گزیده ای از تربیت و اخلاق در نهج البلاغه و غررالحکم به ضمیمه داستان هایی از امام علی علیه السلام

فهرست مطالب

تصویر

ص: 5

دیباچه:

امیرالمؤمنین (علیه السلام)، سرچشمه دانش و حکمتی است که بشر با شنیدن آن راه را از بی راه و صحیح را از ناصحیح می یابد و قلبش از زنگار غفلت و جهل زدوده می شود.

در این دفتر کوچک، گلبرگی از سخنان تربیتی و اخلاقی امیر بیان؛ امیرالمومنان(علیه السلام) را از کتاب نهج البلاغه و غُرَرُالحِکَم همراه با شرح آن گردآوری کرده ایم و کتاب را

به ضمیمه داستان هایی از آن حضرت مُزَین کردیم. به امید آنکه برکت و نورانیت عمل به این سخنان در زندگانی بشر بیشتر از قبل بدرخشد؛ و نیز سرنخ هایی برای کنکاش و پژوهش افزون تر قرار گیرد؛ و در این راه نگاهمان به این حدیث مولا علی (علیه السلام) بود:

«وَ لِسَانُ الصِّدْقِ يَجْعَلُهُ اللَّهُ لِلْمَرْءِ فِي النَّاسِ خَيْرٌ لَهُ مِنَ الْمَالِ [يُوَرِّثُهُ غَيْرَهُ] يَرِثُهُ غَيْرُه؛

ص: 11

نَهج البَلاغه

ترس و تهیدستی

قَالَ (علیه السلام): الْبُخْلُ عَارٌ وَ الْجُبْنُ مَنْقَصَةٌ؛

بخل ننگ است و ترس مايه نقصان و کاستی است.(1)

بخل ننگ و عار است زیرا باعث: اولاً نفرت مردم و دوستان را در پی دارد ثانیاً: بخل سبب سنگدلی و قساوت قلب است ثالثاً: هیچ دوستی و یاری برای او باقی نمی ماند رابعاً: مانع گردش سالم اقتصاد می شود خامساً: مورد مشورت و اطمینان واقع نمی گردد.

ترس نیز عاملی مهم در نرسیدن به قله های موفقیت و پیروزی است به قول مثل معروف «آن که ترسید مُرد و آنکه نترسید بُرد».

خوش رویی و دوست یابی

قَالَ (علیه السلام): الْبَشَاشَةُ حِبَالَةُ(1) الْمَوَدَّةِ وَ الِاحْتِمَالُ قَبْرُ الْعُيُوبِ؛

خوش رویی وسيله دوست یابی و شكيبايى، گورستان پوشاننده عيب هاست.(2)

با خوش رویی و چهر گشاده می تواند قلب دیگران را تسخیر کرد و با صبر و حوصله عیب ها و کاستی ها خویش و دیگران را می تواند پوشاند.

آيين دوست یابی

قَالَ (علیه السلام): أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اكْتِسَابِ الْإِخْوَانِ وَ أَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ؛

ناتوان ترين مردم كسى است كه در دوست يابى ناتوان است و از او ناتوان تر آنکه دوستان خود را از دست بدهد.(1)

دوستان خوب در موقعیت های متفاوت کمک کار و یاور انسان هستند؛ و انسان های موفق در دوست یابی افراد شایسته و لایق می کوشند و زمانی که آن را به دست آورند از او با رفتار و گفتار صحیح مراقبت می کنند.

نتیجه ی بی مِهری بستگان

قَالَ (علیه السلام): مَنْ ضَيَّعَهُ الْأَقْرَبُ أُتِيحَ(1) لَهُ الْأَبْعَدُ؛

کسی که نزدیکانش او را رها سازند آن ها که دورند برای (حمایت از او و یاری اش) آماده می شوند.(2)

انسان به وسیله حمایت و پشتیبانی خویشاوندان تقویت و دلگرم می شود ولی اگر خویشاوندان انسان را رها کنند و بی مِهری کنند. بیگانگان به او روی خوش نشان می دهند و او را دلگرمی می دهند؛ مانند طائفه قریش که از نزدیکان پیامبر (صلی الله علیه و آله) بودند اما نه تنها دوستی و حمایت نکردند بلکه ابراز دشمنی کردند و اما خداوند قبائلی از دور دست به حمایت از پیامبر (صلی الله علیه و آله)برانگیخت که از جان ودل از او پشتیبانی کردند.

نمونه دیگر آن فرار مغزها از کشوراست هنگامی که از مغزه های لایق و آماده و استعدادهای سرشار جوانان استفاده نکنیم آن ها از میان ما می روند و بیگانگان از آن ها استقبال می کنند.(3)

نتیجه ترس و کم رویی

قَالَ (علیه السلام): قُرِنَتِ الْهَيْبَةُ بِالْخَيْبَةِ، وَ الْحَيَاءُ بِالْحِرْمَانِ؛ الْفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَيْرِ؛

ترس (نابجا) با نااميدى مقرون است و کم رویی با محروميت همراه، فرصت ها همچون ابر درگذرند؛ از اين رو، فرصت های نيک را غنيمت بشماريد (و پيش از آنکه از دست برود، از آن استفاده کنيد).(2)

دو نوع ترس داریم: ترس به جا: ترس از حوادث و خطرهای جانی و مالی ... که طبیعی است و هر انسان از آن استفاده می کنند؛ و ترس نابجا؛ ترسی است که از ضعف اراده منشأ می گیرد که ناپسند و نکوهیده است چراکه انسان را از رسیدن به موفقیت و پیروزی بازمی دارد.

ص: 18

کفاره گناهان بزرگ

قَالَ (علیه السلام): مِنْ كَفَّارَاتِ الذُّنُوبِ الْعِظَامِ إِغَاثَةُ الْمَلْهُوفِ(1) وَ التَّنْفِيسُ عَنِ الْمَكْرُوبِ؛

از كفّاره گناهان بزرگ، به فرياد مردم رسيدن و آرام كردن مصيبت ديدگان است.(2)

کفاره یعنی پوشاننده؛ چیزی که امر دیگری را می پوشاند؛ و خطا و گناهان را می پوشاند؛ و از مصادیق آشکار آن کمک و یاری رساندن به نیازمند و برطرف کردن غم و غصه دیگران است؛ و این یاری می تواند از طریق مالی یا گفتاری باشد. چه بسا با سخنی دل اندوهگینی را شاد کنیم و یا با حمایت مالی خویش فردی را از مشکلات رنج آور نجات دهیم.

ص: 19

از مهلت الهی بترس

قَالَ (علیه السلام): يَا ابْنَ آدَمَ إِذَا رَأَيْتَ رَبَّكَ سُبْحَانَهُ يُتَابِعُ عَلَيْكَ نِعَمَهُ وَ أَنْتَ تَعْصِيهِ فَاحْذَرْهُ؛

اى فرزند آدم! زمانى كه خدا را مى بينى كه انواع نعمت ها را به تو مى رساند درحالی که تو معصیت او را می کنی از او بترس.(1)

لطف و دریای مهربانی خدا بی پایان است ولکن عذاب او نیز سنگین است. چه بسا افرادی که به بلای استدراج گرفتارشده اند و خود غافل اند. نعمت ها پیاپی و بی حدومرز از راه می رسد ولی دل از یاد و سپاسگزاری خداوند غافل می گردد و صاحب نعمت را از یاد می برد. در این هنگام است که عذاب سنگین الهی از را ه می رسد و او را غافل گیر و زمین گیر می کند.

انجام دهنده كارهاى خير و شر

قَالَ (علیه السلام): فَاعِلُ الْخَيْرِ خَيْرٌ مِنْهُ وَ فَاعِلُ الشَّرِّ شَرٌّ مِنْهُ؛

نيكوكار، از كار نيك بهتر و بدكار از كار بد بدتر است.(1)

امام صادق (علیه السلام) در حدیثی چنین می فرمایند: «نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِه ِ وَ نِيَّةُ الْكَافِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِه؛ نیت مؤمن از عملش بهتر است و نیت کافر از عملش بدتر است».(2)

زیرا مؤمن کارهای خیری در دل دارد که نمی تواند آن ها را انجام دهد و نیت کافر بدتر از عمل اوست، زیرا کارهای بدی در سر دارد که توان آن را ندارد.

هشت چیز را به خاطر بسپار

قَالَ (علیه السلام): لِابْنِهِ الْحَسَنِ (علیه السلام) يَا بُنَيَّ احْفَظْ عَنِّي أَرْبَعاً وَ أَرْبَعاً لَا يَضُرُّكَ مَا عَمِلْتَ مَعَهُنَّ إِنَّ أَغْنَى الْغِنَى الْعَقْلُ وَ أَكْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ وَ أَوْحَشَ الْوَحْشَةِ الْعُجْبُ وَ أَكْرَمَ الْحَسَبِ حُسْنُ الْخُلُقِ يَا بُنَيَّ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْأَحْمَقِ فَإِنَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَنْفَعَكَ فَيَضُرَّكَ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْبَخِيلِ فَإِنَّهُ يَقْعُدُ عَنْكَ أَحْوَجَ مَا تَكُونُ إِلَيْهِ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْفَاجِرِ فَإِنَّهُ يَبِيعُكَ بِالتَّافِهِ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْكَذَّابِ فَإِنَّهُ كَالسَّرَابِ يُقَرِّبُ عَلَيْكَ الْبَعِيدَ وَ يُبَعِّدُ عَلَيْكَ الْقَرِيبَ؛

به فرزندش امام حسن (علیه السلام) فرمود: پسرم! چهار چيز از من ياد گير (در خوبى ها) و چهار چيز به خاطر بسپار (هشدارها)، كه تا به آن ها عمل مى كنى زيان نبينى:

ص: 22

راه شناخت عاقل و احمق

قَالَ (علیه السلام): لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ؛

زبان عاقل در پشت قلب اوست و قلب احمق در پشت زبانش قرار دارد.(2)

اين از سخنان ارزشمند و شگفتی آور است، كه عاقل زبانش را بدون مشورت و فكر و سنجش رها نمى سازد، امّا احمق هر چه بر زبانش آيد مى گويد بدون فكر و دقّت، پس زبان عاقل از قلب او و قلب احمق از زبان او فرمان مى گيرد.(3)

ص: 23

راه شناخت مؤمن و منافق

قَالَ (علیه السلام): لَوْ ضَرَبْتُ خَيْشُومَ (1) الْمُؤْمِنِ بِسَيْفِي هَذَا عَلَى أَنْ يُبْغِضَنِي مَا أَبْغَضَنِي وَ لَوْ صَبَبْتُ الدُّنْيَا بِجَمَّاتِهَا(2) عَلَى الْمُنَافِقِ عَلَى أَنْ يُحِبَّنِي مَا أَحَبَّنِي؛

اگر با شمشيرم بر بينى مؤمن بزنم كه دشمن من شود، با من دشمنى نخواهد كرد و اگر تمام دنيا را به منافق ببخشم تا مرا دوست بدارد، دوست من نخواهد شد(3)

دوست داشتن امیرالمؤمنین(علیه السلام): به گفتار نیست به عمل و کردار است و آن قدر ارزشمند و گران بهاست که معیار شناخت مؤمن از منافق قرارگرفته است.

تعریف سخاوت

قَالَ (علیه السلام): السَّخَاءُ مَا كَانَ ابْتِدَاءً- [فَإِذَا] فَأَمَّا مَا كَانَ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَحَيَاءٌ وَ تَذَمُّمٌ؛

سخاوت آن است كه تو آغاز كنى، زيرا آنچه با درخواست داده مى شود يا از روى شرم و يا از بيم شنيدن سخن ناپسند است.(2)

سخاوتمند کسی است که بدون درخواست دیگران، فضل و بخشش خود را انجام می دهد؛ و در غیر این صورت یا به خاطر حفظ آبروی خویش است و یا ترس از شنیدن مذمت مردم است.

ثروت پایان ناپذیر

قَالَ (علیه السلام): الْقَنَاعَةُ مَالٌ لَا يَنْفَدُ؛

قناعت، ثروتى است پايان ناپذير.(1)

داشتن روحیه قناعت آدمی را به عزت و آرامش می رساند چراکه مجبور نیست برای کوچک ترین چیز، دست جلوی دیگران دراز کند و به دنبال مالی اندک حرص بکشد و رنج تحمل کند.

