ص: 2

فرزند علی علیه السلام : باورشناسی حضرت محمد هلال بن علی علیه السلام

ص: 3

ص: 4

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

وقتی که ستمگران، ستم به اهل بیت علیهم السلام و فرزندان آنان را آغاز نمودند، جمعی از آنان مظلومانه شهید شدند و گروهی هم از وطن آواره شدند. در آن زمان، گروهی از آنان به مرکز ایران پناه آوردند.

در گذر تاریخ، منطقه قم و کاشان از مراکز مهم تشیّع بوده است. در روزگاری که ستم به اهل بیت علیهم السلام رواج داشت، عدّه ای از سادات به این منطقه پناه آوردند. یکی از آنان، حضرت محمّدهلال علیه السلام می باشد که امروزه حرم او در «آران و بیدگل»، چراغ هدایتی برای مردم حقیقت جو شده است. کسانی که به او توسّل جسته اند به اذن خدا به مراد دل خود رسیده اند.

من از زمان های دور، آرزو داشتم تا کتابی درباره محمّدهلال علیه السلام بنویسم، ولی توفیق را رفیق خود نمی دیدم، چندین و چند سال گذشت و اکنون خدا را سپاس می گویم که یاریم نمود و من به آن آرزوی خود رسیدم.

این کتاب را به مُلا حبیب اللّه شریف کاشانی قدس سرهتقدیم می نمایم و از ایشان با نهایت احترام یاد می کنم.

مهدی خُدّامیان آرانی

اردیبهشت 1394 هجری شمسی

ص: 5

ص: 6

بزرگ شده ام، امّا هنوز به دنبال ذرّه بین مادربزرگ هستم.

* * *

مادربزرگ برایم گفت: پیامبر چقدر خاندان خودش را دوست داشت و به مردم خبر داد که قرآن و خاندانش، دو یادگار او می باشند. پیامبر از همه خواست تا با اهل بیت علیهم السلام مهربان باشند و آنان را دوست بدارند.(1)

وقتی او برایم از شما سخن می گفت، اشک در چشمش حلقه می زد، می پرسیدم: چرا گریه می کنی؟ او برایم قصّه شما اهل بیت علیهم السلام را می گفت و مظلومیّت شما را حکایت می کرد، او برایم گفت که هنوز آب غسل پیامبر خشک نشده بود که مردم به خانه دخترش حمله کردند و درِ خانه او را سوزاندند و او را زیر آماج تازیانه ها قرار دادند...

مادربزرگ من، چقدر عاشق فاطمه علیهاالسلام بود، من عشق به فاطمه علیهاالسلام را از او آموختم، او مرا این گونه تربیت کرد، همیشه قرآن روی دست داشت و با اشک خویش، درسِ عشق برایم می گفت، من راه او را می پویم، چرا که او هویّت مرا این گونه ساخت... او مرا عاشق قرآن و اهل بیت علیهم السلامتربیت کرد.

* * *

و پدربزرگم...

تابستان که می رسید، پاسی از شب که می گذشت، پدربزرگ دستم را می گرفت و مرا به بالای بام می برد، بامی که با کاهگل فرش شده بود. چه شُکوهی داشت آن شب ها! بوی کاهگل و سکوت شب و ستارگان آسمان و نسیمی که از سمت کویر می آمد!

ص: 8

پدربزرگ زیر نور ستارگان برایم قصّه می گفت و من در آغوش او به خواب می رفتم. وقتی نزدیک صبح می شد او از جای برمی خاست و دست به سینه می گرفت و به سوی حرم تو می ایستاد و چنین سلام می داد:

السّلامُ علَیکَ ایُّها الهِلالُ المُنیرُ!

از بالای بام، گنبد و گلدسته های فیروزه ایِ حرم تو پیدا بود، این منظره هرگز از یادم نمی رود: «یک آسمان و یک گنبد فیروزه ای و یک پدربزرگ که دست بر روی سینه داشت و به تو سلام می داد». وقتی از او می پرسیدم که آنجا کجاست، او می گفت: «عزیزم! آنجا زیارت فرزند علی علیه السلام است».

پدربزرگم نیز از دنیا رفته است، سخنان او هنوز در وجودم طنین انداز است. آن روزی که دست مرا گرفت و به حرم تو آورد، کنار ضریح تو نماز خواند و سپس از مزدِ پیامبر برایم سخن گفت.

او برایم گفت که پیامبر برای مردم، زحمات زیادی کشید و خدا مزد او را دوستی خاندانش قرار داد و ما باید خاندان او را دوست بداریم، او به من یاد داد که ما با دوست داشتن شما، اجر و مزدِ رسالت پیامبر را ادا می کنیم...

* * *

آقای من!

از آن روزگار، سال ها گذشته است و من در آستانه چهل سالگی هستم. در این سال ها با قرآن مأنوس بوده ام و عشق شما اهل بیت علیهم السلامرا در سینه داشته ام، خدا را به خاطر این دو نعمتش شکر می کنم. حرم تو، پایگاه ترویج فرهنگ قرآنی (به ویژه در ماه رمضان) است، در حرم تو با قرآن انس گرفته ام. می دانم

ص: 9

که قرآن، همواره مردم را به سوی شما اهل بیت علیهم السلامدعوت می کند، در سوره حمد، خدا به ما یاد می دهد که چنین بگوییم:

«اِهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ»

«خدایا! ما را به راه راست هدایت کن!».

منظور از راه راست در سوره حمد، راه اهل بیت علیهم السلام می باشد، راه راست، همان راه امامت است، راه امامت، ادامه راه خدا و پیامبران می باشد.

آن روز را از یاد نمی برم که با قطار به مشهد می رفتم: آن روز با افراد زیادی گفتگو کردم، یکی مطالعه می کرد، دیگری خاطره می گفت... هر کسی مشغول به کاری بود، با خود فکر کردم: «مهم این نیست که ما چه کاری انجام می دهیم، مهم این است که ما در قطاری هستیم که به سوی یک هدف پیش می رود».

وقتی من سوار قطاری بشوم که به سوی باطل می رود، اگر در مسیر، بزرگ ترین عبادت ها را هم انجام بدهم، فایده ای برای من ندارد، آن وقت شیطان، کاری به عبادت من ندارد، او خوشحال است که من در قطار باطل سوار شده ام. قرآن از من می خواهد که در راه اهل بیت علیهم السلامباشم.

* * *

مردمان کویر در راه های بیابانی، مکانی برای نگهداری آب می ساختند که به آن، آب انبار می گفتند؛ زمین را گود می کردند و سپس روی آن را ساختمانی می ساختند و آب را برای مسافران در آن ذخیره می کردند.

وقتی کسی در بیابانی، راهی طولانی را در پیش می گیرد و پیش می رود،

ص: 10

نگران است نکند که مسیر را اشتباه رفته باشد و به مقصد نرسد! هر کس در مسیر، چشمش به آب انبار می افتد، خیلی خوشحال می شود، زیرا به آب رسیده است و از تشنگی نجات پیدا کرده است، ولی او خوشحالی دیگری هم دارد، او می فهمد که راه را درست آمده است. این یک نشانه است، نشانه از صحیح بودن مسیر! این راه سرانجام به مقصد می رسد.

من هم در کویر دنیا گرفتار شده ام و حرمِ شما همانند آن آب انبار است، هم روح مرا از تشنگی نجات می دهد و هم به من اطمینان می دهد که راه را گم نکرده ام.

آقای من!

* * *

حرمِ تو مرا به حرکت وا می دارد و دل مرا آسمانی می کند. من باید در زندگی خود هدف داشته باشم. به دنبال امید و آرزویی باشم، زندگی بی هدف، لذّت بخش نیست، اگر دنیا و لذّت های آن هدف من باشد، وقتی به آن برسم،

به بن بست و پوچی رسیده ام.

من باید از این دنیا بگذرم و به آسمان بیندیشم، باید ارزش خود را برتر از همه این دنیای خاکی بدانم.

وقتی به زیارت تو می آیم توجّه خود را از دنیا به مَلَکُوت معطوف می کنم، خدا روح مرا از ملکوت آفرید، زیارت تو هم ارتباط من با روح توست. من از وطن اصلی خود دور افتاده ام، وطن اصلی من، ملکوت است، دوست داشتن آنجا و شوق بازگشت به آنجا، نشانه ایمان است.

ص: 11

اگر من شوقِ آن وطن را در دل داشته باشم، به این دنیا دل نمی بندم، وای بر من اگر از درد جدایی و دورافتادگی از وطن ننالم! جدایی از ملکوت، رنجی است که بر جان انسان افتاده است و تا زمانی که به آنجا بازنگردد، آرامش واقعی را تجربه نخواهد کرد.

همه در این دنیا در جستجوی چیزی هستند، امّا نمی دانند که روح آنان، چه می خواهد و چه را جستجو می کند. روح انسان می خواهد به اصلِ خود بازگردد، به دنیای ملکوت پر بکشد و از همه محدودیّت های این دنیایِ خاکی، رها شود.

وقتی من درد جدایی از ملکوت را احساس کردم، نیاز دارم که به جایی پناه ببرم، چه جایی بهتر از حرمِ اهل بیت علیهم السلام؟

ص: 12

«ای محمّد! به مردم بگو که من از شما هیچ مزدی جز دوستی خاندانم نمی خواهم».

خدا اجر رسالت پیامبر را دوستی خاندانش قرار داد. کسی که می خواهد راهی به سوی خدا داشته باشد، باید خاندان پیامبر را دوست بدارد.

آری، پیامبر از مسلمانان مزد و پاداش مادی نخواست، بلکه چیزی از آنان خواست که نفعش به خود آنان باز گردد، دوستی خاندان پیامبر، راه سعادت را برای آنان هموار می ساخت.

* * *

پیامبر این سخن را برای مردم بیان کرد، خدا می دانست که عدّه ای پیام اصلی این سخن را درک نکرده اند، برای همین آیه 47 سوره «سبأ» را نازل کرد و از پیامبر خواست تا به آنان چنین بگوید:

«قُلْ مَا سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ...»

«ای مردم! آن پاداشی که از شما خواسته ام به نفع خود شماست».

آری، اگر پیامبر از مردم خواست تا خاندان او را دوست داشته باشند، برای این بود که نفع آن به خود آنان می رسد، هر کس خاندان پیامبر را دوست بدارد، از نعمت هدایت آنان بهره مند می شود و در روز قیامت از عذاب رهایی می یابد.(1)

خدا دوست داشت که مردم این مطلب را هرگز فراموش نکنند، پس آیه 57 سوره فرقان را هم نازل کرد:

«قُلْ مَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شَاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلَی رَبِّهِ سَبِیلًا»

«ای محمّد! به مردم بگو که من هیچ مزدی از شما نمی خواهم، فقط از

ص: 14

کسانی که می خواهند راهی به سوی خدا پیش گیرند، اجر می خواهم، [اجر من همان محبّت و مودّت خاندان من است].

* * *

من به این سه آیه فکر می کنم، اگر کسی راه خدا را در پیش گیرد، مزد پیامبر را داده است، مزد پیامبر، همان دوستی خاندان اوست. پس نتیجه می گیرم که دوستی خاندان پیامبر، همان راه خدا می باشد.

خدا با این سه آیه می خواست به مردم، راه اهل بیت علیهم السلام را نشان بدهد، اهل بیت علیهم السلامنیاز به دوستی من ندارند.

آقای من! تو از آن خاندان هستی و نور اهل بیت علیهم السلام در وجود توست.

تو که یادگاری از آن خاندان هستی، نیاز به دوستی من نداری، این من هستم که به دوست داشتن تو نیاز دارم، اگر تو را دوست بدارم به خود نفع رسانده ام و نزد خدا ارزش پیدا کرده ام.

خوشا به حال کسی که شما اهل بیت علیهم السلام را با تمام وجود، دوست بدارد و تلاش کند تا نام و یاد شما را زنده نگاه دارد و محبّت شما را بر دل های مردم، پیوند زند، چنین کسی مزد رسالت پیامبر را به خوبی ادا کرده است و از زندگی خود، توشه ای ارزشمند برای آخرت برگرفته است!

* * *

بعد از پیامبر، روزگار سختی ها برای شما اهل بیت علیهم السلام آغاز شد، پیامبر به امّت خود سفارش کرد تا شما را دوست بدارند، ولی بیشتر مسلمانان (به جز گروه اندکی) به شما، ستم روا داشتند، فقط گروه کمی بودند که حقّ خاندان پیامبر را

ص: 15

مراعات کردند.

چه ظلم ها و ستم ها که بر عزیزان پیامبر روا شد! مگر می توانم از مظلومیّت مادر شیعه سخن نگویم؟ مگر می توانم سکوت کنم؟

پیامبر بارها به آن مردم گفت: «فاطمه پاره تن من است» ، ولی آنان با پاره تن پیامبر چه کردند.(1)

باید بنویسم که بر مادر مظلوم شیعه چه گذشت...

