بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 11

ص: 12

ص: 13

 امتیاز فطرت بر عادت آنست که زمان و مکان، جنس و نژاد، سنّ و سال در آن تأثیری ندارد و هر انسانی از آن جهت که انسان است آن را دارا می باشد؛ مانند علاقه به فرزند که اختصاص به نسل و عصر خاصّی ندارد و هر انسانی فرزندش را دوست می دارد.(1) اما مسائلی مانند شکل و فرم لباس یا غذا، از باب عادت است و در زمان ها و مکان های مختلف، متفاوت است. در بعضی مناطق، چیزی مرسوم است که در جاهای دیگر رسم نیست.

 عبادت و پرستش نیز یکی از امور فطری است و لذا قدیمی ترین، زیباترین و محکم ترین آثار ساختمانیِ بشر، مربوط به معبدها، مسجدها، بتکده ها و آتشکده هاست.

 البتّه در شکل و نوع پرستش ها تفاوت های زیادی دیده می شود. یکی تفاوت در معبودها که از پرستشِ سنگ و چوب و بت ها گرفته تا خدای عزیز، و یکی در شکل و شیوه عبادت که از رقص و پایکوبی گرفته تا عمیق ترین و لطیف ترین مناجات های اولیای خدا تغییر می کند.

 هدف انبیا نیز ایجاد روح پرستش در انسان نبوده، بلکه اصلاح

ص: 15

پرستش در مورد شخص معبود و شکل عبادت بوده است.

 هزینه های سنگینی که در ساختمان کلیساها، کنیسه ها، معابد هندوها و مساجد صرف می شود، مقدس شمردنِ پرچم، وطن و قهرمانان ملّی، ستایش کمالات و ارزشهای افراد و حتی اشیاء، همه و همه جلوه هایی از روح پرستش در وجود آدمی است.

 آنها هم که خدا را پرستش نمی کنند، یا مال و مقام یا همسر و فرزند، یا مدرک و مکتب و راه و روش خود را می پرستند و در راه آن تا مرز جانفشانی و دلباختگی پیش می روند و هستی خود را فدای معبودشان می سازند. پرستش در انسان یک ریشه عمیق فطری دارد گرچه انسان خود از آن غافل باشد، به قول مولوی:همچو میل کودکان با مادران...... سِرّ میل خود نداند در لبان

 خداوند حکیم هر میل و غریزه ای را در انسان قرار داده، وسیله ارضاء و تأمین آن را نیز در خارج ایجاد کرده است. اگر تشنگی در انسان پیدا می شود، آب آفریده و اگر گرسنگی هست، غذا نیز هست. اگر غریزه جنسی در انسان قرار داده، برای او همسر خلق کرده و اگر قوّه شامّه آفرید، بوئیدنی ها را نیز آفرید.

 یکی از احساسات عمیق انسان میل به بی نهایت، عشق به کمال و علاقه به بقاست و رابطه با خداوند و پرستش او، تأمین کننده این تمایلات فطری است. نماز وعبادت، رابطه انسان با سرچشمه کمالات، اُنس با محبوب واقعی وپناهندگی به قدرت بی نهایت است.

ص: 16

 اینها ودهها نمونه دیگر را قرآن ذکر می کند تا انسان را از غفلت به در آورد وغرورش را بشکند وبه عبادت وتذلّل در برابر آفریدگار وادارد.

به هر حال همانگونه که اگر دستِ انسان را در دستِ رهبران معصوم و عادل نگذاریم، به انسانیّت ظلم شده است، اگر دل انسان هم با خدا گره نخورد به مقام انسانیّت توهین شده است.

لَمَتینٌ فَاَوْغِل فیهِ بِرِفْقٍ وَلا تُبَغِّضُ اِلی نَفْسِک عِبادَةَ اللَّهِ»(1) همانا دین خدا استوار است، پس نسبت به آن مدارا کن (و زمانی که آمادگی روحی نداری عبادت را بر خود تحمیل نکن) که عبادت در نزد تو مبغوض شود.

 در حدیث دیگری از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می خوانیم: «طُوبی لِمَنْ عَشِقَ الْعِبادَةَ وَ عانَقَها»(2) خوشا به حال کسی که به عبادت عشق ورزد و آن را همچون محبوبی در بر گیرد.

داشت و مسلمان شد. این مسلمان هنگام سحر او را بیدار کرد و به مسجد آورد و به او گفت: نماز شب بخوان تا صبح شود. هنگام صبح گفت: نماز صبح بجای آور و پس از آن تا طلوع آفتاب دعا بخوان. سپس تا وقت نماز ظهر قرآن بخوان و بدینگونه یک شبانه روز او را با نماز و قرآن و دعا پر کرد.

 مسیحی که به خانه بازگشت، دست از اسلام برداشت و دیگر پای به مسجد نگذاشت.(1) آری اینگونه افراط و زیاده روی در عبادت، مردم را فراری می دهد.

 استاد شهید مرتضی مطهری نقل می کند که عمروعاص دو پسر داشت؛ یکی طرفدار حضرت علی علیه السلام شد و دیگری طرفدار معاویه. روزی پیامبر به فرزند خوب عمروعاص (عبداللّه) فرمود: شنیده ام که تو شبها را به عبادت و روزها را به روزه می گذرانی، گفت بله یا رسول اللّه، پیامبر فرمود: من این راه را قبول ندارم.(2)

 در روایات می خوانیم:«اِنَّ لِلْقُلُوبِ اِقْبالاً وَاِدْباراً»(3) روح انسان، گرایش و فرار دارد. هرگاه رو می کند و گرایش دارد بهره گیری کنید و هرگاه آمادگی ندارد به او فشار نیاورید که ناخودآگاه عکس العمل منفی نشان می دهد.

 در سفارشات اسلامی آمده که اوقات خود را چهار قسمت کنید و سهمی را برای تفریح و لذّت بگذارید که اگر اینگونه عمل کردید برای کارهای دیگر نشاط خواهید داشت.(4)

ص: 22

 قرآن کریم به یهودیانی که در روز استراحت و تعطیل، به سراغ ماهیگیری و کار می رفتند عنوان متجاوز می دهد: «وَ لَقَد عَلِمْنَا الَّذینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ»(1) ما از متجاوزین روز شنبه (که حریصانه به سراغ کار می رفتند) آگاهیم.

 به هر حال حفظ نشاط و روحیه در عبادت، یک اصل است که با میانه روی حاصل می شود.

نحو پیاده شود.

مناسب است دو خاطره از رهبر کبیر انقلاب اسلامی امام خمینی قدس سره نقل کنم:

 بدنبال فرار شاه از ایران، با آنکه هنوز نوکر بی اختیارش شاپور بختیار حکومت می کرد، امام خمینی تصمیم گرفت بعد از پانزده سال تبعید به کشورش باز گردد. خبرنگار در هواپیما از ایشان سؤال می کند: اکنون چه احساسی دارید؟ می فرماید: هیچ!

 در حالی که در آن زمان میلیون ها ایرانیِ عاشق، نگرانِ جان امام بودند، امام با آرامش خاطر در هواپیما مشغول نماز شب و ذکر خدا بودند. این آرامش تنها بخاطر یاد اوست.

 خاطره دیگر که از فرزند امام مرحوم حاج سیّد احمد آقا شنیدم آنست که روز فرار شاه از ایران، دهها خبرنگار و عکاس از سراسر دنیا در منزل امام در پاریس اجتماع کرده بودند تا سخنان امام را به دنیا مخابره کنند. امام روی صندلی ایستاد، چند کلمه ای سخن گفت، سپس رو به من کرد و پرسید: احمد، آیا ظهر شده است؟ گفتم بله، امام بدون معطّلی سخن خود را قطع کرد و برای نماز اوّل وقت از صندلی پایین آمد. همه گیج

شدند که چه خبر شده است، گفتم: امام نمازش را اوّل وقت می خواند.

 آنچه امام در پاریس انجام داد درسی بود که از پیشوایش امام رضاعلیه السلام آموخته بود. در تاریخ آمده، رهبر گروه صابئین که نامشان در قرآن آمده است، دانشمندی مغرور و متعصّب بود. هر بار که با امام رضاعلیه السلام به گفتگو می نشست زیر بار نمی رفت، تا آنکه در جلسه ای چنان تار و پود افکارش در هم ریخت که گفت: اکنون

ص: 25

قلبم نرم شد و منطق شما را پذیرفتم. در این هنگام صدای اذان بلند شد، امام رضاعلیه

السلام به قصد نماز جلسه را ترک کردند، دوستان امام هر چه اصرار کردند که اگر لحظاتی جلسه را ادامه دهید او و تمام پیروانش مسلمان می شوند، فرمودند: نماز اوّل وقت مهم تر از بحث است، او اگر لایق باشد بعد از نماز هم می تواند حق را بپذیرد. دانشمندِ صابئی که این صلابت و قاطعیت و تعبّد و عشق به حق را در امام دید بیشتر علاقمند شد.(1)

دریافت و به دیگران تحویل می دهند.

 در بعضی آیات به نقش تربیتی نماز اشاره شده است:

«إِنَّ الصَّلَوةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَآءِ وَالْمُنکَرِ»(1)

 همانا نماز انسان را از زشتی ها و مُنکرات باز می دارد.

 نمازگزار ناچار است که بخاطر صحّت نماز و یا قبول شدن آن، یک سری دستوراتِ دینی را مراعات کند که رعایت آنها خود زمینه ای قوی برای دوری از گناه و زشتی است. آری کسی که لباس سفید بپوشد، طبیعی است که روی زمینِ آلوده و کثیف نمی نشیند.

 قرآن بدنبال سفارش به نماز می فرماید:

«إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَات»(2)

 همانا کارهای شایسته، گناهان را از بین می برند.

 پس نماز یک توبه عملی از گناهان گذشته است و خداوند با این آیه به گنهکار امید می دهد که اگر به کارهای شایسته همچون نماز و عبادت روی بیاورد بدیهایش محو می شود.

 آنگاه حضرت در مورد برکات نماز می فرماید:

 «قَدْ حَفَّتْ بِهِم المَلائِکَة وَ نُزّلَتْ عَلَیْهِمُ السَّکینَه وَ فُتِحَتْ لَهُم اَبْوابَ السَّماءِ وَ اُعِدَّتْ لَهُم مَقاعِدَ الکِرامات» فرشتگان آنان را در بر می گیرند و آرامش بر آنان نازل می شود، درهای آسمان بر آنان گشوده و جایگاه خوبی برایشان آماده می شود.

 در خطبه ای دیگر می فرماید:

 «و اِنَّها لَتَحُتُّ الذُّنُوبَ حَتَّ الْوَرَق وَ تُطلِقُها اِطْلاقَ الرَّبَق»(1) نماز گناهان را مثل برگ درختان می ریزد و گردن انسان را از ریسمان گناه آزاد می کند.

 آنگاه در ادامه، تشبیهی جالب از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل می فرماید که: نماز همچون جوی آبی است که انسان روزی پنج مرتبه خود را در آن شستشو دهد، آیا دیگر آلودگی باقی می ماند؟

 در خطبه 196 گوشه هایی از مفاسد اخلاقی همچون کبر و سرکشی و ظلم را برمی شمرد و سپس می فرماید: درماین این مفاسد نماز و روزه و زکات است. آنگاه در مورد آثار نماز می فرماید:

 «تَسْکیناً لِاَطْرافِهِم، تَخْشیعاً لِاَبْصارِهِم، تَذْلیلاً لِنُفُوسِهِمْ، تَخْفیضاً لِقُلُوبِهِم، اِزالَةً لِلْخَیْلاءِ عَنْهُم اِنْ اَوْ حَشَتْهُم الْوَحْشَة آنَسَهُمْ ذِکْرک» نماز به همه وجود انسان آرامش می بخشد، چشمها را خاشع و خاضع می گرداند، نفس سرکش را رام، دلها را نرم و تکبر و بزرگ منشی را محو می کند. به هنگام وحشت و اضطراب و تنهایی، یاد تو موجب انس و الفت آنها

می شود.

 البتّه روشن است که همه مردم چنین بهره هایی را از نماز ندارند،

ص: 29

بلکه تنها گروهی هستند که شیفته نماز و یاد خدا هستند و آن را با تمام دنیا عوض نمی کنند.

آنِ خداست، چنانکه همه قدرت ها از اوست. لذا قرآن از کسانی که به سراغ غیر خدا می روند انتقاد می کند که آیا از غیر خدا عزّت می خواهید؟(1)

 طبیعی است که اتصال به عزیزِ مطلق و قدرت بی نهایت، به انسان عزّت می دهد. چنانکه کلماتی همچون «اللّه اکبر» طاغوت ها را در نزد انسان حقیر و او را در برابر آنها عزیز می کند.

 لذا قرآن به ما دستور می دهد که در سختی ها و مشکلات از نماز و عبادت کسب قدرت و قوّت کنیم:

«وَاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلَو ةِ»(2)

 اولیای خدا نیز در مقاطع حسّاس، خود را با نماز تقویت می کردند. عصر روز نهم محرّم در کربلا، لشگر یزید به خیمه گاه امام حسین علیه السلام حمله کرد. امام فرمودند: یک شب جنگ را به تأخیر بیندازید که من نماز را دوست دارم و می خواهم امشب را تا صبح به عبادت بپردازم.

 بندگان صالح خدا، نه فقط نمازهای واجب که نمازهای مستحب را دوست می دارند. نماز نافله، نشانه عشق به نماز است. نماز واجب را چه بسا انسان از ترس قهر خدا بخواند، ولی در نماز مستحب ترس مطرح نیست، عشق مطرح است.

 آری، هر کس که کسی را دوست دارد، میل دارد بیشتر با او حرف بزند و دل از او نمی کند. چگونه ممکن است انسان ادعا کند خدا را دوست دارد ولی حال حرف زدن با او را ندارد!

 البتّه این بی رغبتی به نماز و نافله بی دلیل نیست، بلکه طبق

ص: 31

روایات گناه روز توفیق نماز شب و نافله سحر را می گیرد.

 به هرحال آنکه نافله نمی خواند، فضلی ندارد که انتظار تفضّل از خداوند را داشته باشد. چنانکه کسی انتظار ظهور مصلح است که خود صالح باشد.

 نمازهای نافله، نقص نمازهای واجب را نیز جبران می کند. شخصی از امام پرسید: من در نماز حضور قلب ندارم و از برکاتِ نماز بی بهره ام، چه کنم؟ حضرت فرمودند: بدنبال نمازهای واجب، نماز نافله بخوان که کاستی های آن را جبران می کند و سبب قبولی نماز واجب می گردد.

 بخاطر همین آثار و برکات است که اولیای خدا نه تنها به نمازهای واجب، بلکه به نمازهای مستحب توجه زیادی داشتند و از آنچه مانع و مزاحم این سیر معنوی و پرواز روحی می گشت، مانند پرخوری، پرحرفی، پرخوابی، لقمه حرام، لهو و لعب و سرگرم شدن به دنیا، که انسان را از حال عبادت می اندازد و نماز را بر او سنگین می کند، دوری می کردند. چنانکه قرآن می فرماید:

«وَإِنَّهَا لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخَشِعِینَ»(1)

 همانا نماز سنگین است مگر برای خاشعان.

 4- عامل تربیت

 گرچه نماز یک ارتباط روحی و معنوی است و هدف از آن یاد خداست، اما اسلام خواسته این روح را در قالب یک سلسه برنامه های تربیتی پیاده کند و لذا شرائط زیادی را برای آن قرار داده

ص: 32

است، شرائط صحیح بودنِ نماز، شرائط قبولی و شرائط کمال.

 پاک بودن بدن و لباس، رو به قبله بودن، درست خواندن کلمات، مباح بودنِ مکان و لباس نمازگزار از شرائط صحّت نماز است که مربوط به جسم نمازگزار است نه روحِ او.

 اما اسلام عبادت را در این لباس قرار داده تا به مسلمین درس نظافت و پاکیزگی، استقلال، و مراعات حقوق دیگران بدهد.

 چنانکه توجه و حضور قلب، پذیرفتن رهبری امامان معصوم و ادای واجباتِ مالی چون خمس و زکوة، شرط قبولی نماز است و انجام آن در اوّل وقت، در مسجد، به جماعت، با لباس تمیز و عطر زده، مسواک زده و رعایت نظم صفوف و امثال آن از شرائط کمال نماز است.

 دقت در این شرائط بخوبی می رساند که هر یک از آنها نقش مؤثری در تربیت انسان ها دارد.

 در نماز به هر سو بایستیم رو به خداست، زیرا قرآن می فرماید: «فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ»(1) اما بخاطر آنکه بفهماند جامعه اسلامی باید یک جهت داشته باشد و درس وحدت و هبستگی بدهد، دستور می دهد همه به یک جهت بایستند. اما چرا آن جهت، کعبه باشد؟

 زیرا کعبه اولین نقطه ای است که برای عبادت مردم وضع شده است: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً»(2)

 و از طرفی بنیانگذار و تعمیرکنندگانِ آن در طول تاریخ، انبیا بوده اند. پس رو به کعبه ایستادن یک نوع همبستگیِ مکتبی در طول زمان است.

ص: 33

 از سوی دیگر کعبه رمز استقلال است، زیرا تا وقتی مسلمین رو به بیت المقدس، قبله یهود و نصاری نماز می خواندند، آنها منّت می نهادند و می گفتند: رو به قبله ما ایستاده اید پس از خود استقلالی ندارید.

 قرآن با صراحتِ کامل می فرماید:

«لِئَلّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیکُم حُجَّة»(1)

 ما قبله شما را کعبه قرار دادیم تا مردم بر شما حجّتی نداشته باشند.

 خلاصه آنکه قبله رمز استقلال، وحدت و همبستگی است و اینها درسهای تربیتیِ نماز است.

 5 - احضار ارواح!

 امروزه بازار هیپنوتیزم و احضار ارواح در دنیا رونق پیدا کرده است، ولی هدف ما آن بحث ها نیست. هدف ما این است که روحِ فراری خود را از طریق نماز نزد خالق احضار و این شاگرد فراری را سر کلاس حاضر کنیم. یکی از برکات نماز احضار نفس سرکش وفراری در محضر خداست.

 امام زین العابدین علیه السلام در مناجات الشّاکین، از نَفس خود به درگاه خداوند ناله می کند و می گوید: خداوندا من از نفسی به تو گلایه دارم که میل به هوسها دارد و از حق فراری است.

 این نفس است که گناه را در نزد انسان شیرین و آسان جلوه می دهد و اینگونه توجیه می کند که بعداً توبه می کنی و یا دیگران نیز این کارها را کرده اند. نفس مثل کودک بازی گوشی است که اگر پدر از او مراقبت نکند دست خود را از دست پدر بیرون کشیده و به هر

ص: 34

سو که بخواهد می رود و هر لحظه خطری او را تهدید می کند.

 بهترین راه کنترل این نفسِ سرکش آنست که انسان روزی چند مرتبه آن را در نزد خداوند احضار و غفلت زدائی کند تا از غرق شدن در منجلاب مادیات نجاتش دهد.

 6- ولایت بر هستی!

 از برکاتِ نماز و عبادت آن است که انسان بتدریج و گام به گام بر هستی تسلّط پیدا می کند.