زبان و درنده

قَالَ (علیه السلام): اللِّسَانُ سَبُعٌ إِنْ خُلِّيَ عَنْهُ عَقَرَ؛

زبان تربیت نشده، درنده اى است كه اگر رهايش كنى مى گزد!(1)

بیشتر گناهان و خطاهای بنی بشر از این جرم کوچک و سرخ است که چه سرهایی را گردن زده است؛ و چه بسا سرچشمه فتنه ها و جنگ و کینه ها، نیش زبانی بوده است. ازاین رو شایسته است که مهار و کنترل این عضو کوچک را در اختیار داشته باشیم تا باعث رنجش و آزار خود و دیگران نشود.

ترك دوستان و تنهايى

قَالَ (علیه السلام): فَقْدُ الْأَحِبَّةِ غُرْبَةٌ؛

از دست دادن دوستان غربت است.(1)

نیکوست همواره به دنبال دوستان خوب و شایسته و بیشتر بود تا یاور خوبی بر دین و دنیا باشند.

حفظ روح اميدوارى

قَالَ (علیه السلام): إِذَا لَمْ يَكُنْ مَا تُرِيدُ فَلَا تُبَلْ(1) [كَيْفَ] مَا كُنْتَ؛

اگر به آنچه مى خواستى نرسيدى، ازآنچه هستى نگران مباش.(2)

چهار احتمال برای این حدیث شمرده اند:

اول: هنگامی که به مقصد نرسیدی غمگین مباش، چراکه اگر مقصود مادی است دنیای مادی بقایی ندارد و اگر مقصود معنوی است خداوند برای تلاشی که کردی به تو اجر و پاداش می دهد. دوم: اگر به مقصد نرسیدی دست از تلاش و کوشش بر ندار و به سخنان این وآن اعتنا مکن. سوم: اگر به مقصود نرسیدی به همان حال که هستی راضی باش تا از مقام

و مرتبه تو نزد خداوند کاسته نشود چهارم: اگر به مقصود نرسیدی به هر صورتی باشی تفاوتی نمی کند.(3) مثل اینکه به هدف و خواسته اش نرسیده است حالا برایش فرقی نمی کند که روزگار به کدام طرف بچرخد.

ص: 29

روانشناسى جاهل

قَالَ (علیه السلام): لَا [يُرَى الْجَاهِلُ] تَرَى الْجَاهِلَ إِلَّا مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطاً؛

نادان را يا تندرو يا كُند رو مى بينى.(1)

فرد دانا تمامی کارهایش بر محور میانه روی و اعتدال است ولکن نادان، گاهی زیاده روی و گاهی هم سستی و تنبلی می کند.

شمردنی و انتظار

قَالَ (علیه السلام): كُلُّ مَعْدُودٍ مُنْقَضٍ وَ كُلُّ مُتَوَقَّعٍ(1) آتٍ؛

هر چيز كه شمردنى است پايان مى پذيرد و هر چه را كه انتظار مى كشيدى، خواهد رسيد.(2)

بی نهایت در دنیای زودگذر معنا ندارد و سرانجام روزی به پایان می رسد. خواه دوران خوشی باشد یا ناخوشی.

پنج گنج

قَالَ (علیه السلام): أُوصِيكُمْ بِخَمْسٍ لَوْ ضَرَبْتُمْ إِلَيْهَا آبَاطَ الْإِبِلِ لَكَانَتْ لِذَلِكَ أَهْلًا لَا يَرْجُوَنَّ أَحَدٌ مِنْكُمْ إِلَّا رَبَّهُ وَ لَا يَخَافَنَّ إِلَّا ذَنْبَهُ وَ لَا يَسْتَحِيَنَّ أَحَدٌ مِنْكُمْ إِذَا سُئِلَ عَمَّا لَا يَعْلَمُ أَنْ يَقُولَ لَا أَعْلَمُ وَ لَا يَسْتَحِيَنَّ أَحَدٌ إِذَا لَمْ يَعْلَمِ الشَّيْ ءَ أَنْ يَتَعَلَّمَهُ وَ عَلَيْكُمْ بِالصَّبْرِ فَإِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الْإِيمَانِ كَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ لَا خَيْرَ فِي جَسَدٍ لَا رَأْسَ مَعَهُ وَ لَا [خَيْرَ] فِي إِيمَانٍ لَا صَبْرَ مَعَهُ؛

شمارا به پنج چيز سفارش مى كنم كه اگر براى آن ها شتران را پُر شتاب برانيد {کنایه از نهایت تلاش و کوشش}و رنج سفر را تحمّل كنيد سزاوار است:

كسى از شما جز به پروردگار خود اميدوار نباشد و جز از گناه خود نترسد و اگر از يكى سؤال كردند و نمى داند، شرم نكند و بگويد نمى دانم و كسى در آموختن آنچه نمى داند شرم نكند و بر شما باد به شكيبايى، كه شكيبايى، ايمان را مانند سر است بر بدن و ايمان بدون شكيبايى مانند بدن بى سر، ارزشى ندارد.(1)

شایسته است به کسی امید و دل ببندیم که خودش سرچشمه همه نیکی ها باشد و دارایی حداقل چهار ویژگی باشد؛ توانایی، دانش، دارایی، پایداری و آن کسی نیست جز خداوند دانا و مهربان.

این گناهان و اشتباهات ما هستند که باید از آن ها ترسید که گریبان گیر زندگی نشوند و الا چیزی در زندگی برای ترسیدن وجود ندارد.

گاهی گفتن «نمی دانم» شجاعت می خواهد؛ و اگر این شجاعت را خرج نکنیم خود و دیگران را به سختی و رنج می اندازیم.

ص: 32

شجاعت گفتن «نمی دانم»

قَالَ (علیه السلام): مَنْ تَرَكَ قَوْلَ لَا أَدْرِي أُصِيبَتْ مَقَاتِلُهُ(1)؛

كسى كه از گفتن «نمى دانم» روی گردان است، به هلاكت و نابودى مى رسد.(2)

قرار نیست همه چیز را یاد داشته باشیم؛ و نیکو نیست در چیزی که نمی دانیم و به آن آگاه نیستیم اظهارنظر کنیم و دین و دنیای خود را نابود کنیم. چه بسا با پاسخی نادرست آبرو، جان و مال خود و دیگران را به خطر بیندازیم و مایه رنجش و عذاب شویم؛ و آرامش و آسایش را از خود دور کنیم.

درمان روح و روان

قَالَ (علیه السلام): إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ كَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ [الْحِكْمَةِ] الْحِكَمِ؛

همانا اين دل ها همانند بدن ها افسرده مى شوند، پس براى شادابى دل ها، سخنان زيباى حکمت آمیز را بجوييد.(2)

همان گونه که تن خسته می شود جان و روح آدمی نیز خسته و افسرده می شود و از بهترین درمان های رفع خستگی روحی و روانی، خواندن و شنیدن حکمت های زیبا و دل نشین در قالب شعر و نثر و روایت است تا هم بر دانش انسان بیفزاید و هم شادی آفرین و روح افزا باشد. به همین دلیل است که بیشتر

ص: 34

دانش زبانی و دانش عملی

قَالَ (علیه السلام): أَوْضَعُ الْعِلْمِ مَا وُقِفَ عَلَى اللِّسَانِ وَ أَرْفَعُهُ مَا ظَهَرَ فِي الْجَوَارِحِ وَ الْأَرْكَانِ؛

بى ارزش ترين دانش، دانشى است كه بر سر زبان است و برترین علم، علمى است كه در اعضا و جوارح آشكار است.(1)

دانشی که تنها لقلقه زبان باشد و در عمل و رفتار به ثمر ننشیند. به جز خُسران و زیان چیزی را با خود ندارد؛ و در مقابل دانشی که با عمل همراه شود. مایه ی خوشبختی و کامروایی انسان می شود.

مناجاتی زیبا در ستایش دیگران

قَالَ (علیه السلام): مَدَحَهُ قَوْمٌ فِي وَجْهِهِ فَقَالَ اللَّهُمَ إِنَّكَ أَعْلَمُ بِي مِنْ نَفْسِي وَ أَنَا أَعْلَمُ بِنَفْسِي مِنْهُمْ اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا خَيْراً مِمَّا يَظُنُّونَ وَ اغْفِرْ لَنَا مَا لَا يَعْلَمُون؛

(گروهی در برابر امام (علیه السلام) او را مدح کردند) امام علی(علیه السلام) فرمود: بار خدايا تو مرا از خودم بهتر مى شناسى و من خود را بيشتر از آنان مى شناسم، خدايا مرا ازآنچه آن ها گمان می کنند، نيكوتر قرار ده و آنچه را كه نمى دانند بر ما ببخشا.(1)

مدح و ثنا کردن بیش ازاندازه آدمی را از شناختن عیب ها و کاستی ها بازمی دارد و حتی ممکن است منجر به غرور و خودبزرگ بینی شود. بهترین راه این است که در مقابل مدح و ستایش دیگران، خود را نبازیم و به آن ستایش ها دل نبندیم و دلگرم نشویم. بلکه مراقب اعمال و گفتار خویش نزد وجدان خود و خداوند باشیم چراکه پاداش نهایی از اوست.

دانشمند و جهل کُشنده

قَالَ (علیه السلام): رُبَّ عَالِمٍ قَدْ قَتَلَهُ جَهْلُهُ وَ عِلْمُهُ مَعَهُ [لَمْ يَنْفَعْهُ] لَا يَنْفَعُهُ؛

چه بسا دانشمندى كه جهلش او را از پاى درآورد و دانش او همراهش باشد امّا سودى به حال او نداشته باشد.(2)

علم اگر با عمل همراه نشود همچون جهل است؛ مانند کسی که دانش پزشکی و علوم تغذیه را آموخته است ولی به آن عمل نکرده درنتیجه دچار بیماری و آسیب می شود و یا منظور از جهل، صفات جاهلانه ای مانند غرور، عُجب، خودپسندی، ریاکاری، باشد؛ مانند اینکه اهل دانش و خِرد است ولی خودپسندی و تکبر او مانع از بهره مندی صحیح از علمش می شود.

ص: 37

شگفتى هاى روح آدمى

قَالَ (علیه السلام): لَقَدْ عُلِّقَ بِنِيَاطِ(1) هَذَا الْإِنْسَانِ بَضْعَةٌ هِيَ أَعْجَبُ مَا فِيهِ وَ [هُوَ] ذَلِكَ الْقَلْبُ وَ ذَلِكَ أَنَّ لَهُ مَوَادَّ مِنَ الْحِكْمَةِ وَ أَضْدَاداً مِنْ خِلَافِهَا فَإِنْ سَنَحَ(2) لَهُ الرَّجَاءُ أَذَلَّهُ الطَّمَعُ وَ آن هاجَ بِهِ الطَّمَعُ أَهْلَكَهُ الْحِرْصُ وَ إِنْ مَلَكَهُ الْيَأْسُ قَتَلَهُ الْأَسَفُ وَ إِنْ عَرَضَ لَهُ الْغَضَبُ اشْتَدَّ بِهِ الْغَيْظُ وَ إِنْ أَسْعَدَهُ [الرِّضَا] الرِّضَى نَسِيَ التَّحَفُّظَ وَ إِنْ غَالَهُ الْخَوْفُ شَغَلَهُ الْحَذَرُ وَ إِنِ اتَّسَعَ لَهُ الْأَمْرُ اسْتَلَبَتْهُ الْغِرَّةُ وَ [إِنْ صَابَتْهُ مُصِيبَةٌ فَضَحَهُ الْجَزَعُ وَ إِنْ أَفَادَ مَالًا أَطْغَاهُ الْغِنَى] إِنْ أَفَادَ مَالًا أَطْغَاهُ الْغِنَى وَ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِيبَةٌ فَضَحَهُ الْجَزَعُ وَ إِنْ عَضَّتْهُ(3) الْفَاقَةُ شَغَلَهُ الْبَلَاءُ وَ إِنْ جَهَدَهُ الْجُوعُ [قَعَدَتْ بِهِ الضَّعَةُ] قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ وَ إِنْ أَفْرَطَ بِهِ الشِّبَعُ كَظَّتْهُ (4) الْبِطْنَةُ فَكُلُّ تَقْصِيرٍ بِهِ مُضِرٌّ وَ كُلُّ إِفْرَاطٍ لَهُ مُفْسِدٌ؛

به رگ هاى درونى انسان پاره گوشتى آويخته كه شگرف ترين اعضاى درونى اوست و آن قلب است، كه چيزهايى از حكمت و چيزهايى متفاوت با آن، در او وجود دارد.

