تصویر

ص: 2

پیشرفت معلولان

محمد نوری

ص: 3

تصویر

تصویر

پیشرفت معلولان

پدیدآورنده: محمد نوری

نوبت چاپ: اول، تابستان 1398

شابک: 8-38-6216-622-978 ISBN: 978-622-6216-38-8

ناشر: توانمندان شمارگان: 1000

نسخه قیمت: 000/250 ریال

قم، بلوار محمدامین، خیابان گلستان، کوچه11، پلاک4، دفتر فرهنگ معلولین

تلفن: 32913452-025 فکس: 32913552-025 همراه: 09125520765

www.HandicapCenter.com

, info@handicapcenter.com

www.DataDisability.com

, www.Tavanmandan.com

ص: 4

سیف الملک و انتقال تجربه از روسیه. 54

زندگی نامه سیف الملک.... 54

دوره سفارت... 55

گزارش از معلولیت ها 56

مدرسه لاظروف... 60

بررسی و تحلیل... 61

ناصرالدین شاه (1247-1313ق) 62

روزنامه خاطرات... 62

سفرنامه به فرنگستان.. 64

دستاوردها 66

مدنیت و نهادهای مدنی... 66

الگوسازی... 67

مشروطیت و معلولین... 68

اقتصاد و معیشت.... 69

نقش پزشکی... 70

نخستین آشنایی ها 71

دوره قاجاریه. 72

گزارش های نخستین... 73

نقش دارالفنون.. 74

مجلس حفظ الصحه. 75

پیشرفت پزشکی جدید.. 76

فصل سوم: مشارکت مردمی

مردم و معلولین.. 81

چرایی عدم اهتمام به معلولین... 82

دوره باستان.. 84

دوره جدید.. 86

آموزش پذیری.. 88

تغییر جامعه معلولین با آموزش.... 88

بررسی و تحلیل... 91

مشارکت نهادهای مردمی.. 95

مشارکت روحانیون در آموزش و پیشرفت معلولین... 95

گسترش آموزش در مدینه. 99

توسعه در شام. 100

تجزیه و تحلیل... 101

ص: 6

فصل چهارم: عوامل مؤثر در موفقیت

هم افزایی مردمی.. 109

رویکرد و رقابت دینی... 109

مدیریت کارآمد.. 110

ضرورت تشکیلات... 111

تعیین خط مشی... 113

مراکز چند منظوره و ارزیابی... 117

ثُبات قدم. 118

خط مشی مخرب... 119

همکاری متقابل... 120

کارآمدی و تواناسازی.. 123

اقدامات تکراری و موازی... 123

حمایت و پشتوانه اجتماعی... 124

تبعیض و نابرابری... 126

پاسخگویی به مردم. 126

منفعت گرایی، گروه گرایی و حقیقت گرایی... 128

وابستگی یا تکدی گری... 132

ناتوان سازی یا تواناسازی... 136

فرهنگ خودگردانی و استقلال.. 137

رانت معلولیت.... 139

دیگر عوامل کارآیی... 141

خلاصه و نتیجه گیری... 143

فصل پنجم: مسیر پیشرفت در جامعه ناشنوایان

سیر تحولات تاریخی.. 147

وضعیت کمی ناشنوایان.. 148

گذار از مراحل تاریخی... 149

فرهنگ و مدنیت.... 151

تلاش های نخبگان.. 153

نهاد آموزش و پرورش.... 155

ارتباطات... 157

تأمین اجتماعی... 158

رسانه ها 159

مؤسسه ها و نهادها 160

حقوق اساسی و اجتماعی... 161

ص: 7

مدارس ویژه معلولین.. 165

آموزشگاه کر و لال های باغچه بان (تأسیس 1312ش). 166

آموزشگاه کر و لال های گلبیدی، اصفهان (تأسیس 1335). 167

دبستان ناشنوایان میرزایی (تأسیس 1335). 170

آموزشگاه استثنایی تبریز (دولتی) (تأسیس 1337). 170

مدرسه و هنرستان نظام مافی (تأسیس 1343). 171

آموزشگاه نیمروز (تأسیس 1344). 173

دبستان باغچه بان شماره (2) (تأسیس 1357). 173

دبستان کر و لال های مشهد (تأسیس 1347). 175

مراکز آموزش حرفه وفن.. 177

مرکز آموزش حرفهای یوسف آباد شماره (1). 177

آموزشگاه حرفه ای شماره (2). 179

غرفه ناشنوایان.. 180

مرکز حرفه های ناشنوایان مشهد.. 181

کلاس های سوادآموزی... 182

کارگاه حمایت شده ناشنوایان یزد. 183

کارگاه حمایت شده ناشنوایان همدان.. 183

فصل ششم: هم اندیشی تا هم افزایی

روش هم افزایی.. 187

مسیر توانمندی و موفقیت.... 187

گفت وگو. 188

انتقال دانش و تجربه. 188

بانک اطلاعات و اطلاع رسانی... 189

شخصیت های مؤثر. 191

جبار باغچه بان.. 191

شیخ زین الدین آمدی نابینا 197

افصح المتکلمین و مؤید الاسلام. 205

منابع و مآخذ 215

درباره نویسنده

219

ص: 8

قدیمی ترین سندی که گویای توجه ایرانیان به عقب ماندگی معلولان ایران و پیشرفت معلولان روسیه، ترکیه و اروپا است، منبعی مربوط به امیرکبیر و حدود 160 سال قبل است. یعنی بیش از یک سده و نیم است که تحول خواهی در جامعه معلولین آغاز شده و از فراز و نشیب های بسیار عبور کرده است.

چرا نتوانسته ایم در طول این مدت به جایگاه مطلوب برسیم. با اینکه کشورهایی دیرتر از ما شروع کردند و الآن شاخص های بهتری دارند. ژاپن یک نمونه است که هم اکنون وضع جامعه معلولان ژاپنی پیشرفته تر است.

بعضی بر این عقیده اند که جامعه معلولان، بخشی از کل جامعه ایران است و در صورت عدم پیشرفت کل جامعه، جوامع خُرد مثل جامعه معلولان هم به ناچار نمی تواند پیشرفت را تجربه کند. اما لازم است به این نکته توجه شود که جامعه معلولین در همه امور با کل جامعه تطابق ندارد.

***

درباره علل و عوامل فقدان پیشرفت مطلوب معلولین ایران، تحلیل ها بسیار متنوع است و هر شخص عدم پیشرفت را مرهون به یک یا چند علت خاص می داند؛ خود معلولین در جمع ها و جلسات خودشان، دائم به نقش سازمان بهزیستی اشاره می کنند. اما وقتی می پرسیم، چرا بهزیستی نتوانسته معلولان را به شاخص های مطلوب برساند؟ هر فرد در پاسخ نکته ای می گوید و به علتی یا مجموعه ای از علل می پردازد. از ضعف در ساختار اداری یا فقدان قوانین یا عدم تبحر و تجربه مدیران تا مشکلات ساختاری در نظام مدیریتی سازمان بهزیستی و یا نبود مشارکت معلولان در سازمان و عدم رغبت سازمان در جذب نخبگان معلول را به عنوان علل و عوامل نرسیدن معلولان به معیشت و زندگی مطلوب مطرح می کنند. این دیدگاه ها را در همین کتاب دسته بندی شده معرفی و تجزیه و تحلیل خواهم کرد.

***

افرادی که درباره عدم پیشرفت و توسعه جامعه هدف اظهارنظر کرده اند، نهایتاً به چند جمله اکتفا کرده و تاکنون تحلیل های جامع و بررسی های مبتنی بر آمار و

ص: 10

استدلال در این باره عرضه نشده است. اما برای اولین بار می خواهیم بر اساس اطلاعات به دست آمده و فکت های تاریخی و اجتماعی به بررسی نسبتاً جامع بپردازیم و به این پرسش ها، مفصل تر پاسخ گوییم.

تجارب این دوره ها چه می گوید و مشکل چیست؟ آیا بر اثر نداشتن یک شیوه علمی در حل مشکلات، کارنامه ایرانیان در این زمینه خوب نیست؟ یا نهادهای مردمی خوب عمل نکرده اند؟ یا باید به دنبال علل دیگر بگردیم.

این کتاب درصدد است با آسیب شناسی فعالیت ها و تجزیه و تحلیل عملکرد نهادهای کنشگر رابطه اینها با عدم توسعه یافتگی را کشف کند. دوم می خواهیم بدانیم چه مدل علمی می توان برای توسعه این جامعه مطرح کرد؟

این کتاب درصدد است با مروری بر تاریخ تحولات معلولیت و معلولان ایران، آسیب ها، کم کاری نهادهای مدنی، فقدان تعامل و همکاری بین عوامل تحول آفرین را کشف کند؛ و ریشه مشکلات را به دست آورد.

چنین مطالعه با رویکرد تاریخی و توسعه شناسی در حوزه معلولیت ایران انجام نگرفته و به همین دلیل بسیاری از آسیب ها و اشتباهات گذشته تکرار می گردد و هنوز معلولان اسیر، چنبره ای از ناکارآمدی و شبکه ای از مشکلات متعدد هستند.

***

در پدیده «توسعه نیافتگی جامعه معلولان ایران» قطعاً عوامل و علل مختلف دخالت دارند و نباید به یک علت بسنده کنیم و به دام اشتباهات بیفتیم. علل و عوامل به صورت یک شبکه در هم تنیده و سلسله وار و مشبک موجب توسعه نیافتگی شده اند. شناخت این علل و عوامل و نشان دادن تأثیر آنها، کاری بَس دشوار است، ولی دشوارتر ترتیب آنها نسبت به یکدیگر و پس از آن، میزان و اندازه تأثیر هر یک در توسعه نیافتگی است. با توجه به اینکه اطلاعات آماری درباره معلولان ایران اندک و ضعیف است و به دلیل فقدان اطلاعات کمی، سنجش ها و تحلیل های مبتنی بر آمارها هم ضعیف تر می باشد.

از همه عزیزانی که مرا در تألیف این کتاب یاری کردند؛ برخی جوانب و زوایای مبهم را برای من گشودند و با توضیح و استدلال راه درست را به من نشان دادند؛

ص: 11

پاره ای از خطاهای مرا تصحیح کردند بسیار سپاسگزارم، اذعان دارم و معترف هستم که این اثر تألیف یک فرد نیست بلکه در ساخت و تولید آن افراد بسیار دخالت داشته اند، از همه آنان کمال سپاس را دارم و به دلیل کثرت افراد و به دلیل خوف غفلت از بعضی اسامی از نام بردن آنان اجتناب می کنم. امید است عدم ذکر نام ها، حمل بر بی ادبی نگردد که من با همه وجود و با ادب کامل، مخلص همگان هستم.

محمد نوری

مدیرعامل دفتر فرهنگ معلولین

مرداد ماه 1398

ص: 12

جامعه در حدّ و اندازه کشور یا جوامع خُرد و کوچک همگی رشد دارند؛ روزی متولد می شوند، جوانی و پیری و بالاخره مرگ دارند. کسانی مثل ابن خلدون و ابن ازرق رشد جوامع را مطالعه و درباره مسیر و علل تکامل یا انحطاط جوامع کتاب نوشته اند. امروزه دانش توسعه به بررسی رشد و تکامل جامعه می پردازد. بنابراین برای بررسی پیشرفت یا پس رفت در جامعه معلولان، به ناچار باید به سراغ دانش توسعه برویم و از این علم استمداد نماییم.

کارشناسان توسعه برای هر جامعه به اقتضای ظرفیت ها و داشته های آن جامعه مسیر و مراحلی را مشخص می کنند و درباره چگونگی پیشرفت آن، نسخه ای عرضه می نمایند. این راه کار و این شیوه پیشرفت را اصطلاحاً، «مدل یا الگوی توسعه» می نامند.

برای پیشرفت جامعه معلولین هم باید خط مشی، مراحل و حتی موانع یا اصطلاحاً مدل توسعه این جامعه را مشخص و تدوین نمود.

درباره جامعه معلولین، درباره مسیر و راه پیشرفت آن، اطلاعات و بررسی های تفصیلی سراغ نداریم؛ اما آنچه به اختصار عرضه شده و تلاش کرده ایم آنها را جمع آوری کنم، در این فصل و در حد توان به بررسی آنها می پردازم.

ص: 14

بی عدالتی و ده ها مصیبت دیگر در جامعه معلولین را مربوط و منسوب به قضا و قدر و مشیت و خواست خداوند می دانند. و بعضاً گناهان مردم و والدین معلولین را در مصائب آنان مؤثر می دانند.

4- فقدان جامعه مدنی؛ بر اساس این دیدگاه، عامل تحول آفرین، طبقه متوسطی است که مدنیت و توسعه یافتگی را ترویج و تعمیم می نماید. طبقه فقیر و طبقه اشراف قدرت پیشرفت یا انگیزه پیشبرد جامعه را نخواهند داشت. تا وقتی در معلولین قشر متوسط مدنی شکل نگیرد و رهبری جامعه هدف را به دست نگیرد، نمی توان به پیشرفت جامعه معلولین فکر کرد. بنابراین مدنیت خواهی و جامعه مدنی را می توان به عنوان یک الگو مطرح کرد.

5- استفاده از آموزه های اسلامی جهت بسیج مردم به منظور استفاده از امکانات و مساعدت های آنان. به دلیل مسلمان بودن بدنه جامعه ضروری است در تبیین موضوعات معلولیتی و در معرفی معلولان باید از آموزه های اسلامی استفاده کرد. برعکس اگر از آموزه های غربی استفاده شود، جامعه رغبتی برای همراهی و مساعدت پیدا نمی کند. عده ای این مدل فرهنگی - مذهبی را در پیشرفت معلولان بسیار مؤثر دانسته اند.

6- رهبری، مدل یا پارادایم رهبری می گوید، معلولین تا وقتی، رهبری مدیر و مدبر و مقتدر نداشته باشد، نمی تواند به خواسته های مطلوب برسند. افراد در جامعه هدف هستند که بالقوه، ظرفیت و توانایی رهبری را دارند، ولی نهادهای دولتی یا بعضی مراکز از مطرح و شناخته شدن آنها ممانعت کرده اند.

معلولین ایران داشته ها و سرمایه هایی دارند که به راحتی می توانند به اهداف خود دست یافته و مقتدرانه به پیشرفت برسند. این دارایی ها در واقع عامل ترقی و پیشرفت آنها است و عبارت اند از: نیروی فکری و خلاقیت و ابتکار ؛ دومین داشته و دارایی معلولان ایران، جمعیت معتنابه آنها است. حدود ده درصد جمعیت متعلق به اینها است و علی القاعده ده درصد امکانات کشوری و ملی هم باید به اینان تعلق گیرد ؛ پشتیبانی اجتماعی عامل دیگری است که معلولین ایران از آن برخوردار هستند. این حمایت و پشتیبانی سرمایه و دارایی بزرگی است که ریشه در باورها و اعتقادات مردم دارد. زیرا مردم ایران اکثریت مسلمان

ص: 16

هستند و اسلام حمایت از معلولان را لازم شمرده و حتی در متون قرآنی و روایی از حقوق و شؤون آنان به عنوان یک بخش از جامعه انسانی حمایت شده است. از این رو مردم ایران خود را موظف می دانند در کنار معلولان باشند ؛ بالاخره آخرین دارایی معلولان ایران ثروت ها و اموالی است که از راه های مختلف به آنها اختصاص یافته ولی فقط اسماً و در عمل این ثروت ها و اموال در دست دیگران است. در ایران زمین ها، خانه ها و مغازه های بسیاری توسط مردم وقف امور معلولین شده است. همچنین بالقوه و با اندک تبلیغ و فرهنگ سازی می توان اموال بسیار دیگری را به سمت معلولین آورد. بر اساس آمارهای بهزیستی کشور، مردم سالانه به اندازه بودجه دولتی بهزیستی و گاه بیشتر به این سازمان کمک می کنند، تشکل های مردمی هستند که چندین برابر سازمان بهزیستی فعالیت برای معلولین داشته و تماماً توسط مردم تأمین شده است. اگر روزی معلولین بتوانند در هر شهر اموال موقوفه و دیگر دارایی هایی که اختصاص به آنها دارد را احیاء کنند و مدیریت آنها را در دست بگیرند، هیچ نیاز به حقوق از دولت ندارند و به روش خودکفا می توانند زندگی های متوسطی داشته باشند.

این چهار سرمایه و عامل می تواند جامعه معلولین را مقتدر و نیرومند سازد، به طوری که جامعه پویا و پر انرژی و خلاق گردد و نه تنها دستش برای درمان و دیگر نیازهای ضروری دراز نباشد بلکه در عرصه ملی حلال مشکلات دیگران هم باشد؛ یعنی یک جامعه پیشرو و فعال. اما تحقق همه اینها به یک عامل اساسی دیگر بستگی دارد و آن عامل رهبری و مدیریت است. اگر معلولین ایران اختیار خود را به مدیران باکفایت، دلسوز، عاقل و با تدبیر بدهند قطعاً آینده درخشان در پیش روی آنها است.

هر کارشناسی در یک نگاه به شرایط معلولین ایران به این نتیجه می رسد که اینان همه عوامل اساسی برای یک زندگی مطلوب را دارند؛ یعنی قانون، حمایت اجتماعی، اموال اختصاصی و تفکر و نخبگی را دارند ولی اشکال در کجا است که هنوز نتوانسته اند به حداقل های یک زندگی خوب برسند. باید اذعان کرد تنها و تنها مشکل معلولین ایران نداشتن رهبری و مدیریت هوشمند، مستقل، باکفایت است.

7- فقدان مراکز مردمی کارآمد؛ بعضی علت اصلی عقب ماندگی معلولین را نبود

ص: 17

تشکل ها و NGOهای فعال و کارآمد می دانند.

8- بعضی سوءاستفاده از معلولین را علت اصلی مشکلات ارزیابی کرده و آن را مهم ترین عامل در از بین رفتن توانمندی ها و ظرفیت های معلولین می دانند.

9- عدم همزیستی جهانی توسط برخی مطرح شده و آن را علت اصلی مشکلات معلولین می دانند. تا وقتی معلولین در درون مرزها محبوس هستند و با مراکز و نهادهای جهان ارتباط ندارند، از بسیاری از پیشرفت ها و زمینه های اشتغال و غیره محروم اند و همین موجب عقب ماندگی آنان است.

10- فقدان طرح و برنامه: بعضی باور دارند که عدم برنامه ریزی و فقدان آمار موجب شده کارشناسان نتوانند تصمیم گیری کنند؛ در نتیجه شاخص ها منفی شده و روز به روز عقب مانده تر شده است.

11- نخبه گرایی؛ عده ای می گویند نخبه هایی مثل جبار باغچه بان موجب پیشرفت های مهمی در جامعه معلولین شدند. و نبود نخبگان در جامعه هدف یا فعال نبودن آنان موجب ناکارآیی جامعه معلولین شده است.

12- فقدان تشکل صنفی؛ تجربه نشان داده تشکیلات سراسری و ملی و شامل اکثر اعضاء اقتدار و قدرت بسیار برای پیشبرد اهداف را خواهد داشت. اما معلولین ایران در زمینه های مختلف تشکل های صنفی ندارند؛ مثلاً ناشران کتب بریل یا ناشنوایان صنعت کار در سراسر کشور می توانند یک تشکل صنفی داشته باشند.

در ماده یکم قانون حمایت از حقوق معلولان مصوب سال 96 مجلس شورای اسلامی ذیل بند ج همچنین آمده است:

شبکه های ملی تشکل های مردم نهاد معلولان: شبکه هایی ملی (کشوری هستند) مرکب از تشکل های افراد دارای معلولیت گروه های اصلی معلولیتی (آسیب دیدگان بینایی، شنوایی، جسمی، ذهنی، اعصاب و روان) که به منظور هماهنگی و یکپارچه سازی فعالیت تشکل های عضو و ایجاد صدای واحد ملی تشکیل می شوند.

بنابراین در این بند، هدف و فلسفه وجودی شبکه های ملی را هماهنگی، یکپارچه سازی فعالیت ها و ایجاد صدای واحد ملی می داند.

اینکه معلولین ایران بالقوه دارای پتانسیل و ظرفیت های فراوان هستند ولی در

ص: 18

عمل نتوانسته اند اقدام جدی داشته باشند، مهم ترین علت آن عدم هماهنگی و یکپارچگی و در عمل ایجاد تشکل سراسری و صنفی است. تا وقتی معلولان سراسر ایران تبدیل به یک هسته و سازمان متشکل صنفی و اجتماعی نشوند، اقتدار لازم را پیدا نخواهند کرد و تا وقتی اقتدار نداشته باشند، قدرت چانه زنی برای دریافت حقوق و احقاق شؤون خود را نخواهند داشت.

معلولین ایران بالقوه شرایط و امکاناتی دارند که می تواند تبدیل به فعلیت گردد و این بُنیه و توانمندی اصلی ترین عامل برای تحقق پیشرفت آنها است.

13- سیطره ذهنیت سالم سالاری یا پزشک سالاری؛ بعضی از منظر فلسفی به مدل توسعه جامعه هدف نگاه کرده و می گویند تا وقتی نگاه پزشک سالاری یا سالم سالاری بر امور معلولین سیطره دارد، راه برای توسعه و پیشرفت هموار نمی شود. اینان علت مشکلات معلولین را همین نکته می دانند.

14- فقر توسط بعضی، اصلی ترین علت توسعه نیافتگی معلولین معرفی شده است. در مقابل داشتن امکانات را موتور محرک برای پیشرفت می دانند. تا وقتی جامعه معلولین، فقیر و فاقد امکانات اولیه باشند، امکان و توانایی تحرک و پویایی را ندارند. اینان اشتغال و کسب درآمد را بخشی از همین مدل می دانند.

15- تفرقه و اختلاف؛ تشکل ها و آحاد معلولین تاکنون در کنار هم نتوانسته اند تجمع داشته و با هماهنگی و اتحاد، به حلّ مشکلات بپردازند بسیاری از انرژی ها و توانایی های آنان مصرف منازعات شده است.

پانزده ایده و تفکر مزبور به عنوان مدل های عقب ماندگی مطرح شده و طرفداران هر یک از این اندیشه ها همه مشکلات، کمبودها، عقب ماندگی و توسعه نیافتگی را در ارتباط با آن بررسی کرده اند. یعنی هر یک از این چهارده الگو را به عنوان یک الگو و مدل برای تحلیل توسعه نیافتگی معرفی می کنند و پیشرفت هر فرد و بعد پیشرفت جامعه معلولین را مرهون عامل موردنظر ارزیابی می نمایند.

چه روشی می توان به دست آورد و اثبات کرد؟

معمولاً در جلسات و نشست های خود معلولان، نیز در مصاحبه خبرنگاران با مسئولین سازمان بهزیستی، هر کس تلقی و نظر خود را می گوید. ولی درباره هر یک از این الگوها، تحقیق علمی نشده است. از این رو همواره دغدغه هایی در باب صحت این مدل ها مطرح است. برای مثال کسانی که نسبت به سازمان خوش بین هستند با انواع توجیهات خود را راضی نگه داشته اند: آنان می گویند مگر امکان دارد سازمان بزرگی مثل بهزیستی با این همه کارمند و کارشناس؛ با وجود نهادهای نظارتی مثل مجلس شورای اسلامی و غیره، سیر اشتباهی را طی کند؟ و نتیجه می گیرند چنین فرضی محال است.

اما کسانی که بدبین هستند، به عملکرد بهزیستی طی دهه های گذشته استناد کرده و می گویند، بهزیستی به رغم بزرگی اش راهش و مسیرش اشتباه است.

اما لازم است، فارغ از دیدگاه خوش بین و دیدگاه بدبین می خواهد به لحاظ علمی مسیر و راه صحیح را به دست آورد. یعنی با مراجعه به منابع علمی توسعه، مسیر رشد و پیشرفت معلولان را استخراج کند و در اختیار آنان قرار دهد.

اما این وضعیت پایدار، عمومی و عمیق و ریشه دار نیست و پس از چند سال، به عقب برمی گردد و بنابراین رفاه ها و شرایط گول زننده که در برخی از دوره های تاریخی پدید می آید نباید با توسعه واقعی اشتباه گرفته شود. بعداً مشخصه واقعی توسعه را می گویم. توسعه یک جریان عمیق و باعث تحولات اساسی و تغییرات فراگیر است.

بنابراین دو گونه اسناد از گذشته به ما رسیده است: یک دسته از اسناد به توجه برخی شخصیت های دولتی می پردازد و دسته دوم اسنادی است که توجه و اهتمام قشرهایی از مردم به معلولان را نشان می دهد. البته هر دو درست است و اهتمام به امور معلولین از دو نقطه در ایران از دوره قاجار آغاز شد. مهم این است که هر دو نوع اسناد، توجه می دهند که اروپا و روسیه در مورد معلولین پیشرفت هایی داشته اند، برای آنان مدارس ویژه و امکانات خاص دایر کرده اند و آنان پس از مهارت آموزی توانسته اند در مشاغلی، کسب و کار داشته و مثل دیگر آحاد جامعه زندگی نمایند.

ایرانیان پس از دیدن این رخدادها در کشورهای پیشرفته و اینکه می دیدند در ایران معلولان به دور از جامعه در محل های پَست و به دور از جامعه نگهداری می شوند؛ و حداکثر توجه به آنان، سپردن کارهای پَست و مشاغل سخت به آنان؛ و عدم رعایت حقوق انسانی آنها بود. پس از اینکه متوجه این تضادها و تعارض ها شدند، درصدد بر آمدند برای معلولان ایران اقدامی انجام دهند.

اما ایران نسبت به بسیاری از کشورهای منطقه، زودتر به سراغ معلولیت و معلولان رفت؛ مسئولین و مدیران ارشد ایران با دیدن مراکز معلولیتی در کشورهای پیشرفته، اقتباس و الگوگیری را زودتر از کشورهای عربی یا فارس زبان آغاز کردند. اما هیچ گاه توسعه در این حوزه به صورت یک جریان همه جانبه و گسترده و مؤثر در نیامد، در هر دوره بخشی از عوامل توسعه زا غایب بودند یا حضور کم رنگ داشتند.

تا زمانی که توسعه تبدیل به یک جریان اجتماعی و مدنی با ایفای مسئولیت هر گروه و هر بخش در جایگاه خودش نگردد، آن هم توسعه درون زا و خودجوش با تعامل و تزاید نهادهای مدنی به یکدیگر نمی توان حلّ مشکلات فرهنگی و اجتماعی معلولان را انتظار داشت.

- هم اندیشی یا همفکری

- همکاری

سر جمع و برآیند و نتیجه این سه هم افزایی است. توسعه و پیشرفت محصول و نتیجه هم افزایی است. اولاً پیشرفت جامعه، با حضور افراد تحقق پیدا نمی کند بلکه در اجتماع انسانی به وجود می آید. دوم توسعه وقتی به وقوع می پیوندد که مردم به جای خنثی و تضعیف یکدیگر، نیروها، استعدادها و توانایی های خود را در ایجاد رشد و پیشرفت یکدیگر مصرف کنند. اما برعکس اگر توانایی ها و امکانات خود را در مسیر نابودی و مقابله با همدیگر به کار گیرند هم افزایی شکل نمی گیرد. وقتی هم افزایی شکل نگیرد، موتور محرک توسعه روشن نخواهد شد. تصور کنید یک ماشین چه موقع به حرکت در می آید؟

وقتی همه اجزاء با هم برای یک هدف کار کنند و هر عضو انرژی خود را به عضو کناری می دهد. باطری برق تولید کند و به دینام دهد و دینام انرژی خود را به استارت و استارت توان خود را در مسیر به حرکت در آوردن میل لنگ و چرخ دهنده ها و با تداوم این سیر، حرکت به وجود می آید. این معنا و جوهره هم افزایی است. اما اگر باطری بگوید من توان برق دارم ولی نمی دهم و برای خودم نگه می دارم چه اتفاقی می افتد. به جای هم افزایی، خودافزایی یا فردافزایی صورت می گیرد. یا اگر نیروی خود را در مسیر مخالف دیگر عضو به کار گیرد.

البته به خودافزایی هم ختم نمی شود. زیرا هر جا خودیت و فردیت باشد، مسئله جنگ افزایی، تنش افزایی، نزاع افزایی پدید می آید. یعنی آحاد یک جامعه به جای کمک به هم، به جان هم می افتند. در نتیجه جریان معکوس هم افزایی پدید می آید و توسعه تبدیل به ضد توسعه و توطئه و تخریب می گردد.

کشورهایی که توانستند نظامی پدید آورند که تمامی اقشار و اجزاء در ارتباط و تعامل با یکدیگر شدند و به توان یکدیگر کمک کردند، به رشد و پیشرفت هم دست یافتند.

می سازند و هم افزایی محرک توسعه است. همزیستی یعنی رفع و کاهش فاصله ها و کنار هم قرار گرفتن و به جای منازعه برای حذف یکدیگر در کنار هم زندگی و جامعه را ساختن. دوم اندیشه و فکر مشترک ایجاد کردن، تفاهم پیدا کردن، از نظر فکری فاصله ها را حذف کردن، یک جور اندیشیدن، به یک هدف فکر کردن، یک دغدغه داشتن و بالاخره همکاری، با تقسیم کار و با تعامل داشتن پدید می آید.

وقتی این سه جریان آغاز شود، هم افزایی یعنی به یکدیگر کمک کردن برای پیشرفت همگانی شکل می گیرد و توسعه آغاز می شود.

- گسست ارتباط بین رفع مشکل با امکانات

- اتکا بر خواست خداوند و فرا افکنی به جای عرضه تحلیل کارشناسانه واقعی و ایجاد ارتباط منفی بین مقولات؛ مثلاً گفته می شود ان شاءاللّه بیکاری حل می شود به جای اینکه طرح مشخصی برای حل مشکلات عرضه کند. در چنین شیوه هایی، روش انتقال تجارب و آموزش مهارت و مهارت افزایی و ایجاد شغل و حل مشکل بیکاری جایی ندارد.

مشکلات معلولین وقتی حل می شود که با نگاه توسعه مدار و توسعه ای به حل مشکلات معلولین بپردازیم. در معلولین، قطب های انسانی زیر حضور دارند:

- خود معلولین

- تشکل های مردمی

- سازمان ها و مدیریت های دولتی

- کل جامعه

- نخبگان و گروه های مرجع

- خانواده معلولان

هر یک از این شش قطب، دارای اجزاء و زیر مجموعه هایی است. برنامه توسعه محور برای هر یک از این عناصر دستورالعمل های مشخصی ارائه می دهد و جایگاه هر یک را مشخص و نسبت آن به دیگر بخش ها را بررسی می کند.

لباس پوشیدن نیست بلکه مربوط به مدنیت، اخلاق، تفکر و بینش و تربیت افراد است و تحقق اینها به راحتی امکان پذیر نیست، البته غیر ممکن و محال هم نیست ولی نیاز به از خودگذشتگی، ایثار، تواضع و امثال اینها دارد.

برای اینکه بحث عینی تر شود، این مبحث را از طریق عناصر توسعه پی می گیریم. قبلاً گفتیم توسعه و ترقی منوط به هم افزایی و هم افزایی دارای سه عنصر همزیستی، هم اندیشی و همکاری است. متر و اندازه و شاخصی وجود دارد که می توان این سه فرایند را در یک جامعه یا در یک طبقه یا قشر مثل معلولین سنجید و آن دیالوگ و گفت وگو است. اگر آحاد یک جامعه با هم نتوانند دیالوگ داشته باشند یعنی گفت وگوهای دو طرفه و چند طرفه داشته باشند، قطعاً همزیستی، همفکری و همکاری هم نخواهند داشت یا اگر داشته باشند مؤثر و کارآمد نیست.

با این شاخص می توان جامعه ایران در این دوره را بررسی کرد و پس از بررسی به نتایج زیر رسیدیم:

- مدیران و مسئولان در شرایط مختلف گفت وگو با مردم یا با کارمندان زیر دست خود را ندارند یا کم دارند. معمولاً تصمیم گیری ها انفرادی است.

- جلسات و نشست های گفت وگو در محله ها و در مدارس و در سطح جامعه بسیار کم است. اگر هم باشد واقعی نیست و مباحثه واقعی انجام نمی شود. وقتی گفت وگو اندک و سطحی باشد، نقد و تصحیح گذشته هم وجود ندارد. نتیجه اینکه هم افزایی شکل نگرفته است.

سامان دادند بلکه معلولان را هم سامان دهی کردند و مشکلات را یکی بعد از دیگری از میان برداشتند.

آیا از خارج کشورهای اروپایی آمدند و مشکلات آنان را سامان دادند و رفع نمودند؟ آیا امکانات از بیرون کشورشان آوردند؟ آیا دست گدایی پیش دیگران دراز کردند و با امکانات دیگران زندگی مطلوب برای معلولان خودشان به وجود آوردند؟

البته آنها با ارتباط درست با دیگر کشورها از امکانات جهانی بهره بردند ولی به روش صحیح داد و ستد و تعامل منطقی نه تکدی گری. اسناد و مدارک گویای این است که آنان با تلاش و قناعت؛ با روی پای خود ایستادن و احترام به نخبگان و متفکران و مخترعان خودشان؛ با ورود همگان به عرصه سازندگی و روا ندانستن تبعیض و با تخصیص و توزیع عادلانه داشته ها؛ با جلب اعتماد عمومی مردم؛ با شفافیت و اطلاع رسانی درست و بالاخره با عدم اسراف و تبذیر توانستند جریان توسعه در همه بخش ها و از جمله در بخش معلولین را شکل بدهند و به صورت یک جنبش ملی و فراگیر همه قشرهای جامعه و نیز معلولین را سامان دهی نمایند.

ص: 29

ص: 30

دوره قاجاریه واسطه بین دوره مدرن و دوره قدیم است. آقا محمدخان قاجار در 1210ق سلسله قاجاریه را بنیان گذاشت و بر تخت سلطنت نشست. این سلسله تا 1343ق/ 1304ش یعنی 134 سال تداوم داشت. با ظهور امیرکبیر اصلاحات و مدرن شدن ایران سرعت گرفت و بالاخره او در 1268ق کشته شد، ولی اصلاحات در ایران متوقف نشد؛ و با پیدایش مشروطیت گسترش یافت.

اندیشه ها و راه کارهای جدید برای معلولیت ها در دوره امیرکبیر وارد ایران شد و به تدریج گسترش یافت. برای مثال آبله کوبی، مبارزه با جذام و فلج اطفال که علل بسیاری از معلولیت ها بود، در همین دوره به عنوان یک روش علمی و ضروری در ایران شروع شد.

نکته مهم این است که چه زمانی و توسط چه کسانی و چگونه اندیشه های مدرن وارد ایران شد؟ پیش از ایران در روسیه، اروپا و ترکیه اقداماتی در اصلاح امور معلولین انجام داده بودند؛ مدارسی برای آنان دایر شده بود، تا مثل افراد عادی سواد و دانش بیاموزند؛ مراکزی ایجاد شده بود تا به آنان، مهارت بیاموزند. تلاش می شد مثل دیگر مردم زندگی عادی و مطلوبی داشته باشند.

این تفکر اولین بار توسط مأمورین دولت که به آن کشورها مأموریت رفته بودند یا در سفرهای پادشاه و بازدید از مراکز معلولان در اروپا و بعداً توسط بازرگانان و سیاحان به ایران آورده شد و تلاش کردند ایرانیان را با این تفکر جدید آشنا سازند.

این فصل به معرفی اسناد و مدارک اولیه در این باره می پردازد. و درصدد است نخستین اندیشه هایی که محاسن وضعیت معلولین در دیگر کشورها را نشان می داد و در واقع خواهان تغییر شرایط معلولان ایران بود، را به ایرانیان معرفی کند.

ص: 32

فراهانی و برخاسته از منطقه نخبه پرور فراهان بود.(1) با اینکه پدرش کربلایی محمد قربان پیشه ور و از طبقه متوسط بود ولی امیرکبیر با جدیت و تلاش خودش، استعدادهای بی نظیرش را به دربار نشان داد و مقبول دربار واقع شد.(2)

اگر او نبود، معلوم نیست آموزش و پرورش معلولان شکل می گرفت و اساساً شروع می شد. زیرا در تاریخ ایران او را باید سرآغاز و مبدع فعالیت های تعلیماتی معلولان دانست.

این طریق با فرهنگ غرب و پیشرفت های فرانسه و دیگر کشورها بیشتر آشنا شد.(1)

نخبگان معلولان در این دوره باید تجربه امیرکبیر را یک بار مطالعه کنند و از آن درس آموخته، به علل ترقی معلولین توجه نمایند. جامعه معلولین، چندین دهه است نتوانسته مشکلات خود را به طور اساسی حل کند. همان طور که امیرکبیر با تهیه و مطالعه منابع و کتب از پیشرفت ها مطلع شد، اکنون هم باید به مطالعه پیشرفت های معلولین در دیگر کشورها پرداخت و از آنها عبرت گرفت. متأسفانه تبادل اطلاعات و تردد منابع علمی در زمینه معلولین بسیار ضعیف است. در ایران یک کتابخانه تخصصی برای معلولین نیست که شامل کتب و نشریات به زبان های مختلف باشد. «کتابخانه تخصصی معلولان» که در قم توسط دفتر فرهنگ معلولان راه اندازی شده، مشکلات جدی مالی دارد و نمی تواند همه کتب و مقالات و پایان نامه هایی که همه موضوعات معلولیتی منتشر می شود را تهیه کند. بالاخره در تحقیقات معلولیتی، اندک از رفرنس های جهانی استفاده شده و نتوانسته ایم به دستاوردهای جهان مدرن در عرصه معلولین آگاه شویم.

