ص: 2

عبادت و نماز

جواد محدّثی

ص: 3

ص: 4

ص: 6

باب [علم] آموخت، که هر باب آن هزار باب گشود.

بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، به عنوان گامی هر چند کوچک در راستای تکلیف بزرگِ «شناساندن کلام و شخصیت علی علیه السلام»، تصمیم بر عرضه درسهایی زندگی ساز از معارف همیشه زنده و الهام بخش نهج البلاغه گرفته است، با این باور که کلام نورانی امیر سخن حضرت علی علیه السلام، در حدّ بالایی الگوی رفتاری، معاشرتی و معیشتی هر مسلمان، به ویژه نسل جوان است. از این رو عرضه و انتشار این سلسله درسها با قلمی روان و خلاصه، می تواند چراغ راه و فروغ زندگی باشد.

از حجج اسلام آقایان محمّد جواد نظافت و جواد محدّثی که در «پژوهش» و «نگارش» این سلسله درسها همّت گماشته اند، صمیمانه تقدیر می شود. باشد که این گام و اِقدام، زمینه هر چه بیشتر آشنا شدن نسل جوان امروز را با معارف اهل بیت علیهم السلام و کتاب جاودانه نهج البلاغه فراهم آورد.

ص: 8

برخی در پاورقی، و از برخی جملات هم تنها به ترجمه فارسی آن اشاره شده، تا نه حجم کتاب زیاد شود، نه مطالعه آن برای ناآشنایان به عربی، خسته کننده باشد. شماره های یادشده از خطبه ها، نامه ها و حکمتها، براساس نسخه «صبحی صالح» از نهج البلاغه است که گاهی شماره هایش با نسخه «فیض الاسلام» تفاوت دارد.

امید آن است که این جزوه، همچون جزوات پیشین، ما را با معارف نهج البلاغه آشناتر سازد و این کتاب عظیم و انسان ساز، در جامعه شیعی و در میان پیروان حضرت علی علیه السلام به ویژه جوانان که افتخارشان محبّت و مودّت آن مولاست، از غربت درآید و ارتباط ما با معبودمان، به برکت کلام نورانی حضرت امیر، بیشتر و زنده تر باشد.

چون دل، سرای اوست نه بیگانه * در راه دل نشسته و دربانیم

او آن خدای خالق و رحمان است * ما بنده حقیر و پشیمانیم

او آفریدگار خطاپوش است * ما بنده فراری و ترسانیم

جواد محدّثی

زمستان 1383

ص: 10

احساس کردن، گواه رخنه شیطان در قلمرو وجود آدمی است که خودش اهل «عصیان» بود و بندگان را نیز به معصیت و خروج از دایره بندگی و اطاعت فرا می خواند تا شریک جرم و خطایش بیشتر شود.

آنچه از سوی خداوند به صورت «تکلیف» برای پیروان ادیان آسمانی ترسیم شده، مواد امتحانی این درس است که از سوی فرستادگان خدا و انبیای الهی ابلاغ شده است.

هر که بر انجام «واجبات» و ترک «محرّمات» بیشتر پایبند باشد، بنده تر است و نمره قبولی اش بالاتر. این معیار را نباید از یاد برد.

امیرالمؤنین علیه السلام می فرماید:

«لا عبادَةَ کَأداءِ الفرائضِ...».(1)

هیچ بندگی و پرستشی همچون ادای واجبات نیست.

کسی که نسبت به اجرای فرمان خداوند، بی تفاوت و بی تعهّد باشد و چندان در پی آن نباشد که «امر» و «نهی» او چیست و از من چه می خواهد و از کدام کار بر حذر داشته است، چگونه می تواند مدّعی «بندگی» باشد؟ و مگر از بنده، جز بندگی و اطاعت انتظار می رود؟

خوشا آنان که چون مولایشان علی علیه السلام، به «بنده خدا» بودن افتخار می کنند و آن را مایه سربلندی در دنیا و آخرت می شمارند. باباطاهر گوید:

خوشا آنان که «اللّه» یارشان بی * به «حمد» و «قل هواللّه» کارشان بی

خوشا آنان که دائم در نمازند * بهشت جاودان بازارشان بی

شاخص ترین نماد این بندگی، «نماز» است، شیوه ای از پرستش، که خداوند آن را بر بندگان واجب ساخته و بهترین وسیله قرب به معبود قرار داده است و از آن به «فریضه» تعبیر می شود.

با تأکید فراوان و جدّی که در «نهج البلاغه» بر بندگی خدا و ادای واجبات

ص: 12

و اقامه نماز و ترویج این فرهنگ دیده می شود، جایگاه والای عبادت و نماز در نگاه حضرت علی علیه السلام روشن می گردد.

