بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

درانتظار مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف

تالیف: علامه فقید آیت الله دکتر عبد الهادی فضلی

ترجمه: لطیف راشدی - سعید راشدی

ص: 3

تصویر

علامه فقید حضرت آیت الله دکتر عبدالهادی فضلی

ص: 4

گرانسنگ ایشان است . مرحوم الفضلی پناهگاه علمای امت بودند و با فکر و حرکت و جهاد و تلاش های وحدت آفرین خود ، نمونه و اسوه ای را در نزدیکی دل ها وحدت بخشیدن به صفوف اسلامی ارائه کردند. همچنین این فقید راحل در اواخر زندگی خود با صبر بر ابتلاء الهی و بیماری طاقت فرسا، نمونه و تصویر بسیار والائی از انسان مؤمن صابر شاکر واثق به خدای بزرگ و توانا و متوکل بر او به ظهور رساند. به همین مناسبت تسلیت و تعزیت خود را به خانواده ی مکرم و دوستان و شاگردان و دوستداران ایشان، خصوصا علمای امت اسلامی و حوزه های علمیه تقدیم می کنم و از خداوند منان مسألت میکنم تا رحمت واسعه ی خود را بر این فقید عزیز نازل فرماید. بهشت را جایگاه ابدی ایشان قرار دهد، او را در رضوان وسیع خود وارد کند و به بستگان و دوستداران ایشان صبر و تسلیت عنایت فرماید.

همچنین از خداوند جل و علا مسألت دارم که همه علمای صالح و خوب ما را سلامتی کامل، توفيق دائم و اقتدا به اندیشه و رفتار و جهاد فقید سعید ما عطا فرماید؛ و انا لله و انا اليه راجعون.

سید علی حسینی خامنه ای

20 فروردین 1392

ص: 6

ب: دیدگاه علمی مسئله49

2. بحث درباره وقوع این مسئله50

1. دلیل نقلی...51

2. دلیل تاریخی ....53

3. دلیل عقیدتی ..53

4.دلیل تشریعی.. 53

5. دلیل علمی ..... ....55

حکومت امام .... 59

علت این بحث نم... 59

حکومت امام عَلَیهِ السّلام همان حکومت اسلام است....60

فرق حکومت پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه و حکومت امام مع عَلَیهِ السّلام

جهانی بودن نفوذ سیاسی ... 63

1. جهانی شدن عقیده اسلامی و شامل شدن آن برای همه افراد بشر

پاک شدن زمین از تمامی عقائد شرک وکفر و گمراهی و دوروئی. 65

2. فراگیری عدالت و امنیت و رفاه ...67

3. انتشار فرهنگ و دانش ... 68

وحدت سیرهی امام عَلَیهِ السّلام و پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه..... . 69

انتظار امام ..... 72

توطئه.... 72

در این هنگام معنای انتظار چیست؟ .. 75

ضرورت حکومت اسلامی در زمان غیبت ... 77

توجیه ... 81

جدایی دین از سیاست ... 82

رئیس دولت ....

نایب امام .... 88

ص: 8

بالاترین حاکم کسی است که مسلمانان او را معین کنند .... 90

حاصل استدلال.. 90

اشکالات وارده بر این استدلال..... 93

بالاترین حاکم همان فقيه عادل است... 96

روش بحث نزد فقها.. 96

دلایل این نظر...

الف ) دلیل اجتماعی - تاریخی ..... 97

ب ) دلیل اعتقادی..99

ج ) دلیل عقلی .. 100

د ) دلیل نقلی... 1..3

1. قرآن .... 1..3

2. از سنت ..... 106

خلاصه استدلال به این مقوله ....108

مناقشه در این مطلب که حاصلش چنین است ..1..8

جواب این مناقشه ..109

خلاصه استدلال به این روایت ... 113

مناقشه در این استدلال ..... 113

بالاترین حاکم، داناترین است... 116

خلاصه استدلال برای این نظر ....116

مناقشه ..... 117

رد مناقشه.. 117

ساختار دولت ...119

تشکیلات حکومت در قانون اسلام .... ..119

در پرتو این سخن.... 120

خط کلی برای حکومت (خطوط کلی حکومت ).... 121

ص: 9

استثناءها ..122

قوای سه گانه ...123

الف ) مجلس.... ..123

1. بیان احکام.... ...124

2. تصویب قوانين .. ...124

ب ) قوه مجریه .....124

ج ) قوه قضائیه.... .....125

شکل حکومت ... ...126

مبدأ حق الهی ... ...126

حیطه امت در مراقبت .... .....128

دولت در عرصه های وسیع ..129

. دعوت به دولت .....

وجوب دعوت ..130

روش های دعوت .... 130

شبهه....132

. خلاصه ..... 134

مقید بودن دعوت .....134

شبهه دیگر .....137

احادیث برپایی دولت، قبل از امام... 139

رفع اشتباه ... 140

خاتمه... 141

امیدواری..... 141

منابع ..143

ص: 10

«و الله لا أفارق المهدی»

بدون شک کنکاش و تحقیق در آموزه های حوزه مقدس مهدویت، بسیار دامنه دار و گسترده است. محققان و دانش پژوهان حوزه مهدویت نیز هر کدام گوشه ای از این گستره را کاوش و بررسی نموده و تحقیقات و حاصل تلاش های خود را عرضه کرده اند. «شكر الله سعیهم»

دانشمند گرانمایه و محقق بزرگوار یعنی؛ علامه فقید حضرت

آیت الله دکتر عبدالهادی فضلی که از بزرگان حوزه علمیه نجف اشرف و مدت ها در معیت مجتهد مسلم یعنی؛ علامه محمدرضا مظفر بوده؛ و خود نیز یکی از ارکان مستم روحانیت روشنگر و مجاهد معاصر بودند و بنده از اخبار رحلت تأسف بار ایشان که با پیام مقام عظمای ولایت امر، حضرت امام خامنه ای(حفظه الله) که از شبکه عربی زبان «العالم» همراه بود، این گونه متوجه شدم که ایشان «نماینده معظم له» در عربستان سعودی بودند - و مقام شامخ علمی و جهادی و سیاسی روز ایشان در پیام تسلیت مقام معظم رهبری به خوبی نمایان است؛ نگاهی محققانه و استدلالی از زاویه ای تقریبا نو، به موضوع مهدویت پرداخته است.

کتاب حاضر نتیجه زحمات و تلاش های این علامه و استاد متفکر که به زبان عربی با نام «في انتظار الامام» نگاشته شده است، هم اکنون به پارسی برگردان شده و با نام «در انتظار مهدی موعود عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف » تقدیم محضر ولایت مداران و عدالت خواهان و ظلم ستیزان می گردد.

ص: 12

نکته قابل توجه این است که در ترجمه این کتاب شریف، تغییری در منابع و مصادر کتاب ندادیم و آنچه مؤلف بزگوار در همه جا در اصل کتاب آورده اند، ما عينا آن را چه در متن و چه در پاورقی ها آوردیم که گاها کامل و گاهی ناقص مثلا: بدون ذکر نام نویسنده و نظیر آن...

امیدوارم خدای مهدی عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف به ما نظر رحیمانه نماید، از ما

بپذیرد و ما را از نبرد کنندگان با ظلم جهانی در رکاب منجی بشریت یعنی حضرت حجت بن الحسن العسکری عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف قرار دهد و شهادت را در این راه نصیب گرداند.

یَأَیُّهَا الْعَزِیزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَعَةٍ مُّزْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْکَیْلَ وَتَصَدَّقَ عَلَیْنَآ إِنَّ اللَّهَ یَجْزِى الْمُتَصَدِّقِینَ (1)

«ربنا تقبل منا و اجعله خرة و زادة لآخرتنا انک انت السميع العليم و فعال لما تريد»

و آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمين و السلام على عباد الله الصالحين

قم المقدسة العبد الطيف راشدی

ص: 13

بسم الله الرحمن الرحیم

وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصَّالِحُونَ(1)

ص: 14

بسیار ژرف و پیچیده می باشد.

اما چیزی که می دانم آن است که توانستم خطوط کلی و رئوس مطالب را در اختیار خوانندگان و طالبان حقیقت قرار دهم، چیزی که زمینه را برای کاوش و بررسی گسترده و عمیق تر فراهم سازد.

به اصل موضوع بپردازیم؛ از خوانندگان گرامی کمال امتنان را دارم اگر نقدها و نظرات مهم و سازنده ی خود را به اینجانب منتقل نمایند.

والله تعالى ولي التوفيق نجف اشرف

1384/5/1 ه.ق

عبدالهادی فضلی

ص: 16

این علت که احادیث متواترند یا به این دلیل که خبرهای واحد صحیح و موثق هستند.

حال وقتی عقیده به مهدی منتظر که از کلام پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه و سرچشمه می گیرد و همه ی مسلمانان هم معتقداند که پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه در هدایت مردم به عقاید حقه و در قانون گذاری دینی و شرعی برابر قرآن می باشد، چرا این عقیده، عقیدهای اسلامی محسوب نمی شود و منظور از عقیده اسلامی چیست؟

هنگامی که ما مسلمانان، درگیر اختلاف های فرقه ای که حاکمان استعمار طلب آن را به وجود آورده اند، می شویم این مشکل پیش می آید که فلان عقیده ساختگی می باشد؛ همین امر راه را بر دانستن واقعیت می بندد، در حالی که آن از سرچشمه های اصلی اسلامی وارد شده است.

برای روشن شدن قضیه، جلوی فتنه را می گیریم و آن را با مقیاس های معتبر و مورد قبول همه مسلمانان می سنجیم تا این که به این عقیده، اعتقاد پیدا کنیم یا نخاله های مذهبی آن را پاک نماییم.

1. تعدادی از احادیث هستند که همه مسلمانان، اعتقاد به متواتر بودن آنها دارند.

2. تعدادی از احادیث هستند که فقط اهل سنت، اعتقاد به تواتر آنها دارند.

3. تعدادی از احادیث هستند که فقط شیعه اعتقاد به تواتر آنها دارند.(1)

برای آگاهی از اقوال و نظریات مختلف این کتاب ها را بخوانید:

اسماعیل صدر در کتاب محاظرات في تفسير قرآن کریم، محمدامین زین الدین به همراه دکتر احمد امین در کتاب حديث المهدی و المهدويه و سید محسن امین در کتاب اعیان الشیعه دید.

هنگامی که دو گروه از مسلمانان بگویند: حدیثی متواتر است آن حدیث بین همه مسلمانان، متواتر محسوب می گردد.

میان علما و محدثین، کسانی که با صراحت اعلان نکرده اند، احادیث مهدی منتظر از کلام پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه متواترند، گفته اند: این احادیث، خبر صحيح هستند. ابی علی مودودی چنین گفته: به هر حال خیلی سخت است که بگوییم این روایات اصلا حقیقتی ندارند.

از طرفی اگر ما از آنچه میان مردم رواج دارد، صرف نظر کنیم به

ص: 19

این نتیجه می رسیم که این احادیث دارای حقیقتی هستند و آن، این که پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه خبر داده اند در آخرالزمان رهبری ظهور می کند که به سنت و سیره او عمل و زمین را از عدل و داد پر می کند، ظلم و ستم را از بین می برد، کلمه اسلام را بالا می برد و مردم در آسایش خواهند بود.(1)

احادیثی که در آن ها نام مهدی به صراحت برده شده، خود به گروه هایی تقسیم می شوند:

الف) احادیثی که در آنها به صراحت گفته شده، مهدی از امت اسلام است.

ب) احادیثی که در آنها به صراحت گفته شده، مهدی از اعراب است.

که در آن ها به صراحت گفته شده، مهدی از قبیله کنان است.

د) احادیثی که در آنها به صراحت گفته شده، مهدی از قریش است. ه) احادیثی که در آنها به صراحت گفته شده، مهدی از بنی هاشم است. و) احادیثی که در آنها به صراحت گفته شده، مهدی از فرزندان

عبدالمطلب است.

تا اینجا می توانیم احادیث مطلق را بر احادیث مقيد حمل کنیم؛

زیرا مانعی برای این کار نیست و نتیجه این می شود که مهدی از فرزندان عبدالمطلب است، یعنی آخرین گروه از احادیث و خود این گروه از احادیث نیز بر دو قسم هستند:

1. احادیثی که در آنها به صراحت گفته شده که مهدی از فرزندان ابی طالب است.

2. احادیثی که در آنها به صراحت گفته شده که مهدی از فرزندان عباس است.

هر دو احتمال یکسان است؛ اما چون ثابت شده، احادیثی که در آنها تصریح شده، مهدی از فرزندان عباس می باشد؛ ساختگی و

ص: 21

جعلی هستند و به طور مفصل در بحث عوامل غیبت صغری، این مطلب را توضیح خواهیم داد پس قسم اول و نتیجه این می شود که مهدی از فرزندان ابی طالب است.

احادیثی که می گویند، مهدی از اولاد ابي طالب است، چند قسم می باشند:

1. احادیثی که در آنها گفته شده، مهدی از آل محمد صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه است.

2. احادیثی که در آنها گفته شده، مهدی از عترت است.

3. احادیثی که در آنها گفته شده، مهدی از اهل بیت است.

4. احادیثی که در آنها گفته شده، مهدی از ذوی القربی است.

5. احادیثی که در آنها گفته شده، مهدی از ذریه است.

6. احادیثی که در آنها گفته شده، مهدی از اولاد على عَلَیهِ السّلام است.

7. احادیثی که در آنها گفته شده، مهدی از اولاد فاطمه عَلَیهِا السّلام است.

گروه هفتم این احادیث هم دو دسته هستند:

1.احادیثی که در آنها گفته می شود، مهدی از اولاد امام حسن عَلَیهِ السّلام است.

2.احادیثی که در آنها گفته می شود، مهدی از اولاد امام حسین عَلَیهِ السّلام است.

از حديث مطلق ( مهدی از اولاد فاطمه است) هر دو قسم به یک اندازه احتمال داده می شود.

چون احادیثی که می گویند، مهدی از فرزندان امام حسن عَلَیهِ السّلام است، ساختگی می باشند به دلایلی شبیه همان دلایل و عوامل

ص: 22

سیاسی که عباسیان را بر آن داشت تا احادیثی را از خود بسازند که مهدی از فرزندان عباس است.

نتیجه این می شود که مهدی از فرزندان امام حسین عَلَیهِ السّلام است.

دست کم احادیث قسم اول به دلیل ضعف سند و کمی تعدادشان، برابر با احادیث قسم دوم نیستند؛ زیرا احادیث گروه دوم، هم صحيح هستند و هم تعدادشان بیشتر است.

احادیثی که می گویند، مهدی از فرزندان امام حسین عَلَیهِ السّلام است.

نیز چند گروهند:

1. احادیثی که می گویند، مهدی از فرزندان امام صادق عَلَیهِ السّلام است.

2. احادیثی که می گویند، مهدی از فرزندان امام رضا عَلَیهِ السّلام است.

3. احادیثی که می گویند، مهدی از فرزندان امام حسن عسکری عَلَیهِ السّلام است.(1)

درباره این احادیث نیز شایسته است مانند قبل، عمل کنیم.

در نهایت نتیجه میگیریم مهدی منتظر، فرزند امام حسن عسکری علیه السلام است (برای آگاهی بیشتر از متون این گروه احادیث، به کتاب های سید صدرالدین الصدر (المهدی) و مودودی (البيانات) مراجعه کنید.)

ص: 23

آن چه برای این جا آشکار می باشد، این است که عواملی که به این امر کمک می کند، دو نوع هستند:

متصدی امر امامت گردد و هیچ مانعی هم برای این کار نیست؛ چون خداوند سبحان قادر است تمامی شروط رسالت و امامت را در کودکی جمع نماید.(1)

افزون بر آن به امامت رسیدن حضرت مهدی در حین کودکی در نوع خود، منحصر نبوده است؛ به حضرت یحیی عَلَیهِ السّلام وحی شد یا یَحْیى خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّة وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیّاً و حضرت عیسی بن مریم ما در حالی که طفلی شیرخواره بود و در گهواره سخن گفت:

فَأَشَارَتْ إِلَيْهِ قَالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كَانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيًّا(2)

قَالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتَابَ وَجَعَلَنِي نَبِيًّا پیامبر گردید.(3)

اجداد حضرت مهدی، امام جواد و امام هادی عَلَیهِ السّلام هر دو در حالی که هشت سال بیشتر نداشتند به امامت رسیدند و پدر بزرگوارشان امام عسکری در بیست سالگی به امامت رسیدند.

واقعیت هم این است که علم و آگاهی ائمه به احکام الهی و رفتار و گفتار آنها به شریعت در کتب تاریخی به ثبت رسیده است. خلفای زمان ائمه با آنان دشمنی بسیار داشتند و نمی گذاشتند حقیقت آشکار شود، تاریخ نیز وقایع گوناگونی از دشمنی با افکار ائمه را در خود دارد با این وجود، کتب تاریخی مالامال از شرافت و بزرگی ایشان است و

ص: 28

مورخان نیز به کراهت این را گفته یا نوشته اند.

تاریخ نویسان بسیاری از این برخوردهای مغرضانه را نوشته اند به خصوص درباره امام جواد که در کودکی امر امامت را به عهده گرفتند.