البته حکومت هم مهم است اگر همه عوامل ترقی مهیا باشد ولی حکومت موافق نباشد، پروسه ترقی جلو نخواهد رفت. عباس میرزا ولیعهد فهیم و روشنفکر و والی تبریز موافق ترقی و پیشرفت بود. و امکانات و زمینه های ترقی را فراهم می آورد.

او شاگردانی را برای تحصیل طب، مهندسی، نقشه برداری، صنعت چاپ و برخی فنون دیگر به اروپا فرستاد. چاپخانه تأسیس کرد، کتاب های سودمند فرهنگی را ترجمه نمود، مقاله هایی از دائرة المعارف بریتانیکا را به فارسی برگرداند و منتشر کرد.(2) همه این موارد زمینه ساز پیشرفت فرهنگ و جامعه معلولین هم بود.

تربیت و تعلیم آنان برآمدند، برشمرده شد. اکنون گزارش هایی که این رویکرد را نشان داده می آورم:

نخستین بار که توجه به معلولان مطرح شد، در سفر هیئت ایرانی به روسیه بود. این هیئت به سرپرستی خسرو میرزا و دبیری امیرکبیر ده ماه در روسیه ماند. امیرکبیر جوانی بیست و اندی ساله بود. مشاهده پیشرفت های جامعه ای که تا یکصد و بیست سال پیش در تاریکی به سر می برد و اکنون در مسیر ترقی افتاده بود، اذهان هیئت ایرانی از جمله امیرکبیر را جلب کرده بود. گزارش این سفر توسط میرزا مصطفی افشار تدوین شد و به نام سفرنامه خسرو میرزا منتشر گردید. قسمت هایی از آن ناظر بر توجه به معلولان است. به منظور آشنایی با نخستین توجه ها به معلولان این قسمت ها را می آورم.

هیئت وقتی از مرز ایران گذشتند و به تفلیس رسیدند، به دیدن مدرسه ای رفتند که اطفال مسلمین و گرجی، زبان ترکی و فارسی و اروسی و نقاشی و سایر علوم متعارفه درس می دهند، به تفاوت استعداد اطفال چهار مرتبه برای آن قرار داده اند. دیگر مدرسه لالان بود که لال و کر مادرزاد را کتابت و قرائت یاد می دهند.

غیر از مدارس برای اشتغال عموم و نیز معلولان تدابیری اندیشیده بودند و مراکز کار و کارخانه هایی تأسیس کرده بودند. در این باره می نویسد: از دستگاه های صنعتی آنجا کارخانه ابریشم بود که مردی فرانسوی بنا کرده و دو دستگاه داشت: یکی برای پختن و پیله ابریشم و وا کردن آن و دومی دستگاه «نقادی ابریشم». در شهر نوچرکسک «آرشیو دفترخانه» حکومت است که «مخزن مکاتبات دولتیه است و همه فرامین سلاطین سلف» را در آنجا نگاهداری می کنند. «مرا از ملاحظه این اوضاع و طریق احترامی که این طایفه کم مدرک به احکام و فرامین سلاطین خود می کنند، بسیار تألم و تأسف دست داد که چرا میان طوایف مختلف ایران که در عقل و ادراک بسیان تفوق دارند، این گونه کار معمول و متداول نباشد؛ دولت رعیت خود را تربیت ننماید. در شهر «طول» کارخانه هایی بنا کرده اند. و بیست و چهار هزار صنعت کار هست که پیش از این جزو دسته «سرفی(1)» بودند و حالا «به سبب

ص: 36

مهارت که در صنایع غریبه حاصل کرده اند، به مقام آزادی رسیده» و «رعیت آزاد دولت»اند. سابقاً کارخانه ها با چرخ آب در گردش بودند، اکنون با چرخ بخار می گردند، و همه اجزای مصنوعات «به زور صنعت» در کمال سهولت ساخته می شوند. کاشکی دولت علیّه ایران چند نفر از جوانان کار دیده برای تعلیم به این کارخانه ها می فرستاد که به خرج کم، در زمان اندک تحصیل انواع صنایع می کرد.(1)

مردم فقیر و بیچاره که بعضاً دارای انواع معلولیت هم بودند در جریان پیشرفت به رفاه و معیشت مطلوب رسیده بودند و نویسنده آرزو می کند کاش در ایران هم دولت چنین برنامه هایی را اجرا می کرد.

این سفرنامه تأکید می کند فقط مدرسه و آموزش عامل پیشرفت نیست، بلکه کارخانه و اشتغال و نیز «آرشیو دفترخانه» هم اهمیت دارد و مؤثر است. در مورد معلولان ایران هنوز «آرشیو اسناد و مدارک» مستقل و ویژه معلولان نداریم. کتابخانه شامل آثار مکتوب جهان باشد نداریم؛ در حالی که بدون اینها نمی توان به پیشرفت رسید. در واقع این گونه عوامل، زمینه های ترقی را فراهم می آورند.

در جایی دیگر سفرنامه نویس از بازدید هیئت ایرانی از مسکو و دیدن مدرسه علوم یاد کرده و می نویسد:

در مسکو: از دیدنی های این شهر «مدرسه علوم» بود. آن مدرسه ای است که در کمال آراستگی مشتمل بر دو اتاق سفره و خوابگاه و مطبخ با جمیع مایحتاج در نهایت تنقیح، که در آن مدرسه از طبایع نباتات و جمادات و انسان و حیوانات به اقسام ها تعلیم می شود. لهذا غرایب این مخلوقات را آنچه مقدور شده در آنجا جمع کرده اند، آنچه در شیشه نگاه داشتنی است.(2)

این گونه پیشرفت های علمی قطعاً تأثیر در معلولیت زدایی هم داشت. یعنی علاوه بر مدارس کر و لال ها و کورها، کارخانه ها برای اشتغال و در کنار آنها مراکز علمی برای پیشبرد طرح های علمی هم فعالیت داشت و امیرکبیر با رؤیت و تجربه آموزی از اینها، پس از روی کار آمدن تلاش کرد اینها را در ایران اجرایی کند.

ص: 37

سپس درباره شهر پطرزبورگ و مدرسه لالان می نویسد:

از مؤسسات تعلیماتی مهم پطرزبورگ مدرسه «دسته نجبا» است که مشتمل بر چند قسمت می باشد. در یک قسمت «زنی که پایه و منصب جنرالی دارد» با زنان دیگر در کار تربیت اطفال اند از دو تا هفت ساله. هفت صد نفر شاگرد بودند و آداب و زبان های مختلف یاد می گرفتند. چون به هفت سالگی رسیدند، به قسمت دیگر می روند که مردان مسئول تعلیم اند. در آنجا حساب و هندسه و دیگر چیزها تعلیم می دهند. مدرسه دیگر برای تعلیم علم معادن است و «جمیع فنون و صنایع علماً و عملاً درس گفته می شود». و برای تکمیل عمل معادن مغازه هایی ساخته اند و از سنگ های معادن مختلف گرد آورده اند تا شاگردان بیاموزند که نشان هر معدن چیست و هر رگی از آن چسان در طبیعت وجود دارد، و راه آب کردن آن از چه قرار است. این مدرسه خیلی کامل و «اهتمام و اعتنا به شأن آن بیشتر است». دیگر «مدرسه دختران» است که نزدیک به هفتصد شاگرد دارد، و علم حساب و جغرافیا و حکمت طبیعی و موسیقی و زبان های اروپایی و دوخت و دوز می آموزند. و برای هر یک از این رشته ها معلم مخصوصی است. روی هم رفته در پطرزبورگ برای دختران ده مدرسه کوچک و سه مدرسه بزرگ تأسیس نموده اند. این مدارس همگی برای تدریس «علوم» نیست، پاره ای برای «رقاصی و خوانندگی و نواختن فورط پیان و برخی برای یادگرفتن خط و ربط فرانسه» است. به علاوه در اینجا و مسکو مدرسه لالان ترتیب داده اند که آنان را «تلقین علوم و تعلیم لغات و تحریر خط می کنند». و باید دانسته شود که «اخراجات این مدارس در همه ولایات روسیه با دولت است».(1)

برای به کار گرفتن بیکاران و فقراء و معلولین بیکار، روش های دیگر هم اجرا می شده است. تعلیم موسیقی و هنرهایی مثل تئاتر و بازی نمایشنامه در ایجاد اشتغال و نیز برای سرگرمی مردم و فرهنگ سازی نظر هیئت ایرانی را جلب کرده بود.

چند کلمه از «طیاتر» بگوییم که «ترجمه آن تماشاخانه است». در سرتاسر ولایت های حاکم نشین روسیه، تماشاخانه برپا کرده اند که هر کدام از زن و مرد

ص: 38

پانصد نفر عمله دارد و «همه هنرمند صاحب سوادند و در فنون محاوره و رقص و غنا مهارت کامل دارند. و برای تربیت آنها مدرسه مخصوص بنا کرده اند و از اهل طرب و فصحا، معلم ها تعیین نموده، دختران و پسران فقرا را به خرج دولت در آنجا تربیت می کنند. بعد از فراغ از تحصیل هر یک را به هر کاری که در آن مهارت داشته باشد، مخصوص می نمایند. مثلاً بعضی مکالمات نظم و نشر را تقریر می کنند، برخی در مطایبات و مضحکات داخل بازی می شوند، طایفه ای به غنا و سرور مشغول می گردند، گروهی به بازی و رقص ارتکاب می نمایند، جمعی ادای مراسم میل و محبت را به اشاره و ایما می کنند، قومی در شعبده و نیرنگ وقت مصروف می دارند. و کذلک سایر اموری که در تماشاخانه معمول می شود. مواجب عمله و اخراجات تماشاخانه کلاً از دولت است». در پطرزبورگ چهار تماشاخانه است. و بزرگ ترین آنها «تماشاخانه روس» است. در «اعلام نامه»ای که هر روز انتشار می یابد، کیفیت بازی های آن شب را باسمه می کنند. در ایام توقف در پطرزبورگ در بیشتر شب ها شاهزاده و همراهان به تماشاخانه می رفتند.(1)

چند نکته از این قسمت سفرنامه می توان آموخت:

1- معلولان در مدارس تعلیمات لازم را فرا گرفته ولی در کارخانه، تئاتر و دیگر مراکز به فراگیری فنون و کسب درآمد می پرداختند. به ویژه ناشنوایان در تئاتر و هنرپیشگی در سینما و تئاتر مشهور هستند؛ و هنرپیشه های بزرگ ناشنوا فراوان بوده اند.(2)

2- نکته دوم اینکه تمامی مخارج بر عهده دولت روسیه است. در جهان مدرن، دولت ها برای زمینه سازی اصلاح امور معلولان، انواع زیربناها و زیر ساخت ها را مهیا می کنند.

به ویژه جریان اصلاح گرا در عثمانی و دوره تنظیمات در او بسیار تأثیر داشت. تنظیمات یا اصلاحات در سلطنت سلطان عبدالمجید و صدارت رشید پاشا آغاز شد و به صدور فرمان معروف «خط شریف گلخانه» (شعبان 1255) انجامید.(1) به دنبال آن «خط همایون» (محرم 1256) و «خط همایون ثانی» (محرم 1261) اعلام گشت. این سه منشور پایه اصلاحات را در مرحله نخست عصر تنظیمات بنا گزارد. دو عامل عمده در پیشرفت آن مؤثر بود.(2)

تنظیمات نهضت نوگرایی و اصلاح طلبی در همه شئون جامعه عثمانی به ویژه در زمینه تعلیم و تربیت در سده 13ق/ 19ق بود. عبدالمجید پادشاه عثمانی که به پدر تنظیمات مشهور است، طی فرمانی در 1261ق خواهان استفاده از علوم و فنون جدید و تأسیس مدارس جدید شد. وزارت معارف در همین دوره پی ریزی شد. انواع مدارس جدید برای قشرهای مختلف جامعه عثمانی از جمله برای افراد دارای معلولیت تأسیس شد.(3)

امیرکبیر در مدت اقامت در عثمانی در جریان مذاکرات عهدنامه ارزروم که مقارن دوره اول تنظیمات بود با جریان تنظیمات مستقیماً آشنا شد و با مصطفی رشید پاشا، طراح تنظیمات مراوده داشت.(4)

امیرکبیر از طریق سه کانال و منبع، تجارب و اطلاعات جدید به دست آورد:

1- امیرکبیر در بیست و دو سالگی به عنوان دبیر هیأتی سیاسی به سرپرستی خسرومیرزا به روسیه سفر کرد. این هیئت در تفلیس، مسکو و سن پطرزبورگ از مدارس ویژه ناشنوایان، نابینایان و معلولان جسمی - حرکتی دیدار کرد. و درباره آموزش و پرورش، مهارت آموزی، اشتغال زایی معلولین اطلاعات به دست آورده و وضعیت زندگی معلولان روسیه را مشاهده کردند.(1)

2- امیرکبیر با سفر به امپراتوری عثمانی و مشاهده اصلاحات اطلاعات و تجارب لازم درباره معلولین به دست آورد.(2)

3- او اهل مطالعه بود و از این طریق با دنیای جدید آشنا شد. و درصدد بود تجارب و دستاوردهای دنیای مدرن را وارد ایران کند. او در سفارت ارزنه الروم کتاب های اروپایی را جمع آوری کرد. کتاب دو جلدی به نام کتاب "جهان نمای جدید" حاوی اطلاعات جغرافیایی، تاریخی، سیاسی و اقتصادی کشورهای پنج قاره جهان با ترجمه ژان داود زیر نظر او به فارسی ترجمه شد. در این کتاب گزارش هایی از نهادهای مدنی که مستقیم و غیرمستقیم در حوزه معلولان، ناشنوایان و نابینایان فعالیت داشته اند و نیز فعالیت های دولتی در اصلاح وضع معلولان در فرانسه، روسیه، انگلستان، آلمان و مصر گزارش شده است.(3)

پس از کسب اطلاع و آگاهی، اقداماتی در چند زمینه را شروع کرد:

- اولین اقدام امیرکبیر امر پیشگیری و ممانعت از ازدیاد معلولیت ها در ایران بود. آبله از بیماری های بود که نه تنها بسیار قربانی می گرفت بلکه موجب نابینایی تعداد زیادی از کودکان ایرانی می شد. امیرکبیر طرح مایه کوبی آبله را در ایران اجرا کرد تا مانع ادامه این وضعیت اسفناک شود. این امر همراه با آگاه سازی جامعه همراه بود.(4)

ص: 41

- تأسیس دارالفنون و ایجاد رشته پزشکی زیر نظر ادوارد پولاک که با تربیت پزشکان، پزشکی جدید غرب را در ایران گسترش داد. پنج نفر برای آموزش طب جدید در 1858م/ 1236ق به پاریس اعزام شدند. در 1297ش لقمان الدوله رئیس الاطباء اداره شعبه طب دارالفنون را به دست گرفت.(1)

- ساخت بیمارستان ها برای درمان ایرانیان؛ تأسیس دفتر مرکزی بهداشتی توسط تولوزان به نام "هیئت صحیه" و بعدها "مجلس صحیه" که در دارالفنون تشکیل جلسه می داد. و عهده دار تأمین سلامت مردم مملکت بود.(2) اولین مریض­خانه دولتی (بیمارستان سینای فعلی چهار راه حسن آباد تهران) توسط ناظم الاطباء به امر ناصرالدین شاه در 1250ش تأسیس شد.(3)

در 1318ق بیمارستان وزیری توسط حاج شیخ هادی بنا شد.(4) مشیرالدوله مهندس باشی در دوره ناصرالدین شاه بیمارستانی جدید در مشهد ساخت.(5)

- ایجاد مراکز نگهداری معلولان یا دارالعجزه ها توسط دولت و اشخاص برای نگهداری از معلولان فقیر یا نیازمند به پرستاری از اقدامات دیگر بود. وستداهل رئیس نظمیه به ساخت و ایجاد یک دارالعجزه در تهران اقدام کرد. درباره آن گزارش شده که "دولت ماهانه پنج هزار تومان از محل تحدید تریاک می داد و مردم هم گویا کمک می کردند. بلکه ان شاءاللّه این کورها، چلاق ها، بی دست ها، عاجزها که از همه جا به طهران جمع می شدند و محلی برای نگهداری نداشتند راحت بشوند"(6). گزارش شهرداری یا بلدیه در آن دوره، حاکی از آن است که 1555 نفر در دارالایتام و دارالعجزه تهران به عنوان امور خیریه نگهداری می شد.(7) خطیب الممالک و معدل الدوله در منطقه گروس دارالایتامی ساختند. که در آن به معلولان نیز رسیدگی

ص: 42

می شد و صنایع دستی به آنها آموزش می دادند.(1)

دارالعجزه به معنای خانه عاجزین اولین نام برای مراکز معلولیتی در ایران بود که در فرهنگ عمومی کاربرد داشت.

- علاوه بر تهران در شهرهای دیگر هم مراکزی جهت نگهداری، درمان و پرستاری معلولین ساخته شد. در شهر تبریز آذربایجان مکانی جهت نگهداری جذامیان، عَجَزهِ (عاجزین یا معلولان) و مساکین منطقه(2)

و نیز در مشهد خراسان دارالعجزه ای ایجاد شد و اینها را از مردم شهر جدا ساخته در اماکنی با امکانات لازم اسکان دادند تا تحت درمان قرار گیرند و مخارج مورد نیاز برای تأسیس و اداره آن را تأمین کردند(3) و نیز در تبریز دارالعجزه ای ایجاد شد.(4)

در فارس و اصفهان نیز دارالعجزه هایی جهت معلولان با تأمین هزینه های تأسیس و جاری آن ایجاد شد.(5)

- اصلی ترین راه درآمد معلولین، تکدی بود، از این رو تکدی با معلولیت پیوند داشت. ولی از دوره امیرکبیر مبارزه با تکدی آغاز شد و متکدیان زیر پوشش شهرداری ها سامان دهی شدند. مقابله با تکدی گری در دو مرحله انجام شد: مرحله اول ممانعت از تکدی گری افراد سالم بود در این دوره تنها معلولان حق تکدی گری داشتند چرا که برای آنها هیچ فرصت شغلی وجود نداشت. فرمان امیرکبیر در 1295ق چنین است:

ابلاغ تلگرافی در فقره گداهای دارالخلافه رسید، حسب الامر قدر همایون به جز طبقه عجزه که راه معاش آنها از تکدی می گذرد که از حکم مستثنی و خارج فرمودند، سایرین را که صحیح اعضا و غیر معیوب اند منع سخت و طرد شدید خواهد نمود که یک نفر در تمام شهر دیده نشود. امضا امیرکبیر.

بخشی از این متکدیان، معلولان بودند. واقع گیری و مراعات حال معلولان

ص: 43

توسط امیرکبیر تا آنجا بود که به آنان اجازه دادند یک دوره تکدی داشته باشند. و یکباره آنان را بدون کسب درآمد نکرد. اما بعداً با ساخت گداخانه و مراقبت از آنها به آنها سامان داد.

مرحله دوم حمایت از معلولان برای رهایی از وضع نابسامانی که در آن به سر می بردند و گردآوری آنها و نگهداری در مراکز مناسب بود. برای بیماران روانی و کم توان ذهنی نیز مریض خانه ای در طهران ساخته شد. در اسناد ذکر شده که اداره نظمیه ابتدا متولی و مسئول دارالمجانین تهران بود. ولی در سنوات بعد کار نگهداری آن به بلدیه تهران سپرده شد.(1)

- اقدام دیگر عمران و شهرسازی بود. تسطیح و سنگ فرش نمودن خیابان ها و پیاده روها و رسیدگی به اوضاع فیزیکی شهر و ایجاد آبراه ها و تیرهای چراغ گاز و نفتی و برقی در بخش هایی از تهران به طور محدود انجام شد که رفت و آمد معلولان را هم تسهیل و میسر کرد.(2)

این مجموعه اقدامات نتیجه آگاهی ها و تجاربی است که امیرکبیر و دیگر مسئولین و نخبگان در سفرهای خارجی کسب کردند و پس از الگوگیری در ایران شروع به اجرای آنها نمودند.

ص: 44

در این زمان خجسته میرزا تقی خان وزیر نظام به سفارت عثمانی ممتاز» است «بنا به فرمایش ایشان» این کتاب تحریر پذیرفت. و چون «معتبر در این فن شریف» نوشته های مؤلفان فرنگستان بود، از «کتب معتبره ایشان که در این اقرب زمان پس از سیاحت تسطیر و بیان کرده بودند به دستیاری و اهتمام بندگان معظم الیه، عالیجاه موسی ژان داودخان ترجمان اول دولت ابد مدت علیّه ترجمه کرده، مطالب آن را کمترین چاکر دربار گردون مدار همایون محمد حسین فراهانی بدون کلفت عبارت الفت داده به صورت کتاب ترتیب و در سلک تحریر منسلک ساخت».

آن مقدمه، و شرحی که بعد از امیر بر آن افزوده اند، نشان می دهد که میرزا تقی خان خود بر کار تدوین و نگارش آن نظارت داشته؛ اما تحریر او نیست. البته در مقاله راجع به ایران و شهر تهران، مؤلفان ایرانی، اطلاعات خودشان را افزوده اند. خاصه درباره وضع تهران در آن زمان از منابع خوب می باشد.(1)

مراکزی برای رسیدگی و نگهداری معلولین تأسیس شد. و دولت موظف است تا وقتی زنده هستند، مخارج آنها را بپردازد و از آنها نگهداری کند.

از تأسیسات کشور فرانسه «مجلس شورای اعظم ملکی و دولتی که به زبان انگریز پارلمنت می خوانند» می باشد. دیگر مدرسه بزرگ «آکادمیا» و آن «مجمع جمیع علوم و صناعات» است، و عده شاگردان آن به 7446 نفر می رسد. دیگر سی و هشت کتابخانه که اعظم آنها «کتابخانه خاص پادشاهی» است و متجاوز از دو کرور کتاب در فنون مختلف در آن موجود. و نیز سه باب مدرسه که «همواره دویست و بیست و پنج هزار و پانصد (225500) نفر اشخاص متعلم به تدریس و تعلم اشتغال دارند». به علاوه «تعلیم خانه پادشاهی» و «مکتب خانه های» متعدد دیگری هم ساخته اند. یکی از بناهای عالی پاریس موزه «لوور» است. در این شهر هفده «دارالشفاء» برای اهل نظام و دوازده تا برای مردم ساخته اند. و «قرار در اینها چنان است که هر یک از اهل نظام یا از عجزه و مساکین مملکت به واسطه امراض... از طلب رزق مقسوم نومید و محروم ماند، و قادر به تحصیل قوت خود نبوده باشد، در آنجا سکنی دهند و مادام الحیوة جمیع اخراجاتشان را از دولت متحمل شوند». مکتب خانه ای هم برای کوران و کران و لالان هست که آنان را تعلیم می دهند. دیگر اینکه: در جمیع ممالک فرنگستان قانونی است متداول که جماعت اناثیه را در خدمت استادان ادیب صنیع به تعلم علوم و صنایعی که نسوان را لابد است از یاد گرفتن آن، می گمارند. و بدین جهت در شهر پاریس سیصد و بیست و نه (329) باب تعلیم خانه بنا کرده اند که همیشه در آنها ده هزار و دویست (10200) نفر بنات متعلمه مشغول تعلیم می باشند.(1)

درباره روسیه هم اطلاعاتی می دهد که ذکرش در سفرنامه خسرومیرزا آمد و نقل آن مطالب در اینجا مکرر و زائد است. فقط به نام برخی از مدرسه های آنجا مانند: «آکادیمیای جراحی و طب» و مکتب خانه «علم معادن» و «علم تجارت» و «فن کشت و زرع» و تعلیم «دوشیزگان» و «دختران عامه شهر» و «دختران دهاتی» و «دختران اشراف و اعیان» قناعت می کنیم.(1)

در ادامه از بانک ها، زندان ها و چگونگی تربیت زندانیان و کتاب فروشی ها در انگلستان گزارش داده است.(2)

درباره شهر فرانکفورت آلمان می نویسد: جراید و نشریات خبررسانی از 1651م در این شهر دایر شد و تا کنون همواره تداوم داشته است.(3)

این نشریات موجب افزایش آگاهی های عمومی و حتی نوعی فرهنگ سازی برای معلولان بوده است.

سپس به مصر می پردازد و می نویسد محمدعلی پاشا تأسیسات جدیدی در مصر بنا کرد، از جمله مدرسه بزرگی برای تعلیم علوم پزشکی و جراحی بنا کرده که همیشه سیصد نفر در آنجا درس می خوانند. دیگر دارالشفایی بسیار بزرگ که ظرفیت هزار و هشتصد مریض دارد، مخارج همه اینها را دولت خدیو متحمل است.(4) درست است که این گونه امکانات عمومی و برای همه مردم است ولی نیازهای معلولان هم تأمین شده و آنان هم منتفع و بهره مند می شوند. از این­رو زندگی آنان هم دچار تحولات ژرف شد. امیرکبیر با استفاده از گزارش ها و اطلاعات این کتاب، در ایران هم نهادهای آموزشی، فرهنگی و اجتماعی تأسیس کرد و تلاش نمود تحولاتی ایجاد کند.

از گزارش کتاب جهان نما درباره روسیه، انگلستان، پاریس، فرانکفورت و مصر می توان فهمید که ترقی همه جانبه و در همه ابعاد بوده است. فقط مدرسه و آموزش برای عموم مردم و معلولان دایر نمی کردند؛ بلکه در کنار آن بیمارستان،

ص: 48

آکادمی، حرفه آموزی، کارخانه، کتابخانه و کتاب فروشی، جراید و نشریات جهت اطلاع رسانی و دیگر انواع سازمان های مدنی ایجاد کردند. هدفشان ایجاد همه زمینه های پیشرفت بود. اما در ایران بعداً وقتی مدرسه توسط باغچه بان ایجاد شد به دلیل فقدان دیگر نهادهای مدنی، تأثیر مدرسه هم کم رنگ بود.

بنابراین پیشرفت جامعه معلولان منوط به مجموعه ای از عناصر و علل و عوامل دارد. و همه اینها باید حضور داشته باشند تا جریان ترقی تحقق یابد.

ص: 49

بسیار داشتند.(1)

آنچه پسر جولایی در فرانسه برای اطفال کور ملت خود تأسیس نموده نجبا و رؤسای آسیا تأسیس آن را برای اطفال بصیر خودشان موفق نشده اند.

آیا وظیفه نجابت و ریاست آنها مقتضی است که این حالت دلسوز و مصیبت انگیز جهالت ابنای وطن خود را ببینند؟ و این ابتذال مافوق تقریر ایشان را، که فقط نتیجه سیئه جهالت است، بدانند و به قدر حالت کوران سایر ملت مساعی مؤثر مبذول نفرمایند؟ اکنون در نفس دارالسلطنه و الخلافه اسلامیه استانبول نیز برای تعلیم لالان و کوران یک مکتب مکملی موجود است. مگر هوای وطن ما ایران به تربیت شخصی غیرتمندی مستعد نیست که تأسی به همت ممدوحه انسان دوستی نموده، به جهت اطفال بصیر وطن خود مکتب مختصری که در همه دهکده های ممالک عالم احداث شده، اقلاً در شهرهای بزرگ ایران تأسیس نماید. مگر اساس مذهب پاک اسلام، «اطلبو العلم من المهد الی اللحد» نیست.(1)

طالبوف وقتی در روسیه بوده یا وقتی به اروپا رفته درباره این موضوع کار کرده و در زمینه آموزش کوران (نابینایان) و کر و لالان (ناشنوایان) مطالعات سودمندی داشته است. او پیشرفت های آموزشی در کشورهای پیشرفته را مطالعه و تلاش کرد به عنوان الگویی برای ایران مطرح کند.

نیز طالبوف طی سفر به استانبول در هنگام انتشار روزنامه فکاهی شاهسون (1306ق)، از مدرسه ویژه آموزش ناشنوایان که در روزگار سلطان عبدالحمید عثمانی (به سال 1299ق/ 1882م) تأسیس گردیده است. بازدیدی به عمل آورد که او را به سوی لزوم تأسیس مدرسه برای قشر ناشنوایان در ایران سوق داد و در سال بعد آن را در جلد اول کتاب احمد مطرح کرد.(2)

و لال افتاد و اطلاعیه ثبت نام را در «باغچه اطفال» زد.(1)

کتاب احمد در کنار سفرنامه خسرومیرزا به روسیه نگارش میرزا مصطفی افشار؛ جهان نمای جدید: در جغرافیای تاریخی و سیاسی و اقتصادی و طبیعی عالم، نوشته ژان داود و میرزا محمد حسین فراهانی (به دستور امیرکبیر تدوین شده و نسخه ای از آن در کتابخانه ملی ایران است)؛ و چند اثر دیگر اسناد مهم درباره تاریخ افراد دارای معلولیت است و اولین اطلاعات و آگاهی ها درباره معلولان از طریق این منابع به نخبگان ایرانی منتقل شده است. نسل بعد، کسانی مثل جبار باغچه بان شروع به عملیاتی کردن ایده های مندرج در این کتاب ها نمودند. اطلاعاتی در دست نیست که باغچه بان دسترسی به این آثار داشته یا نه ولی چون مدتی از عمرش را در روسیه بود، احتمالاً نمونه ای از مدارس ناشنوایان را در آن دیار دیده و پس از مهاجرت به ایران درصدد دایر کردن چنین مدارسی بود.

البته ممکن است با جستجوی افزون تر، اسناد تاریخی دیگر به دست آید؛ از این رو لازم است منابع تاریخی جستجو شوند و تاریخ جامع برای معلولان ایران تألیف گردد.

ص: 53

پس از کشته شدن امیرکبیر، ناصرالدین شاه نسبت به آقاخان نوری بدبین شد. و او زندانی و تبعید شد. نیز بسیاری از عواملش از جمله سیف الملک هم به زندان و بعداً تبعید افتاد.(1)

چگونگی اوضاع دولت و درباره روسیه تزاری در آن زمان به تحریر در آمده است.(1)

میرزا آقاخان نوری، که در آن اوقات، پس از قتل میرزا تقی خان فراهانی امیرکبیر مزدورانه به صدراعظمی ایران رسیده بود و گردانندگان دستگاه سیاسی کشور بالطبع از نزدیکان و بستگان او بودند، برادرزن و پسر عموی خود میرزا عباسقلی خان میرپنجه نوری مازندرانی را مأمور این سفارت کرد.

پس از آنکه عباسقلی خان میرپنجه نوری مأمور این سفارت شد از طرف ناصرالدین شاه به لقب «سیف الملک» ملقب گردید و اعضای این سفارت به قرار زیر مشخص شدند:

1- ایلچی کبیر یا سفیر کبیر، میرزا عباسقلی خان میرپنجه ملقب به «سیف الملک»؛

2- مقرب الخاقان مستشار سفارت کبری، محمدقاسم خان؛

3- عالیجاه نریمان خان، نایب اول، آجودان باشی و نایب اول سفارت کبری؛

4- عالیجاه حاجی میرزا محسن، نایب دویم آجودان باشی و مترجم اول سفارت کبری؛

5- عالیجاه میرزا صادق، حکیم باشی و نایب دویم سفارت کبری؛

6- میرزا یوسف نایب سوم؛

7 و 8- عالیجاهان میرزا حبیب اللّه و میرزا مهدی منشیان سفارت کبری؛

9- عالیجان نظرآقا مترجم که باید از تفلیس همراه هیئت می شد.(2)

سفیر در ایام و ماه های اقامت در روسیه، گاه به بازدید مراکز و مدارس و جاهای مختلف می رفته است و منشی سفارت گزارش این بازدیدها را نوشته است.

قسمت هایی که درباره معلولین و معلولیت ها است می آورم.

بازدید از یتیم خانه مسکو: یوم پنج شنبه، مواظبین خدمات سفارت کبری، قبل از ظهر اخبار تماشای یتیم خانه را اظهار داشتند. و دو ساعت بعدازظهر همگی به منزلِ سفارت آمده، با اتباع در خدمتِ جنابِ معظم الیه، روانه شدند. صاحب منصبان بزرگ و زن های محترمه صاحبِ نشان، که مراقبت امور آنجا هستند، مراسمِ استقبال مرعی داشتند، و نهایتِ مراتبِ احترام و پذیرایی را به عمل آوردند. بعد از تماشای عمارت و معلوم داشتن وضع آنها، پیرزن بسیار محترمی را که مقدم بر همه و مربی اطفال خاصه دخترها بود جناب جلالت مآب ایلچی کبیر یک طاقه شال و یک عدد قلمدان هم مرحمت فرمودند. و دو طاقه شال ترمه نما، و سه توپ خطایی و چهار لوله زری هم التفات نموده قدغن داشتند که هر یک از دخترها که از عهده تعلّم نقاش و سوزن کاری و سایر کارها که دست دارند، خوب برآمده اند، بدهند. با زن های محترمه و جنرال ها و صاحب منصبان بزرگ وداع نموده همگی تا دم گاری رسم مشایعت به عمل آوردند. جناب معظم الیه سوار گاری شده، به منزل مراجعت فرمودند.

اما یتیم خانه عمارتی است بسیار وسیع، مشتمل بر اوطاق های بزرگِ بی شمار، و پنج طبقه است. هر طبقه اختصاص به طبقه و اهلی دارد، مثلاً طبقه پایین مخصوص زن های حامله است که شوهر آنها بی بضاعت است، و یا دختر و زن بی شوهر از هر صنف مردم هستند که به طورهای ناشایست حمل برداشته اند. و هر کدام اوطاق مخصوص و خدمتکار علیحده دارند، که همدیگر را نمی بینند و نمی شناسند تا مایه شرمندگی شود. و هیچ کس به جز مباشر عمارت مطلع نیست. فرضاً اگر امپراطور به تماشای عمارت بیاید، موافق زاکون [zskon/ قانون، رسم] مأذون نیست که داخل اوطاق های آن طبقه شود، و نمی شود. طبقه دویم اطفال شیرخوار در دستِ دایه ها هستند، به طوری پاک و پاکیزه نگاه داشته اند که گویا هر یک نجیب زاده منحصر به فرد است. قریب هشتصد دایه، که رخت مخصوص دارند، در آن طبقه دیده شد که هر یک طفلی در بغل داشت. در مرتبه سیم اطفال دو ساله الی سه ساله هستند. و خدمتکارها دارند. و بعد از چهار سال اولاد ذکور را بعضی به مدرسه ها می گذارند و بعضی را به دهات می فرستند. از هر یک به قدری که قابلیت بروز کند خدمت رجوع می کنند و نعمت می دهند.

ص: 57

چون در ولایت روس نفوس به قدرت وسعتِ مملکت ندارند، این است که در خرید و فروش املاک در قبالجات نفوسِ آبادی را محدود و معین نموده، می فروشند و ملک را تابع رعیت می دانند که در حقیقت رعیت را زر خرید می کنند.

همین اطفال را که به دهات خالصه می فرستند، در زیاد شدن نفوس، محل دیگر بنا می نمایند، از دخترها به همین پسرها می دهند، یک قریه خالصه آباد و بنیاد می شود و آنچه به مدرسه ها می فرستند، برحسب قابلیت خودشان صالدات و صاحب منصب و مراتب می شوند. و تماماً زر خرید و خدمتگزار دولت هستند. تا زنده و صحیح الاعضا هستند در هر حال مشغول خدمت دیوان هستند وقتی که علیل و کور و شل شوند، عمارت و خرج و نوکر از جنب دولت مشخص است. هر یک را تا زنده هستند پرستاری می نمایند.(1)

لازم به توضیح است که یتیم خانه اصطلاح عامی است که شامل همه اقشار ناتوان و ضعیف می شود. به احتمال زیاد، در فرهنگ ایرانی واژه خاصی برای نامیدن این گونه مراکز نبوده و نویسنده با تسامح کلمه یتیم خانه را به کار برده است.

بازدید از مدارس نظام مسکو: دوشنبه 27، برحسب خواهش مواظبین خدمات سفارت کبری به تماشای مدارس نظام تشریف بردند. اول به مدرسه دولتی رفتند. جنرالِ بزرگ بسیار محترم که متصدی امور آنجاست، با تمام معلمین و متعلمین در درب مدرسه به استقبال حاضر بودند. در ورود جناب معظم الیه تعظیم نظامی نمودند. جنرال بزرگ، صاحب حمایل و نشان ها، جمیع صاحب منصبان و معلمین را که با لباس نظام حاضر بودند، معرفی نمود. و جناب معظم الیه به هر یک اظهار مهربانی فرمود، داخل مدرسه شدند. تمام اوطاق های مدرسه را، که به اصطلاح خودشان "کُرپز" و "کردی کاوا" می گویند، تماشا نمودند. تصدیق و تحسین بر انتظام امر آنجا و انضباط تعلیم معلمین فرمودند، مایه امتنان مباشرین و متعلمین گردیده، ایشان را وداع فرموده، روانه شدند. تمامی صاحب منصبان و

ص: 58

جنرال های امورات (!) مدرسه در مقام مشایعت و شکرگزاری آمدند. جنرالِ بزرگ آنها جناب معظم الیه را به گاری نشانده مراجعت نمود.

اما مدرسه مزبور قریب به پنجاه اوطاق بزرگ را مشتمل است از خوابگاه و سفره خانه و مدرس و منازل هر یک از اصنافِ اطفال به حسب تحصیل علوم نظام و جغرافیا و طب و طبیعی و در هر اوطاق ها (!) که مخصوص اطفال محصلین علمی هستند. اسباب و کتاب مختص آن علم را جمع نموده اند.

