مستشرقان و پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله

شخصیت پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و تاریخ زندگی او از روزهای نخست بعثت مورد توجه مورّخان و سیره نویسان،از جمله مستشرقان بوده است.مستشرقان در طول تاریخ،با رویکردهای مختلف به سیره نبوی پرداخته اند.محققان براساس نوع رویکرد مستشرقان به سیره نبوی،آن را به چهار دوره تقسیم کرده اند.البته باید توجه داشت که در هر دوره ای افراد معدودی نیز بوده اند که بر خلاف دیگران،با رویکرد خاص خود به حقایق نگریسته اند.آن چه این جا مطرح می شود،رویکرد غالب افراد است.دوره های چهارگانه عبارتند از:

1.نخستین گام ها در مطالعات سیره نبوی،سنت ردّیه نویسی مسیحیت بر اسلام است.در این دوره که تا قرن هجدهم ادامه دارد،راهبان مسیحی به جای فهم

ص:71

1- (1) .در تدوین این بخش،از دانش نامه«سیره نبوی»تألیف گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،ص79-89 استفاده شد.

اسلام و قرآن،آن را بر اساس عقاید خود و آرای کلامی مسیحیت بررسی کرده اند.مطالبی که در این ردّیه ها درباره اسلام و پیامبر آمده،غالباً نادرست و مبتنی بر فهم کینه توزانه از اسلام و شاهد بدفهمی های بسیار شگفت از متون اسلامی است.

هم زمان با دوره دوم جنگ های صلیبی و توجه راهبان مسیحی غرب به لزوم فعالیت های تبشیری که در اندلس آغاز شده بود،اقداماتی از سوی راهب اعظم دیر کلونی(از مراکز مهم تبشیری مسیحیت در قرون وسطی،(تأسیس 910م)به نام پیتر جلیل/پطرس مکرّم(م 551ق/1156م)صورت گرفت.وی به آگاهی از متون عربی و اشاعه مسیحیت میان مسلمانان اندلس علاقه مند بود.به دلیل ناآشنایی با زبان عربی،وی بر آن شد که از مترجمان مستعرب در«طلیطله»در این خصوص کمک بگیرد.او در 1142م به اندلس سفر کرد و در این سفر،با افرادی که او را در کار ترجمه یاری دهند،آشنا شد.شهر طلیطله که در 1085م به دست مسیحیان افتاده بود،از مراکز فعال مستعربان در این دوره بوده است.نتیجه کوشش پیتر جلیل،ترجمه چند متن عربی-از جمله قرآن کریم-به لاتین به دست گروهی از مترجمان بود.متن قرآن را مترجمی انگلیسی الاصل به نام رابرت کتونی به لاتین ترجمه کرد.کتونی در 1143م(537-538ق)از این ترجمه فراغت یافت. (1)

این ترجمه که اشکالات اساسی داشته برای چندین قرن،متن مورد استفاده در میان مسیحیان غربی بوده است.ترجمه کتونی به همراه چند متن دیگر که در دوره های بعد نوشته شد،منبعی مهم در آگاهی مسیحیان غربی و مسیحیان بیزانسی از اسلام بوده است و متکلمان مشهوری چون نیکولاس کوزایی(1406-1464)،دینوسیوس کارثینیوس(3-1471/1402)،خوان دوتورکِمادا(1388-1468)و

ص:72

1- (1) . James Kritzeck ، pp.-.

عموم ردّیه نویسان بعدی مسیحی از آن بهره گرفته اند.

2.دور دوم مطالعات سیره،تغییر آرام از سنت ردّیه نوسی به شرح حال نگاری رسول خدا صلّی الله علیه و آله می باشد.از اواخر قرن هجدهم به دلیل سیطره کم تر آبای کلیسا و توجه بیشتر به منابع اسلامی،در اختیار گرفتن متون اصلی سیره و تلاش برای تصحیح و نشر آنها تا اواخر قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم،موضع نسبتاً معتدل تری در مطالعات سیره پدید آمد؛گرچه همان نگاه خصمانه و کینه توزانه از سوی برخی مستشرقان دنبال شده است.

نمونه ای از آثار این دوره عبارتند از:زندگی محمد(1723)از کنت دوبولن ویلی یه(1722-1658)که در آن به ستایش از پیامبر پرداخته و از خردگرایی اسلام تمجید کرده بود؛ (1)درحالی که در کتابی دیگر به نام شبهه ای در دین موضع انتقادی خود را درباره دین مسیحیت بیان نموده بود.همین رویکرد ستایش گرایانه از اسلام را در برخی آثار فرانسوا ماری آروئه دو مشهور به ولتر(1694-1778)به ویژه در نمایش نامه«فناتیسم»می توان دید. (2)

ستایش های بولن ویلی یه،خشم ژان گانیی یه،استاد زبان عربی دانشگاه آکسفورد(1670-1740)را برانگیخت.وی نخست قرار بود بر کتاب بولن ویلی یه حاشیه بنگارد،ولی بعد کتابی درباره پیامبر به لاتین نگاشت و در 1723 ترجمه فرانسوی آن( Jean Gagnier ، La via de traduite compil ص e de l ، Alcoran ، des traditions etMahomet:authentiques de la sonna et des meilleurs auteurs arabes) را نیز در آمستردام منتشر کرد. (3)

ص:73

1- (1) .حدیدی،اسلام از نظر ولتر،ص38-41.

2- (2) .برای گزارشی از این اثر ولتر،ر.ک:اسلام از نظر ولتر،ص57-78.

3- (3) .اسلام از نظر ولتر،ص13.

همفری پریدوکس(1648-1724)نیز در کتابی با عنوان زندگی پیامبر( Humphrey Prideaux ، The True Nature of Imposture Fully Displayed in the Life of Mahomet) با رویکردی مشابه گانیی یه گزارشی خصمانه از زندگی پیامبر ارائه کرده است.کتاب پریدوکس دو سال پس از نشر در لندن،به فرانسوی نیز ترجمه و در پاریس منتشر شد که از آثار مورد توجه بوده است.در تصویر ارائه شده از پیامبر در آثار این دوره،همان گزارش های متعصبانه راهبان مسیحی قرون وسطی تکرار شده است. (1)

3.دوره سوم در مطالعات سیره،از اوایل قرن بیستم آغاز شد.در این دوره،چاپ و نشر متون متعدد اسلامی و به کارگیری روش های علمی،موجب تألیف آثار و تحقیقات فراوانی شد که تقریباً فارغ از نگاه های مذهبی به اسلام بود.

این رویکرد جدید-که مبتنی بر بهره گیری از متون اسلامی در تألیف شرح حال پیامبر بود-برای نخستین بار مورد توجه گوستاو وایل(1808-1889)قرار گرفت.وایل تاریخی عمومی درباره تاریخ اسلام از 632 تا 1517 تألیف کرد.او اثری با عنوان تاریخ خلفا( Geschichte der Chaliphen) در پنج مجلد و کتابی مهم در سیره نبوی با عنوان محمد پیامبر:زندگی و تعالیم( Mohammed der Prophet sein Leben und seine Lehre) نیز نگاشت.همچنین سیره ابن اسحاق به تهذیب ابن هشام را در 1864 به آلمانی ترجمه کرد.وی هنگام تألیف کتاب خود درباره پیامبر،نسخه خطی این کتاب را در اختیار داشت که به کوشش فردیناند وُسْتِنْفُلد(1808-1899)در 1858 متن عربی آن منتشر شده بود.با این حال بدیهی است که حجم گسترده ای از متون دیگر برای نگارش انتقادی زندگی و رسول خدا صلّی الله علیه و آله لازم بوده است.

ص:74

1- (1) .برای گزارشی از تصور رایج از پیامبر در این دوره،ر.ک:اسلام از نظر ولتر،ص14-17.

توجه جدی خاورشناسان آلمانی به نشر متون عربی که از خوش اقبالی آنها نسخه های خطی فراوانی نیز در اختیارشان بود،با کوشش های هنریش فردیناند وُستنفلد و ادوارد زاخاو(1845-1930)وارد دور جدیدی شد.زیر نظر زاخاو،در فاصله سال های 1904-1918 الطبقات ابن سعد که از منابع مهم در مطالعات سیره نبوی و احوال صحابه و تابعین بود،منتشر شد.انتشار تاریخ طبری به کوشش گروهی از مستشرقان زیر نظر میخائیل یان دخویه(1836-1909)دیگر تحول مهم رخ داده در این سال ها بود.اثر بسیار مهم المغازی واقدی نیز به کوشش آلفرد فون کرومر در 1856 در کلکته منتشر شد و به فاصله ای کوتاه،ژولیوس ولهاوزن(1844-1918)تلخیصی از آن را به آلمانی در 1882 به چاپ رساند.از خاورشناسان برجسته این دوره،سر ویلیام مویر(1819-1905)،آلیوس اشپرنگر(1813-1893)،هوبرت گریم(1864-1942)و تئودر نولدکه(1836-1930)با نگاشته های خود،تأثیری جدی بر تدوین و تألیف سیره پیامبر نهادند.اشپرنگر در کتاب زندگی و تعالیم پیامبر(برلین 1865)با بهره گیری از منابعی که در آن روزگار به تازگی در دسترس خاورشناسان قرار گرفته بود،در ارائه تصویری از زندگی و آموزه های پیامبر کوشید و در اثری سه جلدی،گزارشی مفصل از حیات پیامبر ارائه کرد. (1)

ژوزف هورویتس(1874-1931)خاورشناس یهودی الاصل آلمانی که نزد زاخاو درس خوانده بود،به عنوان رساله استادی( Habilitationsschrift) اثری مهم در باب شرح حال نویسان پیامبر با عنوان کهن ترین شرح حال نگاران پیامبر به آلمانی نوشت که ترجمه انگلیسی آن در مجله فرهنگ اسلامی منتشر شد( Josef Horovitz ، The earliest biographies of the Prophet and their authors ، Islamic Culture ،()، pp.- ،-،-).

ص:75

1- (1) .برای دریافت گزارشی از محتوای این کتاب،ر.ک:موسوعة المستشرقین،بدوی،ص29-31.

هوریتس همچنین نقش مهمی در تشکیل دانشگاه عبری اورشلیم بر عهده داشت و تأثیر جدی در سنت مطالعات سیره نبوی در آن جا نهاد تا جایی که چهره شاخصی چون میر ژاکوب قسطر،در دانشگاه عبری متأثر از روش های هوریتس به مطالعه سیره نبوی پرداخت.

تک نگاری مفصّل یوهان فوک(1894-1974)با عنوان محمد بن اسحاق( Johann Fuck ، Muhammad ibn Ishaq:Literahistorische Untersuchungen) بررسی مفصلی درباره مهم ترین تدوین گر روایات سیره است.

نگاشته مفصل سر ویلیام مویر(1819-1905)نیز با عنوان حیات پیامبر در چهار مجلد در فاصله سال های 1856-1861 انتشار یافت.

پس از مویر،از ژولیوس ولهاوزن(1844-1918)باید یاد کرد که پژوهش های قابل توجهی در سیره نبوی ارائه کرده است.ولهاوزن در حوزه سیره نبوی آثاری چون محمد در مدینه و نامه های سیاسی پیامبر تألیف کرد.

4.دوره چهارم را«رویکرد شکاکانه در مطالعات سیره»نام نهاده اند.معضلی که در دهه های اول قرن بیستم آرام آرام سایه سنگین خود را بر مطالعات اسلامی و سیره نبوی افکند و بحث وثاقت متون اسلامی و چرایی پذیرش وثاقت آنها را زیر سؤال برد.این مسئله با نظریه ایگانس گلدتسیهر(1850-1921)خاورشناس مشهور مجاری آغاز شد.وی در اثر مهم خود مطالعاتی درباره مسلمانان که متن آن به زبان آلمانی در 1889 و 1890 منتشر شد،این فرضیه را مطرح کرد که متون اسلامی اساساً شکل گرفته در روندی تاریخی اند که در کوران منازعات دینی و سیاسی قرن اول و دوم شکل یافته اند و برای بررسی حوادث صدر اسلام کاملاً بی اعتبارند.

متأثر از همین رأی،پرنس لئون کایتانی(1869-1935)در اثر ده جلدی خود با عنوان سال شمار اسلام(1905-1926)که ترجمه و تحقیقی درباره منابع تاریخی

ص:76

منتشر نشده راجع به اسلام از زمان ظهور آن تا پایان سال چهلم هجری بود،از عدم امکان شناخت واقعی حوادث صدر اسلام سخن گفت و اخبار تاریخی را شکل گرفته در زمانی متأخر بیان کرد و در ارزیابی تند خود مدعی شد که بر اساس منابع اسلامی نمی توان به هیچ شناخت واقعی از حوادث صدر اسلام و شخصیت پیامبر رسید.

در چنین فضایی و با این زمینه از مطالعات،کشیش یسوعی،هنری لامنس(م1937)آثاری در سیره نبوی و تاریخ صدر اسلام نگاشت.کتابی که لامنس درباره سیره پیامبر نوشت،به دلیل ماهیت بسیار تند و ضد اسلامی،به دستور واتیکان منتشر نشده است.

شکاکیت مطرح شده درباره شخصیت تاریخی پیامبر صلّی الله علیه و آله که در نوشته های لامنس و کایتانی مطرح شده بود،به شکل تامی در نگاشته های گروهی از اسلام شناسان روس بازتاب یافته است.مورزوف،در مقاله ای مدعی شده که تا آغاز جنگ های صلیبی،اسلام صورت متمایزی از یهودیت نداشته است و شخصیت پیامبر و خلفای راشدین،افسانه ای است.نظر مشابهی را اسمیرنوف ابراز کرده است.متأثر از نوشته مروزوف،کیموویچ مقاله ای با عنوان«آیا پیامبر وجود داشته است؟»(1930)تألیف کرد. (1)

دور جدیدی از شکاکیت در شناخت تاریخ صدر اسلام و به تبع آن سیره نبوی،به تحقیقات ژوزف شاخت(1902-1969)بازمی گردد که به شیوه ای دقیق تر و نظام مندتر از گلدتسیهر آن را تدوین کرد.

همین رهیافت شکاکیت گرایانه را در آثار رژیس بلاشر(1900-1973)( R.Blach ص re ، Mahomet:Le ProblOme de Essai de Biographie Critique du fondateur de l ، Islam) و هریس بریکلند می توان دید.بریکلند که در تک نگاری،

ص:77

1- (1) .دانش نامه سیره نبوی،ص83.

روایات ناظر به ماجرای«شَق صدر»را بررسی کرده،در نشان دادن چگونگی تحول شخصیت زمینی پیامبر به شخصیت آسمانی کوشیده است.

کتاب زندگانی محمد نوشته فرانتس بوهل(1850-1932)( Frants Buhl ، Das Leben Muhammads) و آثار توره آندره(1885-1947)( Die Person Muhammeds in Lehre und seiner Gemeinde; Mohammad ، Sein L:eben und Sein Glauben; Mohammad ، the Man and his Faith) از تألیف های نیمه نخست قرن بیستم است که تا حدی برخلاف دیدگاه شکاکانه دیگر خاورشناسان،تنها با دیدی انتقادی به بررسی منابع تاریخی شرح حال پیامبر پرداخته بودند.

موفق ترین اثر در شرح حال رسول خدا صلّی الله علیه و آله که به گزارش منابع اسلامی از زندگانی پیامبر نزدیک است،آثار ویلیام مونتگمری وات(1909-2006)محمد در مکه( Muhammad at Macca) و محمد در مدینه( Muhammad at Medina) می باشد.از این قبیل آثار،کتاب محمد از ماکسیم رودنسون و محمد و قرآن رودی پارت( Mohammed und der Koran)(1901-1983) را می توان نام برد.

شکاکیت در مطالعات سیره نبوی،با نگارش کتاب محیط فرقه ای از سوی جان ونسبروا(1928-2002)به دور تازه ای وارد شده است.مسأله ای که ونسبروا مطرح کرد،صورت نو و تحول یافته ای از نزاع پردامنه مسئله مکتوب بودن سنت اسلامی(در مفهوم اعم آن)است.نظریات وی در دو کتاب مطالعات قرآنی(آکسفورد،1977)و محیط فرقه ای(آکسفورد،1978)بیان شده است.

متأثر از ونسبروا،«پاتریشیا کرون»و«مایکل کوک»با هم کتابی به نام هاجریسم،ساخت جهان اسلام نوشتند.آنها نظر ونسبروا را یک گام جلوتر برده،ادعا کردند که تمام روایات تاریخی اسلامی،دست کم تا زمان عبدالملک(65-85ق)از جعلیات دوره های متأخر است و اخبار تاریخی ناظر به فتوح اعراب و تشکیل خلافت

ص:78

به عنوان حرکت اعراب شبه جزیره،متأثر از روح هزاره و موعودگرایانه یهودی است.

برخلاف دیدگاه مکتب های شکاکیت گرا«قسطر»در پژوهش های متعدد خود نشان داده برخی احادیث که وی به عنوان نمونه برگزیده و مورد بررسی قرار داده است،پیشینه کهنی دارند و صرف نظر از این که واقعاً نشان دهنده آموزه های پیامبر باشند یا خیر،به روشنی بازتاب دهنده نظریات و مسائل دهه های نخست اسلامی اند.

بی تردید این رویکرد شکاکانه به تاریخ و متون اسلامی،از مکتب نسبی گرایی و شکاکیت-که از جلوه های لیبرالیسم است-متأثر بوده است. (1)

ص:79

1- (1) .منابع و مآخذ این مطالب را می توان در بخش معرفی مستشرقان برجسته در همین اثر ملاحظه کرد.همچنین منابعی که دانش نامه سیره نبوی،تألیف گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه برای این مطالب ارائه کرده است عبارتند از: L.Massignon ، La Mubahala de Medine et l ، hyperdulia de Fatima(Paris). James Kritzeck ، Peter the Venerable and Islam.Princeton:Princeton University Press ،. Jean Gagnier ، La via de Mahomet:traduite et compil ص e de l ، Alcoran ، des meilleurs auteurs arabes(Amsterdam ،). Humphrey Prideaux ، The True Nature of Imposture Fully Displayed in the Life of Mahomet(London ،; sixth edition ، London ،). Geschichte der Chaliphen ، vols.(Mannheim:Friedrich Bassermann ،-). Gustav Weil ، Mohammed der Prophet sein Leben und seine Lehre(Stuttgart ،). Josef Horovitz ، The earliest biographies of the Prophet and their authors ، Islamic Culture ،()، pp.- ،-،-. Josef Horovitz ، The Earliest Biographies of the Prophet and their Authors ، ed.Lawrence I.Conrad ، Princeton(The Darwin Press.Studies in Late Antiquity and Early Islam ،). Johann Fuck ، Muhammad ibn Ishaq:Literahistorische Untersuchungen(Frankfurt am Main ،). R.Blach ص re ، Le ProblOme de Mahomet:Essai de Biographie Critique du fondateur de l ، Islam(Paris ،). Harris Brikeland ، The Legend of the Opening of Muhammad ، s Breast(Oslo ،). Frants Buhl ، Das Leben Muhammeds ، tras.Hans H.Schaeder(repr.Heidelberg ،). Tor Andrae ، Die Person Muhammeds in Lehre und Glauben seiner Gemeinde(Uppsala ،). Tor Andrae ، Mohammed ، Sein L:eben und Sein Glaube(Vandenhoeck and Ruprecht ، Goettingen ،); English Translation ، Mohammed ، the Man and his Faith ، trans.Theophil Menzel(London ،; repr.). W.Montgomery Watt ، Muhammad at Mecca(Oxford ،). W.Montgomery Watt ، Muhammad at Medina(Oxford ،). Rudi Paret ، Mohammed und der Koran(Stuttgart ،). John Wansbrough ، The Sectarian Milieu:Content and Composition of Islamic Salvation History(Oxford ،). Partici Crone ، Meccan trade and the rise of Islam(Oxford:Blackwell; Princeton:Princeton University Press ،). Partici Crone ، Serjeant and Meccan trade ، Arabica ،، pp.-. Rudolf Sellheim ، Prophet ، Chalif und Geschichte.Die Muhemmed Biographie des Ibn Ishaq ، Oriens ،-(-). Walter Dostal ، Mecca before the time of the Prophet attempt of[sic]an anthropological interpretation ، Der Islam ،،. M.Rodinson ، The life of Muhammad and the sociological problem of the beginnings of Islam. ، Diogenes ،. F.Mcg Donner ، Mecca ، s food supply and Muhammad ، s boycott ، Journal of the Economic and Social History of the Orient ،(). M.J.Kister ، Some reports concerning al-Ta ، if. ، Jerusalem Studies in Arabic ans Islam ،(). F.Mcg Donner ، Muhammad ، s political consolidation in Arabia up to the conquest of Mecca:a reassessment ، Muslim World ،(). R.B.Serjeant The Sunnah Jami ، ah ، pacts with the Yathrib Jews and the Tahrim of Yathrib:aU.Rubin ، M.Lecker ، Dis Muhammad conclude treaties with the Jewish tribes Nadir ، Qurayza and Qaynuqa ،?، Israel Oriental Studies ،،. عبدالرحمن،بدوی،موسوعة المستشرقین،المؤسسة العربیة للدراسات و النشر،بیروت 2003؛جواد حدیدی،اسلام از نظر ولتر،تهران،1374؛کاظم برگ نیسی،مقاله«واژه های دخیل قرآن و دیدگاه ها»،معارف،دوره دوازدهم،شماره 1 و2،فروردین-آبان 1374؛میشال حجا،الدراسات العربیة و الاسلامیة فی اروبا،بیروت،1982؛مقدمه مفصل اصغر مهدوی بر کتاب سیرت رسول الله(مشهور به سیرة النبی)،ترجمه و نگارش:رفیع الدین اسحق بن محمد همدانی،ص1-79،تهران،1361.

