورت یکی از مراکز فقهی درآمد، هم چنان که در دوره قاجار به وسیلۀ میرزا ابوالقاسم قمی صاحب قوانین نیز احیا شد و در سال 1340 قمری به وسیلۀ مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی بار دیگر احیا شد و اکنون یکی از دو مرکز بزرگ فقهی شیعه است.(2)
البته با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و هجوم های پی در پی بعثیان عراق به حوزۀ علمیه نجف اشرف و به شهادت رساندن بزرگان آن حوزه و هجرت دادن بیشتر فضلا و طلاب آن جا به ایران، برای بار دیگر مرکزیت فقاهت شیعه در قم تجلّی گردید و با وجود دانش مندانی ارجمند در حوزة نجف، نشاط، حرکت و پویایی هم اکنون در قم به چشم می آید.
شهید مطهری می افزاید:
در طول تاریخ مخصوصاً بعد از صفویه در شهرهای دیگر ایران از قبیل همدان، شیراز، یزد، کاشان، تبریز، زنجان، قزوین و تون (فردوس فعلی) حوزه های علمیۀ عظیم و معتبری بوده است، ولی هیچ یک از شهرهای ایران به استثنای قم و اصفهان و در مدت کوتاهی کاشان مرکز فقهای طراز اول نبوده و عالی ترین و یا در ردیف عالی ترین حوزه های فقهی به شمار نمی رفته است. مهم ترین دلیل بر نشاط علمی و فقهی این شهرها وجود مدارس بسیار عالی و تاریخی است که در همۀ شهرستان های نام برده موجود است و یادگار جوش و خروش های علمی دوران های گذشته است.(3)
ص: 318
البته پس از دوران صفویه که در حوزۀ نجف روحی تازه دمیده شد، با رشد حرکت اخباری گری تا مدتی کربلا مرکز فقاهت شیعه قرار گرفت و پس از افول حرکت اخباری گری توسط وحید بهبهانی عمدۀ شاگردان آن فقیه و اصولی سترگ و مجدِّد، به حوزۀ نجف اشرف انتقال یافته و برای بار سوم نجف را اوّلین مرکز فقاهت شیعه درآورده و تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران حرف اوّل رهبری شیعه را فقها و پرورش یافتگان حوزة علمیه نجف اشرف می زدند.(1)
مبارزه های سیاسی علمای شیعه در عصر غیبت کبری در دو نکته خلاصه می گردد:
فعالیت سیاسی نیز در دو زمینه بوده است:
نخست، در داخل مرزهای دولت اسلامی و در برابر استبداد سیاسی حاکمان مسلمان یا نامسلمان؛
دوم، در خارج از مرزهای دولت اسلام و در برابر قدرت های خارجی و استعمارگران.
فعالیت های سیاسی درون مرزی عبارتند از:
1. کشاندن امّت اسلامی و نگه داشتن شیعیان در صحنۀ سیاست از راه تبلیغ، تربیت، تأسیس و هدایت حرکت های اسلامی برای مبارزه با استبداد و ستم گری حاکمان مسلمان و مبارزه با ایدة جدایی دین از سیاست و مطالبۀ حقوق سیاسی پایمال شدة امّت اسلامی؛
2. مبارزۀ مستقیم و غیر مستقیم با انحراف حاکمان، از راه کشف انحرافات و پی آمدهای فکری، اخلاقی و عملی (فردی و اجتماعی) و مبارزه با غصب خلافت و تسلّط طاغوت ها بر امت اسلامی و هدایت و حمایت نهضت ها و حرکت های اسلامی مبارزه؛
ص: 319
3. حفظ وحدت کلمة امّت اسلامی و جامعۀ شیعی از راه تبلیغ اهمیت این وحدت و مبارزه با هر گونه تفرقه گرایی گروه های افراطی متعصّب و متحجّر؛
4. حفظ هویت اسلامی جامعه و اصالت فکری مسلمانان و شیعیان با تربیت دانش مندان و محقّقان و ترویج علم و معرفت و تأسیس حوزه های علمیه در سراسر جهان اسلام؛
5. مبارزه با انحرافات فکری و اخلاقی توجیه گر سیاست های حاکمان منحرف.
مجموعۀ فعالیت های سیاسی برون مرزی علمای شیعه در عصر غیبت کبری نیز عبارتند از:
1. مبارزه با نفوذ و تهاجم فرهنگی غرب و تلاش برای بیرون آوردن خودباختگان، از غرب زدگی یا شرق زدگی از راه مبارزه با حرکت های تبشیری مسیحی و استشراقی و حرکت های الحادی و ضدّ اخلاقی (و لا ابالی گری) که زمینه را برای سلطۀ سیاسی و فرهنگی بیگانگان فراهم می کنند؛
2. رهبری، هدایت و شرکت گسترده در مبارزه های مسلّحانه برای رفع تهاجم نظامی استعمارگران در کشورهای پهناور اسلامی؛
3. مبارزۀ بی امان با سلطه گری سیاسی و اقتصادی دو ابرقدرت غرب و شرق و تلاش برای جلوگیری از زیر سلطه بردن کشورهای اسلامی؛
4. مبارزه با تضعیف و ایجاد تفرقه در میان امّت اسلام و تجزیة سیاسی و غصب اراضی کشورهای اسلامی؛
5. مبارزه با ابرقدرتی استکبار جهانی و به خاک مالیدن جبروت و باطل کردن افسانۀ شکست ناپذیر ابرقدرت ها.
فعالیت ها و مبارزه های سیاسی از انتقاد و اعتراض شروع می شود و این اعتراض در صورت مساعد بودن اوضاع، به تناسب درجۀ انحراف از وضع مطلوب و درجة مقاومت منحرفان و ایستادگی بر سر مواضع انحرافی و به تناسب درجة ستم گری و سلب حقوق طبیعی افراد، سیری صعودی می یابد و از برخوردی سرد و ساده به
ص: 320
برخوردی خصمانه و تند تبدیل می گردد تا آن جا که جز خون و شمشیر و قیام مسلحانه برای علاج انحراف چاره ای نباشد و تشکیل حرکات سیاسی مخفیانه و نیمه مخفیانه در اوضاع نامساعد.
به تناسب قدرت جذب نیرو و فراگیر شدن فرهنگ اعتراض در جامعه، پنهان کاری و حرکات زیرزمینی درجه بندی می شوند تا به اندازه ای برسند که صدای خود را بتوانند آشکار کنند و از نابودی ایمن گردند.
شیعه در چهارده قرن مبارزۀ سیاسی پی در پی برای رساندن اسلام به مرحلة حاکمیت و استقرار نظام سیاسی اسلامی در قرن های گذشته و با نگاهی هم سویه از سه مرحله گذر کرده است:
1. مرحلة تقیه و ایجاد تشکیلات سیاسی پنهان برای مبارزه با طاغوت ها؛
2. مرحلة مبارزة سیاسی علنی منهای تشکیل نظام سیاسی اسلامی؛
3. مرحلة مبارزة سیاسی علنی با تشکیل نظام سیاسی اسلامی.
حرکات سیاسی، در هر یک از مراحل سه گانه گاهی مسلّحانه و گاهی غیر مسلحانه عمل می کرده اند و گاهی مبارزۀ مثبت و گاهی مبارزۀ منفی را پیشۀ خود می ساخته اند.
مبارزه های غیر مسلحانه چون احتجاج، مناظره، تبلیغ حقایق، کشف واقعیت های تلخ و پرده برداشتن از انحراف ها و خطاهای کارگزاران و مسئولان نظام یا انحراف های مهاجمان و سلطه گران و هم چنین عضوگیری و نیروسازی برای گسترش نیرو، گستراندن فرهنگ اعتراض و مبارزه و تأیید غیر مستقیم فعالیت های مسلّحانه نیز در شمار این مبارزه ها می تواند قرار گیرد.
فعالیت های مسلّحانه چون تأسیس نهضت انقلابی مسلّح و تعیین رهبری آن و یا تأیید و حمایت از آن به گونة مستقیم است.
مراحل سه گانه مبارزه های سیاسی در تاریخ فعالیت های سیاسی علمای شیعه بدین گونه می تواند تبیین گردد:
مرحلة نخست: این مرحله از لحاظ تاریخی تقریباً - به جز چند مورد - از ابتدای تسلّط خلفا بر منصب حکومت پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تا اوایل دوران غیبت کبری در قرن
ص: 321
چهارم هجری طول کشیده است؛
مرحلة دوّم: تشیّع در این مرحله در صحنۀ سیاست حضوری جدّی داشته و دولت های انقلابی شیعی زمینه را برای تبلیغ اعتقادی و سیاسی تشیّع فراهم نمودند و این مرحله از اواخر قرن سوم آغاز و در قرن چهارم و پنجم تداوم داشته، ولی هیچ نظام سیاسی شیعی استوار و پایدار در این برهه پدید نیامده است.
پس از این دوره، دولت های انقلابی در برابر تهاجم مغول ها به جهان اسلام فرو پاشیدند و تشیّع نه به منزلة نظامی سیاسی، بلکه به منزلة مذهبی پذیرفته برای برخی از حاکمان مغول در ایران دوباره ظهور کرد.
مرحلة سوم: تشیّع مذهبی رسمی و در چارچوب نظامی سیاسی پذیرفتة جهانیان و در صحنۀ بین المللی شناخته شد و همواره با استمرار حکومت های گوناگون که همگی تشیّع را اصلی مسلّم و حیاتی برای قدرت خود می دیدند، به منزلة نظامی سیاسی در ازای پنج قرن (10 تا 14 قمری) حضور داشته است.
اسلام، دینی جامع، کامل، جهانی و ابدی است.(1) جامعیت اسلام به معنای توجه به همة ابعاد وجودی انسان در سراسر مراحل زندگی است. پس این نگرش جامعه را چون فرد می نگرد و دنیا را هم چون آخرت. بنابراین، بهترین برنامه را برای انسان به ارمغان آورده است.
با توجه به پیش بینی های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از آیندۀ جامعۀ اسلامی و ایمان آوردن آیندگان به آرمان های والای اسلام و توجه دادن به امامت دوازده امام پس از وی، و غیبت طولانی دوازدهمین امام، ناچار برای تضمین تداوم رهبری اسلامی که حافظ و پاس دار همة ارزش های انقلاب است، باید جانشین و قائم مقامی برای امام غایب باشد تا کمال، جامعیت و جاودانگی اسلام به خطر نیفتد.
ص: 322
بنابراین، رهبری در عصر غیبت امام معصوم علیه السلام اصلی منطقی و معقول و نهادی عقلانی و بسیار ضروری و هم آهنگ با اصول اوّلیۀ اسلام است. انکار چنین نهادی در متن دین و شریعت، انکار کمال، جامعیت و توانایی شریعت در ادارۀ امور زندگی جوامع بشری است.
مرجعیت فقیه شایسته و جامع شرایط، بهترین گزینه برای هنگام غیبت امام معصوم علیه السلام است. به همین دلیل، قرآن، سنّت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و معصومان علیهم السلام و سیرۀ مبارک آنان، نهاد مرجعیت را آموزه ای گران بها در جامعة اسلامی نهادند تا در عصر غیبت مفید افتد. شیعه، با وجود چنین نهادی در درازای تاریخ پر پیچ و خم خود و با بدترین اوضاع اجتماعی و حکومتی، در بهترین وضعیت فکری، علمی و سیاسی به سر برده است.