حتی اگر تاریخ هم در این باره سکوت کرده بود، غیر طبیعی می نمود که امام هر چند این کودکی به امامت نرسد زیرا مردم نیازمند به این امر بودند به خصوص که دشمنی با شیعیان در زمان عباسیان خصوصا که به حد نهایت رسیده بود.

سلاطین عباسی هم اگر می توانستند برای رسوایی شیعه و خوار و ذلیل کردن ائمه آنها در همان سنین کودکی، هر کاری بکنند، کوتاهی نمی کردند در حالی که ائمه اطهار در علم، اخلاق و استقامت راسخ بودند و رسوا نمودن شیعه و ائمه آنها برای سلاطین عباسی، خیلی راحت تر بود از این که آنان امت اسلامی و مسلمانان را مورد تعرض و آزار قرار دهند و پیشوایان شیعه را به زندان بیندازند.(1)

از جمله وقایعی که تاریخ ثبت کرده، گواهی احمد بن عبيد الله بن خاقان، کارگزار معتمد عباسی برای گرفتن خراج شهر قم می باشد او در ماه شعبان بعد از شهادت امام عسکری عَلَیهِ السّلام در مجلسی حضور داشت در آنجا یادی از فرزندان ابي طالب و جایگاه آنان، نزد سلطان عباسی شد، احمد بن عبیدالله گفت: تا کنون مردی جلیل تر و بزرگتر

ص: 29

از حسن بن علی بن محمد بن رضا در وقار، هدایت اهلش در عفاف و کرم، بخشش در نجابت و فضیلتش ندیده ام با اینکه ایشان از نظر سنی، سن زیادی ندارد بین مردم و بقیه عمال سلطان از این جایگاه خاصی برخوردار هستند.(1)

روزی من نزد پدرم بودم آن روز، روز ملاقات پدرم با مردم بود تا این که ندیم دربار وارد شد و گفت: ابو محمد بن الرضا پشت در هستند. پدرم با صدای بلند گفت: به ایشان اجازه ورود دهید.

از پدرم، ندیمان و دربان پدرم تعجب کردم؛ که مردی را در حضور پدرم با کنیه نام برده اند؛ زیرا نزد پدرم فقط سلطان یا ولیعهد یا یکی از امرای سلطان را با کنیه نام می بردند بالاخره پس از چند لحظه مردی گندمگون با چشمانی درشت در حالی که قد بلند و صورتی زیبا داشت و خوش هیکل مینمود، وارد شد با وجود سن کمی که داشت، دارای جلالت و هیبت بود.

همین که چشم پدرم به او افتاد، برخاست و به استقبال او رفت تا کنون ندیده بودم که پدرم برای احدی از بنی هاشم با امرای سلطانی چنین احترامی بگذارد.

پدرم او را در آغوش گرفت و صورت، سینه و میان دو کتف ایشان را بوسید و بر جای خود نشاند و خودش رو به رویش نشست.

ص: 30

پدرم در حال حرف زدن با او می گفت: فدایتان شوم، فدای پدرتان گردم. من، مات و مبهوت بودم. از آن چه می دیدم.

تا این که دربان وارد شد و گفت: موفق آمده اند. موفق برادر خليفه معتمد عباسی بود و هر وقت نزد پدرم می آمد ابتدا ندیمان و محافظان او وارد می شدند. بین محل نشستن پدرم و اتاق بعدی، پرده هایی آویزان بود که از آن پرده ها، افراد داخل و خارج می شدند.

پدرم رویش را از ابا محمد برنگرداند تا این که چشمش به ندیمان موفق افتاد در آن هنگام به ابی محمد گفت: حال که چنین شد، فدایتان گردم ای ابا محمد!... سپس به درمان خود دستور داد، ابا

محمد را به همراه خود پشت پرده ها پنهان کن تا موفق او را نبیند.

از دربان پدرم پرسیدم: او چه کسی بود که نزد پدرم او را با کنیه نام بردید و پدرم نیز با او چنین رفتاری نمود؟ آنها جواب دادند: او مردی علوی است که حسن بن علی نام دارد و به ابن رضا معروف است.

بر تعجب من افزوده شد و لحظه ای نبود که به این قضیه فکر نکنم تا این که فرصتی پیش آمد و پدرم عادت داشت وقتی از نماز شب فارغ می شد می نشست؛ روبه رویش نشستم؛ پدرم پرسید: کاری داری؟

گفتم: بله، مردی که دیروز دیدم و شما با ایشان در عزت و احترام مانند بزرگان رفتار نمودید و فدای او و پدرشان می شدید چه کسی بود؟

پدرم گفت: ای پسر، ایشان امام رافضی ها بودند، حسن بن علی معروف

ص: 31

در انتظار مهدی موعود و بازاریابی و به ابن رضا؛ بعد چند لحظه ای ساکت ماند و سپس گفت: اگر رهبری از خلفای بنی عباس زایل شود، کسی از بنی هاشم غیر از ایشان، شایستگی این مقام را ندارد به دلیل فضیلت، حیا، پاسداری از دین، زهد، عبادت، خوش اخلاقی و نیکویی رفتارش.. اگر پدر او را می دیدی متوجه میشدی که مردی نجیب، فاضل و بزرگوار بود.

با این سخنان پدرم از او کینه به دل گرفتم، بیشتر به فکر فرو رفتم.

از آن به بعد همه حواس و هم و غم خود را صرف به دست آوردن خبر و جاسوسی از ابا محمد نمودم از تمامی بنی هاشم، لشکریان، نویسندگان از قضات و فقهای مردم درباره او پرس و جو کردم، متوجه شدم در نهایت بزرگی و جلالت است که در بزرگواری نزد اهلش از همه مقدم تر است؛ شان و مقام او نزدم بالا رفت؛ زیرا دوست و دشمنی را ندیدم، مگر آن که از او تعریف و تمجید می نمودند(1)

امام مهدی منتظر عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف دوازدهمین و آخرین امام و جانشین پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه هستند.

به طور مختصر درباره عوامل این دو غیبت، بحث و شبهه های آن را بیان می کنم.

می گفت: پیامبر فرمودند: «همگی ایشان از قریش هستند».(1).

در روایتی از احمد بن حنبل آمده که جابر می گوید: شنیدم، رسول الله صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه می فرمایند: «برای این امت، دوازده خليفه می باشد».(2)

به همین مضمون، مسلم از جابر نقل کرده که پیامبر این فرمودند: دین پا بر جا می ماند تا روز قیامت و برای این امت دوازده خليفه است که همگی از قریش هستند».(3)

الحموینی شافعی در کتاب فرائد السمطین از ابن عباس روایت نموده، ابن عباس می گوید، پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه فرمودند: «من سید و آقای پیامبران هستم و علی بن ابی طالب آقای همه جانشینان و اوصیاست و همانا جانشینان بعد از من دوازده تن هستند، اول ایشان علی بن ابی طالب و آخر ایشان قائم ما مهدی است.»(4)

همچنین از ابن عباس نقل شده که پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه فرمودند: «همانا جانشینان، خلفا و حجتهای خدا بر خلق بعد از من، دوازده تن هستند» (5)

دو حدیث اول از لحاظ مضمون متواترند و در کتب شیعه و سنی یا با همین الفاظ یا با الفاظی نزدیک به این ها نقل شده اند تا جایی که

ص: 35

بعضی از معاصرین که این اخبار را جمع کرده اند، آنها را 271 حدیث شمرده اند؛ بزرگان حفاظ اهل سنت نیز این روایات را نقل کرده اند.(1)

افزون بر این دلایل عباسیان می دانستند، امام دوازدهم که قرار است زمین را پر از عدل و داد کند، امام عسکری عَلَیهِ السّلام نیست؛ زیرا میدانستند امام عسکری عَلَیهِ السّلام یازدهمین امام است

شاید این گونه احادیث و روایات بودند که باعث نگرانی حکام عباسی شدند و آنها را بر آن داشتند که به جستجو در آل رسول و سلاله ایشان بپردازند تا به امام مهدی عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف دست یابند و او را بکشند.

برای پیامبران گذشته نیز چنین چیزهایی پیش آمده از جمله حضرت موسی که وقتی فرعون آگاه شد که زوال سلطنتش به دست کودکی است، تمامی کاهنان را جمع نمود تا نسب آن کودک را به دست آوردند؛ کاهنان همگی به او گفتند: این کودک از بنی اسرائیل است. فرعون برای به دست آوردن و کشتن موسی بیش از بیست هزار کودک بنی اسرائیل را به قتل رساند؛ اما خداوند موسی را حفظ کرد و فرعونیان از دست یافتن به او عاجز ماندند.

همچنین بنی امیه و بنی عباس وقتی که فهمیدند سلطنت برای قائم آل محمد صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه است با اهل بیت پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه دشمنی نمودند و برای قتل فرزندان رسول الله صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه شمشیر کشیدند با این امید که به قائم آل

ص: 36

محمد صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه دست یابند؛ اما خداوند عز و جل نگذاشت حتی یکی از آن ظالمان از وجود امام مهدی عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف با خبر شوند و خداوند نورش

را در همه جا گسترش می دهد حتی اگر مشرکان را خوش نیاید.(1)

در حدیث دیگری از امام رضاعلا آمده: «همانا دشمنی بنی امیه و بنی عباس باما اهل بیت به دو دلیل بود: یکی اینکه آنها میدانستند، خلافت حق آنها نیست؛ لذا از این می ترسیدند که ما ادعای خلافت کنیم. دومین علت این بود که آنان می دانستند اخبار متواتری وجود دارد مبنی بر اینکه پادشاهی ظالمانه آنان به دست قائم آل بيت عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف از بین می رود و هیچ شکی نداشتند که از ستمگران هستند پس در قتل اهل بیت رسول الله صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه بسیار تلاش نمودند و می خواستند نسل او را از بین ببرند؛ اما خداوند نخواست که امر قائم عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف بر احدی از آنان آشکار گردد و همانا خداوند نورش را در همه جا می گستراند، حتی اگر مشرکان را خوش نیاید».(2)

تمامی این دلایل عباسیان را وقتی که امام محمد بن حسن عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف ظهور می کرد، نگران آینده حکومتشان می کرد زیرا طبق عقاید شیعه، امام محمد بن حسن عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف همان قائم عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف بود و مابقی احادیث نبوی نیز با محمد بن حسن عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف صدق می کرد؛ لذا عباسیان تمامی امکانات خود را برای دست یابی به او بسیج کردن تا از

ص: 37

آینده سیاسی خود مطمئن گردند به خصوص که در زمان جد امام محمد بن حسن عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف امام هادی عَلَیهِ السّلام و پدر گرامیشان امام عسکری ان شیعیان تحرکاتی ضد حکومت عباسیان داشتند.

شیعیان می خواستند نظام حکومت عباسی را سرنگون کرده، خودشان حکومت را در دست گیرند، همین امر باعث نگرانی عباسیان می گردید.

دست کم شاید زمان آن رسیده بود که رهبری انقلاب های شیعی به دست امام محمد بن حسن عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف بیفتد پس حکام عباسی چنانچه مورخین نقل کرده اند، جاسوسان بسیاری را در زمان زندگی امام عسکری عَلَیهِ السّلام برای شناختن امام بعد از ایشان گماردند، خصوصا که نام و تمام خصوصیات فرزند امام عسکری در روایات آمده بود.

سيد الامین می گوید: روایات فراوانی به دست ما رسید، مبنی بر اینکه سلاطین عباسی برای به دست آوردن امام منتظر عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف تمام سعی و تلاش خود را کردند تا او را به قتل برسانند؛ زیرا میان شیعیان سخن از امام مهدی عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف رایج و منتظر آمدنش بودند و توصیه هایی از جانب اجداد او سینه به سینه نقل شده بود.(1)

شیخ صدوق می فرماید: سلطان عباسی برای به چنگ آوردن فرزند امام در محل زندگی او به جستجو پرداخت او زنانی را به همراه

ص: 38

خود آورده بود که می توانستند، تشخیص دهند که زنی حامله است یا نه؟ وقتی که زنان، کنیزان امام را وارسی کردند، بعضی گفتند: در اینجا یک کنیز حامله وجود دارد. سلطان نیز دستور داد آن کنیز را در اتاقی حبس کنند و خادم و زنی مواظب او بودند.

وقتی امام عسکری عَلَیهِ السّلام به شهادت رسیدند، ایشان را دفن نمودند و مردم پراکنده شدند؛ سلطان و یاران اور پریشان به جستجوی طفل پرداختند و بسیاری از خانه های اطراف خانه امام را جستجو کردند؛ اما چیزی پیدا نکردند پس منتظر تقسیم ارث امام عسکری عَلَیهِ السّلام شدند.

کسانی هم که مواظب آن کنیز بودند تا دو سال یا بیشتر از او مراقبت کردند؛ اما خبری نشد و مطمئن شدند که او حامله نیست. سرانجام ارث امام بین مادر و برادرش تقسیم شد در حالی که سلطان به دنبال یافتن فرزند امام بود؛ اما هیچگاه او را نیافت.(1)

شیخ مفید می گوید: امام عسکری عَلَیهِ السّلام برای برپایی حکومت حق، فرزند پسری از خود به جای نهاد در حالی که تولد ایشان از دیدگان مخفی بود و روزگار بر امام عسکری عَلَیهِ السّلام به سختی می گذشت و سلاطین عباسی مدت زمان طولانی در جستجوی طفل امام بودند، همچنین چون عقیده به مهدی منتظر عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف میان شیعیان و انتظار ایشان برای ظهور حضرت، همه جا گسترش یافته بود ولادت فرزند

ص: 39

امام عسکری عَلَیهِ السّلام آشکارا نبود و بعد از امام عسکری عَلَیهِ السّلام نیز باز هم امام مهدی عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف برای همه مردم آشکار نبودند.

بعد از امام عسکری عَلَیهِ السّلام جعفر بن علی، برادر امام عسکری عَلَیهِ السّلام اموال ایشان را به ارث برد، او تلاش نمود تا زنان امام عسکری عَلَیهِ السّلام را محبوس نگه دارد و یاران امام را که منتظر ولادت آن حضرت بودند، شماتت می کرد و ادعا می نمود که امام مهدی است؛ او سعی بسیار نمود تا نزد شیعیان به مقام و منزلتی برسد و رهبر شیعیان گردد؛ اما احدی از شیعیان او را نپذیرفت و به او اعتقاد پیدا نکرد.(1)

این ها سخنان یکی از بزرگان علمای شیعه است که واقعیت غیبت را درک نمود؛ زیرا او در آغاز ولادت امام مهدی عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف به دنیا آمد هنگامی که به دلایل سیاسی که به آنها اشاره شد، هیچ کس از احوال امام منتظر عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف خبری نداشت، مگر اصحاب مخلص پدرش، امام عسکری عَلَیهِ السّلام حال که واقعیت غیبت صغری را بیان نمودیم، شایسته است از متعصبان و غافلاني از حقیقت غیبت سوال کنیم؟

بعضی از سلاطین عباسی از طریق برخی از محدثین، احادیثی را جعل کرده بودند و آنها را به پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه نسبت می دادند؛ آنان به احادیث نبوی این قسمت را افزودند: مهدی منتظر از آل عباس است.

ص: 40

تا مردم منتظر آمدن مهدی از آل على عَلَیهِ السّلام نباشند. مانند:

1. مهدی از فرزندان عباس عمویم است.(1)

2. ای عباس! خداوند این امر را به دست من آغاز نمود و با پسری که از فرزندان توست به پایان می رساند، او زمین را از عدل و داد پر می کند، چنانچه از ظلم پر شده، او همان کسی است که عیسی بن مریم عَلَیهِا السّلام به او اقتدا می کند.(2)

3. ای اباالفضل! تو را بشارت می دهم که خداوند عزوجل این امر را به وسیله من آغاز نمود و با ذريه تو به پایان می رساند.(3)

4. پیامبر فرمودند: هنگامی که پرچم های سیاه را دیدید که از جانب خراسان می آیند به استقبال آنها بروید؛ زیرا در میان آنان، جانشین الهی مهدی منتظر است.(4)

برای آگاهی از ارزش این گونه احادیث و برای دانستن حقیقت این روایات و پی بردن به این که این احادیث ساختگی هستند، نظرات علما و دانشمندان علم حدیث را درباره این گونه احادیث بخوانیم.

درباره حديث اول، دار قطنی می گوید: این حدیث غریب و نامأنوس است و فقط در این حدیث آمده محمد بن ولید از موالی بنی

ص: 41

هاشم است.(1)

البانی بعد از اینکه این حدیث را در زمره احادیث ساختگی می آورد، این گونه به این حدیث اشکال می کند: محمد بن ولید متهم به دروغ پردازی است. ابن عدی گفته: وجود چنین شخصی میان سلسله راویان حدیث، آن حدیث را از درجه اعتبار ساقط میکند و ابوعروه نیز گفته: أو (محمد بن ولید) کذاب است. شاید به همین علت باشد که المنادی در کتاب فیض به نقل از ابن جوزی این حدیث را مردود می داند و اشتباه سیوطی در آوردن این حدیث در کتاب جامع الصغير معلوم می شود.