مثلاً در اوطاق های تحصیل علم نظام، صورتِ جمیع جنگ های بزرگ را در پارچه های بزرگ کشیده، که به اصطلاح خودشان "تابل" (table) می گویند، در دیوارهای تمام اوطاق ها چسبانده اند که اطفال رسوم مقابله با خصم و آداب جنگ را بدانند و از طفولیت آنها را تماشا می کنند که در وقت جنگ بیم و هراس نداشته باشند، و تمام کتب نظام در آن اوطاق ها ضبط است، و نقشه جمیع حرکات را کشیده در دیوارها چسبانده اند.

و در اوطاق های تحصیل علم جغرافیا نقشه تمام روی زمین را به اقسام مختلف در دیوارها چسبانده اند، و سایر اسباب و مایحتاج علم را از کتاب و غیره حاضر ساخته اند. و در اوطاق های تحصیل علم طب، اقسامِ تشریحات و کُتب زیاد و آلات و ادوات [را] حاضر دارند.

و در اوطاق های تحصیل علم طبیعی، در اوطاقی اقسام جمادات را از خاک های مختلف و سنگ های غریب و فلزات و جواهرات و معدنیات و غیرهم حاضر دارند. و کتبی که در وضع تکوین و خاصیت هر یک نوشته اند، جمع است.

و در اوطاقی از اقسام نباتات و میوه جات که از مقوا و کاغذ ترکیب سازی نموده اند در شیشه خانه ها گذاشته اند و کتاب ها که مشتمل بر طبیعت و تکوین و ترکیب پیوند آنها است، جمع و موجود است.

در اوطاقی از اقسام حیوانات بَرّی و بحری وحشی و انسی چرنده و پرنده و غیرهم، با کتب مشتمل بر شرح حال این موجودات موجود است.

و در اوطاقی از اصناف آنان از سیاه و سفید و ترک و تاجیک و ایل و گیل از روس روم و هند و سند و غیرهم با موم ساخته با لباس های مختلف نگاه داشته اند، و کتب تواریخ که طرز معیشت و طور خلقت و وضع سلطنت و جمیع رسوم آنها را مشتمل

ص: 59

باشد در آن اوطاق گذاشته اند.

خوابگاه اطفال را، که به جهت هر یک تختی زده و رختخوابی در کمال پاکیزگی انداخته اند و رسم او را در تخته­ای بر سر چوبی در پهلوی تخت نصب نموده اند، برحسب اشاره جنابِ امیرالامراءالعظام ایلچی کبیر شمردند، چهارصد دست بود. چون امروز روز سیم عید قزل در مورتا بود تمام اطفال مرخص بودند. ایام تعطیل بود. آنچه غیر از اطفال که پدر و مادر و خانه داشتند در مدرسه نبودند، قریب یکصد و پنجاه نفر بودند که از اطفالِ یتیم خانه سابق الذکر بودند، و جایی غیر از مدرسه ندارند.(1)

تحلیل این مطالب می پردازم:

- به تکیه رفتیم، صارم الملک لنگان لنگان با چوب دست به حضور آوردند.(1)

- پسر سرایدار باشی آمد، چشمش چپ است آمد و قدری با او صحبت کردیم.(2)

- ابراهیم میرزایی احتشام السلطنه دو سال است فلج شده و قبلاً حاکم عربستان (خوزستان) بود. امروز او را با حالت فلج بسیار بد و در حقیقت مرده متحرکی بود، دیدیم.(3)

- شب را در اتاق زنانه شام خوردیم، خواننده های زنانه بودند. حاجی قدم، شازده بودند اما کریم کور نبود رفته بود به همدان و مؤمن کور هم نبود رفته بود به کرمان شاهان.(4)

- امشب مهمان عزیز السلطان هستیم، برای شام رفتیم. گوهر خماری با دسته اش، سه نفر مرد کور (کور مرد) و موزیک هم بودند.(5)

- سوم ربیع الثانی 1306 برای شکار رفتیم، میرزا عبداللّه یک دسته شکار قوچ و میش دیده بود. اما میرشکار نمی دید. عیب میرشکار این بود که لنگ شده و با عصا راه می رفت، پیاده نمی تواند راه برود و سواره می رود.(6)

- مجد الدوله مسئول شام بود و شب بیرون شام خوردیم. آشپز لنگ که غذای فرنگی می پخت آورده بود. خوراک های خوب پخته بود، خوردیم، تعریف داشت.(7)

- صبح (25 ربیع الثانی 1306) بیرون آمدم، سقاباشی آمد، یک مشت از جثه اش باقی نمانده، دهنش کج شده، لاغر، ضعیف و گرفتار بواسیر بود.(8)

- عصری به خانه نایب السلطنه رفتیم، آقا پایش درد می کرد و نمی توانست راه

ص: 63

برود، سینه مال حرکت می کرد.(1)

- برای شکار به جاجرود رفته در شکارگاه اکبری را دیدم، یک عینک گذاشته است که یک شیشه چشمش شکسته است. چشمش مثل کاسه خشک شده است. چشم پدرش خان کوره، چشمش کور شده است.(2)

- امروز گفتند آقا سید محمدباقر جمارانی معروف فلج شده است. خیلی مفلوک شده. او گرگ یراق حاجی ملاعلی بود.(3)

- میرزا محمدعلی ناظم الملک یک چشم از مشهد وارد شد.(4)

مجموعاً ناصرالدین شاه، در دوازده مورد اظهار نظر کرده است که عیناً نقل کردم. البته فقط در یک جلد کتاب خاطرات که مربوط به سال 1306ق است. اما ناصرالدین شاه در کتاب دیگری هم اظهاراتی دارد که نقل می کنم و پس از آن به تجزیه و تحلیل آنها می پردازم.

دوره ناصری بسیار رواج داشت، به ویژه در معلولین فراوان تر بود. امیرکبیر برای ریشه کنی تکدی گری و سامان دهی به متکدیان اقداماتی انجام داد. اما به دلیل گستردگی این پدیده مجبور بود در چند مرحله انجام دهد. مرحله اول فرمانی از ناصرالدین شاه بود که بر اساس آن متکدیان دارای معلولیت استثنا شده و اینان مجاز به گدایی بودند. ولی گدایان عادی و سالم جمع آوری می شدند و در گداخانه ها سامان دهی می شدند.

در این فرمان آمده است:

ابلاغ تلگرافی در فقره گداهای دارالخلافه رسید حسب الامر قدر همایون به جز عجزه که راه معاش آنها از تکدی می گذرد که از حکم مستثنی و خارج فرمودند. سایرین که صحیح اعضاء و غیر معیوب اند، منع سخت و طرد شدید خواهد نمود که یک نفر در تمام شهر دیده نشود.(1)

ص: 65

گداباشی پدید آمد که به امور متکدیان رسیدگی می کرد.(1)

به منظور شکل گیری مدنیت و پیشرفت لازم بود نخبگان دارای معلولیت امور را به دست گرفته و مدیریت می کردند. در آن دوره نخبگانی بودند ولی به دلیل اندک بودن و به دلیل اینکه با هم متحد و هماهنگ نبودند، کمتر مؤثر بودند. اسامی مشهورترین آنان این گونه است:(2)

ملک المتکلمین کم بینا؛ واعظ اصفهانی معلول از ناحیه پا از مشروطه خواهان؛ ابراهیم خان زند مشهور به انور شیرازی شاعر؛ ادیب نیشابوری ادیب؛ محمود اعمی شهرکردی؛ میرزا اسماعیل خائف شیرازی شاعر؛ میرزا فتح اللّه خرم سنه اردلان شاعر؛ میرزا محمدباقر رشتی؛ نجف قلی سرشار قراچه داغی، طایر شیرازی شاعر و مولا عبداللّه فاضل بوشهری؛ جهانگیر میرزا شاهزاده نابینا مؤلف و مترجم؛ محمدحسین بیگ افشار ناشنوا و گنگ و نقاش؛ صدیق خلوت شاعر ناشنوا؛ میرزا شوریده شیرازی شاعر نابینا؛ شفیعا شیرازی شاعر نابینا؛ افصح المتکلمین مدیر نشریه خیرالکلام معلول از ناحیه پا؛ مظفر حسین کاشانی شاعر معلول از ناحیه پا.(3)

به وضع فرهنگی و اجتماعی آنها بر ایران آورد و همگان را نسبت به مطلوبیت وضع معلولین در فرانسه آگاه کرد. این آگاهی ها مؤثر واقع شد.(1)

فرخ خان امین الدوله سفیر ایران و همراهش رضا قلی میرزا حسین بن عبداللّه سرابی در انگلیس نیز از تیمارستانی در لندن بازدید کرد و شرح مفصلی از آن آورد.(2) همه این گزارش ها، به ایرانیان به ویژه خانواده هایی که معلول داشتند، القا می کرد که چرا معلولان ایران نباید، وضعی مثل اروپایی ها داشته باشند؟ و مدام مطالبه می کردند.

و غیره».(1)

مقاله ستاره ایران خواهان توجه ویژه مسئولان به ضعفا و بینوایان شد.(2) قیام خیابانی که شش ماه طول کشید، برای انجام اصلاحات اساسی در زمینه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تلاش شد که ایجاد سازمان های عام المنفعه چون دارالعجزه و دارالمساکین و خانه تربیت از جمله برنامه های اجتماعی او بود.(3)

همه اسناد فوق گویای این است که مشروطیت ذاتاً باید نجات بخش معلولان باشد؛ ولی متأسفانه اسناد مشروطیت از نگاه معلولیتی تاکنون بررسی نشده است. البته چنین پروژه ای باید در سطح ملی مطرح شود و از عهده یک یا چند محقق خارج است و لازم است بودجه کلان به آن اختصاص یابد.

متکدیان معلول وجود دارد که با معلولیت های مختلف و ظاهر فقیرانه به گدایی می پرداختند. به نقل راویان "با همه نقایص جسمانی و زخم ها و بیماری های وحشت انگیز که بسیار رقت انگیز و نامطبوع بود. نیز "گداهای ژولیده و کثیفی افراد را احاطه می کردند و برای برانگیختن حس ترحم اعضای ناقص و جراحات خود را نشان می دادند و با ناله و عجز و لابه و التماس و هیاهو طلب کمک می کردند.(1)

با اینکه در روسیه یا کشورهای اروپایی با آموزش به معلولین، آنها را آماده برای مشاغل مختلف می کردند و پس از مهارت آموزی، معلولان در مشاغل آبرومند، کسب و کار و درآمد نسبتاً خوبی داشتند، اما در ایران آنان بیشتر از راه گدایی(2) و بعضاً در روضه خوانی، مداحی، نوازندگی و خوانندگی، دست فروشی، دعانویسی و دعاگویی، نقاشی و طنز وارد شده و اشتغال داشتند.(3)

گدایان انواع و اقسام داشتند و به شیوه های مختلف گدایی می کردند. اما از همه رقت انگیز گدایان جذامی بودند که پوست سر و صورت و دستان آنها به شکل وحشت آوری شده بود. این افراد را از شهر و حتی از دهات بیرون می کردند و آنان در بیرون شهر در قبرستان ها و اماکن مخروبه بیتوته می کردند و از مسافران گدایی می نمودند.(4)

از اطباء به فکر درمان معلولیت ها یا پیشگیری از معلولیت ها افتادند و اقدامات در این حوزه با جدیت آغاز و تداوم یافت.

تاکنون تحقیقات جامع درباره تاریخ بیماری های منجر به معلولیت و عوامل مختلف معلولیت زا در ایران سراغ نداریم؛ نیز تاریخ تحولات درمان معلولیت، دستاوردهای پزشکان و موفقیت های آنان در هر دوره تحقیق نشده است. از این رو تاریخ پیشین معلولیت و درمان معلولیت برای پژوهشگران، معلولین و مدیریت درمان در ایران ناشناخته است.

میرزا مسعود نام داشت و بعدها به حاجی میرزا مسعود ابشلقی معروف شد و به وزارت امور خارجه رسید.

سپس دو جوان به نام های محمدکاظم پسر نقاش باشی عباس میرزا و حاجی بابای افشار در 1811م به لندن اعزام شدند. اما محمدکاظم هجده ماه بعد به مرض سل در لندن درگذشت و حاجی بابا افشار پس از پنج سال تحصیل در رشته طب به ایران بازگشت و به منصب حکیم باشی منصوب شد.

حکیم باشی منصبی بود که در دوره قاجاریه ایجاد شد و پیش از آن در ایران وجود نداشت. پادشاه یا مقامات ارشد حکومتی حکیم باشی را تعیین می کردند. وظیفه حکیم باشی نظارت بر درمان و طبابت و کار پزشکان بود.

اولین حکیم باشی که در غرب تحصیل کرد و با دانش روز پزشکی آشنا شده بود، همین حاجی بابا افشار بود.

مجدداً در سال 1230ق/ 1815م عباس میرزا، پنج تن دیگر را به لندن برای تحصیل فرستاد. یکی از اینها به نام میرزا جعفر در رشته شیمی یا پزشکی قرار شد تحصیل کند.(1) پس از این اعزام و تحصیل افراد در رشته داروسازی و پزشکی در اروپا، ترکیه و روسیه ادامه یافت و این اولین آشنایی ایرانیان با دانش جدید طبابت و داروسازی بود.

معلولان و گسترش معلولیت ها افزوده بود. از سوی دیگر اروپا رو به پیشرفت بود و توانسته بود با پزشکی مدرن، معلولیت را مهار کند و پیشگیری از معلولیت ها را توسعه دهد.

امیرکبیر و پس از او برخی از مدیران و مسئولین به فکر افتادند پزشکی مدرن را در ایران توسعه دهند. عده ای از تحصیل کرده ها را برای فراگیری دانش پزشکی به اروپا اعزام کردند و در مدرسه دارالفنون رشته پزشکی تأسیس کردند. پس از گذشت چند سال پزشکی مدرن در ایران فراگیر شد و موجب معلولیت زدایی گردید. بنابراین یکی از شیوه های ورود اندیشه مدرن به ایران و نقش این اندیشه در مبارزه با معلولیت ها، پزشکی است.

مصنوعات جدیدی هستند که در دوران قاجار در ایران وجود نداشتند و بدون آنها معلولان قادر به حرکت و ادامه زندگی نسبتاً عادی نبود. ابزارهای سنتی کمک کننده به معلول هم کارآیی لازم را برای تحرک و تردد او ایجاد نمی کرد. هر چند گزارش هایی از افرادی به نام عصاکش وجود دارد که اینها در معابر عمومی دست نابینایان را می گرفتند و به نظر می آید یا فرزندانشان این کار را می کردند یا دوستی یا نوکری بوده که همراهی اش می کرد.(1)

با پیشرفت اندیشه پزشکی مدرن، عینک، عصا و انواع پروتزها و دیگر وسایل مورد نیاز وارد ایران شد یا بعداً در ایران ساخته شد.

از جمله مشکلات رشته طب در ایران و در دارالفنون، تشریح و کالبد شکافی بود. چون به فقیهان و مراجع تقلید اجازه نمی دادند جسد مسلمان تشریح شود. بدون تشریح هم کار آموزش مختل بود؛ در این بین چند تن از خارجیان مستقر در دارالفنون فوت کردند و جسد آنان جهت تشریح تحویل شد.(1)

مبتلای به این مرض است عارض گردد. این مرض در فصل بهار و تابستان بروز می نماید. چندی است در دارالسلطنه اصفهان این مرض بروز نموده است بهتر آن است که قبل از آنکه شیوعی پیدا نماید آبله اطفال را کوبید که چندین فایده دارد: اولاً آنکه مانع از شیوع این مرض خواهند شد. ثانیاً از بعضی آفات که نتیجه این مرض است محفوظ خواهند بود. ثانیاً مدتی مشغول پرستاری مریض نخواهند شد. چند سال است که به دستور شاه کوبیدن آبله توسط مأمورین مخصوص انجام می شود بنده حافظ الصحه از صبح تا ظهر در مریضخانه مبارک فتح آباد واقع در چهارباغ در جنب مدرسه مجاناً آبله اطفال را می کوبم و همه کس می تواند طفل خود را در آن محل حاضر نماید. به علاوه همه قسم اعمال جراحی و طبابتی در این محل انجام می شود.(1)

بود و دکتر شنیدر که تا سال 1907م در ایران اقامت داشت از جمله پزشکانی بودند که در مدرسه دارالفنون تدریس می کردند. برخی از فارغ التحصیلان پزشکی دارالفنون نیز در همین مدرسه به آموزش پزشکی پرداختند. میرزا رضا دکتر، میرزا علی رئیس الاطباء، نظام الحکما و دکتر حیدر میرزا از این شمارند. میرزا زین العابدین خان ادهم معروف به لقمان الممالک که پس از پایان تحصیلات در دارالفنون به پاریس رفته در آنجا تحصیلات پزشکی خود را کامل کرده بود، به سال 1324ق/ 1286ش در تبریز مدرسه لقمانیه یا دارالتربیت را تأسیس کرد که در آن مقدمات طب، علوم طبیعی و داروسازی تدریس می شد. برای فارغ التحصیلان دارالفنون مریض خانه ای احداث شد تا دوره کارآموزی را در آن بگذرانند. «مریض خانه دولتی» که امروزه بیمارستان سینا نام دارد، نخستین بیمارستان مدرن تهران به شمار می رود. گزارش نخستین جراحی های پزشکان دارالفنون در روزنامه ها منتشر می شد. برخی از پزشکان سنتی، آموزش پزشکی در دارالفنون را به دیده تأیید نمی نگریستند. مهم ترین مخالف آموزش پزشکی در دارالفنون حاج میرزا بابای شیرازی ملقب به ملک الاطباء بود. رئیس مدرسه در واکنش، از میرزا احمد طبیب کاشانی درخواست کرد در این مدرسه طب سنتی تدریس کند. همچنین در میان دانشجویان نیز کسانی بودند که دوره طب سنتی را دیده بودند.

میرزا سید علی که خود در دارالفنون به تحصیل می پرداخت، برای شاگردان مدرسه کتاب شرح نفیسی را تدریس می کرد. در سال 1297ش رشته طب از مدرسه دارالفنون جدا شد و به صورت مدرسه عالی طب در محل جداگانه ای شروع به فعالیت کرد. در سال های 1301 و 1307ش بخش داروسازی و دندان سازی به این مدرسه افزوده شد و در نهایت به سال 1313ش با تأسیس دانشگاه تهران مدرسه عالی طب به صورت یکی از دانشکده های دانشگاه های دانشگاه تهران درآمد.(1) همه این اقدامات و تلاش ها در معلولیت ها و سرنوشت معلولان ایران هم مؤثر بود.

ص: 77

ص: 78

معلولیت همزاد انسان است و از زمان پیدایش انسان معلولیت هم با او بوده است. اما تاریخ معلولیت با ثبت و ضبط حوادث مربوط به معلولیت جدید است و متأسفانه مورخان درباره حوادث معلولین و تحولات معلولیت ها مطالب اندکی جمع آوری کرده اند. زیرا مورخان گویا خود را موظف می دانستند که رخدادهای دربارها، پادشاهان و خلاصه نهاد حکومت را بنویسند و خود را متعهد به جامعه و مردم به ویژه اقشار پایین جامعه نمی دانستند. از طرفی در بخش حاکمیت معلولیت وجود نداشت یا خیلی کم بود. اگر حادثه ای مربوط به حاکمیت بود؛ مثل دستور پادشاه در کور کردن (میل کشیدن) شاهزادگان، چنین رخدادهایی را نوشته اند. خلاصه اینکه تاریخ نگاری درگذشته موضوعش و قلمرو اش حاکمیت بود، برخلاف امروزه که تاریخ به هر نوع تحول و رخدادی می پردازد.

این فصل به نخستین تلاش های ایرانیان در مشارکت و مساعدت با معلولین می پردازد. یعنی درصدد هستیم بدانیم در دوره معاصر چه کسانی و چه جریان هایی زودتر از دیگران به سراغ معلولیت رفته و در جهت پیشرفت معلولین مساعدت کردند. در فصل گذشته به نخستین تلاش های دولتی ها پرداختیم و اکنون به نخستین تلاش های مردمی می پردازیم؛ مشخصاً چند سند از مجله درة النجف یافته ام، و این اسناد را معرفی و بررسی می کنم.

ص: 80

شده اند. به هرحال پاره ای حوادث مورد توجه بوده و از پاره ای حوادث غفلت شده است. از این رو تاریخ معلولیت و معلولان دارای نقص های بسیار است؛ یا حداقل باید گفت گزینشی است.

به این دلیل و دلایل دیگر تاریخ ایران فاقد گزارش جامع و حتی نیمه کامل از معلولیت و تجارب انسان ها و اقوام و ملیت های ایرانی در این زمینه است. نتیجه این بی مبالاتی و غفلت معلوم است، چیست؟ ثمره این وضعیت تدبیر نداشتن، چاره جویی نکردن، به فکر راه کار نبودن، تشکیلات تأسیس نکردن است. به همین دلیل در قرون گذشته هیچ نهاد جامع و کارآمد برای رسیدگی به امور معلولین، برای آموزش آنها و برای رفاه آنان در ایران نمی یابیم.

تشکل ها محصول دوره جدید و تاریخ جدید اند. اما در تاریخ گذشته، ایرانیان دارای معلولیت و معلولین بودند، امّا تفکر معلولیت نبود؛ معلولیت زایی جریان داشت اما اندیشه معلولیت زدایی نبود؛ نیز تشکل و راه کار معلولیت زدایی هم وجود نداشت. تا به دوره جدید رسیدیم که با مشروطیت در ایران آغاز شد و به تدریج، ایرانیان متوجه شدند معلول هم، انسانی مثل دیگر انسان ها است، نیازهایی دارد و لازم است به امور او رسیدگی گردد و می تواند در جامعه مشارکت داشته باشد. از زمانی که این تفکر در اذهان رخنه کرد، وضعیت تغییر یافت. نخبگان به سراغ راه کار رفتند از جمله راه کارها، ایجاد سازمان برای هماهنگی توانایی و امکانات مردمی یعنی تشکیلات بود.

البته تجزیه و تحلیل وضعیتی که فرهنگ عدم اهتمام به معلولین را شکل می داد، دشوار است و شامل عناصر ساختاری متعدد می باشد. اما اهمّ عناصر ساختاری این فرهنگ عبارت بودند از: معلول عنصری غیر مفید برای جامعه است؛ معلول سفیه و یا ناتوان از اداره امور خودش است، بنابراین باید امور خود را به ولی و انسان دیگر بسپارد تا او را اداره کند؛ از این رو معلولین عناصر مهم و قابل توجه در سرنوشت جامعه نمی باشند و نباید وقت صرف آنها کرد. ایجاد مدرسه و به کار گماردن معلم برای آنان صحیح نیست چون هدر دادن نیرو و امکانات است. زیرا معلولین آموزش پذیر و تربیت پذیر نیستند. و ایجاد تشکل برای اصلاح امور آنان هم بی فایده است.

ص: 83

عناصر فکری و فرهنگی مزبور مانع جدی بر سر راه ایجاد سازمان، تقسیم کار، برنامه ریزی برای اصلاح امور معلولان است. در واقع همین عناصر این ذهنیت را پدید می آورد که تاریخ نگاری معلولیت و معلولان بدون فایده و ارزش است. اما در دوره جدید با تنویر اذهان و به دست آوردن تجارب مدرن، همگان متوجه شدند، این عناصر فرهنگی و این تفکر اشتباه است و معلولین با آموزش و توان افزایی، می توانند بهترین سرمایه برای کشور باشند. بنابراین راه جدیدی گشایش یافت.

در بین ما کم بینا هستی.(1)

همو روایتی از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آورده که دلالت بر نابینایی شعیب دارد.(2) کتاب مستقل درباره حضرت شعیب(3) نوشته و ادله را آورده ام.

شعیب به رغم نابینایی، پیامبری بود که به دلالت آیات قرآن با مدیریت صحیح و با پرهیز از استبداد گرایی موجب توسعه و ارتقای جامعه گردید، نیروی انسانی کارآمد را افزایش داد، فرهنگ تعاون و هم افزایی را گسترش بخشید، نظام اقتصادی عادلانه ایجاد کرد با استثمار و غارت اموال مردم مبارزه نمود.

اسحاق پیامبر دیگری است که در متون و احادیث نابینا معرفی شده است. او فرزند ابراهیم و برادر اسماعیل است و حدود چهار هزار سال قبل می زیسته است. در قرآن با این ویژگی ها او را ستوده است:

دارای مقام نبوت (مریم، 49)؛ دست یافتن به رحمت الهی یعنی امامت (مریم، 50)؛ نیکوکاری و داشتن حسن شهرت و وجاهت و مقبولیت مردمی (مریم، 50)؛ خیر گستر و نیکوکار (انبیاء، 73).

مجموعاً قرآن کریم 29 ویژگی مثبت به عنوان فضائل اخلاقی، اعتقادی و فکری برای اسحاق برشمرده است.(4)

غیر از اسحاق و شعیب، حضرت ایوب و حضرت یعقوب هم به عنوان کسانی که آسیب جسمی پیدا کردند در قرآن مطرح و معرفی شده اند.(5) نیز در قرآن کریم، به صراحت آمده که حضرت زکریا و حضرت مریم مادر حضرت عیسی با اشاره با مردم ارتباط داشتند. این رخداد، نشان دهنده این است که در آن دوره مردم به دلیل حضور ناشنوایان با زبان اشاره آشنا بودند. حداقل آیات مربوط به زکریا و مریم دلالت دارد بر اینکه در آن زمان ها کسانی دارای اختلال شنیداری و گفتاری بود ند.

ص: 85

نیز در احادیث نبوی و نیز گفتار ائمه علیهم السلام هست که با ناشنوایان با اشاره ارتباط برقرار می کردند.

کتاب تورات که متن مقدس برای یهودیان و مسیحیان است، فراوان درباره نابینایان، ناشنوایان و افراد دارای آسیب های حرکتی مثل فلج سخن گفته است. تلفظ کر و لال در تورات و در زبان عبری، حِرِش Heresh است. البته تلقی تورات از معلولین و به ویژه ناشنوایان با دیدگاه اسلام متفاوت است. آیات تورات دیدگاه منفی نسبت به معلولین دارند و آنان را عناصر مخل و سربار دانسته که باید کنار زده و از بین بروند.(1) دقیقاً برعکس دیدگاه اسلام که معتقد است اینان مثل دیگر انسان ها حق و حقوق دارند و مدیریت جامعه به حقوق آنها رسیدگی کند و شرایط مطلوب برای آنان فراهم آورد.

بالاخره در قرون باستان تا دوره معاصر دو دیدگاه کلان درباره معلولان جریان داشته و هر یک طرفدارانی داشته است.

چند دهه قبل از مشروطیت، در دوره صدارت امیرکبیر (1220-1268ق)، به هنگام سفر امیر در رأس هیئتی به روسیه و ترکیه، با مدارس معلولین آشنا شد و اطلاعات خود را به ایران منتقل کرد. گزارش مفصلی در این باره در فصل اول این کتاب آمده است.(1) این اسناد گویای نقش دولت در ایجاد تحولات مدرن در عرصه معلولین است. اما مردم هم در ایجاد تحولات و پیشرفت معلولین مؤثر بوده اند. در یکی دو قرن جدید معلوم شد و همگان فهمیدند که برای ایجاد تحول در معلولین خود مردم باید، مشارکت کنند و دولت به تنهایی نمی تواند. اما سندی در این باره در یکی از نشریات دوره مشروطیت یعنی در سال 1328ق و در مجله درة النجف منتشر شده که بسیار مهم و سودمند است. تحولات اصلی و نکات کلیدی در زمینه معلولین در یک گزارش آمده. و در همین فصل مفصلاً به بررسی این گزارش می پردازم.

دمکراسی غربی فقط یک رقیب یعنی نظام سوسیالیستی شوروی داشت که با فروپاشی آن معلوم شد، دولت بدون مردم نمی تواند حلال مشکلات باشد.

کشورهایی که حضور و مشارکت مردم در عرصه های رسیدگی و حل مشکلات معلولین را نهادینه و تثبیت کرده و آن را به صورت یک فرهنگ مطرح نموده، موفق تر بوده اند. به ویژه اگر فرهنگ مردم پشتیبان حقوق معلولان باشد.

دوره جدید شاهد ظهور دمکراسی معلولیتی هستیم، یعنی فرهنگ معلولین متکی برخواست مردم و مشارکت مردم شده و این تجربه و دستاورد مهمی است.

ص: 87

این است که قرن ها بر این دو صنف از ابناء نوع ما گذشته و می گذرد که از ذوق بدائع علمیه و ادراک نفایس معلومه محرومند و در تمام عمر خود از این همه ظهورات بدیعه عالم تکوین و خلقت، به محسوسات صرفه یا مسموعات محضه اکتفا کردند و از صد نفر 95 نفر در تعیش و گذران معاش کَلّ بر دیگران شده و آبروی خود را در کف حاجت گذاشته به سایرین با کمال ذلت و نکبت می فروشد و فی الحقیقة از این وضع زندگانی و تعیش هم معذور بوده و هستند و آن پنج نفر دیگر هم در منتهی درجه فقر و پریشانی و غایت القصوای حیرت و سرگردانی به اعمال رذیله و اشغال خسیسه مشغول و معاش خود را می گذرانند.

و خیلی هم اتفاق افتاده که بعضی وحشی صفتان حیوان سیرت، این دو عضو ناقص را مخل آسایش سایر اعضاء فرض کرده و در همان صغر سن و اوان طفولیت ریشه حیات آن فلک زدگان بی چشم و زبان را قطع نمودی.

تا اینکه آفتاب بینش و دانش فضای وسیع عالم را نورانی و قلوب افراد انسانی از زنگ جهل زدوده شد، به اطراف و جوانب هیئت جامعه خود در سطح کوته نظری انداختند امور تعیش و رسوم زندگانی خود را صعب و اعضاء هیئت جامعه را از حال یکدیگر بی خبر دیدند.

چه بسا قطعه ای از اقطاع زمین که از فرط جهل به حال عالم، تابش آفتاب و گردش چرخ را مخصوص خود می دانستند.

این بود که کمیت همت را در میدان تسهیل وسائل تعیش و اطلاع از احوال و اوضاع یکدیگر تاختند، بیابان های فقر لم یزرع و کوه های سخت مرتفع و دریاهای متلاطم مواج بی پایان را در تخت سلطنت و نفوذ قوه بخار در آوردند و مسافرت اعضای هیئت جامعه را از شرق به غرب و از این طرف کره بدان صفحه کره به حدی سهل و آسان گردید که در مدت هشتاد روزه عالم را پیمودند.

به واسطه قوه برق، اصوات هیئت جامعه را از اقصی نقطه شرق به منتهی الیه محیط کره از طرف غرب به گوش یکدیگر رسانیدند و به وسیله استکشاف قوه نور اعضای هیئت جامعه صورت های یکدیگر را دیدند.

محیط مرکز و دایره محل هیئت جامعه را در مقدار چهل میلیون معین نمودند.

بالجمله رفته رفته کلیه نواقص و سختی های تعیش خود را به منتهی درجه

ص: 89

کمال و سهولت رسانیدند و فی الحقیقه سطح کره از دو طرف به منزله خانه ای شد که عموم اهل خانه در هر آن از حال یکدیگر مطلع و در حوائج معاون هم باشند. منتهی اینکه عده سکنه این خانه به هزار و پانصد کرور چیزی احصاء شده.

و پس از آنکه از تمشیت و ترتیب امور جامعه خود فراغت یافتند، به عموم اعضای هیئت جامعه التفاتی نموده، دو عضو آنها را از لذائذ اجتماع محروم و ارجاع خدمتی بدانها در جامعه هیئت انسانی معذور دیدند، چه یکی واجد عمی (کور) و دیگری فاقد لسان است. اولی از دیدن بدائع کونیه محجوب. دومی از اظهار مافی الضمیر خود محروم، نه این قابل تعلیم و نه آن لایق تعلم خواهد بود. بدیهی است حرمان این دو عضو هیئت جامعه از لذائذ اجتماع و روحانیت تمدن و برنیامدن کاری از دست آنها موجب تنقیص جامعه و علت شکست انتظام انجمن انسانی است. این بود که از دو قرن پیش در مقام آن بر آمدند که این نقصان را بر طرف و این شکست را جبران نمایند و این دو عضو را در فوائد و عوائد اجتماعیه و التذاذ روحانیت تمدن تازه دنیا و خدمات عمرانیه با خود سهیم و شریک کنند.

این بود که انجمن ها تشکیل شد و افکار ثاقبه را در میدان علاج این درد روی هم ریختند تا گوی سبقت را (جروم کردان) از همگنان ربوده، اثبات نمود که تعلیم و تعلم این دو عضو ناقص ما در کمال سهولت صورت پذیرد به این تقریب (که گفتن و نوشتن مربوط و منوط به قوه فکریه و اخطارات ذهنیه است و هیچ یک از گفتن و نوشتن مربوط و منوط به یکدیگر نیست، هم چنان که اظهارات ما فی الضمیر به ترتیبی که در گفتن و نوشتن مخصوص است متوقف نخواهد بود. بلکه ممکن است انسان مقاصد خود را در ضمن علائم و اماراتی خاص به ترتیب اشکال و هیئاتی خاص بفهماند و بفهمد بدون اینکه از عهده گفتن و نوشتن به طرز معمولی برآید چنانکه در اشخاص لال بالطبیعه این معنی متحقق و موجود است که هر چیزی را به یک نحو اشاره ای که خالی از مناسبت با او نیست می فهماند. غایت الامر ممکن است که این معنی طبیعی را در تحت میزان علمی آورده و به اسهل ما یکون در تکمیل آن بکوشیم و به همین ترتیب در تعلیم و تعلم این دو عضو ناقص خود ساعی و جاهد باشیم).

تعلیم و تعلم این دو عضو ناقص خود ساعی و جاهد باشیم).

ص: 90

این بود که سایرین هم دنبال این تقریب را گرفته و به تکمیل آن پرداختند و فعلاً در ممالک متمدنه، مدارس عدیده به جهت تعلیم این دو عضو هیئت جامعه که از قوه تنطق و دیدن عاجز و محرومند، تأسیس شده و ما در این مجله عدد مدارس و عده شاگردانی که فقط از زبان لالند در بلاد متمدنه به عرض می رسانیم و در مجله آتیه کیفیت تعلیم آنها و بی چشمان را متعرض خواهیم شد.

اسم ممالک

عدد مدارس

عده شاگردان(1)

فرانسه

ولایات متحده امریک

انگلیس

آلمان

ایتالیا

التمسا

اسوج

سویسرا

بلجیکا

نروج

اسپانیا

روسیا

ممالک متفرقه عالم

62

55

40

90

36

17

17

11

10

7

7

4

27

30896

7055

20646

50614

10489

10129

680

380

864

222

222

460

20156

می شد ولی امروز در جهان مدرن نه تنها ممکن دانسته اند بلکه ضروری هم می دانند.

2- در گذشته 95 درصد از اینان در گذران معاش ناتوان بودند و زندگی و معیشت آنان وابسته به مساعدت دیگران بود. و پنج درصد دیگر هم زندگی نکبت باری داشتند. و در منتهای فقر و پریشانی و سرگردانی بودند.

3- نویسنده این گزارش تأکید می کند بشر با کمک تعقل و خرد و دانش خود توانست یک مسئله محال و ناممکن را ممکن و عملی نماید. یعنی نوشتن و خواندن و مواد و یادگیری نابینایان و ناشنوایان را ممکن سازد.

4- این دو صنف چون ابزارهای یادگیری یعنی بینایی و گفتار و شنوایی را نداشتند، سواد و یادگیری دانش آنان در مخیله احدی نمی آمد.

5- اینان قرن ها از ادراک و داشتن معلومات و دانش محروم بودند و چون در گذران زندگی متکی به دیگران بودند، از این رو در کمال ذلت و نکبت زندگی می کردند.

6- اکثر آنان با انجام اعمال رذیله و پست و پایین ترین شغل ها، زندگی می کردند.

7- بعضی مردم نابینایان و ناشنوایان را در خردسالی می کشتند و حیات و زندگی آنان را قطع می کردند.

8- علت کشتن نابینایان و ناشنوایان این بود که تصور می کردند اینان مخل آسایش جامعه اند و ممکن است به مردم ضرر برسانند.

9- تا اینکه راه هایی برای آموزش آنها کشف شد و توانستند جهل زدایی کرده و معرفت پیدا کنند و راه و رسم زندگی و روی پای خود ایستادن و زندگی مستقل را آموختند.

10- اختراعاتی مثل برق، تلفن و غیره هم به کمک آمد و زندگی را برای این اقشار آسان کرد.

11- اهالی کره زمین از یکدیگر مطلع شدند. با استفاده از برق و تلفن و دیگر اختراعات مردم سامانه های اطلاع رسانی تأسیس شد.

12- بر مبنای اطلاع رسانی، تعاون شکل گرفت. یعنی وقتی معلوم شد کدام

ص: 92

گروه و دسته چه نیازها و حاجاتی دارند، اقدام به مساعدت با همکاری نمودند.

13- از دو قرن قبل نخبگان جوامع پیشرفته متوجه شدند با وجود معلولان، جامع نقصان دارد، چون گروه هایی مثل ناشنوایان نمی توانند با دیگر افراد ارتباط داشته باشند، لذا نمی توانند از لذت ها و مواهب و امکانات جامعه برخوردار شوند تا نابینایان و ناشنوایان در سرنوشت جامعه خود و در ساختن تمدن شرکت داشته باشند و مزه مشارکت اجتماعی را بچشند.