5-مستشرقان برجسته و صاحب اثر درباره پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله

درآمد

شناخت مستشرقان مورّخ و آثار آنان برای بررسی دیدگاه ایشان لازم است.در این جا مهم ترین مورخان غربی که درباره پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله دارای اثرند معرفی می شوند.یادآور می شود که برای دست یابی به این امر سه کتاب مهم حاوی معرفی مستشرقان مطالعه شد و خاورشناسان دارای تألیف درباره پیامبراکرم صلّی الله علیه و آله استخراج گردید.سپس در حدّ مورد نیاز برای دانش پژوهان این درس اطلاعات مربوط گزینش شد.این سخن بدین معناست که آن چه فراهم آمده همه مستشرقانی را که دارای تألیف درباره پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله می باشند شامل نمی شود.و استقصای کامل همه آنان مجال دیگری را می طلبد.اکتاب های یادشده از این قرارند:

فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و مسافران به مشرق زمین،تألیف نصرالله نیک بین؛

ص:81

فرهنگ کامل خاورشناسان،عبدالرحمن بدوی،ترجمه شکرالله خاکوند؛

فرهنگ خاورشناسان(زندگی نامه و کتاب شناسی ایران شناسان و اسلام شناسان)،از گروه مؤلفان و مترجمان.

اُکلی،سیمون (1678-1720)

وی در شهر اکستر انگلستان به دنیا آمد.در پانزده سالگی به عنوان دانشجو در کویین کالج پذیرفته شد.در 1695 زمانی که جان لاک استاد کیمبریج بود،به آن دانشگاه راه یافت و در 1710 موفق به اخذ درجه لیسانس در رشته الهیات شد.وی علاوه بر زبان های لاتین و یونانی،به فرانسه،اسپانیایی،ایتالیایی و عبری نیز تسلط داشت.

اکلی عربی را نزد ادوارد پوکوکوک-مستشرق معروف-فرا گرفت.در 1706 به کتاب خانه بودلیان رفت-که به گفته خود وی بهترین نسخ خطی شرقی موجود در اروپا در آن جا یافت می شد.در این سال بود که نخستین اثر او به زبان لاتین با هزینه شخصی به چاپ رسید.در مقدمه این کتاب بر اهمیت ادبیات شرق برای مطالعه الهیات تأکید داشت.شهرت وی بیشتر به خاطر کتابی است که درباره اعراب در سه جلد و در فواصل زمانی نوشته است.

در 1711 به عنوان استاد عربی جانشین«سرتامس آدمز»در دانشگاه کیمبریج پذیرفته شد.در فوریه همان سال،برای شروع کار،خطابه ای در اهمیت مطالعات عربی ارائه کرد.

The sentences of Ali

، Son-in-Law of the Prophet Selected and translated from authentick Arabic manuscript ... London:1717

ص:82

1- (1) . Ockley ، Simon.

ترجمه:

جملاتی از علی داماد پیامبر که گزینش و به عربی ترجمه شده است.

The History of the Saracens.Comprising the Lives of Mohammed and His Successors

، to the Death of Abdolmelik.London:1847. ترجمه:

تاریخ ساراسن ها:شامل زندگی پیغمبر و جانشینانش تا مرگ عبدالملک. (1)

ساواری،کلوداتی ین (1750-1788)

وی اسلام شناسی فرانسوی،مترجم قرآن به زبان فرانسه و مسافر شرق بوده است که از 1776-1781 در مصر و مجمع الجزایر یونان اقامت داشته و زبان و ادبیات عربی را در مصر به خوبی فراگرفته است.او با توجه به منابع اصلی اسلامی و ترجمه های دیگر قرآن ترجمه ای جدید از کتاب خدا نگاشته و آن را با مقدمه ای مفصّل شامل صد و یازده صفحه در شرح حال خاتم انبیا صلّی الله علیه و آله و زندگی اعراب پیش از اسلام،تحت عنوان ذیل انتشار داده است:

Le Koran

... pr ق c ق d ق dun abr ق g ق de la yie de Mahomet tire desOrientaux les plus estim ق s ، paris.178. ترجمه:

قرآن با مقدمه ای مختصر از زندگانی حضرت محمد صلّی الله علیه و آله که از نویسندگان بسیار معتبر شرقی اقتباس شده است.

از آثار دیگر ساواری کتاب زندگانی محمد می باشد که از سوی آقای عنایت الله شکیباپور به فارسی ترجمه شده و به چاپ رسیده است. (3)

ص:83

1- (1) .فرهنگ خاورشناسان،گروه مؤلفان و مترجمان،ج1،ص404.

2- (2) . Savary ، Cl.Et.

3- (3) .فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و...،نصرالله نیک بین،ج1،ص579.

اروینگ،واشینگتن (1783-1859)

سوم آوریل در شهر نیویورک به دنیا آمد.در 1801 نزد یکی از وکلای زمان خود درس خواند و در 1806 موفّق به گذراندن دروس رشته حقوق گردید.به دلیل شهرتش در نویسندگی،از دانشگاه آکسفرد لیسانس افتخاری دریافت کرد.

در 1798 در یک دفتر وکالت به عنوان کارمند مشغول کار شد و سال 1802 با نوشتن مقاله هایی در روزنامه برادرش نویسندگی را آغاز کرد.از 1804-1806 به ایتالیا،فرانسه،هلند و انگلستان سفر کرد و یادداشت های خطی و مجله های مورد نیاز خود را-که بعدها در نویسندگی از آنها بهره جست-گرد آورد.

یکی از آثار وی تحت این عنوان است:

Lifes of Mahomet and Hes Successors.2 vols.in1

، London:Routledge ،1850(زندگانی محمد و جانشینان او)

این اثر دو کتاب در یک جلد است:کتاب اوّل،زندگی محمد و کتاب دوم،زندگی جانشینان ایشان. (2)

دیون پورت،جان (1789-1877)

از دانشمندان و نویسندگان اسلام شناس انگلیسی و پژوهشگری منصف در تاریخ و فرهنگ اسلامی و قرآن کریم و نیز زبان شناس بود که در عمر هشتاد و هشت ساله خود آثاری جالب و خواندنی به یادگار گذارده است.

وی در خدمت نظامیان انگلیسی در هندوستان بوده و به زبان های عربی،فرانسه،انگلیسی و ایتالیایی مسلّط بوده است.

ص:84

1- (1) . Irving ، Washington.

2- (2) .فرهنگ خاورشناسان،ج1،ص233.

3- (3) . Davenport ، J.

نوشته های دیون پورت به زندگانی پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و قرآن اختصاص دارد:

1.منقبت درباره محمد و قرآن(1869).این کتاب از سوی مترجم دانشمند سیدغلامرضا سعیدی به فارسی برگردانده شده و تحت عنوان عذر و تقصیر به پیشگاه محمد صلّی الله علیه و آله و قرآن انتشار یافته است.

An Apology for Mohammad and the Koran

،1869.2.محمد و تعلیمات قرآنی(1945):

Mohammad and teachings of Koran

،1945.3.زیبایی های قرآن:

The Beanuties of the Koran.

4.پیام قرآن (1)

The Message of the Koran.

بارتلمی سنت هیلر،ژول (1805-1895)

19 اوت در پاریس به دنیا آمد.دارای تحصیلات عالی بود و به فراگیری زبان های شرقی علاقه ای خاص داشت.زیر نظر اوژن بورنوف به مطالعه زبان سنسکریت پرداخت.زمینه های مورد علاقه او فلسفه،زبان،تاریخ،جامعه شناسی و اقتصاد سیاسی بود،امّا بیشتر به عنوان پژوهشگر فلسفه یونان شهرت داشت.ترجمه کتاب علم الطبیعه ارسطو دستاورد عمده زندگی او شمرده می شود.

بارتلمی بنیان گذار،سردبیر و عضو هیأت تحریریه نشریه های متعددی بود و 24 نوامبر در پاریس درگذشت.

محمد و قرآن یکی از آثار اوست. (3)

ص:85

1- (1) .فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و...،ج1،ص446.

2- (2) . Barthelemy Saint Hilaire ، Jules.

3- (3) .فرهنگ خاورشناسان،ج2،ص66.

اشپرنگر،آلویس (1813-1893)

3 سپتامبر در تیرول اتریش به دنیا آمد.از 1832-1836 در وین به تحصیل دانش طب و زبان های شرقی پرداخت.در 1836 به انگلستان مسافرت کرد و دو سال بعد تابعیت دولت بریتانیا را پذیرفت.در 1841 با ارائه پایان نامه ای درباره تاریخچه طب اسلامی-که با استفاده از نسخ خطی عربی نوشته بود-موفق به دریافت درجه دکتری از دانشگاه لیدن گردید.در 1843 به شرکت هند شرقی در هندوستان پیوست.1844 رئیس کالج اسلامی در دهلی و 1848 دبیر انجمن آسیایی بنگال بود.از 1851 به مدت سه سال ریاست مدرسه کلکته را به عهده داشت،سپس در 1854 به عراق،شام،مصر،مسقط و چند کشور عربی دیگر مسافرت کرد.1857 از سمت خود در هندوستان استعفا کرد و در بازگشت به اروپا گنجینه گران بهای نسخ خطی را که از کشورهای عربی به دست آورده بود،در اختیار کتابخانه سلطنتی برلن قرار داد.

وی دو کتاب درباره پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله نوشت:

1.زندگی و تعالیم محمد.

2.محمد و قرآن( Muhammad und Koran.Heidelberg:1889). (2)

باجر،جورج پرسی (1815-1888)

وی در شلمسفرد انگلستان به دنیا آمد.دوران جوانی در مالت بود.سپس به بیروت رفت و از 1835-1836 به تحصیل در زبان و ادبیات عرب پرداخت.در 1873 موفق به دریافت درجه دکتری حقوق مدنی گردید.

ص:86

1- (1) . Sprenger ، Aloys.

2- (2) .همان،ج1،ص320.

3- (3) . Badger ، George percy.

1841 به سلک روحانیان مسیحی پیوست.از 1842-1845 و سپس در 1850 به کردستان ایران اعزام شد.در 1845 از سوی شرکت هند شرقی به سمت پیشوای روحانی بمبئی منصوب گردید.1856 و 1857 هنگامی که تولیت کلیسای شهر عدن را به عهده داشت،در حمله بریتانیا به ایران و تصرف بوشهر شرکت کرد.1860 با تلاش و کوشش او شورش عمان سرکوب شد.1872 منشی سفارت بریتانیا در زنگبار بود.

باجر عضو انجمن زیست شناسی و انجمن عتیقه شناسی لندن بوده است.وی در 21 فوریه 1888 درگذشت.

از آثار وی کتاب

Muhammad and Mahammadanism

(محمد و اسلام)

دوزی (1820-1883)

خاورشناس هلندی که به ویژه به دلیل تحقیقاتش درباره تاریخ اعراب در اسپانیا و نیز فرهنگ تکمیلی قاموس های عربی اشتهار یافت.رینهرت در 21 فوریه 1920 در شهر لیدن به دنیا آمد.وی از خانواده ای است که اصالتاً از و الشین فرانسه اند و با خانواده اسخولتنس-که خاورشناس بزرگ،آلبرت اسخولتنس و جان ژاک اسخولتنس از این تبارند-وصلت کرده اند.

از نوجوانی به زبان های گوناگون علاقه مند شد و در سال 1837 وارد دانشگاه لیدن گردید.از آغاز در زبان ها و ادبیات نوین برتری نمایانی نسبت به هم کلاس هایش داشت.وی زبان فرانسه،انگلیسی،آلمانی و ایتالیایی را به خوبی

ص:87

1- (1) . Reinhart Dozy.

آموخت و به تحصیل زبان آلمانی در قرون وسطی پرداخت.او حماسه«نیبلونگن»را که به مثابه«الیاد»آلمان است،تحقیق کرد.وی پیش از ورود به دانشگاه،زبان عربی را نزد یکی از دبیران دبیرستان ها آموخت.هنگام ورود به دانشگاه لیدن،تحصیل زبان عربی را نزد استاد وایرز ادامه داد.همچنین زبان عبری و کلدانی و سریانی را نزد او آموخت.وایرز در آن هنگام مدیر بخش نسخه های خطی عربی در کتاب خانه لیدن بود.

کروسمن ناشر هلندی از دوزی برای نوشتن بخش خاص تاریخ اسلام در کتابی درباره تاریخ ادیان بزرگ کمک خواست.دوزی این بخش را با عنوان«تاریخ اسلام»نوشت و در آن به تاریخ اسلام از زمان پیامبر تا سال 1863(سال نوشتن این گفتار)پرداخت.این نوشته به زبانی ساده و برای عموم خوانندگان بود.این کتاب نوشتن کتابی درباره«یهود در مکّه»را به او الهام کرد(1864)که به خاطر آن ستایش فراوانی را در هلند در پی داشت و او حملات پیاپی از جانب یهودیان آلمان را متحمّل شد. (1)

اسمیت،رجینالد باسورت (1839)

28 ژوئن در انگلستان به دنیا آمد.در مارلبورو و کورپوس کریستی کالج آکسفورد تحصیل کرد.

وی عضو ترینیتی کالج آکسفورد و معاون هارواکسول بود.

از جمله آثار وی کتاب

Muhammed and Muhammedanism.Lectures delivered at the Royal Institution of Great Britain in February and March 1874.

ص:88

1- (1) .فرهنگ کامل خاورشناسان،ص142.

2- (2) . Smith ، Reginald Bosworth.

Second edition

، revised and enlarged ، London:1874 ،1876.(محمّد و اسلام)است.

بول،فرانتس پدر ویلیام مایر (1850-1932)

6 سپتامبر در کپنهاگ دانمارک به دنیا آمد.در دانشگاه کپنهاگ درس الهیات خواند و 1874 لیسانس گرفت.دو سال بعد به آلمان رفت و 1878 با ارائه پایان نامه ای با عنوان«پژوهشی در تاریخ زبان و نحو عربی»موفق به اخذ درجه دکتری از دانشگاه لایپزیگ گردید.

از 1880 به مدت ده سال مدرّس کتاب مقدس(عهد عتیق)در دانشگاه کپنهاگ بود.1885 در سفرش به شرق،از مصر،شام،لبنان و ترکیه دیدن کرد.از 1890-1898 در دانشگاه لایپزیگ و از آن سال تا 1932 در دانشگاه کپنهاگ استاد زبان های سامی بود.بول عضو مجمع علمی عربی دمشق بوده است.سرانجام 24 سپتامبر 1932 درگذشت.

از آثار وی کتابی است با نام

Das Leben Muhammads.1903

، Deutsch Von Hans Heinrich Schaeder ، Leipzig:Quelle رحمه الله Meyer ، 1930 ، 1961. (زندگانی محمد)

" Ein paar Beitrage zur kritik der Geschichte Mhammadeds " OSNG ، I ،7،1906 -22.

(مقاله هایی در نقد تاریخ محمد)

همچنین کتابی با نام

The Character of Mohammad As A Prophet

"، MW ، I ،356،1911-364.(سیره محمد به عنوان یک پیامبر). (2)

ص:89

1- (1) . Buhl ، Franz Peder Willeam Meyer.

2- (2) .فرهنگ خاورشناسان،ج2،ص443.

بوهل،فرانتس (1850-1932)

خاورشناس نامدار دانمارکی و متخصص در تاریخ سیاسی،ادبیات و قواعد زبان عربی و شناخت تورات است و تحصیلات خود را در رشته الهیات و فلسفه و زبان های سامی در دانشگاه کپنهاگ در سال 1874 به پایان رسانید و زبان های شرقی،به ویژه عربی را تحت آموزش میشل مهرن(1822-1902)دانشمند معروف دانمارکی و آگاه به زبان عربی و فلسفه و علوم اسلامی فرا گرفت.

پس از آن به وین ولایپزیگ سفر کرد و از 1876 به مدت دو سال در درس های فلایشر(1801-1888)خاورشناس مشهور آلمانی و دیگر استادان عصر خود در اروپا شرکت کرد و بر زبان عربی و ادبیات آن تسلّطی به سزا یافت.

در سال 1787 به درجه دکتری نایل شد و پایان نامه تحصیلی اش را با عنوان«نحو عربی و تاریخ زبان عربی»نگاشت.

برخی از آثار بوهل درباره تاریخ اسلام و پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله عبارتند از:تعلیمات محمد و قرآن،نهضت شیعیان در دولت اموی(1900)،علی خلیفه پیغمبر اسلام(1928)،رساله در نحو عربی و زندگی نامه محمد(1903).اثر اخیر را شِدِر در 1930 به زبان آلمانی برگرداند.

بوهل در برخی رسائل خود راجع به احوال علویان و سیاست آنها بحث کرده و مقالات متعددی درباره رجال و مشاهیر اسلامی و تاریخ،وطن و شرح حال ایشان در دائرة المعارف اسلامی لیدن نوشته است.از جمله آنها مقاله تعریف اسلام در تتبعات شرقی،نولدکه،1906،محمد در جهان اسلامی(1911)خوارج

ص:90

1- (1) . Buhl ، Fr.

(در کارهای شرقی،1925)،انتشار اسلام(در اسلامیکا،1926)و مقاله ای درباره قرآن(در تتبعات هویث 1926)است.

تحقیقات و آثار بوهل در ترویج و انتشار اسلام و مطالعه و فراگیری عربی فصیح و ادبیات عرب تأثیر فراوانی نهاده است. (1)

اسنوک هورگرونیه،کریستیان (1857-1936)

8 فوریه در اوسترهارت هلند به دنیا آمد.در نوامبر 1879 از دانشگاه لیدن با ارائه پایان نامه ای با عنوان«موسم حج در مکه»درجه دکتری فقه اللغه زبان های سامی را گرفت.سال های 1880 و 1881 در استراسبورگ در کلاس های درس تئودور نولدکه شرکت کرد.وی زبان های لاتین،یونانی،سریانی،مالایایی و عربی را می دانست.او در 1881 به لیدن بازگشت و در سمینار صاحب منصبان مستعمرات به تدریس فقه اسلامی پرداخت.در 1884 به عربستان رفت و به مدت هفت ماه در جده اقامت کرد و بعد از آن به مکّه که هدف اصلی مسافرتش بود رفت.22 فوریه 1885 با نام مستعار«عبدالغفّار»وارد مکّه شد و پنج ماه در آن جا ماند،ولی او را ناچار کردند که پیش از موسم حج،مکّه را ترک کند.در بازگشت به لیدن تدریس علوم اسلامی را از سر گرفت.

La l

ق gende qor ع nique d Abraham et la politique religieuse du proph ق te mohammed ، Traduit(avec la collaboration de G.w.Bousquet-Mirandolle)avec introduction et postface par G.H.Bousquet ، RA 95 ،273،1951-288.(داستان ابراهیم در قرآن و سیاست دینی محمد)از آثار اوست. (3)

ص:91

1- (1) .فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و...،ج1،ص227.

2- (2) . Snouck HurgronJe ، Christiaan.

3- (3) .فرهنگ خاورشناسان،ج1،ص313.