این جانب می گویم از جمله عواملی که باعث مخالفت با این حدیث شده، فرمایش خود پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه است که: «مهدی از عترت من و از فرزندان فاطمه عَلَیهِا السّلام است.» این حدیث توسط ابوداوود و ابن ماجه، حاکم، ابو عمر و وافی در کتاب الاسنن وارده في الفتن همچنین عقیلی از طریق زیاد بن بیان از علی بن نفیل از سعید بن مسیب از ام سلم وارد شده است این سلسله اشخاص مورد اطمینان، سند حدیث را بسیار قوی می کند در ضمن شواهد دیگری نیز برای صحت این حدیث وجود دارد. بنابراین خود این حدیث، دلیل روشنی است بر مردود کردن

ص: 42

حدیثی که می گوید مهدی از فرزندان عباس است.(1)

درباره حدیث دوم البانی بعد از این که آن را هم در زمره احادیث ساختگی به حساب می آورد، می گوید: این حدیث را خطیب در کتاب تاریخ بغداد در ترجمه احمد بن حجاج به الصلت آورده است و سلسله حديث را این گونه آورده: سعید بن سلیمان از خلف بن خليفه از مغیره از ابراهیم از علقمه از عمار از یاسر.

البانی می گوید: در سلسله این حدیث، راویان همگی مورد اطمینان و معروف هستند به غیر از احمد بن حجاج که حتی ذهبی، خطیب را به سبب آوردن این حدیث سرزنش می کند و می گوید: او این حدیث را با سند صحیح نقل می کند؛ اما احمد بن حجاج آفت این حدیث است... و عجب این است که خطیب، این حدیث را در کتاب تاریخی اش نقل می کند و این حدیث را ضعیف نمی شمارد به نظر می رسد خطیب درباره این حديث سکوت کرد. حافظ در کتاب لسان الميزان.

نیز این مطلب را آورده است ابن جوزی نیز به این حدیث اشكال وارد می کند و می گوید: این حدیث ساختگی و دروغ پردازی است.(2)

البانی درباره حديث سوم نیز چنین می گوید: این حديث ساختگی

ص: 43

است. ابونعیم در کتاب الحليله از طریق حز بن جعفر تیمی این حدیث را آورده است، ابونعیم می گوید: فقط در سلسله این حدیث است که نام الاهز بن جعفر آمده؛ اما این حدیث، حدیث عزیزی است

این جانب میگویم: این شخص متهم به دروغ پردازی است. ابن عدی درباره این شخص می گوید: او فردی بغدادی و مجهول الهویه است که بعضی از بزرگان، کارهای زشتی به او نسبت داده اند.(1)

به علاوه حدیثی که می گفت، مهدی از فرزندان فاطمه است را نمی توان با این دو حدیث که اشکال به آنها وارد شد، مقایسه نمود به دلیل صحت حديث اول و شدت ضعف این دو حدیث مشکل دارد.(2)

در مورد حدیث چهارم، مودودی می گوید: ذكر نام پرچم های سیاه از جانب خراسان به روشنی دلالت می کند که عباسیان خودشان این قسمت را به حدیث افزوده اند تا این حديث تایید کننده و موافق با سیاست و حکومت آنان باشد؛ زیرا رنگ سیاه از نشانه های عباسیان بود و ابومسلم خراسانی کسی بود که عباسیان را به حکومت رساند.(3)

به امام اذن ظهور دهد.

چه بسا پایان غیبت کبری وقتی باشد که اجتماع های مردمی، آمادگی پذیرش انقلاب امام را داشته باشند، چنانچه همین مضامین در احادیثی از معصومین آمده است. ما این احادیث را به دو بخش تقسیم می کنیم: دسته اول احادیثی هستند که ظهور و خروج امام را بعد از پر شدن زمین از ظلم و جور می دانند مانند اینکه: قیامت برپا نمی شود تا زمین پر از ظلم و جور و دشمنی می شود، سپس از اهل بیت من مردی می آید که زمین را از عدل و داد پر می کند، همانگونه که از ظلم و جور پر شده باشد.

دسته دوم احادیثی هستند که ظهور امام را هنگامی می دانند که دستورات اسلام محو شده باشد و دین اسلام از واقعیتها، حقایق اجتماعی و فکری دور شود آن وقت است که امام با دین جدیدی خواهد آمد، نظیر آنچه از امام صادق عَلَیهِ السّلام روایت شده است: هرگاه قائم قیام کند مردم را به اسلام جدیدی فرا می خواند که برای مردم عامه آن دین محو شده است و از آن گمراه شده اند. همانا قائم را مهدی می نامند، زیرا او مردم را به دینی هدایت می کند که از آن گمراه شده اند و او را قائم می نامند به دلیل این که برای برپایی حق و حقیقت قیام می کند.(1)

ص: 45

هرگاه قائم قیام نماید، دین جدیدی می آورد چنانچه رسول الله عَلَیهِ السّلام که در آغاز اسلام مردم را به دین جدیدی فرا می خواندند. شاید بتوانیم عدم ظهور امام را تا الان چنین تفسیر کنیم که هنوز شرایط ظهور امام محقق نشده، همان شرایطی که در احادیث به آنها اشاره شد.(1)

بنابر آنچه گذشت نتیجه می گیریم قبل از قیام امام مهدی عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف و دعوت جهانی ایشان به اسلام، ظلم و کفر چنان گسترش می یابد که تمام عالم را پر می کند به علاوه از روایات چنین برمی آید که اسلام، همواره نزد گروهی باقی است و استمرار دارد تا امام منتظر عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف ظهور کند که در فصول بعدی بیشتر در این باره توضیح می دهیم چنانچه در حدیثی که در ذیل می آید به این نکته اشاره شده است.(2)

از رسول الله عَلَیهِ السّلام روایت شده: «همیشه گروهی از امت من برای برپایی حق در حال جنگ هستند که بر تمامی دشمنان خود پیروز می شوند تا آخرین دشمن خود، یعنی دجال را می کشند.»(3)

ص: 46

گوناگونی بستگی دارد، نمی توان نتیجه یک تجربه را به نفس آن موضوع و برای بقیه موضوع ها گسترش داد؛ زیرا موضوع های دیگر دارای شرایط و حالت های گوناگونی هستند، یعنی عمومیت دادن این قضیه و مانند آن و گسترش نتیجه در موضوع خاصی صحیح نیست و این از اصول مسلم و شروط بدیهی نزد علما و دانشمندان است.

مثلا وقتی که خالد را انسان دانستیم برای به دست آوردن زمان عادی عمر یک انسان به این نتیجه می رسیم که برای چنین انسانی، ممکن نیست که بیشتر از 120 سال زندگی کند؛ اما ما نمی توانیم این نتیجه را برای همه انسان های دیگر گسترش دهیم در حالی که آنها در شرایط و حالت های گوناگونی هستند؛ زیرا برای هر انسان دیگر یا حتی خود خالد، این امکان هست که بیشتر از مدتی که گفته شد، زندگی کند به شرطی که در شرایطی متفاوتی باشد چنانچه به زودی این مطلب را در نتایج بررسی دکتر کارل خواهید دید؛ پس نتیجه این می شود، مسئله زنده ماندن انسان برای مدت طولانی در سالهای متمادی، نه از دیدگاه فلسفی و نه از دیدگاه علمی، غیر ممکن نیست.

از اهل بیت من، مردی خروج می کند که زمین را از عدل و داد پر می کند، چنان چه از ظلم و جور پر شده باشد.

ه) روایاتی که درباره وجود امام در هر زمانی است مانند: هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلت مرده است. حال که این روایات را خواندید به این نتیجه می رسیم که امام منتظر، کسی جز محمد بن حسن عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف نیست.

برای آشکارتر شدن مطلب، کمی توضیح می دهیم، اخباری که در آنها آمده که مهدی، فرزند امام عسکری عَلَیهِ السّلام و زنده و موجود است و در آخر الزمان ظهور می کند، اخبار متواتری هستند که از طریق پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه و اهل بیت عَلَیهِ السّلام به ما رسیده اند.(1)

حال که ثابت کردیم، امکان دارد امام برای زمان طولانی زنده بماند، می توان مسئله حیات امام را از مسائل غیبت در شریعت اسلامی دانست؛ زیرا از نظر عقلی هم امکان دارد امام زمان عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف در طول این مدت زنده بماند همچنین از طريق نقل هم، ثابت شد که این امر به وقوع پیوسته مانند مسئله معاد.

این اشکال که روایات وارد شده از طریق پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه با سندهایشان امام از شیعه و سنی کافی نیستند، وارد نیست زیرا متواتر بودن روایات به اثبات رسید.

ص: 51

دارد از بین برود و نظام اجتماعی جدید و بدون ریشه در گذشته ساخته شود.

روشن است باید شرایط تطبيق قوم جدید و خالی بودن نظام جدید از مفاهیم گذشته ممکن باشد تا نظام اجتماعی گذشته در نظام جدید کاملا ذوب شود که از نتایج اولیه این نظام اجتماعی، ساختن شخصیت هایی است که در تمام خصایص با نظام اجتماعی جدید منطبق هستند؛ ما می دانیم که حضرت محمدصَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه در طول عمر شریفشان نتوانستند نظام اجتماعی قبلی را در همه عالم نابود کنند و نظام اجتماعی اسلامی را در همه جا بنا گذارند و همچنین می دانیم برای هیچ مسلمانی، غیر از امام علی عَلَیهِ السّلام شرایط یاد شده، برای ساختن نظام اجتماعی اسلامی فراهم نشد.

شاید هنگامی که برای امامت على عَلَیهِ السّلام به این آیه استدلال میکنیم: «وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِمات فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی قالَ لایَنالُ عَهْدِی الظّالِمینَ ترجمه.(1) اشاره به همین مطلب داشته باشد.

همچنین می دانیم که حضرت علی عَلَیهِ السّلام کسی بود که می توانست چنین نظامی را اجرا کند؛ اما به دلیل مسائل سیاسی که قبل از خلافت ایشان اتفاق افتاده بود، این امر میسر نشد.

ص: 53

فرزندان ایشان نیز به دلیل عوامل سیاسی و اجتماعی زمانشان نتوانستند این مهم را به انجام برسانند، حال نوبت به امام زمان عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف می رسد پس به ناچار باید این اتفاق به دست او بیفتد؛ زیرا او خاتم معصومین است و حتما این آیه قرآن محقق می گردد هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ (1) و چه بسا تفسيراین آیه به همین مطلب اشاره داشته باشد و این امر استمرار حیات امام را تا الان و تا زمان ظهورشان می طلبد.

شاید بتوان برای روشن تر شدن مطلب به این امر استدلال کرد که ایشان معاصر پدرشان بودند و بعد از ایشان نیز زنده مانده اند اصلا ما فرض می کنیم که ولادت ایشان را به اثبات نرسانده ایم.

شرط آنکه عارضه ای از بیرون بر آن وارد نشود و سلول ها بر اساس آنچه که غذا به آنها می رسد و تکاثر پیدا می کنند.

اکنون نتایج آزمایشات دکتر آلکسیس کارل که در ماه دوم میلادی سال 1912 انجام شده است را تقدیم می کنیم

1۔ این اعضا که از سلول ها تشکیل شده اند، تا زمانی که عارضه ای از بیرون مانند کمبود غذا و یا ورود میکروب ها بر آنها وارد نشود، همچنان زنده باقی خواهند ماند.

2 - این اعضا نه تنها زنده می مانند، بلکه رشد و تکثیر سلولی می کنند، همچنان که بقیهی اجسام زنده، رشد و نمو می کنند. و

3- می توان میزان رشد و تکثیر این اجزا را با غذایی را که به آنها می رسانیم، اندازه بگیریم.

4- زمان در این جا تاثیری ندارد، یعنی این اجزا به مرور زمان، ضایع و ضعیف نمی شوند؛ بلکه رشد و نمو می کنند چنان چه در زمان های گذشته رشد و نمو داشتند و همه ظواهر دلالت می کنند که این اجزا زنده هستند؛ اما در خوابند تا زمانی که از آنها مراقبت بشود و غذای کافی به آنها برسد.(1)

استاد، ديمند وبرل از اساتید دانشگاه جونس هیلکن، این مطلب را به نتایج دکتر کارل افزوده اند: همه اجزا جسم انسان مستقل هستند

ص: 55

و ثابت شده که هر عضوی می تواند به وسیله نیرویی خاص تا بی نهایت زنده بماند یا این که مدت زنده ماندن این اجزا را می توان افزایش داد.(1)

نشریه داخلی جغرافی بر این مطلب تاکید می کند که انسان می تواند تا 1400 سال زنده بماند، مانند حیواناتی که در فصل سرما، به خواب زمستانی فرو می روند.

تقریری که بیان آن گذشت، می گوید: همانا خواب در اثنا فصل زمستان، عمر حیوانی که بیست بار می خوابد را نسبت به حیوانات مشابه که در طول سال به تحرک می پردازد، طولانی تر می کند.(2)

شاید از واضحات باشد امثال این تجربه های علمی که علماء از این طریق علل افزایش عمر انسان به بیش از عمر طبیعی را می شناسند ( به دست می آورند) ما را منتهی به این نتیجه کند که: در پیشگاه علم مرز و حد طبیعی برای عمر انسان معین نمی توان کرد و این حدود تقریبی که انسان از مشاهده ها و ملاحظه هایش به دست می آورد فقط حدود عمر عادی می باشد.

شاید امتداد و کشیده شدن عمر انسان به بیش از (مافوق) سنین عمر عادیش - مثل آنچه که در دلیل تاریخی گذشت مانند عمر نوح نبيل - مارا حتما منتهی کند به این که حد طبیعی برای عمر انسان وجود ندارد.

ص: 56

مخصوصا علم امروزه مراحل مهمی در به دست آوردن نتایج بزرگی درباره این مسئله را طی کرده است که از مهم ترین آنهاست: پیروی و التزام به توصیه های مربوط به سلامتی برای انسان، محیط مناسبی برای محافظت از زندگیش و استمرار عوامل بقایش ایجاد می نماید.

امروزه کم شدن انتشار بیماری های مسری و واگیر دار و پائین آمدن نسبت در بسیاری از جوامع متمدن و پیشرفته و پیروی کننده از مسائل صحت و سلامت، بهترین شاهد بر این مطلب است.

زمانی که به این نتیجه، نتیجه دیگری را اضافه کنیم - آن نتیجه این است: عالم مرگ اجل (سرآمدن وقت، پایان وقت است و مریضی ها و پیش آمدهای دیگر نیست . کما اینکه این نظریه بعضی از علمای دینی است . آن گاه مسئله امتداد عمر به مساعد بودن شرائط سالم و مناسب محیط و عقب افتادن اجل ارتباط محکمی پیدا می کند.

ایجاد محیط سالم مناسب به خود انسان باز می گردد و چه کسی بهتر از امام عَلَیهِ السّلام این مسئله را رعایت می کند و او می داند که این امر، او را برای امر مهم بزرگ الهی آماده می سازد.

عقب افتادن (انداختن اجل به خدای تعالی باز می گردد و هر زمانی که اراده آن را بکند به همان طور که در دلیل اعتقادی گذشت . شرائط زندگی و عمر طولانی را مهیا می کند.

ص: 57

واقع می شود و به چه دلیل این واقعه تاریخی رخ خواهد داد.

و سخن پیرامون این موضوع برای چیست؟

روشن است که طبیعت ترسیم شده برای موضوع «در انتظار امام» زمانی که در روش بحث ترسیم نمودم این مطلب را که به زودی منتهی به نتیجه ای در دو حديث آتی پیرامون انتظار امام عَلَیهِ السّلام خواهد شد، می طلبد و آن نتیجه این است: ملزم شدن به مسئولیت آماده سازی برای حکومت امام منتظرعَلَیهِ السّلام واضح است که آماده سازی برای حکومت طبیعت شناخت آن حکومت را ولو به صورت اجمالی می طلبد.

پلکه این مسئله، مسئله درک واقعی احکام شرعی است.(1)

شاید به همین مطلب اشاره داشته باشند احادیثی که متضمن دعوت امام منتظر عَلَیهِ السّلام ، مردم را به دین جدید و هدایت آنها به امر کهنه شده و از آن چه که همه از آن گمراه شده اند، می باشد.(2)

هرگاه که ما این مطلب را بفهمیم جایی برای امثال این سوالات نمی ماند.

علاوه بر این که وسائل و مخصوصا روش هائی است که تبع به خاطر دگرگونی شهری و مدنی، عوض شده و به خاطر تغییر موضوعات، احکامشان نیز تغییر می کند، و تغییر حکم به تبع تغيير موضوع امری طبیعی در هر شرع، چه اسلامی و چه غیر اسلامی است.

البته یک فرق بین حکومت پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه و حکومت بی نظیر امام منتظر عَلَیهِ السّلام است که آن هم به طبیعت شرائط و مساعدت آن در آماده شدن نیروی کافی برای اجرا بر می گردد و امام، نفوذ دولت سیاسی وسیعی دارد.

در حکومت پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه نفوذ سیاسی حکومت وسعت نیافت تا تمام عالم (دنیا) را شامل شود اگر چه حکومت پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه در مهم ترین خصوصیاتش جهانی است اما شرائط اجتماعی و سیاسی آن زمان برای محقق شدن جهانی آماده نشده است.

