ص :2

فیض القدیر، یا، خلاصه عبقات الانوار میرحامد حسین

پیرامون حدیث غدیر

تالیف عباس قمی

ص :3

سرشناسه : کنتوری، حامدحسین بن محمدقلی، ق 1306 - 1246

عنوان قراردادی : [عبقات الانوار فی امامه الائمه الاطهار. برگزیده]

عنوان و نام پديدآور : فیض القدیر، یا، خلاصه عبقات الانوار میرحامد حسین: پیرامون حدیث غدیر/ تالیف عباس قمی

مشخصات نشر : قم: موسسه در راه حق، 1365.

مشخصات ظاهری : 464 ص.عکس

وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی

یادداشت : کتابنامه به صورت زیرنویس

عنوان دیگر : خلاصه عبقات الانوار میرحامد حسین

عنوان دیگر : عبقات الانوار فی امامه الائمه الاطهار

موضوع : امامت

موضوع : علی بن ابی طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. -- اثبات خلافت

موضوع : احادیث خاص (غدیر)

شناسه افزوده : قمی، عباس، 1319 - 1254

رده بندی کنگره : BP223/ک 942016

رده بندی دیویی : 297/45

شماره کتابشناسی ملی : م 65-1584

ص :4

ص :5

تصویر

ص :6

از آنجا كه عبقات الأنوار،و از جمله مجلّد غدير آن،بسيار مفصّل و طولانى و خسته كننده است و عملا باعث كمى استفاده و مراجعۀ به آن شده،محدّث ثقه و متورّع و متّقى خاتم المحدثين حاج شيخ عباس قمى(قدّس سرّه)مجلّد غدير آن را به صورتى زيبا تلخيص كرده و آن را فيض القدير فيما يتعلق بحديث الغدير ناميده است.

محدث قمى در زندگينامۀ خود در شمار تأليفاتش گويد:

كتاب فيض القدير فيما يتعلّق بحديث الغدير،و آن مختصرى است از جلدين غدير عبقات الأنوار سيد محدّث عالم متكلّم محقّق و مدقّق مؤيّد مسدّد محيى السنّة و سيف الأمّة فخر الشيعة و حامى الشريعة سيّدنا الأجلّ مولانا المير حامد حسين الهندي(أسكنه الله بحبوحة جنانه،و حشرنا تحت لوائه) (1).

علامه امينى در بحث«المؤلّفون فى حديث الغدير»از اين اثر نيز ياد كرده و گفته است:

23-الحاج الشيخ عبّاس بن محمد رضا القمّى المتوفّى في النجف الأشرف ليلة الثلثاء 23 ذي الحجّة 1359،له كتاب فيض القدير في حديث الغدير.[كذا،و الصواب:...فيما يتعلّق بحديث الغدير]،فيما ينوف على الثلاثمائة صحيفة،و قد جمع فيه فأوعى؛و هو من نوابغ الحديث و التأليف في القرن الحاضر،و أياديه المشكورة على الأمّة لا تخفى. (2)

محدث قمى اين اثر ارزنده را در سال 1321 ق در نجف اشرف به سامان رسانده و از آن تاريخ تا حدود هشتاد سال پس از آن همچنان مخطوط مانده بود تا اينكه در سال 1405 ق1364/ ش به همّت استاد گرامى حضرت مستطاب حجة الاسلام و المسلمين استادى (دامت إفاضاته)مدير محترم حوزه علميه قم و با همكارى آقايان شيخ رضا مختارى و سيد على مير شريفى براساس نسخۀ اصل تصحيح،و در سال 1406 ق1365/ ش نخست بار به همت مؤسسۀ در راه حق منتشر شد.و اينك براى چاپ دوم در اختيار مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى قرار گرفت.إن شاء الله در چاپهاى بعد،اين اثر قيّم را از هر جهت به صورت پاكيزه تر عرضه خواهيم كرد.

اميدواريم اين خدمت ناچيز مقبول نظر كيميا اثر آستان مقدس علوى حضرت امير المؤمنين (عليه و على أولاده المعصومين أفضل صلوات المصلّين)واقع شود.إنّ الهدايا على مقدار مهديها.

مسؤول مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم سيد محمد كاظم شمس

ص:8

بسمه تعالى

اوّل:حكم شمس الدين ذهبى به تواتر حديث غدير 50

دوم:حكم شمس الدين ابو الخير معروف به ابن الجزرى به تواتر حديث غدير 51

سيم:حكم جلال الدين سيوطى به تواتر حديث غدير 53

چهارم:حكم ملا على متقى به تواتر حديث غدير 54

پنجم:حكم ميرزا مخدوم بن مير عبد الباقى به تواتر حديث غدير 54

ششم:حكم جلال الدين عطاء الله نيشابورى به تواتر حديث غدير 55

هفتم:حكم ملا على قارى به تواتر حديث غدير 56

هشتم:حكم علامه ضياء الدين حنبلى به تواتر حديث غدير 56

نهم:حكم محمد بن اسماعيل بن صلاح الامير به تواتر حديث غدير 56

دهم:حكم محمد صدر عالم به تواتر حديث غدير 57

يازدهم:حكم قاضى سناء الله به تواتر حديث غدير 57

دوازدهم:حكم محمد بن مبين به تواتر حديث غدير 57

خاتمه:كلامى لطيف از سيد مرتضى 58

پاورقيهاى باب اوّل:59

باب دوّم:ذكر كلمات فخر رازى در قدح حديث شريف غدير و جواب آن 61

فصل اوّل:نقل ايراد رازى بر حديث غدير و رد آن 61

فصل دوم:بطلان تمسك رازى در قدح حديث غدير به عدم نقل بخارى و مسلم،و قدح صحيحين 65

وجوه بطلان تمسك رازى 65

وجه اوّل 65

وجه دوم 65

وجه سيم 67

وجه چهارم 67

وجه پنجم 67

ترجمه و مدح ابو ذرعه قادح مسلم صاحب«صحيح»74

قدح ابو زرعه و ابو حاتم رازيان در صحيحين 78

مدح ابى حاتم 78

ص:10

ترجمه مدح ذهلى 80

تشنيع احمد حنبل بخارى را 82

روايات مقدوحه صحيحين 87

تناقض گوئى رازى 95

پاورقيهاى فصل اول و دوم باب دوم 97

فصل سيم:قدح و جرح واقدى،كه فخر رازى در قدح حديث غدير به عدم روايت او تمسك كرده 100

طعن ابن روزبهان در واقدى 101

مثالب واقدى از زبان اكابر ائمۀ سنيه 103

اثبات طعن واقدى و وضاعيت او 104

فصل چهارم:ابطال تمسك رازى در قدح حديث غدير به عدم روايت ابن اسحاق 108

قدح ابن اسحاق:110

فصل پنجم:اثبات ناصبيت جاحظ،قادح حديث غدير كه فخر رازى به سبب قدح او قدح در حديث غدير خواسته 113

مدائح و فضائل شيخ مفيد 116

اثبات ناصبيت جاحظ 117

تتميم:طعن جاحظ بر شيخين در باب فدك 122

فصل ششم:ابطال تمسك رازى در قدح حديث غدير به قدح ابن ابى داوود در آن 130

قدح ابن ابى داوود 132

فصل هفتم:ابطال تمسك رازى در قدح حديث غدير به قدح ابى حاتم 138

فصل هشتم:جواب حديثى كه قادحين در قدح حديث غدير به آن تمسك نموده اند 141

قدح ابو هريره 142

اتهام عايشه ابو هريره را در حديث 146

تهديد خليفۀ ثانى ابو هريره را 149

مطاعن ابو هريره 153

قدح سفيان ثورى 155

فصل نهم:در ابطال استدلال دوم قادحين حديث غدير 158

ص:11

ابطال استدلال قادحين حديث غدير به عدم حضور حضرت امير در غدير خم 158

خاتمه:ترجمۀ فخر رازى و قدح او 161

باب سيم:ذكر كسانى كه در قدح حديث غدير،تقليد رازى كرده اند،و نقل كلمات بعضى از آنها و ابطال آن،و اشاره به اسمها و روايات ناقلين حديث غدير 165

فصل اوّل:نقل كلام بعض مقلدين رازى در قدح حديث غدير و ابطال آن 165

ابطال كلام عبد الحق در نفى تواتر حديث غدير 168

ناصبيت ابن حزم منكر صحت حديث غدير 169

قدح كشميرى در حديث غدير 171

فصل دوم:ذكر ناقلين و مخرجين حديث غدير و موضع كلمات و روايات آنها،174

مقام اوّل:در اسماء ناقلين حديث شريف 174

ناقلين قرن ثانى 174

ناقلين قرن ثالث 175

ناقلين قرن رابع 176

ناقلين قرن خامس 177

ناقلين قرن سادس 178

ناقلين قرن سابع 178

ناقلين قرن ثامن 179

ناقلين قرن تاسع 180

ناقلين قرن عاشر 180

ناقلين قرن حادى عشر 181

ناقلين قرن ثانى عشر 181

ناقلين قرن ثالث عشر 182

مقام دوم:تفصيل مختصرى از اجمال سابق 183

اسامى 162 نفر از ناقلين حديث غدير و نقل كلمات آنها و مختصرى از احوال آنها 183

پاورقيهاى باب سيّم 214

مقصد دوّم:بيان دلالت حديث غدير بر امامت حضرت امير(عليه السلام)و نقض كلمات شاه صاحب دهلوى.218

ص:12

باب اوّل:نقل كلام شاه صاحب در قدح بر دلالت حديث غدير و شروع در رد آن 218

فصل اوّل:نقل كلام شاه صاحب در ابطال استدلال شيعه به حديث غدير بر امامت جناب امير(ع)218

فصل دوم:جواب كلمات شاه صاحب و ايراد چند روايت از روايت از كتب اهل سنت در باب حديث غدير 225

روايات حديث غدير،از كتب اهل سنت 226

خطبۀ حديث غدير،به روايت سيد شهاب الدين احمد 233

فصل سيّم:ابطال كلام مخاطب،ادعاى انكار اهل عربيت را بر مجيئ مولى به معنى اولى، و اثبات آن از كلام جماعتى از علماء عربيت 236

اسماء جمعى از علما كه اثبات مجيئ مولى به معنى اولى كرده اند 236

اول:محمد بن سائب كلبى 236

دوم:يحيى بن زياد الفراء 238

سيم:ابو زيد انصارى 239

چهارم:ابو عبيدۀ بصرى 239

پنجم:ابو الحسن معروف به اخفش 240

ششم:ابو العباس ثعلب بغدادى 240

هفتم:ابو العباس ثعلب بغدادى 240

مدائح سيد مرتضى 241

هشتم:ابراهيم بن محمد ابو اسحاق زجاج 242

نهم:محمد بن قاسم انبارى 243

دهم:محمد بن عزيز سجستانى عزيزى 243

يازدهم:على بن عيساى رمانى 243

دوازدهم:ابو نصر اسماعيل بن حماد معروف به جوهرى 243

سيزدهم:ابو اسحاق ثعلبى 244

چهاردهم:ابو الحسن واحدى 244

پانزدهم:يوسف بن سليمان 244

شانزدهم:حسين بن احمد زوزنى 244

ص:13

هفدهم:خطيب تبريزى 244

هجدهم:فراء بغوى 245

نوزدهم:زمخشرى 245

بيستم:ابن الجوزى 245

بيست و يكم:احمد درواجكى 245

بيست و دوم:نظام الدين نيشابورى 245

بيست و سوم:ابو سالم نصيبى 246

بيست و چهارم:سبط ابن الجوزى 246

بيست و پنجم:بيضاوى 246

بيست و ششم:246

بيست و هفتم:محمد بن ابى بكر رازى 246

بيست و هشتم:جلال الدين خجندى 246

بيست و نهم:عبد الله نسفى 247

سيم:عمر بن عبد الرحمن فارسى قزوينى 247

سى و يكم:ابن صباغ مالكى 247

سى و دوم:جلال الدين شافعى 247

سى و سيم:حسين كاشفى 247

سى و چهارم:ابو السعود عمادى 247

سى و پنجم:سعيد چلپى 248

سى و ششم:شهاب الدين خفاجى 248

سى و هفتم:شيخ سليمان حمل 248

سى و هشتم:ملا جار الله الله آبادى 248

سى و نهم:محب الدين افندى 248

چهلم:محمد بن صلاح الامير يمانى 248

چهل و يكم:عبد الرحيم بن عبد الكريم 249

چهل و دوم:رشيد 249

چهل و سيم:سيد مؤمن شبلبخى 249

ص:14

پاورقيها:250

فصل چهارم:كسانى كه تقليد رازى نكرده،و تصريح به شيوع آمدن مولى به معنى اولى به تصرف كرده اند 251

محقق تفتازانى 251

علاء الدين قوشجى 251

فصل پنجم:بيان آن كه مولى به معنى متولى امر نيز آمده 255

اعتراف رازى 257

فصل ششم:بيان دلالت مولى بر اولى به تصرف از فرمايش حضرت رسول(ص)259

فصل هفتم:بيان كلماتى كه براى آنها نظير ديده نشده 261

بيان كفايت قول ابو زيد در آمدن مولى به معنى اولى به وجوه عديده 267

وجه اول تا سيم 267

وجه چهارم و پنجم 268

وجه ششم و مدائح ابو زيد 269

جواب ادعاى تخطئۀ ابو زيد در تجويز مجيى مولى به معنى اولى 271

نص كلام رازى 273

رد كلام رازى 274

ظاهر بودن ركاكت شبهه رازى به چند وجه،274

وجه اول و دوم 274

وجه سيم 275

وجه چهارم و پنجم 276

وجه ششم و هفتم 277

وجه هشتم و نهم و دهم 280

پاورقيها 283

فصل هشتم:

مخدوش بودن كلام شاه صاحب به چند وجه 284

بطلان ادعاى فخر رازى 285

فصل نهم 289

ص:15

ذكر مجمل واقعۀ غدير خم 289

وجوه دلالت حديث غدير بر امامت و خلافت حضرت امير المؤمنين عليه السلام 292

دليل اوّل:292

روايت كردن 22 نفر از محدثين بزرگ عامه،نزول آيه «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ» را در واقعه غدير خم 292

پاورقيهاى فصل نهم 302

فصل :دلالت نزول آيۀ تبليغ در غدير بر امامت امير المؤمنين عليه السلام 303

دليل دوّم:

روايت كردن 7 نفر از علماى جليل الشأن،نزول آيۀ «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ...» را،در واقعۀ غدير خم 306

تكذيب ابن كثير حديث غدير را 308

ابطلال كلام ابن كثير 308

بطلان گفتار ابن كثير پيرامون صوم غدير 311

كسانى كه براى صوم غير ماه رمضان ثواب بسيار نقل كرده اند 311

دليل سيّم 315

دلالت اشعار حسان،بر ارادۀ امامت از حديث غدير 315

روايت كردن 8 تن از محدثين كبار،اشعار حسان را 315

وجوه صحت استدلال به اين اشعار 319

وجه اوّل 320

وجه دوم،سيم،چهارم و پنجم 321

وجه ششم 322

دليل چهارم 323

اشعار قيس بن سعد بن عباده انصارى 323

فضل و جلالت قيس 323

دليل پنجم:325

اشعار امير المؤمنين(عليه السلام)325

وجوه دلالت اين اشعار بر امامت و خلافت آن حضرت 327

ص:16

پاورقيها 329

دليل ششم

روايت كردن 18 نفر از ائمۀ سنيه،نزول آيۀ «سَأَلَ سائِلٌ...» را در حق حارث بن نعمان 330

روايت ابو اسحاق احمد بن محمد بن ابراهيم الثعلبي 331

مدائح ابو اسحاق ثعلبى 331

روايت سبط ابن الجوزى 335

روايت ابراهيم بن عبد الله اليمنى الوصابى 336

روايت محمد بن يوسف زرندى 336

روايت ملك العلماء شهاب الدين دولت آبادى 337

مدائح شهاب الدين 337

روايت سيد نور الدين على بن عبد الله الحسنى السمهودى الشافعى 338

روايت ابن الصباغ 339

روايت سيد جمال الدين محدث شيرازى 339

روايت عبد الرؤوف مناوى 340

روايت شيخ بن عبد الله العيدروس 340

روايت محمود بن محمد القادرى 340

روايت نور الدين على بن ابراهيم الحلبى 341

روايت احمد بن الفضل بن محمد باكثير 342

روايت محبوب عالم 342

روايت محمد صدر عالم 343

روايت محمد بن اسماعيل بن صلاح الامير 343

روايت احمد بن عبد القادر 343

روايت سيد مؤمن بن حسن مؤمن الشبلبخى 344

فصل 347

سخن ابن تيميه در منهاج السنة،در انكار نزول آيۀ «سَأَلَ سائِلٌ...» در حق حارث 347

ابطال سخن ابن تيميه به چند وجه 349

ص:17

وجه اوّل 349

مدائح سفيان بن عيينه 349

وجه دوّم 350

وجه سيم 350

ادامۀ پاسخ به ابن تيميه 351

سخنان لغويّين در معنى ابطح 351

اعتراض ثانى ابن تيميه 354

پاسخ او 354

اعتراض ابن تيميه مبنى بر اينكه حق تعالى به سبب بودن پيامبر در مكه،بر اهل مكه عذاب نازل نكرده 357

جواب اين اعتراض 357

سخن ديگر ابن تيميه و پاسخ آن 358

تعليل ابن تيميه بطلان روايت را به اينكه از اين روايت،اسلام حارث ثابت مى شود 358

پاورقى هاى اين قسمت 359

خاتمۀ مهملات ابن تيميه 360

بطلان مهملات او به چند وجه 360

دليل هفتم:362

دلالت استشهاد حضرت امير به حديث غدير،بر امامت آن حضرت 362

نقل و روايت 44 نفر از ائمۀ سنيه اين استشهاد را 362

روايت ابو بكر محمد بن عبد الله بزار شافعى 364

مدائح او 364

اداى شهادت گروهى و اخفاى گروهى ديگر حديث غدير را 365

نفرين حضرت بر چند تن از كسانى كه اخفاى شهادت و كتمان حديث غدير كردند 365

گرفتار شدن منكرين شهادت،به عذاب الهى در همين دنيا 366

سخن ابن روزبهان مبنى بر تكذيب خبر استشهاد آن حضرت 367

پاسخ سخن ابن روزبهان 368

نقل كردن علامۀ حلبى،احتجاج آن حضرت را به حديث غدير 370

ص:18

احتجاج آن حضرت به حديث غدير بر امامت خود،در زمان خلافت ابى بكر 371

پاورقيهاى اين قسمت 374

دليل هشتم 375

دلالت تصدّر حديث غدير به«الست اولى...»بر ارادۀ اولى به تصرف از«مولى»375

روايت كردن اكثر ناقلين حديث غدير فقرۀ«الست اولى...»را 375

تكذيب رازى اين فقره را 377

جواب سخن رازى 378

دلالت اين فقره بر اولويت به تصرف 378

بطلان كلام شاه صاحب 381

بيان اينكه فقرۀ«الست اولى...»دليل است بر آنكه مراد از مولى همان معناست كه مراد است از اين فقره به چند وجه 382

پاورقيهاى اين قسمت 384

دليل نهم 385

روايت كردن سليمان بن احمد الطبرانى حديث غدير را به لفظ«من كنت اولى به من نفسه...»385

دليل دهم 387

تهنيت خليفۀ ثانى به حضرت امير(ع)به حصول مرتبۀ مولائيت براى آن حضرت 387

نقل كردن بسيارى از اكابر،تهنيت ثانى را 387

دلالت تهنيت بر امامت آن حضرت 388

تهنيت ازواج جناب رسالتمآب(ص)388

دلالت ادلۀ ديگر بر آنكه مراد از حديث غدير امامت حضرت امير است 389

مدائح سيد على همدانى 391

فصل 396

در اعتراف علماى اهل سنت به دلالت حديث غدير بر امامت حضرت امير(ع)372

1-اعتراف غزالى 396

صحت انتساب«سر العالمين»به غزالى 397

فضائل غزالى 398

ص:19

2-اعتراف حكيم سنائى 399

3-اعتراف فريد الدين عطار 399

4-اعتراف محمد بن طلحۀ شافعى 400

مدح ابن طلحه 401

5-اعتراف سبط ابن الجوزى 402

ترجمۀ كميت اسدى و مدائح وى 404

مدائح و ترجمۀ ابن الجوزى 406

6-اعتراف علامه محمد بن يوسف كنجى شافعى 409

7-اعتراف سعيد الدين فرغانى 409

8-اعتراف تقى الدين المقريزى 410

9-اعتراف مولوى محمد اسماعيل 411

عود على بدء 413

رد مناقشات دهلوى در حديث غدير 413

1-احتمال ارادۀ اولويت در تعظيم 413

جواب سخن شاه صاحب 413

2-نقض به آيۀ «إِنَّ أَوْلَى النّاسِ...» و پاسخ آن 414

3-ذيل حديث قرينۀ بر ارادۀ محبت است 415

پاسخ اين سخن 415

ادامۀ ايرادات شاه صاحب و پاسخ آنها 418

4-ارادۀ امامت از حديث غدير،مخالف روش پيغمبر در بيان واجبات و سنن است 419

پاسخ اين ادعا 419

قرائن عديدۀ داله بر ارادۀ امامت از حديث غدير 423

5-تمسك به كلامى كه از حسن مثنى روايت شده 426

بطلان اين تمسك به وجوه عديده:427

وجه اول تا چهارم 427

وجه پنجم و ششم 428

وجه هفتم و هشتم 429

ص:20

وجه نهم 430

وجه دهم و يازدهم 431

وجه دوازدهم 432

وجه سيزدهم 433

6-در حديث غدير،تقييد به لفظ«بعدى»نيست 433

بطلان اين استدلال 433

ادامۀ مناقشان شاه صاحب و پاسخ آنها 436

وجوه ابطال تقييد ولايت امير به زمان ما بعد عثمان 437

وجه اول و دوم 437

وجه سيّم 437

وجه چهارم 438

مدح احمد حنبل 439

مدح مصنف«اكام المرجان»440

تشكيك در دلالت صدر حديث 440

ادعاى عدم صحت حمل مولى بر اولى به تصرف 441

بطلان اين ادعا به وجوه عديده:446

وجه اول و دوم و سوم 446

وجه چهارم 446

ادامۀ مناقشات دهلوى و پاسخ آنها 447

ادعاى لغو بودن مكرر گفتن نص امامت حضرت امير 447

بطلان اين ادعا به چند وجه 429 453

8-ادعاى اينكه سبب ايراد خطبۀ غدير،شكايت برخى،از حضرت امير(ع)بوده،453

دفع اين ادعا به وجوه عديده 454

وجه اول و دوم و سوم 455

وجه چهارم،پنجم،ششم و هفتم 456

وجه هشتم 457

وجه نهم 458

ص:21

وجه دهم 459

پاورقيهاى اين قسمت 461

ص:22

از حجة الاسلام و المسلمين جناب آقاى حاج ميرزا محسن محدث زاده و نيز از آقازاده مرحوم حجة الاسلام و المسلمين آقاى حاج ميرزا على محدث زاده كه بدون هيچ قيد و شرطى اين نسخه ارزنده را براى چاپ در اختيار گذاشتند تشكر و سپاسگزارى شود.

و همچنين لازم است از آقايان:حجة الاسلام شيخ رضا مختارى و حجة الاسلام سيد على مير شريفى كه زحمت استنساخ و مقابله و تنظيم پاورقى هاى اين كتاب را پذيرفتند قدردانى بعمل آيد.

در پايان بايد يادآورى كنيم كه تقريبا تمام پاورقى هاى اين كتاب از جلد غدير كتاب ارزنده«خلاصة العبقات»تأليف حجة الاسلام و المسلمين جناب آقاى حاج سيد على ميلانى دامت افاضاته نقل شده است.

جناب آقاى ميلانى تمام مجلدات چاپ شده عبقات الانوار را تلخيص و تعريف و به نام «خلاصة العبقات»منتشر ساخته و از اين راه خدمتى بزرگ به جهان تشيع انجام داده اند.

خداوند همۀ ما را از مروّجين با اخلاص اسلام و تشيع قرار دهد بمنّه و كرمه

قم-رضا استادى

شعبان 1406

ص:24

خاص براى ذكر طرق حديث غدير تصنيف نموده كه آن را مسمى ساخته به «حديث الولاية»و به يك صد و پنج طريق،اين حديث را در آن ذكر كرده.و نسخه آن كتاب كه در عهد ابن عقده نوشته شده بوده و تاريخ كتابتش سنه سيصد و سى بوده و به خطوط علماى كبار كه از جمله شيخ طوسى است تصحيح شده نزد جناب سيد موجود بوده و در«الطرائف فى معرفة مذهب الطوائف»نيز ذكر اين كتاب فرموده و اسماء آن صحابه،كه از ايشان ابن عقده حديث غدير[را]نقل كرده،نيز نوشته چنانچه فرموده:

«و من ذلك ما اكده النبى لعلى بن ابى طالب(صلى اللّه عليهما)يوم غدير خم من التصريح بالنصّ عليه و الارشاد اليه فى مقام يشهد له بيان المقال و لسان الحال بانه الخليفة و القائم مقامه فى امته.و قد صنف العلماء بالاخبار كتبا كثيرة فى حديث يوم الغدير و تصديق ما قلناه.و ممن صنف تفصيل ما حققناه ابو العباس احمد بن محمد بن سعيد الهمدانى الحافظ المعروف بابن عقدة و هو ثقة عند ارباب المذاهب و جعل ذلك الكتاب مجردا سماه«حديث الولاية»و ذكر الاخبار عن النبى(صلى اللّه عليه و آله)بذلك و اسماء الرواة من الصحابة.و الكتاب الذى عندى الان لهذا«حديث الولاية»كتاب قد كتبت فى زمن ابى العباس بن عقدة، تاريخه سنة ثلاثين و ثلاثماة صحيح النقل و المقابلة،عليه خط الشيخ العالم الربانى الشيخ ابى جعفر الطوسى(رضى اللّه عنه)و جماعة من شيوخ الاسلام لا يخفى صحة ما تضمنه على اهل الافهام.و قد اثنى على ابى العباس بن عقدة الخطيب صاحب تاريخ بغداد و ذكر فى مدحه ما يحتاج فى ذكره الى كراس و هذا الخطيب صاحب تاريخ بغداد ممن لا يتهم فى تزكيته لابى العباس بن عقدة.و هذه اسماء من روى عنهم حديث يوم الغدير و نص النبى(صلى اللّه عليه و آله)على على(عليه السلام)بالخلافة و اظهار ذلك عند الكافة و منهم من هنأه بذلك:

4-على بن ابى طالب(عليه السلام)

5-طلحة بن عبيد الله

6-الزبير بن العوام

7-عبد الرحمن بن عوف

8-سعيد بن مالك

9-العباس بن عبد المطلب

10-الحسن بن على بن ابى طالب(عليه السلام)

11-الحسين بن على بن ابى طالب(عليه السلام)

12-عبد الله بن العباس

13-عبد الله بن جعفر بن ابى طالب

14-عبد الله بن مسعود

15-عمار بن ياسر

16-ابو ذر جندب بن جنادة الغفارى

17-سلمان الفارسى

18-اسعد بن زرارة الانصارى

19-خزيمة بن ثابت الانصارى

20-ابو ايوب خالد بن زيد الانصارى

21-سهل بن حنيف الانصارى

22-عثمان بن حنيف

23-حذيفة بن اليمان

24-عبد الله بن عمر بن الخطاب

25-البراء بن عازب الانصارى

26-رفاعة بن رافع الانصارى

27-سمرة بن جندب

28-سلمة بن الاكوع الاسلمى

ص:28

29-زيد بن ثابت الانصارى

30-ابو ليلى الانصارى

31-ابو قدامة الانصارى

32-سهيل بن سعد الانصارى

33-عدى بن حاتم الطائى

34-ثابت بن يزيد بن وديعة

35-كعب بن عجرة الانصارى

36-ابو الهيثم بن التيهان الانصارى

37-هاشم بن عتبة بن ابى وقاص الزهرى

38-المقداد بن عمرو الكندى

39-عمر بن ابى سلمة

40-عبد الله بن ابى اسيد المخزومى

41-عمران بن حصين الخزاعى

42-بريدة بن الحصيب الاسلمى

43-جبلة بن عمرو الانصارى

44-ابو هريرة الدوسى

45-ابو برزة نضلة بن عبيد الاسلمى

46-ابو سعيد الخدرى

47-جابر بن عبد الله الانصارى

48-جرير بن عبد الله

49-زيد بن ارقم الانصارى

50-ابو رافع مولى رسول الله(صلى اللّه عليه و آله)

51-ابو عمرة بن عمرو بن محصن الانصارى

52-انس بن مالك الانصارى

53-ناجية بن عمر الخزاعى

ص:29

54-ابو زينب بن عوف الانصارى

55-يعلى بن مرة الثقفى

56-سعيد بن سعد بن عبادة الانصارى

57-حذيفة بن اسيد

58-ابو سريحة الغفارى

59-عمرو بن الحمق الخزاعى

60-زيد بن حارثة الانصارى

61-مالك بن الحويرث

62-ابو سليمان جابر بن سمرة السوائى

63-عبد الله بن ثابت الانصارى

64-حبشى بن جنادة السلولى

65-ضميرة الاسدى

66-عبيد بن عازب الانصارى

67-عبد الله بن ابى اوفى الاسلمى

68-زيد بن شراحيل الانصارى

69-عبد الله بن بشر المازنى

70-النعمان بن العجلان الانصارى

71-عبد الرحمن بن نعيم الديلمى

72-ابو الحمراء خادم رسول الله(صلى اللّه عليه و آله)

73-ابو فضالة الانصارى

74-عطية بن بشر المازنى

75-عامر بن ليلى الغفارى

76-ابو الطفيل عامر بن واثلة الكنانى

77-عبد الرحمن بن عبد رب الانصارى

78-حسان بن ثابت الانصارى

ص:30

79-سعد بن جنادة العوفى

80-عامر بن عمير العميرى

81-عبد الله بن ياميل

82-حبة بن جوين العرنى

83-عقبة بن عامر الجهنى

84-ابو ذويب الشاعر

85-ابو شريح الخزاعى

86-ابو حجيفة وهب بن عبد الله السوائى

87-ابو امامة الصدى بن عجلان الباهلى

88-عامر بن ليل بن ضمرة

89-جندب بن سفيان العلقى البجلى

90-اسامة بن زيد بن حارثة الكلبى

91-وحشى بن حرب

92-قيس بن ثابت بن شماص الانصارى

93-عبد الرحمن بن مدلج

94-حبيب بن بديل بن ورقاء الخزاعى

95-فاطمه بنت رسول الله(صلوات اللّه عليهما)

96-عائشة بنت ابى بكر

97-ام سلمة ام المؤمنين

98-ام هانى بنت ابى طالب

99-فاطمة بنت حمزة بن عبد المطلب

100-اسماء بنت عميس الخثعمية

ثم ذكر ابن عقدة ثمانية و عشرين رجلا من الصحابة لم يذكرهم و لم يذكر اسمائهم ايضا»[انتهى كلام ابن طاووس]

از اين عبارت ظاهر است كه ابن عقده،حديث را از اين صحابۀ مذكورين،كه

ص:31

قريب صد كس اند،روايت كرده و نيز روايت كردن بيست و هشت نفر ديگر از صحابه،علاوه بر مذكورين،اين حديث شريف را،افاده نموده.

و بدان كه ابن المغازلى على ما نقل عنه ابن بطريق الحلّى فى«العمدة»و غيره در مناقب خود مسندا روايت كرده از عمر بن سعد كه گفت من حاضر بودم در پاى منبرى كه على(عليه السلام)بر بالاى آن بود و استشهاد مى كرد اصحاب رسول خدا(صلى اللّه عليه و آله)را كه هركه در واقعه غدير حاضر بوده و شنيده از آن حضرت آنچه را كه در حق من فرموده پس برخيزد و شهادت دهد پس دوازده نفر برخاستند كه از جمله آنها بود ابو سعيد خدرى و ابو هريرة و انس بن مالك،پس شهادت دادند همگى كه شنيدند رسول خدا(صلى اللّه عليه و آله)فرمود:من كنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه.

و بعد از آن ابن المغازلى گفته:كه گفت ابو القاسم فضل بن محمد:اين حديث صحيح است از رسول خدا به تحقيق كه روايت كرده حديث غدير خم را از جناب رسالتمآب صد كس از صحابه كه از جمله آنها عشره اند،يعنى آن ده كسى كه حديث بشارت جنت در حق ايشان نقل مى كنند.

و فضل بن محمد به مزيد تأكيد بر اين كلام اكتفا نكرده باز فرموده كه اين حديث ثابت است و نمى دانم براى آن علّتى.و نيز فرموده:و متفرد شده على (عليه السلام)به اين فضيلت و شريك نشده است آن حضرت را كسى.

و اين كلام قطع نظر از دلالت بر كمال صحت و ثبوت و تواتر حديث غدير خم،دال است بر اينكه اين حديث بر امامت يا افضليت آن جناب كه مستلزم امامت است دلالت دارد.

و ابو الحسن مغازلى از اكابر محدثين و اعاظم معتمدين علماى اهل سنت است و جلالت قدرش از مطالعه«انساب»سمعانى و«تراجم الحفاظ»بدخشانى ظاهر و باهر است و اعاظم اهل سنت چون ابن حجر مكى در«صواعق»و كمال الدين جهرمى در«ترجمه صواعق»و سمهودى در«جواهر العقدين»و صاحب«وسيلة المآل فى عدّ مناقب الآل»و سيد محمد برزنجى در«نواقض الروافض»و سيد

ص:32

محمود مدنى در«صراط سوى فى مناقب آل النبى»و غيرهم در كتب و اسفار دينيۀ خويش از او روايات عديده نقل كرده اند چنانچه از ملاحظه اين كتب معلوم مى شود.

العقدين»فى فضل الشّرفين،شرف العلم الجلى و النسب العلى»به كتاب ابن عقده تصريح نموده و كلام ابن حجر را بعينه نقل نموده.

و عبد الرؤوف مناوى-كه از اجلّۀ اعيان و مهرۀ رفيع الشأن ايشان است،و طول باع و علوّ كعب او در علوم دينيّه معروف و مشهور است-هم تصريح ابن حجر عسقلانى را به كثرت طرق حديث غدير،و استيعاب ابن عقده آن را در كتاب مفرد،در«فيض القدير شرح جامع الصغير»ذكر نموده.

و ابن حجر عسقلانى در«الاصابة فى تمييز الصحابه»هم در مقامات عديده ذكر كتاب ابن عقده نموده،و تمسّك در اثبات صحابيّت چند صحابه،به روايت ابن عقده در اين كتاب كرده،و كسى كه خواهد بر آن اطلاع يابد رجوع كند در:

عبد اللّه بن ياميل، و در عبد الرحمن بن مدلج، و در حرف قاف از كنى در ابو قدامۀ انصارى.

و محمود بن محمد بن على قادرى مدنى كه تعصّب و تصلّب او از كتابش ظاهر [است]،نيز ذكر كتاب ابن عقده نموده است،چنانچه در كتاب«صراط سوى فى مناقب آل النبى»بعد ذكر بعض طرق حديث غدير،گفته:«و قد استوعب طرق الاحاديث المذكورة ابن عقدة فى كتاب مفرد...الخ.»

و ميرزا محمد بن معتمد خان بدخشى-كه از اجلّه و اعاظم اهل سنت است -در كتاب«مفتاح النجا فى مناقب آل العبا»،و در كتاب««نزل الابرار بما صحّ فى مناقب اهل البيت الاطهار»، تصريح نموده كه:استيعاب كرده است طرق حديث غدير را،حافظ ابن عقده در كتاب مفرد.

ص:34

رفت كه ابن حجر در«اصابة»در اثبات صحابيت چند كس از صحابه،متشبّث به روايت ابن عقده گرديده،و به محض ذكر او،اينها را در صحابه داخل ساخته و «ناهيك به دليلا على اعتباره و برهانا باهرا على شرفه و فخاره.»

و از ملاحظۀ ديگر كتب حديث و شروح حديث و كتب درايت و رجال تصنيف محققيّن،دعوى فقير،زياده واضح و مستنير است.و كسى كه رجوع كند به«تهذيب الكمال»يوسف مزّى و«تذهيب التهذيب»ذهبى و«تهذيب التهذيب» ابن حجر در ذكر حال احمد بن محمد بن نيزك،كه در اين سه كتاب شده و ملاحظه كند مدائح و مناقب او را كه ذكر نموده شمس الدّين محمدّ بن احمد ذهبى در كتاب«عبر فى خبر من غبر»در وقايع سنۀ 353 و سيوطى در «طبقات الحفّاظ»و در«تدريب الراوى فى شرح تقريب النواوى» در بيان اقسام تحمّل حديث؛تصديق خواهد نمود دعوى حقير را.

و بالجمله،كسى كه لختى رو به كتب رجال و تحقيقات ائمّۀ با كمال آورد يابد كه آنها چه كلمات در مدح و تعظيم و تبجيل و اطراء و ثناى ابن عقده، گفته اند،و چه ها در غرر فضائل و محامد او به مثقب بيان سفته مانند ابو سعيد عبد الكريم سمعانى شافعى،كه از حفاظّ متقنين و اعاظم مجتهدين و اكابر اعيان دين متسننين است،در كتاب«انساب»و ميرزا محمد بن معتمد خان در«تراجم الحفّاظ»و غيره.

و اگر بنابر اختصار نداشتيم،كلمات آنها را ذكر مى نموديم،و مجملى از آن، آنكه:

ابن عقده حافظ متقن و عالم مكثر بوده و تراجم و ابواب و مشيخه را جمع كرده و اكثار روايت نموده و حديث او منتشر گرديده و از جمع كثيرى از اساطين و اركان ملّت و مذهب سنّيه سماع حديث كرده و اكابر حفّاظ سنّيه كه ملاذ و مرجع اسلاف و اخلاف آنهايند كه اسمائشان زياده از آن است كه ذكر شود،روايت احاديث از او نموده و اخذ علم از او كرده اند.

و دارقطنى گفته كه:«اجماع كرده اند اهل كوفه بر آنكه ديده نشده از زمان

ص:36

عبد اللّه بن مسعود تا زمان ابو العباس بن عقده،حافظترى از او،يعنى از ابن عقده.

و حفظ و اتقان و علو مقام او در اين فن به مرتبه[اى]رسيده كه خودش اظهار كرده كه او جواب مى دهد در سيصد هزار حديث از احاديث اهل بيت(ع)سواى احاديث ديگران.»سبحان اللّه!همچو حافظ جليل القدر عظيم الشّأن كه به اين مراتب او را ستوده اند؛او را از اعتبار ساقط كردن،و احتجاج به اقوالش را از مكائد شمردن، طريق مجازفت پيمودن است.و بايد كابلى و دهلوى غالب ائمّۀ اعلام خود را،كه نقل روايات ابن عقده مى نمايند و احتجاج و استدلال به آن مى كنند،كيّادان دغاكيش و شيّادان دغل انديش قرار دهند؛«فوا سوأتاه و وا فضيحتاه».

و ما در اين مقام به همين قدر اكتفا نخواهيم كرد و لابديّم كه تصريحات بعض علماى آنها را ذكر كنيم تا حجّت ابلغ و اتّم باشد.

گوئيم كه:علامّه عبد الرحمن جلال الدين سيوطى-كه به تصريح صاحب «فتح المتعال»و غيره،مجدّد مذهب سنّيه در مائۀ تاسعه بوده-در كتاب«لئالى مصنوعه فى الاحاديث الموضوعة»در ذكر حديث ردّ شمس براى جناب امير المؤمنين(عليه السلام)،اوّلا قدح و جرح ابن عقده را از ابن الجوزى نقل كرده بعد در مقام ردّ و ابطال آن گفته:

«و ابن عقدة من كبار الحفّاظ و الناس مختلفون فى مدحه و ذمّه،قال الدارقطني :كذب من اتهمه بالوضع.و قال حمزة السّهمى:ما يتّهمه بالوضع الاّ طمل و قال ابو على الحافظ:ابو العباس امام حافظ محلّه محلّ من يسأل عن التابعين و اتباعهم. »

از اين عبارت ظاهر است كه حسب افادت دارقطنى كسى كه ابن عقده را متّهم به وضع نموده كاذب و مفترى است،و حمزۀ سهمى هم،سهم جگردوز به سوى قادحين ابن عقده روان ساخته و افاده كرده كه ابن عقده را متّهم به وضع نمى نمايد مگر پليد بى باك و احمق ناپاك.

و مخفى نماند كه حمزۀ سهمى حائز سهم وافى از جلالت شأن و علوّ قدر و فائز رتبۀ عالى از حفظ و اتقان است چنانچه از مطالعۀ كتاب«عبر»در وقايع سنۀ

ص:37

427 و«طبقات الحفاظ»سيوطى و«انساب»سمعانى معلوم مى شود.

و از افادۀ حافظ ابو على-كه ذهبى در«عبر»در وقايع سنۀ 349 و يافعى در «مرآت الجنان»و سيوطى در«طبقات»او را به مدح و ثناء و تبجيل ستوده اند- ظاهر شد كه منزلت ابن عقده منزلت كسى است كه سؤال كرده شود از تابعين و اتباع ايشان.

و محمّد طاهر كجراتى-كه فضائل و جلالت و عظمت شأن او از«اخبار الاخيار»و«سبحة المرجان»و غيره معلوم مى شود-در كتاب«تذكرة الموضوعات»در حديث ردّ شمس گفته:«و ابن عقدة من كبار الحفاظ وثّقه الناس و ما ضعّفه الاّ عصرى متعصب.»

از اين كلام ظاهر است كه ابن عقده از اكابر حفاظّ است و مردم توثيق او نموده اند و جسارت بر تضعيف او ننموده مگر عصرى متعصّب.و مردم در اينجا ناقدين رجال مراد است،كما هو ظاهر من سياق الكلام.

و معنى حافظ،محفوظ خاطر ناظرين باشد كه در اصطلاح اهل حديث چه جلالت دارد.

قال بعض العلماء:الحافظ فى اصطلاح المحدثين من احاط علمه بمائة الف حديث متنا و اسنادا و الطالب هو المبتدى الراغب فيه و المحدث و الشيخ و الامام هو الاستاد الكامل و الحجة من احاط علمه بثلاثمائة الف حديث متنا و اسنادا و احوال رواته جرحا و تعديلا و تاريخا و الحاكم هو الذى احاط علمه بجميع الاحاديث المروية كذلك و قيل الراوى ناقل الحديث بالاسناد و المحدث من تحمل روايته و اعتنى بدرايته و الحافظ من روى ما يصل اليه و وعى ما يحتاج لديه.

ميرزا محمد بدخشى در تراجم الحفاظ گفته:«الحافظ:،يطلق هذا الاسم على من مهر فى فن الحديث بخلاف المحدّث.»

و شيخ ابو المواهب عبد الوهّاب بن احمد شعرانى در«لواقح الانوار فى طبقات السادة الاخيار»در ترجمۀ سيوطى گفته:«و كان الحافظ ابن حجر يقول:الشروط الّتى اذا اجتمعت فى الانسان سمّى حافظا هى الشهرة بالطلب و الاخذ من افواه

ص:38

الرجال و المعرفة بالجرح و التعديل لطبقات الرواة و مراتبهم و تمييز الصحيح من السقيم حتى يكون ما يستحضره من ذلك اكثر ممّا لا يستحضره مع استحفاظ الكثير من المتون،فهذه الشروط من جمعها فهو حافظ.»

و ابو المظفّر يوسف بن قزاغلى المعروف يسبط ابن الجوزى-كه از ائمۀ دين و قدماى معتمدين اهل سنت است و جمعى از اهل سنّت تشبّث به افادات او نموده اند-در كتاب تذكرة خواصّ الامة فى معرفة الائمة»در ذيل حديث ردّ شمس گفته كه:«اتّهام جدّ من؛ابن الجوزى،ابن عقده را به وضع حديث رد شمس از باب ظن و شك است يعنى رجما بالغيب،به ظنّ سوء كه مصداق «إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ» مى باشد،جسارت بر اين اتّهام كرده،و ابن عقده مشهور است به عدالت و روايت مى كرد فضائل اهل البيت عليهم السلام را،و اقتصار بر آن مى كرد و متعرّض صحابه نمى شد به مدح و ذمّ،پس نسبت دادند او را به رفض ».يعنى متعصبّين و معاندين كه از ذكر فضائل اهل بيت(ع)مثل مار بر خود مى پيچند او را منسوب به رفض ساختند.»

و اگر اين همه تصريحات و توثيقات براى اعتماد و اعتبار ابن عقده كفايت نكند و نيشتر خونين به دل كابلى و شاه صاحب و اتباعشان نزند،مى بايد كه «جامع المسانيد»تأليف محمّد بن محمود ابو المؤيّد خورازمى-كه در آن پانزده مسند ابو حنيفه را جمع كرده،فضيلت و مهارت ابو حنيفه را در حديث ثابت كرده، عرق ريزى بسيار در حمايت جنابش و اثبات روايت نمودن ملازمانش احاديث را،بكار برده و الحقّ بر حنفيّين منّتى عظيم گذاشته و به زعم خود امام اعظم ايشان را از عار و شنار عدم مناسبت به حديث،بدر ساخته،و علماى حنفيّه مباهات و مفاخرت بر آن دارند و در مقام دفع طعن و ملام از جنابش،رجوع به آن آرند- بالجمله بايد لختى به اين كتاب روآورند و دريابند كه در آنچه قسم توثيق و اطراء ابن عقده مرقوم گشته،و اين است عبارت خوارزمى در اواخر«جامع- المسانيد»:

«احمد بن محمد بن سعيد بن عبد الرحمن بن ابراهيم بن زياد بن عبد اللّه بن

ص:39

العجلان ابو العباس الكوفى الهمدانى المعروف بابن عقدة،كان ثقة فقيها عالما بالنحو و اللّغة و القراءة متقنا فى الحديث حافظا لرواته و مدار هذه المسانيد عليه.

انتهى.»

از اين عبارت ظاهر است كه ابن عقده ثقه و فقيه،عالم به نحو و قرائت، متقن در حديث و حافظ روات آن بوده و مدار اسانيد امام اعظم بر او است.

پس حالا حضرات اهل سنت را اختيار داديم كه خواه اندك تأمّل بكار برده و بر هفوات خود،ندامت ورزند و خواه به غرض ردّ بعض استدلالات اهل حق، تضعيف و توهين ابن عقده نمايند و دست از اعتماد و اعتبار او بردارند،ليكن ملتمس آنكه فكرى براى اصلاح حال پراختلال عمدۀ مدائح و مناقب امام اعظم فرمايند؛چه،هرگاه به تصريح خوارزمى،مدار اين اسانيد بر ابن عقده بوده باشد، در اين صورت قدح و جرح ابن عقده نمودن،و راه توهين و استخفاف آن پيمودن، صراحة در ابطال فضيلت اسناى امام اعظم كوشيدن،و عمدۀ مناقب او را به خاك سياه برابر ساختن است.

ص:40

ثم مررنا بغدير خم كم قائل فيه بزو رجم على علّى و النّبى الامّى

حديث غدير را زور عظيم و كذب فخيم گمان كرده،داد عناد و لداد داده،و به همين سبب ابن جرير تشمير ذيل در احقاق حق و ازهاق باطل و كسر ظهر معاندين فرموده؛كتابى در ذكر طرق حديث غدير تصنيف فرموده.

«يكى از اين مذكورين داناتر است به دين خود و رسولش از عسكريين،پس اگر فتوا دهد يكى از آنها را يكى از عسكريين،بوده است رجوع مستفتى به اجتهاد خود اولى از آنكه رجوع كند به فتواى يكى از عسكريين،بلكه رجوع به اجتهاد خود واجب خواهد بود»،يعنى اصغا و اعتنا به افتاى آن دو بزرگوار (عليهما السلام)ناجائز و حرام خواهد بود،العياذ باللّه،و بر اين مقدار هم صبر و قرارش دست نداده،در آخر عبارت سراسر خسارت به بانك بى هنگام سرائيده كه العياذ باللّه واجب بر مثل عسكريين و امثال ايشان يعنى ديگر ائمّۀ اهل بيت (عليهم السلام)آن است كه تعلّم كنند از يكى از اين مذكورين!فالعجب كلّ العجب كه پايۀ علم و فضل ابن جرير و امثال او،ارجح و اعلى گشته از حضرات عسكريين و ديگر اهل بيت عصمت و طهارت،كه حسب تصريحات قوم،سفن نجات اند و تمسّك به ذيول آنها واجب و تخلّف از ايشان مورث بوار و هلاك است.و باز متعصبيين متكلّمين سنّيه اعتنا به تصحيح و اثبات چنين امام جليل الشأن خود،حديث غدير را نكنند،و او را هدف تير جرح خود نمايند،فانّا للّه و انّا اليه راجعون!

و اعجب از اين،آنكه ابن روزبهان به مزيد عجز و حيرت طبرى را با اين جلالت شأن بدتر از يهود و نصارى حسب مزعوم اسلاف خود،گردانيده،يعنى او را به روافض ارزانى فرمايد،و بر احتجاج و استدلال به روايتش از جا رود،كما لا يخفى على من راجع كتابه الباطل.

و جلال الدين سيوطى در كتاب«التنبئة بمن يبعثه اللّه على رأس كل مائة» گفته:

«و ممن يصلح ان يعد على رأس الثلاثمائة،الامام ابو جعفر محمد بن جرير الطبرى،و عجبت كيف لم يعدوّه و هو اجل من ابن شريح و اوسع علوما و بلغ مرتبة الاجتهاد المطلق المستقل و دوّن لنفسه مذهبا مستقلا،و له اتباع قلدوه و افتوا و قضوا بمذهبه و يسمّون الجريرية،و كان اماما فى كل علم من القراءة و التفسير و الحديث و الفقه و الاصول و اقوال الصحابة و التابعين و من بعدهم و العربية و التاريخ-الى

ص:43

آخر ما افاده فى مدحه و لو لا خوف الاطالة لنقلته.

پس از اين كلمات واضح و لائح شد كه؛ابن جرير را لياقت آن است كه معدود شود از مجددّين مذهب سنۀ ثلاثمائه،و به مرتبۀ اجتهاد مطلق مستقّل فائز گرديده و اين مرتبه ايست كه ائمّه اربعۀ سنّيه به حيازت آن در آفاق جهان اشتهار و افتخار يافته اند؛و در ذيل ستايش او،سيوطى از خطيب نقل كرده كه ائمّۀ علما حكم مى كردند به قول او،و رجوع مى آوردند به سوى او،و جمع كرده بود ابن جرير از علوم چيزى را كه احدى با او در آن شركت نكرده بود و ابن خزيمه گفته كه:

نمى دانم بر روى زمين عالمترى از ابن جرير-الخ-

ص:44

كتاب«عبر»و«طبقات فقهاى شافعيه»و«كشف الظنون»ظاهر است ،و لكن عبد اللّه يافعى در مدح و ثنا،و تبجيل و اطراى ابو المعالى گوى مسابقت از اقران و همگنان خود،استلاب نموده و ترجمۀ طولانى براى جنابش نگاشته.و اگر رساله را گنجايش بود،ايراد بعض عبارات او را مى نمودم و لكن مناسب نيست و طالبين رجوع نمايند به«مرآت الجنان »و الله المستعان.

ص:49

«بستان المحدثّين»طريق شيخ مرشد خود را پيموده،و بالجمله،اين امام حافظ بى بديل به آواز بلند تصريح صريح به تواتر حديث غدير نموده و تيقّن خود به گفتن جناب رسالتمآب(صلى اللّه عليه و آله و سلّم)،آن را،بيان كرده،تسويد وجوه منكرين و احراق صدور جاحدين را به غايت قصوى،رسانيده؛و ابن كثير شامى،تصريح ذهبى را به تواتر حديث غدير و تيقّن او را به صدور كلام«من كنت مولاه فعلّىّ مولاه»را،در تاريخ خود،ذكر نموده،من اراده فليراجعه .و ما بعد از اين ان شاءالله (تعالى)،به آن اشاره خواهيم نمود.

عناد تصريح فرموده كه:عبرتى نيست به كسى كه قصد كرده تضعيف اين حديث را از جمله كسانى كه اطلاّع نيست ايشان را در اين علم چه،اين حديث وارد شده است مرفوعا از ابو بكر و عمر،و قريب سى نفر از صحابۀ كبار را اسم برده،پس از آن گفته:و غير ايشان از صحابه(رضوان الله عليهم)و گفته كه:صحيح شده است اين حديث از جماعتى از آنها كه حاصل مى شود قطع به خبرشان و بعد گفته:و ثابت شده است كه اين قول از جناب رسالتماب(ص)روز غدير خم بوده.

و پوشيده نماند كه ابن الجزرى صاحب«حصن حصين»و صاحب«كتاب النشر فى القرائات العشر»است كه در آفاق جهان،مشهور و معروف است، على الخصوص كتاب«حصن حصين»كه اكابر متسنين تبرك به آن مى جويند و صلحايشان آن را بر سر و چشم مى گذارند،و در استدفاع عاهات و بلايا،و استجاره از آفات و رزايا،رجوع به آن مى آرند؛رجوع كن به كتاب«كشف الظنون»تا بر يقينيت افزوده گردد،و سير كن در«بستان المحدثين»تا برخى از نهايت شأن او و صاحبش بر تو لائح گردد و بالجمله،جلائل و فضائل ابن الجزرى بر متفحص كتب اين حضرات،مخفى و مستور نيست و شهرت و كثرت مدائح و مفاخر آن،به مرتبه اى است كه حاجت به نقل فقره[اى]از آن نيست؛لكن ما اشاره مى كنيم به ذكر بعضى از فقرات كه در جنب باقى مدايح او به منزله قطره اى است از بحار، چه آنكه مشت نمونه اى است از خروار.

شاه صاحب عبد العزيز دهلوى در«بستان المحدثين»بعد از كلمات بسيارى در فضائل و مناقب او گفته:در ملك روم او را امام اعظم لقب داده بودند و بارها به حج مشرف گشت و اخيرا در شيراز استقرار گرفت و اوقات او معمور بود به همين سه شغل،يا قرائت قرآن،يا اسماع حديث،يا عبادت؛و در اوقات او بركت محسوس بود،با وجودى كه مردم براى طلب اين دو علم شريف بر وى هجوم و ازدحام داشتند و اوراد و عبادات هم وظيفه داشت؛هر روز آن قدر تصنيف مى كرد كه يك كاتب جيّد سريع الكتابه مى تواند نوشت،و در سفر و حضر بيدار و قائم

ص:52

الليل مى ماند و هرگز روزۀ دوشنبه و پنج شنبه از وى فوت نشده و سه روزۀ از هر ماه نيز روزه مى داشت،و مؤلّفات او همه مفيد و نافع افتاد.پس شروع كرده در تعداد مؤلّفات او كه مقام را ذكر بيشتر از اين گنجايش نيست،و اين عبارات بعينه مسروق شده از كتاب«مفتاح كنز دراية المجموع من درر المجلد المسموع»كه اصل نسخۀ آن را شيخ جار اللّه ابن عبد الرحيم براى شاه ولى اللّه،والد جناب شاه صاحب از مدينۀ منوّره نويسانيده آورده،و شاه صاحب حسب عادت ذميم خود انتحال اكثر آن براى ترويج زيوف كاسدۀ خود فرموده اند.

و جلال الدين سيوطى در«طبقات الحفّاظ»و ابن حجر عسقلانى در مواضع عديده از«درر كامنه»،ابن الجزرى را مدح سرائى و به حفظ او را موصوف نموده اند؛و تاج الدين ابن احمد مكى در كتاب«كفاية المتطلع»و شيخ ابو على محمّد الملقّب بارتضاء العمرى در«مدارج الاسناد»و محمد عابد سندى در «حصر الشارد»در ذكر اسناد قرائت قرآن و ديگران از اكابر ائمه و مشايخ سنيه نيز مزيد جلالت و عظمت ابن الجزرى را واضح و روشن نموده اند.

نظم كرده ام ايشان را در ارجوزه[اى]،و ايشان چهار طبقه اند،و گفته كه:حق تعالى عطا فرمود مرا تبحّر در هفت علم؛تفسير و حديث و فقه و نحو و معانى و بيان و بديع،بر طريقۀ عرب و بلغا،و نيز گفته كه من دو لك حديث ياد دارم و اگر مى يافتم زياده را هرآئينه حفظ آن مى كردم.

و از افادۀ علامه جار اللّه ابو مهدى مغربى در كتاب«اسانيد»خود ظاهر است كه سيوطى امام حافظ است و والد ماجدش او را در سنّ سه سالگى به مجلس شيخ الاسلام ابن حجر حاضر كرده و خودش حج كرد و آب زمزم نوشيد به اين نيّت كه در حديث مثل حافظ ابن حجر باشد و در فقه مثل سراج بلقينى،و متولى مشيخات بسيار گرديد و در آخر زهد در همه ورزيد.و از بعض فضلاى تلامذۀ او منقول است كه تصنيفات او زياده اند در شمار بر پانصد سواى آنچه رجوع كرده از آن و شسته آن را.و بالجمله،اكابر سنيه حكم علامۀ سيوطى را،به تواتر اين حديث شريف در اسفار دينيّۀ خود نقل كرده اند؛چنانچه عبد الرؤوف المناوى در«تيسير»شرح جامع صغير سيوطى و عزيزى در«سراج منير شرح جامع صغير»گفته اند در ذيل حديث«من كنت مولاه فعلّى مولاه»:قال المؤلّف:

«حديث متواتر» .

الى اللّحد مع انّ القرآن و كتب الاحاديث و التواريخ مشحونة بخلاف ذلك قال اللّه (تعالى) «وَ عَصى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى» -و ساق الكلام الى ان قال-:و مع ذلك يشنعون علينا بتجويزنا عدم دلالة حديث الغدير على نفى خلافة ابى بكر و ثبوت خلافة على بلا واسطه احد،بل يقولون انّه نصّ جلى منكره كافر،فان تسئلنى عن حديث الغدير المتواتر،اذكر لك الملخّص الذّى ذكره مفيدهم...الخ.