پس اگر در دل اميدى پديد آيد، طمع آن را خوار گرداند و اگر طمع بر آن هجوم آورد حرص آن را تباه سازد و اگر نوميدى بر آن چيره شود، تأسّف خوردن آن را از پاى درآورد،

ص: 38

تنبلی و غصه

قَالَ (علیه السلام): مَنْ قَصَّرَ فِي الْعَمَلِ ابْتُلِيَ بِالْهَمِّ؛

آن کس كه در عمل كوتاهى كند، دچار اندوه گردد(2)

ص: 39

دوست، دوست نیست مگر

قَالَ (علیه السلام): لَا يَكُونُ الصَّدِيقُ صَدِيقاً حَتَّى يَحْفَظَ أَخَاهُ فِي ثَلَاثٍ فِي نَكْبَتِهِ(1) وَ غَيْبَتِهِ وَ وَفَاتِهِ؛

دوست، دوست نيست مگر آنکه حقوق برادرش را در سه جايگاه نگهبان باشد: در روزگار گرفتارى، آن هنگام كه حضور ندارد و پس از مرگ.(2)

دوستان واقعی کسانی هستند که در هنگام نیاز، شما را بی نیاز کنند؛ و در پشت سر همچنان دوست و یاور حقیقی شما باقی بمانند و هنگام از دست دادن دوست نیز به یاد او هستند و مشکلات خانواده یا فرزندان او را برطرف می کنند.

غم ها و پيرى زودرس

قَالَ (علیه السلام): الْهَمُّ نِصْفُ الْهَرَمِ؛

اندوه خوردن، نيمى از پيرى است.(1)

غم و غصه، آدمی را پیر و افتاده می کند؛ و هم در جسم و هم در روح او تأثیر بسزایی دارد.

رفتارشناسی

قَالَ (علیه السلام): الْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ؛

انسان زير زبان خود پنهان است (1)

تا مرد سخن نگفته باشد

عیب و هنرش نهفته باشد

ارزش و شخصیت انسان زمانی مشخص می شود که لب به سخن بگشاید و هنگام سخن گفتن است که افکار پنهان و درونی خویش را بر زبان جاری می کند. چه بسا افرادی ظاهری خشن و خشک داشته باشند اما هنگام صحبت قلبی مهربان و نرم دارند و برعکس.

ارزش و شناخت انسان

قَالَ (علیه السلام): هَلَكَ امْرُؤٌ لَمْ يَعْرِفْ قَدْرَهُ؛

نابود شد كسى كه ارزش خود را ندانست.(2)

انسان به لطف و حکمت الهی دنیای از شگفتی ها و قدرت هاست ولی اگر کسی خود را نشناخت و اسرار درونش را بیدار نکرد ضرر کرده است. همچنین

ص: 43

آینده نگری

قَالَ (علیه السلام): لِكُلِّ امْرِئٍ عَاقِبَةٌ حُلْوَةٌ أَوْ مُرَّةٌ؛

هر كس را پايانى است، تلخ يا شيرين.(1)

آدمی زاد باید به عاقبت کار خویش بیندیشد و مراقب آن باشد. چراکه انسان در حال تغییر و دگرگونی است و آنچه مهم است عاقبت به خیری است. چه بسیار افرادی که در آغاز و در طول مسیر بر جاده صدق و صداقت و درستی بودند ولکن در باقیمانده عمر برگ دفتر زندگی خویش را سیاه کردند. خداوندا! به همه ما حُسن عاقبت لطف بفرما.

روش برخورد با دوستان بد

قَالَ (علیه السلام): عَاتِبْ أَخَاكَ بِالْإِحْسَانِ إِلَيْهِ وَ ارْدُدْ شَرَّهُ بِالْإِنْعَامِ عَلَيْهِ؛

برادرت را با احسانى كه در حق او مى كنى سرزنش كن و شر او را با بخشش بازگردان.(1)

«جواب سنگ کلوخ نیست». اگر دوستی در حق ما ناجوانمردی کرد بهترین پاسخ او نیکی است تا شرم و حیا کند و نیز منجر به اصلاح و تلنگر او شود.

ارزش مشورت

قَالَ (علیه السلام): مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْيِهِ هَلَكَ وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَكَهَا فِي عُقُولِهَا؛

هر كس خودرأی شد به هلاكت رسيد و هر كس با ديگران مشورت كرد، در عقل هاى آنان شريك شد.(1)

هر کس تنها به نظر و رای خویش اکتفا کرد و از تجربیات دیگران استفاده و بهره نبرد. به هرحال روزی زمین گیر می شود و کمتر به موفقیت و پیروزی می رسد. انسان دانا از تجربیات و خُبرگی دیگران استفاده می کند تا راه را از چاه تشخیص دهد و به آسیب ها و ناکامی ها دیگران گرفتار نشود.

مشورت و افکار گوناگون

قَالَ (علیه السلام): مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْآرَاءِ عَرَفَ مَوَاقِعَ الْخَطَإِ؛

آن کس كه از افكار و آراء گوناگون استقبال كند، صحيح را از خطا خوب شناسد.(2)

ص: 47

راه درمان ترس

قَالَ (علیه السلام): إِذَا هِبْتَ أَمْراً فَقَعْ فِيهِ فَإِنَّ شِدَّةَ تَوَقِّيهِ أَعْظَمُ مِمَّا تَخَافُ مِنْهُ؛

هنگامی که از چيزى مى ترسى، خود را در آن بيفكن، زيرا گاهى ترسيدن از چيزى، از خود آن سخت تر است.(1)

چه بسیار افرادی که در اثر ترس و اضطراب از دنیا رفته اند و یا بسیاری از موفقیت ها را ازدست داده اند. تنها راه حل درمان ترس درگیرشدن و دست وپنجه نرم کردن با مشکل است. کسی که از ارتفاع یا از رانندگی در مکان ها شلوغ یا از شنا کردن می ترسد کافی است چند بار از ارتفاع بالا رود، یا رانندگی و یا شنا کند آن وقت ترسش از بین می رود.

روش نابود كردن بدى ها

قَالَ (علیه السلام): اُحْصُدِ الشَّرَّ مِنْ صَدْرِ غَيْرِكَ بِقَلْعِهِ مِنْ صَدْرِكَ؛

بدى را از سينه ديگران، با كندن آن از سينه خود، ریشه کن نما!(2)

اگر خواهان این هستیم که دیگران نسبت به ما کینه، دشمنی، سوءظن... نداشته باشند. باید خودمان را از هرگونه کینه و بدی... نسبت به او دور بداریم. به قول معروف «دل به دل راه دارد»؛ و نیز اگر می خواهیم دیگران را پند و اندرز دهیم اول خودمان را اصلاح و تربیت کنم سپس به موعظه دیگران بپردازیم.

ص: 49

لجاجت

قَالَ (علیه السلام): اللَّجَاجَةُ تَسُلُّ(1) الرَّأْيَ؛

لجاجت تدبير را سست مى كند.(2)

یک دنده و لجباز بودن. فکر و رای آدمی را بی ارزش و نابود می کند. نباید خودمان را عقل کُل و همه چیزدان بدانیم. تنها ما نیستیم که فکر صحیح به ذهنمان می رسد شاید در نزدیکی ما نیز تفکری صحیح تر باشد که نباید با لجبازی آن را از دست داد؛ و چه بسا لجاجت باعث کدورت و دشمنی و تنهایی... می شود.

جایگاه سخن و سكوت

قَالَ (علیه السلام): لَا خَيْرَ فِي الصَّمْتِ عَنِ الْحُكْمِ كَمَا أَنَّهُ لَا خَيْرَ فِي الْقَوْلِ بِالْجَهْلِ؛

خاموش ماندن از گفتار حکمت آمیز فایده ای ندارد همان گونه که سخن گفتن نابخردانه.(2)

سکوت و سخن گفتن باید در حد میانه باشد. نه افراط و نه تفریط. هرکجا که نیاز به سخن است سخن راند و هر جا که نیاز به سکوت است خاموش ماند.

راه به كار گرفتن قلب

قَالَ (علیه السلام): إِنَّ لِلْقُلُوبِ شَهْوَةً وَ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً فَأْتُوهَا مِنْ قِبَلِ شَهْوَتِهَا وَ إِقْبَالِهَا فَإِنَّ الْقَلْبَ إِذَا أُكْرِهَ عَمِيَ؛

برای دل های (آدمیان) علاقه و اقبال و (گاه) تنفر و ادبار است. هنگامی که می خواهید کاری انجام دهید از سوی علاقه و اشتیاق وارد شوید؛ زیرا اگر قلب را مجبور به کاری کنند نابینا می شود.(1)

نیکوست هر کاری را بانشاط و شادابی انجام گیرد. چراکه قلب و روح همانند تن و جسم گاهی خسته و گاهی پرنشاط است؛ و اگر کاری را به اجبار به روح و روان و حتی جسم واگذاریم نه تنها آن کار به خوبی انجام نمی شود بلکه باعث آسیب های تازه ای می شود.

اهمیت تلقین

قَالَ (علیه السلام): إِنْ لَمْ تَكُنْ حَلِيماً فَتَحَلَّمْ فَإِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلَّا أَوْشَكَ أَنْ يَكُونَ مِنْهُمْ؛

اگر بردبار نيستى، خود را به بردبارى وادار کن، زيرا کمتر شده است کسی خود را شبیه مردمی کند و سرانجام از آنان نشود(2)

یکی از راه های به دست آوردن صفات نیک و رسیدن به موفقیت تلقین است. اگر اهل بخشش، سخاوت، صبر و ...نیستیم. حداقل می توانیم خودمان را صابر، بخشنده، بردبار نشان دهیم. آرام آرام مقدمات صفات نیک در درون آدمی شکل می گیرد.

ص: 53

ارزش هاى اخلاقى

قَالَ (علیه السلام): الْجُودُ حَارِسُ الْأَعْرَاضِ وَ الْحِلْمُ فِدَامُ (1) السَّفِيهِ وَ الْعَفْوُ زَكَاةُ الظَّفَرِ وَ السُّلُوُّ(2) عِوَضُكَ مِمَّنْ غَدَرَ وَ الِاسْتِشَارَةُ عَيْنُ الْهِدَايَةِ وَ قَدْ خَاطَرَ مَنِ اسْتَغْنَى بِرَأْيِهِ وَ الصَّبْرُ يُنَاضِلُ الْحِدْثَانَ (3) وَ الْجَزَعُ مِنْ أَعْوَانِ الزَّمَانِ وَ أَشْرَفُ الْغِنَى

تَرْكُ الْمُنَى وَ كَمْ مِنْ عَقْلٍ أَسِيرٍ تَحْتَ [عِنْدَ] هَوَى أَمِيرٍ وَ مِنَ التَّوْفِيقِ(4) حِفْظُ التَّجْرِبَةِ وَ الْمَوَدَّةُ قَرَابَةٌ مُسْتَفَادَةٌ وَ لَا تَأْمَنَنَّ مَلُولًا؛

بخشندگى، نگاه دارنده آبروست و شكيبايى، دهان بند بى خردان و عفو، زكات پيروزى و دورى كردن، كيفر خیانت کار و مشورت، چشم هدايت است.

