الذخیره فی العقبی فی موده ذوی القربی

شبربن محمدبن ثنوان الحویزی المشعشی

تحقیق مهدی الرجایی.

ص :2

أهل الجور و الحسد و الخلاف،اولئک یریدون لیطفؤوا نور اللّه بأفواهم و اللّه متمّ نوره و لو کره الکافرون،حضرة المخصوص بکلمات الفضائل جناب الأزهر الأنور حضرة السید شبّر،لا زال وجوده لنا قرّة عین وجوده قضاء للدین بالنبی الأمین (1).

و قال الشیخ حرز الدین فی ترجمته:هاجر إلی بلد العلم و الهجرة للعلماء النجف الأشرف،و حطّ رحله فیها،و حضر علی أقطاب علمائها،و صار عالما فاضلا محقّقا مدقّقا کاملا أدیبا شاعرا،صاحب التآلیف و التصنیف،من حاز صولة الرئاسة إلی شرف العلم و السیادة و صحّة النسب،إلی هداة الأبرار و ساسة العباد، الأمیر الجلیل،صاحب السیف و القلم،الحبر الذی شهد بعلمه العلماء الأعلام و الفقهاء العظام،و أجازوه إجازة اجتهاد و روایة بکمال الاحترام و الاطّراء (2).

و قال السید الأمین:عالم فاضل محدّث معروف،و کان معاصرا للسید عبد اللّه سبط السید نعمة اللّه الجزائری،و الشیخ یوسف البحرانی (3).

و سیأتی الاطّراء له من بعض من أجازوه.

العلاّمة المحقّق المدقّق الفاضل الکامل الصالح التقی النقی السید محمّد بن السید ثنوان الموسوی الحویزی،ممّن صرف عمره فی تحصیل فنون العلم،و قد قرأ علیّ شطرا وافیا سیما الفقه و الحدیث و ما یتعلّق بذلک،فکان بحمد اللّه قد بلغ الغایة، و وصل النهایة فی التحصیل،و إدراک المطالب،و الوصول إلی الحقائق،فهو الذکی اللوذعی الألمعی التقی النقی الصالح البهی،أرشدتنا إلی ذلک کلّه محاوراته و معاشراته.

3-الشیخ جواد النجفی.

4-الشیخ حسین بن محمّد الماحوزی البحرانی.

قال فی إجازته:و بعد فقد استجازنی السید الجلیل الفاضل النبیل،ذو الفهم الوقّاد و الفکر النقّاد،السیّد شبّر ابن العلاّمة الفهّامة محمّد،أدام اللّه له التوفیق الأمدی،و اللطف الصمدی،و هو حقیق بالإجابة لذلک،لأنّه من أهل السلوک لتلک المسالک،غیر أنّی لمّا کنت علی جناح السفر مع کثرة الاشتغال و عدم الاستقرار و توزّع البال،اقتضی إجراء ذلک علی وجه الإجمال و عدم التفصیل فی الحال.

5-السید رضی الدین بن محمّد بن علی بن حیدر الموسوی العاملی المکّی صاحب تنضید العقود السنیة بتمهید الدولة الحسنیة،یروی عنه إجازة بتاریخ سنة (1155).

6-الشیخ زین الدین النجفی.

7-الشیخ سعد بن أحمد الجزائری.

8-السید صدر الدین الحسینی الموسوی.

9-السید الشریف عبد العزیز بن أحمد الصادقی الموسوی النجفی.

10-الشریف محمّد کاظم العمیدی.

ص:5

11-العالم الزاهد الشیخ آغا محمّد بن آغا رحیم.

12-السید محمّد بن عبد الکریم الحسینی الحسنی الطباطبائی.

قال فی إجازته له:قد استجازنی السید الجلیل الألمعی،و الفاضل الکامل اللوذعی،البارع الجامع بین فضیلتی العلم و العمل،العابد الزاهد،المنزّه عن خسیستی الخطأ و الزلل،السید شبّر ابن العالم العامل النقی السید محمّد بن ثنوان الموسوی الحویزی مولدا الغروی مسکنا،و أجزت له لما عرفته قابلا لتحصیل العلوم الدینیة،و اکتساب المعارف الیقینیة،و استفادة المطالب الاصولیة و الفروعیة من معانی الأخبار باستبصار اولی الأبصار،بل أخذ شطرا وافیا و طرفا کافیا الخ.

13-الشیخ محمّد مهدی الفتونی.

14-السید الشهید نصر اللّه المدرّس الشهید سفیرا سنة(1168)یروی عنه بتاریخ سنة(1154).

قال:استجازنی الفاضل المحقّق،العالم العلم المدقّق،نور حدقة الأماثل،و نور حدیقة الأفاضل،السید السند،و الرکن المعتمد الأطهر،السید شبّر ابن الفاضل المقدّس السید محمّد بن ثنوان،الحائز فنون الفخر.

15-الشیخ یوسف بن الشیخ أحمد الدرازی البحرانی.

قال فی إجازته:و کان من جملة من وقف نفسه علی العمل بالأخبار،و اتّخذها له الشعار و الدثار،و اتّشح مع ذلک ببردة الصلاح و التقوی،و حاز ممّا هنالک الحظّ الأوفر الأقوی،عمدة السادة الأشراف،و زبدة الأجلاّء من دوحة عبد مناف، السید الأجلّ الأنبل الأفخر،السید الأحمد،السید شبّر ابن المقدّس العلاّمة السید محمّد بن السید ثنوان الحویزی.

ص:6

17-جنّة البریة فی أحکام التقیة،مرتّب علی مقدّمة و اثنی عشر جنّة و اثنی عشر ترسا،و خاتمة،و قد فرغ منه فی ثامن شعبان سنة(1165)و یقال له:

جنّة الإمامیة فی التقیة.

18-حجّة الخصام فی الخروج و القیام،فی الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و الجهاد،و فیه نظریة المشعشعیین فی الثورة ضدّ الحکم و إجراء الأحکام بالقوّة، فرغ منه سنة(1178).

19-حقیقة مذهب الإمامیة.

20-الخمس.

21-الذخیرة فی العقبی فی مودّة ذوی القربی،و هی هذه الرسالة التی بین یدیک.سیأتی الکلام حولها.

22-رسالة فی الاستخارة.

23-رسالة فی الاستشارة.

24-رسالة فی أنّ غسل الجمعة سنّة واجبة و أنّ تارکه فاسق.

25-رسالة فی حکم العمل بغیر علم.

26-رسالة فی وجوب بعض الأذکار.

27-شرب الدخان.

28-الشهور الرومیة.

29-صفوة المرام من مدارک الأحکام،کتبه علی کتاب المدارک فی الفقه.

30-عدد قنوت صلاة العیدین.

31-الفرقة الناجیة،قد اشتملت علی أکثر من ثلاثمائة آیة من الکتاب المبین.

32-فهرست کلّیات الطبّ.

ص:8

33-فهرست معانی الأخبار.

34-القصر و الاتمام.

35-کشف الغمّة فی الغنیمة.

36-کنز السعادة فی ذکر جملة من علماء السادة.

37-مختصر رجال العلاّمة المجلسی رحمه اللّه.

38-مختصر من لا یحضره الإمام للمؤلّف نفسه،علی وجه وجیز حسن تامّ.

39-من لا یحضره الإمام،حواشی کثیرة علی فهرس الوسائل من سنة (1156)إلی سنة(1186).

40-نیة الشرّ سیئة.

کانت اتّفاقیة بین المولی و النادر فی الوقت المعیّن،و اعتقد أنّ النادر سوف یفتح العراق و تکون له المنزلة العالیة عند السلطان أیضا،و هو الأمیر علی العراق کما کان لآبائه فی الحویزة،و لمّا زحف الجیش الایرانی فی الحدود،دحره الجیش العراقی العربی و الترکی فی جانب الشرکاط،حتّی توسّط الجبال،ثمّ اتّجه الترک ظافرین نحو جیش السید،و أسفر عن انکسار جیش السید المولی و إلقاء القبض علیه.انتهی.

و حدّثنا المعاصر العلاّمة الشیخ سلمان الفلاحی:أنّ جدّنا علی بن المقرب الشاعر کان وزیرا للمولی السید شبّر لمّا انخذل جیش المولی بالرشا لقوّاد جیشه من رؤساء القبائل،و قبضوا أمیرهم و سیّروه إلی والی بغداد،و لمّا مثل بین یدیه لامه علی ذلک،و عفی عنه،ثمّ أکرمه و أقطعه الأرض المعروفة بالشبّریة،و ممّا خاطب الوالی به المولی:أنّک جاهل و لو کنت عالما کما زعم لعرفت ما صنع أهل العراق بأجدادک و غدرهم بهم من قبل،و لکنّا عفونا عنک و عن حاشیتک.

قیل:و لمّا لم یتمّ الأمر للمولی بعد هذه الواقعة،قال السید فی حفل:

یا أباة الضیم ما هذا القعود الموالی الیوم سادتها العبید (1)

التحیة و الإکرام،العالم الأوحد سیدنا الأجلّ و مخدومنا الأکمل،مولانا السید شبّر سلّمه اللّه،جاءنا کتابکم،و سرنا خطابکم،و کلّما ذکرتم صار معلومنا،و جنابکم العالی ذاکر لنا من جهة اجتماعنا مع شیخ بنی حسن علی منوال الطریق السابق الذی لا ریب فیه و لا شبهة تعتریه،و حیاة جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله هذا من باطننا و ظاهرنا.

و منها:رسالة الشیخ خلیل آل عبّاس إلی السید السند و الساعد و العضد التقی النقی،العالم العامل الشخص الربّانی عدیم المثیل المحقّق المدقّق المقتفی آثار أهل البیت علیهم السّلام بجمیع الأفعال و المتتبّع أوامرهم بسائر الأعمال،مولانا السید شبّر أصلح اللّه أحواله فی الدارین الخ.

و کتب إلیه شیخ مشایخ الشرق بل و الغرب الشیخ عثمان:أبهی سلام یهدی إلی شرف السادة الکرام الأجلاّء العظام آل عبد مناف،مؤیّد الدین القویم بعد اندراسه، و مشیّد الشرع المبین بعد انطماسه الخ.

و کتب إلیه العالم الکامل السید عبد العزیز النجفی،و هو جدّ الاسرة النجفیة آل الصافی.

و کتب إلیه الأجلّ الأنبل الشیخ علی بن قسّام.

و کتب إلیه الشیخ الجلیل العالم العلم الشیخ حسین بن الشیخ موسی الشهیر ابن لولو.

و کتب إلیه استاذه الشیخ محمّد مهدی الفتونی کتابا یلزم الجماهیر المؤمنة باتّباع أوامر المولی السید شبّر حینما ثار علی ولاة آل عثمان فی العراق،لیقرأه علی جماهیر المسلمین المتجمّعة لنصرته،و إلیک نصّه:إنّ الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر واجبان علی العارف المتمکّن منهما،فأطیعوا أمره و انتهوا عند نهیه،

ص:11

فإنّه یدلّکم علی ما یصلح به دنیاکم و اخراکم و لا تخالفوه و أعینوه علی إنفاذ أمره الخ (1).

ذکره عبد اللّه بن فتح اللّه البغدادی الملقّب بالغیاث فی تاریخه المعروف ب«تاریخ الغیاثی»من بدء تلمّذ السید محمّد بن فلاح علی الشیخ أبی العبّاس أحمد بن فهد الحلّی،و إعلاء أمره إلی ادّعاء المهدویة إلی وفاته فی الأربعاء سابع شعبان سنة (866)و له رسالة فی نسب السید محمّد هذا و اخری فی نسب حفیده السید علی خان بن خلف الحویزی،کلّها فی مجموعة بخطّه،رأیتها فی کتب الشیخ الفقیه الحاج محمّد حسن کبّه،و بعده اشتراها سیدنا الحسن صدر الدین (1).

أقول:لعلّ المراد من المجموعة بخطّه،هی هذه الرسالة الذخیرة فی العقبی.

و قال أیضا:الذخیرة فی العقبی فی مودّة ذوی القربی،فیه شرح نسب السید علی خان بن خلف الوالی الحویزی،للسید شبّر بن محمّد بن ثنوان المتوفّی حدود سنة(1190)کذا ذکره مؤلّف رسالة ترجمة السید شبّر،و قال:إنّه ترجم السید شبّر فیه السید علی خان و ذکر نسبه مفصّلا.

أقول:رأیت مجموعة بخطّ السید شبّر فی سنة(1330)فی مکتبة الحاج محمّد حسن کبّة بسامراء،و انتقلت بعد وفاته إلی مکتبة الصدر،و قد کتب السید شبّر بخطّه فیها بعض تصنیفاته،منها رسالة فی نسب السید محمّد المشعشعی الملقّب بالمهدی،و منها رسالة فی ترجمة السید محمّد المذکور و ذکر أحواله، و منها رسالة فی نسب السید علی خان الوالی،و هی مرتّبة علی مقدّمة فی ذکر من ترجم السید علی خان أو آبائه و أجداده و بنی أعمامه فی کتابه،و عدّهم ما یقرب من عشرین مؤلّفا،مثل القاضی نور اللّه،و السید علی خان المدنی،و المحدّث الحرّ، و المحدّث الجزائری،و الشیخ فرج اللّه الحویزی،و المیرزا عبد اللّه صاحب

ص:13

الریاض،و السید محمّد حیدر المکّی،و غیرهم.

ثمّ عقد فصلین أوّلهما فی ذکر ما قاله هؤلاء المذکورون فی کتبهم،و ثانیهما فی توثیق هؤلاء واحدا بعد واحد،و بعد الفصلین عقد خاتمة فی دفع بعض التوهّمات و التخیّلات،أوّلها:الحمد للّه الذی خلق من الماء بشرا فجعله نسبا و صهرا.و یروی فیها عن شیخه السید نصر اللّه المدرّس الحائری فی سنة(1154).

و لم أجد فی هذه النسخة تسمیة الرسالة بالذخیرة فی العقبی،و الظاهر أنّ هذه النسخة المسودّة الأصلیة بخطّ المؤلّف،و لعلّ هذه التسمیة کانت فی مبیضّتها،أو ذکرت فی أثناء الکتاب و أنا لم أطّلع علیها (1).

و قال أیضا:رسالة فی نسب السید علی خان الموسوی الحویزی المشعشعی، ألّفه السید شبّر بن محمّد بن ثنوان المشعشعی الموسوی المعاصر للسید عبد اللّه سبط المحدّث الجزائری و الشیخ یوسف البحرانی،رتّبها علی مقدّمة فی ذکر من ترجم السید علی خان أو أحد أجداده و بنی عمومته فی کتابه،ذکر منهم ما یقرب من عشرین مؤلّفا،کالقاضی نور اللّه،و السید علی خان المدنی،و الحرّ العاملی، و الجزائری،و فرج اللّه الحویزی،و المیرزا عبد اللّه الأفندی،و محمّد حیدر الکرکی،و غیرهم،أوّلها:الحمد للّه الذی خلق من الماء بشرا فجعله نسبا و صهرا، یروی فیها عن السید نصر اللّه الحائری،و تاریخ الروایة أواخر سنة(1154) (2).

و قال أیضا:رسالة فی نسب السید محمّد المشعشعی الملقّب بالمهدی بن فلاح الموسوی للشبّر،أوّلها الحمد للّه علی إفضاله،حکی فیها عن جماعة من

ص:14

المذکورین فی الرسالة السابقة نسب السید محمّد،و حکی أیضا عن شیخه کاظم الشریف العمیدی أنّه قال:رأیت فی حاشیة کتاب تاریخ الدول الحادثة من آل بویه إلی آل عثمان عند ذکر المشعشعی،رأیت الکلّ فی مجموعة بخطّ المؤلّف عند محمّد حسن کبّة (1).

الصفحة الاولی من المقدّمة

ص:16

الصفحة الاولی من النور الثالث

ص:17

الصفحة الاولی من النور الرابع

ص:18

الصفحة الاولی من النور الخامس

ص:19

الصفحة الاولی من النور السادس

ص:20

الذخیرة فی العقبی فی مودة ذوی القربی

للعلاّمة السید شبّر بن محمّد بن ثنوان الحویزی المشعشعی من اعلام القرن الثانی عشر

تحقیق السیّد مهدی الرجائی

ص:21

ص:22

صفوة.

کما رویناه بأسانیدنا المذکورة فی إجازاتنا إلی المفید رحمه اللّه فی مجالسه،و الشیخ فی الأمالی،بإسنادها عن واثلة بن الأصقع،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:إنّ اللّه اصطفی إسماعیل من ولد إبراهیم،و اصطفی کنانة من بنی إسماعیل،و اصطفی قریشا من بنی کنانة،و اصطفی هاشما من قریش،و اصطفانی من هاشم (1).

و أیضا فی الخصال،بإسناده إلی إبراهیم بن یحیی،قال:حدّثنی جعفر بن محمّد،عن أبیه علیهما السّلام،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:قسّم اللّه تبارک و تعالی أهل الأرض قسمین،فجعلنی فی خیرهما،ثمّ قسّم النصف الآخر علی ثلاثة،فکنت خیر الثلاثة،ثمّ اختار العرب من الناس،ثمّ اختار قریشا من العرب،ثمّ اختار بنی هاشم من قریش،ثمّ اختار بنی عبد المطّلب من بنی هاشم،ثمّ اختارنی من بنی عبد المطّلب (2).

و فرات بن إبراهیم فی تفسیره،فی حدیث دخول فاطمة علیها السّلام علی النبی صلّی اللّه علیه و آله فی مرضه الذی توفّی به،قال فیه:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:إنّ اللّه تبارک و تعالی خلق الخلق قسمین،فجعلنی و زوجک فی أخیرهما قسما،و ذلک قوله عزّ و جلّ فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ثمّ جعل الاثنین ثلاثا،فجعلنی و زوجک فی أخیرهما ثلاثا،و ذلک قوله وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ* أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ* فِی

ص:24

جَنّاتِ النَّعِیمِ (1).

و لمّا کانت صلة الأرحام مأمورا بها؛لما تواتر من الأخبار.

منها:ما رویناه بإسنادنا إلی الصدوق رحمه اللّه تعالی فی الفقیه،فی حدیث وصیة النبی صلّی اللّه علیه و آله:یا علی سر سنة صل رحمک (2).

و فی عیون الأخبار و الخصال،بإسناده عن أبی الحسن الرضا علیه السّلام،قال:إنّ اللّه عزّ و جلّ أمر بثلاثة مقرون بها ثلاثة اخری:أمر بالصلاة و الزکاة،فمن صلّی و لم یزکّ لم تقبل منه صلاته،و أمر بالشکر له و للوالدین،فمن لم یشکر والدیه لم یشکر اللّه،و أمر باتّقاء اللّه و صلة الرحم،فمن لم یصل رحمه لم یتّق اللّه عزّ و جلّ (3).

و منهیا عن ترکها،لما مرّ،و لما رویناه بالإسناد إلی الکلینی رحمه اللّه فی الکافی، باسناده،عن أبی جعفر علیه السّلام،قال:إنّ فی کتاب علی علیه السّلام:إنّ الیمین الکاذبة و قطیعة الرحم لتذران الدیار بلاقع (4).

و کانت المودّة و تعظیم الآل أیضا کذلک،قال الصدوق رحمه اللّه فی اعتقاداته هکذا:

قال الشیخ أبو جعفر:اعتقادنا فی العلویة أنّهم من آل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله،و انّ مودّتهم واجبة؛لأنّها أجر النبوّة،قال اللّه عزّ و جلّ: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (5)إلی أن قال رحمه اللّه:و سئل الصادق علیه السّلام عن آل محمّد علیهم السّلام،فقال:آل محمّد

ص:25

من حرم علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله نکاحه (1).إنتهی کلامه رفع مقامه.

و إن قلنا:إنّ المراد بالقربی فی الآیة الشریفة المعصومون صلوات اللّه و سلامه علیهم أجمعین،فمن أبین الامور أنّ تعظیم الأولاد و إکرامهم و تقدیمهم من علامات المودّة و ثمراتها،و ترک ذلک من منافیاتها و محبطاتها،و لا طریق إلی ذلک و أمثاله إلاّ بعد معرفة النسب مع حفظه و الأخذ فیه بظاهر الحکم.

أمّا الأوّل،فقال صاحب العمدة:و حثّ النبی الامّی علیه،فقال:تعلّموا أنسابکم لتصلوا أرحامکم (2).

و أمّا الثانی،فقال الصادق علیه السّلام:خمسة أشیاء یجب علی الناس (3)الأخذ فیها بظاهر الحکم:الولایات،و المناکح،و الذبائح،و الشهادات،و الأنساب،فإذا کان ظاهر الرجل مأمونا (4)جازت شهادته و لا یسأل عن باطنه (5).

و أنت خبیر بأنّه لو کلّف اللّه عبیده فی هذه الخمسة بالأخذ بالواقعی الذی لا یعلمه إلاّ هو و بإذنه النبی و الوصی لکان تکلیفا بما لا یطاق،و اللّه سبحانه منزّه عنه، و لذلک نهی عن الطعن فیها.