آیۀ «تفقّه و انذار»(1) و آیۀ «پرسش از اهل ذکر»(2) خط کلّی شریعت را برای فهم و فراگیری احکام دین از متخصّصان مطرح نموده و آیۀ حکومت دین به دست انبیا و اوصیا و «ربانیون و احبار» (عالمان و دانش مندان)(3)، مرجعیت سیاسی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، امامان علیهم السلام و فقیهان دارای شرایط را تشریع و تقنین نموده است.
احادیث رسیده از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز عالمان را وارثان انبیا برشمرده اند و فقیهان را امانت داران پیامبران و حاکمان بر مردم و امیران یاد کرده اند.(4)
احادیث رسیده از معصومان علیهم السلام نیز به لزوم تقلید از فقیهان اشاره کرده اند و مرجعیت علمی و دینی آنان را یاد کرده اند(5) و آنان را حاکم و حجّت بر مردم برشمرده اند. این احادیث مردم را در مدّت دو قرن و نیم بر همین مسلک تربیت نموده اند و بزرگ ترین مشکل عصر غیبت را چاره اندیشیده اند.
نهاد وکالت و نیابت در عصر غیبت صغری فعال ترین و مهم ترین نهاد متّصل به
ص: 323
نهاد امامت امام معصوم علیه السلام بوده و حلقۀ وصل میان عصر حضور و عصر غیبت به شمار می رود.
از این رو، همة وظایف ممکن و لازم برای رهبر در عصر حضور، به نایب و وکیل خاص یا عام سپرده شده و به تناسب اوضاع زمانی و مکانی، فقیهان هم چون امامان معصوم علیهم السلام پا به میدان می گذارند و چند و چون مسائل را کارشناسی می کنند؛ در هنگام تقیه به گونه ای و در جز آن هنگام به گونه ای دیگر.
تبیین و تبلیغ دین، رفع شبهات فکری و اعتقادی و رفع مشکلات علمی، سیاسی و قضایی از نخستین وظایف مراجع بوده و مراجع شیعه در عصر غیبت کبری، تألیفات گوناگون در علوم داشته اند. اسناد تاریخی، حضور فعّال آنان را در صحنه های علمی و سیاسی بیان می کنند.
در عصر غیبت کبری، با توجه به اوضاع جامعۀ اسلامی و شیعه و با توجه به اهداف والای دین و امکانات و تجربیات فقیهان و مراجع، برای نهاد مرجعیت مراحلی می توان ترسیم نمود که در این مراحل، حرکت بالندۀ این نهاد بیان می شود.
با توجه به اهداف حرکتی و انقلابی دین و اصول و شیوه های مبارزه برای رسیدن به حاکمیت دین، سه مرحلة تاریخی به نظر می رسد که موّرخان برای نهاد مرجعیت بدان روی کرده اند.
یکم. مرحلة تقیه: پنهان کاری در زمینة ارتباط دینی و سیاسی پیش از شروع غیبت کبری آغاز گردیده و میزان آن به تناسب اوضاع سیاسی هر منطقه، تنظیم شده و رابطة مردم با فقیهان و مراجع خود تحقّق یافته است. دولت های انقلابی شیعی در این دوره، به تناسب قدرت و فضای جغرافیای آن دولت، زمینه را برای ظهور فراهم آورده اند. در این باره همة مناطق یک نواخت نبوده اند.
دوم. مرحلة تلاش برای تصدّی حکومت: با توجه به این که فقیهان خود زمام امور را به گونة مستقیم به دست نگرفته بودند، قرن دهم به بعد را مرحلۀ دوم از دوران های سه گانه مرجعیت می توان یاد کرد.
ص: 324
سوم. مرحلۀ تصدّی حکومت: این مرحله از قرن پانزدهم و آغاز پیروزی انقلاب شکوه مند اسلامی در ایران شروع می گردد که فقیهی دارای شرایط، خود به گونة مستقیم مسئولیت ولایت و رهبری سیاسی را بر دوش دارد. با توجه به تجربیات تلخ گذشته که فقیهان به دیگران اعتماد می نموده اند و به تدریج دولت و حاکمان دچار انحراف فکری یا عملی می شده اند و حاصل خون های پاک شهیدان را به هدر می دادند، امام خمینی قدس سره نهاد ولایت فقیه را به گونة قانونی در رأس امور قرار داد و همة شئون دولت را به این نهاد (مرجعیت فقیه دارای شرایط) وابسته کرد و زمینۀ فرو غلتیدن قدرت را در دام ابرقدرت ها یا دست نشاندگان آنان از میان برد.(1)
سید محمد باقر صدر شهید بزرگوار و مرجع عالی قدر، برای نهاد مرجعیت در تاریخ شیعه چهار یا پنج مرحله برشمرده است. زاویۀ دید ایشان در این تقسیم بندی، میزان تحوّل در بافت این نهاد، نوع تصدّی مراجع در امور و میزان تصدی برای انجام وظایف است:
مرحلة یکم. ارتباط فردی و مستقیم مردم با مراجع برای استفتا که از زمان اصحاب ائمه علیهم السلام تا عصر علّامه حلّی بوده است؛
مرحله دوم. تشکیلاتی شدن دستگاه مرجعیت و ارتباط مردم با وکیلان مرجع و تقسیم وکیلان در مناطق مختلف و وساطت وکیلان برای جذب حقوق به سوی آنان. پایه گذار این مرحله را مرحوم شهید اوّل می دانند و شهادت این مرجع عالی قدر به همین دلیل بوده است.
این مرحله تا عصر وحید بهبهانی ادامه داشته است. مراجع، در این مرحله متعدّد بوده اند و مردم به تناسب دسترسی و شناخت خود از فقیهان به آنان رجوع می کرده اند.
مرحلة سوم. مرحله گسترش و تمرکز مرجعیت که از عصر مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطاء تا عصر ورود استعمار به جهان اسلام ادامه داشته است. کارهای ویژة هر مرجع، در این مرحله تقسیم بندی شد و برای هر کاری مسئولی گزیدند. همة
ص: 325
مردم به سوی یک مرجع توجه داده شدند و بیشتر عالمان یک مرکز را برای مرجعیت شیعه معرّفی می کردند. بدین ترتیب، دایرۀ مرجعیت از نظر مراجعۀ مردم به آنان، هم گسترش و هم تمرکز پیدا کرد.
مرحله چهارم. مبارزه های سیاسی با استعمار خارجی و استبداد داخلی و حرکت به سوی حاکمیت اسلام در صحنۀ زندگی و در سطح سیاسی بین المللی که از عصر استعمار تا مطلع قرن پانزدهم هجری طول کشیده است.
مرجعیت، وظیفۀ دفاع از هویت اسلامی جامعه را که با ورود استعمار مسخ گردیده بود، بر عهده گرفت و همة امکانات را برای دفاع فکری، سیاسی و نظامی بسیج نمود، و به کاربرد. مرجعیت تجدید حیات اسلام را در زندگی مردم امری ضروری شمرد و به گونة مستقیم، رهبری مبارزه ها را با جان و دل بر دوش کشید و آن گاه با رهبری پیاپی این نهضت های ضدّ استعمار و ضدّ استبداد، حضور فعّال خود را در صحنۀ سیاست های بین المللی واقعیت بخشید. از این رو، به خطا رفتن قدرت ها از مرجعیت شیعه و نادیده گرفتن آن، غیر ممکن شد و مردم نیز همة آرزوهای خود را در حاکمیت مراجع متعهّد، وارسته، امانت دار و دل سوز دیدند.
بنابراین، مرحلة پنجم برای مرجعیت، تصدی حکومت و ولایت همه جانبة مقام فقاهت و ولایت بر همة شئون زندگی جامعة اسلامی است که با تأسیس نظام مقدّس جمهوری اسلامی در مطلع قرن پانزدهم هجری آغاز شد. آن هنگام مرجعیت به دوران تجدید حیات واقعی و بازسازی فرهنگی و دینی جامعه براساس تعالیم دین مبین اسلام آن هم براساس فقه جعفری پا گذارد.(1)
مهدویت به معنای مهدی موعود و امام منتظر و بابیت در لغت به معنای دربان و در اصطلاح، به معنای سفیر، وکیل و یا نایب خاصّ امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است.
بنابر باور مذهب شیعه و احادیث بسیاری که کتاب های اهل سنّت و جماعت نقل
ص: 326
کرده اند، مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم در آخر زمان ظهور خواهد کرد. دو نمونه از این روایات در پی می آید:
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
لو لم یبق من الدهر إلّا یوم لبعث الله رجلاً من أهل بیتی یملؤها عدلاً کما ملئت جوراً؛(1)
اگر تنها یک روز از عمر دنیا باقی بماند، خداوند متعال در آن روز از خاندان من مردی را برانگیزاند و جهان را پر از عدل و داد کند، چنان که پر از ظلم و ستم شده بود.
هم چنین فرمود:
لو لم یبق من الدنیا إلّا یوم لطوّل الله ذلک الیوم حتّی یبعث الله فیه رجلاً منی أو من أهل بیتی یواطیء اسمه اسمی؛(2)
اگر تنها از عمر دنیا یک روز باقی بماند، خداوند آن روز را به درازا خواهد کشاند تا این که از خاندان من مردی به پا خیزد. اسم او اسم من است و...
روایات دربارة مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام آن حضرت صادر شده و در کتاب های شیعه و سنّی گرد آمده، چنان گسترده است که آن را نمی توان انکار نمود و یا در وجود آن تردید افکند.
فراوانی روایات مهدویت که از پیامبر و عترت به ما رسیده موجب شد اعتقاد به مهدویت در میان همة مذهب ها و فرقه های اسلامی فراگیر شود و همه به آن معتقد گردند.
آن گونه که روایات، ویژگی های مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف را بیان کرده اند، او فرزند امام حسن عسکری علیه السلام دوازدهمین امام از اهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم است. وی دو غیبت صغری و کبری دارد.
با وجود این، برخی از افراد و پیروان مذاهب و فرقه های اسلامی، از این باور
ص: 327
فراگیر (مهدویت) بد برداشت کردند و برای خود فردی را مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف خواندند، در حالی که آن افراد، فرزند امام حسن عسکری علیه السلام نیستند. برخی از افراد فرصت طلب نیز به دلیل اغراض سیاسی و جاه طلبی، به دروغ خود را مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف خوانده اند. این افراد به نام متمهدیان یا مدّعیان دروغین مهدویت نامیده شده اند.
هر دو انگیزه در تاریخ اسلام برای ادعای مهدویت وجود دارد، چه افراد فرصت طلبی که خود را مهدی موعود معرّفی کرده اند و چه افراد با فضیلتی که خود چنین ادعایی نداشته اند، ولی دیگران آنان را مهدی موعود معرّفی نموده اند.
برخی از جاهلان، افراد با فضیلتی مانند محمد حنفیه فرزند امام علی علیه السلام، محمد بن عبدالله بن حسن، امام جعفر صادق علیه السلام، امام موسی کاظم علیه السلام، اسماعیل بن جعفر (فرزند امام صادق علیه السلام)، امام محمد باقر علیه السلام و امام حسن عسکری علیه السلام را مهدی موعود پنداشته اند.
