نام کتاب: وحدت و همگرایی در اندیشۀ اسلامی

نویسنده: رضا وطن دوست

ویراستار: محمود نظری پور

نمونه خوان: مهدی بوژمهرانی

طراح جلد: جواد سعیدی

چاپ اوّل: فروردین 1388

چاپ دوم: خرداد 1389

شمارگان: 1000 نسخه

قیمت: 20000 ریال

مدیر اجرایی پژوهش و ناظر چاپ: علی اصغریار

حروفچینی و صفحه آرایی: واحد نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چاپ و صحافی: مؤسسۀ فرهنگی قدس

مرکز توزیع

مشهد مقدس: حرم مطهر، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی

صندوق پستی: 1193- 91735 تلفن و دورنگار: 2236817-0511

www.razavi.ac.ir

حق چاپ محفوظ است

ص: 2

2-1) وحدت، فلسفۀ بعثت پیامبران....................... 25

3-1) وحدت گرایی، نمادی از تولی و تبری............ 26

4-1) وحدت گرایی، محبوب خدا...................... 28

1- 5) سازش با گوساله پرستی به پاس وحدت........ 29

2. زشتی تفرقه در قرآن................................ 30

1-2) تفرقه، انحراف از راه فطرت................... 30

2-2) تفرقه، عذابی الهی................................ 31

3-2) تفرقه، نغمه ای شیطانی.......................... 31

4-2) بیزاری پیامبر از گروه گرایی.......... 32

2- 5) ضرورت دوری از فرقه گرایان.............. 33

6-2) وحدت شکنی، بغی و ستمگری.................... 33

فصل سوم: حاکمیت وحدت در نظام تکوین و تشریع

(35-44)

الف) وحدت در نظام تکوین............................ 35

ب) وحدت در امر دین........................ 36

ج) وحدت در نظام اجتماعی اسلام........................ 40

وحدت، تداوم زندگی اجتماعی............................. 41

فصل چهارم: تلاش پیشوایان در امر تحقق وحدت

(45- 68)

1- تلاش پیشوایان معصوم(علیهم السّلام) Œ.............. 45

الف) وحدت در گفتار............................................. 45

ب) وحدت در رفتار............................................. 47

1. اقدامات عملی پیامبر‹(صلّی الله علیه و آله وسلّم ).. 48

1-1) اخذ بیعت...................................... 48

2-2) انعقاد پیمان............................... 49

3-1) تشکیل حکومت...................... 49

ص: 4

4-1) عقد اخوت.................................................. 51

1- 5) محو عوامل تفرقه......................... 52

6-1) نماز جماعت.................................... 52

7-1) بنای مسجد......................................... 54

1- 8) برقراری ارتباط عاطفی.......................... 54

1- 9) ازدواجهای جهت دار............................. 55

2. اقدامات عملی امامان................................... 56

حفظ وحدت در رفتار سیاسی امام علی‰.......... 57

الف) رفتار امام با خلیفۀ اول................. 57

ب) رفتار امام با خلیفۀ دوم............... 59

ج) رفتار امام با خلیفۀ سوم............................ 60

حفظ وحدت در رفتار دیگر امامان................... 62

2- تلاش علمای دینی................................................ 63

الف) اندیشمندان شیعه..................................... 63

ب) اندیشمندان اهل سنت................................ 65

فصل پنجم: جانمایه های وحدت (69 -102)

الف) زمینه های وحدت (هستها)................ 70

1. ایمان................................................ 70

1-1) خدا و پیامبر............................................ 72

2-2) قرآن و سنت.................................... 73

2. امت واحده............................. 74

3. دوستی اهل بیت.......................................... 75

4. قبلۀ واحد....................................... 78

5. حج.............................. 78

6 . اجتهاد........................................... 80

7. زبان عربی............................................. 82

ص: 5

8 . وحدت عمل در احکام.......... 82

9. جمع گرایی در عبادات............................. 83

10. دشمن مشترک........................................... 84

11. اخوت ایمانی................................................ 85

ب) راهکارهای وحدت آفرین (بایدها)................ 86

1. جهت دهی به شعائر اسلامی......................... 86

2. همدلی در جوامع اسلامی.......................... 87

3. شناخت متقابل........................................... 88

4. گفت وگوی مثبت..................................... 89

5. تسامح در چندگرایی............................ 91

6 . نقد دور از توهین................................... 93

7. عفو و مدارا................................................ 94

8 . پیراستگی................................................... 96

9. عبرت از تاریخ......................................... 96

10. ادب معاشرت...................................... 98

11. امر به معروف و نهی از منکر........................ 99

12. اصلاح و آشتی.......................................... 100

فصل ششم: ریشه های تفرقه و پراکندگی

(103- 128)

الف) آسیبهای درونی........................................ 104

1. انحراف عقیده......................................... 104

2. برداشتهای یک سونگرانه از دین............... 105

3. تحجرگرایی و مطلق انگاری............................. 106

4. نژادپرستی........................................ 107

5. ناآگاهی.............................................. 108

6 . پیمان شکنی....................................... 110

7. شایعه پراکنی........................................... 111

ص: 6

8 . نفاق و دورویی......................................... 112

9. قهر و جدایی..................................... 112

10. ناسزاگویی............................................ 113

11. ناپاکی درونی........................................... 115

ب) آسیبهای بیرونی.......................... 115

1. تجزیۀ دولتها........................................ 116

2. مشابه سازی دینی....................... 118

3. شبهه افکنی........................................................ 119

4. فرقه تراشی و مکتب سازی.......................... 119

5 . تقویت اقلیتهای دینی........................... 121

6 . تحریک ملیت پرستی....................................... 123

7. ترویج روشن فکری وارداتی.......................... 125

8 . نقشۀ استعمار در مبارزه با زبان عربی..........128

فصل هفتم: آثار و پیامدها (129-143)

الف) آثار وحدت گرایی.......................................... 129

1. توانایی و ظفرمندی.................... 130

2. حفظ قدرت در برابر دشمن............................... 131

3. امنیت و آرامش......................................... 132

4. خرسندی پیامبر رحمت................................. 133

ب) پیامدهای وحدت گریزی................................. 134

1. قطع کمکهای متقابل...................... 134

2. ضعف و سستی مسلمانان و طمع دشمن.......... 134

3. جنگ داخلی....................................... 136

4. چیرگی باطل گرایان.................................... 136

5. گرفتار شدن در چنگ شیطان............................. 137

6 . نابودی................................................. 138

ص: 7

7. گرفتار شدن در عذاب الهی..................... 138

جمع بندی و چکیده............................................ 139

کتابنامه................ 145

ص: 8

یافتن به اتحاد و انسجام و تعمیق آن، نیازمند بسترسازی، ارائۀ راهکارهای مناسب و آسیب شناسی عالمانه است. این امور در قدم نخست، نیازمند مطالعه و پژوهش در ابعاد گوناگون وحدت است. از این رو، در پاسخ به ندای رهبر انقلاب، مرکز پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی مطالعه دربارۀ راهها و آسیبهای وحدت و همگرایی را در دستور کار خود قرا داد. حاصل این تلاش کتابی است به قلم فاضل ارجمند حجی الاسلام و المسلمین رضا وطن دوست. امید است نظرها و پیشنهادهای خویش را دربارۀ کتاب حاضر به این مرکز ارسال فرمایید.

در پایان لازم است از تمام کسانی که برای به ثمر نشستن این اثر تلاش کردند، به ویژه اساتید بزرگوار راهنما و ارزیاب، حضرت آیی الله واعظ زاده خراسانی و حجج اسلام محمدباقر فرزانه، دکتر جواد ایروانی، سیدجعفر علوی و علی جلائیان اکبرنیا تشکر و قدردانی نماییم.

مرکز پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی

ص: 10

می توان به مبانی و عوامل وحدت آفرین آن پی برد و نه می توان شاهد تحقق و گسترش آن در جامعه بود.

این جستار که نگاهی گذرا به وحدت در اندیشۀ سیاسی اسلام دارد، به منظور آشنایی جامعه با ضرورت وحیانی و عقلانی وحدت، توجه به پیوند عمیق وحدت در نظام اجتماعی اسلام با نظام تکوین و تشریع و نیز زمینه سازی برای تحقق همگرایی و گسترش آن در جامعه، سامان یافته است.

ص: 12

این نیست که آن دو از میان رفته، شیء سومی پدید آید،(1) چرا که در عمل، وحدت به این معنا نه معقول است و نه ممکن، بلکه معنای اتحاد این است که چند شیء در عین کثرتشان مشترک باشند و به لحاظ اشتراکشان نوعی وحدت حاصل کنند. هرگاه سخن از اتحاد است، هم جهت کثرت ملحوظ است و هم جهت وحدت. شیء واحد از آن رو که واحد است، اتحادش امری نامعقول و تحصیل حاصل است و اشیاء متعدد نیز از آن رو که متعددند، امکان ندارد متحد باشند، زیرا محال است که دو چیز به لحاظ کثرتشان وحدت یابند و به لحاظ آنکه دو چیزند، یکی شوند، بلکه اتحاد در مسائل اجتماعی تنها در جایی متصور است که اشیاء متعدد وجه اشتراک داشته باشند و به لحاظ همان وجه اشتراک، اتحاد یابند؛ درست مانند «عام و خاص من وجه» که در عین داشتن وجه افتراق، وجه مشترک نیز دارند. به دیگر سخن، وحدتی که در این مقوله مد نظر است، «صیروری شیئین شیئاً واحداً» نیست، بلکه منظور «انضمام الآحاد معاً» است.

بنابراین، آن گاه که سخن از وحدت جامعۀ اسلامی به میان می آید، تصور ما این نیست که مسلمانان نباید در هیچ امری اختلاف داشته باشند و یا اینکه تمامی مسلمانان تحت حکومت و قانونی واحد زندگی کنند و با کثرت زبان و تنوع نژادی که دارند، همه پذیرای یک نژاد و یک لهجه باشند و از نژاد و لهجه شان دست بردارند؛ چرا که این وحدت برخلاف سنت الهی و طبیعت بشر است و هرگز محقق نشده و نخواهد شد. آنچه به نظر درست می آید، اتحاد و همدلی مسلمانان با وجود ایده ها و عقاید مختلف است؛ یعنی تمامی فِرَق اسلامی با آنکه به لحاظ زبانی، نژادی، سرزمینی و عقیدتی متفاوت اند و هر کدام مشخصات و ممیّزات ویژۀ خود

ص: 14

را دارند، به یک هماهنگی برسند و با حفظ ممیّزات خود، حول مشترکات خویش به اتحاد و اتفاق دست یابند.

به دیگر سخن، منظور از وحدت، وحدت مذهبی نیست تا فِرَق اسلامی به منظور دست یافتن به آن، معتقدات خویش را کنار نهند و در عقاید و اصول مورد پذیرش خویش مصالحه نمایند؛ همچنان که مقصود این نیست که در هیچ یک از اصول و فروع، اختلاف نظر نداشته باشند و یا از ممیّزات خود سخن نگویند. امام خمینی در این باره می گوید:

وحدت اسلامی به این معنا نیست که همه به طور اجبار از یک مذهبی پیروی کنند، بلکه به معنای اتحاد و انسجام برای تحقق آرمانهای جهانی و عمیق اسلام و بیرون راندن دشمنان متجاوز و ضد اسلام است.(1)

رهبر معظم انقلاب آیی الله خامنه ای نیز نزدیک به همین مضمون می گوید:

آیا مقصود این است که مسلمانان از مذهب خود دست بردارند و به مذهب دیگری اعتقاد پیدا کنند و عمل نمایند؟ نه، مقصود این نیست... . می خواهیم به همۀ مسلمانان از شیعه و سنی بگوییم و تذکر دهیم که شما یک نقاط مشترک و یک نقاط اختلاف و افتراق دارید... و آن نقاط اشتراک بیش از نقاط افتراق است.

اما مخالفان اتحاد و همدلی در جوامع اسلامی، با تفسیری نادرست و غیر منطقی از وحدت در میان مسلمانان، آن را وحدت مذهبی قلمداد می کنند تا از این طریق، آن را ناممکن و تحقق نیافتنی جلوه دهند. شهید مطهری در ردّ این توجیه نادرست می گوید:

مخالفین اتحاد اسلامی، برای اینکه از وحدت اسلامی مفهومی غیر

ص: 15

منطقی و غیر عملی بسازند، آن را به نام وحدت مذهبی توجیه می کنند تا در قدم اول با شکست مواجه گردد. بدیهی است که منظور علمای روشن فکر اسلامی از وحدت اسلامی، حصر مذاهب به یک مذهب و یا اخذ مشترکات مذاهب و طرد مفترقات آنها نیست که نه معقول و منطقی است و نه مطلوب و عملی. منظور این دانشمندان، متشکل شدن مسلمین است در یک صف در برابر دشمنان مشترکشان.(1)

بنابراین، وحدت اسلامی از نوع اقل و اکثر ارتباطی نیست تا با از میان رفتن برخی، همه از میان بروند و گفته شود: «یا همه یا هیچ»، بلکه این موضوع جای قاعدۀ «المیسور لایسقط إلا بالمعسور» است؛ زیرا هرچند اتحاد کامل در میان فِرَق اسلامی امکان پذیر نیست، ولی نباید از حدّاقلها غفلت کرد.(2)

توضیح آنکه وحدت چند نوع است:

1) وحدت مطلق: یعنی وحدت کامل و اتفاق نظر تمام مسلمانان در تمامی عقاید و احکام اسلامی. بدیهی است که به سبب تنوع آراء و اندیشه ها، این گونه وحدت، امری نا ممکن است؛ چنان که تاریخ بشر و به ویژه تاریخ اسلام به روشنی بر این مطلب گواهی می دهد.

2) وحدت مصلحتی: یعنی افراد و گروهها در پی تهدید عوامل خارجی گرد هم آیند و به منظور رفع خطر احتمالی، به وحدت لازم دست یابند. بدیهی است که این وحدت دوام چندانی نخواهد یافت؛ چرا که با رفع خطر احتمالی، وحدت نیز از میان خواهد رفت. استاد محمدتقی جعفری در مقدمۀ خود بر کتاب «استراتژی وحدت در اندیشۀ سیاسی اسلام» در این باره می گوید:

چون این اتحاد و هماهنگی، معلول عوامل جبری خارج از متن دین

ص: 16

است، با از بین رفتن آن عوامل، این اتحاد نیز منتفی می شود و به تناسب کاهش یا افزایش نیروی آن عوامل، میزان این اتحاد موقت و مصلحتی نیز کاهش یا افزایش می یابد.(1)

3) وحدت معقول: یعنی تمام فرقه ها و ملتهای اسلامی کلیات و اصول مشترک اسلام را بپذیرند و ویژگیهای قومی، عقاید شخصی، فرهنگ محلی و جغرافیایی و خصوصیات مربوط به خود را کنار نهند. این نوع وحدت، برخلاف دو نوع دیگر، امری شدنی و دوام یافتنی است؛ اما باید گفت تحقق این نوع وحدت، مبتنی بر کلان نگری، جامع نگری، خردورزی و رهایی از چارچوب تنگ و تاریک تعصبات غیر منطقی است. کاری که شخصیتهای آینده نگری چون آیة الله بروجردی و شیخ محمود شلتوت انجام دادند، نمونه ای از این وحدت معقول است.(2)

آن را انسانیت انسانها معرفی می کند. حتی می توان گفت آنچه در تفسیر واژۀ «امت» آمده است تأییدی بر این مطلب است که گفته اند: منظور از امت، جماعتی بزرگ است که خدا برای هدایت آن جماعت، پیامبری را فرستاده باشد، اعمّ از آنکه مردم به آن پیامبر ایمان بیاورند و یا او و آیین وی را انکار نمایند. آیاتی مانند:  «قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعًا »€(1)  «وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ (107)» €(2) مؤید این است که جوامع بشری در اقصا نقاط عالم، همه امت محمدی هستند، هرچند برخی دین اسلام را انکار کرده و به آن حضرت ایمان نیاورده باشند. از این روست که امت محمدی را به دو گروه «امّة الاجابه» و «امّة الدعوه» تقسیم کرده اند. منظور از گروه نخست کسانی اند که دعوت پیامبر اسلام را لبیک گفته و به آیین او ایمان آورده اند. این گروه را «امت اسلامی» می خوانند. مقصود از گروه دوم نیز افرادی اند که به آیین اسلام دعوت شده اند، اما تاکنون به این آیین ایمان نیاورده اند.(3)

اینکه قرآن کریم انسان را از هر رنگ و نژادی که باشد، آفریده شده از گوهری واحد(4) و از یک پدر و مادر معرفی کرده است،(5) دلیلی بر مطلب بالاست. اگر خداوند انسانها را دارای طایفه های گوناگونی قرار داده است، نه به این دلیل است که آنان به چندگرایی دچار شوند، بلکه برای آن است که شناخت آنان میسر باشد:  « وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا»؛(6) همان طور

ص: 18

که برخورداری آنان از چندزبانی و چندنژادی نه به این خاطر است که به امتیازخواهی و برتری جویی آنان بینجامد، بلکه از آن روست که نشانی از آیات الهی و قدرت خداوندی باشد: «وَمِنْ آیَاتِهِ ... وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَأَلْوَانِکُمْ »(1).

به استناد همین دست از آیات قرآن است که امام علی‰ در عهدنامۀ خود به مالک اشتر، مردم را به دو دستۀ «همسان در آفرینش» و «همانند در عقیده» تقسیم نمود: «فإنّهم صنفان: إمّا أخ لک فی الدین أو نظیر لک فی الخلق».(2)

توحید فرا خوانده، می گوید: «« یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَی کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا » € ؛ ای اهل کتاب، به سخنی روی آورید که میان ما و شما یکسان است و آن اینکه جز خداوند را نپرستیم و چیزی را همتای او قرار ندهیم.(1)

رسالت خطیر مسلمانان، اساس جامعۀ ایمانی را بر اصلی محکم و استوار بنا نهاده و تمامی مسلمانان را امتی واحد خوانده است تا فارغ از وابستگیهای قومی، نژادی و سرزمینی، در برابر معبودی واحد سر فرود آورند و با هدایت رهبری واحد، به سوی مقصد واحد حرکت خود را سرعت بخشند. مگر نه این است که وقتی انسانها دست در دست هم نهند، گرمی و محبت به وجود می آید؟ و مگر نه این است که از جمع شدن قطره ها جویبارها پدید می آیند و از به هم پیوستن جویبارها رودخانه ها شکل می گیرند و از تجمع رودخانه ها دریایی خروشان به وجود می آید؟

وحدت است که عاملی مهم و حرکت آفرین برای جنبشها و انقلابها به شمار می آید، ناممکن ها را ممکن و دشواریها را آسان می کند و جوامع بشری را در پیشرفت به سوی تعالی و بالندگی، از گردنه های سخت عبور می دهد.