 گام اوّل: قرآن می فرماید: تقوی برای انسان نورانیت و بصیرت می آورد یعنی به انسان دیدی می دهد که حق را از باطل تشخیص دهد، «إِن تَتَّقُواْ اللَّهَ یَجْعَل لَّکُمْ فُرْقَاناً»(1) و در جای دیگر می فرماید: «یَجْعَل لَّکُمْ نُوراً»(2) پس تقوی که در رأس آن بندگی خدا و نماز است گامی به سوی نورانی شدن و بصیرت پیدا کردن است.

 گام دوّم: کسانی که هدایت الهی را پذیرفتند و در مدار حق قرار گرفتند خداوند هدایت آنها را زیادتر می کند: «وَالَّذِینَ اهْتَدَوْا زَادَهُم هُدیً»(3) پس نور و هدایت آنها متوقف نمی شود، بلکه بخاطر تسلیم و بندگی دائماً در حال قرب و رشد هستند و شعاع وجودیشان بیشتر می شود.

 گام سوّم: از آنجا که این افراد در راه خدا تلاش می کنند، خداوند راه های زیادی را برای رسیدن به کمال به آنها نشان می دهد. «وَالَّذِینَ جَهَدُواْ فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُم سُبُلَنَا»(4)

ص: 35

 گام چهارم: هرگاه شیطان به سراغ آنها برود فوراً متذکّر شده و از خداوند عذرخواهی می کنند. «إِذَا مَسَّهُمْ طآئِفٌ مِّنَ الشَّیطَانِ تَذَکَّرُوا»(1)

 گام پنجم: برای خودسازی و دوری از فحشاء و مکر نماز بهترین عامل است. «إِنَّ الصَّلَوةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَآءِ وَالْمُنکَرِ»(2)

 بدنبال این قدمها و گامها، انسان بر نفس خود تسلّط پیدا می کند، نفس را مهار می کند و گرفتار وسوسه و لغزش نمی شود. بلکه هرگاه فشار وسوسه درونی و طاغوت بیرونی زیاد شد، باز هم از اهرم نماز و صبر کمک می گیرد: «وَاستَعِینُوا بِالصَّبرِ وَالصَّلَو ة»(3)

 گام ششم: افراد با تقوی که وجودشان با نور الهی روشن شده، با هر نماز یک گام به جلو می روند، زیرا نماز تکرار نیست، بلکه معراج است. پلّه های یک نردبان همه مثل هم است، اما هر پله یک قدم انسان را رو به بالا می برد. چنانکه کسی که چاه حفر می کند، در ظاهر کاری تکراری می کند و همواره کلنگ می زند، اما در واقع با هر کلنگی که می زند به عمق بیشتری می رسد.

 رکعات نماز در ظاهر تکراری اند، اما در واقع پلّه های بالا رفتن از نردبان کمال و عمق دادن به معرفت و ایمان اند.

 نمازگزار اجازه نمی دهد که عمرش چراگاه شیطان و لگدکوب او گردد. امام زین العابدین علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق از خداوند چنین می خواهد: خداوندا! اگر عمر من چراگاه شیطان است، آن را قطع کن.

ص: 36

 نه تنها شیطان که گاهی وهم و خیال، روح انسان را لگدکوب می کند و انسان را غافل از حق و حقیقت می گرداند.

 آری پیامبر اکرم در خواب هم بیدار بود و ما در بیداری و حتی در حال نماز هم خوابیم و روحمان دستخوش شیطان و خیال است، به قول مولوی:

 گفت پیغمبر که عَینایَ ینام

لایَنام القلب عن ربّ الاَنام

 چشم تو بیدار و دل رفته به خواب

چشم من خفته، دلم در فتح باب

 و در جای دیگر می گوید:

 گفت پیغمبر که دل، همچون پری است

در بیابانی اسیر صَرصری است

 باد، پَر را هر طرف رانَد گزاف

گه چپ و گه راست با صد اختلاف

 این نفس اگر مهار نشود هر لحظه انسان را به فساد می کشاند:

«إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارةُ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبّی»(1)

 به همین دلیل قرآن، بهشت را مخصوص کسانی می داند که نه تنها به زبان بلکه در دل نیز اراده برتری طلبی و فساد نداشته باشند.(2) و برای آنان که نفس خود را از هوسها باز داشته اند، بهشت را مأوی قرار داده است.(3)

ص: 37

 اولیای خدا بر افکار و اندیشه های خود حاکمند نه محکوم آنها. آنان در اثر بندگی خدا چنان ولایت و سلطه ای بر نفس خویش دارند که اجازه نمی دهند حتّی وسوسه ای بر قلب آنها خطور کند.

 من چو مرغ اوجم، اندیشه مگس

کی بود بر من مگس را دسترس

 پس از آنکه انسان به نور و شناخت و آگاهی رسید و با نمازهایِ عارفانه و عاشقانه و آگاهانه، نفس را کنترل و روح را در جهت رضای خدا قرار داد و بر نفس خود ولایت و سلطه پیدا کرد، بر هستی نیز سلطه می یابد. دعاهای او مستجاب می شود و کارهای خدائی می کند.

 معجزات انبیا همان تصرّف در هستی و تسلّط بر طبیعت است که با اذن الهی انجام می دهند.

 اینکه می گویند: «العبودیة جوهرة کنهها الرّبوبیة» بندگی خالص، گوهری است که از ربوبیّت سر در می آورد، مراد همین سلطه بر هستی است که از بندگی خدا حاصل می شود.

 در حدیث آمده که خداوند می فرماید:

 انسان از طریق کارهای مستحب و نافله گام به گام به من نزدیک می شود که تا آنکه محبوب من شود و آنگاه که به این مقام رسید من چشم و گوش و زبان و دست او می شوم و تمام حرکات او خدایی و جهت دار می شود. به جائی می رسد که مانند حضرت ابراهیم می گوید:

«إِنَّ صَلَاتِی وَنُسُکِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»(1)

ص: 38

 نماز وعبادتم ومرگ وحیاتم همه و همه برای پروردگار جهانیان است. در این حال هرگاه دعا کند مستجاب می کنم واگر سؤالی کند قبول می کنم.(1)

 * امام جماعت یکی است تا رمز این باشد که امام جامعه نیز باید یکی باشد تا اداره امور متمرکز باشد.

 * امام جماعت باید مراعات ضعیف ترین مردم را بکند و این درس است که در تصمیم گیری های جامعه مراعاتِ طبقه محروم را بکنید. پیامبر خدا بهنگام نماز صدای گریه طفلی را شنید نماز را به سرعت تمام کرد تا اگر مادر طفل در نماز شرکت کرده کودکش را آرام کند!(1)

 * اولین فرمان بدنبال آفرینش انسان، فرمان سجده بود که به فرشتگان فرمود: برای آدم سجده کنید.(2)

 * اولین نقطه زمین (مکّه و کعبه) که از زیر آب بیرون آمد و خشکی شد مکان عبادت بود.(3)

 * اولین کار رسول خدا پس از هجرت به مدینه ساختن مسجد بود.

 * نماز هم انجام معروف است هم نهی از منکر. هر روز در اذان و اقامه می گوییم «حیّ علی الصلوة حیّ علی الفلاح حیّ علی خیر العمل» که همه امر به بالاترین معروف ها یعنی نماز است.

 از سوی دیگر نماز انسان را از فساد و فحشا بازمی دارد: «اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنکَر»(4)

 * نماز، حرکاتی است برخاسته از آگاهی و شناخت. شناختِ خداوند که به فرمان او و برای او و اُنس با او قیام می کنیم و لذا قرآن ما را از نماز در حال مستی(5) و کسالت(6) نهی کرده است تا آنچه را

ص: 40

در نماز می گوییم با توجه و آگاهی باشد.

 * نماز، آگاهی بخش است. هر هفته روزهای جمعه نمازجمعه برپا می شود و قبل از نماز دو خطبه خوانده می شود. این دو خطبه بجای دو رکعت از نماز و به عبارتی جزئی از نماز است. خطبه هایی که به فرموده امام رضاعلیه السلام باید مردم را از تمام مسائل جهان آگاه کند.

 شنیدن خطبه ها و آنگاه نماز خواندن یعنی آگاه شدن و بعد نمازخواندن.

 * نماز خروج از خود و پرواز بسوی خداست و قرآن می فرماید:

«وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ اِلَی اللَّهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْت فَقَدْ وَقَعَ اَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ»(1) هرکس از خانه اش به قصد هجرت بسوی خدا و رسولش خارج شود و سپس مرگ او را دریابد پاداشش بر خداست.

 امام خمینی می فرماید: هجرت از خانه دل بسوی خدا، یکی از مصادیق آیه است، هجرت از خودپسندی و خودخواهی و خودبینی به سوی خداپرستی و خداخواهی و خدابینی بزرگ ترین هجرت هاست.(2)

 * نماز به منزله اسم اعظم الهی بلکه خودِ اسم اعظم است.

 * در نماز، عزّت ربّ و ذلّت عبد مطرح است که این دو مقام بس عالی است.

 * نماز پرچم اسلام است. «عَلَمُ الْاِسْلامِ اَلصَّلوة»(3)

 همانگونه که پرچم نشانه است، نماز نیز نشانه و علامت

ص: 41

مسلمانی است. چنانکه پرچم مورد احترام است و اهانت به آن، اهانت به یک ملّت و کشور است، اهانت و بی توجهی به نماز نیز بی توجهی به کلّ دین است. چنانکه برپابودن پرچم نشانه حیات سیاسی و نظامی و قدرت است. در برپابودن نماز نیز این امور مطرح است.

سوره (بقره) و هم در کوچک ترین سوره ها (کوثر) آمده است.

علی علیه السلام قیام کردند و بر او شمشیر کشیدند. در روایات می خوانیم که وقتی امام زمان علیه السلام ظهور کنند گروهی از مساجد علیه آن حضرت حرکت خواهند کرد.

 گمان نکنید آنها که برای کشتن امام حسین به کربلا آمده بودند همه تارک الصلوة بودند، بلکه نماز جماعت می خواندند! و خود یزید و معاویه پیشنماز بودند!

 آری عبادتی که همراه با جهالت باشد، کشتنِ عابدترین مردم را در محرابِ عبادت، بزرگ ترین عبادت می داند و با قصد قربت برای کشتن علی علیه السلام می رود!

 نه فقط نماز که سایر عبادات نیز باید همراه با معرفتِ رهبر حق و اطاعت از او باشد، لذا در روایات آمده که خداوند حج را واجب کرد تا مردم دور خانه او جمع شوند و در این مرکز اجتماع با امامان معصوم ارتباط برقرار کنند. اما امروزه میلیون ها نفر گرد کعبه می گردند، و به خاطر نداشتن رهبر آسمانی از هم گسیخته اند و با داشتن مرکز وحدت و اهرمهای اقتصادی از عدّه ای یهودی توسری می خورند!

 آری اسلام مجموعه ای است که تجزیه بردار نیست. نماز بدون پذیرفتن ولایت قبول نیست، نماز بدون پرداخت زکوة قبول نیست چنانکه انفاق بدون نماز نیز پذیرفته نیست.

 دستورات اسلام مثل اعضای بدن است که هیچیک جای دیگری را نمی گیرد، نه چشم کار گوش را می کند و نه گوش کار دست را. در اسلام نیز خواندن نماز جای زکوة را نمی گیرد، چنانکه هیچیک از

ص: 44

این دو جای جهاد و مبارزه در راه خدا را پر نمی کنند. بلکه مجموعه اینها اسلام است.

امروزه مسلمین برائت از کفر و طاغوت ها را فراموش کرده اند. لذا قرآن در مورد کسانی که به طاغوت مراجعه می کنند می فرماید: آنها خیال می کنند که مؤمن هستند: «اَلَمْ تَرَ اِلیَ الَّذینَ یَزْعُمُونَ اَنَّهُم آمَنُوا»(1)

علاقه کودکی است که والدینش را بخاطر خرید کیف و کفش و شیرینی دوست دارد!

 گام دوّم: در این مرحله، انسان به خاطر آثار و برکاتِ عبادت، خدا را پرستش می کند و توجه به آثار روحی و معنویِ نماز دارد چنانکه قرآن می فرماید: «اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنکَر»(1) همانا نماز انسان را از بدی ها و منکرات بازمی دارد.

 این مرحله از عبادت را که ما عبادتِ رشد می نامیم، به مانند علاقه جوانی است که پدر و مادر را بخاطر آنکه معلّم و مربّی او بوده اند و او را از انحرافات و خطرات حفظ کرده اند احترام می کند.

 گام سوم: که بالاتر از مراحل قبلی است آنجاست که خداوند به حضرت موسی می فرماید:

«اَقِمِ الصَّلوةَ لِذِکْری»(2) نماز را بخاطر یاد من بجای آر

 حضرت موسی که نماز را بخاطر آب و غذا نمی خواند، بخاطر دوری از فحشاء و منکرات هم نمی خواند، زیرا او اصولاً از شکم پرستی و منکرات دور است. او پیامبر اولوالعزم است و نماز را بخاطر اُنس با خدا و یاد خدا بجای می آورد. برای اولیای خدا اُنس با او بهترین دلیل برای عبادت است.

 آری این کودکانند که در بالای مجلس نزد بزرگان می نشینند تا بهتر پذیرایی شوند! اما افرادی هستند که کنار بزرگان نشستن را بخاطر استفاده های معنوی انتخاب می کنند و کاری به پذیرایی ندارند، برای آنها همین اُنس با دانشمند یک ارزش است.

ص: 47

 گام چهارم: این مرحله که بالاترین و برترین مراحل عبادت است، عبادت برای شکر و رشد و اُنس نیست، بلکه برای قرب است، قرب به خدا.

 در قرآن چهار آیه داریم که هرکس آنها را بخواند واجب است سجده کند. در یکی از آنها همین مسأله قرب بواسطه عبادت مطرح شده است. آنجا که می فرماید:

«وَاسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ»(1) سجده کن و به او قرب پیدا کن.

 بهر حال عبادت درجات و مراحلی دارد که بر اساس درجاتِ معرفت و ایمان افراد فرق می کند.

 * انسان بی عبادت، از سنگ و جماد پست تر است، زیرا قرآن می فرماید: «وَ اِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ»(1) بعضی از سنگها از خشیت الهی به زمین سقوط می کنند، اما بعضی انسان ها در برابر سرچشمه و خالق هستی گردن خم نمی کنند.

 * عبادت نشانه اراده و شخصیت انسان است. انسانی که در میان غرائز و تمایلات قرار دارد، اگر دل بکند و بسوی خدا برود ارزش دارد وگرنه فرشتگانی که شهوت و غضب ندارند، دائماً در حال عبادت اند.

 * عبادت، گمنام ترین انسانِ زمینی را مشهورترین فرد آسمان می کند.

 * عبادت، جزیره کوچک انسان را به سرچشمه هستی وصل می کند.

 * عبادت، یعنی نگاهی از بالا به تمام هستی.

 * عبادت، یعنی شکوفاکردن استعدادهای عرفانی و معنویِ نهفته در وجود انسان.

 * عبادت، ارزشی است که انسان با اراده واختیار خود بدست می آورد بر خلافِ ارزشهایِ خانوادگی یا استعدادهایِ درونی که اختیاری و اکتسابی نیستند.

 * عبادت، تجدید عهد وپیمان با خدا و تازه نگهداشتنِ حیات معنوی است.

 * عبادت، مانع گناه و برطرف کننده آثار آنست. ذکر و یاد خداست

ص: 49

که جلوی گناه را می گیرد نه علم به گناه بودن.

 * عبادت، پرکردنِ ظرفِ روح است با یاد خدا، که اگر با غیر او پُر شود ظلم به گوهر انسانیّت است.

 * عبادت، به زمینِ خاکی چنان ارزشی می دهد که ورود به آن زمین بدون طهارت ممکن نباشد، همچون مسجد و کعبه و قدس.

 * عبادت و بندگی خدا، خود یک ارزش است، گرچه دعاها و خواسته های ما مستجاب نشود.

 * عبادت، هم در شادی مطرح است هم در غم. آنجا که خداوند به پیامبرش کوثر می دهد سفارش به نماز می کند:

«اِنَّا اَعْطَیْناک الْکَوْثَر فَصَّلِ لِرَبِّک»(1)

 ما به تو خیر کثیر عطا کردیم، پس برای پروردگارت نماز بجای آر.

 و در برخورد با مشکلات و حوادث نیز سفارش به نماز می کند:

«وَاسْتَعینُوا بِالصَّبْر وَالصَّلوة»(2)

به اسلام جذب کند و مؤسّسِ اسلام در قارّه آفریقا شود. او در جنگ موته دو دستش را در راه خدا داد و خداوند بجای آن دو بال در بهشت به او داد و لذا به جعفر طیّار مشهور شد. هنگامی که جعفر از حبشه بازگشت، پیامبرصلی الله علیه وآله به او فرمود: آیا می خواهی هدیه با ارزشی به تو

عطا کنم؟ مردم گمان کردند که حضرت می خواهد طلا یا نقره ای به او بدهد و لذا هجوم آوردند تا هدیه پیامبر را ببینند. اما پیامبر فرمود: نمازی به تو هدیه می کنم که اگر هر روز آنرا انجام دهی، از دنیا و آنچه در دنیاست برای تو بهتر باشد و اگر هر روز یا هر جمعه یا هر ماه یا هر سال بجای آوری، خداوند گناهان بین دو نمازت را (گرچه یکسال باشد) بیامرزد.

 این نماز به سندهای معتبر از شیعه و سنّی نقل شده است و نام اِکسیر اعظم و کبریت احمر به خود گرفته است.

 امام صادق علیه السلام می فرماید: هرگاه مشکل یا حاجتی داشتید پس از خواندن نماز جعفر دعا کنید که انشاءاللّه مستجاب می شود. نحوه این نماز در اوایل مفاتیح در اعمال روز جمعه پس از ذکر نمازهای امامان معصوم آمده است.

 البتّه این نماز یکی از دهها نماز مستحبی است که برای رفع مشکلات وارد شده است. اخیراً کتابی تحت عنوان نمازهای مستحبی تألیف شده که حدود سیصدوپنجاه نماز مستحبی را با اسم و رسم آورده است و این خود از اهمیت نماز است که اینهمه تنوّع دارد و بهر مناسبتی نمازی وارد شده است.

ص: 51

 اگر در طبیعت رودخانه است، در انسان رگهای ریز و درشت است.

 اگر در طبیعت آب شور و شیرین است، در انسان اشک شور و آب دهان شیرین است.

 اگر در طبیعت معادن بسیار است، در انسان استعدادهای نهفته فراوان است.

 شعری است که به حضرت علی علیه السلام نسبت می دهند که فرمود:

 أتزعم انّک جِرم صغیر

و فیک انطوی العالم الاکبر

 ای انسان! تو گمان می کنی جُثّه کوچکی هستی، درحالی که جهانی بزرگ در تو نهاده شده است.

 نماز نیز یک هنرنمائیِ الهی است که خداوند تمام ارزشها را به نحوی در آن قرار داده است. چه کمالی است که برای انسان ارزش باشد اما در نماز یافت نشود؟

 یاد خدا، یک ارزش و تنها وسیله آرام بخش دلهاست و نماز یاد خداست. «اللّه اکبر»

 یاد قیامت یک ارزش و بازدارنده از گناه و فساد است و نماز یادآور «یوم الدین» است.

 در خطّ انبیا و شهدا و صالحان بودن یک ارزش است و ما در نماز از خدا می خواهیم در «صراط الذین انعمت علیهم» قرار بگیریم.