نیز برخی از شیّادان افراد خون آشام و ستم گری مانند مهدی عبّاسی و ابومسلم خراسانی را مهدی موعود خوانده اند.(1)
از سوی دیگر، برخی از افراد جاه طلب و حیله گر، از اعتقاد مهدویت سوء استفاده کرده اند و به دروغ خود را مهدی موعود خوانده اند که نام چند نفر از آنان برای نمونه می آید:
عبیدالله بن محمد فاطمی (259- 322 قمری) ملقّب به مهدی که سلسله عبیدیان یا فاطمیان را بنا نهاد، نخست در شام زندگی می کرد و در آن جا کسانی را به مغرب فرستاد تا مردم را به ظهور مهدی موعود بشارت دهند. برخی دعوت او را پذیرفتند. وی در پایان قرن سوم هجری در شمال افریقا در منطقۀ «سجلماسه» قیام کرد و سراسر آن منطقه را تصرّف نمود و در سال 297 قمری خود را خلیفه خواند و در سال 303 قمری در نزدیکی قیروان شهری بنا نهاد که به مناسبت انتساب به وی آن
ص: 328
را «مهدیه» خواندند. عبیدالله مهدی در سال 322 قمری درگذشت.(1)
حاکم بأمرالله از خلفای عبیدیان مصر، در سال 386 قمری به خلافت رسید. او در یازده سالگی به مرضی مانند جنون مبتلا شد و بعد که به حکومت رسید، دستورهایی نابخردانه صادر می کرد.
وی زمانی به مردم فرمان داد که بر در و دیوار مساجد و معابر، بر خلفا و صحابه دشنام بنویسند، زمانی فرمان داد که مردم همۀ سگ ها را بکشند و نیز دستور داد زنان در خانه زندانی باشند و هیچ کدام از زنان نباید از خانه بیرون روند. از این رو، برای اجرایی شدن این فرمان، کفش گران را از تولید کفش زنانه نهی کرد.
حاکم در آغاز ادعای مهدویت و سپس ادعای الوهیت نمود.
در مصر او را ربودند و کشتند و بعد از مدتی لباس های خون آلود و پاره پاره شدۀ او را یافتند. پیروانش ادعا کردند که او نمرده، بلکه به آسمان عروج کرده است.(2)
از دیگر متمهّدیان، محمد بن تومرت (485- 524 قمری) است. او مؤسس سلسلۀ الموحّدین و از قبیلة مصامده بود که در جبال اطلس مراکش سکنا داشته اند. وی در آغاز مردم را به ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بشارت می داد، اما در سال 522 قمری ادعا کرد که مهدی موعود خودش است. گروهی از اقوام بربر گرد او جمع شدند و چون فوت کرد (524 قمری)، عبدالمؤمن جانشین و پیرو او هنگامه را غنیمت شمرد و اقوام بربر را به سوی مراکش روانه کرد و بعد به اسپانیا تاخت و آن جا را تصرّف کرد و سلسلة الموحّدین را تأسیس نمود.(3)
ص: 329
فردی در منطقة تهامیه یمن در سال (1159 میلادی) ادعای مهدویت نمود و گروهی به او گرویدند. او در آن منطقه، دولتی توانست تأسیس کند. سرانجام توران شاه، حاکم و صلاح الدین ایوبی کارگزار او را شکست داد.(1)
فردی به نام بابا اسحاق محمد قرمانی، در زمان سلطان سلیمان قانونی از پادشاهان عثمانی، در سال 637 قمری (1239 میلادی) در «اناطولی»، ادعای مهدویت نمود و گروه زیادی از مردم را قتل عام کرد، اموال آنان را به غارت برد و سرانجام کیخسرو امیر قونیه، او را به قتل رساند.(2)
عباس الریفی از اهالی ریف از بلاد مغرب، در بین سال های 690 - 700 قمری (1290 - 1300 میلادی) در آن منطقه ادعای مهدویت نمود و فتنة عظیمی برپا کرد.(3)
فردی به نام عبدالله یا قرطیاوس در جبل، سال 717 قمری (1317میلادی) ادعای مهدویت نمود و از طایفة نصریه حدود سه هزار نفر با او بیعت کردند.(4)
در سال 850 قمری (1446 میلادی) فردی به نام ملّا عرشی کاشانی در اصفهان ادعای مهدویت نمود و بعد ادعای نبوّت کرد و در سال 880 قمری کشته شد. جسد او را پس از کشته شدن سوزاندند.(5)
ص: 330
یکی از علمای بلخ معروف به میرزای بلخی در سال 890 قمری (1485 میلادی) ادعای مهدویت کرد و بعد کشته شد.(1)
در سال 900 قمری (1494 میلادی) در بخارا فردی به نام شیخ عبدالقدیر بخارایی ادعای مهدویت نمود و امیر بخارا او را به قتل رساند.(2)
محمد جونپوری هندی دیگر از متمهّدیان است که به دروغ خود را مهدی موعود خواند. او در سال 847 قمری متولد شد، در سال 910 قمری (1495 میلادی) ادعای مهدویت نمود و در سال 910 قمری مرد.(3)
شیخ شمس الدین محمد فریانی فرزند احمد مغربی در سال 824 قمری (1402 میلادی) در جبال حمیده در مغرب ادعا کرد که مهدی موعود است.(4)
فردی در سال 950 قمری (1543 میلادی) در بلاد مغرب، ادعای مهدویت نمود که در تاریخ به عنوان «شیخ مغربی» از او نامی به میان آمده است.(5)
در سال 1077 قمری (1666 میلادی) در کردستان شیخ زاده ای خود را مهدی خواند و چون او را دست گیر کردند و به نزد سلطان عثمانی بردند، از ادعای خود
ص: 331
منصرف شد. او در پاسخ به پرسش های سلطان به گونه ای سخن می گفت که سلطان شیفتة او شد و او را در ردیف ندیمان خود قرار داد.(1)
فردی در روز جمعه 26 رمضان 1081 قمری (1670 میلادی) در مسجدالحرام به نام عبدالله العجمی ادعای مهدویت نمود و در همان جا کشته شد.(2)
مردی از اهالی بنگالۀ هند در مسجدالحرام، در ماه رجب 1203 قمری (1788 میلادی) ادعای مهدویت نمود و در همان جا کشته شد.(3)
مردی در سال 1244 قمری (1828 میلادی) در سنگال ادعای مهدویت نمود و خود را مهدی منتظر خواند و پرچم مبارزه را برافراشت و بعد از چند صباحی شکست خورد و کشته شد.(4)
در سال 1256 قمری (1840 میلادی) در یمن مردی به نام شیخ سعید یمانی ملقّب به فقیه ادعا کرد که مهدی موعود و منتظر است. پادشاه یمن ملقّب به امام الهادی او را به قتل رساند.(5)
محمد احمد بن سید عبدالله معروف به مهدی سودانی 1260- 1304 قمری (1844- 1885 میلادی) یکی از مدّعیان معروف مهدویت در سودان بوده است. او
ص: 332
در آغاز، نزد دو تن از علمای پیرامون «خارطوم» درس خواند و سپس به جزیره «ابا» واقع در «نیل ابیض» رفت و در آن جا برای خود خانقاه ساخت و به مدت پانزده سال در آن جزیره در انزوا به سر برد. پس از مدتی با شیخ و مرشد خود، به نام محمد شریف، اختلاف پیدا کرد و به مرشد دیگری به نام شیخ القرشی روی آورد. قبیله بگارا که در آن ناحیه از همه مقتدرتر بودند، او را تقدیس می کردند.
وی در شعبان 1298 قمری برابر با ژوئیه (1881 میلادی) در چهل سالگی ادعای مهدویت کرد و قبیلة بگارا به آسانی دعوت او را پذیرفتند. او در سال 1300 قمری (1882 میلادی) منادیانی به اطراف و نواحی به نزد شیوخ قبایل روانه ساخت تا خبر دهند که او مهدی منتظر است و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از جانب خدا مهدویت را به او بشارت داده است. او در سودان بر ضدّ مصر و انگلستان قیام نمود. رئوف پاشا حاکم سودان او را به خارطوم دعوت کرد، ولی او نپذیرفت. پیروان او با سپاه رئوف پاشا جنگیدند و آنان را شکست دادند. دولت مصر سپاهی به فرمان دهی جیگلر پاشا به نبرد با او و یارانش روانه کرد، ولی مهدی با پنجاه هزار سرباز سودانی او را شکست داد. پیروانش پس از این پیروزی ها در سال 1885 میلادی به شهر خارطوم حمله کردند و ژنرال گوردون پاشا حاکم خارطوم را کشتند و بر پایتخت سودان مسلّط شدند. مهدی در سال 1302 قمری (1885 میلادی) مرد و سپاهیانش در سال 1889 میلادی شکست خوردند و نابود شدند.(1)
او در سال 1317 قمری (1889 میلادی) ادعای مهدویت نمود. وی نزد قبیلۀ اوگادین نفوذ وسیعی داشت و با نیروهای انگلستان، ایتالیا و اتیوپی به مدت بیست سال درگیر شد و سرانجام در سال 1920 میلادی مُرد.(2)
او در سال 1235 قمری (1819 میلادی) در شیراز متولد شد، در نوزده سالگی به
ص: 333
بوشهر رفت و پنج سال به تجارت پرداخت و پس از آن به نجف اشرف رفت و آن جا در درس سید کاظم رشتی شرکت می کرد. پس از وفات او، خود را باب امام زمان و سپس مهدی موعود خواند. در مکه مردم را به خود فراخواند، سپس به بوشهر برگشت. وی به دلیل این ادعا دست گیر و زندانی شد و در سال 1266 قمری (1850 میلادی) در تبریز اعدام شد.(1)
میرزا غلام احمد، مؤسس فرقۀ احمدیه در قادیان پنجاب هندوستان به دنیا آمد و علوم متداول زمان خود را در فارسی و عربی به خوبی آموخت و بر خلاف میل پدرش که می خواست او را به خدمت دولت انگلستان درآورد، گوشه نشینی گزید و از درآمد املاک خود زندگی می کرد. در حدود چهل سالگی کتاب مهمی به نام براهین احمدیه منتشر کرد. در پنجاه سالگی اعلام کرد که به او وحی رسیده و در گرفتن بیعت از مردم مجاز شده است. گروهی از مردم به او گرویدند. دو سال بعد خود را مصلح و مهدی موعود خواند و تا آخر عمر، گرفتار مخالفت مسلمانان و نیز مسیحیان و هندوها بود.(2)
افزون بر این، عده ای هم در تاریخ، خود را باب و سفیر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف معرفی نموده اند که چهار نفر از این شمار به حق سفیر حضرت بوده اند که در بحث از نوّاب اربعه ذکر خواهد شد.
ادعای بابیت در مجموع در دورة غیبت صغری و به ویژه در زمان سفارت ابوجعفر عَمروی اتفاق افتاد که در فصل گذشته یادآور شدیم.
برخی در عصر غیبت کبری نیز خود را سفیر حضرت شناسانده اند و مفتضح شده اند.
برای نمونه، افراد زیر، خود را باب و نایب خاص امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف معرفی نموده اند:
1. ابودلف مجنون (محمد بن مظفر). او پس از درگذشت ابوالحسن علی بن
ص: 334
محمد سَمَری، آخرین نایب خاص امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ادعای نیابت و بابیت نمود و مفتضح شد. او در آخر زندگی اش به جنون مبتلا شد.(1)
2. محمد بن سعد، شاعر کوفی (درگذشتة 540 قمری/ 1145میلادی)؛
3. احمد بن حسین رازی (درگذشتة 670 قمری/ 1271میلادی)؛
4. حسین بن علی اصفهانی کاتب (درگذشتة 853 قمری/ 1449میلادی)؛
5. علی بن محمد سجستانی ساکن بغداد (درگذشتة 860 قمری/ 1455میلادی)؛
6. سید محمد هندی ساکن مشهد (درگذشتة 987 قمری/ 1579میلادی)؛
7. شیخ محمد مشهدی (درگذشتة 1090 قمری/ 1679 میلادی)؛
8 . سید محمد علی شیرازی، معروف به باب (درگذشتة 1266 قمری/ 1850 میلادی).(2)
اکثر شیعیان، برای زنده نگاه داشتن حقوق اهل بیت علیهم السلام پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در خصوص خلافت و مرجعیت علمی به انتقاد و اعتراض پرداختند و از اکثریت مردم ممتاز گشتند.
