ص: 2

مظاهری، حسین

در ساحل سپیده اخلاص / حسین مظاهری.. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1377.

180 ص. (از سری درسهای اخلاقی - سیاسی هفته «5») کتابنامه به صورت زیرنویس

1. اخلاق اسلامی.الف. دانشگاه علوم اسلامی رضوی.: ب. عنوان.

297/61

BP 247/8

د 639م

فهرست نویسی پیش از انتشار : کتابخانه دانشگاه علوم اسلامی رضوی

نام کتاب : در ساحل سپیده اخلاص

اثر : مجموعه درسهای اخلاقی از آیت الله حسین مظاهری

ناشر : دانشگاه علوم اسلامی رضوی

حروفچینی و ویرایش فنی : نشر و گرافیک مرکز کامپیوتر دانشگاه علوم اسلامی رضوی

نمایه سازی و اخراج فتی : غلامحسین مربچگانی

ویراستار : محمدربیع میرزایی

تاریخ نشر : چاپ اول، 1377

تیراز : 2000 نسخه

چاپ، صحافی و لیتوگرافی : چاپ دنت 23113

کلیه حقوق برای ناشر محفوظ است.»

ص: 3

ص: 4

گفتار دوم: آثار فسق (قساوت)

آثار فسق (قساوت)-31

اقسام قساوت-32

الف - ناخشنودی از عبادت-32

ب - سنگینی عبادت-36

ج- بی تفاوتی در برابر گناه-36

د- تکذیب دین خدا-38

ه . غفلت-42

گفتار سوم: تنزل انسان

تنزل انسان-47

آفرینش دوگانه آدمی-48

الف - بعد ملکوتی-48

ب - بعد حیوانی-49

دیوانگی حاکم بر جهان امروز-51

فساد دل، یکی از مهمترین آثار گناه-53

گناه روی گناه و برداشته شدن عنایت خدا-54

گناهکار و خصلتهای چهارگانه-55

افسردگی چیره بر دنیای غرب-58

نمازگزار و عدم احساس پوچی-58

گفتار چهارم: تجسم عینی عمل

تجسم عینی عمل-63

گونه های عمل-

ص: 6

1.تجسم عینی عمل، سازگار و هماهنگ با گناه-63

2. تجشم عمل به صورت دوست و دشمن-64

٣. کیفر عمل-65

تأثیرگناه بر خویش و خویشان-65

احساس پوچی در زندگانی مجلل-68

زندگانی پاک و باصفا-72

حکایت محمود غزنوی و ایاز-73

گفتار پنجم: سیر و سلوک

سیر و سلوک

توبه، اولین ابزار سیر الی الله-79

گناه، مانع سیر و سلوک-80

ارکان توبه-83

توبه موجب لعان است یا محو گناه؟-84

توجه، دومین ابزار سیر الی الله-87

قانون مراقبه-89

تخلیه، مقدمه توبه-94

گفتار ششم: توبه

توبه-97

شرایط توبه-98

الف - رفع مانع-98

ب توجه-98

ج- رفع صفات رذیله-

ص: 7

د- راهنما-102

ه - توسل-104

و - زاد و توشه-105

اهتمام به مستحبات-107

خدمات شیخ طوسی -107

ز - تمسک به قرآن -108

ح- براق-109

گفتار هفتم: اخلاص در کارها

اخلاص در کارها-115

خلوص-115

اخلاص در توصلیات -116

وعده خداوند درباره مخلص -116

رسیدن به مقام مخلص دشوار است-118

تقوا میسر نیست مگر به خلوص -119

اقسام خلوص-121

اقسام توحید -121

اثر خلوص در زندگی دنیایی -125

مقام مخلص -126

گفتار هشتم: نیت در کارها

نیت در کارها -131

انگیزه های انسان در انجام کارها -132

منازل هفتگانه :-

ص: 8

منزل اول: دنیا-133

هدف از آفرینش انسان-135

منزل دوم و سوم: خوف و رجاء -137

نظریه شهید اول و سید بن طاووس -138

منزل چهارم: استحیا (حیا کردن از خداوند) -140

هبوط حضرت آدم -140

منزل پنجم: شکر -142

ترک گناه، راهی برای شکر -144

منزل ششم: محبت -145

منزل هفتم: خدا -145

منازل در کارهای بزرگان و معصومان -145

گفتار نهم: خلوص

خلوص-151

ست درخشندگی بعضی آثار -151

قصة اصحاب کهف و رقیم -153

حکایتی آموزنده -157

خلوص در گفته های علامه طباطبایی -160

شیطان در کمین مخلصین -163

گفتار دهم: منازل خلوص

منازل خلوص -169

به دست آوردن منازل هفتگانه خلوص -170

منزل اول: دنیا-

ص: 9

منزل دوم و سوم: خوف و رجاء -171

منزل چهارم: استحیا -172

مقدمات حضور قلب -173

منزل پنجم: شکر -175

منزل ششم: محبت- 178

آثار شوم گله مندی -179

منزل هفتم: خدا -

ص: 10

معرفت کامل واقعیتها، بدون آشنایی با اضداد آنها امکان پذیر نیست. در این مجموعه گفتاری به مباحثی درباره غمستان «فسق و فاسق» و آثار شوم و تلألؤ دروغین آن و آوارگان عطشناک کاروان غمبار کویر تبهکاری پرداخته شده است و برای نجات انسان سرگشته و سیر و سلوک» او به سوی «لقا»ی آفریدگار، «توبه» و «اخلاص» به عنوان داروی شفابخش و راهکار سعادت آفرین، فراروی او نهاده شده است تا صفحه دل به زیور تسلیم بیاراید و طومار لحظه های هجران را با شوق به لقای حق فرو نهد و با تحقیر شرکتهای پوچ خواهشهای نفسانی، بر چهره کژرویها داغ بطلان نهاده، با دست هشتن از زشتیها، با تاکتیک تخلیه «لا اله» و استراتژی تحلیه الا الله» تا مقام «قاب قوسین او ادنی» عروج نماید.

اینک که در پرتو مهر درخشان «حضرت آیة الله خامنه ای» فروغ هدایت از چشمه سار خورشید «امامت» در آفاق جهان می گسترد، گاه آن است که با جوهرة عمل صالح و تخلق به اخلاق الله، قله های بلند انسانیت را فتح کنیم و با آهنگ موزون حیات طیبه هم نوا گردیم که بنیاد کاخ بهشتیان بر شالوده اخلاق و حیات طیبه نهاده شده است.

سلسله مباحثی که در پی می آید، برگرفته از مایه های اساسی و بکر اندیشه اجتهاد اخلاقی بر اساس کتاب و سنت است که استاد گرانقدر و عالم ربانی، آیة الله مظاهری در دانشگاه علوم اسلامی رضوی برای دانشوران حوزه و دانشگاه ایراد کرده اند و با نکته پردازیهای کم نظیر خود به محفل روحانیان و دانشگاهیان، نور و نشاطی مقدس بخشیده اند.

از این رو، واحد خدمات رسانی پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی، با کسب اجازه از محضر استاد ارجمند، فرمایشات ایشان را با حفظ سبک «القای اخلاقی» و پس از اخراج فنی، با عنوان «در ساحل سپیده اخلاص» در اختیار علاقه مندان و شیفتگان سیر و سلوک می گذارد.

پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چهارم مهر

ص: 12

ص: 14

عیب و ننگی بالاتر و بدتر از اتصاف به فسق برای یک مسلمان نیست؛ چه رسد به یک طلبه.

علمای علم اخلاق، علاوه بر این، میگویند: فاسق آن است که گناه مداوم داشته باشد یا صفت رذیله ای بر دل او حکمفرما باشد: حسود باشد، متکبر باشد، جاه طلب باشد و بالاخره یکی از صفات رذیله در دل او رسوخ کرده باشد؛ به این میگویند فاسق. در مقابل تقوای دل، به این میگویند فسق دل. قرآن علاوه بر تقوای از گناه، تقوای دل هم از ما می خواهد: «و من یعظم شعائر الله فانها من تقوی القلوب»(1)

علمای علم اخلاق می گویند: همان طور که خدا از ما میخواهد که به حسب ظاهر، فاسق نباشیم، می خواهد که از نظر دل هم فاسق نباشیم؛ یعنی صفت رذیله ای بر دل ما حکمفرما نباشد. و بالاخره از نظر دل و از نظر ظاهر، باید نفس لوامه بر ما حکومت داشته باشد و معنای نفس لوامه این است که اگر گناهی از او سر زد، ناراحت شود و واقعا یک تلاطم درونی برای او ایجاد شود. اگر دروغ گفت، دیگر شب خوابش نبرد تا جبران کند. اگر یک غیبت شنید یا غیبت کرد، از آن غیبت تب کند. نفس لوامه بر او حکومت داشته باشد.

فراموش نمی کنم که یک روزی حضرت امام تشریف آوردند در حالی که نفس ایشان به شماره افتاده بود. فرمودند: نیامدم درس بگویم، آمدم یک نصیحت کنم. و یک نصیحت داغی به شاگردهایشان کردند. فرمودند: یک طلبه باید علاوه بر این که دین و علم داشته باشد، عقل هم داشته باشد. بعد خیلی تند فرمودند: اگر علم ندارید، اگر دین ندارید، عقل داشته باشید و نخواهید حوزۀ چهل ساله با حرفهای شما و با کارهای شما ضربه بخورد. ایشان بعد از این نصیحت، رفتند و دو یا سه روز در خانه ماندند.

: گویا شنیده بودند که یکی از شاگردهای خاص ایشان غیبت کرده بود. آن غیبت بر نفس مبارک ایشان اثر گذاشته و نفس ایشان به شماره افتاده بود.

آن کسی که به قول خودش میگفت: و الله تا به حال نترسیده ام و وقتی که آنها مرا میبردند، می لرزیدند و من به آنها دلداری میدادم، وقتی فسق را، آن هم از یک طلبه می بیند، نفسش به شماره می افتد؛ به این میگوییم نفس لوامه؛ البته به مراتب بالایش.

ص: 17

بدتر از این فاسق، آن کسی است که توجیه گر کارهای بدش باشد.گناه موجب سقوط است. سفارش میکنم که گناه نداشته باشید که اگر خدای نکرده گناه مداوم آمد و اطلاق فسق و فاسق بر کسی شد، خطرناک است.

اما سفارش مؤکدتر من این است که اگر - العیاذ بالله . گناه یا گناه مداوم دارید، آن را توجیه نکنید. نفس لوامه شما مبدل به نفس محنه نشود که اگر بشود، قرآن میگوید ورشکسته ترین، شقی ترین و بدبخت ترین افراد است.

دلالت میکند که گناه مداوم دارد. به عبارت دیگر، نفس لوامه او رفته است و نفس اماره بر او حکمفرما شده است.

در قرآن، افرادی که زکات ندهند، به معنای افراد خودخواه، خودمحور و افرادی که به فکر فقرا، ضعفا و آبرومندها نباشند، آمده است. آن زکات اصطلاحی در قرآن به عنوان صدقه» آمده است: «خذ من أموالهم صدقه»(1) اما زکاتهایی که در قرآن شریف مرتب تکرار شده، در مقابل عبادت بدنی، عبادت مالی است: «الذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزکوة».

در آیه «الذین یؤمنون بالغیب و یقیمون الصلوه و مما رزقناهم ینفقون»(2) به جای اتوا الزکوة» می فرماید: «و مما رزقناهم ینفقون». معنای زکات در قرآن این است؛ یعنی آن کسانی که می توانند کمک کنند و نمی کنند؛ قرآن، کفر و شرک را بر اینها اطلاق کرده است. می فرماید: «ویل المشرکین الذین لا یؤثون الرکوة و هم بالآخرة هم کافژون»؛(3) یعنی: وای به مشرک، آن کسی که زکات مالش را نمی دهد و آن کسی که کافر است. در این آیه بر فاسقی که از نظر مالی کوتاه می آید، اطلاق کفر شده است.

در آغاز سوره ماعون نیز بر چند دسته از گناهکاران اطلاق کفر شده است: «أرأیت الذی یکذب بالدین»؛ ای پیغمبر! آن که کافر است و آن که دین را قبول ندارد کیست؟

1. آن کسانی که می توانند به یتیمها رسیدگی کنند و نمی کنند.

2. آن کسانی که می توانند به فقرا رسیدگی کنند و نمی کنند.

٣. آن کسانی که نماز می خوانند، ولی نماز را سبک می شمارند و در وقت نماز، غافل از نمازند.

4. آن کسانی که ریا و تظاهر بر کارهایشان حکمفرماست.

5. آن کسانی که می توانند گره از کار مسلمانها بگشایند، اما نمی گشایند.

ص: 20

در اینجا می بینیم بر افرادی که از نظر مالی گناه می کنند، افرادی که در واجباتی مثل نماز تسامح می کنند، آن کسانی که ریاکارند و بالاخره آن کسانی که می توانند به خلق خدمت کنند و نمی کنند، اطلاق کفر شده است. نظیر این آیات در قرآن زیاد است و برای فرد آگاه خیلی سنگین است که به او بگویند کافر. به همین جهت در روایات فراوانی میخوانیم که در روز قیامت به تارک الصلوة، می گویند کافر: «من ترک الصلوة متعمدا فقد کفر».(1)

در روایات میخوانیم که در روز قیامت به شرابخوار میگویند کافر. در روایات میخوانیم به کسانی که می توانستند مکه بروند و نرفتند، دم مرگ می گویند: «مت یهودیة او نصرانیة».(2) به آدمهای بی نماز که در زندگی آنها نماز نبوده، دم مرگ می گویند: «مت یهودیا او نصرانیا»

اگر شما به روایات اهل بیت مراجعه کنید، می توانید یک کتاب در این باره جمع آوری کنید. در کتاب بحارالانوار علامه مجلسی رضوان الله تعالی علیه مقداری از این روایات جمع شده است. در بیش از 100 آیه نیز بر فاسق، اطلاق کفر شده است. شاید اطلاق کفر بر این کفر عملی، به خاطر این است که اگر گناه روی گناه آمد، دل را سیاه می کند. به قول امام صادق دل را وارونه میکند. دیگر وقتی چنین شد، بین او و خدا حجاب می شود. وقتی چنین شد، آن حجاب، مانع رستگاری و توبه او می شود. به عبارت دیگر، آن حجاب مانع شنیدن، گفتن و فهمیدن واقعیت و حقیقت می شود. این جمله ای که در سوره بقره آمده است، اشاره به همین موضوع دارد: «الذین کفروا سؤاء علیهم اأنذرتهم أم لم تنذرهم لایؤمنون»؛ اگر گناه روی گناه، دل را سیاه کرد، به قول امام صادق(علیه السلام)«فلن یفلح ابدأ»؛ یعنی، دیگر حرف حق در او تأثیر ندارد. نمیشنود تا تأثیر کند. به دیده عقل نمی بیند تا تأثیر کند. دل، متأثر نمی شود تا به واسطه آن، تلاطم درونی پیدا

ص: 21

بشود و بالاخره حجابی است بین او و بین خدا و حجابی است بین او و بین واقعیات. آیه «و لقد ذرأنا لجهنم کثیرا من الجن و الإنس لهم قلوب لایفقهون بها و لهم أعین لایبصرون بها و لهم اذان لایسمون بها أولئک کالأئغام بل هم أضل أولئک هم الغافلون»(1)

به این نکته اشاره میکند که در این گونه افراد، نفس لوامه نیست. وقتی که نفس القامه نبود، غفلت به وجود می آید؛ غفلت از گناه، غفلت از حجاب و پرده هایی که روی چشم و گوش و دل او واقع شده است.

نباید از این روایاتی که مرحوم کلینی رضوان الله تعالی علیه در کافی نقل می کند، سرسری بگذریم. شاید من و شما چندین مرتبه شنیده باشیم، چندین مرتبه حتی برای دیگران گفته باشیم، اما شرط اساسی، توجه به آن است.

می فرماید: اگر کسی گناه بکند، یک نقطه سیاه در دل او پیدا می شود. اگر جبران کرد، آن نقطه سیاه رفع می شود و اما اگر جبران نکرد، گناه دوم آن نقطه سیاه را بیشتر میکند. گناه سوم آن نقطه سیاه را زیادتر می کند تا کمکم سیاهی همه دل را می گیرد. بعد امام صادق می فرمایند: وقتی که به اینجا رسید، «لن یفلح ابدأ».(2) این یعنی چه؟ یعنی «واء علیهم آائزتهم أم لم تنذرهم لایؤمنون». گناه مداوم با انسان چنین میکند. لذا اگر اطلاق کفر شده، شاید همان معنای لغوی آن است. به خاطر این که کفر یعنی سرپوش و سرپوش یعنی پرده بین او و خدا، پرده بین او و دیدن واقعیات، دیدن حقایق و دیدن معنویات.

شرکت در قرآن به دو معنی آمده است: یک معنای آن، بتهای سنگی و چوبی است که به دست انسان ساخته میشود و افرادی که بی خردند آن را می پرستند که متأسفانه الآن

ص: 22

در ژاپن و چین هم بت پرستی هست. چوب یا سنگی را به شکلی درست کرده، بر آن سجده میکنند. این شیوه آدمهای بی خرد است که حتی در تاریخ میخوانیم که از خرما خدا می ساخت و وقتی گرسنه میشد، خدایش را می خورد؛ دوباره وقتی خرما پیدا میکرد، خدا می ساخت و بر آن سجده می کرد.

شهوت جنسی بر خانه، کوچه و خیابان او حکمفرماست، بدتر از آن دیوانگان است.

در سوره یس می فرماید: چه کسی شیطان پرست است؟ آن کسی که گناه مداوم بر او حکمفرما باشد. آن کسی که شیطان توانسته باشد او را مهار کند. آن کسی که به قول شیطان، کارش به آنجا رسیده باشد که احتیاج به مهار شیطان نداشته باشد و خود از شیطان پیروی کند و حتی از شیطان جلو بزند. ما نباید دو آیه «آفرأیت من الله إلهة هواة و أضله الله علی علم» و «آلم أعهد إلیکم یا بنی آدم أن تعبدوا الشیطان إنه لکم عدو مبین» را سرسری بگیریم.

اولین مصیبتی که فاسق دارد، اطلاق کفر بر اوست. قرآن با خطاب کافر و مشرک با او صحبت می کند، اما پاک است و آثار اسلام بر او بار می شود. این از نظر فقهی، اما از نظر باطن چه؟

در روایات میخوانیم که همه و همه وقتی قبض روح می شوند، باید روح آنها در محضر خدا حاضر شود. از آسمان اول تا هفتم، عرش، لوح و قلم بگذرد و از محضر خدا برگردد به بهشت یا جهنم برزخی. آن وقت در روایات می خوانیم که دیگر وقتی او را صدا میکنند، به اسم ظاهری صدا نمی کنند، به اسم پرونده ای صدایش می کنند؛ یعنی آدم تارک الصلوة وقتی به آسمان اول می رسد، می گویند: کافر آمد. آدم ریاکار وقتی به آسمان دوم رسید، به او میگویند مشرک؛ تا برسد به محضر ربوبی و در آن جا خطاب میشود:ای کافر! ای مشرک! برگرد به جای خود؛ آن جا که خود تهیه کردی؛ یعنی جهنم برزخی.

معلوم است که آن وقت؛ یعنی دم مرگ دیگر چاره ای نیست. در آسمان اول تا محضر خدا اگر او را با مقراض قطعه قطعه کنند، قطعا برای او بهتر است از این که خدا به او بگوید: یا کافر.

است. شما نمی توانید کلمه ای در قرآن پیدا کنید که این تنبه را نداشته باشد. میدانید که دو ثلث قرآن - مستقیم و غیر مستقیم - مربوط به اخلاق و یک ثلث دیگرش هم مربوط به معارف اسلامی است. اما به قول حضرت امام، اگر با یک دقت اخلاقی، با یک عینک اخلاقی وارد بشوید، می بینید که آن ثلث هم مربوط به اخلاق است. من می گویم نمی توانید در قرآن کلمه ای پیدا کنید که رنگ اخلاقی نداشته باشد. یعنی اگر به فاسق میگوید کافر؛ همین معلم اخلاق است. اگر به فاسق میگوید مشرک، این هم یک رنگ اخلاقی دارد. می خواهد به ما بگوید که ای انسان قبل از آن که دم مرگ به تو بگویند کافر، قبل از آن که بعد از مردن، در آسمان اول، دوم و حتی در محضر ربوبی به تو خطاب یاکافر و یا مشرک شود، به خود بیا و این ننگ و شوم فسق را از خود بزدای. به جای آن، به تقوا و متقی متصف شو تا هدایت تشریعی، هدایت تشریفی و هدایت عنایی از آن تو باشد.

گناه سیاه شد یا صفت رذیله ای بر دل حکمفرما شد، قطعا برای او هدایت تشریعی نیست. لذا ممکن است این «هدی للمتقین» همان هدایت تشریعی یا هدایت عنایی باشد؛ یعنی ایصال الی المطلوب؛ یعنی متقی است که پروردگار عالم دستش را میگیرد و به مقصود می رساند. مقصودش نیز خود خداست. به آنجا می رسد که هیچ کس و هیچ چیزی در دلش نیست، جز خدا.

هدایت عنایی؛ یعنی ایصال الی المطلوب. یعنی رسیدن به گمشده، و این مختص

متقی است. وقتی «هدی للمتقین» را این چنین معنی کردیم، «الذین کفروا» هم سه معنی پیدا میکند:

1. تشریفی برای او نیست و اصلا مطرود است.

٢. تشریعی برای او نیست؛ زیرا گناه از شنیدن، دیدن و فهمیدن او جلوگیری میکند.

٣. هدایت عنایی هم برای او نیست؛ چون مطرود است.

به همین سبب، این ضلالتی که در قرآن یکی پس از دیگری آمده و به خداوند نسبت داده شده است: «یضل من یشاء» معنایش این نیست که پروردگار عالم او را به ضلالت میکشاند؛ نه، خدا کسی را به ضلالت نمیکشاند. بلکه معنایش همان است که مرحوم طبرسی رضوان الله تعالی علیه در مجمع البیان معنی می کند. می فرماید: وقتی که تو سنگی را در دامنه کوه نگه میداری، این سنگ به سمت پایین فشار می آورد و بالاخره غالب شده، از دست تو رها می شود. دیگر لازم نیست هلش بدهی. تاته دره میغلتد و ذره ذره میشود. ضلالت خدا این گونه است.

اگر دست عنایت خدا روی سر کسی باشد، این هدایت عنایی است و بالاخره به مرور زمان به مقصود می رسد که بالاترین مقصود برای این انسان، خود خداست، اما اگر این لیاقت نباشد؛ یعنی گناه روی گناه و کفر عملی و کفر اعتقادی نگذارد و لیاقت پیدا نکند که خدا دست او را بگیرد خدا فقط رهایش می کند و دست عنایتش را از روی سر او بر میدارد. دیگر هلش نمیدهد. این میشود ضلالت. ضلالت کسانی که قرآن درباره آنان

ص: 26

می فرماید:«ان المنافقین فی الدرک الأسقل من النار ...»(1) وسقوط به جایی که به جز خدا نداند. همان طور که در صعود، رسد آدمی به جایی که به جز خدا نداند، در سقوط نیز رسد آدمی به جایی که به جز خدا نداند.

برای تقریب به ذهن، یک مثال میزنم: مثل نور برق است در یک سالن. کارخانه باید فیض (برق) بدهد تا اینجا روشن باشد، اما اگر کارخانه فیض نداد، دیگر لازم نیست در اینجا تاریکی ایجاد کند. دیگر این جا تاریک تاریک است. همین مقدار که کارخانه دست عنایتش را از اینجا برداشت، این جا تاریک میشود؛ معنای «سواء علیهم أأنذرتهم أم لم تنذرهم لایؤمنون» همین است.