* * *

وقتی پیامبر از دنیا رفت، سیاهی ها دست به کودتا زدند تا حقّ علی علیه السلام را

غصب کنند. مثلّث «زر» و «زور» و «تزویر» آشکار شد تا روشنایی را خاموش کند و به جای آن تاریکی بنشاند. سپاهیان کودتا به هدف خود می رسیدند اگر اگر فاطمه علیهاالسلام نبود.

آن روز، فاطمه علیهاالسلام با تمام وجودش به میدان آمد و با تاریکی ها مبارزه کرد، او نگذاشت حق و حقیقت و آزادگی، افسانه شود، او قیام کرد و هستی خود را تقدیم حقیقت نمود.

وقتی دشمنان استقامت او را دیدند به خانه اش حمله کردند و آنجا را به آتش کشیدند و او را میان در و دیوار قرار دادند.

حکایت در و دیوار، حکایتی است که دل های آزادگان را به درد می آورد.(2)

آری، آن روز فاطمه علیهاالسلام فریاد برآورد: «بابا ! یا رسول اللّه ! ببین با دخترت چه می کنند... ». تاریخ هرگز این فریاد را از یاد نمی برد.(3)

* * *

ص: 16

علی علیه السلام برای حفظ اسلام صبر کرد و دست به شمشیر نبرد، چه کسی مظلوم تر از او دیده است؟ بی جهت نبود که وقتی در محراب مسجد کوفه، سرش شکافته شد، فریاد برآورد: «به خدای کعبه رستگار شدم»، او از همه غم ها و غصه ها رهایی یافت و در بهشت، مهمان پیامبر شد.(1)

امام حسن علیه السلام مظلومانه با دسیسه معاویه به شهادت رسید، بعد از آن هم حادثه کربلا روی داد و حسین علیه السلام با لبِ تشنه میان دو نهر آب به شهادت رسید...

* * *

وقتی امام سجاد علیه السلام از سفر اسارت به مدینه بازگشت، مردم دور او جمع شدند. او با چشم خود شهادت پدر، برادران، عموها و... را دیده بود و در سفر اسارت، سختی های فراوانی را تحمّل کرده بود.

او به مردم رو کرد و چنین گفت: «ای مردم! پدرم، حسین علیه السلام را شهید کردند و ما را به گونه ای به اسارت بردند که گویی ما فرزندان قوم کافریم! شما به یاد دارید که پیامبر چقدر سفارش ما را به امّت خود می نمود و از آنها می خواست که به ما محبّت کنند. به خدا قسم، اگر پیامبر به جای آن سفارش ها، از مردم می خواست که با فرزندانش بجنگند، امّت او بیش از این نمی توانستند در حقّ ما ظلم کنند».(2)

این چه مصیبت بزرگ و جان سوزی بود که امّتی مسلمان بر خاندان پیامبرشان روا داشتند؟ به راستی، امّت اسلام بعد از پیامبر با فرزندان او چگونه رفتار کردند؟

ص: 18

ستمکاران برای رسیدن به حکومت چند روزه دنیا، ستم های فراوان کردند، گروهی از شما کشته شدند، جمعی هم آواره از وطن شدند.

خدا از شما عهد گرفته بود که در برابر سختی ها، صبر کنید، شما به این امید که به پاداش نیک او برسید، به عهد خود وفا کردید و شکیبایی نمودید.

دشمنان تلاش زیادی کردند تا مسیر تاریخ را تغییر بدهند و چراغ هدایت را از بین ببرند و نور شما را خاموش کنند، ولی هرگز موفّق نشدند، درست است که ستم فراوانی به شما روا داشتند، امّا راه حق و حقیقت همواره آشکار بود و روز به روز رهروان این راه، زیاد و زیادتر شدند.

* * *

گروهی از فرزندان پیامبر و علی علیه السلام برای حفظ جان خود به طور ناشناس به

شهرهای دور سفر کردند، هر کدام از آنان در جایی پناه گرفتند، اگر شخص مورد اطمینانی را می یافتند راز دل خویش را با او می گفتند و خود را معرفی می نمودند.

مردم قم و کاشان از زمان های دور، به عشق اهل بیت علیهم السلام مشهور بودند، برای همین گروهی از آن سادات به این دو منطقه پناه آوردند. (منظور از سادات در اینجا همان بنی هاشم می باشند. فرزندان پیامبر و همچنین فرزندان علی علیه السلام همه از بنی هاشم می باشند. پیامبر و علی علیه السلام هر دو از نسل هاشم می باشند).

* * *

از جمله آن سادات که از وطن آواره شدند، تو بودی، آقای من!

تو را امروزه به نام محمّدهلال علیه السلام می خوانند، تو مهمان ما شدی و امروز قبر

ص: 19

تو، حرم باصفایی است و همه ما با زیارت حرم تو، امید به شفاعت پیامبر داریم.

هر کسی نمی داند که تو با خدای خویش چه رازی داری، تاریخ درباره تو سکوت نموده است، در طول تاریخ، کرامات زیادی از حرم تو آشکار شد و این گونه دل ها، مشتاق تو شد.

من می دانم روزگاری سخت بر مکتب شیعه گذشته است، تعدادی از کتب شیعه در آتش کینه دشمنان سوخت و نابود شد، در تاریخ می خوانم که دشمنان به کتابخانه شیخ طوسی در بغداد حمله کردند و کتب او را در آتش سوزاندند، این یک نمونه از ظلم های دشمنان بر کتب شیعه بود، ده ها نمونه از این ماجراها اتّفاق افتاد و برای همین است که دست ما برای تحقیق و بررسی بسته است.(1)

ولی خدا چنین خواست که حرم تو یکی از پایگاه های مکتب شیعه باشد و عشق به شما خاندان، در قلب مردم این شهر موج بزند، تو چراغ هدایت شدی و دل ها را با خود آسمانی نمودی و نور ایمان را بر دل ها تاباندی.

درست است که اینجا کویر است، امّا تو اینجا را دریا ساختی، دریا که نه، تو اینجا را اقیانوس ساختی. وقتی که ماه محرّم فرا می رسد، اینجا، همه بی قرار داغِ کربلا می شوند، پیر و جوان، مرد و زن، کوچک و بزرگ به حرم تو می آیند و صحنه هایی از عشق می آفرینند.

* * *

وقتی در این شهر به مسجدی می روم، این سنّت زیبا را می بینم: نماز که تمام

ص: 20

می شود، همه می خواهند به خانه های خود بروند، از جا برمی خیزند، ابتدا رو به کربلا می نمایند و سلامی به امام حسین علیه السلام می دهند.

سپس رو به مشهد می کنند و سلامی به امام رضا علیه السلام می دهند، سپس رو به قبله می ایستند و سلامی هم به امام زمان(عج) می دهند و ظهور او را از خدا طلب می کنند.

پس از آن، همگی رو به حرم تو می کنند و بر تو سلام می نمایند و چنین می گویند:

السّلامُ علَیکَ ایُّها الهِلالُ المُنیرُ!

این یک سنّت قدیمی است، سال های زیادی است که مردم این شهر بعد از هر نماز به تو این گونه سلام می کنند، پیر و جوان، زن و مرد این گونه بر هویّت خویش سلام می کنند، این سلام، سلامی بر هویّت ماست، این یادگاری از نسل دیروز است، این سنّت را پاس می داریم و به نسل بعد منتقل می کنیم.

چقدر زیباست که تو با هر نمازِ جماعت با ما هستی! ای آقای ما!

* * *

خیلی وقت بود که نام مسجد «مُلاعلی» را شنیده بودم. یک روز که هوا بارانی بود، هوای دیدن آن مسجد را نمودم، آن روز من می خواستم یک آینه را ببینم: «آینه مسجد مُلاعلی».

من شنیده بودم که آن مسجد قدیمی، یادگاری از «مُلاعلی آرانی» است. او یکی از علمای بزرگ عصر خود بوده است. او از زادگاهش به گلپایگان مهاجرت نمود و در آنجا به عنوان یکی از استادان برجسته مطرح شد و

ص: 21

شاگردان زیادی تربیت کرد. سرانجام او در سال 1204 شمسی در آن شهر از دنیا رفت.

* * *

باران، نم نم می آمد، همراه با دوستم (از همان خیابانی که نامش محمّدهلال علیه السلام است) به سوی مسجد رفتیم، ما باید به یک محلّه قدیمی شهر می رفتیم. جلوی مسجد ایستادیم، به طرف بالا نگاه کردیم، یک آینه کوچک آنجا بود، وقتی وسط کوچه ایستادیم و به آینه نگاه کردیم، گنبد و گلدسته های حرم تو را دیدیم، گنبدی فیروزه ای که در آن آینه نقش می بست بسیار زیبا بود.

آن روز، حسّی زیبا در وجودم شکل گرفت، برای لحظاتی ایستادم، به این شاهکار آن معمار، آفرین گفتم. بین آن مسجد و حرم تو، صدها متر راه است. خانه های زیادی در این میان قرار دارد، ولی از آن آینه، حرم تو پیداست.

این معمار چه کسی بوده که خواسته است با یک آینه، حرم تو را در اینجا هم به تصویر کشد؟ خدایش رحمت کند! او اکنون در دل خاک آرمیده است، امّا با این شاهکار خود، اشک را بر چشمان من جاری کرد... او به خوبی پیام خود را به نسل فردا منتقل کرد: «باید هویّت خویش را پاس بداریم».

یکی از دوستانم می گفت: «باور من این است که ایده نصب آن آینه را مُلاعلی آرانی به آن معمار داده است».

به راستی، چند نفر از نسل امروز شهر، آن آینه را دیده اند؟

ص: 21

لبریز از عشق توست. تو سیّد بزرگواری هستی که در درگاه خدا، آبروی زیادی داری و با کرامات فراوان، جلوه ای از مقام خویش را هویدا نمودی.

* * *

وقت آن است که حکایتی بنویسم: یکی از یاران امام هادی علیه السلام از «ری» بار سفر بست و با سختی های فراوان به عراق رفت. او آرزوی زیارتِ کربلا را به دل داشت. امام هادی علیه السلام در سامرا بود. او ابتدا به کربلا رفت و قبر امام حسین علیه السلام را زیارت کرد. او شنیده بود که زیارت امام حسین علیه السلام بالاتر از هزار سفر حج است.

وقتی او به حضور امام هادی علیه السلام رسید، به آن حضرت عرضه داشت که از شهر «ری» آمده است، امام از او پرسید:

کجا بودی؟

من از کربلا می آیم.

اگر تو عبدالعظیم را که قبر او نزد شماست، زیارت می کردی، ثواب کسی را داشتی که حسین علیه السلام را در کربلا زیارت کرده است.(1)

وقتی آن مرد این سخن را شنید به فکر فرو رفت، این سخن امام، پیام مهمی را برای شیعیان داشت.

«سیّد عبدالعظیم»، سیّد بزرگواری است که به شهر ری سفر کرد و در آنجا از دنیا رفت. او از نوادگان امام حسن علیه السلام است.

این چهار نفر، واسطه های بین او و بین امام حسن علیه السلام می باشند:

1. عبداللّه بن علی

2. علی بن حسن

3. حسن بن زید

ص: 23

4. زید، (پسرِ امام حسن علیه السلام).

ما امروزه او را بیشتر با عنوان «شاه عبدالعظیم» می شناسیم.(1)

* * *

گویا در آن روزگار، گروهی خیال می کردند چون سیّد عبدالعظیم با امام معصوم، چهار واسطه دارد، دیگر زیارت او آن قدر شرافت ندارد، برای همین به زیارت او، کم توجّه بودند.

پیام امام هادی علیه السلام برای آنان و همه شیعیان این بود: فرقی نمی کند که امامزاده ای باواسطه باشد یا بی واسطه. احترام به امامزادگان، احترام به اهل بیت علیهم السلاماست.

سیّد عبدالعظیم، فرزندِ حسن علیه السلام است. واژه «فرزند» در زبان فارسی هم به فرزند بدون واسطه گفته می شود و هم به فرزند باواسطه.

سیّد عبدالعظیم آن قدر پیش خدا مقام دارد که زیارت او همانند زیارت کربلاست.

مهم این است که من در مسیر اهل بیت علیهم السلام باشم، این راه را گم نکنم، آقای من! تو چراغ این راه هستی! عشق به تو، شعبه ای از عشق به پیامبر و علی علیه السلام است...

* * *

فصل تابستان بود و من به دلِ کوه، زده بودم، دو ساعت طول کشید، تشنه بودم، راهنمای ما گفت: اگر مقداری جلوتر برویم به یک نهر آب می رسیم. نیم ساعت گذشت و ما به نهر آبی گوارا رسیدیم، من دویدم و به سوی نهر رفتم، چه آب زلالی!

