بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

دعا

از منظر رهبر معظّم انقلاب اسلامی

حضرت آیه اللّه خامنه ای (مدظّله العالی)

تدوین:

علیرضا برازش

ص: 3

تصویر

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

تصویر

ص: 11

تصویر

ص: 12

تصویر

ص: 13

ص: 14

ص: 16

اوّلین موضوعی که علاقمند شدم درباره ی آن تحقیق کنم، «دعا» بود(1)، و این امر به اوایل دهه ی شصت برمیگردد. از همان ایّام تقریباً عمده ی آثار مکتوب پیرامون این موضوع را مطالعه کردم، ولی نکته ی بکر و کلیدیِ این مبحث را در نماز جمعه و از زبان خطیب جمعه ی تهران دریافت کردم.

رئیس جمهور وقت و خطیب جمعه ی تهران، حضرت آیه الله العظمی خامنه ای در خطبه های نماز جمعه های رمضان؛ علیرغم وجود موضوع های متعدد عقیدتی و سیاسی و اجتماعی، حداقلّ یک خطبه را به این موضوع اختصاص می دادند و بعضاً در مقدّمه ی بحث، دلیل کنار زدن مباحث دیگر و پرداختن چندباره به دعا را جایگاه ویژه و تقریباً استثنائی دعا در منظومه ی عقاید الهی، بیان می فرمودند.

سه فایده؛ سه دستاورد؛ سه جهت و سه نکته درباره ی دعا؛ بارها و بارها از زبان ایشان شنیده شد و الحقّ که دو نکته ی آن در میان مردم و حتّی متدیّنین و افراد مأنوس با دعا و نیایش، غریب و مغفول بود و

ص: 17

هست.

و حتّی در کتب تألیف شده درباره ی دعا و نیایش نیز به نحو شایسته بدان پرداخته نشده است.

استخراج و کسب معارف از دعا؛ مگر دعا کلام معصوم نیست؟ پس چرا محقّقین و مؤلّفین کتابهای عقیدتی آن چنان که از گنجینه ی قرآن و روایات و سخنان اندیشمندان دینی بهره برداری می کنند، از این خزانه ی گرانبها بهره نمی برند؟

این غفلت و نقص فراگیر، بارها و بارها توسط معظّم له هشدار داده شد و برای فتح باب؛ بعضاً نکات بِکر و نابی از معارف پنهان در لابه لای ادعیه را - البته با توجه به محدودیت زمانیِ خطبه ی نماز یا مجلس سخنرانی - بیان می فرمودند.

اجابت و دریافت حاجت؛ اصل نیست؛ مهمّ خودِِ دعاست. رشد و ارتقاء حالت تضرّع؛ انکسار؛ ذلّت و در یک کلام، عبودیّت، خیلی مهمّ تر از دریافت حاجت - حتّی حاجتهای معنوی - است.

توفیقِ هم کلام شدن با پروردگار؛ مناجات و صحبت خودمانی با حضرت حق، خیلی با ارزش تر از پاداشهای دنیوی و حتّی اخروی است.

ایشان این فایده را مهمّ ترین، و درک این اهمیّت را کلیدی ترین نکته ی مبحث دعا می دانستند و می دانند.

امروز با گذشت نزدیک به سه دهه؛ دگربار توفیق یار شد و اولیای موسسه ی فرهنگی، پژوهشی حفظ و نشر آثار حضرت آیهً الله العظمی خامنه ای گردآوری و تدوین مباحث معظّم له پیرامون مساله ی دعا را به حقیر پیشنهاد کردند، و این اوراق ثمره ی این پیشنهاد است.

ای کاش فرصتی پدید می آمد تا صاحب این اندیشه و کلام، خود دست به قلم می بردند و آنچه درباره ی این موضوع بس مهمّ؛ در پسِ اندیشه دارند بر صفحه ی کاغذ جاری میکردند.

ص: 18

ای کاش صاحب قلمی توانا و صاحب فهمی با ذکاوت مأمور تألیف و تدوین این موضوع می شد تا امثال من با ولع آن را مطالعه، بر معلوماتمان افزوده و عقایدمان را اصلاح می کردیم.

ولی تا تحقّق یکی از دو آرمان فوق، بر شما خواننده ی عزیز است به همین اوراق بسنده کنی. نقاط ضعف را به تدوین کننده منتسب بدانی و یقین داشته باشی مطلب بسیار مهمّ تر از آنست که من برایت ترسیم کرده ام. و عمق و ظرافتِ درک و فهمِ صاحبِ بیانات از این مسأله ی مهمّ، بسیار فراتر از آن بوده که با تدوین و چیدمانِ برگرفته از ذهن من؛ به تو منتقل می شود. فاصله را با شناختی که از عمقِ اسلام شناسی و برداشتهای دقیق و ظریف معظّم له داری؛ طی کن.

منبع من برای تدوین این کتاب، نرم افزار جدیدالانتشار «حدیث ولایت» از منشورات مشترک «مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی» و «موسسه ی حفظ و نشر آثار حضرت آیهً الله العظمی خامنه ای» بوده است.

از لطفی که حضرت ذوالجلال نصیبم کرد تا فرصتی را با بیانات رهبر فرزانه در موضوع بسیار مهمّ دعا محشور باشم شاکر؛ و از اعتمادی که اولیاء موسسه ی حفظ و نشر آثار حضرت آیهً الله العظمی خامنه ای به بنده نمودند؛ سپاسگزارم.

رَبِّ أَوزِعنِی أَن أَشکُرَ نِعمَتَکَ الَّتِی أَنعَمتَ عَلَیَّ

علیرضا برازش

تیرماه یکهزاروسیصدونود

ص: 19

ص: 20

ص: 22

انابه ی تو است، اوّل عرض نیاز تو به درگاه قادر متعال است. ملت ما از وقتی پیروزی را به دست آورد آستانه ی دعا را رها نکرد. ببینید امروز در جامعه ی ما چقدر دعا و توجّه به خدا زیاد است؛ راز پیروزی ما هم همینهاست.3

تمنّیات و شهوات نفسانی- که اصلاً غافلند- چگونه دعا خواهند کرد؟ چه توقّعی است که اگر انسان این طور دعا کرد، مستجاب شود؟6

مرتبه است. بشر با تضرّع در پیش خدای متعال است که عروج می کند و اوج می گیرد. بدبختی انسان وقتی است که از خدای متعال غافل شود. سیه رویی انسان وقتی است که خود را به خدا محتاج نداند.25

در این طور جاها، آدم های یک بُعدی می گویند، دعا و عبادت ما همین است دیگر. ما در راه خدا کار می کنیم و کارمان برای خداست. اما امیرالمؤمنین این طور نمی فرماید. آن کارها را دارد، عبادت هم دارد.32

انسان در زندگی شخصی اش، گاه بر اثر محنتها و شدّتها و مصیبتها، و در زندگی جمعی اش گاه با حوادث تحول آفرین مانند حرکت عمومی به سوی جهاد یا انفاق یا کمک به نیازمندان، به عامل ذکر نزدیک می شود، و گاه با سرگرمی های هوس آلود و غرق شدن در سرخوشی و اشرافیگری و عیش بارگی، از آن دور می افتد. عنصری که می تواند در همه ی این احوال او را به بهشت «ذکر» نزدیک یا نزدیک تر کند، نماز است...و نماز با ترکیب هماهنگ دل و زبان و حرکت، نابترین و کامل ترین نمونه و وسیله ی ذکر است.38

این دعا خیلی اقبال استجابت ندارد. البتّه یک وقت هم دیدید مستجاب شد؛ اما تضمینی نیست. در جایی برخلاف یک قانون طبیعیِ مسلّم، شما دعا کنید؛ معلوم نیست تضمینی داشته باشد. اگرچه در مواردی بلاشک دعا قوانین را هم خرق می کند؛ اما این طور نیست که وقتی می گوئیم دعا مستجاب می شود، یعنی دعای شما اگر با قوانین دیگر الهی منافات داشته باشد و عملی همراهش نباشد و یا حتّی خود دعا از روی توجّه هم نباشد، باز مستجاب می شود؛ نه. در دعا، طلب کردن و خواستن از خدای متعال و حقیقتاً مطالبه کردن لازم است. این دعا مستجاب می شود. اگر عمل و تلاش در راه اهداف بزرگ، همراه این دعا باشد، اقبال استجابت این دعا واقعاً بیشتر است.43

گفت: «هَل أَدُلُّکُم عَلی أَهلِ بَیتٍ یَکفُلُونَهُ لَکُم»((1))؛

می خواهید من یک مرضعه پیدا کنم؟ ببینید وقتی خدای متعال می خواهد دعا را مستجاب کند و وعده را محقّق نماید، این گونه شرایط را جور می آورد.44

وقتی دعا می کنید که حاجتی از شما برآورده شود، اگر خدای متعال آن دعا را مستجاب کند، استجابتش این است که ابزارهای مادّی و عادی و معمولیِ این خواسته، جور می شود. یعنی خدا جور می آورد. فرضاً شما از کسی طلبی دارید که آن کس طلب شما را نمی دهد. اما یک وقت به دلش می افتد و می آید طلبتان را می دهد. این، یک وسیله است. چه مانعی دارد که دعا این وسیله را برای انسان جور کند؟45

همان وعده ی الهی است که در همین آیه ای که در اوّل خطبه تلاوت کردم، صریح این معنا را بیان می کند: «وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعوَهًَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ»((1))؛

هرگاه بندگان من درباره ی من از تو سؤال کنند که کجاست، بگو ای پیامبر، من نزدیکم و پاسخ می گویم و دعوت و خواسته ی آن کسی را که از من می خواهد و مرا می خواند، اجابت می کنم. هرکس خدا را بخواند، پاسخی در مقابلش هست: «لِکُلِّ مَسأَلَهً مِنکَ سَمعٌ حَاضِرٌ وَ جَوَابٌ عَتِید»((2))؛

هر سؤالی از خدا، هر خواسته ای از خدا، یک پاسخ قطعی در مقابل دارد. این خیلی مهمّ است و باید بندگان مؤمن خدا آن را خیلی قدر بدانند. حالا کسی که ایمان ندارد، طبیعی است که از این موقعیت مثل خیلی از موقعیتهای دیگر استفاده نمی کند. این وعده ی قطعی الهی است؛ یعنی خدای متعال هر خواسته ای را جواب خواهد داد. این یک وعده است و البتّه هر وعده ای هم شرایطی دارد.47

«أُدعُونی أَستَجِب لَکُم».((3))

هیچ دعایی بی استجابت نیست. استجابت به معنای این نیست که خواسته ی انسان حتماً برآورده خواهد شد ممکن است برآورده بشود، ممکن است به علل و مصالح و موجباتی برآورده هم نشود اما استجابت الهی هست.

مطلب اصلی غفلت کردن؛ این، گرفتاری بزرگ ما بنی آدم است. می خواهند این نباشد. آن وقت این یاد هم صِرف یاد کردن و متذکر شدن نیست، ذکر کثیر را از ما خواسته اند.51

«إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوا إِذا مَسَّهُم طائِفٌ مِنَ الشَّیطانِ»؛ وقتی شیطان به این ها تنه می زند، گذرنده ی شیطان این ها را مس می کند؛ یعنی هنوز درست به جانش هم نیفتاده، «تَذَکَّرُوا»؛ فوراً این ها متذکّر می شوند. «فَإِذا هُم مُبصِرُونَ»؛ این ذکر موجب می شود که چشم این ها، بصیرت این ها باز بشود. معنای «ذِکرُ اللَّهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ» این است.