شیعه در عصر خلفای راشدین (11- 35 قمری) پیوسته زیر فشار بود، و در زمان بنی امیه (40- 130 قمری) از هرگونه مصونیت مالی و جانی محروم بودند، هر چه بر فساد و بی دادگری افزوده می شد، آنان در عقیدۀ خود استوارتر می گشتند و از مظلومیت خود در پیشرفت عقیده، بیشتر بهره می بردند.
شیعیان در میانة قرن دوم و در آغاز خلافت عباسیان نفسی تازه کردند، ولی عرصه بر آنان پس از چندی و تا اواخر قرن سوم روز به روز تنگ تر می شد.
شیعیان در اوایل قرن چهارم تا اواخر قرن پنجم با روی کار آمدن دولت های انقلابی شیعه چون آل بویه، فاطمیان، حمدانیان و علویان، با کسب قدرت تا حدودی آزادی عمل یافتند و به مبارزۀ فکری و اعتقادی آشکار پرداختند.
ص: 335
در دو قرن ششم و هفتم با حملۀ مغولان به جهان اسلام و ادامه یافتن جنگ های صلیبی، چندان فشاری به عالم تشیّع وارد نشد و شیعه شدن برخی سلاطین مغول در ایران و حکومت مرعشیان مازندران و سربداران خراسان در دو قرن هشتم و نهم، بر قدرت و وسعت جمعیت شیعه افزود و در هر گوشه از ممالک اسلامی به ویژه در ایران تراکم میلیون ها شیعه محسوس شد.
مذهب شیعه در آغاز قرن دهم با ظهور دولت صفویه به رسمیت شناخته شد و تاکنون با وجود دولت های پی در پی «زند»، «قاجار» و مشروطه این مذهب رسمی پابرجا مانده و در سراسر جهان هوادار دارد. ایران و عراق برای پنج قرن پیاپی، مرکز تشیع بوده اند و حوزه های علمیه شیعه در این دو کشور متمرکز بوده اند و مرجعیت شیعه، مرکز واقعی جهان تشیع به شمار رفته است.
آغاز قرن پانزدهم هجری سرآغاز استقرار حکومت اسلامی در عصر غیبت بر مبنای نظریۀ مترقی ولایت فقیه، فقیهی عارف، عادل و شجاع پس از مبارزه ای بی امان با استبداد داخلی و استعمار خارجی است. این حکومت در عصر کنونی، مرجع، پناه گاه و برآورندة آرزوهای همة مسلمانان جهان است.
بنابراین، قرن های سوم تا پنجم هجری، دورة دولت های انقلابی شیعی است که در اطراف دولت پهناور عباسی تشکیل شده بودند.
قرن های ششم تا نهم، خلافت فرو پاشید و از مرحلة تقیه به مرحلة ظهور سیاسی و با اقتدار تشیّع گذار صورت پذیرفت.
قرن های دهم تا پانزدهم، دورۀ رسمی شدن تشیّع به عنوان مذهبی اسلامی و با اقتدار که دارای نظام سیاسی روشنی بوده و در دو جبهۀ استبداد داخلی، با استعمار خارجی مبارزه ای بی امان داشته است.
مجموعۀ نهضت های یک قرن اخیر با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در طلیعۀ قرن پانزدهم هجری به ثمر رسید.
شیعه مؤسس علوم اسلامی بوده و رشد دهندۀ حرکت علمی در جهان اسلام به شمار می رود. رشد شیعه در علوم حدیث، فقه، کلام، فلسفه و علوم وابسته به این رشته ها بسیار چشم گیر است.
ص: 336
فقه و فقاهت شیعه از حیاتی مستمر و پویا برخوردار بوده و به تناسب اوضاع زمانی، در دوران سه گانه (حضور، غیبت صغری و غیبت کبری) از ویژگی های خاصی برخوردار بوده است.
مکاتب فقهی افراطی و تفریطی شیعه، در گذر زمان رو به افول نهاده اند و هم اکنون مکتب فقهی شیعه، دربردارندة همة امتیازات و کمالات مکاتب فقهی گذشته است. مراکز فقاهت شیعه که حرف نخست می زدند، در دوران غیبت کبری به ترتیب قم، بغداد، نجف، حلّه، جبل عامل، اصفهان، نجف، کربلا و قم بوده است.
فعالیت های سیاسی علمای شیعه در زمینه های گوناگون، مراحل گوناگونی را سپری نموده و در دفاع از موجودیت شیعه تا استقرار حکومت اسلامی، براساس مذهب فقهی اهل البیت علیهم السلام سیر تکاملی داشته و از گونه ای پویایی برخوردار بوده است.
ص: 337
ص: 338
روش، رفتار و سیرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از دو جهت باید بررسی شود: یکی در عصر غیبت و دیگر در دوران ظهور. از آن جا که این سیرت ها برای ما نمونه ها و سرمشق های خوبی می تواند باشد، مناسب است در این مقام دربارة برخی از این سیرت ها اشاره شود:
امام شئونی دارد: شأن هدایت و رهبری، حفظ مسلمانان و شیعیان، ایجاد زمینه و گردآوردن یاور برای انقلاب جهانی خود و... .
آن حضرت به همة شئون و وظایف خود به بهترین گونه اقدام می کند و جز آن چه با غیبت ناسازگار باشد، به همه چیز عنایت فرماید، هم چنان که در روایتی نیز آمده است:
الإنتفاع بی فی غیبتی فکالإنتفاع بالشّمس إذا غیّبها عن الأبصار السّحاب؛(1)
ص: 339
بهره بردن از من در عصر غیبتم، مانند بهره برده از آفتاب است، هنگامی که زیر ابرها باشد.
آن حضرت را غایب نامیده اند؛ چون ظاهر نیست، نه آن که «حاضر» نیست. غیبت به معنای «حاضر نبودن»، تهمت ناروایی است که به آن حضرت زده اند و آنان که بر این پندارند، فرق میان «ظهور» و «حضور» را نمی دانند. آمدن آن حضرت به معنای «ظهور» است، نه «حضور» و شیفتگان آن حضرت، ظهورش را از خدا می طلبند، نه حضورش را. از همین رو، وقتی ظاهر می شود، همه انگشت حیرت به دندان می گزند و با تعجب می گویند که او را پیش از این هم دیده اند.
برای به دست آوردن «سیرت» آن حضرت در دوران غیبت از برخی روایت ها، دعاها، زیارت نامه ها، توقیعات و نامه ها ی آن حضرت به بعضی از شیعیان و یا نقل قول های متواتر از افراد کاملاً مورد وثوق که به شرف حضور ره یافته اند می توان استفاده برد.
آن چه بیش از همه در میان ادعیه، توقیعات و... به چشم می خورد، عنایت خاص آن حضرت به وضعیت شیعیان و گرفتاری های آنان در عصر غیبت است. به برخی از نکاتی که در متون آمده، اشاره می شود:
در توقیعی که برای شیخ مفید صادر شده، آمده است:
فانّا نحیط علماً بأنبائکم و لا یعزب عنّا شیٌ من أخبارکم؛(1)
ما بر اخبار و احوال شما آگاهیم و هیچ چیز از اوضاع شما بر ما پوشیده و مخفی نمی ماند.
نیز در همان توقیع آمده است:
انّا غیر مهملین لمراعاتکم و لا ناسین لذکرکم و لولا ذلک لنزل بکم اللأواء و اصطلمکم الاعداء؛(2)
ص: 340
ما در رسیدگی و سرپرستی شما کوتاهی نمی کنیم و یاد شما را از خاطر نمی بریم که اگر جز این بود، دشواری ها و مصیبت ها بر شما فرود می آمد و دشمنان، شما را ریشه کن می نمودند.(1)
از جمله این موارد، نجات مردم بحرین از دست نوکران و دست نشاندگان استعمار است. آن گاه که نخست وزیر این کشور حیله و نقشه ای ریخت تا با شیعیان هم چون کافران حربی از اهل کتاب رفتار کنند، یا جزیه پردازند و ذلّت پرداخت آن را تحمل کنند و یا مردانشان کشته و زنان و کودکانشان به اسارت گرفته شوند که آن حضرت در خنثی ساختن این توطئه تأثیر بزرگی داشت.(2)
أن یکون صاحبکم المظلوم، المجحود حقّه، صاحب هذا الامر یتردّد بینهم و یمشی فی أسواقهم و یطأ فرشهم و لا یعرفونه حتی یأذن الله له أن یعرّفهم نفسه؛(3)
صاحب این امر... در میان آنها راه می رود، در بازارهایشان رفت و آمد می کند، روی فرش هایشان گام برمی دارد، ولی او را نمی شناسند، مگر خداوند به او اجازه دهد تا خودش را به آنان معرّفی کند.
در روایتی دیگر از امام امیرمؤمنان علیه السلام آمده است:
فورب علیّ أن حجتها علیها قائمة، ماشیة فی طرقها، داخلة فی دورها و قصورها، جوّالة فی شرق الارض و غربها، تسمع الکلام و تسلّم علی الجماعة، تری؛(4)
ص: 341
سوگند به خدای علی! حجّت خدا در میان آنان هست، در کوچه و بازار آنان گام برمی دارد و به خانه ها یشان وارد می شود و در شرق و غرب جهان به سیاحت می پردازد و گفتار مردمان را می شنود و بر اجتماع آنان پا می نهد و سلام می دهد. او مردمان را می بیند... .
در دعای «ندبه» آمده است:
بنفسی انت من مُغیّب لم یخل منّا، بنفسی أنت من نازح ما نزح عنّا؛
جانم فدایت! تو آن غایبی هستی که از میان ما بیرون نیستی جانم فدایت! تو آن دور شده از وطنی هستی که از ما دور نیستی.
یحضر الموسم کل سنة فیری الناس فیعرفهم و یرونه و لا یعرفونه؛(1)
آن حضرت هر سال در موسم حج حضور می یابد، همگان را می بیند و می شناسد، اما دیگران او را می بینند، ولی نمی شناسند.
خیرخواهی و دعا برای مؤمنان، شرکت در تشییع برخی از آنان، حلّ بعضی از مشکلات علمی عالمان، خبر دادن از پاره ای روی دادهای مهم،(2) دست گیری باطنی افراد و...(3) از جمله کارهای آن حضرت در این دوران است، چه او را بشناسند و چه نشناسند و چه به گونة مستقیم خود حضرت صورت دهد و یا برخی از یاران و خواص آن حضرت.
ص: 342
امام باقر علیه السلام فرمود:
إذا قام قائمنا وضع یده علی رئوس العباد فجمع به عقولهم و أکمل به أخلاقهم؛(1)
چون قائم ما قیام کند، دستش را بر سر بندگان می گذارد و عقول آنها را متمرکز می سازد و اخلاقشان را به کمال می رساند.
در پرتو عنایات و ارشادات حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، مغزها و اندیشه ها شکوفا می شود و بدین وسیله، همة کوته بینی ها، تنگ نظری ها و رذایل اخلاقی که منشأ بسیاری از درگیری های اجتماعی است، از بین می رود.