من که تشنه بودم، آب نوشیدم و هرگز با خود نگفتم صبر کنم تا به سرچشمه

ص: 24

برسم. بین من تا سرچشمه فاصله زیادی بود. سرچشمه در میان صخره های بلندی بود که رفتن به آنجا برای من امکان نداشت. من وقتی آب نهر را زلال یافتم از آن نوشیدم و تشنگی ام بر طرف شد.

امام معصوم، همانند آن سرچشمه است و شما امامزادگان همانند آن نهر. وقتی روح من تشنه است و من دسترسی به کربلا ندارم، زیارت تو روح مرا سیراب می سازد.

دیگر مهم نیست که بین تو و امام، واسطه ای هست یا نه. مهم این است که تو شعبه ای از نور اهل بیت علیهم السلام می باشی و آن نور مقدّس را در وجود خود جلوه گر شده ای. من با زیارت تو، رحمت خدا را به سوی خود جذب می کنم.

آقای من!

آن روزگاری که تو به این شهر پناه آوردی، روزگار غلبه دشمنان بود، جان تو در خطر بود و تو راز دل خویش را برای همه آشکار نکردی، خیلی ها تو را نشناختند و تو در گمنامی بودی، عظمت تو به همین گمنامی تو در تاریخ است، امّا خدا خواست که نور تو خاموش نشود و برای همین کرامات فراوان از تو جلوه گر شد و تو جلوه ای از رحمت خدا بر این مردم شدی. تو در تاریخ، گمنام بودی ولی این گونه شهره آفاق شدی...

* * *

کودک که بودم، بعضی از شب ها برق قطع می شد و همه جا در تاریکی فرو می رفت. یک شب فقط چند شمع داشتیم، آن ها را روشن کردیم. من تمام روز به دنبال بازی بودم و آن وقتِ شب، یادم آمده بود که باید تکلیف مدرسه را انجام بدهم. چند آینه را دور شمع چیدم، نور چند برابر شد و من توانستم تکلیف مدرسه را انجام بدهم.

ص: 25

امام معصوم همانند نور است و امامزاده همانند آن آینه ها. امامزادگان آن نور مقدّس را به ما منتقل می کنند. هر چقدر مقام و منزلت یک امامزاده بیشتر باشد، نور بیشتری را منتقل می کند.

* * *

این ماجرا را بارها شنیده ام: روز قیامت که فرا می رسد، فرشته ای ندا می دهد: «ای مردم! چشمان خود را فرو گیرید که فاطمه علیهاالسلاممی خواهد از صحرای قیامت عبور کند». همه چشمان خود را فرو می گیرند و فاطمه علیهاالسلامهمراه با هزاران فرشته به سوی بهشت حرکت می کند.(1)

وقتی او به پل صراط می رسد، در آنجا می ایستد، او گروهی از دوستان خود را می بیند که به سوی جهنّم برده می شوند، او با خدای خویش سخن می گوید: «خدایا! تو مرا فاطمه نام نهادی، و عهد کردی که دوستانم را از آتش جهنّم آزاد گردانی. از تو می خواهم امروز شفاعت مرا در حقّ دوستانم قبول کنی».

سخن فاطمه علیهاالسلام به پایان می رسد، صدایی به گوش می رسد، این خداست که با او سخن می گوید: «ای فاطمه! امروز روز توست! هر کس را که می خواهی شفاعت کن و با خود به سوی بهشت ببر».(2)

و فاطمه علیهاالسلام دوستان خود را شفاعت می کند و آنان همراه او، وارد بهشت می شوند.

به راستی چرا در روز قیامت، فرشته ای ندا می دهد که همه سرهای خود را پایین بگیرند تا فاطمه علیهاالسلام عبور کند؟

عدّه ای خیال کرده اند که چون مردان بر فاطمه علیهاالسلام نامحرم هستند، خدا چنین دستور می دهد. در حالی که این دستور خدا، برای زنان نیز هست. در روز قیامت، زنان نیز باید سرهای خود را پایین بگیرند تا فاطمه علیهاالسلام از صحرای

ص: 26

قیامت عبور کند.

راز این دستور در چیست؟

روز قیامت، حقیقت فاطمه علیهاالسلام جلوه گر می شود، چه کسی طاقت دارد به نور خورشید نگاه کند؟ چشم ها از دیدن خورشید، ناتوانند، چگونه این چشم ها می خواهند حقیقت فاطمه علیهاالسلام را ببینند؟

روز قیامت روز شُکوه فاطمه علیهاالسلام است و آن روز، حقیقت او جلوه گر می شود.

آقای من!

تو خود می دانی که چرا این ماجرا را نوشتم، من که در دام دنیا گرفتار شده ام و روح من دچار آلودگی ها شده است، چه بسا نتوانم با چهارده معصوم ارتباط داشته باشم، حقیقت معصوم را هیچ کس نمی تواند درک کند. بین من و معصوم، بی نهایت فاصله است. اینجاست که من به تو متوسّل می شوم.

تو جایگاهی بس بزرگ داری ولی جایگاه تو کمتر از امام معصوم است و برای همین من راحت تر می توانم با تو ارتباط بگیرم.

اکنون دیگر می دانم چرا گاهی به زیارت معصوم می روم و حاجت نمی گیرم ولی از تو حاجت را گرفته ام. اشکال از من است، من روحم آلوده شده است و فاصله ام با معصوم زیاد شده است و دیگر شایستگی آن را ندارم که فیض از معصوم به من برسد، ولی تو یک واسطه هستی، تو می توانی با معصوم ارتباط بگیری، وقتی من به تو متوسّل می شوم تو نزد معصوم شفاعت مرا می کنی.

* * *

روز تاسوعا بود، روزی که شیعیان برای حضرت اباالفضل علیه السلام عزاداری می کنند. من به هیأت عزاداری رفته بودم... نگاهم به پرچم بلندی افتاد که بر روی آن نام «ابوالفضل» نوشته شده بود. به سوی آن پرچم رفتم، پارچه آن را در دست

ص: 27

گرفتم و آن را به چشم نهادم و بوسیدم...

شب که شد به سایت شخصی خودم مراجعه کردم، دیدم این پیام برای من آمده است: «سلام. امروز شما را دیدم که آن پرچم را بوسیدید... شما دیگر چرا؟ چرا یک تکّه پارچه را به چشم می گذارید و آن را می بوسید؟ مگر نمی دانید این کار، شرک است؟».

از راه برنامه «یاهو مسنجر» با کسی که این پیام را داده بود، ارتباط گرفتم. سلام کردم و گفتم:

آیا شما قرآن را قبول دارید؟

بله. من مسلمان هستم و قرآن را کلام خدا می دانم.

آیا آیه 96 سوره یوسف را خوانده ای؟ آنجا که برادران یوسف به مصر می آیند و برادر خود را می شناسند، یوسف به آن ها می گوید: «پیراهن مرا نزد پدرم ببرید تا او آن را به چشمانش بمالد که به اذن خدا بینا خواهد شد».

آری. من این آیه را خوانده ام.

وقتی پدر یوسف، پیراهن یوسف را به چشم خود گذاشت چه اتّفاقی افتاد؟

قرآن می گوید: چشم او بینا شد.

به راستی چرا یوسف پیراهن خود را فرستاد؟ حتماً در این پیراهن اثری بوده است. قرآن می گوید که پیراهن یوسف به اذن خدا شفا می دهد. چطور وقتی یعقوب پیراهنی را به صورت می کشد و شفا می گیرد شرک نیست، امّا اگر من پرچم ابوالفضل را ببوسم، شرک و خرافه پرستی است؟

سخن به اینجا که رسید، او دیگر پاسخی نداد، من فرصت را غنیمت شمردم و به پاسخ ادامه دادم: یعقوب علیه السلام پیامبر خدا بود، او پیراهن پسرش یوسف را به چشم گذاشت و آن را بوسید و چشمش بینا شد، چطور شده است که کار یعقوب

ص: 28

با یکتاپرستی منافات ندارد، امّا کار من که پرچم عبّاس را می بوسم، بت پرستی است؟

کار یعقوب علیه السلام، همان تبرّک است، من هم به تبرّک باور دارم! من عهدی دارم که هر سال روز تاسوعا به هیأت بروم و پرچم ابوالفضل را ببوسم و بر چشم بکشم.

* * *

آقای من! ای محمّدهلال!

با خود عهدی دارم، وقتی به حرم تو می آیم، درِ حرم را می بوسم و سپس وارد می شوم، این بوسه من همان تبرّک است که قرآن آن را تأیید می کند. احترام به تو، احترام به اهل بیت علیهم السلام است، این ادای مزد رسالت پیامبر است.

من هرگز با این کار خود «زیارت پرستی» نمی کنم، از هر شرکی دوری می کنم، من تو را آبرومند درِ خانه خدا می دانم، به زیارت تو می آیم تا خدا به من نظر رحمت کند.

بر این باورم که خدا همه کاره این جهان است، تو نزد خدا آبرو داری و دعای تو اثر دارد. تو از خدا می خواهی تا گره از کار من بگشاید، تو به تنهایی، هیچ کاری نمی توانی انجام بدهی، بلکه تو وسیله ای و همه کارها به دست خدا و به اذن اوست.

* * *

اکنون وقت آن است که آیه 35 سوره «مائِده» را بنویسم:

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ...».

خدا در این آیه از ما می خواهد تا تقوا پیشه کنیم و وسیله ای برای نزدیک

ص: 29

شدن به او بیاوریم.

چه کارهایی باعث می شود تا ما به خدا نزدیک تر شویم؟

نماز، روزه، زکات، جهاد، سفر حجّ، کمک به نیازمندان و...

خوب است لحظه ای فکر کنم، بهترین وسیله برای نزدیک شدن به خدا چیست؟

هیچ چیز مانند دوستی اهل بیت علیهم السلام مرا به خدا نزدیک نمی کند. این پیام

جمله ای از دعای ندبه است:

«وجَعَلْتَهُمُ الذَّریعَةَ اِلَیْکَ، وَ الْوَسِیلَةَ اِلَی رِضْوَانِکَ».(1)

در این جمله، خطاب به خدا چنین می گوییم: «بارخدایا! تو گروهی از دوستان خود را انتخاب نمودی و علم و دانش خود را به آنان عطا نمودی. آنان را راه نزدیک شدن بندگانت به خودت قرار دادی و آنان را وسیله کسب رضایت

خودت معرّفی نمودی».

اهل بیت علیهم السلام راه رسیدن به رضایِ خدا می باشند، دوستی تو نیز راه رسیدن به رضای اهل بیت علیهم السلام است.

* * *

اکنون می خواهم مقداری درباره فضیلت دیدار مومن بنویسم، روشن و آشکار است که دیدار تو برتر از دیدار یک مومن است. هر فضیلتی که برای دیدار مومن هست، برای زیارت تو هم وجود دارد، تو از جمله بهترین مومنان می باشی.

در اینجا سه حدیث از امام صادق علیه السلام نقل می کنم:

* حدیث اول

ص: 30

«وقتی کسی فقط به خاطر خدا به دیدار مؤنی می رود، خدا با او چنین سخن می گوید: تو مرا زیارت کرده ای و ثواب تو با من است. من ثواب تو را بهشت قرار می دهم».(1)

* حدیث دوم

«وقتی کسی فقط برای خدا به دیدار مؤنی برود، هفتاد هزار فرشته او را همراهی می کنند و به او مژده بهشت می دهند».(2)

* حدیث سوم

«کسی که به دیدار مومنی برود، در حقیقت او زائر خداست و خدا هم زائر خود را گرامی می دارد».(3)

* * *

اکنون به این سه حدیث فکر می کنم. آیا زیارت تو کمتر از زیارت یک مومن است؟

تو سیّدی بزرگوار هستی و کرامات فراوان از شما جلوه گر شده است، کسی که به زیارت تو می آید، اگر در این کار خود اخلاص داشته باشد به چنین پاداشی می رسد. شرط رسیدن به این پاداش، اخلاص است. من باید برای رضای خدا به دیدار تو بیایم.

وقتی دیدار یک مومن این قدر فضیلت دارد و خدا به آن این قدر ارزش می دهد، پس دیدار تو نزد خدا چگونه است؟

بار دیگر حدیث اوّل را تکرار می کنم: «وقتی کسی فقط به خاطر خدا به دیدار مومنی می رود، خدا با او چنین سخن می گوید: تو مرا زیارت کرده ای و ثواب تو با من است. من ثواب تو را بهشت قرار می دهم».(4)

ص: 31

دیگر بود، به اصفهان و سپس تهران سفر کردی. آن زمان، حوزه قم هنوز رونق زیادی نداشت. دو سال را در اصفهان و تهران سپری کردی. وقت آن شد که به عراق سفر کنی.