سنوک هورگرونژ،کریستیان (1857-1936)

پروفسور سنوک هورگرونژ نومسلمان و استاد بین المللی اسلام شناسی در استرهوت هلند در 1857 به دنیا آمد و پس از هفتاد و نه سال عمر پربرکت روز جمعه 29 ژوئن 1936 در لیدن درگذشت.

او دارای توان علمی فراوانی در رشته اسلام شناسی و متخصص در فقه اسلامی و زبان و ادبیات عربی بود و بسیاری از خاورشناسان هلند در مباحث اسلامی به وی مدیونند.زیرا در این راه پیش قدم و مبتکر بود.

هورگرونژ پس از گلدسیهر،اسلام شناس مجارستانی(1850-1921)استادی برجسته در زبان و ادبیات عرب،مطالعات فقه اسلامی،اصول،حدیث و تفسیر قرآن در اروپا گردید.

هنگامی که تحصیلات وی در فقه اللغه زبان های سامی در دانشگاه لیدن با درجه دکتری به پایان رسید،نسبت به امور اسلامی آگاهی هایی یافت و در زبان و ادبیات عربی استادی مبرّز شد.او از دانشگاه استراسبورگ دکترای خود را اخذ کرد.

از آثار وی مقالات حضرت محمد صلّی الله علیه و آله در مجله محمد در تاریخ ادیان،شماره1893،38،شریعت اسلامی در همان مجله،شماره1898،3،سیاست دینی حضرت محمد صلّی الله علیه و آله در المجلة الافریقیة،1915 است. (2)

بوان،آنتوان (1859-1933)

آنتوان بوان از خاورشناسان نامور انگلیسی است که در آگاهی از دستور و زبان و ادبیات عرب استادی برجسته بوده است.

ص:92

1- (1) . Snouck Hurgromje.Ch.

2- (2) .فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و...،ج1،ص601.

3- (3) . Bevan ، An.

تحصیلات وی در دانشگاه های لوزان و استراسبورگ تحت آموزش علامه نولدکه و دیگران در زبان های سامی و به ویژه زبان و ادبیات عربی بوده و در مطالعات مربوط به زبان های مزبور در کمبریج شاگرد اول شده است(1887).ایشان در زبان شناسی به حدی تسلّط یافت که در 1882 به دریافت جایزه آن مفتخر شد و عربیت،موضوع اصلی مطالعات او قرار گرفت.

بوان ابتدا در 1890 در دانشکده ترینیتی کمبریج مواد مربوط به زبان های شرقی را به صورت سخنرانی درس می داد و پس از آن به سمت استاد زبان عربی در دانشگاه کمبریج منصوب شد(1893-1933).وی به زبان های عبری و سوریانی هم تسلّط داشت و از زبان و ادبیات فارسی،به ویژه درباره فردوسی و مولوی رومی آگاهی داشت.

اثر او درباره پیامبر خاتم صلّی الله علیه و آله به نام محمد و اسلام است. (1)

مارگلیوث (1858-1940)

دیوید ساموئل مارگلیوث در طول تحصیلاتش در آکسفورد در ادبیات کلاسیک(یونان و لاتین)خبره شد و سپس به تحقیق زبان های سامی پرداخت.

ثمره این تحقیق دوگانه،انتشار کتاب فن شعر ارسطو با ترجمه متی بن یونس بود که در سال 1887 منتشر گشت.او سپس در 1889 به استادی دانشگاه آکسفورد برگزیده شد.

از آن پس توجهّش به تحقیقات عربی و سامی بیشتر شد.تحقیقی درباره اوراق پاپیروس عربی در کتاب خانه بودلی آکسفورد نوشت(1893)و سپس بخشی از تفسیر بیضاوی را به انگلیسی ترجمه کرد(1894).بعدها رسائل

ص:93

1- (1) .همان،ج1،ص215.

2- (2) . D.S.Margoliuth.

ابی العلاء معرّی را هم منتشر ساخت(1898).

در سال 1905 انتشار تحقیقاتش درباره اسلام را با کتاب محمد و ظهور اسلام آغاز کرد.پس از آن،کتاب اسلام (1)را در سال 1911 به چاپ رساند.سپس سخنرانی هایی درباره«تحول آغازین اسلام»ایراد کرد که در 1914 منتشر شد،ولی بر این تحقیقات روح غیرعلمی و متعصبانه ای حاکم بود که نه تنها باعث تنفر مسلمانان،بلکه بسیاری از خاورشناسان شد.با همین روحیه کنفرانس هایی با عنوان«روابط بین اعراب و یهود»نوشت که در سال 1924 منتشر شد.

بون،انتونی اشلی (1859-1933)

اهل انگلستان که زبان عربی را نزد ویلیام رایت شرق شناس مشهور فرا گرفت.در شهر لوزان سوئیس به کسب دانش پرداخت.همچنین در استراسبورگ(فرانسه)نزد نولدکه درس خواند.1882 در رشته زبان عبری موفق به دریافت جایزه و بورس تحصیلی شد.1887 در رشته زبان های سامی در دانشگاه کیمبریج رتبه اوّل را به دست آورد.1890 در کالج ترینیتی مربی زبان های شرقی شد و از 1893 تا پایان عمر استاد زبان عربی در دانشگاه کیمبریج بود.

بون عضو مجمع عربی علمی دمشق و آکادمی های علمی و ادبی اروپا بوده است.21 اکتبر در کمبریج درگذشت.

از آثار وی کتاب

" Mohammeds Ascension to Heaven " Studin J.Wellhausen "، Gewidmet.1914 ،49-61.

(عروج محمد به آسمان)است. (3)

ص:94

1- (1) . Mohammedanism.

2- (2) . Bevan ، Anthony Ashley.

3- (3) .فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و...،ج2،ص459.

جسترو،موریس (1861-1921)

اهل امریکا،13 اوت در ورشو(لهستان)به دنیا آمد.1881 لیسانس را از دانشگاه پنسیلوانیا و در 1884 درجه دکتری را از دانشگاه لایپزیگ دریافت کرد.

از 1892 مربی زبان های سامی و از 1898 کتابدار و استاد«آشورشناسی»در دانشگاه پنسیلوانیا بود.22 ژوئن 1921 در جنکین تاون درگذشت.

از جمله آثار وی مقدمه بر محمد و اسلام است. (2)

پیرن،آنری (1862-1935)

23 دسامبر در وِروِیه(بلژیک)به دنیا آمد.وی تحقیقاتی در زمینه تاریخ،به ویژه تاریخ سیاسی و اقتصادی انجام داده است.او برای نخستین بار به تأثیر گسترش اسلام به کشورهای حوزه مدیترانه در تاریخ اروپا اشاره کرد و هجوم اعراب را نقطه آغاز سده های میانه می دانست.

از 1886-1930 استاد دانشگاه گان بود و از 1919-1921 ریاست همان دانشگاه را برعهده داشت.در جنگ جهانی اول مدتی در اسارت آلمانی ها بود.

پیرن عضو آکادمی سلطنتی علوم،ادبیات و هنرهای زیبا در بلژیک بوده است.24 اکتبر در اوکل بروکسل درگذشت.

از جمله آثار وی محمد و شارلمانی است که در آن زندگی پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله را با شارلمانی مقایسه کرده است. (4)

ص:95

1- (1) . Jastrow.Morris Jr.

2- (2) .فرهنگ خاورشناسان،ج3،ص512.

3- (3) . Pirenne.Henri.

4- (4) .فرهنگ خاورشناسان،ج3،ص281.

دومومبین (1862-1957)

خاورشناسی فرانسوی بود که در سال 1862 در أمیان به دنیا آمد و در 12 اگوست 1957 در پاریس درگذشت.ابتدا در رشته حقوق تحصیل کرد.سپس در الجزایر اقامت گزید و وارد آموزشگاه عالی ادبیات این کشور شد و علوم عربی را نزد«رنه باسیه»آموخت.

در سال 1895 مدیر مدرسه تلمسان الجزایر شد و در سال 1898 به پاریس بازگشت تا مدیریت کتاب خانه آموزشگاه زبان های شرقی را تصدی کند.در سال 1911 جانشین هرتویگ دیرنبورگ در کرسی زبان فصیح عربی در این آموزشگاه شد.وی از سال 1905 زبان عربی را در آموزشگاه مستعمرات تدریس می کرد و در 1912 آن را رها کرد.

در سال 1923 و در شصت و یک سالگی دکترای ادبیات را دریافت کرد.پس از آن به مدرسی دانشکده ادبیات دانشگاه پاریس برگزیده شد.همچنین در سال 1927 مدیر تحقیقات اسلامی در بخش پنجم از آموزشگاه تحقیقات عالی وابسته به سوربُن شد.درسال 1935 به عضویت آکادمی نقوش و هنرهای زیبا در آمد.

از هنگامی که در تلمسان مشغول به کار بود،به فراگیری زبان عربی به لهجه مغربی پرداخت و در سال 1912 با همکاری مرسییه کتاب خود متنی درباره لهجه عربی مراکش Manuel dArabdmarocain را منتشر ساخت.

به سال 1898 تاریخ بنی الاحمر(آخرین پادشاهان مسلمان در اسپانیا)را آن چنان که در تاریخ ابن خلدون آمده است،ترجمه کرد.این بخش را دی سلان هنگام ترجمه بخش«تاریخ بربرها»از تاریخ ابن خلدون ترجمه نکرده بود.

ص:96

1- (1) . Maurice Gaudefroy-Demombynes.

در سال 1900 کتابی را-که پس از مرگش منتشر شد-با عنوان مراسم ازدواج الجزایری ها تألیف کرد.در این کتاب وی مراسم ازدواج در تلمسان و قسطنطنیه و شهرهای قبیله نشین الجزایر را با مراسم ازدواج در کشورهای دیگر اسلامی مقایسه کرده است.

هنگام تحقیق در مسائل حقوقی در دوران جوانی به مسئله نهادهای اسلامی توجه کرد و در سال 1921 کتابی با عنوان سازمان های اسلامی manes-Les Institutions Musul منتشر ساخت.(چاپ سوم اصلاح شده آن در 1946 منتشر شد).

وی تحقیقات گوناگونی درباره سازمان های اسلامی دارد،از جمله:نظام قضایی در کشورهای اسلامی،شکل گیری قضاوت در اسلام و حج در مکّه قبل از اسلام کتابی نسبتاً مفصّل درباره پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله با نام محمد Mohamed( پاریس 1957)به زبان فرانسوی نوشت. (1)

دوگوجه (1836-1909)

میشل جان دوگوجه نهم اگوست 1836 در دهکده دروریپ(در منطقه فریسلند شمالی هلند)به دنیا آمد.در 1854 وارد دانشگاه لیدن شد و در زمینه خاورشناسی نزد رینهرت دوزی و جوین بُل تخصص یافت و در 1860 با رساله ای با عنوان نمونه ای از نوشته های شرقیان در توصیف مغرب،برگرفته از کتاب البلدان یعقوبی دکترای خود را گرفت.در 1859 به معاونت مسئول«مجموعه وارنر»در کتاب خانه دانشگاه لیدن برگزیده شد.سپس در 1866 به عنوان استادیار انتخاب شد و سه سال بعد به سطح استادی دارای کرسی در

ص:97

1- (1) .فرهنگ کامل خاورشناسان،ص152.

2- (2) . Michael Jan De Goeje.

دانشگاه لیدن ارتقا یافت.در 1906 در سن هفتاد سالگی بازنشسته شد،ولی همچنان به عنوان مسئول«مجموعه وارنر»باقی ماند.وی در هفدهم ماه مه 1909 در شهر لیدن درگذشت.

توجه دوگوجه در آغاز به جغرافیای عرب منعطف شد.رساله دکترایش-چنان که گفته شد-ناظر به البلدان اثر مورخ و جغرافی دان مشهور شیعه«احمد بن ابی یعقوب»معروف به«یعقوبی»بود.در این رساله،دوگوجه به انتشار متن عربی اکتفا نکرد،بلکه ترجمه لاتین و مقدمه ای عالی همراه با توضیحات جغرافیایی و تاریخی فراوان و مفید بر آن افزود.

وی کتاب های متعددی تحقیق و تألیف کرد.از جمله درباره رسالت پیامبر پژوهی نوشت که در آن به دفاع از پیامبری آن حضرت پرداخت،در مقابل آن چه در این باره اشپرنگر و پاوتس نگاشته اند.او این تحقیق را در«یادنامه تقدیمی به تئودور نولدکه»ارائه کرد. (1)

چیتیک،ویلیام (1864-1922)

اهل امریکا که در 1966 لیسانس تاریخ را از کالج ووستر و در 1974 دکتری زبان و ادبیات فارسی را از دانشگاه تهران دریافت کرد.

در 1971 و 1972 پژوهش یار مرکز مطالعات علوم اسلامی تهران،از 1973-1978 مدرس و استادیار مرکز علوم انسانی دانشگاه صنعتی تهران،از 1976-1978 عضو خارجی فرهنگستان فلسفه ایران،در 1978 و 1979 استادیار فرهنگستان فلسفه ایران،از 1981-1984 کمک ویراستار دائرة المعارف ایرانیکا

ص:98

1- (1) .همان،ص115.

2- (2) . Chittick ، Willian C.

در دانشگاه کلمبیا،1983-1991 استادیار مطالعات دینی در سانی استونی بروکِ نیویورک،در 1986 و 1987 بورسیه مطالعات و تحقیقات آزاد موقوفات ملی علوم انسانی،در 1988 و 1989 بورسیه کمیسیون فرعی آموزشی و فرهنگی هند و امریکای موقوفات فولبرایت در هند،از 1989-1992 عضو هیأت سردبیران سانی پرس،در 1993 و 1994 بورسیه موقوفات ملی علوم انسانی برای استادان دانشگاه و سپس دانش یار مطالعات تطبیقی دانشگاه ایالتی نیویورک در استونی بروک بود.

از جمله آثار وی ترجمه کتاب:

Sayyid Muhammad Husayn Tabataba i.Muhammad in the Mirror of Islam.Tehran:Darol-Kotob-el-Islamiya

،1970.(محمد در آیینه اسلام)تألیف سید محمد حسین طباطبایی است. (1)

سترستین،کارل ویلهلم (1866-1953)

سترستین(زترستین)از خاورشناسان نامدار سوئدی و مسافر مشرق زمین،متخصص در زبان و ادبیات عربی،فقه اللغه عبری و سریانی و کتاب شناسی و مترجم قرآن به زبان سوئدی بود که در شهر«اورسه»سوئد متولّد شد و پس از 87 سال عمر در«اوپسالا»به درود حیات گفت.

وی تحصیلات خود را در مدرسه عالی«فالون»به پایان رسانید و زبان عبری را در آن جا فرا گرفت،ولی زبان عربی را بدون معلّم یاد گرفت.

زمانی که در سال 1884 به اخذ دیپلم عالی نایل شد،وارد دار العلوم اوپسالا گردید و پس از گذراندن دوره آن،در 1895 درجه دکتری در ادبیات را دریافت

ص:99

1- (1) .فرهنگ خاورشناسان،ج3،ص583.

2- (2) . Zettersteen K.V.

کرد.آن گاه به آلمان عزیمت کرد و به فراگیری زبان های فارسی و ترکی در مؤسسه شرقی برلین همت گماشت.

از آثار وی مشارق الانوار النبویة(محل طلوع روشنایی های حضرت محمد/1896)و تاریخ زندگانی محمد است. (1)

زویمر،ساموئل مارینوس (1867-1952)

اسلام شناس و روحانی مسیحی امریکایی بود که در 12 آوریل 1876 در«وریس لاند»میشیگان متولّد شد و در 1952 در نیویورک بعد از هشتاد و پنج سال عمر درگذشت.

تحصیلاتش در هوپ کالج هولاند از شهرهای ایالت میشیگان به پایان رسید،در 1887 به رتبه A.B نایل شد و در 1890 در سمینار الهیات نیو برانشوایگ به درجه B.D رسید.

از 1891-1912 با هیأت مبلغان مسیحی بصره را مرکز کار خود قرار داد،سپس دفتر کار تبلیغ را به قاهره منتقل کرد.

زویمر در تمام ممالک اسلامی به مسافرت پرداخت و در قاهره یک بیمارستان و کالج امریکایی ساخت.

از 1929 تا 1937 که بازنشسته شد،در دانشکده الهیات دانشگاه پرینستون استاد تاریخ مذهب و الهیات بود.

از جمله آثار او:

1.عربستان گاهواره اسلام(1892)

ص:100

1- (1) .فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و...،ج1،ص584.

2- (2) . Zwemer ، S.M.

- Arabia:The Cradle of Islam.(1929)

2.اسلام یک مبارزه با ایمان و عقیده(1907)

- Islam a challenge to Faith.(1907)

3.یک کتاب ابتدایی درباره اسلام

- A primer on Islam

4.بررسی هایی درباره اسلام مردم عوام(آن چه عوام الناس از دین اسلام عمل می کنند)(1939)

- Stdies in Popular Islam.(1939)

5.وارثان پیامبران(1946)

- Heirs of the prophets(1946)

6.قانون و ارتداد در اسلام(1924)

Law and Apostacy in islam(1924)

7.حضرت محمد صلّی الله علیه و آله یا حضرت مسیح(1915) (1)

- Mohammed or Christ.(1915)

بروکلمان،کارل (1868-1956)

17 سپتامبر در روستوک(آلمان)به دنیا آمد.نزد شرق شناسان مشهوری چون تئودور نولدکه به مطالعه در زبان های سامی پرداخت.1890 با ارائه پایان نامه ای به زبان عربی در مقایسه الکامل فی التاریخ ابن اثیر و تاریخ الرسل و الملوک اثر محمد بن جریر طبری به اخذ درجه دکتری از دانشگاه استراسبورگ نایل آمد.

از 1893-1903 در دانشگاه برسلاو،1903-1909 در دانشگاه کونیگزبرگ،1909-1920 در دانشگاه هاله و 1920 و 1921 در دانشگاه برلین استاد زبان های

ص:101

1- (1) .همان،ج1،ص551.

2- (2) . Brockelmann ، Karl.

سامی و ادبیات عرب بود.از آن سال تا 1937 در دانشگاه برسلاو و از 1937-1947 در دانشگاه هاله مدیریت گروه مطالعات سامی را به عهده داشت.

بروکلمان عضو هیأت پژوهشی دانشگاه های برلین،لایپزیک،بن،بوداپست،دمشق و بسیاری از گروه های پژوهشی آسیایی بود و در تدوین دائرة المعارف اسلام نقش به سزایی داشت.6 مه 1956 در شهر هاله درگذشت.

از جمله آثار وی محمّد-مَحمِد Mohammaded-Mihmed" است. (1)

بارتولد،واسیلی ولادیمیروویچ (1869-1930)

15 نوامبر در پترزبورگ(روسیه)متولد شد،1887 وارد دانشکده زبان های شرقی دانشگاه آن جا شد و در بخش عربی،فارسی،ترکی و تاتاری به تحصیل پرداخت و چهار سال بعد دانشکده را به پایان رساند.1892 برای ادامه تحصیل به آلمان سفر کرد و از محضر استادانی چون آگوست مولر و نولدکه بهره جست.از 1898-1900 با تألیف و انتشار جلد اول کتاب ترکستان در هنگام استیلای مغول به درجه علمی فوق لیسانس و با انتشار جلد دوم همان کتاب به دریافت درجه دکتری تاریخ رسید.

از 1893-1925 تقریباً هر سال سفری پژوهشی به ترکستان داشت.1895 نخستین گزارش خود درباره تشکیل دولت بزرگ چنگیزی را در دانشگاه پترزبورگ ارائه کرد.یک سال بعد دانش یار تاریخ مشرق زمین و 1901 استاد این دانشگاه شد.

از آثار وی کتاب درباره دعوت محمد است. (3)

Muhammads MMBV

،706،1930-708

ص:102

1- (1) .فرهنگ خاورشناسان،ج2،ص269.

2- (2) . Bartold ، Vasily Vladimirovich.

3- (3) .فرهنگ خاورشناسان،ج2،ص3.

هوروتس (1874-1931)

خاورشناس یهودی آلمانی،ژوزف هوروتس به سال 1874 در«لوینبرگ» (2)تولد یافت.در دانشگاه برلین به تحصیل پرداخت و در کلاس های«ادوارد سخاو»حضور یافت.در سال 1902 به عنوان استاد دانشگاه برلین برگزیده شد.از سال 1907-1914 در هند استاد زبان عربی دانشگاه اسلامی«علیگره»بود.همچنین عهده دار مسئولیت نقوش اسلامی در حکومت بریتانیایی هند شد.ثمره این کار در مجموعه«نقش های اسلامی هند» Epigraphia Indo Moslemica(1909-1912) عرضه شد.