کیست که در «کویرآباد هستی» در پی رویِش باشد، امّا از عبادت و راز و نیاز و نماز و نیایش رویگردان باشد؟

چرا غرور و سرکشی؟

چرا چنین فسرده حال و مرده دل؟

بیا، بیا به درگه خدای خود، نماز کن

تو بنده ای نیازمند و کوچکی

تمام هستی آفریده خدای توست

دری از این جهان به روی آفتاب، باز کن

بیا و با عبادت و نماز

قامت وجود خود، چو سرو، سرفراز کن

به آستان آفریدگار خود نماز کن.

ص: 13

پیشگاه خدا به عبودیت خم می شوند و چهره بر خاک می سایند و با نهایت خاکساری از خداوند رهایی از

دوزخ را می طلبند.»(1)

این گونه عبادت در پیشگاه خدا، سخن گفتن با او با «زبان فطرت» است و شستشودادن جان در چشمه معنویّت و همسو شدن با همه ذرّات جهان است. بندگی خدا، انسان را از بندِ بندگی بندگان می رهاند و به عزّت و بی نیازی می رساند. کسی که خاضعانه در پیشگاه معبود می ایستد و دست نیاز به درگاهش می گشاید و چهره بر خاک می نهد و قامت غرور را در «محراب خشوع» درهم می شکند و تازیانه کرنش بر اندام خودنمایی و خودبینی فرود می آورد، شایستگی عبادت و عبودیّت می یابد.

انسان تا «بنده» نشود، «آزاد» نمی گردد. در آستان الهی، هر که خاضع تر و خاشع تر و بنده تر باشد، مقرّب تر است، چرا که ما سراپا نیازیم و او قدرتِ مطلق و عزّت بی انتهاست و رابطه ما با او نیز رابطه «بندگی» ما و «خداوندی» اوست.

در سخنان حضرت علی علیه السلام از سه گونه عبادت یادشده است: عبادت تاجرانه و کاسبکارانه، عبادت از روی ترس و برده وار و عبادت آزادگان و احرار، که براساس شناخت خدا و شکر نعمتهای اوست و این مهم ترین و برترین نوع عبادت فرزانگان و دلباختگان خداست. می فرماید:

«اِنَّ قوماً عَبَدُوا اللّه رَغْبةً فَتِلکَ عبادةُ التّجار، واِنَّ قوماً عَبَدُوا اللّه َ رَهْبةً فَتِلکَ عبادةُ العَبید، واِنّ قوماً عَبَدُوا اللّه شُکراً فَتِلکَ عبادَةُ الأحرارِ.»(2)

گروهی خدا را برای شوق (به نعمت و بهشت) عبادت می کنند، این عبادت تاجران است. گروهی هم از ترس (دوزخ) او را می پرستند، این عبادت بردگان است. گروهی هم او را از روی سپاس و شکر نعمتهایش می پرستند، این عبادت احرار و آزادمردان است.

ص: 15

در سخن دیگری فرموده است:

«اگر خداوند بر نافرمانی خود، وعده عذاب هم نداده بود، باز اطاعت او و پرهیز از معصیتش لازم بود، به پاس شکر نعمتهای او.»(1)

سپاس خدا، نشانه و سند معرفت انسان است. عبادتی هم که از روی این حق شناسی و معرفت باشد، از خشوع و حضور قلب و شوق بندگی برخوردار خواهد بود.

جهان، محراب وسیع نیاز است. همه کائنات، فرشتگان و کرّوبیان، حتی درختان و صنوبرها و گلها در «معبد بزرگ هستی» به پرستش و خضوع در پیشگاه آن آفریدگار مشغول اند.

ما در کجای این مجموعه قرار داریم و چگونه با مجموعه هستی هماهنگیم؟

جهان، چو معبد گسترده، آسمان «محراب»

و مهر و ماه، چو قندیل

زمین و گستره خاک، همچو سجّاده

سحر زچشمه بیداری

دوباره خیز و وضو کن

به سوی کعبه توحید، عارفانه تو رو کن

بیا و آینه بگذار پیش چشمه جانت

درون آینه، حق را ببین و رو به جانب او کن

نوای شوق، ز نای دل، عاشقانه برآور

خدای عالمیان را

زعمق جان و دل خویش، عاشقانه صدا کن

بپوش جامه اخلاص و در حریم خشوع

ز«خلق» و «خود» بگذر، رو به آستان «خدا» کن.(2)

ص: 16

«وَمَنْ لم یَخْتَلِفْ سِرُّهُ وعلانِیَتُه وفِعْلُهُ ومَقالَتُه، فقد اَدَّی الأمانَةَ واَخْلَص العِبادَةَ».(1)

کسی که پنهان و آشکارش و کردار و گفتارش یکسان باشد، امانت الهی را ادا کرده و در بندگی و پرستش، راه اخلاص پیموده است.

