بسم الله الرحمن الرحیم

ص :2

آرمیدگان در بقیع

تالیف علی اکبر نوایی

تدوین پژوهشکده حج و زیارت

ص :3

ص :4

بقیع از منظر امام صادق(علیه السلام) 49

جایگاه والای بقیع در اندیشۀ موسی بن جعفر(علیهما السلام) 49

حضور علی بن موسی الرضا(علیهما السلام) در بقیع 50

جایگاه و عظمت بقیع در نگاه مسلمانان 52

دیدگاه ها در عظمت بقیع 52

دیدگاه اهل سنت 53

دیدگاه خلفا 53

دیدگاه عالمان اهل سنت 56

فصل دوم:صحابه راستین پیامبر (صلی الله علیه و آله)

مقدمه 67

طبقات و گروه های خفته در بقیع 69

قبور صحابه مطهر و یاران صادق 69

1. عثمان بن مظعون 69

2. اسعد بن زراره انصاری خزرجی 75

3. ابوسعید خدری 79

4. اسید بن حضیر بن سماک اشهلی 80

5. خنیس بن حذافه 82

6. سعد بن معاذ 82

7. مقداد بن اسود 84

8. عبدالله بن مسعود 88

9. اسامة بن زید 92

10. ارقم بن ابی ارقم 95

11. ابوسفیان بن حارث 97

ص:6

12. کلثوم بن هدم 98

13. جابر بن عبدالله انصاری 99

14. صهیب بن سنان 108

15. شمّاس بن عثمان 110

16. ابوقتاده انصاری 111

17. قیس بن سعد بن عباده 114

18. ابورافع 115

19. جبلة بن عمرو انصاری (ساعدی) 117

20. حاطب بن ابی بَلْتَعه 119

21. حکیم بن حزام 125

22. قتادة بن نعمان 128

23. مالک بن قیس (ابوخیثمه) 129

24. ابی بن کعب، سید القرّاء 132

25. ابوالهیثم بن التیهان الاشهلی 138

26. نوفل بن حارث 141

27. بَرَاء بن مَعْرُور 141

28. بِشر بن براء بن معرور 147

29. عبدالله بن سلام 151

30. کعب بن عمرو 157

31. سهل بن سعد ساعدی خزرجی؛ ابوالعباس 158

32. جبیر بن مُطعِم 166

33. نوفل بن حارث 169

34. ابوعَبْس، عبدالرحمان 170

35. عبدالله بن امّ مکتوم 174

36. قیس بن عاصم مِنقَری 181

ص:7

37. عبدالله بن عتیک 187

38. حکیم بن حِزام 191

فصل سوم:دیگر صحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله)

مقدمه 199

1. ابوهریره دوسی 200

2. عبدالرحمان بن عوف 209

3. مغیرة بن شعبه 215

4. سعد بن ابی وقاص 219

5. سعید بن زید 225

6. سلمة بن اکوع 232

7. حکم بن ابی العاص 232

8. سمرة بن جندب 237

توضیحی اجمالی در باب عدالت صحابه 241

مناقشات در حدیث از ناحیه اهل سنت 242

فصل چهارم:وابستگان و خویشاوندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیهم السلام)

1. ابراهیم، فرزند محبوب پیامبر(صلی الله علیه و آله) 245

2. عباس، عموی پیامبر(صلی الله علیه و آله) 252

3. عقیل بن ابی طالب 265

4. عبدالله بن جعفر بن ابی طالب(علیه السلام) 274

5. محمّد حنفیّه 290

6. اسماعیل، فرزند امام جعفر صادق(علیه السلام) 300

ص:8

فصل پنجم:همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله)

1. امّ سلمه 311

2. عایشه، دختر ابوبکر بن ابی قحافه 323

3. حفصه، دختر عمر بن خطاب 330

4. زینب بنت جحش 336

5. جویریه 341

6. رمله (ام حبیبه) دختر ابوسفیان 345

7. ماریّه قبطیّه 351

8. زینب بنت خزیمه 357

9. صفیه دختر حُیَی بن اخطب 359

10. میمونه، دختر حارث الهلالیّه 362

11. سوده بنت زمعة بن قیس 366

چگونگی رفتار و برخورد پیامبر(صلی الله علیه و آله) با همسران 368

فلسفه تعدّد همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) 372

نگاهی به فرهنگ حاکم بر جزیرة العرب 372

ازدواج های پیامبر(صلی الله علیه و آله)، تابعی از مصالح کلی 374

اهداف ازدواج ها 381

1. اهداف تبلیغی 381

2. اهداف حمایتی از ضعفا و نو مسلمانان 382

3. رهایی کنیزان 383

کتابنامه 385

ص:9

ص:10

گروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت ضمن تشکر و تقدیر از نویسنده ارجمند و همچنین جناب آقای رضا باذلی و حجت الاسلام و المسلمین محمدمهدی فقیه بحرالعلوم که کار تهیه و تنظیم این اثر را بر عهده داشتند، امیدوار است انتشار این اثر خدمتی در راه آشنایی با حرمین شریفین و گلزار مظلوم بقیع باشد و از خوانندگان و صاحب نظران محترم تمنا دارد تا با ارائه پیشنهادها و انتقادهای سازنده خود به پربارتر شدن این مجموعه بیافزایند.

انه ولی التوفیق

پژوهشکده حج و زیارت

گروه تاریخ و سیره

ص:12

مسلمانان معمول و رایج شد. عظمت بقیع با ساخت قبه ها و سنگ نوشته های هنری و بناهای فخیم و ضریح های ثمین نمود یافت و والیان مدینه همچنان بر این امر اهتمام داشتند. پیامبر(صلی الله علیه و آله) برای مدفونین در بقیع عظمت فراوانی قائل بود؛ تا جایی که فرمودند:

یُحشر من هذه المقبرة سبعون ألفاً یدخلون الجنة بغیر حساب، وکأن وجوههم القمر لیلة البدر. (1)

از این قبرستان هفتاد هزار تن محشور می گردند درحالی که بدون حساب وارد بهشت می شوند. گویا صورت هایشان، ماه شب چهارده است!

نورالدین علی بن احمد سمهودی در کتاب وفاء الوفا، در عظمت جایگاه و اهمیت مدفونان بقیع، می نویسد:

قال المطری: إن أکثر الصحابة رضی الله تعالی عنهم ممن توفّی فی حیاة النبی و بعد وفاته مدفونون بالبقیع. وکذلک سادات أهل بیت النبی و سادات التابعین. وفی مدارک عیاض عن مالک: أن هناک بالمدینة من الصحابة نحو عشرة آلاف.

وقال المجد: لاشک أن مقبرة البقیع محشوة بالجماء الغفیر من سادات الامة. (2)

مطری گوید: بیشتر صحابه - رضی الله عنهم - ؛ از کسانی که در دوره حیات پیامبر(صلی الله علیه و آله) و پس از ایشان از دنیا رفته اند، در بقیع مدفون شده اند و همچنین بزرگانی از اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) و سادات تابعین در این دیار آرمیده اند. در مدارک عیاض نیز ازمالک نقل شده که گفت: مقبره ای در مدینه است که حدود ده هزار نفر از صحابه در آن مدفون اند. و مجدی گوید: شک نیست که مقبره بقیع در بردارنده جمع کثیری از بزرگان امت اسلامی است.

مدفونان در بقیع در چند طبقه قرار گرفته اند:

- صحابۀ راستین پیامبر(صلی الله علیه و آله) همچون عثمان بن مظعون، اسعد بن زراره، ابی سعید

ص:14

خدری، اسید بن حضیر، جابر بن عبدالله انصاری و... .

- برخی از صحابه که بعد از نبی گرامی(صلی الله علیه و آله) مسیری غیر از آرمان های اولیه پیمودند.

- چهار امام معصوم شیعه(علیهم السلام).

- همسران و دختران پیامبر(صلی الله علیه و آله)، منسوبین آن حضرت، شهیدان میدان های جهاد و شهادت و تابعین.

طبقات یاد شده، در این رویکرد پژوهشی به بررسی نهاده شده اند.

گفتنی است، دو عامل، نگارنده را به این سیر مطالعاتی و پژوهش وا داشت:

نخست، دغدغه ای که در این مقوله داشتم و به آن می اندیشیدم و همپای اندیشه ام بارقۀ عنایت الهی را به وضوح، در مدینه منوره در کنار مضجع نورانی خاتم رسولان در جریان حج (1385ه .ش) مشاهده نمودم.

و سپس، دستور نمایندۀ فرهیخته و اندیشمند مقام معظم رهبری حضرت حجت الاسلام والمسلمین جناب حاج آقای قاضی عسکر (دام عزه و توفیقاته) که در آن زمان (سال 1385ه.ش) حضرتشان، معاونت آموزش و پژوهش بعثۀ مقام معظم رهبری را برعهده داشتند و در ادامۀ کار، عنایت و فیض و لطف الهی همواره در کنارم بود، که عصارۀ آن تحقیقات نسبتاً سخت و دشوار، ابتدا در قالب مقالاتی در مجله وزین «میقات حج» به چاپ رسیده که از آن مجموعه، 18 مقاله به محضرتان تقدیم می گردد.

این رویکرد، به حول و قوه و فیض الهی، تا رسیدن به نتیجۀ نهایی و اتمام کار ادامه می یابد که در شماره های بعد فصلنامه میقات حج منتشر و سرانجام به صورت مجلد دوم و شاید سوم ارائه خواهد شد.

اکنون از روحانیون فرهیخته و ارجمند و اساتید بزرگوار استمداد می طلبم که این حقیر را از ارائۀ نظرات، انتقادات و پیشنهادهای سازنده و راهگشا محروم نفرمایند و لطفشان را دریغ ندارند.

علی اکبر نوایی

ص:15

ص:16

ص:18

معنا طلب است. بقیع داستان صدها صحابی مخلص و وفادار است که هرگز سهمی دنیوی از ایثار و اخلاص ها و همگامی های خود با نبی رحمت در دنیای ماده، طلب نکرده اند.

داستان امامت شیعی و راستین اسلامی است که در چهرۀ سبط اکبرِ نبی رحمت، حسن مجتبی(علیه السلام) و باقی ماندۀ حادثه طف، سجاد امامت(علیه السلام) و باقر علوم و صادق آل البیت(علیهم السلام) تجلّی یافته است.

داستان و غمنامه خلیفه بلافصل پیامبرِ رحمت(صلی الله علیه و آله) و دخت مظلومۀ او، سیدۀ زنان عالم است. غمنامۀ غربت، انقطاع وحی و سیلی خوردن های دردانۀ هستی و گریه های ممتد از رجعت امت، پس از پدر خویش و نگین رسالت و نبوت است. معنای آیه تطهیر و طنین صدای مظلومانۀ کوثر است و فریاد بیت الأخزان فاطمه(علیها السلام)، نگین هستی است. واگویۀ دخترکانی از تتمۀ نبوت است که با غم های سترگ خود، در سینۀ آن غنودند؛ همچون رقیه و زینب و امّ کلثوم، بازتابی از کرامت زنان و مادرانی بزرگ است که با دستان خود انسان هایی بزرگ را به تاریخ انسانیت عرضه داشتند و با کعبه نجوی کردند و طفلِ مام هستی را، که جان جهان است، بر دستان کرامت خویش گذاردند. داستان بانویی است که کفالت خاتمۀ رسالت و عقل کلّ هستی را مفتخر شده است.

بانویی بزرگ، فاطمه بنت اسد، که هم مام امیر ولایت و عدالت است و هم کفالت گر انسان کامل تاریخ بشریت، ستودۀ خدا، محمد مصطفی(صلی الله علیه و آله).

بقیع، یادمان سعدیه ای است که با شیر پستان خویش، کاری همچون فاطمۀ بنت اسد را تداعی کرده است.

بقیع، جایگاه مادران امت، زنانی کرامت پیشه؛ همچون جویریه، امّ حبیبه، امّ سلمه، ماریه و... که همواره، همچون امّ سلمه و امّ حبیبه، غم های زنانه را از چهرۀ تابناک پیامبر(صلی الله علیه و آله) ستردند.

غمنامۀ صفیه و عاتکه؛ دو بانوی با شهامت و عمّه های یتیم عبدالله، پیام آور حقیقت است؛ آنان که پشتوانه ای برای یادگار رسالت بودند. واگویه ای از گریه های خواهری

ص:20

است که سیل اشکش او را تا احد فراخوانده و در غم عمّ پیامبر(صلی الله علیه و آله)، سید شهیدان احد، مویه کرده و خونابۀ دلِ خویش را در رگ های تاریخ جاری کرده است.

بقیع، داستانِ فراوانِ ِ گفته شدۀ عدالت علی(علیه السلام) است، که عقیلِ برادر را هم از بخششی اضافه دریغ داشته تا عدالت، قربانی خویشاوندی و تبارگرایی نگردد و داستان حدیدۀ محماتش عالمی را در فراگیری درس عدالت، کفایت کند.

بقیع، داستان مکرّر غمِ رسول خاتم در فراق از دست دادن جگر گوشه ای است که امید نبی رحمت بود؛ ابراهیم، ابن رسول خاتم؛ او که ولادتش موجی از شادی را در مدینة الرسول و مرگش، سایه ای از غم را بر شهر وحی و شهر محبوب پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) افکند.

بقیع، غم مادری است که اشکش را از مدینه تا کربلا روانه کرده و پسران قهرمان و قهرمان قهرمانان حادثۀ طف را نثار آرمان های رسالت کرده، تا فریاد رهایی بخش محمد(صلی الله علیه و آله) در سینۀ تاریخ بماند و دُردانه و جگر گوشه اش، سیّد شهیدان طف، تنها نماند. او که ابوالفضل رشیدش و عون و عبدالله و جعفرش را برای همرکابی با جگرگوشۀ فاطمه(علیها السلام) و علی(علیه السلام)، همراه او نمود تا در رکابش بسان دسته های گل پرپر شوند و به کام مرگی با عزّت و کرامت در افتند.

باز هم بنگارم که بقیع، یادوارۀ تشت سرخ خون و یادوارۀ تیرهای نشسته بر پیکری مظلوم است.

فریاد باقی ماندۀ حادثۀ طف و رییس بکایین است و صاحب دعاهای پندآموز معرفت بخش.

بقیع، داستان منصور شیطان است که با نصرت های شیطان، حبل الهی را و رییس احیاگر تشیع را به خاک نشاند و علم و کرامت و فضیلتش را از تشنگان معرفت دریغ داشت.

بقیع، غمنامۀ مدینۀ مظلوم، در دوران تاراج گری است که یزیدش نامیدند تا حرّه را بیافریند و بیالاید و انسان های والاتبارش را به دست دشنه مسرف بن عقبه بسپارد و به

ص:21

تاراج گری اش فرمان دهد و اباحۀ این تطاول را اعلامش نماید تا که هر چه می تواند قساوت کند. ناپاکی نماید و هزاران تخم حرام را از تیرۀ اموی تا امروز بر آن بیفزاید، مؤمنانش را کشته و حرام زادگانش را به دست تاریخ قساوت علم کند، تا که امروز هم دشنه به دست، آمادۀ فشردن گلوهای عدالت طلب باشند. لهوفی در سینه سوزان است، سینۀ بی کینۀ شیعه. آری، بقیع داستان سرای واقعه ای است که حرّه اش نامیدند، نه حرّه شرقی یا غربی، که حرّۀ حرارت کینه و بغض فرزندان عاص، که پس از گذشت از سی تن، سرها را درو کردند و داستان شجرۀ ملعونه را تفسیر نمودند.

بقیع، سوگنامۀ شهیدان با فضیلت و بی ادعای احد است که پس از سید شهیدان احد، به صورتی تدریجی از کثرت جراحت، بر خاک بقیع غنودند.

بقیع، نمادی از کینۀ ابوسفیان است؛ آنکه هرگز به خدا ایمان نیاورد «ما أسلم و لکن استسلم» او اسلام نیاورد و لکن تظاهر به آن نمود. او (ابوسفیان) ریشۀ درخت ملعونه در قرآن است که همواره از نسل و ذریۀ سفّاکش چه خون ها که نریخته و چه سرها که بر نیزه نگردیده تا در سینۀ بقیع نهان گردند و بالأخره بقیع، مطلع غزل حجّت آخرین است.

بقیع، فریادی رسا و بغضی در گلوی تاریخ است که باید با لبان و نوک قلم انسان های دارای نقش و رسالت فریاد شود و به دایرة المعرفت تبدیل شود و داستان صحابی و دیگر انسان های والاتبار و داستان امامت فخرآفرین شیعه و غم های نهفته در دوران او را به تفسیر و نمایش بایسته بپردازد.

من بقیع را در چند مقبرۀ رنگ و رو رفته و به غربت نشسته نمی دانم. او را فریادی مجسّم و بغضی ترکیده از گلوی تاریخ می دانم.

بقیع هم اکنون در مجلس آل فلان گرفتار آمده، صهیونیسم را شادمان نموده و سازمان های جاسوسی عالم را؛ سازمان هایی که جاهلیت مدرن و پست مدرن را پاس می دارند، بدون زحمتی به اغراض شیطانی شان رسانده و همان ها و نفّاثات فی العُِقد، چنان

ص:22

در شیپورها دمیده اند و در گوش ها خوانده اند که بقیع، باید در مسیر فراموشی فرایندی را طی کند که ذکرش و یادش نماد شرک است و بدین روی، قبور امامان بقیع(علیهم السلام)، بیت الاحزان و قبۀ ابراهیم بن رسول خاتم و یادمان فاطمۀ بنت اسد و حلیمۀ سعدیه و مادر چهار پسر از دست داده و... به دست تخریب سپرده شد و چیزی از آن مشهود نیست و هم اکنون دلقک هایی ساخته شده از شام و هرات و حلب و بخارا و سمرقند و مدینه و یمن و هر ناکجا آباد دیگر، گردشان آورده اند و با دلارها و ریال ها و تورهای کشندۀ نامرئی در محفظۀ ذهن شیطانی اش خوانده اند که دشداشه ای بر تن نما، عبایی بر دوش، تسبیحی بر دست، چفیه ای بر سر و رمانی بر فرق بند و داد سخن ده، که توسّل، شرک است، معرفی غنودگان در بقیع، کفر است و... .

آری دیروز بقیع، و داستان تاریخ میانه و تاریخ امروزینش، همه برگ های عبرت می باشند و قابل تذکار و بسط و شرح و تفصیل و پژوهش و تحقیق.

بقیع، غم همیشۀ شیعه

بقیع، در مدینه است. در مکه که هستی، فقط می بینی صف های نماز باید چنان مستقیم باشد که از خط اعتدال، یک میلی متر هم خارج نشود، مخالفت با شیعه، رنگ روشنی ندارد و ملایم تر می نماید.

اما همینکه پا به مدینه می گذاری و از سنگفرش های ساخته شده در ایتالیا و فرستاده شده از اروپای مدرن که می گذری، پایت را به روی محلّه ای می نهی که محله بنی هاشمش می خوانیم، محله ای که دشمنان پر کینۀ بنی هاشم از حذفش شادمانه اند، از آنکه می گذری و بر آن وقوفی مختصر و مکثی کوتاه را که می کنی یکباره می خواهی فریاد بکشی. آه، ای امامت مظلوم. آه، ای پیامبر رحمت،که سخنانت قبل از دفنت، همگی به فراموشی نهاده شدند، دست رحمتت را دریغ مفرما و از تطاول پیشگان در محضر عدل ربوبی شکوه نما و دل بی کینۀ شیعه را از غم خلاصی بخش!

ص:23

از چنین وضعیتی، اولاد یهودا رقص شادی می کنند! آری، به پشت دیوار بقیع که می رسی، همۀ مظلومیت و غربت و تنهایی شیعه را می نگری، شیعه ای که مصب و مجرای ولایت است.

وضع کنونی بقیع، قطعاً، نتیجۀ کینۀ اولاد یهودا است. بقیع، بغض فرو خفتۀ اصحاب شیطان است، که همچون اصحاب اُِخدود، اخگر و آتشی علیه آن بر افروختند.

بقیع، کینۀ مشرکان علیه موحّدان است تا برای از چشم انداختنش او را به شرک در الوهیت متهم نمایند تا بتوانند شرکی همه جانبه را در ذهن به ظاهر مسلمانان جایگزین نمایند. آری، بقیع خاری در گلوی استعمار و خاشاکی در چشمان مادّه پرستش می باشد.

و صد البته که بسیار هم مایلند تا اصلاً نقشۀ بقیع از دل مدینه حذف گردد و البته که در سینۀ تنگ و پلید اولاد یهودا، این ایدۀ شیطانی وجود دارد که داستان بقیع، همچون محلّۀ بنی هاشم، به سنگفرش های مدرن و بازاری مکاره تبدیل شود و کالاهای آمریکایی، چینی، اروپایی، ایتالیایی و فرانسوی به معرض فروش نهاده شود.

فریاد بقیع

گویا هم اکنون فریاد بقیع را می شنوم که می گوید: فضیلت را پاس دارید. عبرت ها را تعریف کنید. درس های بلندم را به گوش انسان ها برسانید. درس های نهفته در سینه ام را کشف نمایید. مرا بهتر بشناسید. تنها دیدار غربتم را نجوا نکنید. در من گنج معرفت بجویید. فریاد بقیع، فریاد معرفت حقیقت، فریاد اخلاص، فریاد کرامت و ایثار، فریاد شهادت، فریاد علیه ستمگران همیشۀ تاریخ است. هم اکنون دست بقیع گشوده است که بیایید دستم را بگیرید تا برخیزم و نسخه ای شفابخش را برایتان بنگارم.

بقیع، فریاد نبوّت و ولایت و ایمان و عشق و جهاد و شهادت و ایثار و جانفشانی و عشق و مجموعۀ راز است. فریاد آیۀ تطهیر است و فریاد فضیلت خواهی است و به ما می گوید: بیایید در معرفتم بهتر بکوشید و تنها نجوای ظاهری را در عشق به من ملاک قرار مدهید.

ص:24

پاسخ به دعوت های بقیع

اکنون من در آغاز راهی ایستاده ام تا فریاد بقیع را به لطف و کرامت نبی رحمت و توجّه والای امامان غنوده در بقیع دریابم و با توکّل بر خدای توفیق دهنده، پژوهش تفصیلی را دربارۀ این مجموعه ذخایر و این گنج نهان معرفت آغاز کنم.

این پژوهش را با اشارت معاونت محترم آموزش و پژوهش، حضرت حجة الاسلام والمسلمین جناب آقای قاضی عسکر* (1) آغازیده ام و در آغاز راه از خدای منان توفیق را در لحظات پژوهش و کتابت طلب می نمایم.

هم اکنون در آغاز حرکت، در حدّ ورود به بحثی کلان و گستردۀ تاریخی، در حوزه های مختلف این پژوهش قرار دارم و توفیق را طلب می نمایم.

بقیع الغرقد، و هی مقبرة بالمدینة، و الغرقد شجر شوک کان ینبت هناک فذهب و بقی الاسم لازماً للموضع. (1)

بقیع غرقد، مقبره ای است در مدینه، و غرقد درختی خاردار بوده که در آن می روییده. پس، از بین رفت ولی اسم آن در این مکان باقی ماند.

بقیع (بقیع غرقد - جنة البقیع)، نام مشهورترین و قدیمی ترین قبرستان اسلامی، از زمان حضرت رسول(صلی الله علیه و آله)، تا عصر حاضر، واقع در انتهای جنوب شرقی مدینه، به فاصلۀ کمی از مسجد النبی(صلی الله علیه و آله) و بقعۀ مطهر حضرت پیغمبر(صلی الله علیه و آله)، در خارج از دیوار قدیمی مدینه است، که امروزه در وسط شهر قرار دارد، لفظ «بقیع»، به معنای زمین وسیعی است که دارای انواع درختان باشد، لذا آن را جنة البقیع (باغستان بقیع) نیز می نامند؛ بقیع غرقد نامیدن آن، بدین سبب بوده که غرقد، نوعی خاربن است که پس از خرابی آن، در این مکان روییده و فراوان بوده است.» (2)

از نتیجۀ نقل های متون و منابع تاریخی به دست می آید که بقیع الغرقد، که امروزه در شهر مدینه به نام بقیع مشهور است، مکانی بوده که در آن خارهایی می روییده و پس از آنکه پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) به مدینه هجرت کردند، پس از ساختن مسجد مشهور مدینه (مسجد النبی)، این باغ وقف مسلمانان گردید. پس از آنکه اسعد بن زراره انصاری، که از صحابی بزرگ پیامبر گرامی(صلی الله علیه و آله) بود، او را در قبرستان مذکور دفن نمودند و او اولین صحابی مدفون در این قبرستان مقدس است.

«حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) اسعد بن زراره را در بقیع به خاک سپرد.» (3)

این باغ، هم اکنون به نام بقیع، محلّ آمد و شدِ مسلمانان و به خصوص شیعیان است که از هوا و فضای مقدس و مترنّم به عطری روحانی از آن بهره می جویند.

ص:27

عن مالک: إنّ هناک بالمدینة من الصّحابة نحو عشرة آلاف و قال المجدی، لاشکّ أنّ مقبرة البقیع محشوة با لجماء القفیر من سادات الأمّة. (1)

مطری گفته است که بیشتر صحابه - رضی الله عنهم - از کسانی هستند که در دوره حیات پیامبر(صلی الله علیه و آله) و بعد از وفات ایشان، در بقیع دفن شده اند و همچنین بزرگان اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) و سادات تابعین هستند و در مدارک عیاض از مالک منقول است که مقبره ای در مدینه است که حدود ده هزار نفر از صحابه در آن مدفون اند و مجدی گفته است: شکی نیست که مقبره بقیع در بردارنده جمع بزرگی از بزرگان امت اسلامی است.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) برای مدفونین در بقیع، عظمت فراوانی قائل بودند و آنان را شخصیت های بزرگی می دانستند، که پیامبر(صلی الله علیه و آله) را در دوران سختی و عسرت یاری نموده اند.

واقدی در مغازی نقل کرده است که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) هنگام دفن سعد بن معاذ در بقیع الغرقد تکبیر گفتند و همۀ مسلمانان و صحابه تکبیر گفتند. سپس سعد بن معاذ را وارد لحد نمودند و پس از آن هم تکبیر گفتند. از ایشان پرسیدند چرا تکبیر گفتید؟ فرمودند: «رأیت الملائکة تحمله»؛ (2) دیدم ملائکه را که جسد سعد را حمل می کردند.

در متون تاریخی، نسبت به بیانات حضرت رسول(صلی الله علیه و آله)، راجع به اصحاب خودشان، نقل های فراوانی وجود دارد که آنها را در مواضع خودش در [مباحث] بعدی مورد اشاره قرار خواهیم داد.

این نقل ها، این نکته را نشان می دهد که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) مدفونین در بقیع را محترم می شمردند و از همین رهگذر فراوان سفارش فرموده اند و این خاک مطهر را گرامی می داشته اند.

در خصوص این نکته، که پیامبر(صلی الله علیه و آله) برای مدفونین در بقیع حرمت فراوانی قائل بوده اند، نمونه هایی را اشاره می کنیم:

ص:29

ابن شبّه در تاریخ المدینة المنوره اش آورده است:

حدّثنا هودة بن خلیفة، قال: حدّثنا عوف، عن الحسن، إنّ النبی قام علی أهل البقیع، فقال: السّلام علیکم یا أهل القبور من المؤمنین و المسلمین، لو تعلمون ما نجاکم الله منه ممّا هو کائن بعدکم ! ثمّ نظر إلی أصحابه، فقال: هؤلاء خیر منکم، قالوا: یا رسول الله ما یجعلهم الله خیراً منا؟

قد أسلمناکم أسلموا و هاجرناکما هاجروا، و أنفقناکما أنفقوا، فما یجعلهم الله خیراً منا؟ قال: إنّ هؤلاء مضوا لم یأکلوا من أجورهم شیئاً و شهدت علیهم و إنّکم قد أکلتم من أجورکم بعدهم، و لا أدری کیف تفعلون بعدی. (1)

هودة بن خلیفه برای ما نقل کرد که عوف از حسن نقل نموده که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)، که درود خدا بر او و آلش باد، به بقیع آمد و فرمود: درود بر شما ای اهل قبور! درود بر مؤمنان و مسلمانان شما، اگر بدانید که خداوند شما را از چه شروری نجات داده است! سپس نگاهی به اصحابشان نموده، فرمودند: آنها از شما بهترند. گفتند: ای پیامبر خدا، چه چیزی آنها را بهتر از ما قرار داده است؟ ما اسلام آوردیم، همانگونه که آنها اسلام آوردند و هجرت نمودیم، چنانکه هجرت نمودند، انفاق کردیم، چنانکه انفاق کردند. پس، چه چیزی آنها را بهتر از ما قرار داد؟ فرمود: آنها از دنیا رفتند در حالی که از نتیجه زحمات خود بهره ای نبردند و من شاهد اعمال آنان بودم و لکن شما نتیجه اعمالتان را دیده اید و از آن بهره می برید و من نمی دانم که شما بعد از من چه کار خواهید کرد.

همچنین سمهودی به نقل از طبرانی گوید که وی این حدیث را نقل کرده است:

روی الطبرانی فی الکبیر، محمد بن سنجر فی مسنده، و ابن شبّه فی أخبار المدینة من طریق نافع مولی حمنه، عن امّ قیس بنت محصل، و هی أخت عکاشة إنّها خرجت مع النبی إلی

ص:30

البقیع، فقال: یحشر من هذه المقبرة سبعون ألفاً یدخلون الجنّة بغیر حساب و کان وجوههم القمر لیلة القدر. (1)

طبرانی در تاریخ کبیرش روایت نموده که محمد بن سنجر در مسندش آورده و ابن شبّه در اخبار المدینه از طریق نافع، بردۀ حمنه و از امّ قیس دختر محصل نقل نموده که امّ قیس با پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) به بقیع رفت. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: محشور می شوند از این مقبره، هفتاد هزار تن که بدون حساب وارد بهشت می شوند، گویا صورت هایشان همانند ماه شب چهارده است.

در مصادر شیعه نیز فراوان به مضمون خبر یاد شده، پرداخته شده که نمونه ای از آن را می آوریم:

عن صفوان الجمّال قال: سمعت أبا عبد الله(علیه السلام) یقول: کان رسول الله(صلی الله علیه و آله) یخرج فی ملاء من الناس من أصحابه کلّ عشیّة خمیس إلی بقیع المدنیین، فیقول: السّلام علیکم أهل الدیار - ثلاثاً - رحمکم الله ثلاثاً - ثمّ یلتفت إلی أصحابه فیقول: هؤلاء خیر منکم، فیقولون یا رسول الله و لم ؟ آمنوا و آمنّا و جاهدوا و جاهدنا؟ فیقول: إنّ هؤلاء آمنوا و لم یلبسوا إیمانهم بظلم و مضوا علی ذلک و أنا لهم علی ذلک شهید، و أنتم تبقون بعدی و لا أدری ما تحدثون بعدی. (2)

صفوان جمال از امام موسی بن جعفر(علیه السلام) نقل کرده که فرمود: پیامبر(صلی الله علیه و آله) غروب هر پنج شنبه با اصحاب خود به بقیع می رفتند و می فرمود: سلام بر شما اهل خانه های قبور (سه مرتبه)، و می فرمود: خدای رحمتتان کند (سه مرتبه)، سپس به اصحاب خویش رو می کردند و می فرمودند: اینان از شما برترند. اصحاب می پرسیدند: چرا ای پیامبر خدا؟ آنها ایمان آوردند، ما هم ایمان آوردیم. جهاد کردند و جهاد کردیم. فرمود: اینان ایمان آوردند ولی ایمانشان را با ستم نیامیختند و بر همین روش

ص:31

طی مسیر کردند و من گواه بر آنان بودم، اما شما بعد از من باقی می مانید در حالی که من نمی دانم چه خواهید کرد.

اهتمام پیامبر(صلی الله علیه و آله) نسبت به حضور در بقیع

پیامبر(صلی الله علیه و آله)، تا زمانی که در قید حیات بودند و تا آخر عمر شریفشان، نسبت به حضور در بقیع، اهتمام فراوانی داشتند و فراوان در آنجا حاضر می شدند و بر اهل بقیع سلام می کردند و برای آن ها دعا و استغفار می نمودند.

فی کامل الزیارات، کان رسول الله(صلی الله علیه و آله)، یخرج فی ملاء من الناس من أصحابه کلّ عشیّة خمیس إلی بقیع المدنییّن، فیقول: السّلام علیکم أهل الدیار (ثلاثاً)، رحمکم الله. (1)

در کامل الزیارات وارد شده است که پیامبر گرامی(صلی الله علیه و آله)، در میان جمعیتی از اصحاب خودشان غروب هر پنج شنبه به بقیع مدینه می رفتند و می فرمودند: سلام بر شما اهل خانه های قبور (سه مرتبه)، خداوند رحمتتان کند.

صاحب موسوعة الفقهیة میسرة، چنین آورده است:

وقد ورد فی صحیح مسلم عن عائشة: إنّها قالت: کان رسول الله، کلّما کان لیلتها من رسول الله، یخرج من آخر اللیل إلی البقیع فیقول: السلام علیکم دار قوم مؤمنین، و آتاکم ما توعدون غداً مؤجّلون، و انّا إن شاء الله بکم لاحقون، اللهمّ اغفر لأهل بقیع الغرقد. (2)

در صحیح مسلم از قول عایشه وارد شده که گفته است: حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) شب هایی را که نوبت ورود به خانه عایشه بود، در آخر شب به بقیع می رفتند و می فرمودند، سلام بر شما خانه قومی مؤمن، آمد شما را آنچه که خدا وعده تان داده بود و ما هم به خواست خدا به شما ملحق خواهیم شد. خدایا اهل بقیع غرقد، (مردگان آن) را بیامرز.

ص:32

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) نسبت به اصحابش حرمت فراوان قائل بودند و معنای این سخن آن است که طبق قاعده، خود را به حضور در بقیع موظف می دانستند. طبق نقل های مستند و موثقِ تاریخی، «در قبرستان بقیع بیش از ده هزار نفر از اصحاب، تابعین و بنی هاشم مدفون هستند.» (1)

نقل ابن شبّه را صاحب مرآة الحرمین هم تکرار کرده و همین گزارش را در کتاب خویش آورده است. نقل های تاریخی فراوان آورده اند که پیامبر(صلی الله علیه و آله)، در هفته مکرّر به بقیع مدینه می رفتند و دست به دعا برمی داشتند و از خدا چنین می خواستند:

«اللّهم اغفر لاهل بقیع الغرقد». (2)

«خدایا! اهل بقیع غرقد را ببخش».

«و کان: یخرج إلی البقیع فیقول: السّلام علیکم دار قوم مؤمنین و أنا بکم إن شاءالله لاحقون، اللّهم اغفر لاهل بقیع الغرقد». (3)

«پیامبر خدا - که درود خدا بر او و آلش باد! - ، به هدف بقیع، از خانه خارج می شد و می فرمود: سلام بر شما خانه های قومی مؤمن، ما هم به خواست خدا به شما ملحق می شویم، خدایا! اهل بقیع غرقد را ببخش!»

پیامبر(صلی الله علیه و آله) خود را مأمور می دانستند که برای اهل بقیع دعا و استغفار کنند.

«عن أبی مویهبة، مولی رسول الله(صلی الله علیه و آله) قال: أهبنی رسول الله(صلی الله علیه و آله) من جوف اللیل فقال:

إنّی أمرت أن أستغفر لاهل البقیع، فانطلق معی، فانطلقت معه، فلمّا وقف بین أظهرهم، قال: السّلام علیکم یا أهل المقابر لیهنئکم ما أصبحتم فیه ممّا أصبح الناس فیه، أقبلت الفتن کقطع اللیل المظلم، یتبع آخرها أوّلها، الآخرة شرّ من الاولی، ثمّ استغفر لهم طویلاً». (4)

ص:33

«از ابو مویهبه، غلام پیامبر(صلی الله علیه و آله) است که گفت: پیامبر(صلی الله علیه و آله) مرا فرمان داد که با ایشان باشم، و آن در دل شب بود. پس فرمود: من مأمور شده ام که برای اهل بقیع، طلب مغفرت کنم.

پس با من باش. من با ایشان شدم و رفتم؛ چون در مقابل آنها ایستاد، فرمود: درود بر شما ای اهل قبرها، آسان صبح کردید، به خاطر آنچه که مردم، الآن در آن گرفتارند، فتنه ها همچون پاره های شب تار بر آنها هجوم برده، سرای آخرت برای آنها بدتر از امروزشان است. سپس برای اهل بقیع به صورتی طولانی استغفار کردند».

در منابع تاریخی شیعه آمده است: پس از آن که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در آخر عمر شریفشان، سپاه اسامه را تجهیز نمودند و به آنها فرمان دادند که از مدینه خارج شده، به مرز روم بروند، احساس مریضی سختی نمودند و به همراه علی(علیه السلام) و عده ای از اصحاب باقیمانده در مدینه، به قبرستان بقیع رفتند.

«فلما أحس بالمرض الذی عداه أخذ بید علی بن أبی طالب و اتبعه جماعة من الناس، توجه إلی البقیع، فقال الذی أتبعه، إننی قد أمرت بالاستغفار لأهل البقیع، فانطلقوا معه، حتی وقف بین أظهرهم، قال: السلام علیکم أهل القبور، لیهنئکم ما أصبحتم فیه مما فیه الناس، أقبلت الفتن کقطع اللیل المظلم، ثم استغفر لأهل البقیع طویلاً». (1)

چون پیامبر(صلی الله علیه و آله) احساس مریضی کردند و با آن مریضی از دنیا رفتند، دست علی(علیه السلام) را گرفتند و جماعتی از مردم هم با ایشان همراه بودند، به بقیع رفتند. به همراهان فرمودند: من مأمور شده ام برای اهل بقیع طلب مغفرت کنم. حضرت مقابل اهل قبور ایستاده، فرمودند: سلام بر شما اهل قبور، تهنیت می گویم بر شما از آنچه که شما صبح نموده و در وضع مردم قرار ندارید، فتنه هایی همچون پاره های شب تار بر مردم هجوم آورده اند... سپس به صورت طولانی برای اهل بقیع طلب مغفرت کردند.

ص:34

نماز بر نجاشی در بقیع

در روایات متواتر، (1) در منابع شیعه و سنی آمده است: پس از آنکه پیامبر(صلی الله علیه و آله) از طریق وحی دریافت نجاشی، پادشاه حبشه از دنیا رفته، به دلیل خدمتی بزرگ که به مهاجرینِ نخستین کرده بود، آن حضرت مردم مدینه را در بقیع گرد آوردند و بر نجاشی، که در روم بود، از قبرستان بقیع نماز خواندند.

«قَتَادَةُ وَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ الله فِی قَوْلِهِ ( وَ إِنَّ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَمَنْ یُؤْمِنُ بِاللّهِ ) نَزَلَتْ فِی النَّجَاشِیِّ لَمَّا مَاتَ نَعَاهُ جَبْرَئِیلُ إِلَی النَّبِیِّ(صلی الله علیه و آله) فَجَمَعَ النَّاسَ فِی الْبَقِیعِ وَ کُشِفَ لَهُ مِنَ الْمَدِینَةِ إِلَی أَرْضِ الْحَبَشَةِ فَأَبْصَرَ سَرِیرَ النَّجَاشِیِّ وَ صَلَّی عَلَیْهِ فَقَالَتِ المُنَافِقُونَ فِی ذَلِکَ فَجَاءَتِ الْأَخْبَارُ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ أَنَّهُ مَاتَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فِی تِلْکَ السَّاعَةِ وَ مَا عَلِمَ هِرَقْلُ بِمَوْتِهِ إِلاَّ مِنْ تُجَّارٍ رَأَوْا مِنَ المَدِینَة». (2)

«قتاده و جابر بن عبدالله انصاری، درباره قول خدای متعال نقل نمودند که فرمودند که: همانا، از اهل کتاب است کسی که به خدا ایمان دارد. این آیه درباره نجاشی نازل شده است؛ آنگاه که نجاشی از دنیا رفت، جبرئیل مرگ وی را بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) ابلاغ کرد. و آن حضرت، مردم را در بقیع گردآورد. تخت و تابوت نجاشی برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) ظاهر شد و تخت او را در حبشه می دید و بر جنازه نجاشی نماز خواند، منافقین سخن ها گفتند. پس خبرها از هر ناحیه ای می آمد که نجاشی مرده است، و هرقل هم از طریق اخباری که از مدینه شنیده بود، از مرگ نجاشی آگاه شد.»

نماز خواندن پیامبر(صلی الله علیه و آله) در بقیع

از روایات فراوانی دریافت می گردد که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در بقیع حاضر می شدند و برای جمعیتی از صحابه نماز می خواندند.

ص:35

«عن معاویة عن أبی عبدالله(علیه السلام) فی حدیث و قد کان رسول الله(صلی الله علیه و آله) یخرج إلی البقیع فیصلّی بالناس». (1)

«معاویة بن عمار در حدیثی آورده است که امام صادق(علیه السلام) فرمود: پیامبر(صلی الله علیه و آله) به بقیع می رفتند و برای مردم نماز می گزاردند.»

از این نمونه روایت فراوان است که دلالت دارند پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) در بقیع، هم نماز بر جنازه خوانده و هم نماز عید گزارده اند و برخی اوقات هم نمازی جهت درخواست مغفرت برای مدفونین در بقیع می خوانده اند.

امر پیامبر(صلی الله علیه و آله) نسبت به حضور در بقیع

پیامبر(صلی الله علیه و آله) سفارش های فراوانی کرده اند که صحابه به بقیع رفته، برای اهل بقیع استغفار نمایند. در این خصوص، مواردی را شاهدیم:

1. امر به اصحاب به این که همراه ایشان در بقیع حاضر شوند.

2. امر به اصحاب که برای خواندن نماز میت، در بقیع حضور یابند.

3. امر به اصحاب که در بقیع حاضر شده، نسبت به مدفونین آن دعا نمایند و طلب استغفار کنند.

4. امر به علی(علیه السلام) که همراه ایشان باشد و در بقیع به دعا بپردازد.

5. امر به علی(علیه السلام) که به تنهایی، در هر زمانی که ممکن است و در آخر شب، به بقیع رفته، برای اهل بقیع دعا و استغفار نماید.

مضمون روایات گذشته، موارد پیش نوشته را تأیید می کند که در این خصوص به چند نمونه هم اشاره می کنیم:

عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلاَلِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا ذَرٍّ جُنْدَبَ بْنَ جُنَادَةَ الْغِفَارِیَّ قَالَ رَأَیْتُ السَّیِّدَ مُحَمَّداً(صلی الله علیه و آله) وَ قَدْ قَالَ لاِمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) ذَاتَ لَیْلَةٍ إِذَا کَانَ غَداً اقْصِدْ إِلَی جِبَالِ الْبَقِیعِ وَ قِفْ عَلَی نَشَزٍ مِنَ الاَرْضِ فَإِذَا بَزَغَتِ الشَّمْسُ فَسَلِّمْ عَلَیْهَا فَإِنَّ الله تَعَالَی قَدْ أَمَرَهَا أَنْ تُجِیبَکَ

ص:36

بِمَا فِیکَ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) وَ مَعَهُ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ جَمَاعَةٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الاَنْصَارِ حَتَّی وَافَی الْبَقِیعَ وَ وَقَفَ عَلَی نَشَزٍ مِنَ الارْضِ فَلَمَّا طَلَعَتِ الشَّمْسُ قَالَ(علیه السلام) السَّلامُ عَلَیْکَ یَا خَلْقَ الله الْجَدِیدَ الْمُطِیعَ لَهُ فَسَمِعُوا دَوِیّاً مِنَ السَّمَاءِ وَ جَوَابَ قَائِلٍ یَقُولُ وَ عَلَیْکَ السَّلاَمُ. (1)

از سلیم بن قیس هلالی است که گفت: از ابوذر جندب بن جنادة غفاری شنیدم که گفت: دیدم سید را (محمد مصطفی را) که درود خدا بر او و آلش باد! به امیرمؤمنان، علی(علیه السلام) فرمود: در شبی که صبح که شد، به بقیع برو و بر قطعه ای از زمین آن بایست، وقتی که خورشید طلوع کرد، به آن سلام کن، که خداوند به آن امر کرده هر چه بگویی به تو جواب دهد. چون صبح شد، امیر مؤمنان(علیه السلام) بیرون شد و ابوبکر و عمر و جماعتی از مهاجر و انصار هم با او بودند. وقتی که به بقیع رسید، بر قطعه ای از زمینش مکث نمود و چون که خورشید طلوع کرد علی(علیه السلام) به خورشید سلام داد و فرمود: سلام بر تو ای خلق جدید خدا که خدا را اطاعت خالصانه می کنی. پس همراهان ناله ای شنیدند و جواب گوینده ای را که می گفت: درود بر تو ای علی...».

در روایات فراوان آمده است که در ماجرای بازگشت جعفر بن ابی طالب از حبشه، پیامبر(صلی الله علیه و آله) به علی(علیه السلام) امر کرد: پارچه ای را که جعفر آورده، بردارد و به بقیع ببرد و دعا کند و سپس آن را تقسیم نماید. (2)

در روایت دیگری آمده است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) می خواست وصایای رازگونه ای را به علی(علیه السلام) بگوید. به انس بن مالک فرمود: برو و علی را بیاور، انس می گوید: رفتم و علی را خواستم به حضور پیامبر(صلی الله علیه و آله) بیاید. علی(علیه السلام) آمد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) به او فرمود:

انطلق معی، فجعلا یمشیان و أنا خلفهما، و إذا غمامة قد أظلّتهما نحو البقیع لیس علی

ص:37

المدینة منها شیء، فتناول النبی شیئاً من الغمامة و أخذ منها شیئاً شبه الاترنج، فأکل و أطعم علینا، ثمّ قال: هکذا یفعل کلّ نبیّ بوصیّه. (1)

ای علی، با من بیا، آن دو با هم می رفتند و ابری بر سرشان سایه افکنده بود که در شهر مدینه سایه ای نداشت، پیامبر(صلی الله علیه و آله)، چیزی از ابر گرفت نظیر ترنج، از آن خورد و به علی(علیه السلام) هم داد. سپس فرمود: چنین کاری را هر پیامبری با وصی خود انجام می دهد.

در ادامۀ همین روایت دارد که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در بقیع اسراری را به علی(علیه السلام) منتقل فرمودند.

نتیجه

نتیجه و برداشتی که از نوع برخورد پیامبر(صلی الله علیه و آله) با بقیع و دیدگاه آن حضرت نسبت به این مکان می توان داشت، این است که بقیع در اندیشۀ نبوی، دارای جایگاهی رفیع و بلند بوده و آن حضرت، در هر موقف و زمان مناسبی که پیش می آمده، نسبت به بقیع سفارش می کرده است. رسول الله(صلی الله علیه و آله) می خواسته اند، حضور در بقیع و حرمت نهادن به آن، برای آیندگان سنت گردد و بعداً در مطاوی تاریخی خواهیم دید که مردم مدینه، پیش از رسمیت یافتن بقیع الغرقد، به عنوان قبرستان عمومی، توسط پیامبر(صلی الله علیه و آله) مردگان خویش را در گورستان عمومی «بنی حزام» و «بنی سالم» دفن می کردند و گاهی هم مردگان خود را در داخل منازل خویش به خاک می سپردند. اما پس از این که پیامبر(صلی الله علیه و آله)، اسعد بن زراره و عثمان بن مظعون و فرزندش ابراهیم را در قبرستان بقیع دفن کرده، این محل مورد توجه واقع شد و رسمیت یافت و پس از آن مردم مدینه، درگذشتگان خود را به این قبرستان می آوردند و با سنت ها و تشریفاتی که از دوران پیامبر(صلی الله علیه و آله) به یادگار مانده بود، مردگان خویش را دفن می کردند.

مردم مدینه، با اقتدا به آن حضرت، خارهای غرقد را از آن ستردند و به طورکامل

ص:38

زمین آنجا و درخت زار غرقد را از خارها پاک نمودند و مردگان خویش را در آن دفن کردند، که دفن مردگان تا امروز، همچنان ادامه دارد.

5. صرف نظر از موارد فوق، خودِ حضور در قبرستان و سلام بر اهل قبور، دلیل مستقلی است که در آموزه های دینی به آن توجه شده است.

6. در بخشی از بقیع، پیش از دفن امامان شیعه، در آن، خانه ای وجود داشته متعلّق به عقیل برادر امیر مؤمنان، علی بن ابی طالب(علیه السلام) که این خانه مورد توجه پیامبر(صلی الله علیه و آله) بوده و محل دعا و مناجات آن حضرت به شمار می آمده است.

می کند و زمین را بعد از آنکه از ظلم وجور آکنده شده باشد، پر از عدل و داد می کند، از نسل فرزندت حسین است...». (1)

از این دست روایات فراوان است که پیامبر علی(علیه السلام) را با خود به بقیع می برد. در قسمت نخست به برخی از نقل های تاریخی اشاره کردیم.

بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله)، علی(علیه السلام) بر اساس درس هایی که از پیامبر(صلی الله علیه و آله) گرفته بودند، در بیست و پنج سالی که در مدینه بودند، برای ستردن غم های دل خویش و برای سبک شدن روح بزرگوارش و به جهت طلب مغفرت برای خفتگان در بقیع و سلام بر صحابۀ بزرگوار پیامبر(صلی الله علیه و آله) و مادرش فاطمۀ بنت اسد و عموی گرامی اش عباس و... فراوان به بقیع می رفتند و برای اهل بقیع استغفار و با آنان گفت وگو می کردند.

توجه به بقیع پس از شهادت فاطمه زهرا(علیها السلام)

روایت شده که حضرت زهرا(علیها السلام) ده روز مانده از جمادی الآخر رحلت کرد و این در حالی است که از عمر شریفش هیجده سال و هشتاد و پنج روز می گذشت. پس علی(علیه السلام) آن وجود مبارک را غسل داد و کسی جز حسن و حسین و زینب و امّ کلثوم(علیهم السلام) و فضّه، کنیز زهرا(علیها السلام) و اسماء بنت عمیس حضور نداشتند. علی(علیه السلام) جنازه ای را به سمت بقیع حرکت داد وحسن و حسین(علیهما السلام) همراه ایشان بودند و بر آن نماز خواندند و کسی آگاهی نیافت و بر جنازه حاضر نشد و کسی ندانست که جسد مطهرش در روضه دفن شده است. آن حضرت جایگاه قبر اصلی را مرمّت کرده و از نظرها ناپدید و مخفی نمودند. صبح که شد، صورت چهل قبر جدید در بقیع آماده گردید. مسلمانان وقتی از این خبر آگاه شدند، به بقیع آمدند و دیدند چهل قبر تازه موجود است. جایگاه قبر زهرا مخفی بود. مردم ناله کردند و بعضی هم بعضی را

ص:41

ملامت نموده، گفتند: پیامبرتان یک دختر داشت که مرد و دفن شد و کسی از جایگاه قبرش آگاه نشد و کسی بر آن نماز نخواند و حتی جایگاه قبرش هم مخفی است. والیان امرشان گفتند: بروید زن هایی را بیاورید که قبور را نبش نمایند، تا جسد فاطمه(علیها السلام) را بیابیم و بر آن نمازگزاریم و قبرش را زیارت کنیم.

این خبر به امیرالمومنین علی(علیه السلام) رسید، خشمگینانه از خانه خارج شد، رگ های گردن مبارکش متورّم شد. قبای زردش را پوشید؛ قبایی که در زمان سختی ها و دردها می پوشید. ذوالفقار را حمایل کرد و به بقیع وارد شد. فردی مردم را خبر کرد که این علی بن ابی طالب است، قسم خورده که اگر سنگی از این قبور، جابجا شود، شمشیر خود را بر گردن امر کنندگان بکشد و نابودشان سازد! (1)

در پایان این روایت آمده است: مردم از کردۀ خود منصرف شدند و خلیفۀ اول و دوم از این کار دست نگه داشتند.

سخن گفتن علی(علیه السلام) با بقیع

در برخی منابع نقل شده که علی(علیه السلام) با بقیع سخن گفته است:

یکی از آنها روایتی است که ابن حمزۀ طوسی در کتاب «الثاقب فی المناقب» آورده است که به دنبال درخواست برخی از اهالی مدینه، امیر مؤمنان، علی(علیه السلام) به بقیع وارده شد و خطاب به آن قبرستان مطالبی را بیان داشت.

می رفت و می گریست.

دوم: بقیع، که باز هم با اقتدا به پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) همواره به بقیع می رفت. این مطلب نیز دارای شهرت تاریخی است که فاطمه(علیها السلام) به بقیع می رفت و به مناجات، دعا و راز و نیاز و گریه می پرداخت. تا آنجا که گریۀ ممتد زهرا(علیها السلام) را در بقیع نمی توان انکار کرد و حتی در منابع فراوانی از اهل سنت، ماجرای بیت الحزن فاطمه(علیها السلام) آمده و آنان نیز این مسأله را تقریباً مسلّم می دانند.

سمهودی شافعی در کتاب وفاء الوفا، در این باره این گونه نقل کرده است:

«از جمله قبور در بقیع، جایگاه دفن آقای ما ابراهیم، پسر سرورمان پیامبر خدا است - که درود خدا بر او و آلش باد- قبرش در فاصله ای از قبر حسن(علیه السلام) و عباس است و چسبیده به دیوار جایگاه قبلی است. در این دیوار شبکه هایی است.»

مجد گفته است که موضع تربتش امروزه به نام بیت الحزن شناخته شده است و گفته می شود آن خانه ای است که فاطمۀ زهرا(علیها السلام) بعد از رحلت پدرش به آنجا پناه می برد و به اندوه و غم می نشست.» (1)

«مشهور درباره بیت الحزن این است که آنجا جایگاه معروفی است به نام مسجد فاطمه(علیها السلام)، در قبله مشهد حسن(علیه السلام) و عباس ابن جبیر و به این مطلب اشاره نموده است که: در جانب قبر عباس (عموی پیامبر) خانه ای است از آن فاطمه(علیها السلام) دختر پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) که به نام بیت الأحزان معروف و مشهور است و گفته شده: آن خانه ای است که فاطمه زهرا(علیها السلام) بعد از رحلت پدر گرامی اش به آنجا می آمده و به حزن و اندوه و گریه می پرداخته است.» (2)

مرحوم مجلسی نیز چنین آورده است:

ص:43

«در بعضی از کتب، خبری را یافتم درباره وفات فاطمه زهرا(علیه السلام) که دوست دارم آن را نقل کنم، گرچه این خبر را از اصلی قابل تکیه و اعتماد نقل نکرده و آن را نیافته ام.» (1)

مجلسی (ره) سپس خبر را بدینگونه نقل می کند:

«زهرا(علیها السلام) به قبرستان بقیع می رفت و بر سر قبر شهدا و سربازان فداکار احد می نشست و اشک می ریخت. علی بن ابی طالب(علیه السلام) هم برای آسایش فاطمه زهرا(علیها السلام) سایبانی در بقیع بنا کرد که بعدها بیت الأحزان نامیده شد.» (2)

«علی(علیه السلام) خانه ای برای زهرا(علیها السلام) در بقیع بنا نهاد که نامش بیت الأحزان شد و آن بانو صبح گاهان دست حسن و حسین(علیهما السلام) را می گرفت و به بقیع می رفت و گریه می کرد». (3)

به تناسب بحث؛ مطالبی را که نشان دهد فاطمۀ زهرا(علیها السلام) به بقیع توجه داشته، نقل کردیم و در نتیجه کاوش مختصری در این زمینه انجام گرفت و بعد از این، به تفصیل در این باره خواهیم نگاشت.

نکاتی که در پی می آید، دال بر نگاه محترمانۀ حضرت فاطمه(علیها السلام) به بقیع بوده است:

- بیت الأحزان در دوران حسین بن علی(علیهما السلام) به صورت خیمه و چادری مشخص بوده و آن حضرت اهتمام فراوانی بر حفظ این چادر و مکان شریف داشته اند.

- بیت الأحزان بعدها به مسجد فاطمه(علیها السلام) تغییر نام یافت که خود گواهی روشن بر وجود این مکان شریف بوده است.

مورّخان اهل سنت، بر وجود آن گواهی قطعی داده اند؛ از جملۀ آنها سمهودی، ابن شبه، ابن عساکر و برخی دیگر می باشند.

ص:44

امام ابومحمد غزالی، که یکی از شخصیت های معروف و از دانشمندان به نام اهل سنت است، درضمن بیان وظایف زائران مدینۀ منوره، چنین نگاشته است:

«مستحب است که زائران پس از ورود بر پیامبر(صلی الله علیه و آله).... در مسجد فاطمه(علیها السلام) نماز بگزارند. جهانگردانی هم در سفرنامه های خود، از بیت الأحزان و مشاهده آن سخن گفته اند که در تفصیل اماکن مهم و مقدس بقیع، از قول آنان خواهیم نگاشت.» (1)

قطب الدین راوندی نقل می کند که حسن بن علی(علیهما السلام) با اقتدا به سیرۀ جدش، هر پنج شنبه به بقیع می رفت و برای اهل آن طلب مغفرت می کرد و آنجا را محل استجابت دعا می دانست و گاهی هم شب ها به تنهایی به بقیع قدم می نهاد و به دعا و مناجات می پرداخت. (1)

وصیت امام مجتبی(علیه السلام)

گرچه خواسته و توصیۀ امام حسن مجتبی(علیه السلام) به برادرش حسین بن علی(علیهما السلام) این بود که در کنار جد بزرگوارش دفن شود، اما با توجه به حوادثی که پیش بینی می کرد و با اهمیتی که برای بقیع قائل بود، در وصیت خویش به برادر گرامی اش امام حسین(علیه السلام) فرمود:

«برادرم! چون پایان مهلتم برسد، چشم مرا ببند و غسلم بده و کفنم کن و مرا برسریری گذارده، بر سر قبر جدّم پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) ببر تا پیمانم را با ایشان تجدید کنم، سپس مرا نزد جدّه ام فاطمه (بنت اسد) ببر و در آنجا به خاکم بسپار.»

از این رو پس از شهادتش آن حضرت را در بقیع، در کنار جده اش فاطمه بنت اسد دفن کردند؛ «وَمَضَوْا بِالْحَسَنِ(علیه السلام) فَدَفَنُوهُ بِالْبَقِیعِ عِنْدَ جَدَّتِهِ فَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدِ بْنِ هَاشِم...». (2)

و در اصول کافی است که محمد بن حسن و علی بن محمد، از سهل، از محمد بن سلیمان، از هارون بن جهم، از محمد بن مسلم نقل نموده که گفت:

«شنیدم از امام باقر(علیه السلام) که می فرمود: چون زمان احتضار حسن بن علی(علیهما السلام) فرا رسید، به برادرش حسین بن علی(علیهما السلام) فرمود: برادرم! تو را سفارش می کنم به یک وصیت که حفظش نموده، به آن عمل کن. هرگاه من مردم، تجهیزم نما، سپس به سمت قبر رسول الله(صلی الله علیه و آله) ببر تا تجدید عهدی کنم. سپس مرا به سوی مادرم فاطمه(علیها السلام) ببر و آنگاه به بقیع برگردان و دفنم نما.» (3)

ص:46

از وصیت امام مجتبی(علیه السلام) در می یابیم که در اندیشۀ نورانی آن حضرت، بقیع دارای حرمت و مکانتی ویژه بوده است.

حضرت را نمی گرفت و آن گرامی را از آنجا خارج نمی کرد، ابوسفیان را به هلاکت می رساند!» (1)

این گونه نقل ها گواهی است روشن بر حضور سرور شهیدان، امام حسین(علیه السلام) در بقیع و حرمت نهادن آن حضرت به این مکان.

حضرت فرمود: از آن روکه برادر دینی ات ابراهیم جمال را اجازۀ ورود ندادی. علی بن یقطین گفت: کجا است ابراهیم جمال و من. او در کوفه و من در مدینه ام؟!

حضرت فرمود: شب که شد، به گونه ای که کسی تو را نبیند، به بقیع برو و این مرکب را، که آماده است سوار شو تا تو را به کوفه رساند. علی بن یقطین به بقیع رفت و بر مرکب سوار شد و درنگی نکرد تا اینکه خود را در کوفه، در خانۀ ابراهیم جمال دید. در را کوبید، از داخل خانه کسی پرسید کیستی؟ علی بن یقطین گفت: من علی بن یقطین، کار مهمی دارم. ابراهیم جمال از گشودن در امتناع می کرد ولی در نهایت در را گشود. علی بن یقطین گفت:ای ابراهیم، مولایمان موسی بن جعفر(علیه السلام) از پذیرفتن من امتناع می ورزد، به خاطر کاری که در حق تو انجام داده ام و به من امر کرده است که از تو پوزش بخواهم. مرا ببخش ای ابراهیم. ابراهیم او را بخشید. سپس علی بن یقطین سوار بر مرکب شده، در همان شب به مدینه بازگشت و خدمت امام رسید. حضرت به او اجازۀ ورود دادند و پیشانی اش را بوسیدند.» (1)

فرمان حضرت رضا(علیه السلام) به دفن شیعیان در بقیع

به خاطر عظمت و احترامی که بقیع در نزد امام رضا(علیه السلام) داشت، آن حضرت امر می کرد که دوستداران و شیعیان خود را در این مکان دفن کنند.

«ابونصر گوید: شنیدم از علی بن الحسن که می گفت: یونس بن یعقوب در مدینه از دنیا رفت، علی بن موسی الرضا(علیه السلام) افرادی را برای غسل و حنوط و کفن وی فرستادند و به دوستان خود و پدرش امر فرمودند که بر جنازه یونس بن یعقوب حاضر شوند و به آنها فرمود: این شخص از دوستداران امام صادق و از شاگردان آن حضرت است که در عراق زندگی می کرده و اکنون در مدینه از دنیا رفته است و فرمود: قبرش را در بقیع حفر کنید، پس اگر اهل مدینه گفتند: او عراقی است و در بقیع دفنش نمی کنیم، به آنها بگویید او از شاگردان و یاران امام صادق(علیه السلام) است که در عراق ساکن بوده، اگر مانع ما شوید و نگذارید که او را در بقیع دفن کنیم، ما هم نخواهیم گذاشت که دوستداران و یاران خود را در بقیع به خاک بسپارید. امام رضا(علیه السلام) به یکی از شاگردان خود؛ محمد بن حباب فرمان داد که به بقیع برود و بر جنازه یونس بن یعقوب نماز بگزارد.» (1)

برداشت و نتیجه

نتیجه ای که از این مبحث می گیریم این است که: بقیع از منظر معصومان، دارای حرمت و جایگاه بسیار والایی بوده و همۀ امامان شیعه، در آن مکان مطهّر حضور می یافتند و به شاگردان، یاران و شیعیان خود دستور می دادند که به بقیع رفته، آن را زیارت کنند و برای اهل بقیع و خودشان از خدای متعال درخواست بخشش نمایند.

هدف ائمۀ اطهار(علیهم السلام) آن بود که نگاه احترام آمیز آنان به بقیع، برای پیروان ایشان سنت شود و بقیع همواره در نظر آنان محترم باشد.

ص:51

نگاه به بقیع، در سیرۀ امام جواد، امام هادی، امام عسکری و امام زمان(علیهم السلام) را در نوشتاری دیگر پی خواهیم گرفت.

نبی رحمت به آن، در میان مسلمانان (به استثنای فرقۀ وهابیت) وجود داشته و دارد، که به دلیل اهمیت موضوع، این نگاه آمیخته با حرمت از دیدگاه مسلمین را، مورد اشاره قرار می دهیم.

البته باید دانست که به حکم «شرف المکان بالمکین» بقیع، دارای شرافت وعظمتی بی مانند است که این مسأله، در جای جای منابع ومتون روایی وتاریخی، انعکاس تام وکامل یافته و نیز پر واضح است که به گواه سنت وسیرۀ نبوی، مسلمانان در طول تاریخ، با نگاه آمیخته به حرمت به بقیع نگریسته اند ونیک می دانند که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) می خواستند سنتی را از خود بر جای نهند تا براساس آن، پیروان ایشان، در طول تاریخ، منزلتی بلند را برای بقیع قائل شوند.

پیامبر(صلی الله علیه و آله)، بقیع را دار قوم مؤمنین و محلّ نشور و بعث و برانگیخته شدن هفتادهزارتن که صورت هایشان همچون ماه شب چهارده درخشندگی دارد، معرفی کردند. چنانکه در آغازین بحث اشاره کردیم، خود به بقیع می رفتند و همواره برای اهل آن استغفار می کردند و بر آنان نماز می گزاردند و صحابۀ خویش را امر به رفتن به بقیع و مکث و ماندن و دعا و ذکر در بقیع می کردند. بدین روی، دیدگاه ها را در این بخش از بحث، مورد توجه و اشاره قرار می دهیم:

همسویی ندارد. آنان، به بقیع می رفتند، در آن مکث می کردند و برای خفتگان در آن، از خداوند مغفرت می خواستند.

نقل هایی وجود داردکه حاکی است خلفا با ایجاد بنا در بقیع مخالفتی نکرده اند؛ چنانکه دربارۀ خود پیامبر(صلی الله علیه و آله) مخالفتی از آنان دیده یا شنیده نشده است. بر مضجع شریف نبوی بنایی وجود داشته و حضرت در زیر سقف و بنا، که بیت شریفش بوده، دفن گردیده است.

طبرانی در معجم الکبیر، داستانی مفصل از رفتن عمر، خلیفۀ دوم، به بقیع نقل می کند و در ادامۀ آن، که بسیار طولانی است، می نویسد:

فخرج یمشی و معه المشاؤون إلی بقیع الغرقد فقال لأصحابه لیتمن کلّ رجل منکم أمنیة فقال رجل وددت یا أمیر المؤمنین أن عندی مالا فأنفق فی سبیل الله و قال آخر وددت أن لی قوة فامتح بدلو من زمزم لحجاج بیت الله فقال عمر وددت أن لی رجلا مثل عمیر استعین به فی أعمال المسلمین. (1)

پس عمر از خانه خود خارج شد و در حالی که همراهانش با او بودند، به بقیع غرقد رفتند. پس وی به همراهان گفت: هر یک از شما آرزوی خود را بگوید. مردی گفت: من آرزو دارم که مال و ثروتی داشته باشم و آن را در راه خدا انفاق کنم. فرد دیگری گفت: آرزو دارم از توان و نیروی جسمانی خوبی برخوردار باشم و از زمزم برای حاجیان و عمره گزاران آب بکشم. عمر گفت: من دوست می دارم، مردی همچون عمیر بن سعید (عامل عمر در حُمص) داشته باشم و از وجودش در راه کمک به مسلمین بهره ببرم. سپس افزود: اینجا (بقیع) محل آرزو کردن از خدا و محل اجابت آن است.

این حدیث را ابن ابی الحدید با تفاوتی اندک نقل کرده و دیگران نیز آن را با تغییرات کمی آورده اند.

ص:54

وجاء عن عمر بن الخطاب أنه مر ببقیع الغرقد، فقال: السلام علیکم أهل القبور، أخبار ما عندنا أن نساءکم قد تزوّجن، و - دورکم قد سکنت، و - أموالکم قد قسمت. فأجابه هاتف: یا ابن الخطّاب، أخبار ما عندنا أنّ ما قدّمناه وجدناه، و - ما أنفقناه فقد ربحناه، و - ما خلفناه فقد خسرناه. و - لقد أحسن القائل:

قدم لنفسک قبل موتک صالحاً و اعمل فلیس إلی الخلود سبیل (1)

نقل شده که عمر بن خطاب به بقیع رفته گفت: درود بر شما ای اهل قبور! اخباری که نزد ما است این است که زنانتان به ازدواج دیگران درآمدند و خانه هایتان به دست دیگران به سکونت درآمد و اموالتان تقسیم شد.

صدایی پاسخش داده، گفت: پسر خطاب! اخبار ما این است که: آنچه از پیش فرستادیم، در اینجا آن را یافتیم و از آنچه انفاق کردیم، سود بردیم و آنچه را که به جا نهادیم، خسارت کردیم و شاعر چه زیبا سروده است:

پیش از مرگ، بفرست عمل صالح را و بکوش که چاره ای جز تلاش و عمل صالح نیست.

هیثمی، می نویسد:

عن ابن عمر، أنّ رسول الله صلی الله علیه [وآله] و سلّم خرج إلی البقیع - بقیع الغرقد - فقال: السلام علی أهل الدیار من المسلمین والمؤمنین و رحم الله المستقدمین وإنّا إن شاءالله لاحقون، یعنی بکم.» (2)

«از ابن عمر نقل شده که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) به سمت بقیع رفت و خطاب به مدفونین آن، فرمود: درود بر اهل دیار از مسلمانان و مؤمنان و خداوند رحمت نماید پیشینیان ما را، ان شاء الله ما به شما ملحق خواهیم شد.»

سیره و روش خلیفۀ سوم (عثمان) نیز همین بود. او چنان عنایت و توجهی به بقیع

ص:55

داشت که به نقل بسیاری از مورّخان، حُشّ کَوکَب را خرید و به خاک بقیع افزود.

ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه، این مطلب را آورده است:

«حش کوکب، بفتح أوّله وتشدید ثانیه: موضع عند بقیع الغرقد، اشتراه عثمان، وزاده فی البقیع، ولماّ قتل ألقی فیه». (1)

«حش کوکب (به فتح اول و تشدید دوم)، جایگاهی است نزدیک بقیع غرقد، که عثمان خرید و به بقیع افزود و چون به قتل رسید، در همانجا دفن شد».

این قطعۀ تاریخی، اهتمام عثمان به بقیع را نشان می دهد که بخشی را خرید و به بقیع افزود.

بیهقی از راویان و محدثان دیگر، بارها همین حدیث را نقل نموده و رفتن به بقیع را با اقتدا و تأسی به پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) توصیه می کند و آن را در ادامۀ حکم الهی ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ می شمارد.

و نیز می گوید: باید در بقیع حضور یافت و با کلماتی که پیامبر(صلی الله علیه و آله)، اهل بیت(علیهم السلام) را مخاطب قرار می داد، به آنها درود فرستاد و از خدا طلب مغفرت کرد.

این نکته در صفحات 249 و 250 سنن کبری، مورد بحث تفصیلی قرار گرفته است.

2. حاکم نیشابوری

حاکم نیشابوری در مستدرک، مطالبی در فضیلت و حرمت بقیع آورده که به نمونه هایی از آن اشاره می کنیم:

عَنْ عِکْرَمَة، عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَهُ عَنْهُ: مَشَی مَعَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ [وآله] وَسَلَّمَ إلَی بَقِیعِ الْغَرْقَدِ حِینَ وَجَّهَهُمْ ثُمَّ قَالَ : انْطَلِقُوا عَلَی اسْمِ اللهِ اللَّهُمَّ أَعِنْهُمْ». (1)

«از عکرمه و او از ابن عباس نقل کرده، آنگاه که پیامبر(صلی الله علیه و آله) آنها را بر رفتن به بقیع امر کرد، با آنها قدمی راه رفت و آنگاه به ایشان فرمود: بروید به نام خدا و از خدا خواستند که: خدایا! آنها را یاری فرما!»

3. محمد بن یزید القزوینی

همچنین محمدبن یزید القزوینی، ابن ماجه، (سنن: ج1)، مواردی در اهمیت بقیع آورده است:

«قَالَ: مَرَّ النَّبِیُّ صَلَّی الله عَلَیْهِ [وآله] وَسَلَّمَ فِی یَوْمٍ شَدِیدِ الْحَرِّ، نَحْوَ بَقِیعِ الْغَرْقَدِ وَ کَانَ النَّاسُ یَمْشُونَ خَلْفَهُ، فَلَمَّا سَمِعَ صَوْتَ النِّعَالِ وَقَرَ ذَلِکَ فِی نَفْسِهِ، فَجَلَسَ حَتَّی قَدَّمَهُمْ أَمَامَهُ، لِئَلا یَقَعَ فِی نَفْسِهِ شَیْ ءٌ مِنَ الْکِبْرِ». (2)

«راوی گوید: پیامبر(صلی الله علیه و آله) در روزی بسیار گرم به سمت بقیع غرقد رفتند و مردم از

ص:57

پشت سر، ایشان را همراهی می کردند، چون پیامبر(صلی الله علیه و آله) صدای کفش های مردم را شنیدند، در نفس خود بزرگی احساس کردند. حضرت نشست و مردم جلو افتادند تا چیزی از کبر در ایشان نیاید.»

4. ابن شبه نمیری بصری

ابوزید عمر بن شبه نمیری بصری، درکتاب تاریخ المدینة المنوره، روایات فراوان نقل کرده و معتقد است که مقبرۀ بقیع، دارای مکانت، شرافت و جایگاهی بس ممتاز و رفیع است:

«حدثنی عبدالعزیز عن حمّاد بن أبی حُمَید، عن ابن المنکدر قال: قال رسول الله صَلَّی الله عَلَیْهِ [وآله] وَسَلَّمَ یُحْشَر من البَقیع سَبعُون أَلفاً عَلَی صُورة القمر لَیلَة البَدر، کانوا لا یَکْتَوُون ولا یَتطیَّرُونْ وَعَلَی رَبِّهِم یتوکّلون» (1)

نقل نمود برایم عبدالعزیز از حماد بن ابی حمید، از ابن منکدر که گفت: پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: برانگیخته می شوند از بقیع هفتاد هزار نفر که صورتشان مانند ماه شب چهارده است. آنان اهل تملّق و چاپلوسی نبوده و فال بد نمی زنند و بر خدای خویش توکل می نمایند.