در سال 1914 به آلمان بازگشت و از آن سال تا هنگام مرگش در 1931 تدریس زبان های سامی در دانشگاه فرانکفورت را به عهده داشت.از زمان تأسیس دانشگاه عبری قدس در 1925،عضو هیأت مدیره آن بود.وی بخش خاورشناسی را در آن دانشگاه بنیان نهاد و خود مدیر آن شد.سپس طرح جمع آوری همه اشعار کهن عرب(دوره جاهلی و اوایل صدر اسلام)را از سوی این بخش پیشنهاد کرد.

اولین رساله دکترایش را به سال 1898 درباره کتاب المغازی واقدی نوشت و تحقیق درباره دو بخش از بخش های طبقات ابن سعد مربوط به غزوات پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله را نیز به عهده گرفت.«لیونی کایتانی»پژوهش درباره نسخه های خطی عربی مربوط به تاریخ اسلام در کتاب خانه های قاهره،دمشق و استانبول را به او سپرد( MSOS As ، p.-). وی در مدّت تدریس در دانشگاه فرانکفورت(1914-1931)تلاش خود را در تحقیقات مربوط به قرآن و سیره نبوی متمرکز

ص:103

1- (1) . Joseph Horovitz.

کرد که مهم ترین اثر او در این زمینه مباحث قرآنی (1)(1926)است.

هوروتس هاشمیات کمیت بن زیاد اسدی را به خاطر اهمیت تاریخی و دینی آن در سال 1904 منتشر کرد.در موضوع ارتباط میان اسلام و یهود نیز پژوهشی با عنوان نام های اعلام یهود و مشتقات آن در قرآن نگاشت.

بل،ریچارد (1876-1952)

اهل اسکاتلند بود و در دانشگاه«ادینبرا»در رشته هنر و الهیات درس خواند.سپس تحصیلاتش را در آلمان ادامه داد.استادیار عربی و عبری در دانشگاه ادینبرا بود.1921 در سمت مربی و سپس دانش یار عربی همان دانشگاه به تدریس پرداخت و 1947 بازنشسته شد.در آغاز شیفته تحقیق در ریاضیات عرب(اسلامی)و مطالعه نسخ خطی کتاب خانه دانشگاه ادینبرا بود،امّا سپس به مطالعه قرآن و ترجمه آن به زبان انگلیسی پرداخت.به سرزمین های عرب زبان مسافرت کرد.

وی آثار متعددی درباره پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله دارد:

" Muhammed and Previous Messengers "

MW24

،330،1934-30حضرت محمد و پیامبران پیش از او

" Muhammeds call "، MW 24 ،13،1934-19

دعوت محمد

" Muhammads Visions "، MW 24 ،145،1934-154

رؤیاهای حضرت محمد

" The Beginnings of Muhammds Religious Activity "، TGOs 7 ،1934-16،1935-24

ص:104

1- (1) . Untersuchongen Koranische.

2- (2) . Bell ، Richard.

آغاز فعالیت دینی محمد

" The DeveLopment of Muhammeds Teaching and Prophetic Consciousness "، apublic lectures Delivered at the School of Oriental Studies ،[ Cairo.](The SOS Bulletin) ، Cairo:1935

گسترش تعلیمات و آگاهی های پیامبرانه حضرت محمد

" Muhmmads Pilgrimage Proclamation " JRAS ،233،1937-244

فراخوان حج حضرت محمد

The Quran.Translated With a critical re-arrangement of the Surtes

، Edinburgh:T.and T.Clark ،1937-39قرآن،ترجمه و تنظیم شده مجدد با یک ترتیب انتقادی.

" Muhammad and Divorce in the Quran "، MW 29 ،55،1939-62

محمد و طلاق در قرآن

ونسینک (1882-1939)

آرنت جان ونسینک خاورشناس هلندی شاگرد هوتسما،دوگوجه،اسنوک هرخرونیه و سخاو بود.او در سال 1927 جانشین اسنوک در دانشگاه لیدن شد.

نخستین اثر وی رساله دکترایش در سال 1908 با عنوان محمد و یهود در مدینه به زبان هلندی بود:" Mohammad en de Joden te Medina.Leiden ، Brill ،، in-XII-p."

در سال 1916(در مجله ZDMG ،ج70،ص570)اعلام کرد که تصمیم به تهیه یک معجم المفهرس براساس واژه ها و به ترتیب هجایی،از احادیث کتب اهل سنت،صحاح ستّه مُسند دارمی،مسند احمد بن حنبل و موطأ ابن مالک دارد.وی برای این کار از سی و هشت پژوهشگر از کشورهای مختلف کمک گرفت.آکادمی علوم

ص:105

1- (1) . Arent Jan Wensinck.

آمستردام و مؤسسات دیگر هلندی و شماری آکادمی از کشورهای اروپایی به او در این زمینه کمک مالی کردند.همچنین آنان به تهیه فیش برای این تعداد فراوان حدیث اقدام نمودند.وی سپس بخش اول را در سال 1936(از حرف الف تا حاء)منتشر کرد.

آندرائه،تور (1885-1947)

از اسلام شناسان برجسته سوئدی بود که عمر شصت و دوساله خود را در تاریخ زندگانی و شخصیت پیامبر اسلام،عقاید اسلامی و تاریخ ادیان صرف کرد.وی تحصیلات خود را در دانشگاه اوپسالا به پایان برد،پس از آن در همان دانشگاه به تدریس پرداخت و سپس به استادی علوم ادیان در دانشگاه استکهلم انتخاب شد.

در الهیات و تاریخ ادیان شهرتی به سزا داشته و از دانشمندانی است که درباره میزان تأثیر و نفوذ آیین حضرت مسیح در اسلام-بنابر عقیده خود-پژوهش کرده است و گفتارش در این باره خالی از تعصّب و مبالغه نیست.

اثر مهمّ وی درباره پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله شخصیت محمد از نظر تعلیمات و عقایدش:

Die person Muhammads in lehre und Glauben seiner Gemeinde

، 1928 است که به زبان های ایتالیایی،سوئدی و انگلیسی ترجمه شده است. (2)

دِلاویدا،جورجولوی (1886-1967)

از خاورشناسان بزرگ ایتالیایی و برجسته ترین محقّقان فرهنگ،علوم و تاریخ تمدّن اسلامی،کتاب شناسی و زبان و ادب عربی بوده است که پس از هشتاد و یک سال عمر در 25 نوامبر 1967 در روم درگذشت.

ص:106

1- (1) . Andrae ، Tor.

2- (2) .فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و...،ج1،ص38.

3- (3) . Della vida ، G.L.

تحصیلات خود را در دانشگاه روم در رشته زبان های سامی به پایان رساند و به درجه دکتری نایل شد.

سال ها در کرسی زبان های شرقی در دانشگاه روم تدریس می کرد و شاگردان برجسته ای پرورش داد.

وی کتاب های متعدّدی نوشت که از مهم ترین آنها مطالعات تازه درباره محمد پیامبر اسلام و مبادی دین اسلام(1923)است.

همچنین مقالاتی درباره پیامبر اسلام،خوارج،عمر خلیفه اول،عثمان و امویان در دایرة المعارف لیدن نگاشت. (1)

بادلی،رانلد ویکتورکورتنی (1892-)

اهل انگلستان بوده و در زمینه زندگانی پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله،زکات،بهشت و جهنم،ایمان و قضا و قدر تحقیقاتی انجام داده است.

مقاله ای درباره ایمان دارد که در نشریه«لوای اسلام»مصر به زبان عربی چاپ شده و«ابوالقاسم سحاب»آن را به فارسی ترجمه کرده و در مجله«نور دانش»منتشر ساخته است.

از آثار وی کتاب محمد است. (3)

پرتسل (1893-1941)

نام اوتو پرتسل در زمینه مطالعات ویژه درباره قرائات قرآن در کنار

ص:107

1- (1) .فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و...،ج1،ص402.

2- (2) . Bodley ، Ronald victor Courtenay.

3- (3) -2.فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و...،ج2،ص53.

4- (4) . Otto Pretzl.

«گوتهلف»،«بر گشتریس»و«آرتور جفری»قرار دارد که از برجسته ترین خاورشناسان در این میدانند.

وی بیستم آوریل 1893 در مونیخ آلمان به دنیا آمد.

در دانشگاه مونیخ نزد«فرانس فون هُمل»تحصیل کرد و مهم ترین زبان های سامی(آکدی تا حبشی)را پس از عربی،عبری و سریانی فراگرفت.همچنین نزد اشپیگلبرگ زبان مصری باستان و زبان قبطی را یاد گرفت و از زوسهیم فارسی و ترکی را آموخت.

با این حال،تخصص اوّل وی در زمینه تورات بود.از این رو،موضوع رساله دکتری او درباره مشکلات ناشی از ترجمه یونانی تورات بود.

دیری نگذشت که تمام تلاش و توان خود را در تحقیق زبان عربی و لهجه های آن و به ویژه قرائات قرآن منحصر کرد.از زمانی که برگشتریس به استادی دانشگاه مونیخ برگزیده شد،طرحی برای انتشار تألیفات اصلی درباره قرائات قرآن عرضه کرد که آکادمی علوم باواریا سرپرستی و تأمین مالی آن را به عهده گرفت.

از 1935 پرتسل به نگارش تاریخ ملت های اسلامی پرداخت تا بخشی از مجموعه«هِردِر»با عنوان تاریخ ملت های پیشرو باشد.وی می خواست تحقیقات جزئی اش در این باره را از شخصیت پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و رسالت او تا روابط فرهنگی غرب و شرق در قرون وسطی سامان دهد،ولی طرح مجموعه هردر متوقف شد و پرتسل نیز از اتمام کتاب خود دست کشید.نام پژوهش وی با این عنوان منتشر گردید:

Muhammedals geschichtliche per-sonlikeit"

، in Historische zeitschrift ، Bd.161(1940) ، s 457-476. محمد به عنوان یک شخصیت تاریخی. (1)

ص:108

1- (1) .فرهنگ کامل خاورشناسان،ص90.

جفری،آرتور (1893-1959)

در استرالیا به دنیا آمد و بعدها مقیم آمریکا شد و در دانشگاه ملبورن به تحصیل پرداخت و در 1918 لیسانس،1920 فوق لیسانس علوم انسانی و 1926 لیسانس الهیات گرفت.1929 به درجه دکتری زبان شناسی و 1938 به دکتری ادبیات از دانشگاه«ادینبرو»رسید.

طی دوران جنگ جهانی اول به خاطر خدمت رسانی غیرنظامی به نیروهای انگلیسی،پنج سال در کالج مسیحی مدرس(هندوستان)به سر برد و به تدریس زبان شناسی و فقه اللغه زبان های شرقی پرداخت.1921 به مصر رفت و در سمت استاد زبان های شرقِ نزدیک در مدرسه تازه تأسیس«مطالعات شرقی»دانشگاه امریکایی قاهره به تدریس پرداخت.1938 به امریکا مهاجرت کرد و استاد زبان های شرق نزدیک و خاورمیانه در دانشگاه کلمبیا و اتحادیه مدرسه علوم دینی نیویورک شد.

از جمله آثار وی است:

Th Quest of Historical Mohammed

، MW 16 ،327،1926-348.پژوهش در شخصیت تاریخی محمد

Was Muhammad A Prophet from His Infancy?

، MW 20 ،226،1930-234.آیا محمد از کودکی پیامبر بود؟

The Prophet of Islam

، MW 28 ،180،1938-186.پیامبر اسلام

Islam:Muhammad and His Religion.Edited with an introduction by A:Jeffery.Selections from...the Quran

، the Hadith ، and later writings.New

ص:109

1- (1) . Jeffery ، Arthur.

York:Liberal Arts Press

،1958:( The Library of Religion ، No.6.) ویرایش و مقدمه نگاری اسلام:محمد و دین او. (1)

گیب (1895-1971)

خاورشناس انگلیسی،هامیلتون الکساندر روشکین گیب در دوم ژانویه 1895 در شهر اسکندریه(مصر)متولد شد و بیست و دوم اکتبر 1971 در آکسفورد درگذشت.پدرش سرپرست کشاورزی شرکت اصلاحات ارضی ابوقیر بود.دوره دبیرستان را در مدرسه سلطنتی ادینبورگ(اسکاتلند)گذراند.در 1912 وارد دانشگاه ادینبورگ شد و در زبان های سامی(عربی،عبری و آرامی)تخصص پیدا کرد.درحالی که از 1914-1918 سرباز توپخانه میدان سلطنتی بود،جنگ در دو جبهه فرانسه و ایتالیا بالا گرفت.پس از پایان جنگ،دانشجوی مدرسه زبان های شرقی در لندن شد.در 1921 به عنوان مدرّس زبان عربی برگزیده شد و در 1922 لیسانس را از دانشگاه لندن گرفت.

در 1926 و 1927 سفری طولانی به شرق کرد و در خلال آن به تحقیق درباره ادبیات معاصر عرب پرداخت.پیش از آن نیز دو مرخصی طولانی را در شمال آفریقا گذراند.

در 1929 به عنوان reader( سخنران)در زمینه تاریخ و ادبیات عرب در دانشگاه لندن شد.هنگامی که سرتوماس آرنولد در 1930 درگذشت،وی جانشین او در کرسی زبان عربی دانشگاه لندن شد که محل آن مدرسه زبان های شرقی بود.وی همچنین به عنوان نویسنده انگلیسی«دائرة المعارف اسلامی»جانشین توماس آرنولد شد.

ص:110

1- (1) .همان،ج3،ص518.

2- (2) . Hamilton Alexander Roskeen Gibb.

در 1954 از سرپرستان نخست چاپ دوم این دائرة المعارف بود.سپس در 1956 از کار کناره گرفت.

وی تا 1937 در کرسی استادی زبان عربی دانشگاه لندن حضور داشت.آن گاه استاد زبان عربی دانشگاه آکسفورد شد و پس از آن با دانشکده سانت جون آکسفورد همکاری کرد.او تا 1955 در این منصب باقی ماند.

در 1964 سکته کاملی کرد،ولی درمان شد.با این حال،آثار این بیماری تا هنگام مرگ در او بود.بقیه عمر را در آکسفورد گذراند تا این که در 22 اکتبر 1971 همان جا درگذشت.

آثار او در سه زمینه عمده است:ادبیات عرب،تاریخ اسلام و اندیشه های سیاسی-دینی در اسلام.

اولین اثر او کتابی با عنوان فتوحات اعراب در آسیای میانه(1923):

The Arab Conquestsin Central Asia

است که در آن پژوهشی درباره روابط گروه های مختلف شرکت کننده در این فتوح صورت گرفته است.از جمله مقالات وی در زمینه تاریخ اسلام این هاست:

تفسیری بر تاریخ اسلام،1953،در: Journal of world History.

اهمیت اجتماعی شعوبیه،1953،در: Studia Orientalia Joanni Pedersen.

تحول نظام حکومت در آغاز اسلام،1955،در مجله: Studia Islamica.

آیین نامه مالیاتی عمر دوم،1955،در مجله: Arabica.

کتاب های سیره(زندگی نامه)در اسلام،1962(همراه با کتاب" Historians of the Middle East" ارائه شد).

گیب دو کتاب دیگر در این زمینه دارد:محمّدیه: Mohammedanism(1949)

ص:111

و گرایش های نوین در اسلام: Modern trends in Islam(1947).

در کتاب اخیر به گرایش های اسلامی نوین و معاصر می پردازد.

پایک،ادگار رویستن (1896-1980)

اهل انگلستان و از 1946-1948 رئیس شورای شهر اشر-در نزدیکی لندن-بود.در دهه 1960 به برگزاری سلسله سخنرانی های کتاب خانه شهر اشر اقدام نمود.در 1974 به پاس خدمات بیست ساله اش در سمت ریاست کمیته کتاب خانه،عنوان سخنرانی های کتاب خانه،به«سخنرانی های رویستن پایک»تغییر یافت.به خاطر دستاوردها و موفقیت های وی برگزاری این سلسله سخنرانی هنوز با نام او ادامه دارد.

Mohammed:Founder of the Religion of Islam.London:Weidenfeld and Nicolson

،1962.( Pathfinder biographies.) از جمله آثار وی:محمد بنیان گذار دین اسلام است.

آلتهایم،فرانتس (1898-1975)

6 اکتبر در فرانکفورت به دنیا آمد.تحقیقات وی در زمینه تاریخ ادیان رم،فرهنگ یونان باستان و اقوام ساحل نشین عرب و بربر آسیای مرکزی بود.

در 1936 استاد دانشگاه هاله و در 1950 استاد دانشگاه آزاد برلین بود.در 1964 با بانو پرفسور اشتیل در زمینه تاریخ زبان های باستانی ایران در سمینار شرق باستان دانشگاه مونستر همکاری می کرد.در 1965 بازنشسته شد.

از جمله آثار وی:

ص:112

1- (1) . Pike ، Edgar Royston.

2- (2) . Altheim ، Franz.

Mohammads Geburts Johr.Nouy.Clio 7-9 1955-1957.

میلاد محمد است.

بلاشر،رژی (متولد 1900-معاصر)

از اسلام شناسان برجسته فرانسوی،مترجم و مفسر قرآن و متبحّر در زبان و ادبیات عرب که در سی ام ژوئن 1900 در«مون روژ»نزدیک پاریس متولد شد.

تحصیلات خود را در کازابلانکا(مراکش)و دانشکده ادبیات الجزایر به پایان رساند و به اخذ لیسانس زبان و ادبیات عربی نایل شد(ژوئن 1922).سپس دوره دکترا در همین رشته را به پایان رسانید و پایان نامه تحصیلی اش با عنوان متنبی،شاعر عرب قرن چهارم هجری بود.

بلاشر در زمینه ادبیات عرب و قرآن کریم آثاری پدید آورده و درباره پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله کتاب مسئله محمد(پاریس،1952)را نوشته است. (2)

پارت،رودی (1901-1983)

سوم آوریل در ویتن دروف شوارتسوالد(آلمان)به دنیا آمد.در 1924 با ارائه پایان نامه ای با عنوان سیرت سیف بن ذی یزن موفق به اخذ درجه دکتری شرق شناسی از دانشگاه توبینگن گردید.از سال 1930-1935 استاد غیررسمی و از 1939 استاد رسمی دانشگاه هایدلبرگ بود.1940 کرسی مطالعات اسلامی و زبان و ادبیات سامی در دانشگاه بن را به عهده گرفخت.1941 به ارتش آلمان در شمال افریقا فراخوانده شد.1945 به اسارت امریکاییان درآمد و 1946 آزاد

ص:113

1- (1) . Blachere ، R.

2- (2) .فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و...،ج1،ص204.

3- (3) . Part ، Rudi.

گردید.از 1951 کرسی زبان و ادبیات سامی و مطالعات اسلامی در دانشگاه توبینگن را عهده دار بود و در گردآوری دائرة المعارف اسلام خدمات بسیاری ارائه کرد.1968 بازنشسته شد.

پارت نماینده آلمان در کمیته برنامه ریزی اتحادیه اروپایی عرب و اسلام شناسان و عضو انجمن تحقیقات اسلامی بمبئی بوده است.31 ژانویه 1983 در توبینگن درگذشت.

از آثار اوست:

Die Legende von derVerleihung des Prophetenmantelc(burda)an Kab Ibn Zuhair

، Der Islam 17 ،9،1928-14.روایت اهدای ردای پیامبر به کعب بن زهیر

Guillaume

، Alfred.The Life of Muhammad ، a translation of(Ibn)Ishaqs Sirat Rasul Allah.London:1955 ، Der Islam 32 ،334،1957-342.زندگانی محمد(ترجمه و نقد کتاب سیره رسول الله،اثر ابن اسحاق)

Muhammad und der Koran.Geschichte und Verk

ndigung des arabischen Propheten.Stuttgart:Kohlhammer ،1980;1976;1972;1966 ;1957.محمد و قرآن.تاریخ و دعوت به اسلام این پیامبر عربی

Recent European Research on the Life of Prophet Muhanned

، JPHs 6 ،81،1958-96.تحقیقات اخیر اروپایی درباره زندگانی محمد

Muhammad Hamidullah

، Le Proph ف te de lIslam 1-2 Paris:1959 ، WI 6 ،141،1959-143.محمد ستایش شده خداوند پیامبر اسلام. (1)

ص:114

1- (1) .فرهنگ خاورشناسان،ج3،ص8.