روی الصدوق رحمه اللّه فی الخصال،بإسناده عن الصادق جعفر بن محمّد،عن آبائه صلوات اللّه علیهم،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:أربعة لا تزال فی امّتی إلی یوم القیامة:

ص:26

الفخر بالأحساب،و الطعن فی الأنساب،و الاستسقاء بالنجوم،و النیاحة (1).

الحدیث.

و روی ابن أبی جمهور رحمه اللّه فی غوالی اللئالی،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:ثلاث من سنن الجاهلیة لا یدعها الناس:الطعن فی الأنساب،و النیاحة،و الاستسقاء بالأنواء (2).

و قال الشیخ فخر الدین رحمه اللّه فی مجمع البحرین:فی الحدیث«المؤمن لا یکون طاعنا (3)»أی:وقّاعا فی أعراض الناس فی الذمّ و الغیبة،و نحوها من طعن علیه بالقول إذا عابه،و منه الطعن فی النسب (4).إنتهی.

و شمول الحدیث الشریف للطاعن فی الأنساب بیّن لا یخفی علی ذوی النهی، و من البیّن أنّ الطاعن برمح مسموم فی قلب السید أهون علیه من الطاعن فی نسبه،کما لا یخفی علی ذی نسب.

قال بعض المحقّقین من علمائنا رحمه اللّه فی کتاب له فی هذا الباب،هکذا:ما علیه النحاة فی باب ما أضمر عامله علی شریطة التفسیر أنّ المناسب فی تقدیر«زیدا ضربت غلامه أهنت زیدا»فإذا کان ضرب الغلام أو شتمه و إهانته إهانة سیّده عرفا و تبادرا فی الذهن،فتکون إهانة السید إهانة جدّه صلّی اللّه علیه و آله بالطریق الأولی،لکن بین الإهانتین فرق،ففی الاولی یأثم و لا یکفر،و فی الثانیة یأثم و یکفر؛إذ لا ریب فی

ص:27

کفر من أهان النبی صلّی اللّه علیه و آله.انتهی کلامه رفع مقامه.

و غیر خفی أنّ هذه الإهانة تستلزم إهانة المعصومین و الأنبیاء و المرسلین، صلوات اللّه و سلامه علیهم أجمعین،بل تستلزم إهانة ربّ العالمین،کما لا یخفی علی أحد.

روی الصدوق-رحمه اللّه تعالی-فی عیون الأخبار،بإسناده إلی عمرو بن خالد،قال:حدّثنی زید بن علی و هو آخذ بشعره،قال:حدّثنی أبی علی بن الحسین علیهما السّلام و هو آخذ بشعره،قال:حدّثنی أبی الحسین بن علی علیهما السّلام و هو آخذ بشعره،قال:حدّثنی أبی علی بن أبی طالب علیه السّلام و هو آخذ بشعره عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و هو آخذ بشعره،قال:من آذی شعرة منّی فقد آذانی،و من آذانی فقد آذی اللّه عزّ و جلّ،و من آذی اللّه عزّ و جلّ لعنه اللّه ملؤ السماء و الأرض (1).

هذا،و لا ریب فی فضل المعصومین عند أهل الاسلام،و بیان عشر عشیره لا یسعه الکلام فضلا عن هذا المقام،نعم لا بأس بروایة بعض ما ورد فی ذرّیتهم الکرام.

فنروی بإسنادنا إلی الشیخ-طاب ثراه-فی الأمالی،بإسناده عن الرضا،عن آبائه صلوات اللّه و سلامه علیهم،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:کلّ نسب و صهر منقطع یوم القیامة إلاّ نسبی و صهری (2).

و هو مروی بطرق کثیرة أیضا (3).

ص:28

و عن أبی الحسن علیه السّلام،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:أیّما رجل صنع إلی رجل من ولدی صنیعة،فلم یکافئه علیها،فأنا المکافیء له علیها (1).

و قال مولانا حیدر علی (2)بن ملاّ میرزا محمّد المشهور-رحمهما اللّه تعالی- فی کتابه (3)فی هذا الباب،روی عنه صلّی اللّه علیه و آله و هو مشهور:الصالحون للّه و الطالحون لی.قال رحمه اللّه تعالی:و معلوم أنّ الطالح من الغیر یؤذی و یؤدّب إذا افتقر إلیه بخلافهم؛لأنّ تأدیبهم علی الإمام علیه الصلاة و السّلام.

و روی أیضا-رحمه اللّه تعالی-فی کتابه من کتاب التوحید،و غیره فی الصحیح،عن الحضرمی،عن أبی عبد اللّه علیه السّلام فی قول اللّه عزّ و جلّ: وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ (4)قال علیه السّلام:قصرت الأبناء عن عمل الآباء،فألحق اللّه الأبناء بالآباء لیقرّ بذلک أعینهم (5).

قال رحمه اللّه تعالی:و هذه مرتبة لا یدرک غورها،و لا تأفل (6)شمسها و بدرها

ص:29

و قال رحمه اللّه تعالی فی ذلک الکتاب:قد تواتر فی علّة جعل الخمس لهم انّه تنزیه لهم عن أوساخ الناس،فأکمل العلماء إذا فاخر غیر العالم من الذرّیة،فله العلوّ و الفضل علیه،بأنّ اللّه تعالی حرّم علیه أوساخ الناس إکراما و تشریفا له، و أحلّ ذلک للآخر.

و فی الحسن عن الصادقین علیهما السّلام،قالا:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:إنّ الصدقة أوساخ أیدی الناس،و إنّ اللّه قد حرّم علیّ منها و من غیرها ما قد حرّمه،فإنّ الصدقة لا تحلّ لبنی عبد المطّلب.ثمّ قال صلّی اللّه علیه و آله:أما و اللّه لو قد قمت علی باب الجنّة،ثمّ أخذت بحلقته لقد علمتم أنّی لا اوثر علیکم (1).

و عن أبی الحسن علیه السّلام:إنّما جعل اللّه هذا الخمس خاصّة لهم تنزیها لهم من اللّه لقرابتهم من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کرامة لهم عن أوساخ الناس،فجعل لهم خاصّة من عنده ما یغنیهم به عن أن یصیّرهم فی موضع الذلّ و المسکنة (2).

و روی الکلینی فی الصحیح،عن الصادق علیه السّلام،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:فما ظنّکم یا بنی عبد المطّلب إذا أخذت بحلقة باب الجنّة؟أترونی موثرا علیکم غیرکم؟ (3)انتهی.

و بإسنادنا إلی قطب الدین سعید بن هبة اللّه الراوندی رحمه اللّه فی کتابه المسمّی بالخرائج و الجرائح،فی الباب السادس منه،فی معجزات محمّد الباقر علیه السّلام،قال

ص:30

رحمه اللّه تعالی:و منها ما روی الحسن بن راشد،قال:ذکرت زید بن علی فنقّصته (1)عند أبی عبد اللّه علیه السّلام،فقال:لا تفعل،رحم اللّه عمّی زیدا،أتی أبی علیه السّلام فقال:إنی ارید الخروج علی هذه الطاغیة.

فقال:لا تفعل یا زید،فإنّی أخاف أن تکون المقتول المصلوب بظهر (2)الکوفة، أما علمت یا زید أنّه لا یخرج أحد من ولد فاطمة علی أحد من السلاطین قبل خروج السفیانی إلاّ قتل.

ثمّ قال:ألا یا حسن انّ فاطمة أحصنت فرجها،فحرّم اللّه ذرّیتها علی النار، و فیهم نزلت ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ (3)فالظالم لنفسه الذی لا یعرف الإمام،و المقتصد العارف بحقّ الإمام،و السابق بالخیرات هو الإمام،یا حسن إنّا أهل بیت لا یخرج أحدنا من الدنیا حتّی یقرّ لکلّ ذی فضل بفضله (4).

بیان: قد تضمّنت هذه الآیة الشریفة أشیاء،منها:ما أتلوه علیک.

قال بعض المحقّقین-طاب ثراه-فی کتاب له فی هذا الباب،هکذا:فیها تبجیل لهم،و تعظیم نبیل،و تکریم جلیل؛لأنّه تعالی قرنهم بخلفائه-صلوات اللّه علیهم- فی إیراث الکتاب،و الاصطفاء و الخلود فی الجنان،مع التکریمات و التشریفات العظیمة.انتهی کلامه رفع مقامه.

ص:31

و قد تضمّن أیضا هذا الحدیث الشریف أشیاء:

منها:ما قاله الشیخ الجلیل فرج الحویزی (1)النجفی،قال رحمه اللّه:قد تضمّن هذا الحدیث الشریف شیئین:

أحدهما:أنّ فاطمة علیها السّلام قد أحصنت فرجها،فحرّم اللّه ذرّیتها علی النار.

و ثانیهما:أنّه لا یخرج أحد منهم من الدنیا حتّی یقرّ لکلّ ذی فضل فضله،فمن هذا یظهر أنّ مسبّت أولاد الأئمّة-صلوات اللّه علیهم-الذین کانوا مع الأئمّة ظالمین و معتدین،محلّ إشکال،و للتوقّف فیه مجال،بل ترکها أحوط،و اللّه أعلم بمن یموت کافرا مرتدّا فمنعه به،و بمن یموت مسلما معترفا بالحقّ لأهله فیرحمه، و إن کان فاسق الجوارح،و کذلک النبی صلّی اللّه علیه و آله و الأئمّة صلوات اللّه علیهم لا یشفعون إلاّ لمن ارتضی اللّه دینه،و عسی أن یکون أولاد الأئمّة صلوات اللّه علیهم الذین أشرنا إلیهم ماتوا غیر کافرین و لا مرتدّین،کما هو منطوق الحدیث.انتهی کلامه رفع مقامه.

و بإسنادنا إلی السید رضی الدین أبی القاسم علی بن موسی بن طاووس رحمه اللّه نقلا من کتابه سعد السعود من أصل خطّه الشریف،من الفصل التاسع و العشرین،من الباب الثانی منه،نقلا من کتاب محمّد بن العبّاس بن مروان،هکذا:

فصل فیما نذکره من الجزء الثامن من الوجه الثانیة من القائمة السابعة من الکراس الخامس،فی تفسیر قوله تعالی ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللّهِ حدّثنا عثمان بن سعید،حدّثنا إسحاق بن برید الفرّاء،عن غالب الهمدانی،عن

ص:32

أبی إسحاق السبیعی،قال:خرجت حاجّا فلقیت محمّد بن علی علیهما السّلام،فسألته عن الآیة ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ.

فقال:ما یقول فیها قومک یا أبا إسحاق یعنی أهل الکوفة؟قال:قلت:یقولون إنّها لهم،قال:فما تخوّفهم إذا کانوا فی الجنّة،قال:قلت:فما تقول أنت جعلت فداک؟

فقال:هی لنا خاصّة یا أبا إسحاق،أمّا السابق فی الخیرات فعلی بن أبی طالب و الحسن و الحسین و الشهید منّا،و المقتصد فصائم بالنهار و قائم باللیل،و أمّا الظالم لنفسه ففیه ما فی الناس و هو مغفور به،یا أبا إسحاق بنا یفکّ اللّه عیوبکم،و بنا یحلّ اللّه رقاب (1)الذلّ من أعناقکم،و بنا یغفر اللّه ذنوبکم،و بنا یفتح اللّه،و بنا یختم، و نحن کهفکم کأصحاب الکهف،و نحن سفینتکم کسفینة نوح،و نحن باب حطّتکم کباب حطّة بنی إسرائیل.

أقول:و روی تأویل هذه الآیة من عشرین طریقا،و فی الروایات زیادات أو نقصان،و أحقّ الخلائق بالاستظهار فی صلاح السرّ و الإعلان ذرّیة النبی و علی و فاطمة علیهم السّلام،فقد رویت فی مناظرة الرضا علیه السّلام لزید:انّ المحسن (2)من العترة له ثوابان،و المسیء له عقابان،و هو موافق لحال أزواج النبی صلّی اللّه علیه و آله فی صریح القرآن (3).انتهی کلامه رحمه اللّه.

ص:33

بیان:لو لم یکن للمسیء عقابان لما حسن الغفران بهذا القسم الکامل من البیان و التبیان الذی لا یخفی علی إنسان.

و بإسنادنا إلی الصدوق رحمه اللّه فی عیون الأخبار و فی الخصال،بإسناده،عن علی بن موسی الرضا،عن أبیه،عن آبائه،عن علی صلوات اللّه علیهم،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:أربعة أنا الشفیع لهم یوم القیامة و لو أتونی بذنوب أهل الأرض:

معین أهل بیتی،و القاضی لهم حوائجهم عند ما اضطرّوا إلیه،و المحبّ لهم بقلبه و لسانه،و الدافع المکروه عنهم بیده (1).

و بإسنادنا إلی الحسن بن محمّد الطوسی رحمه اللّه فی مجالسه،بإسناده عن أبی جعفر محمّد بن علی الباقر،عن أبیه،عن جدّه صلوات اللّه علیهم،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:من أراد التوسّل إلیّ،و أن یکون له عندی ید أشفع له بها یوم القیامة، فلیصل أهل بیتی،و لیدخل السرور علیهم (2).

و بالإسناد،عن الصدوق رحمه اللّه،بإسناده عن أبی عبد اللّه الصادق،عن آبائه صلوات اللّه علیهم،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:من وصل أحدا من أهل بیتی فی دار الدنیا بقیراط کافأته یوم القیامة بقنطار (3).

بیان:قال فی مجمع البحرین بعد أن نقل فی تفسیره أقاویل،هکذا:و فی الحدیث«القنطار خمسة عشر ألف مثقال من الذهب،و المثقال أربعة و عشرون

ص:34

قیراطا،أصغرها مثل جبل احد،و أکبرها ما بین السماء و الأرض».

و فی معانی الأخبار:فسّر القنطار من الحسنات بألف و مائتی أوقیة،و الأوقیة أعظم من جبل احد (1).

و بإسنادنا إلی أحمد بن محمّد بن خالد البرقی رحمه اللّه فی المحاسن،بإسناده،عن أبی جعفر علیه السّلام،قال:إذا کان یوم القیامة جمع اللّه الأوّلین و الآخرین،فینادی مناد:

من کانت له عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ید فلیقم،فیقوم عنق من الناس،فیقول:ما کانت أیادیکم عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله؟فیقولون:کنّا نصل أهل بیته من بعده،فیقال لهم:

إذهبوا فطوفوا فی الناس،فمن کانت له عندکم ید فخذوا بیده و أدخلوه الجنّة (2).

إلی غیر ذلک ممّا لا یسعه المقام.

فمعانی هذه الأخبار الشریفة،و محاوی هذه الأحادیث الصادقیة المصطفویة- علی قائلها أفضل صلاة و سلام و تحیة-ینادی أنّ أکرم الناس و أشرف الأحساب نسب و حسب السادة الکرام الذین هم شجرة الرسالة،و غصن الدوحة و السلالة، کما قال القائل:

إلیکم کلّ مکرمة تؤول إذا ما قیل جدّکم الرسول

أبوکم خیر من رکب المطایا و امّکم المطهّرة البتول

و فیکم انزل القرآن حقّا فذاک الفضل و الفخر الجمیل

إذا افتخر الأنام بحبّ قوم بخدمتکم تشرّف جبرئیل

و کما قال بعضهم:

ص:35

فیا نسب کالشمس أبیض مشرق و یا شرف من هامة النجم أرفع

و من مثلهم إن عدّ فی الناس مفخر أدر نظرا یا صاخ إن کنت تسمع

و المقصود من ترتیب هذه المقدّمة،روایة هذه الروایات،هو ذکر نسب یضاهی الصبح عموده،و حسب أورق بالمکرمات عوده،و هو نسب المولی المعظّم، و السید المکرّم،خلف خلف الأشراف من آل عبد مناف،بل خلف خلفاء الاسلام، مبیّن مناهج الحلال و الحرام،الحاوی لعلوم آبائه الأکابر،وراثة کابر عن کابر، ناظم درّ المواهب فی سلوک الرغائب،مقیّد جید الوجود بوشاح المناقب،ملاذ قوم آل أبی طالب،مفیض لجج الحقائق بجواهر المطالب،علی الأباعد و الأقارب، الغنی عن الاطناب فی الألقاب،بکمال النفس و علوّ الجناب.

تجاوز حدّ المدح حتّی کأنّه بأحسن ما یثنی علیه یعاب

أعنی به مؤیّد دین الشیعة،السید علی خان ملک الحویزة و الأهواز نوّر اللّه ضریحه و طیّب ریحه ابن کمال الدین السید خلف بن ناصر الدین السید عبد المطّلب بن السید حیدر بن السلطان السید المحسن بن السلطان السید محمّد ابن السید فلاح بن السید هبة اللّه بن أبی محمّد الحسن بن السید علم الدین المرتضی علی ابن العالم العلاّمة السید (1)أبی القاسم عبد الحمید بن الفخّار شمس الدین النسّابة بن أبی جعفر معدّ بن الفخّار بن أحمد بن محمّد بن محمّد بن الحسین شیّتی بن محمّد الحائری بن إبراهیم المجاب بن محمّد العابد بن موسی الکاظم.

ص:36

کتاب (1)المجموعة الجامعة الکاملة النافعة (2)،تألیف العالم العلاّمة الفهّامة النسّابة الثقة الجلیل،الشیخ عبد اللّه بن عیسی بن محمّد صالح المشهور بمیرزا عبد اللّه أفندی،نوّر اللّه تعالی ضریحه و طیّب ریحه،قد وجدتها بخطّه الشریف، و هی عندی بلطف اللّه تعالی،و أکثر ما یذکر فیها فهرستات کتب العلماء الأعلام.

قال فیها هکذا:کتب الغریبة لأمیر محمود بأردبیل و عددها.

إلی أن قال:کتاب حقّ الیقین فی علوم الدین تألیف السید خلف المشعشعی الموسوی،و تاریخ الکتاب سنة ثلاثین و ألف،و قد کتب فی حضرة المؤلّف،و هو مشتمل علی عشرة کتب،و سیاقه یقرب من سیاق کتاب إحیاء العلوم للغزالی، و ألّفه علی طریقة الشیعة،و لکنّه علی مذاق الحکمة و أهل التصوّف فی الغایة، و أورد فیه أخبار أهل البیت علیهم السّلام و روایات الشیعة کثیرا،و لا تظنّ کونه السید خلف الفاضل الأدیب جدّ ولاة الحویزة؛لأنّه لیس له مذاق التصوّف و الحکمة فلاحظ (3).انتهی کلامه رفع مقامه و زید إکرامه.

و لمّا لاحظنا و تتّبعنا تیقّنا أنّه السید خلف الفاضل الأدیب الموسوی

ص:37

المشعشعی،و أنّه جدّ ولاة الحویزة طاب ثراه،و أنّ الکتاب خال من شحطات الصوفیة و إلحاداتهم،کما مرّ فی کلام ولده الثقة فی کتاب النور المبین،فتدبّر ترشد،و الکتاب الآن عندی،و تیقّنت أنا و غیری أنّه لجدّ ولاة الحویزة،فلا تغفل ترشد إن شاء اللّه تعالی.

ص:38

الألفیة (1)،ما جوهره هکذا:

ص:40

أمّا بعد:فاعلموا أیّها المکلّفون المؤمنون الخیّرون،بأنّی قد شرحت لکم الرسالة الألفیة،و أوضحت فیها دلائل مجتهدی الإمامیة،بأن ذکرت دلیل الطرفین،و وجه الضعف الضعیف،و تقویة المتین،و ذلک بتوفیق ربّ العالمین،تحفة منّی إلی کلّ طالب یقین.

خصوصا و قد عمّت الحیرة فی موضعنا هذا لسائر المؤمنین،و طعن فی عباداتنا سائر الجاهلین،فتمسّکنا بخبر الواحد العدل،و أجرینا عنان القلم لإظهار جواد الفصل،موافقین قواعد الاصول،لنسلم من کلمات أرباب الفضول،من سفهاء قوم تصوّروا بأنّ لهم بعض العقول،فإذا العصر لمّا خلا من الفقهاء،و شرعت تعبث فی دین اللّه سفلاء الجهلاء،واسمین أنفسهم سمة الفضلاء.

و کنّا ممّن تمکّن من ذرّة من ذرّات الهدایة،و أخذ بنقطة من بحر الروایة

ص:41

و الدرایة،ناقلین لاصطلاحات هذا الفنّ من أئمّة مجتهدین،و أخیارهم القدوة للمقتدین،و عاقلین لاصوله عن ثقات من العلماء الراسخین،صارفین فی کلّ مقدّمة عنفوان الشباب،معتصمین بمحکمات آیات الکتاب،و متمسّکین بما صحّ لدینا من أحادیث سنّة رسول ربّ الأرباب و أولاده المعصومین،و امناء وحیه الطاهرین،بنقل العلماء الورعین،و أئمّة الفقهاء المحدّثین،رضوان اللّه علیهم أجمعین.

