حفظ موضوعی قرآن (اعتقادات، احکام و اخلاق)

فهرست

سخن ناشر 5

بخش اوّل:

آیات اعتقادی

راه های خداشناسی 8

توحید (و مراتب آن) 10

شرک 13

توسل 15

شفاعت 17

نام ها و صفات خدا 18

عدل الهی 19

حکمت خدا (دفع شبهه شرور) 20

جبر و اختیار 21

نبوت عامه (ویژگی های پیامبران) 22

اهداف بعثت (وظایف پیامبران) 24

نبوت خاصّه (پیامبر اسلام) 26

قرآن 28

امامت عامّه (ویژگی های امام) 30

ص:5

مقدمه مرکز

قرآن محور تعالیم و اعتقادات اسلامی است و مسلمانان با وجود اختلاف در برخی اصول و فروع نسبت به محوریّت قرآن اتفاق نظر دارند. در مجامع و نشست های علمی اوّلین و مهم ترین استدلال ها و استنادها، استدلال های قرآنی است و هر قدر عالم دینی به آیات قرآن و مفاهیم آن مسلّطتر باشد مقبولیّت بیشتری دارد. لذا انس با قرآن شرط ابتدایی برای هر مبلّغ و عالم دینی است.

طلاّب پیرو مکتب اهل بیت علیهم السلام نیز به عنوان رهروان واقعی قرآن باید با آیات و موضوعات کتاب وحی مأنوس باشند. در این میان آنچه انس با قرآن و آشنایی هر چه بیشتر با آن را برای پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام به ویژه مبلّغان و عالمان این مکتب ضروری تر می نماید هجمه های تبلیغی علیه مذهب شیعه است; تهمت های ناروایی مانند عدم اعتقاد به اعتبار قرآن و عدم انس با قرآن و اهمیت ندادن به قرآن که اینها باعث می شود مسلط بودن و مأنوس بودن با مفاهیم و آیات قرآنی توسط پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام اهمیت دو چندان پیدا کند.

علاوه بر آن، در نشست های علمی و مباحثات دینی علاوه بر قدرت استدلال و

ص:9

بخش اوّل: آیات اعتقادی

راه های خداشناسی

فطرت

(فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها....) (روم/ 30)

پس روی خویش را به سوی دین یکتا پرستی فرادار، در حالی که از همه کیش ها روی برتافته و حق گرای باشی، به همان فطرتی که خدا مردم را بر آن آفریده است....

نظم

(إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ....) (آل عمران/ 190)

همانا در آفرینش آسمان ها و زمین و آمد و شد شب و روز...

برهان امکان و وجوب

(یا أَیُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ.) (فاطر/ 15)

ای مردم، شمایید نیازمندان به خدا، و خداست بی نیاز و ستوده.

برهان تغییر و حرکت

(وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ...) .

و بدین سان ابراهیم را ملکوت آسمان ها و زمین می نمودیم

(فَلَمّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ...) . پس چون تاریکی شب بر وی در آمد...

(فَلَمّا رَأَی الْقَمَرَ بازِغاً...) . و چون ماه را بر آینده دید...

(فَلَمّا رَأَی الشَّمْسَ بازِغَةً...) . پس چون خورشید را بر آینده دید...

(إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً...) (انعام/ 75-79).

من یکسره روی (دل) خویش به سوی آن که آسمان ها و زمین را آفریده است کردم در حالی که حق گرایم و...

آیات دیگر

زخرف/ 9، آل عمران/ 18، بقره 164، طور/ 35، 36، 43.

ص:15

توحید (و مراتب آن)

دلیل توحید

(لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللّهُ لَفَسَدَتا...) . (انبیاء/ 22)

اگر در آن دو - آسمان و زمین - خدایانی جز خدای یکتا می بود هر آینه هر دو تباه می شدند....

توحید ذات و صفات

(لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ.) (شوری/ 11)

چیزی همانند او نیست، اوست شنوا و بینا.

(قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ) . بگو: حق این است که خدا یکتا و یگانه است.

(اللّهُ الصَّمَدُ) . خداتنها بی نیازی است که نیازها بدو برند.

(لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ) . نزاده و زاده نشده است.

(وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ.) (سوره اخلاص)

و هیچ کس او را همتا و همانند نبوده و نباشد.

توحید در عبادت

(وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِیَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ وَ یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یُؤْتُوا الزَّکاةَ وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ) . (بیّنه / 5)

و آنان را جز این نفرموده بودند که خدای را بپرستید در حالی که دین را ویژه او کنند و حق گرای باشند و نماز را بر پا دارند و زکات بدهند. و این است آیین (آن نوشته های) راست و استوار - یا: این است دین راست و استوار.

(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ فِی نارِ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ.) (بیّنه / 6)

ص:16

شرک

بزرگ ترین ظلم

(إِذْ قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ) .

(لقمان/ 13)

و (یادکن) آنگاه که لقمان پسر خویش را پند همی داد که: ای پسرک من، به خدا انباز مگیر، که انباز گرفتن (با خدای) هر آینه ستمی بزرگ است.

خداوند مشرک را نمی آمرزد

(إِنَّ اللّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدِ افْتَری إِثْماً عَظِیماً) . (نساء/ 48)

همانا خدا این را که با وی انباز گیرند نمی آمرزد و آنچه را که فروتر از آن باشد - غیر شرک - برای آن که بخواهد می آمرزد. و هر که با خدای انباز گیرد با دروغی که بافته گناهی بزرگ کرده است.

سرانجام شرک آتش است

(... إِنَّهُ مَنْ یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النّارُ...) . (مائده/ 72)

... به راستی که هر کس برای خدا انباز گیرد خدا بهشت را بر او حرام کرده و جایگاهش آتش دوزخ است....

شرک ریشه در حقیقت ندارد

(وَ ما یَتَّبِعُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ شُرَکاءَ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ...) . (یونس/ 66)

و کسانی که جز خدا، شریکانی (بر او) می خوانند از چه پیروی می کنند؟ پیروی نمی کنند مگر از گمان....

ص:19

توسل

جواز توسل

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ...) . (مائده/ 35)

ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا کنید و به سوی او دستاویز بجویید...

(وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّهَ تَوّاباً رَحِیماً) . (نساء/ 64)

و اگر آنان هنگامی که بر خود ستم کردند نزد تو می آمدند و از خدا آمرزش می خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می خواست هر آینه خدای را توبه پذیر و مهربان می یافتند.

(قالُوا یا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنّا کُنّا خاطِئِینَ) .

(قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی...) . (یوسف/ 97-98)

گفتند: ای پدر، برای گناهان ما آمرزش بخواه، همانا ما گناهکار بودیم. گفت: به زودی برای شما از پروردگارم آمرزش می خواهم...

(فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ...) . (محمد/ 19)

پس بدان که هیچ خدایی جز خدای یکتا نیست، و برای گناه خود و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه...

تأثیر توسل به اذن و اجازه الهی است

(قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَ لا ضَرًّا إِلاّ ما شاءَ اللّهُ...) . (اعراف/ 188)

بگو: من مالک هیچ سود و زیانی برای خویش نیستم - من برای خود جلب سود و دفع زیان نتوانم - مگر آنچه خدای خواهد...

ص:21

شفاعت

شفاعت با اذن الهی است

(... مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّ بِإِذْنِهِ...) . (بقره/ 255)

... کیست آن که جز به خواست و فرمان او نزد وی شفاعت کند؟....

شفاعت کنندگان

(لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ إِلاّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً) . (مریم/ 87)

توان شفاعت ندارند مگر آن که از نزد خدای رحمان پیمانی گرفته باشد.

شفاعت شوندگان

(... وَ لا یَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضی...) . (انبیاء/ 28)

... شفاعت نمی کنند جز برای کسی که خدا راضی (به شفاعت برای او) است....

(یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلاّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلاً) . (طه/ 109)

در آن روز شفاعت سود ندارد مگر (شفاعت) کسی که خدای رحمان به او اجازه دهد و سخن او را بپسندد.

(فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ) . (شعرا/ 100)

اینک ما را هیچ شفاعت کننده و خواهشگری نیست.

آیات دیگر

بقره/ 48، بقره/ 254، یونس/ 3، سبأ/ 23.

ص:23

نام ها و صفات خدا

1.(وَ لِلّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنی فَادْعُوهُ بِها وَ ذَرُوا الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمائِهِ...) . (اعراف/ 180)

نیکوترین نام ها برای خدا است، پس او را بدان ها بخوانید، و کسانی را که در باره نام های او به کژی میل می کنند رها سازید....

2.(هُوَ اللّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلاّ هُوَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ)

اوست خدای یکتا که جز او خدایی نیست، دانای نهان و آشکارا، اوست بخشاینده و مهربان.

(هُوَ اللّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ...) .

اوست خدای یکتا که جز او خدایی نیست، پادشاه (بسزا و راستین) پاک از همه عیب...

(هُوَ اللّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی...) . (حشر/ 22، 23، 24)

اوست خدای آفریدگار، هستی بخش، نگارنده صورت ها، او راست نام های بهین....

3.(هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ) . (حدید/ 3)

اوست اول و آخر - پیش از هر چیز بوده و پس از هر چیز هم باشد - و پیدا - به هستی - و نهان - به چگونگی و او به همه چیز داناست.

4.(لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ) . (انعام/ 103)

چشم ها او را در نیابد و او چشم ها را دریابد، و اوست لطیف - بخشنده و نیکوکار یا باریکدان و آگاه - به آشکار و نهان.

5.(هُوَ یُحیِی وَ یُمِیتُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ) . (یونس/ 56)

اوست که زنده کند و بمیراند، و بازگشت شما به سوی اوست.

ص:24

عدل الهی

خداوند ظلم نمی کند

(إِنَّ اللّهَ لا یَظْلِمُ النّاسَ شَیْئاً وَ لکِنَّ النّاسَ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ) . (یونس/ 44)

براستی خدا بر مردم هیچ ستم نکند بلکه مردم بر خود ستم می کنند.

(وَ ما رَبُّکَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبِیدِ) . (فصلت/ 46)

و پروردگار تو به بندگان ستمگر نیست.

(... وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لکِنْ کانُوا هُمُ الظّالِمِینَ) . (زخرف/ 76)

و ما به آنان ستم نکردیم و لیکن آنان خود ستمکار بودند.

(إِنَّ اللّهَ لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ...) . (نساء/ 40)

خدا همسنگ ذرّه ای ستم نکند.

(وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً...) . (انبیاء/ 47)

و ما ترازوهای دادگری را در روز رستاخیز می نهیم - برای حسابرسی و سنجش اعمال نیک و بد - پس به کسی هیچ ستمی نرود...

ص:25

حکمت خدا (دفع شبهه شرور)

هر مصیبتی به اذن خدا جاری می شود

(ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ...) (تغابن/ 11)

هیچ مصیبتی جز به خواست و فرمان خدا نرسد...

ریشه گرفتاری ها اعمال خود انسان است

(وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ) . (شوری/ 30)

و هر مصیبتی که به شما رسد به سبب کارهایی - خطاها و گناهانی - است که دست هایتان کرده، و از بسیاری (گناهان) در می گذرد.

(ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النّاسِ...) . (روم/ 41)

تباهی در خشکی و دریا به سبب کرده های مردمان پدیدار شد...

فایده مصایب و گرفتاری ها بیداری از غفلت و بازگشت به خداست

(وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ) . و هر آینه (پیامبرانی) به سوی امت های پیش از تو فرستادیم و آنان - امت ها - را به تنگی و سختی و رنج و گزند بگرفتیم تا مگر زاری کنند. (انعام/ 42)

(وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ) . (سجده/ 21)

و هر آینه آنان را از عذاب نزدیک تر و کم تر - خواری و فرومایگی یا قحط و گزند - پیش از عذاب بزرگ تر بچشانیم باشد که باز گردند.

آیات دیگر

فجر/ 16-20.

ص:26

جبر و اختیار

سرنوشت مردم به دست خودشان است

(... إِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ...) . (رعد/ 11)

همانا خداوند آن چه را گروهی دارند (از نعمت ها)، دگرگون نکند تا آنگاه که آنچه را در خودشان است دگرگون کنند.

(مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَ مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصِیبٍ) . (شوری/ 20)

هر که زراعت آخرت خواهد برای او در کشتش می افزاییم، و هر که کشت این جهان خواهد به وی کمی از آن می دهیم و در آن جهان هیچ بهره ای ندارد.

اگر خدا می خواست مردم را مجبور می کرد ولی این کار را نکرد

(وَ عَلَی اللّهِ قَصْدُ السَّبِیلِ وَ مِنْها جائِرٌ وَ لَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ) . (نحل/ 9)

و (نمودن) راه راست بر خداست، و برخی از آنها - راه ها - کج است و اگر خدا می خواست همه شما را راه می نمود.

(وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النّاسَ حَتّی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ.) (یونس/ 99)

و اگر پروردگار تو می خواست هر آینه هر که در زمین است همگیشان یکسره ایمان می آوردند، پس آیا تو مردم را به ناخواه وا می داری تا مؤمن شوند؟

ای پیامبر مردم را مجبور نکن

(فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ) .

(لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ) . (غاشیه/ 21-22)

پس یاد آوری کن و پند ده که تو یاد آور و پند دهنده ای و بس، بر آنان گماشته و چیره نیستی.

ص:27

نبوت عامه (ویژگی های پیامبران)

وحی الهی به پیامبران

(وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ إِلاّ رِجالاً نُوحِی إِلَیْهِمْ...) . (انبیاء/ 7)

و پیش از تو نفرستادیم مگر مردانی که به ایشان وحی می کردیم....

(إِنّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ...) . (نساء/ 163)

ما به تو وحی فرستادیم، همچنان که به نوح و پیامبران بعد از او وحی کردیم...

پیامبران از جنس بشرند

(وَ ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لا یَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَ ما کانُوا خالِدِینَ) . (انبیاء/ 8)

و آنان را کالبدی نساختیم که طعام نخورند، و جاویدان هم نبودند.

(قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ...) . (کهف/ 110)

بگو: همانا من آدمی هستم همچون شما که به من وحی می شود....

پیامبران انسانهایی برگزیده اند

(إِنَّ اللّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ) . (آل عمران/ 33)

همانا خداوند آدم و نوح و خاندان عمران را بر جهانیان برگزید...

تقوی و عصمت انبیا

(أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَی اللّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ...) . (انعام/ 90)

ایشانند کسانی که خداوند آنان را راه نمود، پس راه راست ایشان را پی گیر...

انبیا جز از خدا نمی ترسیدند

(الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللّهَ وَ کَفی بِاللّهِ حَسِیباً.) (احزاب/ 9) 3)

همانان که پیام های خدای را می رسانند و از او می ترسند و از هیچ کس جز او

ص:28

اهداف بعثت (وظایف پیامبران)

1. تعلیم و تربیت

(هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ...) . (جمعه/ 2)

اوست که در میان مردم درس ناخوانده - عرب - پیامبری از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنان می خواند و پاکشان می سازد - از آلودگی کفر و اخلاق زشت - و کتاب - قرآن - و حکمت - اندیشه و گفتار و کردار درست - به آنان می آموزد...

2. اقامه قسط و عدل

(لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ...) . (حدید/ 25)

هر آینه پیامبرانمان را با حجت های روشن و هویدا فرستادیم و ایشان کتاب - که وسیله تمییز حق از باطل است و ترازو فرو فرستادیم تا مردم به داد و انصاف برخیزند....

3. اتمام حجت

(رُسُلاً مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ لِئَلاّ یَکُونَ لِلنّاسِ عَلَی اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ.... (نساء/ 165)

پیامبرانی ن) وید رسان و بیم کننده تا مردم را پس از (فرستادن) فرستادگان بر خدا بهانه و دستاویزی نباشد و...

4. رفع اختلاف

(کانَ النّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ....) . (بقره/ 213)

ص:30

نبوت خاصّه (پیامبر اسلام)

بعثت پیامبر اسلام

(لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ) . (آل عمران/ 164)

هر آینه خدای بر مؤمنان منت نهاد که در میانشان پیامبری از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنان می خواند و پاکشان می سازد و کتاب و حکمتشان می آموزد، در حالی که پیش از آن - آمدن پیامبر - هر آینه در گمراهی آشکاری بودند.

بشارت پیامبران گذشته به آمدن پیامبر اسلام

(وَ إِذْ قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یا بَنِی إِسْرائِیلَ إِنِّی رَسُولُ اللّهِ إِلَیْکُمْ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ...) . (صف/ 6)

و (یاد کن) آنگاه که عیسی پسر مریم گفت: ای فرزندان اسرائیل، من فرستاده خدا به سوی شمایم، باور دارنده آنچه در پیش من است که تورات است و مژده دهنده ام به پیامبری که پس از من می آید، نام او احمد است....

(الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ...) . (اعراف/ 157)

آنان که پیروی می کنند آن فرستاده پیامبر درس نخوانده و خط نانوشته ای را که (نام و نشانه های) او را نزد خویش در تورات و انجیل نوشته می یابند....

اخلاق پیامبر اسلام (الگوی مسلمان)

(لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ...) . (احزاب/ 21)

هر آینه شما را در (خصلت ها و روش) پیامبر خدا نمونه و سرمشق نیکو و

ص:32

قرآن

نزول قرآن در ماه رمضان

(شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ...) . (بقره/ 185)

ماه رمضان که در آن قرآن فرو فرستاده شده که راهنمایی برای مردم و نشانه های روشنی از رهنمونی (به راه راست) و جدا کننده حق از باطل است.

(إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ) . (قدر/ 1)

همانا آن (قرآن) را در شب قدر فرو فرستادیم.

ویژگی های قرآن

(إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً کَبِیراً) . (اسراء/ 9)

همانا این قرآن به آیینی درست تر و استوارتر راه می نماید، و مؤمنانی را که کارهای نیک و شایسته انجام می دهند مژده می دهد که ایشان راست مزدی بزرگ.

(وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لا یَزِیدُ الظّالِمِینَ إِلاّ خَساراً) . (اسراء/ 82)

و قرآن را فرو فرستیم که برای مؤمنان بهبود و بخشایش است و ستمکاران - کافران - را جز زیانکاری نیفزاید.

تحدّی و مبارزه طلبی قرآن

(قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً) . (اسراء/ 88)

بگو: اگر آدمیان و پریان فراهم آیند تا مانند این قرآن بیارند هرگز مانند آن نیارند

ص:34

امامت عامّه (ویژگی های امام)

مقام امامت

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلاً) . (نساء/ 59)

ای کسانی که ایمان آورده اید، خدای را فرمان برید و پیامبر و صاحبان امر را، که از شمایند فرمان برید، پس اگر درباره چیزی ستیزه و کشمکش کردید آن را به خدا - کتاب خدا - و پیامبر باز گردانید اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید، که این بهتر است و سرانجام آن نیکوتر.

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ) . (برائت/ 119)

ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدای پروا کنید و با راستگویان باشید.

(وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ) . (رعد/ 7)

و کسانی که کافر شدند گویند: چرا بر او از پروردگارشان نشانه ای (به دلخواه) فرو نمی آید؟ همانا تو بیم کننده ای و بس و هر گروهی را رهنمایی است.

عصمت امام

(وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ الْأُولی وَ أَقِمْنَ الصَّلاةَ وَ آتِینَ الزَّکاةَ وَ أَطِعْنَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) . (احزاب/ 33)

و در خانه هاتان آرام گیرید، و به شیوه جاهلیت پیشین به خود نمایی بیرون نیایید، نماز بر پا دارید و زکات بدهید و خدا و پیامبر او را فرمان برید. همانا خداوند

ص:36

امام علی علیه السلام

امامت آن حضرت

(حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّیَةُ وَ النَّطِیحَةُ وَ ما أَکَلَ السَّبُعُ إِلاّ ما ذَکَّیْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ ذلِکُمْ فِسْقٌ الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَةٍ غَیْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ) . (مائده/ 3)

حرام شد بر شما مردار و خون و گوشت خوک و آنچه (به هنگام کشتنش) نام غیر خدا بر آن برده باشند شوند و آنچه خفه شده و با زدن مرده و از بلندی افتاده و مرده و با شاخ زدن کشته شده و نیم خورده درنده، مگر آنچه (پیش از مردن) به کشتن آن برسید و آنچه در برابر بتان - بر تخته سنگ هایی که در جاهلیّت بر آنها برای خدایان خویش قربانی می کردند و کم کم خود این تخته سنگ ها را مقدس شمردند - سر بریده و این که (گوشت حیوان را) به تیرهای قرعه بخش کنید، اینها همه بیرون شدن از فرمان (حق) است. امروز کسانی که کافر شدند از دین شما - که بر شما یا دینتان پیروز شدند - نومید شدند، بنابر این از آنها مترسید و از من بترسید و بس. امروز دین شما را به کمال رساندم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و اسلام را دین شما پسندیدم، پس هر که در حال گرسنگی (به خوردن گوشت های منع شده) ناچار شود بی آن که گرایش به گناه داشته باشد همانا خداوند آمرزگار و مهربان است.

(یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ إِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ) . (مائده/ 67)

ای پیامبر، آنچه را از سوی پروردگارت به تو فرو آمده برسان و اگر این نکنی پیام

ص:38

اهل بیت علیهم السلام در قرآن

دوستی اهل بیت علیهم السلام

(ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللّهُ عِبادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ) .

(شوری/ 23)

این است آنچه خداوند به بندگان خود، آنان که ایمان آوردند و کارهای نیک و شایسته کردند، نوید می دهد، بگو: بر این (رساندن پیام) هیچ مزدی از شما نمی خواهم مگر دوستی در باره ی خویشاوندان (نزدیکم) و هر که نیکویی ورزد او را در آن، نیکویی بیفزاییم، همانا خدا آمرزنده و سپاسدار است.

فضایل اهل بیت علیهم السلام

(فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ) . (آل عمران/ 61)

پس هر که با تو، پس از آن دانشی که به تو رسید، در باره او - عیسی یا آن حق - سیتزه و جدل کند، بگو: بیایید تا ما و شما پسران خویش و زنان خویش و خودمان را - کسی را که به منزله خودمان است - بخوانیم، آنگاه دعا و زاری کنیم و لعنت خدای را بر دروغگویان بگردانیم.

(یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً) . (انسان/ 8-7)

به نذر (خود) وفا می کنند و از روزی که بدی و سختی آن فراگیر است می ترسند. و طعام را با دوستی آن - با آنکه خود به آن - مایل تر و نیازمندترند - به بینوا و یتیم و

ص:40

موسی و یهودیان

توصیف موسی

(وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مُوسی إِنَّهُ کانَ مُخْلَصاً وَ کانَ رَسُولاً نَبِیًّا) . (مریم/ 51)

و در این کتاب، موسی را یاد کن، همانا او برگزیده و ویژه شده (خدا) بود و فرستاده ای پیامبر بود.

مادر موسی

(وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَ لا تَخافِی وَ لا تَحْزَنِی إِنّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ) . (قصص/ 7)

و به مادر موسی وحی کردیم که او را شیرده، و چون بر او بیمناک شدی به دریایش بیفکن و نترس و اندوه مدار، که ما او را به تو باز می گردانیم و از پیامبرانش می سازیم.

موسی، فرستاده خدا به سوی فرعون و بنی اسرائیل

(هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ مُوسی إِذْ ناداهُ رَبُّهُ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُویً) . (نازعات/ 15-16)

آیا داستان موسی به تو رسیده است - تا تو را دلداری باشد بر تکذیب قوم -؟ آنگاه که پروردگارش او را در وادی مقدس طوی بخواند.

(وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیّامِ اللّهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبّارٍ شَکُورٍ) . (ابراهیم/ 5)

و هر آینه موسی را با نشانه های خویش فرستادیم که: قوم خود را از تاریکی ها به روشنایی بیرون بر، و روزهای خدا را به یادشان آر، همانا در این (یادآوری) برای هر شکیبای سپاسگذار نشانه هاست.

40 روز در کوه طور (میقات)

(وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَ قالَ

ص:42

عیسی و مسیحیان

توصیف عیسی علیه السلام

(یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللّهِ إِلاَّ الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللّهِ وَ کَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلی مَرْیَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا خَیْراً لَکُمْ إِنَّمَا اللّهُ إِلهٌ واحِدٌ سُبْحانَهُ أَنْ یَکُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ کَفی بِاللّهِ وَکِیلاً) . (نساء/ 171)

ای اهل کتاب، در دین خود از اندازه فراتر مروید و بر خدا جز راست مگویید، همانا مسیح عیسی پسر مریم، پیامبر خدا و کلمه اوست که آن را به سوی مریم افکند و روحی است از او، پس به خدا و فرستادگان او ایمان آورید و مگویید (خدا) سه است - اب، ابن، روح القدس -، (از این گفته) باز ایستید که برای شما بهتر است. جز این نیست که «الله» خدایی یکتاست، پاک و منزه است از این که او را فرزندی باشد، اوراست آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است، و خدا کارسازی بسنده است.

(إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ اَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ) . (آل عمران / 59 و 60)

همانا داستان عیسی نزد خداوند مانند داستان آدم است، او را از خاک آفرید سپس به او گفت: باش پس ببود، (این) حق - سخن راست و درست - از پروردگار توست، پس از شک داران مباش.

(تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَ لَوْ شاءَ اللّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ) . (بقره/ 253)

ص:44

مرگ

قانون عمومی مرگ

(کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاّ مَتاعُ الْغُرُورِ) . (آل عمران / 185)

هر کسی چشنده مرگ است، و جز این نیست که مزدهاتان را روز رستاخیز تمام بدهند. پس هر که از آتش دوزخ دور داشته و به بهشت در آورده شود براستی رستگار شده است. و زندگی جز کالای فریب نیست.

(کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً وَ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ) . (انبیاء/ 35)

هر کسی چشنده مرگ است، و شما را به بدی - سختی و بلا و مصیبت - و نیکی - آسانی و نعمت و دولت - می آزماییم، آزمایشی، و به ما بازگردانده می شوید.

(کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ) . (عنکبوت / 57)

هر کسی چشنده مرگ است، سپس به سوی ما باز گردانده می شوید.

(أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللّهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِکَ قُلْ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللّهِ فَما لِهؤُلاءِ الْقَوْمِ لا یَکادُونَ یَفْقَهُونَ حَدِیثاً) . (نساء/ 78)

هر کجا باشید مرگ شما را در خواهد یافت گرچه در کوشک ها و دژهای سخت استوار باشید. و اگر خوبیی - پیروزی - به آنان رسد گویند: این از نزد خداست، و اگر بدیی - شکست - به آنان رسد گویند: این از نزد توست، بگو: همه از نزد خداست، پس این گروه را چیست که بر آن نیستند - نمی خواهند - که سخنی را در یابند.

چه کسی جان را می گیرد؟

(اللّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضی عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْأُخْری إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ) . (زمر/ 42)

ص:47

دلایل معاد

الف - امکان معاد

1. توجه به آفرینش نخستین: (وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ) . (یس/ 78-79)

و برای ما مثلی زد - در زنده کردن مردگان - و آفرینش خود را فراموش کرده، گفت: کیست که - استخوان ها را در حالی که پوسیده و خاک شده زنده می کند؟ بگو: همان (خدای) که نخستین بار آفریدش زنده اش می کند، و او به همه آفرینش - یا آفریدگان - داناست.

2. زنده شدن گیاهان:(وَ مِنْ آیاتِهِ أَنَّکَ تَرَی الْأَرْضَ خاشِعَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ إِنَّ الَّذِی أَحْیاها لَمُحْیِ الْمَوْتی إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ) . (فصلت/ 39)

و از نشانه های (قدرت) او این است که زمین را پژمرده و فرسوده می بینی، پس چون آب بر آن فرستیم بجنبد و بردمد، همانا آن (خدای) که آن را زنده کرد زنده کننده مردگان است، که او بر هر چیزی تواناست.

3. قدرت الهی:(أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لَمْ یَعْیَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی بَلی إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ) . (احقاف/ 33)

آیا ندیده اید - ندانسته اید - که آن خدای که آسمان ها و زمین را آفرید و در آفریدن آنها ناتوان و وامانده نشد، تواناست بر این که مردگان را زنده کند؟ آری، او بر هر چیزی تواناست.

4. وقوع زنده شدن انسان ها در دنیا:(ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ) . (بقره/ 56)

سپس شما را از پس مردنتان بر انگیختم تا مگر سپاس دارید.

ص:49

نام های قیامت

1.(لِیَوْمِ الْقِیامَةِ) (انبیاء/ 47). روز رستاخیز

2.(بِالْیَوْمِ الْآخِرِ) (بقره / 8). روز قیامت

3.(بِیَوْمِ الْحِسابِ) (غافر/ 27). روز حساب

4.(یَوْمِ الدِّینِ) . (فاتحه / 4) روز پاداش

5.(لِیَوْمِ الْجَمْعِ) (تغابن/ 9). روز فراهم آوردن

6.(یَوْمَ الْفَصْلِ) (نبأ/ 17). روز جدایی

7.(یَوْمُ الْخُرُوجِ) (ق/ 42). روز بیرون شدن

8.(الْیَوْمِ الْمَوْعُودِ) (بروج/ 2). روز وعده داده شده - روز رستاخیز

9.(یَوْمُ الْخُلُودِ) (ق/ 34). روز جاودانی

10.(یَوْمَ الْحَسْرَةِ) (مریم/ 39). روز دریغ و پشیمانی

11.(یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ) (نمل/ 87). روزی که در صور دمیده شود

12.(یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ) (معارج/ 4). در روزی که درازی آن پنجاه هزار سال است - از سال های دنیا - به سوی او بالا می روند.

13.(یَوْمَ تُبْلَی السَّرائِرُ) (طارق/ 9). در روزی که نهان ها - نیت ها و رازها - آشکار شود.

14.(یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ) (مؤمن/ 16). روزی که نمایان شوند.

15.(یَوْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ) (نبأ/ 40). روزی که آدمی آنچه را دستهایش پیش فرستاده است می بیند.

16.(یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ ما سَعی) (نازعات/ 35). روزی که آدمی آنچه کوشیده است به یاد آرد.

17.(یَوْمَ تَأْتِی کُلُّ نَفْسٍ تُجادِلُ عَنْ نَفْسِها) (نحل/ 111). روزی که هر کسی بیاید در

ص:51

حوادث قبل از قیامت

حرکت زمین و متلاشی شدن کوه ها

(یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ وَ کانَتِ الْجِبالُ کَثِیباً مَهِیلاً) . (مزمل/ 14)

به روزی که زمین و کوه ها به لرزه در آید، و کوه ها توده ای ریگ روان گردد.

نفخ صور

(وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلاّ مَنْ شاءَ اللّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ) . (زمر/ 68)

و در صور دمیده شود، پس هر که را در آسمان ها و هر که در زمین است بیهوش شود - بمیرد - مگر آنان که خدای می خواهد، سپس بار دیگر در آن دمیده شود، پس ناگهان ایستادگانی باشند که می نگرند.