و آن کس كه با رأی خود احساس بى نيازى كند به كام خطرها افتد، شكيبايى با مصيبت هاى شب و روز پيكار كند و بى تابى، زمان را در نابودى انسان يارى دهد وبرترین بى نيازى ترك آرزوهاست و چه بسا عقل كه اسير فرمانروايى هوس است، حفظ و به کارگیری تجربه رمز پيروزى است و دوستى نوعى خويشاوندى اکتسابی است و به آن کس كه به ستوه آمده و توان تحمّل ندارد اعتماد نكن.(5)

به راستی اگر انسان از میان تمام کلمات امام (علیه السلام) همین مجموعه فشرده ی حکیمانه پرمعنا را برنامه زندگی خود قرار دهد، هم در برنامه های مادی زندگی پیروز می شود و هم در جنبه های معنوی آن، هم می تواند فرد را اصلاح کند و هم

ص: 54

خودپسندى آفت عقل

قَالَ (علیه السلام): عُجْبُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ أَحَدُ حُسَّادِ عَقْلِهِ؛

خودپسندى يكى از حسودان عقل است.(3)

حسود به نعمت های انسان حسد می ورزد و زوال و نابودی آن را آرزو دارد. خودپسندی نیز مانع رشد و شکوفایی عقل و نیز دشمن عقل است.

نرم خویی و هواداران

قَالَ (علیه السلام): مَنْ لَانَ عُودُهُ(1) كَثُفَتْ(2) أَغْصَانُهُ (3)؛

كسى كه درخت شخصيّت او نرم و بى عيب باشد، شاخ و برگش فراوان است.(4)

شاخه درخت اگر خشک باشد بی ثمر است ولی اگر تازه و نرم باشد میوه، برگ و شکوفه می دهد. همین گونه شخصی که اهل مدارا و نرمی و محبت است. برکات عمرش زیاد و نیز دوستداران او فراوان می شوند.

هفت اثر ارزش اخلاقى

قَالَ (علیه السلام): بِكَثْرَةِ الصَّمْتِ تَكُونُ الْهَيْبَةُ وَ بِالنَّصَفَةِ(1) يَكْثُرُ الْمُوَاصِلُونَ وَ بِالْإِفْضَالِ(2) تَعْظُمُ الْأَقْدَارُ وَ بِالتَّوَاضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ وَ بِاحْتِمَالِ الْمُؤَنِ يَجِبُ السُّؤْدُدُ وَ بِالسِّيرَةِ الْعَادِلَةِ يُقْهَرُ الْمُنَاوِئُ(3) وَ بِالْحِلْمِ عَنِ السَّفِيهِ تَكْثُرُ الْأَنْصَارُ عَلَيْهِ؛

با سكوت بسيار، وقار انسان بيشتر شود و با انصاف بودن، دوستان را فراوان كند و با بخشش، قدر و منزلت انسان بالا رود و با فروتنى، نعمت كامل شود و با پرداخت هزينه ها، بزرگى و سرورى ثابت گردد و روش عادلانه، مخالفان را درهم شكند و با شكيبايى در برابر بى خرد، ياران انسان زياد گردند.(4)

تأثیرات مثبت هر صفت اخلاقی در رفتار و گفتار فرد عمل کننده ظاهر می شود.

پاداش انفاق

قَالَ (علیه السلام): مَنْ يُعْطِ بِالْيَدِ الْقَصِيرَةِ يُعْطَ بِالْيَدِ الطَّوِيلَةِ؛

آن کس كه با دست کوتاه ببخشد، از دستى بلند پاداش گيرد.(1)

مى گويم: (سید رضی ) معنى سخن اين است كه آنچه انسان از اموال خود در راه خير و نيكى انفاق مى كند، هرچند كم باشد، خداوند پاداش او را بسيار مى دهد و منظور از «دودست» در اينجا دو نعمت است، كه امام (علیه السلام) بين نعمت پروردگار و نعمت از ناحيه انسان را با كوتاهى و بلندى فرق گذاشته است كه نعمت و بخشش از ناحيه بنده را كوتاه و از ناحيه خداوند را بلند قرار داده است، بدان جهت كه نعمت خدا هميشگى و چند برابر نعمت مخلوق است، چراکه نعمت خداوند اصل و اساس تمام نعمت ها است، بنابراین تمام نعمت ها به نعمت های خدا بازمی گردد و از آن سرچشمه مى گيرد.(2)

ص: 58

تفاوت اخلاقى مردان و زنان

قَالَ (علیه السلام): خِيَارُ(1) خِصَالِ النِّسَاءِ شِرَارُ خِصَالِ الرِّجَالِ الزَّهْوُ(2) وَ الْجُبْنُ وَ الْبُخْلُ فَإِذَا كَانَتِ الْمَرْأَةُ مَزْهُوَّةً لَمْ تُمَكِّنْ مِنْ نَفْسِهَا وَ إِذَا كَانَتْ بَخِيلَةً حَفِظَتْ مَالَهَا وَ مَالَ بَعْلِهَا وَ إِذَا كَانَتْ جَبَانَةً فَرِقَتْ (3) مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ يَعْرِضُ لَهَا؛

برخى از نيكوترين خُلق و خُوى زنان، زشت ترين اخلاق مردان است، مانند، تكبّر، ترس، بخل، هرگاه زنى متكبّر باشد، بيگانه را به حريم خود راه نمى دهد و اگر بخيل باشد اموال خود و شوهرش را حفظ مى كند و چون ترسان باشد از هر چيزى كه به آبروى او زيان رساند فاصله مى گيرد.(4)

روشن است که در همه جا نباید متکبر، ترسو و بخیل بود. منظور مواردی است که در صورت نداشتن این صفات به عفت و پاک دامنی یا امانت او لطمه و آسیب وارد می شود.

تصدیق خوش بینی ها

قَالَ (علیه السلام): مَنْ ظَنَّ بِكَ خَيْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ؛

كسى که به تو گمان نيك بُرد، خوش بینی او را تصديق كن.(2)

کسانی که گمان می کنند گره مشکلاتشان به دست ما باز می شوند بهتر است این گمانشان را تصدیق کنیم و در حل مشکل به آن ها کمک کنیم.

تندخويى و جنون

قَالَ (علیه السلام): الْحِدَّةُ ضَرْبٌ مِنَ الْجُنُونِ لِأَنَّ صَاحِبَهَا يَنْدَمُ فَإِنْ لَمْ يَنْدَمْ فَجُنُونُهُ مُسْتَحْكِمٌ؛

تندخويى بى مورد نوعى ديوانگى است، زيرا كه تندخو پشيمان مى شود و اگر پشيمان نشد پس ديوانگى او پايدار است.(2)

هر کس بر اساس موقعیتی که برایش پیش می آید ممکن است دچار خشم و تند خُویی شود و آنچه مهم است بازگشت و پشیمان بودن است.

روش صحيح پاسخ دادن

قَالَ (علیه السلام): حِينَ سَأَلَهُ رَجُلٌ أَنْ يُعَرِّفَهُ الْإِيمَانَ فَقَالَ (علیه السلام) إِذَا كَانَ الْغَدُ فَأْتِنِي حَتَّى أُخْبِرَكَ عَلَى أَسْمَاعِ النَّاسِ فَإِنْ نَسِيتَ مَقَالَتِي حَفِظَهَا عَلَيْكَ غَيْرُكَ فَإِنَّ الْكَلَامَ كَالشَّارِدَةِ(1) يَنْقُفُهَا(2) [يَثْقَفُهَا](3) هَذَا وَ يُخْطِئُهَا هَذَا؛

(شخصى از امام پرسيد كه ايمان را تعريف كن) حضرت فرمود: فردا نزد من بيا تا در جمع مردم پاسخ گویم، كه اگر تو گفتارم را فراموش كنى ديگرى آن را در خاطرش سپارد، زيرا گفتار چنان شكار رمنده است، يكى آن را به دست آورد و ديگرى آن را از دست مى دهد.(4)

افراد در قدرت درک و فهم یکسان نیستند؛ و هر کس بر اساس قدرت ذهنی و تفکرش برداشتی دارد.

ص: 62

اعتدال در دوستى ها و دشمنى ها

قَالَ (علیه السلام): أَحْبِبْ حَبِيبَكَ هَوْناً مَا(2) عَسَى أَنْ يَكُونَ بَغِيضَكَ يَوْماً مَا وَ أَبْغِضْ بَغِيضَكَ هَوْناً مَا عَسَى أَنْ يَكُونَ حَبِيبَكَ يَوْماً مَا؛

در دوستى با دوست مدارا كن، شايد روزى دشمن تو گردد و در دشمنى با دشمن نيز مدارا كن، زيرا شايد روزى دوست تو گردد.(3)

حدومرز دوستی و دشمنی باید رعایت شود؛ و نباید همه رازها را به دوست گفت؛ و نباید در زمان دشمنی تمام پل های پشت سر را خراب کرد.

دوستى با احمق هرگز!

قَالَ (علیه السلام): لَا تَصْحَبِ الْمَائِقَ فَإِنَّهُ يُزَيِّنُ لَكَ فِعْلَهُ وَ يَوَدُّ أَنْ تَكُونَ مِثْلَهُ؛

با احمق معاشرت مکن، كه كار زشت خود را زيبا جلوه می دهد و دوست دارد تو همانند او باشى.(2)

انسان به دلیل نیازهای فراوانی که دارد نیاز به زندگی در اجتماع و دوستی با دیگران است؛ و اگر انسان دوست و هم نشین خوب و شایسته ای را انتخاب نکند. دچار آسیب های جبران ناپذیری می شود و برخی افراد نادان، کارهای ناپسند خویش را زیبا جلوه می دهند و می خواهند دیگران نیز این گونه شوند.

روانشناسى عبادات

قَالَ (علیه السلام): إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَاحْمِلُوهَا عَلَى النَّوَافِلِ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ فَاقْتَصِرُوا بِهَا عَلَى الْفَرَائِضِ؛

دل ها (ی انسان ها) گاه روی می آورد( و پرنشاط است) و گاه پشت می کند(و بی نشاط)، پس آنگاه که نشاط دارند آن را بر انجام مستحبّات واداريد و آنگاه که پشت كرده بى نشاط است، به انجام واجبات قناعت كنيد.(2)

فکر و روح همانند جسم گاهی خسته و گاهی پرنشاط است؛ و برای به دست آوردن نتیجه مطلوب شایسته است هنگامی که روح انسان نشاط و طراوت دارد به عبادت های مستحبی بپردازد تا روحش رشد و ترقی کند.

روانشناسى مؤمن

قَالَ (علیه السلام): فِي صِفَةِ الْمُؤْمِنِ الْمُؤْمِنُ بِشْرُهُ فِي وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِي قَلْبِهِ أَوْسَعُ شَيْ ءٍ صَدْراً وَ أَذَلُّ شَيْ ءٍ نَفْساً يَكْرَهُ الرِّفْعَةَ وَ يَشْنَأُ السُّمْعَةَ طَوِيلٌ غَمُّهُ بَعِيدٌ هَمُّهُ كَثِيرٌ صَمْتُهُ مَشْغُولٌ وَقْتُهُ شَكُورٌ صَبُورٌ مَغْمُورٌ(3) بِفِكْرَتِهِ ضَنِينٌ (4) بِخَلَّتِهِ (5) سَهْلُ الْخَلِيقَةِ(6) لَيِّنُ الْعَرِيكَةِ نَفْسُهُ أَصْلَبُ مِنَ الصَّلْدِ وَ هُوَ أَذَلُّ مِنَ الْعَبْدِ؛

(در توصيف مؤمن فرمود) شادى مؤمن در چهره او و اندوه وى در دلش پنهان است، سينه اش از هر چيزى فراخ تر و نفس او از هر چيزى خوارتر است. برتری جویی را زشت و رياكارى را دشمن مى شمارد، اندوه او طولانى و همّت او بلند است، سكوتش فراوان و وقت او باکار گرفته است، شكرگزار و شكيبا و

ص: 66

تیرانداز بدون کمان

قَالَ (علیه السلام): الدَّاعِي بِلَا عَمَلٍ كَالرَّامِي بِلَا وَتَرٍ؛

دعوت کننده بى عمل، چون تیرانداز بدون كمان است.(2)

کسی که دیگران را به عمل نیک فرامی خواند ولی خودش عمل نمی کند. بی شک این نصیحت ها و پندهای بی عمل نتیجه ای و ثمری ندارد. چراکه مردم تضاد بین علم و عمل را می بینند.