بعد صلواته علی نبیه و آله هداة الهادین:و لمّا کان ذلک ببرکة عن أسعد اللّه الاسلام من الخاصّ و العامّ باستقامة دولته،و استعلاء سلطنته القاهرة لسائر طوائف الأنام،و خصّنی بالحمایة عن الجهلة و التربیة اللطیفة و إفاضة الإنعام، و اعتقد فیّ من الفضل ما لست له بأهل من بین سائر الأقران و الأقوام.

و هو حضرة السید السند،ولد النبی محمّد صلّی اللّه علیه و آله بلا شبهة و لا ردّ،لما أتلوه علیک من أفعاله و أقواله و نثره بالعدّ،خلیفة اللّه فی العالم،مالک رقاب أخبار بنی آدم، حامی ذروة أهل الإیمان،ما حی آثار الکفر و الزندقة و الفساد و الطغیان،ناصر ناصری الشریعة،الذی لو لاه ما علت کلمة خواقین سلاطین الشیعة،یحوم حول ذراه العالمون،کما تری الحجیج ببیت اللّه معترکا.

کیف لا؟و دیدنه الاجتهاد فی تمهید سرادق الأمن و الأمان،و نصب عینه ترویج إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ (1)مخلصه طویته فی إعلاء کلمة اللّه، صادقة نیته فی إحیاء سنّة جدّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله،مربّی العلماء لفرط اشتغاله فی کسب الفضائل،ولی الصلحاء لعظم محبّته بما لهم من الوسائل،مغضب نفسه لرضاء

ص:42

ربّه ملاذ أکابر العالمین،المفتخر بخفض الجناح للعالمین،خلاصة سکّان الأرضین،خصوصا فی هذه الأعصار و السنین،و لست و اللّه مغرقا فی تعریفه، و إنّما ذکرت ما علمت من بعض توصیفه.

أتته السعادة منقادة إلیه تجرّر أذیالها

فلم تک تصلح إلاّ له و لم یک یصلح إلاّ لها

و لو رامها أحد غیره لزلزلت الأرض زلزالها

و لو لم تطعه ینان القلوب لما قبل اللّه أعمالها

أو لیس هذه الأفعال،و جمعه لمحاسن هذه الخصال،دلیلا علی ما ذکرناه فی أوّل الحال،لا بل هو الیوم أرشد الأولاد من الآل.

فلمّا افتخر بالعلوم و أفضل حسب،وفاق بهذه العالی من النسب،لقّب بالسیّد عبد المطّلب؛لأنّه محقّق طلب کلّ طالب،و مروّج أمل کلّ آمل (1)راغب.

فلمّا کان مع علوّ شأنه إذا جلس کأنّه من فقراء المؤمنین،و أحد صلحاء الصالحین،مع ما له علینا من الإنعام المبین،و الحمایة من الجاهلین،جعلته شکرا لإنعامه علینا،و ذخیرة یذکر بها ذکرا مبینا،محییة لاسمه السامی،معلیة لعلوّه النامی (2).انتهی المراد من کلامه زید فی إکرامه.

کتاب النور المبین (3)،تألیف الثقة الأمین مؤیّد دین الشیعة،السید علی خان

ص:43

بن کمال الدین ناصر دین الشیعة السید خلف طاب ثراهما.

قال رحمه اللّه تعالی فی آخر هذا الکتاب،ما هذه صورته:و أحمد اللّه و أشکره أیضا لنظمی فی سلک ما کان علیه والدی المرحوم و جدّی من الطاعات،و ما أحرزاه بحبّ أهل البیت من الخدمات.

فإنّ جدّی المرحوم و هو السید عبد المطّلب-عفی اللّه عنه-بن حیدر بن المحسن بن محمّد الملقّب بالمهدی،کان من (1)خدمته لهم علیهم السّلام أن کان بین جماعة من قومه و عشائره،و کانوا علی طریق ضلالة،و مذهب جهالة،فأنکر علیهم، و خامره الشکّ فی سوء عقائدهم،و هو إذ ذاک شابّ لم یبلغ الحلم فی ظرف الاثنی عشر سنة،و نقم علی مذهبهم فی الباطن،و قال:کیف یعبد من قتل و دفن؟ إشارة إلی علی علیه السّلام.

ص:44

أتانی هواها قبل أن أعرف الهوی فصادف قلبا خالیا فتمکّنا

فخرج یوما لبعض مآربه،و إذا هو یری رجلا یصلّی،و کان الرجل من أهل العلم و لم یکن من أهل بلادهم،و قد ورد إلیها لبعض شأنه،فسأله ماذا تصنع و تفعل بقیامک و قعودک إذ لم أر أهل هذه البلاد یفعلون مثل ما تفعل؟

فقال له الرجل:ما علیک منّی امض لشأنک،فأقسم علیه أن یخبره عمّا سأله، فقال:إنّی اصلّی للّه تعالی ربّ العالمین الصلاة المفروضة التی افترضها اللّه و رسوله علی العباد،و أمّا أهل بلادک هؤلاء فهم علی ضلالة،و انّ الربّ هو اللّه،و محمّد صلوات اللّه علیه و آله رسوله،و علی خلیفته من بعده،و هو الإمام المفترض الطاعة بأمر اللّه و رسوله،و إنّما هو عبد اصطفاه اللّه و أکرمه،و قتل فی سبیله،و قاتله (1)ابن ملجم.

قال:فشکرته و قلت:قد أبنت عمّا کنت أطلب بیانه،لکن قل لی أین یکون مقرّک؟فقال:بموضع کذا.

ثمّ إنّی رجعت إلی أبی السید حیدر،و سألته أن یرخّصنی بأن اصلّی،فرخّصنی، و قال:أنت و شأنک،و لا أمنعک عن ذلک،و رأیت فی وجهه البشر و الاستحسان لفعلی،فتجاسرت علیه و قلت له:یا والدی إذا رضیت لی بذلک لم لا تفعله أنت؟ فقال:لا علیک منّی،و ماذا ترید بهذا السؤال؟

فسکتّ عنه احتشاما له و رعایة لحقّه،و لعلّه کان فی الباطن مسلما،و أن یکون إخفاؤه الاسلام کإخفاء أبی طالب للمصلحة التی رآها أبو طالب فی نفع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله،و أظنّ ذلک منه و إن لم أتحقّقه؛لأنّ الباعث علی إخفاء إسلامه کونه

ص:45

أکبر القوم،و لم یکن فی زمانه من أولاد المحسن من هو حیّ،فهم یرجعون إلیه فی امورهم،و إن کان الحاکم غیره منهم.

قال جدّی:فرجعت إلی الشیخ المذکور فرحا بما رخّصنی به أبی،و أعلمته بما صار لی معه من الکلام،فسرّ بذلک،فصرت أتردّد علیه حتّی تعلّمت منه معرفة اللّه تعالی،و معرفة واجبات صلاتی و الطهارة و الصوم،فتبعتنی إخوتی علی إسلامی و أسلموا و أهل بیتنا و الأتباع و الخدّام،و صرنا معروفین بین قبائل المشعشعین بهذا الدین.

فلمّا وفّقنا اللّه تعالی لاستیلائنا علی هذا الأمر،و انتزاعنا الأمر من بنی عمّنا، أعنی:آل سجّاد و آل فلاح،لم یکن لی همّ إلاّ رجوع الناس و الأقوام من الکفر إلی الاسلام بالسیف و اللسان و بذل المال،فصرت أدعو قبیلة قبیلة إلی الاسلام،فمن أطاع أنعمت علیه،و من أبا قتلته،حتّی وفّق اللّه فی أیّام قلیلة رجّعت الناس إلی الاسلام،و حسن إسلامهم،و زال الکفر و أهله.

ثمّ إنّه رحمه اللّه شرع فی بناء المساجد و المدارس،و عنت إلیه العلماء و طلبة العلم من البلدان،و جاوروه و انتفعوا به و نفعهم،فجزاه اللّه عنّا و عن المسلمین کلّ خیر، و جمعنا و إیّاه فی مستقرّ رحمته،إنّه أرحم الراحمین.

و مآثره و مناقبه لا تعدّ و لا تحصی،فکانت له الاسوة بجدّه إبراهیم علیه السّلام لتبصّره فی الدین،کتبصّر إبراهیم علیه السّلام،و بجدّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لقتال المشرکین،حتّی أتوه طائعین مذعنین (1).

ص:46

کتاب زاد المسافر و لهنة المقیم (1)،للعلاّمة الفهّامة الثقة،الشیخ فتح اللّه أبی علی جمال الدین ابن الشیخ العلاّمة ذی الفضل و العرفان الشیخ علوان بن الشیخ بشارة بن الشیخ محمّد بن الشیخ عبد الحسین الکعبی نسبا القبّانی مولدا و منشأ،نوّر اللّه مراقدهم أجمعین،فإنّه طاب ثراه قد أثبت فیه السید مطّلب بن السید حیدر الموسوی،کما مرّ فی النور الثانی (2)،فلا تغفل،و تذکّر ترشد إن شاء تعالی.

کتاب بحار الأنوار،لمولانا الثقة العلاّمة الفهّامة المحدّث محمّد باقر بن مولانا العلاّمة محمّد تقی طاب ثراهما،فإنّه قدّس اللّه تعالی روحه و نوّر ضریحه قد أثبت فیه السید مطّلب الموسوی،و ذلک عند ذکر ولده (3)،کما فی النور الثانی،فتذکّر ترشد إن شاء اللّه تعالی.

کتاب رحلة (4)العلاّمة الفهّامة الشیخ نجیب الدین علی بن محمّد بن مکّی

ص:47

الشامی العاملی (1)قدّس اللّه ضریحه و طیّب ریحه،قال فیه مادحا السید مبارک خان بن ناصر دین الشیعة السید عبد المطّلب بن السید حیدر الموسوی،و فیه مدح لوالده أیضا لا یخفی:

یا سائلی عن أربی فی سفری و مطلبی

لی مطلب مبارک مبارک بن مطّلب

نجل علی المرتضی سبط النبی العربی

الطیّب بن الطیّب بن الطیّب بن الطیّب

أمان کلّ خائف غیاث کلّ مجدب

ص:48

منیل کلّ نعمة من فضّة و ذهب

فی عدله و جوده تسمع کلّ عجب

الأسد الکاسر لا یخشاه فرخ الثعلب

کما السخال جملة ترعی وجود الأذئب (1)

و الفرس و الترک له دانت و کلّ العرب

إذا حللت أرضه نسیت امّی و أبی

و اسرتی و ولدی بنتا تکون أو صبی

و من یکن حیدرة أباه و الجدّ النبی

فکلّما تصفه من دون أدنی الرتب (2)

سلسلة من ذهب منوطة بالشهب

و نسبة تردّدت بین وصی و نبی (3)

کتاب السلافة،للعلاّمة الفهّامة النسّابة صدر الدین علی خان (4)بن السید نظام

ص:49

الدین أحمد الحسینی الحسنی طاب ثراه،قد ذکر فیه ناصر دین الشیعة السید عبد المطّلب بن السید حیدر بن السید محسن الحسینی الموسوی فی مواضع عدیدة:

منها:فی القسم الثانی فی محاسن أهل الشام و جبل عامل،فی ترجمة العلاّمة الفهّامة النسّابة الشیخ نجیب الدین علی بن محمّد بن مکّی الشامی العاملی رحمه اللّه تعالی،عند ذکره لولده السید مبارک رحمه اللّه تعالی (1).

و منها:فی هذه الترجمة أیضا عند ذکره لولده کمال الدین السید خلف طاب ثراه (2).

و منها:فی القسم الرابع فی محاسن أهل العجم و البحرین و العراق،و إبراز ما رقّ من لطائفهم و راق،فی ترجمة سبطه مؤید دین الشیعة السید علی خان رحمه اللّه تعالی (3).

و منها:فی ترجمة العلاّمة الفهّامة الأدیب اللبیب التقی النقی،الشیخ عبد علی بن ناصر بن رحمة الحویزی طاب ثراه،عند ذکره لولده السید مبارک طاب ثراه

ص:50

و جعل الجنّة مثواه (1).

کتاب أمل الآمل،قد ذکر فیه مؤلّفه الثقة العالم العامل الشیخ محمّد بن الحسن الحرّ طاب ثراه،السید عبد المطّلب بن السید حیدر الموسوی المشعشعی الحویزی،و ذلک فی مواضع:

منها:فی ترجمة سبطه مؤیّد دین الشیعة السید علی خان بن کمال الدین السید خلف رحمه اللّه (2).

و منها:فی ترجمة ولده کمال الدین السید خلف رحمه اللّه تعالی (3).

کتاب إیجاز المقال فی علم الرجال (4)،قد ذکر فیه مؤلّفه العلاّمة الفهّامة الشیخ فرج اللّه (5)بن محمّد المتقدّم ذکره فی المقدّمة،جناب الحسیب النسیب السید

ص:51

عبد المطّلب بن السید حیدر بن السید محسن الحسینی الموسوی،و ذلک فی مواضع عدیدة:

منها:فی ترجمة السید علی خان سبط السید المذکور رحمه اللّه تعالی.

و منها:فی ترجمة ولده السید خلف طاب ثراه و جعل الجنّة مثواه (1).

کتاب نفحة الریحانة،ذکر فیه مؤلّفه العلاّمة الثقة الأمین السید محمّد أمین (2)المتقدّم فی المقدّمة (3)،جناب السید عبد المطّلب بن السید حیدر الموسوی الحویزی طاب ثراه،و ذلک فی ترجمة سبطه مؤیّد دین الشیعة السید علی خان بن السید خلف طاب ثراهما.

کتاب الأنوار النعمانیة،ذکر فیه مؤلّفه العلاّمة الفهّامة الثقة الأمین السید نعمة اللّه (4)المتقدّم فی المقدّمة،المرحوم المبرور السید عبد المطّلب بن السید

ص:52

حیدر الموسوی،کما مرّ فی ترجمة سبطه فی النور الأوّل من هذا الکتاب.

کتاب دیوان ترجمان العرب و قهرمان الأدب،للعالم العلاّمة أبی البحر شرف الدین جعفر (1)بن محمّد بن حسن بن علی بن ناصر بن عبد الإمام الشهیر بالخطّی العبیدی،کما مرّ فی المقدّمة رحمه اللّه تعالی،قد ذکر فیه المرحوم المبرور الحسیب النسیب السید عبد المطّلب بن السید حیدر بن السید السلطان محسن الموسوی الحویزی ملک الحویزة و ما والاها طاب ثراه،فیما قاله فی شأن ولده السید مبارک رحمه اللّه،و فیما قاله أیضا رحمه اللّه فی شأن ولده کمال الدین العلاّمة الفهّامة التقی النقی الورع الزکی خلف السلف السید خلف،نوّر اللّه تعالی ضریحه و طیّب ریحه، إنّه أرحم الراحمین (2).

ص:53

کتاب تحفة الأزهار و زلال الأنهار فی نسب أبناء الأئمّة الأطهار (1)،کما مرّ فی المقدّمة،قد ذکر فیه المرحوم المبرور السید عبد المطّلب بن السید حیدر بن السلطان السید المحسن رحمه اللّه الحسینی الموسوی ملک الحویزة و غیرها،و ذلک فی الجلد الثانی من الکتاب فی ترجمة حسین بن حسن (2).

هذا آخر ما تیسّر لنا مع قلّة الکتب.

ص:54

رحمها اللّه تعالی (1)،و ذلک کما فی النور الثانی.

و منها:کتاب إیجاز المقاف فی علم الرجال،فإنّ مؤلّفه الثقة العلاّمة الفهّامة، الشیخ فرج اللّه بن محمّد،کما مرّ فی المقدّمة،قد ذکر فیه السید حیدر المذکور هنا فی ترجمة کمال الدین السید خلف بن ناصر الدین السید عبد المطّلب قدّس اللّه أرواحهم أجمعین (2)،و ذلک کما فی النور الثانی.

و منها:کتاب السلافة،فإنّ مؤلّفه المرحوم المبرور العالم الکامل السید علی بن نظام الدین أحمد الحسینی،کما مرّ فی المقدّمة،قد ذکر فیه السید حیدر المزبور فی القسم الرابع فی محاسن أهل العجم و البحرین و العراق،و إبراز ما رقّ من لطائفهم و راق،فی ترجمة مؤیّد دین الشیعة السید علی خان بن کمال الدین السید خلف قدّس اللّه أرواحهم أجمعین (3)،کما مرّ فی النور الأوّل.

و منها:کتاب رحلة العلاّمة الفهّامة الشیخ نجیب الدین علی بن محمّد بن مکّی الشامی العاملی طاب ثراه،فإنّه قد ذکر فیه السید حیدر بن السید المحسن،و ذلک لأنّه الطیب الثالث من البیت الرابع من قصیدته المتقدّمة فی مدح سبطه (4)،کما مرّ فی النور الثالث.

و منها:کتاب النور المبین،فإنّ مؤلّفه الثقة الجلیل السید علی خان بن کمال الدین السید خلف،قد ذکر فیه السید حیدر جدّ والده المرحوم السید خلف،و ذلک

ص:56

کما مرّ فی النور الثالث.

و منها:کتاب دیوان الأدیب الحسیب النسیب العالم الکامل اللبیب الثقة الأمین السید شهاب الدین،و ذلک فی کثیر من قصائده التی مدح بها مؤیّد دین الشیعة السید علی خان بن کمال الدین السید خلف قدّس اللّه سبحانه أرواحهم أجمعین (1)،کما مرّ هنا فی النور الأوّل.

و منها:کتاب تحفة الأزهار و زلال الأنهار فی نسب أبناء الأئمّة الأطهار صلوات اللّه و سلامه علیهم أجمعین،فإنّ مؤلّفه العلاّمة الفهّامة النسّابة الحسیب النسیب،السید ضامن بن شدقم طاب ثراه،قد ذکر فی الجلد الثانی منه فی ترجمة حسین بن حسن،السید مبارک،و أنّه عظیم الشأن،و قال:هو ابن السید مطّلب یعنی عبد المطّلب بن حیدر بن المحسن بن محمّد المهدی الحیدری الحسینی الموسوی ملک الحویزة و الأهواز (2).انتهی ما أردناه منه،و سننقل کلامه بطوله إن شاء اللّه تعالی فی النور السادس،فترقّب.

کتاب تنبیه و سن (3)العین بتنزیه الحسن و الحسین فی مفاخرة بنی السبطین (4)،فإنّ مؤلّفه الثقة الجلیل العلاّمة الفهّامة النسّابة،السید

ص:57

محمّد (1)بن السید علی بن السید حیدر الحسینی الحسنی الموسوی،قد ذکره مع آبائه و أبنائه و بنی عمّه و قبیلته مجملا (2)،و سننقل لک عبارته بعینها فی النور السادس إن شاء اللّه تعالی،فترقّب.

کتاب بحار الأنوار،لمولانا العلاّمة الفهّامة المحدّث ملاّ محمّد باقر بن مولانا العلاّمة الفهّامة ملاّ محمّد تقی طاب ثراهما،فإنّه قدّس اللّه تعالی روحه و نوّر ضریحه،قد أثبت فیه السید حیدر ملک الحویزة،و ذلک عند ذکر ولده (3)،کما مرّ فی النور الثانی،فتذکّر ترشد إن شاء تعالی.

ص:58

قال رحمه اللّه فیه ما هذه صورته:سلطان محسن بن سید محمّد،بعد از برادر و پدر سلطنت کرده،کار آن طبقه بالا گرفت،و ولایت جزایر و اکثر نواحی بغداد در تصرّف او در آمد،و امراء احشام کرد بختیاری و فیلی در مقام متابعت او در آمدند،و چون او کریم و فضیلت دوست بود،علمای شیعه کتب و رسائل به نام او نوشته از اطراف فرستادند.

مولانا شمس الدین محمّد استر ابادی که معاصر میر صدر الدین محمّد شیرازی،و مولانا جلال الدین محمّد دوانی بود،چون دید که میر حاشیۀ جدید خود را به نام سلطان ایلدرم با یزیدی رومی کرد،و ملاّ حاشیۀ قدیم خود را به نام سلطان یعقوب بایندری نمود،او حاشیۀ خود را که متضمّن دفع سخنان ملامت به نام سلطان محسن کرده،سلطان مبلغی کلّی به رسم هدیه جهت مولانا شمس الدین محمّد فرستاد.

و ایضا از مآثر کرم او منقول است:که روزی یکی از افاضل سادات فارس که ندیم سلطان بود،و به طریق سادات مشعشع جامۀ هاشمی آستین فراخی در بر می نمود،در مجلس سلطان حاضر بود،در آن اثنا یکی طبق بزرگ پر از نارنج به رسم تحفه به خدمت سلطان آورد،سلطان از روی ظرافت آن نارنجها را یکی یکی در آستین جامۀ سید مذکور انداخت،تا تمام نارنجها در آن گنجیده،هیئتی عجیب و ثقلی غریب سید را بهم رسید،آن گاه سید را امر فرمود که برخیزد.