متلاشی شدن آسمان

(یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ...) . (انبیاء/ 104)

روزی که آسمان را در نوردیم مانند در نوردیدن طومارهای نوشته ها، و (سپس) چنان که نخستین بار آفرینش آفریدگان را آغاز کردیم آن را باز گردانیم....

(یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً وَ تَسِیرُ الْجِبالُ سَیْراً) . (طور/ 9-10)

روزی که آسمان سخت بجنبد و کوه ها با شتاب روان گردند.

شکافتن ماه

(اقْتَرَبَتِ السّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ) (قمر/ 1).

رستاخیز نزدیک شد و ماه بشکافت.

آیات دیگر

ابراهیم/ 48، کهف/ 47، طه/ 105-108، فرقان/ 25، یس/ 49-50، دخان/ 10، واقعه/ 4-5-6، الرحمن/ 37، الحاقه/ 13-17، قیامة/ 7-10، ابتدای سوره های انفطار، تکویر، انشقاق، زلزال.

ص:53

وصف قیامت

روزی که همه چیز آشکار می شود

(یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لا یَخْفی عَلَی اللّهِ مِنْهُمْ شَیْ ءٌ لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ اَلْیَوْمَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْیَوْمَ إِنَّ اللّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ) . (غافر/ 16 و 17)

روزی که نمایان شوند و هیچ چیز از آنان بر خدا پوشیده نباشد، (و ندا آید که) امروز پادشاهی که راست؟ برای خدای راست، آن یگانه بر همه چیره است، امروز هر کسی بدانچه کرده است پاداش داده شود، امروز هیچ ستمی نیست، همانا خدا زود حساب است.

روزی که مؤمنان با نور خود حرکت می کنند

(یَوْمَ تَرَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ یَسْعی نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ...) . (حدید/ 12)

در روزی که مردان و زنان مؤمن را ببینی که نورشان در پیش ایشان و از راست ایشان شتابان می رود - می درخشد تا به آسانی بگذرند -.

روز پشیمانی ظالمان

(وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلاً) . (فرقان / 27 و 28)

و روزی که (آن کافر) ستمکار دو دست خویش به دندان گزد (و) گوید: ای کاش با پیامبر راهی فرا می گرفتم علیه السلام وای بر من، کاش فلان را به دوستی نمی گرفتم.

روز وحشت و هراس

(یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ...) . (عبس/ 34-38)

روزی که آدمی از برادر خود می گریزد، و از مادر و پدر خویش، و از همسر و

ص:54

دادگاه قیامت

قاضی و حاکم خداوند است

(اللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ) . (حج/ 69)

خدای در روز رستاخیز میان شما در آنچه اختلاف می کردید داوری خواهد کرد.

شاهدان

خداوند:(... فَإِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللّهُ شَهِیدٌ عَلی ما یَفْعَلُونَ) . (یونس/ 46)

به هر حال بازگشتشان به سوی ماست وانگهی خدا برآنچه می کنند گواه است.

پیامبران:(فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً) . (نساء/ 41)

پس چگونه خواهد بود آنگاه که از هر امتی گواهی بیاریم و تو را بر اینان گواه آریم.

ملائکه:(وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ) (ق/ 21).

و هر کسی می آید در حالی که با او (فرشته) راننده ای و (فرشته) گواهی دهنده ای هست.

اعضای بدن:(یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ) .

(نور/ 24)

روزی که زبان ها و دستها و پاهای آنان به آنچه می کردند بر (زیان) آنها گواهی دهند.

زمین:(یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها...) . (زلزال/ 4)

در آن روز زمین خبرهایش را باز گوید....

پرسش ها

از همه اعمال پرسیده می شود: (فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ عَمّا کانُوا یَعْمَلُونَ) .

(حجر/ 92-93)

به پروردگارت سوگند که همگیشان را بازخواست می کنیم، از آنچه می کردند.

ص:56

میزان

میزان دقیق و عادلانه است

(وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنا بِها وَ کَفی بِنا حاسِبِینَ) . (انبیاء/ 47)

و ما ترازوهای دادگری را در روز رستاخیز می نهیم - برای حسابرسی و سنجش اعمال نیک و بد - پس به کسی هیچ ستمی نمی رود، و اگر (کردارشان) همسنگ دانه خردلی باشد آن را بیاوریم، و ما حسابگرانی بسنده ایم.

(وَ الْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ...) . (اعراف/ 8 و 9)

و سنجش کردارها در آن روز - رستاخیز - حق است، پس هر که کردارهای سنجیده او گران و سنگین باشد، ایشانند رستگاران. و هر که کردارهای سنجیده او سبک باشد، آنانند که به خویشتن زیان زدند....

ص:58

بهشت و بهشتیان

بهشتیان

اهل ایمان و عمل صالح:(وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ) . (بقره/ 82)

و کسانی که ایمان آوردند و کارهای نیک و شایسته کنند، آنان بهشتیانند و در آن جاودانند.

پرهیزگاران:(تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ کانَ تَقِیًّا) . (مریم / 63)

این بهشتی است که به هر کس از بندگانمان که پرهیزگار باشد به میراث می دهیم.

نیکوکاران:(فَأَثابَهُمُ اللّهُ بِما قالُوا جَنّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ) . (مائده/ 85)

پس خداوند آنان را بدانچه گفتند بهشت هایی پاداش داد که از زیر (کوشک ها و درختان) آنها جویها روان است، جاودانه در آنند و این است پاداش نیکوکاران.

اهل جهاد و شهادت:(إِنَّ اللّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ...) . (توبه/ 111)

خدای از مؤمنان جان ها و مال هاشان را بخرید به بهای آن که بهشت برای آنان باشد....

مخالفان هوی و هوس: (وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی) . (نازعات/ 40 و 41)

و اما هرکس که از مقام پروردگار خود - یا از ایستادن در پیشگاه پروردگارش - ترسید و خویشتن را از آرزو و کام دل بازداشت، پس همانا بهشت جایگاه اوست.

شکیبایان در شدائد: (وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً) (انسان/ 12).

و ایشان را به سبب آن که شکیبایی کردند بهشت و پرنیان پاداش دهد.

ص:59

جهنّم و جهنّمیان

کافران و منافقان

(... إِنَّ اللّهَ جامِعُ الْمُنافِقِینَ وَ الْکافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعاً) . (نساء/ 140)

... همانا خدا فراهم آرنده همه منافقان و کافران در دوزخ است.

نافرمانان از دستورهای خدا و رسول

(... وَ مَنْ یَعْصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً) (جن/ 23).

... و آنان که خدا و پیامبرانش را نافرمانی کنند! ایشان راست در آتش دوزخ که برای همیشه در آن جاویدان باشند.

کسانی که عقل و چشم و گوش خود را درست به کار نگرفتند

(وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ) . (اعراف/ 179).

و هر آینه بسیاری از پریان و آدمیان را برای دوزخ بیافریدیم - سرانجامشان به دوزخ می رسد - (زیرا) دل هایی دارند که با آن (حق را) نمی بینند و گوش هایی دارند که به آن (حق را) نمی شنوند اینان بسان چارپایانند بلکه گمراه ترند، همینانند غافلان.

جهنّم

(وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ) . (حجر/ 43-44)

و همانا دوزخ وعده گاه همه آنهاست، آن را هفت در است که هر دری را بخشی جداگانه از آنان (گمراهان) است.

ص:61

بخش دوم: احکام و اخلاق

نماز

فلسفه نماز

(... وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی) . (طه / 14)

... و نماز را برای یاد کردِ من بر پا دار.

اهمیت نماز

(الَّذِینَ إِنْ مَکَّنّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ...) . (حج / 41)

همان کسانی که اگر ایشان را در زمین جایگاه و قدرت دهیم نماز را بر پا دارند....

وجوب نماز

(... إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً) . (نساء / 103)

... نماز را (تمام) بر پا دارید که نماز بر مؤمنان نوشته ای است مقرر و به هنگام.

فواید و آثار نماز

(وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ...) (بقره / 45)

و از شکیبایی و نماز یاری خواهید....

(... إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ...) . (عنکبوت / 45)

... همانا نماز انسان را از زشتکاری و اعمال ناشایست باز می دارد....

آثار بی توجهّی به نماز

(فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ اَلَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ) . (ماعون / 4)

پس وای بر نمازگزاران، آنان که در نمازشان سهل انگاری می کنند.

(ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ) (مدثر / 42 و 43)

چه چیز شما را به دوزخ در آورد؟ گویند: ما از نماز گزاران نبودیم.

ص:65

روزه

وجوب روزه در دین اسلام و ادیان گذشته

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ) . (بقره / 183)

ای کسانی که ایمان آورده اید، بر شما روزه نوشته شد چنان که بر آنان که پیش از شما بودند نوشته شد، باشد که پرهیزگار شوید.

کیفیت و شرایط روزه

(أَیّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیّامٍ أُخَرَ وَ عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسْکِینٍ....) (بقره / 184)

روزهایی چند، شمرده را (باید روزه بدارید)، پس هر که از شما بیمار یا در سفر باشد، به شمار آن از روزهای دیگر روزه بدارد، و بر کسانی که روزه برای آنها طاقت فرساست لازم است کفاره بدهند که آن طعام دادن درویش درمانده است....

(شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ...) . (بقره / 185)

ماه رمضان، که در آن قرآن فرو فرستاده شد، که راهنمایی برای مردم و نشانه های روشنی از رهنمونی (به راه راست) و جدا کننده حق از باطل است، پس هر کس از شما این ماه را دریابد باید آن را روزه بدارد....

جواز عمل زناشویی در شب های ماه رمضان

(أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ...) . (بقره / 187)

در شب روزه آمیزش با زنانتان برای شما حلال می باشد....

روزه به جهت کفاره

بقره/ 196، نساء/ 92، مائده/ 89، مائده/ 95، مجادله/ 4.

ص:67

حجّ

هر کس استطاعت دارد باید به حج رود

(... وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً...) . (آل عمران / 97)

... و برای خدا بر مردم است زیارت آن خانه کنند، هر که تواند راهی به آن بیابد....

فلسفه حجّ

(وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللّهِ فِی أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ...) (حج / 27 و 28)

و در میان مردمان به حج آواز ده تا پیاده و سوار بر شتران باریک میان سبک رو از راه های دور سوی تو آیند، تا نزد سودهایی که ایشان راست حاضر آیند و خدای را در روزهایی دانسته - ایام نحر و تشریق یا دهه اول ذوالحجه -... یاد کنند....

(الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ...) . (بقره / 197)

حج در ماه هایی دانسته - شوال، ذوالقعده و ذوالحجة - است، پس هر که در آن ماه ها فریضه حج می گذارد (بدان که) در حج آمیزش (با همسران) و نافرمانی خدا - به گفتن دروغ و دشنام و مانند اینها - و ستیزه نیست....

(إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما...) . (بقره 158)

صفا و مروه از نشانه های (مراسم طاعت و عبادت) خداست. پس هر که حج - آهنگ - خانه کند یا عمره - زیارت گذارد بر او ناروا و گناه نیست که به گرد آن دو بگردد....

آیات دیگر

بقره/ 196 و 198 و 199 و 200 و 203، مائده/ 95، حج/ 25 و 32 و 37.

ص:69

جهاد

امر به جهاد

(وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ) .

(بقره/ 190)

و در راه خدا با کسانی که با شما کار زار کنند کارزار کنید و از حد مگذرید که خدا از حد گذرندگان را دوست ندارد.

(وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ...) . (بقره / 191)

آنان - مشرکان و کافران حربی - را هر جا که یابید بکشید و از همان جا که بیرونتان کردند - مکه - بیرونشان کنید و فتنه (ای که آنها کردند) - کفر و شرک و شکنجه و بیرون راندن مؤمنان - از کشتار (ی که شما کنید) بدتر است....

(وَ قاتِلُوهُمْ حَتّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلّهِ...) . (بقره / 193)

با آنان کارزار کنید تا آشوبی نماند و دین از آن خدا می باشد....

پاداش مجاهدان

(فَلْیُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ وَ مَنْ یُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَیُقْتَلْ أَوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً) . (نساء / 74)

پس کسانی باید در راه خدا کارزار کنند که زندگی این جهان را به آن جهان می فروشند، و هر که در راه خدا کارزار کند پس کشته شود یا پیروز نگردد به او مزدی بزرگ خواهیم داد.

ص:70

خمس و زکات

وجوب خمس و موارد مصرف آن

(وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ...) . (انفال / 41)

و بدانید که هر چه به چنگ آرید، پس پنج یک آن برای خدای و پیامبر و خویشان (پیامبر) و یتیمان و تهیدستان و در راه ماندگان (از خاندان پیامبر) است...

وجوب زکات و اهمّیت آن

(الَّذِینَ إِنْ مَکَّنّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ) . (حج / 41)

همان کسان که اگر ایشان را در زمین جایگاه و قدرت دهیم نماز را بر پا دارند و زکات دهند و به کار نیک و پسندیده فرمان دهند و از کار زشت ناپسند باز دارند، و خدای راست فرجام کارها.

(... کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ...) . (انعام / 141)

... از میوه ی آن چون میوه دهد بخورید و حق آن را روز چیدن و دروکردنش بدهید....

نتیجه و فایده ی زکات دادن

(قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ اَلَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاةِ فاعِلُونَ) . (مؤمنون / 1 و 4)

براستی که مؤمنان رستگار شدند، آنان که در نمازشان ترسان و فروتن اند، و آنان که از بیهوده رویگردانند، و آنان که زکات (مال خویش) را دهنده اند.

(خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ...) . (توبه / 103)

از مال های آنان صدقه ای - زکات - بگیر که بدان وسیله پاکشان سازی و آنان را برکت و

ص:72

نذر، عهد و قسم

نذر

(وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللّهَ یَعْلَمُهُ...) (بقره / 270)

و انفاق یا نذری که کرده اید همانا خدا آن را می داند....

(یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً) . (انسان / 7)

به نذر (خود) وفا می کنند و از روزی که بدی و سختی آن فراگیر است می ترسند.

اهمیّت وفای به عهد

(وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ) . (مؤمنون / 8)

و آنان که امانت ها و پیمان خویش را نگهدارنده اند.

(... وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤُلاً) . (اسراء / 34)

... و به پیمان خویش وفا کنید، که از پیمان پرسیده خواهد شد.

(بَلی مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ وَ اتَّقی فَإِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ). (آل عمران / 76)

آری هرکه به پیمان خود وفا نماید و پرهیزگاری کند، خدا پرهیزگاران را دوست دارد.

جواز و موارد قسم

(... فَیُقْسِمانِ بِاللّهِ إِنِ ارْتَبْتُمْ لا نَشْتَرِی بِهِ ثَمَناً...) . (مائده / 106)

... پس آن دو (شاهد) سوگند یاد کنند که، ما حاضر نیستیم حق را به چیزی بفروشیم...

(... فَیُقْسِمانِ بِاللّهِ لَشَهادَتُنا أَحَقُّ مِنْ شَهادَتِهِما...) . (مائده / 107)

... و به خدا سوگند خورند که گواهی ما درست تر است از گواهی آنها....

آیات دیگر

حج/ 29، آل عمران/ 35، مریم/ 26، بقره/ 177، توبه/ 75.

ص:74

کفّارات

کفّاره کشتن شکار در حال احرام

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ یَحْکُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ هَدْیاً بالِغَ الْکَعْبَةِ أَوْ کَفّارَةٌ طَعامُ مَساکِینَ أَوْ عَدْلُ ذلِکَ صِیاماً لِیَذُوقَ وَبالَ أَمْرِهِ...) . (مائده / 95)

ای کسانی که ایمان آورده اید، در حالی که احرام بسته اید شکار مکشید، و هر که از شما آن را به عمد بکشد کیفری - قربانی کردن - باید مانند - برابر - آن چه کشته از جنس چهارپایان - شتر و گاو و گوسفند - به گواهی و حکم دو مرد عادل از شما - که حکم به برابری کنند -، قربانیی که به حرم برسد - در حرم ذبح شود - یا کفاره ای که غذا دادن مستمندان است یا برابر آن روزه داشتن، تا کیفر کار خود بچشد...

کفاره روزه

(... وَ عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسْکِینٍ...) (بقره / 184)

... و بر کسانی که روزه برای آنها توانفرسا باشد باز خریدی است که آن طعام دادن درویش درمانده است....

کفاره ظهار

(وَ الَّذِینَ یُظاهِرُونَ مِنْ نِسائِهِمْ ثُمَّ یَعُودُونَ لِما قالُوا فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسّا ذلِکُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسّا فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً...) . (مجادله / 3 و 4)

و کسانی که زنان خویش را ظهار می کنند و سپس از آنچه گفته اند بر می گردند - تا آن بشکنند و به همسر خود باز گردند - پیش از آن که به هم رسند آزاد کردن برده ای باید. این است که بدان پند داده می شوید، و خدای بدانچه می کنید آگاه است. و هر که

ص:75

احکام خانواده

نفقه و انفاق به خانواده و نزدیکان

(... وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیّاهُمْ...) . (انعام / 151)

... و فرزندان خود را از بیم درویشی و تنگدستی مکشید، ما شما و آنان را روزی می دهیم....

(إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی...) . (نحل / 90)

همانا خدای به داد و نیکوکاری و دادن (حق) خویشاوند - صله رحم و نیکی کردن به خویشان - فرمان می دهد...

(یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ..) . (بقره / 215)

از تو می پرسند چه چیز انفاق کنند؟ بگو: آنچه از مال انفاق می کنید برای پدر مادر و خویشان...

پدر مسؤول خانواده ومسئول حفظ آنان از انحرافات است

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ...) .

(تحریم/ 6)

ای کسانی که ایمان آورده اید، خود و خانواده خود را از آتشی که هیمه آن مردم و سنگ ها است نگه دارید;...

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ...) . (تغابن/ 14)

ای کسانی که ایمان آورده اید، همانا برخی از همسران و فرزندانتان دشمن شمایند، پس از آنها حذر کنید...

ص:77

ربا

نهی از ربا

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا الرِّبَوا أَضْعافاً مُضاعَفَةً...) (آل عمران / 130)

ای کسانی که ایمان آورده اید، ربا که افزودنی ها بر افزوده هاست - سودهایی است چند برابر - مخورید....

(... وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ...) . (نساء / 161)

و به سبب ربا گرفتن آنان و حال آنکه از آن باز داشته شده بودند....

رشد واقعی مال در ربا نیست

(وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فِی أَمْوالِ النّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللّهِ...) (روم / 39)

و آنچه از ربا می دهید تا (برای شما) در مال های مردم بیفزاید پس (بدانید که) نزد خدا افزون نمی شود...

(یَمْحَقُ اللّهُ الرِّبا وَ یُرْبِی الصَّدَقاتِ...) . (بقره / 276)

خداوند ربا را می کاهد و نابود می گرداند و صدقه ها را فزونی می بخشد...

آثار و تبعات ربا

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ...) . (بقره / 278 و 279)

ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا بترسید و اگر ایمان دارید هر چه از ربا (بر مردم) مانده است رها کنید، و اگر (رها) نکنید پس بدانید که از سوی خدا و پیامبر او در جنگید....

ص:79

قرض الحسنه

تشویق به قرض دادن

(وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ أَقْرِضُوا اللّهَ قَرْضاً حَسَناً وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ هُوَ خَیْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً) . (مزمل / 20)

و نماز را بر پا دارید و زکات بدهید و خدای را وام دهید وامی نیکو - در راه خدا انفاق کنید - و هر کار نیکی که برای خویشتن پیش فرستید آن را نزد خدای بازیابید - به پاداش آن می رسید - که آن بهتر و مزدش بزرگتر است.

پاداش مضاعف

(مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثِیرَةً...) . (بقره / 245)

کیست که خدای را وام دهد وامی نیکو (در راه خدا انفاق کند)، تا او را افزون دهد افزودنی های بسیار؟...

(إِنْ تُقْرِضُوا اللّهَ قَرْضاً حَسَناً یُضاعِفْهُ لَکُمْ...) . (تغابن / 17)

اگر خدای را وام دهید وامی نیکو - در راه خدا هزینه کنید - آن را برای شما افزون می کند....

(إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَ أَقْرَضُوا اللّهَ قَرْضاً حَسَناً یُضاعَفُ لَهُمْ...) . (حدید / 18)

همانا مردان و زنان صدقه دهنده و آنان که خدای را وام دادند وامی نیکو، به آنان دو چندان - افزون - باز داده شود....

پاداش های دیگر

(... وَ قالَ اللّهُ إِنِّی مَعَکُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاةَ وَ آتَیْتُمُ الزَّکاةَ وَ آمَنْتُمْ بِرُسُلِی وَ عَزَّرْتُمُوهُمْ وَ أَقْرَضْتُمُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً لَأُکَفِّرَنَّ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ لَأُدْخِلَنَّکُمْ جَنّاتٍ...) .