قلمرو ستايش

قَالَ (علیه السلام): الثَّنَاءُ بِأَكْثَرَ مِنَ الِاسْتِحْقَاقِ مَلَقٌ وَ التَّقْصِيرُ عَنِ الِاسْتِحْقَاقِ عِيٌّ أَوْ حَسَدٌ؛

مدح و ستایش، بيش ازآنچه كه سزاوار است نوعى چاپلوسى و كمتر از آن، عجز و درماندگى يا حسادت است.(1)

شایسته است در تعریف و تمجید اعتدال داشت. نه زیاد گویی شود تا فرد دچار غرور و خودبزرگ بینی شود و نه کم گویی شود بلکه باید صفات نیکش را یادآوری کرد تا دلگرم شود.

هماهنگى علم و عمل

قَالَ (علیه السلام): الْعِلْمُ مَقْرُونٌ بِالْعَمَلِ فَمَنْ عَلِمَ عَمِلَ وَ الْعِلْمُ يَهْتِفُ بِالْعَمَلِ فَإِنْ [أَجَابَ] أَجَابَهُ وَ إِلَّا ارْتَحَلَ عَنْهُ؛

علم و عمل پيوندى نزديك دارند؛ و كسى كه دانست بايد به آن عمل كند، چراکه علم، عمل را فراخواند، اگر پاسخش داد مى ماند و گرنه كوچ مى كند.(1)

دانش با عمل به آن باقی و پایدار می ماند و بدون عمل به بوته فراموشی سپرده می شود. ثمر و نتیجه ای نیز ندارد.

هر چه دانی مگو

قَالَ (علیه السلام): لَا تَقُلْ مَا لَا تَعْلَمُ بَلْ لَا تَقُلْ كُلَّ مَا تَعْلَمُ فَإِنَّ اللَّهَ [سُبْحَانَهُ قَدْ] فَرَضَ عَلَى جَوَارِحِكَ كُلِّهَا فَرَائِضَ يَحْتَجُّ بِهَا عَلَيْكَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ؛

آنچه نمی دانی مگو، بلکه همه ی آنچه را که می دانی نیز مگو، زیرا خداوند بزرگ بر اعضاء بدنت چیزهایی را واجب کرده که از آن ها در روز قیامت بازخواست خواهد کرد.(1)

شایسته است در سخن گفتن ظرفیت شخص مخاطب را در نظر داشت. چه بسا بدون مخاطب سنجی، سخن گفتن شما منجر به اضطراب یا انحراف شخص یا جامعه گردد.

تقسیم شبانه روز

قَالَ (علیه السلام): لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ فَسَاعَةٌ يُنَاجِي فِيهَا رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ يَرُمُّ [فِيهَا مَعَايِشَهُ] مَعَاشَهُ وَ سَاعَةٌ يُخَلِّي [فِيهَا] بَيْنَ نَفْسِهِ وَ بَيْنَ لَذَّتِهَا فِيمَا يَحِلُّ وَ يَجْمُلُ وَ لَيْسَ لِلْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ شَاخِصاً إِلَّا فِي ثَلَاثٍ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ خُطْوَةٍ فِي مَعَادٍ أَوْ لَذَّةٍ فِي غَيْرِ مُحَرَّمٍ؛

مؤمن بايد شبانه روز خود را به سه قسم تقسيم كند، زمانى براى نيايش و عبادت پروردگار و زمانى براى تأمين هزينه زندگى و زمانى براى واداشتن نفس به لذّت هايى كه حلال و مايه زيبايى است. خردمند را نشايد جز آنکه در پى سه چيز حركت كند: كسب حلال براى تأمين زندگى، يا گام نهادن در راه آخرت، يا به دست آوردن لذّت هاى حلال.(1)

از ویژگی ها برجسته مؤمن برنامه ریزی دقیق او برای هر کاری است و هر کار را در وقت خودش انجام می دهد.

پرهيز از كارهاى گوناگون

قَالَ (علیه السلام): مَنْ أَوْمَأَ إِلَى مُتَفَاوِتٍ خَذَلَتْهُ الْحِيَل؛

كسى كه به كارهاى گوناگون پردازد، خوارشده، پيروز نمى گردد!(2)

بهترین فرمایش در اصول مدیریت و برنامه ریزی است. کسانی که همه کاره اند در حقیقت هیچ کاره اند. افرادی سریع تر به هدف می رسند که به کارهای گوناگون و مختلف نمی پردازند و ذهن و روح خود را درگیر شاخ های متفاوت نمی کنند.

هماهنگى قلب و چشم

قَالَ (علیه السلام): الْقَلْبُ مُصْحَفُ الْبَصَرِ؛

ص: 73

راه تحمّل مصيبت ها

قَالَ (علیه السلام): مَنْ صَبَرَ صَبْرَ الْأَحْرَارِ وَ إِلَّا سَلَا سُلُوَّ(2) الْأَغْمَارِ(3)؛

در مصيبت ها يا مانند آزادگان بايد شكيبا بود و يا چون ابلهان خود را به فراموشى زد.(4)

براى تخفيف آلام و دردهاى مصائب، انسان دو راه در پيش دارد؛ راهى را عاقلان برمی گزینند و راه ديگر را جاهلان. افراد عاقل و بزرگوار و با شخصيت در برابر مصائب شكيبايى پيشه می کنند، جزع وفزع به خود راه نمی دهند و می دانند زندگى دنيا به هرحال، آميخته با درد و رنج هاست كه بسيارى از آن ها اجتناب ناپذیر است و همگان گرفتار آن می شوند، خواه يك فرد ضعيف باشد يا رئيس نيرومند يك كشور و فرمانده يك لشكر.

اين شكيبايى سبب می شود كه آن ها زبان به نا شكرى نگشايند و از خداوند شكايت نكنند و در عمل نيز جزع وفزع ننمايند بلكه خدا را شكر گويند و مصيبت

ص: 74

آنچه برای خود نمی پسندی

قَالَ (علیه السلام): كَفَاكَ أَدَباً(2) لِنَفْسِكَ اجْتِنَابُ مَا تَكْرَهُهُ مِنْ غَيْرِكَ؛

برای اصلاح خویشتن همین بس که ازآنچه برای دیگران نمی پسندی دوری کنی.(3)

ص: 75

شمشیر عقل و پرده بردباری

قَالَ (علیه السلام): الْحِلْمُ غِطَاءٌ سَاتِرٌ وَ الْعَقْلُ حُسَامٌ قَاطِعٌ فَاسْتُرْ خَلَلَ خُلُقِكَ بِحِلْمِكَ وَ قَاتِلْ هَوَاكَ بِعَقْلِكَ؛

بردبارى پرده اى است پوشاننده و عقل شمشيرى است بُرّان، پس كمبودهاى اخلاقى خود را با بردبارى بپوشان و هواى نفس خود را با شمشير عقل بكش.(1)

به وسیله این دو نعمت الهی می توان بسیاری از کاستی ها را پوشاند و نیز گرفتار هوی و هوس نشد.

تعريف زهد و پارسايى

قَالَ (علیه السلام): الزُّهْدُ كُلُّهُ بَيْنَ كَلِمَتَيْنِ مِنَ الْقُرْآنِ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ «لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ»(1) وَ مَنْ لَمْ يَأْسَ عَلَى الْمَاضِي وَ لَمْ يَفْرَحْ بِالْآتِي فَقَدْ أَخَذَ الزُّهْدَ بِطَرَفَيْهِ؛

زهد بين دو كلمه از قرآن است، كه خداى سبحان فرمود: «تا بر آنچه از دست شما رفته حسرت نخوريد و به آنچه به شما رسيده شادمان مباشيد» كسى كه برگذشته افسوس نخورد و به آينده( و آنچه در دست دارد) شادمان نباشد، (دل بستگی ندارد) همه جوانب زهد را رعايت كرده است.(2)

برگذشته ها «اگر، وای کاش» نگوییم؛ و تأسف نخوریم ( اگر این طوری می شد، ای کاش چنین می شد) و به نعمت های حال نیز دل بسته و وابسته نباشیم.

شوخی بی جا

قَالَ (علیه السلام): مَا مَزَحَ امْرُؤٌ مَزْحَةً(1) إِلَّا مَجَّ(2) مِنْ عَقْلِهِ مَجَّةً(3)؛

هيچ كس شوخى بيجا نكند جز آنکه مقدارى از عقل خويش را از دست بدهد.(4)

شوخی به جا و مناسب مورد تائید اسلام است. ولی شوخی که بی مورد و نادرست باشد سبب بسیاری از کدورت ها و دشمنی ها می شود؛ و از هیبت و عزت انسان می کاهد.

دو گرسنه سیر نمی شوند

قَالَ (علیه السلام): مَنْهُومَانِ (1) لَا يَشْبَعَانِ طَالِبُ عِلْمٍ وَ طَالِبُ دُنْيَا؛

دو گرسنه هرگز سير نشوند: جوينده علم و جوينده مال.(2)

نه علم و دانش و نه ثروت هیچ کدام حدومرزی و پایانی ندارند؛ و طالب واقعی آن ها، هیچ گاه قانع و راضی نمی شود.

فرصت و غصه

قَالَ (علیه السلام): إِضَاعَةُ الْفُرْصَةِ غُصَّة(1)؛

از دست دادن فرصت، اندوه بار است.(2)

شاید هر چیزی را بشود بازگرداند اما عمر و زمان قابل برگشت نیست؛ و کسانی که موقعیت های زندگی و فرصت ها را از دست بدهند چیزی جز پشیمانی نصیبشان نمی شود.

اندک ولی استوار

قَالَ (علیه السلام): أَلَا وَ إِنَّ الشَّجَرَةَ الْبَرِّيَّةَإ أَصْلَبُ عُوداً وَ الرَّوَاتِعَ الْخَضِرَةَإ أَرَقُّ جُلُوداً وَ النَّابِتَاتِ الْعِذْيَةَإ أَقْوَى وَقُوداً وَ أَبْطَأُ خُمُودا؛

آگاه باشيد! درختان بيابانى، چوبشان سخت تر و درختان كناره جويبار پوستشان نازك تر است. درختان بيابانى كه با باران سيراب مى شوند آتش چوبشان شعله ورتر و پردوام تر است.(2)

آنانکه با سختی و در مشکلات بزرگ شده اند. به مراتب موفق تر و مقاوم تر از دیگر افراد هستند

جرعه ای خشم

قَالَ (علیه السلام): تَجَرَّعِ الْغَيْظَ فَإِنِّي لَمْ أَرَ جُرْعَةً أَحْلَى مِنْهَا عَاقِبَةً وَ لَا أَلَذَّ مَغَبَّة(2)؛

خشم خود را جرعه جرعه فرو بر که من جرعه اى شيرين تر و خوش عاقبت تر و لذت بخش تر از آن نديد. (3)

امام(علیه السلام) در اينجا خشم را به داروى تلخى تشبيه مى کند که نوشيدنش سخت و طاقت فرساست و به همين دليل انسان ناچار است آن را کم کم و به صورت جرعه جرعه بنوشد؛ ولى دارويى بسيار شفابخش است و عاقبتش شيرين و لذيذ، زيرا انسان را از شرمسارى و ندامت و پشيمانى و زيان هاى بسيار که غالباً به هنگام خشم در صورت عدم خويشتن دارى دامان انسان را مى گيرد، نجات مى دهد.

ص: 82

راه بازگشت

قَالَ (علیه السلام): إِنْ أَرَدْتَ قَطِيعَةَ أَخِيكَ فَاسْتَبْقِ لَهُ مِنْ نَفْسِكَ بَقِيَّةً يَرْجِعُ إِلَيْهَا إِنْ بَدَا لَهُ ذَلِكَ يَوْما؛

اگر خواستى از برادرت جدا شوى، جايى براى دوستى باقى گذار تا اگر روزى خواست به سوی تو بازگردد بتواند.(1)

در دنیای دوستی نباید تمام پل های پشت سر را خراب کرد. چراکه روزگار در حال چرخش است و ممکن است روزی به سوی تو برگردد.