چون سید دانست که حمل آن نارنجها را نمی تواند نمود،و مع هذا طمع در اسب و زین مرصّع که همیشه در برابر دیوان سلطان مهیا بود نموده،فی الفور مثل مشهور را که«لا یحمل عطایاکم إلاّ مطایاکم»بر زبان راند،و سلطان را آن جواب خوش آمده،آن اسب را با زین مرصّع به او بخشید،و امر فرمود که آن

ص:60

نارنجها را بر اسب محمول ساخته به منزل سید مذکور رسانند.

سید علی و سید ایوب أولاد سلطان محسن سرور آن قوم شده،به میامن ارشاد سید بزرگوار سید نور اللّه مرعشی که سابقا شمّه ای از مآثر فضل و بزرگی او مذکور شده،مراسم شریعت مصطفویه و مآثر طریقۀ مرتضویه در زمان ایشان رواجی عظیم داشت،و صدر ایشان چنان که سابقا مذکور شده قاضی عبد اللّه شوشتری بود که به کمال عقل و وفور فضل آراسته بود،و وکیل سلطنت ایشان برادر او صاحب اعظم شیخ محمّد بود که از آثار او در شوشتر طاق سنکی است که در برابر روضۀ إمام زاده عبد اللّه واجب التعظیم واقع است،و بر کتابۀ او این بیت نوشته:

تمام گشت بحمد اللّه ابن بنا بی شین به سعی صاحب اعظم محمّد بن حسین

و بنابر وفور شجاعت که برادر کهتر ایشان شیخ حسن داشت سپهسالاری لشگر به او متعلّق بود،و الحق هریک از آن سه برادر در کار خود بی نظیر بودند، و اهل شوشتر به وجود ایشان افتخار می نمودند.

و چون آفتاب دولت عظمی و نیّر سلطنت کبری از مشرق دودمان سلسلۀ علیۀ صفویه ظهور نمود،و بعضی از ارباب غرض به مسامع (1)جاه و جلال حضرت پادشاه غفران پناه رسانیدند که ایشان مانند عمّ خود غالی اند،در وقت یورش به بغداد به تحریک میر حاجی محمّد،و شیخ محمّد رعناشی که معلّم زادۀ اولاد سید محمّد بودند بدان صوب نهضت نمودند،و سبد علی به استظهار مشارکت در

ص:61

تشیع به خدمت پیوست.

و چون غلوّ و الحاد آن طایفه در خاطر اشرف قرار یافته بود،هردو برادر با اعیان آن طایفه در سنۀ اربع عشر و تسعمائه مقتول شدند،و حویزه و شوشتر و سایر الکای خوزستان به تصرّف اولیای دولت در آمد.

سید فلاح بن سید محسن قائم مقام شده،بعد از نهضت شاه غفران پناه از شوشتر به جانب فارس خروج نموده،حویزه را در تحت تصرّف در آورده، تحفهای لایق به درگاه جهان پناه فرستاده،ولایت حویزه را به او مفوّض داشتند.

سید بدران بن سید فلاح در شجاعت و کرم یگانۀ روزگار بود،پس از پدر قائم مقام گردید،و اوامر و نواهی درگاه شاهی را مطیع و منقاد بود.

مولی سجّاد بن سید بدران حاکم حویزه و سایر عربستان است،و از مخالفت (1)فرمان همایون به غایت هراسان،و لیکن مردمش به بهانۀ آل سلاطین که تابع والی روم اند حوالی شوشتر و دزفول را به جاروب غارت روفته،ضعف آنچه به دیوان اعلا می فرستند از عجزۀ آنجا می برند (2).انتهی کلامه رفع مقامه و زید إکرامه.

و ذکر بعض ولده تبعا لذکره و تأکیدا له،و سیأتی ذکر بعضهم أیضا فی النور السادس إن شاء اللّه تعالی.

کتاب ایجاز المقال فی علم الرجال،فإنّ مؤلّفه الثقة العلاّمة الفهّامة،الشیخ فرج اللّه،قد ذکر هذا السلطان ابن السلطان السید المحسن بن السید محمّد بن

ص:62

السید فلاح الحسینی الحسنی الموسوی،و ذلک کما مرّ فی النور الثانی،فی ترجمة السید الجلیل العالم العامل التقی النقی الورع الأورع کمال الدین السید خلف بن ناصر الدین السید عبد المطّلب بن السید حیدر بن السید المحسن المذکور،قدّس اللّه أرواحهم أجمعین،إنّه أرحم الراحمین (1).

کتاب النور المبین،فإنّ مؤلّفه الثقة الأمین مؤیّد الدین،قد ذکر السید المحسن بن السید محمّد بن السید فلاح الحسینی الحسنی الموسوی،کما فی النور الثالث فی ترجمة السید الورع کمال الدین خلف المذکور هنا.

کتاب تنبیه و سن العین بتنزیه الحسن و الحسین علیهما السّلام فی مفاخرة بنی السبطین، فإنّ مؤلّفه العالم العلاّمة الکامل الفهّامة،السید محمّد بن حیدر المشهور بهذا،و لکنّه فی الحقیقة هو ابن السید علی بن السید حیدر الحسینی الحسنی الموسوی العاملی المکّی طاب ثراه،قد ذکر هذا الملک العظیم الشأن فی جملة الملوک السادة المشعشعین (2)،و سننقل عبارته بعینها فی النور السادس إن شاء اللّه تعالی، فترقّب.

کتاب رحلة العلاّمة الفهّامة النسّابة الشیخ نجیب الدین علی بن محمّد بن مکّی الشامی العاملی طاب ثراه،فإنّه قد ذکر فیه السید المحسن المزبور هنا،و ذلک لأنّه هو الطیب الرابع من البیت الرابع من قصیدته المتقدّمة فی مدح السید مبارک بن السید عبد المطّلب بن السید حیدر بن السید المحسن المذکور هنا (3)،و ذلک کما مرّ

ص:63

فی النور الثالث.

کتاب تحفة الأزهار و زلال الأنهار فی نسب أبناء الأئمّة الأطهار صلوات اللّه و سلامه علیهم أجمعین،فإنّ مؤلّفه العلاّمة الفهّامة النسّابة الحسیب النسیب،السید ضامن بن شدقم طاب ثراه،قد ذکر فی الجلد الثانی منه فی ترجمة حسین بن حسن،السید مبارک،و ذکر له ما یدلّ علی عظمة شأنه،و أنّه هو ابن السید مطّلب یعنی عبد المطّلب بن السید حیدر بن السید المحسن بن محمّد المهدی الحیدری الحسینی الموسوی ملک الحویزة و الأهواز (1).انتهی ما أردناه،و سننقل کلامه بطوله فی النور السادس إن شاء تعالی،فترقّب.

کتاب تاریخ الغیاثی،ذکر فیه مؤلّفه العلاّمة عبد اللّه بن فتح اللّه البغدادی السلطان السید المحسن بن السید محمّد بن السید فلاح،فی آخر الفصل السادس، و ذلک بعد ذکر جملة من أحوال السید محمّد بن السید فلاح والد السید المحسن المذکور (2)،و سننقل المراد من کلامه بتمامه فی النور السادس إن شاء اللّه تعالی، فترقّب.

ص:64

الاقیال.

و هذا السید الجلیل قد ذکره باسمه و وصفه-رحمه اللّه تعالی-جمع من صلحاء الفضلاء و فضلاء الصلحاء،و کثیر من علماء السادات و سادات العلماء،قدّس اللّه أرواحهم أجمعین،فی مواضع من کتبهم المعتبرة المعتمدة المحقّقة الممهّدة،تزید علی سبعین موضعا،کما ستعرفه إن شاء اللّه تعالی ممّا نتلوه علیک،وفّقک اللّه تعالی و وفّقنا لمراضیه،و جعل مستقبلنا خیرا من ماضیه،إنّه علی ذلک قدیر و بالاجابة جدیر.

کتاب مجالس المؤمنین،قال مؤلّفه الثقة الجلیل العلاّمة الفهّامة النسّابة،السید القاضی نور اللّه الشوشتری طاب ثراه فی هذا الکتاب،فی مجلس هشتم در ذکر ملوک نام دار و سلاطین کامکار از فرقۀ ناجیۀ اولی البصائر و الأبصار،فی جند شانزدهم در سادات مشعشع والی خوزستان:

سید محمّد بن سید فلاح بن سید هبة اللّه بن سید حسن بن سید علی المرتضی ابن سید عبد الحمید النسّابة بن سید أبی علی فخّار بن سید معدّ بن سید فخّار بن سید أحمد بن سید أبی القاسم محمّد بن سید أبی الغنائم محمّد بن سید أبی عبد اللّه الحسین بن سید محمّد بن سید إبراهیم المجاب بن سید محمّد العابد الصالح بن الإمام موسی الکاظم صلّی اللّه علیه و علی آبائه و أبنائه الطاهرین.

و مسقط الرأس او واسط،و در سلک تلامذۀ شیخ احمد بن فهد که از اکابر صوفیه (1)،و اعاظم مجتهدان شیعۀ اثنا عشریه است منخرط بود.

ص:66

جناب شیخ کتابی در علوم غریبه داشت،و در حین احتضار آن را به یکی از خدمه داد که در فرات اندازد،و سید به حیله آن را از او گرفته از رهگذر امور غریبه اعراب حدود خوزستان را مرید خود ساخت.

و ایشان را ذکری مشتمل بر اسم علی تعلیم نمود که مقارن خواندن آن کیفیت تشعشع دست داده،بدن ایشان متحجّر می شد،و مرتکب امور خطیره،چون شمیر تیز بر شکم نهادن،و آن را خم کردن،و دیگر اشیای عجیبه می شدند،و روز به روز کار او بالا گرفته،خود را ملقّب به مهدی ساخته.

و در سنۀ هشتصد و بیست و هفت ظهور کرد،و بر تمامی خوزستان چون شوشتر و دزفول و حویزه استیلا یافت.

و تفصیل احوال سید محمّد بن فلاح بر وجهی که بعضی از متأخّرین اهالی عراق در تاریخ غیاثی (1)آورده آن است:که سید محمّد در سال هشتصد و بیست از هجرت ظهور نمود،و دعوی مهدویت کرد،و قرانی که در آن سال واقع شده بود دلالت بر ظهور او می نمود.

و همچنین از تأثیر قران آن سال بود این که اسپند میرزا بن قرا یوسف ترکمان که والی عراق بود فقهای شیعه را طلبیده با فقهای بغداد به مباحثه و مناظره انداخت،و چون فقهای شیعه در بحث غالب آمدند میرزای مذکور اختیار مذهب شیعه نمود،و سکّه به نام دوازده إمام زد.

ص:67

و او از اولاد عبد اللّه (1)بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیهم است.

و در مبادی حال به طلب علوم اشتغال داشت،و در مدرسۀ حلّه به خدمت شیخ احمد بن فهد حلّی که مجتهد شیعه بود استفاده می نمود،و در آن اوقات احیانا بر زبان سید محمّد جاری می شد که من ظهور خواهم کرد و مهدی موعود من خواهم بود،تا آن که آن سخنان به شیخ مذکور رسید،و او بر سید محمّد انکار کرد،و از اظهار آن منع و زجر فرمود؛زیرا که آن سخنان مخالف عقیدۀ شیعۀ اثنا عشریه بود.

و سید مذکور جامع معقول و منقول بود،و صوفی و صاحب ریاضت و مکاشفه بود،و آنچه از ظهور خود خبر می داد از روی مکاشفه بود.

و از جملۀ ریاضات او آن است که مدّت یک سال در جامع کوفه معتکف شد، و قوت او در طول آن مدّت بجز اندکی از آرد جو نبود،و بسیار می گریست،و چون کسی از سبب گریۀ او می پرسید می گفت:بر حال جماعتی می گریم که بر دست من کشته خواهند شد.

وطن اصلی و دار اقامت او واسط است،و در حلّه اندک زمانی مقیم بود، چنان که در بعض از قصائد طویله که شرح حال و سرگذشت خود را در آن بیان نموده گفته:

إقامتنا بأرض العراق بواسط مدینة أهل العلم و الحلم و البرّ

ص:68

و مصاحب امرای آن نواحی بود،و هرگاه ایشان تیراندازی می نمودند او را تکلیف به آن می نمودند،در جواب می گفت:که گاهی من تیراندازی خواهم کرد که چندین کس پیش پیش تیر من می دویده باشند.

و چون در میان اهل و عشیرت خود می نشست،با ایشان می گفت:که من تسخیر عالم خواهم کرد،و مهدی موعود منم،و تقسیم بلاد و قری بر عشیره و اصحاب خود می نمود.

و چون آن سخنان او دیگر باره به شیخ احمد بن فهد رسید به قتل او فتوا داد، و به امیر منصور بن قبان بن ادریس عبادی در استحلال خون او چیزی نوشت.

و چون کتابت به امیر منصور رسید،سید محمّد را گرفته خواست که بکشد، گفت:که من سید سنّی صوفی ام،جهت این شیعیان مرا دشمن می دارند،و قصد کشتن من می کنند،و مصحف مجید بیرون آورد بر طبق آن سوگند خورد،و دیگر سخنان گفت تا امیر منصور او را رها کرد.

و چون از آن بند خلاصی یافت به موضع کسید مراجعت نمود،و از طایفۀ معدان که در آن نواحی بودند اوّل جماعتی که با او گرویدند فرقۀ بنی سلامه بود، و او آن را فال نیک و دلیل سلامتی عاقبت خود دانست،و بعد از آن دیگر طوایف عرب از زنان و سودان و بنی طی که در ساحل ثبق و نازور و غاضری که انهار دجلۀ بغداد است نازل بودند بر او جمع شدند،و او با ایشان گفت:که من مهدی ام،و خارق عادات در میان ایشان ظاهر کرد.

و چون از آن موضع کوچ نمود،به موضع شوقه که از قرای جصّان است رفتند،حاکم آن نواحی بر ایشان بیرون آمد،و خلق بسیار از ایشان کشت و اسیر ساخت،و این واقعه در اوائل سال هشتصد و چهل و چهار بود.

ص:69

و چون این شکست بر ایشان واقع شد به مقام قدیم خود که ثبق و نازور و غاضری بود مراجعت نمود،و بعد از مدّتی به موضع ذوب که محلّ نزول طایفۀ معاوی بود و واقع است در میان نهر دجله و حویزه ارتحال نمود.

و چون او در آنجا قرار گرفت،پسر خود سید علی را که به مولی علی ملقّب بود به طلب اصحاب خود که در ثبق و نازور و غاضری بودند فرستاد.

و چون سید علی آن جماعت را برداشته روانۀ خدمت پدر شد،قافلۀ عظیم را که در راه با او دچار شد غارت نموده،با مال و رجال بسیار نزد پدر رفت،آن گاه طایفۀ معاوی را که مشهور به اسم نیس بودند امر کرد تا گاو و جاموس خود را فروختند،و اسلحۀ جنگ خریدند،و ایشان هرگاومیش خود را به شمشیری و ده درهم فروختند.

چون اسلحۀ جنگ ایشان تمام شد،به جانب ابی الشول که قریه ایست از قرای حویزه حرکت کرد،و صباح روز جمعه هفتم شهر رمضان سنۀ هشتصد و چهل و چهار به آنجا رسید،و در آن روز از اهل جزائر و حویزه خلق بسیار کشته شد؛زیرا که امیر فضل بن علیان تبّعی طائی که حاکم جزائر بود در آن ایّام به واسطۀ کدورتی که میان او و برادران واقع شده بود،از جزائر به حویزه آمده بود،و در ناحیۀ ابو الشول نزول کرده بود،لاجرم از مردم او نیز که اهل جزائر بودند جمعی کثیر در معاونت اهل حویزه کشته شدند،و سید محمّد در توقّف مصلحت ندیده به ذوب مراجعت نمود.

و بعد از مدّتی چون در میان خیل و حشم سید محمّد قحط و تنگی پیدا شد، لشگری ساز کرده به جانب واسط رفت،و میان او و بعضی از امرای مغول که در واسط و نواحی آن بودند جنگ شد،و چهل کس از مغولان کشته شد،و بالأخره

ص:70

هزیمت نمودند،و سید محمّد و اصحاب او به خانه های صحرا نشینان آنجا در آمدند،و غلاّت و اموال ایشان را به جاروب غارت رفته،و دفع جوع و اضطرار خود نمودند،و این قضیه در سیزدهم شهر شوّال از سال مذکور بود.

و بعد از اندک روزی از این واقعه سید محمّد لشگر به جزائر کشید،و چون در آن زمان مخالفت میان رؤسای جزائر واقع بود،شخصی شحل نام که از رؤسای جزائر بود با اصحاب خود به خدمت سید محمّد آمده،و او را به جزائر در آورده و حاکم ساختند،و سید محمّد هرروز سوار شده بر سر جمعی از مخالفان می رفت و ایشان را می کشت،تا آن که از اهل جزائر غیر از جماعتی که با او موافق شده بودند،و او را به جزائر آورده بودند نماند،و آخر ایشان را نیز بکشت و مستأصل ساخت.

آن گاه سه هزار کس بتاخت واسط فرستاد،و حاکم آنجا بعد از شکست ظفر یافته هشتصد کس از مشعشعیان بکشت،و در راه جمعی کثیر از ایشان هلاک شد.

و چون این فتور به سید محمّد رسید از جزائر بیرون رفته به حویزه آمده،و قرای آنجا را خراب کرد،و هرکه را دید کشت،و این واقعه در اوّل رمضان سال هشتصد و چهل و پنج بود،و حاکم آنجا از قبل عبد اللّه سلطان بن میرزا إبراهیم بن میرزا شاهرخ شیخ جلال الدین بن شیخ محمّد جزری بود.

پس شیخ جلال کتابتی در آن باب نوشت به پدر خود که در شیراز بود،و او صورت واقعه را به عرض سلطان عبد اللّه رسانید،تا آن که سلطان مذکور امیر خداقلی برلاس را به حویزه فرستاد،و شیخ ابو الخیر نیز متعاقب رسید،و جمعی کثیر از لشگرهای شوشتر و دزفول و دورق جمع نمود،و ایشان یک ماه در

ص:71

حویزه اقامت نمودند.

و سید محمّد در موضع ابی الشمول مقام داشت،و چون در آن اثنا شیخ أبو الخیر بعضی از رؤسای آن حدود را بی گناه کشته بود،و دلهای مردم از او متنفّر شده،بسیاری از ایشان متفرّق شده بودند،سید محمّد فرصت یافته چون اندکی از مردمان با او بودند،امر کرد تا زنان عمامه بر سر نهاده گاومیش ها را از عقب مردان براندند،و مردان پیش پیش ایشان با شمشیرهای کشیده متوجّه شوند،چون اصحاب شیخ ابو الخیر آن کثرت را دیدند به هزیمت افتادند،و بعد از آن به اتّفاق میر خدا قلی و اصحاب خود و بسیاری از اهل حویزه بیرون آمده گریختند.

و چون سید محمّد از فرار ایشان اطّلاع یافت،از عقب ایشان رفت،و تا نزدیک به ولایت،مشکوک هرکه را از ایشان یافت کشت،و بعد از آن به حویزه مراجعت نمود،و به محاصرۀ آن مشغول شد.

و چون خبر محاصرۀ حویزه به اسپند میرزا ابن قرا یوسف حاکم بغداد رسید لشگر خود را جمع نموده متوجّه حویزه شد،و چون به واسط رسید امرای حویزه که یکی از ایشان امیر طایفۀ مزرعه بود،و دیگر امیر بنی مغیزل بود به خدمت او رسیدند،و درخواست نمودند که ایشان را امداد نماید،و اهل قلعۀ حویزه را از دست مشعشع خلاص سازد،پس اسپند میرزا بعضی از امرای خود را با ایشان همراه کرده پیشتر از خود به حویزه فرستاد،و گفت:که من خود نیز در عقب می رسم،و در آن اوقات شیخ ابو الخیر لشگری جمع کرده بود می خواست که بر سر حویزه بیاید.

و چون خبر میرزا اسپند را شنید به شوشتر مراجعت کرد،و لشگر اسپند میرزا

ص:72

چون به حوالی حویزه رسیدند،ایشان را با طلایع لشگر سید محمّد جنگ واقع شد،شکست بر مردم سید محمّد افتاد،و چون خبر شکست ایشان به سید محمّد رسید از حوالی حویزه کوچ کرده به موضعی که آن را طویله گویند نزول نمود،و میرزا اسپند به قلعۀ حویزه درآمد،و لشگریان به شهر نزول نمودند،و مال بسیار از اهل حویزه گرفت،آن گاه به ناحیۀ طویله حرکت کرد،و جمعی کثیر از مشعشعیان را به قتل آورد.