14- برای حلّ این مشکل یعنی (حضور نابینایان و ناشنوایان در جامعه و استفاده از امکانات اجتماعی و نیز عرضه خدمات به جامعه) افراد بسیار دست به کار شدند؛ تشکل ها شکل گرفت و انجمن ها تأسیس شد و همگان افکارشان را روی هم ریختند تا به این که نظر و راه کار جروم کردان پذیرفته شده او می گفت از راه آموزش و پرورش می توان آنها را جامعه پذیر نمود به طوری که مثل انسان های عادی در جامعه زندگی کنند. بالاخره به این نتیجه که تعلیم و تربیت آنان ضروری تر و مقدم بر همه چیز است و از این راه اجتماعی می شوند.

15- جروم کردان توانست روشی را اثبات کند که نابینایان و ناشنوایان بتوانند خواندن و نوشتن را با استفاده از علائم فرا بگیرند و اجرا کنند. این روش به تدریج تکمیل شد و در نهایت به صورت خط بریل و زبان اشاره تحقق یافت. تلاش شد به روشی ناشنوایان بتوانند آنچه در ذهن دارند بفهمانند و مقاصد خود را تفهیم کنند. بهترین روشی که پیشنهاد شد و روی آن کار شد، استفاده از علائم و اشارات بود. با تکمیل آن، به صورت یک روش علمی در مدارس شروع به آموزش کردند. مدارسی برای آنان دایر شد و شاگردان ناشنوا شروع به یاد گرفتن علائم و اشارات و چگونگی تفهیم و تفاهم با استفاده از آنها نمودند.

16- بنابراین مدارس مختلف و نهادهای آموزشی گوناگون در کشورهای پیشرفته افتتاح شد.

17- فهرست ناشنوایان و مدارس فعال در کشورهای مختلف را آورده است.

ص: 93

آلمان با 90 مدرسه و پنجاه هزار دانش آموز ناشنوا بیشترین آمار محصل ناشنوا و نهاد ناشنوایی را دارد. در این فهرست نامی از ایران، عراق و دیگر کشورهای اسلامی نیست فقط کشورهای اروپایی و آمریکا را ذکر کرده است.

خلاصه این مقاله این است که علت اصلی پیشرفت نابینایان و ناشنوایان آموزش آنان است. خانواده آنان می توانند در آموزش آنان کمک کنند، سپس مردم با ساخت و تأسیس مراکز آموزشی می توانند در تحول و در پیشرفت معلولیت مساعدت نمایند.

ص: 94

در اواسط سال 1325 که حکم محکم قطعی از مرکز مقدس روحانی اسلام بر وجوب تأسیس مکاتب و مدارس به طرز جدید شرف صدور یافت، حوزه محترمه علمیه در مقام آن برآمدند که در ارض اقدس نجف اشرف علی ساکنها السلام مکتبی تأسیس نمایند تا پیش قدمی خودشان را در امتثال اوامر مطاعه از دیگران به عالم شهود رسانیده و هم به سایر اخوان دینی و وطنی خود در سایر نقاط سرمشق داده باشند. ولی فقدان معلم آشنا به اوضاع جدیده، این عزم راسخ الهی را به عهده تعویق انداخت تا در غره ذی الحجه سنه 1326 آقایان ذیل، به توفیق تأسیس یک باب مکتب ابتدایی به مدیری و معلمی آقا شیخ یحیی معین العلماء محلاتی موفق و نائل گردیدند، اسامی آقایان مؤسسین: جناب حاجی آقا میرزا مهدی آیت اللّه زاده، جناب حاجی میرزا احمد آیت اللّه زاده، جناب حاجی آقا شیرازی، جناب آقا میرزا علی آقا تبریزی، جناب آقا سید مهدی لاهیجانی، جناب آقا سید محمدرضا همدانی، جناب آقا میرزا موسی رشتی، جناب آقا حاج شیخ محمدحسن رشتی، جناب آقا حاج شیخ اسحاق رشتی، جناب حاج شیخ محمدباقر اصفهانی، جناب آقا شریف رشتی، جناب حاج میرزا عبدالحسین مدرس اصفهانی، جناب حاج میرزا رحیم بادکوبی، (بنده نگارنده) و به واسطه مسافرت بعض اعضاء عامله و اشتغال سایرین به امور نوعیه، راجع به قلع و قمع استبداد ایران در امور مکتب اختلالی رخ نمود و جناب حاجی میرزا ابوالقاسم حجة الاسلام زاده کاشی از اوائل جمادی الاولی سنه 1327 تا اواسط ذی القعده از سال مزبور متصدی زحمات مکتب گردیدند و الحق عموم را رهین منت خود فرمودند و پس از مدت مزبور، آقایان ذیل به عنوان هیئت مدیره مکتب منتخب شده و تکمیل نواقص و قرض مکتب را که 292 تومان بود به عهده خود گرفتند، آقایان ذیل: آقای حاجی شیخ محمد طالقانی، آقای حاج شیخ اسحاق رشتی، آقای آقا شریف رشتی، آقای آقا سید مهدی لاهیجانی، آقای آقا سید عبداللّه اصفهانی، آقای حاجی میرزا ابوالقاسم کاشانی، آقای آقا میرزا موسی رشتی، آقای آقا مهدی کاشی که فعلاً به سمت مدیری معرفی شدند، (بنده نگارنده) و چون جناب حاجی میرزا محمدرحیم بادکوبی در وقت انتخاب، مکه معظمه مشرف بودند، پس از مراجعت به ملاحظه اینکه جزء هیئت مؤسسه در بدو امر می باشند، ثانیاً نیز عضویتشان در هیئت مدیره

ص: 96

قبول شد. آقای آقا میرزا مهدی آیت اللّه زاده خراسانی و آقای شیخ محمدتقی آیت اللّه زاده طهرانی در جلسه انتخاب، شرف حضور داشتند و عضویت این هیئت را هم قبول فرمودند، ولی به ملاحظه کثرت مشاغل و رجوعات نوعیه، از التزام به لوازم عضویت از قبیل حضور در هر جلسه و رسیدگی به خصوصیات، متعذر شده و همراهی در مقاصد و صوابدید هیئت مدیره را در اصلاحات مکتب ملتزم و تا کنون هم از هرگونه مساعدت و همراهی دریغ نفرمودند، والحق از همت خالصانه و مراقبت خدا پسندانه همه آقایان، خاصه آقای آقا سید مهدی لاهیجانی که اغلب اوقات را در مکتب به سر برده و شخصاً به بعض امور رسیدگی می نمایند، در قلیل مدتی امر مکتب بالا گرفت و شاگردان به ترقیات فوق العاده نائل شدند، چنانکه در امتحان 18 ربیع الاول که فی الوقع امتحان تعلیمات 18 روزه آنها بود موجب تحیر و تحسین کل مدعوین در جلسه امتحان گردیدند.

ولی چیزی که هست این است که فعلاً بنیه علمی و استعداد تعلیمی مکتب به مراتب از بنیه تعلم و استعداد تحصیل شاگردان کمتر است و محتاج به یک نفر معلم جامع ابتدایی می باشیم.

و هر چه تا کنون از طرف هیئت مدیره در جلب یک نفر معلم از ایران اقدامات شده، نتیجه نداده و هر اندازه که در طلبیدن کتب نافعه از قبیل جغرافیا، حساب، هیئت، صرف، نحو، فارسی، عربی و ترکی مقداری از السنه خارجه مترجم سعی نمودند فایده نبخشید.

البته معلوم است این وضع هرج و مرج در تعلیم و تعلم که ناشی از بی معلمی است با عدم وفاء دخل مکتب به مصارف او خیلی مایه یأس و نومیدی است، مسلم است اداره ای که در هر ماهه یک مصرف مستقیم نود تومان با یک دخل غیر مستقیم که هیچ گاه به بیش از چهل تومان نرسد، داشته باشد هرگز بقاء و دوامی نخواهد داشت. اگر چه الحق هیئت مدیره با کثرت ابتلاآت شخصی هر کدام تا کنون قرض مکتب را پرداخته و هر چه توانسته و می توانند به عنوان قرض به مکتب رسانیده و می رسانند، خاصه آقای آقا میرزا مهدی آیت اللّه زاده خراسانی که قطع نظر از اینکه قرین الشرف حضرت آیت اللّهی (ارواحنافداه) هر ماهه به عنوان اعانه مستقیماً یک لیرای عثمانی به صندوق مکتب می دهند، شخصاً از اعانه های غیر

ص: 97

مستقیم حتی الامکان دریغ نفرمودند. بدیهی است که حال این اساس هر چند اولیاء مهذب خالص القصد قویّ العمل داشته باشد، دولتی راماند سریع الطلوع والافول، خوش درخشنده و مستعجل خواهد بود، مگر آنکه اداره شکل عمومیت پیدا کند و هر فردی خود را در نگاهداری آن سهیم و شریک بداند. بر معارف پروران اسلام پرست لازم است که عطف توجهی به خصوص به حال این مکتب نموده، فی الجمله اهمیت مقام و موقع آن را منظور نظر داشته، روا ندارند که این مبارک مکتب که مادر هزاران مکتب ها است، در شیعه خانه عالم عموماً و ایران خصوصاً تعطیل شود، چنانکه هنوز یک سال از عمر او نگذشته بود که در کربلای معلا و کاظمین و مدینه منوره (علی ساکنیها السلام) تولید و تأسیس مکتب نمود. البته معارف پروران اسلام پرست به خوبی می دانند که پس از آن که در این مرکز مهم روحانی که محل طواف و زیارتگاه کرورها نفوس مسلمانان عالم است، یک باب مکتب صحیح تام العیار دایر و مفتوح باشد، انظار عامه بدان نقطه مهمه توجه کلی نموده، به سرعت هر چه تمام تر در مقام اقتباس از آن بر آمده در کلیه محال و ولایات خود مکتب بسیار صحیح دایر می نمایند.

بدیهی است هر زائر و مسافری پس از طواف و زیارت در این صفحات مقدسیه عرش درجات خاصه ارض اقدس علوی و مراجعت به محل مألوف عزیزترین تحفه و بالاترین و سوغاتی که به جهت اعزّه و اصدقاء خود هدیه می برد و در هر مجلس دید و بازدید به نقل آن مبادرت خواهد نمود، همانا سیاحت و تماشای تعلیمات و امتحانات دروس و مشق جهاد اطفال و سرود ملی شاگردان مکتب علوی در ارض اقدس نجف اشرف خواهد بود، اثرات این مکتب در نشر معارف فی مابین فضای مسلمان خانه عالم بیش از آن است که در حیز تحریر و تقریر بر آید. وزارت جلیله معارف است که در مقام انتظام و تعلیمات این مکتب بر آمده و به واسطه هیئت محترمه مدیره، نظرات معارف پرورانه خود را به مکتب علوی انداخته اساس برو اغرام (سود و زیان) این مکتب را در تحت نظارت و مراقبت کامله خویش در آورند، چه نظارت و مراقبت از این مکتب نظارت و مراقبت از حال کلیه مکاتب ایران خواهد بود.

و ما در جزوات آتیه مجلّه ترتیب نظام تعلیمات و حساب هر ماهه و اسامی

ص: 98

معاونین مکتب مبارک علوی را به عرض قارئین عظام می رسانیم و پس از آن به تاریخ قرائت خانه خواهیم پرداخت تا صحت و سقم مندرجات بعض مطبوعات در تبجیلات بی محل و توهینات بی موقع معلوم گردد.(1)

عده ای از روحانیون ایرانی ساکن نجف اشرف برای آموزش معلولان اقدام به تأسیس تشکلی به نام مکتب علوی کردند. اقدامات و تلاش های آنان گزارش شد.

وحدت زکاء و فهم این وحشی زاده بیابانی بجوری است که جالب اعضاء اتحاد و ترقی عثمانی گردیده، اعراب نخاوله و بنوالحرب و بنو علی که مذهب جعفری را دارند به واسطه ترقیات این مکتب و آوازه سرعت پیشرفت تحصیلات آن، مقامی عزیز پیدا کرده و به همین اندازه از نسیم علم که به مشام آنها رسیده بر خود می بالند و عموم از مساعدت و همراهی مشوقانه اعضاء شعبه اتحاد و ترقی با جناب شریف در امر مکتب، (به) خصوص از وقتی که لیاقت و قابلیت شاگردان آن را احراز کرده اند ممنون و متشکرند، همواره توفیق و تأیید آنها را در تشیید اتحاد اسلامی و ترقی عالم مسلمانان از خداوند متعال مسئلت می نماییم، بقیه معلومات خودمان را در اوضاع آن مرکز معشوق مسلمین در صفحات آینده به عرض خواهیم رسانید.(1)

پس از التفات به مکتب آمده و در کلاس حاضر شده، فرمودند: بنابر مذهب جعفری خیر از جانب خدا و شر از طرف قامت ناساز بی اندام ما است. چنانکه صریح قرآن به آن ناطق است که می فرماید: «اذا اصابک من حسنة فمن اللّه و ما اصابک من سیّئة فمن نفسک» و به آن شخص اعتراض نمودند که شغل معلم فقط تعلیم است نه افاده عقیده خود و تزلزل عقاید اطفال و امروزه از پرتو وجود این سید محترم، جعفری مذهبان قطر شام از اول ثمره متمدنین آنجا محسوبند.

چه تمدن دیگران همان اقتباس از تمدن غربی است که مشوب به هزار جهت شهوت رانی های حیوانی است و اما این تمدن مأخوذ از تمدن اسلامی و سراسر مطابق با موازین قامت انسانی است و هر ساله کتابچه خرج و دخل این سه اداره مهمه لازمه نوعیه را طبع و نشر فرموده و به همه جا ارسال می دارند، چنانکه به اداره ما هم در ماه قبل یک نسخه اهداء فرمودند.(1)

با توجه به اینکه نخستین مدرسه ای که بر اساس راه کار و نظریه جروم کاردان در امریکا تأسیس شد، در سال 1287ق یعنی 150 سال قبل بوده است. دقیقاً 38 سال بعد در نجف اشرف توسط علمای شیعه نهضت عمومی برای راه اندازی مدارس برای معلولین مطرح و شکل می گیرد. یعنی فاصله تلاش های مسلمانان شیعه با حرکت فراگیر در غرب چندان زیاد نیست.

اکنون نکات مهم در این گزارش را می شمارم:

1- اولین نکته ای که مطرح شده اهمیت مقایسه بلاد اسلامی با بلاد متمدن است. نویسنده گزارش معتقد است: لازم است آمارها و اطلاعات درباره مدارس، کیفیت آموزش نابینایان و ناشنوایان ممالک خارجه را به عرض مردم خود برسانیم تا نسبت به نکبتی که اولاد آنها را فرا گرفته متنبه شوند.

هنوز این شیوه اهمیت دارد یعنی در این دوره هم ضروری است اطلاعات و آمارهای کشورهای پیشرفته در زمینه معلولین شناسی گزارش شود تا مردم متوجه شود، وضعیت موجود را می توان تغییر داد و می توان شرایط بهتر و ایده آل برای معلولان ایجاد کرد. کشورهای پیشرفته در موضوعات مختلف مثل اشتغال و درآمد، سوادآموزی و فیزیوتراپی به دستاوردها و تجارب راهگشایی دست یافته اند و لازم است این تجارب و دانش ها را از آنها گرفته و با بومی سازی و حذف موارد ناهماهنگ با فرهنگ و جامعه خودی اجرا نماییم.

2- نویسنده ابتدا تأکید می کند که لازم است گزارشی از مدرسه ها، روش آموزش نابینایان و ناشنوایان و فرزندان دارای این عوارض به مردم و نخبگان ایران داده شود تا به وضع اسف بار این قشر در ایران آگاه شوند و حداقل نسبت به عقب ماندگی بچه های بینا و عادی، متنبه گردند و عرق دیانت و وطن پرستی آنها به جوش آید.

3- مردم و نخبگان نباید بپذیرند که جگر گوشه های با چشم و با زبان ایران در دریای جهل غوطه ور باشند و علاوه بر اینکه برای اینان تلاش می کنند برای ناشنوایان و نابینایان هم تلاش کنند.

4- علمای نجف به این نتیجه رسیدند که مرکزی برای تعلیم و تربیت معلولان به نام مکتب علوی تأسیس گردد.

5- حوزه علمیه نجف اشرف پیش قدم شد و این مرکز را ایجاد کرد. از اواسط

ص: 102

سال 1325ق حوزه علمیه تأسیس چند مکتب و مدرسه را به عهده گرفت. تا برای دیگران الگوسازی کند. اما به دلیل فقدان معلم متبحر و مجرب اجرای این طرح به تعویق افتاد و قرار شد در ذی الحجه 1326 یک مدرسه ابتدایی به مدیریت شیخ یحیی معین العلماء دایر گردد. البته چند ماه از اجرای آن می گذشت ولی پیش آمدن مسائل مشروطیت مدتی تعطیل شد. اما مجدداً در جمادی الاول 1327 دایر شد.

6- بزرگان حوزه علمیه نجف اشرف بر خود واجب دانسته اند، جهت سامان دهی امور معلولان، مرکزی در نجف اشرف دایر کنند تا سرمشق و الگو برای عالمان در دیگر ممالک مسلمان دیگر قرار گیرند.

توجه شود این تفکر با تفکری که هم اکنون در قم هست که کاملاً مخالف معلولین است.

7- نویسنده اعضای هیئت امنای این مدرسه را نام برده است. حدوداً پانزده نفر را به عنوان مؤسس نام برده است.

8- در مدت اندکی که مکتب دایر شده، شاگردان رشد فراوان داشته اند و در امتحانات موفق بوده اند. ولی پایه آنان ضعیف تر از دیگران است.

9- این مکتب در نجف اشرف است و از کمبود معلم رنج می برد و از ایران برای جلب معلم درخواست شده است. معلوم می شود ایران در آن زمان پیشرفته بوده است.

شخصیت های روحانی بعضاً کمک و مساعدت داشته اند. ولی لازم است عموم مردم خود را موظف به مشارکت بدانند.

10- مراجع تقلید و حوزویان باید به این قشر و تربیت و تعلیم آن سعی و اهتمام مطلوبی داشته باشند.

11- لازم است افرادی در کاظمین، سامرا، کربلا و مدینه و دیگر جاها از مکتب نجف اشرف الگوگیری کرده و مراکزی برای معلولین احداث نمایند.

12- مهم ترین مشکل مکتب علوی نداشتن یا کمبود کتب درسی و معلم حاذق بود البته در زمینه بودجه هم مشکل داشتند.

13- این مراکز خوب کار کنند، می توانند هزاران مبلغ معارف مذهب را پرورش

ص: 103

دهند.

14- در مدینه منوره به کوشش حاج شیخ اسداللّه مامقانی، یک باب مکتب جعفری در مدینه منور احداث شده شصت شاگرد دارد، بیشتر شاگردان از شیعیان نخاوله هستند.

15- امید است با گسترش اینگونه مدارس، فرزندان مذهب شیعه به رشد دلخواه برسند و در جامعه موفق باشند.

16- از شام هم خبر می رسد آقا سید محسن از علمای حقه یک باب مکتب علوی، یک مریض خانه و یک دارالعجزه دایر کرده است. دارالعجزه همان نواخانه های ایران است.

17- این اقدام موجب الگو شدن برای دیگر کشورها و مناطق شد و در جاهای مختلف دارالعجزه برای ناتوانان و معلولین تأسیس کرده اند.

به هرحال این دو گزارش در سال 1328ق یعنی 109 سال قبل منتشر شده و اولین اسنادی است که به وضعیت معلولین در جهان تشیع و ضرورت وظیفه شناسی حوزه علمیه را مطرح کرده است.

18- اسامی که به عنوان مدیر مدرسه یا به عنوان هیئت مؤسس آمده لازم است روی آنها کار شود تا از طریق آنها اطلاعات درباره مکتب علوی پیدا کرد.

19- نویسنده این گزارش خودش عضو هیئت مؤسس بوده یا در هیئت مدیره حضور داشته و از نزدیک با اقدامات و کارهای آموزشی معلولان آشنا است.

20- یک نکته مهم این است که تعیین اعضای هیئت مدیره انتخابی و با رأی گیری بوده است.

21- درس هایی که به معلولین داده می شد مثل مکتب خانه های قدیم نبوده و شامل جغرافیا، تاریخ، حساب، هیئت، صرف و نحو، فارسی، عربی، ترکی، زبان خارجی و غیره می شد.

22- دخل و خرج با هم متناسب نیست و 40 تومان درآمد داشتند در حالی که 90 تومان مخارج و نویسنده معتقد است این وضع تداوم فعالیت را با خلل مواجه می نماید.

اما تا کنون قرض ها از طریق مساعدت های مردمی پرداخت شده است.

ص: 104

23- به دولت امیدی نیست چون خود دولت ها سریع الطفوع و الافول هستند یعنی زود می آیند و زود هم می روند. و «معارف پروران اسلام پرست» لازم است پشتیبان مالی و غیرمالی مکتب باشند.

24- بر معارف پروران اسلام پرست لازم است که عطف توجه به این مکتب نموده و با توجه به مقام و موقع آن روا ندارند این مکتب که مادر هزاران مکتب است در شیعه خانه عالم عموماً و در ایران خصوصاً تعطیل شود.

نویسنده، مقام و موقع این مکتب و اینکه مادر هزاران مکتب است را یادآور شده است. مقام و موقع و اهمیت مرکزی که بر آموزش معلولین می پردازد در چی است؟

قدر متیقن مساعدت ها و دستگیری های یک دین به مردم، در کمک آن دین از بیچارگان معلول است. اگر یک مذهب و دین توانست معلولان را آموزش دهد، سواددار کند و راه درست زندگی را به آنها یاد دهد و پس از سواددار شدن و عالم شدن، شغل و درآمد و زندگی مساعدی داشته باشند، این مکتب و مذهب در نظر مردم جهان، موفق است و می توان به آن تکیه کرد و به آن گروید. بر همین اساس است که مؤلف این گزارش به مقام و موقعیت این مکتب تأکید نموده است و آن را مادر هزاران مکتب دیگر می شمارد.

25- تأسیس مکتب علوی و مدرسه معلولین در کربلا، کاظمین، نجف و مدینه مهم است چون این مراکز مهم روحانی، زیارتگاه کرورها نفوس مسلمان عالم است و یک مکتب صحیح تام العیار می تواند انظار عامه را جلب کند و آنان با اقتباس در محله ها و ولایات خود، مکتب صحیح را دایر کنند.

26- هر زائر و مسافر پس از زیارت از نجف، کربلا و مدینه و دیگر شهرهای زیارتی بهترین سوغات و بالاترین تحفه برای عزیزان و دوستانش، گزارش دیدارش از مکتب علوی و چگونگی تعلیم فرزندان در این مکتب و امتحانات آنجا است.

27- با این شیوه اطلاع رسانی عمومی می شود و همگان در جریان امور مکتب و آموزش معلولین قرار می گیرند و خواهان اجرای آن در شهرهای خود می شوند. پیرو آن وزارت معارف موظف می شود به این خواست عمومی توجه کند.

28- هر ماه گزارشی از امور مالی و حساب ها و معاونین و مدیران مکتب و کارهای آنان را به عرض قارئین عظام خواهند رساند.

ص: 105

نتیجه اینکه روحانیت شیعه با اقدام نیک خواهانه و خیرجویانه خود و تعلیم و تربیت معلولان مسلمان و شیعه در نجف اشرف، کاظمین، کربلا و مدینه توانست گام های بلندی بردارد.

احتمالاً ورود کلیسا و نمایندگان کلیسا مثل کریستوفل چند سال بعد از تأسیس مکتب علوی جعفری به ایران همین نکته باشد. یعنی کلیسا متوجه شد شیعیان و روحانیت شیعه گوی سبقت را ربوده و در جذب و تربیت فرزندان شیعه فعال شده است، به همین دلیل آنان هم وارد شدند. گزارش مجله درةالنجف در سال 1328ق یعنی حدود یکصد ده سال قبل برای مدیران و مسئولین ارشد حوزه علمیه قم هم مؤثر است.

ص: 106

امروزه به دلیل پیچیدگی امور اقتصادی و اجتماعی به راحتی نمی توان برای پیشرفت و موفقیت معلولان راه حل ارائه داد؛ اجرای هر روشی پیامدها و آثار منفی یا مثبت دارد. متأسفانه برخی اقدامات که با نیت خیر هم برای معلولین انجام شده اما در نهایت ضرر و زیان هایی را متوجه آنها نموده است.

این فصل درصدد است عوامل مختلف که برای موفقیت جامعه هدف پیشنهاد شده را معرفی کند؛ نیز به تجزیه و تحلیل جوانب این شیوه ها هم می پردازد.

متأسفانه دیده شده، افرادی که هیچ شناخت و تجربه ای نسبت به معلولیت و معلولیت ها ندارند، مرکزی به نام معلولین تأسیس کرده و به دلیل روابطی که داشتند، مبالغ بسیاری را ثروت اندوزی کردند و مهم تر اینکه با اجرای اقداماتی به سرنوشت معلولین آسیب رسانده اند و موجب بی¬اعتمادی شده اند.

ص: 108

مدرسه ابابصیر در اصفهان شکل گرفت.

تجربه مهمی هست و آن عدم تداوم دائمی تشکل های ایرانی و اسلامی و بر عکس تداوم تشکل های غیر اسلامی و مسیحی است. فقط تداوم هم نیست بلکه تشکل های مسیحی روز به روز از نظر مالی و امکانات توسعه پیدا کرده اند. کریستوفل تشکیلات «هیئت تبلیغ مسیحی کریستوفل» را تأسیس کرده و الآن یک تشکیلات بین المللی با سرمایه بسیار زیاد و امکانات فراوان کار می کند. در حالی که ابابصیر روز به روز با موانع بیشتر مواجه است و نحیف تر می گردد. اساساً در ایران تشکل خیریه یا معلولیتی که یک سده عمر داشته باشد سراغ نداریم اما در غرب اینگونه تشکل ها حتی با پانصد سال عمر هم یافت می شود.

در دوره جدید اولین تلاش از جانب روحانیون ایرانی در نجف اشرف برداشته شده و مدارس زنجیره ای برای تعلیم و تربیت معلولان دایر کردند. اولین مدرسه در سال 1325ق تأسیس شد. اما غیر از دو گزارش که در مجله درةالنجف چاپ شده، درباره این اقدامات تحقیق دیگر سراغ نداریم. یعنی نمی دانیم آیا این اقدام هم در واکنش به فعالیت های ارباب کلیسا بوده یا نه یک فعالیت خودجوش بوده است.

متأسفانه تا کنون مطالعه جامع در این باره صورت نگرفته و نمی دانیم سهم علل و عوامل مختلف در عملکرد تشکل های این چنینی چیست؟

با اینکه در ایران فعالیت های ملی و سراسری بدون اتکا به مذهب تشیع و دین اسلام، کمتر اجرایی می شود؛ زیرا مردم به این مذهب باور دارند و خانواده معلولان فرزندان خود را به دست غیر متدینین نمی سپارند. برعکس اگر متوجه شوند یک مؤسسه رویکرد مذهبی دارد، با تمام وجود کمک می کنند.

خلاصه باور دینی مردم در مشارکت و مساعدت و همکاری برای پیشبرد پروژه های مردمی بسیار مؤثر است.

نشدن تأثیر این مساعدت ها اندک است. مردم باید بدانند، وقتی به مراکز معلولین یا پروژه های معلولیتی کمک کنند که مطمئن شوند، آن مرکز یا آن پروژه دارای مدیریت کارآمد است. اما اگر مدیریت کارآمد ندارند، ابتدا تلاش کنند چنین مدیریتی را ایجاد کنند.

حتی فقط تشکیلات مردمی کافی و مکفی نیست بلکه مدیریت با تجربه و متخصص هم لازم است. در سه یا چهار دهه اخیر، ده ها تشکل با خط مشی های متعدد ولی هدف واحد برای سامان دهی به امور معلولین ایجاد شده اند.

هر کس اندک اطلاعی از اوضاع معلولین داشته باشد می بیند: معلولین با جمعیت 10 تا 15 درصدی با انواع معضلات در عرصه های آموزش و پرورش، اشتغال، جامعه پذیری، درآمد و اشتغال و ده ها نوع مشکل دیگر دست به گریبان هستند. برخی از این مشکلات زیربنایی و اساسی ترند؛ از قبیل تأخر فرهنگی، فقدان پایگاه اطلاع رسانی مدرن یا ندانستن مهارت و نداشتن و مجهز نبودن به ابزارآلات به روز.

اما این مشکلات بسیار پیچیده است و حل آنها نیاز به دانش و تجربه یعنی به مدیریت کارآمد دارد. برای مثال اگر پول و امکانات مادی فراوانی داشته باشیم، آیا اشتغال معلولین سامان دهی خواهد شد، یا اینکه مدیریت کارآمد باید با درایت و شیوه علمی این امکانات را در جهت ایجاد اشتغال اجرایی کند.

اگر به یک مؤسسه که نه تشکیلات و نه مدیریت خوب و نه طرح و برنامه دارد، کمک کند، نه تنها به پیشرفت منجر نخواهد شد بلکه دارای پیامدهای منفی مثل دزدی و اختلاس می انجامد.

به هنگام مواجه با مشکلات، اولین راه کاری که به ذهن می آید این است که یک نفره نمی توان کار کرد و لازم است تشکیلات احداث کرد و با تشکیلات به جنگ مشکلات رفت. حل مشکلات به نیازهای اساسی فرهنگی، انتقال تجارب و نیز مهارت افزایی توجه شود. به جای مساعدت مالی، زمینه های اشتغال و فراگیری روش های کسب و کار کمک به معلولین برای اینکه به عنصری سودمند تبدیل شود و مثل انسان های عادی و سالم در خدمات جامعه و توسعه اجتماعی باشند. و غیره بدون تشکل ممکن نیست.

با اینکه از قدیم این ذهنیت ایجاد شده و به معلولین محترم القاء شده که آنان باید در حاشیه باشند و توانایی بر عهده داشتن نقش های سازنده را ندارند، اما توصیه اکید می شود که حتماً معلولین در تشکل مشارکت داشته باشند. و زندگی آنان توسط دیگران با حداقل ها اداره گردد. اما در دهه های جدید ثابت شد نه تنها آنها مثل دیگر افراد می توانند کار کنند، درآمدزا و مسئولیت پذیر باشند، بلکه به دلیل خلاقیت و ابتکار ویژه نقش های مهمی بر عهده گیرند که افراد سالم و عادی توانایی آن را ندارند. از این رو کنار زدن آنان صحیح نیست، بلکه با آموزش و توجیه آنان، استعدادهای خدادادی نهفته در درون آنان به فعلیت رسیده و به عنصر خدوم و سودمند تبدیل می شوند. بنابراین اولین و مهم ترین نکته در مدیریت این است که مدیر باید اعتماد به نفس داشته باشد. البته نه اعتماد خیالی و بدون اساس بلکه اعتمادی که مبتنی بر دانش و مهارت و تجربه باشد.

برای افزایش مسئولیت پذیری آنان، می توان از مذهب و دین به عنوان یک ضرورت استفاده کرد. چون اینان روحیه ای شکننده و حساس دارند. از این رو مذهب و تعالیم دینی تسلی بخش آنان است، به آنان امید زندگی و شور و نشاط می بخشد. از طریق ترویج متون دینی در جامعه معلولین، می توان اخلاق و معنویت، وظایف و احکام و باورها و عقاید آنان را ارتقاء بخشید.

ص: 112

رویکردهای فوق را می خواهد اجرا کند. برای توضیح بیشتر، اکنون به توضیح هر کی از خط مشی های شانزده گانه فوق می پردازیم.

1. مراکز دارای خط مشی آموزشی چند گونه اند:

* مدارس و مراکز تحصیلی

* سوادآموزی

* آموزش نیازهای پایه مثل آموزش کامپیوتر

* آموزش ارتباطات اجتماعی

* آموزش خط بریل

* آموزش کتاب گویا

* آموزش زبان اشاره

2. مراکز دارای فعالیت های خدمات رسانی چند گونه اند:

* تأمین نیازهای ضروری مثل خوراک، پوشاک، عصا و ویلچر

* تأمین نیازهای فرهنگی مثل لوح و قلم، کامپیوتر و ضبط صوت

* تأمین نیازهای کتابخانه ای مثل کتاب درسی، نشریه، کتاب گویا

* خدمات مالی و اقتصادی مانند: تأمین وام، خانه، مخارج ازدواج، هزینه تحصیل و تهیه جهیزیه

3. مراکز دارای فعالیت اطلاع رسانی چند گونه اند:

این مراکز از نظر عملکرد و نوع کاری که انجام می دهند چند گونه اند:

* اطلاعات شغلی و بازار را عرضه می کنند؛

* اطلاعات درسی و آموزشی می دهند؛

* اطلاعات مربوط به ازدواج و خانواده می دهند؛

* راهنمایی علمی مثلاً برای پایان نامه نویسان است؛

اما به لحاظ ابزاری که برای اطلاع رسانی انتخاب می کنند چند گونه اند:

* سایت اینترنتی

* بانک اطلاعات

* نشریه (کاغذی یا الکترونیک یا صوتی یا بریل)

4- مراکز انتشاراتی که چاپ و نشر کتاب های ویژه معلولان می پردازند و

ص: 114

چند گونه اند:

* نشر کتاب کودک و نوجوان

* آماده سازی و توزیع کتاب گویا

* آماده سازی و توزیع کتاب به زبان اشاره

* کتاب مصور

* کتاب الکترونیک

* کتاب به خط بریل

مراکزی که کتاب بریل منتشر می کنند خود دو دسته اند:

* مراکز مذهبی که عمدتاً قرآن بریل و ادعیه بریل منتشر می کنند.

* مراکز عمومی که به درخواست و اقتضای جامعه معلولان، کتاب بریل منتشر می کنند.

از نظر فروش این مراکز دو گروه اند:

* محصولات خود را رایگان توزیع می کنند؛

* محصولات را می فروشند.

5- مراکز مشاوره ای:

اینگونه مراکز تاکنون هر نوع مشاوره ای را تقبل می کرده اند ولی آهسته آهسته مشاوره آموزشی و درسی از مشاوره روانی و این دو از مشاوره ازدواج و خانواده تفکیک شده و هر کدام مراکز تخصصی خواهند شد. از این رو در آینده مراکز مشاوره ای به چند دسته تقسیم خواهند شد. الآن هم مراکز ازدواج مستقل شده اند.

6- مراکز ژنتیکی:

مراکز ژنتیک با بررسی هایی روی نوع سلول ها و چینش و ساختار آنها به اطلاعاتی دست می یابد که می تواند در پیشگیری ها و در انواع اقدامات سودمند باشد.

7- مراکز توانبخشی و فیزیوتراپی:

توانبخشی دارای کاربرد جامع و کلی و کاربرد خاص توانمندسازی جسمانی است، همچنین مراکز هم دو رویکرد دارند.

در کشورهای پیشرفته توانبخشی جسمی کمتر شد و به جای آن توانبخشی

ص: 115

روحی و فکری و اجتماعی بیشتر شده است. در همین راستا رشته هایی مثل کتاب تراپی، رمان تراپی، سکس تراپی، فرهنگ تراپی رونق یافته اند.

8- مراکز فرهنگی - علمی:

این مراکز درصدد فرهنگ سازی از طریق انجام پژوهش های مورد نیاز و تألیف محصولات علمی مثل کتاب، مقاله، گزارش و مصاحبه است.

مؤسسه های فرهنگی - علمی معمولاً این کارها را انجام می دهند:

* تولید محصولات فرهنگی و علمی

* تولید محتوا

* فرهنگ سازی

* برگزاری نشست و همایش

9- عمرانی و شهرسازی

مرکزی هستند که در زمینه مناسب سازی، طراحی اتاق، دستشویی، محل های تردد و خلاصه در زمینه شهرسازی و مبلمان اماکن خصوصی و عمومی معلولان کار می کنند.

10- مذهبی

مراکز مذهبی به آموزش احکام و عقاید، قرائت و حفظ قرآن، تواشیح و گروه سرود مذهبی می پردازند.

11- استارت آپی

مراکزی که خط مشی استارت آپ یا استار آپ یا رویکرد نوین بر پایه دانش ارتباطات، اینترنت و سامانه های مجازی دارند در حال ازدیاد هستند. اینها هم انواع دارند و معلولان به دلیل وضع جسمانی خود از این نوع مراکز استقبال کرده اند. اهمّ این مراکز عبارت اند از:

* ارائه خدمات مثل فروش غذا یا فروش ملزومات منزل از طریق شبکه های مجازی

* ساخت وسایل مدرن مثل عصا یا عینک با استفاده از فناوری های مدرن ارتباطی یا نانو

نمایشگاه جی تکس در امارات و الکامپ در ایران هر سال دستاوردهای جدید را به نمایش می گذارد و معلولین هم شرکت گسترده دارند.

ص: 116

12- حرفه ای و مهارت آموزی

در این مراکز انواع حرفه های صنعتی یا کشاورزی و غیره مثل مکانیکی، ساختمان سازی، نجاری، خیاطی، تعمیر موبایل و تعمیر وسایل منزل و غیره را یاد می دهند.

13- کاریابی و اشتغال

مراکزی ایجاد شده اند که کارشان پیدا کردن کار و شغل برای افراد است. اینگونه مراکز گاه آموزش هم می دهند و گاه فقط کار و اشتغال ایجاد می کنند.

14- هنری و صنایع دستی

مراکز هنری مثل معرق، سوخته، قلم کاری، نقاشی و چندین رشته دیگر در ایران همیشه رونق داشته و به دلایل مختلف مورد استقبال بوده اند. اینگونه مراکز چند اقدام انجام می دهند:

* آموزش

* فروش

* برپایی مجتمع ها، فروشگاه ها و بازارچه های فروش

* برگزاری حراجی ها

* ایجاد کارگاه ها

15- ورزشی

مراکزی که دارای خط مشی ورزشی هستند، به جذب نیرو، آموزش، آماده سازی، تیم سازی و برگزاری مسابقات می پردازند.