 انزجار و برائتِ خود را از ستم پیشه گان و گمراهان با جمله «غیر المغضوب علیهم ولاالضّالین» اعلام می داریم.

 عدالت که در رأس همه ارزشهاست در امام جماعت نماز لازم شمرده شده است.

ص: 53

 پیروی از امام جماعت در نماز، یک اصلِ با ارزش اجتماعی است که بجای خودسری و تک روی تابع رهبری عادل باشیم.

 در انتخاب امام جماعت همواره توجه به ارزشهاست: عادل ترین، فقیه ترین، فصیح ترین،...

 ایستادن رو به قبله یادآور ارزشهای بسیاری است، مکّه شکنجه گاه بلال، قربانگاه اسماعیل، زادگاه علی بن ابیطالب، پایگاه قیام مهدی، آزمایشگاه ابراهیم و عبادتگاه تمام انبیا و اولیاست.

 در نماز هرچه هست تحرّک است، در هر صبح و شام، در رکوع و سجود و قیام، حرکت در رفتن به مسجد و مصلّی، پس ساکن و ساکت و گوشه گیر نباش، بلکه همواره در تلاش و حرکت باش، البتّه در جهت خداوند و بسوی او.

 در نماز روح و جان انسان غبارروبی می شود، نماز، غبار غرور و تکبر را می ریزد، چون هر شبانه روز دهها بار بلندترین نقطه بدن را به خاک می مالد. و سجده بر خاک بهتر از سنگ است که تذلّل در به خاک مالیدن است.

 بر زمین و آنچه از زمین روئیده می شود سجده کن، بشرط آنکه خوردنی نباشد تا به فکر شکم نیفتی!

 بر زمینِ پاک سجده کن که از راه نا پاک نمی توان به پاکی و سرچشمه پاکی ها رسید.

 گریه از خوف خدا یک ارزش است و قرآن سجده همراه با گریه را ستایش کرده است: «سُجِّداً وَ بُکِیّاً»(1)

ص: 54

 نماز یک خط الهی است که از هنگام تولد تا لحظه مرگ برای ما ترسیم شده است:

 نوزاد که بدنیا آمد در گوش راست و چپ او اذان و اقامه بگو که سفارش به نماز می کند، «حیّ علی الصلوة» و بهنگام مرگ نیز او را با خواندن نماز میّت دفن کن. در طول زندگی نیز همواره در حال عبادت و پرستشِ خدا باش. «واعبُد رَبّک حتّی یَأتِیکَ الیَقِین»(1)

 نماز پیوند انسان با طبیعت است. برای شناخت وقت نمازها خصوصاً صبح و ظهر باید به خورشید نظر کنی. برای بدست آوردن قبله به ستارگان توجه کنی، برای انجام نمازهای مستحبی در ایام مبارکه به حرکات ماه دقت کنی. برای غسل و وضو به آب وبرای سجده وتیمم به خاک رو آوری.

 این ارتباط میان نماز با خورشید و ماه و ستاره و آب و خاک بدست کدام طرّاح حکیم برنامه ریزی شده است؟

 دیگر واجباتِ دین نیز به نوعی در نماز حضور دارند. نمازگزار همچون روزه دار حق خوردن و آشامیدن و رفع شهوت ندارد. نمازگزار همچون کسی که به حج می رود کعبه قبله و محور کارهای اوست. نمازگزار همچون کسی است که به جهاد می رود، لکن به جهاد اکبر که جهاد با نفس است. نماز خود بالاترین امر به معروف و نهی از منکر است.

 هجرت از مهم ترین ارزشهای دینِ ماست و حضرت ابراهیم

ص: 55

بخاطر نماز هجرت کرد و همسر و فرزند خود را در کنار کعبه گذارد و فرمود: «رَبَّنا اِنّی اَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِیَّتی بِوادٍ غَیْر ذی زَرْعٍ رَبَّنا لِیُقیمُوا الصَّلوة»(1) پروردگارا! من فرزندانم را در بیابانی خشک ساکن کردم تا نماز اقامه شود.

 جالب آنکه حضرت ابراهیم نمی گوید: برای برپاداشتن حجّ هجرت کردم، بلکه می گوید: هدفم از هجرت اقامه نماز بود.

 به هر حال خداوند تمام ارزشها را در نماز و با نماز و برای نماز قرار داده است.

 اگر زینت و نظافت یک ارزش است، اسلام سفارش می کند که: «خُذُوا زینَتَکُم عِنْدَ کُلِّ مُسْجِد»(2) به هنگام شرکت در مساجد خود را زینت کنید و زینت های خود را برگیرید. با لباس پاکیزه و معطّر وارد مسجد شوید.

 چنانکه سفارش شده زنان به هنگام نماز، زیورهای خود را همراه داشته باشند و با آنها خود را زینت کنند.(3)

 حتّی به مسأله مسواک توجه شده و در روایات می خوانیم: نماز با مسواک، هفتاد برابر نماز بدون مسواک است.(4) و فرموده اند قبل از رفتن به مسجد سیر و پیاز نخورید(5) که بوی دهان شما دیگران را اذیّت نکند و مردم را از مسجد فراری ندهد.

 به هرحال این نمازِ اسلام است و این نمازِ ما. نمازی که یا نمی خوانیم، یا غلط می خوانیم، یا بی توجه می خوانیم و یا بدون جماعت و یا در

ص: 56

آخر وقت!!

 مساجد که زمانی ابراهیم و اسماعیل و زکریا خادمش بودند(1) و مادر مریم نذر می کند فرزندش خادم مسجد باشد،(2) می رسد به جائی که خادمانش غالباً افرادی از کار افتاده و پیر و مریض و فقیر و بی سواد و گاه بداخلاق هستند! راستی چرا غبارروبی حرم امام رضاعلیه السلام افتخار است، اما غبارروبی خانه خدا هیچ!

 چرا باید مساجد ما به گونه ای باشد که هرکس وارد می شود غم و اندوه و کسالت او را بگیرد؟ مگر مسجد عزاخانه است و یا مجلس فاتحه خوانی که همواره پارچه سیاه بر در مسجد آویزان باشد؟

 البتّه بحمداللّه در چند سال اخیر حرکتی در مساجد پیدا شده و بسیاری از آنها مجهز به کتابخانه و صندوقِ قرض الحسنه و دیگر امور خدماتی شده اند.

 چه زیباست حدیثی که می فرماید: روز قیامت سه چیز از مردم شکایت می کند: عالمی که مردم به او مراجعه نکنند، قرآنی که در منزل باشد اما تلاوت نشود و مسجدی که مورد بی اعتنایی مردم واقع شود.(3)

 سخن در باب مسجد بسیار است و اخیراً کتابی تحت عنوان سیمای مسجد در دو جلد تألیف شده است که جایگاه مسجد را در جامعه اسلامی روشن می کند. اما در یک کلام مسجد در صدر اسلام محل اجتماع مسلمین

ص: 57

برای تصمیم گیری ها و مشورت ها، برای کسب علم و دانشها، پایگاه رزمندگان و جهادگران، محل رسیدگی به مشکلاتِ فقراء و بیماران، مرکز قیام علیه حکومت های ظالم و ایراد خطابه های تند علیه آنان بوده است.

 همین جایگاهِ رفیع مسجد بوده است که در طول تاریخ، مسلمین بهترین معماری ها را در ساخت مساجد خود بکار برده و برای اداره مساجد اموال بسیاری را وقف می کرده اند، تا مساجد همواره آباد و سرپا باشند.

ص: 58

ص: 59

مورچه سیاه در شب تاریک بر سنگ سیاه، آرام تر و دقیق تر است.(1) چه بسیار افرادی که به خیال خود قصد قربت دارند، اما هنگام فراز و نشیب ها معلوم می شود که قصد آنها صددرصد خالص نیست.

 به قول علاّمه شهید مطهری، نیّت یعنی خودآگاهی، و ارزش عبادت به معرفت و آگاهی است. در روایات می خوانیم:

«نِیَّةُ الْمُؤْمِنِ خَیْرٌ مِنْ عَمَلِهِ»(2)

خداوند تحت تأثیر کارهای ما قرار بگیرد و تغییر حال بدهد، که در این صورت محلّ حوادث و تغییر می شود، بلکه قرب به خدا، یعنی بالارفتن روح از نردبان وجود، که نتیجه اش نفوذ پیداکردن در هستی است. یعنی نزدیک شدن به سرچشمه هستی و او را در دل خود یافتن.

 همانگونه که مراتب وجود در جماد و نبات و حیوان و انسان تفاوت دارد، مراتب انسانها نیز در قرب به سرچشمه هستی متفاوت است و انسان می تواند تا آنجا به خداوند قرب پیداکند و مقرّب درگاه الهی شود که خلیفه خدا در روی زمین گردد. عبادت همراه با قصد قربت، انسان را نورانی تر، کاملتر و با ظرفیت وجودی بیشتری می گرداند.

 همه عبادات و خصوصاً نمازهای مستحبی نقش مهّمی در این امر دارند، چنانکه در حدیث می خوانیم:

«لا یَزالُ الْعَبْد یَتَقَرَّبُ اِلیَّ بِالنَّوافِل»(1)

 انسان می تواند همواره از طریق نمازهای مستحبی به خدا نزدیک شود.

 نمازِ واجب ممکن است از ترس دوزخ یا قهر خدا انجام شود، امّا نماز نافله نشانه عشق است و رمز اُنس با معبود.

آنان خود درجه هستند. مانند افراد بزرگی که اگر در پایین مجلس هم بنشینند آنجا می شود بالا، یعنی خود آنان درجه سازند، نه آنکه درجه و مقام آنها را بالا ببرد.

 این درجه بندی معنوی مخصوص انسان ها نیست، بلکه سلسله مراتب در میان فرشتگان نیز هست. قرآن در مورد جبرئیل می فرماید: «مُطاعٍ ثَمَّ اَمین»(1) یعنی مورد اطاعت دیگر فرشتگان است.

 به هر حال درجات انسان ها در اطاعت از خدا متفاوت است:

 1- گاهی فقط مطیع است، اما نه از روی رضا.

 2- گاهی نه فقط مطیع که محبّ است، یعنی بر اساس عشق و محبّت اطاعت می کند.

 3- گاهی بالاتر از اطاعت و محبّت، به معرفت کامل می رسد و هرچه می بیند او را می بیند.

 حضرت علی علیه السلام می فرماید: «ما رَأَیْتُ شَیْئاً اِلاَّ وَ رَأَیْتُ اللَّه قَبْلَه و بَعْدَه و مَعَه»(2)

سلطان گفت: هر کس هر جواهری به دستش رسید از آنِ او باشد، اطرافیان شاه را رها کردند و به سراغ جمع کردنِ درّ و گوهر رفتند.

 در این میان دید که اَیاز جواهرات را رها کرده و به دنبال سلطان آمده است. از او پرسید تو چرا به سراغ جواهرات نرفتی؟ ایاز در جواب گفت:

 منم در قفای تو می تاختم

زخدمت به نعمت نپرداختم

 آنگاه مولوی از این ماجرا نتیجه گیری کرده و می گوید:

 گر از دوست چشمت به احسان اوست

تو در بند خویشی نه در بند دوست

 خلاف طریقت بود کاولیاء

تمنا کنند از خدا جز خدا

 قرآن از کسانی که خدا را بخاطر خود می خوانند و فقط در مشکلات به سراغ او می روند و در غیر آن خدا را فراموش و یا حتی انکار می کنند، به شدت انتقاد کرده است:

 «فَاِذا رَکِبوُا فِی الْفُلْک دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدّین فَلمَّا نَجَّاهُمْ اِلیَ الْبرِّ    اِذاهُمْ یُشْرِکوُن»(1)

 هرگاه بر کشتی سوار و در آستانه غرق شدن قرار گیرند، با اخلاص خدا را می خوانند، اما همین که به خشکی پا گذاشتند و نجات یافتند مشرک می شوند.

 به هرحال، کار برای خود، نفس پرستی است. کار برای مردم، بت پرستی است.کار برای خدا و خلق، دوگانه پرستی است.

ص: 65

و کارِ خود و خلق را برای خدا کردن، خداپرستی است.

 در مناجات می خوانیم: «اِلهی ما عَبَدْتُک خَوْفاً مِنْ نارِک وَ لا طَمَعاً فی جَنَّتِک بَلْ وَجَدْتُک اَهْلاً لِلْعِبادَة فَعَبْدتُک»(1) خداوندا! عبادتِ من نه از ترس دوزخ و نه به طمع بهشت توست، بلکه بخاطر آنست که تو را شایسته عبادت و بندگی یافتم پس تو را عبادت کردم.

 آری، این تجّارند که به طمع سود کار می کنند و این بردگانند که از روی ترس کار می کنند، آزادگان و اَحرار بخاطر شکر نعمتهای الهی او را عبادت می کنند. چنانکه در کلمات معصومین آمده است:

 «اِنَّ قَوماً عَبَدوُا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْک عِبادَةُ التُّجارِ وَ اِنَّ قَوْماً عَبَدوُا اللَّهَ رَهْبَةً    فَتِلْک عِبادَةُ الْعَبیدِ و اِنَّ قَوماً عَبَدوُاللَّهَ شُکْراً فَتِلْک عِبادَةُ الْاَحْرارِ»(2)

 به قول حافظ:

 در ضمیر ما نمی گنجد بغیر از دوست کس

هردو عالم را به دشمن دِه که ما را دوست بس

 در عشق مادی انسان معشوق را برای خود می خواهد، اما در عشق معنوی، انسان خود را برای معشوق. علی علیه السلام در دعای کمیل می گوید: «وَاجْعَلْ قَلْبی بِحُبِّک مُتَیَّماً» خداوندا! قلبم را از محبّت خود لبریز کن.

ص: 66

بردید؟ من که لایق نیستم شما نام مرا در ردیف نام امام ببرید و برای هر دو صلوات بفرستید.(1)

 این مرجع دینی که نایب امام زمان است حاضر نمی شود نامش در ردیف نام امام معصوم آورده شود، اما بسیاری از ما از روی کج فهمی و بی ادبی، نام موجوداتی ضعیف و سراپا نیاز و احتیاج را در کنار خداوند قادر مطلق متعال قرار می دهیم و گویا آنها را در یک ردیف می دانیم.

الَّذینَ یُقیموُنَ الصَّلوةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»(1) بخاطر کیفیت عمل بود نه کمیّت آن، بخاطر اخلاص وقصد قربت بود،

نه وزن وحجم وقیمتِ انگشتر.

 خاطره

 بهلول گروهی را دید که مسجدی می سازند و ادعا می کنند که برای خداست، او بر سنگی نوشت: بانی این مسجد بهلول است و آنرا شبانه بر در مسجد نصب کرد. روز بعد که کارگران سنگ را دیدند به هارون الرشید ماجرا را گفتند او بهلول را حاضر کرد و پرسید چرا مسجدی را که من می سازم به نام خودت کرده ای؟

 بهلول گفت اگر تو مسجد را برای خدا می سازی بگذار نام من بر آن باشد خدا که می داند بانی مسجد کیست، او که در پاداش دادن اشتباه نمی کند. اگر برای خداست چه نام من باشد چه نام تو این که مهم نیست. بهلول با این کار به او فهماند که قصد قربت ندارد بلکه قصد شهرت و نام دارد. به همین جهت قرآن اعمال کفار را به سراب تشبیه می کند که بنظر آب می آید امّا واقعیتی ندارد: «وَالَّذینَ کَفَروُا اَعْمالُهُم

کَسَرابٍ بِقیعَة یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً»(2)

 اعمال کافران همچون سرابی است در بیابان خشک، که انسان تشنه آنرا آب می پندارد.

 اصولاً اسلام، عملی را صالح می داند که هر چهار عنصر آن نیک باشد: عمل، انگیزه، وسیله و شیوه.

ص: 69

 نه تنها در ابتدای کار قصد قربت لازم است، بلکه در طول عمل باید قصد قربت دوام داشته باشد، والاّ کلّ عمل باطل است. اگر موتور هواپیما حتی دقیقه ای از کار بیفتد سقوط حتمی است. شرک و ریا در نیّت، حتی اگر یک لحظه باشد تمام عمل را حبط و نابود می کند.

 خاطره

 در یک مسافرت هوایی، همه مسافرین هواپیما را که در آستانه حرکت بود پیاده کردند و ساعت ها پرواز به تأخیر افتاد. سبب آنرا پرسیدم، گفتند: یک سوسک در هواپیما دیده شده است! گفتم: این همه تأخیر بخاطر یک سوسک! گفتند: بله زیرا چه بسا همین سوسک یک سیم را بجود و سیستم کنترل هواپیما مختلف شود و حادثه ای رخ بدهد.

 چه بسا کارهای خیری که باید سبب پرواز انسان به سوی خدا شود، امّا بخاطر یک مرض روحی نه فقط موجب صعود، بلکه سبب سقوط او گردد.

بلکه لازم است با انگیزه ای پاک نیز همراه باشد.

 قرآن، در همه جا روی قصد قربت تکیه می کند، چه در خمس و زکوة و انفاق های مالی و چه در جنگ و جهاد با دشمنان. اینکه قرآن رویِ کلمات «فی سَبیلِ اللَّهِ»(1)، «لِوَجْهِ اللّهِ»(2)، «اِبْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ»(3) تکیه می کند، نشان دهنده اهمیت قصد قربت است.

 کسانی که با ساختن مدرسه و بیمارستان و راه و خوابگاه برای مردم کارهای مفید انجام می دهند، اگر قصد الهی نداشته باشند به خودشان ظلم کرده اند زیرا خود از آن عمل هیچ بهره ای ندارند گرچه دیگران از آن بهره های فراوان می برند.

 اینکه قرآن همواره عمل صالح را در کنار ایمان می آورد و می فرماید: «الَّذینَ آمَنوُا وَ عَمِلوُا الصَّالِحاتِ» و یا می فرماید: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ اَو اُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِن»(4)، بخاطر آنست که حُسن فعلی به تنهایی کفایت نمی کند، بلکه حُسن فاعلی نیز لازم است.

 دو خاطره

 بلال حبشی که مؤذّن پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بود در گفتنِ جمله «اَشهَد ان لااله الاّ اللّه» بجایِ شین، سین می گفت، زیرا زبانش گیر داشت. مردم این را عیب می گرفتند، اما پیامبر فرمود: سینِ بلال در نزد خدا شین است.(5)

 گرچه در ظاهر کارش ناقص است، اما چون قصد قربت وحُسن نیّت دارد پاداش دارد.

ص: 71

 عبداللّه بن مکتوم، یکی از یاران مخلص پیامبر و شخصی نابینا بود. روزی این صحابی بزرگ وارد مجلسی شد که پیامبر و عده ای مشغول گفتگو بودند. او که افراد جلسه را نمی دید با صدای بلند مشغول صحبت شد. یکی از افراد جلسه به او عبوس کرد و ناراحت شد.

 با آنکه برای شخص نابینا، عبوس کردن و لبخندزدن فرقی نمی کند زیرا او نمی بیند، امّا قرآن برای همین عبوس کردن یک سوره نازل کرد و در ده آیه پی درپی شخص عبوس کننده را کوبید.

