تقدیم به پدر و مادر مهربانم؛

محمّدعلی رجایی و فاطمه موسوی

که در این راه، همیشه مشوّق و راهنمای من بودند.

و تقدیم به همسر و فرزندان عزیزم؛

که در این راه یاریم کرده اند.

ص: 2

راه های رسیدن به موفقیّت و خوشبختی جلد اول

محمد رضا رجایی

ص: 3

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 4

کتاب و مطالعه (گامی به سوی موفقیّت و خوشبختی)··· 37

عشق به مطالعه و تحقیق (عالم موفّق) (داستان)··· 39

نشانه کتاب خوب··· 40

ای کتابخانه (شعر)··· 40

عشق به مطالعه کتاب (داستان)··· 41

بخش دوم: خرد

خرد، عامل موفقیّت و خوشبختی··· 44

عوامل بدبختی··· 46

1- نشانه بی خردی··· 46

2- کار نابخردانه··· 46

3- نادان تر از همه··· 46

ویژگی های ده گانه عاقل··· 47

ارزش خرد··· 48

زمان فراگرفتن رموز عقل··· 48

نشانه کمال عقل··· 48

راه افزون شدن خرد (گامی به سوی خوشبختی)··· 49

روایت··· 49

خردمندی و آینده نگری··· 49

بخش سوم: تفکّر

تفکّر، راز موفقیّت و خوشبختی··· 52

روایت··· 53

با اهل تفکّر همنشین شوید (راه سعادت و خوشبختی)··· 54

اندیشه و آینده نگری (راز خوشبختی)··· 54

ارزش فکر··· 55

ص: 6

فکر، نیرویی برتر··· 55

تفکّر و معنویّت··· 56

سلاست فکر (راه های پیروزیِ فکر)··· 56

کار فکری عامل جوان ماندن (عاملِ خوشبختی)··· 57

افکار مطبوع··· 58

فکر بزرگ··· 58

بخش چهارم: اراده و تصمیم گیری

اراده و تصمیم گیری، گامی به سوی موفقیّت و خوشبختی··· 60

اراده قوی (عاملِ موفقیّت)··· 61

سلامتی، پایه اراده قوی··· 62

یکی از راه های تقویت اراده··· 62

تصمیم گیری··· 63

موانع تصمیم گیری درست (گامی به سوی موفقیت در تصمیم گیری)··· 65

عاقبت تصمیم··· 66

عدم سخت گیری در تصمیم··· 66

آمادگی برای عمل··· 67

بخش پنجم: مقاومت و پایداری

مقاومت و پایداری، راهی به سوی موفقیّت و خوشبختی··· 70

صبر و مقاومت، رمز پیروزی، موفّقیّت و خوشبختی··· 71

تشویق به اعمال نیکو··· 72

انواع صبر··· 72

الف) بردباری در مصیبت ها··· 72

ب) بردباری در ابتلا··· 73

ج) بردباری در زمان خشم··· 74

ص: 7

کمال خرد آدمی··· 74

الگوی صبر و مقاومت (داستان)··· 75

گذشت و بزرگی··· 75

آثار و ثمرات موفقیّت آمیز و خوشبختی آفرین حلم و خویشتن داری··· 75

آثار فردی··· 75

آثار اجتماعی··· 76

ادیسون با مقاومت و پایداری به پیروزی می رسد (داستان)··· 76

گروه های مختلف مردم··· 77

گام اوّل··· 78

راه رسیدن به هدف··· 78

صبر، نشانه خرد··· 79

امید و پشتکار (گامی به سوی سعادت)··· 79

استقامت والا··· 80

اقسام صبر··· 80

پاداش استقامت··· 81

چیرگی صبر بر طوفان··· 81

درس استقامت از میخ (شعر)··· 81

ثبات قدم (شعر)··· 82

شکیبایی سردار ایرانی (داستان)··· 82

بخش ششم: عمل

عمل، عامل موفقیت و خوشبختی··· 84

تداوم عمل (گامی به سوی سعادت و خوشبختی)··· 86

عمل به اندازه توانایی··· 86

نکوهش از سستی در عمل (عامل شقاوت و بدبختی)··· 87

استفاده از فرصت ها··· 87

ص: 8

ضرورت عمل گرایی (عمل گرایی عاملِ سعادت و خوشبختی)··· 88

بخش هفتم: کار (شغل)

کار، راز موفقیت و خوشبختی··· 90

محبوب خدا··· 91

اگر نکاری ندروی (شعر)··· 91

تنبلی و سستی (عامل بدبختی)··· 92

کم کاری··· 92

میانه روی در کار··· 93

تداوم و تکمیل کار··· 94

ارزش کار مداوم و تخصّصی (عامل پیروزی)··· 94

ارزش کار نشاط آور و متداوم··· 94

برنامه ریزی صحیح زندگی··· 95

بخش هشتم: سلامتی تن و روان

سلامتی، راز موفقیت و خوشبختی··· 98

اعتدال، کلید سلامتی (کلید موفقیّت و خوشبختی)··· 100

1- تنفّس··· 100

تنفس پرانا··· 101

طریقه تنفس پرانا··· 102

2- تغذیه··· 102

3- خواب··· 104

یک راه برای خوابیدن··· 104

روایت··· 105

خواب ظهر··· 105

پاکیزگی··· 105

ص: 9

شخصیّت عادی اجتماع··· 106

ورزش··· 106

تفریح··· 107

بخش نهم: دوست

دوست، راه رسیدن به موفقیّت و کامیابی··· 110

پرهیز از دشمنی و توجّه به دوستی··· 111

دوست شناسی··· 111

گفتار سقراط حکیم درباره آیین دوست یابی (گامی به سوی خوشبختی)··· 112

دوست نادان··· 114

قدم اوّل (گامی به سوی سعادت)··· 114

معیار دوستی و دشمنی··· 115

تداوم دوستی··· 115

طریقه دوست شدن··· 115

دوستی شایسته (گامی به سوی خوشبختی)··· 116

شناخت دوستان و دشمنان··· 116

اعتدال در دوستی ها و دشمنی ها··· 116

ره آورد دوستی پدران··· 117

حقوق دوستان··· 117

آفات دوستی··· 117

1- دوری··· 117

2- حسد··· 118

3- خشم··· 118

بخش دهم: سخن

سخن، گامی به سوی خوشبختی··· 120

ص: 10

فضیلت خاموشی (شعر)··· 122

ضرورت کنترل زبان (راه سعادت و پیروزی)··· 123

شمشیر زبان (زبان او را به کام مرگ فرو برد) (داستان)··· 124

فایده سکوت··· 125

پرهیز از کلام پست و سبک··· 125

سخن عالمانه··· 125

آداب سخن گفتن (راه سعادت و خوشبختی)··· 126

الگوی سخن··· 128

بخش یازدهم: رازداری

رازداری، راز موفقیّت و خوشبختی··· 132

آن مرادت زودتر حاصل شود (شعر)··· 133

بخش دوازدهم: نیکی

نیکی، راهی به سوی سعادت و کامیابی··· 136

روش پاسخ دادن به ستایش ها و نیکی ها··· 139

بی توجّهی به سپاس گذاری مردم··· 139

نیکی از دیدگاه حضرت علی علیه السلام (نیکی موجب شرافت، بزرگی و سعادت)··· 139

نیکی به نااهلان، خودنمایی ممنوع··· 140

طواف کعبه دل (شعر)··· 142

بخش سیزدهم: زن و فرزند

زن و فرزند، عامل موفقیّت و خوشبختی··· 144

عوامل خوشبختی··· 145

بهترین گنج مرد··· 146

فرزند··· 147

ص: 11

تربیت فرزندان (مایه آرامش، آسایش و سعادتِ خانواده)··· 148

الگوی تربیت فرزندان··· 148

فرزندان کمتر و آسایش زندگی··· 149

دعای امام علی بن الحسین علیهماالسلام برای فرزندانشان··· 149

بخش چهاردهم: اخلاق نیک

اخلاق نیک، گامی به سوی سعادت و کامیابی··· 152

نیک خویی، مایه خوشبختی··· 152

گرامی ترین ارزش خانوادگی··· 153

ارزش های والای اخلاقی··· 154

نشانه های مکارم اخلاق (عوامل موفقیت آمیز و سعادت آفرین)··· 155

قسمتی از دعای مکارم اخلاق امام سجّاد علیه السلام··· 155

الگوی اخلاق··· 156

بخش پانزدهم: جوانی

غنیمت شمردن جوانی، عامل موفقیّت و خوشبختی··· 160

جوانی چیست؟ (ایّام موفقیّت آمیز و خوشبختی آفرین)··· 161

جوانی و پیری از دیدگاه شعرا··· 163

بخش شانزدهم: خوشحالی

خوشحالی، گامی به سوی خوشبختی··· 166

شادی (شعر)··· 167

پند زمانه (شعر)··· 168

غم مخور (شعر)··· 168

راز کامیابی (داستان) به قلم دیل هیوز··· 169

غم مخور (شعر)··· 171

ص: 12

خندان باش (شعر)··· 172

بخندید··· 172

لبخند بزنید··· 172

بخش هفدهم: دین داری

دین داری، راز موفقیّت و سعادت··· 174

بهترین کار··· 176

آثار یاد خداوند (راز خوشبختی)··· 177

الهی (مناجات)··· 177

جویای یقین (امام محمد غزالی به موفقیت و خوشبختی رسید) (داستان)··· 178

بخش هیجدهم: احترام به پدر و مادر

احترام به پدر و مادر، گامی به سوی سعادت و خوشبختی··· 184

مادر··· 186

احترام به پدر، او را به خوشبختی رساند. (داستان)··· 186

بخش نوزدهم: آراستگی و زیبایی

آراستگی و زیبایی، گامی به سوی سعادت و کامیابی··· 190

زیبایی و محبوبیّت (شعر)··· 192

زیبایی (شعر)··· 192

الگوی زیبایی و آراستگی··· 193

بخش بیستم: اعتماد به نفس

اعتماد به نفس، گامی به سوی موفقیت و خوشبختی··· 196

معنی اعتماد به نفس··· 197

انواع اعتماد به نفس··· 197

ص: 13

الف) اعتماد به نفس علمی، رفتاری··· 197

ب) اعتماد به نفس معنوی··· 198

ج) اعتماد به نفس روحی··· 199

بیماری های روحی ناشی از عدم اعتماد به نفس··· 200

اوّلین گام در راه اعتماد به نفس برتر··· 202

اعتماد به نفس و شکست··· 203

موانع اعتماد به نفس··· 203

راه های تقویت اعتماد به نفس··· 205

نشانه های موفقیّت آمیز اعتماد به نفس··· 205

اعتماد به نفس راه رسیدن به موفقیت و خوشبختی··· 207

اعتماد به نفس از دیدگاه نهج البلاغه··· 210

اعتماد به نفس از دیدگاه بزرگان··· 211

اشعاری در مورد اعتماد به نفس··· 215

بخش بیست و یکم: امید

امید؛ راه رسیدن به موفقیّت و خوشبختی··· 218

امید از دیدگاه قرآن··· 220

امید از دیدگاه ائمّه معصومین علیهم السلام··· 221

امید و آرزو (داستان)··· 224

نومید مباش (شعر)··· 225

سراب آرزو (شعر)··· 225

خانه مهمان کُش (داستان)··· 226

امید از دیدگاه بزرگان··· 228

بخش بیست و دوم: تجربه

تجربه، عامل موفقیّت و خوشبختی··· 232

ص: 14

نکته ای مهم، در راه کسب تجربه··· 236

تجربه از دیدگاه حضرت امیر علیه السلام··· 237

افراد واجد شرایط برای کسب تجربه (راه موفّقیّت آمیز کسب تجربه)··· 239

انواع تجربه··· 239

تجربیّات دیگران··· 240

الگوی تجربه··· 240

تجربه از دیدگاه بزرگان··· 241

بخش بیست و سوم: مشورت

مشورت، راه رسیدن به موفقیّت و خوشبختی··· 244

اهمیّت مشورت··· 245

با چه کسانی مشورت کنیم؟ (راه موفّقیّت آفرین تجربه)··· 247

کسانی که شایسته مشورت نیستند··· 247

حقوق مشورت کننده··· 248

مشورت عامل خوشبختی و موفقیّت (داستان)··· 249

مشورت از دیدگاه شعرا··· 250

ای برادر یار دانایی بجوی (شعر)··· 250

عوامل تقویت روح··· 250

مشورت از دیدگاه بزرگان··· 251

بخش بیست و چهارم: وجدان

وجدان عامل خوشبختی و موفقیّت··· 254

تعریف وجدان··· 254

الف) تعریف عمومی··· 254

ب) تعریف خصوصی وجدان اخلاقی··· 255

وجدان ضامن رشد و شکوفایی شخصیّت··· 256

ص: 15

مورد اعتماد بودن انسان باوجدان··· 257

محکمه وجدان، راهنمای مطمئن··· 258

عذاب وجدان··· 259

آرامش وجدان··· 259

وجدان پاک··· 260

اهمیت وجدان··· 261

فروزندگی وجدان بزرگ (والاترین الگوی وجدان)··· 263

پیروی از ندای درونی··· 266

آیین معاشرت براساس وجدان··· 266

وجدان پاک (شعر)··· 266

وجدان از دیدگاه بزرگان··· 267

بخش بیست و پنجم: اعتدال

اعتدال، عامل موفقیّت و خوشبختی··· 272

انواع اعتدال··· 275

1- اعتدال در سیاست··· 275

2- اعتدال در معیشت··· 275

3- اعتدال در عبادت··· 276

اعتدال از دیدگاه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله··· 276

بُعد معنویِ اعتدال··· 277

اعتدال در عبادت··· 278

تعادل در عبادت را رعایت کنیم (داستان)··· 278

میانه روی در زندگی (داستان)··· 279

الگوی میانه روی··· 281

ز کار زمانه میانه گزین (شعر)··· 281

اعتدال در امر معاش (شعر)··· 282

ص: 16

اعتدال در دشمنی (شعر)··· 282

اعتدال در خوردن (شعر)··· 282

میانه روی از دیدگاه بزرگان··· 283

بخش بیست و ششم: تواضع و فروتنی

تواضع و فروتنی، راه رسیدن به موفقیّت و خوشبختی··· 286

فواید تواضع و فروتنی (آثار خوشبختی آفرین فروتنی)··· 287

معنی تواضع از دیدگاه امام جعفر صادق علیه السلام··· 288

تواضع و فروتنی از دیدگاه پیامبر و امامان علیهم السلام··· 289

فروتنی عامل معنویّت··· 289

با فروتنی مورد حسد واقع نمی شویم··· 290

اهمیّت تواضع و فروتنی··· 291

ظاهر شدن حکمت در دل فروتن··· 291

داشتن روابط درست و شایسته اکثریت مردم با متواضع··· 292

فروتنی، نشان انسان های بزرگ··· 292

خودبینی هرگز (داستان)··· 293

فروتنی از دیدگاه بزرگان··· 294

الگوهای تواضع و فروتنی··· 296

الف) پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله··· 296

ب) حضرت موسی علیه السلام··· 297

فروتنی از دیدگاه شعرا··· 298

بخش بیست و هفتم: سیاست و تدبیر فرد عادیِ اجتماع

سیاست راه موفقیّت و خوشبختی··· 300

1- سیاست در محیط خانواده··· 301

دشوارترین سیاست··· 302

ص: 17

چند سیاست و تدبیر ساده برای شاد کردن شوهر··· 303

2- سیاست و تدبیر در محیط کار··· 305

سیاست و تدبیرهای ساده برای زنان و مردان شاغل··· 305

3- سیاست و تدبیر در اجتماع··· 306

تدبیر موجب سعادت و خوشبختی··· 306

دشواری سیاست فرد عادی اجتماع··· 307

سیاست و تدبیر از دیدگاه بزرگان··· 307

سیاست طوطی (شعر)··· 309

بخش بیست و هشتم: لذّت های مشروع

لذّت های مشروع، گامی به سوی موفقیت و خوشبختی··· 312

تعریف لذّت··· 314

انواع لذّت··· 314

لذّت از نظر دین اسلام··· 315

اهمیّت کسب لذّت··· 315

اگر لذّت ترک لذّت بدانی (شعر)··· 316

لذّت بندگی (شعر)··· 317

راه لذّت بردن از غذا··· 318

از همه چیز لذّت ببرید، حتّی از فشار عصبی!··· 318

لذّت از دیدگاه بزرگان··· 318

بخش بیست و نهم: نظم و انضباط

نظم در جهان آفرینش··· 322

تعریف انضباط··· 323

نظم راه رسیدن به موفقیّت و خوشبختی··· 324

سفارش به نظم··· 327

ص: 18

نظم از دیدگاه بزرگان··· 327

نظم و نحوه برقراری آن در زندگی··· 330

نقش نظم و تأثیر آن در پیروزی··· 331

الگوی برنامه ریزی و انضباط··· 331

بخش سی ام: عدالت

عدالت، راه رسیدن به موفقیّت و خوشبختی··· 334

معنی عدل··· 336

صفات عادل··· 336

عادل در گفتار پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله··· 339

علی؛ مظهر عدالت (والاترین الگوی عدالت)··· 339

الف) علی از عدالت می گوید··· 340

ب) علی و بیت المال··· 340

ج) چگونه به کسی ستم روا دارم؟··· 341

د) روش بازپرسی و قضاوت علی علیه السلام··· 341

ه- ) حکومتی دادگر··· 345

و) حکومت عدل امام زمان(عج)··· 345

فواید عدالت··· 346

عدالت از دیدگاه شعرا··· 346

اگر عدل کردی (شعر)··· 346

چون ز آستین عدل برون رفت دست قهر (شعر)··· 347

بهر کار فرمان مکن جز به داد (شعر)··· 347

هیچ هنر خوب تر از داد نیست (شعر)··· 347

افسانه عدل (شعر)··· 348

عدالت از دیدگاه بزرگان··· 348

قرآن و عدالت اجتماعی··· 350

ص: 19

بی عدالتی موجب بدبختی··· 352

سخن ارسطو درباره عدالت··· 352

توضیح سخن ارسطو از زبان حاجیه خانم امین··· 353

بخش سی و یکم: آزادی

آزادی، راه رسیدن به موفقیّت و خوشبختی··· 358

آزادی و اختیار··· 360

تعریف آزادی··· 361

جوان قانون شکن (داستان)··· 363

انواع آزادی··· 365

الف) آزادی درونی··· 365

لحظه ای اسیر خشم شد (داستان)··· 366

ب) آزادی اجتماعی··· 368

هموارکنندگان راه موفقیّت و خوشبختی··· 369

الگوهای عدالت و آزادی··· 369

الف) امام خمینی: معمار انقلاب؛ معمار موفقیّت و خوشبختی··· 370

ب) آیت اللّه گلپایگانی: هموارکننده راه موفقیّت و خوشبختی··· 370

ج) آیت اللّه مدرّس: هموارکننده راه موفقیّت و خوشبختی··· 376

آزادی در دین مقدّس اسلام موجب سعادت و خوشبختی است.··· 379

آزادی غربی موجب بدبختی است··· 382

آزادی از دیدگاه بزرگان··· 385

شعر (ویس و رامین)··· 387

پادشاهی نزد اهل معرفت آزادگی است (شعر)··· 387

فهرست منابع··· 389

ص: 20

ص: 22

دنبال فضیلت و علم بوده و با دانایی و توانایی چراغی را فراراه زندگی خود قرار داده و سعادت دنیا و آخرت را از آنِ خویش کرده است و دیگری در کوره راه جهل و نادانی و در تاریکی و ظلمت در حرکت است.

اوّلین آیاتی که در غار حرا به پیامبر رحمت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله نازل گردیده است، در مورد علم است:

«اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَقَ * خَلَقَ الاِنْسانَ مِنْ عَلَقَ * إِقْرَأْ و رَبُّکَ الأَکْرَمُ * الَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الإِنْسانَ ما لَم یَعْلَمْ»(1)

«بخوان به نام پروردگارت که آفرید. انسان را از خون بسته به وجود آورد. بخوان در حالی که پروردگار تو کریم ترینِ کریمان است. همان کس که نوشتن با قلم را آموخت. آنچه را که انسان نمی دانست به او آموخت».