تو آوازه شیخ انصاری را شنیده بودی، شیخ انصاری بزرگ ترین دانشمند شیعه بود، مقدمات سفر را فراهم کردی، ابتدا به کربلا رفتی تا امام حسین علیه السلام را زیارت کنی. سپس به نجف رفتی و امیرالمؤنین علی علیه السلام را زیارت کردی. مدّتی در نجف ماندی. نجف بزرگ ترین مرکز علمی شیعه بود. از استادان آنجا بهره ها بردی و بعد از مدّتی به کاشان بازگشتی.

مردم کاشان بازگشت تو را غنیمت می شمارند و خدا را به خاطر آن شکر می کنند و برای امور دینی خود به تو مراجعه می کنند. مدّتی می گذرد، نام «مُلا زین الدین گلپایگانی» را می شنوی، روح حقیقت جوی تو ناآرام می شود، بار سفر می بندی و به گلپایگان می روی تا از این استاد بهره ببری.

وقتی به گلپایگان می رسی، استاد را بیمار می یابی، تو دیر آمده ای و دیگر فرصت بهره بردن از او را نداری. استاد وقتی تو را می بیند یک سفارش به تو می کند که زندگی تو را تغییر می دهد و همیشه آن را آویزه گوش خود قرار می دهی.

سخن مُلازین الدین، سه جمله بیشتر نبود: «از دنیاطلبان دوری کن، دل خویش را به یاد خدا زنده بدار و از هر چه رنگ این دنیا را دارد، دوری کن».

ص: 33

این سخن در تو شوری به پا می کند، به کاشان بازمی گردی. دیگر وقت خود را بیشتر صرفِ کمال معنوی خود می نمایی و از دنیا و دنیاطلبان دوری می کنی. تو ارزش نوشتن را کشف می کنی و می دانی که خدا به قلم سوگند یاد کرده است، پس نوشتن را اولویّت اوّل زندگی خود قرار می دهی.

امروزه 157 کتاب تو در دسترس ما می باشد. این کتاب ها در موضوعات مختلف می باشد: «تفسیر قرآن، فقه، اصول فقه، اخلاق، تاریخ، اعتقادات، عرفان، ریاضی، تجوید و...». اگر کسی با کتب تو آشنایی داشته باشد به علم و نبوغ تو پی می برد.

* * *

ماه رمضان بود، روزه گرفتن در آب و هوای کویری منطقه، واقعاً طاقت فرسا بود، امروزه وقتی ماه رمضان فرا می رسد، خیلی از کلاس های درس در حوزه ها تعطیل می شود، امّا تو هرگز به این امر راضی نبودی.

تو دوست داشتی تا شاگردانت هر چه بیشتر و بیشتر از علم بهره ببرند. شاگردان تو، خدا را شکر می کردند، آنان با خود می گفتند: «هر کسی توفیق بهره بردن از مُلاحبیب اللّه را ندارد، معلوم نیست دیگر در چه زمانی در کاشان، دانشمندی همانند او ظهور کند».

دیگر وقت آن بود که از خانه بیرون بیایی، ساعت تقریباً هشت صبح بود، از کوچه ای که تو را به مسجد می رساند عبور کردی، در مسجد شاگردانت منتظر

ص: 34

تو بودند. چند نفر از مردم وقتی تو را دیدند به تو سلام کردند، پاسخ آنان را دادی.

وارد مسجد شدی، سلام کردی، شاگردان به احترام تو از جا برخاستند به سوی منبر رفتی. همه سر جای خود نشستند، تو هم بالای منبر رفتی. همه قلم و دفتر خود را آماده کردند و به چهره تو چشم دوختند، آنان می دانستند که ثواب نگاه به چهره عالم ربّانی، برتر از شصت سال عبادت می باشد.(1)

همه منتظر بودند سخنان علمی تو را بشنوند، ولی تو سکوت کرده بودی و نگاهت به گوشه ای خیره مانده بود.

حال تو منقلب بود، سکوت تو به درازا کشید. هیچ کس نمی دانست چه شده است، همه از یکدیگر می پرسیدند: «چرا استاد این قدر منقلب است؟ چه حادثه ای رخ داده است؟».

لحظاتی گذشت، تو به خود آمدی، خود را بالای منبر و در حضور شاگردانت یافتی، تو باید رویای خود را برای آنان می گفتی، اینجا محفل دانش است، چه رازی در میان بود؟

تو دیشب، خواب مهمی دیده بودی و تصمیم گرفتی تا آن خواب خود را برای اوّلین بار در محفل علما بیان کنی. تو دغدغه ای بزرگ داشتی، می خواستی به آیندگان پیام مهمی را منتقل نمایی. خواب تو، یک «رویای صادقه» بود.

سکوت بر فضای مسجد حکمفرما می شود، حال تو منقلب تر می شود، همه

ص: 35

شاگردان، پیام تو را درک می کنند، رو به شاگردانت می کنی و چنین می گویی: «من دیشب مولایم امیرمومنان علیه السلام را در خواب دیدم. او به من فرمود: چرا به زیارت فرزندم محمّدهلال علیه السلام نمی روی؟».

بعد از آن بار دیگر سکوت می کنی، این خواب تو حقیقت مهمی را آشکار کرده است...(1)

* * *

یک روز می گذرد، عصر فرا می رسد، گروه زیادی از مردم کاشان در میدان نزدیک خانه تو جمع شده اند، آنان منتظر آمدن تو هستند، قرار شده است همراه آنان با پای پیاده به سوی حرم محمّدهلال علیه السلام حرکت کنی. تو تصمیم گرفته ای که هرگز در این مسیر بر شتر یا اسب سوار نشوی، می خواهی پیاده بروی.

«آقا میرزا احمد عاملی» یکی از شاگردان توست که در حریم حرم محمدهلال علیه السلام زندگی می کند، او امام جماعتِ مسجد جامع آران است. تو شب قبل کسی را فرستاده ای تا او را در جریانِ امر قرار بدهد. او برنامه ریزی می کند تا تو و همراهانت، افطار، مهمان او باشید.

تو از خانه حرکت می کنی، هوا گرم است، لب های تو تشنه است، مثل همه مردم، روزه دار هستی، امّا عشقی در دل تو شعله می کشد. از زمانی که آن خواب را دیده ای، بی قرار هستی.

ص: 36

به همه زیارت ها رفته ای، مشهد، قم، نجف، کربلا و... راه های دور را طی کرده ای، از کاشان تا نجف را با اسب و شتر پیموده ای، در آن زمان که از ماشین و هواپیما خبری نبود. افسوس بزرگی در دل تو ریشه دوانده است، فاصله کاشان تا حرم محمّدهلال علیه السلام تقریباً ده کیلومتر است، تو چرا تا به حال به آنجا نرفته ای؟ چرا آن قدر صبر کرده ای تا امیرالمومنین علیه السلام به خواب تو بیاید و این جمله را به تو بگوید: «چرا به زیارت فرزندم محمّد هلال علیه السلام نمی روی؟».

* * *

با پای پیاده به سوی محمّدهلال علیه السلام به پیش می رفتی، مردم نیز پشت سر تو حرکت می کردند. تو شُکوه و عظمتی دیگر به این مسیر داده بودی.

ساعتی گذشت و تو نزدیک حرم محمّدهلال علیه السلام بودی. کسانی که در حریم این حرم بودند به استقبال تو و همراهان تو آمده بودند، اشک در چشم داشتی، وارد حرم شدی و به سوی ضریح رفتی و سلام کردی:

السلامُ علَیکَ ایُّها الهِلالُ المُنیرُ!

غروب آفتاب نزدیک بود، زمان زیادی تا اذان نمانده بود، تو در صحن نشسته بودی و مردم نیز پشت سر تو صف بسته بودند. تو در فکر فرو رفته بودی، گویا تو افسوس گذشته را می خوردی که چرا زودتر به این حرم باصفا نیامدی.

* * *

اگر کسی که از آینده خبر داشت تو را می دید از تو می خواست تا افسوس

ص: 37

نخوری، تو با این کار خود، یک جریان تاریخی را تقویت کردی، باوری را بارور ساختی. این سنّت، دیگر پایدار شد.

من از کدام سنّت سخن می گویم:

سوگواره کاشانی ها در حرم محمّدهلال علیه السلام در روز بیست و یکم رمضان.

محمّدهلال علیه السلام سال ها در گمنامی بود، او در روزگار خفقان و ظلم به این منطقه پناه آورده بود، تقدیر چنین بود که خدا به دست تو، پرده ای از این حقیقت بردارد. تو یک کار با اخلاص و بسیار ارزشمند در زندگی انجام داده

بودی که خدا به تو چنین مزدی داد و نام و یاد تو را با این سنّت گره زد.

آری، خیلی ها کارهای بزرگ می کنند، امّا کار آنان، جرقّه ای بزرگ در دل تاریکی هاست، کارشان بسیار جلوه گر است، ولی یک جرقّه است، جرقّه تمام می شود و بار دیگر تاریکی می آید، ولی کار تو، یک جریان بود، جریانی که ادامه خواهد داشت...

تو می توانستی تنهای تنها به زیارت محمّدهلال علیه السلام بیایی، می توانستی خواب خود را یک راز برای خودت نگاه داری، ولی تو برای منطقه کاشان، تاریخ ساز شدی.

خیلی از علما آمدند و رفتند و نامشان فقط در گوشه کتابخانه ها است، امّا نام تو برای همیشه با محمّدهلال علیه السلام پیوند می خورد، مردم منطقه کاشان هر سال یاد تو را گرامی می دارند، هر سال که روز بیست و یکم رمضان فرا می رسد، چه

ص: 38

شوری در منطقه کاشان می افتد، مردم برای عرض تسلیت به حرم محمّدهلال علیه السلام می آیند و جلوه هایی ناب از عشق به حضرت امیرالمومنین علیه السلام را می آفرینند.

* * *

در اینجا قدری درباره مهم ترین کتاب تو سخن می گویم:

کتاب «مُنتَقِدُ المَنافِع».

این کتاب را در چهارده جلد به زبان عربی نوشته ای و به بررسی احکام فقهی پرداخته ای و برای نوشتن این کتاب، تلاش فراوانی کرده ای. به بررسی احادیث اقدام نمودی و مسیر اجتهاد را نشان دادی. این کتاب، اوج اقتدار علمی تو را نمایان می سازد.

آیت اللّه العظمی خوئی قدس سره (که یکی از بزرگ ترین مراجع تقلید بود) درباره این کتاب چنین گفته است: «سزاوار است این کتاب، کتابِ درسی حوزه ها باشد». این سخن نشان می دهد که افکار بلند تو، توانسته است بزرگان علم و فقاهت را به خود جذب کند.

این سخنان را برای چه گفتم؟

وقتی من با افکار بلند و اقتدار علمی تو بیشتر آشنا شدم، به سخن تو اعتماد بیشتری نمودم. کسی که با علوم اسلامی آگاهی دارد و سال ها در حوزه درس خوانده است، بهتر از هر کس دیگر می تواند عظمت فکر و اقتدار علمی تو را

ص: 39

درک کند. چنین کسی وقتی کتب عربی تو را می خواند در مقابل آن همه علم و همّت تو، سر تعظیم فرو می آورد. کاش فرصت داشتم و از تو و عظمت تو بیشتر می نوشتم!

* * *

آن شب، آن خواب را دیدی، تو می دانستی که آن خواب، یک رویای صادقه است، و آن را برای شاگردان خود تعریف کردی. آیا کسی می تواند بگوید که رویای تو، یک رویای صادقه نبوده است؟

من خواب هایی را در جامعه شنیده ام، وقتی سوال کرده ام که چه کسی این خواب را دیده است، به یکی از این دو نتیجه رسیده ام: گاه اصلاً معلوم نشده است که چه کسی آن خواب را دیده است، گاه هم به کسی رسیده ام که اهل علم نبوده است و نمی توانسته مرزِ توهّم و رویای صادقه را تشخیص بدهد.

من به زودی به چیزی اعتماد نمی کنم، هرگز خواب یک شخص که سواد دینی ندارد، نمی تواند برای من یک باور بشود.

مُلا حبیب اللّه! من باید باانصاف باشم. این رسالت قلم من است. تو آن روز، روزه بودی، ماه رمضان بود، اگر کسی در حالی که روزه دار است، سخنی بی جهت به معصوم نسبت بدهد، روزه اش باطل می شود. تو در حضور اهل علم، آن خواب را تعریف کردی.(1)

چقدر تفاوت است میان خوابی که تو دیده ای و خوابی که شخصی در جمعی

ص: 40

احساسی می گوید و سپس در جامعه رواج پیدا می کند؟

چقدر آن شاعر زیبا گفته است:

میان ماه من تا ماه گردون

تفاوت از زمین تا آسمان است

اکنون به یاد سخن پیامبر می افتم. پیامبر فرمود: «خواب، یک جزء از هفتاد جزء پیامبری است».(1)

این سخن نیز از امام صادق علیه السلام است: «خواب مومن در آخرالزمان، یک جزء از هفتاد جزء پیامبری است».(2)

نکته مهم این است: این حدیثِ امام صادق علیه السلام در کتاب «اصول کافی» نقل شده است، اصول کافی، کتابی است که همه علمای شیعه به آن اطمینان زیادی دارند و آن را معتبرترین کتاب مکتب تشیّع می دانند.