ص: 28

ص: 30

خودگراست و جز خود و اطرافیان خود را نمی بیند. 2. یک معنای سنگدلی هم این است که دیگر سروکاری با معنویت ندارد، بلکه هم و غم او عالم ماده است. به قول امام صادق قلب وارونه میشود. به جای این که قلب او در عالم وحدت منغمر باشد، در عالم کثرت منغمر است. قرآن می فرماید: «أقمن شرح الله صدره للإسلام فهو علی ثور من ئه فویل للفاسیة قلوبهم من ذکر الله»؛(1) وای بر سنگدل.

انصافا هم بالاترین مصیبت برای یک انسان این است که خواب را بر نماز شب مقدم بدارد. این مصیبت است. بالاترین مصیبت این است که انسان از نماز لذت نبرد. بالاترین مصیبت این است که انسان از دیگرگرایی و از کمک کردن به دیگران لذت نبرد. خرج کردن در راه خدا را خسارت بداند. خمس دادن و زکات دادن را خسارت بداند. این بالاترین مصیبت است. لذا قرآن می فرماید: این افرادی که سنگدل و قسی القلب نیستند، این افرادی که از مناجات خدا، از رابطه با خدا و از کمک کردن به دیگران لذت می برند، لذتشان قابل درک و وصف نیست. قابل وصف هست، اما برای خودش و برای آن کسانی که به آن مقام رسیده باشند: «تتجافی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا و طمعا و مما رزقناهم ینفقون فلاتعلم نفس ما أخفی لهم من قرة أعین جزاء بما کانوا یعملون»(1)

افرادی هستند که از خواب بلند می شوند و پشت پا به رختخواب می زنند. گاهی صفت جمال خدا و گاهی صفت جلال خدا بر دل آنان حکمفرما می شود: «یدعون ربهم خوفا و طمعا» گاهی خوف حق بر دل اینها متجلی می شود (یعنی صفات جلال خدا) در آن وقت گریه میکند، گریه خوف. غش میکند، غش خوف. مدهوش می شود، نه بیهوش. گاهی هم صفات جمال خدا و رجاء از طرف حق بر دل او مستولی می شود. گریه می کند، گریه شوق، غش میکند، غش شوق. مدهوش می شود نه بیهوش، مدهوش شوق: «و خر موسی صعقا»(2)

امیرالمؤمنین چه مدهوشیها داشت در دل شب. حضرت زهرا چه مدهوشیها داشت. پیغمبر اکرم و ائمه طاهرین طلا چه لذتها داشتند، چه مدهوشیها داشتند. گاهی از خوف و گاهی از رجاء؛ یعنی گاهی صفت جلال خدا بر دل اینها متجلی میشد و گاهی صفت جمال خداوند.

(و مما رزقناهم ینفقون» نه تنها خمس و زکات میدهند، بلکه اگر مال دارند، برای خود می خواهند و دیگران و اگر علم دارند نیز برای خود می خواهند و دیگران. اگر آبرو

ص: 33

دارند، برای خود می خواهند و دیگران، اگر قلم دارند، اگر قدم دارند، اگر عقل دارند، اگر فتانت دارند و اگر شعور دارند، برای خود می خواهند و دیگران. از این هم لذت می برند. چه لذتیا قرآن می فرماید: این لذتها قابل وصف نیست: «فلاتلم نفس ما أخفی لهم من قرة أعین».

این ذیل آیه را فقط به بهشت معنی نکنید. اصلا در این گونه آیات و روایات، بهشت از اینجا شروع میشود. بهشت امیرالمؤمنین کی بود؟ دل شب، بهشت امام حسین کجا بود؟ گودال قتلگاه. بهشت زینب مظلوم کجا بود؟ پشت دروازه کوفه، نشسته و با تیمم نماز شب خواندن. در شام عاشورا با آن همه مصیبتها نماز شب خواندن. لذت زینب کجا بود؟ وقتی که در مجلس ابن زیاد بلند شود و بگوید: «ثکلتک أمک یابن مرجائه مارأیت إلا جملا»؛(1) این بهشت، بهشت عادی نیست.

ما یک بهشت عوام داریم که عموم مردم آن جایند. خیلی ها به این بهشت می روند. به قول باباطاهر:

خداوندا، به حق هشت و چارت

ما بگذر شتر دیدی، ندیدی(2)

بهشت حیوانی، بهشت عادی و بالاتر از آن، بهشت عدن است و بهشت رضوان که برای خواص است، اما بعضی بهشت عندالله دارند که از اینها هم بالاتر است: «إن المتقین فی جنات و نهر فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر».(3)

بهشت معمولی برای اینها کوچک است. سعۀ وجودی اینها با بهشت معمولی سازگار نیست. با بهشت عدن و رضوان هم نمی خورد. بهشت عدن و رضوان هم برای اینها تنگ است. سعۀ وجودی اینها بیش از اینهاست. پس جای اینها کجاست؟

«یا أیتها النفش المطمة ازجعی إلی ربک»(4)، نگویید فقط دم مرگ، نه. الفاظ قرآن

ص: 34

معمولا برای معانی عامه است. بگویید بهشت اینگونه افراد به آن هم نه بهشت معمولی، بهشت عندالله - از همین دنیا شروع میشود. بهشتش در دل شب است: «سبوح قدوس ربنا ورب الملائکة و الروج» وقتی که به دنیا و آنچه در دنیاست پشت پا میزند.

وقتی که جبرئیل و میکائیل میخواستند حضرت ابراهیم ، این مرد ملکوتی را امتحان کنند، آمدند و جبرئیل با آن صدای رسا و جذاب خود گفت: «شوخ قدوش» و میکائیل گفت: «ربنا ورب الملائکة و الروح». حضرت ابراهیم گفت: ای که اسم محبوبم را بردی! یک بار دیگر بگو، همه اموالم را میدهم. هرچه دارم میدهم(1) ؛ جبرئیل گفت: شبوح قدوش» و میکائیل گفت: «ربنا ورب الملائکة و الروح». باز گفت: یک بار دیگر اگر اسم محبوبم را بردی، خودم را هم می دهم؛ خودم هم فدای اسم محبوبم. از امتحان سربلند بیرون آمد. اینها برای حضرت ابراهیم خیلی ساده است. اینها برای امام حسین ع، برای حضرت زینب خیلی ساده است.

همه اینها برای این ماگفته شده است تا ما بفهمیم اگر از نماز شب به اندازه خوابمان لذت نمی بریم، قساوت داریم. اگر از کمک کردن به دیگران به اندازه کمک به خود لذت نمی بریم، قساوت داریم و قرآن می گوید: «و مما رزقناهم ینفقون»؛ نگو ندارم.

از این نظر هم، همه مالنگیم. «لینفق ذوسعة من شعیه و من قدر علیه رزقه فلینفق مما اتاه الله»(2)

چه کسی می تواند بگوید من عامل به اینگونه آیات هستم؟ این است که اگر چنین نباشیم، باید متوجه شویم که لنگیم. باید متوجه شویم که به قول عوام، توی باغ نیستیم. باید بدانیم که قساوت داریم و این مرتبه اول قساوت است.

ص: 35

ناراحت نشود. تهمت بشنود، اما ناراحت نشود. آهنگهای شهوت آمیز باشد و او بی تفاوت بنشیند و ناراحت نشود. ابهت گناه از دلش رفته باشد. انسان وقتی به بعضی از بزرگان و ائمه طاهرین و نگاه می کند، می بیند که چقدر بین آنها و ما تفاوت است.

. مرحوم ثقة الاسلام کلینی نقل می کند که امام صادق(علیه السلام)یک رفیق ملازم داشتند و او همیشه با امام صادق بود. یک روزی غلامش عقب ماند. غلامش را صدا کرد، جواب نداد. دفعه دوم صدا کرد، جواب نداد. این شخص که خیلی مواظب زبانش نبود، در مقابل امام صادق طلا داد زد و گفت: «یابن الفاعلة»، تا این جمله را گفت، امام ایستاد و دست به کمرش گذاشت؛ یعنی کمر مرا شکستی. فرمودند: چه گفتی؟ مرد تعجب کرد و گفت: یابن رسول الله این از هندوستان است و اصلا پدر و مادرش معلوم نیست. فرمود من کاری به او ندارم. با تو کار دارم. مرادم اینجاست که امام صادق فرمودند: دیگر حق نداری با من باشی.(1)

در جلسات گذشته من داستان تب کردن امام راحل و سه روز تعطیل شدن درس ایشان را تعریف کردم و اتفاقا خود ما هم تجربه کردیم، مخصوصا در این پیروزی انقلاب به بعد، هر وقت که در جلسه ای غیبت جلو می آمد، میدیدم که ایشان ناراحت است؛ همین که قرآن می گوید: «لایحب الله الجهر بالشوء من القول إلا من ظلمه»(2)؛ یعنی مظلوم میتواند داد بزند، اما باید این را هم بداند که همان وقت که غیبت می کند، اکل میته است. گاهی انسان می تواند میته بخورد و آن وقتی است که اگر نخورد، بمیرد. گاهی نیز اگر یک اهم و مهمی جلو بیاید، به اندازه ای که بتواند خلاصی پیدا کند، می تواند دروغ بگوید. درباره غیبت هم همین است، اما قرآن میگوید همین هم سوء است؛ یعنی آن که میته می خورد، آن که شراب می خورد، بالاخره سوء است. شراب است و مست میکند. اثر وضعی اش را می گذارد. ما طلبه ها باید چنین باشیم. یعنی اگر یک قانون اهم و مهمی هم

ص: 37

جلو آمد و بخواهیم غیبتی بکنیم - واقعأ اهم و مهم باشد، نه این که خودمان را گول بزنیم - باید مثل اکل میته باشد.(1)

غزالی در کتاب احیاء علوم الدین مینویسد؛ دو نفر از مدینه به مکه می رفتند. منزل کردند. یک نفر رفت برای تهیه غذا و دیگری مشغول قرآن خواندن شد. در همین حال بود که یک زنی به او نزدیک شد؛ یک زن جوان با جمال. او خیال کرد گداست. مقداری پول به او داد. تا دید کار بالاتر از این است، مثل زن بچه مرده بنا کرد به داد زدن و گریه کردن زن ترسید و رفت. رفیقش که آمد، دید بغض کرده، گفت چه پیش آمده؟ گفت خطر عجیبی برایم جلو آمد. بعد این رفیق بناکرد به گریه کردن. تو چرا؟ گفت برای این که می ترسیدم جای تو باشم و نتوانم از امتحان بیرون بیایم.

اینها گرچه پیش ما، برای بعض ما سنگین است، اما این را باید بدانیم که اگر ابهت گناه از دل ما رفته باشد، باید بدانیم که مرحله سوم از قساوت را داریم. اول و دوم هم نیست. خیلی پررنگ است. شما میدانید این ملکات . چه فضایلش و چه رذایلش - مقول به تشکیک و دارای مراتب است. کمرنگ و پررنگ دارد. مرتبه سوم را که خیلی پررنگ است، کسی دارد که غیبت می کند، دروغ می گوید، نگاه آلوده میکند، اما متأثر نمیشود مثل این است که کاری نکرده باشد. خطرش هم خیلی بالاست. برای این که انسان اگر گناه بکند و تلاطم درونی پیدا کند، جبران می کند، توبه می کند. اما اگر اینطور نباشد، گاهی به آنجا می رسد که گناه می کند و گناهش را توجیه هم میکند. وای بر کسی که گناه کند و گناهش را توجیه کند.

د - تکذیب دین خدا .

مرتبه چهارم از قساوت، آنجاست که دل را گناه و فسق گرفته باشد. دیگر قرآن

می فرماید: «ثم کان غابة الذین أساؤا الشأن أن کذبوا بآیات الله.»(2)

(1) قرآن کریم در این زمینه می فرماید «أیحب أحدکم أن یأکل لحم أخیه میتا فکر هتموه.» (حجرات/12)

(2) سپس سرانجام کسانی که اعمال بد مرتکب شدند به جایی رسید که آیات خدا را تکذیب کردند. (روم/10)

ص: 38

این تکذیب دین خدا به صورت عادی منظور نیست. در صورت عادی ممکن است طلبه باشد، ممکن است معلم باشد، ممکن است استاد دانشگاه شیعه باشد، ممکن است اهل علم باشد و به حسب عادی نماز بخواند، روزه بگیرد و یک آدم متشرعی باشد، اما وقتی امتحان جلو بیاید، آن وقت است که باید ببینیم آیا دینش را می دهد یا نه؟ و آن وقت است که معلوم می شود قساوت با انسان چه میکند.

این «ثم کان عاقبة الذین أساؤا السوای آن کذبوا بایات الله» معنایش این نیست که اگر دل را گناه گرفت، بیدین می شود. معنایش این است که زمینه برای بی دینی و زمینه برای دین فروشی پیدا می شود.

یک طلبه باید چنین باشد که اگر بگویند تمام دنیا را به تو میدهیم و تو دینت رابده، طلبگی ات را بده، نباید بدهد. اگر چنین است که خوب، وگرنه چنانچه به واسطه تمام دنیا، به واسطه ریاست خیلی کم یا به واسطه یک پول مختصر، همه چیزش را میدهد، چنین آدمی گرفتار است.

ان میگویند که یکی از علمای بزرگ روی منبر به طلبه ها می گفت: من یک میلیون عادلم. یک میلیون، خیلی بود. نمی فهمیدند یعنی چه. بعد تفسیر می کرد. می فرمود: تا این اندازه اطمینان به خودم دارم که اگر یک میلیون بدهند، دینم را نمی فروشم.

ما باید به واسطه رابطه با خدا، به واسطه رابطه با ائمه طاهرین و شما عزیزان به واسطه رابطه با حضرت رضا و طلبه ها به واسطه توسل به حضرت رضا و امام زمان برای خودمان زمینه درست کنیم که اگر دنیا را به ما بدهند، بتوانیم عقب بزنیم و دین را بهتر از دنیا و آنچه در دنیاست بدانیم. لذا مرتبه چهارم از قساوت این است که اگر برای انسان زمینه ای پیش آمد، نتواند خود را حفظ کند. حالا گاهی در دنیا پروردگار عالم به انسان لطف میکند و اینگونه امتحانها برایش جلو نمی آید. اما دم مرگ، دیگر مشکل است بتواند شیعه گری را حفظ کند. اگر واقعأ ولایت و نور ولایت در دل او کار نکند، اگر گناه روی گناه دل او را گرفته باشد، اگر گناه روی گناه همه دل را سیاه کرده باشد و به عبارت دیگر، اگر فاسق واقعی بر او صادق باشد، معلوم نیست دم مرگ بتواند از امتحان بیرون

ص: 39

بیاید.

حضرت آیة الله العظمی گلپایگانی و حضرت آیة الله العظمی آقای اراکی هم برای من نقل می کردند که رفتم سر بالین یک اهل علمی. چشمهایش را در چشم من دوخت و گفت: تو و من عمری مثل هم بودیم، من قال الباقر و قال الصادق گفتم، تو هم قال الباقر و قال الصادق گفتی، چرا باید من خانه نشین بشوم و تو این ریاست را داشته باشی، خدا خیلی ظالم است. این فرد به جای «لا اله الا الله» می گوید خدا خیلی ظالم است. دیگر نمی شود. دیگر نمی تواند؛ چرا که نور نیست. وقتی که نور نیست، به قول قرآن شریف: «و من لم یجعل الله له نورا فما له من نور»(1) دیگر آنجا اراده کار نمی کند، الا اراده ای که وابسته به ازادۂ حق باشد. الا کسی که رابطه اش با خدا و با ولایت محکم باشد.

می گویند، به کسی که در حالت عادی نبود، میگفتند بگو «لا اله الا الله»، میگفت نمی گویم. حال عادی که پیدا کرد، به او گفتند آقا این چه وضعی بود؟ به شما میگفتیم بگو «لا اله الا الله»، میگفتی نمیگویم. گفت بله، آن وقتی که شما میگفتید، شیطان هم میگفت بگو «لا اله الا الله» و به شیطان میگفتم چون تو میگویی بگو «لا اله الا الله»، نمی گویم.

کسی که الآن بتواند توی دهان شیطان بزند، آنجا هم می تواند. والا شیطان اول میگوید بگو «لا اله الا الله» و بعد هم به او می گوید که سجده کن بر من تا آبت بدهم - همان طور که در روایت هم داریم - سجده کن بر من تا از دست عزرائیل نجاتت بدهم. او آدم را گول زد، من و شما را نمی تواند گول بزند؟ می گوید اگر میخواهی از دست عزرائیل نجاتت بدهم، سجده کن بر من. اشاره کن به من، دینت را بده به من و آن بیچاره هم بیدین می میرد؛ «أن کذبوا بایات الله».

استاد بزرگوار ما حضرت امام رضوان الله تعالی علیه در درسهای اخلاقشان جمله ای داشتند که خیلی تکان دهنده بود. می فرمودند: همه ما میدانیم که دم مرگ، امیرالمؤمنین می آید و همه و همه امیرالمؤمنین را می بینند. «یا خار همدان من

ص: 40

یمت یرنی من مؤمن أو منافق قبلا»(1) می فرمودند که عزرائیل یا اعوانش باید با اجازه امیرالمؤمنین قبض روح کنند؛ بدون اجازه نمی شود. اگر انسان، وابسته به این دنیا باشد و به قول قرآن شریف، اگر میخکوب در این دنیا باشد، نمیخواهد برود و امیرالمؤمنین اجازه میدهد که به زور جانش را بگیرند. در روایات داریم که به زور جانش را می گیرند، معنایش این است که مثل بیرون کشیدن رگها از بدن است؛ یعنی جان کندنش سخت است. میخها را می خواهند درآورند. می خواهند او را از این دنیا ببرند که هم و غمش است. آیا تنها با بغض ملک مقرب خدا۔ عزرائیل - میرود؟ ای کاش همین مقدار بود. با بغض امیرالمؤمنین می رود؛ برای این که او گفته ببریدش. وقتی نخواهد برود، چنین است: «ثم کان عاقبة الذین أساؤا الوأی أن کذبوا بایات الله».

. گناه بد است. فسق، شوم است. به قول قرآن شریف که می فرماید: «فأصحاب المیمنة ما أصحاب المیمنة و أصحاب المشمة ما أصحاب المشئمة و السابقون الشابقون أولﺉک المقربون»(2)

افرادی که مقرب خدایند، آنهایی هستند که سبقت گرفتند، آنهایی که رسیدند به مقام عندالله. یک دسته هم «اصحاب المیمنه» هستند؛ یعنی دست راستیها و به قول قرآن، چقدر میمون، چقدر مبارک! بعد می فرماید: «و أصحاب المشئمة ما أصحاب المشئمة» دست چپیها چقدر شومند.

گناه، زندگی انسان را از بین می برد. گناه، دل انسان را وارونه میکند. گناه، انسان را به آنجا می کشاند که در امتحانها خدا دست او را نمی گیرد و اگر خدا دست کسی را نگرفت، قطع مردود است. مگر می شود انسان در امتحان، بدون عنایت خاص خدا نمره بیاورد؟ نمی شود. چیزی که باید به آن توجه داشته باشیم، این است که فقط گناه قساوت نمی آورد. گرچه بیشتر از هر چیز دیگر، گناه برای انسان قساوت می آورد، چه درجه اول،

ص: 41

چه دوم، چه سوم و چه چهارم، اما از قرآن و روایات استفاده میکنیم که بعضی چیزهای دیگر هم قساوت می آورد.

روایتی از امام صادق(علیه السلام)است که می فرماید: «ثلاثة یمیت القلب، النت علی النبی و محادثة البناء و مجالسة الموتی»(1)؛ یعنی سه چیز قساوت می آورد: 1. گناه روی گناه همین بحث ما). 2. نشست و برخاست با زن نامحرم (زن با مرد نامحرم، گفتگوی مرد نامحرم با زن نامحرم، زن نامحرم با مرد نامحرم) اینها محادثة النساء است. بعد هم فرمود: مجالسة الموتی» و سؤال کردند: مجالسة الموتی یعنی چه؟ فرمودند: «مجالسة المترفین»؛ همنشینی با افرادی که همیشه غرق مادیتند، افراد عیاش، افراد شهوتران، افراد ریاست طلب و دنیاطلب، با اینها مصاحبت کردن؛ یعنی این مجالسی که معمولا ما داریم. از اول مجلس تا آخر مجلس، یک ساعت یا دو ساعت طول میکشد، اما چیزی که آن جانیست، یاد خداست. اگر غیبت نباشد، اگر تهمت و شایعه نباشد، حرفهایی است که به قول عوام، هزار من آن به یک شاهی ارزش ندارد.

دنیای استکبار، دنیای اروپای فعلی که قضیه بوسنی و هرزگوین ها در آن پیدا می شود، از اثر این غفلت است. والا یک انسان - ولو دین نداشته باشد . نباید این چنین مصیبت بزرگی که ما الآن میشنویم را تحمل کند و از آن بگذرد.

ص: 43

ص: 44

ص: 46

بود: «ثم کان عاقبة الذین أساؤا الشوأین أن کیوا بآیات الله».(1)

اثر چهارم این است که آن جنبه «یلی الترت» از فاسق گرفته می شود و آن جنبه «یلی الخلق» باقی می ماند. به عبارت دیگر، از نظر قرآن، گناه انسانیت را نابود میکند و حیوانیت به جای آن باقی می ماند؛ بلکه همان انسانیت به حیوانیت مبدل میشود.

اینهاست، این که هدف از خلقت عالم هستی، این انسان است و خود خداوند می فرماید: «و اصطنعتک لنفسی»(1) و اگر ما برای انسان و شرافت این انسان، چیزی جز این آیه کوچک نداشتم، بس بود برای این که این انسان به خود افتخار کند و به عالم وجود و حتی به جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و عزرائیل و حمله عرش و سایر ملائکه مقرب خدا ببالد.

کرم ابریشم در خود بتنند.

این اطلاقها انصافا برای انسان، سنگین است، مقام انسان بالاتر از اینهاست. اما اگر بی تفاوت شد؛ یعنی ریاضتهای دینی مبدل شد به گناه، نماز اول وقت و نماز شبش مبدل شد به مجالس لهو و لعب و شنیدن موسیقیهای شهوت انگیز، خدمت به خلق خدایش مبدل شد به غیبت و تهمت و ظلم به دیگران، نه فقط رنگ عوض می کند، بلکه به گفته قرآن، به جای این که بعد ناسوتی را برای عروج براق کند، آن بعد ناسوتی، جنبه ملکوتی را برای نزول براق می کند. البته دیگر در این جا کاربرد براق غلط است، بلکه باید بگوییم حمار: «مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوهَا کَمَثَلِ الْحِمَارِ یَحْمِلُ أَسْفَارًا»(1) لذا آن بعد ملکوتی که روح الله است، آن بعد ملکوتی که عالم خلقت برای اوست و او برای خدا، به اندازهای تنزل میکند که الاغ می شود. نفس و فکر او برای مشتهیات - به قول امیرالمؤمنین - میشود نکرة، عقل او میشود شیطنت و روح او می شود حیوان.

امیرالمؤمنین می فرماید: «العقل ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان»(2) از او سؤال میکنند که اگر چنین است، پس معاویه، عمروعاص و کسانی که سیاستمدارند و توانسته اند تو را خانه نشین کنند چه؟ امیرالمؤمنین فرمود: معاویه عقل ندارد، معاویه فکر ندارد. معاویه آنچه دارد، نکرده است، آنچه دارد، شیطنت است. نگویید عاقل؛ بگویید شیطان. نگویید فکور؛ بگویید نکراء، بگویید مکار.

قرآن میگوید که مردم برای این منکر معادند که میخواهند بی قید و بند باشند والا معاد چیزی نیست که کسی منکرش بشود؛ یک امر ضروری است. یک امر فطری است. اگر میبینید منکر معادند برای این است که دوست دارند پله و رها باشند.