بنابراین، خداوند کریم در اوّلین وحی، اهمیّت علم را مورد تأکید قرار داده است. در جای دیگر خداوند منّان می فرماید:

«وَ قُل رَبِّ زِدْنی عِلما»؛(2)

«و بگو: پروردگارا! دانش مرا زیاد کن».

و این آیه شریفه را در هنگام راز و نیاز با خدا و در قنوت نماز بخوانیم و دعا کنیم که خداوند بزرگ دانش ما را زیاد گرداند، تا ان شاءاللّه نور علم و معرفت در وجودمان

روشن گردد.

«وَ مَن یُؤْتَ الحِکْمَةَ فَقَدْ اُوتِیَ خَیْرا کَثیرا»؛(3)

«به هرکس حکمت داده شود؛ پس به تحقیق، خیری فراوان داده شده است».

خداوند بزرگ خیر هر کسی را بخواهد، نور علم و حکمت را در وجودش روشن می گرداند.

«اِنَّ فی خَلْقِ السَّماواتِ و الاَرضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیلِ و النَّهارِ و الفُلْکِ الَّتی

ص: 26

تَجْری فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ مِن ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فیها مِن کُلِّ دابَّةٍ وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ المُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرضِ لاَیاتٍ لِقَومٍ یَعْقِلُونَ»؛(1)

«بی گمان در آفرینش آسمان ها و زمین و در گردش شب و روز و در حرکت کشتی بر روی آب که به وسیله آن بشر منتفع می گردد، آمدن و ریزش باران که سبب حیات زمین می گردد، حیواناتی که در روی زمین درحرکتند، گردش بادها و حالت مخصوص ابرها که در میان زمین و آسمان معلّقند، در همه اینها نشانه های قدرت و حکمت پروردگار است برای قومی که اندیشه کنند».

بنابراین انسان باید بر روی این پدیده ها مطالعه نماید. مطالعه در آسمان ها و زمین، گردش شب و روز، حرکت کشتی بر روی آب، علم بر چگونگی ریزش باران و حیوانات و... . خداوند کریم، انسان را دعوت به مطالعه امور فوق نموده است تا خدا را بشناسد.

«إِنَّما یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ»؛(2)

«از میان بندگان خدا، تنها علما از او می ترسند».

«وَ ما لَهُم بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إلاّ یَظُنُّونَ»؛(3)

«آنان به این سخن که می گویند علمی ندارند، بلکه تنها گمان می کنند».

«اِنَّ الدّینَ عِندَ اللّهِ اِلإِسْلامُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذینَ اُوتُوا الْکِتابَ اِلاّ مِن بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ»؛(4)

«در حقیقت دین نزد خدا اسلام است و کسانی که کتاب آسمانی به آنان داده شد اختلافی (در آن) ایجاد نکرده، مگر بعد از آگاهی و علم».

در قرآن، آیات بسیار زیادی در مورد اهمّیّت علم و دانش بیان شده است که به جهت اختصار، به همین مقدار اکتفا می کنیم.

ص: 27

رسول مکرّم اسلام صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«الغُدُوُّ وَ الرَّواحُ فی تَعْلیمِ الْعِلْمِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللّهِ مِنَ الْجِهادِ»(1)

«صبح و شام در تعلیم علم به سر بردن، نزد خدا از جهاد بهتر است».

در گفتار ائمّه اطهار علیهم السلام نیز درباره فضیلت دانش، احادیث زیادی آمده است:

«پرارزش ترین مردم، دانشمندترین آنها است».

«دانش، منشأ هر گونه خیری است».

«گرامی ترین عزّت، دانش است».

«دانش، مایه بزرگواری است».

«دانش، زندگی و درمان است».

«دانش، بهترین همدم است».

«دانش، بهترین زیبایی است».

«دانش، برترین هدایت است».

«دانش، برترین شرف است».

«دانش، حرز (نگه دارنده) است».

«دانش، پوشاننده عیوب است».

«گنجی سودمندتر از دانش نیست».

«دانش، بهترین میراث است».

«دانش، بهترین مال است».

و...

ص: 30

ابر از دریا گرفت آب و بخار

گشت عالم خوان او را ریزه خوار

چون ز مبدأ، فیضش آید بالدوام

خلق را بر وی نظر هر صبح و شام

گفت: «اوتیتُ جَوامعُ الکَلِم»

و علیٌ جامعُ العلمِ عَلِم

گفت: پیغمبر علی عالم تر است

در قضاوت از همه افزون تر است

عالم دین و امام المتقین

هادی حق و امیر المؤمنین

بعد از آن ابناء عالیقدرشان

منشرح از علم و رحمت صدرشان

در حدیث دیگر از قول معصوم علیه السلام آمده است:

«اَلْعِلْمُ نُورٌ یَقْذِفُهُ اللّهُ فی قلبِ مَنْ یَشاءُ»(1)

«علم نوری است که خداوند در دل هر کس که بخواهد قرار می دهد».

بنابراین در حالی که دانش می آموزیم، دست به دعا برمی داریم و از خداوند بزرگ می خواهیم دل هایمان را به نور علم و معرفت روشن گرداند. در کتاب های حدیث،(2) بابی به نام «باب علم» داریم که احادیث بسیار زیادی در این موضوع است که هر کس طالب آن است به آن کتاب ها مراجعه نماید.

نگهبان باشی. مال با بخشش، کاستی پذیرد، امّا علم با بخشش فزونی گیرد. ای کمیل بن زیاد! شناخت علم راستین، آیینی است که به خاطر آن پاداش داده می شود و انسان در دوران زندگی با آن خدا را اطاعت می کند، و پس از مرگ، نام نیکو به یادگار گذارد. دانش، فرمانروا و مال، فرمانبر است.

ای کمیل! ثروت اندوزان بی تقوا مرده اند. گرچه به ظاهر زنده اند، امّا دانشمندان، تا دنیا برقرار است زنده اند، بدن هایشان گرچه در زمین پنهان، امّا یاد آنان در دل ها همیشه زنده است».(1)

قال امیرالمؤمنین علی علیه السلام:

«اَلْعِلْمُ وِراثَةٌ کَریمةٌ، وَ الاْدابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَةٌ، وَ الْفِکْرُ مِرْآةٌ صافِیَةٌ»(2)

«دانش، میراثی گرانبها، و آداب، زینت های همیشه تازه، و اندیشه، آیینه ای شفّاف است».

«جمال و زیبایی به لباسی نیست که تو خود را با آن زینت می دهی، بلکه زیبایی و جمال به علم و ادب است».

علم و ادب انسان را نزد همگان عزیز می کند. بعضی از مردم، عزیز بودن خویش را در لباس و زیبایی جستجو می کنند، امّا بزرگی و عزّت به علم و ادب است. بنابراین کسانی که طالب سعادت و خوشبختی در دنیا و آخرت می باشند، می توانند با آموختن دانش به منزل مقصود برسند.

درود «دانش» بر بوعلی که گوهرها

ز بحر علم و فضیلت نثار دنیا کرد(1)

دانشمندان همیشه زنده هستند و هرگز نمی میرند، زیرا در دنیا طالب علم بوده اند. سعدی می گوید:

سعدیا مرد نکونام نمیرد هرگز

مرده آن است که نامش به نکویی نبرن

ضمن کتاب هایی که راه های رسیدن به موفقیّت و خوشبختی را شرح داده است، بهترین هدایت گر و راهنما برای پیمودن مسیر موفقیّت و خوشبختی است.

«هرگز غصّه ای نداشته ام که یک ساعت مطالعه آن را برطرف نکرده باشد».(1)

هنگامی که انسان به خواندن کتاب های آرامش بخش و... خویش را آرامش بخشیده و راه های مقابله با سختی ها و مشکلات را بیاموزد و با مقاومت و کوشش آن مشکلات را کنار زند، به پیروزی می رسد.

وقتی افکار ناخوشایند، منفی و آزاردهنده به مغزتان هجوم می آورد، با مطالعه و یا پرداختن به کارهای شادی آور و ورزش، از آن فکرها بگریزید،(2) زیرا با مطالعه کتاب می توانیم تمرکز ایجاد کنیم و افکار ناسالم را کنار زده و به موضوعی که مطالعه می کنیم، سرگرم شویم. شکسپیر می گوید:

«کتاب، بزرگ ترین اختراع بشر می باشد».(3)

او اختراع چاپ و نشر کتاب را از همه اختراع ها والاتر دانسته است. زیرا کتاب، مانند دوستی عزیز و صمیمی می تواند در هر زمینه ای بر دانش ما بیفزاید و راه های سعادت و خوشبختی دنیوی و اخروی ما را شناسایی نموده و ما را سعادتمند کند؛ همان گونه که کتاب های معنوی می تواند روح معنوی ما را به سوی تکامل حرکت دهد. ویکتور هوگو می گوید:

«خوشبخت کسی است که به یکی از این دو چیز دسترسی دارد: کتاب های خوب، دوستانی که اهل کتاب باشند».(4)

عوامل گوناگون موفقیّت، خوشبختی و سعادت بشر و زمینه های آن، و آنچه با آنها در ارتباط است، در کتاب های مختلف به صورت های متفاوت مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و راهنمای ما در این مسیر است و دوستانی که اهل مطالعه هستند، مطالب آن کتاب ها را به ما تعلیم می دهند و یا در عمل الگوی ما می شوند.

ص: 38

تولستوی در مورد مطالعه می گوید:

«در دنیا لذّتی نیست که با لذّت مطالعه برابری کند».(1)

هنگامی که انسان با تمرین و مهارت به مطالعه کتاب علاقه مند گردید و عشق به آن را در خویش زنده کرد، هیچ لذّتی را در دنیا با لذّت مطالعه عوض نمی کند، و همیشه دوست دارد به مطالعه کتاب بپردازد.

الیور اسمیت درباره کتاب چنین می گوید:

«در مرتبه اوّل که یک کتاب خوب می خوانیم، مانند آن است که با یک دوست جدید آشنا شده ایم، وقتی که همان کتاب را دومرتبه می خوانیم، مانند آن است که دوست قدیمی را مجدّدا ملاقات کرده ایم».(2)

در هنگام مطالعه کتاب در کنار مطالب مهم، مطالب مهم تر را با علامت ستاره مشخص کنید و مهم ترین مطالب را با دو ستاره علامت بزنید و اصلی ترین مطالب را به سه ستاره علامت بزنید، تا در صورت نیاز به آنها مراجعه کنید.

در صفحه اوّل کتاب، فهرست کوچکی از آن مطالب را یادداشت کنید، سپس آن مطالب را به ترتیب اهمیّت مطالعه نمایید.

مطالعه کتاب های سودمند برای چند مرتبه خسته کننده نیست، زیرا اثری که مطالعه کتاب در روح دارد، مانند اثر ورزش در بدن است.

صورت ناگهانی از دنیا رفت. به ایشان خبر دادند که پسرتان از دنیا رفت. دست از نوشتن کشید، و کنار جنازه پسر آمد و پس از تلاوت آیاتی از قرآن، همان جا به نوشتن ادامه کتاب «جواهر الکلام» مشغول شد. و در حاشیه همان صفحه نوشت: «این روایت را در کنار بدن بی جان پسرم نوشتم، و ثواب آن را به روح او هدیه کردم». آنگاه خطاب به پسر بی جان خود گفت: «تو رفتی و تکلیفت به پایان رسید، اما من مکلّف به تمام کردن این کتاب هستم».(1)

ص: 42

عقل، نیروی سنجش است و ما باید تمام کارهایمان را بر اساس عقل بسنجیم و اگر آن کار عاقلانه است، انجام دهیم.

اگر خوب و یا بد بودن کاری را نتوانستیم تشخیص دهیم، باید از شخص خردمند پیروی نماییم و فرمانبر او باشیم.

قال الحسین بن علی علیه السلام:

«مِن دَلائِلِ الْقَبُولِ الْجُلُوسُ اِلی أَهلِ الْعُقُولِ»(1)

«از نشانه های شایستگی، همنشینی با خردمندان است».

باید با دوستان خردمند و دانا دوست شویم، زیرا دوست خردمند و دانا بر روی ما تأثیر مستقیم دارد و همین که می بینیم کارهای او براساس دانایی است، ما هم از او پیروی می کنیم.

دوستی با مردم دانا نکوست

دشمن دانا به از نادان دوست

دشمن دانا بلندت می کند

بر زمینت می زند، نادان دوست

قال علی علیه السلام:

«هُوَ الَّذی یَضَعُ الشَّی ءَ مَواضِعَهُ»(2)

«خردمند آن است که هر چیزی را در جای خود می نهد».

هر کار به جای خویش نیکوست. خردمند، عمل نیکی که باید انجام دهد انجام می دهد و آن هدف نیک و خداپسندانه ای که سبب خوشبختی و سعادت دنیا و آخرت اوست، در پیش می گیرد.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«وَ ناظِرُ قَلْبِ اللَّبیبِ بِهِ یُبْصِرُ أَمَدَهُ، وَ یَعْرِفُ غَوْرَهُ وَ نَجْدَهُ»(3)

«عاقل با چشم دل سرانجام کار را می نگرد و پستی و بلندی آن را تشخیص می دهد».

ص: 45

او عاقبت عمل را پیش بینی می کند و خوبی ها و بدی های آن را در نظر می گیرد و از آن کار، شناخت کافی پیدا می کند.

«کاری را که احمق در نهایت انجام می دهد، عاقل، همان اوّل انجام می دهد».

«خردمند، در بهار به فکر زمستان می افتد».(1)

«خردمند، همیشه آینده نگر است و خویش را برای آینده آماده و مهیّا می کند».

ص: 50

آن، زمین را بعد از مرگش حیات بخشیده و همچنین در وزش بادها، برای گروهی که اهل تفکّرند، نشانه های روشنی است».

کسانی که مشتاق آیات دیگری از قرآن مجید درباره موضوع تفکّر هستند، به کشف الایات و یا کتاب المعجم المفهرس کلمه فکر و تفکّر و... رجوع نمایند.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«فِکْرَةُ ساعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبادَةِ سِتّینَ سَنَةٍ»(1)

«ساعتی اندیشیدن، بهتر از شصت سال عبادت کردن است».

اندیشیدن، به جز این که درهای سعادت و خوشبختی را بر روی انسان می گشاید، عبادتی والا نیز هست. سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت آدمی در گرو اندیشه اوست، و هرقدر اندیشه او ناب تر و فکر او بهتر باشد (و به عمل گراید)، او خوشبخت تر و سعادتمندتر است.

بگوید: ساکنان تو کجا رفتند؟ بنیان گذاران تو چه شدند؟ چرا سخن نمی گویی؟»(1)

اندیشه صحیح و مثبت امکان پذیر است. اهداف معیّنی را برای آینده، انتخاب نماییم و تمامی اطراف آن اهداف را بسنجیم و نتیجه گیری نماییم.

دیل کارنگی درباره فکر چنین گفته است:

«برای زندگی فکر کنید، امّا غصّه نخورید».(1)

غصّه خوردن بیماری های روحی را زیاد می کند و هیچ فایده ای ندارد. به جای غصّه، به فکر چاره باشید.

فرانس، در جمله ای اندیشه های نیکو را چنین تشبیه کرده است:

«اندیشه های خوب، تراویده روح پاک است و بوی خوش، تراویده گل خوشبو».(2)

هنگامی که دانش آموختیم و هواهای نفسانی را از دل بیرون کردیم، و نیز از روح سالم برخوردار بودیم، اندیشه صحیح، نیکو و پسندیده خواهیم داشت. اگر لحظه ای تسلیم شیطان شویم و هواهای نفسانی بر ما غلبه کند، و یا این که روح سالم در بدن ما نباشد، اندیشه ما نیز اندیشه صحیح، نیکو و پسندیده نخواهد بود، و ممکن است به انحراف کشیده شویم.

1- دفترچه ای فراهم کنید و افکار خویش را در طول شبانه روز مورد تجزیه و تحلیل قرار دهید. یعنی هر فکری که به خاطرتان آمد یادداشت کنید و در فرصت مناسب تجزیه و تحلیل کنید.

2- فکر، محدودیّت زمانی و مکانی ندارد. بنابراین، شما می توانید در هر زمانی که خواستید فکر کنید. شب ها بعد از انجام کار روزانه، حدود ده دقیقه کارهای روزانه فردا را مورد بررسی قرار دهید.

فکر، محدود به مکان خاصّی نیست، و در هر مکانی که خواستید می توانید به تفکّر بپردازید. در اتاق مخصوص خودتان یک سبد گل زیبا بگذارید. پشت میز، به صندلی خویش تکیه دهید و اعمال فردای خویش را مورد بررسی قرار دهید. در این دفترچه، حتما افکار مهمّ خویش را یادداشت نمایید و هر ماه یک بار مورد تجزیه و تحلیل قرار دهید، و پیشرفت های خویش را در اعمال بررسی نمایید.

برای انتخاب هدف یا اهداف خوشبختی آفرین، ابتدا خصوصیّات آن هدف را یادداشت کنید و ضعف های آن را در صفحه ای دیگر بنویسید و سپس سؤالاتی در مورد آن هدف، طرح کنید و بنویسید، سپس به آن سؤالات جواب دهید.

خودتان را عادت بدهید که دقایقی از وقتتان را در شبانه روز به فکر کردن و سنجش اعمال گذشته و برنامه های آینده اختصاص دهید.(1)

3- مواظب باشید در مورد هدف خویش از فکرهای عجولانه پرهیز کنید. عجله و شتاب در فکر باعث می شود که هدف خویش را درست انتخاب نکنید. همچنین هدفی که انتخاب می کنید، دور از دسترس نباشد، تا به راحتی بتوانید به آن هدف برسید.

عکس این قضیه صادق است و کسانی که کار فکری می کنند جوان تر هستند. به مطلب زیر توجه نمایید: کسانی که کارشان از آنان فعّالیّت فکری می طلبد، مردمان خوشبختی هستند، زیرا به موجب تازه ترین بررسی های علمی، فعالیّت فکری، انسان را جوان نگه می دارد.

بنابر گزارش مجله پزشکی منتشره در مونیخ، یک تیم برگزیده از روان شناسان و پزشکان به این نتیجه رسیده اند: آن گروه از مشاغل، که کار فکری شان کمتر بوده، و کارشان یکنواخت و بدون هیجان است، بدن و فکرشان زودتر از گروه هایی فرسوده می گردد که کارشان نیاز به فعالیت فکری دایمی دارد. حتّی افزایش توانایی فکری و بدنی آنها بیشتر بوده است. به عبارت دیگر، متفکّرین نه فقط ضعیف تر نمی شوند، بلکه قوی تر می شوند.(1)

از همین الان شروع کنیم؛ قلم و کاغذ را در دست بگیریم و آنچه که اراده ما را تقویت می کند، یادداشت کنیم و آنچه که موجب ضعف اراده ما می گردد نیز در صفحه ای دیگر بنویسیم، سپس راه های تقویت آن را ادامه دهیم و ضعف های خویش را در این راه از میان برداریم و با تلاش به این مهم، نایل شویم.

ماکسیم گورکی می گوید:

«معنی حیات را در قدرت اراده باید جستجو کرد».(1)

اراده مستحکم به ما حیات می بخشد، به گونه ای که اشخاصی که اراده ای خلل ناپذیر دارند، به راحتی می توانند به اهداف خویشتن در جهت رسیدن به سعادت و خوشبختی برسند.

برعکس کسانی که اراده ندارند، حیات و زندگی ندارند. زیرا اعمال نیک آنان دوام ندارد و به اهداف خویش در جهت خوشبختی و سعادت نخواهند رسید.

اراده به انسان تعالی می بخشد و به واسطه آن، آدمی پلّه های تکامل را سیر کرده و به مدارج عالی می رسد.