«عَبَسَ وَ تَوَلّی اَنْ جاءَهُ الْاَعْمی وَ ما یُدْریک لَعَلَّه یَزَّکّی...»(1)

 پس ملاکِ عمل، مفید بودن یا مضر بودن نیست که عمل را با دیگران بسنجیم و بگوییم: اگر عمل به دیگران فایده ای رساند، عمل صالح و اگر ضرری رساند عمل غیرصالح است. بلکه باید رابطه عمل را با خود شخص هم بسنجیم که او عمل را به چه هدفی انجام داد و آیا عمل فی نفسه حتی اگر به دیگران هم فایده ای نرساند و یا ضرری نزند، چگونه است؟

 آری در مکتب انبیا، اخلاق ارزش ذاتی دارد نه عَرَضی، مانند اخلاق بشری که برای جذب مشتری و بالابردن تولید و جمع کردن مردم به دور خود است. در سوره عبس، انتقاد برای آن است که چرا تو برای نابینا عبوس کردی، گرچه نابینا ترا نمی بیند، زیرا عبوس کردن بر مؤمن به خودی خود عمل زشتی است.

 به هرحال قصد قربت، یعنی همه کارها را با معیار الهی انجام بده

ص: 72

و کاری به بازتاب های سیاسی و اجتماعی و خوشامدِ دیگران نداشته باش.

 قصد قربت، یعنی کار را برای خدا انجام بده و از نیش و نوش ها نهراس. قرآن در وصفِ مؤمنان واقعی می فرماید: «یُجاهِدوُنَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ لایَخافُونَ لَوْمَةَ لائمٍ»(1) در راه خدا جهاد می کنند و از سرزش ملامت کنندگان هراسی ندارند.

 قصد قربت، یعنی حق را بگو و از احدی جز او پروا نداشته باش. چنانکه قرآن مبلّغین الهی را چنین توصیف می کند: «اَلَّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ اَحَداً اِلاَّ اللَّه»(2) آنانکه پیامهای الهی را تبلیغ می کنند و از او خشیت دارند و از کسی جز خدا نمی ترسند.

 خاطره

 روزی در حرم امام رضاعلیه السلام مشغول دعا و زیارت بودم و حالی داشتم. یکی از زائران در کنارم قرار گرفت و بخاطر بحث های شب جمعه در تلویزیون مرا شناخت و اسکناسی را که چند تا کرده بود به من داد و گفت: آقای قرائتی این پول را به فقیر بدهید. گفتم: من هم مثل شما برای زیارت آمده ام و در مشهد فقیری را نمی شناسم خودتان آنرا به فقیری بدهید.

 لحظاتی گذشت و دوباره حرف خود را تکرار کرد و من نیز همان جواب را دادم و به دعا مشغول شدم. بار سوّم حرفش را تکرار کرد، من ناراحت شدم و گفتم: شما

ص: 73

امروز با یک بیست تومانی سه بار حواس مرا پرت کرده ای، خواهش می کنم مزاحم نشوید و این پول را خودتان به فقیری بدهید. او گفت: آقای قرائتی بیست تومانی نیست، هزار تومانی است.

 من که تا آن زمان فکر می کردم یک اسکناس بیست تومانی برای فقیر می دهد، لحظاتی تأمل کردم و از ناراحتی ام کاسته شد. گفتم: در اینجا مؤسسه ای است برای کمک به بچه های یتیم، گفت: اختیار با شماست هر کجا که صلاح دیدید مصرف کنید، او پول را داد و رفت.

 من کتاب دعا را کنار گذاشتم و به فکر فرو رفتم که اگر برای خداست، چه فرقی میان بیست تومانی و هزار تومانی است؟ فهمیدم که این صحنه برای من آزمایشی بود تا بدانم هنوز قصد قربت در من زنده نشده است.

 یکی از نشانه های اخلاص آنست که انسان میان مقدار و افراد ومناطق و نوع کار وشرائط فرقی نگذارد وفقط به فکر رضای خدا باشد، مردم بفهمند یا نفهمند، طرفداری بکنند یا نه، درآمدی داشته باشد یا نداشته باشد.

 البتّه انسان دوستی و کار را برای مردم انجام دادن از خودپرستی برتر است، ولی بدون هدفِ الهی ارزش الهی ندارد.

 به قول علاّمه شهید مطهّری، قصد قربت یک شرط ذاتی است نه قراردادی و اعتباری، شرط تکوینی است نه تشریفاتی. اگر گفتیم شرط رسیدن به مکّه پیمودن راه مکّه است، این شرط طبیعی و ذاتی است نه قراردادی، و شرط رسیدن به مقام قرب الهی،

ص: 74

داشتن قصد قربت است و این شرط ذاتی است.

او گرفته به او پس می دهد و هرگونه مشکلی در کارش باشد اصلاح می کند.(1)

 5 - خداوند به نیّتِ کار خیر، پاداش آن کار خیر را می دهد گرچه انسان موفق به انجام آن کار نشود. با نیّتِ صادق، کارهای نشده برای انسان به حساب می آید، چنانکه در روایت آمده: اگر انسان مؤمنی بگوید: اگر خداوند به من امکانات می داد چنین و چنان می کردم. و این آرزو صادقانه باشد، خداوند پاداش آن کارهای خیر را به او مرحمت می فرماید.(2) حتی اگر صادقانه آرزوی شهادت کند و از خداوند شهادت بخواهد،

خداوند او را به درجات شهدا می رساند گرچه در رختخواب از دنیا برود.(3)

 از لطف خدا همین بس که برای تصمیم به کار خیر پاداش می دهد، امّا برای نیّتِ گناه تا وقتی گناهی انجام نشود کیفر نمی کند.(4)

 6- نیّت پاک می تواند مادّی ترین امور زندگی را عامل قرب انسان قرار دهد، چنانکه معنوی ترین حالات مانند سجده و گریه اگر از روی ریا باشد وسیله دوری انسان از خدا می گردد.

 در روایات می خوانیم: همانگونه که جسم با روح پایدار است دین با نیت صادق استوار است.(5) دل پاک و حُسن نیت از بهترین ذخائر و گنجینه های الهی است و هرچه نیت بهتر باشد ارزش این گنج بیشتر خواهد بود(6) و اصولاً نیّت و تصمیم و اراده جدّی، توان بدنی

ص: 76

انسان را چندبرابر می کند.

 امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند در قیامت مردم را بر اساس نیّاتی که دارند محشور می کند.(1) کسی که هدفش انجام وظیفه باشد برای او نوع کار و رسیدن به نتیجه مهم نیست. چنانکه قرآن می فرماید:

«وَ مَنْ یُقاتِلْ فی سَبیلِ اللَّهِ فَیُقْتَلْ اَوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتیهِ اَجْراً عَظیماً»(2)

 کسی که در راه خدا بجنگد، چه کشته شود و چه پیروز شود ما پاداش    بزرگی به او خواهیم داد.

 آنچه مهم است جهاد در راه خداست اما اینکه نتیجه اش شکست باشد یا پیروزی، در پاداشِ الهی تأثیری ندارد. قرآن در جای دیگری می فرماید:

 «وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً اِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْت فَقَدْ وَقَعَ    اَجْرُه عَلَی اللَّهِ»(3)

 کسی که برای هجرت بسوی خدا و پیامبر، از خانه اش خارج شود و    سپس مرگ او را دریابد پاداشش با خداست.

 از این آیه نیز بخوبی فهمیده می شود که اگر انسان بخاطر خدا از خانه خارج شود، گرچه به مقصد هم نرسد پاداش دارد. مهم نیّتِ عمل است نه خود عمل، مهم قدم گذاردن در راه است نه رسیدن به مقصد.

 رسول خداصلی الله علیه وآله به ابی ذر فرمود: تصمیم بر کار خیر داشته باش گرچه توفیق عمل پیدا نکنی، زیرا این تصمیم تو را از جرگه غافلین بیرون می آورد.(4)

 در حدیثی دیگر می خوانیم: هر کاری که همراه با نیت الهی باشد

ص: 77

بزرگ است، گرچه آن کار ساده و کوچک باشد.(1) چنانکه مهم ترین کارها، اگر با نیت صحیح نباشد ارزشی ندارد. پیامبرصلی الله علیه وآله می فرماید: بیشتر شهدای امّت من در رختخواب از دنیا می روند و چه بسیارند کسانی که در جبهه کشته می شوند اما خدا بر نیتّ آنان آگاه است.(2)

 پیامبر گرامی اسلام در جنگ تبوک فرمود: همانا کسانی که در مدینه هستند اما آرزوی جبهه و شرکت با ما را دارند بخاطر همان نیّت در اجر ما شریکند.(3)

 چنانکه در روایتی دیگر می خوانیم: کسی که با فکر بیدارشدن برای نماز شب به رختخواب می رود، اگر هم در خواب بماند خداوند خوابش را صدقه و نفس کشیدنش را تسبیح قرار می دهد و پاداشِ نماز شب را برایش ثبت می فرماید.(4)

 بی جهت نیست که به ما سفارش شده حتی در خوردن و خوابیدن هم هدف مقدّسی داشته باشید.(5) و اگر شخصی را بخاطر خداوند دوست بدارید و خیال کنید که او انسان خوبی است، گرچه او دوزخی باشد اما شما مأجور هستید.(6)

دیگر نیتّ بر عمل آنست که همیشه و همه جا ممکن است و شرائط خاصی نمی طلبد امّا انجام یک عمل نیاز به شرائط و امکاناتِ فراوانی دارد.

 در روایات، عنوانی است به نام روایاتِ «مَنْ بَلغ» که این دسته روایات می گوید: اگر کسی روایتی شنید که می گوید فلان عمل پاداش دارد و آن عمل را انجام داد، خداوند آن پاداش را به او می دهد گرچه آن روایت درست نباشد، زیرا کسی که به آن حدیث عمل کرده با حسن نیّت انجام داده است.

 3- مرحله بالاتر، قرب به اوست که انسان بدون چشمداشتی به بهشت و یا ترسی از دوزخ، خدا را عبادت کند چون تنها او را شایسته بندگی و عبادت می داند.

 4- بالاترین مرحله آنست که عشق به خدا انسان را به کاری وادار کند، چنانکه علی علیه السلام عشق به مرگ و لقای خدا، از علاقه طفل به پستان مادر بیشتر می داند و حضرت قاسم فرزند امام حسن مجبتی علیهما السلام در کربلا می گوید: مرگ در راه خدا برای من از عسل شیرین تر است.

 معرفت، مقدّمه قصد قربت

 بهترین راهِ رسیدن به قصد قربت و نیّت پاک، معرفت و شناخت است.

 اگر بدانیم محبوبیّت پیداکردن نزد مردم بدست خداست.(1)

 اگر بدانیم عزّت و قدرت تنها بدست اوست.(2)

 اگر بدانیم نفع و ضرر ما بدست دیگران نیست.(3)

 اگر بدانیم کار برای خدا، گاهی دو برابر، گاهی ده برابر و گاهی هفتصد برابر پاداش دارد، برای غیر او کار نمی کنیم.

 اگر بدانیم بالارفتن در جامعه نشانه عظمت نیست، زیرا دودِ روسیاه هم بالا می رود!

 اگر بدانیم توجّه و نظر مردم به ما ارزشی ندارد، زیرا اگر یک فیل هم در خیابان راه برود همه به او نگاه می کنند!

 اگر به خطرات و رسوایی های ریاکاری توجه داشته باشیم.

 اگر بدانیم روزی را در پیش داریم که احدی به فریاد احدی نمی رسد و تنها کسانی نجات می یابند که قلب سلیم داشته باشند.(4)

 و اگر بدانیم با نیّت فاسد چه ارزشهایی را از دست می دهیم،

 خود را برای انجام کار خالص و با قصد قربت آماده می کنیم.

چنانکه قبلاً برکات نیّتِ سالم را بیان کردیم.

 1- مستجاب نشدن دعا. امام سجّادعلیه السلام می فرماید: نیّت سوء سبب قبول نشدن دعاهاست.(1)

 نیّتِ غیرخدایی، نه تنها کارها را از رنگ الهی و عبادت بودن می اندازد، بلکه خطراتی را هم در بر دارد.

 امام صادق علیه السلام می فرماید: اگر کسی وام بگیرد اما هدفش این باشد که آن را نپردازد به منزله سارق است.(2) چنانکه اگر در ازدواج قصد پرداختِ مهریّه همسرش را نداشته باشد در نزد خدا به منزله زناکار است.(3)

 2- محرومیّت از رزق. امام صادق علیه السلام فرمود: چه بسا مؤمنی که نیّت گناه می کند و خداوند او را از رزق محروم می کند.

 نمونه عینی این حدیث، داستان باغی است که در قرآن آمده است:

 در سوره قلم از آیه 16 تا 30 داستان گروهی آمده است که باغی داشتند و قصد کردند برای برداشت محصول شبانه بروند تا فقرا آگاه نشوند و چیزی از میوه ها را به فقرا ندهند.

 سحرگاه که به سراغ باغ رفتند، دیدند باغ سوخته و خاکستر شده است. ابتدا گمان کردند راه را گم کرده اند، اما یکی از آنها که عاقل تر بود گفت: آیا من به شما تذکّر ندادم چنین قصد و نیّتی نکنید. شما

ص: 82

قصد محروم کردن فقرا را داشتید خداوند هم شما را از آن محروم کرد.

 از این ماجرای قرآنی فهمیده می شود که خداوند گاهی بر اساس قصد و نیّتِ ما کیفر می دهد(1) گرچه این امر کلیّت ندارد.

 3- سبب شقاوت است. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «مِنَ الشّقاءِ فَسادُ النِّیَّة»(2) نیّت فاسد نشانه شقاوت است.

 4- برکت از عمر و زندگی می رود. علی علیه السلام در جای دیگری می فرماید: «عِنْدَ فَسادَ النِّیَّة تَرْتَفِعُ الْبَرَکَة»(3) خداوند برکت را از کسی که نیتش سالم نیست برمی دارد و او نمی تواند از نعمت های الهی به خوبی استفاده کند.

 می گویند به شخصی گفتند: بخاطر فلان کارر خوبت، سه دعای مستجاب داری. خوشحال شد و گفت: خدایا! همسرم زیباترین زنان شود، همسرش بسیار زیبا شد اما زندگی برایش تلخ شد زیرا می دید که همه مردم چشم به زن او دوخته اند.

ص: 83

دعای دوّم را بکار بست که خدایا همسرم را زشت ترین زنان کن، دعایش مستجاب شد اما دیگر زندگی با چنین همسری قابل تحمّل نبود. از دعای سوّم استفاده کرد و گفت: خدایا همسرم مثل اوّلش شود.

دعایش مستجاب شد و همسرش به شکل اوّل بازگشت. او هر سه دعا را بکار بست اما نتیجه ای نگرفت. این است معنای برداشته شدن برکت که انسان از امکانات بهره خوب نبرد.

ص: 84

ص: 85

 1- برای هر 5 نماز اذان وارد شده و در هر اذانی 6 مرتبه «اللّه اکبر» گفته می شود (مجموعاً 30 مرتبه)

 2- برای هر 5 نماز اقامه وارد شده که در هر اقامه ای 4 مرتبه اللّه اکبر گفته می شود (مجموعاً 20 مرتبه)

 3- قبل از تکبیرةالاحرام، در هر 5 نماز، 6 تکبیر مستحب است و تکبیر هفتم همان تکبیرةالاحرام واجب است، (مجموعاً 30 مرتبه)

 4- تکبیرةالاحرامِ آغاز نمازها که در مجموع 5 تکبیر می شود.

 5 - قبل از هر رکوع در 17 رکعت یک تکبیر وارد شده است. (مجموعاً 17 مرتبه)

 6- در هر هفده رکعت نماز دو سجده داریم که برای هر سجده دو تکبیر مستحب است، یکی قبل و یکی بعد از آن. (مجموعاً 68 مرتبه)

 7- هر نماز یک قنوت دارد که قبل از هر قنوت یک تکبیر وارد شده است (مجموعاً 5 مرتبه).

 8 - در پایان هریک از نمازهای 5گانه 3 تکبیر وارد شده است. (مجموعاً 15 مرتبه)

 9- بعد از هر نماز 34 مرتبه تکبیر به عنوان تسبیحات حضرت زهرا می گوییم. (مجموعاً 170 مرتبه)

 اما حیف که در طول عمر یک اللّه اکبر با توجه نگفتیم، که اگر انسانی با ایمان و توجه کامل هر روز بیش از 360 مرتبه بگوید: خدا بزرگتر است، دیگر از هیچ قدرت وابرقدرت و توطئه ای هراس ندارد

 در نماز میّت نیز اصولاً 5 تکبیر رکن نماز است.

 در نماز چگونه تکبیر بگوییم؟

 اسلام برای هر کار آدابی را بیان کرده است. در گفتن اللّه اکبر نیز آدابی باید مراعات شود، از جمله:

 1- هنگام گفتن تکبیر در نماز، دو دست را تا مقابل گوش ها بالا بیاوریم، بطوری که وقتی دستها مقابل گوش رسید تکبیر تمام شده باشد.

 امام رضاعلیه السلام فرمود: حرکت دستها در موقع تکبیر در توجه و ابتهال به خدا و حضور قلب مؤثر است.(1)

 2- انگشتان دست موقع تکبیر بهم چسبیده باشد و بالا رود.

 3- کف دستها رو به قبله باشد.

 روایات بلندکردن دست هنگام تکبیر را زینت نماز معرّفی کرده اند.(2)

 ای برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم

وز هرچه گفته ایم و شنیدیم و خوانده ایم

 مجلس تمام گشت و به پایان رسید عمر

ما همچنان در اوّل وصف تو مانده ایم

 امام صادق علیه السلام می فرماید: چون تکبیر می گویی باید همه چیز نزد تو کوچک شود جز او.(1) اینکه انسان با زبان تکبیر بگوید اما دل به دیگری بسته باشد دروغگو و حیله گر است و بخاطر همین امر خداوند شیرینی ذکر خدا را از او می گیرد.