اگر غریزه پول پرستی آن عقل را استخدام کند، به آنجا می رسد که حاضر است دو ثلث دنیا را بکشد برای این که منافع مادی او در مخاطره نباشد. علم را برای پول

ص: 50

می خواهد، انسانیت را در پول می بیند و اصلا سعادت را در پول می بیند.

اگر غریزة حب جاه، آن را استخدام کند، حاضر است حتی ناموسش را بدهد برای این که به ریاست برسد یا ریاستش از دست نرود. خدا نکند یکی از غرایز به واسطه فسق و یا به واسطه گناه مداوم، بتواند آن بعد ملکوتی را استخدام کند.

سخنرانی میکند، علیه اسلام، علیه نظام؛ کتاب مینویسد، علیه اسلام. کسی با او کار ندارد، او با جامعه کار دارد. او با انسانیت کار دارد. اگر هم با او کار داشته باشند و سر به سرش بگذارند، لج میکند و سگ هار اگر لج کند، مثل یک گرگ میشود در گله. پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله)می فرمایند: اگر عالم فاسق در جامعه باشد، مانند گرگی است که در گله افتاده باشد.

بارها و بارها استاد بزرگوار ما ۔ حضرت امام - به ما سفارش می کردند و می گفتند که این دعا را بخوانید. دعا از امام سجاد(علیه السلام)در صحیفه سجادیه است. می فرماید: «اللهم إن کان عمری مرتعا للشیطان فاقبضنی إلیک سریعا»(1)؛ یعنی خدایا! اگر بناست که عمر من چراگاه شیطان باشد، من را هرچه زودتر بمیران! حضرت امام می فرمودند: دعاکنید و بگویید که خدایا! اگر قرار است ریاست من چراگاه شیطان باشد، من را به این ریاست نرسان. گوشه حجره بمیرم، بهتر است. اگر بنا باشد که مال، علم و عمر انسان چراگاه شیاطین باشد، وقتی در فقر، انزوا و یا در جوانی بمیرد، این از الطاف خفیه خداست.

در همان قضیه حضرت موسی و حضرت خضر هم اشاره ای به این نکته شده است. اگر واقعا یک جوانی بنا باشد که نه فقط پدر و مادرش را، بلکه جامعه را فاسد کند، اگر بمیرد، خیلی بهتر است.

حضرت خضر فرمود: بمیرد خیلی بهتر است. حضرت خضر فرمود: از الطاف خفیه خدا این که بچه را من از پدر و مادر گرفتم، برای این که اگر بزرگ میشد، فاسق میشد. حضرت امام می فرمودند: این چند آیه ای که مربوط است به حضرت خضر و موسی، یک دنیا علم است. مسأله جبر و تفویض و مسأله قضا و قدر به آن مشکلی را به خوبی حل کرده است و نکته های دقیقی در این چند آیه نهفته است.

از الطاف خفیه خدا این است که کسی که بناست بزرگ بشود و فاسق بشود، در همان کودکی و در همان جوانی بمیرد. این از الطاف خفیه خداست؛ هم برای خودش، هم برای پدر و مادرش، هم برای اجتماع. از الطاف خفیه خدا این است که اگر بنا شد طلبهای بزرگ

ص: 52

بشود و فاسق شود، از اول، طلبه نشود یا از طلبگی بیرون برود و یا به قول روایت، جوان مرگ شود.

نظیرش هم در میان مسلمانها و در میان این قارونهایی که الآن ضد بشریت شده اند، دیده می شود. و بالاخره جنایتکاری می شود که از هر حیوانی پست تر است.

عزیزانما از این اطلاقهای قرآن به سادگی نگذرید. از این جمله: «ان شر الدواب عندالله الصم البکم الذین لایعقلون»(1)، به سادگی نگذرید. آن کسی که کارش به آنجا رسیده که بعد ملکوتی، خادم بعد ناسوتی شده؛ یعنی یکی از مشتهیات نفس توانست آن بعد ملکوتی را استری برای خود قرار دهد، اگر اینگونه شد، دنیا تبدیل می شود به دنیای امروز. انصافا اسرائیل به این غده سرطانی - الآن بدتر از میکرب سرطان نیست؟ این آمریکای جنایتکار که الآن این آتشها را برافروخته، بدتر از میکرب خوره نیست؟

سر کسی برداشته بشود. به شما سفارش کردم، گفتم بخوانید، همیشه بخوانید، مثل پیغمبر اکرم در مواقع حساس بخوانید: «اللهم لاتکلنا إلی انفسنا طرفة عین ابدأ»(1)؛ یعنی خدایا یک آن مرا به خود وامگذار که اگر پروردگار عالم کسی را به خودش وابگذارد، گرفتار خواهد شد.

و این جمله «فلیس من الله فی شئء» یک جا در قرآن آمده و آن برای افرادی است که مرابطه سیاسی و فرهنگی با کفر دارند. برای آن ملتی است که تهاجم فرهنگی توانسته است در آن نفوذ کند. به آنها می گوید: «لیس من الله فی شیء» و در جای دیگر قرآن نیست. فقط در این جاست؛ یعنی ای اجتماع اسلام! ای ایران عزیز! ای انقلابی ها! همه و همه مواظب باشید که تهاجم فرهنگی در شما نفوذ نکند. تهاجم آمریکایی، اسرائیلی نفوذ نکند که اگر کرد، «فلیس من الله فی شئ»(1)

عالم تخیل چوبی را که در دست داشت، بالا برد و وقتی که چوب بالا رفت، به ظرف روغن خورد، ظرف روغن شکست و روغنها روی زمین ریخت. آدم آمالی یعنی این.

.. واقعا اگر آمال و آرزو انسان را بگیرد، به جاهای بدی می رساندش. به این روایت که هم از نبوت است و هم از ولایت، دقت کنید. این روایت، هم از پیغمبر اکرم و هم از امیرالمؤمنین و امام صادق(علیه السلام)نقل شده است: «إن أخوف مااخاف علیکم اثنان اتباع الهوی و طول الأمل فاما اتباع الهوی فیصد عن الحق واما طول الأمل فینسی الآخرة».(1)

پیغمبر و ائمه طاهرین می فرمایند: من برای این مسلمانها از دو چیز خیلی می ترسم، یکی متابعت هوا و هوس است. می ترسم از این که هوا و هوس، دل را استخدام کند. یکی هم از آمال و آرزوها؛ برای این که اگر یک حیوانی شد که بعد ملکوتی را استخدام کرده باشد، «فسد عن الحق» دیگر سراپا باطل است. دیگر چیزی که نمی بیند، حق است. چیزی که نمی شنود، حق است. چیزی که نمیفهمد، حق است. اگر هم آمال و آرزو آمد، دیگر چیزی که نمی بیند، قبر و قیامت است. دیگر چیزی که نمی بیند، خدا و بهشت و جهنم و روز قیامت است. خصلت دوم این که «و شغط لایفرق عنه ابدأ» دلش مشغول می شود. مشغول چه چیزی؟ - العیاذ بالله- یک دفعه یک عشق مجازی به این درد بیدرمانی که سوغات غرب است . یک نگاه دختر به پسر، پسر به دختر، یک تبسم دختر به پسر، پسر به دختر، یک نشست دختر با پسر، زن با مرد، آن اشعه هایی که نباید از چشم به چشم بیاید، می آید و عاشق می شود. وقتی که عاشق شد، باید بسوزد تا بمیرد و به جهنم برود: «و شغلا لایفرق عنه أبدأه. حتما لازم نیست که عاشق یک دختر بشود یا زن عاشق یک مرد بشود؛ عاشق پول شود. وقتی که عاشق پول شد، حاضر است از فقیر بینوا ربا بگیرد؛ به جای این که به او کمک کند، از او ربا بگیرد. عاشق ریاست شود. برای این که به ریاستش ضرر نخورد، حاضر است دنیا را بکشد، حمام خون جاری کند.

خدا نکند این دل به اموری که مثال زدیم، مشغول بشود. بله، گاهی هم به خدا مشغول می شود؛ یعنی وقتی که همه اغیار از خانه بیرون رفتند، صاحب خانه می آید.

ص: 56

خوشا به حال اینها که دلشان عاشق خداست. مشغول خداست. خود را در محضر خدا می یابد. دل شب بالاترین لذت برای اوست. اسم خدا بالاترین لذت برای اوست. ولی اگر صاحب خانه در خانه نباشد، هر که به این خانه بیاید، آن را خراب می کند.

اما سومین خصلت این است که «و فقرة لایبلغ غناه ابدأ» یک احتیاجی در دل او پیدا میشود که هیچ وقت به غنای آن نمی رسد. آمریکا متمول است یا نه؟ بله، اما فقیرترین ملت دنیا، آمریکاست. این آدمهای پول دوست، اینها پول دارند یا نه؟ بله، اما فقیرترین افراد، این متمولانند. معنای فقر این نیست که یک کسی پولدار باشد، نه، اگر یک کسی پول داشته باشد و خسیس باشد، فقیرترین افراد است. چه بسیار افرادی را سراغ داریم که خیلی پول دارند، اما بچه هایشان، دختر و پسرشان و خانمشان به یک فقر عجیبی مبتلا هستند. چه بسیار افرادی را ما سراغ داریم که از نظر تمکن مالی خیلی بالاست، اما چکهایش مرتب برگشت می خورد و آبرویش می رود. چه بسیار افرادی را سراغ داریم که پول دارد، اما شام شبش را هم گذاشته. به قول پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله): آخرالزمان که بیاید، زمین مال مردم را می خورد. خانه می سازد، هتل می سازد. برای که؟ برای چه؟ خودش در فقر و بیچارگی، اما هی می سازد. هی زمین پول او را می خورد. خدا نکند که آدم، فقیر واقعی بشود.

چهارمین مورد که بدتر از همه اینهاست این که «وهما لایفرق عنه ابدأ»، یک غم و غصهای روی دلش می آید که این غم و غصه هیچ وقت برطرف شدنی نیست تا بمیرد.

شما اگر توانستی در میان این زنهای بی حجاب و بدحجاب، یک زن با نشاط پیدا کنی. ممکن است در مقابل نامحرم بگوید بخندد، اما وقتی که وارد زندگی اش شویم، میبینیم که بیرونش مردم را کشته و درونش خودش را. شما اگر توانستید برای کسی که نماز نمی خواند، یک زندگی راحت پیدا کنید. بله، ممکن است از نظر شما زندگی راحتی داشته باشد، اما قرآن می گوید: «کسراب بقیعة یحسبه الظما ماء»(1) مگر می شود آدم بینماز خوش باشد؟

ص: 57

هیچ است. اگر بخواهیم سنگین باشیم و احساس پوچی نکنیم، باید با خدا رابطه داشته باشیم. فسق، پوچی است. دل منهای خدا، به قول قرآن، «هلوع» است.

همه و همه، مخصوصا ما طلبه ها باید «هلوع» نباشیم، باید کبیر باشیم، باید با عظمت باشیم، باید با ابهت باشیم. در روایات آمده است: آن کسی که خدا در دل اوست، نور دارد، عظمت دارد، ابهت دارد.

جناده می گوید: خدمت امام دوم بودم، امام دوم دم مرگ بودند، چشمشان را باز

کردند. جناده در این حساسترین مواقع از امام دوم یک چیز خواستند. یک کسی مثل

امام دوم با آن فصاحت و بلاغتش باید بالاترین چیز را گفته باشد. جناده گفت: یابن رسول

الله نصیحتم کن. فرمود: «من آزاد عزا بلاعشیرة وهیبة بلاسطنة فلیخرج من ذل معصیة الله إلی طاقته».(1)

ص: 59

ص: 60

ص: 62

در روز قیامت هویتها و واقعیتها ظاهر می شود و این که روز قیامت را «ییَوْمَ تُبْلَی السَّرَائِرُ»(1) هم می گویند، به همین معنی است. حجابها عقب می رود. باطنها هویدا میشود و انسان فاسق، انسان گناهکار، اگر فسق ملکه او شده باشد، به صورت یک حیوان وارد صف محشر می شود. الآن هم فاسق چنین است. اگر چشم بصیرت بین باشد، می تواند همین الآن او را به همان صورت واقعی ببیند. راجع به این تجشم عمل قبلا صحبت شده است.

برای خودش نیست. گناه، بر اولاد و بر ذریه و اطرافیان انسان تأثیر سوء دارد. این آیه می فرماید: «أو تحل قریبا من دارهم»، این کوبندگی فقط برای خودش نیست. برای دیگران از اطرافیان او هم هست. در آیه دیگر هم راجع به خصوص اولاد و ذریه می فرماید: «وَلْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعَافًا خَافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ وَلْیَقُولُوا قَوْلًا سَدِیدًا»(1)؛ یعنی آن کسانی که تأمین آتیه اولادشان را می خواهند، آن کسانی که میخواهند اولادشان و اولاد اولادشان در این دنیا یک زندگی رفاهی داشته باشند، باید زبانشان کلید داشته باشد؛ یعنی باید در زندگی آنها گناه نباشد، اگر گناه آمد، چنانکه در زندگی خودش تأثیر سوء دارد، در زندگی اولاد و در زندگی اولاد اولادش نیز تأثیر سوء دارد. آتشی که برمی افروزد، خودش را می سوزاند و خواه ناخواه اثر وضعی آتش این است که اولادش را هم می سوزاند. اولاد اولادش را هم میسوزاند و گناه آن صدمه ها و مشقتهایی که اولادش در این دنیا می برند گرچه آنها پاداش دارند. در قبر برای اوست. یعنی اگر کسی باعث شود یک زندگی بدی برای اولادش فراهم آید، در روز قیامت بر این اولاد ظلم کرده است. علاوه بر آن جهنمی که راجع به گناهش باید برود، راجع به ظلم اولادش، راجع به ظلم اولاد اولادش هم باید بازخواست بشود. پروردگار عالم راجع به آن زندگی بدی که برای اولاد بدون تقصیر فراهم شده، به آنها پاداش میدهد، اما در هر صورت، آتشی است که برافروخته. اگر کسی آتشی در یک اتاقی برافروزد، خود می سوزد، اثاثیه اتاق میسوزد، افراد اتاق میسوزند و حتی بچه در گهواره هم میسوزد. معلوم است که سوختن بچه در گهواره تقصیر آن کسی است که آتش را برافروخته است. این دو آیه ای را که خواندم، می فرماید گناهکار علاوه بر این که برای خود آتش فراهم میکند و زندگی خوش خود را از بین می برد، زندگی اولاد و اطرافیانش را هم می سوزاند و یک زندگی نکبت باری برای خود و دیگران فراهم میکند. و قرآن می فرماید: «وَمَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَکَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّیْرُ أَوْ تَهْوِی بِهِ

ص: 66

الرِّیحُ فِی مَکَانٍ سَحِیقٍ»(1). این آیه شریفه، تشبیه معقول به محسوس است. اگر کسی از آسمان به زمین بیفتد، چه میشود؟ مخصوصا اگر زنده بماند و اطرافش را لاشخورها بگیرند، چقدر وحشتناک است. اگر باد او را به جایی ببرد که کسی نباشد و از آن بالا به زیر بیفتد، چقدر برای او وحشتناک است. قرآن می فرماید که زندگی توام با گناه، چنین است این آیه هم به ما میگوید که گناه، مکافات دارد. غیبت، تهمت، دروغ، ظلم به دیگران و بالاخره هر گناهی یک اثر وضعی دارد. ما طلبه ها به این مکافات، اثر وضعی میگوییم. یعنی علاوه بر این که اثر تکلیفی اش جهنم و تجسم عمل به معنای اول و دوم است، یک اثر وضعی نیز در این دنیا دارد. مکافات دارد. تجشم گناه در این دنیا یک زندگی ناخوش و یک زندگی خردکننده روح است. حالتی است که یک وحشت و خوفی بر دل حکومت می کند. میدانید که دنیای امروز چنین است و هر کجا تمدنش بیشتر، این له شدن روح و این خوف و وحشت، بر دل بیشتر حکمفرماست. در افراد هم هر کدام که تمکن مالی ایشان بیشتر است، چون گناه در زندگی آنها معمولا بیشتر است، این ضعف عصب را دارند، این وحشت و نگرانی و تسلط وحشت و نگرانی بر دل و بر روح را دارند.

قرآن می فرماید که این وحشت از اثر گناه است. گناه معمولا زندگی را یک کلاف سردرگم میکند. دیده اید که گاهی اوقات، وضع زندگی انسان طوری است که نمی تواند زندگی اش را جمع کند. هر کجایش را بگیرد، یک جای دیگر باقی است. به قول امام صادق طلا در زندگی تشتت دارد.

امام صادق(علیه السلام)می فرماید: «من أصبح وکان همة الدنیا شتت الله امرة»؛ یعنی هر کسی که هم و غمش این دنیا باشد، در زندگی، پراکندگی پیدا میکند. قرآن نیز می فرماید: «مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ ۖ أَعْمَالُهُمْ کَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عَاصِفٍ ۖ لَا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلَی شَیْءٍ»(2)؛ آن افرادی که کفر عملی دارند که باز در این آیه

ص: 67

شریفه این کفر یعنی کفر عملی، یعنی گناه - نظیر کسی است که خاکستری دارد و باد تندی می آید و خاکستر را می پراکند. معلوم است که این خاکستر را نمی تواند حفظ و جمع کند. هر چه این طرف را بگیرد، آن طرفش را باد می برد. هر چه آن طرفش را حفظ کند، این طرفش را باد می برد. یعنی زندگی توأم با گناه، پراکندگی دارد و انسان نمی تواند زندگی اش را جمع و جور کند، نمی تواند یک زندگی راحت و آسوده داشته باشد. نظیر کسی است که در وسط بیابان، یک تپه خاکستر داشته باشد؛ نمی تواند در وسط بیابان که باد تند می آید، آن خاکسترها را جمع کند. زندگی توأم با گناه، چنین است.

و در آیه دیگر، تشبیهی بهتر از این دارد و می فرماید: بعضی از زندگیها چنین است که

درونش خودش را کشته است و برونش دیگران را؛ یعنی دیگران وقتی به زندگی او نگاه می کنند، حسادت می ورزند. زرق و برقی دارد، خانه مجلل، اثاثیه خانه مجلل، و بالاخره امکانات عالی. این از نظر ظاهر، اما وقتی داخل زندگی او شویم، می بینیم که همان خانه مجلل، برای او زندان است، سلول است. همان ماشین سواری کذایی برای او آتش است. همان امکانات برای او دردسر است. همان شام و نهار کذایی برای او زهرمار است. قرآن می فرماید: زندگی توام با گناه چنین است: «اَلَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ کَسَرَابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً»(1)؛ یعنی آن افرادی که زندگی توأم با گناه دارند، زندگی واقعی ندارند. زندگی آنها سراب است؛ آب نماست.

شده است. بعضی اوقات انسان در زندگی افسرده است، غم و غصه و نگرانی دارد. اما بدتر از اینها این است که انسان زندگی را پوچ بداند؛ اصلا دنیا را پوچ حساب کند. به آنجا برسد که بگوید: برای چه آمدم؟ برای چه می روم؟ و بالاخره این زندگی به چه درد می خورد؟

آیه شریفه می فرماید: گناه است که به انسان حالت پوچی میدهد. گناه است که همان زندگی مجللی را که در آن میتند، برای او پوچ میکند. آن خانه ای که در آن قمار باشد، آن خانه ای که در آن آهنگها و صداهای شهوت آمیز باشد، آن خانه ای که در آن تهمت، غیبت، شایعه و خلاف عفت باشد، این خانه پوچ است. زندگی در این خانه هم زندگی پوچی است. یعنی آن که در این خانه زندگی میکند، هیچ مزه رفاهی را نمی تواند بچشد و به غیر از پوچی، چیزی در این زندگی ندارد: «و الذین کفروا أعمالهم کسزاب بقیعة یحسبه الظما ماء أ»

قرآن در آخر همین آیه می فرماید: اگر از جلال هم تهیه کرده باشد، در روز قیامت باید حساب و کتابش را دقیقا پس بدهد؛ چه رسد به این که از حرام باشد: حساب و کتاب در قبرش، حساب و کتاب در قیامتش هست، اما لذتش اصلا و ابدا در این دنیا نیست و این، مکافات عمل است.

در آیه دیگر هم که راجع به نماز است، می فرماید: «من أعرض عن ذکری فإن له معیشة ضنکا و نحشرة یوم القیامة أعمی»؛ یعنی آن افرادی که از یاد خدا اعراض کنند و چیزی که در زندگی آنها نیست، خدا باشد، خداوند در دل آنها و در زندگی آنها نیست، خداوند در خانه آنها نیست. اعراض از خدا و اعراض از یاد خدا در این دنیا یک زندگی ناخوش به انسان میدهد و معلوم است که در آخرت، ناخوش تر. ناخوش تر این است که قرآن میگوید: کور وارد صف محشر میشود. به پروردگار عالم میگوید: خدایا من که چشم داشتم، چرا اینجا کورم؟ خطاب میشود: «کذلک أتتک آیاتنا فنسیتها و کذلک الیوم تنی»(1)؛ در دنیا ما را فراموش کردی، در زندگی تو ما نبودیم؛ هوا و هوس بود، شیطان بود. آنجا تو ما را فراموش کردی، این جا اثر وضعیش این است که ما تو را

ص: 69

فراموش کنیم.

اگر خداوند در دنیا و آخرت یک آن ما را به خودمان رابگذارد، سقوط می کنیم؛ چه سقوطیا بارها گفته ام، تقاضا دارم از همه شما و مخصوصا از فضلای جلسه که این دعای پیغمبر اکرم را همیشه و مخصوصا در وضع و زمانهای حساس بخوانید: «اللهم لاتکلنی إلی نفسی طرفة عین أبدأ»(1)؛ «اللهم لاتکلنا إلی أنفسنا طرفة عین أبدأ»

اگر خدا یک آن کسی را به خودش وابگذارد، در دنیا باشد، سقوط است و در آخرت هم باشد، سقوطی سخت تر. این آیه می فرماید آن کسانی که به جای خدا، گناه در زندگی آنها حکمفرما باشد، در قیامت دست عنایت خدا روی سرشان نیست و در دنیا هم معلوم است که نیست. برای این که اگر دست عنایت خدا روی سر کسی باشد، سقوط نمیکند، گناه در زندگیش نیست. اگر گناه می کنیم، برای این است که دست عنایت خدا روی سر ما نیست. اگر زبان کلید ندارد، اگر چشم ما، گوش ما، اعضا و جوارح ماکلید ندارد، حتی اگر دل ما کلید ندارد، برای این است که مورد عنایت خاص خدا نیستیم. الحمدلله که غالب ما مورد عنایت و هدایت عام خدا هستیم، اما هدایت عناییه، آن لطف خاص و لطف خفی خدا که مختص خواص است را نداریم، لذا زبان ما کلید ندارد. دل ما کلید ندارد، اعضا و جوارح ماکلید ندارد.

بی نظیر این آیات در قرآن زیاد است و بالاخره قرآن می فرماید: باید پایه زندگی بر تقوا باشد. اگر ما زندگیمان را روی تقوا بنا کنیم، پایه آن محکم است و خراب شدنی هم نیست. زندگی ای که روی تقوا بنا شود، مسلما خراب شدنی نیست. ممکن است دیر و زود شود، ممکن است یک زحمات، مشقات و مشکلاتی جلو بیاید، اما بالاخره به مو می رسد، ولی پاره نمی شود؛ محکم است. اگر امروز نتیجه ندهد، فردا نتیجه میدهد.

وقتی که برادرهای یوسف در مقابل او حاضر شدند و حضرت یوسف را شناختند، قرآن از حضرت یوسف یک جمله عالی نقل می کند، می گوید: اگر شما به این ذلت رسیدید و من به این عزت، برای این است که پایه کار من تقوا و پایه کار شما فسق و فجور

ص: 70

بود: «مَنْ یَتَّقِ وَیَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ»(1).