و سید محمّد ایلچی را با تحف و هدایا و اموالی که از شیخ ابو الخیر گرفته بود به خدمت میرزا اسپند فرستاد،و معذرت طلبید،و سخنی چند به او پیغام داد که او خشنود گشت،و میرزا اسپند ترکشی با کمان و کشتیهای برنج جهت سید محمّد فرستاد،و اکثر اهالی حویزه را کوچانیده از راه شلوه به جانب بصره رفت،و بعد از مراجعت میرزا اسپند سید محمّد به حویزه آمد،و جماعتی را که از میرزا اسپند تخلّف نموده بودند غارت کرد.

و بعد از آن مشعشعیان کشتیهای میرزا اسپند را که از رخوت و انواع مأکولات مملوّ ساخته از بصره به واسط می فرستاد گرفتند،و هرکس را که در آن کشتیها بود کشتند.

و چون اسپند میرزا آن خبر را شنید از بصره به بغداد آمد،و در آن اثنا سید محمّد به ناحیۀ واسط لشگر کشیده،و سه روز قلعۀ بندوان را که از جملۀ محدثات میرزا اسپند بود محاصره نمود،و کاری نساخته برگردید.

و آخر اکثر اعراب آن نواحی از طایفۀ عباده و بنی لیث و بنی خطیط و بنی سعد و بنی اسد به او پیوستند،و شوکت و قوّت سید محمّد زیاده شد،تا آن که لشگر بر سر بصره کشید و کاری نساخت،و رماحیه را در تصرّف خود درآورد،

ص:73

و قلعه در آنجا بنا نمود.

و چون پیر بوداق (1)از جانب بغداد به شیراز رفت،و دیار عراق عرب از سلاطین مغول خالی ماند،مولی علی پسر سید محمّد به جانب واسط حرکت نمود،و آنجا را محاصره نمود،و تمام نخلستان آنجا را قطع نمود،و در آن محاصره اکثر مردم به گرسنگی مردند،تا آن که اهل واسط با امیر قیدی (2)که از جانب پیر بوداق حاکم بود اتّفاق نموده از واسط به بصره رفتند،و واسط را خراب گذاشتند.

و مولی علی دراج نامی را در آنجا حاکم ساخت،و این واقعه در سال هشتصد و پنجاه و هشت بود،بعد از آن مولی علی به مشهد نجف اشرف رفت،و قافلۀ حج را غارت نمود،همگی را بکشت،و از آنجا به حوالی بغداد رفت،و نه روز اقامت نمود،و نهب و قتل و اسر نمود،و در همان ایّام لشگری که جهان شاه میرزا به مدد اهل بغداد فرستاده بود رسید.

و مولی علی به حویزه مراجعت نمود،از آنجا لشگر به کوه کیلویه کشیده محاصرۀ قلعۀ بهبهان نمود،و در آن اثنا تیری از قلعه به مولی علی رسید و به همان وفات یافت،و این واقعه در سال هشتصد و شصت و یک بود.

و بعد از وفات مولی علی امیر ناصر بن فرج اللّه العبادی به بغداد آمد،و لشگر بغداد را با اعراب بسیار که بر او جمع شده بودند برداشته به جنگ (3)سید محمّد

ص:74

برد،و سید محمّد تا واسط ایشان را استقبال کرده،در میان ایشان جنگ در پیوست،و سید محمّد غالب آمده،همگی آن جماعت در جنگ او کشته شدند،و احدی از ایشان بدر نرفت،و این واقعه در اواخر سال مذکور بود،و سید محمّد در چهارشنبه هشتصد و هفتاد وفات یافت (1).

کتاب إیجاز المقال فی علم الرجال،قال مؤلّفه الثقة الجلیل العالم العلاّمة النسّابة،الشیخ فرج اللّه بن محمّد-و یسمّی أحمد-بن درویش بن محمّد بن حسین بن جمال الدین بن أکبر مجرد الجبلی من بلاد الجبل أصلا الحویزی مولدا الجزائری نشأة المزرعاوی نسبة،فی الجلد الثانی منه هکذا:محمّد کالأوّل فی «ست»ابن فلاح بالفاء و اللام و الألف و الحاء المهملة السید الموسوی،و لکنّه مخلّط (2).إنتهی کلامه رفع مقامه.

قوله«کالأوّل»یعنی کالإسم الأوّل الذی تقدّم ضبطه بمیمین بینهما حاء و بعدهما دال مهملة.

قوله«فی ست»یعنی:سأذکره فی الخاتمة فی الفائدة التی تشتمل علی فهرست ما عثرت علیه من أصل أو کتاب.

و لا یخفی أنّ الذی نقلته و أنقله إن شاء اللّه تعالی عن هذا الکتاب من کتاب الأصل خطّ المؤلّف طاب ثراه،و هو عندی فی ملکی،و هذا من أکبر منن اللّه سبحانه علیّ،و قد وجدت بخطّه الشریف مکتوبا بالحمرة علی ترجمة السید محمّد بن السید فلاح هذا هکذا:بیت المهدی.إنتهی.

ص:75

أقول:و ذلک أنّ السید محمّد رحمه اللّه یلقّب بالمهدی،کما تقدّم و یأتی إن شاء اللّه تعالی.

و لا یخفی أنّه بعد أن ذکر السید محمّد فی الفهرست،قال رحمه اللّه تعالی:

و محمّد هذا هو المهدی المشهور بالحویزة،قد طلب العلم بمدرسة الحلّة،و تلمّذ علی الشیخ الجلیل أحمد بن فهد المجتهد المشهور.

و فی تاریخ الغیاثی:کان عالما بجمیع العلوم المعقول و المنقول،و کان عارفا بعلم التصوّف و صاحب الریاضات،و لذلک کان یخبر بما یکون من ظهوره.

و قیل:اعتکف فی مسجد الکوفة سنة کاملة بشیء قلیل من دقیق الشعیر،و قد ظهر منه تخلیط فی ابتداء ظهوره فی سنة أربعین و ثمانمائة حتّی أمر استاده رحمه اللّه بقتله،و له کتاب رأیته یمیل به إلی الحلولیة معدن تخلیط و زخارف،غلب علی عقول بعض الناس فی التاریخ المذکور.

و قد نقل الغیاثی أنّ ولده المولی علی حکم فی زمانه،و قتل بسهم فی حصارة لقلعة بهبهان سنة احدی و ستّین و ثمانمائة،و بقی السید محمّد أبوه بعده یتولّی الامور،و مات یوم الأربعاء سابع شعبان سنة ثمانمائة و ستّ و ستّین،و تولّی بعده ولده المحسن،قیل:و فی سنة ستّین من زمن المولی علی ظهر نجم له ذؤابة،و اللّه أعلم.

کتاب مجالس المؤمنین ،قال مؤلّفه السید الجلیل المتقدّم ذکره فی آخر المجلس الخامس منه،فی ترجمة الشیخ الزاهد الأسعد الشیخ أحمد بن فهد هکذا:

و از جملۀ افاضل تلامذۀ اوست سید محمّد بن فلاح موسوی واسطی که اوّل سلاطین مشعشعی است،و چنان چه بعد از این مذکور خواهد شد تا الحال ایالت

ص:76

اکثر ولایت خوزستان در حوزۀ تصرّف ایشان است (1).إنتهی ما أردناه من ترجمة الشیخ أحمد رحمه اللّه.

کتاب المجموعة الجامعة الکاملة النافعة،تألیف العالم العلاّمة الفهّامة النسّابة الثقة الجلیل،الشیخ عبد اللّه بن عیسی بن محمّد صالح المشهور بمیرزا عبد اللّه أفندی،نوّر اللّه تعالی ضریحه و طیّب ریحه،و هی عندی بخطّه الشریف،و ذلک من منن اللّه تعالی علیّ،و هی کالفهرست لأکثر الکتب الغریبة التی ألّفها العلماء الأعلام قدّس اللّه تعالی أرواحهم،قال فیها فی الثلث الأخیر منها هکذا:

فائدة قد رأیتها فی صدر بعض الرسائل لبعض متأخّری علمائنا بالفارسیة فی بیان مناظرات جماعة من علماء الشیعة مع العامّة فی الإمامة،کابن أبی جمهور الأحساوی،و هشام بن الحکم،و الشیخ المفید،و غیرهم،و هذه عبارتها فی أوّل الرسالة:الشیخ العالم الزاهد أبو العبّاس أحمد بن فهد الحلّی،قال:مؤلّف هذا الکتاب:و نقل صاحب الرسالة بعض أحوال الشیخ رحمه اللّه،إلی أن قال:و از جملۀ افاضل تلامذۀ اوست سید محمّد بن فلاح موسوی واسطی که اوّل سلاطین مشعشعی است (2).إنتهی ما أردناه من المجموعة الشریفة.

کتاب تنبیه و سن العین بتنزیه الحسن و الحسین علیه السّلام فی مفاخرة بنی السبطین، قال مؤلّفه العلاّمة الفهّامة النسّابة،السید محمّد بن علی بن حیدر بن محمّد بن نجم و به یعرف هذا البیت،فیقال:بیت السید نجم الحسینی الحسنی الموسوی فی أواسط هذا الکتاب عند تعداد ملوک بنی الحسین صلّی اللّه علیه و علی آبائه

ص:77

و أبنائه الطاهرین،هکذا:

و من الممالک الحسینیة:مملکة المشعشع،قال صاحب النفحة العنبریة:بضمّ المیم و فتح الشینین المعجمتین (1).

إلی أن قال السید محمّد صاحب هذا الکتاب طاب ثراه:و الذی فی زماننا و ما قبله إلی قبل تسعمائة استقرار ملکهم (2)فی حوزستان بضمّ الحاء المهملة و کسر الزای المعجمة و سکون السین المهملة،کذا ضبطه ابن خلّکان،و قال:هی بلاد بین البصرة و فارس،و قال:و النسبة إلیها حوزی (3)،و قد فات هذا صاحب القاموس فلم یذکره،و إنّما ذکر الحویزة کدویرة،و قال:قصبة بخوزستان (4).

و الحویزة فی هذا الزمان مقرّ ملک هؤلاء السادة،مع تملّکهم لقطر خوزستان و غیره،و هم الآن تحت الطاعة لملوک العجم السادة الصفویة،علی أنّ ملکهم سابق علی ملک أوّلهم شاه إسماعیل،کذا أخبرنی بمکّة المشرّفة ملکهم الآن السید الجلیل علی بن عبد اللّه.

و ذلک هو مقتضی کلام صاحب النفحة العنبریة،و هم عرب کرام أمجاد أبطال أنجاد،و تحت ملکهم و طاعتهم من عرب جهتهم الوف کثیرة فوارس شجعان، للنقع مثیرة،و قد أخذوا البصرة فی حدود عشر و مائة بعد الألف لملک العجم الذی هم فی طاعته،ثمّ ردّها علی السلطان الأعظم ملک الروم و الحرمین الشریفین

ص:78

للمعاهدة و المهادنة التی بینهما،و اللّه أعلم (1).

کتاب مجالس المؤمنین،قال مؤلّفه الثقة الأمین العالم العلاّمة السید القاضی نور اللّه طاب ثراه،فی المجلس الأوّل من هذا الکتاب ما هذا لفظه:حویزة صاحب معجم گوید:تصغیر حوزه است به معنی گرد آورده شده،و آن موضعی است که آن را حیازه نمود أمیر دبیس (2)بن غضب اسدی در ایّام خلافت الطایع للّه،و با قوم خود در آنجا نزول نمود،و خانه ها ساخت.

و گفته:که این دبیس نه آن دبیس است که از بنی مزید بود،و بنای شهر حلّه نمود،امّا از همان طایفه بود،و گفته:که این موضع میان واسط و بصره و خوزستان واقع است در میان بطایح.

و در بیان بطیحه گفت:که جمع بطایح است،و بطیحه و بطحا را معنی واحد است،که آن پهن شدن آب سیل است بر روی زمین،و ملحوظ در وجه تسمیۀ بطایح واسط همین معنی است؛زیرا که آب در آنجا بر زمین مستولی شده و منبسط گردیده،و بطیحۀ واسط زمینی است وسیع واقع در میان واسط و بصره که در اصل قریه ها بود به هم دیگر متّصل و معمور.

و چون در ایّام کسری پرویز آب دجله طغیان بسیار نمود،و فرات نیز به خلاف عادت زیادت شد از بستن راه آن عاجز آمد،لاجرم آب در آن سرزمین راه یافت،و آن قری را فرو گرفت،و مردم از آنجا جلا نمودند،و چون آب کم

ص:79

شد و کسری عزم عمارت آن نمود متقاضی اجل مهلت او نداد،و شنزویه (1)که بعد از او پادشاه شد به واسطۀ قلّت مدّت سلطنت فرصت تعمیر آن نیافت.

تا آن که دولت اسلام ظاهر شد،و عجم را اشتغال به حرب و آوارگی پیش آمد،و مسلمانان را در مبادی حال مهارتی در عمارت زمین نبود،لاجرم مدّتی آن موضع خراب مانده بود.

و چون دولت اسلام استقرار یافت،و احوال بطایح نزد سلاطین اسلام مذکور شد،عمّال را به کشتی نشانده به آن موضع فرستادند،و ایشان در میان آن موضع بلندیها دیدند که آب به آنجا نرسیده بود،صلاحیت عمارت و زراعت داشت، پس در آنجا قریه ها ساختند،و جمعی در آنجا ساکن سده برنج مزروع ساختند.

و در اوّل ایّام آل بویه جمعی از دیالمه که قوم ایشان بودند بر آنجا مستولی شدند،و آب و کشتیهای آنجا را قلعۀ خود ساختند،و از طاعت سلطان بیرون رفتند،و چون دولت دیلم منقضی شد،و بعد از ایشان دولت سلجوقیه نیز منتهی گردید،و خلفای عبّاسی را قدرتی بهم رسید آن بطایح در حوزۀ حکم ایشان در آمد.

مؤلّف گوید:که بنا بر آنچه ظاهر شد که متوطّنان آن دیار در بعضی اوقات طایفۀ دیلمیان بوده اند،و در بعضی از ازمنه طایفۀ بنی اسد در آنجا توطّن نموده اند،و این هردو طایفه شیعۀ امامیه و از مخلصان سادات و علویه اند.

در مائۀ تاسعه سید محمّد بن سید فلاح موسوی واسطی،که تلمیذ شیخ اجل احمد بن فهد الحلّی الامامی قدّس اللّه روحه بود به میان آن قوم رفت،و ایشان به

ص:80

مقتضای صفای عقیده او را بر حق و حاکم ساختند،و او آن جماعت را که الحال به مشعشع موسوم اند تربیت نموده،و به اندک روزی استعداد سلطنت بهم رسانیده،جمیع ولایت خوزستان و جزایر و بسیاری از عراق عرب را در تصرّف خود در آورده.

و از آن زمان مذهب امامیه در سایر بلاد خوزستان انتشار یافت،و شعشعۀ تشیع بر در و دیوار آن ولایت تافت،و تا الحال حکومت اکثر آن دیار به اولاد سید محمّد مذکور منوط و مربوط است،و إن شاء اللّه تعالی شمّه ای از مآثر ایشان در این کتاب مذکور خواهد شد (1).إنتهی کلامه رفع مقامه.

و لا یخفی أنّ الحویزة التی ذکرها الآن تسمّی الجمعانی،و الحویزة المشهورة الآن هی المحسنیة؛لأنّه عمّرها السید المحسن بن السید محمّد بن السید فلاح المذکور،طاب ثراه و جعل الجنّة مثواه.

کتاب إیجاز المقال فی علم الرجال،قال مؤلّفه العلاّمة الفهّامة النسّابة المتقدّم ذکره فی خاتمة الکتاب،هکذا:فصل فی جماعة مشهورة من هذه الفرقة من ذلک وکلاء الحضرة المقدّسة المهدویة.

إلی أن قال رحمه اللّه:الشیخ العالم الزاهد أبو العبّاس أحمد بن فهد الحلّی،و من جملة تلامذته السید محمّد بن السید فلاح الموسوی،أوّل سلاطین المشعشعین،و فی زمنه السید محمّد نور بخش من أکابر الصوفیة،و الشیخ علی بن هلال الجزائری، و الشیخ الکامل علی بن عبد العالی،و الشیخ زین الدین علی بن محمّد الطائی (2).

ص:81

إنتهی ما أردناه.

کتاب الوصایا،کتبه لنا الجلیل النبیل الکامل الفاضل المحقّق المدقّق العلاّمة الفهّامة،سیدنا و معتمدنا السید نصر اللّه (1)أدام اللّه تعالی وجوده و أسبغ علینا إنعام وجوده،و ذلک حین إرادتنا السفر إلی زیارة علی بن موسی الرضا صلّی اللّه علیه و علی آبائه و أبنائه الطاهرین،و هو مشتمل علی وصایا و فوائد جدیدة.

قال سلّمه اللّه تعالی فیه هکذا:و إذا وردت ساری مازندران إن شاء اللّه تعالی سل من إمامها الملاّ محمّد عن رجال المیرزا محمّد الکبیر المحشّی بحواشی الفاضل السید مرتضی من فضلائها،و تطلب منه المجلّد المشتمل علی عدّة کتب

ص:82

من کتب الرجال محشّی،و هو عند الجلیل أبو المفاخر،و عنده کتاب للسید محمّد ابن السید فلاح جدّ سادات موالی الحویزة (1).إنتهی ما أردناه منه.

و قال السید نصر اللّه سلّمه اللّه تعالی أیضا فی حال مذاکرتی له بعض أحوال السید محمّد بن السید فلاح،ما حاصله:إنّی سألت العالم العامل الورع التقی العلاّمة الفهّامة الأمیر السید محمّد تقی الخراسانی (2)الصالح المشهور طاب ثراه،

ص:83

أنّه لم خرج السید محمّد نور بخش بالسیف مع أنّه رجل عالم؟

فأجاب بما حاصله:انّه کذلک السید محمّد بن فلاح خرج بالسیف،و إنّما خرجا لکونهما کانا مجتهدین،و حسبا أنّه لیس للأمر بالمعروف و النهی عن المنکر طریقا إلاّ بالخروج بالسیف،و الحمد للّه تعالی من ذلک الزمن إلی الآن لم یزل لأهل الحقّ سلطان.

و قال المحروس باللّه سبحانه السید نصر اللّه أیضا:إنّ فی ذلک الکتاب الذی هو من مؤلّفات السید محمّد بن فلاح الذی وجدته فی ساری مازندران أجوبة من أنکر علیه خروجه و دعوی المهدویة (1).إنتهی کلامه زید إکرامه.

کتاب مجالس المؤمنین،قال مؤلّفه الثقة الأمین المتقدّم ذکره فی المجلس الأوّل،هکذا:شوشتر،صاحب معجم گوید:که آن دیار در این زمان اعظم مدینه ایست در خوزستان،و تستر معرّب اوست،و بعضی گفته اند:که وجه تسمیۀ او به تستر آن است که یکی از بنی عجل که او را تستر نام بود آنجا را فتح نمود، و به نام او موسوم گشت،و این روایت چیزی نیست.

و صحیح آن است که حمزۀ اصفهانی گفته:که سوس به اهمال سینین مدینه است در خوزستان تعریب شوش به اعجام شینین،و معنی او در زبان عجم خوب و نیکوست.

ص:84

و چون مدینۀ شوشتر را بنا کردند بنابر زیادتی خوبی و لطافت آب و هوا او را این نام کردند،و دلالت زیادتی تا و راء در کلام ایشان بنابر معنی زیادتی مطّرد است،چنان که دلالت صیغۀ افعل بر آن در لغت عربی مطرّد است.

إلی أن قال رحمه اللّه:و بعد از آن چون آن ولایت در تحت تصرّف سلاطین موسویۀ مشعشعیه در آمد،و روزگار تقیه بسر آمد،سید اجل فاضل کامل امیر نور اللّه مرعشی که نقیب آن دیار بود به وجود ایشان مستظهر گردیده در دعوت تقیه اهل شوشتر به مذهب حقّ ائمّۀ اثنا عشر توجّه بیشتر از بیشتر فرمودند،تا آن که اهالی آنجا بالکلّیه به مذهب حقّ إمامیه گرویدند (1).إنتهی ما أردنا ممّا ذکره فی شوشتر.

کتاب المجموعة الجامعة،تألیف الثقة الجلیل الفاضل الکامل العالم العامل الفهّامة النسّابة،شیخنا و معتمدنا الشیخ کاظم العمیدی الشریف (2)،زاده اللّه تعالی علی عزّه عزّا و تشریفا،أدام اللّه وجوده،و أسبغ علینا جوده،إنّه أرحم الراحمین.

ص:85

قال سلّمه اللّه تعالی فیه،هکذا:إنّی نقلت من کتاب رأیته تاریخ الدول (1)من آل بویه إلی آل عثمان عند ذکره المشعشعی الذی ادّعی أنّه المهدی فی حاشیته علی هامش الکتاب.