بی تردید آنان که نمی خواهند از من و تو «ما» شکل گیرد، بدخواه اسلام و جامعۀ اسلامی اند. پس ای برادر مسلمان، اگر بدخواهان و دشمنان دیرینۀ اسلام و مسلمانان برای تفرقه و پراکندگی جامعۀ اسلامی نقشه می کشند و برای به ذلت کشاندن ما طرحها می ریزند، چرا ما به اختلافاتمان دامن بزنیم؟ مگر نه این است که جامعۀ ما در فراز و نشیبی که تاکنون داشته است، هم طعم تلخ اختلاف و پراکندگی را چشیده است و هم شیرینی آشتی و همگرایی را؟

اینجاست که انسان به یاد سخن دردمندانۀ آن پیشوای پرهیزگاران می افتد که در نیایش با پروردگارش، از اینکه دشمنی ها در میان مردم آشکار شده و پراکندگی جامعه را به تباهی کشیده است، به خدایش شکایت کرده، می فرماید: «اللّهمّ إنّا نشکو إلیک غیبی نبیّنا و کثری عدوّنا و تشتّت أهوائنا»؛ خدایا از اینکه پیامبرمان در میان ما نیست و دشمن ما بسیار و

ص: 22

خواسته های ما پراکنده است، به تو شکایت می آوریم.(1)

تحکیم وحدت نقشی به سزا دارند، به تفکیک در دو بخش مطرح می گردد:

چاه افتاده و مرگش قطعی است.

نکتۀ دوم که در این آیه اهمیت همگرایی را نشان می دهد، این است که وحدت و رهایی از آتش تفرقه و دشمنی، هم نعمتی بزرگ به شمار آمده و هم در ادامۀ آیه، آیتی از آیات خدا محسوب گشته است.

دلالت این آیه بر اهمیت وحدت در جامعۀ بشری از این جهت است که قرآن، نزول کتابهای آسمانی و بعثت پیامبران را برای فرو نشاندن اختلافات و برقراری وحدت در جامعه معرفی کرده است.

قرآن در جای دیگری می گوید که وقتی حضرت عیسی(علیه السّلام)‰ به رسالت مبعوث گشت، دربارۀ علت رسالت خود، انگشت روی مسئلۀ حلّ اختلافات و ایجاد وحدت گذاشت و فرمود:  « قَدْ جِئْتُکُمْ بِالْحِکْمَةِ وَلِأُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ » ؛ من برای شما حکمت آورده ام و آمده ام تا برخی از چیزهایی را که در آنها اختلاف دارید، روشن کنم. او سپس دربارۀ این مطلب که چگونه باید به وحدت دست یافت، ضرورت پروا داشتن از خداوند و پیروی از آیین خود را مطرح کرده است که پس از ایمان به خدا می آید:  «فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ »(1)

امام علی(علیه السّلام)‰ نیز وحدت را از جملۀ فلسفۀ بعثت پیامبران شمرده است:

در آن روزگار، زمینیان ملتهایی پراکنده بودند که با گرایشهای ناهمسو و روشهای پراکنده به سر می بردند. در یک سو گروهی بودند که برای شناخت خدا به قیاس توسل می جستند و در دیگرسو قومی زندگی می کردند که در نام خدا به وادی الحاد فرو غلتیده بودند و دیگر آنکه برخی بت پرستان پرستش غیر او را پیشۀ خود ساخته بودند. در چنین فضایی بود که خداوند پیامبرش را برانگیخت تا آنان را از گمراهی برهاند و از نادانی نجات دهد.(2)

اسلام دارند، مسلمانان را از هر نوع تفرقه و پراکندگی بازمی دارند، همان طور که جامعۀ ایمانی را از دل بستن به بیگانگان و ناهمکیشان منع می کنند.

آن دسته از آیات قرآن که مسلمانان را به مودت،(1) اخوت، اصلاح ذات البین،(2) سِلْم،(3) مرابطه(4) و تعاون(5) با دیگر برادران ایمانی فرا خوانده اند و یا آنان را از هر نوع تنازع،(6) تفرقه،(7) اِفساد(8) و بغی(9) برحذر داشته اند، همه حاکی از اصل تولی اند که اصلی بایسته در سیاست داخلی اسلام است. در کنار این آیات، بخش دیگری از آیات قرآن که مسلمانان را از دوستی با بیگانگان برحذر داشته(10) و یا آنان را به جهاد با دشمن معاند مانند آیات:  « فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ » ،(11)  «قَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ»€ ،(12)  « فَقَاتِلُوا أَوْلِیَاءَ الشَّیْطَانِ » €(13) و  «قَاتِلُوا الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ » ،(14) فرمان داده اند، همه حاکی از اصلی دیگر به نام تبرّی اند که اصلی بایسته در سیاست خارجی اسلام است.

روشن تر از همه، این آیه است که دو اصل تولی و تبری را در کنار هم آورده، می گوید:  «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ

ص: 27

بَیْنَهُمْ»€ ؛ محمد فرستادۀ خداست، و آنان که با او

همراه اند، در برابر کفار سرسخت و در میان خود مهربان اند.(1)

عرصه های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نیز پیروز خواهند شد.(1) اما صد افسوس که این دستور قرآن در جامعۀ کنونی ما مغفول مانده است و نه تنها جامعه ای محکم و استوار به نام «بنیان مرصوص» وجود ندارد، که هرکسی هوایی در سر و هوسی در دل دارد و مسلمانان برخلاف دستور صریح قرآن که باید صفی واحد باشند، در مقابل یکدیگر قرار دارند. مفهوم مخالف آیۀ یادشده این است که خداوند نه تنها جمعیت پراکنده را دوست ندارد، که آنان را دشمن می دارد.

از اینکه جناب هارون، دلیل عدم ممانعت از گوساله پرستی را حفظ وحدت و پیش گیری از احتمال بروز اختلاف در میان بنی اسرائیل دانسته است، میزان ارزش وحدت و زشتی تفرقه و چندگرایی روشن می گردد.

چنین ایمانی نه مایۀ افتخار و نه دلیل بر تکامل آدمی است.

می کشاند. از این رو، خداوند بزرگ اهل ایمان را از پیروی شیطان برحذر داشته، می گوید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ »€ ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، همگی به صلح و آرامش درآیید و گامهای شیطان را پیروی نکنید که او برای شما دشمنی آشکار است.(1)

این آیه، هم ایمان را عاملی سودبخش برای صلح و آرامش دانسته و هم پیروی از شیطان را بستری مناسب برای تفرقه و پراکندگی معرفی کرده است. بنابراین، تفرقه و چندگانگی در جامعۀ اسلامی نغمه ای شیطانی است که وحدت و آرامش جامعه را تهدید می کند.

ص: 34

قاعدۀ معروف فلسفی آمده است: «الواحد لایصدر منه إلا الواحد»؛ آنکه واحد است، چیزی جز واحد از او صادر نمی شود.(1)

گفتنی است، هرچند برخی اسباب مانند فرشتگان، در عالم تکوین تأثیر دارند، دقت در آیات قرآن و روایات، این مسئله را روشن می کند که سببیت هر سببی در دنیای آفرینش به اراده و مشیت یگانه معمار هستی منتهی می گردد و تا او نخواهد، هیچ کاری از هیچ سببی ساخته نیست.

دلیل بر این مطلب، آن دسته از آیاتی است که تمام ذرات عالم و موجودات دنیای آفرینش را مجموعه ای واحد می دانند که با ارادۀ صانعی واحد پدید آمده و نظم یافته اند:  « وَالسَّمَاوَاتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ » € ؛(2) «قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَی کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ »€ ؛(3) «مَا تَرَی فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ » ؛(4) «لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا » € .(5)

بت پرستان(1) مردود دانسته است.

از آیات قرآن استفاده می شود که دین الهی در اصل ماهیت خود، یکی است و هرگز تعدد را برنمی تابد، آنچه متعدد است، شرایع است که بر حسب نیاز بشر و به اقتضای حال و زمان تشریع گشته است. آیاتی مانند  ¨«إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ » €(2) و  «وَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلَامِ دِینًا فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ » €(3) ناظر بر وحدت دین است؛ از این رو، آن گاه که قرآن سخن از دین به میان می آورد، از هر نوع تفرقه و دوگانگی منع می کند:  « أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ » ؛(4) اما وقتی از شرایع سخن می گوید، آن را امری تعددپذیر می شمارد: « لِکُلٍّ جَعَلْنَا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا » €(5) و «لِکُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَکًا هُمْ نَاسِکُوهُ » €(6) چنان که در جای دیگری نیز می فرماید:  «ثُمَّ جَعَلْنَاکَ عَلَی شَرِیعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا ».(7)

از آنجا که پروردگار عالمیان تفرقه و پراکندگی را در اردوگاه ادیان توحیدی، امری ناپسند و مردود می داند، به پیامبرش(صلّی الله علیه و آله وسلّم )‹ دستور داده تا به اهل کتاب بگوید، اگر به دین جدید که دین حق و ناسخ ادیان دیگر است، نمی گروید، دست کم بیایید در عقاید مشترکمان، یک دل و هم نوا باشیم.(8)

ص: 37

قرآن در تأکید بر این مطلب که دین امری واحد است و تمامی پیامبران، آن را از منبعی واحد دریافت کرده و موظّف به تبلیغ آن بوده اند، به پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله وسلّم )‹ دستور داده است تا در برابر پندار نادرست یهودیان و نصرانیان که آیین خود را جدا از دیگر آیینها می دانستند و تنها آن را آیین حق می شمردند، چنین بگوید:

بگو: از آیین خالص ابراهیم پیروی می کنم و او هرگز از مشرکان نبود. بگو: ما به خدا و به آنچه بر ما و ابراهیم، اسماعیل، اسحاق، یعقوب و اسباط نازل شده و به آنچه به موسی و عیسی دادند و به آنچه انبیا از پروردگارشان دریافت کردند، ایمان آورده ایم و میان هیچ یک از پیامبران فرق نمی گذاریم و در برابر او سر تسلیم فرود می آوریم.(1)

قرآن در جای دیگر در تصریح به این مطلب می فرماید:

آیینی را که برای شما تشریع کرد، همان است که به نوح توصیه نموده است، آنچه بر تو وحی فرستادیم و به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نمودیم، این است که دین را برپا دارید و از تفرقۀ در آن پرهیزکنید.(2)

بدینسان، قرآن کریم دین خدا را جریانی واحد و پیوسته معرفی کرده و تنها یک نام بر آن نهاده است و آن «اسلام» است که به معنای تسلیم بودن در برابر حق و حقیقت است؛ در حالی که شرایع راههای متعدد و متنوعی هستند که به لحاظ اختلاف زمان، مکان، رشد فکری جوامع بشری، کثرت اجتماع، تنوع نیازها و مانند آن، امری اجتناب ناپذیرند؛ زیرا ناگفته روشن است که وحدت شریعت با تکامل تدریجی و مراحل مختلف تربیتی انسان سازگار نیست. اگر غیر از این بود، خداوند می توانست برای تمام انسانها در

ص: 38

طول تاریخ، تنها یک شریعت وضع کند و تمام مردم را امتی واحد قرار دهد و حال آنکه خود فرمود: «ِ لِکُلٍّ جَعَلْنَا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً»؛ برای هر یک از شما شرع و راهی قرار دادیم و اگر خدا می خواست، همۀ شما را امتی واحد قرار می داد.(1) بنابراین، می توان گفت وحی حقیقتی واحد است که از سرچشمه ای واحد نشئت می گیرد و در بسترهای متفاوت به لحاظ زمان و مکان، یعنی شرایع، جریان می یابد.

دلیل بر وحدت ادیان که وحدتی متعالی است، وجود مؤلفه های مشابه در میان ادیان مختلف است که از آن میان می توان به خوف، عشق، معرفت و... اشاره کرد.

در آیین یهود، پایۀ رابطۀ انسان با خدا بر ترس نهاده شده و روی این مؤلفه تأکید بیشتری شده است، همچنان که این رابطه در مسیحیت بر عشق و محبت و در اسلام بر شناخت و معرفت مبتنی گشته است. در عین حال، این مؤلفه ها عناصر مشترکی هستند که در تمام ادیان وجود دارند و این حاکی از وحدت ریشۀ ادیان است.(2)

بر این اساس، می توان گفت تفاوت دین و شریعت این است که دین نه تعددبردار است و نه نسخ پذیر، اما شریعت هم تعددبردار است و هم نسخ پذیر.

نسبت شرایع به دین همچون نسبت احکام فرعی و جزئی اسلام به اصل دین است؛ یعنی همان طور که ممکن است برخلاف اصل دین، در متن شریعت اسلام، نسخی صورت پذیر، ممکن است شریعتی جدید نیز شریعت پیش از خود را نسخ کند، حال آنکه اصل دین هرگز نسخ را برنمی تابد.(3)

ص: 39

در تأیید این مطلب که دین الهی امری واحد است، می توان گفت در قرآن هم به اصولی مشترک برخورد می کنیم که می باید تمامی افراد آن اصول را بپذیرند و بدانها ایمان آورند. ایمان به خدا، فرشتگان، پیامبران، کتابهای آسمانی و معاد از جملۀ این اصول است. جالب این است که قرآن کریم ابتدا تمامی اصول یادشده را در یک آیه جمع کرده، می فرماید: «وَلَکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِکَةِ وَالْکِتَابِ وَالنَّبِیِّینَ »؛ بلکه نیک آن کسی است که به خداوند، روز بازپسین، فرشتگان، کتابهای آسمانی و پیامبران ایمان آورد.(1) سپس در جای دیگر، انکار هر یک از اصول مذکور را مایۀ گمراهی و خروج از دین الهی می داند: «وَمَنْ یَکْفُرْ بِاللَّهِ وَمَلَائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعِیدًا »؛ و هر کس به خدا، فرشتگان او، کتابهای آسمانی او، پیامبرانش و به روز واپسین کفر ورزد، به یقین سر از گمراهی ژرف در آورده است.(2)

-«إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ »€ ؛ به راستی که این امت شما امتی یگانه است و من پروردگار شمایم؛ پس مرا بپرستید.(1)

-  «وَإِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ » € ؛ به راستی که این امت شما امتی یگانه است و من پروردگار شمایم؛ پس از من پروا کنید.(2)

-  «وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ »€ ؛ و این راه راست من است؛ پس آن را در پیش گیرید و دیگر راهها را وانهید.(3)

دستورهای اجتماعی در نظام توحیدی اسلام نیز به طور مستقیم یا غیر مستقیم، وحدت در جامعه را به مسئلۀ توحید در نظام تکوین پیوند می دهد. تشریع احکامی مانند نماز جمعه، نماز جماعت، حج و مانند آن از جملۀ این دستورهاست. حتی در برخی عبادات فردی مانند نماز، ذکرهایی همچون  «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ » € ،«اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ » «السلام علینا و علی عباد الله الصالحین» و مانند آن آمده است که فرد را از فردیت و جزئیت بیرون می برد و به جمع و کل پیوند می دهد. این به آن معناست که در نظام توحیدی اسلام، آن گاه که فرد بخواهد با معبود خویش خلوت و نیایش کند، باید نخست خود را در قالب جمع قرار دهد و از زبان جمع، با او به راز و نیاز بنشیند، تا این خواست اسلام که هرگز وحدت جامعه را از توحید و نظام تکوین، جدا نمی داند تحقق یابد.

است. تاریخ بشر و آثار باستان نیز این مطلب را تأیید می کنند. حال، ناگزیر از طرح این سؤالیم که آیا ترکیب اجتماع، ترکیبی حقیقی است یا غیر آن؟

قرآن کریم که انسان را موجودی اجتماعی می داند، اجتماعی بودن او را امری حقیقی شمرده است.(1) آیات زیر، گواهی بر این مطلب است:

«تِلْکَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا کَسَبَتْ وَلَکُمْ مَا کَسَبْتُمْ وَلَا تُسْأَلُونَ عَمَّا کَانُوا یَعْمَلُونَ »€ ؛ آن جماعت روزگارش به سر آمد. دستاورد آنان برای آنان و دستاورد شما برای خودتان است و از آنچه آنان می کردند، شما بازخواست نمی شوید.(2)

-  ž« إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ » € ؛ در حقیقت، خداوند حال قومی را تغییر نمی دهد تا آنان خود حالشان را تغییر دهند.(3)

بنابراین، به استناد به این آیات می توان گفت آن سان که جمع گرایی انسان امری طبیعی و حالتی فطری است، تمایل او به وحدت نیز امری طبیعی است، نه تحمیلی و عارضی؛ زیرا وحدت که به معنای همگرایی است، تأکیدی مضاعف بر جمع گرایی است. بنابراین، حرکت اجتماع به سوی وحدت، حرکتی طبیعی و فطری است. آن دسته از آیات قرآن که به وحدت سفارش می کنند - مانند: «إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً » ،(4)  «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ »(5) ،«وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا » (6)و « أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ » € €(7) به حفظ

ص: 42

وحدت توصیه می نمایند، نه به ایجاد وحدت.