در صدر روایت بعدی که مورد توجّهِ من است، تقریباً عباراتش شبیه همین روایتی است که خواندم و همان سه چیز را ذکر می کند. در آن روایت، «وَ ذِکرُ اللَّهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ» را داشت، در اینجا و در روایتی که حضرت ابی عبداللَّه علیه السلام می فرماید، آمده است: «وَ ذِکرُ اللَّهِ فِی کُلِّ مَوطِن»؛ انسان در همه جا ذکر خدا کند. اما آن نکته ی مورد توجّه این است که می فرماید: «أَمَا إِنِّی لَا أَقُولُ سُبحَانَ اللَّهِ وَ الحَمدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکبَر»؛ اینکه می گویم در همه حال ذکر خدا را بگوئید، مقصودم این نیست که بگوئید سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا إله الّا اللَّه و اللَّه اکبر. این، ذکر لفظی است. «وَ إِن کَانَ هَذَا مِن ذَاک»؛ اگرچه این هم ذکر است، این هم مطلوب است، این هم شریف است و خیلی باارزش است؛ اما مقصود من فقط این نیست، بلکه «وَ لَکِن ذِکرُ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ فِی کُلِّ مَوطِنٍ إِذَا هَجَمتَ عَلَی طَاعَهً أَو عَلَی مَعصِیَهً»((1))

- هَجَمتَ یا هَمَمتَ. نسخه ای که من دیدم، هَجَمتَ است. احتمال می دهم هَمَمتَ باشد- وقتی به سمت طاعت خدا می روی، یا به سمت معصیت خدا می روی، یاد خدا باشی. این «یاد خدا بودن» مورد نظر است؛ این ذکر «اللَّه». البتّه این اذکاری که در روایات ما، در این دعاها، در این اوراد گوناگون، تسبیحات حضرت زهرا و بقیه ی اذکاری که هست- این ها همه وسائل ذکرند، این ها

ص: 41

کپسولهای ذکرند- ذکر شده است، انسان باید این ها را با توجّه به معانی و حقایقشان بر زبان جاری کند؛ توجّه پیدا کند. البتّه این ها خیلی باارزش است.57

ص: 42

ص: 44

انبیای الهی از اوّل تا آخر، تربیت و تلاششان متوجّه این نقطه بوده است که روح عبودیت را در انسان زنده کنند.61

أَعدَائِکُم»؛ اسلحه ای را به شما معرفی کنم که مایه ی نجات شماست؛ «تدعون ربّکم باللّیل و النّهار فإنّ سلاح المؤمن الدّعاء».((1)) در مواجهه ی با حوادث، توجّه به خدای متعال، مثل سلاح بُرنده ای در دست انسان مؤمن است. لذا در میدان جنگ، پیغمبر مکرّم اسلام همه ی کارهای لازم را انجام می داد؛ سپاه را می آراست، سربازان را به صف می کرد، امکانات لازم را به آن ها می داد، توصیه های لازم را به آن ها می کرد، اشراف فرماندهیِ خودش را اعمال می کرد؛ اما در همان وقت هم وسط میدان زانو می زد، دست به دعا بلند می کرد، تضرّع می کرد، با خدای متعال حرف می زد و از او می خواست. این ارتباط با خدا، دل انسان را مستحکم می کند.65

«إِعلَم أَنَّ الَّذِی بِیَدِهِ خَزَائِنُ مَلَکُوتِ الدُّنیَا وَ الآخِرَهً قَد أَذِنَ لِدُعَائِکَ وَ تَکَفَّلَ لِإِجَابَتِک»؛ خدای متعال که همه ی قدرت آسمان و زمین در قبضه ی توانایی اوست، به تو اجازه داده که با او دعا کنی و حرف بزنی و از او بخواهی. «وَ أَمَرَکَ أَن تَسأَلَهُ لِیُعطِیَکَ»؛ از او مطالبه کنی تا او هم به تو عطا کند. این رابطه ی درخواست کردن و گرفتن از خدا، مایه ی تعالی روح انسان است و همان تقویت کننده ی روح عبودیت است. «وَ

هُوَ رَحِیمٌ کَرِیمٌ لَم یَجعَل بَینَکَ وَ بَینَهُ مَن یَحجُبکَ عَنه»((1))؛

خدای متعال بین خودش و تو، واسطه ای، فاصله ای و حجابی قرار نداده است. هروقت با خدا شروع کنید به سخن گفتن و عرض نیاز کردن، خدای متعال صدا و درخواست شما را می شنود. با خدا همیشه می شود هم زبان شد، می شود گفتگو کرد، می شود مأنوس شد و می شود از او درخواست کرد. این برای بشر، فرصت و نعمت خیلی بزرگی است.69

می فرماید که پروردگار عالم در آیه ی «وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی» هفت مرتبه ضمیر متکلّم وحده به کار برده، «من» «وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعوَهًَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلیَستَجِیبُوا لِی وَ لیُؤمِنُوا بِی»((1)) در هیچ آیه ی دیگری از آیات قرآن این همه خدای متعال از خود حرف نزده، در یک متن به این کوتاهی هفت مرتبه گفته من. این برای اثبات نزدیکی خدا به بندگانی است که دل به سوی خدا می گشایند و زبان باز می کنند به ستایش الهی.70

است. غرق در عوارض و حوادث و پیشامدهای گوناگون شدن و از مطلب اصلی غفلت کردن؛ این، گرفتاری بزرگ ما بنی آدم است. می خواهند این نباشد. آن وقت این یاد هم صِرف یاد کردن و متذکر شدن نیست، ذکر کثیر را از ما خواسته اند.73

الذِّکر»؛ مگر ذکر. «فَلَیسَ لَهُ حَدٌّ یَنتَهِی إِلَیه»؛ ذکر حدّ ندارد؛ اندازه ای ندارد، که وقتی این اندازه ذکر و یاد حاصل شد، بگوئیم دیگر بس است؛ دیگر لازم نیست. بعد خود حضرت توضیح می دهد و می فرماید: «فَرَضَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الفَرَائِضَ فَمَن أَدَّاهُنَّ فَهُوَ حَدُّهُن»؛ هرکس فرائض را ادا کرد، آن ها را به حدّ و مرز خود رساند. «وَ شَهرَ رَمَضَانَ فَمَن صَامَهُ فَهُوَ حَدُّهُ»؛ مثلاً ماه رمضان که تمام شد، شما این فریضه را به مرز خودش رساندید؛ تمام شد و دیگر چیزی بر شما واجب نیست. «وَ الحَجَّ فَمَن حَجَّ فَهُوَ حَدُّهُ»؛ هرکس حج را به جا آورد- به اعمال پایان حج که رسید- آن را به مرز رساند. این در صورتی است که در هر دو جا «فَهُوَ حَدُّهُ» بخوانیم. البتّه می شود «فَهُوَ حَدُّهُ» هم با یک تعبیر دیگری خواند؛ اما «إِلَّا الذِّکر»؛ فقط ذکر مثل بقیه ی فرائض نیست. دیگر بقیه ی فرائض را ذکر نفرمودند؛ زکات را وقتی دادید، دیگر واجب نیست، به همان اندازه ای که مقرّر شده است. خمس را همین جور، صله ی رحم را همین جور. بقیه ی فرائض و واجباتی که هست، همه از همین قبیل است، مگر ذکر؛ «إِلَّا الذِّکرَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَم یَرضَ مِنهُ بِالقَلِیلِ وَ لَم یَجعَل لَهُ حَدّاً یَنتَهِی إِلَیهِ»((1))؛

خدا به ذکرِ قلیل راضی نشده است؛ حدّی برای آن قرار نداده است که بشود به آن حدّ رسید. «ثمّ تلا»؛ بعد، حضرت این آیه را تلاوت فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذکُرُوا اللَّهَ ذِکراً کَثِیراً».((2))

اهمیّت ذکر این است.78

دعایی که در آن، حاجت خود را می خواهید، آن دعا را با توجّه، با تضرّع و با حضور قلب بخوانید و دلتان را به خدا نزدیک کنید. من و شما به این احتیاج داریم. برادر و خواهر من! از دعا غفلت نکنید.84

تعبیر رایج ماها، روح عبادت، دعاست. دعا یعنی چه؟ یعنی با خدای متعال سخن گفتن؛ در واقع خدا را نزدیک خود احساس کردن و حرف دل را با او در میان گذاشتن. دعا یا درخواست است، یا تمجید و تحمید است، یا اظهار محبّت و ارادت است؛ همه ی این ها دعاست. دعا یکی از مهمّ ترین کارهای یک بنده ی مؤمن و یک انسان طالب صَلاح و نجات و نجاح است.93

هستند؛ مگر وقتی که با تو مطرح شوند.» کاروان طلبهای ما، از راه رفتن، محکوم به باز ماندنند؛ مگر وقتی که در خانه تو بیایند.96

استمداد از خداوند قرار دهد. شما در تاریخ اسلام مشاهده می کنید که معصومین علیهم السلام، از جمله خودِ نبیّ اکرم و امیرالمؤمنین6، در میدانهای جنگ، در صحنه های پرخطر و در هنگام کارهای بزرگ، دست توسّل و دعا باز می کردند. کسی نمی تواند بگوید که پیغمبر و مسلمانان صدر اسلام، تلاش و کار نمی کردند. بالاتر از تلاش آن ها دیگر تلاش وجود ندارد. در آن ده سال که پیغمبر حاکمیت جامعه ی اسلامیِ آن روز را در اختیار داشت، سالهایی یکسره توأم با کار و تلاش بود. اما درعین حال، با وجود آن کار و تلاش و در کنار آن، دعا و تضرّع و انابه و استغفار و طلب و مسئلت از پروردگار عالم هم جای خود را داشت.99

ص: 60

ص: 62

مِنکَ سَمعٌ حَاضِرٌ وَ جَوَابٌ عَتِیدٌ»((1))؛

هر سؤالی از خدا، هر خواسته ای از خدا، یک پاسخ قطعی در مقابل دارد. این خیلی مهمّ است و باید بندگان مؤمن خدا آن را خیلی قدر بدانند.104

خواهد شد؛ یا زود و یا دیر.112

مصالح و موجباتی برآورده هم نشود اما استجابت الهی هست. استجابت الهی، پاسخ و توجّه و التفات خداست؛ و لو آن خواسته ای که من و شما داریم که ای بسا خیال می کنیم این خواسته به نفع ماست، اما به زیان ماست تحقّق هم پیدا نکند؛ اما «یا الله» شما بی گمان لبّیکی به دنبال خود دارد.115

هستیم که با اعمال خودمان مانع اجابت می شویم؛ ما هستیم که موجب می شویم دعای ما مورد اعتنا قرار نگیرد، که خود همین، یکی از معارفی است که می توان از دعا استفاده کرد و یکی از خصوصیات دعا، همین است.117

یعنی معنای کرم الهی و رحمت الهی و قدرت محیطه ی الهی این است که اگر می گوید بخواهید، اراده فرموده است که آن خواسته را اجابت کند. این همان وعده ی الهی است که در همین آیه ای که در اوّل خطبه تلاوت کردم، صریح این معنا را بیان می کند: «وَ

إِذا سَأَلَکَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعوَهًَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ»((1))؛

هرگاه بندگان من درباره ی من از تو سؤال کنند که کجاست، بگو ای پیامبر، من نزدیکم و پاسخ می گویم و دعوت و خواسته ی آن کسی را که از من می خواهد و مرا می خواند، اجابت می کنم. هرکس خدا را بخواند، پاسخی در مقابلش هست: «لِکُلِّ مَسأَلَهً مِنکَ سَمعٌ حَاضِرٌ وَ جَوَابٌ عَتِیدٌ»((2))؛ هر سؤالی از خدا، هر خواسته ای از خدا، یک پاسخ قطعی در مقابل دارد. این خیلی مهمّ است و باید بندگان مؤمن خدا آن را خیلی قدر بدانند.118

شرایطی دارد، آدابی دارد؛ مثل همه ی اسباب عادی و مثل همه ی خواستنها. اگر شما از دوستتان هم چیزی بخواهید، آداب و تشریفاتی دارد. ادب مخصوص دعا را باید به کار گرفت و عمده ترین آداب، این است که انسان به خدای متعال توجّه کند و با همه ی دل، از خدا بخواهد.119