ص: 61

3. هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ(1): و او کسی است که پیامبرش را به هدایت و دین حق می فرستد تا دینش را بر تمام ادیان غلبه بخشد حتی اگر مشرکان از این کار بدشان آید.

در روایتی از امام زین العابدین و امام باقر عَلَیمهِا السّلام است که فرمودند: «ان الاسلام قد يظهره الله على جميع الأديان عند قيام القائم » خداوند اسلام را بر تمامی ادیان هنگام قیام قائم و به برتری خواهد بخشید.

در روایتی از امام صادق عَلَیهِ السّلام از پدرش امام باقر عَلَیهِ السّلام است که فرمود: «لم يجيء تأويل هذه الاية (يعنى قوله تعالى: وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکينَ کَافَّةً کَما يُقاتِلُونَکُمْ کَافَّةً ) و لو قد قام قائمنا سیری من پدرکه ما يكون تأويل هذه الآية و ليبلغن دین محمد صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه ما بلغ الليل»: تأویل این آیه (و بکشید تمامی مشرکین را همانگونه که شما را می کشتند) نیامده است تا اینکه قائم ما قیام کند و به زودی کسی که او را درک کند ( ببیند) تأویل این آیه را خواهد دید و دین محمد صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه تا آنجا خواهد رسید که شب رسیده است ( به همه جا خواهد رسید).

فراز امام صادق عَلَیهِ السّلام است که فرمود: «اذا قام القائم المهدى لا تبقى الارض الآ نودی فيها شهادة أن لا اله الا الله و أن محمدا رسول الله»:

ص: 63

هنگامی که مهدی قائم عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف قیام کند جایی از زمین باقی نمی ماند مگر این که در آن شهادت به یگانگی خداوند و رسالت محمد صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه (شهادتین) شنیده می شود.

جهانی بودن نقوذ سیاسی به تنهایی بارزترین نشانه حکومت امام منتظرعَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف نیست و خصوصیات و نشانه های بارز دیگری غیر از این مورد است که در احادیث معصومین که در مورد آینده خبر می دهند آنها را می بینیم.

آنچه که می آید مهم ترین این موارد است:

1. جهانی شدن عقیده اسلامی و شامل شدن آن برای همه افراد بشر و پاک شدن زمین از تمامی عقائد شرک و کفر و گمراهی و دوروئی از روایاتی که در این پیرامون است:

الف: «عن محمد بن مسلم: قال: قلت للباقرعَلَیهِ السّلام : ما تأويل قوله تعالی في الأتقلا «وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ کله لِلَّه»؟ قال: لم يجيء تأويل هذه الآية، فإذا جاء تأويلها يقتل المشركون حتّى يوحّدوا اللَّه عزّوجل - وحَتّى لا يَكونَ شِركٌ و ذلک في قيام قائمنا»: از محمد بن مسلم قُدِسَ سِرّهُ است که می گوید: از امام باقر عَلَیهِ السّلام پرسیدم: تأویل سخن خداوند متعال در سوره انفال چیست که فرموده: و بکشید آنها را تا اینکه فتنگی نکنند و دین تمام مال خدا شود، فرمود: «تأویل این آیه نیامده است و هنگامی که بیاید مشرکین کشته می شوند تا اینکه خدا را به یکتایی بپرستند و تا این که شرکی نباشد و آن در زمان قیام قائم ماست.»

ص: 64

ب: «عن رفاعة بن موسى قال: سمعت جعفر الصادق عَلَیهِ السّلام يقول في قوله تعالى «و له اسلم من في السموات و الأرض طوعا و کره» قال: اذا قام القائم المهدى لا تبقى الأرض الأنودي فيها شهادة: أن لا اله الا الله و أن محمد رسول الله»: از رفاعة بن موسی است که می گوید: از امام جعفر صادق عَلَیهِ السّلام شنیدم که در مورد سخن خدای متعال: «و برای او هر کس که در آسمانها و زمین است تسلیم می شوند چه از روی میل و چه اکراه می فرمود: هنگامی که مهدی قائم عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف قیام کند جایی در زمین باقی نمی ماند مگر این که در آن شهادت به یگانگی خداوند و رسالت حضرت محمد صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه شنیده می شود.

ج: عن عباية: أنه سمع امیرالمومنین عَلَیهِ السّلام يقول: «هو الذي أرسل رسوله بالهدی و دین الحق ليظهره على الدين كله» اظهر بعد ذلک؟... قالوا: نعم، قال: كلا... فوالذي نفسي بيده، حتى لا تبقى قرية الا و ينادی فيها بشهادة: ألا اله الا الله بكرة و عشية» از عبایه است که می گوید: شنیدم امیرالمومنین عَلَیهِ السّلام که آیه: او کسی است که فرستاده اش را با هدایت و دین حق میفرستد تا دینش را بر تمامی ادیان برتری بخشد ظاهر سازد) آیا بعد از نزول این آیه دین حق برتری یافته است؟ گفتند:

بله فرمود: «هرگز، قسم به کسی که جانم به دست اوست روستایی باقی نمی ماند مگر این که هر صبح و شام در آن شهادت به یگانگی خداوند داده خواهد شد.»

ص: 65

2. فراگیری عدالت و امنیت و رفاه

آنچه می آید از روایاتی است که به این مطلب اشاره می کند:

الف) «إِذَا قَامَ القَائِمُ حَکمَ بِالْعَدْلِ وَ ارْتَفَعَ فِی أَیامِهِ الْجَوْرُ وَ أَمَنَتْ بِهِ السُّبُلُ وَ أَخْرَجَتِ الأرْضُ بَرَکاتِهَا وَ رُدَّ کلُّ حَقٍّ إِلَی أَهْلِهِ وَ لَمْ یبْقَ أَهْلُ دَینٍ حَتَّی یظْهَرَ الإِسْلَامُ وَ یعْتَرِفُوا بِالإِیمَانِ» هنگامی که قائم عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف قیام کند به عدل حکم می کند و در ایام او ستم برطرف می شود و راهها ایمن می شوند و زمین برکاتش را خارج می کند و می رویاند و تمامی حقوق به صاحبانشان بر می گردد و اهل هیچ دینی باقی نمی ماند مگر این که مسلمان شده و به ایمان اعتراف کنند. «اما سمعت الله سبحانه يقول: «وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ » و حكم بين الناس بحكم داود عَلَیهِ السّلام دَاوُدَ وَ حُکْمِ مُحَمَّدٍ ص فَحِینَئِذٍ تُظْهِرُ الْأَرْضُ کُنُوزَهَا وَ تُبْدِی بَرَکَاتِهَا وَ لَا یَجِدُ الرَّجُلُ مِنْکُمْ يومئذ موضع الصدقته ولا بره شمول الغني جميع المومنین.» آیا نشنیده ای خدای سبحان می فرماید: «و برای او هر کس که در آسمانها و زمین است تسلیم می شوند چه از روی میل و چه از روی اکراه و همه به سوی او باز می گردند» و بین مردم به حکم داوود عَلَیهِ السّلام و حضرت محمد صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه حکم و قضاوت می نماید در این هنگام زمین گنجهایش را ظاهر کرده و برکاتش را نمایان می سازد و مردی از شما در آن روز پیدا نمی شود که مستحق صدقه آن حضرت و احسان او باشد چون بی نیازی تمامی مومنین را در بر گرفته است.

ص: 66

ب) يُقَاتِلُونَ وَ اَللَّهِ حَتَّى يُوَحَّدَ اَللَّهُ وَ لاَ يُشْرَكَ بِهِ شَيْئاً، وَ حَتَّى تَخْرُجَ اَلْعَجُوزُ اَلضَّعِيفَةُ مِنَ اَلْمَشْرِقِ تُرِيدُ اَلْمَغْرِبَ وَ لاَ يَنْهَاهَا أَحَدٌ، وَ يُخْرِجَ اَللَّهُ مِنَ اَلْأَرْضِ نباتها و ينزل من السماء قطرها»: می جنگند تا اینکه خداوند به یگانگی پرستش شده و هیچ شریکی برای او قرار داده نشود و پیرزن ضعیف که می خواهد از شرق به غرب برود از خانه اش خارج شده و کسی در طی راه او را اذیت نمی کند و خداوند از زمین روئیدنی هایش را بیرون آورده و از آسمان، قطرات بارانش را نازل می نماید.

ح) إِذَا قَامَ قَائِمُنا قَسَمَ بِالسَّوِيَّةِ وَ عَدَلَ فِي اَلرَّعِيَّةِ فَمَنْ أَطَاعَهُ فَقَدْ أَطاعَ اَللّهَ وَ مَنْ عَصَاهُ فَقَدْ عَصَى اَللَّهَ »: هنگامی که قائم ما قیام کند به مساوات بین مردم تقسیم می کند و در بین مردم به عدالت رفتار می کند پس هر کس که از او اطاعت کند از خداوند فرمانبردای نموده است و هر کس از او نافرمانی کند از خداوند سرپیچی نموده است.

3. انتشار فرهنگ و دانش

آنچه از اخبار به این مطلب اشاره دارد، این است:

ما روي عن الباقر عَلَیهِ السّلام في حديث له: «تُؤْتَوْنَ الْحِكْمَةَ فِي زَمَانِهِ حَتَّى إِنَّ الْمَرْأَةَ لَتَقْضِي فِي بَیْتِهَا بِكِتَابِ الله تَعَالَى وَ سُنَّه رسول الله صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه»: روایتی از امام باقر عَلَیهِ السّلام است در سخنی که از ایشان است: «و در زمان قائم عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف به آن ها حکمت داده می شود به گونه ای که زن در خانه اش به وسیله ی کتاب خدای متعال و سنت پیامبرصَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه حکم می کند.»

ص: 67

روش بین مردم رفتار (عمل) خواهد کرد، فرمود: «آنچه که قبل از خودش است را ویران می کند همانگونه پیامبرصَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه، این کار را کرد و اسلام جدیدی از نو خواهد آورد.»

ح)

عَنْ أَبِی بَصِیرٍ :قَالَ : سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ الْبَاقِرَ عَلَیهِ السّلام ، یَقُولُ: فِی صَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ شَبَهٌ مِنْ أَرْبَعَةِ أَنْبِیَاءَ شَبَهٌ مِنْ مُوسَی وَ شَبَهٌ مِنْ عِیسَی وَ شَبَهٌ مِنْ یُوسُفَ وَ شَبَهٌ مِنْ مُحَمَّدٍ

فَقُلْتُ : وَ مَا شَبَهُ مُوسَى ؟ قَالَ : خَائِفٌ يَتَرَقَّبُ قُلْتُ : وَ مَا شَبَهُ عِيسَى فَقَالَ : يُقَالُ فِيهِ مَا قِيلَ فِي عِيسَى قُلْتُ : فَمَا شَبَهُ يُوسُفَ قَالَ: الجن و الغيبة قلت: و ما شبه محمد صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه ، إِذَا قامَ سارَ بِسِيرَةِ رَسُولِ اللَّه صلى اللّه عليه و آله إِلاَّ أَنَّهُ يُبَيِّنُ آثارَ مُحَمَّدٍ؛»: از ابوبصیر است که می گوید: شنیدم امام باقرعَلَیهِ السّلام در مورد صاحب امر(امام زمان عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف) می فرمود: «او شباهتی از چهار پیامبر دارد: شباهتی از موسی عَلَیهِ السّلام و شباهتی از عیسی عَلَیهِ السّلام و شباهتی از یوسف عَلَیهِ السّلام و شباهتی از حضرت محمد صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه» پس من گفتم: شباهتش به موسی عَلَیهِ السّلام چیست؟

فرمود: «ترسان و مراقب است.» گفتم: شباهت او به عیسی ع چیست؟ فرمود: «آنچه درباره عیسی علا گفته شده در مورد او گفته می شود.» گفتم: شباهتش به یوسف چیست؟ فرمود: «زندان و غیبت.» گفتم: شباهتش به محمد صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه چیست؟ فرمود: «هنگامی که قیام کند به روش پیامبر رفتار می کند الا این که آثار حضرت محمد صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه را روشن می نماید.»

ص: 69

د) «في حديث عبد الله بن عطاء مع الامام الباقر عَلَیهِ السّلام قُلْتُ بِمَا يَسِيرُ؟ قَالَ بِمَا سَارَ بِهِ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ هَدَرَ مَا قَبْلَهُ وَ اِسْتَقْبَلَ.»: در حديث عبد الله بن عطاء با امام باقر عَلَیهِ السّلام که می گوید: پرسیدم: او به چه روشی رفتار می کند و روشی در پیش می گیرد؟ فرمود: «به روشی که پیامبر در پیش گرفت آنچه قبل از خودش است را از بین برده و دوباره می سازند.»

ص: 70

عرصه های دنیا وظیفه امام منتظر عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف است و ما فعلا به آن مکلف نیستیم.

توهم شده که این از عقیده شیعه است لذا عقیده ما به امام منتظرعَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریفمتحول شده است به فکر که سستی از قیام به مسئولیت مذکور، که این به خاطر همین توهم است.

اما وقتی ما به واقع امر نگاه می کنیم به آنچه که این دسته از توهمات از آن رفع شده است، می فهمیم که منشأ این فرق گذاشتن، نفهمی یا کج فهمی از واقعیات است.

این به خاطر آن است که آنچه از انتظار در چارچوب واقعیش به دست می آید، مثل لازمی از لوازم اعتقاد به امام منتظر عَلَیهِ السّلام گاهی با هم منافات دارند ولی این نوع از توهم کلا منافات با انتظار دارد، چون با حقیقت عقیده اسلامی که به عقیده امامت همراه است، منافات دارد در حالی که امامت، جزء مهمی از اجزاء عقيده اسلامی است.

مرحوم شیخ مظفر می گوید: از آنچه شایسته است که در این صدد آن را بدانیم این است که معنای انتظار این مصلح نجات دهنده مهدی عَلَیهِ السّلام این نیست مسلمانان در آنچه که به حقی از دینشان بر می گردد دست بسته بایستند، و بر آن ها یاری امام عَلَیهِ السّلام و جهاد در راه او و عمل به احکام و امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست،...

بلکه مسلمان همیشه مکلف به عمل به آن چه از احکام نازل شده

ص: 72

است می باشد و بر او واجب است که سعی در شناخت آن احکام بر وجه صحیحش به راه هایی که آنها را حقیقتا به ما می رساند کند و بر او واجب است امر به معروف و نهی از منکر کند تا جایی که می تواند و قدرتش را دارد که «كلكم راع وكلكم مسئول عن رعيته): که همگی مسئوليد و از همگی در مورد زیر دستانتان سئوال خواهد شد. برای او جایز نیست که به مجرد انتظار مصلح مهدی عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف و مبشر هادی، تأخیر از عمل به واجباتش کند که این انتظار نه تکلیفی را ساقط می کند و نه عملی را به تأخیر می اندازد.(1)

آقای صافی گلپایگانی (حفظه الله) می گوید: باید دانست که معنای انتظار، راه کفار و اشرار را باز گذارده و امور را به آنها تسلیم کنیم و با آنها همکاری کرده و امر به معروف و نهی از منکر و اقدامات

اصلاحاتی ترک شود، چگونه جایز است که امور را به اشرار سپرد در حالی که می توان آنها را از این امور کنار زد و با آنها همکاری نکرد و امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکرد و غیر این از گناهانی که عقل و روایات و تمامی مسلمانان بر آن دلالت می کنند.

یک نفر هم از علماء و غیر علماء نگفته است که تکالیف قبل از ظهور امام منتظر عَلَیهِ السّلام ساقط می شود، از این، نه اثری و نه خبری در روایات نیست.

ص: 73

البته آیات و احادیث بسیاری بر خلاف این مطلب دلالت می کنند بلکه بر تاکید بر واجبات و تکالیف و ترغیب به تلاش بیشتر در عمل به تمامی وظایف دینی در عصر غیبت شده است.

این توهم را نمی کند جز کسی که کمی بصیرت و دانش به احادیث و روایات دارد.(1)

3. ما روى عنه صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه، ایضا: « یَأْتِیَ قَوْمٌ مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ وَ مَعَهُمْ رَایَاتٌ سُودٌ فَیَسْأَلُونَ الْخیر فَلَا یُعْطَوْنَهُ فَيُقَاتِلُونَ فينصرون فَيُعْطَوْنَ مَا سَأَلُوا ه، فَلَا يَقْبَلُونَهُ حَتَّى يَدْفَعُواها إِلَى رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي , فَيَمْلَؤُهَا قِسْطًا كَمَا مَلَأُوهَا جَوْرًا , فَمَنْ أَدْرَكَ ذَلِكَ مِنْكُمْ فَلْيَأْتِهِمْ وَلَوْ حَبْوًا عَلَى الثَّلْجِ (1) : و باز آنچه از پیامبر روایت شده است که: «گروهی از سمت شرق می آیند در حالی که پرچم های سیاه به همراه دارند و دنبال خوبی ها هستند اما به آنها نمی دهند پس آنها می جنگند و پیروز می شوند و آنچه را می خواستند به آنها داده می شود اما آنها آن را قبول نمی کنند تا این که آن را به مردی از اهل بیت من می دهند، پس او همه جا را از عدل پر می کند همانگونه که از ستم پر شده بود پس هر کس که از شما آن را درک کند پیش آنها رود حتی رفتن روی برف ها باشد.»