معنی ندارد که کسی زندگی را روی تقوا بنا کند و آن زندگی خراب شود. بالاخره می رسد به حضرت یوسف و یک زندگی آن چنانی که افتخار است برای انسانیت. اگر هم زندگی اش روی گناه باشد، می رسد به برادرهای یوسف. ممکن است اول پیروزی باشد. ممکن است دوم و سوم یک زرق و برقی باشد، اما بالاخره تاریخ، تجربه، قرآن و روایات به ما می گوید که این زندگی نابود است. این زندگی حرام است: «أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْیَانَهُ عَلَی تَقْوَی مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٍ خَیْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْیَانَهُ عَلَی شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ ۗ وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ».(2)

اگر ما در قرآن آیه ای جز این نداشتیم، بس بود که بفهمیم زندگی ما، علم ما، ریاست ما، عمر ما و اولاد ما باید بر پایه تقوا باشد. خانه ما و اجتماع ما باید بر پایه تقوا باشد. می فرماید اگر پایه تقوا باشد، معلوم است این زندگی محکم است و اما اگر پایه فسق شد، نظیر کسی است که لب دره سیل زده، یک ساختمانی بنا کرده باشد. معلوم است که بنای لب دره سیل زده، به کجا خواهد رسید. اگر در دنیا باشد، با یک باد مختصری با یک طوفان، آن را به ته دره می برد و اما به قول قرآن شریف اگر زندگی ما باشد، ته جهنم میرود: «علی شفا جرف هار فانهار به فی نار جهئم و الله لا یهدی القوم الفاسقین». برای این که دست عنایت خدا روی سر فاسق نیست. وقتی که دست عنایت خدا روی سر فاسق نباشد، زندگی او بالاخره نابود می شود. سقوط او نظیر سقوط یک بنا نیست که ته دره باشد؛ زندگی او سقوط می کند، خودش سقوط می کند و یک دفعه چشمها را که باز می کند، می بیند وسط جهنم است.

ص: 71

برای غیر دعا می کند و بعد برای خودش. این زندگی، ولو خیلی ساده است، اما شیرین است.

استحقاق دارد یک زندگی امنیت دار داشته باشد؛ یعنی یک دل که در آن دل امنیت، سکونت، وقار، طمأنینه، روشنایی و نور خدا باشد؟ «الذین امنوا و لم یلبسوا ایمانهم بظلم»؛ مؤمنان، «أولئک لهم الآمن» حتما امنیت دارند، «وَهُمْ مُهْتَدُونَ»(1) چون دست خدا روی آنهاست. چون نور خدا در دل آنها تابیده است. معلوم است که وقتی نور بیاید، دیگر تاریکی نیست: «اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ»(2)

این ظلمات، ظلمت غم و غصه، ظلمت هوا و هوس، ظلمت ناامنی، ظلمت تخیلها، وسوسه ها، آمال و آرزوها، ظلمت نفس اماره، ظلمت شیطان درون و شیطان برون، شیطان انسی و شیطان جتی است. از این ظلمتها به نور مطلق کشیده میشود. «ظلمات» جمع است و «نور» مفرد: «یخرجهم من الظلمات إلی النور» نور خدا. وقتی نور خدا در دل جلوہ گر بشود، معلوم است که دیگر در این دل غم و غصه نیست، نگرانی نیست و حتی صفات رذیله نیست. این آیه شریفه به ما می گوید: اگر واقعا نور خدا در دل جلوه گر بشود، ظلمت صفات رذیله هم از دل میرود.

من از شما تقاضا دارم که اگر وقت دارید، آیات این بحث را در یک کتاب جمع کنید. ندیدم کسی نوشته باشد. می توانید درباره «مکافات عمل» یا «تجسم عمل در این دنیا» - عمل خوب یا عمل بد - کتابی جمع آوری کنید. خلاصه این کتاب این میشود که اگر انسان در این دنیا یک زندگی مرفه بخواهد، یک زندگی صددرصد خوشی می تواند پیدا کند. در حالی که این دنیا جزر و مد دارد و نیش روی نیش و مشکل روی مشکل است، اما او می تواند در همان طوفانها یک زندگی به تمام معنی و یک زندگی رفاهی داشته باشد. نظیر کسی که در وسط دریا یک قایق مطمئنی داشته باشد که از جزر و مدها هم لذت می برد. از آن موجها هم لذت می برد؛ اصلا دلش می خواهد موج روی موج باشد.

اگر قایق تقوا و به عبارت دیگر، اگر قایق نور خدا در دل کسی حکمفرما باشد، در

ص: 74

همین دنیا با همه جزر و مدش، با همه نیشهایش و با همه مشکلاتش، یک زندگی طیب دارد: «فلنحیینه حیوة طیبة».

اما اگر نور خدا نباشد، ظلمات است؛ یک ظلمت نیست، ظلمات است. ظلمت غم و غصه می آید. ظلمت صفات رذیله می آید. ظلمت هوا و هوس می آید. ظلمت ترس، نگرانی و دلهره می آید. ظلمت شیطان درون و شیطان برون می آید. شیطان انسی و شیطان جتی می آید. جرقه ها یکی پس از دیگری از طرف شیطان انسی و جتی می آید. ظلمت روی ظلمت می آید و او غرق در ظلمتها میشود.

ص: 75

ص: 76

ص: 78

ابزار این راه و این سیر و سلوک، چند چیز است که اگر یکی از این چند چیز نباشد، یا وا می مانیم یا در جا میزنیم یا - العیاذ بالله- از راه منحرف میشویم.

قرآن سفارش می کند که مواظب باشید از راه مستقیم، از راه قرآن و از راه اسلام

منحرف نشوید: «إهدنا الصراط المستقیم» و ما حداقل روزی ده مرتبه از خدا همین را میخواهیم. یعنی خدایا کاری کن من لیاقت داشته باشم که دست عنایت تو روی سرم باشد و از این راه مستقیمی که در آن هستم، منحرف نشوم. این راه را طی کنم تا به مطلوب، به گمشده و به مقصود برسم.

خود. یعنی مراجعه از آن راه به این راه و بر طبق این راه عمل کردن: «وَأَنَّ هَذا صِرَاطِی مُسْتَقِیمًا فَاتَّبِعُوهُ ۖ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِ».(1)

: در آیه دیگر می فرماید: یا رسول الله! وقتی گناهکار می آید، او را بپذیر؛ پذیرش عالی. سلام مرا هم به او برسان، اما معنای توبه را هم برایش بگو: «وَإِذَا جَاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ ۖ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ ۖ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(2)؛ یعنی به او بگو توبه فقط پشیمانی از گذشته نیست. بگو توبه یک حالت است. بگو توبه مرکب از دو چیز است: پشیمانی از گذشته و اصلاح مافات. اهمیت دادن به واجبات، اجتناب از گناه و انجام مستحبات به اندازه ای که به کارش ضرر نخورد.

و بالاخره در توبه علاوه بر این که انسان باید از خداوند خجالت زده باشد، باید خود را مقصر بداند و به اندازه ای که می تواند، به اندازه ای که فراخور حالش باشد، گذشته خود را اصلاح کند؛ به این میگوییم توبه.

لَمَحْجُوبُونَ»(1)

این آیه برای اهل دل تکان دهنده است. این آیه برای افرادی که یک توجه - ولو خیلی کمرنگ . داشته باشند، کمرشکن است. می فرماید: وقتی قرآن برایشان می خوانند، میگوید افسانه است. همه میدانند که قرآن افسانه نیست، اما تو که میگویی افسانه است، برای این است که مانع داری، دل نداری. گناه روی گناه، دلت را سیاه کرده، گناه روی گناه، دلت را مکدر کرده و چون دل مکدر است، نظیر آینه ای است که روی آن حجاب باشد؛ معلوم است که چنین آینه ای نمی تواند نمایشگر باشد.

قرآن می فرماید گناه است که دل را مکدر می کند و دل را به آنجا می رساند که میگوید قرآن افسانه است. میگوید سنت افسانه است، روحانیت افسانه است، منبر و محراب افسانه است. بعد قرآن می فرماید این حجاب است که بین تو و خدا فاصله می اندازد. دیگر خدا را هم نمی توانی ببینی؛ یعنی به آن مقام لقاء، به آن مقام فنا و به آن مقامی که حکومت خدا بر دل باشد که مقام قرب الهی است، نمی توانی برسی: «کلا إنهم عن ربهم یومئذ لمحجوبون».

اگر برای گناه، هیچ مفسده ای نداشتیم جز این که گناه دل را وارونه میکند، اگر هیچ مفسده ای نداشتیم جز زنگ خطری که قرآن در سوره عنکبوت می زند، بس بود ما را تا در کارهای خود دقیق شویم: «ثُمَّ کَانَ عَاقِبَةَ الَّذِینَ أَسَاءُوا السُّوأَی أَنْ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ»(2)

گناه روی گناه، انسان را به اینجا می رساند که نه تنها از راه منحرف می شود و درجا میزند، بلکه همه چیز را تکذیب می کند. این آیه و امثال این آیه می گوید توبه از اوجب واجبات است. اگر کسی سیر و سلوک بخواهد، تنها راهش توبه است. اگر کسی حتی بخواهد به مقام تخلیه برسد، به مقام تخلیه برسد و تجاوز هم نکند، باز مقدمه اش اجتناب از گناه است و مقدمه اجتناب از گناه، توبه است؛ حالت پشیمانی، حالتی که هر

ص: 82

وقت انسان به خدا توجه کند، از گناه خود خجالت زده شود.

روش اهل بیت (علیهم السلام) چنین بود. چرا امام سجاد با آن همه عبادتش، این همه از خدا خجالت زده است؟ چرا امیرالمؤمنین(علیه السلام)با یک عمر خدمت به اسلام، این قدر از خدا خجالت زده است؟ چون حالت توبه در او زنده است. اگر تقصیر نیست، قصور هست. اگر تقصیر نیست، این را می داند که آن طور که باید در مقابل خدا باشد، نیست؛ قاصر است. آن میم امکانی برایش قصور آورده است و این حالت، حال ارزنده ای است. باید در همه مخصوصا ما طلبه ها این حالت قصور و تقصیر زنده باشد.

این گناهان را نقل می کند و بالاخره می فرماید که عامل این گناهان به جهنم می رود: «وَیَخْلُدْ فِیهِ مُهَانًا»(1) و بعد از نقل این گناهان بزرگ، می فرماید: «إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ»(2)؛ مگر این که توبه کنند. یعنی ولو از شرک، ولو از آدم کشی، ولو از زنا دادن و زناکردن، اگر توبه کند و خود را اصلاح کند، پرونده سیاه به وسیله آب توبه نابود میشود. و به وسیله توبه آتش دل، خاموش می شود. در همین جا اختلافی است بین بزرگان که آیا اعمال بدی که به جا آورده و مجسم شده، نابود میشود یا لعان می شود؟

باید توجه داشته باشیم که گناهکاریم. همه ما باید توجه داشته باشیم که در مقابل خدا، در مقابل نعمتهای پروردگار، در مقابل آن رأفتها و عنایتها از طرف خدا ماپوچیم، هیچیم. ما باید توجه داشته باشیم که حتی انبیا باید به فضل خدا و کرم او به بهشت بروند. همه ما باید توجه داشته باشیم که اگر نعمت در این دنیاست، فضل خداست نه عدل خدا. اگر هم بهشت است، فضل خداست نه عدل خدا. اگر هم رسیدن به مقام القاست، فضل خداست نه عدل خدا. اگر بخواهند با عدالت رفتار کنند، هیچ کس استحقاق بهشت را نخواهد داشت: «وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَکَی مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَنْ یَشَاءُ».(1)

. توبه گاهی توبه حیثی است. خوب است اما فایده زیادی ندارد. نظیر تقوای حیثی است؛ مثلا کسی مقید به نماز اول وقت است، مقید به روزه است، مقید به فروع دین است، اما چشم چران است دروغگوست، غیبت می کند. به این میگوییم تقوای حیثی؛ یعنی از نظر فروع دین، از نظر نماز و روزه و خمس و زکات و حج، تقوا دارد. این خوب است، اما کاربرد ندارد. آن که انسان را به قول قرآن، ولی خدا میکند، تقوای مطلق است. آن که انسان را ولی خدا می کند، تقوای استمراری است، تقوای مدام و مطلق انسان را به اینجا می رساند: «أَلَا إِنَّ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ»(2)

: توبه ای که بحث ماست، توبه مطلق است، توبه مدام است، نه توبه حیثی، نه توبه موقت. گاهی؛ در وقت گرفتاریها، شب نوزدهم، شب بیست و یکم یا شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان، توبه ای میکند؛ به این میگوییم توبه موقت. این گونه توبه تأثیر ندارد یا تأثیرش کم است و اصلا بحث ما هم نیست. این طور توبه نمی تواند مقدمه برای سیر و سلوک بشود. نمی تواند مقدمه برای رفتن به سوی خدا بشود، اما خوب است. شاید هم به واسطه همان توبه بتواند حوائج خودش را بگیرد. گاهی هم آدم تارک الصلوة، آدم

ص: 85

ضایع الصلوة توبه می کند و دیگر نمازهایش را اول وقت می خواند. دیگر نمازهایش را در مسجد باجماعت می خواند، اما وقتی هم غیبت جلو می آید، غیبت می کند یا این که مثلا خانم نماز می خواند، اما بدحجاب هم هست یا باحجاب است، اما در خیابان، در مدرسه، در دبیرستان، در دانشگاه و در میان خویشان نامحرمش این گونه نیست؛ این توبه نیست. توبه حیثی است. توبه حیثی خوب است، اما کمرنگ است. نمی توانیم بگوییم برد دارد یا مقدمه برای سیر و سلوک است. توبه ای که مقدمه سیر و سلوک است، توبه ای که الآن مورد بحث ماست، توبه مطلق و مدام است.

همه باید به این جمله پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله)توجه کنید. پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله)می فرماید: «إئة لیغان علی قلبی فاقول أشتغفر الله بین مرة»(1)؛ یعنی چون دلم مکدر میشود، روزی هفتاد مرتبه استغفار میکنم. این چه استغفاری است از معصوم علیهم السلام این چه کدورت دلی است از معصوم علیهم السلام این دل مال خداست؛ هر چه غیر خدا در این دل بیاید، مکدرش میکند؛ ولو «کلمپنی یا حمیراء» پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله)باشد، چه رسد به این که گناه باشد. به قول امام صادق(علیه السلام)همان مقدار که کارد تند برای گوشت ضرر دارد و آن را پاره پاره میکند، گناه برای دل همین مقدار ضرر دارد. باید این حالتی که پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله)داشته است، در ما زنده باشد. باید این حالتی که همه ائمه طاهرین علت داشتند، در ما زنده شود.

فکر نکنید اشکال دارد که هر روز، اول و وسط و آخر پرونده ما نوشته شده باشد: توبه، توبه، توبه. اگر در پرونده کسی، در همه صفحاتش: اولش، وسطش و آخرش ثواب توبه نوشته نشده باشد، باید بداند که خیلی تقصیر دارد. باید بداند که واجبی (واجب عقلی و واجب شرعی) آن هم از اوجب واجبات را ترک کرده است. باید این حالت قصور و تقصیر، این حالت برگشت از شرک به توحید، از گناه به ثواب و از غیر خدا به خدا همیشه در ما زنده باشد. این اولین ابزار راه است. از همین جا استفاده میکنیم که گناه، مانع است و تا رفع مانع نشود، هیچ کسی نمی تواند سیر و سلوک کند. هیچ کس نمی تواند به منزل تخلیه برسد.

ص: 86

آیا میشود حسد، تکبر، عجب، منیت و فرعونیت را از دل ریشه کن کرد؟ بله، اما مشکل است. مقدمه اش توبه و یقظه است. اگر توبه نباشد، محال است کسی بتواند خودسازی کند؛ توبه به این معنی که گفتم، این حالت قصور و تقصیر، این حالت برگشت از غیر خدا به خدا اگر نباشد، محال است کسی بتواند ریشه حسادت، ریشه تکبر، ریشه منیت، ریشه عجب و ریشه غرور را بخشکاند.

به جهنم میکند و متذکر می شود. قرآن می گوید: این توجه چه فایده ای دارد؟! آن وقت که بایست توجه میکرد، نکرد. دیگر الآن هم توجه غیر از حسرت و ندامت چیزی نیست. آن هم چه حسرت و ندامتی: «یَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ یَفْتَدِی مِنْ عَذَابِ یَوْمِئِذٍ بِبَنِیهِ وَصَاحِبَتِهِ وَأَخِیهِ وَفَصِیلَتِهِ الَّتِی تُؤْوِیهِ وَمَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا ثُمَّ یُنْجِیهِ کَلَّا ۖ إِنَّهَا لَظَی»(1)؛ یعنی جهنمی، حاضر است پسرش را بدهد، حاضر است زن و بچه اش را، رفیقش را، و همه دنیا را بدهد، اما از آتش نجات پیدا کند. قرآن می گوید: «کلا»؛ دیگر نمی شود. آن وقتی که میشد و زمان توبه بود، نکردی. آن وقتی که می شد در شبانه روز، یک مرتبه، دو مرتبه، ده مرتبه توجه داشته باشی، نداشتی، دیگر حالا این توجه چه فایده ای دارد؟

در بحثهای قبل، آیدای را خواندم که به ما می گفت: اگر توجه نباشد، انسان اصلا هویت انسانیتش را از دست میدهد. دیگر می شود یک الاغ، یک گاو و یک سگ درنده. اگر ما برای غفلت جز این آیه شریفه ای که نظیرش زیاد است، چیز دیگری نداشته باشیم، بس است تا ما یک حال توجهی پیدا بکینم. توجهی که الآن درباره اش بحث میکنیم، نظیر توبه است. این طور نیست که فقط آیهای مربوط به قیامت بخوانیم و یک حال توجهی هم پیدا بشود. نه، قرآن می گوید: اگر این حال توجه نباشد، این انسان از نظر حقیقت به یک حیوان تبدیل میشود.

«وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ»(2) ؛ پناه بر خدا، مثل این که معلوم میشود غالب انسانها غافلند. لذا غالب انسانها هم به طرف جهنم جلو می روند. به جای این که در راه سیر و سلوک بیفتد، به جای این که در راه مستقیم بیفتد و منتهای سیر او خدا باشد، منحرف شده است: «لَهُمْ قُلُوبٌ لَا یَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لَا یُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ

ص: 88

آذَانٌ لَا یَسْمَعُونَ بِهَا ۚ أُولَئکَ کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ ۚ أُولئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ»(1) ؛ او دل دارد؛ یعنی داشته است، اما نمیفهمد. او چشم دارد؛ یعنی داشته است، اما نمی بیند. او گوش دارد؛ یعنی داشته است، اما نمیشنود. او یک حیوان است. از حیوان هم پست تر.

مرحوم صدرالمتألهین در کتاب اسفار میگوید که امام صادق(علیه السلام)می فرماید در روز قیامت می آیند صف محشر: «أقبح من کل قردة وخنازیر» از هر بوزینه ای، از هر میمونی و از هر خوکی زشت ترند: «أولئک کالأنغام بل هم أضل». اینها کیانند؟ «أولئک هم الغافلون»؛ آنان کسانی هستند که حال توجه در آنها نیست. به فضلا میگفتم که من خیال نمیکنم این آیه، تشبیه باشد. من خیال نمیکنم این آیه بخواهد فحش بدهد؛ فحش دادن کار قرآن نیست. بیان یک واقعیت است. همه مفسران بزرگ میگویند تشبیه است. من خیال نمیکنم تشبیه باشد؛ خیال می کنم که بیان یک واقعیت است. یعنی غفلت انسان را کور میکند. انسان را کر می کند؛ دل انسان را کور و کر میکند؛ یعنی دل را از انسان می گیرد، آن بعد ملکوتی را می گیرد. معلوم است که وقتی بعد ملکوتی گرفته شد، فقط بعد جسمانی می ماند و بعد جسمانی یعنی حیوان. حیوان بعد ملکوتی ندارد، اما انسان دارد. انسان مرکب از روح و جسم است و حیوان مرکب از روح و جسم نیست. حیوان فقط جسم و غرایز دارد. وقتی که چشم، گوش، زبان و دل از انسان گرفته شد، دیگر چه چیزی باقی می ماند؟

لیس منا من لایحاسب نفسه فی کل یوم»(1)؛ یعنی شیعه نیست آن که قانون مراقبه نداشته باشد، آن که حساب خود را هر روز رسیدگی نکند.

درباره قانون مراقبه هر کسی چیزی گفته است. مشهور در میان علمای علم اخلاق این است که بعد از نماز صبحش (معلوم است که برای کسانی که می خواهند قانون مراقبه داشته باشند، باید بگوییم بعد از نماز شبش، بعد از نماز صبح اول وقتش) مقداری با این بعد جسمانی حرف می زند که به این میگوییم مشارطه و با آن شرط می کند. به قول عوام، خودمانی با نفس اماره صحبت می کند. می گوید: ای نفس اماره! اگر تو حرف مرا نشنوی، من جهنمی میشوم، من میسوزم و تو هم میسوزی. اگر از آنچه می خواهم مواظبت نکنی، اگر مرکبی برای آن بعد روحانی نشوی، در دنیا بدبخت میشوی و در آخرت هم بدبخت تر می شوی. این که من میگویم، از باب نمونه است. هر کسی در صحبت کردن ذوقی دارد، مخصوصا در حرفهایی که دو تا رفیق با هم می زنند. اگر یک رفیق بداند که رفیق دیگرش لاابالی است، بداند رفیق دیگرش ناجنس و خیانتکار است، تلاش خودش را برای اصلاح او می کند. ولو این که بداند اصلاح نمی شود، ولی تلاش خودش را میکند.

ما مرکب از روح و جسمیم. از نظر روحی میرسیم به جایی که به جز خدا نداند. از نظر جسمی می رسیم به «إِنَّ الْمُنَافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ»(2)

روح و جسم ما در حقیقت، دو رفیقند. ترکیبشان را هم جز خدا احدی نمیداند. کسانی که علمشان از خدا سرچشمه می گیرد، می دانند، اما به غیر از خدا و کسانی که علمشان از خدا سرچشمه گرفته است، هیچ کس نمیداند نحوه ترکیب چیست. فلاسفه درباره این نحوه ترکیب بسیار صحبت کرده اند، اما در آخرکار میگویند نمیدانیم. مقداری در ترکیب اتحادی بحث کردند و مقداری در ترکیب امتزاجی، اما در نحوه ترکیبی این دو ضد، هیچ کس چیزی نمی داند. در هر صورت، این واقعیت هست که بالاخره.

ص: 90

انسان روحی، از عالم ملکوت و جسمی از عالم ناسوت دارد. او از نظر بعد ملکوتی، بالاتر از

ملائکه است و از نظر بعد ناسوتی، یک حیوان، و به قول قرآن، پست تر از حیوان است: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لَا یَعْقِلُونَ».(1)

بعد از نماز صبح، قبل از آفتاب و اگر بشود بعد از نماز شب یا بعد از نماز اول وقت مقداری با آن صحبت کند، با آن مشارطه کند و بگوید اگر امروز با من آمدی، به تو جایزه میدهم. واقعا هم جایزه بدهد. بیا و امروز با من باش.