و نیز نقل کرده است:

«قال: وکان أبی یخبرنا أن مصعب بن الزبیر دخل المدینة، فدخل من طریق البقیع ومعه ابن رأس الجالوت، فسمعه مصعب وهو خلفه حین رأی المقبرة یقول: هی هی، فدعاه مصعب فقال: ماذا تقول؟ قال: نجد صفة هذه المقبرة فی التوراة بین حرّتین محفوفة بالنخل اسمها کفتة (لأنّه تکفت الموتی أی تحفظهم و تحرزهم)، یبعث الله منها سبعین ألفاً علی صورة القمر». (2)

گفت: و پدرم به ما خبر داد که مصعب بن زبیر از سمت بقیع وارد مدینه شد و پسر

ص:58

رأس الجالوت، عالِم یهودی همراهی اش می کرد. مصعب می گوید: تا رأس الجالوت مقبره بقیع را دید، گفت: همان است، همان است. مصعب از او پرسید: چه کسی را می گویی؟ گفت: خصوصیات این مقبره را دیده ایم که در تورات آمده است، بین دو حرّه، مقبره ای است که پر از نخل است که نامش «کفته» است (چون مردگان را به خود می گیرد و حفظشان می نماید)، خداوند از این قبرستان بر می انگیزاند، هفتاد هزار نفر را که صورتشان همچون ماه شب چهارده است.

ابن شبه از عمدة الأخبار، روایتی مهم را نقل کرده:

«عن سعید المقبری، قال: قدم مصعب بن الزبیر حاجا - أو معتمرا - ومعه ابن رأس الجالوت، فدخل المدینة من نحو البقیع، فلما مر بالمقبرة قال ابن رأس الجالوت: إنها لهی. قال مصعب: وما هی ؟ قال: إنا نجد فی کتاب الله صفة مقبرة فی شرقیها نخل وغربیها بیوت یبعث منها سبعون ألف کلهم علی صورة القمر لیلة البدر، وقد طفت مقابر الأرض فلم أر تلک الصفة حتی رأیت هذه المقبرة.» (1)

«از سعید مقبری نقل شده که گفت: مصب بن زبیر در سفر حج یا عمره بود که فرزند رأس الجالوت نیز همراه او بود. وی از جانب بقیع وارد مدینه شد. وقتی از قبرستان (بقیع) می گذشتند، فرزند رأس الجالوت، گفت: آری این همان است. مصعب پرسید: چه می گویی؟ گفت: در کتاب خدا ویژگی و خصوصیتی برای این قبرستان می بینیم و آن این که در شرق آن نخل و در غربش خانه هایی است. خداوند از آن هفتاد هزار مرد را برمی انگیزد که صورت هرکدام مانند ماه است، من قبرستان های بسیاری را گشته ام، مانند این گورستان ندیده ام.»

و نیز نقل کرده است:

«عن عقبة بن عبد الرحمن بن جابر بن عبد الله، وعن ابن أَبی عتیق وغیرهما من مشیخة

ص:59

بنی حرام، عن رسول الله - صلی الله علیه [وآله] وسلّم - قال: مقبرة بین سبلین غربیة، یُضیء نورُها یوم القیامة ما بین السماء إِلی الأرض.» (1)

«از عقبة بن عبد الرحمان، از جابر فرزند عبدالله و از ابن ابی عتیق و غیر ایشان، ازشیوخ بنی حرام، از پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) نقل کرده اند که فرمود: بین دو راه غربی، مقبره ای است که نورش در روز قیامت از زمین تا آسمان می درخشد.»

ابن شبه، احادیث مختلف دیگری را هم آورده که حاکی از نگاه احترام آمیز او نسبت به بقیع است:

«وأخبرنی عبد العزیز، عن أَبی مروان بن أَبی جبر، عن عادل بن علی، عن أَبی رافع مولی رسول الله - صلی الله علیه [وآله] وسلم: أَن رسول الله صلی الله علیه [وآله] وسلّم، أَتی البقیع فوقف فدعا واستغفر.» (2)

«عبدالعزیز از ابی مروان بن ابی جبر، از عادل بن علی و او از ابو رافع غلام پیامبر(صلی الله علیه و آله) برایم نقل کرد: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) به بقیع رفته، ایستاد و برای اهل آن دعا و استغفار کرد.»

در جای دیگر گفته است: سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود که به بقیع برود و برای اهل آن دعا و استغفار کند.

وی همچنین می گوید:

«لا شکّ أن مقبرة البقیع محشوة بالجماء الغفیر من سادات الأمة و قد ابتنی علیها مشاهد» (3)

«شک نیست که بقیع پر است از بزرگان و سروران امت، که بر قبور آنها بارگاه هایی بنا شده است.»

ص:60

5. نووی

نووی، شارح صحیح مسلم، دربارۀ بقیع و اهمیت آن می نگارد:

«وی به تأسی از عالمان دیگر اهل سنت، همین دیدگاه را درباره بقیع ارائه می کند که بقیع در نظر پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) دارای مکانت و جایگاه عظیمی بوده و به دلیل اهمیتی که در نظر پیامبر(صلی الله علیه و آله) داشته، ایشان کراراً به بقیع رفته اند و سیره شان همین بوده که به بقیع فراوان بها دهند.»

ایشان نیز حدیث معروف عایشه را درجلد هفتم شرح مسلم آورده و سپس توضیحاتی را در آن باب مطرح کرده است که حاکی از نگاه احترام آمیز به بقیع از سوی ایشان بوده است:

«یَخْرُجُ رسول الله - صَلَّی الله عَلَیْهِ [وآله] وَسَلَّمَ - مِنْ آخِرِ اللَّیْل الَی الْبَقِیعِ فَیَقُولُ: اللَّهُمَّ اغْفِرْ لأَهْلِ بَقِیعِ الْغَرْقَدِ». (1)

«پیامبر(صلی الله علیه و آله) در آخر شب به بقیع رفته و به درگاه پروردگار عرضه می داشت: خدایا! اهل بقیع غرقد را بیامرز.»

6. اسحاق بن راهویه

اسحاق بن راهویه در مسند خودش، فضایلی را برای بقیع آورده که بسیار مهم و دارای اهمیت است:

«عن ذکوان أبی صالح السمان، عن أبی سلمة، عن عائشة قالت: قال رسول الله - صلی الله علیه [وآله] وسلم - لجبریل إنی أحبّ أن أراک فی صورتک، فقال: أو تحب ذاک؟ فقلت: نعم، فواعده جبریل فی بقیع الغرقد لمکان کذا وکذا من اللیل فلقیه رسول الله - صلی الله علیه [وآله] وسلّم - فی موعده فنشر جناحاً من أجنحته وقال روح جناحین من أجنحته فسد أفق

ص:61

السماء حتی ما یری رسول الله - صلی الله علیه [وآله] وسلّم - من السماء شیئاً وأجیب رسول الله - صلی الله علیه [وآله] وسلم - عند ذلک». (1)

«از ذکوان ابو صالح سمان، از ابو سلمه، از عایشه نقل شده که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) به جبرئیل گفت: من دوست می دارم که تورا در صورت خودت ببینم. جبرئیل پرسید: آیا این امر را دوست می داری؟ پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: آری. پس جبرئیل به پیامبر(صلی الله علیه و آله) در بقیع غرقد وعده داد، به خاطر مکان های بزرگی که در آن است. پس پیامبر(صلی الله علیه و آله) در بقیع جبرئیل را در صورت واقعی اش دید که پری از پرهای خود را گشود. پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: بخشی از بال او، افق آسمان را گرفت. و این به گونه ای بود که پیامبر(صلی الله علیه و آله) از عالم ماده چیزی را نمی دید.»

اینکه جبرئیل، به پیامبر(صلی الله علیه و آله) وعده حضور در بقیع را جهت رؤیت صورت واقعیش می دهد، نشانه ای بزرگ بر فضل و عظمت و جایگاه بلند بقیع است.

7. ابن حبان

ابن حبان در صحیح خود، به فضیلت و اهمیت بقیع اشاره کرده و حدیثی این گونه آورده است:

«أخبرنا الحسن بن سفیان قال: حدثنا قتیبة بن سعید قال: أخبرنا إسماعیل بن جعفر عن شریک بن أبی نمر عن عطاء بن یسار عن عائشة أنّها قالت: کان رسول الله - صلّی الله علیه [وآله] وسلم - کلّما کانت لیلتها من رسول الله - صلی الله علیه [وآله] و سلّم - یخرج من آخر اللیل إلی البقیع فیقول: السَّلاَمُ عَلَیْکُمْ دَارَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ ... اللهُمَّ اغْفِرْ لأَهْلِ بَقِیعِ الْغَرْقَدِ». (2)

«حسن بن سفیان بر ما نقل کرده، گفت: قتیبة بن سعید در روایتی گوید: اسماعیل بن جعفر از شریک بن ابی نمر، از عطاء بن یسار و او از عایشه نقل کرده: هر شب که نوبت

ص:62

حضور پیامبر(صلی الله علیه و آله) در خانه او بود، آن حضرت در اواخر شب راهی بقیع می شد و می فرمود: سلام و درود بر شما، خانه قوم مؤمن، خدایا! اهل بقیع غرقد را بیامرز!»

8. جارالله زمخشری

جارالله زمخشری در کتاب الفائق فی غریب الحدیث، موارد قابل توجهی را برای بقیع آورده که حاکی از عظمت بقیع در نگاه او بوده است.

«إنّ الناس قحطوا علی عهده فخرج إلی بقیع الغرقد فصلی بأصحابه رکعتین جهراً فیهما بالقرائة ثمّ قلب ردائه ثمّ رفع یدیه فقال: اللّهم صاحت بلادنا و اغبرت أرضنا و هامت دوابّنا اللهمّ ارحم بهائمنا الحائمة و الانعام السائمة و الاطفال المحتلة.» (1)

«مردم، در دوران پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) گرفتار قحط و تنگنا، به جهت نباریدن باران شدند، پیامبر(صلی الله علیه و آله) به بقیع غرقد رفته، با اصحاب دو رکعت نماز - که قرائت را مخفی می گفت - خواندند، سپس عبای خود را وارونه کردند و دست های مبارک را به سمت آسمان بلند نموده، عرضه داشتند: خدایا! شهرهای ما خشک شد و زمین های ما را گرد و خاک گرفت و رو به مرگ نهادند. چارپایانمان عطشان شدند، خدایا! رحم کن بر چهارپایان تشنه و علف خوار ما و کودکان بی پناهمان.

همین متن را، متّقی هندی، در جلد هشتم کنز العمال، با اضافاتی نقل کرده که اضافات آن این گونه است: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) در ادامه، گفتند:

«اللهم منزل البرکات من أماکنها وناشر الرحمة من معادنها بالغیث المغیث أنت المستغفر للآثام فنستغفرک للجامات من ذنوبنا ونتوب إلیک من عظیم خطایانا، اللهم أرسل السماء علینا مدراراً ... فلما فرغ رسول الله - صلی الله علیه [وآله] وسلّم -حتّی جادت السماء حتّی أهم کلّ رجل منهم کیف ینصرف إلی منزله فعاشت البهائم وأخصبت الأرض وعاش الناس، کلّ ذلک ببرکة رسول الله - صلی الله علیه [وآله] وسلّم - ». (2)

ص:63

«بار خدایا! فرستنده برکت ها از جایگاه آن! و نشر دهنده رحمت ها از معادن آن، که در آن باران های متراکم است. بار خدایا! تو بخشنده گناهانی. از تو برای گناهان بزرگمان، طلب بخشش می کنیم و به تو بازمی گردیم از بزرگی گناهان. خدایا! باران رحمتت را پیوسته بفرست ... آنگاه که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) از دعا فارغ شد، آسمان بارانش را نازل کرد؛ به گونه ای که هر فردی تلاش می کرد و می کوشید: چگونه به منزل بازگردد. پس چارپایان متنعم و زمین سبزه زار شد و مردم شادمان گردید، همه این ها به برکت وجود پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود.»

متقی هندی در کنزالعمال، دعاهای فراوانی را نقل کرده که فرد عازم بقیع، باید آن را بخواند؛ مانند:

«السَّلاَمُ عَلَیْکُمْ دَارَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ أَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ وَ إِنَّا بِکُمْ لاَحِقُونَ». (1)

درود بر شما خانه قوم مؤمن، شما پیش از ما رفتید و ما به شما ملحق می شویم.

بسیاری از عالمان و بزرگان اهل سنت؛ مانند احمد بن حنبل در مسند، بخاری در صحیح و نیز مسلم در صحیح خودش، نسائی در مسند و بسیاری دیگر، در جای خود، از فضیلت و عظمت بقیع سخن گفته اند و سیره و سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله) نسبت به حضور در بقیع را مطرح کرده اند که به دلیل عدم نیاز، از ادامه این بخش از نوشتار دست باز می داریم.

ص:64

ص:66

به سیرت رسول الله(صلی الله علیه و آله) به مدینه هجرت کردند تا در کنار رسول خاتم(صلی الله علیه و آله) آرامش یابند.

بقیع، همان مکانی است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «از این آرامگاه، هفتاد هزار تن محشور می شوند و بدون حساب وارد بهشت می گردند؛ گویا صورت های ایشان، ماه شب چهارده است»؛ «وُجُوهُهُمْ مِثْلُ الْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْر». (1)

بقیع، جگرگوشگانی از پیامبر(صلی الله علیه و آله) را نیز در دل نهفته دارد:

امام حسن مجتبی(علیه السلام)؛ سبطی از دو سبط، همو که با برادر خویش همواره بر دوش نبی(صلی الله علیه و آله) بود. همو که صلح قهرمانانه و شهادت ایثارگرانه و عشق بازی میدان طف را به نمایش تاریخ بشری نهاد.

امام عارفان و سید ساجدین(علیه السلام)، که باقیمانده حادثه طف و تداوم بخش وجود امامت بود؛ او که میدان های نبرد و مجاهدت را با حضور در حادثه طف و با دعاهای حماسی اش در کنار تربت پاک پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله)، از خود بروز داد. اوست زینت پرستندگان، صبور و مقاوم میدان های پس از حادثه عاشورا. پس از اسارتش، دودمان اموی را به خاک سیاه نشاند.

باقرالعلوم(علیه السلام)؛ شکافنده دانش ها و برون آورنده هسته علم از درون کائنات، که فضایی علمی و افقی نوین را فراروی شیعیانش گشود.

صادق آل البیت(علیه السلام) ؛ آن پیشوای صادق، نشردهنده حقایق، راهبر و راهنمای کشتی امت اسلام درگرداب ها و طوفان ها که در برابر تحریف های مبطلان و غالیان و بدعت مغرضان، لوای علم و آگاهی و تربیت عالمان فرهیخته را برافراشت.

و نیز دختران پیامبرخاتم(صلی الله علیه و آله)، خواهران بانوی دو جهان و بیت الأحزانش.

قبر غمبار و یادآورنده جانبازی میدان عشق، امّ البنین، مادر پسرانی که در کربلا به دست غولان و سفاکان پرپر شدند.

ص:68

قبور شریف شهیدان نبرد احد و مقاومان در حرّه و نیز مادر رضاعی پیامبر(صلی الله علیه و آله)، حلیمه سعدیه.

آری، همه اینان در بقیع آرمیده اند و رازهای نهفته بسیار دارند که در این اثر، از مدفنشان و اندکی از گذر روزگارشان وا میگویم و مساعدت و فضل و یاری خدای را در این راه آرزومندم.

که با عشق و خلوص و آگاهی تمام به پیامبر(صلی الله علیه و آله) ایمان آورد و در راه آرمان های آن حضرت، مقاومت ها و جانفشانی ها کرد. ابن مظعون از افرادی است که پس از تحمّل سختی های دوران اولیه عسرت ها، همگام با دیگر مهاجران اولیه، به حبشه مهاجرت کرد. فرزند او «سائب» نیز همراه وی بود. او پس از تحمل سختی های این هجرت، که دوری از رسول گرامی(صلی الله علیه و آله) و خانواده و شهر محبوبش (مکه) را به همراه داشت، به مدینه هجرت کرد. در نبرد سرنوشت ساز و حماسه آفرین بدر شرکت داشت و با یلان و شجاعان سپاه کفر، پنجه در پنجه انداخت و غرور و حماسه آفرید.

او فردی عبادت پیشه بود و در عبادت تلاش و مداومت بسیار داشت. همواره شب ها را به عبادت مشغول بود و روزها را روزه می گرفت. به پا دارنده نماز شب و روزه در روز و جهاد در راه حق بود.

او از کثرت تمایل به عبادت، چند صباحی ریاضت پیشه کرد که با منع پیامبر(صلی الله علیه و آله) مواجه شد. ازاین رو تا هنگام بدرود زندگی، در کنار حضرت رسول(صلی الله علیه و آله)، کمر به اطاعت و خدمت بست. از شهوات دوری کرد و کمتر با زنان معاشرت داشت. چنان که گفته اند: باز هم از پیامبر(صلی الله علیه و آله) تقاضا کرد که اجازه دهد ترک دنیا کند اما رسول الله(صلی الله علیه و آله) منعش نمود.

عثمان بن مظعون کسی است که پیش از نزول آیات بر حرمت شراب، خود با درک بدی و فساد شراب، آن را بر خود حرام کرد و چنین گفت:

لا أشربُ شراباً یذهب عقلی و یضحک بی مَن هُوَ أَدْنَی مِنّی. (1)

شراب نمی آشامم؛ زیرا عقلم را از بین می برد و می دانم کسانی که از من پایین ترند بر من خواهند خندید!

قال محمد بن علی بن حمزة: أسلم قدیماً. قال ابن اسحق: أسلم عثمان بن مظعون بعد ثلاثة عشر رجلاً و هاجر إلی الحبشة هو و ابنه السّائب الهجرة الأولَی مع جماعة من

ص:70

المسلمین فبلغهم و هو بالحبشة إنّ قریشاً أسلمت فعادوا، ثمّ هاجر عثمان إلَی المدینة، و کان من أشدّ الناس اجتهاداً فی العبادة، یصوم النهار و یقوم اللیل و یجتنب الشهوات و یعتزل النساء. (1)

محمد بن علی بن حمزه گوید: عثمان بن مظعون از مسلمانان نخستین است. ابن اسحاق گفته است: عثمان بن مظعون پس از سیزده نفر ایمان آورد و به حبشه مهاجرت کرد همراه با پسرش سائب در هجرت اولیه. به همراه گروهی از مسلمانان و... وقتی شنیدند که قریش اسلام آورده اند، به مدینه بازگشتند. بیشترین تلاش را در عبادت داشت. روزها را روزه و شب ها را به عبادت مشغول بود. از شهوات دنیوی کناره گرفت و از زنان دوری گزید.

وقال المبارکفوری: هو أخ رضاعی لرسول الله(صلی الله علیه و آله). (2)

مبارکفوری گوید: عثمان بن مظعون، برادر رضاعی پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود.

عثمان بن مظعون، محبوب پیامبر(صلی الله علیه و آله)

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) به شدت علاقه مند به عثمان بن مظعون بود و پر واضح است که دلایل آن، ایمان شدید عثمان بن مظعون و همگامی وی با پیامبر(صلی الله علیه و آله) در میدان های مختلف بوده است.

فإنّ عثمان بن مظعون کان من زهّاد الصّحابة و أکابرها و کان رسول الله(صلی الله علیه و آله) یحبّه حبّاً شدیداً. (3)

عثمان بن مظعون از زهدپیشگان صحابه رسول الله(صلی الله علیه و آله) و از بزرگان آنها است و پیامبر گرامی(صلی الله علیه و آله) او را بسیار دوست می داشت.

ص:71

بدرود زندگی

عثمان بن مظعون، پس از جنگ بدر و کسب افتخار همگامی با پیامبر(صلی الله علیه و آله) در این جنگ، دعوت الهی را لبیک گفت و روحش به جانب معبود پرکشید.

وهو أوّل المهاجرین موتاً بالمدینة فی شعبان عَلَی رأس ثلاثین شهراً من الهجرة. (1)

او نخستین مهاجری است که در ماه شعبان و پس از سی ماه از هجرت، در مدینه دعوت الهی را لبیک گفت.

قال ابوغسان: و أخبرنی عبدالعزیز عن الحسین بن عمارة عن شیخ من بنی مخزوم یدعی عمر، قال: کان عثمان بن مظعون من أوّل من مات من المهاجرین. (2)

ابوغسان گوید: عبدالعزیز خبرم داد که حسین بن عماره گفته است... عثمان بن مظعون - که رضوان الهی بر او باد! - از اولین مهاجرانی است که در مدینه، بدرود حیات گفت.

بوسه پیامبر(صلی الله علیه و آله) بر صورت عثمان بن مظعون

به دلیل علاقه وافری که پیامبر(صلی الله علیه و آله)، به ابن مظعون داشت، پس از مرگش صورت او را بوسید:

وقَبَّل النّبیّ(صلی الله علیه و آله) وجهه بعد موته، و لمّا دفن قال: نِعمَ السَّلَفُ لَنَا. (3)

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)، پس از مرگ ابن مظعون، بر صورت وی بوسه زد و چون دفن شد، فرمودند: نیکو سلفی برای ما بود.

جایگاه عثمان بن مظعون در نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله)

عثمان بن مظعون در نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) جایگاهی والا داشت. پس از مرگ وی، نکات بلندی را در منزلت وی بیان فرموده است:

ص:72

أخرج البخاری و ابن جریر عن أُمّ العلاء، أنّ رسول الله(صلی الله علیه و آله)، دخل علی عثمان بن مظعون و قد مات... فقد جاء الیقین، إنی لأرجو له الخیر. (1)

بخاری و ابن جریر، به نقل از امّ العلا گفته اند: پیامبر(صلی الله علیه و آله) پس از مرگ عثمان بن مظعون بر وی وارد شده، فرمودند: یقین دارم که خیر و رحمت برای او است.

ابن شبه نقل کرده که پیامبر(صلی الله علیه و آله) حرمت فراوانی برای وی قائل بود و همواره ایشان نظر لطف و محبت خویش را به وی ابراز می فرمود:

عن محمّد بن قدامة عن موسی عن أبیه قال: قال رسول الله(صلی الله علیه و آله) ادفنوا عثمان بن مظعون بالبقیع یکن لنا سلفاً، فنعم السلف عثمان بن مظعون. (2)

محمد بن قدامه از موسی از پدرش نقل کرده که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) فرمودند: عثمان بن مظعون را در بقیع دفن کنید که سلفی بود برای ما، پس نیکو سلف و درگذشته ای بود عثمان بن مظعون.

رسول الله(صلی الله علیه و آله) به دلیل جایگاه رفیع و بلندی که برای عثمان قائل بود، فرزند گرامی اش ابراهیم را در جوار وی دفن کرد، تا به جوار عثمان متبرک گردد. این نکته را سمهودی در کتاب «وفاء الوفا» نقل نموده و سید محسن امین، در «کشف الارتیاب» آن را نکته ای مقبول دانسته و گفته است: ابن مسعود هم وصیت کرده که وی را به قصد تبرّک در جوار عثمان بن مظعون دفن کنند:

روی ابن سعد فی طبقاته عن أبی عبیدة بن عبدالله، أن ابن مسعود قال: ادفنونی عند قبر عثمان بن مظعون، و ذلک قصداً إلی التبرک بجواره ولأنّ النبی أمر بدفن ابنه ابراهیم عنده کما فی وفاء الوفا للسمهودی. (3)

ص:73

ابن سعد در کتاب طبقات از ابوعبیدة بن عبدالله روایت کرده که: ابن مسعود وصیت کرد مرا در کنار قبر عثمان بن مظعون دفن کنید و این وصیت به قصد متبرک شدن در جوار او است و نیز به خاطر اینکه پیامبر(صلی الله علیه و آله) با همین انگیزه، امر فرمود فرزندش ابراهیم را در کنار ابن مظعون دفن نمایند، چنان که سمهودی هم در وفاء الوفا نقل کرده است.

از مکانت و جایگاه عثمان بن مظعون در نظر پیامبر(صلی الله علیه و آله)، همین بس که آن حضرت خود سنگ لحد وی را بر قبرش نهادند.

فقالوا بعد موته یا رسول الله! این ندفنه؟ قال: بالبقیع. قالوا: فلحد رسول الله و فضّل حجر من حجارة لحده، فحمله رسول الله(صلی الله علیه و آله) فوضعه عند رجلیه. (1)

پس از اینکه عثمان از دنیا رفت، پرسیدند: ای پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)! کجا دفنش کنیم؟ فرمود: در بقیع. گفتند: سنگ لحد را رسول الله نهادند و بلند ساختند سنگی از سنگ های لحدش را. آن سنگ را پیامبر(صلی الله علیه و آله) خود حمل کردند و در موضع دو پای عثمان بن مظعون نهادند.

پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) به دلیل شدت علاقه ای که به وی داشتند، بر وی گریستند.

عن عائشة أنّ النبی(صلی الله علیه و آله) قبّل عثمان بن مظعون و هو میّت و یبکی و عیناه تُهرَقان. (2)

از عایشه نقل شده که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)، عثمان بن مظعون را بوسیدند و بر وی گریستند و از دو چشم مبارکشان، اشک جاری بود.

مکان دفن وی در بقیع

طبق نقل هایی که سمهودی در وفاء الوفا آورده، او در روحاء بقیع مدفون است؛ روحاء مکانی است در وسط بقیع و چنین می گوید:

ص:74

قال ابوغسّان: و أخبرنی بعض أصحابنا قال: لم أزل أسمع إنّ قبر عثمان بن مظعون و أسعد بن زرارة بالرّوحاء من البقیع، و الروّحاء المقبرة التی وسط البقیع یحیط بها طرق مطرّقة و وسط البقیع. (1)

ابوغسّان گوید: بعضی از اصحاب ما خبر داده اند: همواره می شنیدم که قبر عثمان ابن مظعون و اسعد بن زراره در روحاء، در بقیع است و روحاء مکانی است در وسط بقیع که راه های گوناگونی به سمت آن وجود دارد و در وسط مقبره بقیع است.

در نقل دیگری است که بعدها محمد حنفیه در روحاء خانه ای خریده و قبر عثمان ابن مظعون، کنار خانه وی بوده است:

حدّثنا محمد بن یَحْیَی عن الدراوردی، عن أبی سعید عن سعید بن جبیر بن مطعم: رأیت قبر عثمان بن مظعون عند دار محمد بن علی الحنفیّة. (2)

از سعید بن جبیر بن مطعم نقل شده که گفت: قبر عثمان بن مظعون را در کنار خانه محمد حنفیه فرزند علی، مشاهده کردم.

عقبه مشاهده کردند. نتیجه این ملاقات، انعقاد پیمان عقبه نخستین بود. سال بعد نیز اسعدبن زراره پیامبر را به همراهی دوستانش در عقبه ملاقات کرد و پیمان عقبه نخستین بود. سال بعد نیز اسعد بن زراره پیامبر را به همراه دوستانش در عقبه ملاقات کردند و پیمان عقبه دوم انعقاد یافت و نیز در سال بعد، پیمان عقبه سوّم منعقد شد. اسعد بن زراره در پیمان های سه گانه عقبه شرکت داشت و با پیامبر(صلی الله علیه و آله) پیمان بست.

قالوا فی شأنه: أسعد بن زرارة الأنصاری الخزرجی، أحد النقباء لیلة العقبة و أول من بایع النبی(صلی الله علیه و آله) لیلتئذّ، و قد شهد العقبة الأولی و الثانیة و الثالثة، و کان نقیب بنی النجار، و هو أول من صلّی الجمعة بالمدینة. (1)

در شأن و منزلت اسعد بن زراره گفته اند: او انصاری خزرجی است. یکی از بزرگان و برجستگان در شب عقبه است. او اول کس از اهل مدینه است که با پیامبر(صلی الله علیه و آله) بیعت کرد تا از وضعیتی ناپسند رها شود. در عقبه اولی، دوم و سوم حضور داشت و نقیب طایفه بنی نجار بود. اسعد اول کسی است که نماز جمعه را درمدینه به پا داشت وکمک های شایانی به هجرت پیامبر کرد و آماده کننده زمینه برای حضور پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مدینه بود. وی منزلت والایی در نزد رسول الله داشت».

اولویت های شخصیتی اسعد بن زراره

اسعد بن زراره در میان صحابه پیامبر(صلی الله علیه و آله) به چند اولویت و امتیاز، برجستگی و شهرت یافت که می توان این اولویت ها را برای او برشمرد:

1. اولین فرد انصاری از صحابه است که در عقبه با پیامبر(صلی الله علیه و آله) بیعت کرد و به ایشان ایمان آورد.

2. در هر سه پیمان عقبه، شرکت داشت.

3. آماده کننده زمینه ورود پیامبر(صلی الله علیه و آله) به مدینه بود و قبیله بنی نجار را آماده استقبالی

ص:76

شکوهمند از آن حضرت کرد.

4. نخستین شخصیتی است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) بر او نماز میت خواند.

5. اولین کسی است که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) پیشاپیش جنازه اش حرکت کرد و برای او دعا و استغفار نمود.

6. اولین صحابی پاکباخته ای است که به دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مقبره مطهر بقیع دفن گردید.

البته بیان این نکته لازم است که اختلافی میان مورخان، در مدفون اول بقیع وجود دارد؛ بسیاری را عقیده بر آن است که اوّلین مدفون بقیع عثمان بن مظعون بود و شاید بتوان به نوعی میان روایات متعارض جمع کرد و آن اینکه گفته شود، اولین مدفون از مهاجرین، عثمان بن مظعون است و اولین مدفون از انصار اسعد بن زراره.

7. اولین کسی است که به دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله)، در سه جامه کفن شد؛ از جمله جامه ها بُرد است.

قال ابن سعد: لمّا توفّی أسعد بن زرارة حضر رسول الله غسله و کفنه فی ثلاثة أثواب، منها برد، وصلّی علیه، و رئی رسول الله(صلی الله علیه و آله) یمشی أمام الجنازة، و دفنه بالبقیع. (1)

ابن سعد گوید: وقتی اسعدبن زراره وفات یافت، پیامبر(صلی الله علیه و آله) برای غسل او حاضر شده، در سه جامه کفنش کردند، که از جمله جامه ها بُرد است و دیده شده که رسول الله(صلی الله علیه و آله) پیشاپیش جنازه اسعد بن زراره حرکت می کردند.

زمان پاسخ به دعوت الهی

همه مورّخان بر این عقیده اند که اسعد بن زراره پس از نُه ماه از هجرت وفات یافت. اگر این نقل درست باشد، باید گفت که او در بدر حاضر نبوده و از آنجا که عثمان بن مظعون در بدر حضور داشته، باید گفت: اسعد بن زراره نخستین فرد از میان صحابه است که پس از هجرت، دعوت الهی را لبیک گفت.

ص:77

وفی کنزالعمال: مات أسعد بن زرارة علی رأس تسعة أشهر من الهجرة، قال البغوی: بلغنی أنّه أوّل من مات من الصحابة بعد الهجرة، و أوّل میّت صلّی علیه النبی(صلی الله علیه و آله) و أول من دفن بالبقیع، و ذلک قبل بدر. (1)

در کنز العمال نقل شده که اسعد بن زراره در آغاز ماه نهم پس از هجرت، دعوت الهی را لبیک گفت. بغوی گوید: به من خبر رسیده او اوّلین شخص از صحابه است که پس از هجرت وفات یافت و اولین کسی است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) بر او نماز میت گزارد و اول کسی است که در بقیع مدفون گردید.

روحاء مکان دفن اسعد بن زراره

پیشتر اشاره داشتیم که روحاء در وسط بقیع قرار گرفته؛ همانجا که راه های گوناگون به سمت آن بوده است و همانجا که عثمان بن مظعون نیز در آنجا مدفون گردید. قبر اسعد بن زراره هم طبق نقل مورخان، در روحاء بقیع واقع گردیده است.

واقدی نقل کرده که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) اسعد بن زراره را در روحاء بقیع دفن کرد.

نویسنده و مورخ بزرگوار، محمد امین امینی، در کتابش، درباره بقیع، پس از بررسی چگونگی شکل گیری بقیع و بررسی این نکته که چه کسی اولین بار در بقیع دفن شد، آیا آن شخص اسعد بن زراره بوده یا عثمان بن مظعون؟ چنین می نگارد:

وکیف کان، فقبرهما فی الروحاء التی فی وسط البقیع: فقد روی ابن شبّه عن أبی غسان لم أزل أسمع إنّ قبر عثمان بن مظعون و أسعد بن زرارة بالرّوحاء من البقیع، والروحاء المقبرة التی وسط البقیع یحبط بها طرق مطرقة وسط البقیع. (2)

به هر روی، قبر آن دو شخصیت (عثمان بن مظعون و اسعد بن زراره) در روحاء، در وسط بقیع قرار دارد. ابن شبّه از ابوغسان روایت کرده که همواره می شنیدم قبر

ص:78

عثمان بن مظعون و اسعد بن زراره، در روحاء بقیع است و روحاء مقبره ای است در وسط بقیع که راه های گوناگون بر آن میرسد.

در پایان یاد از اسعد بن زراره، گفتنی است او با مرضی که در لسان عرب ذبحه نامیده می شود، از دنیا رفت و شاید مراد از ذبحه مرگ ناگهانی باشد. در عبارات دیگر، به جای ذبحه، شهقه آمده است.

ابوسعید خدری، سعد بن مالک بن شیبان انصاری است. او از مشهوران صحابه و فضلای ایشان بوده و از کسانی است که روایات فراوانی از پیامبر نقل کرده است. در سال74 پس از هجرت وفات یافت و در بقیع گردید.

وقال الشیخ الطوسی: توفّی ابوسعید فی یوم الجمعة، سنة أربع و سبعین و دفن بالبقیع و هو ابن أربع و تسعین. (1)

شیخ طوسی گفته است: ابوسعید خدری، در روز جمعه، در سال74 ه .ق از دنیا رفت در حالی که دارای سنی 94 ساله بود و در بقیع دفن گردید.

وصیت ابوسعید خدری

ابن عساکر، از عبدالرحمان، پسر ابوسعید خدری نقل کرده که گفت: پدرم به من این گونه سفارش کرد: پسرم! سن من بسیار بالارفته و زمان رفتنم فرار رسیده است. سپس گفت: دستم را بگیر. وقتی دستش را گرفتم، گفت: به بقیع برویم. او را درحالی که به دستم تکیه داشت، به بقیع بردم، تا این که به مکانی در بقیع رسیدیم که کسی در آنجا دفن نشده بود. به من امر کرد: پسرم! هرگاه از دنیا رفتم مرا در این مکان دفن کن. در آن خیمه ای بر پا مکن و آتشی میفروز. بر من گریه نکن. کسی را به جهت دفن من آزار مده. متواضعانه پشت سرم حرکت کن. وقتی مردم ما را می دیدند، می پرسیدند: به کجا می روید؟ چیزی به آنان نگفتم و پدرم از پاسخ دادن منعم نمود. آن گاه که لحظه وفاتش رسید، او را به بقیع بردم، مردم جمع شدند به گونه ای که پر و آکنده از جمعیت شده بود. (2)

داد. اموال خود را میان آنان تقسیم کرد و ایثار را برگزید. پدر وی، رییس قبیله اوس است. یوم بعاث را شاهد بوده. او معروف به «حضیر الکتائب» است. به وسیله مصعب بن عمیر، صحابی پاکباخته پیامبر(صلی الله علیه و آله) که اولین مبلّغ راه رسالت بود، ایمان آورد. در زمان هجرت پیامبر(صلی الله علیه و آله)، به استقبال آن حضرت آمد و شور و شعف زاید الوصفِ جوانی انجام داده. تلاش وسیعی کرد تا پیامبر(صلی الله علیه و آله) در دعوتش در مدینه توفیق یابد. در ورود پیامبر(صلی الله علیه و آله)، به جمع قبیله خود وارد شد و بشارت به بزرگ ترین منّت الهی بر اهل یثرب داد.

در کتاب بقیع الغرقد دربارۀ وی چنین نوشته شده است:

أسید بن حضیر بن سماک الأشهلی من سادات الأنصار و کان نقیباً و هو ممّن شهد العقبتین و بدراً... کنیته ابویحیَی، و قد قبل: أبوعتیق... أسلم علی یدی مصعب بن عمیر. (1)

اسید بن حضیر بن سماک اشهلی، از بزرگان انصار است، سرپرستی را (نقابت) داشت. از کسانی است که در دو عقبه حاضر بود و در نبرد بدر حضور داشت. کنیه اش ابویحیی و به قولی ابوعتیق است به دست مصعب بن عمیر اسلام آورد.

بدرود حیات اسید

اسید بن حضیر بن سماک اشهلی، در دوران خلافت خلیفه دوم، عمر بن خطاب دعوت الهی را لبیک و بدرود حیات گفت و به سوی خالق هستی پرکشید.

ابن حبان می نویسد:

مات فی شعبان فی خلافة عمر بن الخطاب سنة عشرین، وصلّی علیه عمر بن خطاب و دفن بالبقیع. (2)

در ماه شعبان، در عهد خلافت عمربن خطاب به سال بیست هجرت حیات را وداع گفت و عمر بن خطاب بر او نماز گزارد و در بقیع مدفون گردید.

ص:81

روی ابن سعد عن أبی سعید، قال: کنت أنا ممّن حفر لسعد قبره بالبقیع: فکان یفوح علینا من المسک کلما حفرنا قترة من تراب، حتّی انتهینا إلی اللحد. (1)

ابن سعد از ابی سعید روایت کرده، گفت: من جزو کسانی بودم که برای سعد قبر می کندیم. هنگام حفر، بوی بسیار خوشی به ما می رسید و هر چه می کندیم، این بوی همچنان می رسید تا به نهایت حفر لحد رسیدیم.

اهمیت وجودی سعد

سعد بن معاذ، به راهنمایی مصعب بن عمیر، راه و شیوه مسلمانی را برگزید. او توانست در مدتی کوتاه، طایفه خود را به اسلام مؤمن سازد و خود با ایمانی پرشور، از صحابه بزرگ پیامبر(صلی الله علیه و آله) محسوب می شد و موقعیتی معنوی و خاص در میان اصحاب یافت. در بدر، پیشاپیش قبیله اوس بود. در نبرد بدر، دو پرچم وجود داشت؛ پرچم مهاجران و مکیان، که در دست علی بن ابی طالب(علیه السلام) بود و پرچم انصاریان و اهل مدینه، که سعد بن معاذ آن را در دست داشت.

سعد بن معاذ و طایفه بنی عبدالأشهل، در واقعه احد شرکت داشتند و هم او بود که نماینده پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مذاکره با بنو قریظه بود و حکمیت از جانب آن حضرت را داشت.

سمهودی در وفاء الوفا می نویسد: «به مناسبت مرگ سعد بن معاذ، عرش تکان خورد». (2)

با توجه به همین اهمیت وجودی بود که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در بقیع، هنگام دفن سعد بن معاذ سه بار تسبیح گفت و مسلمانان همراهش تسبیح گفتند. بقیع به تموّج در آمد، چهره پیامبر(صلی الله علیه و آله) اندک تغییری یافت که همه پرسیدند: ای فرستاده خدا! از چه رو رنگتان تغییر یافت؟ فرمود: قبر بر سعد سخت گرفت، اما او رهایی یافت.

ابن سعد در طبقات در این باره می نویسد:

ص:83

ورسول الله واقف علی قدمیه فلما وضع فی قبره، تغیّر وجه رسول الله و سبّح ثلاثاً فسبّح المسلمون ثلاثاً حتّی ارتجّ البقیع، ثمّ کبّر رسول الله ثلاثاً و کبّر أصحابه ثلاثاً حتّی ارتجّ البقیع بتکبیره، فقیل یا رسول الله رأینا بوجهک تغیّراً و سبّحت ثلاثاً، قال: تضایق علی صاحبکم قبره. . ثمّ فرّج الله عنه. (1)

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) روی دو پای مبارک ایستاده بودند و چون سعد در قبر نهاده شد، رنگ چهره اش تغییر یافت. سه بار سبحان الله گفتند. مسلمانان هم سه بار تسبیح گفتند. بقیع به هیجان آمد. پیامبر خدا بار دیگر سه بار تکبیر گفتند و اصحاب هم گفتند. بقیع باز هم به حرکت و تموّج در آمد. پرسیدند: ای فرستاده خدا، چرا چهره شما تغییر یافت وتسبیح فرمودید؟ فرمود: قبر برسعد سخت گرفت اما او را وانهاد وآسان شد».

البته روایت شده که علت این فشار برسعد، اخلاق تندی بود که با خانواده اش داشت! خداوند همه ما را از فشار و سختی های قبر در امان دارد! ان شاء الله.

مَا رَأَیْتُ مِثْلَ مَا أَوذِیَ بِهِ أَهْلُ هَذَا الْبَیْتِ بَعْدَ نَبِیِّهِمْ، وَ إِنِّی لأَعْجَبُ مِنْ قُرَیْشٍ تَرَکُوا رَجُلاً مَا کانَ أَعْلَمُ مِنْهُ وَ لاَ أَقْضَی مِنْهُ بِالْعَدْلِ. (1)

من اهل بیتی، مانند اهل بیت پیامبر را ندیدم که پس از رحلت آن حضرت، این اندازه مورد آزار و اذیت قرار گرفته باشد. من در شگفتم از قریش، آنان مردی را رها کردند که داناتر و عادل تر از او وجود ندارد.

در همین جلسه، عبدالرحمان بن عوف، به مقداد نهیبی می زند و می خواهد او را از ادامه گفتارش مانع شود که مقداد با صدای بلند می گوید:

إِنِّی أُحبّهم لحبّ رسول الله(صلی الله علیه و آله) إیّاهم و إنّ الحقّ فیهم ومعهم یا عَبدالرحمَن وإِنّی لأَعْجَبُ مِن قُریش إنّما تَطَاولوا، والله لو أجد عَلَی قریش أنصاراً لقاتلهم کقتال آباءهم. (2)

من به آنان عشق می ورزم؛ چنان که پیامبرخدا به آنان عشق می ورزید و به خاطر این که حق در میان آنها و با آنها است، ای عبدالرحمان! من از قریش در شگفتم که در حق آنان دستبرد زدند. به خدا سوگند اگر یاوری داشتم که با قریش بجنگم، با آنان می جنگیدم؛ چنان که با پدرانشان جنگیدم.

در روز غدیر

بعد از رویداد غدیر و نصب علی(علیه السلام) به امارت مسلمانان، به وسیله پیامبر(صلی الله علیه و آله)، آن حضرت به گروهی که نامشان را بردند، فرمان دادند: برخیزند و بر علی، به خاطر امیری اش بر مسلمانان تبریک بگویند و مقداد جزو آنان بود. آنان از جای برخاسته، بر علی(علیه السلام) سلام دادند و بیعت کردند. مقداد در آن روز با علی بیعت کرد و تا آخر عمرش بر این بیعت استوار ماند و پیمان را نشکست.

امیر مؤمنان علی(علیه السلام) خود، ماجرا را این گونه توضیح می دهند:

ص:85

فقال النبی(صلی الله علیه و آله) : قُمْ یا سلمان، قم یا مقداد، قم یا جندب، قم یا عمّار... فبایعوا لأخی علی(علیه السلام) و سلّموا علیه بامرة المؤمنین، فقاموا باجمعهم فبایعوا لی وسلّموا علیّ بِإِمْرَة المؤمنین. (1)

پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: به پا خیزید سلمان، مقداد، جندب و عمار! ... با علی، برادرم بیعت کنید و بر او به عنوان امیرمؤمنان سلام کنید. آنان همگی برخاستند و بر من، به عنوان «امیرمؤمنان» سلام کردند.

دفاع مقداد از حق علی(علیه السلام)

علی(علیه السلام) در امر خلافت، مدافعان اندکی مانند سلمان، مقداد و ابوذر را داشت. پس از ماجرای سقیفه، در هر جمعی که یاران علی(علیه السلام) حضور داشتند، از آن حضرت دفاع می کردند؛ چنان که سلیم بن قیس هلالی گوید:

فَقَامَ الْمِقْدَادُ فَقَالَ یَا عَلِیُّ بِمَا تَأْمُرُ وَاللهِ إِنْ أَمَرْتَنِی لأَضْرِبَنَّ بِسَیْفِی وَ إِنْ أَمَرْتَنِی کَفَفْتُ. فَقَالَ عَلِیٌّ(علیه السلام): کُفَّ یَا مِقْدَادُ وَ اذْکُرْ عَهْدَ رَسُولِ اللهِ(صلی الله علیه و آله) وَ مَا أَوْصَاکَ بِهِ. (2)

مقداد برخاست، پس گفت: ای علی! به چه چیز فرمان می دهی؟ به خدا سوگند اگر مرا مأمور کنی گردنشان را می زنم و اگر بگویی دست نگه دار، دست نگه می دارم. علی(علیه السلام) فرمود: دست نگهدار ای مقداد! و یاد کن عهد پیامبر(صلی الله علیه و آله) را که برای چنین روزی فرمان به صبر داد.

عسرت روزگار

مقداد، به لحاظ معیشت، در سختی روزگار می گذراند و بر این عسرت، شاکر و صبور بود؛ چنان که نقل است که علی(علیه السلام) در دوران پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله)، در خانه چیزی نداشتند.

عبدالله بن مسعود گوید: علی(علیه السلام) به نزد ابی ثعلبه جهنی رفتند و دیناری برای رفع نیاز

ص:86

زندگی زهرا(علیها السلام) تهیه کردند. تا برای خانه چیزی فراهم نمایند؛ زیرا سه روز بود که چیزی در خانه برای رفع گرسنگی نداشتند. حضرت، پول را گرفت و به سمت بازار رفت تا چیزی تهیه کند.

فمرّ بالمقداد قاعداً فی ظلّ جدار قد غارتا عیناه من الجوع فقال له علی(علیه السلام) : یا مقداد ما أقعدک فی هذه الظّهیرة فی ظلّ هذا الجدار؟ فقال: یا أبالحسن، أقول کما قال العبد الصالح لما تولّی إِلَی الظّلّ، ربّ إنّی لما أنزلت إلیّ من خیر فقیر، قال(علیه السلام) مذ کم؟ فقال: مذ أربع یا ابالحسن، قال علیّ(علیه السلام): فنحن منذ ثلاث و أنت منذ أربع، أنت أحقّ بالدینار. (1)

حضرت هنگام گذر از راهی، دید که مقداد در سایه دیواری نشسته و چشمانش به کاسه سر رفته است. پرسید: ای مقداد! چرا وسط ظهر در این جا نشسته ای؟ مقداد گفت: ای ابا الحسن! به تو می گویم آنچه را که عبدصالح به خدا گفت؛ که ای خدا! من به لقمه ای نان محتاجم. حضرت پرسید: مقداد! از چه زمانی غذا نخورده ای؟ مقداد گفت: چهار روز است. حضرت فرمود: ما سه روز است که غذا نخورده ایم و تو چهار روز! پس آن دینار را به مقداد داده فرمودند: تو به این پول سزاوارتری.

مقداد درحالی که روزگار به عسرت و سختی می گذراند، همواره صابر، شکور و سپاسگزار بود؛ «وکان المقداد بن اسود، صبوراً قوّاماً شکوراً». (2)

صبر و بردباری مقداد به حدّی بود که سلمان با آن عظمت و مکانت، به پایش نمی رسید.

ابوبصیر از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده که پیامبر(صلی الله علیه و آله) خطاب به سلمان فرمود:

یا سلمان! لو عرض علمک علی المقداد لکفر، یا مقداد لو عرض صبرک علی سلمان لکفر. (3)

ای سلمان! اگر علم تو به مقداد عرضه شود، کافر می شود. ای مقداد! اگر صبر تو هم بر سلمان عرضه شود، کافر می گردد.

ص:87

بهشت، مشتاق مقداد

مقداد، به جهت عظمت و والایی شأنی که داشته، جزو چهار نفری است که بهشت مشتاق دیدار آنها است.

عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ الْمَدَائِنِیِّ، عَنْ عِیسَی بْنِ حَمْزَةَ قَالَ: قُلْتُ لأَبِی عَبْدِاللهِ(علیه السلام): الْحَدِیثُ الَّذِی جَاءَ فِی اْلأَرْبَعَةِ. قَالَ: وَ مَا هُوَ؟ قُلْتُ: اْلأَرْبَعَةُ الَّتِی اشْتَاقَتْ إِلَیْهِمُ الْجَنَّةُ؟ قَالَ: نَعَمْ مِنْهُمْ سَلْمَانُ وَ أَبُوذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ عَمَّارٌ. (1)

عمرو بن سعید مدائنی نقل کرده از قول عیسی بن حمزه که گفت: از امام صادق(علیه السلام) درباره آن چهار نفر پرسیدم، حضرت فرمود: کدام چهار نفر؟ گفتم: چهار نفری که بهشت مشتاق آنان است؟ فرمود: آنها سلمان، ابوذر، مقداد و عمار هستند.

مقداد، در ماجرای دفن شبانه زهرا(علیها السلام) در کنار علی(علیه السلام) حضور داشت و هرگز روی خوش به مخالفان علی(علیه السلام) نشان نداد.

مدفون در بقیع

مقداد، در سال 33 هجری، در منطقه جرف، سه فرسنگ بیرون مدینه، از دنیا رفت.

فَحُمِلَ عَلَی رِقَابِ الرِّجَالِ وَ کانَ یَوم مَاتَ ابن سَبعِینَ سَنَة، وَصَلَّی عَلَیهِ عُثمَان بن عفان، و دُفِنَ بِالبَقِیع. (2)

مردان مسلمان او را بر دوش خود حمل نموده، به مدینه آوردند. روزی که از دنیا رفت، هفتاد سال داشت. عثمان بر او نماز گزارد و در بقیع مدفون گردید.

به چوپانی گوسفندان عقبة بن ابی معیط اشتغال داشت و تا دوره جوانی به همین کار، برای عقبه ادامه داد.

اولین دیدار، رخداد یک معجزه

محدّثان نقل کرده اند که او در آغاز بعثت، بر اثر معجزه ای که از پیامبر(صلی الله علیه و آله) دید، اسلام آورد و به صف مسلمانان وارد شد. شریف مرتضی، در «رسائل المرتضی»، چنین آورده است:

ابو عبدالرحمن عبدالله بن مسعود بن غافل الهذلی حلیف بنی زهرة، وکان إسلامه قدیماً وکان سببه أنّه کان یرعی غنماً فمرّ به الرسول و أخذ شاة حائلاً من تلک الغنم، فدرت به لبناً غزیراً، فلمّا رآی هذه من الرسول اسلم به. (1)

ابوعبدالرحمان عبدالله بن مسعود بن غافل هذلی، هم پیمان بنی زهره و از مسلمانان نخستین بود و انگیزه مسلمان شدنش آن بود که روزی هنگام چراندن گوسفندان، پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) از نزدیکش می گذشتند که گوسفندی را گرفته، بر پستان هایش که شیر نداشت دست زدند و آن پر از شیر شد و شیری گوارا داد. عبدالله بن مسعود وقتی این اعجاز را از آن حضرت دید، ایمان آورد و مسلمان شد.

او از نخستین مسلمانانی بود که به پیامبر(صلی الله علیه و آله) ایمان آورد.

بلاذری گوید:

هو سادس ستة دخلوا فی الإسلام، وقد هاجر هجرة الحبشة وهجرة المدینة، وشهد بدراً والمشاهد مع الرسول(صلی الله علیه و آله). (2)

او ششمین نفری است که مسلمان شد و به حبشه و سپس به مدینه هجرت کرد. در جنگ بدر حضور یافت و در دیگر معرکه ها همگام با پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود.

از شاهکارهای او در جنگ بدر آن بود که سرِ ابوجهل را با شمشیر خود از تنش جدا کرد.

عبدالله از شخصیت های نام آوری است که هم شیعیان، به دلیل قرابتش با پیامبر(صلی الله علیه و آله) و

ص:89

اعتقاد وافرش به علی(علیه السلام) و هم اهل سنت، به دلیل منزلتش در نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) و صحابه، به او فراوان احترام می نهند و شخصیتش را ممتاز می دانند.

نخستین کسی که قرآن را با صدای بلند خواند

او نخستین کسی است که قرآن مجید را با صدای بلند خوانده است و قرائتی بسیار شیوا و رسا و آمیخته با لحنی زیبا داشته است. نقل است که روزی اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در مسجدالحرام، کنار کعبه اجتماع داشتند، که آنان چنین گفتند:

وَاللهِ مَا سَمِعَتْ قُرَیْشٌ هَذَا الْقُرْآنَ یُجْهَرُ لَها بِهِ قَطّ، فَمَنْ رَجُلٌ یُسْمِعُهُمْ؟ فَقَالَ عَبْدُ اللهِ بْنُ مَسْعُودٍ: أَنَا. قَالُوا: إنّا نَخْشَاهُمْ عَلَیْک، إنّمَا نُرِیدُ رَجُلاً لَهُ عَشِیرَةٌ یَمْنَعُهُمْ مِنْ الْقَوْمِ إنْ أَرَادُوهُ، قَالَ: دَعُونِی فَإِنّ اللهَ سَیَمْنَعُنِی. قَالَ: فَغَدَا ابْنُ مَسْعُودٍ حَتّی أَتَی الْمَقَامَ فِی الضّحَی، رَافِعاً صَوتَهُ بِسْمِ اللهِ الرّحْمَنِ الرّحِیمِ، الرّحْمَنُ عَلّمَ الْقُرْآنَ، خَلَقَ الإِنْسانَ، عَلَّمَهُ الْبَیان.... (1)

به خدا سوگند قریش هرگز قرآنی را که بر پیامبر نازل شده، نشنیده اند. آیا فردی هست که قرآن را به گوش قریش برساند؟ عبدالله مسعود گفت: من قرآن را با صدای بلند می خوانم تا قریش بشنوند. اصحاب گفتند: مردی بخواند که قبیله و عشیره ای داشته باشد که اگر قریش خواستند به او آزاری برسانند، قبیله اش از او دفاع کنند. گفت: رهایم کنید، که خداوند شرّ آنها را از من باز خواهد داشت. سپس شروع کرد و آیات سوره رحمان را با صدای بلند تلاوت کرد.

مورخان آورده اند که قریش در شگفت شدند که این چه صدایی و چه کلماتی است؟ و به این جهت، او را کتک می زدند و ناسزایش می گفتند.

حافظ قرآن

او حافظ قرآن بود و همه قرآن را از آغاز تا پایان ازحفظ داشت و در مواقف بسیاری، پیامبر(صلی الله علیه و آله) به او می فرمود قرآن را از بر بخواند و او استقبال می کرد و قرآن را در نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) تلاوت می کرد.

ص:90

نزدیکی اش به پیامبر(صلی الله علیه و آله)

چنان قرابتی به پیامبر(صلی الله علیه و آله) داشت که او را «صاحب السفل لرسول الله(صلی الله علیه و آله)» می دانستند؛ یعنی کسی که افتخار می کرد کفش های پیامبر(صلی الله علیه و آله) را به دست گیرد، زیرا هنگامی که پیامبر(صلی الله علیه و آله) به مسجد یا محفلی وارد می شد، کفش های خود را که درمی آورد، عبدالله بن مسعود، کفش های پیامبر(صلی الله علیه و آله) را به دست می گرفت و به این کار خود می بالید.

دیدگاه علی(علیه السلام) درباره ابن مسعود

مورخان آورده اند که گروهی از صحابه در نزد علی(علیه السلام) حاضر بودند.

فقالوا له: «یا أمیرالمؤمنین، ما رأینا رجلاً کان أحسن خلقاً ولا أرفق تعلیماً، ولا أحسن مجالسةً، ولا أشد ورعاً من عبدالله بن مسعود... قال: اللهم إنّی أشهدک.. اللهم إنّی أقول مثل ما قالوا، أو أفضل. . لقد قرأ القرآن فأحلّ حلاله، وحرّم حرامه. فقیه فی الدین، عالم بالسنة. (1)

گفتند: ای امیرمؤمنان، ما مردی خوش اخلاق تر و نیک فراگیرتر و خوش مجلس تر و پرهیزگارتر از عبدالله بن مسعود ندیده ایم. علی(علیه السلام) چنین گفت: خدایا! تو را گواه می گیرم که من هم آنچه را که صحابه می گویند، معتقدم، بلکه او را برتر از آنچه می گویند، می دانم. او قرآن را قرائت نمود. حلالش را حلال و حرامش را حرام دانست. او دانای در دین و عالم به سنت است.

مناعت طبع ابن مسعود

ابن مسعود دارای مناعت طبعی عجیب بود. در زمان خلافت عثمان، بیمار و بستری شد، که در همان بیماری هم از دنیا رفت. خلیفه (عثمان) به عیادتش رفت. دید اندوهگین است. پرسید: از چه ناراحتی؟ گفت: از گناهانم. خلیفه پرسید: چه میل داری تا برآورم؟ گفت: مشتاق رحمت خداوندم. خلیفه گفت: اگر موافق باشی، طبیبی بیاورم. عبدالله بن مسعود گفت: طبیب، بیمارم کرده است.

ص:91

خلیفه گفت: اگر مایل باشی، دستور دهم عطایی از بیت المال برایت بیاورند؟

عبدالله گفت: آن زمان که نیازمند بودم عطا و بخشش به من دریغ می کردی و حتی حقوق مرا از بیت المال قطع کردی، ولی اکنون که نیازی ندارم می خواهی به من، مال عطا کنی؟ گفت: اگر تو را به مال و ثروت نیازی نیست عطاهای من برای دخترانت می ماند و بعد از مرگ تو محتاج نمی شوند.

در پاسخ گفت: دخترانم را نیز به عطاهای تو نیازی نیست؛ زیرا به آنان سفارش کرده ام که هر شب، سوره واقعه را بخوانند. چون از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که فرمود: اگر کسی هر شب، سوره واقعه را بخواند، فقر و بی چیزی به او روی نمی آورد و محتاج مردم نمی شود.

عبدالله بن مسعود دارای اخلاص و حکمتی وافر بود و از محضر پیامبر(صلی الله علیه و آله) حکمت را فرا گرفته است. همواره دارای اجتهاد بوده و حتی در بستر مرض از اجتهاد و فهم و درک حقایق دینی غفلت نداشته است. عاش سعیداً ومات سعیداً.

پاسخ به دعوت الهی

او پس از پیامبر(صلی الله علیه و آله) تا سال 32 هجرت، به حیات پرافتخار خویش دامه داد. در کنار علی(علیه السلام) زندگی کرد و به سیره آن حضرت با خلفا همکاری نمود تا جایی که به دینش آفتی نرسد.

مات بالمدینة سنة 32 من الهجرة النبویّة ودفن بالبقیع و کان عمره حین مات بضع وستین سنة. (1)

در مدینه، به سال 32 هجرت از دنیا رفت و در بقیع مدفون گردید و عمر شریفش هنگام مرگ شصت و چند سال بود.

کسی است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) را برگزید و از طریقه و سیره پیامبر(صلی الله علیه و آله) تبعیت کرد. دارای صفات کریم و خصال برجسته بود. به رغم کمی سن و جوانی اش، فردی مؤمن و در ایمان خود محکم و استوار بود.

اشتیاق پیامبر(صلی الله علیه و آله) به اسامه

پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) به اسامة بن زید علاقه و اشتیاقی وافر داشت و او را فردی دارای صلاحیت و شایستگی می دانست. روایاتی را حاکم حسکانی درباره او نقل کرده است:

قالت السیّدة عائشة: ما ینبغی لأحد أن یبغض أسامة، بعد ما سمعت رسول الله(صلی الله علیه و آله) یقول من کان یحب الله و رسوله، فلیحب أسامة. (1)

عایشه گفته است: سزوار نیست که کسی به اسامه خشم بورزد، خصوصاً که از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) شنیدم که فرمود: هر کس خدا و رسولش را دوست می دارد، باید اسامه را دوست بدارد.

جیش (لشکر) اسامه

از مواردی که برجستگی و رتبت بالای اسامه را در نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) نشان می دهد، جیش اسامه است که به اختصار به آن اشاره می کنیم:

در سال نهم هجرت، وقتی خبر رسید رومیان برای حمله به حوزه اسلامی آماده شده اند، پیامبر(صلی الله علیه و آله) با لشکریان خویش به تبوک رفتند و بدون جنگ بازگشتند، ولی پس از ماجرای حجة الوداع، سپاهی سنگین را فراهم آورد و خود لباس رزم بر تن اسامه بست و به او چنین فرمان داد:

به نام خدا و در راه خدا نبرد کن. با دشمنان خدا بجنگ. سحرگاهان بر اهالی ابنا یورش ببر و این راه را چنان سریع طی کن که پیش از رسیدن خبر حرکت تو به آنجا، خود و سربازانت به آنجا رسیده باشید. (2)

ص:93

تحوّلات سریع و عجیبی پس از این واقعه در تاریخ روی داد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) در بستر بیماری شدید قرار گرفتند که سرانجام با همین بیماری و تب، به سوی خدا رحلت کردند.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) در اثنای بیماری آگاه شد که در حرکت سپاه از لشکرگاه، کارشکنی هایی می شود و گروهی به فرماندهی اسامه، طعن می زنند. وی از این جریان سخت خشمگین گردیده، آهنگ مسجد کرد...

هان! ای مردم، من از تأخیر حرکت سپاه سخت ناراحتم. گویا فرماندهی اسامه بر گروهی از شما گران آمده و زبان به انتقاد گشوده اید. ولی اعتراض و سرپیچی شما تازگی ندارد، پیش از این، از فرماندهی پدر او «زید» انتقاد می کردید. به خدا سوگند، هم پدر او شایسته این منصب بود و هم فرزندش برای این مقام لایق و شایسته است. من او را سخت دوست دارم. مردم! درباره او نیکی کنید و دیگران را در حق او به نیکی سفارش کنید. او از نیکان شما است. (1)

هضم نشدن اسامه در فتنه امویان

اسامه در فتنه امویان هضم نشد و هرگز به جانب امویان و غاصبان خلافت علی(علیه السلام) متمایل نشد.

کان یحب علیّاً کثیراً و یبصرالحق بجانبه... وقال لعلیّ(علیه السلام): انّک لو کنت فی شدق الأسد، لأحببت أن أدخل معک فیه. (2)

علی(علیه السلام) را بسیار دوست می داشت و حق را با بصیرت در جانب علی می دید. روزی به آن حضرت گفت: اگر در لانه شیر قرار گیری، دوست دارم با تو ای علی در آن جایگاه وارد شوم.

ص:94

پاسخ اسامه به دعوت الهی

اسامه، عاقبت در سال 54 هجرت و در اواخر خلافت معاویه، دعوت الهی را لبیک گفت و روح مطهّرش به لقای الهی شتاب گرفت. او از ابرار و متقین بود. مردم مدینه، بدنش را با عزت برداشته و به قبرستان بقیع برده و در آنجا دفن نمودند. او در هنگام پاسخ به دعوت الهی، 75 سال سن داشت. عاش سعیداً ومات سعیداً مغفوراً.

مورخان مسلمان، خانه ارقم را بزرگ شمرده و درباره آن تعظیم ها و تجلیل ها نموده اند.

کانت دارُهُ عَلَی الصفا وهی الدار التی کان النبی(صلی الله علیه و آله)، یجلس فیها فی الإسلام و یدعوا إلی الإسلام فی دار الأرقم، حتّی تکاملوا أربعین رجلاً، فخرجوا یجهرون بالدعوة إلی الله. (1)

خانه او بالای کوه صفا بود و آن، خانه ای بود که پیامبر(صلی الله علیه و آله) درآن خانه می نشست و مردم را به اسلام دعوت می کرد، تا به چهل تن رسیدند، سپس از آن خانه بیرون شده، به صورت علنی به نشر دعوت اسلام اقدام نمودند.

ارقم بن ابی ارقم در جمع هجرت کنندگان به مدینه بود و در جنگ های بدر و احُد و بسیاری دیگر از جنگ ها همگام با پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) شرکت داشت. پیامبر(صلی الله علیه و آله) در منطقه زریق مدینه به وی خانه ای واگذار کردند و او در آن خانه ساکن شد.

در تاریخ آمده است که ارقم بن ابی ارقم آماده می شد تا به بیت المقدس برود. پس از آنکه آماده شد، به حضور پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمد تا با وی وداع کند.

فقال الرسول: ما یخرجک؟ أحاجة أم تجارة؟ قال: لا یا رسول الله، بأبی أنت و أمّی، ولکنّی أرید الصّلاة فی بیت المقدس، فقال الرسول: صلاة فی مسجدی هذا خیر من ألف صلاة فیما سواه من المساجد إلاّ المسجد الحرام. (2)

پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) فرمودند: چه چیز باعث شد که از مدینه خارج شوی؟ آیا نیازی موجب شد یا برای تجارت می روی؟ گفت: هیچ کدام، ای رسول خدا! لکن اراده کرده ام به سبب فضل بیت المقدس، در آنجا نماز بگزارم. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: یک نماز در مسجد من بهتر از هزار نماز در غیر آن است، مگر مسجدالحرام. با سخن پیامبر(صلی الله علیه و آله)، ارقم ابن ابی ارقم از آهنگ خویش منصرف شد و در مدینه ماند.

ص:96

پاسخ ارقم به دعوت الهی

ارقم، روزگاری آمیخته با عزت و البته پس از پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمیخته با رنج را سپری کرد و در سال 55 هجرت در مدینه وفات یافت و در بقیع به خاک سپرده شد.

توفّی بالمدینة سنة خمس و خمسین و هو ابن خمس و ثمانین سنة، وصلّی علیه سعد بن أبی وقاص، ودفن بالبقیع. (1)

[ارقم بن ابی ارقم] در مدینه از دنیا رفت. در سال 55 هجرت و در سن 85 سالگی سعد بن ابی وقاص بر او نماز خواند و در بقیع مدفون گردید.

أبوسفیان أخی و خیر أهلی و قد أعقبنی الله من حمزة أباسفیان بن الحارث. (1)

ابوسفیان، برادر و بهترین عضو خانواده من است. خداوند پس از حمزه، ابوسفیان را به من عنایت کرد.

شتافتن به سوی معبود

در سال بیستم هجرت، ابوسفیان بن حارث را دیدند که در بقیع قبری می کند و آن را منظم می سازد. هنگامی که فهمید، مردم از قضیه آگاه شدند، دچار اضطراب شدید شد و به آنان گفت: من قبر خودم را قبل از مرگم آماده می کنم. پس از سه روز در خانه خویش بر بستر قرار گرفت. فرزندان وی بر او گریستند. به آنان گفت: بر من مگریید، من از وقتی که مسلمانی برگزیده ام، خطایی مرتکب نشده ام.

مات فی خلافة عمر سنة عشرین و صَلَّی عَلَیْه عمر ودفنه بالبقیع. (2)

در زمان خلافت عمر، در سال بیستم از هجرت، از دنیا رفت و عمر بر او نماز گزارد و در بقیع دفنش کرد.

در قبا از سران و افراد مورد توجه آنجا بود و به عنوان فردی شاخص شناخته می شد. او در ماجرای پیمان عقبه، قبل از هجرت پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) مسلمان شد.

قیل: إنّه دفن بالبقیع، وأوّل من دفن قبل أسعد بن زرارة. (1)

گفته شده او در بقیع دفن شد و نخستین کسی است که پیش از اسعد بن زراره دفن گردید.

«حضرت رسول، شخصاً در بیست و یک غزوه حاضر بود که من در نوزده غزوه آن شرکت داشتم». (1)

از منابع تاریخی برداشت می شود، جابر در نبردهای بدر و احُد شرکت نداشته؛ زیرا پدرش او را از جنگ منع کرد ولی به مسلمانان و مبارزان آب می رساند. پس از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله)، در تمام جنگ ها حاضر بود و در نبرد صفین در رکاب امیرمؤمنان، علی(علیه السلام) افتخار حضور داشت.

پدر جابر در کنار پیامبر(صلی الله علیه و آله)

عبدالله، پسر عمرو خزرجی سلمی، پدر جابر، رییس قبیله بنی سلمه در عقبه دوم با پیامبر(صلی الله علیه و آله) بیعت کرد. در جنگ بدر و احد، در رکاب پیامبر(صلی الله علیه و آله) و ملازم آن حضرت بود و سرانجام در احد به شهادت رسید.

جابرگوید: «آن گاه که پدرم در احد تصمیم گرفت به میدان رود، مرا خواند و گفت: فرزندم! من در این جنگ کشته می شوم و پس از خود، جز پیامبر(صلی الله علیه و آله)، کسی را از تو دوست تر ندارم. قرض های مرا بپرداز. تو را درباره خواهرانت سفارش می کنم. او نخستین کسی است که پس از شهادتش، گوش و بینی اش را بریدند». (2)

بزرگی جابر در نگاه پیامبر(صلی الله علیه و آله)

جابر بن عبدالله انصاری محبوب پیامبر(صلی الله علیه و آله) و در نظر آن حضرت، از جایگاه رفیعی برخوردار بود.

در غزوه «ذات الرقاع»، شتر جابر از راه رفتن بازماند و بر زمین خوابید. جابر هر چه نهیب زد، از جای بر نخاست. در این حال، پیامبر(صلی الله علیه و آله) از انتهای جمعیت رسید و فرمود: جابر! چه می کنی؟

ص:100

جابر گفت: پدر و مادرم به فدایت! شترم از راه بازمانده است. پیامبر(صلی الله علیه و آله) پرسید: چوب یا عصا داری؟

جابر گفت: آری. آن گاه عصایش را به آن حضرت داد و پیامبر(صلی الله علیه و آله) به وسیله عصا شتر را وادار کرد که از جا برخیزد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) بار دیگر شتر را خواباند و پای مبارکش را بر دست های آن گذاشت و به جابر فرمان داد که سوار شتر شود. جابرگوید: هنگامی که سوار شدم، دیدم در اثر قدم های پیامبر(صلی الله علیه و آله)، شترم از همه شتران پیشی گرفت». (1)

پرسش پیامبر(صلی الله علیه و آله) از قرض های پدر جابر

پیامبر(صلی الله علیه و آله) از جابر پرسید: آیا عبدالله قرض هایش را ادا کرد؟

جابر: قرض های پدرم باقی است.

پیامبر(صلی الله علیه و آله): طلبکارتان کیست؟

جابر: مرد یهودی.

پیامبر(صلی الله علیه و آله): زمان پرداخت کی است؟

جابر: هنگام خشک شدن و پختن خرما.

پیامبر(صلی الله علیه و آله): هرگاه خرما پخته شد، پیش از آن که در آن تصرف کنی مرا آگاه ساز...

جابر پس از خشک شدن و پختن خرما، به یاد پیامبر(صلی الله علیه و آله) آورد. پیامبر به نخلستان جابر آمد و از هر نوع خرما مشتی برداشت و کناری گذاشت. آن گاه فرمود: به طلبکار بگو بیاید. جابر طلبکار را آگاه کرد و او (مرد یهودی) آمد.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) به وی فرمود: طلب خود را از کدام خرما می ستانی؟

یهودی: همه اینها به طلب من کفایت نمی کند چه رسد به یک نوع آن!

پیامبر(صلی الله علیه و آله): از هر کدام که خواهی شروع کن و طلب خرمای خود را بستان.

یهودی: از خرمای صیهانی آغاز می کنم.

ص:101

پیامبر(صلی الله علیه و آله): با نام خدا شروع کن به پیمانه کردن. تمام پیمانه هایش را گرفت و خرما همچنان باقی بود! پیامبر(صلی الله علیه و آله) به جابر امر کرد باقی خرماها را به خانه خود ببر تا برکت یابد». (1)

آری، جابر بن عبدالله انصاری، از جایگاهی رفیع نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) برخوردار بود. از نمونه ها و نشانه های این علاقه مندی، دعوت پیامبر(صلی الله علیه و آله) از جابر به شرکت در برخی نشست های آن حضرت بود. مکرّر به خانه جابر می رفت. حفرکنندگان خندق را برای خوردن غذا به خانه جابر برد. برای جابر و پدرش دعا می کرد. اخبار غیبیه را در مواقف مختلف به جابر اعلام می نمود. جابر را جزو دوستان اهل بیت(علیهم السلام) خود نامید و نیز سلام خود را به وسیله ایشان به امام باقر(علیه السلام) رساند و موارد بسیار دیگر که در کتب حدیثی و روایی آمده است.