(مائده / 12)

ص:81

ارث

نساء / 127

نساء / 19

نساء / 176.

نکاح

تشویق به نکاح

(وَ أَنْکِحُوا الْأَیامی مِنْکُمْ وَ الصّالِحِینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُمْ...) . (نور / 32)

و عزب هایتان - مردان بی زن و زنان بی شوهر - را و شایستگان از بندگان و کنیزان خود را به زناشویی دهید....

کسانی که امکان ازدواج ندارند عفت و پاکدامنی را حفظ کنند

(وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لا یَجِدُونَ نِکاحاً حَتّی یُغْنِیَهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ...) . (نور / 33)

و آنان که (وسیله) زناشویی نیابند باید خویشتنداری و پاکدامنی گیرند تا خداوند از بخشش خود بی نیازشان گرداند.

با مشرکان ازدواج نکنید

(وَ لا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکاتِ حَتّی یُؤْمِنَّ... وَ لا تُنْکِحُوا الْمُشْرِکِینَ حَتّی یُؤْمِنُوا...) .

(بقره/ 221)

و زنان مشرک را به همسری مگیرید تا ایمان آورند،... و به مردان مشرک زن با ایمان مدهید تا ایمان آورند...

کسانی که ازدواج با آنها حرام است

(وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ...) . (نساء / 22)

و با زنی که پدرانتان به زنی گرفته اند زناشویی مکنید...

(حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ وَ عَمّاتُکُمْ وَ خالاتُکُمْ وَ بَناتُ الْأَخِ وَ بَناتُ الْأُخْتِ وَ أُمَّهاتُکُمُ اللاّتِی أَرْضَعْنَکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ مِنَ الرَّضاعَةِ وَ أُمَّهاتُ نِسائِکُمْ وَ رَبائِبُکُمُ اللاّتِی فِی حُجُورِکُمْ مِنْ نِسائِکُمُ اللاّتِی دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَکُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ وَ حَلائِلُ أَبْنائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلابِکُمْ وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَیْنَ الْأُخْتَیْنِ إِلاّ ما قَدْ

ص:84

حقوق زنان

خداوند یکسان پاداش می دهد

(... أَنِّی لا أُضِیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی...) . (آل عمران / 195)

... که من کار هیچ عمل کننده ای از شما را، از مرد یا زن، تباه نکنم....

(... وَعَدَ اللّهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها...) .

(توبه / 72)

خداوند به مردان و زنان مؤمن بوستان هایی وعده داده است که از زیر (درختان) آنها جویها روان است، در آنها جاویدانند....

(مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً...) . (نحل / 97)

هر کس از مرد و زن که کاری نیک و شایسته کند در حالی که مؤمن باشد هر آینه او را به زندگانی پاک و خوشی زنده بداریم...

حقوق متقابل

(... لِلرِّجالِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ...) . (نساء / 32)

... مردان را از آنچه به دست آورده اند بهره ای است، و زنان را نیز از آنچه به دست آورده اند بهره ای است...

(... وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ...) . (بقره / 228)

و برای آن زنان (حقوقی) است مانند آنچه (از تکالیف) بر آنهاست به شیوه نیکو و پسندیده...

حق مادر

(وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً...) . (احقاف / 15)

و آدمی را به نیکوکاری با پدر و مادر خویش سفارش کردیم (به ویژه مادر، زیرا

ص:86

حرام ها

گوشت های حرام

(إِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَ ما أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللّهِ...) . (بقره 173)

خداوند تنها (گوشتِ) مردار و خون و گوشت خوک و آنچه را که (هنگام کشتن) نام غیر خدا بر آن گفته شود حرام کرده است....

(قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلاّ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ...) .

(... وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللّهُ إِلاّ بِالْحَقِّ...) .

(وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلاّ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ...) . (انعام / 151 و 152)

بگو: بیایید آنچه را پروردگارتان بر شما حرام کرده بخوانم: این که چیزی را با او شریک مگیرید و به پدر و مادر نیکی کنید و فرزندان خود را از بیم درویشی و تنگدستی مکشید

... و پیرامون کارهای زشت، چه آشکار و چه نهانش، مگردید و کسی را که خدا (کشتن او را) حرام کرده مکشید مگر به حق...

و پیرامون مال یتیم مگردید - مگر به وجهی که نیکوتر است - تا به جوانی و نیروی خود برسد...

صید در حال احرام

(... وَ حُرِّمَ عَلَیْکُمْ صَیْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً...) . (مائده / 96)

... و شکار خشکی تا هنگامی که در احرام هستید بر شما حرام شده است...

ص:88

حلال ها

بیع و خرید و فروش

(... أَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ...) (بقره / 275)

... خداوند خرید و فروش را حلال کرده است....

حیوانات دریایی

(أُحِلَّ لَکُمْ صَیْدُ الْبَحْرِ وَ طَعامُهُ مَتاعاً لَکُمْ وَ لِلسَّیّارَةِ...) . (مائده / 96)

شکار دریا و خوراک آن برای شما و کاروانیان حلال شده است....

چهارپایان

(... أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَةُ الْأَنْعامِ إِلاّ ما یُتْلی عَلَیْکُمْ...) . (مائده / 1)

... (خوردن گوشت) چهارپایان زبان بسته، جز آنچه بر شما خوانده می شود، برای شما حلال شده است....

غذای اهل کتاب

(الْیَوْمَ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّباتُ وَ طَعامُ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حِلٌّ لَکُمْ وَ طَعامُکُمْ حِلٌّ لَهُمْ...) . (مائده / 5)

امروز چیزهای - خوردنی های - پاکیزه برای شما حلال شد و طعام کسانی که به آنان کتاب داده شده - غیر از گوشت کشتارهای آنها - برای شما حلال است و طعام شما برای آنها حلال است...

شکار توسط حیوانات شکاری

(... قُلْ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّباتُ وَ ما عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوارِحِ مُکَلِّبِینَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمّا عَلَّمَکُمُ اللّهُ فَکُلُوا مِمّا أَمْسَکْنَ عَلَیْکُمْ وَ اذْکُرُوا اسْمَ اللّهِ عَلَیْهِ...) . (مائده / 4)

... بگو: چیزهای پاکیزه بر شما حلال شده است و آنچه از جانوران شکاری -

ص:89

شراب و قمار

حرمت قمار و شراب

(یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِما إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما...) . (بقره / 219)

تو را از می و قمار می پرسند، بگو: در آنها گناهی است بزرگ و سودهایی برای مردم، و گناه آنها از سودشان بزرگ تر است...

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ) . (مائده / 90)

ای کسانی که آیمان آورده اید، همانا می و قمار و بت ها - با سنگ هایی که مقدس می شمردند و بر آن قربانی می کردند - و تیرهای قرعه، پلید و از کار شیطان است. پس، از آن بپرهیزید، باشد که رستگار شوید.

بطلان نماز در حال مستی

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکاری...) . (نساء / 43)

ای کسانی که ایمان آورده اید، در حالی که مستید به نماز نزدیک مگردید...

آثار منفی قمار و شراب

(إِنَّما یُرِیدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ) . (مائده / 91)

همانا شیطان می خواهد در می و قمار میان شما دشمنی و کینه بیفکند و شمارا از یاد خدا و از نماز باز دارد. پس آیا باز می ایستید؟

ص:91

اهمیت تعلیم و تربیت

1) اوّلین معلم انسان خداست

(الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ خَلَقَ الْإِنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَیانَ) . (الرحمن / 1-4)

خدای رحمان، قرآن را آموخت - به پیامبرش (صلی الله علیه و آله) و به انسان -، انسان را بیافرید، او را سخن گفتن آموخت.

(عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ) . (علق / 5)

آدمی را آنچه نمی دانست آموخت.

(وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها...) . (بقره / 31)

و همه نامها را به آدم آموخت...

2) پیامبران برای تعلیم و تربیت انسان مبعوث شده اند

(لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ) . (آل عمران / 164)

هر آینه خدای بر مؤمنان منت نهاد که در میانشان پیامبری از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنان می خواند و پاکشان می سازد و کتاب و حکمتشان می آموزد، در حالی که پیش از آن - آمدن پیامبر - هر آینه در گمراهی آشکاری بودند.

آیات دیگر

بقره / 129، توبه/ 122.

ص:92

علم و عالم

اهمیت علم

(وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ...) . (اسراء / 36)

و از پی آنچه بدان دانش نداری مرو....

(... فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) . (انبیاء / 7)

... پس اگر خود نمی دانید از اهل ذکر بپرسید.

(وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ) . (عنکبوت / 43)

و این مثل ها را برای مردم می زنیم و جز دانایان آنها را در نمی یابند.

عالم

(... قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ...) . (زمر / 9)

... بگو: آیا آنان که می دانند - خداشناسان - و آنان که نمی دانند - کافران - برابرند؟...

(... إِنَّما یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ...) . (فاطر / 28)

... از بندگان خدا تنها دانشوران - عالمان ربانی - از او می ترسند...

(... یَرْفَعِ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ...) . (مجادله / 11)

... خدا کسانی از شما را که ایمان آورده اند، (به پایه ای) و کسانی را که دانش داده شده اند به پایه ها بالا برد...

آیات دیگر

آل عمران / 18

ص:93

آداب اجتماعی

رفتار با مردم

(خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ) . (اعراف / 199)

عفو را پیشه کن - کار را بر مردم آسان گیر و گذشت و میانه روی را پیشه ساز - و به کار نیک و پسندیده فرمان ده و از نادانان و نابخردان روی بگردان.

مهربانی با برادران دینی

(مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ...) . (فتح / 29)

محمّد صلی الله علیه و آله فرستاده خداست، و کسانی که با اویند بر کافران سرسخت و در میان خود مهربانند....

وارد شدن در محیط زندگی دیگران

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتّی تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلی أَهْلِها...) . (نور / 27)

ای کسانی که ایمان آورده اید، به خانه هایی جز خانه های خودتان وارد نشوید تا آن که خبر دهید و اجازه خواهید و بر اهل آن سلام کنید...

(فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِیها أَحَداً فَلا تَدْخُلُوها حَتّی یُؤْذَنَ لَکُمْ...) . (نور / 28)

پس اگر کسی را در آنها نیابید وارد آنجا نشوید تا آنگاه که به شما اجازه داده شود...

(لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ مَسْکُونَةٍ فِیها مَتاعٌ لَکُمْ...) . (نور / 29)

باکی و گناهی بر شما نیست که به خانه ای غیرمسکونی - اماکن عمومی - که کالا و بهره ای - برخورداری و نفعی - در آن دارید وارد بشوید....

آیات دیگر

لقمان/ 18 و 19، حجرات/ 1-5، احزاب/ 53، نور 61، فرقان/ 63، حجرات/ 11-12

ص:94

آداب مجلس

نشستن در مجلس

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجالِسِ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللّهُ لَکُمْ وَ إِذا قِیلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا...) . (مجادله / 11)

ای کسانی که ایمان آورده اید، چون شما را گویند که در مجلس ها - مجالسی که با پیامبر صلی الله علیه و آله دارید یا همه مجالس ذکر - جای بگشایید برای برادرانتان - پس جای بگشایید، تا خداوند (بهشت را) برای شما وسعت بخشد، و هنگامی که گفته شود، برخیزید! برخیزید....

سلام به هنگام ورود و جواب آن

(... فَإِذا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلی أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُبارَکَةً طَیِّبَةً...) . (نور/ 61)

پس چون به خانه هایی داخل شدید بر خودتان - یکدیگر - سلام گویید، که سلام و درودی از سوی خداست، درودی مبارک و پاکیزه....

(وَ إِذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها إِنَّ اللّهَ کانَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ حَسِیباً) .

(نساء / 86)

و هنگامی که شما را به درودی درود گویند، پس به نیکوتر از آن درود گویید یا همان را باز گویید، همانا خداوند بر هر چیزی حسابگر است.

ترک مجالس ضد ارزش

(وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ...) . (انعام / 68)

و چون کسانی را ببینی که در باره ی آیات ما به ناسزا گویی و یاوه سرایی پردازند از

ص:95

صله رحم

قاطع رحم زیان کار است

(الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ) . (بقره / 27)

آنان که پیمان خدای را پس از بستن و استوار کردن آن می شکنند و آنچه را که خدا به پیوند آن فرمان داده می گسلند، و در زمین تباهی می کنند، اینانند زیانکاران.

قطع رحم و فساد در زمین

(فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ) . (محمد / 22)

پس (ای منافقان) آیا (جز این) انتظار می دارید که اگر سرپرست امور مردم شدید - به قدرت و حکومت رسیدید - در زمین تباهی کنید و از خویشاوندانتان ببرید؟

ص:97

ایثار

مقدّم داشتن دیگران بر خود

(وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً) . (انسان / 8 و 9)

و طعام را با دوستی آن - با آنکه خود به آن مایل تر و نیازمند ترند - به بینوا و یتیم و اسیر می خورانند، (زبان حالشان این است که) همانا شما را برای خشنودی خدای می خورانیم، از شما پاداش و سپاسی نمی خواهیم.

(وَ الَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدّارَ وَ الْإِیمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَیْهِمْ وَ لا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمّا أُوتُوا وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ...) . (حشر / 9)

و نیز کسانی راست که در سرای هجرت و ایمان - یعنی مدینه - پیش از ایشان جای گرفته اند - یعنی انصار که در دیار خود ایمان آوردند -، هر که را که به سوی آنان هجرت کرده است دوست می دارند و در سینه های خویش از آنچه به آنان (مهاجران) داده شده نیازی - تنگی و حسدی - نمی یابند و آنان را بر خویشتن بر می گزینند هر چند که خود بدان نیازمند باشند....

ص:98

آیین دوستی

دوستان خوب در معاشرت با یکدیگر به هم ستم نمی کنند

(... وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْخُلَطاءِ لَیَبْغِی بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ قَلِیلٌ ما هُمْ...) . (ص / 24)

... و هر آینه بسیاری از شریکان - که مال به هم می آمیزند - برخی شان بر برخی ستم می کنند مگر آنان که ایمان آورده و کارهای نیک و شایسته کرده اند، و ایشان اندکند....

عاقبت همنشینی با دوستان بد

(یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلاً لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِی وَ کانَ الشَّیْطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولاً) . (فرقان / 28 و 29)

وای بر من، کاش فلان را به دوستی نمی گرفتم، همانا مرا از این یادکرد و پند - قرآن - پس از آنکه به من رسید گمراه کرد. و شیطان آدمی را فرو گذارنده و خوار کننده است.

(الْأَخِلاّءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقِینَ) . (زخرف / 67)

دوستان - که دوستیشان در راه کفر و گناه است - در آن روز برخی دشمن برخی دیگرند، مگر پرهیزگاران - که دوستی ایشان برای خدا و در راه خداست -.

جواز ورود و خوردن از خانه دوستان

(لَیْسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ وَ لا عَلی أَنْفُسِکُمْ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ بُیُوتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ آبائِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أُمَّهاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ إِخْوانِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخَواتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَعْمامِکُمْ أَوْ بُیُوتِ عَمّاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخْوالِکُمْ أَوْ بُیُوتِ خالاتِکُمْ أَوْ ما مَلَکْتُمْ مَفاتِحَهُ أَوْ صَدِیقِکُمْ لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَأْکُلُوا جَمِیعاً أَوْ أَشْتاتاً فَإِذا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلی أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُبارَکَةً طَیِّبَةً کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمُ الْآیاتِ

ص:99

احسان

(إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ) . (نحل / 90)

همانا خدای به عدل و نیکوکاری و دادن (حق) خویشاوند - صله رحم و نیکی کردن به خویشان - فرمان می دهد و از زشتکاری و کار ناپسند و ستم و سرکشی باز می دارد، شما را پند می دهد که یاد کنید و پند بگیرید.

پاداش محسنین

(... إِنّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً) . (کهف / 30)

... ما مزد کسی را که کار نیکو کرده تباه نکنیم...

(لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَةٌ...) . (یونس / 26)

برای کسانی که نیکویی کردند (پاداشی) نیکوتر باشد و فزونی...

(مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها...) . (انعام / 160)

هر که کار نیکی آورد ده چندان پاداش دارد...

آثار معنوی و برکات احسان

(إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ...) . (اسراء / 7)

اگر نیکویی کنید برای خودتان نیکویی کرده اید...

(... إِنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ) . (اعراف / 56)

... زیرا که مهر و بخشایش خداوند به نیکوکاران نزدیک است.

(... إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ...) . (هود / 114)

... همانا که خوبی ها - نمازها - بدی ها را از میان می برد.

(إِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ) . (نحل / 128)

ص:101

استغفار

خدا آمرزنده است

(فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفّاراً) . (نوح / 10)

پس گفتم: از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او آمرزگار است.

(... وَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنّاسِ عَلی ظُلْمِهِمْ...) . (رعد / 6)

... و همانا پروردگار تو برای مردم بر ستمکاریشان دارای آمرزش و مغفرت است...

(... إِنَّ رَبَّکَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ...) . (نجم / 32)

... همانا پروردگار تو فراخ آموزش است....

(وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَحِیماً) .

(نساء / 110)

و هر که کار بدی کند یا به خود ستم کند آنگاه از خدا آمرزش بخواهد خدا را آمرزگار و مهربان یابد.

استغفار عامل رفع عذاب

(وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ) .

(انفال / 33)

و خدا بر آن نیست که آنان را عذاب کند در حالی که تو در میان ایشانی، و خدا عذاب کننده آنان نیست در حالی که آمرزش می خواهند.

بهشت پاداش استغفار کنندگان

(وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللّهُ وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ...) . (آل عمران / 135-136)

ص:103

توبه

خداوند راه توبه را یاد داده است

(فَتَلَقّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوّابُ الرَّحِیمُ) . (بقره / 37)

آنگاه آدم از پروردگار خویش سخنانی فرا گرفت، پس خدا (با رحمت خود) بر او بازگشت و توبه او را پذیرفت، همانا او توبه پذیر و مهربان است.

(... ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا إِنَّ اللّهَ هُوَ التَّوّابُ الرَّحِیمُ) . (توبه / 118)

... آنگاه (به بخشایش خود) بر آنان بازگشت تا توبه کنند، که خدا توبه پذیر و مهربان است.

(وَ اللّهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ...) . (نساء / 27)

و خدا می خواهد که (به مهر و بخشایش خویش) بر شما باز گردد....

(وَ هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ وَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ) .

(شوری / 25)

و اوست آن (خدای) که توبه را از بندگان خود می پذیرد و از بدی ها - گناهانشان - در می گذرد و آنچه می کنید می داند.

اثرات و نتایج توبه

(وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلی قُوَّتِکُمْ وَ لا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِینَ) . (هود / 52)

و ای قوم من، از پروردگارتان آمرزش بخواهید آنگاه به او باز گردید - توبه کنید - تا باران را بر شما پیاپی و فراوان فرستد، و نیرویی بر نیرویتان بیفزاید، و بزهکارانه پشت مکنید و روی مگردانید.

ص:105

آثار تقوی

آثار دنیوی

(وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ...) . (اعراف / 96)

و اگر مردم آبادی ها ایمان آورده و پرهیزگاری کرده بودند هر آینه برکت های آسمان و زمین را بر آنها می گشودیم...

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً...) . (انفال / 29)

ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر از خدا پروا داشته باشید برای شما مایه تمیز (میان حق از باطل) قرار می دهد....

(... وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً) . (طلاق / 2)

... و هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می کند.

(... وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ یُسْراً) . (طلاق / 4)

... و هر که از خدای پروا کند - به طاعت او - او در کارش آسانی پدید آرد.

آثار اخروی

(وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَکَفَّرْنا عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ...) . (مائده / 65)

و اگر اهل کتاب ایمان آورند و پرهیزگار شوند هر آینه بدیهاشان را از آنها بزداییم....

(وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَراً...) . (زمر / 73)

و آنان که از پروردگار خویش پروا کرده اند گروه گروه به بهشت برده می شوند...

(ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظّالِمِینَ فِیها جِثِیًّا...) . (مریم / 72)

آنگاه کسانی را که پرهیزگاری کردند برهانیم و ستمکاران را در آنجا به زانو در آمده بگذاریم.

(... وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئاتِهِ وَ یُعْظِمْ لَهُ أَجْراً) . (طلاق / 5)

ص:107

توکّل

باید بر خدا توکّل کنیم (امر به توکل)

(وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ...) . (فرقان / 58)

و بر آن زنده ای توکل کن که هرگز او را مرگ نباشد و او را همراه با سپاس و ستایش به پاکی یاد کن...