شهید مطهری به نقل از علامۀ طباطبایی می گوید: چه از نظر طبیعی و چه از نظر قرآنی، جامعۀ انسانی باید به سوی وحدت کلی برود و می رود و نهایت امر، جامعه یک جامعۀ وحدانی انسانی است. سپس ایشان در ترسیم حرکت جامعه که به تدریج به سمت وحدت می رود، می گوید:

همین طور که ماده در مراحل اوّلی خود به سوی تکامل که حرکت می کند، ابتدا به صورت عنصر در می آید، بعد عناصر با یکدیگر ترکیب می شوند و به صورت یک مرکب جمادی در می آیند، و بعد مرکبهای جمادی به صورت مرکب نباتی کامل تر در می آیند، بعد به صورت حیوان، بعد به صورت انسان و در نهایت، به صورت جامعۀ انسانی در می آیند و این سیر به سوی وحدت است، جامعه های انسانی هم در نهایت امر، به یک وحدت می انجامند.(1)

بنابراین، انسان هویت واحدی دارد که در عمق فطرتش نهفته است و مکتب اسلام که منادی وحدت در جامعه است، از این حرکت تدریجی بشر خبر داده و همگان را به همسویی با این حرکت و پیوستن به آن که سرانجامش هویت واحد است، فراخوانده است. آیات زیر، حاکی از تحقق این هویت واحد در فرجام تاریخ بشر است:

-  «قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَی کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا » € ؛ بگو: ای اهل کتاب، بیایید بر سر سخنی که میان ما و شما یکسان است، اتفاق کنیم که جز خدا را نپرستیم و هیچ چیزی را شریک او نگردانیم.(2)

- «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ » € ؛ اوست که پیامبرش را با هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر هر دینی که

ص: 43

هست، برتری دهد.(1)

-«وَلَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ » € ؛ البته که در زبور پس از تورات نوشتیم که زمین را بندگان شایستۀ ما به ارث خواهند برد.(2)

از این آیات در خصوص حرکت طبیعی و تدریجی انسان به سوی وحدت و همگرایی، نکاتی چند را می توان استنباط کرد:

1. عقیدۀ توحیدی بینشی متعالی است؛

2. وحدت و همگرایی قانونی تکوینی است؛

3. وحدت در عین کثرت تحقق یافتنی است؛

4. همگرایی انسان همسو با مشیت و ارادۀ الهی است؛

5 . توحید ربوبی اساس و معیار هر وحدتی است؛

6 . سرانجام در پایان زندگی اجتماعی بشر، حکومت واحد جهانی شکل خواهد گرفت؛

7. نفی شرک و عدم پذیرش غیر خدا جلوه ای از همگرایی است.

ص: 44

- «عنه(صلّی الله علیه و آله وسلّم )‹ قال: لایحلُّ لامرءٍ مسلمٍ أن یهجرَ أخاه فوق ثلاث لیالٍ»؛ هیچ مسلمانی مجاز نیست بیش از سه روز با برادرش قهر کند.(1)

پیامبر اکرم‹(صلّی الله علیه و آله وسلّم ) با تعریفی که از شخص مسلمان ارائه داده، تکلیف همگان را روشن ساخته است: «من استقبل قبلتنا و شهد شهادتنا و أحلّ ذبیحتنا فهو المسلم، له ما لنا و علیه ما علینا»؛ هر کس به قبلۀ ما روی کند و به شهادت ما شهادت دهد و ذبح ما را حلال بداند، مسلمان است و برای او همان است که برای ماست و علیه او همان است که علیه ماست.(2)

آن حضرت در جای دیگر در ردّ برخی افراط گراییها فرمود: «من قال لأخیه یا کافر فقد باء به أحدهما، إن کان کما قال و إلا رجعت علیه»؛ هر کس برادرش را کافر خواند، کفر یکی از آن دو ثابت می شود؛ اگر آن طور باشد که او را کافر خوانده است (پس او کافر است) و در غیر این صورت، خود وی کافر است.(3)

پس از رحلت پیامبر اکرم، کوشش امام علی(علیه السّلام)‰ در حفظ وحدت جامعۀ مدینه، بی نظیر بود، چنان که خود آن حضرت فرمود: «و لیس رجلٌ - فاعلم- أحرص علی جماعة أمّی محمّد(صلّی الله علیه و آله وسلّم )‹ و أُلفَتها منّی»؛ بدان، هیچ کس نیست که برای انتظام امر امت محمد‹(صلّی الله علیه و آله وسلّم ) و الفت و دوستی میان آنان از من حریص تر باشد.(4)

هدف امام از حفظ وحدت، حفظ اسلام و پیش گیری از هرگونه تحریف آن در بین امت اسلامی و دنیای شرک آلود آن روز بود. در آن

ص: 46

شرایط حساس که دشمنان اسلام، یعنی یهودیان، بت پرستان و مسیحیان انتظار می کشیدند تا با وفات پیامبر‹(صلّی الله علیه و آله وسلّم ) ، اسلام نیز از میان برود، اگر عظمت اسلام و ابهت مسلمانان با تفرقه و پراکندگی از میان می رفت، به یقین اثری از اسلام و قرآن باقی نمی ماند. سخن خود آن حضرت گویای این حقیقت است:

الزموا السواد الأعظم، فإن ّ ید الله علی الجماعة. و إیّاکم و الفرقی، فإن ّ الشاذّ من الناس للشیطان، کما أن ّ الشاذّ من الغنم للذئب. ألا من دعا إلی هذا الشعار فاقتلوه و لو کان تحت عمامتی هذه؛ همواره با جماعت باشید که دست خدا با جماعت است. از تفرقه بپرهیزید که فرد بریده از مردم بهرۀ شیطان است، چونان گوسفند دور از گله که طعمۀ گرگ است. به هوش باشید که هر کس مردم را به این شعار (فرقه گرایی) دعوت کند، او را بکشید، هرچند عمامۀ مرا به سر داشته باشد.(1)

آن حضرت در وصیتی به فرزندان گرامی خود فرمود:

إیّاکم و التلوُّن فی دین الله، فإن ّ جماعة فیما تکرهون من الحقّ خیرٌ من فُرقی فیما تحبّون من الباطل و إن ّ الله لم یُعْطِ أحداً بفرقی خیراً ممّن مضی و لا ممّن بقی؛ مبادا در دین خدا دو رنگی و اختلاف از خود نشان دهید، چرا که وحدت در حقی که آن را خوش نمی انگارید، بهتر است از تفرقه به خاطر باطلی که آن را دوست می دارید، زیرا خداوند نه به گذشتگان و نه به آیندگان هیچ چیزی را با تفرقه عطا نکرده است.(2)

نیز اقداماتی مؤثر انجام داده اند که در برقراری وحدت، نقشی بسزا دارد. از این رو، یادآوری عملکرد آنان در این باره امری شایسته و سودمند به نظر می رسد.

حاکی از آن است که برای حفظ وحدت و نظم لازم در جامعه، تشکیل حکومت امری ضروری و حیاتی است. با پشتوانۀ این قدرت است که می توان با سرکشان وحدت ستیز مبارزه کرد و کسانی را که تهدیدی جدّی برای وحدت جامعه به شمار می آیند، از دامن زدن به تفرقه باز داشت. وجود حکومت برای جلوگیری از هرج و مرج و پیش گیری از هرگونه تشتّت و تفرقه، به اندازه ای مهم است که در نگاه امام علی(علیه السّلام)‰ حتی حکومت فرمان روایان ستمگر از بی نظمی و تفرقه بهتر است: «والٍ ظلوم غشوم خیر من فتنی تدوم»؛ زمامدار ستم پیشه از فتنه ای که در جامعه رواج داشته باشد، بهتر است.(1)

در ضرورت سازمان دهی دولت در جامعه و نقش آن در ایجاد و حفظ وحدت، همین بس که قرآن کریم حل اختلافات مردم را از جملۀ اهداف نبوت پیام آوران الهی دانسته است: « فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ »€ ؛ پس خداوند پیامبران را نویدآور و بیم دهنده برانگیخت و با آنان کتاب را به حق فرو فرستاد تا میان مردم در آنچه اختلاف دارند، داوری کنند.(2)

درست به همین دلیل بود که پیامبر اکرم‹(صلّی الله علیه و آله وسلّم ) همواره در اندیشۀ تشکیل دولت بود تا در سایۀ آن، به اهداف بلند خود و از جمله ایجاد وحدت در جامعه نایل آید؛ اما به دلیل نبودِ شرایط لازم پیش از هجرت، آن حضرت موفق به این کار نشد و همین که این فرصت پس از هجرت در مدینه فراهم آمد، بی درنگ اقدام به سازمان دهی دولت و حکومت کرد تا بتواند جامعۀ

ص: 50

نوپای اسلامی را در سایۀ این دولت گرد آورد و با پشتوانۀ آن، با متخلفان قانون گریز و مغرضان وحدت ستیز به مقابله برخیزد و نظم و وحدت لازم را که نیاز هر جامعه ای است، به وجود آورد.

در سال دوازدهم بعثت که جمع زیادی از اهالی یثرب به آیین اسلام گرویدند، رسول خدا‹ (صلّی الله علیه و آله وسلّم )به مصعب بن عمیر مأموریت داد تا برای تبیین اسلام و امامت جماعت مسلمانان به این شهر هجرت کند. با آنکه پیامبر اکرم‹(صلّی الله علیه و آله وسلّم )می توانست این مسئولیت را به یکی از مسلمانان اهل مدینه بسپارد، اما چون مسلمانان آن دیار از قبایل مختلف بودند و برخی از آنان ممکن بود به خاطر حساسیت نسبت به یکدیگر، امامت شخص تعیین شده از دیگر قبایل را نپذیرند، آن حضرت فردی بی طرف را از مکه به آنجا فرستاد تا وحدت و یک پارچگی مسلمانان تحقق یابد؛ چنان که ابن اثیر می گوید: «مصعب بن عمیر بر مسلمانان مدینه امامت می کرد و این از آن رو بود که هر یک از اوسیان و خزرجیان از اینکه شخصی از قبیلۀ مقابل بر آنان امامت کند، ابا داشتند».(1)

گفتنی است که نماز جمعه در مکه پیش از هجرت پیامبر(صلّی الله علیه و آله وسلّم )‹ تشریع شد، ولی از آنجا که شرایط برگزاری آن برای حضرت فراهم نشد، در مکه موفق به برگزاری آن نگردید؛ اما پس از هجرت به مدینه، پیامبر در اولین جمعۀ اقامت خود که امکان برگزاری نماز جمعه فراهم آمد، آن را با شکوهی خاص برگزار نمود؛(2) چرا که نماز جمعه کنگرۀ سیاسی و اجتماعی بزرگی است که هر هفته باید برگزار شود.

البته باید یادآوری کرد که پیش از هجرت و پیش از آنکه خود پیامبر موفق به اقامۀ نماز جمعه شود، مصعب بن عمیر که برای اقامۀ جماعت به مدینه اعزام شده بود، به دستور آن حضرت، اقدام به برگزاری نماز جمعه در مدینه نمود.(3)

ص: 53

چیست؟»، فرمود: «لیس من امبرّ امصیام فی امسفر» که به جای استفاده از حرف تعریف «ال»، مطابق گویش یمنیها از «ام» استفاده کرد. این نشان می دهد که پرسش کننده شخصی یمنی بوده است و پیامبر خواسته برای پیوند عاطفی با یمنیها از گویش آنان استفاده کند.(1)

همچنین هشام بن عروه می گوید: پس از واقعۀ اُحُد دیدند که صفیه خواهر حمزۀ سیدالشهداء دو قطعه پارچه در دست گرفته و شتابان به سوی قتلگاه می آید تا آن را برای کفن جنازۀ برادرش به رسول خدا تحویل دهد، ولی وقتی خواستند جنازۀ حمزه را کفن کنند، دیدند جنازۀ دیگری هم بی کفن در کنارۀ جنازۀ حمزه افتاده است. پیامبر دستور داد تا با یکی از آن دو پارچه جنازۀ حمزه و با پارچۀ دیگر جنازۀ آن مسلمان را کفن کنند.(2)

این گونه اقدامات پیامبر، نوعی همدلی و برقراری ارتباط عاطفی با افراد مصیبت زده است که در تحکیم وحدت در میان تیره های عرب و مسلمانان ساکن مدینه نقشی بسزا داشت.

می سازد و گامی در جهت وحدت با این نوع خویشاوندان به شمار می آید؛ به ویژه آنکه وصلتهای مصلحتی پیامبر پس از شکل گیری جامعه در مدینه بود که بیش از پیش نیاز به وحدت احساس می شد ازدواج آن حضرت با میمونه خواهرزن عباس بن عبدالمطلب، سوده دختر زمعه،(1) رمله دختر ابوسفیان(2) و جویره دختر حارث که رئیس قبیلۀ بنی مصطلق بود و علیه پیامبر توطئۀ فراوان کرد،(3) نمونه هایی از این وصلتهای مصلحتی بود.

رسول خدا‹(صلّی الله علیه و آله وسلّم ) پس از هفت سال دوری از زادگاه خود، برای نخستین بار در جریان عمری القضاء از مکه دیدن می کرد. در این سفر که پیامبر برای زیارت خانۀ خدا به مکه آمده بود، با میمونه خواهرزن عباس بن عبدالمطلب که بزرگ بنی هاشم و دارای موقعیت سیاسی مهمی بود، ازدواج کرد و حتی تصمیم گرفت برای آشتی میان قریشیان و مسلمانان، مراسم این وصلت را

در مکه برگزار نماید و برای کاهش کینه ها و دشمنیهای ناشی از جنگهای بدر و اُحد، قریشیان را در این مراسم مهمان کند.

هرچند آنان با برگزاری این مراسم در مکه مخالفت کردند و به آن حضرت اجازه ندادند تا این مراسم را در زادگاه خود برگزار کند،(4) اما بی گمان این وصلت در کاهش دشمنیها و عصبیتها تأثیر مثبت داشت و رفتار قریشیان با اسلام و پیامبر را بهبود بخشید.

تقویت وحدت لحظه ای فروگذار نکردند. در این خصوص، سیرۀ سیاسی امام علی(علیه السّلام)‰ در مقایسه با دیگر امامان، از ویژگی خاصی برخوردار است و از این رو، شایستۀ بازخوانی مختصری است.

پس از رحلت پیامبر(صلّی الله علیه و آله وسلّم )‹ ، جامعه آبستن حوادث بود و بیش از هر زمانی دیگر، زمینۀ اختلاف فراهم آمده بود. در چنین شرایط حساسی، مبارزه با کجرویهایی که به اختلافات دامن می زد، در رأس برنامه های امام علی‰(علیه السّلام) قرار گرفت. از این رو، آن حضرت افزون بر دعوت به حفظ وحدت و پرهیز از پراکندگی، در عمل نیز اقداماتی مؤثر انجام داد که تأثیر زیادی در حفظ وحدت داشت.

گزینید و تاج برتری جویی را به کنار نهید.(1)

آن حضرت پس از این جریان، تا مدتی کوتاه از بیعت با خلیفه خودداری کرد، ولی سرانجام به لحاظ اهمیت موضوع و ضرورت حفظ وحدت، با وی دست بیعت داد؛ چنان که خود آن حضرت در اشاره به همکاری خویش با دستگاه خلافت فرمود:

پس از انحراف در امر خلافت، تا چندی از مداخله در امور دست برداشتم تا آنکه مشاهده کردم گروهی از اسلام برگشته اند و می خواهند با دعوت مردم، آیین محمد را از بن برافکنند. ترسیدم که اگر اسلام و مسلمانان را یاری ندهم، در دین رخنه ای ببینم و یا شاهد نابودی آن باشم که برای من مصیبتش بسی گران تر از این است که حکومت بر شما از دست رود... . چنین بود که در آن اوضاع به پا خاستم تا باطل نابود و ناپدید گردید و دین ثبات و استقرار یافت.(2)

هم چنین، آن حضرت در پاسخ این سؤال که «چگونه شما را از مقام جانشینی پیامبر کنار گذاشتند، در حالی که از همه سزاوارتر بودید؟» فرمود:

آن ظلم و خودکامگی که در مورد خلافت بر ما تحمیل شد، با آنکه نسب ما برتر و پیوند ما با پیامبر(صلّی الله علیه و آله وسلّم )‹ محکم تر بود، به دلیل خودخواهی و انحصارطلبی برخی بود که خلافت را بخیلانه تصاحب کردند و گروهی دیگر از آن سخاوت مندانه دست کشیدند. داور خداست و بازگشت همه به سوی او در روز قیامت است.(3)

هرچند تحمل غصب خلافت برای آن حضرت سخت و طاقت فرسا بود، امام برای حفظ وحدت آن را تحمل کرد؛ چنان که فرمود: «فرأیت أن ّ الصبر علی هاتا أحجی، فصبرت و فی العین قذی و فی الحلق شجی»؛ عاقبت دیدم صبر و بردباری به عقل نزدیک تر است. از این رو،

ص: 58

خویشتن داری کردم، در حالی که گویی خار در چشم و استخوان در گلویم بود.(1)

سزاوارتر است، ولی با ابوبکر، عمر و عثمان به مدارا رفتار کرد و از هیچ گونه کمکی به آنان دریغ نفرمود.(1)

نرم خویی و تسامح امام علی(علیه السّلام)‰ با مخالفان به حدی بود که گاه برخی دوستان و اصحاب آن حضرت به وی اعتراض می کردند. نوع برخورد آن حضرت با عایشه پس از جنگ جمل، نمونه ای از رفتار مسامحه آمیز امام است که سخت مورد اعتراض دوستان آن حضرت واقع شد. امام پس از خاتمۀ جنگ، به نزد وی که در منزل عبدالله بن خلف در بصره به سر می برد، رفت و بر او سلام داد و با او گفت وگو کرد. سپس کاروانی از زنان سرشناس بصره به سرپرستی محمد بن ابی بکر (برادر عایشه) فراهم آورد و عایشه را همراه آنان با عزت و احترام به مدینه فرستاد.(2)

اصرار امام علی(علیه السّلام)‰ بر حفظ وحدت در جامعۀ اسلامی تا آن حد بود که نه تنها در تمام عمر بدان پای بند بود، که در واپسین لحظات حیات نیز آن را از نظر دور نداشت و از این رو، به تمامی فرزندان خویش و آنان که پیام او را دریافت خواهند کرد، فرمود: «شما دو نفر و دیگر اعضای خانواده ام و کسانی را که نامه ام به آنان خواهد رسید، به پروای از خداوند و نظم در جریان کارها و ایجاد صلح و وحدت در میان خود توصیه می کنم... و بر شما باد همبستگی و فداکاری متقابل و زنهار از گسستگی و پشت کردن به یکدیگر.(3)

شهید مطهری دربارۀ اقدامات وحدت گرایانۀ امام علی(علیه السّلام)‰ می گوید:

طبعاً هر کس می خواهد بداند آنچه علی(علیه السّلام)‰ دربارۀ آن می اندیشید،

ص: 61

آنچه علی(علیه السّلام)‰ نمی خواست آسیب ببیند، آنچه علی(علیه السّلام)‰ آن اندازه برایش اهمیت قائل بود که چنان رنج جانکاهی را تحمل کرد، چه بود؟ باید گفت آن چیز وحدت صفوف مسلمین و راه نیافتن تفرقه در آن است. مسلمین قوّت و قدرتی را که تازه داشتند به جهانیان نشان می دادند، مدیون وحدت صفوف و اتفاق کلمۀ خود بودند. موفقیت محیّرالعقول خود را در سالهای بعد نیز از برکت همین وحدت کلمه کسب کردند. علی القاعده، علی‰ به خاطر همین مصلحت، سکوت و مدارا کرد... .(1)

هفتۀ وحدت به مناسبت ولادت رسول گرامی اسلام از 12 تا 17 ماه ربیع الاول، توصیه به عوامل وحدت آفرین(1) و منع از دامن زدن به عوامل اختلاف زا.(2)

گفتنی است که این تلاشها در تمام مدت زعامت ایشان، چه پیش از پیروزی انقلاب و چه پس از آن، ادامه داشت. امام در همان اوایل انقلاب، وحدت و همدلی میان تمامی مسلمانان را ضروری می شمارد و از همه می خواهد تا اختلافات را کنار بگذارند و به ریسمان الهی چنگ زنند؛ چنان که فروتنانه می گوید:

من دست همۀ علمای اسلام را هر جا هستند، می بوسم. مقصد بزرگ تر از اینهاست. من دست برادری را دراز می کنم به تمام ملتهای اسلامی، به تمام مسلمین دنیا در شرق و غرب عالم، هر چه مسلم هستند. من از اینجا دست برادری دراز می کنم و دست آنها را می فشارم.(3)

امام درست یک روز پس از پیروزی انقلاب، با وجود فشار کار و انبوه مشکلاتی که وجود داشت، به مسئلۀ وحدت توجه ویژه ای کرد و در ضرورت حفظ آن فرمود:

ما با مسلمین اهل تسنن یکی هستیم؛ واحد هستیم که مسلمان و برادر هستیم. اگر کسی کلامی بگوید که باعث تفرقه بین ما مسلمانها بشود، بدانید که یا جاهل هستند یا از کسانی هستند که می خواهند بین مسلمانان اختلاف بیندازند. قضیۀ شیعه و سنی اصلاً در کار نیست ما همه با هم برادریم.(4)

افزون بر موضع گیریهای هوشیارانۀ امام و اقدامات خردمندانۀ ایشان، موضوع وحدت میان فرق اسلامی به عنوان اصلی اساسی در منشور جمهوری

ص: 64

اسلامی ایران، یعنی قانون اساسی، نیز مورد توجه قرار گرفته است:

به حکم آیۀ کریمۀ  «إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ» €(1) همۀ مسلمانان یک امت اند و دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است سیاست کلی خود را بر پایۀ ائتلاف و اتحاد ملل اسلامی قرار دهد و کوشش پیگیر به عمل آورد تا وحدت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهان اسلام را تحقق بخشد.(2)

مقام معظم رهبری آیی الله خامنه ای نیز که چهره ای اسلام شناس و مدافعی راستین برای وحدت مسلمانان است، برای تحکیم وحدت در جامعۀ اسلامی اقداماتی ارزنده و ابتکاراتی سازنده صورت داد که از آن جمله می توان به نام گذاری سال 1386 ش به نام «اتحاد ملی و انسجام اسلامی» در بیانیۀ بهاریۀ ایشان اشاره کرد:

ملت ما باید هشیار باشد. تلاش برای سازندگی کشور و عمده تر و مهم تر از آن، تلاش برای اتحاد کلمه و یک پارچگی ملی و اتحاد امت اسلامی ادامه یابد. عاقلانه، هوشیارانه، خردمندانه و مدبرانه بایستی این اتحاد را حفظ کرد و روز به روز تقویت کرد. من به همین جهت به مسئلۀ اتحاد کلمۀ ملتمان اهمیت می دهم و به نظر من، امسال سالِ «اتحاد ملی و انسجام اسلامی» است؛ یعنی در درون ملت ما اتحاد کلمۀ همۀ آحاد ملت و قومیتهای گوناگون و مذاهب گوناگون و اصناف گوناگون ملی، و در سطح بین المللی، انسجام میان همۀ مسلمانان و روابط برادرانه میان آحاد امت اسلامی از مذاهب گوناگون و وحدت کلمۀ آنها.(3)

اسلامی واقف اند و برای این امر مهم اقدامات چشم گیر و ارزشمندی صورت داده اند. نگاهی گذرا به دیدگاههای روشن ائمۀ مذاهب و دانشمندان بزرگ اهل سنت گواه این مطلب است که آنان تکفیر دیگر مسلمانان را حرام می شمرند و هیچ مسلمانی را به خاطر نوع اعتقادی که دارد، تفسیق و تکفیر نمی کنند و اختلافات جزئی را موجب تفسیق و تکفیر مخالفان نمی دانند.

ابن حزم فتوای حرمت تفکیر مسلمانان را از بزرگانی مانند ابن ابی لیلی، ابوحنیفه، امام شافعی، سفیان ثوری و داود بن علی نقل می کند و سپس این مطلب را اجماعی می داند و می گوید: «اینکه نباید هیچ مسلمانی تکفیر شود، عقیدۀ تمام اندیشمندان صاحب رأی است که من آنها را می شناسم و در این باره از آنان هیچ اختلافی سراغ ندارم».(1)

ابوالحسن اشعری که اغلب اهل سنت در اصول اعتقادات و مسائل کلامی از او پیروی می کنند، در واپسین لحظات حیاتش اصحاب خویش را فراخواند و از آنان چنین درخواست کرد: «اشهدوا علیّ أنّنی لا أُکفِّر أحداً من أهل القبلة بذنب، لأنّهم کلّهم یشیرون إلی معبود واحد و الإسلام یشملهم و یعمّهم...»؛ همه گواهی دهید که من هیچ یک از اهل قبله را به دلیل ارتکاب گناه، تکفیر نمی کنم؛ چرا که تمامی آنان به معبودی واحد اشاره دارند و مکتب اسلام شامل همۀ آنهاست و تمامی آنان را در بر می گیرد».(2)

فخر رازی مفسر نامی اهل سنت در جلد اول تفسیر خود، در این بحث که آیا جهر به «بسم الله» لازم است یا خیر، جهر را که دیدگاه امام علی(علیه السّلام)‰ است، می پذیرد و سپس می گوید: «هر کس در دین خود به علی بن ابی طالب اقتدا کند، هدایت یافته است. دلیل بر این مطلب، این سخن پیامبر

ص: 66

اکرم‹ (صلّی الله علیه و آله وسلّم )است که فرمود: «اللّهمّ أدر الحقّ مع علیّ حیث دار»؛ خدایا همیشه حق را دایر مدار علی‰(علیه السّلام) قرار ده.(1)

او در تفسیر سورۀ کوثر، در بیان معنای واژۀ «کوثر»، به نسل حضرت زهرا…(علیها السّلام) اشاره کرده، می گوید: «در کدام نسل است که عالمانی بزرگ همچون امام باقر، صادق، کاظم و رضا‰(علیه السّلام) وجود داشته باشد؟».(2)

در میان معاصران نیز، اقدام خردمندانۀ شیخ بزرگ الازهر، یعنی شیخ محمود شلتوت، در ربیع الاول 1378 ق مبنی بر به رسمیت شناختن مکتب امامیه و جواز پیروی از آن، نمونۀ دیگری از اقدامات وحدت گرایانۀ دانشمندان بزرگ اهل سنت است. از ایشان پرسیدند: «هر فرد مسلمان باید

تابع یکی از مکاتب چهارگانۀ معروف باشد و در میان این مکاتب، نامی از مکتب شیعۀ امامیه برده نشده است. آیا جناب عالی با این نظر که پیروی از مکتب امامیه مغایرتی با دین ندارد، موافقید؟». او پاسخ داد: «... مکتب جعفری، معروف به مذهب امامی اثناعشری، مکتبی است که شرعاً پیروی از آن، مانند پیروی از مکتبهای اهل سنت، جایز است».

جالب این است که وی متن فتوای خود را برای آقای محمدتقی قمی دبیر کل جمعیت تقریب بین مذاهب اسلامی ارسال داشته، می نویسد: «سلام و رحمت و برکات الهی بر شما باد. با نهایت مسرت، یک نسخه از فتوای امضاشدۀ خود را که در مورد تجویز پیروی از مذهب شیعۀ امامیه صادر کرده ام، به پیوست حضورتان تقدیم می دارم...».(3)

ایشان با ابراز خرسندی از وحدت به عمل آمده در میان مذاهب اسلامی می گوید: «من آرزو داشتم می توانستم از اجتماعاتی که در دارالتقریب برپا

ص: 67

می شود، تعریف کنم که در آن، مصری در کنار ایرانی، لبنانی، عراقی، پاکستانی و غیره قرار می گیرد و حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی با امامی و زیدی دور یک میز می نشینند.(1)

وقتی از اختلاف موجود میان فِرَق اسلامی سخن به میان می آید، ممکن است چنین تصور شود که سرچشمۀ تمامی اختلافات موجود، اختلاف در میان سران فرقه هاست؛ اما در لابلای صفحات تاریخ، اسنادی وجود دارد که حاکی از روابط دوستانۀ آنان با یکدیگر است. برای نمونه، مالک بن انس بنیان گذار مذهب مالکی با اشاره به رابطۀ دوستانۀ خود با امام صادق‰(علیه السّلام) رئیس مذهب جعفری و با اعتراف به اینکه در نزد او شاگردی کرده، می گوید: «باید اذعان کرد که شخصی برتر از جعفر بن محمد در علم، عبادت، ورع و تقوا نه دیده شده و نه شنیده شده است. تصور چنین انسانی نه به ذهن کسی خطور کرده است و نه با ذهنیت بشری توصیف پذیر است».(2)

همچنین، ابوحنیفه بنیان گذار مذهب حنفی با صراحت، نجات و رستگاری خویش را وام دار حضور در کلاس درس امام صادق‰(علیه السّلام) دانسته، می گوید: «اگر آن دو سالی که نعمان (ابوحنیفه) در نزد جعفر صادق شاگردی کرد، نبود، هر آینه او هلاک شده بود (لولا السنتان لهلک النعمان).(3) او در پاسخ به این سؤال که «فقیه ترین کیست؟»، گفت: «کسی را فقیه تر از جعفر صادق ندیدم».(4)

ص: 68

خاندان پیامبر، اشتراک در امور سیاسی، مانند ضرورت تشکیل حکومت، انتخاب زمام دار عادل و توجه به دشمن مشترک، اشتراک در جواز اجتهاد، اشتراک در منابع فقهی، یعنی قرآن، سنت، عقل و اجماع، و همچنین اشتراک در انجام امور عبادی و فروعات عملی، همه و همه نمونه هایی از اصول مشترک میان فرق اسلامی است.

این مبحث که دربارۀ عوامل و راهکارهای مؤثر در ایجاد وحدت است، در دو بخشِ «زمینه های وحدت» (هستها) و «راهکارهای وحدت آفرین» (بایدها) تنظیم یافته است.

در حالی که در ظلمت بی ایمانی نه هدف معلوم است و نه راه روشن، و نتیجۀ چنین حالتی نیز جز بیراهه رفتن و پراکندگی نیست: « تَحْسَبُهُمْ جَمِیعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتَّی » € .(1)

اینکه قرآن واژۀ «نور» را به صورت مفرد آورده و آن را در مقابل «ظلمات» قرار داده است،(2) اشاره ای لطیف به این حقیقت دارد که نور عاملی مؤثر در وحدت و همگراییهاست، در صورتی که ظلمت - اعم از ظلمت حسی و معنوی- سرچشمۀ پراکندگیها و دورافتادگیهاست. این حقیقت را در طبیعت نیز می توان مشاهده کرد؛ چنان که اگر شب هنگام چراغی در محیط باز روشن کنیم، می بینیم که بی درنگ گروهی از حشرات به سوی آن می آیند و گرد آن جمع می شوند، ولی همین که چراغ را خاموش کنیم، تمام حشرات پراکنده می گردند و هر کدام به سویی می روند.

قرآن پراکندگی را ویژگی دورۀ پیش از پذیرش ایمان می داند و اعلام می کند که وقتی ایمان در دلها راه یابد، قبیله گرایی رنگ می بازد و اختلاف جایش را به یکدلی می سپارد:  « وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا » € ؛ نعمت خدا را بر خود یاد آورید، آن گاه که با یکدیگر دشمن بودید، پس خدا میان دلهایتان الفت انداخت تا به لطف او با یکدیگر برادر شدید.(3)

این نقشِ ایمان است که از افراد پراکنده، جامعه ای واحد و استوار می سازد، هرچند آن افراد به لحاظ مکان، از هم دور و از نظر نژاد و زبان، بیگانه باشند. جامعۀ مستحکم و شکل گرفته از سلمان ایرانی، بلال حبشی، غلام یمنی، صُهیب رومی، ابوذر غفاری، اویس قرنی و دیگران در صدر

ص: 71

اسلام، به خوبی نقش ایمان را در این باره نشان می دهد. درست به همین دلیل است که قرآن در اشاره به نقش مؤثر ایمان در حفظ وحدت می گوید: تأثیر ایمان را با هیچ چیز دیگر مقایسه نکنید:  «وَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا مَا أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ » € ؛ میان دلهایشان الفت انداخت که اگر آنچه در روی زمین است، همه را خرج می کردی، نمی توانستی میان دلهایشان الفت برقرار سازی.(1)

قرآن در جایی دیگر با اشاره به نقش ایمان به خدا در همگرایی اسلامی می فرماید: «وَمَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَی اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی » € ؛ کسی که روی به خدا آورد در حالی که نیکوکار باشد، به دستگیره ای محکم چنگ زده است.(2)

آنچه دربارۀ تأثیر ایمان در حفظ اتحاد و همدلی بیان گردید، نگاهی کلی به نقش این مؤلفه بود؛ اما اینک با نگاهی تفصیلی تأثیر آن را بررسی می کنیم:

که از کوتاهی پیامبر در ابلاغ پیام و انجام رسالت نشئت گرفته است؟(1)

منازعات خود را به خدا ارجاع دهند نیز منظور، قرآن است.(1)

بنابراین، تمامی مسلمانان باید قرآن را مرجعی معتبر بدانند و با تمسک به آن، اختلافات خود را کنار نهند و تنشها را به حداقل رسانند؛ چنان که امام علی(علیه السّلام)‰ فرمود: «این پیمانی است که مردم...، چه شهرنشینان و چه بادیه نشینان، بر آن اتفاق دارند تا از کتاب خدا پیروی کنند، مردم را بدان فراخوانند و به اجرایش فرمان دهند، هر دعوتی را که به قرآن باشد، بپذیرند، آن را به هیچ بهایی نفروشند و آن را با هیچ چیز عوض نکنند».(2)

سنت: از آن رو که سنت تالی تلو قرآن بوده، از قرآن جدا نیست، داوری آن را نیز باید پذیرفت و اختلافات را به آن ارجاع داد؛ چرا که سنت نیز اگر مورد توجه قرار گیرد، مانند قرآن، تأثیر زیادی در ایجاد وحدت و حفظ همدلی و همگرایی خواهد داشت. امام علی‰(علیه السّلام) برای نشان دادن نقش قرآن و سنت در حفظ وحدت، آنها را در کنار هم آورده و در ذیل آیۀ یادشده فرموده است: «فرَدُّه إلی الله أن نحکم بکتابه و رَدُّه إلی الرسول أن نأخذ بسنّته»؛ بازگرداندن منازعه به خدا به این معناست که کتاب او را به داوری بپذیریم و معنای بازگرداندن آن به رسول خدا این است که طبق سنتش عمل کنیم.(3)

زبان، قبیله و حتی جنس، وجود ندارد. از این روست که وحدت در اندیشۀ اسلامی نمودهایی مانند وحدت در جهان بینی، فرهنگ، آداب و سنن اجتماعی، پرستش و نیایش دارد.

این واژه که حدود پنجاه بار در قرآن آمده است، از مادۀ «أَمَّ، یَؤُمُّ» بوده و در لغت به معنای قصد است(1) و در اصطلاح به معنای یک واحد بزرگ انسانی است که عامل پیوند آن، دین و فرهنگ مشترک است. زمانی این واژه بر گروهی از انسانها اطلاق می گردد که هم دارای مقصد و هدفی واحد باشند(2) (چرا که در واژۀ «امت» مفهوم حرکت به سوی یک هدف

نهفته است)(3) و هم از رهبری واحد برخوردار باشند(4) (زیرا زمانی این حرکت به سوی هدف واحد سامان می یابد که با هدایت رهبر واحد صورت پذیرد). بنابراین، منظور از امت در آیۀ یادشده، جامعۀ کلان اسلامی است که از هدایت رهبر واحدی برخوردار است و در حرکتی همسو به سوی هدفی واحد حرکت می کند.

رهبری و سرپرستی است؛ اما ولایت به معنای دوستی خاندان رسول خدا مختص به شیعیان نیست، بلکه جز خوارج که اینک منقرض گشته اند، مورد اتفاق تمامی فِرَق اسلامی است.(1)

نگارش کتابهای گران سنگ در خصوص فضایل اهل بیت به قلم فرهیختگان اهل سنت، خود نشان از گستردگی این باور در دنیای اهل سنت دارد. کتابهای العبری فی فضائل العتری از علامه عبدالله حمصی، مودی القربی از سیدعلی حسینی همدانی، نزول القرآن فی مناقب اهل البیت از ابونعیم اصفهانی، فضائل علی از جلال الدین سیوطی، محسن الاظهار فی تفصیل مناقب الائمّی الاطهار از حمیدالدین بن احمد شهید یمانی، مناقب علی از ابوعبدالله احمد بن حنبل، مناقب علی بن ابی طالب از ابن غزالی شافعی و... همگی گویای عشق و محبت به خاندان رسول خدا در میان فرق اسلامی هستند.