دو روایت اول و سوم صراحت به این مطلب دارند چون با ظاهرشان این مطلب را می رسانند اما روایت دوم آنچه که به نظر من می رسد این است که: این مطلب را می توان از مدح نمودن پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه برای زمینه سازان امام منتظر عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف از این روایت هم به دست آورد.

همچنین از روایت سوم به دست می آید همانا زمینه سازی برای ظهور امام منتظر عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف به وسیله کار سیاسی از راه تلاش و تحرکات منظم سیاسی و قیام و نهضت و انقلاب مسلحانه است.

ص: 75

گمان نمیکنم که زمینه سازی ظهور امام مصلح منجر به تأسیس جامعه جدیدی شود و دولت جدیدی به پا کند، این زمینه سازی بدون عمل سیاسی بدست می آید یا به تلاش منظم سیاسی فقط زمانی که قدرت بر انقلاب مسلحانه نباشد و یا همراه این قدرت اگر مجال این انقلاب باشد.

بر اساس آنچه تقدیم شد به نتیجه بعدی می رسیم و آن اینکه انتظار، همان تسلیم شدن نیست و این تسلیم واجب دیگری است که به پا دارنده واجبات اسلامی باید اضافه شود.

اینجا... سئوال خوبی شکل می گیرد، سئوال این است:

در پرتو عقیده ما به این که امام معصوم فقط بالاترین حاکم دولت اسلامی است در حالی که او الان غائب است.

و در پرتو نتیجه ای که به آن رسیدیم و آن نتیجه این است که واجبات همیشه پا برجا در زمان غیبتند و ما مکلف به آنها هستیم.

پس بالاترین حاکم به نیابت از امام معصوم عَلَیهِ السّلام کیست؟ شکل حکومتش چیست؟

در زمان غیبت گردآوری شده است اشاره کنم و سعی در استدلال بر وجوب بپا داشتن حکومت اسلامی در زمان غیبت مخصوصا نزد محدثین مثل بحث علامه كبير محمد حسین طباطبائی قدّس سرّه است.

در وقتی که وجوب بپا داشتن حکومت اسلامی در زمان غیبت از ضروریات دین است که این ضروریات احتیاجی به استدلال و اثبات ندارد.

فیض کاشانی قدّس سرّه می گوید: وجوب جهاد و امر به معروف و نهی از منکر و همکاری بر خوبی ها و تقوا و فتوا دادن و قضاوت به حق بین مردم و بر پا داشتن حدود و تعزیرات و سائر سیاست های دین، از ضروریات دین و عظیم ترین قطب در دین است و آن مهمی است که خداوند، پیامبران را بدان خاطر بر می انگیزد و اگر ترک شوند، نبوت تعطیل و بی اثر شده و دیانت از بین رفته و فتنه همه جا را گرفته و گمراهی رایج شده و جهالت شیوع یافته و شهرها خراب شده و بندگان هلاک می شوند که از آن به خداوند پناه می بریم.(1)

شیخ صاحب جواهر قدّس سرّه می گوید: در کل، مسئله از واضحاتی است که نیاز به دلیل ندارد.(2)

سید بروجردی قدّس سرّه می گوید: خاصه (شيعه) و عامه (اهل سنت) بر

ص: 77

این مطلب اتفاق دارند که در محیط اسلامی وجود سیاستمدار و رهبری که امور مسلمانان را اداره کند لازم است بلکه این مطلب از ضروریات دین اسلام است.(1)

شاید آن چه از نهی های شرعی که بر ترک انجام این واجب مترتب شده است، در دقت نظر به ضروری دینی بودنش کفایت کند و چه بسا آنچه می آید مهم ترین آن نهی ها باشد.

1. تعطیل شدن دین اسلام در مهم ترین جوانب خود که همان جانب سیاسی است و جایگاه حرمتش واضح است، نظر به این که دین را تعطیل می کند و تعطیلی آن باعث ارتکاب حرام ها و انتشار جرم ها و فراگیر شدن آنها می شود.

علامه حلی قدّس سرّه ما در تعطیلی حدود که فرعی از فروع قوانین سیاسی است می گوید: همانا تعطیلی حدود منجر به ارتکاب حرام ها و انتشار مفسده ها می شود و ترک این در نظر دین مطلوب است.(2)

شهید ثانی قدّس سرّه می گوید: بر پا داشتن حدود، قسمتی از خود حکم است و در آن، مصلحت کلی و لطف در ترک حرام ها و جلوگیری از انتشار مفاسد است.(3)

2. سر تسلیم فرود آوردن در مقابل حکومت کافر این از مواردی است که از تعطیل شدن قانون سیاسی اسلام هم

ص: 78

پیش می آید و آن را جدا ذکر کردم به خاطر اهمیت و وضوحش.

چون در وراء عدم تسلیم در برابر حکومت اسلامی برای کسی که در قسمت جغرافیایی سیاسی زندگی می کند جز تسلیم شدن در برابر حکومت کافر نیست، چون سومی برای اسلام و کفر وجود ندارد، زیرا حکم بر دو قسم است: حکم خدا و حکم جاهلیت و آنچه به نظرم می رسد این است که علت اینکه فقهای پیشین ما این روش از استدلال را پیش گرفته اند، به خاطر حکایت آنچه که از کلام سید بن زهره حلبی قدّس سرّه و ابن ادریس حلی قدّس سرّه ظاهر می شود، است و از اینکه آن دو نفر حکم به عدم وجوب بپا داشتن حدود در زمان غیبت داده اند.

اما تحقیق در مورد نظر این دو استوانه علمی در حول این مسئله - طبق تحریری که صاحب کتاب جواهر قدّس سرّه کرده اند . خلاف آنچه که از ظاهر کلام ایشان حکایت شده را نشان می دهد.

صاحب کتاب جواهر قدّس سرّه می گوید: در این مطلب، خلافی پیدا نکردم جز آنچه از ظاهر كلام ابن زهره قدّس سرّه و ابن ادریس قدّس سرّه حکایت شده است و من آن را نمی پذیرم، بلکه خلاف این حکایت را می پذیرم زیرا قبلا شنیدی که مورد اجماع دومین نفر از این دو (یعنی ابن ادریس قدّس سرّه ) آن جایی است که قرار دادن فقيه در زمره حاکمین از آنها (یعنی ائمه معصومین عَلَیهِم السّلام ) ممکن می داند پس اجماع او بر این

ص: 79

مطلب است که بر خلاف آن.(1)

آنچه که این جا از کلام ایشان که گفت: «قبلا شنیدی» اشاره دارد به آنچه که از کتاب الغنيه سيد بن زهره قدّس سرّه و کتاب السرائر ابن ادیس قدّس سرّه در موضوع عدم جواز اقامه حدود جز از جانب امام یا جانشینش حکایت می کند.

ایشان می گوید: به هر حال خلافی در این حکم نیافتم، بلکه از کتاب الغنيه و السرائر اجماع بر این مطلب است، بلکه در آنچه که از دومی (یعنى السرائر) حکایت شد. ادعای اجماع از مسلمانان شده است، می گوید (یعنی ابن ادریس قدّس سرّه ): و اجماع از اصحاب ما و از تمام مسلمانان منعقد شده و بدست می آید که جایز نیست به پا داشتن حدود و مورد خطاب برای اجرای حدود فقط ائمه و حاکمان که به اذن آنها هستند می باشند.(2)

قدرت نداشتن بر اطاعت آن واجب بوده است که به سبب وجود موانع سیاسی و... می باشد.

افزون بر این که احتمال نمی رود، فقیهی به انکار وجوب قائل شود؛ زیرا این حرفی است که مخالف ضروریات دین است و لازمه آن، جایز بودن سر فرود آوردن و قبول کردن در برابر حکم کافر است که این هم ضرورت حرام است و به زودی خواننده گرامی از راه حل این نوع مشکلات آگاه خواهد شد.

حکومتهای اسلامی درک کنیم در بر گرداندن نظر به آن و آگاه شدن از آن کافی باشد.

افزون بر این که فقهای ما و مخصوصا فقهای معاصر، تاکید زیادی بر دو طرف می نمایند:

1. شامل بودن اسلام بر نظم کاملی که نظام سیاسی، بخشی از آن است. 2. لزوم قیام برای اجرای این قانون به صورت کامل شاید این تاکید به سبب این باشد که آنها متوجه می شوند، ذهنیت غربی نزد فرزندان مسلمين رواج یافته است.

آیا در اسلام، نظام تکامل می تواند تمام مظاهر زندگی را تنظیم کند و تمامی مشکلات انسان را با راه حل صحیح و در شئونات فردی و اجتماعی در عرصه های گوناگون اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و .... حل نماید و آیا دعوت به اجرای این نظام اسلامی بر مسلمانان واجب است؟

سید حکیم در جواب این سئوال که متوجه برخی از مراجع تقلید در تاریخ ( 1379/3/26 ه. ق) شده زمانی که دشمنان اسلام، غباری بر مشمول اسلام بر نظام کامل برای زندگی می نشاندند و غلو می کردند که اسلام، فرصت اجرای قانون را ندارد و عدم فهم امت نتيجه جدایی اسلام از دولت و دور شدن از راه های تعلیم و تربیت است، گفتند:

اما سؤال این است:

آیا در دین اسلام نظامی کامل و جامع که تمام شئون زندگی را با

ص: 82

نظم دقیق و تمام مشکلات انسان را با راهکارهای موفق و صحیح دربر می گیرد، وجود دارد؟ و این نظام دربرگیرندهی شئون فرد و اجتماع و توجه کامل در تمام ساحت های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و غیره توجه داشته باشد؟»، «و آیا پیاده کردن و تطبیق این نظام اسلامی بر همه ی مسلمین واجب می باشد یا خیر؟»(1)

بله در اسلام، نظام کاملی طبق همان طريق مذکور در سوال وجود دارد و آن با تجربه و نظر به اوضاع مسلمانان در عصرهای اول واضح می شود. و دعوت به اجرای آن نظام واجب است.(2)

سید میرزا عبدالهادی شیرازی در جواب سوالی که گفته شد، می گوید: شکی نیست که دین اسلام، همان نظام تام و کامل است، به سبب این که در آن برای تمامی مشکلات انسان در تمامی عصرها راه حل صحیح وجود دارد و دعوت به اجرای این قانون واجب است.(3)

سید میرزا مهدی شیرازی قدّس سرّه در جواب این سوال می گوید: بله اسلام، نظام كامل، شامل تمامی مظاهر زندگی است و تمامی مشکلات انسان را با بهترین راه حل، حل می نماید که کسی بر اسلام در این باره سبقت نگرفته، کسی هم به او نمی رسد؛ این نظام صلاحيت تطبيق در تمامی زمان ها و مکانها را دارد. خداوند متعال

ص: 83

می فرماید: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا(1) امروز دینتان را برای شما کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام کردم و رضایت دادم که اسلام دین شما باشد.

دعوت به اجرای اسلام بر تمامی مسلمانان واجب است، خدای متعال می فرماید: «ادعُ إِلى سَبيلِ رَبِّكَ بِالحِكمَةِ وَالمَوعِظَةِ الحَسَنَةِ ۖ وَجادِلهُم بِالَّتي هِيَ أَحسَنُ ۚ(2) ( پیامبر) به راه پروردگارت با حکمت و موعظه حسنه دعوت کن و با بهترین روش با آنها مجادله کن.

سید بروجردی قدّس سرّه می گوید: برای کسی که قوانین و مقررات اسلام را جستجو کند، شکی باقی نمی ماند در این که اسلام، دین سیاسی - اجتماعی است و احکامش فقط بر عبادتهای محض شرعی که برای تکمیل افراد و تأمین سعادت اخروی است، محصور نیست؛ بلکه بیشتر احکامش، مربوط به سیاست کشورها و تنظیم اجتماع است و تأمین سعادت این دنیا یا جامعه به دو حسن و به هر دو دنیا مربوط می شود، مثل احکام معاملات و سیاست ها از حدود، قصاص، دیات و احکام قضایی شرعی برای پایان دادن دشمنی ها و احکام بسیاری که وارد شده برای تأمین مالیات - که حفظ دولت اسلام مشروط به آن است . مثل خمسها، زكاتها و... به همین سبب خاصه ( شیعه، علما) و عامه (ستی، مردم) بر این مطلب اتفاق نظر

ص: 84

دارند که در اسلام، وجود سیاستمدار و رهبری که امور مسلمانان را اداره کند، لازم است؛ بلکه این مطلب از ضروریات اسلام است.(1)

همچنین ایشان قدّس سرّه می گوید: مخفی نماند که سیاست کشورها سیاستمداری و تأمین جهات اجتماعی در دین اسلام، جدای از جهات روحانی و شئون مربوط به تبلیغ احکام و ارشاد مسلمانان نیست؛ بلکه سیاست در اسلام از صدر اسلام با دیانت و شئون آن، آمیخته بوده است. .

خود رسول خدا صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه امور مسلمین را اداره و سیاستگذاری می نمود و در رفع دعواها به ایشان رجوع می شد و حاکمان را برای شهرها منصوب می کرد و از آنها خمس، زکات و مثل آن دو از مالیات می گرفت.

سیره خلفای بعد ایشان، چه راشدین و چه غیر راشدین به همین صورت بوده است، حتی امیرالمومنین عَلَیهِ السّلام ، بعد از اینکه عهده دار خلافت ظاهری شد به امر مسلمین قیام فرمود، حاکم و قاضی برای شهرها منصوب کرد.

در ابتدای امر در مراکز ارشاد و هدایت، مثل مساجد به وظایف سیاسی عمل می کردند و خود امام جماعت مسجد، رهبر آنها بود و بعد از آن بود که مسجد جامع را کنار دارالاماره می ساختند و خود خلفا و امیران، نمازهای جمعه و عید را بر پا می داشتند؛ بلکه امر حج

ص: 85

را هم اداره می کردند؛ چون این سه عبادت، افزون بر عبادی بودنشان، فواید سیاسی هم داشتند که نظیر این سه در غیر خودشان یافت نمی شود، همانگونه که برای آن کس که تدبر کند، این امر مخفی نخواهد بود.

این گونه آمیختگی بین جهات روحی و فواید سیاسی از خصوصیت های دین اسلام و امتیازاتش می باشد.(1)

ص: 86

امام یا در بالاترین حاکم عصر غیبت به آنچه که گفته می شود، برمی گردد:

1. کسی که مسلمانان او را معین کنند.

2. فقيه عادل.

3. دانشمندترین فرد.

ص: 88

* بالاترین حاکم کسی است که مسلمانان او را معین کنند

* حاصل استدلال

مطالب ذیل خلاصه استدلال بر این نظریه است:

همانا آیات قرآن کریم، شامل دستورات الهی بر اجرای نظام اسلامی است که خطاب عمومی بوده، شامل همه مسلمانان می شود مثل

1. «أوَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ »(1)«نماز را به پا دارید»

2. «وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّه (2)«در راه خدا انفاق کنید».

3. كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ (3) «بر شما روزه واجب گردیده است».

4. وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ(4) «باید از شما گروهی باشند که به خوبی ها دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر کنند».

5. جاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ(5) «در راه خدا جهاد کنید».

ص: 89

6. وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ ۚ(1)«در راه خدا طوری که شایسته جهاد اوست مجاهده کنید.

7. «الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا (2) «هر یک از زن (زنا کننده) و مرد زنا کننده را شلاق بزنید».

8 وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا(3) «دستان مرد و زن دزد را قطع کنید).

9. وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ (4)«در قصاص نمودن برای شما نوعی زندگی است».

11. وَأَقِيمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ (5)شهادت دادن را برای خداوند بر پا دارید».

12. «أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ (6) «دین را به پا داشته و در آن از هم جدا نشوید) در آن تفرقه نکنید».

13. وَما مُحَمَّدٌ إِلّا رَسولٌ قَد خَلَت مِن قَبلِهِ الرُّسُلُ ۚ أَفَإِن ماتَ أَو قُتِلَ انقَلَبتُم عَلىٰ أَعقابِكُم ۚ وَمَن يَنقَلِب عَلى عَقِبَيهِ فَلَن يَضُرَّ اللَّهَ شَيئًا ۗ وَسَيَجزِي اللَّهُ الشّاكِرينَ (7)«و محمد صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه، جز پیامبری نیست که قبل از او هم

ص: 90

پیامبران آمده اند ( پیامبران قبل از او هم رفته اند) آیا اگر او بمیرد یا کشته شود شما به دین اجدادتان بر می گردید؟ و هر کس بر دین گذشته اش برگردد، هرگز به خداوند ضرری نمی زند و به زودی خداوند پاداش شکرگزاران را خواهد داد».

از تمام این آیات یاد شده، بالاترین چیزی که به دست می آید، این است که دین، اجتماعی دارد که خداوند آن را بر مردم حمل کرده است و برای بندگانش به کفر راضی نیست و به پا داشتن آن را جز از همه مسلمانان نخواسته است.(1)

و در زمان پیامبرصَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه چون بالاترین مسولیت برای اجرای قانون به پیامبرصَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه منوط شده بود، این تکلیف از ناحیه ایشان به انجام می رسید و هدف از این قانون گذاری، محقق می شده است و مجال تکلیف بر مسلمانان بسته بود.(2)

همچنین در زمان حضور امام معصوم همین طور بوده است، مخصوصا هنگامی که خودشان امور ریاست را بر عهده داشتند.