* * *

مُلا حبیب اللّه! من از خودم این سؤل را می پرسم: «اگر به خواب تو که مجتهدی بزرگ و عالمی وارسته بودی، اعتماد نکنم، به چه خوابی می خواهم اعتماد کنم؟ اگر خواب تو را رؤای صادقه ندانم، پس کدام خواب، طبق حدیث پیامبر و امام صادق علیه السلام، یک جزء از هفتاد جزء نبوّت است؟».

چه کسی به این سؤل من پاسخ می دهد؟

اگر خواب تو را هم قبول نکنم، دیگر باید حدیث پیامبر و امام خود را انکار کنم! من هرگز چنین کاری نمی کنم، من سخنان پیامبر و امام را باور دارم!

* * *

من خواب کسی را که این چهار شرط را داشته باشد، قبول می کنم:

1 پیرو مکتب اهل بیت و شیعه باشد.

ص: 41

2 مجتهد مسلّم باشد و از کتاب ها و سخنان او، یقین به اقتدار علمی او بنمایم.

3 در میان مردم به تقوا و پرهیزکاری مشهور باشد.

4 خواب را از خودِ او بشنوم (اگر مردم از او نقل کنند، اعتماد نمی کنم، زیرا دیده ام مردم خیلی حرف ها را می زنند ولی اساسی ندارد).

* * *

مُلاحبیب اللّه!

شرط چهارم من این بود که باید خواب را از خودِ شما بشنوم، من این شرط را برای اطمینان بیشتر قرار داده بودم، من 54 سال بعد از وفات تو به دنیا آمده ام.

درست است که خواب تو را عدّه زیادی نقل کرده اند، خیلی از آنان، مورد اعتماد می باشند، امّا من الان چه کنم؟ آیا از شرط چهارم، چشم پوشی کنم؟ آیا چنین کاری درست است؟

باید قدری فکر کنم...

* * *

این یک قانون است: «نوشتار یک شخص، مهم تر از گفته اوست». من اگر بتوانم در یکی از کتاب های تو، اثر و نشانی از آن خواب تو بیابم، دیگر مشکلم حلّ است.

باید به بررسی کتاب های تو بپردازم، باید مطالعه کنم... این کار زمان زیادی می طلبد...

سرانجام گمشده خویش را می یابم، تو از آن خواب در کتاب خود یاد کرده ای.

کتاب «تذکرة الشهداء» از توست. در سال 1384 شمسی، انتشارات «شمس الضحی» در قم به چاپ این کتاب اقدام کرد، من به این چاپ مراجعه کردم. در

ص: 42

جلد اوّل، از صفحه 554 تا 559 درباره مرقد «محمّدهلال علیه السلام» سخن گفته ای.

وقتی تو درباره فرزندان حضرت علی علیه السلام بحث می کنی، مناسب می بینی که از محمدهلال علیه السلام نیز سخن بگویی. پس در صفحه 554 سطر 14 چنین می گویی: «هلال بن علی که در یک فرسخی کاشان در خارجِ قریه آران مدفون است و بقعه اش از قدیم الأیام، زیارتگاه خواص و عوام بوده است».

سپس در صفحه 559 سطر 11 چنین می نویسی: «این خادم الشرع نیز خوابی دیده ام که ظاهر در این است که مدفون در این بقعه، یکی از فرزندان امیرالمومنین علیه السلام است».

در اینجا خود را به عنوان «خادم الشرع» معرفی می کنی، یعنی کسی که خدمتگزار دین است.(1)

اکنون می توانم به خواب تو اعتماد کنم، خواب همه آن چهار شرط را که گفتم، دارا می باشد.

* * *

در اینجا می خواهم از «عبدالرحیم ضرّابی» نام ببرم. او کتاب «مراة قاشان» یا «تاریخ کاشان» سال 1250 شمسی نوشته است.این کتاب، گنجینه ای نفیس برای تاریخ منطقه کاشان است. در صفحه 431 این کتاب، درباره محمّدهلال علیه السلام چنین آمده است:

* * *

یکی دیگر از مزارات، زیارتگاه امامزاده واجب التعظیم، حضرت هلال بن علی بن ابی طالب سلام اللّه علیه است که در یک فرسخی شهر، فیما بَینَ قَریَتَیْن آران و بیدگل واقع و گنبد و بارگاه و صحن و سرای بزرگی در ابتدای «بند ریگ» ساخته اند و در شب های جمعه از آن دو قریه به زیارت

ص: 52

می روند.(1)

و در عرض سال، چند روز مخصوص از قبیل روزهای عید عزیز[غدیر ]و روز بیست و یکم رمضان و دهه عاشورا و نظایر آن، از کاشان و بلوک آن، جمعی کثیر به آنجا شتافته و خیرات و مبرّات می کنند.(2)

* * *

وقتی به این سخن فکر می کنم، متوجّه می شوم که در آن زمان، شب های جمعه مردم هم از آران و هم از بیدگل، برای زیارت محمّدهلال علیه السلام می آمدند.

در واقع این حرم در آن زمان، محور همدلی بوده است.

مردم منطقه کاشان در مناسبت های مذهبی به حرم محمّدهلال علیه السلام می آمدند و این حرم جلوه گاهی از عشق به اهل بیت علیهم السلام بوده است. مردم آن روزگار چه هوش اجتماعی بالایی داشته اند که اهل بیت علیهم السلامرا محور اتّحاد خویش قرار داده بودند، آری، عشق به اهل بیت علیهم السلامدر هر کجا ریشه بدواند، جز محبّت و مهربانی و هم دلی برداشت نمی شود. این راه را باید پویید.

* * *

هر سال، در روز 21 رمضان، در مسیر کاشان تا حرم محمّدهلال علیه السلام جلوه هایی زیبا از عشق به اهل بیت علیهم السلام هویدا می شود که قلم از وصف آن ناتوان است، من از سوگواره کاشانی ها در حرم محمّدهلال علیه السلام سخن می گویم.

خیلی ها می گویند که این سنّت را مُلا حبیب اللّه، پایه گذاری کرده است و می گویند چون او حضرت علی علیه السلام را در خواب دید که به او فرمود: «چرا به زیارت فرزندم محمّد هلال علیه السلام نمی روی؟». پس او همراه با گروه زیادی از مردم کاشان در روز 21 رمضان به حرم محمّدهلال علیه السلام آمد و این سنّت را پایه گذاری کرد.

ص: 44

من با این سخن موافق نیستم، بلکه باور من این است: «این سنّت قبل از آن اقدام مُلا حبیب اللّه در کاشان وجود داشته است، مُلاحبیب اللّه، این سنّت را تقویت کرد».

شواهد نشان می دهد که ملاحبیب اللّه تقریباً در سال 1280 شمسی آن خواب را دید و چنان اقدامی را انجام داد، در حالی که در عبدالرحیم ضرّابی در کتاب تاریخ کاشان در سال 1250 شمسی از آن سنّت سخن می گوید.(1)

آری، سوگواره کاشانی ها در حرم محمّدهلال علیه السلام در روز 21 رمضان به زمان های دور برمی گردد. کتاب تاریخ کاشان، این سوگواره را باشکوه توصیف می کند. از سخن او روشن است که این امر در آن زمان، جزئی از فرهنگ دینی منطقه کاشان بوده است و ریشه در گذشته های دور داشته است.

ص: 45

زیارت فرزندم محمّدهلال علیه السلام نمی روی؟»، این سخن بویی از تذکّر دارد، امیرالمومنین علیه السلام دوست داشت تو هم در این سنّت، سهمی داشته باشی، مانند همه مردم به این زیارت بشتابی.

* * *

مُلا حبیب اللّه! تو درباره محمدهلال علیه السلام نزدیک به هفت صفحه سخن می گویی. کتاب «تذکرة الشهداء» از صفحه 554 تا صفحه 560 را می خوانم. تو نظر خود را در آنجا بیان کرده ای. برای فهم دقیق نظر تو نیاز به یک مقدمه دارم.

اکنون من این مقدمّه را چنین می نویسم:

حضرت علی علیه السلام پسری شجاع داشت که ما او را به نام «اباالفضل علیه السلام» می شناسیم، گاهی هم او را «قمر بنی هاشم» و «ماه بنی هاشم» می خوانیم. اگر به کتب تاریخی مراجعه کنیم می بینیم که حضرت علی علیه السلام نام هیچ کدام از فرزندان خود را «اباالفضل» یا «قمر بنی هاشم» یا «ماه بنی هاشم» نگذاشته است.

اگر کسی از ماجرا بی خبر باشد، چنین می گوید: «وجود فرزندی به نام قمربنی هاشم در میان فرزندان علی علیه السلام ثابت نیست».

اگر او قدری تحقیق کند با حقیقت آشنا می شود: نامِ پسر علی علیه السلام، «عبّاس» است، این نامی است که علی علیه السلام برای او انتخاب کرده است.

ص: 47

وقتی عبّاس بزرگ شد، ازدواج کرد، اوّلین فرزند او به دنیا آمد. او نام فرزندش را «فضل» گذاشت. از آن روز به بعد، مردم به عباس گفتند: «اباالفضل»، یعنی «پدرِ فضل». این کُنیه او بود.

عبّاس بسیار زیبا بود و مردم او را «قمربنی هاشم» خواندند. ترجمه این عبارت در زبان فارسی می شود: «ماه بنی هاشم».

از طرف دیگر، «قمربن علی» نیز عنوانی است که می توان برای عبّاس بن علی علیه السلام به کار برد. همانطور که در منابع تاریخی، عنوان «قمربن علی» ذکر نشده است عنوان «هلال بن علی» هم ذکر نشده است. کسی که می خواهد به کتب تاریخ مراجعه کند نباید به دنبال عنوان «هلال بن علی» باشد. در میان فرزندان علی علیه السلام کسی که نامش «هلال بن علی» یا «محمّدهلال» باشد، ذکر نشده است. ما باید در جستجوی یک «اسم» باشیم نه در جستجوی یک

«صفت»! «هلال» یک اسم نیست.

در اینجا مثالی دیگر می زنم: آیا پیامبر دختری به نام «طیّبه» یا «طاهره» داشته است؟

حقیقت مطلب این است: پیامبر نام دخترش را فاطمه علیهاالسلام نهاد. آن دختر را به این لقب ها خوانده اند: زهرا، طیّبه، طاهره.

این مطلب هم می تواند به روشن شدن بحث کمک کند: در تاریخ می خوانیم که نفس زکیّه در سال 145 هجری قمری قیام کرد و به دست بنی عبّاس به

ص: 48

شهادت رسید.

این نفس زکیّه کیست؟ این یک صفت است. اسم اصلی او، «محمّد» و از نوادگان امام حسن علیه السلام بوده است. کسی که از تاریخ اطلاع کمی دارد وقتی این نکته را نداند، خیال می کند که نفس زکیّه، یک دروغ است و وجود خارجی نداشته است.

نکته مهم این است: بسیاری از شخصیّت های تاریخی با اسم خود مشهور نیستند، بلکه با لقب خود مشهور می باشند.

* * *

مُلا حبیب اللّه! خوشا به حال تو! هفت شهر عشق را پشت سرگذاشتی و من هنوز اندر خم یک کوچه ام.

من در کتاب های تاریخی به دنبال گمشده ای می گردم و شجاعت تو را ندارم،

امّا تو شجاعت آن را داشتی که درباره محمّدهلال علیه السلام بیشتر بنویسی، من به تو حسرت می خورم. من که شجاعت تو را ندارم، پس به من اجازه بده از طرف تو سخن بگویم!

این قلم می خواهد از طرف تو بنویسد و من سکوت کنم و نظری ندهم. تأکید می کنم این شش نکته، نظر تو را در این موضوع بیان می کند:

* * * *

ص: 49

* نکته اوّل

حضرت علی علیه السلام پسران زیادی داشت، و نام سه تن از آنان را «محمّد» نهاد. در اینجا به این سه پسر او اشاره می شود:

1 محمّد اَکبَر (یعنی محمّد بزرگ تر): او در بقیع دفن شده است و به محمّدحنفیّه مشهور شده است، زیرا مادر او از قبیله حنفیّه بود.

2 محمّد اَوسَط یعنی محمّدی که بین دو محمّد، به دنیا آمده است.

3 محمّد اَصغَر (یعنی محمّد کوچک تر): او در کربلا شهید شده است. کنیه او ابوبکر بوده است و بعضی ها از او با عنوان «ابوبکربن علی» یاد می کنند.