یکی از بزرگان گفته است:

«انسان های بی اراده بادبادک هایی هستندکه سرنخشان به دست دیگری است».(2)

گوستاولوبون نیز در این زمینه می گوید:

«نتیجه اراده ضعیف، حرف است و نتیجه اراده قوی، عمل».(3)

«ز عمل کار برآید، به سخنرانی نیست».

حرف زدن دردی را دوا نمی کند!

«ما ضَعُفَ بَدَنٌ عَمّا قَوِیَتْ عَلَیْهِ النِّیَّةُ»(1)

«در مواردی که نیّت و اراده آدمی قوی باشد، بدن دچار ضعف و ناتوانی نمی گردد».

زیرا انسان با آرامش و آسودگی خاطر، به دنبال عمل است و با اراده ای قوی، آن عمل را با موفّقیّت به پایان می رساند.

تقویت اراده می گردد، زیرا انجام ندادن آن کارها به طور ناخودآگاه ذهن شما را مشغول می سازد و از قدرت فکری و ذهنی شما می کاهد. کارهایی که دارای درجه اوّل اهمیّت هستند را حتما انجام می دهید؛ ولی سعی کنید اعمالی که از اهمیّت چندانی برخوردار نیستند را نیز در اوقات فراغت انجام دهید، تا آرامش خاطر شما دوبرابر گردد.

کارهای مهمّ و ضروری روزانه، در برابر اراده شما کوچک است و شما آن را از سر راه برمی دارید. این کارهای کم اهمیّت است که در برابر شما چون کوهی مقاومت می کند و روزها، هفته ها و ماه ها شما را مخفیانه رنج می دهد.

کسی که به کارهای کوچک و بی ارزش زندگی روزانه - که در نظرش بی مقدار و ناچیز است - توجه کند و آنها را به بهترین وجه انجام دهد، به زودی صاحب کارهای بزرگ خواهد شد.

آیا می دانید بزرگ ترین گرفتاری و عقب ماندگی بعضی از مردم چیست؟!

این که آنها پس از چهل یا پنجاه سال زندگی، هنوز هم نتوانسته اند برنامه ای برای زندگی روزانه خود تنظیم کنند و عادت کرده اند که از همان کودکی همیشه بگویند: «وِلش کن بابا، باشه فردا، باشه هفته دیگر!!».(1)

کنونی درآورده است. اگر واقعا بخواهیم زندگی خود را تغییر دهیم، ناچار باید تصمیمات تازه ای بگیریم.(1)

«براساس نقاط مثبت و ویژگی های شخصیتی و ارزشی که برای خود، هدف ها و خواسته های خویش پذیرفته اید، تصمیم بگیرید و برنامه خودتان را از همان جا شروع کنید».(1)

ص: 68

قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله:

«اَلصَّبْرُ مِنَ الاْیمانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ»(1)

«صبر نسبت به ایمان، چون سر نسبت به بدن است».

در فضیلت صبر و مقاومت احادیث متواتری از ائمّه معصومین علیهم السلام نقل شده است، و سخنان زیادی از دانشمندان و اندیشمندان در باب اهمیّت و ویژگی آن بیان گردیده است.

حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه درباره صبر می فرمایند:

«وَ عَوِّدْ نَفْسَکَ التَّصَبُّرَ عَلَی الْمَکْرُوهِ وَ نِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُّرُ فِی الْحَقِّ»؛(2)

«خود را برای استقامت در برابر مشکلات عادت ده، که شکیبایی در راه حق، عادتی پسندیده است».

آن حضرت در ادامه صفات بنده پرهیزکار می فرمایند:

«... جَعَلَ الصَّبْرَ مَطِیَّةَ نَجاتِهِ»؛(3)

«... و استقامت را مرکب نجات خود قرار دهد».

«انسان شکیبا، پیروزی را از دست نمی دهد، هرچند زمان آن طولانی شود».

هرگاه در راه رسیدن به اهداف خویش، صبر و شکیبایی را پیشه خود سازیم، با آرامش خاطرِ بیشتری به سرانجام موفّقیّت خواهیم رسید. برعکس، اگر شکیبا نباشیم و با عجله و شتاب، کاری را دنبال کنیم، عمل ما تداوم نخواهد داشت و در میانه راه آن را رها خواهیم کرد.

قال علی علیه السلام:

«مَنْ لَمْ یُنْجِهِ الصَّبْرُ أَهْلَکَهُ الْجَزَعُ»(1)

«کسی را که شکیبایی نجات ندهد، بی تابی او را هلاک گرداند».

بردباری در مصیبت ها مانند ضرر در مال، مرگ فرزند و... مورد تأکید قرار گرفته است. روان شناسان معتقدند که بی صبری انسان را به مرحله سقوط نزدیک می کند.

قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله:

«مَنْ یَصْبِرْ عَلَی الرَّزِیَّةِ یُعَوِّضْهُ اللّهُ وَ مَنْ یَکْظِمْ غَیْظَهُ یَأْجُرْهُ اللّهُ»(1)

«هر که بر مصیبت صبر کند، خدایش عوض دهد و هر که خشم خویش فرو برد، خدایش پاداش دهد».

«درد، برای انسان صبور مفهومی ندارد».

او در سختی ها به قدری بردبار است که ذره ای بی تابی ندارد و شکیبایی در باطن او رسوخ کرده است، به گونه ای که نه تنها دردِ بی تابی را حس نمی کند، بلکه لذت بردباری را می چشد.

3- نجابت؛

4- رفق و مدارا؛

5- صبر؛

6- عفو و گذشت؛

7- سکوت؛

8- عدم شتاب در مجازات و خوش رویی.

از این داستان پند می گیریم که چگونه صبر و استقامت، انسان را در راه رسیدن به موفّقیّت یاری می کند. و کسانی که استقامت و پشتکار ندارند، به سرانجام نیک بختی نخواهند رسید.

دانشمندان و بزرگان تاریخ بر اثر مقاومت و پایداری به مقاماتی رسیده اند و بزرگان سیاسی، علمی، فرهنگی و... با مقاومت و پشتکار به مدارج والای سیاسی، علمی، فرهنگی و... نایل شده اند و عجله و شتاب برای آنها مفهومی نداشته است.

رمز پیروزی بزرگان دین نیز صبر و استقامت بوده است. آنان با شکیبایی در جنگ ها و برنامه های عملی اسلام پیروز شده اند.

زندگی پیامبران بزرگ خدا نیز با صبر و استقامت همراه بوده است و در برابر مخالفان و مشکلات طاقت فرسا با شکیبایی به مبارزه علیه طاغوت پرداخته اند. چنانچه خداوند به پیامبرش فرموده: «فَاصْبِرْ کما صَبَرَ اُولُوالْعَزْمِ مِنَ الرُّسُل».

برای همه مشکلات و نابسامانی ها در روزها، ماه ها و سال ها آماده می کنیم و با مقاومت بر مشکلات، سختی ها و مصایب چیره خواهیم شد.

اگر چنین فکری را نداشته باشیم، پس از غلبه بر چند مشکل، خسته خواهیم شد. ولی زنده کردن این فکر، تأثیر زیادی در مقابله با مشکلات و مصیبت ها خواهد داشت.

1- در هنگام از دست دادن فرزند، مال و... شکیبا باشیم.

2- همیشه در اطاعت و فرمانبرداری از خداوند بزرگ، صبور باشیم.

3- صبر بر معصیت، یعنی در مقابل گناه صبر کنیم و آن را ترک کنیم.

نپوشاند، مثل تیراندازی است که تیر دارد، امّا کمان (وسیله تیراندازی) را در اختیار ندارد، زیرا تیر و کمان همچون علم و عمل لازم و ملزوم یکدیگرند.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«اَلْعِلْمُ مَقْرُونٌ بِالْعَمَلِ، فَمَنْ عَلِمَ عَمِلَ، وَ الْعِلْمُ یَهْتَفُّ بِالْعَمَلِ فَاِنْ أَجابَهُ وَ اِلاّ اِرْتَحَلَ عَنْهُ»(1)

«علم با عمل توأم است، هرکس چیزی را می داند باید به آن عمل کند و علم فریاد می زند و عمل را دعوت می کند، اگر به او پاسخ مثبت نداد، از آن جا کوچ می کند!»

در کتب شریف نهج الفصاحه (سخنان پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله) و نهج البلاغه (سخنان امیرالمؤمنین علی علیه السلام) درباره این موضوع سخنان گُهربار زیادی نقل شده است.

حضرت محمد صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«أَیَّتُهَا الاْمَّةُ اِنّی لا أَخافُ عَلَیْکُمْ فیما لاتَعْلَمُونَ وَ لکِنْ أنْظُرُوا کَیْفَ تَعْمَلُونَ فیما تَعْلَمُونَ»(2)

«ای امّت من! از آنچه نمی دانید بر شما بیم ندارم. ولی بنگرید آنچه را می دانید چگونه عمل می کنید».

هنگامی که یک کار نیک را فراگرفتیم و بر فضیلت های آن آگاهی یافتیم، در میدان عمل باید آن کار نیکو را انجام دهیم تا سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت خویش را تضمین نماییم.

حضرت محمّد صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«مَنْ یَعْمَلْ سُوءً یُجْزَ بِهِ فِی الدُّنیا»(3)

«هر که عمل بد کند، در دنیا سزای آن بیند».

ص: 85

«کار و فعّالیّت نه تنها مخارج زندگی را تأمین می کند، بلکه زندگی کردن را هم به انسان یاد می دهد».(1)

«هرکس کاری می کند باید آن را خوب انجام دهد».

بنابراین سعی کنید در هنگام کار خداوند بزرگ را در نظر داشته باشید و آن را به خوبی انجام دهید.

«ارتقاء فرهنگ کار یعنی ایجاد فرهنگ درست کار کردن، عمل به تعهّدات حتی در زمانی که کنترل خارجی نیز وجود ندارد واحساس مسئولیّت در قبال کار».(1) اگر شغلی یافتید و با عقل و فکر و مشورت آن را پذیرفتید، با یاد خداوند بزرگ آن را انجام بدهید.

قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله:

«اِذا أَرَدْتَ اَمْرا فَعَلَیْکَ بِالتَّوْدَّةِ حَتّی یُریَکَ اللّهُ مِنْهُ الْمَخْرَجَ»(2)

«وقتی خواستی کاری را انجام دهی، تأمّل کن تا خدا راه آن را به تو نشان دهد».

فراهم آوردن وضعیّت ارادی مطلوب به معنای این است که نه تنها فرد از تنبلی و سستی گریز دارد، بلکه مشتاق انجام کار است. در واقع در این حالت، فرد بااراده مثبت به انجام کار و حرفه اش می پردازد. در صورتی که اگر فرد، از روی اجبار و با اراده منفی به کار بپردازد، موجب احساس بیگانگی و دوگانگی در رابطه با کارش می شود. این چنین وضعیّتی نه تنها به شکل گیری هویّت مثبت و رشد شخصیت سالم در فرد کمک نمی کند، بلکه احساس پوچی، نارضایتی، فشار روانی، عدم خلاّقیّت و عدم احساس عزّت نفس را پدید می آورد که از پیامدهای این وضعیت افسردگی، اعتیاد و خودکشی است.(3)

ص: 96

حضرت علی علیه السلام چنین می فرمایند:

«...فَاِنْ أَتاکُمُ اللّهُ بِعافِیَةٍ فَاقْبَلُوا، وَ اِن ابْتُلِیتُمْ فَاصْبِروا»(1)

«پس اگر خداوند عافیت و سلامتی بخشید، قدرشناس باشید و اگر به بلا و گرفتاری مبتلا گشتید، شکیبا باشید».

قدر این نعمت الهی را بدانیم و همیشه دعا کنیم خداوند بزرگ صحّت و سلامتی را از ما نگیرد.

قال علی علیه السلام:

«ما الْمُبْتَلی الَّذی قَدِ اشْتدَّ بِهِ البَلاءُ، بأَحْوَجَ اِلی الدُّعاءِ مِنَ الْمُعافِی الَّذی لایَأْمَنُ الْبَلاءَ»(2)

«آن کس که به شدّت گرفتار دردی است، نیازش به دعا بیشتر از تندرستی که از بلا در امان است، نمی باشد».

کسی که به بیماری مبتلا شد، دعا می کند تا خداوند منّان به او سلامتی عطا کند، در حالی که در هنگام صحّت و سلامت نیز باید دعا کنیم تا به بیماری مبتلا نشویم.

شوپنهاور می گوید:

«وقتی تندرستی ناقص باشد، لذت های این جهان، همچون نوشابه های گوارایی است که در دهان آلوده به سم بریزند».(3)

«تندرستی، تاجی است بر سر مرد سالم؛ ولی هیچ کس جز یک بیمار این تاج را نمی بیند».(4)

تا وقتی که سلامت داریم، قدر آن را نمی دانیم. شاید تاکنون به این موضوع فکر نکرده باشیم که اهمّیّت سلامت تن و روان چقدر است؟! اگر مبتلا به نوعی بیماری بودیم، چقدر طاقت فرسا بود؟ آیا می توانستیم به این راحتی به اهدافمان برسیم؟!!

سعدی می گوید: «قدر عافیت کسی داند که به مصیبتی گرفتار آید». فکر کنید اگر

ص: 99

به یک بیماری فکری مبتلا بودید و چند روز پشت سر هم افکار نامناسب داشتید، چه حالت های سخت روحی به شما عارض می شد؟!! و آیا باز هم قادر بودید راه های رسیدن به موفقیّت و خوشبختی را ادامه دهید؟!

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«دو نعمت است که قدرش مجهول است، صحّت و امنیّت».(1)

حدودی آلوده می سازد و ناراحت کننده است. بنابراین باید تا حد امکان، مکان های مناسبی را که هوای آزاد و مطبوعی دارند انتخاب کنیم و به آن مکان های خوش آب و هوا برویم.

«... ولی امروز با وجود تأسیسات جدید ساختمانی مثل شوفاژ، بخاری، کولر و دستگاه های خنک کننده و حرارت مرکزی، مجبور به تحمّل سرما و گرما نیستیم... ولی به نظر شما آیا این هوا را می توان مطبوع دانست یا نه؟ اگر این هوا، آلوده به گازهای سمی و ذرّات بیماری زا نبود، بدون شک عنوان مطبوع برای آن مناسب بود. ولی افسوس که این هوای خنک تابستان و این هوای معتدل و گرم زمستان که تمدن و شهرنشینی به ما اعطا کرده است، نه تنها اکسیژن کافی برای استنشاق و سوخت و ساز بدن ما ندارد، بلکه در اثر دود کارخانجات و بخاری ها و دود نفت و گازوئیل وسایل نقلیّه و کوره ها و تنورها و گلخن ها، معجونی است از یک هوای آلوده پر از گازهای سمّی و خفقان آور و نامناسب».(1)

وجود می آید، اشاره کرده است که تغذیه صحیح، می تواند مرگ ناشی از بیماری های قلبی را بیست و پنج درصد، بیماری های تنفسی و عفونی را بیست درصد، سرطان را بیست درصد و بیماری قند را پنجاه درصد کاهش دهد. مبلغی که سالیانه صرف پیشگیری و درمان این بیماری ها می شود میلیون ها دلار برآورد شده است. تغذیه خوب ممکن است راه بهتر و باصرفه تری در پیشگیری از این بیماری ها باشد».(1)

بنابراین برای خود برنامه غذایی بنویسیم و انواع غذاهای مختلف را که سرشار از انواع ویتامین ها و املاح و پروتئین ها و... هستند در آن بگنجانیم. میوه های فصل های مختلف را نیز میل کنیم.

غذایی که عاقلانه انتخاب شده باشد، می تواند دارای همه موادّ غذایی ضروری برای بدن باشد. اما انتخاب غیرصحیح غذا، باعث کمبود موادّ غذایی ضروری بدن می گردد. یک مادّه غذایی ضروری، مادّه ای است که باید به وسیله غذا به بدن موجود زنده رسانده شود، چرا که بدن قادر به سنتز کافی آن مادّه، جهت تأمین احتیاجاتش نمی باشد. موادّ تغذیه ای که برای یک گونه (Specieses) لازم است، ممکن است برای گونه دیگر ضروری نباشد.

به هر حال، کار اصلی غذا در بدن، ایجاد انرژی، تأمین رشد، ترمیم بافت های بدن و تنظیم فعّالیّت بدن می باشد. موادی که این اعمال را انجام می دهند عبارتند از کربوئیدرات، لیپید، پروتئین، املاح، ویتامین ها و آب».(2)

در ضمن حتما صبحانه کامل میل نمایید؛ زیرا پزشکان خوردن صبحانه را تأکید نموده اند.

«به صبحانه اهمّیّت بدهید. صبحانه بهترین غذای روز است. زیرا اخلاق و رفتار و نیروی انسان در روز، به آن بستگی دارد».(3)

ص: 103

استفاده نمایید) بنابراین چندین مرتبه با خود این جمله را تکرار نمایید: «من سالم هستم». اگر بیماری دارید، ذهن خویش را به محل بیماری معطوف کرده و بگویید: من سالم هستم. پس از لحظاتی احساس خارش می کنید، ولی جایی از بدن خویش را خارش ندهید. این روش سخت ترین بی خوابی ها را تحت کنترل می آورد و به زودی به خواب عمیقی فرو خواهید رفت.

روش عدّه ای از بزرگان، دانشمندان، محقّقان، مخترعان و... این بوده است که شبانه روزی سه چهار ساعت بخوابند؛ مانند علاّمه طباطبایی، ادیسون، ژنرال ایزنهاور و... بنابراین اگر کم خواب هستید، ناراحت نباشید و ترس و دلهره و اضطراب به خویش راه ندهید.

کثیف، بیشتر در معرض امراض پوستی، روانی و... قرار دارند. برای این کار باید هر روز یا یک روز در میان حمّام کنیم و موهای زاید بدن و ناخن ها را کوتاه کنیم و دندان های خویش را مسواک بزنیم.

«استحمام روزانه با آب گرم مفید است و باعث نشاط روح و سلامتی بدن می شود».(1)

شما از هم اکنون در یکی از رشته های ورزشی ثبت نام کنید و ورزش را در برنامه روزانه خویش قرار دهید. اگر ثبت نام برای شما مقدور نیست، صبح ها ده تا پانزده دقیقه نرمش کنید. برای این کار، کتاب نرمش تهیه کنید و یا برنامه نرمش تلویزیون را دنبال کنید؛ زیرا نرمش، باید کلاسیک باشد. ورزش برای قلب و ریه مفید است، چاقی را از بین می برد و بدن را تقویت می کند تا در برابر بیماری ها مقاومت کند و...شما می توانید فاصله منزل تا محل کار، منزل آشنایان و دوستان و... را پیاده بپیمایید.زیرا پیاده روی هیچ گونه هزینه ای نمی خواهد و شما را نیز در هدفتان یاری خواهد کرد.