در زمان ما ( زمان غیبت، چون تکلیف از ناحیه امام معصوم که برعهده اوست، برداشته نشده و این عدم برداشتن تکلیف به سبب غیبت ایشان است، انجام آن بر تمامی ملكفين، واجب است.

علامه طباطبایی می گوید: امر حکومت اسلام بعد از پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه

ص: 91

و بعد از غیبت امام - مثل زمان حاضر ما - به سمت مسلمانان است، بدون وجود اشکالی.

آنچه از قرآن کریم در این باره می توان استفاده کرد، این است که تعیین حاکم در جامعه، طبق سیره رسول خداصَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه بر عهده مسلمانان است . که همان سنت امامت است، نه سلطنت و امپراطوری - و با حفاظت احکام بدون تغییری آنها را اجرا کرد و در غیر احکام از حوادث روزگار و محل، باید عهده دار مشورت شد همان طور که بیان شد.

دلیل تمامی این ها، آیاتی است که درباره ولایت پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهنازل شده است(1) از ج مله: لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ(2)رسول خدا برای شما الگوی خوبی است».

أعلم ثابت شد؛ چون با قیامش به مسولیت این حکم، مجال تكليف بسته شده است؛ پس به آن چه دلیل یاد شده از آن نهی می کند، فقط زمانی اعتنا می شود ( عمل می شود که فقیه، عادل یا اعلم نباشد، همان طور که درباره پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه و امام عَلَیهِ السّلام با همین دستور وجود دارد؛ پس این دلیل در واقع با آنچه از دلیل حسبه به دست می آید که قیام مومنان عادل به اجرای قانون را لازم می شمرد، ملاقات می کند.

کم ترین تقدیری که به دست می آید، این است که آنها برای اجرای قانون در عرصه هایی که قوام و حفظ کیان جامعه اسلامی، بسته به آن است و آنچه با تعطیلی آن، يقين به غضب و خشم خدای متعال است به پا خیزند.

ب) بر دلیل یاد شده بر فرض کامل بودنش، اشکالی وارد است: طریقه ای که مسلمانان در تعیین بالاترین حاکم از آن پیروی می کردند به زبان دین، بیان نشده است و در مثل آن، طبق عادت به عقل و آنچه آن حکم می کند، مراجعه می شود.

آنچه روشن است، این است که طريقه تعیین بالاترین حاکم از طرف مسلمانان، این جا منحصر در انتخاب است و آن بر طریق اتفاق کامل از تمام مسلمانان، محال است.

عقل اینجا نمی تواند قسمی از اقسام احتمالی را بر دیگری ترجیح دهد مانند احتمال دارا بودن بیشترین آرا - احتمال داشتن

ص: 93

کمترین آرا - احتمال شرکت دادن زنان به احتمال شرکت ندادن آنها - و شکل این موارد. این به سبب هم طراز بودن احتمالات و نبودن قدر متیقنی بین جز اتفاق کامل است که همان طور که به آن اشاره شد، این جا محال است.

ص: 94

دلیل ضرورت از دین، همان طور که در ابتدای ورود به بحث به آن اشاره شد، ثابت می کند.

الا این که به زودی بر جانب دوم بحث که نیابت فقیه عادل است به سبب صلاحیتشان برای استدلال بر این مطلب و به سبب محافظت بر اصل روش.

*دلایل این نظر:

الف) دلیل اجتماعي - تاريخي

این دلیلی است که بر لزوم به پا داشتن حکومت اسلامی در جامعه مسلمانان در زمان حضور امام عَلَیهِ السّلام که به آن استدلال شده است.

حکومت اجتماعی است که احتیاج جامعه به امنیت، حفظ حقوق و فراگیری عدالت در آن لازم است و جامعه اسلامی، اولین جامعه بشری نیست که مستلزم تنظیم روابط از وضع قانون اجتماعی تا محقق شدن امنیت، حفظ حقوق و گسترش عدالت بین افرادش باشد و به پا داشتن حکومت، برای تأیید آن قانون برای تحقق هدف از وضعش به پا می خیزد و اگر جامعه مسلمانان در طبیعی بودن احتیاجش به آن از آن جوامع تخلف میکرد، پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه و امام عَلَیهِ السّلام اولی تر و ملزم تر به بیان آن و آگاهی دادن به این مطلب بودند.

چون به آن آگاهی نداده اند؛ پس در این هنگام جامعه مسلمانان

ص: 96

مانند بقیه جوامع بشری نیازمند قیام حکومت به آن است.

به همین دلیل بر وجوب به پا داشتن دولت اسلامی در زمان غیبت، استدلال شده است به این اعتبار که جامعه مسلمین در زمان غیبت، جامعه دیگری است که از جوامع بشری در طبیعی بودن احتیاجش به قانون و به حکومت تخلف نمی کند تا این که با تأییدش برای محقق ساختن هدف از وضعش به پا خیزد.

سید بروجردی قدّس سرّه می گوید: همانا در جامعه، اموری است که از وظایف افراد نیست و به آنها ربطی ندارد؛ بلکه از امور عمومی و اجتماعی است که حفظ نظام (نظم) جامعه بر آن متوقف است مثل: قضاوت و ولایت (سرپرستی) غالبأ و مقصر، بیان مصرف اشیا پیدا شده و مجهول المالک ( آن چه مالکش معلوم نیست)، حفظ نظم داخلی و بستن مرزها، امر به جهاد و دفاع هنگام هجوم دشمنان و.. آنچه مربوط به سیاست های کشوری است و این امور از مواردی نیست که هر کس عهده دار آن شود؛ بلکه از وظایف سرپرست جامعه و کسی که عنان امور جامعه به دست اوست، می باشد.(1)

همچنین عقل بعد از قبول مقدمه یاد شده که در جای خودش با دلیل ثابت شده است.

ص: 97

به علت نیاز جامعه مسلمانان به حکومت بین دو چیز (امر) می کند:

- یا بر پایی حکومت اسلامی - یا بر پایی حکومت کافر؛ چون سومی بین کفر و اسلام وجود ندارد.

که بر آن وجوب برپایی حکومت اسلامی به سبب حرمت تسلیم شدن در برابر حکم کافر، همان طور که به زودی خواهد آمد، لازم می آید.

همچنین بعد از اثبات وجوب برپایی حکومت اسلامی، حکم به یکی از این دو می کند: معتبر دانستن حاکمی که امت، مطلقا او را انتخاب می کنند یا فقیه عادل؛ چون معتبر بودن فقیه عادل به عنوان حاکم ثابت شده است که به زودی خواهد آمد . و معتبر بودن کسی که مردم او را حاکم انتخاب می کنند، جای شک است، معتبر دانستن فقیه عادل به عنوان حاکم صحیح است.

ب: دلیل اعتقادی

عقیده اسلامی بر مسلمانان، وجوب به پا داشتن برای اجرای اسلام در طول زندگی را لازم می کند.

اسلام همچنان که واقعیتش همین است و همان طور که از جستجوی احکام و قوانینش به دست می آید نظام کاملی است که محتوی تمامی قوانینی است که عرصه های مختلف زندگی اعم از: فردی، اجتماعی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و ... آن را می طلبد.

بدیهی است که اجرای قسمتی از این قوانین مانند قوانین

ص: 98

اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، جز از طريق سلطه حاکم، امکان پذیر نخواهد بود بنابراین ناچاریم دولت اسلامی را در عصر غیبت تشکیل دهیم و از همین جهت است که حکومت اسلامی هم از ضروریات دین شمرده می شود.

اینجا هم می گوییم، این مسئله دایر است بین این که امر حکومت اسلامی به امت اسلام و اختیار آنها برگردد یا به فقیه عادل به جانشینی از امام منتظر که صاحب حق شرعی در ریاست دولت خواهد بود و چون دومی ثابت شده است . که به زودی خواهد آمد ۔ همان تعیین می شود.

ج) دلیل عقلى

همانا عقل، حکم به لزوم نصب حاکمی برای دولت اسلامی بعد از پیامبرصَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه برای حفظ اسلام به همان حالت (صفت) اولش و رعایت شئون مسلمین با این صفت که آنها امت اسلامند، می کند.

این شخص، جز فقیه عادل نیست؛ چون نیابتش از امام عَلَیهِ السّلام ثابت شده است که به زودی خواهد آمد.

صاحب کتاب جواهرقدّس سرّه در استدلال بر واجب بودن بر پایی حدود از جانب فقها می گوید: دلیل اقامه حد در دو صورت حضور و غیبت امام موجود است و قطعأ حکمت آن بپا کننده اش، یعنی امام عَلَیهِ السّلام بر نمی گردد پس به مستحق این کار به تمامی مکلفین (امت) بر می گردد

ص: 99

و بنابر هر دو تقدیر، برپایی حد، مطلقا لازم است و اثبات جانشین آنها در بسیاری از جاها فرقی با تمامی مناصب (سمت های امام ندارد، بلکه امکان دارد که ادعای مسلم بودن این امر، بين فقها شود؛ پس همانا کتاب های آنها پر از رجوع به حاکم است که منظور از حاکم، جانشین زمان غیبت در سایر مواضع است.

مرحوم کرکی در حکایتی از رساله خود در باب نماز می گوید:

اصحاب ما اتفاق نظر دارند بر اینکه فقیه عادل امین که تمامی شرایط فتوا دادن را دارد . که در احکام شرعی از او تعبیر به مجتهد می شود - جانشین از جانب ائمه هدی در حال غیبت در تمام آنچه نیابت در آن را دارد، می باشد.(1)

بنابراین طبق آنچه به نظرم می رسد اگر ملتزم به ثبوت حکم عقل درباره لزوم نصب حاكم عام، برای دولت اسلامی در زمان غیبت نباشیم این دلیل که به آن اشاره شد، نمی تواند امامت را ثابت کند.

آنچه در ادامه می آید، مترتب بر این می شود: - انحصار دلیل امامت به روایت به درستی نظر اول بنابر کامل بودن دلیلش که قائل بود، امرحکومت در غیر موارد روایت مثل زمان غیبت به مسلمانان بر می گردد.

-یا بگوییم: هدف از منصوب شدن امام بعد از پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه، عقلا، قیام

ص: 100

امام به امر مهم اتمام عملی تغییر اجتماعی فراگیر که اسلام با صفت حرکت اجتماعی انقلابیش آن را هدف گرفته است، خواهد بود و این به سبب پایان زمان انتقال است؛ چون در آن عملیات، تغيير فراگیر اجتماعی کامل می شود اگر دلیل این نظر درست باشد.

در پرتو این مطلب: أمر قانونگذاری قضیه حکومت به امامی بر می گردد که به دستان او، دوره انتقال بزودی با تمام شدن عملیات فراگیری اجتماعی به پایان خواهد رسید.

اما چون شرایط تاریخی ائمه عَلَیهِم السّلام برای قیام به امر مهم پایان رسانیدن دوره انتقال، کامل نشده است، امر به جستجوی حکمی از روایات در صورت وجودشان می شود و الآ از عقل بر می گردد.(1)

چون دلیل عقلی که به آن اشاره شد، ثابت شده است . همانگونه که در محل آن، برایش دلیل آورده شده است . پس به ناچار به آنچه ما را به آن منتهی می کند، باید عمل کرد و آن، حکم عقل به لزوم نصب حاکم عمومی، برای مسلمانان در زمان غیبت است و این حاکم، جز فقیه عادل نیست.

این به سبب دوران امر بین نصب کردن یا نصب فقیه عادل می باشد؛ چون باطل بودن اولی به دلیل عقلی اشاره شده ثابت شد، دومی معین (لازم) می شود . که نصب فقیه عادل است ..

ص: 101

د) دليل نقلي

به سخنانی از قرآن و سنت اهل بیت عَلَیهِم السّلام استدلال شده است که مطالب ذیل مهم ترین آنهاست:

1. قرآن

به خطابهای قرآنی وارد شده ؛ استدلال گردیده است مانند این خطابها: «فاجلدواء شلاق بزنید» در آیه حد زنا(1) و «فاقطعوا قطع کنید» در آیه حد دزدی(2) که مطلق بوده و شامل زمان حضور امام و غیبت آن حضرت می شود.(3)

این سخن را که دلیلی بر مقید بودن این آیات به زمان حضور دلالت می کند رد نمی کند.

در این صورت بر تمامی مسلمانان، اطاعت از آن واجب است. اما با صدور اجازه ائمه عَلَیهِم السّلام برای فقها درباره اجرای بسیاری از جانبهای قانون عام اجتماعی - که از وظایف و صلاحیت های حاکم عمومی است(4)۔ این طور به دست می آید که این اذن در جميع موارد است و این به سبب آنچه از سیره ائمه عَلَیهِم السّلام به دست می آید، است و اینکه آنها حرص زیادی برای قیام درباره مسئولیتشان در تبلیغ احکام و اجرای آنها داشتند.

ص: 102

با این توضیح مشخص می شود که فقیه عادل به عنوان حاکم عمومی برای مسلمانان از سوی ائمه عَلَیهِم السّلام منصوب شده است.

چون فقها از سوی آنها در مواردی مانند قضاوت، فتوا و...

اذن دارند و به سبب این که دلایل وجوب آن، مطلق است. دلیلی بر متوقف بودن این وجوب بر حضور امام عَلَیهِ السّلام وجود ندارد.(1)

سید بروجردی قدّس سرّه می گوید: چون این امور و احتیاج های اجتماعی از قبیل مواردی است که همه در مدت عمرشان، به آن دچار می شوند و شیعه در عصر حضور ائمه، قادر به رجوع به آن ها عَلَیهِم السّلام در تمامی حالات نبوده اند و در کشورهای مختلف متفرق بودند و نمی توانستند در موارد پیش آمده به ائمه رجوع کنند؛ پس یقین برای ما حاصل می شود که امثال زراره، محمد بن مسلم و... که از خواص ائمه بودند از آن حضرات درباره احکامی که مورد ابتلای همه بود، سوال می کردند آن اموری که شارع ( قانونگذار) راضی به اهمال آن نیست؛ بلکه کسی را منصوب می کند تا شیعیان در صورت عدم دسترسی به ائمه عَلَیهِم السّلام به او رجوع کنند، خصوصا که می دانستند اغلب شیعه دسترسی به امام ندارند و تمام شیعیان در عصر غیبت نیز؛ پس شیعیانشان را آماده آن زمان می نمودند. آیا کسی احتمال می دهد که ائمه عَلَیهِم السّلام ، شیعیان شان را از رجوع به طاغوت ها و قاضیان ستمکار نهی

ص: 103

می کردند با این حال در این امور آنها اهمال می کردند و برای شیعه، کسی را که برای رفع دعواهایشان به او رجوع کنند و کسی که در اموال غایب، تصرف کرده، دفاع از حوزه اسلام کرده و مانند این موارد که شارع ( قانونگذار) راضی به اهمال آنها نیست، معین نکرده اند.

به هر حال ما یقین داریم که اصحاب ائمه عَلَیهِم السّلام درباره کسی که شیعه باید به او در آن امور با دسترسی نداشتن به ائمه عَلَیهِم السّلام رجوع کند، سئوال کرده اند و ائمه عَلَیهِم السّلام هم جواب آنها را دادهاند و برای شیعه در صورت دسترسی نداشتن به ائمه عَلَیهِم السّلام ، اشخاصی را منصوب کرده اند تا در صورت احتياج، دسترسی به آنها داشته باشند.

نهایت امر آن سوال و جواب ها در کتب روایی جمع آوری شده جوامع روایی)، نزد ماست و به دست ما جز آنچه عمر بن حنظله و ابو خديجه روایت کرده اند، نرسیده است.

هنگامی که با این بیان، نصب از سوی ائمه عَلَیهِم السّلام ثابت شد و این که آنها در این امور مهم که شارع به اهمالش راضی نیست، اهمال نکرده اند، مخصوصا با احاطه ائمه عَلَیهِم السّلام به احتیاج های شیعه در عصر غیبت شان در نتیجه فقیه برای این منصب معین می شود؛ زیرا کسی قائل به نصب غیر او نشده است.

پس امر دایر است بین: عدم نصب و نصب فقيه عادل، چون باطل بودن اولی - به آنچه بیان کردیم ثابت و - نصب فقیه، یقین می شود و

ص: 104

روایت مقبوله ابن حنظله از شواهد این مطلب است.

اگر بخواهی به ترتیب برهان آن را درآوری، صورت برهان چنین می شود: یا ائمه عَلَیهِم السّلام کسی را برای این امور نصب نکرده اند و یا فقیه را برای آن نصب کرده اند؛ لكن مورد اول باطل است پس مورد دوم ثابت می شود.

این برهان استثنایی (نام یکی از براهین منطقی است که از یک قضیه منفصل حقیقی و یک قضیه حمایه - که دلالت بر رفع مقدم قسمت اول برهان) می کند، تشکیل می شود . و وضع شدن دومی را نتیجه می دهد که مقصود ما همین است.(1)

در این مطلب، مناقشه شده که خلاصه اش چنین است اذن امام عَلَیهِ السّلام به بعضی از فقها در بعضی از دخل و تصرفات عمومی، مستلزم اذن در جميع موارد نیست به سبب آنچه در مناقشه این نظر به صورت عمومی خواهد آمد از این که این جا عقل، نصب هر فقيه عادل را برای ریاست دولت، بعید می داند؛ چون محذوراتی بر این امر مترتب می شود.