امام شافعی در سروده ای دوستی خاندان رسول خدا را امری واجب دانسته، می گوید:

یا أهل بیتِ رسولِ الله حبُّکم

فرض من الله فی القرآن أنزله

«ای خاندان رسول خدا، دوستی شما را خداوند در قرآنی که نازل کرده، واجب شمرده است».(2)

او در جای دیگری نیز می گوید:

إن کان رفضاً حبّ آل محمّد

فلیشهد الثقلان أنّی رافضیّ

ص: 76

«اگر به راستی، دوستی آل محمد رفض است، پس جن و انس همه گواهی دهند که من رافضی ام».(1)

ابوحنیفه که از بزرگ ترین بنیان گذاران فقه اهل سنت است، علاقۀ زیادی به اهل بیت پیامبر داشت. او در جلسه ای به شاگردانش گفت: «آیا می دانید چرا شامیان با ما دشمنی می کنند؟ این بدان علت است که ما بر این باوریم در جریان درگیری معاویه با امام علی، حق با علی بود. از این رو، اگر در آن عصر حضور می داشتم، به یقین در سپاه علی بودم و از او حمایت می کردم». او ادامه داد: «آیا می دانید اهل حدیث چرا با ما مخالفت می ورزند؟ این بدان سبب است که ما اهل بیت رسول خدا را دوست داریم و به فضایل آنان اعتراف می کنیم.(2)

دربارۀ نقش اهل بیت پیامبر در وحدت جامعۀ اسلامی، حاکم نیشابوری در روایتی صحیح به نقل از ابن عباس نقل کرده که پیامبر(صلّی الله علیه و آله وسلّم )‹ فرمود:

«النجوم أمان لأهل الأرض من الغرق و أهل بیتی أمان لأمّتی من الاختلاف. فإذا خالفتهم قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب إبلیس»؛ ستارگان باعث مصونیت زمینیان از غرق شدن اند و خاندان من باعث در امان ماندن امتم از تفرقه و پراکندگی اند. هرگاه گروهی از عرب با اهل بیت من مخالفت کنند، به تفرقه و چنددستگی مبتلا می گردند و از حزب شیطان محسوب خواهند شد.(3)

فخر رازی که از مفسران بنام اهل سنت است، به نقل از زمخشری

ص: 77

روایت کرده است که پیامبر اکرم‹(صلّی الله علیه و آله وسلّم ) فرمود: «هر کس بر دوستی آل محمد بمیرد، شهید مرده است و مورد مغفرت قرار می گیرد و چونان کسی است که با حال توبه و با ایمان از دنیا رفته است، و هر کس بر دشمنی با آل محمد بمیرد، کافر از دنیا رفته است و هرگز بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد».(1)

در انتها، به این سخن امام علی(علیه السّلام)‰ اشاره می کنیم که پس از جنگ نهروان، با اشاره به جایگاه خود فرمود: «واقعیت جز این نیست که من قطب آسیابم و باید من در جای خود بمانم و چرخهای کشور بر محور من بچرخد. اگر من لحظه ای جایگاهم را رها کنم، مدار این آسیا سرگردان می شود و سنگ زیرین آن به لرزش درمی آید».(2)

و چونان قطره ای که به دریا می رسد، به خیل طواف کنندگان می پیوندند.

قرآن کریم در اشاره به فلسفۀ حج، یکی از حکمتهای حج را مشاهدۀ منافع معرفی کرده است: «وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ ...«لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ ».(1) ناگفته روشن است که از مهم ترین منافع مورد نظر در این آیه، استحکام هرچه بیشتر وحدت و یگانگی اهل ایمان در جامعه است. اینکه جدال و منازعه(2) و نیز حمل سلاح(3) برای حاجیان در ایام حج ممنوع شده است، تأییدی بر این حقیقت است؛ چرا که این کارها ممکن است به وحدت آسیبی جدی وارد آورد.

برخی ویژگیها و احکامی که در آموزه های اسلامی برای مسجدالحرام و مکۀ مکرمه آمده است نیز به ایجاد و تحکیم وحدت کمک می کند. محل امن معرفی شدن سرزمین مکه(4) و ممنوعیت ورود بیگانگان غیر مسلمان به حرم(5) از جملۀ این احکام است. طواف پیرامون خانۀ خدا نیز از مؤثرترین عوامل و زیباترین جلوه های وحدت عملی است که مسلمانان بی توجه به گرایشهای فرقه ای، به چنین وحدتی دست می یابند.

امام خمینی دربارۀ نقش حج در وحدت اسلامی می گوید: «از جملۀ

ص: 79

وظایف در این اجتماع عظیم، دعوت مردم و جوامع اسلامی به وحدت کلمه و رفع اختلافات بین طبقات مسلمین است که باید خطبا و گویندگان و نویسندگان در این امر جهانی اقدام نمایند».(1)

سنت رسول خدا. آن حضرت پرسید: اگر از سنت چیزی نیافتی؟ معاذ گفت: تلاش می کنم با اجتهاد خودم، حکم مسئله را پیدا کنم. اینجا بود که پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله وسلّم )‹ کار او را تحسین کرد و فرمود: سپاس خدایی را که فرستادۀ پیامبرش را به آنچه خود راضی است، موفق کرد.(1)

در اینجا باید یادآور شد که چون دانشمندان فِرَق اسلامی در اصل اجتهاد اتفاق نظر دارند، نمی توان صاحب نظری را که در برخی مسائل جزئی و فقهی نظر دیگری دارد و از دیدگاه خود دفاع می کند، بدعت گذار نامید و تکفیر کرد. علمای اسلام بر این باورند که هر کس تمام وُسع خویش را به کار برد و برای به دست آوردن حکم خدا اجتهاد کند، از دو حال بیرون نیست: یا راه را درست می رود و به حکم واقعی دست می یابد که در این صورت، هم مصاب خواهد بود و هم مأجور، و یا راه را به خطا می پیماید و برخلاف واقع فتوا می دهد که در این صورت، اگر به معنای واقعی و با شرایط لازم و کافی اجتهاد کرده باشد، معذور و در عین حال مأجور خواهد بود. همان طور که گاه فقیهان یک مذهب با هم اختلاف دارند، علمای مذاهب مختلف نیز ممکن است با هم اختلاف نظر داشته باشند. در هر حال، نباید به دلیل این نوع اختلافات، برخی را که در مقام اجتهاد به خطا رفته اند، مستحق دشنام دانست. مجتهدان نظریۀ تخطئه را پذیرفته اند و همواره خطای اجتهاد خود و صحت فتاوای دیگران را احتمال می دهند. به همین دلیل است که مجتهدان و دیگر افرادی که اجتهاد را اصلی مترقی می دانند، هرگز در برابر آرای دیگران حساسیت نشان نمی دهند و به دیدگاههای آنان با دید احترام می نگرند.

ص: 81

یافت که یکی از فروعات عملی اسلام مانند نماز، روزه، حج، جهاد و زکات را انکار کند و یا نظری مخالف در زمان و نوبت اجرای آن داشته باشد. اگر هم اختلافی هست، نه در اصل وجوب آن، که در شرایط و آداب و چگونگی اجرای آن است. روشنی این مسئله تا آنجاست که اگر مسلمانی یکی از ضروریات شریعت اسلام را انکار کند، مرتد تلقی می شود و با این انکار، پیوندش با دیگر مسلمانان گسسته خواهد شد.

در دعا و مناجات نیز که انسان با خدای خود خلوت می کند، مسلمانان دستور دارند که پیش از دعا برای خود، در حق دیگران دعا کنند؛(1) چنان که سفارش شده تا سحرخیزان بیداردل در قنوت نماز وترشان برای دیگر برادران ایمانی دعا نمایند. ناگفته روشن است که این دستورالعملها همگی حاکی از اهتمام اسلام به حاکمیت روح وحدت و همگرایی و یگانگی امت است.

تفرقه و پراکندگی، اتحاد دشمن را تهدیدی برای اسلام و مسلمانان معرفی می کند و لذا از خدا می خواهد تا جمع دشمن را بپراکند و اتحادشان را به تفرقه کشاند: «اللّهمّ فإن ردّوا الحقّ فافضض جماعتهم و شتّت کلمتهم»؛ بارخدایا، اگر این قوم پذیرای حق نشوند، جماعتشان را بپراکن و شعارشان را گونه گون ساز.(1)

هم از سوی مادر، برادرند؛ پدرشان نور و مادرشان رحمت است.(1)

نیک روشن است که تا وقتی این پدر و مادر در کانون خانوادۀ بزرگ اسلامی نور افشانند و رحمت خویش را بی دریغ در فضای این کانون بگسترانند، وحدت و همگرایی در جامعۀ اسلامی تداوم می یابد. درست به همین دلیل است که قرآن کریم تمامی مؤمنان را برادر یکدیگر معرفی کرده(2) و دستور داده تا اگر میان آنان اختلافی رخ دهد، به اصلاح میان آنان بپردازند.(3)

گزیدۀ سخن آنکه هرچند مسلمانان به لحاظ نژاد، زبان، فرهنگ و منطقۀ جغرافیایی، از تنوع برخوردارند، اما در عین تنوعها و تفاوتها، وارث فرهنگی همسان و مشترک اند؛ چرا که در بسیاری از مسائل اعتقادی و فروعات عملی اشتراک دارند. بدیهی است که این وحدت و اشتراک فرهنگی، در طرز تفکر، آداب، سنن و روابط اجتماعی و خانوادگی آنان نمودار است و نقشی مؤثر در ایجاد وحدت و حفظ آن در جامعۀ اسلامی دارد.

مذهبی خود را تعدیل کنند و آنها را به گونه ای طرح و عملی سازند که به تحریک دیگر فِرَق اسلامی نینجامد. به جای آنکه مسلمانان، در داخل حوزۀ خودی، آن شعارها را در مقابل دیگر گروهها سر دهند و به رخ دیگران بکشند، می باید در جهت تقویت شعارهایی مشترک مانند شعار «الله أکبر» و «لا إله إلا الله» تلاشی جدی مبذول دارند، چرا که دامن زدن افراطی به شعارها و شعائر فرقه ای در برابر دیگر مسلمانان، جز کینه و خون ریزی و صف آرایی فِرَق اسلامی در برابر یکدیگر، چیزی به همراه ندارد.

بنابراین، به جای اینکه مسلمانان شعارهای خود را در برابر دیگر فرقه های اسلامی مطرح کنند و به اقامۀ شعائر خود بپردازند، باید آن را با همان محتوای مشترک، در برابر بیگانگان سر دهند و شعائر اسلامی را با انگیزۀ الهی برپا دارند.(1)

حتی اگر تأکیدات فراوان اسلام بر همگرایی در جامعۀ اسلامی را در نظر نگیریم، جای بسی شگفتی است که مسلمانان به دور از هرگونه واکنش منفی، با دیگر اقوام غیر مسلمان رابطه دارند و به خوبی زندگی می کنند،

ولی نسبت به هم کیشان خود حساسیت نشان می دهند و به یکدیگر توهین می کنند! شرم آورتر آنکه گاهی این حساسیتها به درگیریهای خونین می انجامد!

قرآن در جای دیگر، دربارۀ ضرورت به کارگیری این شیوه در گفت وگو با اهل کتاب، هم به مجادلۀ احسن دستور داده و هم آن را تفسیر کرده است:

«وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکِتَابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنَا وَأُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُکُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ » € ؛ جز با شیوه ای که بهتر است، با اهل کتاب مجادله نکنید... و بگویید: به آنچه بر ما و بر شما نازل شده است، ایمان آوردیم، و خدای ما و شما یکی است و ما تسلیم اوییم.(1)

همان طور که از این آیه استفاده می شود، گفت وشنود نیکو آن است که دو طرف گفت وگو بر نقاط مشترک تأکید ورزند و باورهای درست طرف مقابل را بپذیرند و سپس به گفت وگو در دیگر زمینه ها بپردازند.

یکی دیگر از اصول و آداب گفت وگو، داشتن اطلاعات کافی در خصوص موضوع مورد گفت وگو است. گفت وگوکننده نباید وارد مقوله ای شود که از آن آگاهی لازم را ندارد؛ زیرا تجربه نشان داده است که گفت وگوی فاقد مبنای علمی نه تنها هیچ کمکی به اتحاد نمی کند، که زمینه ساز اختلاف و پراکندگی است. این را از قرآن کریم بیاموزیم که در ضرورت پرهیز از گفت وگوی بدون علم و آگاهی فرمود: « فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِیمَا لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ »€ ؛ چرا دربارۀ آنچه نمی دانید، گفت وگو می کنید؟(2)

عینی بودن موضوع گفت وگو، هدفمند بودن گفت وگو، حسن برخورد و رعایت اخلاق اسلامی، اعتقاد به آزادی اندیشه، برخورداری از سعۀ صدر در شنیدن آرای مخالف، انعطاف پذیری و پذیرش دیدگاه حق، پرهیز از هرگونه تعصبات نژادی، قومی و جغرافیایی، طرح مسائل در فضایی سالم، پرهیز از برخوردهای احساسی، آشنایی با مبانی دیدگاه طرف مقابل و درک

ص: 90

مقاصد او، وجود مجال کافی برای هر یک از طرفهای گفت وگو به منظور تبیین دیدگاه خود و مانند آن از جملۀ اصول و آداب گفت وگوست.

پیامبر اکرم‹(صلّی الله علیه و آله وسلّم ) در این باره که وجود اختلاف در جامعه امری طبیعی است، می فرماید:

إن ّ الله قضی الفرقی و الاختلاف علی هذه الأمّة، و لو شاء لجمعهم علی الهدی حتّی لایختلف اثنان من خلقه و لایتنازع فی شیء من أمره و لایجحد المفضول ذا الفضل فضله؛ خداوند گروه گرایی و پراکندگی را بر این امت روا دانسته است. او اگر می خواست، همه را طوری بر شاهراه هدایت گرد می آورد که حتی دو نفر از بندگانش با یکدیگر اختلاف نکنند و در هیچ امری به تنازع نپردازند و فرد دون مایه فضایل بالادست خویش را انکار نکند.(1)

امام علی‰ (علیه السّلام)نیز در یکی از حکمتهای خود به وجود اختلاف در جامعۀ اسلامی اشاره کرده است.

یکی از یهودیان به آن حضرت گفت: «هنوز پیامبرتان را دفن نکرده بودید که در او اختلاف کردید». آن حضرت در پاسخ او فرمود: «ما دربارۀ آنچه از او رسیده است، اختلاف کردیم، نه در خصوص شخص او».(2)

آنچه در این سخن جلب توجه می کند، این است که علی(علیه السّلام)‰ ضمن پذیرش وجود اختلاف در جامعه، محل اختلاف را به درستی نشان داد. آن حضرت با رد برداشت نادرست بیگانگان، هم به جامعۀ اسلامی کرامت بخشید و هم بر ضرورت تحمل عقاید و اندیشه های مختلف در جامعه تأکید کرد و از همه مهم تر آن که امام این واقعیت را هویدا ساخت که اختلاف مسلمانان دربارۀ شخص پیامبر(صلّی الله علیه و آله وسلّم )‹ و آیین او نیست، بلکه دربارۀ روایاتِ رسیده از اوست.

ص: 92

و آنان را گمراه و مجرم نخواند، بلکه به دور از هرگونه توهین به آنان و بدون متهم کردن آنها به بی دینی، به گفت وگو با آنان پرداخت.

امام علی(علیه السّلام)‰ که در مکتب متعالی قرآن پرورش یافته است، حتی آن گاه که دربارۀ دشمنی سفاک مانند معاویه سخن می گوید، به گونه ای رفتار می کند که حتی ممکن است برخی بپندارند شاید دشمن آن حضرت بر حق باشد. علی(علیه السّلام)‰ در جریان انتخاب حَکَم، به حَکَمَین فرمود: «انظروا فإن کان معاویی أحقّ بها أثبتاه و إن کنتُ أولی بها فأثبتانی»؛ بنگرید که اگر معاویه را برای حکومت سزاوارتر یافتید، حکومت را به وی وانهید و اگر تشخیص دادید که من شایسته ترم، مرا در این امر تثبیت نمایید.(1)

با نیکی دفع کن.(1) سپس این دستور را برهانی کرده، می فرماید: با این روش، کینه و دشمنی مخالفان به دوستی تبدیل می شود و آنان دوستانی صمیمی خواهند گردید: « فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ »؛ ناگاه همان که بین شما و او دشمنی است، گویی دوستی صمیمی خواهد شد.(2)

سیرۀ پیامبر اسلام‹ (صلّی الله علیه و آله وسلّم )نیز همین طور بوده است؛ چنان که وقتی قریشیان با هدف برانداختن نخستین حکومت اسلامی، به سوی مدینه لشکرکشی کردند، پیامبر با تمام قدرت مقاومت کرد که جنگهای احد و خندق گواه این مطلب است؛ اما آن گاه که در فتح مکه، مقاومت مکّیان را در هم شکست و زمینۀ اصلاح آنان را فراهم دید، غیر از چند نفر که قابل اصلاح و لایق رأفت آن حضرت نبودند، تمام مکّیان را بخشید(3) و شعار انتقام جویانۀ «الیوم یوم الملحمی» (امروز روز انتقام است) را به شعار محبّت آمیز «الیوم یوم المرحمی» (امروز روز گذشت است) مبدل ساخت(4) و چونان یوسفِ پیامبر فرمود: «قَالَ لَا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ»€ ؛ امروز خجل و متأثر نباشید.(5)

حاصل رأفت پیامبر آن شد که مکّیان فوج فوج به اسلام گرویدند و به گفتۀ امام صادق(علیه السّلام)‰ ، قریشیان چونان مردگان که در قیامت به یک باره از آرامگاههای خود بیرون می شوند و در یک جا گرد می آیند، از بی دینی دست کشیدند و به آیین اسلام درآمدند: «فخرج القوم کأنّما أنشروا من القبور و دخلوا فی الإسلام».(6)

ص: 95

گردند، سیادت می یابند، همان طور که اگر گرفتار تفرقه و پراکندگی شوند، ناگزیر از پذیرش ذلت و خواری خواهند گشت. امام علی‰ که بیش از هر کسی از پراکندگی مسلمانان رنج برده و زیانهای دردآور آن را تحمل کرده است، در خصوص ضرورت عبرت گیری از تاریخ بشر می گوید:

از بلاها و عقوبتهایی که بر امتهای پیشین به کیفر کارهای ناپسندشان فرود آمد، بپرهیزید و حالات آنان را در خوبیها و بدیهایشان به یاد آورید و از اینکه به سرنوشت آنان دچار شوید، بترسید. آن گاه که در دو حالت متفاوت آنان اندیشیدید، عهده دار آن حالتی شوید که عاملی برای تأمین عزت آنان بود، دشمنانشان را دور ساخت، عافیت و نعمت را برای آنان به ارمغان آورد و رشتۀ کرامت را به آنان ارزانی داشت. این حالت، همان بود که از تفرقه و جدایی پرهیز کردند، بر وحدت و همدلی همت گماشتند و یکدیگر را به همگرایی توصیه نمودند. و از آن حالتی که ستون فقرات آنان را شکست و قدرتشان را تباه ساخت، پروا کنید. این حالت، کینه ورزی، دشمنی متقابل، پشت کردن به یکدیگر و به یاری هم نشتافتن بود.(1)

آن حضرت همچنین در تحلیلی جامع از اوضاع جامعۀ عصر خود می فرماید:

بر کارگزاران من و خزانه داران بیت المال مسلمانان که در اختیار من بود و بر مردم شهری که در فرمان برداری و بیعت با من یکدست بودند، رخنه کردند و آنان را که وحدت کلمه داشتند، پراکنده ساختند و همبستگی آنان را در اطاعت از من به تباهی کشیدند و بر شیعیان من تاختند و گروهی از آنان را با نیرنگ کشتند.(2)

بنابراین، عبرت گیری از تاریخ پیشینیان عاملی مؤثر در ایجاد همگرایی میان مسلمانان است؛ چرا که اگر مسلمانان از ضرورت همگرایی غفلت

ص: 97

ورزند و گوهر وحدت را از دست دهند، همان وضعیت شومی که گذشتگان را به تباهی کشید و دل امام علی(علیه السّلام)‰ را به درد آورد، زندگی آنان را نیز تهدید خواهد کرد.

