ص :2

درسنامه حقوق بشر از دیدگاه اسلام

عبدالحکیم سلیمی

ص :3

ص :4

در این بستر،حوزه های علوم دینی به برکت انقلاب شکوهمند اسلامی،سالیانی است که در اندیشه اصلاح ساختار آموزشی و بازنگری متون درسی اند.

«جامعة المصطفی صلّی الله علیه و آله العالمیة»به عنوان بخشی از این مجموعه که رسالت بزرگ تعلیم و تربیت طلاب غیر ایرانی را بر عهده دارد،تألیف متون درسی مناسب را سرلوحه تلاش خود قرار داده و تدوین و نشر متون درسی در موضوعات گوناگون علوم دینی،حاصل این فرایند است.

«مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلّی الله علیه و آله»با قدردانی و سپاس از فاضل ارجمند جناب آقای عبدالحکیم سلیمی مؤلف کتاب درس نامه حقوق بشر از دیدگاه اسلام و تمام عزیزانی که در تولید این اثر همیاری و همفکری داشته اند, آن را به جویندگان فرهنگ و اندیشه ناب اسلامی تقدیم می کند.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلّی الله علیه و آله

ص:6

اندوزی و حکمت مداری الهی طلب نمایند.

انقلاب سراسر نور اسلامی ایران که داعیه جهانی سازی کلمة الله و برپایی تمدن جهانی اسلام را داشته و فروپاشی و افول تمدن های پوشالی غرب و شرق را به نظاره نشسته است،با اندیشه فقاهتی در اداره حکومت و نظریه مترقی«ولایت فقیه»،طرازی از مسئولیت ها و مأموریت های حوزه های علمیه و روحانیت را عرضه نمود که امید و نشاط را نه تنها در شیعیان و مسلمانان،بلکه در دل تمامی آزادی خواهان و حق طلبان سراسر جهان زنده ساخت.در این راستا،رهبر فرزانه انقلاب(مدظله)با عزمی مصمم و با تمامی توان،همچون پیر و مراد خود خمینی کبیر رحمه الله،در صحنه حاضر شده و بر خطورت و فوریت حرکت فراگیر و بی وقفه همه توان مندی ها و اراده ها جهت تحقق جنبش نرم افزاری و نهضت تولید علم و تحول در علوم انسانی و نیز یافتن راه های میان بر و دانش فزا در این خصوص،تأکید ورزیده و پیشرفت این مهم را راهبری و رصد می کنند.

جامعة المصطفی صلّی الله علیه و آله العالمیة،نمادی درخشان از این رسالت جهانی و همت بین المللی انقلاب اسلامی است که بار مسئولیت تربیت مجتهدان،عالمان،محققان،متخصصان،مدرسان،مبلغان،مترجمان،مربیان و مدیران پارسا،متعهد و زمان شناس را بر دوش داشته و با تبیین،تولید و تعمیق اندیشه دینی و قرآنی و گسترش مبانی و معارف اسلامی،به نشر و ترویج اسلام ناب محمدی صلّی الله علیه و آله و معارف بلند و تابناک مکتب اهل بیت علیهم السلام جامه تحقق می پوشاند.

پژوهشگاه بین المللی المصطفی صلّی الله علیه و آله نیز که مهم ترین و گسترده ترین مجموعه پژوهشی المصطفی صلّی الله علیه و آله است،بومی سازی و بازتولید اندیشه دینی معاصر متناسب با نیازها و اقتضائات عرصه بین الملل،تبیین،تولید و تعمیق اندیشه دینی،گشودن افق های نوین فکری و معرفتی در دنیای معاصر،پاسخ گویی به مسائل و شبهات

ص:8

فکری و معرفتی مخاطبان و تأمین و تدوین متون و منابع درسی و کمک درسی به ویژه با رویکرد اسلامی سازی علوم و پشتیبانی علمی از فعالیت های سازمانی المصطفی صلّی الله علیه و آله را از جمله مأموریت ها و تکالیف خود می داند.

اثر علمی پیش روی نیز که به همت مؤلف محترم جناب آقای عبدالحکیم سلیمی برای دوره کارشناسی ارشد رشته حقوق،در چارچوب اهداف و برنامه های پژوهشگاه و مبتنی بر نیازسنجی های صورت گرفته،تهیه و تدوین شده است.

در پایان لازم است ضمن ارج نهادن به تلاش های خالصانه مؤلف محترم،محترم،از کلیه دست اندرکاران محترم آماده سازی و انتشار این اثر ارزشمند،به ویژه همکاران محترم مرکز بین المللی نشر و ترجمه المصطفی صلّی الله علیه و آله و همه عزیزانی که به نحوی در تدوین و انتشار آن نقش داشته اند،قدردانی و تشکر نماییم و از خداوند متعال برای ایشان و همه خادمان عرصه تبلیغ و نشر مفاهیم و معارف دینی،آرزوی بهروزی،موفقیت و سعادت نماییم.

با احترام پژوهشگاه بین المللی المصطفی صلّی الله علیه و آله

ص:9

ص:10

3.حق و حقوق بشر 67

تعریف حقوق بشر 68

1.تعریف فلسفی حقوق بشر 68

2.تعریف جامعه شناسانه حقوق بشر 70

3.تعریف لیبرالیستی حقوق بشر 71

4.تعریف اعلامیه جهانی از حقوق بشر 72

5.تعریف حقوق بشر در رویکرد دینی 72

6.تعریف پیشنهادی 75

چیستی حق 75

1.معنای لغوی حق 76

2.معنای اصطلاحی حق 77

رابطه دو مفهوم حقوق 78

ویژگی ها و لوازم حق 79

حق و مفاهیم مشابه 80

1.حق و ملک 80

2.حق و حکم 80

3.حق و تکلیف 81

4.حق از دیدگاه فقها و حقوق دانان 87

حق از دیدگاه فقیهان 87

1.حق به معنای سلطه 88

2.حق به منزله ملکیت ضعیف 88

3.حق به مثابه اختصاص 89

4.حق به منزله اعتبار خاص 89

واژه حق در قرآن 92

حق در نگاه حقوق دانان 93

1.حق-ادعا 94

2.حق-آزادی 94

ص:12

3.حق-قدرت 95

4.حق-مصونیت 95

اقسام حق 97

مبانی تقسیم حق 97

1.تقسیم حق،به لحاظ ارزش مالی 97

2.تقسیم حق،به اعتبار قلمرو 99

3.تقسیم حق،به اعتبار زمان پیدایش 99

4.تقسیم حق،به اعتبار مدت بقا 99

5.تقسیم حق،به اعتبار زمان اجرا 100

6.تقسیم حق،به اعتبار قابلیت زوال 100

5.انسان صاحب حق 105

تعریف انسان 106

انسان در رویکرد مادی 108

1.رویکرد جامعه گرایانه 111

2.رویکرد فردگرایانه 113

انسان در رویکرد توحیدی 115

6.دین و حقوق بشر 123

تعریف دین 124

نظریه فرادینی بودن حقوق بشر 127

نظریه درون دینی بودن حقوق بشر 135

ادله درون دینی بودن حقوق بشر 137

1.ادلّه عقلی 137

2.ادلّه نقلی 139

7.اصول نظری اعلامیه جهانی حقوق بشر 147

انسان گرایی 147

خویشتن مالکی 152

خردبسندگی 153

ص:13

فردگرایی 156

علم گرایی 157

8.اصول نظری حقوق بشر در اسلام 163

اصل خداباوری و آثار آن 163

1.احساس وابستگی انسان به خدا 166

2.اثبات حقّ خدا(حقّ الله)167

اصل فرجام باوری و آثار آن 170

1.اعتقاد به جاودانگی انسان 172

2.آینده نگری 173

3.مراقبت و ضمانت 177

اصل حکمت و پیامدهای آن 178

1.تحقق کمال بیشتر 179

2.واقع نگری 179

اصل حقیقت گرایی و نتایج آن 180

1.پذیرش حقایق عینی 181

2.امکان دست یابی به حقایق 182

اصل عدالت و آثار آن 183

1.تحقق جامعه آرمانی 184

2.تکامل اجتماعی 185

اصل تلازم حق و تکلیف 186

9.مبانی و منابع حقوق بشر 197

مبانی حقوق بشر 198

1.حقوق طبیعی 198

2.نظریه اثباتی 205

3.نظریه حقوقی اسلام 206

دلایل نظریه حقوقی اسلام 206

1.دلیل عقلی 206

2.دلیل درون دینی 209

ص:14

منابع حقوق بشر 211

1.منابع حقوق بشر غربی 211

2.منابع حقوق بشر اسلامی 213

10.نگاهی گذرا به دو اعلامیه حقوق بشر 221

مفاد اعلامیه 222

1.مفاد اعلامیه جهانی حقوق بشر 222

2.مفاد اعلامیه حقوق بشر اسلامی 223

انگیزه تدوین 223

1.انگیزه تدوین اعلامیه جهانی حقوق بشر 223

2.انگیزه تدوین اعلامیه حقوق بشر اسلامی 225

ارزش حقوقی 226

1.ارزش حقوقی اعلامیه جهانی حقوق بشر 226

2.وضعیت حقوقی اعلامیه حقوق بشر اسلامی 230

شالوده نظری 230

1.شالوده نظری اعلامیه جهانی حقوق بشر 230

2.شالوده نظری اعلامیه حقوق بشر اسلامی 232

رویکردها 233

1.رویکرد اعلامیه جهانی حقوق بشر 234

الف)غفلت از مبدء جهان هستی 234

ب)غفلت از فرجام باوری 235

ج)لذت گرایی 236

2.رویکرد اعلامیه حقوق بشر اسلامی 237

جایگاه دین 238

1.جایگاه دین در اعلامیه جهانی حقوق بشر 238

2.جایگاه دین در اعلامیه حقوق بشر اسلامی 239

برهان پذیری 240

1.برهان پذیری اعلامیه جهانی حقوق بشر 240

2.برهان پذیری اعلامیه حقوق بشر اسلامی 242

ص:15

حق و تکلیف 242

1.حق و تکلیف در اعلامیه جهانی حقوق بشر 243

2.حق و تکلیف در اعلامیه حقوق بشر اسلامی 243

بشر موضوع اعلامیه 244

1.بشر مورد نظر اعلامیه جهانی حقوق بشر 244

2.بشر مورد نظر اعلامیه حقوق بشر اسلامی 245

ملاک اعتبار و تفسیر 246

1.ملاک اعتبار و تفسیر اعلامیه جهانی حقوق بشر 246

2.ملاک اعتبار و تفسیر اعلامیه حقوق بشر اسلامی 247

11.کرامت انسان 251

تعریف کرامت 252

کرامت در اسلام 253

1.کرامت ذاتی 253

2.کرامت اکتسابی 255

کرامت در اعلامیه حقوق بشر اسلامی 257

کرامت در اعلامیه جهانی حقوق بشر 258

تفاوت ها 258

12.حق حیات 273

حق حیات در اسلام و آثار آن 274

1.حرمت قتل نفس محترمه 275

2.ممنوعیت خودکشی 276

3.تشریع قصاص 277

حق حیات در اعلامیه حقوق بشر اسلامی 278

حق حیات در اعلامیه جهانی حقوق بشر 279

تفاوت ها 280

13.حق آزادی 287

حق آزادی در اسلام 287

ص:16

1.مفهوم آزادی 288

الف)آزادی تکوینی(فلسفی)288

ب)آزادی تشریعی(قانونی و حقوقی)289

2.عوامل تحدید کننده آزادی 289

الف)کرامت انسانی 290

ب)حقوق دیگران 290

ج)حق خداوند 290

3.اسلام و نفی بردگی 291

آزادی در اعلامیه حقوق بشر اسلامی 293

آزادی در اعلامیه جهانی حقوق بشر 294

تفاوت 294

14.آزادی عقیده 303

آزادی عقیده در اسلام 304

ارتداد و آزادی عقیده 306

آزادی عقیده در اعلامیه حقوق بشر اسلامی 310

آزادی عقیده در اعلامیه جهانی حقوق بشر 310

تفاوت ها 311

15.آزادی اندیشه و بیان 317

رابطه اندیشه با عقیده 318

آزادی اندیشه و بیان در اسلام 319

1.کارکرد آزادی بیان 322

2.قلمرو آزادی بیان 323

آزادی اندیشه و بیان در اعلامیه حقوق بشر اسلامی 326

آزادی اندیشه و بیان در اعلامیه جهانی حقوق بشر 326

تفاوت ها 327

16.حق امنیت 335

امنیت در اسلام 336

امنیت در اعلامیه حقوق بشر اسلامی 340

ص:17

امنیت در اعلامیه جهانی حقوق بشر 342

تضمینات حقوقی امنیت 343

1.حق دسترسی به دادگاه عادلانه 343

2.اصل شخصی بودن مسئولیت 344

3.اصل قانونی بودن جرم و مجازات 344

4.اصل برائت 344

5.ممنوعیت شکنجه 345

تفاوت ها 346

17.حق تعلیم و تربیت 351

حق تعلیم و تربیت در اسلام 352

حق تعلیم و تربیت در اعلامیه حقوق بشر اسلامی 356

حق تعلیم و تربیت در اعلامیه جهانی حقوق بشر 357

حق مالکیت فکری 358

1.حق مالکیت فکری در اعلامیه حقوق بشر اسلامی 360

2.حق مالکیت فکری در اعلامیه جهانی حقوق بشر 360

تفاوت ها 360

18.حق برابری 365

حق برابری از دیدگاه اسلام 366

1.برابری در اصل انسانیت 366

2.برابری در حقوق و تکالیف 368

3.برابری در اجرای قانون 368

حق برابری در اعلامیه حقوق بشر اسلامی 371

حق برابری در اعلامیه جهانی حقوق بشر 372

تفاوت ها 372

19.حق ازدواج 377

ماهیت خانواده 378

حق ازدواج در اسلام 379

ص:18

حق ازدواج در اعلامیه حقوق بشر اسلامی 380

حق ازدواج در اعلامیه جهانی حقوق بشر 380

تحلیل ماده 16 اعلامیه جهانی حقوق بشر 381

تفاوت ها 382

20.حقوق زن 387

حقوق زن در اسلام 388

حقوق زن در اعلامیه حقوق بشر اسلامی 392

حقوق زن در اعلامیه جهانی حقوق بشر 392

تفاوت ها 392

21.حقوق کودک 399

حقوق کودک در اسلام 400

حقوق کودک در اعلامیه حقوق بشر اسلامی 403

حقوق کودک در اعلامیه جهانی حقوق بشر 403

تفاوت ها 404

22.حق کار و مالکیت 409

حق کار و مالکیت در اسلام 410

حق کار و مالکیت در اعلامیه حقوق بشر اسلامی 413

حق کار و مالکیت در اعلامیه جهانی حقوق بشر 414

تفاوت ها 415

23.حق مشارکت سیاسی 421

حق مشارکت سیاسی در اسلام 422

1.بیعت 424

2.شورا 425

3.انتخاب 426

الف)نقش مردم در حکومت پیامبر 426

ب)نقش مردم در حکومت اولو الامر 427

ج)نقش مردم در نظام ولایت فقیه 429

ص:19

حق مشارکت سیاسی در اعلامیه حقوق بشر اسلامی 431

حق مشارکت سیاسی در اعلامیه جهانی حقوق بشر 431

تفاوت ها 432

ضمائم

1.اعلامیه حقوق بشر اسلامی 439

2.اعلامیه جهانی حقوق بشر 451

3.میثاق بین المللی حقوق اقتصادی اجتماعی و فرهنگی 461

4.میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی 477

5.پروتکل اختیاری مربوط به میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی 507

6.دومین پروتکل اختیاری میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی برای الغای مجازات اعدام 513

7.قطعنامه مصوب مجمع عمومی 519

کتابنامه 521

الف)منابع فارسی 521

ب)منابع عربی 534

ج)اسناد حقوق بشر 536

ص:20

و حقوق دانان غرب بود, در عصر رنسانس(نهضت علمی-فکری غرب)مورد نقد و انتقاد و انکار قرار گرفت.اصول حقوق طبیعی به مثابه اصول والاتر از اراده دولت و معیار قانون گذاری و ارزش گذاری،تا حدی اعتبارش را از دست داد.به موازات افول تدریجی حقوق طبیعی،اندیشه پوزیتویستی(اثباتی)در غرب متداول گردید.وقوع دو جنگ جهانی و درگیری های منطقه ای در اوج حاکمیت اندیشه اثباتی،جهان را دچار مصائب ناگوار و جبران ناپذیر ساخت.اندیشمندان و مصلحان اجتماعی در صدد احیای اندیشه حقوق طبیعی برآمدند.از آن جا که طرح«حقوق طبیعی»با چالش هایی روبه رو بود،اندیشه مزبور پس از افول نسبی،بار دیگر در قالب حقوق بشر مطرح و مورد حمایت حقوق دانان غرب قرار گرفت.در واقع می توان گفت:طرح حقوق بشر،تجلی دوباره حقوق طبیعی در قرن بیستم است؛با این تفاوت که تفکر حقوق بشر کاربرد بین المللی دارد.

چالش حقوق بشر به صورتی ناگزیر با شکل گیری دولت مدرن ارتباط می یابد.دولتی که فلسفه وجودی آن, تأمین حقوق بشر و آزادی های عمومی شهروندان است،همواره به عنوان ناقض حقوق بشر عمل کرده است.تجربه نشان می دهد که حکومت ها،نهادهای حکومتی و اشخاص سیاسی, بیش از دیگران حقوق و آزادی شهروندان را به صورت سازمان یافته نقض کرده اند و هم چنان پیشگام هستند.

تفکر دفاع از حقوق بشر در راستای کارآمدسازی قدرت دولت و حمایت علیه قدرت همان دولت است.به بیان دیگر،فلسفه طرح«حقوق بشر»در دوران معاصر همانند«حقوق طبیعی»در گذشته،تنظیم رابطه عادلانه«قدرت»و«آزادی»است.به همان نسبت که افراد خواهان آزادی اند،دولت ها نیز گرایش جدی به

ص:22

توسعه قدرت دارند.توجیه«قدرت»و«آزادی»در راستای مصالح عمومی،دغدغه همیشگی مصلحان و حکیمان بوده است.اندیشه«حقوق طبیعی»یا«حقوق بشر»برایند اقدامات حکیمانه و مصلحانه آنان در فرایند تاریخ است.

پدیداری نهضت جهانی حقوق بشر و سیر تکاملی آن در راستای حمایت از حقوق و آزادی های فردی, به عنوان فصلی درخشان تاریخ حقوق معاصر،نیازمند مطالعه و بررسی است.اغلب غربیان خاستگاه حقوق بشر را روم و یونان باستان پنداشته و غرب معاصر را مهد گسترش و توسعه حقوق بشر معرّفی می کنند.آنان از نقش انبیای الهی در زمینه حقوق بشر و تحولات اعجاب انگیز قرون وسطا یا عصر تاریک اروپا، (1)به ویژه ظهور اسلام با غفلت یا تغافل می گذرند.بر فرض ثبوت پیشینه فلسفی اندیشه حقوق بشر در روم و یونان باستان،قدر مسلم این است که پیش از سده دوازدهم میلادی, اثری از حقوق بشر در قوانین اروپا دیده نمی شود.

در عصر حاکمیت حقوق بشر،ضرورت ایجاب می کند که نقش انبیای الهی در زمینه احیا و توسعه حقوق بشر مطالعه و بررسی شود.در این میان،تأثیر اسلام بر فیلسوفان سده های اخیر اروپا نظیر منتسکیو،روسو و اصحاب دایرة المعارف که اعلامیه های حقوق بشر به شدت متأثر از اندیشه آنان است،بسیار برجسته می نماید.

حقوق دانان غربی نیز مدعی اند که اعلامیه جهانی حقوق بشر با معیارهای معنوی همه ادیان مطابقت دارد.اعتراف به این حقیقت, شایسته تحسین است؛زیرا نقش ادیان آسمانی،به ویژه اسلام در تکامل و توسعه حقوق بشر امری مبرهن است.اسلام فهرست کامل و جامعی از حقوق بشر را قرن ها زودتر از

ص:23

اعلامیه جهانی حقوق بشر،به جهانیان عرضه داشته است.منابع اسلامی در زمینه حقوق بشر, از چنان غنایی برخوردار است که نه فقط حقوق و آزادی های اساسی بشر،بلکه فلسفه حیات را نیز تعریف و تفسیر می کند.به گواهی تاریخ،در گذشته ای نه چندان دور،بیش از نیمی از جهان بر اساس نظریه های اسلامی در زمینه سیاست،حکومت،اقتصاد و روابط بین الملل اداره می شد.روش سیاسی و اصول حقوقی اسلام در قرون وسطا،دست مایه فیلسوفان و حقوق دانان غرب در تدوین ضوابط عدالت اجتماعی و حمایت حقوقی مستضعفان در برابر مستکبران به شمار می رفت.

متأسفانه در اثر عوامل گوناگون،حاکمیت نظام حقوقی اسلام به شکوفایی مطلوب نرسید.انحراف حاکمان کشورهای اسلامی از اصول اسلامی و دخالت پیدا و پنهان بیگانگان،زمینه انحطاط تدریجی اخلاقی،حقوقی،سیاسی،فرهنگی،اقتصادی و نظامی کشورهای اسلامی را در عرصه های داخلی و بین المللی فراهم ساخت.به تدریج در اثر نفوذ نظام سیاسی و حقوقی غرب،مسلمانان دچار ازخودبیگانگی شدند؛هویت اسلامی و میراث غنی اسلام را از یاد بردند و جهان اسلام از جهات گوناگون تحت تأثیر حقوق بیگانه قرار گرفت.

خوش بختانه،بیداری اسلامی و گسترش نهضت آزادی خواهی در جهان اسلام بارقه امیدی است که می تواند با فراهم ساختن زمینه بازگشت مسلمانان به اسلام حقیقی،جایگاه کشورهای اسلامی را در عرصه بین المللی تقویت و تثبیت نماید.این اطمینان وجود دارد که نظام حقوقی اسلام در همه زمینه ها, از جمله حقوق بشر،عظمت تاریخی و جایگاه واقعی خود را در عرصه داخلی و جهانی بازیابد.در اوضاع و شرایطی که حقوق بشر به عنوان کاربردی ترین رشته حقوق

ص:24

بین الملل مورد اهتمام جامعه جهانی قرار دارد،کشورهای اسلامی می توانند با اعتماد به نظام حقوقی اسلام, در تصمیم سازی های بین المللی و توسعه حقوق بشر تأثیرگذار باشند.اقدامات ملی و بین المللی در راستای تبیین حقوق بشر از دیدگاه اسلام و سایر مکاتب،پیش بینی واحدهای درسی تحت عنوان«حقوق بین الملل اسلامی»و«حقوق بشر اسلامی»برای تدریس در دانشگاه ها و مراکز علمی،بیانگر این واقعیت است.

درس نامه«حقوق بشر از دیدگاه اسلام»با رویکرد تطبیقی،بایستی به عنوان گام آغازین در این زمینه تلقی شود.انتظار می رود،اساتید ارجمند و دانش پژوهان عزیز دو نکته را مورد عنایت قرار دهند:

الف)رسالت متن آموزشی حاضر(به ظرفیت 2 واحد)بیان کلیات حقوق بشر،نگاه گذرا به حقوق بشر از دیدگاه اسلام و مطالعه تطبیقی اعلامیه حقوق بشر اسلامی با اعلامیه جهانی حقوق بشر است.طبیعی است که بررسی همه موضوعات حقوق بشری در چنین اثری،نه ممکن است و نه انتظاری معقول.لذا برای تکمیل مباحث و جبران کاستی ها،افزون بر کتاب نامه،در پایان هر درس،منابعی برای مطالعه ارایه شده است.

ب)با توجه به سرگذشت پرفراز و فرود نظام حقوقی اسلام،دشواری تهیه متن آموزشی در زمینه حقوق اسلامی به طور عام و حقوق بشر اسلامی به طور خاص،بر اهل فن پوشیده نیست.این اثر نیز تا رسیدن به کمال مطلوب،بی نیاز از نقد و اصلاحات نیست.

در پایان،دعای خیر و الدین عزیزم تشویقات دردمندانه برادر ارشدم دکتر حسن سلیمی،ایثار بی شائبه همسر و فرزندان عزیزم را از الطاف بی پایان الهی

ص:25

دانسته و خداوند سبحان را بر این همه لطف و رحمت و نعمت،همواره سپاس گذارم.از پژوهشکده علوم انسانی پژوهشگاه بین المللی المصطفی و همه کسانی که در تولید این اثر نقش داشته اند،تشکر می کنم.

خدایا چنان کن سرانجام کار تو خشنود باشی و ما رستگار

عبدالحکیم سلیمی

22 رمضان 1432 برابر با 1390/5/31

ص:26

فرهنگ های گوناگون دارد.اگر پندار غربی بودن حقوق بشر صحیح باشد،ادعای جهانی بودن, یکی از چالش های جدی فراروی حقوق بشر غربی خواهد بود.

در نگاه عام،می توان تفکر حمایت از حقوق بشر را همزاد انسان دانست؛هرچند از پیشینیان محکوم نظام طبقاتی،درک حقوق بشر به مفهوم امروزی آن را نمی توان انتظار داشت.اما روحیه عدالت خواهی و ظلم ستیزی, امری فطری است.به همین دلیل،تفکر حمایت از حقوق انسان و اقدامات بشردوستانه, همواره وجود داشته است.سابقه حقوق بشر در غرب را می توان در مراحل تاریخی زیر ردیابی کرد:

را از هر لحاظ عالی دید. (1)این نگرش موجب گرویدن مردم به آیین مسیحیت و سرانجام حاکمیت کلیسا در مغرب زمین گردید.

متأسفانه عملکرد ارباب کلیسا در زمینه حقوق بشر منفی است.نقش متولیان و بزرگان کلیسا در مسائل اعتقادی مردم از طریق تکفیر،تحریم و توبه افراد گناه کار موقعیت بسیار خطرناک و ضد انسانی ای را در ایتالیا،فرانسه،اسپانیا و دیگر سرزمین های اروپایی به وجود آورد. (2)تفتیش عقاید از جمله سیاه کاری های کلیسا در قرون وسطا است که به موجب آن, عقل در قید و بند و فکر اسیر و دانش عقیم ماند. (3)در مجموع،آثار و پیامد حاکمیت کلیسا برای حقوق و آزادی های فردی بسیار محدودکننده بود.

شکل تازه ای بخشید.مسیحیانی که دیوانه جنگ و انتقام بودند،یک باره در معاهده ژوپا(1229م)به نوعی توافق بین المللی کاملا بی نظیر تن دادند.طبق این قرارداد،امپراتور فریدریک دوم،فلسطین،بیت اللّحم و ناصره را از سلطان الکامل،پادشاه مصر،بدون خون ریزی و با دیپلماسی هوشمندانه بازپس گرفت. (1)

«آرتور نوس بام»در این باره می گوید:

این جنگ ها به خودی خود،نفوذ متقابل مدنیت شرق و غرب را افزایش داد.بر اثر جنگ های صلیبی, در فرهنگ،فنون،شیوه لباس پوشیدن،تغذیه و سایر جنبه های زندگی مغرب زمین تغییرات شگرفی حاصل آمد.آرزوی نهایی و در حقیقت نیاز نهایی به مبادلات صلح آمیز،خود موجد یک جریان مخالف نیرومند برای صلیبیون شد.در سراسر راه های کشتی رانی مدیترانه, بازرگانی شکوفا با اعراب اوج گرفت.از جانب مسیحیان،پیسا،ژانوا،آراگون و در بین کشورهای اسلامی نیز،مصر،قبرس،تونس و مراکش پیش قدم شدند.قوانین کلیسایی علیه اعراب مسلمان،نتوانست جلو این داد و ستد را بگیرد.نخستین موافقت نامه بین مصر و پیسا درسال 1154م منعقد شد و در سال 1208م.«ونیز»هم از مصری ها تسهیلات بازرگانی خاصی به دست آورد و به جای آن متعهد شد که در راه پیش گیری از حمله صلیبیون به مصر خدمت چشم گیری انجام دهد. (2)

گوستاو لوبون،پس از بررسی ریشه ها و آثار جنگ های صلیبی می نویسد:

از آن چه تاکنون گفته شد،به خوبی دانسته می شود که تأثیر شرق در متمدن ساختن غربی ها به سبب جنگ های صلیبی بسیار مهم و زیاد بوده...ما وقتی پیشرفت روابط تجاری بین شرق و غرب و نتایجی که از تماس گرفتن صلیبیان و شرقیان در فنون و صنایع به دست آمد را در نظر بگیریم،روشن می شود که همین شرقی ها(مسلمانان)بودند که اروپا را از وحشی گری

ص:31

نجات دادند و مردم غرب را برای پیش روی آماده کردند و زمینه ای فراهم شد تا مجامع علمی اروپا علوم و آداب عرب را انتشار دادند،طوری توسعه یافت که روزی منشأ تحول و نهضت علمی اروپا گردید؛ (1)اما شرقیان از غربیان سودی نبردند،و در حقیقت چیزی نداشتند که مورد استفاده شرق قرار بگیرد؛جز این که یک تنفّر کلی از آنها پیدا کنند و از آن همه وحشی گری و درندگی و بدرفتاری غربیان صورتی بسیار زننده از مسیحیان اروپا و به طور کلی از مسیحیت در نظر شرقی ها مجسم شود. (2)

ویل دورانت نیز به چنین برایندی رسیده است:

شیوه های بهتری برای بانکداری از جهان اسلام و امپراتوری بیزانس اقتباس شد.انواع و اقسام اسناد جدید اعتباری به وجود آمد.رفت و آمد افراد،تبادل آراء و گردش پول فزونی گرفت.جنگ های صلیبی با فئودالیسم کشاورزی آغاز شده بود که از بربریت آلمانی توأم با یک رشته عواطف مذهبی الهام می گرفت.این جنگ ها با انقلاب اقتصادی به سر آمد که وسیله ترقی صنعت وتوسعه بازرگانی و سرانجام منادی و مایه گذار نهضت رنسانس شد. (3)

مونتگمری وات،بر این باور است که اسلام سبب شد تا اروپا بتواند تصویر جدیدی از خود ارائه دهد و تأکید می کند که وظیفه مهم اروپائیان غربی این است که اشتباهات گذشته را اصلاح،و به مدیون بودن عمیق خود به جهان اسلام اعتراف کنند. (4)

جامعه،سازوکارهایی طراحی شده است.به طور کلی نظام های حکومتی بر بنیان حمایت و وفاداری متقابل دولت و مردم مبتنی هستند.انسان ها با آگاهی از ضرورت حفظ و دفاع از خود در محیطهای خصومت آمیز،ناگزیر ساختارهای حکومتی را ایجاد کردند تا با عهده دار شدن حاکمیت،از حقوق افراد حمایت کنند.این موضوع یکی از ایستارهای پیوسته فلسفه دولت است.چگونه می توان کارکرد حکومت را توجیه کرد؟چرا یک حاکم حق دارد رعایت فرمان های خود را الزام آور تلقی کند؟

مطالعات قوم شناختی نشان می دهد از آن جا که بشریت قابلیت سامان بخشی به واحدهای دسته جمعی بزرگ را با تقسیم وظایف در میان اعضای آنها،بسط و گسترش داده،نظام های سیاسی متفاوتی را نیز ایجاد کرده است.بدین ترتیب،چالش حقوق بشر با پدیداری دولت مدرن ارتباط می یابد.دولتی که موظف به تأمین حقوق بشر است،به مثابه بزرگ ترین نهاد ناقض حقوق بشر عمل می کند.تجربه نشان می دهد که حکومت و نهادها و اشخاص سیاسی،به صورت سازمان یافته حقوق شهروندان خود را نقض می کنند.تفکر حقوق بشر که برای کارآمدسازی قدرت دولت و حمایت علیه همان قدرت مطرح شده،چالش برانگیز می نماید.

سرنوشت انسان های تحت حاکمیت کشور دیگر خودداری می کردند.کشورها نسبت به بی عدالتی و خشونت حاکم در همسایگی خودشان واکنش نشان نمی دادند.گویا اظهار نظر در راستای حمایت از حقوق بشر،مناسب و امیدبخش نبود.در این نگرش ایده نظارت بر رفتار حکومت ها هیچ گونه مبنای واقعی نداشت.

از آن جا که حمایت بین المللی از حقوق بشر, بدون حمایت ملی از آن امکان پذیر نبود،حقوق بشر به عنوان نیروی مخالف قدرت دولت،تکامل و تحول یافت و ایده معطوف به ایجاد سازوکارها در سطح بین المللی به منظور کمک به مردم تحت سیطره حکومت دیکتاتوری یا در معرض تهدید نیروهای غیر عقلایی آنارشی،ظهور و بروز یافت. (1)

و شرط نیست.ازاین رو،راه برای این که فرد بتواند از حقوق بنیادی برای مخالفت با درخواست های نامشروع دولت استفاده کند،باز است.

مونتسکیو نویسنده مشهور کتاب روح القوانین(1748م)همانند جان لاک در راستای تأمین آزادی شهروندان تلاش کرد؛با این تفاوت که او اصل«تفکیک کامل قوا»را مناسب ترین ابزار برای رسیدن به این هدف می دانست.به نظر او،در صورتی شهروند از حمایت کافی سازوکارهای نظام سامان یافته حکم رانی برخوردار می گردد که در آن کارکردهای قانون گذاری،قضایی و اجرایی کاملاً از همدیگر جدا باشند.در این رویکرد،هیچ فضایی و شاید هیچ نیازی به حقوق بنیادین فردی وجود ندارد.بنابراین:

آزادی سیاسی این نیست که هر کس هرچه دلش خواست انجام دهد؛بلکه در جامعه ای مبتنی بر قانون،آزادی معنای دیگری دارد.آزادی آن است که افراد آن چه را باید بخواهند،انجام دهند و آن چه را موظف به خواستن آن نیستند،مجبور نباشند انجام دهند...آزادی عبارت از این نیست که انسان حق داشته باشد هر کاری را که قانون اجازه داده و می دهد انجام دهد و آن چه قانون منع کرده و صلاح او نیست،مجبور به انجام آن نگردد.اگر مرتکب اعمالی شود که قانون منع کرده دیگر آزادی وجود نخواهد داشت.