جابر بن عبدالله در قلّه رفیع روایتگری

جابر بن عبدالله انصاری، در سلسله روات و احادیث، دارای جایگاه بلند و رفیع است. ایشان چون پیوسته در کنار پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود، احادیث نبوی فراوان در سینه اش نهفته داشت. از رازهایی خبر داد که از پیامبر(صلی الله علیه و آله) شنیده بود. از حوادثی فتنه خیز گفت که پیامبر آگاهش کرده بود. او ماجراهای فراوانی را به چشم خود دیده بود؛ ماجراهای تخلّف از فرمان های پیامبر(صلی الله علیه و آله)، عظمت حادثه ها، عظمت پیامبر(صلی الله علیه و آله)، عظمت علی(علیه السلام)، مظلومیت و غربت خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله) بعد از رحلت آن حضرت، ماجرای غم پنهان زهرا و علی(علیهما السلام)، ماجرای رفتن علی و فاطمه(علیهما السلام) به در خانه های مهاجر و انصار... همچنین حضور در کنار علی(علیه السلام) و همدردی با آن حضرت در ماجرای دفن فاطمه(علیها السلام)، مظلومیت و غربت بیست و پنج ساله علی(علیه السلام) و حوادث غمبار این دوره، شهادت و غربت علی(علیه السلام)، ماجراهای دردآور دوران امامت امام مجتبی(علیه السلام)، جگر فروریخته آن حضرت در تشت، غم های جگرگوشه دیگر زهرا(علیها السلام) و سبط دیگر نبی(صلی الله علیه و آله)، حسین بن علی(علیه السلام)، و

ص:102

سرهای بریده و بر نیزه قرار گرفته، نظاره صحنه اسیران پس از حادثه غمبار نینوا، غربت امام سجاد(علیه السلام) و... و بالاخره دعاهای آن گرامی در کنار قبر پیامبر(صلی الله علیه و آله)، و مناجات های جانگداز شبانه امام سجاد(علیه السلام)، ماجرای حرّه و دیدن حمله مسرف بن عقبه تبهکار و سرانجام شهادت سجّاد اهل بیت(علیهم السلام) و نیز حوادث غمبار دیگر. از همه مهمتر، زیارتش از شهیدان واقعه طف و گریستن و نالیدن بر مزاری که همه عظمت ها در آن مدفون گردید؛ مزار سبط نبی(صلی الله علیه و آله)، سید شهیدان عالمِ انسانیت و عاقبت، رساندن سلام گرم پیامبر(صلی الله علیه و آله) به باقر اهل بیت(علیهم السلام) و البته با این همه، هنوز هم در عظمت جابر و شأنش حرف های گفتنی بسیار است و این تصویری در حد و توان ما بود که ارائه کردیم.

بالأخره، او روایتگری صادق، امین، عاشق، دلسوخته، غم دیده و هجران کشیده است که گویی غم همه تاریخ را در دل خود نهفته داشت.

با این وصف، اگر روایات پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیهم السلام) تا دوره امام باقر(علیه السلام) را بنگرید، کمتر روایتی است که در سلسله روات آن، شخصیت عظیم جابر، خودنمایی نکند.

جابر و حدیث لوح فاطمه(علیها السلام)

از افتخارات جابر، نقل حدیث لوح و قرار داشتن در سلسله راویان این حدیث است؛ حدیثی که ائمه(علیهم السلام)، به آن می بالیدند. حدیث لوح چنین است:

ابوبصیر از امام صادق(علیه السلام) نقل کرد که پدرم امام باقر(علیه السلام) به جابر بن عبدالله انصاری فرمود: مرا با تو حاجتی است، آیا فرصتی هست بیایی با هم بنشینیم و آن حدیث را با شما در میان گذارم؟

جابر: آری ای فرزند رسول الله! هر زمان که فرمان دهید، حاضرم.

امام(علیه السلام): می خواهم مرا از لوحی که دست مادرم زهرا(علیها السلام) دیده ای خبر دهی که در آن چه نوشته بود؟

جابر: خدا را گواه می گیرم که در زمان پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) برای تبریک و تهنیت ولادت

ص:103

حسین بن علی(علیه السلام) به خانه زهرا(علیها السلام) رفتم. لوح سبزی در دست او دیدم که گمان کردم زمرّد است. در آن نوشته ای دیدم که مانند نور آفتاب روشن بود. گفتم: دختر پیامبر! پدر و مادرم به قربانت، این چه نوری است؟ زهرا(علیها السلام) فرمود: این لوحی است که خداوند برای پدرم هدیه فرستاد. در آن است نام پدرم و نام شوهرم و دو فرزندم و نام های پیشوایان و جانشینان از فرزندانم. پدرم آن را به من داد تا خوشحالم کند. سپس جابر اضافه کرد که من آن لوح را از مادرت گرفتم و نسخه ای از آن برداشتم.

امام(علیه السلام): جابر! ممکن است آن را به من نشان دهی؟

جابر: آری.

امام(علیه السلام) به اتفاق جابر به خانه وی رفتند و جابر قطعه ای از پوست نازک بیرون آورد و به امام باقر(علیه السلام) تقدیم کرد.

امام(علیه السلام): جابر! لوح را نگه دار تا من از حفظ بخوانم و ببین که صحیح است:

به نام خداوند بخشنده مهربان، این نامه ای است از خدای عزیز و حکیم که توسط جبرئیل امین از نزد پروردگار جهانیان برای محمد که نور خدا و سفیر او به سوی بندگان و واسطه میان خلق و خالق و دلیل و راهنمای به سوی او است، فرستاده است.

محمد! نامِ مرا بزرگ شمار و نعمت هایم را شکر گزار و منکر آن مباش. منم پروردگار عالمیان، جز من خدایی نیست. منم شکننده و خوارکننده ستمگران، هلاک کننده سرکشان، پاداش دهنده روز رستاخیز. منم خدا و جز من خدایی نیست، هر که امیدوار به فضل غیر من باشد و یا از غیر عدل من بترسد، او را عذابی دهم که احدی از جهانیان را چنین عذاب نکرده باشم! مرا بپرست و بر من توکّل کن. هر پیامبری که فرستادم و مدتش به پایان رسید، برای او جانشینی قرار دادم. تو را بر تمام پیامبران برتر شمردم و وصی تو را بر همه اوصیا فضیلت دادم و تو را به دو فرزند گرامیت محترم داشتم؛ حسن را معدن علم و حسین را نگهبان وحی قرار دادم و او را

ص:104

شهادت نصیب ساخته، زندگی اش را به سعادت منتهی کردم.

او برترین شهیدان در نزد من، کلمه تامّه و حجّت بالغه من است. با دوستی و دشمنی او است که ثواب و عقاب می دهم. اوّل ایشان، بعد از حسین، سیدالعابدین و زینت دهنده اولیا و فرزند او همنام جدّ پسندیده اش (محمد باقر) شکافنده علم و مرکز دانش من می باشد.

ششم آنها جعفر صادق است. آن کس که درباره او شک نماید، هلاکش می کنم. هر که او را رد کند مرا رد کرده است. او را درباره شیعیانش مسرور می گردانم. پس از او، فرزندش موسی است. در دوران او، فتنه و آشوب های تاریک و دهشتناکی رخ می دهد ولی وجوب حفظ او همچنان تکلیف من است. هر کس یک آیه از کتاب الهی را تغییر دهد، بر من دروغ بسته است. وای بر کسانی که پس از گذشتن زمان موسی بن جعفر، منکر حق شوند و دروغ ببندند. فرزند او علی بن موسی است؛ کسی که بار سنگین نبوت را بر دوشش می نهم و او را به اطلاع کامل بیازمایم. درآخر، اهریمنی متکبر او را می کشد و در شهری که بنده صالح، ذوالقرنین بنا کرده، در کنار بدترین آفریده هایم (هارون الرشید) مدفون می گردد. چشم او را به فرزندش محمد، روشن می گردانم. او وارث علم و معدن دانش و محل اسرار من و حجّت و دلیل بر خلق من است. بهشت را جایگاه او قرار می دهم. درباره او هفتاد نفر از خاندانش را شفاعت می کنم. فرزند او علی است، سعادت را به او می دهم. او ولی و یار من است. او داعی به راه خدا، فرزندش حسن، خزانه دار علم من و برای جهانیان، مایه رحمت است. در او، کمال موسی و نورانیت عیسی و صبر ایوب مشاهده می شود. فرزندش حجت الهی است. به وسیله او تمام فتنه ها را از روی زمین برمی چینم، و به خاطر او لغزش ها را دفع می کنم. گرفتاری ها و سنگینی ها را برمی دارم، درود و رحمت بر اینان باد.

جابر: به خدا قسم همین طور است که قرائت کردید.

عبدالرحمان بن سالم که راوی این حدیث است می گوید: ابوبصیر گفت: اگر در

ص:105

مدت عمر خود، جز این حدیث را نمی شنیدی تو را کافی بود. آن را جز برای اهل بیت خود و اهلش نقل مکن». (1)

جابر و علاقه به خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله)

جابر ارادت عمیقی به خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیهم السلام) داشت.

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

پدرم از پدرش امام زین العابدین(علیهما السلام) نقل کرد، همان سالی که امام مجتبی(علیه السلام) از دنیا رفتند، من روزی پشت سر پدر و عمویم از کوچه های مدینه می گذشتیم، در آن هنگام، تازه به حدّ بلوغ رسیده یا نزدیک به بلوغ بودم، در راه به جابر بن عبدالله انصاری و انس بن مالک و جماعتی از قریش و انصار برخوردیم. جابر با دیدن امامان، خود را به پای حسن و حسین(علیهما السلام) افکند و می بوسید، مردی از قریش که از بستگان مروان بود بر او خُرده گرفت که با این سن و موقعیتی که از مصاحبت پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) کسب کرده ای، چنین می کنی؟ جابر گفت: ای مرد! از من دور شو، اگر فضل و مقام این دو بزرگوار را می دانستی، بر من اشکال وارد نمی کردی، بلکه خاک زیر پایشان را می بوسیدی. (2)

روایات فراوانی در این باره، در منابع روایی ما وجود دارد که گفته اند جابر علاقه فراوان به خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) داشت و نقل ها و داستان های فراوانی در کتب تاریخی آمده است که پرداختن به آنها، نوشته را از مسیر اصلی خود خارج خواهد کرد و در همین زمینه، باید به زیارت جابر بن عبدالله انصاری در اربعین اشاره کرد که آن گرامی، با چه سوز و گدازی به زیارت امام حسین(علیه السلام) و شهدای کربلا پرداخته است!

ص:106

جابر و حجاج بن یوسف ثقفی

جابر بن عبدالله انصاری، به دلیل عشق عمیق و وافری که به اهل بیت(علیهم السلام) و خاندان عصمت و طهارت داشت، همواره به انتشار فضایل علی(علیه السلام) و زهرا(علیها السلام) و اهل بیت(علیهم السلام) می پرداخت. به همین دلیل حجاج بن یوسف ثقفی، هنگامی که بر مدینه مسلّط شد، جابر و گروهی دیگر را به جرم طرفداری از علی(علیه السلام) و انتشار فضایل آنها دستگیر کرد و مورد آزار و شکنجه قرار داد.

هنگامی که عبدالله بن زبیر در مقابل عبدالملک مروان به دعوی خلافت برخاست، عبدالملک، خلیفه مروانی، حجّاج بن یوسف را برای دستگیری وی به مکه فرستاد. عبدالله به خانه کعبه پناه برد. حَجّاج خانه را آتش زد. پس از دستگیری ابن زبیر، حکومت مکه و مدینه بر او مسلّم شد. پس از آنکه مسجد را از سنگ ها و خون ها پاک کرد، به مدینه رفت و یک ماه یا بیشتر دراین شهر توقّف کرد. مردم مدینه را به جرم کشتن عثمان، با انواع شکنجه آزار داد. از جمله با مهر فلزّی گداخته، دست جابر بن عبدالله انصاری، آن صحابی بزرگ و یار باوفای پیامبر اسلام را مهر زد... و گردن بسیاری دیگر را ممهور ساخت. (1)

مرگ جابر و دفن در بقیع

جابربن عبدالله انصاری، افتخارات زیادی کسب کرد و نامش در تاریخ اسلام بلندآوازه و ماندگار شد.

او از شدت ضعف و در اثر زیادی سن، در سال 77 هجرت دار فانی را وداع گفت. سینه اش لبریز از عشق به پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیهم السلام) و پر از معارفی بود که توسط آن گرامیان به او منتقل شده بود.

توفّی جابر سنه سبع و سبعین و صلّی علیه أبان بن عثمان و کان أمیر المدینة و کان عمر جابر أربعاً و تسعین سنة... . (2)

ص:107

جابر، در سال 77 هجری از دنیا رفت و ابان بن عثمان که امیر مدینه بود، بر او نماز گزارد و 94 سال عمر کرد.

جابر بن عبدالله انصاری در بقیع به خاک سپرده شد و قبر پاکش، طبق نقل های تاریخی، در ضلع شرقی بقیع است. لیکن حوادث و ماجراهای فراوانی سبب ناپیدایی قبر آن بزرگوار گردید.

«صَلَّی عَلَیْهِ مَلاَئِکَةُ السَّمَاء»؛ «فرشتگان آسمان ها بر او درود فرستاده و می فرستند».

جایگاه او در اندیشه پیامبر است. «الصُّهَیبُ، هُوَ صُهَیْبُ بْنُ سِنَانٍ، مَوْلَی رَسُولِ الله» (1)؛ «صهیب، همان صهیب بن سنان است که غلام و خدمتکار پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) بود».

نکاتی بدیع درباره صهیب

چنان که پیشتر اشاره داشتیم، پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) بسیار به صهیب بن سنان علاقه مند بود. در روایتی آمده است که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) فرمودند:

مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ فَلْیُحِبَّ صُهَیْبًا حُبَّ الْوَالِدَةِ لِوَلَدِهَا. (2)

هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد، پس دوست بدارد صهیب را، مانند دوستی و محبت مادر به فرزندش.

همچنین در روایاتی دیگر از علی(علیه السلام) درباره صهیب، به نکاتی بدیع اشاره شده که دلالت بر عظمت شأن و والایی جایگاه او در نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) و علی(علیه السلام) دارد:

کَانَ صُهَیب مِمَّن اعْتَزَلَ الْفِتْنَةَ فِی المَدِینَة وَ أَقْبَلَ عَلَی عَلی(علیه السلام). (3)

صهیب از کسانی بود که در فتنه های مدینه از آنها کناره گرفت و به علی(علیه السلام) روی آورد.

گرویدن این شخصیت نامی، در فتنه های بر باد دهنده و دهشتناک مدینه به علی(علیه السلام) و کناره گیری از این فتنه ها، دلالتی روشن بر وجود ضمیری روشن و فکری تابنده در صهیب دارد و اگر نبود این روشنی ها و بصیرت ها، هرگز صهیب در آن فتنه هایی که اصحاب کبار پیامبر(صلی الله علیه و آله) هم لغزیدند، کناره نمی گرفت و به علی(علیه السلام) ملحق نمی شد.

مرگ و بدرود حیات

حاکم از عبدالله بن نمیر نقل کرده که گفت:

صهیب یکنّی أبا یحیی وهو صهیب بن سنان النمری من النمر بن قاسط، و کان أصابه

ص:109

سبی فوقع بأرض الروم، فقیل: صهیب الروم، بلغ سبعین سنة، و کان یخضب بالحناء، مات بالمدینة فی شوال سنة ثمان و ثلاثین و دفن بالبقیع. (1)

صهیب، با کنیه ابویحیی خوانده می شود و او همان صهیب بن سنان نمری، از تیره نمر بن قاسط است. وی به اسارت رفت و در سرزمین رم بود. گفته شده، صهیب رومی، به هفتاد سالگی رسید. عادت او این بود که با حنا خضاب می کرد. در مدینه در ماه شوال سال 38 هجری بدرود حیات گفته و در بقیع مدفون گردید».

صهیب بن سنان را در ردیف صحابی پاکباخته و خالص پیامبر(صلی الله علیه و آله) یاد کرده اند که در بیشتر نبردها همراه و در کنار پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود. البته وی در مکه نیز زیسته است که در خانه عبدالله جدعان سختی های فراوانی دید.

صهیب بن سنان در نبردهای بسیاری در کنار پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) بود و افتخارات فراوانی نصیب او گردید. «مات بالمدینة سنة ثمان و ثلاثین فی خلافة علی بن أبی طالب» (2)؛ «در مدینه از دنیا رفت، در سال 38 هجری، در زمان خلافت علی(علیه السلام)».

طبق نقل ابن اثیر، حاکم مدینه و برخی از مسلمانان بر او نماز گزاردند و در بقیع، دفنش کردند. البته در مطاوی روایی انعکاس یافته که صهیب، در اواخر عمر از مسیر حق انحراف یافت و به مخالفت با بیعت با علی(علیه السلام) پرداخت. (3)

رسالت پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله)، باعث تحوّل عجیبی در روحیه او گردید. به محضر آن حضرت آمد و تقاضا کرد که اسلام را بر او عرضه نماید. پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) کلمات وحی را برای او بیان کرد. وی به محض شنیدن بخش هایی از کلمات نورانی پیامبر(صلی الله علیه و آله)، ایمان آورد. در این دوره، آزار فراوانی از قبیله خود و قبیله قریش تحمل کرد. با سختی و شدتی که یاران نخستین پیامبر(صلی الله علیه و آله) داشتند، او به همراه شخصیت های بزرگی مانند جعفر ابن ابی طالب، به دستور پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله)، به حبشه هجرت کرد. بدین روی، شماس بن عثمان از مهاجران نخستین است که تمام امکانات و متعلّقات را به خاطر ایمان خویش رها کرد. پس از هجرت پیامبر(صلی الله علیه و آله) به مدینه و سپری شدن دوران رنج و شکنجه مسلمانان در مکه، به همراه مهاجران نخستین، در هجرت دوم، به مدینه رهسپار شد.

وی در ردیف اصحاب صفّه درآمد و سپس به منزل مبشّر بن عبدمنذر رفت و در منزل وی سکنی گزید. در ماجرای عقد اخوّت میان مسلمانان، پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) میان او و حنظلة بن ابی عامر، عقد اخوّت بست. «شهد البدر و الأحد مع رسول الله...» (1)؛ «همراه پیامبر(صلی الله علیه و آله) در بدر و احد شرکت کرد».

شمّاس بن عثمان در جنگ احد، جراحات بسیار برداشت. به فرمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) به مدینه انتقال یافت و پس از مدتی در اثر جراحات وارده به شهادت رسید. پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) بر جنازه وی نماز خواند و در بقیع دفنش کردند.

مورّخان نگاشته اند:

ابوقتاده در تمام غزوه ها و جنگ های صدر اسلام همراه پیامبر(صلی الله علیه و آله) بوده لیکن درباره حضور وی در بدر، یک رأی و یک نظر نیستند، لذا برخی او را از بدریون می دانند و جمعی هم بر این عقیده اند که او از جنگ احد به بعد حضور داشته است. (1)

ابوقتاده و همگامی اش با علی(علیه السلام)

ابوقتاده از یاران مخلص و با وفای امیرمؤمنان بوده و در تمام جنگ های زمان خلافت آن حضرت (مانند جمل، صفین و نهروان) حضور داشته و در جمل و صفین، ملازم رکاب آن حضرت بوده است. (2)

ابوقتاده، والی مکه

هنگامی که علی(علیه السلام) به خلافت رسید، خالد بن عاص بن هاشم بن مغیره مخزومی را که از سوی عثمان والی مکه بود عزل کرد و ابوقتاده انصاری را بر ولایت آن شهر منصوب کرد لیکن پس از مدتی، وی را از سمت خویش برکنار نمود و قثم بن عباس را به جایش گمارد.

ابوقتاده به خاطر عشق وافری که به علی(علیه السلام) داشت، از مکه راهی کوفه شد و در کنار آن حضرت تا پایان عمر شریفش در کوفه ماند.

آن گاه که امیرمؤمنان(علیه السلام) آماده حرکت به سوی بصره و جنگ با ناکثین گردید، ابوقتاده مطالبی گفت که حکایت از ایمان عمیق او به ولایت آن حضرت و وفاداری نسبت به او داشت. (3)

امیرمؤمنان(صلی الله علیه و آله) در جنگ خوارج، سپاه خود را آرایش داد و فرماندهی میمنه را به

ص:112

حُجر بن عدی و میسره را به شیث بن ربعی یا معقل بن قیس ریاحی و سواره نظام را به ابوایوب انصاری و پیاده نظام را به ابوقتاده انصاری سپرد و خود در قلب لشکر قرار گرفت. (1)

خطیب بغدادی نقل می کند: «هنگامی که امیرمؤمنان علی(علیه السلام) از جنگ با نهروانیان فراغت یافت، ابوقتادة انصاری، با شصت یا هفتاد نفر از اصحاب رسول الله(صلی الله علیه و آله)، به مدینه مراجعت نمود». (2)

ابوقتاده به محض ورود به مدینه، به دیدار عایشه شتافت وگفت وگوهایی میان آنان انجام گرفت. در پایان، عایشه گفت: ای ابوقتاده! نباید چیزی مانع آن شود که من حقّی درباره علی بن ابی طالب(علیه السلام) بگویم و آن این است که از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم درباره علی(علیه السلام) فرمود:

تفترق أمّتی علی فرقتین، تمرق بینهما فرقة محلّقون رئوسهم مخفّون شواربهم... یقرئون القرآن لاتتجاوز تراقیهم، یقتلهم أحبّ النّاس إلیّ و أحبّهم إلی الله تعالی. (3)

امتم به دو گروه تقسیم می شوند؛ گروهی از دین خارج می شوند، سرهایشان را می تراشند، شارب های خود را کوتاه می کنند. قرآن تلاوت می کنند که از حنجره شان تجاوز نمی کند. این گروه را کسانی می کشند که نزد من و خداوند محبوب ترین بندگان خدایند.

چون عایشه اقرار به حقانیت علی(علیه السلام) کرد، ابوقتاده گفت: حال که می دانی علی(علیه السلام) محبوب ترین آفریده خدا در نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) و خداوند است اکنون چرا با او به مخالفت برخاسته ای؟! عایشه از پاسخ طفره رفت.

تاریخ وفات ابوقتاده

ابوقتاده در سال 48 یا 50 هجری، پس از خلافت امیرمؤمنان و دوران امامت امام مجتبی(علیه السلام) در مدینه از دنیا رفت و در بقیع دفن گردید. (4)

ص:113

ایشان، همچنین مدتی را از ناحیه علی(علیه السلام) فرماندار آذربایجان بود ودر زمان امام مجتبی(علیه السلام) از فرماندهان و پیشقراولان سپاه آن حضرت به شمار می رفت و پس از امام مجتبی(علیه السلام) جزو محبّان و پیروان امام حسین(علیه السلام) بوده است.

بازگشت به مدینه و لبیک دعوت الهی

چنان که از ماجرای زندگی وی برمی آید و ابن اثیر به آن اشاراتی رمزی و کوتاه نموده، قیس در سال 19 پس از هجرت، در فتح مصر شرکت کرد و مدتی را همانجا ساکن شد تا اینکه در ماجرای اعتراض و شورش مردم مدینه علیه عثمان و قتل وی و خلافت علی(علیه السلام) به مدینه بازگشت. او همچنین در کوفه، در کنار امیرمؤمنان(علیه السلام) بود و پس از شهادت آن حضرت، به مدینه بازگشت و در آغاز امامت امام حسین(علیه السلام) سال 61 ه .ق، در مدینه دار فانی را وداع گفت و در بقیع مدفون گشت. (1)

نماز بر دو قبله

روزی که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مسجد قبلتین (15 شعبان) در حال نماز ظهر، مأمور به تغییر قبله شد، ابورافع در کنار آن حضرت حضور داشت و بر دو قبله نماز گزارد.

در کنار علی(علیه السلام)

بعد از رحلت پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) ملازم علی(علیه السلام) بود و همراه آن حضرت به کوفه رفت و خزانه دار کوفه شد.

ماجراهای فراوانی در باره ابورافع و خزانه داری بیت المال علی(علیه السلام) در کتب تاریخی مطرح شده است. (1)

بعد از شهادت امام علی(علیه السلام) با امام حسن مجتبی(علیه السلام) به مدینه بازگشت. او از نخستین دانشمندان شیعه محسوب می شد. کتاب «السنن و الأحکام و القضایا» از تصنیفات او است که روایات آن را از حضرت علی(علیه السلام) نقل می کند. عبدالله و علی نیز از فرزندان او هستند و از اصحاب و یاران با وفای علی(علیه السلام) به شمار رفته اند. کتاب «قضایا امیرالمؤمنین» از تصنیفات عبدالله است و علی بن ابی رافع نیز کتاب های بسیاری در فنون فقه نگاشته است. (2) کتاب هایی در «وضو» و «صلاة» از نوشته های او است.

مرگ ابورافع و دفن وی در بقیع

به نوشته فاکهی، ابورافع در سال 58 هجرت از دنیا رفت و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد. اما ابن خلکان و دیگران می نویسند: «توفّی فی المدینة فی نفس العام الذی استشهد فیه الامام أمیرالمؤمنین و دفن بالبقیع» (3)؛ «در مدینه، در سالی که علی(علیه السلام) به شهادت رسید [سال 40 ه .ق] وفات یافت و در بقیع مدفون گردید».

ص:116

جبله پاسخ داد: آیا مروان، معاویه، عبدالله بن عامری و عبدالله بن سعد ابی سرح را به دلیل شایستگی آنان انتخاب کرده ای؟

اینان کسانی هستند که قرآن و پیامبر(صلی الله علیه و آله)، خون بعضی از آنان را هدر اعلام نموده و هیچ ارزشی در اسلام ندارند. عثمان که در برابر سخنان نافذ و اعتراض منطقی جبله پاسخی نداشت، آنجا را ترک کرد. از آن روز اعتراض شروع شد و مردم نسبت به عثمان جری شدند». (1)

همچنین موضع گیری تند او نسبت به عثمان در خصوص داروغه مدینه، حارث بن حکم، در تاریخ مشهور است.

به تسلّط حارث بن حکم به بازار مدینه به دستور وی اعتراض کرد. عثمان، حارث را داروغه بازار قرار داده بود و او به دستور و موافقت عثمان، اجناس رسیده از اطراف را می خرید و به قیمت دلخواه خود می فروخت و مجالی برای بازاریان باقی نمی گذاشت. حارث علاوه بر این، کرایه دکانداران و دست فروش ها را برای خود جمع آوری می کرد و با مردم، بدرفتاری می نمود و هر چه مسلمانان در مورد کوتاه کردن دست حارث از بازار، با عثمان گفت وگو کرده بودند، او ترتیب اثر نداده بود و همین امر موجب اعتراض شدید جبله بود. (2)

باری، جبله نه تنها در زمان حیات عثمان با او مبارزه می کرد، بلکه از آنجا که او را عنصری خطاکار می دانست، پس از مرگ وی نیز هنگامی که خواستند جنازه او را در قبرستان بقیع دفن کنند، از این کار جلوگیری کرد. از این رو، جنازه عثمان را به حش کوکب بردند و در آنجا به خاک سپردند. (3)

در بحارالانوار، متنی در خصوص وساطت افراد دارد که جبله، دست از عثمان

ص:118

بردارد ولی او همواره بر مخالفت با عثمان اصرار ورزیده و پای فشرده است. در این زمینه، مباحث مفصلی درباره وی در الغدیر (1) وجود دارد که خوانندگان را به آن کتاب ارجاع می دهیم.

إنَّ زَیْدَ بْنَ ثَابِتٍ مَشَی إِلَی جَبَلَةَ وَ مَعَهُ ابْنُ عَمِّهِ أَبُو أُسَیْدٍ السَّاعِدِیُّ فَسَأَلاهُ الْکَفَّ عَنْ عُثْمَانَ. فَقَالَ وَ اللهِ لا أَقْصُرُ عَنْهُ أَبَداً، وَ لا أَلْقَی اللهَ فَأَقُولُ ( أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلاَ ...). (2)

زید بن ثابت با پسرعمویش ابواسید ساعدی نزد جبله رفته و از او خواستند از عثمان دست بردارد. گفت: هرگز دست از او برنمی دارم و نمی خواهم خدا را در حالی ملاقات کنم که در برابر سؤال خداوند بگویم: ما از بزرگان و رییسان خود اطاعت می کردیم، آنها ما را گمراه کردند.

ای فرستاده خدا، حاطب به جهنّم می رود؟ پیامبر در پاسخ وی فرمودند: نه؛ زیرا او در جنگ بدر و حدیبیه شرکت داشت و خدای متعال از کسانی که در بدر بوده اند، راضی است. (1)

مهاجری بدری

حاطب بن ابی بلتعه، در نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) جایگاهی برجسته داشت و شخصیتی بود بلند آوازه. او با پیامبر(صلی الله علیه و آله) از مکه به مدینه هجرت کرد و افتخار شرکت در جنگ بدر نصیبش شد.

وحاطب مهاجریّ بدریّ، له کرامة عند الرسول. (2)

حاطب، شخصیتی بدری و مهاجری بود که در نزد پیامبر جایگاهی والا و موقعیتی ارجمند داشت.

او همچنین در حدیبیه همراه پیامبر(صلی الله علیه و آله) حضور داشت و شاهد پیمان حدیبیه نیز بود.

روایتگر حضرت رسول(صلی الله علیه و آله)

حاطب، راوی احادیث پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) بود و از آن حضرت روایات فراوانی را نقل کرده است که به دو نمونه از آنها اشاره می کنیم:

1. عن حاطب بن أبی بلتعة مرفوعاً عن رسول الله(صلی الله علیه و آله): «مَنْ زارنی بعدَ موتی فکأَنّما زارنی فی حیاتی, ومَنْ مات فی أحد الحرمین بُعث یوم القیامة من الآمنین». (3)

از حاطب بن ابی بلتعه، از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) روایت کرده که آن حضرت فرمود: هرکس مرا بعد از مرگم زیارت کند، گویا در دوران حیاتم مرا زیارت کرده و هر کس در یکی از دو حرم (مکه و مدینه) از دنیا برود، روز قیامت از عذاب الهی در امان است.

ص:120

2. عن حاطب بن أبی بلتعه قال: قال رسول الله(صلی الله علیه و آله): «یزوج المؤمن فی الجنّة اثنتین وسبعین زوجة من نساء الآخرة واثنتین من نساء الدنیا». (1)

هر مؤمنی در بهشت، با هفتاد و دو زن بهشتی ازدواج می کند و دو نفر آنها از زنان دنیا می باشند.

نامه حاطب به مشرکان

پس ازآنکه پیامبر(صلی الله علیه و آله) در حدیبیه، با قریش و اهل مکه پیمان بست، از شرایط آن پیمان این بود که هر طایفه دیگری اگر خواست با پیامبر(صلی الله علیه و آله) و قریش پیمان ببندند، آزاد است و کسی نباید به ایشان حمله و تجاوز کند. قبیله خزاعه داخل پیمان پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) شدند و طایفه بنوبکر با قریش پیمان بستند، ولی با تحریک قریش وکمک آنها، بنوبکر به خزاعه شبیخون زدند، پس از آن ترسیدند که مبادا پیامبر(صلی الله علیه و آله) تصمیم به جنگ با آنها بگیرد، از این رو، درصدد کشف و فهم این مطلب برآمدند که آیا پیامبر(صلی الله علیه و آله) با آنها وارد جنگ خواهد شد یا خیر. پیامبر(صلی الله علیه و آله) هم تصمیم گرفت به قصد فتح مکه حرکت کند و از خدا خواست که اهل مکه از تصمیم او آگاه نشوند. در این میان، حاطب که مسلمان شده و به مدینه هجرت کرده بود و خانواده اش در مکه به سر می بردند و چون یمنی بودند کسی را درمکه نداشتند، قریش نزد خانواده او آمده، پیشنهاد کردند که نامه ای به حاطب بنویسند و به او بگویند که قریش را در جریان تصمیم پیامبر(صلی الله علیه و آله) بگذارد که آیا به قریش حمله خواهد کرد یا خیر؟ خانواده حاطب پذیرفتند و نامه ای نوشته، به زنی به نام ساره دادند که به مدینه ببرد و به حاطب بدهد. هنگامی که ساره به مدینه رفت، پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) پرسید: آیا مسلمانی انتخاب کرده و به اینجا آمده ای؟ گفت: نه. فرمود: آیا به مدینه کوچ کرده ای؟ گفت: نه. پیغمبر(صلی الله علیه و آله) پرسید: پس چه چیزی باعث شد که به این سفر بیایی؟ گفت: ای پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله)، شما در مکه پناهگاه و آقای من بودید، همه رفتند و

ص:121

من محتاج شما شدم، اکنون آمده ام تا به من کمک کنید.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمودند: جوانان مکه چه شدند مگر به تو کمکی نمی کنند؟

ساره (از آنجا که ساره آوازه خوان مکه بود، طبیعی بود که جوانان مکه یاری اش کنند) گفت: بعد از پیشامد بدر و کشته شدن بزرگان قریش آنها دیگر دل و دماغی ندارند.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) به بنی هاشم فرمود: به او کمک کنید. بنی هاشم هم کمک شایانی به وی رساندند و مرکب و توشه و لباس به او دادند. حاطب نیز نامه ای برای اهل مکه نوشت و به همراه ده دینار و یک برده به وی داد و در نامه به اهل مکه نوشته بود که محمد درصدد جنگ با شما است، احتیاط نگهدارید!

وقتی ساره به سوی مکه راه افتاد، جبرئیل نازل شد و پیامبر(صلی الله علیه و آله) را از اقدام حاطب آگاه کرد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) زبیر را فرستاد و فرمود: تا فلان محل بروید، در آنجا زنی را در هودجی خواهید یافت که نامه ای با فلان مشخصات در دست دارد، آن را از وی بازستانید و برگردید. آنان به محل معهود آمدند و ساره را در هودج یافتند. هرچه تفتیش کردند چیزی نیافتند. او سوگند یاد کرد که چیزی همراه من نیست.

زبیر پیشنهاد کرد که برگردیم. علی بن ابی طالب(علیه السلام) فرمود: پیامبر(صلی الله علیه و آله) و همچنین جبرئیل به ما دروغ نگفته اند، شمشیر را کشید و فرمود: نامه را بده و گرنه گردنت را می زنم. ساره وقتی وضع را چنین دید، از لای موی سرش نامه را بیرون آورد و به ایشان داد. آنان نامه را نزد پیامبر آوردند.

رسول الله(صلی الله علیه و آله) حاطب را به حضور خواست و از وی پرسید: این نامه از آنِ تو است؟ حاطب گفت: آری، ای فرستاده خدا. فرمود: چه چیزی تو را واداشت که چنین نامه ای بنویسی؟

حاطب در پاسخ حضرت گفت: از زمانی که مسلمان شده ام به کفر برنگشته و پیوسته به راه شما ایمان داشته و دارم. همان طور که می دانید هر یک از مهاجران به مدینه بستگانی در مکه دارند که از خانواده خود حمایت کند، اما من چون اهل مکه

ص:122

نیستم، کسی را در این شهر ندارم. خواستم راهی بیابم که به وسیله آن، خانواده ام مورد آزار قرار نگیرند.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: حاطب راست می گوید. به او جز سخن نیک نگویید. عمر گفت: ای پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)، اجازه دهید گردن این منافق را بزنم!

حضرت فرمود: عمر! تو چه می دانی؟! خداوند به اهل بدر توجهی ویژه دارد و گناهانشان را بخشیده و بهشت را بر آنان واجب کرده است. (1)

در این هنگام بود که آیه مبارکه سوره ممتحنه نازل شد که:

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ کَفَرُوا بِما جاءَکُمْ مِنَ الْحَقِّ یُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِیّاکُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللّهِ رَبِّکُمْ إِنْ کُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِی سَبِیلِی وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِی تُسِرُّونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَیْتُمْ وَ ما أَعْلَنْتُمْ ...) (ممتحنه: 1)

ای کسانی که ایمان آورده اید، دشمن من و دشمن خودتان را به دوستی برمگیرید [به طوری] که با آنها اظهار دوستی کنید و حال آنکه قطعاً به آن حقیقت که برای شما آمده، کافرند [و] پیامبر [خدا] و شما را [از مکه] بیرون می کنند که [چرا] به خدا، پروردگارتان ایمان آورده اید، اگر برای جهاد در راه من و طلب خشنودی من بیرون آمده اید. [شما] پنهانی با آنان رابطه دوستی برقرار می کنید، در حالی که من به آنچه پنهان داشتید و آنچه آشکار نمودید، داناترم.

حاطب و سفارتش به مصر

از کارهای مهم و پر ارزش حاطب، که معرف شخصیت وی نیز می باشد، بردن نامه پیامبر(صلی الله علیه و آله) به مقوقس، پادشاه مصر است. هنگامی که آن حضرت تصمیم گرفت به

ص:123

سلاطین و زمامداران نامه بنویسد و آنان را به آیین اسلام دعوت کند، نامه ای هم به مقوقس، حاکم مصر نوشت. پس از مهر کردن نامه فرمود: چه کسی حاضر است این نامه را به مقوقس برساند و از خدا اجر و مزدش را بگیرد؟

حاطب گفت: من این دستور را انجام می دهم. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «بارک الله فیک یا حاطب».

حاطب نامه را گرفته، با پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل خویش خداحافظی کرد و راهی مصر شد. راه طولانی میان مدینه و مصر را پیمود ولی آن گاه که وارد مصر شد، به او گفتند پادشاه در اسکندریه، در ویلای مخصوص کنار دریا است. حاطب خود را به اسکندریه رساند ولی نگهبانان مانع از ورودش به ویلا شدند و نگذاشتند نامه را به مقوقس برساند.

در این هنگام نقشه ای به ذهنش خطور کرد و سوار کشتی شده، در ساحل دریا، مقابل کاخ شاهنشاهی، نامه را سر چوبی بلند کرد تا سلطان مصر متوجه گردید و او را احضار کرد.

حاطب با وقار و شهامت، به حضور سلطان مصر رفت و نامه پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) را به سلطان داد. پس از آنکه سلطان نامه را گشود و آن را خواند، به حالت اعتراض رو به حاطب کرده، گفت: اگر کسی که این نامه را از جانبش آورده ای پیغمبر و فرستاده خدا است، چرا به کسانی که آزارش می دهند و از وطن بیرونش کرده اند نفرین نمی کند تا هلاک شوند؟!

حاطب که از قرآن و دستورات آن مطالبی مهم را فرا گرفته بود، بی درنگ در پاسخ سلطان گفت: مگر عیسی پیامبر نبود، پس چرا به یهودانی که در مقام کشتنش بودند نفرین نکرد؟ مقوقس از پاسخ حکیمانه حاطب شادمان شد و گفت: «أحسنت، أنت حکیمٌ من عند حکیمٍ» (1)؛ «توحکیمی و از جانب حکیمی خردمند آمده ای».

ص:124

حاطب که زمینه را مناسب دید گفت:

إنّه کان قبلک من یزعم أنّه الربّ الأعلی - یعنی فرعون - فأخذه الله نکال الآخرة و الأولی فانتقم به، ثمّ انتقم منه، فاعتبر بغیرک، و لا یعتبر غیرک بک. (1)

همانا پیش از تو مردی (فرعون) در این آب و خاک سلطنت داشت که خیال می کرد، او پروردگار بزرگ جهانیان است. خداوند مورد مؤاخذه و عذابش قرار داد و به ذلّت و خواری دنیا و آخرت گرفتارش کرد. پس تو که وارث این آب و خاکی، از سرگذشت او عبرت گیر و زندگی خود را مایه عبرت دیگران قرار مده.

سپس او را موعظه کرد و موعظه هایش در مقوقس تأثیری عمیق گذاشت. مقوقس، علائم و نشانه های وجودی پیامبر(صلی الله علیه و آله) را از حاطب پرسید و حاطب به خوبی آنها را پاسخ داد. مقوقس به رسالت پیامبر اذعان و اعتراف کرد، ولی ایمان نیاورد. هدایایی را برای پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) فرستاد؛ از جمله هدایا، دو خواهر بودند به نام سیرین و ماریه قبطیه که حاطب آنها را سالم به حضور پیامبر(صلی الله علیه و آله) آورد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) سیرین را به عقد حسّان بن ثابت و ماریه را به عقد خود در آورد. ابراهیم از ماریه قبطیه تولد یافت.

مرگ حاطب بن ابی بلتعه

پس از رحلت پیامبر گرامی(صلی الله علیه و آله) حاطب در مدینه ماند. دوران خلافت ابوبکر را سپری کرد. دوران عمر را دید و در عصر خلافت عثمان، دیده از جهان فرو بست. عثمان بر جنازه وی نماز خواند و در حشّ کوکب، منطقه ای در وسط قبرستان بقیع مدفون گردید.

می گردید. دارالندوه که مرکز شورا و مجلس مشورتی قریش در دوره جاهلیت بود، در اختیار وی قرار داشت. هرگاه قریش تصمیم می گرفتند در دارالندوه گرد هم آیند، باید از او اجازه می گرفتند. او مسلمانی برگزیده بود و دارالندوه تا دوره خلافت و حاکمیت معاویه در اختیار او بود اما در این زمان او دارالندوه را در ازای صدهزار درهم به معاویه فروخت و تمام قیمت آن را صدقه داد و به فقرا و مساکین بخشید. به این جهت عبدالله بن زبیر بر او ایراد گرفت که «بعت مکرمة قریش» یعنی تو، عزت و شرافت قریش را فروختی! در پاسخ گفت: «ذهبت المکارم إلّا التقوی»؛ «جز پرهیزکاری، همۀ عزت ها از بین رفت».

حکیم بن حزام، در بدر جزو لشکر قریش بود، ولی به نحو عجیبی از صحنه جنگ گریخت و از مرگ رهایی یافت که پس از آن، شدیدترین و جدّی ترین سوگندش این بود: «والّذی نجانی یوم بدر»؛ «سوگند به خدایی که مرا در جنگ بدر نجات داد». (1)

حکیم بن حزام سیزده سال پیش از عام الفیل به دنیا آمد. در فتح مکه مسلمان شد و در جنگ حنین همراه پیامبر(صلی الله علیه و آله) شرکت داشت. به دلیل تأثیر عمیقی که مسلمانی او برجای گذاشت و نقش بارزی که در ماجرای جنگ حنین داشت، پیامبر(صلی الله علیه و آله) صد شتر به وی بخشید تا بدین وسیله هم او را در مسلمانی، بر اسلام دلگرم سازد و هم ترغیبی باشد برای عشیره و قبیله او درگرایش به اسلام، که چنین هم شد.

«حکیم بن حزام، مردی سخاوتمند، بخشنده و دارای طبعی عالی بود؛ از جمله پس از مسلمان شدنش به حج رفت و صد شتر قربانی کرد و صد غلام را با خود مُحرم نمود و در وقوف به عرفه، به گردن هر یک از آنان طوق طلایی افکند که بر آنها این جمله نقش بود: «عتقاء الله عن حکیم بن حزام»؛ «آزاد کرده های خدا از جانب حکیم بن حزام».

از طبع بلند او همین بس که در زمان خلیفه اول و دوم، حتی از حق خود از

ص:126

بیت المال گذشت تا اینکه عمر در میان مردم اعلام کرد: مردم! گواه باشید که هرچه به حکیم اصرار می کنیم حق خود را از بیت المال بستاند، نمی پذیرد! وی تا دم مرگ از کسی چیزی قبول نکرد. (1)

او طبع بلند وصفت مناعت را از یک جمله پیامبر(صلی الله علیه و آله) کسب کرد. او خود می گوید: دو بار از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) تقاضای کمک کردم، فرمود: مال و ثروت دنیا، ظاهری خوش دارد و شیرین است، هرگاه کسی با حفظ سخاوت و شرافت، مالی به دست آورد بر او مبارک است و اگر با پست گردانیدن نفس و پست طبعی به دست آورد، بر او مبارک نباشد. آن گاه او مانند کسی است که هرچه می خورد سیر نمی شود و علاوه «و الیدُ العُلیی خیرٌ من یدِ السُّفْلی» (2)؛ «دست بالا بر دست زیرین برتری دارد».

حکیم گفت: «ای پیامبر خدا، به آن خدایی که تو را به پیامبری بر انگیخت، پس از این، نه از شما ونه غیر شما چیزی نخواهم پذیرفت». (3)

حکیم بن حزام در فتنه های پس از پیامبر(صلی الله علیه و آله)

پس از رحلت پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله)، در فتنه هایی که در ماجرای خلافت پیش آمد، حکیم بن حزام کناره گرفت و انزوا اختیار کرد ولی چنان که در «اسدالغابه» آمده، پس از روی کار آمدن علی(علیه السلام) جانب آن حضرت را گرفت. واقعیت این است که اسناد تاریخی اشاره چندان روشنی در این باره ندارد.

بدرود زندگی

حکیم، سرانجام در سال 54 یا 58 هجری، در مدینه دیده از جهان فرو بست.

خلیفه سوم (عثمان بن عفان) بر جنازه او نماز گزارد و در بقیع مدفون گردید.

ص:127

وتضیقی وتشدّدی علی أولیائی حتّی یحبو لقائی وتوسّعی وتسهّلی وطیبی لأعدائی حتّی یکرهوا لقائی فإنّی جعلتها سجناً لأولیائی وجنّة لأعدائی... رواه الطبرانی و.... (1)

قتادة بن نعمان بن زید روایت کرده که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: جبرئیل با زیباترین صورت به نزدم آمد و گفت: ای محمد! خدای متعال به تو سلام می رساند و می فرماید: وحی کردم به دنیا که سخت بگیر و در فشار قرار ده و در تنگنا بگذار اولیا و دوستانم را تا اینکه در جست وجوی دیدار من و درخواست وسعت و آسانی از ناحیه من باشند و بر دشمنانم آسان گیر تا اینکه دیدار مرا ناخوش دارند؛ زیرا که من دنیا را زندان اولیای خود و بهشت دشمنانم قرار دادم.

این روایت را طبرانی ودیگران هم روایت کرده اند.

اجابت آخرین دعوت

قتادة بن نعمان، بعد از پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مدینه مرارت های زیادی را شاهد بود و همه را تحمل کرد و هرگز در ایمانش خللی ایجاد نگردید.

قتاده در سال 23 هجرت، در 65 سالگی از دنیا رفت. عمر، بر جنازه او نماز گزارد و در قبرستان بقیع مدفون گردید و در جوار رحمت حق آرمید. (2)

«هو ممّن شهد بدراً و ما بعدها من المشاهد»؛ (1) «او از کسانی است که در بدر و دیگر مشاهد حضور داشت».

ابوخیثمه در جنگ تبوک؛ مانند چند تن دیگر از خواص یاران پیامبر(صلی الله علیه و آله) از رفتن به میدان جنگ خودداری کرد ولی پس از ده روز از حادثه تبوک و رفتن پیامبر به میدان جنگ، به شدت پشیمان شد و طی ماجرایی، به سمت تبوک حرکت کرد.

«پس از ده روز از حرکت پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله)، یک روز ظهر هنگام گرمای شدید تابستان مدینه، به خانه آمد. در میان باغی که داشت برای هر یک از دو همسر خود سایبانی ساخته بود، که در تابستان در آن زندگی می کردند. چون وارد شد، دید زنانش هرکدام دیوارهای سایبان خود را آب پاشیده اند تا هوای داخل خنک شود و هر یک کوزه آب خنکی آماده کرده و غذای مطبوعی تهیه دیده اند و به انتظار وی نشسته اند.

ابوخیثمه نگاهی به وضع زنان افکند و با خود گفت: انصاف نیست که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) در زیر آفتاب و در مقابل باد و گرما باشد ولی ابوخیثمه در زیر سایبان و آب سرد و غذای آماده و در کنار همسران زیبایش در آسایش به سر برد. به خدا سوگند وارد هیچ یک از خانه های شما نمی شوم و از آب سرد و غذای گرم استفاده نمی کنم تا به پیامبر(صلی الله علیه و آله) ملحق شوم. وسایل سفرم را آماده کنید که من رفتنی شدم. زنان در مقام تهیه وسایل سفر همسرشان شدند و ابوخیثمه شتر خود را آماده کرد و به سوی تبوک راه افتاد.

وی در میان راه با عمیر بن وهب جمحی رفیق شد. همین که نزدیک سپاه پیامبر(صلی الله علیه و آله) شدند، ابوخیثمه به رفیق خود گفت: من به جهت تخلّف از همراهی با پیامبر(صلی الله علیه و آله) گناهکارم. قدری تأمّل کن تا تنها به حضور پیامبر(صلی الله علیه و آله) بروم و از آن حضرت عذر بخواهم.

ابوخیثمه وقتی نزدیک اردوی پیامبر(صلی الله علیه و آله) رسید، شخصی به پیامبر(صلی الله علیه و آله) عرض کرد:

ص:130

کسی از راه دور می رسد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: خداکند ابوخیثمه باشد! چون نزدیک تر شد، گفتند: به خدا سوگند او ابوخیثمه است!

وی شترش را خوابانید و شرفیاب حضور پیامبر(صلی الله علیه و آله) گردید. حضرت به او فرمود: ابوخیثمه! از تو انتظار همین بود. او داستان حرکتش را به عرض پیامبر(صلی الله علیه و آله) رسانید و پیامبر(صلی الله علیه و آله) درباره اش دعا کرد». (1)

در سیره ابن هشام آمده است: مالک بن قیس (ابوخیثمه)، ماجرای تخلف خود از شرکت در جنگ تبوک و سپس رفتنش به این جنگ را چنین سروده است:

لَمّا رَأَیْتُ النّاسَ فِی الدّینِ نَافَقُوا أَتَیْتُ الّتِی کَانَتْ أَعَفّ وَأَکْرَمَا

وَ بَایَعْتُ بِالْیُمْنَی یَدِی لِمُحَمّدٍ فَلَمْ أَکْتَسِبْ إثْمًا وَلَمْ أَغْشَ مَحْرَمَا

تَرَکْتُ خَضِیبًا فِی الْعَرِیشِ وَصِرْمَةً صَفَایَا کِرَامًا بُسْرُها قَدْ تَحَمّمَا

وَکُنْتُ إذَا شَکّ الْمُنَافِقُ أَسْمَحْتُ إلَی الدّینِ نَفْسِی شَطْرَهُ حَیْثُ یَمّمَا (2)

چون دیدم مردم در دین نفاق می کنند، من راهی را برگزیدم که به تقوی و بزرگواری نزدیک تر بود. با دست راستم با پیامبر بیعت کردم و گناهی را مرتکب و حرامی را انجام ندادم. حتی زنان زیبا را در سایه گذاشتم و از درختان خرمای پرباری که رسیدنش نزدیک بود دست کشیدم. هنگامی که منافق در دین شک می کرد، روانم به همان سوی که دین به آن توجه می دهد روی می آورد.

ازجمله دعاهای ابوخیثمه، این است:

اللَّهُمَّ وَ لاَ تَکِلْنِی إِلَی نَفْسِی طَرْفَةَ عَیْن، وَ لاَ تَنْزِعْ عَنِّی صَالِحَ مَا أَعْطَیْتَنِی. (3)

خدایا! مرا یک چشم به هم زدن به خودم وا منه و از من امور شایسته ای را که عطا کرده ای دریغ مدار.

ص:131

ابوخیثمه درسال 25 هجری، در اواخر خلافت عمر، از دنیا رفت و در بقیع، مقبره عمومی شهر مدینه مدفون گردید.

و نیز نقل کرده که چون سوره (لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا...) 1 نازل شد، جبرئیل عرضه داشت: یا رسول الله! خداوند امر فرموده است این سوره را به ابی بن کعب بیاموزی! ابی گفت: یا رسول الله! خداوند مرا نام برد؟ فرمود: آری، سپس گریست. از وی پرسیدند: خوشحال شدی؟ گفت: چرا خوشحال نشوم با آنکه خدا فرموده است:

از فضل و رحمت پروردگار باید خوشحال شوند».

ابی بن کعب، مؤید به روح القدس

در میان صحابه پیامبر(صلی الله علیه و آله)، تعداد انگشت شماری هستند که مؤید به روح القدس بوده اند؛ ازجمله آنها همین شخصیت بلندآوازه است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در حقش فرمود:

«یَا ابَیّ مَا زِلت مُؤَیّداً بروح القدس» (1)؛ «ای ابی، تو همواره مؤید به روح القدس هستی».

علت مؤید بودن او به روح القدس، انس همواره او با قرآن بوده است. که خودش نقل کرده است:

وعن أُبیّ بن کعب أنّ رسول الله(صلی الله علیه و آله) قال: مثل القرآن فی قلب المؤمن فکما أنّ هذا المصباح یستضاء به. (2)

از ابی بن کعب نقل شده که پیامبر گرامی اسلام فرمودند: داستان و مثل قرآن در قلب مؤمن، مانند چراغی است که به وسیله آن نور حاصل می گردد.

ابی بن کعب، راوی خبیر و آگاه نبی

ابی بن کعب، روایتگری بزرگ است که خبیر و بینا است و از نبی گرامی(صلی الله علیه و آله) روایات فراوان نقل کرده است که چون تعداد این روایات قابل احصا و شمارش نیست به یک روایت کوتاه اشاره می کنیم:

ص:133

رَوَی أُبَی بْنُ کَعْبٍ أَنَّ رَسُولَ اللهِ(صلی الله علیه و آله) قَالَ: بُشِّرَ هَذِهِ الأَمَة بِالسَّنَاءِ وَ الرِّفْعَة وَ النُّصْرَة وَ التَّمْکِینِ فِی الأَرْضِ. فَمَنْ عَمِلَ مِنْهُمْ عَمَلَ الآخِرَة لِلدُّنْیا لَمْ یکُنْ لَهُ فِی الآخِرَة نَصِیبٌ. (1)

ابی بن کعب گوید: پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) فرمودند: بشارت ده این امت را به برجستگی و بلندمرتبگی و یاری الهی و قدرت در زمین. پس هرکس از آنان عمل آخرت را برای دنیا انجام دهد، درآخرت بهره ای نخواهد داشت.

روایات نقل شده از ابی بن کعب، به لحاظ کثرت و انبوهی، بیشترین است.

قرائت ابی بن کعب، مطلوب امامان شیعه(علیهم السلام)

از مطاوی روایات برمی آید که قرائت ابی بن کعب، در نزد امامان، به عنوان یک قرائت مطلوب و شاخص شمرده می شد.

از جمله روایاتی که بر این موضوع دلالت می کند این روایت است که امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

«انّا أهل بیت نقرأ القرآن کما قرأه أبیّ بن کعب» (2)؛ «ما خاندانی هستیم که قرآن را مانند ابی بن کعب قرائت می کنیم».

این جمله بلندای شأن و علوّ رتبه و شخصیت منیع او را در نظرها مجسّم می سازد و نیز نشان می دهد که او از جانب ائمه(علیهم السلام) مورد تأیید بوده است.

ابی بن کعب و دفاع از خاندان رسالت

در ماجرای خلافت، تعدادی از یاران علی(علیه السلام) در مجلس ابوبکر بودند و به مخالفت شدید با خلافت خلیفه اول پرداختند و به وی اعتراض کردند. یکی از قوی ترین، داناترین و عالم ترین آنها ابی بن کعب بود که خطبه ای طولانی و بلیغ را در آن مجلس ایراد کرد. اکنون به دلیل اهمیت آن خطبه، قسمتی از آن را نقل می کنیم.

عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللهِ بْنِ الْحَسَنِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ، عَنْ عَلِیٍّ(علیه السلام) قَالَ: لَمَّا خَطَبَ أَبُوبَکْرٍ

ص:134

قَامَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ یَوْمَ جُمُعَةٍ وَ کَانَ أَوَّلَ یَوْمٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ، فَقَالَ: یَا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ هَاجَرُوا وَ اتَّبَعُوا مَرْضَاةَ الرَّحْمَنِ وَ أَثْنَی اللهُ عَلَیْهِمْ فِی الْقُرْآنِ وَ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ الَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الإِیمانَ وَ أَثْنَی اللهُ عَلَیْهِمْ فِی الْقُرْآنِ تَنَاسَیْتُمْ أَمْ نَسِیتُمْ أَمْ بَدَّلْتُمْ أَمْ غَیَّرْتُمْ أَمْ خَذَلْتُمْ أَمْ عَجَّزْتُمْ أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللهِ قَامَ فِینَا مَقَاماً أَقَامَ(صلی الله علیه و آله) لَنَا عَلِیّاً فَقَالَ: مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاَهُ وَ مَنْ کُنْتُ نَبِیَّهُ فَهَذَا أَمِیرُهُ أَلَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللهِ قَالَ: یَا عَلِیُّ، أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی، طَاعَتُکَ وَاجِبَةٌ عَلَی مَنْ بَعْدِی؟ أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللهِ(صلی الله علیه و آله) قَالَ أُوصِیکُمْ بِأَهْلِ بَیْتِی خَیْراً فَقَدِّمُوهُمْ وَ لا تَتَقَدَّمُوهُمْ وَ أَمِّرُوهُمْ وَ لاَ تَأَمَّرُوا عَلَیْهِمْ؟ أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللهِ قَالَ أَهْلُ بَیْتِی الأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِی؟ أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللهِ قَالَ أَهْلُ بَیْتِی مَنَارُ الهُدَی وَ المُدِلُّونَ عَلَی اللهِ؟ أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللهِ قَالَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ الْهَادِی لِمَنْ ضَلَّ؟... أَ فَمَا تَفْقَهُونَ؟ أَ مَا تُبْصِرُونَ؟ أَ مَا تَسْمَعُونَ؟ ضُرِبَتْ عَلَیْکُمُ الشُّبَهَاتُ فَکَانَ مَثَلُکُمْ کَمَثَلِ رَجُلٍ فِی سَفَرٍ أَصَابَهُ عَطَشٌ شَدِیدٌ حَتَّی خَشِیَ أَنْ یَهْلِکَ فَلَقِیَ رَجُلاً هَادِیاً بِالطَّرِیقِ، فَسَأَلَهُ عَنِ الْمَاءِ؟ فَقَالَ: أَمَامَکَ عَیْنَانِ إِحْدَاهُمَا مَالِحَةٌ وَ الأُخْرَی عَذْبَةٌ، فَإِنْ أَصَبْتَ مِنَ الْمَالِحَةِ ضَلَلْتَ وَ هَلَکْتَ وَ إِنْ أَصَبْتَ مِنَ الْعَذْبَةِ هُدِیتَ وَ رَوِیتَ فَهَذَا مَثَلُکُمْ أَیَّتُها الأُمَّةُ الْمُهْمَلَةُ کَمَا زَعَمْتُمْ... وَ إِنَّکُمْ بَعْدَهُ لَنَاقِضُونَ عَهْدَ رَسُولِ اللهِ(صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّکُمْ عَلَی عِتْرَتِهِ لَمُخْتَلِفُونَ وَ مُتَبَاغِضُونَ... فَقَدْ تَحَارَیْتُمْ وَ زَعَمْتُمْ أَنَّ الاخْتِلافَ رَحْمَةٌ، هَیْهَاتَ أَبَی کِتَابُ اللهِ ذَلِکَ عَلَیْکُمْ یَقُولُ اللهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ ...). 1

از یحیی بن عبدالله بن حسن، از پدرش، از جدش، از علی(علیه السلام) نقل کرده که فرمود: چون ابوبکر نخستین خطبه خلافت را خواند و آن روز جمعه، اول ماه مبارک رمضان بود، ابی بن کعب برخاست و خطبه ای خواند و چنین گفت: ای مهاجران که هجرت کردید برای رضایت خدا؛ ای انصار که خداوند در قرآن از آنها ستایش

ص:135

کرد، فراموش کردید یا خود را به فراموشی زده اید؟ آیا تغییر نمودید؟ آیا خواری را برگزیدید؟ آیا ناتوانی پیشه کردید؟ آیا نمی دانید که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) علی(علیه السلام) را به امامت برگزید و فرمود: «هرکس که من مولای اویم، این علی، مولای او است؟» آیا نمی دانید که پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای علی، تو نسبت به من همچون هارونی نسبت به موسی، اطاعت تو بعد من برمردم واجب است؟» آیا نمی دانید که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: شما را سفارش می کنم درباره علی و اهل بیتم. پس آنها را مقدم بدارید و بر آنها پیشی نگیرید. فرمانشان را اطاعت کرده، به آنها فرمان ندهید؟ آیا نمی دانید که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: اهل بیت من امامان بعد از من هستند؟ آیا نمی دانید که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: اهل بیت من نشانه ها و معیارهای هدایت اند که مردم را راهنمایی به حق می کنند؟ آیا شما نمی دانید که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: ای علی، تو هدایتگر گمراهانی؟ آیا درک نمی کنید؟ آیا بصیرت ندارید؟ آیا نمی شنوید؟ شبهات و فتنه ها بر شما عارض شد؟ داستان شما همچون داستان مردی است که در سفری تشنگی شدید بر او عارض شده باشد که به معرض هلاکت رسیده، پس مردی را می نگرد که می تواند هدایت گر باشد. از او جای آب را می پرسد و او می گوید: پیش روی تو، دو چشمه است؛ یکی چشمه ای که آبش شور شده است و دیگری چشمه ای که آبی گوارا دارد و می گوید از آب شور که بخوری هلاک می شوی و آب گوارا رحمت و حیات است. این است داستان شما ای امّت فریب خورده... شما پس از پیامبر پیمان الهی را شکستید و شما بر عترت آن حضرت جفا کردید و با همه روشن بودنِ راه، در آن با یکدیگر اختلاف کردید. به اختلاف افتادید و اختلاف خود را - به گمان باطلتان - رحمت دانستید! ههیات، دور باد رحمت و مغفرت از شما! این کتاب خدا است که می فرماید: «از آنان مباشید که با هم تفرقه کردند.

ابی بن کعب، سپس رو به ابوبکر نمود و اعتراض های تندی به وی کرد که تو گمراه شده ای؟! همه کارهای خیری که انجام دادی تباه گردید...

ص:136

سخنرانی ابّی بن کعب اثر عمیقی در تاریخ نهاد

این است اثر وجودی ابی بن کعب، حامی آل محمد(صلی الله علیه و آله) که درتاریخ دوره اول اسلامی نقشی اساسی و مهم از خود برجای گذاشت. سینه اش مالامال از اسرار نهفته ای بود که پیامبر رحمت(صلی الله علیه و آله) به او منتقل کرده بود و صندوق سؤالی بود و مؤید به روح القدس، حامی با وفای علی(علیه السلام) در شب های تاریک و دیجور دوره پس از رحلت نبی مکرم، که سخنانش در صندوق تاریخ همچنان مضبوط است و نقل هایی که او از رسول گرامی کرده، در جای جای منابع و متون فقهی، حدیثی، تاریخی، عرفانی و حتی فلسفی امت اسلامی درخشش دارد.

در ضمن، روایات فراوانی از ابی بن کعب در فضیلت هریک از امامان شیعه(علیهم السلام) نقل شده که جای تعقیب آنها در این نوشتار وجود ندارد.

وفات ابی بن کعب

در تاریخ وفات این شخصیت بلندمرتبه اسلامی، میان مورّخان اختلاف است؛ این مسأله از تاریخ 19 تا 36 هجرت در نوسان است ولی از نقل های مجلسی در «بحارالانوار» و طبرسی در «احتجاج» بر می آید که تاریخ وفات ابی بن کعب در سال 36 قمری است؛ دوران پس از انتقال خلافت به علی(علیه السلام) او از دنیا مفارقت کرد، درحالی که مؤید به روح القدس بود و نام بلندش در دل تاریخ معارف دینی همچنان می درخشد.

جایگاه دفن وجود مبارکش در وسط روحاء است که محلّی است در قبرستان بقیع.

در «مستدرک سفنیة البحار» نقلی است به این مضمون که:

سنة 19 مات أبیّ بن کعب و زینب بنت جحش و ابوالهیثم بن تیهان و اسید بن حضیر و ابوسفیان بن الحارث بن عبدالمطّلب و دفنوا بالبقیع و وقع النار فی الحّرة و حجّ بعده عمر. (1)

ص:137

در سال 19 هجری (قمری)، ابی بن کعب و زینب بنت جحش و ابوالهیثم بن تیهان و اسید بن حضیر و ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطّلب وفات کردند و در بقیع مدفون شدند و آتشی در حرّه مدینه افتاد و بعد از آن عمر به حج رفت.

ابوبکر! به خاطر نداری زمانی را که پیامبر(صلی الله علیه و آله) علی بن ابی طالب را در روز غدیر بر سر دست بلند کرد و فرمود:

«مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلاَه»؟ مردم دو دسته شدند، عده ای گفتند: پیغمبر با این عمل می خواهد علی را خلیفه و جانشین خود کند، دسته ای دیگر گفتند: می خواهد عظمت و احترامش را تثبیت نماید. در پی این مشاجره برای حلّ مطلب، کسی را به حضور پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرستادند تا کشف مطلب کند. حضرت فرمود: پس از من علی فرمانده شما است و از من گذشته و بعد از من او خیرخواه ترین افراد است. (1)

اختلاف در تاریخِ وفات ابن تیهان

در تاریخ وفات یا شهادت ابن تیهان، اختلاف فاحش وجود دارد و این اختلاف در همه منابع به چشم می خورد. حاکم نیشابوری آن را در سنه بیست هجرت، در دوران خلافت عمر ثبت کرده است. ولی از برخی متون بر می آید که او در جنگ صفین، در رکاب علی(علیه السلام) شرکت داشت و در صفین به شهادت رسیده است.

برخی مؤلفین، مانند حاکم نیشابوری، وفات او را در سال بیستم هجرت و برخی دیگر سال 37 هجرت نوشته اند. به دلیل اهمیت مسأله، هر دو نقل را بررسی می کنیم:

چنان که اشاره شد، حاکم نیشابوری، استیعاب و برخی دیگر، نقل اول را آورده و گفته اند: زمان مرگش دوره خلافت عمر بود که وی بر جنازه اش در بقیع نماز گزارد و منابع دیگر، مرگ یا شهادت وی در صفین را نقل کرده اند.

ابوالهیثم در بقیع

از نقل هایی که در زیر می آید نیز چنین استفاده می شود که: ابوالهیثم در سال 20ه .ق از دنیا رفت و در بقیع مدفون گردید.

ص:139

حاکم نیشابوری در مستدرک آورده است:

وحدّثنا إبراهیم بن إسماعیل بن أبی حبیبة: سمعت شیوخ أهل الدار؛ یعنی بنی عبدالأشهل، یقولون مات أبوالهیثم بن التیهان سنة عشرین بالمدینة.

وایضاً حدّثنا سعید بن راشد عن صالح بن کیسان قال: توفی أبوالهیثم بن التیهان فی خلافة عمر بن الخطاب بالمدینة وصلّی علیه و دفن بالبقیع. (1)

ابراهیم بن اسماعیل بن ابی حبیبه روایت کرده که گفت: از شیوخ اهل الدار؛ یعنی بنی عبدالاشهل شنیدم که می گفتند: «ابوالهیثم بن تیهان در سال بیست هجری در مدینه وفات یافت».

همچین سعید بن راشد از صالح بن کیسان نقل کرده که گفت: «ابوالهیثم بن تیهان در دوره خلافت عمر بن خطاب در مدینه وفات یافت و عمر بر او نماز گزارد و در بقیع مدفون گردید».

برخی منابع هم به حضور او در صفین گواهی داده اند.

ابن تیهان در کلام علی(علیه السلام)

کلامی از مولا علی(علیه السلام) نشان می دهد که ابوالهیثم در ردیف اول یاران آن حضرت قرار داشته است:

أَیْنَ إِخْوَانِیَ الَّذِینَ رَکِبُوا الطَّرِیقَ وَ مَضَوْا عَلَی الحَقِّ؟ أَیْنَ عَمَّارٌ وَ أَیْنَ ابْنُ التَّیهَانِ وَ أَیْنَ ذُوالشَّهَادَتَیْنِ وَ أَیْنَ نُظَرَاؤُهُمْ مِنْ إِخْوَانِهِمُ الَّذِینَ تَعَاقَدُوا عَلَی الْمَنِیَّةِ وَ أُبْرِدَ بِرُءُوسِهِمْ إِلَی الْفَجَرَةِ؟ - قَالَ - ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَی لِحْیَتِهِ الشَّرِیفَةِ الْکَرِیمَةِ فَأَطَالَ الْبُکَاءَ ثُمَّ قَالَ(علیه السلام) : أَوِّهِ عَلَی إِخْوَانِیَ الَّذِینَ تَلَوُا الْقُرْآنَ فَأَحْکَمُوهُ وَ تَدَبَّرُوا الْفَرْضَ فَأَقَامُوهُ أَحْیَوُا السُّنَّةَ وَ أَمَاتُوا الْبِدْعَةَ.... (2)

ص:140

اهل یثرب حضور داشت که در تاریکی شب، هنگام خفتن کفار قریش، با عشق و شوقی بی حد و با ابراز وفاداری و جانفشانی در راه آرمان های نبوی، دست بیعت به پیامبر(صلی الله علیه و آله) داد و با کلماتی که حاکی از ایمان و عشق سرشار وی به آن حضرت بود، اظهار ارادت نمود و قول داد که تا آخرین رمقِ حیات خویش، از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) حمایت و پشتیبانی کند.

رضی الدین علی بن یوسف مطهر حلّی آورده است:

وَ بَیْعَةُ الْعَقَبَةِ الثَّانِیَةِ وَ کَانُوا سَبْعِینَ رَجُلاً وَ امْرَأَتَیْنِ وَ اخْتَارَ(صلی الله علیه و آله) مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً لِیَکُونُوا کُفَلاَءَ قَوْمِهِ؛ جَابِرُ بْنُ عَبْدِاللهِ، وَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ، وَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ، و.... (1)

در بیعت عقبه دوم، هفتاد مرد و زن بودند، که پیامبر(صلی الله علیه و آله) دوازده تن از آنان را به نقابت و نمایندگی خویش برگزید، تا آن که به عنوان نماینده پیامبر در میان قومش باشند؛ از جمله آنان، جابر بن عبدالله انصاری و براء بن معرور و عبادة بن صامت بودند.

براء بن معرور نخستین بیعت کننده در عقبه

ابن معرور، از پیشگامان در بیعت با پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود و نخستین کس در میان هفتادودو نفر مرد و زن در عقبه که با پیامبر(صلی الله علیه و آله) دست بیعت داد.

أوّلُ مَن بَایَعَ مِنهُم البَراءُ بنُ مَعرُور ثُمَّ تَبَایَعَ النَّاس. (2)

از میان آنها، نخستین کسی که با پیامبر(صلی الله علیه و آله) بیعت کرد، براء بن معرور بود. سپس دیگران با آن حضرت دست بیعت دادند.

کسانی که از مدینه عازم مکه شده بودند، در ایام تشریق با پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) دیدار کردند و از آن حضرت خواستند نشستی را با آنان داشته باشد.

قَالَ أَسعدُ بْنُ زُرَارَة: فَلَمّا فَرَغْنَا مِنْ الْحَجّ وَکَانَتْ اللّیْلَةُ الّتِی وَاعَدْنَا رَسُولَ اللهُ(صلی الله علیه و آله) وَمَعَنَا

ص:142

عَبْدُاللهِ بْنُ عَمْرِو بْنِ حَرَامٍ أَبُوجَابِرٍ سَیّدٌ مِنْ سَادَاتِنَا، وَشَرِیفٌ مِنْ أَشْرَافِنَا، أَخَذْنَاهُ مَعَنَا... ثُمّ دَعَوْنَاهُ إلَی الإِسْلامِ وَأَخْبَرْنَاهُ بِمِیعَادِ رَسُولِ اللهِ(صلی الله علیه و آله) إیّانَا الْعَقَبَةَ. قَالَ: فَأَسْلَمَ وَشَهِدَ مَعَنَا الْعَقَبَةَ، وَکَانَ نَقِیبًا... فَنِمْنَا تِلْکَ اللّیْلَةَ مَعَ قَوْمِنَا فِی رِحَالِنَا، حَتّی إذَا مَضَی ثُلُثُ اللّیْلِ خَرَجْنَا مِنْ رِحَالِنَا لِمَعَادِ رَسُولِ اللهِ(صلی الله علیه و آله) حَتّی اجْتَمَعْنَا فِی الشّعْبِ عِنْدَ الْعَقَبَةِ، وَنَحْنُ سَبْعُونَ رَجُلاً وَمَعَنَا امْرَأَتَانِ مِنْ نِسَائِنَا؛ نُسَیْبَةُ بِنْتُ کَعْبٍ أُمّ عُمَارَةَ، وَأَسْمَاءُ بِنْتُ عَمْرِو أُمّ مَنِیعٍ. قَالَ فَتَکَلّمَ رَسُولُ اللهِ(صلی الله علیه و آله) فَتَلا الْقُرْآنَ وَدَعَا إلَی اللهِ وَرَغّبَ فِی الإِسْلامِ ثُمّ قَالَ: أُبَایِعُکُمْ عَلَی أَنْ تَمْنَعُونِی مِمّا تَمْنَعُونَ مِنْهُ نِسَاءَکُمْ وَأَبْنَاءَکُمْ قَالَ: فَأَخَذَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ بِیَدِهِ ثُمّ قَالَ: نَعَمْ، وَالَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ لَنَمْنَعَنَّکَ مِمَّا نَمْنَعُ مِنْهُ أُزُرَنَا. (1)

اسعد بن زراره گوید: چون از اعمال حج فراغت یافتیم، در شبی که پیامبر(صلی الله علیه و آله) به ما وعده داده بود حاضر شدیم. عبدالله بن عمرو بن حزام ابوجابر، سید و بزرگ مدینه را که همراه خود برده بودیم نیز با ما در عقبه حاضر شد که او را به اسلام فراخواندیم و او مسلمانی برگزید. در عقبه هفتاد مرد بودیم، دو زن نیز با ما بودند؛ نسیبه دختر کعب، معروف به امّ عماره و اسماء دختر عمرو، معروف به امّ منیع. پیامبر(صلی الله علیه و آله) در آن شب و در میان آن جمع، آغاز به سخن کرد و قرآن تلاوت نمود و ما را به اسلام فرا خواند. سپس فرمود: من با شما بیعت می کنم بر این که شما دشمنان را از من دفع کنید؛ چنان که از زنان و فرزندانتان دفع می کنید. در آن هنگام براء بن معرور دست پیامبر(صلی الله علیه و آله) را گرفت و چنین گفت: آری قسم به آن که تو را به پیامبری بر انگیخت و به حق برانگیخت، ما دفع می کنیم از وجود شما دشمنان را، همان گونه که از فرزندان و زنانمان چنین می کنیم.