پطرس عالی قدر (1092-1156)

این روحانی فرانسوی و متخصص الهیات در 1092 میلادی در آورگن(در میانه فرانسه)به دنیا آمد.و در دیری نزدیک سوزیلانگ-وابسته به دیر کلونی-رشد کرد.در 1109 به دست قدیس هوگن به سلک روحانیت درآمد و به دیر وزلیه پیوست و ده سال در آن جا ماند.در 1120 رئیس دیری در دومین(نزدیک گرینوبل،در جنوب شرقی فرانسه)شد و در 22 اگوست 1122 در سی سالگی رئیس دیر کلونی شد.دیر و مجموعه کلونی را مدبّرانه اداره می کرد و در پی تماس های سیاسی اش با امرای فرانسه و اسپانیا اصلاحات وسیعی را در آن جا به انجام رساند و برای کلونی و شاخه های گوناگونش در فرانسه و اسپانیا و...بودجه های وسیع مالی قرار داد.

وی تیمی را سرپرستی کرد که قرآن را به لاتین ترجمه کردند.در کنار ترجمه قرآن به لاتین،پطرس پس از بازگشت از اسپانیا در 1143 کتابی بر ضد اسلام نوشت.با این که او خود امر ترجمه قرآن را سرپرستی می کرد،ولی نخواست زحمت خواندن آن را به خود بدهد تا بتواند بر ضد اسلام ردّی بنویسد!بلکه منشی خود پطرس پویتیه ای را-چنان که گفتیم ترجمه لاتین را خوانده بود-موظف کرد که نکات اصلی این ردّیه را مشخص کند.

پطرس پویتیه ای دو طرح برای این ردّیه ضد اسلام وضع کرد که طرح دوم برای ما باقی مانده است.از طرح چنین برمی آید که وی برای نگارش ردّیه چهار کتاب(یا مقاله)را در نظر داشته است.

در بخش اول،در این باره گفت وگو می کند که یهودیان و مسیحیان کتاب های مقدس خود را حفظ کرده اند.

ص:115

1- (1) . Petrus Venerabilis ، Pierre Le Venerable.

در بخش دوم،در مورد زندگانی پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و قرآن به گفت وگو می پردازد تا به گمان خود آنها را مورد طعن قرار دهد.

بخش سوم،شامل این است که زندگی پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله خالی از معجزات است و به همین مناسبت بحثی درباره غیب گویی دارد.

و در بخش چهارم،به این بدگویی ها ادامه می دهد و به زعم خود به بدعت ها حمله می کند! (1)

مونتگمری وات انگلیسی (متولد 1909)

دکترای فلسفه اش را با رساله جبر و اختیار در صدر اسلام گرفت و سپس به مطالعات اسلام شناسی و قرآن شناسی در ارتباط با«کلیسای پروتستان انگلیس»در بیت المقدس پرداخت.او از سال 1947 رئیس بخش مطالعات عربی و اسلامی دانشگاه ادینبورگ شد.

وات تألیفات متعددی دارد که برخی از آنها نقش گسترده ای در اندیشه اسلام شناسی غربیان داشته است.کتاب آیات شیطانی سلمان رشدی اقتباسی از یکی از آنهاست.

مهم ترین کتاب های قرآن شناسی او عبارتند از:

الف)مقدمه قرآن.

او در این کتاب به تندروی برخی مستشرقان نسبت به اقتباس قرآن از نفس حضرت محمد صلّی الله علیه و آله انتقاد می کند و لحنی ملایم تر از دیگران دارد.

ب)محمد در مکه.

ص:116

1- (1) .فرهنگ کامل خاورشناسان،ص85.

2- (2) . W.Montogomery Watt.

ج)محمد در مدینه.

د)محمد پیامبر و زمام دار.

ه(وحی اسلامی در جهان معاصر. (1)

رایش من،یان (1910-معاصر)

این اسلام شناس و ترک شناس لهستانی در 19 فوریه 1910 در ورشو به دنیا آمد.

تحصیلات خود را در مؤسّسه شرق شناسی ورشو و دانشکده ادبیات دانشگاه ورشو با درجه لیسانس در ادبیات و دیپلم شرق شناسی به پایان رساند(1935).

وی در سال 1948 دکتری مطالعات خاورشناسی را دریافت کرد.

در 1945 دانش یار مطالعات شرقی در دانشگاه ورشو شد و در سال 1955 به درجه استادی دانشگاه مزبور رسید.

از جمله آثار وی کتاب محمد و جهان اسلام است(1958) (3):

Mahomet et monde de IIslam

، 1958

پتراشک،کارل (1926-1987)

6 فوریه در پراگ به دنیا آمد.از 1946 در دانشگاه شارل پراگ زیر نظر فلیکس تاوئر استاد دستورزبان عربی و فارسی،رودلف روژینتکا استاد زبان عربی و زبان های سامی به تحصیل پرداخت.1951 با ارائه پایان نامه آثار الاحوص الانصاری دکتری گرفت.

ص:117

1- (1) -1.فرهنگ خاورشناسان،ج2،ص43.

2- (2) . Reychman ، j.

3- (3) .فرهنگ خاورشناسان،ج1،ص480.

4- (4) . Petracek ، kareL.

از آثار اوست:

Muhammad Mit I.Hrbek

، Praha:1967; Mahomet Z czeskiego Przelozyli Gr.Latuszy ski ، A.Mrozek ، Warszaw:1971 محمد(با همکاری). (1)

بازورث،کلیفرد ادموند (1925-1995)

اهل انگلستان که استاد تاریخ و ادبیات اسلامی در دانشگاه منچستر بود.در زمینه تاریخ ایران و اسلام،به ویژه عصر غزنوی و سلجوقی تحقیقاتی انجام داده است.

از جمله آثار وی کتاب شبیه سازی زندگی محمد است (3):

A Dramatisation of the Prophet Muhammads Life:Henri de Borniers Mahomet

، Numen ،105،1970،17-117.

بوسکه،ژرژ آنری

اهل فرانسه،استاد دانشکده حقوق و جامعه شناسی در الجزایر بوده است.

از آثار وی کتاب:

" Mahomet et lIslam "، selon un passage peu connu de la L ق gende Dor ق e ، AIPh.HOS 20 ،1968-137،72-144.

محمد و اسلام بنابر عبارتی از کتاب افسانه زرین(اثر ژاک دو و راژین)است. (5)

ص:118

1- (1) .فرهنگ خاورشناسان،ج3،ص76.

2- (2) . Bosworth ، Clifford Edmund.

3- (3) .فرهنگ خاورشناسان،ج2،ص98.

4- (4) . Bousquet ، George Henri.

5- (5) .فرهنگ خاورشناسان،ج2،ص426.

آرنز،کارل

در آلمان به دنیا آمد.در 1930 مقاله ای تحت عنوان مواد نصرانی در قرآن در مجله انجمن شرق شناسان آلمانی به طبع رساند.

از جمله آثار وی:

Muhammed als Religionsstifter.Leipzig:Deutsche Morgenlandische Gesellschaft

، in Kommission bei F.A.Brockhaus ،1935.محمد بانی دین است.

تامسن،ویلیام

از زندگی وی اطلاعاتی یافت نشد،امّا درباره پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله آثاری دارد که از جمله آنهاست:

Islam and the Religion of Muhammad

، MW 33 ،86،1943-113اسلام و دین محمد

Muhammad:His Life and Person

، MW 34 ،96،1944-133زندگانی و شخصیت محمد

A New Life of Mahammed

، MW 36 ،344،1946-351زندگی نامه تازه ای از محمد (3)

کارن آرمسترانگ

مستشرق معاصر آمریکایی و از صاحب نظران دین در جهان غرب است که درباره اسلام و پیامبراکرم آثاری پدید آورده است.وی هفت سال راهبه کاتولیک

ص:119

1- (1) . Ahrens ، karl.

2- (2) . Thomson ، William.

3- (3) .فرهنگ خاورشناسان،ج3،ص372.

4- (4) . karen armstrong.

بود،سپس از دیر جدا شد.درسال 1965 در دانشگاه آکسفورد لندن ادبیات کلاسیک و مدرن خوانده و دکتری اخذ کرده است.

کتاب وی تحت عنوان the live of mohammad پرفروش ترین کتاب سال آمریکا پس از حادثه 11 سپتامبر است.این کتاب از سوی کیانوش حشمتی با عنوان زندگی نامه محمد ترجمه شده و در سال 1383 انتشارات حکمت در تهران آن را به چاپ رسانده است.

کتاب های اسلام تاریخی و اسلام و مسیحیت از آثار خانم آرمسترانگ است. (1)

درمنگهم،امیل (معاصر)

اسلام شناس معروف فرانسوی،مدیر مکتب الجزایر و مؤلف بهترین کتاب درباره زندگی نامه حضرت خاتم انبیا محمدبن عبدالله صلّی الله علیه و آله است.در عرفان و تصوف اسلامی هم پژوهش کرده است.

آثار او متعدّد است و از مهم ترین آنهاست:

زندگی نامه حضرت محمد:

La Vie de Mahmet

،1929محمد و سنت اسلامی(1955) (3):

Mahomet and the eslamic tradition

،1958

ص:120

1- (1) .محمود مطهری نیا،مستشرقان و نبی اعظم صلّی الله علیه و آله.

2- (2) . Dermengham ، Em.

3- (3) .فرهنگ خاورشناسان،ج1،ص296.

6-نقد و بررسی دیدگاه مستشرقان درباره آیین پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله قبل از بعثت

اشاره

برخی خاورشناسان با استناد به بعضی از آیات قرآن کریم و برخی حوادث تاریخی،ایمان پیامبر اعظم صلّی الله علیه و آله قبل از بعثت را ردّ کرده اند.در این جا پس از نقل سخن مستشرقان،در دو بخش به نقد و بررسی این موضوع از نظرگاه تاریخ و قرآن کریم می پردازیم.

مستشرقان و دین پیامبر قبل از بعثت

گرچه مستشرقان نظر واحدی دراین باره ندارند،اما با مروری به اظهارات آنان می توان گفت:اکثر آنان اعتقادی به یکتاپرستی پیامبر پیش از بعثت ندارند.از آن جا که دائرة المعارف اسلام لیدن دیدگاه مستشرقان را به طور جامع در بر داشت،برای بیان دیدگاه ایشان درباره دین پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله این دائرة المعارف انتخاب شد.

اف.بول.و همکارانش در دائرة المعارف یاد شده چنین نوشته اند:

به دلیل ماهیت منابع و پیچیدگی های موجود در تفسیر آنها،پاسخ به مسائل

ص:121

ناظر به ظهور محمد در مقام یک اصلاحگر دینی،از جمله مشکل ترین امور است.از هر لحاظ،طبیعی ترین فرضیه این است که وی اصولا در[باور به]برخی مفاهیم دینی محیط اجتماعی خویش سهیم بوده است.آیه ای در سوره ضحی که بین دو آیه پیش گفته قرار دارد،از پیامبر می پرسد:«آیا او تو را گمراه(ضالاً)نیافت و سپس هدایت کرد»؟ 1شکل جمع همین واژه اساسی-یعنی ضالّ-در انتهای سوره معروف فاتحه(همان دعایی که اولین سوره قرآن شمرده می شود)دیده می شود:«ما را به راه راست هدایت فرما...نه راه کسانی که گمراه گردیده اند(ضالین)». 2این فرضیه در آیات دیگر قرآن بیشتر تأیید می شود؛از جمله آیه 52 سوره شوری:«نمی دانستی کتاب و ایمان چیست؟». 3و در متون سیره آمده است که محمد نامی مشرکانه-یعنی عبد مناف-بر یکی از پسرانش نهاد(که شاید صرفا نام عمویش و سرپرست محمد را-که بیشتر با کنیه اش،ابوطالب شناخته می شود-بر او نهاده باشد)و نیز دو تن از دخترانش به ازدواج دو تن از پسران عمویش عبدالعزی(ابولهب)که همواره وی را یکی از مدافعان سرسخت شرک نامیده اند،درآمدند.یکی از روشن ترین نمونه های اعتقادات سنتی اعراب که محمد پس از دعوت آشکار آن را حفظ کرد،اعتقاد به«جن»است که بارها از آن در سوره های مکی قرآن یاد شده است.مسلماً او از راه و روش اعراب باستان،پیش گویان الهام گرفته از جن و نوع خاص گفتارشان به نام سجع،که سوگندهایی مرموز و نثری مقفا داشته،تأثیر پذیرفته است. 4

ص:122

نقد و بررسی دیدگاه مستشرقان

اشاره

در نقد این دیدگاه ابتدا مستندات آن را مورد بررسی قرار می دهیم،سپس قراین تاریخی دال بر موحّد بودن پیامبر را ذکر می کنیم.

1-اظهار نظر بدون ارائه سند

نویسندگان مقاله«محمد پیامبر اسلام»دائرة المعارف مذکور بی آن که دلیلی ارائه کنند،گفته اند:طبیعی ترین فرضیه این است که وی اصولا در[باور به]برخی از مفاهیم دینی محیط اجتماعی خویش سهیم بوده است.پیش فرض این اظهار نظر این است که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله همانند دیگر انسان ها تحت تأثیر محیط زندگی خود قرار دارد؛در صورتی که ایشان برگزیده خداوند بوده و جهانی را متحول کرده است.چنین شخصیتی نباید همچون یک انسان معمولی در نظر گرفته شود.افزون بر این که از نظر تاریخ مسلّم است که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در تمام دوران زندگی قبل از بعثت خود لحظه ای بت ها را پرستش نکرد و از آیین مشرکان و بت پرستان و سنت های غلط و مراسم شرک آلود ایشان پیروی نکرد و از مردار و ذبایحی که نام خدا بر آنها ذکر نشده بود نخورد. (1)

در ادامه بحث،نمونه هایی از گزارش های تاریخی درباره این مطلب ارائه خواهد شد.

2-عدم دلالت آیات قرآن

آیات مورد استناد مستشرقان برای اثبات عدم ایمان پیامبر قبل از بعثت،هرگز مقصود آنان را تأیید نمی کند.برای روشن شدن موضوع تفسیر این آیات را مرور می کنیم:

ص:123

1- (1) .الصحیح من السیرة،ج1،ص158.

الف) وَ وَجَدَکَ ضَالاًّ فَهَدی

این یکی از آیاتی است که مستشرقان برای اثبات شرک پیامبر قبل از بعثت به آن استناد کرده اند.چنان که گذشت،مستشرقان«ضلالت»را به معنای«گمراهی»گرفته و از این آیه شرک پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله را استفاده کرده اند؛در حالی که مفسّران ضلالت را به مفهوم گمراهی به عنوان یک امر وجودی نمی دانند و برداشت مستشرقان را تأیید نمی کنند.برای روشن شدن مطلب تفسیر آیه را مرور می کنیم.

واژه«ضال»در قرآن کریم و کتاب های لغت به سه معنای گمراه،گم شده و ناشناخته آمده است،اما هیچ یک از این معانی برداشت مستشرقان را تایید نمی کند.

بر اساس معنای اوّل که«ضلالت»به مفهوم«ضد هدایت»باشد-که در آیات متعددی،از جمله در سوره حمد به این معنا به کار رفته است-بر شرک پیامبر دلالت نمی کند.زیرا ضلالت به دو گونه است:

1.به عنوان یک امر وجودی که موجب ظلمت در نفس و نقص انسان است؛مانند کفر،شرک و نفاق.ضلالت به این معنا قابل کم و زیاد شدن است.خداوند می فرماید: إِنَّمَا النَّسِیءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ . (1)

2.به عنوان امر عدمی،بدین معنا که نفس فاقد هدایت و رشد است؛همانند طفلی که هنوز آموزش ندیده و رشد علمی و اخلاقی پیدا نکرده است.اطلاق«ضالّ»بر این کودک به معنای دوم است.

با توجه به دلایل و قراین،مراد از واژه«ضالّ»در آیه مورد بحث معنای دوم است؛یعنی ای رسول خدا!تو در اوایل عمرت هدایت نداشتی و خداوند تو را هدایت کرد و به این مقام نبوّت رساند.این اشاره دارد به یک قانون عمومی که

ص:124

1- (1) .توبة،آیه37.

برای همه موجودات و ممکنات جاری است.هیچ موجودی ذاتا دارای چیزی نیست و همه چیز از طرف خداوند به او اعطا می شود.آیه شریفه سوره طه به این حقیقت اشاره دارد: قالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطی کُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی ؛ (1)پروردگار ما آن خدایی است که هر چیزی را آفرید،سپس هدایت کرد.

بنابر این،آیه وَ وَجَدَکَ ضَالاًّ فَهَدی به یکی از نعمت های الهی به پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله اشاره دارد و مفسران قرآن همین معنا را از آیه استفاده کرده اند.

علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر آیه مذکور می گوید:

مراد از ضلال در این جا گمراهی نیست،بلکه عدم هدایت است.منظور از هدایت نداشتن رسول خدا صلّی الله علیه و آله حال خود آن جناب است،یا صرف نظر از هدایت الهی می خواهد بفرماید:اگر هدایت خدا نباشد،تو و هیچ انسان دیگری از پیش خود هدایت ندارید،مگر به وسیله خدای سبحان؛پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله نیز با قطع نظر از هدایت خداوند،ضاله و بی راه بود،هر چند هیچ روزی از هدایت الهی جدا نبوده و از لحظه آفریده شدنش ملازم با آن بود.در نتیجه آیه شریفه در معنای این آیه است: ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لاَ الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا :تو نه کتاب را می دانستی و نه ایمان را(از محتوای قرآن و اسلام قبل از نزول وحی آگاه نبودی)ولی ما آن را نوری قرار دادیم که با آن هرکس از بندگانمان را بخواهیم،هدایت می کنیم. (2)سخن حضرت موسی نیز از همین باب است که بنا به حکایت قرآن کریم فرمود: فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضّالِّینَ یعنی هنوز به هدایت رسالت اهتدا نشده بودم.

نزدیک به این معنا گفتار برخی مفسران است که گفته اند:مراد از ضلالت،از دست دادن علم است؛همچنان که در آیه أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتُذَکِّرَ

ص:125

1- (1) .طه،آیه50.همچنین ر.ک:اعراف،آیه43؛شعراء،آیه78؛اعلی،آیه 2 و3.

2- (2) .شوری،آیه52.

إِحْداهُمَا الْأُخْری ضلالت به این معنا آمده و مؤید آن این آیه است: وَ إِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلِینَ . (1)

نویسندگان تفسیر نمونه دراین باره می نویسند:

روشن است که پیامبر قبل از رسیدن به مقام نبوت و رسالت فاقد این فیض الهی بود.خداوند دست او را گرفت و هدایت فرمود و به این مقام نشاند؛چنان که در آیه 3 سوره یوسف می خوانیم: نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِما أَوْحَیْنا إِلَیْکَ هذَا الْقُرْآنَ وَ إِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلِینَ ؛ما بهترین داستان ها را برای تو از طریق وحی این قرآن بازگو کردیم،هر چند پیش از آن از غافلان بودی.

مسلما اگر هدایت الهی و امدادهای غیبی دست پیامبر را نمی گرفت،او هرگز به سرمنزل مقصود راه نمی یافت.

بنابر این مقصود از ضلالت در این جا نفی ایمان،توحید،پاکی و تقوا نیست،بلکه به قرینه آیاتی که به آن اشاره شد،نفی آگاهی از اسرار نبوت و قوانین اسلام و آشنا نبودن با این حقایق بود-همان گونه که بسیاری از مفسران گفته اند-ولی بعد از بعثت به کمک پروردگار بر همه این امور واقف شد و هدایت یافت. (2)

همچنین اگر«ضلالت»به معنای«گم شده»یا«فراموش شده»باشد،باز مقصود مستشرقان را ثابت نمی کند.این احتمال نیز در تفسیر آیه داده شده است؛چنان که«ضالّ»در حدیث شریف«الحکمة ضالّة المؤمن»به این معنا است. (3)

ضلالت در آیه 10 سجده هم به همین مفهوم است:منکران معاد گفتند: أَ إِذا ضَلَلْنا فِی الْأَرْضِ أَ إِنّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ ؛هنگامی که در زمین پنهان و غایب شدیم،خلقت نوینی خواهیم یافت؟

ص:126

1- (1) .المیزان،ج20،ص311.

2- (2) .تفسیر نمونه،ج27،ص104.