2$$. از سنت

به روایات عدیده ای استدلال شده است.

چه بسا این موارد از مهم ترین آنها باشد:

ص: 105

- روایت مقبول عمر بن حنظه: آن، این است که:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّه(ع) عَنْ رَجُلَینِ مِنْ أَصْحَابِنَا بَینَهُمَا مُنَازَعَةٌ فِی دَینٍ أَوْ مِیرَاثٍ فَتَحَاکمَا إِلَی السُّلْطَانِ و إِلَی الْقُضَاةِ أیحِلُّ ذَلِک؟

قَالَ: مَنْ تَحَاکمَ إِلَیهِمْ فِی حَقٍّ أَوْ بَاطِلٍ فَإِنَّمَا تَحَاکمَ إِلَی الطَّاغُوتِ و مَا یحْکمُ لَه فَإِنَّمَا یأْخُذُ سُحْتاً و إِنْ کانَ حَقّاً ثَابِتاً لأَنَّه أَخَذَه بِحُکمِ الطَّاغُوتِ و قَدْ أَمَرَ اللَّه أَنْ یکفَرَ بِه. قَالَ اللَّه تَعَالَی: «یرِیدُونَ أَنْ یتَحاکمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ و قَدْ أُمِرُوا أَنْ یکفُرُوا بِه».

قُلْتُ: فَکیفَ یصْنَعَانِ؟

قَالَ: ینْظُرَانِ إِلَی مَنْ کانَ مِنْکمْ مِمَّنْ قَدْ رَوَی حَدِیثَنَا و نَظَرَ فِی حَلَالِنَا و حَرَامِنَا و عَرَفَ أَحْکامَنَا فَلْیرْضَوْا بِه حَکماً فَإِنِّی قَدْ جَعَلْتُه عَلَیکمْ حَاکماً فَإِذَا حَکمَ بِحُکمِنَا فَلَمْ یقْبَلْه مِنْه فَإِنَّمَا اسْتَخَفَّ بِحُکمِ اللَّه و عَلَینَا رَدَّ و الرَّادُّ عَلَینَا الرَّادُّ عَلَی اللَّه و هُوَ عَلَی حَدِّ الشِّرْک بِاللَّه»؛ عمر بن حنظه می گوید: از امام صادق عَلَیهِ السّلام پرسیدم: دو مرد از اصحاب ما هستند و بین آن دو دعوایی در امر دینی با میراث (ارث) پیش می آید، پس برای حکم پیش سلطان یا قاضی می روند، آیا این کارشان حلال است؟ امام عَلَیهِ السّلام فرمود: «هر کس حکم را پیش طاغوت ببرد و او برایش حکم کند، مرتکب حرام شده است؛ اگر چه حق با او باشد و چون او به حکم طاغوت عمل کرده، حال آنکه خدای - عز وجل - امر به کفر طاغوت کرده است.» من گفتم: آن دو چه کنند؟ فرمود: «نگاه کنید به کسی از شما که سخن (حديث) ما را نقل می کند و در حلال و حرام ما نظر میدهد و احکام ما را می شناسد؛ پس به حاکمیت او رضایت دهید که همانا من او را بر شما حاکم قرار دادم؛ پس آن گاه که حکم به حكم ما کرد؛ ولی

ص: 106

حکمش قبول نشد پس همانا حکم خداوند خفیف (سبک) شمرده شده، بر ما رد کرده است و هر کس ما را رد کند، خداوند را رد کرده است و این کار در حد شرک به خداوند است».(1)

$$خلاصه استدلال به این مقوله

کلام امام عَلَیهِ السّلام که فرمود: «فانی قد جعلته عليكم حاكمة؛ من او را بر شما حاکم قرار دادم» ظهور در اعطای ولایت عمومی، برای فقیه عادل دارد و این بدان سبب است که از کلام ایشان که فرمودند:

جعلته؛ او را قرار دادم» به دست می آید که نصب فقیه عادل از سوی امام عَلَیهِ السّلام است و سخن ایشان که فرمود: «حاكمة؛ حاکم» ظهور در افاده ولایت عمومی در مجال های مختلف و شئونات عمومی اجتماعی است؛ زیرا حاکم در آنچه از معنای کلمه اش به دست می آید کسی است که به او در تمامی امور عمومی اجتماعی که از وظایف افراد نیست، رجوع می شود و شارع هم به اهمال آن هر چند در عصر غیبت و عدم دسترسی به ائمه عَلَیهِم السّلام راضی نیست.(2)

مناقشه در این مطلب که حاصلش چنین است $$

اولا: روایت درباره احکام قضاوت است؛ همان گونه که ظاهر

ص: 107

سوال نشان می دهد؛ چون حدیث (سوال درباره دعوا در دین یا ارث است و عمومیت دادن حکم به احکام قضاوت و سایر شئون حکم، احتیاج به دلیل دارد مخصوصا اینکه این روایت در آن دسته از قضاوت ها وارد شده که در زمان حضور امام عَلَیهِ السّلام بوده است و از اموری بوده که شیعه می توانستند، رجوع به قاضی های رسمی و حاکمان آن زمان نکنند.

اینکه شیعه حکومت مخصوص مستقلی داشته باشد که در رأسش فقیه عادل باشد، جدا بعید است به سبب عواملی از جمله وجود امام...

شیعیان در برابر سلطه حکومت های پا برجای آن زمان واقع شده بودند؛ چیزی که آنها را دعوت می کرد و خارج شدن از زیر بار ادای تکلیف هر چند به این صورت جزیی از اجرا۔

$$جواب این مناقشه

حکومت اسلامی بین سه قوه حکومت، جدایی قرار نداده است: (قوای قانونگذاری، اجرائی تنفیذی و قضایی) پس پیامبر صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِه و جانشینانش مانند امیرالمومنین عَلَیهِ السّلام بين هر سه را جمع می نمودند همانگونه که تاریخ، این مطلب را ثابت می کند و همان طور که از بعضی اخبار به دست می آید که شغل قضاوت، عرفا ملازم با اجرای سایر امور مورد ابتلای عموم بوده است.

مانند روایت اسماعیل بن سعد از امام رضاعَلَیهِ السّلام درباره مردی که وفات کرد و وصی نداشت و ورثه اش کودک بودند «ایحل شراء خدمه و

ص: 108

متاعه من غير أن يتولى القاضي بيع ذلک؛(1)آیا فروختن خدمتکاران و لباس های میت حلال است، بدون این که قاضی عهده دار فروش آنها شود؟

اما این که قانون اسلام بین قوادر منصب خلافت، جدایی نمی اندازد بنابراین اعتبار که جمع بين قوا از حق خلیفه با حفظ سمت - خلیفگی است. اما قاضی یا فقیه عادل - که سعی در اثبات نیابت عامه اش به امثال این روایت می شود . نمی تواند ما را به این که که قانون اسلامی در منصبش بين قوا جدایی نیفکنده، قائل کند به این اعتبار که مسولیت این قوه از حقوق او با ویژگی قاضی بودن یا فقیه بودن است؛ چون دلیلی بر این مطلب وجود ندارد. شاید آنچه از تاریخ اسلامی به دست می آید، این باشد که قاضی فقط به وظیفه قضاوتش مستقل است یا به همراه

بعضی از امور اجرائی ( قابل واگذاری که با قضاوت ارتباط زیادی دارد - و آن چیزهایی است که در خبر اسماعیل قبلا به آن اشاره شد . همچنان که این، ظاهر سیره قضات منصوب از سوی خلفا بوده است.

دوم: منظور از حاکم، همان کسی است که وظیفه حکم نمودن بین مردم را دارد و مختص به رفع دعاوی می شود یا اینکه مطلق بوده، فتوا را هم شامل می شود همان طور که عوض شدن تعبير از حکم به حاکم با این کلام مناسب است؛ چون امام عَلَیهِ السّلام می فرماید: «فَلْیرْضَوْا بِه

ص: 109

حَکماً فَإِنِّی قَدْ جَعَلْتُه عَلَیکمْ حَاکماً(1)پس به او به عنوان حكم رضایت دهید که من او را بر شما حاکم قرار دادم». مخصوصا اینکه استفاده کلمه حاکم به بیشتر از این مورد و در زمان صدور روایت، ثابت نشده است.

روایت مقبول یا مشهور ابو خديجه: «قال: قال لي ابو عبدالله عَلَیهِ السّلام اِيَّاكُمْ اَنْ يُحاكِمَ بَعْضُكُم بَعْضاً اِلَي اَهْلِ الْجَورِ وَ لَكِن انْظُرُوا اِلَي رَجُلٍ مِنْكُم يَعْلَمُ شَيْئاً مِن قَضَايَانَا فَاجْعَلُوهُ بَيْنَكُم فَاِنِّي قَدْ جَعَلْتُهُ قَاضِياً فَتَحَاكَمُوا اِلَيْهِ.،(2) ابو خدیجه می گوید: امام صادق عَلَیهِ السّلام به من فرمود: «مبادا یکی از شما در قبال دیگری، دعوایش را پیش اهل ستم ببرد؛ لكن نگاه کنید به مردی از خودتان که احکام قضایی ما را می داند؛ پس او را بین خودتان قاضی قرار دهید؛ پس من او را برای شما قاضی قرار دادم؛ لذا برای حکم، پیش او بروید».

به این روایت استدلال شده بر نصب فقیه عادل به عنوان حاکم عمومی از سوی امام عَلَیهِ السّلام به آن چه روایت متضمن آن است از بر حذر داشتن و نهی امام عَلَیهِ السّلام ، از این که برای حکم نمودن، پیش اهل جور روند و از این که امام عَلَیهِ السّلام ، دستور به رجوع به فقیه فرموده است و تصریح این که او را قاضی قرار داده تا برای حکم نمودن، پیش او روند و جدایی بین قضاوت و سایر شئون حکم دیگر در قانون اسلام نیست

ص: 110

كما این که قبلا بیان شد . و در پرتو این کلام، منظور از نصب فقیه از سوی امام عَلَیهِ السّلام به عنوان قاضی، فقط قضاوت نیست بعد از آن که ما می دانیم که بین قوه قضائیه و مجلس نیست.

به آنچه در ادامه می آید در این سخن، مناقشه شده است.

جمع بين قوا از حقوق خليفه است و از حقوق قاضی نیست - همان گونه که در مناقشه روایت قبلی گذشت . پس قرار گرفتن فقيه به عنوان قاضی، مقتضی این است که او فقط وظیفه قضاوت در رفع دعاوی را دارد یا آنچه عام از آن و بعضی از امور دیگر باشد مانند ولايت بر گرفتن حق از متجاوزین، زندانی نمودن، فروختن مال و

تصرف کردن در مال کودک؛ نصب سرپرست برای او و مانند مواردی که از وظایف قاضی در عصر صدور روایت یاد شده می باشد.(1)

3. نامه شریف صادره از امام منتظر به شیخ مفید قدّس سرّه است

أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيْكُمْ وَأَنَا حُجَّةُ اللَّهِ؛ و اما در حوادثی که پیش می آید به راویان سخن ما رجوع شود؛ پس آن ها حجت من بر شمایند و من حجت خداوند متعال هستم».(2)

ص: 111

خلاصه استدلال به این روایت $$

مقصود روایت، ظاهرا این است که فقیه در آنچه امام عَلَیهِ السّلام حجت خداوند بر مسلمانان است حجت می باشد و از آن موارد، متولی شدن شئون حکومت عمومی است.(1)

این نظر، بنابر نظر مشهور از متن روایت که متضمن عبارت

حجتی) است، می باشد.

اما طبق آنچه در بعضی از کتاب هاست از این حیث که روایت شامل کلمه «خليفتی» به جای «حجتی» است،(2)ظهورش بیشتر خواهد شد (چون این که منظور از خلیفه) عرفا عموم ولایت است، ضرورت معلوم است مانند این کلام خدای متعال: يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ(3)

ای داوود ! ما تو را در زمین خلیفه قرار دادیم؛ پس بین مردم به

حق حکم کن».

مناقشه در این استدلال$$

حوادثی که از آنها سئوال شده، مجمل است که مانع از تمسک به آن است؛ زیرا احتمال دارد منظور از حوادث، حوادثی باشد که

ص: 112

حکمش معلوم نباشد.(1)

آنچه بنابراین نظر به صورت عمومی آن را باید قبول کرد. این است که اطلاقات قرآنی که به آنها استدلال شده به بیش از وجوب اجرای قانون از سوی عموم مسلمانان دلالت نمی کند.

همانا روایاتی که به آنها بر نصب فقیه عادل استدلال شده؛

نمی توانند اطلاقات قرآن را قید بزنند.

همچنین روایات سنت - بنابر قبول دلالتش بر نصب فقیه عادل - دلالت بر نصب مطلق فقیه عادل می کند؛ پس ریاست دولت در پرتو این سخن - حق هر فقیهی است.

این حداقل امری است که فومنی (نام گروهی که رئیس ندارند) در اشغال منصب و به پا خاستن برای اجرای قانون دلیل می آورد . به زودی به آن اشاره خواهد شد ..

همچنین دلایل دیگر (عقلی، اعتقادی، اجتماعی و تاریخی بر بیش از لزوم وجود حکومت اسلامی در زمان غیبت دلالت نمی کند به سبب اطلاقش که شامل هر دو زمان حضور و غیبت می شود.

آن به این علت است که شمرده شدن فقیه عادل به عنوان حاکم، موقوف است بر کامل بودن دلالت آنچه از روایات سنت بر این مطلب، استدلال شده است تا اینکه این روایات، اطلاقات را قيد

ص: 113

بزنند ( مقید کنند) و حال آنکه قادر بر این کار نیستند به سبب این که ظهور آن در اعطای ولایت عمومی، برای فقیه عادل، قاصر است.

به سبب آنچه از محذور - اگر دلالتش کامل باشد . بر این مطلب وارد می شود . همانگونه که به آن اشاره شد .

پس در این هنگام به ناچار، دنبال قید زننده ای برای آن اطلاقات نیاز داریم که به تعیین بالاترین حاکم، برای دولت اسلامی قیام کند.

ص: 114

ج) اطاعت به اعلم نسبت داده شود؛ چون آن در این جا قدر متیقن است (این نظر سوم است) و رد صورت اول. اطاعت محقق نمی شود یا به سبب محال بودن اطاعت از همه یا به سبب سختی آن، بنابر پایین ترین (کمترین) فرض و تقدیر. در صورت دوم، کمترین دلیل اطاعت، محذوری است که از تحققش مانع می شود که همان شیوع هرج و مرج (بی رئیسی) است و در فرع اول از صورت سوم بر آنچه در مناقشه درباره این موضوع هنگام سخن از قول اول بیان شد.(1)

رد فرع دوم از صورت سوم به آنچه در مناقشه درباره بحث در موقع سخن از قول دوم گذشت، اخذ می شود.(2)

پس با بطلان بقیه و اظهار اطاعت به مورد سوم با این وصف که قدر متيقن بین است، مورد سوم معین می شود.

دلیل عقلی که ملزم به تقلید اعلم می کند، برای اطمینان به دارا بودن مورد امان ( کسی که می خواهد، معذور و در امان باشد) و عذر دار حکم به رجوع به آن می کند.

ص: 117

و چه بسا در خاتمه حدیث به معانی دیگرش که آن معانی، زمین، امت و حکومت است، ما از قانون اسلام انتظار داریم با توضیحات کامل از تشکیلات حکومت در عصر غیبت، ما را مطلع کند.

اما هنگامی که می فهمیم تشکیلات این جا که منظور وسایل و راه هایی است که باید گرفته، در اداره و رعایت شئون امت جستجو شود، می فهمیم که آنها موضوع هستند، نه حکم. آن به سبب این است که راه ها، انواعی از رفتار و اعمال انسان است و واضح است که رفتار و اعمال انسان، موضوعاتی است که احکام متوجه آنها می شوند تا رفتار انسان در جهتی باشد که شایسته است بر آن جهت سیر کند و وسائل، واسطه هایی در محقق شدن دستورات است و باز هم واضح است که واسطه ها، این جا موضوعات هستند، نه احكام؛ چون آنها در عرصه محقق شدن دستور از روش ها، عوض نمی شوند مگر به آن چه رفتار متنوع می شود از صدور آن رفتار از انسان بدون کمک، مباشرت و از صادر شدن به کمک، مباشرت و از صادر شدن به کمک و بدون مباشرت. پس آنها، منظورم این جا وسایل است جزو متمم برای محقق شدن امتثال در عرصه ای که در آن به واسطه نیاز است، می باشد.

کند پس وسایل و روش ها معین کننده اند و این به سبب آن است که موضوعات، معمولا به قانون بر نمی گردند و فقط وظیفه قانون - با صفت قانون بودنش - وضع کردن احکام مناسب، برای موضوعات است به آنچه برای مصلحت مردم محقق شده، مفسده را از آنها دور کند.

همچنین تسلیم شدن موضوعات در برابر تغییرات زمانی و مکانی و دگرگونی های پیش آمده روز و قانونی از مواردی است که بدون اعطای حد مشخص ثابتی برای موضوعات، ما را نگه می دارد.