اخلاص در عبادت، از کسی بر می آید که هم در همه جا خدا را حاضر و ناظر ببیند، هم چشمداشت پاداش تنها از خدا داشته باشد. هر که خداشناس تر و عارف تر باشد، عبادت و بندگی اش هم خالصانه تر خواهد بود.

تفاوت ظاهر و باطن و پنهان و آشکار اعمال انسان، نشانه دوری از اخلاص است. حضرت امیر علیه السلام حتی به مأمور گردآوری زکات نیز دستور می دهد که خلوص را برنامه اصلی خود قرار دهد و از عبادتهای ظاهری و برای مردم بپرهیزد:

«اَمَرَهُ اَنْ لا یَعْمَلَ بِشَی ءٍ مِن طاعَةِ اللّه ِ فیما ظَهَرَ فَیُخالِفَ اِلی غَیرهِ فیما اَسَرَّ».(2)

به او دستور داد که آشکارا، طاعت خدا را به گونه ای انجام ندهد که در پنهانی به نحوی دیگر مخالف آن عمل می کند.

به تعبیر حافظ شیرازی:

«چون به خلوت می روند آن کار دیگر می کنند».

اگر پرستش خدا، مایه صفای باطن و تقرّب به خداست، عبادتهای ریایی سبب تیره دلی و دوری از معبود می شود و به نام طاعت، انسان در دام معصیت می افتد. چه نیکو گفته است سعدی شیرازی:

«عابد که نه از بهر خدا گوشه نشیند * بیچاره در آیینه تاریک، چه بیند؟»(3)

در کلمات امام، اخلاص در عمل و عبادت بسیار مهم شمرده شده و «تصفیه عمل»، سخت تر از اصل عمل به شمار آمده است، چرا که پیراستن عبادت از انگیزه های غیرخدایی که از آن به «اخلاص» یاد می شود، بسی دشوار است و کار شیطان آن است که با آمیختنِ نیّتِ عبادت کننده به ریا، کار او را تباه سازد و از اجر معنوی محروم گرداند.

ص: 18

دلها حالت اقبال و ادبار دارد. هرگاه دلها اقبال داشت و مشتاق عبادت بود، آنها را به نوافل وادارید و اگر حالتِ ادبار و رویگردانی داشت، به همان واجبات اکتفا کنید.

نباید عبادت را به خود تحمیل کرد، چون از خاصیت می افتد. عبادت تحمیلی چه برخود، چه بر دیگران، موجب دل زدگی و بیزاری و گریز می شود. آن امام در جاهای دیگر هم بر این حقیقت توصیه فرموده که اگر «نوافل»، به «فرایض» ضرر بزند، آن نافله ها را رها کنید،(1) و اساساً چنین کارهای مستحبی موجب قرب به خدا نمی شود.(2) انجام عبادتهای مستحب آنجا توصیه شده که به واجبات لطمه نزند و بی رغبتی ایجاد نکند. شوق بندگی و علاقه به عبادت، هم آن را سازنده می کند، هم ضامن تداوم و استمرار آن می شود.

این به آن معنی نیست که اگر میل به عبادت نداشتیم، کلاًّ از پرستش چشم بپوشیم و رابطه را با معبود قطع کنیم، بلکه باید این زمینه روحی و بستر مناسب را فراهم کرد و نفس را آماده ساخت و بر سر شوق آورد. تعبیر حضرت علی علیه السلام این است که در این زمینه به خودت نیرنگ بزن، یعنی با نقشه ها و برنامه هایی زمینه مناسب را به تدریج فراهم آور. مثلاً به خودت خطاب کن که لازم نیست زیاد قرآن بخوانی یا فلان عبادت را انجام دهی، بلکه فقط روزی یک صفحه قرآن یا دو رکعت نماز مستحبی بخوان، تا نفس تو نهراسد، نگریزد، احساس دشواری نکند و به تدریج بتوانی او را به عبادتهای فراتر از واجب مأنوس سازی و اشتیاقش را بیفزایی.

کلام حضرت چنین است:

«در عبادت با خود خدعه کن، با خودت مدارا کن، نفس خود را به زور

ص: 20

وادار به عبادت مکن، نرمش نشان بده و نشاط آن را ملاحظه کن، مگر آنکه عبادت واجب باشد که از انجام آن چاره ای نیست و از ادای آن نمی توان شانه خالی کرد و آن را سست گرفت.»(1)

همان گونه که در حرکات ورزشی، نباید بیش از حدّ توان و آمادگی جسمی، به خود فشار آورد، وگرنه ورزش به جای رشددادن به عضلات، سبب فرسودگی می شود، در عبادت هم باید میل و آمادگی و کشش را رعایت کرد و با تمرین و ممارست بر آن افزود و میل به عبادت را بیشتر ساخت، تا تضمین و پشتوانه ای برای ادامه باشد.