امام باقر علیه السلام فرمود:
تؤتون الحکمة فی زمانه؛(2)
در دولت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به همه مردم، حکمت و علم بیاموزند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
إذا خرج المهدی ألقی الله الغنی فی قلوب العباد؛(3)
زمانی که مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کند، در قلب بندگان بی نیازی افکند.
حضرت علی علیه السلام فرمود:
لو قام قائمنا... لذهب الشحناء من قلوب العباد؛(4)
اگر قائم ما قیام کند... کینه ها از سینه ها بیرون رود.
ص: 343
امام باقر علیه السلام فرمود:
إذ قام القائم عرض الایمان علی کل ناصب، فإن دخل فیه بحقیقة و الّا ضرب عنقه؛(1)
چون قائم قیام کند، ایمان را بر هر ناصبی (دشمن اهل بیت) عرضه می کند، اگر به راستی آن را بپذیرد، از او می گذرد و اگر نپذیرد، گردنش را می زند.
امام باقر علیه السلام فرمود:
یدعو الناس إلی کتاب الله و سنة نبیه والولایة لعلی بن ابی طالب و البراءة من عدوه؛(2)
او مردم را به سوی کتاب خدا، سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، ولایت علی ابن ابی طالب علیه السلام و بیزاری از دشمنان او دعوت می کند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
سنّته سنّتی یقیم الناس علی ملّتی و شریعتی و یدعوهم إلی کتاب ربی عزوجل؛(3)
سیرت و سنّت او سیرت و سنّت من است. مردم را بر دین و آیین من به پا خواهد داشت و آنان را به کتاب پروردگارم دعوت می کند.
مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به شما نشان خواهد داد که سیرت عادلانه چگونه است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
ویسعهم عدله؛(1)
عدالتش همه را فرا می گیرد.
امام صادق علیه السلام فرمود:
أما و الله لیدخلنّ علیهم عدلَه جوف بیوتهم، کما یدخل الح-َ-رُّ و القَرُّ؛(2)
به خدا سوگند! مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف عدالت را هم چنان که سرما و گرما وارد خانه ها می شود، وارد خانه های مردمان کند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
و یذهب الزنی و شرب الخمر و یذهب الربا و یُقبل الناس علی العبادات و تؤدّی الأمانات و تهلک الأشرار و تبقی الخیار؛(3)
زنا، نوشیدن خمر و رباخواری از بین می رود، مردم به عبادت و اطاعت روی می آورند، امانت ها را به خوبی رعایت می کنند، مردمان شریر نابود می شوند و صالحان باقی می مانند.
امام باقر علیه السلام فرمود:
... حتی إذا قام القائم جائت المزاملة و یأتی الرجل إلی کیس أخیه فیأخذ حاجته لایمنعه؛(4)
هنگامی که قائم ما قیام کند، دوستی واقعی و صمیمیت حقیقی اجرا می شود، هر نیازمندی دست می برد و از جیب برادر ایمانی اش به مقدار نیاز برمی دارد و برادرش او را منع نمی کند.
ص: 345
امام صادق علیه السلام فرمود:
یوسّع الطریق الأعظم فیصیر ستین ذرعاً و یهدم کلّ مسجد علی الطریق و یکسر کلّ جناح و یسدّ کل کوّةٍ إلی الطریق... و یهدم کلّ جناح و کنیف و میزاب إلی الطریق؛(1)
جاده های اصلی را توسعه دهد، هر مسجدی که بر سر راه باشد، تخریب می کند، بالکن ها را می شکند، پنجره هایی که به کوچه باز شود، می بندد. هر بالکن، فاضل آب و ناودانی را که به کوچه باشد، از بین می برد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
اُبشّرکم بالمهدی... یرضی عنه ساکن السماء و ساکن الارض، یقسم المال صحاحاً. فقال له رجل: و ما صحاحاً؟ قال: السویة بین الناس؛(2)
شما را مژده می دهم به آمدن مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ... ساکنان آسمان و زمین از او راضی هستند. او سرمایه ها را به گونه ای درست تقسیم می کند. مردی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پرسید: به گونة درست یعنی چه؟ فرمود: یعنی به مساوات میان مردم تقسیم می کند.
امام باقر علیه السلام می فرماید:
یسوی بین الناس حتی لاتری محتاجاً إلی الزکاة؛(3)
مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اموال را میان مردمان چنان به تساوی تقسیم می کند که دیگر نیازمندی یافت نمی شود تا به او زکات دهند.
امام باقر علیه السلام فرمود:
إذا قام القائم ذهب دولة الباطل؛(4)
هنگامی که قائم قیام کند، هر دولت باطلی از بین می رود.
ص: 346
ولا یکون ملکٌ إلا للإسلام؛(1)
در آن روز حکومتی، جز حکومت اسلامی نخواهد بود.
و لیبلغنَّ دین محمّدٍ ما بلغ اللیل و النهار حتی لا یکون شرک علی ظهر الأرض؛(2)
بدون تردید آیین محمد صلی الله علیه و آله و سلم به هر نقطه ای که شب و روز می رسد، خواهد رسید و دیگر اثری از شرک روی زمین نمی ماند.
لیس شأنه إلّا السّیف؛(3)
او فقط شمشیر را شناسد.
یبلغ سلطانه المشرق و المغرب؛(4)
دولت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، شرق و غرب جهان را فراخواند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
یقتل أعداء الله حتی یرضی الله؛(5)
دشمنان خدا را می کشد تا خدا راضی گردد.
إذا قام القائم لا یبقی أرض إلّا نودی فیها شهادة أن لا إله إلا الله و أن محمداً رسول الله؛(6)
هنگامی که مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کند، زمینی باقی نمی ماند، مگر آن که گل بانگ «اشهد ان لا اله الا الله و ان محمداً رسول الله» در آن بلند گردد.
... فما یکون من أهل الذمة عنده؟ قال: یسالمهم کما سالمهم رسول الله و یؤدّون الجزیة عن یدٍ و هم صاغرون؛(7)
... امام زمان با اهل ذمّه چه خواهد کرد؟ فرمودند: مانند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با آنان پیمان می بندد، آنان هم با کمال خضوع با دست خودشان جزیه می پردازند.
ص: 347
إذ قام حکم بالعدل و إرتفع فی أیامه الجور و اَمِنَت السبل...؛(1)
چون قیام کند، به عدالت حکومت کند و در زمان او ستم ریشه کن و راه ها امن می گردد... .
امام باقر علیه السلام فرمود:
یسیر بالقتل و لا یستتیب أحداً، ویل لمن ناواه؛(2)
او بر روی نابه کاران شمشیر می کشد و از هیچ کس توبه نپذیرد. وای به حال کسی که با او بستیزد.
در دعای افتتاح آمده است:
أللّهم إنّا نرغب إلیک فی دولةٍ کریمةٍ تعزّ بها الإسلام و أهله و تذلّ بها النّفاق و أهله؛(3)
خدایا! از تو امید داریم که دولت با کرامت (امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف) را به ظهور آوری و اسلام و اهلش را با آن عزّت بخشی و نفاق و اهل نفاق را ذلیل و خوار گردانی.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
... لیصلح اُمّة بعد فسادها؛(4)
... خداوند (به وسیله حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف) این امت را پس از آن که تباه شده اند، اصلاح می کند.
امام صادق صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
لا یکفّون سیوفهم، حتی یرضی الله عزّوجلّ؛(5)
یاران قائم، شمشیرهای خویش را بر زمین ننهند تا این که خدای عزّوجل راضی شود.
ص: 348
امام صادق علیه السلام فرمود:
... لوقد خرج قائمنا، لم یکن إلّا العَلَقَ و العَرَقَ، و النوم علی السروج؛(1)
هنگامی که قائم ما خروج کند، خون است و عرق ریختن و سوار مرکب ها بودن در میدان های مبارزه.
در دعای ندبه آمده است:
اَیْنَ قاصم شوکة المعتدین، أین هادم ابنیة الشرک و النفاق، أین مبید أهل الفسوق و العصیان و الطغیان، أین...؛(2)
کجاست در هم شکننده شوکت متجاوزان؟ کجاست ویران کنندة بناهای شرک و نفاق؟ کجاست نابود کننده اهل نادرستی و عصیان و طغیان؟ کجاست...؟
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
تنعّم فیه اُمتی نعمة لم یمنعوا مثلها قطّ تؤتی الأرض اُکلها و لا تدّخر منهم شیئاً و المال یومئذ کدوس، یقوم رجل فیقول: یا مهدی أعطنی. فیقول: خذ؛(3)
در آن زمان، امت من چنان از نعمت برخوردار شوند که هرگز امتی آن چنان از نعمت برخوردار نشده باشند، سرتاسر زمین محصول دهد و هیچ چیز را از آنان دریغ ندارد و اموال، انبوه شود. هر کس نزد مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آید و بگوید:به من مالی ده، او بی درنگ می گوید: بگیر.
امام صادق علیه السلام فرمود:
و یذهب الرّباء؛(4)
در دولت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف رباخواری از بین می رود.
ص: 349
امام باقر علیه السلام فرمود:
و یأمرهم بعمران المدن؛(1)
مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به کارگزاران خود در سراسر بلاد فرمان می دهد که شهرها را آباد سازند.
و تعمر الأرض و تصفو و تزهو؛(2)
زمین به وسیلة مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آباد، خرّم و سرسبز می شود.
و تظهر له الکنوز و لا یبقی فی الأرض خراب إلّا یعمّره؛(3)
تمام معادن و گنج های زیرزمینی در حکومت او آشکار و استخراج می شود و در روی زمین مخروبه ای نمی ماند، مگر آن که به وسیلة آن حضرت آباد می شود.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:
و تخرج الأرض نباتها و یعطی المال و تکثر الماشیة؛(4)
زمین همة نباتات خود را می رویاند و دام ها فراوان می شوند.
ترسل السماء مدراراً و لم تدّخر الأرض شیئاً و نبات؛(5)
به هنگام ظهور آن حضرت، آسمان باران فراوان دهد و زمین هیچ روییدنی را در درون نگاه نمی دارد.
یقسم المال و لا یعدّه؛(6)
اموال را بدون آن که شمارد، تقسیم می کند.
إذا قام قائمنا إضمحلّت القطائع فلا قطائع؛(7)
زمانی که قائم ما قیام کند، قطایع زمین (که زمام داران و حاکمان جور در مالکیت خود درآورده و یا واگذار کرده اند)، از بین می رود، به طوری که دیگر قطایعی در میان نخواهد بود.
ص: 350
امام باقر علیه السلام فرمود:
یسوی بین الناس حتی لا تری محتاجاً إلی الزکوة؛(1)
اموال را میان مردم چنان به تساوی تقسیم می کند که دیگر نیازمندی یافت نمی شود تا به او زکات دهد.
امام صادق علیه السلام فرمود:
العلم سبعة و عشرون حرفاً فجمیع ما جائت به الرسل حرفان، فلم یعرف الناس حتی الیوم غیر الحرفین، فإذا قام قائمنا أخرج الخمسة و العشرین حرفاً فبثّها فی الناس و ضمّ إلیها الحرفین، حتی یبثّها سبعة و عشرین حرفاً؛(2)
علم و دانش 27 حرف شاخه است و تمام آن چه پیامبران برای مردم آورده اند، دو حرف بیشتر نبوده و مردم تاکنون جز آن دو حرف را نشناخته اند، اما هنگامی که قائم قیام کند، 25 حرف دیگر را آشکار می سازد.