بنابراین،آزادی،حتی در یک نظام حکومتی دموکراتیک،خطرناک تلقی می شود. (1)

همه انسان ها بنابر طبیعتشان کاملاً آزاد و مستقل هستند و از برخی حقوق ذاتی برخوردارند؛حقوقی که وقتی در یک وضعیت اجتماعی به اجرا درمی آیند،نمی توان آنها را با هیچ پیمانی سلب کرد یا نتایج آنها را نادیده انگاشت؛یعنی برخورداری از حیات،آزادی یا ابزارهای دست یابی و بهره برداری از اموال و کسب لذایذ و امنیت.

از زمان پذیرش این متن مهم،بیش از دو قرن این فلسفه ترجیح داده شده است؛متنی که در چهارم جولای 1776،در اعلامیه استقلال آمریکا (1)نیز به شرح زیر انعکاس یافت:

ما این واقعیات را بدیهی تلقی می کنیم که همه انسان ها برابر آفریده شده اند،و این که به آنها از سوی آفریدگار برخی حقوق غیر قابل سلب از جمله حیات،آزادی و جست وجوی خوشبختی اعطا شده است.

ماده 2 اعلامیه حقوق مردم و شهروند فرانسه(26 آگوست 1789)نیز بر حقوق طبیعی انسان مورد تأکید قرار داد:

هدف کلیه اجتماعات سیاسی حفظ حقوق طبیعی،لایزال و تملک ناپذیر بشر است که عبارتند از:آزادی،مالکیت،امنیت،مقاومت در برابر ستم.

هرچند در دوران زعامت ناپلئون اول،اعلامیه مزبور به فراموشی سپرده شد،اما صدای انقلاب فرانسه در اروپا طنین انداز شد.پس از سقوط امپراتوری ناپلئونی در سال 1815،جنبش قانون اساسی در کشورهای همسایه فرانسه آغاز گردید.

وضعیت حقوق بشر نشان می دهد که در طول قرن نوزدهم،هرچند نخستین پیمان هایی که به مرحله اجرا درآمدند،مستقیماً به فرد انسانی توجه داشتند،اما هیچ یک از این پیمان ها به رابطه شهروندان با دولت حاکم نپرداختند؛بلکه هنجارهای حقوق بشردوستانه را با هدف محدود ساختن آثار جنگ و اهداف جنگی،تنظیم کردند.این پیمان ها،به ویژه وضعیت هایی را در کانون توجه داشتند که دارای ماهیت فراملی بودند.

ص:36

حقوق بشر به طور کلی،جزو صلاحیت داخلی دولت ها تلقی می شد و سازوکارهای حمایتی نیز وجود نداشت.در برابر سایر دولت ها،حکومت ها از حقوق و منافع شهروندان خود از طریق رویه سنتی حمایت دیپلماتیک به عمل می آوردند که بر اساس آن،دولت به طور غیر مستقیم در کالبد شهروندان صدمه دیده خود قرار می گرفت تا با اعمال نمایندگی،به اقدامات تلافی جویانه برای جبران حقوق نقض شده مبادرت ورزد.در عرصه داخلی،حمایت از طریق اعطای حقوق اساسی شهروندان از طریق قانون اساسی و امکان دسترسی به نهادهای قضایی به طور تدریجی تأمین گردید.هرچند اقدامات هم زمان داخلی و خارجی،نشانگر حرکت هماهنگ در راستای حمایت از حقوق بشر تلقی می شد, اما هنوز حقوق بشر جایگاه واقعی خود را نیافته بود.از دیدگاه اسناد بین المللی موجود،افراد هیچ گونه موقعیتی نداشتند, زیرا نمی توانستند در حمایت از حقوق مندرج در اسناد مزبور،به ابتکار و اختیار خود گام هایی بردارند و اقداماتی انجام دهند؛چنان که در عرصه داخلی نیز اغلب خسارت های حقوقی ناشی از تصمیمات حاکمیت،جبران نمی شد.افزون بر این،افراد هیچ گونه ابزار دفاعی در برابر اقدامات قانون گذاری نداشتند.حتی این فرصت که قوانین و مقررات غیر عادلانه در یک نهاد قضایی باصلاحیت به چالش کشیده شوند،وجود نداشت.

صلح و امنیت بین المللی ایجاد گردید تا از جنگ به عنوان بزرگ ترین تهدید علیه حیات و تمامیت جسمانی و روانی انسان پرهیز گردد. (1)میثاق مزبور درباره سرزمین های مستعمره چنین مقرر داشت:

آزادی وجدان و مذهب باید تضمین شود و عادات مذموم نظیر«تجارت برده،قاچاق اسلحه و مشروبات الکلی»-سه عنوان کاملاً متفاوت که به صورت بی نظیری با یکدیگر جمع شده اند-باید ممنوع شوند. (2)

مقامات اجرایی(دولت های سرپرست)تلاش خواهند کرد تا در قلمرو خویش برای کار مردان،زنان و کودکان وضعیت عادلانه و مطابق شأن انسانی پدید آورند. (3)در واقع،رفتار تبعیض آمیز دولت های سرپرست با مردم تحت سرپرستی آنان, امری متداول و پذیرفته بود.جامعه بین المللی نمی توانست نسبت به سرنوشت این مردم بی تفاوت بماند و برخی تضمین های حد اقلی می بایست ایجاد می شد.در مجموع،میثاق جامعه ملل درباره حقوق بشر و آزادی های سیاسی ساکت است.

تحول جدید دیگر در این دوران،ایجاد نظامی برای حمایت از اقلیت ها بود.اگرچه در کنفرانس صلح پاریس 1919 تلاش شد تا بر پایه اصل تعیین سرنوشت مردم،نقشه اروپا دوباره سامان دهی گردد.با از هم پاشیدگی امپراتوری اتریش-مجارستان و نیز تجزیه گسترده سرزمینی که دولت آلمان می بایست به واسطه پیمان صلح«ورسای»به آن رضایت می داد،کشورهای جدیدی ایجاد شدند که به هیچ روی از نظر نژادی همگون نبودند.دولت های جدید خود را دولت-ملت هایی با یک ملیت غالب تلقی می کردند که اقلیت ها می بایست خود را با فرهنگ و زبان آنها هماهنگ می کردند.

ص:38

به رغم انعقاد قراردادهایی در حمایت از حقوق اقلیت ها،این احساس وجود داشت که گروه اکثریت در جهت تضمین و ارتقای حقوق خود،نیازی به کمک خارجی ندارد. (1)

بشر و آزادی های سیاسی برای همگان بدون تمایز از حیث نژاد, جنس, زبان و یا مذهب و...جزء اهداف اصلی سازمان ملل متحد قرار گیرد.(ماده1 بند3).

در هر حال, منشور ملل متحد نتوانست همه خواسته های حقوق بشری جهان جدید را،تأمین کند.در جریان برگزاری کنفرانس تدوین منشور ملل متحد در سانفرانسیسکو،برخی از کشورها خواهان درج فهرست کاملی از حقوق بشر،در متن پیش نویس بودند که امکان پذیر نبود.حتی دولت هایی که بر چنین تغییر و تحول انقلابی اصرار داشتند،باید درک می کردند که تنظیم لایحه حقوق بشر مستلزم دقت و تدبیر بیشتری است.

اختیارات خود سوء استفاده کنند.نخستین گام های محتاطانه و زمان بر،در سطح بین المللی برداشته شد.جامعه ملل به عنوان نخستین سازمان بین المللی با هدف پیش گیری از جنگ و تأمین صلح و امنیت بین المللی ایجاد گردید.هرچند،میثاق جامعه ملل به موضوع حقوق بشر نپرداخت،اما تضمین آزادی وجدان و مذهب و ممنوعیت عادات مذموم نظیر تجارت برده،قاچاق اسلحه و مشروبات الکلی را در سرزمین های تحت سرپرستی مورد تأکید قرار داد.

در فاصله دو جنگ جهانی،آرمان تأسیس جهانی فارغ از تهدید و نیاز،هواداران بسیاری یافت و منشور سازمان ملل متحد در این راستا به تصویب رسید.واقعیت این است که تنظیم کنندگان منشور،بیشتر نگران مردم خود بودند دیگر ملت ها؛چنان که در همان زمان نسبت به مردمِ آفریقا و آسیا معیارهای متفاوتی داشتند.با توجه به مخالفت ایالات متحده آمریکا و بریتانیا،تصریح بر ممنوعیت تبعیض نژادی در منشور ملل متحد بسیار مشکل بود.به همین دلیل،منشور سازمان ملل متحد نتوانست همه خواسته های حقوق بشری جهان جدید را محقق کند.

با تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر در دهم دسامبر 1948 برای نخستین بار در روند تاریخ غرب،سندی پدید آمد که در آن حقوق انسان،فارغ از نژاد،رنگ پوست،جنس،زبان یا سایر شرایط،مورد تأکید قرار گرفت و فصل جدیدی در تاریخ حقوق بشر غرب رقم خورد.هرچند غربیان از همان ابتدا تلاش کردند که اعلامیه مزبور را جهانی اعلام کنند،اما این پندار همچنان با چالش های جدی روبه روست.

ص:42

قسط و عدل, از اهداف اصلی انبیای الهی به شمار می رود. (1)

اهداف و پیام های اصلی اسلام نشان می دهد که آموزه های این دین مقدس نقش بسیار موثری در ترویج حقوق بشر داشته و دارد؛چرا که فلسفه تشریع دین الهی ترویج توحید،هدایت انسان به سوی حق،دفاع از حقوق بشر و مبارزه با طاغوتیان ستمگر است.تلاش انبیای الهی برای تحقق عدالت اجتماعی و رفع امتیازات طبقاتی, از مهم ترین فرازهای تاریخ بشریت به شمار می رود.مبارزه ابراهیم خلیل علیه السلام در برابر نمرود،پیکار موسی علیه السلام در مقابل فرعون برای نجات بنی اسرائیل،تلاش حضرت عیسی علیه السلام در برابر انحراف دینی و استبداد مذهبی یهود و قیام حضرت محمد صلّی الله علیه و آله در مقابل مشرکان و بت پرستان, الگوهای تاریخ سازی اند که می توانند الهام بخش نهضت حقوق بشر در دوران معاصر قرار گیرند.

در نگاه منصفانه به سیر تاریخی حقوق بشر،بزرگ ترین سهم را باید به ادیان الهی, به ویژه اسلام داد.برای دست یابی به این حقیقت،باید زمینه های تاریخی حقوق بشر در مقاطع مختلف را مرور کرد.

انسانی،آزادی،برابری،عدالت اجتماعی،تعلیم و تربیت انسانی،امنیت،تعاون،همزیستی مسالمت آمیز،احترام به مالکیت،مبارزه با ستمگران و حمایت از ستمدیدگان, از مفاهیم و اندیشه های حقوقی و سیاسی آشنا در اسلام و فقه اسلامی است.

از دیدگاه تاریخی،ظهور اسلام یکی از مهم ترین حوادث اجتماعی قرون وسطاست که از لحاظ زمانی مصادف با وحدت اروپا بوده و بسیار مؤثر و تحول آفرین می نماید؛چه این که در آن زمان اروپا و قسمت های عمده آفریقا و آسیا در تاریکی مطلق فرو رفته بودند و از نظر تمدن و فرهنگ و حقوق بشر وضعیت مطلوبی نداشتند.مردم اروپا بر اثر فشار ارباب کلیسا و حکومت های فئودال،قدرت تفکر و فرصت اظهار عقیده را نداشتند،تا آن جا که قرون وسطا را دوران رکود فرهنگ نام نهاده اند. (1)اگر آموزه های انبیای الهی،قوانین زرتشت و کنفوسیوس حکیم و به ویژه قانون اسلام را از این دوره حذف کنیم،این وقفه و رکود به خوبی آشکار می شود.

به گواهی تاریخ،پبامبر گرامی اسلام در زمانی برای هدایت بشر مبعوث شد که انسانیت و کرامت انسانی به فراموشی سپرده شده بود.شرک و بت پرستی،ازخودبیگانگی و بحران هویت, زمینه و فرصت هر گونه تفکر وتحول مثبت را از بین برده بود.احترام به حقوق انسان هیچ تعریف و جایگاهی در زندگی بشر نداشت.اسلام در چنین زمانی ظهور کرد و انقلاب اجتماعی کاملی را در زندگی عرب ها و همه کسانی که دین جدید را پذیرا شدند،پدید آورد.مأموریت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از آغازش جهانی بود.توفیق شگرف و توسعه روزافزون دین محمد صلّی الله علیه و آله یک اعجاز تاریخی به شمار می رود.می توان گفت تمدن اسلام انحصاری و ناسیونالیستی نبوده،بلکه لزوماً در هدف و معنا جهانی است. (2)فهم

ص:47

این مدعا متوقف بر درک صحیح از وضعیت حقوق بشر در آستانه بعثت پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد صلّی الله علیه و آله است.

هر چند مورخان هر کدام به سهم خود ضمن بازگویی اوضاع آشفته روزگاران بعثت،تا حدودی به نقش برجسته پیامبر صلّی الله علیه و آله در احیای کرامت انسانی وحقوق بشر اشاره کرده اند،اما به نظر می رسد قرآن کریم و نهج البلاغه موثق ترین منابعی هستند که مراجعه به آنها اهل تحقیق را از هر گونه بحث و مطالعه در اوضاع اجتماعی بشر آن روز و نقش ارزنده پیامبر اعظم صلّی الله علیه و آله در تنظیم عادلانه روابط اجتماعی و احیای حقوق بشر بی نیاز می سازد.

در چنین اوضاع و شرایطی بود که خداوند پیامبراعظم صلّی الله علیه و آله را برای هدایت بشر مبعوث کرد و به او دستور داد تا احکام حیات بخش اسلام را برای مردم بخواند و از آنان بخواهد که از راه راست پیروی کنند.

قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلاّ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیّاهُمْ وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللّهُ إِلاّ بِالْحَقِّ ذلِکُمْ وَصّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ* وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلاّ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزانَ بِالْقِسْطِ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی وَ بِعَهْدِ اللّهِ أَوْفُوا ذلِکُمْ وَصّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ* وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ ذلِکُمْ وَصّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ؛ 1 (ای پیامبر!)بگو بیایید آن چه را پروردگارتان بر شما حرام کرده است،برایتان بخوانم:این که چیزی را شریک خدا قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید؛فرزندانتان را از ترس فقر نکشید؛ما شما و آنها را روزی می دهیم؛نزدیک کارهای زشت و قبیح نروید, چه آشکار باشد و چه پنهان،و نفسی را که خداوند محترم شمرده به قتل نرسانید،مگر به حق(و از روی

ص:48

استحقاق).این چیزی است که خداوند شما را به آن سفارش کرده تا درک کنید.به مال یتیم جز به نحو احسن(و برای اصلاح)نزدیک نشوید تا به حد رشد برسد و حق پیمانه و وزن را به عدالت ادا کنید؛هیچ کس را جز به مقدار توانایی تکلیف نمی کنم.هنگامی که سخنی می گویید عدالت را رعایت نمایید،حتی اگر در مورد نزدیکان بوده باشد.این چیزی است که خداوند شما را به آن سفارش می کند تا آگاه شوید،این که این راه مستقیم من است؛ازآن پیروی کنید واز راه های مختلف(و انحرافی)پیروی نکنید که شما را از راه حق دور می سازد.این چیزی است که خداوند شمارا به آن سفارش می کند تا پرهیزگار شوید.

شبیه این دستورات درآیات دیگری از قرآن کریم نیز بیان شده است. (1)این آیات از یک سو آئینه تمام نمای روحیات،اخلاق و عادات بیمارگونه انسان و نابسامانی حقوق بشر در زمان بعثت است و از سوی دیگر, درمان بیماری های مزمن اخلاقی و راه های تأمین حقوق بشر را به بهترین وجه بیان می کند؛چرا که،شرک و بت پرستی،بی احترامی به پدر ومادر،فرزندکشی،شیوع انواع ناپاکی ها و ناروایی ها،خیانت به مال یتیمان(آسیب پذیرترین قشر جامعه)،ظلم و بی عدالتی،قتل نفس و پیمان شکنی, نه تنها از گرفتاری های شایع زمان بعثت به شمار می روند،بلکه چالش های همیشگی حقوق بشر نیز بوده است.

فرمان های ده گانه که در آیات بالا مورد تأکید واقع شده است،در واقع بیانگر بخشی از اهداف وآموزه های پیامبر اعظم صلّی الله علیه و آله در راستای احیای حقوق بشر می باشد:

1.من برای این مبعوث شده ام که شرک را از بین ببرم(دفاع از حق توحید).

2.نیکی به پدر ومادر, سرلوحه برنامه های من است(رعایت حقوق پدر و مادر).

ص:49

3.در آیین من, کشتن فرزند به هر دلیلی،ممنوع است(تأمین حقوق کودک به ویژه حق حیات).

4.برانگیخته شده ام تا با بدی ها مبارزه کنم و بشر را از انواع پلیدی های پنهان و آشکار دور سازم(احیای حق تعلیم و تربیت).

5.در شریعت من, کشتن نفس محترمه ممنوع است(دفاع ازحق حیات).

6.خیانت به مال یتیم حرام است(احترام به حق مالکیت).

7.اساس آیین من عدالت است؛بنابراین کم فروشی حرام است(مبنا بودن عدالت برای تعیین و تبیین حقوق).

8.هیچ کس را به بیش از توانایی اش تکلیف نمی کنم(اصل تناسب میان توانایی و تکلیف).

9.رعایت عدالت در گفتار،حکم الهی است(حق آزادی بیان و محدوده آن).

10.به عهد پروردگارتان وفا کنید(مبنا بودن اصل وفای به عهد در زندگی انسانی).

فرمان های ده گانه بالا از«توحید»آغاز و با«اصل وفای به عهد»پایان می یابد؛چراکه اصل توحید و اصل وفای به عهد, از اصول و مبانی حقوق بشر و اساس همه حرکت های سازنده و اصلاحی در جامعه بشری است.در مقابل،شرک و پیمان شکنی سرمنشأ همه مفاسد اجتماعی و از مهم ترین عوامل ناقض حقوق بشر به شمار می رود.به همین دلیل،قرآن کریم تأکید می کند که درباره توصیه های پروردگارتان اندیشه کنید؛همواره آنها را به یاد داشته باشید تا رستگار شوید.به بیان دیگر،غفلت از فرمان های الهی موجب گرفتاری بشر و پایمال شدن حقوق و آزادی های اوست: مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً ؛ (1)هر کس از یاد من

ص:50

روی گردان شود, زندگی تنگ(و سختی)خواهد داشت.

این فرمان های ده گانه اختصاص به اسلام ندارد؛بلکه همه ادیان آسمانی به آن توجه داشته اند؛چون فلسفه تشریع دین, دعوت به زندگی انسانی،آشنا ساختن انسان به حقوق و تکالیف خویش و هدایت به کمال نهایی(قرب الی الله)است.امتیاز اسلام این است که بحث مزبور را به صورت کامل تری مورد عنایت قرار داده است.عقل سلیم و منطق نیز به روشنی تأثیر فرمان های مزبور را در احیای حقوق وکرامت انسانی درک می کند.

در جامعه ای که این احکام به درستی اجرا شود،انسانیت شکوفا وحقوق بشر تأمین می گردد.این حقیقت-دست کم برای یک بار-در صدر اسلام تحقق عینی یافت.قرائت آیات مزبور برای«اسعد بن زراره»و«ذکوان بن عبدقیس»از سردمداران طایفه«خزرج»نه فقط آن دو را متحول کرد،بلکه سرنوشت مدینه(یثرب)را تغییر داد.

هنگامی که پیامبر صلّی الله علیه و آله آیات الهی را برای اسعد بیان کرد،او چنان منقلب گشت که بی درنگ ایمان آورد و عرض کرد:ای رسول خدا!پدر و مادرم فدای تو باد!من اهل یثرب و از طایفه خزرجم.ارتباط ما با طایفه«اوس»بر اثرجنگ های طولانی گسسته.شاید کمک تو بتواند این پیوند گسسته را برقرار سازد.ذکوان رفیق او نیز مسلمان شد و هر دو از پیامبر صلّی الله علیه و آله خواستند که کسی را همراه آنها به مدینه بفرستد تا به مردم تعلیم قرآن دهد و آنان را به اسلام دعوت نماید؛شاید که آتش جنگ های ویرانگر خاموش گردد.پیامبر صلّی الله علیه و آله مصعب بن عمیر را همراه آنها به مدینه فرستاد.از آن زمان مدینه پایگاه اسلام و حکومت اسلامی شد و اوضاع سیاسی-اجتماعی آن به کلی دگرگون گشت. (1)

ص:51

است.کسی که خدا را پروردگار،خالق و قانون گذار حکیم می داند،حق او را به عنوان منشأ حقوق می شناسد و معتقد است که زندگی بشر محدود به همین دنیا نیست؛بلکه زندگی حقیقی در جهان آخرت است.چنین کسی حقوق بندگان خدا را نیز درک و مراعات می کند؛زیرا اعتقاد دارد که خداوند خالق بشر است و همه انسان ها مخلوق خداوند بوده و از حقوق مساوی برخوردارند.رعایت این حقوق بر همه انسان ها الزامی است؛چنان که وحدت نوع بشر بر همین عقیده و ایمان مبتنی است.رنگ،جنس،ملیت و...وسیله شناسایی و تعاون بین انسان هاست،نه این که معیار برتری و تفاخر باشد.هر کس به حقوق بشر احترام نگذارد و آن را رعایت نکند،افزون بر مجازات دنیوی, کیفر اخروی نیز دارد.

این موضع،هنگامی از جانب اسلام مطرح شد که دیگر ملت ها(حتی پیروان ادیان الهی)کمترین حقوقی برای مخالفان عقیدتی خود قائل نبودند و آنان را محکوم به فنا می دانستند.در تأثیر اسلام بر اروپا و جهان،همین بس که افرادی مانند:ولتر،روسو،لوتر و همه آزادی خواهانی که در نهضت دینی و اصلاحات اجتماعی اروپا نقش داشته اند،الگوی شان را از نظام حاکم بر جامعه اسلامی گرفته اند و کوشیده اند در قبال انگزیسیون(محکمه تفتیش عقاید)آزادی موجود در جامعه اسلامی را حاکم سازند. (1)

مسالمت آمیز و رعایت حقوق انسان ها فرا خوانده است. (1)

تحولات عصر رسالت،تجلی انقلاب ارزشی،سیاسی و حقوقی در همه زمینه ها از جمله حقوق بشر می باشد.نگاه اسلام به انسان و رفتار پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله در جایگاه حاکم اسلامی با مردم و احترام ایشان به انسان ها فارغ از عقیده،نژاد،رنگ،جنسیت و طبقه اجتماعی در تاریخ بشر بی نظیر است.هم نشینی ساده و بی نشانه در حلقه یاران،همدم بودن با اقشار محروم اجتماعی،مبارزه با تبعیض نژادی،انعقاد منشور مدینه با یهودیان و پذیرش آنان در جامعه اسلامی،احترام به جنازه یهودی،پرهیز از امتیازطلبی و ده ها خصلت برجسته انسانی،پیامبر را به عنوان الگوی حسنه در تاریخ بشریت مطرح ساخت.ایشان در پرتو تعالیم قرآن توانست تصویری بسیار تعالی از جایگاه حقوق بشر در اسلام را ترسیم نماید.

سخنان جعفر بن ابی طالب سخن گوی مسلمانان مهاجر صدر اسلام به حبشه که جلوه هایی از تعالیم حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را نشان می دهد،در این زمینه قابل توجه است.آن گاه که زمامدار حبشه از جعفر پرسید:چرا از آیین نیاکان خود دست برداشته و به آیین جدید که نه با دین ما تطبیق می کند و نه با کیش پدران خودتان،گرویده اید؟جعفر در پاسخ می گوید:ما مردمی بودیم نادان و بت پرست؛از مردار پرهیز نمی کردیم؛همواره سرگرم کارهای زشت بودیم؛همسایه نزد ما حرمت و احترامی نداشت؛با خویشاوندان خود همیشه جنگ و ستیز داشتیم؛ضعیفان محکوم زورمندان بودند.روزگاری به این وضعیت زندگی می کردیم تا این که شخصی از میان ما که سابقه درخشانی در صداقت و امانت داشت،برخاست و به فرمان خدا ما را به توحید و یکتاپرستی فراخواند و بت پرستی را نکوهش کرد و به ما توصیه نمود

ص:55

که در رد امانت بکوشیم و از ناپاکی ها بپرهیزیم و با خویشاوندان و همسایگان به نیکی رفتار کنیم.از خون ریزی،شهادت دروغ،خوردن اموال یتیمان،دادن نسبت های ناروا به زنان و آمیزش های نامشروع پرهیز کنیم.همچنین به ما دستور داد تا نماز بخوانیم،روزه بگیریم و مالیات دارایی خود را بپردازیم.ما نیز به او ایمان آوردیم و به ستایش و پرستش خدای یگانه قیام کردیم و به دستورات او ایمان داریم.حلال او را حلال و حرام او را حرام می شماریم.

بیان جذاب و الهام بخش جعفر،چنان تأثیر گذاشت که زمامدار حبشه را مجذوب خود ساخت.او به رغم افکار منفی اطرافیانش،عقاید مسلمانان مهاجر را تحسین کرد و به آنان آزادی کامل داد و درخواست هیأت قریش مبنی بر بازگرداندن مسلمانان مهاجر را نپذیرفت.هدایایی را که آنان به عنوان رشوه آورده بودند،باز گرداند و گفت:«خدا موقع عطای این قدرت, از من رشوه نگرفته است.سزاوار نیست من از این طریق ارتزاق کنم». (1)

اندیشه پیامبر در زمینه حقوق بشر با تحرک و پویایی ادامه یافت و یاران و تربیت یافتگان مکتب رسالت, هر کدام به سهم خود در این راستا کوشیدند.در این میان،امام علی علیه السلام بیش از دیگران،کارهای ارزنده و شایسته تحسین انجام داد.اوج همخوانی اندیشه علوی با نبوی را در فرمان امام علی به مالک اشتر نخعی فرماندار مصر می توان دید:

مهربانی با مردم را پوشش دل خویش قرار ده و با همه دوست و مهربان باش.مبادا هرگز چونان حیوان شکاری باشی که خوردن آنها را غنیمت دانی؛زیرا مردم دو دسته اند:دسته ای برادر دینی تو و دسته دیگر همانند تو در آفرینشند. (2)

ص:56

دفاع از حقوق و آزادی های انسانی،مبارزه با تبعیض و افزون طلبی و تلاش در راستای عدالت اجتماعی, از اقدامات ارزنده ای بود که علی علیه السلام را صدای عدالت انسانی ساخت.

متأسفانه،با روی کار آمدن سلسله امویان, خلافت از مسیر اسلامی منحرف و سلطنت جایگزین خلافت گردید.در اثر انحراف پدید آمده،نظام طبقاتی و اندیشه امتیازطلبی و انحصارجویی, نخست با تحریف ارزش های اسلامی و سپس با اتکای بر قدرت مالی،نظامی و سیاسی در مناطقی که از معارف اسلامی شناخت عمیقی نداشتند،حاکمیت یافت.کرامت انسانی،برابری،آزادگی و احترام به حقوق انسان ها به تدریج مورد غفلت قرار گرفت.

عباسیان که با انگیزه مبارزه با انحصارطلبی و رفتار ضد بشری امویان برخاستند،سرانجام به دلیل عوامل مؤثر در انتقال قدرت به گروه اجتماعی جدید،به همان مسیر انحرافی کشیده شدند.این بار انسان ها با شیوه ای دیگر مورد بی احترامی و تبعیض قرار گرفتند.بنی امیه در اثر روحیه خرافی نژادپرستی حقوق انسان ها را نقض کردند و بنی عباس با این پندار که از خاندان پیامبرند, دچار برتری جویی و تبعیض در رفتار شدند. (1)انحراف از مسیر اسلام در دوران امپراتوری عثمانی عمیق تر شد.رفتار غیر عادلانه و تبعیض آمیز ترک های عثمانی, تصویری خشن و جنگ طلبانه از اسلام ارائه داد.پندار«اسلام دین جنگ و شمشیر»برایند رفتار غلط حاکمان عثمانی از یک سو،و تلاش مغرضانه مستشرقان در تبلیغ و ترویج این پندار باطل از سوی دیگر،ستمی تاریخی است که بر اسلام رفته است.در برابر این رفتار تفریطی،عده ای برای از بین بردن این ذهنیت ناروا،دچار افراط شدند و کوشیدند با نادیده انگاشتن اصول اساسی

ص:57

اسلام مانند اصل جهاد, (1)اصل عدم اعتماد به بیگانگان، (2)و اصل نفی سبیل (3)(نفی سلطه)چهره ای سازش کارانه از اسلام ارائه دهند؛در صورتی که اسلام ستمگری و ستم پذیری را هرگز برنمی تابد: ...لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ. 4

در دو قرن اخیر،در اثر استعمار سیاسی و تهاجم فرهنگی غرب،بیشتر مسلمانان دچار نوعی ازخودبیگانگی اسلامی و بحران هویت شده اند.دستورات اسلام در زمینه حقوق بشر را از یاد برده اند و گرایش های تجددطلبانه و روشن فکری بیمارگونه در میان مسلمانان شکل گرفته است.در نظر بعضی از اندیشمندان،نگاه قوانین اساسی کشورهای اسلامی به حقوق اساسی و آزادی های فردی،متأثر از تفکر و فرهنگ غرب در زمینه حقوق بشر است. (4)البته این ادعا جای تأمل دارد؛چون در قوانین بیشتر کشورهای اسلامی, به رعایت موازین اسلامی و شریعت تأکید شده است.درهرحال, از اقدامات شایسته و قابل توجه کشورهای اسلامی در دوران معاصر, تدوین«اعلامیه اسلامی حقوق بشر» (5)توسط سازمان کنفرانس اسلامی است.

چنین می گوید:

ما در این کتاب(قرآن)مخزن ها و ذخایری از علوم می بینیم که بالاتر از ظرفیت و استعداد باهوش ترین اشخاص و بزرگ ترین فیلسوفان و قوی ترین مردان قانون و سیاست است.ما را شگفتی و حیرت از دینی است که نه تنها نظریه ای را دنبال می کند که با نیازمندی های بشر سازگار است و شریعتی را ایجاد می کند که از عالی ترین قوانین تشکیل می شود و انسان می تواند در پناه آن زندگی کند, بلکه از این حدود نیز گام را فراتر می نهد و فلسفه حیات را نیز عرضه می دارد...و شریعت که به منزله قانون اسلامی به شمار می رود, فقط از آداب و تشریفات شکل نمی گیرد؛بلکه تمام مظاهر حیات اجتماعی و شخصی نیز از احکام آن پیروی می کند. (1)

ویل دورانت می گوید:

اسلام طی پنج قرن(81 تا 597 ه ق برابر با 700 تا 1200م)از لحاظ نیرو و نظم،بسط قلمرو حکومت،تصفیه اخلاق و رفتار،سطح زندگانی،وضع قوانین منصفانه انسانی،تساهل دینی،دانشوری،علم طب و فلسفه،پیشاهنگ جهان بود...چنان به نظر می رسد که مسلمانان،شریف تر از مسیحیان بودند; پیمان ها را بهتر رعایت می کردند; نسبت به مظلومان رحیم تر بودند و درتاریخ به ندرت دست به آن نوع وحشی گری هایی زدند که مسیحیان در هنگام تسلط بر بیت المقدس(493ه ق/1099م)مرتکب شدند... (2)اسلام در جهان مسیحی نفوذ گوناگون بسیار داشت.اروپای مسیحی،غذاها،شربت ها و دارو و درمان،اسلحه،استفاده از نشان های مخصوص خانوادگی،سلیقه و انگیزه هنری،ابزار فنون صنعت و تجارت،و قوانین راه های دریایی را از اسلام فرا گرفت و غالباً کلمات آن را نیز از مسلمانان اقتباس کردند.