مهم آن است که یک مسلمان، به «عبادت خدا» اهتمام ورزد و به عنوان یک برنامه تربیتی و تهذیبی، آن را در برنامه های روزانه اش بگنجاند و وقت مناسبی به آن اختصاص دهد و این انس با خدا و پرستش روزانه را وسیله اعتلای روح و قرب به خدا و دوری از وسوسه های شیطان و آفات اخلاقی قرار دهد. اگر این «خلأ معنوی» با عبادت پر نشود، شیطان در پی نفوذ به قلمرو فکر و زندگی انسان می افتد.

امام علی علیه السلام در برنامه ریزی عبادی و روزانه این توصیه را می فرماید:

«لِلمؤِنِ ثلاثُ ساعاتٍ: فَساعةٌ یُناجی فیها رَبَّهُ، وساعَةٌ یَرُمُّ مَعاشَهُ وساعَةٌ یُخَلّی بَینَ نَفسِهِ وبین لَذَّتِها فیما یَحِلُّ ویَجْمُلُ».(2)

مؤمن را سه ساعت است: ساعتی که در آن با پروردگارش خلوت و مناجات می کند، ساعتی که به کار معاش و تأمین زندگی می پردازد و ساعتی که به لذّت حلال و نیکو [و تفریحات سالم] می پردازد.

اختصاص دادن اوقات ویژه و مخصوص برای عبادت، تأمین کننده نیاز روحی انسان و صفابخش زندگی است، پس در برنامه ریزی روزانه باید

ص: 21

جایگاه مناسب ووقت با نشاط به آن داده شود. در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز نقل شده که در ساعات حضور در خانه، اوقات خود را به سه قسمت تقسیم می کرد، یک قسمت مخصوص خداوند بود.(1)

چنین شیوه ای نشانه اهمیت دادن به «ارتباط با خدا» از سوی یک «بنده» به شمار می رود. در سیره اولیای الهی و ائمّه معصومین علیهم السلام هم اهتمام به عبادت و

برنامه های پرستش و نیایش و تهجّد و داشتن خلوتهای باصفا با خداوند، در ساعات خاصی از شبانه روز وجود دارد.

ص: 22

ابلیس، دچار مؤخذه نشود؟!»(1)

عُجب، به این معنی است که آنچه از طاعت و بندگی و کار نیک انجام می دهیم، آن را بسیار مهم و زیاد بپنداریم و برای خودمان مزیّت و ارزشی فوق العاده قائل شویم. نتیجه چنین احساس و حالتی، کاهش اعمال نیک و پرستش است.

به فرموده مولا علیه السلام: «الإعجابُ یَمْنَعُ الإزدیادَ»(2).

خودپسندی، مانع افزایش می شود.

وقتی عارفان و فرزانگان و سالکان، عمری عبادت کردن را به هیچ می انگارند و پیوسته زبانشان به پوزش خواهی از قصور و کوتاهی در بندگی است، افراد عادی چرا به خاطر چند رکعت نماز، یا چند حج و زیارت، یا چند شرکت در جلسه دعا و کار خیر، دچار عُجب شوند و با این آفت، خرمن عبادتهای خویش را بر باد دهند؟ به قول جامی:

نه هر ایزدپرست، ایزدپرست است * چو «خود» را قبله سازد، خودپرست است

خدا از بندگان آن را گزیند * که در راه خدا «خود» را نبیند

ص: 24

در کلامی دیگر، در توصیف اصحاب باوفایش که در نبردهای پیشین به شهادت رسیده بودند و یاد کردِ حالات عرفانی و عبادی آنان می فرماید:

«از بس گریسته بودند، چشمانشان آسیب دیده بود، از روزه داری، شکمهایشان خالی بود، از دعا و نیایش بسیار، لبهای خشکیده داشتند و از بس شبها بیداری کشیده و به عبادت پرداخته بودند، چهره هایی رنگ پریده داشتند که غبار خشوع بر سیمایشان نشسته بود...».(1)

پرستش فرشتگان الهی نیز که می تواند الگویی برای انسان باشد که مدّعی است برتر از فرشته است؛ در کلام مولا جلوه خاصّی دارد. آن حضرت، با توصیفی از عبادت فرشتگان نیز، در پی برافروختن شوق نیایش و پرستش و ستایش در دل و جان انسان است. در این سخن او که خطاب به پروردگار است چنین می خوانیم:

«و آن فرشتگان، با جایگاه و منزلتی که نزد تو دارند و همه دل و جان و عشقشان نزد توست، و طاعت بسیار در آستان تو دارند و از فرمان تو کمتر غافل می شوند، اگر کُنهِ آنچه را از تو برای آنان پنهان است مشاهده می کردند، کارها (و عبادتها)ی خود را ناچیز شمرده، خویشتن را بر این کوتاهی سرزنش می کردند و می فهمیدند که آن گونه که شایسته توست، تو را عبادت و اطاعت نکرده اند.»(2)

هر چه شناخت و معرفت و محبّت نسبت به خدا و درک عظمت او بیشتر شود، اعمال و عبادات، کوچک شمرده می شود. فرشتگان الهی از این جهت است که خود را در عبادت، قاصر می دانند و اگر اولیای الهی با

ص: 26

همه نیایشها و عبادتهایشان همواره به کوتاهی و قصور خود اعتراف می کنند و استغفار بر زبان دارند، به سبب درک بیشتر از بزرگی خداست.

عاصیان از گناه، توبه کنند * عارفان از عبادت، استغفار

فرشتگان الهی با آنکه پیوسته در حال عبادت خدایند، و به تعبیر حضرت علی علیه السلام،گروهی همواره در رکوع اند، گروهی پیوسته در سجودند و هرگز از عبادت خسته نمی شوند، در عین حال هرگز احساس عُجب و غرور نمی کنند و آن همه پرستش را چیزی نمی شمارند، «نه عُجب بر آنان چیره می شود، نه عبادتهای گذشته خود را زیاد می شمارند.»(1)

خود آن امام بزرگوار، که سر حلقه عارفان و اسوه عابدان است، عبادتهای خویش را در پیشگاه خداوند، ناچیز می شمارد و از کمیِ زاد و رهتوشه و طولانی بودن راه، با حسرت و آه یاد می کند: «آه، من قلّة الزّاد، وطُولِ الطّریق».(2)

یکی از بهترین عوامل تربیت کننده و رشددهنده، مطالعه شرح حال بزرگانی است که از صفای باطن و اخلاق نیکو و حالاتِ خوش عبادی برخوردار بوده اند. از این جهت، برای الهام گرفتن از دلدادگان خدا، آشنایی با سیره آنان مفید است. امامان ما نیز گاهی از عبادتهای فراوان علی علیه السلام یاد می کردند و می فرمودند: کیست که بتواند مثل او عبادت کند؟!

ص: 27

جوهره آیین اسلام است. این حقیقت که در احادیث بسیار، به گونه های مختلف بیان شده، در نهج البلاغه چنین آمده است:

«وَإقامُ الصَّلاةِ، فَإنَّها المِلَّةُ».(1)

و برپایی نماز، همان آیین و دینداری است.

نماز، سپاس بندگان عارف و صاحبدل و نعمت شناس، به درگاه معبود بی همتاست که دلها همه در گرو محبت اوست و کیست که اندک معرفتی داشته باشد و از این «چشمه یاد» ننوشد؟

مبند دل به کسی، جز به مهر آن معبود

ز «خلق» و «خود» بگذر، رو به آستانِ «خدا» کن

تویی که بنده آن آفریدگار کریمی

دل از تباهی و غفلت، ز دام و دانه جدا کن

به اشک نیمه شبی، ناله سحرگاهی

و یا به سجده شکری،

سپاس نعمت بی منتهایش، ادا کن.

ص: 31

می دهد که عنصر یقین در دل نمازگزار، روح بخش عبادت است و نماز همراه با شک و تردید در چرایی این عبادت، همچون خوره ای آن را نابود می سازد. نمازگزار، اگر به اندازه توجّه به آداب ظاهری نماز و پاک بودن لباس و صحیح بودن وضو و حمد و سوره، بلکه بیشتر از آن به روح نماز و حقیقت این عبادت و آداب باطنی آن توجّه نداشته باشد، باخته است، چون از نمازش بهره کافی نمی برد، بلکه گاهی کاملاً بی بهره می ماند.

روح نماز، «ذکر» و «یاد» است، یاد خدا و نعمتهایش، یاد خود و نیازهایش.

قرآن می فرماید: «وَاَقِمِ الصَّلوةَ لِذِکری»(1)

نماز را برای یاد کردن من بر پادار.

خاصیت بازدارندگی نماز از گناه و منکرات، در همین یاد خداست، وگرنه اگر نام خدا و تسبیح و حمد او بر زبان باشد، امّا دل نمازگزار بی توجّه به خدا باشد، چه سودی دارد؟

در نهج البلاغه است:

«اِنَّ اللّه َ سبحانه جَعَلَ الذِّکَر جِلاءً لِلقُلُوبِ...».(2)

خداوند سبحان، ذکر را برای جلا و روشنی و صیقلی شدن دلها قرار داده است.