إنّ قائمنا إذا قام مدّ الله بشیعتنا فی أسماعهم و أبصارهم حتی یکون بینهم و بین القائم برید یکلمهم فیسمعون و ینظرون إلیه و هو فی مکانه؛(3)
هنگامی که قائم ما قیام کند، خداوند آن چنان گوش و چشم شیعیان ما را تقویت می کند که میان آنان و قائم نامه رسان نخواهد بود. با آنان سخن می گوید و سخنش را می شنوند و او را می بینند، در حالی که او در مکان خویش است و آنان در جایی دیگر.
إنّ المؤمن فی زمان القائم و هو بالمشرق سیری أخاه فی المغرب و کذا الذی فی المغرب یری اخاه بالمشرق؛(4)
مؤمن در زمان قائم در حالی که در مشرق است، برادر خود را در مغرب می بیند، هم چنین کسی که در مغرب است، برادرش را در مشرق می بیند.
ص: 351
... و لَأَسخرنّ له الریاح و لاذلّلنّ له الرقاب الصعاب و لَأَرقینّه فی الأسباب؛(1)
... بادها را مسخّر او خواهم کرد. ابرهای تندرآگین سخت را رام او خواهم نمود و او را از طریق اسبابی (که برای سفر به آسمان است) به سفر کردن به آسمان ها موفّق خواهم داشت.
امام صادق علیه السلام فرمود:
... و حکم بین الناس بحکم داوود؛(2)
او بین مردم مانند حضرت داوود (بر حسب باطن و واقع) قضاوت کند.
یقضی بقضاء داود و سلیمان لا یسئل بینة؛(3)
بر اساس داوری های حضرت داوود و سلیمان داوری می کند و مطالبة گواه و دلیل نمی کند.
امام باقر علیه السلام فرمود:
... یحکم بین أهل التوراة بالتوراة و بین أهل الانجیل بالانجیل و بین أهل الزبور بالزبور و بین اهل القرآن بالقرآن؛(4)
... بین اهل تورات با تورات و بین اهل انجیل با انجیل و بین اهل زبور با زبور و بین اهل قرآن با قرآن قضاوت خواهد کرد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
... حتی إن المرأة لتقضی فی بیتها بکتاب الله تعالی و سنة رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم؛(5)
ص: 352
... حتی زنان در خانه ها با کتاب خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قضاوت می کنند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
... و لا یأخذ فی حکمه الرشی؛(1)
در حکمش رشوه راه ندارد.
امام علی علیه السلام می فرماید:
و یُحیی میّت الکتاب و السنّة؛(2)
او آن چه را از کتاب و سنّت متروک مانده، زنده خواهد کرد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:
سیمیت الله به کل بدعة و یمحو کلّ ضلالة و یحیی کل سنّة؛(3)
خداوند به وسیلة او بدعت ها را نابود می سازد و گمراهی ها را از بین می برد و سنّت ها را زنده می کند.
امام حسین علیه السلام می فرماید:
یحیی الله به الارض یعد موتها و یظهر به الدین، یحقّ الحق و لو کره المشرکون؛(4)
خداوند به وسیلة او زمین مرده را زنده می گرداند، دین را به دست او آشکار می نماید، و احقاق حق می نماید، گرچه مشرکان خوش ندارند.
امام صادق علیه السلام می فرماید:
لا یدع بدعة إلّا أزالها و لا سنة إلّا أقامها؛(5)
بدعتی نمی ماند جز این که از بین می برد و سنّتی نمی ماند جز این که برپا می دارد.
ص: 353
امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «إعلموا أنّ الله یحیی الأرض بعد موتها» فرمود:
کفر أهلها، فیحییها الله بالقائم؛(1)
... پس از مرگ زمین به وسیلة کافر شدن مردمان، خداوند آن را به وسیلة قائم زنده می کند.
در دعای ندبه آمده است:
أیْن المؤمّل لإحیاء الکتاب و حدوده، أیْنَ محیی معالم الدین و أهله؛(2)
کجاست آن آرزو برای زنده کردن کتاب و قرآن و حدود آن؟ کجاست زنده کنندة نشانه های دین و اهل دین؟
امام صادق علیه السلام می فرماید:
یسیر فیهم بسیرة رسول الله و یعمل بینهم بعلمه؛(3)
در میان آنان با سیرة رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می گذراند و عالمانه رفتار می کند.
یسیر بسیرة رسول الله؛(4)
از سیرة جدّش رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم پیروی می کند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:
المهدی یقفوا أثری لا یُخطِیء؛(5)
مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف روش مرا دنبال می کند و هرگز از روش من بیرون نمی رود.
امام صادق علیه السلام می فرماید:
لا یداع بدعة إلّا أزالها و لا سنة إلّا أقامها؛(6)
ص: 354
بدعتی نمی ماند جز این که مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آن را از بین می برد و سنّتی نمی ماند، مگر آن که برپای دارد.
إذا قام القائم جاء بأمر جدید کما دعا رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فی بدء الاسلام أمر جدید؛(1)
زمانی که قائم قیام کند، امری تازه می آورد، چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در صدر اسلام آورده بود.
امام کاظم علیه السلام می فرماید:
یعتاده مع سمرته صفرة من سهر اللیل، بأبی مَنْ لیله یرعی النجوم ساجداً و راکعاً، بأبی من لا یأخذه فی الله لومة لائم، مصباح الدجی، بأبی القائم بأمرالله؛(2)
مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر اثر تهجّد و شب زنده داری رنگش به زردی متمایل است. پدرم فدای کسی باد که شب ها در حال سجده و رکوع، طلوع و غروب ستارگان را پی می گیرد! پدرم فدای کسی که در راه خدا ملامت ملامت گران در او تأثیر نمی گذارد! او چراغ هدایت در تاریکی های مطلق است. پدرم فدای کسی که به امر خدا قیام می کند!
امام رضا علیه السلام می فرماید:
خاشع لله کخشوع النسر لجناحه؛(3)
در برابر خداوند فروتن است، هم چون عقاب، در برابر بالَش.
امام صادق علیه السلام می فرماید:
المهدی خاشع لله کخشوع الزجاجة؛(4)
مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در برابر پروردگارش چون شیشه خاشع است.
امام رضا علیه السلام می فرماید:
ص: 355
یکون أشدَّ الناس تواضعاً لله عزّوجلّ؛(1)
در برابر خداوند از همه فروتن تر است.
ابجَحْجاح المجاهد المجتهد؛(2)
شتابنده به سوی نیکی ها و بزرگ واری ها، مبارز و سخت کوش است.
امام صادق علیه السلام می فرماید:
علیه کمال موسی و بهاء عیسی و صبر ایّوب؛(3)
او دارای کمال موسی، شکوه عیسی و شکیبایی ایّوب است.
امام باقر علیه السلام می فرماید:
انَّ العلم بکتاب الله و سنة نبیّه لینبت فی قلب مهدیّنا کما ینبت الزرع علی أحسن نباته؛(4)
علم به خدا و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در دل مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ما ریشه می دواند، چنان که گیاه در دل مساعدترین سرزمین ها ریشه می دواند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:
إذ بعث الله رجلاً من أطایب عترتی و أبرار ذریتی، عدلاً مبارکاً زکیاً، لا یغادر مثقال ذرة،... یکون من الله علی حذوٍ لا یغترُّ بقرابة و لا یضع حجراً علی حجر؛(5)
آن گاه خداوند مردی را از بهترین فرزندان و پاک ترین عترت من برمی انگیزد که سراپا عدل و برکت و پاکی است، از کوچک ترین حق کشی چشم نمی پوشد... او فرمان خدا را پیروی می کند، با کسی حساب خویشاوندی ندارد و سنگی روی سنگ نگذارد (از متاع دنیا چیزی برنگیرد).
امام حسین علیه السلام می فرماید:
ص: 356
تعرفون المهدی بالسکینة و الوقار، و بمعرفة الحلال و الحرام و بحاجة الناس إلیه و لا یحتاج إلی أحدٍ؛(1)
مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را با سکینه و وقار، شناخت حلال و حرام، نیاز همگان به او و بی نیازی او از همه خواهید شناخت.
امام رضا علیه السلام می فرماید:
... یکون أعلمَ الناس و أحکمَ الناس و أتقی الناس و أحلم الناس و أسخی الناس و أعبد الناس... و تنام عیناه و لاینام قلبه و یکون محدَّثاً... و یکون دعاؤه مستجاباً حتی أنّه دعا علی صخرة لانشقّت بنصفین؛(2)
او داناترین، حکیم ترین، پرهیزکارترین، بردبارترین، بخشنده ترین و عابدترین مردمان است...، دیدگانش در خواب فرو می رود ولی دلش همیشه بیدار است و فرشتگان با او سخن می گویند...، دعایش همواره به اجابت می رسد. اگر سنگی را نفرین کند، از وسط به دو نیم می شود.
دلالته فی خصلتین، فی العلم و استجابة الدعوة؛(3)
دو نشانة بارز دارد که با آنها شناخته می شود: یکی دانش بی کران و دیگری استجابت دعا.
امام علی علیه السلام می فرماید:
أکثرکم علماً و أرحمکم رحماً؛(4)
دانش او از همه فزون تر و مرحمتش از همه گسترده تر است.
امام صادق علیه السلام می فرماید:
فوالله ما لباسه إلا الغلیط و لا طعامه إلا الجشب؛(5)
ص: 357
به خدا سوگند که لباس مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف جز پوشاکی درشت و خوراک او جز غذایی سخت و بی خورش نیست.
امام علی علیه السلام می فرماید:
و یشترط علی نفسه لهم، أن یمشی حیث یمشون و یلبس کما یلبسون و یرکب کما یرکبون و یکون من حیث یریدون و یرضی بالقلیل و یملاء الأرض بعون الله عدلاً کما ملئت جوراً، یعبدالله حق عبادته و لا یأخذ حاجباً و لا بوّاباً؛(1)
او نیز در حقّ خود تعهّد می کند که از راه آنان برود، جامه ای مثل آنان بپوشد، مرکبی همانند آنان سوار شود، آن گونه که مردم می خواهند و به کم راضی و قانع شود، زمین را به یاری خداوند پر از عدالت کند، چنان که پر از ستم شده باشد. خدا را آن گونه که شاید بپرستد و برای خود دربان و نگهبان اختیار نکند.
امام صادق علیه السلام می فرماید:
یسیر بالتقی و یعمل بالهدی؛(2)
تقوا پیشة خود می کند و از روی بصیرت و هدایت گام برمی دارد.
امام صادق علیه السلام می فرماید:
المهدی سمحٌ بالمال، شدیدٌ علی العمال، رحیمٌ بالمساکین؛(3)
مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بخشنده ای است که مال را به وفور می بخشد، بر کارگزاران و مسئولان خویش بسیار سخت می گیرد، بر بی نوایان بسیار رئوف و مهربان است.
یفرّق المهدی أصحابه فی جمیع البلدان و یأمرهم بالعدل و الاحسان و یجعلهم حکّاماً فی الاقالیم و یأمرهم بعمران المدن؛(4)
حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف یارانش را در همة شهرها پراکنده می کند و به آنان دستور می دهد که عدل و احسان را شیوة خود سازند و آنان را فرمانروایان کشورهای جهان می گرداند و به آنان فرمان می دهد که شهرها را آباد سازند.
ص: 358
یبعث إلی اُمرائه بسائر الأمصار بالعدل بین الناس؛(1)
والیان خود را به شهرها می فرستد و دستور می دهد که عدالت را در میان مردم اجرا کنند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:
یکون من الله حذوٍ لا یغترّ بقرابة، و لا یضع حجراً علی حجرٍ...، یفتح الله به باب حق و یغلق به باب کلّ باطل؛(2)
او دقیقاً فرمان خدا را اجرا می کند، با کسی خویشاوندی ندارد، سنگ روی سنگ نگذارد... و خداوند به وسیلة او درهای حق و حقیقت را بگشاید و درهای باطل را ببندد.