«با ورزش کردن، پیری دیرتر به سراغتان می آید و سلامتی، این نعمت خدا، همراه شما خواهد شد. با ورزش، جریان خون بیشتر می شود و خستگی های روحی و جسمی برطرف می گردد، سوخت و ساز بدن بهتر انجام می گیرد، چربی های بدن کاهش می یابد، وزن بدن کم می شود، اشتها بهتر می گردد، خواب راحت تر می شود و عمر طولانی تر می گردد. انسان با ورزش، بهتر می تواند با مشکلات و معضلات فردی و اجتماعی مقابله کند».(1)

ص: 108

«کسانی که دوستی را از زندگی برمی دارند، مثل آن است که آفتاب را از عالم برداشته اند».(1)

عالم هستی بدون خورشید و آفتاب نابود می گردد و آدم بی رفیق نیز محکوم به نابودی است. امرسون می گوید:

«زینت و زیبایی خانه، دوستانی هستند که به آن جا رفت و آمد دارند».(2)

حکیم ارسطو گفته است انسان در همه حال، محتاج به دوستان است. در حال خوشی و نعمت، برای آن که ندیم و مونس او باشند و در حال سختی و تعب، برای آن که او را کمک کند. و حکیم نامبرده، به جان خود قسم خورده که هم سلطان، محتاج دوستانی است که در امور مملکتی او را کمک و یاری نمایند و او در عوض به آنها احسان کند و هم فقیر، محتاج به دوستانی است که در امور زندگانی به وی کمک نمایند.(3)

امام حسن علیه السلام به یکی از فرزندانش فرمود:

«یا بُنَیَّ لاتُواخِ أَحَدا حَتّی تَعْرِفَ مَوارِدَهُ وَ مَصادِرَهُ فَاِذا اسْتَنْبَطْتَ

الْخُبْرَةَ وَ رَضیتَ الْعِشْرَةَ فَآخِهِ عَلی اِقالَةِ الْعَثْرَةِ وَ الْمُواساةِ فِی الْعُسْرَةِ»(1)

«ای پسرم! با هیچ کس برادری مکن تا بدانی کجاها می رود و از کجاها می آید، و چون از حالش خوب آگاه شدی، و معاشرتش را پسندیدی، به شرط این که معاشرت، بر اساس چشم پوشی از لغزش و همراهی در سختی باشد، با او برادری کن».

پس برای دوست یابی ابتدا باید تحقیق کنیم و از حالات و کارهای او آگاه گردیم که: آیا او دوستی قابل اعتماد و اطمینان است؟ آیا اعمال او نیکو است؟ اخلاقیّات او چگونه است؟ آیا در هنگام دوستی، از لغزش هایم چشم پوشی خواهد کرد؟ آیا در سختی ها با من یار و همراه است؟

هنگامی که به درستی معلوم شد که او تمامی خصوصیات یک دوست دانا و خردمند و... را دارد، او را به دوستی برگزینیم.

که با او خوبی می کنند، چگونه از آنها سپاس گذاری می کند و احسان آنها را جبران می کند؟ غرض آن که کفران ننماید و لااقل کسی که احسان به وی کرده، آیا از ذکر خیر و نشر خوبی های وی خودداری می کند یا نه؟ این اندازه تلافی برای همه کس میسر است و هیچ کس در ترک آن معذور نیست...

سوم: ببین میل و رغبت او در چیست؟ اگر تنبلی و راحت طلبی و خودخواهی بر وی چیره شده و این روحیه بد بر وی غالب گردیده و مایل به عیاشی و شهوت پرستی است، بدان که همین صفت، باعث زمین خوردن وی می شود و حقوق دوستی و اخوت را ادا نخواهد نمود.

چهارم: نظر کن که محبّت او نسبت به مال و دنیا به چه اندازه است. اگر دیدی به جمع کردن مال و دنیا بسیار اهمّیّت می دهد، از وی دوری نما.

پنجم: ببین محبّت او نسبت به ریاست به چه درجه و پایه است، کسی که حبّ ریاست بر وی غلبه کرده، در دوستی و محبّت به انصاف عمل نخواهد کرد.

ششم: اگر مایل به لهو و لعب و شنیدن حرف های بیهوده و هم نشینی با اشخاصی که کارشان مسخرگی و بیهودگی است تمایل دارد، بدان که آن نیز قابل دوستی نیست.

«... و کسی که طالب دوست و رفیق گردید، بایستی از عیوب کوچکی که غالب بشر خالی از آن نیست، چشم پوشی کند وگرنه باید بدون دوست و رفیق بماند و از سعادت دوستی محروم باشد. پس باید از عیب های مردم چشم پوشیده و در خود نگریست و عیوب خود را در نظر گرفت».(1)

امام زین العابدین علیه السلام می فرمایند:

1- مبادا با دروغگو همنشین شوی که او چون سراب است، دور را به تو نزدیک کند و نزدیک را به تو دور نماید.

ص: 113

2- مبادا با فاسق و بدکار همنشین شوی که تو را به یک لقمه و یا کمتر بفروشد.

3- مبادا با بخیل همنشین شوی که او در نهایت نیازت، تو را واگذارد.

4- مبادا با احمق رفیق شوی که هرگاه اراده کند به تو سود رساند، زیانت زند.

5- مبادا با آن که از خویشان خود جدا شده است، مصاحبت کنی که من او را در قرآن ملعون یافتم.(1)

«سه چیز محبّت دوست به تو را خالص می کند: 1) وقتی او را دیدی سلامش کنی؛ 2) در مجلس، جای او را باز کنی؛ 3) او را به بهترین نام هایش بخوانی».

أبْغِضْ بَغیضَکَ هَوْنا ما، عَسی أَنْ یَکُونَ حَبیبَکَ یَوْما ما»(1)

«در دوستی با دوست مدارا کن، شاید روزی دشمن تو گردد. و در دشمنی با دشمن نیز مدارا کن، شاید روزی دوست تو گردد».

«دوری تو از آن کس که خواهان تو است، نشانه کمبود بهره تو در دوستی است، و گرایش تو به آن کس که تو را نخواهد، سبب خواری تو است».

2- حسد

قال علی علیه السلام: «حَسَدُ الصِّدیقِ مِنْ سُقْمِ الْمَوَدَّةِ»

«حسادت بر دوست، از آفات دوستی است».

3- خشم

قال علی علیه السلام: «اِذا احْتَشَمَ الْمُؤْمِنُ أَخاهُ فَقَدْ فارَقَهُ»

«وقتی مؤمن برادرش را به خشم آورد، به یقین از او جدا شده است (از او جدا می شود)».(1)

ص: 118

«عموما اشخاصی که زیاد می دانند، کم حرف می زنند و کسانی که کم می دانند، پرحرف هستند».(1)ژان ژاک روسو

مونتسکیو می گوید:

«کسی که بدون تأمّل حرف می زند، مانند صیّادی است که بدون نشانه، تیر می اندازد».(2)

تصمیم بگیریم قبل از سخن گفتن فکر کنیم و صحبت ما از روی فکر و خرد انجام گیرد، و از سخن های لغو و بیهوده خودداری ورزیم.

سقراط می گوید:

«اگر خاموش باشی تا دیگران تو را به سخن آورند، بهتر از این است که در حال سخن گفتن، دیگران خاموشت نمایند».(3)

پیامبر گرامی اسلام درباره این مطلب می فرمایند:

«اَحَبُّ الاْعْمالِ اِلی اللّهِ حِفْظُ اللِّسانِ»(4)

«بهترین کارها در پیش خدا نگهداری زبان است».

«أَکْثَرُ خَطَایا بن آدَمَ فی لِسانِهِ»(5)

«بیشترین گناهان فرزند آدم، از زبان اوست».

«طُوبی لِمَنْ مَلَکَ لِسانَهُ وَ بَکی عَلی خَطیئَتِهِ»(6)

«خوشا آن که اختیار زبان خویش دارد و بر گناه خویش بگرید».

معلوم می شود که باید با تمرین و ممارست زبان خویش را نگهداریم، و لحظه ای بدون تأمّل زبان نگشاییم و اسیر زبان نشویم؛ بلکه زبان، اسیر فکر و خرد ما باشد. فکر و خرد و دانش، زبان ما را به حرکت درآورد، و هر سخنی که می گوییم در راه رسیدن به هدف و خوشبختی ما باشد.

ص: 121

قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «مَنْ کَثُرَ کَلامُهُ کَثُرَ سَقَطُهُ وَ مَنْ کَثُرَ سَقَطُهُ کَثُرَ ذُنُوبُهُ وَ مَنْ کَثُرَ ذُنُوبُهُ کانَتِ النّارُ أَوْلی بِهِ»(1)

«هر که گفتارش بسیار باشد، خطایش بسیار گردد و هر که خطایش بسیار باشد، گناهانش بسیار شود و هرکه گناهانش بسیار باشد، جهنّم برای او شایسته تر است».

باید از پُرحرفی بپرهیزیم و خاموشی را جایگزین آن نماییم. پیامبر گرامی اسلام نیز می فرمایند:

«أُتْرُکْ فُضولَ الْکَلامِ وَ حَسْبُکَ مِنَ الْکَلامِ ماتَبْلُغُ بِهِ حاجَتَکَ»(2)

«سخنان بیهوده را ترک کن. سخنی که رفع حاجت کند، تو را کفایت کند».

در هنگامی که باید خاموش باشید هرگز سخن نگویید و وقتی که سخن می گویید، در حدّ ضرورت صحبت کنید.

قال علی علیه السلام: «لِسانُ الْعاقِلِ وَراءَ قَلْبِهِ، وَ قَلْبُ الاْحْمَقِ وَراءَ لِسانِهِ»(3)

«زبان عاقل در پشت قلب اوست، و قلب احمق در پُشت زبانش قرار دارد».

تأمّل کنان در خطا و صواب

به از ژاژخایان حاضر جواب

کمان است در نفس انسان سخن

تو خود را به گفتار ناقص مکن

کم آواز هرگز نبینی خجل

جوی مشک بهتر که یک توده گل

حذر کن ز نادان ده مرده گوی

چو دانا یکی گوی و پرورده گوی

صد انداختی تیر و هر صد خطاست

اگر هوشمندی یک انداز و راست

چرا گوید آن چیز در خُفیه مرد

که گر فاش گردد شوی روی زرد؟

مکن پیش دیوار غیبت بسی

بود کز پسش گوش دارد کسی

درون دلت شهر بندست راز

نگر تا نبیند در شهر باز

از آن مرد دانا دهان دوخته ست

که بیند که شمع از زبان سوخته ست(1)

ارنست همینگوی می گوید:

«همیشه موقعی که حواست کاملاً جمع است قُول بده، آن وقت می فهمی که در مواقع دیگر باید دهانت را بسته نگه داری».(1)

ما می گوییم همیشه هروقت حواست کاملاً جمع است، صحبت کن و همیشه

حرف های بااهمّیّت را بزن.

قال الحسین علیه السلام: «السُّکوتُ کَالذَّهَبِ، وَ الْکَلامُ کَالفِضَّةِ»(2)

«سکوت، مانند طلا است و سخن، همچون نقره است».

قال الامام موسی بن جعفر علیه السلام: «مِلَّةُ الْمَنْطِقِ حُکْمٌ عَظیمٌ، فَعَلَیْکُمْ

بِالصَّمْتِ، فَاِنَّهُ دَعَةٌ حَسَنَةٌ وَ قِلَّةُ وِزْرٍ، وَ خِفَّةٌ مِنَ الذُّنُوبِ»(3)

«کم گویی، حکمت بزرگی است. بر شما باد به سکوت، که شیوه ای نیکو و موجب کم شدن مشکلات سبب تخفیف گناه است».

- کجا می روی؟

- به همان جا که مرا فرستادی.

- پس سلام مرا به پدر و مادرم برسان.

- من از راه جهنّم نمی روم.

ابن الرومی به خانه خویش رفت و به معالجه پرداخت، ولی معالجه ها فایده نداشت و بالاخره با شمشیر زبان خویش، از پای درآمد.(1)

کودکان و زنان و دیوانگان و مستان تا تواند احتراز کند، و سخن باریک با کسی که فهم نکند نگوید، و لطف در محاوره نگاه دارد و حرکت و اقوال هیچ کس را محاکات نکند و سخن های موحش نگوید.

و چون در پیش مهتری شود، ابتدا به سخنی کند که به فال ستوده دارند. و از غیبت و نمّامی و بهتان و دروغ گفتن تجنّب کند، چنان که به هیچ حال به آن اقدام ننماید و با اهل آن مداخلت نکند و استماع آن را کارِهْ باشد. و باید که شنیدن او را، از گفتن بیشتر بود. از حکیمی پرسیدند که چرا استماع تو از نطق زیادت هست؟ گفت: زیرا که مرا دو گوش دادند و یک زبان، یعنی دوچندان که گویی می شنو.(1)

فردوسی می گوید:

سخن بهتر از گوهر شاهوار

چو بر جایگه برندش به کار

چو مهتر سراید سخن سخته به

ز گفتار بدکام پرداخته به(2)

هر که در سخنِ دیگران افتد تا مایه فضلش بدانند، پایه جهلش بشناسند.

ندهد مردِ هوشمند جواب

مگر آنگه کز او سؤال کنند

گرچه بر حق بود فراخ سخن

حمل دعویش بر مُحال کنند(3)

امّا در هنگامی که باید سخن بگوییم، اگر خاموش باشیم بد است. در هنگام حرف زدن باید خردمندانه صحبت کنیم.

«کم گوی و گزیده گوی چون درّ»

صائب تبریزی می گوید:

در مقام حرف بر لب مُهر خاموشی زدن

تیغ را زیر سپر در جنگ پنهان کردن است(4)

ص: 127

«کان رسول اللّه صلی الله علیه و آله اِذا حَدَّثَ بِحَدیثٍ تَبَسَّمَ فی حَدیثِهِ».

با این که رسول اکرم صلی الله علیه و آله همه کلامش نور و حکمت و آموزنده بود، امّا خطبه هایش کوتاه بود.

«کانَ أَقْصَرَ النّاسِ خُطْبَةً وَ اَقَلَّهُ هَذَرا»

خطبه هایشان کوتاه ترین بود و کم ترین سخن بیهوده و غیرلازم نداشت.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حال رضا و غضب، چیزی جز حق نمی گفتند:

«وَ کانَ فِی الرّضا وَ الْغَضَبِ لایَقُولُ اِلاّ حَقّا».

اَنَس بن مالک می گوید: من نُه سال خدمتکار پیامبر صلی الله علیه و آله بودم، به یاد ندارم که یک بار آن حضرت به من فرموده باشد: «چرا چنین و چنان کردی؟» یا آن که چیزی را بر من عیب گرفته باشند.(1)

در کتاب «آکولاتوم» درباره سخن، چنین آمده است:

«سخن بگو، امّا با زبان نیکو».

«کلمه را اوّل از دل و سپس از زبان بیرون بیاور».

«سکوت را فقط با آوازی شیرین بشکن».(2)

ص: 129

ص: 130

نوشین روان در قابوسنامه گفته است:

«اگر خواهی راز تو دشمن نداند، با دوست مگوی».(1)

اگر راز را با دوست خود گفتی، او نیز دوستانی دارد و با آنها در میان می گذارد. بنابراین در هر شرایطی و در هر موقعیّتی رازدار باشیم، در سختی ها و مشکلات طاقت فرسا، خوشی های زودگذر و زمان هایی که اشخاصی را همراز خویش می پنداریم ذره ای از رازمان را بازگو نکنیم، زیرا پیروزی ما به رازداری است.

جلال الدّین مولوی در این زمینه چنین سروده است:

شوپنهاور گفته است:

«اسرار شخص، حال زندانیان را دارند که چون رها شوند، تسلّط بر آنها غیر میسر است».(1)

اگر رازی گفته شود، دوباره نمی توانیم آن را به سینه خویش بازگردانیم و از خطرات احتمالی آن جلوگیری کنیم. حکما گفته اند:

«صَدْرُ الاْحْرار، صندوقُ الاْسْرار»

«سینه های آزادگان، صندوقچه اسرار است».

ص: 134

ویلیام شکسپیر نیز گفته است:

«این قانون طبیعت است که هیچ کس به تنهایی نمی تواند خوشبخت باشد، بلکه خوشبختی و سعادت را باید در سعادت و خوشبختی دیگران جستجو کرد».(1)

بنابراین، برای این که روحی بانشاط و روانی سالم و آرام داشته باشیم و لذّت معنوی نیکویی را حس کنیم، آنچه برای خود می خواهیم برای دیگران نیز بخواهیم.

بر اثر نیکی کردن به دیگران، آنها نیز ما را تنها نمی گذارند و در هنگام سختی ها و مشکلات به یاری ما می شتابند، و همچون یاری وفادار و دلسوز به نابسامانی های ما، سامان می بخشند.

«یگانه راه برای افزودن خوشبختی بر روی زمین، آن است که تقسیمش کنید».

پول شرر

همه چیز را فقط برای خویش نخواهیم، هنگامی که در رفاه کامل به سر می بریم، می توانیم با کمک به انسان های نیازمند، به زندگی آنان سروسامان بخشیم و دست افتاده ای را بگیریم و به یاری مردم بشتابیم و در حل مشکلاتشان، آنها را یاری کنیم؛

زیرا:

بنی آدم اعضای یکدیگرند

که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار

دگر عضوها را نماند قرار

تو کز محنت دیگران بی غمی

نشاید که نامت نهند آدمی

سعدی

گوته گفته است:

«خوشبخت کسی است که راه خدمت دیگران را بلد است، و شادی دیگران را به قدر شادی خود حس می کند».(2)

خواجه عبداللّه انصاری گفته است:

ص: 137

«نیکویی نمودن، به دل ها راه یافتن است و دل نوازی کردن، به خشنودی شتافتن است».(1)

«اگر بر روی آب رَوی، خسی باشی و اگر در هوا پری، مگسی باشی؛ دل به دست آر تا کسی باشی».(2)

قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله:

«مَنْ أَوْلی مَعْرُوفا فَلْیُکافِ بِهِ فَاِنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَلْیَذْکُرْهُ فَاِنْ ذَکَرَهُ فَقَدْ شَکَرَهُ»(3)

«هر که نیکی بیند آن را تلافی کند و اگر نتواند آن را یاد کند که اگر یاد کند شکر آن گذاشته است».

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در حدیثی دیگر می فرمایند:

«مَنْ یَزْرَعْ خَیْرا یَحْصَدْ زُعْبَهُ وَ مَنْ یَزْرَعْ شرّا یَحْصَدْهُ»(4)

«هر که خیر بکارد، سود برد و هر که شرّی بکارد، آن را درو کند».

در کتاب قانون طلایی سقراط آمده است:

«همان گونه که دوست داری دیگران با تو رفتار کنند با آنان رفتار کن و آنچه را دوست نداری در حقّت انجام دهند، با آنان مکن».(5)

«اینها، کارهایی است که باید انجام بدهی: زمین و خورشید و حیوانات را دوست بدار، به نیازمندان کمک کن، دست نادانان و ابلهان را بگیر، از دسترنجت به دیگران سهمی بده، از زورگویان متنفّر باش، در برابر هرکس و ناکسی خم و راست نشو، نیرومندان دانش نیاموخته، و جوانان و مادران را آزادانه دوست بدار،... در این صورت آدمی وارسته و پرمعناترین شعر می شوی، نه تنها در واژگان بلکه در سکوتی که بین خطوط لبان و چهره و مژگان و در هر حرکت اندامت وجود دارد».(6)

ص: 138

برابر پرداخت حقوق دیگران و مشکلاتی که در این راه به او می رسد شکیبا باشد، زیرا به دست آوردن صفات یادشده، موجب شرافت و بزرگی دنیا و درک فضایل سرای آخرت است».(1)

امام علیه السلام فرمودند: فراموش نکردم، امّا از پدر بزرگوار خود شنیدم که ایشان از جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده بودند، که هرکس حاجت برادر خود را برآورد، ثواب او با هفتاد سال عبادت برابر باشد.

ای ابن عباس! بهترین عمل ها برآوردن حاجت برادر مؤمن است.

دل به دست آور که حج اکبر است

یک دم از صد حج اکبر بهتر است(1)

رولاند درباره این موضوع چنین می گوید:

«ازدواجی که به خاطر پول صورت بگیرد، به خاطر پول هم به هم می خورد».(1)

هنگامی که هدف از ازدواج، پول باشد، آن ازدواج متزلزل است و پس از چندی بنیان آن فرو می ریزد.

همسر خویش را با بینش و آگاهی کافی و تحقیقات کامل انتخاب کنید. هنگامی که او را فهیم، خردمند، باحیا و سازگار یافتید، با او پیمان ازدواج ببندید.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«اِیّاکُمْ وَ خَضْراءَ الدِّمَنِ. قیلَ: وَ ما خَضْراءُ الدِّمَنِ؟ قالَ: اَلْمَرْأَةُ الْحُسْناءُ

فی مَنْبَتِ سُوءٍ»(2)

«از سبزه در زباله دان بپرهیزید. گفتند: سبزه در زباله دان چیست؟ حضرت فرمودند: زن زیبا در خانواده بد».