در متنی دیگر آمده است که براء بن معرور گفت:

ای پیامبرخدا، ما فرزندان میدان های جنگیم و اهل مقاومتیم و این مقاومت و جنگجویی را از نیاکانمان به ارث برده ایم. خاطرتان آسوده که پیوسته با شما خواهیم بود.

ص:143

مسلمانی بَراء در مدینه

براء بن معرور، مانند بسیاری از مدنی ها، پیش از هجرت مسلمان شد. او به وسیله تبلیغات مُصعب بن عمیر اسلام را برگزید و قلبی پر از عشق و ایمان به پیامبر(صلی الله علیه و آله) داشت و در این راه، سر از پا نمی شناخت. وقتی در عقبه به محضر آن حضرت شرفیاب شد، بار دیگر شهادتین را بر زبان جاری ساخت.

نماز به سوی کعبه

از رخدادهای برجسته و مسائل عجیب در زندگی براء بن معرور آن بود که همواره کینه یهود را در دل داشت و از همین روی، پس از مسلمان شدنش، خوش نداشت که به سوی بیت المقدس نماز بخواند، از این رو در سفری که از یثرب به مکه، برای دیدار با پیامبر(صلی الله علیه و آله) می رفت، با همین ذهنیت، به سوی کعبه نماز گزارد و هنگام مرگ خویش وصیت کرد که به سوی کعبه دفنش کنند؛ «وَ لَمَّا حَضَرَهُ الْمَوت أَوصَی أَنْ یُدْفَنَ وَیُسْتَقْبَلَ بِهِ الْکَعْبَة». (1)

«در میان راه مکه و مدینه، به همراهان خود گفت: دلم راضی نمی شود. این بنا؛ یعنی خانه کعبه را پشت سر قرار دهم و به سمت شام و بیت المقدس نماز بگزارم، بلکه به سوی کعبه به نماز می ایستم. همراهان گفتند: ما نشنیده ایم که پیامبر(صلی الله علیه و آله) جز به سوی شام و بیت المقدس نماز بخواند، ما مخالفت با پیامبر(صلی الله علیه و آله) نمی کنیم. براء گفت: اما من به سوی کعبه نماز می گزارم؛ چون هنگام نماز رسید، او به سوی مکه و بقیه به سوی بیت المقدس نماز گزاردند. چون وارد مکه شدند، به کعب بن مالک گفت: پسر برادرم، بیا با هم نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) برویم تا از عمل خود بپرسیم؛ زیرا با مخالفت با شما فکرم ناراحت است.

آن دو، پیش تر پیامبر(صلی الله علیه و آله) را ندیده بودند اما هنگامی که وارد مسجد شدند، با نگاه

ص:144

اول آن حضرت را شناختند. بَراء نزدیک شد و گفت: ای فرستاده خدا، خداوند مرا به اسلام هدایت کرد و به روش دیگر مسلمانان، به سوی بیت المقدس نماز می گزاردم، لیکن در این سفر که به مکه می آمدم، دلم راضی نشد که این خانه (کعبه) را پشت سر قرار دهم و لذا به سوی مکه نماز خواندم. دوستان و همراهانم به من اشکال کردند، شما چه می فرمایید؟ پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: من به سوی بیت المقدس نماز می گزارم، اگر صبر می کردی بهتر بود، سپس به سوی بیت المقدس برگشت و به جانب آن نماز گزارد. (1)

بَراء بن معرور، نقیب مدینه

بَراء بن معرور در بیعت عقبه، از سوی پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله)، به نقابت و مهتری قومش در مدینه برگزیده شد. این کار به دلیل جایگاه و عظمتی بود که براء در نزد پیامبر داشت. او در فاصله پیمان عقبه، تا هجرت پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) به یثرب، در این شهر تلاش گسترده ای در انتقال پیام های پیامبر(صلی الله علیه و آله) به قوم خویش نمود و بیشتر آنان، توسط براء بن معرور مسلمانی را برگزیدند. (2)

نماز پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) و علی(علیه السلام) بر جنازه براء بن معرور

روایات در تاریخ وفات بَراء بن معرور گوناگون است؛ برخی وفات او را یک ماه پیش از هجرت دانسته اند. این روایات با روایات متواتر دیگری که وفات وی را در چهار ماه نخست هجرت دانسته، متناقض است و ظهور بیشتر روایات، حاکی از آن است که براء در چهار ماه نخست هجرت پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مدینه از دنیا رفته است.

علامه مجلسی (ره)، مرگ او را در چهار ماه نخست هجرت دانسته است. وی می نویسد:

هنگامی که جنازه براء بن معرور را نزد پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) آوردند تا بر او نماز بگزارد، فرمود: علی بن ابی طالب کجا است؟ گفتند: او به قُبا، در پی کار یکی از مسلمانان

ص:145

رفته است. پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) نشست و بر او نماز نخواند. گفتند: ای فرستاده خدا، چرا بر او نماز نمی خوانی؟ گفت: خدای بزرگ فرمود: نماز او را به تأخیر اندازم تا علی هم برسد و در نمازش حاضر شود و او را نسبت به سخنی که در حضور من به او گفت، حلال کند. یکی از افرادی که شاهد داستان گفت وگوی براء با علی بود گفت: ای فرستاده خدا، براء با علی شوخی کرد و سخنی جدّی نگفت تا خداوند او را بدان مؤاخذه و سرزنش کند. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: اگر جدی گفته بود، خدای متعال همه اعمالش را نابود می ساخت، گرچه از عرش تا فرش زر و سیم صدقه داده باشد، اما او شوخی کرد و در این مورد، از سوی علی حلال شده است، اما من می خواهم که کسی از شما نپندارد علی از براء ناخشنود است. از این رو می خواهم علی حلالیت را ابراز کند تا خداوند بر قرب و بلندی مقام او در بهشت بیفزاید. چیزی نگذشت که علی بن ابی طالب حاضر شد و در برابر جنازه ایستاد و گفت: ای بَراء، خدایت رحمت کند! تو مردی بسیار روزه دار و نمازگزار بودی و در راه خدا از دنیا رفتی. آن گاه پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: اگر میتی از دعای پیامبر بی نیاز بود، بی شک این دوست شما با دعای علی درباره او بی نیاز شده (یعنی دیگر با دعای علی، براء نیازی به دعای رسول الله ندارد) سپس پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) برخاستند و بر جنازه براء نماز گزاردند و در بقیع، بدن مطهرش را دفن نمودند. (1)

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) چون از تجهیز و تکفین براء بن معرور فارغ شدند و در مجلس عزا نشستند، فرمودند: شما ای بازماندگان و اولیای بَراء، به تبریک سزاوارترید تا تسلیت؛ زیرا برای براء در حجاب های آسمان، قبه ای بر پا شد تا روحش به آسمان عروج کند. روح او را به بهشت بردند و همه خازنان بهشتی، روحش را دریافت نمودند. (2)

ص:146

«وَ صَلَّی رَسُولُ اللهِ(صلی الله علیه و آله)، عَلَیهِ وَ کَبَّرَ أَربَعاً وَ دَفَنَهُ بِالبَقِیعِ» (1)؛ «و پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) بر جنازه او نماز گزارده، چهار تکبیر گفتند و در بقیع دفنش کردند».

برادرزاده مرحب، برای گرفتن انتقام از پیامبر(صلی الله علیه و آله) در قتل برادرش مرحبِ خیبری، در ماجرای فتح خیبر، تصمیم گرفت به گونه ای پیامبر را به قتل برساند و به ایشان سم بخوراند. بنابراین پرسید: پیامبر(صلی الله علیه و آله) از اعضای گوسفند، کدام عضو را بیشتر از همه دوست می دارند؟ گفتند: پیامبر(صلی الله علیه و آله) دست گوسفند را دوست دارد. به این جهت، گوسفندی را ذبح کرده و همه آن را کباب کرد و سم در اعضای آن، به خصوص دست هایش قرار داد و خدمت پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) آورد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) لقمه ای از آن غذا در دهن گذاشتند و بی درنگ از دهن بیرون آورده، فرمودند: دست نگهدارید که این غذا، خودش می گوید من مسموم هستم. همه یاران دست کشیدند؛ ولی بشر بن براء ابن معرور قبل آن، لقمه ای را فرو برده بود که همین لقمه به شدت در وجود او اثر گذاشت و همانجا از دنیا رفت. و در واقع به شهادت رسید توسط زنی یهودی، که بر اساس تحریک دیگر یهودیان در آن غذا سم ریخته بود.

حدّثنا وهب بن بقیة، حدثنا خالد، عن محمد بن عمرو، عن أبی سلمة، أنّ رسول الله(صلی الله علیه و آله) أهدت له یهودیة بخیبر شاة مصلیة... کانت زینب بنت الحارث زوجة سلام بن مشکم و لم یأکل النبی(صلی الله علیه و آله) و الآکل کان بشر بن براء بن معرور، فمات بشر بن براء بن معرور الأنصاری. (1)

وهب بن بقیه گوید خالد برای ما روایت کرد از محمد بن عمرو، و او از ابوسلمه که زنی یهودی، به نام زینب دختر حرث (حارث) همسر سلاّم ابن مشکم، گوسفندی مسموم را برای پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) آورد، اما حضرت از آن تناول نکرد و فقط در دهانش گذاشت و بیرون آورد، اما بشر بن براء بن معرور، لقمه ای خورد و در اثر آن سمّ، از دنیا رفت.

البته در سندهای مورد اعتماد تاریخی آمده است که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)، گرچه از آن غذا

ص:148

نخورد، اما همان لقمه ای را که در دهان خویش گذاشت، اثر سم در وجود مبارکش باقی ماند و گاهی در وجود آن گرامی اثر می گذاشت و حال ایشان را منقلب می ساخت و به همین جهت بسیاری از مورّخان عقیده دارند که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در اثر همان سم زن یهودی، به شهادت رسیده اند و مرض آخرین ایشان اثر سم زن یهودی بوده که در خیبر به پیامبر(صلی الله علیه و آله) داده شده است.

موعظه بِشر در برابر یهود

بشر بن براء بن معرور، همراه با معاذ بن جبل در جریان خباثت های مکرر یهود، به میان آنان رفته و به موعظه شان پرداخته است.

در کتاب «متفرقات در اسباب نزول» این گونه آمده است:

نزلت هذه الآیة فی بنی قریظة و بنی نضیر؛ (وَ لَمّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ ، فَلَعْنَةُ اللّهِ عَلَی الْکافِرِینَ ). 1

این آیه درباره بنی قریظه و بنی نضیر نازل شده است: و آن گاه که کتابی از نزد خدا برای آنان آمد و آن تصدیق می کرد آنچه را که به آنان نازل شده بود و آنها از قبل اظهار فتح و پیروزی کردند و چون آنچه را که می شناختند به آنان داده شد، به آن کفر ورزیدند. پس لعنت خدا بر کافران باد!

در تفسیر این آیه، ابن عباس که آشنا به علم تفسیر از جانب پیامبر(صلی الله علیه و آله) شد، کلمه «یَسْتَفْتِحُونَ» را چنین تفسیر کرده است:

یستفتحون، أی: یستنصرون علی الأوس و الخزرج لرسول الله(صلی الله علیه و آله) قبل مبعثه: فلمّا بعثه الله من العرب و لم یکن من بنی اسرائیل کفروا به. (1)

ص:149

آنها اظهار می داشتند که پیروز خواهند شد؛ یعنی به وسیله پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) بر اوس و خزرج غلبه خواهند کرد؛ هنگامی که خداوند پیامبر را از عرب برانگیخت و از بنی اسرائیل برنینگیخت به ایشان کفر ورزیدند.

ابن عباس ادامه داده است: پس از اظهار کفر یهود، دو نفر به نزد یهود رفته و آنها را شماتت کردند؛ یکی معاذ بن جبل و دیگری بشر بن براء بن معرور بود.

فقال بشر بن البراء بن معرور، یا معشر الیهود: اتقوا الله و أسلموا، فقد کنتم تستفتحون علینا بمحمد و نحن أهل الشرک، و تصفونه، و تذکرون أنّه مبعوث، فقال سلام بن مشکم: ما جاءنا بشیء نعرفه و ما هو بالذی کنّا نذکر لکم فأنزل الله تعالی هذه الآیة.... (1)

بشر بن براء بن معرور گفت: ای جماعت یهود، تقوا پیشه کنید و مسلمان شوید. شما کسانی بودید که پیش از رسالت محمد(صلی الله علیه و آله) بر ما، طلب و اظهار نصرت می کردید و او را به صفات نیک می ستودید. حال چرا این موضع را گزیده اید؟ سلاّم بن مشکم گفت: محمد چیزی را که ما می خواستیم نیاورده و آنچه را یاد می کردیم محقّق نکرده، سپس این آیه نازل شد....

مورّخان آورده اند که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) از همان سم دچار مریضی شد، مادر بشر به عیادت پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمد. حضرت به وی فرمودند: «ای مادر بشر، اثر همان لقمه ای که در خیبر با پسر تو خوردم، گاهی در من ظاهر می شد تا اینکه این بار نفسم را قطع می کند».

فقال(صلی الله علیه و آله) یا أمّ بشر، ما زالت أکلة خیبر التی اکلت بخیبر مع ابنک تعاودنی، فهذا أوان قطعت ابهری فکان المسلمون یرون أنّ رسول الله(صلی الله علیه و آله) مات شهیداً مع ما أکرمه الله به من النبوّة. (2)

پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: ای مادر بشر، همواره لقمه خیبر که با پسرت خوردیم، مرا به

ص:150

مرض وا داشت که امروز هم برای همان به عیادتم آمده ای. پس اکنون زمان قطع نفس من است و مسلمین اعتقاد دارند که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) شهید از دنیا رفته، به اضافه کرامتی که خدا به او به نبوت فرموده.

البته در مطاوی و مسانید تاریخی آمده است که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله)، پس از شهادت بِشر، زن یهودی را آوردند و دستور دادند که او را به سزای عملش برسانند و او را کشتند.

مدفون در بقیع

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) بشر بن براء بن معرور را در بقیع دفن کرد و خود، شخصاً بر جنازه اش نماز گزاردند. رحمت و غفران و رضوان الهی، بر این حماسی پاکباخته و شهید «فَصَلّی عَلَیهِ رَسُولُ الله وَ دُفِنَ بِالبقیع» (1)؛ «پیامبر بر او نماز گزاردند و در بقیع دفن گردید».

پیامبر(صلی الله علیه و آله) را در موسم حج، در منا دیدم، تا چشمان پیامبر به من افتاد، پرسید: تو عبدالله سلامی؟ گفتم: آری. فرمود: نزد من بیا. نزدیکش رفتم. حضرت از من پرسید: «أَنْشُدُکَ بِاللهِ، یَا عَبْدَاللهِ بْنَ سَلامٍ أَمَا تَجِدُنِی فِی التَّوْرَاتِ رَسُولَ الله»؛ «تو را به خدا سوگند می دهم، آیا نام مرا در تورات، به عنوان رسول الله ندیده ای؟» گفتم: نام و سیمای شما را در تورات خوانده ام. سپس از ایشان خواستم خدا را برایم توصیف کند. آن حضرت سوره توحید را برایم تلاوت کردند. به ایشان عرض کردم: ای فرستاده خدا، چگونه می توانم به آیین شما وارد شوم؟ فرمود: بگو: «أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ الله»؛ «من شهادتین بر زبان جاری ساختم و مسلمانی برگزیدم». (1)

بازگشت به مدینه و انتظار پیامبر(صلی الله علیه و آله)

عبدالله بن سلام وقتی مسلمان شد، به مدینه بازگشت و چون در میان یهودیان می زیست اسلامش را کتمان کرد و پوشیده داشت و نمازش را مخفیانه، به شیوه اسلامی می گزارد و منتظر بود که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) به مدینه هجرت کند. خودش چنین نقل کرده است:

شنیدم که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) به مدینه هجرت کردند؛ فریاد مردم مدینه را در انتظار نبی شنیدم. جمعیت انبوهی منتظر قدوم آن حضرت بودند. من بالای درخت خرمایی رفتم و چون پیامبر(صلی الله علیه و آله) نزدیک شدند خودم را از روی درخت انداختم تا به حضورش شرفیاب گردم، چون پیامبر(صلی الله علیه و آله) مرا دید، فرمود: ای عبدالله بن سلام، یقین دارم که اگر موسی را هم می دیدی، این گونه از بالای درخت خودت را نمی انداختی! گفتم: آری، ای فرستاده خدا، من شوق به زیارت شما دارم و از دیدار شما به حدی خوشحالم که با دیدن موسی، چنین خوشحال نخواهم شد: «فأجلسَنِی رَسُولُ الله(صلی الله علیه و آله) فی حِجرِه و مَسَحَ علی رأسی و سمّانی یوسف» (2)؛ «پیامبر(صلی الله علیه و آله) مرا در کنار خود نشاند و دست مبارکش را بر سرم کشید و نامم را یوسف گذاشت».

ص:152

در کنار پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)

عبدالله بن سلام، پس از هجرت پیامبر(صلی الله علیه و آله)، همواره در کنار آن حضرت بود و در بسیاری از نبردها، در رکابش حضور داشت. در بدر و احُد و احزاب و حُنَین شرکت کرد و از یاران باوفا و صادق پیامبر گرامی(صلی الله علیه و آله) بود.

طبق نقل طبرانی، عبدالله بن سلام، در حفر خندق و در ماجرای غزوه احزاب در کنار پیامبر و علی(علیهما السلام) بود و در هنگام حفر خندق، اشعاری در دفاع از پیامبر(صلی الله علیه و آله) به صورت حماسی می خواند.

نزول آیه قرآن در شأن وی

وقتی عبدالله بن سلام مسلمان شد، بر یهود گران آمد و آنان پیوسته درصدد بودند که با وی مرتبط شده، از او بخواهند که اسلامش را انکار کند. این آیه مبارکه در همین زمینه، نازل شد:

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِنْ دُونِکُمْ لا یَأْلُونَکُمْ خَبالاً وَدُّوا ما عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ وَ ما تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ قَدْ بَیَّنّا لَکُمُ الْآیاتِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ ) (آل عمران: 118)

ای مؤمنان! بیگانگان را همراز خود مگیرید، چه آنها از هیچ گونه آسیب رسانی در حق شما کوتاهی نمی کنند. دوست دارند شما در رنج باشید. همانا دشمنی از گفتارشان پیداست، و کینه ای که دلشان نهان می دارد بزرگ تر است. به راستی ما آیات را برای شما بیان کردیم اگر اندیشه کنید.

راوی رسول الله(صلی الله علیه و آله)

عبدالله بن سلام، راوی صادق پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود و روایات فراوانی را از پیامبرخد(صلی الله علیه و آله) در سینه خود داشته و در هر مجلسی آنها را بیان می کرد. بدین روی، در کتب روایی معتبر، عبدالله بن سلام، از راویان برجسته پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) معرفی گردیده است.

ص:153

برای نمونه، دو - سه روایت را که او از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل کرده، می آوریم:

عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ سَلامٍ، قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ(صلی الله علیه و آله) یَقُولُ: مَنْ تَوَضَّأَ فَأَحْسَنَ الوُضُوءَ، ثُمَّ قَامَ یُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ، أَوْ أَرْبَعًا - شَکَّ سَهْلٌ - یُحْسِنُ فِیهِمَا الرکوع وَالخُشُوعَ، ثُمَّ اسْتَغْفَرَ اللهَ غَفَرَ لَهُ. (1)

عبدالله بن سلام گوید: شنیدم از پیامبر خدا - درود خدا بر او باد - که می فرمود: هرکس وضو بگیرد و وضویی نیکو بگیرد، سپس قیام کرده، دو یا چهار رکعت نماز بگزارد و رکوع درستی انجام دهد و با خشوع و حضور قلب نماز را اقامه کند، سپس از خداوند طلب مغفرت نماید، خداوند همه گناهانش را می بخشد.

وَعَن عَبدِالله بن سلام، انه قال: قال النبی(صلی الله علیه و آله): الحیاء من الإیمان و لا ایمان لمن لا حیاء له. (2)

عبدالله بن سلام نقل کرده که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) فرمودند: حیا نشانه ایمان است و ایمان ندارد کسی که حیا ندارد.

وعَن عَبدِالله بن سلام: إنّ النّبی(صلی الله علیه و آله) قال: خیر النساء من تسرّک إذا أبصرت و تطیعک إذا أمرت و تحفظ غیبتک فی نفسها و مالک. (3)

عبدالله بن سلام از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) نقل کرده که فرمود: بهترین زن آن است که خوشنودت سازد آن گاه که به او می نگری و اطاعتت کند آن گاه که فرمانش می دهی و در غیاب تو خود را برایت حفظ کند و نگاهبان مالت باشد.

عبدالله بن سلام همچنین روایات بسیاری در زمینه های مختلف از پیغمبرخدا(صلی الله علیه و آله) نقل کرده است و در سلسله راویان غدیر خم و فضایل علی(علیه السلام)، به صورت مبسوط منعکس است که به جهت خودداری از طولانی شدن بحث، از اشاره به آنها صرف نظر کرده و خوانندگان را به کتب تاریخی در این زمینه ارجاع می دهم.

ص:154

مدافع خلافت

در کارنامه زندگی عبدالله بن سلام، همگامی با علی(علیه السلام)، پس از رحلت پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله)، انعکاس کامل دارد. ولی در ماجرای انقلاب مردم علیه عثمان، از اینکه خلیفه کشی در میان مسلمانان رایج شود، به شدت بیمناک بود و مردم را از آن برحذر می داشت.

طبرانی از عبدالله بن سلام نقل کرده است:

حین هاج الناس فی أمر عثمان: أیّها النّاس لا تقتلوا هذا الشیخ واستعتبوه فإنّه لن تقتل أمّة نبیّها فیصلح أمرهم حتّی یهراق دماء سبعین ألفاً منهم ولن تقتل أمة خلیفتها فیصلح أمرهم حتّی یهراق دماء أربعین ألفاً. فلم ینظروا فیما قال وقتلوه. (1)

هنگامی که مردم در مخالفت با عثمان شورش کردند و درصدد کشتن وی برآمدند، چنین گفت: ای مردم، این پیرمرد را نکشید و رهایش کنید؛ زیرا هیچ امتی پیامبرش را نکشت مگر این که شیرازه امورشان از هم گسست و سزاوار بود که خون هفتاد هزار نفرشان بر زمین بریزد و هرگز نمی کشد امتی خلیفه ای را مگر اینکه سزاوار است خون چهل هزار نفرشان بریزد. آنان به گفته وی توجه نکردند و خلیفه را کشتند.

عبدالله بن سلام بعد از قتل عثمان می گفت: «مردم با این عملِ خود، باب فتنه علیه خلیفه به حق را گشودند».

البته نیک می دانیم که علی(علیه السلام) هم در ماجرای انقلاب مردم مدینه علیه عثمان، هرگز راضی به کشته شدن خلیفه نبودند و به همین جهت حسنین(علیهما السلام) و محمد حنفیه را مأمور کردند که از خلیفه نگهبانی کنند و حتی خلیفه را که در مضیقه بی آبی قرار داده بودند، سیراب سازند و برایش آب ببرند و شاید عبدالله بن سلام هم از همین جهات، مخالف کشته شدن خلیفه بوده است.

ص:155

گفتار علی(علیه السلام) درباره عبدالله بن سلام

علی(علیه السلام) درباره عبدالله بن سلام، جمله ای را بیان کرده که بسیار مهم است. آن حضرت در پیشامد ماجرایی فرموده است: «دعوه فانه منّا اهل البیت»؛ «رهایش سازید که او فردی از ما اهل بیت است».

فجلس عبدالله بن سلام بعد قتل عثمان أیام فی الطریق لعلیّ، فقال: أین ترید یا علیّ؟ فقال: أرید أرض العراق. قال: عبدالله بن سلام: لا تأتی العراق وعلیک بمنبر رسول الله(صلی الله علیه و آله). فوثب به أناس من أصحاب علی وهموا به فقال علی: دعوه فإنّه منّا أهل البیت. (1)

عبدالله بن سلام، چند روز بعد از قتل عثمان، در راه علی(علیه السلام) نشست، تا آن حضرت را ببیند. هنگامی که آن حضرت اراده داشت به عراق برود، او را دید، پرسید: به کجا اراده کرده ای یا علی؟ حضرت فرمود: می خواهم به عراق بروم. عبدالله بن سلام گفت: به عراق مرو و بر تو باد به قبر پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله). اصحاب علی با او برخورد کردند و می خواستند مانع از گفتار او شوند، حضرت فرمود: رهایش سازید که او فردی از ما اهل بیت است.

فضایل عبدالله سلام فراوان است و او در واقع، عالم به شریعت بود و جزو کسانی است که معاذ بن جبل همواره دیگران را سفارش می کرد که از علم عبدالله بن سلام بهره گیرند.

لذا ذهبی، در سیر اعلام النبلاء آورده است که عبدالله بن سلام، جزو کسانی است که «عنده علم الکتاب»؛ «در نزد او است علم کتاب». (2)

عبدالله سلام، به مناسبت اسم گذاری که پیامبر(صلی الله علیه و آله) برای او کرد، نام فرزند بزرگ خود را یوسف نهاد و یوسف نیز شخصیتی ممتاز نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) محسوب می گردید.

ص:156

عبدالله بن سلام، مدفون در بقیع

ابن حنّان (1) گوید: عبدالله بن سلام از بهترین صحابه پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) بود؛ «وَ هُوَ مِن خِیَارِ صَحَابَةِ الرَّسُول» یعنی او از نیکان و بهترین های اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود که در سال 43ه.ق، در مدینه در گذشت. مسلمانان پیکر او را با اندوه به بقیع برده و بر آن نماز گزاردند و در بقیع مدفونش کردند.

علامه سپس از نام آنها یاد می کند و می نویسد:

1. اسید بن ثعلبه انصاری، بدری؛ 2.ثابت بن عبیدانصاری، بدری که در صفین کشته شد... 3.کعب بن عمرو، ابوالیسر یا ابوزعنه، بدری، که در بیعت رضوان حضور داشت. (1)

شجاع در میدان های رزم

کعب بن عمرو در میدان های رزم و نبرد، دلاوری بزرگ و فردی شجاع و نترس بود که در ماجرای اسیر گرفتن گروهی از کفار قریش، پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) به او فرمود

:«أَعَانَکَ عَلَیهِم مَلَکٌ کَرِیمٌ» (2)؛ «فرشته ای کریم تو را بر آنان یاری داد».

راوی احادیث پیامبر(صلی الله علیه و آله)

کعب بن عمرو، یا ابوالیسر، از راویان احادیث پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) بود که از او روایات فراوانی در مسانید صحیح فریقین باقی مانده است که جهت دوری از طولانی شدن بحث، از آوردن نمونه خودداری می کنیم.

مدفون در بقیع

طبق نقل ابن حجر عسقلانی، کعب بن عمرو (ابوالیسر) در سال 55ه .ق در مدینه وفات یافت. «صَلَّی عَلَیهِ جَمَاعَةٌ مِنَ المُسلِمِین وَ دُفِنَ بِالبَقِیع». (3)

است. وی در حدیثِ شاهدخواهی علی(علیه السلام) بر ماجرای غدیر و حاضران در آن، از هفده نفری است که در حضور خلیفه اول (ابوبکر) به پاخاستند و شهادت قاطع دادند و سوگند صریح یاد کردند که به چشم خود دیدند پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) در ماجرای غدیرخم، علی(علیه السلام) را به رهبری امّت بعد از خویش، نصب کردند.

سهل بن سعد، همراهی صادق برای پیامبر(صلی الله علیه و آله)

سهل بن سعد ساعدی همراهی صادق برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود و تقریباً تمام دوران رسالت را با آن حضرت همراهی کرد؛ به گونه ای که کمتر غزوه ای است او در کنار پیامبر(صلی الله علیه و آله) حضور نداشته باشد. اگر بخواهیم تمام موارد همگامی و حضورش با پیامبرگرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) را بنگاریم، از حد یک مقاله فراتر خواهد رفت، لذا به بیان نمونه ای از آن همگامی اکتفا می کنیم:

سهل بن سعد گوید:

جُرِحَ وَجْهُ رَسُولِ اللهِ(صلی الله علیه و آله)... یَوْمَ أُحُدٍ ... وَ کُسِرَتْ رَبَاعِیَتُهُ وَهُشِمَتِ الْبَیْضَةُ عَلَی رَأْسِهِ الشَّرِیفِ فَکَانَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللهِ(صلی الله علیه و آله) تَغْسِلُ الدَّمَ وَکَانَ عَلِی بْنُ ابی طالب یَسْکُبُ عَلَیْها بِالْمِجَنِّ فَلَمَّا رَأَتْ فَاطِمَةُ أَنَّ الْمَاءَ لاَ یَزِیدُ الدَّمَ إِلاَّ کَثْرَةً أَخَذَتْ قِطْعَةَ حَصِیرٍ فَأَحْرَقَتْهُ حَتَّی صَارَ رَمَادًا ثُمَّ أَلْصَقَتْهُ بِالْجُرْحِ فَاسْتَمْسَکَ الدَّمُ. (1)

در ماجرای جنگ احد، صورت پیامبر(صلی الله علیه و آله) جراحتی یافت و چهار دندان پیشین آن رسول گرامی شکست و بر سر شریفش در اثر جراحت ورمی ایجاد شد، فاطمه(علیها السلام) پیامبر را مداوا می کرد و خون را از پیشانی آن حضرت می شست و علی(علیه السلام) با ظرفی آب می ریخت. فاطمه(علیها السلام) وقتی دید آب بر خون چیره نمی شود و خونریزی بند نمی آید، قطعه حصیری را برداشت و آن را سوزانده، خاکسترش را بر محل جراحت بست و خون بند آمد.

ص:159

سهل، روایتگری ولایتمدار

سهل بن سعد، یکی از راویان خاندان رسالت است. روایتگری است که ولایت علی(علیه السلام) را در دل داشت و روایات بسیاری از پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) در امامت علی(علیه السلام) نقل کرد. او بسیاری از روایات را که نقل کرده، خود ناظر، شاهد و شنونده از پیامبر(صلی الله علیه و آله) بوده است. به نمونه ای از این روایات اشاره می کنیم:

حَدَّثَنَا یَعْقُوبُ بْنُ عَبْدِالرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی حَازِمٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِی سَهْلُ بْنُ سَعْدٍ(رضی الله عنه) أَنَّ رَسُولَ اللهِ(صلی الله علیه و آله) قَالَ یَوْمَ خَیْبَرَ: لَأُعْطِیَنَّ هَذِهِ الرَّایَةَ غَدًا رَجُلاً یَفْتَحُ اللهُ عَلَی یَدَیْهِ یُحِبُّ اللهَ وَرَسُولَهُ وَیُحِبُّهُ اللهُ وَرَسُولُهُ. قَالَ: فَبَاتَ النَّاسُ یَدُوکُونَ لَیْلَتَهُمْ أَیُّهُمْ یُعْطَاها فَلَمَّا أَصْبَحَ النَّاسُ غَدَوْا عَلَی رَسُولِ اللهِ(صلی الله علیه و آله) کُلُّهُمْ یَرْجُو أَنْ یُعْطَاهَا، فَقَالَ: أَیْنَ عَلِی بْنُ ابی طالب؟ فَقِیلَ: هُوَ یَا رَسُولَ اللهِ یَشْتَکِی عَیْنَیْهِ، قَالَ: فَأَرْسَلُوا إِلَیْهِ فَأُتِی بِهِ فَبَصَقَ رَسُولُ اللهِ(صلی الله علیه و آله) فِی عَیْنَیْهِ وَدَعَا لَهُ فَبَرَأَ حَتَّی کَأَنْ لَمْ یَکُنْ بِهِ وَجَعٌ فَأَعْطَاهُ الرَّایَةَ، فَقَالَ عَلِی: یَا رَسُولَ اللهِ، أُقَاتِلُهُمْ حَتَّی یَکُونُوا مِثْلَنَا. فَقَالَ: انْفُذْ عَلَی رِسْلِکَ حَتَّی تَنْزِلَ بِسَاحَتِهِمْ، ثُمَّ ادْعُهُمْ إِلَی الإِسْلاَمِ وَأَخْبِرْهُمْ بِمَا یَجِبُ عَلَیْهِمْ مِنْ حَقِّ اللهِ فِیهِ، فَوَاللهِ لأَنْ یَهْدِی اللهُ بِکَ رَجُلاً وَاحِدًا خَیْرٌ لَکَ مِنْ أَنْ یَکُونَ لَکَ حُمْرُ النَّعَمِ. (1)

یعقوب بن عبدالرحمان از ابن حازم نقل کرده که گفت: سهل بن سعد ساعدی به من خبر داد که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) در روز خیبر فرمود: پرچم را سحرگاهان به مردی خواهم داد که خداوند فتح و پیروزی را به دست او محقق می سازد؛ مردی که خدا و رسول را دوست دارد و خدا و رسول هم او را دوست دارند. سهل گفت: مردم شب را به صبح آوردند، در حالی که در این اندیشه بودند که پیامبر(صلی الله علیه و آله) پرچم را به چه کسی خواهد سپرد!؟ آن گاه که صبح شد، خدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله) رسیدند و هر کدام امیدوار بودند که پرچم به او داده شود، اما پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمودند: کجا است

ص:160

علی بن ابی طالب؟ گفته شد: علی درگیر درد چشم است. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: او را بیاورید. علی را آوردند. حضرت از آب دهانش به چشم علی کشید و برایش دعا کرد. چشم علی(علیه السلام) بهبود یافت. گویی که دردی نداشته است! در این هنگام پیامبر(صلی الله علیه و آله) پرچم را به علی سپرد. علی(علیه السلام) خطاب به پیامبر(صلی الله علیه و آله) گفت: من با آنان می جنگم تا همچون ما، به مسلمانی درآیند. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: پیشگامانی را بفرست و به اسلام دعوتشان کن و به آنان بگو که خدا درباره ایشان چه چیزی را دوست می دارد. سوگند به خدا که اگر یک نفر به وسیله تو هدایت شود، برای تو بهتر است از تمام نعمت های روی زمین.

پایداری سهل در ولایت علی(علیه السلام)

کینه آل مروان نسبت به اهل بیت(علیهم السلام) را به خوبی می دانیم و نیز آگاهیم که بیشترین کینه را، این دودمانِ مطرود نسبت به علی(علیه السلام) داشته اند. در همین راستا مروانیان می کوشیدند یاران علی را نیز به انواع آزارها و اذیتها، شکنجه کنند. از این رو، فردی از آل مروان که از سوی معاویه بر مدینه گماشته شده بود، دستور داد سهل بن سعد ساعدی را بیاورند. وقتی سهل را حاضر کردند، آن فرد دستور داد که سهل به علی(علیه السلام) ناسزا گوید، اما سهل از این کار خودداری کرد و حاضر به سبّ علی(علیه السلام) نشد.

آن فرد خبیث گفت: حال که حاضر نیستی، علی را دشنام داده، ناسزا بگویی، بگو خداوند ابوتراب را لعنت کند (!) سهل گفت: برای علی، نامی محبوبتر از ابوتراب نیست و هنگامی که او را با کنیه «ابوتراب» می خوانند، خوشحال می شود و من هرگز چنین کاری را نمی کنم؛ زیرا خودم شاهد بودم که علی(علیه السلام) در خانه نبود و پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) به خانه علی رفتند و دیدند او در خانه نیست، از دختر خویش فاطمه(علیها السلام) پرسیدند: علی کجا است؟ فاطمه(علیها السلام) عرض کرد: از خانه بیرون رفت. پیامبر به سمت مسجد رفتند و دیدند علی(علیه السلام) در گوشه ای از کوچه منتهی به مسجد، روی خاک ها نشسته و بر

ص:161

چهره اش مقداری گرد و غبار است. حضرت به ایشان فرمود: برخیز ای ابوتراب! پس از این، علی(علیه السلام) خوش ترین کلمه را کلمه ابوتراب می دانست و هرگاه به این کنیه خوانده می شد، خوشنود می گردید». (1)

بدین سان، سهل بن سعد از ناسزاگویی به علی(علیه السلام) خودداری ورزید و مورد آزارها و شکنجه های بسیاری واقع شد و همواره مورد عذاب قرار می گرفت.

سهل و نقل حدیث قهقری

حدیثی است که سهل بن سعد ساعدی آن را از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) نقل کرده که در مضامین حدیثی، معروف به «حدیث قهقری» است. مضمون آن چنین است:

عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْد السّاعِدِی، قَالَ: قَالَ النَّبِی(صلی الله علیه و آله): ... لَیَرِدَنَّ عَلَیَّ أَقْوَامٌ أَعْرِفُهُمْ وَیَعْرِفُونِی، ثُمَّ یُحَالُ بَیْنِی وَبَیْنَهُمْ، ... فَأَقُولُ: إِنَّهُمْ مِنِّی، فَیُقَالُ: إِنَّکَ لا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ، فَأَقُولُ: سُحْقًا سُحْقًا لِمَنْ غَیَّرَ بَعْدِی»، «وَ یُقَالُ: إِنَّهُمْ ارْتَدُّوا بَعْدَکَ عَلَی أَدْبَارِهِمُ الْقَهْقَرَی». (2)

از سهل بن سعد ساعدی است که گفت: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: در روز قیامت، اقوامی بر من وارد می شوند که من آنها را می شناسم و آنها هم مرا می شناسند. سپس میان من و آنها حایل و مانع ایجاد می شود. من به خداوند عرض می کنم: آنان از من هستند. در جوابم گفته می شود: تو نمی دانی که آنان بعد از تو چه ها کردند؟! من می گویم: وای، وای بر کسانی که بعد از من، سنتی را تغییر داده باشند و گفته می شود، آنان به عقب برگشتند و قهقری اختیار کردند.

سهل، ناظر کاروان اسیران کربلا و سرها بر نیزه ها

سهل بن سعد ساعدی، خود نقل کرده که آهنگ بیت المقدس کردم. به شام که رسیدم، دیدم شهری است پردرخت و خوش آب و هوا و نیز دیدم که همه شهرها را

ص:162

آذین بسته اند و سردرهایی مجلّل ساخته اند. اسب ها را زین کرده و محفل هایی نصب نموده اند و مردم هلهله می کردند و جشن گرفته بودند. زنانی هم دف و چنگ می زدند و شادی را افزون می ساختند.

با خود گفتم: آیا شامیان عیدی دارند که چنین شادمانی می کنند؟ از مردی پرسیدم: مگر شما عید دارید؟ گفت: گویا شامی نیستی؟ از کدام دیاری؟ گفتم: از اهالی مدینه ام. گفت: شگفت نیست که امروز از آسمان خون ببارد و زمین اهلش را به کام خود فرو برد. پرسیدم: برای چه؟! گفت: اکنون اسیران آل الله و سر مطهّر حسین(علیه السلام) را بر نیزه کرده، می آورند.

فَقُلْتُ وَا عَجَبَاهْ یُهْدَی رَأْسُ الحُسَیْنِ وَ النَّاسُ یَفْرَحُونَ. قُلْتُ مِنْ أَی بَابٍ یُدْخَلُ فَأَشَارُوا إِلَی بَابٍ یُقَالُ لَهُ بَابُ سَاعَاتٍ قَالَ فَبَیْنَا أَنَا کَذَلِکَ حَتَّی رَأَیْتُ الرَّایَاتِ یَتْلُو بَعْضُها بَعْضاً فَإِذَا نَحْنُ بِفَارِسٍ بِیَدِهِ لِوَاءٌ مَنْزُوعُ السِّنَانِ عَلَیْهِ رَأْسٌ مِنْ أَشْبَهِ النَّاسِ وَجْها بِرَسُولِ اللهِ(صلی الله علیه و آله). (1)

گفتم: وای بر این مردم، که سر حسین بن علی(علیهما السلام) به ظالمی هدیه داده شود و آنان شادمانی کنند. پرسیدم: آنان را از چه دری وارد شام می کنند؟ آن مرد گفت: از باب ساعات. در همین اثنا دیدم که پرچم ها پشت سر یکدیگر آمدند. سواری را دیدم که پرچمی وارونه بر دست دارد و نیزه ای و بر بالای نیزه سری را دیدم که شبیه ترین صورت را به رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) دارد.

عَنْ کَامِل البَهَائی، قَالَ سَهْلُ بْنُ سَعْدٍ السَّاعِدِی: رَأَیْتُ الرُؤُوسَ عَلَی الرّمَاحِ وَ یَقْدُمُهُم رَأْسُ الْعَبّاسُ بْنُ عَلِی(علیهما السلام) فَنَظَرْتُ إِلَیهِ کَأَنَّهُ یَضْحَکُ، وَ رَأْسَ الإمَامِ(علیه السلام)، کَانَ وَرَاءَ الرُّؤُوسِ، أَمَامَ المُخَدَّراتِ وَلِلرأْسِ الشَّرِیفَةِ مَهَابَةً عَظِیمَةً وَ یُشْرِقُ مِنْها النُّورُ بِلِحْیَةٍ مُدَوَّرَة قَدْ خَالَطَها الشَّیْب وَصَلب عَلَی شَجَرَة. فَاجْتَمَعَ النّاس حَولَها یَنْظُرُونَ إِلَی النُّورِ

ص:163

السَّاطِعِ فأَخَذَ یَقْرَأُ الْقُرْآنَ، دَعَاهُم ابْن زِیَاد مَرَّةً أُخْرَی فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَیْهِ وَ أَیْنَ رَأْسُ الحُسَیْنِ بَینَ یَدَیهِ وَالأَنوَارِ الإلَهِیة تَتَصَاعَدُ إِلَی عَنَانِ السَّمَاءِ.... (1)

از کامل بهایی نقل شده است که سهل بن سعد ساعدی گفت: سرها را بر نیزه دیدم و پیشاهنگ آنان، سر مطهّر عباس بن علی(علیهما السلام) بود. به او نگریستم، گویا که می خندید و سر مطهر امام(علیه السلام)، پشت سر همه سرها قرار داده شده بود و پیش روی زنان حرم عصمت و طهارت. آن سر مطهر مهابت و جلالتی بزرگ داشت که از آن نوری به آسمان ساطع بود؛ سری که پیری برآن عارض گشته بود و بر درختی نهاده بودند. مردم، گرد آن سر نورانی و مطهّر جمع شده بودند و نور جلالتش را می نگریستند و آن سر مطهّر قرائت قرآن می نمود. آنان را ابن زیاد فراخواند و سر مطهر حسین را پیش او بردند و سر را پیش روی خود نهاد، در حالی که انوار الهی از آن سر نورانی به آسمان کشیده می شد.

سهل بن سعد، روایتگر حدیث فاطمه(علیها السلام)

سهل بن سعد ساعدی روایتگر حدیث فاطمه زهرا(علیها السلام) است؛ روایتی که حضرت زهرا از پدر بزرگوارش نقل فرموده، که پدرم به علی(علیه السلام) فرمود: ای علی! تو خلیفه من بعد از منی و بعد از تو، فرزندت حسن، و بعد از فرزندت حسن، فرزندت حسین(علیهما السلام)، و بعد از حسین، فرزندش علی بن الحسین(علیه السلام) و پس از او، فرزندش محمد بن علی الباقر(علیهما السلام) و پس از او، فرزندش جعفر بن محمد الصادق(علیهما السلام) و بعد از او فرزندش موسی بن جعفر(علیهما السلام)، و پس از او، فرزندش علی بن موسی الرضا(علیهما السلام) و پس از او، فرزندش محمد بن علی الجواد(علیهما السلام) و پس از فرزندش علی بن محمدالهادی(علیهما السلام) و پس از او، فرزندش حسن بن علی العسکری(علیهما السلام)، و بعد از او فرزندش که نامش هم نام من است و خداوند به وسیله او، زمین را پر از عدل و داد می نماید پس از آنکه از جور و ستم پر شده باشد؛

ص:164

یَفْتَحُ اللهُ بِهِ مَشَارِقَ الأَرْضِ وَ مَغَارِبَها فَهُمْ أَئِمَّةُ الْحَقِّ وَ أَلْسِنَةُ الصِّدْقِ مَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُمْ مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُمْ. (1)

خداوند به دست مهدی(عج) شرق و غرب عالم را فتح می کند. آنان، امامان حق و زبان های راستین خدایند. پیروز است کسی که آنان را یاری کند و خوار و بی مقدار است کسی که آنان را خوار شمارد.

جنایت حجاج بن یوسف ثقفی در حق سهل

حجاج بن یوسف ثقفی که از پلیدترین و جنایتکارترین حاکمان دوران اموی بود، جنایات فراوانی را بر یاران علی و طرفداران اهل بیت(علیهم السلام) وارد نمود؛ از جمله آن جنایات، جنایتی بود که بر جابر بن عبدالله انصاری و سهل بن سعد ساعدی وارد ساخت. حجاج، ایشان را به جرم دوستی اهل بیت(علیهم السلام) احضار کرد و فرمان داد از علی(علیه السلام)، آن امیر تقوا و عدالت و پاکی بیزاری بجویند؛ اما هیچ یک از آن دو شخصیت بزرگ و برخی از کسانی که با آنها بودند، حاضر به چنین کاری نشدند. آنها در برابر دژخیم تاریخ ایستادند و بر ولایت علی(علیه السلام) و تبعیت از آن حضرت پای فشردند، ولی حَجّاج دستور داد بر دست و گردن آنها آهنی سرخ شده قرار دادند. دست های هر دو بزرگوار و گردن آنها را با آهن گداخته علامت نهادند تا به زعم خود، مردم عبرت گیرند و ولایت علی(علیه السلام) را فرو نهند!

کَانَ الْحَجَّاجَ بْنَ یُوسُفَ الثَّقَفِی، قَدْ خَتَمَ فِی یَدِ ْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِالله الأَنْصَارِی وَ فِی عُنُقِهِ وَ فِی یَدِ سَهْلِ بْنِ سَعْدِ السَّاعِدِی وَ عُنُقِهِ، یُرِیدُ إذْلاَلَهُمْ وَ أَنْ یَجْتَنِبَهُمُ النَّاس. (2)

حجاج بن یوسف ثقفی به دست و گردن جابر بن عبدالله انصاری و به دست و گردن سهل بن سعد ساعدی با آهن گداخته علامت نهاد و سرخ کرد و غرضش آن بود که آنها را خوار سازد و به مردم بگوید که از آنها دوری جویند.

ص:165

مدفون در بقیع

در آغاز اشاره داشتیم که سهل بن سعد، اراده بیت المقدس کرده بود که در شام با حادثه مؤلمه اسارت خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) و فرزندان و زنان و خواهران گرامی امام حسین(علیه السلام) مواجه شد.

تواریخ معتبری، مانند «مروج الذهب» مسعودی و «الاستیعاب» نقل کرده اند که سهل ابن سعد ساعدی همراه کاروان اسیران به کربلا بازگشت و تا زمانی که در قید حیات بود، در مدینه ماند و در صدمین سال حیاتش در سال 91 ه .ق، دار فانی را وداع گفت و در قبرستان بقیع مدفون گردید.

ابوالعباس سهل بن سعد الأنصاری الخزرجی الساعدی، المتوفی 91 ه. فی المدینة، و دفن بالبقیع. (1)

ابوالعباس، سهل بن سعد انصاری خزرجی ساعدی، در 91 ه .ق در مدینه وفات یافت و در بقیع دفن شد.

او پسر مطعم بن عدی است که جزو آزادشدگان است؛ آنان که اسلامشان نیکو شد و به نیکی به آن عمل کردند.

پدر او مردی بزرگوار بود که در مکه پیامبر را، هنگام بازگشت از طائف پناه داد و از این رو است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در دوران رسالتش از مطعم بن عدی به نیکی یاد کرده است.

ثُمّ کَانَ ابنُهُ جُبَیر شَرِیفاً مُطَاعاً وَ لَهُ رِوَایَة أحَادِیث، رَوَی عَنْهُ وَلَدَاهُ الفَقِیهَان مُحَمَّد وَ نَافِع، وَسُلَیمَانُ بنُ صُرَد، وَ سَعِیدُ بْنُ المُسَیَّبِ، وَآخَرُونَ وَ أَبُوسَلَمَةَ بْنُ عَبْدِالرَّحْمَن، وَ کَثِیرٌ مِنَ الرُّواة. (1)

پسر وی (مطعم) که جبیر باشد، فردی بود شریف و مطاع (که دیگران اطاعتش می کردند). او احادیثی را بیان کرده که دو فرزندش محمد و نافع و سلیمان بن صرد خزاعی و سعید بن مسیّب و دیگران و ابوسلمة بن عبدالرحمان و بسیاری از راویان احادیث، از او نقل روایت و حدیث کرده اند.

وَ قَالَ ابْن إِسْحَاقُ: حَدَّثَنَا عَبْدُاللهِ بْنُ أَبِی بَکْر وَغَیْرِهِ قَالُوا: أَعْطَی رَسُولُ الله(صلی الله علیه و آله) المُؤَلَّفَة قُلُوبُهُم، فَأَعطَی جُبَیر بْنَ مُطْعِم مِئَةَ مِنَ الإبِلِ... کَانَ جُبَیر مِن حُلَمَاءِ قُرَیشٍ وَسَادَتِهِم، وَکَانَ یُؤخَذُ عَنهُ النَّسَب.

ابن اسحاق نقل کرده که عبدالله بن ابوبکر و دیگران گفته اند: پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) به کسانی برای تألیف قلوب هدایایی دادند؛ از جمله به جبیر بن مطعم صد شتر عنایت کردند و جبیر از انسان های بردبار قریش و از بزرگان آنها شمرده می شد و قریش خود را مفتخر می دانستند که نسبتشان را با او بیان بدارند و خود را به او منسوب نمایند.

عالم به انساب عرب

جبیربن مطعم در علم انساب مهارت فراوان داشت. برخی از مورخان نوشته اند: «وَ کَانَ جُبَیْرُ بْن مُطعِمٍ، أَعْلَمُ النَّاسِ بِأَنْسَابِ الْعَرَب» (2)؛ «جبیر بن مطعم، داناترین مردم به نسب عرب بود».

ص:167

ازاین رو، بسیاری از کسانی که می خواستند از قبیله خود آگاهی یابند و بدانند که نسبتشان قرشی است یا غیر قرشی و یا از قبایل زیرمجموعه قریش بوده اند، به او مراجعه می کردند و او به درستی پاسخشان را می داد و این، نشانه هوش بالا و فطانتی بود که در جبیر بن مطعم وجود داشت.

روایتگر روایاتی از پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)

جبیر بن مطعم، روایاتی را از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) نقل کرده که به نمونه ای از آن اشاره می کنیم:

عَنْ جُبَیْرِ بْنِ مُطعِم، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ(صلی الله علیه و آله) : أَ لَسْتُ بِوَلِیِّکُم؟ قَالُوا: بَلَی یَا رَسُولَ الله. قَالَ: إنِّی أَوْشَکَ أَنْ أُدْعَی فَأُجِیبَ وَ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی، فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونِی فِیهِمَا. (1)

از جبیر بن مطعم نقل است که گفت: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: ای مردم، آیا من سرپرست و حاکم و صاحب اختیار شما نیستم؟ گفتند: آری، ای فرستاده خدا! فرمود: یقین دارم که به زودی از سوی خدا دعوت می شوم و دعوت حق را اجابت می کنم، من می روم و در میان شما دو امر گرانبها و ارزشمند را باقی می گذارم؛ کتاب خدا و عترتم. پس بنگرید که بعد از من چگونه پاسشان می دارید.

شخصیت بزرگ جبیربن مطعم، سبب شده است که بسیاری از مورخان او را به عنوان راوی حدیث غدیرخم به حساب آورده و از زمره آل محمد(صلی الله علیه و آله) یادش کرده اند.

دفن در بقیع و تاریخ وفات

جبیر بن مطعم، روزگار خود را با عزت در کنار پیامبر(صلی الله علیه و آله) سپری کرد و با حلم و بردباری ویژه رفتار نمود. او از بزرگان قریش بود و پس از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله)، در مدینه

ص:168

روزگار گذراند و در دفاع از علی(علیه السلام) مبالغه زیاد کرد.

جبیر در سال 57ه .ق و به گفته مدائنی در سال 58 و یا 59 وفات نموده و در قبرستان بقیع دفن شده است. (1)

را میان سربازان جبهه اسلام تقسیم کنند. همچنین طبق نقل ابن سعد در طبقات، بسیاری از افراد در جنگ حنین پا به فرار گذاشتند اما نوفل جزو ده نفری بود که استقامت ورزیدند و در مقابل دشمن ایستادند و از نبرد نگریختند». (1) اشاره شد که در برابر از خودگذشتگی ها و کمک های قابل توجه نوفل به مسلمانان، مانند دادن وسایل دفاعی به آنان، پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) به وی لطف فراوان کرد؛ از جمله اینکه، پس از هجرت نوفل به مدینه، پیامبر(صلی الله علیه و آله) در نزدیکی مسجد، خانه ای به او و عباس بخشید که با یک دیوار از هم جدا می شد. او تا زمانی که زنده بود، در آن خانه زیست و همواره آن خانه را از الطاف پیامبر(صلی الله علیه و آله) به خودش می دانست و در نزد همگان به آن افتخار می کرد.

بدرود حیات و دفن در بقیع

نوفل بن حارث، در قضایای دوره خلافت، بی طرف ماند ولی در دل، حق را به علی(علیه السلام) و خاندان رسالت داد. عاقبت در سال 15هجری، در زمان خلافت عمر، از دنیا رفت و در بقیع مدفون گردید:

فَحَمَلَهُ عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ بَیْنَ الْعَمُودَیْنِ حَتّی وَضَعَهُ بِالبَقِیع وَصَلَّی عَلَیهِ بِالبَقِیعِ. (2)

او را عمر بن خطاب، میان دو ستون حمل کرد تا آنکه در بقیع بر زمین نهاد و بر او در بقیع نماز خواند و دفنش نمود.

او صحابه پیامبر خدا است که در نبردها و جنگ های بدر و احد شرکت داشت. از او فرزندان زیادی در مدینه باقی ماند. همه روزه به حضور پیامبر می رسید تا از حال آن بزرگوار آگاه باشد و در تاریخ دوره اسلامی اش نگاشته شده که روزی را بدون رسیدن به محضر پیامبر(صلی الله علیه و آله)، به پایان نبرد و در جمعه و جماعت مقید به شرکت بود.

علم کتابت

او به کتابت عربی آشنایی کامل داشت و با خطی خوش، عربی را می نگاشت و در موارد فراوانی، به دستور پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله)، متن های مهم را می نگاشت که در سلسله روات حدیثی، نقل های چندی که به دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله) نگاشته وجود دارد.

شکستن بت ها

وقتی پیامبر(صلی الله علیه و آله) به ابوعبس فرمان داد همراه ابوبردة بن نیار، مأموریت شکستن بت های بنی حارثه را به عهده بگیرند، در او شور زایدالوصفی به وجود آمد و به همراه ابوبرده رفتند و بت های قبیله بنی حارثه را درهم شکستند. پیامبر(صلی الله علیه و آله) میان او و خنیس بن حذافه سهمی، که در بخش های پیشین شرح حال او را آوردیم، پیمان اخوت و برادری بست.

شرکت ابوعبس در قتل کعب بن اشرف

سریه ای در مدینه روی داد به نام «سریه قتل کعب بن اشرف». این سریّه در ماه ربیع الاول سال سوم هجرت برای قتل کعب بن اشرف ترتیب داده شد.

کعب بن اشرف، شاعر بود و پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اصحابش را هجو می کرد و در اشعار خود کافران قریش را بر ضدّ مسلمانان برمی انگیخت. هنگامی که پیامبر(صلی الله علیه و آله) به مدینه آمد، مردم مدینه ترکیبی از گروه های مختلف بودند. طوایف اوس و خررج جمعیت مسلمانان را تشکیل می دادند. طوایف دیگر (یهودیان و مشرکان) با این دو طایفه هم پیمان بودند. مشرکان و یهودیان مدینه، پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اصحاب آن حضرت را به شدت

ص:171

آزار می دادند و خداوند متعال پیامبر خود و مسلمانان را به شکیبایی و گذشت فرمان می داد تا اینکه در مورد آنان آیه ای نازل شد.

( لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذیً کَثِیراً وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ ) (آل عمران: 186)

به یقین همه شما در احوال و جان های خود آزمایش می شوید! و از کسانی که پیش از شما به آنها (کتاب) آسمانی داده شده (یهود) و همچنین از مشرکان، سخنان آزار دهنده فراوان خواهید شنید و اگر استقامت کنید و تقوا پیش بگیرید، شایسته تر است؛ زیرا این، از کارهای مهم و قابل اطمینان است.

البته آیات دیگری هم در همین راستا نازل شد.

کعب بن اشرف از ناسزا گفتن و آزار رساندن به پیامبر(صلی الله علیه و آله) و مسلمانان خودداری نمی کرد. بلکه در این امر زیاده روی داشت. هنگامی که زید بن حارثه برای بشارت دادن پیروزی بدر بیرون آمد و کعب بن اشرف اسیران را در اسارت دید، ناراحت شده، به قوم خود گفت: «وای بر شما! به خدا سوگند امروز زیر زمین برای شما بهتر از روی زمین است. اینها که کشته و اسیر شدند، سران و بزرگان مردم بودند. شما چه فکر می کنید؟» آنها گفتند: «تا زنده هستیم با محمد دشمنی می ورزیم». کعب بن اشرف گفت:

چه ارزشی دارد؟ او خویشان خود را لگدکوب کرد و از میان برد. ولی من پیش قریش می روم و آنها را برمی انگیزم و برای کشته شدگانشان مرثیه می سرایم. شاید آنها راه بیفتند و من هم همراه آنها می آیم. اینجا بود که عازم مکه شد. (1)

کعب، مرثیه ها سرود و اشعار حسان بن ثابت را هجو کرد. چون حسان بن ثابت شنید، به هجو کعب آغاز کرد. مکیان موضع کعب را نپذیرفتند و او ناگزیر شد که از مکه به مدینه

ص:172

باز گردد. چون خبر آمدن او به مدینه رسید، پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «خدایا! در ازای اشعاری که او سروده و شرّی که آشکار ساخته، به هر طریقی که صلاح میدانی او را جزا ده!»

تصمیم پیامبر(صلی الله علیه و آله)

پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) به مسلمانان فرمود: چه کسی شرّ کعب بن اشرف را از من دفع می کند؟ چند تن از آنان اعلام آمادگی کردند و گفتند: ای فرستاده خدا، ما می توانیم شرّ او را دفع کنیم. آنان عبارت بودند از: محمد بن مسلمه، ابونائله، ابوعبس بن جبر و حارث بن اوس. «آنان گفتند: ای پیامبرخدا، ما او را می کشیم. به ما اجازه بده که هر چه لازم باشد بگوییم. جز این چاره ای نیست. پیامبر فرمود: هر چه می خواهید بگویید». (1)

ابونائله و ابوعبس نزد کعب رفتند و در ظاهر، از محمد(صلی الله علیه و آله) بدگویی کردند و گفتند: او ما را به زحمت انداخته است! به هر طریقی بود او را آماده کردند که مثلاً با آنان در نابودی پیامبر(صلی الله علیه و آله) همکاری کند. او پیشنهاد آنان را پذیرفت اما تضمین خواست. ابونائله و ابوعبس برای اینکه بتوانند با خود سلاح همراه ببرند، گفتند به تو سلاح جنگی می دهیم و او پذیرفت. این چهار نفر، شبانه حضور پیامبر(صلی الله علیه و آله) رسیدند و ماجرا را به پیامبر(صلی الله علیه و آله) گفتند. حضرت فرمود: کار خوبی کرده اید، اکنون به یاد و نام خدا بروید. پیامبر(صلی الله علیه و آله) آنان را تا بقیع بدرقه کرد و آنها به سمت خانه کعب بن اشرف به راه افتادند.

ابوعبس و همراهان چون کنار خانه کعب رسیدند، دو تن از ایشان (ابونائله و ابوعبس) او را صدا زدند. کعب بن اشرف که تازه عروسی کرده بود، چون برخاست، زنش گوشه لباسش را گرفت و پرسید: کجا می روی؟ گفت: با آنان قراری دارم. نائله برادر رضاعی من است، اگر می دانست خوابم بیدارم نمی کرد و با دست خود جامه اش را گرفت و رفت. (2)

پس از ساعتی گفت وگو، آن چهار تن به کعب اطمینان دادند که همراه او خواهند بود و

ص:173

از وی خواستند که با هم، برای ادامه گفتگو به شرح العجور بروند و به راه افتادند. نائله دست به موهای کعب برد و گفت: چه موهای زیبا و معطری داری؟ کعب گفت: آری، این عطر را همه روزه به موهایم می مالم. بالاخره اطمینان یافت که مسأله ای نیست و خطری تهدیدش نمی کند. ابونائله بار دیگر به موهای او دست زد و همان سخن را تکرار کرد و باز مسافتی رفتند. دفعه سوم، ابونائله دست خود را به موهای او برده، آن را به چنگ گرفت و محکم به عقب فشار داد و به حارث و ابوعبس گفت: بکشید دشمن خدا را! آن دو با شمشیر به جانش افتادند و شرّش را از سر اسلام و مسلمانان کوتاه کردند.

بدرود حیات و دفن در بقیع

ابوعبس، صحابی پاکباخته پیامبر(صلی الله علیه و آله) تا زمان خلافت عثمان در مدینه روزگار گذراند، لیکن متأسفانه نقل چندانی از چگونگی موضع گیری ها و عقایدش پس از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله) در دست نیست، اما قدر مسلّم آن است که نکوهشی در منابع و مطاوی تاریخی از وی نشده است. در هر حال در سال34 ه. ق. در دوره خلافت عثمان، بدرود حیات گفت و در بقیع دفن گردید:

مات أبوعبس فی سنة أربع وثلاثین فی خلافة عثمان بن عفان و هو ابن سبعین سنة وصلّی علیه عثمان ودفن بالبقیع. (1)

ابوعبس، در سال سی و چهارم هجرت، در دوره خلافت عثمان از دنیا رفت، در حالی که هفتاد سال از سن وی گذشته بود. عثمان بر او نماز خواند و در بقیع دفنش کردند.

هجرت به مدینه

ابن امّ مکتوم، صحابی صادق پیامبر(صلی الله علیه و آله)، همواره در کنار آن حضرت بود و چون آن گرامی، به مدینه هجرت کرد، ابن امّ مکتوم هم پس از چند روز، همراه با کاروان مهاجران، به مدینة النبی هجرت نمود و همواره صداقت و ارادتش به پیامبر(صلی الله علیه و آله) را حفظ کرد و تا پایان عمر آن حضرت و پس از رحلت ایشان، ملازم آرمان هایش بود.

ابن امّ مکتوم، مؤذن پیامبر(صلی الله علیه و آله)

پیغمبر خدا(صلی الله علیه و آله) دو مؤذن داشت: مؤذنی مشهور و نامدار به نام «بلال بن رباح حبشی» و عبدالله بن امّ مکتوم؛

-کَانَ لِرَسُولِ اللهِ(صلی الله علیه و آله) مُؤَذِّنَانِ؛ أَحَدُهُمَا بِلاَلٌ وَ الآخَرُ ابْنُ أُمِّ مَکْتُومٍ وَ کَانَ ابْنُ أُمِّ مَکْتُومٍ أَعْمَی وَ کَانَ یُؤَذِّنُ قَبْلَ الصُّبْحِ. (1)

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) دو مؤذن داشت؛ یکی از آن دو، بلال (ابن رباح حبشی) بود و دوّمی، عبدالله بن امّ مکتوم که نابینا بود وپیش از صبح (برای نماز شب) اذان می گفت.

-وَ کَانَ ابْنُ أُمِّ مَکْتُومٍ یُؤَذِّنُ قَبْلَ بِلاَل بالصُّبْحِ وَ کَانَ یُؤَذِّنُ بِلاَل بَعدَ ابْنِ أُمِّ مَکْتُومٍ. (2)

ابن امّ مکتوم پیش از بلال اذان می گفت و بلال بعد از ابن ام مکتوم.

در روایتی دیگر این گونه آمده است که در ماه مبارک رمضان پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمودند:

إِذَا أَذِنَ ابنُ أُمِّ مَکتُومٍ فَکُلوا فَإنَّهُ یُؤَذِّنُ بِالَّلیلِ وَ إِذَا أَذِنَ بِلاَلُ فَامسِکُوا. (3)

هرگاه ابن امّ مکتوم اذان گفت، بخورید که او در شب اذان می گوید و هر گاه بلال اذان گفت امساک کرده و از خوردن باز ایستید.

در واقع، اذان ابن امّ مکتوم به معنای اعلام این نکته بوده که مردم بدانند دارند وارد

ص:175

صبح می شوند، مواظب باشند که بعد از او بلال اذان خواهد گفت.

به خوبی می دانیم که شأن مؤذن در صدر اسلام، شأن والایی بوده و مقامی معنوی است که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) این مقام معنوی را به افرادی می دادند که در نظر ایشان، برای این امر، صالح و شایسته بودند و البته به معنای آن نیست که دیگر صحابه صادق پیامبر(صلی الله علیه و آله)، این محبوبیت و جایگاه را نداشته اند؛ زیرا به افراد معدودی برای گفتن اذان نیاز بوده است.

امامت بر مردم در نماز جماعت

عبدالله بن امّ مکتوم، فردی نابینا بوده که به دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله) بر مردم اقامه جماعت می کرد؛ زیرا او هم دارای تقوا و ملکه عدالت نفسانی بود و هم در نماز قرائتی زیبا داشت و از همین رو، هنگامی که برخی از یاران پیامبر(صلی الله علیه و آله) از ایشان درباره امامت جماعت به وسیله ابن امّ مکتوم پرسیدند: حضرت فرمود:

«یَؤُمُّکُمْ أَقْرَؤُکُم» (1)؛ «باید با قرائت ترین شما بر شما امامت کند».

و آن گاه که افراد از پیامبر(صلی الله علیه و آله) می پرسیدند: آیا می شود نابینا بر مردم اقامه جماعت کند؟ می فرمود:

«إِمَامَةُ ابنِ أُمّ مَکتُوم فَضلٌ لَکُم» (2)؛ «امامت ابن امّ مکتوم فضیلتی است بر شما».

علاّمه حلّی در تذکرة الفقها این گونه نگاشته است:

أنّ النّبی(صلی الله علیه و آله) استخلف ابن أمّ مکتوم یؤمّ الناس و کان أعمی. قال الشعبی: غزا النّبی(صلی الله علیه و آله) ثلاث عشرة غزوة، کلّ ذلک یقدّم ابن أمّ مکتوم یصلّی بالناس. (3)

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) ابن امّ مکتوم را جانشین خویش ساخت تا بر مردم اقامه جماعت کند، در حالی که نابینا بود. شعبی از قول پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل کرده که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در سیزده غزوه ابن ام مکتوم را پیش انداخت تا برای مردم نماز جماعت بخواند.

ص:176

قال ابن حجر: رواه جماعة من أهل العلم بالنسب والسیرة: أنّ النبی استخلف ابن أمّ مکتوم ثلاث عشر مدّة فی الأبواء وبواط، و ذی العشیرة و غزوته فی طلب کرز بن جابر، و غزوة السویق و غطفان و غزوة أحد و حمراء الأسد و نجران و ذات الرقاع و فی خروجه فی حجة الوداع و فی خروجه إلی بدر... و کان النبی(صلی الله علیه و آله) یستخلفه علی المدینة، یصلّی بالناس عامّة غزواته، استخلفه علی المدینة فی غزوة بنی النضیر و غزوة الخندق و فی غزوة بنی قریظة و غزوة بنی لحیان. (1)

ابن حجر و جماعتی از اهل علم که دانش سیره و نسب را می دانستند، نقل کرده اند که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در سیزده غزوه ابن امّ مکتوم را جانشین خویش کرد؛ مانند ابواء و بواط و ذی العشیره و غزوه ای که پیامبر در جستجوی کرز بن جابر بود و غزوه غطفان و احُد، و حمراء الأسد و نجران و ذات الرقاع و نیز هنگام رفتن به حج وداع و در جنگ بدر او را برای امامت جماعت در مدینه جانشین خود کردند... و نیز پیامبر او را جانشین خویش می ساخت تا در مدینه بماند و در تمام غزوه ها بر مردم امامت جماعت کند. همچنین او را در غزوه بنی نضیر، خندق، بنی قریظه و غزوه بنی لحیان جانشین خویش ساخت که در مدینه بر مردم امامت جماعت کند.

درسی از زندگی ابن امّ مکتوم

در منابع تاریخی نقل شده که روزی ابن امّ مکتوم به خانه پیامبر(صلی الله علیه و آله) رفت. زمانی که او وارد خانه شد، دو تن از همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) در نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) بودند. آنها پوشش و حجاب نگرفتند، پیامبر(صلی الله علیه و آله) به آنان دستور داد که حجاب خود برگیرند.

آن دو گفتند: ای فرستاده خدا، او نابینا است! پیامبر(صلی الله علیه و آله) پرسید: آیا شما هم نابینا هستید؟

روته أمّ سلمة قالت: کنت أنا و میمونة عند النبی(صلی الله علیه و آله) فأقبل ابن أمّ مکتوم فقال: «احتجبا عنه» فقلنا: إنّه أعمی، فقال: أ فعمیاوان أنتما؟! (2)

ص:177

امّ سلمه روایت کرده که من و میمونه نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) بودیم و ابن امّ مکتوم وارد شد، پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) فرمودند: حجاب خود برگیرید. گفتیم: او که نابینا است، چه نیازی به حجاب است؟ فرمود: آیا شما هم نابینا هستید؟

در روایت دیگر آمده است:

قَالَ رَسُولُ اللهِ(صلی الله علیه و آله) لهَما أُدْخُلاَ الْبَیْتَ. فَقَالَتَا إِنَّهُ أَعْمَی. فَقَالَ: إِنْ لَمْ یَرَکُمَا فَإِنَّکُمَا تَرَیَانِه. (1)

پیامبر(صلی الله علیه و آله) به ایشان (دو تن از همسرانش) فرمودند: وارد خانه شوید. آنان گفتند: ابن امّ مکتوم ما را نمی بیند. حضرت فرمودند: او شما را نمی بیند، شما که او را می بینید.

از این ماجرا، به خوبی می توان فهمید که زنان در مسأله حجاب باید نهایت دقت را بکنند و در هر حالی، خود را از نامحرم بپوشانند.

نزول آیات سوره عبس درباره ابن امّ مکتوم

(عَبَسَ وَ تَوَلّی * أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی * وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکّی * أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری ) (عبس: 1-4)

چهره درهم کشید و روی برتافت، از اینکه نابینایی به سراغ او آمده بود! تو چه می دانی شاید او پاکی و تقوا پیشه کند، یا متذکّر گردد و این تذکّر به حال او مفید باشد!

مرحوم طبرسی نقل کرده است:

قیل نزلت الآیات فی عبدالله بن أمّ مکتوم و هو عبدالله بن شریح ابن مالک بن ربیعة الفهری من بنی عامر بن لؤی و ذلک أنّه أتی رسول الله(صلی الله علیه و آله) و هو یناجی عتبة بن ربیعة و أبا جهل بن هشام و العباس بن عبدالمطّلب و أمیة بن خلف، یدعوهم إلی الله و یرجو إسلامهم فقال: یا رسول الله أقرئنی و علّمنی ممّا علمک الله، فجعل ینادیه و یکرّر النّداء و لا یدری أنّه مشتغل مقبل علی غیره حتّی ظهرت الکراهة فی وجه رسول الله(صلی الله علیه و آله)

ص:178

لقطعه کلامه... فنزلت الآیات، و کان رسول الله بعد ذلک یکرمه و إذا رآه، قال: مرحباً بمن عاتبنی فیه ربّی و یقول له: هل لک من حاجة؟ و استخلفه علی المدینة مرّتین فی غزوتین. (1)

گفته شده، آیات اول سوره عبس، درباره عبدالله بن امّ مکتوم نازل شده است؛ در زمانی که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) با عتبه و ابوجهل بن هشام و عباس بن عبدالمطّلب و امیة بن خلف، گفت وگو می کرد تا آنها را ارشاد و هدایت کند و به اسلام فرابخواند، که در این هنگام، عبدالله بن امّ مکتوم وارد شد و گفت: ای پیامبر! بخوان بر من آنچه را که بر تو نازل شده و آموزشم ده. این سخن را مکرر با صدای بلند می گفت و نمی دانست که پیامبر(صلی الله علیه و آله) مشغول گفت وگو و ارشاد دیگران بود، که نوعی کراهت در چهره حضرت ظاهر شد، به خاطر آنکه کلام رسول را قطع نمود. پس در این هنگام این آیات (آیات نخست سوره عبس) نازل شد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) بعد از این ماجرا او را احترام می کردند و هرگاه ایشان را می دیدند، می فرمودند: درود برکسی که خدا درباره او به من عتاب کرد و خطاب به او (ابن امّ مکتوم) فرمود: ای ابن امّ مکتوم، آیا حاجتی داری از من بخواهی؟ و پیامبر ابن امّ مکتوم را بارها به جای خود بر مدینه جانشین ساختند.