از اين عبارت ظاهر و واضح است كه ميرزا مخدوم-با آن همه تعصّب مشوم و تصلّب ملوم كه چشمك بر اثبات عصمت انبياء معصوم(عليهم صلوات الملك القيّوم)،مى زند و به كمال جسارت و خسارت اين اعتقاد فاسد و كاسد خود را از هفوات شيعه و مقالات شنيعه مى شمارد-تصريح به تواتر حديث غدير نموده،و اين كمال وضوح حق و نهايت ظهور صدق است كه چنين متعصّب عنيد بغير اقتضاء مقام،اعتراف به آن مى نمايد؛ و لنعم ما افاد فى«مصائب النواصب»(نور اللّه مرقده)فى وجوه جواب كلامه:و امّا رابعا، فلان قوله:ان تسئلنى عن حديث الغدير المتواتر اذكر لك،الى آخره،متضّمن للاعتراف بنقيض ما هو بصدده من تضييع الحق و ترويج المحال،حيث اجرى اللّه(تعالى)على لسان قلمه ما هو الحق فوصف حديث الغدير بالمتواتر من غير ان يكون سياق كلامه مقتضيا لذكر هذا الوصف بوجه من الوجوه.»

و مستتر نماند كه ميرزا مخدوم،از اكابر و اماثل متكلّمين سنّيه و افاضل مشهورين ايشان است؛و برزنجى او را به لفظ مولانا ياد مى كند و اعتماد بر رسالۀ او دارد.

و كتاب«نواقض»از كتب مشهوره است و چلبى در«كشف الظنون»او را ياد كرده و افاده نموده كه سيّد محمد برزنجى او را اختصار كرده،و شاه صاحب دهلوى،مؤلّف آن را مثل كابلى اسوه و مقتداى خود،در عدم مراعات آداب حضرات ائمۀ هدى(عليهم السلام)قرار مى دهد،چنانچه بر ناظر در رسالۀ«ازالة الغين»ظاهر است.

«اربعين»مناقب جناب امير المؤمنين،بعد از ذكر حديث شريف و قصّۀ حارث بن نعمان گفته:«اقول:اصل هذا الحديث سوى قصّة الحارث تواتر عن امير المؤمنين(عليه السلام)و هو متواتر عن النبى(صلى اللّه عليه و سلّم)ايضا،رواه جمع كثير و جم غفير من الصحابة.»

مدهوش گرديده به سبب كثرت طرق آن.

و محمد بن اسماعيل از اكابر صدور،و تصانيف او معروف و مشهور است و من اراد الاطلاع على ذلك فعليه بما افاده الشوكانى.

بالجملة-بحمد الله المنّان-از اين بيان مشيّد البنيان،واضح و عيان گرديد كه اجلۀ اساطين متقدمين و متأخرين سنيّان،تصريح به تواتر حديث غدير مى كنند،و بى شائبۀ تكلّف و تعسّف،اعتراف به آن مى نمايند،و اين غايت ثبوت و نهايت وضوح است.

فتح البارى 61/7

فيض القدير 218/6

الاصابة 374/2

الاصابة 413/2

الاصابة 159/4

نزل الابرار:21

تهذيب التهذيب 78/1

طبقات الحفاظ:371-تدريب الراوى 40/2

اللئالى المصنوعة 337/1

طبقات الحفاظ:422

تذكرة الخواص:510

العمدة:55

الاقبال:453 و 457

التاريخ لابن كثير 147/11

لسان الميزان 239/6

معجم الادباء 455/6

به خلاصة العبقات 91/6 مراجعه شود آدرس اين كتابها در آنجا آمده است.

الاقبال:453

طبقات الحفاظ:443

الاقبال:453

العبر و مرآت الجنان حوادث سنه 477

الوافى بالوفيات 164/4

البلغة:240

بغية الوعاة 181/1

آدرس اين كتابها در خلاصة العبقات 105/6 ياد شده است.

مرآت الجنان حوادث سال 478

التاريخ لابن كثير 213/5-214

اسنى المطالب:3-4

كشف الظنون 1301/2 و 73/1

لك:صد هزار

ص:59

التيسير فى شرح الجامع الصغير 442/2 و السراج المنير فى شرح الجامع الصغير 360/3

المرقاة فى شرح المشكاة 568/5

خلاصة الاثر 185/3

وسيلة النجاة فى فضائل السادات:104

الشافى فى الامامة:132

ص:60

غير ذلك من المتواترات،بل العلم بصحّة الاحاديث الواردة فى فضائل الصحابة اقوى من العلم بصحة هذا الحديث،مع انهم يقدحون فيها و اذا كان كذلك فكيف يمكنهم القطع بصحة هذا الحديث،و ايضا فلانّ كثيرا من اصحاب الحديث لم ينقلوا هذا الحديث كالبخارى و مسلم و الواقدى و ابن اسحاق بل الجاحظ و ابن ابى داوود السجستانى و ابو حاتم الرازى و غيرهم،من ائمة الحديث قدحوا فيه،و استدلوا على فساده بقوله(عليه السلام):قريش و الانصار و جهينة و مزينة و اسلم و غفار موالى دون الناس كلهم ليس لهم موالى دون اللّه و رسوله،و الثانى و هوان الشيعة يزعمون انه(عليه السلام) انما قال هذا الكلام بغدير خم فى منصرفه من الحج و لم يكن على مع النبى فى ذلك الوقت فانه كان باليمن.انتهى.»

از اين عبارت ظاهر است كه فخر رازى به مزيد سقيفه سازى،حصول علم را به صحت حديث غدير،عين مكابرة مى داند و آن را از درجۀ متواترات ساقط،و از پايۀ معلومات هابط مى گرداند و بر آن هم اكتفا نكرده علم به صحت احاديث فضائل صحابه را،اقوى از علم به صحت اين حديث مى داند و نيز به ادعاى عدم نقل بسيارى از اصحاب حديث اين حديث را،قدح در آن مى خواهد و بر اين همه جزافات اكتفا نكرده باز به مزيد اشتعال آتش حقد و عناد،تشبث به قدح و جرح جاحظ ناصبى و ديگر جاحدين مى نمايد،پس اين تعصّب شديد،به نظر انصاف ملاحظه فرمودنى است،كه مثل اين حديث متواتر و مشهور كه زياده از صد كس صحابه روايت آن كرده اند و اكثر طرق آن صحيح و ثابت و حسن و در صحاح قوم مروى،و كتب عديده در تعدد طرق آن،مصنف شده،در مناظره و مقابله اهل حق از معرض اعتبار ساقط ساخته و به قدح آن مى پرداخته و جميع احاديث وارده در فضائل صحابه را كه نبذى از آن به اعتراف ثقات ايشان موضوع است،اقوى از اين حديث گفته،چه الف و لام كه داخل بر احاديث در كلام رازى است،افادۀ عموم مى كند،چنانچه در جاى خود به شرح رفته،و لو تنزّلنا عن ذلك فلا اقل من حمل الاحاديث على اكثرها،و حال آنكه اقوى بودن جميع يا اكثر فضائل صحابه از حديث غدير كذب و بهتان بحت است،هرگز يك حديثى هم از فضائل صحابۀ

ص:62

سنيه به قوت اين حديث نمى رسد و همپايۀ آن نمى باشد و بر مدّعى لازم است كه جميع فضائل صحابه يا اكثر آن را،از طرق شيعه به چنين اسانيد قويه كثيره بلكه زائد از آن،ثابت نمايد به علاوۀ اثبات تواتر آن از طرق خودشان.و ما از راه تبرع بر رازى و اولياى او كه در نصرت باطل،كذب را على الاطلاق حلال بلكه مستحسن شمرده اند،تنگ گيرى نمى كنيم به طريقۀ مسامحت و مساهلت مى رويم و مى گوئيم كه تصديق دعواى خود را در اكثر يا كلّ احاديث فضائل صحابه گذاشته، مساوات بعض احاديث صحابه را اگرچه ده يا پانزده بلكه پنج يا شش باشد،با حديث غدير در قوت ثابت فرمايند فضلا از آنكه اقوى بودن آن را از اين حديث شريف به منصۀ ظهور رسانند.

بالجمله ادعاى اين معنى كه دعوى علم ضرورى به صحّت اين حديث مكابره است،مكابره بيش نيست،چه هر امرى كه سنيه ادعاى تواترش و علم ضرورى به صحّت آن كنند،بلاشبهه حديث غدير در ثبوت و تواتر و صحت،مثل آن يا بهتر از آن خواهد بود،و مجرّد منع در امثال اين امور غير كافى،و الاّ مى رسد كه مانعى منع وجود مكه و مدينه هم بكند و بر محض منع اكتفا نمايد.آرى اگر فارقى لائق قبول در اين حديث شريف و ديگر متواترات بيان كنند،توجّه شود به جواب آن.

و لنعم ما افاد بعض المحققّين حيث قال:لا شكّ فى ان كل من تأمل و انصف فى كثرة طرق الحديث و اشتهاره بين الخّاصة و العامة،مع وفور الدواعى الى الكتمان و كثرة الصوارف عن النقل،يحصل له العلم الضرورى بصحة هذا الحديث كيف؛و قد يحصل للمسلمين القطع و اليقين فى كثير من الامور الدينيّة التى هى ادون مرتبة فى باب التواتر من هذا الحديث كآيات التحدّى و التحدّى بها على رؤوس الاشهاد من الكفار و اعداء الدين مع وجود الدواعى الى المعارضة و عدم وجود موانع...الخ».

و امّا ادعاى اين معنى كه بسيارى از اصحاب حديث،اين حديث را نقل نكرده اند پس مخدوش است به آنچه ان شاءالله (تعالى)بعد ذكر شود،از اسماء جمعى از مخرجين و ناقلين اين حديث شريف از اساطين اعلام و محدثين فخام.

ص:63

پس بالفرض اگر بسيارى از اهل حديث،اعراض از ذكر آن كرده باشند،قدحى در آن پيدا نمى كند،چه واضح است عدم ذكر احدى-و لو كان فى غاية الجلالة و النبالة-قدح در ثبوت حديثى نمى كند.و عجب كه دعوى كثرت غير ناقلين اين حديث آغاز نهاده،و با آن همه غلو و اغراق در تعصب فاحش،جز نام اربعۀ غير متناسبه بر زبان نياورده،كاش نام سى يا بيست كس از اعيان محدثين كه معرض از نقل اين حديث مى بودند بر زبان مى آورد،تا با دعوى كثرت مناسبت مى داشت،و الاّ در جنب ناقلين اين حديث شريف،چهار كس را بلكه ده كس را هم مثلا كثير نتوان گفت.و بالفرض اگر بسيارى از اصحاب حديث سنيان اين حديث شريف را نقل نكرده باشند،عدم نقلشان چنين حديث متواتر مشهور را، دليل تعصب و عناد،و رسوخ در ضغائن و احقاد است كه خرافات غريبه در فضائل خلفاى خود،نقل مى كنند،و از نقل چنين حديث متواتر و مشهور اعراض مى نمايند.

و هرگاه نافى صريح به مقابلۀ مثبت،ساقط از اعتبار و اعتماد باشد،ساكت و معرض كى لائق اعتنا و التفات است؟!

و بالجمله بطلان استدلال رازى بر قدح حديث غدير،ظاهر گردد ان شاءالله (تعالى)از فصول آتيه.

ص:64

به«زاد المعاد فى هدى خير العباد» تأليف ابن قيم الجوزية الحنبلى فى...

يديه(صلى اللّه عليه و سلم)فى الصلوة فى قوله فصل ثم كان(صلى اللّه عليه و سلم)يرفع رأسه...الخ».

و شيخ احمد منينى-كه از اكابر علماى سنيه است و شيخ محمد مرادى در كتاب«سلك الدرر فى تاريخ القرن الثانى عشر» او را ستايش نموده-در شرح تاريخ يمينى كه مسمّى است«بالفتح الوهبى»گفته:المشورة بضمّ الشين لا غير،كذا صحّحه الحريرى فى«درة الغواص»قاله البجاتى،و فى«المصباح المنير»:و فيها لغتان،سكون الشين و فتح الواو و الثانية ضمّ الشين و سكون الواو و زان معونة و المثبت مقدم على النافى و من حفظ حجة على من لم يحفظ.»

و محمد بن ابراهيم يمانى گفته در«روض»:«و المضعف اذا لم يبيّن سبب التضعيف ناف و المثبت اولى من النافى.»

پس بنابراين قاعدۀ ممهّده،بالفرض اگر كسى از صحابه و تابعين هم انكار حديث غدير مى كرد.قول او قابل التفات نبود،چه جاى عدم ذكر او.پس اعراض بخارى و مسلم از ذكر اين حديث در چه حساب است كه احدى از اهل تنقيد و تحقيق،التفاتى به آن نمايد،يا آن را قادح در صحت حديث متواتر ثابتى گرداند؟!ابن القيم در«زاد المعاد»افاده كرده كه اسماعيل بن محمد حديث تسليم نبى(عليه و آله السلام)را از يمين و شمال روايت كرد.زهرى گفت:

نشنيديم اين حديث را از رسول خدا،اسماعيل بن محمد براى الزام و افحام او گفت كه آيا كلّ حديث رسول خدا را شنيده اى؟زهرى گفت:نه.باز اسماعيل گفت:كه آيا نصف آن را شنيده اى؟زهرى باز جواب سابق را اعاده كرد پس اسماعيل براى مزيد تخجيل او گفت:«فاجعل هذا فى النصف الذى لم تسمع»

پس بگردان اين را در نصفى كه نشنيده اى.پس زهرى ساكت و صامت و گرفتار تخجيل گرديد.پس هرگاه عدم سماع زهرى و عدم تسليم او حديث تسليم را قادح در آن نباشد،پس چگونه مجرّد اعراض بخارى و مسلم از ذكر حديث غدير،ريب و شكى در آن پيدا كند.

ص:66

و شاه صاحب دهلوى در كيد هشتم از مكائد«تحفه»گفته:و اگر زجاج انكار كرده باشد جرّ جوار را با وجود حرف عطف،اعتبار را نشايد،كه ماهران عربيت و ائمۀ ايشان تجويز كرده اند،و در قرآن مجيد و كلام بلغا وقوع يافته،پس شهادت زجاج مبنى بر قصور تتبع است و مع هذا شهادت بر نفى است و شهادت بر نفى غير مقبول است.انتهى»

است،باطل پندارند،و اثبات رضاى آن حضرت از ابى بكر به اهتمام تمام نمايند، چنانچه از ملاحظۀ«مرافض»و مطالعۀ تسويلات شاه صاحب در باب مطاعن «تحفه»واضح است.

و روايت بخارى كه دلالت صريحه بر استمرار غضب فاطمه(عليها السلام)و مهاجرت آن حضرت ابى بكر را و عدم رضا از او دارد اين است:قال فى باب فرض الخمس:حدثنا عبد العزيز بن عبد اللّه ثنا ابراهيم بن سعد عن صالح عن ابن شهاب،اخبرنى عروة بن الزبير انّ عائشة ام المؤمنين اخبرته ان فاطمة بنت رسول اللّه(صلى اللّه عليه و سلم)سألت ابا بكر الصديق بعد وفاة رسول اللّه(ص) ان يقسم لها ميراثها ما ترك رسول الله مما افاء الله عليه فقال لها ابو بكر:ان رسول اللّه (ص)قال:لا نورث ما تركنا صدقة.فغضبت فاطمة بنت رسول اللّه(ص)فهجرت ابا بكر فلم تزل مهاجرته حتى توفيت و عاشت بعد رسول اللّه(ص)ستة اشهر... الخ»

و بخارى به ايراد اين خبر به مقام واحد اكتفا نكرده بلكه در مواضع ديگر نيز نقل كرده؛در باب«قول النبى(ص)لا نورث ما تركنا صدقة»از كتاب الفرائض به شرح داده و عبارت مقصود اين است:«فهجرته فاطمة فلم تكلّمه حتى ماتت .» و نيز اين خبر را در باب غزوۀ خيبر به بسط زائد ايراد نموده و مسلم هم آن را در كتاب جهاد وارد ساخته.بس عجب است كه روايت شيخين را در صحيحين،در استمرار غضب حضرت فاطمة(عليها السلام)بر ابى بكر به مقابلۀ اهل حق از پايۀ اعتبار ساقط سازند؛و حديث غدير را به علت عدم اخراج شيخين معلول سازند، «انّ هذا لشيئ عجاب»

و از اين هم بالاتر آن است كه حديث ترك جناب امير المؤمنين(عليه السلام)،بيعت ابى بكر را تا شش ماه،كه هادم بناء سقيفه است و به ملاحظۀ آن،حضرات سنيه را اختلاج و ارتعاد فرائص رو مى دهد،كه اين روايت به اساس مذهبشان سيلاب فنا سر مى دهد.و به الجاى حق،بخارى و مسلم،هر دو روايت آن كرده اند،نيز به مقابلۀ اهل حق ردّ مى نمايند.

و صاحب«ازالة الغين»به جواب روايت مغازى بخارى متضمن قصه فدك و

ص:68

هجران حضرت فاطمه و ترك جناب امير المؤمنين(عليهما السلام)،بيعت ابى بكر را تا شش ماه،زياده تر پيچ وتاب خورده،اهتمام بليغ در تكذيب و ابطال اين روايت،آغاز نهاده و افاده كرده كه:از كتب محدثّين ظاهر است كه بعد تحقيق و تنقيد،در بعض روايات بخارى و مسلم،كلام و قيل و قال است.يعنى نزد آنها جمله[اى]از روايات صحيحين مسلّم نيست،بلكه مقدوح و مجروح است.و بر اين قدر اكتفا نكرده،مكذوب و مجعول بودن روايت فدك را ظاهر كرده.و هرگاه روايت فدك كه در صحيح بخارى چند جا موجود است و در صحيح مسلم هم مذكور؛موضوع و مكذوب باشد،پس بيچاره شيخين و صحيحين ايشان را با اين اوصاف ديگر چه وقع و مرتبت باقى ماند كه كسى به عدم ذكرشان،قدح در ثبوت و تحقق حديثى تواند كرد؟!

و فاضل مذكور بر«ما ذكر»اكتفا و اقتصار نكرده،بار ديگر هم به آهنگ بى هنگام،بانك قدح و جرح روايت فدك برداشته است.چنانچه در موضعى از كتاب خود گفته:

«و اهل بصيرت نيك مى دانند كه اين قسم روايات در كتب شيعه بيش از پيش موجود است،كه روايت بخارى كه كلام در آن مى رود،حرفى از آن كتاب است،پس يحتمل كه روات حديث مذكور به جهت دغل اهل تلبيس بالخصوص قدماى شيعه،فريب خورده باشند و غايت شروطى كه در اخذ روايت عند المحدثين معتبر است،در اين مردم مكيدت پيشه كه از عاداتشان است كه خود را به صفات جميله مى آرايند و دلهاى مردم مى ربايند،چنانچه«مجالس» قاضى نور الله شوشترى و غيره بر آن گواه است؛موجود باشد...الخ».

از اين عبارت ظاهر است،كه اين فاضل نبيل روايات بخارى را از جمله روايات موضوعۀ شيعه مى داند لكن به مزيد اضطراب،اولا حتما و جزما بر اين حكم جسارت كرده،و باز لفظ«يحتمل»بر زبان آورده داد تهافت داده.به هر حال تجويز محض كه به لفظ«يحتمل»ذكر كرده،براى تخجيل رازى و اتباعش،كافى و وافى است.چه جا كه اوّلا حتما و جزما،اين روايت را حرفى

ص:69

از كتاب روايات شيعه گردانيده.

و نيز فاضل مذكور در حديث«قرطاس»كه بخارى آن را در هفت جا از صحيح خود وارد كرده.و مسلم هم در صحيح خود به سه طريق،روايت نموده، اهتمام تمام در تكذيب آن نموده است و به آن اكتفا نكرده براى مزيد تفضيح و تقبيح صحيحين از شيوخ محدّثين نقل كرده كه:«در صحيحين دويست و ده(210)،حديث ضعيف است.»و نيز تصريح كرده كه حال حديث قرطاس نزد او در رنگ حديث فدك است يعنى مجعول و مفترى و معيوب است.

فرموده،و هذه عين عبارته:

«و قد قال الحافظ:انّ مسلما لمّا وضع كتابه الصحيح عرضه على ابى زرعة الرازى،فانكر عليه و قال:سمّيته الصحيح فجعلت سلّما لاهل البدع و غيرهم،فاذا روى لهم المخالف حديثا يقولون:هذا ليس فى صحيح مسلم.فرحم اللّه(تعالى) ابا زرعة فقد نطق بالصواب،فقد وقع هذا... الخ»پس از اين عبارت ظاهر است كه:مسلم صحيح خود را بر ابو زرعه رازى عرض كرد.ابو زرعه بر او انكار كرد و گفت:آن را صحيح نام نهادى،پس گردانيدى نردبانى براى اهل بدع و غير ايشان،كه هرگاه روايت كند براى ايشان مخالف حديثى را،خواهند گفت كه:

اين حديث در صحيح مسلم نيست.

حقير گويد كه:تشبّث رازى و اتباع او در قدح حديث غدير نيز از اين قبيل است،كه ابو زرعۀ رازى از وقوع آن تخويف كرده،و بر مسلم به سبب آن انكار و طعن آغاز نهاده.

پس عبد القادر گفته كه:خدا رحمت كند ابو زرعه را،كه طريق صواب پيموده.پس به تحقيق كه واقع شد اين معنى،يعنى اهل بدع و غيرهم بر[ظ:به] اين حيله،در ردّ احاديث نبويّه متمسّك شدند كه در صحيح مسلم نيست.

و ملاّ على قارى-كه از اجلۀ محققّين و اكابر محدّثين سنيّه است-نيز مثل عبد القادر،در قدح و جرح-خصوصا صحيح مسلم را-مبالغه نموده است.و نقل كلمات او را مقام،گنجايش ندارد.

و جعفر بن ثعلب شافعى-كه ابن حجر عسقلانى در«درر كامنه»در حرف جيم ،و جمال الدين عبد الرحيم اسنوى در«طبقات »و ابو بكر اسدى در «طبقات فقهاء شافعيه»او را ستايش بليغ نموده اند-در كتاب«الامتاع فى احكام السماع»در تبيين فضائح و قبائح و نشر معائب و مثالب صحيحين،سعى وافر نموده.چنانچه در مقام ردّ مذهب ابن الصلاح اولا تفضيل و ترجيح سنن ابى داوود و سنن ترمذى را بر صحيحين،و هم حسن ترجيح شرط نسائى را بر شرط شيخين و غايت مدح سنن ابن ماجه را،از ابو زرعۀ رازى نقل كرده،و بعد از

ص:71

آن افاده كرده كه:اگر مراد ابن صلاح،از تلّقى امت كتابين را،به قبول آن است كه كلّ امت تلّقى به قبول كرده اند،پس اين معنى ظاهر الفساد است،زيرا كه اين هر دو كتاب در مائه ثالثه،كه بعد از انقراض عصر صحابه و تابعين و تبع تابعين و ائمۀ مذاهب متبّعه است؛تصنيف شده،پس اجماع كلّ امت بر تلّقى صحيحين به قبول،راست و درست نباشد؛و اگر مراد از امت كسانى هستند كه بعد تصنيف،به وجود آمدند؛پس ايشان بعض امّتند نه كل امت،و چگونه اين دليل تمام شود و حال آنكه،ظاهريه اعتنا نمى كنند مگر به اجماع صحابه خاصه، و شيعه اعتداد به اين هر دو كتاب نمى كنند بلكه طعن در آن مى نمايند،و اختلاف است در اعتبار قول شيعه در اجماع و انعقاد آن.

و بعد اين همه افادات،فقيه مذكور غايت سعى در استيصال دعوى اجماع نموده،طعن و قدح ائمۀ سنّيه در صحيحين ثابت كرده،و افاده كرده كه اگر ابن صلاح اراده كرده است كه:هر حديثى كه در صحيحين است،تلقّى كرده شده است به قبول از كافۀ مردم،پس غير مستقيم است،زيرا كه تكلّم كرده اند جماعتى از حفاظ در احاديث عديده،و تكلّم كرده است ابن حزم در احاديث عديده،مثل حديث«شريك»در اسرا،و گفته است كه اين حديث غلط است.و نيز واقع شده است در صحيحين احاديث متعارضه،كه ممكن نيست جمع در ميان آن[ها]،و در قطع،تعارض واقع نمى شود.

و نيز اتفاق كرده اند شيخين بر اخراج حديث محمد بن بشار بندار،و اكثار احتجاج به حديث او كرده اند.و حفاظ كه ائمۀ جرح و تعديلند،در او تكلّم كرده اند.و محمد بن بشار به كذب،منسوب شده است.و عمرو بن على شيخ بخارى،قسم خورده بر اينكه بندار دروغ مى گويد در حديث خود از يحيى.

و نيز اكثار كرده اند از حديث عبد الرزاق و احتجاج به او و تكلّم كرده شده است در او،و منسوب شده است به كذب.

و اخراج كرده است مسلم براى[كذا]اسباط بن نصر،و ابو زرعه و غيره،در او تكلّم كرده اند.و نيز اخراج كرده است مسلم از سماك بن حرب،و اكثار كرده

ص:72

است از او،و تكلّم كرده است در او غير واحدى.

و امام احمد بن حنبل گفته كه:او مضطرب الحديث است و سفيان ثورى و شعبه-كه معاذ اللّه نزد اينها به امير المؤمنين فى الحديث موسوم است-او را تضعيف كرده است.و يعقوب بن شيبه و نسائى و ابن المبارك و ابن حزم هم او را قدح كرده اند.و ابو زرعه ذم وضع كتاب مسلم مى نمود و مى گفت كه چگونه نام مى گذارى آن را صحيح،و در آنست فلان و فلان؛ذكر كرد جماعتى را.و فقيه ابو جعفر افاده مى كند كه امثال اين ذمّ و لوم و قدح و جرح صحيحين،استغراق اوراق مى كند،يعنى؛آنچه آورده،بطورا نموذج،اندكى از بسيار است.

و تناول ابو زرعه،صحيح مسلم را به ذم و عيب و لوم و طعن و ثلب،علامۀ ذهبى هم در مصنفات خود نقل كرده،چنانچه در«تذهيب التهذيب»به ترجمۀ احمد بن عيساى مصرى گفته:

«قال سعيد البرذعى شهدت ابا زرعة ذكر صحيح مسلم،فقال:هؤلاء قوم ارادوا التقدم قبل اوانه،فعملوا شيئا يتسوقون به،و اتاه رجل-و انا شاهد-بكتاب مسلم،فجعل ينظر فيه،فاذا حديث عن اسباط بن نصر،فقال ما ابعد هذا عن الصحيح!...الى آخر ما افاد،فراجع ثمّة فقد اجاد.

و نيز در«ميزان الاعتدال فى نقد الرجال»در ترجمۀ احمد بن عيسى قريب به اين را ذكر نموده .و نيز ذهبى در كتاب«سير اعلام النبلاء»به ترجمۀ محمد بن يحياى ذهلى گفته:

«قال ابو قريش الحافظ:كنت عند ابى زرعة فجاء مسلم بن الحجاج فسلم عليه و جلس ساعة و تذاكرا فلمّا ان قام قلت له هذا جمع اربعة الآف حديث فى الصحيح،قال:فلمن ترك الباقى؟ثم قال:هذا ليس له عقل لو دارى محمد بن يحيى لصار رجلا!!»

مسلم.و ابو زرعه بر اين قدر اكتفا نفرموده،همت عالى را به اخراج مسلم از زمرۀ عقلا گماشته،به تصريح صريح فرموده كه:اين كس نيست براى او عقلى؛اگر مدارا مى كرد محمد بن يحيى را هرآينه مى شد مردى!و اين صريح است در آنكه مسلم نزد ابو زرعه به مرتبه[اى]بى عقل و احمق بود كه او را از جملۀ رجال هم خارج مى دانست.

و مستور نماند،كه جلالت شأن و رفعت مكان ابو زرعه زياده از آن است كه كسى در آن ارتيابى بهم رساند؛و علامه شمس الدين ذهبى در«سير اعلام النبلا»به بسط تمام در مقام ستايش او برآمده و تعبير از او نموده به:«الامام سيد الحفاظ»و افاده كرده كه ابن مندۀ حافظ گفت:شنيدم محمد بن جعفر را در رى كه مى گفت:«سئل ابو زرعة عن رجل حلف بالطلاق،انّ ابا زرعة يحفظ مائتى الف حديث،هل حنث؟فقال:لا.ثم قال ابو زرعة:احفظ مائتى الف حديث كما يحفظ الانسان«قل هو اللّه احد»و فى المذاكرة ثلثمائة الف حديث.»

و نيز گفته:قال ابن ابى حاتم:قال ابو زرعة:عجبت ممّن يفتى فى مسائل الطلاق:يحفظ اقلّ من مائة الف حديث!و قال ابن ابى شيبه:ما رأيت احفظ من ابى زرعة.و قال ابو عبد اللّه الحاكم سمعت ابا جعفر محمد بن احمد الرازى يقول:

سمعت محمد بن مسلم بن واره قال:كنت عند اسحاق بنيسابور فقال رجل من العراق:سمعت احمد بن حنبل يقول:صحّ من الحديث سبعمائة الف حديث و كسر و هذا الفتى-يعنى ابا زرعة-قد حفظ ستّمائة الف حديث.

و نيز از ابى احاتم نقل كرده كه سئوال كرد از او پدرم از ابى زرعة فقال:

«امام»و نيز گفته كه:قال عمر بن محمد بن اسحاق القطان:سمعت عبد الله بن احمد بن حنبل سمعت ابى يقول:ما جاوز الجسر احد افقه من اسحاق بن راهويه، و لا احفظ من ابى زرعة ابن عدى،سمعت ابا يعلى الموصلى يقول:ما سمعنا يذكر احد فى الحفظ[ظ:فى الحفاظ]الاّ كان اسمه اكبر من رؤيته،الاّ ابو زرعة الرازى،فانّ مشاهدته كانت اعظم من اسمه،و كان قد جمع حفظ الابواب و الشيوخ و التفسير،كتبنا باملائه بواسط ستة آلاف حديث.

ص:74

و نيز نقل كرده از ابو زرعه كه مى گفت:انا احفظ فى القرائات عشرة آلاف حديث.

و از اسحاق بن راهويه روايت كرده كه مى گفت:كل حديث لا يعرفه ابو زرعة الرازى فليس له اصل.و نيز بعد از نقل مدائح و حكايات مرتبۀ حفظ او،گفته:

قال ابو على جزرة قال ابو زرعه:مرّ بنا الى سليمان الشاذكونى نذاكره.قال:فذهبنا فما زال يذاكره حتى عجز الشاذكونى عن حفظه،فلما اعياه القى حديثا من حديث الرازّيين،فلم يعرفه ابو زرعة،فقال سليمان:يا سبحان اللّه،حديث بلدك هذا مخرجه من عندكم!و ابو زرعة ساكت،و يرى من حضرانه قد عجز،فلّما خرجنا رأيت ابا زرعة قد اغتّم و يقول:لا ادرى من اين جاء بهذا.فقلت له:وضعه فى الوقت كى تعجز و تخجل.قال:هكذا؟قلت:نعم.فسرى عنه.

و نيز از يونس نقل كرده كه مى گفت:انّ ابا زرعة اشهر فى الدنيا من الدنيا (كذا)

و در زهد او از ابو حاتم نقل كرده كه مى گفت:ازهد من رأيت اربعة:آدم ابن ابى اياس،و ثابت بن محمد الزاهد،و ابو زرعة الرازى و ذكر آخر.

و نيز بعد از كلمات بسيارى در مدائح فاخرۀ او گفته:و ذكر ابراهيم بن حرب العسكرى انّه رأى ابا زرعة الرازى يؤمّ الملائكة فى السّماء الرابعة فقلت:بما نلت هذه المنزلة؟قال:برفع اليدين فى الصلوة عند الركوع و عند الرفع منه.

و بالجملة آنچه علامۀ ذهبى در مناقب ابو زرعه نقل كرده،زياده از آن است كه عشر او در اين رساله بگنجد.

و ابن حجر عسقلانى نيز،در«تهذيب التهذيب»به مدائح كثيره او را ستوده و از فضلك رازى نقل كرده تفضيل ابو زرعه را بر مالك بن انس،به اين عبارت:قال فضلك الرازى:لقيت مالك بن انس و غيره فما رأت عيناى مثله-اى مثله ابى زرعة-

و نيز در خلال فضائل او افاده كرده كه انتقاص ابى زرعه دليل ابتداع است.

ص:75

و از ابو جعفر تسترى نقل كرده كه گفته:سمعت ابا زرعة يقول:انّ فى بيتى ما كتبته منذ خمسين سنة،و لم اطالعه منذ كتبته و انّى اعلم فى اىّ كتاب هو،فى اىّ ورقة هو،فى اىّ صفح هو،فى اىّ سطر هو.

و نيز ذهبى در«عبر فى خبر من غبر»فى سنۀ 264 و نيز در كتاب«كاشف» او را به مدائح عظيمه ستوده و گفته:قال ابن راهويه:كلّ حديث لا يعرفه ابو زرعة فليس له اصل.مناقبه تطول.

و ابن حجر عسقلانى در«تقريب»گفته:عبيد الله بن عبد الكريم بن يزيد بن فروخ ابو زرعة الرازى.امام حافظ ثقة مشهور من الحادية عشر.

و نيز يافعى در«مرآت الجنان »و يحيى بن عيساى بغدادى در«مختار مختصر تاريخ بغداد خطيب»و سمعانى در«انساب»و سيوطى در«طبقات الحفاظ »او را به انواع مدائح و فضائل ياد كرده اند.

و حافظ عبد الغنى حنبلى-كه ذهبى در«عبر»و يافعى در«مرآت الجنان» در وقايع سنۀ ستمائه او را ستوده اند-در كتاب«كمال فى اسماء الرجال»كه مأخذ«تهذيب الكمال»مزى است؛نيز ترجمۀ ابو زرعه را به بسط تمام وارد كرده.

و شاه صاحب دهلوى در«بستان المحدثين»تصريح كرده است به آنكه ابو زرعه رئيس محدّثين است.و چنانچه ابو زرعه در تفضيح مسلم سعى بليغ نموده، همچنان به قدح و جرح بخارى نيز پرداخته،و او را به متروكين و مجروحين نواخته،و تخم تضليل و تبديع او را در قلوب معتقدين خود كاشته،و به زمرۀ هالكين و مطعونين و ملومين انداخته.چنانچه بر ناظر ميزان الاعتدال ذهبى در ترجمۀ على بن عبد الله بن جعفر ظاهر مى گردد.

و از جمله افادات او در آنجا آنكه گفته كه:ابو زرعه و ابو حاتم هر دو ترك كرده اند روايت را از محمّد تلميذ على بن المدينى به سبب مسئله«لفظ».

[مخلوق بودن الفاظ قران]و مراد از محمّد،محمّد بن اسماعيل بخارى،صاحب «صحيح»است.

و عبد الوهاب سبكى در«طبقات كبرى»نيز ترك ابو زرعه و ابو حاتم،بخارى

ص:76

را،ذكر نموده.و كمال استعظام و استنشاع اين ترك بر ناظر ظاهر مى شود.

و عبد الرؤوف بن تاج العارفين مناوى شافعى هم مثل سبكى،بر ذكر ترك ابو زرعه و ابو حاتم،بخارى را،نهايت پيچ وتاب خورده،و كمال تنغّص و تألّم،از آن ظاهر كرده است؛چنانچه در«فيض القدير شرح جامع صغير»به ترجمۀ بخارى گفته است:

زين الامّة،افتخار الائمّة صاحب اصح الكتب بعد القرآن ساحب ذيل الفضل على ممّر الزمان،الذّى قال فيه امام الائمة ابن خزيمة:ما تحت اديم السماء اعلم بالحديث منه.و قال بعضهم:انّه آية من آيات اللّه يمشى على وجه الارض.قال الذهبى:كان من افراد العالم مع الدين و الورع و المتانة.هذا كلامه فى الكاشف؛ و مع ذلك غلب عليه الغض من اهل السنة،فقال فى كتاب الضعفاء و المتروكين:

ما سلم من الكلام لاجل مسئلة«اللفظ»تركه لاجلها الرازيان،هذه عبارته و استغفر الله(تعالى)نسأل اللّه(تعالى)السلامة و نعوذ به من الخذلان.انتهى.

از اين عبارت ظاهر است كه عبد الرؤوف مناوى بعد نقل مدح بخارى از «كاشف»ذهبى مى گويد،آنچه حاصلش اين است:كه با وصف اين مدح و ثنا غالب آمد بر ذهبى تحقير و از راء اهل سنّت.پس گفت در كتاب ضعفاء و متروكين كه:سالم نمانده است بخارى از كلام،يعنى از جرح و قدح،به سبب مسئلۀ«لفظ»كه ترك كرده اند او را به سبب اين مسئله را زيان؛يعنى،ابو زرعة و ابو حاتم.

و مناوى بعد نقل عبارت ذهبى استغفار از خداى تعالى مى كند،و سؤال سلامت از او مى نمايد،و پناه مى برد از خذلان.حاصل آنكه اين كلام دربارۀ بخارى،عين معصيت و خلاف طاعت و سلامت و صريح خسران و خذلان و محض مجازفت و عدوان است.

پس از اين اضطراب و التهاب سبكى و مناوى ظاهر است كه رازيان حضرت بخارى را،كما ينبغى،خدمتگذارى[ظ:خدمتگزارى]كرده اند.

ص:77

لا اعرف لعبد الرحمن ذنبا.

و نيز افاده كرده كه«در ستينى مى گفت:انّ ابا حاتم كان يعرف الاسم الاعظم فمرض ابنه فاجتهدان لا يدعو به فانّه لا ينال به الدّنيا،فلمّا اشتدت العلة حزن و دعا به فعوفى،فرأى ابو حاتم فى نومه،استجيب لك و لكن لا يعقب ابنك، فكان عبد الرحمن مع زوجته سبعين سنة فلم يرزق ولدا.

و نيز گفته:و قال الرازى:و سمعت على بن احمد الخوارزمى يقول:سمعت عبد الرحمن بن ابى حاتم يقول:كنّا بمصر سبعة اشهر لم نأكل فيها مرقة،كل نهارنا مقسم لمجالس الشيوخ و بالليل النسخ و المقابلة.قال فأتينا يوما و[ظ:زائد]انا و رفيق لى شيخا فقالوا:هو عليل.فرأينا فى طريقنا سمكة اعجبتنا،فاشتريناه فلّما صرنا الى البيت،حضر وقت مجلس فلم يمكنا[ظ:يمكننا]اصلاحه و مضينا الى المجلس،فلم يزل حتى اتى عليه ثلاثة ايام و كاد ان يتغّير فاكلناه نيّا لم يكن لنا فراغ ان نعطيه من يشويه،ثم قال:لا يستطاع العلم براحة الجسد.

و نيز صلاح الدين محمد بن شاكر در كتاب«فوات الوفيات»،كه ذيل تاريخ ابن خلكان است،و علامّۀ ذهبى در«عبر»در وقايع سنۀ 327 و عبد الله بن اسعد تميمى المعروف بيافعى در«مرآت الجنان»عبد الرحمن را ستوده،و مدح جنابش نموده اند،و مقام را مناسبت ذكر كلمات آنها نيست،طالبين رجوع به مآخذ نمايند.

و محتجب نماند كه قدح محمد بن يحياى ذهلى،در بخارى از ديگر عبارات و افادات اين حضرات هم ظاهر است.

علامۀ ذهبى در كتاب«سير اعلام النبلاء»گفته:قال ابو حامد بن الشرقى:

سمعت محمد بن يحيى الذهلى يقول:القرآن كلام اللّه غير مخلوق من جميع جهاته و حيث يصرف،فمن لزم هذا استغنى عن اللّفظ و عمّا سواه من الكلام فى القرآن، و من زعم ان القرآن مخلوق فقد كفر و خرج عن الايمان و بانت منه امرأته، يستتاب فان تاب و الاّ ضربت عنقه و جعل ماله فيئا بين المسلمين و لم يدفن فى مقابرهم.و من وقف؛فقال:لا اقول مخلوق و لا غير مخلوق فقط ضاهى الكفر.و من

ص:79

زعم انّ لفظى بالقرآن مخلوق فهذا مبتدع،لا يجالس و لا يكلّم و من ذهب بعد هذا الى محمد بن اسماعيل البخارى فاتّهموه فانّه لا يحضر مجلسه الاّ من كان على مثل مذهبه.و علاّمه شهاب الدين ابن حجر عسقلانى نيز در مقدمّۀ«فتح البارى»كلام ذهلى را نقل كرده،و نيز ذهبى در سير گفته:قال الحاكم انبأ ابو عبد اللّه محمد بن يعقوب الاخرم،سمعت ابن على المخلّدى،سمعت محمد بن يحيى يقول:قد اظهر هذا البخارى قول اللفظية،و اللفظية،عندى شرّ من الجهمية.

پس از اين عبارت ظاهر است كه بخارى نزد ذهلى بدتر از فرقۀ ضالّۀ هالكۀ جهميه بوده.و فضائح و قبائح جهميه بالاتر از آن است كه استيعاب آن توان كرد.

زياده از اين چه خواهد كه حضرات سنيّه،تكفير جهميه مى كنند.چنانچه ذهبى در «سير»در ترجمۀ على بن المدينى،و نيز در«ميزان الاعتدال »در جهم بن صفوان.افاده كرده اند.و نيز ذهبى در«سير»گفته:«قال-يعنى الحاكم-:و سمعت محمد بن يعقوب الحافظ يقول:لما استوطن البخارى نيسابور،اكثر مسلم بن الحجّاج الاختلاف اليه،فلمّا وقع بين الذهلى و بين البخارى ما وقع فى مسئلة اللّفظ و نادى عليه و منع الناس عنه،انقطع عنه اكثر الناس غير مسلم.فقال الذهلى يوما:الا من قال باللّفظ فلا يحلّ له ان يحضر مجلسنا فآخذ مسلم رداء فوق عمامته و قام على رؤوس الناس و بعث الى الذهلى ما كتب عنه على ظهر حمالّ.

و كان مسلم يظهر القول باللّفظ و لا يكتمه.»

و بعد از آن حكايت ترسيدن بخارى و مسافرت او را گفته.چنانچه ابن حجر نيز در«هدى سارى»گفته:و قال الحاكم ايضا عن الحافظ ابى عبد اللّه بن الاخرم.قال لما قام مسلم بن الحجاج و احمد بن سلمة من مجلس محمد بن يحيى بسبب البخارى،قال الذهلى:لا يساكننى هذا الرجل فى البلد فخشى البخارى و سافر.

و پوشيده نماند كه جلائل و فضائل ذهلى زياده از آن گفته اند كه نمونه[اى] از آن در اينجا ذكر شود.و بس است در فضيلت او كه جمعى از علماء او را امير المؤمنين فى الحديث،گفته اند.و حافظ ابو بكر،احمد بن على بغدادى كه

ص:80

معروف است به خطيب-كه فضائل و مناقب او،از ملاحظۀ كلمات اهل سنت؛ سيّما«انساب»سمعانى،و«تاريخ ابن خلكان»،و«مرآت الجنان»يافعى و «طبقات اسنوى»و«طبقات اسدى»،و«فيض القدير»مناوى،و«مدينة العلم» و«بستان المحدثين»و غيره مخفى و مستور نيست-در تاريخ بغداد،در ذكر من اسمه محمّد و اسم ابيه يحيى،او را ستايش بليغ نموده و به بسط تمام جنابش را ستوده و نيز ذهبى در«تذهيب التهذيب»،و در كتاب«سير النبلا»كلام را در مدح و تبجيل او بسط تمام داده و نيز در موضع ديگر از«سير»افاده كرده:«و قد سئل صالح جرزه عن محمد بن يحيى فقال:ما فى الدنيا احمق ممن يسئل عن محمد بن يحيى.»

و نيز ذهبى در«عبر فى خبر من غبر»در وقايع سنۀ 258 و در كتاب «كاشف» و عبد الكريم در«انساب»و ميرزا محمد بن معتمد خان بدخشانى در«تذكرة الحفاظ»كه از«انساب»سمعانى مستخرج نموده،و يافعى در «مرآت الجنان» و سيوطى در«طبقات الحفاظ»مختصر طبقات الحفاظ ذهبى،او را ستوده اند.

و حافظ ابو بكر اعين هم بخارى را به سبب مسئلۀ لفظ،مقدوح و مجروح مى دانست،و از اعتماد و وثوق او را به كنار مى انداخت.چنانچه ذهبى در«سير» در ترجمۀ على بن حجر گفته:قال الحافظ ابو بكر الاعين مشايخ خراسان ثلاثة:

قتيبة و على بن حجر و محمد بن مهران الرازى.و رجالها اربعة:عبد الرحمن السمرقندى و محمّد بن اسماعيل البخارى-قبل ان يظهر منه ما ظهر-و محمد بن يحيى و ابو زرعة.

از اين عبارت به نهايت ظهور ثابت مى شود كه نزد ابو بكر اعين،بخارى بعد از آنكه ظاهر شد از او آنچه ظاهر شد،از مدح و قبول و معدود شدن از رجال فحول بركنار افتاد.

و ذهبى در«سير»بعد نقل اين عبارت از ابو بكر اعين گفته:

«قلت هذه دقة من الاعين و الذّى ظهر من محمّد امر خفيف من المسائل التى

ص:81

اختلف فيها الائمة فى القول فى القرآن و تسمّى مسئلة افعال التالين،فجمهور الائمة و السلف و الخلف على انّ القرآن كلام اللّه منزل غير مخلوق و بها ندين اللّه (تعالى)و ندعو من خالف ذلك و ذهبت الجهمية و المأمون و احمد بن ابى داوود القاضى و خلق من المتكلّمين و الرافضة الى انّ القرآن كلام اللّه المنزل مخلوق.

و قالوا:اللّه خالق كل شيىء و القرآن شيىء.و قالوا:اللّه(تعالى)ان(كذا)يوصف بانّه متكلم و جرت محنة القرآن و عظم البلاء و ضرب احمد بن حنبل بالسياط ليقول ذلك.نسأل اللّه(تعالى)السلامة فى الدين.ثم نشأت طائفة فقالوا:كلام اللّه (تعالى)منزل غير مخلوق،و لكن الفاظنا به مخلوقة يعنون لفظهم و اصواتهم به و كتابتهم له و نحو ذلك و هم:حسين الكرابيسى و من تبعه،فانكر ذلك الامام احمد و ائمة الحديث،و بالغ الامام احمد فى الحط عليهم؛...تا آخر كلام كه افاده مى كند كه،كلام لفظيه-كه طائفۀ حسين كرابيسى و اتباعشان بودند- منكر و باطل بود،و امام احمد بن حنبل و ديگر ائمۀ حديث انكار آن كردند.و امام احمد مبالغه در عيب و ذمّشان فرموده و ثابت شده است كه احمد گفته كه لفظيه جهميه اند و نيز گفته:كسى كه گفت:لفظ من به قرآن مخلوق است،پس او جهمى است،و چون مذهب بخارى و مذهب حسين كرابيسى يكى است در مسئلۀ لفظ-كما سبق التصريح به و نقله الذهبى،بنفسه فى«السير»عن الذهلى-پس بخارى هم نزد امام احمد بن حنبل،مورد اين تشنيعات و تغليظات باشد.

و نيز ذهبى در«ميزان الاعتدال» افاده كرده كه احمد بن حنبل در حسين كرابيسى به سبب مسئلۀ لفظ قدح و جرح نموده.و او هم در امام احمد تكلّم كرده،و به اين سبب مردم از اخذ حديث او،احتراز كردند.

و هرگاه يحيى بن معين شنيد كه كرابيسى تكلّم مى كند در احمد بن حنبل،به مزيد تدين و حمايت و سوزش قلب،كرابيسى را به لعن نواخت.و او را حسب افادۀ حضرات دربارۀ لعن،به زمرۀ كفار و ملاحدۀ اشرار،انداخت.و نيز او را لايق ضرب و ايجاع و اهانت و ايلام دانست و از جملۀ اعلام،كه تعظيمشان لازم

ص:82

است،خارج ساخت.پس بخارى نزد امام احمد و اتباع او،مجروح و ملوم و مذموم باشد.

و نيز ذهبى در«سير»گفته:الكرابيسى العلاّمة،فقيه بغداد،ابو على الحسين بن على بن يزيد البغدادى صاحب التصانيف-الى ان قال-:و كان من بحور العلم،ذكيّا فطنا فصيحا لسنا،تصانيفه فى الفروع و الاصول تدّل على تبحّره، الاّ انّه وقع بينه و بين الامام احمد فهجر لذلك،و هو اوّل من فتق«مسئلة اللفّظ»، و لما بلغ يحيى بن معين انّه يتكلّم فى احمد قال:ما احوجه الى ان يضرب.

و شتمه.پس از آن افاده كرده كه كرابيسى،به مزيد جسارت احمد بن حنبل را صبى قرار داد و از دست تطاول و تصاول آن امام،فرياد برآورد.اتباع و اشياع آن امام همام براى استيفاء انتقام برخاستند و غيظ و غضب آغاز ساختند و به سلب و شتم كرابيسى پرداختند،و او از كرياس جلالت،به ديماس اهانت انداختند.و خود آن امام هم ضلال و ابتداع حسين را ظاهر كرد.و اعتذار او را به سمع اصغا نشنيد و اشاره كرد كه بلاء ايشان-يعنى كرابيسى و اتباعش-نيست مگر از اين كتب كه وضع آن كرده اند و ترك كرده اند آثار را.

و چون مذهب بخارى و مذهب كرابيسى متحد است،پس اين همه تشنيعات و مطاعن و فضائح به بخارى هم متوجه خواهد شد.و بدعت و ضلالت و رسوايى و خوارى بخارى،نزد امام احمد بن حنبل به كمال وضوح ظاهر[خواهد]شد.

و نيز در«سير»اظهار كرده كه حسين كرابيسى-كه به اعتراف خود ذهبى از اوعيۀ علم است-كتابى در ذكر مدلسّين تصنيف كرد و در آن،ذم و عيب جماعتى آغاز نهاد.و ذكر كرد در آن كه ابن زبير از خوارج است و نيز در آن احاديثى ذكر كرد كه موجب قوّت روافض بود.هرگاه اين خبر به امام احمد رسيد آن امام،تحذير انام از كرابيسى والامقام كرد.كه مبادا مردم ميلانى به مذهب حق اهل حق سبب احاديثى كه كرابيس در كتاب خود وارد كرده كه موجب تقويت مذهب حق است كنند.

هرگاه تحذير آن امام نحرير،قارع صماخ كرابيسى معدوم النظير گرديد،

ص:83

كرابيسى تصلّب و تنّمر اختيار كرد و به ملاحظۀ حال امام احمد-كه در مخالفت امور حقه و التزام عقايد باطله،چندان سرگرم است كه امور قطعيه را هم در تأييد باطل انكار مى فرمايد-بر زبان آورد:لاقّولن مقالة حتى يقول ابن حنبل بخلافها فيكفر.فقال:لفظى بالقرآن مخلوق.

پس از آن از كتاب«القصص»مروزى آورده كه حاصلش آنكه:مقولۀ كرابيسى را براى احمد نقل كردم و گفتم:انّه قال:ان القرآن كلام اللّه غير مخلوق من كلّ جهات،الاّ ان لفظى به مخلوق و من لم يقل لفظى بالقرآن مخلوق فهو كافر.فقال ابو عبد الله-يعنى الامام احمد بن حنبل-:بل هو كافر،قاتله اللّه (تعالى)و اىّ شيىء قالت الجهمية الاّ هذا؟

پس از آن،آن امام استفسار كرد كه ابو ثور موافقت كرد كرابيسى را بر اين كلام؟مروزى به عرض رسانيد كه:هجر كرد ابو ثور كرابيسى را.پس او فرحان و شادان شد،و گفت كه:خوب كرد ابو ثور،و هرگز مفلح نخواهند شد اصحاب كلام.

پس حسب افادۀ پراجادۀ امام احمد،در كفر حضرت بخارى كه هم صفير و همداستان كرابيسى است دربارۀ قرآن،مقام ارتياب و اختلاج نيست.

و بالجمله،دامنۀ اين كلام طويل است و مقام را مناسب زيادتر از اين نيست.

بهتر آنكه به همين مقدار اكتفا كرده،و صرف كلام كنيم در بعض عبارات ديگران كه در آن اكابر ائمۀ سنّيه،قدح و جرح صحيحين آغاز كرده اند.

مولوى عبد العلى سهالى-كه جلالت شأن او بالاتر از آن است كه محتاج اثبات باشد و كافى است او را كه علماء سنيه او را به بحر العلوم تعبير مى كنند،و از جملۀ لاعنين و مكفّرين يزيد او را مى شمارند-در شرح«مسلم الثبوت»گفته:

فرع:ابن الصلاح و طائفة من الملقبين باهل الحديث زعموا انّ رواية الشيخين، محمد بن اسماعيل البخارى و مسلم بن الحجاج صاحبى الصحيحين،يفيد العلم النظرى،للاجماع على انّ للصحيحين مزّية على غيرهما،و تلّقت الامة بقبولهما، و الاجماع قطعى.و هذا بهت فان من راجع الى وجدانه يعلم بالضرورة انّ مجرد

ص:84

روايتهما لا يوجب اليقين البتّة و قد روى فيهما اخبار متناقضة،فلو افاده روايتهما علما لزم تحقّق النقيضين فى الواقع و هذا-اى ما ذهب اليه ابن الصلاح و اتباعه- بخلاف ما قاله الجمهور من الفقهاء و المحدثين-الى ان قال-:و امّا ان مروياتهما ثابتة عن رسول اللّه(ص)فلا اجماع عليه اصلا.كيف و لا اجماع على صحة جميع ما فى كتابيهما لانّ رواتهما منهم قدريون و غيرهم من اهل البدع و قبول رواية اهل البدع مختلف فيه،فاين الاجماع على صحة مرويات القدرية؟!

پس از آن از ابن الهمام نقل كرده كه قول به تقديم مرويات بخارى و مسلم، بر مرويات ائمۀ ديگر قولى است كه اعتداد به آن نمى شود،و پيروى كرده نمى شود،بلكه اين قول از تحكّمات صرفه است.

و نيز مخفى نماند كه بخارى در كتاب«الطب»،مسندا روايت كرده از ابن ابى مليكه عن ابن عباس:انّ نفرا من اصحاب رسول اللّه(ص)مروا بماء و فيهم لديغ او سليم،فعرض لهم رجل من اهل الماء فقال هل فيكم من راق؟انّ فى الماء رجلا لديغا او سليما فانطلق رجل منهم،فقرأ بفاتحة الكتاب على شاء فبرأ فجاء بالشاء الى اصحابه فكرهوا ذلك.قالوا:اخذت على كتاب اللّه اجرا حتى قدموا المدينة فقالوا:يا رسول اللّه،اخذ على كتاب اللّه اجرا.فقال رسول اللّه:انّ احق ما اخذتم عليه اجرا كتاب اللّه انتهى .

ابن الجوزى همين حديث را،كه به روايت عايشه وارد است،در كتاب «موضوعات»در احاديث شنيعۀ موضوعه،و روايات مكذوبۀ مختلفه داخل كرده. .

و جلالت و عظمت شأن ابن الجوزى بر ناظر كتب حضرات اهل سنت،مثل كتب تراجم و شروح صحيح بخارى و شروح مسلم و ديگر كتب سير و كلام ظاهر است،كه جابه جا به افادات و تحقيقات او تشبّث مى نمايند و از اكابر حفاظ و اعاظم نقّاد مى دانند بلكه به مناظره و مقابلۀ اهل حق،به تعصبات و خرافات او دست مى زنند؛و ابن خلكان در«وفيات الاعيان فى انباء ابناء الزمان» و ذهبى در«عبر» و سيوطى در«طبقات الحفاظ» او را ستايش بليغ

ص:85

نموده اند.

و ابو المؤيد خوارزمى در«جامع مسانيد ابى حنيفه»،به افادات ابن الجوزى كه در آن تعديل را بر جرح مقدم ساخته،متشبّث شده،و او را امام ائمۀ تحقيق گفته و يافعى در«مرآت»در ترجمۀ يحيى بن ابى الخير يمنى برائت احمد بن حنبل را،از قول و صوت كه حنابله،جسارة به آن قائل گرديده اند،از قول ابن الجوزى ثابت كرده.

و احمد بن عبد الحليم مشهور به ابن تيميۀ حنبلى در«منهاج السنة»-كه ردّ «منهاج الكرامۀ»علامۀ حلى است-جابه جا به حكم ابن الجوزى در ردّ احاديث فضائل جناب امير المؤمنين(عليه السلام)متمسك گرديده.

و فضل بن روزبهان شيرازى به جواب آية اللّه علامۀ حلّى،در حديث نور كه در «نهج الحق»روايت فرموده دست به نسبت به موضوعيت او به كلام ابن الجوزى زده.

و احمد بن حجر مكى در«صواعق محرقه»بعد ذكر حديث«انا مدينة العلم» گفته:و قد اضطرب الناس فى هذا الحديث،فجماعة على انّه موضوع،منهم ابن الجوزى و النووى و ناهيك بهما معرفة بالحديث و طرقه...الخ.

و بالجملة،تشبّث حضرات به افادات ابن الجوزى در كتب خود،زياده از آن است كه ذكر شود.

و نيز علاّمه ابو محمد على بن احمد اندلسى معروف به ابن حزم،حديث بخارى را كه مثبت تحريم معازف است،قدح و جرح نموده،بلكه به مزيد جسارت، جميع احاديث را كه در تحريم معازف،وارد شده موضوع و مكذوب وانموده.

چنانچه در كتاب«المحلّى»گفته:و من طريق البخارى قال هشام-ثمّ ذكر السند الى ابى مالك الاشعرى-:انّه سمع رسول اللّه(ص)يقول:«ليكونن من امتى قوم يستحلّون الخّز و الحرير و الخمر و المعازف.»و هذا منقطع لم يتصّل ما بين البخارى و صدقة بن خالد و لا يصح فى هذا الباب شيىء ابدا و كل ما فيه فهو موضوع.