طبیعی عمل کند؛ نه. دعا در چارچوب قوانین طبیعی مستجاب می شود و خواسته ی شما برآورده می گردد. این قدرت خداست که قوانین را جور می آورد، کنار هم می گذارد و مقصود شما برآورده می شود. البتّه آنجایی که دعای شما با یک قانون الهیِ دیگری تصادم پیدا کند، مستجاب نمی شود. وعده ی الهی حقّ است؛ اما آن وعده هم درست است. آدم هایی که بی کار باشند و در راه اهداف خودشان تلاش نکنند، تضمینی نیست که به هدف و مقصد برسند. حالا شما دعا کن، معلوم است که این دعا خیلی اقبال استجابت ندارد. البتّه یک وقت هم دیدید مستجاب شد؛ اما تضمینی نیست. در جایی برخلاف یک قانون طبیعیِ مسلّم، شما دعا کنید؛ معلوم نیست تضمینی داشته باشد. اگرچه در مواردی بلاشک دعا قوانین را هم خرق می کند؛ اما این طور نیست که وقتی می گوئیم دعا مستجاب می شود، یعنی دعای شما اگر با قوانین دیگر الهی منافات داشته باشد و عملی همراهش نباشد و یا حتّی خود دعا از روی توجّه هم نباشد، باز مستجاب می شود؛ نه. در دعا، طلب کردن و خواستن از خدای متعال و حقیقتاً مطالبه کردن لازم است. این دعا مستجاب می شود. اگر عمل و تلاش در راه اهداف بزرگ، همراه این دعا باشد، اقبال استجابت این دعا واقعاً بیشتر است. آن وقتی که دعا استمرار پیدا کند، حتماً اقبال استجابت در این دعا بیشتر است. اگر دیده شد که یک دعا چند بار تکرار گردید و مستجاب نشد، نباید مأیوس شد؛ بخصوص در مسائل بزرگ، بخصوص در مسائل مربوط به سرنوشت انسان و سرنوشت کشور و سرنوشت ملتها؛ چون گاهی طبیعت کارهای بزرگ چنین است که تحقّقش زمان می طلبد.122

هنگامی که قلب انسان رقیق می گردد و توجّهی پیدا می شود، وقت دعاست. آن وقت اگر از خدا بخواهید، غالب این است که مقصود برآورده می شود. مگر مواردی که در علم الهی، مصالحی وجود دارد که

ص: 70

آن مصالح را ما نمی دانیم و خدای متعال، به خاطر دعای من و شما مصالح عمومی آفرینش، یا مصالح یک ملت را به هم نمی ریزد. آن جا که سر راه خواسته ی ما، مصلحت بزرگی مانع نباشد و آن جا که توجّه لازم را در حال دعا داشته باشیم، دعا مستجاب خواهد شد؛ یا زود و یا دیر.123

خدای متعال در چند آیه از آیات قرآن وعده کرده است که دعا را مستجاب خواهد کرد. یکی از آیات، همین آیه ی مبارکه ی «و قال ربّکم ادعونی أستجب لکم» است؛ یعنی پروردگار شما فرموده است که مرا دعا کنید، تا استجابت کنم. ممکن است استجابت به معنای برآورده شدنِ صددرصد آن خواسته هم نباشد. گاهی ممکن است قوانین خلقت، اقتضای این را نکند که خدا آن حاجت را حتماً برآورده کند. در مواردی قوانینی وجود دارد که آن خواسته برآورده شدنی نیست، یا به زودی برآورده شدنی نیست. در غیر این موارد، قاعدتاً خدای متعال پاسخش این است که خواسته ی شما را برآورده می کند.124

یک انسان، محتاج دیگران نباشد؟ «نگو که خدایا مرا محتاج هیچ کس نکن. این، خلافِ طبیعت بشری، خلافِ سنّت الهی و خلافِ طبعِ نهاده ی پروردگار در وجودِ انسان است». چرا می گویی «خدایا، مرا محتاج هیچ کس نکن»؟ این دعا، مستجاب نمی شود. آن فرد، عرض کرد: «یا رسول اللّه! پس چگونه دعا کنم؟» فرمود: «قُلِ اللَّهُمَّ لَا تُحوِجنِی إِلَی شِرَارِ خَلقِکَ».((1)) «بگو: خدایا! مرا محتاج اشرار از بندگان خود مکن. مرا نیازمند مردمان شریر مکن. مرا محتاج انسانهای لئیم مکن. این درست است. این می شود. این را از خدا بخواه.» پس، اگر چیزی را از خدای متعال طلب کردیم که نشدنی و به خلاف سنّتهایِ معمولیِ عالم است، برآورده نمی شود.125

آن دعا بی اثر و بی فایده گردد. بی اثر شدنِ دعا چگونه فهمیده می شود؟ به این گونه که حال دعا از انسان گرفته می شود.128

«أَللَّهُمَّ اغفِر لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَحبِسُ الدُّعَاءَ». یعنی خدایا! آن گناهانی که دعای مرا حبس خواهد کرد، آن ها را بیامرز. گناهان، مانع از اجابت دعا می شود.129

یعنی معنایش این است که ما افراد بشر، گاهی خطاها و گناهانی می کنیم که این گناهان مانع از این می شود که دعای ما مورد اجابت قرار بگیرد و قبول بشود.130

مستجاب نمی شود. بالاخره دعا هم شرایطی دارد.132

خواسته است و باید برسد! گاهی اوقات پاسخ، همانی است که در آن لحظه به شما می دهند. آن چنان نورانیّتی در دل شما به وجود می آید که می بینید اصلاً پاسختان را همان ساعت گرفته اید. آن حالتی را که انسان در دعا پیدا می کند، گاهی احساس می کند که دیگر غیر از آن، هیچ چیز نمی خواهد.135

حاجت، خود را به خدای متعال نزدیک کند. نفس دعا کردن، تقرّب إلی اللّه است. خود حرف زدن با پروردگار، خود تضرّع کردن، با خدای متعال سخن گفتن، نزد خدای متعال عذرخواهی و توبه و استغفار کردن، برای انسان یکی از مقاصد و هدفهاست. این، بالاترین جنبه هایی است که در دعا وجود دارد. نفس اینکه انسان در مقابل پروردگار بایستد و اشک بریزد و اظهار کوچکی و حقارت کند، برای انسان یک علوّ مقام و مرتبه است. بشر با تضرّع در پیش خدای متعال است که عروج می کند و اوج می گیرد. بدبختی انسان وقتی است که از خدای متعال غافل شود. سیه رویی انسان وقتی است که خود را به خدا محتاج نداند.137

همان دعایی که در آن، حاجت خود را می خواهید، آن دعا را با توجّه، با تضرّع و با حضور قلب بخوانید و دلتان را به خدا نزدیک کنید.138

متعال بین خود و بندگانش قرار داده است، بر روی خودتان مسدود نکنید. البتّه باز در أبواب کتب روایی دارد: «کَرَاهَهًِ العَجَلَهًِ فِی الدُّعَاءِ وَ تَعجِیلِ الِانصِرَافِ مِنهُ وَ استِعجَالِ الإِجَابَهًِ»((1))؛

یعنی در دعا عجله نکنید. اگر چیزی را خواستید و در زمانی که شما خواستید برآورده نشد، نگوئید که خدای متعال دعای مرا مستجاب نکرد؛ نه. «الأُمُورُ مَرهُونَهًُ بِأَوقَاتِهَا».((2))

در روایت دارد: بنی اسرائیل بعد از آنکه خدای متعال وعده داد آنان را نجات خواهد داد، چهل سال دعا کردند و بالاخره شد. کار بزرگی هم انجام شد. غرق فرعون و پیروزی موسی بر فرعون، امری نیست که چهل سال تلاش، برای آن زیاد باشد. عجله نکنید! با توجّه، خدا را بخوانید و هرچه می خواهید از خدا بخواهید که در بعضی از دعاها، این معنا را دارد. در دعایی این گونه وارد است که «إِلَهِی طُمُوحُ الآمَالِ قَد خَابَت إِلَّا لَدَیکَ وَ مَعَاکِفُ الهِمَمِ قَد تَعَطَّلَت إِلَّا عَلَیک»((3))

یعنی آرزوهای زیاد در هر دری و نزد هرکسی که مطرح گردد، مردود می شود، مگر در پیشگاه تو. در پیشگاه تو، خواسته های زیاد هم برآورده می شود.140

هستند و چون گاهی انسان معنا را هم می داند، اما توجّه نمی کند، ذهنش جاهای دیگر می رود امکان ندارد از این دعای به این بلندی خسته شود. یعنی این گفتگویی که در این دعا انجام گرفته، بین آن بنده ی برگزیده و شایسته و بامعرفت و خدا، این قدر پُرجاذبه و نافذ و حقیقی است یعنی بیان کننده ی آن خواستهای فطری انسان است که امکان ندارد کسی هیچ وقت از آن خسته شود.145

البتّه باید معنای این دعاها را بفهمیم. خوشبختانه الآن ترجمه های خوب وجود دارد و مفاتیح الجنان و دعاهای گوناگون ترجمه شده است. با توجّه به ترجمه ها، دقّت کنند و بخوانند. البتّه تا آنجایی که ما دیده ایم، هیچ ترجمه ای نتوانسته زیبایی های الفاظ این دعاها را منعکس کند؛ ولی بالاخره مضمون دعا معلوم است. با توجّه به این ترجمه ها دعاها را بخوانند. کسانی که می خوانند و با آن ها عدّه ای هم صدا می شوند، بعضی از فقرات دعا را لااقل ترجمه کنند. البتّه مرتبه ی پائین ترش هم این است که اگر انسان معنای دعا را نمی فهمد، همین قدر احساس کند که با یک زبانِ شیفته ی حاکی از سوز دل دارد با خدای متعال حرف می زند.146

غَافِلٍ»((1))

«خداوند متعال، از صاحب دلِ غافل- دلی که متوجّه نیست چه خواسته ای را مطرح می کند و با که دارد حرف می زند- دعایی را قبول نمی کند». معلوم است که دعایِ دارای این ویژگیها، مستجاب نمی شود. باید تضرّع کنید و جدّی بخواهید. باید از خدای متعال با الحاح بخواهید. باز بخواهید و باز بخواهید. در این صورت البتّه خدای متعال دعاها را مستجاب خواهد کرد.148

لذا من توصیه می کنم که ارتباطات بچه ها با خدا، ارتباطاتِ با توجّه و باحالی باشد؛ بخصوص نمازها را با حال بخوانند. دعا که می خوانند، با حال و با توجّه بخوانند و بدانند با چه وجودی حرف می زنند و چه می خواهند و بدانند این خواست، پاسخ دارد. در قرآن، به ما گفته شده است: «ادعُونی أَستَجِب لَکُم»((2))؛

مرا بخوانید تا به شما پاسخ دهم.149

دعا، وسیله ای در کنار وسایل دیگر است...این، البتّه بدان معنا نیست که هرچه شما خواستید و هر طور آن را با خدای متعال در میان گذاشتید، برآورده خواهد شد؛ نه. شرایطی دارد، آدابی دارد؛ مثل همه ی اسباب عادی و مثل همه ی خواستنها. اگر شما از دوستتان هم چیزی بخواهید، آداب و تشریفاتی دارد. ادب مخصوص دعا را باید به کار گرفت و عمده ترین آداب، این است که انسان به خدای متعال توجّه کند و با همه ی دل، از خدا بخواهد. هنگامی که قلب انسان رقیق می گردد و توجّهی پیدا می شود، وقت دعاست. آن وقت اگر از خدا بخواهید، غالب این است که مقصود برآورده می شود. مگر مواردی که در علم الهی، مصالحی وجود دارد که آن مصالح را ما نمی دانیم و خدای متعال، به خاطر دعای من و شما مصالح عمومی