حقوق،(1) سلام کردن،(2) دست دادن(3) و مانند آن از جملۀ این کارهاست.

فریضۀ امر به معروف و نهی از منکر را عاملی نقش آفرین می دانند که این یگانگی را حفظ می کند و به رشد و استواری وحدت می افزاید.(1)

برخی مفسران نیز ترتیب آیات یادشده را رابطۀ علت و معلولی یافته و گفته اند که ذکر آیات امر به معروف و نهی از منکر پس از آیۀ  «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا » €(2) در حقیقت، به منزلۀ یک پوشش اجتماعی برای محافظت جمعیت است؛ زیرا اگر این فریضه در میان نباشد، عوامل مختلفی که وحدت و یگانگی را تهدید می کنند، همچون موریانه از درون، ریشۀ اجتماع و همگرایی را می خورند و آن را متلاشی می سازند.(3)

تأکید قرآن کریم بر ایجاد صلح و آشتی تا آنجاست که می فرماید:«وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَی الْأُخْرَی فَقَاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِیءَ إِلَی أَمْرِ اللَّهِ » ؛ هرگاه دو گروه از مؤمنان به جنگ پردازند، آنان را آشتی دهید، و اگر یکی از آن دو بر دیگری طغیان کرد، با گروه متجاوز پیکار کنید تا به فرمان خدا باز گردد.(1)

قرآن در بیان چرایی این مطلب، اهل ایمان را در جامعۀ توحیدی، برادر معرفی کرده و تنازع و پراکندگی را در این جامعه امری ناشایست شمرده است: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ »؛ به راستی، مؤمنان با یکدیگر برادرند؛ پس برادران خویش را با هم سازش دهید.(2)

امام صادق‰(علیه السّلام) در تشویق به سازش دادن برادران ایمانی می فرماید: «صدقی یحبّها الله إصلاح بین الناس إذا تفاسدوا و تقارب بینهم إذا تباعدوا»؛ صدقه ای که خداوند دوست دارد، صلح و آشتی دادن مردم است، پس از آنکه رابطه شان به تیرگی رفته است، و نزدیک ساختن آنان به یکدیگر است، آن گاه که از هم دور شده اند.(3)

به طور کلی، قهر و جدایی در آموزه های اسلامی، امری زشت و منفور است.(4) از این رو، قهرکنندگانی که آشتی نمی کنند، دور از ایمان،(5) محروم از بهشت(6) و حتی سزاوار لعنت و نفرین معرفی شده اند. امام صادق(علیه السّلام)‰ فرمود: «لایفترق رجلان علی الهجران إلا استوجب أحدهما البرائی و اللعنة

ص: 101

و ربّما استحقّ ذلک کلاهما»؛ دو نفر از هم قهر نمی کنند و از هم دور نمی شوند، مگر آنکه یکی از آن دو سزاوار طرد و نفرین می گردد و چه بسا هر دو مستحقّ آن خواهند شد.(1)

در پایان این بخش، یادآور می شود که راههای عملی فراوانی برای حسن همزیستی و استواری وحدت وجود دارد که دعای خیر در حق دیگران،(2) برآوردن نیاز برادران ایمانی،(3) شاد کردن همدیگر،(4) مشورت و رایزنی، گشاده دستی و سخاوت،(5) نامه نگاری به همدیگر(6) و... از آن جمله است.

ص: 102

اگر کسی بخواهد طرفداران طرز تفکری را تفسیق و تکفیر کند، پا را از حد فراتر نهاده و در قلمرو الهی وارد شده است که در این صورت، باید به ایمان او شک کرد.

به راستی که اگر این تکفیرها و تعصبات جاهلانه با تکیه بر مکتب وحدت آفرین اسلام و آموزه های حیات بخش آن صورت گیرد، نقض غرض است؛ چرا که با نگاهی گذرا به این مکتب و کارکردهای آن، خواهیم فهمید که شریعت اسلام نه این قبیل کارها را برمی تابد و نه آن را موافق با مرام خداباوری می داند. این مکتب نه برای کینه توزی و تفرقه، که برای افشاندن بذر محبت و نوع دوستی آمده است، و پیامبرش نیز نه برای خشونت و بی رحم ساختن افراد، که برای گسترش رحمت و ایجاد وحدت حول محور خداباوری به رسالت مبعوث شده است.

امروز که امت فهیم اسلام مفاسد چنددستگی و نتایج مهلک پراکندگی را می دانند، باید از بروز هرگونه تعصبات جاهلانه که از سوی برخی افراد ناآگاه صورت می گیرد، ممانعت ورزند و با عمل به آیۀ«وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَی إِلَیْکُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا » €(1) از هرگونه تکفیر پرهیز کنند و برای کاهش اختلافات گرد هم آیند و با سعۀ صدر به حل مناقشات خود پردازند و در این باره خدا و رسولش را به داوری بپذیرند که قرآن فرمود:  «فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَالرَّسُولِ » € ؛ هرگاه در چیزی نزاع کردید، آن را به حکم خدا و پیامبرش بازگردانید.(2)

تفرقه می کوبند، کسانی اند که باورهای خود را مطلق می انگارند و دیگران را تخطئه می کنند و این پندار گاه چنان قداست می یابد که طرفداران این طرز تفکر هرگز راضی به شنیدن سخن طرف مقابل نمی شوند و بدتر از همه آنکه حتی به سنجش باورهای خود با قرآن و پیشوایان معصومŒ نیز رضایت نمی دهند. این رفتار تحجرگرایانه، برخورد نادرست قوم نوح را به یاد می آورد که در هنگام رودررویی با آن حضرت، انگشتان خویش را در گوشهای خود فرو می بردند و ردای خویش را بر سر می افکندند.(1) این بدان علت بود که می ترسیدند سخنان روشنگرانه و آتشین او در روح یخ زدۀ آنان اثر کند و آنان را به تردید در باورهای خود بکشاند.

بدیهی است که وحدت در نزد طرفداران این طرز تفکر، به معنای دست کشیدن طرف مقابل از باورهای خود است، در حالی که وحدت به این معنا امکان پذیر نیست و هرگز محقق نخواهد شد؛ چرا که وحدت به این معنا برخلاف سنت الهی و طبیعت بشر است.

خود می دانند و دیگر ملتها را از آن محروم می شمرند.(1)

برابر بالادست خویش طغیان می ورزد.(1)

امام صادق(علیه السّلام)‰ نیز فرمود: «مِن أخلاقِ الجاهل المعارضة ُ قبل أن یفهم و الحکمُ بما لایعلم»؛ خوی نادان این است که پیش از آنکه بفهمد، مخالفت می کند و به آنچه نمی داند، داوری می کند.(2)

این عدم شناخت که به کینه و عداوت می انجامد، داستان چهار مسکین مثنوی مولوی را تداعی می کند که چون به زبان یکدیگر آشنا نبودند به نزاع پرداختند و هر کدام کلمۀ مورد نزاع را به فهم خود تفسیر کردند، غافل از این که هر چهار تفسیر حاکی از معنایی واحد بود.(3)

در اینجا باید به وجود جاهلان متعصب در جامعه نیز اشاره کرد. اینان از آن رو که زمان شناس نیستند و قلمرو دیدشان به کار، ذکر، تسبیح و سجاده محدود می گردد، آن گاه که از وحدت با دیگر برادران مسلمان سخن به میان می آید و یا به مسلمانان ستمدیده در آن سوی مرزها کمک می شود، واکنشی تند نشان می دهند و این کارها را خیانت به کشور و مردم خود تلقی می کنند. بدیهی است که چنین طرز تفکری مانعی بزرگ بر سر راه همگرایی در جامعۀ اسلامی است و صاحبان این طرز تفکر به جای خدمت به اسلام و جامعۀ اسلامی بدان خیانت می کنند. چه زیباست این سخن امام علی(علیه السّلام)‰ که در خصوص جاهلان متنسک فرمود: «فاجتمع القوم علی الفرقة و افترقوا عن الجماعة، کأنّهم أئمّة الکتاب و لیس الکتاب إمامهم»؛ آن قوم در تفرقه و جدایی هم داستان اند و در اتحاد و همگرایی پراکنده. گویی آنان

ص: 109

پیشوای قرآن اند، نه قرآن پیشوای آنان.(1)

روز عمر کرد؛

3. پیمان دفاعی مشترک که پس از جنگ شش روزه، میان مصر، سوریه و اردن (1966 م) شکل گرفت، برای همیشه به دست فراموشی سپرده شد؛

4. منشور طرابلس که میان ناصر، قذافی و نمیری منعقد گردید (1969 م)، به سرنوشتی نامعلوم دچار شد؛

5 . فدراسیون مصر و لیبی (1970 م) که پس از چند هفته از هم پاشید؛

6 . شکل گیری جماهیر عرب میان مصر، سودان و لیبی (1971 م) که به دلیل کارشکنی برخی اعضا از هم پاشید؛

7. پیمانهای دیگر نیز نظیر پیمان وحدت طلبانۀ لیبی و تونس (1974 م)، سوریه و عراق (1978 م)، لیبی و سوریه (1980 م) و پیمان شکل گیری مغرب بزرگ عربی متشکل از الجزایر، مراکش و تونس (1983 م) به سرنوشتی نامعلوم دچار گردید.(1)

رسم سراغ دارد، نباید به گفتۀ دیگران دربارۀ او گوش دهد. بسا تیرانداز تیری می افکند و تیرش به خطا می رود؛ سخن نیز چنین است.(1)

ساخت و برای همیشه با برادر ایمانی خود قهر کرد، بلکه لازم است کدورتها و چالشها را برطرف کرد و دلهای سردشده را گرمایی دیگر بخشید. پیامبر(صلّی الله علیه و آله وسلّم )‹ در این باره فرمود: «لاتقاطعوا و لاتدابروا و لاتباغضوا و لاتحاسدوا و کونوا عباد الله إخواناً»؛ پیوندها را قطع مکنید، از هم رو برمتابید، کینۀ هم را به دل مگیرید، به همدیگر حسادت نورزید و با دیگر بندگان خدا برادر باشید.(1)

پرهیز از هرگونه قهر و جدایی با برادران ایمانی، در سیرۀ امام علی(علیه السّلام)‰ به خوبی نمایان است. آن حضرت حتی به فردی مانند ابوموسی اشعری که قلب مبارکش را جریحه دار کرد و زمینۀ خانه نشینی او را فراهم آورد، فرمود:

با آنکه از تو ناراحتم، این ناراحتی باعث نمی شود که با تو قهر کنم و برای تو سخنی از رسول خدا‹(صلّی الله علیه و آله وسلّم ) نگویم. از پیامبر‹(صلّی الله علیه و آله وسلّم ) شنیدم که فرمود: «هرگاه کسی به عیادت برادر ایمانی خود برود، گام در رحمت الهی نهاده است و آن گاه که نزد بیمار بنشیند، رحمت الهی او را فرا می گیرد».(2)

این واقعیت را از قرآن کریم بیاموزیم که به طور روشن پیروان خود را از هر نوع ناسزاگویی به دشمن منع کرده است: «وَلَا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْمٍ » € ؛ به «معبود» کسانی که غیر خدا را می خوانند، دشنام ندهید که آنان نیز از روی دشمنی و نادانی، خدا را دشنام خواهند داد.(1)

اگر ناسزاگویی به دشمن، امری زشت است، به برادران مسلمان زشت تر است؛ چه اینکه ناسزاگویی همگرایی را در جامعۀ توحیدی با خطری جدی مواجه می سازد و جز کینه و دشمنی به همراه نمی آورد. سخن امام محمد باقر(علیه السّلام)‰ گواهی بر این مطلب است که فرمود: «لاتسبّوا الناس فتکسبوا العدوایة بینهم»؛ مردم را ناسزا نگویید که [اگر بگویید] برای خود دشمن می تراشید.(2)

نکتۀ دیگری که در اینجا باید گفت، ضرورت پرهیز از به کارگیری القاب زشت برای پیروان دیگر فِرَق اسلامی است. اگر به استناد آیۀ  « وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَکُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ» €(3) طعنه زدن و به کارگیری القاب زشت، حرام و نارواست، این حکم اختصاص به افراد ندارد، بلکه گروهها و پیروان مذاهب را نیز در بر می گیرد. بنابراین، به کارگیری الفاظی مانند «رافضی» و «زندیق» که برخی برای شیعیان به کار می برند و یا القابی مانند «ناصبی» و «جبری» که برای برادران اهل سنت به کار می رود، امری نادرست و نارواست.(4)

ص: 114

ببینند، همواره در پی این بودند که بدانند راز سربلندی و توفیق اسلام در چیست که توانست از اقوام و قبایل پراکنده و معاند، امتی واحد و ظفرمند بسازد و نژادهای مختلف را در زیر پرچم توحید گرد آورد و به پشتیبانی آن، مرزها را درهم نوردد و عربها را از زندگی محدود و افتخارات معدود رهایی بخشد.

پس از آنکه دشمنان راز توفیق اسلام را در ایمان مسلمانان به آیین حیات بخش اسلام و همدلی و همگامی آنان در راه هدف یافتند، به فکر چاره افتادند تا به هر وسیلۀ ممکن، مسلمانان را به پراکندگی مبتلا سازند. از این رو، برای عملی ساختن کینه های دیرینۀ خود، دست به توطئه های شیطانی زدند و نقشه های خصمانه کشیدند تا مگر اتحاد جامعۀ اسلامی را در هم شکنند.

در این مجال، برای آشنایی با اقدامات خصمانۀ دشمن علیه اسلام و نیز هشدار به جوامع اسلامی، برآنیم تا به اختصار، برخی توطئه های دشمن بر ضد اسلام و مسلمانان را یادآور شویم:

در محافل اروپایی و صلیبی به بزرگی یاد می شد. این حکومت با فتوحات پی درپی خود و با جبران ویرانیهای ناشی از حملۀ صلیبیها و مغولها، روح امید را به دلهای افسردۀ مسلمانان دمید. اروپاییان و صلیبیان که از پیشرفت خلافت عثمانی به شگفت آمده بودند، در صدد برآمدند تا با اختلاف افکنی میان مسلمانان و تضعیف نیروی آنان، حرکت رو به پیشرفت این حکومت را کند کنند. به این منظور، به مطالعۀ مذاهب اسلامی پرداختند و مسائل اختلاف آمیز را در کتابهایی که در تیراژ بالا چاپ و در میان شیعیان و سنّیان پخش می شد، مطرح کردند.

آنان برای تحقق کامل اهداف خود، از یک سو با طرح دوستی با خلفای عثمانی و مردم آن سرزمین، در میان آنان نفوذ کردند و آن چنان به مردم، به ویژه به مفتیان، نزدیک شدند که آنها دشمن را دوست پنداشتند و توصیۀ حساب شدۀ آنان را مبنی بر تکفیر شیعیان جدی گرفتند و به مباح بودن خون آنان فتوا دادند، و از دیگرسو برخی از اروپاییان در قالب تاجر و بازرگان، با ایرانیان و حکومت صفوی که حکومتی شیعی بود، رابطۀ دوستی برقرار ساختند و تا آنجا پیش رفتند که گاه هزینۀ مراسم روضه خوانی در مساجد و تکایا را بر عهده می گرفتند و افراد را تحریک می کردند تا روضۀ پهلوی شکستۀ حضرت زهرا را بخوانند.(1)

هنگامی که دشمن با دامن زدن به اختلافات مذهبی، زمینۀ درگیری را در جامعۀ اسلامی فراهم آورد و مردم را به اختلافات داخلی سرگرم ساخت، خود به تصرف برخی نواحی امپراتوری بزرگ عثمانی مانند الجزایر، عدن، تونس، مصر، سودان، لیبی، مراکش، شیخ نشینهای حاشیۀ خلیج فارس و مانند آن پرداخت.

ص: 117

بنابراین، باید به این حقیقت تلخ اعتراف کرد که ایجاد و گسترش اختلافات در جامعۀ اسلامی و از هم پاشیدن امپراتوری بزرگ عثمانی که از لنینگراد تا الجزایر و از آنجا تا یمن گسترش یافته بود، حاصل نقشه های استعمارگران کهنه کار بود. آنچه امروزه در کشورهای فلسطین، افغانستان و عراق می گذرد، نمونه ای دیگر از توطئۀ استعمارگران است.

پی ریزی بنیادهای فکری و دستیابی به اهداف خود آغاز کنند. نمونۀ این وحدت را که اثربخشی خاصی داشت، می توان در عصر پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله وسلّم )‹ جست وجو کرد.

دشمنان اسلام که فرهنگ واحد اسلامی و اتحاد امت بزرگ اسلام را خطری جدی برای خود می دانستند، با شیوه ای مرموز و ناشناخته، فرهنگ اصیل اسلامی را هدف قرار دادند و اقدام به فرقه تراشی و مکتب سازی کردند؛ چنان که ارسطو نیز گفته است: «برای نفی فرهنگ، یک فرهنگ لازم است».(1) پیدایش بیش از250 فرقه در دنیای اسلام(2) و پیدایش 131 فرقه تنها در میان شیعیان،(3) از پیامدهای تأسفبار این سیاست دشمن است.