یحقّ الحق؛(3)
احقاق حق می کند.
لا یدعُ بدعةً إلّا أزالها و لا سنة إلّا أقامها؛(4)
بدعتی در همه جهان نمی ماند جز این که از بین می برد، و سنّتی نمی ماند جز این که برپای می دارد.
امام صادق علیه السلام می فرماید:
فیستشیر المهدی اصحابه؛(5)
مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با یاران خود مشورت می کند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:
وزراء المهدی من الأعاجم ما فیهم عربی، یتکلمون العربیة و هم أخلص الوزراء و أفضل الوزراء؛(6)
وزیران حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف همه غیر عرب (عجم) هستند، و در میان آنان حتی یک نفر هم عرب نیست، اما به عربی سخن می گویند و آنان خالص ترین و برترین وزیران هستند.
ص: 359
امام باقر علیه السلام می فرماید:
... یعمل بکتاب الله، لا یری منکراً إلّا أنکره؛(1)
به کتاب خدا عمل می کند و و هر کجا منکری ببیند، آن را زشت و ناپسند می شمرد و انکار می کند.
الولیّ الناصح؛(2)
سرپرست خیرخواه است.
امام علی علیه السلام می فرماید:
یحذو فیها علی مثال الصالحین؛(3)
او به گونة نیکان رفتار می کند.
امام رضا علیه السلام می فرماید:
یکون أولی الناس بالناس من أنفسهم و أشفق علیهم من آبائهم و امّهاتهم و یکون أشدّ الناس تواضعاً لله عزوجلّ و یکون آخذَ الناس بما یأمر به و أکفَّ الناس عمّا ینهی عنه؛(4)
او برای مردم از خودشان سزاوارتر، از پدر و مادرشان مهربان تر و در برابر خدا از همه متواضع تر است. آن چه به مردم فرمان می دهد، خود بیش از دیگران به آن عمل می کند و آن چه مردم را از آن نهی کند، خود بیش از همگان از آن پرهیز می کند.
امام علی علیه السلام می فرماید:
یعطف اله-َوی علی اله-ُدی، إذا عطفوا الهدی علی الهوی... یأخذ الوالی من غیرها عمّالها علی مساوی أعمالها... فیریکم کیف عدل السیرة و یحیی میت الکتاب و السنة؛(5)
چون مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ظهور کند، خواهش های نفسانی را به هدایت آسمانی بازگرداند، پس از آن که رستگاری را به هوای نفسانی کشانده باشند...، او مسئولان و
ص: 360
کارگزاران را بر اعمال بدشان کیفر خواهد داد... . پس به شما نشان خواهد داد که روش عادلانه در حکومت چگونه است و آن چه را از کتاب و سنّت متروک مانده، زنده خواهد ساخت.
با توجه به حضور محدود و کوتاه مدّت آن حضرت در دوران پدر بزرگوارشان و محدودیت های فراوان در دورة غیبت برای آن حضرت، نباید انتظار داشت که مطالب فراوانی از آن امام همام به دست ما رسیده باشد، اما با وجود همة این محدودیت ها، از آن حضرت آثاری اندک به یادگار مانده که بسیار مهم و راه گشا نمایند.(1) آثار آن حضرت عبارتند از:
این روایات به ایام کودکی و دوران کوتاه زندگی آن حضرت در زمان حیات پدر بزرگوارشان بازمی گردد.(2)
دعا، رابطة صمیمانه و زمزمه عاشقانة انسان با خداست. دعاهایی که از آن حضرت در دست است، به مضمون های بلندی اشاره دارند، مضمون هایی چون: شناخت خداوند، مقام شامخ اهل بیت علیهم السلام، مقام امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، قیامت، انتظار فرج، وظایف مؤمنان در عصر انتظار، پیروزی حق بر باطل، صبر بر شداید، رفع گرفتاری ها از مؤمنان، دعا در حق پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام، قضای حوایج، و بسیاری از مسائل اخلاقی و رفتاری دیگر.(3) افزون بر دعاها، نمازهای فراوانی نیز از آن حضرت نقل
ص: 361
شده است.(1)
زیارت، امام شناسی و گویای رابطة انسان با امام است. در زیارت نامه های منسوب به آن حضرت، به معارفی بلند دربارة امام شناسی، شأن و مرتبت آن بزرگواران و وظایف و تکالیف مؤمنان با آنان و نیز برخی حقایق و مجاهدت ها و تاریخ امامان معصوم علیهم السلام پرداخته اند.(2)
از این نامه ها در جواب برخی پرسش ها(1) و برخی دیگر نخست از جانب آن حضرت صادر شده است. درون مایة این نامه ها مسائل گوناگونی را دربردارد؛ مسائلی چون: پرسش و پاسخ های فقهی، نقش امام در دوران غیبت، برخی هشدارها و پیش گویی ها، تأیید و تکذیب برخی افراد، وظایف منتظران، مرجعیت فقیهان در عصر غیبت و... .(2)
ص: 363
ص: 364
افزون بر توقیعات، از آن حضرت سخنان فراوانی نیز در باب مسائل مختلف به یادگار مانده است. این سخنان از جانب کسانی نقل شده که به حضور حضرت شرف یاب شده اند. محمد بن عثمان عَمْروی دومین سفیر آن حضرت می گوید: آن حضرت را برای آخرین بار در کنار خانة خدا در مکه دیدم که چنین دعا می کرد:
اللّهم انجز لی ما وعتنی؛(1)
بار خدایا آن چه که به من وعده کردی، انجام ده.
و دیدم که در مستجار پردة کعبه را گرفته و عرضه می دارد:
اللّهم انتقم لی من اعدائی؛(2)
بار خدایا انتقام مرا از دشمنانم بگیر!(3)
اخبار فراوانی دربارة «سیرت» و «آثار» امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، در دست است.
سیرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از دو زاویه بررسی می شود: عصر غیبت و دوران ظهور.
در عصر غیبت، امام عجل الله تعالی فرجه الشریف در میان جامعه و مردم حضور دارد و از احوال ایشان باخبر است و در حفظ و نجات آنان فراوان می کوشد.
ص: 365
سیرت تربیتی، اخلاقی، مدیریتی و... ویژه ای در دوران ظهور برقرار خواهد بود. توجه به این سیرت ها الگو و سرمشق خوبی برای پیروان آن حضرت می تواند باشد.
از امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به رغم محدودیت های فراوان، آثار گران بهایی به یادگار مانده است. دعاها و توقیعات آن حضرت از جملة آن آثار به شمار می رود که مطالب عمیق و نکات درخور توجهی را دربر دارد.
ص: 366
1. اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، محمد بن الحسن الحرّ العاملی، قم، بی تا.
2. اثبات الوصیة، علی بن الحسن المسعودی، نجف، 1955 م.
3. الاجتهاد و التقلید و سلطات الفقیه، محمد مهدی آصفی، ط 1، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، 1416 ق.
4. الاحتجاج، ابو منصور احمد بن علی طبرسی، مشهد، نشر مرتضی، 1403ق.
5. اختیار معرفة الرجال، (رجال کشی)، شیخ طوسی، تصحیح حسن مصطفوی، نشر دانشگاه مشهد، 1348ش.
6. الاختصاص، محمد بن محمد بن نعمان، شیخ مفید، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.
7. اضواء علی السنة المحمدیة، محمود ابوریه، بیروت، مؤسسه الاعلمی.
8. اعلام الوری، ابوعلی فضل بن الحسن الطبرسی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
9. اعیان الشیعة، سید محسن امین عاملی، به اهتمام حسن امین، (10 مجلد) بیروت، 1986 م.
10. اقبال، علی بن موسی بن طاوس، ابن طاوس، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
11. الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد بن نعمان تلعکبری بغدادی، شیخ مفید، قم انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، 1413ق.
ص: 367
12.الزام الناصب فی اثبات الحجة الغائب، شیخ علی یزدی حائری، ترجمه علی عاشوری، بیروت، مؤسسه اعلمی.
13.امامان شیعه و جنبش های مکتبی، محمد تقی مدرسی، ط 3، مشهد، نشر آستان قدس رضوی، 1372 ش.
14.انقلاب اسلامی و ریشه های آن، عباسعلی عمید زنجانی، ط 5، تهران نشر کتاب سیاسی وابسته به کتاب طوبی، 1371 ش.
15.بحارالانوار، علامه مجلسی، بیروت، موسسه الوفاء، 1404ق.
16.بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم، محمد بن حسن بن فروخ صفار قمی، قم، منشورات کتابخانۀ آیت الله العظمی مرعشی نجفی، 1414 ق.
17.بین الخلفاء و الخلعاء، دکتر منجد، صلاح الدین، ط 3، بیروت، دارالکتاب الحدیث، 1980 م.
18.پژوهشی پیرامون زندگی نوّاب خاص امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، علی غفارزاده، قم، انتشارات نبوغ، 1375 ش.
19 تاریخ ادیان و مذاهب جهان، عبدالله مبلغی آبادانی، ط 1، قم، انتشارات منطق (سینا)، 1373 ش.
20.تاریخ الاسلام (السیاسی و الدینی و الثقافی و الاجتماعی)، دکتر حسن ابراهیم حسن، ط 7، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1964 م.
21.تاریخ الامم و الملوک (تاریخ طبری)، محمد بن جریر طبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، روایع التراث العربی، 1378 ق.
22.تاریخ اهل البیت علیهم السلام منسوب به ابن ابی الثلج بغدادی، تحقیق سید محمد رضا حسینی جلالی، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1410 ق.
23.تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی تا.
24.تاریخ التشریع الاسلامی، دکتر عبدالهادی الفضلی، بیروت، دارالنصر، 1413 ق/ 1992 م.
25.تاریخ الخلفاء، جلال الدین سیوطی، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، مصر، مطبعة السعادة، 1371 ق/ 1952 م.
ص: 368
26.تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف، دکتر جاسم حسین، ترجمه دکتر سید محمد تقی آیت اللهی، تهران، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، 1367 ش.
27.التاریخ العباسی (السیاسی و الحضاری)، دکتر ابراهیم ایوب، بیروت، الشرکة العالمیة للکتاب، 1989 م.
28.تاریخ الغیبة الصغری، سید محمد صدر، ط 2، دارالتعارف للمطبوعات، 1400 ق .
29.تاریخ فقه و فقها، دکتر ابوالقاسم گرجی، انتشارات سَمت، 1375 ش.
30.تاریخ طبری، محمد بن جریر طبری، بیروت، مؤسسه اعلمی.
31 تاریخ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (معروف به ابن واضح)، بیروت، دار صادر، 1379 ق.
32.تجارب الامم، ابن مسکویه (متوفای 421 ق)، چهار مجلد، قاهره، 1914 م.
33.تحریر الوسیلة، امام خمینی، تهران، مکتبة اعتماد الکاظمینی، 1407 ق.
34.تحلیلی از زندگانی امام کاظم علیه السلام، باقر شریف قرشی، ترجمه محمدرضا عطایی، کنگره جهانی حضرت رضا علیه السلام، 1368 ش.
35.تفسیر عیاشی، محمد بن مسعود العیاشی، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبة العلمیه الاسلامیه.
36.تنقیح المقال، علامه مامقانی، نجف، مکتبة المرتضویة، 1350 ق.