بعد از مشارطه، مراقبه کند و هر چه میخواهد بگوید، توجه داشته باشد که مرضی خداست یا نه. هر کاری که می خواهد انجام دهد، توجه داشته باشد که مرضت امام زمان عج است یا نه. یک مشهدی با توجه به این که زیر پرچم حضرت رضاست و حضرت رضا صد در صد بر گفتار و کردار او ناظر است؛ چه در خلوت، چه در جلوت و احاطه قومی حضرت رضا(علیه السلام)بر همه افعال و کردار و گفتار اوست، این فرد مراقبه داشته باشد؛ یعنی هر چه میخواهد بگوید، با توجه بگوید. هر کاری می خواهد بکند، با توجه باشد تا شب شود. موقع خواب و به قول مرحوم آقای بهاری، موقع رفتن توی قبر (یعنی توجه کند که حالا وقتی می خواهد برود توی رختخواب، اگر نفس بالا آمد ولی دیگر برنگشت و یک ایست قلبی به وجود آمد، چه میشود؟) ایشان می گویند وقتی که میخواهد برود توی رختخواب، مثل کسی که میخواهد برود توی قبر، حساب خودش را بکند. این روایت موسی بن جعفر(علیه السلام)مربوط به این جاست: «لیس منا من لایحاسب نفسه فی کل یوم» به این میگویند محاسبه حساب بکند که امروز چه کرد؟ امروز چه شد؟ به ازای آن عمری که داد، چه چیزی گرفت؟ چقدر حرف عوامانه ای است که میگویند عمر طلاست. یک ساعت عمر ما بالاتر است از دنیا و آنچه در دنیاست؛ برای این که انسان به یک ساعت میتواند حر بن یزید ریاحی بشود. می تواند به آنجا برسد که ابی عبدالله الحسین(علیه السلام)این گونه به او توجه کند؛ توجه خاصی که امام به حرکرد، به احدی نکرد. دستمال مبارک ابی عبدالله به پیشانی اش بسته شد که میگویند همین اواخر یک نفر از پادشاهان ایران به

ص: 91

امام علاقه داشت، قبر حر را نبش کرد، بدن تر و تازه بود و آن دستمال به پیشانی او بود. طمع دستمال کرد، دستمال را برداشت، خون جاری شد. هر چه دستمال بستند، دیدند خون بند نمی آید. آن عالمی که همراه او بود، گفت: آقا مگر میشود عاشق را از معشوق جدا کنید؟ مگر می شود حتی را از دستمال امام حسین(علیه السلام)جدا کنید؟ دستمال را ببند. خواست یک ذره اش را بردارد، گفت غصب است. گناه بزرگی است. معشوقش را بده تا آرام شود.

اگر انسان به عمر توجه داشته باشد، می تواند به نیم ساعت حربن یزید ریاحی بشود. چه بسیار که شدند. لذا در وقتی که میخواهد برود توی رختخواب، فکر کند در برابر عمری که داده چه چیزی به دست آورده است؟ معلوم است که هر چه باشی و هر که باشی، در آن وقت پشیمان می شوی. در آن وقت، گریان می شوی. میگویی: این عمر رفت اما به اندازه ای که باید از آن نتیجه ببرم، نبردم. اگر نتیجه خوبی برده شده،علمای علم اخلاق میگویند که سجده کند و خوشحال بشود. بگوید: «الحمد لله رب العالمین» که توانستم یک شبانه روز آن طور که خدا میخواهد باشم. توانستم یک شبانه روز آن طور که امام زمان می خواهد باشم و سجده کند، اما اگر عمر را داده و بدبختی خریده، اگر عمر را در راه گناه، غیبت، تهمت، شایعه، - العیاذ بالله در راه ضد نظام، ضد اسلام و گناهان علنی داده است، گریه کند. جبران کند. قابل جبران است. نمیشود در رأفت خدا، در کرم خدا چیزی جبران پذیر نباشد. نمی شود انسان جبران کند و او بگوید نه.

به قول علامه طباطبایی که در آیات توبه می فرماید: هر توبه ای که از بنده گنهکار است، در توبه از خداست:

1. پروردگار عالم به این بنده گنهکار مراجعه و توفیق داده است که توبه کند.

2. بعد از آن که او توبه کرد، خدا می پذیرد.

یک توبه از بنده گنهکار، دو توبه از خدای رحیم، از خدای رحمان. لذا جبران کند و با توبه به رختخواب برود؛ به این میگوییم توجه. اگر این توجه نباشد، انسان بدبخت است. حتما بدبخت است. اگر این توجه نباشد، شیطان درون و شیطان برون نمی گذارند که

ص: 92

انسان به جایی برسد.

این، توبه و یقظه بود. به قول حضرت امام، این قبل از وارد شدن در منزل یا به قول مرحوم کمپانی و علمای علم اخلاق، این منزل اول است. از این منزل باید بگذرد. یا از این مقدماتی که فراهم کرده باید وارد منزل شود و آن منزل، منزل تخلیه است. این جا دیگر مشکل است. این جا، آن جایی است که به قول بعضی از بزرگان، به قول مؤسس حوزه علمیه قم: ملا شدن چه مشکل، آدم شدن محال است؛ یعنی خیلی مشکل است. چه کسی می تواند روح فرعونیت را ریشه کن کند؟ چه کسی می تواند روح حسادت را ریشه کن کند؟ چه کسی می تواند روح غرور را ریشه کن کند که با یک مدرک خودش را نبازد؟ کسی می تواند که زیر پرچم خداوند باشد: «وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَکَی مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَنْ یَشَاءُ».(1)

مراد از این آیه، همین حرف مرحوم است که آدم شدن محال است. «ما زکی منکم من أحد أبدأ»؛ پس اگر آدم شدن محال است، صد و بیست و چهار هزار پیغمبر برای چه آمدند؟ «و لکن الله یزکی من یشاء»؛ زیر پرچم حق باش تا او معلم اخلاقت بشود. وقتی او معلم اخلاقت شد، تو را تزکیه می کند. برو به تصفیه خانه خدا که اگر آب خیلی شور و خیلی تلخ باشی، گوارایت میکند.

تزکیه مشکل است و به قول قرآن، به قول مؤسس حوزه علمیه قم، محال است، اما اگر واقعا زیر پرچم حق باشیم، با توبه و یقظه می توانیم از این منزل هم بگذریم. و این منزل اول یا منزل سوم (اگر توبه و یقظه را در مقدمه گرفتیم، می شود منزل اول و اگر دو منزل گرفتیم، این میشود منزل سوم) برای سیر و سلوک از همه چیز، مشکلتر و لازمتر است و اگر انسان بتواند از این منزل بگذرد، به قول قرآن شریف، رسیدن به مقام تحلیه، تجلیه و لقاء خیلی آسان می شود.

ص: 93

ص: 96

که در اواسط دعای عرفه (1) میگویند: خدایا کسی که تو را پیدا کرد، چه پیدا نکرده است؟ و کسی که تو را گم کرد، چه پیدا کرده است؟(2) یعنی خدایا اگر بندهای تو را نداشته باشد - ولو عالم را داشته باشد. هیچ ندارد، پوچ است. اما اگر تو را داشته باشد، اگر تو را پیدا کند - ولو از نظر دنیا هیچ نداشته باشد . همه چیز دارد. و خوشا به حال آن افرادی که خدا را پیدا کردند و همه چیز دارند. خوشا به حال آن افرادی که خدا را پیدا کردند و دیگر غم و غصه، دلهره، اضطراب خاطر و نگرانی ندارند.

شرطهای دیگر هم یکی پس از دیگری باشد . فایده ای ندارد. مقتضی باید موجود باشد. درباره این مقتضی هم فی الجمله بحث کردیم.

باشد، حق را که پیدا کرد، فطرتش می گوید: جلو برو. فطرت میگوید: گریه شوق کن. خوشحال باش.

اما قرآن شریف میفرماید: یک دسته دیگر هم فراوانند. آنها که یک صفت یا چند صفت رذیله ای بر دلشان حکمفرماست. حسد، تکبر، غرور، عجب، یکی از این صفات . رذیله بر دلشان حکمفرماست. کار این مردم هم به آنجا رسیده است که اگر حق را ببینند و اگر راه مستقیم را پیدا کنند، به جای این که گریه شوق کنند، به اندازهای ناراحت میشوند که با زبان حالشان، با زبان قالشان می گویند: ای کاش مزده بودم، ای کاش آتشی مرا سوزانده بود. ای کاش سنگی از آسمان به سرم خورده بود و مرده بودم و چنین حقی را و چنین حالتی را پیدا نکرده بودم: «وَإِذْ قَالُوا اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَاءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ».(1)

در سوره «یس» برای این انسانی که باید خدا بر دلش حکومت کند و خدا حسرتش را می خورد، می فرماید: «یَا حَسْرَةً عَلَی الْعِبَادِ ۚ مَا یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُونَ»(2)؛ یعنی ای وای به این انسانی که صفت رذیله اش به آنجا می رسد که هر وقت یک حقی از طرف خدا بیاید، آن را استهزا میکند. آن حق را مسخره میکند.

در آیه دیگر می فرماید: «وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ کَافِرُونَ»(3)؛ یعنی ما این صد و بیست و چهار هزار پیغمبر را نفرستادیم جز این که افراد مترف، عیاشگر، تجمل گرا و دنیاپرست به این رسول گفتند که ما تو را قبول نداریم.

آیه هایی از این نوع، شاید یک زنگ خطری برای همه ما باشد؛ به همه ما می گوید: اگر یک صفت رذیله ای بر دل شما حکمفرما باشد، نمی توانی حق جو و حق یاب باشی. نمی شود در صراط مستقیم بمانی. نمی توانی خدا را پیدا کنی. نمی توانی این راه پر رنج را

ص: 100

بپیمایی. صفت رذیله خیلی بد است. میدانید که زایل کردنش هم کار مشکلی است. معلم اخلاق، فقط خداست. ما باید راز و نیاز کنیم. ما باید کوشش کنیم. ما باید مقدمات فراهم کنیم. ما باید شاگرد خدا بشویم تا پروردگار عالم ما را مهذب کند: «وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَکَی مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَنْ یَشَاءُ».(1)

انسان، به خودی خود نمی تواند صفت رذیله را رفع کند. از یک طرف اگر صفت رذیله ای باشد، وامصیبتا و از یک طرف، کار مشکل است و باید سلامت نفس پیدا کرد.

در هر صورت، این سوره و الشمس را فراموش نکنید. منحصر به فرد است. پس از یازده قسم و چند تأکید می فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا»(2)؛ سعادت، فقط و فقط برای آن کسی است که مهذب باشد. بیچاره و بدبخت و محروم و شقی آن کسی است که یک صفت رذیله ای بر دل او حکمفرما باشد. اگر بخواهید به مقام لقاء؛ یعنی حکومت خدا بر دل برسید، باید کوشا شوید؛ یعنی به آنجا برسید که بگویید خدایا من دیگر بیشتر از این نمی توانم، تو باید مرا مهذب کنی. با سروکار داشتن با این گونه مجالس، با کتابهای اخلاقی، با معلمهای اخلاق و فعالیت کردن، مبارزه با صفات رذیله و مخصوصا با آن یقظه ای که جلسه قبل درباره اش صحبت کردیم، به آنجا برسد که بگوید: خدایا من کوشش کردم، اما دیگر بیش از این نمی توانم. تو که معلم اخلاقی باید این صفت رذیله را رفع کنی و قطعا رفع میکند. اگر واقعا رفتیم، به قول امام صادق(علیه السلام)یک وجب ما، ده وجب او. اگر ما واقعا خدا را از دل صدا کنیم، قطعا به فریاد ما میرسد.(3)

ص: 101

٢. اما راهنمای مهمتر از این راهنمای ظاهری، راهنمای باطنی است. یعنی انسان کسی را می خواهد که علاوه بر ارائه طریق، ایصال إلی المطلوب کند. معلم اخلاق، معلم دینی یا معلم در علوم طبیعی، فقط می تواند ارائه طریق کند، راه را نشان بدهد؛ این کم است. ما علاوه بر ارائه طریق، کسی را هم می خواهیم که دست ما را بگیرد، ما را در راه مستقیم پایدار بدارد و ایصال الی المطلوب کند. ما را به گمشده برساند، ما را به مقصود برساند؛ یعنی در این راه همیشه دنبال ما باشد تا این که ما به مقصود برسیم، نه تا این که ما را به مقصود برساند. آن راهنمای باطنی، الآن قطب عالم امکان، محور عالم وجود، واسطه غیب و شهود، خضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است. آن که واسطه بین خلق و خداست، آن که «بوجوده ثبتت الأرض و السماء»، آن که «بیمه رزق الوری» این رزق در اینجا فقط خوردن و خوابیدن نیست. نه، مهمتر از اینها روزی افرادی است که میخواهند به خدا برسند. از شما عزیزان میخواهم که هر روز و اگر نمی توانید، حداقل هفته ای یک روز به حرم قطب عالم امکان حضرت رضا - سلام الله علیه - بروید و این زیارت جامعه را بخوانید: «بگم فتح الله و بکم یختم و بکم ینزل الغیث و بکم یمسک السماء أن تقع علی الأرض و بکم ینفس الهم و یکشف الضر»(1)

اگر آسمان پابرجاست، شمایید. اگر غم و غصه از کسی رفع می شود، واسطه فیض شمایید. اگر روزی به کسی می رسد و اگر نعمتی از طرف خدا به عالم وجود می رسد، واسطه فیض شمایید. لذا توسل به ائمه شرط اساسی این راه است.

شما نمیدانید چه نعمت بزرگی دارید. زیر پرچم حضرت رضا بودن، نعمت خیلی بزرگی است. دست حضرت رضا روی سر کسی بودن، با آن گرم و فضل و عنایتش نعمت خیلی بزرگی است. توجه داشته باشید که ماهی در آب هستید، زیر پرچم ولایتید، می توانید به واسطه حرم حضرت رضا و به واسطه زیارت جامعه آنچه را می خواهید، بگیرید؛ این نعمت را فراموش نکنید.

سراغ داریم افرادی را که زیر پرچم یکی از ائمه طاهرین (علیهم السلام) هستند و یا زیر پرچم

ص: 103

یکی از اولیای خدا نظیر حضرت معصومه در قم هستند، اما اینها ماه به ماه هم حرم نمی روند. این خذلان است. و مواظب باشید که خدای نکرده این خذلان برای شما جلو نیاید. هر روز مشرف شدن حرم به درس ضرر نمی زند، به کار ضرر نمیزند. نعمتی که شما دارید، خیلی ارزشمند است و باید مواظبت کنید که این نعمت را از دست ندهید.

و - زاد و توشه

ششمین چیزی که این راه می خواهد، زاد و توشه است. هر کسی که بخواهد یک مسافرت بکند - ولو یک مسافرت نزدیک تفریحی - زاد و توشه می خواهد. والا اگر کسی مثلا روز جمعه به باغ برود، اما ناهار همراه خودش نبرد، گرسنه می ماند. بدون زاد و توشه نمی شود. به قول قرآن شریف، این راه پررنج و به قول امیرالمؤمنین ، این راه دور و دراز، زاد و توشه می خواهد. زاد و توشه این راه چیست؟

قرآن می فرماید، تقوا: «وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی»(1)؛ اول امر می کند که زاد و توشه تهیه کنید. این زاد و توشه فقط معنایش این نیست که برای قبرتان، برای برزختان، برای قیامتتان، برای آن سفر که منتهایش بهشت است زاد و توشه تهیه کنید. نه، مهمتر از این است. یعنی یک مصداق مهمتر از این دارد: «یا ایها الإنسان إنک کادح إلی ربک کدحا فملاقیه»؛ یعنی ای انسان در حرکتی، حرکتی پررنج، دور و دراز و منتهای سیر، خداست: «إِنَّ إِلَی رَبِّکَ الرُّجْعَی»(2)؛«وَأَنَّ إِلَی رَبِّکَ الْمُنْتَهَی».(3)

مصداق کامل «تزودوا» در قرآن این جاست. به قول امام عسکری(علیه السلام)که در آن روایت مشهور می فرماید: معقول نیست که کسی بدون نماز شب بتواند سیر و سلوک کند. در این راه باید به همه واجبات اهمیت داد، مخصوصا نماز برای همه. مخصوصا حجاب برای خانم، مخصوصا خوردن حلال به اندازه ای که ممکن باشد. حداقل از مشتبهات پرهیز کنیم، از حرام بین پرهیز کنیم. مواظب باشیم که یک لقمه غذای حرام بن تا چهل روز انسان را بی حال میکند. یک لقمه غذای حرام، دیگر نمی گذارد انسان به جایی برسد.

یکی از بزرگان گفته بود که یک بار وقتی که خرما خریدم، دیدم یک دانه خرما خراب است؛ بدون اجازه صاحب مغازه، خرمای بد را گذاشتم و یک خرمای خوب برداشتم. می گوید: مدتها حال قبض داشتم. حتی دیگر فردایش که روزه مستحبی میگرفتم،

ص: 105

نتوانستم. حتی رسید به آن جا که نماز شبم هم از بین رفت.

مرحوم استاد آیة الله شهید مطهری رضوان الله تعالی علیه خیلی عاشق مرحوم حاج میرزا علی آقای شیرازی بود. او هم ملای عارف کاملی بود و به جاهایی رسیده بود. مرحوم آیة الله شهید مطهری می فرمودند: روزی در مدرسه حجتیه تعدادی به دیدن ایشان آمدند. ایشان پایین بودند و من طبقه بالا، جلسه طول کشید، مرحوم شهید مطهری می فرمودند که جلسه، جلسه شعر شد. مرحوم حاج میرزا علی آقا یک ادیب کاملی بودند. اشعار عربی گاهی از مغنی، گاهی از مطول، و... خلاصه مجلس این طور گذشت. ایشان خوابیدند. از نماز شبشان افتادند. اول اذان صبح بلند شد و مرا بیدار کرد. گریه میکرد، مثل این که بچه اش مرده باشد و می گفت: دیشب کار خودش را کرد. آن اشعار ادبی میترسم «ما لایعنی» باشد. کار خودش را کرد.

یکی از بزرگان حوزه به من می گفت که من همان روز رفتم دیدن ایشان. دیدم گریه می کند. آقا چه شده است؟ مرحوم شهید مطهری گفتند: دیشب نماز شبشان از بین رفته، حالا ناراحتند. آن آقا میگفت که من برای این که قدری مرحوم حاج میرزا علی آقا را تسلا بدهم، شوخی کردم و گفتم: آقاما هیچ وقت نمی خوانیم، شما هم یک شب نخوان. ایشان خیلی ناراحت شد. گفت: آخر مگر می شود طلبه نماز شب نخواند. من از شانزده سالگی شروع کردم و تعطیلی نداشتم.

امام عسکری(علیه السلام)می فرماید بدون نماز شب نمی شود. بدون نماز اول وقت، بدون ادب در نماز، بدون تواضع در نماز نمی شود. حالا اگر نمی توانید حضور قلب داشته باشید و در نماز مؤدب باشید، اگر در آیه «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ»(1) این خشوع را به معنای حضور قلب معنی نمی کنید، لااقل این طور معنی کنید که انسان باید در نماز مؤدب باشد. به قول امام صادق(علیه السلام)اگر خدا را نمی بینی، حداقل بدان که خدا تو را می بیند.(2)

ص: 106

باشد.» بعد ایشان می فرمودند که این مصباح المتهجدی که مرحوم شیخ طوسی نوشتند، مادر کتابهای دعاست. همین طور که ما در علم رجال کتابهای مرجع و اصلی داریم، در دعاهم ما چند کتاب اصلی داریم.

مرحوم محدث قمی رضوان الله تعالی عیله خیلی خدمت کرده است. این مفاتیح خیلی خوب است، اما اصل آن، مصباح المتهجد است. شیخ طوسی اول یک دوره به آن عمل کرد. سپس زن و بچه اش را واداشت تا یک دوره به آن عمل کنند. بعد از آن که زن و بچه عمل کردند، اجازه چاپ دادند. به این میگویند مرد عمل، به این میگویند مرد خدا۔ در حالی که عالم بود، عابد هم بود. در حالی که درس میگفت و درس می خواند و ریاست را هم اداره می کرد، با کتاب دعا سروکار داشت. با قرآن سروکار داشت.

العظمی خویی می فرمودند که من در قوچان درس می خواندم. یک کسی آمد و یکی دو شب در اتاقی از مدرسه ماند. طلبه ها نماز شب که بلند می شدند، می دیدند که این دارد در تاریکی قرآن می خواند. مرحوم آقای خویی فرموده بودند که ما بالاخره رفتیم و دیدیم که این آقا نور قرآن را می بیند و با نور قرآن، قرآن می خواند.

مرحوم کربلایی کاظم در زمان خود ما، در زمان مرحوم آیة الله العظمی بروجردی آمده بود و سواد الفبا نداشت، اما با خدا رابطه داشت، با ولایت رابطه داشت و نور قرآن را میدید. مثلا کتاب جواهر را به او می دادند، نمی توانست خطهای جواهر را بخواند. اما اگر یک آیه در آن بود، دست می گذاشت، می گفت: این قرآن است و نور قرآن را می دید.

طلبه عزیزا تو باید به آنجا برسی که نور قرآن را ببینی. همان مقام تجلیه ای که میگویند؛ یعنی دیدن نور خدا، دیدن نور امام زمان (عج)، دیدن نور قرآن. باید با قرآن سروکار داشته باشیم. علاوه بر روخوانی، تسلط بر قرآن. علاوه بر تسلط بر قرآن، آشنایی با محسنات تجویدی. علاوه بر اینها، معنای قرآن، تفسیر قرآن، علاوه بر اینها انسان به جایی برسد که خود از قرآن برداشت داشته باشد. حداقل بتوانیم به اندازه وسعمان قطره ای از دریای قرآن برداشت داشته باشیم. در همه موارد حساس، ثقلینی که پیغمبر اکرم فرموده است، لازم است: «إنی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی لن یفترقا حتی یردا علی الحوض ما إن تمشئتم بهما فلن تضلوا أبدأ»(1) والا اگر قرآن منهای ولایت باشد، معلوم است که ضلالت است. ولایت منهای قرآن هم نمی شود. قرآن ولایت و ولایت قرآن. ولایت برای راهنمایی، برای ایصال إلی المطلوب. و خود قرآن، نور این راه.

آنجا که جبرئیل گفت: «لودوت أنملة لاخترقت»(1)

اما پیغمبر اکرم ای بدون براق هم می توانست برود؛ اصلا براق اگر حرکت داشت، واسطه فیضش پیغمبرانش بود. اما همین معراج به ما میگوید که این راه، جبرئیل می خواهد، راهنما می خواهد. این راه، براق می خواهد. مرکب می خواهد. بدون مرکب نمی شود و مرکب این راه، جسم من و شماست. این جسم، این بعد ناسوتی.

ملائکه استکمال ندارند. به قول قرآن، یک مقام معلومی دارند. جبرئیل چند میلیون سال قبل تا الآن، چندین میلیارد سال قبل تا الآن و تا چندین میلیارد سال بعد، همین است «مقام معلوم»؛ حیوانها هم استکمالی ندارند. این استکمال، این حرکت پررنج که منتهایش خداست، فقط برای این انسان است که 124 هزار پیغمبر هم برایش آمده است؛ برای این که دو بعدی است. آن بعد ملکوتی سوار این براق می شود و می رود به جایی که به جز خدا نداند. به جز خدا نبیند. لذا نفس کشی در اسلام حرام است. اما حرامتر این که این جسم ما تنبل باشد، این جسم ما پرخور باشد. این جسم ما پرخواب باشد. این تنبلی، پرخوابی و پرخوری، جسم را ناسالم میکند. این تنبلیها، این پرخوریها، پرخوابیها، عیاشگریها، اینها نشاط را هم از بین می برد. یعنی خیال نکنید خواب نشاط می آورد. خواب به اندازه نشاط می آورد. یعنی انسان باید کم خواب نباشد. کمبود خواب نداشته باشد. انسان باید کمبود خوراک نداشته باشد. انسان باید کمبود استراحت نداشته باشد؛ برای این که آنها نشاط می آورد. اما اگر اینها از حد بگذرد نشاط را از بین می برد. خواب زیادی نشاط را از بین می برد و آدم را کسل می کند. آدم را تنبل می کند. خود این تنبلی نشاط را از بین می برد.