فاصله بین حق و باطل با چهار انگشت

قَالَ (علیه السلام): إِنَّهُ لَيْسَ بَيْنَ الْحَقِ وَ الْبَاطِلِ إِلَّا أَرْبَعُ أَصَابِعَ فسئل (علیه السلام) عن معنى قوله هذا فجمع أصابعه و وضعها بين أذنه و عينه ثم قال- الْبَاطِلُ أَنْ تَقُولَ سَمِعْتُ وَ الْحَقُّ أَنْ تَقُولَ رَأَيْت؛

بدانيد كه ميان حق و باطل جز چهار انگشت فاصله نيست. (پرسيدند، معناى آن چيست؟ امام (علیه السلام) انگشتان خود را ميان چشم و گوش گذاشت و فرمود) باطل آن است كه بگويى «شنيدم» و حق آن است كه بگويى «ديدم».(1)

اگر مردم جهان همین جمله اخیر را که امام (علیه السلام)می فرمود: «میان حق و باطل چهار انگشت بیشتر فاصله نیست»، به خاطر بسپارند و همیشه و در همه جا به آن عمل کنند، به یقین خوش بینی و حسن ظن جاى بدبینى و سوءظن و اعتماد جاى بی اعتمادی و محبّت جاى نفرت و کینه توزی را خواهد گرفت و شایعات بی اساس درباره اشخاص و گروه ها از رونق خواهد افتاد و شایعه پردازان هرگز به اهداف شوم خود نخواهند رسید و روح سلامت و خوش بینی بر جامعه حاکم می شود.(2)

غُرَرالحِکم وَ دُرَرُالکَلِم

راز فرمانروایی

قَالَ (علیه السلام): بِالْإِيثَارِ عَلَى نَفْسِكَ تَمْلِكُ الرِّقَاب؛

به واسطه ایثار و برگزیدن دیگران بر نفس خود، گردن ها را مالک می شوی.(1)

با احسان و ازخودگذشتگی می توان بر نفوس حاکم شد.

شهرت جهانی

قَالَ (علیه السلام): مَنْ قَرُبَ بِرُّهُ بَعُدَ صِيتُهُ؛

هر که نیکی و احسان او نزدیک باشد آوازه او دور باشد.(2)

اهل خیر و نیکی شُهرت پیدا می کند و نامشان به همه جا می رسد.

نگاه دامن گیر

قَالَ (علیه السلام): رُبَ صَبَابَةٍ غُرِسَتْ مِنْ لَحْظَة؛

بسا عشق و گرمی شوقی که از یک نگاه کردنی کاشته شود.(1)

آدمی باید مراقب نگاه خود باشد چراکه ممکن است یک نگاه منجر به عشق ناپاکی شود که گریبان گیرش شود.

سحرخیز باش تا کام روا شوی

قَالَ (علیه السلام): بَاكِرُوا فَالْبَرَكَةُ فِي الْمُبَاكَرَة؛

صبح زود به دنبال کار بروید، زیرا برکت در اول بامداد است.(1)

جاهل بی ثمر

قَالَ (علیه السلام): الْجَاهِلُ صَخْرَةٌ لَا يَنْفَجِرُ مَاؤُهَا وَ شَجَرَةٌ لَا يَخْضَرُّ عُودُهَا وَ أَرْضٌ لَا يَظْهَرُ عُشْبُهَا؛

نادان سنگی است که آب از آن بیرون نمی آید و درختی است که چوب آن سبز نمی شود و زمینی است که گیاه آن ظاهر نمی گردد.(1)

انسان نادان بی ثمر است و نمی توان از او امید ثمره و نتیجه داشت.

بنده ی احسان

قَالَ (علیه السلام): الْإِنْسَانُ عَبْدُ الْإِحْسَان؛

آدمی بنده ا حسان است.(2)

طبع آدمی این گونه است که هر کس به او نیکی و احسان نماید بنده و مطیع او می شود.

پاسخ نیکی

قَالَ (علیه السلام): الْمَعْرُوفُ غُلٌ لَا يَفُكُّهُ إِلَّا شُكْرٌ أَوْ مُكَافَاة؛

احسان غل و زنجیری است که آن را نمی گشاید مگر شُکر یا تلافی.(1)

پاسخ نیکی یا تشکر و قدردانی است و یا جبران آن نیکی است.

نیکوکار زنده

قَالَ (علیه السلام): الْمُحْسِنُ حَيٌ وَ إِنْ نُقِلَ إِلَى مَنَازِلِ الْأَمْوَات؛

نیکوکار زنده است هرچند به سوی منزل های مردگان حمل شود.(2)

شخص نیکوکار به واسطه عمل های نیکی که انجام داده است زنده است هرچند که خودش از دنیا رفته باشد.

کینه و اندوه

قَالَ (علیه السلام): الْحَقُودُ مُعَذِّبُ النَّفْسِ مُتَضَاعِفُ الْهَم؛

کینه ورز نفسش در عذاب و اندوهش دوچندان است.(2)

گوینده خبر

قَالَ (علیه السلام): انْظُرْ إِلَى مَا قَالَ وَ لَا تَنْظُرْهُ إِلَى مَنْ قَال؛

به آنچه گفته نظر نما و به سوی کسی که آن را گفته نظر مکن.(1)

علم و دانش صحیح را باید فراگرفت و نگاه نکن که این علم نزد چه کسی است.

اسارت داوطلبانه

قَالَ (علیه السلام): احْتَجْ إِلَى مَنْ شِئْتَ وَ كُنْ أَسِيرَه؛

از هر که خواستی طلب حاجت کن و اسیر او باش.(2)

از هر کس خواسته ای داشته باشیم در حقیقت اسیر او هستیم تا اینکه خواسته ما را انجام دهد. پس بهتر است پیش هر کس خود را اسیر نکنیم.

شتر دیدی ندیدی

قَالَ (علیه السلام): أَشْرَفُ أَخْلَاقِ الْكَرِيمِ تَغَافُلُهُ عَمَّا يَعْلَم؛

از شریف ترین کارهای شخص بزرگوار، غفلت نمودن اوست از چیزی که می داند.(1)

شخص کریم چنان وانمود می کند که گویا نمی داند و ندیده است. (اصل تغافل)

هر که ترسید مُرد

قَالَ (علیه السلام): مَنْ هَابَ خَاب؛

کسی که بترسد محروم گردد.(1)

کسی که برای رسیدن به خواسته هایش شجاعت نداشته باشد هیچ وقت به آن ها نمی رسد. از پرسیدن، گفتن حق، درخواست کردن ...

داروی روح

قَالَ (علیه السلام): ذِكْرُ اللَّهِ دَوَاءُ أَعْلَالِ النُّفُوس؛

یاد خدا داروی بیماری های نفس ها (جان و روح) است.(1)

رزق و روزی نادان و چهارپایان

قَالَ (علیه السلام): لَوْ جَرَتِ الْأَرْزَاقُ بِالْأَلْبَابِ وَ الْعُقُولِ لَمْ تَعِشِ الْبَهَائِمُ وَ الْحَمْقَى؛

اگر روزی ها با خردها و عقل ها روانه می شدند، چهارپایان و احمقان زندگانی نمی کردند.(1)

رزق و روزی دست خداست. خداوند به چهار پایان و احمق ها روزی می رساند تا به انسان های عاقل بفهماند که روزی تنها با تکیه بر عقل به دست نمی آید بلکه نعمت دهند خداست.

راز آسایش

قَالَ (علیه السلام): ارْضَ تَسْتَرِح؛

راضی باش تا به آسایش دست یابی.(2)

آسایش درگِرو مال و ثروت فراوان نیست، آسایش زمانی حاصل می شود که رضایت از وضع موجود حاصل شود.

رضایت حسد سوز

قَالَ (علیه السلام): مَنْ رَضِيَ بِحَالِهِ لَمْ يَعْتَوِرْهُ الْحَسَد؛

هرکه به حال خود (کار، زندگی) راضی باشد، حسد پی درپی او را فرا نخواهد گرفت.(1)

حسادت زمانی ایجاد می شود که انسان از وضع زندگی خویش راضی نباشد و پی درپی دنبال داشته های دیگران باشد و به فکر نداشته های خویش.

زیارت ایمنی بخش

قَالَ (علیه السلام): إِغْبَابُ الزِّيَارَةِ أَمَانٌ مِنَ الْمَلَالَةِ؛

زیارت و دیدوبازدید یک روز در میان یا در هفته یک بار (نسبت به دوستان) ایمنی از ملالت و خستگی است.(1)

در هر چیز میانه روی نیکوست حتی در صله رحم. البته والدین از این موضوع استثناء هستند.

اسیران راز

قَالَ (علیه السلام): سِرُّكَ أَسِيرُكَ فَإِنْ أَفْشَيْتَهُ صِرْتَ أَسِيرَه؛

راز تو اسیر توست پس اگر آن را افشاء نمایی اسیر آن خواهی شد.(1)

حرف ها و رازها سرپوشیده اند و در اختیار انسان هستند ولی با بیان کردن و افشا کردن آن ها دیگر در اختیار ما نیستند و باید منتظر عواقب آن بود.

نتیجه تلاش

قَالَ (علیه السلام): عَلَيْكَ بِالسَّعْيِ وَ لَيْسَ عَلَيْكَ بِالنُّجْح؛

بر تو تلاش کردن است ولی پیروزی در دست تو نیست.(1)

جمله معرفی است که ما مأمور به وظیفه هستیم و نه مأمور به نتیجه. آنچه از دست ما برمی آید عمل به وظیفه است و این خود نوعی پیروزی است. ولی نتیجه کار دست ما نیست؛ و وظیفه هر انسانی تلاش و همت اوست چه به نتیجه برسد یا نرسد.

نمایش بی نیازی

قَالَ (علیه السلام): إِظْهَارُ الْغِنَى مِنَ الشُّكْر؛

اظهار توانگری (قولا و عملاً) ازجمله شکر است.(2)

یکی از مراتب شکر این است که فرد خودش را بی نیاز و توانگر نشان دهد.

زمان و مردانگی مردان

قَالَ (علیه السلام): فِي تَصَارِيفِ الْأَحْوَالِ تُعْرَفُ جَوَاهِرُ الرِّجَال؛

در دگرگونی های احوال، گوهرهای مردان شناخته می شود.(1)

در سختی ها و مشکلات جوهره و اصل مردان معلوم می شود.

نرمش و سختی قهرمانانه

قَالَ (علیه السلام): إِذَا خِفْتَ صُعُوبَةَ أَمْرٍ فَاصْعُبْ لَهُ يَذُلَّ لَكَ وَ خَادِعِ الزَّمَانَ عَنْ أَحْدَاثِهِ تَهُنْ عَلَيْك؛

هرگاه از سختی کاری می ترسی، در مقابل آن سرسختی نما تا برای تو نرم گردد و با مصیبت های روزگار مکر نما تا بر تو کوچک گردد.(1)

انسان نباید در مقابل مشکلات زندگی خم به ابرو بیاورد بلکه باید با تکیه بر خدا و همت و پشتکار جلوی آن ها بایستد.

ناامیدی امیدوارکننده

قَالَ (علیه السلام): الْخَلَاصُ مِنْ أَسْرِ الطَّمَعِ بِاكْتِسَابِ الْيَأْس؛

رهایی از بند و اسارت طمع، به کسب ناامیدی است.(1)

از مردم ناامید شدن، راز رهایی از حرص و طمع است.

نیش های نزدیک

قَالَ (علیه السلام): عَدَاوَةُ الْأَقَارِبِ أَمَرُّ مِنْ لَسْعِ الْعَقَارِب؛

دشمنی خویشان و نزدیکان تلخ تر از گزیدن عقرب هاست.(2)

انسان در سختی ها و گرفتاری ها و مشکلات توقع یاری و همدلی از نزدیکان و دوستان دارد که این همدلی و همراهی می تواند مرهمی بر زخم ها باشد اما اگر برعکس شود و دوستان به جای دوستی دشمنی کنند، درد و سختی آن تلخ و گزنده است.

واگذاری و یادآوری دوست داشتنی

قَالَ (علیه السلام): اذْكُرْ أَخَاكَ إِذَا غَابَ بِالَّذِي تُحِبُّ أَنْ يَذْكُرَكَ بِهِ وَ إِيَّاكَ وَ مَا يَكْرَهُ وَ دَعْهُ مِمَّا تُحِبُّ أَنْ يَدَعَكَ مِنْهُ؛

در نبود برادرت به گونه ای از او یاد کن که دوست داری او چنین کند و بپرهیز ازآنچه دوست ندارد و واگذار از او آنچه را که دوست داری که او از تو واگذارد.(1)

آنچه بر خود نمی پسندی برای دیگران هم مپسند.