16- درمانی

انجام اقدامات پزشکی، تهیه و توزیع دارو، تأسیس درمانگاه و انجام مشاوره پزشکی از اهم کارهایی است که مراکز با رویکرد و خط مشی درمانی انجام می دهند.

از طرف دیگر مراکزی هستند که تمام اهداف و اقدامات یک رشته را انجام نمی دهند بلکه بخشی از محتوای آن را انجام می دهند. مثلاً در مشاوره فقط مشاوره ازدواج یا مشاوره تحصیلی انجام می دهند.

اگر پرسیده شود کدام یک از این خط مشی ها بهتر است؟ پاسخ این است که بهتر بودن و مؤثر بودن اولاً نسبی است و ثانیاً به عوامل و شرایط و اصول بسیار بستگی دارد.

اما پاسخ خلاصه این است که: هر خط مشی که رفاه و معیشت و خوشبختی در جمعیت بیشتر و در زمان کمتر و با هزینه کمتر ایجاد کند، آن هم رفاه و معیشت پایدار و ماندگار، این خط مشی بهتر است. از این رو مردم باید به این نکات توجه داشته باشند.

به خودشان و نیز به معلولان می زنند. زیرا بسیاری از امکانات را هدر می دهند.

ضرورت مضاعف است. چون اینان روحیه ای شکننده و حساس دارند. از این رو مذهب و تعالیم دینی تسلی بخش آنان است، به آنان امید زندگی و شور و نشاط می بخشد. از طریق ترویج متون دینی در جامعه معلولین، می توان اخلاق و معنویت، وظایف و احکام و باورها و عقاید آنان را ارتقاء بخشید.

بنابراین راه کارهای حداقلی و راه کارهای سطحی نگر نه تنها سودمند نیست بلکه تخریب کننده اند. از این رو در گزینش خط مشی باید حداکثر دقت را داشت و راهی را انتخاب کرد که نه تنها مخرب نباشد و پیامد منفی نداشته باشد بلکه تأثیر سازنده داشته باشد.

کشورهایی که دارای سطح استاندارد و قابل قبول زندگی هستند، نیز افراد دارای ناتوانی و معلولیت از حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برابری با سایر افراد جامعه برخوردار نیستند و فرصت های همسان با سایر مردم جامعه در اختیار آنها قرار ندارد.

در ایران نیز معلولیت و معلول کمابیش سرگذشتی همانند سایر نقاط جهان داشته است. در دوران باستان و حتی دوره های تاریخی نزدیک به ما حذف و طرد معلولین و نگاه جامعه به این افراد به عنوان اشخاص (عاجز)، (ناقص) و یا نیازمند (مستحق) به شدت حاکم بوده است. چنان که در شاهنامه می خوانیم (زال) پدر (رستم) پهلوان نامدار ایران را به گناه موی سپید در بیابان رها می کنند تا طعمه جانوران شود در بعضی از نقاط کشور پیران و بیماران را از (شهر) بیرون برده و در محلی به نام خرفت خانه رها می کردند تا مزاحم دیگران نباشند.

به طور کلی طرز نگاه جامعه و فرهنگ ایرانی به معلولیت به عنوان موقعیتی که شخص معلول را به شدت نیازمند می سازد و برداشت ناصحیح از تأکیدات اسلام بر دستگیری، اطعام و صدقه دادن به نیازمندان از یک سو و سوی دیگر تأکیدات حقیقی و مجازی در شعر و ادب ایرانی در خصوص معلولیت هایی مانند نابینایی به عنوان مفاهیم منفی و بازدارنده و ناتوان کننده موجب شده اند تا فرد معلول مترادف با فرد نیازمند تلقی شده، متفاوت و مجزا از دیگران تعریف و ارزیابی شود و موجوداتی شناخته شوند که برای تحقق رستگاری دیگران می یابد مورد دستگیری قرار گیرند.

اما با ظهور مردانی مانند «محمد خزائلی و باغچه بان» و ایجاد مدارس ویژه آموزش به کودکان معلول نگرش به معلولیت و معلولین وارد مرحله جدیدی شد. نیز در دهه های اخیر اصلاحات و جامعه مدنی در ایران گسترش یافت و دولت های جدید مستقیم یا غیر مستقیم در پیشرفت جامعه مدنی نقش داشتند.

وضعیت متفاوتی نسبت به گذشته در خصوص معلولین به وجود آمد و تشکل های مردمی فراوان شکل گرفت. به طوری که هم اینک صدها سازمان غیردولتی در امور مربوط به معلولین مشغول فعالیت اند. دهه 1993-2002 که از سوی سازمان ملل متحد به عنوان دهه معلولین در آسیا و اقیانوسیه نامگذاری شد

ص: 121

و توجه این سازمان به بهبود وضع معلولین در این کشورها، موجب ایجاد ساختارها و نهادهای جدیدی در سطح ملی و منطقه ای برای معلولین گردید.

خلاصه اینکه برخلاف گذشته که باور داشتند معلول نباید حضور اجتماعی داشته باشد و باید مطرود شود و از صحنه جامعه حذف گردد، در دهه های اخیر دیدگاه انسانی از حرمت و حیات و حقوق معلولان گسترش یافته است. امروزه همه مدافع معلولین شده اند و کسی در نقد و طرد و مرگ آنان حرفی نمی زند. از طرف دیگر بسیاری از معلولان به این نتیجه رسیده اند که بدون مشارکت و یاری افراد عادی، پیشرفت ممکن نخواهد شد.

ص: 122

موازی ممانعت به عمل آورد.

پیشبرد این برنامه ها اهمیت یافته است و سازمان های غیردولتی توانسته اند نقش مهمی در تحقق جامعه مدنی ایفا کنند. در عرصه های اجتماعی و اقتصادی فارغ بودن سازمان های غیردولتی از بروکراسی پیچیده بخش دولتی و منفعت طلبی بخش خصوصی این امکان را فراهم ساخته تا در زمینه افزایش آگاهی های عمومی، رفاه و بهداشت جامعه و خانواده و بالاخره معلولیت موفق تر از بخش های دولتی عمل کنند.

علاوه بر امتیازاتی که در خصوص سازمان های غیردولتی بیان شد، عوامل دیگری که بنای سازمان های غیردولتی بر آنها استوار است، مانند سیال بودن برنامه ها، عدم کانون های انباشت قدرت و بالاخره ثابت نبودن پست های مدیریتی، موجب کارآمدی آنها و کاهش خطر انحراف و فسادشان شده و اینها را در جهان به حلال مشکلات معلولان تبدیل نموده است.

شیوه پدرسالارانه جامعه ایرانی که احساس مسئولیت را همگانی ساخته در موقعیت کنونی که دولت می کوشد «مشارکت» و «مسئولیت پذیری» عمومی را در خصوص معلولین برای تقویت و یاری افراد دارای ناتوانی نتیجه بخش بوده است. ایرانیان به طور عام گرایش به ایفای نقش پذیری و پذیرفتن مسئولیت کمک به دیگران را دارند. این موضوع با دستورات اسلام مبنی بر کمک به برادران دینی و نیازمندان تقویت شده و بستر مناسب و توانمندی برای حل مشکلات مردم فراهم آورده است.

البته سازمان های معلولین به عنوان مراکز مؤثر در بهبود زندگی این قشر، می توانند نقش و عملکرد مخرب هم داشته باشند. و این در شرایطی است که به سودجویی و رانت خواری اقدام کنند.

به هر حال تشکل های مردمی اگر به دو نکته توجه داشته باشند، موفقیت آنها حتمی است: یکی به ساختار و فلسفه وجودی خودشان توجه داشته باشند، این تشکل ها ساختار و ذاتی دارند که مثلاً برای سودجویی یا برای اینکه ابزار دست دولت یا استفاده ابزاری از جامعه هدف طراحی نشده اند بلکه ذات و ساختار آنها برای همکاری در پیشبرد اهداف معلولیتی است که توضیح داده شد؛ دوم این تشکل ها باید به وضعیت و شرایط فرهنگی و اجتماعی میدان فعالیت خود توجه

ص: 125

داشته و آن را به خوبی بشناسند.

تأسیس، مشارکتی بودن، غیرانتفاعی بودن و استقلال از دولت را در برمی گیرد. بنابراین ماهیت و هویت سازمان مردمی دارای مشخصات ذیل باشد:

الف - استقلال عدم وابستگی به دولت

ب - غیرانتفاعی

ت - داوطلبانه و عضو پذیر

ث - پاسخگو به جامعه و نیازهای مردم

بنابراین، تشکل (غیردولتی) داوطلب مردمی عبارت است از نهادی مستقل، بدون وابستگی به دولت و غیرسیاسی که توسط افراد خیرخواه و بشردوست اداره می شود. اعضای تشکل برای انجام هدفی مشترک و معین گرد هم آمده اند تا خدمات مشخصی را به صورت داوطلبانه و غیرانتفاعی انجام دهند و نسبت به مردمی که برای خدمت به آنها اعلام موجودیت نموده اند، همراه با احساس مسئولیت پاسخگو باشند.

از این رو عناصر ارادی بودن، غیرانتفاعی بودن و استقلال در سازمان های غیردولتی دارند.

هر نهاد مردمی اگر ویژگی های فوق را داشته باشد، کارآمدی و سوددهی خواهد داشت؛ ولی مراکزی که فاقد این ویژگی ها باشند، هر اندازه از این مختصات فاصله بگیرد. کارآیی آن کاسته می شود و به مرکزی زیان آور و مخرب تبدیل می گردد.

برای مثال، نهاد مردمی که به جای استقلال، وابسته به قشر اجتماعی خاص یا حزب خاص باشد، مخرب و زیان آفرین است. زیرا به جای اینکه منافع معلولین را تأمین کند، منافع یک حزب یا آن گروه را تأمین می کند. مثال دیگر، اگر مرکز به جای غیرانتفاعی بودن در پی تجارت و کسب سود باشد، در فعالیت های خود حتی دست در کیسه و جیب معلولین برده و از آنان هم اخاذی خواهد کرد. از این رو برای معلولین مضر هم می شوند. از این رو بخشی از آسیب شناسی را می توان از طریق ویژگی ها و هویت احزاب به دست آورد.

هر یک از مراکز با داشتن ویژگی های مزبور، فعالیت شفاف و به روز خواهند داشت. از یک سو وابسته به دولت نیستند. تا در مشکلات بروکراتیک و پیچیدگی های اداری دولتی کارآیی خود را از دست بدهند. از جهت دیگر در پی

ص: 127

سود اقتصادی و معادلات سودگرایانه نیستند بلکه خدمت و رفع مشکلات معلولان برای آنها مهم است.

اینگونه مراکز همواره خود را پاسخگو به مردم می دانند در شرایط مقتضی، گزارش کار می دهند. سرجمع این تلاش ها کارآیی بالای این مراکز است. متأسفانه مراکز معدودی در ایران هستند که چنین شرایطی را داشته باشند.

در ایران سازمان های غیردولتی معلولین ابتدا از سوی میسیونرهای مسیحی و از نوع سازمان های غیردولتی برای معلولین، مانند خیریه هایی در تهران و تبریز و آموزشگاه کریستوفل (یک کشیش مسیحی در اصفهان) تشکیل شدند. سپس بخش هایی از جامعه در قالب مدرسه یا مؤسسه آموزشی مثل ابابصیر و شوریده شیرازی یا مدرسه کر و لال های باغچه بان، تشکل هایی ایجاد کردند. نسل اول تشکل ها اعم از مواردی که مسیحی ها ایجاد کردند یا بعداً خود ایرانیان شکل دادند تماماً توسط افراد عادی بوده است. اما در نسل دوم تشکل های مردمی ایران نهادهایی می بینیم که توسط خود معلولین تأسیس شده است؛ مثل انجمن نابینایان ایران، انجمن ناشنوایان ایران که نسل دوم آن توسط خود نابینایان و ناشنوایان اداره می شود.

نکته قابل توجه در خصوص سازمان های غیردولتی به طور عام و سازمان های غیردولتی معلولین به طور خاص این است که با توجه به نو بودن این پدیده در ایران و اساساً نو بودن مفاهیم و ارکان جامعه مدنی در ایران، این ارکان هنوز در کشور ما به خوبی قوام نیافته و تمامی ویژگی ها و عناصری که یک سازمان غیردولتی می باید در برگیرد در آنها وجود ندارد. بنابراین آنچه در ایران به عنوان سازمان های غیردولتی وجود دارد معمولاً یا یک سازمان های غیردولتی سازمان یافته از سوی دولت است و یا نظامی که تحت نظارت یا هدایت و مدیریت بخش هایی از دولت عمل می کند تلاش های سازمان های بین المللی نظیر سازمان ملل در جهت تقویت سازمان های غیردولتی (N.G.O) و (خود - فرما)ی معلولین قرار گرفت لذا این سازمان دهه 1982-1992 را دهه سازمان ملل و معلولیت نامید و دولت ها را ملزم دانست تا در راه ایجاد فرهنگ، حمایت ها و امکانات مناسب برای توسعه تقویت تشکل های معلولین و بهبود زندگی افراد دارای معلولیت بکوشند.

سازمان ملل با تشکیل کمیته های ویژه بررسی و حل مشکلات افراد دارای معلولیت مانند (کمیته ویژه امور معلولین)، (Hoc Committee Ad) و اسکاپ (ESCAP) و ارائه گزارش های تحقیقی این بخش ها در مجامع عمومی خود (1983-2004) و برگزاری همایش ها و اجلاس هایی بین المللی و انجام پیمایش ها سعی نموده تا اهمیت و ضرورت رسیدگی به افراد دارای معلولیت را آشکار ساخته و

ص: 129

دولت های عضو را مشتاق، متعهد و ملزم به تلاش بی وقفه برای حل مشکلات مبتلا به این افراد و سازمان های آنها نماید؛ معلولان طبق آمار سازمان ملل ده درصد از جمعیت جهان یعنی حدود ششصد و پنجاه میلیون نفر را شامل می شوند. هر چند علی رغم تلاش های سازمان ملل طی دهه اول معلولین (1982-1992)، دهه دوم معلولین آسیا و اقیانوسیه (1992-2002) و دهه سوم معلولین قاره آفریقا (2002-2012) و ارائه خط مشی ها، استراتژی ها و برنامه های کاربردی به دولت ها در خصوص توانمندسازی افراد دارای معلولیت، کماکان در بسیاری از کشورها فعالیت جدی و سرمایه گذاری جدی برای توسعه زندگی فردی و اجتماعی افراد دارای معلولیت از طریق ایجاد تشکل صورت نگرفته و یا به صورت بسیار ناقص و یا نادرست انجام شده است که خود این امر در افزایش مشکلات معلولین مؤثر است.

کشورهایی که با ترویج حسّ تعاون و همدلی و تبلیغ تشکل به جای اقدامات انفرادی و فردی به حلّ مشکلات معلولین اقدام کرده اند، موفق تر بوده اند. از این رو سازمان ملل تشکل خواهی و گسترش فرهنگ جمعی کار کردن را برای معلولین به عنوان یک اصل مهم پذیرفته و به فرهنگ سازی تشکل معلولیتی مبادرت ورزیده است. تبلیغ روحیه فردیت، به خودگرایی و همه چیز را برای خود خواستن و نادیده انگاشتن زندگی دیگری می انجامد. فرهنگ فردیت و فردگرایی در جامعه معلولین، بزرگ ترین آسیب های اجتماعی و فرهنگی را در پی خواهد داشت. از این رو توصیه شده است که مدیران مراکز معلولین، امور و کارها را با مشاوره و مشارکت اعضا انجام دهند؛ هر هفته یا هر ماه جلساتی با مشارکت اعضاء و مدیران داشته و مجال طرح مبحث و گفت وگو به آنان بدهند؛ از ترویج روحیه های استبدادی و تک محوری بپرهیزند.

نکته مهم دیگر این است که در معلولان این حس تقویت شده که تمامی شئون مرتبط به خودشان توسط خود افراد نابینا یا ناشنوا و غیره اداره شود و معمولاً نسبت به ورود افراد عادی اکراه دارند. زیرا تجربه آنها نشان می دهد که توسط افراد عادی گزیده شده یا به آنها خیانت کرده اند.

البته تحقیقات نشان می دهد مواردی که افراد عادی مساعدت کرده اند بسیار بیشتر از مواردی است که خیانت کرده اند. خیانت ها اندک بوده است.

ص: 130

همین حس خودگردانی معلولین عکس العمل های دیگری در جاهایی که مثلاً نابینایی در دانشگاه می خواسته برای شاگردان عادی تدریس کند، وجود داشته و افراد عادی از پذیرش این استاد نابینا اکراه داشته اند. به نظر می رسد الآن وقت طرح اینگونه منازعات نیست و معلولین لازم است با افراد عادی خواهان مشارکت همکاری و تعامل داشته باشند و نوعی همدلی و همسویی پدید آید. اما اگر خود نابینایان یا ناشنوایان حس خودگردانی را ترویج کنند و دائم مطرح کنند در جلسات ما افراد عادی نباید حاضر باشند یا در مؤسسات ما افراد عادی نباید حضور داشته باشند، خود این مسئله موجب ضرر و زیان جدی برای معلولین خواهد شد. مثلاً خیرین خودشان را کنار می کشند. حتی مدیران دولتی مساعدت نخواهند کرد، ضرر بیشتر متوجه معلولین می گردد.

تشکل های غیردولتی که ترکیبی از نیروهای معلول و عادی البته با احتساب ویژگی های انسانی و اخلاقی را در اختیار داشته اند موفق تر بوده اند. این نکته هم در غرب و هم در ایران مؤیدهای فراوان دارد. اما بر اساس تحقیقات موجود، تشکل هایی که توسط معلولین مدیریت شده توسعه سطحی آنها مناسب ولی پیشروی در عمق کمتر داشته اند. با توجه به محصولات آنان می توان به خوبی به این نکته رسید. از طرف تشکل هایی بوده که توسط یک معلول تأسیس و اداره شده ولی دارای روش و رویه سودجویی و استفاده ابزاری از معلولان بوده است. از این رو معلول و غیر معلول ندارد و ما باید روی ملاک ها و عملکردها توجه نماییم.

همین جا لازم است به مسئله ای به نام افتراق یا دوگانگی هم اشاره شود. بعضی معلولین بر این باوراند که نباید دائم از معلولین و نابیناها و ناشنوایان و غیره سخن گفت و افتراق معلولین و عادی ها را به رخ کشید بلکه باید وحدت و یکی بودن جامعه عادی و جامعه معلولین را تبلیغ و ترویج کرد.

این دیدگاه در نهایت به ضرر معلولین است. زیرا تاکنون مدیریت دولتی یک مدرسه و یک نظام آموزشی و یک سیستم ورزشی و یک سامانه اطلاع رسانی ایجاد می کرده و می گفته همه مردم اعم از معلول و عادی استفاده کنند. اما معلولین چون توان استفاده نداشتند. از عادی ها عقب می ماندند. سپس نخبگان داخلی و سازمان های بین الملل به دولت توصیه کردند یک سیستم مستقل و متناسب با

ص: 131

شرایط معلولین در همه زمینه ها باید ایجاد شود. و همه خواستار حقوق ویژه برای معلولان شدند. البته همه اعتراف دارند معلولین مثل عادی ها در ویژگی ها و شرایط انسانی مشترک اند ولی در برخی مسائل نیاز به سامانه های ویژه دارند. درست مثل کارگران که در بسیاری از امور با دیگران اشتراک دارند ولی جامعه ای با اقتضائات خاص خود دارند و نیاز به قانون خاص دارند.

خلاصه اینکه ایجاد حصارهایی که موجب بیرون کردن عده ای از جمع مشارکت کنندگان شود، صحیح نیست؛ موفقیت و پیشرفت معلولین منوط به داشتن روحیه تساهل و تسامح و استفاده از حداکثر افراد خواهان همکاری است.

مثل افراد عادی توانایی های خود را به کار گیرند و فقط در مواردی که واقعاً ناتوان هستند، مساعدت شوند.

معلولیت معادل واژه (Disability) است که گاه مترادف با واژه هایی مانند (Impirimity) به معنی اختلال و واژه (Handicap) به معنی نیازمندی به کار می رود. بسیاری این ترادف معنی را قبول نداشته و تعاریف متفاوتی از این سه اصطلاح ارائه نموده اند.

در سال 1990 سازمان بهداشت جهانی طبقه بندی جهانی اختلالات، معلولیت و نیازمندی را مشخص ساخت. اینگونه تعریف بسیار مهم بود چرا که چرخشی را از دیدگاه سنتی مبتنی بر یکی دانستن معلول، بیمار و نیازمند به سوی تفکیک این سه گروه یا مفهوم نشان می داد. طبق این طبقه بندی معلولین افرادی هستند که جامعه آنها را معلول ساخته است در صورتی که بیماران یا نیازمندان بیشتر دچار عوارض طبیعی، محیطی یا فردی هستند، معلولیت بر اثر نگرش منفی جامعه به افراد دارای مشکلات جسمی برای این افراد به وجود آمده است و به عنوان یک برچسب اجتماعی و فرهنگی تلقی می شود که منجر به محرومیت این گروه از بسیاری از حقوق خویش شده است و آنها را ناتوان می سازد.

علی رغم فعالیت های سازمان ملل و سازمان های معلولین در سطح ملی، منطقه ای و بین المللی برای جلب توجه و سرمایه گذاری جدی دولت ها در امور مربوط به معلولین بسیاری از دولت ها این امر را به طور سطحی و صرفاً جهت رفع تکلیف مورد توجه قرار داده و با ارائه گزارش های نادرست و غیر واقعی مشکل را بیش از پیش پیچیده ساخته اند. این امر معلولین را بر آن داشت تا با تشکیل اولین کنگره جهانی خود در سنگاپور در سال 1981 و تأکید بر مسائل و مشکلات مشترک ششصد میلیون معلول در جهان و حقوق از دست رفته آنها، وظایف دولت ها را به آنها گوشزد نمایند. تشکیل (بین الملل معلولین) «Disabled People International D.P.L» در همان سال و صدور قطع نامه توسط این سازمان جهانی معلولین به ویژه قطع نامه ساپور و در سال 2002 باعث شد این سازمان گام بلندی در جهت اطلاع رسانی به جهانیان در خصوص معلولین و معلولیت و خواسته های افراد دارای معلولیت بردارند.

ص: 133

ثانیاً تأکید می نمایند اگر معلولین نیازهایی دارند باید توسط خودشان و با روش های انسانی و آبرومندانه مرتفع گردد و از روش های منفی باید پرهیز شود. متأسفانه بسیاری از سازمان های مردمی به جای رو آوردن به اشتغال های آبرومند، به سراغ روش های مخرب می روند. مثلاً نهادی دارای 1000 عضو فرهنگی مثل معلم، استاد دانشگاه پژوهشگر است و می تواند واسطه شده و پروژه های علمی از مراکز دولتی برای آنها بگیرد و به وضعیت آنان سامان بدهد. اما متأسفانه آنان را وادار می کند که در بازار راه افتاده و قبض دست گرفته و از مردم پول بگیرند. این نوع شیوه ها منجر به ایجاد و گسترش فرهنگ تکدی گرایانه خواهد شد با آن هم تکدی گرایی نوین.

بالاخره اگر نهادهای دولتی و مردم معلولان را انسان هایی که در زمینه هایی توانمندی دارند، قبول کنند و حقوق آنها را مراعات نمایند، معلولان نیاز به هیچ مساعدت و کمکی ندارند مگر درصد اندکی از آنان که مثلاً کاملاً فلج شده و از کار افتاده اند. مثلاً بسیاری از ناشنوایان توان تدریس، توان چکیده نویسی برای بانک های اطلاعاتی، توان تهیه گزارش و روزنامه نگاری، توان گویندگی در رادیو و صدها کار دیگر دارند. اما مدیریت های دولتی و سازمان ها و کارخانجات خصوصی حاضر نیستند از آنها استفاده کنند مگر اینکه استثمار کنند و به آنان پرداخت کمتر داشته باشند.

کلاً اگر مساعدت و کمک مالی بدون حساب و محاسبه انجام شود و در چارچوب برنامه جامع و سنجیده عملی گردد، رشد وابستگی و افزایش تکدی حتمی است. گداپروری یعنی مساعدت و کمک رایگان به معلولان به طوری که آن فرد تلاش و اهتمام خود برای مهارت افزایی و کسب و کار و کار برای کسب درآمد را کنار گذاشته و به آن دریافت های رایگان بسنده کند.

گدایی یک شکل سنتی و قدیمی دارد و برای همگان معلوم و شناخته شده است، ولی روش مدرن آن پیچیده است. برخی مراکز با این ادعا که افراد تحت پوشش دارند و به آنها رسیدگی می کنند، از دولت و از منابع مختلف مبالغ دریافت می کنند، بخشی را هزینه افراد تحت پوشش کرده و بقیه را برای خودشان برمی دارند. دوم اینکه در جهت مهارت افزایی افراد تحت پوشش تلاش جدی و

ص: 134

برنامه ریزی جامع ندارند و اقدامات صوری انجام می دهند. در واقع کاری می کنند که آنان همیشه وابسته همانند و هیچ وقت روی پای خود نایستند.

بنابراین هر نوع کمک و مساعدتی اگر در چارچوب یک برنامه نباشد، نه تنها به حال افراد سودمند نیست بلکه مخرب و مضر است. چون وابستگی ها را افزایش می دهد. راه کار این است که به هر فردی می خواهیم مساعدت کنیم ابتدا مطالعه شود که چه استعدادها و توانایی های دارد و چگونه وابستگی های او کمتر و به صفر می رسد، در چه مواردی نیاز به مساعدت دارد. آنگاه فقط در مواردی که نیاز به مساعدت دارد به صورت مشروط به او کمک می شود. مشروط یعنی

- مساعدت تابع قرارداد باشد؛

- مساعدت حتی المقدور به صورت قرض یا عقود دیگری مثل مضاربه باشد. هدف این است که با رفع مشکلاتش، توانایی های او افزایش یابد؛

- تضمین و ضمانت مراعات گردد.

پرداخت هر نوع مساعده مرهون و در گرو ضمانت باشد. یعنی در قرارداد آورده شود که اگر پرداخت مطابق شرایط انجام نشد، خود فرد گیرنده مساعده و خانواده یا والدین یا فرزندان او مدیون هستند و باید این دِین را ادا نماید.

اما این ضمانت ها در قالب مهارت افزایی است یعنی به منظور افزایش مهارت و تولید محصول انجام می شود. برای مثال مساعده گیرنده متعهد است اگر نتوانست باز پرداخت را انجام دهد، تعدادی از کودکان را سواد یاد دهد. یا چند کتاب را گویا کند و صدها کار دیگر.

خلاصه اینکه پیشرفت و توسعه کاذب و صوری باید از پیشرفت و توسعه واقعی و مؤثر بازشناسی گردد. روش هایی که به وابستگی به نیازمندتر شدن معلولین نینجامد باید کنار گذاشته شود.

تأمین اجتماعی: در تکمیل بحث لازم است به تلقی های اشتباه از تأمین اجتماعی هم توجه شود. کسانی که معلولیت شدید دارند و به هیچ وجه توانایی مهارت اندوزی و کار و کسب درآمد ندارند، از طریق بیت المال و صندوق ملی تأمین می شوند. این شیوه را تأمین اجتماعی می نامند. چنین افرادی مشمول برنامه مزبور نمی شوند.

ص: 135

متأسفانه تأمین اجتماعی تعمیم داده شده و در مورد همه افراد دارای معلولیت اجرا می شود. و شیوه ای برای افزایش وابستگی و افزایش گدایی و تکدی شده است.

البته هر مقدار تکنولوژی پیشرفت می کند، امکانات بیشتر برای معلولین شدید هم فراهم می آید. امروزه افرادی هستند که از گردن به پایین کلاً از کار افتاده اند ولی با حرکت چشم با کامپیوتر کار می کنند و شرکتی را مدیریت می نمایند. اما در شرایط کنونی ایران می توان گفت معلولان شدید تحت تأمین اجتماعی قرار گیرند.

توانمندسازی در مقابل نیازمندسازی است و برای اینکه معلوم شود کدام سازمان چه نوع فعالیتی دارد و خادم یا خائن معلولین است لازم است به معیارها و شاخص های توانمندسازی توجه شود.

وضعیت معلولین و توان آنها برای مشارکت همه جانبه در عرصه اجتماع علی رغم فعالیت های صورت گرفته در ایران و کشورهای در حال توسعه کماکان نامطلوب و بسیار ضعیف است. بنابراین توانمندسازی و شاخص های آن می باید طی فرآیندی گسترده و قدرتمند انجام پذیرد و این کار بر خلاف تصور بسیاری در ایران، کاری سخت و علمی و جدی و چند رشته ای را طلب می نماید.

خلاصه اینکه مراکزی هستند که تلقی و کارشناسی جامع از توانمندسازی معلولان ندارند و فکر می کنند با یک کارگاه و مقداری ابزارآلات و یک مربی می توان تعدادی را مهارت آموخت.

مراکزی بوده اند که ظرف چند ماه مهارتی مثل معرق به افراد یاد داده سپس از آنان خواسته اند بروند وام بگیرند و وسایل و ابزار کار تهیه کنند و جایی هم تهیه کنند و شروع به تولید کنند. معلولی رفته حداقل ده میلیون تومان وام گرفته، ابزارآلات و جا تهیه کرده و کارهایی تولید کرده، حالا این تولیدات چون ابتدای کارش بوده و کیفیت لازم را ندارد روی دستش مانده، وام هم دیرکرد پیدا کرده و چند میلیون روی آن آمده و گاه به خودکشی فرد منجر شده است.

به دلیل پیچیدگی امور اقتصادی و اجتماعی، هرگونه اقدامی برای معلولین نخست باید توسط کارشناسان ارزیابی و محاسن و معایب آن به دست آید و حساب شده اقدام گردد.

و به نوعی سیاست ها و اهداف تمامی طرح های مربوطه را مشخص می سازد. یکی از نام هایی که به عنوان مترادف برای «زندگی مستقل» به کار می رود «برابرسازی فرصت های در دسترس برای معلولین» است.

اما (زندگی مستقل) بسیار بزرگ تر و مهم تر از هدفی شخصی است. این مفهوم مجموعه تغییراتی در روابط اجتماعی را در برمی گیرد. (زندگی مستقل) هم یک رویکردی فلسفی و هم کاربردی است. این رویکرد، افراد دارای معلولیت را برای نیل به حقوق انسانی و مدنی گرد هم می آورد. آنها فرصت های برابر را همان اندازه که برای خود می خواهند برای دیگران نیز می طلبند. (زندگی مستقل) به دنبال هدفی ساده است: «زندگی مستقل به این معناست که افراد دارای معلولیت خواهان همان فرصت های زندگی و گزینه هایی هستند که سایر خواهران و برادران، همسایگان و دوستان غیر معلول آنها در زندگی روزمره از آنها برخوردار هستند.»

توانمندسازی معلولین و سازمان های آنها بدون برخورداری آنها از عناصر اساسی مانند: (قدرت انتخاب)، (کنترل بر امور خود)، (آزادی عمل) و (برابری در حقوق و فرصت ها) ممکن نیست. حقوق و مشکلات و راه حل ها تنها در یک بستر و قالب گروهی منسجم قابل فهم، طرح و دست یافتنی هستند. تا آن زمان که سازمان های غیردولتی که مصداق آشکار تمامی دردها، مسائل و حقوق معلولین هستند از توان کافی برای حضور و فعالیت برای معلولین برخوردار نباشد، مشکلات معلولین که 10 درصد جمعیت جهان را تشکیل می دهند حتی درک هم نمی شود چه رسد به آنکه مورد بررسی و بحث قرار گرفته و حل شود.

سازمان ها می توانند از محیط کوچک کارگاه یا کتابخانه یا هر جای دیگر که معلول حضور دارد، شروع کنند و چنین محیط هایی را تبدیل به مستقل کار کردن نمایند. هر جا هم نیاز به کمک دیگران هست روش کمک گرفتن را به آنان آموزش دهند. معلول نابینا برای عبور از عرض خیابان، نیاز به کمک دارد؛ اگر با بی ادبی و داد و فریاد مردم را به یاری بطلبد، مردم از او رنجیده خواهند شد. اما اگر با زبان خوش و ادب از دیگران مساعدت بخواهد، حتماً تأثیر مطلوب خواهد داشت. معلولان نیاز به آموزش دارند تا روش تعامل با مردم را بدانند.

تاکنون درباره فرهنگ استقلال کار جدی و جامع نشده و معلولین، تشکل ها و

ص: 138

حتی مردم در این زمینه توجیه نشده و آموزش ندیده اند. پیشرفت معلولین به این فرهنگ هم بستگی دارد.

اختیار معلولین قرار داده می شد. در واقع تنها اتفاقی که رخ داده این است که جریان کمک به معلولین که به عنوان (نیازمند) ارزیابی می شدند دشوارتر و غیر مطمئن تر شده است.

بسیاری از کشورهای فاقد سازمان ملی پوشش دهنده برای معلولین که توسط آنها اداره شده و طرح های ملی را به انجام برساند ندارند. خیریه های وابسته به کمک های دولتی و خصوصی کار توزیع خدمات را عهده دار هستند. این سازمان ها حتی نوع ملی آنها قدرتی برای مشارکت و اعمال نظر در تصمیم گیری ها ندارند و بیشتر خواهان کمک های آماده دولتی هستند. اینها بزرگ ترین مشکل خود را کمی یارانه های دولتی و تجهیزات می دانند. مدیران آنها فاقد آموزش های مدیریتی لازم برای هدایت و توانمندسازی معلولین هستند.

مهم ترین مشکل در بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیازمند کردن معلولین و تلقین روحیه کثرت خواهی، رفاه طلبی یا القای اینکه توان کار ندارند و باید ماهانه به آنان حقوق پرداخت شود و آنان بدون کار و تلاش، فقط مصرف کننده باشند.

کشورهایی مثل آلمان از دویست سال پیش این خط مشی را پیش گرفتند که معلولین مثل دیگر آحاد جامعه باید مشارکت داشته، کار کنند و با تلاش خود حقوق مالی و درآمد داشته باشند و زندگی نمایند. هم اکنون کارمندان شرکت زیمنس در آلمان اغلب از معلولین اند و بهترین وسایل برقی خانگی را تولید می کنند. اما متأسفانه در ایران بسیاری از معلولین، منزوی در گوشه ای نشسته و چشم به دیگران دارند. در واقع آلمان و ژاپن و برخی از کشورهای دیگر اولاً به تشکل ها یاد دادند که با معلولین به گونه ای رفتار کنید که خودکفا و مستقل شوند. مهارت بیاموزند و در زمینه ای متخصص شوند و از طریق کار و تلاش زندگی خود را اداره کنند. وقتی به انجمن نابینایان ایران یا انجمن ناشنوایان ایران که مهم ترین و قدیمی ترین تشکل ها هستند مشاهده می کنیم مشغول پخش لباس، وسایل خانه و اینگونه چیزها هستند. اینها را با زحمت یا بر اثر رابطه از دوست یا خیرین می گیرند و به معلولان می دهند. در حالی که باید به امور زیربنایی بپردازند، اتاق فکر برای گره گشایی از مشکلات باشند.

اکثر جامعه معلولین را انسان های زحمتکش تشکیل می دهند. اما روی

ص: 140

سخن با نهادهایی است که سود خود را در ترویج فرهنگ تکدی گرایانه و نیازمندسازی می دانند. و به تخریب یک جامعه می پردازند تا چند نفر به ثروت و امکاناتی دست یابند.

به منظور جلوگیری از سوءاستفاده از معلولین، لازم است آموزش های دائمی به مردم داده شود.

می کند ورود پیدا کند به این معنا است که جامعه از جیب خود به پروژه هایی می پردازد که دولت مبلغ و امکانات آن را دریافت کرده است.

اجرای امور زیر بنایی و کم هزینه: یک اصل این است که به جای اجراهای سطحی و مقطعی به کارهای ماندگار و مؤثر پرداخت. برای مثال در تولید کتاب برای ارتقای فرهنگ معلولان به جای کتاب های یک بار مصرف و سطحی، آثار مرجع و جامع تولید و در اختیار فرهیختگان گذاشت. از قدیم گفته اند به نیازمند به جای ماهی، تور ماهیگیری باید داد. و به جای صدقه و پول، دانش و اشتغال باید داد.

کشورهای پیشرفته از طریق ایجاد سامانه های اطلاع رسانی برای معلولان، بسیاری از مشکلات را بدون صرف هزینه های بسیار، سامان دهی کردند. یعنی فقط به معلولان و کل جامعه اطلاعات دادند. از این طریق نیازمندی ها و توانایی های معلولان را به مردم شناساندند، مردم متوجه شدند به کارگیری معلولان، فلان مزیت ها را دارد و به سراغ آنان رفتند؛ همچنین روش های پیشرفت و دست یافتن به موفقیت و رفاه را به معلولان نشان دادند. بالاخره با ایجاد سامانه های اطلاع رسانی توانستند بسیاری از مشکلات را مرتفع نمایند.