بنابراین، زیبایی ظاهری کافی نیست، بلکه او باید زیبایی باطن نیز داشته باشد.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«چه زشت است که انسان، ظاهری زیبا و باطنی نازیبا داشته باشد».

2- سواری خوب که تو را به مقصد رساند.

3- خانه ای که وسیع باشد.

و سه چیز که مایه بدبختی است:

1- زنی است که دیدارش تو را دلگیر سازد، و با تو زبان درازی کند و اگر از او غایب شوی وی را بر عفّت و مال خود امین ندانی.

2- سواری نامطلوب که اگر او را بزنی تو را به رنج آورد و اگر به حال خود گذاری تو را به مقصد نرساند.

3- خانه کوچک که جای کم داشته باشد».(1)

قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله:

«تَزَوَّجُوا النِّساءَ فَاِنَّهُنَّ یَأْتینَ بِالْمالِ»(2)

«زن بگیرید که زنان، توانگری و ثروتمندی می آورند. (یعنی موجب ثروتمندی می شوند)».

بروی که صاحبان تجربه، زحمت آزمون آن را کشیده اند و تو را از تلاش و یافتن بی نیاز ساخته اند، و آنچه از تجربیّات آنها نصیب ما شد، به تو هم رسیده، و برخی از تجربیّاتی که بر ما پنهان مانده بود برای شما روشن گردد... به نوشتن وصیّت برای تو شتاب کردم، و ارزش های اخلاقی را برای تو برشمردم... .

پس در آغاز تربیت، تصمیم گرفتم تا کتاب خدای توانا و بزرگ را همراه با تفسیر آیات، به تو بیاموزم و شریعت اسلام و احکام آن از حلال و حرام، به تو تعلیم دهم».(1)

آنان را افرادی نیکوکار، متّقی و پرهیزکار و بینایان و شنوایان راه حق، و مطیع و رهرو راه خویش، و دوستدار و خیرخواه اولیایت، و دشمن دشمنان و کینه توزان خود قرار ده، آمین».(1)

دعای پدر و مادر در حقّ فرزندان مستجاب می گردد، پس به فرزندان خویش دعا کنیم و عافیت دنیا و آخرت آنها را از خداوند بزرگ بخواهیم.

ص: 150

قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله:

«عَلَیْکَ بِحُسْنِ الْخُلْقِ وَ طُولِ الصَّمْتِ فَوَالَّذی نَفْسی بِیَدِهِ ماتَجَمَّلَ الْخَلائِقُ بِمِثْلِها»(1)

«نیک خویی کن و خموشی طولانی گزین، قسم به خدایی که جان من به دست اوست، خلایق زینتی مانند آن ندارند».

قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله:

«حُسْنُ الْخُلْقِ یُنْبِتُ الْمَوَدَّةَ»(2)

«نیک خویی، دوستی را استوار می کند».

لقمان حکیم می گوید:

«بداخلاق، با خویش بیگانه باشد و خوش اخلاق با بیگانه، خویش».(3)

و نیکی برای مردم را به دست من روان ساز و آن را به منّت نهادن من، باطل مفرما، و صفات پسندیده به من ببخش و مرا از فخرفروشی نگاه دار..».(1)

نگران امام علی بن الحسین علیهماالسلام و علویین بود. با خود فکر می کرد انتقام علی بن الحسین در مقابل آن همه ستم ها و دشنام ها و لعن ها نسبت به پدران بزرگوارش کمتر از کشتن نخواهد بود. ولی از آن طرف، امام به علویین فرمود رفتار ما این گونه نیست که به افتاده لگد بزنیم و از دشمن، بعد از آن که ضعیف شد انتقام بگیریم؛ بلکه اخلاق ما این است که به افتادگان کمک و مساعدت کنیم. هنگامی که امام، با جمعیّت انبوه علویین به طرف هشام بن اسماعیل می آمد، رنگ در چهره هشام باقی نماند. هر لحظه، انتظار مرگ را می کشید. ولی برخلاف انتظار وی، امام، با صدای بلند فرمودند: «سلام علیکم» و با او دست داد و بر حال او ترحّم کرده به او فرمودند:

«اگر کمکی از من ساخته است حاضرم». بعد از این جریان، مردم مدینه نیز دشمنی با او را تمام کردند.(1)

شانینگ می گوید:

«اگر به منحرفان اخلاق بیاموزید، مانند آن است که به مردگان، جان بخشیده اید».(2)

ص: 157

ص: 158

قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله:

«مَنْ تَعَلَّمَ فی شَبابِه کانَ بِمَنزَلَةِ الرَّسمِ فِی الحَجَرِ وَ مَن تَعَلَّمَ وَ هُوَ کبیرٌ کانَ بِمَنزِلَةَ الکِتابِ عَلی وَجهِ الْماءِ»(1)

«هر که در جوانی دانش آموزد، علم او همچون نقشی است که بر سنگ حکّاکی شود و هر که در بزرگسالی بیاموزد، کارش همچون نوشتن بر روی آب است».

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«ای بندگان خدا! تا ریسمان های مرگ بر گلوی شما سخت نشده، و روح شما برای کسب کمالات آزاد است، و بدن ها راحت، و در حالتی قرار دارید که می توانید مشکلات یکدیگر را حل کنید، مهلت دارید به اعمال نیک بپردازید».(2)

همچنین آن حضرت فرمود:

«شَیْئان لایَعْرِفُ فَضْلَهُما اِلاّ مَنْ فَقَدَهُما: الشَّبابُ وَ العافِیَةُ»(3)

«دونعمت است که قدرآن رانداندمگرکسی که از دستشان دهد: جوانی وتندرستی».

جوانی، فصلی از کتاب ترجمه حال انسان است که مهم ترین قسمت آن را نشان می دهد.

جوانی، بهار دوره های سه گانه حیات است.

جوانی، قدرتی است که مغلوب نمی شود.

جوانی، بازیچه ای است که قدر و قیمت آن مجهول است.

جوانی، فرصتی است که بیش از یک مرتبه نتوان آن را به دست آورد.

جوانی، آفتابی است که با غروب خود، جز خسارت و افسوس چیزی باقی

نمی گذارد.

جوانی، نعمتی است که به خیر یاد می شود، و فقدان آن همیشه موجب تأسّف است.(1)

هانیه می گوید:

«تجربه، مدرسه خوبی است ولی افسوس که خرجش سنگین است».(2)

فرانکلین نیز می گوید:

«تجربه، مدرسه ای است که دانش آموزان خود را با قیمتی گران بار می آورد».(3)

حضرت علی علیه السلام فرمود:

«رَأْیُ الشَّیْخِ أَحَبُّ اِلَیَّ مِنْ جَلَدِ الْغُلامِ»(4)

«اندیشه پیر در نزد من، از تلاش جوان خوشایندتر است».

یکی از نکاتی که در دوران جوانی باید به آن توجّه کنیم، غرور جوانی است. در این دوران به خویش مغرور نگردیم. غرور کاذب موجب تخریب است و عواقب ناگواری دربردارد.

ص: 162

از آن به باد فنا داده ام جوانی را

که بی تو خاک به سر باد زندگانی را

***امیر فیروزکوهی

افسوس که نامه جوانی طی شد و

آن تازه بهار زندگانی دی شد

آن مرغ طرب که نام او بود شباب

فریاد ندانم که کی آمد کی شد!(1)

خیام

ص: 164

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«خنده دو قسم است: خنده ای که خدا آن را دوست دارد و خنده ای که خدا آن را دشمن دارد، امّا خنده ای که خدا آن را دوست دارد، آن است که مرد، بر برادر خویش از شوق دیدار وی لبخند زند. امّا خنده ای که خدای والا آن را دشمن دارد آن است که مرد، سخن خشن و ناروا گوید که بخندد یا بخنداند و به سبب آن هفتاد پاییز (هفتاد سال) در جهنم، سرنگون رود».(1)

خنده زیاد از حد، دل را می میراند و در روایات اسلامی مذمّت شده است.(2) ولی خوشحالی، تبسّم و لبخند سفارش شده است و غم و غصّه خوردن نهی شده است. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله همیشه تبسّم بر لب داشتند.

«لبخند، محبّت می آورد و کدورت را می زداید. از این شیوه افسون کننده و محبّت آور، رسول خدا فراوان استفاده می کردند. اغلب، خندان و متبسّم بودند، مگر آن گاه که قرآن فرود می آمد، یا در حال وعظ و پند دادن بود».

رسول خدا صلی الله علیه و آله، کلام خویش را با تبسّم می آمیختند. چهره ای خندان داشتند. به چهره دیگران لبخند می زدند و خوشرویی و خوشخویی با مردم از خصلت های ایشان بود. در حدیث است:

«کان صلی الله علیه و آله أَکْثَرُ النّاس تَبَسُّما وَ ضِحْکا فی وُجُوهِ أَصْحابِهِ»

«[رسول اکرم] بیش از همه، لبخند داشت و در روی یارانش لبخند می زد».(3)

دور گردون گر دو روزی بر مراد ما نبود

دائما یکسان نباشد حال دوران غم مخور

گرچه منزل بس خطرناک است و مقصد بس بعید

هیچ راهی نیست کان را نیست پایان، غم مخور

ای دل ار سیل فنا بنیاد هستی برکند

چون تو را نوح است کشتیبان، ز طوفان غم مخور

در بیابان گر ز شوق کعبه خواهی زد قدم

سرزنش ها گر کند خار مغیلان غم مخور

هان مشو نومید چون واقف نه ای از سرّ غیب

باشد اندر پرده بازی های پنهان غم مخور

حافظا! در کنج فقر و خلوت شب های تار

تا بود وِرْدت دعا و درس قرآن غم مخور(1)

هیچ وقت اجازه ندهید چیزهای کوچک زندگی شما را تباه کند. به خاطر داشته باشید که زندگی، کوتاه تر از آن است که کوچکش شمارید.(2)

مجروح شد. بعد از سه ماه بستری بودن در بیمارستان، دکتر به من اطلاع داد که اثری از بهبودی در من دیده نمی شود.

پس از مدتی فکر کردن، دریافتم که نگرانی مانع بزرگی است که جلوی بهبودی مرا می گیرد. در گذشته، زندگی پرفعّالیّتی داشتم و ظرف این سه ماه جز این که 24 ساعت شبانه روز فکر کنم کار دیگری نداشتم. هرچه بیشتر فکر می کردم، نگرانی من بیشتر می شد، بیم داشتم که بعدها نتوانم جای خود را در این دنیا بگیرم یا نتوانم ازدواج کرده و زندگی معمولی داشته باشم.

دکتر به درخواست من، موافقت کرد که مرا به بیمارستانی به نام باشگاه حومه شهر که در آنجا بیماران می توانستند خود را به هر کاری که مایل بودند مشغول کنند، منتقل نماید. در این باشگاه، به بازی بریج علاقه پیدا کردم. بعد از شش هفته به خوبی این بازی را یاد گرفتم و کتاب هایی را که در این باره نوشته بودند، مطالعه کردم. بعد از این مدّت، تقریبا هر روز عصر مشغول بازی می شدم. و همچنین به نقّاشی علاقه مند گشته و زیر نظر استاد، هر روز از ساعت 3 تا 5 بعدازظهر در این رشته کار می کردم. اگر امروز آن نقّاشی ها را ببینید، باور نمی کنید که با آن وضعی که داشتم کار من باشد. به قدری خود را مشغول داشتم که وقتی برای نگرانی درباره نقص بدن خود پیدا نمی کردم.

بعد از سه ماه، پزشکان به ملاقات من آمده و به من تبریک گفتند. جملات آنها شیرین ترین کلماتی بود که در عمرم شنیده بودم و می خواستم از شادی فریاد بکشم. نکته ای که می خواهم یادآور شوم این است که وقتی به پشت می خوابیدم و برای آینده نگران می شدم، کوچک ترین اثری از بهبودی در من نبود. من جسم خود را با نگرانی های بی حاصل مسموم می کردم و حتی نمی گذاشتم دنده های شکسته ام جوش بخورند، ولی وقتی خود را با بازی بریج و نقاشی مشغول کردم، پزشکان اظهار داشتند که معجزه ای به وقوع پیوسته و من شفا یافته ام.

ص: 170

اکنون زندگانی عادی و راحتی را می گذرانم. ریه و دنده هایم مانند شما سالم و قوی شده است.

به یاد داشته باشید که جرج برنارد شاو چه می گوید:

«راز بدبختی ما، داشتن ایّام فراغتی است که درباره خوشبختی فکر می کنیم». (بلکه باید خوشحال باشیم و به تفریح بپردازیم)، زیرا در این داستان متوجه شدید که چگونه سرگرمی و شادی و خوشحالی ناشی از آن چگونه دیل هیوز را خوشبخت و موفق نمود.)

پیوسته خود را سرگرم کنید.(1)

«کنت کنزا» مخفی از ادراک هر بی دیده است

چون که داری گوهر آن گنج پنهان غم مخور

ای «نسیمی» با تو چون دارد نظر فضل اله

قید و زندانش همه لطف است و احسان غم مخور

***

ویلیام جیمس می گوید:

«من قادر نیستم بدون خدا زندگی کنم».(1)

«آن دل که از یاد خدا تهی و بی نصیب است، همانند محکمه ای است که از قاضی تهی باشد».(2)لامارتین

برای این کار باید کتاب های خداشناسی را مطالعه کنیم و در نظام خلقت تفکّر و تعقّل کنیم:

«تنها قوّه جاذبه، برای تعلیل و تفسیر نظام شگفت عالم سیّارات کافی نیست، بلکه باید یک منبع علم و قدرتی، جِرم و فاصله و سرعت حرکت همه آنها را سنجیده و هر یک را در مدار معیّنی قرار داده باشد و او خداست».(3)نیوتن

کتاب های خداشناسی بسیار زیاد است. شما می توانید چند عدد از آنها را تهیّه کنید و روزی چند صفحه از آن را بخوانید و بر روی آنها تفکّر کنید و به عظمت و یگانگی خدا پی ببرید.

چون اصول دین تحقیقی است، پس بر روی اصول پنج گانه، تحقیق و بررسی کنیم و فروع دین را نیز از مجتهد اعلم تقلید نماییم تا ان شاءاللّه خداوند بزرگ، در همه کارها به ما کمک و یاری نماید.

آلفرد می گوید:

«هنگامی پروردگار به ما پاسخ خواهد داد که به او نزدیک شده باشیم».(4)

بنابراین هنگامی که به قرب الهی رسیدیم، او به زندگی ما سامان می بخشد، و به سرانجام نیک بختی خواهیم رسید.

هنگامی که ایمان به خداوند مهربان داشته باشیم، همه مشکلات در برابر اراده او آسان است، خدایی که می توانیم همیشه با او راز و نیاز کنیم و مشکلات خود را با او در میان گذاریم و از قدرتش مدد بگیریم، به او تقرّب جوییم و با خودسازی و

ص: 175

نیکوکاری به او نزدیک شویم و از گناهان خود، در پیشگاهش آمرزش طلبیم.(1)

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«بازرگان زیان دیده، ورشکست نیست، بلکه در حقیقت آن کس که گوهر ایمان خود را از کف داد، زیانکار و ورشکست است».(2)

بلی، ما بارها مشاهده کرده ایم کسانی که به خدا و جهان آخرت ایمان ندارند و شیطان در وجود آنان رسوخ کرده است، در صحنه زندگی شکست را پذیرفته اند و به سرمنزل مقصود نرسیده اند.

میزان آرامش قلبی هرکس، متناسب با میزان توجّه او به خدا است. دل هایی که از یاد خدا غافلند، چون زورقی بر سطح دریا هستند که با کوچک ترین نسیم، به حرکت درآمده و با اوّلین موجی که برمی خیزد، متلاطم شده و غرق می شوند. امّا کشتی های بزرگ، به تلاطم نمی افتند و تکان نمی خورند.(3)

«قوی ترین قدرتی که مانند جاذبه زمین، وجودش حقیقی و قابل احساس است، عبادت و دعا است. در زندگی پزشکی خود، به کسانی برخورد کرده ام که هیچ کدام از وسایل درمان برایشان مؤثّر نبوده است، ولی به مدد دعا نجات یافته اند».(4)دکتر الکسیس کارل

مهماتما گاندی نیز گفته است:

«اگر دعا و عبادت نبود، من مدّت ها قبل دیوانه شده بودم».(5)

الْجَهْلَ لایَنْفَعُکَ مَعَهُ قَلیلُ الْعَمَلِ وَ لا کَثیرُهُ»(1)

«بهترین کارها خداشناسی است. کاری که با دانش همراه است اندک و بسیار آن سودمند است و کاری که با نادانی همراه است، نه اندک آن سود می دهد و نه بسیار آن».

الهی: بر آر کار من و ننگر بر کردار من.

الهی: دلی ده که در کار تو طاعت افزون کند، و توفیق توبه و بازگشتی ده که به تو رهنمون کند.

الهی: دیده ای ده که جز تماشای ربوبی تو نبیند و دلی ده که غیر از مهر عبودیّت تو نگزیند.

الهی: نفسی ده که حلقه بندگی تو در گوش کند و جانی ده تا زهر حکمت تو را نوش کند.

الهی: آفریدی ما را رایگان، و روزی دادی ما را رایگان، بیامرز ما را رایگان که تو

خدایی نه بازرگان.

الهی: عبداللّه را از سه آفت نگه دار: از وسواس شیطان و خواهش های نفسانی و غرور نادانی.

الهی: در دل های ما، جز تخم محبّت مکار و بر این جان ها جز الطاف و مرحمت مدار و بر این کشت ها جز باران رحمت مبار.

الهی: بر تارک ما، خاک خجالت نثار مکن و ما را به بلای خود گرفتار مکن.

الهی: همّتی ده که شوق طاعت تو افزون کند، و طاعتی ده که خشنودی تو رهنمون کند.(1)

صدها نفر دانشجوی جوان جدّی در حوزه تدریس وی حاضر می شدند و می نوشتند و حفظ می کردند. در میان همه شاگردان امام الحرمین، سه نفر جوان پرشور و بااستعداد بیش از همه جلب توجّه می کردند و انگشت نما شده بودند. محمّد غزالی طوسی، کیاهراسی، احمد بن محمّد خوافی.

سخن امام الحرمین درباره این سه نفر گوش به گوش و دهان به دهان می گشت که: غزالی، دریایی است موّاج؛ کیا، شیری است درّنده؛ خوافی، آتشی است سوزان. از این سه نفر نیز محمّد غزالی مبرّزتر و برازنده تر می نمود، از این رو چشم و چراغ حوزه

علمیه نیشابور آن روز، محمّد غزالی بود.

امام الحرمین در سال 478 هجری وفات کرد. غزالی که دیگر برای خود عِدْل و همپایه ای نمی شناخت، آهنگ خدمت وزیر دانشمند سلجوقی، خواجه نظام الملک طوسی کرد که محضرش ارباب فضل و دانش بود.

در آنجا نیز مورد احترام و محبت قرار گرفت و در مباحثات و مناظرات بر همه اقران پیروز شد! ضمنا کرسی ریاست نظامیه بغداد خالی شده بود و انتظار استادی بالیاقت را می کشید که بتواند از عهده تدریس آنجا برآید.

جای تردید نبود. شخصیّتی لایق تر از این نابغه جوان که تازه از خراسان رسیده بود، پیدا نمی شد. در سال 484 هجری قمری غزالی باشکوه و جلال تمام، وارد بغداد شد و بر کرسی ریاست دانشگاه نظامیّه تکیه زد.