ص:86

و ائمۀ قوم،ابن حزم را به آسمان برين مى رسانند و داد اغراق و مبالغه در تعظيم و تبجيل او مى دهند.چنانكه از مطالعۀ«عبر» ذهبى و«حاشيۀ شرح الفيه عراقى»محمّد سنهورى،و«طبقات الحفاظ» سيوطى ظاهر مى گردد.

و شيخ محيى الدين بن العربى در باب«ثالث و عشرين و مائتين» «فتوحات»،گفته:رأيت النبى(ص)و قد عانق ابا محمد بن الحزم المحدث، فغاب الواحد فى الآخر فلم يزالا واحدا هو و رسول اللّه(ص)فهذه غاية الوصلة و هو المعبر عنه بالاتّحاد.

و نيز شراح صحيح بخارى و صحيح مسلم كه علماء متبحرين اند،جمله[اى] از احاديث هر دو كتاب را،ردّ و قدح و جرح كرده اند،و بطلان آن ظاهر ساخته اند.

از آن جمله:خطبۀ جناب حضرت رسالتماب(صلى اللّه عليه و آله)،عايشه را، و گفتن ابو بكر در جواب آن حضرت:«انّما انا اخوك.»و گفتن آن حضرت:

«انت اخى فى دين اللّه»،كه بخارى در صحيح خود آورده. و علامۀ مغلطاى كه شارح صحيح بخارى است در صحّت اين حديث نظر كرده،و بطلان آن به مخالفت ديگر احاديث،ثابت ساخته.چنانچه ابن حجر در«فتح البارى»گفته:

قال مغلطاى فى صحّة هذا الحديث نظر،لانّ الخلّة لابى بكر انما كانت بالمدينة و خطبة عائشة كانت بمكّة فكيف يلتئم قوله:«انّما انا اخوك»؟و ايضا فانّ النبى(ص)ما باشر الخطبة بنفسه ...الخ.

و مستور نماند كه علامۀ مغلطاى از اجله و اعاظم علماى اهل سنت است چنانچه بر ناظر«طبقات الحفاظ» و«حسن المحاضرۀ» سيوطى و«شرح مواهب لدنيه» محمد بن عبد الباقى مالكى و«طبقات حنفيّۀ» قاسم بن قطلوبغا ظاهر و لائح مى گردد.

و از جمله احاديث بخارى كه مطعون و مجروح است،روايتى است مثبت شفاعت حضرت ابراهيم(عليه السلام)در حق«آزر»كافر به روز قيامت كه بخارى در كتاب«التفسير»،ايراد كرد،مسندا عن ابى هريرة عن النّبى(ص)

ص:87

قال يلقى ابراهيم اباه فيقول:يا ربّ انكّ وعدت الاّ تخزينى يوم يبعثون.فيقول اللّه:انّى حرمت الجنة على الكافرين. .

و علامه ابو بكر اسماعيلى كه از اكابر ائمۀ مشهورين و اعاظم محقّقين است.

در[ا]ين روايت،طعن آغاز نهاده و بطلان آن به دليل متين ظاهر فرموده.چنانچه ابن حجر عسقلانى در«فتح البارى»گفته:قد استشكل الاسماعيلى هذا الحديث من اصله و طعن فى صحته،فقال بعد ان اخرجه:هذا خبر فى صحته نظر من جهة انّ ابراهيم عالم انّ اللّه لا يخلف الميعاد فكيف يجعل ما يأتيه خزيا له مع علمه بذلك؟و قال غيره:هذا الحديث مخالف لظاهر قوله تعالى «وَ ما كانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِيمَ لِأَبِيهِ إِلاّ عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِيّاهُ فَلَمّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ» هرچند ابن حجر بعد نقل قدح و جرح اين روايت و روايت سابقه،اتعاب نفس خود در رفع اشكال و دفع اعضال نموده.لكن غرض همين قدر است كه اجلۀ علماى سنيّه در جمله[اى]از روايات بخارى طعن كرده اند،لهذا نقل كلام ابن حجر و ردّ آن، مناسب اينجا نيست و در كتاب«استقصاء الافحام»نقل كلام او و ردّ او ايراد شده.

و فضائل جليله و مناقب جميلۀ ابو بكر اسماعيلى بالاتر از آن است كه حاجت [به]بيان داشته باشد و كسى كه خواهد مطلّع شود بر مدائح زاهره و محامد فاخرۀ او،رجوع كند به«انساب»سمعانى و كتاب«عبر»و غيره.

و از جملۀ روايات مطعونۀ بخارى،روايتى است متضمّن نزول آيۀ «وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا. ..الآيه»كه در باب عبد اللّه بن ابّى منافق و اصحاب او و انصار جناب رسالتمآب(ص)در كتاب«الصلح»،ايراد كرده و الفاظش اين است:حدثنا مسدد[حدّ]ثنا معتمر قال:سمعت ابى انّ انسانا[ظ:انسا]قال:

قيل النبىّ(ص):لو اتيت عبد اللّه بن ابى فانطلق اليه النبى(ص)و ركب حمارا فانطلق المسلمون يمشون معه و هى ارض سبخة فلما اتاه النّبى(ص)قال:اليك عنى لقد آذانى نتن حمارك.فقال رجل من الانصار منهم:و اللّه لحمار رسول اللّه(ص)اطيب ريحا منك،فغضب لعبد اللّه رجل من قومه،فشتما،فغضب

ص:88

لكلّ واحد منها اصحابه،فكان بينهما ضرب بالجريد و الايدى و النعال،فبلغنا انّها نزلت: «وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما... الخ»

و ابن بطّال كه از محققين با كمال است در ابطال اين خبر محال،سعى بليغ به تقديم رسانيده چنانچه بدر الدّين ذركشى در كتاب«التنقيح»مى فرمايد:فبلغنا انها نزلت: «وَ إِنْ طائِفَتانِ» .قال ابن بطال:يستحيل نزولها فى قصّة عبد اللّه بن ابّى [و الصحابة]لانّ اصحاب عبد الله ليسوا بمؤمنين و قد تعصبّوا بعد الاسلام فى قصة الافك-و ساق الكلام الى ان قال-:و انّما نزلت فى قوم من الاوس و الخزرج، اختلفوا فى حق فاقتتلوا بالعصى و النعال.

و از آن جمله است روايت صلوة جناب رسول خدا(ص)بر جنازۀ عبد اللّه بن ابّى منافق،و گرفتن عمر بن الخطاب جامۀ آن حضرت را،و اعتراض بر آن جناب در اين باب،و بيان فرمودن آن جناب،حصول تخيير از ايزد قدير در باب استغفار منافقين،و استدلال بر اين آيه «اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً. ..الآيه»كه بخارى در باب قوله(تعالى): «اسْتَغْفِرْ لَهُمْ... الآيه»از ابن عمر،و نيز از ابن عباس،و نيز در باب قوله(تعالى): «وَ لا تُصَلِّ عَلى أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ» از ابن عمر نقل كرده ؛جمعى از اكابر اساطين و اجلۀ معتمدين ائمّۀ سنيّه بر اين حديث،طعن و انكار مى كنند.

ابو بكر باقلانى گفته كه:جايز نيست كه اين حديث قبول كرده شود،و صحيح نيست كه حضرت رسول(ص)آن را گفته باشد.و امام الحرمين گفته كه:

اين حديث در صحاح مروى نشده.و غزالّى در«مستصفى»گفته كه:اظهر آنست كه اين خبر غير صحيح است.و ابن حجر عسقلانى در«فتح البارى» گفته:و استشكل فهم التخيير من الآية،حتّى اقدم جماعة من الاكابر على الطعن فى صحّة هذا الحديث مع كثرة طرقه و اتفاق الشيخين و ساير الذين خرجوا الصحيح،على تصحيحه ...الخ.

و شهاب الدين احمد بن محمد قسطلانى در«ارشاد السارى»،نيز حكايت انكار باقلانى و امام الحرمين و غزّالى و داوودى،صحّت اين حديث را ذكر نموده

ص:89

و حجة الاسلام سنيّان غزالّى در كتاب«منخول»هم تكذيب اين خبر كرده است در مبحث مفهوم.

و از جمله احاديث مقدوحه و روايات باطله بنابر تصريحات محقّقين سنيّه در صحيح بخارى آن است كه بعد روايت ابن مسعود-(كه الفاظش اين است:

حدّثنا محمد بن كثير عن سفيان قال[حدّ]ثنا منصور و الاعمش عن ابى الضحى عن مسروق قال انيت ابن مسعود فقال:انّ قريشا ابطئوا عن الاسلام فدعا عليهم النبى(ص)فاخذتهم سنة حتى هلكوا فيها و اكلوا الميتة و العظام،فجائه ابو سفيان فقال:يا محمّد جئت تأمر بصلة الرحم و انّ قومك قد هلكوا فادع اللّه فقرأ «فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتِي السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِينٍ... الآية.»ثمّ عادوا الى كفرهم فذلك قوله تعالى:

«يَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْكُبْرى» يوم بدر)-گفته:«و زاد اسباط عن منصور فدعا رسول اللّه(ص)فسقوا الغيث،فاطبقت عليهم سبعا و شكى الناس كثرة المطر، فقال:اللّهم حوالينا و لا علينا،فانحدرت السحابة عن رأسه،فسقوا الناس حولهم.

اكابر ائمۀ سنيّه بر اين زيادت اسباط حكم به غلط و اختلاط كرده اند،و بطلان آن ثابت ساخته.چنانچه علامه محمود بن احمد عينى حنفى در«عمدة القارى شرح صحيح بخارى»بطلان آن را شرح داده.بلكه از شرف الدين دمياطى،نقل كرده كه گفته:و العجب من البخارى كيف اورد هذا،و كان مخالفا لما رواه الثقات.

و عينى از اعيان محقّقين و اجلۀ متبحرين قوم است.چنانچه سيوطى در«بغية الوعاة» او را ستوده.و شرح عينى از شروح مشهوره است و بعض فضلا آن را بر «فتح البارى»ترجيح داده اند و عبد اللّه چلبى در«كشف الظنون»مدائح و كامليت آن شرح را ايراد كرده.

و از آن جمله آنكه علامه مسعود بن عمر تفتازانى افاده كرده كه:در خبر«تكثر لكم الاحاديث من بعدى فاذا روى لكم حديث فاعرضوه على كتاب اللّه(تعالى)فما وافقه فاقبلوه و ما خالفه فردّوه.»محدّثين طعن كرده اند به آنكه در روات آن،

ص:90

يزيد بن ربيعه است و او مجهول و متروك است.و در اسناد آن،واسطه در ميان اشعث و ثوبان متروك است.پس منقطع خواهد بود.و از يحيى بن معين آورده كه اين حديث را،زنادقه وضع كرده اند.و باز افاده كرده كه ايراد بخارى اين حديث را در صحيح خود،منافى انقطاع،يا بودن بعض روات آن غير معروف بالرواية نيست.

پس تفتازانى به تصريح تمام،بلا مخافت از طعن و ملام،اثبات روايت مكذوبه و مفتريات زنادقۀ لئام در صحيح بخارى كرده،چنانچه در«تلويح شرح توضيح»،اين مطلب را تصريح كرده

و شهرت تفتازانى و نبالت شأن او بر اين قوم مخفى نيست.و او از اعاظم و اجلّۀ مشاهير است.و جلال الدين سيوطى در«بغية الوعاة» و محمود بن سليمان كفوى در«كتائب اعلام الاخيار من فقهاء مذهب النعمان المختار»و جار اللّه عيسى بن محمد الثعالبى المالكى المغربى،در كتاب اسانيد،كلام را در مدائح فاخرۀ او بسط تمام داده اند.

و از آن جمله آنكه بخارى در صحيح خود گفته:حدثنا محمد بن حاتم بن بزيع [حدّ]ثنا شاذان[حدّ]ثنا عبد العزيز بن ابى سلمة الماجشون عن عبيد اللّه عن نافع عن ابن عمر قال:كنّا فى زمن النبى(صلى اللّه عليه و سلم)لا نعدل بابى بكر احدا ثم عمر ثمّ عثمان،ثمّ نترك اصحاب النبى(صلى اللّه عليه و سلم)لا نفاضل بينهم،تابعه عبد اللّه بن صالح عن عبد العزيز

علاّمه ابن عبد البر،به اهتمام تمام در كتاب«استيعاب»ثابت كرده،بطلان حديث ابن عمر را،متضمّن سكوت بعد عثمان و ترك تفضيل،و مخالفت آن را با اجماع سلف و خلف اهل سنّت،از اهل فقه و اثر واضح كرده و به تصريح گفته كه:حديث ابن عمر وهم و غلط است،و به درستى كه صحيح نمى شود معناى آن،اگرچه اسناد آن صحيح است.

و نيز گفته:و يلزم من قال به-يعنى بصحة حديث ابن عمر-ان يقول بحديث جابر و حديث ابى سعيد:كنّا نبيع امهات الاولاد على عهد رسول اللّه(ص)و هم

ص:91

-اى اهل السنة-لا يقولون بذلك.فقد ناقضوا و باللّه التوفيق. .

و استيعاب فضائل و محامد علامۀ حافظ،شيخ الاسلام ابو عمر يوسف بن عبد اللّه بن محمد بن عبد البرّ اندلسى مالكى،صاحب«استيعاب»،دشوار است.

و كسى كه خواهد به طريق انموذج،به بعض مفاخر او مطّلع شود،مراجعه كند به كتاب«سير النبلا»كه ذهبى در ستايش او كلام را بسط تمام داده.

و از آن جمله،روايت شريك است از انس بن مالك در قصّۀ اسراء در باب قول اللّه[تعالى]: «وَ كَلَّمَ اللّهُ مُوسى تَكْلِيماً» من كتاب الرّد على الجهمية.و مسلم هم در باب اسراء به رسول اللّه(ص)در صحيح،به روايت شريك،با بخارى شركت نموده در ايراد آن.

و ائمۀ محققين و اجلۀ منقدين در آن زبان طعن و قدح گشوده اند؛و قصبات سبق در ردّ و توهين آن ربوده.

و از جمله علامّۀ نحرير و محقق عادم النظير حافظ ابو زكريا يحيى بن شرف نووى شافعى است.-كه عظمت و نبالت و تبّحر و تمهّر او بالاتر از بيان است و ذهبى در«عبر» و اسنوى در«طبقات شافعيه» و يافعى در«مرآت» و احمد بن محمد بن عمر اسدى در«طبقات فقهاء شافعيّه»،و ابو المحاسن يوسف اتابكى در«نجوم زاهره فى ملوك مصر و القاهرة»، او را به انواع مدائح و فضائل ستوده اند.-بالجملة نووى در«منهاج شرح صحيح مسلم بن الحجاج»،تصريح نموده به غلط بودن روايت.

و از آن جمله،قصّۀ زناء قرده و رجم ايشان است.

بخارى در صحيح خود گفته:حدثنا نعيم بن حماد[انبأ]نا هشيم عن حصين عن عمرو بن ميمون قال:رأيت فى الجاهلية قردة اجتمع عليها قردة فرجموها، فرجمتها معهم.

امام حافظ ابو عبد اللّه محمد بن ابى نصر فتوح الحميدى الاندلسى صاحب «الجمع بين الصحيحين»،اين قصّۀ عجيبه را چندان مستبعد و مستنكر دانسته،كه تجويز بودن آن را از احاديث مقحمه در صحيح بخارى فرموده.

ص:92

ابن حجر عسقلانى در«فتح البارى»گفته:و قد استنكر ابن عبد البرقصة عمرو بن ميمون هذه،و قال:فيها اضافة الزنا الى غير مكلّف و اقامة الحدّ على البهائم،و هذا منكر عند اهل العلم.قال:فان كانت الطريق صحيحة فلعلّ هؤلاء كانوا من الجنّ-و ساق الكلام الى ان قال-:و اغرب الحميدى فى الجمع بين الصحيحين فزعم انّ هذا الحديث وقع فى بعض نسخ البخارى و انّ ابا مسعود وحده ذكره فى الاطراف.-قال-:و ليس فى نسخ البخارى اصلا،فلعلّه من الاحاديث المقحمة فى كتاب البخارى...الخ .

و از آن جمله سه حديث است كه بخارى از عطا از ابن عباس روايت كرده.دو حديث از آن در كتاب«الطلاق»در باب«نكاح من اسلم من المشركات و عدّتهن»و ديگرى در«كتاب التفسير»فى باب«ودّا و لا سواعا و لا يغوث و لا يعوق و نسرا»من سورة نوح

و اين هر سه روايت از جمله روايات عطا از ابن عباس در تفسير است.

و اكابر اساطين و اجلۀ منقدين[ظ:منتقدين]روايات عطا را در تفسير،از پايۀ اعتبار و اعتماد،به حضيض قدح و جرح مى اندازند و آن[ها]را قابل التفات و لايق اعتنا نمى دانند.و علامه ابن حجر عسقلانى با آن همه اهتمام بليغ در ذبّ حريم بخارى و صيانت صحيح او از قوادح و فضائح در اين مقام سپر انداخته،ناچار اعتراف كرده به آنكه:اين مقام نزد من از مواضع عقيمۀ از جواب سديد است.و ضرور است براى جواد از كبوة؛يعنى،بخارى در اخراج روايت عطا به راه صواب نرفته،و مرتكب غلط و خطا گرديده.چنانچه در«مقدمۀ فتح البارى»كه ناميده مى شود به«الهدى السارى»در حديث هشتاد و يكم ذكر نموده.

از آن جمله،آنكه بخارى در ابواب متعدده،به اسانيد مختلفه روايت كرده كه رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلّم)نهى فرموده در روز خيبر از متعۀ زنان و خوردن گوشت خرهاى اهلى.و عبارت او در كتاب«مغازى»چنين است:انّ رسول اللّه(صلى اللّه عليه و سلم)نهى(ص)عن متعة النساء يوم خيبر و عن اكل لحوم الحمر الانسية.و در كتاب«ذبائح»گفته:نهى النبى(ص)عن المتعة

ص:93

عام خيبر،و عن لحوم الحمر الانسية.و در كتاب«الجبل»گفته:انّ عليّا(ع)قيل له،انّ ابن عباس لا يرى بمتعة النساء بأسا.فقال:انّ رسول اللّه(ص)نهى عنها يوم خيبر و عن لحوم الحمر الانسية.

و در صحيح مسلم نيز مسطور است.

و اين روايات را كه مثبت نهى از متعة النساء[در]روز خيبر است.علماء با خبر و محقّقين فن اثر،از اغلاط و اوهام و مخدوشات مى دانند.چنانچه ابو القاسم عبد الرحمن بن عبد اللّه سهيلى در كتاب«الروض الانف»بيان كرده. و ابن القيم حنبلى در كتاب«زاد المعاد فى هدى خير العباد»در چند مواضع آن تصريح كرده كه تحريم متعه روز خيبر نبوده،و غلط است و صحيح آن در عام الفتح است،و آنچه نهى شده از آن در خيبر،همان لحوم حمر انسيه است. و علاّمه بدر الدّين ابو محمد محمود بن احمد العينى الحنفى،در«عمدة القارى شرح صحيح بخارى»،در كتاب«المغازى»گفته:قال ابن عبد البر:و ذكر النهى عن المتعة يوم خيبر غلط.و قال السهيلى:النهى عن المتعة يوم خيبر لا يعرفه احد من اهل السيرة و رواة الاثر. و شهاب الدين قسطلانى در«ارشاد السارى شرح صحيح بخارى»،در شرح حديث كتاب«النكاح»و در شرح روايت«مغازى» نيز تصريح به اين امر كرده.

و ابن حجر عسقلانى نيز افادات اكابر ائمۀ حذاق،و تحقيقات اعاظم مشاهير آفاق را،بر بطلان اين حديث،در شرح خود ايراد كرده،لكن به حسب ديدن قديم و عادت ذميم خود،حمايت روايت بخارى را مطمح نظر داشته و از تخطئۀ جناب امير المؤمنين(عليه السلام)باكى نداشته،اين عبارت سراسر خسارت را نگاشته:

«لكن يمكن الانفصال عن ذلك بانّ علّيا يبلغه الرخصة يوم الفتح لوقوع النهى عنها عن قرب كما سيأتى بيانه و يؤيّد ظاهر الحديث على ما اخرجه ابو عوانة و صحّحه من طريق سالم بن عبد اللّه انّ رجلا سأل ابن عمر عن المتعة فقال:انّ فلانا يقول فيها،فقال:و اللّه لقد علم انّ رسول اللّه(ص)حرّمها يوم خيبر و ما كنّا مسافحين.»

ص:94

مخفى نماند كه زعم امكان انفصال از اين اشكال،صريح الاختلال است.

زيرا كه بنابراين لازم مى آيد خطاء باب مدينۀ علم،و غلط بودن استدلال آن حضرت و عدم اطّلاع آن جناب بر حكم جناب رسالتمآب(صلى اللّه عليهما و آلهما)،با آن همه قرب و اختصاص.و كمال شناعت و حمق و جهل ملتزم آن از كلام صاحب«تحفه»در باب دهم در طعن يازدهم شيعه بر عمر؛و همچنين از كلام محيى الدين بن شيخ عمر المدعوّ بالاسلمى تلميذ مولوى عبد العلى-در ترجمۀ«تحفۀ اثنا عشريه»كه آن را موسوم ساخته به:«الترجمة العبقرية و الصولة الحيدرية للتحفة الاثنا عشرية»-ظاهر و واضح است و مقام را مجال ذكر آن نيست.و عجب عجاب آن است كه خود رازى،بعض احاديث صحيحين را به ردّ شنيع ابطال نموده؛يعنى حديث«ما كذب ابراهيم الاّ ثلاث كذبات»را،كه در صحيحين مروى است؛ ردّ نموده و قبول نكرده و آن را كذب و دروغ و افترا و اختلاق محض دانسته،و مثبتين آن را«حشويّه»ناميده.و چون بعضى از ايشان به معارضۀ او گفتند كه در صورت عدم قبول اين خبر،تكذيب روات لازم مى آيد، به جوابش صراحة فرموده كه:صيانت حضرت ابراهيم از كذب اولى است،از صيانت طائفۀ مجاهيل،از كذب.و عبارت رازى در ذيل آيۀ «لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها» از سورۀ يوسف است؛و روايت بخارى«ثلاث كذبات»را در«كتاب الانبياء»در باب قول اللّه(تعالى): «وَ اتَّخَذَ اللّهُ إِبْراهِيمَ... الخ»و مسلم در باب فضائل ابراهيم الخليل(عليه السلام)در كتاب«الفضائل»،ايراد نموده.

و عجب تر اين است كه رازى در همين قول مختصر،كه سطرى چند بيش نيست،داد تناقض و تهافت داده؛كه اوّلا بخارى و مسلم را به آسمان برين رسانيده،كه ايشان را چندان جليل و عظيم گردانيده،كه صرف عدم اخراج ايشان،حديث غدير را،قادح آن گردانيده،باز ايشان را به جهت محبّت باطل و رسوخ در عصبيّت،به اسفل دركات و بى اعتبارى و عدم وثوق انداخته،كه بر مروّيات ناصّۀ ايشان،بر رجوع جناب امير المؤمنين(عليه السلام)از يمن،و حضور در ركاب سعادت انتساب جناب رسالتمآب(صلى اللّه عليه و آله و سلّم)،وقت

ص:95

مراجعت از حجّة الوداع التفاتى نكرده،بلكه آن را كذب و دروغ بحت دانسته،كه حتما و قطعا ادعا نموده كه حضرت على بن ابى طالب(عليه السلام)در خدمت جناب رسالتمآب حاضر نبوده،بلكه در يمن بوده.

و از امثال اين مقامات ظاهر است كه غرض اين حضرات،محض معاندت با حق و محامات باطل است و هرگز پايبند قاعده و اصلى نمى باشند.هرگاه مى يابند كه همين شيخين،امرى حق را روايت نكرده اند،يا باطلى را اخراج نموده اند، ايشان را به غايت اعتبار و اعتماد و وثوق و جلالت رسانند،و هر دو كتاب ايشان را بر سر چشم مى نهند.و هرگاه مى بينند كه ايشان بعض مؤيّدات اهل حق، روايت كرده اند،هرگز به روايات ايشان گوش نمى كنند،بلكه بلا محابا به ابطال مروياتشان مى پردازند،و خلاف آن را عين حق و صواب،مى دانند!

ص:96

فى عماد الاسلام«منه ره»

انسان العيون 31/3

زاد المعاد 60/1

سلك الدرر 133/1-145

زاد المعاد 66/1

المنهاج فى شرح صحيح مسلم 37/1

منتهى الكلام:27

صحيح بخارى 96/4

صحيح بخارى 185/8

حسن المحاضرة 471/1

الجواهر المضيئة 428/2-430

الدرر الكامنه 72/2

طبقات الشافعية 170/1

ميزان الاعتدال 125/1

تهذيب التهذيب 30/7

الكاشف 230/2

تقريب التهذيب 536/1

مرآت الجنان سنه 264

طبقات الحفاظ:249

ميزان الاعتدال 138/3

فيض القدير 24/1

ميزان الاعتدال 426/1

هدى السارى 263/2

تاريخ بغداد 415/3-420

الكاشف 107/3

مرآت الجنان سنه 258

ميزان الاعتدال 544/1

صحيح بخارى 170/7

الموضوعات 229/1

وفيات الاعيان 321/2

ص:97

العبر سنه 597

طبقات الحفاظ:477

مرآت الجنان سنه 597

العبر سنه 456

طبقات الحفاظ:436

الفتوحات،باب 223

صحيح بخارى 6/7

فتح البارى 26/11

طبقات الحفاظ:534

حسن المحاضرة 359/1

شرح المواهب 127/1

طبقات الحنفية-تاج التراجم:77

صحيح بخارى 139/6

فتح البارى 406/8

صحيح بخارى 239/3

و هذه عبارة الاعتراض:فقام رسول اللّه صلى الله عليه و آله ليصلى عليه،فقام عمر فاخذ بثوب رسول الله فقال:يا رسول الله:تصلى عليه و قد نهاك ربك ان تصلى عليه؟فقال رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله:

انما خيرنى الله...الخ«منه»صحيح البخارى 85/6

صحيح بخارى 121/2 و 85/6

فتح البارى 271/8

ارشاد السارى 148/7

صحيح بخارى 37/2

عمدة القارى 46/7

بغية الوعاة 275/2

كشف الظنون 548/1

التلويح على التنقيح 397/2

بغية الوعاة 285/2

صحيح بخارى 182/9

لان القائل بذلك قد قال بخلاف ما اجتمع عليه اهل السنة من السلف و الخلف من اهل الفقه و الاثر ان عليا افضل الناس بعد عثمان هذا مما لم يختلفوا فيه و انما اختلفوا فى تفضيل على و عثمان

ص:98

و اختلف السلف ايضا فى تفضيل على و ابى بكر.و فى اجماع الجميع الذى وصفنا دليل على ان حديث ابن عمر وهم و غلط و انه لا يصح معناه و ان كان اسناده صحيحا و يلزم من قال به...الخ.«منه»

الاستيعاب 1115/3-1117

حيث لا يقولون بحديث جابر و ابى سعيد و يقولون بهذا الحديث.«منه»

الاستيعاب 1115/3-1117

صحيح بخارى 182/9-183؛صحيح مسلم 102/1

العبر سنه 676

طبقات شافعيه 476/2

مرآت الجنان سنه 676

النجوم الزاهرة سنه 676

المنهاج 65/2-66

صحيح بخارى 56/5

فتح البارى 127/7

صحيح بخارى 62/7

هدى السارى 135/2

صحيح بخارى 172/5 و 123/7 و 31/9

صحيح مسلم 134/4-135

الروض الانف 557/6

زاد المعاد 142/2 و 6/4

عمدة القارى 246/17-247

ارشاد السارى 41/8 و 536/6

فتح البارى 138/9

صحيح بخارى 171/4؛صحيح مسلم 98/7

ص:99

العاطل»به جواب اين عبارت مى گويد:اقول:من اسمج ما افتراه الروافض، هذا الخبر و هو احراق عمر بيت فاطمة(ع)و ما ذكر ان الطبرى ذكره فى التاريخ، فالطبرى من الروافض مشهور بالتشيّع،حتّى انّ علماء بغداد هجروه لغلّوه فى الرفض و التعصّب و هجروا كتبه و رواياته و اخباره.

پس بعد از اين افاده-كه الحق غايت تبحّر و تمهّر در تمييز علماء خود،از علماء اهل حق ظاهر ساخته-به طريق كليت افاده كرده كه هركسى كه نقل كرده اين خبر را،پس شك نمى شود كه به درستى كه او رافضى متعصّب است، اراده مى كند طعن و قدح را بر اصحاب.و هذه عبارته:و كلّ من نقل هذا الخير فلا يشك انّه رافضى متعصّب يريد ابداء القدح و الطعن على الاصحاب ...الخ.پس نزد ابن روزبهان،واقدى هم كه اين خبر نقل كرده،مقدوح و از درجۀ اعتبار ساقط است.

و نيز علامۀ حلّى(ره)در مطاعن عثمان در طعن«نفى عثمان حضرت ابو ذر را»در مقام ردّ قاضى القضاة كه احتمال خروج ابى ذر به ربذه،به اختيار خود، ذكر كرده،دو روايت از واقدى نقل كرده.و چون ابن روزبهان دانسته كه اين هر دو روايت واقدى،ايقاد نار اشكال عظيم به كانون سينۀ سنيّه مى نمايد،و سيلاب فنا به اساس معتقدات اين حضرات سر مى دهد؛كه كمال جور و ظلم و حيف و عدوان عثمان ثابت مى گرداند؛لهذا ناچار به ردّ آن پرداخته،و واقدى را از پايۀ اعتبار و اعتماد و از زمرۀ ارباب صحّت خبر،خارج ساخته،و دست بر روايت طبرى و ابن الجوزى انداخته و از مخالفت«ما سبق»و تكذيب خود در قدح و جرح طبرى باكى برنداشته،و اين عبارت نگاشته:اقول:خروج ابى ذر على ما ذكره ارباب الصحاح و ذكره الطبرى و ابن الجوزى و غيره من ارباب صحّة الخبر انّه ذهب الى الشام و كان مذهب ابى ذر انّ قوله(تعالى): «وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ» محكم غير منسوخ،و كنز الذّهب و الفضّة حرام و ان اخرجوا زكاته و مذهب عامة الصحابة و العلماء بعدهم انّها منسوخة بالزكاة فكان ابو ذر يقرر مذهبه فى الآية-و ساق الكلام الى ان قال-:و مخالفة الواقدى فى بعض النقول لا يقدح

ص:101

فيما ذهب اليه العّامة.

و نيز علاّمۀ در«نهج الحق»فرموده:و منها انّه كان يؤثر اهل بيته بالاموال العظيمة الّتى هى عنده للمسلمين،دفع الى اربعة انفس من قريش و زوّجهم ببناته،اربعة الف دينار،و اعطى مروان الف دينار.و اجاب قاضى القضاة بانّه:

«ربما كان من ماله.»و اعترضه المرتضى بانّ المنقول خلاف ذلك فقد روى الواقدى انّ عثمان قال:انّ ابا بكر و عمر كانا يناولان فى هذا المال بكف نفسهما و ذوى ارحامهما و انّى ناولت فيه صلة رحمى.و روى الواقدى ايضا انّه بعث اليه ابو موسى الاشعرى بمال عظيم من البصرة فقسمه عثمان بين ولده و اهله بالصحاف، فبكى زياد.و روى الواقدى ايضا قال:قدمت ابل من ابل الصدقة الى عثمان فوهبها للحارث بن الحكم بن ابى العاص،و ولّى الحكم بن ابى العاص صدقات قضاعة،فبلغت ثلثمائة،فوهبها له،و انكر النّاس على عثمان اعطاء سعيد بن العاص مائة الف درهم.انتهى.

ابن روزبهان به جواب اين روايات عديدۀ واقدى،كه استيصال بنيان غير مرصوص احتمال بى سروپاى قاضى القضاة،مى كند.و نهايت ورع و ديانت خليفۀ ثالث و كمال جسارت او را در تصرّف اموال مسلمين ثابت مى سازد؛بيضه به طاس انداخته،چاره جز مخالفت روايات واقدى و عدم اعتنا به آن نيافته؛همان نغمۀ پارينۀ قاضى ماضى[ظ]برداشته،احتمال صريح الاختلال بودن اين اموال از ملك ثالث با كمال؛غايت احتيال در تخلّص اشكال پنداشته،و بر اعتقاد به مفاد روايات واقدى،استهزاء و سخريه ساخته،گفته:اقول:لا خلاف بين المسلمين انّ عثمان كان صاحب اموال كثيرة-الى ان قال-:فربّما كان من امواله ما اعطى اقربائه،كما اجاب قاضى القضاة.و من كان يفرق بين امواله و اموال الفيئ؟لانّ كلّ هذا كان تحت يده،أ كان المرتضى او ابن المطهّر من حسّاب امواله و من خزّانها؟!حتى يعلموا[ظ:يعلما]انّه اعطى من ماله او من مال الفيئ؟و الاصل ان يحمل اعمال الخلفاء الراشدين على الصواب.فالاصل انّه اعطى من ماله،فلا طعن.و ان فرضنا انّه اعطى من مال الصدقات فربّما كان

ص:102

لمصالح،لا يعلمه الاّ هو،كما اعطى رسول اللّه(ص)اشراف العرب من غنائم حنين نفلا كثيرا.انتهى.

و از ظرائف امور آنكه خود فخر رازى هم،در مقام جواب مطاعن عثمان،به روايت واقدى در باب حكم بن ابى العاص،و هم روايات او در باب اعطاء اموال كثيرۀ مسلمين،به اقارب خود،اعتنا نكرده،آهنگ خلاف برداشته،چنانچه در «نهاية العقول»در مسئلۀ عاشره از اصل عشرون در امامت،اين مطلب را نگاشته، طالبين به آنجا رجوع نمايند.

و بالجملة اين واقدى بزرگ جليل الشأن عظيم القدر-را كه رازى به محض عدم اخراج او حديث غدير را،تمسّك نموده و او را قرين شيخين گردانيده.و تفتازانى در«شرح مقاصد»و قوشچى او را از محقّقين ائمۀ حديث مى دانند.و عبد الحق در«ترجمۀ مشكاة»تشمير ذيل در مدح و ستايش او نموده؛و ديگر ائمۀ قوم هم مدائح طويله براى او ياد مى كنند،تا آنكه بعضى او را از غايت جسارت به امير المؤمنين فى الحديث ملقّب ساخته-به چه ها معايب مبتلا بوده و علماء كبار و محقّقين عالى فخار،او را به معايب و مثالبى متّصف نموده اند؛كه موجب تحيّر افكار و تماشاى اولى الابصار است(1)

و امام احمد بن حنبل او را كذّاب،به صيغۀ مبالغه گفته.

و ابن معين گفته كه اوثقة نيست.و گاهى گفته كه حديث او نوشته نمى شود.

و بخارى و ابو حاتم او را متروك گفته اند؛بلكه ابو حاتم او را به وضع حديث منسوب ساخته.

و نسائى هم به همين مسلك رفته.

و دارقطنى او را ضعيف گفته.

و ابن عدى حفظ را از احاديث او نفى كرده و بلا را در احاديثش از جانب او دانسته؛يعنى او را مفترى و مختلق آن پنداشته.

و ابن المدينى تصريح فرموده،به آنكه واقدى وضع حديث مى كرد.

ص:103

و ابن راهويه هم به راه قدح و جرح او رفته و تصريح كرده به اينكه او نزد من از جمله كسانى است كه وضع حديث مى كند.

و اسحاق بن الطباع گفته كه:ديدم واقدى را در راه مكّه كه بد مى كرد نماز را.

و ذهبى استقرار اجماع بر وهن او افاده كرده.

و ابن خلكان برمكى اربلى،با آنكه معتاد به كفّ لسان از ذكر فضائح و معائب اسلاف خود است نيز،چاره از ذكر تضعيف واقدى و تكلّم در او نيافته، چنانچه بر ناظر«وفيات»ظاهر است.

و يافعى در«مرآت الجنان»نيز به همين مسلك رفته.

و ابن حجر در«تقريب»گفته:محمد بن عمر بن الواقد الاسلمى الواقدى المدنى القاضى نزيل بغداد،متروك مع سعة علمه،من التاسعة،مات سنة سبع و مائتين،و له ثمان و ستّون.

و جلال الدين سيوطى هم فضائح واقدى نقل كرده و در تخجيل رازى و امثال او كوشيده،چنانچه در«طبقات الحفّاظ»گفته:محمد بن عمر بن واقد الواقدى الاسلمى مولا هم المدنى قاضى بغداد،روى عن الثورى و الاوزاعى و ابن جريح و خلق و عنه الشافعى،و محمد بن سعد كاتبه و ابو عبيد القاسم و آخرون.كذّبه احمد و تركه ابن المبارك و غيره.و قال النسائى و ابن معين:ليس بثقة مات سنة سبع-و قيل-تسع و مائتين.

و نيز سيوطى در رسالۀ«درر منتثره»از شافعى نقل كرده كه او كتب واقدى را عين كذب دانسته.

و نيز سيوطى در«تدريب الراوى فى شرح تقريب النواوى»گفته:قال النسائى:الكذّابون المعروفون بوضع الحديث اربعة:ابن ابى يحيى بالمدينة، و الواقدى ببغداد،و مقاتل بخراسان،و محمد بن سعيد المصلوب بالشّام.

و برهان الدين حلبى در كتاب خود كه مسمّى است به:«الكشف الحثيث عمّن رمى بوضع الحديث»در ترجمۀ محمد بن سعيد مصلوب گفته:و روى

ص:104

الحسن بن شفيق عن النسائى قال:و الكذّابون المعروفون بوضع الحديث، ابن ابى يحيى بالمدينة،و الواقدى ببغداد،و مقاتل بن سليمان بخراسان،و محمد بن سعيد بالشام.

و شيخ رحمة اللّه بن عبد الله السندى در«مختصر تنزيه الشريعة المرفوعة عن الاخبار الشنيعة الموضوعة»،واقدى را در وضاعيّن و كذابيّن ذكر كرده.و از نسائى نقل كرده كه او وضع حديث مى كرد.

و حافظ ابو المؤيّد محمد بن محمود الخوارزمى به غرض حمايت ابو حنيفه،و ردّ مخالفت او با حديث،طعن ارباب رجال را،در واقدى،ذكر نموده.چنانچه در «جامع المسانيد»در باب اوّل در دفع مطاعن ابى حنفيه گفته:و الجواب الثانى:

انّ قوله ضرب رسول اللّه(ص)للمقداد يوم بدر سهمين،فقد ذكره الواقدى كذلك فى«المغازلى»و قد طعنوا فيه فقال يحيى بن معين:وضع الواقدى على رسول اللّه(ص) عشرين الف حديث.و قال احمد بن حنبل:الواقدى يركب الاسانيد.و قال ابن المدينى:لا يكتب حديثه عن رسول اللّه(ص).و قال الشافعى:كتب الواقدى كذب.

و محمد بن يوسف شامى در كتاب«سبل الهدى و الرشاد فى سيرة خير العباد»،تصريح كرده به آنكه جماعتى در واقدى تكلّم كرده اند.و خود گفته:

فالمعتمد انّه متروك.و محمد محسن كشميرى در كتاب«نجاة المؤمنين»واقدى را از كبار نقلۀ موضوعات،و از جملۀ وضاعين وانموده و بر استدلال به روايات او، نهايت تشنيع و تغليظ برپا ساخته.چنانچه در بيان استدلالات بر امامت جناب امير المؤمنين(عليه السلام)و ردّ آن در فصل اجوبۀ استدلالات بر امامت امير المؤمنين(عليه السلام)ذكر نموده.و نيز در آخر كتاب«نجاة»گفته:و عن عمرو بن العاص:قلت لرسول اللّه(ص)اىّ النساء احبّ اليك؟قال:عائشة.

قلت:من الرجال؟قال:ابوها.قلت:ثمّ من؟قال:عمر.و بهذا الحديث يظهر كذب ما قال الخصم فى«احقاق الحق»،برواية الوضّاعين و الكفرة انّ عمرو بن العاص لمّا ولاّه عمر فى ناحية قال:ما اقبح عملا يقلّد به عمر،فانّه كان من

ص:105

الارذال و اورده من مطاعنه ثمّ قال:انّ عمرو بن العاص كان من مادحى على المرتضى،حتى قال:انّه النبأ العظيم،فى قوله: «عَمَّ يَتَساءَلُونَ* عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ» و لا يخفى انّ كونه من اشياع معاوية مقاتلا للمرتضى،مع كونه مداحا له على ما ظنّه الخصم عجيب.و انّ طعنه لعمر مناف للرواية المذكورة فى مدحه مع انّه من متابعيه،و انّ كون المرتضى«النبأ العظيم»من مخترعات الفسقة و الكفرة، و ان ذكرها مثل السدى فى تفسيره،اذقد عرفت ان السدى و الكلبى و الواقدى و ابا الحسن المغربى الشافعى من كبار نقلة الموضوعات و المنكرات و الشواذ،فانّهم يسودون القراطيس بكلّ ما يقرع سمعهم،و لم ينظروا الى من يؤخذ منه الحديث.

و يروى منه الّذين ليسوا من المحدّثين كالزمخشرى.فانّه ملأ تفسيره بالموضوعات فى فضائل السور.و تبعه البيضاوى.و قد انكر عليهما مهرة فن الحديث.

و ابو الفتح محمد بن محمد المعروف بابن سيد الناس الاندلسى در«عيون الاثر فى فنون المغازى و الشمائل و السّير»در ترجمۀ واقدى بسط تمام نموده،كه اوّلا مدائح و مناقب جليله براى او نقل كرده،و بعد از آن جرح و قدح او از اكابر ائمۀ خود آورده،و بعد از آن حمايت واقدى در سر كرده.و طالبين رجوع به آن كنند،و مقام را ذكر آن،مجال نيست.

و بالجمله،از ارباب دين و منصفين با يقين انصاف طلبى است كه للّه افاده فرمايند كه آيا امام رازى و مقلدينش را مى زيبد كه به مقابلۀ اهل حق،نام واقدى هم بر زبان آورند؟چه جا كه[با]احتجاج و استدلال به عدم روايت او،حديث غدير را ردّ نمايند؟!و حال آنكه واقدى نزد ائمۀ سنيّه به اين فضائح و قبائح موصوف،و به اين مثالب و مطاعن معروف باشد،كه عمدۀ آن وضع احاديث و افتراء اكاذيب بر حضرت خير الانام(عليه و آله آلاف التحية و السلام)است كه آن كار احدى از اهل اسلام نيست،و فجار و فساق و منهمكين بى باك در بى باكى هم،از آن استحيا دارند،و بر خود مى لرزند و افترا و كذب[و]وضع او هم،به اين مرتبه است كه بيست هزار حديث بر جناب رسالتمآب(ص)بربافته.و خود رازى طريق مخالفت روايات او را پيموده.

ص:106

بالجملة اگر واقدى به اجماع اهل سنت،موثوق و معتمد عليه،و ثقة و معتبر مى بود،باز هم تمسّك و تشبّث به عدم اخراج او،حديث غدير را،سمتى از جواز نداشت.چه جا كه حال واقدى اين است كه شنيدى،و نيز اگر واقدى قدح صريح در حديث غدير مى كرد،كلامش قابل ذكر نبود،خصوصا به مقابلۀ اهل حق،چه جا كه او قدح نكرده،و محض ترك اخراج حديثى از هركسى كه باشد -و لو كان فى غاية الجلالة-قدح در ثبوت و تواتر آن نمى كند.پس احتجاج رازى و مقلّدينش به عدم اخراج واقدى،حديث غدير را،بطلان او در نهايت وضوح و انجلاست.

(1)آدرس بسيارى از كتابهاى زير را مى توانيد در خلاصة العبقات 268/6 ببينيد.

ص:107

و محمد بن عبد الرسول برزنجى نيز در كتاب«نواقض الروافض»به جواب حديث غدير،قريب به كلام ابن حجر از ابن اسحاق نقل كرده.

و مولوى حسام الدين در كتاب«مرافض الروافض»به جواب حديث غدير گفته:شيخ ابن حجر در«صواعق»آورده كه حافظ شمس الدين جزرى از ابن اسحاق روايت كرده كه سبب اين خطبه آن است...الخ.

و شاه صاحب دهلوى در خاتمۀ جواب از حديث غدير گفته:و سبب فرمودن اين خطبه-چنانچه مورّخين و اهل سير آورده اند-صريح دلالت مى كند كه منظور افادۀ محبّت و دوستى حضرت امير بود.-الى ان قال-محمّد بن اسحاق و ديگر اهل سير،به تفصيل اين قصّه را آورده اند.انتهى.

اين عبارات،چنانچه مى بينى،به كمال ظهور،تكذيب فخر رازى-كه به ادّعاى عدم نقل ابن اسحاق حديث غدير را،قدح آن خواسته-مى نمايد.

فلله الحمد و المنّة كه كذب و سقيفه سازى فخر رازى كفلق الصبح و ضوء النهار،واضح و روشن و مدلّل و مبرهن گشت.

و از اينجا است كه مقلّدين فخر رازى،چون تفتازانى در«شرح مقاصد»و قوشچى در«شرح تجريد»و شيخ عبد الحق در«ترجمۀ مشكاة»،و صاحب «مرافض»-با آنكه قلادۀ تقليد رازى در گردن انداخته اند؛و به تقليد او،منع تواتر حديث غدير،و ذكر قدح آن،و تشبّث به عدم نقل بخارى و مسلم و واقدى كرده اند لكن-از اعادۀ كذب رازى متضمّن ادّعاى عدم نقل ابن اسحاق،حديث غدير را،استحياء كرده.بلكه صاحب«مرافض»با آن همه رفض حق و انهماك در باطل،به ابطال آن صراحة-كما علمت-قصب مسابقت در تفضيح رازى ربوده.

و از طرائف امور آنكه،كمال الدين بن فخر الدين جهرمى،در«براهين قاطعه»،به ترجمۀ عبارت«صواعق محرقه»-كه مثبت است ذكر ابن اسحاق، حديث غدير را،و سبب آن را-ذكر ابن اسحاق را از ميان انداخته،اكتفا بر محض نسبت آن به حافظ شمس الدين ساخته.و چه عجب كه حمايت رازى و

ص:109

كتمان كذبش مطمح نظر داشته باشد!

و پوشيده نيست كه ضرر آن براى اتباع رازى،بعد لحاظ اصل عبارت «صواعق»،اكثر است از نفع آن!

دوّم آنكه ابن اسحاق نزد جمعى از ائمۀ حذاق و مشاهير آفاق،مجروح و مقدوح است.پس تشبث به اعراض او از ذكر حديث غدير-على فرض الصحة- بعيد از صواب و موجب كمال استعجاب است.

علاّمۀ ذهبى در«ميزان الاعتدال»با كمال حمايت از محمد بن اسحاق گفته:و هو صالح الحديث ماله عندى ذنب الاّ ما قد حشا فى السيرة من الاشياء المنكرة المنقطعة و الاشعار المكذوبة.بعد از آن گفته:قال الفلاس:سمعت يحيى القطان يقول لعبيد اللّه القواريرى:الى اين تذهب؟قال:الى وهب بن جرير اكتب السيرة.قال تكتب كذبا كثيرا.

و نيز گفته:و قال ابو داوود:قدرى معتزلى.

و قال سليمان التيمى:كذّاب.

و قال وهيب:سمعت هشام بن عروة يقول:كذّاب.

و نيز گفته:و قال يحيى بن آدم[حدّ]ثنا ابن ادريس قال:كنت عند مالك فقيل له:انّ ابن اسحاق يقول:اعرضوا علّى علم مالك فانّى بيطاره.فقال مالك:

انظروا الى دجال من الدّجاجلة.و نيز گفته:و قال على:سمعت يحيى يقول:

حجاج بن ارطاة و ابن اسحاق و اشعث بن سوار ذو و تهمة.

و قال ابن ابى فديك:رأيت ابن اسحاق يكتب عن رجل من اهل الكتاب.

و نيز گفته:و قال ابن عدّى:كان ابن اسحاق يلعب بالديوك.

و از احمد بن حنبل نقل كرده كه گفته:ابن اسحاق كثير التدليس است.

و نيز گفته:و قال ابو داوود الطّيالسى:حدثنى بعض اصحابنا،قال:سمعت ابن اسحاق يقول:حدثنى الثقة،فقيل له:من؟قال:يعقوب اليهودى!

و نيز از سعيد بن داوود زهيرى،روايت كرده كه گفت:حدّثنى الدرارودى قال:كنّا فى مجلس ابن اسحاق نتعلّم فاغفى اغفائة فقال:انّى رأيت الساعة كان

ص:110

انسانا دخل المسجد و معه حبل؛فوضعه فى عنق حمار فاخرجه،فما لبثنا ان دخل المسجد رجل معه حبل فوضعه فى عنق ابن اسحاق فاخرجه فذهب به السلطان فجلد.قال سعيد:من اجل القدر.

و محمد بن محمد المعروف بابى الفتح بن سيد الناس الاندلسى در اوائل «عيون الاثر فى فنون المغازى و الشمائل و السّير»نيز قريب به اين الفاظ را با زياده در حق و نقل كرده. و بعد نقل اين همه مطاعن و مثالب،جواب اكثر آن نوشته.حيث قال:ذكر الاجوبة عمّا رمى به[...].و اين اجوبه بعد تسليم،ما را مضرّتى نمى رساند.چه آنكه غرض نه اين است كه به اجماع سنّيه،محمد بن اسحاق،مقدوح و مجروح است؛بلكه غرض همين است كه نزد جمعى مقدوح است.و آن از ما ذكر و غيره ثابت و متحقّق است.

و نيز هرگاه اين همه تصريحات و تنصيصات ائمۀ سنيه در قدح ابن اسحاق، لائق اصغا و التفات نباشد.پس اعراض ابن اسحاق و غيره از نقل حديث غدير ان سلّم كى لائق التفات است؟

و قدح و جرح جمعى از ائمۀ سنيّه در ابن اسحاق از ديگر كتب و اسفارهم هويدا و آشكار است.چنانكه بر ناظر«مغنى»ذهبى و«معارف»عبد اللّه بن مسلم بن قتيبه،ظاهر است.و ابن قتيبه مسندا از معتمر نقل كرده كه گفت:قال لى ابى:لا تأخذنّ من ابن اسحاق شيئا فانّه كذّاب.

و مولوى عبد العلى كه-حافظ غلام محمّد در«ترجمۀ عبقريه»او را،به «شمس الشموس»،«طبيب النّفوس»،«علامّة الورى»،«علم الهدى»،«سراج الامة»،«برهان الائمّة»،«حجة الاسلام»،«بهجة الانام»،«حيوة العلوم و المعارف»،[و]«روح البر و العوارف»،وصف كرده-در كتاب«فواتح الرحموت شرح مسلم الثبوت»برخى از مطاعن ابن اسحاق را ذكر نموده،و گفته:

و روى الميمونى عن ابن معين:ضعيف.

قال النسائى:ليس بالقوى.

قال الدارقطنى:لا يحتج به و بابيه.

ص:111

قال يحيى بن سعيد:تركته متعمدا و لم اكتب حديثه.

قال ابن ابى حاتم:ضعيف الحديث.

قال سليمان التيمى:كذّاب.

قال مالك:اشهد انّه كذّاب.

قال وهيب:ما يدريك قال:قال لى هشام:اشهد انّه كذّاب...الخ.

بالجمله،بعد از اين مطالب كه مذكور شد،در شناعت و فظاعت و سماجت تمسّك فخر رازى به عدم نقل بخارى و مسلم و واقدى و ابن اسحاق،ريبى نماند.

و ارباب تدبّر و اتقان،بالقطع و الايقان،مى دانند كه اگر صد كس مثل اين اربعۀ غير متناسبه هم،اعراض و طىّ كشح از نقل حديثى نمايند؛اين اعراض،قدح در تواتر يا صحّت آن نمى تواند كرد چه مدار تواتر و صحّت بر استجماع شروط آن است.و اهل درايت و اصول،عدم اعراض اين چهار كس يا امثال ايشان را ذكر نكرده اند.و اگر متعصّبى به ادعاى آن گردن افرازد،مخاطب خواهد شد به خطاب:«هاتوا برهانكم ان كنتم صادقين.»

الصواعق المحرقة ص 25.

ميزان الاعتدال 468/3.

عيون الاثر 10/1-13.

ص:112

امامت جناب امير المؤمنين،گفته:جاحظ معتزلى،نيز ناصبى است،كتابى دارد كه در آن كتاب نقائص حضرت امير(ع)درج نموده،و بيشتر روايت او از نظام و ابراهيم است.انتهى.و از اين عبارت نصّ صريح بر ناصبيّت جاحظ ظاهر،و كمال عداوت او با جناب امير المؤمنين(عليه السلام)ثابت است:كه به تسويد كتابى در توجيه مطاعن به آن جناب،روى خود را سياه كرده،و مثل نامۀ اعمال خود آن را تيره و تاريك ساخته.(فلا برّده اللّه مضجعه و لا طيّب تربته بل اسكنه فى اسفل درك من الجحيم و جعله قرين ابليس اللعين اللئيم).و محتجب نماند كه كتاب جاحظ را-كه در آن توجيه مطاعن و نقائص به نفس حضرت رسول(ص)نموده-ديگر ائمۀ سنيّه هم ذكر نموده اند.

چنانچه شيخ الاسلام سنيّان احمد بن عبد الحليم المعروف بابن تيمية الحرانى در«منهاج السنة النبويه»بعد ذكر مراتب صحابه در تفضيل گفته:نعم مع معاوية كثيرة من المروانية و غيرهم،كالذين قاتلوا معه و اتباعهم بعدهم،يقولون:انّه كان فى قتاله على الحق،مجتهدا مصيبا،و انّ عليّا و من معه كانوا ظالمين،او مجتهدين مخطئين و قد صنّف لهم فى ذلك[مصنفات]مثل كتاب«المروانية»الّذى صنّفه الجاحظ.

و نيز ابن تيميّه در«منهاج»،به جواب قول آية اللّه علامه حلى(ره)كه گفته:

«البرهان الثالث و الثلاثون:قوله تعالى: «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ.» روى الحافظ ابو نعيم باسناده الى ابن عباس لما نزلت هذه الآية قال رسول اللّه(ص):يا على هم انت و شيعتك تأتى انت و شيعتك يوم القيامة راضين مرضيّين و يأتى[ظ:تأتى]خصماؤك غضابا مقمحين،و اذا كان خير البرّية،وجب ان يكون هو الامام.»ابن تيميّه گفته:الثالث:ان يقال هذا معارض بمن يقول:انّ الذين آمنوا و عملوا الصالحات.هم النواصب كالخوارج و غيرهم و يقولون:انّ من تولاّه فهو كافر مرتد،فلا يدخلون فى الذين آمنوا و عملوا الصالحات-الى ان قال-:و الخوارج اعقل و اصدق و اتبع للحق من الرافضة، فانّهم صادقون،لا يكذّبون اهل دين باطنا و ظاهرا،لكنّهم ضالّون جاهلون مارقون،

ص:114

مرقوا من الاسلام كما يمرق السهم من الرمية،و امّا الرافضة فالجهل و الهوى و الكذب،غالب عليهم،و كثير من ائمّتهم و عامّتهم زنادقة ملاحدة ليس لهم عرض لا فى العلم و لا فى الدّين،«ان يتّبعون الاّ الظّن و ما تهوى الانفس و لقد جائهم من ربّهم الهدى»و المروانية الذين قاتلوا عليّا و ان كانوا لا يكفرونّه،فحجّتهم اقوى من حجّة هؤلاء الرّافضة،و قد صنّف الجاحظ كتابا للمروانيّة ذكر فيه من الحجج التّى [لهم]ما لا يمكن الزيدية نقضه،دع الرافضة...الخ.

و اين عبارت ابن تيميّه دلالت دارد بر كمال ناصبيّت جاحظ و شدت عداوت آن ملعون،و مزيد خبث و شقاوت او،كه چنين كتابى براى مبغضين و معاندين جناب امير المؤمنين(عليه السلام)تصنيف كرده،كه ابن تيميّه آن را باربار،به ابتهاج و افتخار ذكر مى كند،و تخصيص آن به ذكر مى نمايد.

و مطاعنى كه جاحظ در اين كتاب«مروانية»ذكر كرده،از ملاحظۀ آن به تفصيل،زياده تر حال بغض و عناد و ناصبيّت و مزيد ضلالت و شقاوت،و كمال سفاهت و حماقت او،واضح مى گردد.

و اين مطاعن را جناب شيخ مفيد(قدّس اللّه نفسه الزكيّة و افاض شآبيب الرّحمة على تربته السنيّة)به ابلغ وجوه ردّ فرموده است.

و اكثر اين مطاعن،همان مطاعن است كه شاه صاحب دهلوى در كتاب «تحفه»-مع زيادة يسيرة-به جواب دليل ششم از دلائل عقليه،نقلا عن النواصب وارد نموده و آن را عين كفر دانسته.

و جناب علم الهدى سيد مرتضى(رضى اللّه عنه و ارضاه)در كتاب«فصول» كه آن را از كتاب«عيون و محاسن»جناب شيخ مفيد و«مجالس»او تلخيص كرده،بعد ذكر جوابات شيخ مفيد براى بسيارى از مطاعن ابراهيم نظام كه جاحظ آن را وارد كرده گفته:قال الشيخ(ايده اللّه):و قد طعن ابراهيم على امير المؤمنين (عليه السلام)من وجه آخر،فزعم انّه كان يحدث بالمعاريض و يدلّس فى الحديث...الخ.