مشارکت و همکاری: مردم و معلولین لازم است با گفت وگو و هم اندیشی به تفاهم برسند؛ یعنی اختلافات و منازعات بین خودشان را به حداقل کاهش دهند. توسعه گفت وگو و تعامل سازنده بین مردم و خود معلولان اهمیت دارد. از این طریق می توان به مفاهمه و پیشرفت ادراکی مردم نایل گردید. و مشارکت مردم را گسترش می دهد. مسئله مهم دیگر که مشارکت مردم را توسعه می دهد، قانع سازی یا ارضاء عمومی یا رضایتمندی عامه است. مدیریت تشکل ها و مدیران نهادهای دولتی لازم است با مردم گفت وگو داشته و بتوانند مردم را نسبت به اهداف مورد نظرشان قانع و توجیه نمایند. بدون توجیه و قانع نمودن مردم، مشروعیت و مقبولیت با بحران مواجه می شود و با بحرانی شدن پذیرش عمومی اقدامات، مردم خودشان را از پروژه ها کنار می کشند. و توجه به این مهم ضروری است که در اموری که مردم حضور نداشته باشند، اگر دولت بودجه های بسیار زیاد هم مصرف کند باز نمی تواند موفق شود. زیرا بودجه های دولتی محدود است ولی توانایی های مادی و

ص: 142

معنوی مردم محدودیتی ندارد. از این رو دولت نمی تواند تا بی نهایت بودجه و امکانات مصرف کند. از طرف دیگر مشکلات جامعه معلولان نیاز به امکانات بسیار زیاد دارد که در توان دولت نیست.

مردم داری، ارتباط منطقی با مردم و مشارکت همگانی یک اصل مهم است که باید به باور عمومی تبدیل شود.

ضرورت کارشناسی و مشاوره و استفاده از عقل و تجربه جمعی: یک اصل مهم در امور معلولین این است که با تأنی نه عجله، هر پروژه ولو کوچک را پیش برد. و قبل از شروع عملیات از نظریات کارشناسان و متخصصان بهره گرفت. مدیریت مستبد و خودرأی نمی تواند ماندگاری و تداوم و کارآیی جامع داشته باشد.

ص: 144

جامعه ناشنوایان ایران نسبت به جامعه نابینایان و دیگر جامعه های معلولیتی، مطالعه پذیرتر است؛ زیرا مدنیت و نهادهای مدنی در این جامعه بهتر و وسیع تر تحقق یافت؛ منابع پژوهشی هم درباره ناشنوایی و ناشنوایان نسبتاً بیشتر است؛ سوم ارتباطات جامعه ناشنوایان با جهان مدرن و حضور ناشنوایان نخبه در عرصه های جهانی بیشتر بوده است. از این رو جامعه ناشنوایی برای بررسی و پژوهش، ضوابط و شرایط مطلوب را داراست. به این دلایل درصدد بوده ام تاریخ تحولات و جامعه ناشنوایان را از منظر تحول پذیری و توسعه بررسی کنم. البته بررسی جامعه و همه ابعاد این جامعه کاری بَس دشوار است و اینجا فقط تحولات ناشنوایان را بر اساس فرهنگ و آموزش بررسی می کنم.

برای نگارش این فصل از مقاله «تاریخ آموزش حرفه و فن» تألیف علی نوری(1) استفاده شده است. این فصل به سیر تاریخی پیشرفت معلولین و به ویژه ناشنوایان می پردازد و تحولات تاریخی را بررسی می کند.

ص: 146

آموختن علوم نظری تنها وجه آموزشی مدرسه نبود، بلکه در کنار آن کارگاه های آموزشی نیز بر پا می شدند. این کارگاه ها در آن ایام که هنوز هنرستان ها تأسیس نشده بودند، وظیفه آموزش صنایع را بر عهده داشتند. در مدرسه ادب کارگاه های خیاطی، صحافی و جوراب بافی وجود داشت. در مدرسه خیریه برای آموزش ایتام، کارگاه های قالی بافی، کفاشی، خیاطی و جوراب بافی پیش بینی شده بود. به طوری که در 1318ق در این مدرسه دستگاه های نساجی، قالی بافی و جوراب بافی کار می کردند و دانش آموزان به آموزش حرفه­ای مشغول بودند.(1)

همچنین در مدرسه دانش، ارفع الدوله دو نفر نساج از یزد برای آموزش نساجی در دبستان استخدام کرد و 4 صندوق اسباب نجاری و چند صندوق اسباب کفاشی و دستگاه کره سازی برای دبستان خریداری کرد. گزارش هایی درباره برپایی کارگاه های مذکور در روزنامه های وقت منتشر شده است. سید اسداللّه طباطبایی در زمان اداره مدرسه اسلام با تشکیل انجمنی به نام انجمن صناعت در مدرسه اسلام کوشید امکانات بیشتری برای آموزش حرفه­ای در مدارس ملی فراهم کند.(2) این اقدامات ویژه معلولین نبود ولی معلولین هم می توانستند استفاده کنند.

اما در افواه آمار ناشنوایان کنونی ایران را حدود سه میلیون می دانند.

یک مسئول در سازمان بهزیستی در دی ماه 1383 خبر داد: سالانه در ایران، 8000 کودک دارای اختلالات شنوایی متولد می شود.(1)

از این رو، کر و لال ها، قشر بزرگ و قابل توجهی از جامعه ایران را تشکیل می دهند. آمارهای جهانی نیز نشانه کثرت جمعیت آنان است. مسئولان فدراسیون جهانی ناشنوایان، کل جمعیت ناشنوایان و سخت شنوایان را هفتاد میلیون نفر اعلام کرده اند. برخی آمارها گویای وجود دوازده میلیون ناشنوا در جهان اسلام است.

امّا به رغم کثرت آمار این قشر، اهتمام برای حلّ مشکلات آموزشی، معیشتی، فردی و اجتماعی آنان همپای رشد جمعیت جلو نرفته است. جمعیت ناشنوایان هر گونه محاسبه شود، بیش از یک میلیون نفر است و این جمعیت اقلیت بزرگی را تشکیل می دهد و از جمعیت همه جریان ها بیشتر است.

این جمعیت اگر رسیدگی شود و به شیوه های صحیح تعلیم و تربیت در مراحل مختلف آنها اجرا شود، تبدیل به یک جریان کارآمد اجتماعی، جمعیت خلاق و کارآفرین می گردد. از این رو از دوره مشروطیت، انظار متوجه آنها شد و تلاش برای اصلاح امور آنها را بخشی از ترقی و پیشرفت فرض کردند. اکنون به تجزیه و تحلیل سیر پیشرفت جامعه ناشنوایان را در ایران می پردازیم.

می کردند، وقتی به ایران می آمدند، خبر این تحولات را می گفتند و این اخبار منتشر می شد و جامعه ایران را تحت تأثیر قرار می داد. مرحله دوم با تلاش های مرحوم جبار باغچه بان و دیگر تلاشگران پیرو او آغاز شد. در این مرحله، فرهنگ عمومی ناشنوایان ارتقا و تکامل یافت و ناشنوایان از بی سوادی رهایی یافتند. نتایج این مرحله اولاً تأسیس مدارس ویژه آموزش ناشنوایان یا به قول آن دوره، کر و لال ها در هر شهر بود؛ دوم مشغول به کار شدن کسانی که ذاتاً به آموزش ناشنوایان علاقه داشتند و به طور خودجوش در این رشته تبحر پیدا کردند آن هم به شیوه آزمون و خطا. کسانی مثل باغچه بان و گلبیدی در مراکز تربیت معلم، آموزش ندیده بودند بلکه؛ امکانات اولیه و ابتدایی تجربه پیدا کرده بودند. بالاخره در این دوره کتاب های درسی کم حجم و بسیار ابتدایی برای ناشنوایان تألیف و در سطح محدود چاپ می شد. با ورود شاگردان باغچه بان به مؤسسات آموزش عالی و ادامه تحصیل آنان در رشته های تخصصی، مرحله سوم که دستیابی ناشنوایان به فرهنگ تخصصی بود، آغاز شد.

دستاورد این مرحله، تألیف آثار به قلم ناشنوایان در رشته های گوناگون، از داستان کودکان تا آثار روان شناختی و پزشکی بود. خود ناشنوایان در دانش های مختلف فعال شدند و آثار مختلف از خود برجای گذاشتند. امّا نهادینه شدن مرحله های سوادآموزی و تحصیلات عالی، زمینه دیگری را گشود و ضرورت گام نهادن در مرحله چهارم را پیش روی جامعه ناشنوایان نهاد. در این مقطع، جامعه ناشنوایی تعامل با دیگر جوامع ناشنوایی در خارج از کشور را به عنوان یک نیاز احساس نمود؛ و اطلاع رسانی در حوزه پیشرفت ها و فعالیت های خود را ضروری پنداشت و درصدد برآمد تا با بهره گیری از ابزارها و شیوه های مدرن، با معرفی خود به جهان، جایگاه مناسب شأن خود را به دست آورد. به همین دلیل به روزنامه نگاری و انتشار مجلات تخصصی، تأسیس پایگاه های اطلاع رسانی، نشر کتاب شناسی و بالاخره تدوین دائرة المعارف روی آورد. همه اینها در دنیای جدید، آثار مرجع اند که برای توسعه تعامل ارتباطات و اطلاع رسانی به کار گرفته می شوند. ناشنوایان ایران چند سالی است به شدت به پایگاه­های اطلاع­رسانی روی اینترنت، نشریات تخصصی، دائرة المعارف های تخصصی، کتاب شناسی های موضوعی و امثال اینها

ص: 150

احساس نیاز می کنند.

دوره چهارم از یک طرف شاهد رشد پروژه های کیفی ناشنوایان و از طرف دیگر شاهد رشد جمعیت و افزایش کمیت اجتماعی آنان هستیم. اما فناوری رشد یافته در خدمت جامعه ناشنوایان نیست. از این رو رشد جمعیت اقتضائات جدید پدید آورده و نیازهای بسیار جدید را مطرح نموده است؛ اما رسیدگی به این نیازها، نهادینه نشده و حتی متولی ندارد. با اینکه در جهان مدرن پیشرفت ها و پروژه های مدرن را در جهت گره گشایی از مشکلات و حلّ نیازهای جدید سامان دهی می کنند.

آمریکایی در سال 2000 میلادی منتشر شد و مهم تر از آن، دائرة المعارف گالودت ناشنوایان و ناشنوایی،(1) به سر ویراستاری جان وان کلود است که برای نخستین بار در سال 1987 از سوی انتشاراتی مک گروهیل در امریکا منتشر شد.

دائرة المعارف های ناشنوایی و ناشنوایان دیگری نیز در کشورهای اروپایی منتشر شد، اما همه آنان، بازگوی دیدگاه ها و نیازهای غربیان است و نمی توانست نیازهای پژوهشی و اطلاعاتی ایرانیان و مسلمانان را تأمین کند. از این رو گروهی از پژوهشگران و ناشنوایان نخبه تصمیم گرفتند، دانشنامه ناشنوایان جدید مبتنی بر اقتضائات و نیازهای ناشنوایان ایران تألیف و عرضه کنند. این کار به مدیریت آقای محمد نوری اجرایی شد و بالاخره در سال 1387 منتشر شد. و به عنوان نخستین مرجع و اولین دایرة المعارف ناشنوایی با استقبال مواجه شد. این اثر سه جلدی هرچند ضعف های جزئی داشت ولی توانست چرخه اطلاع رسانی ناشنوایان را تسریع نماید و ارتباطات ناشنوایان ایران با نهادهای ناشنوایی و شخصیت های ناشنوا در جهان مدرن را سامان دهی و توسعه دهد.

گفتنی است ده ها پایگاه اطلاع رسانی در زمینه های مختلف، در کشورهای غربی مسائل ناشنوایان را پوشش می دهند؛ صدها مرکز آموزشی و پژوهشی و نیز نشریات تخصصی فراوانی درباره ناشنوایان به کار مشغول اند، اما متأسفانه در ایران، تلاش ها و فعالیت ها در این زمینه ها بسیار اندک بود. ولی به دلیل پیدایش روحیه امید به آینده و عزم جدی برای تغییر شرایط موجود و ایجاد حیات مطلوب، زمینه های تدوین این دائرة المعارف را ایجاب ­کرد.

دهه هشتاد شمسی وضعیت عمومی جامعه به گونه ای شد که ناشنوایان تلاش کردند به خط مشی مدنیت و اهداف ترقی و پیشرفت بر اساس شاخص های عقلانی و خرد جمعی اهتمام داشته و در تحقق آنها بکوشند. اما به تدریج شرایط به گونه دیگر رقم خورد. به تدریج قانون گرایی و قانون خواهی بر اهداف مدنی غلبه کرد؛ البته قانون و قانون گرایی ذاتاً مطلوب است ولی این امر مطلوب تأویل به تشکل گرایی رفت. و ناشنوایان مثل دیگر معلولان در نیمه دوم دهه نود و سال های

ص: 152

نخست آخرین دهه از سده چهاردهم شمسی، برای تشکیل سمن، برگزاری جلسه و گفت و شنود درباره قانون عمرشان سپری شده است. حاصل این فرایند هنوز نامعلوم و در افق ها مبهم است. زیرا در این دو دهه مبحث قانون جامع معلولان و تصویب آن توسط نهاد قانونگذار و مشروعیت بخشیدن به آن، گفتمان غالب بوده است. روش تعامل ناشنوایان و دیگر معلولان ایران با این گفتمان، تأمل برانگیز است. با مطرح شدن مجدد «قانون معلولان» پس از روی کار آمدن دولت یازدهم به ریاست آقای حسن روحانی و در دستور کار قرار گرفتن قانون معلولان، جلسات و نشست های متعدد برای بحث و بررسی این قانون شکل گرفته است. و مطالبات حقوقی و قانون خواهی بر دیگر مطالبات مدنی ناشنوایان سایه افکنده است.

هنوز ناشنوایان ایران از جامعه مدنی نسبتاً قابل قبول برخوردار نیستند و تا رسیدن به جامعه ایده آل راه بسیار است.

از زمان امیرکبیر و مشخصاً از مشروطیت، ایرانیان با نهادها و مؤسسات جدید در عرصه آموزش و پرورش، زمینه های بازسازی نظام آموزشی ایران آشنا شدند. پیدایش این زمینه ها در حوزه ناشنوایی هم مؤثر بود و گاه نظریاتی بیان می شد. اما پیشینه آموزش و پرورش کودکان ناشنوا در ایران، به طور رسمی به اولین دهه 1300 بازمی گردد. در این زمان، جبار باغچه بان مدرسه ناشنوایان را به عنوان نخستین مرکز آموزشی ناشنوایان در ایران بنیان گذاری کرد. نام ذبیح بهروز (1269-1350) را در مورد آغاز آموزش به ناشنوایان و به ویژه انتشار مطالبی درباره ناشنوایان، نباید فراموش کرد. در اینکه کدام یک از این دو، در زمینه آموزش و پرورش ناشنوایان، کار را آغاز کردند، اختلاف نظر وجود دارد. ذبیح بهروز، اولین متفکر ایرانی بود که در این زمینه، سال ها تحقیق کرد و مطالبی علمی درباره آموزش ناشنوایان، منتشر کرد. مسلم است مطالب بهروز، اولین مطالب مکتوب در این باره است و نشان می دهد که وی، سال ها در زمینه آموزش ناشنوایان، مشغول بوده و تحقیقات و تجربیاتی کسب کرده است. حتی نامبرده، چندین ناشنوا را به طور خصوصی، برای کسب تجربه به آموزش گرفته است. بهروز، در آن زمان، در توجیه فعالیت های خود، یادآور شده که در ایران، حدود چهل هزار ناشنوا وجود دارد و اینان، مشکلات پرشماری دارند که ایجاب می کند افرادی به پژوهش و مطالعه درباره آنها بپردازند.

گرچه باغچه بان، نخستین مدرسه ناشنوایان را بنیان گذارد، ولی ذبیح بهروز نیز، نخستین کسی است که مطالبی را درباره ناشنوایان و شیوه آموزش آنان به صورت علمی و مکتوب، ارائه کرده است. شباهت زیادی نیز بین آنچه بهروز نوشته و آنچه در مدرسه باغچه بان از نظر آموزش انجام می گردد، وجود دارد و این شباهت، در برخی موارد، از جمله استفاده از تصاویر و علایم است. اینها تأثیر یکی را بر دیگری به خوبی آشکار می سازد. به هر حال، هر دو در تاریخ آموزش و پرورش ناشنوایان ایران و وضعیت کنونی آن ایران، سهیم بوده اند. اهمیت آنان، در این است که جبار باغچه بان، به عنوان بنیان گذار نخستین مدرسه ناشنوایان در ایران، در دوره ای کار

ص: 154

را آغاز کرد که آموزش و پرورش آن روز، وضع قابل قبولی نداشت و بهروز، کار پژوهشی را هنگامی آغاز کرد که تحقیقات این گونه ای ناشناخته بود.

دفتر آموزش کودکان استثنایی تا 1370 به کار خود، ادامه داد و در 1371، بر اساس به ماده واحده مصوب مجلس شورای اسلامی به «سازمان آموزش و پرورش کودکان استثنایی» تغییر نام یافت. این ماده واحده و تبصره های آن، اختیارات گسترده ای به این سازمان داد.

حدود چهل سال پیش در تهران، تنها یک مرکز آموزش اطفال کر و لال و در سایر نقاط کشور هم دو مؤسسه آموزش از این دست وجود داشت. امروز، این قبیل مؤسسات، هر چند نسبت به تعداد فعلی ناشنوایان ناکافی است، تقریباً در سرتا سر کشور، وجود دارد.

در گذشته جامعه با آموزش ویژه ناشنوایان آشنایی نداشت. اما در دهه های اخیر به کمک رسانه های عمومی، مردم توجیه شده اند؛ آگاهی و اعتقاد به مسائل و ابعاد آموزش و پرورش ناشنوایان همگانی شده است. لزوم آموزش پیش دبستانی کودکان ناشنوا شناخته نبود؛ اما امروز از لحاظ نظری، لزوم و اهمیت آموزش پیش دبستانی کودکان ناشنوا، مورد قبول است و در عمل، دو سازمان دولتی، یعنی سازمان آموزش و پرورش استثنایی و سازمان بهزیستی، متصدی ساماندهی آموزش پیش دبستانی شده اند.

پیش از تأسیس این نهادها، آموزش کودکان ناشنوا، تابع نظر و سلیقه شخصی مدیریت مراکز آموزشی بود، اما امروز نظام آموزشی با اصول و روش های ویژه نهادینه شده است و تصمیم گیری ها در صلاحیت یک شورای دولتی به نام شورای عالی سازمان آموزش و پرورش استثنایی به ریاست وزیر آموزش و پرورش است.

در نظام آموزشی جدید، والدین نقش مهمی دارند و باید توجیه شوند تا برقراری ارتباط کودکان را با استفاده از گفتار و لب خوانی و اشارات طبیعی آسان کنند. توسعه مؤسسات آموزشی به ویژه دوره پیش دبستانی برای کودکان ناشنوا در همه نقاط دور و نزدیک و حتی در روستاها بخشی از راه کار برای نهادینه سازی نظام آموزشی نوین است.

آموزش کودکان ناشنوا، از مهم ترین موضوعاتی است که باید به آن پرداخت. کودک ناشنوا با طی آموزش در خانه و مراکز پیش دبستانی تا پایان دوره راهنمایی قادر می شود برای گذراندن امور عادی زندگی خود، از گفتار نسبتاً واضح و قابل

ص: 156

فهم و یا لااقل سواد خواندن و نوشتن مناسبی استفاده کند. برای تأمین این هدف، این برنامه ها از سوی مراکز ناشنوایی در چند سال اخیر، مورد توجه قرار گرفته است: اصطلاح تلفظ و گفتار درمانی ارزان در مورد کودکانی که استعداد و توان گفتار قابل توجهی دارند؛ آموزش خواندن و فهمیدن و نوشتن زبان فارسی؛ تهیه کتب آموزش زبان فارسی مثل یک زبان بیگانه در حدود امور جاری زندگی روزانه؛ تهیه یک فرهنگ لغت فارسی با اِعراب و تصویر.

غیر از آموزش، ناشنوایان، نیاز به پرورش نیز دارند. از این رو، برنامه هایی برای کمک به تأمین سلامت روحی و جسمی، تقویت شخصیت و اعتماد به نفس و ارتقای فرهنگی آنها در نظر گرفته شده است. اجرای برنامه های بازدید از مراکز مهم صنعتی یا محل های طبیعی، نیز گردش و ورزش ناشنوایان، به عنوان روش های پرورشی مطرح شده است.

در شرایط کنونی ایران، اولویت با اصلاح توسعه متون درسی و به کارگیری شیوه های جدید تربیتی با استفاده از تجربیات کشورهای پیشرفته است.

تمام این پیشرفت ها مدیون مساعدت فرهنگی مردم و کوشش و تلاش مداوم اشخاص علاقه مند و مسئولانی است که بعضاً از این دنیا رفته اند و بعضاً در بازنشستگی به سر می برند و یا هنوز، اشتغال دارند.

با وجود این پیشرفت ها، هنوز ناشنوایان و مراکز ناشنوایی درصدد رسیدن به وضعیت بهتر اند و گاه در رسانه ها مشکلات، نارسایی ها، نیازها و خواسته های خود را مطرح می کنند تا با نقد حال، به پیشرفت های بیشتر برای آینده دست یابند.

غیر از روابط اجتماعی معلولان در داخل کشور، روابط با خارج از کشور هم شکل گرفت و فعال شد. از سال 1337 فصل جدیدی در سرنوشت ناشنوایان ایران گشوده شد، زیرا جمعیت حمایت کودکان کر و لال که مرجع رسیدگی به امور ناشنوایان بود در سال 1337 عضو کنگره جهانی ناشنوایان شد و هر ساله در نشست های آن کنگره شرکت می کرد. پیامد آن، آشنایی بیشتر با جهان مدرن بود. ناشنوایان ایران در دو دهه اخیر گام های بلندی در عرصه های جهانی برداشتند و با جدیت فرصت ها و امکانات موجود جهانی را شناسایی و از آنها بهره گرفته اند. مثلاً در عرصه ورزش، ناشنوایان، در سال های اخیر، اقدامات مؤثر و ارزنده ای انجام داده اند. تشکیل المپیک مخصوص ورزش های ناشنوایان در عرصه بین المللی و ایجاد فدراسیون ورزش های ناشنوایان در داخل کشور، از جمله اقدامات مؤثر قرن در امر ورزش ناشنوایان ایران است. تیم ها و گروه های ورزشی آنان در داخل در رشته های مختلف ورزشی توسعه یافته و در خارج هم به موفقیت های چشمگیر دست یافته اند. در حوزه پژوهش و آموزش نیز به مدارج عالی دست یافته اند.

معمول نبود یا قدرت مالی خرید آن را نداشتند، ولی با تأمین بودجه توسط این سازمان ها سمعک های نسبتاً قوی تر و پیشرفته تر، در اختیار بسیاری از ناشنوایان گذاشته شد و آنها می توانند صداها را بشنوند.

بعضی از کارشناسان مسائل ناشنوایان برای رفع معضلات یا کاستن از حجم مشکلات کنونی، توصیه کرده اند: همه نوزادان، سنجش شنوایی شوند. حتی والدین با آموزش مختصری بتوانند با وسایل عادی تشخیص دهند نوزادانی که به صدا واکنش نشان نمی دهد، تحت مراقبت های پزشکی قرار گیرند تا درمان شوند یا از ابتدا برخورد مناسبی با آنها بشود. به نظر می رسد با تأمین یک دستگاه پیشرفته سنجش شنوایی نوزاد در مرکز هر استان، شناسایی کودکان ناشنوا در زمان نزدیک به تولد آنها در تمام سطح کشور، ممکن شود.(1)

در عرصه روزنامه نگاری، اولین نشریه ناشنوایی به دست باغچه بان منتشر شد، هم اکنون مجله سکوت به دست ناشنوایان مشهدی منتشر می شود. مجله تعلیم و تربیت استثنایی هم مقالات و گزارش هایی در زمینه مسائل ناشنوایان دارد.

در عرصه اینترنت، مؤسسه فرجام جام جم درصدد تأسیس پایگاه اینترنتی و بانک اطلاعات ناشنوایان در این پایگاه است.

رسیده و اجرا کرده اند. برخی از این اصول که در سال های اخیر، جدی گرفته شده عبارت اند از: پذیرش ناشنوایی و آمادگی مقابله با مشکلات؛ پرهیز از شرم به دلیل ناشنوا بودن؛ مشروعیت ارتباط کامل، یعنی استفاده از همه وسایل تفهیم و تفاهم؛ الزام به تلاش و کوشش شخصی برای کسب توانایی بیشتر و زندگی بهتر؛ اتکا به خداوند با امید و اطمینان به نتایج حاصل از پیشرفت های علمی. این نهادها، طرح های اجرایی و تصمیم گیری های خود را مبتنی بر اصول فقه به انجام می رسانند.

مسلم کودکان ناشنواست.

حق برخورداری از آموزش عالی: با وجود اینکه چند سال است شمار قابل توجهی از جوانان ناشنوا به مؤسسات آموزش عالی راه یافته و دانش آموخته شده اند و یا به تحصیل در این مؤسسات، اشتغال دارند، ولی در نظر گرفتن مشکلات این قبیل دانشجویان در رقابت و مسابقه ورودی با دانشجویان شنوا و نیز در دوره آموزش عالی، جا دارد که برای تأمین فرصت علمی آموزش آنان در برابری با دانشجویان شنوا در ورود به مؤسسات عالی آموزش، برای داوطلبان ناشنوا، سهمیه ای مقرر گردد و برای برخورداری از این سهمیه، مسابقه ورودی بین ناشنوایان باشد و افزون بر این، آموزش دانشجویان ناشنوا در کلاس های خاص و یا یک مؤسسه خاص یا قسمت خاصی از مؤسسات موجود، متمرکز شود که مشکل ارتباطی آنها در استفاده از دروس استادان با استفاده از تعداد کمی رابط زبانِ اشاره، مقدور گردد.

حق اشتغال و استخدام: تبصره یک قانون الزام دولت، برای استخدام ده درصد از پرسنل مورد نیاز خود از بین جانبازان انقلاب اسلامی و بستگان، مصوب سوم بهمن 1364 است. در قانون دیگری فرصت اشتغال معلولان از جمله ناشنوایان با سایر افراد ملت در نظر گرفته شده و یک سهمیه سه درصدی برای تأمین پرسنل مورد نیاز مؤسسات دولتی را به معلولان، اختصاص داده است. ولی در مورد اجرای این قانون، هیچ اطلاع و آماری منتشر نشده است و به نظر می رسد آیین نامه اجرایی این قانون، نیازمند تجدیدنظر باشد. برای تأمین فرصت اشتغال ناشنوایان در بخش خصوصی هم هیچ تمهیدی وجود ندارد.

حق تشکیل جمعیت: ناشنوایان با تشکیل کانون های خاص خود در نقاط مختلف کشور، از حق تشکیل سازمان (موضوع اصل بیست و ششم قانون اساسی) برخوردارند.

حق انتخاب شدن به نمایندگی مجلس شورای اسلامی: به موجب بند شش ماده 28 قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی، مصوب هفتم آذر 1378، نابینایی و ناشنوایی و ناگویایی، مانع ثبت نام برای انتخاب شدن به نمایندگی مجلس شورای اسلامی است. بعضی حقوقدانان به دفاع از ناشنوایان برخاسته و

ص: 162

نوشته اند: اگر نابینا یا ناشنوایی واجد شرایط مورد اعتماد اکثریت رأی دهندگان یک حوزه انتخابیه باشد، نابینا با کمک یک منشی و ناشنوا با کمک یک رابط زبان اشاره، خواهد توانست وظایف نمایندگی خود را انجام دهد و اگر با وجود این امکان، نمایندگی آنها برای انتخاب کنندگان رضایت بخش نباشد، به آنها رأی نخواهد داد. بنابراین نادیده گرفتن این حق اساسی ناشنوایان و نابینایان، لزومی نداشته است؛ زیرا به موجب شرط سه ماده 27 قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی، انتخاب کنندگان باید عاقل باشند.

در عرصه حقوق مدنی، این موارد مهم، تصویب شده است: به موجب ماده 956 قانون مدنی، اهلیت برای دارا بودن حقوق، با متولد شدن انسان، شروع و با مرگ او تمام می شود و طبق ماده 957 قانون مدنی، حمل مدنی متمتع از حقوق مدنی خواهد بود، لیکن هیچ کس نمی تواند حقوق خود را اجرا کند، مگر اینکه برای این امر، اهلیت قانونی داشته باشد.

طبق ماده 1207 قانون مدنی، اشخاص محجور یعنی: (صغار، اشخاص غیر رشید و مجانین) از تصرف در اموال و حقوق مالی خود، ممنوع هستند و به مستفاد از مجموعه مواد یاد شده، مسلم است که ناشنوایان هم از تمام حقوق مدنی، متمتع اند و هم اهلیت اجرای حقوق خود را دارند و از جمله، از حقوق مدنی ذیل برخوردار:

حق انواع علاقه به املاک و اموال، حق انعقاد قرارداد خصوصی، حق انواع عقود و معاملات و ایقاعات، حق وراثت، حق انتخاب همسر و ازدواج، حق ولایت و حضانت، حق داشتن حساب بانکی، حق امضا و ثبت سند رسمی.

حق گرفتن گواهینامه رانندگی: ناشنوایانی واجد شرایط، حق دارند گواهینامه رانندگی بگیرند و با مشخص کردن وسیله نقلیه خود با آرم مخصوص ناشنوایان، رانندگی کنند.

حق استفاده از زبان اشاره: در تاریخ قانونگذاری کشور ما برای اولین بار مواد 192 و 194 قانون مدنی، اشاره را به عنوان وسیله تفهیم و تفاهم، به رسمیت شناخته است. مواد یاد شده که جزء جلد اول قانون مدنی در تاریخ 1307 توسط مجلس قانون گذاری وقت، به تصویب رسیده به شرح زیر است: ماده 192 قانون

ص: 163

مدنی: «در مواردی که برای طرفین یا یکی از آنها تلفظ ممکن نباشد، اشاره که مبین قصد و رضا باشد، کافی خواهد بود».

ماده 194 قانون مدنی: «الفاظ و اشارات و اعمال دیگر که متعاملین به وسیله آن، انشای معامله می نمایند، باید موافق باشد، به نحوی که احد طرفین، همان عقدی را قبول کند که طرف دیگر، قصد انشای آن را داشته است؛ والا معامله باطل خواهد بود» و بعد از مواد یاد شده به موجب ماده 64 قانون ثبت اسناد و املاک مصوب سال 1310 در تنظیم و ثبت اسناد اشاره به عنوان وسیله تفهیم و تفاهم، مورد قبول و تأکید قرار گرفت.

ماده 64 یاد شده که تاکنون به قوت خود باقی است، به این شرح است: «در صورتی که طرفین معامله و یا یکی از آنها، کور یا کر و گنگ، بی سواد باشند، علاوه بر معرفی هر یک از اشخاص یاد شده باید به معیت خود، یک نفر از معتمدین خود را حاضر نماید. معتمد مزبور. در مورد اشخاص کر و گنگ، باید از جمله اشخاصی باشد که بتواند به آنها به اشاره، مطلب بفهماند...».

استفاده از رابط زبان اشاره، در مواردی که شاکی یا متهم، ناشنوا باشند، در مراجع انتظامی و قضایی به عنوان یک اصل، مقبول و معمول است.

بر اساس همین حق است که تلویزیون، در سال های اخیر برنامه هایی برای ناشنوایان با اشاره، پخش می کند.

ص: 164

این دفتر در زمینه های مختلف برنامه ریزی کرد تا معلولین در مدارس تحت برنامه، دوره های حرفه آموزی را طی کنند. اینک به معرفی از این مدارس می پردازیم:

زمان دبستان کر و لال های باغچه بان در دروازه دولت واقع بود. ناگفته نماند که تا آن تاریخ تصور می کردم که مبتکر تدریس کر و لال ها در ایران من هستم و نمی دانستم که سی سال قبل از من استاد باغچه بان این کار را در ایران آغاز کرده است. در این دیدار باغچه بان پس از آزمایش هایی مرا ستود و گفت که با توجه به علاقه ای که به تدریس کر و لال ها دارید من از وزارت فرهنگ تقاضا می کنم که شما را به این مدرسه منتقل کند. این بزرگترین آرزو و هدف من بود. ولی متأسفانه پیشنهاد شادروان باغچه بان عملی نگردید و مرا از بروجن به اصفهان منتقل کردند و به عنوان آموزگار در اختیار دبستانی به نام مفید اسلامی گذاشتند. وقتی که به صاحب امتیاز دبستان گفتم که هدف من از انتقال به اصفهان تعلیم اطفال کر و لال بوده است. ایشان گفتند شما را به عنوان آموزگار معرفی کرده اند. حال اگر خیلی علاقه به این کار دارید چنان چه مدیریت دبستان قبول کنید و در هفته شانزده ساعت هم درس بدهید می توانید در دفتر دبستان ضمن رسیدگی به امور اداری به کر و لال ها هم درس بدهید. برای رسیدن به هدف چاره ای نبود و پیشنهاد صاحب امتیاز را پذیرفتم. نخستین شاگردی که پیدا کردم طفل کم بنیه ای بود صبح او را با دوچرخه به مدرسه می آوردم و عصر به منزل باز می گرداندم. کم کم شاگرد دیگری پیدا شد و پس از یک سال با نشر آگهی و کوشش گیر آمار شاگردان به هشت نفر رسید. در این زمان امتیاز مخصوص گرفتم و تمام ساعات کارم به آموزش ناشنوایان اختصاص یافت.

رفته رفته کارم مورد توجه قرار گرفت. در اثر اقدامات تیمسار منوچهر وارسته وزارت فرهنگ ماهانه یک هزار ریال کمک هزینه به دبستان پرداخت و در حدود یک هزار ریال هم به عنوان شهریه از دانش آموزان جمع آوری می شد و با این پول توانستم محل محقری که دارای سه، چهار اتاق کوچک بود اجاره کنم. در سال 1339 وزیر فرهنگ وقت دکتر مهران از این مؤسسه بازدید کرد و خدمات و وضع تدریس و وسایل سمعی و بصری که شخصاً جهت تعلیم اطفال تهیه کرده بودم مورد توجه ایشان واقع شد و ضمن دستور صدور نشان و پرداخت ده هزار ریال کمک نقدی هنگامی که جویای احتیاجات مؤسسه شدند گفتم بزرگ ترین نیازمندی من آموزگار است زیرا بنده هم مدیر و هم معلم و هم ناظم و هم دفتردار و

ص: 168

هم خدمتگزار هستم.

پس از بازدید نخستین آموزگار در سال 1340 به دبستان فرستاده شد و پس از شش سال گشایشی در کارهایم حاصل گردید و روز به روز تعداد شاگردان افزایش یافت».

اکنون در یکی از کوچه باغ های باصفای تابلوی دبستان گلبیدی را که در سال 1335 با یک شاگرد آغاز به کار کرده است می بینیم.

در سال 1342 دبستان گلبیدی به این محل جدید که شامل نه کلاس و کارگاه است و در زمینی که از طرف اوقاف واگذار گردیده است منتقل گردیده، تعداد شاگردان این دبستان اکنون بالغ بر هفتاد دختر و پسر ناشنوا است که صبح ها به آموزش رسمی می پردازند و بعدازظهرها در یکی از کارگاه های درودگری، برق، مشبک کاری و بافندگی حرفه­ای می آموزند.

نیروی انسانی مشغول به کار این آموزشگاه در حال حاضر ده نفر است که جز مدیر و یک نفر سرایدار بقیه در قسمت های آموزشی و حرفه­ای به عنوان معلم و مربی خدمت می کنند.

از آغاز تأسیس قریب (165) نفر ناشنوا و نیمه شنوا از این آموزشگاه فارغ التحصیل شده و کارنامه گرفته اند که (75) نفر آنان حرفه­ای مانند درودگری یا مشبک کاری یا برق را نیز آموخته اند و برای آنان کاریابی شده است.

وسایل کمک آموزشی از قبیل تابلوهای الکتریکی برای آموزش حساب و خواندن و نوشتن که به ابتکار مؤسس و مدیر این آموزشگاه آقای حسین گلبیدی تهیه شده است به تعلیم و تربیت کودکان ناشنوا ویژگی و امتیاز خاص داده است.

علاوه بر (70) نفر دانش آموزان روزانه (13) شاگرد ناشنوای دیگر نیز در کلاس های شبانه و این مدرسه مشغول تحصیل هستند.(1)

بنابراین در اصفهان مدرسه گلبیدی توانست ناشنوایان را آماده پذیرش تعهدات اجتماعی نماید.

ص: 169

در این آموزشگاه (133) دانش آموز به تحصیل اشتغال داشتند که (104) نفر آنان ناشنوا و (29) نفر بقیه نابینا و عقب افتاده ذهنی بودند. این آموزشگاه همچنین دارای یک شبانه روزی (خوابگاه) است که در آن از دوازده دانش آموز سرپرستی می شد که از این عده هفت نفر پسر ناشنوا و پنج نفر پسر نابینا بودند.

ساختمان شماره (2) مخصوص کودکان عقب مانده ذهنی بود و کلیه دانش آموزان آن از غذا و وسیله آمد و رفت به طور رایگان استفاده می کنند. کل نیروی انسانی این مدرسه بیست و دو نفر است که هفت نفر آنان معلم کلاس های ناشنوایان هستند.(1)

هنرستان هیچ گونه حرفه­ای آموخته نمی شود و در این دو دوره فقط شاگردان ناشنوا پذیرفته می شوند. دوره های ابتدایی و راهنمایی جمعاً هفت نفر عضو آموزشی دارند.

هنرستان نظام مافی که در سال 1353 با چهار رشته برق، ساختمان، تراشکاری و صنایع فلزی شامل جوشکاری و ورق کاری تأسیس شده است سی و پنج شاگرد دارد که سی و دو نفر آنان در رسته ساختمان، آموزش حرفه­ای می بینند.