ص:59

گوستاو لوبون نیز معترف است:

ما در تاریخ ملتی را سراغ نداریم که مانند اعراب و مسلمانان, به این اندازه در دیگران تأثیر داشته باشند؛زیرا تمام ملت هایی که به گونه ای با آنها ارتباط پیدا کردند،تمدن آنان را پذیرفتند. (1)

«جرج برنارد شاو»انگلیسی با این که کمتر آیینی از انتقاد او در امان مانده است،درباره اسلام چنین قضاوت می کند:

یکی از علت هایی که اسلام را مورد قبول همگان قرار داده،طرفداری جدی آن از حقوق انسان است.اسلام در این زمینه آن قدر قوی است که نظیر ندارد.یونان،روم و ممالک پیشرفته امروز،اروپا و امریکا نمی توانند در این جهت با اسلام برابری کنند.من چنین پیش بینی می کنم و هم اکنون نیز آثار آن پیداست که ایمان محمد(صلی الله علیه وآله)مورد قبول اروپای فردا خواهد بود. (2)

«مارسل بوآزار»محقق انستیتوی عالی«ژنو»می گوید:

روش سیاسی و اصول حقوقی اسلام در قرون وسطا،دست مایه فلاسفه و حقوق دانان غرب در تدوین ضوابط و قوانین مربوط به عدالت اجتماعی و ضمانت حقوقی مستضعفان در برابر مستکبران بوده است.به جرأت می توان گفت که شریعت اسلام،بنیان گذار جهانی حقوق بین الملل در جهان است... (3)ما هرگز نمی خواهیم تأثیر فلسفه فنیقی،یونانی،یهودی و حتی مسیحیت را در این زمینه مورد ایراد قرار بدهیم؛اما عینیت تاریخی و عدالت معمولی ایجاب می کند که بگویم تمدنی که فرهنگ مدیترانه ای را در قرون وسطا به مدت هفتصد سال زیر نفوذ قرار داد،تمدن اسلامی بود.مگر ابن رشد و ابن سینا مانند بسیاری دیگر استادان اندیشه نسل متعدد اروپایی نبودند؟ (4)

ص:60

او درباره تغافل یا انکار غربیان می نویسد:

علت این امر،به خوبی آشکار نیست.آیا این حالت،ادامه همان عقیده یونان قدیم در مقابل بربرهای شرق است؟!یا خودداری جهان مسیحیت از شناخت آن ارزش های دین توحیدی است(که بعد از آیین مسیح نازل شده است)و ظن قوی به آن دلیل است که حقوق مردم اروپا،ابتدا به منظور متحد ساختن اقوام اروپایی بر ضد اسلام تدوین شده است. (1)

«رنه گنون»فرانسوی در کتابش به نام مطالعات سنّتی که در دسامبر1950 در پاریس منتشر شده،در فصلی با عنوان«تمدن ناشناس»(تمدن اسلام)چنین اظهار می دارد:

...کسانی هستند که می خواهند این سکوت مورخان را ناشی از برخی داوری ها و اندیشه های مذهبی بدانند; ولی درباره مورخان کنونی(که بیشترشان بی دین و یا اصلا ضد دینند)چه می توان گفت؟...با وجود این،آن چه را که پیشینیان آنان برخلاف واقعیت گفته اند،تأکید و تأیید می کنند.بنابراین،موضوع را باید پیامد غرور،پرمدعایی و خودبینی غربیان دانست که نگذاشته است واقعیت و اهمیت دینی را که شرق برگردن آنان دارد،بازشناسند.در این زمینه آن چه که بسیار شگفت انگیز است،این است که اروپائیان خود را وارثان مستقیم تمدن یونان و روم می دانند؛در حالی که واقعیت،این ادعا را اثبات نمی کند.واقعیت تاریخی این است که دانش و فلسفه یونانی به واسطه مترجمان مسلمان به اروپا رسیده است. (2)

«مونتگُمِری وات»،مورخ شهیر انگلیسی از این راز،چنین پرده برمی دارد:

احساس حقارتی را که اروپا از برخورد با تمدن اسلامی یافت, جنبه های گوناگون داشت...اشاعه تصویر تحریف شده از اسلام بین اروپائیان ضرورتاً برای جبران این احساس حقارت بوده است. (3)

ص:61

وات در مقام گلایه از تعصب اروپاییان می گوید:

اروپای غربی در واکنش به مسلمانان سعی کرد تأثیر آنها را بی اهمیت جلوه دهد و در وابستگی به خود میراث یونان و روم مبالغه نمایند. (1)

گوستاو لوبون نیز از تعصب ناروای غربیان می گوید:

این تعصبات ضد اسلام و مسلمانان از سال ها قبل همچون میراثی به ما منتقل شده،و روی هم متراکم گشته است; به طوری که جزء طبیعت و سرشت ما شده و در اعماق دل ما ریشه دوانده است؛مانند کینه ای که یهود با نصارا دارند.اگر چه گاهی آن را پنهان می کنیم،اما ریشه آن برای همیشه پا برجا و محکم است. (2)

در کنار این واقعیت،آنچه که حائز اهمیت است و باید در حلقه مفقوده مورد توجه قرار گیرد،همان است که ویل دورانت می گوید:

ظهور اسلام در قرون وسطا،به راستی یک الگوی تاریخ ساز است که از عربستان طلوع کرد و در مدت کمتر از یک قرن،امپراتوری عظیمی به وجود آورد و اینک در روزگار ما،دین معتبری است که بر یک نیمه جهان حکومت دارد و واقعاً یکی از عجایب حوادث اجتماعی قرون وسطاست. (3)

این ها نمونه هایی از اعترافات و داوری ها در زمینه نقش و تأثیر اسلام بر جهان(به ویژه دنیای غرب)است.هرچند که اسلام به عنوان یک دین جهانی با محتوای عالی و انسانی،بی نیاز از تأیید و توصیف دیگران است.

گوناگون دارد.در این نگاه-که صحیح و منصفانه به نظر می رسد-می توان تفکر حمایت از حقوق بشر را همزاد انسان دانست.

به نظر می رسد که در بررسی زمینه های تاریخی حقوق بشر،باید بیشترین نقش را در زمینه احیا و توسعه حقوق بشر،به ادیان الهی،به ویژه اسلام داد.ظهور اسلام یکی از مهم ترین حوادث اجتماعی قرون وسطاست که از لحاظ زمانی مصادف با وحدت اروپا بوده و بسیار مؤثر و تحول آفرین می نماید.اسلام در زمانی ظهور کرد که انسانیت و کرامت انسانی به فراموشی سپرده شده بود.شرک و بت پرستی،ازخودبیگانگی و بحران هویت زمینه و فرصت هر گونه تفکر و تحول مثبت را از بین برده بود.احترام به حقوق انسان هیچ تعریف و جایگاهی در زندگی بشر نداشت.اسلام این توفیق را داشت که انقلاب اجتماعی کاملی را در زندگی عرب ها و همه کسانی که دین جدید را پذیرا شدند،پدید آورد.

حقوق بشر در اسلام منشأ وحیانی دارد.نزول قرآن،نقطه عطفی در شکل گیری تفکر حمایت از انسان و آغاز تدوین حقوق بشر در اسلام است.آیات و روایات ناظر به حقوق بشر،فصلی درخشان از نظام حقوقی اسلام را تشکیل می دهد.تحولات عصر رسالت،تجلی انقلاب ارزشی،سیاسی و حقوقی در همه زمینه ها،از جمله حقوق بشر می باشد.نگاه اسلام به انسان و رفتار پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله در جایگاه حاکم اسلامی با مردم و احترام ایشان به انسان ها فارغ از عقیده،نژاد،رنگ،جنسیت و طبقه اجتماعی در تاریخ بشر بی نظیر است.ایشان در پرتو تعالیم قرآن توانست تصویری بسیار تعالی از جایگاه حقوق بشر در اسلام را ترسیم نماید.

رویکرد تعالی اسلام به حقوق بشر در سده های بعد ادامه یافت.با تدوین فقه و اخلاق اسلامی در سده های سوم و چهارم هجری،مباحث حقوق بشر در کتاب های فقهی و اخلاقی وارد شد.در روند تحولات بعدی فقه اسلامی،مباحث

ص:63

حقوق بشر همواره از دغدغه های اصلی فقها و حقوق دانان مسلمان بوده است.هرچند در روند تحولات تاریخی حقوق بشر انحرافاتی در دوره امویان و عباسیان و امپراتوری عثمانی پدیدار گشت،اما اقدامات فقها و حقوق دانان مسلمان را در راستای تبیین و حمایت از حقوق بشر نمی توان نادیده گرفت.تجلی این تلاش ها را در اعلامیه اسلامی حقوق بشر مصوب سازمان کنفرانس اسلامی می توان دید.بدین ترتیب،تاریخ تدوین حقوق بشر در اسلام به دهه دوم قرن اول هجری و دهه های آخر قرن هفتم میلادی بازمی گردد که در مقایسه با حقوق بشر غربی بیش از دوازده قرن سبقت زمانی دارد.

اهل فن و حتی کسانی که کمترین اطلاعی از اسلام و سیر تکاملی انقلاب اسلامی دارند،می دانند که طرح مباحث حقوق بشر از دیدگاه اسلام جنبه انفعالی در برابر تفکر حقوقی و سیاسی غرب ندارد.با مراجعه به منابع اصیل اسلامی،این واقعیت کاملا آشکار می گردد که حقوق بشر،در عرصه نظر و عمل همواره مورد اهتمام فقهای مسلمان بوده است.اصول و اندیشه هایی مانند حق زندگی،کرامت انسانی،آزادی،برابری،عدالت اجتماعی،تعلیم و تربیت انسانی،امنیت،تعاون،همزیستی مسالمت آمیز،احترام به مالکیت،مبارزه با ستمگران و حمایت از ستمدیدگان،از مفاهیم و اندیشه های حقوقی و سیاسی آشنا در اسلام و فقه اسلامی است.

ص:64

حق چیست؟بشر صاحب حق کیست؟حقوق بشر کدامند؟

هدف این درس،تبیین بخشی از مفاهیم مرتبط با مباحث حقوق بشری است.

این تعریف از جهاتی قابل مناقشه است: (1)

الف)بدیهی بودن حقوق بشر:حقوق بشر چون مجموعه اصول پذیرفته شده و ذاتی انسان است،باید از بدیهیات بوده و بی نیاز از استدلال باشد.هر نوع مناقشه و چالش در ذاتی و بدیهی بودن اصلی در مورد حقوق بشر،می تواند آن را از قلمرو حقوق بشر خارج سازد.

ادعای بداهت حقوق بشر با چالش هایی روبه روست:اولا اصول مندرج در اعلامیه های حقوق بشر-به جز تعداد اندکی-نه تنها از بدیهیات نیستند،بلکه نیازمند اثبات و استدلال منطقی می باشند؛ثانیا در اسناد بین المللی حقوق بشر از بسیاری حقوق انسان مانند حقوق جنین،حقوق پس از مرگ،حقوق پدر و مادر و نظایر آن غفلت شده است.

ب)حقوق بشر برخاسته از طبیعت انسان است:طبیعت انسان چیست؟وقتی اعلامیه حقوق بشر تعریفی از انسان ارائه نداده،پس چگونه حقوق را برخاسته از طبیعت انسان می داند؟طبیعت،واژه ای مبهم و مفهومی ناشناخته است.پس با وجود تفاوت دیدگاه ها،انسان نیز تعاریف گوناگونی پیدا می کند.

ج)حقوق بشر ذاتی انسان است:ذاتی در فلسفه در دو معنا به کار می رود:ذاتی به معنای جزء انسان و ذاتی به معنای لازم لاینفک انسان؛مانند علم و فکر لازمه وجودی موجود مجرد است،حقوق بشر نیز لازم لاینفک انسان است.اگر حقوق بشر جزء یا لازم لاینفک انسان است،چطور انسان ها قرن ها از آن بی اطلاع مانده اند؟

افزون بر این،ذات و ذاتیات نمی توانند حقوقی باشند؛یعنی اطلاق حقوق که امری عرفی یا قراردادی است،بر ذات و ذاتیات تشکیل دهنده انسان صحیح

ص:69

نیست.در اعلامیه جهانی حقوق بشر،میان مباحث فلسفی و حقوقی خلط شده است.بعضی از حقوق مندرج در اعلامیه،به دلیل ذاتی بودن آنها باید از اعلامیه حذف شود؛چون ذات و ذاتیات از مقولات فلسفی است و نه حقوقی. (1)از همه مهم تر،ذاتی بودن حقوق بشر نسبت به انسان،اصول آن را نه تنها از قلمرو نفی خارج می سازد،حتی امکان اثبات و قانون گذاری درباره آن را نیز ناممکن می سازد؛زیرا ذاتیات قابل نفی و اثبات و جعل و قرارداد نیستند.

د)اگر دکترین را به مسائل نظری اختصاص دهیم که با نوعی گزینش منطقی و استدلالی و حتی مطالعه تطبیقی همراه باشد،باید حقوق بشر را به لحاظی که گفته شد«غیر دکترین»تلقی کرد؛زیرا در اصول آن هیچ گونه گزینشی امکان پذیر نمی باشد؛چون اختلاف نظری در آن وجود ندارد تا گزینه های متفاوتی فرض شده و بهترین آنها انتخاب گردد.

شناخت حقوق بشر باز می گذارد.این تعریف با رویکرد جامعه شناسانه،«رعایت حقوق بشر»را عامل رشد«شخصیت انسان»می داند.

در این که رعایت حقوق بشر موجب رشد شخصیت انسان است،تردیدی نیست،اما این امر اختصاص به اعلامیه جهانی حقوق بشر ندارد؛چون در قوانین داخلی کشورها نیز نوعا مقرراتی پیش بینی می شود که رعایت آنها در رشد شخصیت انسان مؤثر است.افزون بر این،رشد شخصیت انسان که محور اصلی این تعریف را تشکیل می دهد،به شرایط و زمینه های موجود بستگی دارد که در مقایسه با آن،از حالت نسبی برخوردار است.بر این اساس،حقوق بشر نیز باید تابع شرایط بوده و مطابق آن تغییر و تحول یابد.بنابراین،تعریف مزبور در عین داشتن امتیاز،از ویژگی جامع و مانع بودن برخوردار نیست؛چون تفاوتی میان حقوق بشر و قانون عادی ننهاده است. (1)

از دولت اشاره نشده است.با این وجود،این تعریف نیز عام است؛زیرا حمایتی بودن اختصاص به حقوق بشر ندارد؛چنان که فلسفه تشریع قوانین،به ویژه قانون اساسی نیز حمایت از حقوق افراد در برابر اقتدار دولت است.

بشر دارای فرایند درون ذاتی است(تعریف اول)،از خاستگاه رشد شخصیت انسان سرچشمه می گیرد(تعریف دوم)،و در آن فرد کانون توجه است(تعریف سوم).هرچند در نظریه فطرت،حقوق بشر برآمده از مبانی فلسفی و هستی شناسی است،اما خود مانند سایر قواعد حقوقی تابع مصالح و مفاسد اجتماعی و قابل طرح در قلمرو قرارداد می باشد و از این دیدگاه هیچ تفاوتی با دیگر قواعد حقوق ندارد.تنها امتیاز حقوق بشر در این است که نسبت به سایر قواعد حقوقی،نقش اصول و قواعد اساسی و اولیه را دارد و همه قواعد حقوقی باید بر اساس آن تشریع گردد.

بدین ترتیب،حقوق بشر،مجموعه ای از اصول و قواعد برگرفته شده از فطرت انسانی و برگرفته از شریعت الهی است که برای رشد نهایی انسان ضرورت دارد. (1)

بعضی دیگر گفته اند:

حقوق بشر عبارت از مجموعه امتیازات متعلق به افراد یک جامعه و مقرر در قواعد موضوعه است که افراد به اعتبار انسان بودن و در روابط خود با دیگرافراد جامعه یا قدرت حاکم،با تضمینات و حمایت های لازم،از آن برخوردار می باشند. (2)

این تعریف،ناظر به حقوق شهروندی است تا حقوق بشر؛چون بر حقوق یا امتیازات افراد در قلمرو یک حاکمیت و در روابط داخلی یک جامعه و در برابر اقتدار حاکم تأکید دارد؛حقوقی که در قوانین اساسی کشورها با عنوان حقوق ملت یا مردم تبیین می گردد.در صورتی که حقوق بشر مفهومی جهانی است و محدود به قلمرو جغرافیایی خاص نمی باشد.حقوق بشر،برای انسان از آن جهت که انسان است،ثابت می باشد،نه از آن جهت که در قلمرو حاکمیت معین زندگی می کنند.

ص:73

در هر صورت در تعریف حقوق بشر،دو نکته قابل توجه است:

الف)رویکرد غالب در بحث حقوق بشر،فلسفی است؛زیرا هواداران حقوق بشر می خواهند حقوق ثابت و جهانی را برای بشر اثبات کنند.رویکرد فلسفی،برخلاف دیدگاه حقوقی و جامعه شناسانه،می تواند دو ویژگی(ثبات و جهانی بودن)حقوق بشر را تأمین کند.

دیدگاه اسلام که مبتنی بر فطرت است، (1)این دو ویژگی را دارد.وجه اشتراک دیدگاه حقوق بشر معاصر با دیدگاه اسلام،در ثبات و جهانی بودن آن است.مبتنی کردن حقوق بشر بر فطرت،به گونه ای به دیدگاه فلسفی باز می گردد و مبتنی بر واقعیت است.در نتیجه این دو دیدگاه به هم نزدیک می شود.

اگر ذات انسان را همان فطرت بگیریم،هر دو دیدگاه یکی می شود.با این تفاوت که نگاه اعلامیه جهانی حقوق بشر اومانیستی است،ولی دیدگاه اسلام مبتنی بر فطرت خدادادی انسان است.در دیدگاه اومانیستی،حقوق بشر ذاتی است،اما در دیدگاه اسلامی،حقوق بشر عطیه ای الهی است.

بر مبنای حقوقی و جامعه شناسانه نمی توان ثبات و جهانی بودن حقوق بشر را تضمین کرد؛چون در این فرض متغیرهای متفاوتی در حقوق بشر ایفای نقش می کند.طرفداران حقوق طبیعی می توانند ثبات و جهانی بودن حقوق بشر را ادعا کنند،اما حقوق طبیعی شبیه حقوق فطری نیست.

ب)مادام که نظام های حقوقی به برداشتی واحد از جهان و انسان نرسند،تعریف جامع و مورد وفاق از حقوق بشر امکان پذیر نخواهد بود؛زیرا اختلاف نظر در تعریف حقوق بشر،ریشه در تفاوت برداشت نظام های حقوقی از جهان و انسان دارد.

ص:74

به مثابه اساس حقوق مورد بررسی و تحلیل حقوق دانان قرار گرفت.اسناد ملی و بین المللی برای تعیین و تبیین مصادیق حق تنظیم گردید؛ (1)اما بحث تحلیلی پیرامون حق در غرب،ارمغان سده بیستم است. (2)

حق در دو رویکرد فقهی و حقوقی مورد تحقیق و بررسی عالمانه قرار گرفته است.فقها و حقوق دانان برداشت های متفاوتی از حق دارند.

مقرراتی که به صورت اول و دوم بیان می شوند،مستلزم اثبات حق می باشند و به طور مستقیم حقی را اثبات نمی کنند.پس اگرچه مقررات حقوقی در نگاه اول به سه شکل بیان می شوند،ولی در نهایت همگی بیانگر و تأمین کننده حقوق افراد جامعه اند. (1)

می شوند.در معنای دوم،حکم،بخشی از حقوق را تشکیل می دهد. (1)بعضی دیگر،در تبیین رابطه حق و کم گفته اند:مفاد الزامات قانون را حکم گویند و بیرون از آن را حق نامیده اند.امروزه حکم به این معنا را«قوانین آمره»می نامند.در هر موردی که مصداق مشتبه بین حق و حکم دیدید،آن را حق تلقی کنید؛زیرا آزادی اراده[حاکمیت اراده]اصل است و وجود الزام قانونی،محتاج به اقامه دلیل قطعی است. (2)

ضعیف ترین حالت آن یعنی نطفه و جنین غیر قابل گذشت است. (1)اصل تلازم حق و تکلیف،یکی از اصول نظری حقوق بشر در اسلام است(به زودی درباره آن بحث خواهیم کرد). (2)

شناخت صحیح حقوق بشر متوقف بر شناخت معنای«حق»است.تعریف حقیقی از نوع حد و رسم منطقی-که در مورد ماهیات دارای جنس و فصل صادق است-در مورد حق امکان پذیر نیست.به همین دلیل،فقها و حقوق دانان در تعریف«حق»اتفاق نظر ندارند.به رغم تفاوت دیدگاه ها،در برداشت های لغوی و اصطلاحی حق،همواره یک نوع ثبوت تکوینی یا اعتباری نهفته است.حق ممکن است دارای ریشه واقعی باشد یا نباشد؛یعنی در مفهوم آن به عنوان یک مفهوم اعتباری و حقوقی،وجود یا عدم ریشه واقعی،اعتبار نشده است.در رویکرد دینی،همه احکام در عین اعتباری بودن،تابع مصالح و مفاسد واقعی هستند.حق بر اساس ویژگی ها و لوازمی مانند اضافی بودن،اختصاص،امتیاز،بهره وری و تکلیف شناخته می شود.

حق با یک سری مفاهیم مشابه مانند ملک،حکم و تکلیف،در عین ارتباط،تفاوت هایی دارد.اصل تلازم حق و تکلیف،یکی از مباحث تأثیرگذار حقوق بشر است.حق و تکلیف،دو مفهوم متقابل و دو روی یک سکه اند.بنابراین،در هر موردی که حق ثابت شود،حتما تکلیفی نیز وجود دارد و برعکس؛یعنی حق و تکلیف متلازمند.باید توجه داشت که حق اختیاری است و تکلیف الزامی.صاحب حق در استفاده از آن مختار است،اما دیگران همواره ملزمند که حق او را محترم بشمارند.به رغم تلازم حق و تکلیف،اعلامیه جهانی حقوق بشر در برابر آن ساکت است.

ص:83

ص:86

دانسته اند.به این برداشت نیز اشکال شده است که میان حق و ملک رابطه عینیت و این همانی نیست.حق،اعتباری در کنار مالکیت است.دلیل بر این ادعا،علاوه بر فهم عرف،آن است که در مواردی حق بدون ملکیت وجود دارد؛مانند کسی که حق تحجیر دارد،اما مالک نیست. (1)البته می توان این اشکال را چنین پاسخ داد که حق و ملک،هر دو از نوع سلطه اند؛با این تفاوت که سلطنت در ملک قوی است و در حق،ضعیف. (2)با این توجیه،به تعریف نخست بازمی گردیم که ایراد داشت.

امام خمینی رحمه الله با انتقاد از یکسان انگاری حق و سلطنت،حق را اعتبار عقلایی یا شرعی و از گونه احکام وضعی دانسته است. (1)

بعضی دیگر،حق را مترادف با تحقق و ثبوت شرعی دانسته و مدعی اند که حق نه تنها شامل ملکیت،بلکه شامل همه احکام تکلیفی و وضعی و احکام تأسیسی و امضایی می گردد. (2)بعضی از اصولیین گفته اند:«حق،متشکّل از چهار عنصر است که عبارت است از اختصاص،تسلّط،رعایت دیگران و حمایت قانون از آن.عنصر اوّل و دوم بیانگر ماهیت حق،و دو عنصر دیگر مبین تکالیف دیگران در برابر حق است». (3)

از نظر علامه مصباح یزدی،هرچند واژه حق دارای معانی گوناگونی است،اما در همه معانی لغوی و اصطلاحی آن،نوعی«ثبوت»تکوینی و حقیقی یا قراردادی و اعتباری ملحوظ است.معنایی که در قلمرو حقوق از آن استفاده می شود،مفهومی است اعتباری؛به این معنا که به هیچ روی«ما بازاء»عینی خارجی ندارد و فقط در ارتباط با افعال اختیاری انسان ها مطرح می شود.انسان های آزاد و دارای اختیار،کارهایی را باید انجام دهند و از کارهای دیگری باید بپرهیزند.بر اساس همین بایدها و نبایدهای حاکم بر رفتار انسان ها،مفاهیم«حق»و«تکلیف»انتزاع می شوند.

ایشان پس از توضیحاتی پیرامون این مسئله،تعریفی از حق ارائه می دهد که به نظرش نسبت به تعریف های دیگر برتری دارد:«حق امری اعتباری است که برای کسی(له)بر دیگری(علیه)وضع می شود.بر اساس این تعریف،عناصر سازنده حق عبارتند از:

ص:90

الف)من له الحق:کسی که حق برای اوست(ذی حق)؛

ب)من علیه الحق:کسی که حق بر اوست(مکلف)؛

ج)ما یتعلق به الحق:آن چه حق به آن تعلق می گیرد(متعلق حق).

حق ممکن است دارای ریشه واقعی باشد یا نباشد؛یعنی در مفهوم آن به عنوان یک مفهوم اعتباری و حقوقی وجود یا عدم ریشه واقعی،ملحوظ نیست.البته ما معتقدیم که همه احکام شرعی تابع مصالح و مفاسد واقعی هستند و براساس آن اعتبار می شوند. (1)

البته ارائه تعریف کاملا دقیق و جامع و مانع از«حق»امکان پذیر نیست.در یک نگاه نسبتا دقیق می توان گفت:حق عبارت است از سلطه،اختیار،امتیاز و توانایی که در جامعه معینی،برای یک انسان در برابر انسان های دیگر یا اشیاء به رسمیت شناخته می شود.حق انسان در برابر انسان های دیگر مانند حق بستانکار در برابر بدهکار،حقوق متقابل زن و شوهر،حقوق پدر و مادر در برابر فرزندان و حقوق ملت در برابر دولت و سایر حقوق فردی در برابر افراد دیگر.حق انسان در برابر اشیاء مانند حق مالک(امتیاز)بر ملک و حق مستأجر بر عین مورد اجاره. (2)

هرچند در این تعریف،حق معنای بسیار وسیعی می یابد،اما کاملا دقیق نیست؛چون نمی تواند تمام حق های بشری بی نیاز از جعل و اعتبار و غیر قابل سلب و نقل و انتقال را شامل شود. (3)

ص:91

شکل،مبین یک رابطه حقوقی است که در آن یک طرف می تواند طرف دیگر را به رعایت حقوق خود مجبور کند.بهترین مثال آن رابطه داین و مدیون است؛اما بسیاری از حقوق این گونه نیستند.

روابط حقوقی بر اساس معانی و مصادیق حق عبارتند از:

قدرت دیگران مقرر شده است.حق کرامت،ممنوعیت شکنجه و تبعید و بازداشت خودسرانه از نوع حق به معنای مصونیت است.

بعضی از فیلسوفان حقوق مدعی اند حقوق بشر که اساسا حقوقی فردی یا قابل فروکاستن به حقوق فردی است،بیشترین رابطه را با حق-ادعا دارد.در این نوع رابطه حقوقی،حق و تکلیف متلازمند و صاحب حق می تواند ایفای حقش را از طرف مقابل بخواهد و حتی از طریق قانون او را الزام به تأمین حق خود کند. (1)

نگاه اجمالی به فهرست حقوق مندرج در اسناد بین المللی حقوق بشر،نادرستی این ادعا را کاملا روشن می کند.اگر تقسیم بندی هوفلد را با اندکی مسامحه بپذیریم،حق های نسل دوم یعنی حق های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی را می توانیم از نوع حق-ادعا بدانیم؛با این توضیح که در حقوق نسل اول یعنی حقوق مدنی سیاسی،دولت ها متعهد به عدم مداخله اند؛برخلاف حقوق نسل دوم که دولت ها ملزم به مداخله هستند. (2)

با این وجود،به دو دلیل،ذی حق در صورت نقض حق خود-هرچند از نوع نسل دوم-نمی تواند طرف خود یعنی دولت متبوع خود را به رعایت حق خویش وا دارد:نخست این که دولت ها متعهد به وسیله اند و نه به نتیجه.دیگر این که حقوق بشر از ضمانت اجرایی کافی برخوردار نیست. (3)تقسیم بندی هوفلد را می توان با مسامحه پذیرفت،اما ادعای او مبنی بر انحصار تلازم حق و تکلیف در نوع«حق-ادعا»پذیرفتنی نیست؛زیرا اصل تلازم حق و تکلیف یکی از اصول مسلم نظام حقوقی اسلام است.

ص:96

آثار مالی است،اما اصل حق را نمی توان وسیله تحصیل مال قرار داد؛مانند حق زوجیت که حق نفقه برای زوجه و توارث برای زوجین ایجاد می کند.

ب)حق مالی: حقی که موضوع آن به طور مستقیم دارای ارزش داد و ستد و قابل تقویم به پول می باشد و هدف آن تأمین نیازهای مادی انسان است.این حق به دو دسته عینی و دینی تقسیم می شود:

حق عینی: سلطه شخص نسبت به عین خارجی است؛مانند حق مالکیت،انتفاع و تحجر و...که می تواند آن را به طور مستقیم اجرا کند.حق عینی به دوگونه تحقق می یابد:یکی حق عینی اصلی که به شخصی اختیار استعمال و انتفاع از چیزی را به طور کامل یا ناقص می دهد یا حقی که شخص نسبت به عین خارجی دارد.مالکیت،کامل ترین حق عینی و انتفاع و ارتفاق از شاخه های مالکیت و تصرف در عین آن محدود است.دیگری حق عینی تبعی است و آن حقی است که شخص نسبت به عین خارجی برای تأمین اجرای حق دینی خود دارد.به موجب آن،عین معینی وثیقه طلب قرار می گیرد و به طلبکار حق می دهد که در صورت خودداری مدیون از پرداخت دین،طلب خود را از وثیقه استیفا کند.در این حالت،حقی که طلبکار بر وثیقه دارد،تابع طلب اوست و با پرداختن آن از بین می رود و به همین سبب«حق عینی تبعی»نامیده می شود.این اصطلاح از حقوق غرب اقتباس شده و در حقوق اسلامی«حق وثیقه»نام دارد.

حق دینی: حقی است که شخص نسبت به دیگری پیدا می کند و می تواند ایفای آن را از او بخواهد.موضوع حق دینی ممکن است انتقال مال باشد؛مانند این که مالک زمینی در قول نامه تعهد کند که با شرایط معین آن را به دیگری منتقل سازد؛یا انجام دادن کاری؛مانند تعهد بر انجام عمل جراحی،حمل کالا،ساختن مجسمه،کشیدن نقاشی؛یا خودداری از انجام کار؛مانند این که شخصی تعهد کند

ص:98

که از انجام کار معینی خودداری کند؛مانند این که فردی تعهد کند که در فلان کار،با دیگری رقابت نکند.

ب)حق موقت: حقی که زمانمند است؛مانند حق زوجیت در نکاح منقطع که با انقضای مدت پایان می پذیرد یا حق مستاجر نسبت به منافع عین مورد اجاره تا انقضای مدت اجاره یا حق منتفع نسبت به حق ارتفاق در عمری و رقبی.

ندارد،اما منطق حقوق کم و بیش به شناخت همه این تقسیم ها نیاز دارد تا بتواند در استدلال،اصطلاح مناسب را به کار برد و به تحلیل حقوقی بپردازد. (1)

ص:104

حیثیت و کرامت ذاتی که با حکمت بالغه خداوندی به وجود آمده و رهسپار هدف والایی است که با مسابقه در خیر و کمال به آن خواهد رسید.مگر این که خود انسان این ارزش را از خود منتفی سازد و هرکس به این انسان اهانت کند و حقوق او را نادیده بگیرد،با مشیت خداوندی در مقام مبارزه برآمده است.یا مقصود همان انسانی است که امثال توماس هابز و ماکیاولی معرفی کرده اند:انسان،گرگ انسان است و هیچ حقیقت ارزشی در وجود انسان واقعیت ندارد. (1)

شاید مهم ترین مسئله در شناخت عمیق و دقیق حقوق بشر،فهم صحیح و برداشت حقیقی از ماهیت انسان باشد؛چون هر نوع برداشتی از انسان،حقوق متناسب با آن را در پی خواهد داشت.

«انسان»کلمه ای عربی است که در لغت به معنای بشر و آدمی زاد آمده و جمع آن«اناسی»،«اناسیه»و«آناس»می باشد.در اطلاق لغوی،انسان به نوع بشر و فارغ از هر گونه قیدی به کار می رود. (2)واژه«انسان»اسم جنس است که بر تک تک افراد بنی آدم اطلاق می گردد. (3)در این که انسان موجودی زنده،متفکر،توانمند و در حال رشد است و یک سری نیازهایی دارد،همگان اتفاق نظر دارند.نقطه عطف در تعریف حقیقت انسان،رابطه او با خدا و جهان آفرینش است.برخی با انکار این رابطه،اصالتی فرا آفرینشی برای انسان قائل شده و او را بی نیاز از خالق می پندارند.در مقابل،رویکرد دیگری انسان را مخلوق خدا دانسته و او را در اصل خلقت و تداوم زندگی،نیازمند خالق معرفی می کند.بدین ترتیب،دو

ص:107

رویکرد مادی و توحیدی نسبت به حقیقت جهان آفرینش مطرح است که هریک برداشت خاصی از انسان دارند.

دیدگاه تکامل گرایان شکی وجود ندارد که ما از میمون ها هستیم و پدربزرگ ما یا نخستین انسان نما (1)به مثابه یک میمون کوچک،حدود سی وپنج میلیون سال پیش در مصر کشف شد و به همین دلیل او را«اجیپوتیک» (2)نامیدند.

کوپینس،در این همایش علمی،ویژگی های پدربزرگش«اجیپوتیک»را به تفصیل بیان کرد و مدعی شد که انسان همواره در حال متولد شدن است و تفاوت هایی که ویژگی های انسان را تشکیل می دهند و شامل تعریف فلسفی انسان می گردند،مانند حیات همزمان به وجود نیامده اند؛بلکه در یک سیر تکاملی پدیدار گشته اند.ایشان در مقام تبارشناسی انسان،فرایند زیر را به تصویر می کشد: (3)

1.اجیپوتیک یا انسان نما،با قدمت سی وپنج میلیون سال؛

2.استرال اپیتیک،با چند میلیون سال قدمت؛

3.انسان ماهر،انسان راست قامت با قدمتی بیش از یک میلیون و شاید یک میلیون و پانصدهزار سال؛

4.انسان اندیشمند یا انسان نئاندرتال(حد واسط بین میمون و انسان)بین پنجاه تا هزار سال پیش؛

5.انسان قرن بیستم یا انسان عصر حقوق بشر.