عالی ترین مقامات علمی و روحانی آن روز، همان بود که غزالی بدان رسید. بزرگ ترین دانشمند زمان و عالی ترین مرجع دین به شمار می رفت. در مسائل بزرگ سیاسی روز، مداخله می کرد. خلیفه وقت، المقتدر باللّه، و بعد از او المستظهر باللّه

برای وی احترام زیادی قائل بودند. همچنین پادشاه بزرگ ایران ملکشاه سلجوقی و وزیر دانشمند مقتدر وی خواجه نظام الملک طوسی نسبت به او ارادت می ورزیدند و کمال احترام را مرعی می داشتند. غزالی به نقطه اوج ترقیّات خود رسیده بود و دیگر مقامی برای مثل او باقی نمانده بود که احراز نکرده باشد.

ص: 179

ولی در همان حال که بر عرش سیادت علمی و روحانی جلوس کرده بود و دیگران غبطه مقام او را می خوردند، از درون روح وی شعله ای که کم و بیش در همه دوران عمر وی سوسو می زد زبانه کشید که خرمن هستی و مقام و جاه و جلال وی را یکباره سوخت. غزالی در همه دوران تحصیل خویش، احساسی مرموز را در خود می یافت که از او آرامش و یقین و اطمینان می خواست، ولی حس تفوّق بر اقران و کسب نام و شهرت و افتخار، مجال بروز و فعّالیّت زیادی به این حس نمی داد. همین که به نقطه اوج ترقیّات دنیای خود رسید و اشباع شد، فعّالیّت حسّ کنجکاوی و حقیقت جویی وی آغاز گشت. این مطلب بر وی روشن شد که جدل ها و استدلالات وی که دیگران را اقناع و ملزم می کند، روح کنجکاو و تشنه خود او را اقناع نمی کند. دانست که تعلیم و تعلّم و بحث و استدلال کافی نیست، سیر و سلوک و مجاهدت و تقوا لازم است؛ با خود گفت: از نام شراب، مستی، و از نام نان، سیری، و از نام دوا، بهبود پیدا نمی شود. از بحث و گفتگو درباره حقیقت و سعادت نیز آرامش و یقین و اطمینان حاصل نمی شود.

باید برای حقیقت، خالص شد و این با حبّ جاه و شهرت و مقام سازگار نیست. کشمکش عجیبی در درون وی پیدا شد. دردی بود که جز خود او و خدای او کسی از آن آگاه نبود. شش ماه این کشمکش به صورت جانکاهی دوام یافت و به قدری شدّت کرد که خواب و خوراک از وی سلب شد. زبانش از گفتار بازمانده و دیگر قادر به تدریس و بحث نبود. بیمار شد و در جهاز هاضمه اش اختلال پیدا شد.

پزشکان معاینه کردند؛ بیماری روحی تشخیص دادند. راه چاره از هر طرف بسته شده بود. جز خدا و حقیقت، دادرسی نبود. از خدا خواست که او را مدد کند و از این کشمکش برهاند. کار آسانی نبود. از یک طرف، آن حس مرموز به شدّت فعّالیّت می کرد و از طرف دیگر، چشم پوشیدن از آن همه جلال و عظمت و احترام و محبوبیّت دشوار می نمود. تا آن که یک وقت احساس کرد که تمام جاه و جلال ها از نظرش ساقط شد. تصمیم گرفت از جاه و مقام چشم بپوشد. از ترس ممانعت مردم

ص: 180

اظهار نکرد و به بهانه سفر مکه از بغداد بیرون رفت، ولی همین که مقداری از بغداد دور شد و مشایعت کنندگان، همه برگشتند، راه خود را به سوی شام و بیت المقدس برگرداند. برای آن که کسی او را نشناسد و مزاحم سیر درونی اش نشود، در جامه فقرا در آمد. سیر آفاق و انفس را آن قدر ادامه داد تا آنچه را که می خواست، (یعنی یقین و

آرامش درونی) پیدا کرد. ده سال مدّت تفکّر و خلوت و ریاضت وی طول کشید.(1)

از این داستان نتیجه می گیریم که او به مطالعاتش در خداشناسی و دینداری ادامه داد و به یقین رسید و به کمک خداوند بزرگ، آرامش روحی به او بازگشت و شفا یافت.

ص: 181

ص: 182

«و ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم، مادرش او را با ناتوانی روی ناتوانی، حمل کرد و دوران شیرخوارگی او در دو سال پایان می یابد، (به او توصیه کردم) که برای من و برای پدر و مادرت شکر به جا آور که بازگشت (همه) به سوی من است!»

خداوند بزرگ پس از اطاعت و شکر خودش، اطاعت و احسان به والدین را سفارش کرده اند و در چند آیه، به این مطلب تأکید فرموده اند.

احادیث زیادی درباره نیکی به پدر و مادر و اطاعت از آنان نقل گردیده است که به این موضوع تأکید نموده اند که در این جا به ذکر چند حدیث اکتفا می کنیم:

رسول مکرّم اسلام صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«اَلْعَبْدُ الْمُطیعُ لِوالِدَیْهِ وَ لِرَبِّهِ فی أَعْلی عِلّییّنَ»(1)

«کسی که مطیع پدرومادر وپروردگارخویش باشد، در مقام اعلای بهشت است».

«مَلْعُونٌ مَنْ سَبَّ أَباهُ، مَلْعُونٌ مَنْ سَبَّ أُمَّهُ»

«هر که به پدر خویش ناسزا گوید، ملعون است و هر که به مادر خویش ناسزا گوید، ملعون است».

«مَنْ أَرْضی والِدَیْهِ فَقَدْ أَرْضَی اللّهَ وَ مَنْ أَسْخَطَ والِدَیْهِ فَقَدْ أَسْخَطَ اللّهَ»(2)

«هر که پدر و مادر خویش را خشنود کند، خدا را خشنود کرده و هر که پدر و مادر خویش را خشمگین کند، خدا را خشمگین کرده است».

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«همانا فرزند را به پدر، و پدر را به فرزند حقّی است: حقّ پدر بر فرزند این است که فرزند، در همه چیز جز نافرمانی خدا، از پدر اطاعت کند، و حقّ فرزند بر پدر آن که: نام نیکو بر فرزند نهد، خوب تربیتش کند، و او را قرآن بیاموزد».(3)

ص: 185

بپردازد، و پرداختن پول نقد مقیّد به این بوده است که پدر را بیدار کند و کلید صندوق را از او بگیرد، ولی جوان مذکور حاضر می گردد که به هشتاد هزار بخرد ولی پول را پس از بیداری پدر بپردازد!

بالاخره معامله انجام نشد. خداوند به جبران گذشت این جوان، معامله پرسود بالا را برای او فراهم می سازد.

بعضی نیز می گویند: پدر پس از بیدار شدن از ماجرا آگاه می شود و گاو را به پاداش این عمل به پسر خود می بخشد که سرانجام آن سود فراوان را برای او به بار می آورد.(1)

ص: 187

ص: 188

«از امام علیه السلام پرسیدند: که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: موها را رنگ کنید، و خود را شبیه یهود نسازید، یعنی چه؟ فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله این سخن را در روزگاری فرمود، که پیروان اسلام اندک بودند، امّا امروز که اسلام گسترش یافت، و نظام اسلامی استوار شده، هرکس آنچه را دوست دارد، انجام دهد».

زیبایی، یک نعمت الهی است و باید در حفظ این نعمت الهی کوشا باشیم.

امروزه برای حفظ پوست، کرم های مختلفی وجود دارد که باید با استفاده از آنها پوست خویش را از آفات، سرما و گرما حفظ کنید. رنگ موهای مختلف وجود دارد، می توانید موهای خویش را رنگ بزنید.

به امام علی علیه السلام گفتند: «چه شد موی خود را رنگ می کردی؟ حضرت فرمود: رنگ کردن مو، آرایش است، امّا ما در عزای پیامبر صلی الله علیه و آله به سر می بریم».

قال الامام الصادق علیه السلام:

«أَلْبِسْ وَ تَجَمَّلْ فَاِنَّ اللّهَ جَمیلٌ یُحِبُّ الْجَمالَ وَلْیَکُنْ مِن حَلال»(1)

«لباس زیبا بپوش؛ زیرا خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد. امّا باید از حلال باشد».

قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله:

«الشَّعرُ الحَسَنُ مِن کِسْوَةِ اللّه فَأَکْرِمُوهُ»(2)

«موی زیبا پوششی خدایی است؛ پس آن را ارج نهید».

نبیّ اکرم اسلام حضرت محمّد صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«هرکس مو بگذارد، باید خوب به آن برسد وگرنه کوتاهش کند».(3)

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«خداوند عزّوجلّ زیبایی زن را در رخسار او و زیبایی مرد را در گفتارش قرار داده است».(4)

ص: 191

پس انسان باید لباس های پاک و تمیز و مرتّب بپوشد، و با آرایش و رنگ مو، موهای خود را حالت دهد، و همچنین زیبایی خویش را از هرگونه آفتی حفظ کند.

جمال خوبرویان را به زیور زینت افزاید

تو گر زیور به خود بندی به خوبی زیور افزایی

اگر خواهد خدا روزی که هستی را بیاراید

تو را گوید تجلّی کن که هستی را بیارایی

گنه کن هرچه می خواهی و از محشر مکن پروا

که با این چهره در دوزخ دَرِ فردوس بگشایی(1)

روشن است که این شیوه، سبب جذب و توجّه دیگران می شود و نفوذ دعوت تبلیغی یک پیشوا را افزایش می دهد.

از نشانه های دیگر آراستگی، استفاده از عطریّات است که هم عامل نشاط و روحیه خود شخص معطّر است و هم به دیگران نشاط و شادی می بخشد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله آن قدر عطر بر سر و صورت خود می زدند که گاهی جلوه و برّاقی آن در موهای سرشان دیده می شد، با مشک و عنبر خود را خوشبو می ساختند، گاهی هم با عود خود را معطّر می کردند... .(1)

قال الصادق علیه السلام:

«کانَ رَسُولُ اللّهِ یُنْفِقُ عَلَی الطّیبِ أَکْثَرَ ما یُنْفِقُ عَلَی الطَّعامِ»(2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به این نکته آن قدر اهمیّت می دادند و معطّر می کردند که هرگاه از کوچه و گذرگاهی می گذشتند، پس از عبورش، آنان که از آن مسیر می گذشتند، از بوی خوش بر جای مانده، می دانستند که پیامبر از این کوچه گذشته است!

هرگاه عطری به ایشان عرضه می شد، از آن استفاده می کردند و می فرمودند: بوی آن خوش است و سنگینی هم ندارد! و استفاده از بوی خوش را همیشه دوست داشتند و از آن لذّت می بردند.(3)

به فرموده امام صادق علیه السلام رسول خدا، هر جمعه عطر می زدند و خود را خوشبو می ساختند و اگر عطری هم در اختیار نداشتند، روسری بعضی از همسرانشان را آب پاشیده و بر سر و روی خود می کشیدند تا خوشبو گردند:

«کانَ رَسُولُ اللّهِ یَتَطَیَّبُ فی کُلِّ جُمْعَةٍ فَاِذا لَمْ یَجِدْ، أَخَدَ بَعْضَ خُمُرِ نِسائِهِ فَرَشَّهُ بِالماء وَ یَمْسَحُ بِهِ».(4)

ص: 194

ب) اعتماد به نفس معنوی:

اعتماد به نفس معنوی، اعتماد و ایمان به خداوند بزرگ است. اعتماد و ایمان به این که خداوند متعال، آفریننده جهان هستی است. او نباتات، حیوانات و انسان را آفریده است و راه سعادت و خوشبختی را به ما نشان داده است. ما با توکّل به خداوند منّان نیروی نامرئیِ تازه ای می گیریم و به اعتماد ما افزوده می گردد.

با اراده ای قوی و با استقامت و پایداری از پای نمی نشینیم تا به اهداف خود نایل گردیم. او را می خوانیم و از او یاری می طلبیم، آغاز کارها را با نام او شروع نموده و با توکّل به او، با تصمیم جدّی به سرانجام نیکبختی خواهیم رسید.

انسان، دارای روح بلند و عزّت نفس و دارای استعدادهای شگفت انگیز خدادادی است. خداوند متعال توان انجام هر کاری را در وجود آدمی نهفته است، تنها کشف و استفاده از آن مهم است. وجود انسان همچون جهان هستی است که تمام نیازهای زیستی بشر در آن به امانت ذخیره گشته، امّا کشف و بهره برداری از آن و به کارگیری آن همه ذخایر را به دست انسان داده است.

انسان جوهره ای است که توان خلیفة اللّه شدن را دارد، او گوهر گران قدری است که تاج «وَ لَقَد کَرَّمنا بَنی آدَمَ»(1) بر سرش نهاده شد و در کمالات و معنویّات می تواند به «قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی»(2) برسد، می تواند به معراج رود و پا بر فرق هستی بگذارد؛ تا جایی که جبرئیل امین از حرکت و از رفتن و اوج گرفتن باز ماند.

«... اسلام جهت کشف استعدادهای انسان و ظهور و بروز جوهره گران قدر او، وی را به استقلال فرا خوانده است».

استغنا و بی نیاز دانستن خود از دیگران، از صفات مؤمن و از کمالات اوست. مؤمن خود را از همه کس، جز خدا، بی نیاز می داند و اظهار عجز، زبونی و ناتوانی

ص: 198

نمی کند. لذا طمع داشتن، از صفات رذیله و پست و گدایی کردن برای امور دنیا و مادّیات، از صفات مؤمن نیست.

جوان مسلمان قبل از هر چیز باید به خود متّکی باشد، اعتماد به نفس داشته باشد و بداند که می تواند؛ زیرا «مَنْ جَدَّ وَجَدَ»؛(1) «جوینده، یابنده است».

ایمان به توانستن است که به انسان قدرت، شجاعت و پشتکار می دهد و بالاخره او را به مقصد می رساند. این مسأله با خودرأی بودن و بی اعتنایی به دیگران فرق می کند. مشورت و استفاده از تجربه و عقل دیگران کار خردمندانه ای است.

کسی که می خواهد اعتماد به نفس داشته باشد باید از تجربه دیگران بهره گیرد، عقل دیگران را به عقل خود بیافزاید. ولی خودباوری و اعتماد به نفس را هیچ جوانی نباید از دست بدهد.

هر که نان از عمل خویش خورد

منّت حاتم طایی نبرد(2)

ج) اعتماد به نفس روحی:

هنگامی که بااعتماد شدیم، بیماری های روحی از قبیل ترس های بی مورد، دلهره و اضطراب، افسردگی و... جای خود را به ترس های صحیح و یا شجاعت، نشاط و سلامتی خواهد داد. علاوه بر این که فرد موفّق و خوشبختی هستیم از سلامت روحی و جسمی نیز برخورداریم. زیرا روح سالم در بدن سالم است.

بنابراین، برای اعتماد بیشتر، به سلامت جسمی خود بها بدهید. از رژیم غذایی مناسب، خواب، ورزش، تفریح و... غافل نمانید. مانند این که: گاهی از اوقات یک قوری چایی تهیه کنید و در فراغت بال چایی بنوشید، و یا این که گاهی اوقات یک دوش آب گرم بگیرید.

ص: 199

شیرخوارگاه بودم و با سکوت، صحنه را تماشا می کردم. سپس من و برادرم را به یک مؤسسه بزرگ تر و حتّی در میان افرادی بی شخصیّت تر بردند که خاطره شادی از آن در ذهن ندارم.

زندگی ما برای سالیان زیاد با آشفتگی ادامه یافت. در آن روزها مراقبت از کودک در شیرخوارگاه ها دور از کمال محسوب می شد و معمولاً ما را تهدید می کردند و از لحاظ جسمی ما را وادار به کار و مورد سوءاستفاده قرار می دادند. طریقه ای که به ما لباس می پوشاندند، نشان می داد که ما از شهروندان درجه دو هستیم. فقط گه گاهی ما را از این طریق زندگی بیرون می بردند تا در هفته و تعطیلات در میان آداب متفاوت اقوام و خانواده شاغل و طبقه متوسط پدرم بگذرانیم. ما هر جا بودیم، احساس غربت می کردیم، ولی یاد گرفتیم که در مقابل رحم و شفقت های کم و ناچیز سپاسگزار باشیم.(1)

نتیجه

گیل لیندن فیلد در دوران بچّگی با چنین وضع ناگواری زندگی می کرده است، ولی همان طور که خودش هم در داستانش گفته است، انواع اعتماد به نفس را در خویشتن تقویت نمود، (علمی، رفتاری، معنوی، روحی) و به اعتماد به نفس برتر دست یافته است و در ایّام جوانی، نویسنده ای بزرگ شده است.

موکول نماییم، شخصی بی اعتماد هستیم. بنابراین برای تقویت اعتماد به نفس در خویشتن، فرصت را غنیمت شمرده و هر روز گامی به جلو برداریم.

4. سعی کنید پیوستگی شما به دیگران، موجب تقلید کورکورانه شما از آنها نشود تا استقلال و اعتماد به نفس خود را از دست ندهید.(1)

یکی از موانع اعتماد به نفس، تقلید کورکورانه است. تقلید از کسانی که اعتماد ندارند ما را در این راه تضعیف می کند. بنابراین، باید از الگوهای بااعتماد درس بگیریم و با آنان دوست شویم تا اثرات اعتماد آنان در ما زیادتر گردد.

«کاترین پاندر» می گوید:

«یکی از راه های فرح انگیز ایجاد و پرورش اعتماد به نفس، تماس با کسانی است که دارای اعتماد به نفس هستند».(2)

5. اعتماد به نفس خود را از دست ندهید. قبول شکست همیشه با «اندیشه شکست» شروع می شود.(3)

همان طور که قبلاً گفتیم شکست مقدّمه پیروزی است. باید از شکست ها درس بگیریم و تجربه بیاموزیم و افکار منفی نیز یکی از موانع اعتماد به نفس است. بنابراین، در این راه، افکار مثبت را به ذهن خویش تراوش دهیم. ولی مواظب باشیم خویش را در راه رسیدن به هدف گول نزنیم.

«اگر اعتماد به نفس را می خواهید، اما به طور معمول از داشتن آن بی بهره اید، همین امروز فقط برای یک بار کاری کنید که در این جهان مادی خود را دارای اعتماد به نفس حسّ کنید».(4)وین دایر

6. تنها چیزی که انسان را از پیشرفت باز می دارد، عدم اعتماد به نفس است. به محض این که تصمیم بگیرید ازاین صفت نامطلوب رهایی یابید، پیشرفت شما شروع شده و پس از آن با اراده قوی و کوشش پایدار و افکار مثبت موفق خواهید شد. وقتی یک فکر منفی به شما هجوم می آورد، یک فکر مثبت را با قوّت جانشین آن کنید.(5)

ص: 204

نداشتن اراده قوی و عمل نیز از موانع اعتماد به نفس است. پس باید با اراده ای قوی(1) موانع اعتماد به نفس را کنار بزنیم و بر مشکلات فایق آییم.

2. دچار تردید و تزلزل نیست و با یقین کارهایش را انجام می دهد.

3. در شکست ها از میدان به در نمی رود.

4. از خودستایی و خودمحوری دوری می کند. از تمجید دیگران لذّت نمی برد. چون هدف عالیست، تشویق و تحقیر دیگران برایش فرقی ندارد.

5. از تحقیر و بدگویی دیگران ناراحت نمی شود، زیرا به هدف خود اعتماد دارد. (اگر همه عالم با امام(ره) درمی افتادند، بیم نداشت. اگر علی علیه السلام 25 سال خانه نشین شد، ناراحت نبود. اگر در جنگ از یک شهر 100 هزار نفری فقط تعداد کمی به جبهه می رفتند، بسیجی را هراسی نبود).

6. کاستی ها و اشکالات خود را می پذیرد.