ص: 80

آفرینش، یا مصالح یک ملت را به هم نمی ریزد. آن جا که سر راه خواسته ی ما، مصلحت بزرگی مانع نباشد و آن جا که توجّه لازم را در حال دعا داشته باشیم، دعا مستجاب خواهد شد؛ یا زود و یا دیر.150

کردن لازم است. این دعا مستجاب می شود. اگر عمل و تلاش در راه اهداف بزرگ، همراه این دعا باشد، اقبال استجابت این دعا واقعاً بیشتر است. آن وقتی که دعا استمرار پیدا کند، حتماً اقبال استجابت در این دعا بیشتر است. اگر دیده شد که یک دعا چند بار تکرار گردید و مستجاب نشد، نباید مأیوس شد؛ بخصوص در مسائل بزرگ، بخصوص در مسائل مربوط به سرنوشت انسان و سرنوشت کشور و سرنوشت ملتها؛ چون گاهی طبیعت کارهای بزرگ چنین است که تحقّقش زمان می طلبد.154

عمده این است که شما به معنای حقیقی کلمه و با همین شرایط، طلب کنید؛ خدای متعال این طلب را اجابت خواهد کرد.155

بهترین دعا آن است که از سر معرفتی عاشقانه به خدا و بصیرتی عارفانه به نیازهای انسان انشا شده باشد، و این را فقط در مکتب پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت طاهرین او- که اوعیه ی علم پیامبر صلی الله علیه و آله و وراث حکمت و معرفت اویند - می توان جست.156

هستند که اگر قدر دل بی آلایش و باطراوت خود را بدانند، دعای آن ها از هر دعایی می تواند به استجابت نزدیک تر باشد.163

به وجود نیاورده باشد، این طور نیست که هروقت اراده کرد، بتواند درِ خانه ی خدا برود. شما می بینید بعضی دلهای پاک- غالباً جوانها- خیلی راحت می توانند ارتباط برقرار کنند؛ اما بعضی هرچه تلاش می کنند، این ارتباط برقرار نمی شود. کسانی که فرصتی دارند و می توانند دل خودشان را نرم نگه دارند، قدر بدانند و رابطه ی خود را با خدا حفظ کنند؛ تا هروقت خواستند درِ خانه ی خدا بروند، بتوانند.165

را انجام داده است، دعا هم می کند. بنابراین، یکی از وظایف ماست که دعا کنیم، تا از این راه به حاجات و اهداف و مقاصد خودمان نائل شویم.168

کسی نمی تواند بگوید که پیغمبر و مسلمانان صدر اسلام، تلاش و کار نمی کردند. بالاتر از تلاش آن ها دیگر تلاش وجود ندارد. در آن ده سال که پیغمبر حاکمیت جامعه ی اسلامیِ آن روز را در اختیار داشت، سالهایی یکسره توأم با کار و تلاش بود. اما درعین حال، با وجود آن کار و تلاش و در کنار آن، دعا و تضرّع و انابه و استغفار و طلب و مسئلت از پروردگار عالم هم جای خود را داشت.169

در اینجا، چند سؤال مطرح می شود: یکی اینکه، اگر دعا، چنین نقش معجزآسایی دارد، پس این وسایل دنیوی و این ابزارها و علم و صنعت و نظایر آن چیست؟ جواب این است که دعا رقیب ابزارهای مادّی نیست. این طور نیست که وقتی انسان می خواهد به مسافرت برود، یا با خودرو و قطار و هواپیما عازم شود و یا با دعا برود! همچنین این طور نیست که اگر انسان بخواهد وسیله ای به دست آورد، یا پول خرج کند و یا اگر پول نداشت به دعا متوسّل شود و آن وسیله را به دست آورد! معنای دعا این است که شما از خدا بخواهید تا او این وسایل را جور بیاورد. آن وقت علل مادّی، هرکدام در جای خودشان قرار می گیرند. دعای مستجاب این گونه است.170

بنابراین، دعا موجب نشود کسی تنبلی کند. دعا موجب نشود که کسی از دانش و علم و ابزار مادّی و علّت و معلولِ طبیعی، دست بشوید؛ نه. دعا رقیب آن ها نیست، بلکه در طول آن هاست. دعا، جورآورنده ی آن هاست.171

معجزه در موارد استثنایی رخ می دهد و در غیرِ مواردِ استثنایی، دعا جورکننده ی روال عادی است. وقتی شما از خدا می خواهید حادثه ای اتفاق بیفتد که به آن نیاز دارید، در کنار دعا، باید نیرویتان را هم به کار

ص: 86

ببندید. مثلاً اگر احساس تنبلی به شما دست می دهد و دعا می کنید که خدای متعال این احساس را از شما بگیرد، در کنار دعا، باید اراده و همّت نیز به خرج دهید. یعنی در اینجا هم، باز وسیله ی مادّی و وسیله ی طبیعیِ دیگری هست که همان همّت کردن است. باید همّت و اراده کنید. هیچ کس خیال نکند که اگر در خانه بنشینیم و به تلاش و اقدام نپردازیم، حتّی اراده هم نکنیم و فقط به دعا مشغول باشیم، خدا حاجاتمان را برآورده می کند؛ نه. چنین چیزی امکان ندارد. پس، دعا در کنار تلاش و با تلاش است. بعضاً خیلی از تلاشها به نتیجه نمی رسد؛ اما همین که دعا کردید، به نتیجه خواهد رسید.172

چند نفر خدمت رسول اکرم آمدند و از شخصی تعریف کردند و گفتند: یا رسول اللّه! ما با این مرد هم سفر بودیم و او مرد بسیار خوب و پاک و با خدایی بود، دائماً عبادت می کرد، در هر منزلی که فرود می آمدیم، از لحظه ی فرود تا وقتی که مجدّداً سوار می شدیم، او مشغول نماز و ذکر و قرآن و این ها می شد. وقتی که این تعریفها را کردند، پیامبر صلی الله علیه و آله با تعجب از آن ها سؤال کردند: پس چه کسی کارهایش را می کرد؟ کسی که وقتی از مرکب پیاده می شود، دائم مشغول نماز و قرآن است، چه کسی غذای او را می پخت؟ چه کسی وسایل او را فرود می آورد و سوار می کرد؟ چه کسی کارهایش را انجام می داد؟ این ها در جواب گفتند: یا رسول اللّه! ما با کمال میل، همه ی کارهای او را انجام می دادیم. پیامبر فرمود: «کُلُّکُم

خَیرٌ مِنهُ».((1))

همه ی شما از او بهترید. اینکه او کار خودش را انجام نمی داد و به دوش شما می انداخت و خود مشغول عبادت می شد، موجب نمی شود که

ص:

او مرد خوبی باشد.173

البتّه غالباً این طور است. ضمناً بعضی مواقع، خدای متعال معجزه هم نشان می دهد که آن بحث دیگری است. معجزه در موارد استثنایی رخ می دهد و در غیرِ مواردِ استثنایی، دعا جور کننده ی روال عادی است. وقتی شما از خدا می خواهید حادثه ای اتفاق بیفتد که به آن نیاز دارید، در کنار دعا، باید نیرویتان را هم به کار ببندید. مثلاً اگر احساس تنبلی به شما دست می دهد و دعا می کنید که خدای متعال این احساس را از شما بگیرد، در کنار دعا، باید اراده و همّت نیز به خرج دهید. یعنی در این جا هم، باز وسیله ی مادّی و وسیله ی طبیعیِ دیگری هست که همان همّت کردن است. باید همّت و اراده کنید. هیچ کس خیال نکند که اگر در خانه بنشینیم و به تلاش و اقدام نپردازیم، حتّی اراده هم نکنیم و فقط به دعا مشغول باشیم، خدا حاجاتمان را برآورده می کند؛ نه. چنین چیزی امکان ندارد. پس، دعا در کنار تلاش و با تلاش است. بعضاً خیلی از تلاشها به نتیجه نمی رسد؛ اما همین که دعا کردید، به نتیجه خواهد رسید. این، یک نکته.174

کرد؛ یعنی دعا پیروزی و شکست نمی شناسد. دعا یعنی ارتباط و اتّکال انسان با خدا، آن وقتی هم که انسان در اوج قدرت و پیروزی است باز هم محتاج دعا است؛ باید با خدا حرف بزند، باید از خدا بخواهد. قرآن به پیغمبر ما دستور داد که «إِذا جاءَ نَصرُ اللَّهِ وَ الفَتح» وقتی یاری خدا رسید و پیروزی نصیب شد «وَ رَأَیتَ النَّاسَ یَدخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفواجا» و دیدی که مردم دسته دسته و فوج فوج به اسلام وارد می شوند، تازه «فَسَبِّح بِحَمدِ رَبِّکَ وَ استَغفِره»((1)) تازه اوّل انابه ی تو است، اوّل عرض نیاز تو به درگاه قادر متعال است. ملت ما از وقتی پیروزی را به دست آورد آستانه ی دعا را رها نکرد. ببینید امروز در جامعه ی ما چقدر دعا و توجّه به خدا زیاد است؛ راز پیروزی ما هم همینهاست.182

ص: 92

خدا بخواهید. اگرچه به درِ مغازه رفتید، پول دادید و بند کفش خریدید؛ اما بازهم آن را خدا به شما داد. از غیر طریق خدا که چیزی به دست انسان نمی رسد. هرچه به ما می رسد خدا به ما می دهد.

چیزی را که خدا می دهد، قبلاً باید از خدا بخواهیم. چرا بخواهیم؟ یکی از عللِ اینکه گفته اند حاجات کوچک را هم از خدا بخواهید، این است که به حوائج و عجز و حقارت و تهی دستی خودمان توجّه پیدا کنیم تا ببینیم که چقدر تهی دستیم. اگر خدای متعال کمک نکند، امکان ندهد، نیرو ندهد، فکر ندهد، ابتکار ندهد و وسایل را جور نیاورد، همان بندِ کفش هم به دست ما نخواهد رسید. اگر شما به قصد خریدنِ بند کفش از خانه بیرون آمدید، در راه، جیبتان را زدند یا پولتان گم شد و یا مغازه ی مورد نظر، بسته بود و یا در بین راه، حادثه ی مهمّی پیش آمد که مجبور شدید برگردید، بند کفش گیرتان نیامده است. بنابراین، هر چیز را از خدا بخواهید؛ حتّی بند کفش را، حتّی کوچک ترین اشیا را و حتّی قوت روزانه ی خود را. بگذارید این منِ دروغینِ عظمت یافته در سینه ی ما- که می گوئیم «من» و خیال می کنیم مجمع نیروها ما هستیم- بشکند. این «من» انسانها را بیچاره می کند. این هم مطلبی در باب دعا که انسان خواسته های خود را از طریق دعا به دست آورد.186

خودبینی داشتن، نتیجه اش عبارت از رشد طغیان در انسان است. اگر این خودبینی در مقابل انسانهای دیگر باشد، نتیجه اش می شود نادیده گرفتن حقوق دیگران؛ تجاوز و دست درازی به حقوق این و آن. اگر این خودبینی در مقابل طبیعت واقع بشود، نتیجه اش می شود تضییع محیط طبیعی؛ یعنی آنچه که امروز به حق درباره ی مسئله ی محیط زیست در دنیا اهتمام هست. نادیده گرفتن محیط طبیعی زیست انسان هم، نتیجه ی طغیان، خودبینی و خودخواهی در مقابل طبیعت است.