منظور این است که: قانون اسلام بر آن هاواجب کرده، او : موضوع را مشخص کنند . بایدها و نبایدها، ساز و کار - دوم: به دنبال استخراج حکم شرعی آن پس زمانی که موضوع معلوم شد و حکمی که اجازه عمل به آن یا تبعیتش داده شده را به دست آورد. سازوکار و وساز و کار اسلامی شمرده می شود و این مطلب و عکس آن از بدیهیات قانون اسلام شناخته می شود.

با ساز و کار این قانون ساختار و تشکیلات حکومت که دایما شرایط جدیدی قرار می گیرد و قوانین روز می طلبد - چه امت و چه حکومت - درباره آنچه مصلحت عامه ( عمومی) است و در چارچوب احکام عمومی (عام) اسلامی، قوانین روز به لحاظ می شود.

3. مقید کردن تعیین حاکمان به کامل بودن شروط معين در آنها مانند کفایت، عدالت و .... از ممکن ها و ضمانت های حکم

آن به این سبب است که طبیعت احتیاط در تشکیل حکومت، برای امت و حکومت، مصلحت عمومی را در وجوب این موارد میداند.

از اینجا می توانیم مقدار اهتمام قانون اسلام را برای مسئله درک کنیم؛ چون برای هر تغییری، برنامه خاصی دارد به سبب احتیاط از انحراف احکام تفاصيل قرار نداده تا به تغییرات و وضع تعميمها اهمال نکرده باشد.

می شود و وظیفه آن خلاصه می شود به:

شدن این مسئولیت را دارند باید قیام کنند.

تعیین آنها به دست رئیس جمهور و شورای وزیران بر می گردد - که رئیس دولت آنها را برای چنین مواردی آماده کرده است . و وظیفه این گروه خلاصه می شود در:

1. اجرای دستورات و قوانین

2. تشکیل گروه ها و هیئت های علمی از گروه های مختلف سیاسی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی، اجتماعی و ... از کسانی که ضمانت های قانونی داشته باشند، آموزش عرصه های اجرایی و شناخت کامل آنها، به آنان سپرده شود و نتیجه آموزش آنها، ارائه قانون به قوه مقننه تا بدین وسیله، قوه مجریه قدرت بیشتری در احکام خاص این موضوعات به دست آورد.

مانند شکل گیری ارتباطات سیاسی با دولت دیگر یا عقد قرار داد

تجاری با باز نکردن ( قوانین روابط کشاورزی

صنعتی، فرهنگی، بهداشتی، اجتماعی و شکل آنها تا آن - یعنی قوه مجریه - بعد از گرفتن احکام آنها از مجلس آنها را به اجرا بگذارد.

قضاوت بین هموطنان و حل خصومت ها چه در محدوده شخصی و چه در غیر آن از محدوده های مختلف زندگی آن به این سبب است که اسلام محتوی دو نوع قضاوت مدنی و شرعی ( قانونی نیست؛ بلکه همه قضايا شرعی است؛ فرقی ندارد که از نوعی باشد که امروزه به قضایای مدنی نامیده می شود و چه قضایای شرعی باشد که حل آن به قانون اسلامی و طبق احکام آن بر می گردد، برای این که قوانین مدنی از نظر اسلام، قوانینی برای اجرا شمرده نمی شوند و در هیچ حالی، اجازه عمل به آن را نمی دهد.

مبتنی بر آن است، می باشد.

بهتر این است که به حق الهی تکوینی اعتماد کرد.

معنای آن این است که: حاکم، اگر الهی نباشد مانند فراعنه در خواسته خودش هر طور که بخواهد، تصرف می کند؛ لذا خدای متعال او را بر مردم به شکلی مسلط کرده بود که مردم هیچ وقت نمی توانستند از او حساب بکشند یا با او جنگ کنند؛ چون تسلط او، چیزی است که به ناچار باید واقع شود و شاید ما آن را از این که به تفویض الهی هم نامیده می شود، بفهمیم و اسلام به حق الهی تشریعی ( قانونی اشاره می کند و معنای آن چنین است: خدای متعال - با این صفت که شرعا می تواند، دستور دهد . حاکم را نبی یا امام یا غیر از آن دو از کسانی که شرایط حاکم مسلمان در آنها وجود دارد، معین کند تا به حق حکم کند و بین مردم قانونی باشد: لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّه(1) تا بین مردم به آنچه خدا نشانت داده، حکم کنی».

قانون اسلامی بر حاکم، مراقبت کامل از مردم را واجب کرده است و به شدت از او حساب می کشد و در صورت مخالفت، او را برکنار می کند و اصرار بر این مطلب به وضوح از آن فهمیده می شود و تاریخ اسلامی پر از واهد حسابرسی مردم در برابر حاکمان مسلمانان

ص: 126

است.(1)

در پیروی از روش های انقلابی، احتیاط کامل در وقوع کم ترین

ضرر و به مقداری که ضرورت آن را اقتضا می کند، رعایت شود.

1. کودتا:(1) منظور از کودتا، که به طور مسلحانه است که آن به کارگیری در قضاوت بر حکومت کافر در وطن اسلامی و تبدیل آن به حکومت اسلامی است و کودتا در این جا از نظر شرع، مشروط به کامل بودن شرایط و آمادگی اوضاع و عرصه هاست.

2. انقلاب:(2) منظور از آن، پیروی از راه های سالم و مبارزه مسالمت آمیز است مانند قیام به شکل گیری امت سیاسی و فرهنگ سازی فردی و اجتماعی؛ پس قیام می کنیم.

1. باز کردن مدرسه ها در مراحل مختلف آن: آمادگی، ابتدایی، راهنمایی، دبیرستان و دانشگاه مختلط به شرطی که روش ها

طريقه ها، عقاید) و کتاب هایش کاملا اسلامی باشد از منابع اصيل پاکمان کمک می گیریم، هدفمان از آن تربیت فرزندانمان طبق فرهنگ اسلامی است بنایی که از مسلمان، حرکت فعالی در راه ساختن جامعه اسلامی می سازد و این که آنها برای اداره و تربیت در آن به عنوان مسلمان تازه کار به پا خیزند.

2. صدور مجله ها و کتاب های مختلف اعم از روزنامه، هفته نامه، ماهنامه، و فصلنامه عمومی و خصوصی به شرط این که افکار اسلامی را خلاق و هدفمند تربیت کند.

3. انتشار کتاب هایی که از ورای آنها فرهنگ اسلامی مبتکر و هدفمند را اشاعه دهیم.

ص: 130

4. ایجاد کتابخانه ها به اقسام مختلف: سیار و ثابت، گسترده و قانونی

(انتفاعی و شهری )با تمام آنچه از سطوح طلب می شود و در عرصه های آن از کتاب ها و تألیفات اسلامی به دست می آید.

5. تأسیس انجمن ها: فرهنگی و ریاضی به شرط این که وسیله باشد و در صدد اصلاح روح اسلامی و پرورش و نتیجه دهی آن باشد.

6. ساختن جامعه ای با خدمات اجتماعی ای که اسلام به آن دستور فرموده مانند تکفل ها، احسان کردن...

7. جمعیتهای سیاسی به شرط اینکه روش های آن در چارچوب احکام اسلامی، یافت شود.

8. همچنین به آنچه مثل این موارد است.(1)

بعد از آنکه مردم بیدار شدند و به سبب تأثیر پذیری از این فرهنگ، فهمیدند که مسؤلیتشان در برابر خدای متعال اجرای اسلام است و این که خوشبختی آنها نیز در همین است و این جز از طریق برپایی دولت اسلامی به دست نمی آید، آن امر به آسانی محقق می شود.

و جمعیت سیاسی - به سبب طبيعتش - از عمل حزبی بودنش خارج نمی شود، چه علنی باشد، چه مخفیانه.

منشأ این شبهه - طبق اعتقاد من - خواب های استعماری است که در دوره فعالیتش در عمیق کردن تفکر جدایی دین از سیاست در اذهان فرزندان امت اسلامی ما تلاش کرده است تا این که هر کس که به سیاست ارتباط دارد، مسلمان شمرده نمی شود.(1)

اما ما زمانی که معنای حزب را بفهمیم و منظور از این کلمه را در لغت، قانون و سیاست بدانیم، شبهه از بین می رود.

مفهوم حزب، حرکت منظم سیاسی است که طبق ایدئولوژی معینی عمل می کند که هدفش به دست گرفتن قدرت و محقق شدن نتیجه های معین شده از طریق وسیله هایش می باشد و این مفهوم از حزب، طبیعت، جز این نیست که حزب، وسیله یا روش است (همان توضيح من که وسایل و روشها، موضوعات هستند، نه احکام). و احکام موضوعات با دگرگونی شرایط تغییر می کند؛ پس گاهی حزب در شرایط یا حالت معین محکوم به واجب بودن است.

همان طور که اگر مقدمه یک واجب شود امثال امر به معروف و نهی از منکر و برپایی حکومت اسلامی.

چه بسا آیه کریمه فَإِنَّ حِزبَ اللَّهِ هُمُ الغالِبونَ (2) «همانا حزب

ص: 132

خداوند فقط پیروزند» به این مطلب راهنمایی می کند؛ چون به ما می گوید که حزب خداوند متعال - که جماعتی برای یاری خداوند هستند - پیروز می باشند.

و پیروزی طبیعتأ جز از نتیجه مناظره نمی آید و مناظره همان طور که درباره قضایای فكری می باشد در مسائل غیر سیاسی و سیاسی مانند حکومت نیز هست و حزب در واقع زمانی که به پا خیزد، جز بر اساس ایدئولوژی اسلامی، همان جماعتی که آیه کریمه به آنها اشاره کرده، نخواهد بود.

مشخص شدن موضوع این قید می کند؛ آنچه به نظر من می رسد، این است که امثال این تقید با پیروی از راه های انقلابی هماهنگ نیست و این به سبب کامل بودن نیروی کافی است که وقوع خطر را بعید می کند و آنچه به محقق شدن و اجل دیگری منتهی نمی شود، مهم تر از ضرر است.

همچنین این تقیید با پیروی از روش هم جور در نمی آید، نه در مراحل اولش؛ چون عمل کردن - به طبیعت ایدئولوژی تنظیمی ۔ هدفش مناظره سیاسی نیست و به آن متکی نیست و نه در مراحل آخرش؛ چون فعالیت در آن به کامل بودن نیروی کافی اجتماعی و سیاسی می کشد تا به محقق شدن واجب برسد، البته این قید در پیروی از روش انقلابی، قبل از تکمیل نیروی کافی و در زمانی که فعالیت به مناظره سیاسی در مراحل ابتدایی متکی می شود، می آید زیرا شرایط به طبیعت خودش به ضرر را نمیطلبد مانند وسیله نهایی کوبنده در احتجاج در برابر کفر و انحراف.(1)

افزون بر این که ما می بینیم واجب از امر به معروف و نهی از منکر به اعتبار شرائطش تقسیم می شود به دو قسم:

1. در شرایط وجود حکومت اسلامی عادل

2. در شرایط وجود حکومت کافر یا حکومت اسلامی منحرف که

ص: 134

جز به ضرر، حکم بر آن نمی شود.

از فقهای بزرگ ما قائل شده اند که اشتراط خوف ضرر که یکی از شروط امر به معروف و نهی از منکر است بر امر به معروف و نهی از منکر قسم اول، منحصر است؛ اما نسبت به قسم دوم این شرط ساقط می شود و جان و مال لازم است چون منوط به حکم کافر یا منحرف شده است و بر پایی حکومت اسلامی به شرط تأثیر ضرر است هر چند تأثیر اندک که قابل اعتناست.(1)

مصنف می گوید: اگر ملاحظه این مطلب را کنیم، مجال این تقیید بسیار می شود و به گمان من کسی که از فقها امنیت از خطر را شرط کرده است، لازم نمی آید برای کسی که یقین دارد مانند این ضررها منتهی به محقق شدن واجب می شود. افزون بر اینکه مسئله طبق.

ص: 135

اعتقاد من، احتیاجی به این ندارد بعد از آنکه تاریخ شهدا و احزاب مختلف سیاسی ثبت شده است که سختی ها راه منوط شدن به

حکمی و برپایی حکم دیگر بر نقض آن است.

منتظرعَلَیهِ السّلام است و دولتی که مسؤلیت عمل به سبب برپایی اش بر گردن مسلمانان انداخته شده است؛ پس همانا اولی - یعنی دولت امام . جهانی است و شاید از بارزترین خصوصیاتش این باشد . همان طور که قبلا بیان شد و در دومی، شرط جهانی بودن نشده به طوری که دلیلی از کلام های شرعی و دلایل عقلی با عدم قدرت بر آن دلالت نکند: پس ما متوجه علت این فرق شدیم و آن خط بین دولت امام عَلَیهِ السّلام که از اولی ترین شرایطش جهانی بودنش است و بین دولتی که بر مسلمانان، فعالیت برای برپایی آن واجب است، می باشد.

مصنف می گوید: هنگامی که ملتفت موضع فوق شدیم، شناخت مواقع اشتباهات در مواردی مانند این شبهه برای ما آسان می شود، افزون بر اینکه احتمال ندارد، فقیهی بر واجب برپایی دولت اسلامی در سرزمین ندهد هنگامی که آن سرزمین مستعد و آماده برپایی دولت است در نتیجه آگاهی سیاسی اسلامی است که شامل آن سرزمین شده است و من نمی دانم کسی که این نظر را دارد، چه می گوید اگر کشوری از کشورهای مسلمان، آگاهی سیاسی اسلامی آنها را آماده بزرگی کرده است و اهل آن کشور، زمام امور سیاسی شان را دست

گیرند و امور خود را پیش فقیهی که شروط حاكم مسلمان را داراست، ببرند و از او بخواهند به اسلام حکم کند و آن امر در وضعیت خطير باشد که اگر برای آنها حکم نشود و موضوع به خودشان واگذار شود

ص: 137

در مخالفت های شرعی زیادی می افتند چون احکام و مواضع اجرایش را نمی دانند. آیا به چیزی جز اجابت فقیه برای آنها ایمان آورده می شود، احتمال نمیدهم کسی که کوچکترین شناخت از قانون اسلام را داشته باشد، احتمال عدم جواز اجابت را بدهد. .

شده بود پس هر کس از شما که آنها را درک کند پیش آنها برود، ولو بر روی برف».

2. آنچه از امام باقر ع روایت شده که فرمود: «کَأَنِّی بِقَوْمٍ قَدْ خَرَجُوا بِالْمَشْرِقِ یطْلُبُونَ الْحَقَّ فَلَا یعْطَوْنَهُ ثُمَّ یطْلُبُونَهُ فَلَا یعْطَوْنَهُ فَإِذَا رَأَوْا ذَلِکَ وَضَعُوا سُیوفَهُمْ عَلَی عَوَاتِقِهِمْ فَیعْطَوْنَ مَا سَأَلُوهُ فَلَا یقْبَلُونَهُ حَتَّی یقُومُوا وَ لَا یدْفَعُونَهَا إِلَّا إِلَی صَاحِبِکُمْ یعنی الام المنتظر عَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف قَتْلَاهُمْ شُهَدَاءُ مثل این که گروهی را می بینم که از سمت مشرق قیام کرده اند و در پی حق هستند؛ اما به آنها داده نمی شود پس باز حق را می طلبند و به آنها داده نمی شود، وقتی آنها این را می بینند، شمشیرهایشان را بر گردن آنها می گذارند، لذا آنچه می خواستند به آنها داده می شود پس آن را قبول نمی کنند تا این که آن را به پا می کنند و آن را جز به صاحبشان ( یعنی امام منتظرعَجَّلَ اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشریف) نمیدهند؛ کشته هایشان شهيدند».

ظهورش را سریع تر کنند و یاری و شهادت در پیشگاهش را روزی ما کند که او شنونده اجابت کننده است.

نصیب ما نمایی»

نکته: از اشاره به منابع بعضی از احادیث در حاشیه کتاب غفلت کردم، چون آنها را از آن مراجع مذکور به دست نیاوردم.

والحمد لله رب العالمين

نجف اشرف 1384/5/1 ه ، ق

عبدالهادی فضلی

ص: 141

17 - جواهر الكلام في شرح شرائع الاسلام، شیخ محمد حسن نجفی صاحب جواهر

18 - منتخب الاثر، شیخ لطف الله صافی گلپایگانی

19 - محاضرات في تفسير القرآن الكريم، سید اسماعیل صدر.

20 - المهدی، سید صدرالدین صدر،

21- تفسير الميزان، سید محمد حسین طباطبایی

22 - على والوصية، نجم الدین شریف عسکری.

23 ۔ مختلف الشيعة في احكام الشريعة، علامه حلی

24 - اهداف و وسائل ثورة الطف، عبدالهادی فضلی

25 - مفاتیح الشرایع، فیض کاشانی.

26 - مجلهی المقتطف، چاپ مصر.

27 - العناوين، سید فتاح حسینی مراغی.

28 ۔ عقائد الشيعه، محمدرضا مظفر.

29 - ارشاد شیخ مفيد.

30 - البيانات، مودودی.

31- تنبيه الامة و تنزيه الملة، محمد حسین غروی نایینی.

32 - البدر الزاهر في صلاة الجمعة و المسافر، حسین علی منتظری نجف آبادی

33 - غیبت نعمانی.

ص: 143