برخی از مفسران نقل کرده اند که کراهت در چهره حضرت رسول نبود بلکه در چهره امیة بن خلف بود که نابینایی وارد شد و...

البته منظور ما این نیست که کراهت در چهره چه کسی ظاهر شده، مراد آن است که آن فرد یا پیامبر(صلی الله علیه و آله) مورد عتاب قرار گرفته؛ زیرا ابن امّ مکتوم زمینه پذیرش و هدایت داشته؛ چنان که بعداً هم این نکته نمودار شد و لذا پیامبر او را مورد تکریم و احترام قرار داد.

ص:179

نابینایی، معلّم قرآن

ابن امّ مکتوم، حافظه ای قوی و سرشار داشت. با اینکه چشمانش نمی دید، قرآن را حفظ بود و به افراد دیگر می آموخت و پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) هم به ابن امّ مکتوم دستور دادند که او قرآن را به دیگران بیاموزد.

بخاری به اسناد خود از ابن اسحاق از براء بن معرور آورده است که می گفت: از اصحاب نبی گرامی(صلی الله علیه و آله) نخستین کسانی که در مدینه بر ما وارد شدند، مصعب بن عمیر و عبدالله بن امّ مکتوم بودند که قرآن کریم را به ما می آموختند و ما هم به سخنان آنها گوش فرا می دادیم و قرآن را از آن دو فرا گرفتیم. (1)

بدرود زندگی

ابن امّ مکتوم، بعد از رحلت نبی گرامی(صلی الله علیه و آله) تا سال23ق. در قید حیات بود. تاریخ، از زندگی او پس از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل چندانی ندارد، جز اینکه در نقل ها وارد شده که او در جنگ قادسیه هم حضور داشت و اذان می گفت و قرآن تلاوت می کرد.

وقد غزا ابن أمّ مکتوم، و کان یمسک الرآیة فی بعض حروب القادسیة. (2)

ابن ام مکتوم در جنگ ها وغزوات حضور داشت و پرچم را در بعضی از جنگ های قادسیه به دست می گرفت.

در هر حال، ابن امّ مکتوم، تا سال 23 ه .ق در قید حیات بود و خدمات فراوانی را به اسلام کرد.

او در زمان خلافت عمر، زندگی را بدرود گفت و در جوار حق آرمید؛ «صَلَّی عَلَیهِ عُمَرُ بنُ الخَطّابُ وَ دُفِنَ بِالبَقِیعِ» (3)؛ «عمر بن خطاب بر جنازه اش نماز گزارد و در بقیع مدفون گردید».

ص:180

نکته قابل یادآوری این است که فردی نابینا این همه محبوبیت می یابد. معلّم قرآن و نیز جانشین پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مدینه در غیاب او می شود و در نماز، امام مردم می شود و هرگز راه انحراف نمی رود و پیامبر(صلی الله علیه و آله) به او فوق العاده احترام می گذارد.

تجارت شراب را به مستمندان داد و آن را بر خود تحریم کرد و سوگند خورد که هرگز لب به شراب آلوده نسازد. او آن گاه این اشعار را سرود:

رَأَیْتُ الْخَمْرَ صَالِحَةً وَفِیهَا

شراب چیز خوبی است؛ ولی در آن خصوصیتی است که مرد حلیم را تباه می کند. به خدا سوگند، در حال صحّتم هرگز آن را نخواهم آشامید و هرگز از آن به عنوان معالجه استفاده نخواهم کرد. تا زنده ام پولی برایش هزینه نمی کنم و همنشین خود را به آن نخواهم خواند؛ زیرا شراب، آشامنده اش را رسوا می کند و منشأ خطرهای بزرگی است.

پند و اندرز پیامبر(صلی الله علیه و آله) به قیس بن عاصم

انسان های خردمند و با هوش همواره در پی کسب دانش و معرفت اند و در هر مرتبه ای از دانش که باشند باز هم می کوشند تا از افراد لایق و اندیشمند بهره ببرند. قیس که خود مردی حکیم است، همین که به پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) دست می یابد، همواره در کنار آن حضرت قرار می گیرد و ملتمسانه می خواهد که از شریعه علم نبی بهره گیرد. قیس در جلسه نخست پس از مسلمانی اش، از محضر پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)، تقاضای پند و موعظه کرد.

خلیفة بن حصین گوید: از قیس بن عاصم منقری شنیدم که می گفت: بر پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) وارد شدم که در میان جماعتی از بنی تمیم بود. از آن حضرت موعظه خواستم، فرمود: با آب سدر غسل کن. امرش را اطاعت کردم و به محضرش رفتم. بار دیگر عرض کردم: مرا موعظه فرما تا به آن سود برم. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود:

یَا قَیْسُ، إِنَّ مَعَ الْعِزِّ ذُلاًّ، وَ إِنَّ مَعَ الْحَیَاةِ مَوْتاً، وَ إِنَّ مَعَ الدُّنْیَا آخِرَةً، وَ إِنَّ لِکُلِّ شَیْ ءٍ

ص:182

حَسِیباً، وَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ رَقِیباً، وَ إِنَّ لِکُلِّ حَسَنَةٍ ثَوَاباً، وَ لِکُلِّ سَیِّئَةٍ عِقَاباً، وَ إِنَّ لِکُلِّ أَجَلٍ کِتَاباً، وَ إِنَّهُ یَا قَیْسُ لاَ بُدَّ لَکَ مِنْ قَرِینٍ یُدْفَنُ مَعَکَ، وَ هُوَ حَیٌّ، وَ تُدْفَنُ مَعَهُ وَ أَنْتَ مَیِّتٌ، فَإِنْ کَانَ کَرِیماً أَکْرَمَکَ، وَ إِنْ کَانَ لَئِیماً أَسْلَمَکَ، لاَ یُحْشَرُ إِلاَّ مَعَکَ، وَ لاَ تُحْشَرُ إِلاَّ مَعَهُ، وَ لاَ تُسْأَلُ إِلاَّ عَنْهُ، وَ لاَ تُبْعَثُ إِلاَّ مَعَهُ، فَلاَ تَجْعَلْهُ إِلاَّ صَالِحاً، فَإِنَّهُ إِنْ کَانَ صَالِحاً لَمْ تَأْنَسْ إِلاَّ بِهِ، وَ إِنْ کَانَ فَاحِشاً لاَ تَسْتَوْحِشْ إِلاَّ مِنْهُ وَ هُوَ عَمَلُکَ. (1)

بدان ای قیس! که با عزّت، ذلّت و خواری همراه است و با زندگی مرگ، و با دنیا آخرت، و با هر چیزی حسابگری است و با هر چیزی مراقب و نگهبانی است. هر حسنه ای را ثوابی است و هر گناهی را عقوبتی و هر مدتی را پایانی. ای قیس! برای تو ناچار رفیقی باید در قبرت، در حالی که تو مرده ای و او زنده است. اگر رفیق خوبی باشد، تو را گرامی می دارد و اگر بد باشد، تو را تسلیم نکبت و عذاب سازد. او جز با تو محشور نخواهد شد و جز با تو برانگیخته نمی شود و جز درباره تو از او نخواهند پرسید و در قیامت جز با او مبعوث نشوی. پس همنشین قبر خود را قرار مده مگر امری صالح و نکو و شایسته، که اگر خوب باشد نجاتت دهد و اگر بد باشد برای تو منشأ ترس شود. و آن، عمل و کردار تو است.

در متن روایت آمده است که قیس به پیامبر(صلی الله علیه و آله) گفت:

ای رسول گرامی! اگر این سخنان شما به شعر درآید، مطلوب است. فردی از صحابه به نام صلصال که در گفتن شعر مهارت داشت، آن را این گونه به شعر در آورد:

تَخَیَّرْ قَرِیناً مِنْ فِعَالِکَ إِنَّمَا

ص:183

از کردار خویش، دوستی برای خود برگزین که رفیق آدمی در گور (برزخ) همانا اعمال او است. پس ناگزیر، انسان باید عملی را برای روز رستاخیز و روزی که فراخوانده می شود برگزیند. پس اگر به کاری سرگرم می شوی، مراقب باش کاری باشد که رضای خدا در آن است. پس پیش و پس از مرگ، جز عمل انسان، همنشینش نخواهد بود. همانا آدمی در جمع خانواده اش میهمانی بیش نیست که اندکی در میان ایشان درنگ و سپس به سرای آخرت کوچ خواهد کرد.

قیس، حلیم و بردبار

در تاریخ عرب، حلم و بردباری را به احنف بن قیس مثال می زنند لیکن با این حال وقتی از احنف بن قیس پرسیدند حلم را از که آموختی؟ گفت: از قیس بن عاصم منقری. یک بار او را دیدم که روبروی خانه اش تکیه به شمشیر کرده و مردم را پند و اندرز می داد. در این میان، کشته ای را با مردی که دست هایش را بسته بودند، آوردند. به قیس گفتند: این پسرِ برادر تو است که پسرت را کشته است! اما به خدا سوگند، قیس نه تکیه اش را از شمشیر گرفت و نه سخنش را قطع کرد، بلکه به سخنانش ادامه داد و بی آنکه حواسش به هم بریزد و یا لکنتی به او دست دهد، سخنش را به پایان رساند. چون از سخنرانی فارغ شد، متوجه پسر برادرش گردید و گفت: پسر برادرم! بد کاری مرتکب شدی، خدایت را نافرمانی کردی، رحِم و خویشاوندی خود را بریدی! تیر خود را درباره خودت به کار انداختی و افرادت را کم کردی!

سپس پسر دیگرش را طرف سخن قرار داد و گفت: «بازوهای پسر عمویت را باز کن و برادرت را به خاک بسپار و صد شتر دیه برادرت را از مال من به مادرت تقدیم کن؛ زیرا او از عشیره و فامیلی دیگر است». (1)

ص:184

حضور قیس در فتح مکه، حنین و طائف

پیشتر اشاره شد که قیس بن عاصم در سال نهم هجرت، به پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) ایمان آورد، اما در عین حال، بسیاری از مورخان نوشته اند که سال هشتم و قبل از فتح مکه رخ داده و لذا در فتح مکه هم شرکت داشت و در حنین و طائف نیز با پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) بود و در کنارش با دشمنان او جنگید.

وَکَانَ شَیخاً عَالماً حَلِیماً مُعَمّداً وَ شَاهد الفتح و الحنین و الطائف. (1)

قیس، پیرمردی عالم، دارای حلم و سن زیاد بود که در فتح مکه و حنین و طائف نیز حضور داشت.

همراه کاروان به دربار هِرقل

در سال نهم هجرت، پیامبر(صلی الله علیه و آله) چند نفر را به دربار هِرقل فرستاد که نامه پیامبر(صلی الله علیه و آله) را به او برسانند و به اسلام دعوتش کنند، در میان آن چند نفری که به دربار هرقل رفتند قیس بن عاصم منقری، فرد دانای حلیم و بردبار بود.

هنگامی که فرستادگان پیامبر(صلی الله علیه و آله)، مقابل هرقل قرار گرفتند، هرقل بدون فرد مترجم گفت: چه کسی داناترین شما است که از او پرسش هایم را بپرسم؟ همه آنان، به قیس ابن عاصم نگریستند. هرقل خطاب به قیس گفت: به حق دینی که داری، از معجزات پیامبرتان چه دیده ای؟

قیس در پاسخ وی گفت: در سفری با پیامبر بودم که مردی عرب خدمت ایشان رسید، پیامبر از او پرسید: آیا گواهی می دهی که خدایی جز خدای عالم نیست و من فرستاده خدایم؟ مرد عرب گفت: چه کسی هست به آنچه که می گویی گواهی دهد؟

ص:185

پیامبر به درختی که در آن حوالی بود اشاره کرده، فرمودند: این درخت گواهی می دهد. پیامبر درخت را فراخواند و درخت نزدیک آمد و سه بار پیامبر از او شهادت و گواهی خواست و درخت سه مرتبه به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر گواهی داد. سپس پیامبر به درخت امر کرد که به جای خود باز گردد و درخت بازگشت.

هرقل گفت: ما در کتاب خود خوانده ایم که فردی از امّت پیامبر شما اگر گناهی کند، بر او یکی نوشته شود و اگر عملی خیر انجام دهد، ده ثواب برایش می نویسند. قیس گفت: آری، او پیامبر ما است که این آیه بر او نازل شد: ( مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزی إِلاّ مِثْلَها ).

هرقل گفت: پیامبری که موسی به وجود او بشارت داده، در روز قیامت گواه بر مردم و شاهد بر آنها است. قیس گفت: آری، چنین است، قرآن هم فرمود: ( یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً )؛ «ما ای پیامبر، تو را شاهد، بشارت دهنده و بیم دهنده فرستادیم».

نصایح قیس هنگام مرگ

قیس به هنگام مرگش، این جملات را - که برای همیشه و همه انسان ها راهگشا است - خطاب به فرزندانش بیان کرد:

یَا بنی خُذُوا عنّی، فإنّه لیس أَحد أَنصح لکم منّی، إِذا أَنا متّ فسوّدوا کبارکم لاَتسوّدوا صغارکم فیسفه الناسُ کِبَارَکم وتَهُونُوا علیهم وعلیکم بإصلاح المال، فإنّه منبهة الکریم، ویُسْتَغنی به عن اللئیم، وإِیّاکم و المسأَلة، فإنّها آخر کسب الرجل، فإذا متّ فلا تنوحوا علیّ....

فرزندانم! از من فراگیرید که فردی مشفق تر و ناصح تر از خودم برایتان سراغ ندارم. هرگاه من مُردم، بزرگانتان را محترم شمارید و بر خود سیادت وآقایی دهید، ولی افراد کم مایه و کوچک را سیادت ندهید که مردم، بزرگان شما را سفیه و نادان می پندارند و برحذر می دارم شما را از اینکه چیزی از مردم بخواهید که آخرین کسب و تلاش شما خواهد شد. هرگاه مُردم، بر من نوحه و زاری نکنید.

ص:186

هنگامی که قیس از دنیا رفت، عبدة بن طبیب درباره اش چنین سرود:

علیک سَلامُ اللهِ، قَیْسَ بن عاصمٍ

سلام ورحمت خدا بر تو ای قیس بن عاصم! تا آن زمان که رحمتش شامل حال مخلوقات است. مرگ قیس مرگ یک فرد نبود، بلکه مرگ او بنیان قومی را درهم ریخت.

قیس، مدفون در بقیع

قیس بن عاصم، تا سال 20 هجرت در قید حیات بود و در دورۀ خلافت عمر، خلیفه دوم، بدرود زندگی گفت؛ «فَصَلَّی عَلَیهِ عُمَرُ وَ جَمَاعَةٌ مِنَ المُسلِمِینَ وَ دَفَنُوهُ فِی البَقِیعِ» (1)؛ «عمر با گروهی از مسلمانان بر او نماز گزاردند و در بقیع دفنش کردند».

سریه ای از سریه ها، در تاریخ به نام عبدالله بن عتیک معروف است. این سریه، در منابع مختلف تاریخی ضبط گردیده و مورخان اتفاق نظر دارند که عبدالله بن عتیک در آن نقشی اساسی داشت و ابن ابی الحقیق را به قتل رساند.

در تاریخ آمده است بعد از قتل کعب بن اشرف، که برضدّ پیامبر(صلی الله علیه و آله) توطئه های فراوان داشت، جمعی از یاران آن حضرت به حضورش رفتند و گفتند:

یا رسول الله، أَرسلنا إِلی ابن أَبی حُقَیْق، فأَرسل أَباقتادة و ابن عتیک وأَبیض بن الأَسود، وعبدالله بن أنیْس، وقال لهم: لا تقتلوا صبّیاً ولا امرأَة. فذهبوا فدخلوا الدار لیلاً، وغلقوا علی کل قوم بابهم من خارج، حتی إِذا استغاثوا لم یستطیعوا أَن یخرجوا، ثم صعدوا إِلیه فی علیة له إِلیها عجلة فإذا هم به نائم أَبیضُ کأَنه القِرطاس، فتعاطوه بأَسیافهم فضربوه، فصرخت امرأته فهموا أَن یقتلوها، فذکروا نَهْیَ رسول الله(صلی الله علیه و آله) لا تقتلوا امرأَةً ولا صبیاً فنزلوا.... (1)

ای فرستاده خدا! ما را به سوی ابن ابی حقیق بفرست، تا به قتلش رسانده و مسلمین را از شرّش برهانیم. پیامبر(صلی الله علیه و آله) اباقتاده و ابن عتیک و عبدالله بن انیس را فرستادند و به آنها فرمودند: کودک و زنی را نکشید، آنها شبانه رفتند وبه خانه ابن ابی حقیق وارد شدند. قبل از رفتن، در خانه افراد آن محل را از پشت بستند، که نتوانند خارج شده و فریاد بزنند و او را برهانند. سپس از دیوار پله ها بالا رفتند، دیدند که خواب است. او را در خواب به قتل رساندند و با شمشیر بر بدنش تاختند. همسرش فریاد زد، اراده قتلش نمودند، اما ناگهان این سفارش پیامبر یادشان آمد که کودک و زن را نکشید.

توضیح این نکته لازم است که ابن ابی حقیق مخفیانه بر ضدّ پیامبر(صلی الله علیه و آله) توطئه می کرد و زمینه را برای جنگ و توطئه قریش بر ضدّ آن حضرت آماده می ساخت. پس لازم بود شرّش از دامن مسلمانان برطرف شود؛ لذا پیامبر(صلی الله علیه و آله) اراده کرد و اصحاب یاد شده و در

ص:188

رأس آنها عبدالله بن عتیک رفتند و شرّ ابن ابی حقیق را از سر پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اسلام کوتاه کردند. این واقعه در سال ششم هجرت، در ماه رمضان رخ داد.

معروف شدن این سریه به «سریه عبدالله بن عتیک»، نشان از آن دارد که ابن عتیک، شجاعت و دلیری فوق العاده ای داشته و پیامبر(صلی الله علیه و آله) او را سردسته گروه انصار نمود تا بروند و شرّ ابن ابی الحقیق را برطرف سازند. در دیگر متون تاریخی، ماجرای سریه یاد شده، مفصل آمده و نقش عبدالله بن عتیک به صورت پررنگی مطرح گردیده است که در این نوشتار به همین حد اکتفا کردیم و جهت یادآوری عظمت عبدالله بن عتیک، آن را کافی می شماریم.

عبدالله بن عتیک، در نبرد بدر و احد و خندق و بسیاری از نبردهای دیگر شرکتی فعال داشته و پیامبر بارها در سخنان خود از او به نیکی یاد کرده است.

ابن عتیک راوی پیامبر(صلی الله علیه و آله)

عبدالله بن عتیک، روایات فراوانی را از قول پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل کرده وهمین معنا، ملازمت و همراهی ایشان با پیامبر(صلی الله علیه و آله) را حکایت می کند که در اینجا به نقل دو روایت از ابن عتیک که از پیامبرخدا نقل کرده است می پردازیم:

1. عَنِ ابْنِ جَابِرِ بْنِ عَتِیکٍ الأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ(صلی الله علیه و آله) إِنَّ مِنَ الْغَیْرَةِ مَا یُحِبُّ اللهُ، وَمِنْها مَا یُبْغِضُ اللهُ، فَأَمَّا الْغَیْرَةُ الَّتِی یُحِبُّ اللهُ، فَالْغَیْرَةُ فِی اللهِ، وَإِنَّ مِنَ الْخُیَلاَءِ مَا یُحِبُّ اللهُ، أَنْ یَتَخَیَّلَ الْعَبْدُ بِنَفْسِهِ عِنْدَ الْقِتَالِ، وَأَنْ یَتَخَیَّلَ عِنْدَ الصَّدَقَةِ، وَأَمَّا الْخُیَلاَءُ الَّتِی یُبْغِضُ اللهُ، فَالخُیَلاَءُ لِغَیْرِ الدِّینِ. (1)

از ابن عتیک انصاری نقل شده که گفت: پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: نوعی از غیرت است که خدا آن را دوست می دارد و نوع دیگر را مبغوض می شمارد، آن غیرتی را که خداوند دوست دارد، غیرت در راه خداست و غیرتی که دشمنش می شمارد، غیرت در غیر راه خداست. فخر و تفاخر هم، چنین است؛ خداوند نوعی از آن را دوست

ص:189

می دارد و نوع دیگر را دشمن؛ نوعی که دوست می دارد آنجا است که انسان در میدان جنگ و جهاد در راه خدا بر خود فخر و مباهات می کند. (چراکه ادای تکلیف کرده است) اما تفاخری که در نزد خدا مبغوض است، تفاخر در غیر راه خداوند است.

2. عَنْ عَبْدِاللهِ بْنِ عَتِیکٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ(صلی الله علیه و آله) : مَنْ خَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ مُهَاجِراً فِی سَبِیلِ اللهِ فَخَرَّ عَنْ دَابَّتِهِ فَمَاتَ أَوْ لَدَغَتْهُ حَیَّةٌ فَمَاتَ أَوْ مَاتَ حَتْفَ أَنْفِهِ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللهِ. (1)

از عبدالله بن عتیک نقل شده که گفت: پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: هرکس از خانه خود، در راه خدا و برای خدا خارج شود و از مرکب خود بیفتد و بمیرد و یا ماری او را نیش زند و بمیرد و یا به مرگ ناگهانی گرفتار گردد، اجرش بر خداوند است.

ابن عتیک، مدفون در بقیع

برخی از مورّخان؛ مانند خیرالدین زرکلی نگاشته اند که او در یمامه به شهادت رسید، اما مورّخان نام آور دیگر؛ چون طبری، مقریزی، حاکم حسکانی و حاکم نیشابوری، نامش را در ردیف کسانی ثبت کرده اند که در مدینه وفات یافت و در خلافت عمر از دنیا رفت و عمر بر جنازه اش نماز گزارد و در بقیع مدفون گردید.

صالحی شامی در کتاب «سبل الهدی و الرشاد» آورده است:

عبدالله بن عتیک بن قیس بن الأسود بن الحارث الأنصاری الأوسی، من أجلّة أصحاب الرسول، توفی فی المدینة فی خلافة عمر، فصلَّی علیه و دفنه فی البقیع. (2)

عبدالله بن عتیک بن قیس بن اسودبن حارث انصاری اوسی، از بزرگان صحابه پیامبر است. او در مدینه، در دوره خلافت عمر وفات یافت. عمر بر وی نماز گزارد و در بقیع دفنش کرد.

ص:190

حضرت می کرد که پرسش های جالبی است و در مطاوی تاریخی و حدیثی معروف است.

حکیم، در بدر جزو لشکر قریش بود، لیکن به گونه عجیبی گریخت و از کشته شدن نجات یافت که پس از آن، سخت ترین و شدیدترین سوگندش آن بود که: «وَالَّذِی نَجَّانِی یَومَ بَدرٍ»؛ «قسم به کسی که در روز جنگ بدر مرا نجات داد». (1)

پر واضح است که اگر در جنگ بدر، به دست مسلمانان کشته می شد، در حال شرک بود و دیگر توفیق مسلمانی و تشرّف به اسلام را نداشت و از آن همه فیض و برکات باز می ماند.

سخاوت و جود حکیم بن حِزام

حکیم بن حزام مردی با سخاوت و دارای طبعی بلند و روحی بخشنده و کریم بود. او به جهت شکرانه نعمت مسلمانی اش، بعد از مسلمانی و هجرت به مدینه، به حج رفت و صد شتر قربانی کرد و صد غلام را لباس احرام پوشاند تا در وقوف به عرفه آنها را آزاد کند. غلام ها را به مکه برد و در عرفه به گردن هر یک طوق طلایی افکند که بر آنها این جمله نقش شده بود؛ «عُتَقَاءُ الله عَن حَکِیمِ بنِ حِزامٍ» (2)؛ «این ها از سوی حکیم، آزادشده های راه خدایند».

از طبع بلند او همین بس که در زمان ابوبکر و عمر، حتی از حق خود از بیت المال هم گذشت و نپذیرفت تا آنکه عمر در میان مردم اعلام کرد: «مردم! شما گواه باشید هرچه به حکیم اصرار می کنم، حق خود را از بیت المال بستاند، نمی پذیرد. او تا لحظه مرگ هم از کسی چیزی قبول نکرد». (3)

ص:192

حکیم بن حِزام و صله رحم

از ویژگی های بارز و برجسته وی، صله رحم بود. حتی آن گاه که بنی هاشم در کنار پیامبر(صلی الله علیه و آله) بودند و در شعب ابوطالب در محاصره اقتصادی به سر می بردند و کسی جرأت نداشت با مسلمانان مراوده و داد و ستد داشته باشد و مشکلی را از آنها برطرف نماید، حکیم بن حزام در چنین موقعیتی خطیر و حساس، برای زندانیان و محصورشدگان شعب، غذا می فرستاد و آنها را به طور رایگان و به جهت صله رحم، به مسلمانان و پیامبر(صلی الله علیه و آله) تقدیم می کرد.

علامه مجلسی در بحارالانوار آورده است:

روزی حکیم بن حزام برای مسلمانانی که در شعب محاصره شده بودند آذوقه می برد، ابوجهل با وی برخورد کرد و پرسید: کجا می روی و این آذوقه ها چیست؟ حکیم گفت: آنها را برای محمد و یارانش می برم. ابوجهل اعتراض کرد و گفت: این مخالفت با قراردادی است که امضا کرده ای، تو را رسوا خواهم کرد! جلوی او و آذوقه ها را گرفت وگفت: نمی گذارم آنها را به شعب ابوطالب ببری. از حکیم بن حزام اصرار و از ابوجهل منع و اعتراض... تا اینکه کار به زد و خورد انجامید. ابوالبختری که از قریش بود، به پشتیبانی از حکیم برخاست و گفت: ابوجهل! حیا نمی کنی؟! این مرد گندمی را که از عمه اش پیش او بوده برایش می برد و تو مانع ادای حق می شوی؟ درگیری به آنجا رسید که ابوالبختری با استخوانِ ساق پای شتر بر سر ابوجهل کوبید و سر وی مجروح شد و خون جاری گشت. تمام این ماجرا را حمزة بن عبدالمطّلب از نزدیک می دید، لیکن از خوف آنکه مخالفت ها شدیدتر شود، دخالت نکرد. (1)

در زندگی حکیم بن حزام، صله رحم جایگاه خاصی داشت؛ چنان که در مدینه

ص:193

همواره برای عمه های پیامبر(صلی الله علیه و آله) هدایایی می برد و به نوعی آنها را از نظر مالی تأمین و حمایت می کرد؛ زیرا دوران مدینه دوران عسرت مسلمانان بود و عمّه های پیامبر(صلی الله علیه و آله) از مکّه به مدینه مهاجرت کرده بودند. حکیم به آنها و به عموم بنی هاشم کمک می رساند.

او در دوره جاهلیت نیز بسیار صله رحم می کرد. بعد ازآنکه مسلمان شد، از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) پرسید: ای فرستاده خدا، آیا اموری مانند صله رحم، که در عهد جاهلیت انجام داده ام، برایم خیری دارد؟ پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود:

«أَسْلَمْتَ عَلَی مَا أَسْلَفْتَ مِنْ خَیْرٍ» (1)؛ «آنچه در گذشته عمل خیر انجام داده ای، نیکو و سالم است».

و بدین سان پیامبر(صلی الله علیه و آله) به وی اطمینان داد که آنچه در گذشته و دوره جاهلیت صله رحم انجام داده، در نظر خدا نیکو و منشأ برکت است.

حکیم بن حزام، راوی پیامبر(صلی الله علیه و آله)

از افتخارات بزرگ حکیم بن حزام آن است که از پیامبر(صلی الله علیه و آله) روایات فراوانی را نقل کرد. برای نمونه به سه روایت که ایشان از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل کرده، اشاره می کنیم:

1. رَوَی حَکِیمُ بْنُ حِزَام أَنَّ النَّبِیَّ(صلی الله علیه و آله) نَهَی أَنْ تُقَامَ الحُدُودُ فِی المَسَاجِدِ. (2)

حکیم بن حزام نقل کرده که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) از جاری شدن حدود الهی در مساجد نهی کردند.

2. و قد نهی رسول الله(صلی الله علیه و آله) حکیم بن حزام عن بیع ما لیس عنده، فقال: لا تبع ما لیس عندک یعنی ما لا تملک. (3)

همانا پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) حکیم بن حزام را نهی کردند از فروش چیزی که در اختیارش نیست. پس فرمودند: آنچه را که نزد تو نیست، نفروش؛ یعنی چیزی را که مالک آن نیستی.

ص:194

3. عَنْ حَکِیمِ بْنِ حِزَامٍ قَالَ سَأَلْتُ رَسُولَ اللهِ(صلی الله علیه و آله) فَأَعْطَانِی ثُمَّ سَأَلْتُهُ فَأَعْطَانِی، ثُمَّ سَأَلْتُهُ فَأَعْطَانِی، ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللهِ(صلی الله علیه و آله): یَا حَکِیمُ إِنَّ هَذَا الْمَالَ خَضِرَةٌ حُلْوَةٌ، مَنْ أَخَذَهُ بِسَخَاوَةِ نَفْسٍ، بُورِکَ لَهُ فِیهِ، وَمَنْ أَخَذَهُ بِإِشْرَافِ النَّفْسِ لَمْ یُبَارَکْ لَهُ فِیهِ، وَکَانَ کَالَّذِی یَأْکُلُ وَلاَ یَشْبَعُ وَالْیَدُ الْعُلْیَا خَیْرٌ مِنْ الْیَدِ السُّفْلَی. (1)

حکیم بن حزام گفت: از پیامبر(صلی الله علیه و آله) درخواست کمک مالی کردم، عطایم کرد. بار دیگر درخواست کردم، باز عطایم کرد، بار سوم درخواست کمک کردم، باز هم عطا کرد. آن گاه فرمود: ای حکیم، این مال، سبزه ای شیرین است، هرکس آن را با سخاوت دریافت کند، بر او مبارک خواهد بود، و هر کس او را با نفسانیت و برتری جویی بخواهد، خداوند در آن برکتی قرار نخواهد داد و او همچون فردی خواهد بود که بخورد و سیر نشود و بدان که دست فراتر و بخشنده، بهتر است از دستی که امساک کرده و بخل می ورزد.

اگر به منابع فقهی و حدیثی شیعه و اهل سنت رجوع کنید، خواهید دید که حکیم ابن حزام در رأس راویان پیامبر(صلی الله علیه و آله) است.

شنونده صدایی عجیب از آسمان

حکیم بن حزام، در جنگ بدر در سپاه کفر حضور داشته، او خود نقل می کند که در روز جنگ بدر، برای شکست سپاه اسلام اجتماع نمودیم. اما واقعه ای عجیب دیدم و از آن روز در دلم این نکته ایجاد شد که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) از جانب خدا مورد تأیید قرار گرفته و به نوعی مترصد فرصت بودم که موقعیت برایم مهیا شود تا به او ایمان بیاورم:

عَن حَکِیم بن حِزام قَالَ: الْتَقَیْنَا فَاقْتَتَلْنَا، فَسَمِعْتُ صَوْتًا وَقَعَ مِنْ السّمَاءِ إلَی الأَرْضِ مِثْلَ وَقْعِ الحَصَاةِ فِی الطَّسْتِ وَ قَبَضَ النّبِیّ(صلی الله علیه و آله) الْقَبْضَةَ فَرَمَی بها فَانْهَزَمْنَا.... (2)

ص:195

از حکیم بن حزام نقل است که گفت: در روز بدر گرد آمدیم تا با پیامبر بجنگیم، ناگهان صدایی از آسمان شنیدم که به زمین می آمد؛ مانند افتادنِ سنگ ریزه ها در طشت. پیامبر از آن سنگ ریزه ها گرفتند و به سوی ما انداختند و ما از ترس آن سنگریزه ها گریختیم.

پاسخ حکیم بن حزام به دعوت الهی

حکیم بن حزام، عمری طولانی داشت. بعد از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله) همواره در مدینه بود و تا سال 54 هجری، دوران حکومت معاویه، به دعوت الهی پاسخ گفت و از دنیا رخت بربست. اهالی مدینه جمع شده، بر جنازه اش نماز گزاردند و در بقیع دفنش کردند.

حکیم بن حزام بن خویلد بن أسد بن عبد العزّی بن قصیّ القرشیّ الأسدی... و کان من المؤلّفة قلوبهم... وتوفّی سنة أربع وخمسین أیّام معاویة.... (1)

حکیم بن حزام، فرزند خویلد، فرزند اسد بن عبد العزی، فرزند قصی قرشی اسدی است... و او از مؤلفة القلوب بود... در سال 54 ق. در دوران حکومت معاویه از دنیا رفت.

حاکم نیشابوری در «المستدرک» آورده است:

وحکیم بن حزام، مات بالمدینة سنة أربع و خمسین و هو ابن مأة و عشرین سنة و دفن بالبقیع. (2)

حکیم بن حزام در سال54 هجرت در مدینه وفات یافت و جنازه اش در بقیع مدفون گردید.

ص:196

ص:198

تاریخ اسلام از رفتار بعضی از آنان دردهای جانفرسا به دل دارد، چه آنکه ایشان در دوران غربتِ اهل بیت(علیهم السلام)، یار ظالم و معاند مظلوم شدند. گاه سکوت را گزیدند و گاه به هوای مُلک و ریاست، حقیقت را قربانی امیال درونی خود کردند و از آیات کریمه قرآن، پیرو متشابهات شدند؛

( فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ ) (آل عمران: 7)

آنان که در قلب هایشان کژی و انحراف بود، از تشابهات پیروی کردند، به قصد فتنه جویی و تأویلی نفس گرایانه.

تعصّب، زیغ، کژی و انحراف، تمایل به حاکمیت تبار و قبیله، قربانی کردن حقیقت، برافروختن آتش کینه های بدری و خیبری، اصالت دادن به تبار و نژاد و قبیله، به جای اصالت دادن به سفارش ها و توصیه های پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) و... پیشه آنان بود.

برخی شان آل پیامبر(صلی الله علیه و آله) را آزردند، خاندانی که خداوند در وصفشان فرمود: (... یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً ) (1) و سرانجامِ کارشان به آنجا رسید که در سال 61 پس از هجرت، آتشی در طف برافروختند و حادثه ای دردناک به وجود آوردند و گلویی را که بوسه پیامبر(صلی الله علیه و آله) را خاطره داشت، با خنجری از ستم و به نام خدا بریدند و خود را حقیقت! پنداشتند؛ ( قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ وَ ما تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ ). (2)

اکنون به شرح حال این گروه از دفن شدگان در بقیع می پردازیم:

بررسی آن نام ها، به شخص واحدی می رسیم که آن شخص، کسی جز ابوهریره نیست.

از ابوهریره با نام های زیر یاد کرده اند:

1. ابوهریرة بن عامر بن عبد ذی الشّری بن طریف بن عتاب بن الدوسی؛ 2.عبدشمس بن صخر؛ 3. عبد تمیم؛ 4. سعد بن حارث؛ 5. عبدالعزّی؛ 6. ابن عتبة بن عمرو بن عیسی بن حرب بن سعد بن ثعلبة بن عمرو بن نهم بن دوس؛ 7.عامر بن عبدغنم؛ 8. سعید بن دوس؛ 9. عبد بن سُکَین و... .

به جا است در این باره، به کتاب «الاستیعاب فی معرفة الصحابه»، اشاره ای داشته باشیم:

أبوهریرة الدوسی، صاحب رسول الله(صلی الله علیه و آله) ودوس هو ابن عُدثان بن عبدالله بن زهران بن کعب بن الحارث بن کعب بن مالک بن نصر بن الأزد بن الغوث. قال خلفیة بن خیاط: ابوهریرة هو عمیر بن عامر بن عبد ذی الشری بن طریف بن عتاب بن أبی صعب بن منبه بن سعد بن ثعلبة بن سلیم بن فهم بن غنم ابن دوس... اختلفوا فی اسم أبی هریرة واسم أبیه اختلافاً کثیراً لا یحاط به ولا یضبط فی الجاهلیة والإسلام فقال خلیفة: ویقال: اسم أبی هریرة عبدالله بن عامر ویقال: بریر بن عشرقة. ویقال: سکین بن دومة. وقال أحمد بن زهیر سمعت أبی یقول اسم أبی هریرة عبدالله ابن عبدشمس ویقال: عامر... و یقال: عبدنهم بن عامر، و یقال: عبدغنم، و یقال: سعید بن دوس، و یقال: کردوس و.... (1)

ابوهریره دوسی، صحابی پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) است و دوس، عُدثان بن عبدالله بن زهران ابن کعب بن حارث بن کعب بن مالک بن نصر بن ازد بن غوث است. خلیفة بن خیاط گوید: ابوهریره، همان عمیر بن عامر بن عبد ذی الشّری بن طریف بن عتاب ابن ابی صعب بن منبة بن ثعلبة بن سلیم بن فهم بن غنم ابن دوس است. مورّخان، در

ص:201

نام ابوهریره و نام پدرش اختلاف کرده و هر یک چیزی نوشته اند، به طوری که احاطه و ضبط آنها در دوره جاهلیت و اسلام ناممکن است! خلیفه همچنین افزوده است: می گویند نام ابوهریره، عبدالله بن عامر است و گفته اند بریر بن عشرقه است و سُکَین بن دومه نیز نوشته اند. احمد بن زهیرگوید: از پدرم شنیدم که می گفت: اسم ابوهریره، عبدالله بن عبد شمس است وگفته اند: عامر است و عبدنهم نیز نوشته اند و برخی هم عبدغنم نامیده اند. سعید بن دوس نام دیگر او است و وی را دوس هم گفته اند و....

ابن عبدالبرّ این اختلاف را به حدّی زیاد دانسته که می گوید: رسیدن به اسم واقعی ابوهریره ناممکن است! وی نام های ابوهریره را به دو بخش تقسیم می کند؛ نام هایی که در جاهلیت به آنها خوانده می شد و نام هایی که بعد از مسلمانی بر او نهادند. او با عناوین زیر به آنها پرداخته است: «أمّا فی الجاهلیة...». و «أمّا فی الاسلام...». (1)

ابن عبدالبرّ تعدادی از نام های ابوهریره در دوران جاهلیت را ذیل عنوان «أما فی الجاهلیة» آورده و برخی از نام های وی بعد از مسلمان شدنش را هم در عنوان «و أما فی الاسلام» ثبت می کند. او اسم خاصی را برای ابوهریره مشخص نمی کند وآنها را متعدّد و نامعلوم می داند ولی با قطع ویقین می توان گفت که شخصیتی در میان صحابه پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله)، با نام ابوهریره بوده و این از مسلّمات تاریخی است.

علل اختلاف در نام وی

چندین دلیل برای اختلاف در نام وی نوشته اند که به سه مورد آن اشاره می کنیم:

1. برخی گفته اند: علت اختلاف در نام های وی و پدرش، تصحیف و تحریف است؛ مانند برّ، که آن را برید و یزید نوشته و خوانده اند، یا عمرو، که عمیر و عامر هم گفته اند و یا سکن، که سکین هم خوانده شده است.

ص:202

2. نقل نام های متعدد برای پدرش که به وسیله مورخان، به صورت تخمینی و حدس و گمان نوشته شده است.

3. نقل روایات فراوان از وی، دلیل دیگری است بر اختلاف نام او؛ بدین صورت که هر راوی نامی برایش بیان کرده تا شبهه ای پیش نیاید که چرا این همه روایت به وسیله او نقل شده، تا در نتیجه، روایات وی، موهون و سست جلوه نکند.

ابوهریره، نامی بود که پیامبر(صلی الله علیه و آله) بر او نهاد.

مسلمانی ابوهریره

ابوهریره در دو سال آخر عمر شریف پیامبر(صلی الله علیه و آله) اسلام آورد. او در سال هشتم هجرت، همراه طایفه اشعری - که ابوموسی اشعری هم جزو ایشان بود - به مدینه مهاجرت کردند و در خیبر، هنگامی که قلعه فتح شد و غنایم جنگی جمع آوری و آماده تقسیم گردید، بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) ایمان آورده، مسلمان شدند. ابوهریره آن گاه که چشمش به غنایم افتاد، از پیامبر(صلی الله علیه و آله) تقاضای سهم کرد.

گرچه حضرت تصمیم داشتند که سهمی به او بدهند، لیکن از آنجا که وی با ابان بن سعید اختلاف و خصومت داشت، پیشنهاد کرد که ابان بن سعید از غنیمت محروم شود. این پیشنهاد بر ابان که در جنگ شرکت کرده بود گران آمد و با لحن توهین آمیزی به او گفت: ای وَبْر (1) از کوه (قدوم ضأن) آمده و به ما آویخته ای؟! سرانجام، این اختلاف سبب شد که پیامبر(صلی الله علیه و آله) چیزی به وی ندهد. (2)

ابن عبدالبرّ نوشته است: «أسلم أبوهریرة عام خیبر و شهدها مع رسول الله(صلی الله علیه و آله)». (3)

ابوهریره در سال فتح خیبر اسلام آورد و در آن جنگ با پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) همراه بود».

ص:203

ابوهریره، در صُفّه

به نقل از بسیاری از مورّخان، ابوهریره بعد از مسلمانی، در صفّه زندگی می کرد و همراه صفه نشینان بود. هنگام مسلمان شدنش سی ساله بود و حرص فراوانی در شنیدن سخنان پیامبر(صلی الله علیه و آله) داشت. او در خوردن غذا و سیر کردن خود جدّیت داشت و در این مورد زبانزد بود.

در جایی می گوید: «در صفّه مسجد زندگی می کردم، روزی با روزه تا شام به سر بردم و همچنان از شکم گرسنه رنج می بردم، در این هنگام برای قضای حاجت از مسجد دور شدم، چون برگشتم طعامی را که اغنیای قریش برای اهل صفّه می فرستادند، خورده بودند، با خود گفتم: اکنون کجا بروم؟ کسی گفت: نزد عمر بن خطاب برو، در حالی که عمر مشغول تعقیب نماز بود، به نزد وی رفتم، منتظر ماندم تا از نماز فارغ شد، چون به خانه رهسپار شد، نزد وی رفته، گفتم: قرائت مرا گوش کن. در حالی که جز طعام نظری نداشتم، عمر نیز به آیاتی چند از سوره آل عمران که تلاوت نمودم، گوش داد، ولی هنگامی که به خانه رسید داخل خانه شد و مرا به حال خود گذاشت». (1)

مانند همین ماجرا را برای ابوبکر نقل می کند و می گوید: «او هم به من توجّهی نکرد». و نیز می گوید: «جعفر بن ابوطالب در نظرم محبوب است و ازاین رو می گفت: «أفضل أصحاب الرسول، جعفر بن ابی طالب» (2)؛ «برترین فرد در بخشندگی، در میان اصحاب پیامبر، جعفر بن ابی طالب است».

علت این مسأله را هم خودش نقل کرده و گفته است: «هرگاه برای سیرکردن شکم خود، نزد جعفر می رفتم، او مرا سیر می کرد».

وی در جنگ صفین، هنگام خوردن شام و نهار، بر سر سفره معاویه می نشست و هنگام نماز پشت سر علی بن ابوطالب(علیه السلام) می ایستاد و هرگاه جنگ شدت می گرفت، به

ص:204

کوه های اطراف می رفت. وقتی دلیل این کارش را پرسیدند، گفت: «مضیرة معاویة أطیب و أدسم و الصّلاة خلف علی(علیه السلام) أفضل» (1)؛ «سفره معاویه بهتر و چرب تر است ولی نماز پشت سر علی(علیه السلام) فضیلت بیشتری دارد».

درباره تمایل شدید ابوهریره به سیر کردن شکم، مورّخان اهل سنت هم اشاراتی دارند؛ برای نمونه، ابن عبدالبرّ، می نویسد:

ثمّ لزمه وواظب علیه رغبةً فی العلم راضیاً بشبع بطنه فکانت یده مع ید رسول الله(صلی الله علیه و آله). (2)

ملازم پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود و او را مواظبت می کرد، به خاطر رغبتی که به علم داشت و حرصی که بر سیر کردن شکم داشت، همواره دست او در سفره پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) بود.

ابوهریره، به همین دلیل که تمایل فراوانی به سیر کردن شکم خود داشت، در زمان معاویه و چنان که اشاره داشتیم، در ماجرای جنگ صفین، لقب «شیخ المضیره» را به خود گرفت.

این لقب در زمان معاویه به او داده شد. مضیره، نام غذایی مخصوص، لذیذ و منحصر به فرد بود که از طرف دستگاه خلافت اموی، برای نویسندگان و شاعران وقت که با حکومت همکاری داشتند و به دعوت معاویه در سفره های دربار حضور می یافتند، ترتیب داده می شد و آن، ترکیبی از گوشت تازه گوسفند یا بره و شیر و روغن و ادویه جات رایج آن روزگار بود که اشراف زادگان می خوردند، شاعران دربار، با خوردن آن غذاهای لذیذ به وجد می آمدند و در مدح امرا و خلفا، شعر می سرودند. روایتگران نیز به جعل حدیث می پرداختند. این غذا آن قدر لذیذ بود که مردم بیچاره و حتی توانگر، غذاهای خوشمزه خود را تمثیل به مضیره معاویه می کردند... به دلیل حضور و رغبت شدید ابوهریره به این سفره و غذا، او را شیخ المضیره لقب دادند. (3)

ص:205

ابوهریره و اعتراف به عظمت علی(علیه السلام)

ابوهریره بارها به فضیلت علی(علیه السلام) اعتراف کرده است. او می گوید: «معاذ بن جبل را دیدم که به علی بن ابی طالب چشم می دوخت. به او گفتم: چرا این همه به علی چشم می دوزی گویی که تا کنون او را ندیده ای؟ گفت: از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود:

«النَّظَرُ إِلَی وَجْهِ عَلِی عِبَادَةٌ»؛ «نگاه به چهره علی عبادت است».

ابن ابی الحدید معتزلی گوید:

چون ابوهریره با معاویه به کوفه آمد شب ها در باب کنده می نشست و مردم در مجلس او شرکت می کردند. جوانی از کوفه آمده نزدش نشست و گفت: ای ابوهریره تو را به خدا آیا از پیامبر(صلی الله علیه و آله) شنیده ای که در حق علی بن ابی طالب فرمود: خداوندا! دوست بدار هرکه او را دوست بدارد و دشمن دار، هرکه او را دشمن بدارد؟ گفت: آری. (1)

روایات فراوان به نقل از ابوهریره!

با این که ابوهریره درسال هشتم هجرت، مسلمانی برگزید و کمتر از دو سال در خدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود، اما به حدّی روایت از آن حضرت نقل کرده که این کثرت نقل، او را در معرض اتهام قرار داده و بسیاری از مورّخان و اهل حدیث، حتی از اهل سنت، در صحّت همه روایات او تردید دارند. تا آنجا که این قضیه، حتی مورد اعتراض عمر و عثمان قرار گرفت! علی(علیه السلام) او را به دلیل نقل این همه روایت نکوهش کرد.

نخستین کسی که او را از نقل خبر منع کرد، عمر بن خطاب بود. وی هنگامی که شنید ابوهریره روایاتی را به پیغمبر اسلام(صلی الله علیه و آله) نسبت می دهد که اصل و ریشه ندارد، او را به حضور خواست و از نقل حدیث منع نمود و در مرتبه دوم او را با تازیانه ادب کرد. اما او باز از جعل حدیث دست برنداشت و به تبعید تهدید شد. خلیفه دوم اعلام کرد که اگر از نقل حدیث دست نکشد، به سرزمین دوس، (که وطن اصلی وی بوده)

ص:206

تبعید خواهد شد؛ چنان که به کعب الاحبار هم اعلام کرد اگر از نقل احادیث دست نکشی، به سرزمین میمون ها تبعیدت خواهم نمود. (1)

کثرت روایات ابوهریره و عدم تناسب بسیاری از محتوای روایاتش، موجب شد که او به عنوان جعل کننده حدیث شهرت یابد که از نقل و بسط این مطالب خودداری می گردد.

ابوهریره و حکومت بحرین

پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) پس از بازگشت از جِعرانه، علاء حضرمی را با جمعی، از جمله ابوهریره به بحرین، نزد منذر بن ساوی فرستاد، منذر را به اسلام دعوت کردند. او اسلام آورده و در مسلمانی استواری گزید. همه بستگان منذر هم مسلمانی برگزیدند. مسیحیان هم به دادن جزیه راضی شدند. علاء به ابوهریره گفت: پیامبر به من در حق تو سفارش کرد، بگو چه کاری از من برای تو ساخته است؟ ابوهریره گفت: مرا مؤذن خود قرار ده. ابوهریره مؤذن او شد و همچنان در بحرین بود تا این که علاء فوت کرد. عمر او را به حکومت بحرین برگزید، ولی پس از چندی، مطالبی که با امانتداری وی سازش نداشت به عمر گزارش شد، لذا او را عزل نمود و عثمان بن ابی العاص را به جایش منصوب کرد. پس از مراجعت از بحرین معلوم شد که ابوهریره چهارصد هزار دینار با خود آورده است... عمر گفت: آنچه سرمایه اصلی ات بوده، به اضافه خرج کنونی ات بردار و بقیه را به بیت المال بسپار. پس دستور داد دوازده هزار از او بگیرند. (2)

ابوهریره و اعتراف به عظمت علی، حسنین و اهل بیت(علیهم السلام)

روایات فراوانی در میان نقل های ابوهریره وجود دارد که وی به مقام، عظمت و جایگاه والای علی، حسنین و اهل بیت(علیهم السلام) اعتراف کرده است، که نقل تمام این روایات به درازا می کشد.

ص:207

اصبغ نباته در حضور معاویه از ابوهریره پرسید: ای یاور پیامبر(صلی الله علیه و آله)! به آن خدایی که غیر او خدایی نیست و عالم به غیب و حضور است و به حق پیامبر(صلی الله علیه و آله) سوگندت می دهم که آیا در غدیر خم بودی؟ گفت: آری، در روز غدیر بودم. پرسید: از پیامبر(صلی الله علیه و آله) درباره علی چه شنیدی؟ گفت: شنیدم که فرمود:

مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِی مَوْلاَهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ. (1)

هر که من مولای اویم، این علی، مولای او است. خدایا! دوست بدار هر که علی را دوست دارد و دشمن دار هر که علی را دشمن می دارد. خدایا! یاری کن هر که علی را یاری کند و خوار بگردان، هر که علی را خوار نماید.

رویگردانی از علی(علیه السلام) و گرایش به معاویه

ابوهریره، در واقع به دلیل فضایل برجسته ای که در علی(علیه السلام) سراغ داشت، به ایشان علاقه مند بود و آن حضرت را دوست می داشت و لذا حدیث غدیر را به طور مفصل نقل کرده و در مواقف مختلفی که از وی راجع به ماجرای غدیر پرسش کرده اند، کلّیت ماجرا را توضیح داده و خبر ائمه اثناعشر را با نام هریک از امامان، از قول پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) نقل کرده است. اما هنگامی که دوران معاویه می رسد و حاکمیت به دست او می افتد و بخشش های هدفمندانه سیاسی او آغاز می شود، ابوهریره به سمت معاویه گرایش می یابد و زمینه را برای تثبیت حاکمیت وی مهیا می کند و اخباری را درباره او جعل و وضع می نماید. در هر حال، ابوهریره به فرزندان ابوالعاص خدمات فراوان می کند.

محمود ابوریه، از دانشمندان بزرگ اهل تسنن، در کتاب خویش با عنوان «شیخ المضیرة ابوهریره» تلاش های گسترده ابوهریره در تضعیف چهره امیرمؤمنان و فضیلت سازی برای معاویه را شرح داده، می نویسد:

ص:208

ابوهریره از وضع و جعل احادیث در طعن علی(علیه السلام) چیزی فرو نگذاشت و همزمان در خصوص آل ابی العاص به صورت عموم و معاویه به صورت خاص وضع نمود که شأن آنها را بالا ببرد. (1)

مرگ ابوهریره و دفن در بقیع

ابوهریره، قصری در عقیق داشت که در همان قصر درگذشت. فرزندان عثمان او را از قصرش به مدینه حمل کرده، در بقیع به خاکش سپردند؛

کانت وفاته فی قصره بالعقیق فحمل الی المدینة فکان ولد عثمان بن عفان یحملون سریره حتی بلغوا به البقیع حفظا بما کان من رأیه فی أبیهم وصلّی علیه الولید بن عتبة بن أبی سفیان وکان یومئذ أمیراً علی المدینة. (2)

وفات ابوهریره در سال 57 هجری رخ داد، که در این سال، سنش به 78 می رسید. (3)

شرکت در صحنه های مهم

عبدالرحمان بن عوف، آن گاه که مسلمان شد، در صحنه های مهم، حضوری فعال داشت. در نبردهای بدر و احُد، از کسانی بود که در میدان جهاد، مقاومت و رشادت از خود بروز داد.

نقش عبدالرحمان بن عوف در انتخاب عثمان

انتخاب خلفا، پس از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله) به یک شیوه و روش نبود؛ زیرا هر یک از خلفای سه گانه به نوعی خاص و به شکلی ویژه برگزیده شدند. هنگامی که خلیفه دوم دانست روزهای آخر عمر خویش را می گذراند و از گوشه و کنار به او گفته می شد جانشین تعیین کند و عایشه به وسیله عبدالله فرزند حذیفه پیامی فرستاد که: «امت محمد را بی شبان نگذار؛ زیرا که از فتنه می ترسم...». (1)

لاَ تَدَعْ أُمَّةَ مُحَمَّدٍ بلاَ رَاعٍ اسْتَخْلَفَ عَلَیْهِمْ وَ لاَ تَدَعْهُمْ بَعْدَکَ هَمْلاً فَإِنِّی أخْشَی عَلَیْهِمْ الْفِتْنَةَ.... (2)

امت محمد را بی راهنما و حاکم مگذار، خلیفه را برگزین و امت را رها مکن که من بر امت محمد، از فتنه می ترسم. فرزند خلیفه به پدر خود همین نکته را گفت. برخی می گفتند «فرزند عمر، عبدالله باشد، اما خود خلیفه از بی کفایتی فرزندش آگاه بود و این رأی را نپذیرفت». (3)

پس عمر شش تن را برگزید که عبارت بودند از: علی(علیه السلام)، عثمان، طلحه، زبیر، سعد ابن ابی وقاص و عبدالرحمان بن عوف. وقتی اینان پیرامون بستر خلیفه گِرد آمدند، او با چهره ای گرفته و تند به ایشان گفت: لابد همه می خواهید زمام امور را پس از من به

ص:210

دست گیرید؟! در این هنگام خطاب به یک یک آنان، به جز علی(علیه السلام)، سخنانی گفت و با ذکر دلایلی، هیچ یک را شایسته تصدّی خلافت ندانست. آن گاه رو به علی(علیه السلام) کرد و در سراسر زندگی آن حضرت نقطه ضعفی، جز شوخ طبعی و مزّاحی ایشان! نیافت و افزود: اگر او زمام امور را به دست گیرد، مردم را به مسیر حق و طریق آشکار، راهبری خواهد کرد.

فلمّا أحسّ بالموت، قال لابنه: اذهب إلی عائشة وأقرئها منّی السلام واستأذنها أن أقبر فی بیتها مع رسول الله و مع أبی بکر، فأتاها عبدالله بن عمر، فأعلمها فقالت: نعم وکرامة، ثمّ قالت: یا بنی أبلغ عمر سلامی و قل له لا تدع أمّة محمّد بلا راع استخلف علیهم ولا تدعهم بعدک هملاً، فإنّی أخشی علیهم الفتنة... فأرسل إلیهم جمیعهم وهم علی بن أبی طالب و عثمان بن عفّان وطلحة بن عبیدالله والزبیر بن العوام وسعد بن أبی وقّاص و عبدالرحمن بن عوف.... (1)

وقتی خلیفه دوم مردن خویش را نزدیک دید، به فرزندش عبدالله دستور داد که: نزد عایشه برو و سلام مرا برسان و از او اجازه بگیر که در کنار پیامبر(صلی الله علیه و آله) و ابوبکر دفن شوم. عبدالله نزد عایشه رفت و او را به این مطلب آگاه ساخت. عایشه گفت: مانعی نیست. سپس گفت: فرزندم! سلامم را به خلیفه برسان و به او بگو که امت محمد(صلی الله علیه و آله) را بی نگاهبان و بی زمامدار نگذار و برای خود جانشین تعیین کن و بعد از خود، امت را یله و رها مگذار که من از فتنه می ترسم! پس عمر، به سوی شش تن؛ علی بن ابی طالب(علیه السلام)، عثمان، طلحه، زبیر، سعد بن ابی وقاص و عبدالرحمان بن عوف فرستاد که گرد آیند و....

به جز طلحه - که غایب بود - همگی گردآمدند. عمر در پایان این جلسه، فرمانی اکید وآمیخته با خشونت صادر کرد. ابن قتیبه، در کتاب خویش، ماجرا را با تفصیل گزارش کرده و این گونه می نویسد:

ص:211

إن استقام أمر خمسة منکم وخالف واحد فاضربوا عنقه، وإن استقام أربعة واختلف اثنان فاضربوا أعناقهما، وإن استقر ثلاثة واختلف ثلاثة فاحتکموا إلی إبنی عبدالله، فلأی الثلاثة قضی فالخلیفة منهم وفیهم، فإن أبی الثلاثة الآخرون ذلک فاضربوا أعناقهم. (1)

اگر پنج نفر رأی واحدی داشتند و یک نفر مخالف بود، گردن آن یک نفر را بزنید و اگر چهار نفر هم رأی شدند و دو نفر مخالفت کردند، گردن آن دو را بزنید و اگر سه نفر متحد شدند و سه نفر مخالفت کردند، فرزندم عبدالله را حَکَم قرار دهید، هر یک از دو گروه (سه نفره) که رأی آورد، خلافت مربوط به آنان و در میان آنها است (که یکی گزینش می شود) و اگر سه نفرِ دوم مخالفت کردند، گردنشان را بزنید.

به گزارش ابن قتیبه، جمع حاضر (که شش نفر بودند) گفتند: ای خلیفه، نظر خود را بگو تا به آن عمل کنیم. عمر گفت: ای سعد! آنچه مانع من در انتخاب تو است، برخورد شدید و سخت گیری تو در امر امت است و ای عبدالرحمان بن عوف، آنچه مانع من از گزینش تو است، این است که تو فرعون این امّتی.

سپس غش کرد و بار دیگر به هوش آمد و این گونه گفت: ملاک انتخاب و تنها شخصی که سخنش برای دیگران حجت است، عبدالرحمان بن عوف می باشد. به هرکس که او رأی داد، همه به او رأی دهید! (2)

عبدالرحمان بن عوف خطاب به علی(علیه السلام) گفت: ای علی، با تو بیعت کنم و حکومت را به تو واگذارم، آیا طبق کتاب خدا و سنت پیامبر و عمل ابوبکر و عمر حکم می رانی؟ علی(علیه السلام) فرمود: حکومت بر طبق کتاب خدا و سنت پیامبر آری، اما عمل به سیره شیخین، نه؛

ص:212

أن عبدالرحمن بن عوف قال لعلی: یا علی، هل أنت مبایعی علی کتاب الله وسنّة نبیّه وفعل أبی بکر وعمر؟ فقال علی(علیه السلام) : أمّا کتاب الله وسنّة نبیّه فنعم، و أمّا سیرة الشیخین فلا. (1)

بدین صورت، عبدالرحمان بن عوف، به حق عمل نکرد و خلافت اسلامی را به خارج از مسیر خود سوق داد...!

عبدالرحمان و حرکت به سوی دوزخ

گفته اند که روزی کاروان عبدالرحمان بن عوف به مدینه رسید. کاروان وی چنان بزرگ بود که ولوله در شهر افکند. عایشه پرسید: چه خبر است؟ گفتند: شتران عبدالرحمان رسید. عایشه گفت: از پیامبر(صلی الله علیه و آله) شنیدم که فرمود: عبدالرحمان بر صراط افتان و خیزان می رود؛ چنان که گویی به دوزخ افتاده است! عبدالرحمان بن عوف وقتی این خبر را شنید، گفت: شتران و آنچه بر پشت دارند، در راه خدا باشد، شمارشان پانصد بود». (2)

عبدالرحمان بن عوف و مکنت مالی

در سال های نخست خلافت عثمان، عبدالرحمان در حد افراط، از عطایایی بهره مند شد.

عثمان2/560/000 دینار به وی بخشید، اما در اواخر عمر خلافتِ عثمان، بر سر مسائلی؛ از جمله مسأله خلافت بعد از عثمان، او به اختلاف و مخالفت با عثمان پرداخت.

گزارش ثروت انبوه عبدالرحمان و بخشش های بی جهت خلیفه به وی را، همه مورخان نوشته اند:

ص:213

فالمعروف عن ابن عوف أنّه کان صاحب ثروة هائلة وأموال وفیرة، بلغت: ألف بعیر، و مائة فرس، وعشرة آلاف شاة، و أرضاً کانت تزرع علی عشرین ناضحاً، وخرجت کلّ واحدة من الأربع بنصیبها من المال الّذی ترکه، فکان أربعة و ثمانین ألفاً. (1)

معروف و مشهور آن است که عبد الرحمان بن عوف، دارای ثروتی انبوه بود و اموال فراوانی اندوخته داشت (به او داده شده بود) که به هزار شتر و هزار اسب و ده هزار گوسفند می رسید و زمینی که بیست تن آن را آبیاری می کردند. هر چهارنفر نصیبی را دریافت کردند که به حدّ هشتاد و چهار هزار دینار می رسید.

بیشتر ثروت عبدالرحمان را خلیفه سوم به او بخشیده بود.

مرگ عبدالرحمان بن عوف و خاکسپاری اش در بقیع

عبدالرحمان، در زمان خلافت عثمان بیمار شد و عثمان به عیادتش رفت اما از آنجا که وی طمع در خلافت داشت و عثمان روی خوش به وی نشان نداده بود، از او روی گرداند و سخن نگفت.

عبدالرحمان بن عوف در سال 32 ق. دوران خلافت عثمان، در مدینه از دنیا رفت. عثمان بر او نماز گزارد و در بقیع به خاکش سپردند. (2)

عن عبدالواحد بن محمد بن عبدالرحمن بن عوف، قال: أوصی عبد الرحمن بن عوف - رضی الله عنه - إن هلک بالمدینة أن یدفن إلی عثمان بن مظعون، فلما هلک حفر له عند زاویة دار عقیل الشرقیة فدفن هناک. (3)

عبدالواحد فرزند عبدالرحمان بن عوف گوید: عبدالرحمان وصیت کرد که اگر در مدینه از دنیا رفت، در کنار قبر عثمان بن مظعون دفن شود. هنگامی که از دنیا رفت، در زاویه شرقی دار عقیل، قبری برایش کندند و در آنجا مدفون گردید.

ص:214

سیاسی - اجتماعی آن روز، در کنار پیامبر(صلی الله علیه و آله) .

2. همگامی با جناح سیاسی مخالف در سقیفه.

3. همگامی فعّال با تغییردهندگان مسیر خلافت، از علی(علیه السلام) به خلیفه اول.

4. شرکت در هجوم به خانه فاطمه زهرا، دخت گرامی پیامبر(صلی الله علیه و آله).

5. گرفتن رشوه، با حرص و طمع.

6. مخالفت با علی(علیه السلام) و فرزندان پاکش، به شکل گسترده.

7. طرّاحی برای خلافت یزید و سعایت گسترده در این ماجرا.

8. هموار کردن راه برای تداوم آزار به خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام).

9. سرپیچی از شرکت در جیش اسامه و... .

توضیح برخی موارد پیش گفته:

همکاری در تغییر مسیر خلافت

به دلایل بسیار، پیامبر(صلی الله علیه و آله) علی(علیه السلام) را به عنوان خلیفه و جانشین خود مشخص کرده بود و از این تصمیم حضرت، می توان برداشت کرد که تنها او صلاحیت بر این کار را داشته است.

مغیرة بن شعبه، جلو خانه پیامبر(صلی الله علیه و آله)، خلیفه اول و دوم را دید و از آنان پرسید: از چه رو اینجا نشسته اید؟ گفتند: منتظریم این مرد (علی بن ابی طالب) بیرون بیاید تا با او بیعت کنیم. مغیره گفت: می خواهید این خاندان را بر مردم مسلّط کنید تا آنها را بدوشند!؟ خلافت را در قریش توسعه دهید تا بعداً نیز ادامه یابد. به پیشنهاد او، آنان بر این تصمیم مصمّم شدند و به سقیفه رفتند و پیش آمد آنچه نباید.... (1)

مغیره، در جمع مهاجمان به خانه فاطمه(علیها السلام)

مغیرة بن شعبه، با حمله کنندگان به خانه علی و فاطمه همراه شد. آنان به خانه فاطمه هجوم بردند و مغیره با لگد در خانه را شکست که به پهلوی آن حضرت خورد.

ص:216

امام حسن مجتبی(علیه السلام)، خطاب به مغیره می فرماید:

«أَنْتَ ضَرَبْتَ فَاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللهِ(صلی الله علیه و آله) حَتَّی أَدْمَیْتَهَا» (1)؛ «تو بر پیکر فاطمه ضربتی وارد کردی و با آن ضربه بی هوشش ساختی».

در تاریخ، از نام مهاجمان به خانه فاطمه یاد شده و عبدالزهرا مهدی، در کتاب «الهجوم علی بیت فاطمه»، از این افراد نام می برد: «... 2. خالدبن ولید 3. قنفذ 4.عبدالرحمان بن عوف 5. سلمة بن سلامه 6. مغیرة بن شعبة و...». (2)

نوشته اند که مهاجمان 22 نفر بوده اند و مغیره شکننده در بود.

مغیره و خطاهایی که مرتکب شد

او در زمان خلافت خلیفه دوم و سوم، مدتی نسبتاً طولانی، حاکم شهرهای بصره و کوفه بوده و در این مدت، اعمالی مرتکب شد که از مهم ترین نقاط تاریک زندگی اش محسوب می شود.

ثقفیان و دیگر اعراب، او را به مکاری و توطئه گری می شناختند. ظاهر آن است که وی، نقشی ویژه در کشتن مخالفان خلیفه دوم و مخالفان بنی امیه داشته است. فرزندخواندگان حارث در تلاشی که برای انتقام از مغیره انجام دادند، مدرکی به دست آورده و آن را در ازای کشتن عقبه، حارث و افرادی از قبیله بنی ثقیف افشا کردند و درصدد برآمدند وی را به قتل رسانند. فرزندخواندگان حارث متوجه شدند که نافع، نفیع، زیاد و شبل بن معبد در بصره، مغیره را با امّ جمیل دیده اند. آنان این خبر را میان مردم انتشار دادند و (در بصره) از امامت مغیره برای نماز جلوگیری کردند. (3)

درحالی که چنین خبری میان مردم پیچید، خلیفه دوم وی را از بصره به کوفه، که مرکز استان بزرگ تری بود، انتقال داد و در واقع او ترفیع درجه یافت و حتی این سخن در میان عرب شهرت یافت که:

ص:217

غضب الله علیک، کما غضب أمیرالمؤمنین [عمر بن الخطاب] علی المغیرة، عزله عن البصرة واستعمله علی الکوفة! (1)

خداوند بر تو خشم کند، همانطور که عمر بر مغیره خشم کرد. او را از بصره عزل و به کوفه فرستاد و حکومتش داد!

نقش کلیدی مغیره در ولایتعهدی یزید

از کارهایی که مغیره مرتکب شد، طرح و جا انداختن موضوع ولایتعهدی یزید بود و در واقع این کار، با طرّاحی و نقشه ریزی مغیره انجام شد. مورخان نوشته اند که معاویه می خواست او را از حکومت کوفه عزل کند و سعید بن عاص را به جایش بگمارد، مغیره که چنین دید، نزد یزید رفته، گفت: چرا معاویه به فکر تو نیست و تو را جانشین خودش معرفی نمی کند؟! یزید با شنیدن این موضوع تحریک شد و به پدرش معاویه پیشنهاد داد و در ضمن گوشزد کرد که مغیره توان عملی ساختن این کار را دارد. با شناختی که معاویه از گذشته و کارنامه یزید داشت و از سویی با امام حسن مجتبی(علیه السلام) شرط کرده بود که کسی را به جانشینی خود تعیین نکند، فکر می کرد مردم این موضوع را نمی پذیرند و این کار نشدنی است، لیکن با پیشنهاد مغیره امیدوار گردید و بار دیگر حکومت کوفه را که از حساس ترین مراکز اسلامی بود، به او واگذار کرد و فرمان داد که مقدمات این کار را در کوفه فراهم کند و از مردم آن سامان برای یزید بیعت بگیرد. (2)

مغیره و افتادن به دامن مرگ

در سال چهل و نهم هجرت، در کوفه طاعون آمد و جمعی فراوان به آن مرض مردند. مغیره که استاندار کوفه بود، برای حفظ جان خویش به قصد مدینه، از کوفه بیرون رفت، غافل از این که گرفتار طاعون شده بود! او با خواری تمام چشم از جهان

ص:218

بست و در گورستان بقیع به خاک سپرده شد.

البته درباره محل دفن و مرگ او اختلافی در تاریخ وجود دارد؛ برخی مرگ او را در همان کوفه دانسته اند اما نویسندگانی مانند صاحبان استیعاب، الکامل و قاموس نوشته اند که مرگ او در مدینه بوده است. (1)

أنّ سَعْدَ بْنَ أَبِی وَقَّاص وَ عَبْدُاللهِ بْنَ مَسْعُودٍ وَ عَمَّارَ بْنَ یَاسِر رضی الله عنهم اشترکوُا فِیمَا یَغنِمُونَهُ، یَومَ بَدرٍ فَغَنِمَ سَعدٌ بَعیرَینِ و قیل بَل اسَرَ اسیرُین. (1)

سعد بن ابی وقاص و عبدالله بن مسعود و عمار بن یاسر در جمع آوری غنیمت شرکت داشتند و سعد دو اسیر را خدمت حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) آورد.

منابع تاریخی گواهی می دهند که او در خیبر و احزاب و حُنین و همه مراسم و حَجّة الوداع و فتح مکه حضور داشته و افتخارات فراوانی نصیبش گردیده است.

نقل روایت از پیامبر(صلی الله علیه و آله)

او احادیث بسیاری را از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) روایت کرده است. در سلسله راویان احادیث اهل سنت بوده و روایاتی به ایشان منسوب است. البته برخی از کتب شیعه نیز از سلسله راویان پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) دانسته اند.

محیی الدین نووی روایات فراوانی را از ابن ابی وقاص نقل کرده و او را مصدر روایات بخاری و مسلم دانسته است؛ مثلاً آورده است:

عَن سَعْدِ بنِ أَبِی وَقّاصٍ وَ عَمّارِ بْنِ یَاسِر و... وَ جَابِرِ بْنِ سَمُرَة... وَ حَدِیث سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقّاصٍ، رَوَاهُ مُسلِم وَ البَزّارُ وَ الدَّارقُطنِی و ابنُ حِبّان.... (2)

از سعد بن ابی وقاص و عمار یاسر و... و جابر بن سمره... و حدیث سعد بن ابی وقاص و... روایت کرده آن را مسلم و بزار و الدارقطنی و ابن حبان....

در هر حال، به دلیل همراهی فراوان با پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) مسموعات و مشاهدات فراوانی داشته که آنها را نقل کرده است.

اهل سنت، احکام جنائز را از او فراوان آورده اند. ناگفته نماند که برخی در اصل مسأله تشکیک کرده و گفته اند که از او روایات فراوان نقل نشده و این، کتب اهل سنت

ص:220

است که روایات فراوان به او نسبت داده اند. ابن حجر، این تشکیک را مطرح نموده، می گوید: روایات اندکی از او نقل شده است.

حدث سائب بن یزید، صحبت سعد بن أبی وقاص کذا و کذا سنة فلم أسمعه و حدث عن رسول الله(صلی الله علیه و آله) إلّا حدیثاً واحداً. (1)

سائب بن یزید گفته، سالی را با سعد بن ابی وقاص بودم، در مدت این یک سال، او از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) یک حدیث روایت کرد.

ابن حجر، همین نکته را دلیل شمرده است که روایات فراوان نبوده، بلکه اندک بوده است.

در عین حال، افراد دیگری چون ابن قدامه، در کتاب مغنی مدعی است که سعد بن ابی وقّاص جزو روات کثیرالروایه است. (2)

شهادت سعد بن ابی وقاص بر سبقت علی(علیه السلام) در ایمان

سعد در نقل های خود گواهی داده است که علی(علیه السلام)، نخستین ایمان آورنده به پیامبر(صلی الله علیه و آله) در میان مردان است:

شهد سعد بن أبی وقّاص الصحابی، بأن علیّاً أوّل المسلمین إیماناً. (3)

سعد بن ابی وقاص شهادت داده که از مسلمانان، علی(علیه السلام) نخستین کسی است که ایمان آورد.

عن السّدی قال: سمعتُ سعد بن أبی وقاص یقول: علی(علیه السلام) أوّل المسلمین سلماً. (4)

از سدی نقل شده که گفت: شنیدم از سعد بن ابی وقاص که می گوید: علی(علیه السلام) اوّلین کسی است که اسلام آورد.