3- (3) .نهج البلاغه،کلمات قصار80.

بنابر این معنای آیه این است:ای پیامبر!تو گم شده بودی و ما تو را به مقصد راهنمایی کردیم.

کتب تاریخ و سیره نیز تایید می کنند که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله چند بار در کودکی گم شده بود.یک بار در دره های مکّه،آن گاه که در حمایت عبدالمطلب بود،بار دیگر زمانی که مادر رضاعی او«حلیمه سعدیه»پس از پایان دوران شیرخواری،ایشان را به سوی مکه می آورد تا به عبدالمطلب دهد و مرتبه سوم،آن هنگام که با عمویش ابوطالب در شبی تاریک با قافله ای به سوی شام می رفت و خداوند در همه این موارد او را هدایت کرد و به آغوش پرمهر جدّ یا عمویش رساند. (1)

همچنین اگر واژه«ضالّ»به معنای گمنامی باشد،بر عدم ایمان پیامبر قبل از بعثت دلالت نمی کند و معنای آیه چنین می شود:تو گمنام بودی،ما تو را بلندآوازه کردیم.این احتمال نیز درباره آیه داده شده است.مؤید این احتمال آیات سوره ضحی است:

أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ* وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ* اَلَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ* وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ؛ 2 امام رضا علیه السّلام همین معنا را از آیه استفاده کرده است و به«ابن جهم»می فرماید:

قال الله عزّوجلّ لنبیه محمّد صلّی الله علیه و آله: أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی یقول:«ألم یجدک»وحیداً فآوی إلیک الناس«وَ وَجَدَکَ ضالاً»یعنی عند قومک«فَهَدی»أی هَداهم إلی معرفَتِک؛ (2)خداوند متعال به پیامبرش محمد صلّی الله علیه و آله فرمود:آیا من تو را یتیم نیافتم،پس پناه دادم.می فرماید:من تو را تنها یافتم،پس پناهگاه مردم قرار دادم.و تو را نزد بستگانت گمنام دیدم و مردم را با مقام تو آشنا کردم.

ص:127

1- (1) .السیرة الحلبیة،ج1،ص131.

2- (3) .بحارالانوار،ج16،ص142.

ب) وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ 1

خداوند متعال در این آیه به پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله می فرماید:و از پلیدی ها بپرهیز.

مستشرقان از آیه برداشت کرده اند که پیامبر زمینه بت پرستی داشته است.ازاین رو خداوند پس از بعثت به او فرمان می دهد که از بت پرستی پرهیز کن.

حال اگر در موارد استعمال کلمه«رجز»در قرآن دقت شود،این معنا از آیه استفاده نمی شود.در قرآن رجز به سه معنا به کار رفته است:عذاب،پلیدی و بت.

قرآن واژه رجز«به کسر»را نُه مورد به کار برده و در همه این موارد-به جز یک مورد-به معنای«عذاب»است.این موارد عبارتند از:بقره،آیه 59،اعراف،آیه 134 و135 و162،انفال،آیه 11،سبأ،آیه 5،جاثیه،آیه 11 و عنکبوت،آیه 34.

رُجز(بضمّ راء)یک بار در قرآن استعمال شده و آن همین مورد است که درباره آن بحث می شود. (1)و از این آیه استفاده نمی شود که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله قبل از بعثت موحّد نبوده است.

توضیح آن که رجز اگر به معنای عذاب باشد،به این معناست که از آن چه موجب عذاب می شود،پرهیز کن.این از باب تعلیم به امت پیامبر است در صورت خطاب به پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله؛همانند آیات ...فَلا تَکُونَنَّ ظَهِیراً لِلْکافِرِینَ 3 و ...لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ... ؛ (2)

در این صورت،آیه بر وجود زمینه شرک و بت پرستی در پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله دلالت ندارد.

ص:128

1- (2) .مدّثر،آیه 5.

2- (4) .زمر،آیه65.

اما اگر به معنای پلیدی و قذارت باشد،پلیدی ها دو قسم اند:مادّی و معنوی و احتمال دارد مراد پلیدی مادّی باشد؛چنان که در روایات آمده است:ابوجهل به یکی از مشرکان دستور داد شکمبه گوسفند به حضرت بپاشد و او این کار را انجام داد و خداوند به پیامبر اکرم فرمان می دهد لباسش را از این آلودگی ها پاک سازد.

حال اگر مراد پلیدی معنوی باشد،یعنی از صفات مذموم دوری کن که این تعلیم به امت است با مخاطب قرار دادن پیامبراکرم صلّی الله علیه و آله و دلالتی بر مشرک بودن پیامبر قبل از بعثت ندارد.

اما اگر رجز به معنای بت باشد نیز نمی توان از آن استفاده کرد که پیامبر قبل از بعثت مشرک بوده است؛چه این که این آیات در زمانی نازل شده است که ایشان با تمام وجود با بت و بت پرستان مبارزه می کرده است و معنا ندارد در این دوره خداوند بگوید:از بت پرهیز کن.

ج) ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لاَ الْإِیمانُ

آیه دیگر مورد استناد مستشرقان که موهم مؤمن نبودن پیامبر قبل از بعثت است،آیه 52 سوره شوری است: وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لاَ الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ ؛

همان گونه(که بر پیامبران پیشین وحی فرستادیم)بر تو نیز روحی را بفرمان خود وحی کردیم.تو پیش از این نمی دانستی کتاب و ایمان چیست(و از محتوای قرآن آگاه نبودی)؛ولی ما آن را نوری قرار دادیم که با آن هر کس از بندگان خویش را بخواهیم هدایت می کنیم؛و مسلّماً تو به سوی راه راست هدایت می کنی.

این آیه درصدد ردّ سخن کسانی است که می گفتند:قرآن سخنی است که بشر به پیامبر آموخته است یا می گفتند:ساخته ذهن پیامبر است.به این شبهه در آیات دیگر نیز اشاره شده است:

ص:129

قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ* وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ؛ 1

بگو آن را روح القدس از جانب پروردگارت به حق نازل کرده است تا افراد با ایمان را ثابت قدم گرداند،و هدایت و بشارتی است برای عموم مسلمین.ما می دانیم آنها می گویند:این آیات را بشری به او می آموزد؛در حالی که زبان کسی که این ها را به او نسبت می دهند،عجمی است،ولی این(قرآن)زبان عربی آشکار است.

وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذا إِلاّ إِفْکٌ افْتَراهُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً* وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً* قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحِیماً؛ 2

و کافران گفتند:این فقط دروغی است که او ساخته و گروهی او را بر این کار یاری داده اند.آنها(با این سخن)ظلم و دروغ بزرگی را مرتکب شدند.و گفتند:این همان افسانه های پیشینیان است که وی آن را رونویس کرده و هر صبح و شام بر او املا می شود.بگو:کسی آن را نازل کرده است که اسرار آسمان ها و زمین را می داند.او غفور و رحیم است.

بنابر این آیه کریمه در صدد بیان این است که قران کلام خداوند است: وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ... .همچنین این که دارایی پیامبر اکرم از علم و ایمان،از خداست و پیش تر نداشته است.

برخی دیگر از مفسران دراین باره چنین نوشته اند:

ص:130

تو پیش از این از کتاب و ایمان آگاه نبودی،ولی ما آن را نوری قرار دادیم که به وسیله آن هر کس از بندگان خویش را بخواهیم هدایت می کنیم.

این لطف خدا بود که شامل حال تو شد و این وحی آسمانی بر تو نازل گشت و ایمان به تمام محتوای آن پیدا کردی...بعضی از کج اندیشان چنین پنداشته اند که این جمله نشان می دهد پیامبر قبل از نبوت ایمان به خدا نداشت،در حالی که معنی آیه روشن است؛می گوید:«قبل از نزول قرآن،قرآن را نمی دانستی و به محتوا و تعلیمات آن آگاهی و ایمان نداشتی».این تعبیر هیچ منافاتی با اعتقاد توحیدی پیامبر و معرفت عالی او و آشنایی اش به اصول عبادت و بندگی او ندارد.خلاصه،عدم آگاهی به محتوای قرآن مطلبی است و عدم معرفة الله مطلب دیگر.

زندگی شخص پیامبر قبل از دوران نبوت نیز گواه زنده این معنی است.امیر مؤمنان علی علیه السّلام می فرماید:«ولقد قرن الله به صلّی الله علیه و آله من لدن ان کان فطیما اعظم ملک من ملائکته،یسلک به طریق المکارم ومحاسن اخلاق العالم لیله ونهاره»؛از همان زمان که رسول خدا از شیر باز گرفته شد،خداوند بزرگ ترین فرشته از فرشتگانش را با او قرین ساخت تا شب و روز وی را به راه های مکارم و طرق اخلاق نیک سوق دهد. (1)

د) ما کُنْتَ تَرْجُوا...

آیه دیگری که مشابه آیه پیشین است و مستشرقان آن بر عدم ایمان پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله قبل از بعثت استناد کرده اند،آیه 86 سوره قصص است:

وَ ما کُنْتَ تَرْجُوا أَنْ یُلْقی إِلَیْکَ الْکِتابُ إِلاّ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ ظَهِیراً لِلْکافِرِینَ؛

تو هرگز امید نداشتی که این کتاب آسمانی به تو القا گردد،ولی رحمت پروردگارت چنین ایجاب کرد.اکنون که چنین است،هرگز از کافران پشتیبانی مکن.

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می نویسد:

ص:131

1- (1) .تفسیر نمونه،ج20،ص505.

معنای آیه این است:خدا تو را به سوی معاد و آن چه آرزویش داشتی برمی گرداند؛همان طور که قرآن را بر تو نازل کرد،با این که هیچ انتظارش را نداشتی.

بعضی از مفسرین گفته اند:آیه مورد بحث ربطی به وعده قبلی ندارد و جمله ای است ابتدایی که نعمت خدا را به یاد رسول خدا صلّی الله علیه و آله می اندازد.

این وجه اخیر هم وجه خوبی است.به این بیان که بگوییم:بعد از آن که خدای تعالی آن جناب را وعده داد که به معاد برگرداند و در آن معاد یادش بلند شود و دعوتش از همه ادیان بیشتر پیشرفت کند و دینش عالم گیر شود،اینک در این آیه آن روشی را که بر وی لازم است پیش بگیرد و در آن جد و جهد و مراقبت کند،برایش ترسیم می کند و می فهماند که کتاب نازل کردن بر تو یک امر عادی مانند سایر حوادث عادی نیست که کسی قبلا امیدوار آن و در انتظارش بوده باشد،بلکه رحمتی است خاصه از ناحیه خدای تعالی و همان وعده ای است که در آیه إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ... داده بود؛پس بر آن جناب واجب است که در قبال این نعمت و نعمت پیشرفت دینش و رسیدن آن به نهایتی که لازم بود برسد،کفار را یاری و اطاعت نکند و همواره به سوی پروردگار خویش بخواند و خود از مشرکین نباشد؛یعنی با خدا هیچ خدای دیگر را نخواند.

جمله ...إِلاّ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ... استثنایی است منقطع و معنایش این است:لیکن رحمتی از پروردگارت به تو القا شده،نه یک امر عادی که نظیرش توقع برود.

و جمله ...فَلا تَکُونَنَّ ظَهِیراً لِلْکافِرِینَ تفریعی است بر جمله ...إِلاّ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ... و معنایش این است:وقتی القاء قرآن به تو رحمتی بود از پروردگارت که مافوق انتظارت بود که به شخص تو اختصاص داده،پس از کفار بیزاری جوی و معین و یاور آنان مباش. (1)

بنابر این،آیه شریفه نیز ارتباطی به ایمان و عدم ایمان پیامبر قبل از بعثت ندارد.

ص:132

1- (1) .المیزان فی تفسیر القرآن،ج16،ص88.

3-شواهد تاریخی موحّد بودن پیامبر(قبل از بعثت)

اشاره

منابع روایی و تاریخی،نه تنها مشارکت پیامبر در رفتارها و سلوک مشرکانه هم عصرانش را تأیید نکرده اند بلکه اخبار انزجار پیامبر از بت ها و باورهای مشرکانه را منعکس نموده اند.

در این جا نمونه هایی از گزارش های تاریخی در این باره را ارائه می کنیم.

الف)برائت از بت ها

پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله از بت ها بیزار بوده است.در این باره مواردی در تاریخ گزارش شده است:

1.پیامبر در سه سالگی از حلیمه(مادر رضاعی اش)پرسید:چرا در روز برادرانم را نمی بینم؟او پاسخ داد:آنان روزها شترها را به چرا می برند.اگر تو هم نیز مایل باشی،می توانی با آنان بروی.حضرت پذیرفت.فردا صبح هنگامی که می خواست از خانه خارج شود،حلیمه او را روغن مالید و به چشمان مبارکش سرمه کشید و گردن بندی که در آن حرزی یمانی بود،به گردنش آویخت.پیامبر آن را از گردن بیرون آورد و فرمود:من به این گردن بند نیاز ندارم؛با من کسی هست که مرا حفظ می کند. (1)

2.در سفر نخست پیامبر به شام.بحیرا،راهب مسیحی،به حضرت گفت:ای جوان!تو را به حق لات و عزی سوگند می دهم،از آن چه می پرسم مرا پاسخ دهی.پیامبر فرمود:به لات و عزی از من چیزی طلب نکن زیرا نزد من چیزی مبغوض تر از آنها نیست.راهب گفت:تو را سوگند می دهم به خداوند،مرا از

ص:133

1- (1) .کازروتی،المنتقی،الباب الثانی من القسم الثانی و بحارالانوار،ج15،ص392.

آن چه می پرسم پاسخ ده.حضرت فرمود:از هر چه می خواهی بپرس. (1)

همچنین برخی از کتب تاریخی و روایی نقل کرده اند:پیامبر اکرم در سفر دومی که برای تجارت با اموال خدیجه به شام رفته بود،با مردی درباره کالایی که خریده بود،اختلاف پیدا کرد.او به حضرت گفت:به لات و عزی قسم بخور.

پیامبر فرمود:من هرگز به آنها سوگند نخورده ام و همواره از آنها اعراض کرده ام.(در روایت دیگری نقل شده است که حضرت فرمود:عرب کلامی به من نگفته است که برای من از این سخن سنگین تر باشد).

آن مرد گفت:حرف،حرف توست و حق با توست.سپس رو به«میسره»غلام خدیجه کرد و گفت:سوگند به خدا او پیامبر است! (2)

ب)عبادت خدا قبل از بعثت

مورخان اتفاق نظر دارند که پیامبر قبل از بعثت چند ماه از سال را در غار حرا به عبادت می پرداخت.امیرمؤمنان علی علیه السّلام دراین باره می فرماید:

«ولقد کان یجاورُ فی کلِّ سنة بحراء،فأراه ولایراهُ غیری»؛ (3)هر سال مدتی در کوه حرا ساکن می شد و جز من کسی او را نمی دید.

همچنین در وصف این دوره از حیات پیامبر می فرماید:

«ولقد قرَن اللّهُ به صلّی الله علیه و آله من لدُنْ أن کان فطیماً أعظم مَلک من ملائکته یسلک به طریق المکارم ومحاسنَ أخلاق العالم،لیله ونهاره»؛ (4)از همان زمان که رسول خدا از

ص:134

1- (1) .الطبقات الکبری،ج1،ص154 و السیرة النبویة،ج1،ص182.

2- (2) .الطبقات الکبری،ج1،ص156 و بحار الانوار،ج16،ص18.

3- (3) .نهج البلاغه،خطبه192.

شیر بازگرفته شد،خداوند بزرگ ترین فرشته از فرشتگانش را با او قرین ساخت تا شب و روز وی را به راه مکارم و زیبایی های اخلاق سوق دهد.

نیز در گزارش های تاریخی آمده است که پیامبر پیش از بعثت بارها حج گزارد و مناسک آن را دور از چشم قریش به شکل صحیح(نه مانند مشرکان)انجام می داد.

امام صادق علیه السّلام می فرماید:«حجَّ رسولُ اللّه صلّی الله علیه و آله عشر حجَّات مُستتراً فی کُلِّها (1)[و فی روایة]عشرین حجة»؛ (2)رسول خدا صلّی الله علیه و آله ده حج(و در روایتی:بیست حج)به طور پنهانی(دور از چشم مشرکان)انجام داد.

دلیل این پنهان کاری آن بوده است که پیامبر نمی خواسته مانند قریش مناسک حج و عمره را انجام دهد. (3)

این وقایع که شمار آنها کم نیست،بهترین دلیل بر ایمان پیامبر اکرم قبل از بعثت است.مگر ممکن است کسی که فرشتگان الهی از او مراقبت می کنند،از مسیر حق خارج شود و به جای بندگی خداوند بت پرستی کند!

نکته دیگر آن که پیامبر اسلام برترین پیامبر الهی بوده است و به تصریح قرآن کریم برخی از پیامبران در کودکی به نبوت رسیده اند.چگونه ممکن است پیامبر اعظم نه تنها به آن مقام نرسیده،بلکه مشرک بوده باشد!

قرآن کریم درباره حضرت یحیی بن زکریا می فرماید: یا یَحْیی خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا . (4)و درباره عیسی بن مریم می فرماید: قالَ إِنِّی عَبْدُ اللّهِ آتانِیَ

ص:135

1- (1) .وسائل الشیعة،ج8،ص88،أبواب وجوب الحج.

3- (3) .سیدالمرسلین،ج1،ص84.

4- (4) .مریم،آیه12.

اَلْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا* وَ جَعَلَنِی مُبارَکاً أَیْنَ ما کُنْتُ وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا . (1)

حضرت عیسی در گهواره اصول و فروع دینش را برای مردم بیان کرد.چگونه ممکن است پیامبر اعظم تا چهل سالگی به خداوند ایمان نداشته باشد!

برای تکمیل این بحث،سخن برخی مورخان جالب توجه است.ابن هشام می گوید:

عبیدبن عمیرگوید:رسم رسول خدا صلّی الله علیه و آله چنان بود که هر سال یک ماه در غار کوه حرا معتکف می شد.این کار را افراد اهل عبادت خداوند در زمان جاهلیت انجام می دادند.

در این یک ماه،آن حضرت مجاورت کوه حرا را برمی گزید و به مستمندان و مساکینی که آن جا به نزدش می رفتند،غذا می داد.پس از پایان یک ماه به شهر مکه بازمی گشت و نخست کنار کعبه می رفت و هفت بار یا بیشتر دور آن طواف می کرد،سپس به خانه خویش می رفت.

تا سالی که به رسالت مبعوث شد،طبق معمول همه ساله ماه رمضان بود که برای اعتکاف و عبادت با اهل خانه خود به سوی حرا کوچ می کرد.و همچنان تا شبی که خدای تعالی او را به رسالت گرامی داشت،به عبادت مشغول بود.در آن شب جبرئیل بر او نازل شد. (2)

علامه مجلسی می نویسد:

در روایات بسیاری وارد شده است که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله همواره طواف می کرد و در حرا خداوند را عبادت می نمود.و نقل شده است حضرت هنگام غذا خوردن آداب خاصی را مانند حمد خداوند و امور دیگر را رعایت می کرد.علاوه بر این ها چگونه قابل قبول است که خداوند چهل سال برترین پیامبر خود را بدون عبادت به حال خود رها کند! (3)

ص:136

1- (1) .مریم،آیه30 و31.

2- (2) .السیرة النبویة،ج1،ص236.

3- (3) .بحارالانوار،ج18،ص280.

نویسندگان صحاح شش گانه نیز به این مطلب تصریح کرده اند که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله هر سال مدتی در حرا خلوت می کرد و به عبادت می پرداخت. (1)

بنابر این،ایمان پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله قبل از بعثت از امور مسلم است و شبهه ای در آن نیست.

4-ضعیف بودن قراین ارائه شده

نویسندگان مقاله«محمد صلّی الله علیه و آله پیامبر اسلام»برای تأیید ادعای خود درباره دین پیامبر قبل از بعثت،دو قرینه تاریخی ارائه کرده اند.الف:پیامبر صلّی الله علیه و آله نام مشرکانه«عبد مناف»را بر یکی از پسرانش نهاد.ب:دو تن از دخترانش را به ازدواج دو تن از پسران عمویش عبدالعزی(ابولهب)که از مدافعان سرسخت شرک بود درآورد.