(وَ ما لَنا أَلاّ نَتَوَکَّلَ عَلَی اللّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا...) . (ابراهیم / 12)

و ما را چیست که بر خدا توکل نکنیم و حال آنکه او راه های (راست) ما را به ما بنمود؟...

(... فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ) . (آل عمران / 159)

... و چون بر (کاری) دل بنهادی بر خدای توکل کن که خدا توکل کنندگان را دوست دارد.

(... وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ...) . (هود / 123)

... و بازگشت همه ی کارها به اوست، پس او را بپرست و بر او توکل کن...

فواید توکل

(... وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ وَ کَفی بِاللّهِ وَکِیلاً) . (نساء / 81)

... و بر خدا توکل کن، و خدا کارسازی (یار و مدافعی) بسنده است.

(... وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ...) . (طلاق / 3)

... و هر که بر خدا توکل کند خدا او را بسنده است...

آیات دیگر

هود/ 56، یوسف/ 67، آل عمران/ 160 و 173، نحل/ 42، مائده/ 23، یونس/ 84.

ص:109

صبر و استقامت

امر به صبر شده ایم

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ...) . (بقره / 153)

ای کسانی که ایمان آورده اید، به شکیبایی و نماز یاری خواهید...

(یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ) . (لقمان / 17)

ای پسرک من نماز را بر پا دار و به کار نیک و پسندیده فرمان ده و از کار زشت و ناپسند بازدار و بر آنچه به تو رسد شکیبایی کن، که این از کارهای استوار است.

(فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلاً) . (معارج / 5)

پس شکیبایی کن شکیبایی نیکو.

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا...) . (آل عمران / 200)

ای کسانی که ایمان آورده اید، شکیبایی کنید و (در برابر دشمن) با هم پایداری ورزید و آماده ی کارزار با دشمنان باشید -: یا مرزبانی کنید -...

پاداش صابران

(سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدّارِ) . (رعد / 24)

(و گویند:) سلام بر شما به پاداش صبری که کردید، پس چه نیک است سرانجام این سرای!

(إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ) . (مؤمنون / 111)

امروز من ایشان را از آن رو که شکیبایی کردند پاداش می دهم، همانا ایشانند رستگاران.

(... إِنَّما یُوَفَّی الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ) . (زمر / 10)

... همانا به شکیبایان مزدشان را تمام و بی شمار - یا بی حسابرسی و بازخواست - بدهند.

ص:110

عبادت و شب زنده داری

عبادت هدف خلقت

(وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِیَعْبُدُونِ) . (ذاریات / 56)

و پریان و آدمیان را نیافریدم مگر تا مرا (به یگانگی) بپرستند.

عبادت خدا و پرهیز از عبادت طاغوت

(إِیّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّاکَ نَسْتَعِینُ) . (حمد / 5)

تو را می پرستیم و بس، و تنها از تو یاری می خواهیم و بس.

(وَ الَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَی اللّهِ لَهُمُ الْبُشْری فَبَشِّرْ عِبادِ.) (زمر / 17)

و آنان که از پرستش طاغوت - بت ها و سران گردنکش کفر - پرهیز کردند و به خدای بازگشتند، ایشان راست مژده، پس بندگان مرا مژده ده...

نیاز انسان به خدا

(یا أَیُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ) . (فاطر / 15)

ای مردم، شمایید نیازمندان به خدا، و خداست بی نیاز و ستوده.

شب زنده داری

(تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً...) . (سجده / 16)

پهلوهاشان از بسترها (برای نماز شب) دور می شود، پروردگار خویش را با بیم و امید می خوانند....

(کانُوا قَلِیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ) . (ذاریات / 17 و 18)

اندکی از شب را می خفتند - و بیشتر آن را به نماز و عبادت بر می خاستند - علیه السلام و سحرگاهان آمرزش می خواستند.

آیات دیگر

کهف / 1، حج / 67، زمر/ 9.

ص:112

اسراف و تبذیر

اسراف نکنید

(... وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ) . (اعراف / 31)

... و بخورید و بیاشامید و اسراف مکنید، که خدا اسرافکاران را دوست ندارد.

(وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً) . (فرقان / 67)

و آنان که چون هزینه کنند نه اسراف کنند و نه تنگ گیرند و میان این دو به راه اعتدال باشند.

آثار منفی اسراف

(... إِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذّابٌ) . (غافر / 28)

... همانا خدا آن را که گزافکار و دروغگوست راه ننماید....

(... وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ) . (انعام / 141)

... و گزافکاری مکنید، که او (خدای) گزافکاران را دوست ندارد.

(إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطِینِ وَ کانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً) . (اسراء / 27)

همانا ریخت و پاش کنندگان - کسانی که مال را به گزاف تباه می کنند - برادران شیطان هایند و شیطان خداوند خویش را ناسپاس است.

آیات دیگر

یونس/ 12، شعراء/ 115، ذاریات/ 34.

ص:113

ریا و خودنمایی

نکوهش ریاکاران

(وَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ رِئاءَ النّاسِ وَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مَنْ یَکُنِ الشَّیْطانُ لَهُ قَرِیناً فَساءَ قَرِیناً) . (نساء / 38)

و همان کسان که مال های خود را به ریا - برای نمایاندن به مردم - انفاق می کنند و به خدا و روز واپسین ایمان ندارند، و کسی که شیطان یار و همدم وی باشد پس بد یار و همدمی است.

(فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ اَلَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ اَلَّذِینَ هُمْ یُراؤُنَ) .

(ماعون / 4-5 و 6)

پس وای بر نمازگزاران، آنان که از نمازشان غافلند، همانا که به دیگران می نمایانند (در عبادت ریا می کنند).

ریا جلوه ای از نفاق است

(إِنَّ الْمُنافِقِینَ یُخادِعُونَ اللّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ... یُراؤُنَ النّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اللّهَ إِلاّ قَلِیلاً) . (نساء / 142)

منافقان با خدا فریبکاری می کنند، و حال آن که او (به سزای فریبکاریشان) فریب دهنده ی آنهاست... خود را به مردم می نمایند - ریا می کنند - و خدا را یاد نمی کنند مگر اندکی.

ریا باطل کننده عمل

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی کَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النّاسِ...) (بقره / 264)

ای کسانی که ایمان آورده اید، صدقه های خود را به منّت نهادن و رنجانیدن تباه

ص:114

تکبّر و خودستایی

تکبّر باعث سرپیچی شیطان از فرمان الهی و رانده شدن از بهشت گردید

(قالَ ما مَنَعَکَ أَلاّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیها فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصّاغِرِینَ) .

(اعراف / 12 و 13)

(خداوند به او) گفت: چه بازداشت تو را که سجده نکنی آنگاه که به تو فرمان دادم؟ گفت: من از او بهترم، مرا از آتش آفریدی و او را از گِل. فرمود: پس، از این جایگاه فرو شو، تو را نرسد که در آن بزرگ منشی کنی، پس بیرون رو که تو از خوارشدگانی.

با تکبر بر زمین راه مرو

(وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولاً) .

(اسراء / 37)

و در زمین با بزرگ منشی و سرمستی راه مرو، که تو زمین را نتوانی شکافت و در بلندی به کوه ها نتوانی رسید.

خودستایی نکنید

(أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلاً) .

(نساء / 49)

آیا به کسانی ننگریستی که خویشتن را به پاکی می ستایند؟ و حال آن که خداست که هر که را بخواهد پاک می گرداند - یا به پاکی می ستاید - و به اندازه رشته هسته خرمایی - یعنی به اندازه بسیار اندکی - ستم نشوند.

ص:116

اوصاف پارسایان

(الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا إِنَّنا آمَنّا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ قِنا عَذابَ النّارِ اَلصّابِرِینَ وَ الصّادِقِینَ وَ الْقانِتِینَ وَ الْمُنْفِقِینَ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ) . (آل عمران / 16 و 17)

آنان که گویند: پروردگارا، ما ایمان آوردیم پس برای ما گناهانمان را بیامرز و ما را از آتش دوزخ نگاه دار، آن شکیبایان و راستان - راستگویان - و فرمانبرداران و انفاق کنندگان و آمرزش خواهان در سحرگاهان.

(وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) . (آل عمران / 104)

و باید از شما گروهی باشند که به نیکی بخوانند و به کارهای پسندیده فرمان دهند و از کارهای زشت و ناپسند بازدارند، و آنانند رستگاران.

(الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرّاءِ وَ الضَّرّاءِ وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النّاسِ وَ اللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ) . (آل عمران / 134)

آنان که در آسانی - توانگری و فراخی و خوشی - و سختی - تنگدستی و ناخوشی - انفاق می کنند، و فروخورندگان خشم و درگذرندگان از مردم اند، و خدا نیکوکاران را دوست دارد.

(الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النّارِ) . (آل عمران / 191)

همان کسانی که ایستاده و نشسته و بر پهلوها خفته خدای را یاد می کنند و در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند (و گویند:) پروردگارا، این را به گزاف و بیهوده نیافریدی، تو پاکی - از این که کاری به گزاف و بیهوده کنی - پس ما را از عذاب آتش دوزخ نگاه دار.

ص:118

اوصاف منافقان

ظاهری فریبنده

(وَ إِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ...) . (منافقون / 4)

و چون آنان را ببینی پیکرهاشان تو را شگفت آرد...

دنیاطلبی

(وَ مِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ یَسْخَطُونَ) . (توبه / 58)

و از آنان کسانی اند که بر تو در صدقه ها - تقسیم زکات - خرده می گیرند، پس اگر از آن بدهندشان خشنود می شوند و اگر از آن ندهندشان آنگاه ناخشنود و خشمگین می گردند.

تکبّر

(وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا یَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللّهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَیْتَهُمْ یَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ) . (منافقون / 5)

و چون به آنها گفته شود: بیایید تا پیامبر خدا برایتان آمرزش بخواهد، سرهای خویش را بپیچانند و آنان را بینی که (از حق) روی می گردانند در حالی که گردنکش اند.

بغض وکینه

(... قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ وَ ما تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ...) . (آل عمران/ 118)

... همانا دشمنی از دهانشان - گفتارشان - پیداست، و آنچه دلهاشان پنهان می دارد بزرگ تر است....

کسالت در عبادت

(... وَ لا یَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلاّ وَ هُمْ کُسالی...) . (توبه / 54)

... و نماز نمی گزارند مگر با حال سستی و کاهلی....

ص:120