نکته مهم این است: اسم اصلی آن سه پسر، «محمّد» بوده است، واژه های «اکبر» و «اَوَسط» و «اصغر» را بعداً دیگران به نام آنان اضافه کرده اند.

* نکته دوم

«هلال» لقب همان «محمّد اَوسَط» است. نامش «محمّدبن علی»است، ولی چون زیبارو بوده است به او «هلال بن علی» گفته اند. در واقع، او بیشتر با صفت خود، مشهور شده است تا با اسمش. همچنین او را «محمّدهلال» یا «محمّدِ ماهرو» هم خوانده اند.

در زبان فارسی به کسی که چهره ای زیبا دارد می گوییم: «روی او همانند ماه

ص: 50

است». در زبان عربی از واژه «قمر» و «هلال» برای بیان زیبایی استفاده می شود.

مردم آن روزگار، دو برادر را در اوج زیبایی دیدند: عبّاس و محمّداَوَسط.

آنان برای این دو، دو لقب را انتخاب کردند، برای عبّاس واژه «قمر» را برگزیدند و برای محمّداَوَسط واژه «هلال» را.

این گونه بود که عبّاس با عنوان «قمربنی هاشم» مشهور شد و محمّداَوسَط با عنوان «محمّدهلال» و «هلال بن علی».

مُلا حبیب اللّه! این نصّ کلام توست: «هلال بن علی که در یک فرسخی کاشان در خارجِ قریه آران مدفون است». سپس می گویی: «و ظاهر آن است که او محمّداَوَسط باشد».(1)

* نکته سوم

مُلا حبیب اللّه! طبق نظر تو، پدر محمّدهلال علیه السلام، حضرت علی علیه السلام می باشد، کاش می دانستم طبقِ نظر تو، مادرِ او چه کسی بوده است!

وقتی کتاب تو را با دقّت بیشتری می خوانم به جواب سؤل خود می رسم:

این نصّ کلام توست: «معیّن می شود که او، همان محمّداَوَسط است که مادرش اُمامه، خواهرزاده حضرت فاطمه علیهاالسلام باشد».(2)

طبق گفته تو، اُمامه، نوه پیامبر بوده است و محمدهلال علیه السلام از مادر به پیامبر

ص: 51

می رسد.(1)

اکنون دیگر می دانم که طبقِ سخن تو، نَسَب مادری محمدهلال علیه السلام چنین می شود:

محمّد بن اُمامة بنت زینب بنت محمّد صلی الله علیه و آله.

آری، وقتی حضرت فاطمه علیهاالسلام در بستر بیماری قرار گرفت به علی علیه السلام وصیّت کرد که بعد از او با اُمامه ازدواج کند. (اُمامه، دختر زینب بود. زینب هم دختر پیامبر بود). این نظر توست.(2)

مُلا حبیب اللّه! به من اجازه بده تا از شاگردِ تو، یادی بنمایم!

آیت اللّه آقامیزرا احمد عاملی آرانی را می گویم، او دانشمندی بزرگ در عصر خود بود. قبر او در حرم محمّدهلال علیه السلام(در شبستانی که به نام خود اوست) می باشد. او به مردم می گفت: «وقتی می خواهید سلام به محمّدهلال علیه السلام بدهید، اوّل چنین بگویید: السّلامُ عَلَیکَ یابنَ رَسولِ اللّه!».

مُلا حبیب اللّه! اکنون سخنان تو را ادامه می دهم و نکات دیگری از سخنان تو را می نویسم:

ص: 52

* نکته چهارم

روشن شد که محمّدبن علی علیه السلام چهره ای زیبا داشت و مردم او را «هلال بن علی علیه السلام» نامیدند. در زبان فارسی، بعضی ها او را «هِلال علی علیه السلام» خواندند و واژه «بِن» را از بین دو واژه «هلال» و «علی» حذف کردند.

گروهی «هِلال علی»را «حَلال علی» تصوّر کردند و این عبارت را اشتباه تلفّظ نمودند. این باعث شد تا خرافه ای عجیب در میان آنان رواج پیدا کند.

آن خرافه عجیب چنین بود: «علی علیه السلام با خواهرِ خلیفه دوّم، ازدواج موقّت کرد. از این ازدواج، پسری به دنیا آمد. خلیفه دوم که این ازدواج را حرام می دانست، عصبانی شد... شیعیان آن کودک را حَلالِ علیخواندند تا همه بدانند که در اسلام، این نوع ازدواج، حلال است».

هر کس که کمترین آگاهی از تاریخ داشته باشد، می داند که این مطلب، هیچ اصل و اساسی ندارد. علی علیه السلام هیچ ازدواجی با خواهر خلیفه دوم نداشته است. (حلال بودن ازدواج موقّت، یک حکم قرآنی است و نیاز به این نوع خرافات ندارد. قرآن در آیه 24 سوره نساء در این باره سخن می گوید). این خرافه ریشه در تلفّظ غلط یک واژه دارد، ما چیزی به نام «حَلال علی» نداریم، مردم محمّداَوسَط را «هلال بن علی» می خواندند چون چهره اش زیبا بود.

ص: 53

* نکته پنجم

یزید بعد از حادثه کربلا، تصمیم گرفت تا کسی از فرزندان علی علیه السلام و خاندان پیامبر باقی نگذارد، در آن شرایط محمدهلال علیه السلام با «عون» از طائف به خراسان پناه برد.

آن زمان، ایران (از شرق تا غرب) زیر نظر حکومت بنی امیّه بود و بنی امیّه برای مناطق ایران، حکمران مشخص می کردند.

وقتی محمدهلال علیه السلام با همراهانش به خراسان رسید، دشمنان به جنگ آنها آمدند و جمعی از همراهانش به شهادت رسیدند. محمّدهلال علیه السلام در میدان جنگ مجروح شد و چون شرایط را برای ادامه جنگ مناسب ندید در دل شب به سوی کویر مرکزی ایران حرکت کرد.

دشمنان خیال کردند محمّدهلال علیه السلام کشته شده است، در حالی که او آن

سرزمین را ترک گفته بود. او مخفیانه پس از تحمّل سختی های فراوان، راه را پیمود و به «آران» رسید و در آنجا سکونت کرد...

مدّتی گذشت، او خود را به عدّه ای که به آنان اطمینان داشت، معرفی کرد و سپس از دنیا رفت.

ص: 54

* نکته ششم

بعد از رحلت او، مردم او را به خاک سپردند و مرقد او چراغ هدایتی برای مردم حقیقت جو شد. در گذر تاریخ، کرامات بی شماری که از این مرقد ظهور کرد، علاقه مردم را بیشتر و بیشتر نمود.(1)

* * *

مُلا حبیب اللّه! این پایان شش نکته ای است که نظر تو را بیان می کند. تأکید می کنم من فقط نظر تو را در اینجا ذکر کردم.

در صفحه 559 سطر 19 کتاب خود چنین می گویی: «مدفون در این بقعه از فرزندان امیرالمومنین علیه السلام است، علی الظاهر. و شهرتش به این مطلب، کمتر از شهرت بسیاری از بُقاع متبرّکه نیست پس احترام آن از باب تعظیم شعائر اللّه، لازم است».

سخن پایانی تو را یک بار دیگر می نویسم: «احترام آن از باب تعظیم شعائر اللّه، لازم است».(2)

* * *

مُلا حبیب اللّه! تو هفت شهر عشق را پشت سرگذاشتی و من هنوز اندر خم یک کوچه ام... اعتراف می کنم که من فقط شجاعتِ سکوت دارم. به من حق

ص: 55

بده و بر من خرده مگیر! تو آن رویای صادقه را دیدی و شجاعت پیدا کردی. اکنون بر سرم فریاد بزن و بگو: «چشم ها را باید شست. جور دیگر باید دید».

من محتاج این فریاد تو هستم!

* * *

این یک سوال است: ملاحبیب اللّه می گوید: «بعد از حادثه کربلا، محمدهلال علیه السلام به آران آمده است». آیا در آن زمان، چنین آبادی وجود داشته است؟

باید به بررسی کتاب های جغرافیا بپردازم...

ابن رُسته اصفهانی، یکی از دانشمندانی است که در علم جغرافیا کتاب مهمی (به زبان عربی) نوشته است. نام کتاب او «الأعلاق النفیسة» می باشد. او در سال282 شمسی در اصفهان زندگی می کرد.(1)

او در صفحه 153 کتاب خود (چاپ دار صادر بیروت) مطلبی را (به زبان عربی) می نویسد، من ترجمه آن را ذکر می کنم: «اردستان، محل تولّد انوشیروان است... وقتی انوشیروان برای درس نزد معلّمان خود می رفت هشتاد کودک اردستانی همراه او بودند. وقتی او به حکومت رسید، آن هشتاد نفر را به حضور طلبید و آنان را احترام فراوان کرد و فرمان داد تا برای هر کدام از آن ها کاخ های باشُکوهی ساخته شود. آن کاخ ها تا این زمان باقی مانده اند و فرزندانِ آن هشتاد نفر به آن کاخ ها افتخار می کنند».

ص: 56

بعد از این، ابن رُسته از مناطقی که آن کاخ ها در آنجا ساخته شده اند، این گونه نام می برد:

1 جَرم قاسان و صَردقاسان (منظور منطقه گرم و سرد کاشانِ امروز می باشد).

2 ااران (در رسم الخط قدیم، حرف الف با مدّ را به صورت دو الف می نوشتند).

او نام ده منطقه دیگر را هم ذکر می کند و سپس می گوید: «هر کدام از این مناطق، آبادی های فراوان دارند».(1)

* * *

ملاحبیب اللّه می گوید که بعد از حادثه کربلا، محمّدهلال علیه السلام به آران آمده است، طبق نظر او، این ماجرا تقریباً در دهه شصت هجری روی داده است (در آن تاریخ 120 سال از حکومت انوشیروان گذشته بود).

از سخن ابن رُسته استفاده می شود که در آن زمان، آران منطقه ای آباد بوده است. این قدیمی ترین سندی است که از آران سخن می گوید، ولی قبل از این نیز این منطقه، آباد بوده است.

ص: 57

همان، محمّداَوسَط است».(1)

آری، کتاب رساله هلالیّه، اوّلین کتابی است که درباره محمدهلال علیه السلام نوشته

شده است.

ملاغلامرضا آرانی عشق خود به این بزرگوار را در آن کتاب به تصویر کشید و آن را از خود به یادگار گذاشت. از زمان تألیف آن کتاب تا امروز (که قلم در دست من است) نزدیک به دو قرن (190 سال) می گذرد. اکنون خدا را شکر می کنم که این توفیق را به من داد که راه او را ادامه بدهم.

ص: 59

من ماجراهای فراوان درباره محمّدهلال علیه السلام شنیده ام که بعضی از آن ها بسیار جالب می باشند. هر کس جای من بود، همه آنها را در این کتاب ذکر می کرد، ولی من سخت گیری زیادی نمودم و سعی کردم در هر ماجرا به اطمینان بیشتری برسم. کار بررسی شواهد از من وقت زیادی گرفت.

من تصمیم گرفتم ده ماجرا را در اینجا ذکر کنم. در بعضی از موارد نام صاحب ماجرا را ننوشتم، ولی شما بدانید که آنان کاملاً مورد اعتماد می باشند.

این ماجراها، خیلی از مطالب را آشکار می کند. «در خانه، اگر کس است، یک حرف بس است».

ص: 60

وارد حرم شدی و به آقا چنین گفتی: «آقا! اگر پسرم را شفا بدهی، گنبدی زیبا برای حرم تو می سازم». آن زمان حرم، گنبدی بسیار کوچک تر داشت، تو عهد کردی که اگر پسرت شفا بگیرد، گنبدی باشکوه برای این حرم بسازی.

* * *

مدّتی گذشت، یک روز رختخواب خود را برداشتی و به حرم آوردی. خادمی که در حرم بود از تو سؤل کرد: «ارباب! چرا رختخوابت را به اینجا آورده ای؟». تو پاسخ دادی: «اکنون وقت ادای نذر من است، من آمده ام گنبد را بسازم و تا گنبد ساخته نشود از اینجا نمی روم». آری، پسر تو شفا گرفته بود...

کار ساختن گنبد شروع می شود، معماری از کاشان را خبر کرده ای، کارگران هم آمده اند، همه مقدّمات کار را فراهم می کنی، عدّه ای از مردم هم برای کمک می آیند.

سرانجام کار ساختن گنبد به پایان می رسد، بعداً هم این گنبد با کاشی های فیروزه ای، زیبایی بیشتری می گیرد و دل های آسمانی را به سوی خود می کشد.

ص: 62

داری: عشق به محمّدهلال علیه السلام.