دانش آموزان هر سه دوره که تمام روز و به طور یکسره در مدرسه هستند با ناهار گرم پذیرایی می شوند. ضمناً دانش آموزان دو دوره ابتدایی و راهنمایی علاوه بر ناهار رایگان از تغذیه رایگان ساعات ده صبح نیز استفاده می کنند و ایاب و ذهاب شاگردان توسط وسیله هایی که از طرف مدرسه برای این منظور کرایه شده است صورت می گیرد.

غیر از دوره هنرستان که در سال 1353 تشکیل شده و فعلاً فارغ التحصیل ندارد، فارغ التحصیلان دوره های دبستان و راهنمایی از سال تأسیس تا کنون جمعاً (113) نفر بوده اند که ده نفر از این عده فارغ التحصیل دوره راهنمایی هستند.

کلیه معلمان این مدرسه، به جز چند تن مهندس و استاد کاران دوره های هنرستان که پاره وقت کار می کنند و ساعتی حق تدریس می گیرند، همه دولتی هستند.

دوره دبستان و راهنمایی این مدرسه مخصوص ناشنوایان است ولی در دوره هنرستان شاگردان شنوا پذیرفته می شوند و گروه اخیراً قسمت اعظم شاگردان این دوره را تشکیل می دهند.

از جمع ده هزار متر مربع مساحت کل مدرسه هفت هزار متر مربع به مدرسه و هنرستان و سه هزار متر مربع دیگر به قسمتی از یک شبانه روزی مجهز تخصیص داده شده است که در آن پنجاه شاگرد ناشنوای شهرستانی یا کم بضاعت به طور شبانه روزی نگاهداری می شوند. این شاگردان از مزایای تحصیل رایگان، تغذیه رایگان، لباس و وسایل رایگان که بودجه آن از طرف دولت تأمین می شود برخوردار

ص: 172

هستند.(1)

شاگردان ناشنوا، در پست مسجد سپهسالار خانه کوچکی را به کرایه گرفت و دبستان شماره (2) باغچه بان را با شصت شاگرد در آنجا تأسیس کرد. این مدرسه رفته رفته گسترش یافت و اکنون دارای (142) شاگرد است که در سیزده کلاس آمادگی و دبستانی تحصیل می کنند و سه کلاس این مدرسه مجهز به گوشی های گروهی است.

قسمت عمده بودجه این مدرسه از آغاز تأسیس در قالب بودجه آموزشگاه کر و لال هایی باغچه بان از طرف سازمان برنامه و بودجه و تتمه آن از طرف جمعیت حمایت کودکان کر و لال تأمین گردیده است و از این رو آغاز تأسیس، تحصیل برای شاگردان ناشنوا در این مدرسه رایگان بوده است.

در این دبستان همه روزه به کلیه شاگردان و معلمان و کارمندان ناهار رایگان داده می شود. جمع کل کارمندان دبستان شماره (2) سی و دو نفر و عده کارآموزان آن چهار نفر است. از سی و دو نفر کارمندان چهار نفر معلم دولتی و بقیه کارمندان غیر دولتی هستند.

در این دبستان همه ساله عده ای از معلمان ناشنوایان در گروه های شش نفری به مدت شش هفته، هفته ای دو نیم روز تعلیمات عملی می بینند.

دبستان شماره (2) باغچه بان خدمات اندرزگاهی و مددکاری نیز به پدران و مادران شاگردان عرضه می کند و همچنین مانند آموزشگاه باغچه بان، به نام شاگردان مستمند که (90%) شاگردان آن را تشکیل می دهند دفترچه پس اندازی در بانک ملی ایران باز شده است و همه ماهه ده تومان در حساب هر شاگرد تا پایان تحصیل گذاشته می شود تا هنگامی که فارغ التحصیل می شوند مختصر سرمایه کاری برای آنان فراهم باشد.

هفت سال پس از تأسیس، در خردادماه سال 1353 نخستین گروه از شاگردان این دبستان موفق به اخذ مدرک شدند.(1)

ص: 174

کارمند و مستخدم و دو نفر راننده نیز دارد و شاگردان با دو وسیله نقلیه به مدرسه آمد و رفت می کنند.

آموزشگاه شماره (1) دولتی دارای دو کارگاه حرفه­ای خیاطی و بافندگی است و شاگردان از وسایل ورزشی از قبیل پینگ پنگ و فوتبال و والیبال استفاده می کنند. این شاگردان طبق برنامه ای به بازدید های مراکز دولتی می روند.(1)

علاوه بر مدارس فوق مدرسه ابابصیر، مدرسه کریستوفل، مدرسه شوریده شیراز و ده ها مدرسه دیگر را نباید از نظر دور داشت.

خلاصه اینکه تا اینجا مدارس و مراکز آموزشی که در کنار آموزش و پرورش معمولی به حرفه آموزی معلولین هم اشتغال داشتند معرفی شدند و در فصل بعد به مراکزی که فقط به حرفه آموزی می پرداختند، معرفی می شود.

ص: 176

در نظر گرفتن جوانب مختلف زندگی و استعدادهای فرد ناشنوا در صورتی که مددجو باسواد یا کم سواد باشد در یک یا دو رشته حرفه­ای به طور آزمایشی نام نویسی می کند. پس از مدتی با توجه به پیشرفت و علاقه ناشنوا در رشته ای که بیش از دیگر رشته ها مناسب تشخیص داده شود به حرفه آموزی می پردازد و پس از یافتن تبحر کافی، برای او در بازار آزاد کاریابی می شود.

چنان که ناشنوا بی سواد باشد ابتدا در کلاس های زبان آموزی و سوادآموزی نام نویسی می شود و هنگامی که خواندن و نوشتن و تا حدی زبان آموخت ضمن ادامه تحصیل و زبان آموزی در یکی از رشته های مناسب برای آموختن حرف ثبت نام می کند. مدت زمان لازم برای طی مرحله اول بستگی بسیار به استعداد و سن مددجو دارد و به طور کلی پس از دوازده ماه تحصیل مرحله اول را تمام می کند و در حدود دوازده ماه دیگر برای تمام کردن مرحله دوم و آموختن حرفه وقت لازم است.

چون کلاس های درس بزرگسالان در خود مرکز حرفه­ای قرار دارد ناشنوایان گروه دوم در سال اول فرصت کافی دارند که به طور غیر مستقیم با حرفه های مختلف آشنا شوند و ارزشیابان و راهنمایان نیز، با فرصت کافی و آگاهی کامل از استعداد این شاگردان بتوانند رشته مناسبی را برای آموزش آنان در نظر گیرند.

کاریاب موظف است که با ایجاد تماس با مدیران کارخانه های و مؤسسه های مختلف برای کسانی که آماده کار شده اند کار مناسبی بیابد و پس از اشتغال مددجو نیز پیگیری کند تا هم کارفرما و هم همکاران شنوای او این همکار تازه را بپذیرند و هم مددجو خود را با شرایط جدید کار و زندگی وفق دهد.

در کارگاه های این آموزشگاه وسایل مورد نیاز کارگاه های مختلف مراکز حرفه­ای و اداره مرکزی ساخته می شود و همچنین مقداری از مصنوعات آن در غرفه ناشنوایان که در فروشگاه مرکزی سازمان تعاون و مصرف شهر و روستا قرار دارد به فروش می رسد. در این آموزشگاه کوشش می شود که از استاد کاران یا کمک مربیان ناشنوا استفاده شود. چنان که از جمع کل چهل کارمند آن دوازده نفر ناشنوا هستند.

در این مرکز هشت کارگاه وجود دارد که در آنها پسران و دختران ناشنوا سرگرم آموختن حرفه هستند: تراشکاری، جوشکاری، نجاری، خیاطی زنانه، خیاطی

ص: 178

بچه گانه، خیاطی مردانه، پیراهن دوزی، سوار کردن سمعک.

به مددجویان این مرکز علاوه بر ناهار که به طور رایگان داده می شود با تشخیص بخش مددکاری مبلغی نیز به عنوان هزینه تحصیلی پرداخت می شود. با توجه به اهمیت سلامت جسم مددجویان یک نفر پزشک امراض داخلی و یک نفر پزشک متخصص چشم هفته ای یک بار به مرکز حرفه­ای رجوع می کنند و سلامت یک یک آنان را مورد رسیدگی قرار می دهند و کسانی را که لازم باشد برای مداوا به مراکز بهداشتی معرفی می کنند.(1)

سازی و لوکس سازی به تربیت دانش آموزان مشغول اند.

توانبخشی معرفی شدند.(1)

مهرماه سال 1353 اقدام به تأسیس کارگاه حمایت شده ناشنوایان مشهد کرد. این مرکز در یک خانه اجاره ای به مساحت هفتصد متر مربع و ساختمان دو طبقه با ده اطاق و دو زیرزمین تأسیس شد. هم اکنون پنجاه و شش نفر کارآموز ناشنوا در شش کارگاه آن به حرفه آموزی اشتغال دارند.

کارگاه خیاطی زنانه، کارگاه خیاطی مردانه، کارگاه ویترای، کارگاه نجاری و قالب سازی، صنایع دستی، کارگاه پوستین سازی.

صبح تا ظهر چهارده نفر کارآموز ناشنوا (9 دختر و 5 پسر) به حرفه آموزی اشتغال دارند. همچنین دو کلاس سوادآموزی در ساعت های بعدازظهر تشکیل می شود که این کارآموزان و پنج نفر ناشنوای شاغل در آن به آموختن زبان و سواد می پردازند. این مرکز دارای این کارگاه ها است: خیاطی، بافندگی، قالی بافی.(1)

ص: 184

معلولان فراوانی بوده اند که به مدارج و اهداف خوبی رسیده اند؛ تاریخ ایران و دیگر کشورهای منطقه، به فراوانی چنین افرادی را معرفی می کند. اما کشورهایی پیشرفت افراد را تبدیل به یک جریان فراگیر کردند و به این روش توانستند، معلولین را به عنوان سرمایه ملی و پیشرو مطرح نمایند.

معلولین ایرانی هم وقتی موفق خواهند شد که فردیت و فعالیت های انفرادی را به جریان عمومی تبدیل کنند؛ به ویژه این جریان هم افزا باشد. همگی در ارتقا و رشد یکدیگر تلاش کنند. هر معلولی چند قدم بالا رفت درصدد باشد دیگران را بالا بیاورد نه اینکه دیگران را هل دهد تا به پایین سقوط کنند. هم افزایی یک تجربه اجتماعی است و جامعه ای به موفقیت می رسد که غم یکدیگر داشته و به فکر همدیگر باشند و در رشد و تعالی همدیگر بکوشند. اما جامعه ای که بر اثر عناد و کینه، درصدد زمین زدن و نابودی یکدیگر هستند و با تنفر و دشمنی با هم، پیوندهای اجتماعی را به افتراق و جدایی می کشانند، به پیشرفت نمی رسد.

جامعه معلولین ایران با روش هایی که در این فصل توضیح می دهیم می توانند گام های اساسی در هم اندیشی، همکاری و هم افزایی داشته باشند.

ص: 186

نکته دیگر اینکه پیمودن این مسیر حتماً باید توسط افراد و با تلاش های نخبگان باشد؛ دولت یا سازمان بهزیستی نمی تواند این مسیر را ایجاد کند یا به جای معلولین، مدیران این مراحل را طی کنند. مسیر توسعه از پایین نه از بالا است و دوم خودجوش نه با تحریک عوامل بیرونی است. اکنون به توضیح مراحل و عوامل دخیل در سیر تا رسیدن به اهداف مطلوب می پردازم.

اما تاکنون هیچ نهاد و مؤسسه ای در پی چنین هدفی نبوده است. لازم است در زمینه روش رسیدن به اشتغال، رفاه، معیشت، دانش و غیره به روش های مطالعات کتابخانه ای یا به روش پرسش و پاسخ و مصاحبه با کارشناسان بررسی می شود. در مرحله بعد این تجارب به صورت کتاب یا فیلم مستند یا نشریه؛ نیز با برگزاری جلسات و نشست با مدیران و نخبگان و گزارش یافته ها به آنان منتقل می گردد.

هزینه های اینگونه سوانح بسیار زیاد است.

5- ارتباطات سرنوشت ساز است و موجب پیشرفت فرهنگی، علمی و اجتماعی معلولین می شود. برای مثال نابینایی در ایران بوده و لیسانس خود را گرفته بود و نمی دانست چه کار کند. یکی از دوستانش تصادفاً دیده بود که فلان دانشگاه خارجی معلولین را بورس می کند. و به او زنگ زد. این فرد الآن بعد از چند سال بهترین استاد دانشگاه در آمریکا است و با همان تلفن مسیر زندگی اش عوض شد.

اگر بورس های تحصیلی، تیم های ورزشی نیازمند به ورزشکاران معلول، موزه ها و مجموعه داران نیازمند به افراد دارای معلولیت، کارخانه های دارای نیاز به افراد معلول و امثال اینها اطلاع رسانی به موقع شوند، درصد معتنابه ای از معلولین از نظر شغلی، مشکلشان حل خواهد شد.

خلاصه اینکه بانک اطلاعات و اطلاع رسانی تأمین کنند اطلاعات لازم است تا معلولان مسیر پیشرفت را به خوبی طی کنند.

ص: 190

درماندگی پیش رفتهاند، تمنا و خواهش میکنم این گزارش را مطالعه کنند و ببینند باغچهبان چگونه و با چه روشی کار کرد و او را الگو و مقتدای خود قرار دهند.

باغچهبان بر اثر این حسن خدمت به دستور رئیس معارف تبریز از مرند به تبریز میرود و در سال 1299ش در مدرسه دانش تبریز آغاز کار میکند. وی وضع این مدرسه و آموزگاران آن را چنین وصف میکند:

«در مهرماه سال 1299ش از رئیس معارف تبریز ابلاغ خود را گرفتم و به دبستان دانش رفتم. حقوق آموزگاران این دبستان بین سه تا هفت تومان و حقوق مدیر مدرسه و من پانزده تومان بود. روزی که وارد دبستان شدم بیشتر از ده نفر شاگرد وجود نداشت و این کمی شاگرد دو علت داشت. یکی اینکه مکتب داران معلمهای مدارس دولتی را که با اصول جدید کار میکردند تکفیر و تحریم میکردند، دیگر آنکه مردم از شدت فقر فرزندان خود را با روزی یک عباسی و سیصد دینار مزد به کارخانههای قالی بافی میفرستادند تا مدد معاشی داشته باشند. مرحوم محمدعلی تربیت با یک تدبیر ماهرانه این طلسم را شکست و اعلام کرد که به هر بچه فقیری که در مدرسه اسمنویسی کند از طرف اداره معارف یک دست لباس رایگان داده خواهد شد. این اقدام به نفع من تمام شد و در نتیجه آن تعداد شاگردان کلاس اول به هفتاد نفر رسید. چون در آن محیط کسی قدرت تعلیم این همه بچه را نداشت لذا این فرصت مناسبی برای من بود تا خودم را به فرهنگیان بشناسانم.

با خرج خود یک تخته سیاه بزرگ و دو چرتکه حساب دیواری که یکی از آنها برای تعلیم اعداد کسری بود تهیه کردم. چون کتاب الفبای معمولی را نمیپسندیدم و صحیح نمیدانستم کتاب تمام بچهها را جمعآوری کردم و درسهای خود را با گچ مخصوصی که خود میساختم بر تخته سیاه مینوشتم و یاد میدادم.

هرچند خانوادههای فقیر به عشق یک دست لباس اسم بچههای خود را به دبستان ثبت کرده بودند ولی برای خریدن مداد و دفترچههایشان پول نداشتند. بنابراین بچههای معصوم پوشههای کاغذ جیگاره (سیگار) را جمع میکردند و در دبستان روی آنها مشق و تکلیف مینوشتند. مشاهده این حال برای من سخت

ص: 192

رقت آور بود.»

در آخر سال 1303ش بنابر تشویق شادروان ابوالقاسم فیوضات که در آن زمان در رأس اداره معارف آذربایجان (اداره آموزش و پرورش آذربایجان) بود جبار باغچهبان کودکستانی در شهر تبریز تأسیس کرد و آن را «باغچه اطفال» نام نهاد و از آن پس نام «باغچهبان» را به عنوان معلم کودکستان برای خود پذیرفت و به وزارت معارف نیز پیشنهاد کرد که مربیان کودکستان «باغچهبان» نامیده شوند و به آنان گواهینامه باغچهبانی داده شود، «زیرا باغچهبانی مهم تر از آموزگاری است.»

اکنون بازگردیم به دورانی که «پدرها و مادرها به عشق سیصد دینار مزد فرزندان خود را از مدرسه در میآوردند و در کارگاههای قالی بافی به کار میگماشتند» و در نظر مجسم کنیم که در موقعی که وضع کودکان شنوا چنان بوده است وضع ناشنوایان چه میتوانست باشد. در چنان شرایطی در اواخر سال 1304ش باغچهبان به فکر تأسیس کلاسی برای تعلیم کر و لالها افتاد و با شوق بسیار به خدمت رئیس معارف وقت شادروان دکتر محسنی رفت و او را از این نیت خود به امید استقبال گرم و پشتیبانی فراوان آگاه ساخت.

ولی محسنی با خونسردی به او گفت که «تو اگر چنین استعدادی داری و میتوانی لالها را زباندار کنی بهتر است به تبریزیها فارسی یاد بدهی ما به دبستان کر و لالها احتیاج نداریم.»

باغچهبان در این باره مینویسد:

«...من از این کم لطفی رئیس معارف سخت متأثر شدم. بغض گلویم را فشرد پا شدم و گفتم من قمارخانه باز نمیکنم که به اجازه شما نیاز داشته باشم. من فردا «تابلو» را خواهم زد. شما دستور بدهید پایین بیاورند. دیوانهوار در را به هم زدم و بیرون آمدم و دو روز بعد «تابلوی» دبستان را بالای در زدم و اعلام کردم که: «در باغچه اطفال کلاسی برای تعلیم نوشتن و خواندن و حرف زدن به بچههای کر و لال گشایش یافت. هر طفل کر و لالی میتواند به طور مجانی در این کلاس تحصیل کند. برای نامنویسی از ساعت (4) تا (9) بعدازظهر به دفتر باغچه اطفال مراجعه کنید.

البته معلوم است تأثیر چنین اعلانی در آن تاریخ چه میتوانست باشد. صدای

ص: 193

این اعلان مانند انفجار بمبی توجه عموم دانشمندان و فرهنگیان تبریز را به خود جلب کرد و جنجالی برپا ساخت...

شاید خوانندگان عزیز چنین تصور کنند که در نتیجه این اعلان که در آن زمان شبیه به دعوی پیغمبری بود، دوستان با دسته گلهایی به تبریک من آمدند و دانشمندان با شور و شعف برای فهم چگونگی روش کار و نقشه تعلیم دور مرا گرفتند. ولی نه! این طور نشد تقریباً همان بلایی که در آغاز دعوی نبوت بر سر هر پیغمبری آمده، به سر من نیز آمد. عدهای مرا تکذیب و تمسخر کردند و عدهای مرا «شارلاتان» خواندند.»

باغچهبان پس از آن با دشواریهای بسیار که با شکلهای گوناگون راه بر او میبست روبهرو شد. به گفته خودش چیزی نمانده بود که از تصمیم خود برگردد زیرا برای او این کار سابقه نداشت و در واقع محتاج تشویق و راهنمایی بود.

این فکر و ادعای باغچهبان، مانند عمل طبیبی که داروی جدیدی را در وجود جانوری آزمایش میکند، خواه با نتیجه و خواه بینتیجه، کاملاً شرعی و برازنده یک معلم بود. ولی در آن زمان این اقدام متأسفانه با چنان مخالفت شدید اجتماعی روبهرو شد که چیزی نمانده بود وی دست از این کار بشوید. این واکنش تند و دلسرد کن جامعه دلیل بارز بر عدم رشد فکری مردم محیط در آن زمان بود. باغچهبان مینویسد:

«به هرحال، دیدم بعد از این جریانها عقبنشینی هم فایده نخواهد داشت و از اینرو پیه هر پیش آمدی را به تن مالیده مشغول کار خود شدم و خوشبختانه این ثبات قدم من بینتیجه نماند...

دو روز بعد دو فرزند شخصی به نام قزوینی با لطفعلی آذرخشی در کلاس نامنویسی کردند. پس از شش ماه در باغچه اطفال جشن امتحانی برای این سه کودک کر و لال برپا شد. تمام فرهنگیان و دانشمندان تبریز و علمای خارجی و اعضای کنسول خانهها در این جشن حضور داشتند. در حیاط بزرگ باغچه اطفال که سابق محل نطق مرحوم خیابانی بوده است برای گذاشتن یک صندلی هم جا نمانده بود علاوه بر دیوارهای حیاط باغچه اطفال، درختهای خانههای همجوار هم آدم بار آورده بود...

ص: 194

خلاصه امتحان شروع شد. بچهها در حضور مردم درس خواندند و بر تخته سیاه املا نوشتند... پس از امتحان نطقها آغاز شد، قدردانیها، تمجیدها از زمین میجوشید و از آسمان میبارید. مردم از دست زدن و هورا کشیدن سیر نمیشدند. حتی مرحوم دکتر محسنی نیز برخلاف انتظار با زبان خاصی مرا تمجید و از من ستایش کرد. برای نمایاندن و شرح وضع این جشن بیسابقه در آن روز به تفصیل بیشتر از این حاجت نیست و خوانندگان میتوانند با در نظر گرفتن اهمیت این موضوع بیسابقه حدیث مفصلی از این مجمل را بخوانند...»

در آخر سال 1306ش که متأسفانه موجبات انحلال باغچه اطفال در تبریز فراهم آمد و در نتیجه بساط تعلیم کر و لالها هم برچیده شد باغچهبان به دعوت شادروان ابوالقاسم فیوضات که در آن زمان رئیس معارف استان فارس بود، با تحمل دشواریهای بسیار به شیراز رفت و به همت ایشان و شادروان همایون سیاح کودکستان شیراز را در سال 1307ش تأسیس کرد. کوششهای او در آنجا خود داستانی دیگر است و چون مربوط به ناشنوایان نمیشود، از آن میگذریم.

به این ترتیب آموزش ناشنوایان که در سال 1304ش آغاز شده بود پس از دو سال، به قول باغچهبان، در جنین خفه شد.

باغچهبان پس از پنج سال اقامت در شیراز که شیرینترین روزهای زندگی او بوده، به عللی، با وجود علاقه بسیار به شیرازیان، به ناچار در سال 1311ش به تهران برگشت. او در تهران ابتدا به فکر تأسیس یک «گاهواره» یا شیرخوارگاه برای نوزادان افتاد. هدف باغچهبان از این کار تأسیس مرکزی بود که در آنجا کودکان از شیرخوارگی پذیرفته شوند و تحت مطالعات روانشناسی اجتماعی قرار گیرند و روش های مختلف آموزش و پرورش با آنان تجربه و ارزشیابی شود.

چون باغچه بان موفق به تأسیس گاهواره نشد به تشویق و یاری دوست خود دکتر بهرهمند تصمیم گرفت دبستانی برای کر و لال ها تأسیس کند و از اینرو در آذرماه سال 1311ش در روزنامه اطلاعات اعلانی به شرح زیر داد:

«متمنی است کسانی که دارای اطفال کر و لال هستند و مایلند اطفالشان در مدت کمی نوشتن و خواندن و حرف زدن آموخته از فقر و بدبختی که آتیه ایشان را تهدید میکند نجات یابند از این تاریخ عصرها از ساعت سه الی شش بعدازظهر

ص: 195

برای ثبت اسامی اطفال خود به «آدرس» ذیل مراجعه فرمایند:

اطفالی که از نقاط دوردست از قبیل ولایات و ایالات فرستاده میشوند با شرایطی خصوصی به طور شبانه روزی پذیرایی خواهند شد.

بدیهی است آقایان مراجعهکنندگان در مراجعه به این مؤسسه تسریع خواهند فرمود زیرا وقتی که عده اطفال به حد کافی رسید طفل دیگری قبول نخواهد شد.»

نشانی: تهران – مطب دکتر بهرهمند، خیابان ناصرخسرو.

با اینکه قید و شرط سنگینی در آن اعلان وجود نداشت جز یک نفر دختر به نام صفیا لبنان کسی اسمنویسی نکرد و پدر همین دختر شادروان دکتر لبنان چهار صندلی و یک میز کار کرده به این دبستان هدیه کرد و وی با همین یک نفر شاگرد در اتاقی که از طرف دکتر بهرهمند در مطب شخصی ایشان به او واگذار شده بود کلاس خود را دایر کرد.

باغچهبان در این باره مینویسند:

«مدرسه نو بنیادم را به سختی اداره میکردم و پس از چند ماه چهار نفر به عده شاگردان افزوده شد و پس از هشت ماه در خانه شادروان دکتر لبنان جشن امتحانی برای شاگردان فراهم گردید و در آن از علی اصغر حکمت وزیر فرهنگ و مدیران کل فرهنگ و عدهای از محترمان دعوت شد. وزیر از مشاهده درس و امتحان بچههای لال بسیار ممنون شد و ضمن قدردانی گفت: «واقعاً باغچهبان اعجاز کرده است» و از آن تاریخ مقرر داشتند که ماهی چهل تومان به این دبستان اعانه داده شود. البته در سال اول که آغاز کار بود فوقالعاده در مضیقه بودم ولی از سال های بعد که به تدریج از طرفی به اعانه فرهنگ و از طرف دیگر به شماره شاگردان افزوده میشد هر سال نسبت به سال قبل کار دبستان روبه بهبود میرفت...

تا ده سال این دبستان را به تنهایی اداره کردم. در این ده سال من هم مدیر هم معلم و هم فراش دبستان بودم زیرا هرچند در اواخر اعانه فرهنگ به سیصد تومان رسیده بود ولی با این پول فقط میتوانستم محلی برای دبستان اجاره کنم و دیگر پولی برای استخدام معلم و فراش باقی نمیماند...

باری عده شاگردان در اواخر ده سال بالغ بر سی نفر شد که تدریس آنان با

ص: 196

دست تنها از جمله کارهایی بود که شاید در دنیا کم سابقه باشد. از ساعت هفت صبح تا ساعت هفت بعدازظهر کار میکردم. با اینکه منزلم در خود دبستان بود نمیتوانستم با عائلهام ناهار بخورم. ناهار خود را به کلاس میآوردم و در حال ناهار خوردن به عدهای از شاگردان درس میدادم و بقیه ناهار میخوردند وقتی که درس این عده تمام میشد به عده دیگر که ناهار خورده بودند درس میدادم و اینها ناهار میخوردند. وقتی که درس اینها تمام میشد، عده دیگر را برای درس نگاه میداشتم و بقیه را برای تفریح به حیاط می فرستادم... در این ایام فقط یک نفر مددکار داشتم که او هم درس دادن بلد نبود و فقط به کار شاگردانی که مشغول انجام دادن تکالیف بودند نظارت میکرد یا در زنگ تفریح مراقب بود. با وجود این همه سختی و زحمت از طرفی نیز مجبور بودم برای انجام دادن بعضی از کارها مثلاً دریافت اعانه و دادن گزارشهای فرهنگی به وزارت بروم و این و آن را ببینم و برای تربیت معلم از اشخاص استمداد کنم...

بنابراین وقتی که از دبستان خارج میشدم بچهها از درس باز میماندند و اگر بیرون نمیرفتم کارها انجام نمیگرفت. از اینرو بسیار معذب و از آینده این دبستان سخت نگران بودم. همیشه در چارهجویی بودم زیرا میدیدم این سی نفر بچه که میزان شهریه هر یک از آنان پنج یا ده تومان بود و بیش از ده نفرشان نیز مجانی بودند چندان عایدی نداشتم که بتوانم معلم تربیت کنم.(1)

گزارش های باغچه بان درباره موفقیت ها یا معرفی شکست هایش برای فعالان معلولان درس آموز است.

فرزند احمد مشهور به زین الدین آمدی از شهروندان شهر آمد حدوداً سال 700ق، خط برجسته را اختراع و کتب را به این روش مطالعه می کرده است. یعنی حدود 550 سال قبل از اختراع لویی بریل، زین الدین آمدی خط برجسته را اختراع کرده بود. لویی بریل حدود 188 سال قبل، خط بریل را اختراع کرد ولی زین الدین آمدی حدود 736 سال قبل آن را اختراع و مورد استفاده قرار می داد.(1)

صفدی در کتاب مشهورش، نکت الهمیان فی نکت العمیان درباره زین الدین آمدی و اختراع خط بریل گزارشی آورده است.(2)

این مقاله به بررسی این گزارش و ترجمه آن، به فارسی همراه با توضیحاتی می پردازد.

شخصیت و محل زندگی: علی بن احمد فرزند یوسف بن الخضر، مشهور علامه شیخ زین الدین مکنی به ابو حسن و ملقب به حنبلی آمدی است. اغلب او را زین الدین آمدی یا شیخ زین الدین آمدی می خوانند. او اوایل عمرش کاملاً نابینا شد و به تعبیر خواب، کتاب فروشی و نیز تدریس، تحقیق و تألیف اشتغال داشت. او را به اوصافی چون پیری خوش منظر، با هیبت، صالح، موثق و بسیار راستگو (صدوق) توصیف کرده اند: به طوری که بین مردم، معتبر و مقبول بود. تبحرش در تعبیر خواب همه را شگفت زده می کرد با اینکه کاملاً نابینا بود. او در «آمد» به دنیا آمد و در آنجا سکونت داشت. آمد بعداً به دیار بکر و اکنون به نام استان «ایل» تغییر نام داده است. البته قلمرو و مختصات جغرافیایی و مدنی آن هم تحولاتی داشته است. این منطقه در شمال بین النهرین و در کشور ترکیه کنونی واقع است. در دوره عثمانیان، نام دیار بکر بر این منطقه تصویب شد و قبل آن، به آمد شهرت داشت. آمد از شهرهای مشهور و مهم در دوره عباسیان، سلجوقیان، تیموریان بود. اما آمد در دوره صفویه در قلمرو ایران قرار داشت. البته عثمانی ها در جنگ چالدران، آمد را از ایران جدا کرده و به نام دیار بکر، جزء پنجمین ایالت خود تثبیت کردند.(3)

ص: 198

صلاح الدین خلیل بن ایبک صفدی (درگذشت 767ق) رئیس دیوان انشاء در حکومت مملوکیان مصر در شهرهای قاهره و دمشق بود. از این رو اطلاعات وسیعی از اقشار مردم داشت. اطلاعاتش از نابینایان را در کتاب نکت الهمیان فی نکت العمیان تدوین کرد. این کتاب بانک اطلاعات نابینایان تا حدود سال 765ق است و شامل اطلاعات مهمی است که در منابع دیگر یافت نمی شود. آقای سید علی طباطبایی فرزند مرحوم سید عبدالعزیز طباطبایی از نوابغ و مشاهیر و از کتاب شناسان مشهور و شاگرد آقا بزرگ تهرانی می گوید پدرم به کتاب نکت الهمیان علاقه ویژه داشت و این اثر را مهم و قابل اعتنا می دانست.(1)

حکایات مردمی: حکایت های عجیبی از او نقل شده است: از جمله اینکه یکی از یارانش به او چیزی به نام «نصفیه» اهدا کرد. اما از خانه اش دزدیده شد. زان پس استادش «امام مجدالدین عبدالصمد ابن احمد بن ابی الجیش المقری» که استاد قرائت در بغداد بود را در خواب دید که به او گفت: «نصفیه»ات را فلان شخص برده و نزد فلانی ودیعت نهاده است. برو و از او بگیر! هنگامی که از خواب بیدار شد به خود گفت: «شیخ مجدالدین» در دوران زندگیش بسیار راستگو بود، پس باید پس از وفاتش نیز چنین باشد.

سپس «شیخ زین الدین» به سمت خانه مردی رفت که «شیخ مجدالدین» در خواب گفته بود. دق الباب کرد. مرد بیرون آمد. شیخ به او گفت: آن نصفیه ای که فلان شخص نزد تو ودیعه گذاشته را به من بده. گفت: باشد و داخل خانه شد و آن را آورد و به او داد. شیخ آن را گرفت و چیزی نگفت. سپس وقتی سارق نزد آن مرد رفت و نصفیه را طلب کرد. آن مرد گفت: «شیخ زین الدین آمدی» آمد و از قول شما، آن را طلبید، من هم به او دادم. سارق مات و مبهوت شد و همین طور متحیر ایستاد. البته شیخ هم او را تنبیه و سرزنش و مؤاخذه نکرد.

دیگر حکایت، این که گفت: در خواب دیدم، گویا شخصی به من مرغ بریان اطعام می کرد. کمی از آن خوردم و سپس بیدار شدم. ناگاه دیدم بقیه آن در دستانم است! البته این دو واقعه بین مردم آمد مشهور است.

ص: 199

ملاقات با غازان خان: هنگامی که «غازان خان» پسر ارغوان شاه پسر هلاکو پسر چنگیزخان، در سال 695ق وارد بغداد شد و نسبت به شخصیت «شیخ زین الدین آمدی» آگاهی یافت و باخبر شد، گفت: خوب است او را به مدرسه مستنصریه دعوت کنیم و با او نشستی داشته باشیم. وقتی «غازان خان» وارد مدرسه مستنصریه شد، مردم جمع شدند. اشراف و بزرگان بغداد اعم از قضات، فرهیختگان و مقامات کشوری و لشگری هم برای دیدار غازان خان آمده بودند. نیز «شیخ زین الدین آمدی» هم در میان مردم بود. غازان خان دستور داد، شیخ زین الدین آمدی امتحان شود. به این صورت که امیران یکی پس از دیگری وارد مدرسه شوند و هر یک به گونه ای بر شیخ وارد شود و سلام گوید، شیخ باید از بین همه واردشوندگان سلطان را تشخیص می داد.

پس هر وقت، امیری وارد می شد، پس از احترام و تکریم خان، او را نزد زین الدین می بردند تا بر او سلام دهد. شیخ نیز به وارد شوندگان، بدون هیچ حرکت و خوش­آمدگویی پاسخ سلام می داد. اما نوبت به «غازان خان» رسید و او بدون همراهی کسی از امیرانش، بر شیخ وارد شد، سلام گفت و با او دست داد. هنگامی که دستش را در دست شیخ نهاد، شیخ بلند شد و دستش را بوسید و تعظیم کرد و خوشامد گفت. آنگاه با زبان های مغولی، ترکی، فارسی، رومی و عربی او را با صدای بلند بسیار دعا کرد تا مردم متوجه شوند. زیرا شیخ زین الدین چندین زبان می دانست.

«غازان خان» با وجود کوری شیخ، از فطانت و ذکاوت و تیزفهمی و معرفت او، بسیار شگفت زده شد. همان لحظه خلعتی بدو داد و صله ای به او بخشید و حقوق ماهیانه ای به اندازه سیصد درهم برایش مقرر کرد. از آن پس «شیخ» نزد غازان خان و امیران و وزرا و خانواده ها و همسران آن ها، بسیار مورد عنایت بود.

فعالیت های فرهنگی: از تصنیفات او می توان از آثاری مثل جواهر التبصیر فی علم التعبیر، حواشی و تعلیقه های بسیاری در فقه و خلاف نام برد. جماعتی از آن ها بهره برده اند. آثارش همواره مورد استفاده مردم بوده است. از این رو با اینکه نابینا بود، آثار سودمند و مطلوبی برای مردم تألیف کرد.

فعالیت دیگرش، کتاب فروشی بود. کتاب های بسیاری داشت. هرگاه کتابی از

ص: 200

او می خواستند و می دانست، آن کتاب را دارد، به مخزن کتبش می رفت و کتاب را به گونه ای از بین دیگر کتب بیرون می آورد که گویی همین الآن آن را آنجا گذاشته است. اگر کتابی چندین جلد داشت و جلد مثلاً اول یا دوم یا سوم از او خواسته می شد، عیناً همان جلد را می آورد.

چون کتاب های بسیار خود را طبقه بندی کرده بود و هر طبقه را از طریق علائم برجسته پیدا می کرد، سپس کتاب مربوطه را در رده مربوطه به سرعت می یافت و عرضه می کرد. به رغم نابینایی ولی از روش های علمی و به روز استفاده می کرد.

وی کتاب یا جزوه را، اول لمس می کرد سپس می گفت: این کتاب یا جزوه چنین و چنان است. از طریق لمس کتب مشخصات آن ها را بیان می کرد.

همچنین هرگاه دستش را روی صفحه ای حرکت می داد، تعداد سطرهای آن را تشخیص می داد و می گفت چند سطر دارد. اندازه قلم استفاده شده، جاهایی که حاشیه داشت، رنگ مرکب استفاده شده و نیز قیمت همه کتاب هایش را با لمس کردن می توانست بدون اشتباه و خطا بیان کند. این نشان دهنده قدرت لامسه قوی او بود. بعضی نابینایان با تمرین لامسه و تربیت این حس، آن را تقویت کرده، به طوری که دقت آن را بالا برده و خطای آن را کاهش می دادند. امروزه هم روش های تربیت و تقویت لامسه هست.