قال:و ممّا نقله القاضی أحمد الفناری (2)القزوینی فی تاریخه عن جدّ بیت المهدی المشعشعی:انّه هو محمّد بن فلاح بن هبة اللّه بن السید حسن بن علم الدین المرتضی علی بن السید عبد الحمید النسّابة بن السید شمس الدین فخّار بن السید معدّ بن السید فخّار بن السید أحمد بن أبی الحسین محمّد بن السید أبی الغنائم محمّد بن السید أبی عبد اللّه الحسین شیّتی بن السید محمّد الحائری بن السید إبراهیم المجاب بن السید محمّد العابد بن موسی بن جعفر،حجّة اللّه علی أهل السماء و الأرض،صلّی اللّه علیه و علی آبائه و أبنائه الطاهرین (3).إنتهی ما فی

ص:86

المجموعة من کلام الشیخ سلّمه اللّه تعالی بمحمّد و آله الطاهرین.

و بعد هذا بمدّة یسیرة وقفت علی تاریخ الدول المذکور و الحمد للّه سبحانه، و فیه هکذا:قد ظهر السید محمّد بن فلاح و ادّعی بالمهدویة فی سنة ثمانمائة و أربعة و أربعین،و توفّی فی سنة ثمانمائة و ستّة و ستّین،و قتل اللّه المولی علی فی زمانه سنة إحدی و ستّین و ثمانمائة.

و توفّی المحسن سنة خمس و تسعمائة،و مدّة سلطنته أربعة و أربعین سنة،و قتل السید حسین بن المحسن سنة تسعة و تسعمائة،و حکم السید ماجد و علی و أیّوب، و وصل الشاه إسماعیل سنة اثنتین و تسعمائة،و قتلت عباده فی الماذیان سنة تسع و تسعمائة،و أخذت الروم بغداد من ید الشاه طهماسب سنة تسعمائة و أربعین، و حکم السید بدران سنة تسعمائة و عشرین،و قد ملک قبله السید فلاح و مات سنة اثنا عشر و تسعمائة.

و وفات الشاه إسماعیل سنة تسعمائة و ثلاثین،و وفات بدران سنة ثمان و أربعین و تسعمائة،و قد ملکت الروم الجزائر من ابن علیان سنة تسع و خمسین و تسعمائة،و دخول بنی دارم و عامر و قتلت فرج اللّه و برکة سنة خمس و خمسین و تسعمائة،و قتل السید عامر سنة أربع و ستّین و تسعمائة،و قتل رحمة و أیّوب سنة تسعمائة و تسعة و أربعین،و قد ملک الروم البصرة سنة ثلاث و خمسین و تسعمائة، ثمّ بعد ستّة سنین ملکت الجزائر من ابن علیان،و وفات سجّاد بن بدران سنة اثنین و تسعین و تسعمائة بعد أن ملک الملک بعد أبیه.

و سلطنة فلاح بن سجّاد سنة خمس و تسعین و تسعمائة،و لزم مطّلب سنة ثلاث بعد الألف.و أخذ زنبور المقدّم سنة تسعمائة و ثمانیة و تسعین.و فتح السید مبارک المقدّم و قتل زنبور بن سجّاد سنة تسعمائة و تسعة و تسعین.

ص:87

ثمّ انتقل الملک لأولاد مطّلب بن حیدر بن فلاح بن السلطان السید المحسن بن السید محمّد بن السید فلاح،و قتل شاه وردی خان سنة ستّة و ألف.

و توفّی مطّلب لسنة ألف و تسع عشرة،و قد سمل مبارک أخاه خلف سنة ألف و ثلاث عشر،و قد أخذ مبارک عمّه لاوی أسیرا سنة أربعة بعد الألف،و قد توفّی بدران بن مبارک سنة ألف و أربعة و عشرین،و توفّی بعده مبارک سنة ستّة و عشرین بعد الألف،ثمّ تسلّطن بعده ابنه السید ناصر سبعین یوما،ثمّ تسلّطن السید راشد بن سالم بن حیدر بعده،و قتل سنة تسعة و عشرین بعد الألف،و کان مدّة حکومته ثلاث سنین.

ثمّ حکم السید منصور بن مطّلب أوّلا سنة الثانیة و الثلاثین بعد الألف،و قد ملک قبله طهماز بن لاوی بن حیدر ثلاث سنین.ثمّ ملک البلاد السید محمّد بن مبارک من عمّه منصور سنة أربعة و ثلاثین بعد الألف،ثمّ ملکها منه منصور ثانیا فی سنة خمس و ثلاثین بعد الألف،ثمّ أخذها محمّد أیضا من عمّه منصور سنة ستّة و ثلاثین و ألف.

ثمّ ملکها منصور من ابن أخیه ثالثا فی سنة أربعة و أربعین و ألف،و سمل عیون ابن أخیه محمّد المذکور،و قد توفّی هاشم بن السید منصور سنة احدی و خمسین و ألف،و خلعت عرب الحویزة منصور فی سنة خمس و خمسین و ألف،و ملکت علیها برکة بن السید منصور بعد خلع أبیه،و هو ملک عصرنا،ثمّ خلع فی سنة احدی و ستّین بعد الألف فی ربیع الأوّل من السنة المذکورة،ثمّ تسلّطن بعده السید المولی علی بن السید خلف،و الحمد للّه (1).إنتهی ما وجدناه،و إنّما نقلنا بطوله

ص:88

لفوائد لا تخفی.

سنة کتاب الثقة الأمین العالم الکامل الشیخ شرف الدین الدورقی (1)طاب ثراه، فإنّه قد ذکر فیه هذا السید محمّد و جملة من أولاده السادة الکرام،رحمهم اللّه تعالی،کذا أخبرنا به الثقة العالم العامل الکامل الفاضل الفهّامة النسّابة الرکن القوی الحریز،سیدنا و معتمدنا السید عبد العزیز (2)سلّمه اللّه نجل الجلیل الأمجد السید أحمد الحسینی الحسنی طاب ثراه.

کتاب النور المبین،فإنّ مؤلّفه الثقة الأمین مؤیّد الدین کما مرّ،قد ذکر السید محمّد الملقّب بالمهدی بن السید فلاح الحسینی الموسوی،کما فی النور الثالث.

ص:89

کتاب دیوان الحسیب النسیب الأدیب اللبیب،نجل السادة الأطیاب،السید شهاب کما مرّ،فإنّه کثیرا ما یقول:بنی المهدی فی مقام مدح أولاده السادة الکرام، و یرید السید محمّد الملقّب بالمهدی،کما لا یخفی علی أحد.

کتاب ریاض العلماء و حیاض الفضلاء،فإنّ مؤلّفه الثقة الأمین،کما مرّ فی المقدّمة،قد ذکر السید محمّد الملقّب بالمهدی بن السید فلاح (1)،و کذا ذکره فی حاشیته علی کتاب المجدی،و لکنّه حال التألیف لم یتّفق لی الکتاب لأنقل منه ما قاله بعبارته،و کذا الحاشیة.

کتاب مجالس المؤمنین،فإنّ مؤلّفه الثقة الأمین المتقدّم ذکره،قال فی آخر المجلس الخامس من هذا الکتاب فی ترجمة السید نور اللّه المرعشی،هکذا:

السید الکامل المؤیّد ضیاء الدین نور اللّه بن محمّد شاه الحسینی المرعشی الشوشتری،رافع رایات مذهب اثنا عشری،خالع صفات ذمیمۀ بشری،متخلّق به اخلاق حمیدۀ نبی الوری،متأدّب به آداب مرضیۀ أئمّۀ هدی،مرجّح آستان فقر بر آسمان غنا،مفضّل سعادت دین بر سلطنت دنیا،معتکف زاویۀ الفقر فخری، متولّی آستانۀ و من الناس من یشری،جامع علوم دینی،مستجمع معارف یقینی، مرجع علماء و فضلاء،ملجأ فقراء و صلحاء بود.

إلی أن قال رحمه اللّه تعالی،و چون بعد از استجماع اقسام فضل و کمال به شوشتر مراجعت نمود،تمامی ولایت خوزستان در سلک تصرّف و تسخیر سلاطین مشعشع انتظام یافته بود،و شعشعۀ رایات ایمان علامات ایشان بر فضای آن عرصۀ دلگشا تافته،هوای جان افزای آن دیار از غبار فتنه و خلاف و

ص:90

شوایب تفرقه و اختلاف صاف شده بود.

إلی أن قال رحمه اللّه:و دامن همّت را به الواث تعلّقات جسمانی و ارواث مستلذّات شهوانی نمی آلود،بلکه همیشه همّت والا نهمت او بر اکتساب باقیات صالحات،و اقتناء درجات عالیات مقصور بود،و از اسباب دنیوی به قدر ضرورت اکتفا نموده،فواضل آن را صرف فضائل و مثوبات اخروی می فرمود.

و لهذا سلاطین مشعشع که حلقۀ ارادت او در گوش و غاشیۀ متابعتش در دوش داشتند،هرچند منصب جلیل القدر صدارت خود را بر او عرض نمودند قبول نفرمود.و بعد از آن که سلطان سید علی بن سلطان محسن مبالغۀ بسیار در آن باب نمودند،آن حضرت قاضی عبد اللّه پسر خواجه حسین مذکور را که تلمیذ و فرزند معنوی او بود صدر ایشان ساخت،و خاطر شریف را از وسوسۀ تکالیف ایشان پرداخت.

الی أن قال رحمه اللّه:حضرت پادشاه غفران پناه شاه اسماعیل صفوی أنار اللّه برهانه به تسخیر ممالک خوزستان متوجّه شدند،و چون بعد از کشتن سید علی والی خوزستان و تسخیر حویزه و قتل عامّ طایفۀ مشعشع بی توقّف به شوشتر نزول اجلال فرمودند،سید نور اللّه با وجود ضعف و پیری بیمار بود،به استقبال آن پادشاه دین پناه اقدام نتوانست نمود،بنابراین بعض از مفسدان آن دیار به قاضی محمّد کاشی که صدر آن پادشاه کامکار بود گفتند:که سید نور اللّه بیماری را بهانه ساخته،و به واسطۀ رابطه ای که او را با سلاطین مشعشع بوده از استقبال حضرت پادشاه و زمین بوسی درگاه تقاعد نموده (1).إنتهی ما أردناه ممّا فی

ص:91

ترجمة السید نور اللّه رحمه اللّه.

کتاب تحفة الأزهار و زلال الأنهار فی نسب أبناء الأئمّة الأطهار،قال مؤلّفه العلاّمة الفهّامة النسّابة السید ضامن بن شدقم المدنی طاب ثراه فی الجلد الثانی المختصّ بنسب أبناء أبی عبد اللّه الحسین السبط الثانی علیه السّلام،فی ترجمة حسین بن حسن هکذا:

قال جدّی قدّس سرّه:ولادته سادس شهر جمادی الأوّل عام ثمان و سبعین و تسعمائة بالمدینة المشرّفة بدار والده،و توفّیت والدته بعد وضعها له بستّة أیّام أو سبعة،و بها نشأ،و علی أخیه أکثر العلوم قد قرأ،و اکتسب أحسن الفضائل،فعرج علی کلّ مقارن و مماثل،و باحث کلّ نحریر عالم و فاضل،و حلّ مشکلات عبارات العلماء الأفاضل،فسطعت أنوار فضائله علی الأقران و الأماثل،و أذعن له أهل الأدب و الکمال.

ففی سنة...عنّ له السفر إلی دیار العجم بقصد الاستفادة و النقل عن ذوی الکمال و العقل،فمنهم:الشیخ محمّد بهاء الدین بن الحسین بن عبد الصمد الجبعی العاملی،و السید الشریف میر محمّد باقر الداماد الاسترابادی،و غیر هما من العلماء العظام و الفضلاء الفخام،فخبّروا بأوصاف کماله الشاه عبّاس بن الشاه خدا بنده، فطلبه إلی المجلس العالی،و کان له فی الفقه مطالعة،و إلیه فیه مراجعة.

قلت:و سمعت من خالی محسن رحمه اللّه تعالی،و محمّد بن أحمد الضریر البحرانی،و السید عبد الرضا بن شمس الدین بن علی الحسینی بداره فی البصرة، فأنعم علیه بنعم جزیلة،و عیّن له مقرّرات کثیرة،فمنها ألف و خمسمائة تومان دفعة واحدة،و فی کلّ زمن مائتی تومان غیر مؤونة السنة الکاملة.

فلم یقبل من ذلک شیئا،و ذلک حیث طلبه فی المجلس،فجلس بینهما السید

ص:92

الشریف الحسیب السید هاشم بن...الحسنی العجلانی،فقال:لیس هذا المجلس بمجلسی،فقال الشاه:إنّ هذا حسنی من نسل ملوک مکّة المشرّفة،فقال:لا ریب فی حسبه و نسبه،فإن کان انّه من نسل الملوک،فامّی بنت نظام شاه سلطان الدکن و حیدر آباد.و ثانیا أنّ لذوی العلم رفعة،قال اللّه تعالی: إِنَّما یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ (1).

إلی أن قال:و قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله:النظر إلی وجه العالم عبادة.و قال صلّی اللّه علیه و آله:من أهان عالما فقد أهان ألف نبی،و من أهان ألف نبی فکأنّما أهان اللّه تعالی،و من أهان اللّه تعالی مات کافرا،و من مات کافرا خلّد فی النار.

ثمّ إنّه نهض من المجلس و توجّه إلی السید مبارک بن مطّلب بن حیدر بن المحسن بن محمّد المهدی الحیدری الحسینی الموسوی ملک الحویزة و الأهواز، فقابله بالعزّ و الإکرام و الإجلال و الإعظام،و أمدّه بالنعم الجسام،

و عیّن له مائتی تومان فی کلّ عام،و کلّ یوم خمسین محمّدیة علی التمام،غیر المؤونة الیومیة،فأقام عنده علی عزّ و إجلال و احترام،و کان یأتیه بذاته فی کلّ نهار (2).إنتهی ما أردناه من کلامه طاب ثراه.

کتاب مجالس المؤمنین،قال مؤلّفه الثقة الأمین السید الجلیل العلاّمة الفهّامة النسّابة المتقدّم ذکره،فی آخر المجلس الخامس،هکذا:

السید إبراهیم الموسوی المشعشعی،شعشعۀ علم و سیادت از جبین مبینش لامع،و آثار فضل و سعادت از ناصیۀ متینش لایح،در عنفوان جوانی به عزم

ص:93

تحصیل علوم دینی و معارف یقینی از خوزستان که دار الملک سلاطین موسویۀ مشعشعیه بود بیرون آمده و به استراباد رفت،و از آنجا به هرات آمد از اهل مجلس سلطان حسین میرزا،و از زمرۀ مصاحبان میر علی شیر بود (1).إنتهی ما أردناه من هذه الترجمة.

کتاب تاریخ الغیاثی (2)،قال مؤلّفه عبد اللّه أفندی بن فتح اللّه البغدادی فی

ص:94

فهرست هذا الکتاب:الفصل السادس فی ذکر السید محمّد المشتهر بالمشعشع (1).

و قال فی أصل الکتاب هکذا:الفصل السادس فی ظهور السید محمّد بن فلاح الذی ادّعی المهدویة،و هو المشتهر بالمشعشع،کان القران الدالّ علی ظهوره (828)و کان طالع سنة القران القوس«کدمح»بالزیج الإیلجانی،و کان القران قد وقع فی الثانی عشر،دلّ علی ظهوره فی سنة(845)بعد سنة القران بإثنی عشر سنة،کما ذکر ذلک بطلیموس فی کتبه:إنّ تأثیر القران یکون بینه بمقدار بعد القران عن طالع سنة القران لکلّ برج سنة،و الإشارات فی ذلک کثیرة،منها و إن زاد إذا بلغ لو أنّهم إذا جاء،و هو من أولاد عبد اللّه بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن أمیر المؤمنین علی کرّم اللّه وجهه.

فأوّل مبدء حاله أنّه کان طالب علم،و کان ساکنا فی مدرسة الحلّة،و فی تلک الأیّام کان المقدّم فی المدرسة الشیخ أحمد بن فهد،و کان یجری علی لسان السید شیء من أحوال ظهوره،فکان ینقلون ذلک الکلام إلی الشیخ أحمد بن فهد،و کان ینکر ذلک علیه و ینهاه عنه؛لأنّ الشیعة اعتقادهم أنّ المهدی هو محمّد بن الحسن الذی کان فی زمان الخلیفة المتوکّل،و یزعمون أنّه غائب و یظهر فی آخر الزمان،

ص:95

و کلّ من یعتقد غیر ذلک یکفّرونه.

ثمّ شرع فی إبطال ما اعتقده الإمامیة فی صاحب الزمان،إلی أن قال:و کان- یعنی:السید محمّد-عالما بجمیع العلوم من المعقول و المنقول،و کان عارفا بعلم التصوّف،صاحب ریاضات و مکاشفات،و لذلک کان یخبر بما یکون من ظهوره.

و قیل:إنّه اعتکف فی الکوفة سنة کاملة بشیء قلیل من دقیق الشعیر،و کان کثیر البکاء،فإذا سأله أحد عن سبب ذلک البکاء،یقول:أبکی علی الخلق التی تهلک علی یدی،و سکن الحلّة قلیلا،لکن بلده و دار إقامته بلدة واسط،کما قال فی قصیدة یذکر فیها شرح حاله و ما جری له:

إقامتنا بأرض العراق بواسط مدینة أهل العلم و الحلم و البرّ

و کان کثیر التردّد إلی الکسید و الهر و العمارة،و کان مصاحب امراء تلک النواحی،و کانوا إذا رموا بالنشاب یقولون:یا سید ارمی،یقول لهم:أرمی یوم یرکض وراء سهمی کم نفر،و کان إذا حضر بین أهله و عشیرته یقول لهم:إنّی أملک الدنیا،و أنا المهدی حقّا،و کان یقسّم البلاد و القری علی أصحابه و عشیرته.

فلمّا اتّصلت أخباره بجناب الشیخ أحمد بن فهد کبیر علماء الشیعة ببلدة الحلّة أمر بقتل السید محمّد المذکور و...کثیرة إلی الطرف الذی کان یتردّد إلیها منها مکتوب إلی الأمیر منصور بن قیان بن إدریس البوشنجی العبادی،و یذکر فیها أنّ لی کذا و کذا حجّة و زیادة یکون أجرها،و تقتل هذا الشخص الفاعل التارک، و یکون أجر قتله لی؛لأنّه یفعل کذا و یترک کذا؛لأنّ السید کان تلمیذ الشیخ أحمد بن فهد فی طلب العلم،و حیث کان یجری علی لسانه امور ظهوره کان ینکر علیه لما مرّ ذکره.

فلمّا وصل کتابه إلی الأمیر منصور،قبض السید و أراد قتله،فقال السید للأمیر

ص:96

منصور:أنا رجل سید سنّی صوفی،لأجل هذا یبغضونی الشیعة و یریدون قتلی، و أخرج المصحف و حلف باللّه العظیم و تحدّث بأشیاء خلص من الأمیر منصور.

فلمّا خلص من الأمیر منصور راح إلی الکسید،و جمع علیه خلق من المعدان، فأوّل ما اجتمع علیه سلامة،و هذا قال فی حقّه بالسلامة و ظهور الأمر،فإنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال:تفألوا إذا أردتم أمرا و لا تتطیروا.

فاجتمع علیه بنی سلامة و الرزیان و السودان و بنی طی،فرحلوا إلی موضع یقال له:شوفه من قرایا حصان،و کان علیهم الرئیس حسین بن الطویل و شحنة جصّان،و قتلوا منهم خلقا کثیرا؛لأنّ أصحاب السید کانوا قد ترکوا السلاح و یحاربون بالعظام،و ذلک فی أوائل سنة(844).

فلمّا عبر علیهم هذا الحال رجعوا إلی مقامهم القدیم من ثبق و النازوز و الغاضری،و کان السید قد ارتحل من الکسید و قتل بنی لیث،فطلب مکانا یقال له الدوب،و هو منزل المعادی بین نهر الدجلة و الحویزة،و لمّا استقرّ أنفذ ولده السلطان علی فی طلب أصحابه الذین کانوا فی الثبق و النازوز و الغاضری؛لأنّ أهل جصّان و بنی عقبه ساروا علیهم و خاف علیهم من اسبان،فلمّا أخذهم و انحدر بهم صادف قفل البیات فی قرابته،فقتلهم شرّ قتلة،فأقاموا بالدوب أیّاما قلائل،و جاء إلی جماعة تجّار من أهل واسط،و کان...توکل القیزی نوکر الأمیر محمّد شیء للّه و السید حسن بن أبی الفتوح،و الشیخ محمّد بن تقی الدین البکری، و اناس من أکابر واسط،فأمر بقتلهم و أخذ أموالهم،و کان ذلک فی غرّة رجب یوم الخمیس سنة(844).

و أمر ساکنین الدوب و هم معادی یقال لهم:نیس ببیع دوابهم و شراء السلاح، فباعوا کلّ جاموسة بسیف سوی عشرة دراهم،و صبر حتّی تکامل سلاحهم،و سار

ص:97

علی موضع یقال له:أبو الشول،و هی قریة من قری الحویزة،و صبّحهم صباح یوم الجمعة 7 شهر رمضان سنة(844)فقتل من أهل الحویزة و أهل الجزائر فی ذلک الیوم جماعة،ثمّ رجع السید من نهاره إلی الدوب موضعه.