شبی از شب ها که در حرم هستی با خود می گویی: چرا از آقا حاجت خود را نخواهم؟ چرا با او درد دل نکنم؟

صبر می کنی تا حرم خلوت شود، به سمت ضریح می روی، دست در پنجره های ضریح می گیری و شروع به خواندن شعر محتشم کاشانی می کنی و با سوز چنین می خوانی:

از آب هم مضایقه کردند کوفیان

خوش داشتند حرمت مهمان کربلا

اشک از دیدگانت جاری است، صدای گریه ای به گوش تو می رسد، خانمی که برای زیارت آمده است، صدای تو را می شنود، او از شنیدن این شعرها بی تاب می شود، تو از سوز جان می خوانی و می سوزی و می سوزانی:

این کشته فتاده به هامون حسین توست

وین صید دست و پا زده در خون حسین توست

سخن تو به اینجا می رسد:

خاموش محتشم که از این حرف سوزناک

مرغ هوا و ماهی دریا کباب شد

صدایی به گوش تو می رسد، خانمی که کنار ضریح است با تو چنین سخن می گوید: «دیگر بس است. حاجتت را گرفتی، دیگر مخوان!». تو دیگر سکوت می کنی...

فردا صبح از خانه بیرون می آیی، یکی تو را می بیند و به تو می گوید: «تو به زودی به کربلا می روی!». از سخن او تعجّب می کنی، تو با کسی در این باره سخنی نگفته بودی. چه رازی در میان است.

ص: 64

* * *

فقط شش ماه می گذرد و تو اکنون نزدیک شهر هستی. دوستان تو برای استقبال تو آمده اند، تو زائر کربلایی و آنان برای تو «چاووش» می خوانند. همراه با جمعیّت به سوی خانه خودت می روی، همسرت چشم انتظار توست، تو هم ازدواج کرده ای و هم خانه ای برای خودت داری و حالا هم از کربلا آمده ای. مهمانان همراه تو هستند، آنان را به خانه دعوت می کنی، دل تو بی قرار است، می خواهی هر چه زودتر به حرم محمّدهلال علیه السلام بروی و از او تشکّر کنی...

ص: 65

* * *

تو در اتاق نشسته ای که فریاد شوق اهل خانه را می شنوی: «پدر از سفر بازگشته است»، باورش برایت سخت است، از جا برمی خیزی، به سوی حیاط می روی، پدر را می بینی که آغوش خود را برایت گشوده است، به سوی پدر می روی در آغوش گرمش، آرام و قرار می یابی.

صبر می کنی تا خستگی از تن پدر بیرون می رود. در فرصت مناسبی به او می گویی: «پدر جان! شما که می خواستید مدّت ها در مشهد بمانید، چه شد که برگشتید».

پدر پاسخ می دهد: «در مغازه خود مشغول کار بودم، یک دفعه دلم بی قرار شد، دلم هوای شما را کرد، فوراً آن روز، جنس های خود را به حراج گذاشتم و سریع آنها را فروختم و برگشتم».

تو به فکر فرو می روی، روزها و منزل گاه های راه مشهد را حساب می کنی. تو به یاد داری چه روزی حاجت خود را از محمّدهلال علیه السلام خواستی، دقیقاً پدر همان روز از مشهد حرکت کرده است و در این مدّت در راه بوده است، برای همین به حرم می روی و چنین می گویی: «آقا! از تو ممنونم!».

ص: 67

آفتاب بالا آمده است و تو همراه استاد به سوی حرم محمّدهلال علیه السلام می روی.

وقتی به حرم می رسید با او به سمت ضریح می روی. آن زمان، ضریح چوبی بود و درِ آن هم باز بود. استاد وارد ضریح می شود، کنار مرقد آقا، مقداری خاک به چشم می آید. استاد آن خاک را برمی دارد و بیرون می آید و آن را روی زخم پای تو می ریزد و روی آن را می بندد...

بعد از سه روز، آن پارچه ای را که استاد روی زخم بسته بود، باز می کنی، باور نمی کنی، آن زخم خوب شده است. تعجّب می کنی، استاد به تو گفته بود که تو بیا و من شفای تو را از محمّدهلال علیه السلام می گیرم.

* * *

اکنون تو در بالای داربست ایستاده ای و به استاد کمک می کنی، مرتب، کاشی ها و ملاط را به بالای داربست می بری، هیچ کس نمی تواند باور کند که تو همان کسی هستی که سه روز قبل، آن زخم کهنه در پای تو بود.

ص: 69

خدا آبرو دارد و اگر به او توّسل بجویی خدا حاجت تو را می دهد، نذر می کنی که اگر دخترت شفا بگیرد، روز 21 رمضان که فرا برسد همراه با مردم کاشان، دخترت را با پای پیاده به زیارت محمّدهلال علیه السلام ببری.

* * *

چند ماه می گذرد، نماز صبح را در مسجد می خوانی، دست دخترت را می گیری و با پای پیاده به سوی حرم محمّدهلال علیه السلام حرکت می کنید، دخترت دیگر در آغوش تو نیست، او با پای خودش راه می رود. روز 21 رمضان است و شما همراه سیل جمعیّت به سوی حرم آقا می روید.

ص: 71

تو در پاسخ می گویی: «برای دانشگاه تهران، افراد دیگری پیدا می شوند که کار تدریس را انجام بدهند، امّا اگر من از اینجا بروم، چه کسی جای من می آید؟ آیا درست است که برای رسیدن به پست و مقام، این مردم را رها کنم و بروم؟».

* * *

فصل بهار است و تو به حرم آمده ای، یکی از دوستان تو نیز همراه توست، رو به او می کنی و می گویی: «من همیشه از یک چیز نگران هستم». او می پرسد: «آقا! از چه چیزی نگران هستی؟».

در پاسخ می گویی: «نگران این هستم که اگر در قیامت حضرت علی علیه السلام به من بگوید که تو برای فرزندم چه کرده ای، من چه پاسخی خواهم داد؟».

تو این سخن را می گویی و سکوت می کنی...

* * *

مدّتی می گذرد، چند نفر از افراد مورد اعتماد را به عنوان هیأت أمنا معرفی می کنی، بر نذورات و هدایای مردم نظارت می کنی و آن را صرف تعمیرات ضروری و تهیّه امکانات رفاهی می نمایی.

برای حرم، اوّلین امام جماعت ثابت را قرار می دهی و مردم را تشویق می کنی که در نماز جماعت آنجا شرکت کنند.(1)

تو کتابخانه حرم را تأسیس می کنی و تعدادی از کتاب های بسیار نفیس خود را به آنجا هدیه می کنی.(2)

عظمت این کارهای تو را کسی متوجّه می شود که فضای اجتماعی آن روز را به خوبی درک کرده باشد. چه کسی خبر دارد که تو ساعت ها برای آبادانی این حرم، وقت گذاشتی؟ تو می دانستی که حضرت علی علیه السلام از کارهای تو باخبر است، تو این کارها را به خاطر او انجام دادی.

ص: 73

می روی، از داخل صحن، ضریح محمّدهلال علیه السلام پیداست، او از تو می خواهد تا سریع بروی و درِ حرم را ببندی. تو سریع می روی و در را می بندی، او نگاهش به توست، وقتی مطمئن می شود که در را بسته ای، حالا رو به قبله می ایستد و نماز را آغاز می کند.

* * *

با خود فکر می کنی که چرا او چنین از تو خواست، وقتی نماز تمام می شود، نزد او می روی و از او علّت این کار را می پرسی، او به تو می گوید: «در این صحن، وقتی رو به قبله می ایستیم، پشتِ ما به سمت ضریح است، من دوست ندارم که هنگام نماز در حالی که درب حرم باز است، پشت به ضریح کنم».

از این سخن می فهمی که او چقدر دوست دارد به محمّدهلال علیه السلام احترام بگذارد، هر کس در صحن بایستد به خوبی ضریح را می بیند و اگر رو به قبله بایستد، پشت به ضریح کرده است. او رو به تو می کند و می گوید: «هر وقت من برای خواندن نماز به این صحن آمدم، مدیون من هستی اگر درِ حرم را نبندی».

ص: 75

این که نتوانستی برای بهبودی همسرت کاری انجام بدهی، اندوهناک هستی.

امشب شب عید غدیر است. تا پاسی از شب کنار همسرت نشستی و با او سخن گفتی، کم کم خواب به چشم تو آمد، تو خوابیدی امّا همسرت سه ماه است که بخوابیده بود!

برای نماز صبح از خواب بیدار می شوی و به مسجد می روی تا نماز بخوانی، مردم منتظر هستند. وقتی وارد مسجد می شوی، مردم را می بینی که این روز را به یکدیگر تبریک می گویند. امروز روز عید بزرگ است و دل ها غرق شادی و سرور است. تو به سوی محراب می روی، نماز را می خوانی. بعد از نماز به فکر فرو می روی. ناگهان فکری به ذهنت می رسد، با خود می گویی که امروز به زیارت محمّدهلال علیه السلام بروی و از او بخواهی که به درگاه خدا واسطه شود و خدا همسر تو را شفا بدهد.

* * *

ساعتی می گذرد، تو اکنون در صحن باصفای محمّدهلال علیه السلام هستی، به سوی ضریح می روی، وقتی به ضریح می رسی، دیگر گریه امان به تو نمی دهد، به آقا چنین می گویی: «امروز روز عید است، عیدی مرا شفای همسرم قرار بده».

اشک تو بر پهنای صورتت جاری شده است، از ضریح جدا می شوی و دو رکعت نماز می خوانی و به سوی خانه حرکت می کنی. مثل همیشه وارد خانه می شوی، به همسرت سلام می کنی، امّا جواب سلام نمی شنوی، تعجّب

ص: 77

می کنی. جلو می روی، باور نمی کنی، همسر تو در خواب است، او با کمال آرامش در خواب عمیقی فرو رفته است. از اتاق بیرون می روی، صدای گریه آرام تو به گوش می رسد. محمّدهلال علیه السلام چقدر زود جواب تو را داد... ممنونم آقا!

ص: 78

برسد، تو منتظرش می مانی تا او زیارت کند، سپس او را به کاشان برگردانی. تعجّب او بیشتر می شود، اینجاست که تو دوماجرای خود را برای او شرح می دهی...

* * *

نزدیک به ده سال بود که ازدواج کرده بودی و خدا به تو بچه ای نمی داد، هر وقت پدری را می دیدی که دست فرزندش را گرفته است حسرت می خوردی، همسر تو بیش از تو بی تابی می کرد. حرف مردم او را آزار می داد.

یک روز به حرم محمّدهلال علیه السلام رفتی و دست به پنجره های ضریح گرفتی و اشک ریختی و گفتی: «آقا! اگر تو از خدا بخواهی که به من یک فرزند بدهد، من چهل زائر تو را از کاشان به اینجا می آورم و برمی گردانم». این پیمان را با محمّدهلال علیه السلام می بندی و به خانه برمی گردی.

* * *

هنوز یک سال از آن ماجرا نگذشته است که خدا به تو فرزندی عطا می کند، دیگر وقت آن است که به عهد خود وفا کنی. به ابتدای خیابان کارگر می روی، می بینی که رانندگان زیادی در آن مسیر با ماشین خود ایستاده اند و منتظر مسافر هستند. تاکسی تو ویژه شهر کاشان است، نمی توانی در آنجا مسافر سوار کنی. با خود می گویی، چه کنم؟

تاکسی خود را خیلی دورتر پارک می کنی و پیاده نزد یکی از رانندگان می روی، از او می پرسی که چه موقع اینجا هیچ راننده ای منتظر مسافر نیست. او به تو می گوید، تقریباً نیم ساعت بعد از اذان ظهر اینجا هیچ ماشینی نیست.

ص: 80

تو یک روز در هفته، همان ساعت می آیی و در آنجا منتظر می مانی، تو هر مسافری را سوار نمی کنی، فقط کسی که زائر محمّدهلال علیه السلام است سوار می کنی و با احترام درِ ماشین را برای او باز می کنی و او را به محمّدهلال علیه السلام می بری و بعد از زیارت او را به کاشان برمی گردانی. تو به آنان می گویی که کرایه آنان قبلاً پرداخت شده است، سپس تو به خانه خود می روی و فرزند دلبندت را در آغوش می گیری و او را می بوسی.

ص: 81

* * *

یکی از همسایگان تو به دیدار تو می آید، او قبلاً مجاور حرم محمّدهلال علیه السلام

بوده است. وقتی تو را می بیند، آثار غم و اندوه را در چهره تو می یابد، او سراغ دختر تو را می گیرد، ماجرا را به او می گویی و اشک از دیدگانت جاری می شود، او تا آن لحظه نمی دانست که آن دختر، دخترِ خودت نبوده است.

وقتی او اشک چشم تو را می بیند به تو می گوید: «اگر بچه می خواهی به زیارت محمّدهلال علیه السلام برو و به او متوسّل بشو».