نماز هم که ذکر خداست، باید صفابخش جان و جلادهنده دل باشد. نمازخوانی و تیره دلی با هم ناسازگار است.

نماز، روی آوردن به آستان خداست. اگر چهره به سوی قبله باشد، امّا دلِ نمازخوان پشت به قبله، باز هم نمازی بی روح و اسکلتی بی جان خواهد بود. به قول مولوی:

اگر نه روی دل اندر برابرت دارم * من این نماز، حساب نماز نشمارم

ص: 33

مرا غرض ز نماز آن بوَد که پنهانی * حدیث درد فراق تو، با تو بگزارم

وگرنه این چه نمازی بوَد که من با تو * نشسته روی به محراب و دل به بازارم

از این نماز ریایی چنان خجل شده ام * که در برابر رویت نظر نمی آرم

نماز، مایه قرب به خداست. به فرموده آن حضرت:

«الصَّلاةُ قُربانُ کُلِّ تقیٍّ...»(1).

و در سخنی دیگر، نماز و زکات را، که یکی برنامه ای عبادی و در ارتباط با خداست، و دیگری تکلیفی اقتصادی و در رابطه با مردم نیازمند، هر دو را موجب تقرّب مسلمانان به خدا برشمرده است،(2) امّا اگر نماز، نتواند ما را به خدا نزدیک کند و صفات خدایی در ما پدید آورد، نشان آن است که به روح و جوهره این عبادت سازنده دست نیافته ایم.

نماز، انسان را با خدا مرتبط می سازد، معرفت خدایی را می افزاید، روح را باصفا، جان را لطیف، هوای نفس و غرور را سرکوب و دل را برای صحبت با محبوب،مأنوس می سازد و ابلیس را از چرخیدن بر گِرد انسان و وسوسه کردن او دور و مأیوس می کند. این است راز باز داشتن نماز از فحشا و منکر که در قرآن و احادیث آمده است و اگر جز این باشد، گم کردن جهت است، هر چند به ظاهر رو به قبله باشیم.

غفلت نگر که پشت به محراب کرده ایم * در کشوری که قبله نما موج می زند

ص: 34

روحی و اخلاقی و غفلت و طغیان و تکبّر است.

خدا پاکیزگان و پاکیزه خواهان را دوست می دارد. نماز هم که چشمه طهارت و پاکی است. پس هر چه بیشتر نماز بخوانیم، هم پاک تر می شویم، هم به خدا نزدیک تر و نزد او محبوب تر می گردیم. از این رو از توصیه های آن حضرت، اهمیت دادن به نماز و مواظبت بر آن و زیاد نماز خواندن و تقرّب جستن به وسیله آن است:

«تَعاهَدُوا أمَر الصَّلاةِ وَحافِظُوا عَلیها وَاستَکْثِروا مِنها و تَقَرَّبوا بِها».(1)

به نماز بپردازید و از آن محافظت کنید و زیاد نماز بخوانید و به سبب آن تقرّب (به درگاه الهی) بجویید.

اگر کبر و خودبزرگ بینی، یک آلودگی اخلاقی به شمار آید، نماز به عنوان زداینده این رذیله و خصلت ناپسند و از بین برنده زنگار تکبّر و غرور از دل یک انسان است. حضرت در فلسفه تشریع نماز، از جمله به این نکته اشاره فرموده است:

«... وَالصّلاةَ تَنزیهاً عَنِ الکِبْرِ».(2)

و نماز را برای پیراستن و منزّه ساختن از تکبر، واجب ساخته است.

(به بُعد تکبّر زدایی و تواضع آفرینی نماز، اشاره خواهد شد)

کسی که به پاکی روح خود علاقه مند باشد، از این چشمه پاکی غافل نمی شود، بلکه هر چه بیشتر از آن بهره می گیرد، تا غبار غفلت را از دل بزداید و در گردونه تکرار بی معنی و پوچی و یأس و دل مردگی قرار نگیرد، از خود رها شود و به خدا برسد و انس با پروردگار را از بین برنده خستگیهای روح سازد.

در نماز عشق، سوز جان خوش است * سیل اشک از دیده بر دامان خوش است

دل بپیرا از نماز بی حضور * تا شود جان تو منزلگاه نور(3)

ص: 36

می کند که با آن در دلها رخنه می کند و رستگاری را برای همیشه از انسان دور می سازد. از نگاه علی علیه السلام تکبر و غرور، دردی است که هم دانایان را از رهگذر دانش و هم بینوایان را از طریق ژنده پوشی هدف قرار می دهد و از پای در می آورد. آن گاه می فرماید:

«وعَن ذلک ما حَرَسَ اللّه ُ عبادَهُ المؤنینَ بالصَّلَواتِ والزَّکَواتِ ومُجاهَدَةِ الصّیامِ فی الأیّام المَفْروضاتِ، تَسکِینا لِأطرافِهِم وتَخشِیعاً لِأبصارِهم وتَذْلیلاً لِنُفُوسِهم وَتَخفیضاً لِقُلوبِهم وَإذهاباً لِلْخُیَلاءِ عَنْهُمْ...»(1)

خداوند از این رو (و برای مقابله با بروز صفت غرور) است که بندگان مؤمن خود را با نمازها و زکاتها و تلاش روزه داری در روزهای خاص که واجب شده است، از تیرهای زهرآگین شیطان حراست و حفاظت می کند، تا اعضا و جوارحشان آرام و فروتن، چشمها و نگاههایشان خاشع و افتاده، غرائز و تمایلات سرکش آنان خوار و ذلیل، قلبهای آنان رام و فروتن، و جانهایشان پیراسته از غرور و تکبر شود، چرا که در این گونه عبادات، چهره ها و پیشانیها که عزیزترین جاهای بدن است، بر خاک مالیده می شود، و اندامهای عزیز و ارجمند، از روی فروتنی و اظهار کوچکی، به زمین می چسبد و با روزه داری، از روی تذّلل و خاکساری شکمها به پشتها می چسبد... بنگرید که چگونه این کارها (نماز، روزه، پرداخت زکات و...) شاخهای نخوت و غرور و فخرفروشی را از ریشه می کند و تکبّر را می زداید...

و شگفتا از این دل و حالات شگفتش و تلاش شیطان برای نفوذ به این قلعه و پایگاه ساختن آن برای اهداف خود، دلی که اگر «امیر» آن نباشی «اسیر»ش می شوی و اگر «خدا» را مهمانش نسازی، شیطان آن را اشغال می کند و اگر دربان آن نباشی، سربازان غفلت و جنود نفس امّاره به آن نفوذ کرده، تحویل شیطانش می دهند.

ص: 38

نماز، چهره بر خاک سودن در پیشگاه عظمتِ خالق است.

آن که در پیشگاه خدا اظهاربندگی و کوچکی کند، ذلیلانه در برابر انسانهای پست و ضعیف دچار حقارت و زبونی نمی شود.

مبادا کس شود کور از تکبّر * رود از دیده اش نور، از تکبّر

خدا کرده نماز ای خلق، واجب * برای گشتنِ دور از تکبّر(1)

ص: 39

امیرالمؤمنین علیه السلام به یکی از یارانش به نام «حارث همدانی» توصیه می کند که روز جمعه به مسافرت مرو، تا نماز جمعه را بگزاری سپس حرکت کنی، مگر آنکه عزیمت به جبهه جهاد باشد که حرکت زودتر لازم باشد.(1) اهمیت و نقش سازنده و تربیتی و آگاهی بخشی نماز جمعه، از این توصیه فهمیده می شود.

در نماز جماعت، رعایت حال ضعیفان و پیرمردان و پیرزنان لازم است، تا آنان هم بتوانند پابه پای امام جماعت، افعال نماز را انجام دهند. این نکته که به «مراعاتِ اضعفِ مأمومین» مشهور است، هم توصیه پیامبر اکرم به امیرالمؤنین است، هم در توصیه های خود امام به والیان و فرمانداران بوده است. در یک مورد، به والیان شهرها نامه می نویسد و ضمن ترسیم وقتِ دقیقِ نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء و صبح، توصیه می فرماید که نماز جماعت را با رعایت حالِ ضعیف ترین آنان بخوانید و دیگران را به زحمت نیندازید یا نمازشان را خراب نکنید.(2)

در موردی دیگر به مالک اشتر در آن عهدنامه معروف حکومتی چنین توصیه می فرماید:

«وقتی با مردم به نماز ایستادی، نه موجب بیزاری باش، نه تباه کننده،(3) چرا که در میان مردم کسانی اند دردمند و بیمار، یا صاحب حاجت و گرفتار. آن گاه که رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا به یمن اعزام فرمود، پرسیدم: با آنان چگونه نماز بخوانم؟ فرمود: با آنان همچون ناتوان ترین ایشان نماز بخوان

ص: 41

و نسبت به مؤمنان مهربان باش».(1)

این گونه است که هم حرمت نماز در جامعه محفوظ می ماند، هم مؤنان با اشتیاق در نمازها شرکت می کنند، هم با اهمیت دادن به نماز و رعایت وقت آن، در فرهنگ عمومی نماز خوانان رغبت و شوق بیشتری به این عبادت پدید می آید.

اگر نماز، به گفته روایات، پرچم و بیرق اسلام است، هر چه این پرچم برافراشته تر و در اهتراز باشد، شکوه دین را در میان امت و در نظر پیروان قرآن می رساند.