عافیت های مجهول

قَالَ (علیه السلام): الْعَوَافِي [الْعَافِيَةُ] إِذَا دَامَتْ جُهِلَتْ وَ إِذَا فُقِدَتْ عُرِفَتْ؛

عافیت ها چون همیشگی باشند مجهول مانند و هرگاه ازدست داده شوند شناخته شوند.(2)

انسان ها وقتی که در خوشی ها و عافیت غوطه ور شوند، قدر این عافیت را نمی دانند و این نعمت برایشان گمنام و مجهول باقی می ماند، ولی هنگامی که بیماری یا گرفتاری به انسان عارض شود، تازه متوجه خوشی و سلامتی و عافیت ازدست رفته می افتند و سلامتی ازدست رفته را درک می کنند.

عقل و عمل

قَالَ (علیه السلام): الْعَقْلُ أَنْ تَقُولَ مَا تَعْرِفُ وَ تَعْمَلَ بِمَا تَنْطِقُ بِهِ؛

عقل آن است که آنچه را که می دانی بگوئی و به آنچه می گویی عمل نمائی.(1)

بیان آنچه انسان نمی داند یا درباره آن اطلاعات کمی دارد کار عاقلانه ای نیست و لازمه کار عقلایی آن است که چیزی را بیان کنیم که از روی آگاهی و اطلاعات کافی است و بعد از بیان عالمانه نوبت به عمل می رسد چراکه دو صد گفته چون نیم کردار نیست.

دو نیمه ی عاقل

قَالَ (علیه السلام): نِصْفُ الْعَاقِلِ احْتِمَالٌ وَ نِصْفُهُ تَغَافُلٌ؛

نصف عاقل تحمل (بی ادبی ها و آزار مردم) و نصف (دیگر) او تغافل و چشم پوشی است.(1)

تحمل و تغافل در روابط اجتماعی به ما کمک می کند که عاقلانه تصمیم بگیریم و عاقلانه عمل کنیم.

وقت اندک دانش آموزی

قَالَ (علیه السلام): الْعِلْمُ أَكْثَرُ مِنْ أَنْ يُحَاطَ بِهِ فَخُذُوا مِنْ كُلِّ عِلْمٍ أَحْسَنَه؛

دانش بيش از آن است كه فراگرفته شود، پس از هر دانشی نیکوترین آن را فراگیرید.(1)

قطعاً فراگیری همه علوم برای انسان ها دشوار و غیرممکن است، لذا در این وقت محدود، دانش آموختن باید بر اساس استعداد و فضیلت علوم، بهترین علم را انتخاب کرد.

عالم و نادان کمرشکن

قَالَ (علیه السلام): مَا قَصَمَ ظَهْرِي إِلَّا رَجُلَانِ عَالِمٌ مُتَهَتِّكٌ وَ جَاهِلٌ مُتَنَسِّكٌ هَذَا يُنَفِّرُ عَنْ حَقِّهِ بِهَتْكِهِ وَ هَذَا يَدْعُو إِلَى بَاطِلِهِ بِنُسْكِه؛ فقط دو شخص کمرم را شکستند؛ عالمی که از انجام گناه ابائی ندارد و نادانی که اهل عبادت باشد. آن عالم با ارتکاب گناهان، مردم را از دین داری فراری می دهد و این نادان، به خاطر عبادتش، مردم را به سمت باطل می کشاند.(1)

مردم گمان می کنند عمل نادان صحیح است و لذا فریب عبادت او را می خورند؛ و عمل ناصحیح عالم نیز باعث می شود مردم بدبین به علم و دین شوند.

زبان عمل

قَالَ (علیه السلام): لِسَانُ الْحَالِ أَصْدَقُ مِنْ لِسَانِ الْمَقَال؛

زبان حال (عمل)، راستگوتر از زبان گفتار است.(1)

عملی که شخص انجام می دهد از حرفی که میزند گویاتر است.

فرار از عیب های خویش

قَالَ (علیه السلام): ذَوُو الْعُيُوبِ يُحِبُّونَ إِشَاعَةَ مَعَايِبِ النَّاسِ لِيَتَّسِعَ لَهُمُ الْعُذْرُ فِي مَعَايِبِهِم؛

صاحبان عیب ها شایع کردن عیب های مردم را دوست دارند تا برایشان عذری در عیب های خود باشد.(1)

شایع شدن عیوب دیگران به آن ها کمک می کند که عیوب خودشان را نادیده بگیرند و به جای اصلاح خویش در پی این هستند که جامعه را همرنگ خودشان درآوردند و با این کار در جامعه انگشت نما نمی شوند و تنها نمی مانند و در ضمن عیب های خویش را قبیح و زشت نمی دانند. چراکه کسانی دیگر این عیب ها را دارند.

چشم پوشیِ روشنی بخش

قَالَ (علیه السلام): مَنْ لَمْ يَتَغَافَلْ وَ لَا يَغُضَّ [لَا يتقاض] عَنْ كَثِيرٍ مِنَ الْأُمُورِ تَنَغَّصَتْ عِيشَتُه؛

هرکه تغافل و چشم پوشی از بسیاری از کارها نکند، زندگی اش تیره گردد.(1)

سخت می گیرد جهان بر مردمان سخت گیر. باید از بعضی مشکلات چشم پوشی کرد و زیبایی ها را دید تا زندگی روی خوشش را به ما نشان دهد.

ابتدای و انتهای خشم

قَالَ (علیه السلام): إِيَّاكَ وَ الْغَضَبَ فَأَوَّلُهُ جُنُونٌ وَ آخِرُهُ نَدَم؛

بر تو باد به دوری از خشم، پس اولش دیوانگی و آخر آن پشیمانی است.(1)

فال نیک

قَالَ (علیه السلام): تَفَأَّلْ بِالْخَيْرِ تَنْجَح؛

فال نیک بزن تا پیروز شوی.(1)

دستگاه روانی انسان هوشمند است، اگر در اندیشه ی موفقیت باشیم حاصل آن پیروزی است و اگر از اول ناامید باشیم چیزی جز ناامیدی دِرو نخواهیم کرد.

رذیلت های سرشتی

قَالَ (علیه السلام): أَكْرِهْ نَفْسَكَ عَلَى الْفَضَائِلِ فَإِنَّ الرَّذَائِلَ أَنْتَ مَطْبُوعٌ عَلَيْهَا؛

نفس خود را به پذیرش فضایل مجبور کن؛ زیرا رذیلت ها در نهاد تو سرشته است.(1)

جنگ رذیلت و فضیلت (خوبی و بدی) در نهاد انسان ها وجود دارد. اگر در این نبرد به فضایل کمک نکنیم پیروزی با رذایل خواهد بود.

تفکر عمل ساز

قَالَ (علیه السلام): الْفِكْرُ فِي الْخَيْرِ يَدْعُو إِلَى الْعَمَلِ بِه؛

انديشيدن به خوبی ها آدمى را به انجام دادن آن ها برمی انگیزد.(1)

تفکر مقدمه عمل است. وقتی انسان به کارهای خیر فکر می کند مقدمه عمل را انجام داده است و کم کم به سمت عمل پیش می رود.

ناامیدی قاتل

قَالَ (علیه السلام): قَتَلَ الْقُنُوطُ صَاحِبَه؛

نوميدى، صاحب خود را مى كُشد.(2)

آدمی به امید زنده است، امید نباشد هیچ کشاورزی دانه را نمی کارد و هیچ دانش آموزی به مدرسه نمی رود. ناامیدی جان عمل را از انسان می گیرد.

متکبر ناچیز

قَالَ (علیه السلام): عَجِبْتُ لِمُتَكَبِّرٍ كَانَ أَمْسِ نُطْفَةً وَ هُوَ فِي غَدٍ جِيفَة؛

عجب دارم از متکبر، دیروز نطفه بود و فردا مُرداری خواهد بود.(2)

تکبر یعنی بزرگ دیدن خویش. انسان به گذشته اش متکبر باشد یا به آینده اش؟

کاغذ آرامش بخش

قَالَ (علیه السلام): مَنْ تَسَلَّى بِالْكُتُبِ لَمْ تَفُتْهُ سَلْوَة؛

كسي كه با كتاب آرامش يابد، هيچ آرامشي را از دست نداده است.(1)

خوردن و خوراندن

قَالَ (علیه السلام): لَذَّةُ الْكِرَامِ فِي الْإِطْعَامِ وَ لَذَّةُ اللِّئَامِ فِي الطَّعَام؛

لذت کریمان در خورانیدن و لذت لئیمان در خوردن است.(1)

تفاوت لئیم و کریم در آنی بیش نیست. خوردن و خورانیدن.

سرزنش آتش زا

قَالَ (علیه السلام): الْإِفْرَاطُ فِي الْمَلَامَةِ يَشُبُّ نَارَ اللَّجَاجَةِ؛

زیاده روی در سرزنش، آتش لجاجت را می افروزد.(1)

سرزنش بیش از اندازه باعث لجبازی و دشمنی می شود.

شوخی کینه ساز

قَالَ (علیه السلام): دَعِ الْمِزَاحَ فَإِنَّهُ لِقَاحُ الضَّغِينَةِ؛

خوش طبعی زیاد را واگذار که آن آبستن کینه است.(1)

شوخی نابجا و بی مورد منجر به کینه و دشمنی می شود.

سرکشی در مقابل سرکشی

قَالَ (علیه السلام): إِذَا صَعَبَتْ عَلَيْكَ نَفْسُكَ فَاصْعَبْ لَهَا تَذِلُّ لَكَ وَ خَادِعْ نَفْسَكَ عَنْ نَفْسِكَ تَنْقَدْ لَك؛

هر گاه نفست بر تو سرکشی کند پس تو هم در مقابل آن سرکشی نما رام تو خواهد گردید و با نفس خویش از نفس خود خدعه و مکر کن تا تو را اطاعت نماید.(2)

نفس سرکشی و دشمنی می کند ازاین رو شایسته است. انسان نیز با او مقابله کند و حتی او را فریب دهد.

بدترین مردم

قَالَ (علیه السلام): شَرُّ النَّاسِ مَنْ يَرَى أَنَّهُ خَيْرُهُم؛

بدترین مردم کسی است که خود را بهترین آن ها ببیند.(1)

وقتی کسی خودش را بهترین مردم می داند، نه عیب های خویش را می بیند و نه در تلاش برای رفع این عیوب است.

توکل اندوه زا

قَالَ (علیه السلام): مَنْ تَوَكَّلَ لَمْ يَهْتَمَّ؛

هر که توکل کند اندوهناک نگردد.(1)

اندوه زمانی حاصل می شود که شخص خودش را در انجام امور تنها و بی یاور می بیند، اما شخص متوکل، خودش را به قدرت لایزال الهی متصل می کند و امور خودش را به خداوند می سپارد.

همت های بلند

قَالَ (علیه السلام): كُنْ بَعِيدَ الْهِمَمِ إِذَا طَلَبْتَ كَرِيمَ الظَّفَرِ إِذَا غَلَبْت؛

دور (بلند) همت باش هر گاه طلب کنی.(1)

همت بلند دار که مردان روزگار

از همت بلند به جایی رسیده اند

داستان های از اما م علی(علیه السلام)

چشم پوشی

روزی پیامبر(صلی الله علیه و آله)با جمعی از اصحاب خود نشسته بودند ناگهان شخصی خدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله)رسید و عرض کرد: یا رسول الله! در فلان خانه مردی و زنی به فساد مشغول اند.

پیامبر (صلی الله علیه و آله)فرمود: این خبر تو را باید بررسی کنم و آن ها را بخواهم ببینم مطلب چیست؟

چند تن از یاران که آنجا بودن اجازه احضار آن ها را خواستند، لیکن پیامبر (صلی الله علیه و آله)هیچ یک از آنان را اجازه نداند تا این که حضرت علی (علیه السلام) خدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله)رسید آنگاه پیامبر(صلی الله علیه و آله)به علی (علیه السلام) فرمود: یا علی! تو برو و ببین این ماجرا که می گویند راست است یا نه.