نشاط باید باشد. آدمی که غم و غصه داشته باشد، آدمی که نگرانی، دلهره، اضطراب خاطر و ضعف عصب بر او مستولی باشد، معلوم است که جسمش نمی تواند او را به جایی برساند. آن جسم میتواند انسان را به جایی برساند که خورۂ غم و غصه در دل او نباشد، نشاط داشته باشد. به قول قرآن، اولیای خدا آنهایی هستند که غم و غصه ندارند: «ألا إن

ص: 110

أولیاء الله لا خو علیهم ولا هم یحرثون».(1)

غصه خوری؛ این که انسان از اوضاع نگران باشد، از استکبار جهانی نگران باشد، برای فقرا و بیچاره ها نگران باشد، برای ابتلاءات و مصایبی که دارد نگران باشد، فرق میکند. یک صورت دیگر غصه خوری این است که غصه مستولی بر دل بشود. نظیر یک کرم بر درخت که درخت را می پوساند. کرم دل، کرم غم و غصه است. ما نباید غصه خور باشیم. ما باید اینجا که میرسیم، دیگر به مقدرات خدا راضی باشیم. دیگر نگذاریم غم و غصه و اضطراب خاطر و نگرانی مسلط بر دل ما بشود. در پایان، این روایت از موسی بن جعفر را به همه شما هدیه می کنم: «إیاک و الکل و الفشل فانهما یمنعانی من خیر الدنیا و الآخرة»(2)؛ یعنی مواظب باش کسل نباشی. تنبل، پرخواب، بیعار، بیکار نباشی. عضو زاید جامعه نباشی. «و الفشل» مواظب باش که بینشاط نباشی. مواظب باش که نشاط روحی داشته باشی. غم و غصه نداشته باشی؛ برای این که کسالت و فشالت؛ یعنی تنبلی جسمی و تنبلی روحی انسان را از خیر دنیا و آخرت منع می کند. دیگر نمی گذارد نه دنیا داشته باشد، نه آخرت.

ص: 111

ص: 112

ص: 114

نیست.(1) و قرآن شریف مکررا وعدۂ شیرینی داده است. شاید بیش از ده آیه در قرآن وعده مؤکد داده است که مخلص زیر پرچم خداست. دیگر شیطان کاری با او ندارد: «اإِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَعَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ».(2)

میدانید که شیطان وقتی که راندۂ درگاه خدا شد، چندین مرتبه به خدا نهیب زد. پناه بر خدا وقتی که عالم دین نداشته باشد. پناه بر خدا وقتی که عالم، بیدین شود، می رسد به آن جا که تشر میزند به خدا و در مقابل خدا قد علم میکند. قرآن چندین مرتبه نقل می کند از شیطان که تشر زد: «قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ»(3)؛ یعنی قسم به عزتت، یعنی می دانم عزیزی، میدانم خدایی، میدانم همه چیز به دست توست، اما چون به خاطر بنی آدم راندۂ درگاه تو شدم، همه آنان را اغوا میکنم به غیر از مخلص.

معنایش این نیست که من دوست مخلصم. معلوم است که نسیت، دشمن سرسخت مخلص است، چه رسد به مخلص. معنایش این است که دیگر به مخلص دسترسی ندارم. چون دسترسی ندارم، او کنار؛ اما با همه و همه و حتی مخلص کار دارم.

ص: 117

است: «وَ لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَی کَالَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ»(1) یعنی اگر کار خوبی و خدمت به کسی کردی، منت بر سرش نگذار؛ چون عمل باطل میشود و اگر هم کار خوبی کردی، فقط و فقط برای خدا باشد. برای این که اگر برای خدا نباشد، عمل باطل می شود. بعد قرآن می فرماید فقط بطلان عمل نیست، گناهی در حد کفر است. «و لایؤمن بالله و الیوم الأخره»

حالا اگر هم کسی بتواند بگوید گناه ندارد، لااقل میگوییم بیهوده است. همین مقدار است که دل خانمش را یا دل شوهرش را به دست بیاورد. بچه هایش را راضی کند. اما آن که قطعا پسندیده است، آن که هر خوبی را دربردارد، این است که انسان به واسطه گفتنش، به واسطه عمل نمودنش و به واسطه فکرش، خدا را راضی کند. وقتی که خدا از دست کسی راضی شود، همه از دست او راضی میشوند غیر از دشمن خدا. وقتی که خدا را راضی کند، محبوب دل همه میشود غیر از دشمنان خدا: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا»(1)؛ یعنی آنها که خدا از دست آنها راضی باشد، محبتشان در دل همه ریخته می شود. همه جز دشمنان خدا او را دوست دارند.

«من ازاد را بلاعشیرة و هیبه بلا سلطنة فلیخرج من ذل معصیة الله إلی طاعته»(2)؛ اگر می خواهی که حتی پیش دشمن ابهت داشته باشی؛ مثل ابهت حضرت امام پیش دشمن (شوروی آن روز و آمریکای امروز)، اگر ابهت میخواهی، اگر در مقابل دوست و دشمن عزت میخواهی، کاری کن که خدا از تو راضی باشد. لباس ذلت معصیت را بگن، لباس ذلت ریاکاری و تظاهر را بگن و لباس عزت تقوا، لباس عزت خلوص بپوش و ببین که چطور در مقابل دشمن و دوست، عزت و ابهت پیدا می کنی.

این خلوص، یک کلمه خیلی نورانی است. اگر همه شما عزیزان الآن کلمه خلوص را تصور کنید، یک نشاطی برای شما پیدا می شود. گویا نور از سراپای این کلمه میریزد، کلمه مقدسی است؛ لذا قرآن میگوید که موعظه من فقط همین کلمه است، در حالی که شما میدانید سراپای قرآن موعظه و اخلاق است. اما این آیه می گوید تنها موعظه من خلوص است: «قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَی وَفُرَادَی»(3)؛ یعنی پیغمبر! بگو مبعوث شدم به رسالت. قرآن آوردم که به شما بگویم: برای خدا قیام کنید. چه در خلوت،

ص: 120

چه در جلوت، چه کار شخصی، چه کار اجتماعی، چه کار عبادی، چه کار توضلی، و بالاخره چه فکر، چه عمل، چه گفتار، همه برای خدا باشد. این تنها موعظه قرآن است. میدانید که این حصر به ما می گوید که مهمتر از همه موعظه های قرآن، این موعظه است.

شدند، فطرت فقط میگوید، خدا: «فَإِذَا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ».(1)

. این «مخلصین له الدین» در این جا، یعنی توحید ذاتی. یعنی فقط میگوید: خدا. این فطرت است. هرکس: مسلمان، غیرمسلمان، باسواد، بی سواد، زن، مرد، پیر و جوان اگر در بن بست واقع شوند، ناگهان فطرت بیدار می شود و خدا، خدا شروع میشود و تا به حال پیش نیامده که فطرتی در این حال متوسل به دو خدا شود. به خاطر این که فطرت میگوید اگر خدا واجب الوجود است، غیر محدود است. اگر خدای دیگری با او باشد، هر دو از واجب الوجودی می افتند. هر دو از خدایی می افتند. هر دو محدود، ممکن و غیر خدا میشوند. لذا به دست آوردن توحید ذاتی خیلی کار آسانی است.

به دست آوردن توحید صفاتی هم آسان است. حالا چرا ستی نمیگوید، نمی دانم. اما معلوم است که صفات باری تعالی نظیر علم ما نیست. نظیر قدرت ما نیست؛ زیرا، اگر نظیر قدرت و علم ما بود، همان طور که ما به علممان و به قدرتمان احتیاج داریم، او هم به علم و قدرتش احتیاج پیدا می کرد و واجب الوجود، ممکن می شد و از خدایی می افتاد. لذا صفات باری تعالی عین ذات اوست.

الله یعنی عالم، عالم یعنی قادر، قادر یعنی رؤوف، یعنی رحمان، یعنی رحیم؛ همه یعنی الله. ذات مستجمع جمیع صفات کمالیه که تمام صفات، عین ذات اوست؛ به دست آوردن این هم آسان است. آن که مشکل است، آن که در حد محال است و تا کار نکنیم، به آن نمیرسیم، دو قسم بعدی توحید است که «إیاک نعبد و إیاک نستعی»، توحید در عبادت و توحید در افعال.

قرآن میگوید افرادی که این توحید را دارا باشند انگشت شمارند: «وَمَا یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَهُمْ مُشْرِکُونَ»(2)؛ غالب افرادی که مؤمنند، مشرکند؛ یعنی توحید افعالی عبادی ایشان لنگ است. آن کسی که بتی نظیر نفس اماره، صفات رذیله، شیطان انسی و جتی در گردنش باشد، این نمی تواند بگوید من توحید عبادی دارم: «أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ

ص: 122

إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍ».(1)

«أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنِی آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ ۖ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ»(2)؛ ای انسان مگر در ازل با تو معاهده نکردم که شیطان پرست نباشی، چرا شدی؟ یعنی آن که از شیطان انسی و جتی متابعت می کند، این بت در مقابل اوست و به این بت سجده متابعتی میکند. این نمی تواند بگوید «إیاک نعبد» لذا خوبش این است که همه ما رإیاک تعبد و إیاک نستعین» را به قصد خواندن قرآن بگوییم و این مطابق با فتوای فقها نیز هست. دعای کمیل و دعای عرفه هم همین است. مابقی دعاها هم همین طور است. این دعاها را به قصد حکایت بخوانید والا مضمون این دعاها طوری است که ما واقعا نمی توانیم بگوییم چنین است. اما اگر به قصد حکایت باشد، خوب است.

قرآن را بخوان به قصد حکایت، دعای کمیل را بخوان به قصد این که از امیرالمؤمنین صادر شده. دعای عرفه را بخوان به عنوان این که از امام حسین(علیه السلام)صادر شده، ان شاء الله علاوه بر این که ثواب دارد، با امام حسین و امیرالمؤمنین (علیهما السلام) هم محشور بشوید.

جمله ای که امیرالمؤمنین طلا در نهج البلاغه می فرماید: «إن استطعت أن لا یکون بینک وبین الله أحد إلا الله فافعل»(3)؛ یعنی اگر بتوانی بین خودت و خدا در حاجات روزمره ات به کسی و به چیزی جز خدا متوسل نشوی، این کار را بکن. توسل به اهل بیتال هم همان است. یعنی از خدا خواستن است. ولی مردم این جمله است که هیچ چیزی و هیچ کسی در زندگی انسان مؤثر نباشد، جز خدا. به این میگوییم توحید افعالی که معنای کلمه «لا إله إلا الله است؛ البته یکی از معنیهای آن. برای اینکه کلمه «لا إله إلا الله»، می تواند هم بر توحید ذاتی، صفاتی، عبادی و افعالی تطبیق شود. یک معنایش همین است: «لا إله إلا الله»؛ یعنی «لا مؤثر فی الوجود إلا الله». انسان عقیده پیدا کند که در

ص: 123

این جهان مؤثری، جز خدانیست. حتی خودش، اراده اش، عقلش، قدرتش و سیاستش اثری از خود ندارند. اتکا به خود، اعتماد به نفس، علم، قدرت، فقط و فقط یک واسطه، یک رابطه، یک تدلی و یک سرابی بیشتر نباشد. آنچه در دلش جایگزین می شود، خدا باشد.

میدانید که آغاز سوره علق در غار حرا نازل شد و پیغمبر به رسالت مبعوث شدند. آن سه - چهار آیه اول: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَمُ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ»(1) به منزله برائت و استهلال برای قرآن است؛ یعنی پیغمبر! برای برنامه 23 ساله تو «پرورش و آموزش، آموزش و پرورش» این آیات، مهمترین تمام قرآن است؛ چون خلاصه همه قرآن است. آیه اول این است: «اقرء باشم ربک الذی خلق» پیغمبر! با نام خدا شروع کن. فقط خدا. نام کس دیگر و نام چیز دیگری در نظر تو نباشد. خودت، قدرتت و علمت در نظر نباشد. فقط خدا.

ما فکر نمی کنیم والا همین هشت سال دفاع مقدس، به خوبی توحید افعالی و عبادی را به ما میدهد. یک مشت بسیجی بدون اسلحه، یک مشت افراد در مقابل دنیا با آن موشکهاشان، با آن هواپیماهایشان، با آن اسلحه هایشان ایستادند. بسیجی چیزی داشت که آنها نداشتند. «اقرء باسم ربک الذی خلق» با نام خدا، با نام محبوب خدا (زهرا)، با نام محبوب خدا که همان نام خداست جلو می رفت. الله اکبرش لشکر را به تلاطم در می آورد و فراری می داد و بالاخره همینها آمریکا را به لرزه درآوردند و شوروی را متواضع کردند. دنیا را به التماس واداشتند که بیایید صلح کنید. چطور میشود این را تفسیر کرد؟ فقط و فقط خلوص. این خلوص هم هر چه کم شود، ما مغلوبیم و هر چه خلوص پررنگ شد، ولو چند نفر باشیم، غالبیم.

ص: 124

کامل آیه امانت هم همین دل مؤمن است: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ ۖ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا».(1)

بعضی مثل استاد بزرگوار ما علامه طباطبایی می فرمایند: اراده. مرحوم فیض کاشانی می فرمایند: ولایت. بعضی هم فرموده اند: توحید به مراتبش.(2) اما یک معنای دیگر هم در میان این معانی شاید بهتر از همه معانی باشد و آن، دل مؤمن است. این دل، امانت است از طرف خدا پیش ما. این دل را باید حفظ کنیم؛ یعنی غیر از خدا، در این دل چیزی نباشد. محبت غیرخدا در این دل نباشد و اگر هست، محبتی باشد که خدا به آن محبت راضی است. محبت اهل بیت ، محبت زن و بچه، محبت رفیق خوب، محبت مسلمانها و ... اینها هم برمیگردد به محبت خدا. لذا در روایات ما به نحو تواتر، این طور محبتها آمده است: «الحب فی الله والبغض فی الله» و اما اگر غیر از این محبت در دل وارد شد، می شود مشرک. این توحید افعالی نیست و دیگر از نظر فکر، عمل و گفتار، مخلص نیست. از نظر اعتقاد، توحید ذاتی ندارد. آن سه قسم دیگر هم در او نیست.

مرضیة فادخلی فی عبادی و ادخلی جنتی»(1) ؛ یعنی کسانی که مخلصند؛ مثل امام حسین و زینبش، نظیر پیغمبر اکرم و یار عزیزش امیرالمؤمنین .

جنت خدا ممکن است برای بنده ای در همین دنیا باشد. آن کسی که بتواند همه بتها را بشکند، همه اغیار را از دل بیرون کند، صاحب خانه را صددرصد در خانه جایگزین کند، این دیگر بهشتش همین جاست. دیگر خیلی احتیاج ندارد به این که بمیرد تا او را به بهشت ببرند. نه، آن بهشت هم برای او کوچک است. بهشت عدن و رضوانش هم برای او کوچک است. در دل شب «سبوح قدوس ربنا و رب الملائکة و الروح»(2) می گوید و پشت پا میزند به دنیا و آنچه در دنیاست. نه برای این که دنیا را دوست ندارد، او میداند که غریزه دارد و باید آنها را ارضاء کند، اما او قانون اهم و مهم را هم می داند، میداند که وقتی خدا باشد، همه چیز هست. به قول امام حسین(علیه السلام)در دعای عرفه که می فرماید: خدایا کسی که تو را یافت، چه ندارد؟ چه گم کرده است؟ و کسی که تو را نیافت، چه دارد؟(3) ولو این که دنیا مال اوست. واقعا چنین است. خوشا به حال آن کسانی که مخلص باشند. خوشا به حال آن کسانی که مخلص باشند و به آنجا برسند که این دنیا، بهشت و بالاتر از بهشت برای آنها بی ارزش باشد و در دلشان جز الف قامت دوست، چیزی نباشد. چنین کسی به همه چیز پشت پا می زند، حتی به بهشت. به این میگوییم: خلوص قلبی، خلوص اعتقادی، خلوص عملی و مهمتر از همه اینها، خلوص قلبی است. البته توشل میخواهد. مخصوصا برای شما توسل به حضرت رضا. تقوا، دعا و خلوص در عمل می خواهد تا ان شاء الله پروردگار عالم جرقه ای بزند و ما بتوانیم از نظر دل، خلوص پیدا کنیم.

ص: 127

ص: 128

ص: 130

2. خلوص در عمل 3. خلوص در دل. و فی الجمله در این باره صحبت کردیم.

العبادة فعبدتک»(1)؛ یعنی تو را عبادت نمیکنم برای این که جهنم نروم. محرک من «خوف» نیست. عبادت نمیکنم برای این که بهشت بروم. محرک من «رجاء» نیست. محرک من فقط تویی.

رسیدن به مقامی که هیچ چیزی انسان را حرکت ندهد جز خدا، هیچ انگیزه ای در مغز او، در اراده او نفوذ نداشته باشد جز خدا، مختص به اهل بیت است یا افرادی که واقعا به مقام مخلص رسیده باشند. مخلص هم معلوم نیست بتواند چنین ادعایی بکند. اگر کسی در جلسه ما باشد که در جهل مرکب نباشد و بتواند بگوید: «ماعبدتک خوفا من نارک ولا طمعا فی جنتک بل وجدتک أهلا للعبادة فعبدتک» باید بداند که راه را خیلی پیموده است. بداند به مقام والایی رسیده است.

ریخته می شود و با خدمت کردن به خلق خدا، محبتش در دلها ریخته میشود و در میان مردم وجیه می شود. یا برای این که از نظر دنیایش در مضیقه نباشد، از نظر دنیایش در سعه باشد، به زیارت حضرت رضا میرود و زیارت می خواند. بعد از زیارت هم برای دنیایش دعامیکند. عمل این فرد صحیح است، اما محرک او دنیا بوده است. زیارت رفته و در زیارتش آلودگی نبوده است. فقط برای اظهار ارادت به مقام ولایت، فقط برای خدا و افرادی که وابسته به خدا هستند بوده و در آنجا اشکالی نبوده است، اما زیارت رفته برای این که در سعه واقع بشود. دنیای آبادی پیدا کند. زبان گویایی پیدا کند. این قسم عبادات، پست ترین عبادات است. یعنی همین مقدار که محرک، پست است، عبادت هم به همان اندازه پست می شود. به همان اندازه که پروردگار عالم می فرماید این دنیای به معنای عام به اندازه بال مگسی پیش من ارزش ندارد، عبادت هم همان رنگ را میگیرد. این عبادت صحیح است و ممکن است پروردگار عالم همان دنیا را هم به او عنایت کند. پروردگار عالم به آن عبادت ثواب هم میدهد. ممکن است همان عبادت موجب بهشتش هم بشود، اما چون محرک دنیای به معنای عام بوده است، ارزش این عبادت به مقدار همان دنیاست. به مقدار آن دنیایی است که امیرالمؤمنین در نهج البلاغه می فرماید: «این دنیای شما پیش من مثل یک استخوان خوک دست یک آدم خورهای است، مگر این که این دنیا سبب بشود برای خدا حقی را اثبات کنم یا باطلی را از بین ببرم.»(1)

حضرت امام رضوان الله تعالی علیه در کتاب اسرار الصلوة، وقتی که در این گونه حرفها منغمر می شوند، می فرمایند: «اف باد بر آن کسی که توفیق نماز شب پیدا کند، بلند شود برای نماز و در آن وقت پروردگار عالم را قسم بدهد به «اسماء حسنی»؛ یعنی توسل به اهل بیت کند، اما داعی او، محرک او دنیا باشد؛ اف بر این»

این حرفها برای ما سنگین است. اینطور چیزها، این طور گفتارها، این طور افکار

ص: 134

برای ما سنگین است. اما آن که به شما عزیزان می گویم، این است که بدانید یک افرادی را داریم که نظر به این گونه چیزها ندارند، محرکشان این گونه چیزها نیست، بلکه واقعا در دل شب وقتی نماز شب می خوانند، اگر دنیا به ذهنش آمد، همان را خذلان برای شبش میداند. این جمله ای که راجع به آسیه - زن فرعون - در قرآن نقل شده است را فراموش نکنیم. قرآن شریف درباره آسیه می فرماید که زیر شکنجه چنین می گفت: «رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتًا فِی الْجَنَّةِ وَنَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»(1)؛ یعنی خدایا دنیا نمیخواهم، بهشت منهای تو هم نمیخواهم، این را میخواهم که پیش تو باشم. اگر در دنیایم، پیش تو باشم و اگر هم در بهشتم، پیش تو باشم.

این مقدم کردن «عندک» بر «فی الجنة»، مقدم کردن «فی الجنة» بر «بیتأه، همه اینها معنی دارد.(2) معنایش این است که آسیه در آن وقتی که شکنجه میشد و این، بالاترین جهاد برای این زن است، می گوید که من به دنیا پشت پا زدم برای خدا. دنیای من خیلی آباد بود، پشت سرش گذاشتم، فقط برای خدا. من آنم که بهشت را با آن همه مقامش هم در نظر ندارم، چه رسد به دنیا. اگر «عندک باشد، می خواهم، اما بهشت منهای «عندک» را هم نمی خواهم.

همت بلند داشته باش، همت توسعه، وجاهت و تمکن این دنیا نباشد. همت تو بهشت نباشد، همت تو این باشد که در همین دنیا به تو خطاب شود: «یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ»؛ نمیگوید «ازجعی إلی جئتک»، «ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً فَادْخُلِی فِی عِبَادِی وَادْخُلِی جَنَّتِی»(1) ، این «جئتی» و «عبادی» یعنی چه؟(2) یعنی تو باید برسی به آنجا که پیش امام حسین(علیه السلام)باشی؛ یعنی عندالله: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَنَهَرٍ فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ»(3)؛ «وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ ۚ وَحَسُنَ أُولَئِکَ رَفِیقًا».(4)

اینها چیزی نیست که علمای علم اخلاق یا اهل دل گفته باشند، اینها چیزی نیست که در کتابهای عرفانی آمده باشد. حداقل روزی ده مرتبه به ما می گویند بگو: «إهدنا الصراط المستقیم صراط الذین أنعمت علیهم»؛ یعنی خدایا من در راهی باشم که پایانش پیغمبر باشد و برای گفتارم، کردارم، اعمالم و افکارم انگیزه ای جز تو نباشد. اگر انسان در همین کلمات به اصطلاح معمولی توجه کند، معانی عمیقی میفهمد. همین جمله راهدنا الصراط المستقیم» به همه ما می گوید که یک مسلمان نباید محرکش دنیا باشد؛ لذا خیال نکنید که این جمله حضرت امام اغراق است. واقعا آن کسی که با خدا سروکار داشته باشد، می تواند بگوید: اف باد بر آن کسی که در دل شب به فکر دنیا باشد.

ما در مفاتیح محدث قمی - این کارخانه آدم سازی - نمازهای حاجت زیاد داریم. دعاء عبادت و روایات زیادی برای افراد گرفتار داریم. اگر کسی گرفتار باشد، چه ذکری بگوید.

ص: 136

اگر کسی حاجت مهمی داشته باشد، چه نمازی بخواند. اگر کسی گرفتار باشد، چه جور توسل کند. مفاتیح محدث قمی پر از این چیزهاست. به تواتر معنوی ثابت شده که نماز خواندن برای حاجت، صحیح است. ثواب هم دارد، اما این نماز صحیح که ثواب هم دارد، این نماز صحیح که ممکن است انسان را بهشتی هم بکند، نمی تواند برای انسان براق بشود؛ نظیر نماز استیجاری است. نماز استیجاری صحیح است. نماز استیجاری ثواب دارد. در روایات میخوانیم که در نماز استیجاری، نه ثواب برای آن کسی است که نماز می خواند. در روزه استیجاری، نه ثواب برای آن کسی است که روزه گرفته و یکی برای کسی است که برایش نماز می خواند. او بریء الذمه می شود، علاوه بر این که بری الذمه میشود، ثواب هم می برد. عمل صحیح است، اما این نماز استیجاری نمی تواند برای انسان براق بشود؛ مثل نماز شب.