دعا ضد همه ی این هاست. دعا که می کنیم، در واقع این حالت خشوع را در خود به وجود می آوریم و خودبینی و خودخواهی را در خود سرکوب می کنیم، و در نتیجه، جهان هستی و محیط زندگی انسانها از طغیان و تجاوز به حقوق و طبیعت محفوظ می ماند. لذا فرمود: «أَلدُّعَاءُ مُخُّ العِبَادَهً»((1))؛

مغز هر عبادتی، دعاست. عبادات برای همین است که بتواند انسان را در مقابل خدای متعال خاشع و دلش را نیز مطیع و تسلیم کند. این اطاعت و خشوع در مقابل خداوند هم از نوع تواضع و خشوع و خضوع انسانها در مقابل یکدیگر نیست؛ بلکه به معنای خشوع و خضوع در مقابل خیر مطلق، جمال مطلق، حُسن مطلق و فضل مطلق اوست.187

مطلبِ اصلیِ دعا چیست؟ خشوع در مقابل پروردگار. اصلِ دعا، این است. این که می بینید از قول پیغمبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود: «أَلدُّعَاءُ مُخُّ العِبَادَهً»((2))؛

«مغز عبادت دعاست» به خاطر آن است که در دعا حالتی وجود دارد که عبارت است از وابستگیِ مطلق به پروردگار و خشوع در مقابل او. اصل عبادت هم این است. لذاست که در ادامه ی آیه ی شریفه ی

ص: 95

«وَ قالَ رَبُّکُمُ ادعُونی أَستَجِب لَکُم» می فرماید: «إِنَّ الَّذینَ یَستَکبِرُونَ عَن عِبادَتی سَیَدخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرین»((1))

اصل دعا این است که انسان در مقابل خدای متعال، خود را از انانیّت دروغین بشری بیندازد. اصل دعا، خاکساری پیش پروردگار است.188

این حالت تضرّع است که دل را از عشق خدا پر می کند؛ انسان را با خدا آشنا می کند؛ انسان را از خودبینی و خودنگریِ فسادانگیز تهی می کند و او را از نورِ مقدّس پروردگار و لطفِ الهی، سرشار می سازد. قدرِ این را بدانید که از همه چیز بالاتر است.189

آفرینش در این کتاب است. همین «دعای ابی حمزه ی ثمالی» که مخصوص سحرهاست- سعی کنید آن را بخوانید و در معنایش توجّه و تدبّر داشته باشید- و همین «دعای کمیل» که شبهای جمعه خوانده می شود، از جمله دعاهایی است که سرشار از معارف اسلامی است و در آن ها حقایقی به زبان دعا بیان شده است. نه اینکه آن بزرگوار- امام سجّاد علیه السلام - نمی خواسته دعا کند و دعا را پوشش قرار داده است؛ نه. دعا می کرده، مناجات می کرده و با خدا حرف می زده است. منتها انسانی که قلبش با خدا و با معارف الهی آشناست، حرف زدنش هم این گونه است. حکمت از او سرریز می شود و دعای او هم عین حکمت است.

دعاهایی که ما می خوانیم، پر از حکمت است. در دعاهای مأثور از ائمّه علیهم السلام که به ما می رسد، نکاتی عاید از معارف وجود دارد که حقیقتاً مورد احتیاج انسان است. آن بزرگواران با آوردن این نکات در دعاها به ما یاد می دهند که از خدا چه بخواهیم.192

این دعاها درس است. اگر در معانی این دعاها تدبّر کنیم، بزرگترین هدیه های معنوی الهی را در این ها خواهیم یافت.193

نکته ی آخر در باب دعا، دعاهای مأثور است. دعاهایی که از أئمّه رسیده است، بهترین دعاهاست. اوّلاً خواسته هایی در این دعاها گنجانده شده است که به ذهن امثال ماها اصلاً خطور نمی کند و انسان از زبان أئمّه علیهم السلام آن ها را از خدا طلب می کند. در دعای ابوحمزه و دعای افتتاح و دعای عرفه بهترین مطالبات و خواسته ها برای انسان مطرح می شود؛ که اگر انسان این ها را از خدا بخواهد و بگیرد، می تواند برای او سرمایه باشد. ثانیاً در این دعاها مایه های خشوع و تضرّع وجود دارد. مطلب، با زبان و لحن و بیانی ادا شده است که دل را خاشع و نرم می کند. با عبارات

ص: 98

فصیح و بلیغ، عشق و شیفتگی و شوق در این دعاها موج می زند. انسان باید این دعاها را قدر بداند و از آن ها استفاده کند.

البتّه باید معنای این دعاها را بفهمیم. خوشبختانه الآن ترجمه های خوب وجود دارد و مفاتیح الجنان و دعاهای گوناگون ترجمه شده است. با توجّه به ترجمه ها، دقّت کنند و بخوانند. البتّه تا آنجایی که ما دیده ایم، هیچ ترجمه ای نتوانسته زیبایی های الفاظ این دعاها را منعکس کند؛ ولی بالاخره مضمون دعا معلوم است. با توجّه به این ترجمه ها دعاها را بخوانند. کسانی که می خوانند و با آن ها عدّه ای هم صدا می شوند، بعضی از فقرات دعا را لااقل ترجمه کنند. البتّه مرتبه ی پائین ترش هم این است که اگر انسان معنای دعا را نمی فهمد، همین قدر احساس کند که با یک زبانِ شیفته ی حاکی از سوز دل دارد با خدای متعال حرف می زند.194

اجابت الهی از طرف پروردگار، هیچ قید و شرطی ندارد؛ این ما هستیم که با اعمال خودمان مانع اجابت می شویم؛ ما هستیم که موجب می شویم دعای ما مورد اعتنا قرار نگیرد، که خود همین، یکی از معارفی است که می توان از دعا استفاده کرد و یکی از خصوصیات دعا، همین است.195

در دعاها و اذکار دیشب((1)) این جمله بود: «أَللَّهُمَّ

العَن قَتَلَهًَ امیرالمؤمنین»((2))؛ خدایا! قاتلان امیرالمؤمنین را لعنت کن، از رحمت خودت دور کن. در مسجد کوفه، یک نفر که بیشتر بر فرق مبارک حضرت شمشیر نزد؛ اما می گوید قاتلان! ببینید، این هم یکی از همان درسهایی است که انسان از دعا می گیرد. لازم نیست که انسان، خودش

ص: 99

مباشرتاً در حادثه حضور داشته باشد تا حادثه به او منسوب شود.196

این ها فقط دعا نیست؛ درس است؛ این کلمات امام سجّاد- و همه ی ادعیه ای که از أئمّه علیهم السلام مأثور است و بدست ما رسیده است- پر است از معارف.197

در دعا فقط این نیست که انسان دل را به خدا نزدیک می کند؛ این هست، فراگیری هم هست. در دعا هم تعلیم است، هم تزکیه هست. این دعاهای مأثور از أئمّه علیهم السلام هم ذهن را روشن می کند، هم حقایق و معارفی را که در زندگی به آن ها نیاز داریم، به ما می آموزد و هم دل را متوجّه به خدا می کند. ذکر الهی را خیلی باید مغتنم بشمرید.198

جهت دیگری که در دعا هست، این است که در دعاهایی که از أئمّه علیهم السلام به ما رسیده است، درسهای بزرگی از معارف اسلام نهفته است. این صحیفه ی سجّادیه را اگر مطالعه کنید و جنبه ی دعایی کلمات را ندیده بگیرید، هر دعای آن یک درس عالی از معارف اسلامی و قرآنی است. اگر کسی خطبه ی امیرالمؤمنین علیه السلام ، در توحید را که خطبه ی اوّل نهج البلاغه است، جلو خودش بگذارد، یا دعای اوّل صحیفه ی سجّادیه را که در تحمید است - حمد الهی است - جلو خودش بگذارد، می بیند این دو مثل همند و فرقی با هم ندارند. خطبه اند و درسند. امیرالمؤمنین علیه السلام ، در مقابل جمعی از مردم ایستاده و معارف الهی را بیان کرده و امام سجّاد علیه السلام ، دعا کرده و به زبان دعا، همان معارف را بیان فرموده است. یا دعای هشتم صحیفه - که من بعضی از فقراتش را یادداشت کرده ام - یک درس اخلاقی است. کأنّه خطبه ای است که کسی بخواند، یا یک سخنرانی برای مردم بکند و لغزشگاههای اخلاقی را برای آنان بیان نماید.199

پس، نقطه ی دوّم این است که در این دعاها، معارف زیادی نهفته است. مثلاً در فقرات اوّل دعای کمیل، همه می خوانیم: «أَللَّهُمَّ اغفِر لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَهتِکُ العِصَمَ. أَللَّهُمَّ اغفِر لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُنَزِّلُ النِّقَمَ. أَللَّهُمَّ اغفِر

ص: 100

لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُغَیِّرُ النِّعَمَ». گناهانی وجود دارد که پرده ها را می درد. گناهانی وجود دارد که نقمت الهی را بر انسان نازل می کند. گناهانی وجود دارد که نعمتها را از انسان می گیرد. «أَللَّهُمَّ اغفِر لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَحبِسُ الدُّعَاءَ».((1)) گناهانی هم وجود دارد که دعا را حبس می کند.200

سرتاپا نیاز است. رفع این مشکلات و تأمین این نیازها را از چه کسی باید بخواهیم؟ از خدای متعال که او حاجات ما را می داند. «وَ

سئَلُوا اللَّهَ مِن فَضلِهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَی ءٍ عَلیماً»((1))

خدا می داند شما چه می خواهید، چه لازم دارید و چه چیز از او می طلبید و سؤال می کنید. پس، از خدا بخواهید. در جای دیگر، می فرماید: «وَ

قالَ رَبُّکُمُ ادعُونی أَستَجِب لَکُم»((2)) پروردگار شما فرموده است: «دعا کنید مرا» یعنی «بخوانید مرا؛ من به شما جواب می دهم.» البتّه این جواب دادن، به معنای برآمدنِ حاجت نیست. می گوید: «جواب می دهم و لبّیک می گویم»؛ أستجب لکم. اما این استجابت الهی، در بسیاری از موارد با دادنِ حاجت و آن چیزِ مورد درخواست شما همراه است. پس، این مطلب اوّل که انسان نیازهایی دارد، و رفع این نیازها را، باید از خدا بخواهد. باید درِ خانه ی خدا رفت، تا از تضرّع پیش دیگران، بی نیاز شد.

چون روزِ جمعه و روزِ توجّه و روز معرفت به کلمات نبیّ اکرم و ائمّه علیهم السلام است، چند حدیث کوتاه و مختصر بخوانم. در حدیثی آمده است: «أَفضَلُ العِبَادَهً الدُّعَاء»((3))

بهترین عبادتها، دعاست. حدیث دیگر، حدیث نبوی است. آن حضرت، به اصحابِ خود فرمود: «أَ لَا أَدُلُّکُم عَلَی سِلَاحٍ یُنجِیکُم مِن أَعدَائِکُم وَ یُدِرُّ أَرزَاقَکُم؟»((4)) «آیا می خواهید سلاحی را به شما نشان دهم که هم شما را از دشمن حفظ می کند و نجات می دهد و هم روزی تان را فراوان می کند؟» این، همان خواستن از خدا برای

ص: 102

برآورده شدن حاجات است. «قَالُوا بَلَی یا رسول اللّه.» «عرض کردند: بلی؛بفرمائید.» فرمود: «قَالَ تَدعُونَ رَبَّکُم.» «خدا را دعا کنید؛ خدا را بخوانید.» «بِاللَّیلِ وَ النَّهَار.» «شب و روز.» «فَإِنَّ سِلَاحَ المُؤمِنِ الدُّعَاءُ»((1))

«سلاح مؤمن، دعاست.» یعنی دنبال حاجات رفتن، با سلاح دعا. با دشمن، با حادثه و با بلیّه در افتادن، با سلاح دعا.203

انسان خواسته های خود را از طریق دعا به دست آورد.204

خدای متعال در چند آیه از آیات قرآن وعده کرده است که دعا را مستجاب خواهد کرد. یکی از آیات، همین آیه ی مبارکه ی «وَ قالَ رَبُّکُمُ ادعُونی أَستَجِب لَکُم»((2))