7. مسؤولیّت پذیر است، در حدّ توان، از انجام مسؤولیّت سرباز نمی زند. (کسانی که زیر بار مسؤولیّت نمی روند، اعتماد به نفس ندارند، برای ایجاد اعتماد به نفس، پذیرفتن مسؤولیّت لازم است. پس، روی اعتماد به نفس باید زیاد کار شود، زیرا اکثر افراد، در اعتماد به نفس، ضعف دارند. باید خود را تقویت کرد و عواملی را که باعث تقویت اعتماد به نفس می شود، به کار برد).(1)

امّا دیگر این قسمت داستان را کسی برایتان تعریف نکرده که او چند بار شکست خورده و سرمایه اش را از دست داد و مجبور شد دوباره از صفر شروع کند. بارها با مشکلات بزرگی رو به رو شد که فکر نمی کرد بتواند از آنها جان سالم به در ببرد. امّا

این میلیونر چه چیزی داشت که اغلب ما نداریم؟

او به خودش اعتماد داشت و می دانست که هرگز از پا نخواهد نشست. هر اتّفاقی که می افتاد برای او کوچک ترین اهمیّتی نداشت. شاید نمی دانست که چگونه می خواهد به حرکت ادامه دهد، یا راه درست آن کدام است. فقط می دانست مأیوس نخواهد شد. او اعتماد داشت که هرگز نمی خواهد جا بزند، حتّی موقعی که اشتباه می کرد و شکست می خورد.(1)

بنابراین، عدم اعتماد به نفس مانعی در راه رسیدن به سرانجام موفقیّت و خوشبختی است. افراد با اعتماد این مانع را از سر راه خویش برداشته اند و در مسیری بدون سنگلاخ و مانع به سوی سرمنزل مقصود در حرکتند.

اُشو درباره این موضوع چنین می گوید:

«کسی که به خودش اعتماد می کند، به زیبایی اش شناخت می یابد. به این شناخت می رسد که هرقدر بیشتر به خود اعتماد کنی، بیشتر شکوفا می شوی؛ بیشتر در حالتی از رهایی و فراغی بال قرار داری، هرقدر بیشتر در صلح و صفا و آسودگی خیال باشی، ساکن تر و خنگ تر و ساکت تری».(1)

بنابراین، اعتماد به نفس انسان را شکوفا می سازد، و او را به راحتی به سرانجام نیکبختی می رساند و در این راه از آسودگی و آرامش درونی بهره مند است و از ناراحتی های جسمی و روحی به دور است.

هیلر ویلمن گنجینه های طالع و خوشبختی را در اعتماد به نفس جستجو می کند و می گوید:

«طالع با گنجینه های خود به استقبال کسانی می رود که با اعتماد به نفس و جرأت بسیار در جستجوی حق خویش اند. شانس و اقبال به معنای استفاده به جا از فرصت های پیش آمده است. شانس به معنای توانایی درک موفقیّت ها و انتخاب بهترین هاست».(2)

کاترین پاندر اعتماد به نفس را توانگری می داند و در تعریف توانگری می گوید:

«گویاترین تعریف برای توانگری «اعتماد به نفس» است. اعتماد به نفس یعنی ایمان به توانایی های ذاتی و استعدادهای فطری خویش و ایمان به یاری خدا در پرورش و گسترش آنها».(3)

شیلر اعتماد به نفس را تنها راه موفقیّت می داند:

ص: 208

«در دنیا تنها کسی موفّق می شود که به انتظار دیگران ننشیند و همه چیز را از خود بخواهد».(1)

دانیل دیفو عظمت واقعی را در اعتماد به نفس می داند:

«عظمت واقعی این است که بر نفس خود مسلّط باشید».(2)

سعید نفیسی درباره اعتماد به نفس چنین می گوید:

«هیچ چیز بیش از نیروی درونی، بیش از اعتماد به نفس، شخص را قوی و نیرومند نگه نمی دارد، وقتی که این قوّت باطنی متزلزل شود، یک باره قوای بدنی شخص فرو می ریزد و او را از پای در می آورد».

«پوشه» شرط اساسی کامرانی را اعتماد به نفس می شمارد:

«بر خویشتن تکیه کنید و این و آن را پیرو نشوید. شرط اساسی کامرانی اعتماد به نفس است».(3)

«تا بر مکارم اخلاق خویش اعتماد نکنیم و آنچه را که از دیگران می خواهیم از خود نطلبیم، بر هیچ گونه کار بزرگی توان نیابیم و نامی پایدار از خویشتن در روزگار نگذاریم».(4)یکی از بزرگان

رمز انجام دادن کارهای بزرگ، اعتماد به نفس در ابعاد مختلف آن است، اعتماد به نفس رفتاری، معنوی و روحی رمز فایق آمدن بر مشکلات و گرفتاری های بزرگ و موفقیّت و کامیابی در اهداف بزرگ است.

اعتماد به نفس در تمامی جوانب آن به آسانی ما را به آرمان های بزرگ رهنمون می سازد و در زندگی نامی نیک از خویش برجا خواهیم گذاشت، چنانچه «امرسون» گفته است:

«مردی که از تمام مساعدت های خارجی چشم بپوشد و آن را دور اندازد و شخصا وارد میدان شود، به نیروی خود برپا ایستد، او همان مردی است که

ص: 209

نیرومندی و موفقیّت را برایش پیش بینی می کنم».(1)

«هرکس که بر نفس خود مالک شد، عزیز شد و بر نفوس دیگران نیز مالک و مستولی شد».(2)سهل بن عبداللّه

بنابراین، اعتماد به نفس موجب عزیزشدن نزد دیگران است، کسی که از حیث رفتاری، معنوی و روحی متّکی به خود است و خویش را محتاج به دیگران نمی پندارد، دستِ نیاز به سوی دیگران دراز نمی کند و به نفس خویش تکیه دارد و بدون سلب آسایش از دیگران با آرامش به سوی اهداف بلند خویش در حرکت است و طبیعتا نزد مردم عزیز است.

او آزادی فردی را کسب کرده است و در قید و بند رذیلت های نفسانی نیست. با تکیه بر نفس خویش اسیر قید و بندهای نفس امّاره نیست، همچنین اسیر دوستان، آشنایان و کلاً مردم اجتماع نیست، زیرا متّکی به خود است، و به خوبی با تسلّط و آرامش و بدون احتیاج به دیگران راه خویش را ادامه می دهد.

پرسیس نیز می گوید:

«هرکس قادر به تملّک و اداره نفس خود باشد، آزادی حقیقی را به دست آورده است».(3)

«شما در حال طیّ فرآیندی هستید که باید براساس آن بهترین دوست خود باشید؛ دوستی که از بودن با وی به وجد درآیید».(1)لوئیزهی

«اگر از اعتماد به نفس بهره ای ندارید به کاری بپردازید که در نتیجه آن نسبت به خود احساس رضایت کنید».(2)وین دایر

«برای یافتن مفاهیم و آرمان های ژرف و عمیق زندگی، نباید تنها در آراء و عقاید دیگران به جستجو پرداخت، بلکه باید به هوشمندی و اقتدار باطن خویش متوسّل شد».(3)وین دایر

«تنها زمانی نعمت و فراوانی و ثروت بیکران در زندگی شما پدید می آید که باور کنید برای شادمانی و کامروایی کمبودی ندارید، آن گاه با احساس ضعف از توانایی خود به استقبال زندگی بروید و از لحظه به لحظه آن کام بجویید».(4)وین دایر

«وقتی تردیدهای ذهن شما به یقین تبدیل شوند، قابلیّت لازم برای شکوفا شدن و به کمال رسیدن و همچنین نیروی دست یابی به منظور غایی و نهایی زندگی به شما عطا خواهد شد».(5)وین دایر

«اگر اعتماد به نفس داشته باشید برای آغاز هر کار و حرکتی تنها باید خود را متقاعد کنید، امّا اگر فاقد چنین موهبتی باشید، برای ارزیابی هر تصمیم و هدفی باید دست نیاز به سوی دیگران دراز کنید و داوطلب قربانی شدن باشید».(6)وین دایر

«مدارسی که از دانش آموزان انتظار نمره بیست دارند، آنها را در دام رقابتی پلید می اندازند. این مدارس ممکن است گاهی چند چهره درخشان نیز تربیت کنند، امّا در عین حال این چهره های تابناک به جای اتّکا به خود، رضایت خود را در تحسین دیگران می یابند، و در نتیجه زندگی آنها دستخوش احساس ناامنی باطنی و کمبود اطمینان خواهد شد».(7)وین دایر

«قدم های خود را به سوی کسی که تو را از خودش کمتر و کوچک تر می بیند، بلند

ص: 212

برندار و برای مقابله با تکبّر او ارتباط خودت را با وی قطع کن؛ چرا که عزّت نفس انسان با حشمت و جاه و پادشاهی برابری می کند».(1)حضرت علی علیه السلام

«من هیچ وقت نمی خواهم مردم از من بترسند، بلکه می خواهم از روی واقعیّت مورد احترام مردم قرار گیرم».(2)زغلول پاشا

«قوّت رأی و ثبات عزم هر کس را در هنگام نکبت توان آزمود؛ زیرا که حوادث زمانه، بوته وفا و محک ثبات مردان است».(3)کلیله و دمنه

«آن زمان می توان به نفس خود اعتماد نمود که همه خصلت های نیکو و حکمت های عملی، پایه استوار اخلاق باشد».(4)اخلاق روحی

«من می خواهم گریبان سرنوشت را بگیرم، او نمی تواند سر مرا در برابر زندگانی خم کند».(5)امرسون

«تمام وعده و نویدهای دنیا، فریبی بیش نیست و بهترین دستور زندگی انسان این است که اعتماد به نفس داشته باشد و در پرتو سعی و مجاهدت خود به مقام و منزلتی برسد».(6)میکل آنژ

کسانی که عزّت نفس ندارند، الم ذلّت و اهانت را درک نمی کنند، لیکن صاحبان نفوس شریفه با یک سخن کوتاه و یا یک کلمه، ملول و متأثّر می شوند».(7)ارسطو

«هرکس که بر نفس خود مالک شد، عزیز شد و بر نفوس دیگران نیز مالک و مستولی شد».(8)سهل بن عبداللّه

«به گرسنگی مردن بهتر که نان فرومایگان خوردن».(9)سعدی

«به هر اندازه که محتاج خدمتکار باشیم، او فرمانروا خواهد بود».(10)

«تا می توانی از درخواست کردن خویشتن داری کن».(11)حضرت محمّد

«تمام وعده و نویدهای دنیا، فریبی بیش نیست و بهترین دستور زندگانی این است که اعتماد به نفس داشته باشی و در پرتو سعی و مجاهدت خود به مقامی برسی».(12)میکل آنژ

ص: 213

«جوانمرد آن است که دارایی خود را بدهد و آبروی خویش را نگاه دارد».(1)

حضرت امیر

«خواری در درخواست از خلق است».(2)حضرت امیر

«خلعت سلطان اگرچه عزیز است، جامه خلقان خود به عزّت تر و خوان بزرگان اگرچه لذیذ است، خرده انبان خود به لذّتر».(3)سعدی

«خودستا مایل است که به وسیله شما اعتماد به خود را بیاموزد، وی از نگاه های شما تغذیه می کند و در دست های شما تعریف و تمجید نسبت به خود را می بلعد».(4)

نیچه

«شرافت مانند تیری است که چون از کمان گذشت، بازگشت آن ممتنع است».(5)

حضرت امیر

«کسی که از سرنوشت خود شکایت کند، از کوچکی و ناچیزی روح خود شکایت کرده است».(6)مترلینگ

«کسی که بر نفس خود غلبه نکرد، بر هیچ چیز غالب نخواهد شد».(7)زرتشت

«کسی که به خود اطمینان دارد، به تعریف کسی احتیاج ندارد».(8)گوستاولوبون

«کسی که هرچه ببیند و بشنود به او برنخورد و متغیّر نشود، من اصلاً با او کاری نخواهم داشت».(9)پرسیس

«مانند پرنده باش که روی شاخه سست و ضعیف لحظه ای می نشیند و آواز می خواند و احساس می کند شاخه می لرزد ولی مع ذلک به آواز خواندن خود ادامه می دهد؛ زیرا مطمئن است که بال و پر دارد».(10)هوگو

«محترم و عزیز بدارید خود را تا پیش همه کس عزیز بمانید».(11)بهروز

«نمی دانید تا چه حد اعتماد به نفس باعث اعتماد به هر چیز دیگر می شود».(12)

هوگو

ص: 214

«هنگامی که اعتماد به نفس و خودباوری خود را بر اساس آنکه و آنچه به راستی هستید و نه بر اساس موفقیّت ها و دست یابی ها، شکست ها و ناکامی های خود بنا می کنید؛ چیزی را در خود خلق می نمایید که هیچ کس و هیچ چیز یارای گرفتنش را از شما نخواهد داشت».(1)دکتر باربارادی آنجلیس

«نقطه ای که در آن از تعقیب رؤیاهایتان چشم پوشی می کنید همان نقطه ای است که اعتماد به نفس شما در آن آسیب دیده و مختل شده است، این نقطه همان نقطه ای است که در آن به خودتان اعتماد کافی ندارید».(2)

«چنانچه بخواهید صبر کنید تا اعتماد به نفس کافی برای تعقیب رؤیاهایتان به دست آورید، ممکن است مجبور باشید تا ابد صبر کنید».(3)

«هنگامی که فقط دست به کارهایی می زنید که می دانید و مطمئن هستید از دستتان برآید و توان انجامش را دارید، هرگز به اعتماد به نفس واقعی دست نخواهید یافت».(4)

«اعتماد به نفس حقیقی این نیست که نترسیم. اعتماد به نفس واقعی آن است که بدانید و مطمئن باشید با این که می ترسید، امّا بی گمان دست به عمل خواهید زد».(5)

سه دلیل مهم برای درخواست کردن:

1. درخواست کردن، نشانه اعتماد به نفس و ارزش قائل بودن برای خود است.

2. درخواست کردن، اوّلین قدم منطقی برای تفهیم خواسته های خود است.

3. درخواست کردن برای دیگران هم لذّت کمک کردن به ما را دارد.(6)

خاک انگشت خویش لیسی به

گر ز پالوده کسان انگشت

***نظامی

دست حاجت ز در ناکس و کس کوته کن

آخر این دست بلند تو هنرها دارد

***

چون بخارد پشت من انگشت من

خم شود از بار منّت پشت من

همّتی کو تا نخارم پشت خویش

وارهم از منّت انگشت خویش

***مولوی

دو قرص نان اگر از گندم است یا که ز جو

دوتای جامه گر از کهنه است یا که ز نو

چهارگوشه دیوار خود به خاطر جمع

که کس نگوید از اینجای خیز و آنجا رو

هزار مرتبه بهتر به نزد «ابن یمین»

ز فرّ مملکت کیقباد و کیخسرو

***ابن یمین

دائم جوانم از مدد همّت بلند

یعنی ز بار منّت کس، خم نگشته ام

***غنی کشمیری

سرمه ای را که بود منّت غیری همراه

کور بادا که کنم چشم بدان سُرمه سیاه

عقل و همّت را نمی دانم کدامین بهتر است

آنقدر دانم که همّت هرچه کرد از پیش بُرد

ص: 216

ناپلئون نیز ریشه تمام موفقیّت هایش را امید می داند و می گوید:

«من تمام توفیق های خود را مرهون امیدهایی هستم که در دوران جوانی در قلب خود پرورش می دادم».(1)

اسمایلز در جمله ای امید را چنین معرّفی می نماید:

«وقتی اسکندر کبیر به تخت سلطنت مقدونیه نشست، هرچه املاک و اراضی از پدرش به ارث برده بود بین دوستانش تقسیم کرد، پیرو مکامس از او پرسید: پس برای خودت چه نگاه خواهی داشت؟ در جواب گفت: امید، که بزرگ ترین دارایی و تملّک انسان است».(2)

کاظم زاده ایرانشهر، امید را کلید کامیابی می داند:

«متانت ریشه امید است و امید کلید کامیابی».(3)

تاگور نیز در مورد این موضوع چنین می گوید:

«امید، نان روزانه آدمی است».(4)

بنابراین امید چراغ راه زندگی است و می تواند به سرانجام مقصود رسیدن، موفقیّت و خوشبختی را در دل انسان زنده نماید، و انسان نیز در جهت این امید و آرزو با تصمیم و اراده، حرکت نماید و سرانجام نیکبختی را در آغوش کشد.

انسانِ مأیوس به سرمنزل مقصود نمی رسد؛ زیرا چراغِ امید به سرانجام موفقیّت و خوشبختی در او خاموش است و در نتیجه امید و ایده آلی ندارد. ناپلئون می گوید:

«مقصّرترین مردم کسانی هستند که روح مأیوس دارند».(5)

او ناامیدی را گامی به سوی گور دانسته است:

«ناامیدی نخستین گامی است که شخص به سوی گور برمی دارد».(6)

ناامیدی موجب برخی از بیماری های روانی نیز هست، و موجب افسردگی روح و روان در برخی از افراد می گردد. شکسپیر می گوید:

ص: 219

«عاملی که این گونه زندگی را بر ما غم انگیز ساخته، پیری و پایان لذّت ها نیست، بلکه قطع امید است».(1)

رشید یاسمی، آینده نگری را همراه با امید ذکر کرده است:

«گذشته، مکان یادگارها؛ آینده، مقام امیدها و حال جایگاه تکلیف هاست».(2)

بلی، با امید به آینده می توانیم در زمان حال با تصمیم، اراده، استقامت و پایداری به آنچه می خواهیم برسیم. و اگر امید به آینده و ایده آل ها نباشد، ما در زمان حال، تکلیفی برای رسیدن بدان امید نداریم.

در قرآن مجید از یأس و ناامیدی نکوهش شده است که به عنوان نمونه به موارد دیگری اشاره می شود:

«فرشتگان به ابراهیم گفتند: «تو را مژده ای راستین دادیم، پس از نومیدان مباش! گفت: کیست جز گمراهان که از بخشایش پروردگار خویش نومید باشد؟!».(1)

«چون فرستادگان نومید گشتند و پنداشتند که دعوت آنان را کسی پذیرا نخواهد شد، یاری ما به ایشان در رسید، و آن کسانی که خواستیم رهایی یافتند؛ و البته مجرمان را از قدرت ما (در کیفر دادن) رهایی نخواهد بود».(2)

«سران قوم فرعون گفتند: «موسی و قومش را وامی گذاری تا در این سرزمین تباهی کنند و تو و خدایانِ تو را فرو گذارند؟»

فرعون در پاسخ گفت: ما پسران ایشان را خواهیم کشت و زنانشان را (همچون اسیر) زنده خواهیم گذارد، و ما بر ایشان چیره ایم. موسی به قوم خود گفت: از خدا یاری جویید و بردبار باشید، که زمین از آنِ خداست، و آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد به میراث می دهد، و پایانِ خوش، ویژه پرهیزپیشگان است. گفتند: پیش از آن که تو بیایی، و پس از آن که تو آمدی، ما را آزار کردند؛ گفت: امید است که پروردگارتان دشمن شما را هلاک کند، و شما را در زمین جانشین سازد، تا بنگرد که چگونه اعمالی خواهید داشت».(3)

«امید، رحمت خدا برای امّت من است. اگر امید نبود، مادری فرزند خود را شیر نمی داد و کسی درختی نمی کاشت».

همچنین فرمود:

«کسی به بهشت می رود که امید آن دارد و کسی از جهنّم دور می ماند که از آن بیمناک باشد، خداوند فقط به کسی رحم می کند که رحم کند».(1)

در گفتار دیگری پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«حَسْبی رَجائی مِنْ خالِقی وَ حَسْبی دینی مِنْ دُنیایَ»(2)

«امید خدایم مرا بس و بیم از دنیایم مرا کافی است».

و نیز می فرمایند:

«امید و ترس در دل مؤمن مجتمع نشود جز آن که خدای عزّوجلّ امید به او عطا کند و از بیم ایمنش سازد».(3)

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«در آنچه ناامیدی، امیدوارتر باش از آنچه به آن امید بسته ای»؛ زیرا موسی علیه السلام رفت تا برای خانواده اش آتش بیاورد، خدا با او سخن گفت و مقام پیامبری یافت و برگشت و ملکه سبأ رفت و هنگام همراهی کردن او مسلمانی اختیار کرد و جادوگران فرعون برای آن که نزد او عزّت یابند [به مبارزه موسی علیه السلام] رفتند، ولی مؤمن باز گشتند».(4)

و نیز آن حضرت فرمود:

«أَعْظَمُ البَلاءِ انْقِطاعُ الرَّجاءِ»(5)

«بزرگ ترین بلا، نومیدی است».