نام برده امتیازات انسان قرن بیستم نسبت به«اجیپوتیک»یا انسان نمای اولیه را چنین برمی شمارد:

اجیپوتیک به اندازه یک گربه بود و یک دم دراز داشت؛صورتش دارای پوزه بود؛مغزش کوچک بود و فقط 27 سانتی متر مکعب گنجایش داشت؛اما انسان قرن بیستم حیوان مستوی القامه است؛دم ندارد و حجم مغزش بزرگ تر است و

ص:109

در حال حاضر 1400 سانتی متر مکعب می باشد.وی اصرار می ورزد که به رغم این تفاوت ها اجیپوتیک جزء خانواده انسان قرن بیستم است. (1)

هرچند این برداشت از انسان در قرن بیستم معروف به قرن حقوق بشر،شگفت انگیز می نماید،اما واقعیتی است انکارناپذیر.شگفت تر آن که شرکت کنندگان نیز به نظریه مزبور اعتراضی نکردند!اگر قاعده«سکوت علامت رضا»صحیح باشد،می توان به غالب بودن رویکرد مزبور در غرب طرفدار حقوق بشر اذعان کرد.

در این فرایند،انسان حالت تکامل یافته«اجیپوتیک»در قرن بیستم است.موجودی که در دوران معاصر محور همه چیز و تصمیم گیرنده اصلی است.ناگفته پیداست که این گونه نگرش استقلالی به انسان از یک سو،رابطه انسان با خالق هستی را قطع نموده و مسئولیت پذیری او را در برابر خدا به مثابه مبدأ آفرینش انکار می کند و از سوی دیگر،خواسته های بشر را به گونه ای افزایش می دهد که احساس مسئولیت پذیری را در انسان به حد اقل کاهش می دهد.انسان رها شده و بریده از خدا همواره خود را محق پنداشته و یادآوری تکلیف برایش دشوار می نماید.طبیعی است که در این نگرش،اولا انسان موجودی حق طلب است و نه وظیفه شناس؛ثانیا حقوق بشر در دایره تولد و مرگ(قلمرو محدود دنیا)تعریف و تعیین می گردد.

از همه مهم تر،به گفته شهید مطهری:در رویکرد مادی علاقه غایی بین انسان و مواهب عالم قابل تعریف نیست؛چون علاقه غایی این است که بگوییم خلقت مواهب عالم برای انسان است و این فرع بر آن است که بپذیریم یک نوع شعور

ص:110

کلی بر نوامیس عالم حاکمیت دارد که هر چیزی را برای چیزی آفریده است.اما بنا بر فلسفه مادی هیچ نوع علاقه غایی بین اشیاء وجود ندارد. (1)اسناد حقوق بشر غربی که بر اساس این نگرش تدوین شده اند،در قالب رویکرد جامعه گرایانه و عمدتا فردگرایانه قابل ارزیابی و بررسی است.

اعتقاد به اراده و اختیار و نقش آن در سیر و تحول جامعه را مو هوم می داند و تولد انسان های نو با تفکر و اندیشه های تکامل یافته را تنها با تکامل ابزار تولید امکان پذیر می داند. (1)

هرچند جامعه گرایان از مدار بسته خودبینی بیرون آمده و به آزادی نسبی می رسند،اما اینان اصالت را از آنِ جامعه می دانند و با روحیه ایثار و فداکاری در راه تأمین منافع جمعی گام برمی دارند و بر این باورند که با اصلاح جامعه،هدف نهایی تأمین می شود.البته ناگفته پیداست که ایثار و فداکاری فقط در پرتو اندیشه توحیدی قابل تفسیر و تبیین است.یک فرد مادی،ناخواسته به چیزی چنگ می زند که باور ندارد.کسی که مرگ را پایان زندگی می داند،چگونه می تواند نثار و ایثار و کام یابی و غم و شادی خود و دیگران را به ویژه پس از مرگ،بپذیرد و توجیه نماید؟ (2)

این دیدگاه که انسان را در تمام ابعاد ساخته و پرداخته اجتماع می داند،ایرادهای بسیاری دارد:

الف)بر اساس ادعای جامعه گرایان،پیامدهای مثبت و منفی همه رفتارها متوجه جامعه است و فرد هیچ گونه مسؤلیتی ندارد؛چون هر فردی بدون هیچ گونه واکنش،مطلقا باید تسلیم شرایط اجتماعی خود باشد؛در حالی که واقعیت غیر از این است.تاریخ نمونه های بسیاری از اقدامات فردی را نشان می دهد که مردان بزرگ بر ضد فرهنگ ها و ایدئولوژی های فاسد به پا خاسته و زمینه سقوط آنها را فراهم ساخته اند.اعراض مردان کهف از فرهنگ منحط زمان خویش،قیام حضرت موسی در برابر فرهنگ فرعونیان،اعتراض ابراهیم خلیل نسبت به فرهنگ نمرودیان،قیام حضرت محمد صلّی الله علیه و آله علیه شرک گرایان و دیگر

ص:112

مبارزات و انقلاب ها علیه وضعیت موجود زمان خود،خلاف پندار جامعه گرایان است.اگر تعیین کننده همه بایدها و نبایدها جامعه و فرهنگ اجتماعی باشد،اصولا نباید اراده تغییر در افراد پدیدار گردد.

ب)حقوق،ماهیتی اجرایی دارد.توافق جمعی و همگرایی عقلانی انسان ها شرط اجرای قواعد و مقررات حقوقی است.اگر هر جامعه و فرهنگی انسان خاص خود را بسازد،قطعا به تعداد فرهنگ ها انسان های گوناگونی خواهیم داشت.در این صورت هرگز همگرایی و توافق جمعی میان افراد انسانی تحقق نمی یابد تا قواعد حقوقی پدیدار گردد.

ج)از همه مهم تر،بر پایه رویکرد جامعه گرایی،نه تنها بحث از حقوق بشر جهانی امکان پذیر نیست،بلکه تعریف بشر و اثبات حیثیت او نیز با چالش اساسی روبه رو می گردد؛چرا که هر جامعه ای انسان و حقوق بشر را مطابق فرهنگ خاص خود تعریف می کند.در نتیجه،هیچ جامعه ای حق اعتراض و یا تحمیل باورهای خود بر جوامع دیگر را نخواهد داشت.

ندارد و خدایی نیست که او را از پیش طراحی کرده باشد.او از این پس خواهد شد،آن چنان که می خواهد(رویکرد اومانیستی یا اصالت انسان).اعلامیه جهانی حقوق بشر با این رویکرد تدوین شده است؛ (1)زیرا در دکترین حقوق بشر معاصر،همه خطوط به انسان منتهی می گردد و انسان اصالتا دارای حقوق می باشد و اعلامیه نیز حقوق بشر را رهیافتی از اومانیسم و رسیدن به انسان می شناسد.به همین دلیل رویکرد فردگرایانه دارد و ماهیتا در صدد تأمین منافع فردی است. (2)

پیامد نامطلوب این نگرش بر اهل فن پوشیده نیست.کسانی که جز در محدوده بسته هوا و هوس خویش به چیز دیگری نمی اندیشند،تنها بر اساس فرضیه«اصالت فرد»عمل می کنند و ناگزیر در روابط اجتماعی و حقوقی،به روش استبداد،استثمار،استعمار و استعباد می رسند.احساس برتری نژادی،یکی از برایندهای این طرز تفکر است.فردگرایان گمان می کنند نسبت به دیگران حق سالاری و سروری دارند و همه نیروهای جامعه باید در خدمت اهداف آنها باشند.فرعون را می توان نمادی از همین گروه دانست.او نه تنها انسان های دیگر را برده خود پنداشت، (3)بلکه سرانجام ادعای خدایی کرد. (4)حقوق بشر فردگرا،در عمل چنین سرنوشتی را برای بشر رقم می زند.مطابق آن،نباید فرعون و امثال وی را نکوهش کرد؛چون رفتار فرعونی خواست فردی آنهاست.بر پایه این نظریه،حقوق بشر مستمسکی برای تأمین اهداف و منافع فرد یا افراد و حد اکثر ملت های خاص می شود.آیا برخورد گزینشی غربیان فردگرا در زمینه حقوق بشر

ص:114

تداعی کننده روحیه برتری جویی و نژادپرستی فرعونی نیست؟چرا در مواردی خاص،حقوق بشر مورد حمایت جدی قرار می گیرد و در موارد دیگر کاملا به فراموشی سپرده می شود؟هرچند پدید آمدن شکاف میان نظر و عمل همواره چالش جدی حقوق بشر بوده است؛اما به طور قطع می توان ادعا کرد که رفتار تبعیض آمیز در زمینه حقوق بشر،برایند مستقیم نظریه فردگرایی است.

آسمان و زمین، (1)آشنا به خیر و شر،کمال پذیر،سیر کننده به سوی خدا،دارای ظرفیت علمی و عملی نامحدود،برخوردار از شرافت و کرامت ذاتی، (2)شایسته بهره مندی از نعمت های خداوندی و مسئول در برابر خداوند خویش. (3)در یک کلام،انسان برگزیده خداوند (4)و خلیفه پروردگار در زمین (5)و دارای استعدادهایی است که می تواند به این مقام برسد.

در نگاه دیگر،قرآن کریم انسان را بسیار ستمگر و نادان، (6)شتابگر و عجول، (7)طغیانگر، (8)مجادله گرترین مخلوقات، (9)تنگ نظر و ممسک، (10)پرخاشگر، (11)ناسپاس، (12)از چارپایان، (13)و بدترین جنبندگان (14)و در برابر پروردگارش بسیار ناسپاس معرّفی می کند.آیا انسان یک موجود دو سرشتی است که نیمی از سرشتش نور است و نیمی ظلمت؟!چگونه است که قرآن او را به عالی ترین شکل مدح و در منتهای درجه مذمت می کند؟!

ص:116

حقیقت این است که مدح و ذم قرآن از آن رو نیست که انسان یک موجود دوسرشتی است که هم ستودنی است و هم نکوهیدنی؛بلکه قرآن می فرماید که انسان همه کمالات را بالقوه دارد و باید آن را به فعلیت برساند،و این خود اوست که باید معمار خویشتن باشد. (1)

فیلسوفان و متکلمان مسلمان به پیروی از قرآن،انسان را مرکب از جسم و روح دانسته و انسانیت انسان را به روح او پیوند می زنند. (2)در این نگاه،روح انسان جوهر قدسی مجرد است. (3)به نظر یکی از فیلسوفان معاصر،انسان«حی متأله»است.تعریف مشهور منطقی و فلسفی از انسان(حیوان ناطق)ناتمام است.در فرهنگ قرآن،نه حیوان جنس مشترک و نه ناطق،فصل ممیز انسان است.در تعریف نهایی انسان،نه از حیات حیوانی سخنی است و نه از تکلم عادی؛بلکه جنس حقیقی انسان«حی»بودن و فصل واقعی او«متأله»بودن است.تفاوت«حی»با حیوان در بقا و فناناپذیری است؛یعنی«روح»که جنبه اصلی وجود انسان را تشکیل می دهد،زنده جاوید است و«تأله»یعنی خداخواهی مسبوق به خداشناسی و ذوب در جریان خدایی است.تعریف جامعی که تمام انسان ها را پوشش می دهد این است که در درون آدمی ندای فطرت وجود دارد که او را به همواره به سوی خدای یکتا می خواند. (4)ایشان در جای دیگر«حیوان ناطق»را جنس و«حی متأله»را فصل انسان دانسته است. (5)

ص:117

بنابراین،در رویکرد توحیدی،انسان موجودی است که نباید در مرحله حیات طبیعی و حیوانی توقف نماید؛بلکه رسالت او این است که حیات جاودانی و خداخواهی فطری خود را به فعلیت برساند و مراحل تکامل را تا مقام خلافت بپیماید.

موحدان با رهایی از پندار فردگرایی و جامعه گرایی،به اوج عروج اندیشه توحیدی بار می یابند.انگیزه گفتار و کردارشان در زمینه های فردی و اجتماعی رنگ الهی می یابد؛چون در نگاه او هیچ رنگی بهتر از رنگ خدایی تجلی نمی یابد: ...صِبْغَةَ اللّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً... ؛چه کسی رنگش بهتر از رنگ خداست؟ (1)فقط در چنین جامعه ای است که ایثار و فداکاری تفسیر می شود.انسان موحد از حق خود می گذرد تا زمینه آسایش دیگران را فراهم سازد: ...وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ... ؛و دیگران را بر خود ترجیح می دهند،هرچند خود نیازمند باشد. (2)یعنی آنان نه تنها به استقرار«عدالت»می اندیشند،بلکه قله سرفراز«احسان»را نیز فتح می کنند؛زیرا این دستور خدای حکیم است: إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ.... 3 در مکتب توحیدی،فرد از خود می گذرد و ایثارگری می کند تا امکان کمال خود را فراهم سازد و روح خود را تعالی بخشد.به بیان دیگر،احسان و فداکاری،نه تنها نشانه اصالت جامعه در نظام غایی نیست،بلکه دلیلی بر اصالت فرد است؛یعنی در نظام غایی،برای تعالی روح خود باید به جامعه احسان کرد.به این ترتیب،در مکتب الهی،اصالت فرد معنای ویژه خود را بازمی یابد.پس در نظام فاعلی،انسان های برتر جامعه را

ص:118

می سازند و اصالت از آن آنهاست.در نظام غایی نیز اصالت از آنِ فرد است.

البته این سخنان در قلمرو مباحث اخلاقی و حقوقی مطرح است؛اما در نگاه فلسفی،در هر دو نظام فاعلی و غایی،اصالت فقط از آن خداست؛چون مبدء و منتهی اوست: هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ... . (1)با این اعتقاد،اصالت هرچیز جز خدا در نظام فاعلی با«اولیت حق»در تعارض است؛همان گونه که اصالت غیر خدا در نظام غایی با«آخریت ذات حق»هماهنگی ندارد. (2)

است.یک رویکرد با انکار این رابطه،اصالتی فراآفرینشی برای انسان قائل شده و او را بی نیاز از خالق می پندارد.در مقابل،رویکرد دیگری انسان را مخلوق خدا دانسته و او را در اصل خلقت و تداوم زندگی نیازمند خالق معرفی می کند.بدین ترتیب،دو رویکرد مادی و توحیدی نسبت به حقیقت جهان آفرینش شکل می گیرد که هریک برداشت خاصی از انسان دارند.رویکرد مادی،انسان را حیوان متکاملی می پندارد که آغاز و پایان زندگی وی محدود در دایره تولد و مرگ است.چنین رویکردی طبیعی است که حقوق بشر را نیز در همان دایره تعریف و تبیین می کند.در برابر،رویکرد توحیدی،به زندگی فراتر از جهان ماده می اندیشد و انسان را مخلوق خدا،دارای روح ماندگار و همواره نیازمند به خدا می شناسد.بدیهی است که در این رویکرد،حقوق بشر رنگ و بوی دیگری می یابد که حقوق بشر مادی نسبت به آن بیگانه است.

ص:120

در رویکرد دینی،حقوق جزئی از پیکره دین است و پیوند آن دو بسیار عمیق و ناگسستنی می نماید؛چون زمینه های اجتماعی و عوامل گوناگونی که حاکمیت یک نظام حقوقی را اقتضا می کند،در قرآن کریم به عنوان فلسفه تشریع دین،بعثت انبیا و ارسال کتاب های آسمانی مطرح است که خود،بیانگر اهمیت نظام حقوقی در ادیان آسمانی است.گویا وظیفه اصلی دین الهی،تحقق بخشیدن حاکمیت نظام حقوقی دین در جامعه بشری می باشد. (1)

با توجه به رویکردهای حقوقی معاصر،مسئله درون دینی یا برون دینی بودن حقوق بشر،از موضوعات قابل بحث و بررسی است.آیا حقوق بشر از موضوعات درون دینی است و تعریف آن از اهداف دین و رسالت پیامبران الهی است یا از مسائل برون دینی است که تبیین آن در صلاحیت و توانایی بشر است؟هدف درس حاضر،تبیین و بررسی دیدگاه ها پیرامون رابطه حقوق بشر با دین است.نخست،ضرورت دارد برداشت خود را از دین بیان کنیم؛زیرا تعیین بایستگی یا عدم بایستگی رابطه حقوق بشر با دین از یک سو،به دیدگاه اعتقادی حقوق دانان و از سوی دیگر،به دین مورد نظر بستگی دارد. (2)

چنان که فرمود: إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللّهِ الْإِسْلامُ... ؛دین در نزد خداوند،اسلام است. (1)و آیین غیر از اسلام پذیرفته نیست. (2)این حقیقت به صورت مکرّر در قرآن آمده است. (3)بنابراین،منظور از دین حقیقی در تمام زمان ها و مکان ها،اسلام است که معنای آن،تسلیم شدن در برابر بیانی است که از مقام ربوبی در مورد عقاید و اعمال یا درباره معارف و احکام صادر می شود؛ (4)زیرا انقیاد در قبال اعتقاد واقعی و اطاعت در مقام عمل به احکام الهی،در همه ادیان آسمانی مبنای دین داری دانسته می شود.وجه اطلاق آن بر دین محمد صلّی الله علیه و آله به دلیل کمال و تمام بودن آن است و در حقیقت روح همه ادیان آسمانی،اسلام است. (5)البته این امر با گوناگونی روش ها در وظایف جزئی غیر اساسی برای هر امتی،منافات ندارد.«ما برای هر قومی شریعت و طریقه ای قرار دادیم،و اگر خدا می خواست همه را یک امت قرار می داد،و لیکن چنین نکرد تا شما را به احکامی که فرستاد بیازماید». 6

اسلام به معنای گسترده تر آن«ایمان به خدای یکتا،فرشتگان،کتاب های الهی،پیامبران و روز رستاخیز»است. 7این اصل درباره همه مقررات،از جمله حقوق بشر صدق می کند.

ص:125

بنابراین کاربرد کلمه«ادیان»(به صورت جمع)یک تعبیر مجازی و ناظر به تعدد روش هاست؛زیرا وحدت در اصول و تفاوت در فروع،از ویژگی های ادیان الهی و آسمانی است. (1)

دین در اصل به معنای«جزا و پاداش»و«اطاعت از فرمان»است.در اصطلاح مذهبی،به مجموعه عقاید،قانون ها و آدابی اطلاق می شود که انسان در سایه آنها می تواند به سعادت دو جهان برسد و از لحاظ فردی،اجتماعی،اخلاقی و تربیتی در مسیر صحیح گام بردارد. (2)

در تفسیر المیزان،دو بیان مکمل همدیگر،در این زمینه ارائه شده است:

الف)دین،روش ویژه ای در زندگی دنیوی است که سعادت و صلاح دنیوی انسان را هماهنگ با کمال آخرتی و حیات حقیقی جاویدان او تأمین می کند؛از این رو لازم است که شریعت در برگیرنده قوانین و مقرراتی باشد تا بتواند به نیازهای دنیایی انسان پاسخ بگوید. (3)

ب)دین عبارت است از اصول علمی،سنن و احکام عملی که برگزیدن و عمل به آنها،تضمین کننده سعادت حقیقی انسان است؛از این رو لازم است که دین،با فطرت انسانی هماهنگ باشد تا تشریع با تکوین مطابقت یافته و به آن چه آفرینش انسان اقتضای آن را دارد،پاسخ بگوید؛چنان که مفاد آیه فطرت (4)نیز همین است. (5)

در بیان اول تأکید شده که دین،تأمین کننده سعادت دنیا و آخرت انسان است و

ص:126

در بیان دوم،با استناد به آیه فطرت،اصرار می ورزد که دین راستین،دینی است که با فطرت انسان سازگار بوده و نیازهای اصیل روحی و جسمی او را برآورده سازد.

سعادت حقیقی بشر،در صورتی تأمین می شود که در زندگی اش به برنامه و قانونی مترقی عمل کند و خواسته های دنیایی و نیازهای روحی و جسمی او،در حد معقول تأمین شود؛یعنی در پرتو حفظ رابطه دنیا و آخرت،اهداف دنیایی و آخرتی مرتبط به هم تعقیب شود: وَ ابْتَغِ فِیما آتاکَ اللّهُ الدّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیا وَ أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللّهُ إِلَیْکَ وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ ؛ (1)و در آن چه خدا به تو داده،سرای آخرت را جست وجو کن؛بهره ات را از دنیا فراموش منما و همان گونه که خدا به تو نیکی کرده است،نیکی کن و هرگز در زمین فساد منما که خدا مفسدان را دوست ندارد.

اسلام،جایگاه والایی به انسان بخشیده و همه نعمت های جهان را مسخر او قرار داده تا در راه رسیدن به کمال خود استفاده کند. (2)طبیعی است که چنین دینی،حقوق و تکالیفی را هماهنگ با فطرت بشر و نیازهای فطری انسان تدارک دیده باشد.

پس از تعریف دین،اینک دیدگاه های عمده در زمینه رابطه دین و حقوق بشر را بررسی می کنیم.

اما بر این پندارند که بشر در این گونه مباحث نیازی به دین ندارد،طبیعی است که نمی توانند به ضرورت دینی بودن حقوق بشر و تأثیرپذیری آن از دین نظر بدهند.چنانچه دین مورد نظر یک نظام حقوقی،فاقد احکام الزام آور اجتماعی باشد،باز نتیجه ای غیر از این نخواهد داشت.این گونه نظام های حقوقی،حقوق بشر را یک موضوع فرادینی پنداشته و مباحث حقوق بشری را به صورت مستقل و خارج از قلمرو دین مورد بحث و بررسی قرار می دهند.طرفداران این رویکرد در مباحث حقوقی به طور عام و حقوق بشر به طور خاص،هیچ گونه نظری به دین ندارند و می کوشند چالش های حقوق بشر را نه با یاری گرفتن از مبانی دینی،بلکه با بهره گیری از شاخص های علمی و تجربی نوین حل کنند.

نظام های حقوقی و حقوق دانانی که رویکرد تاریخی دارند،بر این پندارند که حقوق بشر محصول رویارویی تاریخی دو نیروی متقابل یعنی حامیان و ناقضان حقوق بشر است. (1)بزرگ ترین توفیقی که در این مبارزه پی گیر،نصیب طرفداران حقوق بشر و عالم بشریت شده،صدور اعلامیه حقوق بشر در قرن بیستم است. (2)منظور نویسندگان اعلامیه از کلمه حیثیت( The dignity) مقام و ارزش ذاتی و کرامت انسانی است که فراتر از حقوق می باشد؛یعنی افراد در دو چیز با یکدیگر برابرند:یکی از لحاظ ارزش و حیثیت ذاتی انسان و دیگری از لحاظ حقوقی که منشأ طبیعی دارد.حقوقی که با طبیعت انسان سرشته شده و برای همه یکسان است. (3)اصول و هنجارهای حقوق بشر جهانی ناظر به حقوق اساسی و بنیادینی است که از جمله حقوق ذاتی تلقی شده و با ابتنای بر کرامت و حیثیت انسان،جزئی از حقوق غیر

ص:128

قابل سلب افراد در مقابل دولت و جامعه تلقی شده است. (1)

برخی تلاش کرده اند تا این طرز تفکر را با رویکرد فلسفی تبیین کنند:

دین برای انسان آمده و همچون لباسی است متناسب که تمامی نیازها و توانایی های وی در آن لحاظ شده است.شناخت انسان در توان آدمی است و از طریق این شناخت می توان نیازهای بشر به دین و محدوده انتظارات وی را معین کرد.نیاز انسان به دین،دو دسته است:

1.نیازهایی که مربوط به بیرون از ساحت وجودی اویند که علوم و امکانات بشری دسترسی به این ساحت ها را ندارد؛

2.نیازهایی که بشر از طریق تجربه های بسیار خطرناک و سهمگین می تواند برای جستن راه رفع آنها دست به آزمون بزند؛ولی پس از آزمون،بخت و اقبالی برای نظاره نتیجه وجود ندارد.

بنابراین انسان شناسی بر دین شناسی مقدّم است.فهم ما از دین باید منطبق بر مبانی انسان شناسی پیشینی ما باشد.هر آن چه در دو حوزه یاد شده نباشد،داخل گوهر دین نیز نمی باشد.رسالت دین در باب حقوق انسان،صرفاًً بیان ارزش های کلّی است.

در این رویکرد،از برون به دین نگریسته می شود تا اهداف و قلمرو آن مشخص شود.طرفداران این دیدگاه مدعی اند که بر مبنای انتظاری که از دین داریم،می توانیم حدود و قلمرو دین را مشخص کنیم.انسان ها از دین چه می خواهند؟برای چه به دین رجوع می کنند؟چه چیزهایی در دین هست که ما را ناگزیر از مراجعه به دین می سازد؟

بنا براین،انسان قبل از مراجعه به دین،باید انتظارات خود را از دین مشخص سازد و پس از تعیین نیازهای اصلی و فرعی خود به سراغ دین برود.

انتظار ما از دین یعنی این که دین چه می تواند بکند...پیداست که تبیین توانایی های دین،منوط به تبیین گوهر دین است.این از یک سو.از سوی

ص:129

دیگر،نیازهای آدمی که او را محتاج به دین می کند؛دینی که نیازهای اصلی آدمی را(که ناکام مانده اند و در جای دیگر برآورده نمی شوند)برنیاورد،پذیرفتنی و خواستنی نیست.ازاین رو در تحدید انتظارات ما از دین،تبیین دو امر ضرورت دارد:یکی گوهر دین و دیگری آن دسته از نیازهای اصیل آدمی که در جای دیگر اشباع نمی شوند و تبیین این هر دو امر،خارج از دین صورت می گیرد. (1)

...تعیین انتظار بشر از دین،همواره تحول تاریخی می پذیرد؛یعنی آدمیان رفته رفته در طول تاریخ بهتر می آموزند که پرسش اصلی شان از خداوند و پیامبر چیست و کدام پرسش ها جنبه فرعی و ثانوی دارد. (2)

اینان می دانند که نگاه درون دینی را نمی توانند بکلی نفی کنند:

مدعای دین در این خصوص می تواند مُنبه(بیدار کننده)باشد؛یعنی برای پاسخ گفتن به آن پرسش،تئوری هایی در اختیار ما قرار دهد؛هرچند که تعیین صدق و کذب و تعیین اعتبار یا عدم اعتبار آن تئوری ها،در بیرون از قلمرو دین باید معلوم شوند.به بیان دیگر،سخنان دین در این باب،اگر چه جنبه اثباتی ندارند،اما فایده ایضاحی دارند. (3)

نوشته هایی از این گونه که بیان کننده نظریه فرادینی بودن حقوق بشر است،این پندار را القا می کند که برای دست یابی به حقوق بشر باید به تاریخی مراجعه کرد که بازگو کننده تلاش انسان برای احقاق حقوق خود می باشد.اسناد بین المللی حقوق بشر به مثابه جلوه تلاش مشترک بشر در طول تاریخ،مهم ترین منابع حقوق بشر به شمار می روند.

ارزیابی: در این رویکرد،اولا دین جنبه فردی و شخصی می یابد؛زیرا هر

ص:130

انسانی انتظارات و نیازهای خاص خود را از دین می طلبد؛ثانیا انسان در تشخیص نیازهای خود هرگز خطا نمی کند؛ثالثا انسان می تواند نیازهای اصلی و فرعی خود را تشخیص داده و دسته بندی کند؛رابعا انتظار انسان از دین،تأمین نیازهای اصلی است.

در این باره می توان پرسش هایی را مطرح کرد:آیا دین باید تابع انسان باشد یا انسان تابع دین؟اگر دین امری شخصی است،چه کسی باید پاسخ گوی نیازهای اجتماعی بشر باشد؟آیا تشخیص بشر در حوزه نیازها همواره صادق است و اشتباه نمی کند؟چه تضمینی بر صحت این ادعا وجود دارد؟ملاک نیازهای اصلی و فرعی انسان چیست؟چگونه انسان می تواند نیازهای اصلی و فرعی خود را تشخیص دهد و اشتباه نکند؟اصولا چرا از دین انتظار داشته باشیم که فقط پاسخ گوی نیازهای اصلی بشر باشد؟آیا انسان در تأمین نیازهای فرعی نیازی به دین ندارد؟آیا دین در مورد نیازهای فرعی نمی تواند نگاه عمیق تری داشته باشد و چگونگی اشباع آنها را دقیق تر مطرح سازد؟

مهم تر از همه آن که بر این مبنا دیگر نمی توان از دین انتظار قلمرو مشخصی را داشت؛چون دین نقشی ندارد.این تغییر انتظارات تاریخی بشر است که قلمرو هدایت دین را تعیین می کند.

این نوع نگاه به دین،جنبه پراگماتیستی دارد؛یعنی فرد پس از تشخیص نیازها و دردها برای تأمین نیازها و درمان دردهای خود به سراغ دین می رود؛نه آن که درد و درمان و نیاز و راه های رفع نیاز را از دین بخواهد.

افزون بر آن،این نوع نگاه به دین،از نظر معرفت شناختی نیز قابل نقد است؛چرا که طرفداران این نظریه،به حقانیت دین کاری ندارند و حق بودن را ملاک انتخاب دین نمی دانند؛بلکه دین را از این جهت می پذیرند که نیازهای اصلی بشر

ص:131

را تأمین کند.(دینی که نیازهای اصلی ما را برنیاورد،پذیرفتنی و خواستنی نیست.)به بیان دیگر،ملاک انتخاب دین،منفعت داشتن آن است،نه حقانیت آن.همان گونه که اصل پذیرش دین،تابع انتظارات انسان است،صدق و کذب تئوری های دین را نیز انتظارات و توقعات انسان تعیین می کند.

در رویکرد برون دینی،دینی قابل پذیرش است که هماهنگ با نیازهای تعریف شده انسان باشد.اگر ارکان یا اجزای دین با نیازها و انتظارات انسان منافات داشته باشد،مربوط به دین نیست،یا این که فهم بشر از دین غلط است و دین ناگزیر باید خود را با نیازهای بشر هماهنگ کند.طرفداران این رویکرد،سرانجام به برداشت حداقلی از دین می رسند و با نادیده انگاشتن بسیاری از مسائل دینی،عقل جمعی بشر ر ا عهده دار حل بیشتر مسائل می دانند.

مهم ترین ایراد این دسته از نظام های حقوقی و طرفداران نظریه فرادینی بودن حقوق بشر،غفلت از رابطه حقوق با جهان بینی توحیدی و عرفی انگاشتن حقوق بشر است.

ممکن است برخی تصور کنند که می توان بدون عنایت به جهان بینی و پیوند انسان با جهان،به تدوین حقوق بشر پرداخت؛چنان که حامیان همین اندیشه توافق نامه ای را تنظیم کردند و آن را«اعلامیه جهانی حقوق بشر»خواندند.اینان خواسته یا ناخواسته از این حقیقت غفلت ورزیدند که امضای چنین توافق نامه ای هرگز به صلاح و سود همه یا بیشتر مردم جهان نیست.حق همانند آداب و رسوم سنت های ملی نیست که در زمره اعتباریات محض قرار گرفته،نزد ملت های گوناگون متفاوت باشد.اصولا وظیفه دینِ حق این نیست که امور متفاوت بر حسب اقلیم ها و فرهنگ های گوناگون مانند نوع و رنگ لباس یا سبک غذای مردم را بیان کند؛بلکه رسالت دینِ حق،بیان خطوط کلّی زندگی و زیربناهای حیات

ص:132

انسان،به طور عام و بدون در نظر گرفتن اختلاف ها و عوارض است. (1)

از دیدگاه شهید مطهری رحمه الله،تأثیر عقاید کلی یک مکتب در باب انسان،عالم،حیات و هستی،بر اعتقاد به نوع علاقه بین انسان و سایر موجودات،امری قطعی و تردیدناپذیر است.مثلا بنا بر فلسفه های مادی،علاقه غایی بین انسان و مواهب عالم معنا ندارد؛چون علاقه غایی این است که بگوییم آفرینش مواهب عالم برای انسان است و این فرع بر پذیرش حاکمیت یک نوع شعور کلی بر نوامیس عالم است و آن شعور کلی،علاقه غایی میان اشیاء را تنظیم و تبیین کرده است.بنابر جهان بینی اسلامی،علاقه غایی بین انسان و مواهب عالم،در متن نقشه کلی خلقت طراحی شده است؛به گونه ای که اگر انسان جزو این نقشه نبود،این نقشه شکل دیگری داشت.در بیان قرآن کریم،پیش از آن که بشر بتواند فعالیتی بکند و دست به کاری بزند و پیش از آن که دستورهای دین به وسیله پیغمبر به مردم اعلام شود،یک نوع علاقه و ارتباط بین انسان و مواهب خلقت بوده و این مواهب متعلق به انسان و حق انسان است؛مثل این که می فرماید: ...خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً... ؛خدا هرچه در زمین است،برای شما آفرید. (2)وَ لَقَدْ مَکَّنّاکُمْ فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِیها مَعایِشَ قَلِیلاً ما تَشْکُرُونَ ؛شما را در زمین استقرار بخشیدیم و در آن برای شما موهبت هایی قرار دادیم که مایه زندگی شماست،اما شما کمتر قدردان این نعمت هستید. (3)

قطع نظر از تصریح قرآن کریم،خود نظام خلقت بیانگر علاقه غایی میان انسان و مواهب عالم است.پس این حق را قانون خلقت و آفرینش که مقدم بر قانون شرع است،قرار داد و چون هر دو از جانب خداوند است،قانون دین با قوانین فطرت

ص:133

هماهنگ است.به همین دلیل قرآن کریم دستور می دهد: فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّهِ... ؛روی خود را به سوی این دین ثابت نگه دار؛این دین مبنای محکم و خلل ناپذیر دارد و آن فطرت و سرشتی است که خداوند مردم را بر آن سرشت آفریده و قانون آفرینش تغییر ناپذیر است. (1)

البته علاقه غایی میان انسان و مواهب طبیعی،رابطه ای کلی و عمومی است؛از آن نظر که کسی بالفعل،حق اختصاصی ندارد.همه مردم چون مخلوق خدا و فرزند این زمین و آب و خاک هستند،حقی بر عهده این زمین دارند؛اما استیفای این حق مرحله دوم است.در این مرحله است که حق و تکلیف انضمام می یابد و حقوق در اثر اجرای تکلیف و وظیفه،فعلیت پیدا می کند و هر کسی به حق اختصاصی خود می رسد؛چنان که فرمود: ...هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها فَاسْتَغْفِرُوهُ... ؛او[خدا]شما را از زمین آفرید و از شما خواست که زمین را آباد کنید؛پس از سرکشی بازگردید و از خداوند آمرزش بخواهید. (2)یعنی برای فعلیت حق،تنها خلقت انسان از زمین کافی نیست؛بلکه آن چه که حق را به فعلیت می رساند،فعالیت و عمران و احیای زمین،یعنی انجام تکلیف است.تا این تکلیف عملی نشود،حق به فعلیت نمی رسد؛چون عقل و اختیار خدادادی دایره عمل انسان را وسعت بخشیده و حق انسان را دو مرحله ای کرده است.نظام زندگی انسان با سایر جانداران فرق دارد.آنها به حکم غریزه زندگی می کنند.فرزند زمین بودن برای اثبات حق آنها کافی است؛اما انسان به دلیل داشتن نیروی عقل و اراده،تا به تکلیف خود عمل نکند،نمی تواند از حق خدادادی خود استفاده کند. (3)

ص:134

هدف و آن کمال نهایی انسان است.