است؛ یعنی پروردگار شما فرموده است که مرا دعا کنید، تا استجابت کنم. ممکن است استجابت به معنای برآورده شدنِ صددرصد آن خواسته هم نباشد. گاهی ممکن است قوانین خلقت، اقتضای این را نکند که خدا آن حاجت را حتماً برآورده کند. در مواردی قوانینی وجود دارد که آن خواسته برآورده شدنی نیست، یا به زودی برآورده شدنی نیست. در غیر این موارد، قاعدتاً خدای متعال پاسخش این است که خواسته ی شما را برآورده می کند؛ همچنان که در دعای شریف ابی حمزه ی ثمالی که در سحرهای ماه رمضان خوانده می شود به همین معنا اشاره می کند. در قرآن فرموده است: «وَ سئَلُوا اللَّهَ مِن فَضلِهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَی ءٍ عَلیماً»((3))؛ اگرچه خدا عالم است و نیازهای شما را می داند، اما شما از خدا بخواهید و به خدا عرض کنید. این آیه را در دعا ذکر می کند. البتّه در دعای شریف((4)): «إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُم رَحِیماً» دارد؛ اما

ص: 103

در قرآن «کانَ بِکُلِّ شَی ءٍ عَلیماً» است. بعد می فرماید: «وَ لَیسَ مِن صِفَاتِکَ یَا سَیِّدِی أَن تَأمُرَ بِالسُّؤَالِ وَ تَمنَعَ العَطِیَّهً».((1)) امام سجّاد علیه السلام عرض می کند: پروردگارا! عادت تو این نیست که مردم را به خواستن امر کنی؛ اما آنچه که آن ها خواستند به آن ها ندهی. یعنی معنای کرم الهی و رحمت الهی و قدرت محیطه ی الهی این است که اگر می گوید بخواهید، اراده فرموده است که آن خواسته را اجابت کند. این همان وعده ی الهی است که در همین آیه ای که در اوّل خطبه تلاوت کردم، صریح این معنا را بیان می کند: «وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعوَهًَ الدَّاعِ إِذا دَعان»((2))؛

هرگاه بندگان من درباره ی من از تو سؤال کنند که کجاست، بگو ای پیامبر، من نزدیکم و پاسخ می گویم و دعوت و خواسته ی آن کسی را که از من می خواهد و مرا می خواند، اجابت می کنم. هرکس خدا را بخواند، پاسخی در مقابلش هست: «لِکُلِّ مَسأَلَهً مِنکَ سَمعٌ حَاضِرٌ وَ جَوَابٌ عَتِیدٌ»((3))؛

هر سؤالی از خدا، هر خواسته ای از خدا، یک پاسخ قطعی در مقابل دارد. این خیلی مهمّ است و باید بندگان مؤمن خدا آن را خیلی قدر بدانند. حالا کسی که ایمان ندارد، طبیعی است که از این موقعیت مثل خیلی از موقعیتهای دیگر استفاده نمی کند. این وعده ی قطعی الهی است؛ یعنی خدای متعال هر خواسته ای را جواب خواهد داد. این یک وعده است و البتّه هر وعده ای هم شرایطی دارد.205

دعا در چارچوب قوانین طبیعی مستجاب می شود و خواسته ی شما برآورده می گردد. این قدرت خداست که قوانین را جور می آورد، کنار هم می گذارد و مقصود شما برآورده می شود.... اگر عمل و تلاش در راه

ص: 104

اهداف بزرگ، همراه این دعا باشد، اقبال استجابت این دعا واقعاً بیشتر است. آن وقتی که دعا استمرار پیدا کند، حتماً اقبال استجابت در این دعا بیشتر است. اگر دیده شد که یک دعا چند بار تکرار گردید و مستجاب نشد، نباید مأیوس شد؛ بخصوص در مسائل بزرگ، بخصوص در مسائل مربوط به سرنوشت انسان و سرنوشت کشور و سرنوشت ملتها؛ چون گاهی طبیعت کارهای بزرگ چنین است که تحقّقش زمان می طلبد.206

دستاورد دیگر دعا، برآمدن حاجات است. یکی از دستاوردهای دعا این است که حاجاتی که انسان دارد، از خدای متعال می خواهد و خدا آن حاجات را برآورده می کند. البتّه همه ی خواص دعا این نیست؛ این هم یکی در کنار بقیه ی دستاوردهای دعاست. فرمود: «وَ سئَلُوا اللَّهَ مِن فَضلِهِ»((1))؛

از خدای متعال بخواهید و نیازهای خودتان را از او بطلبید. در دعای ابوحمزه ی ثمالی از قول امام سجّاد علیه السلام این طور عرض می شود: «وَ لَیسَ مِن صِفَاتِکَ یَا سَیِّدِی أَن تَأمُرَ بِالسُّؤَالِ وَ تَمنَعَ العَطِیَّهً وَ أَنتَ المَنَّانُ بِالعَطَایَا عَلَی أَهلِ مَملَکَتِکَ»((2))؛

تو به بندگانِ خودت دستور بدهی که از تو بخواهند، اما بنا داشته باشی که خواسته ی آن ها را عملی نکنی؛ این امکان ندارد. وقتی خدای متعال به من و شما امر می کند که از او بخواهیم و طلب کنیم، معنایش این است که خدای متعال تصمیم دارد که آنچه را می خواهیم، به ما بدهد. لذا در روایت است که: «ما کان الله لیفتح ...علی عبد باب الدّعاء و یغلق عنه باب الإجابهً» و اللّه اکرم من ذلک((3))؛

خدای متعال کریم تر از آن است که باب دعا را باز کند، اما باب اجابت را ببندد.207

ص: 105

در قرآن فرمود: «وَ سئَلُوا اللَّهَ مِن فَضلِهِ»((1))

از خدا بخواهید. «لَیسَ مِن صِفَاتِکَ یَا سَیِّدِی أَن تَأمُرَ بِالسُّؤَالِ وَ تَمنَعَ العَطِیَّهًَ.»((2))

بگوئید، سؤال کنید، بخواهید و مگر می شود که بخواهید و ندهد؟! البتّه اقتضائات زمان و مکان و خصوصیات و نظایر آن هم، در خواستنِ از خدا مؤثّر است.208

اگر دل توانست با یاد خدا خود را معطّر و مزیّن کند، بدون تردید اجابت الهی برای او میسّر خواهد شد؛ «أُدعُونی أَستَجِب لَکُم».((3))

هیچ دعایی بی استجابت نیست. استجابت به معنای این نیست که خواسته ی انسان حتماً برآورده خواهد شد ممکن است برآورده بشود، ممکن است به علل و مصالح و موجباتی برآورده هم نشود اما استجابت الهی هست. استجابت الهی، پاسخ و توجّه و التفات خداست؛ و لو آن خواسته ای که من و شما داریم که ای بسا خیال می کنیم این خواسته به نفع ماست، اما به زیان ماست تحقّق هم پیدا نکند؛ اما «یَا أَلله» شما بی گمان لبّیکی به دنبال خود دارد.209

وقتی ما به درگاه حقِّ متعال دعا می کنیم، در حقیقت وسیله ای برای رسیدن به حوائج خودمان می جوئیم و راهی به سوی این حوائج می پیمائیم و از آن استفاده می کنیم. این، یک گونه دعا کردن است: دعا برای گرفتن مقصود. این طور نیست که کسی گمان کند همه ی مقاصد، به وسیله ی ابزارها یا وسایل مادّی برای انسانها قابل دسترسی است. بلکه چیزهایی را انسان با دعا باید به دست آورد. البتّه نه دعای تنها و دعای بدون عمل. هیچ فایده ای ندارد که انسان درِ عمل را ببندد و به دعا اکتفا کند. اما در کنار عمل، در کنار اقدام، در کنار به کار انداختن همّت و تلاش، خواستن از خدا را نیز باید قرار بدهیم. این دعا، حاجات را برای

ص: 106

انسان برآورده می سازد. لذا ملاحظه می کنید که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله ، در میدان جنگ، بعد از آن که همه ی کارها را انجام داده است، دعا هم می کند. بنابراین، یکی از وظایف ماست که دعا کنیم، تا از این راه به حاجات و اهداف و مقاصد خودمان نائل شویم.210

دعا، وسیله ای در کنار وسایل دیگر است. به قول بزرگان از محققین و متفکّرین ما، همچنان که در عالم وجود، خدای متعال دهها وسیله و سبب و علّت قرار داده است، دعا هم یکی از سببهاست. در بسیاری از دعاها، حاجت و مقصود خواستن مطرح می شود. مثلاً فرض بفرمائید در همین دعای سحر ماه مبارک رمضان که دعای بسیار عالی المضمونی هم هست، بعد از آن که خدای متعال را به اسما و صفات سوگند می دهد، می گوید: دعا کن به آنچه که می خواهی و مقاصد خودت را از خدا بخواه. بعد از این همه قسم دادن خدای متعال، دعا مستجاب می شود. لذا در روایتی از امیرالمؤمنین علیه السلام ، نقل شده است که فرمود: «إِدفَعُوا

أَموَاجَ البَلَاءِ عَنکُم بِالدُّعَاءِ قَبلَ وُرُودِ البَلَاء»((1))؛

پیش از آن که بلا بر شما وارد شود، با دعا، بلا را دفع کنید. اینها واقعیّت است. این، البتّه بدان معنا نیست که هرچه شما خواستید و هر طور آن را با خدای متعال در میان گذاشتید، برآورده خواهد شد؛ نه. شرایطی دارد، آدابی دارد؛ مثل همه ی اسباب عادی و مثل همه ی خواستنها. اگر شما از دوستتان هم چیزی بخواهید، آداب و تشریفاتی دارد. ادب مخصوص دعا را باید به کار گرفت و عمده ترین آداب، این است که انسان به خدای متعال توجّه کند و با همه ی دل، از خدا بخواهد. هنگامی که قلب انسان رقیق می گردد و توجّهی پیدا می شود، وقت دعاست. آن وقت اگر از خدا بخواهید، غالب

ص: 107

این است که مقصود برآورده می شود. مگر مواردی که در علم الهی، مصالحی وجود دارد که آن مصالح را ما نمی دانیم و خدای متعال، به خاطر دعای من و شما مصالح عمومی آفرینش، یا مصالح یک ملت را به هم نمی ریزد. آن جا که سر راه خواسته ی ما، مصلحت بزرگی مانع نباشد و آن جا که توجّهِ لازم را در حال دعا داشته باشیم، دعا مستجاب خواهد شد؛ یا زود و یا دیر.211

و اما بعضی دعاها، سه چیز علاوه بر این دو چیز دارند که این سه چیز، خیلی مهمّ است. یکی از این سه چیز، عبارت است از آن مقصودِ عمومی از دعا؛ یعنی خواستن و گرفتن از خداوند متعال. ما انسانها نیازهای زیادی داریم و وجودمان سر تا پا نیاز است. اگر در وجود خودتان دقّت کنید، می بینید از تنفّس کردن و غذا خوردن گرفته تا راه رفتن و گوش کردن و دیدن، همه و همه حاکی از نیاز ما انسانهاست. یعنی خدای متعال، مجموعه ای از امکانات و نیروها را در اختیار من و شما قرار داده است که با آنها می توانیم زندگی کنیم و همه نیز تحتِ اراده ی پروردگار است. هر کدام از این نیروها و امکانات کمبود پیدا کند، انسان دچارِ مشکلِ اساسی در زندگی خود می شود. مثلاً یک رگ یا یک رشته عصب از کار بیفتد، یک عضله مشکل پیدا کند، تا برسد به مسائلِ بیرون از وجودِ انسان یا مسائل روحی یا مسائل اجتماعی.212

بشر، سر تا پا نیاز است. رفع این مشکلات و تأمین این نیازها را از چه کسی باید بخواهیم؟ از خدای متعال که او حاجات ما را می داند. «وَ

سئَلُوا اللَّهَ مِن فَضلِهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَی ءٍ عَلیماً»((1))

خدا می داند شما چه می خواهید، چه لازم دارید و چه چیز از او می طلبید و سؤال می کنید.