خط برجسته: صفدی درباره استفاده شیخ زین الدین آمدی از خط برجسته می نویسد: هر وقت کتاب جدیدی می خرید. با لوله کردن کاغذ و ساختن حروف، حروف را کنار هم می گذاشت و کلمه می ساخت و به این روش قیمت و مشخصات کتاب را روی آن می نوشت. البته هر قطعه حرف ظریف و کوچک بود تا فضای زیاد اشغال نکند. نیز روی حروف برجسته کاغذی قرار می داد تا ماندگاری آن را زیاد کند. امروزه حروف و شماره های برجسته را در محل تردد نابینایان مثل آسانسورها، کلید برق و غیره استفاده می کنند. برای نشان دادن، شماره طبقات یک ساختمان، از شماره های برجسته استفاده می کنند. گزارش صفدی اینگونه است: وقتی شیخ زین الدین کتابی را به قیمت مشخصی می خرید، یک تکه کاغذ کوچک برمی داشت و آن را با ظرافت لوله می کرد و با آن یک یا چند حرف ابجد درست می کرد که میزان بهای کتاب را به حساب حروف، بیان می کرد سپس آن را در بخش

ص: 201

پایانی داخل جلد کتاب می چسباند و یک کاغذ به اندازه آن روی آن می چسباند تا ظاهر و برجسته شود و ماندگاری آن بیشتر گردد پس اگر قیمت کتابی از کتاب هایش از ذهنش می رفت، جایی را که در آن کتاب علامت گذاشته بود با دستش لمس می کرد و قیمت آن را از برجستگی عدد چسبانده شده می فهمید.

متن اصلی گزارش صفدی اینگونه است:

اذا اشتری' کتاباً بشئ معلوم اخذ قطعه ورقه خفیة و فتل منها فتیلة لطیفة وصنعها حرفاً او اکثر من حروف الهجاء لعدد ثمن الکتاب بحساب الجمل ثم یلصق ذلک علی طرف جلد الکتاب من داخل و یلصق فوقه ورقة بقدره لنتأبدّ. فاذا شذّ عن ذهنه کمیة ثمن کتاب ما من کتبه مسّ الموضع الذی عَلّمه فی ذلک الکتاب بیده فیعرف ثمنه من تنبیت العدد الملصق فیه.(1)

سرانجام: وی همواره سرگرم کار و تلاش بود و علاقه در وی موج می زد. در سایر امور و حرکاتش نیز از متانت و وقار کامل برخوردار بود.

مردم، دولتمردان و رؤسا به خاطر خیرخواهی و فضل و ورع و پاکدامنی و مروتش، به او اقبالی عظیم نشان می دادند. وی کمی پس از سال هفتصد و دوازده قمری دار فانی را وداع گفت.

چنین نابینایانی با تلاش و کوشش توانسته اند نام نیک در تاریخ به یادگار بگذارند. با قناعت زندگی کرده و با تلاش به شغل سختی مثل کتاب فروشی می پرداختند تا دستشان پیش دیگران دراز نباشد و با آبرومندی و وقار زندگی کنند.

مقایسه روش برجسته سازی زین الدین با روش بریل: شیخ زین الدین با کاغذ، حروف و شماره های برجسته می ساخت و با کنار هم گذاشتن آن ها اعداد چند رقمی و کلمه تشکیل می داد. آن گاه با لمس آن ها می توانست مطالبی را قرائت کند. اما بریل برای هر حرف نماد نقطه ای ولی برجسته ساخت. شش نقطه در ابعاد مستطیل انتخاب کرد. تعداد و جایگاه نقطه های برجسته نشانگر حرف است مثلاً حرف الف (

) نقطه بالای سمت چپ برجسته می شود. منظور از برجسته هم سوراخ است. یعنی با سوراخ کردن مقوا (کاغذ ضخیم)، لامسه

ص: 202

می تواند تشخیص دهد.

بنابراین روش شیخ زین الدین و روش بریل تشابه هایی دارند. مثلاً هر دو حرف را برجسته می کنند و هر دو با حس لامسه تشخیص می دهند اما این دو روش تفاوت هایی هم دارند: شیخ زین الدین خود حروف را می سازد و به صورت یک قطعه روی یک صفحه می چسباند ولی بریل، حروف را به نماد نقطه تبدیل کرده سپس نقطه را برجسته می کند.

لازم است پژوهشگران مسلمان روش شیخ زین الدین آمدی را به جهان معرفی کنند. زیرا ارزش تاریخی آن کمتر از شیوه بریل نیست.

نگاهی به پیشینه خط بریل: برای اینکه اهمیت کار شیخ زین الدین آمدی معلوم گردد و جایگاه ابتکارش در تاریخ روشن شود به اختصار به تحولات تاریخی خط بریل و پیشینه آن می پردازم. البته دو کتاب در دست تألیف داریم که به زودی منتشر می شود. در این کتاب ها به تفصیل آموزش نابینایان در جهان اسلام گزارش شده است. اما اینجا مختصراً به این تحولات می پردازم:

مسیحیت و کلیسا چون حرمت و احترامی برای معلولان قائل نبود بسیار دیر به آموزش نابینایان پرداختند. البته استثناهایی بود و برخی کلیساها کارشان را زودتر شروع کردند. برای نمونه قدیس دیدیموس در سده چهارم میلادی یعنی حدود 1600 سال قبل و حدود دویست سال قبل از ظهور اسلام در اسکندریه، نابینایان را دعوت کرد و به آنان آموزش می داد. او متن عهدین را به صورت صوتی آموزش می داد. یعنی کسی می خواند و آنها گوش می دادند. نیز برخی کلیساها در اروپا به نابینایان آموزش می دادند.(1)

لوکاس در 1517 یعنی حدود پانصد سال قبل، خط برجسته ای به نام خط چوبی اختراع کرد و حروف و کلمات را با چوب می ساخت.(2) اما در جهان اسلام اولین بار جامع الازهر مصر در 970م/348ش یعنی در دوره فاطمیان به عنوان یک دولت شیعی، آموزش نابینایان را شروع کردند. در سوریه مدارسی که متعلق به

ص: 203

مذهب اهل سنت بود از سال 603ق/1306ش نابینایان را جذب و به آنان آموزش می دادند.(1) اما برای اولین بار خط بریل عربی در فلسطین به سال 1897م/1275ش ابداع و نابینایان جذب شدند تا با این روش جدید آموزش ببینند.(2) با توجه به اینکه لویس بریل در سال 1829م کتابش درباره خط نابینایی را منتشر کرد، 68 سال بعد چاپ این اثر، خط بریل عربی در فلسطین آموزش داده می شد. اما لویس بریل (درگذشت 1852م) دو سال بعد از فوتش، ابتکار او توسط دولت فرانسه پذیرفته و تصویب شد و راه برای آموزش خط بریل هموار گردید؛ یعنی در سال 1854م، این خط پذیرفته شد. به این مبنا، 43 سال بعد خط بریل در فلسطین مطرح و آموزش آن شروع شد.(3)

اما بر اساس برخی اسناد خط بریل فارسی توسط ارنست یاکوب کریستوفل(4) (1876-1955م) ابداع شد. او دو آموزشگاه برای نابینایان تبریز و اصفهان بنیان گذاشت. و در این مدارس خط بریل فارسی آموزش داده می شد. اولین آموزشگاه را در تبریز به سال 1304ش/1925م بنیان نهاد. از این رو آموزش بریل فارسی بعد از این تاریخ و قبل از فوتش 1955م/1333ش بوده است. بنابراین خط بریل عربی حداقل سه دهه زودتر از خط بریل فارسی آغاز شد. کریستوفل ارمنی و هدفش ترویج و تبلیغ مسیحیت بود. او پس از درگذشت در آرامگاه ارامنه اصفهان دفن شد.(5)

چند سالی است که به تدوین تاریخ خط بریل مشغول هستم و منابع مختلف را دیده ام ولی تاکنون منبعی یافت نشد که به ابتکار شیخ زین الدین اشاره کرده باشد. معلوم می شود غیر از این، ابتکارات دیگر هم احتمالاً بوده است. و نیاز به جستجو و کاوش بسیار هست.

درس ها و عبرت ها: صفدی در کتابش (نکت الهمیان فی نکت العمیان) از

ص: 204

چهارصد نابینا نام بُرده است. با مطالعه زندگی نامه اینان که در قرون اول تا هشتم قمری در جهان اسلام می زیسته اند، نکات و عبرت های فراوان به دست می آید. همچنین با مطالعه زندگی نامه شیخ زین الدین این نکات قابل فهم است:

- تاریخ به ما می فهماند معلولان طبقه عقب مانده، گدا، متکدی و منزوی نبوده اند و این تلقی و فهم عمومی که گفته می شود معلولان در قرون گذشته بدبخت و عقب مانده بوده و به همین دلیل مردم تلاش می کردند از آن ها فاصله بگیرند یا آن ها را می کشتند، یا آنها را زندانی می کردند، درست نیست. کتاب صفدی سند مهم تاریخی است که نشان می دهد معلولان همیشه، انسان های شریف بوده اند.

- معلولان دارای مشاغل عالی و اغلب فرهنگی مثل کتاب فروشی بوده اند.

- آنان دانشمندانی عالم، فقیه، معبّر و روانکاو، نیز مشهور به صفاتی مثل صالح، موثق، صدوق، متقی، دارای ورع، نزاهت، فضل و نیک اندیشی بوده اند.

- آنان در بین مردم مقبولیت و شهرت به کارهای خیر داشته اند.

- آنان با تلاش و کوشش، به پیشرفت فرهنگ جهانی کمک کرده اند، خط برجسته را اختراع کرده اند و ده ها اختراع دیگر.

بالاخره پژوهشگران باید بر اساس اسناد تاریخی، مجدداً مروری بر تاریخ معلولان داشته باشند و ذهنیت ها و داوری های عمومی را تصحیح نمایند.

شده بود.

این مقاله به خدمات این دو می پردازد. آنان به رغم معلولیت شدید اما سخت ترین وظایف اجتماعی را بر عهده گرفته بودند.

تلقی برخی نسبت به روشندلان یا ناشنوایان یا معلولان حرکتی این است که آنان توانایی اشتغال در هر شغلی را ندارند؛ فقط می توانند تلفنچی و امثال آن بشوند. اما واقعیت های تاریخی، عکس این را اثبات می کنند. افرادی به رغم نابینایی یا ناشنوایی یا فقدان توانایی حرکتی، نشریات بزرگی را تأسیس و اداره کرده اند. اکنون به دو مورد از کسانی می پردازم که به رغم داشتن معلولیت شدید، مجلات مهم و مؤثری را عرضه می کردند. آن ها نه تنها به این شغل اشتغال داشتند، بلکه این حرفه را به اوج رساندند و توانستند جنبش عظیم اجتماعی ایجاد کنند. متأسفانه هنوز اطلاعات معلولان از سراسر تاریخ و متون و گزارش های تاریخی گردآوری نشده تا معلوم شود این قشر همواره مظلوم چه خدماتی به ملت و مذهب خود کرده اند. این مقاله فقط به دو شخصیت به نام های سید جلال الدین حسینی ملقب و مشهور به مؤیدالاسلام و دوم شیخ ابوالقاسم ملقب به افصح المتکلمین به دلیل داشتن معلولیت و از طرف دیگر داشتن خدمات فراوان روزنامه نگاری می پردازد.

حبل المتین: این نشریه در 10 جمادی الثانی 1311 یعنی 13 سال قبل از صدور فرمان مشروطیت (14 جمادی الثانی 1324/ 14 مرداد 1285/ 5 اوت 1906) کارش را آغاز کرد. به مدت چهل سال در کلکته و ایران منتشر می شد. در ایران خوانندگان و خواستاران فراوان داشت. مدیر آن سید جلال الدین حسینی ملقب به مؤیدالاسلام بود. او به دلیل داشتن روحیه آزادی خواهی و شجاعت و مردانگی، همواره به عمال جور و ستم و درباریان ایران حمله می کرد و مفاسد و عیوب را بی پروا بر ملا می کرد.(1)

حبل المتین پس از انتشار در تاریخ دهم جمادی الثانی 1311ق در بیشتر کشورهای دنیا از جمله ایران، هندوستان، مصر، روسیه و ... نماینده داشته و اخبار

ص: 206

این کشورها مخصوصاً ایران را به چاپ می رساند. صراحت این روزنامه در بیان مفاسد و عیوب حکام ایران و خیانت و خطاهای رجال و عمال به حدی بود که میرزا علی اصغر اتابک اعظم ایران، ورود آن را به ایران به مدت چهار سال ممنوع نمود. علت این ممنوعیت را ظاهراً مقالات و مطالب تندی دانسته اند که در مورد دریافت وام از دولت روس نوشته بود. این روزنامه به سبب بیان دردها و مشکلات جامعه ایران آن روز محبوبیت بسیاری در بین مردم و خوانندگان خود داشت؛ علت دیگر محبوبیت آن، توزیع رایگان بیش از پنج هزار نسخه آن در هفته، در حوزه های علمیه و مدارس طلاب و بین روحانیون نجف و علمای ایران بود که به مدت ده سال، این توزیع ادامه داشت. زین العابدین تقی اف هزینه های تولید و ارسال رایگان آن را بر عهده گرفته بود.

دولت هندوستان این نشریه را زیر فشار می گذاشت تا مطالب انتقادی ننویسد، همچنین چند بار آن را توقیف کرد؛ بار اول به مدت یک سال و بار دوم به مدت هشت سال در هندوستان توقیف بود و به ایران نیامد. آغاز توقیف دوم از سال 1295 تا 1303ش بوده و در این سال از توقیف خارج و مجدداً منتشر شده است. انتشار مجدد آن از سال 1303 تا 1309ش که سال فوت مؤیدالاسلام است ادامه داشته است. در سال های آخر عمر مؤیدالاسلام به علت ضعف بینایی اداره روزنامه به عهده دخترش فرّخ سلطان بود.

روزنامه حبل المتین در تهران نیز به مدیریت برادر مؤیدالاسلام یعنی میر سید حسن کاشانی به صورت روزانه منتشر می شد. روزنامه حبل المتین کلکته در طول حیات خود چهل و سه بار توقیف شده.(1)

مؤیدالاسلام علاوه بر حبل المتین مجله هفتگی مفتاح الظّفر را در سال 1315 و مجله هفتگی آزاد را در سال 1316ق منتشر می ساخت. همچنین در همان سال روزنامه کلکته را به زبان اردو انتشار داد و در سال 1321ق مجله هفتگی ملک و ملت را به زبان انگلیسی منتشر نمود. در سال 1915م حبل المتین هفتگی را به زبان انگلیسی چاپ و توزیع کرد. مؤیدالاسلام کاشانی علاوه بر فقه و

ص: 207

اصول، حکمت و ریاضیات را نیز تحصیل نموده است. در تحریر سبک مخصوصی دارد استعارات و کنایات در نوشته های خود استعمال می کند. مردی بسیار ساده است لباسش همیشه سرمه ای و خوراکش مختصر و بیشتر لبنیات است. در ده سال آخر عمر بینایی خود را از دست داد و برای خواندن و نوشتن از شخص دیگری کمک می گرفت. کار زیاد و مشقات فوق العاده نزدیک به چهل سال روزنامه نگاری، تأثیر منفی بر جسم او نهاد و بالاخره روز 19 آذر سال 1309ش در حالی که در دفتر کار خود در شهر کلکته نشسته بود دچار حمله قلبی شد و شب 24 آذر که معالجات پزشکان مؤثر واقع نشد، دعوت حق را لبیک گفت. پس از یک سال طبق وصیت آن مرحوم جسدش را به ایران حمل نموده در مشهد مقدس در ایوان عباسی دفن کردند.(1)

حبل المتین حدود نیم قرن رهبری فکری مسلمانان ایران و شبه قاره را بر عهده داشت؛ مسلمانان را در کوران حوادث تلخ و شیرین قبل و بعد از مشروطیت مدیریت کرد. آن هم فردی که نابینایی مطلق دارد و قادر به خواندن یک صفحه نیست. اما اهتمام و پشتکار، درایت و ایمان به آگاهی بخشی و مدنیت خواهی آن چنان شور و اشتیاقی در وجود او ایجاد کرده بود که نابینایی و فقدان دید مانع کارش نبود.

خیرالکلام: این مجله اولین نشریه در گیلان است که توسط یک نفر معلول تأسیس و تداوم یافت. صاحب امتیاز و مدیر مسئول آن شیخ ابوالقاسم مشهور به افصح المتکلمین است. دوره کامل آن سه ساله است. شماره اول سال نخست، یکشنبه 24 جمادی الثانیه 1325ق/ یکم مردادماه 1286 آغاز شد و پس از 80 شماره پایان یافت. دومین سال نیز از 18 رمضان 1327 شروع شد و بعد از نشر 80 نسخه به انتها رسید. ولی در سال سوم تعداد شماره های انتشار یافته از روز 10 شوال 1328ق تا 93 شماره ادامه پیدا کرد.

محمد صدر هاشم معتقد است: «تا شماره ششم سال چهارم مورخ دوم

ص: 208

جمادی الثانی 1329 قمری در شهر رشت انتشار یافته است.»(1) اما نویسنده تاریخ جراید گیلان می نویسد: من این شش شماره را ندیده ام.(2)

شماره نخست این روزنامه در مطبعه ساحل نجات بندر انزلی به چاپ رسیده و از شماره دوم سال اول تا شماره 46 سال دوم در مطبعه عروةالوثقی و سپس در مطبعه سعادت با چاپ سربی طبع می گردید و استثنائاً شماره های 47 و 48 سال دوم چاپ سنگی بود.

دیگر مشخصات آن چنین است: سمت راست سرلوحه: «مؤسس شرکت اتحادیه مدیر و دبیر میرزا ابوالقاسم افصح المتکلمین، مرکز اداره رشت محله صیقلان، بعد از ارسال پنج نسخه وجه اشتراک مطالبه، دریافت می شود.» سمت چپ سرلوحه: «قیمت اشتراک سالانه رشت 18 قران، سایر بلاد داخله 20 قران. قفقاز و روسیه 5 مناط، فرنگستان 14 فرانک، قیمت یک نسخه در رشت صد دینار، سایر بلاد داخله سه شاهی» وسط سرلوحه: «حفظ بیضه اسلام، خیرالکلام- 1325. هفته ای دو بار طبع و توزیع می شود».

خیرالکلام، جریده مبارز و بی پروایی بود که با رساترین بانگ، صدای آزادی در داد و مردم را علیه استبداد تحریک و تهییج نمود و در این راه آن قدر پیش رفت که گیلان مداران، اعیان و اشراف و مالکان متنفذ گیلان، روحانیون صاحب اقتداری چون میرزا مهدی شریعتمدار گیلانی و حاجی ملا محمد خمامی و بالاخره مأمورین آمروناهی و مداخله گر روس مبارزه با افصح و حتی نابودیش را سرلوحه اقدامات خود قرار دادند.(3)

شیخ ابوالقاسم افصح المتکلمین در رویارویی با دشمنان قدرتمند با اتکا به سلاح کاری قلم و روزنامه و ایمان قوی ایستاد و به مبارزه ادامه داد و این ایستادگی مردانه نقش مثبت و مؤثری در جنبش مشروطیت و آزادی در گیلان داشته و شایسته تقدیر است. برای او سکوت و سکون معنی نداشت و به همین جهت

ص: 209

روزنامه هایی چون ساحل نجات و راه خیال را هم نشر می داد و با نیش قلم بر دشمنان قدرتمند خود می افزود.(1)

افصح المتکلمین مردی از مردستان گیلان و سرزمین آزادگان بود و در راه سعادت و سلامت جامعه تا پای جان رفت و از هیچ مشکل و آزاری نهراسید، آزادی و استقلال ایران را قربانی مطامع اجنبی و مقام و موقعیت و ثروت و درآمد فکری نکرد، شرف خود و ملتی را در بازار استبداد و استعمار و استثمار به حراج نگذاشت. شرح حال جامعی از این مرد پر جنب و جوش نداریم، آن چه روشن است این است که شیخ ابوالقاسم بعد از تحصیلات مقدماتی آن زمان به جامه مقدس روحانیت ملبّس شد و مسئولیت اجتماعی خود را از وعظ و خطابه بر منابر و مساجد آغاز کرد چون احاطه کم نظیری در فن بیان و پرداخت سخن و بی پروایی در طرح مسائل مردمی داشت نامور به افصح المتکلمین شد.(2)

برای اینکه نقش مؤثرتری در بیداری و جنبش مردم داشته باشد، به کارهای مطبوعاتی روی آورد. با علاقه مندی فراوان به آزادی و آزادی خواهی توانست صاحبان کرم را به ایجاد شرکت (اتحادیه)، مؤسسه ای مطبوعاتی با راه اندازی چاپخانه در رشت و هم چنین ساحل نجات در بندرانزلی تشویق و تحریص نماید. اولین این دو شرکت برای نشر روزنامه خیرالکلام سرمایه گذاری کرد و دومی نیز روزنامه ساحل نجات را به مسئولیت و صاحب امتیازی افصح در بندرانزلی نشر داد.

شیخ ابوالقاسم از کودکی گرفتار نقیصه ای در پا گردید که به لنگی وی انجامید. از این رو، همواره با عصا راه می رفت، تندخوی و حتی بدزبان و کوتاه قد و سمین بود و یک چشم او کم سو و شاید در حد نابینایی بود، همیشه به سرعت و تندی گام بر می داشت و این ها از ویژگی های ذاتیش به شمار می رفت. شگفت این که افصح در عین تندخویی و دُژکامی آدمی شوخ و بذله گو بود. اگر چه شیخ را با منابر خوب و مستدل و پرشنونده اش می شناختند، ولی او شهرتش را مدیون خیرالکلام بود که به کوتاه زمانی بعد از انتشار مورد توجه تمامی طبقات حتی دشمنان آزادی قرار

ص: 210

گرفت. نیشتری بر جگر خودکامگان و خاک سوزنده ای به دیده بیگانگان چشم طمع دوخته به ایران شناخته شد.

خیرالکلام، زبان مردم و مدافع منافع آنان بود. در این زمان انجمن ایالتی و ولایتی گیلان دخالت های ناروایی در امور زندگی مردم داشت ولی خیرالکلام مانع از دست اندازی به مردم می شد.

در محرم 1325ق سپهدار تنکابنی به حکومت گیلان منصوب شد، در دوران کوتاه حکومت او خودکامگان جان گرفتند و سعی در امحای آزادی مردم منطقه نمودند و چون جامعه بیدار و آگاه نمی توانست این رویه را بپذیرد، زمزمه های نارضایتی درگرفت. ولی پیش از آن که منجر به اقدامی شود، میرزا علی اصغرخان اتابک از اروپا به رشت آمد و به همراه سپهدار راهی تهران شد. دولت نیز استعفای سپهدار را پذیرفت و وزیر اکرم را به حکومت گیلان منصوب نمود.

اما وزیر اکرم نیز همان مشی زورگویی و استبداد را پیش گرفت؛ مردم به رهبری افصح، تشکلی به نام انجمن ابوالفضل تأسیس کردند تا مبارزه با استبداد را سامان دهی نمایند. این انجمن به رهبری افصح در اقشار مختلف مردم با استقبال مواجه شد اما سران حکومت گیلان بیشتر احساس خطر کردند. تا اینکه در 26 رمضان 1325 افصح و دیگر مدیران انجمن دستگیر و چهل و پنج روز در زندان و زیر شکنجه و بدون ملاقات بودند. در این مدت همسر افصح با مسافرت به تهران و ملاقات با سران کشور به افشاگری و تظلم خواهی پرداخت. به طوری که جراید کشور با چاپ گزارش ها و مقالاتی به دفاع از آزادی خواهان گیلانی به ویژه افصح پرداختند، چون افصح به دلیل معلولیت و ظلم مضاعف، نزد همگان به عنوان چهره ای مظلوم مطرح شده و محبوبیت او نزد افکار عمومی چند برابر شده بود. وی در دوره معاصر اولین شخصیت معلول است که به دلیل دفاع از حقوق مردم، نزد مردم محبوب شده و همگان به نیکی از او یاد می کردند. به طوری که مجله صور اسرافیل درباره او نوشت:

زورگویی عوامل متکی به دربار و خطا و اشتباه و ندانم کاری های متواتر دستگاه اجرایی دولتی و قتل و کشتار جگرخراش مردم خشک بیجار و وضع و تحمیل عوارض کمرشکن به اصناف گیلان است.

ص: 211

چون انجمن ابوالفضل در خدمت محرومان و دفاع از ناراضیان بود، آن چنان با استقبال عامه روبه رو شد و نضج یافت که به قدرتی شکننده مبدل گردید، امیر اکرم متوجه خطر شد و به ظاهر راه مماشات پیش گرفت، ولی عملاً به خواسته های مردم توجه لازم نشد و خدمتی در جهت منافع اجتماعی صورت نگرفت.

«قانون مطبوعات که هنوز از مجلس نگذشته و مجازات بی قانون هم گویا در هیچ کوره ده مملکت مشروطه صحیح نباشد... اما ... یکی از این بیچاره ها افصح المتکلمین از علمای رشت و مدیر روزنامه خیرالکلام است که با نصف بدن فالج و عدم قدرت بر حرکت، در زیر چوب، خون استفراغ کرده، امروز را از حیات محروم و مأیوس است، آیا بهتر نبود که ... به مردم بنمایانید که هر کس از حدّ خودش تجاوز کرد ولو پهلوان هم باشد در دوره مشروطیت به مجازات می رسد ...»(1)

بالاخره مبارزات همسر افصح اثر خود را بخشید، افصح المتکلمین آزاد شد و به تهران رفت و در آنجا شماره های 14 و 15 و 16 روزنامه خیرالکلام را فقط در توضیح و تشریح مظالم عمال خودکامه و زورگویی ها و قلدری حکام بیدادگری چون نصرت اللّه امیر اعظم و درخواست محاکمه او چاپ و نشر داد و سبب شد دگر باره مدیران جراید به هماوایی او برخیزند. به ویژه نشریه تمدن، با جدیت از ظلم هایی که به افصح و یارانش رفته، گزارش داد و خواستار محاکمه حاکمان گیلان شد.(2)

افصح المتکلمین پس از آزادی و اقامتی کوتاه در تهران به رشت بازگشت و در این مدت توانسته بود حاکم را معزول نماید، روزنامه خیرالکلام پیرامون حکومت نود و اند روزی امیر اعظم ضمن مقاله ای نوشت:

«در ماه اول اساس مشروطه را در گیلان برچید، در ماه دوم دست به عصمت و ناموس مردم انداخت، در ماه سوم مشغول خواندن شب نامه ها بود.»(3)

مدتی فضا آرام بود، اما وقتی دربار آقا بالاخان را به عنوان حاکم گیلان تعیین کرد، مجدداً تنش ها آغاز شد. زیرا او سنگدل و بی رحم و مستبد بود. و شروع به آزار

ص: 212

و اذیت مردم نمود. همچنین محمد خمامی در حمایت او می گفت:

«مدیر خیرالکلام محرک اغتشاش است و باید بی درنگ دستگیر و زندانی شود.»(1)

سردار افخم که جلب پشتیبانی حاجی خمامی را موجب تقویت خود و حکومت می دانست، دستور دستگیری افصح را صادر نمود. بار دیگر مدیر مبارز خیرالکلام به گونه موهنی جلب و تحویل زندان شد. بعد از این مصائب باز هم افصح نتوانست از امنیت بهره ور گردد زیرا او همیشه در چند جبهه می جنگید، به استقلال میهن خویش عشق می ورزید و نمی توانست مداخلات اجنبی را تماشاگری خاموش باشد، می خروشید، هیاهو به پا می کرد، می نوشت و می گفت و مردم را به هیجان و خیزش وا می داشت و این با دژم خویی نکراسف، قونسول روس در گیلان سازش نداشت و لازم می دید به گونه ای این مبارز راستین را از میان بردارد. قضا را در این ایام مسائلی در گیلان پیش آمد که روسیان بدون هیچ مجوز بین المللی دخالت نموده به وحشیانه ترین گونه ای روبروی مردم ایستادند و به حاکم دستور دادند به دستگیری مبارزان اقدام نماید و به این اکتفا نکرده به سربازان روسی دستور حمله به چاپخانه عروةالوثقی را داد و بالاخره چون با مقاومت مردم و صدور اعلامیه اظهار تنفر جامعه از اعمال روسان مواجه شد، جنون مردم آزاریش به اوج رسید و این اعلامیه را به تحریک افصح اعلام کرده و به سربازانش دستور سر ریز کردن به اداره روزنامه خیرالکلام را داد.

افصح المتکلمین به اعتراض برخاست و به شدت عمل قونسول را تقبیح نمود و این موضوع خشم نکراسف را شدیدتر ساخت و با بی شرمی این روحانی مبارز را خود به باد کتک گرفت و به جبر و زور و در حالی که سربازان روسی او را می زدند و می کشیدند، به قونسول خانه بردند و تازه بعد از این همه وحشی گری وجود او را در رشت مخل نظم و مضر شناختند و خواستار تبعید او از وزارت خارجه توسط سفارت شدند.

افصح المتکلمین به راستی مردی حادثه ساز بود و دوست داشت همواره

ص: 213

بستیزد، شاید او در این ستیزه و مبارزه می توانست شخصیت بارز خود را بنمایاند، در آزادی خواهی و میهن پرستی میرزا ابوالقاسم جای هیچ شک و تردید نیست.

افصح علاوه بر مبارزه با مستبدین و عناصر ضد آزادی و عدالت، مجبور بود در چند جبهه دیگر هم مبارزه کند. با جهل و خرافات عمومی نبرد کرده و تلاش می کرد سطح دانش و آگاهی مردم را افزایش دهد. مدارس و رفتن به مدرسه را تشویق کند. با منحرفان و اذناب دولت های خارجی مبارزه می کرد. به نقد برخی از نشریات که فرهنگ ملی و مذهبی مردم را قبول نداشتند، می پرداخت. در مقابل، این نشریات بدترین تهاجمات را علیه او داشتند و او را با القابی مثل چولاق، چولاق مرثیه خوان یاد می کردند.(1)

بالاخره پس از ناملایمات و سختی های فراوان در سال 1329ق درگذشت. او را باید افتخار جامعه معلولان دانست. چون از معدود آزادی خواهان ضد استبداد و ضد استعمار بود و در این راه زندان ها، شکنجه ها و مصائب فراوانی متحمل شد ولی هیچ گاه تسلیم زر و زور و تزویر نشد.

خلاصه اینکه این شخصیت ها به موفقیت هایی رسیدند و عواملی در پیشرفت آنها مؤثر بود، معلولان امروز با مطالعه زندگی آنان می توانند از تجارب آنها استفاده نمایند.

ص: 214

چهل سال تاریخ ایران، حسین محبوبی اردکانی، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، 1374.

حقوق معلولان ایران، علی نوری، دفتر فرهنگ معلولین 1394

حیات یحیی، یحیی دولت آبادی، تهران، عطار، 1371

«خط و فرهنگ»، بهروز ذبیح، ویژه نامه نشریه ایران کوده، ش8

خاطرات و اسناد حسین قلی خان نظام السلطنه مافی، نظام السلطنه مافی، به کوشش معصومه مافی و منصوره اتحادیه و سیروس سعد وندیان، تهران، نشر تاریخ ایران، 1362.

دانشنامه دانش گستر، تهران، 1389.

دانشنامه ناشنوایان، محمد نوری، تهران، فرجام جام جم، 1379.

دایرة المعارف بزرگ اسلامی، سید کاظم موسوی بجنوردی، تهران، 1380، جلد 10 و جلد 16.

دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، 1392، ج18، ص 501-506

دایرة المعارف نوابغ و مشاهیر معلول ایران و جهان، منصور برجیان و علی ملک پور، تهران، نشر دانش، 1395

روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه قاجار در سفر سوم فرنگستان، ناصرالدین شاه قاجار، به کوشش فاطمه قاضیها و محمد اسماعیل رضوانی، تهران، رسا، 1371.

روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه قاجار در سفر دوم فرنگستان، ناصرالدین شاه، به کوشش فاطمه قاضیها، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1379.

روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه، به کوشش عبدالحسین نوایی و الهام ملک زاده، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1389.

«روزنامه نگاری معلولان، بررسی موردی حبل المتین و خیرالکلام»، محمد نوری، توان نامه، تابستان 1394، ص 158-160.

روزنامه خاطرات عین السلطنه، قهرمان میرزا سالور مشهور به عین السلطنه، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، تهران، اساطیر، 1374.

روزنامه جام جم، شماره 1341؛

روزنامه خاطرات سید محمد کمره ای، سید محمد کمره ای، به کوشش محمدجواد مرادی بنا، تهران، اساطیر، 1384.

ص: 216

زندگی نامه پیر معارف رشدیه، بنیانگذار فرهنگ نوین ایران، فخرالدین رشدیه، تهران، هیرمند، 1370.

سرآغاز نواندیشی دینی و غیردینی، مقصود فراست خواه، تهران، سهامی انتشار، [1378].

سفرنامه خسرو میرزا به پطرزبورغ، میرزا مصطفی افشار (بهاء الملک)، به کوشش محمد گلبن، تهران، مستوفی، 1349.

سفرنامه سیف الملک به روسیه، میرزا حبیب اللّه افشار قزوینی، به کوشش محمد گلبن، تهران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، 1380

سفرنامه میرزا صالح شیرازی

سفرنامه فرخ خان امین الدوله مخزن الوقایع، رضاقلی میرزا حسین بن عبداللّه، به کوشش کریم اصفهانیان و قدرت اللّه روشنی، تهران، اساطیر، 1361.

سه سال در بازار ایران، فووریه، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، تهران، نشر علم، 1385.

سه سال در ایران، گوبینو، ترجمه ذبیح اللّه منصوری، تهران، فرخی.

سفرنامه فرد ریچاردز، فرد ریچاردز، ترجمه مهین دخت صبا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1343.

سفرنامه اولیویه، گیوم آنتوان اولیویه، ترجمه محمدطاهر میرزا، تصحیح غلامرضا ورهرام، تهران، اطلاعات، 1381.

سفرنامه پولاک ایران و ایرانیان، یاکوب ادوارد پولاک، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، 1368.

شرح حال رجال ایران، مهدی بامداد، تهران، زوار، 1347

شکست سکوت، ش 2 و 3 (پاییز 1381)، ص40؛ ش26 (تابستان 1382)، ص 28-29.

شهید آزادی سید جمال واعظ اصفهانی، به کوشش اقبال یغمایی، تهران، توس، 1357.

شرح زندگانی من، عبداللّه مستوفی، تهران، زوار، 1384

فصلنامه کانون ناشنوایان ایران، شماره های مختلف.

فکر دمکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، فریدون آدمیت، تهران، پیام، 1354.

کتاب احمد، عبدالرحیم طالباف، تهران، کتاب های جیبی، 1346.

گیلان در بخش مشروطیت، ابراهیم فخرایی، تهران، حبیبی، 1352.

«لویی بریل مخترع خط نابینایان»، هادی خراسانی، توان نامه، ش4-6، ص 124-126

مرآت الوقایع، عبدالحسین سپهر، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، میراث مکتوب، 1386.

ص: 217

مجله درةالنجف، 1328ق.

مجله توان نامه، شماره های مختلف.

مجله فرهنگ اصفهان، شماره420.

«نخستین گزارش بلدیه تهران»، علی ططری، پیام بهارستان، دوره 2، سال 2، شماره 6، زمستان 1388، ص 268-243.

نکت الهمیان فی نکت الهمیان، صلاح الدین خلیل بن ایبک صفدی، به کوشش احمد زکی، قاهره، 1911م

«نگاهی به زندگی لویی بریل»، توان نامه، ش 4-6، ص 127-128.

«وضعیت اجتماعی معلولان در دوران قاجار»، کامران عاروان، فصلنامه علمی - پژوهشی پژوهشنامه تاریخ، سال 13، شماره 49، زمستان 1396، ص 91-116

هیاهو در دنیای سکوت، پاکزاد محمود، چاپ دوم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، 1375.

The Deafness and Deaf in the U. S. A., Best, Harry, Macmilan com, 1943

Gallaudet Encyclopedia of Deaf People and Deafness, Cleve, John (Ed)

The Encyclopedia of Deafness and Hearing Disorders Turkington, Carel, Allen E. susses man.

ص: 218

حاصل عمر: زندگی نامه و فعالیت های سید محمد کاظم مجاب، محمد نوری و علی اکبر صفری و عبداله امینی پور، توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1397، 437 ص.

حقوق معلولان از نظر قرآن کریم: آراء تفسیری سید محمود طالقانی، محمد نوری، توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1397، 135 ص.

حقوق معلولان: بر اساس تفسیر استاد محمد تقی شریعتی، محمد نوری، توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1397، 159 ص.

سالشمار زندگی، فعالیت ها، خدمات و درباره های جبار باغچه بان، محمد نوری، توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1397، 144 ص.

فرهیخته و فعال مدنی خانم اقدس کاظمی، زندگی نامه و کارنامه ویژه فعالیت های معلولیتی، محمد نوری، توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1397، 358 ص.

فقیه و مدرس نابینا: آیت اللّه سید محمدرضا امام جزایری، محمد نوری، توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1397، 182 ص.

لطف دوست: مجموعه اشعار سید محمد کاظم مجاب و درباره ها، محمد نوری و یداله قربعلی، توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1397، 207 ص.

یداللّه قربعلی: زندگی نامه و کارنامه فرهنگی و اجتماعی، محمد نوری، انتشارات توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1398، 380 ص.

خط بریل: مجموعه مقالات فارسی، به کوشش محمد نوری، انتشارات توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1398، 412 ص.

جشن نامه فرهیخته ناشنوا رضا محمودی، محمد نوری، انتشارات توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1398، 248 ص.

مترجم یا رابط ناشنوایان: زندگی نامه و فعالیت های فاطمه آقامحمد، محمد نوری، انتشارات توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1397، 491 ص.

پروفسور محمود ایوب: نابینای اسلام شناس، محمد نوری، انتشارات توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1398، 201 ص.

پیشرفت معلولان، محمد نوری، انتشارات توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1398، 220 ص.

ابابصیر نابینا، محمد نوری، انتشارات توانمندان و دفتر فرهنگ معلولین، 1398، 93 ص.

ص: 220