2.جامعیت دین: جامعیت دین را از طریق جامعیت قرآن و روایات ناظر به این مسئله،می توان اثبات کرد.تبیان بودن قرآن که در آیات متعددی (1)تأکید شده است،می تواند در این بحث راه گشا باشد.هدف نهایی دین،انسان سازی است که در این زمینه چیزی را فروگذار نکرده است.افزون بر آیات،روایات متعددی بیان کننده جامعیت دین است که در جای مناسب مورد بحث قرار خواهد گرفت.

3.خاتمیت دین: اثبات این مسئله که اسلام کامل ترین و آخرین دین آسمانی است نیز ما را در تعیین قلمرو دین کمک می کند.در بیان قرآن کریم،اسلام آخرین دین آسمانی است و دین الهی با بعثت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله نهایی شده است: ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَ لکِنْ رَسُولَ اللّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ وَ کانَ اللّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً . (2)

در این نگاه،هدف از تشریع دین،بیان علوم و حقایقی است که دارای دو ویژگی زیر باشد:

الف)حقایقی که هدایت و سعادت انسان در گرو آنهاست؛به گونه ای که اخلال در آنها سبب نقض غرض بعثت پیامبران شود.

ب)دسترسی به حقایق مزبور با روش های عادی معرفت امکان پذیر نباشد.

با ویژگی اوّل،علوم و معارفی که هدایت و سعادت انسان در گرو آنها نیست خارج می شوند؛مانند فیزیک،شیمی و ریاضی.با ویژگی دوم،معارفی که با روش های عادی معرفت دست یافتنی هستند،خارج می گردند؛مانند علم پزشکی و مانند آن. (3)

ص:136

حقوق بشر از جمله موضوعاتی است که دارای دو ویژگی مزبور است؛یعنی هم هدایت و سعادت انسان ها در گِرو شناخت و رعایت آن است و هم با روش های عادی شناخت دست نایافتنی است.از این رو،حقوق بشر در قلمرو انتظار بشر از دین قرار می گیرد؛یعنی تبیین آن را باید جزء انتظارات بشر از دین دانست.

مستحکمی استوار نیست.گویی مبنای تهورآمیز نظریه های آن بر باتلاقی افراشته شده و همانند ساختمانی است که بر ستون هایی استوار شده که درون باتلاقی فرو رفته اند؛اما نه به سوی شالوده ای طبیعی و معلوم،و اگر از فرو بردن عمیق تر ستون ها بازمی ایستیم،از آن رو نیست که به زمین رصینی[استوار و ثابت]رسیده ایم؛بلکه ما فقط وقتی توقّف می کنیم که راضی شده باشیم ستون ها برای تحمّل ساختمان،دست کم اکنون به اندازه کافی مستحکم هستند. (1)

دلیل دوّم: وجود برخی مقدّمات از جمله شناخت نظام هستی،و تشخیص نیازهای کاذب از نیازهای واقعی،برای تعیین حقوق بشر لازم است.با توجّه به محدودیت توان شناخت انسان،شناخت چنین اموری حتی برای خردمندان،بدون کمک وحی ممکن نیست.بنابراین،تعیین حقوق بشر به وسیله خود آدمی،نمی تواند کامل و تمام باشد. (2)

دلیل سوم: تعیین حقوق جهانی برای بشر،مبتنی بر وجود اصولی است که فراتر از برداشت انسان ها باشد؛چرا که انسان ها به دلیل اختلاف علاقه ها،سلیقه ها و آداب و رسوم نمی توانند به وحدت نظر برسند.بنابراین،وجود مرجعی مشترک که در تعیین موارد بتوان بدان استناد کرد،در صورتی امکان دارد که فراتر از قرارداد و نظر انسان ها باشد. (3)

دلیل چهارم: در بینش توحیدی،خداوند هستی محض و عالم مطلق است.همه عالم از او نشأت گرفته و در هستی خود وابسته به اوست.علم خداوند نسبت به نظام هستی تامّ و کامل است.او خالق انسان است و به تمامی ابعاد حیات آدمی،

ص:138

توانایی ها،نیازمندی ها و استعدادهای وی آگاه است.بنابراین،تنها خداوند است که راه سعادت و مسیر کمال آدمی را می داند و قادر به هدایت وی می باشد. (1)از این رو دین به عنوان دستورالعمل و تعالیمی که از ناحیه خداوند برای هدایت و کمال انسان آمده،شامل تعالیمی درباره حقوق او نیز خواهد بود. (2)

از مجموع این ادلّه چهارگانه،به این نتیجه می رسیم که علوم بشری از شناخت تامّ و جامع انسان عاجز است و انسان در این زمینه نیازمند منبعی فراتر از خود است؛منبعی که از خالق انسان سرچشمه می گیرد و این،همان وحی الهی است که در قالب متون دینی در اختیار مردم قرار گرفته است.بنابراین،از نظر عقلی حقوق بشر در قلمرو انتظارات بشر از دین قرار می گیرد.

علاّمه طباطبایی رحمه الله در تفسیر آیه شریفه می نویسد:

مراد از شیء کوتاهی های گوناگونی است که نفی شده است و خلاصه معنا این که چیزی نیست که رعایت حال آن واجب و قیام به حقّ آن و بیان آن لازم باشد؛مگر این که ما آن را در این کتاب رعایت نموده و در امر آن کوتاهی نکرده ایم؛پس کتاب ما تامّ و کامل است. (1)

منظور از«کتاب»در این دسته از آیات«قرآن کریم»است.روایات متعددی بر این حقیقت اشاره دارند:

امام صادق علیه السلام فرموده اند:خداوند در قرآن برای هر چیز،روشنگری نموده است.به خدا قسم که هیچ چیز از نیازمندی های بندگانش را رها نکرده است؛به گونه ای که هیچ بنده ای نمی تواند بگوید ای کاش در این باره در قرآن چیزی آمده بود،مگر آن که خداوند در آن باره چیزی فرستاده است. (2)

و نیز از ایشان نقل شده است:خداوند هیچ حلال و حرامی را به وجود نیاورده،مگر این که دارای مرزی همانند مرز خانه است.پس آن چه از راه است،از آنِ اوست و آن چه از خانه است،از آنِ اوست؛حتی تاوان یک خراش و جز آن،و تنبیهاتی به اندازه یک تازیانه و نیم تازیانه. (3)

امام باقر علیه السلام فرموده اند:خداوند هیچ چیز از آن چه را امّت بدان نیازمند بوده،ترک نکرده است،مگر آن که در کتابش نازل فرموده و برای پیامبرش

ص:140

روشن ساخته و برای هرچیز حدّ و مرزی نهاده است و بر آن دلیلی که بدان دلالت کند،قرار داده و هر آن کس را که از این مرز پا فراتر گذارد،مجازاتی مقرّر نموده است. (1)

در کتاب های حدیثی،روایات متعددی با این عنوان«هیچ چیز و مسئله ای نیست،مگر این که اصول آن در کتاب و سنّت هست»گردآوری شده است. (2)

افزون بر آن،در آیات متعددی از این کتاب آسمانی،«انسان»موضوع قرار گرفته است که خود بیانگر توجه اسلام به شناخت حقیقت انسان است:

«آیا انسان نمی داند که ما او را از نطفه ای بی ارزش آفریدیم؟!او(چنان صاحب قدرت و شعور و نطق شد که به مخاصمه آشکار با ما برخاست». (3)

«ما انسان را در بهترین صورت و نظام آفریدیم». (4)

«خداوند رحمان،قرآن را تعلیم فرمود،انسان را آفرید،و به او بیان آموخت». 5

«ما انسان را از عصاره ای از گل آفریدیم». 6

«ما انسان را از نطفه مختلطی آفریدیم و او را می آزماییم(بدین جهت)او را شنوا و بینا قرار دادیم». 7

ص:141

«ما انسان را آفریدیم و وسوسه های نفس او را می دانیم و ما به او از رگ قلبش نزدیک تریم». (1)

«یقینا انسان حریص و کم طاقت آفریده شده است؛هنگامی که بدی به او رسد،بی تابی می کند و هنگامی که خوبی به او رسد،مانع دیگران می شود». (2)

«به یقین انسان طغیان می کند از این که خود را بی نیاز ببیند». (3)

نمی تواند حقیقت انسان،نیازهای واقعی و کمال حقیقی بشر را تبیین کند.انسان در این امر نیازمند منبعی فراتر از خویش است.شناساندن حقیقت انسان،استعدادها،نیازها و از همه مهم تر فلسفه آفرینش بشر،از جمله اهداف مهمّ دین و بعثت پیامبران الهی است.حقوق بشر از جمله حقایقی است که در قلمرو انتظارات بشر از دین قرار می گیرد.نظام های حقوقی دینی،حقوق بشر را بر پایه توانمندی ها،استعدادها،نیازها و کمال نهایی انسان تعریف می کنند.مهم ترین ایراد طرفداران نظریه فرادینی بودن حقوق بشر،غفلت از پیوند ناگسستنی انسان با خدا و نادیده انگاشتن حقوق بشر با جهان بینی توحیدی است.

ص:143

ص:146

جهانی حقوق بشر آمده است،نشان دهنده اهتمام تدوین کنندگان حقوق جهانی بشر از دیدگاه غرب می باشد.این نگرش سبب شده تا اسناد حقوق بشری غربی،به ویژه«اعلامیه جهانی حقوق بشر»انسان گرایی را به مثابه یک اصل نظری مورد توجه قرار دهد.بدیهی است که در چنین فضایی،فقط انسان و حقوق و آزادی های فرد قابل درک و تبیین است.

آیا انسان مورد نظر اعلامیه جهانی حقوق بشر،همان حیوان متکاملی است که بر مبنای قوانین ناآگاه طبیعت به دنیا آمده و پس از مدتی زندگی بی هدف در روی زمین،تخریب طبیعت،درگیر شدن با همنوعان خود و عشق به لذت و منفعت پایان ناپذیر نابود می شود و دیگر هیچ؟یا انسان همان موجود ارزشمندی است که برابر نظریه ادیان حقه الهی،بر اساس حکمت بالغه خداوندی آفریده شده و به سوی هدفی از پیش تعریف شده سیر می کند؟

غرب،نخست جهان اروپاست.این بخش از جهان تنها بخشی است که هرگز در آن دیانت بزرگی پیدا نشده است.انتخاب غرب این بود که جهان را به تملک درآورد و با طبیعت همچون فاتح رفتار کند.بارزترین این اثبات اراده معطوف به قدرت بشر غربی،در قرن پنجم است.چنان که«پرومته در داستان«پرومته در زنجیر»اثر اشیل (1)گفت:«دانایی من،هنرها و ابزارها را برای بشر به ارمغان آورده»و نیز با صدای بلند اعلام کرد:«من از همه خدایان متنفرم!». (2)

بشر غربی بدین سان از طبیعت جدا می شود.او می خواهد دیگر جزو این طبیعت نباشد؛بلکه سرور و مالک آن باشد.این بشر غربی خویشتن را از ساحت

ص:148

الهی اش،یعنی از گشودگی به انواع ممکن آینده که همانا اعتقاد به ماورائیت است و از غایت الهی انسان،انسانی که خود را مسئول کلیت جهان می داند و مقهور سیطره الهی،محروم می کند.دیگر هدفی جز هدف های«من کوچک»فردی و امیال آن برای خود نمی شناسد.

این بشر«تک ساحتی»که از خدا بریده است،با آمدن سوفسطائیان به«معیار همه چیز»تبدیل می شود.سوفسطائیان بشر را چنین تعریف می کنند:«شدیدترین امیال ممکن داشتن و وسایل ارضای آنها را یافتن».تلقی کنونی رشد کورکورانه در غرب بر مبنای همین مثله شدگی و انحراف بشری نهاده شده است. (1)

نتیجه چهار قرن سلطه انحصاری غرب،از قرن شانزدهم تا میانه قرن بیستم،تحمیل الگوی فاوستی (2)فرهنگ غربی،یعنی نوعی تلقی«تک ساحتی»از بشر به عنوان موجودی محکوم به علم گرایی،پوزیتیویستی و یکسره در خدمت تکنیکی که خود آن در خدمت اراده معطوف به رشد کمی بی پایان تولید و مصرف،از ویژگی های ذاتی آن است.بلندپروازی دکارتی و فاوستی سلطه بر طبیعت و اثبات ابر قدرتی بشر،به نتایج معکوس انجامید:

الف)نوعی از روابط با طبیعت که طبیعت را در حد مخزن مواد اولیه و انبار زباله های صنعتی کاهش می دهد و به مهار کردن طبیعت،بلکه به تمام کردن منابع آن و ویران کردن محیط زیست بشر انجامید.

ب)نوعی از روابط با بشر که او را فقط تولید کننده و مصرف کننده یا

ص:149

شهروند مجرد،کاهش می دهد و سبب شده است که جوامع غربی همواره میان نوعی فردگرایی جنگل و توتالیتاریسم حاکم در کنام موریانه ها،در نوسان باشند.

ج)نوعی از روابط با آینده که جمعی از آینده شناسان پوزیتویست،آن را تنها بر اساس استنتاج تکنولوژیکی از اوضاع گذشته و حال و تعمیم دادن نتایج آن به آینده،طراحی کرده اند،به این جا انجامیده که هر گونه تفکر در باب مقاصد خاص بشری کنار گذاشته شود و بشر از ساحت ویژه بشری اش محروم گردد و دیگر راهی به ماورائیت،به امکان دائمی گسست از گذشته اش برای میسر گردانیدن پیدایش شاعرانه صوری از حیات تازه و بدیع نداشته باشد. (1)

در این نگاه،انسان جانداری است که هیچ گونه عظمت و کمالی ندارد.حیوان خودخواهی که همه هستی را برای خود می خواهد و همواره در راستای تحقق شعارهای قدرت طلبانه و استکباری نظیر«من هدف و دیگران وسیله»و«هدف وسیله را توجیه می کند»تلاش می کند.مسئله قابل توجه آن که در سراسر اعلامیه و اسناد مکمل آن،حتی یک بار،به برتری فضیلت و تقوا و تشویق و تحریک انسان ها به کسب آنها،اشاره نشده است.در صورتی که بدون فضیلت و تقوا برای انسان ها هیچ گونه حیثیت و کرامت و شرافت و ارزشی نمی توان اثبات و قابل پذیرش ساخت. (2)

شاخصه های تفکر اومانیستی توجه و اعتنای بیش از حد به شأن و مقام انسان است.اومانیسم سکولار در تداوم این روند،نقش خداوند را نادیده انگاشته و انسان را به جای خدا می نشاند.جهان بینی مادی،طبیعت گرایی،اصالت روش علمی و غایت قرار دادن انسان،بن مایه تفکر اومانیسم سکولار است که نوع

ص:150

نگرش سکولاریستی نسبت به حقوق انسان را شکل می دهد.اومانیست ها می گویند وظیفه عمده دموکراسی پاسداشت حق حاکمیت مردم است و برای تأمین انسجام اجتماعی باید از فعالیت های دینی مسالمت آمیز حمایت کرد.اومانیست ها با ترویج اندیشه پلورالیستی،این روحیه و فضا را در جامعه فراهم می آورند تا نگره های مختلف در کنار هم به سر برده و همدیگر را تحمل کنند.

همه اومانیست ها بر حقوق و آزادی هایی که در اسناد بین المللی حقوق بشر بیان شده،توافق دارند.اومانیست های سکولار بر حقوق و آزادی های شخصی تأکید بیشتری دارند.آنها حتی از حقوقی مانند سقط جنین،اُتانازی، (1)هم جنس بازی،خودکشی،اعتیاد و...نیز دفاع می کنند و می گویند:این حق شخصی فرد است که در حریم خصوصی خویش آزاد باشد و هرگونه خواست عمل کند.

اگر جهان،همین جهان طبیعی و انسان نیز بخشی از آن باشد و غایتی در کار خلقت نباشد،انسان به خود وانهاده شده و زندگی وی محدود در دایره تولد و مرگ باشد،پس بایستی تا حد ممکن از لذت های مختلف بهره بگیرد و محدود کردن انسان،امری غیر عقلانی خواهد بود؛به ویژه که به دلیل محدودیت،فرصت جبران نیز وجود ندارد.

پرسش های متعددی ممکن است به ذهن برسد:قلمرو حقوق و آزادی های فردی تا کجاست؟اخلاق و کرامت انسانی از چه جایگاهی برخوردار است؟آیا حقوق و آزادی های فردی در پرتو اخلاق و کرامت انسانی باید تعریف شود یا برعکس؟آیا به

ص:151

بهانه دفاع از حقوق و آزادی های فردی می توان اخلاق و کرامت انسانی را نادیده گرفت؟سرانجام،حقوق و اخلاق مکمل یکدیگرند یا ناقض یکدیگر؟

جاودان و نامیرا»است. (1)منظور همان اصول حقوق طبیعی است که تا قرن شانزدهم میلادی رنگ مذهبی داشت.از آن زمان حقوق طبیعی خردگرایانه مبتنی بر اصول زیر،پدیدار گشت:

الف)نظامات حقوقی و دولتی باید با اصول عقل هماهنگ باشند.

ب)انسان دارای حقوق فطری است که باید از سوی دولت ها محترم شمرده شود.

ج)سلطه سیاسی،معلول اراده پروردگار نیست؛بلکه مبتنی بر توافق انسان هاست. (2)

نظریه حقوق طبیعی در شکل اولیه و اصلی خود مورد و کیفیتی قوی درباره وجود حقوق فردی فراهم کرد.انسان ها با این حقوق متولد می شوند و همانند کالبدهای ما بخشی از لوازم و تجهیزات آغازین ما هستند.این حقوق ذاتی،غیر قابل واگذاری و غیر قابل الغا و بطلان هستند.دوم این که حقوق طبیعی پیشا اجتماعی هستند.این حقوق ساخته هیچ گونه تمهید اجتماعی،پیشرفت تاریخی یا اختراع و تدبیر سیاسی نیستند.کاملا برعکس،جوامع سیاسی ممکن است دقیقا به منظور حصول اطمینان از بازشناسی و تحمیل حقوق طبیعی ایجاد شوند.سوم این که حقوق طبیعی مطلق هستند و بر هر ملاحظه دیگری که ممکن است منکر اعتبار و قابلیت اعمال یا حیطه آن شود،تفوق دارد.این حقوق غیر قابل مذاکره اند،نمی توان چیزی از آن کاست،آن را به مصالحه و مخاطره انداخت یا کاهش داد.چهارم این که حقوق طبیعی،جهان شمولند.این صفت مطلقا پیامد منسوب کردن این حقوق به مردم به عنوان لوازم و تجهیزات طبیعی ایشان است.بنابراین،همه انسان ها بدون توجه به زمان و مکان،دارای این حقوقند.هیچ گونه

ص:154

تغییر و انحراف منطقه ای،فرهنگی،ملی یا تاریخی نمی تواند تحمل شود. (1)

همان چیزی که نقطه قدرت این روایت یا جلوه حقوق بشر است،نقطه ضعف آن نیز به شمار می رود.یک نظریه هرچه غیر قابل انعطاف تر باشد،قابلیت تطابق آن با اوضاع و احوالی که نمی تواند یا نمی خواهد آن را پیش بینی کند،یا با بی ثباتی های داخلی و تنش هایی که مانع یافتن راه حل های ساده باشد،کمتر می شود.در نظر برخی نظریه پردازان صفات و خصوصیات حقوق طبیعی،واهی و پوچ هستند؛زیرا صراحت آنها موجب تضاد می شود و سختی پوشش آنها تلاش هایی را که برای جرح و تعدیل و وفق دادنشان می شود،فرو نشاند. (2)

خردباوری علمی که بر اساس آن،انسان به شناخت توانمندی ها،احساسات و نیازهای خویش توانا می باشد،از نظر متفکّران دینی نمی تواند انسان را به شناخت جامع و تامّ از خود رهنمون سازد.روش علمی شناخت،به دلیل محدودیت های آن،در قالب استقراگرایی و ابطال پذیری،صرفاً دارای ارزش عملی است و در مقام عمل می تواند سودمند باشد،اما از واقع نمایی و بیان حقیقت نظام هستی عاجز است.تبیین«پوپر»،فیلسوف و متفکّر نامدار غرب بیانگر این مدعاست:

بدین سان بنیاد تجربی علم عینی هیچ چیز مطلقی ندارد.علم بر اساس مستحکمی استوار نیست؛گویی مبنای تهورآمیز نظریه های آن،بر باتلاقی افراشته شده و همانند ساختمانی است که بر ستون هایی استوار شده که درون باتلاقی فرو رفته اند؛اما نه به سوی شالوده ای طبیعی و معلوم،و اگر از فرو بردن عمیق تر ستون ها بازمی ایستیم،از آن رو نیست که به زمین رصینی[استوار و ثابت]

ص:155

رسیده ایم.ما فقط وقتی توقّف می کنیم که راضی شده باشیم.ستون ها برای تحمّل ساختمان،دست کم اکنون به اندازه کافی مستحکم هستند. (1)

گنون فردگرایی را چنین به تصویر کشیده است:

فردگرایی یعنی نفی هرگونه اصل عالی و برتر از فردیت و در نتیجه محدود کردن تمدن در جمیع شئون به عواملی که جنبه انسانی صرف دارند...فردگرایی یعنی خودداری از پذیرفتن اقتداری برتر از فرد و نیز معرفتی برتر از عقل استدلالی(عقلانیت فردی). (1)

بدین ترتیب،در اندیشه فردگرایی که فرد انسانی کانون ارزش ها تلقی می شود،فرد بیش از«نوع»ارزش می یابد و بر جامعه مقدم است.همه حقایق از جمله دین،امری نسبی و تابع خواست فردی است و حقوق بشر نیز خاستگاه فردی دارد.

بنیان عینی دیگری برای احکام ارزشی بود. (1)جدایی میان دانش و داوری ارزشی،هر نوع امکان روا داشتن ارزش های اخلاقی الزام آور کلی را از بین برد.این روایت از دین گریزی و اخلاق ستیزی نوین به نام«پوزیتویسم»شناخته شد.در رهیافت پوزیتویستی،احکام و قضاوت های افراد دو گونه تلقی می شود:

الف)احکام و قضاوت های عینی که ناظر به جهان واقعی و خارج است.هدف،توصیف حوادث و امور گذشته،حال یا پیش بینی آینده است.قضاوت های علمی بهترین نوع این دسته از قضاوت ها به شمار می روند.کار علم توصیف و شناخت جهان هستی است.

ب)احکام و قضاوت های ارزشی که چیزی جز بیان احساسات و عواطف و آرزوها و خواسته های ما نیستند.از این رو،آنها پایه عینی نداشته،صرفا ذهنی به شمار می روند.

بر اساس این نگرش،میان واقعیت و ارزش،شکافی پر نشدنی وجود دارد.میان«هست ها»و«بایدها»تفاوت ماهوی وجود دارد.از هست ها هرگز نمی توان بایدها را استخراج کرد.درست به همین دلیل،علم و اخلاق نیز در گوهر،با یکدیگر متفاوتند.موضوع علم«هست ها»و موضوع اخلاق«بایدها»است. (2)

شناخت دقیق اصول مزبور امکان پذیر نیست.اومانیسم،خویشتن مالکی،فردگرایی،خردبسندگی و علم گرایی،مهم ترین اصول نظری حقوق بشر غربی را تشکیل می دهند.

اومانیسم یا اصالت انسان،یکی از بنیان های مهم نظری حقوق بشر غربی است.تکرار واژه«انسان»در مقدمه اعلامیه جهانی حقوق بشر و دیگر اسناد حقوق بشری،دلیل بر مدعاست.شاخصه تفکر اومانیستی توجه بیش از حد به مقام انسان است.اومانیسم سکولار در تداوم این روند،نقش خداوند را نادیده انگاشته و انسان را به جای خدا می نشاند.جهان بینی مادی،طبیعت گرایی،اصالت روش علمی و غایت قرار دادن انسان،بن مایه تفکر اومانیسم است که نوع نگرش سکولاریستی نسبت به حقوق انسان را شکل می دهد.همه انسان گرایان بر حقوق و آزادی هایی که در اسناد بین المللی حقوق بشر بیان شده،توافق دارند،اما اومانیست های سکولار بر حقوق و آزادی های شخصی مانند سقط جنین،اُتانازی،هم جنس بازی،خودکشی،اعتیاد و...تأکید بیشتری می ورزند.به اعتقاد آنها،این حق شخصی فرد است که در حریم خصوصی خویش آزاد باشد و هرگونه خواست عمل کند.

اصل«خویشتن مالکی»نیز از اصول نظری حقوق بشر غربی است که نقطه مقابل«خدامالکی»قرار می گیرد.رویکرد کلی حاکم بر اعلامیه نشان می دهد که اعتقاد به خدا به مثابه مبدأ هستی،هیچ جایگاهی در تدوین حقوق بشر ندارد.آزادی طبیعی بشر ایجاب می کند که انسان از هرگونه قدرت ماورای زمینی رها باشد و از هیچ اقتدار قانونی دیگری جز قانون طبیعت پیروی نکند؛چون زندگی هر فرد،دارایی خود اوست و به خداوند،جامعه یا دولت تعلق ندارد و می تواند با آن هر طور مایل باشد،رفتار کند.به بیان دیگر،فردی که موضوع حقوق بشر است،در اصل مالک

ص:159

شخص خویشتن و استعدادهایی است که برای آن،تعهدی به جامعه ندارد.لیبرال مسلکی،خدانشناسی و لذت طلبی در سیاست از پیامدهای این شیوه تفکر است که بارزترین خصیصه عصر مدرنیته را نیز به تصویر می کشد.

لازمه اومانیسم و خویشتن مالکی،فردگرایی است که بر اساس آن،فرد نه تنها غایت دور یا نزدیک نظم اجتماعی،بلکه وسیله بی واسطه کمال یافتگی خویش نیز تلقی گردید.فردگرایی هستی شناختی،مبنای فلسفی لازم برای فردگرایی اخلاقی و سیاسی را ایجاد کرد.

خودکفایی عقلی،از دیگر اصول نظری حقوق بشر در عصر انسان گرایی و خویشتن مالکی است که بر اساس آن،عقل جانشین وحی می گردد.دوره وحی به سر آمده و دوره عقل حسابگر آغاز می شود.در این دوران،شناخت حقیقت،دیگر به منزله شناخت حقیقت الهی تلقی نمی شود؛بلکه برای ارزیابی و نقد ارزش های پذیرفته شده در رویکرد دینی است؛چون حقیقت برای روشن فکر،دیگر به صورت ایمان مطرح نیست.خردگرایی به معنای رد هرگونه تمسک به باورهای دینی،و تأکید بر نقش عقل در سامان دهی روابط اجتماعی است.

به تبع خردبسندگی عقلی در غرب،علم و دانش نیز در تقابل با دین و ارزش های دینی،به مثابه اصل نظری حقوق بشر مطرح گردید.مسئله ای که در برابر روشنگری قرار داشت،یافتن بنیان عینی دیگری برای احکام ارزشی بود.جدایی دانش و ارزش،زمینه الزام آوری ارزش های اخلاقی و دینی را از بین برد.دین گریزی و اخلاق ستیزی به نام علم گرایی در غرب،در قالب اندیشه«پوزیتویستی»تجلی یافت.

ص:160

کلّ نظام هستی منشعب از وجود محض و یکتای الهی است،اما ضرورت وجود او از ناحیۀ خودش می باشد.خداوند هستی محض،دارای جمیع کمالات و به دور از جمیع نقایص است.تعبیر فلسفی«توحید در وجوب وجود»ناظر به همین معناست. (1)

اعتقاد به اصل توحید،به رغم تفاوت برداشت ها،مورد تأکید و احترام همه ادیان توحیدی و مذاهب اسلامی است. (2)هر برداشت و تفسیری از انسان و جهان که به انکار این اصل بیانجامد،در تعارض با بینش توحیدی اسلام خواهد بود.قرآن کریم به انسان توصیه می کند: وَ لا تَدْعُ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلاّ وَجْهَهُ لَهُ الْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ ؛معبودی دیگری با خدا مخوان،که هیچ معبودی جز او نیست؛همه چیز جز ذات(پاک)او فانی می شود؛حاکمیت تنها از آن اوست،و همه به سوی او بازگردانده می شوند. (3)

خداجویی،امری فطری و حق هر انسان جوینده کمال است.این ارتکاز عقلایی است که زندگی بشر را خدامحور قرار داده و مانند سایر اصول فطری ریشه در فطرت انسان دارد: فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النّاسِ لا یَعْلَمُونَ ؛ (4)پس روی خود رامتوجه آیین خالص پروردگار کن؛این فطرتی است که خداوند انسان ها را بر آن آفریده؛دگرگونی در آفرینش الهی نیست؛این است آیین استوار،ولی بیشتر مردم نمی دانند.

بر این اساس،حقوق بشر که خاستگاه مشترک با اصل توحید و فطرت

ص:164

خداجویی انسان دارد،نمی تواند ناقض این اصل باشد.هر نوع تفسیر الحادی از حقوق بشر می تواند آن را از حالت فطری خارج سازد.تصور فطرت چندگانه برای انسان،امری غیر منطقی و در تعارض آشکار با اصل وحدت سرشت بشری است؛چنان که هر نوع اجرای حقوق بشر به اشکال الحادی و حتی در بسترهای اجتماعی غیردینی(لائیک)موجب می گردد که از سرشت اصلی خود به دور مانده و جواب گوی خواسته های بشری نباشد. (1)

در رویکرد اسلامی،انسان فطرتا خداجوست و حقوق بشر نیز هماهنگ با این فطرت خدایی است و هرگز تفسیر یا شیوه اجرای مخالف آن را برنمی تابد.

عقل بسندگی و علم محوری که بنیادی ترین اصل دوران جدید است،به دلیل نفی جهان فرامادی و انکار موجودی برتر از انسان(خدا)که با روش حسی و تجربی قابل درک و تجربه نیست،در تعارض آشکار با اصل توحید قرار دارد.البته منظور این نیست که توحید و خداباوری با بینش علمی ناسازگار است،اما تأکید افراطی بر حس و تجربه به عنوان تنها معیار قطعی در ارزیابی حقایق و انکار واقعیت های غیر محسوس می تواند به انکار خداوند متعال(خالق هستی)بیانجامد.

نقطه شروع تبیین حقوق بشر در غرب،به عنوان امری انسانی و غیر الهی همین بود.کانت معتقد بود خدا نیز مفهومی است آفریده اندیشه انسان که در تنظیم حیات برتر آدمی،از خلق و آفرینش آن گریزی نیست.بدین سان خدای خالق،به مخلوق و انسان مخلوق،به خالق تبدیل گشت.

در نظام حقوقی مبتنی بر جهان بینی توحیدی،شناخت ها و قانون گذاری ها از جمله تشریع حقوق بشر باید بر اندیشه توحیدی استوار باشد؛ (2)یعنی تدبیر

ص:165

تکوینی و تشریعی انسان و جهان حق انحصاری خداوند است. (1)

توحید در اسلام فقط یک باور صرف نیست؛بلکه مبنای یک الگوی کامل و برنامه جامع برای انسانی زیستن است.توحید اسلامی تمام ابعاد و زوایای زندگی فردی،اجتماعی،سیاسی،اقتصادی و فرهنگی بشر را در بر می گیرد.بی تردید،چنین تفسیری از توحید،پیامدهای نظری و عملی ویژه ای در زندگی انسان و تبیین حقوق بشر خواهدداشت.مهم ترین آثار بینش توحیدی عبارتند از:

عرفا،مظهر جمیع اسماء و صفات خداوند است.در بیان قرآن کریم شناخت انسان در شناخت خدا نقش اساسی دارد؛ (1)چنان که غفلت از خود ملازم با فراموشی خداوند تلقی شده است. (2)بدین گونه می توان دریافت که انسان شناسی با توحید(خداشناسی)نوعی نزدیکی یا ملازمت دارد؛چنان که نسیان و فراموشی نفس با فراموش کردن خدا ملازمه دارد.