ص: 108

پس، از خدا بخواهید. در جای دیگر، می فرماید: «وَ

قالَ رَبُّکُمُ ادعُونی أَستَجِب لَکُم»((1)) پروردگار شما فرموده است: «دعا کنید مرا» یعنی «بخوانید مرا؛ من به شما جواب می دهم.» البتّه این جواب دادن، به معنای برآمدنِ حاجت نیست. می گوید: «جواب می دهم و لبیّک می گویم»؛ استجب لکم. اما این استجابت الهی، در بسیاری از موارد با دادنِ حاجت و آن چیزِ مورد درخواست شما همراه است. پس، این مطلب اوّل که انسان نیازهایی دارد، و رفع این نیازها را، باید از خدا بخواهد. باید درِ خانه ی خدا رفت، تا از تضرّع پیش دیگران، بی نیاز شد.213

مسأله ی بسیار مهمّی است. خداوند متعال، وسیله ای به انسان داده است که انسان می تواند حوائج خود را - مگر در موارد استثنایی که به آن اشاره می کنم - با آن برآورده کند. آن وسیله چیست؟ خواستن از خدای متعال است.214

می خواهید سلاحی را به شما نشان دهم که هم شما را از دشمن حفظ می کند و نجات می دهد و هم روزی تان را فراوان می کند؟» این، همان خواستن از خدا برای برآورده شدن حاجات است. «قَالُوا بَلَی یا رسول اللَّه.» عرض کردند: بلی؛ بفرمائید. فرمود: «قَالَ تَدعُونَ رَبَّکُم.» «خدا را دعا کنید؛ خدا را بخوانید.» «بِاللَّیلِ وَ النَّهَارِ.»((1))

«شب و روز.»216

، ایستادگی می کند و از همه ی امکاناتش برای ضربه زدن به دشمن و جلوی تهاجم دشمن را گرفتن، استفاده می کند؛ اما رزمنده ی دیگر هم ممکن است باشد که بگریزد؛ طاقت تحمل از دست بدهد و از مقابل دشمن بگریزد. می فرماید: ذاکر در میان جمعِ غافل مثل همان سرباز رزمنده ی ایستادگی کننده است در میان کسانی که دارند فرار می کنند. ببینید این تشبیه و تنظیر به همین لحاظ است؛ چون او دارد در مقابل تهاجم بیگانه دفاع و ایستادگی می کند، ذکر شما هم دارد ایستادگی می کند.218

با منبع فیّاض علم و قدرت است، و بشر بی رابطه ی روحی با خدا و بدون عرض نیاز به غنی بالذات، در عرصه ی زندگی سرگشته و درمانده و هدر رفته است؛ «قُل

ما یَعبَؤُا بِکُم رَبِّی لَو لا دُعاؤُکُم»((1)) 221

با خدا آشنا می کند؛ انسان را از خودبینی و خودنگریِ فسادانگیز تهی می کند و او را از نورِ مقدّس پروردگار و لطفِ الهی، سرشار می سازد. قدرِ این را بدانید که از همه چیز بالاتر است.228

روح دعا و نماز عبارت است از ارتباط با خدا، آشنا شدن با خدا.229

ایمان داشتند؛ اما در مواجهه ی با مال دنیا، با قدرت دنیا، با لذات جسمی و شهوات قلبی، ایمان از دست آن ها رفت. این، ایمان متزلزل و غیر مستقر است. خصوصیت دعا این است که ایمان را در دل انسان مستقر و ثابت می کند و خطر زوال ایمان با دعا و استمرار توجّه به خدای متعال از بین می رود.233

شما پاسخ خواهد داد. اگر انس پیدا کنید، خواهید دید که خیلی از پاسخها همانی است که در همان لحظه به شما داده می شود؛ یعنی آدم نباید خیال کند که پاسخ دعا حتماً همان پولی است که از خدا خواسته است و باید برسد! گاهی اوقات پاسخ، همانی است که در آن لحظه به شما می دهند. آن چنان نورانیّتی در دل شما به وجود می آید که می بینید اصلاً پاسختان را همان ساعت گرفته اید. آن حالتی را که انسان در دعا پیدا می کند، گاهی احساس می کند که دیگر غیر از آن، هیچ چیز نمی خواهد.236

دعا در عین اینکه دلِ انسان را با خدا متّصل و جان آدمی را سرشار از صفا و معنویت می کند، فکر و ذهن او را هم هدایت می نماید.237

اگر کسی خیال کند که می توان دل و روح را بدون این ها صاف کرد، سخت در اشتباه است. از راه گریه ی نیمه شب، از راه خواندن قرآن با تدبّر و با دقّت، از راه خواندن ادعیه ی صحیفه ی سجّادیه، دل انسان صاف می شود؛ و الّا این طوری نیست که بگوئیم آقا برو دلت را صاف کن؛ هر کاری هم کردی، کردی.238

تأثیرات آن علاوه بر تأثیرات فردی و ملی، تأثیرات بین المللی خواهد بود. ما دیگر کدام واجب را داریم که این طور باشد. این عمل و فریضه، هم دل و روح و باطن خود انسانِ حج گزار را تصفیه می کند، نورانی می کند و به خدا نزدیک می کند؛ با استغفار و با تضرّع و مناجات الهی آشنا و معنوی می کند.239

گوینده ی این سخن حکمت آمیز می گوید: «این جان شما، معارف شما، نصایح شما، بلکه خود قلب و روح شما، همان ماء طهوری است که ناپاکیها را از انسانها می زداید؛ اما خود این ماء طهور بتدریج به تصفیه و تزکیه احتیاج پیدا می کند و تزکیه و تصفیه ی آن، جز با یک عروج معنوی، جز با یک گردش معنوی به سمت علویّات که آن هم با ذکر و دعا حاصل خواهد شد ممکن نمی شود.» با ذکر، با توجّه، با توسّل، با مناجات، با نافله، با تضرّع در مقابل خداوند، با تفکّر در آیات آفاقی و انفسی، این ماء طهور باز همان طهارت خود را به دست می آورد.242

در دوران حاکمیت طواغیت، توانسته اند این معارف را از این راه به مردم برسانند. این هم یک دیدگاه دیگر در باب دعاست.248

هست که جزو تکالیف بسیار مهمّ و دشوار مؤمنین است؛ کارهای سخت...سوّم، «وَ ذِکرُ اللَّهِ عَلَی کُلِّ حَال»؛ در همه حال ذاکر خدای متعال باشد. ذکر این است.

آن وقت حضرت باقر در همین روایت، «ذِکرُ اللَّهِ عَلَی کُلِّ حَال» را معنا کرده اند: «وَ هُوَ أَن یَذکُرَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ عِندَ المَعصِیَهً یَهُمُّ بِهَا»؛ وقتی که می رود به سمت معصیت، ذکر خدا او را مانع بشود. ذکر؛ یاد کند خدا را و این معصیت را انجام ندهد؛ انواع معاصی را؛ خلاف واقع گفتن، دروغ گفتن، غیبت کردن، حق را پوشاندن، بی انصافی کردن، اهانت کردن، مال مردم را، مال بیت المال را، مال ضعفا را تصرف کردن یا درباره ی آن ها بی اهتمامی به خرج دادن. این ها گناهان گوناگون است. در همه ی این ها، انسان توجّه کند به خدا؛ ذکر خدا مانع بشود از اینکه انسان به سمت این گناه برود.

«فَیَحُولُ ذِکرُ اللَّهِ بَینَهُ وَ بَینَ تِلکَ المَعصِیَهً وَ هُوَ قَولُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوا إِذا مَسَّهُم طائِفٌ مِنَ الشَّیطانِ تَذَکَّرُوا».((1))

بعد حضرت می فرمایند که این، تفسیر آن آیه است که فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوا إِذا مَسَّهُم طائِفٌ مِنَ الشَّیطان»؛ وقتی شیطان به این ها تنه می زند، گذرنده ی شیطان این ها را مس می کند؛ یعنی هنوز درست به جانش هم نیفتاده، «تَذَکَّرُوا»؛ فوراً این ها متذکر می شوند. «فَإِذا هُم مُبصِرُونَ»((2))؛

این ذکر موجب می شود که چشم این ها، بصیرت این ها باز بشود. معنای «ذِکرُ اللَّهِ عَلَی کُلِّ حَال» این است.

در صدر روایت بعدی که مورد توجّه من است، تقریباً عباراتش شبیه همین روایتی است که خواندم و همان سه چیز را ذکر می کند. در آن

ص: 122

روایت، «و ذکر اللَّه علی کلّ حال» را داشت، در اینجا و در روایتی که حضرت ابی عبداللَّه علیه السلام می فرماید، آمده است: «وَ ذِکرُ اللَّهِ فِی کُلِّ مَوطِن»؛ انسان در همه جا ذکر خدا کند. اما آن نکته ی مورد توجّه این است که می فرماید: «أَمَا إِنِّی لَا أَقُولُ سُبحَانَ اللَّهِ وَ الحَمدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکبَر»؛ اینی که می گویم در همه حال ذکر خدا را بگوئید، مقصودم این نیست که بگوئید سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الّا اللَّه و اللَّه اکبر. این، ذکر لفظی است. «وَ إِن کَانَ هَذَا مِن ذَاک»؛ اگرچه این هم ذکر است، این هم مطلوب است، این هم شریف است و خیلی باارزش است؛ اما مقصود من فقط این نیست، بلکه «وَ لَکِن ذِکرُ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ فِی کُلِّ مَوطِنٍ إِذَا هَجَمتَ عَلَی طَاعَهً أَو عَلَی مَعصِیَهً»((1))

- هَجَمتَ یا هَمَمتَ. نسخه ای که من دیدم، هَجَمتَ است. احتمال می دهم هَمَمتَ باشد- وقتی به سمت طاعت خدا می روی، یا به سمت معصیت خدا می روی، یاد خدا باشی. این «یاد خدا بودن» مورد نظر است؛ این ذکر اللَّه. البتّه این اذکاری که در روایات ما، در این دعاها، در این اوراد گوناگون، تسبیحات حضرت زهرا و بقیه ی اذکاری که هست- این ها همه وسائل ذکرند، این ها کپسولهای ذکرند- ذکر شده است، انسان باید این ها را با توجّه به معانی و حقایقشان بر زبان جاری کند؛ توجّه پیدا کند. البتّه این ها خیلی باارزش است.250

خداست- می زداید. دعا غفلت را از دل انسان می زداید؛ انسان را به یاد خدا می اندازد و یاد خدا را در دل زنده نگه می دارد. بزرگترین خسارتی که افراد محروم از دعا مبتلای به آن می شوند، این است که یاد خدا از دل آن ها می رود. نسیان و غفلت از خدای متعال برای بشر بسیار خسارت بار است.251

جمهوری اسلامی، آن نظامی که باید با قلدرهای جهان مقابله کند؛ آن ملتی که باید با کوههای فساد دربیفتد؛ آن جامعه و نظامی که در مقابل هیچ قلدری سر خم نمی کند و برای نجات انسانیت تلاش می نماید، چنین جامعه و نظامی، در درون و در دل افراد خود باید درهایی به سوی دعا و تضرّع باز کرده باشد. بدون این، نمی شود. اگر می خواهید در مقابل دشمن، استوار باشید، باید باب دعا را به روی خودتان باز کنید. اگر می خواهید از کسی و چیزی نترسید، باید رابطه ی خود را با خدا قوی کنید. اگر می خواهید در مقابل جلوه های مادّی تکان نخورید و نلغزید، باید خود را با دعا و تضرّع بیمه کنید. این، دعاست. این، وظیفه ی قلبی همه ی انسانهاست. راهی است که انسان از درون خود، با خدای متعال باز می کند. و لذا شما می بینید امیرالمؤمنین علیه السلام ، آن انسان شجاع، آن جنگجو، آن مرد بزرگ، آن حاکم قدرتمند و نیرومند؛ آن کسی که فکر و ذهن و عقل و حکمت و درس و معارف او برای فرزانه ترین فلاسفه و حکمای عالم درس است و باید زانو بزنند و یاد بگیرند؛ آن انسان نیرومندی که اگر همه ی دنیا در مقابلش باشد، پشت نمی کند، از همه ی مردم زمان خود عابدتر و پیش خدای متعال گریه کننده تر و متضرّعتر است.255