در پاسخ به نکته نخست باید گفت" بیشتر مورّخان و نسب شناسانی که در سیره نگاری و علم انساب پیشرو بوده اند،این مطلب را تأیید نکردند که پیامبر اسامی شرک آلودی را برای فرزندانش برگزیده باشد؛تنها ابن حزم اندلسی در روایتی مرسل یادآور می شود که پیامبر در عصر جاهلی دو فرزند با اسامی پیش گفته داشته است.

افزون بر این،صالحی شامی در کتاب سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد و همه روایات مربوط به پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله را گردآوری،فهرست بندی و بررسی کرده است. (2)

وی پس از بررسی روایات این روایت که پیامبر فرزندانی با نام عبد مناف و

ص:137

1- (1) .صحیح بخاری،ج1،ص2؛مسند احمد،ج6،حدیث233.

2- (2) .صالحی شامی،سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد،ج11،ص16.

یا عبدالعزی داشته است را ضعیف می داند و می نویسد:هیچ یک از راویان ثقه این گزارش را تأیید نکرده اند. (1)همچنین ذهبی در المیزان،و الحافظ در کتاب اللسان و مقریزی در کتاب الدمتاع این روایت را مخدوشش می دانند. (2)

درباره ازدواج دختران پیامبر با دو تن از پسران عمویش،باید یادآور شد که تزویج دختران برای فرزندان ابولهب،هرگز به معنای همرأیی پیامبر صلّی الله علیه و آله با بینش مشرکانه وی نیست؛زیرا بیش از بعثت،مرز میان شرک و یکتاپرستی به گونه ای که پس از بعثت مطرح شد،نبود.ضمناً علامه سید جفعر مرتضی عاملی با تحقیقات گسترده ثابت کرده است که پیامبر اکرم دختری جز فاطمه علیها السّلام نداشته است و افرادی که به نام دختران پیامبر صلّی الله علیه و آله معرفی می شوند دختران خواهر حضرت خدیجه و پرورش های پیامبر هستند. (3)

شریعت پیامبر قبل از بعثت

از آن چه گذشت روشن شد که پیامبر پیش از بعثت،مؤمن و موحد بوده است.اما در این که ایشان پیش از رسالت پیرو شریعت یکی از پیامبران پیش از خود بوده است یا خیر،به شریعت نوح،ابراهیم یا عیسی ایمان داشته یا شریعت دیگری و یا اساساً پیرو هیچ شریعتی نبوده است،دانشمندان مسلمان اختلاف نظر دارند. (5)عبدالجبار،غزالی و سید مرتضی در این باره توقف کرده و نظری نداده اند.

ص:138

1- (1) .همان،ص18.

2- (2) .ر.ک:همان،ص17.

3- (3) .عاملی،سید جعفر مرتضی،الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلّی الله علیه و آله،ج2،ص210-220.

4- (4) .جهت اطلاعات در این زمینه ر.ک:الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلّی الله علیه و آله،ج2،ص195-198و تاریخ تحقیقی اسلام،یوسفی غروی،ج1،ص302-307.

5- (5) .تاریخ الخمیس،ج1،ص254.

علامه مجلسی بر اساس روایات،معتقد است که پیامبر پیش از بعثت،و از همان ابتدای کودکی پیامبر مؤید به روح القدس؛ (1)بود و فرشته با او سخن می گفت و او صدای فرشته را می شنید و او را در خواب می دید.پس از گذشت چهل سال از عمرش به رسالت مبعوث شد:فرشته آشکارا با او سخن گفت و قرآن بر او فرود آمد و به تبلیغ مأمور شد.مجلسی تأکید دارد که این مطلب از آثار معتبر و اخبار مستفیض (2)برایش حاصل شده است. (3)

برای اثبات نبوت رسول اکرم صلّی الله علیه و آله از سنین خردسالی به آیات قرآن نیز استدلال کرده اند که از زبان عیسی بن مریم می فرماید: قالَ إِنِّی عَبْدُ اللّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا* وَ جَعَلَنِی مُبارَکاً أَیْنَ ما کُنْتُ وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا ؛ (4)منم بنده خدا،به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است؛و هر جا که باشم،مرا با برکت ساخته و تا زنده ام به نماز و زکات سفارش کرده است.

خداوند متعال درباره یحیی علیه السّلام نیز می فرماید: ...وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا ؛ (5)و از کودکی به او نبوت دادیم.

اگر به این آیات،اخبار فراوانی را بیفزاییم که در میان آنها اخبار صحیح نیز هست-همانند روایت«یزید کناسی»در کافی که می گوید:«خداوند به هیچ پیامبری فضیلت و کرامت و معجزه ای اعطا نفرمود،مگر آن را به پیامبر اسلام عطا

ص:139

1- (1) .مقصود از روح القدس جبرئیل است چنان که در آیه 102 سوره نحل«نزّله روح القدس»منظور از روح القدس جبرئیل می باشد.

2- (2) .خبر مستفیض به خبری گفته می شود که از نظر اعتبار به حدّ تواتر نرسیده باشد اما راویان آن متعدد باشند.

3- (3) .بحارالانوار،ص 278 و279.

4- (4) .مریم،آیه30-31.

5- (5) .مریم،آیه12.

کرد-به این نتیجه می رسیم که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله در خردسالی از سوی خداوند متعال به«نبوت»رسید. (1)سپس در چهل سالگی برای همه مردم به«رسالت»مبعوث شد. (2)

به هر روی باید این روایات به اثبات برسد تا بتوان مطابق مضمون آن بر نبوت رسول اکرم صلّی الله علیه و آله از سنین خردسالی استدلال کرد.البته این در صورتی است که دلالت آن قطعی و نهایی باشد.

البته این نکته قابل یادآوری است که علامه امینی همانند علامه مجلسی رحمه الله به این روایت استدلال نموده که حضرت محمد صلّی الله علیه و آله زمانی پیامبر بود که آدم هنوز خلق نشده بود.وی این روایت را از چندین منبع غیرشیعی آورده است. (3)

ص:140

1- (1) .بحارالانوار،ج1،ص278 و279.

2- (2) .همان،277-281.

3- (3) .الغدیر،ج9،ص287.

7-بررسی دیدگاه مستشرقان درباره درس ناخواندگی پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله

درآمد

یکی از ویژگی های پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله که مؤید فرستاده شدن او از جانب خداوند و مورد عنایت خدا بودن است،این است که او بدون سواد خواندن و نوشتن سخنانی می گفت که هیچ کس نمی توانست مانند آن را بیاورد.این حقیقتی است که مسلمانان بر اساس آیات قرآن و روایات اهل بیت و منابع تاریخی به آن معتقدند؛اما مستشرقان در مورد این که پیامبر خواندن و نوشتن می دانست یا خیر،پاسخ های متفاوتی داده اند.برخی همانند دانشمندان مسلمان«امی بودن»پیامبر اکرم را قبول دارند و برخی دیگر در صدد توجیه واژه«امی»برآمده و درس ناخواندگی حضرت را نپذیرفته اند.

در این جا دلایل و شواهد خاورشناسانی که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله را توانا بر خواندن و نوشتن می دانند،بررسی و نقد می کنیم و سخن موافقان را به عنوان مؤید دیدگاه دانشمندان مسلمان می آوریم.

ص:141

سخنان مستشرقان درباره درس ناخواندگی پیامبر

مستشرقانی که به درس ناخواندگی پیامبر باور ندارند،دلایلی ارائه کرده اند که در این جا دو مورد از آنها را که نسبت به این دلایل فراگیر است،مرور می کنیم.

اف.بول و همکارانش در دایرة المعارف اسلام(لیدن)دراین باره می نویسند:

در قرآن،عقاید دینی نوینی که محمد اعلام کرد،با اهل کتاب پیوند دارد که این تعبیر(اهل کتاب)اشاره به جوامع یهودی و مسیحی دارد.قرآن بارها تأکید ورزیده است که بین آموزه هایش با تعالیم یهود و مسیحیت توافق وجود دارد و این تأکیدها نشان می دهد که محمد از پیوند بین آنها آگاه بوده است.در یک عبارت مهم-یعنی آیه 94 سوره یونس-قرآن حتی مخالفان محمد را به مبارزه می طلبد که به اهل کتاب رجوع کنند تا شواهد محکمی بر صدق پیام وی بیابند:اگر شما درباره آن چه وحی کرده ایم تردید دارید،از آنان که پیش از شما«کتاب»را خوانده اند بپرسید.طی سال های حضور محمد در مکه کاملاً روشن است که وی در فکر بنانهادن دین جدیدی نبود؛وظیفه او تنها إنذار بود؛ (1)یعنی وظیفه داشت اعراب را که قبلاً پیامبری بر آنان فرستاده نشده بود،از نزدیک شدن روز جزا آگاه سازد. (2)این انذار که قبلاً به طور مستقیم به اعراب ارائه نشده بود،اکنون به منزله یک قرائت عربی روشن(قرآن عربی)اعلام می شد تا امت محمد از خشم الهی نجات یابند.بنابراین یهودیان و مسیحیان باید واقعیت تبلیغ او را تصدیق کنند. (3)زیرا همین وحی قبلاً برای آنان نیز نازل شده بود.

ص:142

1- (1) .ذاریات،آیه50؛مدثر،آیه2؛نازعات،آیه45؛عبس،آیه11؛غاشیة آیه21 و آیات بعد.

2- (2) .انعام آیه157؛قصص،آیه46؛سجده،آیه3؛سباء،آیه44؛یس،آیه6.

3- (3) .یونس،آیه94؛نحل،آیه43؛انبیاء،آیه7؛شعراء،آیه197؛قصص،آیه52 و غیره.

در این بستر است که معنای واژه امّی-که غالبا مورد بحث است-به بهترین شکل فهمیده می شود.این واژه آن گونه که در آیه 157 سوره اعراف درباره محمد به کار رفته ظاهراً به معنای«کسی که قبلا کتاب خدا به او ارائه نشده»و نقطه مقابل«اهل کتاب»است؛یعنی کسانی که نسخه هایی از کتاب خدا(کتاب الله)را به زبان خودشان داشتند.محمد صرفا تا پیش از تهیه نسخه مکتوب برای امتش (1)پیامبری امّی بود.این تفسیر تأثیری بر مسئله توانایی یا عدم توانایی خواندن و نوشتن محمد ندارد؛جز این که بگوییم واژه مزبور احتمالا به طور تلویحی به معنای عدم توانایی او بر خواندن کتب مقدس یهودیان و مسیحیان بوده است.وی در مقام یک بازرگان حتما تا اندازه ای دانشِ خواندن و نوشتن عربی داشته است.در یک متن کلیدی درباره این مسئله-یعنی آیات 5 تا 6 سوره فرقان-از مخالفان محمد نقل می شود که می گویند:«او داستان هایی از قدما نگاشته است(اکْتَتَبَ)که صبح و شام بر او خوانده می شوند»و قرآن این اتهام را انکار نمی کند؛ (2)اما صرفا تأکید دارد که آن چه محمد تلاوت می کند،از سوی خداوند الهام شده است.تنها بعدها در محافل متکلمان،واژه امّی معنای رایج کنونی(بی سواد)را یافت تا شاهدی باشد از کتاب مقدس بر آموزه معجزه محمد در دریافت وحی خداوند از طریق جبرئیل. (3)

رژی بلاشر(19001973)خاورشناس فرانسوی و صاحب تألیفاتی چون در آستانه قرآن،درآمدی بر قرآن،ترجمه قرآن به ترتیب موجود و ترجمه قرآن به ترتیب نزول است.او در کتاب در آستانه قرآن درباره این که آیا پیامبر با خواندن و نوشتن آشنا بوده یا نه،می نویسد:

ص:143

1- (1) .دائرة المعارف اسلام،لیدن،مدخل القرآن،ص 403 و404.

2- (2) .در آیه 6 سوره فرقان.

3- (3) .تصویر پیامبر در دائرة المعارف اسلام،ص54.

امروز دیدگاه ثابت میان مسلمانان این است که محمد هرگز با خواندن و نوشتن آشنایی نداشت.سپس تأکید می کند که این دیدگاه.بر خبری قدیمی تکیه دارد که در علم تفسیر رواج یافته است و تعبیر«النبی الامی»،را به معنای«فردی که ناتوان از خواندن و نوشتن است»بر می گرداند. (1)

او در ادامه می نویسد:

واژه«امیین»در آیه دوم سوره جمعه هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ و بسیاری از آیات دیگر،به معنای«عرب های مشرک»می باشد که برخلاف یهودیان و نصاری از وحی بی بهره بودند؛به همین دلیل در جهل و ناآگاهی نسبت به شریعت خداوند به سر می بردند.

او معتقد است که اخبار فراوانی در تفسیر طبری هست که به ابن عباس نسبت داده شده است و این معنا را تأیید می کند.سپس نتیجه می گیرد که«النبی الامی»به معنای پیامبر جاهل و بی سواد نیست؛بلکه به معنای پیامبر بت پرستان است.بلاشر تصریح می کند که صفت«امّی»از واژه عربی«امه»مشتق شده است و به قطع،به واژه عبری«امت ها عولام»؛یعنی«امم العالم»(امت های جهان)،به معنای بت پرستانی که یهود و نصاری آنها را می شناسند،بازمی گردد.

بلاشر با استناد به خبر«صلح حدیبیه»و«اخبار وصیت»،پیامبر را پیش از بعثت توانا بر خواندن و نوشتن معرفی می کند:

در خبر حدیبیه آمده است که پیامبر و سهیل،فرستاده مکه،پیمانی بستند.وقتی کاتبش را فرا خواند و شروع به املای «بسم الله الرحمن الرحیم» کرد،سهیل همان لحظه پیامبر را آگاه کرد و گفت:همان گونه که قبلاً می نوشتی،بنویس و بنویس «باسمک اللهم» .

ص:144

1- (1) .شاهین،تاریخ القرآن،ص 248.

بلاشر با استناد به این سخن نتیجه می گیرد که سهیل به برخی نوشته هایی که محمد پیش از هجرت از مکه و چه بسا پیش از بعثت،به دست خویش می نوشت،اشاره می کند و در ادامه می گوید:

مهم تر از این مطلب،مجموعه اخباری است که پیامبر در حال احتضار،استخوان شانه شتر یا تکه پوستی یا مرکبی خواست تا وصیت سیاسی خودرا بنویسند. (1)

سومین دلیل بلاشر،اصطلاحات تجاری بسیاری است که در قرآن یافت می شود.او بر این باور است که چون پیامبر در آغاز حساب دار خدیجه بود،پس بی گمان می توانست محاسبات خود را روی کاغذ بیاورد و با خواندن و نوشتن ناآشنا نبود.علاوه بر این،ادله ای در دست است که بر اساس عده ای از خاندان پیغمبر و وابستگان او مانند ابوطالب،عموی پیامبر و علی بن ابی طالب پسر عمویش از خواندن و نوشتن بی نصیب نبودند.بلاشر پس از این مقدمات می نویسد:

قراین و شواهد موجود دلالت دارد که پیامبر با خواندن و نوشتن آشنا بود. (2)

نقد و بررسی دیدگاه مستشرقان

اشاره

دلایلی که دائرة المعارف اسلام لیدن و آقای بلاشر درباره توانایی پیامبر بر خواندن و نوشتن(امی نبودن پیامبر)ارائه کرده اند،در یک دسته بندی کلی عبارتند از:

1.واژه«امّی»بر ناتوانی پیامبر از خواندن و نوشتن دلالت نمی کند.

ص:145

1- (1) .در آستانه قرآن،بلاشر،ص10-21.

2- (2) .همان،ص59.

2.عقاید دینی که حضرت محمد صلّی الله علیه و آله اعلام کرد،با آموزه های اهل کتاب پیوند دارد.این پیوند نشان دهنده آن است که ایشان خواندن و نوشتن می دانسته است.

3.پیامبر در جایگاه یک بازرگان حتما به اندازه ای از دانش خواندن و نوشتن عربی آگاه بوده است.

4.شواهدی از تاریخ برای ادعای خود ارائه کرده اند که بیانگر توانایی حضرت بر خواندن و نوشتن است.

الف)تفسیر نادرست واژه«امّی»

اشاره

ابتدا باید گفت:مستشرقان واژه«امّی»را برخلاف لغت شناسان و مفسران معنا کرده اند.برای روشن شدن این نکته معنای این واژه را از نظر لغویان و مفسران مرور می کنیم:

واژه امی-منسوب به امّ-در قرآن کریم و به عنوان یکی از ویژگی ها و صفات پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله دو بار به صورت مفرد ذکر شده است. (1)جمع این واژه به صورت«امّیون»یک بار درباره قوم یهود آمده (2)و سه بار به گونه«امیین»راجع به اعراب و بت پرستان به کار رفته است. (3)ابن فارس می گوید:

این واژه در اصل یک معنا دارد که از آن چهار معنای نزدیک به هم:اصل،مرجع،جماعت و دین متفرع می شود. (4)

ص:146

1- (1) .اعراف،آیه157 و158.

2- (2) .بقره،آیه78.

3- (3) .آل عمران آیه20 و57؛جمعه،آیه2.

4- (4) .ابن فارس،مقاییس اللغة،ج1،ص21.

شیخ طبرسی درباره ریشه این واژه می نویسد:

امّی کسی است که ناآشنا به نوشتن است.چنین کسی را به یکی از چند دلیل امّی می نامند:واژه امّی از امت به معنای خلقت گرفته شده باشد؛یعنی کسی که بر خلقت و طبیعت اصلی خود باقی است.دوم مأخوذ از امّت به معنای جماعت باشد؛یعنی فردی که همچون توده مردم با نوشتن سروکار ندارد.سوم برگرفته از«امّ»باشد؛یعنی کسی که به همان حالت و طبیعت که از مادر زاییده شده،باقی مانده است. (1)

راغب اصفهانی می نویسد:

امّی کسی است که نمی نویسد و نمی خواند.قطربی می گوید:امّی از امّیه به معنای غفلت و نادانی گرفته شده است.بنابراین در مورد کسی که شناخت و معرفتی اندک دارد،واژه امّی را به کار می برند؛امّا این که چرا پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله را امّی نامیده اند،به اعتقاد برخی وی مانند توده مردم،اهل نوشتن نبود.به نظر عده ای دیگر حضرت نمی نوشت و از روی کتابی نمی خواند و این فضیلتی برای او شمرده می شود.زیرا پیامبر با توجه به حفظ قرآن و تضمینی که خداوند در مورد قرائت او داده بود، (2)نیازی به کتابت و قرائت از روی کتاب نداشت.برخی دیگر هم معتقدند امّی منسوب به امّ القری است؛یعنی اهل مکه. (3)

علامه طباطبایی می فرماید:

امّی منسوب به امّ است؛یعنی فردی که نمی خواند و نمی نویسد.در حقیقت دلسوزی و مهربانی مادر نسبت به چنین فردی مانع از آن می شود که کودک خود را برای آموزش و تربیت نزد معلم بفرستد و فقط خودش او را تربیت می کند. (4)

قاسمی نیز امّی را این گونه تفسیر می کند.

ص:147

1- (1) .طبرسی،مجمع البیان،ج1،ص144.

2- (2) . سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی، اعلی،آیه6.

3- (3) .مفردات فی غریب القرآن،راغب،ماده امّ.

4- (4) .المیزان فی تفسیر القرآن،ج1،ص215.

واژه امّی در آیات و تفاسیر

در قرآن کریم آیات متعددی وجود دارد که بر امی بودن پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله دلالت می کنند.در این جا تفسیر مفسران را درباره آنها نقل می کنیم:

1. اَلَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ ؛ (1)«(همان)کسانی که از فرستاده خدا،پیامبر درس نخوانده پیروی می کنند؛آن که(صفات)او را نزد خود در تورات و انجیل نوشته می یابند....

بیشتر مفسران در تفسیر این آیه نوشته اند:

امّی از ماده«امّ»به معنای مادر یا امت به معنی جمعیت گرفته شده است.ازاین رو برخی آن را به معنی درس نخوانده و استادندیده می دانند؛یعنی کسی که به همان حالت تولد از مادر باقی مانده است.برخی هم آن را به معنی کسی می دانند که از میان امت و توده مردم برخاسته است؛نه از میان اشراف،مرفهان و جباران.و عده ای به مناسبت این که مکه را«امّ القری»می گویند،این واژه را مرادف مکّی دانسته اند.البته هیچ مانعی ندارد که این واژه اشاره به هر سه مفهوم باشد. (2)

آیة الله جوادی آملی می نویسد:

این واژه کنایه از آن است که آن حضرت با این که مکتب نرفته و درس نخوانده،آموزگار صد مدرس شد وگرنه خود این صفت نشان کمال نیست. (3)

2. هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ ؛ (4)او کسی است که در میان

ص:148

1- (1) .اعراف،آیه157.