و نيز جناب علم الهدى بعد نقل ردّ اين عبارت نظام از شيخ مفيد(طاب ثراه)،

ص:115

گفته:فصل :ثم قال ابراهيم:قال عمرو بن عبيد و هاشم الاوقص فنرى انّ قوله:

-يعنى امير المؤمنين(عليه السلام)-امرت ان اقاتل الناكثين و القاسطين و المارقين من ذلك القول الذى يقوله برأيه للخدعة،و قوله فى ذى الثدية:«ما كذبت و لا كذبت»من ذلك ايضا.قال:و لعل الشيىء اذا كان عنده حقّا استجاز ان يقول:انّ رسول اللّه(ص)امرنى به،لانّ اللّه و رسوله امرا بكلّ حق.الى غير ذلك من الهفوات التّى لا يهمّنا التعرّض لنقلها.و تمام آنها را جاحظ از نظام نقل نموده.چنانچه جناب شيخ مفيد فرموده:و جرت جماعة من المعتزلة يدفعون ما حكيت عن النظام بحكاية الجاحظ عنه...الخ.

و جلالت شأن و علوّ قدر و سمو فخر و براعت و كمال و ورع و زهد و تقدس جناب شيخ مفيد،نهايت ظاهر و واضح و معروف و مشهور است،و اكابر ائمۀ سنيه مدائح و مناقب و مفاخر آن جناب را بحمد اللّه ذكر مى نمايند،و اخفاى حق،كلّية نمى توانند.

علاّمه شمس الدين محمد بن احمد ذهبى در كتاب«العبر بخبر[ظ:فى خبر]من غبر»در وقايع سنۀ ثلاث عشرة و اربعمائة گفته:و الشيخ المفيد ابو عبد اللّه محمد بن النعمان البغدادى الكرخى،و يعرف ايضا بابن المعلّم عالم الشيعة و امام الرّافضة،و صاحب التصانيف الكثيرة.قال ابن ابى طى فى تاريخ الامامية:هو شيخ مشايخ الطائفة و لسان الامامية،و رئيس الكلام و الفقه و الجدل،و كان يناظر اهل كلّ عقيدة مع الجلالة العظيمة فى الدولة البويهيّة.-قال-:و كان كثير الصدقات،عظيم الخشوع،كثير الصلاة و الصوم،خشن اللباس.و قال غيره:كان عضد الدولة ربما زار الشيخ المفيد(ره)و كان شيخا ربعة نحيفا اسمر عاش ستّا و سبعين سنة و له اكثر من مائتى مصنّف،كانت جنازته مشهورة و شيّعه ثمانون الفا من الرافضة و الشيعة و اراح اللّه منه،و كان موته فى رمضان.

و يافعى نيز در«مرآت الجنان» ،و ابن حجر عسقلانى در«لسان الميزان» جناب او را ستوده اند،و ابن حجر از خطيب نقل كرده كه در حال جناب او گفته:

صنّف كتبا كثيرة فى ضلالهم و الذّب عن اعتقادهم و الطعن على الصحابة

ص:116

و التابعين و ائمة المجتهدين و هلك بها خلق الى ان اراح اللّه منه فى شهر رمضان.

بعد از آن ابن حجر گفته:قلت:و كان كثير التقشّف و التخّشع و الاكباب على العلم،تخرّج به جماعة و برع فى افعاله الامامية حتى كان يقال:له على كلّ امامىّ منّة،و كان ابوه مقيما بواسط،و ولد المفيد بها و قيل بعكبرا.و يقال:انّ عضد الدولة كان يزوره فى داره و يعوده اذا مرض.و قال الشريف ابو يعلى الجعفرى -و كان تزوّج بنت المفيد-ما كان المفيد ينام من اللّيل الاّ هجعة ثمّ يقوم، يصلّى او يطالع او يدرس او يتلو القرآن.

و نيز جاحظ به سبب مزيد بغض و حقد و ناصبيّت،در زهد حضرت ازهدين بعد ختم المرسلين(صلوات اللّه و سلامه عليهما و آلهما)،قدح آغاز نهاده،كفر و نفاق خود را بر تمام عالم روشن و ظاهر ساخته.چنانچه خود شاه صاحب در«تحفه»در حاشيۀ دليل ششم از دلائل عقليّه بر امامت جناب امير المؤمنين(ع)گفته كه:جاحظ گفته كه:ابو بكر زاهدتر از على بود،از دنيا رفت،شترى و غلامى گذاشت،و بسيارى فتوح و غنائم،او را بود،و او نه مهر زنى داد و نه بهاى كنيزى.و على از عالم رفت و از او مزارع و نخلستان و زنان و سريّه ها ماندند.

اهل سنت در جواب گفته اند كه ايراد بسيارى زنان،تعريض است به سيد انس و جان،كه به هنگام رحلت،نه زن گذاشت.و سفيان بن عيينه گفته است كه زن بسيار داشتن،از دنيا نيست،چه به تحقيق هيچ احدى از صحابه،در وقت خودش زاهدتر از على نبود،و او را هفده سريّه و چهار زن بود.مفتاح منه.

انتهى.پس وا عجباه!كه رازى،راضى به ايراد خرافت چنين ناصب شده،و چه عجب است از رازى،كه هرگاه قدح جاحظ در حديث غدير به نقد[جان خريده]تعريض او را به سمع قبول اصغا نمايد،چه آنكه مذهب جبر و نصب را بس گران خريده است!كى آن را از دست خواهد داد؟!بى آنكه نيل كفر صريح و الحاد فضيح بر جبين خود نگذارد.

و از غرائب آنكه شاه صاحب،در حاشيه از طعن جاحظ،به گذاشتن مزارع و

ص:117

نخلستان جوابى ننوشته.چه عجب كه غرض باطنى شان هم القاى وساوس در قلوب«همج رعاع»باشد،تا پندارند كه اين طعن،چنان طعن قوى است كه علماء سنيّه از جواب آن عاجزاند،و هرگاه اهل سنّت عاجز[باشند]پس روافض بالا ولى-معاذ اللّه-سراسيمه و عاجز خواهند بود،على حسب مزعوماتهم الباطلة،كما يظهر من نعيق ابن تيميّة و صياحه و نهيقه و نياحه.پس به اين حيله، اثبات طعن بر آن جناب خواسته،چنانچه در بعض حواشى ديگر نيز اكتفا بر ايراد مقالات و هفوات نواصب كرده و از ذكر جواب آن طىّ كشح فرموده.

و بالجمله،ايراد اين كلمات،از براى اظهار نصب و عداوت جاحظ كافى است،و اگر كسى خواسته باشد به تفصيل خرافات و هفوات او،و اجوبۀ آنها اطلاع يابد،رجوع كند به محالّ آنها،چه اين مقام را مناسب ذكر آن[ها]نيست.

و ابن ابى الحديد بسيارى از آن را در شرح نهج البلاغه،نقل نموده،از آن جمله فى شرح وصيّة له(عليه السلام)بما يعمل فى امواله،كتبها بعد منصرفه من صفين.

و ابو جعفر اسكافى معتزلى در رد و ابطال خرافات جاحظ،سعى بليغ نموده.

و سيّد اجل،سيد احمد بن موسى بن جعفر بن محمد بن محمد الطاووس صاحب«بشرى»و«ملاذ»نيز،كتابى در رد جاحظ نوشته و موسوم است به كتاب«بناء المقالة العلويّة فى نقض الرسالة العثمانية».و اين حقير آن كتاب شريف را-كه به خط تلميذ آن جناب،شيخ تقى الدين بن داوود،صاحب رجال معروف،بود،كه قرائت آن نموده بود در محضر سيد،و خطوط سيّد بر آن بود-در كتابخانۀ شيخ خود ديدم و از آن كتاب در كتاب«صحائف النور» نيز نقل نمودم.

و بالجمله،بس است از براى بيان تعصّب فاحش و غلوّ جاحظ در انكار فضل جناب امير المؤمنين(ع)كه دعوى اسلام آن حضرت را در حال صغر سن،باطل نام گذاشته،و كذبا و زورا ادعا كرده كه جناب امير المؤمنين،اين معنى را ذكر نفرموده،و احتجاج به آن بر خصوم نفرموده.

و حال آنكه بطلان اين كذب واهى برادنى ممارسى به كتب اخبار و آثار

ص:118

مخفى نيست.و شيخ ابو جعفر اسكافى در جواب اين كلام عصبيت نظام جاحظ هم،در طعن و تشنيع بر او و تفضيح و تقبيح و تهجين عصبيّت شنيعۀ او،مبالغه نموده است.چنانچه گفته:انّ مثل الجاحظ مع فضله و علمه لا يخفى عليه كذب هذه الدعوى و فسادها،و لكنّه يقول ما يقوله تعصبا و عنادا.و قد روى افتخار على (عليه السلام)بالسبق الى الاسلام و ان النبى(ص)استنبئ يوم الاثنين و اسلم على يوم الثلاثاء،و انّه كان يقول:صليّت قبل الناس،سبع سنين و انّه ما زال يقول:انا اوّل من اسلم و يفتخر بذلك،و يفتخر اولياؤه و مادحوه و شيعته فى عصره،و بعد وفاته،و الامر فى ذلك اشهر من كل شهير،و قد قدمنا منه طرفا،-و ساق الاسكافى كلامه الى ان قال:-و لكن حنق العثمانية و غيظهم و عصبية الجاحظ و انحرافه ممّا لا حيلة فيه...الخ.

بلكه جاحظ بى حظ از ايمان،به مزيد كذب و افتراء،اسلام ابى بكر،بلكه اسلام زيد بن حارثه و خباب بن الارت را هم،افضل از اسلام آن حضرت مى داند، و اين مفضوليّت و مرجوحيّت را معلّل مى گرداند به آنكه جناب امير(ع)تربيت در اسلام يافته و نشو و نما در اسلام گرفته،و اسلام به سوى آن حضرت محبوب بوده.

پس اين كمال بغض و عداوت،و نهايت جسارت و خسارت است كه[اين] فضيلت جليله را كه نشو و نما در اسلام و تربيت در حجر ايمان،و مغذّى بودن به غذاء ايقان است،سبب نقص و مرجوحيّت و عيب و ثلب،مى گرداند.عجبتر از اين كلام به گوش احدى نخورده.-و ان كان كل كلماته خذله اللّه عجيبا-

سبحان اللّه،!انهماك ابى بكر و امثال او را در شرك و سر به سجود اصنام گذاشتن،سبب تفضيل گردانيده. إِنَّ هذا لَشَيْءٌ عُجابٌ فاعتبروا منه يا اولى الالباب

بلكه ناصبيت و عناد جاحظ،زياده مشتعل گشته و فضيلت حضرت ابو طالب و شرف بنى هاشم را سبب نقص اسلام جناب امير المؤمنين،مى گرداند.

آيا در حكم عقل و نقل،اين شرف،مثبت فضل عظيم براى جناب امير المؤمنين است يا باعث نقص و انحطاط اسلام آن حضرت است؟!هل لهذا

ص:119

الجنون و الخبط من حدّ ينتهى اليه العقل و الادراك؟فنعوذ باللّه من شرّ الخنّاس الوسواس.

و نيز جاحظ گفته:و لابى بكر فضيلة فى اسلامه،انّه كان قبل اسلامه كثير الصديق،عريض الجاه،ذا يسار و غنى،يعظّم لماله و يستفاد من رأيه،فخرج من عزّ الغنى و كثرة الصديق الى ذلّ الفاقة و عجز الوحدة و هذا غير اسلام من لا حراك به و لا عزّ له،تابع غير متبوع-الى ان قال:-و الحدث الصغير يزدرى و يحتقر لصغر سنّه و خمول ذكره.

قلت:و كفى دافعا لهذيان الجاحظ و مظهرا لاختلال مقاله و اختلاط باله و رادعا لفاحش زلله،ما افاده الشيخ ابو جعفر الاسكافى.و لقد اجاد-للّه درّه فيما افاد-فراجع الى كلماته،فليس المقام مناسبا للتطويل،و اللّه الهادى الى سواء السبيل.

و محتجب نماند كه ابو جعفر اسكافى-كه ردّ بليغ بر جاحظ كرده،و جا به جا تعصّب فاحش و ناصبيّت و عداوت و بغض او ظاهر نموده،و به تقبيح و تشنيع عظيم او را نواخته-از مشاهير متكلّمين معتزله است و سمعانى در«انساب»و ياقوت حموى در«معجم» ،برخى از جلالت او را ظاهر نموده اند،و گفته اند كه ابو جعفر از متكلّمين معتزلۀ بغداديين است،و براى او تصانيف معروفه است،و با حسين بن على كرابيسى،مناظره مى كردند.و قاضى القضاة عبد الجبار معتزلى -كه علماء سنيۀ ما بعد او،طريق مناظره از او آموخته اند،و اين چراغ مكالمه را به روغن او افروخته-ابو جعفر را به مرتبۀ[ظ:مزيد]تعظيم و تبجيل ياد كرده اند.

و ابن ابى الحديد در«شرح نهج البلاغه»گفته:و امّا ابو جعفر الاسكافى فهو شيخنا محمد بن عبد اللّه الاسكافى،عدّه قاضى القضاة فى الطبقة السابعة من طبقات المعتزلة،مع عباد بن سليمان الصيمرى-و ساق الكلام الى ان قال-:

و كان ابو جعفر فاضلا عالما و صنّف سبعين كتابا فى علم الكلام،و هو الّذى نقض كتاب«العثمانية»على ابى عثمان الجاحظ فى حياته...و دخل الجاحظ الوراقين ببغداد،فقال:من هذا الغلام السوادى الّذى بلغنى انّه تعرّض لنقض كتابى و

ص:120

ابو جعفر جالس فاختفى منه حتى لم يره.و كان ابو جعفر يقول بالتفضيل على قاعدة معتزلة بغداد و يبالغ فى ذلك،و كان علوى الرأى،محقّقا منصفا،قليل العصبيّة.

و نيز عبد الرحيم اسنوى در«طبقات فقهاء شافعيه»و ابو بكر اسدى در «طبقات»و ديگران او را به انواع محامد و مدائح ستوده اند.

و ابن ابى الحديد،عبد الحميد بن هبة اللّه المعتزلى،كه تلميذ و مادح ابو جعفر اسكافى است،و در«شرح نهج البلاغه»،كلمات جاحظ و اجوبۀ اسكافى را نقل نموده،داراى جلالت شأن است،و كافى است او را،استناد علماء سنيّه بر او،مثل فضل ابن روزبهان در كتاب باطل خود و ملا محسن كشميرى در«نجاة المؤمنين» و غيره.

و از غرائب امور آنكه،فضل ابن روزبهان،به سبب مزيد مجازفت و عدوان و قلّت اطلاع،و عدم تتبّعات افادات محققين اعيان،به سماع نسبت عداوت جناب امير المؤمنين(ع)به جاحظ،برآشفته،و كلمات غرابت سمات متضمّن جحود و انكار گفته.

و فاضل رشيد-اعنى تلميذ شاه صاحب-با آن جلالت شأن كه معتقدين جنابش برايش اثبات مى كنند،از اين تكذيب معيب و انكار دور از كار ابن روزبهان،گول خورده،افادات رنگين به خامۀ بدائع نگار سپرده است.و از مخالفت بداهت باكى برنداشته،و به افادۀ استادش-اعنى شاه صاحب-هم اعتنا ننموده.چنانچه از ملاحظۀ كتاب باطل ابن روزبهان،و«ايضاح لطافة المقال»فاضل رشيد،ظاهر مى گردد.

و بحمد اللّه(تعالى)كه ناصبيت جاحظ،اظهر از شمس و اشهر از كفر ابليس است.و وهن و سقوط كلمات اين دو فاضل،زياده ظاهر است،و محتاج به نقل و ابطال نيست.

و سيّد اجل،ملاذ الفقهاء و المتكلّمين و شرف المحقّقين و سيد المتألهين الذّابّ عن آبائه الطاهرين،ناقد الروايات و الاخبار،و المروّج لحقائق الآثار،اعنى المولى سيد حامد حسين(عطّر اللّه مرقده الشريف)در«عبقات الانوار»كلام را در

ص:121

ابطال اين دو فاضل بسط تمام داده.فلله درّه حيث صبّ عليهم[ظ:عليهما] سوط عذاب.طالبين رجوع به آن كتاب شريف نمايند.و اللّه الموفّق.

قال:و قد زعم اناس انّ الدليل على صدق خبرهما-يعنى ابا بكر و عمر-فى منع الميراث و برائة ساحتهما؛ترك اصحاب رسول اللّه(ص)النكير عليهما.

ثمّ قال:فيقال لهم:لئن كان ترك النكير دليلا على صدقهما،ليكونن ترك النكير على المتظلّمين منهما و المحتجّين عليهما،و المطالبين لهما،دليلا على صدق دعواهم و استحسان مقالتهم،لا سيّما و قد طالت به المناجاة و كثرت المراجعة و الملاحاة،و ظهرت الشكيّة،و اشتدّت الموجدة و قد بلغ ذلك من فاطمة حتّى انّها اوصت ان لا يصلّى عليها ابو بكر،و لقد كانت قالت له-حين اتته طالبة حقّها و محتجة برهطها-:

من يرثك يا ابا بكر اذا متّ؟

قال:اهلى و ولدى.

قالت:فما بالنا لا نرث النّبى(ص)؟

فلمّا منعها ميراثها و بخسها حقّها،و اعتلّ عليها و حلّج فى امرها،و عاينت التهضم و ايست من النزوع و وجدت مسّ الضعف و قلّة الناصر،قالت:و اللّه لادعونّ اللّه عليك.

قال:و اللّه لادعونّ اللّه لك.

قالت:و اللّه لا اكلّمك ابدا.

قال:و اللّه لا اهجرك ابدا.

فان يكن ترك النكير على ابى بكر،دليلا على صواب منعه،انّ فى ترك النكير على فاطمة دليلا على صواب طلبها،و ادنى ما كان يجب عليهم فى ذلك، تعريفها ما جهلت و تذكيرها ما نسيت،و صرفها عن الخطاء و رفع قدرها عن البذاء،و ان تقول هجرا و تجوّر عادلا،و تقطع واصلا،فاذا لم نجدهم انكروا على الخصمين جميعا،فقد تكافأت الامور و استوت الاسباب،و الرجوع الى اصل حكم اللّه فى المواريث اولى بنا و بكم،و اوجب علينا و عليكم.

و ان قالوا:كيف يظنّ بابى بكر ظلمها و التعدّى عليها،و كلّما ازدادت فاطمة عليه غلظة،ازداد لها لينا و و رقّة.حيث تقول:و اللّه لا اكلّمك ابدا،فيقول:و اللّه

ص:123

لا اهجرك ابدا ثمّ تقول:و اللّه لادعونّ اللّه عليك.فيقول:و اللّه لادعون اللّه لك.

و لو كان كذلك لم يحتمل هذا الكلام الغليظ،و القول الشديد،فى دار الخلافة، بحضرة قريش و الصحابة،مع حاجة الخلافة الى البهاء و الرفعة،و ما يجب لها من التنزيه و الهيبة،ثمّ لم يمنعه ذلك ان قال معتذرا و متقرّبا كلام المعظم لحقّها، المكرم لمقامها،و الصائن لوجهها و المتحنّن عليها:ما احد اعزّ على منك فقرا،و لا احبّ علىّ[ظ:الىّ]منك غنى،و لكن سمعت رسول اللّه(ص)يقول:انا معشر الانبياء لا نرث و لا نورّث،ما تركناه صدقة.

قيل لهم:ليس ذلك بدليل على البرائة من الظلم و السلامة من العمد،و قد يبلغ من مكر الظالم و دهاء الماكر،اذا كان اريبا،و للخصومة معتادا،ان يظهر كلام المظلوم و ذلة المنتصف و حدب الوامق و مقة المحّق.

و كيف جعلتم ترك النكير حجّة قاطعة و دلالة واضحة،و قد زعمتم انّ عمر قال على منبره:«متعتان كانتا على عهد رسول اللّه(ص):متعة النساء و متعة الحج، و انا انهى عنهما و اعاقب عليهما.»فما وجدتم احدا انكر قوله و لا استشنع مخرج نهيه و لا خطّئه فى معناه،و لا تعجّب منه و لا استفهمه و كيف تقضون بترك النكير و قد شهد عمر يوم السقيفة،و بعد ذلك،انّ[النبى قال:]الائمة من قريش.ثم قال فى شكاته:لو كان سالم حيّا ما تخالجنى فيه شكّ،حين اظهر الشكّ فى استحقاق كلّ واحد من الستة،الّذين جعلهم شورى،و سالم عبد لامرأة من الانصار، و هى اعتقته و حازت ميراثه،ثمّ لم ينكر ذلك من قوله منكر و لا قابل انسان بين خبريه،و لا تعجّب منه!

و انّما يكون ترك النكير على من لا رغبة له و لا رهبة عنده،دليلا على صدق قوله و صواب عمله،فامّا ترك النكير على من يملك الضعة و الرفعة و الامر و النهى، و القتل و الاستحياء،و الحبس و الاطلاق،فليس بحجّة تفى و لا دلالة تضى.

قال:و قال بعضهم:بل الدليل على صدق قولهما و صواب عملهما،امساك الصحابة عن خلعهما و الخروج عليهما و هم الذين وثبوا على عثمان فى ايسر من جحد التنزيل و ردّ المنصوص.و لو كانا كما يقولون و ما يصفون،ما كان سبيل الامة

ص:124

فيهما الاّ كسبيلهم فيه،و عثمان كان اعزّ نفرا و اشرف رهطا و اكثر عددا و ثروة و اقوى عدة.

قلنا:انّهما لم يجحدا التنزيل و لم ينكرا المنصوص و لكنّهما بعد اقرارهما بحكم الميراث و ما عليه الظاهر من الشريعة ادعيّا رواية و تحدّثا بحديث،لم يكن مجال كذبه،و لا يمتنع فى حجج العقول محبيئه،و شهد لهما عليه من علّته،مثل علّتهما فيه،و لعلّ بعضهما كان يرى التصديق الرّجل[ظ:للرّجل]اذا كان عدلا فى رهطه،مأمونا فى ظاهره،و لم يكن قبل ذلك عرفه بفجرة.و لا جرب عليه غدرة، فيكون تصديقه له على جهة حسن الظن،و تعديل الشاهد و لانّه لم يكن كثير منهم يعرف حقائق الحجج،و الّذى يقطع بشهادته على المغيب،و كان ذلك شبهة على اكثرهم،فلذلك قلّ النكير و تواكل الناس و اشتبه الامر،فصار لا يتخلّص الى معرفة حق ذلك من باطله،الاّ العالم المتقدّم و المؤيد المسترشد،و لانّه لم يكن فى[ظ:

ل]عثمان فى صدور العوام و فى قلوب السفلة و الطغام،ما كان لهما من الهيبة و المحبة،و لانّهما كانا اقلّ استيثارا بالفيئ و اقلّ تفكّها بمال اللّه منه و من شأن الناس،اهمال السلطان ما وفر عليهم اموالهم و لم يستأثر بخراجهم و لم يعطّل ثغورهم.و لانّ الّذى صنع ابو بكر من منع العترة حقّها و العمومة ميراثها قد كان موافقا لجلة القريش و كبراء العرب،و لانّ عثمان ايضا كان مضعوفا فى نفسه و مستخفا لقدره لا يمنع ضيما و لا يقمع عدوّا،و لقد وثب ناس على عثمان بالشتم و القدح و القذف بالتشنيع و التنكير لامور،لواتى عمر اضعافها و بلغ اقصاها لما اجترءوا على اغتيابه،فضلا عن مباداته و الاغراء به و مواجهته،كما اغلظ عيينة بن حصين له، فقال له:اما انه لو كان عمر لقمعك و منعك.فقال عيينة:انّ عمر كان خيرا لى منك،ارهبنى فانقانى.

ثمّ قال:و العجب انا وجدنا جميع من خالفنا فى الميراث على اختلافهم فى التشبيه و القدر و الوعيد يرد كل صنف منهم من احاديث مخالفيه و خصومه،ما هو اقرب اسنادا و اصحّ رجالا و احسن اتّصالا.حتى اذا صاروا الى القول فى ميراث النبى،نسخوا الكتاب و خصّوا الخبر العام بما لا يدانى بعض ما رووه،و اكذبوا

ص:125

ناقليه،و ذلك انّ كل انسان منهم،انّما يجرى الى هواه و يصدّق ما وافق رضاه.

مضى ما اردنا حكايته من كلام الجاحظ.

از ملاحظۀ اين عبارات بليغه و افادات رشيقه و تدقيقات صافيه و تحقيقات شافيه،روشن و مبرهن است كه همين جاحظ كه فخر رازى به مزيد سقيفه سازى، به قدح و جرح او در حديث[غدير]دست مى اندازد،و او را صدر المتبوعين خود مى سازد،كشف قناع و هتك استار و ابداء عوار،از قضيّۀ نامرضيّۀ غصب حق اطهار و تصاول و تطاول شيخين بر حضرت بتول،فلذۀ كبد سرور مختار(صلى اللّه عليهما و على آلهما الابرار)،مى نمايد.و كالشمس فى رابعة النهار،هويدا و آشكار مى سازد كه شيخين در خبر خود در نفى ميراث از مرتبۀ صدق مرتفع،و در لجۀ افترا و كذب،مستنقع بودند.و حضرات اهل بيت اخيار از ايشان متظلم بودند و برايشان احتجاج و استدلال مى كردند،و مطالبۀ حق خود،از ايشان مى نمودند،و مراجعت و ملاحات آنها كثير،و شكوى و شكايت ايشان شديد گرديد،و غضب حضرت فاطمه(عليها السلام)به مرتبه[اى]رسيد كه وصيت فرمود كه ابو بكر بر آن حضرت نماز نخواند تا آنكه جاحظ افاده كرده كه جناب فاطمة(ع)از خلافتمآب معاينة تهضّم نمودند،و آن حضرت را يأس از رجوع،و نزوع خلافتماب از اصرار بر اضرار اهل بيت،حاصل شد،و مسّ ضعف و قلّت ناصر را ادراك فرموده و به خطاب خليفۀ[ظ:و خطاب به خليفۀ]اوّل فرموده:كه قسم به خدا، نفرين خواهم كرد بر تو،و نيز قسم خورد كه كلام نخواهم گفت با تو هميشه.و ابو بكر از كثرت دهات و مكر،لين مقال و رقت بال و شفقت و تحنّن اختيار نمود.

و اين مطلب دليلى نيست بر برائت ساحت او از ظلم و عناد...-الى آخر ما افاد.

و كاش ابن روزبهان و فاضل رشيد كه اهتمام تمام در حمايت جاحظ دارند، اين افادات جاحظيّه را مى نگريستند،و بر احوال پراختلال خود،زارزار مى گريستند.

و نيز جاحظ شعرى بس لطيف انشاد كرده كه در آن وصف طلحه و زبير به «اشقين»و تشبيه بس لطيف در حق عايشه نموده،يعنى حضرت او را تشبيه كرده

ص:126

به هرّه،كه اراده كند اكل اولاد خود را.

و از لطائف آنكه اين شعر طريف را،علاّمه جلال الدين سيوطى هم نقل فرموده چنانچه در كتاب«ديوان الحيوان» در لغت هرّة گفته:و اذا جاعت الهرّة اكلت اولادها.[و]قيل تفعل ذلك لمحبّتهم.انشد الجاحظ:

جاءت مع الاشقين فى هودج تزجى الى البصرة اجنادها

كانّها فى فعلها هرّة تريدان تأكل اولادها

و از لطائف غيبيّه آنكه ابراهيم بن سيار نظام،كه استاذ و ملاذ و ملجأ و مأوى و متبوع و مقتداى همين جاحظ است،كه فاضل رشيد و فضل بن روزبهان،اتعاب نفس شريف،در حمايت او مى فرمايند،و تشنيعات شنيعه و استهزائات فظيعه،بر اهانت او مى انگيزند،و جناب شاه صاحب به تقليد ابن حزم ناصبى،به بعض اكاذيب و افترائات واضحه-كه جاحظ از استاد خود نظام و بشر بن خالد نقل كرده-احتجاج و استدلال نموده اند.و آن را مثبت كذب مؤمن الطاق(رض) گردانيده اند،چنانچه از ملاحظۀ حاشيۀ هفوۀ پانزدهم باب يازدهم«تحفه»ظاهر مى گردد.

و بالجمله اين ابراهيم نظام،با وصف آن همه تعصّب بى قياس به الجاى حق، تصريح صريح به واقعۀ هائلۀ اسقاط خليفۀ ثانى،حضرت محسن را نموده چنانچه صلاح الدين خليل ابن ابيك الصفدى در«وافى بالوفيات»گفته:

ابراهيم بن سيار بن هانى البصرى المعروف بالنّظام-بالظاء المعجمة المشدّدة-قالت المعتزلة:انما لقّب بذلك لحسن كلامه نظما و نثرا.و قال غيرهم:انّما سمّى بذلك لانّه كان ينظم الخرز بسوق البصرة و يبيعها.كان ابن اخت ابى الهذيل العلاف،شيخ المعتزلة،و كان ابراهيم هذا شديد الذكاء.

حكى:انّه اتى ابو الهذيل العلاّف الى صالح بن عبدوس-و قد مات له ولد و هو شديد التحرق عليه و معه النظام و هو حدث-فقال له ابو الهذيل:لا اعرف لتحرقّك وجها،اذ كان الناس عندك كالزّرع.فقال:انما اجزع عليه لانّه لم يقرء كتاب«الشكوك».فقال:و ما هو؟قال:كتاب وضعته،من قرأه شكّ فيما كان،

ص:127

حتّى يتوهّم فيما كان،انّه لم يكن،و فيما لم يكن حتى يظنّ انّه كان.فقال النظام:فشكّ انت فى موت ابنك و اعمل على انّه لم يمت،او انّه عاش و قرء هذا الكتاب،و لم يمت الاّ بعد ذلك!فبهت صالح و حصر.

و يحكى ايضا:انّه اتى به الى الخليل بن احمد-فيما اظنّ-ليتعلّم البلاغة.

فقال له:ذمّ هذه النخلة.فذمّها باحسن كلام.فقال:امدحها.فمدحها باحسن كلام.فقال:اذهب فما لك فى التعليم حاجة.-الى ان قال فى ذكر مقالاته- و منها:انّه قال:الاجماع ليس بحجّة فى الشرع و كذلك القياس ليس بحجّة،و انّما الحجّة قول الامام المعصوم.و منها:ميله الى الرفض و وقوعه فى اكابر الصحابة (رضى اللّه عنهم).

و قال:نصّ النبى(صلى اللّه عليه و سلم)على ان الامام علىّ و عيّنه،و عرفت الصحابة ذلك،و لكن كتمه عمر لاجل ابى بكر(رضى اللّه عنهما).

و قال:انّ عمر ضرب بطن فاطمة يوم البيعة،حتّى الفت المحسن من بطنها.

و وقع فى جميع الصحابة فيما حكموا فيه بالاجتهاد،فقال:لا يخلو امّا ان جهلوا فلا يحلّ لهم،او انّهم ارادوا ان يكونوا ارباب مذاهب فهو نفاق،و عنده الجاهل باحكام الدين كافر،و المنافق فاسق او كافر و كلاهما يوجب الخلود فى النّار...الخ.

و بالجمله،عبارات سابقۀ جاحظ و اين افادات استادش ابراهيم نظام،موجب ابتلاى قوم است به شدّت غيظ و غضب و اقتحام مهاوى عطب و شجب،و باعث انسداد ابواب سرور،و سبب ارتعاد فرائص و اضطرام صدور.

و اگر حضرات اهل سنّت به ملاحظۀ اين كلمات داد ديوانگى و سراسيمگى، خواهند داد و به مزيد انزعاج رو به صحارى و برارى،خواهند نهاد،و روهاى نازنين خود را به لطم شديد،خواهند خراشيد،و نمك شور بر جراحتهاى مزمنۀ خود خواهند پاشيد،و نعره هاى«وا ويلا»و«وا ثبورا»و«وا فضيحتاه»و«وا سوأتاه» خواهند برداشت،و مدّة العمر با وصف استغاثه هاى فراوان؛خلاص از آن نخواهند يافت؛خوناب حسرت از مژگان حيرت خواهند باريد؛و روز روشن در انظارشان تيره وتار،و داهيۀ دهيا،و مصيبت عظمى بل قيامت كبرى برايشان،قائم خواهد

ص:128

گرديد.و به جز جواب: «قُلْ:مُوتُوا بِغَيْظِكُمْ» جوابى نخواهند شنيد.«ذلك جزائهم فى الدّنيا بِما كانُوا يَكْسِبُونَ» «ثمّ انّهم يوم القيامة فى النّار معذّبون»

نظام لقب ابراهيم است و شاه صاحب نظام را غير ابراهيم خيال كرده.«منه»

مرآت الجنان سنه 413

لسان الميزان 368/5

مقصود حاج ميرزا حسين نورى ره صاحب مستدرك است.

يكى از تأليفات مرحوم محدث قمى است.

معجم 181/1

با داه بالعداوة-جاهر بها.

الشافى فى الامامة:333-334

و هو مختصر حياة الحيوان كما فى كشف الظنون.«منه»

راجع كتاب الحيوان للجاحظ 295/5

ص:129

فلم يتجاسر ايضا على التصريح بدفع الخبر،و انّما طعن على بعض رواته ...الخ.

وجه سيّم:آنكه اگر ابن ابى داوود،واقعا قدح در حديث كرده باشد،باز هم قول او را به مقابلۀ اهل حق نتوان ذكر نمود،چه قول اهل نحلۀ خود را،به مقابلۀ خصم ذكر كردن،و اقوال هم مذهبان خود بر خصم حجّت كردن،باعث فتح ابواب مؤاخذه،و ملام اعلام است،و از قانون مناظره دور و بعيد است.

وجه چهارم:آنكه اگر قول ابن ابى داوود،لائق تمسك باشد،چرا اقوال و تصريحات اكابر اعلام و اساطين اهل حق،حجّت نباشد.كه خلفا عن سلف، تصريحات صريحه به تواتر و صحت حديث غدير مى نمايند و اجماع و اتفاق بر آن دارند؟!

وجه پنجم:آنكه تصريحات و افادات ائمۀ اكابر سنيّه كه اسماء بعضى از ايشان ذكر شد،بر ذكر تواتر و صحّت حديث شريف نيز،به كمال ظهور و وضوح، ابطال اين هفوۀ فظيعه،و قلع اساس اين خرافت شنيعه مى كند.

وجه ششم:آنكه از غرائب الطاف الهيّه آنكه،والد اين بزرگ-يعنى ابى داوود-اين حديث شريف را روايت كرده،و بر نواصى منكرين و جاحدين، نيل تفضيح و تقبيح گذاشته،پس هرگاه حديث شريف به روايت والد ماجد او ثابت باشد،اگر اين خلف رشيد،عقوق والد ماجد خود اختيار كرده،قدح در اين حديث نمايد،چگونه متدينى به آن اعتنا تواند نمايد؟

امّا روايت ابو داوود حديث را،پس به ملاحظۀ كتاب«خصائص»احمد بن على بن شعيب نسائى-كه از عمدۀ محدّثين اهل سنت است،و به جهت تحرير «رسالۀ مناقب امير»(ع)،از دست اهل شام،شربت مرگ نوشيد-واضح است.

قال النسائى:اخبرنى ابو داوود-ثمّ ساق السند الى بريدة-قال:خرجت مع على(ع)الى اليمن فرأيت منه جفوة،فقدمت على النبى(ص)فذكرت عليّا.

فتنقصته،فجعل رسول اللّه(ص)يتغيّر وجهه فقال:يا بريدة الست اولى بالمؤمنين من انفسهم؟قلت:بلى يا رسول اللّه.قال:من كنت مولاه فعلّى،مولاه.

و عجب!كه جمعى از مغفلين بلا تأمّل و بغير تحقيق و مراجعت،نسبت قدح

ص:131

اين حديث به ابو داوود،داده اند،و از حقيقت حال خبرى برنداشته،چون ابن حجر در«صواعق»و جهرمى در«براهين قاطعه»،و حلبى در«انسان العيون»و عبد الحق در«شرح مشكاة»و حسام الدين در«مرافض».

وجه هفتم:آنكه علاوه بر اين همه،حال ابن ابى داوود هم،قريب به حال جاحظ عنود است،و چسان چنين نباشد،كه او تلميذ جاحظ و خوشه چين از خرمن او بوده،و قدح و جرح او از افادات والد ماجدش،يعنى،ابو داوود صاحب «سنن»مشهور،و يحيى بن صاعد،و ابراهيم اصبهانى،و بغوى و محمّد بن الضحاك،و ابن منده،و محمد بن العباس الاخرم،و احمد بن على الجارود،و ابن القطّان،و ابن جرير طبرى،و ابن الفرات و عيسى بن على الوزير،و غير ايشان ظاهر است.

و رأس قوادح و فضائح او،آن است كه او هم مثل جاحظ استاد،مبتلا بوده به بغض و عناد حضرت امير المؤمنين ابو الائمة الامجاد.(صلوات اللّه و سلامه عليه الى يوم التناد).

و شمس الدين ابو عبد اللّه محمد بن احمد ذهبى در كتاب«سير النبلاء»در ترجمۀ ابن ابى داوود گفته كه،كنيه و اسم او ابو بكر عبد اللّه است.گفته:قلت:

و كان رئيسا عزيز النفس مدّلا بنفسه(سامحه اللّه).

قال ابو حفص بن شاهين:اراد الوزير على بن عيسى ان يصلح بين ابن ابى داوود و ابن صاعد،فجمعهما و حضر ابو عمر القاضى.فقال الوزير:يا ابا بكر،ابو محمد اكبر منك،فلو قمت اليه.فقال:لا افعل.فقال الوزير:انت شيخ زيف.فقال الشيخ:الزيف الكذّاب على رسول اللّه(ص).فقال الوزير:من الكذّاب؟قال:هذا.ثمّ قام و قال:تتوهّم انّى اذل لك لاجل رزقى و انّه يصل على يدك؟و اللّه لا آخذ من يدك شيئا.

و نيز در«سير»گفته:قال ابو عبد الرحمن السلمى:سألت الدارقطنى عن ابن ابى داوود،فقال:ثقة كثير الخطاء فى الكلام على الحديث.

و قد ذكر ابو احمد بن عدى،ابا بكر فى كامله و قال:لو لا انا شرطنا انّ كل من

ص:132

تكلّم فيه ذكرناه لما ذكرت ابن ابى داوود.قال:و قد تكلّم فيه ابوه و ابراهيم بن اورمة،و نسب فى الابتداء الى شيىء من النصب،و نفاه ابن الفرات من بغداد الى واسط،ثم ردّه الوزير على بن عيسى...الخ.

و نيز به سند خود ذكر كرده از ابو داوود كه انّه كان يقول:ابنى عبد الله كذّاب.

قال ابن صاعد:كفانا ما قال فيه ابوه.و فيه ايضا:ابن عدى:سمعت موسى بن القاسم بن الاسلت،يقول:حدّثنى ابو بكر سمعت ابراهيم الاصبهانى يقول:

ابو بكر بن ابى داوود كذّاب.ابن عدى:سمعت ابا القاسم البغوى،و قد كتب اليه ابو بكر ابن ابى داوود،رقعة يسئله عن لفظ حديث لجدّه،فلما قرء رقعته قال:انت عندى و اللّه منسلخ من العلم.

قال:و سمعت محمد بن الضحاك بن عمرو بن ابى عاصم يقول:اشهد على محمد بن يحيى بن مندة بين يدى اللّه(تعالى)انّه قال:اشهد على ابى بكر ابن ابى داوود بين يدى اللّه انّه قال:روى الزهرى عن عروة قال:حفيت اظافير فلان من كثرة ما كان يتسلق على ازواج النبى(ص).قلت:هذا باطل و افك مبين،و اين اسناده الى الزّهرى ثمّ هو مرسل،ثم لا يسمع قول العدو فى عدوه،و ما- اعتقد انّ هذا صدر من عروة اصلا،و ابن ابى داوود ان كان حكى هذا فهو خفيف الرأس.و لقد بقى بينه و بين ضرب العنق شبر لكونه تفوّه بمثل هذا البهتان،فقام معه و شد متنه رئيس اصبهان محمد بن عبد اللّه بن حفص الهمدانى الذكوانى،و خلّصه من ابى ليلى امير اصبهان،و كان انتدب له بعض العلوية خصما،و نصب الى ابى بكر،المقالة و اقام عليه الشهادة محمد بن يحيى بن مندة الحافظ،و محمد بن العباس الاخرم و احمد بن على بن الجارود،و اشتدّ الخطب و امر ابو ليلى بقتله،فوثب الذكوانى و جرح الشهود مع جلالتهم.فنسب ابن مندة الى العقوق،و نسب احمد الى انّه ياكل الربا و تكلّم فى الآخر.و كان الهمدانى الذكوانى كثير الشأن فقام و اخذ بيد ابى بكر و خرج به من الموت،فكان ابو بكر يدعو له طول حياته،و يدعو على اولئك الشهود.حكاها ابو نعيم الحافظ...الخ.

ص:133

پس از ملاحظۀ اين عبارات ظاهر است كه:ابن ابى داوود،صاحب كبر و نخوت و عجب و ادلال و حسد بوده و عداوت و بغض بعض ائمۀ سنيۀ با كمال داشته و جسارت نموده بر كذب عظيم،كه بودن يحيى بن صاعد،كذّاب بر خداى ذو الجلال است.

و شنايع و فضائح اين صفات مهلكات بالاتر از آن است كه استيعاب توان نمود.منصف بايد رجوع كند به كتاب«احياء العلوم»حجة الاسلام سنيّان ابو حامد غزّالى،در كتاب«ذم الكبر و العجب»از ربع مهلكات،و كتاب«ذم الغضب و الحقد و الحسد»و كتاب«آفات اللسان»از آن.

و نيز از ملاحظۀ كلام علاّمه ذهبى،ظاهر شد كه دارقطنى تصريح كرده به آنكه ابن ابى داوود كثير الخطاست در كلام بر حديث.پس كلام ابن ابى داوود در باب حديث غدير هم از همين كثرت خطاست.

و ذهبى به نقل كلام دارقطنى در«سير»اكتفا نكرده،در«ميزان الاعتدال»،در حرف عين نيز اين مطلب را مكرّر كرده.و نيز ظاهر شد از اين عبارات،كه ابن عدى او را در كتاب«كامل»-كه كتاب ضعفاست-ذكر نموده، و اگرچه ابن عدى اوّل،تمهيد اعتذارى نموده،لكن بعد از آن،طريق كشف اسرار و هتك استار او پيموده و اظهار كرده كه تكلّم نموده در او پدر او،ابو داوود و ابن اوزعة[؟](اورمة.ل).

و نيز افاده كرده كه منسوب شده ابن ابى داوود در ابتدا به چيزى از نصب، يعنى؛بغض و عداوت جناب امير المؤمنين(عليه السلام)كه افحش ضلالات و اقبح جهالات است.

و نيز افاده كرده كه ابن الفرات كه رئيس بغداد بوده،نفى و اجلاء كرده او را يعنى،چون ابن الفرات مطلّع بر خبث عقيدت و فساد سريرت او گرديده،او را لائق اقامت دار اسلام و بلد علماى كرام ندانسته،از دار السلام بغداد،او را نفى كرد و طريق ايلام و اهانت آن ناصب را پيموده.

و نيز ابن عبدى به سند متّصل از على بن الحسين نقل كرده كه گفت:شنيدم

ص:134

ابو داوود را كه مى گفت:پسر من،عبد الله كاذب است.و ابن صاعد ارشاد كرده كه كافى است ما را آنچه گفته است در باب او،پدر او.و ابراهيم اصبهانى كه هم[ظ:هم،كه]از اساطين و اكابر سنيه است-كه عبد الكريم در«انساب»، و ذهبى در«عبر» و در كتاب«سير»،و سيوطى در«طبقا الحفّاظ»،او را به مدائح فاخره ستوده اند-او هم حسب نقل مسند صاحب كامل،به موافقت والد بزرگوار اين فرزند،تصريح به كذّاب بودن او فرموده.

و ابو القاسم بغوى كه-از عظماى محدثين نقّاد و اماثل محقّقين اهل سنت است،و سمعانى در«انساب»و شمس الدين ذهبى در«عبر» و در كتاب «دول الاسلام» و سيوطى در«طبقات الحفّاظ» ،در رمحامد او را به مثقببيان،ثفته اند[ظ:سفته اند]-افاده كرده در جواب رقعۀ ابن ابى داوود،كه تو قسم به خدا نزد من منسلخ هستى از علم.

و نيز ظاهر شد كه محمد بن ضحاك به تأكيد و تشديد لازم،يعنى،اداى شهادت روبروى حق(تعالى)بر محمد بن يحيى بن منده نقل كرده كه او هم به همين تأكيد و تشديد و مبالغه نقل كرده كه ابو بكر بن ابى داوود گفته كه:زهرى از عروه روايت كرده كه او گفت:حفيت اظافير فلان من كثرة ما كان يتسلّق على ازواج النبى(ص).

و مراد آن ناصبى معاند از«فلان»-العياذ باللّه العظيم!-جناب امير المؤمنين(عليه آلاف التحية و التسليم)است!و ذهبى تصريح كرده كه ابن ابى داوود اگر حكايت كرده باشد اين را،پس خفيف الرأس،يعنى؛كم عقل و سبك مغز و بى تميز و فاقد التثبّت بوده.

و گفته:بدرستى كه باقى مانده بود در ميان ابن ابى داوود و در ميان ضرب عنق،يك شبر،يعنى،فاصلۀ يك شبر در گردن زدن او باقى بود،به سبب آنكه تفوّه به اين بهتان عظيم نموده.

و نيز از آن ظاهر است كه بعض علوّيه به حمايت و نصرت باب مدينۀ علم و ابى الائمة الكرام،به ميدان مخاصمت ابن ابى داوود درآمده،و نسبت اين

ص:135

مقالۀ شنيعه را به او اظهار كرده و انتقام خواسته؛و ابن مندۀ حافظ و محمد بن العباس و احمد بن على بن الجارود،اقامت شهادت بر تفوّه ابن[ابى]داوود به اين مقاله نمودند و اشتداد خطب روى داد،و ابو يعلى امر به قتل او نمود،پس ذكوانى از جا خواسته[ظ:خاسته]و شهود را با آن جلالت و فخامت،جرح نموده و دست ابو بكر را گرفته و از چنگال مرگ نجاتش داد،پس ابن ابى داوود به شكرانۀ اين نعمت،ما دام الحيات به ذكوانى دعا و بر شهود نفرين مى نمود.

و ذهبى اگرچه بعضى از معائب او را توجيه،و مثالب او را خواسته مستور نمايد،لكن چون سخافت اين توجيهات غير وجيهه،و ركاكت آن تأويلات كريهه،نهايت ظاهر بوده؛در كتاب«ميزان الاعتدال»با وصف آنكه موضوعش نقد رجال است،استحيا كرده،و همان مطالب را بدون آن توجيهات و تأويلات ذكر نموده،چنانچه بر ناظر آن كتاب ظاهر است.

و از لطائف امور آنكه اگرچه ذهبى،كه براى تبرئه و تنزيه و حمايت ابن ابى داوود،تشمير ذيل آغاز نهاده؛لكن بعد از آن در همين كتاب«سير النبلاء»در اواخر ترجمۀ ابن ابى داوود،بعد از نقل بعض هفواتش،دست از تأييد و حمايت او برداشته،ناچار اعتراف به شناعت خرافت او ساخته و عبارت او را رديه و كلامش نحس نام نهاده،چنانچه گفته:قال ابو احمد بن عدى:سمعت على بن عبد اللّه الداهرى يقول:سألت ابن ابى داوود عن حديث الطير.فقال:ان صحّ حديث الطير،فنبوّة النبى(ص)باطل،لانّه حكى عن حاجب النّبى خيانة-يعنى انسا- و حاجب النّبى لا يكون خائنا!

قلت:هذه عبارة ردية و كلام نحس بل نبوّة محمّد(ص)حق قطعى،ان صح خبر الطير و ان لا يصحّ و ما وجه الارتباط؟...الخ.

مؤلّف گويد:كه از اين عبارت نيز ظاهر شد كثرت مجازفت و عدوان ابن ابى داوود،و فقدان تثبّت و عدم مراعات دأب اسلام،و انحراف او از جادۀ سوّيۀ اعتراف به فضائل علويّه،و بعد او از مقام نقد و تحقيق احاديث نبويّه.

و از افادات ديگر ائمه سنيه هم به وضوح مى پيوندد كه ابن ابى داوود از جمله

ص:136

كاذبان و مفتريان بر سرور انس و جان است،چنانكه ابن الجوزى افاده كرده كه، ابن ابى داوود حديث موضوع را كه در فضائل سور مروى است در كتاب«فضائل قرآن»تفريق كرده،و در اوّل هر سوره،فضيلت آن را از اين حديث موضوع و مكذوب آورده،با وصفى كه مى دانست كه اين حديث دروغ و بهتان است؛ليكن عادت جمهور همين است كه تنفيق احاديث خود مى كنند اگرچه اكاذيب و اباطيل باشد؛و اين معنى قبيح است.زيرا كه جناب رسالتمآب فرمودند:هركه روايت كند از من حديثى را،كه او دانسته باشد كه آن كذب است،پس او يكى از كاذبين است.

و هذه عين عبارته فى كتاب«الموضوعات»بعد ذكر الحديث الطويل فى فضائل سور القرآن:و انّما عجبت من ابى بكر بن داوود،كيف فرقّه-يعنى هذا الحديث-على كتابه الّذى صنّفه فى فضائل القرآن،و هو يعلم انّه حديث محال، و لكن شره بذلك جمهور المحدثّين،فانّ من عادتهم تنفيق حديثهم،و لو بالبواطيل و هذا قبيح منهم،لانّه قد صحّ عن رسول اللّه(ص)انّه قال:«من حدّث عنى بحديث يرى انّه كذب فهو احد الكاذبين. انتهى».

و سيوطى نيز در كتاب«لئالى مصنوعه» حاصل عبارت ابن الجوزى را وارد كرده،لكن از غايت استحيا،و قصد حفظ ناموس ائمۀ خويش،فقرۀ اخيره را ساقط كرده.

الشافى فى الامامة:132

خصائص امير المؤمنين 94

العبر سنه 266

العبر سنه 317

دول الاسلام سنه 317

طبقات الحفاظ:312

المنهاج فى شرح صحيح مسلم 100/1

الموضوعات 240/1

اللئالى المصنوعة 227/1

ص:137

و سابقا شنيدى كه ابو حاتم بخارى را به قدح و جرح فضيح نواخته است،و او را از جملۀ ثقات و معتمدين و علماء متديّنين،خارج ساخته.پس كمال عجب است كه جناب رازى،قدح ابو حاتم را در حديث غدير،به كمال افتخار و ابتهاج، روبروى اهل حق پيش مى كشد.

و نزد معتقدين بخارى قدح و جرح او،از اكبر كبائر فاحشه،و اشنع شنائع عظيمه است،تا آنكه ابو عمر و احمد خفاف،به مزيد اهانت و استخفاف،بر كسى كه چيزى در حق بخارى گويد،هزار لعنت-چه جاى يك لعنت-روان ساخته؛قادح و جارح بخارى را به زمرۀ ملاحده و كفّار-حسب افادات ائمۀ سنيه-انداخته،چنانچه از ملاحظۀ«طبقات شافعيۀ» عبد الوهاب سبكى،ظاهر مى شود.

و نيز ابو حاتم،جسارت بر سرقت شنيعه و خيانت فضيحه نموده،كتاب تاريخ بخارى را به طرف خود،منسوب ساخته،چنانچه بر ناظر«طبقات شافعية» ظاهر است.

و علاوه بر اين همه،عبد الرحمن پسر ابو حاتم-كه از اجلۀ اساطين و اكابر محققّين است،و نبذى از فضائل و مناقب او را،سابقا شنيدى-روايت كرده كه آيۀ «بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ» روز غدير خم در باب جناب على بن ابى طالب(ع)نازل شده.

پس اگر ابو حاتم بالفرض،جسارت بر ردّ حديث شريف كرده باشد،خرافت او به افادۀ فرزند ارجمندش مردود و نامقبول خواهد بود.و هرگاه اين خرافتش را سليل نبيل،به سمع اصغا جا نداده باشد،ديگرى چگونه التفات به آن نمايد؟!

علاّمۀ سيوطى در«درّ منثور»در تفسير سورۀ مائده گفته:اخرج ابن ابى حاتم و ابن مردويه و ابن عساكر عن ابى سعيد الخدرى،قال:نزلت هذه الآية: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ» على رسول اللّه يوم غدير خم فى على بن ابى طالب.

و نقل اين حديث شريف از پدر ابن ابى داوود،و پسر ابو حاتم،از الطاف الهيّه

ص:139

و تأييدات ربانيّه است.و از اين هم لطيف تر آنكه،رازى بعد از اين جد و جهد -من حيث لا يشعر-خرافات سابقۀ خود را باطل نموده و اعتراف كرده به آنكه، مخالفين شيعه،احتجاج به حديث غدير،بر فضيلت جناب امير المؤمنين(ع) مى نمايند.چنانچه در«نهاية العقول»بعد از كلماتى گفته:و لا يمكن ايضا دعوى اطباق الامّة على قبولها لانّ من خالف الشيعة انّما يروون اصل الحديث للاحتجاج به على فضيلة على(ع)...الخ.

و در«اربعين»گفته:«و امّا الشبهة الثانية عشر-و هى التمسّك بقوله(عليه السلام):«من كنت مولاه فعلّى مولاه».-فجوابها من وجوه:الاوّل انّه خبر واحد.

قوله:الامة اتّفقت على صحّته،لانّ منهم من تمسّك به فى فضل على و منهم من تمسّك به فى امامته.»

قلنا:تدعّى ان كل الامة قبلوه قبول القطع او قبول الظّن؟الاوّل ممنوع،و هو نفس المطلوب،و الثانى مسلّم و لا ينفعكم فى مطلوبكم.»

پس از اين عبارت،واضح است كه رازى،قبول كردن امّت بالاتّفاق و الاجماع حديث غدير را-و لو كان القبول،قبول ظنّ-قبول كرده و تسليم نموده.

پس قدح و جرح او حسب اين افاده،مردود و مقدوح است. «يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَ أَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ»!!

ميزان الاعتدال 29/1

طبقات الشافعية للسبكى 225/2

طبقات الشافعية

الدر المنثور 298/2

الاربعين:462

ص:140

نيز هم...بر آن... كنيم.زيرا كه اين حديث را هم بسيارى از اكابر ناقدين و عظماى محقّقين،روايت نكرده اند.بلكه ساير ارباب صحاح ستّه هم،بر اخراج آن اتّفاق ندارند،و مخصوص به شيخين است،كه در«جامع الاصول» به صرف ايشان منسوب ساخته،و اگر سايرين روايت كرده بودند،برحسب دأب خود به ايشان هم نسبت مى كرد.

و ثالثا:اين روايت كه از اخبار احاد است،سواى ابى هريره از ديگرى مروى نگرديده،با چنين حديث شريف كه زياده از صد صحابه روايت آن كرده باشند، و خود ابو هريره هم راوى آن باشد؛چگونه معارض و مقابل مى تواند شد؟تا چه رسد كه قدح در آن كند و ابطال آن نمايد؟!بايد اندك تأمّل كرد و رجوع به فن اصول[حديث]،بلكه پاره[اى]از عقل و لو بالاستعارة بدست آورد!و اگر پنجاه صحابه هم بالفرض راوى اين روايت بودند،تاب معارضت با حديث غدير نداشت،چه جا كه حالش اين است.

و رابعا:حديث غدير به اعتراف و اقرار خود ابو هريره ثابت است.چه آنكه، اصبغ بن نباته پرسيد از ابو هريره كه آيا شنيدى رسول خدا(ص)را،كه مى گفت روز غدير خم در حق امير:«من كنت مولاه فعلىّ مولاه»؟ابو هريره ملجأ شده گفت:

اى و اللّه به تحقيق كه شنيدم آن حضرت را،كه مى گفت اين را.و ابو المؤيد موفق بن احمد مكّى خوارزمى در«مناقب»،و سبط ابن الجوزى در«تذكره»،به بسط تمام اظهار فرموده اند كه ابو هريره حديث غدير را،به مقابلۀ خصم خود، روبروى معاويۀ غاويه و جمعى از معاندين لئام به تأكيد تمام،اعنى يمين و اقسام به نام ربّ منعام،ثابت ساخته، پس به مقتضاى قاعدۀ«اقرار العقلاء على انفسهم مقبول و على غيرهم مردود»اگر ابو هريره به همين اهتمام،روايت«ليس لهم مولى دون الله و رسوله»را نقل مى كرد،قابل التفات نبود چه جا كه شائبه،از اين اهتمام ندارد.

و خامسا:آنكه حضرت ابو هريره-اگرچه به زعم ارباب تعصّب و غفول،به غايت مرتبه ممدوح و مقبول و داخل اساطين عدول است،تا آنكه براى اثبات

ص:142

مزيد فضل او،مى آورند كه ابو ايوب صحابى افاده كرده كه تحديث از ابو هريره نزد او احبّ بود از تحديث از جناب رسالتمآب(ص)كما فى«المستدرك»للحاكم، لكن-بحمد اللّه و حسن توفيقه-از افادات و تحقيقات ائمۀ بارعين و مشايخ محقّقين حضرات سنيّه،فسق و فجور و كذب و زور آن عمدۀ رئيس اهل شرور،به غايت وضوح و ظهور رسيده.

و گو احاطه و احصاى قوادح او دشوار،لكن به طريق انموذج در اينجا اشارتى مى رود،چه آنكه مشت نمونه[اى]از خروار است.

پس از افحش فواحش و قوادح او،آن است كه منحرف از جادۀ مستقيمۀ اطاعت و ولاى جناب امير المؤمنين(عليه السلام)،و دشمن آن حضرت و موالى عدو سرور كائنات(عليه آلاف التحيّة)است.

چنانكه در دو كتاب سابق الذكر مذكور است همانكه اصبغ وارد محضر معاويه شد،ديد جماعتى را از لئام كه بر اطراف او حلقه زده اند،و ابو هريره و ابو الدرداء،با جمعى ديگر در مقابل او نشسته اند.از ابا هريره سؤال كرد و گفت:

يا صاحب رسول اللّه انّى احلفك باللّه الذى لا اله الاّ هو عالم الغيب و الشهادة و بحق حبيبه محمّد المصطفى(عليه السلام)أ لا اخبرتنى اشهدت غدير خم؟

قال:بلى شهدته.