در اندیشه ای که جهان ماهیت از«اویی»و به سوی«اویی»دارد،همه خطوط در عرصه هستی و انسان و جامعه به خدا می رسد.احساس وابستگی به خداوند،احساس الهام بخشی است که انسان را در همه زمینه ها از جمله در تشریع و تضمین حقوق بشر هدایت می کند.انسان موحد به این باور می رسد که حقوق بشر همانند اصل وجود انسان موهبتی الهی است و رسیدن به حقوق بشر واقعی در اطاعت از دستورات خداوند است.خدایی که از حقیقت انسان،سعه وجودی،استعدادها و گرایش های وی آگاه است،صلاحیت دارد که حقوق بشر را تعریف کند.این بینش(تفسیر خدامدارانه از جهان و انسان)،با شاخص های خردباوری علمی (3)و تفسیر انسان مدارانه از هستی و انسان در تعارض آشکار است. (4)

در بینش توحیدی،حق الله به عنوان اصل و منشأ حقوق مطرح است.حدیثی از امام سجاد علیه السلام نقل شده است که می تواند الهام بخش همه حقوق دانان قرار بگیرد:«اعلم رحمک الله ان لله علیک حقوقا محیطه بک...بعضها اکبر من بعض و اکبر حقوق الله علیک ما اوجبه لنفسه تبارک و تعالی و هو اصل الحقوق و منه تتفرع سایر الحقوق»؛ (1)خدا تو را رحمت کند؛توجه داشته باش که اطراف تو را حقوقی فرا گرفته و تو در مجموعه ای از حقوق قرار گرفته ای که حتما باید آنها را رعایت کنی،بعضی از این حقوق بزرگ تر از بعضی دیگر است؛بزرگ ترین حقوق الهی بر تو حقی است که خدا آن را برای خود بر تو واجب کرده است؛حق خداوند اصل و پایه حقوق است و از آن سایر حقوق منشأ می گیرد.

یکی از فیلسوفان معاصر«حق الله»را چنین تبیین می کند:

هدف خدای متعال از آفرینش انسان و جهان این است که آدمیان،با فعّالیت های اختیاری خود به کمال غایی شان نایل آیند و چون این استکمال فقط بر اثر فرمان برداری و پرستش خدای متعال حاصل می شود(توحید عبادی)،می توان گفت که هدف خلقت این است که آدمیان خدای متعال را فرمان ببرند و بپرستند.همین امر حقیقی را به لسان اعتبار چنین تعبیر می توان کرد که خدای متعال«حق»دارد که انسان ها او را اطاعت و عبادت کنند.به کار بردن«حق»برای خدای متعال فقط بدین لحاظ است که دیگران مکلّفند که این امر را رعایت کنند و در زندگی خود،خدای متعال را مطاع و معبود بدانند و جز به مقتضای حاکمیت او رفتاری نداشته باشند.چون«حق»و تکلیف متلازمند،ثبوتِ حقّ یکی،ملازم با ثبوت تکلیف بر دیگران است و ثبوت حق برای خدای متعال به منزله اثبات تکلیف بر جمیع آدمی زادگان خواهد بود.

ص:168

خلاصه،حق خداوند مبنای اصلی نظام حقوقی توحیدی است.اگر خداوند و رابطه انسان با خدا را در نظر نگیریم،از نظر برهان عقلی،هیچ حقی را برای انسانی بر انسان دیگر نمی توانیم اثبات کنیم.به عنوان نمونه حقّ حیات که در تفکّر دوران جدید،حقّی مطلق،بنیادی و غیر مشروط می شود،در نظام حقوقی اسلام محدودیت هایی دارد که با پذیرش حقّ الهی توجیه پذیر است. (1)

بدین ترتیب،برای تعیین حقوق و تکالیف بشر،پیش از هر چیز باید حق خدا و ارتباط وجودی انسان را با خدای متعال در نظر داشت؛چرا که همه حقوق فردی و اجتماعی انسان فقط بر مبنای حق خدای متعال قابل تبیین و تفسیر است؛چنان که امام سجاد علیه السلام اصل و اساس همه حقوق را حق خدا بر انسان می داند و سایر حقوق را شاخه هایی برمی شمارد که از این ریشه اساسی می رویند.

نظام حقوقی مبتنی بر توحید،همانند درختی است ریشه دار و مستحکم که در هر زمان پاسخ گوی نیازهای بشر می باشد.قرآن کریم در بیان این حقیقت می فرماید: أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ* تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها... ؛آیا نمی بینی که خداوند چگونه کلام پاکیزه را به درخت پاک تشبیه می کند؟!درختی که ریشه آن ثابت و شاخه های آن در آسمان است و در هر زمانی به اذن پروردگار برکاتش را به بشر عرضه می دارد. (2)برعکس،نظام حقوقی فاقد ریشه توحیدی،به درختی بی ریشه ای می ماند که هیچ حاصلی ندارد: وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ ؛کلمه خبیثه به درخت ناپاکی شبیه است که از زمین ریشه شکن شده،قرار و ثباتی ندارد. (3)

ص:169

وجود دارد که زندگی واقعی بشر را تشکیل می دهد: وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ ؛ (1)این زندگی زودگذر دنیا افسوس و بازیچه ای بیش نیست.زندگی حقیقی(اگر مردم بدانند)همانا زندگانی آخرت است(چون حیاتش جاوید و نعمت هایش بی رنج و زوال است).

در نظام های حقوقی سکولار،اصل فرجام باوری و زندگی پس از مرگ مطرح نیست.در نظام حقوقی اسلام بر اصل معاد و به تبع آن،رابطه عمیق دنیا و آخرت تأکید شده است.همان گونه که منافع دنیایی فقط در راستای سعادت اخروی قابل تفسیر است،تحقق سعادت ابدی نیز بدون نظم صحیح و رفتار عادلانه در زندگی دنیا امکان پذیر نیست.خداوند حکیم می فرماید: تِلْکَ الدّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ ؛آری!این سرای آخرت را(تنها)برای کسانی قرار می دهیم که اراده برتری جویی در زمین و فساد را ندارند،و عاقبت نیک برای پرهیزکاران است. (2)البته،آخرت گرایی در اسلام هرگز به معنای نادیده انگاشتن زندگی دنیا و غفلت از منافع دنیایی نیست.در این راستا قرآن کریم چنین توصیه می فرماید: وَ ابْتَغِ فِیما آتاکَ اللّهُ الدّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیا وَ أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللّهُ إِلَیْکَ وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ ؛و در آن چه خداوند به تو داده،سرای آخرت را بطلب،و بهره ات را از دنیا فراموش مکن و همان گونه که خدا به تو نیکی کرده،نیکی کن،و هرگز در زمین در جست وجوی فساد مباش،که خدا مفسدان را دوست ندارد. (3)

توصیه پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله این است:«واعمل لدنیاک کانک تعیش ابدا واعمل

ص:171

لدنیاک کانک تموت غدا»؛ (1)برای دنیای خودت چنان عمل کن که گویا همیشه زنده ای و برای دنیای خودت چنان رفتار کن که گویا فردا از دنیا می روی.

امام علی علیه السلام می فرماید:«ان الدنیا متجر اولیاء الله اکتسبوا فیها الرحمه وربحوا فیها الجنه»؛ (2)همانا دنیا محل تجارت اولیای خداست.رحمت الهی را در دنیا کسب کنید و بهشت را سود ببرید.

روایات بسیاری ناظر به تلاش در امور زندگی دنیوی و معیشتی جامعه است که این نوع فعالیت ها را نورانی و مقدس می شمارد. (3)

با توجه به مطالب پیشین،نقش اعتقاد به معاد در تدوین و به ویژه در تضمین حقوق بشر،بسیار برجسته می نماید.مهم ترین آثار اعتقاد به فرجام باوری و درک رابطه عمیق دنیا و آخرت عبارتند از:

تاریک می شود (1)و ستارگان بی فروغ می شوند 2و همه زمین در قبضه الهی است و آسمان پیچیده در دست اوست. 3در چنین اوضاع و احوالی که همه هستی رخت برمی بندد و تاریخ به پایان می رسد،انسان هم چنان انسان است و در حقیقت و ماهیت او خللی پدید نمی آید.جاودانگی انسان،یک حقیقت به هم پیوسته است که محدود در زندگی مادی دنیا نیست و با مرگ پایان نمی یابد.این حقیقت تجلی پیوستگی دنیا و آخرت و نماد یک واقعیت است.بدون تردید،حقوق بشر مبتنی بر چنین شناختی از حقیقت انسان،متفاوت از حقوق بشر سکولار خواهد بود؛چون اعتقاد به جاودانگی انسان در تعریف،تدوین و تضمین حقوق بشر نقش اساسی دارد.

همین دلیل،از طریق فرستادن کتب و پیامبران انسان را هدایت نموده است تا او بتواند تصویر خوبی از خود ارائه داده و در آخرت،زندگی انسانی داشته باشد.این هدایت و آگاهی تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی انسان را شامل می شود؛یعنی خداوند در بخش های فردی و اجتماعی،اخلاق و تربیت،حقوق و سیاست الزاماتی را که در هویت سازی انسان نقش دارد.

بنابراین،همان گونه که نظام حقوقی در توحیدشناسی،معادشناسی و شناخت رابطه تنگاتنگ دنیا و آخرت نیازمند راهنمایی الهی است،در تدوین حقوق بشر نیز نیازمند کسی است که از دو ساحت ازل و ابد انسان آگاه است و از گذشته و آینده-هرچند دور-جهان و انسان اطلاع دارد.فقط خداوند است که عالم مطلق است و به همه امور احاطه علمی دارد. (1)او نسبت به گذشته دور آگاه است (2)و از آینده نیز باخبر است. (3)

نگاه عالمانه و منصفانه به متون دینی(قرآن کریم،سنت و عقل برهانی)روشن می کند که حقوق بشر در اسلام اهمیت ویژه ای دارد.توصیه هایی ناظر به زندگی راحت تر و سالم تر،مانند:گسترش عدالت،دفاع از انسان های زیر ستم،مشورت با دیگران،مدیریت اجتماعی و اهتمام به سرنوشت دیگران،از جمله دستوراتی اند که نشان دهنده اهتمام دین به شناخت و رعایت حقوق بشر است.

در بیان قرآن کریم،آیه خلافت نقطه عطفی در اندیشه سیاسی اسلام به شمار می رود: إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً... ؛ (4)(به خاطر بیاور)

ص:174

هنگامی را که خداوند به فرشتگان گفت:من در روی زمین جانشینی قرار خواهم داد.ناگفته پیداست که عمل به وظیفه خلافت که همانا حکم به حق در میان مردم است،ایجاب می کند که خلیفه به تناسب شرایط و موقعیت ها و افراد صلاحیت دخالت در امور اجتماعی را داشته باشد.اداره جامعه نیازمند ابزار و روش های متنوع است که از موعظه،اندرز،دعوت به حکمت و جدال احسن و در نهایت،اعمال قدرت همه را در بر می گیرد؛چون جامعه از افراد گوناگون تشکیل می شود و همه قانونمند نیستند.در برابر کسانی که اهل قتل و غارت و ستمگری اند و موعظه کارآیی ندارد باید با قدرت برخورد کرد.

خداوند حضرت داود علیه السلام را خلیفه خود در زمین قرار داد تا در میان مردم به حق حکم کند: یا داوُدُ إِنّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ ؛ای داوود!ما تو را خلیفه و نماینده خود در زمین قرار دادیم؛پس در میان مردم به حق داوری کن،و از هوای نفس پیروی مکن که تو را از راه خدا منحرف سازد؛کسانی که از راه خدا گمراه شوند،عذاب شدیدی به خاطر فراموش کردن روز حساب دارند. (1)

همچنین خطاب به پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله می فرماید: إِنّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النّاسِ بِما أَراکَ اللّهُ وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنِینَ خَصِیماً ؛ (2)ما کتاب آسمانی را به حق بر تو فرستادیم تا طبق فرمان وحیانی که خداوند به تو آموخته است،در میان مردم حکم کنی و از کسانی نباشی که از خائنان حمایت می کنند.

دو نکته در آیه شریفه قابل توجه است:اولا،حاکمیت مورد نظر خداوند،

ص:175

مطلق است؛ثانیا،حاکمیت باید بر اساس وحی اعمال گردد.

در آیه دیگری ضمن اشاره به فلسفه بعثت پیامران الهی،رسالت آنان را با توجه به بافت اجتماعی بیان می کند: لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ ؛ (1)ما رسولان را با دلایل روشن فرستادیم و با آنها کتاب(آسمانی)و میزان(شناسایی حق از باطل و قوانین عادلانه)نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند و آهن را نازل کردیم که در آن نیروی شدید و منافعی برای مردم است.

آیه مزبور با اشاره به دو گروه از انسان ها می فرماید:برای کسانی که اهل موعظه و حکمت و اندرز هستند، (2)کتاب و میزان فرستادیم تا داوطلبانه و آگاهانه اقامه قسط کنند،اما برای رام کردن زورگویان و گردن کشان آهن را نازل کردیم تا انبیا بدین وسیله آنان را به اقامه قسط وادار کنند.

بنابراین،وظیفه خلیفه خدا در زمین،بستگی به نوع خلافت و میزان تفویض اختیارات از سوی خداوند دارد.به بیان دیگر،وظایف خلیفه فقط به موعظه،اندرز،امر به معروف و نهی از منکر محدود نمی شود؛بلکه در مواردی لازم است با زورگویان و قانون شکنان و ناقضان حقوق بشر مبارزه کند که انجام آن جز با تشکیل حکومت و اعمال اقتدار امکان پذیر نیست.پیامبران الهی در راستای تحقق حاکمیت الهی و مبارزه با مفسدان و ستمگران،تا شهادت پیش رفتند.شهادت بسیاری از انبیای الهی به دست طاغوتیان که در قرآن مطرح شده، (3)بیانگر این حقیقت است،وگرنه فقط موعظه و اندرز که موجب این همه شکنجه ها و شهادت نمی شد.

ص:176

اشکال تفکر سکولار که اسناد بین المللی حقوق بشر بر پایه آن تدوین گردیده،این است که با غفلت یا تغافل از دو سوی ازل و ابد انسان برای او برنامه زندگی ارائه می دهد. (1)انسان را که زوال و نابودی در حقیقت وی راه ندارد،فناپذیر می پندارد.زندگی بشر را در دایره محدود تولد و مرگ تعریف می کند؛در صورتی که حقیقت زندگی انسان و مباحث حقوق بشر بدون در نظر گرفتن ارتباط دنیا و آخرت و تأثیر رفتار دنیوی در سرنوشت اخروی انسان،نه تنها ارزش ندارد که اصولا قابل تعریف نیست.

آن به مراتب قوی تر از ضمانت اجرایی مادی است.با توجه به رابطه مستحکم حقوق با اخلاق،این نقش برجسته تر می نماید.

کامل در سازمان بزرگ جهان هستی است. (1)رسالت انسان به عنوان خلیفه خدا در زمین،برقراری نظام حکمت در زندگی فرد و جامعه است؛چون رهبری توحیدی انسان از حکمت جدایی ناپذیر است.

اصل حکمت الهی همانند توحید و معاد در تعیین حقوق و تکالیف بشر نقش بنیادی دارد.اگر از حکمت الهی و هدف آفرینش غفلت شود،هیچ حق و تکلیفی قابل اثبات نیست. (2)مهم ترین آثار حکمت عبارتند از:

همانند آنهاست،ملاک حقوق و تکالیف مختلفشان توانایی های ناهمانند آنهاست. (1)این واقعیت در بحث حقوق زن و مرد به خوبی قابل تبیین است.اختلافات طبیعی و تکوینی زن و مرد،زمینه ساز حقوق و تکالیف متفاوت آنان است.

اَلَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النّارِ ؛ (1)مؤمنان واقعی در پرتو این تفکر و اندیشه،عالم هستی را هدفمند یافته و آموزه های هستی بخش را سرلوحه زندگی خویش قرار می دهند.تأکید بی شمار قرآن بر اصل حق محوری قطعاً حکمت ها و رمز و رازهایی دارد.در این فرصت به دو اثر مهم حق محوری اشاره می کنیم.

بدون شک،پذیرش حقایق عینی و نفس الامری و امکان دست یابی به حقیقت و عدم پذیرش آن،دو رویکرد متقابلی است که در همه زمینه ها و به ویژه حقوق بشر آثار و پیامدهای متفاوتی به دنبال دارد.مسئله«قراردادی بودن حقوق بشر یا ریشه در حقایق عینی و نفس الامری داشتن آن»از مهم ترین مسائل حقوق بشر است.

آن را از جای خود خارج می سازد.عدالت تدبیر عمومی مردم است؛در حالی که بخشش،گروه خاصی را شامل است.پس عدالت شریف تر و برتر است.

عدالت،قانون حاکم بر جهان آفرینش است.نظام هستی بر محور عدل استوار است. (1)در حوزه سیاست و اجتماع،دادورزی و اجرای عدالت،باسابقه ترین آرمانی است که همواره دغدغه خاطر حکیمان و مصلحان اجتماعی بوده است.نظام های حقوقی،به رغم تفاوت برداشت ها،بر اصل عدالت به عنوان مبنای حقوق بشر عنایت ویژه دارند؛اما در نظام توحیدی اسلام این اندیشه تبیین شفاف تری می یابد.عدل همانند توحید در تمام مسائل اعتقادی،اجتماعی،فرهنگی،سیاسی و حقوقی نظام اسلامی تجلّی دارد.اصولا هدف دین،تنظیم روابط اجتماعی بر اساس قانون عدل است. (2)

در این رویکرد،همان گونه که پیامبران الهی مأمور به اجرای عدالتند؛ (3)مردم نیز به پیروی از آنان موظفند که در راستای اقامه عدالت تلاش کنند. (4)چه بسیار مردان بزرگی که در کنار پیامبران برای اقامه عدالت با ستمگران مبارزه کرده اند: وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ... . (5)

مهم ترین آثار مترتب بر عدالت عبارتند از:

شمار می رود.این برداشت می تواند حقوق بشر را از حالت مطلق گرایی خارج ساخته و با واقعیت هماهنگ سازد.فلسفه حقوق بشر در حقیقت تأمین عدالت است و این حقوق به نظم اجتماعی رنگ عدالت می بخشد و نظام های حقوقی را به نفع انسان های آسیب پذیر عادلانه می سازد.اسلام یک نظام آرمانی است که در آن از یک سو،جامعه نمونه ترسیم می شود تا مردم آن را الگوی خویش قرار دهند و از سوی دیگر،برای مردم جایگاه شایسته ای بنا می شود تا در یک نظام ارزشی،هم دارای حق و تکلیف باشند و هم نقش آفرینی کنند. 1

مدینه فاضله یا جامعه آرمانی زمانی شکل می گیرد که حاکم خود را وقف عدالت کند و جامعه بر محور عدل سامان یابد؛ 2چون اجرای عدالت،معیار راستی و درستی حکومت است. 3وظیفه سیاستمدار مدینه،نظام مند ساختن روابط اعضای جامعه بر اساس عدل است. 4کار ویژه دولت ها مبارزه با تبعیض و پاسداری از عدالت اجتماعی است. 5جامعه نمونه اسلامی شاخص هایی دارد که یکی از آنها تضمین حقوق بشر و احقاق حق می باشد. 6

فلسفه تشریع دین و اهتمام پیامبران الهی این است که مردم با بهره گیری از تعلیم دین و میزان حق و باطل،خود به اقامه قسط و عدل بپردازند؛ (1)چرا که عدالت زمینه ساز همیاری و شرط تکامل اجتماعی است. (2)روح عدالت نهفته در حقوق بشر که از اعماق عدالت خواهی اسلام نشأت می گیرد،سرشت فردگرایی و اصالت فرد را در حوزه حقوق بشر کم رنگ و بی اعتبار می سازد و به آن خصلت عادلانه می دهد.عدالت همانند توحید،یکی از معیارهای سنجش حقوق بشر است. (3)منظور این است که حقوق بشر نمی تواند از چهارچوب عدالت بیرون باشد.به همین دلیل،تأکید بر اجرای عدالت به منزله یک سنت سیاسی،هماره اندیشه حکیمان را درگیر خود ساخته است.

یک صورت این است که جعل حق برای فرد وقتی معنا پیدا می کند که دیگران ملزم و مکلف به رعایت این حق باشند؛وگرنه جعل آن حق لغو و بیهوده است؛مثلا:اگر می گوییم انسان حق حیات دارد, جعل این حق زمانی اثر دارد که انسان های دیگر ملزم باشند این حق را محترم بشمارند و در حیات او خللی ایجاد نکنند.البته صاحب حق ممکن است یک فرد یا گروه خاص یا کل جامعه باشد.خلاصه در این سنخ از تلازم،وقتی حقی برای یک فرد جعل می شود،در مقابل،فرد یا افراد دیگری هم ملزم و مکلف می شوند که این حق را محترم بشمارند و به آن تجاوز نکنند.

نوع دوم تلازم حق و تکلیف این است که در برابر اثبات حقی برای فرد در اجتماع،تکلیفی هم برای همان فرد ثابت می شود؛یعنی شخص در برابر انتفاعی که از جامعه می برد،باید وظیفه ای را هم بپذیرد.مثلا اگر کسی حق دارد از بهداشت برخوردار باشد،در مقابل تکلیف دارد که به جامعه خدمت کند.به عبارت دیگر،اثبات حق برای افراد در جامعه و روابط اجتماعی،یک طرفه نیست؛بلکه به موازات امتیازات و حقوقی که به افراد داده می شود،الزامات و تکالیفی نیز برای آنان جعل می گردد.این عرصه دوم تلازم حق و تکلیف است. (1)بدین ترتیب،هرجا حقی اثبات شود،حتما تکلیفی نیز جعل شده است و برعکس؛با این تفاوت که حق اختیاری است و صاحب حق در استیفا و عدم استیفای حق مختار است؛اما تکلیف الزامی است و مکلف باید حق او را محترم بشمارد و از این تکلیف گریز و گزیری ندارد. (2)

اصل تلازم حق و تکلیف در نهج البلاغه بدین صورت تجلی یافته است:

ص:187

هیچ حقی برای کسی ثابت نمی شود،مگر آن که متقابلا تکلیفی بر عهده او نهاده می شود و هیچ تکلیفی بر عهده کسی قرار نمی گیرد،مگر آن که حقی برای او اعتبار می شود.تنها کسی که دارای حق است و تکلیف ندارد،خدای سبحان است.به خاطر قدرت الهی بر بندگان و عدالت او بر تمام موجوداتی که فرمانش بر آنها جاری است. (1)

بنا بر فرمایش امام علی علیه السلام،حق و تکلیف در مورد فرد جدایی ناپذیرند؛چون هر دوی آنها خاستگاه فطری دارند.همان گونه که حقوق پاسخی به نیازهای فطری انسان است و استعدادهای رشد او را شکوفا می سازد،تکالیف انسان نیز همین نقش را ایفا می کند.به نظر می رسد مسئولیت پذیری،به مراتب،توان و مهارت انسان را افزایش می دهد.بدین ترتیب،حقوق و تکالیف انسان در راستای پاسخ گویی به نیازهای فطری او قابل توجیه و تفسیر است.تلازم حق و تکلیف به گونه ای است که حتی تصور این که یکی علت دیگری باشد،دشوار است؛چون هر کدام ریشه در دیگری دارد.اصولا حق بدون تکلیف و تکلیف بدون حق معقول نیست.در این نگاه،فرد از آن جهت حق دارد که بتواند به تکالیف خود عمل کند و چون از حقوقی برخوردار است،مسئولیت هایی دارد.

در زمان طرح نخستین بیانیه حقوق بشر در مجلس ملی فرانسه(1789م)،بیانیه تکالیف بشر نیز پیشنهاد گردید.«توماس پین»در پاسخ می نویسد:

بیانیه حقوق در عین حال بیانیه تکالیف هم هست.من اگر به عنوان یک انسان حقی دارم،دیگران نیز همان حق را دارند و چون چنین است،حق من در معنای تکلیف نیز هست؛یعنی من هم صاحب حقم و هم متعهد به آن هستم. (2)

ص:188

یکی دیگر از حقوق دانان غربی نیز به تلازم حق و تکلیف چنین اذعان می دارد:

هر قانونی که حقی برقرار می کند،در همان حال تصریحا یا تلویحا تکلیفی را نیز مقرر می دارد؛زیرا که حق و تکلیف با یکدیگر تلازم دارند.قانون موجد حق،در واقع موجد تکلیفی هم هست.اگر حقی برای کسی شناخته می شود،به این معناست که تکلیفی بر عهده کسی دیگر مقرر گردیده است. (1)

همو در جای دیگر،تکالیف را به دو دسته مطلق و نسبی تقسیم می کند:تکالیف مطلق از نظر ایشان تکلیفی هستند که حقی در برابر آنها وجود ندارد.مانند تکلیف انسان در برابر خداوند و تکلیف انسان به خودداری از خودکشی.تکالیف نسبی در تقابل با حق قرار دارند.صاحب حق می تواند شخص مکلف را به ادای تکلیف اجبار کند. (2)

با توجه به آن چه گفتیم،این تقسیم بندی و مثال های تکلیف مطلق قابل تأمل است؛چون از تکالیف انسان در برابر خداوند،به روشنی حق قابل استنباط است؛البته حق الله و نه حق الناس.اصولا اگر خداوند دارای حق نباشد،تکلیف انسان در برابر او بی معناست.دست کم در آموزه های فقهی،حقوق به دو دسته«حقوق الله»و«حقوق الناس»تقسیم می شود.خداوند بر بندگان خون حق اطاعت و فرمان برداری(حق الطاعه)دارد.

نکته ای که باید به آن توجه کرد،این است که اصل تلازم حق و تکلیف ناظر به روابط اجتماعی بشر است.تنها در مورد خداوند است که حق بدون تکلیف قابل فرض و پذیرش است؛بدین معنا که خداوند بر بندگانش حقوقی دارد،اما مکلف نیست.هر چند فضل و رحمت واسعه ایجاب می کند که نزول فیض و

ص:189

رحمت بر بندگان را بر خود فرض و ضروری اعلام کند. 1

چنان که امام سجاد علیه السلام می فرماید:«اما حق خدایت(که بزرگ تر از حد توصیف است)این است که او را بندگی کرده،کسی یا چیزی را شریک وی نسازی.هرگاه این حق خداوند را با اخلاص ادا کنی،خدای بزرگ بر خود واجب می کند که امر دنیا و آخرتت را کفایت کند». 2

این تعبیر فیلسوفان و متکلمان که«عدل و لطف به بندگان بر خداوند واجب است و کار قبیح و ظلم بر او حرام»به معنای وجوب و حرمت اعتباری،مانند تکالیف نیست که کسی برای خداوند جعل کرده باشد؛بلکه مراد وجوب و حرمت حقیقی و تکوینی است؛بدین معنا که از خداوندی که عالم مطلق،قادر مطلق و حکیم مطلق است،تکوینا کار پسندیده و عادلانه صادر می شود و هرگز کار ناپسند و ظالمانه ای از او صادر نخواهد شد. 3

در رویکرد اسلامی،حقوق بشر تداعی کننده اصالت تکالیف است.انسانی که فقط خود را محق پنداشته و همواره در راستای احقاق حقوق خود تلاش کند،اما احساس مسئولیت پذیری ندارد یا از تکالیفش غفلت می ورزد،ستمگر و نادان است. 4بنابراین،به رغم ادعای هوفلد و دیگران،هیچ یک از حق یا تکلیف مطلق نیست.هر کدام در برابر دیگری معنا پیدا می کند و قابل تفسیر است.تعبیر«آزادی توأم با مسئولیت» 5تجلی صحیح تلازم حق و تکلیف است.

ص:190

با این تبیین،مقدم داشتن حقوق بر تکالیف انسان و نادیده انگاشتن مسئولیت انسان،توجیه ناپذیر است.تجربه نشان می دهد که نقض فاحش حقوق بشر در بیشتر موارد ناشی از توجه نداشتن انسان ها و دولت ها به مسئولیت های شان است.احساس تکلیف نکردن یا تغافل از آن،همواره چالش های جدی حقوق بشر بوده است.در جمع بندی می توان گفت که اهمیت بحث از تکالیف انسان،همانند حقوق بشر مهم و ضروری می نماید.

با توجه به اصل تلازم حق و تکلیف و لزوم تبیین آنها در کنار هم،این پرسش مطرح می شود که چرا در اعلامیه و سایر اسناد حقوق بشری،از تکلیف یا مسئولیت های انسان نام برده نشده است؟ممکن است استدلال شود که انگیزه تدوین کنندگان اعلامیه حقوق بشر و اسناد مکمل آن،فقط یادآوری و حمایت از حقوقی است که مرتب مورد نقض قرار می گیرند؛برخلاف تکالیف که چندان نیازی به حمایت ندارند.این استدلال-به نظر-ناتمام است؛چون یادآوری تکالیف نیز همانند حقوق ضرورت دارد.تجربه نشان می دهد که بیشتر موارد نقض حقوق بشر ناشی از نشناختن درست تکالیف یا افراط و تفریط در انجام آن است.افزون بر این،بخشی از تکالیف نظیر مبارزه با تبعیض و اهتمام به تحقق عدالت،همانند حقوق،جنبه حمایتی دارد و باید مورد حمایت قرار بگیرد.

اصل توحید که نخستین و بنیادی ترین اصل نظری در نظام حقوقی اسلام است،فقط یک باور صرف نیست؛بلکه یک الگوی کامل و برنامه جامع برای انسانی زیستن است؛جامعه ای که در آن انسان کرامت دارد و حقوق بشر باید در حد تعالی رعایت گردد.در نگاه فقهی،توحید اسلامی تمام ابعاد و زوایای زندگی فردی،اجتماعی،سیاسی،اقتصادی،حقوقی و فرهنگی بشر را تحت تأثیر قرار می دهد.احساس وابستگی انسان به خدا در اصل وجود و تداوم حیات و همین طور شناسایی حق خدا به عنوان منشأ حقوق بشر،از مهم ترین پیامدهای نظری بینش توحیدی در زمینه حقوق بشر است؛خداوندی که اراده او خاستگاه تکوین و تشریع است و حق او مقدم بر همه حقوق فردی و اجتماعی بشر است.

اصل معاد(فرجام باوری)هستی انسان را فراتر از دنیای مادی تعریف نموده و زندگی دنیا را مقدمه حیات آخرت اعلام می دارد.در رویکرد فرجام باوری،رابطه زندگی دنیا و آخرت به گونه ای در هم تنیده است که مصالح دنیایی فقط در راستای سعادت اخروی قابل تفسیر است؛چنان که تحقق سعادت ابدی نیز بدون نظم صحیح و رفتار عادلانه در زندگی دنیا امکان پذیر نیست.البته آخرت گرایی در اسلام هرگز به معنای نادیده انگاشتن زندگی دنیا و غفلت از منافع دنیایی نیست.بی تردید،این رویکرد تعالی نقش بسیار برجسته ای در تدوین و رعایت حقوق بشر ایفا می کند.

اصل حکمت،الگویی از نظام آفرینش است.خدای متعال«حکیم»است.او از همه اسرار آگاه است؛تمام افعالش روی حساب و حکمت است؛از آفرینش انسان و جهان هدف شایسته ای دارد.از تناسب کار با هدف است که«بایدها و نبایدهای حقوقی»انتزاع می شود.اصل حکمت که خاستگاه حقوق بشر است،تفاوت حق و تکلیف را نیز حکیمانه می داند.

ص:192

اصل حقیقت محوری یعنی اعتقاد به حقایق عینی،و امکان دست یابی به آن،اساس عقلانیت دینی و حقوق بشر در اسلام است.تلاش فطری و بی وقفه بشر برای کشف ناشناخته ها و شناخت واقعیت های پیرامون خود،دلیلی بر وجود حقایق و امکان دست یابی به آن است.حقوق بشر در فقه اسلامی بر این اساس قابل تفسیر و تبیین است.

اصل تلازم حق و تکلیف اقتضا دارد که حق و تکلیف همواره متلازمند.هیچ حقی برای کسی ثابت نمی شود،مگر آن که متقابلا تکلیفی بر عهده او نهاده می شود و هیچ تکلیفی بر عهده کسی قرار نمی گیرد،مگر این که حقی برای او ثابت می شود.تنها کسی که دارای حق است و تکلیفی ندارد،خدای سبحان است.آن هم به سبب قدرت الهی بر بندگان و عدالت او بر تمام موجوداتی که فرمانش بر آنها جاری است.

اصل عدالت در نظام توحیدی اسلام که نظام امامت عدل است،تبیین شفاف تری می یابد.عدل پس از توحید معیار ارزیابی و سنجش حقوق بشر است و رویکرد عدالت محوری اسلام در تشریع حقوق به طور عام و در زمینه حقوق بشر به طور خاص نقش اساسی و تعیین کننده دارد.

اشتباه اساسی نظام های حقوق بشری و حقوق بشر غربی،فاصله گرفتن از رویکرد توحیدی و فرجام باوری نسبت به جهان و انسان است؛همان اصولی که فقه اسلامی بر پایه آنها شکل گرفته است.سکولارها با غفلت یا تغافل از مبدء و معاد(دو سوی ازل و ابد انسان)و حکمت آفرینش بشر،برای وی برنامه زندگی ارائه می دهند و حقوق بشر تدوین می کنند.انسان را که دارای روح ماندگار است و زوال و نابودی در حقیقت وی راه ندارد،فناپذیر می پندارند؛چون از درک حیات واقعی انسان عاجزند و زندگی بشر را محدود در دایره تنگ تولد و مرگ

ص:193

می بینند؛در صورتی که حقیقت زندگی انسان و حقوق بشر فقط در پرتو جهان بینی توحیدی قابل تبیین و تفسیر است.تا بشر به این درک و شناخت نرسد،اوضاع آشفته و نابسامان حقوق بشر به نظم و سامان واقعی نخواهد رسید.رویکرد تعالی فقه اسلامی در زمینه حقوق بشر بر اساس اصول نظری ویژه می تواند الهام بخش تدوین و تنظیم و اجرای حقوق بشر جهانی قرار بگیرد.