ص:221

همچنین سعد در سلسه روات حدیث غدیر قرار دارد: «رَوَی سَعد قِصَّةَ غَدِیرِ خُم». (1)

همچنین محمد بن سلیمان کوفی، حدیث منزلت را از قول سعد نقل کرده است:

عَنْ سَعْدِ بْنِ أبِی وَقّاصٍ إِنَّ رَسُولَ اللهِ(صلی الله علیه و آله) خَلَّفَ عَلِیّاً فِی أَهْلِهِ، ثُمَّ لَحِقَ بِهِ، فَقَالَ لَهُ: أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلاَّ أَنَّهُ لاَ نَبِی بَعْدِی. (2)

از سعد بن ابی وقاص نقل شده که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله)، علی را در اهل خود جانشین ساخت، سپس او را به خود چسبانید و فرمود: ای علی، نسبت تو به من، مانند هارون است به موسی، جز این که بعد از من پیامبری نخواهد آمد.

محمد بن سلیمان کوفی، طریق دیگری را هم از سعد بن ابی وقاص نقل کرده است:

عَن سَعدِ بنِ أبِی وَقَّاص، عَن أُمّ سَلمَة زَوجَةِ النَّبِی، إِنَّ النَّبِی قَالَ لِعَلِی أَ لاَ تَرْضَی أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنزِلَةَ هَارُونَ مِنْ مُوسَی، إِلاَّ أَنَّهُ لاَ نَبِی بَعْدِی. (3)

از سعد بن ابی وقاص، از امّ سلمه، همسر پیامبر نقل شده که پیامبر به علی فرمود: آیا خوشنود نمی شوی که نسبت تو به من، همانند هارون باشد به موسی؟ جز این که بعد از من پیامبری نخواهد آمد؟

همچنین حدیث سدّ ابواب، غیر باب علی را سعد بن ابی وقاص نقل کرده است.

سعد بن ابی وقاص از عشره مبشره!

در حدیث منسوب به پیامبر(صلی الله علیه و آله)، که در واقع اهل سنت آن را نسبت داده اند و جزو مجعولات تاریخ بعد از پیامبر(صلی الله علیه و آله) است، سعد بن ابی وقاص، جزو ده نفری است که بشارت بهشت به آنها داده شده است.

محیی الدین نووی، در کتاب «المجموع» آورده است: «سعد بن أبی وقّاص... هو أحد

ص:222

العشرة المشهود لهم بالجنّة» (1)؛ «سعدبن ابی وقاص، یکی از ده نفری است که شهادت داده شد به آنها که اهل بهشت اند».

محیی الدین نووی در مجلدات مجموع خود، روایات فراوانی را از سعد بن ابی وقاص، از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) نقل کرده است.

سعد بن ابی وقاص فاتح قادسیّه

سعد در فتح قادسیه امیر لشکر بوده و با رشادت تمام قادسیه را فتح کرده است. او در این نبرد «فارِس الاسلام» لقب گرفت. پس از آن به همین لقب شهرت یافت.

این مسأله، حدیثی جالب دارد که نقل آن به طولانی شدن نوشتار می انجامد، لذا از آن پرهیز می کنیم.

عضو شورای انتخاب خلیفه

وی در شورای شش نفره انتخاب خلیفه، از سوی عمر بن خطاب برگزیده شد. نفسانیات حاکم بر انسان، او را هم گرفتار کرد و موجب شد که چشمانش را بر حق ببندد. او در این شورا جانب علی(علیه السلام) را نگرفت و عثمان را به خلافت برگزید.

تخلّف از بیعت با علی(علیه السلام)

سعد بن ابی وقاص از کسانی است که از بیعت با علی(علیه السلام) تخلّف کرد و در زمره مخالفان آن حضرت قرار گرفت:

وکان سعد بن أبی وقّاص قد اعتزل علیّاً... و لم یحضر فی دومة الجندل و قال فی جواب ابنه عمربن سعد... فاحضر دومة الجندل فإنّک صاحبها غداً. فقال: مهلاً یا عمر، إنّی سمعت رسول الله - صلّی الله علیه - یقول: یکون من بعدی فتنة خیر الناس فیها الخفی التقی. (2)

ص:223

سعد بن ابی وقاص، از علی(علیه السلام) فاصله گرفت و در دومة الجندل (نبرد صفین) حاضر نشد، پسرش عمر بن سعد به او گفت: به دومة الجندل برو که تو امیر آن خواهی شد. پاسخ داد: سکوت کن، شنیدم که پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: بعد از من فتنه ای پدید می آید، بهترین مردم انسانی است که خود را مخفی دارد و دوری گزیند.

آری، او با این برداشت غلط و انحرافی، از یاری علی(علیه السلام) دست کشید.

فرزند فاسد سعد

سعد بن ابی وقاص پسری دارد فاسد که نامش عمر است. او حادثه کربلا را پدید آورد و قلب ذریه و آل پیامبر را آزرد و خون بهترین ها را به طمع حکومت ری و دنیای فانی بر زمین ریخت.

سعد بانی شهر کوفه

شهر کوفه را سعد بن ابی وقاص به دستور خلیفه دوم بنا نهاد. جرجی زیدان، ادیب و مورخ مسیحی لبنانی می نویسد:

سعد پس از فتح عراق و غلبه بر ایرانیان، در مدائن فرود آمد و چند تن را به مدینه فرستاد تا مژده فتح را به عمر برسانند. عمر فرستادگان سعد را زرد و نزار دید و از ایشان سبب تغییر این حالت را پرسید. گفتند: بوی آب و هوای شهرها، رنگ ما را دگرگون کرده و عمر دستور داد سرزمینی را برای اقامت مسلمانان در نظر بگیرند که با مزاج آنان سازگار باشد. سعد زمینی را در کنار فرات، در نزدیکی حیره انتخاب کرد و در آغاز مانند بصره، خانه ها را با نی ساخت. اما چون پس از چندی نی ها آتش گرفتند با اجازه عمر، خانه ها را از خشت ساختند و کوفه بنا شد. کوفه در نزد شیعه، مقامی ارجمند دارد؛ زیرا که حضرت علی(علیه السلام) آنجا را مقر خلافت خود قرار داد و در همانجا کشته شد. (1)

ص:224

سعد بن ابی وقاص مدفون بقیع

مورخان و شرح حال نویسان، درباره محل دفن سعد بن ابی وقاص مطلبی را نقل کرده اند که خلاصه آن چنین است: «او در اواخر عمر خود، یکی از دوستانش را به زاویه شرقی خانه عقیل، در کنار بقیع برد و از او خواست خاک های سطحی زمینی را کنار بزند، سپس چند عدد میخ که به همراه داشت، به عنوان علامت و نشانه به آنجا کوبید و وصیت کرد جنازه اش را در آن محل به خاک بسپارند و پس از مدتی که در قصر خود، در وادی عقیق و بیرون شهر از دنیا رفت، بدنش را به مدینه منتقل کردند و طبق وصیتش، در همان محل که علامت گذاری شده بود دفن نمودند». (1)

ابن دهقان... فخرجنا حتّی دللتهم علی ذلک الموضع، فوجدوا الاوتاد، فحفروا له هناک و دفنوه. (2)

ابن دهقان (که به دستور سعد بن ابی وقاص، میخ ها را کوبید) گوید: پس از مرگ سعد، مردم را به قبر او و محل انتخابی او راهنمایی کردم. میخ ها را یافتند و قبرش را کنده و در همانجا دفنش نمودند.

جنازه اش را تا بقیع مشایعت کردند و مروان حکم بر جنازه اش نماز گزارد.

مقبره او در بیست متری شرقی مقبره مالک بن انس و در جهت شمال شرقی دارعقیل قرار دارد.

آن گاه که آن حضرت به رسالت مبعوث شد، به آیین اسلام گروید و ایمان آورد.

سعید بن زید از ایمان آورندگان نخستین در مدینه است. او پیش از خلیفه دوم عمر بن خطاب ایمان آورد.

کان سعید من أوائل من أسلم، فقد أسلم قبل دخول رسول الله(صلی الله علیه و آله) دار الأرقم... و کان اسلامه قبل عمر و أسلم عمر فی بیته، فسعید زوج فاطمة أخت عمر. (1)

سعید از جمله کسانی است که در آغاز بعثت ایمان آورد. او قبل از ورود پیامبر(صلی الله علیه و آله) به خانه ارقم (برای تبلیغ مخفیانه دین) مسلمان شد. اسلام آوردن وی قبل از عمر بوده و عمر در خانه او مسلمانی برگزید. پس سعید همسر و شوهر فاطمه، خواهر عمر است.

عظمت پدر سعید

پدر سعید از شخصیت های ممتاز مکه در دوران پیامبر(صلی الله علیه و آله) بوده و قبل از بعثت آن حضرت، از پرستش بت ها روی گردانید و به این جهت، درباره نزول آیه شریفه 17 و 18 سوره زمر، اختلاف شده است که آن، درباره وی نازل شده یا ابوذر غفاری و یا سلمان فارسی:

(وَ الَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَی اللّهِ لَهُمُ الْبُشْری فَبَشِّرْ عِبادِ * اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ ) (زمر: 17و18)

و کسانی که از عبادت طاغوت پرهیز کردند و به سوی خداوند بازگشتند، بشارت از آنِ آنهاست. پس بندگان مرا بشارت ده، همان کسانی که سخنان را می شنوند و از نیکوترین آنها پیروی می کنند، آنان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده و آنها خردمندان اند.

ص:226

نقش سعید بن زید در اسلام عمر

همان گونه که پیش تر اشاره شد، سعید بن زید شوهر خواهر عمر بن خطاب بوده و او در مسلمان شدن عمر تأثیر داشته است.

از انس بن مالک نقل شده که گفت: عمر بن خطاب درحالی که شمشیرش حمایل بود، از خانه خارج شد که مردی از بنی زهره او را دید. به او گفت: عمر! به کجا اراده کرده ای؟ گفت: می خواهم بروم محمد را بکشم! آن فرد گفت: چگونه امنیت خواهی داشت از بنی هاشم و بنی زهره اگر محمد را بکشی؟ عمر گفت: چگونه تو را می بینم گویا کودک شده ای و دینت را ترک کرده ای؟ آن فرد گفت: آیا بر امری شگفت، آگاهت نمایم؟ همانا خواهرت و همسر وی دین تو را ترک گفته اند. عمر به نزد آنها آمد در حالی که مردی از مهاجرین که خباب خوانده می شد، نزدشان بود. وقتی خباب صدای عمر را شنید، از ترس پنهان شد. عمر به خواهرش و همسر وی وارد شد در حالی که سوره طه را تلاوت می کردند. عمر پرسید: چه داستان شگفتی از شما شنیدم! ماجرا از چه قرار است؟ گفتند: غیر از ماجرایی که گذشته و پیامبر هدایت گری می کند، داستان دیگری نیست. (1)

عمر به آنان گفت: شاید شما از دین خود برگشته اید؟ سعید بن زید به وی چنین گفت: ای عمر! اگر حق در غیر دین تو باشد چه می کنی؟ عمر با او درگیر شد و ضربه ای شدید بر سعید وارد کرد. خواهرش آمد که از شوهر خود دفاع کند، او را هم زد و به زمین انداخت، خواهرش گفت: ای عمر اگر حق در غیر دینت باشد، باز تعصب می ورزی؟ و سپس گفت: «أشهد أن لا إله إلّا الله و أشهد أنّ محمداً رسول الله».

عمر وقتی نتوانست مانع از گرایش خواهرش به دین جدید شود، مأیوس شده،

ص:227

گفت: این نوشته را به من بدهید تا ببینم چه مطلبی است؟ عمر می خواند و خواهرش می گفت: «إنّک نجس، لایمَسُّهُ إلّا المُطَهَّرُونَ». حرکت کن، غسل کن و وضو بگیر. عمر غسل کرده، وضو گرفت و آن گاه نوشته را گرفته، خواند:

(طه * ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی * إِلاّ تَذْکِرَةً لِمَنْ یَخْشی * تَنْزِیلاً مِمَّنْ خَلَقَ الْأَرْضَ وَ السَّماواتِ الْعُلی * اَلرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی * لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری * وَ إِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفی ...) فلما انتهی عمر الی قول القرآن (إِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُویً * وَ أَنَا اخْتَرْتُکَ فَاسْتَمِعْ لِما یُوحی * إِنَّنِی أَنَا اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعْبُدْنِی وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی ). 1

پس از این آیات، گفت: مرا به نزد محمد راهنمایی کنید. خباب که سخن عمر را شنید، از مخفی گاه خارج شده، گفت: عمر! تو را بشارت می دهم به اسلام، که در نهایت عمر خدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله) رسید و مسلمانی برگزید.

جهاد و همگامی با پیامبر(صلی الله علیه و آله) در جنگ ها

از منابع عمده تاریخی برمی آید که سعید بن زید در کنار پیامبر(صلی الله علیه و آله) در جنگ های فراوانی شرکت داشت و پس از رحلت آن حضرت، چنان که از منابع اهل سنت بر می آید، در کنار خلفا در جنگ های مختلفی حضور داشت؛ مثلاً در جنگ یرموک، در کنار عمر، خلیفه دوم و در فتح دمشق حضور جدی داشته است.

جایگاه سعید بن زید در منابع اهل سنت

در منابع مورخان اهل سنت، وی از جایگاهی برخوردار است که بسیار بلند مرتبه می نماید، چنان که آورده اند وی مستجاب الدعوه بوده است.

ص:228

یک - سعید، مستجاب الدعوه

از هشام بن عروه روایت شده که به نقل پدرش گفت: اروی دختر اویس، گمان می کرد که سعید بن زید قسمتی از زمینش را غصب و به زمین خود ملحق کرده است و او پیوسته این گمان را در شهر مدینه واگو می کرد تا اینکه پیش مروان حکم رفت و به او شکایت برد. مروان عده ای را به نزد سعید فرستاد تا با او سخن بگویند. هنگامی که با او سخن گفتند، سعید، با کمال شگفتی پرسید، چگونه من به او ظلم کرده باشم و حال آنکه از پیامبر(صلی الله علیه و آله) شنیدم که فرمود: اگر کسی به اندازه وجبی از زمین کسی را ظالمانه بگیرد، خداوند او را از هفت زمین به گردنش می آویزد. مروان گفت: آیا دلیلی بعد از این سخن وجود دارد؟ سعید علیه آن زن دعا (نفرین) کرد. خدایا! این زن گمان برده که من به او ستم روا داشته ام. خدایا! اگر دروغ گفته، چشم وی را نابینا کن و او را در چاه آن زمین بیفکن! زمینی که نسبت به آن با من نزاع دارد. خدایا! از حق و حقیقتی که در من است، بین مسلمانان نوری ایجاد فرما! بعد از مدت اندکی، بارانی در مدینه و در وادی عقیق آمد و از حدی که آنان در آن اختلاف داشتند، گذشت و برای مسلمانان ظاهر شد که او صادق و راستگو است. آن زن پس از یک ماه نابینا شد و در حالی که داخل آن زمین دور می زد، به چاه حفر شده آن زمین افتاد. (1)

اینها و نمونه هایی از این گونه نقل ها در منابع مورخان اهل سنت، حاکی از آن است که از نظر آنان، سعید بن زید شخصیتی مستجاب الدعوه بوده است.

دو - سعید، در گروه عشره مبشّره

نکته دیگری که در احایث و منابع روایی عالمان اهل سنت به چشم می خورد، فضیلتی است که برای سعید بن زید نقل گردیده مبنی بر اینکه وی از ده نفری است که به آنها وعده بهشت داده شده و پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) آنها را اهل بهشت خوانده است.

ص:229

عشره مبشّره، واژه ترکیبی مصطلح در تاریخ و حدیث اهل سنت است که بر طبق این حدیث، پیامبر(صلی الله علیه و آله) به ده نفر بشارت بهشت داده است؛ یعنی این ده نفر قطعاً بهشتی هستند و حتی با وجود گناهان متعدد، هرگز داخل جهنّم نخواهند شد.

حدیث مبشّره از چند طریق نقل شده که در این چند طریق، در متن حدیث اختلاف وجود دارد. فقط دو طریق آن را مورد اشاره قرار می دهیم:

الف) طریق عبدالرحمان بن عوف

احمد حنبل در مسند و ترمذی در سنن و نسائی در فضائل الصحابه، از قتیبة بن سعید از عبدالعزیز بن محمد الدرداوردی از عبدالرحمان بن حمید از پدرش عبدالرحمان عوف نقل کرده که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: ابوبکر در بهشت است و عمر در بهشت است و عثمان در بهشت است و علی در بهشت است و طلحه در بهشت است و زبیر در بهشت است و عبدالرحمان بن عوف در بهشت است و سعید (سعیدبن زید) در بهشت است و ابوعبیده جراح در بهشت است. (1)

ب) طریق سعید بن زید (که تقریباً همین گونه است).

این دو تن، خودشان از عشره مبشّره هستند. روایت عبدالرحمان عوف، تنها از طریق عبدالرحمان بن حمید زهری نقل شده که خود عبدالرحمان بن حمید، جزو صحابه نیست و تابعی بوده و عبدالرحمان بن عوف را درک نکرده است؛ زیرا دقیقاً متولد سال 32 ق. است که سال وفات عبدالرحمان بن عوف است که بنابراین سند، این روایت کاملاً مخدوش است.

روایت سعید بن زید هم در کوفه و معاصر با معاویه اظهار شده است. سؤال مهم در اینجا این است که اگر این صحابی روایت را از پیامبر(صلی الله علیه و آله) شنیده، چرا در نقل آن، تا زمان معاویه کتمان کرده و به تأخیر انداخته و تنها در زمان معاویه آن را اظهار کرده

ص:230

است؟ در حالی که در زمان های گذشته؛ یعنی زمان خلافت خلفا نیاز بیشتری به آن بوده است.

از سوی دیگر، چرا این روایت را خلیفه اول و دوم در اثبات حقانیت خلافت خود نقل نکرده اند؟ از سوی دیگر در این سند، چرا نامی از شخصیت های وارسته ای چون سلمان، ابوذر، عمار و مقداد که از صحابی بزرگ هستند و در ردیف چهار نفر اول حدیث قرار دارند، برده نشده است؟

به علاوه اینکه در متن حدیث می توان مناقشه زیاد کرد؛ از جمله اینکه اگر این ده نفر، بشارت به بهشت داده شده اند، نباید بینشان هیچ گونه اختلاف و تعارضی وجود داشته باشد و با هم به مخالفت بپردازند در حالی که مخالفت های آشکاری میان آن ده نفر وجود داشته است. طلحه و زبیر به جنگ با امام علی(علیه السلام) پرداختند. بسیاری از شخصیت های مهاجر و انصار بر ضد عثمان قیام کردند. برخی قصد جان او نموده، به قتلش راضی بودند و پس از قتلش به مدت سه روز به جسدش بی احترامی کردند.

چگونه می شود بزرگانی از صحابه با کسی که از سوی پیامبر(صلی الله علیه و آله) به او بشارت داده شده، چنین رفتار کنند؟! چرا عبدالرحمان بن عوف که یکی از طرق این روایت است، در روز شورا بر علی(علیه السلام) شمشیر می کشد و می گوید: بیعت کن و الا تو را می کشیم؟ چرا مروان، طلحة بن عبیدالله، صحابی پیامبر(صلی الله علیه و آله) را که جزو عشره مبشّره است، می کشد و... .

در این باره پرسش های بسیاری وجود دارد، چون نوشتار حاضر در این صدد نیست، از طرح آنها خودداری کرده، تنها به همین مقدار که اشاره شود سعید بن زید در احادیث اهل سنت جزو عشره مبشّره است حدیث یاد شده را آوردیم.

سه - سعید در میدان های جنگ

در مسانید اهل سنت آمده است: سعید بن زید در میدان های جنگ احد و خندق و بسیاری از غزوات دیگر شرکت داشته، ولی در بدر حضور نیافته است؛ زیرا پیامبر(صلی الله علیه و آله)

ص:231

ایشان و طلحه را به سرزمین های شام برای آگاهی از حرکت قریش فرستادند. آنان وقتی برگشتند، نبرد بدر پایان یافته بود.

مرگ سعید بن زید

سعید در وادی عقیق ساکن بود و در همانجا در سال 51 ه .ق بدرود حیات گفت. او را به مدینه آوردند و در بقیع به خاک سپردند. سعد بن ابی وقاص بر وی نماز گزارد. (1)

إذا بَلَغَ بَنُو أبی العاصِ ثلاثینَ رجلاً اتّخذُوا دینَ الله دَغَلاً و عبادَ الله خَوَلاً و مالَ الله دُوَلاً.... (1)

هنگامی که فرزندان ابی العاص به سی تن برسند، دین خدا را بازیچه، بندگان خدا را رام و برده، مال خدا را در میان خود دست به دست کنند و با صالحان به چنگ و ستیز برخیزند. فاسقان را حزب و دسته نابکار خود قرار دهند.

حکم بن ابی العاص و فرزندانش، پس از خلافت خلیفه سوم، بر مقدرات امور مسلط شدند و این آینده نگری پیامبر(صلی الله علیه و آله)، جامه عمل پوشید.

دشمنی با پیامبر(صلی الله علیه و آله)

حکم بن ابی العاص، کینه ای شدید از پیامبر(صلی الله علیه و آله) در دل داشت و این کینه را همواره بروز می داد:

عن البلاذری إنّ الحکم بن أبی العاص کان جار رسول الله(صلی الله علیه و آله) فی الجاهلیة و کان أشدّ جیرانه أذی له فی الإسلام. (2)

از بلاذری نقل است که حکم بن ابی العاص در دوره جاهلیت، همسایه پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) بود و از دشمن ترین همسایه ها و آزاردهنده ترین آنها بود.

سلیم بن قیس هلالی می نویسد: او پشت سر پیامبر(صلی الله علیه و آله) راه می رفت و حضرتش را مسخره می کرد و با اشاره دست و انگشتان به پیامبر(صلی الله علیه و آله) اهانت می نمود و هنگامی که رسول الله(صلی الله علیه و آله) به نماز می ایستاد، پشت سر پیامبر(صلی الله علیه و آله) به تمسخر می پرداخت. او در مکه همسایه پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود و آزار و اذیت های بسیاری به آن حضرت می نمود تا اینکه در ماجرای فتح مکه از روی ناچاری مسلمان شد و به مدینه کوچ کرد و با این وصف از کار خود دست برنداشت، البته با یک تفاوت و آن اینکه در مکه پیش روی پیامبر(صلی الله علیه و آله) آزار و اذیت می نمود و در مدینه پشت سر و پنهانی.

ص:233

گاهی، وقتی پیامبر(صلی الله علیه و آله) در حال حرکت بود، حکم از پشت سر با حرکات دست و سر و پا از حضرت تقلید می کرد! هنگامی که آن حضرت سخن می گفت، او با حرکات چشم و لب، تقلید پیامبر(صلی الله علیه و آله) می نمود، تا اینکه روزی حضرت او را در همین حال دید و فرمود:

«کن کذلک»؛ همین گونه باش. با این نفرین، او مبتلا به ارتعاش دست و سر گردید و تا دم مرگ، با ارتعاش و لقوه به سر می برد، حتی وقتی پشت سر حضرت به نماز می ایستاد، با حرکات دست او را مسخره می کرد. از همه اینها گذشته، اخبار و اسرار پیامبر(صلی الله علیه و آله) را انتشار می داد و فاش می ساخت، تا آنجا که روزی پیامبر(صلی الله علیه و آله) در حجره یکی از زنانش بود، حَکم از شکاف در به داخل حجره نگاه کرد. حضرت متوجه شد و با حربه ای در تعقیب او از حجره بیرون آمد و فرمود: اگر به او دست می یافتم، چشمش را از حدقه در می آوردم! کیست که مرا علیه این مرد لعین کمک کند؟ سپس دستور تبعید او و فرزندانش را صادر کرد و فرمود: او و خاندان و فرزندانش نباید در مدینه بمانند و آنها را به طائف تبعید کرد. (1)

پیش بینی پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) درباره حکم

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) درباره حکم بن ابی العاص پیش بینی هایی کردند که از میان آنها، به دو مورد اشاره می کنیم:

به زودی این مرد با کتاب خدا و سنت پیامبر مخالفت خواهد کرد و از نسل وی فتنه جویانی پدیدار خواهند شد که دود فتنه آنان به آسمان می رسد! بعضی از اصحاب گفتند: او کوچک تر و حقیرتر از آن است که بتواند چنین کارهایی بکند! حضرت فرمود: بله، می کند و بعضی از شما نیز در آن روز پیرو او خواهید بود. (2)

در آینده بر منبرم می روند و مردم را می فریبند! در واقع خواب پیامبر(صلی الله علیه و آله) هم که دیدند بوزینگانی بر منبرش می روند، همان شجره خبیثه و ملعونه بنی امیه و فرزندان عاص است که در قرآن مجید آمده است:

ص:234

(وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلاّ فِتْنَةً لِلنّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما یَزِیدُهُمْ إِلاّ طُغْیاناً کَبِیراً) (اسراء: 60)

... و آنچه در خواب به تو نشان دادیم و داستان درخت ملعون که در قرآن آمده است چیزی جز آزمایش مردم نبود. ما مردم را می ترسانیم، ولی تنها به کفر و سرکشیشان افزوده می شود!

این شجره ملعونه، دوازده نفر بودند. دو تن از افراد اوائل هستند از قبیله تیم و عدی و سه تن از بنی امیه اند و هفت تن از اولاد ابی العاص می باشند.

وقتی آیه فوق بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل شد، آن حضرت اندوهگین گردید و از جبرئیل پرسید: آیا در عهد من چنین رخ می دهد؟

قال: لا و لکن تدور رحی الإسلام من مهاجرک فتلبث بذلک عشیراً، ثمّ تدور رحی الإسلام علی رأس خمسة و ثلاثین من مهاجرک فتلبث بذلک خمساً ثمّ لابدّ من رحی ضلالة و هی قائمة علی قطبها ثمّ ملک الفراعنة. (1)

جرئیل پاسخ داد: نه، بلکه چون چرخ اسلام ده سال از هجرتت بچرخد و دگر بار تا سی و پنج هجری به گردشش ادامه دهد و آن گاه پنج سال بگردد، آن گاه چرخ گمراهی به گردش افتد و سلطنت فرعونی نمودار گردد.

تبعیدی پیامبر(صلی الله علیه و آله)

حکم بن ابی العاص روزی بر در خانه پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمد و اجازه خواست وارد شود، حضرت صدای وی را شناخت و فرمود: اجازه دهید وارد شود که لعنت خدا و ملائکه و همه مردم بر او و بر کسانی که از پشت او به وجود می آیند که اینها در دنیا به شوکت رسند و در آخرت، حقیرترین و پست ترین مردم اند. آنان مردمانی مکار و حیله گرند مگر نیکانشان که آنان نیز اندک اند.

ص:235

مره جهنی که از صحابی است، روایت کرده که حکم بن ابی العاص اذن دخول بر حضرت رسالت گرفت. حضرت فرمود: بر وی اذن دهید. لعنت خدا بر او و بر هر که از صلب او بیرون آید! جز بر مؤمنان از ایشان و مؤمنان از ایشان اندک اند. در دنیا خوب بخورند و خوش باشند و در آخرت ضایع باشند! صاحب مکر و خدعه اند، در دنیا بر آنان عطا می شود و در آخرت نصیبی ندارند. (1)

پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) به دنبال کینه توزی ها و آزار و اذیت هایی که حکم بن ابی العاص می کرد، او را به طائف تبعید کرد و فرمود: تا زنده اند از تبعیدگاهشان بازگردانده نشوند.

خلافت خلیفه سوم، آغاز یک بازگشت به دوره پیشین و جاهلیتی بود که پیامبر(صلی الله علیه و آله) با آن به ستیز برخاسته بود.

عثمان از تحبیب و تکریم دشمنان دیرین پیامبر(صلی الله علیه و آله) راهی برای تقلیل و هتک حرمت آن حضرت جسته بود. دنباله روان اموی اش تاکتیک هتک احترام پیامبر(صلی الله علیه و آله) را از راه هتک احترام علی(علیه السلام) و خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله) پیش گرفتند و رسم لعن علی از بالای منابر را پدید آوردند. ابوبکر و عمر جرأت نکرده بودند دشمنان اصلاح ناپذیر پیامبر(صلی الله علیه و آله) را که به همین سبب تبعید و طرد کرده بود، از تبعید به درآورند و آنان را مقرّب گردانیده، به مقامات عالی بگمارند... عثمان، عموی خویش حکم بن ابی العاص را که پیامبر(صلی الله علیه و آله) طرد و تبعید کرده بود، با خانواده اش با حال تکریم به مدینه بازآورد و او و فرزندانش را با عطایای مخصوص و بی حساب تقدیر کرد و دست او و فرزندانش را در اداره امور مهم بازگزارد. (2)

وقتی اهالی مدینه دیدند که حَکَم با لباس های کهنه و مندرس، چند رأس بز لاغر را جلو انداخته و وارد دارالخلافه مدینه شد، از بدبختی و بیچارگی او و همراهانش در شگفت

ص:236

بودند و با نظر اعجاب می نگریستند؛ اما ناگهان دیدند که وقتی از خانه عثمان بیرون آمد، لباس های فاخر و گرانبها بر تن داشت؛ از جمله پالتو و پوستین خز در بر کرده بود. (1)

بخشش های بی حد به حَکم بن ابی العاص

خلیفه سوم، پس از آوردن حکم به مدینه، بخشش های فراوانی از اموال مسلمین به آنها کرد. ابن ابی الحدید در شرح اوضاع آن زمان می نویسد:

خمس غنایم ارمنستان را به مروان حکم بخشید. فدک را نیز به تیول او داد. به علاوه چهارصد هزار درهم نقد از خزانه به عبدالله بن خالد بن اسید اموی که از او تقاضای بخشش کرده بود بدون هیچ گونه مجوز شرعی بخشید. به حکم بن ابی العاص که از دشمنان سرسخت اسلام و از تبعیدی های پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود به خاطر خویشاوندی صدهزار درهم عطا کرد. بازاری بود در مدینه به نام بازار «نهروز» که پیغمبر(صلی الله علیه و آله) درآمدش را وقف بینوایان کرده بود، عثمان آن را به تیول حرث ابن حکم برادر مروان بن حکم داد. (2)

مرگ و دفن او در بقیع

حکم بن ابی العاص تا سال 32 هجرت، بر حیات ننگین خود ادامه داد و در همان سال از دنیا رفت. فرزندش مروان بر جنازه اش نماز گزارد و در بقیع دفن شد.

سمرة بن جندب و درخت خرما

زراره از حضرت امام محمد باقر(علیه السلام) نقل می کند که فرمودند: سمرة بن جندب درخت خرمایی در باغستان مردی از انصار داشت. خانه انصاری در ابتدای باغ بود و سمره هرگاه می خواست وارد باغ شود، بدون اجازه می رفت کنار درخت خرمایش. انصاری تقاضا کرد هر وقت می خواهی داخل باغ شوی اجازه بگیر. سمره به سخن او ترتیب اثر نداد و بدون اجازه وارد می شد. انصاری به حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) شکایت برد و جریان را بیان کرد. حضرت از پی سمره فرستاده و او را از شکایت انصاری آگاه کردند و دستور دادند هر گاه خواستی داخل شوی، اذن بگیر. سمره امتناع ورزید. آن جناب فرمود: پس درخت خود را بفروش. قیمت زیادی هم به وی پیشنهاد کردند. او راضی نشد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) قیمت پیشنهادی را بالا و بالاتر برد، اما او نپذیرفت تا اینکه فرمودند: در مقابل این درخت، درختی در بهشت برایت ضامن می شوم. او باز از واگذاری درخت امتناع کرد! پس پیامبر(صلی الله علیه و آله) به انصاری دستور داد:

اذهَب فَاقلَعها وَ ارمِ بها إلیه فإنّه لاضَرَرَ و لاضِرارَ فی الاسلامِ. (1)

برو درخت را از جا کنده، در برابرش بینداز که در اسلام زیان و زیان رساندن به دیگران مجاز نیست.

از حدیث ضرار، فهمیده می شود که سمرة بن جندب حتی در حال حیات خودش، برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) حرمتی قائل نبود؛ زیرا اگر حرمت می داشت، فرمان ولایی و الهی آن حضرت را عمل می کرد مطابق آیه کریمه:

(ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا) (حشر: 7)

آنچه را که پیامبر به شما دستور می دهد انجام دهید و از آنچه که بازتان می دارد، دست نگهدارید.

ص:238

شراب فروشی سمرة بن جندب

سمرة بن جندب حتی در دوران خلافت خلیفه دوم، به فروش خمر می پرداخت. مسلم در صحیح خود از قول ابن عباس آورده است که گفت:

بلغ عمر أن سمرة باع خمراً فقال: قاتل الله سمرة ألم یعلم أن رسول الله(صلی الله علیه و آله) قال: «لعن الله الیهود حرمت علیهم الشحوم أن یأکلوها فحملوها فباعوها». (1)

به عمر خبر رسید که سمره شراب می فروشد، پس فرمود: خدا بکشد سمره را، مگر نمی داند که پیامبر(صلی الله علیه و آله) گفت: خدا لعنت کند یهود را، خدا بر آنها فروش پیه را حرام کرد، اما آنها بردند و فروختند!

و نیز از قول عمر این گونه نقل شده است:

قال عمر بن الخطاب و هو یخطب علی المنبر: لعن الله سمرة بن جندب کان أول من اتجر الخمر فی الاسلام و لایحلّ من البیع إلا ما یحلّ أکله. (2)

عمر بن خطاب در حالی که بر منبر بود، گفت: خدا لعنت کند سمرة بن جندب را، او نخستین کسی بود که در اسلام، تجارت خمر کرد و چیزی فروخت که حلال نیست و ممنوع است. و حلال نیست مگر چیزی که خوردنش حلال است.

غزالی در احیاءالعلوم می نگارد:

ما ترک الناس الربا بأجمعهم کما لم یترکوا شرب الخمور و سائر المعاصی حتی روی أنّ بعض أصحاب النبی(صلی الله علیه و آله) باع الخمر. فقال عمر: لعن الله فلاناً هو أول من سنّ بیع الخمر. (3)

همه صحابه ربا را ترک نکردند، همچنان که شرب خمر را و حتی دیگر گناهان را تا آنجا که نقل شده است: بعضی از اصحاب (سمره) شراب فروختند و خریدند.

ص:239

پس عمر گفت: خدا لعنت کند فلانی را، او نخستین کسی است که سنت بیع شراب را نهاد.

سمرة بن جندب، افزون بر فروش شراب، به دستور معاویه، آیاتی را که در فضیلت علی(علیه السلام) آمده بود در شأن ابن ملجم مطرح کرد و روایاتی را به پیغمبرخدا(صلی الله علیه و آله) نسبت داد که خود، ماجرایی مفصل و از حد نوشتار کنونی خارج است. سمرة بن جندب در کنار خلفا حضوری فعال داشت و در دوران معاویه، فرمانداری بصره مدتی به او وانهاده شد و در آنجا مسکن گزید و لکن طبق برخی نقل ها، از فرمانداری عزل گردید، مریض شد و به مدینه بازگشت.

مرگ سمرة بن جندب

سمرة بن جندب نفرین شده پیامبر(صلی الله علیه و آله) است؛ زیرا پیامبر(صلی الله علیه و آله) از اعمال او ناخشنود بوده و نفرینش کردند که خداوند در دنیا نیز او را به آتش بیفکند. او در وجود خود احساس گرما و سوزش و حرارتی شدید می کرد و همواره سعی می کرد خود را به آب سرد بیندازد تا از حرارت بدنش کاسته شود. «کان سمرة یتعالج نفسه بالباردة» (1)؛ «سمره می خواست خودش را با آب سرد معالجه نماید».

مرگ سمره در سال 58 یا 59 ه .ق بود. «و نقل ابن أثیر. أنّه مات سنة ثمان و خمسین و قیل: سنة تسع و خمسین» (2)؛ «ابن اثیر نقل کرده که سمره در سال 58 و گفته شده در سال 59 وفات یافت».

گروهی از مورخان محل دفن وی را بصره دانسته اند؛ اما برخی نظیر ابن اثیر که زندگی وی را شرح داده، می نویسد: بعد از گرفتار شدنش به مریضی، به مدینه آمد و در مدینه از دنیا رفت و در بقیع مدفون گردید. (3)

ص:240

3. آیا هر کس که پیامبر(صلی الله علیه و آله) را دیده و آن حضرت را ملاقات کرده، می توان صحابی شمرد؟ چون اهل سنت در تعریف صحابی نکات متناقض و حتی ضد اصول بیان کرده اند.

محمد بن اسماعیل بخاری (امام بخاری) در صحیح بخاری (أصح الکتاب بعد القرآن عند السنّة) در باب فضائل اصحاب النبی(صلی الله علیه و آله)، در تعریف صحابه چنین می نگارد:

ومن صحب النبی(صلی الله علیه و آله) أو رآه من المسلمین فهو من أصحابه. (1)

صحابی رسول الله(صلی الله علیه و آله) کسی است که همراه و همنشین پیامبر(صلی الله علیه و آله) بوده یا درحالی که مسلمان بوده، او را دیده است.

با توجه به این حدیث و چنین تعریفی از صحابه، باید تمام منافقین، نظیر عبدالله بن ابی و تمام کسانی که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در حیات خودشان از آنها ناخشنود بودند و پیامبر(صلی الله علیه و آله) از آنها درد دل ها کرده، باید جزو صحابه باشند که این نکته با هیچ برهان عقلی قابلیت اثبات و تأیید ندارد.

ص:244

در بخش هایی که گذشت، به شرح حال دو گروه از صحابی غنوده در بقیع پرداخیتم و چهره و جایگاه آنان را شناساندیم؛ گروهی که صادق و راستین بودند و تا پایان عمر بر پیمان خویش با خدا و رسول پایدار و استوار ماندند و گروهی که در پیچ و خمِ راه های جریان های خطرساز تاریخی افتادند و از مسیر مستقیم به انحراف رفتند؛ راهی که خلاف آرمان های رسول نور و رحمت بود. در این بخش، به شناسایی شخصیت هایی از منسوبان نسبی پیامبر خواهیم پرداخت تا یاد کردی باشد از آن بزرگواران و مورد استفاده باشد برای خوانندگان.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرستاد، دو کنیز به پیامبر(صلی الله علیه و آله) بخشید و هدیه کرد؛ یکی ماریه قبطیه و دیگری خواهر وی سیرین و غلامی نیز به نام جریح را مأمور کرد که خدمتگزار آنان باشد. حاکم مصر گرچه با همه احترام این هدایا را فرستاد، لیکن اسلام نپذیرفت.

ماریه از اهل کتاب بود؛ لذا پیامبر(صلی الله علیه و آله) او و خواهرش سیرین را به عنوان هدیه پذیرفت. آن حضرت ماریه را به عقد خویش و سیرین را به عقد حسّان بن ثابت در آورد.

«مقوقس، پادشاه اسکندریه، ماریه را با سیرین - که هر دو بی مانند بودند - همراه تحفه ها و هدایای بی شماری برای پیغمبر(صلی الله علیه و آله) فرستاد؛ از جمله هدایای مقوقس، قاطر مخصوصی به نام دلدل بود که در عربستان، جز آن قاطری وجود نداشت، به اضافه، هزار مثقال طلا و بیست قواره پارچه مصری و کاسه ای بلورین که ظرف مخصوص آبخوری حضرت شد و غلامی به نام جریح. پیغمبر(صلی الله علیه و آله) سیرین را به عقد حسان بن ثابت، شاعر مخصوص خویش درآورد و ماریه را خود به همسری برگزید». (1)

مسلمانی ماریه

ماریه، دختر فردی به نام شمعون بوده که بعد از آمدن به مدینه، در حضور پیامبر(صلی الله علیه و آله) مسلمان شد و به عقد آن حضرت درآمد.

در وصف ماریه نوشته اند: «کَانَتْ بَیْضَاءَ، جعدة جمیلة» (2)؛ «او سفیدروی بود و دارای موهای مجعّد (پیچیده) و زیبا».

اسکان ماریه در مشربه

ماریۀ قبطیه، به دلیل زیبایی و جمالی که داشته و نیز از پیامبر(صلی الله علیه و آله) حامله شده بود، مورد حسد همسران آن حضرت قرار گرفت، لذا حضرت وی را در مشربه؛ یعنی باغ و بستانی که مخیریق یهودی، به پیامبر(صلی الله علیه و آله) بخشید، جای دادند.

ص:246

سمهودی می نگارد: «مشربه، محل مرتفعی بوده، در داخل باغ خرمای متعلّق به پیامبر(صلی الله علیه و آله)». (1)

این باغ، پیش از آنکه در اختیار پیامبر(صلی الله علیه و آله) قرار گیرد، ملک شخصی یهودی بود به نام مُخَیرِیق، که مسلمانی برگزید و در احُد به شهادت رسید. آن فرد (مخیریق) باغ را به پیامبر(صلی الله علیه و آله) بخشید.

وی از یهودیان بنی نضیر مدینه و از عالمان ثروتمند آنها بوده است. او به هنگام جنگ احد اقوام و عشیره اش را جمع کرد و به آنان گفت: ای جماعت یهود! شما می دانید که محمّد همان پیامبری(صلی الله علیه و آله) است که ما و پدرانمان منتظرش بودیم و اکنون یاری رساندن به او، بر همه واجب است. پس به پا خیزید و از وی در مقابل دشمنانش دفاع کنید. یهودیان گفتند: امروز شنبه است! (به عقیده یهود در این روز جنگ جایز نبود). مخیریق در پاسخ آنها گفت: وای بر شما! دیگر شنبه ای نیست و دین یهود با آمدن پیامبر(صلی الله علیه و آله) اسلام منسوخ گردید. مخیریق وقتی دید موعظه اش در هم کیشانش مؤثر واقع نشد، خود آماده جنگ با مشرکان شد و هنگام رفتن به احد، این گونه وصیت کرد:

إن أصبت فما لی لمحمّد، یصنع فیه ما شاء.

اگر من در این جنگ کشته شدم، همه ثروت من از آن محمّد است و هرگونه صلاح بداند تصرف خواهد کرد.

او سرانجام در جنگ احد به شهادت رسید و پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) پس از شهادتش فرمود: «مُخَیْرِیقُ خَیرُ یَهُودٍ»؛ «مخیریق، بهترین یهودی بود». بدین گونه، املاک و باغ های مخیریق که هفت قطعه و از جمله آنها مشربۀ امّ ابراهیم بود، در اختیار پیامبر(صلی الله علیه و آله) قرار گرفت. (2)

بنابراین، مشربه، باغی است که مخیریق، یهودی مسلمان شده و شهید راه اسلام به رسول الله(صلی الله علیه و آله) بخشید و ملک شخصی آن حضرت بوده است.

ص:247

مشربه، مسکن رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و ماریه

بر اثر حسد آن دسته از همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله)، که از آن حضرت صاحب فرزند نشدند و یا به سبب زیبایی ماریه، به وی حسادت ورزیدند، پیامبر(صلی الله علیه و آله) او را در مشربه ساکن کرد و خود طبق نوبت خاصی که برای زنان قرار داده بودند، به نزد ماریه می رفتند و در آنجا می ماندند و عبادات خویش را در آنجا برگزار می کردند.

مشربه امّ ابراهیم از مکان هایی است که در روایت امام صادق(علیه السلام) به عقبة بن خالد، توصیه شده که به آنجا برود و آن مکان را زیارت کند و آن حضرت فرموده اند:

«وَ هِیَ مَسْکَنُ رَسُولِ اللَّهِ وَ مُصَلاَّه» (1)؛ «آنجا مسکن پیامبر خدا و محل نماز ایشان بوده است».

پس از اسکان ماریه در این محل، به «مشربه امّ ابراهیم» معروف شد.

ولادت ابراهیم در مشربه

ابراهیم، فرزند پیامبرگرامی اسلام(صلی الله علیه و آله)، در سال هفتم هجرت، در ماه ذی حجه به دنیا آمد. هنگام ولادتش جبرئیل نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمد و ضمن تبریک گفت: «السَّلاَمُ عَلَیْکَ یَا إِبْرَاهِیم». (2)

در هر حال، ابراهیم در میان قبیله بنی مازن و در محلّ مشربه به دنیا آمد و سلمی همسر ابورافع، مامایی او را به عهده گرفت و از این رو، نخستین کسی که مژده ولادت ابراهیم را به پیامبر(صلی الله علیه و آله) داد ابورافع بود و آن حضرت، غلامی را به عنوان مژدگانی به وی هدیه داد. رسول الله(صلی الله علیه و آله) در روز هفتم ولادت ابراهیم گوسفندی عقیقه کرد و شخصی به نام ابوهند، موی سر وی را تراشید و به دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله)، به وزن موها، نقره به فقیران داده شد و موی سر وی در دل خاک دفن گردید. در همین روز، پیامبر خدا این فرزند را ابراهیم نامید و فرمود: «جبرئیل بر من نازل شد و گفت: «السَّلاَمُ عَلَیْکَ یَا إِبْرَاهِیم» و من هم نام جدم ابراهیم را برای او برگزیدم. (3)

ص:248

مجلسی دراین باره می نویسد:

در سال هشتم هجرت، ماریه از پیامبر فرزندی به دنیا آورد که پیامبر نام او را ابراهیم نهاد. وقتی سلمی، قابله ماریه بشارت تولد ابراهیم را داد، پیامبر هدیه گرانبهایی به او عطا کرد. آن حضرت روز هفتم تولد ابراهیم گوسفندی را عقیقه کرد و موی سر او را کوتاه نمود و به اندازه وزن آن، در راه خدا، نقره انفاق کرد. (1)

پس از تولد ابراهیم، تعدادی از همسران یاران پیامبر در خواست کردند که آن حضرت وظیفه پرستاری و شیردادن به ابراهیم را به ایشان واگذار کند، تا اینکه سرانجام این افتخار نصیب بانویی به نام ام بُرده، همسر ابویوسف شد. او ابراهیم را به خانه خویش برده و بعد از دادن شیر به ماریه می داد. گاهی هم پیامبر(صلی الله علیه و آله) برای دیدن ابراهیم به خانه امّ بُرده می رفته است. (2)

با تولد ابراهیم، سرور و شادمانی سراسر مدینه را فرا گرفت و همه در شادی پیامبر(صلی الله علیه و آله) شرکت کردند و تولد ابراهیم را به یکدیگر تبریک می گفتند.

علاقه شدید پیامبر(صلی الله علیه و آله) به ابراهیم

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) علاقه شدیدی به این فرزند داشت و عاطفه و علاقه مندی خود را به او کتمان نمی کرد. در این علاقه مندی، همین بس که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در هر فرصتی که پیش می آمد، به دیدن ابراهیم می رفتند و وی را روی زانوی مبارک خویش می نهادند و غرق بوسه می کردند.

وفات ابراهیم و دفن وی در بقیع

از علی(علیه السلام) روایت شده که در سال هشتم هجرت، آن گاه که ابراهیم از دنیا رفت، پیامبر(صلی الله علیه و آله) به من فرمان داد او را غسل داده، دفنش کنم.

ص:249

دَعَائِمُ الإِسْلاَمِ عَنْ عَلِیٍّ - صَلَوَاتُ اللهِ عَلَیْه - قَالَ: لَمَّا مَاتَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ رَسُولِ اللهِ أَمَرَنِی فَغَسَّلْتُهُ وَ کَفَّنَهُ رَسُولُ اللهِ وَ حَنَّطَهُ، وَ قَالَ لِی: احْمِلْهُ یَا عَلِیُّ، فَحَمَلْتُهُ حَتَّی جِئْتُ بِهِ إِلَی الْبَقِیعِ، فَصَلَّی عَلَیْهِ ثُمَّ أَتَی الْقَبْرَ، فَقَالَ لِی انْزِلْ یَا عَلِیُّ، فَنَزَلْتُ وَ دَلاَّهُ عَلَیَّ رَسُولُ اللهِ فَلَمَّا رَآهُ مُنْصَبّاً بَکَی، فَبَکَی المُسْلِمُونَ لِبُکَائِهِ، حَتَّی ارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُ الرِّجَالِ عَلَی أَصْوَاتِ النِّسَاءِ، فَنَهَاهُمْ رَسُولُ الله أَشَدَّ النَّهْیِ وَ قَالَ تَدْمَعُ الْعَیْنُ وَ یَحْزَنُ الْقَلْبُ وَ لاَ نَقُولُ مَا یُسْخِطُ الرَّبَّ، وَ إِنَّا بِکَ لَمُصَابُونَ وَ إِنَّا عَلَیْکَ لَمَحْزُونُون. (1)

در دعائم الاسلام از علی(علیه السلام) نقل شده که چون ابراهیم فرزند پیامبر وفات یافت، آن حضرت به من امر کردند. پس غسلش دادم و خود پیامبر او را حنوط و کفن کردند و به من دستور دادند: حملش کن ای علی! من حملش کردم تا به بقیع رسیدیم. پس پیامبر بر او نماز گزارده، وارد قبر شدند و خطاب به من فرمودند: وارد شو. من نیز وارد قبر شدم. پیامبر تلقینش می کرد. چون او را در خاک نهاد، گریست و مسلمانان هم گریستند. صدای مردان بر زنان غلبه یافت. پیامبر آنان را به شدت نهی کردند و فرمودند: اشک از دیده می آید، قلب محزون می شود، اما نمی گویم چیزی را که خدا را به خشم آورد و ما در مصیبت جانکاهی هستیم و بر مرگ تو ای ابراهیم غمگین و محزونیم.

عن البراء - رضی الله عنه - قال: مات إِبراهیم؛ یعنی ابن رسول الله(صلی الله علیه و آله) وهو ابن ستة عشر شهرًا، فقال رسول الله(صلی الله علیه و آله) ادفنوه فی البقیع، فإنّ له مرضعًا فی الجنّة تُتِمُّ رضاعه.

از براء نقل شده که گفت: ابراهیم فرزند پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) در سن 16 ماهگی از دنیا رفت. پس آن حضرت فرمود: او را در بقیع دفن کنید؛ زیرا که مرضعه ای در بهشت، مدت شیرخوارگیش را تمام خواهد کرد.

ص:250

انس بن مالک نقل می کند که:

إِنَّ رَسُولَ اللهِ(صلی الله علیه و آله) دَخَلَ عَلَی إبنِهِ إِبْرَاهِیمَ(رضی الله عنه) وَ یَجُودُ بِنَفْسِهِ، فَجَعَلَتْ عَیْنَا رَسُولِ اللهِ(صلی الله علیه و آله) تَذْرِفَانِ، فَقَالَ لَهُ عبدالرحمنِ بْنُ عَوْفٍ: وَأَنْتَ یَا رَسُولَ اللهِ؟ فَقَالَ: إِنَّ الْعَیْنَ تَدْمَعُ وَالْقَلْبَ یَحْزَنُ وَ لاَ نَقُولُ إِلاَّ مَا یَرْضَی رَبُّنَا وَإِنَّا بِفِرَاقِکَ یَا إِبْرَاهِیمُ لَمَحْزُونُونَ. (1)

پیامبر گرامی(صلی الله علیه و آله) به دیدن فرزندش ابراهیم رفت او به خود می پیچید (در حال وفات بود) با دیدن این صحنه، اشک در چشمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) حلقه زد! عبدالرحمان بن عوف گفت: ای فرستاده خدا، شما هم گریه می کنید؟! فرمود: چشم اشک می ریزد، قلب اندوهگین می شود و چیزی جز آنچه که خدا را خوشنود نماید نمی گوییم و من ای ابراهیم در فراقت غمگینم.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) دست عبدالرحمان بن عوف را گرفته به نخلستان آمدند، وقتی دید فرزندش در دامن مادر در حال جان دادن است، او را گرفته در دامن نهاد و فرمود:

وَإِنَّا بِکَ یَا إِبْرَاهِیمُ لَمَحْزُونُون تَبْکِی الْعَیْنُ وَیَحزَنُ الْقَلْبُ وَلانَقُولُ مَا یُسْخِطُ الرَّبَّ. (2)

و ما به وضع تو ای ابراهیم غمگینیم، چشم اشکبار است و قلب اندوهبار و چیزی بر زبان نمی آوریم که خشم الهی را در پی آورد.

وفات ابراهیم و کسوف خورشید

روزی که حضرت ابراهیم، فرزند گرامی آن رسول نور و رحمت و آگاهی از دنیا رفت، خورشید گرفت. گروهی که درگیر خرافات جاهلی بودند، گفتند: چون ابراهیم، فرزند پیامبر(صلی الله علیه و آله) مرد، خورشید غمگین شد و گرفت!

پیغمبرخدا(صلی الله علیه و آله) که با عقاید خرافی و جاهلی می جنگید و می خواست تفکر و عقلانیت بر باورهای مردم حاکم باشد و خرافه از زندگی اجتماعی مسلمانان رخت بربندد، به منبر رفته، خطبه خواندند و در خطبه چنین فرمودند:

ص:251

إِنَّ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ آیَتَانِ مِنْ آیَاتِ اللهِ لاَ یَنْکَسِفَانِ وَلاَ یَنْخَسِفَان لِمَوْتِ أَحَدٍ وَلاَ لِحَیَاتِهِ، فَإِذَا رَأَیتُم ذَلِکَ، فَادْعُوا اللهَ وَکَبِّرُوا وَصَلُّوا و تَصَدَّقُوا. (1)

ماه و خورشید، دو نشانه و علامت، از نشانه های خدایند که به مناسبت مرگ یا تولّد کسی دچار کسوف و خسوف نمی شوند. اگر چنین پدیده ای را دیدید، دعا کنید، تکبیر بگویید، نماز بگزارید و صدقه دهید.

در این زمینه روایات فراوانی در منابع فریقین (شیعی و سنی) وجود دارد که کسوف و خسوف، دو پدیده طبیعی هستند و ربطی به حیات و مرگ انسان ها ندارند و خداوند متعال آنها را در جریان طبیعی عالم قرار داده است.

فی حدیث ابن مسعود(رضی الله عنه) (قال:) انکسفت الشمس لموته فقال علیه الصلاة والسلام: «إِنَّ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ آیَتَانِ مِنْ آیَاتِ اللهِ تَعَالَی لاَ یَنْکَسِفَانِ لِمَوْتِ أَحَدٍ وَلاَ لِحَیَاتِهِ، فَإِذَا رَأَیتُم مِن هَذِهِ الأَهوَالِ فَافْزَعُوا إِلَی الصَّلاَةِ.... (2)

در حدیث ابن مسعود آمده است که وی گفت: در روز مرگ ابراهیم خورشید گرفت. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: همانا خورشید و ماه دو نشانه الهی اند که برای مرگ یا زندگی کسی نمی گیرند. پس هرگاه چیزی از این وحشت ها و هول ها مشاهده کردید، به نماز پناه ببرید....

بپوشاند. پس آن گاه که یافت به نذر خود وفا کرد. (1)

وی سه سال قبل از عام الفیل در مکه به دنیا آمد. پدرش از شخصیت های بزرگ مکه بود. عباس پس از وفات پدر، مناصب مهمی را در مکه به ارث برد که از آن جمله بود: سقایت حاجیان و عمارت مسجدالحرام.

سقایة الحاج، عبارت بود از در اختیار داشتن چاه زمزم، که آن، آبِ منحصر به فرد شهر مکه بود. او خود در کنار چاه می ایستاد و حاجیان را از آب و شربت های گوناگون سیراب می کرد و گاهی هم به جای آب و شربت، شیر و عسل به مردم می داد.

عمارت مسجدالحرام هم عبارت از این بود که جمعی با هم قرارداد بسته، سوگند یاد کردند که نگذارند کسی در مسجد، کلام لغو و بیهوده به زبان آورد و یا ناسزا بگوید و اگر کسی چنین می کرد از مسجدالحرام بیرونش می کردند. رییس این جمعیت عباس ابن عبدالمطّلب بود. وی این منصب ها را پس از وفات پدرش عبدالمطّلب به عهده گرفت، با آنکه از همه برادرانش کوچک تر بود.

عباس مردی عاقل، زیرک، باتدبیر و سفره دار بود. به خصوص نسبت به خویشان و بستگانش بسیار مهربانی کرد و به آنها یاری داد و از این رو، مورد تجلیل و احترام پیامبر قرار گرفت و او را این گونه می ستود: «هذا العباس بن عبدالمطّلب أجود قریش کفاً و أوصلها رحماً» (2)؛ «او عباس، فرزند عبدالمطلب است که از همه قریش، سخی تر و نسبت به خویشان مهربان تر است».

مسلمانی عباس

عباس، عموی گرامی پیامبر(صلی الله علیه و آله)، پس از هجرت، از آن حضرت اجازه خواست که به مدینه بیاید و در آنجا مسلمانی برگزیند، اما از آن جهت که عباس، نسبت به پیامبر(صلی الله علیه و آله)

ص:253

ارادتی شدید داشت و محبّت ایشان در دلش بود و اخبار مکه را به آن حضرت منتقل می کرد، پیامبر(صلی الله علیه و آله) به ایشان فرمودند: در مکه بماند و اخبار مکه را به ایشان انتقال دهد. او تا پیش از جنگ بدر در مکه ماند، اما در دلش به پیامبر(صلی الله علیه و آله) ایمان داشت و ایمان خود را مخفی می کرد. بعد از آنکه همه بنی هاشم اسلام را پذیرفتند، پیامبر(صلی الله علیه و آله) دستور دادند که همگی به مدینه هجرت کنند. عباس هم پس از جنگ بدر به مدینه هجرت کرد؛ گرچه قبل از جنگ بدر، در مکه به آیین پسر برادر در آمده بود.

وقال إسماعیل بن قیس بن سعد بن زید بن ثابت، عن أبی حازم، عن سهل بن سعد، استأذن العباس نبی الله(صلی الله علیه و آله) فی الهجرة فکتب إلیه یا عمّ یا عمّ مکانک الذی أنت فیه، فإنّ الله یختم بک الهجرة کما ختم بی النبوة وقال الواقدی عن إبن أبی سبرة عن حسین ابن عبدالله عن عکرمة عن بن عباس أسلم العباس بمکة قبل بدر، وأسلمت أم الفضل معه حینئذ وکان مقامه بمکة.... (1)

اسماعیل بن قیس بن سعد بن زید بن ثابت، از ابوحازم و از سهل بن سعد نقل نموده که عباس از پیامبر(صلی الله علیه و آله) اجازه خواست که به مدینه هجرت کند. حضرت به وی نوشتند: ای عمو، ای عمو، در مکه بمان که خداوند برای تو هم هجرت را مقرر فرموده؛ چنان که نبوت را برای من مقرر فرمود. واقدی از ابن ابوسبره، از حسین بن عبدالله، از عکرمه، از ابن عباس روایت کرده که عباس در مکه اسلام برگزید قبل از جنگ بدر و همسرش امّ الفضل هم در همین زمان که در مکه بودند اسلام اختیار کرد.

با این حال پیامبر(صلی الله علیه و آله) پس از جنگ بدر اذن دادند که عباس و باقی ماندگان از بنی هاشم که در مکه بودند، به مدینه هجرت نمایند و ایشان به مدینه هجرت کرده و مجدداً شهادتین بر زبان جاری نمودند.

ص:254

شأن والای عباس در اندیشه پیامبر(صلی الله علیه و آله)

عباس بن عبدالمطلب در نظر پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) جایگاهی والا و رفیع داشته که بدین مناسبت، سه روایت را در شأن رفیع عباس نزد پیامبر اشاره می کنیم:

1. جابر بن عبدالله انصاری می گوید: روزی عباس نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمد و او مرد خوش هیکل و بلندبالایی بود. پیامبر(صلی الله علیه و آله) وقتی ایشان را دیدند، فرمودند:

إِنَّکَ یَا عَمِّ لَجَمِیلٌ. فَقَالَ الْعَبَّاسُ: مَا الْجَمَالُ بِالرَّجُلِ یَا رَسُولَ اللهِ؟! قَالَ: بِصَوَابِ الْقَوْلِ بِالْحَقِّ. قَالَ فَمَا الْکَمَالُ؟! قَالَ: تَقْوَی اللهِ - عَزَّوَجَلَّ - وَ حُسْنُ الخُلُقِ.... (1)

ای عمو، تو بسیار زیبایی! عباس پرسید: ای فرستاده خدا! جمال مرد به چیست؟ پیامبر فرمودند: راستگویی به حقیقت. عباس پرسید: پس کمال کدام است؟ پیامبر فرمود: به تقوای مرد و به اخلاق نیکویش.

2. از علی(علیه السلام) نقل است که فرمود:

قَالَ رَسُولُ اللهِ: احْفَظُونِی فِی عَمِّیَ الْعَبَّاسِ فَإِنَّهُ بَقِیَّةُ آبَائِی. (2)

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) فرمودند: مرا درباره عمویم عباس رعایت کنید که او یادگار پدرانم می باشد.

3. ابوسعید خدری، از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) نقل کرده که آن حضرت فرمودند:

عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ، عَنِ النَّبِیِّ قَالَ: أُوصِیکُمْ بِهَذَیْنِ خَیْراً یَعْنِی عَلِیّاً وَ الْعَبَّاسَ، لاَ یَکُفُّ عَنْهُمَا أَحَدٌ وَ لاَ یَحْفَظُهُمَا لِی إِلاَّ أَعْطَاهُ اللهُ نُوراً یَرِدُ بِهِ عَلَیَّ یَوْمَ الْقِیَامَة. (3)

شما را درباره علی و عباس سفارش می کنم، هر که ایشان را به خاطر من رعایت کند و از آزارشان خودداری نماید، خداوند در قیامت نوری به او دهد که با آن نور بر من وارد شود.

ص:255

و در موارد دیگری آمده که پیامبر(صلی الله علیه و آله) بارها فرمودند: «همانا عباس از من است و من از او».

و از این گونه روایات، در مطاوی تاریخی و روایی بسیار است که جایگاه رفیع عباس را در نظر پیامبر(صلی الله علیه و آله) نشان می دهد. همچنین فرموده است. «مَن سَبَّ العَبَّاسَ فَقَد سَبَّنِی». (1)

عباس و برخی از بنی هاشم در دام قریش

در تاریخ آمده است که عباس همراه قریش و برخی دیگر از بنی هاشم، در جنگ بدر اسیر شدند. منشأ این خبرِ تاریخی از اینجاست که «قریش زمانی که عازم بدر شدند، از بنی هاشم تقاضای کمک و موافقت نکردند ولی چون به مرّ الظهران رسیدند، ابوجهل ناگهان از این غفلت بیدار شد و فریاد زد: اف بر شما! می دانید چه کردید؟ چگونه از بنی هاشم غفلت نمودید و آنان را در مکه به حال خود گزارده و همگی خارج شدید؟ از این نمی ترسید که اگر بر محمد پیروز شدید، اینان از زنان و فرزندانتان انتقام بگیرند؟ و اگر محمد بر شما غالب شود، ایشان در مکه همین عمل را نسبت به خاندانتان انجام دهند؟! نگذارید آنها در مکه بمانند، بلکه ایشان را با خود حرکت دهید هر چند آمدنشان برای شما سودی ندارد. همگی پیشنهاد ابوجهل را پذیرفته و به مکه برگشتند و عباس و عقیل و نوفل و طالب را به اجبار حرکت دادند. هنگامی که جنگ بدر شروع شد، پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) (که از ماجرا آگاه بود) فرمود: هرکس با یکی از بنی هاشم برخورد کرد، او را نکشد؛ زیرا آنها به اجبار به جنگ آورده شده اند. گفته پیامبر(صلی الله علیه و آله) بر برخی گران آمد تا جایی که ابوحذیفة بن عقبه گفت: به خدا قسم هر یک از آنان را بیابم خواهم کشت. سخن ابوحذیفة به سمع مبارک پیامبر(صلی الله علیه و آله) رسید. او را مورد مؤاخذه قرار داد و پرسید: تو چنین گفته ای؟ پاسخ داد: آری یا رسول الله! زیرا بر من گران آمد که پدر و برادر و عمویم را کشته ببینم و آنها سالم باشند! حضرت فرمودند: پدر و برادر و عمویت با اشتیاق و کمال علاقه به جنگ ما آمده اند. اما بنی هاشم روی اجبار و اکراه

ص:256

بوده است وگرنه هیچ یک از ایشان راضی به جنگیدن با ما نبودند. در روز جنگ، عباس به دست ابویسر اسیر شد، با آن که عباس، مردی تنومند و قوی و ابویسر فردی کوتاه قد و ضعیف بود. هنگامی که ابویُسر به عباس نزدیک شد، عباس، مانند چوبی بی حرکت ایستاد و ابویُسر، شانه های او را بست. زیرا عباس قصد دفاع نداشت». (1)

قسمتی از متن عربی را اشاره می کنیم:

إنّ قریشاً لمّا تفرقوا إلی بدر فکانوا بمرّ ظهران، هبّ ابوجهل من نومه فصاح، فقال: یا معشر قریش، ألا تبّا لرأیکم ماذا صنعتم خلفتم بنی هاشم وراءکم فإن ظفر بکم محمد، کانوا من ذلک بنحوه وإن ظفرتم بمحمد أخذوا آثارکم منکم من قریب من أولادکم وأهلیکم فلا تذروهم فی بیضتکم وفنائکم ولکن أخرجوهم معکم... فأخرجوا العباس بن عبدالمطّلب و نوفلاً و طالباً و عقیلاً کرهاً.... (2)

قریش هنگامی که راهی بدر شدند، به محلّ مرّ ظهران که رسیدند، ابوجهل از خواب بیدار شد و فریاد زد: ای قریشیان، وای بر شما! می دانید چه کرده اید؟! بنی هاشم را در مکه رها ساختید؟! اگر محمد بر شما پیروز شود، آنها (بنی هاشم) همین کار را با شما خواهند کرد و اگر شما بر او پیروز شوید، آنان از شما انتقام خواهند گرفت. پس حال که در چنگ شما هستند، آنان را از مکه همراه خودتان خارج کرده و به بدر بیاورید. پس آنان رفتند و عباس و عقیل و نوفل و طالب را به اجبار آوردند.

به هرحال، عباس، به اجبار آورده شد و در جنگ بدر بدون هیچ مقاومتی اسیر گردید.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) جهت رعایت عدالت میان اسیران، از عباس، در حالی که می دانست قلباً با کفار قریش نبوده و به اجبار آورده شده، جهت رعایت قانون، فدیه گرفت. وی هشتاد اوقیه طلا با یک هزار دینار سرانه خود و عقیل و نوفل را پرداخت و حضرت درباره

ص:257

عمویش با دیگر اسرا هیچ تفاوتی قائل نشد. اما پیامبر(صلی الله علیه و آله) آن مال را بعداً از اموال بحرین که به نزدش آورده بودند، به عباس مسترد نموده جبرانش کرد».

ناراحتی پیامبر(صلی الله علیه و آله) برای عباس

عباس در شبی که به اسارت در آمد، تا صبح ناله می کرد و از این واقعه فریاد می زد و می گریست. اصحاب دیدند که پیامبر(صلی الله علیه و آله) شب را نخوابید و گریان بود. پرسیدند: ای پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)، چرا نمی خوابید؟ فرمودند: ناله عباس مرا ناآرام کرده، از ناراحتی و غم عباس غمگینم! شبانه عباس را آزاد کرده، به نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) آوردند. آن حضرت عباس را که دیدند، آرامش یافته و به خواب رفتند.

...أخبرنا رؤیم بن یزید المقرئ قال: حدّثنا هارون بن أبی عیسی، قال: و أخبرنا أحمد ابن محمد بن أیوب، قال: حدّثنا إبراهیم بن سعد جمیعاً. قال: حدثنی العباس بن عبدالله بن معبد عن بعض أهله عن ابن عباس، قال: لمّا أمسی القوم یوم بدر والأساری محبوسون فی الوثاق فبات رسول الله(صلی الله علیه و آله) ساهرا أول لیله فقال له أصحابه: یا رسول الله ما لک لا تنام؟ فقال: سمعت أنین العباس فی وثاقه. فقاموا إلی العباس فأطلقوه فنام رسول الله(صلی الله علیه و آله). (1)

... ابن عباس نقل نموده، پس از آنکه جنگ بدر پایان یافت و شب شد، اسیران محبوس و به ریسمان بسته شده بودند. (عباس در کنار خیمه پیامبر(صلی الله علیه و آله) فریاد می زد!) پیامبر(صلی الله علیه و آله) شب را نخوابیدند. اصحاب پرسیدند: ای فرستاده خدا! چرا نمی خوابید؟ حضرت فرمودند: «ناله و فریاد عباس را شنیدم، اصحاب حرکت کرده رفتند بندها را گشودند و عباس را آزاد کردند. پس پیامبر(صلی الله علیه و آله) به خواب رفتند».

عباس در جنگ حنین

پس از آنکه عباس به مدینه هجرت کرد، در جنگ هایی که پیش می آمد، شرکت می جست و جان خود را در راه آرمان های پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) در طبق اخلاص

ص:258

می نهاد. در جنگ حنین وجود او نقش پررنگی داشت؛ آن گاه که همه مسلمانان پا بر فرار نهادند «او پایداری کرد و استقامت ورزید. تنها ده نفر با پیامبر(صلی الله علیه و آله) ماندند که نُه نفر از بنی هاشم و دهمین آنها ایمن، پسر امّ ایمن بود و او در این جنگ به شهادت رسید. امیرمؤمنان(علیه السلام) در پیش روی حضرت می جنگید. عباس، دهنه قاطرِ سواری پیامبر(صلی الله علیه و آله) را داشت. ابوسفیان بن حارث، پسر عموی پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز رکاب حضرت را در دست داشت... عباس از این جهت عنان قاطر را گرفته بود که نزدیک دشمن نشود تا مبادا آسیبی به ایشان برسد». (1)

عباس بن عبدالمطّلب شعری را در جنگ حنین سروده که در ذیل به آن اشاره می گردد:

نَصَرْنَا رَسُولَ الله فی الحَرْب تِسْعَةً

هنگامی که تمام جمعیت فرار کردند، ما نُه نفر پیامبر(صلی الله علیه و آله) را یاری رساندیم.

جمعیت را صدا زدم که برگردند و شمشیر زنند دوباره قبیله را با نام صدا زدم تا برگردند.

نفر دهم ما مرگ را به جان خرید و از آنچه در راه خدا دید، اظهار ناراحتی نکرد.

فضایل دیگر عباس

عباس بن عبدالمطّلب فضایل فراوان دارد که یادکرد همه آن ها، نوشتار را از حد خود خارج می سازد؛ لذا به عناوین برجسته آن اشاره می کنیم:

1. میهمانی دادن عباس، از سوی پیامبر(صلی الله علیه و آله) در آغاز رسالت در مکه، از موارد شکوهمند زندگی عباس، ضیافتی است که پیش از اسلام، به افتخار پیامبر(صلی الله علیه و آله) ترتیب داد.

ص:259

«پیامبرخدا در میهمانی مفصّل عبدالله بن جدعان که حضرت را به عبدالمطّلب سوگند داده بود شرکت کردند و در پایان میهمانی، هنگام خداحافظی فرمودند: «فردا شما و تمام قبیله تیم میهمان من هستند». حضرت هنگامی که برگشتند، در اندیشه بودند که چگونه میهمانی را برگزار کنند، تا اینکه ابوطالب تصمیم گرفت از عباس کمک بگیرد و عباس با جان و دل پذیرفت و منادی فرستاد تا اعلام کند هرکسی، از هر قبیله ای که باشد، در میهمانی محمد شرکت کند. بدینسان میهمانی بزرگی ترتیب داد و لباس های فاخر بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) پوشانید و در صدر مجلس نشاند. زیبایی چهره و زیبایی لباس، جذابیتی ویژه به حضرت بخشیده بود که چشم هر بیننده را خیره می کرد... پس از میهمانی، همه جا صحبت از میهمانی عباس بود و همگان آن را تعریف و تحسین می کردند». (1)

2. بخشیدن بازار عکاظ به عباس توسط پیامبر(صلی الله علیه و آله) به فرمان جبرئیل. «در فتح مکه، جبرئیل بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل شد و گفت: عباس بر شما حق بزرگی دارد. توقع وی این است که بازار عکاظ را به وی واگذاری. پیامبر(صلی الله علیه و آله) بازار عکاظ را به عباس بخشید و فرمود: خداوند لعنت کند کسی را که بازار عکاظ را از عباس بستاند». (2)

3. بازگذاردن در ورودی خانه عباس به مسجدالحرام، که به باب العباس شهرت یافت.

4. قرار دادن ناودان خانه عباس، به داخل مسجدالنبّی به امر جبرئیل.

«ناودانی که به امر پیامبر(صلی الله علیه و آله) نصب شد، تا زمان خلیفه دوم، عمر بن خطاب باقی بود... عمر دستور داد ناودان را بکنند و سوگند یاد کرد هرکه آن را نصب کند، گردنش را می زنم!» (3)

عباس، شکایت به علی برده و از ماجرای کندن ناودان گله و شکایت کرد.