اگر بخواهیم که گفتار ما، کردار ما و افکار ما براق ماشود و همان طور که پیغمبر اکرم عروج کردند و به جایی رفتند که به جز خدا نداند، ما هم با نمازمان که «الصلوة معراج المؤمن»(1) عروج کنیم و به جایی برسیم که به جز خدا نداند، اگر این را می خواهیم، با داعی دنیا نمیشود.

زیربنای اسلام است و در مکه هم نازل شده، معمولا راجع به قیامت و جهنم و عذابهای آن است. خوف، محرک است و عموم مردم هم با همین محرک جلو می روند. چنانکه بسیاری از مردم - مخصوصا افرادی که بین خوف و رجاء هستند - نماز می خوانند و مخصوصا مستحبات را انجام میدهند، برای این که به بهشت بروند. گاهی در این منزل است، گاهی در آن منزل. گاهی در این شهر است، گاهی در آن شهر. یعنی واجباتش را به جا می آورد برای این که جهنم نرود، نماز شبش را می خواند برای این که بهشت برود و به آن مقامهایی که در بهشت است، برسد. خمس و زکاتش را میدهد برای این که جهنم نرود، اعانت به فقرا و ضعفا، کمک به دیگران، گره باز کردن از کار دیگران برای این که به بهشت برود. روزه واجبی را میگیرد برای این که جهنم نرود. در ماه رجب و شعبان هم بارها روزه می گیرد برای این که شنیده است، مقام دارد. قرآن می گوید: «کُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا أَسْلَفْتُمْ فِی الْأَیَّامِ الْخَالِیَةِ».(1)

معلوم است که انگیزه خوف و رجاء بهتر از دنیاست. این انسان برای این دنیا ساخته نشده، برای رسیدن به آخرت ساخته شده است؛ پس این انگیزه به خدا نزدیکتر است.

است: «لِمِثْلِ هَذَا فَلْیَعْمَلِ الْعَامِلُونَ».(1)

قرآن میگوید: مردم برای بهشت و مقامهای آن است که نماز می خوانند، نماز شب میخوانند، به خلق خدا خدمت می کنند، خمس میدهند، زکات میدهند، جبهه میروند: «فلمثل هذا فلیعمل العامون» و عمل، صحیح است. شهید اول و سید بن طاووس - این دو معلم اخلاق که از نظر علم و عمل مقام بالایی دارند - زنده نیستند که از آنها بپرسیم و از آنها یاد بگیریم که چه فرمودند، ولی آنچه به شما عزیزان میخواهم بگویم، این است که مثل شهید پیدا می شود، مثل سید بن طاووس هستند افرادی که میگویند اگر نماز بخوانی و برای این باشد که به جهنم نروی، اگر نماز بخوانی و برای این باشد که به بهشت بروی، این نماز اشکال دارد.

می خواهم به شما بگویم که امیرالمؤمنین(علیه السلام)امام سجاد(علیه السلام)و سایر ائمه (علیهم السلام) می فرمایند: «ماعبدتک خوفا من نارک ولا طمعا فی جنتک بل وجدتک أهلا للنادی فعبدتک»؛ خدایا! بهشتت، جهنمت، آن خوفی که از جهتمت دارم و آن رجائی که به بهشتت دارم، اینها محرک من نیست، اینها داعیه من نیست. محرک من در نماز، در خدمت به خلق خدا، در افکار، در گفتار و در کردارم فقط تویی.

نیست بر لوح دلم جز الف قامت یار

چه کنم چیز دگر یاد نداد استادم

این حرفهای من و شعر خواندن آسان است. واقعا این شاعر، به این مقام رسیده باشد یا نه، نمیدانم، اما میدانم که امیرالمؤمنین درست گفته. میدانم که امیرالمؤمنین به آن مقام رسیده است و به من و شما سرمشق داده است که این انسان برای این چیزها خلق شده است.

امیرالمؤمنین(علیه السلام)می گوید: بهشت هم عالم کثرت است. شهید اول و مرحوم سید بن طاووس هم میگویند که بهشت هم عالم کثرت است. برو به جایی برس که فقط خدا باشد، منغمر شو در عالم وحدت. هیچ چیز و هیچ کسی نتواند تو را ببرد جز خدا.

ص: 139

است و تفاوتی با هم ندارد. برای ما یکی واجب است و دیگری مستحب، اما برای کسانی که به فکر استحقاق عقوبت پیدا نکردن و استحقاق مثوبت پیدا کردنند، این طور نیست. همین طور که خداوند گفته است نماز پنجگانه بخوان، گفته است نماز شب بخوان؛ با همان امر: «أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ ۖ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَکَ عَسَی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَحْمُودًا»(1)

آن، «قم» است، این هم «فتهجد». در نظر ما یکی واجب است و یکی مستحب، اما در نظر حضرت آدم که این حرفها نیست. اگر روی آن امر مستحبی و آن نهی مکروهی پا گذاشت، درجه انحطاطش به اندازه ای است که «فعصی ادم ربه فغوی» و «اهبطوا» نازل میشود.

این جمله «اهبطوا»، آدم و شیطان و حوا را پهلوی هم می گذارد و آدم در آن قرب الهی ناگهان نگاه میکند و می بیند روی کوه مروه است. حوا نگاه میکند و می بیند روی کوه صفاست. ناگهان یک بی توجهی باعث میشود که بهشت حضرت آدم و بهشت حضرت حوا نابود شود و آنچه باقی می ماند، خود حضرت آدم و خود حضرت حواست. این نابود شدن بهشتشان، نظیر وجود ذهنی من و شماست؛ به وجود ذهنی توجه داریم، موجود است و وقتی غفلت کنیم، آن هم معدوم می شود. پروردگار عالم هم به این «ما سوی الله» تا نظر داشته باشد، موجود است و به محض این که نظر و عنایتش را برداشت، معدوم است.

مرادم این جاست که چرا بهشت آدم معدوم شد؟ یک نهی، اما نهی کراهتی. در آنجا دیگر نمی شود گفت که یکی واجب است، یکی مستحب. یکی مکروه است و یکی هم حرام. آنجا دیگر این چیزها نیست. آن جا امر داریم و نهی. اگر امر اجرا نشود، «فعصی ادم ربه فغوی» می آید و اگر نهیی زیر پا گذاشته شود، «اهبطوا» می آید.

١. نماز را از زوال خورشید تا نهایت تاریکی شب برپا دار و همچنین قرآن فجر را؛ چرا که قرآن فجر، مشهود است و پاسی از شب را قرآن بخوان، این یک وظیفه است. امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد. (اسراء 78- 79)

ص: 141

خلاصة حرف این است که این مقام، این منزل چهارم، منزل بالایی است. واقعا هم انسان به جایی می رسد که دیگر نماز شب برای او یک امر عادی می شود. خدمت به خلق خدا برای او واجب می شود. و بالاخره به اندازه قدرتش، مستحبات برای او یک نحو وجوبی پیدا میکند؛ خوب است، اما همین مقام چهارم، باز منیت دارد و نفس دخیل است؛ یعنی باز هم آن عروجی که متوقع است، نمی شود؛ برای این که براق هست، اما نه براقی که انسان را به خدا برساند. در هر صورت، این منزل را به همه نمیدهند؛ خوشا به حال آن کسانی که به آن برسند.

میگیریم، فهمت را میگیریم، شعورت را می گیریم، معلوم است که هیچ کسی پیدا نمی شود که قبول کند. اینها نعمتهای ظاهری است: «و أسبغ علیکم نعمه ظاهرة و باطنة»(1). اگر مقداری عمیقتر نگاه کنیم، نعمت شیعه گری را می بینیم. اگر علی را از شما بگیرند، امام رضا را از شما بگیرند و تمام این جهان را به تو بدهند، آیا قبول میکنید؟ چه کسی حاضر است تمام جهان را بگیرد، اما مسلمان نباشد؟ شیعه نباشد؟ امام زمان نداشته باشد؟

در قدسیات علامه مجلسی آمده است، فردی که در گناه فرو رفته بود، به حضرت موسی گفت: به خدا بگو من چقدر گناه تو را بکنم، اما عقوبت نکنی؟ حضرت موسی رفتند مناجات، مناجات که تمام شد، می خواستند برگردند. خطاب شد که چرا پیغام بنده ام را نمیدهی؟ گفت: خدایا حیا میکنم. خود میدانی که چه گفت. خطاب شد: به او بگو من بالاترین عذاب را به تو دادم، اما متوجه نیستی. آیا لذت مناجاتم را از تو نگرفتم؟ همین مقدار که از نماز شب لذت نمی بری، همین مقدار که نماز برایت سنگین است، همین مقدار که مناجات برایت سنگین است، این بالاترین بلاست.

اگر کسی که مشغول درس است، یک طلبه ای که سرباز امام زمان است، از تحصیلش دست بردارد، این یک پس گردنی است. این بالاترین خذلان است. ما مثل ماهی در آب، نعمت داریم. اینها شکر می خواهد. کفران نعمت، هم عذاب دنیا دارد، هم عذاب آخرت:«وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً کَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ کُلِّ مَکَانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا کَانُوا یَصْنَعُونَ»(2)؛ در این دنیایی که مثل باران بر ایشان نعمت می بارید، کفران می کردند و آن کفران موجب شد عذابها یکی پس از دیگری

ص: 143

برایشان نازل شود.

«لن شکرتم لأزیدنکم و لئن کفرتم إن عذابی لشدید»(1) ؛ معلوم است که ما نمی توانیم شکر نعمتها را به جا آوریم. به قول حضرت موسی : خدایا! من اگر بخواهم شکرت را بکنم، توفیق همین را هم باید تو عنایت کنی. خداوند فرمود: حالا که عاجز از شکر من شدی و واقعا بافتی که چنین هستی، حالا شکر کردی.

همین مقام شکر که مقام بالایی است، نقص دارد، آلودگی دارد، نفسیت دارد و اگر انسان بتواند، باید این را هم پشت سر بگذارد.

گاهی نماز حاجت می خواند، در جنگ می فرماید: «امتی، امتی الصلوه»(1)، پایین می آمدند و برای غلبه بر دشمن نماز می خواندند. گاهی هم برای غذایشان نماز می خواندند. گاهی دعای کمیل امیرالمؤمنین «خوفا من نار» پروردگار عالم است و گاهی «طمعا فی جنیه» است. گاهی هم «استحیاء»، گاهی «شکرا، و گاهی برای «محبت»، اما غالبأ آنجاکه باید عبادت بشود (عبادت واجبی) فقط برای خداست. لذا اگر در روایات میخوانیم که روش ائمه طاهرین هر هفت شهر بود، برای این است که به ما سرمشق بدهند. همان هم دلیل بر این است که این هفت منزل را انسان بپیماید، هر راهش را بپیماید، نماز صحیح است. قرب هم دارد، مثوبت هم دارد، اما اگر بخواهد یک براقی پیدا کند که آن براق برساندش به آن جا که «ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّی فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی»(2) باید داعی و عمل یک چیز باشد؛ داعی، خدا و عبادت هم برای خدا. اتحاد داعی و عمل مشکل است، اما این را گفته اند تا انسان به آن برسد.

رسیدن به این مقامها کار مشکلی است. اگر انسان بخواهد بگوید میرسم یا رسیدم، جهل مرکب است. انسان به سادگی به این مقامها نمی رسد، اما این گونه مقامهایی وجود دارد و آنچه الآن سفارش میکنم، این است که افکار شما، گفتار شما و کردار شما مشوب نباشد. یعنی مثلا اگر یک طلبه ای برای تبلیغ رفت، ولو این که دنیا هم محرک اوست، اما وقتی که روی منبر نشست، دیگر در آن وقت فقط با خدا باشد. برای این که منبرش بگیرد و مردم بگویند آفرین و این عمل تأثیر کند و نکند و ... نباشد. آن وقت، فقط خدا باشد. همین طور که نماز می خوانیم و می گوییم «قربة إلی الله» و ان شاء الله هم از اول نماز تا آخر نماز «قربة إلی الله» است و هیچ آلودگی ندارد، در همه گفتار و کردارتان چنین باشد.

تقاضا دارم که درس خواندنتان چنین باشد، ولو محرک چیز دیگری باشد؛ روی محرک حساب نکنید. وقتی که کتابتان را باز می کنید، فقط برای خدا باشد: «قوموا لله

ص: 146

مثنی و فرادی» در خلوت یا جلوت و کارهای اجتماعی یا کارهای فردی، همه برای او باشد تا ان شاء الله به آنجا برسد که نه فقط عباداتتان، نه فقط مستحباتتان، بلکه اجتناب از گناهتان، اجتناب از مکروهاتتان و اجتناب از شبهاتتان هم برای خدا باشد. به آنجا برسد که کارهای مباحتان، خوردن، آشامیدن، استراحت و ... برای خدا باشد. ثواب هم دارد. روایات فراوانی داریم که اگر یک زن و مردی که از راه حلال برایشان غسل واجب شده، غسل بکنند، با هر قطره آبی، ملک تا روز قیامت برای آنها استغفار میکند؛ در صورتی که این اطفاء غریزه جنسی برای خدا باشد. رسیدن به این حد، هم آسان است و هم شدنی. ان شاء الله از همین راه (راه عمل) مرتب رو به تزاید برویم و به مقام مخلص برسیم.

ص: 147

ص: 148

ص: 150

بیت این قدر درخشندگی دارد؟ چرا جواهر مرحوم صاحب جواهر(1) این قدر پربرکت شده است؟ چرا این کتابهای درسی نظیر فرائد(2) و مکاسب شیخ انصاری این قدر پراهمیت شده است؟ و چه شده است که مثلا این فرائد شیخ انصاری هر روز حداقل ده هزار نفر برای دین از آن استفاده میکنند؟ چه شده است که فقه اهل البیت روی فروع کافی، من لایحضر، تهذیب و استبصار میگردد؟ چرا این وسائل الشیعه مرحوم شیخ حر عاملی معیاری برای طلبه ها و مراجع تقلید شده است؟ چون رنگ دارد. به غیر از این تفسیر، تفسیر دیگری هم ندارد. اگر از نظر طلبگی و علمی بخواهید تفسیر دیگری برای آن بکنید، خیال نمیکنم بشود. آن که من میفهمم و شما حتما می فهمید، این است که خلوص مرحوم کلینی کار کرده است. خلوص صدوق در من لایحضر بیشتر از خلوصش در کتابهای دیگر کار کرده است. خلوص شیخ طوسی در تهذیب و استبصار بیشتر از مبسوط و کتابهای دیگرش کار کرده است. و بالاخره هرچه رنگ بیشتر، آن کتاب، آن کار، آن گفته نیز پربرکت تر، عالیتر و درخشنده تر خواهد بود.

اگر شما عزیزان، صبح به صبح بعد از «بسم الله الرحمن الرحیم» و به قول قرآن بعد از آن که با اسم خدا شروع کردید و این آیه پرمحتوا را خواندید: «صِبْغَةَ اللَّهِ ۖ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً»(3) رنگ خدایی میگیرید؛ چه رنگ خوبی. اگر این رنگ خدا به گفتار ما، کردار ما و افکار ما بخورد، کم کم و به مرور زمان خود انسان رنگ خدایی پیدا میکند و سراپایش در مقابل حق تسلیم می شود و در عمق جانش نوشته میشود: «بسم الله الرحمن الرحیم»؛ «لا اله الا الله». کسانی که مستجاب الدعوه هستند، کسانی که طی الارض دارند،

ص: 152

کسانی که خرق العاده دارند، وقتی که ریشه یابی کنید، می بینید که خودشان رنگ دارند، اتصال پیدا کرده اند؛ گفتارشان، کردارشان، افکارشان رنگ دارد. مانعی ندارد که کسی به آن مراتب بالای خلوص نرسیده باشد، اما گاهی آن مرتبه بالای خلوص برای او جلو بیاید. گفتیم که عبادات ائمه طاهرین (علیهم السلام)، پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله)و حضرت زهرا (علیها السلام) یک نحوه جمع الجمعی دارد؛ یعنی پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله)گاهی عبادت را برای خدابه جا می آوردند، اما محرک دنیا بود، یک حاجتی داشتند، برای آن حاجت دنیایشان نماز میخواندند. گاهی عبادات و مدهوشیهای امیرالمؤمنین(علیه السلام)در دل شب، از خوف و گاهی از رجاء بود. عبادات امام صادق گاهی استحیایی بود، گاهی شکر بود، گاهی محبت بود. اما معلوم است که آنها به انتهای انسانیت رسیده بودند و از این جهت همه عباداتشان، خودشان، افکارشان، گفتارشان و کردارشان بی نظیر بود. اما ما که مقام جمع الجمعی نداریم، گاهی میشود عبادت ما فقط و فقط آن مرتبه آخر را پیدا کند؛ یعنی عبادت برای خدا و محرک و هدف هم خود خدا باشد. اگر این حالت برای کسی پیدا شد که زیاد هم پیدا می شود، قطعا یک دعای مستجاب دارد. در روایات می خوانید که اگر کسی دو رکعت نماز بخواند، بهشت برایش واجب می شود و یک دعای مستجاب دارد. در روایات آمده است که روزه ماه مبارک رمضان یا روزه مستحبی عندالافطار، یک حاجت مستجاب دارد و همچنین مابقی عبادات؛ یعنی اگر دو رکعت نماز برای خدا و محرک هم فقط خدا باشد، دیگر در آن حال چیزی و کسی در نظرش نباشد جز خدا، حتما در این حالت، دعا مستجاب است. حتما در آن حال، مستجاب الدعوه است.

که خیلی بعید است. بعضی هم گفته اند که اصحاب کهف غیر از اصحاب رقیم است.(1) ومن خیال می کنم که مستم چنین باشد.

اما اصحاب کهف کیانند؟ اصحاب رقیم کیانند؟ این شاید از متشابهات قرآن باشد. نمی گویم که معنای آیه چنین است و اصحاب رقیم این اشخاصند، اما از نظر روایات ما، اگر کسی کاری برای خدا انجام بدهد و محرک هم خدا باشد، حتمأ دعای مستجاب دارد. در ذیل این آیه شریفه نقل میکنند که سه نفر در غاری به نام غار رقیم بودند که سنگی آمد و آنها گرفتار شدند؛ یعنی یک سنگی در اثر سیل در آن غار را بست و اینها گرفتار شدند. یکی از اینها گفت: هر کدام از ما یکی از کارهایی را که فقط و فقط برای خدا بوده است را در نظر بگیریم و خدا را بخوانیم، دعای ما حتما مستجاب می شود.

و یکی از آنها گفت: خدایا تو میدانی که من روزی گرفتار شدم، مبتلا شدم به یک زنی، اما به خاطر تو، فقط برای تو روی شهوت پاگذاشتم و عمل منافی با عفت را انجام ندادم. خدایا میدانی چنین است و من را از این گرفتاری نجات بده. دیگری گفت: خدایا تو میدانی تجارت سودمندی کرده بودم، اما آن تجارت را از بین بردم و به هم زدم برای این که پدر و مادرم در اتاق خواب بودند؛ و اگر برای تو بود، خدایا من را از این گرفتاری نجات بده، و سومی گفت: خدایا میدانی که پول فراوانی از یک کسی پیش من بود و آن پول را به او رد کردم، فقط و فقط برای تو. و پروردگار عالم آن سه نفر را از آن غار نجات داد؛ به این

ص: 154

معنی که آن سنگ عقب رفت و آنها نجات پیدا کردند.(1)

روایت تا چه اندازه درست باشد، نمی دانم. اما آن که می دانم این است که مضمون این روایت در روایات ما، در علم ما، در عرفان ما، در این کلمه خلوص آمده است. به این معنی که اگر کسی یک کاری برای خدا انجام بدهد و هدف و محرک هم خدا باشد؛ یعنی آن قسم هفتم و به قول اینها، آن کوچه هفتم، قطعا در آن موقع و در آن اتصال، خیلی کارها می تواند بکند و در آن حال، حتما یک دعای مستجاب دارد. و این را هم همه باید بدانیم که ولو آدم عادی باشد، ولو مراتب خلوص را نپیموده باشد، اما بعضی اوقات آن مرتبه هفتم برای انسان پیدا میشود. چنانکه گاهی مرتبه ششم، گاهی مرتبه پنجم و گاهی مرتبه چهارم برای انسان پیدا می شود. و آن مرتبه اول و دوم و سوم هم که برای معمول انسانها زیاد پیدا میشود.

از همین جا باید پی ببریم که هرچند که به دست آوردن مراتب خلوص مشکل است، اما انسان برای همین خلق شده که این مراتب را بپیماید. همین که به ما نشان میدهند بعضی اوقات می توانیم به مرتبه هفتم برسیم، با یک تلاطم، با یک حالت به مرتبه هفتم برسیم، می توانیم تلاش کنیم و به مرور زمان و با حوصله از آن درجه به درجه دیگر و از آن درجه به درجه بالاتر برسیم تا به آن جا که مرتبه هفتم برای ما ملکه شود. مرتبه ششم محبت خدا در دل ریخته شود و محرک برای اعمال ما، محبت خدا باشد.

گاهی انسان به آنجا می رسد که شکر از معبود و منمش و حیا در مقابل پروردگارش موجب می شود که گناه نکند یا عملی را به جا بیاورد. خلاصه حرف این است که پیدا شدن این مراتب، کار مشکلی است، اما اگر برای کسی به نحو ملکه پیدا بشود، فوق العاده مفید است و هر چه پررنگتر باشد، تأثیرش بیشتر است. هرچه پررنگتر باشد، ارزش آن عمل هم بیشتر است. این جمله: «نیة المؤمن ممیز من عمله» را هر کسی طوری معنی کرده است. گویا علامه مجلسی رضوان الله تعالی علیه هفده معنی برای این «نیة

ص: 155

المؤمن خیر من عمله»(1) گفته است. در مثنوی به صورت شعر، معنای خوبی از آن کرده است: میگوید یک نفر وارد مسجد شد، اما وقتی وارد شد که نماز جماعت تمام شده بود. محروم شده بود از این ثواب بزرگ. حالتی برایش پیدا شد، حالت حسرت. چرا به نماز جماعت نرسیدم؟ یک کسی که نماز جماعت خوانده بود، گفت مبهوتت می بینم. حالت حسرت برایت پیدا شده؟ گفت راستش این است که به نماز جماعت نرسیدم. او گفت که من به نماز جماعت رسیده ام، از اول تا آخر بوده ام و تعقیب هم خوانده ام، حاضرم که ثواب آن نماز جماعت را به تو بدهم و تو ثواب این حالت را به من بدهی.

«نیة المؤمن خیر من عمله»؛ یعنی بعضی اوقات، انسان یک حالتی پیدا میکند، حالت خلوص. فرد عادی است و حتی بعضی اوقات یک فرد گنهکار است، اما در آن لحظه آن حالت هفتم و آن درجه هفتم برایش پیدا می شود. در آن حالی که میخواهد عمل را انجام بدهد، اگر فکر بکند، آن درجه آخر برایش پیدا می شود. همان وقت است که دیگر همه اعمال یک طرف، همه اعمال عمرش یک طرف و آن لحظه هم یک طرف.

نقل می کنند که کسی مجاور بود در کربلا. هر روز به حرم مشرف می شد. بسیار آن جا می نشست و زیارت می خواند. یک روزی که جنب بود، وقتی که آمد برود حمام، خیلی با حالت حسرت با خود می گفت چرا نتوانستم اول صبح به حرم مشرف بشوم؟ مقابل حرم یک سلامی به ابی عبدالله داد و رفت. میگویند بعد در خواب یا بیداری یا جای دیگری به او فهماندند که این سلام، ارزش داشت به تمام آن اعمالی که در مجاورتت به جا آوردی. برای این که آن یک سلام، یک خلوص خاصی داشت که آن عبادات دیگر آن نحوه خلوص را نداشت.