دعا به انسان توانایی و قدرت می دهد و انسان را در مقابل حوادث مستحکم می کند؛ لذا در روایت از «دعا» تعبیر شده است به سلاح. از نبی مکرّم نقل شده است که فرمود: «أَ لَا أَدُلُّکُم عَلَی سِلَاحٍ یُنجِیکُم مِن أَعدَائِکُم»؛ اسلحه ای را به شما معرفی کنم که مایه ی نجات شماست؛ «تَدعُونَ رَبَّکُم بِاللَّیلِ وَ النَّهَارِ فَإِنَّ سِلَاحَ المُؤمِنِ الدُّعَاءُ».((1))

در مواجهه ی با حوادث، توجّه به

ص: 125

خدای متعال، مثل سلاح بُرنده ای در دست انسان مؤمن است. لذا در میدان جنگ، پیغمبر مکرّم اسلام همه ی کارهای لازم را انجام می داد؛ سپاه را می آراست، سربازان را به صف می کرد، امکانات لازم را به آن ها می داد، توصیه های لازم را به آن ها می کرد، اشراف فرماندهیِ خودش را اعمال می کرد؛ اما در همان وقت هم وسط میدان زانو می زد، دست به دعا بلند می کرد، تضرّع می کرد، با خدای متعال حرف می زد و از او می خواست. این ارتباط با خدا، دل انسان را مستحکم می کند.256

اعمال می کرد؛ اما در همان وقت هم وسط میدان زانو می زد، دست به دعا بلند می کرد، تضرّع می کرد، با خدای متعال حرف می زد و از او می خواست. این ارتباط با خدا، دل انسان را مستحکم می کند.260

انسان ناامید که چیزی طلب نمی کند. پس، دعا یعنی امید، که ملازمِ با امید به اجابت است. این امید به اجابت، دلها را مُشعل می کند و منوّر نگه می دارد. به برکت دعا، جامعه بانشاط و اهل حرکت می شود.261

ص: 128

ص: 130

چیزی را که خدا می دهد، قبلاً باید از خدا بخواهیم. چرا بخواهیم؟ یکی از عللِ اینکه گفته اند حاجات کوچک را هم از خدا بخواهید، این است که به حوائج و عجز و حقارت و تهی دستی خودمان توجّه پیدا کنیم تا ببینیم که چقدر تهی دستیم. اگر خدای متعال کمک نکند، امکان ندهد، نیرو ندهد، فکر ندهد، ابتکار ندهد و وسایل را جور نیاورد، همان بندِ کفش هم به دست ما نخواهد رسید. اگر شما به قصد خریدنِ بند کفش از خانه بیرون آمدید، در راه، جیبتان را زدند یا پولتان گم شد و یا مغازه ی مورد نظر، بسته بود و یا در بین راه، حادثه ی مهمّی پیش آمد که مجبور شدید برگردید، بند کفش گیرتان نیامده است. بنابراین، هر چیز را از خدا بخواهید؛ حتّی بند کفش را، حتّی کوچک ترین اشیا را و حتّی قوت روزانه ی خود را. بگذارید این منِ دروغینِ عظمت یافته در سینه ی ما- که می گوئیم «من» و خیال می کنیم مجمع نیروها ما هستیم- بشکند. این «من» انسانها را بیچاره می کند. این هم مطلبی در باب دعا که انسان خواسته های خود را از طریق دعا به دست آورد.266

گفته اند: حتّی چیزهای کوچکت را هم از خدا بخواه تا بفهمی که حقیری. بدانی که گاهی اوقات، یک پشه یا مگس، انسان را از کار می اندازد، و آسایشِ وی را می گیرد: «إِن یَسلُبهُمُ الذُّبابُ شَیئاً لا یَستَنقِذُوهُ مِنهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ المَطلُوبُ.»((1)) 267

جانبازان، به غم دیده ها، به دلهای غمگین، به چشمهای نگران، به نیازهای فراوانِ انسانهایی که حول و حوش شما، زیر سقف شما و در کشور شما هستند، در دنیای اسلام هستند، روی کره ی خاک هستند. همه ی این حاجات را در این شبهای قدر، یکی یکی از خدای متعال بخواهید.268

شما در هر روز از ماه رمضان- بنا بر مأثور- بعد از هر نماز می گوئید: «أَللَّهُمَّ أَدخِل عَلَی أَهلِ القُبُورِ السُّرُورَ اللَّهُمَّ أَغنِ کُلَّ فَقِیرٍ.» از خدا می خواهید همه ی فقرا را غنی کند. فقط فقرای ایران را نمی گوئید. «أَغنِ کُلَّ فَقِیرٍ» یعنی همه ی فقرای اسلام غنی شوند. این ها، خیلی مهمّ است. در ادامه ی این دعا می گوئید: «أَللَّهُمَّ أَشبِع کُلَّ جَائِعٍ اللَّهُمَّ اکسُ کُلَّ عُریَانٍ.»((1))

انسان حاجتی به این کلانی از خدا می خواهد!269

خودت نکردی! یک شب تا صبح دعا، همه برای دیگران!؟» در جواب فرمود: «یَا بُنَیَّ ألجَارُ ثُمَّ الدَّارُ»((1))؛ «اوّل دیگران بعد خودِ ما!» این، آن روحیه ی والاست.271

کرده ام یک درس اخلاقی است. کأنّه خطبه ای است که کسی بخواند، یا یک سخنرانی برای مردم بکند و لغزشگاههای اخلاقی را برای آنان بیان نماید.275

در روز عرفه را بفهمد و توجّه کند که هر دو خیلی طولانی هستند و چون گاهی انسان معنا را هم می داند، اما توجّه نمی کند، ذهنش جاهای دیگر می رود امکان ندارد از این دعای به این بلندی خسته شود. یعنی این گفتگویی که در این دعا انجام گرفته، بین آن بنده ی برگزیده و شایسته و بامعرفت و خدا، این قدر پُرجاذبه و نافذ و حقیقی است یعنی بیان کننده ی آن خواستهای فطری انسان است که امکان ندارد کسی هیچ وقت از آن خسته شود.277

دعای شریف ابی حمزه ی ثمالی، این دعای طولانی، حالت مناجاتی عجیب دارد . و اما لابه لای این مناجاتها، نیازهای واقعی انسان نهفته است. نیازهای واقعی آنهایی است که این بزرگوار از خدای متعال می خواهد.278

دعاهای مأثور از أئمّه علیهم السلام بهترین مضامین در زیباترین الفاظ و سرشار از معارف الهی است که قدر آن ها را باید دانست و بایستی به آن ها متوسّل شد.279

بهترین دعا آن است که از سر معرفتی عاشقانه به خدا و بصیرتی عارفانه به نیازهای انسان انشا شده باشد، و این را فقط در مکتب پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت طاهرین او- که اوعیه ی علم پیامبر صلی الله علیه و آله و وراث حکمت و معرفت اویند- می توان جست.280

این دعاها را در اختیار ما گذاشته اند. کیفیت حرف زدن و مناجات کردن با خدا را به ما یاد داده اند. معین کرده اند که چه حرفهایی را می شود با خدا زد. بعضی از این جملاتِ ادعیه ی مأثوره از أئمّه علیهم السلام هست که اگر این ها نبود، آدم نمی توانست خودش تشخیص بدهد که می شود با خدا با این زبان حرف زد و این طور از خدا خواست و التماس کرد.281

المُستَقِیمَ»... شما هفده رکعت نماز واجب می خوانید. از این هفده رکعت باید در ده رکعتش «إِهدِنَا الصِّراطَ المُستَقِیمَ» بگوئید.282

معمولاً انسان یک بار دعا می کند. اینکه دائم صراط مستقیم را از خدا می خواهیم، همان استجابت «إِستَقِم کَما أُمِرتَ»((1))

است.283

اولادش مشکلی پیدا می کنند - العیاذُ باللَّه، نستجیر باللَّه، یکی از فرزندان وی، اخلاق بدی دارد - دیگر زندگی برایش گوارا نیست. خبرِ بدی به انسان می رسد؛ زندگی بر او تلخ و ناگوار می شود. این انسان، هم پول دارد، هم قدرت دارد، هم امکانات دارد؛ همه چیز دارد؛ اما زندگیِ گوارا ندارد. ممکن است انسان فقیری که زندگیِ خیلی ساده ای دارد و در اتاقی محقّر، با عیال و فرزندش در عین تنگدستی گذرانِ زندگی می کند، زندگی اش گواراتر از آن فردِ همه چیزدارِ ثروتمند و قدرتمند باشد.285

دعای کامل و جامع است. «وَ اجعَلنی مِمّن اَطَلتَ عُمرَهُ وَ حَسَّنتَ عَمَلَهُ وَ اَتمَمتَ عَلَیهِ نِعمَتَکَ وَ رَضیتَ عَنهُ وَ اَحیَیتَهُ حَیوهًً طَیِّبَهًً.»((1)) می گوید: «مرا از کسانی قرار بده که عمری طولانی توأم با عمل نیکو و همراه با نعمتِ کامل الهی و همراه با رضایِ پروردگار و حیات طیّبه دارند.» آیا چیزی از این بهتر، وجود دارد؟! معصومین علیهم السلام، یاد می دهند که چه باید از خدا بخواهیم. چیزهایی که باید از خدا خواست، همانهاست که آن بزرگواران در ادعیه مطرح می کنند. بعضی در دنیا، به سراغ زیادیهای زندگی می روند. می گویند: فلان معامله برای من جور شود. فلان سفر درست شود. فلان شغل گیرم بیاید. و... چرا انسان چیزهای اصلی را از خدا نخواهد؟! پیشوایان دین به ما یاد می دهند: «این گونه دعا کنید و این چیزها را از خدا بخواهید.» البتّه نوع دعاهایی که آنان به ما یاد می دهند، یک فصلِ طولانی را به خود اختصاص می دهد.287

نباشد» آخر بعضی مواقع انسان کارهایی را از روی ناز و غرور انجام می دهد و به خود می بالد و می گوید: «آری! ما بودیم که این کار را انجام دادیم.» اینها نباشد. اینها، آن نقاطِ ضربه پذیر است. انسان خیلی کارهای خوب انجام می دهد؛ اما با اندکی ریا و سمعه، آن کارها را «هباءً منثورا» می کند. دود می کند و به هوا می فرستد. معصومین علیهم السلام به ما توجّه می دهند و می فرمایند: «مواظب باشید این طور نشود!» «و اجعَلنی لَکَ مِنَ الخاشِعینَ» تا آخر.288

عُریَان.»((1))

انسان حاجتی به این کلانی از خدا می خواهد! در دعای سحر روز جمعه - که مستحبّ است - دعایی کوتاه، اما بسیار خوب است. اگر توفیق پیدا کردید، حتماً این دعا را بخوانید. اوّل درخواستهایی از خدا می شود و بعد این عبارت می آید: «إِلَهِی طُمُوحُ الآمَالِ قَد خَابَت إِلَّا لَدَیکَ وَ مَعَاکِفُ الهِمَمِ قَد تَعَطَّلَت إِلَّا عَلَیک»((2))

«خدایا! آرزوهای سرکش و بزرگ و خواسته های عظیم، محکوم به نومیدی هستند؛ مگر وقتی که با تو مطرح شوند.» کاروان طلبهای ما، از راه رفتن، محکوم به باز ماندنند؛ مگر وقتی که در خانه تو بیایند.290

تصویر

ص: 144

تصویر

ص: 145

تصویر

ص: 146

تصویر

ص: 148

تصویر

ص: 149

تصویر

ص: 150