37.تهذیب الاحکام،شیخ طوسی، تصحیح حسن موسوی خراسان، نجف، 1985 م.
38.جامع الرواة، محمد بن علی اردبیلی، چاپ رنگین، 1334 ش.
39.جمال الاسبوع، علی بن موسی بن طاوس، تهران، مؤسسه آفاق.
40.جواهرالکلام، شیخ محمد حسن نجفی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1394 ق.
41.زندگانی امام حسن عسکری علیه السلام، باقر شریف قرشی، ترجمه سید حسن اسلامی، قم، انتشارات جامعۀ مدرسین، ط 3، 1373 ش.
42 حیاة الامام العسکری علیه السلام، شیخ محمد جواد طبسی، ط 2، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1374 ش.
43.حیاة الامام محمد المهدی، باقر شریف قرشی، قم، 1417 ق/ 1996 م.
ص: 369
44.خدمات متقابل اسلام و ایران، استاد شهید مرتضی مطهری، ط 2، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1360 ش.
45.الخرائج و الجرائح، قطب الدین راوندی، قم، تحقیق و نشر مؤسسه الامام المهدی علیه السلام، 1409 ق.
46.خلاصة الاقوال، علامه حسن بن یوسف بن علی بن مطهر حلی، نجف، مطبعة حیدریة، 1961 م.
47.الخلافة العباسیة فی عصر الفوضی العسکریة (247 / 334 ق - 861/ 946 م)، دکتر فاروق عمر، ط 2، بغداد، منشورات مکتبة المثنی، 1977 م.
48.خورشید مغرب، محمدرضا حکیمی، ط 7، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1371 ش.
49.دایرة المعارف فارسی، غلامحسین مصاحب، تهران، شرکت سهامی افست، 1345 ش.
50.دایرة المعارف القرن العشرین، محمد فرید وجدی، بیروت، دارالمعرفة.
51.دبستان مذاهب، کیخسرو اسفندیار، تهران، کتابخانۀ طهوری، 1362 ش.
52.دعوی السفارة فی الغیبة الکبری، محمد سَنَد، قم، مکتبة الداوری، 1411 ق.
53.دلائل الامامة، محمد بن جریر طبری، نجف، مطبعۀ حیدریه.
54.دولت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، سیرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، مصطفی دلشاد تهرانی، ط 2، مؤسسه نشر و تحقیقات، 1375 ش.
55.الدولة العباسیة، محمد بک الخضری، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیة، 1415 ق/ 1995 م.
56.الدروس، محمد بن مکی، شهید اول، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1414.
57.الذریعة الی تصانیف الشیعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی، بیروت، دارالاضواء، 1403 ق.
58.رجال کشی، محمد بن عمر کشی، مشهد، دانشگاه مشهد.
59.رجال الطوسی، محمد بن حسن طوسی، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1415ق.
60.رجال نجاشی، احمد بن علی نجاشی، قم، مؤسسه نشر اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1416ق.
ص: 370
61.رسائل خوارزمی، مصر، مطبعۀ عثمانی، 1312 ق.
62.روزگار رهایی (ترجمۀ یوم الخلاص)، کامل سلیمان، ترجمه علی اکبر مهدی پور، ط 3، تهران، نشر آفاق، 1376 ش.
63.زندگانی امام علی الهادی علیه السلام، باقر شریف قرشی، ترجمۀ سید حسن اسلامی، ط 2، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزه علمیه قم، 1375 ش.
64.زندگانی سیاسی امام جواد علیه السلام، جعفر مرتضی عاملی، ترجمه سید محمد حسینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزه علمیۀ قم.
65.سنن ابی داود، حافظ ابوداود سلیمان بن اشعث سجستانی، تحقیق سعید محمد اللحام، بیروت، دارالفکر.
66.سیر اعلام النبلاء، شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان ذهبی، بیروت، مؤسسة الرسالة، ط 9، 1413 ق.
67.سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، قم، مؤسسه تعلیماتی و تحقیقاتی امام صادق علیه السلام، 1372 ش.
68.سیرة الائمة الاثنی عشر، هاشم معروف الحسنی، ط 1، قم، منشورات شریف رضی، 1414 ق.
69 شیعه در اسلام، علامه سید محمد حسین طباطبائی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1362 ش.
70.صحیح بخاری، محمد بن اسماعیل بخاری، به شرح کرمانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
71.صحیفة المهدی، سید مرتضی مجتهدی، ترجمه محمد حسن رحیمیان، قم، دارالثقلین، 1379 ش.
72.عبدالرحمن الداخل فی الاندلس و سیاسته الخارجیة و الداخلیة، ابراهیم یاسر خضیر الدوری، عراق، دارالرشید، 1982 م.
73.العباسیون الاوائل، دکتر فاروق عمر، ج 1، ط 2، جامعه بغداد، 1977 م.
74.عشر ثورات فی الاسلام، دکتر علی حسنی خربوطلی، ط 2، بیروت. دارالآداب، 1978.
ص: 371
75.العصر العباسی الثانی، دکتر شوقی ضیف، مصر، دارالمعارف، 1975 م.
76.عیون اخبار الرضا علیه السلام، شیخ صدوق، تهران، انتشارات جهان، 1378.
77.الغیبة، محمد بن ابراهیم نعمانی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، 1403 ق (در فصول پنجم، ششم و قسمت 7- 7 از فصل هفتم از این چاپ استفاده شده است).
78.الغیبة، محمد بن ابراهیم نعمانی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق.
79.الفخری، ابن طباطبا، بیروت، دار صادر، 1386 ق.
80.فرق الشیعة، حسن بن موسی نوبختی، تحقیق و ترجمه محمد جواد مشکور، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی تهران، 1361 ش.
81.فهرست اسماء مصنفی الشیعه (رجال نجاشی)، احمد بن علی بن عباس نجاشی، قم، مکتبة الداوری، بی تا.
82.الفهرست، شیخ طوسی، تحقیق جواد قیومی، ط اول، مؤسسه نشر اسلامی، 1417ق.
83.قاموس الرجال، محمد تقی تستری، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1419 قمری.
84.قرب الاسناد، حمیری قمی، قم، مؤسسه آل البیت.
85.الکافی، محد بن یعقوب کلینی، بیروت، دارالاضواء.
86.الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، (13 مجلد) بیروت، دار صادر، 1402 ق/ 1982 م.
87.کتاب الغیبة، محمد بن ابراهیم نعمانی، تهران، مکتبة الصدوق، 1397ق.
88.کتاب الغیبة، شیخ طوسی، قم، مؤسسه معارف اسلامی، 1411ق.
89.کشف الغمّة فی معرفة الائمّة، علی بن عیسی الاربلی، تبریز، مکتبة بنی هاشمی، 1381ق.
90.کشف المحجّة لثمرة المهجة، سید رضی الدین علی بن طاووس، نجف، 1370 ق/ 1950 م.
91.کلیات فی علم الرجال، جعفر سبحانی، مرکز مدیریت حوزۀ علمیه قم، 1366 ش.
92.کمال الدّین و تمام النعمة، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1416 ق.
ص: 372
93.لسان العرب، ابن منظور، قم، نشر ادب.
94.لغت نامه، علی اکبر ده خدا، ویرایش جدید، چاپ دانشگاه تهران.
95.مأثر الانافة فی معالم الخلافة (3 مجلد)، قلقشندی (756 - 820 ق)، تحقیق عبدالستار احمد فراج، بیروت، عالم الکتب.
96.المحنة، شهید سید محمد باقر صدر، ط 1، قم، انتشارات ذوالفقار.
97.مروج الذهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، (4 مجلد) تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالمعرفة، 1402 ق.
98.مروج الذهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی (2 مجلد) بیروت، نشر شرکة العالمیة، (در فصل ششم از این چاپ استفاده شده است).
99.المسالک و الممالک، ابن خرداذبه، ابوالقاسم عبیدالله، لیدن، 1889 م.
100.المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری، بیروت، دار صادر.
101.مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، بیروت، مؤسسة آل البیت، 1408 ق.
102.مسند، احمد بن حنبل، بیروت، دار صادر.
103.مصباح الکفعمی، ابراهیم بن علی الکفعمی، قم، منشورات اسماعیلیان.
104.مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، شیخ طوسی.
105.مطلع العصر العباسی الثانی (الاتجاهات السیاسیه والحضاریه فی خلافه المتوکل علی الله، 232 - 247 ق) دکتر نادیه حسنی صَقر، جدّة، دار الشروق، 1403 ق/ 1983 م.
106.المعارف، ابن قتیبه، ابی محمد عبدالله بن مسلم، تحقیق ثروت عکاشه، قم، منشورات شریف رضی، 1415 ق.
107.معجم البلدان، یاقوت حموی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1399 ق/ 1979م.
108.معجم رجال الحدیث، آیت الله العظمی سید ابوالقاسم خوئی، بیروت، 1983 ق.
109.المعجم المفهرس لألفاظ احادیث بحارالانوار، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1373 ش.
110.معجم مقائیس اللغة، احمد بن فارس بن زکریا، الدارالاسلامیة، 1410 ق.
ص: 373
111.المعجم الوسیط، ط 3، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1408 ق.
112.مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی.
113.مقاتل الطالبیین، ابوالفرج اصفهانی، نجف، مکتبة الحیدریه، 1385ق.
114.مکتب در فرآیند تکامل، دکتر حسین مدرسی طباطبائی، ترجمۀ هاشم ایزدپناه، نشر داروین، آمریکا، نیوجرسی، 1374 ش.
115.مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم علیه السلام، محمد تقی موسوی اصفهانی، قم، مدرسه الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، 1404 ق/ 1363 ش.
116.الملاحم و الفتن فی ظهور الغائب المنتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف، ابن طاووس، اصفهان، مؤسسه صاحب الامر، 1416ق.
117.الملل و النحل، شهرستانی، بیروت، دار المعرفه.
118.مناقب آل ابی طالب، محمد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی، قم، انتشارات علامه، 1397ق.
119.منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر علیه السلام، لطف الله صافی گلپایگانی، تهران، مکتبة الصدر، بی تا.
120.من هو المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، ابوطالب تجلیل تبریزی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1409 ق.
121.مهج الدعوات و منهج الدعوات، سید رضی الدین، علی بن طاووس، منشورات سنایی.
122.مهدی موعود، علامه مجلسی (ترجمه جلد سیزدهم بحارالانوار) مترجم علی دوانی، تهران دارالکتب الاسلامیة.
123.النفقات و ادارتها فی الدولة العباسیة، دکتر ضیف الله یحیی الزهرانی، مکة، مکتبة الطالب الجامعی 1406 ق/ 1986 م.
124 الواقفیة، ریاض محمد حبیب الناصری، کنگرۀ امام رضا علیه السلام (مشهد)، قم، نشر مهر، 1409 ق.
125.وسائل الشیعة، شیخ محمد بن حسن حرّ عاملی، قم، مؤسسه آل البیت، 1409ق.
ص: 374
126.وسیلة النجاة، سید ابوالحسن اصفهانی، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1397 ق.
127.وفیات الاعیان فی ابناء الزمان، ابن خلکان، بیروت، دار الثقافه.
128.یادنامه شیخ طوسی، ج 2، چاپ دانشگاه مشهد، دی ماه 1350 ش.
129.ینابیع المودة لذوی القربی، قندوزی، بیروت، دارالاسوه، 1416ق.
130.یوم الخلاص، کامل سلیمان، بیروت، دارالکتاب اللبنانی، ط 3، 1420 ق/ 1982 م.
ص: 375