ص:194

امری که منشأ پدید آمدن حق می گردد،اصطلاحا مبنا یا خاستگاه حق نامیده می شود.واژه«خاستگاه»بیانگر حقیقتی است که گزاره های حقوقی بر اساس آن شکل می گیرد.منبع مجموعه ای از قضایا و گزاره هایی است که حقوق را بیان می کند.به بیان دیگر،مبنا ناظر به مقام ثبوت و منبع ناظر به مقام اثبات است.مبنای حقوق،بنیادی است که قواعد حقوقی بر اساس آن ایجاد و اعتبار می یابد.منابع حقوق یافتگاه قواعد حقوقی و حقوق بشر است.

به رغم این تمایز،منابع با مبانی چنان رابطه وثیق و ناگسستنی دارند که گاه هر دو واژه«منبع»و«مبنا»در فلسفه حقوق به یک معنا(بنیان،ریشه و سرچشمه)به کار می رود. (1)به دلیل همین ارتباط است که هر نظام حقوقی متناسب با مبانی پذیرفته خود،منابع حقوق بشر را تعریف و تقسیم بندی می کند.نظام های حقوقی غیردینی قرارداد یا عرف ناشی از اراده دولت و مردم را منابع حقوق یا منابع اصلی آن می دانند،اما نظام های حقوقی دینی،حقوق بشر را در«متون وحیانی»جست وجو می کنند.

بازمی گردد.ایشان معتقد بود که جهان دارای نظمی است خلل ناپذیر؛مبتنی بر قواعد ریاضی که ارتباط خاصی را از نوع کمی و عددی بین عناصر موجود ایجاب می کند.فیثاغورث تأکید داشت که انسان ها باید از روابط منظم بر جهان طبیعت الهام بگیرند.سقراط،افلاطون و ارسطو نیز طرفدار این اندیشه بوده اند. (1)

رواقیون در قرن چهارم پیش از میلاد،به رهبری فلسفی«زنون» (2)رواقی قبرسی یا فنیقی،مبنای تفکرات خود را درباره انسان،چنین قرار داده بودند:

اصلی ترین و عالی ترین جنبه اخلاق و سیاست رواقی،احساس اشتراک و همکاری است که نه تنها در مورد اهل میهن و کشور انجام شود،بلکه باید با تمام مردم جهان چنین باشند...رواقیان را از لحاظ تاریخ،باید نخستین مردم معتقد به جهان وطنی دانست.این عقیده وحدت نوع بشر،یکی از منابع اصلی قانون رومی حقوق اشخاص است که قانون ملت ها و قانون طبیعت به شمار می رود. (3)

«مارکوس اورلیوس»(120-180 ق.م)امپراتور روم و یکی از فلاسفه رواقیون می گفت:من دارای دو میهن هستم:یک میهنم روم است،به اعتبار این که امپراتور این کشورم؛میهن دیگرم جهان است،به اعتبار این که انسانم.خیر و نیکویی آن است که وجود شخص برای هردو میهن نافع باشد...زنهار فراموش مکن که مردم با تو برادرند تا همواره آنان را دوست بداری. (4)

منتسکیو معتقد است که در ادوار قدیم،قانونی بهتر و شایسته تر از مسلک فلسفی زنون در راستای سعادت نوع بشر،وضع نشده است. (5)

ص:199

حقوق طبیعی در ابتدا رنگ مذهبی داشت.«سیسرون»می گفت:

حقوق،مبتنی بر عقیده و ظن نیست؛بلکه عدالت طبیعی ثابت و لازمی وجود دارد که بر وجدان آدمی پایه گرفته است(این مفهوم به بهترین وجهی به وسیله سیسرون شرح شده است).در دنیا قانونی حقیقی،معقول و موافق طبیعت وجود دارد که در سرشت هر یک از ما مخمر بوده،تغییرناپذیر و سرمدی می باشد...برای آن نبایستی در جست وجوی مفسر یا مشرح دیگری بود.قانون مخصوص روم و قانون دیگری مخصوص آتن.قانونی برای حال و قانونی برای آینده وجود ندارد؛بلکه قانون برای همه ملل و تمام ازمنه یکی بوده،ثابت و سرمدی است...کسی که از این قانون اطاعت نکند،از خویشتن می گریزد و طبیعت انسان را از نظر دور می دارد و با این عمل به بدترین مصائب تن می دهد؛گرچه به خیال خود،از آلام دیگری گریخته باشد. (1)

او هم چنین تأکید داشت که قوانین ساخته دست بشر نیست؛بلکه پدیده ای است جاودانی و ناشی از خداوند که به نیروی حکمت و از طریق امر و نهی،به سراسر گیتی حکومت می کند و مردم را به طریق خیر و صلاح،امر و از اعمال ناشایست منع می کند.این قانون مبتنی بر عقل و درایت است؛بنابراین،منشأ و منبع عدالت،قانون طبیعی است که به وسیله آن می توان عدالت را از ظلم تشخیص داد. (2)

«سن توماس داکن»ادعا می کرد:

حقوق طبیعی به هیچ وجه نمی تواند با حقوق الهی منافات داشته باشد؛زیرا عقل سلیم فطری می تواند حقایق را تاحدودی به همان ترتیب که یهودیان و مسیحیان از کتاب مذهب به دست می آورند،از کتاب طبیعت استخراج کند؛و لکن هرگاه قوانین عقلی با احکام الهی در تعارض قرار گیرد،اولویت با حقوق الهی است؛چرا که نفس این تعارض،بیانگر اشتباه درک عقلی فیلسوف است. (3)

ص:200

چکیده نظرات فلاسفه حقوق طبیعی را چنین می توان فهرست کرد:

1.حقوق طبیعی ثابت و غیر قابل تغییر است؛

2.قواعد آن برای همه انسان ها در سراسر جهان به صورت یکنواخت قابل اجراست؛

3.حقوق طبیعی،برتر از اراده حاکم و قانون گذار است؛

4.حقوق طبیعی منشأ مشروعیت مقررات اجتماعی است؛

5.حقوق طبیعی همواره از حقوق فرد در برابر قدرت دولت حمایت می کند؛

6.منشأ لازم الأجرا بودن حقوق طبیعی،انطباق آن با اراده الهی و نظم امور در طبیعت است.

حقوق طبیعی به دلیل کلی گویی و ابهام،نه تنها مورد نقد و انکار،بلکه مورد سوء استفاده نیز قرار گرفته است.همان گونه که مصلحان اجتماعی به حقوق طبیعی استناد جسته اند،جنایتکاران تاریخ نیز به استناد حقوق طبیعی رفتارشان را توجیه کرده اند.هیتلر فاشیست می گفت:اگر ما به قانون طبیعت احترام نگذاریم و اراده خود را به حکم قوی تر بودن به دیگران تحمیل نکنیم،روزی خواهد رسید که حیوانات وحشی دوباره ما را خواهند خورد و آن گاه حشرات نیز حیوانات را خواهند خورد و چیزی در زمین نخواهد ماند،مگر میکروب ها. (1)

حقوق طبیعی در عصر رنسانس رنگ مذهبی خود را از دست داد.خردگرایی افراطی و به تعبیری عقل بسندگی در حوزه حقوق طبیعی نیز سرایت کرد.در قرن بیستم،اصول و ملاک های حقوق طبیعی تحت عنوان«حقوق بشر»مورد توجه قرار گرفت و امروزه نقش مؤثری در نظام های حقوقی ایفا می کند.می توان گفت حقوق بشر،احیای مجدد حقوق طبیعی در قرن بیستم است.

ص:201

در هر صورت،از دیدگاه حقوق طبیعی،منشأ و خاستگاه حقوق بشر،طبیعت است؛یعنی آن چه که باعث ایجاد انسان و آفرینش او شده است،همان به انسان حق می دهد که زندگی کند و از نعمت ها بهره مند شود تا نسل بشر منقرض نگردد. (1)تعبیراتی متداول مانند«طبیعت،منشأ حق»یا«حق طبیعی هر انسان»بیانگر این رویکرد است.

پرسش اصلی این است:برخورداری انسان ها از یک سری حقوق طبیعی چه دلیل منطقی و عقلانی دارد؟این حقوق بر اساس چه فلسفه و ملاکی ثابت می شود؟آیا حقوق طبیعی مطلق است یا محدود؟برای مثال،اگر حیات،حق طبیعی هر انسان است،آیا این حق در تمامی شرایط برای او ثابت است و هیچ استثنایی ندارد؟حتی اگر قاتل انسان یا انسان های دیگر باشد؟هر انسانی حق مالکیت دارد؛این حق مطلق است یا محدود؟انسان حق ازدواج دارد؛اما آیا می تواند با هر کسی که بخواهد ازدواج کند و هیچ قید و شرطی وجود ندارد؟انسان حق تغذیه دارد؛آیا هر غذایی را و از هر طریقی که فراهم شده باشد،می تواند بخورد؟

اگر ملاک حقوق طبیعی مشخص شود،پاسخ این پرسش ها نیز روشن می گردد.

برای نمونه یکی از موارد نقض حقوق بشری که به مسلمانان نسبت می دهند،درباره حق حیات است.اگر دولت اسلامی بر اساس احکام دین مجرمی را اعدام کند،غربیان ادعا می کنند که این اقدام ناقض حقوق بشر و موجب سلب حیات از یک انسان است.این مسئله باید روشن شود که آیا حق با کسانی است که این عمل را محکوم می کنند،یا اعدام شخص مجرم،عمل درست و قابل دفاع است؟

ص:202

این مسئله در واقع به یک پرسش بنیادین باز می گردد که اصولا حقوق بشر چیست؟چه کسی باید آن را مشخص کند؟آیا حقوق بشر یک امر قراردادی است که سازمان ملل متحد یا اعلامیه جهانی حقوق بشر باید آن را تعیین کند؟یا هر کشوری باید بر اساس فرهنگ خود،حقوق بشر تعریف نماید؟

در ارزیابی این دیدگاه،نخست باید دید که مراد طرفداران این نظریه از«طبیعت»چیست؟اگر مراد آنها این باشد که جدای از انواع موجودات عالم،چیزی به نام طبیعت وجود دارد که بشر را به وجود آورده و حقوقی هم به او داده،این ادعا از نظر علمی مردود است؛چون چیزی مستقل به نام طبیعت وجود ندارد.البته این سخن ما و نفی طبیعت به این معنا،ربطی به مبانی دینی و پذیرش وجود خداوند ندارد؛بلکه صرف نظر از این که خدایی وجود دارد یا نه،اعتقاد به وجودی مستقل به نام طبیعت یک ادعای غیر علمی است. (1)

بنابراین باید به دنبال توجیهی برای نظریه طبیعت گرایانه در حقوق باشیم که تا حدودی منطقی و معقول باشد؛چنان که گفته اند:مراد اقتضای طبیعت انسان است؛یعنی آن چه انسانیت و وجود انسان به آن بستگی دارد،این است که حقوقی داشته باشد و از آن بهره مند گردد تا بتواند زنده بماند و کمالات متناسب با خودش را کسب کند.این توجیه،هرچند که اصل حق را اثبات می کند،اما مطلق یا محدود بودن حق را نمی تواند مشخص کند. (2)

آیا حقی که طبیعت انسان اقتضا دارد،مطلق است یا محدود؟مثلاً انسان حق حیات دارد و این حق طبیعی اوست که حیات خود را حفظ کند؛آیا این حق

ص:203

مطلقا ثابت است؟آیا هر انسانی اگرچه هزاران انسان را با بمب اتم بکشد و نابود کند،باز هم حق حیات دارد؟

به نظر می رسد،پذیرش حقوق طبیعی به این معنا هرگز مطلق بودن حق را اثبات نمی کند.بدیهی است که بهره مند شدن از نعمت ها،حدودی دارد و این حق تا جایی ثابت است که از مسیر صحیح و با شرایط خاص آن اعمال شود.مثلاً درباره حیات،البته قرآن در حالت کلی این حق را محترم شمرده و سلب آن را تجویز نکرده است؛اما در مواردی پیش می آید که سلب حیات از کسی،نه تنها ناحق نیست،بلکه عین حق است؛چنان که می فرماید: ...وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللّهُ إِلاّ بِالْحَقِّ... ؛ (1)و نفسی را که خدا حرام گردانیده،جز به حق مکشید.یعنی در مواردی می توان حیات را از انسانی سلب کرد.بالاتر از این،در مواردی قتل نفس امری واجب و لازم است: وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا أُولِی الْأَلْبابِ... ؛ (2)ای خردمندان!شما را در قصاص،زندگانی است.

اما اعلامیه جهانی حقوق بشر این ملاحظات را قبول ندارد و می گوید مجازات اعدام باید مطلقا لغو و ممنوع باشد.دلیلی هم ندارد،جز این که طرفداران اعلامیه می گویند:چون طبیعت این حق را داده است.افزون بر این،اگر همه حقوق مطلق باشند،دیگر وضع قانون لغو می شود و قوانینی که در کشورها برای محدود کردن حیطه رفتار و فعالیت افراد وضع شده،کاری نابه جا و دست کم بی فایده خواهد بود.

بدین ترتیب،حقوق طبیعی به این معنا که موجودی به نام طبیعت وجود دارد که حقوقی به انسان اعطا می کند،ادعایی بدون دلیل علمی و منطقی است چون

ص:204

طبیعت چیزی ندارد که به دیگران اعطا کند،معنای معقول حقوق طبیعی این است که مقتضای طبیعت و ماهیت یک موجود،برخورداری از حقوقی است که دوام و بقای طبیعت آن به آنها بستگی دارد و آن حقوق هم مطلق نیست که هیچ گونه محدودیت و استثنایی نداشته باشد.

در نتیجه مکتب حقوق طبیعی در زمینه منشأ حقوق بشر نمی تواند مبنای درستی ارائه نماید؛زیرا اولاً طبیعت یک موجود عینی و حقیقی،جدای از سایر موجودات نیست که بخواهد به کسی چیزی بدهد،ثانیاً طبیعت چیزی ندارد که به کسی بدهد.کسی می تواند حقی را اعطا کند که مالک آن باشد و طبیعت مالک چیزی نیست.

مبنای مکتب پوزیتویسم است و حالت جدلی دارد؛وگرنه از دیدگاه اسلامی مبنای پذیرش و ثبوت حق،قرارداد اجتماعی نیست؛چون کسی یا کسانی می توانند حقوق بشر را وضع و حدود آن را تعیین کنند که مالکیتی داشته باشند.قرارداد اجتماعی به تنهایی مشکلی را حل نمی کند.کسی که مالکیتی بر جهان و انسان و حتی خودش ندارد،چگونه می تواند حقوقی را بر اساس قرارداد تعیین کند؟!

اثبات کرد که حق خداوند،منشأ حقوق است و حقوق بشر باید از اراده تشریعی خداوند نشأت بگیرد؟پاسخ مثبت است؛زیرا عقل سلیم حکم می کند که اثبات حقوق بشر فقط بر پایه توحید امکان پذیر است.از دلیل عقلی دو تبیین می توان ارائه کرد:

در تبیین نخست،دلیل عقلی از دو مقدمه زیر تشکیل می شود:

الف)به حکم قطعی عقل،ملاک اعتبار حق،مالکیت و سلطه است؛یعنی ثبوت حق برای کسی،فرعی بر ثبوت مالکیت است.اما کسی که نه مالک است و نه اجازه ای از سوی مالک دارد،عقل هیچ گونه تصرفی را برای او روا نمی دارد.

ب)در علم کلام ثابت شده که خداوند خالق تمام هستی و بی نیاز مطلق است.

با این دو مقدمه(یکی حق تصرف مالک در ملک خودش،و دیگری خالقیت خداوند نسبت به تمام هستی و استغنای ذاتی او)می گوییم:مالکیت و سلطه اصلی از آنِ خداوند است.او سلطه تکوینی بر ماورای خودش دارد.جهان و انسان تحت سلطه و ملکیت اوست: ...قُلِ اللّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهّارُ ، (1)...وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلاَّ اللّهُ الْواحِدُ الْقَهّارُ 2 و این حقیقتِ معنای مالکیت و ربوبیت تکوینی خداوند نسبت به انسان است.

بنا بر تبیین دوم،از نظر عقلی کسی می تواند حقوق بشر تعیین کند که:

الف)یک انسان شناس کامل باشد و تمام اسرار و جسم و جان بشر،عواطف،غرایز،امیال،هوس ها،آرزوها و ادراکات عقلی و اصول حاکم بر روابط انسان ها را بداند؛

ب)علم کافی داشته باشد(شناخت هستی،شناخت نیازهای کاذب از واقعی،

ص:207

زمینه ایجاد و پرورش حقوق و راه های رسیدن به هدف نهایی را به خوبی بداند؛

ج)خود در وضع حقوق ذی نفع نباشد؛چرا که منافع شخصی در انگیزه و اندیشه واضع اثر می گذارد؛

د)از صلاحیت اخلاقی برخوردار باشد و مرتکب اشتباه نشود.دارای روحیه دل سوزی و اراده قوی باشد؛

ه)اصولی را برای بنیان گذاری حقوق بشر مطرح سازد که عام،جهان شمول،فراتر از علاقه ها،سلیقه ها و آداب و رسوم انسان ها باشد.

بشر به دلیل دانش محدود،حب ذات،در معرض خطا و نسیان قرار داشتن،روحیه نفع طلبی و جهان بینی ناقص،صلاحیت تعیین حقوق بشر را به صورت تمام و کمال ندارد.

آری،«انسان موجودی است که مانند تمام موجودات باشعور دیگر تحت تأثیر جهل و خطاست.معلومات ناقصی هم که دارد،گاهی از دست می دهد.انسان موجودی است حساس که دچار هزاران هوس می گردد.چنین مخلوقی هر لحظه ممکن است خالق خود را هم فراموش کند و هر آن ممکن است دیگران را هم فراموش کند.به همین دلیل است که خداوند به وسیله قوانین مذهبی او را به طرف خود می خواند تا از یاد خدا غافل نشود». (1)

پس«برای کشف بهترین قوانینی که به درد جوامع بخورد،یک عقل کل لازم است که تمام شهوات انسانی را ببیند،ولی خود هیچ احساسی نکند.با طبیعت هیچ رابطه ای نداشته باشد،ولی کاملا آن را بشناسد.سعادت او مربوط به ما نباشد،ولی حاضر باشد به ما کمک کند...و فقط خداست که چنین می تواند باشد». (2)

ص:208

بدین ترتیب،فقط خدا می تواند واضع حقوق بشر باشد؛زیرا او خالق انسان و جهان است؛عالم مطلق است؛از تمام ابعاد و اسرار وجودی بشر آگاه است؛گذشته و آینده جهان را می داند؛بی نیاز مطلق است؛از خطا و لغزش مصون است؛خواسته های شخصی ندارد تا حقوق و منافع دیگران را نادیده بگیرد.

و باید آنها را رعایت کنی.هر حرکتی که انجام می دهی،هر سکونی که داری،در هر موقعیت و منزلتی که قرار می گیری،هر عضوی از اعضای بدنت را که به کار می گیری،و از هر ابزاری که برای کارهای خود بهره می بری،همه این ها مورد حقی از حقوق است.یعنی هیچ شأنی از شئون زندگی تو نیست که مشمول حقی از حقوق الهی نباشد.البته ارزش این حقوق یکسان نیست.بزرگ ترین حقی که بر عهده توست،حق خداوند است که اصل حقوق است و سایر حقوق متفرع از آن است.

امام علی علیه السلام می فرماید:«ولکنه سبحانه جعل حقه علی العباد أن یطیعوه وجعل جزائهم علیه مضاعفة الثّواب تفضلا منه وتوسعا بما هو من المزید اهله»؛ (1)لکن خداوند حق خود را بر بندگان،اطاعت خویش قرار داده،و پاداش آن را دو چندان کرده است؛از روی بخشندگی و گشایشی که خواسته به بندگان عنایت فرماید.

بدین ترتیب می توان با قاطعیت ادعا کرد که منشأ حقوق بشر،اراده تشریعی خداوند است.سایر حقوق،از جمله حقوق بشر،شاخ و برگ هایی هستند که از این ریشه اساسی می رویند.در این رویکرد،حقوق انسان ها به خوبی تأمین می گردد.به تعبیر قرآن کریم:شجره طیبه ای که اصل آن ثابت و فرع آن در آسمان است و همواره به اذن پروردگار،بهره اش را به موقع به انسان ها می رساند؛اما اگر این ریشه نادیده گرفته شود،سایر حقوق به درختی بی ریشه می ماند.به تعبیر قرآن کریم،مانند درخت ناپاک و آلوده ای است که از زمین ریشه کن شده،قرار و ثباتی ندارد و درختی که در زمین ریشه نداشته باشد،می خشکد. (2)این ادعا

ص:210

پیامدهای بسیار مهمی دارد:نخست آن که تشریع حقوق بشر از سوی خداوند بر اساس حکمت الهی بوده و هدف از آن،تحقق کمال انسانی است.دوم آن که حقوق بشر مطلق نیست؛بلکه مقید به اراده تشریعی خدوند است.مادام که بشر با رفتار ناروای خود،حقی را پایمال نکند،می تواند از آن حق بهره مند شود.سوم آن که حقوق بشر در اسلام ملازم با تکالیف است،یا حتی می توان گفت:حقوق بشر در اسلام تکلیف مدار است. (1)

نکته دوم تفاوت ماهوی حقوق بشر با سایر بخش های حقوق بین الملل است.اغلب مباحث حقوق بین الملل،ناظر به کشورها و سازمان های بین المللی است،اما در مباحث حقوق بشر-به جز حقوق همبستگی مانند حق بر توسعه،حق بر محیط زیست-فرد موضوعیت دارد.در حقیقت بین المللی شدن استانداردهای حقوق بشر،نه به دلیل ماهیت بین المللی آن،بلکه به سبب ضعف نظام های داخلی در حمایت کافی از حقوق بشر بوده است.با وجود تفاوت ماهوی مباحث حقوق بشر با سایر مباحث حقوق بین الملل،منابع حقوق بشر غربی به همان ترتیب منابع حقوق بین الملل باید مورد توجه قرار بگیرد.

منابع حقوق بین الملل بر اساس ماد 38 اساس نامه دیوان بین المللی دادگستری،به ترتیب عبارتند از:معاهده،عرف بین المللی،دکترین و اصول کلی حقوق.

با توجه به قراردادی بودن حقوق بشرغربی،مهم ترین منبع آن،همانا معاهدات حقوق بشری است که به صورت معاهدات حقوق بشری عام و خاص،معاهدات بین المللی و منطقه ای،معاهدات حقوق بشری الزام آور و غیر الزام آور قابل تقسیم است. (1)در این میان،اعلامیه جهانی حقوق بشر(مصوب 1948)،میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی،میثاق بین المللی حقوق اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی(مصوب 1966)که به عنوان«منشور بین المللی حقوق بشر» (2)شناخته می شوند،بیشترین نقش را در توسعه حقوق بشر و الزام آوری آن ایفا کرده اند.در کنار معاهدات،عرف بین المللی،دکترین و رویه قضایی بین المللی نیز از منابع حقوق بشر به شمار می روند.

ص:212

مطابق نص صریح قرآن،سنت الزام آور و لازم الاتباع است: ...وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا... ؛و آن چه را رسول خدا برای شما آورده بگیرید(و اجرا کنید)و از آن چه نهی کرده،خودداری کنید. (1)

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ... ؛ای کسانی که ایمان آورده اید!اطاعت کنید خدا را،و اطاعت کنید پیامبر خدا را و اولوالامر(اوصیای پیامبر)را. (2)

همه مفسران شیعه در این زمینه اتفاق نظر دارند که منظور از«اولو الامر»امامان معصوم علیهم السلام هستند.پیروی از فقیهان جامع الشرایط در عصر غیبت از این باب است که آنان نمایندگان«اولوالامر»هستند.

ج)عقل: عقل منبع مستقلی برای قانون گذاری و تعیین حقوق بشر به شمار نمی رود؛بلکه از آن جهت که کاشف از احکام شرعی الهی است،منبع حقوق در اسلام شناخته شده است.از دید فقیهان و عالمان اصولی شیعه،فقط احکام قطعیه عقل که کاشف از احکام شرعیه باشد،حجت است؛چرا که احکام یقینی عقلی همواره با احکام شرعی متلازمند.

حکم قطعی عقل در فقه اسلامی،در کشف حکم شرعی،توسعه یا تحدید آن نقش اساسی دارد.روایاتی که می گویند:خداوند برای مردم دو حجت قرار داده:«حجت ظاهری»(پیامبران و امامان)و«حجت باطنی»(عقول)، (3)ناظر بر همین مرحله از داوری عقل است.

د)عرف: عرف یا سیره،نیز از منابع حقوق در اسلام است.عرف دو نوع

ص:214

است:«عرف عام»یا سیره عقلا«عرف خاص»یا سیره متشرعه.هرگاه صرف نظر از پای بندی به شریعت الهی و بدون دخالت ویژگی های زمانی،مکانی،نژادی،قومی و..رفتار و سلوک خاصی در یک جامعه رواج می یابد،آن را عرف عام یا سیره عقلا می نامند؛مانند اصل وفای به عهد و رجوع به اهل خبره.اگر عرف مخصوص جامعه اسلامی باشد،از آن جهت که عمومیت ندارد،عرف خاص،و از آن حیث که مخصوص مسلمانان است،سیره متشرعه نامیده می شود.

سیره متشرعه در صورتی که به زمان ائمه علیهم السلام اتصال پیدا کند و کاشف از حکم شرعی و رضایت معصوم باشد،حجت است؛چون در حکم یک نوع اجماع عملی است.

عرف عام و سیره عقلا،با دو شرط معتبر است:یکی این که در زمان شارع به آن عمل شده باشد و امکان اظهار نظر از سوی شارع موجود بوده باشد؛دیگری آن که شارع قواعد مزبور عرفی را امضا کرده باشد یا دست کم با آنها مخالفت نکرده باشد.

ه)اجماع: اتفاق آرای فقیهان مسلمان در صورتی که کاشف از رأی معصوم باشد،می تواند منبع حقوق بشر قرار گیرد.اجماع از دید اهل سنت منبع مستقل در عرض کتاب و سنت به شمار می رود.

خلاصه،شریعت اسلامی از چنان منبع فیاضی برخوردار است که همواره می تواند همگام با تحولات اجتماعی و درگذر زمان پاسخ گوی نیازهای جدید و گوناگون حیات فردی و اجتماعی بشر باشد.این منابع در پرتو ساز و کاری به نام«اجتهاد»جوشش یافته و مطابق شرایط زمان و مکان جاری می گردد.بدین ترتیب نظام حقوق بشر مبتنی بر شریعت اسلام, نظامی جاودانه و ماندگار است و می تواند مصالح انسان ها را به بهترین وجه تأمین کند؛همانند شجره طیبه ای که

ص:215

اصالت آسمانی دارد و همواره به اذن پروردگار،بهره اش را به موقع به انسان ها می رساند.برخلاف حقوق بشر مادی که اصالتی ندارد و نظیر درختی است که از زمین ریشه کن شده،قرار و ثباتی ندارد.چنین نظامی سرانجام سقوط می کند.

حقوق بشر در غرب که جنبه قراردادی دارد،اغلب در قالب معاهدات بیان می شود.در کنار آن،عرف بین المللی،دکترین و رویه قضایی بین المللی نیز جزء منابع حقوق بشر مطرح است.از آن جا که«حق»در اسلام رنگ وحیانی دارد،مهم ترین منابع حقوق بشر در اسلام همانا کتاب،سنت و عقل است.عرف و اجماع نیز از منابع ثانوی حقوق بشر به شمار می روند.نظام حقوقی اسلام از چنان منابع فیاضی برخوردار است که در پرتو ساز و کاری به نام«اجتهاد»همواره پویایی خود را حفظ کرده و می تواند همگام با تحولات اجتماعی،پاسخ گوی نیازهای جدید حیات فردی و اجتماعی بشر باشد.

ص:217

ص:220

به عنوان آخرین علاج به قیام برضد ظلم و فشار مجبور نگردد.از آن جا که دول عضو،متعهد شده اند که احترام جهانی و رعایت واقعی حقوق بشر و آزادی های اساسی را با همکاری سازمان ملل متحد تأمین کند.

مجمع عمومی این اعلامیه جهانی حقوق بشر را آرمان مشترکی برای تمام مردم و کلیه ملل،اعلام می کند.

البته این استدلال برای اجبار همه ملت ها به رعایت حقوق مندرج در اعلامیه کافی نیست؛زیرا استدلال مزبور ناظر به وضعیت و زمانی است که اختصاص به جوامع غربی دارد و در جوامع دیگر متداول نبوده است.ملتی که چنین تجربه تلخی نداشته و حقوق بشر را تحقیر نکرده و اعمال وحشیانه ای نسبت به بشر مرتکب نشده،چه بسا خود دارای نظام حقوقی خاصی باشد که بر اساس آن،همواره به دور از عصیان و طغیان،صلح و امنیت و آزادی و برابری را تأمین نموده است،نیازی به این اعلامیه ندارد.به بیان دیگر،این نسخه از حقوق بشر،درمان نارسایی های اجتماعی و بین المللی ملت هایی است که تاریخ آنها آکنده از اعمال وحشیانه و بی احترامی به حقوق بشر و در نتیجه عصیان های مردمی است. (1)

دو نکته در سیر تحول حقوق بشر غربی قابل توجه است:اولا تدوین اعلامیه،جنبه انفعالی دارد؛ثانیا که همین وضعیت،موجب افراط و تفریط در تدوین اعلامیه جهانی حقوق بشر شده است؛ثانیاً تدوین اعلامیه حقوق بشر برای جوامع غربی آن دوران که برای انسان،کرامت انسانی،حقوق و آزادی های عمومی چندان ارزش و اهمیتی-حتی به لحاظ نظری-قائل نبودند،ممکن است گامی ارزشمند در راستای احیای انسانیت و حقوق بشر به شمار برود؛اما برای جهان اسلام،دست کم نسبت به

ص:224

قرآن و فقه اسلامی که چهارده قرن پیش حقوق بشر و کرامت انسانی را مطرح و از آن حمایت نموده است،پیشرفتی به شمار نمی آید.بنابراین،اعلامیه هرگز نمی تواند راه کار مناسب و سازنده ای برای همه جهانیان باشد؛یعنی جهانی بودن اعلامیه(بالاترین آمال بشر)به لحاظ منطقی قابل پذیرش و دفاع نیست.

غرب]تقدم بسیاری دارد» (1)و یا«قبل از انقلاب اسلامی در قرن ششم میلادی،در هیچ یک از انقلاب های دینی،حقوق عام و جهانی برای بشر اعلام نشده است». (2)

در تأیید این مدعا کافی است به قرآن مراجعه شود.خطابات این کتاب آسمانی اغلب متوجه مردم است. (3)مهم تر آن که انگیزه اسلام در حمایت از انسان و حقوق بشر،کاملا ابتکاری است.چنین نیست که اسلام پس از تحقق جنایات آشکار علیه بشریت و نقض فاحش حقوق بشر،به راه کارهای حمایت از آن رسیده باشد.

آن را در حد یک مقاوله نامه هم تلقی نمی کردند،اعلامیه هرگز نمی تواند دولت ها را به انجام یک سلسله تکالیف موظف سازد.به همین دلیل،بعضی مفسران حقوقی معتقدند که اعلامیه از نظر ماهوی فاقد زیربنایی تعهدآور می باشد و از لحاظ حقوق بین الملل یک سند الزام آور به شمار نمی رود؛بلکه یک سند اخلاقی بین المللی است.حقوق و آزادی های مندرج در اعلامیه،صرفا آرمان مشترک ملت ها و کشورها برای گسترش عدالت اجتماعی می باشد.ازاین رو،کشورهای عضو سازمان ملل متحد از لحاظ اخلاقی موظفند که همواره قوانین و اقدامات خود را با آن هماهنگ سازند.افزون بر آن،ابهام مستولی بر بیانیه،عدم ارائه تعریف دقیق در مورد عناوین حقوق بشر،فقدان شیوه های اجرایی و پیش بینی نکردن سازوکار مشخص برای ضمانت اجرایی و الزام دولت های مخاطب،از جمله دلایل متعددی است که اعتبار حقوقی اعلامیه را مورد تردید قرار می دهد و نشان دهنده آن است که اعلامیه یک سند سیاسی با مقاصد خاص است که نمی تواند یک سند حقوقی الزام آور تلقی گردد.