و أمّا قولنا من أهل الجزائر لأنّ الأمیر فضل بن العلیان التبعی الطائی کان حاکم الجزائر،و جری بینه و بین إخوته و عشیرته کلام و مشاجرة،فرحل عنهم و جاء إلی الحویزة،و نزل فی ناحیة أبی الشول،فصادف هذه الواقعة،فلمّا خرج الأمیر فضل بن علیان من الوقعة بنفسه طلب البصرة.

و کان یومئذ حاکم البصرة الشیخ یحیی بن محمّد المنتفقی،و کان بینه و بین الأمیر فضل عداوة قتل و عداوه دین،و کان الأمیر فضل عنده مال عظیم،فالشیخ یحیی امتدّت عینه إلی ماله و قتل الأمیر فضل المذکور،فبعد ذلک صارت العداوة و الخلاف بین أهل الجزائر و تفرّقوا فرقتین.

و أمّا السید أقام أیّاما فی الدوب و قلّ علیهم الزاد،فطلب الجرجین إلی موضع منه یقال له:الکحلا،فوقف فی وجهه جماعة من الأعراب یقال لهم:خطله و اخراهم من أعراب عبادة،و کان الأمیر محمّد بن شیء اللّه حاکم واسط یومئذ، و حضر صحبتهم.

فلمّا جاء حظلة الخبر أنّه عابر علیهم تحالفوا أنّهم لا یفرّون من أقدامه،و شدّوا بعضهم إلی بعض،فعبر الجرجین علیهم فی یوم خواضباب و أحاطوا بهم،فلمّا رأوا المغل ذلک شمروا عنه الخیل و طلبوا الفرار،فنجی بعضهم،و قتل منه أربعین فارس،و قتلت الأعراب عن بکرة أبیها،و نزلت المشعشعین فی بیوت العرب و أکلوا الأدهان و الغلات و ذبحوا الأغنام،و زال عنهم ما کان بینهم من الجوع و الاضطرار،و ذلک فی شوّال سنة(844).

ص:98

فبعد ذلک بأیّام قلائل طلب السید الجزائر و سار إلیها،و کان أهل الجزائر یومئذ قد افترقوا فرقتین،کما مضی شرحه،و نزل صدر الماذیان،فجاء شخص یقال له:

الشحل أمیر من الجزائر و أصحابه إلی سید محمّد و أخذوه و عبّروه إلی الجزائر و حکّموه بها،و أقام فی الجزائر،و غلب علیهم الجوع،فأنفذ إلی بلدة واسط ثلاثة آلاف رجل إلی کلّ جانب ألف و خمسمائة رجل،فالذی جاؤوا إلی الجانب الشرقی سقوا أصحابهم إلی واسط و قتلوا أهل الجانب الشرقی و حکموا به.

فلمّا رأوا أهل واسط أنّ النهار ارتفع و ما جاءهم أحد من الجانب الغربی قوی عند ذلک عزمهم و عبروا علی المشعشعین،و کان مقدّمهم أهل واسط یومئذ الأمیر حسن بن علی بن نصر اللّه بن قبان البوشنجی و أمیر آغجه محمّد و أخیه آغجه أحمد و أولاد صار و أهل واسط و أعطاهم اللّه علی المشعشعین،فقتلوا منهم ثمانیة رجال غیر الذین ماتوا فی الطریق.

فلمّا حصل لهم هذا العجز و الجوع ارتحلوا من الجزائر و نزلوا علی الحویزة، و أخرجوا البلاد،و کلّ من حصل فی أیدیهم قتلوه،و ذلک بتاریخ أوّل یوم من شهر رمضان سنة(845)و کان حاکم الحویزة یومئذ الشیخ جلال الدین بن الشیخ أبی الخیر الجزری،فأرسل الشیخ جلال الدین إلی والده بشیراز یعرّفه بذلک الخبر، و أعرض هو القصّة بین یدی حضرة السلطان عبد اللّه بن السلطان إبراهیم بن شاهرخ،و هو الحاکم بشیراز یومئذ،و خوزستان أیضا له،فأرسل السلطان عبد اللّه إلی الحویزة الأمیر خداقلی البرلاس الجغتای،و جاء فی عقبه الشیخ أبو الخیر و أقاموا مدّة شهر و أیّام،و السید محمّد نازل فی أبی الشمول،و ما کان لهم قوت غیر جمار النخل و نشاوة جذوعه یجعلونه خبزا.

و کان للشیخ أبو الخیر طلایع کلّ یوم ثلاثمائة فارس،فیوم الثلثاء 22 شوّال

ص:99

سنة(845)جاءت الطلایع و قالوا:رکب المشعشع،و کان الشیخ أبو الخیر قد جمع خلقا کثیرا من أهل الحویزة و من عباده؛لأنّ الأمیر راجح بن الأمیر بن الأمیر لطف اللّه بن الأمیر صالح بن قبان بن إدریس العبادی کان فی الحویزة،و جمع الشیخ أبو الخیر الفروع من أهل الدورق و شوشتر و دزبول.

لکن الشیخ أبو الخیر أخرب أمره بقتل العبّاسی حاکم القیصریة،و تنفّرت قلوب الناس عنه،و تفرّق بعض الناس عنه،و رکب علیهم السید محمّد،و کان عسکره یومئذ قلیل،فأمر النساء أن تعتمّ بالعمایم و تسوّروا من وراء الرجال،و الرجال و الخیل من قدّام شاهرین السلاح،فلمّا أبصروا أصحاب الشیخ أبو الخیر کثرتهم ذلّوا عن محاربتهم،و فرّ أبو الخیر و أصحابه من غیر قتال،و قتلوا المشعشعین فی تلک العصریه خلقا کثیرا من أهل الحویزة؛لأنّ أهل الحویزة کان قد نزلوا علی جانب شطّ الحویزة من القلعة إلی الشمال،و نزل السید هناک و الشیخ أبو الخیر دخل القلعة و لبث فیها إلی نصف اللیل و فتح باب القلعة من جانب الزاویة و هرب الشیخ أبو الخیر و خدا قلی و أصحابهم و خلق کثیر من أهل الحویزة.

فلمّا علم السید محمّد بهم أرکب علیهم الخیل و الرجال و صاروا یقتلون بهم من باب قلعة الحویزة إلی شریعة المشکوک،و بعد ذلک رجعوا و حاصروا قلعة الحویزة و أحاطوا بها،و بعد ذلک أخذوها و نهبوها،ثمّ سار السید محمّد إلی الجزائر ثمّ بعد ذلک رحلوا (1)

ص:100

تشرحه،فقال:أنا ألتمس منک ذلک،فقال له والدی رحمه اللّه:إنّی لم أکن من فرسان هذا المیدان کسرا لنفسه،فقال له:أنت أهل له و من أحقّ به منک،قال:فقبلت التماسه، و لمّا رجعت من حجّتی إلی الوطن لم یکن لی همّ إلاّ شرح الدعاء المبارک، فشرحه کما ینبغی،و أودعه أسرارا و علوما جمّة و معارف وفّق لجمعها،فلمّا أتمّه بعث بنسخته إلیه،فأعجب بها کلّ الاعجاب،و کانت عنده فی خزانته،إلی أن توفّی و انتقلت إلی ورثته،و طلبت نسختها الأکابر من والدی و انتسخوها.

و الخامس:النهج القویم فی کلام أمیر المؤمنین علیه السّلام،لکنّه لم یتمّ،و قد جمع فیه ما لم یجمعه الرضی رحمه اللّه فی نهج البلاغة.

و السادس:البلاغ المبین،و قد جمع فیه أوّلا الأحادیث القدسیة التی أنزلها اللّه علی أنبیائه و رسله إلی محمّد صلّی اللّه علیه و آله،و جمع فیه کلام الأنبیاء و حکمهم و مواعظهم، و کلام الأئمّة الطاهرین علیهم السّلام و کلام الأولیاء من الصالحین و المشایخ المعتبرین، و نبذة من واردات خاطره من الحکم و الأمثال.

فهذه الستّة الاول،و أمّا التوالی فسبعة،و هی ممّا وقفت علیها و حضرت زمان تحریرها،و کان یستخدم علیّ بتسوید أکثرها أیّام التألیف.

فالأوّل منها:فخر الشیعة،و هو فی فضائل أمیر المؤمنین علیه السّلام،و معجزاته و کراماته،تقریبا من ثمانیة آلاف بیت.

الثانی:سیف الشیعة،فی مطاعن أعدائه من الأوّلین و الآخرین،تقریبا من ثلاثة و عشرین ألف بیت.

الثالث:الحجّة البالغة،خمسة عشر ألف بیت،و موضوعه إثبات خلافة علی علیه السّلام بالنصوص القرآنیة و الأخبار النبویة التی أوردتها العامّة و لم تنکرها،ثمّ یتبعها بما ورد من طرق الشیعة.

ص:102

الرابع:برهان الشیعة،و عدده ثلاثة و ثلاثون ألف بیت،و موضوعه إثبات إمامة أمیر المؤمنین علیه السّلام بالبراهین العقلیة و النقلیة،أوّلا یبدأ بما ورد من طرق العامّة،ثمّ یختمها بما ورد من طرق الشیعة،و هو مشتمل علی أربعین برهان و أربعین مجلس.

الخامس:سفینة النجاة،و هو مشتمل علی فضائل و مناقب أمیر المؤمنین علیه السّلام و الأئمّة الاثنی عشر علیهم السّلام،قدره عشرة آلاف بیت.

السادس:المودّة فی القربی،و هو موضوع فی فضائل سیّدة نساء العالمین و امّها علیهما السّلام و الأئمّة الاحدی عشر (1)علیهم السّلام،و إثبات إمامتهم بالنصّ، و فضائلهم و معجزاتهم و کراماتهم،و عدد أولادهم،و تاریخ مولدهم و وفاتهم، و الکلام مع الملل التی لم تقل بإمامتهم،کالزیدیة و الکیسانیة و الواقفیة و غیر ذلک، و إبطال حججهم و أقوالهم،و هو ثلاثة و ثلاثون ألف بیت.

و السابع:خیر الکلام،و هو کتاب منطو أوّلا علی علم المنطق،ثمّ علم الکلام، إلی أن یصل إلی الإمامة،و یأخذ فیه و یطّرد الکلام فی إمامة الأئمّة الاثنی عشر إلی المهدی علیهم السّلام،و عدده کلّه سبعة و عشرون ألف بیت.

و هذه الکتب الکبار التی صنّفها و ألّفها.و أمّا الرسائل،فله الاثنا عشریة فی الطهارة و الصلاة،و له دلیل النجاح فی الدعاء،و له کتاب فی الدعاء یضاهی الدروع الواقیة،فهذه عدّة کتبه و ما ألّف.

و أمّا القسم الثانی من أفعاله،فقد کان رحمه اللّه تعالی ماهرا فی معرفة تعمیر الأرض و إحیاء الموات منها،و قد عمّر فی هذه الأرض التی توطّنها بعد أن خرج

ص:103

من بلاد الدورق بعد مصیبته و فارق أباه،و نزل أوّلا بلاد زیدان علی الشطّ المعروف بالهند جان،فعمّر بها ثلاث قری.

و ذلک أنّه یسأل العارفین فی التعمیر عن الماء و الأرض و عن علوّه و عن انخفاظه،فیحکم من طریق المعرفة و السبر القاطع برکوب الماء من الموضع الذی یستخرجه منه علی الأرض المرادة من غیر وزن الأرض بمیزان،فیأمرهم بقدر ما تحتاج الأرض من الحفر،فیحفرون فیرکب الماء تلک الأرض علی ما قرّر.

ثمّ بعد ذلک انتقل إلی الشطّ الشمالی من تلک الأرض،و هو الشطّ المعروف بالجراحی الذی ینزل إلی بلاد الدورق،و أحدث منه تسعة أنهر من الجانبین، و صارت قری عامرة بیمن توجّهه وسعیه،و کلّ ذلک بمعرفة منه و تعلیم المعامرة و دلالتهم علی ما لم یعرفوه،فصارت قری معمورة.

و قد أعطاه اللّه من الأولاد ذرّیة طیبة مبارکة،فأعطی کلّ ولد قریة من تلک القری،فکأنّه قصد بتعمیرها عددهم،و قد ملّکها لأولاده فی زمان حیاته لئلاّ یقع النزاع بینهم بعد وفاته،و ذلک الرأی الصائب و الحکمة التی لم یوفّق لها غیره.

ثمّ إنّه کان مدّة حیاته یصرف محاصیله منها بهذه الطریقة،و هو أنّه نوی فیما یصرفه للقربة،فما کان للزکاة فیکتب علیه فی الدفتر بالزای«ز»و ما کان للصدقة المستحبّة فیکتب علیه«ق»و یرید بها القربة،و ما کان للرحم فیکتب علیه«ص» و یرید به صلة الرحم،و ما کان یعطیه للوفود و الشعراء و مخالفی المذهب فیکتب علیه«س»و یرید به ستر العرض،و کانت هذه مصارفه.

و کان یؤثر علی نفسه و لم یرض فی جمع المال،فإذا رأی شیئا فاضلا علی ما أنفقه یقول:ربّ لا تجعلنی من الذین یکنزون الذهب و الفضّة و لا ینفقونها فی سبیل اللّه.

ص:104

و کان رحمه اللّه تعالی زاهدا مرتاضا،یأکل الجشب،و یلبس الخشن،اقتداء بسیرة آبائه علیهم السّلام.

و کانت عبادته یضرب بها المثل حتّی أنّه لمّا کان بصره علیه کان أکثر لیالی الجمع یختم القرآن،و لا تفوت علیه النوافل.و کان کثیر الصیام لم یفته صوم سنّة، إلاّ أنّه کان تارة یصوم رجب و یفطر فی شعبان أیّاما،و مع ما کان علیه من الزهد و التقی،فکانت شجاعته أیضا تضرب بها الأمثال،و أیّامه فیها مشهورة،و موافقه معلومة،و لو لا خوف الإطالة لعدّدناها.

و کان ذا عزم و شدّة علی هجوم النوائب،و نزول الحوادث،و یتلقّاها بالعزم الشدید التی (1)تمید لها الجبال و لا یمید.

و قد رثاه السید شهاب الدین بقصیدة غرّاء رائیة،ضارع بها قصیدة أبی تمام فی محمّد بن حمید الطائی،و منها هذا البیت:

هو المرء یوم الحرب تثنی حرابه علیه و فی المحراب یعرفه الذکر

و لو عددت منافبه و مفاخره و مآثره لکانت کتابا مفردا،و لکن اقتصرنا علی ما أوردناه هنا،و لعلّنا نقصد بما أوردناه القربة عند اللّه و عند رسوله و الأئمّة الأطهار؛ إذ ایراد فضائل مثل هذا الوالد (2)یکون باعثا لرضا الأب الکریم (3).

ص:105

اولئک آبائی فجئنی بمثلهم إذا جمعتنا یا جریر المجامع (1)

کتاب دیوان الثقة الأمین السید شهاب الدین رحمه اللّه تعالی،قال الجامع لهذا الدیوان،و هو السید معتوق خلف السید شهاب المتقدّم فی المقدّمة،ما صورته، و قال رحمه اللّه یرثی المولی المرحوم السید خلف بن السید عبد المطّلب الموسوی (2):

مضی خلف الأبرار و السید الطهر فصدر العلی من قلبه بعده صفر

و غیّب منه فی الثری نیّر الهدی فغارت ذکاء الدین و انخسف (3)البدر

و مات الندی فلترثه ألسن الثنا و لیث الوغا فلتبکه البیض و السمر

فحقّ المعالی أن تشقّ جیوبها علیه و تنعاه المکارم و الفخر

هو الماجد الوهّاب ما فی یمینه هو العابد الأوّاب و الشفع و الوتر

هو المرء (4)یوم الحرب تثنی حرابه علیه و فی المحراب یعرف الذکر

فلا تحسبنّ الدهر أهلک شخصه و لکنّه فی موته هلک الدهر

فلو دفنوه قومه عند قدره لجلّ و لو أنّ السماک له قبر

و ما دفنه فی الأرض إلاّ لعلمنا به أنّه کنز لنا و لها (5)ذخر

و ما غسله بالماء إلاّ تطوّعا و إلاّ فقولا لی متی نجس البحر

ص:106

فتی یورد الهندی و هو حدیدة و یصدر (1)فیه و هو من علق تبر

حوی الفضل و الایثار و الزهد و النهی و صاحبه المعروف و الجود و البرّ

تعطّلت الأحکام بعد وفاته و ضاعت حدود اللّه و النهی و الأمر

فهل لفروض الدین و النفل حرمة و هل للیالی القدر من بعده قدر

یعزّ علی المختار و الصنو رزؤه لعلمهما فی أنّه الولد البرّ

فغیر ملام جازع لمصابه ففی مثل هذا الخطب یستقبح الصبر

أجل بنی المهدی لو أنّه ادّعی و قال أنا المهدی وازرء الخضر

کریم کأنّ اللّه أخّر موته لیکسب فیه الأجر من فاته بدر

فکیف ریاض الحزن یبسم نورها و ترجو حیاة بعد ما هلک القطر

و کیف یرجی أنّ للیل آخرا و فی ظلمات الأرض قد دفن الفجر

فأیّ عظام فی ثراه عظیمة تجلّ و عن أرثائها یصغر الشعر

نصلّی علیها و هی عنّا غنیة و لکنّنا فیها لنا یعظم الأجر

و نثنی علیها رغبة فی ثنائها لیعبق فی الأفواه من ذکرها (2)عطر

ترفّعن عن قدر المعالی (3)جلالة و عن أدمع الباکی و لو أنّها درّ

فمن للیتامی و الأرامل بعده و ممّن نرجّی النفع إن مسّنا الضرّ

کأنّ الوری من حوله قبل بعثهم دعاهم من الأجداث فی یومه الحشر

لئن غدّرت فیه اللیالی فإنّها بکلّ وفیّ العهد شیمتها الغدر

ص:107

و ما ضرّها لو أنّها فی عبیده من الخلق یفدی ذلک السید الحبر (1)

سرت نسمة الرضوان نحو ضریحه و لا زال فیها من شذا طیبه نشر

و فی ذمّة الرحمن خیر مودّع أقام لدینا بعده الوجد و الفکر

تناآی فللدنیا علیه و أهلها بکاء و حزن و الجنان لها بشر

دعته لوصل الحور طوبی فزارها و لم یدر فی من بعده قتل الهجر

فلا یشمت الحسّاد فیه فإنّه سترغمهم بالموت أبناؤه الغرّ

لئن سلمت أبناؤهم (2)و بنوهم فویل العدا و لیفرح الذئب و النسر

فروع تسامت للعلی و هو أهلها فطابت و فی أفنائها أثر الشکر

ملوک زکت أخلاقهم فکأنّهم حدائق جنّات و أخلاقهم زهر

إذا ما علیّ کان فی المجد و العلی سلیما فما زید یقول و ما عمرو

کأنّ علیا بینهم بدر أربع و عشر أضاءت حوله أنجم الزهر

یهون علینا وقع کلّ ملمّة إذا کان موجودا و إن فدح الأمر

أمولای هذا عادة الدهر فی الوری و لیس به خیر یدوم و لا شرّ

فعذرا لما یجنیه فیکم فکم و کم له عندکم من قبل فادحة وتر

عسی اللّه یجزیک الثواب مضاعفا و یعقب عسر الأمر من بعده یسر

و یلهمک الصبر الجمیل بفضله و یمتدّ فی الحظّ السعید لک العمر (3)

کتاب دیوان ترجمان العرب،قهرمان الأدب،العالم العلاّمة،أبی البحر شرف

ص:108

الدین جعفر (1)بن محمّد بن حسن بن علی بن ناصر بن عبد الإمام الشهیر بالخطّی العبدی،کما مرّ فی المقدّمة،قال رحمه اللّه تعالی فی أوائل هذا الکتاب:و اتّصل خبر أبی البحر بالشریف العلوی خلف بن السید عبد المطّلب ملک الدورق،فبعث إلیه من الدورق فی عدّة کتب یستقدمه،فأجاب یعتذر إلیه عن التوجّه إلیه بشعر علی لسان أهل تلک الأطراف یسمّی الموالیا لا یجمل إیراده هنا.

ثمّ وقع علی الشریف المشار إلیه من أخیه أبی بدر السید مبارک ما وقع من إسمال عینیه حین ناجاه ظنّه فیه أنّه یترشّح الملک،فانتقل بعد ذلک السید خلف إلی الهندجان من أرض فارس،فکتب إلی أبی البحر یشکو ما جری علیه و یستقدمه إلیه،و یعاتبه فی عدم تعزیته علی ما جری علیه.