ص: 42

مناجاتهای امام علی علیه السلام را چنین توصیف می کند:

«گواهی می دهم که آن حضرت را در برخی موقعیّتها و جایگاههایش دیدم، در حالی که شب، پرده سیاه خود را بر هستی آویخته بود، علی علیه السلام در محراب عبادتش ایستاده و دست بر محاسن خویش گرفته بود، همچون مار گزیده می نالید و بی تابی می کرد و اندوهگینانه می گریست و می گفت: ای دنیا! ای دنیا! از من دور شو، آیا سراغ من آمده ای و مرا وسوسه می کنی تا به شوق آوری؟ هرگز وقتت نرسد! برو دیگری را بفریب، مرا به تو نیازی نیست، تو را سه طلاقه کرده ام... آه، آه از کمیِ رهتوشه و درازی راه و سختیِ قیامت.»(1)

این یک نمونه از حالات عرفانی و سوز و گداز آن حضرت در نماز بود. عشق به عبادت و سابقه «اهل نماز» بودن نیز در پرونده نورانی وی درج است. خود امام علی علیه السلام در یکی از سخنانش به پیشتازی خویش در پذیرش اسلام و اجابت دعوت پیامبر و نماز خواندن در کنار رسول خدا صلی الله علیه و آله اشاره می کند و می فرماید:

«إِنّی أَوَّلُ مَن أَنابَ وسَمِعَ وأَجابَ، لم یَسْبِقْنی اِلاّ رسول اللّه« صلی الله علیه و آله» بِالصَّلاةِ».(2)

من نخستین کسی بودم که به راه حق روی آوردم، دعوت حق را شنیده و اجابت کردم، و در «نماز» هیچ کس جز پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر من سبقت نگرفته است!

حضرت علی علیه السلام در سخنی دیگر، با ذکر آیه ای از قرآن، از کسانی ستایش کرده است که نه تجارت و نه داد و ستد، آنان را از یاد خدا و بر پا داشتن نماز، باز نداشت.(3) در گذشته نیز از توصیفی که امام از عبادت و شب بیداری و نماز و تهجّد اهل تقوا داشت، یاد شد.(4)

ص: 44

در زندگی این گونه وارستگان، «نماز» جایگاه والا و کارساز و قرب آوری داشته و پیوند واتصّال مبدأ قدرت محسوب می شده است. امیرمؤنان در یکی از سخنانش می فرماید:

«هیچ گناهی که پس از آن فرصت دو رکعت نماز و عافیت خواهی از درگاه خداوند داشته باشم، مرا نگران و اندوهناک نمی کند.»(1)

براساس این سخن، حضرت آن قدر به قرب آوری نمازش و اتصال به خداوند و بهره مندی از آمرزش و مغفرت او در سایه دو رکعت نماز و دعا، اطمینان داشته، که به گناهی که چنین مهلت و فرصتی بعدش داشته باشد، چندان اهمیّت نمی داده است.

باری، در آستان عبودیّت خدا، نمازگزار «آرامش» می یابد و در سایه سار یاد آن محبوب به «سکون نفس» و «اطمینان خاطر» می رسد و در طوفان اضطرابها، نشسته بر زورق نیایش، و نماز، قرار و استقرار می یابد.

وقتی دل و درون قرار و آرامش یافت، برون هم به ثبات و قرار می رسد. تنها مست شراب نیست که از خود و جهان، «بی خود» می شود، آن که مست از محبّت خدا می گردد و شراب یاد می نوشد، خود را قطره ای در دریا می یابد و هر چند که قطره است، احساسِ دریایی می کند.

شبی که دیده به دیدار دوست باز کنم * دم سپیده زخورشید، احتراز کنم

بوَد وضوی من از آب چشم و طاعتم این * که رو به قبله ابروی او نماز کنم

پَرم به عرش حقیقت زآشیانه راز * دو بالِ بسته مرغِ نیاز، باز کنم(2)

ص: 45

بزند و سر بر خاک نهد و از «بندگی» لذّت ببرد.

بیا به زمزمه یاد یار، در دل شب

درون تیره خود را چو روز، روشن کن

چراغ راه تو، جز سوز اشک و آهی نیست

تو را که مانده چنین بی پناه و دلگیری

بجز خدای جهان، هیچ تکیه گاهی نیست

* * *

شب است و خلوت محراب و یک اجابتِ ناب

و دیده ای بیدار،

و توبه ای بر لب،

به پیش پای تو، ای اشتیاق سبز و جوان

بجز نیایش و «راز و نیاز» راهی نیست

آیا عطر «بوستان نماز» را بر مشام جان احساس می کنید؟

خدا از ما دور نیست. به قول سعدی:

یار نزدیک تر از من به من است * وین عجب تر، که من از وی دورم

ص: 47