قلت:فما سمعته يقول فى علىّ؟

قال:سمعت يقول:من كنت مولاه فعلىّ مولاه،اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه،و انصر من نصره و اخذل من خذله.قلت له:فانت اذن واليت عدوّه و عاديت وليّه!؟

فتنفّس ابو هريرة صعداء،و قال:«انا للّه و انّا اليه راجعون»...الخ.

هرگاه ابو هريره بر اين معنى تنفّس صعداء نمود،و كلمۀ استرجاع بر زبان آورد،مشعر از عظمت مصيبت و مزيد شناعت فعل اوست.

و هرگاه عداوت او با آن حضرت ثابت گرديد؛در كفر و نفاق و وصول او به اسفل دركات جحيم،ريبى نماند.چنانچه به دلالت آيات و اخبار و به اجماع

ص:143

اهل اسلام ظاهر است كه عداوت آن حضرت،باعث هلاك ابدى و بوار سرمدى است.

و نيز ابو هريره شطرنج مى باخت و به قماربازى اشتغال مى داشت،و دين و ديانت و ورع خود را مى باخت.

چنانچه محمد بن عيسى الدميرى در«حياة الحيوان»در لقب عقرب گفته:و روى الصعلوكى تجويزه-اى الشطرنج عن عمر بن الخطاب و ابى هريرة و الحسن البصرى-الى ان قال-:و المروّى عن ابى هريرة من اللعب به مشهور فى كتب الفقه.و ابن اثير جزرى در«نهاية»در لغت«سدر»گفته:و فى حديث بعضهم قال:رأيت ابا هريرة يلعب السدر.السدر،لعبة يقامر بها،و تكسر سينها و تضم،و هى فارسية معرّبة عن«سه در»يعنى،ثلاثة ابواب.و منه حديث يحيى بن ابى كثير:«هى الشيطانية الصغرى»يعنى:انها من امر الشيطان.

و در«مجمع البحار»كجراتى مسطور است:و حديث رأيت ابا هريرة يلعب السدر،لعبة يقامر بها...الخ.و علما تصريح كرده اند به حرمت شطرنج و قمار كه كار اين زبدۀ اخيار بوده.تا آنكه ابن تيميۀ حنبلى در«منهاج السنة»مى گويد:

مذهب جمهور العلما،انّ الشطرنج حرام.و قد ثبت عن على بن ابى طالب(ع)مرّ بقوم يلعبون الشطرنج فقال:«ما هذه التماثيل الّتى انتم لها عاكفون»؟و كذلك النهى عنها معروف عن ابى موسى و ابن عباس و ابن عمر و غيرهم من الصحابة...

الخ.

و نصر اللّه كابلى با آن جسارتى كه دارد،چاره از اقرار به حرمت شطرنج نمى بيند،چنانكه در«صواقع»،در ذكر مكائد،حرمت او را به اقوال ائمه نسبت داده.

و نيز حضرات صحابۀ عدول و ائمه سنيان بر ابو هريره اعتماد نداشتند،و حضرت او را متّهم به وضع و افترا مى ساختند و روايات او را از اوج قبول،به حضيض طرح مى انداختند.و عايشه در رد و انكار آن از ديگر صحابه پا را فراتر مى نهاد و داد توهين و تخجيل آن صحابى جليل مى داد.تا آنكه زمانه رد و انكار

ص:144

آن علامۀ روزگار،دراز،و ابواب انفعال و مذمت آن گربۀ مسكين خوش اطوار بازگرديد،و غلغلۀ اين تفضيح و تقبيح به مسامع مؤالف و مخالف و دوست و دشمن رسيد.عبد اللّه بن مسلم بن قتيبه در كتاب«الرد على من قال بتناقض الحديث»به جواب بعض طاعنين گفته:فامّا طعنه على ابى هريرة بتكذيب عمر و عثمان و على و عائشة،فانّ ابا هريرة صحب رسول اللّه(ص)نحوا من ثلاث سنين و اكثر الرواية عنه-الى ان قال-:فلمّا اتى من الرواية عنه(ص)بما لم يأت بمثله من صحبه من اجلّة اصحابه و السابقين الاوّلين اليه،اتهموه و انكروا عليه و قالوا:

كيف سمعت هذا وحدك؟و من سمعه معك؟!و كانت عائشة اشدهم انكارا عليه،حتى تطاول الايام بها و به،و كان عمر شديدا على من اكثر الرواية عنه.و مؤيدات افادۀ ابن قتيبه در ديگر كتب معتبرۀ اهل سنت بسيار است.

محمد بن مظفر الدين خلخالى در«مفاتيح شرح مصابيح»گفته:قوله:انكم تقولون الخطاب للصحابة،اكثر ابو هريرة عن النبى-اى اكثر الرّواية عنه(ع)- و اللّه الموعد.-اى لقاء اللّه موعدنا.يعنى مرجعنا يعنى به يوم القيامة-فيظهر عنده صدق الصادق و كذب الكاذب،لانّ الاسرار تنكشف هنالك.

و قريب به اين عبارت را على قارى در«مرقات شرح مشكات»ذكر نموده، لكن چون در توجيه خطاب«انّكم تقولون»به حضرات صحابه،مزيد تنقيص ابو هريره يافته،از آن سر تافته،به حضرات تابعين اين خطاب را متوجه ساخته پس،از اين عبارت پيداست كه صحابه،نسبت اكثار روايت به ابو هريره مى كردند.و ظاهر است كه مراد،اكثار روايت صحيحه نيست،زيرا كه اگر چنين بود،موجب مدح و ستايش ابو هريره بود،نه موجب ذم و نكوهش،تا آنكه ابو هريره تنگ دل شود و قول«و اللّه الموعد»بر زبان راند...چنانكه اين مطلب پرواضح مى شود از افادۀ طيبى كه قارى نقل كرده.چنانكه گفته در شرح«و اللّه الموعد»:قال الطيبى:اى لقاء الله الموعد،اى موعدنا،يعنى به يوم القيامة،فهو يحاسبنى على ما ازيد او انقص لا سيما على رسول الله(ص)و قد قال:من كذب علىّ متعمدا فليتبوّء مقعده من النار.»

ص:145

و لا سقتها و لا هى تركتها تأكل من حشائش الارض حتى ماتت.»؟

قال ابو هريرة:سمعت من رسول اللّه.

قالت عائشة:المؤمن اكرم عند اللّه من ان يعذّبه من جزاء هرّة،اما ان المرئة مع ذلك كانت كافرة.يا ابا هريرة!اذا حدثت عن رسول اللّه فانظر كيف تحدّث.

و نيز عايشه ابطال حديث«اذا استيقظ احدكم من نومه فلا يغمس يده فى الاناء»كه از مرويات ابى هريرة است،فرموده،و دليل عقلى بر بطلان آن قائم ساخته.چنانچه عضد الدين بن احمد در«شرح مختصر»ابن الحاجب ذكر نموده.و نيز ابو هريره روايت كرده از جناب رسالتمآب كه«ولد الزنا شر الثلاثة».عايشه بر ابطال آن به آيۀ قرآنى استدلال نموده،چنانچه محمد بن احمد سرخسى در كتاب «الاصول»گفته:و لمّا سمعت-اى عائشة-ابا هريرة يروى انّ«ولد الزنا شر الثلاثة»قال:كيف يصحّ هذا و قد قال اللّه(تعالى): وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى»؟

و جناب ابن عمر هم سر ابطال اين حديث داشتند،كه على رغم ابى هريره ارشاد مى ساختند كه ولد الزنا«خير الثلاثة»است.

و در اين تشمير ذيل،رعايت بس نكتۀ دقيق-كه آن صيانت والد ماجد خود و ديگر از صحابه،كه حائز اين فضيلت بوده اند،از دخول در مصداق شر الثلاثة- ملحوظ نظر افادت اثر بوده!چنانچه در«كنز العمال»ملا على،مذكور است:عن ميمون بن مهران،انّه شهد ابن عمر صلّى على ولد الزنا،فقيل له:انّ ابا هريرة لم -يصّل عليه و قال:هو شرّ الثلاثة.فقال ابن عمر:هو خير الثلاثة.

و عايشه كذب بسيارى از احاديث ابو هريره ظاهر ساخته،و قالت لابن اختها:

الا تعجب من كثرة رواية هذا الرجل و رسول اللّه(ص)حدث باحاديث لو عدّها عادّ لاحصاها؟![يعنى:]به ابن اخت خود مى گفت:تعجب نمى كنى از كثرت روايت اين مرد-يعنى ابا هريره-؟!،و حال آنكه اگر كسى احاديث رسول خدا را شمار كند احصاى آن مى تواند كرد.

و روى الحاكم فى«المستدرك»باسناده الى عائشة«انّها دعت ابا هريرة، فقالت له:يا ابا هريرة!ما هذه الاحاديث الّتى يبلغنا انّك تحدّث بها عن

ص:146

و مسلم در صحيح خود-على ما اورده ابو عبد محمد بن ابى نصر فى«الجمع بين الصحيحن»-از ابى رزين روايت كرده:قال:خرج الينا ابو هريرة فضرب بيده الى جبهته فقال:الا انكم تحدثون انّى اكذب على رسول الله(ص)لتهتدوا و اضّل؟...الخ.و فى هذا دليل واضح و برهان قاطع على انّ ابا هريرة،كان عند ابى رزين و من معه مفتريا على رسول اللّه و كاذبا و عن نهج الاستقامة ناكبا.

و امّا ردّ و انكار عايشه بر ابو هريره،كه حسب افادۀ ابن قتيبه،زمانۀ آن طويل گرديد،پس جابه جا در كتب حضرات سنيّه مذكور و مسطور است.

از آن جمله سيوطى در رسالۀ«عين الاصابه فيما استدركته عائشة على الصحابه»گفته:اخرج الطبرانى فى«اوسط»عن ابى هريرة انّ رسول اللّه(ص) قال:من لم يؤتر فلا صلاة له فبلغ ذلك عائشة.فقالت:و من سمع هذا من ابى القاسم؟ما بعد العهد و ما نسينا انّما قال ابو القاسم:من جاء بالصلوات الخمس يوم القيامة حافظا على وضوئها و مواقيتها و ركوعها و سجودها لم ينتقص منه شيئا، كان له عهدان لا يعذّبه،و من جاء و قد انتقص منهنّ شيئا،فليس له عهد عند اللّه،ان شاء رحمه و ان شاء عذّبه.

و نيز عايشه حكم ابو هريره را به اينكه مرئه قطع صلات مى كند رد كرده،و مخالفت اين حكم را،از فعل حضرت رسول ظاهر نموده.چنانچه سيوطى در كتاب مذكور گفته:اخرج ابو القاسم عبد اللّه بن محمد البغوى من طريق ابى القاسم بن محمّد:بلغ عائشة انّ ابا هريرة يقول:ان المرئة تقطع الصلاة، فقالت:كان رسول اللّه(ع)يصلّى،فتقع رجلى بين يديه او بحذائه،فيصرفها فاقبضها،و اصله فى الصحيح.

و از جمله مرويّات ابى هريره كه عايشه رد آن نموده حديث،«انّ امرأة عذبت فى هرّة»است كه سيوطى در كتاب مذكور به دو طريق ذكر نموده،كه يكى از آن[دو]طريق اين است:اخرج قاسم بن ثابت السرقسطى فى«غريب الحديث» عن علقمة بن قيس قال:كنّا عند عائشة و معنا ابو هريرة فقالت:يا ابا هريرة انت الّذى تحدّث عن رسول اللّه(ص):«انّ امرأة عذبت من جزاء هرة لا هى اطعمتها

ص:147

النبى(ص)هل سمعت الاّ ما سمعنا و هل رأيت الاّ ما رأينا؟قال يا امّاه!:انّه كان يشغلك عن رسول اللّه(ص)الهواة(كذا)و المكحلة و التصنع لرسول اللّه(ص)و انّى -و اللّه-ما كان يشغلنى عنه شيىء!»و هذا حديث صحيح الاسناد و لم يخرجاه.و نيز عايشه به روايت ابو هريره:«نهى از مشى در نعل واحد»ردّ بليغ مى فرمود؛تا آنكه براى مزيد اهانت و اخافت ابو هريره در يك نعل رفتار مى كرد.

چنانچه حافظ ابو زرعه در«شرح احكام»والد خود،و سيوطى در«عين الاصابة» گفته اند:قال:ابن ابى شيبة حدثنا ابن عيينة عن عبد الرحمن بن القاسم عن ابيه، انّ عائشة كانت تمشى فى خفّ واحد و تقول:لاخيفّن ابا هريرة.

و چون ابو هريره تصريح كرده به اينكه او از جناب رسالتمآب شنيده كه آن حضرت نهى از مشى در نعل واحد مى كرد-چنانچه در«جمع بين الصحيحين»، حميدى،و در«عين الاصابة»،سيوطى روايت كرده اند-پس ردّ عايشه بر آن، جز تكذيب محملى ديگر ندارد.

و نيز عايشه چون به گوش او رسيد كه ابو هريره حديث«الشوم فى ثلاث، الفرس و المرئة و الدار»روايت مى كند،چندان غيظ و غضب بر او مستولى گرديد كه ارشاد فرمود كه ابو هريره دروغ گفته است،و اكتفا بر اين تكذيب نكرده،آن را به قسم ايزد ذو الجلال مؤكّد،و بنيان تفضيح ابو هريره را زياده،مشيّد ساخت.

حافظ ابو زرعه احمد بن عبد الرحيم عراقى،در شرح«احكام»والد خود،و ابن قتيبة فى«كتاب الرّد على من قال بتناقض الحديث»و امام احمد بن حنبل،و ابن خزيمه و حاكم و ديگران،به اين مطلب اشاره فرموده اند.و ما مطلب را به لفظ اوّل ايشان نقل مى كنيم در اينجا.قال فى شرح حديث«الشوم فى ثلاث:الفرس و المرئة و الدّار»:اختلف الناس فى هذا الحديث على اقوال؛احدها انكاره و انّه (عليه الصلاة و السلام)انّما حكاه عن معتقد اهل الجاهلية،رواه ابن عبد البر فى «التمهيد»عن عائشة انّها اخبرت انّ ابا هريرة يحدّث بذلك عن النبى،فطارت شقة منها فى السماء و شقة فى الارض،ثم قالت:كذب-و الّذى انزل الفرقان على ابى القاسم(ص)-من حدث عنه هذا و لكن رسول اللّه(ص)كان

ص:148

يقول:كان اهل الجاهلية يقولون:الطيرة فى المرئة و الدار و الدابة.ثمّ قرأت عائشة «ما اصاب من مصيبة فى الارض و لا فى انفسكم الاّ فى كتاب من قبل ان نبرأها،انّ ذلك على اللّه يسير»انتهى.

فانظروا يا معاشر المتسنين(صانكم اللّه عن التعصّب المهين)الى امّكم الصديقة التى تروون انّ خاتم النبيّين(صلوات الله و سلامه عليه و آله اجمعين) قد امر صحابته فضلا عن غيرهم بان يأخذوا عنها شطر الدين،و تزعمون انّ المعرض عنها و الطاعن عليها من المهلكين،كيف القت جلباب الاستتار و الخفاء عن انهماك ابى هريرة فى الكذب و الافتراء،حيث ابانت انّه افترى على رسول اللّه (صلى اللّه عليه و آله)حديث اهل الجاهلية الفجّار و عزى اليه(ص)ما هو من مقولات الكفار و ترهات الاشرار،و صرحت رافعة عقيرتها بانّه كذب.و هل بعد ذلك التصريح الصريح مجال لتأويل معاند كذاب؟!لا،بل لو طاروا الى السّماء و غاروا فى الغبراء لما وجدوا حيلة،و لما الفوا الى الخلاص وسيلة،و ما زادهم التعمّق الاّ انزعاجا و ما اورثهم الجدّ و الجهد الاّ اختلاجا!

و جناب ابن زبير هم،كذب ابو هريره و آن هم،به مشافهۀ او به تكرار اظهار فرموده،چنانچه علامۀ نحرير و محدّث شهير،ابو الفدا اسماعيل بن عمر بصروى شافعى،در مجلّد ثالث از«تاريخ»،در ذكر تاريخ وفات ابو هريره افاده فرموده و گفته:قال ابن خثيمة،ثنا هارون بن معروف ثنا محمد بن ابى سلمة ثنا محمد بن اسحاق عن عمر او عثمان بن عروة عن ابيه-يعنى عروة بن الزبير بن العوام-قال:

قال لى ابن الزبير:ادننى من هذا-يعنى ابا هريرة-فانّه يكثر الحديث عن رسول اللّه(ص).قال:فادنيته منه فجعل ابو هريرة يحدّث،و جعل ابن الزبير يقول:

صدق كذب صدق كذب.قال:قلت:يا ابت!ما قولك صدق كذب؟قال:يا بنّى اما ان يكون سمع هذه الاحاديث من رسول اللّه فلا اشك،و لكن منها ما وضعه على مواضعه و منها ما وضعه على غير مواضعه.

و نيز خليفۀ ثانى،از كثرت اكاذيب ابو هريره بر جناب رسالتمآب،جان بتنگ آمده،تهديدش فرمود و وعيدش نمود كه ترك كن حديث از جناب رسالتمآب را،

ص:149

و الاّ ترا به جبال دوس مى رسانم،يعنى،به اجلاء و اخراج تو از مدينۀ منوره،عبرت عالمت مى گردانم،كما فى كتاب«الاصول»للسرخسى و«كنز العمّال»لعلى المتّقى و«تاريخ»اسماعيل بن عمر الشّافعى.و اللفظ للاوّل منهم:و لمّا بلغ عمر انّ ابا هريرة يروى بعض ما لا يعرف،قال:لتكفنّ عن هذا او لألحقنّك بجبال دوس.و فى الكتابين الاخيرين قال:لتتركن الحديث عن رسول اللّه(ص)اولا- لحقنّك بجبال دوس.(بارض دوس خ ل)

و در غايت انجلا و ظهور است كه تهديد و وعيد خليفۀ ثانى ابو هريره را،به اجلاء و اخراج از مدينه،كه اهانت صريح و ايذاء عظيم است؛دليل صريح است بر آنكه ابو هريره روايات باطل،و احاديث كذب و دروغ شايع مى ساخت،و الاّ بايد به كمال جور و ظلم و جفاى جناب خليفۀ ثانى قائل شد كه چنين صحابى جليل را كه مصدوقۀ[ظ]«اصحابى كالنجوم بايّهم اقتديتم اهتديتم»است،به چنين تهديد شديد ذليل و رسوا نمودند،و مانع از ترويج امر دين و اشاعت احاديث جناب خاتم النبيّين(ص)گرديدند.فهذا هو الهرب من المطر و الوقوف تحت الميزاب،كما لا يخفى على اولى الافهام و الالباب.

و ابو هريره افاده كرده كه ما قدرت نداشتيم كه بگوئيم قال رسول اللّه،تا عمر از دنيا رفت.چنانچه ابن كثير در«تاريخ»خبر داده،حيث قال:و قال صالح بن الاخضر عن ابى سلمة،سمعت ابا هريرة يقول:ما كنّا نستيطع ان نقول:قال رسول اللّه(ص)حتى قبض عمر.

و نيز جناب ابن خطّاب-كه اهل سنت دلدادۀ اعتقاد حقيقت و صواب اويند-ابو هريره را از عاملى بحرين معزول گرداند،و در هتك ناموس او به نهايت كوشيد،و چندان در اظهار حق جوشيد كه به مشافهه او بر زبان راند كه تو دشمن خدا و رسول او هستى،كه سرقت كردى از مال خدا.و هرچند ابو هريره به جواب اين ارشاد دست و پا زده و حيله و حواله پيش آورد،جايگزين خاطر وجود خلافتمآب نگرديد،و تبرّى او را از سرقت،محض كذب و دروغ دانسته،و ده هزار درهم از آن مسكين گرفته و در بيت المال انداختند.و به اين مطلب اشاره

ص:150

فرموده اند جماعتى از اكابر علماء اهل سنت مانند،ابو القاسم محمود بن عمر الزمخشرى در«فائق»و ياقوت حموى در«معجم»،و ابن كثير به اسناد متّصل متسق،از ابن سيرين در«تاريخ»،و ابن حجر عسقلانى در«اصابة»و شاه ولى اللّه در«ازالة الخفا»و ابن عبد ربّه فى«العقد»و ديگران.و ما در اينجا روايت را به لفظ اوّل و آخر مى رانيم.

زمخشرى در«فائق»در لغت«برء»[ظ]گفته:ابو هريرة استعمله عمر على البحرين فلما قدم عليه قال:يا عدو اللّه و عدو رسوله،سرقت من مال اللّه؟!

فقال:لست بعد و اللّه و لا عدّو رسوله،و لكنّى عدو من عاداهما،و ما سرقت و لكنّها سهام اجتمعت و نتاج خيل.فآخذ منه عشرة آلاف درهم،فالقاها فى بيت المال،ثمّ دعاه الى العمل فابى.فقال عمر:فانّ يوسف قد سئل العمل.فقال:انّ يوسف منّى برئ،و انا منه براء و اخاف ثلاثا و اثنتين.قال:أ فلا تقول خمسا؟قال:

اخاف ان اقول بغير حكم و اقضى بغير علم،و اخاف ان يضرب ظهرى و يشتم عرضى و يؤخذ مالى.

و قال ابن عبد ربه فى«العقد»:دعا عمر بن الخطّاب ابا هريرة فقال له:هل علمت انى استعملتك على البحرين و انت بلا نعلين،ثمّ بلغنى انّك ابتعت افراسا بالف دينار و ستمائة دينار قال:كانت لنا افراس تناتجت و عطايا تلاحقت.قال:

قد حبست لك مؤونتك هذا فضل فأدّه.قال:ليس ذلك لك.قال:بلى و اللّه اوجع ظهرك،ثم قام اليه بالدرّة حتى ادماه،ثم قال:ائت بها،قال:احتسبها عند اللّه.قال ذلك لو اخذتها من حلال او ادّيتها طائعا،اجبيت من اقصى حجر بالبحرين يجبى الناس لك لا للناس و لا للمسلمين ما رحبت بك اميمة الاّ رعية الحمر.»و اميمة ام ابى هريرة.

از اين دو عبارت ظاهر است كه ابو هريره را،جناب ابن الخطاب، عدوّ خدا و رسول فرموده،و شهادت بر سرقت او از مال خدا،ادا نموده،و او اسائت ادب به آن جناب كرده،اصرار بر جحود و انكار و كذب مكرّر ورزيده،و به كلمۀ«ليس ذلك لك»دم زده،تا آنكه خلافتمآب به مزيد غيظ و غضب و

ص:151

التهاب،قسم به ربّ الارباب ياد كرده كه من ايجاع خواهم كرد ظهر تو را،و به اين اكتفا نفرموده،عمل بر وفق قول فرمود يعنى او را به تازيانۀ تأديب كشيده،تا آنكه پشت او را خونين ساخته،و پرده از روى كار برانداخته،و باز به اين اكتفا نفرموده،باز سخن مطالبۀ مطلوب را آغاز نهاده،و ابو هريره چون به ابتلاى ضرب و ايجاع گرفتار گرديد،زبان را به جسارت ابن الخطّاب دراز كرده،چنانكه گفته اند:

اذا يئس الانسان طال لسانه كسنّور مغلوب يصول على الكلب

پس به كلمۀ«احتسبها عند اللّه»ظلم و جور خلافتمآب را ظاهر كرده،و داد رفض و الحاد-حسب زعم اهل عناد-داد.پس ابن الخطّاب رد اين خطاب را به ابلغ وجهى نموده،به كلامى كه حاصلش آنكه اجر اين ضرب وقتى خدا مى داد، كه اين اموال را از حلال مى گرفتى،يا ادا مى كردى آن را به طوع و رغبت.و باز جناب خلافتمآب به اين همه تفضيح او اكتفا نفرموده،مكرّرا سرقت و خيانت او را ظاهر كرده،و از طعن و تشنيع عالمانه در گذشته،شوكت عمريّه را در پيش آورده،زبان را به سب و شتم جاهلانه هم گشودند؛يعنى،ذكر ما در ابو هريره،و آن هم به عيب و ذم بر زبان گهربار آوردند،و دعاى بد در حق او نمودند.

پس محل انصاف و جاى تدبر است كه چنين خائن كذّاب،و دشمن خدا و جناب رسالتمآب-على ما شهد عليه ابن الخطّاب-محل اعتماد و قابل اعتقاد است؟!وا عجباه!كه حضرات سنيّه،كلام صدق نظام خليفۀ خود را هم،به گوش اصغا نمى شنوند و در تبجيل و تعظيم ابو هريره،دست از اتباع و اقتداى خلافتمآب بر مى دارند،و با وصف ثبوت غايت خيانت،و نهايت بى دينى او،كه عدوّ خدا و رسول بوده،او را از جملۀ اهل ايمان،بلكه مقتدا مى پندارند!!

آرى لازم است حضرات سنيه را همچنين مقتدايان كبار،و امامان اشرار،كه مصداق اند از براى آيۀ شريفۀ «أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النّارِ» !

و ما،در خدمتگزارى ابو هريره،به اين مقدار اكتفا نخواهيم كرد.پس گوئيم كه ابن كثير در«تاريخ»مسندا از بكير بن اشجع روايت كرده كه مى گفت:قال

ص:152

لنا بشر بن سعد[ظ:سعيد]:اتقوا اللّه،و تحفظوا من الحديث فو اللّه لقد رأيتنا نجالس ابا هريرة فيحدث حديث رسول اللّه(ص)عن كعب و حديث كعب عن رسول اللّه.

و نيز شعبه تصريح فرموده به آنكه ابو هريره تدليس مى كرد.قال ابن كثير فى «تاربخه»سمعت شعبة يقول:ابو هريرة كان يدلّس،اى يروى ما سمعه من كعب و ما سمعه من رسول اللّه(ص)و لا يبيّن هذا من هذا،ذكره ابن عساكر.

و نيز ابن كثير از ابراهيم نخعى-كه از اجلّۀ اساطين است-روايت كرده كه قال:كان اصحابنا يدعون من حديث ابى هريرة. و ابن قتيبه در«معارف»و ابن كثير در«تاريخ»،روايت كرده اند از ابى رافع قال:كان مروان ربما استخلف ابا هريرة على المدينة،فيركب حمارا قد شدّ عليه برذعة و فى رأسه حبل من ليف، فيسير فيلقى الرجل،فيقول:الطريق الطريق،قد جاء الامير-يعنى نفسه-و ربما اتى الصبيان و هم يلعبون باللّيل لعبة الغراب فلا يشعرون به الاّ و قد القى نفسه بينهم،و يضرب برجليه كانّه مجنون،يريد بذلك ان يضحكهم،فيفزع الصبيان منه و يفرّون عنه هاهنا و هاهنا،يتضاحكون.

از اين عبارت ظاهر است كه ابو هريره،در اوقات امارت خود،استخلافا از جانب مروان،هرگاه بر صبيان مى گذشت،و ايشان به شب،مشغول به بازى غراب بودند،خود را به حالى كه صبيان،شاعر نباشند،در زمرۀ ايشان مى افكند،و پاهاى خود را مى زد،گويا كه حضرت او،مجنون است،غرض او،اضحاك صبيان بود.

و پر ظاهر است كه هرچند مجرّد مزاح،ملوم و مذموم نيست لكن بلاشبهه ،اقدام به حركات مجنونانه و ملاعب طفلانه،قدح مروت،و جارح عدالت است.

و نيز،شكم پرستى ابو هريره به مرتبه[اى]رسيده،كه چون«مضيره»او را نهايت محبوب و مرغوب بود براى خوردن آن،حاضر خوان معاويۀ خوان مى گرديد، و براى اظهار تورّع و خداپرستى،اداى صلاة خلف جناب امير(عليه السلام) مى كرد.هرگاه مردم به راه استعجاب سؤال از وجه جمع بين الضدّين مى نمودند، بلا محابا اظهار شرۀ خود به مضيرۀ آن خبيث الظاهر و السريره،مى نمود،و مى گفت

ص:153

كه:مضيرۀ معاويه ادسم و اطيب،و الصلاة خلف على افضل،پس مردم به سبب اعتراف خود آن با انصاف،او را به«شيخ المضيرة»موسوم،و به عيب شره و قرم اكل،او را موصوم ساختند.چنانچه زمخشرى در باب رابع«ربيع الابرار»،به اين مطلب اشاره فرموده.قال-بعد نقله كلام ابى هريرة فى منافع بعض المأكولات-:و كان يعجبه-اى ابا هريرة-المضيرة جدّا،فيأكلها مع معاوية، و اذا حضرت الصلاة صلّى خلف على،فاذا قيل له قال:مضيرة معاوية ادسم و اطيب و الصلاة خلف على افضل،فكان يقال له:«شيخ المضيرة»

و نيز زمخشرى گفته:كان ابو هريرة يقول:«اللّهم ارزقنى ضرسا طحونا و معدة هضوما و دبرا نثورا»!و از اين عبارت،قطع نظر از سؤال ضرس طحوم و معدۀ هضوم، كه دليل صريح است بر شدت شرۀ آن رئيس القروم،پر ظاهر است كه سؤال دبر نثور از ايزد غفور،به مراتب قاصيه،از ادب دور است.

و نيز از لطائف تأييدات خالق ارض و سماوات،آن است كه امام اعظم سنيه حضرت ابو حنيفه هم،ابو هريره را مطعون مى دانست،و تقليد روافض در اين باب كرده،چنانچه علامه على بن يحيى الزند و بستى،در«روضة العلما»گفته:و اختلفوا انّ تقليد قول الصحابة يجوز ام لا،قال علمائنا فى ظاهر الاصل:انّ اقاويل جميع الصحابة حجّة تقبل بغير معرفة المعنى و يعمل به.حتى روى عن ابى حنيفة انّه سئل فقيل له:اذا قلت قولا و كتاب اللّه(تعالى)يخالف قولك؟قال:اترك قولى بكتاب اللّه،فقيل له اذا كان الصحابى يخالف قولك؟ قال:اترك قولى بقول الصحابى،فقيل له:اذا كان قول التابعى يخالف قولك؟ قال:لا تترك قولى بقوله.قال:اذا كان التابعى رجلا فانا رجل!ثمّ قال:اترك قولى بجميع قول الصحابى الاّ ثلاثة منهم،ابو هريرة و انس بن مالك و سمرة بن جندب.قال(ره):قال الفقيه ابو جعفر الهندوانى(ره)انّما لم يترك قوله لقول هؤلاء الثلاثة لانّهم مطعونون:امّا ابو هريرة،فانّه روى عن رسول اللّه انّه قال:من اصبح جنبا فلا صوم له.قالت عائشة:اخطأ ابو هريرة،كان رسول اللّه(ص)يصبح جنبا من غير احتلام ثمّ يتمّ صومه،و ذلك فى رمضان.قال ابو هريرة:هى اعلم كنت سمعته

ص:154

من الفضل بن عباس.و الفضل كان يومئذ ميّتا،فقد احال خبره الى الميت فصار مطعونا.

و محمود بن سليمان كفوى هم در«كتائب اعلام الاخيار من فقهاء مذهب النعمان المختار»،قريب به اين مضمون ذكر نموده.و از افادات رازى هم در رسالۀ«فضائل»شافعى،ظاهر است كه ابو حنيفه،ابو هريره را به طعن و ملام مى نواخت و خبر او را از درجۀ اعتبار ساقط،و از پايۀ اعتماد هابط،مى نمود.

و محمد بن الحسن تلميذ رشيد امام اعظم-كه حضرات حنفيّين ميان جانها را چست و چالاك بر مدح او بسته اند-ابو هريره را مطعون و مقدوح مى دانست،و روايت او را قابل قبول نمى دانست.چنانچه بر ناظر«محلّى»ابن حزم در مسئلۀ «احقيّت بائع بمتاع المبتاع اذا افلس»ظاهر است.

و نيز جماعتى از ائمۀ سنيه تصريح كرده اند به آنكه ثورى مدلّس بوده،تدليس در حديث مى نمود.

قال ابن حجر فى«التهذيب»فى ترجمته:و قال ابن المبارك:حدّثته-يعنى الثورى-بحديث فجئته و هو يدلّسه فلمّا رأنى استحيى.

و نيز در«تقريب»در ترجمۀ ثورى گفته:و كان ربما دلّس.

و ذهبى در«ميزان الاعتدال»گفته:سفيان بن سعيد الحجة الثبت المتفق عليه،مع انّه كان يدلس عن الضعفا.و ابراهيم بن محمّد سبط ابن العجمى المكّى در كتاب«التبيين لاسماء المدلّسين»تصريح كرده به آنكه ثورى مشهور است به تدليس،حيث قال:سفيان الثورى مشهور به-اى بالتدليس-.

و شناعت تدليس خصوصا،تدليس از ضعفا به غايت مرتبه،ظاهر و واضح است.

ابو الفرج عبد الرحمن المعروف بابن الجوزى در كتاب«تلبيس ابليس»گفته:

و من تلبيس ابليس على علماء المحدثين رواية الحديث الموضوع،من غير ان يبيّنوا انّه موضوع،و هذا خيانة منهم على الشرع،و مقصودهم تنفيق احاديثهم و كثرة رواياتهم،و قد قال النّبى(ص):من روى عنّى حديثا يرى انه كذب فهو احد الكاذبين.»و من هذا الفن تدليسهم فى الرواية،فتارة يقول احدهم:فلان عن فلان،او قال فلان عن فلان،يوهم انّه سمع منه،و لم يسمع و هذا قبيح لانّه يجعل المنقطع فى مرتبة المتّصل،و منهم من يروى عن الضعيف و الكذّاب،فيعمى اسمه،فربّما سمّاه و ربما كنّاه و ربما نسبه الى جدّه،لئلاّ يعرف،و هذه خيانة للشرع المطهّر لانّه يثبت حكما بما لا يثبت به.

و نيز شناعت اين تدليس را،ابن جوزى در كتاب«موضوعات»ثابت ساخته، و در آنجا گفته:و مثل هذا انّما يقع فى العنعنة و هو شر امزجة المدلّسين،و هو من اعظم الجنايات على الشريعة.

و ديگر ائمۀ سنّيه نيز،به شناعت و حرمت اين تدليس تصريح كرده اند، چنانچه بر ناظر كتاب«منهاج نووى»شرح صحيح مسلم،و«تقريب»او،

ص:156

و«تدريب الرواى»سيوطى و غيره،ظاهر است.

در اينجا دو كلمه خوانده نشد كه بجاى آن نقطه گذارده شد.

جامع الاصول 136/10

مناقب خوارزمى 134-135

منهاج السنة 98/2

تاريخ ابن كثير 109/8

تاريخ ابن كثير 109/8

تاريخ ابن كثير 109/8-110

المعارف 278؛تاريخ ابن كثير 113/8

لواقح الانوار فى طبقات الاخيار 32/1؛حلية الاولياء 193/3؛مطالب السئول 56/2؛تذكرة الخواص 342؛الفصول المهمة 223

تهذيب التهذيب 115/4

تقريب التهذيب 311/1

تدريب الراوى 228/1-229

ص:157

و حافظ ابو عبد الرحمن احمد بن شعيب النسائى در«صحيح»در كتاب«مناسك الحج»، ابراز اين معنى كرده اند.چنانچه بر ناظر عبارات آنها ظاهر مى گردد، كه روايات صحاح ستّه متّفق است بر افادۀ اين معنى كه جناب امير المؤمنين از يمن رجوع فرموده،و در حجة الوداع شريك گرديد.پس الحال،سخافت شبهۀ واهيۀ قادحين و كذب و بهتان ايشان بر عالم ظاهر گرديد.و از اينجاست كه مقلّدين اين قادحين،با وصف رسوخ قدم در تعصّب،و ميل باطنى به خرافات ايشان،مجال تصديق اين هذيان نيافته،ناچار به ردّ آن پرداخته اند،مانند ابن حجر كه از اعاظم متعصّبين اهل سنت است،در«صواعق محرقه»،در بيان حديث غدير گفته:و لا التفات لمن قدح فى صحته و لا لمن ردّه بانّ عليّا كان باليمن لثبوت رجوعه منها و ادراكه الحج مع النبى(صلى اللّه عليه و سلم)انتهى.

و على قارى نيز در«مرقات»در شرح حديث غدير،همين عبارت را ذكر نموده.

پس از اينجا تعصّب حضرات اهل سنت را بايد دريافت كه به هوس ابطال حديث غدير،كه آن را نصّ قاطع بر خلافت جناب امير المؤمنين(ع)مى بينند،چه قسم جدّ و جهد باطل،و سعى لا طائل مى كنند،و چها اكاذيب و شنايع را،التزام كرده اند.تا آنكه صحاح ستۀ خود را-كه از امّهات كتب حديث دانند و در هر باب رجوع به آن[ها]آرند-در اين مقام به صراحت تكذيب كنند،و زياده تر حيرت دامنم مى كشد از ذهول غفول صاحب«نهاية الغفول»![كذا]يعنى امام فخر رازى،كه با وصفى كه خود در حديث غدير،به عدم اخراج بخارى و مسلم، آن را قدح نموده،در اين مقام تكذيب آن دو كتاب و ساير صحاح نموده،كه مخالف آن را در مقام ردّ اهل حق،ذكر نموده.

و محتجب نماند كه اگر فرض كنيم كه جناب امير(عليه السلام)از يمن رجوع نفرموده،و در وقت فرمايش حضرت رسالتمآب حديث غدير را،حاضر نبوده، پس اين معنى قدح نمى كند در اصل حديث غدير،آرى منافى آن طرق خواهد بود كه در آن ذكر شده حضور جناب امير المؤمنين و برداشتن جناب رسالتمآب(ص)

ص:159

آن حضرت را.و اصل حديث غدير كه به طرق متعدده منقول است،و در بسيارى از آن[ها]اين مضمون غير وارد،آنها به حال خود سالم از طعن و قدح خواهد بود.و به عدم قدح اين معنى در اصل حديث،بعضى از اساطين محقّقين سنيّه،تصريح كرده اند.سيد شريف على بن محمد الجرجانى در«شرح مواقف»به جواب حديث غدير گفته:الجواب:منع صحة الحديث،و دعوى الضرورة فى العلم بصحته لكونه متواترا،مكابرة،كيف!و لم ينقله اكثر اصحاب الحديث كالبخارى و مسلم و اضرابهما،و قد طعن بعضهم فيه،كابى داوود السجستانى و ابى حاتم الرازى و غيرهما من ائمة الحديث،و لانّ عليّا لم يكن يوم الغدير مع النبى(صلى الله عليه و سلم)فانّه كان باليمن،و ردّ هذا بانّ غيبته لا تنافى صحة الحديث الاّ ان يروى هكذا:اخذ بيد على او استحضره...الخ.

پس از اينجا مزيد سخافت عقل قادحين،واضح تر گرديد،كه در همچو حديث متواتر قطعى،به امرى قدح كردن مى خواهند كه كذب محض و بهتان بحت است، و بر تقدير تسليم آن هم،قدح در اصل حديث نمى كند «يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ،وَ اللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ».

صحيح بخارى 172/2

صحيح مسلم 40/4

سنن ابن ماجه 1024/2

سنن ابى داوود 158/2

سنن ترمذى 216/2

سنن نسائى 157/5

الصواعق المحرقة 25

المرقاة فى شرح المشكاه 524/5

ص:160

«جبريّة»كه فرقۀ ضالّۀ هالكه است،شمار كرده و اگر باورت نمى آيد،به «منهاج السنه»روآور و قدرت حق تماشا كن كه در آن گفته:ثم المثبتون للصفات منهم من يثبت الصفات المعلومة بالسمع-الى ان قال-:و امّا الجبريّة فمنهم من ينفيها و منهم من يتوقّف فيها كالرازى و الآمدى و غيرهما...الخ.

و شيخ عبد الوهاب شعرانى در«ارشاد الطالبين الى مراتب العلماء العاملين» گفته:و قد طلب الشيخ فخر الدين الرازى الطريق الى اللّه،فقال له الشيخ نجم الدين الكبرى:لا تطيق مفارقة صنمك الذى هو علمك فقال:يا سيدى لا بد ان شاء اللّه(تعالى)فادخله الشيخ الخلوة و سلبه جميع ما معه من العلوم،فصاح فى الخلوة باعلى صوته:لا اطيق فاخرجه...الخ.

و مولوى عبد العلى در«فواتح الرحموت شرح مسلم الثبوت»،در ذكر اجماع بعد از استدلال بقوله(ص)«لا يجتمع[ظ:لا تجتمع]امّتى على الضلالة»گفته:

و استحسنه ابن الحاجب فانه دليل لاخفاء فيه بوجه،و لا مساق للارتياب فيه، و استبعد الامام الرازى صاحب«المحصول»-كما هو دأبه من التشكيكات فى الامور الظاهرة-التواتر المعنوى على حجيّته و قال:لا نسلّم بلوغ مجموع هذه الآحاد،حد التواتر المعنوى.-و ساق كلام الرازى الى ان قال-:و قرّر هذا بعبارات مطنبة كما هو دأبه و هذا الاستبعاد فى بعد بعيد،كبرت كلمة خرجت من فيه،فان القدر المشترك المفهوم من هذه الاخبار قطعا هو عصمة الامة عن الخطاء و لا شك و اجتماع عشرين من العدول الخيار بل ازيد،على الكذب على رسول اللّه(ص)ممّا لا يتوهّم-و ساق الكلام الى ان قال-:و ايضا الحقّ انّ مخالفتهم كمخالفة السوفسطائية فى القضايا الضروريّة الاوّلية،فكما انّ مخالفتهم لا يضرّ كونها اوليّة،فكذا مخالفة المخالفين لا يضرّ التواتر.

و ابن حجر عسقلانى در«لسان الميزان»بعد از نقل كلام ذهبى در فخر بن الخطيب-كه آنفا به شرح رفت-گفته:و قد عاب التاج السبكى على المصنّف ذكره هذا الرجل فى هذا الكتاب،و قال:انّه ليس من الرواة و قد تبرّء المصنّف من الهوى،و العصبيّة فى هذا الكتاب،فكيف ذكر هذا و امثاله ممنّ لا رواية لهم

ص:162

كالسيف الآمدى،ثم اعتذر عنه بانّه يرى انّ القدح فى هؤلاء من الديانة-ثمّ ساق الكلام فى ترجمته الى ان قال-:و كان مع تبحّره فى الاصول،يقول:من التزم دين العجائز،فهو الفائز و كان يعاب بايراد الشبه الشديدة و يقصر فى حلّها حتى قال بعض المغاربة:يورد الشبهة نقدا و يحلّها نسية،و قد ذكره ابن دحية فمدح و ذمّ، و ذكره ابن شامة،فحكى عنه اشياء رديّة و كانت وفاته بهرات يوم عيد الفطر سنة 606،و رأيت فى«الاكسير فى علم التفسير»للنجم الطوفى،ما ملخّصه:ما رأيت فى التفاسير اجمع لغالب علم التفسير من القرطبى و من تفسير الامام فخر الدين؛الاّ انه كثير العيوب،فحدثنى شرف الدين النّصيبى عن شيخه سراج الدين السرمساجى المغربى،انّه صنّف كتاب«الماخذ»فى مجلّدين بيّن فيهما ما فى تفسير الفخر من الزيف و البهرج،و كان ينقم عليه كثيرا،و يقول:يورد شبه المخالفين فى المذهب و الدين على غاية ما يكون من التحقيق،ثمّ يورد مذهب اهل السنة و الحق على غاية من الوهى-ثمّ ساق الكلام الى ان قال:و ذكر ابن الخليل السكونى فى كتاب«الرد على الكشاف»انّ ابن الخطيب قال فى كتبه فى الاصول:انّ مذهب الجبر هو المذهب الصحيح و قال بصحّة بقاء الاعراض و بنفى صفات اللّه الحقيقيّة و زعم انها مجرد نسب و اضافات كقول الفلاسفة و سلك طريق ارسطو فى دليل التمانع،و نقل عن تلميذه التاج الارموى انّه نظر كلامه فهجره الى مصر و همّوا به فاستتر،و نقلوا عنه انه قال:عندى كذا و كذا مائة شبهة على القول بحدوث العالم و منها ما قاله شيخه ابن الخطيب فى اخر«الاربعين».و المتكلّم يستدلّ على القدم بوجوب تأخر الفعل و لزوم اوليّته،و الفيلسوف يستدل على قدمه،باستحالة تعطّل الفاعل عن افعاله،و قال فى«شرح الاسماء الحسنى»:انّ من اخرّ عقاب الجانى مع علمه بانّه سيعاقبه فهو الحقود،و قد تعقّب بانّ الحقود من اخرّ مع العجز اما مع القدرة فهو الحكيم ...الخ.و فى بعض ذلك كفاية لاولى الدراية،و اللّه ولّى التوفيق و الهداية.

حررّه مؤلفه العاصى عباس القمى فى منتصف رجب 1321.

ص:163

ميزان الاعتدال 340/3

فواتح الرحموت 215/2

لسان الميزان 426/4

ص:164

تجريد»و احمد بن حجر در«صواعق» و على بن ابراهيم حلبى در«انسان العيون» و على قارى در«مرقات» و ميرزا مخدوم بن عبد الباقى در«روافض» و اسحاق هروى،سبط او در«سهام ثاقبه»و غيرهم.و هرگاه-بحمد الله و حسن توفيقه-در ما سبق به تصريحات اكابر محققين و اعاظم ماهرين سنيّه،تواتر حديث غدير ثابت و شبهات و شكوك مقتداى اين جماعت،فخر رازى مستأصل شد،پس اعتصام حبل اين جماعت نيز مبتور،و غرائب ايراداتشان،هباء منثور گشت.و ما نيز در اينجا،به نقل كلام سه نفر آنها مى پردازيم و خرافت آن را ظاهر مى سازيم.

اول:شيخ عبد الحق در شرح«مشكات»-در شرح حديث غدير-گفته:و اين حديث صحيح است بى شك،روايت كرده اند آن را جماعتى مانند:ترمذى و نسائى و احمد،و طرق وى كثير است روايت كرده اند آن را شانزده صحابى و در روايتى مر احمد را آمده كه؛شنيده است آن را از حضرت پيغمبر(صلى الله عليه و سلم)سى صحابى و گواهى دادند بدان على را،در وقتى كه نزاع و خلاف كرده شد با وى در ايام خلافت وى،و بسيارى از اسانيد ان صحاح و حسان است و التفات نيست به قول كسى كه سخن گفته است در صحت وى و نه به قول بعضى كه گفته اند كه:زيادت اللّهم وال من والاه،موضوع است،زيرا كه؛وارد شده است از طرق متعدده،كه تصحيح كرده است اكثر آن را ذهبى،كذا قال شيخ ابن حجر فى«الصواعق المحرقة»و لكن ما گوئيم به شيعه-به طريق الزام- كه:ايشان اتفاق كرده اند بر اعتبار تواتر،در دليل امامت،و گفته اند كه؛تا حديث متواتر نباشد،بدان استدلال بر صحت امامت نتوان كرد،و يقين است كه اين حديث متواتر نيست،با وجود خلاف در آن،اگرچه آن خلاف مردود است، بلكه طعن كننده در آن بعضى از ائمۀ حديث و عدول ايشانند كه رجوع است به ايشان در اين امر:ابى داوود سجستانى و ابى حاتم رازى و جز ايشان،و روايت نكرده اند آن را اهل حفظ و اتقان كه در طلب حديث،طواف بلاد و سير امصار كرده اند،مثل بخارى و مسلم و واقدى و جز ايشان،از اكابر اهل حديث،و اين

ص:166

اگرچه مخل نيست به صحت حديث،ليكن دعوى تواتر در مثل اين،از عجب و عجائب است.انتهى.»

از اين عبارت ظاهر است كه عبد الحق،چون ابطال حق خواسته،به تشويش غريب گرفتار شده،اولا-نقلا عن ابن حجر صحت حديث بلاشبهه و كثرت طرق آن،به تأكيد و تكرار ثابت كرده،لكن در آخر پى سپر مضمار بر خار جحود و انكار گرديده،در ابطال تواتر آن،دست و پا زده،و بر متد بر منصف مخفى نيست كه هفواتى كه در نفى تواتر سرائيده،ضحكه[اى]بيش نيست،زيرا كه؛تواتر اين حديث به كثرت روات-كه از افاده خودش ظاهر است-ثابت و متحقق، حيث قال-فيما حكى عن ابن حجر-:«و طرق وى كثير است،روايت كرده آن را،شانزده صحابى.»

پس هرگاه شانزده صحابى آن را روايت كرده باشند و اكثر طرق آن صحاح و حسان باشد،در تواتر آنچه ريب است؟و نزد سنيّه به كمتر از اين عدد،تواتر حاصل مى شود،يعنى،به روايت هشت كس،تواتر متحقق مى شود،كما فى «الصواعق»،پس به روايت شانزده كس چگونه متحقق نمى شود؟

و نيز حسب نقل او بنابر روايت سى صحابه گواهى به آن دادند و اين همه بر حسب نقل اوست والا دانستى كه زياده از صد صحابى،روايت او كرده اند.

و«ابن حزم»در«محلّى»-در مسأله عدم جواز بيع ماء،بعد نقل روايات منع آن از چهار صحابه-گفته:«فهؤلاء اربعة من الصحابة(رضى الله عنهم)فهو نقل تواتر،لا يحلّ مخالفته.»

از اين عبارت ظاهر است كه،نقل چهار صحابه،نقل تواتر است.كمال عجب كه از نقل چهار نفر تواتر حاصل شود و از نقل شانزده يا سى يا زياده،تواتر حاصل نشود!هل هذا الا تحكّم قبيح و تعصب فضيح؟و علاوه بر اين سابقا دانستى كه اساطين محققين-و منهم الذهبى،الذى استند اليه ابن حجر،كما ذكره عبد الحق فى هذه العبارة-تصريح به تواتر اين حديث كرده،پس منشأ قدح در تواتر،جز اختلال حواس،امرى ديگر متخيل نمى شود.

ص:167

و عجب آن كه،عبد الحق نفى تواتر اين حديث،به وجود خلاف در آن كرده!و بطلان آن در كمال وضوح و عيان است،چه آن كه اين خلاف به اعتراض خودش مردود است،و هرگاه خلاف مردود شد،تمسك به آن خلاف مردود،در قدح تواتر،خود مردود است،چه امرى كه مردود شد،قابليت اعتنا ندارد.

و نسبت عبد الحق قدح حديث غدير را به ابو داوود،خود كذب واهى و تهمت مردود است،و سابقا دانستى كه؛ابو داوود،روايت اين حديث شريف نموده است،پس نسبت قدح به ابى داوود عجب كذب و بهتان است!

و بالجمله،اگر امثال اين خلافهاى واهى،قدح در متواترات كند،لازم آيد كه قدح مخالفين اسلام و انكار و ردّ ايشان نيز،در تواتر معجزات حضرت خاتم الدين(ص)قادح باشد.و فرق گذاشتن به اينكه قادحين اينجا،ائمۀ عدولند و در آنجا ملحدين جهول؟«لا يسمن و لا يغنى من جوع»است،چه آن كه همه قادحين نزد اهل حق از قسم واحدند.و ديگر آن كه هرگاه مناط تواتر،بر تحقق شروط آن باشد و شروط آن يافته شد،حكم به آن بايد كرد و عدم قدح قادحى را،ارباب اصول در شروط تواتر ذكر نكرده اند.

و علاوه بر اين،حسب افادات ائمه محققين سنيّه به اجماع مسلمين،سوره «فاتحه»و«معوذتين»از قرآن شريفند و متواتر،و جاحد و منكر آن كافر؛چنانچه سيوطى در«اتقان»گفته-نقلا عن النووى-:«اجمع المسلمون على ان «المعوذتين»و«الفاتحه»من القرآن و ان من حجد منها شيئا كفر».و ابن مسعود كه از اعاظم اصحاب اعيان و اكابر اين جماعت والا شأن بوده،انكار قرآنيّت «معوذتين»مى كرد،بلكه«امّ القرآن»را نيز از مصحف خود ساقط كرده بود،كما لا يخفى على من ناظر«المحاضرات» .و«الدر المنثور» و«الاتقان»و «رياض النضرة» و«تاريخ الخميس» و«نجاة المؤمنين»و«مسند» احمد و«فتح البارى»، پس هرگاه انكار ابن مسعود«معوذتين»را،قادح تواتر آن نباشد،قدح مثل ابو حاتم و غير او در حديث غدير چگونه قدح توان كرد؟و

ص:168

ابو حاتم و اضراب او به خاك پاى ابن مسعود هم نمى رسند.

و نيز لازم مى آيد كه معجزه«انشقاق قمر»كه از اعظم معجزات و افضل كرامات سرور كائنات است،نيز متواتر نباشد،زيرا كه؛از ملاحظه«نهاية العقول»رازى واضح است كه حليمى-كه از اكابر ائمه سنيّه است-منكر انشقاق قمر بوده،و نيز شاه ولى الله،والد صاحب«تحفه»نفى معجزه شق قمر نموده،كما قال فى«التفهيمات الالهيّة»، التى هى حقيقة بان تسمى بالوساوس الظلمانية و الهواجس النفسانية،:«اما شق القمر،فعندنا ليس من المعجزات،انما هو من آيات القيامة،كما قال الله تعالى: اِقْتَرَبَتِ السّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ، لكنه(ص)اخبر عنه قبل وجوده،فكان معجزة من هذا السبيل.

انتهى.»

و لنعم ما قال ابن حجر العسقلانى فى«فتح البارى» -فى شرح حديث انشقاق القمر-:«و اما من سأل عن السبب فى كون اهل التنجيم،لم يذكروه؟ فجوابه:انه لم ينقل عن احد منهم،انه نفاه و هذا كاف،فان الحجة فيمن اثبت لا فيمن يوجد منه صريح النفى،حتى ان من وجد منه صريح النفى،يقدم عليه من وجد منه صريح الاثبات.»

دوم:«ابن تيميّه»،در عبارتى از ابن حزم نقل كرده:«و اما من كنت مولاه فعلى مولاه،فلا يصح من طريق الثقات اصلا.انتهى.» فاعوذ بالله من الكذب و البهتان و التفوه بمثل هذا الهذيان!كسى از عقلا چنين كلام را دربارۀ همچو حديث متواتر بر زبان نمى توان آورد،حيرانم كه نزد ابن حزم ناصبى معنى ثقات چيست؟(اللهم الا ان يقال:ان الوثاقة عنده منحصر فى حق من رفع الوية النصب و العناد،لأخى رسول الله و ابن عمه،خير العباد(ع))غالبا مراد او از ثقات نواصب كاذبين و خوارج مفترين بوده باشند.

و عجب كه ابن تيميه هم نقل اين كلام مى كند و لكن لاغرو،فان الكفر ملة واحدة.

و لله الحمد كه علماى محققين و اساطين متسنين در هتك ناموس ابن حزم و

ص:169

خرم انف او،سعى بليغ فرموده اند و جزاى تعصبات فاحشه او به كنارش نهاده اند و ناصبيت او را ظاهر كرده اند.علامه نحرير،احمد بن على العسقلانى المعروف به ابن حجر در«لسان الميزان»در خلال ترجمه او كه مسمى به على بن احمد است،افاده فرموده كه:«تمالا عليه-اى على ابن حزم-فقهاء عصره و اجمعوا على تضليله و شنعوا عليه و حذروا اكابر هم من فتنته و نهوا عوامهم عن الاقتراب منه،فطفقوا بقصونه و هو مصرّ على طريقته،حتى كمل له من تصانيفه و قر بعير،لم يتجاوز اكثرها عتبة بابه،لزهد العلماء فيها،حتى لقد احرق بعضها باشبليه،و مزقت علانية،و لم- يكن مع ذلك سالما من اضطراب رأيه،و كان لا يظهر عليه اثر علمه حتى يسأل فينفجر منه علم لا تكدّره الدلاء،و كان مما يزيد فى بغض الناس؛تعصبه لبنى امية،ماضيهم و باقيهم و اعتقاده بصحة امامتهم،حتى نسب الى النصب...الخ.»

و علامه شمس الدين،محمد بن احمد الذهبى نيز در«سير النبلا»همين عبارات را با زياده در حق او ارشاد فرموده،كه از جمله عبارات او اين است كه فرموده:«و اجمعوا على تضليله-اى ابن حزم-و شنعوا عليه و حذروا سلاطينهم من فتنته و نهوا عوامهم من الدنو منه،فطفق الملوك يقصونه عن قربهم و يسيرونه عن بلادهم،الى ان انتهوا به مقطع اثره بلدة من بادية«لبلة»و هو فى ذلك غير مرتدع و لا راجع،يبث علمه فيمن ينتابه من بادية بلده من عامة المقتبسين من اصاعز الطلبه،الذين لا يخشون فيه الملامة،يحدثهم و يفقههم و يدارسهم،كمل من مصنفاته وقر بعير لم يعد اكثرها باديته،لزهد الفقهاء فيها...الخ.»

و از دلائل باهره و براهين زاهره،بر ناصيّت ابن حزم آن است كه:او به كمال جسارت و تهور و غايت عناد و تعصب حكم به اجتهاد ابن ملجم در قتل امير المؤمنين(ع)نموده،(فالجمه الله بلجام من نار و جزاه شر جزاء الاشرار)،در «محلى» -در مسأله مقتول كان فى اوليائه غائب-گفته:«و لا خلاف بين احد من الامة فى ان عبد الرحمن بن ملجم،لم يقتل عليا الا متأوّلا مجتهدا مقدرا على انه صواب،و فى هذا يقول عمران بن حطان شاعر الصفرية:

يا ضربة من تقى ما أراد بها إلا ليبلغ من ذى العرش رضوانا

ص:170

إنى لأذكره حينا فاحسبه أوفى البرية عند الله ميزانا.