فعرض إلی أبی البحر سفر إلی فارس،فأنشد قصیدة و استصحبها معه،فتوافیا بمحروسة شیراز،فأنشده إیّاها،و ذلک فی سنة السادسة عشر بعد الألف:

أبا هاشم أنهی إلیک تحیة یحبیک ربّاتها برایحة العطر

و أشکو لک الدهر الذی عضّ جاهدا فأدمی العظم نازلة الکسر

و أنحی علی عودی فما زال عابثا بأوراقه حتّی ألحّ علی القشر

و حظّا لو استسریت ناسمة الصبا شتاء لأسراها أحرّ من الجمر

و إخوان سوء إن رمی الدهر سهمه فأخطأنی کانوا شدادید للدهر

أزرّتهم عون الثناء فأنثنی مقاریضه منهم بحادثة بکر

و أتبع تسلیمی إذا ما لقیتهم ببشر فأجزی بالعبوس عن البشر

تعوّضتهم عن معشر لو دعوتهم لحاول کلّ فی النهوض من القبر

ص:109

أطالوا یدی فالشبر باع فمذ قضوا تقاصر باعی عن مطاولة الشبر

ثکلتهم ثکل الحوایم وردها و قد نازعت أحشائها غلّة العشر

عققتهم إن لم اکاثر بأدمعی علیهم غمار البحر أو سبل القطر

برغمی أن ألقی بنی الدهر بعدهم قذا و شجا للعین منّی و للصدر

و تثری بهم أهل القبور و أنّنی أروح و أغدوا منهم بید صفر

قضی من قضی منهم و أصبح من یقی أخا نکبات یستقیل من العمر

تقسّمهم ریب الزمان فأصبحوا فریقین من ناب الحوادث و الظفر

أسفت لهذا الشطر منهم و أنّنی لذو کمد باق علا ذلک الشطر (1)

إنتهی ما أردنا إیراده من هذا الکتاب الشریف،و الحمد للّه.

کتاب زاد المسافر و لهنة (2)المقیم،للعلاّمة الفهّامة الثقة،الشیخ فتح اللّه أبی علی جمال الدین ابن الشیخ العلاّمة ذی الفضل و العرفان الشیخ علوان بن الشیخ بشارة بن الشیخ محمّد بن الشیخ عبد الحسین الکعبی نسبا القبّانی مولدا و منشأ،نوّر اللّه تعالی مراقدهم أجمعین،فإنّه طاب ثراه قد أثبت فیه السید الجلیل خلف السلف السید خلف و السید مطّلب،و ذلک لمّا أثبت فیه ترجمة حسنة لسبط السید خلف،بل قد أثبت السید علی خان بن السید خلف لمّا أثبت ترجمة ابن أخیه،کما تعرفه إن شاء اللّه تعالی.

قال الشیخ فتح اللّه رحمه اللّه تعالی هکذا:و من الاستخدام قول بعضهم مادحا:

عین الکرام کریم العین مخجلها و هابها عذبها عرّیفها الفطن

ص:110

و هذا البیت غایة ما اطّلعت علیه فی هذا الباب،فإنّه استخدم ضمیر العین فی خمسة مواضع،أحدها:لام العهد.

قال الشیخ فتح اللّه:و للمؤلّف عفی اللّه عنه-یعنی نفسه-من جملة مرثیة فی المرحوم السید محفوظ بن المولی جود اللّه بن المولی خلف،طیّب اللّه تعالی مراقدهم أجمعین:

سأبکیه لیوم الطویل یصومه مخافته عند الوقوف لدی الحشر

و أوّل القصیدة:

هو الدهر و أحرّ الفؤاد من الدهر و یا للرزایا من مصائبه الغبر

و حیث انجرّ بنا الکلام إلی هذه الغایة،فلا بأس بذکر شیء من ترجمة السید محفوظ رحمه اللّه تعالی،و ذکر مقتله:

هو السید الأجلّ کریم الحسبین السید محفوظ بن السید جود اللّه بن السید خلف بن السید مطّلب،نسبه أشهر من أن یذکر،و فضله أکثر من أن یحبر،کان عابدا زاهدا تقیا نقیا،محبّا للعلماء و الأفاضل،ثمالا للیتامی،عصمة للأرامل، صحبته مدّة،و عاشرته برهة،فوجدته محمود السیرة،صافی السریرة،حسن المعاشرة،طیب المحاضرة،کریم المخبر،مأمون الغیب و المحضر.

حلو الفکاهة مرّ الجدّ قد مزجت شدّة البأس منه رقّة الغزل

و کانت المهاجرة مستمرّة بینه و بین عمّه السید علی خان حاکم الحویزة بسبب قتل والده المولی جود اللّه رحمه اللّه تعالی،فلمّا مات المولی علی رحمه اللّه تعالی، و تولّی الحکومة ابنه المولی حیدر أتی إلیه و صالحه،ثمّ توجّه إلی الحویزة والیا علیها،و لم یلبث المولی حیدر حتّی خرج علیه بعض إخوته و معه قبائل من الأعراب من آل کثیر،و غیرهم من آل سلطان و الفضول و غیرهم،فأرسل المولی

ص:111

حیدر إلی أعمامه من أولاد المولی خلف مستنجدا بهم.

و کان من جملة من استنجده المولی محفوظ و إخوته المولی إدریس،و المولی عبد الخالق،و المولی بدر،و المولی عبد المعین،فسار إلیه مع إخوته و ابنه المولی عید.

و لمّا وصلوا إلی موران و عبروا کارون،ثارت علیهم الأعراب المذکورون، و معهم بعض أولاد المولی علی،و وقعت بینهم الحرب،فانهزم أصحاب السادة أولاد خلف،و لقوا بأنفسهم الأعراب،فما کان إلاّ جولة جائل حتّی طرحوا بأجمعهم،و انکشفت الحرب فوجد المولی محفوظ مقتولا هو و عمّه المولی عبد الحیّ بن المولی خلف.

فلمّا ورد إلینا الخبر بذلک ضاقت علیّ الأرض برحبها،و تأسّفت علیه و بکیت، و کرهت المقام بعده لما کانت بینی و بینه من الالفة،ثمّ إنّی رثیته بقصائد،منها البیت المستشهد به و قبله:

فتی کملت أخلاقه و صفاته کریم المحیّا طیّب الإسم و الذکر

فتی کان أحیی من فتاه حییّة و أشجع من لیث یصول لدی الخدر

و بعده البیت و بعده:

و أبکیه للیل البهیم یقومه لأوراده یبکی إلی مطلع الفجر

و للحرب لمّا بارز الألف وحده فناب مناب اللیث فی بقر البرّ

و منها:

فیا لک مقتولا لا تضعضعت العلا لمصرعه والدین مدمعة یذری

کآبائه من قبله هل تحالفوا بأن لا یذوقوا الموت إلاّ من السمر

کأنّ أباهم حیدر الطهر قائلا لهم إنّ موت العزّ فی صهوة المهر

ص:112

یذکّرنی مثواه مثوی إمامنا الحسین لدی البغواء من غیر ما نکر (1)

و أسبغ علینا نعمه و جوده،للحبر النبیل الفاضل الکامل العالم العامل المحقّق المدقّق البدل النحریر الأدیب اللبیب النسیب الحسیب،المتوقّد النبیه،المتوحّد البارع الفقیه،بقیة سلف الکرام،و خلیفة آبائه الأعلام،نسل العترة الطاهرة،و سلالة الأنجم الزاهرة،الساعی بنصر دین اللّه،شیخنا و معتمدنا الثقة المبرّی من الشین، السید نصر اللّه (1)بن السید حسین الحائری الحسینی الحسنی الموسوی،وفّقه اللّه تعالی لمراضیه،و صیرّ مستقبله خیرا من ماضیه.

و کتاب إجازة العلم العلاّمة الحسیب النسیب ذی النفس الزکیة،و الأیادی الهاشمیة،و الرئاسة الانسیة،العارف الأمین،السید نور الدین (2)،سلّمه اللّه تعالی، نجل النحریر الکامل المؤیّد من عند اللّه السید نعمة اللّه الجزائری ثمّ الشوشتری الحسینی،نوّر اللّه ضریحه و طیّب ریحه،للمؤیّد السید نصر اللّه أیضا.

و کتاب إجازة المولی الأجلّ الأنبل،العلاّمة الفهّامة الأکمل،العالم العامل الربّانی،مولانا محمّد إبراهیم (3)بن غیاث الدین الخوزانی الاصبهانی،للموفّق

ص:114

لخیر الدارین الثقة السید نصر اللّه نجل السید حسین الحائری الحسینی أیضا.

قد تکرّر فی هذه الإجازات الشریفة ذکر السید الجلیل شمس الدین فخّار بن معدّ بن فخّار الموسوی،و الروایة عنه و الاعتماد علیه،کما لا یخفی.

کتاب إجازة العالم العلاّمة الحبر الفهّامة التقی النقی العارف الأمین،الشیخ صفی الدین (1)بن الشیخ فخر الدین الطریحی،للشیخ الأجلّ بقیة العلماء الأبرار،

ص:115

و سلالة النجباء الأخیار،الشیخ أبی الحسن بن الشیخ محمّد طاهر بن عبد الحمید بن الشیخ الجلیل العالم العامل الشیخ موسی بن علی بن محمّد بن معتوق بن عبد الحمید الفتونی النباطی النجفی،قدّس اللّه أرواحهم أجمعین،قد ذکر فیها السید الجلیل شمس الدین فخّار بن معدّ الموسوی،و أثنی علیه،و روی عنه،و أسند إلیه.

و کتاب إجازة العالم العامل الکامل الفاضل،تذکرة المتقدّمین،و تبصرة المتأخّرین،العالم الربّانی،الشیخ عبد الواحد (1)بن محمّد بن أحمد البورانی، للمولی الفاضل أبی الحسن الشریف بن الشیخ محمّد طاهر أیضا طاب ثراهما،قد روی فیها عن السید شمس الدین فخّار بن معدّ الموسوی،و مدحه و أثنی علیه.

کتاب طبقات الشیعة (2)،تألیف السید الشریف،وحید العصر،و فرید الدهر،

ص:116

اعجوبة الزمان،فائق الأمثال و الأقران،نسل العترة الطاهرة،و سلالة الأنجم الزاهرة،اللوذعی الألمعی التقی النقی،السید علی خان نجل السید الشریف نظام الدین أحمد بن معصوم الحسینی،قد ذکر فیه السید الجلیل فخّار بن معدّ بن فخّار بن أحمد الموسوی،و أسند إلیه و مدحه و أثنی علیه،و ذکر من جملة تلامذته ابن أبی الحدید و غیره من العامّة و الخاصّة.

و هذه عبارته:السید فخّار بن معدّ بن فخّار بن أحمد بن محمّد بن أبی الغنائم محمّد بن الحسین بن محمّد الحائری بن إبراهیم المجاب بن محمّد العابد بن موسی الکاظم علیه السّلام،الملقّب شمس الدین العلوی الموسوی،کان من أعیان العلماء، و أکابر العظماء نسبا و حسبا،و علما و فضلا و کمالا و جاها و جلالة،رفیع القدر، عظیم الشأن،واسع العلم،کثیر الروایة،متقن الدرایة،أدیبا فصیحا،مفوّها علاّمة عابدا ورعا،و هو شیخ السیدین الکبیرین رضی الدین علی و جمال الدین أحمد ابنی طاووس،روی عن محمّد بن علی بن شهر آشوب،و شاذان بن جبرئیل القمّی، و محمّد بن إدریس العجلی،و أبی الفرج بن الجوزی،و من فی طبقتهم،و فضله أجلّ من أن ینبّه علیه.

و روی عنه کثیر من المخالفین و المؤالفین،من جملتهم عبد الحمید بن أبی الحدید شارح نهج البلاغة،و الشیخ سدید الدین یوسف والد العلاّمة الحلّی، و خلق لا یحصون.فخّار بکسر الفاء و بعدها خاء معجمة و آخره راء.انتهی.

ص:117

کتاب إجازة السید الجلیل الأمجد البارع،و السند الأنبل،النور الساطع،العالم العامل الکامل الفاضل النحریر المدقّق الماهر،و الحبر المحقّق الباهر،علاّمة دهره، و فهّامة عصره،البالغ فی العلم و الفضل و الکمال إلی ذروة سنامه،و الفائق فی الورع و العمل و السعادة و الجلال أبناء أیّامه،الفائز بخیر الدارین،مولانا السید محمّد حسین (1)بن محمّد صالح الاصبهانی،طاب ثراهما،للمولی الاولی،صاحب

ص:118

الفکر القویم،و الذهن المستقیم،معدن الخیر و التقی،و عارج معارج الأب و النهی، التقی النقی،الزکی الذکی،العارف الأمین،مولانا زین الدین الخوانساری (1)طاب ثراه،قد تکرّر فیها الروایة عن السید الجلیل شمس الدین فخّار بن معدّ بن

ص:119

فخّار الموسوی،و الإسناد إلیه،و مدحه و الثناء علیه.

کتاب تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة،تألیف رئیس المحدّثین،الشیخ محمّد بن الحسن الحرّ العاملی طاب ثراه،فإنّ الشیخ رحمه اللّه تعالی فی الفائدة الخامسة من خاتمة الوسائل قد أورده فی طریقه إلی الشیخ الطوسی طاب ثراه،فقال:عن السید الجلیل شمس الدین فخّار بن معدّ الموسوی (1).

کتاب إجازة من لم یسمح الزمان بمثله فی عدله و فضله،و هو المولی الأولی الزکی الذکی،التقی النقی،المتوقّد العالم العامل الفاضل الکامل،مولانا الوفی محمّد تقی ابن مجلسی العاملی الاصبهانی،قدّس اللّه روحیهما،لصاحب المناقب الجلیلة،جامع المراتب النبیلة،المعتلی من الکمال أتمّه،الفائق فی العلم و التقی أبناء أیّامه،حاوی فنون العلم،حائز قصبات السبق فی مضامیر السعادات، صاحب المآثر و المفاخر،العلاّمة محمّد باقر،نوّر اللّه ضریحه و طیّب ریحه،فإنّ مولانا قد ذکر السیّد فخّار فی طرقه الشریفة إلی علمائنا قدّس اللّه أرواحهم أجمعین فیما یزید علی أربعة عشر موضعا:

منها:طریقه إلی العلاّمة الفقیه الصالح الشیخ جمال الدین الحسن بن هبة اللّه السوراوی بالسین و الواو و بعد الألف راء مکسورة،فقال رحمه اللّه تعالی:عن السید علم الدین المرتضی علی،عن السید جلال الدین عبد الحمید بن السید العلاّمة شمس الدین أبی علی فخّار بن معدّ الموسوی،عن أبیه،عن جدّه،عن ابن إدریس،عن الشیخ جمال الدین الحسن بن هبة اللّه السوراوی جمیع مصنّفاته

ص:120

رحمه اللّه تعالی.

کتاب إیجاز المقال فی علم الرجال،للحبر العلاّمة الفهّامة النحریر الخبیر الراویة البصیر،العالم العامل الکامل الفاضل المؤیّد المسدّد،الشیخ فرج اللّه بن محمّد و یسمّی أحمد بن درویش بن محمّد بن حسین بن جمال الدین بن أکبر مجرّد الجبلی من بلاد الجبل أصلا الحویزی مولدا الجزائری نشأة المزرعاوی نسبة،نوّر اللّه تعالی ضریحه و طیّب ریحه،ذکر فیه السید الجلیل شمس الدین فخّار بن معدّ بن فخّار رحمه اللّه تعالی فی موضعین:

الأوّل:فی الجلد الأوّل،فقال:فخّار بکسر الفاء و بعدها خاء معجمة و بعدها ألف و بعدها راء،و معدّ بالمیم و العین المهلة و الدال المهملة المشدّة الموسوی.قال البهائی طاب ثراه:سید جلیل نسّابة.و فی إیضاح الاشتباه للعلاّمة طاب ثراه فی ترجمة محمّد بن بحر ما صورته:وجدت بخطّ السعید السید صفی الدین محمّد بن معدّ الموسوی (1)،و ربما کان فخار هذا،و اللّه أعلم.

و فی الإجازة الکبیرة للعلاّمة أورده فی طریقه إلی کتب المفید،فقال:عن السید فخّار العلوی الموسوی (2).قال الشیخ الصالح السبتی القبسی:و توفّی السید فخّار فی سنة ثلاث و ستمائة و قد أجازنی و قال:ستعلم فیما بعد حلاوة ما خصصتک به.

انتهی.

و الثانی:فی الجلد الثانی فی خاتمة الکتاب فی الفائدة المشتملة علی ما عثر علیه من أصل أو کتاب،قال طاب ثراه:فخّار بن معدّ بن فخّار الموسوی السید

ص:121

شمس الدین،عالم فاضل أدیب محدّث،له کتب،منها:کتاب الردّ علی الذاهب إلی تکفیر أبی طالب،و غیر ذلک،یروی عنه المحقّق،و عن ابن إدریس الحلّی، و عن شاذان بن جبرئیل القمّی و غیرهما.إنتهی کلامه رفع مقامه و زید إکرامه.

إنتهی ما أردنا إیراده فی الباب الذی هو المقصد الأصلی من هذا الکتاب.

ص:122

و له کتب و رسائل کثیرة،نرویها و غیرها عن شیخنا الشیخ أحمد بن إسماعیل عنه رحمه اللّه.

الثانی:الشیخ أحمد (1)بن إسماعیل الجزائری،قام مقام أعلم مشایخه،مولانا الشیخ أبو الحسن،و هو الفقیه الأفقه المحدّث الأورع العالم العلاّمة النحریر الفهّامة فی زمانه،و هو شیخنا و معتمدنا و ثقتنا فی أعظم امورنا،علیه نعتمد،و فی أشهر طرق روایاتنا إلیه نستند،و له کتب و رسائل کثیرة (2)نذکرها إن شاء اللّه تعالی فی مقام آخر،و قد ذکره و مدحه عدّة من علمائنا فی إجازاتهم (3)،کما لا یخفی.

الثالث:السید أحمد بن السید علی بن السید حسین بن السید علی بن السید مهنّا بن عنبة الأصغر بن علی بن معدّ بن عنبة الأکبر بن محمّد الوارد من الحجاز إلی العراق بن عبد اللّه بن محمّد بن یحیی بن محمّد ابن الرومیة بن داود الأمیر بن موسی الثانی بن عبد اللّه الشیخ الصالح بن موسی الجون بن عبد اللّه المحض بن الحسن المثنّی بن الحسن بن علی بن أبی طالب الحسنی الحیدری،صاحب کتاب

ص:124

عمدة الطالب (1)،سید جلیل،علاّمة نسّابة،ثقة مشهور معروف،و لکن کتابه أشهر منه لحسنه و صحّة ما یظهر منه،کما لا یخفی.

و هو من أهل طبقة السعید الشهید الأوّل محمّد بن مکّی طاب ثراه،و ذلک أنّه مع الشهید الأوّل یرویان عن العلم العلاّمة الحبر الفهّامة السید محمّد بن القاسم ابن معیة،و السید محمّد یروی عن العلاّمة الحلّی قدّس اللّه تعالی أرواحهم...تقدّمه علی صاحب النور السادس الذی هو الجدّ الرابع... (2)الشریف لم یذکره فی کتاب عمدة الطالب بیان تقدّمه (3).

و تأخّر صاحب النور السادس هو أن طبقة السید محمّد و طبقة الشهید الأوّل رحمه اللّه متقدّمة علی طبقة العلاّمة الشیخ علی بن الخازن،فهی الثانیة بالنسبة إلیها،و طبقة الشیخ علی بن الخازن متقدّمة علی طبقة العالم الأسعد الشیخ أحمد بن فهد،و هو یروی عنه،فهی الثالثة بالنسبة إلی الاولی،و طبقة الشیخ أحمد بن فهد متقدّمة علی طبقة السید السند العالم الأسعد السید محمّد بن السید فلاح بن السید هبة اللّه الموسوی،و هو یروی عنه،فهی الطبقة الرابعة بالنسبة إلی الاولی.

و هذا ممّا لا شکّ فیه و لا ریب یعتریه للعارف النبیه،و إنّما ذکرنا ذلک لدفع توهّم من توهّم أنّه لم لم یذکره (4).

ص:125

تنبیه:

غیر خفی علی أهل التتبّع أنّ السید صاحب العمدة لم یذکر اسمه فی أوّلها، و إنّما ذکره فی أواسط المعلم الأوّل فی ذکر عبد اللّه المحض بن الحسن المثنّی بن الحسن بن علی بن أبی طالب علیهما السّلام (1).

إلی هنا انتهی الرسالة مع ما فیها من النقص.

و تمّ استنساخها تصحیحا و تحقیقا و تعلیقا علیها فی یوم الأحد الثانی عشر من شوّال المکرّم سنة(1429)ه ق،علی ید العبد السید مهدی الرجائی عفی عنه فی بلدة قم المقدّسة حرم أهل البیت و عشّ آل محمّد علیهم السّلام.

ص:126