امّا همان طور که در آیات قرآن و سخنان دُرربار ائمّه معصومین علیهم السلام ملاحظه

ص: 222

نمودید، امید به زندگی همراه با امید به خداوند گره گشاست و کسی که از فیض الهی مأیوس باشد نمی تواند با امید به زندگی به خواسته هایش برسد؛ زیرا امید به زندگی و امید به خداوند بزرگ لازم و ملزوم یکدیگرند و کسی که از رحمت الهی ناامید است هرگز نمی تواند در زندگی موفّق باشد.

نکته قابل ذکر دیگر این است که نگذاریم امید ما به زندگی به تشویش، دلهره و نگرانی مبدّل شود و همه فکر و ذکر ما، ایده آل ما گردد، در این صورت روح و روان آدمی به بیماری مبتلا می گردد و نه تنها پیروز و موفّق نمی شویم، بلکه صحّت و سلامت خویش را نیز از دست می دهیم.

امیرالمؤمنین علیه السلام از فرزندش حسین علیه السلام پرسید: «بی چیزی و فقر چیست؟» حسین علیه السلام فرمود: «آزمندی و شدّت ناامیدی است».(1)

امام علی علیه السلام فرمود:

«فرزندم! تو از خزینه های رحمت خدا، چیزهایی خواستی که هیچ کس جز او توانایی بخشیدن آنها را ندارد، همچون طول عمر و تندرستی و فراوانیِ روزی؛ و خدا خود کلید خزاین خویش را در دست تو نهاد، زیرا که اذن داد هرچه خواهی از او بخواهی و تو هروقت بخواهی می توانی درهای نعمت او را با دعا بگشایی، و سیلاب رحمت او را بر خویشتن فرو ریزی؛ چون چنین است مبادا دیرکردِ اجابت تو را نومید سازد، که بخشش به اندازه نیّت (و تصمیم و استقامت در دعا و طلب) است».(2)

امام کاظم علیه السلام از پدرانش، از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده است:

«خدا نومیدکنندگان مردم را از رحمت خویش، روز قیامت با روی سیاه برمی انگیزد؛ و برای معرّفی آنان مأموران رستاخیز می گویند: اینانند کسانی که مردمان را از رحمت خدا مأیوس کردند».(3)

ص: 223

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«تا زمانی که مؤمن، در نتیجه شتاب زدگی برای اجابت دعای خود، نومید نشود و دعا را فرو نگذارد، در خیر و آسایش و رحمت خدا قرار دارد. (راوی حدیث گوید) به امام گفتم: چگونه شتاب می کند؟ گفت: می گوید از فلان و فلان وقت پیوسته دعا کردم و اجابت نشد».(1)

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«نومیدی از رحمت خدا سردتر از زمهریر است».(2)

امام سجاد علیه السلام می فرمایند:

«خداوندا! مرا از آرزوهایی که در تو بسته ام مأیوس مکن، تا یأس از رحمت بر من چیره نشود».(3)

امام علی علیه السلام می فرمایند:

«برای آنچه بدان امید نداری، امیدوارتر از چیزی باش که بدان امیدواری».(4)

امام رضا علیه السلام از پدرانش، از پیامبر اکرم نقل می کند که خدای متعال گفت:

«ای پسر آدم! گناه مردم تو را به گناه خودت مغرور نکند، و نعمت مردمان تو را از شکر نعمتی که خدا به تو داده است غافل ندارد؛ و زنهار مردمان را از رحمت خدای، که خود امید آن را داری، نومید مکن».(5)

پیرمرد بیل را به یک طرف انداخت و روی زمین دراز کشید و خوابید. کمی گذشت، حضرت عیسی علیه السلام عرض کرد: خداوندا! امید و آرزو را به او برگردان! ناگاه مشاهده کرد که پیرمرد از جا برخاست و دوباره شروع به کار کرد! حضرت عیسی از او پرسید و گفت: پیرمرد چطور شد بیل را به کنار انداختی و خوابیدی و کمی بعد ناگهان برخاستی و مشغول کار شدی؟

پیرمرد در پاسخ گفت: در مرتبه اوّل با خود گفتم من پیر و ناتوانم، ممکن است امروز بمیرم و یا همچنین فردا، چرا به خود این همه زحمت دهم؟ با این اندیشه بیل را به یک طرف انداختم و خوابیدم! ولی کمی که گذشت با خود گفتم: از کجا معلوم که من سال ها بمانم و اکنون که زنده هستم و انسان تا زنده است وسایل زندگی برایش لازم است، باید برای خود زندگی آبرومندی تهیه نماید، این بود که برخاستم و بیل را برداشتم و مشغول کار شدم».(1)

***

در باغ امل شاخ عبادت ننشانید

وز بحر عمل دُرّ مکافات برآید

سعدی

الآن تو را خفه می کنم.

سیّد در جواب گفت: من سیّد اولاد پیغمبرم، گناهی ندارم. عرب گفت: بلی، چرا در خانه من نشستی؟

سیّد گفت: حالا هرچه بفرمایی انجام می دهم و از تو هم اکنون اجازه می گیرم. عرب گفت: خوب حالا یک چیزی، باید در سرداب بروی و آن را پاک و تمیز کنی و پرده گچی که بر آن کشیده شده برداری، آن گاه قبر من پیدا می شود. باید زباله های آن

را بیرون بری و هر شب یک زیارت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام (ظاهرا زیارت امین اللّه گفته بود) و روزانه فلان مقدار (که از خاطر ناقل، محو گردیده است) قرآن بخوانی، آن وقت مانعی ندارد در این خانه بمانی.

سیّد گوید: به همان ترتیب سطح مرداب را که گچینه بود کَندم و به قبر رسیدم و سرداب را تنظیف کردم و هر شب زیارت امین اللّه و هر روز به تلاوت قرآن مجید مشغول بودم، ولی از جهت مخارج، سخت در فشار بودم. تا این که روزی در صحن مطهّر نشسته بودم، شخصی که بعد معلوم شد حاج رئیس التّجار معروف به سردار اقدس وابسته شیخ خزعل بود، مرا دید و احوال پرسی کرد و به عدد افراد خانواده ام یک لیره عثمانی داد و ماهیانه مبلغ معیّن مکفی حواله داد و خلاصه وضعیّت معیشت ما خوب شد و کاملاً در آسایش واقع شدیم.

نتیجه: در سختی ها نباید مأیوس شد.

به مناسبت داستان مزبور، دو مطلب دیگر نیز تذکّر داده می شود:

مطلب اوّل آن که آدمی اگر در شدّت و سختی واقع شد، نباید مأیوس و ناامید شود، خصوصا اگر سختی پشت سختی و بلا پس از بلا به او رسید، باید بیشتر امیدوار و منتظر فرج باشد مانند این سیّد بزرگوار که چون سختی هایش زیاد شد به طوری که مرگ خود را فرج می دید، خداوند سختی هایش را برطرف فرمود و گشایش ها در کارش داد. در کتاب منتهی الآمال، محدّث قمی گوید از کلمات امام جعفر صادق علیه السلام است

ص: 227

که فرمود:

«هرگاه اضافه شود بلایی بر بلایی، از آن بلا، عافیت خواهد بود».

و امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

«نزد پایان رسیدن سختی، گشایش است و نزد تنگ شدن حلقه های بلا آسایش است».

و خداوند در قرآن فرمود: «با دشواری آسانی است». و باز فرمود: «همانا با دشواری، آسانی است»(1).(2)

پس همیشه (مخصوصا در سختی ها) باید امیدوار باشیم و هرگز امید خویش را قطع ننماییم.

«امید سرابی است که اگر ناپدید شود، همه از تشنگی خواهند سوخت».(1)حجازی

«امید، مادر ایمان است».(2)لاندور

«ای امیدهای دوره زندگی، اگر شما نبودید و به روی این حیات پر از مصیبت تبسّم نمی کردید، بشر چگونه زنده می ماند؟»یکی از بزرگان

«به امید فکر و کوشش خود باشیم، نه به انتظار بخت و اتّفاق».(3)حجازی

«بدبختی عبارت است از این که ندانیم چه آرزویی داریم و برای رسیدن به آن هزار جور مشقّت را تحمّل کنیم».موریل اولاکس

«بهترین وسیله برای فتح و پیروزی انسان، امیدواریست. اگر می خواهید پیروز شوید، امیدوار باشید».(4)وایلر

«حیات بی امید، همدوش و همسفر ممات است».(5)اعتصام الملک

«خدا امید و خواب را برای جبران غم های زندگی به ما ارزانی داشته است».(6)ولتر

«خوشبختی در این است که شخص بداند چه می خواهد و آنچه آرزو دارد

مشتاقانه بخواهد».(7)فیلین ماریسر

«خوشبختی این است که انسان دنیا را همان طور که آرزو می کند ببیند».(8)

یکی از بزرگان

«دنیا به امید برپاست و آدمی به امید زنده است».(9)امثال و حکم دهخدا

«راه زندگی پر از موانع و مشکلات است. تنها کسی می تواند از این راه پر خطر عبور کند که روحش از امید لبریز باشد و نومیدی در وی نفوذ نکند».(10)لرد آویبوری

«راستی اگر احلام و رؤیاهای ما را از ما می گرفتند، چگونه می توانستیم حقایق ملال انگیز این زندگانی مسکین و پست را تحمّل کنیم؟»(11)یکی از بزرگان

«سراب امید هرچند ما را می فریبد، اقلاً دوره زندگی ما را به خوشی به آخر می رساند».(12)هامرلینگ

ص: 229

«عاملی که این گونه زندگی را بر ما غم انگیز ساخته، پیری و پایان لذّت ها نیست،بلکه قطع امید است».شکسپیر

«گریه چرا؟ فتح آرزو کنید».استفن گرین

«مرد بینوا و تیره بخت، درمانی جز امید ندارد».شکسپیر

«ویکتورهوگو در پانزده سالگی روی دفتر یادداشت خود نوشته بود که من می خواهم شاتوبریان باشم، یا هیچ نباشم. سرانجام برتر از آن نویسنده نامدار شد».

«همواره عزم، مرا از خانه مذلّت دور دارد، و از شهری کوچم دهد و به شهر دیگر افکند، اگر پای رسیدن آرزو در میان نباشد، ورود مرگ را خواستارم».سیّد رضی

«همین قدر که برای به دست آوردن آرزویی اراده کنیم یک گام بلند در راه نیل بدان برداشته ایم».سی فاستر

«یگانه تسکین دهنده آرزوهای طلایی دو چیز است: صبر و امید».الکساندر دوما

«یأس در کارها، یک نوع خودکشی است. به واقع وقتی قطع امید می کنی، گویی از زندگی رشته پیوند بریده ای».(1)یکی از بزرگان

«هروقت در آسمان حیات خود قطعه ابری مشاهده کردیم، نباید همه چیز را سیاه و ظلمانی پنداریم و بایستی متوجّه آفتاب و روشنایی کامل هم که در پس آن ابرهای موقّت موجود است بشویم».(2)اسمایلز

«امید،دارویی است که شفانمی دهد، امّا درد را قابل تحمّل می کند».(3)مارسل آشار

«امید یکی از اصلی ترین اهرم هاست که موجب حرکت و بالندگی انسان می شود».(4)توماس فولر

«بدون امید، مردم نیمه زنده هستند. به واسطه امید، اندیشه کرده، خواب دیده وعمل می کنند».(5)جارلز ساویر

ص: 230

حجازی درباره کسب تجربه چنین می گوید:

«اگر آنچه از گذشته تجربه گرفته ایم، در آینده به کار بریم، مثل این که دوبار عمر کرده باشیم».(1)

زیرا همان طور که گفتیم به علّت عدم تجربه، وقت گرانبهای خویش را چندین مرتبه صرف همان کار نمی کنیم و با آموختن تجربه از یک شکست، پلی به سوی پیروزی می سازیم.

«گذشته سرمایه ای است که اندوخته ایم، می توان آن را به تأسّف و اندوه صرف کرد و یا برای موفقیّت آینده به کار برد».حجازی

فرانکلین، تجربه را به مدرسه ای تشبیه کرده است که درس های گران باری به ما می دهد:

«تجربه مدرسه ایست که محصّلین خود را با قیمتی گران بار می آورد».

تجربه، کاری ارزشمند و سودمند است و ارزش آن فراوان است و تجربه آموزان گران قیمت هستند، زیرا آنها خوشبخت و موفّق و پیروز هستند.

هاینه، تجربه را به طبیبی حاذق تشبیه نموده است:

«تجربه، طبیبی حاذق است که فقط پس از بیماری به ملاقات شخص می آید». اگر می خواهید از این طبیب حاذق بهره مند باشید و بیماری های شما را درمان کند، تجربه بیاندوزید. از شکست های خویش، سخنان بزرگان، زندگی نامه الگوها، پندهای پیرمردها و اشخاص باتجربه، راه های مقابله با مشکلات و گرفتاری ها، راه های رسیدن به موفقیّت و خوشبختی را بیاموزید و در صحنه زندگی به آن جامه عمل بپوشید.

سیسرون نیز تجربه را درسی گرانبها و ارزشمند می داند:

«تجربه، درسی است گرانبها که ارزش آن از کلیّه دروس مهم اساتید عالی قدر بالاتر است».

ص: 233

آن درسی ارزشمند است که کلیّه درس های تئوری را تحت تأثیر خویش قرار داده است و اساتید عالیقدر آن با آموزش آن راههای پیروزی و موفقیّت را به شاگرد خویش فرا می دهند.

یکی از بزرگان می گوید:

«حقیقت تجربه به مراتب عالی تر از تمام تئوری ها و فلسفه بافی هاست».

لیر نیز تجربه را والاترین استاد می داند و می گوید:

«در هیچ زمینه ای استادی پرمایه تر و آموزنده تر از تجربه نیست».(1)

استادی که راه را نشان می دهد و انسان را از بیراهه و حتّی چاه ضلالت و گمراهی دور می کند. این استاد، آدمی را به سرانجام نیکبختی رهنمون می سازد و از بدبختی برحذر می دارد. یک ضرب المثل تازی می گوید:

«در دنیا سه طبقه مردم وجود دارند: گروه اوّل از تجارب خود می آموزند و اینها خردمندانند؛ گروه دوم، از تجربه دیگران می آموزند و اینها سعادتمندانند و گروه سوم نه از تجربه خود و نه از تجارب دیگران چیزی می آموزند و اینها بی نوایانند».(2)

نظاوفا کاشانی اداره دنیا را به واسطه تجربه دانسته است:

«دنیا به همّت جوانان و تجربه پیران اداره می شود».

همچنین لئوناردو داوینچی گفته است:

«یگانه ترجمان عالم طبیعت آزمایش است، پس باید همیشه به تجربه پرداخت و هر کار را به هزار شکل آزمود».(3)

زندگی باتجربه موجب بزرگی آدمی می گردد و سربلندی را نصیب وی می گرداند.

«زندگی یک مشت تجربه است. هر کدام از آنها موجب بزرگی و بلندی ما می شوند، گرچه گاها درک این امر دشوار می باشد».(4)هنری فورد

ص: 234

کریستف وایلند تجربه را والاترین علم دانسته است و انسان بدون تجربه را نادان توصیف نموده است.

«انسان غیر از آنچه را که از طریق تجربه آموخته است، چیزی دیگری را نمی داند».(1)

جرج برنادر شادو کسب تجربه را در ردیف عقل آورده است و انسان را به همان مقدار که تجربه می آموزد، عاقل دانسته است:

«انسان ها نه به نسبت تجارت خود، بلکه به نسبت ظرفیّتی که برای تجربه کردن دارند عاقلند».(2)

قال الحسین بن علی علیه السلام:

«طُولُ التَّجارُبِ زیادَةٌ فِی الْعَقْلِ»(3)

«تجربه ها که بسیار شوند، خرد افزون می گردد».

آنتونی رابینز نیز تجربه را عامل نیرومندی شمرده است:

«به خاطر داشته باشید که آینه اتومبیل برای این نیست که رو به عقب رانندگی کنید، باید از گذشته درس بیاموزیم؛ نه این که در گذشته ها زندگی کنیم. به اموری توجّه کنید که شما را نیرومند گردانند».(4)

البتّه باید مواظب باشیم در راه به کارگیری تجربه اشتباه نکنیم و از تجربه در جای خود استفاده نماییم. اگر از تجربه در کاری که به ظاهر مشابه آن استفاده کنیم، ولی در باطن، با آن عمل منافات داشته باشد، هرگز نمی توانیم از به کارگیری تجربه، سود و بهره ای ببریم.

«تجربه همیشه اوقات به نفع انسان نیست؛ زیرا در بسیاری از اوقات، حوادث دوباره به یک نحو رخ نمی دهد».(5)سرونیستون چرچیل

ص: 235

با خود تصوّر کنیم که شاید راه من مشابه راه فردی باشد که به موفقیّت نینجامیده است. باید شکست او را مطالعه کنیم و ببینیم چه چیزی را در نظر گرفته است. شاید آنچه را او در نظر نگرفته، من هم در نظر نداشته ام و شاید طریقه ای که من برای پیشرفت در نظر دارم، استعدادی خاص می خواهد که من از آن بی بهره ام.(1)

پس باید در کسب تجربه نهایت دقّت را مبذول نماییم و همه شرایط امر را بسنجیم که مبادا تجربه را در عملی به ظاهر مانند آن به کار بندیم؛ زیرا با این کار تجربه برای ما ثمره ای نخواهد داشت. باید همه دقت خویش را به کار گیریم تا تمامی جوانب آن تجربه با آن عمل هماهنگ باشد و نتیجه مطلوب داشته باشد.

علم دانسته اند. پس آیا سزاوار است کسب تجربه را که عقل، دانش و طرز فکر به ما اعطا می کند و ما را به سرانجام مقصود می رساند، رها کنیم؟!!

مولا علی علیه السلام می فرمایند:

«اندیشه مرد به اندازه تجربه اوست».(1)

امام علی علیه السلام در گفتاری دیگر کسب تجربه را، جان سالم به در بردن از هلاکت می شمارند:

«هر کس به درستی تجربه آموزد، از هلاکت ها جان سالم به دربرد و هر کس از تجارب بی نیازی جوید، عواقب امور را نبیند».2

همان طور که گفتیم، تجربه، انسان را از فتنه و فلاکت، دشواری ها، گرفتاری ها، سختی ها و ناملایمات نجات می دهد و به آسایش و راحتی، خوشبختی و کامیابی، موفقیّت و پیروزی رهنمون می سازد.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در سفارش به فرزند بزرگوارش درباره این موضوع چنین می فرمایند:

«پیش از آن که دلت سخت و فکرت مشغول گردد به تربیت و تأدیب تو مبادرت کردم تا با اندیشه استوارت به اموری که خداوندان تجربه آنها را جسته اند و آزموده اند روی آوری و بدین سان رنج جستجو از تو برداشته شود و از دست زدن به تجربه معاف گردی».3

حضرت امیر علیه السلام نیاموختن تجربه را عامل فریب خوردن می داند:

«مَن لَم یُجَرِّبِ الاُْمُورَ خُدِعَ»؛4 «هرکس کارها را نیازماید، فریب خورد».

بنابراین بی تجربگی، موجب فریب انسان است. طبق احادیث فوق، اگر کسی تجربه کسب نکند، فریب خورده و در جهل و نادانی غوطه ور شده و باعث هلاکت خویش گردیده است؛ زیرا بی تجربگی مساوی است با بی عقلی، بی فکری،

ص: 238

بی دانشی، فریب و هلاکت و اندوختن تجربه مساوی است با عقل و خرد، فکر، دانش، خوشبختی و دانایی.