و علامه نحرير،محمد بن اسماعيل بن صلاح الامير در«روضۀ ندبه»شرح «تحفه علويه»فرموده:

قال النواصب قد اخطا معاوية فى الاجتهاد و أخطا فيه صاحبه

و العفو فى ذاك مرجو لفاعله و فى أعالى جنان الخلد راكبه

قلنا:كذبتم فلم قال النبى لنا فى النار قاتل عمار و سالبه

و ما دعوى الاجتهاد لمعاوية فى قتاله،الا كدعوى ابن حزم ان ابن ملجم اشقى الآخرين مجتهد فى قتله لعلى(عليه السلام)كما حكاه عنه الحافظ ابن حجر فى «تلخيصه»...الخ.»

و اما ابن تيميه پس نصب و عنادش از«منهاج السنّه»كه به زعم فاسد خود، در ردّ شيعه و قدريه نوشته معلوم مى شود،و متصل به همين عبارتى كه از او گذشت،به چند كلمه موجزه جميع فضائل مختصه جناب امير المؤمنين(ع)را رد ساخته و وهن كلام او زياده از آن است كه ذكر شود و به رد او پرداخته شود،و چه خوش گفته بعض ظرفا:«جواب ابلهان خاموشى است.»

سيم:محمد محسن كشميرى در قدح و جرح حديث غدير از اوائل و اواخر خود گوى مسابقت ربوده،داد وقاحت و عدم استحيا و كذب و بهت داده،روح مسيلمه كذاب و امثال او را شاد فرموده،در«نجاة المؤمنين»به جواب حديث غدير گفته:

«و اما عن الحديث فبوجوه،اما اولا:فبان المهرة كابى داوود و ابى حاتم الرازى، قد ضعفوا هذا الحديث،و ما اخرجه الا احمد بن حنبل فى مسنده و هو مشتمل على الصحيح و الضعيف و ليس من الصحاح،كما صرح به مهرة فنّ الحديث،فهو خبر واحد،ضعيف فلا يصح للحجية فى الاصول سيما فى اصل الدين،و لم يخرج غيره من الثقات الا الجزء الاخير من قوله:اللهم وال من والاه.»

شناعت اين هفوات پرظاهر است به وجوه عديده:

اول:آن كه؛دانستى كه نسبت تصعيف اين حديث به ابى داوود،كذب محض و بهتان بحت است.

ص:171

دوم:آن كه؛جواب از ادعاى قدح ابى حاتم و امثال او،در حديث غدير شنيدى و سخافت خرافتى كه به آن متمسك گرديده اند،به ميزان عقل سنجيدى،حيرت آن است كه ائمه اين حضرات كه تصحيح و تحسين اين حديث كرده اند،چنان از مهره خارج گرديده اند!بار الها مگر اينكه مهارت منحصر در قادحين و جارحين و منكرين فضائل امير المؤمنين(ع)باشد.

سوم:آن كه اين كشميرى به سبب كمال انهماك در عداوت جناب امير المؤمنين و انكار فضائل او سرائيده كه اين حديث را اخراج نكرده مگر احمد بن حنبل و اين عجب كذب بحت و هذيان و بهت است كه در بيان نمى گنجد.و دل او بر اين هذيان سير نشده،ناچار قدمى فراتر از اسلاف ناانصاف خود نهاده و انكار مطلق از مثل چنين حديث شريف نموده،آن را صرف در روايت احمد بن حنبل منحصر ساخته،اين بدان ماند كه كسى گويد:كه وجوب صلاة و صوم و زكاة را مهره فنّ حديث مثل هنود و يهود و نصارى تضعيف كرده اند و روايت نكرده آن را مگر احمد ابن حنبل در«مسند»خويش.

چهارم:آن كه؛ادعاى اشتمال«مسند»احمد بر صحيح و ضعيف ممنوع است،على ما افاده جمع من محققيهم،كالسبكى و غيره،كما لا يخفى على الناقد البصير.

پنجم:آن كه صحت بسيارى از طرق اين حديث به تصريحات ائمه فن -كما سمعت سابقا-ثابت است.

ششم:قول او كه اين خبر واحد ضعيف است؛عجب كذب واهى و سخيف است كه تواتر و صحت آن-بحمد الله تعالى-حسب افادات ائمه محققين سنيّه سابقا بيان كرديم.

هفتم:آن كه؛از كمال وقاحت و بى شرمى بر اين اكاذيب اكتفا نكرده،در آخر عبارت كذبى اعجب از همه اكاذيب سابقه،بر زبان آورده؛يعنى، چنان سرائيده كه اخراج نكرده غير احمد بن حنبل از ثقات،مگر جزء آخر از قول آن حضرت«اللهم وال من والاه»را،و اين اعاده همان كذب

ص:172

سابق است به زيادت حصر اخراج ثقات در جزء اخير،و هو مما يحير عقل كل ناقد بصير.و بالجمله،گمان ندارم كه،احدى از مسلمين و متدينين كه نام تدين و اسلام را،و لو باللسان بر خود بسته باشد،بر مثل اين كذب صريح و دروغ فضيح كه شناعت آن بر عوام ظاهر است-فضلا عن الخواص-جسارت كند و خود را نزد اهل نحله خويش هم به ابلغ وجه رسوا كند.

و اگرچه بعد ثبوت تواتر اين حديث-به اعتراف ائمۀ سنيه و روايت كردن بسيارى از صحابه آن را،و صحت اكثر طرق آن-حاجت به دفع هذيان كشميرى نيست،لكن براى مزيد تفضيح و تقبيح اين دريده دهان و تكذيب امثال او،اسماء جمله[اى]از اعيان كه روايت اين حديث شريف كرده اند؛در[اين]فصل آينده ذكر مى كنم.

ص:173

9-و يحيى بن آدم بن سليمان الاموى(المتوفى 203).

10-و محمد بن ادريس الشافعى(المتوفى 204).

11-و اسود بن عامر،شاذان الشامى(المتوفى 208).

12-و عبد الرزاق بن همام الصنعانى(المتوفى 211).

13-و حسين بن محمد المروزى(المتوفى 213).

14-و الفضل بن دكين،ابو نعيم الكوفى(المتوفى 218 اوفى سنة 219).

15-و عفان بن مسلم الصفار(المتوفى 220).

16-و سعيد بن منصور الخراسانى(المتوفى 227).

17-و ابراهيم بن الحجاج الشامى(المتوفى 232 او المتوفى 231).

18-و على بن حكيم الاودى(المتوفى 231).

19-و على بن محمد الطنافسى(المتوفى 233).

20-و هدبة بن خالد البصرى(المتوفى 235 او المتوفى 236).

21-و عبد الله بن محمد بن ابى شيبه العبسى(المتوفى 235).

22-و عبيد الله بن عمر القواريرى(المتوفى 235).

23-و اسحاق بن ابراهيم الحنظلى،المعروف بابن راهويه(المتوفى 238).

24-و عثمان بن محمد،ابو الحسن بن ابى شيبه(المتوفى 239).

25-و قتيبة بن سعيد البلخى(المتوفى 240).

26-و احمد بن محمد بن حنبل،الشيبانى(المتوفى 241).

27-و هارون بن عبد الله،ابو موسى الحمال(المتوفى 243).

28-و محمد بن بشار العبدى(المتوفى 252).

29-و محمد بن المثنى،ابو موسى العنزى(المتوفى 252).

30-و الحسن بن عرفة العبدى(المتوفى 257).

31-و محمد بن يحيى الذهلى(المتوفى 258).

32-و حجاج بن يوسف،الشاعر البغدادى(المتوفى 259).

ص:175

33-و اسماعيل بن عبد الله الاصفهانى،الملقب بسمّويه(المتوفى 267).

34-و حسن بن على بن عفان العامرى(المتوفى 270).

35-و محمد بن يزيد بن ماجة القزوينى(المتوفى 273).

36-و احمد بن يحيى البلاذرى[المتوفى 279].

37-و عبد الله بن مسلم الدينورى،المعروف بابن قتيبه(المتوفى 276).

38-و محمد بن عيسى بن سورة الترمذى(المتوفى 279).

39-و احمد بن عمرو الشيبانى،المعروف بابن ابى عاصم(المتوفى 287).

40-و زكريا بن يحيى الخياط(المتوفى 289).

41-و عبد الله بن احمد بن محمد بن حنبل الشيبانى(المتوفى 290).

42-و على بن محمد المصيصى.

43-و ابراهيم بن يونس البغدادى،الملقب بحرمى.

44-و احمد بن عمرو بن عبد الخالق البزار(المتوفى 292).

55-و يحيى بن عبد الله الغبرى(المتوفى 344).

56-و دعلج بن أحمد(السجزى)السنجرى(المتوفى 351).

57-و محمد بن عبد الله البزار الشافعى(المتوفى 354).

58-و محمد بن حيان البستى(المتوفى 354).

59-و سليمان بن أحمد الطبرانى(المتوفى 360).

60-و احمد بن جعفر القطيعى(المتوفى 368).

61-و على بن عمر الدارقطنى(المتوفى 385).

62-و عبيد الله بن عبد الله،المعروف بابن بطة(المتوفى 387).

63-و محمد بن عبد الرحمن،المخلص الذهبى(المتوفى 393).

76-و مسعود بن ناصر السجستانى(المتوفى 477).

77-و على بن محمد الجلاّبى،المعروف بابن المغازلى(المتوفى 483).

78-و عبيد الله بن عبد الله،أبو القاسم الحسكانى.

79-و على بن الحسن بن الحسين الخلعى(المتوفى 492).

95-و على بن محمد بن محمد بن عبد الكريم الجزرى ابو الحسن المعروف بابن الاثير(المتوفى 630).

96-و محمد بن عبد الواحد المقدسى الحنبلى(المتوفى 642).

97-و محمد بن طلحة النصيبى(المتوفى 652).

98-و يوسف بن محمد ابو الحجاج البلوى المعروف بابن الشيخ.

99-و يوسف بن قزغلى سبط ابن الجوزى(المتوفى 654).

100-و محمد بن يوسف الگنجى الشافعى(المتوفى 658).

101-و عبد الرزاق بن زرق الله(الرسعنى)(المتوفى 661).

102-و يحيى بن شرف النووى(المتوفى 676).

103-و احمد بن عبد الله محب الدين الطبرى المكى(المتوفى 694).

104-و ابراهيم بن عبد الله الوصابى اليمنى الشافعى.

105-و محمد بن أحمد الفرغانى(المتوفى 699).

115-و محمد بن مسعود الكازرونى(المتوفى 758).

116-و عبد الله بن أسعد بن على اليمنى اليافعى(المتوفى 768).

117-و اسماعيل بن عمر الدمشقى،المعروف بابن كثير(المتوفى 774).

118-و عمر بن الحسن،أبو حفص المراغى(المتوفى 778).

119-و على بن شهاب الدين الهمدانى(المتوفى 786).

120-و محمد بن عبد الله بن أحمد المقدسى(المتوفى 789).

133-و عطاء الله بن فضل الله الشيرازى،المعروف بجمال الدين المحدث.

134-و عبد الوهاب بن محمد،رفيع الدين أحمد(المتوفى 932).

135-و أحمد بن محمد بن على بن حجر الهيثمى المكى(المتوفى 973).

136-و على بن حسام الدين المتقى(المتوفى 975).

137-و محمد طاهر الفتنى(المتوفى 981).

138-و ميرزا مخدوم بن عبد الباقى(المتوفى فى حدود سنة 995).

152-و محمد صدر عالم صاحب«معارج العلى».

153-و ولى الله أحمد بن عبد الرحيم الدهلوى(المتوفى 1176).

154-و محمد بن اسماعيل بن صلاح الامير اليمانى الصنعانى(المتوفى 1182).

155-و محمد بن على الصّبان.

156-و ابراهيم بن مرعى بن عطيّة الشبرخيتى المالكى.

157-و أحمد بن عبد القادر العجلى.

و كتاب«عبر» و كتاب«دول» و كتاب«كاشف» للذهبى و «مرآة الجنان» لليافعى و«طبقات الحفاظ» للسيوطى.

و اسرائيل نيز محدّث جليل و حافظ نبيل است؛چنانچه از مطالعه كتاب «الثقات»و«طبقات الحفاظ»ظاهر مى شود.

و شريك،شريك اعيان و اركان سنيّه است در حفظ و اتقان و سموّ مرتبه و جلالتش بر متتبعين كتب و اسفار كبار محتجب نيست.

و ابن الوردى در«تتمة المختصر فى اخبار البشر»،در سنه سبع و سبعين و مائه،گفته:«و فيها توفى بالكوفة،ابو عبد الله شريك بن عبد الله بن ابى شريك، تولى القضاء ايام المهدى ثم عزله الهادى و كان عالما عادلا،كثير الصواب، حاضر الجواب،ذكر عنده معاوية بالحلم فقال ليس بحليم من سفه الحق و قاتل عليا.»

ثلاثه،از ملاحظه كتب رجاليه قوم ظاهر و روشن است،كما لا يخفى على من راجع كتاب«الكمال فى معرفة الرجال»لعبد الغنى المقدسى و«كاشف»الذهبى و«تهذيب»ابن حجر و كتاب«العبر فى خبر من غبر»و«مرآة الجنان»و «طبقات الحفاظ».

و صابى يمنى،مسطور است.و كافى است او را از جلالت و فخامت كه شيخ بخارى و مسلم و ابو داوود و ابن ماجه است.

[است]و او و ابن بشار هر دو مثل«فرسى رهان»بوده اند و شيخ ائمه سنيه نيز بوده،و «انساب»و«تراجم»و«عبر»و«كاشف»نيز بر ورع و وثاقتش گواهى داده اند.

و«طبقات الحفاظ» ضبط شده.

دريافتى.

زبان قوم مذكور است.

راجعه فى عامر بن ليلى بن ضمرة و عبد الله بن ياميل و ابى سريحة الغفارى.و مدائح او در كتب رجاليه مسطور است.

در«اكتفا»به روايات متعدده،حديث غدير را،ذكر نموده.

على بن بابويه فانه احدثه فى سنة اثنين و خمسين و ثلاثمائة فاتخذه الشيعة من حينئذ عيدا،و اصلهم فيه،ما خرجه الامام احمد الخ.»

الصواعق المحرقه:25

انسان العيون 337/3-338

المرقاة 574/5

المحاضرات 189/2

الدر المنثور 2/1

الرياض النضرة 198/2

الخميس 273/2

المسند 129/5-130

فتح البارى 603/8-604

التفهيمات 65/3

فتح البارى 147/7

منهاج السنة 86/4

المحلى 584/10-586

تاريخ ابن كثير 350/7

العبر سنه 153

دول الاسلام سنه 153

الكاشف 164/3

مرآت الجنان سنه 153

طبقات الحفاظ:82

مسند احمد 366/5

العبر سنه 193

مرآت الجنان سنه 193

تهذيب الاسماء 144/2

الكاشف 227/3

مسند احمد 584/1

الكاشف 137/2

تهذيب التهذيب 57/6

تهذيب الاسماء 44/1

طبقات 443/1

حلية الاولياء 63/9

مسند 370/5

تهذيب التهذيب 240/1

دول الاسلام سنه 211

مسند 270/4

تهذيب التهذيب 266/2

تقريب التهذيب 179/1

الكاشف 234/1

مرآت الجنان سنه 219

طبقات الحفاظ:152

كنز العمال 611/11-609

طبقات الحفاظ:179

الكاشف 273/1

تقريب التهذيب 306/1

مسند احمد 118/1

تهذيب التهذيب 311/7

سنن ابن ماجه 45/1

تهذيب التهذيب 378/7

تقريب التهذيب 43/2

الكاشف 294/2

تذكرة الحفاظ 29/2

تاريخ ابن كثير

الكاشف 218/3

كنز العمال 134/13

العبر سنه 235

مرآت الجنان سنه 235

تاريخ ابن كثير 347/7

مسند احمد 191/1

تهذيب التهذيب 40/7

كنز العمال 168/13-169

العبر سنه 238

ص:214

الكاشف 106/1

طبقات الحفاظ 188

مرآت الجنان سنه 238

الخصائص:64

الكاشف 397/2

تقريب التهذيب 123/2

خصائص امير المؤمنين:100

الكاشف 214/3

صحيح الترمذى 297/5

الخصائص:96

الكاشف 93/3

تاريخ ابن كثير 340/7

تهذيب التهذيب 293/2

الخصائص:96-95

مسند احمد 152/1

تقريب التهذيب 154/1

العبر سنه 267

طبقات الحفاظ:243

تاريخ ابن كثير 348/7

تهذيب التهذيب 301/2

سنن ابن ماجه 43/1

تقريب التهذيب 220/2

طبقات الحفاظ:278

مرآت الجنان سنه 273

الامامة و السياسة 109/1

الجامع الصغير 181/2

مرآت الجنان سنه 279

كنز العمال 170/13

العبر سنه 287

طبقات الحفاظ:280

الخصائص:95

الكاشف 324/1

تهذيب التهذيب 334/3

كنز العمال 171/13

العبر سنه 290

الخصائص:96

تهذيب التهذيب 380/7

كنز العمال 158/13

طبقات الحفاظ 653/2

تاريخ ابن كثير

العبر سنه 303

طبقات الحفاظ:305

الرياض النضره 222/2-223

العبر سنه 317

طبقات الحفاظ:312

فيض القدير 116/1

مشكل الآثار 308/2-309

مرآت الجنان سنه 321

العقد الفريد 311/4

وفيات الاعيان 92/1

الجامع الصغير 66/2

كنز العمال 603/11

مرقاة المفاتيح 568/5

طبقات الحفاظ:343

المستدرك 116/3-117

العبر سنه 344

مرآت الجنان سنه 344

طبقات الحفاظ:360

تاريخ ابن كثير 347/7

طبقات الحفاظ:360

ص:215

الرياض النضرة 223/2

العبر سنه 354

كنز العمال 610/11

المعجم الكبير 185/5

المعجم الصغير 64/1-65

مرآت الجنان سنه 360

المستدرك 133/3

العبر سنه 368

كنز العمال 131/13

العبر سنه 385

الرياض النضرة 223/2

العبر سنه 293

المستدرك 110/3

طبقات الحفاظ:412

العبر سنه 430

مرآت الجنان سنه 430

الرياض النضره 223/2

العبر سنه 445

مرات الجنان سنه 445

طبقات الحفاظ:430

الفصول المهمة:40

طبقات الحفاظ:433

الاستيعاب 1099/3

كنز العمال 171/13

مرآت الجنان سنه 463

وفيات الاعيان 464/2

مناقب على بن ابى طالب:16-27

(*)و ما بعد از اين-ان شاء الله-اثبات مى كنيم نسبت اين كتاب را به غزالى و اشاره به برخى از فضائل او نيز مى نمائيم.«منه».

كنز العمال 158/13

العبر سنه 492

طبقات الشافعيه 479/1

طبقات الحفاظ:457

الجواهر المضيئه فى طبقات الحنفيه 160/2

غاية المرام:85

مناقب:94

تاريخ ابن كثير 349/7

كنز العمال 332/11

اسد الغابه 274/3

العبر سنه 581

طبقات الشافعية 440/2

الفصول المهمة:41

العبر سنه 600

مرات الجنان سنه 600

الاربعين فى اصول الدين:462

(*)در سابق،در روايت ترمذى،روايت ضياء الدين نيز معلوم[شد]از جامع صغير.«منه».

مرآت الجنان سنه 606

اسد الغابة 92/3

الجامع الصغير 181/2

تذكرة الحفاظ 190/4

العبر سنه 643

طبقات الحفاظ:494

مطالب السئول:16

ص:216

تذكرة الخواص 28-29

تهذيب الاسماء 347/1

طبقات الحفاظ:510

ذخائر العقبى 67-68

الرياض النضرة 222/2-225

فرائد السمطين 62/1-66

تذكرة الحفاظ 10/1

مشكاة المصابيح 243/2

تتمة المختصر 221/1

نظم درر السمطين 109

مرآت الجنان سنه 40

اسنى المطالب:3-4

طبقات القراء 590/1

ينابيع المودة:249

اسنى المطالب:3-4

طبقات القراء 174/2

اسنى المطالب:3-4

الانس الجليل 109/2

المواعظ و الاعتبار 388/1

(*)و اين كتاب فارسى است و بعد از خبر غدير اين شعر را ذكر نموده:

هركه را هست با على كينه در سخن حاجت درازى نيست

نيست در دستش آستين پدر دامن آن دگر نمازى نيست.»

«منه»

تهذيب التهذيب 237/8

الفصول المهمة 41/4

حبيب السير 234/4

(*)و در سابق،در اثبات تواتر اين حديث اشاره به لفظ او شد.«منه»

تاريخ الخلفاء:169

الصواعق المحرقة:25

المرقاة 568/5

كنوز الحقائق فى هامش الجامع الصغير 118/2

انسان العيون 336/3

مدارج النبوة 401/2

نزل الابرار:21

قرة العينين:168

وسيلة النجاة 101-102

ص:217

آن جناب بودند حاضر فرموده خطاب كرد كه:«يا معشر المسلمين،الست اولى بكم من انفسكم؟قالوا:بلى.قال:من كنت مولاه فعلىّ مولاه،اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه.»گويند كه«مولى»به معناى اولى به تصرف است و اولى به تصرف بودن عين امامت است.

اوّل غلط در اين استدلال،آن است كه:اهل عربيت قاطبة انكار كرده اند كه «مولى»به معناى«اولى»آمده باشد،بلكه گفته اند كه«مفعل»به معناى «افعل»در هيچ جا و در هيچ ماده نيامده چه جاى اين ماده على الخصوص؛الاّ ابو زيد لغوى كه اين را تجويز نموده و متمسك او قول ابو عبيده است در تفسير«هى موليكم»اى«اولى بكم»،ليكن جمهور اهل عربيت در اين تجويز و تمسّك تخطئه كرده اند و گفته اند كه اگر اين قول صحيح باشد،لازم[آيد]كه به جاى «فلان اولى منك»،«مولى منك»گويند و هو باطل منكر بالاجماع.و نيز گفته اند كه تفسير ابو عبيده بيان حاصل معنا است،يعنى«النار مقرّكم و مصيركم و الموضع اللائق بكم»نه آن كه لفظ مولى به معناى اولى است.

دوّم:آن كه اگر مولى به معناى اولى هم باشد،صلۀ او را«بالتصرّف»قرار دادن،از كدام لغت منقول خواهد شد؟چه،احتمال است كه«اولى بالمحبّة و اولى بالتعظيم»مراد باشد،و چه لازم كه هرجا لفظ اولى بشنويم مراد اولى بالتصرف گيريم؟قوله تعالى: «إِنَّ أَوْلَى النّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا» و پيداست كه اتباع حضرت ابراهيم اولى بالتصرف در آن جناب نبوده اند.

سوم:آن كه قرينۀ ما بعد،صريح دلالت مى كند كه مراد از ولايت كه از لفظ مولى يا اولى-هرچه باشد-فهميده مى شود به معنى محبت است و هو قوله:

اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه.و اگر مولى به معنى متصرف فى الامر يا مراد از اولى،اولى به تصرف مى شد،توقع اين بود كه مى فرمودند:بار خدايا،دوست دار كسى را كه در تصرف او باشد و دشمن دار كسى را كه در تصرف او نباشد.

دوستى و دشمنى او را اگر كردن،دليل صريح است بر آن كه مقصود ايجاب

ص:219

دوستى او و تحذير از دشمنى اوست،نه تصرف و عدم تصرّف،و ظاهر است كه پيغمبر(عليه الصلاة و السلام)ادنى واجبات را بلكه سنن،بلكه آداب قيام و قعود و اكل و شرب را به وجهى فرموده كه آن معانى مقصوده از الفاظ او،در فهم هركس از حاضر و غايب بعد از معرفت لغت عرب بى تكلف حاصل مى شود و در حقيقت كمال بلاغت هم در اين است و مقتضاى منصب ارشاد و هدايت نيز همين.

در اين مقدّمۀ بس عمده اگر بر مثل اين كلام اكتفا فرمايد كه اصلا موافق قاعدۀ لغت عرب،آن معنى از او بر نتوان داشت؛در حق نبى قصور گويائى و بلاغت،بلكه مساهلت در تبليغ و هدايت ثابت كردن است،و العياذ بالله!

پس معلوم شد كه منظور آن جناب،افادۀ همين معنى بود كه بى تكلف از اين كلام فهميده مى شود يعنى محبت على فرض است مثل محبت پيغمبر و دشمنى او حرام است مثل دشمنى پيغمبر،و همين است مذهب اهل سنت و جماعت،و مطابق است فهم اهل بيت را.

ابو نعيم از حسن مثنى ابن حسن السبط(رضى الله عنهما)آورده كه از وى پرسيدند كه حديث«من كنت مولاه»آيا نص است بر خلافت على؟گفت:اگر پيغمبر خدا(ص)بدان خلافت را اراده مى كرد هرآيينه براى مسلمانان واضح مى گفت،چه آن حضرت(صلى اللّه عليه و سلم)افصح الناس و اوضح گوترين مردم بود،هرآيينه مى گفت:يا ايها الناس هذا والى امركم و القائم عليكم بعدى، فاسمعوا له و اطيعوا.بعد از آن گفت:قسم خداست اگر خدا و رسولش على را جهت اين كار اختيار مى كردند و على امتثال امر خدا و رسول نمى كرد و اقدام بر اين كار نمى فرمود،هرآيينه به سبب ترك امتثال فرمودۀ حق تعالى و حضرت سيد الورى،اعظم الناس از روى خطايا مى بود.شخصى گفت:آيا نگفته است رسول خدا(صلى اللّه عليه و سلم):من كنت مولاه فعلى مولاه؟حسن گفت:

آگاه باش قسم خداست،اگر اراده مى كرد پيغمبر(ص)خلافت را هرآيينه واضح مى گفت و تصريح مى كرد.چنانچه بر صلاة و زكات،كرده است و مى فرمود:

يا ايها الناس،انّ عليّا والى امركم من بعدى و القائم فى الناس بامرى.

ص:220

و نيز در اين حديث،دليل صريح است بر اجتماع ولايتين در زمان واحد،زيرا كه تقييد به لفظ«بعد»واقع نيست،بلكه سوق كلام براى تسويۀ ولايتين است فى جميع الاوقات و فى جميع الوجوه،چنانچه ظاهر است و پيداست كه شركت امير با آن حضرت(ص)در تصرف در حين حيات آن حضرت ممتنع بود،پس اين ادلّ دليل است بر آن كه،مراد وجوب محبت اوست؛زيرا كه در اجتماع محبتين محذورى نيست،بلكه يكى مستلزم ديگرى است و در اجتماع تصرفين،محذورات بسيار است.

و ان قيّدناه بما يدلّ على امامته فى المآل دون الحال،فمرحبا بالوفاق،لان اهل السنة قائلون بذلك فى حين امامته.و وجه تخصيص حضرت مرتضى(ع)اين خواهد بود كه آن حضرت(صلى الله عليه و سلم)را به وحى معلوم شد كه در زمان امامت حضرت مرتضى بغى و فساد خواهد شد و بعض مردم انكار امامت او خواهند نمود.و طرفه آن است كه بعض علماى ايشان در اثبات اينكه مراد از اولى،اولى به تصرف است،تمسك كرده اند به لفظى كه در صدر حديث واقع است،و هو قوله:الست اولى بالمؤمنين من انفسهم؟باز همان سخن است كه هر جا لفظ اولى مى شنوند،اولى به تصرف مراد مى گيرند،چه ضرور است كه اين لفظ را هم بر اولى به تصرّف حمل نمايند؟بلكه در اينجا هم مراد همين است كه:الست اولى بالمؤمنين من انفسهم فى المحبة،بلكه اولى در اينجا مشتق از «ولايت»است كه به معناى محبت است،يعنى،الست احب الى المؤمنين من انفسهم؟تا تلائم اجزاء كلام و تناسب جمل متسقة النظام،حاصل شود و حاصل معناى اين خطبه چنين باشد كه:اى گروه مسلمانان،مقرّر است كه مرا از جان خود دوست تر مى داريد،پس هركه مرا دوست دارد،على را دوست دارد.بار خدايا،دوست دار كسى را كه دوست دارد او را و دشمن دار كسى را كه دشمن دارد او را.

و عاقل بايد كه در اين كلام مربوط غور كند و حسن انتظام او را دريابد و اين لفظ پيغمبر كه:الست اولى بالمؤمنين من انفسهم؟مأخوذ از آيت قرآنى است و از

ص:221

همين راه،او را از مسلمات اهل اسلام قرار داده بر وى،تفريع حكم آينده فرمود، و در قرآن اين لفظ جائى واقع شده كه معنى«اولى بالتصرف»در آنجا اصلا مناسبت ندارد،و هو قوله تعالى: اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللّهِ پس سوق اين كلام، براى نفى نسبت«متبنّى»به«متبنّى»است و بيان،آن است كه:زيد بن حارثه را،زيد بن محمد نبايد گفت.زيرا كه نسبت پيغمبر(صلى الله عليه و سلم)به جميع مسلمانان،نسبت پدر شفيق،بلكه زياده بر آن است و زنان پيغمبر همه مادران اهل اسلام اند و اهل قرابت در نسبت احق و اولى مى باشند از غير ايشان، اگرچه شفقت و تعظيم ديگران زياده تر باشد.

پس مدار نسبت بر قرابت است كه در«متبنّى»و«متبنّى»مفقود است،نه بر شفقت و تعظيم،و همين است كتاب الله،يعنى حكم خدا.و معنى اولى به تصرّف در اين مقصود،اصلا دخلى ندارد،پس در اينجا هم مراد همان معنى است كه در حديث اراده كرده باشد،و اگر بالفرض،صدر حديث را به معنى اولى به تصرف گردانيم،نيز حمل مولى بر اولى به تصرّف مناسبت ندارد،زيرا كه در آن صورت،اين عبارت براى تنبيه مخاطبين است تا به كمال توجه و اصغا،تلقّى كلام آينده نمايند و اطاعت اين امر ارشادى را،واجب دانند،مانند آن كه پدر در مقام وعظ و نصيحت به پسر خود مى گويد كه آيا من پدر تو نيستم؟و چون پسر اقرار كند او را به آنچه منظور دارد،بفرمايد تا به حكم پدرى و پسرى قبول نمايد و بر طبق آن عمل كند.

پس،الست اولى بالمؤمنين،در اين مقام،مثل:الست رسول الله اليكم؟يا الست نبيّكم؟واقع شده.مناسبت يك لفظ از كلام آينده براى اين عبارت جستن و درخواستن،كمال سفاهت است،تمام كلام را با اين عبارت ربطى كه هست؟

و از اين طرفه تر آن كه:بعضى از مدقّقين ايشان،بر نفى محبت و دوستى دليل آورده اند كه:افادۀ دوستى حضرت امير،امرى است كه در ضمن آيۀ «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ» ثابت شده بود،پس اين حديث نيز اگر افادۀ همين

ص:222

معنى نمايد،لغو باشد؛و نفهميده اند كه افادۀ دوستى شخصى در ضمن عموم، چيزى ديگر است و ايجاب دوستى همان شخص بالخصوص امرى ديگر.

اگر شخصى به جميع انبياء الله و رسل الله ايمان آورد و بالخصوص نام محمد رسول الله نگيرد،اسلام او معتبر نيست.اينجا دوستى ذات حضرت امير بشخصه منظور افتاد و در آيت،دوستى به وصف ايمان-كه عام است-مفاد شده بود،و بر تقدير اتّحاد مضمون آيت و حديث،باز چه قباحت شد؟كار پيغمبر خود همين است كه تأكيد مضامين قرآن و تذكير آنها مى كرده باشد،خصوصا هرگاه وهن و سستى از مكلّفين،و عمل به موجب قرآن دريابد.قوله تعالى: وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ و هيچ مضمون در قرآن نيامده الاّ همان مضمون را در چند آيت تأكيد فرموده اند،باز از زبان پيغمبر تأكيد و تقرير آن كنانيده اند،تا الزام حجت و اتمام نعمت كرده باشند.

و هركه قرآن و حديث را ديده باشد،مثل اين كلام پوچ،نخواهد گفت،و الاّ تأكيدات و تقريرات پيغمبر در باب روزه و نماز و زكات و تلاوت قرآن،همه لغو خواهد شد،و نزد خود شيعه،نص امامت حضرت امير را،باربار گفتن و تأكيد كردن،همه لغو و بيهوده خواهد بود،معاذ الله من ذلك!

و سبب فرمودن اين خطبه-چنانچه مورخين و اهل سير آورده اند- صريح دلالت مى كند كه منظور،افادۀ محبت و دوستى حضرت امير بود،زيرا كه جماعتى از صحابه كه در مهم ملك يمن با آن جناب متعيّن شده بودند،مثل:

بريدۀ اسلمى و خالد بن الوليد و ديگر نامداران،هنگام مراجعت از آن سفر، شكايتهاى بى جا از حضرت امير به حضور رسول عرض نمودند،چون جناب رسالت پناه ديد كه اين قسم حرفها،مردم را بر زبان رسيده است،و اگر من يك دو كس را از اين شكايتها منع خواهم نمود،محمول بر پاس علاقۀ نازكى كه حضرت امير را با جناب او بود،خواهند داشت و ممتنع نخواهند شد،لهذا خطبۀ عام فرمود و اين نصيحت را مصدّر ساخت به كلمه[اى]كه منصوص است در قرآن:أ لست اولى بالمؤمنين من انفسهم يعنى هرچه مى گويم از راه شفقت و

ص:223

خيرخواهى مى گويم،محمول بر پاسدارى كسى ننمايند و علاقۀ كسى را با من در نظر نيارند.

محمد بن اسحاق و ديگر اهل سير،به تفصيل اين قصّه را آورده اند».

-قال صاحب الصواعق:«المطلب الرابع فى ابطال استدلال الرافضة على انّ الامام بعد النبى على باحاديث اهل السنة،و هى اثنا عشر؛الاوّل:ما رواه بريدة بن الحصيب و غيره:انّ النبى(ص) خطب الناس فى غدير خم و قال للجمع كله:يا ايها الناس الست اولى بكم من انفسكم؟قالوا:بلى.

قال:من كنت مولاه فعلى مولاه،اللهم وال من والاه و عاد من عاداه.و المولى،الاولى بالتصرف، و الاولوية بالتصرف،هى الامامة.و هو باطل،لانّ المولى لم يجئ بمعنى الاولى و لم يصرّح احد من اهل العربية:ان مفعلا جاء بمعنى افعل و ما روى عن ابى زيد ثبوته،لم يصح،و لو سلم،فلا نسلم ان المراد، الاولى بالتّصرف،ادلا قاطع عليه،لجواز ان يكون اولى بالمحبة و التعظيم و القرب منه،فهو كقوله تعالى: إِنَّ أَوْلَى النّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا معه[آل عمران68/]،و لانّ المولى مشترك بين معان،كالمالك و العبد و هو المعتق و الصاحب و القريب كابن العم و نحوه و الجار و الحليف و الصديق و الناصر و المنعم عليه و الرب و النزيل و المحب و المحبوب و التابع و الظهير،و لا يجوز تعيين بعض معانى المشترك الاّ بدليل،و خاتمة الحديث-و هى الجملة الدعائية-قرينة واضحة على انّ المراد بالمولى:المحب و الصديق،امّا فاتحته فلا تدلّ على ان المراد به الامام،لانّه انّما صدّره بها ليكون ما يلقى الى السامعين اثبت فى قلوبهم و لانّ ما ورد فى خلافة المتقدمين عليه ينفى حمله على المعنى الاوّل لو ثبت،و لانّه لو كان مراده(صلى الله عليه و سلم)بيان امامة المرتضى-كما زعم هؤلاء الضلال- لصّرح به تصريحا يصرم دجى الاحتمال.

و قد اخرج ابو نعيم المدينى عن الحسن المثنى بن الحسن المجتبى،انّه لما قيل له:انّ خبر«من كنت مولاه»نصّ فى امامة على.قال:اما و الله،لو يعنى النّبى بذلك،الامامة و السلطان،لافصح لهم، فانّه كان افصح الناس و المسلمين.و لانّه لو كان الولاية،بمعنى الامامة،لزم ان يكون على اماما فى حياته(ص)و هو باطل،لانّ المتصرف(التصرف:ص)المستقل فى حياته(كذا)و النبى(ص) (للنبى،ظ)لا غير،و لانه يلزم ان يكون على شريكا للنبى فى كل ما يستحق النبى،التصرف فيه،من امور المؤمنين و غيره،و هو باطل من غير نكير و لو فرض انها بمعنى الامامة،فالمراد المآل دون الحال، و التخصيص للتخصيص على متابعته و مبايعته،لانّه علم بالوحى ان من الناس من ينكر امامته،بعد انعقاد البيعة.» «منه».

ص:224

الحصيب الاسلمى روايت كند كه،آن حضرت(صلى الله عليه و سلم)در غدير خم كه هنگام مراجعت از حجة الوداع ميان مكه و مدينه به آن موضع رسيد، جماعت مسلمين را كه در ركاب آن جناب بودند،حاضر فرموده،خطاب كرد كه:

يا معشر المسلمين،الست اولى بكم من انفسكم؟قالوا:بلى.قال:من كنت مولاه،فعلى مولاه،اللهم وال من والاه و عاد من عاداه.

(عليه الصلوة و السلام):من كنت مولاه فعلى مولاه اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه.

و عن الامام الباقر،عن آبائه(عليهم السلام)مثل ذلك.بل يروى عن كثير من الصحابة فى اماكن مختلفة هذا الخبر.

عن عمر بن الخطاب قال:نصب رسول اللّه(ص)عليا علما فقال:من كنت مولاه فعلى مولاه،اللهم وال من والاه و عاد من عاداه،و اخذل من خذله،و انصر من نصره،اللهم انت شهيدى عليهم.قال:و كان فى جنبى شاب حسن الوجه طيب الريح،فقال لى:يا عمر،لقد عقد رسول اللّه(ص)عقدا لا يحله الاّ منافق، فاحذر ان تحلّه.قال عمر:فقلت يا رسول الله،انك حيث قلت فى على،كان فى جنبى شاب حسن الوجه طيب الريح،قال:كذا و كذا.قال:نعم يا عمر،انه ليس من ولد آدم،لكنه جبرئيل،اراد ان يؤكّد عليكم ما قلته فى على.

و عن البراء بن عازب(رض)قال:اقبلت مع رسول اللّه(ص)فى حجة الوداع فلما كان بغدير خم نودى:الصلاة جامعة،فجلس رسول اللّه(ص)تحت الشجرة و اخذ بيد على و قال:الست اولى بالمؤمنين من انفسهم؟قالوا:بلى يا رسول الله.

فقال:الا من انا مولاه فعلى مولاه،اللهم وال من والاه و عاد من عاداه،فلقى عمر (رض)فقال:هنيئا لك يا على بن ابى طالب،اصبحت مولى كل مؤمن و مؤمنة، فيه نزل: يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ... الآية.

عبيد الله و الزبير بن العوام و سعد بن ابى وقاص و عبد الرحمن بن عوف و العباس بن عبد المطلب و زيد بن ارقم و البراء بن عازب و بريدة الحصيب و ابى هريرة و ابى سعيد الخدرى و جابر بن عبد الله و عبد الله بن عباس و حبشى بن جنادة و عبد الله بن مسعود و عمران بن حصين و عبد الله بن عمر و عمار بن ياسر و ابى ذر الغفارى و سلمان الفارسى و اسعد بن زرارة و خزيمة بن ثابت و ابى ايوب الانصارى و سهل بن حنيف و حذيفة بن اليمان و سمرة بن جندب و زيد بن ثابت و انس بن مالك و غيرهم من الصحابة(رضوان الله عليهم)و صحّ عن جماعة منهم ممن يحصل القطع بخبرهم و ثبت ايضا انّ هذا القول كان منه(ص)يوم غدير خم كما اخبرنا شيخنا ابو عمر-و ساق السند الى زيد بن يثيع-انّه قال:نشد على (رض)فى«الرحبة»من سمع رسول اللّه(ص)يقول يوم غدير خم ما قال، الاّ قام.قال فقام من قبل سعيد ستة و من قبل زيد ستة فشهدوا انّهم سمعوا رسول الله (ص)يقول لعلى يوم غدير خم:أ ليس الله اولى بالمؤمنين؟قالوا:بلى.قال:اللّهم من كنت مولاه فعلى مولاه،اللهم وال من والاه و عاد من عاداه.و به قال:حدثنا على بن حكيم اخبرنا شريك عن ابى اسحاق عن عمرو ذى مرّ بمثل حديث ابى اسحاق؛يعنى عن سعيد و زيد و فيه:و انصر من نصره و اخذل من خذله.

هكذا رويناه فى«مسند الامام احمد»من حديث ابنه.

و الطف طريق وقع لهذا الحديث و اغربه:ما حدثنا شيخنا خاتمة الحفاظ، ابو بكر محمد بن عبد الله بن المحب المقدسى مشافهة-ثمّ ساق السند الى ابى بكر بن احمد القصرى-انّه قال:حدثتنا فاطمة بنت على بن موسى الرضا، حدثتنى فاطمة و زينب و ام كلثوم بنات موسى بن جعفر قلن حدثتنا فاطمة بنت جعفر بن محمد الصادق،حدثتنى فاطمة بنت محمد بن على حدثتنى فاطمة بنت على بن الحسين حدثتنى فاطمة و سكينة ابنتا الحسين بن على عن ام كلثوم بنت فاطمة بنت النبى عن فاطمة بنت رسول اللّه(ص)قالت:انسيتم قول رسول الله (ص)يوم غدير خم:من كنت مولاه فعلى مولاه،و قوله(ص):انت منّى بمنزلة هارون من موسى(عليهما السلام)؟

ص:228

هكذا اخرجه الحافظ الكبير ابو موسى المدينى فى كتابه«المسلسل بالاسماء»و قال:هذا الحديث مسلسل من وجه و هو ان كل واحدة من الفواطم تروى عن عمة لها فهو رواية خمس بنات اخ،كلّ واحدة منهنّ عن عمّتها.

الناس انى فرطكم و انتم واردون علىّ الحوض،حوض اعرض مما بين بصرى و صنعاء،فيه عدد النجوم قد حان من فضة و انّى سائلكم حين تردون علىّ عن الثقلين،فانظروا كيف تخلفونى فيهما،الثقل الاكبر كتاب الله سبب طرفه بيد الله و طرف بايديكم فاستمسكوا به لا تضلوا و لا تبدّلوا،و عترتى اهل بيتى،فانّه قد نبّأنى اللطيف الخبير انّهما لن يفترقا حتى يردا علىّ الحوض.

و رواه زر بن حبيش فقال:خرج على(ع)من القصر،فاستقبله ركبان متقلّدى السيوف،عليهم العمائم حديثى عهد بسفر فقالوا:السلام عليك يا امير المؤمنين و رحمة الله و بركاته،السلام عليك يا مولانا،فقال على(ع)بعد ما ردّ السلام:من هاهنا من اصحاب رسول الله(ص)؟فقام اثنا عشر رجلا،منهم:خالد بن زيد ابو ايوب الانصارى و خزيمة بن ثابت و ذو الشهادتين و ثابت بن قيس بن شماس،و عمار بن ياسر و ابو الهيثم بن التيهان و هاشم بن عتبة و سعد بن ابى وقاص،و حبيب بن بديل بن ورقاء،فشهدوا انّهم سمعوا رسول الله(ص)يوم غدير خم يقول:

من كنت مولاه فعلّى مولاه...الحديث.فقال على لانس بن مالك و البراء بن عازب:ما منعكما ان تقوما فتشهدا،فقد سمعتما كما سمع القوم؟!فقال:اللهم ان كانا كتماها معاندة فابلهما.فامّا البراء فعمى،فكان يسأل عن منزله فيقول:كيف يرشد من ادركته الدعوة،و امّا انس فقط برصت قدماه،و قيل:لما استشهده على (ع)على قول النبى(ص):من كنت مولاه فعلى مولاه،و اعتذر بالنسيان،قال:

اللهم ان كان كاذبا فاضربه ببياض لا تواريه العمامة.فبرص وجهه،فسدل بعد ذلك برقعا على وجهه...الخ».

انّما انا بشر مثلكم يوشك ان يأتينى رسول ربّى فاجيب.اى و فى لفظ فى الطبرانى قال:يا ايها الناس انّه لم يعمّر نبى الاّ نصف عمر الذى يليه من قبله،و انى لاظن ان يوشك ان ادعى،فاجيب و انّى مسؤول و انّكم مسؤولون،فما انتم قائلون؟قالوا:نشهد انّك بلغت و جهدت و نصحت الى ان قال:ثمّ حضّ على التمسّك بكتاب الله و وصّى باهل بيته،اى فقال:انّى تارك فيكم الثقلين،كتاب الله و عترتى اهل بيتى و لن يتفرّقا حتى يردا علىّ الحوض و قال فى حق على -لما كرّر عليهم-الست اولى بكم من انفسكم؟ثلاثا،و هم يجيبونه(ص) بالتصديق و الاعتراف و رفع رسول الله(ص)يد على و قال:من كنت مولاه،فعلى مولاه،اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و احب من احبه و ابغض من ابغضه و انصر من نصره و اعن من اعانه و اخذل من خذله و ادر الحق معه حيث دار.و هذا اقوى ما تمسّك به الشيعة و الامامية و الرّافضة على انّ عليا(كرم الله وجهه)اولى بالامامة من كل واحد،و قالوا:هذا نص صريح على خلافته،سمعه ثلاثون صحابيا و شهدوا به.قالوا:فلعلىّ عليهم من الولاء،ما كان له(صلى الله عليه و سلم)عليهم،بدليل قوله(ص):الست اولى بكم؟

و هذا حديث صحيح،ورد باسانيد صحاح و حسان و لا التفات لمن قدح فى صحته،كابى داوود و ابى حاتم الرازى و قول بعضهم:انّ زيادة اللّهم وال من والاه...الى آخره،موضوعة؛مردود،فقد ورد ذلك من طرق صحّح الذهبى كثيرا منها.

و قد جاء انّ عليا(ع)قام خطيبا،فحمد الله و اثنى عليه ثم قال:انشد الله من شهد يوم غدير خم الاّ قام و لا يقوم رجل نبئت او بلغنى الاّ رجل سمعت اذناه و وعى قلبه،فقام سبعة عشر صحابيا،و فى رواية:ثلاثون صحابيا و فى«المعجم الكبير»:ستة عشر و فى رواية:اثنا عشر،فقال:هاتوا ما سمعتم،فذكروا الحديث و من جملته:من كنت مولاه فعلى مولاه.و فى رواية:فهذا مولاه.

و عن زيد بن ارقم:و كنت ممن كتم،فذهب الله ببصرى و كان على(ع)دعا على من كتم».

ص:231

عازب و زيد بن ارقم.كذا فى«المشكاة»،انتهى».

ناكثين،هؤلاء الهداة المهتدون و الائمة الراشدون،المهتدى من جاءنى بطاعتهم و ولايتهم،و الضالّ من عدل منهم و جاءنى بعداوتهم،حبّهم ايمان و بغضهم نفاق، هم الائمة الهادية و عرى الاحكام الواثقة،بهم يتم الاعمال الصالحة و هم وصية الله فى الاولين و الآخرين،و الارحام التى اقسمكم الله بها،اذ يقول: «وَ اتَّقُوا اللّهَ الَّذِي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقِيباً» ثم ندبكم الى حبّهم فقال: قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى». هم الذين اذهب الله عنهم الرجس و طهّرهم من النجس،الصادقون اذا نطقوا،العالمون اذا سئلوا،الحافظون لما استودعوا،جمعت فيهم الخصال العشر لم تجمع الاّ فى عترتى و اهل بيتى:الحلم و العلم و النبوة و النبل و السماحة و الشجاعة و الصدق و الطهارة و العفاف و الحكم،فهم كلمة التقوى و وسيلة الهدى و الحجة العظمى و العروة الوثقى،هم اولياءكم عن قول ربكم و عن قول ربّى ما امرتكم.

الا،من كنت مولاه فعلى مولاه،اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره،و اخذل من خذله،اوحى الىّ ربّى فيه ثلاثا:انّه سيد المسلمين و امام الخيرة المتقين،و قائد الغر المحجلين و قد بلغت عن ربى ما امرت و استودعهم الله فيكم و استغفر الله لى و لكم».

و محتجب نماند كه سيد شهاب الدين در صدر اين خطبه گفته:«و لصدر هذه القصة خطبة بليغة باحثة على خطبة موالاتهم،فات عنى اسنادها،و هى هذه الخطبة التى خطبها رسول الله(ص)حين نزلت: إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فقال:الحمد لله على آلائه...الخ».

و سيد مذكور سبط قطب الدين است و از اكابر علماى سنيه است و از اين جاست كه شاه سلامة الله در«معركة الآراء»قدرت بر ردّ روايت آن نيافته،قبول آن نموده و روايت كتاب او را،دليل روايت كردن سنيان مدائح و مناقب جناب امير(عليه السلام)را زياده تر از شيعيان گردانيده،چنانچه بر ناظر كلمات او كه، در رد صاحب«سم الفار»نوشته،مخفى نيست.

ص:234

-اسنى المطالب3/-4.

-ينابيع المودة249/.

-معنى اين عبارت از روايت محمد بن اسماعيل كه بعد ذكر مى شود ظاهر مى گردد.«منه».

-هذا الكلام اشاره الى ما رواه جماعة من اساطينهم،منهم احمد بن حنبل فى«مسنده»و حاكم فى «المستدرك»باسناده الى بريدة،قال:غزوت مع على باليمن فرأيت منه جفوة فلّما قدمت على رسول الله (ص)ذكرت عليّا فرأيت وجه رسول الله(ص)يتغيّر،فقال:يا بريدة،الست اولى...الخ«منه».

-لفظ«اى»علامة للزيادة المأخوذة من سيرة«شمس الشامى»على سيرة ابن سيد الناس.«منه».

ص:235

است كه از مهرۀ حفاظ است،ذهبى در«تذهيب»به ترجمۀ محمد بن سائب كلبى گفته:«و قال ابن عدى:هو معروف بالتفسير و ليس لاحد تفسير اطول و لا اشبع منه و بعده مقاتل،الا ان الكلبى يفضل على مقاتل لما قيل فى المقاتل من المذاهب الردية،و حدث عن الكلبى شعبة و الثورى و هشيم و الثقات و رضوه فى التفسير...الخ».

و ذهبى در حاشيۀ«كاشف»نيز قرب به همين عبارت را،از ابن عدى نقل كرده و گفته:«و حدث عن الكلبى الثورى و شعبة و ان كانا حدثا عنه بالشيئ اليسير غير المسند و حدث عنه ابن عيينة و حماد بن سلمة و هشيم و غيرهم من ثقات الناس،و رضوه فى التفسير.»

و ثعلبى-كه محامد و كمال جلالت او،بعد ظاهر خواهد شد،ان شاء الله- كلبى را همپايۀ مجاهد و سدى گرفته از مشايخ سلف ماضين و علماى سابقين،او را دانسته.و يحيى بن عيسى در«مختصر تاريخ بغداد»گفته:«قال الحسن بن عثمان القاضى:وجدت العلم بالعراق و الحجاز ثلاثة؛علم ابى حنيفة و تفسير الكلبى و مغازى محمد بن اسحاق.»

و ابن قتيبه در«معارف» ،او را مدائح عظيمه نموده و افاده كرده كه:

«شهد محمد بن السائب الكلبى الجماجم مع ابن الاشعث و كان نسابا عالما بالتفسير.»

و علاء الدين عبد العزيز بن احمد البخارى در«كشف الاسرار» در حمايت كلبى به مرتبۀ قصوى كوشيده،او را همپايۀ عبد الله بن لهيعه و حسن بن عمارة و سفيان ثورى گرفته،و افاده كرده كه او و امثالش اگرچه در هريكى از ايشان طعن به وجهى كرده اند،ليكن علو درجۀ ايشان در دين و تقدّم رتبۀ ايشان در علم و ورع،مانع است از قبول اين طعن و رد حديث ايشان.

و به صراحت تمام،باز گفته كه:اگر حديث كلبى و امثال او مردود شود، انقطاع روايت و اندراس اخبار لازم آيد،زيرا كه بعد انبياء(عليهم السلام)كسى يافته نشده مگر اينكه ادنى چيزى كه موجب جرح باشد،در او يافته شود الاّ

ص:237

من شاء الله.

و غير اين جماعت نيز از سائرين،مدائح و مناقب كلبى را ذكر نموده اند كما لا يخفى على من راجع«معالم التنزيل» للبغوى و كتاب«الناسخ و المنسوخ» للقاضى محمد بن على العامرى،و غيره.

و بالجمله،اين فاضل نحرير مولى را به اولى تفسير كرده،چنانچه محمد بن يوسف ابو حيان در«بحر محيط» در تفسير آيۀ «قُلْ لَنْ يُصِيبَنا إِلاّ ما كَتَبَ اللّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» گفته:«هو مولينا،اى ناصرنا و حافظنا،قاله الجمهور،و قال الكبى:اولى بنا من انفسنا فى الموت و الحياة...

الخ».

و ابو حيان از اكابر ائمۀ عالى شأن و اجلۀ مهرۀ اعيان است و كافى است او را،عبارتى كه صلاح الدين خليل بن ايبك الصفدى در«وافى بالوفيات» به مدح او گفته،و نيز از كلبى نقل كرده كه او مولى را به اولى تفسير كرده،كما سنشير اليه ان شاء الله تعالى فيما بعد.

كتابان فى المشكل و كتاب«النهى»و غير ذلك،توفى بطريق مكة و عمره نحو ثلاث و ستين،كان يفرى الكلام فلقّب بذلك.»

ابو عبيده ذكر كرده،از اكابر متوحدين و اجلۀ مبرزين است،كما لا يخفى على من راجع«بغية الوعاة فى طبقات النحاة»للسيوطى.

و مبرّد از مشاهير اساطين جليل الشأن و نحارير مهرۀ اعيان است،و ائمۀ بارعين و نقاد ماهرين چون:ابن خلكان و ذهبى و صفدى و يافعى و سيوطى، او را به مدائح عظيمه ستوده اند.

رسد و حاصل بود براى آن جناب رياست دنيا و علم با عمل كثير و مواظبت تلاوت قرآن شريف و قيام ليل و افادۀ علم،و شوق و محبت به علم به مرتبه[اى] داشت كه بر علم چيزى را اختيار نمى ساخت و علم بلاغت و فصاحت لهجه مى افراشت.

و شيخ ابو اسحاق شيرازى به كمال تبجيل و تعظيم و تفخيم،جناب سيد را ذكر نموده و افاده كرده كه:شريف مرتضى ثابت الجاش بود و كلام مى كرد به زبان معرفت و وارد مى كرد كلمۀ مسدده را،پس مى گذشت مثل گذشتن تير در نشانه و هرگاه شروع مى كردند مردم كلام را،آن جناب در يك جانب مى بود و مردم ديگر در جانب ديگر.حاصل آن كه:آن جناب تنها،مقابل و مزاحم سائر علما و فضلا مى شد و ديگر اكابر و اجله به مرتبۀ او نمى رسيدند...الخ».

و ابو الحسن باخرزى در«دمية القصر»گفته كه:جناب سيد مرتضى ثمر دوحۀ سيادت و قمر فلك رياست است و علم آن جناب سيف منتضيى است و براى او محاسن اشعار و محامد آثار است.

و ذهبى در«عبر»او را ستوده و سيوطى در«بغية الوعاة»از حموى مدح عظيم براى سيد نقل كرده و نيز سيوطى كتاب«غرر و درر»سيد را از مآخذ كتاب خود «اتقان»گردانيده.

و ابن الشجرى كه از اكابر علماى مشهورين و اعاظم ائمۀ نحويين و لغويين است-چنانچه ابن خلكان گفته-در«امالى»خود از جناب سيد مرتضى نقل مى نمايد.

و ابو العلاء معرى-كه علو مرتبه در علوم عربيه دارد و كتابى تصنيف كرده كه زياده از يكصد جلد است-سيد مرتضى و رضى را مدح نموده و تقدم ايشان را در فن شعر ظاهر ساخته.

و صفدى نيز مدح اين هر دو جناب را سبب تشرف خود دانسته.

زجاج،نجم و هاج سماء فضل و براعت،بلكه بدر منير فلك اتقان صناعت،و اساطين والاشأن[به]مدح او رطب اللسان اند،كما لا يخفى على من راجع «انساب»السمعانى و تاريخ اليافعى و«تهذيب»النووى.

و«عبر» و«دول»ذهبى و كتاب ابن الوردى و تاريخ يافعى و رسالۀ ملا على قارى به جواب رساله امام الحرمين ابو المعالى جوينى.

مدح عظيم نموده اند.

قيل:اراد هى اولى بكم.»و نيز گفته:«و الله موليكم؛متولى اموركم،و قيل:

اولى بكم من انفسكم...الخ».

المولى يطلق على معان-الى ان قال-:و منها الاولى،هى موليكم اى اولى بكم.»

الكتاب الكريم» گفته: «هِيَ مَوْلاكُمْ اى اولى بكم...الخ.»و عمادى عماد علماى نقّاد و محل اعتبار و اعتماد است.

و بعذابكم.»

لا يخفى على من راجع عبارتهما.

و اگر خوف تطويل نبود،عبارات آنها را بالتمام ذكر مى نمودم،لكن مقام را گنجايش ذكر نيست و علاوه بر اين-بحمد الله-به دليل اجلى ظاهر مى كنم كه افادۀ تفتازانى و قوشچى از خود ايشان است نه آن كه آن را از شيعه نقل كرده باشند،چنانكه عبد الوهاب قنوجى معروف به منعم خان در«بحر المذاهب»در جواب حديث غدير نسبت اين افاده به شارح تجريد نموده و بعد نقل رد مجيئ مولى به معنى اولى از«مواقف»و شرح آن،تعقّب و رد آن را به همين افاده تنبيه فرموده.

و هذه عبارة«بحر المذهب»فى الجواب عن حديث الغدير:«و عن الثالث:

بمنع صحة الحديث...-الى ان قال-:و لان مفعلا بمعنى افعل لم يذكره احد و يقال:اولى من كذا،دون،مولى من كذا،و اولى الرجلين و الرجال،دون مولى الرجلين او الرجال،هكذا فى«المواقف»و شرحه.و فيه بحث اورده شارح «التجريد»حيث قال:قد يراد بالمولى،الاولى بالتصرف،قال الله تعالى:

مَأْواكُمُ النّارُ هِيَ مَوْلاكُمْ، اى اولى بكم،ذكره ابو عبيدة،و قال(ص):ايما امرأة نكحت بغير اذن موليها،اى الاولى بها فى التصرف...الخ.»