دشمن در چند دهۀ اخیر، با ساختن مکاتبی جدید مانند بابیگری(4) و بهائیگری در ایران،(5) وهابیگری در جزیری العرب(6) و قادیانیگری در هندوستان،(7) به اهداف شوم خود دامن زد و به این وسیله توانست فرهنگ واحد اسلامی را به پاره های مختلف تقسیم کند و هر گروهی را به پارۀ خود سرگرم سازد. این در حالی است که قرآن کریم امت اسلامی را امتی واحد

ص: 120

معرفی کرده است و جز فرهنگ واحد و خدای واحد برای این امت نمی پسندد(1) و هرگونه اختلاف و انشعاب را برخلاف آرمانهای خود می داند.(2)

و یهودیان(1) و بهائیان(2) به فرهنگ متعالی اسلام در ایران، همه و همه حاصل تلاش استعمارگران در تقویت اقلیتهای دینی است که در انتقال فرهنگ بیگانه به جوامع اسلامی و ایجاد تفرقه در میان مسلمانان نقش مؤثری داشته اند.(3)

محمود صواف در خصوص پیامد تقویت اقلیتهای دینی در کشورهای اسلامی می نویسد: «آری، استعمار میان عرب تفرقه انداخته و آنان را به دسته جات و احزابی تقسیم نموده و آتش فتنه را در میان آنان مشتعل ساخته

است».(4)

این اقلیتها که در کشورهای اسلامی نقش ستون پنجم را دارند، انسان را به یاد نقش همینها در صدر اسلام می اندازد که پیوسته علیه نظام نوپای اسلامی توطئه کرده و برای ایجاد اختلاف در میان مسلمانان تلاشی وافر می کردند. در آیات 98 تا 101 سورۀ آل عمران، به تلاش آنها برای روشن کردن آتش خاموش شدۀ اختلاف میان قبایل تازه مسلمان اوس و خزرج به روشنی اشاره شده است.(5)

قرآن کریم در این آیات، از یک سو اقلیتها را توبیخ می کند و می گوید: شما که خود از پذیرش حق می گریزید، چرا با سم پاشی، وسوسه و شبهه افکنی، مسلمانان را از راه مستقیم منحرف می سازید و با یادآوری

ص: 122

کینه های فراموش شده، آتش اختلاف و دشمنی را در میان مسلمانان برمی افروزید؟(1) و از سوی دیگر به مسلمانان خطر اقلیتهای دینی را گوشزد می کند و می گوید: اگر راه نفوذ را بر این اقلیتها نبندید، با نفوذ و وسوسه های خود، شما را از راهی که در پیش دارید، بازمی دارند.(2)

شمرده است. از این رو، بی آنکه نژاد خاصی را در نظر داشته باشد، با تعابیری همچون «یَا أَیُّهَا النَّاسُ »و€ «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا » تمامی انسانها را مخاطب خود ساخته و همگان را به صلاح و فلاح دعوت کرده است.

بنابراین، برخی افراد که با تأثیرپذیری از القائات نژادپرستانه، در آیۀ «لَقَدْ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ »،(1) «أنفسکم» را «نژاد عرب» معنا کرده اند،(2) به

قرآن جفا نموده اند؛ چرا که این طرز تفکر و برداشت نادرست، از شمول قرآن و جهانی بودن آن می کاهد و آن را تنها به نژاد عرب محدود می سازد.

پیامبر اکرم‹ (صلّی الله علیه و آله وسلّم )که از احساسات نژادپرستانه احساس خطر می کرد، چنین هشدار داده است: «من کان فی قلبه حبّی من خردل من عصبیّی بعثه الله یوم القیامة مع أعراب الجاهلیّة»؛ هر کس به اندازۀ دانۀ خردلی عصبیت در دل داشته باشد، خدا او را در روز قیامت با اعراب جاهلی محشور خواهد کرد.(3)

امام علی(علیه السّلام)‰ که خود پس از رحلت پیامبر(صلّی الله علیه و آله وسلّم )‹ ، از این مسئله رنج فراوان برد، این پدیدۀ شوم را وسوسۀ شیطان معرفی کرده، می فرماید: «شراره های تعصب و کینه های زمان جاهلیت را که در دلهایتان مانده است، خاموش سازید که این تعصب در مسلمان از آفتهای شیطانی، غرورها، کششها و افسون دمیدنهای اوست».(4)

دشمن که از این حربه سودهای فراوان برده است، نه تنها با تقویت روحیۀ ملیت پرستی، امت واحد اسلامی را هدف قرار داده است، بلکه تلاش

ص: 124

می کند تا مردمی مانند مردم مصر را که سابقه ای دیرینه در اسلام دارند، نه تنها از اسلام، که حتی از عربیت جدا سازد. داستان تلخ فرعونی گری و تبلیغ دشمن برای بازگشت مصریان به آیین نیاکان خود، گواهی روشن بر این حقیقت تلخ است. یکی از منادیان فرعونی گری که در این باره تلاشی وافر کرده است، در خصوص رواج فرعونیگری در مصر می گوید: «لازم است روح ملیت پرستی را در میان توده ها به وجود آوریم و بیش از همه باید به ادبیات فرعونی گری که یادگار پدران و اجداد ماست، اهتمام ورزیم».(1)

دشمن که این حرکت شوم را گامی در جهت دست یابی به اهداف شیطانی خود می داند، آن را سخت مورد حمایت قرار داده و با کمکهای مالی خود، آن را تقویت کرده است که این خبر، نمونه ای از تلاش دشمن در این باره است: «راکفلر، میلیونر یهودی آمریکایی، یکی از ادیبان برجسته را مأموریت داد تا به منظور تأسیس بنگاه فرعونی گری همراه با مبلغی هنگفت روانۀ مصر گردد و به او مأموریت داد تا مبالغ ارسالی را در راه جداسازی مصر از اسلام و عربیت هزینه کند».(2)

سوگمندانه باید گفت جریان روشن فکری که باید در هوشمندی، فرزانگی، مبارزه با جمود و خمودگی و رهایی از هرگونه فساد و تباهی تجلی یابد، امروزه در تعارض با سنت و باورهای دینی و تبلیغ سوء علیه احکام و شعائر اسلامی نمود پیدا کرده است.

این نوع روشن فکری نه از نوع روشن فکری غربی است و نه از نوع روشن فکری اسلامی،(1) بلکه امری التقاطی و آمیخته از حق و باطل و پدیده ای تلقیح شده از فرهنگ خودی و بیگانه است که از سوی استعمارگران در جوامع اسلامی رواج می یابد. این نوع روشن فکری که مورد حمایت دشمن است، در ایجاد تفرقه و پراکندگی در میان امت اسلامی از هر عامل دیگری مؤثر تر است؛ چرا که در اینجا سخن از آمدن بیگانگان نیست، بلکه سخن از بیگانه شدن نیروهای خودی است که جاهلانه و یا عالمانه، ولی مغرضانه، آب به آسیاب دشمن می ریزند و به حربه ای علیه وحدت امت اسلامی تبدیل شده اند.

بگذار صورت کریه این نوع روشن فکری را از زبان یکی از مروّجان غربی آن به تصویر بکشیم که می گوید:

ما، خان زاده ها، پولدارها، گردن کلفتهای آفریقا و آسیا را می آوردیم چند روز آمستردام، لندن، نروژ، بلژیک و پاریس می چرخاندیم... و آرزوی اروپایی شدن کشور خودشان را در دلهایشان به وجود می آوردیم و اینها را به کشورهایشان پس می فرستادیم... و بعد، ما در برلین، بلژیک و... حرف می زدیم، انعکاس وفادارانه و درست صوت خودمان را از حلقومهایی که ساخته بودیم، می شنیدیم. مطمئن شده بودیم که نه تنها این روشن فکران هرگز کوچک ترین حرفی برای گفتن جز آنچه ما به دهانشان بگذاریم، ندارند، حتی حق حرف زدن

ص: 126

را از مردم خودشان هم گرفته بودند.(1)

این دست آموزان غرب که سنت شکنی را نشان از روشن فکری می دانند، در اجرای مأموریتهای خود، گاه ضرورتهای اسلامی و ظواهر مذهبی مانند مجازات اسلامی و عزاداری را زیر سؤال می برند و گاه یک سری ادعاهای بی مبنا مانند قرائتهای متفاوت از دین را بر سر زبانها می اندازند و گاهی هم در مخالفت با رهبران دینی، لباس روحانیت را یادگار حاکمان صفویه و جایگاه

مرجعیت را برگرفته از سِمَت پاپ در جهان مسیحیت می دانند؛ غافل از اینکه نه شریعت اسلام با آیین تحریف شدۀ مسیحیت قابل مقایسه است (چرا که مکتب اسلام مکتبی جامع و مبتنی بر عقلانیت و کتاب آسمانی اش نیز وحیانی و به دور از هرگونه خرافه و گزافه است) و نه عالمان و مراجع دینی ما با رهبران کلیسا قابل مقایسه اند (زیرا مراجع ما، برخلاف حاکمان کلیسا که شریک حکومتهایند و از تودۀ مردم بریده اند، همواره در متن جامعه و در کنار مردم بوده اند) و نه جامعۀ دینی و مذهبی ما با جوامع غربی قابل سنجش است (زیرا جامعه ای که با فرهنگ قرآنی و وِلایی خو گرفته است، نه تحت تأثیر روشن فکری التقاطی قرار می گیرد و نه تسلیم القائات بی پایۀ این خودیهای بیگانه زده می شود).

در اشاره به طرز تفکر این طیف از روشن فکران، به نقل از مجلۀ معرفت تنها به سخن یکی از آنها بسنده می کنیم که در ستایش تقلید از بیگانگان می گوید: «در اخذ اصول تمدن جدید و مبانی ترقی عقلی و فکری، حق نداریم در صدد اختراع باشیم، بلکه باید از فرنگ سرمشق بگیریم و در جمیع صنایع، از باروت گرفته تا کفش دوزی، محتاج سرمشق غرب بوده و هستیم».(2)

ص: 127

همت گماردند.(1)

سپس آن حضرت به صورت جزئی تر تأکید می کند همه دربارۀ سرگذشت قوم بنی اسرائیل بیندیشند که چگونه فرعونیان آنان را به بردگی کشیدند و تمام راههای فرار و دفاع را بر آنان بستند، اما آن گاه که از نوعی آمادگی و همدلی برخوردار گشتند، خداوند وحشت آنان را به امنیت و خواری آنها را به عزت تبدیل کرد و از آنها که بردگانی بیش نبودند، فرمانروایانی مقتدر ساخت. آن حضرت در اشاره به راز این عزت و توفیق می گوید: «در حال آنان بیندیشید که چگونه بودند، آن گاه که گروهها گرد هم بودند، خواسته ها هم سو، دلها یکسان، دستها کمک کار هم، شمشیرها یاریگر یکدیگر، بینشها ژرف و اراده ها یکی بود. آیا آنان مهتران سراسر جهان نبودند و بر جهانیان پادشاهی نمی کردند؟».(2)

وسیلۀ آن، دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید.(1)

به همین دلیل است که قرآن آن دسته از مؤمنانی را که در کنار یکدیگر قرار دارند و در صفی واحد در برابر دشمن می جنگند، ستوده و آنان را «بنیان مرصوص» خوانده است: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیَانٌ مَرْصُوصٌ » ؛ خداوند کسانی را دوست می دارد که در راه او پیکار می کنند و گویی بنایی آهنین اند.(2)

رفتار امام علی‰(علیه السّلام) پس از رحلت پیامبر(صلّی الله علیه و آله وسلّم )‹ ، تفسیر عملی و مصداقی بارز برای این آیات است. با آنکه حضرت می دید از حق مسلم خود محروم شده است، برای حفظ وحدت در مدینۀ آن روز، لب بر هم نهاد و سکوت اختیار کرد.(3)

حاصل خویشتن داری امام و اقدامات ستودنی وی، تنها حفظ هیمنۀ اسلام و قدرت مسلمانان در جامعۀ نوپای مدینه نبود، بلکه همین اقدامات وحدت آفرین او بود که به فتح کشورهایی بزرگ مانند ایران و روم و تصرف فاتحانۀ مصر، عراق و فلسطین انجامید.

رخنه کند و موجودیت آن را به خطر اندازد؛ چرا که اتحاد و همدلی ریشۀ هر فتنه ای را می خشکاند و بذر نوع دوستی را در جامعه می افشاند. محصول این فرایند، چیزی جز برخورداری جامعه از امنیت و آرامش نخواهد بود. این همان است که پیامبر اکرم‹(صلّی الله علیه و آله وسلّم ) فرمود: «الجماعة رحمة و الفرقة عذاب»؛ همگرایی رحمت و واگرایی عذاب است.(1)

بنابراین، اگر جامعۀ جهانی و یا پیروان ادیان آسمانی اختلافات را کنار بگذارند و متحد گردند، تنش میان آنان به حداقل می رسد؛ همان طور که اگر مؤمنان در جامعۀ ایمانی و اعضای یک خانواده در کانون زندگی خود، متحد و همدل گردند، زمینۀ درگیری میان آنان از بین می رود و از هرگونه قهر و جدایی مصون می مانند.

با خداوند است و اوست که آنان را از آنچه می کردند، آگاه می سازد.(1)

زیانبار است که توان نیروی خودی را از بین می برد و ضعف و سستی را در صفوف مسلمانان اجتناب ناپذیر می کند. قرآن در تصریح به این واقعیت فرمود: « وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ »؛ نزاع نکنید که سست خواهید شد و قدرت شما به هدر خواهد رفت.(1)

قرآن در ذکر نمونه ای عینی و تاریخی برای این مطلب، به داستان تلخ غزوۀ احد اشاره کرده و عامل شکست پس از پیروزی را در آن غزوه، اختلاف نگهبانان در گذرگاه کوی رمات دانسته است: «وَلَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّی إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ » € ؛ خداوند وعدۀ خود را [در امر پیروزی بر دشمن] بر شما تحقق بخشید، در آن هنگام که دشمنان را به فرمان خدا می کشتید، تا اینکه سست شدید و در کار [نگهبانی] به نزاع پرداختید.(2)

اگر دنیاخواران گرگ صفت با هدف چپاول ثروت و منابع سرشار کشورهای اسلامی به این سرزمینها حمله کرده اند، به دلیل تفرقه و پراکندگی مسلمانان بوده است. نبود وحدت در کشورهای اسلامی، زمینه ای مناسب برای این دزدان مسلح فراهم آورده و آنها را در غارت ثروتهای این کشورها جری تر کرده است.

امام علی(علیه السّلام)‰ در یکی از خطبه های خود، ابتدا از تفرقه و پراکندگی در جامعۀ خودی اظهار تأسف کرده، می فرماید: «افترقوا بعد ألفتهم و تشتّتوا عن أصلهم...»؛ مسلمانان پس از الفت و همگرایی به تفرقه و پراکندگی دچار شدند و از اصل خویش به انحراف رفتند... . سپس به طمع دشمن که از تشتت و جدایی مسلمانان نشئت می گیرد، اشاره کرده است:

أیّها الناس لو لم تتخاذلوا عن نصر الحقّ و لم تهِنوا عن توهین الباطل

ص: 135

لم یطمع فیکم من لیس مثلکم، و لم یقوَ من قوِی علیکم؛ ای مردم، اگر از یاری حق دست برنمی داشتید و در خوار ساختن باطل سستی نمی کردید، هیچ گاه کسانی که به پای شما نمی رسند، به شهرهای شما طمع نمی کردند و آن که بر شما چیره شده است، قوت نمی گرفت.(1)

بهره کشی] زنده نگه داشت.(1)

پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله وسلّم )‹ دربارۀ پراکندگی جامعه که به سلطۀ نااهلان و ستمگران می انجامد، چنین هشدار داده است: «ما اختلفت أمّی بعد نبیّها إلا ظهر أهل باطلها علی حقّها»؛ هیچ امتی پس از پیامبرشان به پراکندگی دچار نشدند، جز آنکه در آن امت، باطل گرایان بر حق گرایان چیره شدند.(2)

کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَأُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ » € ؛ مانند کسانی نباشید که به پراکندگی دچار شدند و پس از آنکه نشانه های روشن به آنان رسید، اختلاف کردند. برای آنان عذابی بزرگ است.(1)

در آیۀ دیگری نیز آمده است: «وَمَنْ یُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدَی وَیَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّی وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِیرًا »؛ کسی که پس از آشکار شدن حق، از در مخالفت با پیامبر درآید و راهی جز راه مؤمنان برگزیند، ما او را به همان راهی که می رود، می بریم و او را به دوزخ می فرستیم که چه بد جایگاهی است.(2)

پیامبر اکرم‹(صلّی الله علیه و آله وسلّم ) نیز وحدت و همگرایی را رحمت و تفرقه و واگرایی را عذاب می داند: «الجماعة رحمة و الفرقة عذاب»؛ همگرایی رحمت و پراکندگی عذاب است.(3)

افزون بر موارد یادشده، تفرقه و وحدت شکنی پیامدهای دیگری نیز دارد که خروج تدریجی از دین،(4) محرومیت از فیض خدا،(5) ویرانی اندیشه ها(6)

و شکست و واماندگی(7) از آن جمله است.

آحاد جامعۀ اسلامی را در کنار هم نگه می دارد و ارتباطی منظم میان آنان برقرار می سازد و آنها را از پراکندگی و دورافتادگی مصون می دارد. از این رو باید یادآور شد، در شرایطی که دشمنان اسلام و مسلمین و زورگویان بی منطق، با زور و تهدید و به کارگیری انواع نقشه ها و حیله ها، در هدم اسلام و سرکوبی مسلمانان می کوشند تا جامعۀ اسلامی را صد پاره کرده و آن را به مصیبتی بدتر و تلخ کامی فزون تر مبتلا سازند، بایسته است تمامی مسلمانان، به خود آمده و گذشتۀ عزتمندانۀ خویش را به یاد آورند و به وضع موجود که وضعی رقت بار است تأسف بخورند و با مقایسۀ این دو زمان و عبرت آموزی از آن، سلایق فردی و خودبرتربینیهای نژادی را کنار نهند و از چنددستگیها و دشمنیها دست برداشته و به عزت اسلامی خود که یادآور خاطرات شیرین خندق و خیبر و فتح اندلس و قسطنطنیه است بازگردند و با اتحاد عمیق و انسجام خود، در تحقق آرمانهای جهانی اسلام بکوشند.