«امیرمؤمنان(علیه السلام) که عمویش را با چنین حالتی دید، ناراحت شده، پرسید: عموجان! چه شده است که با این حال به خانه ما آمده ای؟! عباس گفت: ناودانی که پیامبر(صلی الله علیه و آله) به

ص:260

افتخار من نصب کرد، عمر آن را کنده و قسم یاد کرده است که اگر کسی بار دیگر آن را نصب کند، گردنش را می زنم. پسر برادرم! من دارای دو چشم بودم؛ خداوند یکی را از من گرفت و آن پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) بود، اکنون امید من به تو است، گمان نمی کردم با وجود شما بر من ستم کنند و آنچه موجب افتخارم بود را از دستم درآورند!

امیرمؤمنان(علیه السلام) فرمود: عموی من! به خانه برگرد و اندوه برخود مدار، تو را خوشحال می کنم. آن گاه خطاب به قنبر فرمود: برخیز و ناودان را در جای خود نصب کن. وقتی ناودان نصب شد و در جای خود قرار گرفت، فرمود: به حق صاحب این قبر و منبر، هرکه ناودان را بردارد گردنش را می زنم! وقتی این خبر به عمر رسید، گفت: ابوالحسن را نمی شود خشمگین کرد! ما برای سوگند خود کفاره می دهیم». (1)

5. بخشیدن خانه خود به مسجدالنبی؛

مدتی پس از واقعه فوق، عمر تصمیم به توسعه مسجدالنبی گرفت؛ «خانه های اطراف مسجد را خرید فقط حجره زنان پیغمبر و خانه عباس بن عبدالمطلب باقی ماند. عمر، عباس را خواست و گفت: همان گونه که می دانی، همه خانه های اطراف مسجد خریداری شده جز خانه تو و حجره های زنان پیامبر و به حجره های زنان پیامبر راهی نیست. پس خانه ات را بفروش تا مسجد را توسعه دهیم... (وقتی خلیفه نظریاتش را طرح کرد و عباس نپذیرفت، امر به حکمیت منتهی شد. ابی بن کعب در حکمیت، دست عباس را باز گذاشت)، عباس گفت: اکنون که آزادم خانه ام را جهت توسعه مسجدالنبی به مسلمانان بخشیدم». (2)

6. طرف وصیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) پس از وصیت؛

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) در وصیت خود، عباس را مأمور ساختند که پس از رحلت، وعده های

ص:261

پیامبر به مردم را ادا نماید و قرض های آن حضرت را پرداخته و امور باقی مانده شخصی پیامبر(صلی الله علیه و آله) را کفایت کند.

7. طرفداری عباس از امیرمؤمنان علی(علیه السلام)؛

در ماجرای مظلومیت علی(علیه السلام)، عباس در کنار علی(علیه السلام) از مدافعان حریم ولایت علوی بود.

8. باریدن باران به دعای عباس در سال هفدهم هجری؛

در سال هفدهم هجری، خشکی و خشکسالی سرتاسر حجاز و جزیرة العرب را فرا گرفت. مردم در قحطی شدید گرفتار شدند، نزد عمر رفتند. عمر در کارشان درماند و ندانست چه کند. کعب الأحبار گفت: بنی اسرائیل هرگاه به خشکی و بی بارانی مبتلا می شدند، به وسیله خویشان و بستگان پیامبرشان طلب باران می کردند. عمر گفت: ما هم چنین کنیم! عباس عموی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و بزرگ بنی هاشم است. او را واسطه قرار داده و از خدا باران می خواهیم، عمر با جمعی به خانه عباس رفتند و از او تقاضا کردند با ما به مسجد بیا تا از خدا تقاضای باران کنیم. عمر بر منبر رفت و چنین دعا کرد:

اللَّهُمَّ إِنَّا قَدْ تَوَجَّهْنَا إِلَیْکَ بِعَمِّ نَبِیِّنَا وَ صِنْوِ أَبِیهِ فَاسْقِنَا الْغَیْثَ وَلاَ تَجْعَلْنَا مِنَ الْقَانِطِین. (1)

خدایا! ما به تو روی آورده ایم به واسطه عموی پیامبرمان، ما را از باران سیراب کن و مأیوسمان مفرما!

سپس گفت: عباس! برخیز و خدا را بخوان.

عباس برخاست و پس از حمد و ثنای پروردگار گفت:

اللَّهُمَّ إِنَّ عِنْدَکَ سَحَاباً وَ عِنْدَکَ مَاءً فَانْشُرِ السَّحَابَ ثُمَّ أَنْزِلِ الْمَاءَ مِنْهُ عَلَیْنَا.... (2)

خدایا! ابرها نزد تو و آب در اختیار تو است، پس ابرها را بفرست و آب رحمتت بر ما ببار و....

ص:262

پس از آنکه دعای عباس تمام شد، ابرها از اطراف به حرکت آمد و به هم پیوست و باران آغاز شد. آن قدر بارید که همه جا را فرا گرفت و تمام گودال ها را پر کرد، مردم لباس ها را بالا زده، در کوچه و بازار راه می رفتند. هرکه عباس را می دید دست و پایش را می بوسید. (1)

مرگ عباس و دفن در بقیع

عباس بن عبدالمطّلب در دوران خلافت عثمان، در سال 23ه .ق دار فانی را وداع گفت:

... لما مات العباس بن عبدالمطّلب بعثت بنوهاشم مؤذّنا یؤذّن أهل العوالی: رحم الله من شهد العباس بن عبدالمطّلب، قال: فحشدالناس ونزلوا من العوالی. (2)

وقتی عباس بن عبدالمطّلب از دنیا رفت، بنی هاشم، اعلام کننده ای را به اطراف مدینه فرستادند و او فریاد می کرد: خدا رحمت کند هر کسی را که بر جنازه عباس بن عبدالمطّلب حاضر شود، همه مردم گرد آمدند.

ابن سعد در طبقات خویش می نویسد: عثمان نیز همین کار را انجام داد. نمایندگان عثمان در قرا و دهات اطراف فریاد می زدند که بیایید عباس عموی پیامبر(صلی الله علیه و آله) از دنیا رفته است!

فحشد الناس فما غادرنا النساء، فلما أتی به إلی موضع الجنائز تضایق فتقدموا به إلی البقیع، ولقد رأیتنا یوم صلّینا علیه بالبقیع وما رأیت مثل ذلک الخروج علی أحد من الناس قط وما یستطیع أحد من الناس أن یدنو إلی سریره، و غلب علیه بنو هاشم فلمّا انتهوا إلی اللحد ازدحموا علیه فأری عثمان اعتزل وبعث الشرطة یضربون الناس عن بنی هاشم حتی خلص بنو هاشم، فکانوا هم الذین نزلوا فی حفرته ودلوه فی اللحد، ولقد رأیت علی سریره برد حبرة قد تقطع من زحامهم. (3)

ص:263

مردم گرد آمدند. ما بر زنان برتری نیافتیم (کنایه از اینکه شمار زنان بسیار بود) چون جنازه او را آوردند، مردم ازدحام کردند و همه در بقیع گرد آمدند و راه ها بسته شد. می دیدی روزی را که بر عباس در بقیع نماز گزاردیم و می دیدی که جمعیتی به مانند آن روز دیده نشده و کسی نمی توانست به تخت جنازه او نزدیک شود و بنی هاشم بیشترین جمعیت را داشتند. عثمان دستور داد شرطه ها بیایند و مردم را کنار بزنند تا بنی هاشم به راحتی جنازه عباس را دفن کنند. چون عباس را از تابوت بیرون آوردند بُرد یمانی که روی تابوت بود، در اثر ازدحام پاره شد.

وتوفّی العباس یوم الجمعة لأربع عشرة خلت من رجب سنة اثنتین وثلاثین فی خلافة عثمان بن عفان و هو ابن ثمان و ثمانین سنة، ودفن بالبقیع فی مقبرة بنی هاشم. (1)

عباس، روز جمعه، چهاردهم رجب سال 32 هجری در خلافت عثمان درگذشت، درحالی که 88 سال سن داشت و در بقیع در مقبره بنی هاشم دفن شد.

علی(علیه السلام) کنار جنازه عباس

ابن سعد در طبقات الکبری و دیگر مورخان همگی روایت کرده اند که عباس مفتخر شد به اینکه علی(علیه السلام) وی را غسل دهد و به عنوان جلودار بنی هاشم، وی را به خاک بسپارد.

...عبدالله بن أبی صعصعة عن الحارث بن عبدالله بن کعب عن أمّ عمارة قالت: حضرنا نساء الأنصار طرّاً جنازة العباس وکنا أول من بکی علیه و معنا المهاجرات الأول المبایعات... وغسله علی بن ابی طالب و عبدالله وعبیدالله و قثم بنوالعباس، وحدث نساء بنی هاشم سنة. (2)

عبدالله بن أبی صعصعه، از حارث بن عبدالله بن کعب، از امّ عماره نقل کرده که

ص:264

گفت: تمام زن های مدینه از مهاجران بیعت کننده اولیه و انصار، بر جنازه عباس گرد آمدیم و ما اولین گریه کنندگان بر عباس بودیم... و او را علی بن ابی طالب و عبدالله و عبیدالله و قثم فرزندان خود عباس غسل دادند و زنان مدینه، به مدت یک سال بر او گریه و ندبه می کردند.

ابن سعد می نویسد:

قال عیسی بن طلحة: رأیت عثمان یکبّر علی العباس بالبقیع و ما یقدر من لفظ الناس، ولقد بلغ الناس الحِشّان، وما تخلف أحد من الرجال والنساء والصبیان. (1)

از عیسی بن طلحه، روایت شده که گفت: دیدم عثمان در بقیع بر وی تکبیر می گفت (نماز می گزارد)، کلمات او به مردم نمی رسید. کثرت جمعیت به گونه ای بود که دو حشّ بقیع پر از جمعیت شد و هیچ کس از مردم مدینه نبود مگر اینکه بر جنازه وی حاضر شدند و بر وی نماز گزاردند.

اسارت در جنگ بدر

درباره زندگی عباس بن عبدالمطّلب، اشاره کردیم که عباس در مکه و پیش از جنگ بدر مسلمان شد لیکن به فرمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) برای انتقال اخبار مکه به آن حضرت، در مکه ماند و قریش در ماجرای جنگ بدر او، عقیل و چند تن دیگر را به اجبار به بدر آوردند. پس عقیل و همچنین عباس به اجبار قریش به اطراف مدینه آورده شدند تا در جنگ بدر حضور داشته باشند.

... عقیل و عباس عموی پیامبر(صلی الله علیه و آله)، که ناگزیر در جنگ حضور یافته بودند، هر دو اسیر شدند. هنگامی که بنا شد از اسیران فدا و عوض بگیرند و ایشان را آزاد کنند، چون عقیل مال و ثروتی نداشت، عباس به دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله)، فدای او را نیز داد و هر دو با هم آزاد شدند. عقیل بار دیگر به مکه بازگشت و در سال ششم، قبل از صلح حدیبیه مسلمان شد و در سال هشتم به مدینه هجرت کرد و پیامبر(صلی الله علیه و آله) از اراضی خیبر، یکصد و چهل وسق به او داد و او در غزوه موته با برادرش جعفر شرکت نمود. و پس از مراجعت مریض شد؛ لذا در فتح مکه و طائف، نام وی به چشم نمی خورد. (1)

وکان عقیل بن أبی طالب فیمن أخرج من بنی هاشم کرها مع المشرکین إلی بدر.... (2)

عقیل بن ابی طالب در میان بنی هاشم از کسانی بود که به اجبار و اکراه، به وسیله کفار و مشرکین به بدر آورده شد.

عقیل، عالم به انساب عرب

در منابع تاریخی آمده است که عقیل، عالم به همۀ انساب عرب بوده و «در مسجد پیامبر(صلی الله علیه و آله) تخت پوستی می انداخت تا بر آن نماز بگزارد. مردم پیرامون وی اجتماع کرده و از انساب و تاریخ می پرسیدند و از او بهره می بردند، لیکن چون از بدی های آنان نیز یاد می کرد، از او بد می گفتند و نسبت های ناروا می دادند». (3)

ص:266

نزول آیه درباره عقیل و عباس

پیش تر اشاره شدکه عباس و عقیل، به جبر و اکراه در جنگ بدر حضور یافتند، اما پیامبر(صلی الله علیه و آله) چون خواست میان اسیران به عدالت رفتار شود (درحالی که می دانست عباس و عقیل به اکراه آمده اند و از این ماجرا به شدت ناراحتند) به آنان فرمود: باید فدیه دهید. آنان گفتند: ای رسول خدا! قلب ما با شما است و ما به جبر آمده ایم! پیامبر(صلی الله علیه و آله) طبق اندیشه عدالت خواهی اش فرمود: در عین حال، برای آزادی باید فدیه دهید. اینجا بود که آیه نازل شد:

(یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِمَنْ فِی أَیْدِیکُمْ مِنَ الْأَسْری إِنْ یَعْلَمِ اللّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْراً یُؤْتِکُمْ خَیْراً مِمّا أُخِذَ مِنْکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ ) (انفال: 70)

ای پیامبر! به کسانی که در دست شما اسیرند بگو: اگر خدا در دل های شما خیری سراغ داشته باشد، بهتر از آنچه از شما گرفته شده به شما عطا می کند و بر شما می بخشاید و خدا آمرزنده مهربان است.

عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِاللهِ قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ فِی هَذِهِ الآیَةِ ( یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِمَنْ فِی أَیْدِیکُمْ مِنَ الْأَسْری إِنْ یَعْلَمِ اللّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْراً یُؤْتِکُمْ خَیْراً مِمّا أُخِذَ مِنْکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ) قَالَ: نَزَلَتْ فِی الْعَبَّاسِ وَ عَقِیلٍ وَ نَوْفَل. (1)

از ابن ابی عمیر، از معاویة بن عمار، از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که گفت: از امام ششم شنیدم که درباره آیه: «ای پیامبر، به کسانی که در دست شما اسیرند بگو: اگر خدا در دل های شما خیری سراغ داشته باشد، بهتر از آنچه از شما گرفته شده به شما عطا می کند و بر شما می بخشاید و خدا آمرزنده مهربان است». فرمود: این آیه درباره عباس و عقیل و نوفل نازل شده است. بنابراین، پیامبر خدا یقین به طهارت باطن عقیل داشت و لذا اصحاب خود را از کشتن آنان و جسارت به ایشان نهی فرمود.

ص:267

عقیل از دیدگاه پیامبر(صلی الله علیه و آله)

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)، علاقه وافری به عقیل داشتند و ایشان را فردی فوق العاده بزرگ و محترم می شمردند:

علی(علیه السلام) از پیامبر(صلی الله علیه و آله) پرسیدند: ای فرستاده خدا! آیا شما عقیل را دوست می دارید؟ فرمود: آری! به خدا سوگند او را از دو جهت دوست می دارم؛ یکی ازجهت ابوطالب؛ یعنی ازآن جهت که مورد علاقه ابوطالب بود، و دیگر آنکه فرزندش در راه دوستی فرزندت حسین کشته می شود و دیدگان مؤمنان بر او می گریند و فرشتگان مقرب پروردگار بر او درود می فرستند. (پیامبر چنان گریست که اشک از محاسن شریفش بر سینه مبارکش فرو ریخت)، سپس فرمود:

«إِلَی اللهِ أَشْکُو مَا تَلْقَیی عِتْرَتِی مِنْ بَعْدِی»؛ (1)یعنی از آنچه خاندانم پس از من می بینند، به خدا شکایت می برم.

علاقه ابوطالب به عقیل

حضرت ابوطالب، عقیل را بسیار دوست می داشت. از این رو، هیچگاه، به مفارقت از او راضی نمی شد. نقل شده که در ماجرای قحطی مکه، به دلیل اینکه حضرت ابوطالب، فرزند بسیار داشت، گروهی برآن شدند که کفالت فرزندانش را برعهده بگیرند. آنان پیش ابوطالب رفته، مقصود خویش را بیان کردند. ابوطالب گفت: عقیل را برایم بگذارید و در زمینه دیگران سخنی ندارم. پیامبر(صلی الله علیه و آله)، علی، عباس و جعفر را با خود به خانه برد و بدین سان، علی تحت کفالت و سرپرستی پیامبر(صلی الله علیه و آله) درآمد. (2) از این نقل، دانسته می شود که ابوطالب به عقیل علاقه بسیار داشته است!

میهمانی رفتن عقیل به خانه علی(علیه السلام)

در دوران خلافت علی(علیه السلام)، عقیل از مدینه عازم کوفه شد.

قَدِمَ عَقِیلٌ عَلَی عَلِیٍّ وَ هُوَ جَالِسٌ فِی صَحْنِ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ، فَقَالَ: السَّلاَمُ عَلَیْکَ یَا

ص:268

أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللهِ. قَالَ وَ عَلَیْکَ السَّلاَمُ یَا أَبَایَزِیدَ! ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ فَقَالَ: قُمْ وَ أَنْزِلْ عَمَّکَ فَذَهَبَ بِهِ وَ أَنْزَلَهُ وَ عَادَ إِلَیْهِ، فَقَالَ لَهُ: اشْتَرِ لَهُ قَمِیصاً جَدِیداً وَ رِدَاءً جَدِیداً وَ إِزَاراً جَدِیداً وَ نَعْلاً جَدِیداً فَغَدَا عَلَی عَلِیٍّ فِی الثِّیَابِ، فَقَالَ: السَّلاَمُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَالمُؤْمِنِینَ، قَالَ: وَعَلَیْکَ السَّلاًمُ یَا أَبَایَزِیدَ، قَالَ: یَا أَمِیرَالمُؤْمِنِینَ مَا أَرَاکَ أَصَبْتَ مِنَ الدُّنْیَا شَیْئاً إِلاَّ هَذِهِ الْحَصْبَاءَ وإنّی لا ترضی نفسی من خلافتک بما رضیت به نفسک، قَالَ: یَا أَبَایَزِیدَ یَخْرُجُ عَطَائِی فدفعه إلیک. فَارْتَحَلَ عَنْ عَلِیٍّ إِلَی مُعَاوِیَةَ.... (1)

عقیل بر برادرش علی وارد شد، در حالی که حضرت در صحن مسجدکوفه (برای تمشیت امور) نشسته بود، گفت: سلام بر تو ای امیرمؤمنان و رحمت و برکاتش برتو! حضرت فرمود: سلام بر تو ای ابایزید، سپس حضرت به حسن بن علی فرمود: عمویت را به خانه ببر. حسن بن علی، عموی خویش را به خانه برد و برگشت. حضرت فرمود: برایش پیراهن و عبا و کفش و بیژامه جدیدی بخر، و حسن چنین کرد. روز بعد عقیل بر علی در همین لباس وارد شد و گفت: درود بر تو ای امیرمؤمنان! حضرت پاسخ داد. عقیل گفت: غذای شما همان غذایی بود که در سفره شبانه دیدم، من خلافت تو را نمی پسندم، لذا از نزد حضرت خارج شد و به سوی معاویه رفت. عقیل درخواست کرد که حضرت قرضش را ادا کند و حضرت استنکاف کرد.

عقیل در حضور معاویه

هنگامی که عقیل بر معاویه وارد شد. معاویه او را فوق العاده تکریم و احترام کرد:

فَلَمَّا سَمِعَ بِهِ مُعَاوِیَةُ نَصَبَ کَرَاسِیَّهُ وَ أَجْلَسَ جُلَسَاءَهُ فَوَرَدَ عَلَیْهِ فَأَمَرَ لَهُ بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ، فَقَبَضَهَا، فَقَالَ لَهُ مُعَاوِیَةُ: أَخْبِرْنِی عَنِ الْعَسْکَرَیْنِ، قَالَ: مَرَرْتُ بِعَسْکَرِ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ ابی طالب فَإِذَا لَیْلٌ کَلَیْلِ النَّبِیِّ .... (2)

ص:269

وقتی معاویه شنید عقیل آمده، برای او جایگاهی ترتیب داد و افرادی نشستند و معاویه آن گاه که وارد شد، دستور داد صد هزار درهم به عقیل بدهند. سپس گفت: عقیل! لشکر من و لشکر برادرت علی را دیدی؟! آنها را برایم توصیف کن. (معاویه تصور کرد با دادن صد هزار درهم او را خریده و زبانش را به نفع خود استخدام کرده است!) عقیل گفت: به لشرگاه برادرم گذشتم، روزهای آنها مانند روز پیامبر و شب های ایشان را مانند شب های پیامبر دیدم، جز اینکه پیامبر در میان آنها نبود، صدایی جز صدای تلاوت قرآن از آنان نمی شنیدم و عملی جز نماز مشاهده نکردم.

اما به لشکرگاه شام که رسیدم، گروهی از منافقان از من استقبال کردند؛ یعنی همان کسانی که در لیله عقبه شتر پیامبر(صلی الله علیه و آله) را رم دادند و روز و شب آنها مانند روزهای تو و ابوسفیان بود؛ جز آنکه ابوسفیان در میان ایشان نیست. سپس عقیل از معاویه پرسید؟ آنکه در طرف راست تو نشسته کیست؟ معاویه گفت: او عمرو بن عاص است. عقیل گفت: او همان کسی است که شش نفر مدعی فرزندی او بودند؟! تا اینکه قصاب قریش بر دیگران پیروز شد و او را فرزند خود خواند. آن دیگری کیست؟ معاویه گفت: ضحاک بن قیس است. عقیل گفت: «وَ اللهِ لَقَدْ کَانَ أَبُوهُ جَیِّدَ الأَخْذِ خَسِیسَ النَّفْسِ فَمَنْ هَذَا الآخَرُ قَالَ ابومُوسَی الأَشْعَرِیُّ: قَالَ هَذَا ابْنُ المَرَاقَةِ...». (1) به خدا پدرش، دست گیرنده ای داشت ولی نفس پست و فرومایه ای! پس این دیگری کیست؟ معاویه گفت: ابوموسی اشعری است. عقیل گفت: این پسر آن زنی است که زیاد دزدی می کرد.

معاویه وقتی دید اطرافیانش خشمگین شدند و می دانست که اگر نوبت به خودش برسد، بیش از آنها به معاویه اهانت خواهد شد و از اجداد خبیثش نام خواهد برد؛ در عین حال گفت: «یَا أَبَا یَزِیدَ مَا تَقُولُ فِیَّ»؛ ای ابا یزید، دربارۀ من چه می گویی؟ گفت:

«دَعْ عَنْکَ»؛ (2) مرا از خودت معذور دار. معاویه گفت: باید بگویی. عقیل گفت: آیا حمامه

ص:270

را می شناسی؟ معاویه گفت: حمامه کیست. عقیل گفت: همین اندازه بس است. درباره او تحقیق کن. معاویه سراغ نسّابه شامی فرستاد. او را به حضورش آوردند. پرسید: حمامه کیست؟ نسّابه (عالم به انساب عرب) گفت: مرا معذور می داری که بگویم؟ نسّابه گفت: حمامه مادر ابوسفیان است که در دوران جاهلیت، یکی از زنان فاحشه ای بود که پرچم و بیرقی بر بام خانه اش داشت. معاویه به اطرافیان گفت: ناراحت نباشید، من هم با شما مساوی، بلکه بیشتر از شما رسوا شدم!

عقیل در حضور علی(علیه السلام)

عقیل که در ایام خلافت حضرت، در حضور علی(علیه السلام) بود، به آن حضرت گفت: «ای امیرمؤمنان! از زندگی بی تو بیزارم و برایم خوش نخواهد بود». (1)

تاریخ گواهی می دهد که عقیل ارادت فراوانی به علی(علیه السلام) داشت، اما کوتاهی های اندکی هم داشت که علی(علیه السلام) در نهایت، رضایت خود از عقیل را ابراز نمود.

داستان آهن گداخته

از داستان های جالب زندگانی عقیل، ماجرای آهن گداخته (حدیدة محماة) است، که علی(علیه السلام) خود ماجرا را شرح می دهد:

وَ اللهِ لَقَدْ رَأَیْتُ عَقِیلاً وَ قَدْ أَمْلَقَ حَتَّی اسْتَمَاحَنِی مِنْ بُرِّکُمْ صَاعاً وَ رَأَیْتُ صِبْیَانَهُ شُعْثَ الشُّعُورِ غُبْرَ الأَلْوَانِ مِنْ فَقْرِهِمْ کَأَنَّمَا سُوِّدَتْ وُجُوهُهُمْ بِالْعِظْلِمِ وَ عَاوَدَنِی مُؤَکِّداً وَ کَرَّرَ عَلَیَّ الْقَوْلَ مُرَدِّداً فَأَصْغَیْتُ إِلَیْهِ سَمْعِی فَظَنَّ أَنِّی أَبِیعُهُ دِینِی وَ أَتَّبِعُ قِیَادَهُ مُفَارِقاً طَرِیقَتِی فَأَحْمَیْتُ لَهُ حَدِیدَةً ثُمَّ أَدْنَیْتُها مِنْ جِسْمِهِ لِیَعْتَبِرَ بها فَضَجَّ ضَجِیجَ ذِی دَنَفٍ مِنْ أَلَمِها وَ کَادَ أَنْ یَحْتَرِقَ مِنْ مِیسَمِها فَقُلْتُ لَهُ ثَکِلَتْکَ الثَّوَاکِلُ یَا عَقِیلُ أَ تَئِنُّ مِنْ حَدِیدَةٍ أَحْمَاها إِنْسَانُها لِلَعِبِهِ وَ تَجُرُّنِی إِلَی نَارٍ سَجَرَها جَبَّارُها لِغَضَبِهِ أَ تَئِنُّ مِنَ الأَذَی وَ لاَ أَئِنُّ مِنْ لَظَی.... (2)

ص:271

به خدا سوگند! برادرم عقیل را در شدت فقر و پریشانی دیدم که مقدار یک من گندم (از بیت المال) شما را از من تقاضا می کرد و اطفالش را با موهای ژولیده و پریشان دیدم که صورت شان خاک آلود و تیره بود، گویی با نیل سیاه شده بود (عقیل ضمن نشان دادن آنها به من) خواهش خود را تأکید و تقاضایش را تکرار می کرد و من هم به سخنانش گوش می دادم. گمان می کرد دینم را به او فروخته و از او پیروی نموده وروش خود را رها کرده ام. پس قطعه آهنی را درآتش گداختم. سرخ که شد نزدیکش بردم تا از درد آن عبرت بگیرد. او از سرخی اش فریاد کرد و نزدیک بود که از حرارتش بسوزد، به او گفتم: ای عقیل، مادران در عزایت گریه کنند! آیا تو از پاره آهنی که انسانی آن را به بازیچه و شوخی گداخته، فریاد می کنی ولی مرا به سوی آتشی که خداوند جبّار آن را برای خشم و غضبش افروخته می خوانی؟! آیا تو از این آتش ضعیف می نالی و من از آتش قهر الهی و جهنمش ننالم؟!

نکته پایانی آنکه: عقیل کینه دشمنان علی(علیه السلام) را در دل داشت و بر عشق مولا و سرور و برادرش قلباً ثابت و استوار بود.

خانه عقیل، محل دعای پیامبر(صلی الله علیه و آله)

عقیل خانه ای داشت که محل دعای پیامبر(صلی الله علیه و آله) هم بود و مورخان زیادی نگاشته اند که پیغمبر(صلی الله علیه و آله) بسیاری از مواقع، شب ها به خانه عقیل می آمدند و در آنجا دعا می خواندند و مناجات می کردند.

سمهودی در وفاء الوفا، این مطلب را مورد توجه جدّی قرار داده است. سمهودی مورخ و مدینه شناس اهل سنت از ابن زباله، متوفای 199ه.ق چنین نقل می کند:

خالد بن عوسجه می گوید: شبی رو به سوی زاویه خانه عقیل دعا می کردم.

جعفر بن محمد به همراه اهلش، عازم عُریض بود. مرا دید و پرسید: آیا در مورد

ص:272

این محل، خبر و مطلب خاصی شنیده ای؟ گفتم: نه. فرمود: اینجا محل دعای پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) است؛ زیرا شب ها برای استغفار اهل بقیع می آمد و در اینجا می ایستاد. (1)

سمهودی می افزاید:

این خانه، متعلق به عقیل است. او و برادرزاده اش جعفر در آنجا دفن شده اند و استادم می گفت: بهتر است که مسلمانان در این محل به دعا و مناجات بپردازند. و من از افراد زیادی از اهل دعا و معنا شنیده ام که می گفتند: دعا در کنار این خانه و نزد این قبر (قبر عقیل) مستجاب است و این استجابت شاید به برکت وجود قبر عقیل و یا عبدالله بن جعفر باشد که بسیار بذل و بخشش داشت. (2)

به این دلیل شخصیت های زیادی همچون سعد بن ابی وقاص و ابوسفیان بن حارث و دیگران وصیت می کردند که در زاویه دار عقیل دفن شوند.

وفات عقیل و دفن در دارعقیل (بقیع)

عقیل در زمان پیری نابینا شد و در دوران خلافت معاویة بن ابوسفیان، درحالی که کینه او را به دل داشت و در عشق و محبت علی(علیه السلام) می سوخت، دار فانی را وداع گفت و در بقیع مدفون گردید.

ومات عقیل بن ابی طالب بعد ما عمی فی خلافة معاویة بن أبی سفیان و له دار بالبقیع ودفن فیه. (3)

عقیل بن ابی طالب بعد از نابینایی اش در دوران خلافت معاویة بن ابوسفیان، دار فانی را وداع گفته و در خانه خود در بقیع، مدفون گردید.

وقبر عقیل بن أبی طالب أخی علی - رضی الله عنه - فی قبة فی أول البقیع. (4)

ص:273

و قبر عقیل بن ابی طالب، برادر علی(علیه السلام) که خدا از او راضی باد، در قبّه ای در اول قبرستان بقیع قرار دارد.

سال های نخستین هجرت پیامبر دیده به جهان گشوده است.

در دائرة المعارف اعلمی آمده است: «عبدالله سه سال بعد از بعثت پیامبر(صلی الله علیه و آله) در حبشه متولد شد». (1)

این گزارش، صحیح به نظر نمی رسد؛ زیرا دعوت پیامبر(صلی الله علیه و آله) در سه سال نخست بعثت غیر علنی بود و مقابله ای از ناحیه کفار قریش با آن حضرت رخ نداد تا پیامبر به مسلمانان فرمان هجرت به حبشه دهد. شاید نظر اعلمی، سه سال نخست هجرت باشد، نه بعثت و اگر چنین باشد، هم با واقعیت دعوت پیامبر تطبیق می کند و هم با حدود تقریبی سن عبدالله ابن جعفر، در هنگام رحلت پیامبر. علاوه بر این، منابع معتبر تاریخی آورده اند که:

جعفر بن ابی طالب(علیه السلام)، در ماه رجب سال پنجم بعثت به دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله) به حبشه هجرت کرد. (2)

در هرحال، قطعی است که او در سرزمین حبشه ولادت یافت؛ «جَعْفَرُ بْنُ ابی طالب... وَلَدَتْ لَهُ بِأَرْضِ الْحَبَشَةِ عَبْدَ اللهِ بْنَ جَعْفَرٍ» (3)؛ «جعفربن ابی طالب... پس در زمین حبشه فرزندش عبدالله متولد شد».

خصلت ها و ویژگی ها

عبدالله بن جعفر، از آنجا که در خانواده ای کریم و با حسب و نسب تولد یافت و رشد کرد، دارای خصلت ها و ویژگی های ممتازی است که به آنها اشاره می کنیم:

الف) بیعت با پیامبر(علیه السلام) در کودکی

در صدر اسلام، چند نفر انگشت شمار، در کودکی به پیامبر(صلی الله علیه و آله) ایمان آورده وبیعت کرده اند. نخستین نفر از میان آنان، علی(علیه السلام) است که در دوران طفولیت ایمان آورد و با

ص:275

پیامبر بیعت کرد. سپس امام حسن مجتبی و بعد امام حسین(علیهما السلام) و آخرین آنها، عبدالله، فرزند جعفر طیار(علیه السلام) است.

امام صادق(علیه السلام) به نقل از پدر بزرگوارش امام باقر(علیه السلام) فرمودند: «امام حسن و امام حسین(علیهما السلام) و عبدالله بن جعفر در کودکی با پیامبر(صلی الله علیه و آله) بیعت کردند و کسی جز آنها، در کودکی با پیامبر(صلی الله علیه و آله) بیعت نکرد». (1)

ب) همراه و صحابی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و پنج امام

از امتیازات و ویژگی های برجسته عبدالله بن جعفر آن است که ایشان، هم از صحابی پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود و هم جزو صحابی علی، امام مجتبی، امام حسین، امام سجاد و امام باقر(علیهم السلام) به شمار می آمد. ابن اثیر جزری، نامش را در شمار صحابه آورده و درباره اش می نویسد: «له صحبته... و روی عن النبی(صلی الله علیه و آله) أحادیث» (2)؛ «او از اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود... و روایاتی را از پیامبر نقل کرده است».

شیخ طوسی، افزون بر اینکه وی را جزو یاران پیامبر شمرده، در ردیف صحابه امیرمؤمنان، علی(علیه السلام) و نیز امام حسن مجتبی(علیه السلام) هم آورده است». (3) ولی عجیب است که نام آن گرامی را چرا در ردیف اصحاب حسین بن علی(علیه السلام) که همه هستی خویش و خاندانش را در راه آرمان های او فدا کرد، نیاورده است.

مامقانی در این باره می نویسد:

هنوز پی نبرده ام که چرا شیخ طوسی از آوردن نام عبدالله، در ردیف یاران امام حسین(علیه السلام) خودداری کرده است! درحالی که او از یاران امام حسین(علیه السلام) بود و با فرستادن فرزندانش عون و محمد، که در کربلا به شهادت رسیدند، با امام حسین(علیه السلام) مواسات کرد و به خاطر عذری که داشت، خودش نتوانست در کربلا حضور یابد. (4)

ص:276

ج) فرزند، همسر و پدر شهیدان

عبدالله بن جعفر از چند جهت، با شهدای بزرگی نسبت دارد. پدرش جعفر بن ابی طالب(علیه السلام)، ملقّب به «ذوالجناحین» و مشهور به «طیّار» پس از مراجعت از حبشه، در کنار پیامبر بود تا اینکه در غزوه موته، پرچم سپاه اسلام را به دست گرفت. حتی وقتی دو دست او در این جنگ از تن جدا شد، همچنان می کوشید پرچم را حفظ کند که در همین حال به شهادت رسید. پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) درباره اش فرمودند: «او در بهشت با فرشتگان به هر جا که بخواهد پرواز می کند». (1)

فرزندانش، عون، عبدالله و محمد، در کربلا به شهادت رسیدند. همسرش، زینب کبری، عقیله بنی هاشم، عالمه، معلّمه، و محدّثه بزرگ، یار برادر که در حادثه کربلا، نیمه مکمّل آن حادثه بود، در واقع بر اثر آن محنت های جانگداز به شهادت رسید.

آری آن گرامی، فرزند، همسر و پدر شهیدان است که همواره روح حماسی و بزرگش از چنین ره آورد گران و سنگین مملو بود. او پس از حادثه عاشورا، به دلیل عشق وافری که به خاندان عصمت و طهارت داشت، مرثیه ها سرود و جلسات ندبه برای شهدای کربلا ترتیب داد.

هنگامی که خبر شهادت امام و یارانش؛ از جمله دو تن از پسران عبدالله بن جعفر به مدینه رسید، ابوالسلاسل، غلام او، آزرده خاطر شد و گفت: آنچه به روز ما آورد کسی جز حسین نبود! عبدالله بن جعفر برآشفت و بر او کفش پرتاب کرد و پس از توهینی به او، چنین گفت:

أَ لِلْحُسَیْنِ تَقُولُ هَذَا وَ اللهِ لَوْ شَهِدْتُهُ لأَحْبَبْتُ أَنْ لاَ أُفَارِقَهُ حَتَّی أُقْتَلَ مَعَهُ ... أَنَّهُمَا أُصِیبَا مَعَ أَخِی وَ ابْنِ عَمِّی مُوَاسِیَیْنِ لَهُ صَابِرَیْنِ مَعَه. (2)

ص:277

آیا درباره حسین چنین سخن می گویی؟ به خدا سوگند اگر همراه او رفته و در رکابش بودم، هرگز از او جدا نمی شدم تا این که کشته شوم... به خدا قسم آنچه مصیبت فرزندانم را بر من آسان می کند این است که آنها (فرزندانم)، به جای من ملازمت رکاب جستند و با برادرم و پسر عمویم حسین مواسات کردند و جان خود را در راه او دادند.

د) روایتگری روشن اندیش

عبدالله بن جعفر، در سلسله راویان پیامبر(صلی الله علیه و آله) و امامانی است که در کنارشان بوده؛ اکنون به نمونه هایی از آنها اشاره می کنیم:

عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: سَمِعتُ رَسُولَ اللهِ یَقُولُ: الصَّدَقَةُ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبّ. رَوَاهُ الطَّبَرَانِی فِی الأَوسَط فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ.... (1)

از عبدالله بن جعفر نقل شده که گفت: از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که فرمود: صدقه، غضب پروردگار را فرو می نشاند. طبرانی در مجموعه خود - اوسط - این روایت را در حدیثی طولانی آورده است.

عَنْ عَبْدِ الله بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ ابوطَالِبٍ خَرَجَ النَّبِیُّ(صلی الله علیه و آله) إِلَی الطَّائِفِ مَاشِیاً عَلَی قَدَمَیهِ یَدْعُوهُمْ إِلَی الإِسْلاَمِ فَلَمْ یُجِیبُوه فَانْصَرَف فَأتی ظِلَّ شَجَرةٍ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْکُو إِلَیْکَ مِنْ ضَعْفِ قُوَّتِی وَ هَوَانِی عَلَی النَّاسِ أَرْحَمَ الرَّاحِمِین َ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِین.... (2)

از عبدالله بن جعفر نقل شده که چون ابوطالب وفات یافت، پیامبر(صلی الله علیه و آله) با پای پیاده به طائف رفت و آنان را به اسلام دعوت کرد، اما آنان اجابت نکردند. حضرت از دعوتشان منصرف شده، به سایه درختی رفت و دو رکعت نماز گزارد و آن گاه

ص:278

این گونه دعا کرد: خدایا! به تو شکایت می برم از ضعف و سستی مردم و توان ضعیفم در این راه. خدایا! تو مهربان ترین مهربانانی. خدایا! مرا به چه کسی وا می نهی...؟

عَنْ عَبْدِاللهِ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ: هَنِیئاً لَکَ یَا عَبْدَاللهِ بْنَ جَعفَرٍ، أَبُوکَ یَطِیرُ مَعَ الْمَلاَئِکَة فِی السَّمَاءِ. (1)

از عبدالله بن جعفر نقل شده که گفت: پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: گوارا باد بر تو ای عبدالله بن جعفر درباره پدرت، که درآسمان با فرشتگان پرواز می کند.

عبدالله بن جعفر، روایات فراوانی را از قول پیامبر، علی و حسنین(علیهم السلام) نقل کرده، که این روایات، در زمینه های مختلف است. به طور اجمال می توان به موارد زیر اشاره کرد:

تفسیر آیات قرآن، احکام الهی، حلال و حرام، شخصیت پیامبر(صلی الله علیه و آله)، شخصیت ائمه اطهار(علیهم السلام) و موضوعات مختلف دیگر که بیان آنها و غور و بررسی درباره آنها، خود فصلی طولانی است که در این سلسله نوشتارها گنجایش ندارد، لذا از بیان آنها خودداری می کنیم.

ه) کرامت و بخشندگی عبدالله

صفت جود و کرامت، از جمله خصلت ها و صفات والایی است که این خاندان، همگی از آن بهره مند بوده اند و ایشان نیز، این خصلت را به تمام و کمال از نیای بزرگ به میراث برده است. او مردی کریم و دارای جود و بخشندگی بوده که او را بحرالجود؛ یعنی دریای بخشش می نامیدند و به شدت در سر زبان ها افتاده بود که عبدالله، کرامت و جود را در خود جمع کرده است. پدرش جعفر بن ابی طالب(علیه السلام) را ابوالمساکین نامیده اند، آن هم به دلیل کرامت وجود بزرگوارش و این فرزند به چنان پدری بزرگ اقتدا نموده است.

ص:279

درباره این خصلت و ویژگی عبدالله بن جعفر، داستان های فراوانی در تاریخ نقل کرده اند:

مردی وارد مسجد پیامبر شد و از عثمان که جلوی در نشسته بود، درخواست کمک کرد. عثمان - که شاید زمان خلافتش بوده - دستور داد پنج سکه به وی دادند. (گویا این مقدار، دردی از او دوا نمی کرده) از عثمان خواست تا او را به افراد دیگری راهنمایی کند، بلکه به کمک آنها مشکلش را حل نماید. عثمان او را به چند نفر که در گوشه ای از مسجد نشسته بودند، راهنمایی کرد، که حضرت امام حسن(علیه السلام) و امام حسین(علیه السلام) و عبدالله بن جعفر در میان ایشان بودند، مرد فقیر نزد آنان رفته، سلام کرد و از ایشان یاری و کمک خواست.

امام حسن(علیه السلام) فرمود: درخواست کمک روا نیست مگر در سه مورد؛ الف) دیه خونی که ریخته شده؛ ب) بدهی و وام سنگین؛ ج) فقر شدید. اکنون تو به خاطر کدام یک از این سه کمک می خواهی؟ مرد فقیر گفت: برای یکی از این سه مورد.

در این هنگام، امام حسن(علیه السلام) پنجاه اشرفی، امام حسین(علیه السلام) چهل و نه اشرفی و عبدالله جعفر چهل و هشت اشرفی به وی دادند. مرد خوشحال و شادمان برگشت. عثمان از وی پرسید: چه کردی؟ گفت: تو پنج درهم دادی و هیچ نپرسیدی، ولی ایشان ابتدا پرسش هایی کرده، سپس این مقدار اشرفی عطا کردند.

عثمان گفت: کجا مثل ایشان را می یابی که اینان علم را با شیر آموخته و سرچشمه خیر و بخشش و دانش اند! (1)

بخشندگی عبدالله بن جعفر به حدی بود که وقتی مردم مدینه از یکدیگر قرض می گرفتند، موعد پرداخت را زمان بخشش او تعیین می کردند. (2)

محمد بن سیرین درباره وی می نویسد:

ص:280

بازرگانی شکر به مدینه آورد و نتوانست آن را بفروشد. وقتی این خبر به عبدالله ابن جعفر رسید. به عامل و پیشکار خود فرمان داد که آن شکر را بخرد و میان مردم مدینه توزیع کند. (1)

ابن قتیبه در عیون الأخبار نقل می کند:

هنگامی که معاویه از مکه باز می گشت، به مدینه آمد و هدایا و مال بسیاری برای حسن و حسین(علیهما السلام)، عبدالله جعفر و دیگر محترمین قریش فرستاد. به فرستادگان خود سفارش کرد که پس از رسانیدن مال، قدری درنگ کنند و ببینند هر کدام با هدایای خود چه می کنند. وقتی که فرستادگان راه افتادند تا هدایا را برسانند، معاویه رو به اطرافیان کرد و گفت: اکنون به شما می گویم که هر کس با هدیه اش چه خواهد کرد؛ حسن بن علی مقداری از عطریات را به کسان خود می دهد و بقیه را به هر کس که نزد او باشد می بخشد. حسین بن علی توزیع هدایا را از کسانی که پدرانشان در صفین کشته شده و یتیم گردیده اند آغاز می کند، اگر چیزی ماند، از آن، شترهایی قربانی کرده و به مردم می بخشد و شیر تهیه کرده، به آنها می دهد. اما عبدالله بن جعفر به غلامش می گوید: وعده هایی که به مردم داده ام را بده و در این راه اسراف می کند و از مال خود نیز روی آن می گذارد.

نوشته اند که وقتی غلامان معاویه هدایا را برده، تقسیم می کنند، می نگرند که عاقبت چه خواهد شد؟ پس می بینند همان شد که معاویه گفته بود. البته با اندکی اختلاف! یعنی عبدالله جعفر اسراف کرد و از مال خود نیز ضمیمه بخشش ها نمود. (2)

و) عبدالله بن جعفر محبوب پیامبر(صلی الله علیه و آله)

از زمانی که جعفر بن ابی طالب(علیه السلام) در جنگ موته به شهادت رسید، عبدالله پیوسته مورد تفقّد و دلجویی و محبت های بی دریغ پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) قرار می گرفت.

ص:281

عبدالله می گوید:

به خاطر دارم که پیامبر خبر شهادت پدرم را برایم آوردند، در حالی که من به ایشان می نگریستم، ایشان بر سر من و برادرم دست می کشید و از چشمانش اشک می ریخت و از محاسن مبارکش می چکید. در آن حال، خطاب به پروردگار عرضه داشت: خداوندا! جعفر برای رسیدن به بهترین ثواب ها پیشگام شد. پروردگارا! خودت بهترین جانشین برای فرزندان او باش، به بهترین وضعی که برای بنده ات روا می داری. سپس رو به مادرم کرد و فرمود: ای اسماء، به تو مژده ای بدهم؟ گفت: آری، پدر و مادرم به فدایت! فرمود: خداوند به جای آن دو دستی که از جعفر قطع شد، دو بال به او عطا کرد که با آنها در بهشت پرواز می کند. مادرم گفت: پدر و مادرم به فدای شما! این را به مردم بگویید. پیامبر برخاست و دست مرا گرفت، درحالی که دست به سرم می کشید و نوازشم می کرد، به منبر رفت و مرا بر پله پایین جلوی خود نشاند و با چهره ای اندوهگین فرمود: جعفر کشته شد و خداوند برای او دو بال قرار داد که در بهشت پرواز می کند. آن گاه از منبر فرود آمد و مرا همراه خود برد و دستور داد غذایی برای خانواده ما تهیه کنند. برادرم را نیز نزد ما آورد و ما همراه آن حضرت غذا خوردیم؛ غذایی بسیار گوارا! تا سه روز با آن حضرت بودیم و به هر یک از حجره های خود که می رفت ما هم همراهش بودیم، سپس به خانه خود برگشتیم. (1)

همچنین عبدالله بن جعفر گوید:

پیامبر پس از گذشت سه روز از شهادت پدرم، به خانه ما آمد و فرمود: فرزندان برادرم را نزد من بیاورید. ما را که کودکانی بودیم نزد او آوردند، در همان لحظه فرمان داد سلمانی موهای سر ما را بتراشد. آن گاه فرمود: محمد، شبیه عموی ما ابوطالب است و عبدالله خُلق و خوی مرا دارد. سپس دست مرا گرفت و بلند کرد و

ص:282

گفت: خدایا! جانشین جعفر در اهل و عیالش باش و خرید و فروش (کسب و کار) عبدالله را مبارک گردان! در این هنگام مادرمان آمد و از یتیمی ما شکوه کرد. پیامبر فرمود: از چه می ترسی؟ آیا از سرپرستی آنها وحشت داری، درحالی که من در دنیا و آخرت، ولی و سرپرست آنها هستم. (1)

ز) همسر عقیله بنی هاشم

از آنجا که زینب کبری(علیها السلام)، کرامت ها، عظمت ها، پاکی ها و فضیلت ها را از مادری چون زهرای اطهر(علیها السلام) به ارث برده بود، هرکسی شایستگی همسری او را نداشت و تنها عبدالله بن جعفرکه خصالی برجسته داشت و درایت، عقل، معرفت، شعور، ایمان و عشق به خاندان نبوت و همچنین جود و سخاوت و کرمش زبانزد خاص و عام بود، می توانست هم کفو و هم شأن بانوی کرامت و فضیلت باشد.

عبدالله از جمله خواستگارانی بود که به خانه علی(علیه السلام) آمد و شد داشت و آرزویش بود که با زینب کبری دختر عموی خویش ازدواج نماید، اما شرم و حیا مانع بود که خواسته اش را با عمویش در میان بگذارد، تا این که روزی قاصد خویش را نزد عموی گرامی اش فرستاد؛ «قاصد عبدالله به خانه علی(علیه السلام) رفت و خواسته وی را به مولا این گونه گفت: علی جان! شما خوب می دانید که پیامبر چه اندازه به عبدالله علاقه مند بود و حتی روزی فرمود: «بَنَاتُنَا لِبَنِینَا وَ بَنُونَا لِبَنَاتِنَا»؛ «دختران ما، متعلق به پسران و پسران ما متعلق به دختران ما هستند». لذا پیشنهاد می کنم و شایسته خواهد بود که دختر گرامی خود، زینب را به ازدواج عبدالله فرزند برادرت درآوری و مهریه را هم مانند مهریه مادرش فاطمه(علیها السلام) قرار دهی. حضرت خواستگاری را پذیرفته و دختر والاگهرش را درحالی که سن مبارکش، ده سال کمتر از عبدالله بود، به عقد و ازدواج وی در آورد». (2)

ص:283

ح) شجاعت عبدالله بن جعفر

عبدالله بن جعفر، شخصیتی بلند همت، دارای روحیه ای قوی و اوصاف اخلاقی نیکو بود و در حمایت از حریم دیانت و ولایت علوی همتی والا و شجاعانه داشت.

ابن ابی الحدید نقل می کند:

روزی معاویه و عمرو عاص با هم نشسته بودند که دربان گفت: عبدالله پسر جعفرطیّار اجازه ورود می خواهد. عمرو عاص گفت: در حضور او به علی ناسزا می گویم و او را می رنجانم!

معاویه گفت: چنین نکن می ترسم نتوانی از عهده اش برآیی و سبب شرمساری ات شود و فضایلی را بگوید که دوست نداریم بشنویم.

عبدالله وارد شد، معاویه به ظاهر، اظهار خوشوقتی کرد و او را نزد خود فرا خواند و در حقش مهربانی و ملاطفت کرد. اما عمرو عاص نتوانست خودداری کند و به عبدالله چیزی نگفت اما با دیگران مشغول صحبت شد و در ضمن از امیرمؤمنان علی(علیه السلام) بدگویی نمود و به صدای بلند ناسزا گفت! وی بی شرمی را به حد اعلا رساند.

رنگ از چهره عبدالله پرید و از خشم، لرزه بر اندامش افتاد. ناگهان مانند شیر غرّان، از تختی که بر آن نشسته بود فرود آمد. عمروعاص که او را خشمگین دید، گفت: هان، عبدالله! چه خبر؟ عبدالله گفت: مرگ بر تو باد و خاموش باش! سپس این شعر را خواند:

أَظنُّ الْحِلْمَ دَلَّ عَلیَّ قَوْمی وقَدْ یُسْتَجْهَلُ الرَّجُلُ الْحَلِیمُ

حلم و بردباری ام زبان مردم را به رویم گشوده است و خیال می کند نمی فهمم (سخنش را نشنیده ام).

آستین ها را بالا زد و خطاب به معاویه چنین گفت:

یا معاویة حتّی مَ (حتی متی) نتجرع غیظک و إلی کم الصبر علی مکروه قولک و سیئ

ص:284

أدبک و ذمیم أخلاقک هبلتک الهبول أ ما یزجرک ذمام المجالسة عن القذع لجلیسک إذا لم تکن لک حرمة من دینک تنهاک عما لا یجوز لک أما و الله لو عطفتک أواصر الأرحام أو حامیت علی سهمک من الإسلام ما أرعیت بنی الإماء المتک و العبید الصک أعراض قومک. و ما یجهل موضع الصفوة إلا أهل الجفوة.... (1)

ای معاویه! تا کی خشم تو را در دل نگهداریم و بر بدی ها و زشتی هایت صبر کنیم، گفتار زشتت را بشنویم و بی ادبی ات را ببینیم و اخلاق ناستوده ات را شاهد باشیم، گریه کنندگان بر مرگت بگریند! آیا از فحش و ناسزا به همنشینانت ناراحت نمی شوی؟ معلوم می شود که دین در نظر تو موقعیتی ندارد تا از کردار زشتت باز دارد. آری، به خدا سوگند اگر عاطفه خویشاوندی در تو بود، یا به سهم خود از اسلام حمایت می کردی، نباید فرزندان کنیزان بی اصل و بردگان پست مایه را در ردیف افراد فامیل خود جای دهی. مردمان جاهل و نابخرد، به موقعیت افراد برگزیده و بلند مرتبه جاهل اند. معاویه! اینکه کارهای خطای تو را تصویب می کنند و بر ریختن خون مسلمانان و جنگیدن با امیرمؤمنان امضا می زنند، تو را مغرور نکند تا به هر چه فساد و تباهی اش بر تو روشن است، اقدام کنی. چشم سر و چشم دلت از تشخیص راه حق کور شده، اگر از خطای خود برنمی گردی، پس به ما اجازه ده، هر چه می خواهیم از زشتی هایت بگوییم.

معاویه وقتی دید عبدالله دست برنمی دارد و مجلس در بُهت فرو رفته و همگی غرق در استماع سخنان او شده اند، صدا زد: عبدالله! ما از خطا و اشتباه مان برمی گردیم، تو را به خدا بنشین. خدا لعنت کند کسی را که آتش درونی تو را برافروخت:

لعن الله من أخرج ضبّ صدرک من وجاره محمول لک ما قلت و لک عندنا ما أمّلت فلو لم یکن مجدک و منصبک لکان خَلقک و خُلقک شافعین لک إلینا و أنت ابن ذی الجناحین و سید بنی هاشم.

ص:285

خداوند لعنت کند آن را که آتش درونت برافروخت و تو را بر این سخنان خشمگینانه واداشت. اکنون هر چه بخواهی انجام می دهم و هر حاجتی داری بر می آورم. اگر مقام و مجد و عظمت تو نبود همان روش و اخلاقت کافی بود که حوائج و خواسته هایت برآورده شود. آخر تو پسر ذوالجناحین و سید و بزرگ بنی هاشمی.

فقال عبدالله، کلاّ بل سیّد بنی هاشم حسن و حسین لا ینازعهما فی ذلک أحد.

عبدالله گفت: بس است ای معاویه، بلکه دو سید بنی هاشم حسن و حسین اند. کسی را نسزد که در مقام و رتبه با ایشان برابری کند.

عبدالله گفت: در این مجلس هم حاجتی ندارم، عبدالله بیرون رفت و به معاویه اعتنایی نکرد و عمرو عاص را حقیر و بی مقدار شمرد، معاویه پشت سر وی می رفت و چنین می گفت: «و الله لکأنّه رسول الله مشیُه و خَلقه و خُلقه و إنّه لمن مشکاته» (1)؛ «به خدا سوگند تمام حرکات و اخلاق و رفتار و راه رفتنش به پیغمبر می ماند».

عبدالله بن جعفر و قیام عاشورا

همراه نبودن عبدالله بن جعفر با امام حسین(علیه السلام) در کربلا، از پرسش های مهمی است که درباره وی مطرح گردیده و از آنجا که او از خواص شیعه و از خواص اصحاب ائمه و از نزدیک ترین افراد به خاندان رسالت و اهل بیت است، این سؤال جدّی تر مطرح می شود، که چرا او در کربلا حضور نداشت؟

پژوهشگران و مورخان درباره علل حضور نداشتن وی در کربلا و عدم همراهی اش با امام حسین(علیه السلام) دلایل گوناگون و متفاوتی را ارائه کرده اند که در مجموع می توان این دیدگاه ها را در دو مورد خلاصه نمود:

الف) مشکلات حادّی فراروی وی وجود داشت، در حالی که واقعاً می خواست در

ص:286

کربلا حضور داشته باشد.

ب) وی نسبت به حادثه کربلا دیدگاه متفاوتی با امام حسین(علیه السلام) داشت، لذا همراهی با آن حضرت را جدی نگرفت!

در مورد دیدگاه نخست، دلایل زیر را می توان اشاره کرد:

خلاصه این دیدگاه آن است که عبدالله جعفر در پیوستن به امام معذور بوده و دلایلی در این زمینه اقامه گردیده که مجموع این دلایل، عذر وی را تأیید می کند:

1. عبدالله بن جعفر در این مقطع تاریخی و به دلیل کهولت سن نابینا شده و معذور بوده است؛ «وکان تأخّره عن حضور الطف ذهاب بصره». (1) پس دلیل عدم حضورش در قیام عاشورا، نابینایی وی بوده است.

2. وی از جانب امام حسین(علیه السلام) مأموریت داشت در مدینه بماند و از جان بنی هاشم حمایت کند؛ زیرا با خروج امام از مدینه، احتمال هرگونه دسیسه و توطئه ای نسبت به فرزندان هاشم و یاران امام حسین(علیه السلام) وجود داشت. بنابراین، وی برای حمایت و دفاع از بنی هاشم در مدینه ماند و بر این کار مأموریت داشت.

3. عبدالله دارای کهولت سن بود و توانایی جسمی حضور در کربلا را نداشت.

می توان گفت که این دلیل (معذور بودن)، و دلایلی که پیشتر از آنها یاد شد، حدس و گمان هایی بیش نبود؛ زیرا در مطاوی تاریخی، بر آنها تأکید نشده و اثبات نگردیده است. گرچه داشتن مأموریت، نشان از جایگاه و شخصیت والای او است و با شخصیت او تناسب دارد.

نظریه دوّم این است که عبدالله دیدگاهی متفاوت داشته و به همین جهت در کربلا حاضر نشد. در این باره نیز دلایلی ذکر شده که می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. امان خواهی از بنی امیّه

ص:287

جدا از نامه ای که عبدالله بن جعفر برای امام نوشته و با اصرار از آن حضرت می خواهد که از این اقدام منصرف شود، در سوی دیگر، کوشیده است برای امام حسین(علیه السلام) از بنی امیّه امان نامه بگیرد.

طبری می نویسد:

عبدالله بن جعفر نزد عمرو بن سعید بن عاص رفت و ضمن گفت وگو با او، اظهار داشت: برای حسین بن علی نامه ای بنویس و برایش در آن نامه، امانی قرار ده و به او وعده نیکو و اطمینان بده و بخواه از او که باز گردد. شاید با این کار مطمئن شود و منصرف شود.

عمرو بن سعید گفت: آنچه می خواهی بنویس و نزد من بیاور تا آن را مهر کنم. به دنبال آن، عبدالله بن جعفر نامه را نوشت و به عمرو بن سعید ارائه کرد و گفت: نامه را مهر کن و همراه برادرت یحیی بن سعید بفرست؛ زیرا او می تواند به حسین اطمینان دهد و حسین هم خواهد دانست که پیام تو جدّی است و یحیی نامه را نزد حسین بن علی(علیه السلام) برد و آن را خواند. امام(علیه السلام) فرمود: من پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) را در خواب دیدم و در همان خواب، فرمان کاری را یافتم که در پی انجام آن هستم؛ خواه به سودم باشد یا به زیانم... من خواهم رفت تا با پروردگارم دیدار کنم. (1)

2. روحیه صلح جویانه عبدالله بن جعفر

دلیل دیگری که ارائه شده، این است که عبدالله بن جعفر، در آن زمان روحیه صلح جویانه ای را در پیش گرفت و برای خود دلایلی را آورد. با همین دلایل بود که با بنی امیه تعاملاتی هم داشت، اما در عین حال، در این تعاملات، هرگز اجازه نمی داد بر شأن و جایگاه والای امامان خدشه وارد شود و در جلسات فراوانی به دفاع جانانه پرداخت و بنی امیه را خوار و بی مقدار کرد. اما روشش این بود که با آنان رفت وآمدهایی داشته باشد. عبدالله بن جعفر ولایتعهدی یزید را در حضور معاویه مورد

ص:288

نکوهش قرار داد و با وجود امام حسین(علیه السلام)، آن را خیانتی بزرگ برشمرد.

پس این نظریه و دیدگاه هم، سند محکم تاریخی ندارد و نمی توان آنها را مستند قطعی تلقّی کرد.

شواهد و قرائن هم گامی عبدالله بن جعفر با قیام عاشورا

از مجموع اقدامات عبدالله بن جعفر و پیشینه پرشکوه و افتخارآمیزش، چنین برمی آید که وی با قیام عاشورا همگام بوده است. در این زمینه، سه دلیل مهم را می توان برشمرد:

1. به همسرش زینب کبری(علیها السلام) اجازه داد با امام حسین(علیه السلام) همراه شود و در این مورد هیچگونه ممانعتی ایجاد نکرد.

2. دو فرزندش؛ عون و محمد را با کاروان افتخارآمیز کربلا همراه کرد که در نهایت منتهی به شهادت فرزندانش شد و آنان هر دو در کربلا در رکاب دایی بزرگوارشان امام شهیدان به شهادت رسیدند.

3. واکنش عبدالله بن جعفر پس از شنیدن خبر شهادت امام حسین(علیه السلام) و یارانش و نیز خبر شهادت فرزندانش، گویای ایمان و اعتقاد راسخ او به قیام حسینی است. مورخان نوشته اند: پس از بازگشت بازماندگان حادثه کربلا، یکی از غلامان عبدالله ابن جعفر به نام ابوالسلاسل نزد او رفت و شهادت پسرانش را تسلیت گفت. عبدالله کلمه استرجاع بر زبان آورد. غلام گفت: این مصیبتی است که از حسین بن علی به ما رسید! عبدالله بن جعفر با نعلین او را از حضور خود راند و گفت: ای کثیف زاده! در مورد حسین این گونه سخن می گویی؟! به خدا سوگند اگر نزد او بودم، جانم را فدایش می کردم. (1)

مجموع این برخوردها، حاکی از ایمان شدید او به راه امام حسین(علیه السلام) و اهداف والای آن حضرت است. پس از ماجرای عاشورا، عبدالله بن جعفر در خانه خود جلسه

ص:289

مرثیه ای را ترتیب داد و بر کشتگان و شهیدان آن گریست و آن حادثه غمبار را رسالت حسینی در مبارزه با ظلم بنی امیه معرفی کرد.

مرگ عبدالله بن جعفر و دفن در بقیع

عبدالله بن جعفر نسبت به علی(علیه السلام) و خاندان رسالت عشق می ورزید و مدت زمانی کارگزار علی(علیه السلام) بود. کتابت به وی وانهاده شد. در جنگ جمل به دفاع از علی(علیه السلام) برخاست و فرماندهی بخشی از سپاه علی(علیه السلام) را در جنگ صفین بر عهده داشت. در جریان حکمیت موضع گرفت و همچنین در دفاع از امام مجتبی(علیه السلام) تلاشی همه جانبه داشت و فرزندانش در کربلا به شهادت رسیدند و بنیان خانواده و همه هستی اش را فدای آرمان های بلند پیامبر(صلی الله علیه و آله) کرد و سرانجام در سن نود سالگی، در سال هشتاد هجرت، در مدینه زندگی را بدرود گفت و به دیار معبود شتافت.

ابن نجار (در اخبار مدینه، ص154) و سمهودی (در وفاء الوفا) نوشته اند که عبدالله ابن جعفر را در بقیع دفن کردند و محل دفن او دار عقیل، در کنار تربت عقیل است.

سمهودی می نویسد:

وقد ذکر ابوالیقظان إنّه کان أجود العرب و إنّه توفی بالمدینة... و دفن بالبقیع. (1)

ابویقظان نقل کرده که عبدالله بن جعفر بخشنده ترین فرد عرب بود. او در مدینه وفات یافت و در بقیع دفن گردید.

ایاس بن جعفر است و نسبش به بکر بن وائل می رسد. او در فضل و کمال شهرتی داشته و زنی بلیغه و صاحب نطق گویا بوده است.

ابن ابی الحدید نوشته است:

گروهی را عقیده بر این است که در زمان ابوبکر، در مأموریتی که خالد بن ولید با جمعی برای سرکوب اهل ردّه رفتند، او را اسیر کرده و به مدینه آوردند و ابوبکر وی را به علی(علیه السلام) داد؛ یعنی در تقسیم سهم، به آن حضرت رسید. (1)

گروه دیگری مانند ابوالحسن علی بن محمد بن سیف مدائنی گفته اند:

وی از جمله زنان اسیری است که زمان پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) به اسارت در آمد و اسارتش زمانی اتفاق افتاد که پیامبر(صلی الله علیه و آله) علی(علیه السلام) را برای سرکوب بنی زبیه، که مرتد شده بودند، فرستاد. علی(علیه السلام) خوله را - که از بنوحنفیه بوده و بنی زبیه در غارتی که از بنی حنفیه داشتند، او را به اسارت نزد خود برده بودند - یافت و به مدینه آورد و هنگام تقسیم غنایم، آن زن در سهم علی(علیه السلام) قرار گرفت و پیامبر به علی(علیه السلام) فرمود: اگر این زن برای تو پسری آورد، نام و کنیه مرا بر او بگذار و آن زن پس از رحلت فاطمه زهرا(علیها السلام) پسری به دنیا آورد و علی(علیه السلام) نام او را محمد نهاد و کنیه اش را ابوالقاسم. (2)

قطب الدین راوندی از جابر بن عبدالله انصاری نقل دیگری دارند که تقریباً این نقل باید وثاقت بیشتری داشته باشد. روایت را حرّ عاملی در اثبات الهدی این گونه آورده است:

وقتی آن زن را به مدینه آوردند، طلحه و خالد قصد داشتند او را در سهم خود قرار دهند، لیکن خوله نپذیرفت و گفت: کسی می تواند مالک من شود که از حال ولادت، گفتار مادرم و خاطراتم آگاهی داشته باشد و خبر دهد. پس از گفت وگویی

ص:291

که در این باره انجام شد، امیرمؤمنان، علی(علیه السلام) در مجلس ابوبکر حضور یافت و از آنچه آن زن خواسته بود، خبر داد. بدین ترتیب، خوله را در سهم آن حضرت قرار دادند و امیرمؤمنان آن زن را به اسماء بنت عمیس سپرد و سفارش او را کرد که از وی به خوبی نگهداری کند و خوله، همچنان نزد اسماء بنت عمیس بود، تا وقتی که برادرش به مدینه آمد و علی(علیه السلام) او را به عقد خویش در آورد و مهریه ای برای او معین کرد و به عنوان زنی آزاده، او را به همسری خویش برگزید. (1)

جایگاه معنوی و عظمت محمّد حنفیّه

همانگونه که اشاره شد، محمد حنفیه از مردان بزرگ روزگار خویش و سرآمد در علم، زهد، شجاعت و عبادت و پارسایی بود. او نزد پدر و دو برادر خود، امام مجتبی و حسین بن علی(علیهم السلام) محبوبیتی ویژه داشت و در محبت نسبت به امام حسن و امام حسین(علیهما السلام) هیچ امری را فروگذار نکرد.

آن دو امام هُمام نیز نسبت به وی نهایت علاقه و محبت را ابراز می کردند و در تصمیمات و اقدامات، به نظرات او بها داده، و احترام می نهادند.

در بزرگی و جایگاه معنوی محمد حنفیه همین بس که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) ولادت او را از خوله به علی(علیه السلام) بشارت داد و سفارش کرد که نامش را محمد و کنیه اش را ابوالقاسم بگذارد.

مامقانی و علاّمه شوشتری، این روایت را از قول حضرت رضا(علیه السلام) نقل کرده اند که آن حضرت فرمود:

«إِنَّ الْمَحَامِدَةَ تَأْبَی أَنْ یُعْصَی اللهُ - عَزَّ وَ جَلَّ - » (2)؛ «محمدها خودداری کردند از اینکه خدای متعال معصیت و نافرمانی شود».

راوی می گوید: از آن حضرت پرسیدم: محمدها چه کسانی هستند؟ فرمود: «محمد ابن جعفر، محمد بن ابی بکر، محمد بن ابوحذیفه و محمد حنفیّه».

ص:292

محمد بن جعفر، محمدبن ابی طالب است که به او محمّد بن طیّار هم می گفته اند. محمد بن ابوحذیفه، محمد بن عتبة بن ربیعه، دایی زاده معاویه است که پدرش از سران شرک بود و در جنگ بدر به دست مسلمانان کشته شد. محمد بن ابی بکر و محمد بن حنفیه هم که معلوم اند.

از امام مجتبی(علیه السلام) نقل شده که هنگام شهادتشان به قنبر فرمودند: برادرم محمد بن حنفیه را نزد من حاضر کن و چون حاضر شد، به او سخنانی فرمود که از آن جمله است: «

إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکَ الْحَسَدَ... وَ لَمْ یَجْعَلِ اللهُ - عَزَّ وَ جَلَّ - لِلشَّیْطَانِ عَلَیْکَ سُلْطَاناً...» (1)؛ «بر تو از حسد بیمناکم ... خداوند شیطان را بر تو مسلط نفرمود...».

و در ادامه فرمود:

یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ، أَ لاَ أُخْبِرُکَ بِمَا سَمِعْتُ مِنْ أَبِیکَ فِیکَ؟ قَالَ: بَلَی، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَاکَ یَقُولُ یَوْمَ الْبَصْرَةِ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَبَرَّنِی فِی الدُّنْیَا وَ الآخِرَةِ، فَلْیَبَرَّ مُحَمَّداً وَلَدِی. (2)

ای محمدبن علی! آیا خبر دهم به تو از آنچه پدرت درباره ات گفته است؟ گفت: آری. فرمود: شنیدم که در روز بصره فرمودند: هر کس دوست دارد در دنیا و آخرت به من نیکی کند، به محمد، فرزندم نیکی نماید.

ادامه گفت وگوی محمد حنفیه با امام مجتبی(علیه السلام) بسیار جالب و نشانگر عظمت روحی و معنوی محمد حنفیه است. او به امام مجتبی(علیه السلام) چنین می گوید:

... أَنْتَ إِمَامِی وَ سَیِّدِی وَ أَنْتَ وَسِیلَتِی ... الْحُسَیْنُ أَعْلَمُنَا عِلْماً وَ أَثْقَلُنَا حِلْماً وَ أَقْرَبُنَا مِنْ رَسُولِ اللهِ رَحِماً کَانَ إِمَاماً قَبْلَ أَنْ یُخْلَقَ وَ قَرَأَ الْوَحْیَ قَبْلَ أَنْ یَنْطِقَ وَ لَوْ عَلِمَ اللهُ أَنَّ أَحَداً خَیْرٌ مِنَّا مَا اصْطَفَی مُحَمَّداً فَلَمَّا اخْتَارَ مُحَمَّداً وَ اخْتَارَ مُحَمَّدٌ عَلِیّاً إِمَاماً وَ اخْتَارَکَ عَلِیٌّ بَعْدَهُ وَ اخْتَرْتَ الْحُسَیْنَ بَعْدَکَ سَلَّمْنَا وَ رَضِینَا.... (3)

ص:293

... تو برای من، امام و وسیله راه حقیقتی، اما بعد از تو، حسین داناترین ما و سنگین ترین وزنه حلمی است. و نزدیک ترین فرد از حیث خویشاوندی به پیامبر است. او قبل از آفرینش فقیه بوده، وحی را پیش از نطق و تکلم قرائت کرده و اگر خدا در میان خلق فرد بهتری را داشت، محمد را بر نمی گزید و اگر محمد فردی بهتر از علی را می شناخت او را انتخاب نمی کرد و اگر علی فردی بهتر از تو را می شناخت، او را برمی گزید و حال که شما حسین را بعد از خود برگزیده اید، ما تسلیم امر شماییم و راضی به این امر گران هستیم.

البته این کلمات را محمد حنفیه بعد از توصیه امام مجتبی(علیه السلام) به امامت امام حسین(علیه السلام) برای دوران بعد از خود، بیان و ایراد کرده است که این امر نشان دهنده تسلیم وی به امامت حسین بن علی(علیه السلام) بوده است.

روایتی دیگر وجود دارد که علی(علیه السلام) پس از وصیت های خویش به امام مجتبی و امام حسین(علیهما السلام) به محمد حنفیه چنین فرمودند:

هَلْ حَفِظْتَ مَا أَوْصَیْتُ بِهِ أَخَوَیْکَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَإِنِّی أُوصِیکَ بِمِثْلِهِ وَ أُوصِیکَ بِتَوْقِیرِ أَخَوَیْکَ لِعَظِیمِ حَقِّهِمَا عَلَیْکَ، فَلاَ تُوثِقْ أَمْراً دُونَهُمَا، ثُمَّ قَالَ: أُوصِیکُمَا بِهِ فَإِنَّهُ شَقِیقُکُمَا وَ ابْنُ أَبِیکُمَا وَ قَدْ عَلِمْتُمَا أَنَّ أَبَاکُمَا کَانَ یُحِبُّه.... (1)

(ای محمد)، آیا به حافظه خود سپردی آنچه را که دو برادرت را بدان ها توصیه کردم؟ گفت: آری. امام فرمود: پس بدان که من تو را نیز به همان ها وصیت می کنم و نیز سفارشم این است که احترام برادرانت را نگه داری؛ زیرا حق آن دو، بر تو بزرگ است. پس کاری را بدون نظر آنها انجام نده. آن گاه به حسن و حسین(علیهما السلام) نیز فرمود: شما را به برادرتان محمد حنفیه سفارش می کنم؛ زیرا که وی برادر شما و پسر شما است و به خوبی دانسته اید که پدرتان او را پیوسته دوست می داشت.

ص:294

مجموعه این موارد و موارد فراوان دیگر که مشابه این کلمات است، بیانگر آن است که وی در نظر معصومین، دارای موقعیت و جایگاه ممتازی بوده است.