امام علی (علیه السلام) آمد تا رسید به در خانه، آنگاه چشمان خود را برهم گذاشت و وارد خانه شد و دست بر دیوار داشت تا وقتی که گرد خانه گردید و بیرون آمد چون خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله)رسید عرض کرد یا رسول الله (صلی الله علیه و آله)من گرد آن خانه گشتم ولی هیچ کس را آنجا ندیدم.

پیامبر (صلی الله علیه و آله)به نور نبوت مطلب را یافت که علی (علیه السلام) نمی خواهد آن دو را رسوا نماید ازاین رو فرمود: یا علی! انت فتی هذه الامه؛ یا علی! تو جوانمرد این امتی.(1)

ص: 136

کی بیشتر خرما خورده؟

روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله)و حضرت علی (علیه السلام) خرما می خوردند هر خرمایی را که رسول خدا(صلی الله علیه و آله)می خورد به آرامی هسته اش را نزد علی (علیه السلام) می نهاد تا این که خرماها تمام شد ولی پیش حضرت رسول (صلی الله علیه و آله)هیچ هسته خرمایی نبود و همه نزد علی (علیه السلام) بود. رسول خدا(صلی الله علیه و آله)فرمود: هر که هسته اش بیشتر بود او پرخور است همه نگاه کردند. جلوی علی(علیه السلام) از همه بیشتر بود. علی(علیه السلام) گفت: «ولی من فکر می کنم پرخور کسی است که خرماهایش را با هسته خورده.» همه نگاه کردند. جلوی پیامبر(صلی الله علیه و آله)هسته خرمایی نبود.(1)

تنها برنده مسابقه

روزی به پیامبر(صلی الله علیه و آله)دو شتر هدیه دادند، پیامبر(صلی الله علیه و آله)یکی از آن دو شتر را هدیه و جایز قرارداد برای کسی که بتواند دو رکعت نماز بخواند و چیزی از دنیا را به ذهن خود نگذارد و به فکر چیزی از دنیا نیفتد. کسی به پیامبر(صلی الله علیه و آله)در این مسابقه پاسخ مثبت نداد. «وَ لَمْ يُجِبْهُ أَحَدٌ سِوَى عَلِيٍّ (علیه السلام)؛ به جز علی(علیه السلام) که پاسخ مثبت داد و برای خواندن نماز حاضر شد؛ پیامبر(صلی الله علیه و آله)هر دو شتر را به علی(علیه السلام) مرحمت فرمود.(3)

پنج انگشت

روزی عمر گفت: یا على تعجب من از اینکه تو بر تمام مسائل علمى و قضائى و فقهى احاطه دارى نیست بلكه تعجب من از این است كه تو هرگونه سؤال مشكلى را در هر موردى كه باشد بلافاصله و فورى و بدون اندیشه و تأمل جواب می دهی! حضرت فرمود اى عمر این دست من چند انگشت دارد؟ عرض كرد: پنج انگشت. فرمود پس چرا تو در پاسخ این سؤال

اندیشه نكردى؟ عرض كرد این واضح و معلوم است احتیاجى به اندیشه ندارد، على (علیه السلام)فرمود كلیه مسائل در نظر من مانند پنج انگشت دست در نظر تست.(2)

ص: 139

چشم چرانی

روزی حضرت در ميان اصحابش نشسته بود. زن زيبايى (كه تمام چهره اش را نپوشانده بود) ازآنجا عبور كرد و چشم حاضران را به خود جلب نمود. امام (علیه السلام) فرمود:

چشمان اين مردان، طغيانگر است و آنچه نظرشان بر آن افتاد مايه تحريک و هيجان آن هاست. هرگاه يكى از شما نظرش به زنى افتاد كه زيبا و صاحب جمال بود، برود و با همسر خود آميزش كند «فَإِنَّمَا هِيَ امْرَأَةٌ كَامْرَأَتِه» زيرا او هم زنى است مانند همسرش! در اين هنگام مردى از خوارج گفت: خداوند اين كافر را بكشد چقدر دانا و فقيه است! هنگامی که حاضران اين سخن را شنيدند از جاى پريدند تا او را به قتل برسانند، ولى امام (علیه السلام) فرمود: آرام باشيد جواب دشنام، بدگويى است و يا گذشت از گناه (نه كشتن مرد بد زبان).(1)

تمام لذات دنیا

امام علی (علیه السلام) به عمار یاسر فرمود: ای عمار! برای دنیا غم مخور که تمام لذات دنیا شش چیزاست.

مطعوم و مشروب و ملبوس و منکوح و مشموم و مرکب؛

اما شریف ترین طعام ها عسل است که فرآورده زنبور است و بهترین مشمومات(عطر) مُشک است که از خون آهو است و نفیس ترین مرکب ها اسب است که مردان بی شماری را بر پشت خود به هلاکت می رساند و بهترین مشروبات آب است که تمام حیوانات از آن می آشامند و نیکوترین ملبوسات ابریشم است که آن بافته کرمی است و منکوحات زنانند و آن ها وسیله دفع شهوت هستند پس دنیا چه زیبایی دارد و چگونه می شود به آن دل بستگی و تفاخر نمود سپس حضرت فرمود: مصیبت های دنیا بسیار است و مشاربش، تیره و هیچ دوستی را با دوستی خود شریک و برخوردار نکند.(1)

زبان کودکان

زنی کودک شش ماهه خود را بر روی پشت بام گذاشت کودک خود را بر زمین می کشید تا اینکه بر روی ناودان نشست مادرش نتوانست او را بگیرد نردبانی آورند چون ناودان از لب بام بلندتر بود نتوانست او را بگیرد بستگان بچه می گریستند عمر نیز وقتی ماجرا را دید متحیر شد و گفت چاره ساز کار، علی بن ابی طالب(علیه السلام) است. حضرت نزد بچه آمد با او حرف زد اما بچه نفهمید علی (علیه السلام) فرمود: بچه ای هم سن او را بیاورید وقتی بچه را آوردند دو کودک به یکدیگر نگاه کردند و با زبان کودکانه باهم حرف می زند تا این کودک از ناودان به سمت پشت بام برگشت و همه خوشحال شدند.(2)

ص: 142

چهار دستور پزشکی

روزی امیرالمؤمنین(علیه السلام) به فرزندش امام حسن(علیه السلام) فرمود: يَا بُنَيَّ أَ لَا أُعَلِّمُكَ أَرْبَعَ خِصَالٍ تَسْتَغْنِي بِهَا عَنِ الطِّب؛ اگر چهار دستور را رعایت کنی از طبیب و درمان های طبیب بی نیاز خواهی شد و آن چهار دستور این است.

1. جز هنگام گرسنگی در کنارغذا برای خوردن آن ننشین 2. درحالی که میل و اشتها به غذا داری از غذا دست بکش 3. در جویدن غذا مراقب باش تا خوب خرد گردد 4. قبل از خواب به دستشویی برو.(1)

نیز در دستوری دیگر می فرماید:

از سرما در آغازش(پاییز) بپرهیز و در آخرش(نزدیک بهار) به استقبالش بروید زیرا در بدن ها همان می کند که با درختان می کند، در آغاز خشک و در آخر برگ می آورد.(2)

چرا دعا مستجاب نمی شود

امام علی(علیه السلام) در پاسخ به این سؤال که خداوند فرموده: «ادعونی استجب لکم؛ بخوانید مرا تا اجابت کنم شمارا» پس چرا دعا می کنیم ولی دعایمان اجابت نمی شود؟ فرمود: لِأَنَّ قُلُوبَكُمْ خَانَتْ بِثَمَانِ خِصَال؛ زیرا دل های شما هشت خیانت کرده است:

1. شما خدا را شناختید اما حق او را چنان که بر شما واجب است ادا نکردید؛ بنابراین، شناخت شما به کارتان نیامد.

2. ایمان به رسول خدا(صلی الله علیه و آله)آوردید، اما باسنت او مخالفت کردید، پس فایده ایمان شما چیست؟

3. قرآن را خواندید ولی عمل نکردید.

4. گفتید از آتش جهنم می ترسید اما در هر وقت با گناهان خود بدن های خود را آماده عذاب ساختید.

5. اظهار تمایل به بهشت کردید اما کاری که شمارا از بهشت دور می کند انجام دادید.

6. از نعمت های خدا استفاده کرده ولی سپاسگزاری نکردید.

7. خداوند شمارا به دشمنی شیطان امر کرده، شما با زبان با او دشمنی کردید ولی در عمل با او مخالفت نکردید.

8. عیب های مردم را جلوی چشم خود قراردادید اما عیوب خود را پشت سر انداختید.

ص: 144

روزی حلال

امام على (علیه السلام) وارد مسجد شد و به مردى فرمود: استر من را برايم نگه دار؛ اما او دهنه استر را در آورد و آن را بُرد. على (علیه السلام)بعد از تمام كردن نماز از مسجد بيرون آمد و دو درهم در دست گرفته بود تا به آن مرد پاداش دهد، اما ديد استر به حال خود رهاست. آن دو درهم را به يكى از غلامان خود داد كه دهنه ای بخرد. غلام به بازار رفت و دهنه مسروقه را در آنجا ديد و به دو درهم خريد و نزد حضرت برگشت. على (علیه السلام) فرمود: إن العبد ليحرم نفسه الرزق الحلال بترك الصبر و لا يزاد على ما قدر له؛ آدمى به سبب بی صبری، خودش را از روزى حلال محروم می کند و بيشتر از روزى مقدّر هم نصيبش نمی شود.(2)

مهمانی به سه شرط

روزی فردی امیرالمؤمنین(علیه السلام) را به منزلش دعوت کرد، امام علی(علیه السلام) فرمودند «أَجَبْتُكَ عَلَى أَنْ تَضْمَنَ لِي ثَلَاثَ خِصَال»

به سه شرط می پذیرم؛ چیزی از بیرون منزل وارد نکنی، هرچه در خانه داری برای ما بیاوری و ازآنچه در خانه داری دریغ نکنی، همسر و فرزندانت را نیز به زحمت نیندازی.(2) (3)

ص: 146

خطبه بدون الف و نقطه

خطبه «مونقه» خطبه ای که در آن از حرف «الف» که بیشترین و پرکاربرترین حرف است. استفاده نشده است. امیرالمؤمنین (علیه السلام) این خطبه را بالبداهه ایراد کردند و در آن از حرف «الف» استفاده نکردند. قسمتی از خطبه: «حَمِدْتُ مَنْ عَظُمَتْ مِنَّتُهُ وَ سَبَغَتْ نِعْمَتُهُ وَ تَمَّتْ كَلِمَتُهُ وَ ن-َف-َذ َتْ مَشِیتُهُ وَ بَلَغَتْ حُجَّتُهُ وَ عَدَل-َتْ قَضِیتُهُ وَ سَبَقَتْ غَضَبَهُ رَحْمَتُهُ... خطبه طولانی است. برای اطلاع بیشتر رجوع شود به. بحارالانوار، ج 74، ص 340. بیروت و بحارالانوار، ج 77، ص 342 ایران.

خطبه بدون نقطه. خطبه ای که امیرالمؤمنین (علیه السلام) آن را بالبداهه ایراد کردن و در آن از کلماتی ا استفاده کردند که نقطه ندارد. قسمتی از آن خطبه: «اَلْحَمْدُ للَّ-هِ أَهْلِ الْحَمْدِ وَ مَأْوَاهُ، وَ لَهُ أَوْكَدُ الْحَمْدِ وَ أَحْلَاهُ، وَ أسعَدُ الْحَمْدِ وَ أَسْرَاهُ، وَ أَطْهَرُ الْحَمْدِ وَ أَسْمَاهُ، وَ أَکْرَمُ الْحَمْدِ وَ أَوْلَاهُ. الْوَاحِدِ الأَحَدِ الصَّمَدِ، لاوَالِدَ لَهُ وَ لاوَلَدَ. خطبه طولانی است. برای اطلاع بیشتر رجوع شود به نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه، ج 1، ص 109؛ تمام نهج البلاغه، ص 335.

الحمد لله رب العالیمن

ص: 147