 3- شبی که فاطمه زهراعلیها السلام را به خانه علی ابن ابیطالب علیهما السلام می بردند هفتادهزار فرشته، تکبیرگویان به زمین نازل شدند.(1)

 4- پیامبر گرامی ما بر جنازه فاطمه بنت اسد، 40 تکبیر(2) و بر جنازه عموی خود حضرت حمزه، 70 تکبیر خواندند.(3)

 5 - مستحب است در مراسم حج هر سنگ ریزه ای که به جایگاه شیطان پرتاب می شود یک تکبیر گفته شود.(4)

 6- در تسبیحات حضرت زهرا که ثوابش معادل هزار رکعت نماز مستحبی است، 34 مرتبه تکبیر آمده است.(5)

 7- هنگامی که پیامبراکرم متولد شد اولین کلمه ای که بر زبان آورد کلمه مبارکه اللّه اکبر بود.(6)

 8 - روزی که مکّه بدست مسلمانان فتح شد، پیامبر وارد مسجدالحرام شد و به حجرالاسود اشاره کرد و تکبیر گفت و مسلمانان با صدای بلند چنان تکبیر گفتند که لرزه بر اندام مشرکین افتاد.(7)

 9- در روایات می خوانیم: هرگاه چیزی موجب تعجب شما شد تکبیر بگویید.(8)

 10- در جنگ اُحُد، قهرمانی از کفار مبارز می طلبید. حضرت علی علیه السلام جلو رفت و چنان ضربه ای بر او وارد کرد که پیامبر و

ص: 90

مسلمانان با صدای بلند تکبیر گفتند.(1)

 11- پیامبراکرم به حضرت علی می فرمود: هرگاه به هلال ماه یا آینه نظر کردی و یا مشکلی به تو رو آورد 3 مرتبه تکبیر بگو.(2)

 12- زید فرزند امام سجادعلیه السلام که علیه حکومت بنی امیّه قیام کرد، شعارش اللّه اکبر بود.(3)

 13- در جنگ بدر، پیامبرصلی الله علیه وآله در انتظار هلاکتِ یکی از سران دشمن به نام نوفل بود، همین که خبر دادند حضرت علی او را از میان برداشت پیامبر تکبیر گفت.(4)

 14- هنگامی که حضرت علی به خواستگاری حضرت زهرا آمد، پیامبر فرمود: صبرکن تا موضوع را با دخترم فاطمه در میان بگذارم. اما حضرت زهرا سکوت کرد و چیزی نگفت. پیامبر فرمود: «اللّه اکبر سکوتها اقرارها».(5)

 15- در جنگ با خوارج، وقتی فرمانده آنها به هلاکت رسید، حضرت علی تکبیر گفت و سجده کرد و همه مردم تکبیر گفتند.(6)

 16- گروهی از یهود مسلمان شدند و به پیامبر گفتند: پیامبران قبلی جانشین داشته اند وصیّ شما کیست؟

 در اینجا آیه ولایت نازل شد که رهبر شما خدا و رسول او و مؤمنانی هستند که در حال رکوع

زکات می دهند.(7) پیامبر فرمودند: به مسجد برویم. وقتی وارد شدند فقیری را دیدند که خوشحال است و حضرت علی در حال رکوع

ص: 91

انگشتر خود را به او داده است. در این هنگام پیامبر تکبیر گفتند.(1)

 17- گفتن تکبیر به هنگام ورود به حرم امامان معصوم سفارش شده است. چنانکه قبل از خواندن زیارت جامعه، 100 تکبیر در سه مرحله می خوانیم که به قول مرحوم مجلسی شاید دلیل این همه تکبیر آن باشد که جملاتِ زیارت جامعه شما را دچار غلوّ در مورد امامان نکند.(2)

 18- حضرت علی علیه السلام در قضاوت های خود وقتی مجرم را شناسایی می کرد تکبیر می گفت.(3)

 19- میثم تمار که به جرم طرفداری از حضرت علی علیه السلام بدستور ابن زیاد به دار آویخته شد و با نیزه به او حمله کردند، در لحظه شهادت تکبیر می گفت و از دهانش خون می آمد.(4)

 20- در شب معراج، پیامبر از هر آسمانی که می گذشت تکبیر می گفت.(5)

 21- جبرئیل نزد پیامبر بود که حضرت علی وارد شد جبرئیل گفت: ای محمّد! به خدائی که ترا به پیامبری مبعوث کرد، اهل آسمان ها از اهل زمین این علی را بهتر و بیشتر می شناسند، هرگاه او در جنگ ها تکبیر می گوید ما فرشتگان نیز با او همصدا می شویم.(6)

 22- در جنگ خیبر وقتی مسلمانان وارد قلعه شدند، چنان تکبیر می گفتند که یهودیان پا به فرار گذاشتند.(7)

ص: 92

ص: 93

معاد، و درخواست رهروی در راه حق، و قبول حاکمیت و ربوبیّت خداوند دارد. همچنین در این سوره علاقه خود را به ادامه راه اولیای خدا و بیزاری و انزجار از گمراهان و

غضب شدگان ابراز می کنیم.

 سوره حمد مایه شفا است. هم شفا از دردهای جسمانی و هم شفا از بیماری های روحی. مرحوم علامه امینی در کتاب تفسیر فاتحةالکتاب روایات فراوانی را در این زمینه نقل کرده است.

 10- با «صراط الّذین انعمتَ علیهم» همبستگی خود را با پیروان راه خدا اعلام می دارد.

 11- و در نهایت با «غیرالمغضوب علیهم ولا الضّالین» از باطل و اهل باطل بیزاری می جوید.

  «بِسم اللّه الرّحمن الرّحیم»

 در میان مردم و اقوام مختلف رسم است که کارهای مهّم را با نام یکی از بزرگان خویش که مورد احترام و علاقه آنهاست، شروع می کنند، تا آن کار با میمنت و مبارکی آغاز شود و به انجام رسد.

 البتّه هرکس بر اساس افکار و عقاید صحیح یا فاسد خود عمل می کند. بعضی با نام بتها و طاغوت ها و بعضی با نام و یاد خدا و به دست اولیای خدا کارهای خود را شروع می کنند. چنانکه امروز رسم شده ساختمان های مهم را، افراد مهمّ اولین کلنگش را بر زمین می زنند، در جنگ خندق نیز پیامبراکرم برای حفر خندق، اوّلین کلنگ را خود به زمین زدند.

 بسم اللّه، سرآغاز کتاب وحی است. بسم اللّه، نه تنها در ابتدای قرآن بلکه در آغاز تمام کتاب های آسمانی بوده است. بسم اللّه، سرلوحه عمل همه انبیا بوده است. وقتی کشتی حضرت نوح در میان امواج طوفان به راه افتاد، نوح به یاران خود گفت: سوار شوید که: «بسم اللّه مجریها و مرسیها»(1) حرکت و توقف این کشتی با نام خداست.

ص: 96

 حضرت سلیمان نیز وقتی ملکه سبا را به سوی خدا دعوت کرد، دعوتنامه خود را با جمله «بسم اللّه الرحمن الرحیم» آغاز کرد.

 حضرت علی علیه السلام می فرمود: «بسم اللّه» مایه برکت کارها و ترک آن موجب نافرجامی امور است.(1)

 همچنین به شخصی که جمله «بسم اللّه» را می نوشت فرمود: «جَوِّدها» آنرا نیکو بنویس.(2)

 به زبان آوردنِ «بسم اللّه» در شروع هر کاری سفارش شده است؛ غذاخوردن، خوابیدن، سوارشدن بر مرکب، نکاح و زناشویی و بسیاری از کارهای دیگر. حتی اگی حیوانی بدونِ گفتن «بسم اللّه» ذبح شود مصرف گوشت آن حرام است. و این رمز آن است که خوراکِ انسانِ هدفدار و موحّد نیز باید جهت الهی داشته باشد.

جاری است و لذا در حدیث می خوانیم: «بسم اللّه» را فراموش نکن، حتی در نوشتن یک بیت شعر. روایاتی نیز در پاداش کسی که برای اوّلین بار «بسم اللّه» را به کودک یاد دهد، وارد شده است.(1)

بهترین آیه قرآن را به سرقت بردند!

 علامه شهید مطهری در تفسیر سوره حمد، ابن عباس، عاصم، کسائی، ابن عمر، ابن زبیر، عطاء، طاووس، فخر رازی و سیوطی را از جمله کسانی معرفی می کند که بسم اللّه را جزء سوره می دانسته اند. البتّه در ابتدای سوره برائت (سوره توبه)، بسم اللّه نیامده است که به فرموده حضرت علی علیه السلام بخاطر آن است که بسم اللّه کلمه امان و رحمت است و با اعلام برائت از مشرکین سازگار نیست.

 بسم اللّه، رمز قداست بخشیدن به کارهاست.

 بسم اللّه، رمز ذکر و یاد همیشگی خداست که خدایا ترا در هیچ حال فراموش نمی کنم.

 بسم اللّه، بیانگر هدف انسان است که خدایا هدفم تو هستی، نه مردم، نه دنیا و نه هوسها.

 بسم اللّه، یعنی فقط و فقط از او استمداد می جویم نه دیگران.

 بسم اللّه، بیانگر آن است که محتوای سوره از مبدأ حق و مظهر رحمت نازل شده است.

 در قرآن حدود صد نام برای خدا آمده است که «اللّه» جامع ترین آنهاست. اصولاً نام های خداوند هر کدام اشاره به صفتی از صفات خدا دارد، نه آنکه فقط یک علامت و نشانه ای برای خدا باشد. نام های افراد بشر مختلف است، بعضی نامها فقط علامت اند و هیچ نظری به معنای لفظ و مطابقت آن معنی با صفات آن شخص ندارند، بلکه گاهی هم مخالفت دارند مثل آنکه اسم شخص بسیار دروغگویی، صادق باشد!

 اما گاهی نام یک شخص علاوه بر آنکه اسم اوست، وصف او نیز هست و اشاره به صفات و کمالات او دارد مثل، اسم صادق برای انسان راستگو.

 بعضی نامها مثل صدای زنگ ساعت تنها علامت فرارسیدن زمان است، اما بعضی نامها نظیر صدای مؤذّن هم علامت است و هم محتوا دارد.

 قرآن می فرماید: «وَ لِلّهِ الاَسْماءُ الحُسنی»(1) یعنی نام های نیکو و بهترین نامها مخصوص خداست. در روایات 99 نام برای خدا ذکر شده که به عنوان اسماء حسنی معرفی شده اند و آمده است هرکس خدا را با این نامها بخواند دعایش مستجاب می شود.(2) و در دعای جوشن کبیر خدا را با هزار نام و صفت می خوانیم.

 آمدن دو کلمه «رحمن» و «رحیم» بدنبالِ «اللّه» رمز آن است که انسان کار خود را با امید به لطف و رحمت الهی آغاز کند و بداند که منشأ همه امیدها و رحمتها خداست.

 شروع کار با الفاظ رحمت، رمز آن است که اصل و بنای الهی بر

ص: 101

لطف و رحمت است و سزاوار است که انسان از سرچشمه رحمت الهی استمداد کند.

 رحمن، نام مخصوص خداست زیرا تنها رحمت او گسترده و فراگیر و همیشگی است. دیگران یا رحمتی ندارند و یا گسترده نیست، علاوه بر آنکه دیگران اگر هم چیزی می بخشند توقع پاداش دنیوی یا اخروی دارند، علف می دهند تا شیر بدوشند!

 در مورد دو واژه «الرّحمن» و «الرّحیم» در ذیل آیه «الرّحمن الرّحیم» بیشتر سخن خواهیم گفت.

باشد، اما قبل از هر چیز کلمه «لِلَّه» آمده است، یعنی حمد تنها برای اوست چون تنها او شایسته حمد است، بر فرض هم که چنین اوصافی در کنارش نیامده باشد.

 گر از دوست چشمت به احسان اوست

تو در بند خویشی نه در بند دوست

وجود بخشیده و سپس آنها را به سوی کمال هدایت نموده است. اوست که به زنبور عسل یاد داده از چه گیاهی بمکد و به مورچه آموخته چگونه قوت زمستانی خود را ذخیره کند و بدن انسان را

چنان آفریده که بطور خودکار خون سازی کند.

 آری چنین خداوندی شایسته سپاس وستایش است. یکی از ویژگی های انسان آن است که در برابر جمال و کمال و زیبائی، ستایش و در برابر نعمت ها و احسان ها تشکر می کند. خداوند متعال، بخاطر کمال و جمالش شایسته ستایش و بخاطر احسان و اِنعامش لایق شکرگزاری است. البتّه تشکر از خدا، منافاتی با سپاسگزاری از مخلوق ندارد، به شرط آنکه به امر خدا و در مسیر خدا باشد. گرچه درواقع هر کس با هر زبانی هرگونه ستایشی

از دیگران می کند، در حقیقت منشأ و سرچشمه آن را حمد می کند.

 «ربّ العالَمین» یعنی رابطه خداوند با مخلوقات رابطه ای دائمی و تنگاتنگ است.

 «ربّ العالَمین» یعنی امکان رشد و تربیت برای همه وجود دارد. نه تنها خوبان که بدها نیز در حال بهره گیری از نعمت های الهی هستند. «کُلاًّ نُمِدُّ هؤلاءِ وَ هؤُلاءِ»(1) خداوند می فرماید: ما همه را کمک می کنیم و میدان را برای همه باز گذاشته ایم تا هرکس به هر هدفی که دارد برسد. البتّه چون دنیا دار تزاحم و موانع است، طبیعی است که همه کس به همه

ص: 104

آرزوهایش نمی رسد.

 «ربّ العالمین» یعنی خداوند هم مالکِ هستی است هم مدبّر آن. کلمه «ربّ» یا از ریشه «رَبَیَ» به معنای رشد و تربیت گرفته شده و یا از واژه «رَبَّ» به معنای صاحب. خداوند هم صاحب جهان است هم مربّی و مدبّر آن. «لَهُ الْخَلْقُ وَالْاَمر تَبارَک اللَّهُ رَبُّ الْعالَمینَ»(1) هم آفرینش از اوست هم اداره آن و هم پرورش دهنده همه اوست.

 طبق روایات کلمه «الحمدلِلّه ربّ العالمین» بهترین تشکر از نعمت های خداوند است و لذا سفارش شده قبل از هرگونه دعا و درخواستی از خدا، حمد خدا کنید وگرنه دعا ناقص است. نه تنها در آغازِ دعا و نیایش، بلکه اهل بهشت در پایان کار همان شعار را تکرار می کنند که: «وَ آخِرُ دَعْویهُمْ اَنِ الْحَمدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ»(2)

می شود. لذا به فرموده امام صادق علیه السلام خداوند نسبت به تمام مخلوقات «رحمن» است، اما تنها به مؤمنان رحیم است. خداوند رحمت را بر خود واجب کرده است:

«کَتبَ عَلی نَفسِهِ الرَّحمَة»(1) چنانکه پیامبر و کتاب او نیز برای هستی، رحمت است: «رَحْمَةً لِلْعالَمینَ»(2)

 پرورش و تربیت او بر اساس رحمت است و کیفر و عقوبت او نیز همچون چوب معلّم لازمه تربیت است. بخشیدن گناهان و قبول توبه بندگان و عیب پوشی آنان و دادن فرصت برای جبران گذشته همه مظاهر رحمت فراگیر او هستند.

 اصولاً هستی  جلوه رحمت اوست و هرچه از جانب او به هر موجودی برسد لطف و رحمت است، لذا همه سوره های قرآن با «بسم اللّه الرحمن الرحیم» آغاز می شود.

 «الرحمن الرحیم» در کنار «ربّ العالمین»، یعنی تربیت الهی بر اساس لطف و رحمت است، چنانکه تعلیم او نیز بر پایه رحم و مهربانی است: «اَلرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرآنَ»(3) خدایِ مهربان قرآن را به بشر تعلیم کرد. و این خود درسی برای ما انسان هاست که معلّم و مربّی باید همواره مهربان و رحیم باشد.

و حتی حکومت هم تحت مالکیت اوست: «قُل اللَّهُمَّ مالِک المُلْک»(1) چنانکه انسان نیز نسبت به اعضای بدن خود هم مالک است و هم حاکم و فرمانروا.

 مالکیت خدا واقعی است، نه اعتباری و قراردادی. گرچه خداوند هم مالکِ دنیاست و هم آخرت، اما چون انسان در دنیا خود را مالک اشیا و امور می بیند از مالکِ اصلی غافل می شود، ولی در آن روز که همه اسباب قطع و نسبت ها محو و زبانها مُهر زده می شود، مالکیتِ الهی را بخوبی احساس و ادراک می کند، لذا به او خطاب می شود: «لِمَنِ الْمُلْک الْیَوْم» امروز حکومت از آن کیست؟ و او که تازه چشمش باز شده

می گوید: «لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَّهار»(2)

 نمازگزاری که در هر نماز می گوید: خداوند «مالک یوم الدین» است همواره در یادِ معاد و قیامت است و هر کاری که می خواهد بکند از ابتدا به فکر حساب و کتاب روز جزاست.

 3- حساب وجزا، چنانکه این آیه شریفه می فرماید: «مالِک یَوْمِ الدّینِ»

 یکی از نام های روز قیامت، «یوم الدّین» است، یعنی روز کیفر و پاداش. چنانکه قرآن از قول منکرانِ قیامت نقل می کند که: «یَسْئَلُونَ اَیَّانَ یَوْمُ الدّینِ»(1) می پرسند روز قیامت چه وقت است؟ و یا در مقام معرفی این روز می فرماید: «ثُمَّ ما اَدْریک ما یَوْمُ الدّینِ یَوْمَ لا تَمْلِک لِنَفْسٍ شَیْئاً وَالْاَمْرُ یَوْمَئذٍ لِلَّه»(2) نمی دانی روز دین (روز قیامت) چه روزی است؟! روزی است

که هیچکس برای کسی کارآئی ندارد و تنها فرمان الهی حاکم است.

 «مالک یوم الدّین» انذار و هشدار است که ای نمازگزار از امروز به فکر فردا باش. فردایی که «لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ»(3) مال و ثروت و فرزند نفعی ندارد، فردائی که «لَنْ تَنْفَعَکُمْ اَرْحامُکُمْ»(4) بستگان و نزدیکان نیز فایده ای نمی رسانند، فردایی که نه زبان اجازه عذرتراشی دارد و نه فکر فرصت تدبیر، فردایی که تنها یک چیز کارساز و چاره ساز است و آن لطف خداوند است.

 قرارگرفتنِ «مالک یوم الدّین» در کنار «الرّحمن الرحیم» نشان می دهد که بیم و امید باید در کنار هم باشند و تشویق و تنبیه در کنار یکدیگر. چنانکه قرآن کریم در آیه ای دیگر می فرماید:

«نَبِّئْ عِبادی اَنّی اَنَا الْغَفُورُ الرَّحیمُ وَ اَنَّ عَذابی هُوَ الْعَذابُ الْاَلیمُ»(5)

 ای پیامبر! به بندگانم خبرده که من بسیار مهربان و آمرزنده ام ولی عذاب و مجازات من نیز دردناک است. و در آیه ای دیگر خداوند

ص: 108

را چنین معرفی می کند: «قابِلُ التَّوْبِ شَدیدُ الْعِقابِ»(1) خداوند هم پذیرنده توبه گنهکاران است و هم عقوبت کننده شدید گنهکاران.

 به هرحال «الرّحمن الرّحیم» امیددهنده است و «مالِک یَوم الدّین» بیم دهنده، و مسلمان باید میان بیم و امید و خوف و رجاء باشد تا نه دچار غرور گردد و نه مأیوس از رحمت الهی.

 آیات قبلی به ما توحید نظری و شناخت صحیح از خداوند داد و این آیه توحید عبادی وعملی را مطرح می کند که نه فقط خدا را به یگانگی بشناس، بلکه در عمل نیز تنها یگانه را عبادت کن و یگانه پرست باش. چرا خدایِ رحمن و رحیم و ربّ و مالک را رهاکنی و به سراغ بندگی دیگران بروی؟ فقط بنده خدا باش نه بنده شرق و غرب، نه بنده زر و زور و نه بنده طاغوت ها. حتّی حق بندگی و اطاعتِ از صالحان را نداری، مگر آنکه

خداوند به تو اجازه یا دستور دهد. چنانکه در مورد پیامبرش می فرماید: «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ اَطاعَ اللَّهَ»(1) هرکس از رسول پیروی کند خدا را اطاعت کرده است. چنانکه اگر اطاعت از پدر و مادر می کنیم، چون او به ما دستور داده است و در حقیقت اطاعت از خدا می کنیم.

 انسان باید به حکم عقل تنها بندگی خدا را بپذیرد، زیرا ما انسان ها عاشق کمال هستیم و نیازمند رشد و تربیت، و خداوند نیز جامع تمام کمالات و ربّ تمام آفرینش است. اگر به مهر و محبّت نیازمندیم او رحمن و رحیم است و اگر از آینده دور نگرانیم او صاحب اختیار و مالک آن روز است، پس چرا به سوی دیگران برویم و از آنها مدد بخواهیم؟

 «ایّاک نَعبد» یعنی با مردم هستم، اما به غیر تو دل نبسته ام. نه از اجتماع مسلمین کناره می گیرم که خلق تو را فراموش کنم و نه در جامعه ذوب می شوم که تو خالق را رها کنم. بلکه می دانم مسیر به سوی خالق از میان خلق می گذرد.