در پایان و در نتیجه گیری از این تحقیق، مواردی به عنوان «منشور وحدت اسلامی» یاد می گردد، به امید آنکه مسلمانان، به رغم وجود تنوع و تفاوت فرهنگها، در اجرای مواد وحدت آفرین این منشور بکوشند.

1. نه تنها در مکتب توحیدی اسلام، مبنای عالم آفرینش بر اتحاد و یگانگی استوار است و نه تنها مبنای این مکتب، دعوت به یگانه پرستی است که در نظام اجتماعی اسلام نیز همدلی و همگرایی به صورت امری فطری رقم خورده است.

2. وحدت و همگرایی در جامعۀ توحیدی پیش از آنکه مطلوبی دینی و وحیانی باشد، ضرورتی عینی و عقلانی است؛ زیرا تداوم حیات و استواری جامعۀ اسلامی وام دار برقراری وحدت در جامعه است.

3. ایمان به خدا، نبوت و خاتمیت پیامبر گرامی اسلام و اعتقاد به معاد و

ص: 140

عدم انکار ضروریات اسلام، از ملاکهای مسلمانی است، از این رو هیچ کس مجاز به تکفیر دیگر افرادی که از این ملاکها برخوردار می باشند، نیست.

4. آرمان تمام پیامبران و رهبران الهی، ایجاد وحدت و تحکیم آن در میان ملتها بوده است.

5 . تأکید قرآن به وحدت و همگرایی منحصر به موردی خاص نیست بلکه افزون بر ضرورت وحدت و همگرایی در جامعۀ توحیدی، به وحدت در میان پیروان ادیان آسمانی و بالاتر از آن، وحدت در سطح جامعۀ جهانی نیز توصیه نموده است.

6 . برای اهمیت وحدت در قرآن همین بس که به عنوان نعمتی الهی و فلسفۀ نزول قرآن و بعثت پیامبران رقم خورده است، همچنان که زشتی پراکندگی در قرآن به انحراف از راه فطرت، بغی و ستمگری، نغمه ای شیطانی و عذابی الهی معرفی شده است.

7. پیامبر اکرم‹(صلّی الله علیه و آله وسلّم ) با شعار  «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا» € وحدت را پی نهاد و با اقدامات وحدت آفرین خود، آن را استوار ساخت. اقدامات آن حضرت در طول دوران رسالت، به ویژه پس از هجرت، گواهی آشکار بر این واقعیت است.

8 . امامان نور(علیهم السّلام) Œ که متأثر از فرهنگ متعالی اسلام و توصیه های پیامبر‹(صلّی الله علیه و آله وسلّم ) به وحدت بودند، با رفتارهای وحدت آفرین خود، به استواری وحدت در جامعه کمک کردند؛ سکوت حکیمانۀ امام علی(علیه السّلام)‰ در طول 25 سال و شرکت دیگر امامان در نماز جمعه، جماعت و مراسم عیدِ دیگر مسلمانان و نیز توصیۀ آنان به شرکت شیعیان در مراسم برادران اهل سنت از جمله اقدامات امامان است.

10. پیشوایان اهل سنت که معاصر با امامان شیعه بودند، از رابطه ای دوستانه و توأم با احترام برخوردار بودند و حتی مانند دیگران در محضر

ص: 141

آنان شاگردی می کردند. شاگردی ابوحنیفه و مالک بن انس نزد امام صادق(علیه السّلام)‰ نمونه ای بر این مطلب است.

12. عالمان همیشه بیدار مسلمان که بیش از دیگران، ضرورت وحدت جامعۀ اسلامی را حس می کنند، همواره در اندیشۀ ایجاد و حفظ وحدت در جامعه بوده و هستند. تاریخ مشعشع این رهبران در برخورد هوشمندانه با این موضوع، گواهی روشن بر این مدعاست.

13. وحدت به معنای عدم اختلاف مسلمانان در عقاید و سلایق نیست، چرا که وحدت به این معنا نه معقول است و نه ممکن، بلکه وحدت، به معنای همدلی در مشترکات و همراهی و همرأیی در عرصه های سیاسی و جهانی است.

14. تحقق وحدت، مبتنی بر کلان نگری، جامع نگری، توسعه در اندیشه و رهایی از چارچوب تنگ و تاریک تعصبات غیر منطقی است.

15. هرچند عواملی محدود و معدود، امت متحد دیروز را به جمعی پراکنده تبدیل ساخته است، اما در برابر این واقعیت تلخ، محورهایی همچون اشتراک در اصول اعتقادی، عبادی، سیاسی و داشتن منابع مشترک فقهی و نیز اشتراک در انجام فروع عملی وجود دارد که امید به همگرایی را تقویت می کند.

16. وحدت و همگرایی که تجلّی جامعۀ آرمانی است، عناصر و پیش زمینه های ویژه ای دارد که جامعۀ توحیدی را از دیگر جوامع بشری، متمایز و ممتاز می سازد، ایمان به خدا و پیامبر، دوستی اهل بیت، وحدت در قبله، عنصر حج، وظیفه به جمع گرایی در امور عبادی و مانند آن از جملۀ این عناصرند.

17. هرچند مسلمانان، به لحاظ تنوع اقوام، نژاد و زبان و نیز اختلاف در منطقۀ جغرافیایی، از فرهنگهای متنوع و متفاوتی برخوردارند، در عین این

ص: 142

تفاوتها، وارث فرهنگی همسان و مشترکند.

18. هرچند با اختلال در امر حیاتی وحدت، آیندۀ مسلمانان، تاریک و مبهم می نماید، آنچه که جامعۀ اسلامی را به آینده ای روشن امیدوار می سازد وظایف و تکالیفی همگانی است که می توان با انجام آن، وحدت لازم را دست آورد و شوکت ازدست رفته را به جامعه باز آورد. ضرورت شناخت متقابل، انجام گفت وگوهای مثبت، نقدهای دور از توهین، تسامح در چندگرایی، به کارگیری عفو و مدارا، عبرت گرفتن از تاریخ، چاره اندیشی دربارۀ اختلافات، جهت دهی دینی به شعائر اسلامی و مانند آن، از جملۀ این وظایفند.

19. وحدت و همگرایی مانند دیگر پدیده های اجتماعی آسیب و آفتهای فراوان دارد که خطری جدی برای امت بزرگ اسلامی است، از این رو بر فرهیختگان و مصلحان خیراندیش لازم است، ابتدا این آسیبها را شناسایی و سپس راهی برای درمان آن ارائه نمایند. گفتنی است این آسیبها به دو دستۀ آسیبهای درونی و بیرونی تقسیم می شود.

20. وحدت و همگرایی اصلی بایسته و ضرورتی کاربردی است که اگر محقق شود، آثاری مسرت بخش به ارمغان می آورد، همان سان که تفرقه و پراکندگی عاملی زیان بار است که اگر ملتی گرفتار آن شود ناگزیر از پذیرش پیامدهای دردآورش خواهد شد.

ص: 143

ص: 144

16. ابن کثیر، حافظ ابوالفداء اسماعیل دمشقی، البدایة و النهایة، بیروت، دار احیاء الثراث العربی، چاپ اول، 1408 ق.

17. ابن منظور افریقی مصری، ابوالفضل جمال الدین محمد، لسان العرب، قم، نشر ادب الحوزۀ، 1405 ق.

18. ابن واقد، محمد بن عمر، المغازی الواقدی، قم، دانش اسلامی، 1405 ق.

19. ابن هشام حمیری، السیرة النبویة، مصر، مصطفی البانی، 1355 ق.

20. احسائی، ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی، قم، سیدالشهداء، چاپ اول، 1403 ق.

21. امام شافعی، کتاب الاُمّ، بیروت، دار الفکر، چاپ دوم، 1403 ق.

22. امین، سیدمحسن، تاریخچه و نقد و بررسی وهابیها، ترجمۀ سیدابراهیم سیدعلوی، تهران، امیرکبیر، 1376 ش.

23. امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دار الکتب العربیة، چاپ سوم، 1387 ق.

24. بحرانی، کمال الدین میثم بن علی، شرح مئة کلمة، قم، جامعۀ مدرسین، بی تا.

25. بی آزار شیرازی، عبدالکریم، همبستگی مذاهب اسلامی، تهران، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، 1377 ش.

26. بیهقی، احمد بن حسین بن علی، السنن الکبری، بیروت، دار الفکر، بی تا.

27. تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، شرح جمال الدین محمد خوانساری، تصحیح و تعلیق سیدجلال الدین محدث، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، 1366 ش.

28. جعفری، محمدتقی، «نفوذ فرهنگ در جوامع انسانی»، مجموعۀ مقالات دومین سمپوزیوم مسائل تربیتی، بی جا، بی نا، بی تا.

29. ------ ، تفسیر و نقد مثنوی مولوی، بی جا، بی تا.

30. حاکم نیشابوری، محمد بن محمد، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دار المعرفی، 1406 ق.

31. حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ پنجم، 1403 ق.

32. حرّانی، ابومحمد حسن بن شعبه، تحف العقول، ترجمۀ محمدباقر کمره ای، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، 1363 ش.

33. حفتی داود، حامد، نظرات فی الکتب الخالدة، قاهره، دار العلم، چاپ اول، 1399 ق.

34. حکیمی، محمدرضا، مشعل اتحاد، تهران، انجام کتاب، 1360 ش.

35. حلّی، رضی الدین علی بن یوسف، العدد القویّی لدفع المخاوف الیومیی، قم، نشر کتاب خانۀ آیة الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1408 ق.

36. حویزی، عبد علی بن جمعه، نور الثقلین، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1412 ق.

ص: 146

37. حیدر، اسد، امام صادق و مذاهب چهارگانه، ترجمۀ حسن یوسفی اشکوری، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، 1369 ش.

38. خمینی، سیدروح الله، صحیفۀ امام (مجموعه آثار امام خمینی)، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام، چاپ اول، 1378 ش.

39. خمینی، سیدروح الله، صحیفۀ نور، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، چاپ دوم، 1374 ش.

40. دار التقریب، اسلام آیین همبستگی، ترجمه و نگارش عبدالکریم بی آزار شیرازی، تهران، مؤسسۀ بعثت، 1354 ش.

41. در جستجوی راه از کلام امام، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، 1362 ش، دفتر 15.

42. دیوان صائب تبریزی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، 1366 ش.

43. ذهبی، محمد بن احمد، تذکری الحفّاظ، حیدرآباد، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

44. ------ ، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ نهم، 1413 ق.

45. راوندی، قطب الدین، کتاب النوادر، بیروت، دار الحدیث، چاپ اول، 1407 ق.

46. ربّانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1377 ش.

47. رشید رضا، محمد، المنار، بیروت، دار المعرفة، چاپ دوم، بی تا.

48. روزنامۀ کیهان، پنجم دی ماه 1341 ش.

49. زمخشری، جارالله، الکشّاف، بیروت، دار الکتاب العربی، بی تا.

50. سقاف، حسن بن علی، فتح المعین بنقد کتاب الاربعین، عمان، مکتبی الامام النووی، چاپ اول، 1410 ق.

51. سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، تحقیق محمدباقر انصاری، قم، الهادی، چاپ اول، 1420 ق.

52. سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر، الجامع الصغیر، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1041 ق.

53. ------ ، الدرّ المنثور، قم، کتاب خانۀ آیة الله مرعشی نجفی، بی تا.

54. شرابی، هشام، روشنفکران عرب، ترجمۀ عبدالرحمن عالم، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1368 ش.

55. شرف الدین، سیدعبدالحسین، اجوبة مسائل جارالله، صیدا، العرفان، چاپ دوم، 1373 ق.

56. شریف، یحیی امین، معجم الفرق الاسلامیة، بیروت، دار الاضواء، چاپ اول، 1406 ق.

57. شیرازی، صدرالدین محمد، الاسفار الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1981 م.

58. صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، بیروت، دار الکتب العلمیی، چاپ اول، 1414 ق.

ص: 147

59. صدر حاج سیدجوادی، احمد و همکاران، دایرة المعارف تشیع، تهران، سعید محبّی، چاپ اول، 1376 ش.

60. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، جامعۀ مدرسین، بی تا.

61. طباطبایی، سیدمحمدحسین، نهایی الحکمة، قم، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم، 1382 ش.

62. طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، دار المعرفی، چاپ اول، 1406 ق.

63. طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، نجف، دار النعمان، چاپ اول، 1386 ق.

64. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، مؤسسة الاعلمی، بی تا.

65. ------ ، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت، دار الفکر، 1415 ق.

66. طبری، احمد بن عبدالله، ذخائر العقبی فی مناقب القربی، دار الکتب المصریة، مکتبة القدسی، 1356 ق.

67. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، چاپ دوم، 1362 ش.

68. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافی، چاپ اول، 1414 ق.

69. عاملی، سیدجعفرمرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، بیروت، المرکز الاسلامی، چاپ پنجم، 1427 ق.

70. عقاد، عباس محمود، راه محمد، ترجمۀ اسدالله مبشری، تهران، امیرکبیر، چاپ ششم، 1366 ش.

71. فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1421 ق.

72. فولادی، محمد و محمدعزیز بختیاری، «عوامل تضعیف خودباوری فرهنگی»، معرفت، پاییز 1378 ش، شمارۀ 30.

73. فیض کاشانی، ملامحسن ، التفسیر الصافی، تهران، مکتبة الصدر، چاپ دوم، 1416 ق.

74. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، ادارۀ کل قوانین و مقررات کشور، چاپ اول، 1368 ش.

75. قرضاوی، یوسف، الامّة الاسلامیة حقیقة لا وهم، بیروت، الرسالة، چاپ اول، 1422 ق.

76. قرطبی، ابوعبدالله محمد بن احمد انصاری، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، 1405 ق. و دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1420 ق.

77. قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة لذوی القربی، بی جا، دار الاسوة، چاپ اول، 1416 ق.

78. کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، بیروت، دار التعارف، چاپ سوم، 1401 ق.

ص: 148

79. کنگرۀ جهانی ائمۀ جمعه، قم، الهادی، چاپ اول، بی تا.

80. کولپینارلی، عبدالباقی، نثر و شرح مثنوی شریف، ترجمۀ توفیق سبحانی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ سوم، 1381 ش.

81. گروه پژوهش حوزه و دانشگاه، پژوهشی در سیرۀ نبوی، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، 1382 ش.

82. لاریجانی، محمدجواد، «مقایسۀ گونه های روشنفکری»، اندیشۀ حوزه، آذر و دی ماه 1379 ش، شمارۀ 25.

83. لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، قم، دار الحدیث، چاپ اول، 1376 ش.

84. مؤسسۀ فرهنگی قدر ولایت، تاریخ تهاجم فرهنگی غرب (نقش روشنفکران وابسته)، تهران، مؤسسۀ فرهنگی قدر ولایت، چاپ چهارم، 1379 ش.

85. ماهنامۀ پاسدار اسلام، مرداد ماه 67 ، شمارۀ 440.

86. متقی هندی، علی بن عبدالملک، کنز العمّال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، الرسالة، چاپ پنجم، 1405 ق.

87. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403 ق.

88. مجمع دار التقریب، رسالة الاسلام، سال سوم، شمارۀ چهارم، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ دوم، 1411 ق.

89. محقق قمی، نجم الدین، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسۀ سیدالشهداء، 1364 ش.

90. محمود صواف، محمد، نقشه های استعمار در راه مبارزه با اسلام، ترجمۀ سیدجواد هشترودی، تهران، فراهانی، 1357 ش.

91. محیط طباطبایی، سیدمحمد، سیدجمال اسدآبادی و بیداری مشرق زمین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1370 ش.

92. مدنی بجستانی، سیدمحمود، فساد، سلاح تهاجم فرهنگی، قم، جامعۀ مدرسین، چاپ اول، 1374 ش.

93. مدیریت ویژۀ نشر آثار مقام معظم رهبری، حدیث ولایت، بی جا، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1375 ش.

94.مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائری المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، 1382 ش.

95. مشکور، محمدجواد، تاریخ شیعه و فرقه های اسلامی تا قرن چهارم، تهران، اشراقی، چاپ ششم، 1368 ش.

96. مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، تهران، صدرا، چاپ اول، 1365 ش.

97. ------ ، «الغدیر و وحدت اسلامی»، یادنامۀ علامه امینی، قم، رسالت، چاپ دوم، 1397 ق.

98. ------ ، مجموعه آثار، تهران، صدرا، چاپ دوم، 1384 ش.

ص: 149

99. مفید، محمد بن محمد بن نعمان عُکْبَری (شیخ مفید)، المسائل العکبریة، بیروت، دار المفید، چاپ دوم، 1414 ق.

100. ------ ، النکت الاعتقادیة، بیروت، دار المفید، چاپ دوم، 1414 ق.

101. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1361 ش.

102. منذری، زکی الدین عبدالعظیم بن عبدالقوی، الترغیب و الترهیب من الحدیث الشریف، بیروت، دار ابن کثیر، چاپ اول، 1414 ق.

103. منهاجی اسیوطی، محمد بن احمد، جواهر العقود، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1417 ق.

104. موثقی، سیداحمد، استراتژی وحدت در اندیشۀ سیاسی اسلام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1370 ش.

105. نصر، سیدحسین، معرفت و امر قدسی، تهران، فرزان روز، چاپ اول، 1380 ش.

106. نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، آل البیت لاحیاء التراث، چاپ دوم، 1408 ق.

107. نیشابوری، محمد بن فتّال، روضی الواعظین، قم، منشورات الرضی، بی تا.

108. واعظ زاده خراسانی، محمد، «تقریب مذاهب اسلامی، ضرورتی استراتژیک»، اندیشۀ حوزه، اسفند 86 ، شمارۀ 67 - 68 .

109. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، کتاب وحدت، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1362 ش.

110.هاشمی رفسنجانی، اکبر، «اجتهاد و نواندیشی»، مجموعه مقالات، تهران، مجمع جهانی تقریب بین مذاهب اسلامی، چاپ اول، 1382 ش.

ص: 150