تا به حال چیزی درباره محمّدهلال علیه السلام نشنیده ای، او برایت ساعتی حرف می زند و تو را با این بزرگوار آشنا می کند. تو با همسرت سخن می گویی و قرار می شود آخر هفته به زیارت محمّدهلال علیه السلام بروید.

* * *

چند روز می گذرد، اکنون تو با همسرت در صحن محمّدهلال علیه السلام هستید، نگاهی به گنبد و گلدسته های فیروزه ای حرم می کنی، همسرت به تو می گوید: «نذر زن بدون اجازه شوهر درست نیست. به من اجازه بده تا گردنبند خود را نذر محمّدهلال علیه السلام کنم، اگر خدا به ما فرزندی داد، این گردنبند را به داخل ضریح خواهیم انداخت». تو قبول می کنی و سپس به سوی ضریح می روی، اشک در چشمانت حلقه می زند، از آقا می خواهی که شما را ناامید نکند.

* * *

ص: 83

هنوز یک سال نگذشته است، تو بار دیگر به حرم می آیی، دخترت را همراه خود می آوری، نامش منصوره است. همسرت به سوی ضریح می رود، گردنبند خود را داخل ضریح می اندازد و نذر خود را ادا می کند. چند سال می گذرد... اکنون تو سه دختر و یک پسر داری.

ص: 84

را بارورتر سازیم، تو نیازی به ابراز این عشق نداری، این ما هستیم که به دوست داشتن تو نیازمندیم.

* * *

مردم این شهر، واژه «زیارت» را برای حرم تو استفاده می کنند، آنان می گویند: «ما به زیارت می رویم». در فرهنگ آنان، واژه «زیارت» به حرم تو اختصاص دارد. وقتی این کلمه را می گوییم، همه به یاد حرم تو می افتند.

این فرهنگی است که از سال های دور به ما رسیده است، باید این فرهنگ را به نسل بعد منتقل کنیم. ای کاش از اوّل این کتاب به جای واژه «حرم محمّدهلال علیه السلام» همان واژه «زیارت» را به کار می بردم!

«زیارت» به معنای «دیدار» است. این واژه چقدر پرمعناست. ما به دیدار تو می آییم تا راهی به سوی خدا پیدا کنیم، این واژه، اقیانوسی از معرفت است. این واژه، بخشی از هویّت ماست. باید آن را پاس بداریم.

* * *

از «آقا افتخار» در این کتاب نام بردم، همان کسی که گفت: «نگران هستم که اگر در قیامت حضرت علی علیه السلام به من بگوید که تو برای فرزندم چه کرده ای، چه پاسخی خواهم داد؟».(1)

«استاد محمّد» نام پدرِ جدّ من بود. او نزد آقاافتخار می رود و از او می خواهد تا برای او یک فامیلی انتخاب کند، آن زمان، قرار بود هر کسی، شناسنامه ای بگیرد. همه می دانستند که استادمحمّد، مسجد محله چهارسوق را بازسازی کرده است.

آقاافتخار برای او این فامیلی را انتخاب می کند: «خُدّامیان». این واژه معنای

ص: 86

«خادم بودن» دارد، او با این کار خود پیامی برای امروز من داشت. با نوشتن این کتاب به آن هویّتی اصیل بازگشتم، من خادم تو هستم.

* * *

آقای من! چقدر ایوان زیارت تو را دوست دارم، چه کسی باور می کند که آنجا بهشت من است، بوی بهار، وام دار آن ایوان است...

چه کسی می داند که نوشتن این کتاب، چیزی جز کرامت تو نبود. از لطف تو ممنونم، تو دستم را گرفتی و مرا به پایان یک آغاز رساندی. ایده نوشتن این کتاب، یک آغازی بود از سال های دور. تو مرا مدد کردی تا به پایان آن برسم. این پایان یک آغاز بود.

دوستت دارم؛

آقایِ عشق کویر!

پایان.

* * *

ارتباط با نویسنده و ارسال نظر: پیامک به شماره 9 6 5 4 3000

همراه نویسنده 33 94 261 0913 سایت نویسنده: www.Nabnak.ir

ص: 87

ص: 88

تصویر

ص: 90

تصویر

ص: 91

تصویر

ص: 92

تصویر

ص: 93

تصویر

ص: 94

تصویر

ص: 95

تصویر

ص: 96

تصویر

ص: 97

تصویر

ص: 98

تصویر

ص: 99

تصویر

ص: 100

مؤسّسة البعثة ، الطبعة الاُولی، 1415 ه .

11. بشارة المصطفی لشیعة المرتضی ، أبو جعفر محمّد بن محمّد بن علی الطبری (ت 525 ه ) ، النجف الأشرف :المطبعة الحیدریّة ، الطبعة الثانیة ، 1383 ه .

12. تاریخ کاشان (مراة قاسان)، عبدالرحیم کلانتر ضرابی، (سهیل کاشانی)، به کوشش ایرج افشار، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم 1341.

13. تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، (571 ق)، تحقیق: علی شیری، 1415، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت.

14. تذکرة الشهدا، ملاحبیب اللّه شریف کاشانی، چاپ سوم، 1393 هجری شمسی، انتشارات شمس الضحی، قم.

15. تفسیر الثعلبی، الثعلبی، (427 ق)، تحقیق أبی محمّد بن عاشور، الطبعة الأولی، 1422 ق، دار إحیاء التراث العربی، بیروت

16. التفسیر الصافی، الفیض الکاشانی، (1091 ق)، الطبعة الثانیة، 1416 ق، مؤسّسة الهادی، قمّ.

17. تفسیر العیّاشی ، أبو النضر محمّد بن مسعود السلمی السمرقندی المعروف بالعیّاشی (ت 320 ه ) ، تحقیق : السیّد هاشم الرسولی المحلاّتی ، طهران : المکتبة العلمیّة ، الطبعة الاُولی ، 1380 ه .

18. تفسیر القرطبی (الجامع لأحکام القرآن) ، أبو عبد اللّه محمّد بن أحمد الأنصاری القرطبی (ت 671 ه ) ، تحقیق : محمّد عبد الرحمن المرعشلی ، بیروت : دار إحیاء التراث العربی ، الطبعة الثانیة، 1405 ه .

19. تهذیب الکمال، أبی الحجّاج یوسف المزّی، (724 ق9، تحقیق: بشّار عوّاد معروف، الطبعة الرابعة، 1406 ق، مؤسّسة الرسالة، بیروت.

20. جامع أحادیث الشیعة ، السیّد البروجردی ( ت 1383 ه ) ، قمّ : المطبعة العلمیة .

21. الجامع الصغیر، جلال الدین السیوطی، (911 ق)، الطبعة الأولی، 1401 ق ، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت.

22. الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة، محمّد بن الحسن بن علی بن الحسین الحرّ العاملی (ت 1104 ه )، قمّ: مکتبة المفید.

23. رجال النجاشی ( فهرست أسماء مصنّفی الشیعة )، أبو العبّاس أحمد بن علی النجاشی ( ت 450 ه )، قمّ: مؤّسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرّسین، الطبعة الخامسة، 1416 ه .

24. رساله هلالیّه، ملاغلامرضا آرانی، به اهتمام حبیب اللّه سلمانی آرانی، ناشر: انجمن اهل قلم شهرستان آران و بیدگل، چاپ اول، سال 1379.

25. سنن الترمذی (الجامع الصحیح) ، أبو عیسی محمّد بن عیسی بن سورة الترمذی (ت 279) ، تحقیق : أحمد محمّد شاکر ، بیروت : دار إحیاء التراث .

ص: 102

26. سیر أعلام النبلاء، الذهبی، (748 ق)، الطبعة التاسعة، 1412 ق، مؤسّسة الرسالة، بیروت.

27. شرح نهج البلاغة، ابن أبی الحدید، (656ق)، تحقیق: محمّد أبو الفضل إبراهیم، مؤّسة مطبوعاتی إسماعیلیان، قمّ بالأُوفسیت عن طبعة دار إحیاء الکتب العربیة.

28. صحیح البخاری ، أبو عبد اللّه محمّد بن إسماعیل البخاری (ت 256 ه ) ، بیروت : دار ابن کثیر ، الطبعة الرابعة، 1410 ه .

29. صحیح مسلم ، أبو الحسین مسلم بن الحجّاج القشیری النیسابوری (ت 261 ه ) ، تحقیق : محمّد فؤاد عبد الباقی ، القاهرة : دار الحدیث ، الطبعة الاُولی ، 1412 ه .

30. الطبقات الکبری ، محمّد بن سعد کاتب الواقدی (ت 230 ه ) ، بیروت : دار صادر .

31. علل الشرائع ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق (ت 381 ه ) ، بیروت : دار إحیاء التراث ، الطبعة الاُولی، 1408 ه .

32. فتح الباری شرح صحیح البخاری ، أحمد بن علی العسقلانی (ابن حجر) (ت 852 ه ) ، تحقیق : عبد العزیز بن عبد اللّه بن باز ، بیروت : دار الفکر ، الطبعة الاُولی ، 1379 ه .

33. فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، محمّد عبد الرؤوف المناوی، تحقیق: أحمد عبد السلام، الطبعة الأولی، 1415 ق، دار الکتب العلمیة، بیروت.

34. الکافی ، أبو جعفر ثقة الإسلام محمّد بن یعقوب بن إسحاق الکلینی الرازی ( ت 329 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفاری ، طهران : دار الکتب الإسلامیة ، الطبعة الثانیة ، 1389 ه .

35. کامل الزیارات ، أبو القاسم جعفر بن محمّد بن قولویه (ت 367 ه ) ، تحقیق : عبد الحسین الأمینی التبریزی ، النجف الأشرف : المطبعة المرتضویة ، الطبعة الاُولی ، 1356 ه .

36. کتاب من لا یحضره الفقیه ، أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه القمّی المعروف بالشیخ الصدوق (ت 381 ه ) ، تحقیق : علی أکبر الغفّاری ، قمّ : مؤسّسة النشر الإسلامی .

37. کشف الخفاء، إسماعیل بن محمّد العجلونی، (1162 ق)،الطبعة الثانیة، 1408 ق، دار الکتب العلمیة، بیروت.

38. کشف الغمّة، ابن أبی الفتح الأربلی، (693ق)، الطبعة الثانیة، 1405 ق، دار الأضواء، بیروت.

39. کنز العمّال، المتّقی الهندی، (975ق)، ضبط وتفسیر: الشیخ بکری حیّانی، تصحیح وفهرسة: الشیخ صفوة السقا، 1409 ق، موسسة الرسالة، بیروت.

40. مجمع الزوائد، الهیثمی، (807 ق)، الطبعة الأولی، 1408 ق، دار الکتب العلمیة، بیروت.

41. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، المیرزا حسین النوری (ت 1320 ه ) ، تحقیق : مؤسّسة آل البیت، قمّ : مؤسّسة آل البیت ، الطبعة الاُولی ، 1408 ه .

42. المستدرک علی الصحیحین ، أبو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه الحاکم النیسابوری (ت 405 ه ) ، تحقیق :

ص: 103

مصطفی عبد القادر عطا ، بیروت : دار الکتب العلمیّة ، الطبعة الاُولی ، 1411 ه .

43. مسند أحمد ، أحمد بن محمّد بن حنبل الشیبانی (ت 241 ه ) ، تحقیق : عبد اللّه محمّد الدرویش ، بیروت : دار الفکر ، الطبعة الثانیة ، 1414 ه .

44. المعجم الکبیر، الطبرانی، (360 ق) تحقیق حمدی السلفی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت لبنان

45. الملل والنحل ، أبو الفتح محمّد بن عبد الکریم الشهرستانی (ت 548 ه ) ، بیروت : دار المعرفة ، 1406 ه .

46. مناقب آل أبی طالب (مناقب ابن شهر آشوب ) ، أبو جعفر رشید الدین محمّد بن علی بن شهر آشوب المازندرانی ( ت 588 ه ) ، قمّ : المطبعة العلمیة .

47. مؤتمر علماء بغداد ، بین السنّة والشیعة ، تحقیق السیّد مرتضی الرضوی ، القاهرة : 1399 ه .

48. نوادر الراوندی ، فضل اللّه بن علی الحسینی الراوندی (ت 573 ه ) ، النجف الأشرف : المطبعة الحیدریة ، الطبعة الاُولی ، 1370 ه .

49. وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة ، محمّد بن الحسن الحرّ العاملی (ت 1104ه ) ، تحقیق : مؤسّسة آل البیت ، قمّ ، الطبعة الاُولی ، 1409 ه .

50 . ینابیع المودّة لذوی القربی ، سلیمان بن إبراهیم القندوزی الحنفی (ت 1294 ه ) ، تحقیق : علی جمال أشرف الحسینی ، طهران : دار الأُسوة ، الطبعة الاُولی ، 1416 ه .

ص: 104