ص: 110

 «ایّاک نَستعین» یعنی گرچه از اسباب و وسائلی که تو در آفرینش قرار داده ای استفاده می کنیم، اما می دانیم اثر وکارآیی هر وسیله وسببی بدست توست. تو سبب ساز و سبب سوزی. هم چیزی را سبب قرار می دهی و هم می توانی اثر آنرا بگیری. اراده تو حاکم بر همه قوانین است وطبیعت محکوم اراده توست.

 «ایّاک نَعبد» یعنی تنها تو شایسته پرستشی و ما نه از روی ترس و طمع، بلکه از روی عشق و محبّت تو را عبادت می کنیم. کدام محبوب از تو به ما نزدیکتر و به ما مهربان تر؟

 «ایّاک نَعبد و ایّاک نَستعین» یعنی نه جبر و نه تفویض. چون می گوییم «نَعْبُدُ» پس دارای اختیار هستیم و چون می گوییم «نستعین» پس نیازمندیم و همه امور در اختیار ما نیست.

 «ایّاک نَعبُد و ایّاک نَستَعین» یعنی نماز را به جماعت می خوانیم و با مسلمانان در یک صف، برادر و برابر و همدل و هماهنگ هستیم.

 «ایّاک نَعبُد» یعنی خدایا من تو را بر خود حاضر و ناظر می بینم و لذا می گویم: «ایّاک» و بنده ای که خود را در محضر خدای تعالی ببیند زودتر بهره می گیرد.

 از ابتدای سوره حمد بطور غیابی با خدا سخن می گفتیم، اما در اینجا به حضور و خطاب می رسیم. اوّل با صفات خدا آشنا می شویم اما کم کم به خودش می رسیم. و نه فقط یکبار بلکه چون گفتگو با محبوب شیرین است، کلمه «ایّاک» را تکرار می کنیم.

 خدایا! گرچه عبادت از ماست، امّا در عبات کردن هم نیازمند کمک تو هستیم: «وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلا اَنْ هَدنَا اللَّهُ»(1) اگر هدایت الهی

ص: 111

نبود ما هدایت نمی یافتیم.

 گرچه تنها از او استعانت می جوئیم، امّا استمداد از غیر او اگر با رضایت او باشد اشکال ندارد. چنانکه انسان از استعداد و نیرو و فکر خود کمک می گیرد و این منافاتی با توحید ندارد. خداوند خود به ما دستور می دهد: «تَعاوَنُوا» زیرا زندگی بدون تعاون و یاری امکان ندارد. حضرت علی علیه السلام به کسی که دعا می کرد: خدایا! مرا محتاج مردم نکن، فرمود: این حرف صحیح نیست، بلکه بگو: خدایا! مرا محتاج

افراد بد نکن، زیرا زندگی بدون همکاری و همیاری ممکن نیست.

 کسی که صادقانه بگوید: «ایّاک نَعبُد» دیگر روح تکبر و غرور و خودخواهی ندارد و در برابر دستورات الهی خاضع و مطیع است. می داند که چون خداوند بیشترین لطف را بر او کرده، باید بهترین تذلّل را به درگاهش بیاورد. همچون عبد مطلق در برابر مولای مطلق بایستد و خاضعانه بگوید: من بنده ام و تو مولایی. من کسی جز تو را ندارم، امّا تو غیر مرا فراوان داری. تو به عبادتِ من نیاز نداری، بلکه من سراپا محتاج لطف

و کرم تو هستم و باید همواره از تو مدد بجویم.

انسان نیز در تلاش و حرکت: «اِنَّک کادِحٌ اِلی رَبِّک»(1) و در هر حرکتی تنها یک راه مستقیم وجود دارد و باقی راهها انحرافی است. اسلام برای این حرکت هم راه تعیین نموده هم راهنما، هم مقصد را مشخص کرده و هم وسیله حرکت را در اختیار انسان قرار داده است و این ما هستیم که باید انتخاب کنیم به کدام راه برویم.

 خداوند در عمق جان و فطرت هر انسان، میل به رشد و کمال و حق جوئی را قرار داده که اگر این میل و کشش را در پرتو تعلیمات انبیا پرورش داد مورد عنایت خاص خداوند قرار می گیرد: «وَالَّذینَ اهْتَدَوْازادَ هُمْ هُدیً»(2) آنان که هدایت را بپذیرند خداوند هدایتشان را بیشتر می کند و راههای خودش را به آنها نشان می دهد.

 قرآن دو نوع هدایت را مطرح می کند، یکی هدایت تکوینی نظیر هدایت زنبور عسل که چگونه از شهد گلها بمکد و چگونه عسل بسازد و یکی هدایت تشریعی که اختصاص به انسان ها دارد و همان راهنمائی های انبیای الهی است.

وسوسه های شیطانی، راههای تجربه نشده و بالاخره راه خدا و اولیای خدا.

 طبیعی است که انسان معتقد به خدا از میان این همه راه تنها راه خدا و اولیای او را انتخاب می کند، زیرا این راه امتیازاتی دارد که دیگر راهها ندارند:

 * راه مستقیم، کوتاه ترین راه میان دو نقطه است، لذا این راه نزدیکترین راه برای رسیدن به مقصود است.

 * راه الهی ثابت است، برخلاف راههای دیگر که طبق هوسهای خود یا دیگران هر روز تغییر می کند.

 * یک راه بیشتر نیست، زیرا میان دو نقطه تنها یک خط مستقیم وجود دارد. اما راههای دیگر متعدد است.

 * راهی مطمئن و بی خطر است، برخلاف راههای دیگر که انسان همواره در معرض خطر سقوط قرار دارد.

 * راهی که انسان را به مقصد، یعنی رضای خدا می رساند و در آن شکست و باخت وجود ندارد.

 * راه مستقیم، راه خداست: «اِنَّ رَبّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقیم»(1)

 * راه مستقیم، همان راه انبیاست: «اِنَّک لَمِنَ الْمُرْسَلینَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ»(2)

 * راه مستقیم، راه بندگی خداست: «وَ اَنِ اعْبُدُوانی هذا صِراطٌ مُسْتَقیمٌ»(3)

ص: 114

 * راه مستقیم، توکّل و تکیه بر خداست: «وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ اِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ»(1)

 انسان باید هم در انتخاب راه از خداوند کمک بگیرد و هم در ادامه دادن و بودن در راه. مانند لامپی که برای روشن ماندن باید هر لحظه از منبع اصلی برق دریافت کند. لذا نه تنها مردم عادی بلکه پیامبر خدا و ائمه معصومین علیهم السلام باید در هر نماز از خدا بخواهند که آنان را بر صراط مستقیم پایدار بدارد. نه فقط در حال نماز بلکه در همه حال و در هر کاری، چه انتخاب شغل و چه انتخاب دوست، چه در ازدواج و چه

در تحصیل، باید همواره از خدا بخواهد که او را در مسیر مستقیم قرار دهد. زیرا چه بسا انسان در عقاید صحیح فکر می کند اما در عمل دچار لغزش می شود و گاهی به عکس.

 راه مستقیم، راه اعتدال و میانه روی است. علی علیه السلام می فرماید: «اَلْیَمینُ وَ الشِّمالُ مَضَلَّة وَالطَّریقُ الْوُسْطی هِیَ الجادَّة»(2) چپ و راست انحراف است و طریق سعادت همان راه وسط است.

 راه مستقیم، یعنی دوری از هرگونه افراط و تفریط، نه انکار حق و نه غلوّ در حقّ، نه جبر و نه تفویض، نه فردگرایی و نه جامعه گرایی، نه ذهن گرایی و نه عمل زدگی، نه دنیاگرایی و نه آخرت زدگی، نه غفلت از حقّ و نه غفلت از خلق، نه عقل زدگی و نه عاطفه گرایی، نه تحریم طیّبات و نه غوطه در شهوات، نه بُخل و نه اسراف، نه حسادت و نه تملّق، نه ترس و نه تهوّر، نه و نه و نه.

 بلکه چه در عقاید و افکار و چه در اعمال و رفتار، همواره راه

ص: 115

میانه و اعتدال را پیش بگیریم.

 برای حرکت در صراط مستقیم باید همواره از خدا کمک بگیریم زیرا این صراط از مو باریکتر و از شمشیر تیزتر است و هر لحظه خطر سقوط وجود دارد. کسی از صراطِ قیامت عبور می کند که توانسته باشد در دنیا از صراط مستقیم الهی منحرف نشود، چه انحرافاتِ فکری و چه انحرافاتِ عملی و اخلاقی.

 یکی قائل به جبر می شود و همه کارها را به خدا نسبت می دهد، گویا که انسان در سرنوشت خود تأثیری ندارد و بی اراده و اختیار است، و دیگری خود را همه کاره و فعّال مایشاء دانسته و دست خدا را بسته می بیند.

 یکی رهبران آسمانی را همچون مردم عادی می داند و دیگری آنها را در حدّ خدایی بالا می برد و مسیح را فرزند خدا و بلکه خود خدا می شمرد!

 یکی زیارت و توسّل به اولیای خدا را شرک می داند و دیگری حتّی به درخت و دیوار متوسّل می شود! یکی از روی غیرت نابجا، اجازه نمی دهد همسرش از خانه خارج شود و دیگری از روی بی غیرتی همسرش را بی حجاب به کوچه و بازار می فرستد.

 اینها همه انحراف از مسیر مستقیم الهی است که خداوند می فرماید: دین پابرجا و استوار من بر صراط مستقیم است: «قُلْ اِنَّنی هَدینی رَبّی اِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ دیناً قِیَماً»(1)

 و در جای دیگر می فرماید: امّت اسلام را امّتی میانه قرار دادم تا اسوه و الگوی دیگران باشند:

ص: 116

«وَ کَذلِک جَعَلْناکُمْ اُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاس»(1)

 در روایات آمده است که امامان معصوم علیهم السلام می فرمودند: راه مستقیم ما هستیم. یعنی نمونه عینی و عملی راه مستقیم و اسوه و الگو برای قدم برداشتن در این راه، رهبران آسمانی هستند. آنها در دستورات خود درباره تمام مسائل زندگی از قبیل کار و تفریح و تحصیل، انتقاد و انفاق، اظهار علاقه و محبّت و قهر و صلح، همواره ما را به اعتدال و میانه روی سفارش کرده اند. که این سفارشات در بابی تحت عنوان

«الاقتصاد فی العبادات» در کتاب شریف اصول کافی آمده است.

 ما در اینجا نمونه هایی از آیات و روایات را که در آنها به جنبه اعتدال تأکید و از افراط و تفریط نهی شده است می آوریم:

 * «کُلُوا وَاشْرِبُوا وَ لا تُسْرِفُوا»(2) بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید.

 * «لا تَجْعَلْ یَدَک مَغْلُولَةً اِلی عُنُقِک وَلاتَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ»(3) در انفاق کردن نه دست بسته باش و نه چنان گشاده دست که بعد خود محتاج شوی.

 * «اَلَّذینَ اِذا اَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُروُا وَ کانَ بَیْنَ ذلِک قواماً»(4) مؤمنان کسانی هستند که به هنگام انفاق نه اهل اسرافند و نه اهل بُخل بلکه میانه رو هستند.

 * «لا تَجْهَرْ بِصَلوتِک وَ لا تُخافِتُ بِها وابْتَغِ بَیْنَ ذلِک سَبیلاً»(5) نمازت را

ص: 117

نه بسیار بلند بخوان و نه بسیار آهسته بلکه با صدائی معتدل بخوان.

 * «وَالَّذینَ مَعَهُ اَشِدَّاء عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماء بَیْنَهُمْ»(1) مؤمن هم دافعه دارد هم جاذبه. نسبت به کفّار شدید و نسبت به مؤمنان رحیم.

 * «اَقیمُوا الصَّلوةَ وَ آتُوا الزَّکاةً»(2) هم ارتباط با خالق هم ارتباط با مخلوق. هم نماز بخوانید و هم زکات بدهید.

 * «اَلَّذینَ آمَنوُا وَ عَمِلوُا الصَّالِحاتِ»(3) هم ایمان و باور قلبی لازم است و هم رفتار و عمل صالح.

 * گرچه قرآن می فرماید: «وَ بِالْوالِدَیْنِ اِحْساناً»(4) نسبت به والدین احسان کنید اما در جای دیگر می فرماید: اگر شما را از راه خدا بازدارند، اطاعت آنها جایز نیست: «فَلا تُطِعْهُما»(5)

 * نه دوستی ها شما را از بیان حق بازدارد: «شُهَداءَ لِلَّهِ وَ لَوْ عَلی اَنْفُسِکُمْ»(6) و نه دشمنی ها شما را از رفتار عادلانه دور کند. «وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَانُ قَوْمٍ عَلی اَنْ لا تَعْدِلُوا»(7)

 * شب عاشورا، امام حسین علیه السلام هم مناجات می کرد و هم شمشیر تیز می کرد!

 * زائران خانه خدا روز عرفه و شب عید قربان دعا می خوانند، اما روز عید باید به قربانگاه رفته و با خون آشنا شوند!

 * و بالاخره اسلام دین یک بعدی نیست که به جنبه ای توجه کند و جنبه ای را فراموش کند، بلکه به همه ابعاد وجود انسان در حدّ

ص: 118

اعتدال و میانه توجه کرده است.

«صِراطَ الَّذینَ اَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلاَالضَّالّینَ»

 به راه کسانی که آنها را مشمول نعمت خود ساختی هدایت کن، نه راه کسانی که بر آنان غضب کردی و نه گمراهان.

 نمازگزار بدنبال درخواست هدایت به راه مستقیم، از خداوند می خواهد که او را به همان راهی هدایت کند که نعمت یافتگان الهی در آن راه بوده اند. قرآن در آیات 68 سوره نساء و 58 سوره مریم این گروه را معرفی می کند که در اینجا توجه شمار را به آیه 68 نساء جلب می کنیم:

 «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ والرَّسُولَ فَاوُلئک مَعَ الَّذینَ اَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبییّنَ وَالصِّدَیقینَ وَالشُّهَداء وَالصَّالِحینَ» کسانی که پیروی خدا و رسول بنمایند، آنان با کسانی هستند که خداوند آنها را نعمت بخشیده، از پیامبران و راستگویان و شهدا و صالحان. بنابراین نمازگزار از خداوند می خواهد او را در خطّ انبیا و شهدا و صالحان قرار دهد. آرزوی پیمودن راه این

نیکان و پاکان، انسان را از خطر کجروی و بیراهه روی بازداشته و یاد  و خاطره آنان را همواره در ذهن و خاطر نمازگزار زنده می دارد.

 غضب شدگان و گمراهان کیانند؟

 در قرآن، افرادی همانند فرعون و قارون و ابولهب و امّت هایی همچون قوم عاد و ثمود و بنی اسرائیل، به عنوان غضب شدگان معرفی شده اند. ما در هر نماز از خدا می خواهیم که در اعتقاد و

ص: 119

اخلاق و عمل همانند این افراد و گروهها که گرفتار قهر و غضب الهی شده اند، نباشیم.

 بنی اسرائیل که داستان زندگی و تمدّن آنها در قرآن بیشتر آمده است، زمانی بر تمام مردم عصر خویش برتری داشتند که خداوند در مورد آنها می فرماید: «فَضَّلْتُکُمْ عَلیَ العالَمینَ»(1) شما را بر جهانیان برتری دادم. امّا بعد از این فضیلت و برتری، به خاطر کردار و رفتار ناشایسته دچار قهر و غضب خداوند شدند که قرآن در این مورد می فرماید: «وَ باؤُا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ»(2) این تغییر سرنوشت به

علت تغییر در رفتار آنان بوده است.

 دانشمندانِ یهود، دستورات آسمانی تورات را تحریف کردند: «یُحَرِّفُونَ الْکَلِم»(3) تجّار و ثروتمندان آنها به رباخواری و حرام خواری روی آوردند: «وَاَخْذِهِمُ الرِّبا»(4) و توده مردم در برابر دعوت به جهاد و مبارزه، به علّت تن پروری و یا ترس، از رفتن به جبهه نبرد سرباز زدند و به موسی گفتند: تو و خدایت به جنگ بروید ما همین جا نشسته ایم! «فَاذْهَبْ اَنْتَ وَ رَبُّک فَقاتِلا اِنَّا هیهُنا

قاعِدوُنَ»(5)

 همین انحرافات فکری و عملی باعث شد که خداوند آنان را از اوج عزتّ به قعر ذلت و سرافکندگی مبتلا ساخت.

 پس در هر نماز از خدا می خواهیم که نه اهل تحریف کتاب خدا باشیم، نه اهل رباخواری و نه اهل فرار از جنگ و جهاد. همچنین

ص: 120

از گمراهان نباشیم، آنانکه همچون افراد گمشده دچار حیرت و سرگردانی اند و هر لحظه بدون آنکه هدفی داشته باشند به سویی می روند. نان را به نرخ روز می خورند و از خود اراده و اختیاری ندارند.

 «ضالّین» نه همچون «اَنعمتَ عَلیهم» در خط انبیا و صالحان آمده اند و نه همچون «المغضوب علیهم» در مقابل دین خدا، جبهه گیری و مبارزه طلبی می کنند، بلکه افرادی بی تفاوت، بی درد و رفاه طلب هستند که همچون چهارپایان تنها در فکر شکم و شهوت اند و کاری به حقّ و باطل ندارند. برای آنها فرقی نمی کند که پیامبران حاکم باشند یا طاغوت ها، مهم آنست که آنها در رفاه و آسایشِ مادی باشند هر کس که

می خواهد حکومت کند. این گروه گمراهند زیر راه مشخصی را برای خود برنگزیده اند.

 این آیه مصداق کامل تولّی و تبریّ است.

 نمازگزار در پایان سوره حمد، عشق و علاقه و تولاّی خود را به انبیا و شهدا و صالحان ابراز داشته و از مغضوبان و گمراهان تاریخ تبرّی و برائت می جوید. و همین ابراز تنفّر از مغضوبان و گمراهان در هر نماز، جامعه اسلامی را در برابر پذیرش حکومت آنان پایدار و مقاوم می سازد. قرآن سفارش می کند:

«لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ»(1)

 هرگز سرپرستی گروه غضب شدگانِ الهی را نپذیرید.

ص: 121

ص: 122

ص: 123

بیمه می کند.

 سعدبن معاذ یکی از یاران وسرداران لشگرِ رسول خدا بود که در قبرستان بقیع مدینه مدفون است. در تشییع جنازه او پیامبر پابرهنه شرکت کرد و فرمود: نودهزار فرشته از آسمان برای تشییع سعد آمده اند. پیامبر از جبرئیل پرسیدند: دلیل نزول تو و این همه فرشته برای تشییع جنازه سعدبن معاذ چیست؟ جبرئیل فرمود: او در هر حال چه ایستاده چه نشسته چه سواره و چه پیاده، سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ اَحَدٌ» را

می خواند.

 در سبب نزول این سوره می خوانیم: یهودیان و مسیحیان و مشرکان از پیامبر درباره خداوند سؤال می کردند که خدایت را برای ما معرّفی کن. پیامبر در جواب آنها این سوره را قرائت فرمود. این سوره به منزله شناسنامه خداوند است.