از اين عبارت ظاهر است كه عبد الوهاب رد انكار صاحب«مواقف»و شرح آن را به همين افاده كه سابقا نقل شد نموده و نسبت آن را صراحة به شارح «تجريد»فرموده،و هرگاه نسبت آن به شارح«تجريد»صحيح و سديد باشد، پس نسبت آن به شارح«مقاصد»نيز صحيح است.

و جلائل و فضائل تفتازانى و قوشچى بالاتر از آن است كه محتاج به ذكر باشد و كسى كه خواهد مطّلع بر آن شود لحظه[اى]رجوع كند به«بغية الوعاة فى طبقات اللغويين و النحاة» و«اسانيد»ابو مهدى عيسى،و«كتائب اعلام الاخيار»كفوى و«مدينة العلوم»ارنيقى و«كشف الظنون»و«شقائق نعمانية» طاشكبرى زاده و غيره.و علاوه بر اين همه حسب اعتراف ابن حجر مكى،ابو بكر و عمر بالخصوص در حديث غدير از مولى معنى اولى فهميده اند،چنانچه در

ص:252

«صواعق محرقة» در وجوه جواب حديث غدير گفته:

«ثالثها:سلمنا انه اولى،لكن لا نسلم ان المراد انه الاولى بالامامة بل بالاتباع و القرب منه،فهو كقوله تعالى: «إِنَّ أَوْلَى النّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ» و لا قاطع بل و لا ظاهر على نفى هذا الاحتمال،بل هو الواقع اذ هو الذى فهمه ابو بكر و عمر؛و ناهيك بهما من الحديث،فانهما لما سمعاه قالا له:امسيت يا ابن ابى طالب مولى كل مؤمن و مؤمنة.اخرجه الدارقطنى و اخرج ايضا انّه قيل لعمر:

انّك تصنع بعلى شيئا لا تصنعه باحد من اصحاب النبى(ص)،فقال:«انه مولاى.» و شيخ عبد الحق در«لمعات،شرح مشكات»-نقلا عن ابن حجر-گفته:

«سلمنا انه اولى...»الى آخر ما سطرناه من عبارة ابن حجر.

و شهاب الدين احمد بن عبد القادر شافعى در«ذخيرة المآل»گفته:«و قد توليت الامام المرتضى لقبا و فعلا و قولا على بن ابى طالب(رض)و المراد بالتولى الولاية،و هو الصديق الناصر،او الاولى بالاتباع و القرب منه،كقوله تعالى: إِنَّ أَوْلَى النّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ؛ و هذا الذى فهمه عمر(رض)من الحديث،فانّه لما سمعه قال:يهنئك يا ابن ابى طالب امسيت ولى كل مؤمن و مؤمنة...الخ».

پس اگر شاه صاحب و ديگر حضرات را،در انكار مجيئ مولى به معنى اولى، از ارواح ائمۀ لغويين و ثقات مفسرين شرمى دامنگير نشده بود،كاش از مخالفت شيخين مى ترسيدند و از تسفيه و تحميق و تجهيل آن،بر خود مى لرزيدند؛ليكن در مقام مقابلۀ شيعه و ردّ الزاماتشان نه از انكار واضحات و ابطال افادات ائمۀ ثقات، باكى دارند؛و نه از مخالفت و معاندت ائمه و خلفاى خود حسابى برمى دارند! آرى رد شيعه بايد كرد گو بر ابو بكر و عمر هم ردّ شنيع متوجه شود!

و از دلائل قاطعه بر مجيئ مولى به معنى اولى و بودن مولى به همين معنى در حديث غدير،آن است كه در بعض طرق اين حديث به جاى«من كنت مولاه» لفظ«من كنت اولى به عن نفسه»و در بعض آن«من كنت وليّه و اولى بنفسه» وارد شده،چنانكه ميرزا محمد معتمد خان بدخشانى در«مفتاح النجا فى مناقب آل العبا»در ذكر حديث غدير گفته:«و للطبرانى فى رواية اخرى عن ابى الطفيل

ص:253

عن زيد بن ارقم(رض)بلفظ:من كنت اولى به من نفسه،فعلى وليّه،اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه».

و نيز در«نزل الابرار» -كه التزام به ايراد احاديث صحيحه در آن كرده، كما فى خطبته-بعينه همين عبارت را ذكر نموده.

و قاضى سناء الله پانى پتى در«سيف مسلول»گفته:«و در بعضى روايات آمده:من كنت اولى به من نفسه فعلىّ وليّه،اللهم وال...الخ».

و سبط ابن الجوزى در كتاب«تذكره» -بعد از ذكر عدم جواز ارادۀ معانى ديگر از لفظ مولى در حديث غدير-گفته:«فتعين العاشر و معناه:من كنت اولى به من نفسه فعلى اولى به،و قد صرح بهذا المعنى الحافظ ابو الفرج يحيى بن سعيد الثقفى الاصفهانى فى كتابه المسمى ب«مرج البحرين»فانه روى هذا الحديث باسناده الى مشايخه و قال فيه:فاخذ رسول الله بيد على و قال:

من كنت وليه و اولى به من نفسه فعلى وليّه».و بر متتبّعين حديث و كلام و ممارسين تحقيقات علماى اعلام واضح است كه قضيۀ«الحديث يفسر بعضه بعضا»دائر بر السنۀ فحول و مسلّم نزد ايشان و مقبول است كه جابه جا براى رفع اشكالات به آن تمسّك مى نمايند،چنانچه ابن حجر در«فتح البارى»در شرح حديث عايشه كه روبه روى حضرت رسول(ص)طعن و تشنيع بر حضرت خديجه زد در تأويل آن تمسك به اين قضيه نموده،پس به مقتضاى«الحديث يفسّر بعضه بعضا»به تصريح روايت طبرانى و اصفهانى واضح گرديد كه مراد از«مولى»در حديث غدير«اولى»است.پس تعصّب اين حضرات را كه به انكار اين تفسير مى پردازند و به نداى جهورى جار مى زنند كه مولى به معنى اولى نيامده،پاداش بجز احكم الحاكمين و اعزّ المنتقمين از كه توان خواست؟فالى الله المشتكى و به المستعان.

-شرح المقاصد 290/2

-شرح التجريد363/

-بغية الوعاة 285/2

-الصواعق المحرقة26/

-نزل الابرار21/

-تذكرة الخواص32/

ص:254

و علاوه نيز بر متتبع خبير و ناقد بصير ظاهر است كه مولى به معنى متولى امر مى آيد و اين معنى هم مثل اولى بالتصرف و متصرف فى الامر،مفيد امامت است بداهة و صراحة؛زيرا كه متولى به معنى متصرف است،كما هو ظاهر جدا و صرح به سعيد الحلبى و شهاب الدين احمد الخفاجى فى حاشيتيهما على تفسير البيضاوى.

و مجيئ مولى به معنى متولى امر ثابت است به افادات جمعى از اكابر محققين و اعاظم لغويين و نحارير مفسرين.

1-كه از جملۀ آنها مبرد است،چنانچه در كتاب خود-كه مترجم است به«العبارة عن صفات الله تعالى»على ما نقل السيد المرتضى(ره)عنه فى «الشافى» بعد ذكر تأويل قوله تعالى «بِأَنَّ اللّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا» -گفته:«و الولى و المولى معناهما سواء و هو الحقيق بخلقه المتولى لامورهم».

2-ابو القاسم حسين بن محمد،المعروف بالراغب الاصفهانى،چنانچه در «مفردات» اشاره به اين معنى نموده.

3-على بن احمد واحدى در«تفسير وسيط»گفته:مولاهم الحق:الذى يتولى امورهم».

4-احمد درواجكى در«تفسير زاهدى»نيز اين معنى را بيان فرموده.

5-زمخشرى در«كشاف».

6-ابن اثير در«نهايه»كه از جمله عبارت او اين است:«و كل من ولى امرا او قام به فهو مولاه و وليه».و بعد از حديث«ايما امرأة نكحت بغير اذن موليها، فنكاحها باطل»،گفته:«و فى رواية:وليها،اى:متولى امرها».

7-احمد بن يوسف كواشى در«تفسير تلخيص»گفته:«انت مولانا:سيدنا و متولى امورنا».

8-بيضاوى در تفسير گفته:«هى موليكم:هى اولى بكم-الى ان قال-:او متوليكم.»

9-عبد الله نسفى در تفسير«مدارك التنزيل» گفته:«انت مولينا:سيدنا

ص:256

و نحن عبيدك او ناصرنا او متولى امورنا».

10-ابو حيان محمد بن يوسف اندلسى در تفسير«بحر محيط»مولى را به معنى متولى امر[معنى]كرده.

11-نظام الدين حسن بن محمد قمى نيسابورى در تفسير«غرائب القرآن»در چهار موضع از آن،اشاره به اين معنى نموده.

12-و علامۀ سيوطى در تكملۀ تفسير جلال محلى كه مجموع آن معروف به «جلالين» است در سه موضع از آن،اين معنى را از مولى ذكر نموده.

13-محمد طاهر كجراتى در«مجمع البحار»در دو موضع اين مطلب را ذكر نموده.

14-ابو السعود بن محمد رومى در تفسير.

15-سعيد چلپى مفتى روم،در حاشيۀ بيضاوى.

16-شهاب الدين احمد خفاجى در حاشيۀ بيضاوى اين معنى را اظهار داشته.

«لا نسلم ان كل من قال:بان لفظة المولى محتملة لاولى،قال بدلالة الحديث على امامة على(رض)،أ ليس انّ ابا عبيدة و ابن الانبارى حكما بانّ لفظة المولى للاولى مع كونهما قائلين بامامة ابى بكر(رض)».

و نيز جمعى از ائمۀ منقدين[ظ:منتقدين]كبار و اجلۀ مفسرين عالى فخار، مولى را به«ولى امر»تفسير كرده اند مانند:واحدى در تفسير«وسيط»و نيسابورى در«غرائب القرآن» و جلال الدين محلى در«تفسير جلالين» ،و ظاهر است كه ولى امر نيز مثل متولى امر،به معنى امام و حاكم و رئيس است،و اين هم براى شفاء مرض مزمن مكابره و مباهته شافى است.

-الشافى فى الامامة123/

-المفردات533/

-الكشاف 333/1

-تفسير النسفى 144/1

-تفسير الجلالين66/

-تفسير ابى السعود فى هامش تفسير الرازى 73/8

-تفسير الرازى 161/7

-تفسير الرازى 88/10

-تفسير النيسابورى 99/14

-تفسير الجلالين262/

ص:258

و محمد بن يوسف كرمانى در«كواكب درارى،شرح صحيح بخارى» و يحيى نووى در«منهاج»شرح صحيح مسلم،مولى را بر قائم به مصالح مؤمنين در حال حيات و ممات و وليشان در حالين حمل كرده اند.

پس به قرينۀ«قائم به مصالح»ثابت شد كه مراد از ولى،ولى امر است و مولى به معنى ولى امر و متولى امر است.

-صحيح البخارى 199/8

-ارشاد السارى 280/7

-الكواكب الدرارى 159/23

ص:260

خطا موصوم گردد؛چه،بر ممارسين علوم عربيه روشن و واضح است كه بسيارى از لغات و كلمات و استعمالات است كه براى آن نظيرى پيدا نيست،پس اگر عدم نظير مستلزم ابطال باشد،لازم آيد كه اين موارد،مغلوط و ملحون باشد،و لا- يقول به عاقل فضلا عن فاضل!

و هرچند صدق اين مدعى بر متتبع خبير ظاهر و مستنير است،لكن براى ايقاظ نائمين چند شواهد و نظائر«عدم نظير»ذكر مى شود:

پس،از آن جمله است لفظ«عجاف»جمع«اعجف»كه در قرآن شريف وارد است و ائمۀ لغت افاده كرده اند كه نظيرى براى آن نيست و«افعل»بر «فعال»جمع بسته نمى شود،كما قال الجوهرى فى«الصحاح»و السيوطى فى «المزهر»و الرازى فى تفسيره.

و از آن جمله است لفظ«هاؤم»كه در قرآن شريف آمده و مثل آن است «هاؤما».سيوطى در«اشباه و نظائر» گفته:«قال ابن هشام فى«تذكرت»ه:

اعلم ان هاؤما و هاؤم،نادر فى العربية لا نظير له...الخ»و از آن جمله است لفظ «ميسره»به ضم«سين»كه در قرائت عطا آمده است و نظيرى ندارد.

و از آن جمله است لفظ«جمالات»كه در مصحف آمده.قال السيوطى فى «المزهر» :«ليس فى كلامهم جمع جمع ستّ مرّات الاّ«الجمل»فانهم جمعوا جملا،اجملا ثم اجمالا ثم جاملا ثم جمالا ثم جمالة ثم جمالات؛قال تعالى:«جمالات صفر»،فجمالات جمع جمع جمع جمع جمع الجمع».

و از آن جمله است«تفاوت»به فتح واو و كسر آن كه نظيرى ندارد.

از آن جمله است:«يجد»به ضم الجيم،مضارع«وجد»كه نظيرى ندارد.

از آن جمله است:«يحبّه»به كسر«حا»در مضارع«حبّه»كه نظيرى ندارد.

از آن جمله است:لفظ«شيره»كه در آن«جيم»را به«يا»بدل كرده اند و نظيرى براى قلب جيم به يا نيافته اند،قال السيوطى فى«المزهر»:«لم يأت جيم قلبت ياء الاّ فى حرف واحد انما تقلب الياء جيما،يقال[فى]«على»:«علج» و فى«ايل»:«اجل»،و الحرف الذى قلبت فيه الجيم ياء«الشيرة»يريدون

ص:262

«الشجرة»فلما قلبوها ياء كسروا اولها،لئلا تنقلب الياء الفا فتصير«شارة»،و هذا غريب حسن و قد قرأ فى الشاذ:و لا تقربا هذه الشيرة».

و از آن جمله است:لفظ«سراة»جمع«سرى»كه جمع«فعيل»بر«فعلة» غير اين نيامده.

از آن جمله است:«طوالق»جمع«طلقة».

از آن جمله است:«اربعا»نام چهارشنبه كه بر اين وزن هم هيچ مفردى نيامده.

از آن جمله است:لفظ«حجّة»بالكسر و«رؤية»بالضم كه براى مرۀ واحده مى آيند.قال السيوطى فى«المزهر»:«ليس فى كلامهم المصدر للمرة الواحدة الاّ على«فعلة»نحو سجدت سجدة و قمت قومة و ضربت ضربة الاّ فى حرفين:

حججت حجة واحدة بالكسر،و رأيته رؤية واحدة بالضمّ و سائر كلام العرب بالفتح،و حدث ابو عمر عن ثعلب عن ابن الاعرابى:رأيته رأية واحدة بالفتح،فهذا على اصل ما يجب».

از آن جمله است:لفظ«ست»كه اصل آن«سدس»بود،ابدال«دال»به «تا»در اين لفظ فاقد النظير است.

از آن جمله است:«خزعال»بر وزن فعلال بفتح الفا،در غير ذوات التضعيف جز خزعال نيامده.

از آن جمله است:«نقواء»جمع«نقى».

و از جمله تراكيب عجيبه كه در قرآن شريف وارد شده[و]نظير آن در كلام عرب يافت نشده تركيب«سقط فى ايديهم»است.سيوطى در«مزهر» گفته:

«فى شرح المقالات للمطرزى:قال الزجاجى:سقط فى ايديهم،نظم لم يسمع قبل القرآن،و لا عرفته العرب،و لم يوجد ذلك فى اشعارهم،و الذى يدل على هذا ان شعراء الاسلام لما سمعوه و استعملوه فى كلامهم خفى عليهم وجه الاستعمال،لان عادتهم لم- تجربه،فقال ابو نواس:و نشوة سقطت منها فى يدى،و هو العالم النحرير فاخطأ فى استعماله و كان ينبغى ان يقول:سقط.و ذكر ابو حاتم:سقط فلان فى يده،و هذا مثل قول

ص:263

ابى نواس.و كذا قول الحريرى:سقط الفتى فى يده».

و از جمله نوادر فاقدة النظير قول ايشان است:«كذب عليك كذا و كذا»به معنى امر به شيئ و اغراء به آن،و اين استعمال در حديث و در كلام خليفۀ ثانى هم وارد است.فعن ابى زيد فى النوادر قال:معنى«كذبت عليكم»اى عليكم بى،و يجيئ كذب فى الحديث و الشعر؛قال عمر:كذب عليكم الحج،فرفع الحج بكذب،و المعنى:عليكم الحج،اى حجوا؛و نظر اعرابى الى رجل يعلف بعيرا، فقال:كذب عليك البذر و النوى،و فى الحديث:ثلاثة اسفار كذبن عليكم.

انتهى».

و قال التبريزى فى تهذيبه:«تقول للرجل اذا امرته بالشيئ و اغريته به:كذب عليك كذا و كذا،اى عليك به و هى كلمة نادرة جاءت على غير القياس،قال عمر:يا ايها الناس كذب عليكم الحج اى:عليكم بالحج و يقال:كذب عليكم الحج،و الحج بالنصب و الرفع،لغتان؛النصب على الاغراء و الرفع على معنى وجب عليكم و امكنكم.»

و از جمله تراكيب غريبه قول ايشان است:«راكب الناقة طليحان»قال السيوطى فى«الاشباه و النظائر»:«فائدة:فى«تذكرة التاج»ابن مكتوم:قالوا:

راكب الناقة طليحان.و فيه ثلاثة اقوال،قيل:تقديره«احد طليحين»حذف المضاف و اقام المضاف اليه مقام المحذوف،و قيل:التقدير«راكب الناقة و الناقة طليحان»و قيل:التقدير:«راكب الناقة طليح و هما طليحان»و فيه حذف خبر و حذف مبتدأ».و بالجمله،نظائر«عدم نظير»نهايت كثير است و بر متتبع خبير غير خفى است و خود رازى-كه اصل اين شبهه را او مؤسّس است-بعد از اين شبهه به فاصلۀ يك ورق؛بعض نظائر عدم نظير بلا ضرورت ملجئه ذكر كرده، اساس شبهۀ ركيكۀ خود را به دست خود كنده،كما لا يخفى على من راجع كتابه المسمى ب«نهاية العقول» فليمت المتمسك بهذا الوهم غيضا و حنقا.

و نيز بايد دانست كه سيوطى در«مزهر»گفته:«قال ابن جنى فى «الخصائص»:المسموع الفرد هل يقبل و يحتج به؟له احوال؛احدها:ان يكون

ص:264

فردا بمعنى انه لا نظير له فى الالفاظ المسموعة،مع اطباق العرب على النطق به، فهذا يقبل و يحتّج به و يقاس عليه اجماعا كما قيس على قولهم فى«شنوة»، «شنائى»مع انّه لم يسمع غيره،لانه لم يسمع ما يخالفه و قد اطبقوا على النطق به...الخ».

و از جمله اجوبۀ لطيفه كه در جواب شبهۀ عدم مجيئ مفعل به معنى افعل به مواد ديگر و اختصاص مولى به مجيئ آن به معنى اولى؛آن كه:بر اين لفظ شعاعى از نور لفظ الله برتافته،زيرا كه اين لفظ را،بارى تعالى جابه جا در قرآن شريف در حق خود اطلاق فرموده،چنانچه در آخر سورۀ بقره و در سورۀ آل عمران و انعام و انفال و توبه و يونس و حج و محمد(ص)و تحريم ذكر شده،پس احق از همه به اطلاق مولى حق تعالى است و بعد او احق ناس به اين اطلاق،جناب رسالتمآب(ص)و بعد از آن احق ناس به آن،جناب امير المؤمنين(ع)است و به همين سبب.حضرت آن را در حق خود اطلاق فرموده و اختيار آن براى اثبات امامت امير(ع) نموده،پس چنان كه از براى خدا و رسول و امام خصائص بسيار است،همچنين براى اين لفظ هم بعض خصائص حاصل شده كه براى ديگر الفاظ،موازنۀ او حاصل نيست، همچنان كه لفظ مباركۀ«الله»خصائص عديده دارد،چنانچه نجم الائمة، رضى الدين،محمد بن الحسن الاسترآبادى(طاب ثراه)-كه سيوطى در«بغية الوعاة»آن جناب را مدح بليغ نموده-در«شرح كافيه»فرموده:«ان هذا اللفظ اختص باشياء لا تجوز فى غيره،كاختصاص مسماه تعالى،و خواصه ما فى اللهم و تالله و آلله و ها الله...الخ».

و قاسم اندلسى در شرح حواشى ابو موسى جزولى بر جمل زجاجى كه معروف است آن حاشيه به«جزولية»؛افاده كرده كه:«جمع ما بين الف و لام،و ميم كه عوض از ياء محذوفه است در اللهم از خصائص اسم الله است و در اين باب ملاحظۀ ادب و تعظيم اين اسم شريف شده كه محافظت بر سلامت او باشد از حذف.پس معلوم شد كه تخصيص اسم به بعضى خواص،گاهى براى تعظيم آن لفظ مى باشد؛پس آمدن مولى به معنى اولى از اين قبيل است،به تقريبى كه ذكر شد.

ص:265

قوله:الاّ ابو زيد كه اين را تجويز نموده.

اقول:حصر مجوزين را در ابو زيد،محض تخديع است كه منشأ آن استحسان شمردن شاه صاحب است كذب را،چه،-بحمد الله-دريافتى كه جمع كثيرى از ائمۀ عربيت با ابو زيد در اين باب شريكند و مع هذا به مفاد«عمرت دراز باد كه اين هم غنيمت است»اين اعتراف شاه صاحب به تجويز ابو زيد هم غنيمت است.

و خواجۀ كابلى مكابره را به پايان رسانيده و تجويز ابو زيد را هم منع كرده و گفته:«و ما روى عن ابى زيد ثبوته لم يصح».پس-للّه الحمد-كه كذب كابلى به اعتراف مولاى راسخ الولاى او ثابت شد،كمال عجب است از كابلى كه با وصفى كه به علم ادب مناسبت دارد و دم مبارات و مجارات با عبارات «مقامات حريرى»مى زند كه به اخذ بعض فقراتش نسج حكايات مصنوعه و تلفيق اسمار موضوعه براى تهجين مذهب اهل بيت كرام(عليهم السلام)مى نمايد و كذب و افتراى خود بر تمام عالميان ظاهر مى سازد،چگونه از فخر رازى كه امام منكرين سابقين و لاحقين است هم،گوى سبقت ربوده،زيرا كه رازى اگرچه داد اسهاب و اطناب در اين باب داده؛لكن از اعتراف به اثبات ابو عبيده و اخفش و زجاج و رمانى و ابن الانبارى،چاره نيافته و عبارت كشاف را هم كه مثبت اين استعمال است ذكر كرده و كابلى اين همه را كتمان نموده و ثبوت آن را از ابو زيد هم منع كرده به غايت قصوى در توهين ثبوت اين استعمال كوشيده.

و شاه صاحب هم اگرچه سالك همين طريقۀ كتمان و مؤثر اين وتيرۀ عدوان است،لكن نفى تجويز ابو زيد را نهايت شنيع دانسته و بر اين كذب جسارت نيافته و بهتان كابلى را عيان نموده و كابلى چون كه دانسته است كه بعد از اعتراف به اثبات تفسير مولى به اولى،رد و تأويل آن عليل،و تقليد رازى در اين باب مفضى به ندامت طويل خواهد شد،ناچار فرار از اثبات،به سوى مطلق انكار اختيار كرده.

و بالجمله،بطلان حصر مجوزين در ابو زيد به حدى واضح است كه فخر رازى

ص:266

كه موجد اين شبهات است جسارت بر ادعاى آن نيافته،بلكه به تصريح تمام رد و ابطال و استيصال آن نموده،چنان كه در سابق به شرح رفت.

عن قوم كفار كذلك.انتهى.و يؤخذ من هذا انّ العربى الذى يحتج بقوله لا يشترط فيه العدالة،بخلاف راوى الاشعار و اللغات،و كذلك لم يشترطوا فى العربى الذى يحتج بقوله البلوغ،فاخذوا عن الصبيان.انتهى».

هرگاه اعتماد بر اشعار كفار عرب جائز باشد و قول فساق و كلام صبيان در اين باب معتمد باشد،پس اعتماد بر نقل ابو زيد و امثال او بالاولى جائز خواهد بود،چه،او مسلم و از فحول رجال عرب[است].

اولويت و لااقل به عدم فرق،حجت خواهد بود.

و سيوطى در«بغية الوعاة» گفته:«ابو زيد الانصارى،الامام المشهور، كان اماما نحويا،صاحب تصانيف ادبية و لغوية و غلبت عليه اللغة و النوادر و الغريب و روى عن ابى عمرو بن العلاء و رؤية بن العجاج و عمرو بن عبيد و ابى حاتم السجستانى و ابى عبيد،القاسم بن سلاّم و عمر بن شبه و طائفة و روى له ابو داوود و الترمذى و جده ثابت،شهد احدا و المشاهد كلها بعدها و هو احد الستة الذين جمعوا القرآن فى عهد رسول الله(ص).قال السيرافى:كان ابو زيد يقول:

كلما قال سيبويه اخبرنى الثقة فانا اخبرته به و قيل:كان الاسمعى يحفظ ثلث اللغة و ابو زيد ثلثى اللغة و الخليل بن احمد نصف اللغة و عمرو بن كركرة الاعرابى يحفظ اللغة كلها،و قال المازنى:رأيت الاصمعى...الخ».

و نيز سيوطى در«مزهر»از ابو الطيب نقل كرده كه او مسندا از توزى نقل كرده كه گفت:«خرجت الى بغداد فحضرت حلقة الفراء فلما آنس بى قال:ما فعل ابو زيد؟قلت:ملازم لبيته و مسجده و قد اسن.فقال:ذاك اعلم الناس باللغة و احفظهم لها...الخ».

و نيز سيوطى در كتاب مزبور گفته:«قال ابو الطيب:و لم يحك الاصمعى و لا صاحباه عن الخليل شيئا من اللغة،لانّه لم يكن فيها مثلهم و لكن الاصمعى قد حكى عنه حكايات...الخ».

از اين عبارت ظاهر است كه اصمعى و صاحبان او،يعنى ابو زيد و ابو عبيده از خليل حكايت لغت اصلا نكرده اند و خليل مثل آنها نبوده،پس از اين به تصريح تمام،افضليت ابو زيد از خليل استاد سيبويه در لغت ظاهر مى شود.

و نيز سيوطى در«مزهر»از ابو الطيب نقل كرده و گفته:«قال المبرد:كان ابو زيد اعلم من الاصمعى و ابى عبيدة بالنحو و كانا بعده متقاربين».و نيز گفته:

«قال ابو حاتم:اذا فسرت حروف القرآن المختلف فيها و حكيت عن العرب شيئا فانّما احكيها عن الثقات منهم مثل:ابى زيد و الاصمعى و ابى عبيدة و يونس و ثقات من فصحاء الاعراب و حملة العلم و لا التفت الى رواية الكسائى و الاحمر و الاموى و الفراء و نحوهم».

ص:270

و نيز سيوطى در«مزهر»-نقلا عن ابى الطيب-گفته:«و امّا ابو عبد الله محمد بن زياد الاعرابى فانه اخذ العلم عن المفضل الضّبى و هو احفظ الكوفيين للغة و قد اخذ علم البصريين و علم ابى زيد خاصة من غير ان يسمعه منه و اخذ عن ابى زياد و جماعة من الاعراب مثل الفضيل و عجرمة و ابى المكارم و قوم لا يثق باكثرهم البصريون و كان ينحرف عن الاصمعى و لا يقول فى ابى زيد الاّ خيرا...

الخ».

و نيز سيوطى در«مزهر»گفته:«لطيفة:قال ابو عبد الله:-و ساق السند الى ابى حاتم قال-:سئلت الاصمعى لم سميت منى منى؟قال:لا ادرى،فلقيت ابا عبيدة فسألته فقال:لم اكن مع آدم حين علمه الله الاسماء فاسأله عن اشتقاق الاسماء فآتيت ابا زيد فسالته،فقال:سميت منى لما يمنى فيها من الدماء».

و بالجمله،مدائح ابو زيد زياده بر اين است و ما به همين مقدار اكتفا مى كنيم.

و الله العالم.

قوله:و متمسك او قول ابو عبيده است در تفسير«هى موليكم»اى:اولى بكم.

اقول:دليلى بر اين دعوى وارد نفرموده،و ابو زيد معاصر ابو عبيده است و در سن هم قرب اوست و با وصف اين حسب افادات محققين،ابو زيد اعلم و افضل است از ابو عبيده،چنانچه دانستى آنفا،و از اين عبارت شاه صاحب ظاهر است اقرار و اعتراف او به آن كه ابو عبيده در تفسير«هى موليكم»گفته است:اى اولى بكم.

پس ثابت شد كه نزد ابو عبيده مولى هم به معنى اولى مى آيد،پس شناعت انكار و استهزاى شاه صاحب بر اخذ مولى به معنى اولى حسب افادۀ خودشان ظاهر شد و نهايت تعصب كابلى نيز واضح و لائح گرديد.

قوله:لكن جمهور اهل عربيت در اين تجويز و تمسك تخطئه كرده اند.

اقول:سبحان الله!چقدر قبيح است از شخصى كه خود را داخل مسلمين مى داند و علم رياست و امامت متسننين را برپا كرده،تحليل كذب صراح و بهتان براى خود نمايد و كذبات متواتره مكرره و افتراآت متواليه واهيه شنيعۀ بى اثر و خرافات باطله بى ثمر،بى محابا سر دهد و اصلا مبالاتى به

ص:271

هول روز معاد و هراس از تشنيعات علماى نقّاد نداشته باشد.فلا حول و لا قوة الاّ بالله!

و بالجمله،ظاهر و هويدا است كه هرگز جمهور اهل عربيت تخطئۀ قائل اين قول نكرده اند،و المدعى مطالب بالدليل و لن يجد اليه الى آخر الدهر من سبيل.

آرى جمعى كثير از اساطين عرب مانند:فراء و اخفش و ثعلب و مبرد و زجاج و ابن الانبارى و رمانى و جوهرى و ثعلبى و زوزنى و زمخشرى و غير ايشان ممن سمعت اسمائهم،موافقت ابو زيد در اثبات مجيئ مولى به معنى اولى نموده اند،و قائل به قول ابى زيد گرديده اند،پس اگر اين موافقت و مساعدت و اقرار را تخطئه و تغليط و رد و انكار نامند،فلا مشاحة فى الاصطلاح!

و شناعت اين كذب فاحش به حدى ظاهر و واضح است كه رازى رئيس المنكرين و اشياع او،كالاصفهانى و الايجى و الجرجانى و البرزنجى و غيرهم با وصف مسيس حاجت و شدت اهتمام در اين باب،جسارت بر ذكر آن نيافته و در اين باب اين بهتان بر ائمۀ عربيت نبافته اند.

و محتجب نماند كه ادعاى اين معنى كه جمهور اهل عربيت تخطئۀ ابو زيد در اين معنى كرده اند،دلالت صريحه دارد بر آن كه،نزد جمهور ثابت است كه ابو زيد اثبات اين معنى نموده،پس بطلان نفى كابلى صحت ثبوت اين معنى از ابو زيد،به اعتراف جمهور اهل عربيت-حسب افادۀ شاه صاحب-ثابت،و كذب كابلى مرة بعد اخرى واضح و محقق گرديد.و لله الحمد على ذلك.

و از غرائب مضحكه آن است كه،شاه صاحب در باب مكايد به قول ابو زيد لغوى به مقابلۀ اهل حق احتجاج و استدلال مى نمايند و در اينجا،چون قول ابو زيد را،موافق اهل حق يافته،به طمطراق تمام سر ردّ و تغليط او افراشته و به مزيد صدق و ورع تخطئۀ او را به جمهور اهل عربيت منسوب ساخته و به فرض غير واقع اگر كسى از لغويين به تصريح صريح هم انكار ابو زيد مى كرد،باز هم در آن حجّت نبود به مقابلۀ مثبتين،زيرا كه مثبت مقدم است بر نافى،بنابر قاعدۀ مسلمۀ نزد خود علماى اهل سنت،كه در سابق به شرح رفت،و ديگر آن كه،هرگاه

ص:272

افضليت ابو زيد از ابو عبيده و اصمعى،بلكه خليل سابقا ظاهر شد و اين هم ثابت گرديده كه تمام علم عرب مأخوذ است از ابو زيد و ابو عبيده و اصمعى،پس مجيئ مولى به معنى اولى به اعتراف شخصى ثابت شد كه افضل است از جميع آن كسانى كه جميع علم عرب،مأخوذ است از ايشان.

و چون ابو عبيده هم تفسير مولى به اولى نموده،پس اين معنى به اعتراف خود شاه صاحب،صراحة به افادۀ دو كس از اين سه نفر ثابت شد،و چون اصمعى مادح ابو زيد و تلميذ او و مستفيد و كاسه ليس اوست،پس انكار مجيئ مولى به معنى اولى و آن هم به اين همه زور،در حقيقت تخطئه و تغليط است بر حضرات ثلاثه كه مقتداى جميع عالم در علم عرب اند پس تخطئه و انكار آنها،كى لائق اعتنا خواهد بود؟

قوله:«و گفته اند كه اگر اين قول صحيح باشد لازم آيد كه به جاى«فلان اولى منك»،«مولى منك»گويند...الخ».

اقول:اين حرف واهى را متعصبين غير متدينين اعنى رازى قاصر الباع و اتباع او كه بهره اى از عربيت ندارند و در فنون وهميه منهمك اند،گفته اند، شاه صاحب از راه ديانت خود،آن را منسوب به جمهور اهل عربيت نموده،فالله حسيبه و حسيب امثاله.و المنزل عليهم اليم عقابه و نكاله.

و چون اساس اين شبهه از فخر رازى است و شاه صاحب به اختصار و اقتصار او را ذكر نموده،لهذا عبارت رازى را نقل مى كنم و بعد به استيصال تقرير ركيكش كه در ضمن آن افادۀ شاه صاحب«هباء منثور»خواهد شد،مى پردازم.

مولى زيد»و لا تقول:«هو اولى الرجل»و لا«اولى زيد»و تقول:«هما اولى رجلين»و«هم اولى رجال»،و لا تقول:«هما مولى رجلين»و لا«هم مولى رجال»و يقال:«هو مولاه و مولاك»و لا يقال:«هو اولاه و اولاك»؛لا يقال:

أ ليس يقال:«ما اولاه»؟لانا نقول:ذاك افعل التعجب،لا افعل التفضيل،على ان ذاك فعل و هذا اسم،و الضمير هناك منصوب و هنا مجرور،فثبت بهذين الوجهين انّه لا يجوز حمل المولى على الاولى،و هذا الوجه فيه نظر،مذكور فى الاصول».

ولايت است كه به معنى محبت است؛يعنى«الست احب الى المؤمنين من انفسهم؟...الخ».

اين كلام دلالت صريحه دارد بر آن كه اولى به معنى احب و مرادف آن است و پرظاهر است كه استعمال اولى و احب متحد نيست بلكه صله او به«با»است، كما فى هذا القول الشريف:«الست اولى بالمؤمنين»و صلۀ احب به«الى» است،كما قال هو بنفسه:«الست احب الى المؤمنين»،پس اگر اتحاد استعمال مترادفين لازم باشد،«اولى اليه»به جاى«احب اليه»صحيح گردد و هو غير مسموع،فللّه الحمد كه شبهۀ رازيه و هم افادۀ سخيفۀ خود شاه صاحب به افادۀ خودش باطل و «هَباءً مَنْثُوراً» گرديد، «يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَ أَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ».

مقابلۀ اهل حق،مخالفت حق اختيار مى نمايد و امرى را كه توهين و ردّ آن نموده ايثار مى فرمايد.

و از افادۀ ملا محب الله بهارى در حاشيۀ«سلّم العلوم»و از افادات شارحين «سلم»نيز واضح است كه مذهب فخر رازى عدم لزوم قيام احد المترادفين مقام آخر است.

«مسلم الثبوت»و ملا نظام الدين در شرح آن كه موسوم است به«فوائد عظمى» نفى اين لزوم را به دليل و برهان ثابت نموده اند و مقام گنجايش بسط و نقل عبارات آنها نيست.

پس از آن جمله است:فروق«حتى»و«الى»كه هر دو دلالت بر غايت مى كنند،لكن حتى بر مضمر داخل نمى شود به خلاف الى؛و مجرور حتى آخر جزء ما قبل،يا ملاقى آن است به خلاف الى؛و ما بعد حتى نمى باشد مگر از جنس ما قبل آن به خلاف الى.

و از آن جمله است:فروق«حتى»عاطفه،و«واو»عاطفه،كه سه فرق دارند،كما فى«المغنى»و«الاشباه»للسيوطى.

و از آن جمله؛فروق«الاّ»و«غير»است كه هر دو يك معنى دارند.

و از آن جمله؛فروق«عند»و«لدى»و«لدن»است و شش فرق است در آن،كما فى«الاشباه و النظائر».

و از آن جمله؛فرق ما بين«هل»و همزۀ استفهام.

و از آن جمله؛فرق ما بين«كم»و«كايّن»است.

و از آن جمله،فرق ما بين«اىّ»و«من»است.

و از اين قبيل بسيار است و مقام را گنجايش بسط نيست،و شبهه را قابليت اين مطالب نه.

و اگر متوهم توهم كند كه نظائر مذكوره به حسب ماده اشتراك ندارند،به خلافت«مولى»و«اولى».پس مدفوع است به آن كه:كلام رازى به حيثيت اشتراك در ماده نيست و كلام او صريح است بر آن كه،لزوم اتحاد استعمال مترادفين،به سبب اتحاد معنى است و اشتراك ماده در اين باب دخلى ندارد.

و علاوه بر اين به عنايت ربانى و تأييد آسمانى،علماء تصريح كرده اند در بعض لغات مترادفه كه اشتراك در ماده دارند،نيز اقامت احد المترادفين مقام آخر صحيح نيست.

جوهرى در«صحاح» گفته:«و يقال:يا نومان للكثير النوم،و لا تقل:

رجل نومان.لانه يختص بالنداء».از اين عبارت واضح است كه«نومان»به معنى كثير النوم است و آن مختص است به نداء،و اطلاق آن به نهج ديگر صحيح نيست،و حال آنكه«نومة»كه مرادف«نومان»و در ماده مشترك است با او،

ص:278

اختصاص به ندا ندارد چنانچه در«صحاح» نيز مسطور است:«و رجل نومة -بفتح الواو-اى:نؤوم و هو الكثير النوم».پس نومة كه مرادف نومان است، وصف رجل به آن جائز است به خلاف نومان.

و نيز در«صحاح» گفته كه«فل»،مخفف«فلان»است،لا على جهة الترخيم و مستعمل نمى شود مگر در ندا،يعنى استعمال ديگر آن تركيب جائز نيست الاّ فى ضرورة الشعر.و ظاهر است كه لفظ فلان اختصاص به ندا ندارد، پس بنابراين،اگر استعمال مولى و اولى هم،با وصف اشتراك در ماده يكسان نباشد،اصلا جاى تعجب و تحير نگردد و هرگز افتراق هر دو دلالت نكند بر آن كه هر دو به يك معنى نيست؛پس عجب است كه شاه صاحب مثل رازى اصلا حظى از تفحص استعمالات لغات و تحقيقات ائمۀ كمال برنداشتند و در گرداب سوء فهم،سر فروبردند و به اين شبهه دست آويختند و به تنبيه بر بطلان آن متنبه نشدند،مگر نمى دانى كه در«احقاق الحق»هم،رد آن به وجه شافى و وافى مسطور است.و هذه عبارته فى وجوه رد كلام صاحب«المواقف»:

«و منها:ان مجيئ مفعل بمعنى افعل،مما نقله الشارح الجديد للتجريد عن ابى عبيدة،من ائمة اللغة و انّه فسّر قوله تعالى:«مولاكم النار»باوليكم.و قال النبى(ص):ايما امرأة نكحت بغير اذن مولاها،اى:الاولى بها،و المالك لتدبيرها،و مثله فى الشعر كثير.و بالجمله،استعمال المولى بمعنى المتولى و المالك للامر و الاولى بالتصرف شائع فى كلام العرب،منقول عن ائمة اللغة، و المراد انه اسم لهذا المعنى لا صفة بمنزلة الاولى،ليتعرض بانّه ليس من صيغة اسم التفضيل و انّه لا يستعمل استعماله،و ايضا كون اللفظين بمعنى واحد،لا يقتضى صحة اقتران كل منهما فى الاستعمال بما يقترن به الآخر،لان صحة اقتران باللفظ من عوارض الالفاظ لا من عوارض المعانى،و لان الصلاة بمعنى الدعاء،و الصلاة انّما تقترن ب«على»و الدعاء باللام،يقال:صلى عليه و دعا له.و لو قيل:دعا عليه لم يكن بمعناه و قد صرح الشيخ الرضى بمرادفة العلم و المعرفة،مع ان العلم يتعدى الى مفعولين دون المعرفة،و كذا يقال:انك عالم،و لا يقال:ان انت عالم،

ص:279

مع ان المتّصل و المنفصل هاهنا مترادفان،كما صرحوا به،و امثال ذلك كثير[ظ:

كثيرة]».

صاحب«لاميه»كه متضمن ذم لعن يزيد است-فرموده:«چهاردهم:آن كه، اگر اقامت كند دليل:لم يأمر القوم بقتله،فتقول:جوابه لم يأمر القوم،خبر بالنفى، و شهادة النفى مردود باتفاق الروايات،فدليله مردود».و اما قول رازى كه گفته:

صحيح نيست«هو اولى»و«هما اوليان»،پس اين كلام مسلّم نيست و مردود است و عجب است از رازى كه آيات شريف قرآنى را،كه زعم تفسير آن مى نمايد به عين بصيرت نديده كه به ملاحظۀ آن،بطلان قولش معلوم مى شود،چه اسم تفضيل در چند آيات،مجرد از«من»و اضافت و حرف تعريف استعمال شده مانند: «أَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ» و «أَزْكى لَكُمْ وَ أَطْهَرُ» و «أَكْبَرُ شَهادَةً» و «كانُوا أَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَ أَكْثَرَ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً» و «رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ» و «أَشَدُّ حَرًّا» و «أَعَزُّ نَفَراً» و «أَشَدُّ عَذاباً وَ أَبْقى» و «وَ اللّهُ خَيْرٌ وَ أَبْقى» و «ما عِنْدَ اللّهِ خَيْرٌ وَ أَبْقى» و «الْآخِرَةُ خَيْرٌ وَ أَبْقى».

و علاوه بر اينها استعمال لفظ اولى هم بالخصوص به غير«من»در قرآن شريف وارد است،قال الله تعالى: «وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللّهِ» و علماى نحو نيز تصريح به صحت اين استعمال نموده اند.و از اين عجبتر آن كه:رازى صيغۀ تكبير را كه افتتاح صلاة است و در شب و روز اقلا پنج مرتبه بر زبان اهل اسلام مى گذرد و به لحاظ اذان و اقامت و سائر تكبيرات مسنونه،زياده از آن نيز؛لحاظ نكرده كه در آن لفظ«اكبر»بدون«من»و اضافه و حرف تعريف مستعمل شده،پس غفلت رازى از آيات الهيه و تصريحات نحويين،چندان عجب نيست،چه،اشتغال به فنون وهميه،او را از حقائق لسان و تدبر در كلام ايزد منان دورتر افكنده،لكن غفلت از تكبير صلاة،با وصف انتحال اسلام و رياست و امامت مسلمين خيلى عجيب و غريب است اللهم الاّ ان يقال:ان الرازى بسبب اشتغاله بالفنون الجزافية،كان يترك الصلاة كالآمدى،على ما هو المحكى عن«اللسان».

و اما قول رازى كه گفته:«و تقول:هو مولى الرجل و مولى زيد و لا تقول:هو اولى الرجل و اولى زيد»،پس مخدوش است به دو وجه:اول آن كه حسب

ص:281

قاعدۀ نحويه امتناعى ندارد،زيرا كه استعمال اسم تفضيل به اضافه،يكى از طرق استعمال آن است كما صرح به النحويون باجمعهم من غير خلاف،پس بنابراين اگر اولى را نيز اضافه كنند به«رجل»يا به«زيد»،چرا جائز نباشد؟دوم آن كه:-بحمد الله و حسن توفيقه-براى مزيد تخجيل رازى و اتباع او،علاوه بر جواز اضافت اولى به سوى رجل و زيد،حسب قاعدۀ نحويه،بالخصوص در حديث نبوى وارد شده اضافۀ اولى به رجل،و اين حديث به مرتبه[اى]از صحت و ثبوت است كه در صحيحين مذكور،و نزد محدثين نهايت معروف.

بخارى در باب«ميراث الولد من ابيه و امه»از«كتاب الفرائض»،مسندا روايت كرده از ابن عباس عن النبى(ص)،قال:«الحقوا الفرائض باهلها،فما بقى فهو لا ولى رجل».

و نيز در«ميراث الجد مع الاب و الاخوة»حديث را به سند ديگر نقل نموده،و عبارت حديث همين است:«الحقوا الفرائض باهلها،فما بقى فلاولى رجل».

و نيز در باب«ابنى عم احدهما اخ لام و الآخر زوج»همين حديث را به سند ديگر،ذكر نموده و در اينجا عبارت حديث اين است:«فما تركت الفرائض فلاولى رجل»و مسلم نيز در«صحيح»اين حديث را مكرر ذكر نموده.

و اما جواب باقى كلمات رازى،از افادات سابقۀ محققين ظاهر است كه از بودن لفظى به معناى لفظى،مساوات آن در جميع احكام لازم نمى آيد،و علاوه بر آنها،نزد رازى مدار تركيب بر سماع و نقل نيست،پس آن اطلاقات چرا جائز نباشد؟كه اصلا استحالۀ عقلى در آنها نيست.و ابن حجر عسقلانى در «فتح البارى»در شرح فقرۀ«فما بقى فهو لاولى رجل»-نقلا عن السهيلى- گفته:«فان قيل:كيف يضاف-اى اولى-للواحد و ليس بجزء منه، فالجواب:اذا كان معناه الاقرب فى النسب جازت اضافته و ان لم يكن جزء منه كقوله(ص)فى البر:برّ امّك ثم اباك،ثم ادناك».

در اين حديث اضافت لفظ ادنى كه اسم تفضيل است به ضمير واقع شده و مع ذلك،مدار تركيب نزد رازى،بر عقل محض است و حسب عقل هم اضافۀ اسم

ص:282

تفضيل را به ضمير،استحاله نيست.

و امّا قول الرازى:«و هذا الوجه فيه نظر،مذكور فى الاصول»،فنقول:ايها المجادل الغفول،الآتى بكلام مدخول،و وهم معلول!اذا كان عندك فى هذا الوجه نظر مذكور فى الاصول،فلم اتعبت النفس بتزوير هذا الهذر و الفضول،الذى يردّه المنقول و تأباه العقول و يبطله افادات المحققين الفحول.

-تفسير الرازى 147/18

-الاشباه و النظائر 89/2

-المزهر 3/2 و 58/2

-المزهر 153/2

-قال فيه:«الكسر فى معتل اللام لم يسمع الاّ فى كلمة واحدة و هى مأوى...الخ»«منه».

-بقره:286،آل عمران:150،انعام:62،انفال:40،توبه:51،يونس:20،حج:78،محمد:

11،تحريم:4.

-المزهر 77/1

-المزهر 84/1

-المزهر 84/1

-المزهر 58/1

-تهذيب الاسماء و اللغات 235/1

-العبر،سنۀ 215،

-مرآت الجنان،سنۀ 215

-طبقات القراء 305/1

-بغية الوعاة 582/1

-شرح الكافية،277/2

-شرح الكافية 291/2

-صحاح اللغة 2046/5

-صحاح اللغة 2047/5

-صحاح اللغة 1793/5

ص:283

از اين عبارت به نهايت وضوح ظاهر است كه،تفسير مولى به اولى-چنانچه ابو عبيده ذكر كرده-اخفش و زجاج و رمانى هم ذكر نموده اند و استشهاد به بيت لبيد بر آن نموده،و نيز از قول او:«و الاكثرون لم يذكروه الاّ فى تفسير هذه الآية...الخ»واضح است كه اكثر علما تفسير مولى به اولى در تفسير آيۀ «مَأْواكُمُ النّارُ هِيَ مَوْلاكُمْ» يا آيۀ ديگر ذكر كرده اند و از آنجا كه شاه صاحب به كمال بهت و مكابره مشغوف،و عنان توجه او به اختراع غرائب مهملات معطوف،نه از مؤاخذۀ خلق حذر،و نه از عذاب عاقبت خبر،سر در بيابان كذب نهاده و در اين مقام،بر تقرير رازى افزوده و ذكر اخفش و زجاج و رمانى را كتمان نموده و هم از ذكر اكثر علما اعراض فرموده.

اما ادعاى فخر رازى كه اين تساهل است نه تحقيق،پس اين صريح تساهل و تغافل و مخالفت امعان و تحقيق است،چه عمده طرق اثبات معانى لغات، تصريح ائمۀ عربيت و نص ارباب لغت است و هرگاه حسب اين افاده بديعۀ رازى،تصريح اين حضرات لائق احتجاج و قابل استدلال نباشد،بناى مرصوص اثبات معانى لغات منهدم و حبل متين آن،منفصم خواهد شد،چه بنابراين هر كس را مى رسد،كه در هر معنائى كه ائمۀ لغت ذكر كرده اند بگويد كه اين تساهل است از اين ائمه نه تحقيق،فيرتفع الاعتماد عن معانى اللغات رأسا.

و اين انكار رازى در حقيقت مژدۀ عظيم است براى ملحدين و جاحدين دين كه ايشان هرجا بخواهند مى توانند گفت كه فلان معنائى كه اهل اسلام براى فلان لفظ ذكر مى كنند و تصريحات به آن از ائمۀ لغت نقل مى نمايند،لائق اعتبار نيست،كه ائمۀ لغت آن را به طريق تساهل ذكر كرده اند،نه به طور تحقيق،بلكه ايراد و اعتراض ملحدين اسلام،اقوى و ابلغ خواهد بود از ايراد رازى،چه،منكرين اسلام،ائمۀ عربيت را در مذهب مخالفند به خلاف رازى كه هم مذهب است با آنها،پس هرگاه رازى كلام ايشان را قابل اعتماد نگرداند،منكرين اسلام به اولويت تمام متشبثا به كلام الرازى،ردّ معانى لغت كه مخالف مذهب ايشان است خواهند نمود،و هدم بناى اصل اسلام را،سبب اين وهم سخيف خواهند

ص:285

كرد،فليبك الباكون على عقل الرازى،حيث ما اكتفى بالرد على الشيعة،حتى هدم اصل الاسلام و شدّ ظهور الملاحدة اللئام!

و اين مطلب از رازى چندان عجب نيست،چه سابقا دريافتى از تصريح ذهبى كه او را تشكيك است بر دعائم دين و يافتى نيز كه ادعا مى كرده كه نزد من چندين شبهه بر دين اسلام است.

و نيز در تقرير مذاهب مخالفين و مبتدعين جد و جهد تمام مى كند و در جواب به راه تساهل مى رود و بيضه به طاس مى افكند و شانه خالى مى كند.

و علاوه بر اين همه از كلمات سابقه دريافتى كه،جمعى از ائمۀ عربيت و اساطين محققين اهل سنت،اولى را،از جمله معانى مولى ذكر كرده اند و در سلك ديگر معانى حقيقيۀ آن كشيده اند،فالتفريق بين الاولى و غيره تحكم قبيح، به هر دليلى كه حقيقى بودن مثل معتق و معتق و غير آن از سائر معانى آن،ثابت خواهند كرد،به همان دليل بعينه حقيقى بودن اولى را ما نيز ثابت خواهيم كرد.

و اما آنچه رازى گفته:«لان الاكابر من النقلة مثل الخليل و اضرابه لم يذكروه»پس مدفوع است به چند وجه:

اوّل:آن كه هرگاه نفى صريح به مقابلۀ اثبات،حسب افادات نقاد اثبات، قابل اعتبار نباشد،محض عدم ذكر خليل،اگر مسلّم هم شود،كى نافى و منافى اثبات مى تواند شد؟

دوّم:آن كه بسيارى از اكابر محققين در كتاب خليل كه مسمى به«كتاب العين»است،قدح و جرح كرده،چنانچه از ملاحظۀ«مزهر»سيوطى و«كشف الظنون»ظاهر است.

و احمد بن الحسين جاربردى در«شرح شافيه»از«شرح هادى»نقل كرده:

«انه قال:فى كتاب«العين»من الاضطراب و التصريف الفاسد ما لا يدفع».

پس جواز تمسك و احتجاج به جميع ما فى«كتاب العين»نزد قادحين و جارحين آن سمت جواز ندارد،چه جا كه تمسك و احتجاج به عدم ذكر لغتى يا عدم ذكر معنائى براى لغتى در آن توان نمود.و از غرائب تأييدات الهيه،آن كه

ص:286

خود رازى هم«كتاب العين»را به عين سخط ديده و اطباق جمهور اهل لغت را، بر قدح آن ذكر فرموده.سيوطى در«مزهر»گفته:«اوّل من صنّف فى جمع اللغة الخليل بن احمد،الّف فى ذلك«كتاب العين»المشهور،قال الامام فخر الدين فى «المحصول»:اصل الكتب المصنفة فى اللغة«كتاب العين»و قد اطبق الجمهور من اهل اللغة على القدح فيه».

پس هرگاه حسب افادۀ رازى،كتاب خليل،مقدوح و مجروح و قابل احتجاج و استدلال نباشد،چگونه تمسك به آن توان نمود به جهت عدم ذكر لغتى و معنائى در آن؟

سيّم:آن كه دعوى عدم ذكر اضراب خليل،تفسير مولى را به اولى،كذب محض است،چه هرگز اضراب خليل،اضراب از ذكر اين تفسير نكرده اند،زيرا كه ابو زيد از اضراب خليل و معاصر اوست بلكه ارجحيت او بر خليل،از افادات ائمۀ عربيت ثابت شد و او قائل است به مجيئ مولى به معنى اولى،و ابو عبيده نيز حسب اعتراف خود رازى قائل به همين معنى است و هم از اضراب خليل و معاصر اوست،و فراءهم به تصريح قمولى،تفسير مولى به اولى نموده،و او هم معاصر خليل است.

چهارم:آن كه دانستى كه محمد بن سائب كلبى،مولى را تفسير كرده به اولى،و سواى كلبى و ابو زيد و ابو عبيده و فراءهم،ديگر ثقات لغويين و اجلّۀ محققين نيز اثبات اين معنى نموده اند و تفسير كلام الهى و شعر لبيد را به اين معنى ثابت كردند،پس به مقابلۀ اين همه اجلاّء و خصوصا كلبى جليل كه مقدم از خليل است،اگر خليل ذكر آن نكرده باشد چه ضرر مى رساند؟

و امّا آنچه رازى گفته:«و لم يذكروه فى الكتب الاصلية من اللغة»پس مدفوع است به آن كه:-قطع نظر ازآن كه،ابن الانبارى كما علمت سابقا،كه از اكابر ائمۀ لغت است،اين معنى را ذكر نموده و محمد بن ابى بكر رازى لغوى در «غريب القرآن»،اين معنى را ذكر نموده-جوهرى در كتاب«صحاح»كه بلا ارتياب از كتب اصليه لغت است،تفسير مولى به اولى نموده،پس اين ادعا،

ص:287

كذب محض و بهت بحت است و مقام را گنجايش بسط زياده بر اين نيست.

رجوع كنيم به ايرادى كه شاه صاحب ذكر نموده.

ص:288

مخلصين،تنگدل گرديد و به علم اليقين دانست كه مردم،تكذيب آن جناب خواهند كرد،پس به عرض پروردگار رسانيد كه چگونه من اين رسالت را برسانم و حال آنكه من تنها هستم،پس از حق تعالى در جواب اين عرض،فرمان رسيد كه:اى رسول،برسان آنچه نازل كرده شد به سوى تو و اگر نرساندى پس تبليغ نكردى رسالت را و خدا حفظ خواهد كرد تو را از مردم.

و چون اين فرمان هدايت بنياد،كه غرض از آن نهايت عظمت و جلالت اين رسالت بوده،نازل شد،جناب رسالتمآب(ص)به حكم الهى توقف فرموده در خم غدير،كه آن موضعى بوده كه قابل نزول و توقف نبوده و هوا در غايت حرارت و گرمى بوده،كه مردم استضلال[ظ:استظلال]به دواب مى نمودند و بعضى از شدت حرارت زمين،نصف رداى خود را در زير سر و نصف آن را در زير پا فرش نمودند،و نيز اين مقام مشتمل بوده بر كثرت اشواك و خس و خاشاك،پس آن حضرت حكم به صاف كردن اين موضع فرموده،آن موضع را صاف نموده،و منبرى از جهاز شتر يا كجاوه ها ترتيب دادند و صحابه كه در اين وقت حاضر بودند يك«لك» و بيست هزار بودند و معلوم بود كه مثل اين اجتماع بعد از اين نخواهد شد كه حج آخرين بود و زمان،زمان قرب ارتحال حضرت نبوى،از دار فانى بود،پس آن جناب حكم به اجتماع مردم داد تا آن كه كسانى كه عقب مانده بودند رسيدند و آن[كسانى]كه پيشتر رفته بودند،بازگرديدند،چون مردم جمع شدند،بر اين منبر تشريف برد و جناب امير المؤمنين(عليه السلام)را برابر خود ايستاده فرمود و آن جناب را به حدى بلند نمود كه بياض زير بغل اقدسش نمايان گرديد و جناب امير المؤمنين را همه كس ديدند،پس فرمود كه«اى مردم به تحقيق كه خبر داد مرا خداى تعالى كه عمر نمى كند هيچ نبى مگر نصف عمر آن پيغمبر كه پيش از او بوده و من گمان دارم كه عنقريب خوانده شوم،پس اجابت دعوت حق تعالى نمايم و من سوال كرده خواهم شد و شما نيز سؤال كرده خواهيد شد،پس شما چه خواهيد گفت؟»مردمان عرض كردند كه:«گواهى مى دهيم به تحقيق كه تو تبليغ كردى و كوشش فرمودى و نصيحت نمودى،پس

ص:290

حق تعالى تو را جزاى خير دهاد.»