بعضی اوقات، خود ما روی منبر با یک حالتی حرف میزنیم که تأثیر به سزایی دارد و آن وقتی است که چیزی جز خدا در نظر نباشد، محرکی جز خدا نباشد. آن وقت است که از نظر ثواب، همه اعمال یک طرف و آن عمل یک طرف. آن وقت است که مستجاب الدعوه است. دعای او مستجاب است. آن وقت است که اگر سیر و سلوکی باشد،

ص: 156

اگر بخواهد به جایی برسد، می تواند راه را بپیماید.

دم در، در را باز کرد، آقاسید سعید سلام کرد. جواب داد. گفت: آقاسید سعید بارک الله، مبارک باشد. دیشب تو راه را پیمودی.

بعضی اوقات می بینید که در آیات شریفه آمده، در روایات آمده و به تجربه هم اثبات شده است که یک حالت تلاطم درونی از گناه ایجاد میشود. در این حالت است که: التائب من الذنب کمن لا ذنب له»(1) اگر «بشر حافی»ها، «فضیل بن عیاض»ها و «خر بن یزید ریاحی»ها(2) ناگهان صد و هشتاد درجه تغییر کردند و در یک آن راه را پیمودند و به جایی رسیدند که به جز خدا نداند، فقط و فقط برای این بود که یک آن تلاطم درونی، عمل برای خدا و هدف هم خدا بود. در آن حال دیگر نه فقط «إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِم حَسَنَاتٍ»(3) بلکه بالاتر از اینهاست.

اگر واقعا توبه کند و توبه واقعی باشد، علاوه بر این که «یبدل الله سیئاتهم حسنات» پرونده سیاه نابود می شود، پرونده درخشانی که ثواب توبه باشد، جلو می آید و حر بن یزید ریاحی را در زمره شهدا قرار میدهد. حر بن یزید ریاحی را به آنجا می رساند که دیگر مافوق او برای غیر از انبیا و غیر از اوصیا ممکن نیست. اگر یک آن برای خدا باشد و یک آن هدف خدا باشد، قطعا هرکه باشد و هر چه باشد، به هر جا که بخواهد، می تواند برسد.

کاری بکنید که لااقل گاهی فکر شما این رنگ را پیدا کند. کاری بکنید که گاهی گفتار شما، کردار شما این حالت را، این رنگ را پیدا بکند. در آن وقت مواظب باشید که چه میگویید و چه می خواهید.

بعضی اوقات، انسان از نظر همت خیلی عالی نیست. گاهی یک حالتی پیدا میکند،

ص: 158

اما در آن حالت، دنیا می خواهد یا اگر همت خیلی بالا باشد، وجاهت علمی در دین می خواهد. اما بالاتر از اینها هم وجاهت هست. بالاتر از این هم مقام هست و آن وقتی است که انسان در آن حالتها از خدا بخواهد که خدایی شود. در آن حالت از خدا بخواهد خدایا! من به جایی برسم که این حالت فعلی من که موقتی است، دائمی شود. خدایا به جایی برسم که فقط و فقط برای تو کار کنم؛ عمل برای تو، محرک و هدف هم تو. قطعة دعای آن وقت مستجاب است. اگر هم نرسد، با ریاضتش و با حوصله اش به مرور زمان می تواند به جایی برسد که آن خالت، آن کوچه هفتم و آن منزل هفتم برای او ملکه شود. آن وقت است که یک کلمه یا الله اش چه کارها که نمیکند. آن وقت است که یک آن فکرش «خیر من عبادة سبعین سنة(1) ، من عبادة ستین سنه، من عبادة سبعین سته»میشود. اینها همه از باب مثال است. ممکن است انسان به جایی برسد که یک آنش «ضربة علی یوم الخندق أفضل من عبادة الثقلین» شود. به آنجا برسد که یک شمشیرزدنش، ثواب عبادت جن و انس داشته باشد؛ همه، عباداتشان یک طرف، این عبادت هم یک طرف و حتی این عبادت می چربد بر آن عبادات. و خیال نکنید که این «ضربة علی یوم الخندق افضل من عبادة التقلین»(2) مختص امیرالمؤمنین(علیه السلام)باشد.

اگر پیغمبر اکرمی می فرماید: «ضربة علی یوم الخندق افضل من عبادة التقلین» به خاطر این است که به ما سرمشق بدهد. یعنی به ما بگوید که این انسان می تواند به جایی برسد که یک آن فکرش، یک آن گفته اش، یک آن عملش افضل از همه عمرش باشد؛ ولو تمام عمرش در عبادت باشد. می تواند افضل از غبادت جن و انس باشد و این دایر مدار خلوص است. هر چه رنگ بیشتر، عمل بهتر.

ص: 159

این که ارزش نداشته هیچ، اما این که این را به رو در آتش جهنم بیندازید، این را دیگر نمیدانم یعنی چه. بالاخره ریاکه نبوده. مگر این طور معنی کنیم که برای ریا خوانده است، برای ریا گفته، برای ریا تدریس کرده و معلوم است که گناهش در حد کفر است. اما ظاهر روایت این است که محرک او خدا نبوده، محرک اور دنیا بوده است، ولی بالاخره در روایت دارد که او را به رو در آتش جهنم می اندازند.

کس دیگری را می آورند و میگویند: چه کاره بودی؟ میگوید یک عمر به خلق خدا خدمت کردم. همیشه در صدد این بودم که گره از کار مردم باز کنم. یک گره از کار مردم گشودن، ثواب بیست حج و بیست عمرة مقبول دارد. ثواب دو ماه اعتکاف در خانه خدا دارد. خطاب میشود که برای خدا نبوده است. برای این که شهرتی پیدا کنی، برای این که مردم بگویند آفرین، بوده است. خطاب میشود که این را به رو در آتش جهنم بیندازید.

جبهه رفته را می آورند. چه کاره بودی؟ رفتم جبهه، مقاتله کردم، کشتم و کشته شدم در راه خدا. دیگر آن جا معلوم است «تبلی السرائر»(1) است. خودش هم می بیند که رنگ ندارد. عملی که خلوص نداشته باشد، ظلمت دارد. می بیند که عمل، ظلمانی است. لذا می گوید: چون برای خدا نبوده است، به رو در آتش جهنم بیندازید.

علامه طباطبایی می فرمودند: بالاترین چیزها از نظر یک انسان، جان اوست. انسان همه چیزش را برای جانش می خواهد. همه چیز برمی گردد به همین حب نفس. حتی آن ریاستها، آن تمولها، آن شهوترانیها که شب و روز یک انسان دنیایی برایش میدود، برمی گردد به حب نفس. او جان را داده است در راه خدا. هفتاد سال محرومیت در روحانیت. روحانیت یعنی محرومیت از نظر دنیا. هفتاد سال چنین، اما پاداش، هیچ. یک عمر خدمت به خلق خدا، اما پاداش، هیچ؛ چون رنگ نداشته است. کار خیلی بالا بوده، یک عمر خدمت به خلق خدا، رفتن به جبهه و کشته شدن، هفتاد سال در علم، علمی که «تفکر ساعة خیر من عبادة ستین سنة، سبعین سنة»(2) اما چون رنگ نداشته، پر کاهی ارزش ندارد.

ص: 161

ولی در این روایتهایی که مرحوم شهید رضوان الله تعالی علیه در منیة المرید - این کتاب اخلاقی برای ماطلبه ها - آورده است، چنین کارهایی علاوه بر این که ارزش نداشته، انسان را جهنمی هم کرده است. خدا نکند به اینجا برسد که انسان یک عمر خیال کند کارش خدایی است و بعد بفهمد که ارزش نداشته است، بلکه همان عمل، انسان را جهنمی کرده است و این جا دیگر حسرت بالاست. مرادم اینجاست که به قول علامه طباطبایی باید اکسیر خلوص به افکار، به گفتار و به کردار ما بخورد، والا کردار ما، گفتار ما و افکار ما هرچند که از نظر ظاهر عالی باشد، اما در عالم ملکوت، هیچ ارزشی ندارد.

نمیخواهم چیزهایی بگویم که - العیاذ بالله . کسی مأیوس بشود. اما همین مقدار بدانید که در روایات ما، در روایات عامه و در دعای کمیل هم آمده است که بعضی اوقات، انسان عملی را انجام میدهد و خیال می کند که خلوص دارد، ملائکه و رقیب و عتید متوجه نمی شوند. آسمان اول و دوم و سوم را پشت سر میگذارد تا میرسد به محضر ربوبی، اما از آنجا برمی گردد و به سرصاحبش می خورد، برای این که آن خلوصی که خدا می خواهد، نداشته است.

این روایتها برای معمول مردم نیست. این روایتها برای عموم مردم نیست. اما باید اهل علم بدانند که این روایتها مربوط به آنهاست. توقعی که از من طلبه هست، از مردم کوچه و بازار نیست. توقعی که از خواص است، از عموم مردم نیست. توقعی که از انبیا هست، از اهل بیت نیست.

ما اهل علم باید بدانیم که لازم است با این رنگ جلو رفت. اگر دنیا می خواهیم، باید با این رنگ جلو رفت. اگر آخرت بخواهیم، باید با این رنگ جلو رفت. اگر بخواهیم عملمان ارزش داشته باشد، با این رنگ باید جلو رفت. اگر هم بخواهیم در جامعه وجاهت داشته باشیم، باید با این رنگ جلو رفت. میدانید که بعضی از مردم یک وجاهت خاصی در جامعه دارند. در روایات داریم که محبتشان در آب ریخته شده و مردم این آب را خورده اند، پس همه و همه به او محبت دارند. من خیال می کنم که اگر حالات او را ریشه یابی کنید، می بینید که این وجاهت به خاطر خلوص اوست. حالا یا خلوص دائمی یا

ص: 162

خلوص موقت. همان لحظه ای که هدف و کار، خود عمل یک نحوه اتحادی پیدا کرده است، همان وقت کارش را کرده و این وجاهت را پیدا کرده است.

الَّذِینَ آمَنُوا وَعَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ»(1)

این آیه شریفه می فرماید: آنهایی که زیر پرچم خدا باشند، آنها که واقعا رنگ تقوا به خود گرفته باشند، دیگر شیطان کاری به اینها ندارد؛ چنانکه به مخلصین نیز کاری ندارد «قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ».(2)

اما شیطان با این مخلصین راجع به این خلوص کار دارد. دست بردار نیست. اگر بتواند - ولو یک جا یا یک آن - شرک خفی را برای انسان جلو می آورد.

پیدا شدن خلوص بطور ملکه خیلی مشکل است. اما برای همه، مخصوصا برای ما طلبه ها خیلی لازم است. پیدا شدن این خلوص در افکار ما، مخصوصا در اعتقاد ما خیلی مشکل است. چه کسی می تواند در جلسه مقدس ما، در جلسه نخبگان بگوید که من توحید افعالی دارم؟ من توحید عبادی دارم؟ ممکن است شماها توحید عبادی داشته باشید، شما متقی هستید، اما توحید افعالی چه؟ اگر توحید افعالی نباشد، یعنی خلوص در اعتقاد نیست. چه کسی می تواند بگوید که من تمام گفتارم، تمام کردارم و تمام افکارم رنگ خلوص دارد. آن هم نه فقط خلوص در عمل، خلوص از نظر محرک و از نظر هدف. این مشکل است و اگر هم چنین کسی داشته باشیم، همان مرتبه اول و دوم و سوم است. شاید هم افرادی به مراتب استحیا و شکر یا بالاتر رسیده باشند، اما در هر صورت، زمانی شرک در دل رسوخ نمیکند که به مقام «وجدتک أهلا للبادة فعبدتک» برسیم.

اما گفتم که گاهی این حالت برای ما پیدا می شود، وقتی که برای شما پیدا شد، تقاضا دارم که به آن اهمیت بدهید، آن وقت دعا کنید، اما مواظب باشید که دعا، دعایی باشد که به آن مقام و به آن حالت بخورد. متأسفانه شیطان همین جا کار دارد؛ یعنی در دعاکردن، ما را به دنیا می کشاند. لااقل اگر خیلی مرد باشیم، دعا میکنیم که جهنم نرویم

ص: 164

یا به بهشت برویم: «لِمِثْلِ هَذَا فَلْیَعْمَلِ الْعَامِلُونَ»(1)، اما برای یک انسان، اینها کم است. برای یک طلبه، اینها کم است. باید کار کنیم، خود این کار، جبهه است. ثواب این کار، از هر عبادتی بیشتر است. از خدا بخواهیم و به اهل بیت (علیهم السلام) مخصوصا حضرت رضا(علیه السلام)توسل کنیم که بتوانیم آن مقام مرحله هفتم را به دست آوریم.

ص: 165

ص: 166

ص: 168

آن مال داشته باشد، اینها همه از الطاف جلیة خداست و قرآن هم امر میکند که از خدا بخواهیم. در قنوت بخواهیم که «برنا اتنا فی الدنیا حسنة وفی الآخرة حسنه»؛ در نماز شبمان بخوانیم «ربنا هب لنا من أزواجنا و ذریاتنا قرة أعین»؛ لذا داعی اگر این دنیا باشد، خوب است. اما مرتبه اول است، منزل اول است.

هستی، خود را در محضر خدا بدانی. به قول علامه طباطبایی، دم مرگ هم، توجه، توجه، توجه. «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ»(1) ( اگر می خواهید دست عنایت خدا همیشه روی سرتان باشد، یاد خدا باشید و بدانید که همه جا محضر خداست. رسیدن به این مقام، مبارزه می خواهد و بهترین راهها همان راه مشارطه، مراقبه و محاسبه است که این هم میدانید اقسامی دارد؛ بهترین اقسامش این است که حداقل در شبانه روز ده مرتبه، در ده لحظه توجه داشته باشیم که در محضر خداییم. تلقین کنیم که در محضر خداییم. بتوانیم در موقع نماز فکرمان جایی نباشد جز خدا و این که در محضر خداییم. وقتی که می گوییم: «الله أکبر»، قلبمان بگوید: «ان الله یحول بین المرء و قلبه» نه فقط من خودم در محضر خدایم که دلم هم در محضر خداست؛ یار نزدیکتر از من به من است.(2) این تلقینها، این توجه ها کم کم حضور قلب میدهد.

است که بهشت بدهد؛ نه، بالاتر از بهشت، بهتر از بهشت و آن این که انسان در نماز حضور قلب داشته باشد. بهتر از حضور قلب در نماز این که انسان دائمأ خود را در محضر خدا ببیند، خود را در محضر خدا بیابد. بهشت در مقابل این، پوچ است. دیگر در دلش جز الف قامت یار نیست. دیگر پشت پا می زند به همه چیز؛ حتی به بهشت معمولی. این یک مقامی است که از هر بهشتی برای انسان لذت و قیمتش بیشتر است.

این فضیلت خلوص که یک فضیلت خاصی است، بدون دعا و بدون توسل به اهل بیت به دست نمی آید؛ دعا می خواهد، دعای مخصوص. خدایا کاری کن که من بتوانم لااقل در نماز وقتی میگویم «الله اکبر» عملا بگویم «الله اکبر» و به دنیا و آنچه در دنیاست، پشت پا بزنم جز تو: «وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَکَی مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَنْ یَشَاءُ».(1)

بنابراین، سه مقدمه شد که اگر ما به این سه مقدمه عمل کنیم، طولی نمی کشد که به منزل چهارم از خلوص خواهیم رسید:

1. تلقین: مرتب خود را در محضر خدا دیدن، از نماز شروع کردن، در وقت گناه خود را در محضر خدا دیدن و پا روی نفس اماره و شیطان درون و برون گذاشتن.

٢. اجتناب از گناه: ولو گناهان کوچک و به قول امام صادق علی، نگاه نکن به گناه که کوچک است، کبیره نیست. نگاه کن به این که همین گناه کوچک، مخالفت با خداوند بزرگ است. کسانی که صددرصد خود را در محضر خدا می یابند، اگر یک گناه کوچک. گناه از نظر آنها نه از نظر ما- به قول اهل علم، یک ترک اولی مرتکب شوند، خطاب «قاهبطوا»، خطاب «وَعَصَی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَی»(2) بر آنان نازل میشود. مهم این است که ببینیم در محضر چه کسی هستیم.

3. دعاء توسل و راز و نیاز با خدا: مخصوصأ شما عزیزان که در محضر مبارک امام

ص: 174

رضا(علیه السلام)هستید، این چیزها را زود میتوانید بگیرید. با یک توسل به حضرت رضا(علیه السلام)، با یک خجالت زدگی در مقابل حضرت رضا ع، با یک خواستن و قسم دادن او به حضرت زهرا می توانید بگیرید و اگر نگیرید و به منزل چهارم نرسید، می شود گفت که به جایی نرسیده اید.

کدام یک از شما تا به حال راجع به اعضا و جوارحتان شکر کرده اید؟ هر کدام از این اعضا و جوارح ما با میلیونها نیرو برای ما کار می کنند. حالا قطع نظر از این گلبولهای سرخ و گلبولهای سفید که در بدن ما به منزله گاردهای میلیاردی پخش ارزاق و نگهبان کار می کنند، از این که بگذریم، این چشم شما که بیش از یک میلیون سلول دارد تا شما ببینید، این گوش شما و این دو کلیه ای که میگویند هر کدام یک میلیون و دویست واحد دارد؛ یعنی با دو میلیون و چهارصد واحد برای ما کار میکند و اگر یک ساعت نباشد، انسان می میرد؛ چون سموم بدن را می گیرد. روده ها، روده اثنی عشر، زبان، معده، غدهها، به قول سعدی: هر نفس که فرو می رود، ممد حیات است و چون برآید، مفرح ذات.(1) هیچ کدام شما تا به حال گفته اید: «الحمد لله رب العالمین» که نفس میکشم؟

به پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله)اعتراض میشد که چرا این قدر عبادت میکنید تا پاها ورم

کند؟ می فرمودند: «الست عبدا شکورا»(2)، من در مقابل نعمتها باید به اندازه وسعم کرنش کنم. یک کسی یک عمر به شما خدمت کند و شما بی وفایی کنید؟ نمک خوردن و نمکدان شکستن روا نیست.

اما باید از مقام استحیا به این مقام شکر صعود کنیم و انگیزه ما در عبادتی که رنگ خلوص دارد، شکر نعمتهای خدا باشد. پروردگار عالم به ما شخصیت داده، شکر دارد. پروردگار عالم به ما عقل داده، به ما شعور داده، شکر دارد. اگر عقل نداشتیم و تمام دنیا را داشتیم، اگر چشم نداشتیم و تمام جهان را داشتیم، هیچ نداشتیم.

«أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً» (3)؛ جهان مسخر توست و همه چیز برای تو خلق شده، تو برای چه خلق

ص: 176

شده ای؟ «و اصطنعتک لنفسی»(1)؛ تو را خلق کردم برای خودم، عالم هم برای تو، ما سوی الله برای تو. اینها شکر دارد.

شما اگر در دنیا از نظر تمول بالاترین پول حلال را داشتی، از نظر سلامتی بدن، سالم بودی، از نظر عقل و شعور، نابغه بودی و بالاخره از نظر ظاهر هم کامل بودی، اما ولایت نذاشتی، آیا راضی بودی؟ آیا تا به حال به خاطر شیعه بودنت شکر کرده ای؟ تا به حال گفته ای «الحمد لله رب العالمین» که امام هشتم دارم و در محضر او هستم؟ همه مان شکر نمی کنیم. همه مان اینطور فکر نمی کنیم.

اگر کسی بخواهد به مقام منزل پنجم برسد، باید چنین باشد. حداقل روزی ده مرتبه در ده لحظه به این توجه کند که «أسبغ علیکم نعمه ظاهره و باطنة». به نعمتهای ظاهری خیلی اهمیت ندهید. آن تجلی پروردگار عالم با «کن» رحمانی اهمیت دارد، اما خیلی اهمیت ندارد. آنچه اهمیت دارد، تجلی خدا برای شما با «کن» رحیمی است. عنایت خاص خدا به شماکه ولایت دارید. عنایت خاص خدا به شما که عقل دارید، اسلام دارید. عنایت خاص خدا به شما که یک روشی دارید به نام صراط مستقیم.

مگر می شود برای این مراتب، قیمت گذاشت؟ مگر می شود یک کسی درخت رذالت را از دل کنده باشد و درخت فضیلت به جای آن غرس کرده باشد، آن وقت به او پاداش بهشت، پاداش دنیا، پاداش دنیا و آخرت بدهند، نه، پاداش اینها خود خداست: «یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ»(2). اگر واقعا کسی نفس مطمئنه پیدا بکند و بتواند درخت رذالت را برکند و درخت فضیلت به جای آن غرس کند، میوه دارش کند، مقام فرقان پیدا کند و به مقام فنا برسد، برای اینها که نمیشود قیمت گذاشت، اما قرآن برایش قیمت گذاشته است: «یا أیتها النفس المطمئنة ارجعی إلی ربک»؛ «و من یطع الله و الرسول فأولئک مع الذین أنعم الله علیهم من النبیین والصدیقین و الشهداء و الطالحین

ص: 177

و حسن أولیک رفیقا».(1)

خدا نباشد، دیگر معلوم است که هر چه به جا می آوریم، اوست؛ برای اوست: «ماعبدتک خوفا من نارک»؛ «و لا طمعا من جنتک بل وجدتک أهلا للعبادة فعبدتک»(1)

دیگر به آنجا می رسد که دل پر از خدا می شود. تمام گفتارش برای خدا. تمام کردارش برای خدا. دیگر معنی ندارد که چیزی از او برای غیر خدا سر بزند. رسیدن به این مقام، مشکل است. خون جگر می خواهد. بررسی می خواهد. فکر می خواهد، مطالعه این گونه مطالب می خواهد. مباحثه این گونه مطالب می خواهد. اجتناب از گناه می خواهد و مهمتر از اینها، دعا، راز و نیاز با خدا و توسل به اهل بیت(علیه السلام)می خواهد. توسل پیدا کنید به آن کسی که در دلش هیچ چیزی جز خدا نبود. لذا حاضر بود همه چیز بدهد در راه خدا. مخصوصا چون مظهر تام جلق، همه شان مظهر تام هستند. خدا را به امام حسین قسم بدهید. زیارت عاشورا را بخوانید. حتما به امام حسین توسل داشته باشید. در 24 ساعت، حتما یک زیارتی راجع به امام حسین، مخصوصا زیارت عاشورا بخوانید. از حضرت رضا بخواهید و بالاخره از پروردگار عالم بخواهید که این حالت را به شما عنایت کند.

خوشا آنان که الله یارشان بی

به حمد و قل هو الله کارشان بی

خوشا آنان که دائم در نمازند

بهشت جاودان بازارشان بی(2)

اگر ما طلبه ها بخواهیم به جایی برسیم، باید این منازل را بپیماییم؛ حداقل باید در راه باشیم. حالا اگر نرسیدیم، معذوریم؛ اما در راه باشیم. پیمودن این راهها از اوجب واجبات است. عقلا از اوجب واجبات است و اگر کسی نتواند این را درک کند که رفع صفات رذیله از اوجب واجبات است، خیلی سفید است. عقل ما مستقلا حکم می کند، فطرت ما مستقلا حکم می کند که از اوجب واجبات این است که ما دائما در حال مبارزه باشیم. دائما در این جنگ درون در خط مقدم جبهه باشیم. حالا اگر با عنایت خدا به جایی رسیدیم که رسیدیم و اگر نرسیدیم، لااقل در خط مقدم جبهه معذور باشیم.

ص: 180