چرا محمد حنفیه در کربلا حضور نداشت؟

از ابهامات مهم درباره زندگی محمد حنفیه، حضور نیافتن او در کربلا و یاری نرساندن به امام حسین(علیه السلام) است. در این زمینه، با توجه به شخصیت والای محمد حنفیه، هرگز نمی توان اعتقاد داشت که او در اندیشه مخالفت با امام حسین(علیه السلام) بوده و یا قصد همراهی با آن حضرت را نداشته است. اسناد و نقل های تاریخی گواه آن است که وی به شدت دلبسته امام خود، حسین(علیه السلام) بوده و مسلّم است که در صورت وجود امر و آگاهی کامل از عاقبت حرکت امام حسین(علیه السلام) با آن حضرت، همراه و همگام می شد که در این قسمت به احتمالات چندی که بزرگانی نظیر علامه حلّی و علامه مامقانی و دیگران داده اند، اشاره می کنیم:

- مرحوم علامه حلّی می نویسد: «جناب محمد حنفیه در آن ایام به سختی مریض بوده است». (1)

- علامه همچنین نوشته است: «محمد حنفیه به سختی مریض بوده». (2)

- عقیده دیگر این است که: «حضور محمد حنفیه در کربلا نیاز و ضروری نبوده؛ زیرا به حد کافی از جوانان هاشمی و طالبی حسین بن علی(علیه السلام) را همراهی کردند و ماندن ایشان در مدینه و حجاز لازم بوده؛ چنان که امام حسین(علیه السلام) در مدینه به وی وصیت کرد که در مدینه بماند و رفت و آمد امویان را زیر نظر بگیرد و به او گزارش کند». (3)

- این اشکال، در واقعه طف، تنها متوجه محمد حنفیه نیست، بلکه دامن بسیاری از بزرگان؛

ص:295

مانند ابن عباس، عمر الاطرف، عبدالله بن جعفر، جابر بن عبدالله انصاری و... را نیز می گیرد.

- مرحوم علاّمه مامقانی در حالات محمد حنفیّه پاسخی کلی را به این مسأله داده است. وی در تنقیح المقال، این گونه نوشته است:

والحسین حین حرکته من الحجاز و إن کان یدری هو أنّه یستشهد بالعراق إلاّ أنّه فی ظاهر الحال لم یکن لیمضی إلی الحرب حتّی یجب علی کلّ مکلّف متابعته و انّما کان یمضی للإمامة بمقتضی طلب أهل الکوفة فالمتخلّف عنه غیر مؤاخذ بشیء و إنّما یؤاخذ لترک نصرته من حضر الطف أو کان بالقرب منه علی وجه یمکنه الوصول إلیه و نصرته و مع ذلک لم یفعل و قصر فی نصرته فالمتخلّفون بالحجاز لم یکونوا مکلّفین بالحرکة معه حتی یوجب تخلّفهم الفسق و لذا أن جملة من الأخیار الأبدال الذین لم یکتب الله تعالی لهم نیل هذا الشرف الدائم بقوا فی الحجاز و لم یتأمل أحد فی عدالتهم. (1)

امام حسین(علیه السلام) هنگام حرکت از حجاز، گرچه می داند و علم دارد که در عراق به شهادت خواهد رسید، لیکن به حسب ظاهر، برای جنگ نمی رود تا متابعت و همراهی پیروانش برآنها واجب شود، بلکه حضرت برای اجابت دعوت مردمِ کوفه حرکت می کند بنابراین، هر کس که نرفت، مؤاخذه نمی شود. آری، آنان که در کربلا یا سرزمین های اطراف بودند و می توانستند حضرت را یاری کنند ولی کوتاهی کردند، مؤاخذه می شوند. اما آنان که در حجاز بودند، واجب نبود که همراه امام راهی شوند تا تخلّف آنها موجب فسق باشد و لذا بسیاری از خوبان و نیکان آن عصر، که فیض شهادت نصیبشان نشد، در حجاز ماندند و کسی در عدالت آنان تأمل و تردید نکرد.

البته در نقل و عقیده مامقانی مناقشاتی صورت گرفته که مورد توجه و اعتنای

ص:296

چندانی نیستند.

در مناقب ابن شهرآشوب آمده است: از محمد حنفیه پرسیدند: چرا در واقعه طف حضور پیدا نکردی؟ پاسخ داد: «إن أصحابه عندنا لمکتوبون بأسمائهم و أسماء آبائهم» (1)؛ «اسامی شهدای کربلا و نام پدرانشان، از قبل در نزد ما نوشته شده بود».

نقش محمد حنفیه در قیام مختار

محمد حنفیه، در قیام مختار بن ابی عبیدة ثقفی نقش مؤید و پشتیبان داشت. پس از حادثه عاشورا و فاجعه بزرگی که در تاریخ اسلام توسط امویان رخ داد، مختار به انگیزه خونخواهی از قاتلان آن حضرت و پس از قیامی که سلیمان بن صرد خزاعی انجام داد و منجر به شهادت وی و یارانش گردید، آهنگ قیام نمود. وی پس از آزادی از زندان، از مدینه به کوفه رفت و در منزل ابراهیم بن مالک اشتر اقامت گزید و در مقام دفاع از اهل بیت(علیهم السلام) از محمد بن حنفیه الهام می گرفت و هدف و آرمان خود را با او در میان می گذاشت.

در این زمان، ابراهیم سران کوفه را به خانه اش دعوت کرد و خطاب به آنان گفت: ای مردم! این مرد، مختار بن ابی عبیده ثقفی است که هم اکنون از مدینه آمده و انگشتری از گِل در نزد او است و می گوید که از آنِ محمد حنفیه است و او دستور بیعت داده، نظر شما چیست و چه می گویید؟

مردم وقتی سخن ابراهیم را شنیدند، گفتند: ای ابااسحاق، آیا ما با یک انگشتری بیعت کنیم؟! این امر کار درست و عاقلانه ای است؟! اکنون پنجاه نفر از مشایخ و بزرگان خود را به مدینه اعزام می کنیم تا خود با محمد حنفیه ملاقات کنند، اگر نمایندگی مختار از جانب او صحیح بود، پس با رضایت و رغبت کامل با او بیعت می کنیم و به خدمتگزاری او تا آخر عمر بر می خیزیم و اگر صحت نداشت، تنها با یک

ص:297

انگشتر که نمی شود بیعت کرد! مختار گفت: پس این کار را انجام دهید.

آنان پنجاه تن از بزرگان کوفه را به مدینه فرستادند و فرستادگان وقتی به مدینه رسیدند، از محمد حنفیه اجازه حضور خواستند و او اجازه داد. آنان گفتند: ای پسر امیرمؤمنان! مختار نزد ما آمده و ادعا دارد از سوی شما آمده است. همراه او انگشتری است از خاک و گِل و اظهار می دارد که انگشتری شما است. وی می خواهد ما به خونخواهی حسین بن علی(علیه السلام) و یاران او قیام کنیم. محمد حنفیه پاسخ داد: من انگشتری ارسال نکرده ام. او را دوست داریم ولایت ما بر همگان لازم است، خواه ذمّی باشد یا زنجی (زنگبار). مختار خون خواهی حسین(علیه السلام) و دفاع از حریم اهل بیت را عنوان کرده، پس بر شما واجب و لازم است از او حمایت کنید و همراه او مجاهده نمایید و هم اکنون انگشتر خود را به او و شما هدیه می کنم و او را سرپرست شما قرار می دهم. او را حمایت و یاری کنید.

در این هنگام، همگی با رضا و رغبت، با گرفتن انگشتر، کلام او را پذیرفتند و همان ساعت به کوفه بازگشتند. وقتی به حضور مختار رسیدند، انگشتر محمد حنفیه را تسلیم او کردند و منادی آنان میان مردم کوفه ندا داد: همگی به بیعت مختار گردن نهید و بدین سان، همگی مطیع و پیرو او شدند. (1)

بدین سان نهضت مختار بن ابی عبیده ثقفی در کوفه شکل گرفت و همچون سیلی توفنده علیه قاتلان امام حسین(علیه السلام) آغاز گردید و به انتقام گرفتن از قاتلان تبهکار و جنایتکار آن حضرت منجر گردید.

محمد حنفیه و امامت امام حسین و امام سجاد(علیهما السلام)

برخی درباره اعتقاد محمد حنفیه به امامت سیدالشهدا و امام سجاد(علیهما السلام)، شبهه ای را مطرح کرده اند که اجمال آن چنین است: «وی، به امامت آن دو امام بزرگ، اعتقادی نداشته است».

ص:298

این شبهه کاملاً مغرضانه و یا جاهلانه است؛ یعنی به نظر می رسد ناشی از جهل به مقام و موقعیت ممتاز محمد حنفیه باشد. مدارک، شواهد و دلایل بسیاری وجود دارد که آن شخصیت گرانمایه، اعتقاد کامل به امامت سید الشهدا و امام سجاد(علیه السلام) داشته و هرگز در این باره کوتاهی نکرده و آن را جزو اعتقادات بنیادی خویش می شمرده و خروج از مدار ولایت را خروج از ایمان می دانسته است که پیش تر به نکته ای در این باره اشاره کردیم.

وقتی از علامه حلّی پرسیدند: نظر سرور ما درباره محمد حنفیه چیست؟ آیا او به امامت برادرش و امام زین العابدین(علیهما السلام) باور داشت؟ وی پاسخ داد:

در اصول امامت ما ثابت شده است که ارکان ایمان، توحید، عدل، نبوت، معاد و امامت است و محمد حنفیه و عبدالله جعفر و مانند آنها بلند مرتبه تر از آن اند که اعتقاد به خلاف حق داشته باشند و از ایمانی که ثواب همیشگی و رهایی از عذاب بدان وسیله کسب می شود، بیرون رفته باشند. (1)

دیدگاه شخصیت بزرگواری چون علامه حلّی، توفیق جامعی از این مقوله است که محمد حنفیه، شأنی والاتر از آن داشته که در این مسئله بدیهی و مهم دچار خطای فکری و اعتقادی شده باشد؛ به خصوص آنکه وی در خانه علی(علیه السلام) بوده و بارها از آن حضرت امامت امام حسین و امام سجاد(علیهما السلام) را شنیده و علاوه اینکه بر همه اسرار آل محمد(صلی الله علیه و آله) آگاهی و اطلاع وافی داشته است.

ناگفته نماند که دیدگاه های انحرافی چندی درباره این شخصیت بزرگوار وجود دارد، که همگی مولد دسیسه های تاریخی است و شخصیت وی از آنها مبرّا است.

وفات محمّد حنفیه و دفن در بقیع

محمد حنفیه تا سال 81 ه.ق در قید حیات بوده و ماجراهای غمبار فراوانی را دید و سرانجام در همین سال وفات یافت و در بقیع مدفون گردید. اما مکان دقیق آن در بقیع مشخص نیست.

ص:299

حدّثنا زید بن السائب، قال: سألت أبا هاشم عبدالله بن محمد بن الحنفیة: أین دفن أبوک؟ فقال: بالبقیع. قلت: أیّ سنة؟ قال: سنة إحدی وثمانین فی أوّلها. (1)

زید بن سائب گوید: از ابوهاشم عبدالله، فرزند محمد حنفیه پرسیدم: پدرت در کجا مدفون گردید؟ گفت: در بقیع، گفتم: در چه سالی؟ گفت: اوائل سال 81 ه .ق.

وی در زمان وفات، 65 سال سن داشت و در زمان خلافت عبدالملک مروان وفات یافت. مسلمانان بر جنازه اش نماز گزارده و بدن پاکش را در بقیع دفن کردند.

ظهور اسماعیلیه

اسماعیلیه یا باطنیه، از فرق منشعب از شیعه امامیه اند که حدود قرن دوم هجری قمری از امامیه جدا شدند و دارای عقایدی متفاوت از عقاید امامیه هستند. انشعاب این فرقه بر سر امامت اسماعیل بن جعفر(علیه السلام) بوده، لذا در دوره های بعد، ملل و نحل نویسانی چون حسین بن موسی نوبختی نام «اسماعیلیان» را بر آنها نهادند.

داده های تاریخی و منابع متعلق به فرقه اسماعیلیه، دارای تشتت، پراکندگی و سردرگمی عجیبی است که نمی توان به آنها اعتماد کرد. اسماعیلیه را عقیده بر آن است که بعد از امام جعفر صادق(علیه السلام)، چون پسرش اسماعیل بزرگترین فرزند آن حضرت است، امامت اختصاصاً به او منتقل شده و او آخرین امام و حجت خدا است! امام صادق(علیه السلام) پیوسته با عقاید آنان به مخالفت پرداخت و به امامت فرزند گرامی اش، موسی بن جعفر(علیه السلام) تصریح کرد.

متأسفانه دسیسه های تاریخی سبب شد که برخی از راویان آن دوره، با جعل احادیثی، نصّی جعلی را بر امامت وی از ناحیه امام صادق(علیه السلام) نقل نمایند؛ از جمله راویان کاذب در این مورد، می توان به جعفر بن منصور الیمن اشاره کرد که بدون ذکر سلسله راویان، احادیث غیر مشهوری را درباره امامت اسماعیل و نصّ بر وی آورده است. (1)

جعلی بودن احادیث

در احادیث ساختگی مربوط به وی، اضطراب وجود دارد و از نظر تاریخی مشخص است که هیچ گونه اعتمادی بر آنها نیست که به دلایل چندی در این باب می توان اشاره داشت:

1. امام صادق(علیه السلام)، امامت وی را آشکارا رد کردند و این دلیل بر این است که آن

ص:301

حضرت، او را امام بعد از خود معرفی نکرده اند. در این زمینه می توان به حدیث منقول از فیض بن مختار اشاره کرد.

فیض می گوید: «به امام صادق(علیه السلام) عرض کردم، دستم را بگیرید و از آتش نجاتم دهید. بعد از شما چه کسی بر ما امام است؟ در این هنگام امام کاظم(علیه السلام) وارد شده، فرمودند:

«هَذَا صَاحِبُکُمْ فَتَمَسَّکْ بِهِ». (1)

2. در میان راویان، تنها یک راوی وجود دارد که به احادیث نامشهور و مجهول استناد کرده و او جعفر بن منصور الیمن است.

3. علمای امامیه، اتفاق نظر دارند که هیچ گونه نصی بر امامت اسماعیل وارد نشده، نه در احادیث امام جعفر صادق(علیه السلام) و نه در احادیث سایر امامان پیشین و بعد از ایشان.

4. در سنت الهی و احادیث منقول از پیامبر(صلی الله علیه و آله) درباره دوازده خلیفه و جانشین ایشان، که به کرّات از قول پیامبر خدا نقل گردیده، نام اسماعیل هرگز مورد اشاره نبوده است.

5. ایشان در زمان حیات پدر بزرگوارشان از دنیا رفته اند. بنابراین، هیچ محلی برای جانشینی ایشان نمی توان مطرح ساخت؛ زیرا هر امامی وقتی از دنیا می رفت، امامت را به جانشین خود، طبق امر الهی در زمان شهادت خویش، به امام بعد از خود منتقل می کرد که در این صورت، هیچ قول و عقیده ای را نمی شود درباره جانشینی وی مطرح نمود.

6. گروهی به نام «مبارکیّه» که طرفدار فردی به نام مبارک بن عبدالله بوده اند، مدعی شده اند که «چون اسماعیل از دنیا رفته و در واقع، امام بعد از امام صادق(علیه السلام)، ایشان بوده، فرزند وی به نام محمد بن اسماعیل، امامت را از پدر به ارث برده و بنابراین، فرقه اسماعیلیه مبارکیه قائل به امامت محمد بن اسماعیل، به عنوان امام هفتم و آخرین حجت الهی بوده اند». (2)

ص:302

7. از جمله مسائلی که درباره اسماعیل از منابع امامیه بر می آید این است که وی با همه جایگاه والایی که داشته «از خود رفتارهایی بروز می داده که شایستگی نداشته و با شأن رفیع و ویژه و آمیخته با رازهای مهم تناسب نداشته؛ یعنی برخی از پرسش ها را به درستی نمی توانسته پاسخ دهد و از اسرار غیبی اطلاعی نداشته است». (1)

از مجموع این چند نکته نتیجه می گیریم فرقه ای که به نام «اسماعیلیه» ظهور یافت، فرقه ای است انحرافی که بدون هیچ مأخذ و مدرکی، از پیش خود و به دسیسه افرادی منحرف به وجود آمد و منشأ انحرافات عقیدتی و رفتاری فراوانی در تاریخ تفکر اسلامی گردید و مانع و سد راه درک بسیاری از حقایق شد.

مرحوم صدوق در کتاب «کمال الدین»، به طور قاطع، ورود نصّی بر امامت اسماعیل را رد نموده و چنین اظهار نظر می کند:

و إنّما هذه حکایة ولدها قوم قالوا بإمامة إسماعیل لیس لها أصل لأنّ الخبر بذکر الأئمة الاثنَی عشر قد رواه الخاص و العام عن النبی و الأئمة و قد أخرجت ما روی عنهم فی ذلک فی هذا الکتاب فأما قوله ما بدا لله فی شیء کما بدا له فی إسماعیل ابنی فإنّه یقول ما ظهر لله أمر کما ظهر له فی إسماعیل ابنی إذ اخترته فی حیاتی لیعلم بذلک أنه لیس بإمام بعدی. (2)

این ماجرا، حکایتی است که قوم قائل به امامت اسماعیل آن را پرداخته و بیان کرده اند. برای آن نقل ها هیچ اصالتی نیست؛ زیرا خبر امامت ائمه دوازاده گانه، خبری است که عام و خاص آن را نقل کرده اند و نام اسماعیل در بین آنها وجود ندارد... اما قول امام صادق(علیه السلام) که فرمود: هیچ بدایی برای خدا همچون بدای برای فرزندم اسماعیل نبوده است، مُشعر به این است که خدای متعال با مرگ اسماعیل،

ص:303

این نکته را برای شیعیان واضح نموده است که: ای شیعیان، اسماعیل، امام نیست و بعد از من، امامت به اسماعیل نمی رسد.

کارهایی که امام صادق(علیه السلام) بعد از مرگ اسماعیل انجام داد

امام صادق(علیه السلام) پس از مرگ اسماعیل، هنگامی که وی را در کفن نهادند، به بسیاری از شیعیان امر فرمودند که بروند کفن را بگشایند و ببینند که اسماعیل وفات یافته و از دنیا رفته، تا برای همه معلوم گردد که اسماعیل حجت خدا نبوده است. بنابراین، امامت به وی منتقل نشده، به دلیل اینکه هر امامی باید نص بر امامت امام بعدی داشته باشد و اموری که حضرت انجام دادند، برای توجه دادن شیعه به این حقیقت بوده که وی امام شیعیان نمی باشد.

زراره می گوید: «پس از فوت اسماعیل، نزد امام صادق(علیه السلام) رفتم، وقتی وارد شدم فرزندش حضرت موسی کاظم(علیه السلام) را در کنارش دیدم و جلوی ایشان جنازه ای قرار داشت که روی آن با پارچه ای پوشیده بود. در این حال حضرت فرمودند:

زراره! برو و داود رقّی، حمران بن اعین و ابوبصیر را با خبر کن تا بیایند. درهمین حال، مفضل بن عمر نیز وارد شد. من رفتم و نامبردگان را خبر کردم. به تدریج افراد دیگری وارد منزل شدند تا اینکه به سی نفر رسیدیم. امام خطاب به داود رقّی فرمودند: «پارچه را از صورت اسماعیل کنار بزن. داود پارچه را کنار زد. امام از وی پرسیدند: داود! اسماعیل زنده است یا مرده؟ داود عرض کرد: مولای من! او مرده است. امام از فرد فرد حاضران در مجلس خواست همین کار را انجام دهند و همه آنان نیز پاسخ شان این بود که اسماعیل از دنیا رفته است. امام در پایان فرمود: خدایا! گواه باش و دستور دادند که او را غسل دهند و حنوط کنند و در کفن بپیچند. سپس امام به مفضل فرمود: کفن را از صورت اسماعیل کنار بزن. او چنین کرد. حضرت پرسیدند: زنده است یا مرده؟ مفضل گفت: مرده است. حضرت فرمودند: خدایا! گواه باش. پس از این که جنازه را در قبر نهادند. امام دوباره همین سئوال را از همه پرسیدند و همه پاسخ دادند او

ص:304

مرده است. امام فرمود: خدایا! شاهد باش، شما نیز گواه باشید کسانی که دنبال باطل هستند، به زودی شک و شبهه می کنند و می خواهند نور خدا را با دهن هایشان خاموش سازند و به فرزندش موسی، امام هفتم اشاره کرده، فرمودند: «اما خداوند نورش را کامل می کند، اگرچه مشرکان را خوش نیاید».

وقتی اسماعیل دفن شد، امام از حاضران در تشییع پرسیدند: «مرده ای که غسل و کفن شد و در این قبر به خاک سپرده شده کیست؟ همه گفتند: اسماعیل. امام گفت: خدایا! گواه باش!» (1)

حضرت این کارها را به این جهت انجام دادند که منحرفان و مدعیان امامت برای اسماعیل، یقین یابند که وی از دنیا رفته و پس از او جریان انحرافی خود و عقاید باطلشان را ترویج ننمایند و فسادگری نکنند.

علاقه شدید امام صادق(علیه السلام) به اسماعیل

امام صادق(علیه السلام) به فرزندش اسماعیل به شدت علاقه داشتند و در فراق ایشان گریستند.

عَنْبَسَةُ الْعَابِدُ، قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ جَعْفَرٍ، قَالَ الصَّادِقُ(علیه السلام) : أَیُّها النَّاسُ، إِنَّ هَذِهِ الدُّنْیَا دَارُ فِرَاقٍ وَ دَارُ الْتِوَاءٍ لاَ دَارُ اسْتِوَاءٍ، فِی کَلاَمٍ لَهُ، ثُمَّ تَمَثَّلَ بِقَوْلِ أَبِی خِرَاشٍ:

فَلاَ تَحْسَبِنَّ أَنِّی تَنَاسَیْتُ عَهْدَهُ وَ لَکِنَّ صَبْرِی یَا أُمَیْمُ جَمِیل (2)

عنبسه عابد گوید: هنگامی که اسماعیل بن جعفر از دنیا رفت، امام صادق(علیه السلام) فرمودند: ای مردم این دنیا خانه جدایی و مفارقت است. خانه بی قراری است، نه جایگاه آرامش. سپس به کلامی از ابوخراش استناد فرموند که گمان مبرید من عهد و دوره وجودش را فراموش کنم، لیکن صبر من ای امیم (فردی از عرب) چه نیکو است.

ص:305

در حدیثی دیگر است که چون مرگ اسماعیل فرا رسید حضرت بر حاشیه کفن وی چنین نوشتند:

«إِسْمَاعِیلُ یَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ..» (1)؛ «اسماعیل گواهی می دهد که خدایی جز خدای واحد و یگانه نیست...».

و نیز دستور دادند که برخی از شیعیان به مکه بروند و به نیابت وی، حج بگزارند و آنان چنین کردند و امام هزینه سفر ایشان را دادند.

ظهور فرقه های اسماعیلیه

همانگونه که اشاره شد، متأسفانه در زمان حیات اسماعیل، گروهی ظهور یافتند که معتقد به امامت وی و فرزندش شدند و این داستان مفصّلی دارد و تحقیقات گسترده ای را طلب می کند و ما در این نوشتار درصدد پرداختن به آن نیستیم، فقط می توانیم اشاره کنیم که متأسفانه کم نیستند کسانی که در تاریخ معتقد به امامت وی بوده اند.

حضرت صادق(علیه السلام) پسری دارند به نام اسماعیل که اسماعیلیه منتسب به او هستند. قهرمانان این جریان در تاریخ اسلام دو گروه اند: 1. اسماعیلیه، که به آنها باطنیه هم می گویند؛ 2. متصوّفه که بیشتر در هندوستان و کم و بیش در ایران هستند. این ها در یک دوره ای حکومت نیز تشکیل دادند که حکومت فاطمیان مصر بود. اسماعیلیان به اصطلاح، شیعه شش امامی هستند ولی به طور قطع، اجماع و اتفاق تمامی علمای شیعه دوازده امامی این است که این شش امامی ها از هر غیر شیعه ای از تشیع دورترند؛ یعنی حتی اهل تسنن که هیچ یک از ائمه شیعه را -آن گونه که شیعه اعتقاد دارد - قبول ندارند، به اهل تشیع نزدیک ترند از این به اصطلاح شیعه های اسماعیلی! (2) پیروان اسماعیلیه، اسماعیل فرزند امام جعفرصادق(علیه السلام) را امام هفتم می دانند. اینان همزمان با روزگار سامانیان سر برآوردند و سده ها با توان و قوّت بسیار، به نشر اندیشه های انحرافی خویش پرداختند. امروز از

ص:306

تعدادشان کاسته شده و در ایران بسیار کم شمارند؛ زیرا پس از نابودی قلعه الموت به دست مغولان و نابودی کتب موجود در آن، منابع آنها از بین رفت، اما اسماعیلیان هندی در هند تلاش های چندی دارند. آنها هنوز منابعی دارند و بر آن نیز افزوده اند.

امام کنونی اسماعیلیان نزاری که در منطقه الموت تمرکز جغرافیایی داشتند، کریم آقاخان نام دارد که در ژنو متولد شده و اکنون در پاریس اقامت دارد و فارغ التحصیل دانشگاه هاروارد است. (1)

اسماعیل مدفون در بقیع

اسماعیل با اهل خویش در منطقۀ عُریض مدینه می زیست و بالمآل در زمان حیات پدر بزرگوارش امام صادق(علیه السلام) بر اساس مشیت الهی در سال 143ه.ق درگذشت و در بقیع مدفون گردید.

فَحُمِلَ عَلَی رِقَابِ النّاسِ إِلَی أَبِیهِ بِالْمَدِینَةِ فَجَزِعَ عَلَیْهِ جَزَعاً شَدِیداً وَ تَقَدَّمَ سَرِیرَهُ بِغَیْرِ حِذَاءٍ وَ لاَ رِدَاءٍ وَ کَانَ یَأمُرُ بِوَضْعِ سَرِیرِهِ عَلَی الأَرْضِ قَبلَ دَفنِهِ مِرَاراً کَثِیرَةً وَ کَانَ یَکْشِفُ وَجْهَهُ وَ یَنْظُرُ إِلَیْه وَ دُفِنَ بِالْبَقِیعِ. (2)

تا مدینه بر دوش مردم حمل گردید و به نزد پدر بزرگوارش آورده شد. پدر بر او بی تابی شدید کرده، به سوی تابوتش شتافت و بدون کفش و عبا پیش رفت و قبل از دفن جسدش، چندین بار دستور دادند که تابوتش را بر زمین نهند. حضرت بر صورتش نگاه می کردند، تا اینکه بر او نمازگزارده و در بقیع دفنش کردند.

ص:307

ص:308

ص:310

در بخش های گذشته، شرح حال انسان های شریف و بااخلاص از آل رسول و یاران آن حضرت را که در بقیع خفته اند آوردیم و اکنون به نگارش تاریخ زنانی می پردازیم که در خاک بقیع مدفون اند؛ مانند همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) و مادران مؤمنان عالم و دختران گرامی آن حضرت، عمه های بزرگوار و مادر رضاعی اش حلیمه سعدیه که با شیره جانش وجود گرامی رسول الهی را پرورش داد. فاطمه بنت اسد، مادر گرامی امیرمؤمنان، که با دست باکفایتش، کفالت پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) را برعهده گرفت و آن حضرت، او را مادر خود می نامید! و قبر مادر چهار پسر، شیران حادثه طف و نینوا، امّ البنین که صدای حزین و غمبارش و اشک های ندبه اش را تا کربلا روانه کرد و زنانی دیگر، همچون امّ ایمن و... که به دلیل عظمت انتساب به پیامبر، خاطره وجودشان را پاس می داریم و به یادکرد عظمت ها و جایگاه بلندشان می پردازیم.

امیة بن مغیره از بخشندگان عرب بوده که به «زاد الرکب» موسوم گشت. مادرش عاتکه، دختر عامر بن ربیعه کنانی است. وی، پیش از همسری پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)، همسر ابوسلمة بن عبدالأسد مخزومی بود؛ «وَکَانَ زَوجُها عَبْدَاللهِ بن عَبْدِ الأَسَدِ المَخْزُومِیّ الذِی هَاجَرَت مَعَهُ» (1)؛ «شوهرش عبدالله بن عبدالأسد مخزومی بود که با او هجرت کرد».

اسلام امّ سلمه و فضایل و برجستگی های او

امّ سلمه و شوهرش ابوسلمه، عبدالله بن عبد الأسد مخزومی، پیشگام در اسلام و از سابقین مسلمانان صدر اسلام بوده اند. آنان در مکه، در خانه ارقم بن ابی ارقم، مسلمانی برگزیدند. امّ سلمه، ایمان راسخی داشت و در راه ایمان ثابت قدم بود.

امّ سلمه زنی شایسته و باکرامت بود که در میان همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله)، بعد از خدیجه(علیها السلام)، بر همه تقدم داشت. وی به اوج کمالات علمی، فکری و معنوی رسید و تا زمانی که زنده بود حرمت پیامبر و خاندانش را نگه می داشت و پیوسته در دفاع از حریم ولایت و امامت بود و به حق، لقب «امّ المؤمنین» برازنده اوست. پس بدین روی، می توان ویژگی ها و کمالاتی را برایش برشمرد:

- در خردمندی، دانایی و درایت، از زنان نامدار زمان خود بود.

- از جمال و زیبایی، بهره ای وافر داشت؛ به گونه ای که مورد حسد برخی از زنان پیامبر واقع شد.

- در مصیبت هایی که بر او وارد می آمد، نمونه کامل صابران بود.

- در شمار حافظان اسرار اهل بیت(علیهم السلام) بود؛ به گونه ای که کتب علم امیرالمؤمنین(علیه السلام) و صحیفه فاطمه(علیها السلام) را در اختیار داشت. وی کتب علم امیرمؤمنان را به امام سجاد(علیه السلام) و کتب و نوشته های اسرار آل محمد(صلی الله علیه و آله) را در هنگام عزیمت امام حسین(علیه السلام) از مدینه، به ایشان سپرد. (2)

ص:312

- همراه شوهرش عبدالله بن عبدالأسد به حبشه هجرت کرد و از مهاجران نخستین بود.

- راوی روایات فراوان از مهاجرت به حبشه و روایات پیامبر(صلی الله علیه و آله)، فاطمه زهرا(علیها السلام)، امام علی، امام مجتبی، امام حسین و امام سجاد(علیهم السلام) است که این روایات در کتب روایی فراوان اند؛ به عنوان نمونه، می توان از شأن نزول آیه تطهیر یاد کرد که ماجرای خمسه طیّبه و قرارگرفتن ایشان تحت کسای نبوی است، که خود نقلی مفصّل را می طلبد.

- امانتداری، از خصلت ها و ویژگی های برجسته او بود؛ چنان که علی(علیه السلام) وقتی تصمیم گرفت در عراق اقامت کند، نامه ها و وصیت نامه های خود را به امّ سلمه سپرد تا آن گاه که حسن بن علی(علیه السلام) به مدینه برگشت، آنها را به ایشان برگرداند. (1)

آن گاه که حسین بن علی(علیه السلام) عازم عراق شد، نامه و وصیت خود را به امّ سلمه سپرد و فرمود: هرگاه بزرگ ترین فرزندم آمد و مطالبه کرد، به وی بسپار. پس از شهادت حسین بن علی(علیه السلام) حضرت علی بن الحسین(علیه السلام) به مدینه بازگشت امّ سلمه سپرده ها را به ایشان بازگرداند. (2)

- کفالت و سرپرستی حسنین(علیه السلام) نیز از مسؤولیت های مهم او بود؛ چنان که در تربیت حسین بن علی(علیه السلام) پس از شهادت حضرت زهرا(علیها السلام)، علاقه و اصراری عجیب داشت.

البته فضائل وی فراوان است که در ضمن نوشتن، بیشتر معلوم و واضح خواهد شد.

هجرت به مدینه

امّ سلمه پس از بازگشت از حبشه به مکه - که در جریان هجرت نخستین بدانجا رفته بود- به مدینه هجرت کرد. او خود ماجرای هجرتش به مدینه را این گونه توضیح داده است:

ص:313

هنگامی که تصمیم گرفتیم به مدینه هجرت کنیم، ابوسلمه مرا بر شتر نشانید و فرزندمان سلمه را در دامنم نهاد و مهار شتر را گرفته، راه افتادیم. اقوام و قبیله من بر سر راه ما آمده، به ابوسلمه گفتند: تو اختیار خود را داری ولی نمی گذاریم این زن را با خود کوچ دهی و هر روز از شهری به شهری ببری. آنان عنان شتر را از دست شوهرم گرفتند و مرا با فرزندم برگرداندند.

در این هنگام، بستگان ابوسلمه گفتند: حال که همسر او را از وی گرفتید، ما هم رضایت نمی دهیم که فرزند وی نزد شما باشد. بدین ترتیب آنان فرزندم را از من گرفتند و ابوسلمه ناگزیر مسیر را به تنهایی، به هدف هجرت طی کرد. پس از این ماجرا، هر روز به ابطح می آمدم و از فراق شوهر و فرزندم گریه و زاری می کردم. قریب یک سال بدین وضع روزگار گذراندم تا این که فردی از بستگانم وقتی وضعم را این گونه دید، ناراحت شده به اقوامم گفت: چرا از این بیچاره دست نمی کشید و میان او فرزند و شوهرش جدایی افکنده اید؟! عشیره ام به من گفتند: اگر می خواهی نزد شوهرت بروی، آزادی. بستگان ابوسلمه هم فرزندم را به من بازگرداندند و شتری مهیا کردند، سوار شدم و بچه ام را در آغوش گرفته، راهی مدینه شدم. درحالی که موجود زنده ای جز شترمان همراه ما نبود، رفتم تا به منزل تنعیم رسیدم. عثمان بن طلحه که از بزرگان مکه و کلیددار کعبه بود، وقتی مرا دید پرسید: دختر ابوامیه! به کجا می روی؟ گفتم: می خواهم به مدینه نزد شوهرم بروم. پرسید: کسی همراه تو هست؟ گفتم: جز خدا و این طفل، کسی را ندارم. گفت: چگونه پیاده خواهی شد و به تنهایی طی مسیر خواهی کرد؟! از همانجا مهار شتر را گرفت و با من به سوی مدینه روان شد. به خدا سوگند تا جایی که من می شناسم، مردی از عرب بزرگوارتر از وی ندیدم! هرگاه به منزلی می رسیدیم، شتر را می خوابانید و خود در پشت درختی پنهان می شد تا من پیاده شوم. آن گاه به شتر من رسیدگی می کرد و دور دست از ما، در سایه درختی می خوابید تا هنگام حرکت. باز شتر را

ص:314

آماده ساخته، نزدیک من می خوابانید و خود در محلی پنهان می شد تا من سوار شوم و لباس هایم را مرتب کنم. سپس می آمد و مهار شتر را می گرفت و به راه می افتاد و پیوسته این کار را انجام می داد، تا نزدیک مدینه. به قریه بنی عمرو بن عوف، نزدیکی قبا که رسیدیم، گفت: شوهر تو در این محل است. بر ابوسلمه وارد شدم و عثمان بن طلحه به مکه بازگشت.

امّ سلمه همواره می گفت:

خانواده ای را سراغ ندارم که به اندازه خاندان ابوسلمه در اسلام رنج کشیده باشند و هم سفری به بزرگواری و شرافت عثمان بن طلحه ندیده ام! گویند این نخستین هودجی بود که از مکه به مدینه هجرت کرد. (1)

امّ سلمه در مدینه

امّ سلمه، از سال اول تا سال 61 یا 62 هجرت در مدینه بود که این مدت نسبتاً طولانی، دربردارنده وقایع بی شماری است، که خود تفصیل فراوانی را طلب می کند. اما به طور اجمال، بودن وی در مدینه را به سه دوره می توان تقسیم کرد:

الف) تا سال چهارم هجرت که همراه شوهرش، عبدالله بن عبدالأسد بود.

ب) از هنگام ازدواج با پیامبر(صلی الله علیه و آله) تا رحلت آن حضرت.

ج) پس از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله)، تا سال 61 یا 62 هجرت.

این سه دوره، برای امّ سلمه آکنده از جریان های فراوان است. او حوادث غم انگیزی را شاهد بود و اسرار بی شماری را با خود داشت؛ غصه های رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله)، فاصله امّت از آرمان های نبی رحمت، مظلومیت و غربت زهرای اطهر(علیها السلام)، مظلومیت علی و خاندان رسالت، شهادت دُردانه رسالت، زهرای مرضیه، غم غربت علی بن ابی طالب و شهادت وی و غم مظلومیت حسن و حسین(علیهما السلام) و... .

ص:315

امّ سلمه و ازدواج با پیامبر(صلی الله علیه و آله)

وی تا سال سوم هجرت، در مدینه همراه شوهرش عبدالله بن عبدالأسد مخزومی بود که در این سال جنگ احد پیش آمد. شوهرش که در جنگ شرکت داشت جراحات فراوانی برداشت و پس از هشت ماه در اثر همان جراحات به شهادت رسید. امّ سلمه به هنگام احتضار عبدالله بی تابی می کرد. عبدالله که هنوز رمقی به تن داشت برای آرام کردن امّ سلمه روایتی را از پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) نقل کرد. متن روایت چنین است:

قَالَ رَسُولُ اللهِ(صلی الله علیه و آله) إِذَا أَصَابَتْ أَحَدَکُمْ مُصِیبَةٌ فَلْیَقُلْ (إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ) اللَّهُمَّ عِنْدَکَ أَحْتَسِبُ مُصِیبَتِی فَأْجُرْنِی فِیها وَ أَبْدِلْنِی بها خَیْرًا مِنْهَا. (1)

هرگاه مصیبتی بر هر یک از شما رسید، این جمله را بگوید: ( إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ )، سپس بگوید: بار خدایا! این مصیبت را در راه تو به حساب آوردم. پس به من پاداشی نیکو ده و بهتر از آن را بر من عنایت کن!

امّ سلمه گوید: این جمله را گفتم و دعا کردم، اما فکر می کردم بهتر از ابوسلمه کجا نصیبم خواهد شد تا این که ابوبکر و عمر از من خواستگاری کردند، اما نپذیرفتم و پس از آنها پیامبرخدا، عمر را به خواستگاری برای خود فرستادند. در پاسخ ایشان گفتم: به پیامبر خدا بگویید:

اولاً: دارای بچه هستم، اگر همسر اختیار کنم، بچه هایم بی سرپرست خواهند شد.

ثانیاً: از بستگانم کسی حاضر نیست مشکلاتم را برطرف کند.

ثالثاً: زنی غیور و بی اندازه حسودم، می ترسم که نتوانم از عهده وظایفم برآیم.

پیامبر فرمود: اما فرزندانت را خود سرپرستی خواهی کرد و فامیل و بستگانت حاضر باشند یا غایب، با پیشنهاد من مخالفت نخواهند کرد. در موضوع حسادت تو، دعا می کنم تا خداوند از دلت ریشه کن سازد. وقتی جواب رسول خدا به ام سلمه رسید،

ص:316

به پسر بزرگش عمر، که هنوز به حد بلوغ نرسیده بود گفت: برخیز و مرا به ازدواج پیامبر درآور و چنین شد و ازدواج در سال چهارم هجرت، در ماه شوال واقع گردید. (1)

روایتگر آیه تطهیر

امّ سلمه، روایت گری با فضیلت بوده که از او روایات فراوانی در زمینه های گوناگون نقل گردیده است. برای نمونه، اشاره می کنیم که وی اولین روایتگر آیه تطهیر است.

در منابع تاریخی و روایی نقل شده است روزی که آیه تطهیر بر پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) نازل شد، آن حضرت در خانه امّ سلمه بودند که جبرئیل آمد و آیه تطهیر را آورد. به دلیل اهمیتی که دارد، مختصری درباره اش توضیح دهیم:

از احادیث مشهور میان عامه وخاصه، حدیث کِسا است. این حدیث در کتب شیعه و اهل سنت به طرق و اسانید مختلف نقل گردیده و آن چنین است که:

روزی پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) علی، فاطمه، حسن و حسین(علیهم السلام) در خانه امّ سلمه بودند. آن حضرت عبایش را بر سر خود و آن چهار نور تابنده افکندند و چنین دعا کردند:

اللَّهُمَّ هَؤُلاَءِ أَهْلُ بَیْتِی، فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیراً.

خدایا! اینان اهل بیت من هستند. ناپاکی ها را از آنان بزدای و ایشان را به کمال طهارت پاکیزه شان فرما!

پس از این بود که جبرئیل فرود آمد و آیه 33 سوره احزاب؛ یعنی آیۀ تطهیر را بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) خواند:

(إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (احزاب:33)

همانا خداوند خواسته است تا پلیدی را از شما اهل بیت بزداید و از هر ناپاکی مصونتان دارد.

علی بن موسی الرضا(علیه السلام) این حدیث را از طریق امّ سلمه، از پدرانش این گونه روایت می کند:

ص:317

امّ سلمه گفت: آیه تطهیر در خانه من و در روزی که پذیرایی پیامبر(صلی الله علیه و آله) با من بود نازل شد. آن حضرت، فاطمه و علی و نیز حسن و حسین(علیهم السلام) را فرا خواندند و جبرئیل هم آمد. پیامبر کسای (عبای) خیبری را برایشان پوشانید و سپس عرضه داشت: «خدایا! اینان خانواده من هستند. خدایا! پلیدی را از ایشان دور ساز و پاکشان فرما! جبرئیل عرض کرد: ای محمد! من هم از شمایم؟ فرمود: آری جبرئیل تو از مایی. من هم گفتم: یا رسول الله! من هم از شمایم؟ فرمود: تو به خیر و سعادتی و از زنان رسول خدایی. جبرئیل آیه تطهیر را خواند: ( إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً ). (1)

روایاتی دیگر از امّ سلمه

عبدالرحمان بن عوف بر امّ سلمه وارد شد و پرسید: مادرم! از زیادتی و فراوانی اموالم بیمناکم؛ زیرا اموال و ثروت من از همه قریش افزون تر است. می ترسم در آخرت باعث هلاکتم شود. امّ سلمه گفت: فرزندم! انفاق کن. از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که فرمود: بعضی از اصحاب و یاران من، به جهت کارهایی که انجام می دهند، پس از مرگشان مرا نخواهند دید. عبدالرحمان بن عوف، ماجرا را بر عمر بن خطاب نقل کرد. عمر بی درنگ نزد امّ سلمه آمد و گفت: مادر! شما چنین مطلبی را از پیامبر(صلی الله علیه و آله) شنیده اید؟ گفت: آری. پرسید: آیا من از آنانم؟ فرمود: نمی دانم، اما پس از تو هم کسی را اطمینان نمی دهم که از این افراد نباشند. (2)

امّ سلمه، روایتگر حدیث رد شمس، حدیث غدیر، صحیفه امامت، شهادت علی(علیه السلام)، شهادت فاطمه زهرا(علیها السلام)، حدیث اخوت پیامبر با علی، حدیث یوم الرّزیه، حدیث طیر، حدیث ناکثین و قاسطین و مارقین و احادیث فراوان دیگری است که در متون و منابع تاریخی و روایی موجودند.

ص:318

اعتراض امّ سلمه به ابوبکر

وقتی حضرت زهرا(علیها السلام) پس از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله) خطبه جامع خود را در مسجد مدینه، در حضور خلیفه ایراد کرد، امّ سلمه از جا برخاست و با این بیان بر ابوبکر اعتراض کرد و این گونه سخن گفت:

ای ابوبکر! آیا چنین گفتاری درباره شخصی مانند فاطمه(علیها السلام)، دختر پیامبر(صلی الله علیه و آله) سزاوار است؟! به خدا سوگند که او حوریه ای است به صورت بشر. او در دامان پرهیزکاران تربیت شد و پیوسته در حمایت فرشتگان بود و در دامان مادرانی پاک و طاهر نشو و نما کرد. او بهترین تربیت یافته در بهترین دامن و پاک ترین آن است. آیا گمان می کنید که پیامبر(صلی الله علیه و آله) میراثش را بر او حرام شمرد و به وی اعلام نکرد؟! با آن که خداوند به آن پیامبر رحمت دستور داد؛ ( وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ )؛ «و بترسان خویشاوندان نزدیکت را». یا آنکه تصور می کنی پیامبر به فاطمه اطلاع داد و او مخالفت امر پدر کرد و آنچه را که حق ندارد مطالبه می کند؟! با آنکه او به گفته پیامبر بهترین زنان و اسوه آنان و مادر سید جوانان و هم پایه مریم، دختر عمران است! به خدا سوگند، پیامبر از سرما و گرما بر زهرا نگران بود! پیوسته دست راستش را بالین وی و دست چپش را بالاپوش قرار داده بود. ابوبکر! دست نگه دار؛ زیرا پیامبر کارهای شما را می بیند و روزی را که بر خدا وارد می شوی به خاطر بیاور. وای بر شما، به زودی نتیجه رفتارتان را خواهید دید. ابوبکر جهت این اعتراض حقوق امّ سلمه را به مدت یک سال از بیت المال قطع کرد. (1)

اعتراض به عایشه

در کتب و مطاوی تاریخی آمده است: هنگام اراده عایشه بر خروج علی بن ابی طالب(علیه السلام) او را منع کرد و ماجرای پیش بینی پیامبر(صلی الله علیه و آله) بر پارس کردن سگ های حوأب

ص:319

در منطقه عراق علیه یکی از همسرانش را به او گوشزد نمود که نقل این حادثه را به موقع و جای خود وا می نهیم و از ذکرش خودداری می کنیم. البته پس از این منع و عدم تأثیر در عایشه (ام المؤمنین) مجدداً به وی نامه نگاشته و فضیلت علی(علیه السلام) و منع زنان از جنگ و عدم شرکت در این حادثه انحرافی را به او گوشزد نموده است.

نامه امّ سلمه به علی(علیه السلام)

پس از آنکه عایشه و طلحه و زبیر با جمعیتی کثیر به طرف بصره حرکت کردند، امّ سلمه موضوع را به وسیله نامه ای به علی(علیه السلام) اطلاع داد و چنین نگاشت:

همانا طلحه و زبیر و پیروان آنان که پیروان گمراهی اند تصمیم دارند که عایشه را با خود همدست نموده، بر ضدّ تو قیام کنند و به طرف بصره حرکت کرده اند و عامر بن کریز هم با آنها است و بهانه شان این است که عثمان مظلوم کشته شده و خود را خون خواه وی می دانند! خداوند با قدرت و نیروی خود، آنها را کفایت خواهد کرد. اگر خدا ما را (زنان را) از خروج و حضور در میدان جنگ باز نداشته بود و امر به نشستن در خانه نفرموده بود، من هم به یاری و کمک شما قیام کرده و با شما هم دست می شدم، اما فرزندم عمر بن ابوسلمه که او را با جانم یگانه می دانم به خدمت شما می فرستم. نسبت به او نیکی کنید. عمر فرزند ام سلمه بر علی(علیه السلام) وارد شد. حضرت مقدمش را گرامی داشت و او در تمام جنگ ها در رکاب حضرتش حاضر بود و زمانی هم او را حاکم بحرین نمود و به یکی از پسر عموهایش نوشت که شنیدم عمر بن ابوسلمه شعر هم می سراید، از اشعار او برایم بفرست. اشعاری در مدح امیرالمؤمنین(علیه السلام) برای حضرت فرستاد که آغازش چنین است:

جَزَتْکَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَرَابَةً رَفَعْتَ بها ذِکْرِی جَزَاءً مُوَفَّراً

خداوند پاداشت دهد ای امیرمؤمنان، از نظر خویشاوندی پاداش بزرگی که با آن نام مرا بلند ساختی. (1)

ص:320

امّ سلمه، انیس و همدم فاطمه(علیها السلام)

بعد از وفات حضرت خدیجه(علیها السلام)، سرپرستی فاطمه زهرا(علیها السلام) توسط پیامبر(صلی الله علیه و آله) به امّ سلمه سپرده شد و او توانست ضمن سرپرستی از دختر پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) و کوثر رسالت، انس و الفتی با وی بیابد که تا آخرین سال های حیاتش موجب پرباری فکر و اندیشه و موجب تقوا و رستگاری او شود. ام سلمه به واسطه این ارتباط، به گنجینه ای گرانسنگ از روایات، معارف و افکار والای الهی دست یافت و بدین روی، ام سلمه روایات فراوانی را از فاطمه زهرا(علیها السلام) نقل نموده که در کتب تاریخی و روایی مضبوط است.

امّ سلمه و خواب پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)

امّ سلمه، که همواره به دفاع از خاندان رسالت می پرداخت، علاقه فراوانی به حسین بن علی(علیه السلام) داشت. او و برادرش حسن(علیه السلام) را دو سبط از اسباط و دو دُردانه پیامبر(صلی الله علیه و آله) می شمرد. اسرار فراوانی درباره آنان از جدشان و از پدرشان علی و مادرشان فاطمه نقل می کرد. شیشه تربت را که پیامبر(صلی الله علیه و آله) به وی سپرد، در دست او بود که در ماجرای شهادت حسین بن علی(علیه السلام)، اسرار الهی بر وی مکشوف گردید. او در شب شهادت امام شهیدان؛ حسین بن علی(علیه السلام)، پیامبر(صلی الله علیه و آله) را در خواب می بیند و...

ابن عباس گوید:

در خانه خوابیده بودم که ناگهان صدای شیونی از خانه ام سلمه شنیده شد. من به خانه ام سلمه رفتم. مردم مدینه؛ زن ومرد به سوی خانه ام سلمه هجوم آوردند. پرسیدم: ام المؤمنین! این ناله و فریاد و استغاثه چیست؟ او پاسخی نداد ولی به سمت زن های بنی هاشم رفت و به آنان فرمود: ای دختران عبدالمطّلب، کمکم کنید و با من بگریید. به خدا سوگند آقای شما، سید جوانان بهشت، سبط پیامبرخدا، حسین بن علی را کشتند! پرسیدم: ای مادر مؤمنان، این خبر را از کجا دانستی؟

فرمود: الآن درخواب پیامبرخدا را آشفته، افسرده وغمگین دیدم، سبب پرسیدم، فرمود: در این روز، حسین فرزندم و اهل بیت او را کشتند. مشغول دفن ایشان بودم،

ص:321

این ساعت از دفنشان فارغ شدم که صورتم چنین است. از خواب بیدار شدم. گویا هیچ نفهمیدم و عقل و هوش از سرم رفته بود که ناگهان به سراغ تربت حسین(علیه السلام) -که جبرئیل برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) آورده و ایشان به من سپرده بودند- رفتم، دیدم خون تازه از شیشه جوشید و اکنون دانستم، طبق خبری که پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) به من داده بودند، حسین در کربلا به شهادت رسیده است. ام سلمه از آن خون گرفت و به صورت مالید و آن روز را روز نوحه و ماتم قرارداد تا این که خبر رسید همان روز حسین بن علی(علیه السلام) به شهادت رسیده است. (1)

این حدیث، از احادیث مشهور و مسانید روایی شیعه است که البته مثل آن تربت را خود ابی عبدالله(علیه السلام) نیز به ام سلمه داده و به او فرموده است: «این را هم با آنچه جدم به تو سپرده نگهداری نما، هر وقت هر دو به خون مبدل گشت، بدان که شهید شده ام». (2)

وفات ام سلمه و دفن در بقیع

اواخر عمر ام سلمه، همزمان است با آمدن بشیر بن جذلم به مدینه و دادن خبر شهادت امام حسین(علیه السلام) و یارانش و بدینسان؛ چنان که تاریخ نگاران نگاشته اند، اهالی مدینه وقتی از شهادت امام حسین(علیه السلام) آگاهی یافتند، پس از چند روز، با وفات مادر مؤمنان، ام سلمه مواجه شدند. بنابراین، ام سلمه فرصتی یافت تا بر شهادت شهیدان کربلا و جگرگوشه پیامبر رحمت، حسین بن علی(علیه السلام) نوحه سرایی کند. در نتیجه با قاطعیت می توان گفت که رحلت و وفات وی در سال 61 ه .ق، پس از واقعه جانگداز کربلا روی داده است. او به هنگام وفات، 91 سال سن داشته است.

ابوهریره با حضور امیر مدینه بر جنازه ام سلمه نماز گزارد و دو فرزندش، عمر و سلمه، او را در بقیع کنار مقابر دیگر همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) به خاک سپردند. (3)

ص:322

عایشه در خانه پیامبر(صلی الله علیه و آله)

عایشه، تا هنگام رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله)، در کنار او و در خانه اش بود و دوران پرنشاط زندگی اش را در کنار آن حضرت سپری کرد. شاهد نزول آیات فراوان وحی بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) و شاهد حوادث، رنج ها، تلاش ها، کامیابی ها و ناکامی های فراوان مسلمانان و در رأس آنها، پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) بوده است.

عایشه، راوی احادیث نبوی

طبق معمول، عایشه با ذهن بازی که داشته و شاهد حوادث فراوان بوده و چند سالی را در مجالست و همنشینی پیامبر(صلی الله علیه و آله) سپری کرده، احادیث فراوانی را از آن حضرت، هم شنیده و هم نقل کرده است. برای نمونه، چند حدیث را از او نقل می کنیم:

1. «هرگاه پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) از سفر می آمد، زیر گلوی فاطمه را می بوسید و می فرمود: بوی بهشت را از وجود او استشمام می کنم».

2. پیامبر فرمودند:

«فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی فَمَنْ آذَاها فَقَدْ آذَانِی»؛ «فاطمه پاره تن من است، هرکه او را آزار دهد، مرا آزرده است».

3. «از پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود: علی بن ابی طالب بهترین افراد بشر است. هرکس مقام و منزلت او را نادیده بگیرد، راه کفر و الحاد را پیشه کرده است».

ابن سعد، بخاری، ذهبی وحاکم نیشابوری نوشته اند: عایشه گوید حضرت زهرا(علیها السلام) هنگام رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله) پیش آن حضرت رفت و پیامبر به وی چیزی گفت که فاطمه گریان شد و سپس چیزی فرمود که این بار حضرت زهرا خندان شد! عایشه می افزاید: دلیل این کار را از وی جویا شدم. حضرت فاطمه در این هنگام گفت: راز رسول الله را فاش نمی کنم. بعد از رحلت حضرت رسول، بار دیگر همان پرسش را تکرار کردم، فاطمه(علیها السلام) در پاسخ گفت: پیامبر فرمود: جبرئیل هر سال یک بار بر من نازل می شد تا قرآن را عرضه کند، ولی امسال دو بار نازل شد؛ چرا که مرگم نزدیک است! من از این

ص:324

سخن گریستم. حضرت پرسیدند: چرا گریه می کنی؟ «أَمَا تَرْضَیْنَ أَنْ تَکُونِی سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ أَوْ سَیِّدَةَ نِسَاءِ هَذِهِ الأُمَّةِ؟» (1)؛ «آیا راضی نیستی که سرور زنان امت من یا سرور زنان عالم باشی؟».

ابن حجر عسقلانی در مسند خود 1081 حدیث از عایشه گرد آورده که به «مسند عایشه» معروف گردیده است. احادیث گردآمده در این مجموعه از ابن حجر، بر پایه مسند احمد بن حنبل و فرزندش عبدالله فراهم آمده است. ترتیب روایات براساس ترتیب الفبایی نام راویان از عایشه می باشد. این اثر از جهت موضوعی چنان که در فهرست پایان کتاب آمده، شامل تمامی ابواب فقه و سایر معارف است. (2)

و از این نوع جمع آوری ها فراوان است؛ مانند موسوعة امّ المؤمنین، عبدالصبور شاهین یا مانند الاجابة لایراد ما استدرکته عایشة علی الصحابة، الزرکشی، دمشق، مطبعة الهاشمیة، 1939م. که نود حدیث را از عایشه آورده که بر سی تن از صحابه ایرادات بزرگی را وارد کرده و آنها را توبیخ نموده است.

در هرحال، نوع زندگی عایشه و مدّت 10 سال را که در حضور پیامبر(صلی الله علیه و آله) بوده، نمی توان انکار کرد و از نظر دور داشت که بایستی روایات فراوانی را نقل نموده باشد و چنین هم هست.

تنزیه عایشه در قرآن در جریان افک

از داستان هایی که در آیات 11 تا 16 سوره نور آمده، داستان پر ماجرای افک است (یعنی تهمت ناروا به عایشه امّ المؤمنین) که از سوی منافقان این تهمت زده شد که در نتیجه، قرآن مجید، عایشه، همسر پیامبر گرامی اسلام را پاک و منزّه شمرده، اصل ماجرا از دیدگاه اهل سنت و شیعه چنین است.

ص:325

از دیدگاه اهل سنت

عایشه گوید: هرگاه پیامبر(صلی الله علیه و آله) می خواست عازم سفری شود، در میان همسران خود قرعه می انداخت پس به نام هرکس که می افتاد او را با خود می برد. در جنگ بنی المصطلق که در سال پنجم هجرت رخ داد، قرعه به نام من افتاد، من با پیامبر همراه شدم. چون آیه حجاب نازل شده بود، در هودجی پوشیده بودم، جنگ به پایان رسید و ما بازگشتیم، من در بازگشت در هودجی بودم و صفوان شترم را می راند و این موجب شد تا عبدالله بن ابی سلول ما را به تهمتی بزرگ متهم کند. وارد مدینه که شدیم، مردم پیرامون آن تهمت سخن می گفتند، یک ماه در بستر بیماری افتادم، پیامبر در این یک ماه به من بی اعتنا بود، این بی اعتنایی رنجم می داد. گاه می آمد و سلامی می کرد و گاه می گفت: «کَیْفَ تِیکُمْ» جریانت چگونه است؟ و برمی گشت. این سخن پیامبر مرا بیشتر نگران می کرد. اما نمی دانستم چه نسبت زشتی به من داده اند. شبی مادر مسطح را دیدم، گفت: هلاک باد مسطح! گفتم: چرا؟ آیا مردی را که در جنگ بدر شرکت کرده دشنام می دهی؟ مادر مسطح گفت: آیا ساده و بی اهمیت می شماری تهمتی را که به تو زده اند؟ گفتم چه تهمتی؟ ماجرا را گفت و گفت: اولین بار این تهمت را مسطح برای من نقل کرده، با شنیدن این خبر، مریضی ام شدت یافت، به پیامبر عرض کردم:

أَتَأْذَنُ لِی أَنْ آتِیَ أَبَوَیَّ... فَأَذِنَ لِی رَسُولُ اللهِ(صلی الله علیه و آله) فَجِئْتُ أَبَوَیَّ فَقُلْتُ لأُمِّی، یَا أُمَّتَاهْ! مَا یَتَحَدَّثُ النَّاسُ؟ فَقَالَتْ أَیْ بُنَیَّةُ هَوِّنِی عَلَیْکِ فَوَاللهِ لَقَلَّمَا کَانَتْ امْرَأَةٌ قَطُّ وَضِیئَةً عِنْدَ رَجُلٍ یُحِبُّها وَ لَها ضَرَائِرُ إِلاَّ کَثَّرْنَ عَلَیْها قَالَتْ: قُلْتُ سُبْحَانَ اللهِ أَوَقَدْ تَحَدَّثَ النَّاسُ بِهَذَا قَالَتْ فَبَکَیْتُ تِلْکَ اللَّیْلَةَ حَتَّی أَصْبَحْتُ لاَ یَرْقَأُ لِی دَمْعٌ وَلاَ أَکْتَحِلُ بِنَوْمٍ ثُمَّ أَصْبَحْتُ أَبْکِی.... (1)

آیا اجازه می دهید به خانه پدرم بروم؟ پیامبر به من اجازه دادند. نزد پدر و مادرم

ص:326

رفتم. به مادرم گفتم: مردم چه می گویند؟ مادرم گفت: نگران مباش، زنی را که شوهرش او را دوست دارد، هووهایش زیاد نسبت به او تهمت می زنند، تا صبح گریستم و چشمم به خواب نرفت و....

و بالأخره اهل سنت، نقل می کنند که در این جریان، آیات 11 تا 17 سوره نور نازل شد و امّ المؤمنین عایشه، تنزیه گردید.

آیات افک از دیدگاه شیعه

نقل شیعه در مورد آیات افک، همسویی کامل و دقیقی با روایات اهل سنت دارد و تمام بزرگان و عالمان شیعه، عایشه را منزّه از تهمت ناروایی که به وی، به عنوان «امّ المؤمنین و همسر پیامبر گرامی اسلام» زده اند، مبرا کرده و او را پاک می دانند؛ چنان که صریح آیات کریمه قرآن است. البته داستان افک را برخی از شیعیان درباره ماریه دانسته و گفته اند که این واقعه اصلاً درباره عایشه نیست تا خدای ناخواسته اتهامی به ایشان وارد شود. ما برای پرهیز از اطناب و تفصیل، از نقل ماجرا خودداری می کنیم.

تنزیه عایشه از سوی شیعه

عموم شیعیان عایشه را منزه شمرده و تهمت یاد شده را مردود می دانند و معتقدند که اهانت به ایشان حرام است و دامن وی را از چنین نسبت هایی مبرا شمرده اند. علمای بزرگ شیعه بر این عقیده اند که تهمت به هر یک از زنان پیامبر(صلی الله علیه و آله)، از جمله عایشه حرام است. جا دارد در این مورد به فتوای رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله خامنه ای اشاره شود.

وقتی فردی به نام یاسر الحبیب، طلبه جوان کویتی سخنان توهین آمیزی را نسبت به عقاید برادران اهل سنت مطرح ساخت، این ماجرا باعث شد که برخی از مقام معظم رهبری استفتا کنند و نظر ایشان را جویا شوند. فردی که استفتا نموده، از معظم له خواسته است که نظرشان را در این زمینه مرقوم فرمایند و معظم له این گونه مرقوم فرموده اند:

ص:327

اهانت به نمادهای برادران اهل سنت؛ از جمله اتهام زنی به همسر پیامبر اسلام (عایشه) حرام است. این موضوع، شامل زنان همه پیامبران به ویژه سید الأنبیا، پیامبر اعظم، حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) می شود. (1)

البته ناگفته نماند که یاسر الحبیب، علاوه بر عقاید برادران اهل سنت، به عقاید شیعه هم اهانت کرده است، به خصوص به تقیه که مورد وفاق عقاید شیعی است تاخته و آن را مانع بزرگی بر سر راه پیشرفت اسلام دانسته است. چنین می نماید که این فرد، خود مشکوک است و ظاهراً از دشمنان تأثیر می گیرد.

نگاهی به آیات افک

(إِنَّ الَّذِینَ جاؤُ بِالْإِفْکِ عُصْبَةٌ مِنْکُمْ لا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَکُمْ بَلْ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اکْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ وَ الَّذِی تَوَلّی کِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذابٌ عَظِیمٌ ) (نور: 11)

مسلّماً کسانی که آن تهمت عظیم را عنوان کردند، گروهی (متشکّل و توطئه گر) از شما بودند اما گمان نکنید این ماجرا برای شما به زیان شما است، بلکه خیر شما در آن است. آنها هر کدام سهم خود را از این گناهی که مرتکب شدند، دارند و از آنان کسی که بخش مهم آن را بر عهده داشت، عذاب عظیمی برای اوست!

(لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَیْراً وَ قالُوا هذا إِفْکٌ مُبِینٌ ) (نور:12)

چرا هنگامی که این تهمت را شنیدید، مردان و زنان با ایمان نسبت به کسی که از خودشان بود، گمان خیر نبردند و نگفتند این دروغ بزرگ آشکاری است.

(لَوْ لا جاؤُ عَلَیْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَإِذْ لَمْ یَأْتُوا بِالشُّهَداءِ فَأُولئِکَ عِنْدَ اللّهِ هُمُ الْکاذِبُونَ ) (نور: 13)

ص:328

چرا چهار شاهد بر آن نیاورند و هنگامی که گواهان را نیاوردند، آنان در پیشگاه خدا دروغگویان اند.

(وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ لَمَسَّکُمْ فِیما أَفَضْتُمْ فِیهِ عَذابٌ عَظِیمٌ ) (نور: 14)

و اگر فضل و رحمت الهی در دنیا و آخرت، شامل حال شما نمی شد، به خاطر این گناهی که کردید عذاب سختی به شما می رسید.

و در آخر قرآن کریم می فرماید: ( یَعِظُکُمُ اللّهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَداً إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ )؛ «خداوند اندرزتان می دهد که اگر ایمان دارید، هرگز چنین کاری را تکرار نکنید». (نور: 17)

البته در تاریخ، حوادث فراوانی درباره عایشه، بعد از رحلت حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) نقل شده که برای پرهیز طول کلام، از آن خودداری می کنیم.

پاسخ به ندای الهی و دفن در بقیع

ابن خلکان می نویسد: «عایشه در زمان سلطنت معاویه، در سال 58 هجری و در سن 67 سالگی در گذشت و در بقیع مدفون گردید». (1)

عایشه، همچون پدرش ابوبکر شبانه به خاک سپرده شد.

امام بخاری و غیر او، به سندی اشاره می کنند که براساس آن، عایشه امّ المؤمنین به عبدالله بن زبیر وصیت کرد؛ «ادْفِنِّی مَعَ صَوَاحِبِی بِالبَقِیعِ». (2)

حاکم در المستدرک به نقل از هشام بن عروه می نویسد: «مادر مؤمنان در شب روز سه شنبه درگذشت و ابوهریره برجنازه اش نماز گزارد». (3)

ص:329

حضرت وقتی نزد آنها رفت، این سؤال را طرح کردند. در پاسخشان فرمود: نه، معافیر نخورده ام، بلکه زینب به من عسل داده است. حفصه گفت: باید زنبور عسل روی درخت معافیر نشسته باشد که چنین ناخوشایند است! لذا پیامبر(صلی الله علیه و آله) برای خوشنودی ایشان عسل را بر خود تحریم نمودند. پس از این تحریم بود که آیات زیر بر آن حضرت نازل گردید:

(یا أَیُّهَا النَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللّهُ لَکَ تَبْتَغِی مَرْضاتَ أَزْواجِکَ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ ) (تحریم:1)

ای پیامبر، چرا چیزی را که خدا بر تو حلال فرموده، به خاطر جلب رضایت همسرانت بر خود حرام می کنی؟

پیامبر(صلی الله علیه و آله) خطاب به ایشان فرمودند: این را بر کسی فاش مسازید، اما آنها به این تعهد وفا نکردند و راز پیامبر(صلی الله علیه و آله) را فاش ساختند و آن خبر را در میان مردم انتشار دادند. خداوند به وسیله جبرئیل، پیمان شکنی آنها را به پیامبر(صلی الله علیه و آله) اطلاع داد و آنها را تهدید به مجازات فرمود و به پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: آنچه را که بر خود حرام کرده ای حلال است و می توانی استفاده کنی و آیه توبیخ آنها چنین است:

(وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلی بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً فَلَمّا نَبَّأَتْ بِهِ وَ أَظْهَرَهُ اللّهُ عَلَیْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمّا نَبَّأَها بِهِ قالَتْ مَنْ أَنْبَأَکَ هذا قالَ نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ) (تحریم:3)

(به خاطر بیاورید) هنگامی را که پیامبر یکی از رازهای خود را به بعضی از همسرانش گفت، ولی هنگامی که آن را افشا کرد و خداوند پیامبرش را از آن آگاه ساخت، قسمتی از آن را برای او بازگو کرد و از قسمت دیگر خودداری نمود. هنگامی که پیامبر همسرش را از آن خبر داد، گفت: «چه کسی تو را از این راز آگاه ساخت؟» فرمود: «خداوند عالِم و آگاه مرا با خبر ساخت!

سپس این آیه برای آنها نازل گردید.

ص:331

(إِنْ تَتُوبا إِلَی اللّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُما وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ) (تحریم: 4)

اگر شما دو همسرِ پیامبر، از کار خود توبه کنید (به نفع شما است؛ زیرا) دل هایتان (از یاد حق) منحرف شده و اگر بر ضدّ او هم داستان شوید (کاری از پیش نخواهید برد)؛ زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل و مؤمنان صالح و فرشتگان بعد از آنان پشتیبان اویند.

البته برخی از مفسران، نظیر طبرسی در مجمع البیان، مطلب را به گونه دیگری نقل کرده اند؛ چنان که طبرسی نوشته است:

یکی از روزهایی که نوبت پذیرایی پیامبر(صلی الله علیه و آله) با حفصه بود، به اتاق وی رفت، حفصه اظهار داشت با پدرم کاری دارم، اجازه دهید به خانه پدرم بروم. حضرت هم اجازه دادند. هنگامی که اتاق خلوت شد، پیامبر به سراغ ماریه قبطیه فرستاد و در اتاق حفصه با وی همبستر گردید. حفصه که از خانه پدر بازگشت، در را بسته دید! پشت در نشست تا در باز شد. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) درحالی که عرق از جبین مبارکش می ریخت، از اتاق بیرون آمد. حفصه ماریه را نیز در اتاق خود مشاهده کرد. حفصه پرخاش کرد: آری، برای چنین منظوری به من اجازه دادی و گرنه اجازه نمی دادی! کنیز خود را به خانه آوردی در روزی که مخصوص من است. آن هم در بستر من با وی همبستر گشته و احترام مرا ریختی؟! پیامبر(صلی الله علیه و آله) برای اینکه صدای او را کوتاه کند و جار و جنجالی به راه نیفتد، فرمود: خاموش باش، برای رضا و خشنودی تو ماریه را بر خود حرام کردم، ولی این مطلب، نزد تو امانت باشد و به کسی باز مگو. در این هنگام بود که سوره تحریم نازل گردید. (1)

تهدید الهی به حفصه و عایشه

در ماجرای این فاش سازی خبر، خداوند متعال در سوره تحریم آنان را به طلاق تهدید کرده و اینکه همسرانی مؤمن، صالح، عابد، و بکر روزی اش خواهد کرد:

ص:332

(عَسی رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَکُنَّ أَنْ یُبْدِلَهُ أَزْواجاً خَیْراً مِنْکُنَّ مُسْلِماتٍ مُؤْمِناتٍ قانِتاتٍ تائِباتٍ عابِداتٍ سائِحاتٍ ثَیِّباتٍ وَ أَبْکاراً) (تحریم : 5)

ای همسران پیامبر، اگر او شما را طلاق دهد، امید است پروردگار به جای شما همسرانی بهتر برای او قرار دهد؛ همسرانی مسلمان، مؤمن، متواضع، توبه کننده، عابد، اهل هجرت؛ زنانی غیر باکره و باکره.

و بدین صورت، خداوند آنان را تهدید به طلاق نمود؛ تهدیدی که برای هر زنی بدترین تهدید و خبر و ناخوشترین ماجرای زندگی است.

سیوطی در درّ المنثور از ابن عباس نقل نموده است:

عمر بن خطاب به ابن عباس گفت: بعد از این ماجرا پیامبر از همسرانش کناره گیری کرد و ماریه را به مشربه امّ ابراهیم فرستاد و خود نیز برای مدتی در آنجا اقامت گزید. (1)

تجمّل گرایی حفصه

همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) - به ویژه حفصه - از آن حضرت چیزهایی را مطالبه می کردند و گرایش به تجمل و زینت های دنیایی داشتند تا جایی که گاهی این مطالبات به بگو مگو منتهی می شد؛ به حدّی که روزی میان پیامبر(صلی الله علیه و آله) و حفصه، مشاجره و نزاعی طولانی روی داد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) خطاب به حفصه فرمودند: اگر مایلی، کسی را میان خود حَکَم قرار دهیم. حفصه گفت: آری باید چنین شود. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فردی را به سراغ عمر فرستادند، چون وارد شد، به حفصه فرمودند: حرف بزن و ادعای خود را بگو، حفصه اظهار داشت: شما سخن بگویید و راست بگویید. عمر با شنیدن این جمله، سیلی محکمی به صورت دخترش نواخت، همین که سیلی دوم را زد، پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: عمر! دست نگهدار، سپس عمر به دخترش گفت: پپامبرخدا(صلی الله علیه و آله) جز کلمه راست نمی گوید. اگر در

ص:333

محضر پیامبر(صلی الله علیه و آله) نبود، تو را آن قدر می زدم که بمیری. با همه اینها حفصه و همراهانش دست از گفته و تقاضای خود برنداشتند و پیامبر(صلی الله علیه و آله) یک ماه تمام در یک اتاق کوچک، تنها و دور از دسترس زنان به سر برد، تا اینکه آیات زیر نازل گردید: (1)

(یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها فَتَعالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَ أُسَرِّحْکُنَّ سَراحاً جَمِیلاً * وَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْکُنَّ أَجْراً عَظِیماً) (احزاب: 28 و 29)

ای پیامبر، به همسرانت بگو: اگر دنیا و زرق و برق آن را می خواهید، بیایید با هدیه ای شما را بهره مند ساخته و به نیکویی رهایتان سازم، ولی اگر شما خدا و پیامبرش و سرای آخرت را می خواهید، خداوند برای نیکوکاران شما پاداشی عظیم را قرار داده و آماده فرموده است.

در این آیات هم، حفصه و همسران دیگر پیامبر(صلی الله علیه و آله) که چنین مطالباتی از حضرت داشتند، تهدید به جدایی شده اند.

نامه عایشه به حفصه

در ماجرای جنگ جمل، عایشه نامه ای بدین مضمون به حفصه می نویسد:

به تو خبر دهم که علی بن ابی طالب در ذی قار فرود آمده و از ترس در آنجا توقف دارد! زیرا او شنیده است که جمعیت ما زیاد است؛ نه می تواند پیش برود و نه می تواند برگردد! (2)

حفصه زنانی را گرد هم جمع کرد و همگی این شعر را می خواندند:

مَا الْخَبَرُ مَا الْخَبَرُ

ص:334