2- (2) .تفسیر نمونه،ج 6،ص 396-397.

3- (3) .جوادی آملی،تفسیر تسنیم،ج5،ص299.

4- (4) .جمعه،آیه2.

درس ناخواندگان فرستاده ای از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنان می خواند[و پیروی می کند]و رشدشان می دهد[و پاکشان می گرداند]و کتاب[خدا]و فرزانگی را به آنان می آموزد؛درحالی که قطعاً از پیش در گمراهی آشکاری بودند.

علامه طباطبایی«امّیین»را به معنای کسانی می داند که نمی خواندند و نمی نوشتند (1)منظور از این افراد قوم عرب است.طوسی و طبرسی همین مفهوم را از مجاهد و قتاده نقل کرده اند. (2)

آیة الله مکارم این واژه را جمع امّی،به معنای«درس نخوانده»می داند و تأکید می کند که امّی منسوب به امّ است؛یعنی شخصی که مکتبی جز دامان مادرش ندیده است.ایشان نمی پذیرد که مراد از امّیین در این آیه اهل مکه باشند؛چرا که نه پیامبر اسلام تنها برای اهل مکه مبعوث شد و نه سوره جمعه در مکه نازل شده است. (3)

در میان مفسران اهل سنّت،طبری،فخر رازی و برخی دیگر گفته اند که مراد از این واژه قوم عرب است که نمی توانستند چیزی بخوانند یا بنویسند. (4)

3. وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ ؛ (5)و پیش از این(قرآن)هیچ کتابی نمی خواندی[و از آن پیروی نمی کردی]و با دست راستت آن را نمی نوشتی؛در صورتی که(اگر می خواندی و می نوشتی)

ص:149

1- (1) .المیزان فی تفسیر القرآن،ج19،ص455.

2- (2) .طوسی،التبیان،ج10،ص4؛طبرسی،مجمع البیان،ص284.

3- (3) .تفسیر نمونه،ج24،ص106.

4- (4) .فخر رازی،مفاتیح الغیب،ج30،ص538.

5- (5) .عنکبوت،آیه48.

حتماً باطل گرایان شک می کردند.

اکثر مفسران شیعی معتقدند منظور آیه این است که تو پیش از نزول قرآن نمی خواندی و نمی نوشتی؛زیرا اگر می خواندی و می نوشتی،آنان که در پی تشکیک در صحت وحیانی بودن قرآنند،با استناد به این پیشینه تو،درباره قرآن به شک می افتادند و می گفتند که این آیات ساخت توست. (1)برخی نیز می گویند:

مراد آیه این است که تو پیش از نزول قرآن نمی توانستی بخوانی یا بنویسی؛زیرا اگر می توانستی بخوانی و بنویسی،اهل باطل در صحت مطالب قرآن به شک می افتادند.

به عبارت دیگر،برخی از این آیه،نفی عادت پیامبر به خواندن و نوشتن،پیش از نزول قرآن را فهمیده اند و برخی نیز عدم توانایی ایشان بر این کار را برداشت کرده اند. (2)

فخر رازی می نویسد:

این یکی از معجزات پیامبر است که با آن که پیش از نزول قرآن کتابی نخوانده و چیزی ننوشته بود،این کتاب آسمانی پر محتوا را آورد. (3)

اکنون باید گفت:از تعاریف لغویان و مفسران درباره واژه امی بطلان برداشت مستشرقان از واژه امّی به خوبی روشن می شود.

ب)برداشت نادرست از گزارش های تاریخی

اشاره

بلاشر و نویسندگان دائرة المعارف اسلام دو گزارش تاریخی نقل کرده اند که گویای آگاهی رسول خدا صلّی الله علیه و آله از نوشتن است.گفتنی است که محتوای این دو

ص:150

1- (1) .فیض کاشانی،تفسیر صافی،ج4،ص119؛المیزان،ج 16،ص207.

2- (2) .طوسی،تبیان،ص216؛صفوة التفاسیر،شبّر،ص605.

3- (3) .مفاتیح الغیب،ج9،ص64.

روایت هیچ صراحتی ندارد که شخص پیامبر چیزی نوشته باشد.

اولین گزارش مربوط به«صلح حدیبیه»است.برای روشن شدن ماجرای این صلح آن را از زبان طبری نقل می کنیم.وی در تاریخ می نویسد:

وقتی متارکه حدیبیه پیش آمد،برای تنظیم پیمان متارکه،حضرت به علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود که پیمان را بنویسد و فرمود:«بنویس بسم اللّه الرَّحمنِ الرَّحیم»؛ولی سهیل بن عمرو،فرستاده قریش اعتراض کرد و بالاخره قرار شد که«بسمک اللهم»بنویسد.سپس پیامبر فرمود:«این است آن چه محمد رسول الله و سهیل بن عمرو موافقت کردند»؛ولی سهیل باز اعتراض کرد و گفت:«اگر ما گواهی می دادیم که تو رسول الله هستی،دیگر جنگ نمی کردیم.پس باید بنویسد محمد بن عبدالله».

پیغمبر به علی بن ابی طالب فرمود:اکتب هذا ما صالح علیه محمد بن عبدالله سهیل بن عمرو؛بنویس این عهدی است که محمد بن عبدالله با سهیل بن عمرو بسته است. (1)طبری در تفسیر خود می نویسد:پیامبر به علی علیه السّلام فرمود:محمد رسول الله را حذف کن و او حذف نکرد.رسول خدا صلّی الله علیه و آله نامه را گرفت و او نوشتن نمی دانست(لایحسن ان یکتب)و به جای رسول الله،محمد نوشت.... (2)

برخی از جمله«فکتب مکان رسول الله محمد بن عبدالله»(به جای رسول الله محمد بن عبدالله نوشت)،گمان برده اند که ضمیر فاعل در«کتب»خود رسول خداست؛در حالی که نویسنده صلح نامه،علی بن ابی طالب علیه السّلام بود.و کلام به اختصار آمده است.وقتی رسول الله صلّی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود آن را محو کند،علی علیه السّلام امتناع کرد.رسول الله صلّی الله علیه و آله نامه را گرفت و او نوشتن نمی دانست؛نه این که به خوبی نوشتن نمی دانست.«یحسن»در این جا به معنی«یعلم»است و

ص:151

1- (1) .طبری،تاریخ الامم و الملوک،ج2،ص281.

2- (2) .تفسیر طبری،ج2،ص282.

این حاوی نکته ادبی شایسته و پسندیده ای است که گوینده خواسته است علم را درباره پیغمبر نفی نکرده باشد؛چنان که در تفسیر آیه ...أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ... گفته اند:«اعلم کل شی خلقه».عرب بدین صورت ادب را رعایت می کرد و گاهی واژه ای را به جای واژه ای دیگر به کار می برد.پس معنای«لیس یحسن یکتب»چنین می شود:«لیس یعرف یکتب». (1)

به هر روی،بر اساس نظر علمای مسلمان در قضیه حدیبیه،کتابت رسول خدا به معنای املاء بر کاتب است؛یعنی پیامبر شخص دیگری را مأمور نوشتن کرد و این املا روش ویژه ایشان در طول حیات مبارکش بود.

ماجرای قلم و دوات

داستان قلم و دوات خواستن رسول خدا صلّی الله علیه و آله در بستر رحلت برای نوشتن مطلبی،در اخبار شیعه و سنی آمده است:حضرت هنگام شدت مرض موت فرمود:«دوات و کاغذی بیاورید تا چیزی برای شما بنویسم که پس از من گمراه نشوید».برخی جسارت کردند و گفتند:پیامبر هذیان می گوید.و هیاهویی شد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله هم رنجیده خاطر شد و دستور داد حاضران از نزد او بروند. (2)این روایت دلالتی صریح بر توانایی پیامبر بر نوشتن دارد.

امام باید گفت:این ماجرا به هیچ وجه ادعای بلاشر را ثابت نمی کند؛زیرا رسول خدا صلّی الله علیه و آله در حالات عادی هم کاغذ و قلم می خواست تا کاتبان وحی و نویسندگان،آیات و نامه های حضرت را بنویسند.چگونه می توان باور کرد که حضرت در چنان حالت بحرانی و احتضار می خواست خود نامه بنویسد،درحالی که درد چنین اجازه ای به وی نمی داد.

ص:152

1- (1) .همان،ص25.

2- (2) .همان،ج3،ص192.

به علاوه بلاشر می نویسد:در این لحظات،علی علیه السّلام،عمر و دیگران کنار بستر پیامبر حضور داشتند. (1)پس برحسب معمول باید آنها نوشتن را به عهده می گرفتند؛چنان که در حالات عادی نیز روش رسول خدا صلّی الله علیه و آله همین بود.

شواهد تاریخی عدم توانایی پیامبر بر خواندن و نوشتن

برخی از شواهد تاریخی نیز عدم توانایی پیامبر بر خواندن و نوشتن را تأیید می کنند.خلاصه ای از آنها را مرورمی کنیم:

در غزوه احد،عباس عموی پیامبر در مکه بود و چون ابوسفیان با لشکر خود به قصد جنگ با حضرت از مکه روانه مدینه شد،عباس به مردی از بنی غفار مزدی داد تا پنهانی راه ده روزه را در سه شب طی کند و نامه ای را به پیغمبر برساند.پیامبر در قبا بود و چون نامه عباس به او رسید،مهر از نامه برگرفت و آن را به ابی بن کعب داد تا بخواند.اُبی نامه را برای پیامبر خواند و رسول خدا صلّی الله علیه و آله از او خواست موضوع را پنهان دارد؛درصورتی که اگر ایشان خواندن می دانست،چنین نامه پنهانی را به دیگری نشان نمی داد. (2)

تمیم بن جراشه می گوید:در وفد ثقیف بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله وارد شدیم تا اسلام بیاوریم.خواستیم نوشته ای بگیریم و در آن چند شرط بگنجانیم.ما می خواستیم ربا و زنا بر ما حلال باشد.با نوشته نزد پیغمبر رفتیم.ایشان به خواننده نامه گفت که بخوان.چون به واژه ربا رسید،فرمود:دستم را بر آن بگذار.پس دستش را بر آن نهاد و فرمود: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا و آن را پاک کرد. (3)

ص:153

1- (1) .مقدمه ای بر قرآن،ص11.

2- (2) .صحیح،بخاری،باب 17 و20.

3- (3) .ابن اثیر،أسد الغابة،ج1،ص257.

ج)برداشت نادرست از تشابه برخی معارف قرآن با تورات و انجیل

از تشابه برخی از معارف اسلام با تورات و انجیل نمی توان استفاده کرد که پیامبر توانایی خواندن و نوشتن داشته و آنها را از کتب مقدس اخذ کرده است؛بلکه این بدان جهت است که ادیان الهی از منشأ واحدی سرچشمه گرفته و قرآن کریم در امتداد کتب آسمانی دیگر و مکمل آنها است و پیامبر خاتم صلّی الله علیه و آله آخرین نفر از سلسله پیامبران است.از نظرگاه قرآن همه پیامبران مردم را به توحید و یگانه پرستی و معاد فرا می خواندند و از این جهت تفاوتی میان آنها نیست: ...لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ... . (1)

توضیح مطلب این که علت اشتراک مضامین قرآن با کتب آسمانی پیشین(نه تورات فعلی)این است که از دیدگاه قرآن پیام اصلی همه ادیان یک چیز بیش نیست و آن ایمان به خدا و تسلیم شدن در برابر اوست: إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللّهِ الْإِسْلامُ... ؛ (2)در حقیقت دین نزد خدا اسلام است؛ قُلْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ... ؛ (3)بگو:(من)نوآمدی از فرستادگان(خدا)نیستم؛ وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ...؛ 4 و به یقین،در هر امتی فرستاده ای برانگیختیم(تا بگوید)که خدا را بپرستید و از طغیان گر(ان و بت ها)دوری کنید؛ وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلاّ نُوحِی إِلَیْهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعْبُدُونِ ؛ (4)و پیش از تو هیچ فرستاده ای را نفرستادیم،جز این که به او وحی کردیم که در حقیقت هیچ معبودی جز من نیست؛پس مرا پرستش کنید

ص:154

1- (1) .بقره،آیه285.

2- (2) .آل عمران،آیه19.

3- (3) .احقاف،آیه9.

4- (5) .انبیاء،آیه25.

.شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصّی بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ... ؛برای شما مقرر کرد از دین،آن چه را که نوح را بدان سفارش کرد و آن چه به تو وحی کردیم و آن چه ابراهیم و موسی و عیسی را بدان سفارش کردیم،که دین را برپا دارید و در آن تفرقه ایجاد نکنید. (1)

نکته دوم این که کسانی که قرآن را برگرفته از عهد عتیق می دانند،منظورشان کدام کتاب است؟اگر منظور همان کتابی است که بر موسی نازل شد که آن کتاب هنگام نزول قرآن وجود خارجی نداشت تا ادعا کنند قرآن از آن تأثیر پذیرفته است و اگر منظورشان تورات فعلی است که نه نویسندگان آن مشخص است،نه اکثر پیروان آن به وحیانی بودن آن اعتقاد دارند و نه از تحریف و افسانه های خیالی و تعارض با عقل و علم مصون است (2)در این صورت چگونه قرآن با آن معانی والا و مضامین متعالی اش می شود برگرفته از چنین کتابی باشد!قرآنی که با علم،قلم،تربیت،تعلیم،خواندن و کرامت آغاز می شود (3)و در سراسر آیاتش انسان را به دانش،تفکر،تدبر،تعقل،تذکر و تفقه فرا می خواند،چگونه می تواند برگرفته از توراتی باشد که در صفحات آغازینش«شجره ممنوعه»را درخت علم و معرفت می داند؟! (4)قرآنی که روی سخنش با جهانیان است،چگونه می تواند از توراتی اقتباس شده باشد که هیچ دغدغه ای جز پیروزی و کام یابی بنی اسرائیل ندارد؟ (5)قرآن خود را مُهَیمِن بر کتب آسمانی می داند؛ (6)یعنی محافظ و مراقبی که سلطه و

ص:155

1- (1) .شوری،آیه13.

2- (2) .عبدالرحیم سلیمانی اردستانی،کتاب مقدس،ص56-64.

3- (3) .علق،آیه 1-5.

4- (4) .تورات،سفر پیدایش،ص16-17.

5- (5) .عبدالرحیم سلیمانی اردستانی،یهودیت،ص17 و22.

6- (6) .مائده،آیه48.

سیطره و اشراف دارد. (1)قرآن نه تنها به تورات و انجیل خدمت کرده است که بر یهودیان و مسیحیان عالم نیز منّت دارد.شیخ جعفر کاشف الغطاء معتقد است که اگر قرآن نازل نمی شد،نامی از یهودیت و مسیحیت بر روی زمین باقی نمی ماند. (2)

د)عدم ملازمه بین بازرگان بودن پیامبر و توانایی خواندن

اشاره

استنباط نویسندگان دائرة المعارف اسلام و بلاشر از این که چون پیامبر به تجارت می رفته،پس توانایی بر خواندن و نوشتن داشته است،اولا با دیگر گزارش های تاریخی سازگار نیست.

ثانیا ملازمه ای میان تاجر بودن و توانایی بر خواندن و نوشتن وجود ندارد.تاجر بودن نه دلیل بر توانایی نوشتن و خواندن است،نه دلیل بر ناتوانی.در عصر حاضر نیز تاجران بی سواد کم نیستند.

ثالثاً پیامبر در تاریخ اسلام به عنوان فردی تاجر شناخته نشده و جز چند مورد تجارت نکرده است.بنابراین استنباط مستشرقان دراین باره اشتباه است.در منابع تاریخی نیز خبری مبنی بر این که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله شخصا حساب و کتابی کرده باشد،نیامده است.

سخنان مستشرقان منصف درباره امی بودن پیامبر

اشاره

نظر عده ای از مستشرقان منصف در این باره موافق دیدگاه اندیشمندان مسلمان است.در این جا به اظهارات برخی از آنان اشاره می کنیم:

کُنستان ورژیل گیورگیو

ص:156

1- (1) .عبدالله جوادی آملی،قرآن در قرآن،ص290.

2- (2) .کشف الغطاء،ص39.

او درباره پیامبر می نویسد:

با این که امی بوده،در نخستین آیاتی که بر وی نازل شده است،صحبت از قلم و علم،یعنی نوشتن و فراگرفتن و آموزش دادن است.درهیچ یک از ادیان بزرگ این اندازه برای معرفت اهمیت قائل نشده اند وهیچ دینی را نمی توان یافت که در مبدأ آن،علم و معرفت این قدراهمیت داشته باشد.اگر محمد یک دانشمند بود،نزول این آیات در غار«حرا»حیرت تولید نمی کرد؛چون دانشمند قدر علم را می داند؛ولی او سواد نداشت و نزد هیچ آموزگاری درس نخوانده بود و فقط مثل اعراب بادیه می توانست به فصاحت و زیبایی کلام پی ببرد؛زیرا ادراک فصاحت جزء فطرت عرب بادیه به شمار می آمد.من به مسلمانان تهنیت می گویم که در مبدأ دین آنان کسب معرفت این قدر با اهمیت تلقی شده است. (1)

توماس کارلایل

او می گوید:

نباید این را فراموش کرد که آن روز خط و سواد در سرزمین عربستان تازه پیدا شده بود و محمد اصلا پیش کسی درس نخوانده بود.برای من بسیار روشن است که محمد خواندن و نوشتن را بلد نبود.او در این دنیا به جز آن چه به چشمانش می دید و دل او از گوشش تحویل می گرفت،چیز دیگری نداشت.من بر«امّی»بودن محمد به خدا قسم می خورم!آری،او از دنیا و علوم دنیا آن چه را که توانست با چشمش ببیند یا در آن صحرای وحشتناک عربستان با گوشش بشنود،چیز دیگری نداشت.و اطلاع نداشتن او از علوم قدیم و جدید آن دنیا صدمه و ضرری را متوجهش نمی کرد؛زیرا او احتیاجی به آموختن آنها نداشت و خودبه خود از همه آنها بی نیاز بود.محمد از افکار

ص:157

1- (1) .گیورگیو،محمد پیامبری که از نو باید شناخت،ترجمه:ذبیح الله منصوری،ص75.

هیچ کس استفاده نکرده و از معارف دیگران بهره برداری ننمود. (1)

ویل دورانت

این خاورشناس فرانسوی می نویسد:

در ظاهر به نظر می رسد که هیچ کسی در مکه به این نمی اندیشید که به حضرت محمد نوشتن و خواندن بیاموزد.در آن زمان،هنر نگارش و خواندن،به نظر عرب ها اهمیتی نداشت.از این رو در قبیله قریش بیش از هفده نفر خواندن و نوشتن نمی دانستند.معلوم نیست شخص حضرت چیزی نوشته باشد.او پس از نبوت نویسنده ویژه داشت.با این وجود،معروف ترین ومشهورترین کتاب عربی بر زبان او جاری شد و نکات ظریف امور گوناگون را بهتر از مردم آموزش دیده،می دانست. (2)

جان دیون پورت

این خاورشناس انگلیسی در کتاب عذر به پیش گاه محمد و قرآن می نویسد:

در مورد تحصیل و فراگیری دانش،آن گونه که در جهان رواج دارد،همگان معتقدند که حضرت درس نخواند و چیزی نیاموخت،مگر آن چه در قبیله قریش رواج داشت. (3)

آرمسترانگ

این خاورشناس آمریکایی می نویسد:

قرآن،محمد را«امی»یعنی بی سواد می خواند،ولی هدف قرآن از تکیه بر امی بودن پیامبر،القای وحی بودن پیام الهی است.بعضی از محققان غربی بر این باورند که محمد چون تاجر بوده،حتماً خواندن و نوشتن می دانسته است و هدف از امی نامیدن او،نه بی سواد بودن خود اوست،بلکه او را

ص:158

2- (2) .ویل دورانت،قصة الحضارة،ج13،ص21 و22.

3- (3) .قمیحا،دفاع عن حضرة الرسول المصطفی من طریقی السنة و الشیعة،ص356.

1- (1) .کارن آرمسترانگ،زندگی نامه پیامبراسلام،ترجمه:کیانوش حشمتی،ص113 و114.

8-نقد و بررسی دیدگاه مستشرقان درباره کیفیت آغاز وحی

درآمد