چون به اين معنى اعتراف كردند،آن حضرت فرمود كه«آيا گواهى نمى دهيد كه خدائى نيست سواى خداى بر حق،و محمد بنده و رسول اوست و جنّت و نار حق است و موت و بعث بعد موت حق است و روز قيامت آمدنى است،شكى نيست در آن،و به تحقيق كه پروردگار مبعوث خواهد كرد مردگان را از قبور؟».

مردم گفتند:«بلى،گواه[ظ:گواهى]مى دهيم به اين».

و هرگاه كه بر اين امور كه مشتمل بر اصول دينيّه-جز امامت-بود، اعتراف و اقرار از مردم گرفت،حق تعالى را مخاطب خود ساخت و عرض كرد كه«بار الها،گواه باش»،و باز خطاب به مردم كرده فرمود كه«اى مردم به تحقيق كه من اولى به شما از نفسهاى شما نيستم؟»عرض كردند:«بلى»پس حضرت فرمود كه:«به تحقيق كه حق تعالى مولاى من است و من مولاى مؤمنان هستم و اولى هستم از ايشان به نفسهاى ايشان،پس كسى كه من مولاى او هستم،پس على مولاى اوست».

پس دعا در حق مواليان و معاديان جناب امير المؤمنين(ع)به موالات و معادات نمود و باز حكم به تمسك ثقلين:قرآن شريف و اهل بيت فرمود و اظهار نمود كه ايشان به حكم الهى جدا نخواهند شد تا روز قيامت.و چون حضرت رسالتمآب(ص)اين رسالت رسانيد،آيۀ شريفۀ «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً» نازل شد،يعنى به جهت ابلاغ اين رسالت،حق تعالى فرمود كه امروز كامل كردم براى شما دين شما را،و اتمام نمودم بر شما نعمت خود را،و پسنديدم براى شما دين اسلام را.

پس مولائيت جناب امير المؤمنين(عليه السلام)[را]موجب كمال دين و تمام نعمت و پسنديدن دين اسلام،قرار داد،و جناب رسالتمآب(ص)بعد نزول اين آيه فرمود:«الله اكبر بر اكمال دين و اتمام نعمت و راضى شدن رب به رسالت من و ولايت على بن ابى طالب بعد از من»؛پس نپندارم كه هرگز عاقلى از عقلاء عالم، جز حضرات سنيه،اين واقعۀ عظيمه را،بر سواى امامت فرود آورد.

ص:291

13-و حسن بن محمد نيسابورى.

14-و على همدانى.

15-و ابن الصباغ.

16-و عينى.

17-و سيوطى.

18-و محمد محبوب.

19-و حاجى عبد الوهاب.

20-و جمال الدين عطاء الله شيرازى.

21-و شهاب الدين احمد.

22-و ميرزا محمد بن معتمد خان.

1-اما روايت ابن ابى حاتم،نزول آيۀ شريفه را در واقعۀ غدير؛پس سيوطى در«در منثور»در تفسير اين آيه گفته:«اخرج ابن ابى حاتم و ابن مردويه و ابن عساكر عن ابى سعيد الخدرى،قال:نزلت هذه الآية «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ» على رسول الله(ص)يوم غدير خم فى على بن ابى طالب».

و عبد الرحمن بن ابى حاتم از اجلۀ محدثين و اكابر معتمدين است و در سابق برخى از مدائح او به شرح رفت.و محتجب نماند كه ابن ابى حاتم ملتزم شده كه در تفسير خود«اصح ما ورد»را اخراج كند،و حديث موضوع البته اخراج نكند، چنانچه سيوطى خبر داده از اين مطلب در«لئالى مصنوعه».

و در«اتقان» نيز گفته-بعد ذكر«تفسير سدى»-:«و لم يورد منه ابن ابى حاتم شيئا،لانه ملتزم ان يخرج اصحّ ما ورد».

پس روايت نزول آيۀ شريفه،در واقعۀ غدير به اعتراف سيوطى،ابن ابى حاتم اخراج كرده است و به حسب افادۀ سيوطى نيز،اين روايت اصح ما ورد و معتمد عليه است قطعا و موضوع و مجعول نيست،فما ذا بعد الحق الاّ الضلال؟و كفى الله المؤمنين القتال.

2-و اما روايت ابو بكر احمد بن عبد الرحمن شيرازى نزول آيه را،پس در

ص:293

كتاب«ما نزل من القرآن فى على»ذكر كرده،چنانچه ابن شهرآشوب-كه جلالت مرتبۀ او از افادات ائمۀ سنيّه،در سابق به شرح رفت-در«مناقب»از او خبر داده.

و ابو بكر شيرازى از اجلۀ اثبات و معتمدين ثقات است،ذهبى در«تذكرة الحفاظ» و كتاب«عبر» و يافعى در«مرآت» در سنۀ سبع و اربعمائه او را ستوده اند و سيوطى در«طبقات الحفاظ» او را در سلك حفاظ درآورده و گفته:«و كان صدوقا حافظا،يحسن هذا الشأن جيدا...الخ».

3-اما روايت ابو بكر،احمد بن موسى بن مروديه الاصفهانى،نزول آيه را در غدير خم،پس از عبارت«در منثور» دريافتى،و نيز سيوطى در«در منثور» گفته:«و اخرج ابن مردويه عن ابن مسعود،قال:كنّا نقرأ على عهد رسول الله(ص): يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ انّ عليا مولى المؤمنين و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله يعصمك من الناس».

و خود ابن مردويه در«مناقب»-على ما نقل عنه صاحب«كشف الغمة»- روايت كرده«عن ابن عباس قال:لما امر رسول الله(ص)ان يقوم بعلى فيقول له ما قال...فقال(ص):يا رب ان قومى حديثو عهد بجاهلية،ثم مضى بحجّه فلما اقبل راجعا و نزل بغدير خم،انزل الله عليه: يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ... الخ».

و ميرزا محمد بن معتمد خان هم نزول آيۀ كريمه را در غدير،از ابن مردويه نقل كرده.

و رفعت و جلالت و تبحّر و نهايت فضل و طول باع ابن مردويه،بر ممارسين فن رجال و كلمات قوم،مخفى نيست،و محمد بن عبد الباقى مالكى در«شرح مواهب لدنيه» گفته:«ابو بكر الحافظ،احمد بن موسى بن مردويه الاصبهانى الثبت العلامة،ولد سنة ثلاث و عشرين و ثلاثمائة،و صنف التاريخ و التفسير و المسند و المستخرج على البخارى،و كان قيما بهذا الشأن،بصيرا بالرجال، طويل الباع مليح التصنيف،مات لست بقين من رمضان سنة عشر و اربعمائة،قال الحافظ ابن ناصر فى«مشتبه النسبة»:مردويه،بفتح الميم و حكى ابن نقطة

ص:294

كسرها عن بعض الاصبهانيين،و الرا ساكنة،و الدال المهملة مضمومة،و الواو ساكنة،و المثناة من تحت مفتوحة،تليها هاء،انتهى».

4-اما روايت ابو اسحاق احمد بن محمد بن ابراهيم الثعلبى النيشابورى، نزول آيۀ شريفه «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ... الخ»؛پس در تفسير خود، بعد از ذكر واقعۀ غدير،مسندا عن ابن عباس روايت كرده كه گفته:اين آيه نازل شد در على(عليه السلام)كه رسول خدا مأمور شده بود به تبليغ او،پس گرفت دست على را و فرمود:من كنت مولاه فعلى مولاه،اللهم وال من والاه و عاد من عاداه.

و ثعلبى جلالت شأن او،«اشهر من ان يذكر»است،و شايد بعد از اين به برخى از مدائح او اشاره شود.

5-اما روايت حافظ ابو نعيم احمد بن عبد الله اصفهانى،پس در كتاب«ما نزل من القرآن فى على»(عليه السلام)مذكور است و مدائح فاخرۀ ابو نعيم در كتب رجاليه مسطور،و ابن خلكان و صفدى نيز او را به مدائح عظيمه ستوده اند و محمد بن عبد الله الخطيب در«رجال مشكاة المصابيح» گفته:

«ابو نعيم الاصفهانى:هو ابو نعيم احمد بن عبد الله الاصفهانى صاحب«الحلية»هو من مشايخ الحديث الثقات المعمول بحديثهم،المرجوع الى قولهم كبير القدر،ولد سنة اربع و ثلاثين و ثلاثمائة و مات فى صفر سنة 430 باصفهان...الخ».

6-اما روايت ابو الحسن على بن احمد الواحدى نزول آيه را،در«اسباب النزول» ذكر كرده،و هذه عبارته:«قوله تعالى: يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ، قال الحسن:ان نبى الله(ص)قال:لما بعثنى الله برسالته،ضقت بها زرعا و عرفت ان من الناس من يكذبنى.و كان رسول الله(ص)يهاب قريشا و اليهود و النصارى فانزل الله هذه الآية.اخبرنا ابو سعيد-و ساق السند الى ابى سعيد الخدرى-قال:نزلت هذه الآية «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ» يوم غدير خم فى على بن ابى طالب(رض)»و محمد بن طلحة و ابن صباغ نيز از واحدى اين حديث را نقل نموده اند.و واحدى،اوحدى عصر خويش است

ص:295

در تفسير قرآن عظيم و شرح غريب و بيان توجيه و ذكر اسباب نزول و علما به مدح او رطب اللسانند و ابن اثير در«كامل» ،در وقايع سنۀ 468،و ذهبى در «سير»و«عبر» و ابن الوردى در«تتمة المختصر» و يافعى در «مرآت» و جزرى در«طبقات القراء» و اسدى در«طبقات فقهاى شافعيه»و حسين دياربكرى در«تاريخ خميس» و ولى الله والد شاه صاحب در«ازالة الخفا»به شرح تمام،مدائح او را بيان نموده اند.

7-اما روايت ابو سعيد مسعود بن ناصر السجستانى،نزول آيه را در غدير،پس در كتاب«دراية حديث الولاية»-على ما نقل-از ابن عباس روايت كرده كه او گفته:«امر رسول الله(ص)ان يبلغ بولاية على فانزل الله عز و جلّ يا ايها الرسول بلغ...

الخ».

و مسعود سجستانى از اجلۀ حفاظ و اعاظم محدثين نقاد است،چنان كه سابقا دريافتى.

8-اما روايت ابو القاسم،عبيد الله بن عبد الله الحسكانى،پس در «مجمع البيان» ،مسندا از او،مذكور است،و به برخى از مدائح او سابق اشارتى رفت.

9-اما روايت ابو القاسم على بن الحسن المعروف بابن عساكر الدمشقى، پس آنفا در ذكر روايت ابن ابى حاتم از«در منثور»سيوطى مذكور شد.

و ابن عساكر از اماثل اكابر و اساطين عالى مآثر و صاحب فضل و حفظ و علو مرتبت است و ياقوت حموى در«معجم الادباء» و ابن خلكان در «وفيات» و ذهبى در«تذكره» و«عبر» ،و يافعى در تاريخ و خوارزمى در«رجال مسند ابى حنيفه»و اسنوى در«طبقات»و اسدى نيز در «طبقات» ؛او را به مدائح عظيمه و مناقب جليله ستوده اند.

10-اما ذكر فخر الدين محمد بن عمر الرازى،پس در«تفسير كبير»در بيان اقوال شأن نزول اين آيه گفته:«العاشر:نزلت هذه الآية فى فضل على(رض)،و لما نزلت هذه الآية اخذ بيده و قال:من كنت مولاه فعلى مولاه...-الى ان

ص:296

قال-:و هو قول ابن عباس و البراء بن عازب و محمد بن على(ع)» و از عبارت رازى ظاهر مى شود كه نزد او حتما و جزما ثابت است كه:ابن عباس و براء بن عازب و حضرت امام محمد باقر(عليه السلام)قائلند به اينكه،اين آيه در واقعۀ غدير نازل شده و غرض ما همين اندازه است و كلام او در رد آن به ما ضرر نمى رساند،بلكه براى رازى و اتباع او زهر هلاهل و سم قاتل مى نمايد،كه رازى رد كلام حضرت امام محمد باقر(عليه السلام)نموده باشد،چه بر ارباب دين و ايمان ظاهر است كه صرف فرمايش حضرت امام محمد باقر(عليه السلام)كه از اهل بيت طاهرين و از خزّان وحى الهى و حاملين اسرار ربّانى اند،در اين باب كافى است و حضرات اهل سنت مجال انكار و طاقت تكذيب آن ندارند،مگر آن كه تقليد چند متعصّبى گزينند و دامن از دين و ايمان صراحة برچينند و درصدد قدح و جرح اهل بيت عصمت و طهارت برآيند و قصب سبق عداوت و ناصبيت ربايند،ليكن اين را چه توانند كرد كه،صحابۀ عدول مثل،ابن عباس و براء بن عازب به تصريح رازى قائل به نزول اين آيه در واقعۀ غدير خم اند.

و رازى را بعضى از حضرات اهل سنت،به آسمان برين رسانيده اند و داد اغراق و مبالغه در مدح و ثناى او،به كار برده اند،و مولوى حيدر على فيض آبادى در«داهيه حاطمه»گفته كه صاحب«يواقيت و جواهر»آورده كه،حضرت امام رازى،هرگاه دوازده هزار ورق از كتب كلاميه از برخواندند،آن وقت در تصنيف كتابها قصد كردند.

11-اما روايت محمد بن طلحة النصيبى،پس در كتاب«مطالب السئول» از كتاب«اسباب النزول»واحدى نقل كرده.و ابن طلحه از اجله اركان و اساطين اعيان و مناقب فخيمه و مدائح جليلۀ[او]،بر زبان اكابر محققين مذكور است.

12-اما روايت عبد الرزاق بن رزق الله الرسعنى،نزول آيه را،پس ميرزا محمد بن معتمد خان در«مفتاح النجا»از او نقل كرده،و عبد الرزاق از اجلۀ حذاق و نحارير سبّاق و مشاهير آفاق و ائمۀ على الاطلاق است،و مدائح او در «عبر» و«تذكرة» و«طبقات القراء» و«طبقات الحفاظ» و

ص:297

غيره مذكور است.

13-اما روايت نظام الدين حسن بن محمد بن حسين القمى النيسابورى، پس در تفسير«غرائب القرآن» بعد تفسير آيۀ «وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ» گفته:«ثم امر رسوله بان لا ينظر الى قلة المقتصدين و كثرة المعاندين، و لا يتخوف مكرهم،فقال:يا ايها الرسول بلغ،عن ابى سعيد الخدرى؛انّ هذه الآية نزلت فى فضل على بن ابى طالب يوم غدير خم،فاخذ رسول الله بيده و قال:

من كنت مولاه فهذا على مولاه،اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه،فلقيه عمر و قال:هنيئا لك يا ابن ابى طالب،اصبحت مولاى و مولى كل مؤمن و مؤمنة،و هو قول ابن عباس و البراء بن عازب و محمد بن على(ع)...الخ».

و اكابر متكلمين سنيّه و اعاظم متعصبين ايشان به افادات علامه نيسابورى و آن هم به مقابله اهل حق،تمسك مى نمايند،پس چگونه ممكن است كه تمسك اهل حق را به افادۀ حتميۀ نيسابورى در باب قائل بودن ابن عباس و براء و حضرت امام محمد باقر(صلوات الله عليه)به نزول آيۀ كريمه «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ» در واقعۀ غدير خم،رد توانند نمود؟هل هذا الاّ نفخ فى غير ضرام و تعنت لا يرتضيه احد من اولى الافهام؟

14-اما روايت سيد على بن شهاب الدين الهمدانى،پس در كتاب«المودة فى القربى» از براء بن عازب حديث غدير را نقل كرده،بعد از آن گفته:«و فيه نزلت: يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ... الآية».

و سيد على همدانى نزد حضرات سنيه،عالم ربانى و ولى صمدانى و حائز كمالات انسانى و حاوى غرائب كرامات مثل احياء اموات و غير آن،كه سماع آن موجب صدگونه سراسيمگى و حيرانى است؛مى باشد!

15-اما روايت على بن محمد المعروف بابن الصباغ،پس در«فصول مهمه فى معرفة الائمه» كه مشتمل است بر مناقب شهيره و مآثر اهل بيت(عليهم السلام)،نزول آيۀ شريفۀ «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ» را،در واقعۀ غدير از«اسباب النزول» واحدى نقل نموده.

ص:298

و ابن صباغ از اكابر علماى مالكيه و اجلۀ فضلاى مشاهير ايشان است،و اساطين در مصنفات خود از او نقل مى نمايند،چنانچه بر ناظر«جواهر العقدين»و تفسير شاهى و مثل آن،مخفى نيست.

16-اما روايت محمود بن احمد العينى،نزول آيه را در غدير خم،پس در كتاب «عمدة القارى،شرح صحيح بخارى» در كتاب«التفسير»گفته:«ص-«باب يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ». ش-اى هذا باب فى قوله تعالى: يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ، ذكر الواحدى من حديث الحسن بن حماد سجادة (لقب الحسن)قال:ثنا على بن عياش عن الاعمش و ابى الحجاف عن عطية عن ابى سعيد،قال:نزلت هذه الآية «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ»، يوم غدير خم فى على بن ابى طالب(رض).و قال مقاتل:[...]-ثم نقل اقوال العلماء فى سبب نزولها،الى ان قال-:و قال ابو جعفر محمد بن على بن الحسين(رض):معناه:بلغ ما انزل اليك من ربّك فى فضل على بن ابى طالب (رض)فلما نزلت هذه الآية،اخذ بيد على و قال:من كنت مولاه فعلى مولاه...

الخ».

بحمد الله تعالى عينى كه عمدة الاعيان و رئيس الاركان است،رغم انوف منكرين و احراق صدور جاحدين نموده به ابلغ وجوه و احسن طرق و باز به الجاى قادر على الاطلاق بر اين احقاق حق و ازهاق باطل اكتفا ننموده،مرة بعد اولى و كرة بعد اخرى،تنوير عيون مؤمنين نموده،به قطع و بتّ و حتم و جزم،از حاوى علوم اوائل و اواخر و سبب افتخار جميع مفاخر و مآثر،حضرت ابى جعفر جناب امام محمد باقر(عليه و على آبائه و ابنائه المعصومين افضل التسليمات)نقل نموده،كه آن حضرت فرموده كه معناى كلام ملك علام،آن است كه تبليغ كن چيزى را كه،انزال كرده شد به سوى تو،در فضل على بن ابى طالب،پس چون اين آيه نازل شده،گرفت حضرت رسالتمآب دست على را و فرمود:«من كنت مولاه فعلى مولاه»،فالحمد الجزيل الجميل للّه العلىّ المتعال،و كفى الله المؤمنين القتال.

و مقامات شامخه و محاسن عليه علامه عينى،بالاتر از آن است كه محتاج

ص:299

اثبات و اظهار باشد،اگر غير مطّلعى از آن،خواسته باشد برخى از آن را دريابد، رجوع كند به«ذيل طاهر»محمد بن عبد الرحمن سخاوى و«حسن المحاضرة» سيوطى و«بغية الوعاة» و«كتائب اعلام الاخيار»و«شرح مواهب لدنيه»و«مدينة العلم»و«كشف الظنون» و غيره.

17-اما روايت جلال الدين عبد الرحمن سيوطى نزول آيه را،پس از عبارت «در منثور» او كه سابقا مذكور شد،معلوم شد،و مدائح آن عمدة الاساطين و الاركان،در سابق به شرح رفت.

18-اما روايت محمد بن محبوب عالم بن صفى الدين جعفر المعروف به بدر عالم،نزول آيه را در غدير،پس در تفسير خود كه مشهور است به«تفسير شاهى»در تفسير آيه گفته:«و فى النيسابورى عن ابى سعيد الخدرى:هذه الآية نزلت فى فضل على بن ابى طالب(رض)يوم غدير خم،فاخذ رسول الله(ص)بيده و قال:من كنت-الى ان قال-:و هو قول ابن عباس و البراء بن عازب و محمد بن على(رضى الله عنهم)».

و اعتماد و اعتبار به«تفسير شاهى»به اندازه اى است كه شاه صاحب روايات او را،روايات اهل سنت از ائمۀ اطهار(ع)مى داند و آن را روايات مضبوطه مى نامد و به ادعاى مخالفت روايات شيعه با روايات«شاهى»،و«در منثور»بطلان روايات شيعه را،در اذهان معتقدين خود،راسخ مى سازد.

19-اما روايت حاجى عبد الوهاب بن محمد رفيع الدين احمد،پس در تفسير خود،در تفسير آيۀ «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً» از براء روايت كرده كه آيۀ شريفۀ «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ» در واقعۀ غدير خم نازل شد.و حاجى عبد الوهاب از اكابر فضلا و علماء مقبولين،و اجلۀ مشهورين و معروفين نزد اهل سنت است و عبد الحق دهلوى در كتاب«اخبار الاخيار» و سيد محمد در«تذكرة الابرار» او را مدح عظيم و ستايش بليغ نموده[اند].

20-اما روايت عطاء الله بن فضل الله الشيرازى المعروف بجمال الدين المحدث،پس در كتاب«اربعين فضائل جناب امير المؤمنين»بعد ذكر قصۀ

ص:300

حارث،در ذكر حديث غدير نقل نموده.و جلالت كتاب«اربعين»از خطبۀ آن ظاهر مى شود.

21-و اما روايت شهاب الدين احمد،نزول آيه را در واقعۀ غدير،پس در كتاب«توضيح الدلائل على ترجيح الفضائل»در ذكر آيات نازله در شأن امير المؤمنين(ع)بعد از ذكر آيۀ شريفۀ «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ» گفته:«و بالاسناد المذكور عن ابى الجارود الى حمزة قال: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ»، نزلت فى شأن الولاية،و فى رواية ابى بكر بن عياش عن عاصم عن زرعن عبد الله بن مسعود،قال:كنّا نقرأ على عهد رسول الله(ص): يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ، انّ عليا مولى المؤمنين و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله يعصمك من الناس».

و مزيد عظمت و جلالت شأن و علو رتبۀ كتاب،از صدر كتاب واضح مى شود،چه بعد ازآن كه اظهار داشته كه،من در اين كتاب احاديث صحيح و معتبر را تخريج كرده ام و از موضوعات فريقين خالى گردانيده ام،بعد از بسط كلام در اين مقام گفته:«و الغرض فى هذا الباب من تمهيد هذه القواعد،ان لا يقوم بالرد لاخبار هذا الكتاب من كان كالقواعد،فان معظماتها فى الصحاح و السنن و مروياتها مأثورات اصحاب الصلاح فى السنن».

22-اما روايت ميرزا محمد بن معتمد خان الحارثى البدخشانى،نزول آيه را در غدير،در كتاب«مفتاح النجا فى مناقب آل العبا»در ذكر آيات نازله در شأن امير المؤمنين(عليه السلام)از عبد الرزاق الرسعنى روايت نموده،چنانچه سابق دريافتى و نيز گفته:«و اخرج ابن مردويه عن ابى سعيد الخدرى مثله،و فى آخره:

نزلت «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ... الآية»فقال النبى:الله اكبر على اكمال الدين و اتمام النعمة و رضى الرب برسالتى و الولاية لعلى بن ابى طالب».

و ميرزا محمد از اكابر و فضلاى مشاهير اعيان اهل سنت است و كتاب او را مثل كتب ديگر ائمه و اساطين خود به افتخار و ابتهاج به مقابلۀ اهل حق در دلائل اثبات ولاى سنيّه با اهل بيت(عليهم السلام)ذكر كرده اند،چنانچه بر ناظر

ص:301

«ايضاح لطافة المقال»ظاهر است.

و تنگدل شدن جناب رسالتمآب(ص)در تبليغ اين رسالت و خوف آن حضرت از فتنه و فساد و هيجان عداوت اهل عناد از براهين واضحه و دلائل ساطعه است،بر آن كه اين رسالت امرى بود عظيم كه قبول آن بر طبع صحابه كبار ناگوار و دشوار بوده،نه از امور سهلۀ فرعيات كه صدها امور مثل آن،جناب رسالتمآب (ص)تبليغ فرمود و گاهى خوف نكرده؛و تنگدل شدن آن جناب و خوف او از فساد ارباب احقاد در اين امر،از روايت جمال الدين محدّث و ابن مردويه واضح است،و سيوطى در«درّ منثور» نيز روايت كرده از مجاهد قال:«لمّا نزلت بلّغ ما انزل اليك من ربّك،قال رسول اللّه(ص):يا ربّ انّما انا واحد،كيف اصنع يجتمع علىّ الناس؟فنزلت:و ان لم تفعل فما بلغت رسالته».

پس هرگاه كه جناب رسالتمآب در تبليغ حكم امامت تنگدل شد و دانست كه مردم-معاذ باللّه-تكذيب آن حضرت خواهند كرد،به درگاه الهى عرض كرد كه:«اى پروردگار من جز اين نيست كه من تنها هستم،چگونه كنم؟ اجتماع خواهند كرد بر من مردم».و اين همه دلالت بر سوء باطن اكثر صحابه و نهايت ردائت صحبتشان مى كند!پس حق تعالى وعدۀ حفظ و عصمت،از شرّ ايشان فرمود.

و اگر حضرات اهل سنّت مكابرة گويند كه:«اين خوف از صحابه نبود،بلكه از كفّار بود و بس!».مردود است به اينكه:كسانى را كه آن جناب،اين حكم تبليغ نمود در يوم غدير،همه مسلمين بودند و از صحابه معدود،كفار در آنجا كى بودند؟

و اگر گويند كه:«چون در جمله صحابه منافقين بودند»مطلوب ما حاصل است كه اكثر صحابه مخلصين نبودند كه آن حضرت در حيات خود هم از ايشان خائف بود و بعد آن حضرت،دين نبوى را،درهم و برهم كردند و مخلصين و مؤمنين اقل قليل بودند،چه،ظاهر است كه اگر مخلصين بسيار بودند،چگونه آن حضرت از منافقين چند،كه قليل و ذليل بودند،خوف مى كرد و مى گفت:«انما انا واحد»؟

ص:304

و از حديث جمال الدين و ابن مردويه به تصريح صريح واضح است،كه خوف آن حضرت از صحابۀ مسلمين بوده،كه ايشان را«حديث العهد بالكفر او الجاهلية»فرمود و ظاهر است كه اين لفظ در حق كفار نبوده.

و چون[ظ:و بالجمله]از اين نصوص قطعيه و بيّنات يقينيه،ثابت شد كه:مراد نصب جناب امير(ع)بود در يوم غدير بر خلافت و امامت نه ايجاب محبت چه قبل از اين،بارها ايجاب محبت آن حضرت و ساير اهل بيت فرموده و هرگز خوف از تكذيب و فساد ننموده.

توهم نشود كه:امر امامت را هم قبل از اين،آن حضرت مكرر بيان فرموده، پس بايد امر امامت مراد نباشد،زيرا كه:فرق عظيم است ما بين آنچه در سابق اشاره و ارشاد به اين امر مى فرمود،و آنچه در خم غدير واقع شد،چه،آنچه در غدير واقع شد،امرى جديد بود و آن استخلاف است به نص صريح و أخذ بيعت در قرب وفات،چنانچه-بلاتشبيه-معمول سلاطين است با وصفى كه براى اولياى عهد خود به نصوص و اشارات و تلويحات و تصريحات در اكثر اوقات نص مى كنند،ليكن معامله كه با ايشان در قرب وفات از استخلاف و نشانيدن به جاى خود و اخذ بيعت و عهد امتثال فرمانشان از رعايا و برايا و تنصيص به جمع كثير به عمل مى آورند،آن امرى ديگر مى باشد كه در حكم امر جديد است،گويا اليوم نص بر خلافت واقع شده و بديهى است كه در مطلق دلالت بر خلافت،خواه نص باشد و خواه به اشارت و در چنين استخلاف به مشهد عظيم و اخذ بيعت،فرق، تفاوت بين السماء و الارض است.و علاوه بر اينها به حضرات اهل سنت مى گوئيم كه:خود شما را حكم گردانيديم،بفرمائيد آن كدام امر بوده،كه جناب رسالتمآب(ص)در ابلاغ آن خوف ضرر خود نموده و دانستند كه صحابه تكذيب او خواهند كرد و آن جناب را تنها خواهند گذاشت و خواهند گفت:صنع بابن عمه مثل هذا!

للّه اندك تأمل كرده بايد گفت كه:آيا آن امر همين بوده كه جناب امير(ع) محب و ناصر مسلمين يا مثل آن است؟بالجمله،عاقل منصف را اين دلالت قطعيه كافى است و براى مجادل مشاهده و عيان هم غير شافى.

ص:305

فى غدير خم و امر بما تحت الشجرة من شوك فقمّ،و ذلك فى يوم الخميس فدعا عليا فأخذ بضبعيه فرفعهما حتى نظر الناس الى بياض ابطى رسول الله ثمّ لم يفترقوا حتى نزلت هذه الآية: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً». فقال رسول الله(ص):اللّه اكبر على اكمال الدين و اتمام النعمة و رضى الرّب برسالتى و بالولاية لعلى من بعدى...الخ».

مطروراق از شهر بن حوشب از ابى هريره،روايت كرده و اين جماعت همه از روات صحاح اهل سنتند و ثابت است نزد قوم كه روايت كردن اصحاب صحاح از كسى،دليل است بر اينكه،آن كس نزد اينها ثقه و عادل و معتمد و معتبر و صحيح الضبط است،پس چنين حديثى را كه به روايت روات صحاح مروى باشد به مقابله اهل حق،چسان رد و ابطال مى توانند كرد؟كه بارها بر اين كتب مفاخرتها و نازشها كرده اند،و به جهت(عدم،ظ)اعتماد اهل حق بر آن،طعن و تشنيع بليغ بر ايشان زده اند.

ميرزا مخدوم شريفى در«نواقض»گفته:«و من هفواتهم انكارهم كتب الاحاديث الصحاح التى تلقت الامة بقبولها،منها صحيحا البخارى و مسلم اللذين مرّ ذكرهما،قال اكثر علماء العرب[الغرب]:اصح الكتب بعد كتاب اللّه تعالى، صحيح مسلم بن الحجاج القشيرى،و قال الاكثرون من غيرهم:صحيح محمد بن اسماعيل البخارى هو الاصح،و هو الاصح،و ما اتفقا عليه هو ما اتفقا عليه الامّة،و هو الذى يقول فيه المحدثون كثيرا،صحيح متفق عليه،و يعنون به اتفاقهما لا اتفاق الامة و ان لزمه ذلك-الى ان قال-:و قد صارا فى الاسلام رفيقى مصحف الكريم و القرآن العظيم.فهؤلاء من كثرة جهلهم و قلة حيائهم،ينكرون الصحيحين المزبورين و سائر صحاحنا...».

و هرگاه انكار كتب صحاح سنيه از هفوات شمرده شود،پس انكار روايت روات صحاح-كه از ابن كثير و امثال او سرزده-نيز از هفوات شنيعه و خرافات فظيعه و ناشى از كثرت جهل و قلت حياست.

و فضل بن روزبهان هم به سبب مزيد مجازفت و عدوان،نهايت افتخار بر اعتبار صحاح خود،آغاز نهاده،چنانچه در جواب«نهج الكرامه»سروده:

«و صحاحنا ليس ككتب الشيعة التى اشتهر عند الشيعة،انها من موضوعات يهودى كان يريد تخريب بناء الاسلام،فعملها و جعلها وديعة عند الامام جعفر الصادق(ع)،فلما توفى حسب الناس انه من كلامه و اللّه اعلم بحقيقة هذا الكلام، و مع هذا لا ثقة لاهل السنة بالمشهورات،بل لا بد من الاسناد الصحيح حتى يصح

ص:309

الرواية،و اما صحاحنا فقد اتفق العلماء ان كل ما عدّ فى الصحاح-سوى التعليقات-فى الصحاح السنة لو حلف رجل الطلاق انه من قول رسول اللّه او من فعله و تقريره لم يقع الطلاق!».

و سيف الله بن اسد الله ملتانى در«تنبيه»(كه عين تمويه است)گفته:

«علاوه آن كه،مقدوح و مجروح بودن روات اهل سنت اگر مزعوم شيعه است، پس چه اعتبار دارد،كه از قبيل شهادة العدو على العدو است و اگر بر طريق اهل سنت است،پس صريح البطلان است چه روات صحاح اهل سنت همه معدل و مزكى و اهل ديانت و تقوى بوده اند!

و نيز روايات اهل سنت در هر عصر و هر طبقه،مشهور و معروف و در محافل و مجالس و بر سر منابر مذكور و مدروس،با وصف اين شهرت و اين ظهور تلبيس و دخل و جعل و افترا امكان عادى ندارد،به خلاف روايات روافض،كه مدام چون لته حيض مستور و مختفى مانده!!اين قسم روايات بيشتر محل تلبيس و جعل و دخل و افترا است.انتهى».

از اين عبارت سراسر بلاغت كه در آخر آن ملتانى از جامه برآمده،زبان درازى و هرزه سرائى به غايت قصوى رسانيده كمال افتخار و تعلّى و استكبار بر روايات سنيه آغاز نهاده،واضح است كه روات روايت نزول آيه شريفه: اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ، در روز غدير كه از روات صحاح سنيه اند،همه معدل و مزكى و اهل ديانت و تقوى باشند و روايتشان حسب افاده ملتانى در هر عصر و هر طبقه مشهور و معروف و در محافل و مجالس و بر سر منابر مذكور و مدروس باشد، و با وصف اين شهرت و اين ظهور،تلبيس و دخل و جعل و افترا-كما هو مزعوم ابن كثير و امثاله من ارباب الكذب و الشنآن-امكان عادى ندارد.

و قطع نظر از اين همه ناقدين رجال و معتمدين با كمال اهل سنت توثيق نموده اند اين روايت را،كه نزول آيه كريمه را،در روز غدير نقل كرده اند، چنانچه بر ناظر كتاب«كمال فى معرفة الرجال»و«كاشف» و «تقريب» و«تهذيب» و«ميزان»و سائر كتب رجاليه غير خفى است.

ص:310

و هرگاه ثابت شد كه راويان اين حديث،روات ثقات و رجال صحاح سنيه اند،لذا احتجاج اهل حق به روايتشان صحيح باشد و شبهاتى كه ابن كثير بر اين روايت وارد كرده و ردّى كه از ذهبى نقل نموده بعد وثوق روات،لائق اصغا نيست و مع ذلك،وهن و ركاكت و كمال سقوط و فظاعت اين شبهه به اثبات مى رسانم.

شيخ عبد القادر جيلانى،كه او را ولى صمدانى و عارف ربانى مى دانند،در كتاب«غنية الطالبين» گفته:«فصل فى فضيلة صيام يوم السابع و العشرين من رجب،ثم روى الخبر مسندا عن أبى هريرة عن النبى(ص)مثل ما مرّ».

و عبد الرحمن الصفورى در«نزهة المجالس و منتخب النفائس» گفته:

عن النبى(ص):من صام يوم السابع و العشرين من رجب،كتب الله له ثواب ستين شهرا».

و علامۀ زند و بستى در«روضة العلما»گفته:«قال سلمان الفارسى:قال النبى(ص):فى رجب ليلة و يوم،من قام تلك الليلة و صام ذلك اليوم،كان كمن صام مائة سنة و هو لثلاث بقين من رجب،فيه بعث الله تعالى محمدا(ص)».

اين روايت از روايت حافظ دمياطى هم بالاتر است،زيرا كه ثواب صوم مبعث را،مثل ثواب صوم صد سال روايت كرده.

و براى صيام ديگر ايام ماه رجب هم ثواب بسيار ذكر كرده اند،در«غنية الطالبين»مذكور است:«فمن ذلك ما اخبرنا به الشيخ الامام هبة الله-و ساق السند الى رسول الله(ص)-قال:ان شهر رجب شهر عظيم،من صام منه يوما كتب الله تعالى له صوم الف سنة و من صام منه يومين كتب الله صوم الفى سنة و من صام منه ثلاثة أيام كتب اللّه تعالى له صوم ثلاثة آلاف سنة».

و از اين قبيل روايات،كه در آن ثواب بسيارى از براى روزه ايام رجب ذكر شده،بسيار است،چنانچه در«غنيه»و«روضة العلماء»و«نزهة المجالس»، كثيرى از آن مسطور است،بلكه صفورى در«نزهه»گفته:

«و رأيت فى«الغنية»للشيخ عبد القادر الكيلانى(رض)عن النبى (ص)قال:ان شهر رجب شهر عظيم،من صام منه يوما كتب الله له صوم ثلاثة آلاف سنة».و نيز در«نزهة»گفته:«عن سلمان الفارسى عن النبى(ص):من صام يوما من رجب فكانما صام ألف سنة و كانما اعتق ألف رقبة».

و براى صوم يوم عرفه هم ثواب بسيار،كه زايد از اين مقدار است،در روايات اساطين سنيه ثابت است،چنانچه در«روضة العلماء»زند و بستى و«تنبيه

ص:312

الغافلين»نصر بن محمد سمرقندى مسطور است.

و نيز براى صوم سه روز از هر ماه ثواب صوم ده هزار سال براى روز اول و ثواب سى هزار سال براى روز دويّم و صد هزار سال براى روز سيم روايت كرده اند، چنانچه در«غنية الطالبين»مذكور است.

و براى صوم روز عاشورا هم ثواب بسيار زائد از مقدار ثواب صوم يوم غدير روايت مى كنند،چنانچه در«غنيه» و«نزهة المجالس» مذكور است، بلكه در«نزهه»روايت ديگر است كه:مكتوب فى التوراة:«من صام يوم عاشورا فكانما صام الدهر كله».

اما قدح اين روايت به حديث صحيحين كه در آن نزول آيه به روز عرفه مروى است،پس جوابش آن است كه،بعد تسليم حديث صحيحين از قدح و جرح،و قطع نظر از عدم صلاحيت معارضه اش به اين روايت متفق عليها بين الفريقين، محتمل است كه اين آيه شريفه دو مرتبه نازل شده باشد و مثل اين احتمال را علماى اهل سنت در بسيارى از جاها ذكر مى كنند،چنانچه بر متتبع كتب حديث و تفسير و شروح حديث مخفى نيست،و-ان شاء الله-بعد از اين هم اشاره به اين مطلب خواهد شد،در دليل ششم،و مع هذا سبط ابن الجوزى بالخصوص در اين آيه احتمال نزول آن دو مرتبه،به تصريح تمام ذكر نموده و تأييد عدم تضعيف روايت: اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ، در روز غدير به اين احتمال فرموده،چنانچه در كتاب«تذكرة خواص الامة»به شرح رفته.

و محتجب نماند كه علاوه بر ثبوت نزول «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ»، در روز غدير از روايت نطنزى و ابن مغازلى،اين هم ثابت شد كه روز غدير روزى است بسيار جليل الشأن و عظيم القدر،كه ثواب صوم آن را حق تعالى مثل ثواب روزه شصت ماه قرار داده و از عقول اين جماعت غفول بعيد نيست كه بعد سماع مثل اين احاديث هم تن به اعتراف امر حق ندهند،بلكه دست رد و ابطال بر همچه امارات و دلالات بنهند.

و روايت ثواب صوم يوم غدير را ديگران از اهل سنت هم نقل كرده اند،مانند

ص:313

سيد على همدانى در«مودة القربى» و موفق بن احمد المعروف باخطب خوارزم در كتاب«مناقب» و ابراهيم بن محمد بن حمويه در«فرائد السمطين».

ص:315

اسمعوا قولى بشهادة من رسول الله(ص)فى الآية ماضية فقال:يناديهم...و ذكر الاشعار مثل ما ذكرنا و فيه هذه الزيادة بعد قوله اماما و هاديا:

فمن كنت مولاه فهذا وليه فكونوا له انصار صدق مواليا

هناك دعا اللهم وال وليه و كن للذى عادا عليا معاديا».

ملاحظۀ«وفيات الاعيان»ابن خلكان و«منظر الانسان»يوسف بن احمد و«تتمة المختصر»ابن الوردى و«ذيل مرآة الزمان»قطب يونينى و«عبر»ذهبى و«مرآت الجنان»يافعى و«كتائب اعلام الاخيار»كفوى و«مدينة العلوم»ارنيقى و امثال آن،و اعتبار و اعتمادش به درجه[اى]رسيده كه خواجه نصر الله كابلى و سناء الله پانى پتى و شاه صاحب و صاحب«ازالة الغين»به افادات او به مقابله اهل حق احتجاج و استدلال مى كنند و از افادۀ فاضل رشيد در«ايضاح»واضح است كه سبط ابن الجوزى از ائمۀ دين و قدماى معتمدين،نزد اهل سنت و جماعت است،و ناهيك به توثيقا و تعديلا و تفخيما و تبجيلا.

و برخى از جلائل و فضائل و مناقب سيوطى در سابق به شرح رفت و تبحر او در هفت علم،كه تفسير و حديث و فقه و نحو و معانى و بيان و بديع[است]ظاهر شد.

و در«لواقع الانوار»شعرانى مذكور است كه ابن حجر بياض گذاشته بود براى چند احاديثى كه نمى شناخت كه كدام كس تخريج آن كرده و بيان نكرده بود مراتب آن احاديث را،پس سيوطى از تبحرى كه در علم حديث داشت تخريج نموده و بيان مراتب آن،از حسن و ضعف كرده.

و ابو مهدى مالكى در«اسانيد»افاده كرده كه سيوطى امام حافظ است و والد ماجدش او را در سن سه سالگى به مجلس شيخ الاسلام ابن حجر حاضر كرده و خودش حج كرده و آب زمزم نوشيد،به اين نيت كه در حديث مثل حافظ ابن حجر و در فقه مثل شيخ سراج بلقينى باشد و متولى مشيخات بسيار گرديد.

و اين مكتوم كه سيوطى از«تذكرۀ»او اين اشعار را نقل نموده نيز از اكابر اساطين و مشاهير متبحرين است و صفدى در«وافى بالوفيات»و جزرى در «طبقات القراء»و سيوطى در«حسن المحاضره»و«بغية الوعاة فى طبقات اللغويين و النحاة»او را به مدائح عظيمه و مناقب فخيمه ستوده اند و كتاب را گنجايش ذكر آنها نيست.طالبين رجوع به مآخذ كنند.

كائنات فرموده به حضرت امير كه،اى على برخيز كه من پسنديدم تو را براى امامت و هدايت خلق بعد از خود،پس توجيهات ركيكه به حمل مولى بر معناى غير امام، محض افترا و بهتان و اشنع كذب و اختلاق است و تأويل الحديث بما لا يرضى به الرسول و الصحابة العدول است.

و بالجمله،صحت احتجاج و استدلال به اين اشعار-بعد چند مطلب-به چند وجه ظاهر است:

جبرئيل معك».و قال ابو داوود و ذكر الاسناد الى عائشة،قالت:«ان النبى(ص) كان يضع لحسان المنبر فى المسجد يقوم عليه قائما يهجو الذين كانوا يهجون النبى(ص)فقال رسول الله(ص):ان روح القدس مع حسان ما دام ينافح عن رسول الله(ص)».

و حاكم در مستدرك بر صحيحين گفته:«حدثنا ابو العباس،و ساق السند الى عبد الله بن رواحه و حسان بن ثابت[ظ:ساق السند الى ابى الحسن مولى بنى نوفل انّ عبد الله بن رواحه و حسان بن ثابت]اتيا رسول الله(ص)حين نزلت:طسم الشعراء،يبكيان و هو يقرأ عليهم:و الشعراء يتبعهم الغاوون...حتى بلغ:و عملوا الصالحات،قال:انتم.و ذكروا الله كثيرا.قال:انتم.و انتصروا من بعد ما ظلموا.

قال:انتم».

به رأى صواب بوده،و تا ده سال اكتساب سعادت خدمت سرور انام(ص) كرده و منزلت صاحب شرطه در خدمت آن حضرت داشت،كه اهتمام امور آن جناب مى نمود،و صاحب نجدت و شجاعت و شريف قوم بوده كه كسى مدافعت فضل او نمى كرد،مثل پدر و جد خود.و جناب رسالتمآب(ص)مدح خاندان او نموده و بيان فرموده كه،جود از عادت اين اهل بيت است.و در مشاهد با آن حضرت حاضر شده و آن حضرت،رايت روز فتح از پدرش گرفته به او مرحمت نموده،الى غير ذلك.و كسى كه خواهد مطلع شود بر نبذى از فضائل او، رجوع كند به كتاب«استيعاب» و«اسد الغابة» و كتاب«اصابة» ؛ و مقام را گنجايش ذكر آنها نيست.

ص:324

و فى القرآن الزمهم ولائى و اوجب طاعتى فرضا بعزم

كما هارون من موسى اخاه كذاك انا اخوه و ذاك اسمى

لذاك اقامنى لهم اماما و اخبرهم به بغدير خم

فمن منكم يعادلنى بسهمى و اسلامى و سابقتى و رحمى

فويل ثم ويل ثم ويل لمن يلقى الا له غدا بظلمى

و ويل ثم ويل ثم ويل لجاحد طاعتى و مريد هضمى

و ويل للذى يشقى سفاها يريد عداوتى من غير جرمى».

از اين اشعار كرامت شعار به كمال صراحت واضح و ظاهر است كه جناب امير(ع)بعد بيان افضيلت خود و بيان ثبوت ايجاب طاعت و اتباع آن حضرت در قرآن شريف،به قول خود:لذاك اقامنى...الخ مبين فرمود كه جناب رسالتمآب(ص)آن حضرت را در روز غدير،امام خلق ساخته و مردم را به اين معنى خبر داده.

فلّله الحمد و المنه،كه جميع تأويلات و تسويلات حضرات سنيه در انكار دلالت حديث غدير،بر امامت جناب امير(ع)باطل گرديد و نهايت شناعت آن كفلق الصبح هويدا گشت.

و ميرحسين ميبذى در«فواتح»به شرح اين اشعار گفته:«مباهات به قرابت نبى و مفاخرت بر مردم اجنبى...»پس اشعار را ذكر نموده و معنى كرده تا آن كه به ترجمه:«و فى القرآن الزمهم ولائى»رسيده،گفته:«در قرآن لازم گردانيد ايشان را دوستى من و واجب كرد فرمانبردارى مرا،فرض با دل بر كار نهادن [كذا]،چنانچه هارون از موسى برادر بود،همچنين من برادر اويم و اين نام من است،براى آن برپاى داشت مرا براى ايشان پيشوا،و خبر داد ايشان را به آن در غدير خم،پس كيست از شما كه برابر باشد مرا به بخش من و اسلام من و پيشى من و خويشى من؟

اى مهر تو بر تمام عالم شده فرض در ذمۀ همت است احسان تو فرض

بى مهر تو حق نمى كند هيچ قبول روزى كه رسد نامۀ اعمال به عرض

ص:326

معاندين است.

ثمانمائة،بالفارسية...الخ».

17-و احمد بن عبد القادر شافعى.

18-و سيد مؤمن.

غبر» در وقايع سنۀ 427 و عمر بن مظفر در«تتمة المختصر» و خليل بن ايبك صفدى در«وافى بالوفيات» و عبد الله بن اسعد يافعى در«مرآت الجنان» و محمد المعروف بابن الشحنة الحلبى الحنفى در«روض المناظر» و ابو بكر اسدى در«طبقات شافعيه»و عبد الغفار الشافعى در«عجالة الراكب و بغية الطالب»و جلال الدين سيوطى در«بغية الوعاة فى طبقات اللغويين و النحاة» و شاه ولى الله،والد شاه صاحب دهلوى در«ازالة الخفا»و ديگران،ثعلبى را به مدائح عظيمه و محامد فخيمه ستوده اند.

و شيخ ابو الفضل احمد بن محمد عروضى استاد واحدى،واحدى را عتاب مى نمود بر آن كه؛چرا توجه تام و اقبال بليغ بر خواندن تفسير به خدمت ثعلبى اختيار نمى كنى؟و مردم از اقاصى بلاد به خدمت او مى رسند،و تو با اين قرب جوار،چرا او را ترك مى كنى؟واحدى عرض كرد كه،غرض من از اتقان علم ادب،همين خواندن تفسير ثعلبى،است.

ابن خلكان در حال ثعلبى گفته:«و قال ابو القاسم القشيرى:رأيت ربّ العزة فى المنام و هو يخاطبنى و اخاطبه،فكان فى اثناء ذلك ان قال الربّ(تعالى اسمه):اقبل الرجل الصالح.فالتفت فاذا احمد الثعلبى مقبل.»

و شاه ولى الله در«ازالة الخفا»مدح و اطراء ثعلبى را به غايت قصوى رسانيده و نبالت و عظمت او را به چندين وجه ثابت نموده:

اول:آن كه،ثعلبى از جمله آن عزيزان است،كه وسائط اخذ دين مى باشند.

دوم:آن كه،ثعلبى مثل خشت تحتانى است براى جدار ملت،كه خشتهاى فوقانى بر آن متفرع مى شود،و ثعلبى اصل است و قرون متأخره فرع اوست.

3-آن كه؛ثعلبى از جمله كسانى است كه منت ايشان بر گردن امت است و سبب وصول و حصول دنيا و آخرت به امت مرحومه است.

4-آن كه:ثعلبى سركرده و مقتدا و مطاع مفسران است،مثل:ابى حنيفه بالنسبه به حنفيان و شافعى به شافعيان و عبد القادر به قادريان و خواجه نقشبند به نقشبندان و خواجه معين الدين چشتى به چشتيان و قراء سبعه به قاريان و شيخ

ص:332

ابو الحسن اشعرى به متكلمان و محمد بن اسحاق بالنسبه به اهل سير.

5-ثعلبى جمع علم نموده و آنچه پراكنده بود به هم آورده.

6-آنچه ثعلبى در تفسير خود آورده،مأخوذ از سلف صالحين اهل سنت است و آن به منزلۀ لوح است...،محفوظ است از محو و اثبات،و مصون از تطرق اغلاط و شبهات.»

و نيز در«ازالة الخفا»گفته:«اعظم ميراثى كه از آن حضرت(صلى الله عليه و سلم)به امت مرحومه رسيد،قرآن عظيم است و آن تا آخر زمان آن حضرت مجموع در مصاحف نبود مثل آن كه امروز منشئى منشآت خود را،يا شاعرى قصائد و مقطعات خود را،در بياض ها و سفينه ها در دست جماعت متفرقه گذاشته از عالم رود،به منزلۀ عصافير اگر اندك بادى بجنبد شذروند و از هم متفرق شوند، همچنين اين منشآت و قصائد بر شرف تلف باشند اگر آن كاغذها را آب برسد يا آتش در وى بگيرد يا حامل آن بميرد،مانند«امس»ذاهب و نابود گردد،شاگرد رشيد از ميان ياران عزيز كمر همت بربندد،آن همه را به ترتيبى مناسب جمع كند و نسخه هاى بسيار سازد و تصحيح كامل به كار برد و در عالم متفرق گرداند،پس منت اين شاگرد رشيد بر گردن آنان كه از آن منشآت و اشعار مستفيد شوند ثابت است به همين دستور از محمد بن حسن بر هركه حنفى است منّتى ثابت است و از...هركه شافعى است نعمتى در گردن و اين جمع مصاحف همان است كه «إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ» بر وى منطبق شد و «إِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ» مبشّر به اوست اول حركت در اين امر از صديق اكبر به التماس حضرت فاروق به حكم شرح صدرى كه وى را به آن مخصوص ساخته بودند واقع شد،بعد از آن فاروق اعظم سعى ها به كار برد و در مواضع مشكله مباشر كشف شبهه گشت و حمل كرد مردم را بر اخذ آن،بعد از آن حضرت ذى النورين نسخه ها نويسانيده در آفاق فرستاد و غير آن را محو ساخت،بعد از آن ابى بن كعب و عبد الله بن مسعود و على مرتضى و ابن عباس،در اقراء آن سعى بليغ نمودند و اين قرآن مجموع در مصاحف متلوّبر السنه كه الحال در مشرق و مغرب منتشر است ثمر مساعى جميله ايشان است،باز

ص:333

قرآن در مواضعى كه اجمال داشت،اين بزرگواران آهسته آهسته به تقريبات شتى متصدى كشف آن اجمال گشتند بعد اينان ابن عباس متوجه حل لغت شد و ذكر اسباب نزول نمود،و ديگران قدم بر قدم وى رفتند،تا آن كه تعدد نسخه ها به هم رسيد،ثعلبى و غير او آن همه را جمع ساخته تفسيرها تصنيف كردند.انتهى.»

پس از اين عبارت ثابت است كه ثعلبى سبب حفظ و صيانت و ترويج و اشاعت اعظم ميراثى است كه از حضرت رسالت پناه(ص)به امت مرحومه رسيده و سعى ثعلبى با مساعى جمليۀ خلفاء و صحابه در خدمت اين ميراث،همان نسبت دارد،كه مساعى اينها با عهد جناب رسالتمآب حاصل است.پس ثابت شد كه چنان كه منّت و احسان خلفاء اعيان خصوصا جناب عثمان ما حى قرآن بر جمع عالميان است همچنان بار گران امتنان و احسان ثعلبى بر جميع ائمه و اساطين سنيان است كه حفظ و صيانت افادات جليله متشتته ايشان را به تصنيف و تأليف از اختلال و تفرق و انحلال و تمرق محفوظ و مصون داشته و ناهيك به تعظيما و تبجيلا لا يبلغ مداه و اطراء و تكريما لا يدرك اقصاه.

و مخفى نماند كه چنانچه ثعلبى ممدوح مشاهير و اجله ثقات اثبات است، همچنين تفسير او مقبول خاص و عام و ممدوح اعاظم اعلام است.

ابن اثير جزرى او را از كتب كبار شمرده و در نقل احاديث و روايات،بر آن اعتبار و اعتماد و به افادات آن،تمسك و استناد نموده،چنانچه در صدر كتاب«اسد الغابه» خود او اين مطلب را بيان نموده،و قرطبى در تفسير خود، در مواضع بسيارى از ثعلبى نقل نموده و نوويى كه از اكابر محققين اهل سنت است نيز بر افادات ثعلبى اعتماد مى كند و او را به وصف امام،كه لقب بس جليل است،مى ستايد،چنانچه در«تهذيب الاسماء و اللغات» به ترجمۀ حضرت آدم(ع)و در ترجمه حضرت نوح و غيره از او نقل نموده.و كمال الدين محمد بن عيساى دميرى در«حياة الحيوان»و ابو زرعه عراقى در«شرح احكام»والد خود و ابن ابى شريف در كتاب «المسامره فى شرح...فى العقائد المنجية فى الآخره»در شرح روايت ابن عمر،و نور الدين حلبى در«انسان العيون»و غيره،از كلمات ثعلبى نقل نموده اند.و

ص:334

حسين دياربكرى كتاب«عرائس المجالس»ثعلبى را از مآخذ كتاب خود گردانيده و جابه جا از آن نقل نموده،چنانچه از«تاريخ خميس فى احوال انفس النفيس»،معلوم مى گردد.

و محمد محبوب در«تفسير شاهى»و ميرزا محمد خان در«مفتاح النجا»و احمد بن الفضل در«وسيلة المآل»و شاه ولى الله در«ازالة الخفا»و ديگران نيز از «تفسير ثعلبى»نقل نموده اند و مقام را ذكر شواهد از كلمات آنها نيست.

است و نبذى از فضائل او در سابق گذشت،ذهبى در«عبر» گفته:«و ابن الجوزى العلامة الواعظ المورخ شمس الدين ابو المظفر يوسف بن قزغلى التركى ثم البغدادى العوفى الهبيرى الحنفى سبط الشيخ جمال الدين ابى الفرج بن الجوزى، أسمعه جدّه منه و من ابن كليب و جماعة،و قدم دمشق سنة بضع و ستمائة فوعظ بها و حصل له القبول العظيم للطف شمائله و عذوبة وعظه،و له تفسير فى تسعة و عشرين مجلدا و شرح الجامع الكبير و جمع مجلدا فى مناقب ابى حنيفة و درس و أفتى و كان فى شيبته حنبليا.توفى فى الحادى و العشرين من ذى الحجة،و كان وافر الحرمة عند الملوك.»

عديده از زرندى نقل نموده،نهايت اعتبار و اعتماد آن ظاهر گردانيده،چنانچه بر ناظر«جواهر العقدين»مخفى نيست و كثيرا ما او را به حافظ تعبير نموده و مولوى سلامت الله به روايت زرندى جابه جا تمسك مى نمايد،تا آن كه روايت «اعلام»زرندى را،بر روايت بخارى ترجيح داده و آن را گريزگاهى براى دفع گريختن خلفاء در غزوه حنين،پنداشته.

معنى از وى ناخوش آمد و مزاج حالش از وى منحرف گشت،قاضى از اين معنى برگشت و در مناقب سادات،افضيلت ايشان نوشت و از آنچه نوشته بود،اعتذار نمود.و بعضى گويند كه:حضرت سرور كائنات(ص)را به خواب ديد كه او را از اين معنى تنبيه مى فرمايد و بر استرضاى سيد اجمل مذكور تحريص مى نمايد.

قاضى پيش سيد رفت و توبه كرد و رساله[اى]نوشت.و الله اعلم.

و از عبارت رشيد خان در«غرة الراشدين»ظاهر مى شود كه،قاضى شهاب الدين ملك العلما از اكابر اهل سنت است كه جامع علوم ظاهرى و باطنى بوده اند،چنانچه گفته:-در كتاب مزبور-:«پس مخفى نماند كه بطلان ادعاى معترض،يعنى قائل بودن جميع اهل سنت به ايمان يزيد،اظهر من الشمس و ابين من الامس است،چرا كه اكثر اكابر ايشان كه جامع علوم ظاهرى و باطنى بودند تصريح به كفر و لعن آن بى دين كرده اند،مثل:امام احمد حنبل و ابن جوزى و علامه تفتازانى و ملك العلماء شهاب الدين بن عمر دولت آبادى...الخ.»