 این سوره شامل خالص ترین عقاید توحیدی است، لذا آنرا سوره اخلاص نیز نامیده اند. این سوره، هم عقیده مسیحیت را در مورد تثلیت رد می کند، هم شرک یهود را و هم عقیده عرب جاهلی، که فرشتگان را دختران خدا می پنداشتند.

 توحید، یعنی خالص کردن فکر و عمل از هرگونه شریک و همتایی برای خدا. نه شرکِ نظری و نه ریای عملی. بلکه هم انگیزه و هدف تنها خدا باشد، و هم نفس کار، خدایی و الهی.

 «قُلْ هُوَ اللَّهُ اَحَدٌ» او یکتایی است که دوّمی ندارد، شبیه و مثل ندارد، جزء و عضو ندارد.

 «قُلْ هُوَ اللَّهُ اَحَدٌ» او معبودی است که در همه چیز فرد است، لذا بشر از فهم و درکِ ذات او عاجز.

 دلیل یکتایی او اینکه اگر خدای دیگری هم بود، او نیز باید پیامبرانی می فرستاد تا مردم او را بشناسند و اطاعتش کنند!

 دلیل یکتایی او اینکه همه انسانها در موقع خطر، تنها به یک نقطه متوجه می شوند و دل آنها گواهی می دهد که تنها یک نقطه است که در سختی ها به انسان امید می دهد.

 دلیل یکتایی او، هماهنگی میان زمین وآسمان، هستی وانسان و ارتباطی دقیق و منظم میان همه آفریده هاست. اگر شما به چند نقاش سفارش تصویری بدهید، مثلاً به یکی بگویید: سر خروس بکشد و دیگری بدن آن را رسم کند و نقاش سوّمی دُم و پای خروس را بکشد، وقتی سه نقاشی را کنار هم بگذارید، میان سر و تن و پا هماهنگی نیست، یکی بزرگ است و یکی کوچک، یکی خوش

ص: 126

رنگ و یکی بدرنگ.

 آری هماهنگی میان خورشید و ماه و زمین، آب و باد و خاک، کوه و دشت و دریا و همه اینها با نیازهای انسان، نشان دهنده یکتایی خالق است. انسان اکسیژن می گیرد و کربن پس می دهد و گیاهان کربن می گیرند و اکسیژن می سازند تا نیاز انسان و دیگر موجودات زنده را برطرف کنند و این هماهنگی رمز حیاتِ انسان و گیاه است.

 نیازهای طفل را با محبت والدین جبران می کند و خستگی روز را با خواب شب برطرف می سازد. آب چشم را شور و آب دهان را شیرین آفریده، تا یکی چشم را که از پی ساخته شده با آب نمک شستشو دهد و یکی غذا را آماده جویدن و هضم کند.

 به نوزاد، بجای فوت کردن، مکیدن یاد داده و قبل از تولّد شیر را به سینه مادر آورده است. غذایِ پرنده آسمان را در لابلای دندانِ نهنگ دریا قرار داده و روزی همه جانداران را به نحو مطلوب مقدّر کرده است.

 در جنگ جمل یک عرب بیابانی از حضرت علی علیه السلام معنای توحید را پرسید، رزمندگان به او اعتراض کردند که اکنون وقت این سؤالات نیست. اما حضرت در همان بحبوحه جنگ، توحید را برای او معنی و تفسیر کرد و آنگاه فرمود: ما برای همین معنی با مخالفین می جنگیم.(1)

 آری مبارزه پیروان حق در طول تاریخ بخاطر برافراشتن پرچم توحید بوده است.

ص: 127

 او خالق موجودات است، نه زاینده آنها. کار او تولید نیست که مثلِ خود را بوجود آورد، بلکه آوردن از نیستی به هستی است.

 مادری که فرزند را می زاید نوزاد از جنس او و مثل خود او یعنی انسان است، امّا برای خدا مثل و شبیهی امکان ندارد که خدا او را بزاید یا از او زاده شود. «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَئْ»(1)

 این جمله در مقابل عقیده مسیحیان است که عیسی را فرزند خدا می پندارند و برای او همانند خداوند، خدائی قائلند. همچنین این آیه اعتقاد مشرکان، که فرشتگان را دختران خدا می پنداشتند نفی می کند و می گوید: خداوند فرزندی نزائیده است چه پسر و چه دختر!

 از چیزی زاده نشده است تا زاینده مقدّم بر او و برتر از او باشد.

 وجود او مثل خروج میوه از گل، یا درخت از هسته نیست. مثل خروج آب از ابر، یا آتش از چوب نیست. مثل خروج کلام از دهان، یا نوشته از قلم نیست. مثل خروج بو از گل، یا طعم از غذا نیست. مثل خروج فکر از عقل، یا درک از دل نیست. مثل خروج گرما از آتش، یا سرما از برف نیست. او هست اما شبیه هیچ چیز و هیچکس نیست. نه آو در چیزی است و نه چیزی درون او. رابطه او با اشیا، رابطه والد و مولود نیست، بلکه رابطه خالق و مخلوق

است.

 او احد است و احدی کفو او نیست. او تنهاست و همسر و فرزندی ندارد! او همانندی ندارد تا همکار و شریک او باشد.

 چگونه انسان جرئت می کند مخلوق او را شریک او بداند و این ظلم بزرگ را در حقّ او مرتکب شود: «اِنَّ الشِّرْک لَظُلْمٌ عَظیمٌ»(1)

 ای نمازگزار! نه در نعمت هایی که از جانب خدا به تو می رسد دیگران را دخیل و شریک بدان و نه در کارهایی که انجام می دهی، احدی بجز خدا را منظور بدار. چرا در فکرِ جلب نظر کسانی هستی که مثل تو هستند، ضعیف و محتاج، بدنبال جلب نظر خدائی باش که نه مثلی دارد، نه ضعفی و نه احتیاجی.

 در پایان سوره اشاره ای گذرا به محتوای بلند آن داریم:

 «قُلْ هُوَ اللَّهُ اَحَدٌ» او یکتاست هم در ذات هم در صفات، پس در شایستگی معبود بودن نیز یکتا و یگانه است.

 «اَللَّهُ الصَّمَد» او بی نیاز وهمه چیز به او نیازمند و در بی نیازی یکتاست.

 «لَمْ یَلِدْ» تولید مثل نمی کند تا شبیه و نظیری داشته باشد.

 «وَ لَمْ یُولَد» او ازلی و ابدی است، نه حادث که از چیزی پیدا شده باشد.

 «وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفواً اَحَدٌ» نه همتا دارد نه همسر، نه شبیه ونه شریک.

 این سوره تمام رگه های شرک، خرافات، اوهام و عقاید انحرافی را از ساحت مقدس خدا نفی می کند وتوحید خالص ناب را به ما عرضه می دارد.

 طبق روایات آیات این سوره، تفسیر یکدیگرند(2) و گویا این

ص: 130

سوره در معرّفی خداوند مرحله به مرحله پیش می رود:

 مرحله اوّل: «قُلْ هُوَ» بگو خدای من اوست. او که از دسترس عقل و فکر بشر بدور واز دیده ها غائب و پنهان است.

 در این مرحله تمام توجه به ذات خداست نه صفات او. خود ذات به تنهایی برای محبوب بودن ومعبود واقع شدن کافی است. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «وَ کَمالُ الْاِخْلاصِ نَفْیُ الصِّفاتِ عَنْه»(1) اخلاص کامل آنست که بدون توجّه به صفات به خدا رو کنی. خدا را بخاطر خودش عبادت کنی نه به جهت نعمتهایی که به تو ارزانی داشته است.

 مرحله دوّم: «هُوَ اللَّه»، او اللّه است. معبودی که همه کمالات را داراست.

 در این مرحله، ذات و صفات همراه آمده است. «اللّه» ذاتی است که همه صفات نیکو را دربر دارد و لذا شایسته عبادت و پرستش است. چنانچه قرآن می فرماید: «وَ لِلَّهِ الْاَسْماءُ الْحُسْنی فَادْعُوهُ بِها»(2) تمام صفات و اسمای نیکو برای اوست، پس او را بدان نامها بخوانید.

 شناخت خدا از طریق صفات، مرحله دوّم است که «اللّه» کلمه جامع تمام آن صفات است. توجه به خدا به واسطه صفات، طریقی است که در دعاها خصوصاً دعای جوشن کبیر جلوه می کند که خداوند را با هزار وصف می خوانیم.

 مرحله سوّم: «اَحَدٌ» او یکتاست و در یکتایی یگانه.

 در این مرحله، توحید مطرح می شود، توحید ذات و صفات. هم ذاتش یگانه است، هم صفاتش یگانه و بی نظیر، و هم وجودِ ذات و صفات او یکی

ص: 131

است، نه آنکه صفاتش وجودی زائد بر ذات داشته باشند.

 او یکتایی است که دوّمی و سوّمی ندارد. میان «واحِد» و «اَحَد» تفاوت است. اگر گفتیم: احدی نیامد، یعنی هیچ کس نیامد و اگر گفتیم: واحدی نیامد، ممکن است دو نفر یا بیشتر آمده باشند. قرآن می فرماید: خداوند «اَحَد» است و نمی فرماید: «واحد».

 او «یکتا» است نه «یکی» که ممکن باشد دوّمی و سوّمی هم داشته باشد.

 مرحله چهارم: «اَللَّهُ الصَّمَدُ» خدا بی نیاز است.

 در این مرحله، بی نیازی که محور ذات و صفات الهی است به عنوان یکی از مهمترین اوصاف الهی مطرح می شود. آنهم نه به شکل خبر که بفرماید: «اَللَّه صَمَدٌ»، بلکه به صورت وصفِ ثابت برای «اللّه» و لذا لفظ «اللّه» تکرار می شود: «اللّه الصَّمَد»

 او یکتاست، امّا بی نیاز. غیر او بسیارند، امّا سراسر نیاز، و نظر همه نیازمندان تنها به سوی آن بی نیاز!

 مرحله پنجم: «لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً اَحَدٌ»

 این مرحله طبق روایات، تفسیرِ «اَلصَّمَد» است. او بی نیاز است، نه به فرزند نیاز دارد که بزاید، نه محتاج پدر و مادر است که زاده شود و نه همسر و همکار و همانندی بخواهد که در کارها به او کمک کند.

 اگر متولّد شود ازلی نیست و اگر متولّد کند ابدی نیست، زیرا رو به کاهش و اضمحلال می رود. و اگر مثل و مانندی داشته باشد بی رقیب نیست. و خداوند از همه این امور منزّه و مبرّاست. «سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ»(1)

ص: 132

ص: 133

پرندگان به بیرون دهند، نه آنکه به پهلوها بچسبانند. کف دست را به زانوها بگذاریم و انگشتان دست را باز کنیم. پاها در یک خط، نه جلو و نه عقب، و میان دو پا به مقدار یک وجب فاصله باشد.

 به هنگام رکوع نگاه به میان دو قدم باشد و پس از ذکر رکوع، در همان حال رکوع بر محمّد و آل محمّد صلوات بفرستیم. البتّه تکرار ذکر رکوع حداقل سه مرتبه مورد سفارش و عنایت است.(1)

 سجده، که بدنبال رکوع می آید مرحله ای کامل تر و بالاتر از آنست و نمازگزار را به اوج خضوع می رساند، لذا در قرآن معمولاً این دو در کنار یکدیگر آمده است: «یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَاسْجُدُوا»(1)، «تَریهُم رُکَّعاً سُجّداً»(2)

 سجده، رمز ایمان به آیات الهی است: «اِنَّما یُؤْمِنُ بِایاتِنا الَّذینَ اِذا ذُکِّروُا بِها خَرُّوا سُجَّداً»(3)

 سجده های شبانه، یکی از نشانه های بندگان صالح خداست: «عِبادُ الرَّحْمنِ... وَالَّذینَ یَبیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً»(4)

 سجده، زینت نماز است پس آنرا نیکو بجای آوریم. امام صادق علیه السلام می فرمود: هرگاه نماز می خوانید رکوع و سجود آنرا نیکو انجام دهید که خداوند پاداشی هفتصد برابر بلکه بیشتر عنایت می فرماید.(5)

 سجده، مایه مباهات خداوند بر فرشتگان است و لذا عنایت الهی را بدنبال دارد، تا آنجا که در هر سجده یکی از گناهان انسان محو و پاداشی بزرگ برای او ثبت می شود.(6) حضرت علی علیه السلام می فرمود: اگر انسان بداند بهنگام سجده چه رحمتی او را فرا گرفته است هرگز سر از سجده برنمی دارد.(7)

 سجده، روح خودخواهی و غرور را از میان برده و انسان را از تکبّر نجات می دهد.(8)

ص: 139

 پیامبر می فرمود: من در قیامت امّت خود را از آثار سجده که بر پیشانی دارند می شناسم.(1) و آن گوشه از زمین که بر آن سجده شده است، در قیامت گواه عبادت انسان می گردد(2) و در دنیا نیز از آن نقطه نوری به آسمانها می رود.(3)

 همانند رکوع، سجود طولانی نیز سبب بقای نعمت ها و طول عمر می شود.(4)

 سجده به قدری مهم است که خداوند به پیامبر عظیم الشأنی همچون حضرت ابراهیم فرمان می دهد که مسجدالحرام را برای طواف کنندگان و قائمین و راکعین و ساجدین تطهیر نماید.(5)

 در حدیث می خوانیم: دلیل سجده سهو برای هر کم و زیادی سهو و یا کلام و قیام و قعود نابجا، آن است که ابلیس تو را گرفتار حواس پرتی کرد و در نماز تو خللی ایجاد نمود، پس تو بعد از نماز دو سجده بجای آور تا بینی او به خاک مالیده شود و بداند هر لغزشی ایجاد کند تو دوباره در برابر خداوند به سجده می افتی.(1)

 حضرت علی علیه السلام فرمودند: ظاهر سجده، صورت گذاردن بر خاک از روی اخلاص وخشوع است، اما باطن آن دل کندن از همه امور فانی و دل بستن به سرای باقی ورهایی از تکبر، تعصّب و تمام وابستگی های دنیوی است.(2)

خوف خدا اشک بریزد. هنگام برخاستن از سجده، تکبیر بگوید و بهنگام تکبیر دستها را بالا بیاورد.

خدا بگوید و تسبیح را بچرخاند برای هر ذکری 70 برابر پاداش می گیرد.

 مخفی نماند اهمیتی که برای خاک کربلا نقل شد تا چهار میل از اطراف قبر امام حسین را در بر می گیرد.(1)

زمان علیه السلام نقل شده که لازم ترین سنّت ها، سجده شکر است.(1)

 در سجده شکر هرگونه ذکر و دعایی جائز است، امّا گفتن «شُکْراً لِلَّه» و «اَلْحَمْدُ لِلَّهِ» و یاد نعمت بزرگ ولایت اهل بیت علیهم السلام سفارش شده است.(2) خداوند می فرماید: پاداش کسی که سجده شکر کند آن است که من هم از او تشکر می کنم.(3)

 گرچه سجده شکر زمان و مکان بخصوص ندارد، اما بهترین زمان آن پس از هر نماز و به عنوان یکی از تعقیبات نماز است.

که دعا در آن مستجاب است.(1) امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که بین اذان و اقامه سجده کند و در سجده بگوید: «سَجَدْتُ لَک خاضِعاً خاشعاً ذلیلاً» خداوند محبت او را در دل مؤمنان و هیبت او را در دل منافقان قرار می دهد.(2)

 3- سجده مخصوص خداست و در مقابل هیچکس حتّی پیامبر خدا سجده جایز نیست(3)، چه رسد به قبور امامان و امام زادگان که بعضی ها به عنوان پابوسی در مقابل آنها به سجده می افتند.

 هنگامی که مسلمانان به حبشه هجرت کردند، کفار گروهی را نزد نجاشی فرستادند تا مسلمانان را به کشورش راه ندهد و آنها را اخراج کند. نماینده قریش طبق رسم آن زمان در مقابل نجاشی پادشاه حبشه به سجده افتاد، امّا نماینده مسلمین که جعفر برادر حضرت علی بود سجده نکرد و گفت: ما جز در برابر خدا در برابر احدی سجده نمی کنیم.(4)

 سجده حضرت یعقوب و فرزندانش در برابر حضرت یوسف نیز نه بر یوسف، بلکه برای خداوند بود، لکن به شکرانه نعمت وصال یوسف. «وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً»(5)

ص: 146

ص: 147

 نبوت و امامت، یعنی منزه دانستن خدا از بی هدفی، بی برنامگی و رهاکردن مردم در دریای هوسها و سلیقه ها. «وَ ما قَدَروُا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ اِذْ قالُوا ما اَنْزَلَ اللَّهُ عَلی بَشَرٍ مِنْ شَئ»(1) آنها می گویند خداوند پیامبری نفرستاده، در حقیقت خدا را درست نشناخته اند.

 معاد، یعنی منزه دانستن خدا از اینکه آفرینش را پوچ و باطل، و پایان جهان را نابودی قرار دهد. «رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَک»(2)، «اَفَحَسِبْتُمْ اَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ اَنَکُمْ اِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ»(3) آیا گمان کردید ما شما را بیهوده آفریدیم و بازگشت شما بسوی ما نیست؟ آری خدا از این کار عبث و بیهوده منزّه است.

 تسبیح خدا، نه فقط سرچشمه عقاید اسلامی، بلکه مایه بسیاری از کمالات روحی و معنوی است:

 سبحان اللّه، سرچشمه رضاست. اگر او را از هر نقصی منزّه بدانیم، به مقدّرات او رضا می دهیم و تسلیم مشیّت حکیمانه او می شویم.

 سبحان اللّه، سرچشمه توکل است. کسی که از هر نیازی بدور و از هر ضعف و عجزی منزّه است، چرا بر او تکیه و توکل نکنیم. «سُبْحانَهُ هُوَ الْغَنِّیُ»(4)

 سبحان اللّه، مایه عشق به خداست. ذاتی که از هر عیب و نقص پاک باشد، محبوب انسان است و به او عشق می ورزد.

 سبحان اللّه، مقدمه حمد و ستایش خداست. ستایش از ذاتی که هیچ زشتی و ناپسندی در او راه ندارد. لذا در تسبیحات اربعه،

ص: 149

سبحان اللّه مقدم بر الحمدلِلّه آمده است.

 سبحان اللّه، کلید نجات از همه خرافات و بافته های بشری است. «فَسُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ»(1)

 شاید بخاطر همین جهات است که در قرآن، فرمان به تسبیح الهی بیش از اذکار دیگر آمده است. امر به تسبیح 16 مرتبه، به استغفار 8 مرتبه، به ذکر خدا 5 مرتبه و به تکبیر 2 مرتبه آمده است. آنهم امر به تسبیح در همه حال و زمان، تا انسان دائماً به خدا توجه داشته و او را همواره از هر عیب و نقصی پاک بداند: «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّک قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ

فَسَبِّحْ وَ اَطْرافَ النَّهارِ»(2)

 هم بهنگام پیروزی و شادکامی خدا را تسبیح کنید: «اِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحِ... فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّک»(3) و هم در اوج گرفتاری و سختی که تسبیح مایه نجات است: «فَلَوْلا اَنَّه کانَ مِنَ الْمُسَبِّحینَ . لَلَبِثَ فی بَطْنِهِ اِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ»(4) اگر نبود اینکه او (حضرت یونس) از تسبیح گویان بود، تا روز قیامت در شکم ماهی حبس می شد.

 آری، انسان بخاطر محدودیت های فراوان هرگز نمی تواند خدا را بشناسد، پس بهتر است که به ضعف خود اقرار کند و بگوید: تو از اینکه دست فکر و خیال به تو رسد، منزّهی و از آنچه دیگران توصیف کنند برتری. «سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یَقُولُونَ عُلُوّاً کَبیراً»(5) تنها بندگان مخلص خدا هستند که با راهنمایی و امداد الهی می توانند

ص: 150

خداوند را معرفی کنند. «سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ . اِلاَّ

عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصینَ»(1)

کرد و در سجده تا 500 مرتبه.(1)

 تکرار تسبیح، نه فقط در نماز، بلکه در مناسک حج مطرح است. هنگام نظر به حجرالاسود، بهنگام سعی بین صفا و مروه و موارد دیگر تکرار تسبیح سفارش شده است.

 چنانکه در نماز، علاوه بر ذکر رکوع و سجود، در رکعت سوّم و چهارم نیز تکرار تسبیحات اربعه آمده است که طبق روایات شیعه و سنّی مراد از باقیات الصالحات در آیه 46 سوره کهف، همین تسبیحات اربعه است.(2) چنانکه به فرموده علی علیه السلام ذکر حضرت ابراهیم بهنگام ساختن خانه کعبه، «سُبْحانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لااِلهَ اِلاَّ اللَّهُ وَاللَّهُ اَکْبَر» بوده است.(3)

غیر از خدا هیچکس نبود.

 روشن است که تنفّس در این فضا و تربیت در این دامان، همیشه و همه جا یاد خدا را در دلها، و نام او را بر زبانها جاری می سازد. اما دورانی سیاه بر ما گذشت که با فراموش شدن نام خدا، در و دیوار شهرها و حتی روی لباسها، همه و همه جلوه هایی از فرهنگ غرب و عکس هنرپیشه ها گشت. ولی در سایه انقلاب بار دیگر سیمائی از ذکر خدا بر دیوار شهرها و خیابان ها و تابلوها نقش بسته است.

زیرا آنها در حال تسبیح اند.(1)

 گر تو را از غیب چشمی باز شد

با تو ذرّات جهان همراز شد

 نطق آب و نطق خاک و نطق گل

هست محسوس حواس اهل دل

 جمله ذرّات عالم در نهان

با تو می گویند روزان و شبان

 ما سمیعیم و بصیریم و هوشیم

با شما نامحرمان ما خاموشیم

 دسته ای گنجشک جیک جیک کنان از مقابل امام سجادعلیه السلام عبور کردند، حضرت رو به اطرافیان کرده و فرمودند: مرغان هر صبح خدا را تسبیح گویند و قوت روزشان را مسألت بنمایند.(2)

 رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: مرگ حیوانات زمانی است که تسبیح خدا را ضایع کنند.(3)

 بعضی گفته اند: مراد از تسبیح و سجده موجودات، معنای مجازی است نه حقیقی. همانگونه که یک تابلو زیبا بر ذوق سرشار نقاش و یک دیوانِ شعر، بر قریحه شاعر شهادت می دهد، ساختمان اسرارآمیز موجودات بر علم و قدرت و حکمت و دقت خداوند

ص: 154

گواهی می دهند و او را از هر عیب و نقصی بدور می دارند، و این همان معنای تسبیح موجودات است.

 در حالی که اوّلاً هیچ دلیل و شاهدی بر این معنی نداریم و ثانیاً در جایی باید دست به تأویل و تحلیل بزنیم که معنای ظاهری لفظ امری محال باشد، نظیر آیه «یَدُ اللَّهِ فَوْقَ اَیْدیهِمْ»(1) که می دانیم محال است خدا دست داشته باشد و لذا می گوییم: مراد از «یَدُ اللَّهِ»، دست قدرت الهی است. اما به صرف اینکه معنایی را نفهمیم حق نداریم دست به تأویل بزنیم.

 چگونه دست به تأویل بزنیم، با آنکه خود قرآن می فرماید: «وَ اِنْ مِنْ شَئ اِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ»(2) در هستی چیزی نیست جز آنکه ستایش کنان تسبیح خدا کند و لکن شما تسبیح آنها را درک نمی کنید و درنمی یابید.

 چگونه دست به تأویل بزنیم، درحالی که قرآن می فرماید: «وَ ما اُوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ اِلاَّ قَلیلاً»(3) بهره شما از علم و دانش بسیار اندک است.

 بارها در قرآن از قول پیامبر که وابسته به علم بی نهایت است، می خوانیم که می فرمود: «اِنْ اَدْری»(4) یعنی من نمی دانم. اگر ما هم بگوییم نمی دانیم و نمی فهمیم چه می شود؟

 جالب آنکه خداوند این جهل و نادانی را صریحاً به ما اعلام کرده است: «وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ» اما بشر مغرور حاضر نیست

ص: 155

بگوید: اسرار هستی را که از جمله آن تسبیح موجودات است نمی فهمم.

 مگر قرآن با صراحت نمی گوید هدهد از خورشیدپرستی قوم سبا آگاه شد و آنرا به حضرت سلیمان خبر داد و گفت: پادشاه منطقه سبا خانمی است که بر تخت بزرگی تکیه کرده و مردم او خورشیدپرستند.(1)

 هُدهُد در هوا کجا و نام زمین کجا، شناخت زن از مرد، شاه از رعیت، شرک از توحید و امثال اینها همه و همه نشانه های شعور موجودات است.

 مگر قرآن نمی گوید: یکی از مورچه ها به سایر مورچه ها گفت: به لانه های خود بروید که ارتش سلیمان در حال عبور است و نفهمیده شما را لگدمال می کنند.(2)

 در این آیات، شناخت حرکت انسان ها ونام آنها (سلیمان) و شغل آنان (نظامی) وعدم توجه آنها به زیر پای خود، ودلسوزی آن مورچه نسبت به سایر مورچه ها، از جمله مسائلی است که ما را به قدرت درک و شعور هستی آشنا می سازد و اگر وجود شعور را پذیرفتیم که باید به نصّ قرآن بپذیریم، دیگر لزومی برای توجیه و تحلیل تسبیح موجودات باقی نمی ماند.

ص: 156

ص: 157

امام تأکید بر اهمیت قنوت است. چنانکه اگر انسان آنرا قبل از رکوع فراموش کرد، مستحب است بعد از رکوع قضا نماید و اگر در سجده یادش آمد بعد از سلام آنرا قضا کند.

 در آداب قنوت آمده است: دستها را تا برابر صورت بالا بیاورید، کف دستها رو به آسمان باشد، دو دست را کنار هم قرار دهید و بجز انگشت شصت، باقی انگشتان را بهم بچسبانید. بهنگام خواندن دعا به کف دست خود نگاه کنید و دعا را بلند بخوانید، البتّه نه به حدّی که امام جماعت آن را بشنود.(1)

 قنوت، دعای خاصی ندارد و انسان می تواند هر دعایی بخواند، چنانکه لازم هم نیست دعا به عربی باشد و می توان در قنوت، حاجات خود را به فارسی هم بیان کرد. البتّه روشن است که دعاهای قرآنی و یا دعاهائی که معصومین علیهم السلام در قنوت خود می خوانده اند از فضیلت و اولویّت خاصی برخوردارند.

پشت سرهم در رکعت دوّم، که البتّه برای این قنوتها، دعای خاصی وارد شده است.

 حتی در نماز آیات که دو رکعت است و در هر رکعت 5 رکوع دارد، مستحب است قبل از رکوعهای دوم و چهارم و ششم و هشتم و دهم قنوت خوانده شود، گرچه یک قنوت قبل از رکوع دهم کافی است.

 نماز وتر که یک نماز یک رکعتی است و در پایان نماز شب خوانده می شود، قنوتی طولانی دارد و دعاهای بسیاری در آن وارد شده است، از قبیل 70 مرتبه استغفار، 300 مرتبه «اَلعَفوْ» و دعا به چهل مؤمن.

 نماز باران نیز همچون نماز عید، در رکعت اوّل 5 قنوت و در رکعت دوم چهار قنوت دارد.

 به هرحال طول دادن قنوت مستحب است. ابوذر از پیامبرصلی الله علیه وآله پرسید: کدام نماز بهتر است؟ حضرت فرمودند: نمازی که قنوتش طولانی تر باشد و کسی که قنوتش را طولانی تر بخواند در مواقف قیامت راحت تر است.(1)

آنها می داند.(1)

 در سلامی که در زیارت آل یس به حضرت مهدی عجل اللّه تعالی فرجه می دهیم، می گوییم: «اَلسَّلامُ عَلَیْک حینَ تُصَلّی وَ تَقْنُتْ» سلام بر تو هنگامی که به نماز و قنوت می ایستی.

 برای هر کدام از معصومین علیهم السلام دعاهایی طولانی در قنوت نقل شده که فرصت نقل آنها نیست و جای تعجب است که چرا قنوت با این همه برکاتش در میان برادران اهل سنت تعطیل شده، مگر حضرت علی و خلفای راشدین در نماز قنوت نمی خواندند؟

 در قنوت فقط به فکر خود و حاجات خود نباشیم. از حضرت زهراعلیها السلام یاد بگیریم که می فرمود: «اَلْجار ثُمَّ الدَّار»(2) ابتدا به فکر همسایه ات باش آنگاه خانواده خود. زیرا خداوند وعده فرموده است کسی که برای دیگران دعا کند خداوند حاجات خود او را هم برآورده می سازد. در قنوت علیه دشمنان دین دعا کنیم و پیروزی اسلام و مسلمین را از خدا بخواهیم. پیامبراکرم در قنوت خود گروهی را با نام و مشخصات

نفرین می کرد و حضرت علی علیه السلام در قنوت نمازش به معاویه و عمروعاص لعن می کرد.(3) به هرحال تولّی و تبرّی جزء دین، بلکه اساس دین ماست: «هَل الدّین اِلاَّ الْحُبّ وَالْبُغْض»(4)

ص: 161

ص: 162

ص: 163

الْعِلْمِ»(1)

 «لا اله الاّ اللّه»، کلمه ای است که هر مسلمانی بهنگام تولد در گوش خود می شنود و بهنگام مرگ با آن تشییع و در قبر به او تلقین می شود.

 «لا اله الاّ اللّه»، محبوب ترین کلمات در نزد خداوند و سنگین ترین عمل در میزان است.(2)

 «لا اله الاّ اللّه»، دژ محکم الهی است که هرکس در آن داخل شد از عذاب در امان است. «کَلِمَةُ لا اِلهَ اِلاَّ الَّهُ حِصْنی دَخَلَ حِصْنی اَمِنَ مِنْ عَذابی»(3)

 «لااله الاّ اللّه»، مرز میان کفر و اسلام است و هر کافری با گفتن آن در امان اسلام درمی آید. پیامبراکرم از مسلمانی که به گفتنِ «لا اله الاّ اللّه» یکی از سربازان دشمن اعتنایی نکرد و او را کشت، انتقاد کردند و فرمودند: با اظهار این کلمه هر کسی در امان است، گرچه ندانیم در بیان آن صادق است یا نه.(4)

 «لا اله الاّ اللّه»، شعار مسلمین بهنگام عبور از صراط قیامت است.(5)

 در تاریخ می خوانیم که ابوجهل به پیامبر گفت: آیا ما 360 بت را رها کنیم و یک خدا را بپذیریم؟ ما حاضریم 10 کلمه بگوییم اما این یک جمله را نگوئیم. ولی پیامبر فرمود: همین جمله است که شما را به عزت و قدرت می رساند و شما را

ص: 165

بر تمام امّت ها برتری می دهد.(1)

 نگاهی به دعای عرفه امام حسین علیه السلام و خطبه امام سجادعلیه السلام در شام، این حقیقت را بهتر روشن می کند که اولیای خدا با تمام وجود این شهادت را می دادند و حتی زمین و زمان را بر این شهادت خود، گواه می گرفتند.

 در تشهد به جمله «لا اله الاّ اللّه» اکتفا نمی کنیم بلکه می گوییم: «وَحْدَهُ لا شَریکَ لَه» یعنی احدی با او شریک نیست، نه در آفریدن، نه در اداره کردن و نه در قانونگذاری: «وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَریک فِی الْمُلْک»(2)

 بندگی خدا بالاترین افتخار برای اولیای خداست: «کَفی بی عِزّاً اَنْ اَکوُنَ لَک عَبْداً»(3)

 بندگی خدا برابر است با آزادگی انسان از همه قیود و وابستگی ها و دلبستگی ها، و لذا چنان قدرتی به انسان می دهد که از هیچ ابرقدرتی نمی هراسد. همسر فرعون بخاطر آنکه بنده خدا بود، به چنان عنصر نفوذناپذیری تبدیل شد که زر و زور فرعونی در او اثر نکرد و با آنکه فرعون، همه را به بردگی کشیده بود، اما او تنها بنده خدا بود و کارش بجائی رسید که الگوی همه مردان و زنان مؤمن تاریخ گشت:

«ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذینَ آمَنوُا امْرَأَةَ فِرْعَوْن»(4)

 به هرحال شهادت به عبودیتِ پیامبر، مقدم بر شهادت به رسالت آن حضرت است و این خود درسها و پیامها دارد. «اشهد انّ محمّداً عبده

ص: 166

و رسوله»

 شهادت به رسالت، به معنای نفی تمام مکاتب بشری است. به معنای قبول جاودانگی و جهانی بودن رسالت خاتم پیامبران است. به معنای نفی همه از طاغوت هاست.

 شهادت به رسالت حضرت محمّدصلی الله علیه وآله، پیمانی است که خداوند از همه پیامبران گرفته است که اگر رسالت او را نمی پذیرفتند به نبوّت نمی رسیدند.(1) بنابراین تنها من نیستم که می گویم: «اشهد ان محمداً عبده و رسوله» بلکه همه انبیا به آن قرار دارند.

منافقان دروغ می گویند، زیرا گواهی آنان صادقانه نیست.(1)

می فرستند، ای کسانی که ایمان آورده اید شما نیز بر او صلوات و سلام بفرستید و تسلیم محض او باشید.

 از این آیه و روایات ذیل آن نکاتی در مورد صلوات بدست می آید:

 الف: صلوات، احترام زبانی است ولی مهم تر از آن اطاعت عملی است که جمله «سَلِّمُوا تَسْلیماً» به آن اشاره دارد.

 ب: صلواتِ خدا و فرشتگان دائمی است: «یُصَلُّون»

 ج: صلواتِ خداوند کرامت و صلوات فرشتگان رحمت و صلوات مردم دعاست.

 د: در روایات آمده: خداوند به حضرت موسی خطاب کرد بر محمّد و آل او صلوات فرست، زیرا که من و فرشتگانم بر او صلوات می فرستیم.(1)

 ه: رسول خدا فرمود: یاد خدا عبادت است و یاد من نیز عبادت است، چنانکه یاد جانشین من علی بن ابیطالب علیهما السلام نیز عبادت است.(2)

 و: در روایات آمده: برای استجابت دعا قبل از دعا صلوات بفرستید.(3) نه تنها گفتن صلوات بهنگام شنیدن نام آن حضرت بلکه نوشتن آن، بدنبال نام آن حضرت ثواب دارد و پیامبر می فرمود: کسی که در کتاب خود بر من صلوات بفرستد، تا زمانی که نام من در این کتاب است فرشتگان برای او استغفار می کنند.(4)

ص: 170

به تداوم راهشان نیست آنهم در هر نماز، کاری لغو می شود.

 شخصی خود را به کعبه چسبانده بود و صلوات می فرستاد، اما نام آل محمّد را نمی برد، امام صادق علیه السلام فرمود: این ظلم به ماست.(1)

 پیامبر خدا فرمود: کسانی که آل مرا از صلوات محروم کنند در قیامت از بهشت بوئی نمی برند.(2) چنانکه جلساتی که نام خدا و یاد پیامبر و آل او در آن نباشد، موجب حسرت در قیامت خواهد بود.(3)

 جالب آنکه در روایات آمده است: هرگاه نام پیامبری از پیامبران خدا برده شد، ابتدا بر محمّد و آل او صلوات بفرستید و سپس بر آن پیامبر درود و ثنا بفرستید.(4)

 پیامبر خدا فرمود: بخیل واقعی کسی است که نام مرا بشنود اما بر من صلوات نفرستد. او جفاکارترین و بی وفاترین مردم است.(5)

نیز ابتدا به گل سرسبد هستی، یعنی پیامبراکرم صلی الله علیه وآله سلام می کنیم. سپس به بندگان صالح خدا سلام می کنیم:

 «اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِ اللَّهِ الصَّالِحینَ» شامل همه انبیا و اوصیای گذشته و امامان معصوم می شود.

 خداوند نیز خود بر پیامبرانش سلام و درود می فرستد: «سلام علی المرسلین»(1)، «سلام علی نوح»(2)، «سلام علی ابراهیم»(3)، «سلام علی موسی و هارون»(4)

 با اسلام خود را با بندگان صالح خدا پیوند می دهیم. پیوند و رابطه ای فراتر از مرزهای زمان و مکان، با همه پاکان و صالحان در طول تاریخ در همه عصرها و نسلها.

 آنگاه به مؤمنانِ همراه و همکیش خود در زمان حاضر می رسیم، به آنان که در جماعت مسلمین شرکت کرده اند و با ما در یک صف واحد قرار گرفته اند. به آنان و فرشتگان حاضر در جمع مسلمین و دو فرشته مأمور خود سلام می کنیم: «اَلسَّلامُ عَلیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُه»

 نماز را با نام خدا آغاز کردیم و با سلام به خلق خدا پایان می بریم.

 در این سلام ها، سلسله مراتب مراعات شده است، ابتدا رسول خدا، بدنبال او انبیا و اولیا و صالحان و پس از آنها مؤمنان و پیروان.

ص: 173

 سلام،   کلامی است که مخاطبش مردگان و زندگانند.

 سلام،   عامل تعظیم و تکریم است.

 سلام،   سبب جلب رضای خدا و غضب شیطان است.

 سلام،   وسیله ادخال سرور در قلوب است.

 سلام،   کفّاره گناهان و رشددهنده حسنات است.

 سلام،   پیام آور انس و دوستی است.

 سلام،   عامل تکبرزدایی و خودخواهی است.

 سلام،   ادب الهی است.

 سلام،   استقبال از هر خیر و خوبی است.

 سلام،   کمالی که ترک آن نشانه بخل و تکبر و انزوا و قهر و قطع رحم است.

 سلام، ابر رحمتی است که بر سر مردم می افکنیم و لذا می گوییم: «اَلسَّلامُ عَلَیْکُم» نه «اَلسَّلامُ لَکُم». پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرمود: من تا آخر عمر سلام کردن بر کودکان را ترک نمی کنم.(1) گرچه سلام کردن مستحب است و پاسخ آن واجب، اما پاداش کسی که ابتدا به سلام کند دهها برابر جواب دهنده است.

 در روایات می خوانیم سواره بر پیاده، ایستاده بر نشسته و وارد بر حاضرین مجلس سلام کند.(2) و قرآن می فرماید: هرگاه مورد تحیت قرار گرفتید، پاسخی گرم تر بدهید: «اِذا حُییِّتُمْ بِتَحیَّةٍ فَحَیُّوا بِاَحْسَنَ مِنْها»(3)

ص: 175

ص: 176

ص: 177