با این تحلیل،اعلامیه حقوق بشر در واقع از نظر حقوقی تنها در حد ایجاد قدر مشترک بوده و بیشتر جنبه توصیه دارد تا الزام.حتی می توان گفت که فاقد ارزش هنجاری در حقوق بین الملل می باشد.توجه به این نکته که تهیه کنندگان اعلامیه آگاهانه و از روی عمد،ضمانت اجرا را نادیده گرفتند،ما را به عمق و صحت این تحلیل رهنمون می سازد. (1)

در رویکرد دوم،اعلامیه دارای گرایش حقوقی است.برخی حقوق دانان،اعلامیه را در حد عامل تفسیری منشور سازمان ملل متحد ارزیابی نموده و آن را حاوی اصول عمومی حقوق بین الملل می شناسند و تصویب آن توسط دولت ها در مجمع عمومی سازمان ملل متحد را دلیل بر الزام آور بودن آن می دانند.از

ص:227

دلایل دیگر این نظریه،شکل گیری اصول عرفی جدیدی است که در قلمرو قواعد الزام آور حقوقی به دنبال تصویب های صریح یا ضمنی دولت ها ایجاد شده است.با گذشت بیش از نیم قرن از زمان تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر،به سبب رویه منسجم و مداوم دولت ها و نهادهای بین المللی که به اعلامیه مزبور به عنوان معیاری برای محتوای حقوق بین الملل از لحاظ حقوق بشر استناد می کنند،این اعلامیه به صورت بخشی از اصول مسلم و پذیرفته شده جهانی یا قواعد آمره (1)در حقوق بین الملل در آمده است.بدین ترتیب،اعلامیه جهانی حقوق بشر جزئی از حقوق عرفی است و برای همه دولت ها الزام آور است. (2)

در پاسخ به این رویکرد کافی است به نارسایی ماهوی و محتوایی اعلامیه جهانی حقوق بشر از نظر معیارهای الزام آور حقوقی توجه کنیم که مشخصا تدوین کنندگان آن چنین ارزشی را برای آن قائل نبوده اند.بررسی اوضاع و احوال زمان تصویب و نیز دقت در ادبیات اعلامیه،امکان هرگونه استناد حقوقی و استفاده الزام آور بودن آن را منتفی می سازد.بنیاد اخلاقی اعلامیه و احترام دولت ها به مواد آن و گنجاندن آن در قوانین اساسی کشورها نیز نمی تواند حقوقی بودن آن را اثبات کند.افزون بر این مناقشات،بخش هایی از اعلامیه شامل مبانی فلسفی و زمینه های غیر حقوقی است که طرح آن در یک سند حقوقی مناسب نیست. (3)

بر اساس رویکرد سوم،اعلامیه جهانی حقوق بشر،امروزه برای دولت های عضو سازمان ملل متحد زمینه حقوقی دارد و موجب تعهدات الزام آور است.البته نه به دلیل عرفی بودن،بلکه به سبب پذیرش صریح آنها.در حمایت از این رویکرد،چند نکته گفتنی است:

ص:228

الف)مواد 55 و 56 منشور ملل متحد بدون تعریف و ارائه فهرست حقوق بشر،دولت های عضو را موظف می کند که تدابیری برای احترام و رعایت حقوق بشر بیاندیشند.اعلامیه جهانی حقوق بشر در واقع به منزله همان تعریف و فهرست است.مقدمه اعلامیه نیز مؤید این واقعیت است.

ب)اعلامیه جهانی حقوق بشر نوعی متن کمکی برای تفسیر عبارت«حقوق بشر و آزادی های اساسی»مندرج در ماده 55(ج)منشور سازمان ملل متحد است.به موجب ماده 31(3)کنواسیون 1969 وین،یکی از اصول تفسیر معاهدات در حقوق بین الملل،استناد به اقداماتی است که در مقام اجرای آنها توسط دولت های عضو،معاهداتی صورت می گیرد.رویه مداوم دولت ها و سازمان ملل متحد همواره مبتنی بر این بوده که اعلامیه جهانی حقوق بشر حاوی فهرست پذیرفته شده حقوق بشر و آزادی های اساسی است:«اعلامیه جهانی حقوق بشر تفاهم مشترک همه ملل جهان را درباره حقوق لاینفک و تخلف ناپذیر همه اعضای خانواده بشری بیان داشته است و برای اعضای جامعه بین المللی ایجاد تعهد می کند». (1)

در نتیجه،هرچند وضعیت حقوقی اعلامیه جهانی حقوق بشر هنوز خالی از بحث نیست،اما ادله و شواهد قوی بر حقوقی بودن آن وجود دارد.امروزه،اعلامیه،بخشی از حقوق بین الملل عرفی را تشکیل می دهد و برای همه کشورها الزام آور است.البته میزان قابلیت این استناد تا اندازه زیادی به این بستگی دارد که دولت های مربوطه،عضویت معاهدات دیگر در زمینه حقوق بشر را پذیرفته باشند یا خیر. (2)

ص:229

مقدمه آمده است،آن جا که می گوید:«عدم توجه و بی احترامی به حقوق بشر منجر به اعمال وحشیانه ای شد که باعث هتک حرمت وجدان بشری گردید».کمیسیون حقوق بشر با آگاهی از تنوع دینی،فلسفی و ایدئولوژیکی اعضای سازمان ملل متحد،هیچ توجهی به مبانی فلسفی حقوق بشر نشان نداد.

با توجه به نقض نظری و عملی حقوق بشر توسط نازی ها،تصویب مفهوم حقوق بشر توسط سازمان ملل در مخالفت با ایدئولوژی نازیسم،به روشنی مستلزم التزام به نوعی نظریه سیاسی«نو-لاکی» (1)بوده است.ممکن است جایگزین شدن اصطلاح«حقوق بشر»به جای«حقوق طبیعی»،با انگیزه حذف پیامدهای بحث انگیز فلسفی پایه گذاری حقوق بر طبیعت باشد.به همین دلیل،اعلامیه بدون ارائه شالوده نظری جدید،مبنای سنتی و اختلاف انگیز حقوق طبیعی را کنار گذاشت.راهبرد تدوین کنندگان اعلامیه،توافق بر ارزش ها و باورهای بنیادین نبود؛بلکه اهتمام آنها این بود که یک سری هنجارها(قواعد)را تدوین کنند.اما مفهوم حقوق بشر به دلیل شباهت زیاد با مفهوم لاکی حقوق طبیعی،می تواند در سنت لیبرال غربی جای گیرد.حقوق بشر به این معنا از دو جهت بحث برانگیز است:هم از جهت غربی بودن و هم به دلیل لیبرالی بودن.

در هر صورت،مفهوم حقوق بشر به رغم قدرتمندی و جذبه حد اکثری،از نظر فلسفی فاقد شالوده نظری است.مسئله«تعیین بنیان فلسفی»برای هر مفهومی به شدت بغرنج است.این امکان وجود دارد که مفاهیم از نظر فلسفی و اخلاقی مفید باشند،اما از نظر فلسفی بحث انگیز و اختلافی.اعمال کسانی که دلاورانه در

ص:231

برابر نازی ها ایستادند،ممکن است از نظر فلسفی هیچ مبنایی نداشته باشد،لکن از حُسن این اعمال چیزی کاسته نمی شود.

اعلامیه با تأکیدی که بر حقوق دارد نه بر وظایف،بر حقوق فردی دارد نه بر حقوق جمعی،و بر حقوق مدنی و سیاسی دارد نه حقوق فرهنگی،اجتماعی و اقتصادی و نیز به دلیل نپرداختن صریح به مسئله امپریالیسم،گرایش غربی مشخصی دارد. (1)

اعلامیه جهانی حقوق بشر یک مانیفست(اعلامیه)است،نه یک رساله فلسفی یا سیاست اجتماعی برای جهان.این اعلامیه برای آگاهی عمومی و به زبان نسبتا ساده نگارش یافته است.بنابراین ضرورتاً ساده انگارانه خواهد بود اگر آن را راهنمایی برای سیاست گذاری بدانیم.داوری در باب اعلامیه باید از راه روشنگری و ارزیابی اصول زیربنایی و تحقیق در آثار و پیامدهای تجربی آن انجام شود. (2)

آفریده و به او حیثیت داده و وی را خلیفه خود در زمین برگزیده است،خداوندی که آبادانی و اصلاح زمین را بر عهده بشر گذارده و امانت تکالیف الهی را بر گردن او نهاده و آن چه در آسمان ها و زمین است،همگی را تحت تصرف وی قرار داده است و با تصدیق رسالت محمد صلّی الله علیه و آله که خداوند ایشان را به هدایت و آیین راستین فرستاده و او را رحمتی برای جهانیان و آزادگری برای بردگان و شکننده برای طاغوت ها و مستکبران قرار داده است،پیامبری که برابری را میان همه بشریت اعلام نموده و هیچ اولویتی برای کسی بر دیگری جز در تقوا قائل نشده و فاصله ها و اکراه را از میان مردم برچید،مردمی که خداوند آنان را ازروح واحد آفریده است».

اعلامیه می گوید که بشریت به رغم رسیدن به بالاترین درجات علم،در هر زمان نیازمند تکیه گاهی ایمانی،برای دفاع از تمدن خود و عامل حمایت کننده از حقوق خویش می باشد.

آیه شریفه،نقطه عطف اعلامیه و حامل پیام ویژه برای بشریت گم گشته معاصر است.همین طور ایمان به خدا،خلقت خدایی انسان،خلافت الهی بشر در زمین،رسالت انسان در آبادسازی زمین،حامل امانت الهی بودن انسان،راه و راهنماشناسی از مواردی است که به صراحت به آنها تأکید شده است.

زندگی هرکس دارایی خود اوست و به خداوند،جامعه یا دولت تعلق ندارد و می تواند با آن هر طور مایل باشد،رفتار کند». (1)

به تأثیر از افکار جان لاک،سازمان ملل متحد در ارائه اعلامیه جهانی حقوق بشر،به خداوند و این که همه حقوق ناشی از پروردگار متعال و خالق و مالک هستی است،هیچ اشاره ای نکرد.این رهیافت ضد بنیادگرایانه به سوی فرضیه«نفی خدا»پیش می رود. (2)

مشروعیت سازی (1)اندیشه غربی به گونه ای که پذیرش سلطه غرب با نوعی نگرش و اعتقاد توأم گردد،تا همانند گذشته جنبه تحمیلی و اجباری تهاجم فرهنگی غرب،مانعی در راه گسترش و تعمیق فرهنگ غرب تلقی نشود.

دلیل این اقدام و تلاش نیز از دیدگاه غربیان مبرهن است؛چون«برداشت های به اصطلاح غیر غربی از حقوق بشر،در واقع برداشت از حقوق بشر نیست.»؛ (2)یعنی تلاش برای فهم حقوق بشر بر اساس فرهنگ متمایز از فرهنگ غرب،در واقع تحریف مفهوم مناسب حقوق بشر است.

و ایمان را به هم پیوند دهد.بنابراین،از امت اسلام به عنوان امت برگزیده،امروزه انتظار می رود که به هدایت بشریت گمراه در امواج و مسلک هایی که در حال رقابت متضاد هستند اقدام نموده و راه کارهایی برای حل مشکلات همیشگی تمدن مادی ارائه دهد».

در این رویکرد،آغاز و پایان جهان هستی بر پایه مبدأ(خدامحوری)و معاد(فرجام باوری)تعریف می شود.دنیا و آخرت پیوند عمیق و ناگسستنی باهم دارند،انسان از خداست و به سوی او بازمی گردد.از این رو،انسان باید رفتارهای خود را به گونه ای تنظیم کند که او را از مبدأ و معاد غافل نساخته و به سوی هدف نهایی(قرب الی الله)سوق دهد.در این نگرش،ارزش های اخلاقی از جایگاه والایی برخوردار است.اهداف تعریف شده در نظام های حقوقی بشری از قبیل سعادت،نظم عمومی،رفاه همگانی و نظایر آن فقط در راستای هدف نهایی قابل تفسیر و توجیه است.در نگرش توحیدی،فرد و جامعه،هر دو دارای حقوق تعریف شده اند.

اعلامیه آمده است:«تمام افراد بشر آزاد به دنیا می آیند»،نه این که«تمام افراد بشر آزاد آفریده شده اند»،تا کلمه«آفریده شدن»به وجود«آفریننده»اشعار نداشته باشد.

البته در موادی از اعلامیه،واژه های«دین»و«مذهب»به کار رفته است؛ (1)اما برایند تحلیلی مواد مزبور این است که اولاً دین داری با بی دینی مساوی است؛ثانیاً هیچ دین و مذهبی نسبت به دین و مذهب دیگر،برتری ندارد؛چنان که مراد از«اخلاق»،در اعلامیه،اخلاق مقبول در یک جامعه دموکراتیک است و ربطی به دین و مذهب ندارد. (2)می توان ادعا کرد که اعلامیه نسبت به ادیان الهی صریحاً موضع منفی دارد.مخالفت آشکار اعلامیه با قانون«قصاص»نمونه ای از این موضع گیری است. (3)

برابری افراد بشر را دارند؟نهایت چیزی که آنان می توانند اثبات کنند این است که افراد یک نژاد برابرند؛چون پدر و مادر واحدی دارند.اما سرخپوستان آمریکا و سیاه پوستان آفریقا و زردپوستان خاور دور که هر کدام بنابر فرض از لحاظ نسبی به حیوانی می رسند،چگونه می توانند برابر و برادر یکدیگر باشند؟بر فرض که آنان بتوانند از طریقی مساوات تکوینی همه افراد بشر را اثبات کنند،اما مساوات تشریعی یعنی مساوات از لحاظ حیثیت و حقوق را نمی توانند اثبات کنند.به چه دلیل تمام افراد بشر باید با یکدیگر با روح برادری رفتار کنند؟ملاک برادری چیست؟اصولاً اثبات برادری و رفتار برادرانه انسان ها با یکدیگر در رویکرد مادی قابل تبیین نیست.

اصل سوم: «حرمت انسان ها»برخاسته از ماده پنجم اعلامیه«با هیچ کس نمی توان رفتاری کرد که ظالمانه یا برخلاف انسانیت و شئون بشری یا موهن باشد»؛می پرسیم:چرا انسان کرامت دارد؟کرامت انسان از کجا ناشی می شود؟چرا کرامت انسان مطلق است،به گونه ای که نباید در هیچ حالی کرامت انسانی از میان برود؟کسی که به کرامت انسانی دیگران اعتنا ندارد و همواره همنوعان خود را شکنجه می کند و به قتل می رساند،چرا کرامتش محفوظ بماند؟

اصول موضوعه مزبور،بدیهی نیستند و نویسندگان اعلامیه نیز تبیین و تحلیلی ارائه نکرده اند.سایر مواد اعلامیه نیز برهان پذیر نیستند.حق آن است که هر گفتار یا نوشتاری که نظریه ای نو عرضه می دارد،مستند به دلایل متقن باشد؛به ویژه اعلامیه ای که حقوق بشر جهانی را برای همه جهانیان اعلام می دارد؛مسائلی که ممکن است از سوی بسیاری از مخاطبانِ فرهنگ ها و ادیان و مکاتب گوناگون مورد انتقاد واقع شود.بدین ترتیب،هر مادّه از اعلامیه باید نتیجه یک

ص:241

رشته استدلال های عقلی و شفاف باشد.سزاوار بود که نویسندگان اعلامیه،نخست اصول مبنایی اعلامیه را بیان می کردند. (1)

جزئی یا زیر پا نهادن یا چشم پوشی از احکام الهی،تکلیفی که خداوند از راه کتاب های خود نازل نموده و خاتم پیامبرانش را فرستاده و به وسیله او پایان و اختتامی بر رسالت آسمانی نهاده است،ندارد.بنابراین،مراعات حقوق و آزادی های عمومی،عبادت است و کوتاهی از آنها یا تجاوز به آنها منکر است و هر انسانی به تنهایی،مسئول پاسداری و اجرای آن است و امت به گونه ای هماهنگ در تضمین(مشترک)در برابر آنها مسئولیت دارد.بدین سبب،دولت های عضو سازمان کنفرانس اسلامی بر این اساس،مواد زیر را اعلام می نمایند. (1)

آزادی های بشر را نیز در همین دایره تعریف می کند.بر این اساس،اعلامیه به کرامت ذاتی بشر بسنده کرده و از فضیلت و کرامت ارزشی انسان غفلت ورزیده و چه بسا نسبت به آن بیگانه است؛چون در هیچ یک از مواد اعلامیه،امتیازی برای انسان های بافضیلت و باتقوا مطرح نشده است؛در صورتی که،اساسی ترین حقوق انسان،تفسیر بشر در حوزه ارزش ها(تبیین بعد ارزشی انسان)است.

از وجوه تمایز حقوق اسلامی با حقوق بشر غربی است.از دیدگاه اسلام،این امتیاز(کرامت ارزشی)برای رسیدن به موقعیت های شایسته زندگی اجتماعی،ضروری است. (1)بر اساس تلاش هایی که در کنفرانس ها و مجامع بین المللی به عمل آمده،با نگرش سکولاریستی،انسان از حوزه ارزش ها جدا شده و روشن است که اسلام به طور کلی با سکولاریسم،هم درتفسیر انسان،هم در تفسیر عالم هستی و هم در تفسیر حقیقت حیات،ناسازگار است. (2)

بنابراین،منشأ بسیاری از تفاوت ها در ماهیت و مصادیق حقوق بشر،تفاوت در جهان بینی و انسان شناسی است.البته هرگز منظور این نیست که انسان به صرف انسان بودن حقوقی ندارد؛بلکه بحث درباره کلیت حقوق بشر است.

ماده(3)29:این حقوق و آزادی ها،در هیچ موردی نمی تواند برخلاف مقاصد و اصول ملل متحد اجرا گردد.

ماده30:هیچ یک از مقررات اعلامیه حاضر نباید به گونه ای تفسیر شود که متضمن حقی برای دولتی یا جمعیتی یا فردی باشد که به موجب آن بتواند هر یک از حقوق و آزادی های مندرج در این اعلامیه را از بین ببرد یا در این راستا فعالیتی کند.

ماده28:هرکس حق دارد برقراری نظمی را بخواهد که از لحاظ اجتماعی و بین المللی،حقوق و آزادی هایی را که در این اعلامیه بیان گردیده تأمین و آنها را اجرا کند.

وضعیت حقوقی هر دو اعلامیه مورد بحث است و هنوز در الزام آوری آنها اتفاق نظر وجود ندارد.اعلامیه جهانی حقوق بشر به دلیل فقدان شالوده نظری،دچار بی خدایی،تکلیف گریزی و غفلت از فرجام باوری است.در اعلامیه حقوق بشر اسلامی به دلیل بنیان نظری مستحکم،از این گونه کاستی ها دیده نمی شود.

اعلامیه جهانی حقوق بشر دارای رویکرد مادی و اعلامیه حقوق بشر اسلامی دارای رویکرد توحیدی است.بنابراین،طبیعی است که نگاه آنها به انسان و دین و مذهب متفاوت باشد.برهان پذیری و برهان ناپذیری دو اعلامیه نیز از ملاک های تأثیرگذار در بحث تطبیقی است.برایند تفاوت رویکردها و شالوده نظری،این می شود که اعلامیه جهانی حقوق بشر قابلیت برهان پذیری ندارد؛اما اعلامیه حقوق بشر اسلامی کاملا برهان پذیر است.ملاک اعتبار حقوق و آزادی های مندرج در اعلامیه جهانی حقوق بشر و معیار تفسیر آنها قانون و مقاصد ملل متحد است؛اما ملاک اعتبار حقوق و آزادی های مطرح در اعلامیه حقوق بشر اسلامی و معیار تفسیر آنها شریعت اسلام است.

ص:248

موجودی با کرامت است،بشناسیم و کرامت انسانی او را پاس بداریم.

تبیین هر دو اعلامیه که در واقع ناظر به کرامت انسان به معنای فلسفی آن است، (1)چنین پرسش هایی را مطرح می سازد:عدالت چیست؟هویت خانواده بشری چگونه و بر چه اساسی شکل می گیرد؟حقوق یکسان و انتقال ناپذیر بشر کدامند؟معیار تشخیص این حقوق چیست؟آزادی،صلح و عدالت در جهان چگونه و بر چه معیاری قابل تأمین است؟چرا انسان کرامت دارد؟ملاک شناسایی حیثیت ذاتی یا کرامت انسانی چیست؟

تحلیل این پرسش های بنیادین فلسفی و ارائه پاسخ های عقلانی به آن،در راستای اثبات کرامت انسانی است؛اما تبیین حیثیت ذاتی یا کرامت انسانی،بیشتر مورد اهتمام است.اگر بحث بر پایه حق و عدالت است،باید موضع هر دو اعلامیه نسبت به کرامت انسانی به طور شفاف مشخص گردد.

تکریم این است که بزرگداشتی یا سودی به انسان برسد که در آن نقصان و خواری نباشد یا چیزی که به او می رسد او را کریم و شریف گرداند. (1)کرامت عبارت است از پاک بودن از آلودگی ها،عزت،شرف و کمال مخصوص آن موجودی که کرامت به او منتسب است. (2)در تعریف دقیق،کریم و کرامت در مقابل اهانت است؛چنان که عزت در مقابل لذت قرار دارد.کرامت بیانگر عزت و بزرگواری انسان است.این ویژگی در ذات موجود کریم نهفته است.بنابراین،سخاوت،کار پسندیده،لئیم نبودن و دیگر صفات نیکو از لوازم کرامت است. (3)

در اصطلاح،کرامت عبارت است از پاک بودن از آلودگی ها و عزت و شرف و کمال ویژه موجودی که کرامت به او نسبت داده می شود. (4)

آنها را در خشکی و دریا(بر مرکب های راهوار)حمل کردیم و از انواع پاکیزه به آنان روزی دادیم و آنها را بر بسیاری از موجوداتی که آفریده ایم،برتری بخشیدیم.منظور از برتری انسان بر سایر مخلوقات،نعمت های خاصی است که خدای متعال فقط به انسان ها ارزانی داشته و بدین گونه آنان را بر سایر مخلوقات برتری داده و موجبات امتیازشان را بر دیگر موجودات فراهم آورده است.

از دیدگاه اسلام انسان ذاتا دارای کرامتی است که منسوب به خداوند است. (1)انسان دارای روح الهی، 2مسجود ملائکه 3و خلیفه خدا در زمین است. 4کرامت ذاتی-انسانی،کرامتی است که در متن تکوین و آفرینش انسان مطرح است.ستایش انسان به دلیل داشتن این وصف،در واقع مدح پروردگار کریم است؛چون خداوند انسان را ذاتا و فی نفسه بر سایر موجودات ظاهری و باطنی برتری و فضیلت داده است.این صفت مربوط به مقام انسانیت است.انسان تا آن هنگام که با اراده خود از طریق ارتکاب جنایت و خیانت بر خویشتن و دیگران آن را از خود سلب نکند،شایسته تکریم است: وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ... ؛ما آدمی زادگان را گرامی داشتیم. 5

«وقتی خداوند می فرماید: «لَقَدْ کَرَّمْنا» ،مقصود این نیست که خداوند در معاشرتی که با انسان داشت،او را احترام کرد و بالا دست موجودات دیگر نشاند؛بلکه در حقیقت خلقت و آفرینش او را مکرم قرار داد؛یعنی این کرامت و شرافت و بزرگواری را در سرشت و آفرینش او قرار داد.اصلا کرامت و عزت و

ص:254

بزرگواری،جزء سرنوشت انسان است.این است که انسان اگر خود را آن چنان که هست بیابد،کرامت و عزت را می یابد». (1)

کرامت ذاتی[همانا]حیثیت طبیعی همه انسان هاست،تا هنگامی که با اختیار آن را از خود سلب نکند. (2)این شرافت ذاتی شیء است که هیچ رتبه و درجه ای را برنمی تابد و با غیر مقایسه نمی شود؛برخلاف فضیلت[امر اکتسابی]که در مقایسه با غیر آن قابل تبیین است. (3)

مثلا کسی نمی تواند بگوید من حق احترام خود را در یک معامله به دیگری منتقل کردم یا اسقاط کردم و پس از این نقل و انتقال،من حق احترام و کرامت و شرف ندارم و هر کس هر اهانتی بر من روا بدارد،مانعی نیست.از دیدگاه اسلام،همان گونه که دفاع از کرامت و شرف انسانی لازم است،ارشاد کسی که-بر فرض بسیار بعید-بخواهد از کرامت و شرف خود دست بردارد،واجب است؛چون هیچ کس کرامت و شرف دیگری را مورد اهانت قرار نمی دهد؛مگر این که نخست کرامت و شرف خود را از دست داده باشد.

در رویکرد حقوقی نیز«انسان دارای حرمت است و حق دارد در جامعه به طور محترمانه زندگی کند و کسی حق ندارد با گفتار و رفتار خویش حیثیت او را با خطر مواجه سازد و حکومت باید به گونه ای عمل کند که موجب بی حرمتی شخص مجرم نگردد». (1)

زندگی بدون کرامت و شرف انسانی،نه فقط زندگی انسانی نیست؛بلکه حتی از زندگی حیوانی نیز پست تر است؛زیرا بدیهی است که انسان فاقد کرامت،به سبب داشتن نیروها و استعدادهای گوناگون،می تواند کرامت همه انسان ها را تهدید کند و برای اشباع خودخواهی هایش،بشریت را به خاک و خون بکشد؛در صورتی که حیوانات-حتی درنده ترین آنها-قدرت آسیب زدن به کرامت و شرف انسانی را ندارند و نهایت امر،در صورت گرسنگی یا به اقتضای طبعی که دارند،ممکن است آسیبی به جسم آدمی برسانند؛ولی نه از روی دشمنی با انسان.خلاصه با مطالعات همه جانبه در وضع مغز و روان انسان ها به این نتیجه می رسیم که اگر کسی به اهمیت و کرامت و شرف انسانی پی ببرد و خود از این

ص:256

سرمایه باعظمت انسانی برخوردار باشد،محال است به فرد دیگری اهانت کند و کرامت و شرف او را جریحه دار سازد. (1)

جهانی حقوق بشر مبتنی بر جهان بینی مادی است و اومانیسم(اصالت انسان یا انسان خدایی)در آن محوریت دارد.در این رویکرد که انسان مطلقا حاکم بر سرنوشت خویش شناخته شده و رها از آغاز(مبدء)و فرجام(معاد)است،کرامت انسان نمی تواند ذاتی باشد؛بلکه امری قراردادی است.اعلامیه کرامت انسانی را که مبنای اصلی و ویژگی واقعی شایستگی انسان برای استیفای حقوق بشر می باشد،نادیده انگاشته و به جای علت،به معلول ها پرداخته است.پر واضح است که کلمه«حیثیت ذاتی»در مقدمه اعلامیه با تفسیر بعدی آن،نمی تواند بیانگر کرامت ذاتی مطرح در جهان بینی توحیدی باشد.حیثیت ذاتی به مفهوم«اومانیستی»نه قابل اثبات است و نه مبنای قابل پذیرشی دارد.

2.از دیدگاه منظر اسلام و حقوق بشر اسلامی،انسان دارای دو نوع کرامت«ذاتی»و«اکتسابی»است و ملاک تکامل و سعادت انسان،کرامت اکتسابی(ارزشی)می باشد.اعلامیه جهانی حقوق بشر همان گونه که از اثبات کرامت ذاتی انسان ناتوان است،نسبت به کرامت ارزشی انسان نیز بیگانه است.بی تردید،این نادیده انگاری و بیگانگی می تواند یکی از عوامل انحطاط حقوق بشر و محرومیت انسان ها از تکامل اخلاقی و معنوی به شمار آید.وضعیت نابسامان اخلاقی و معنوی کشورهای هوادار حقوق بشر غربی دلیلی روشن بر این مدعاست.

3.اعلامیه حقوق بشر اسلامی بر دو محور اساسی تأکید ورزیده است:یکی حق مداری و عقیده صحیح؛دیگری،عیال الله دانستن همه انسان ها؛یعنی نقطه آغاز تشریع و تدوین حقوق بشر،حق مداری و برداشت صحیح از حقیقت انسان است.بدون ارائه تعریفی صحیح از هویت انسان و تبیین دقیق رابطه انسان با خدا،سخن گفتن از کرامت انسان و حقوق یکسان و انتقال ناپذیر بشر،هیچ توجیه منطقی و عقلانی ندارد.با وجود این،اعلامیه جهانی حقوق بشر نسبت به

ص:259

هر دو محور نام برده ساکت و بی تفاوت است.

با در نظر داشتن محورهای نام برده،حقوق بشر در دو سطح قابل طرح و بررسی است:یکی در سطح فلسفی و آرمانی که مبنای هستی شناسی را ترسیم می کند؛دیگری بر پایه تعهد مشترک ملت ها که همه فرهنگ ها و تمدن های گوناگون را در بر می گیرد.

خداوند سبحان،پیروان کتاب های آسمانی را بر محور حق(توحید)فرا خوانده است: قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلاّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ... ؛ (1)یعنی حق شناسی سرچشمه حقوق است و تجلی آن،بندگی خدا در مقام عمل؛چرا که نفی سلطه فقط در سایه بندگی خدا محقق می شود: ...وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ... . (2)تعیین حقوق بشر بر پایه اصل توحید(تعیین حق و تکلیف بر مبنای بندگی خدا)در سطح آرمانی و فلسفی است که مبنای هستی شناسانه دارد.

فارغ از این مرحله،حقوق بشر بر مبنای قرارداد نیز قابل ارائه است: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ... 3 از آن جا که عقد یک طرفه نیست،باید اوضاع و شرایط منطقه ای و فرهنگ های ملی را بر پایه تعهد لحاظ کرد.اصولا این رعایت،مقتضای تعهد قراردادی است.حقوق بشر در سطح دوم جز بر پایه تعهد ممکن نیست؛چنان که بند ششم ماده دوم منشور ملل متحد تصریح می کند که منشور سازمان ملل بر پایه رضایت و پذیرش ملت ها استوار است.بند هفتم ماده دوم تأکید دارد که اصل بر عدم مداخله در امور داخلی دیگر کشورهاست.با وجود

ص:260

این اصل می توان استقلال،آزادی و کرامت انسانی افراد و ملت ها را تضمین کرد.اسلام در هر دو مرحله(آرمانی و قراردادی)مدافع حقوق بشر است.اما اعلامیه جهانی حقوق بشر فقط ناظر به مرحله قراردادی است؛چون مرحله فلسفی و آرمانی برایش قابل درک نیست.

4.اعلامیه حقوق بشر اسلامی ملاک خانواده بشری را بندگی خداوند و فرزندی نسبت به حضرت آدم علیه السلام می داند.اعلامیه جهانی حقوق بشر هیچ معیاری برای اعضای خانواده بشری ارائه نکرده است.

5.اصل«برابری در حیثیت و حقوق»مورد تأکید هر دو اعلامیه است.از نظر اعلامیه جهانی حقوق بشر«همه انسان ها با هم برابرند»و«تمام افراد بشر از لحاظ حیثیت و حقوق باهم برابرند».نویسندگان اعلامیه که به استناد فرضیه معروف زیست شناسی نوین معتقدند هر یک از نژادهای مختلف انسانی،از حیوانی پدید آمده و انسان ها از یک اصل نیستند،چگونه ادعای مساوات و برابری افراد بشر را دارند؟نهایت چیزی که آنان می توانند اثبات کنند این است که افراد یک نژاد برابرند؛چون از یک پدر و مادرند.اما سرخ پوستان آمریکا و سیاه پوستان آفریقا و زردپوستان خاور دور که هر کدام به فرض،از لحاظ نسبی به حیوانی می رسند،چگونه می توانند برابر و برادر یکدیگر باشند؟بر فرض که آنان بتوانند از طریقی مساوات تکوینی همه افراد بشر را اثبات کنند،اما مساوات تشریعی،یعنی مساوات از لحاظ حیثیت و حقوق را نمی توانند اثبات کنند.به چه دلیل تمام افراد بشر از لحاظ حیثیت و حقوق برابرند؟

در اعلامیه حقوق بشر اسلامی که انواع تبعیض نفی شده است،افزون بر استناد به کلام الهی که معتبرترین سند است،دلیل خردپسندی وجود دارد و آن این که چون همه انسان ها از یک پدر و مادر آفریده شده اند،با هم برادرند و طبعاً

ص:261

در استفاده از حقوق و آزادی ها نیز برابر خواهند بود.در رویکرد توحیدی،تبیین این مسئله کاملا شفاف و منطقی می نماید. (1)

6.اصل برادری و رفتار برادرانه از نظر حقوق بشر اسلامی،امری منطقی و پذیرفته است؛چون بندگی نسبت به خداوند و فرزندی نسبت به حضرت آدم علیه السلام محور اتصال همه انسان ها را تشکیل می دهد.در این رویکرد،برادری به عنوان یک حق اسلامی در مورد همه معتقدان به اسلام،قابل طرح و دفاع است؛چون خداوند فرموده است: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ... 2 همگان موظف به رعایت حقوق برادری هستند.امام علی علیه السلام در تفسیری موسع از برادری فرمودند:«مردم دو دسته اند:یا برادران دینی تو هستند یا در اصل آفرینش نظیر تو می باشند.» (2)در این نگاه،برادری دو نوع است:برادری بر پایه ایمان و اعتقاد و برادری بر مبنای آفرینش.عده ای به دلیل اشتراک در اعتقاد،و عده ای صرفا به دلیل خلقت انسانی برادر شمرده می شوند.

اعلامیه جهانی حقوق بشر با استناد به این اصل که همه دارای عقل و وجدان می باشند،تأکید می کند که همه باید نسبت به یکدیگر با روح برادری رفتار کنند.این نوع استدلال نه فقط شایسته یک متن حقوقی نیست،بلکه از اساس متزلزل است؛زیرا مفاد آن چنین می شود که تنها افراد صاحب عقل و وجدان از روح برادری برخوردارند.در نتیجه،افرادی که گاه یا پیوسته تعقل خود را از دست می دهند،حقوقی نخواهند داشت.افزون بر این،رابطه عقل و وجدان با رفتار برادرانه چندان شفاف نیست.این رابطه برای اثبات برابری قابل قبول است،اما

ص:262

برادری را نمی تواند اثبات کند.منظور این است که مقوله برادری که در این ماده به کار رفته،مبنای درستی ندارد.کدام برادری؟برادری بر چه اساسی؟آیا برادری از اصول حقوق بشر به شمار می رود؟

افزون بر این،قاعده«تمام افراد بشر باید با یکدیگر با روح برادری رفتار کنند»توصیه ای اخلاقی است یا دستوری قانونی و حقوقی؟چنان که تعبیر«رفتار برادرانه»نیز ابهام دارد؛یعنی معلوم نیست که چه رفتاری ناقض روح برادری است و چه رفتاری با روح برادری سازگار است.به فرض این که بدانیم دستور به رفتار برادرانه چه چیزی را الزام و تکلیف می کند،این پرسش همچنان مطرح است که کیفر تخلف از آن چیست؟حقیقت این است که مفاد این ماده را چیزی بیش از یک اندرز پدرانه یا برادرانه نمی توان تلقی کرد. (1)

خلاصه،از دیدگاه اسلامی با قاطعیت می توان گفت که همه افراد بشر باید با یکدیگر با روح برادری رفتار کنند؛زیرا در این رویکرد همه افراد بشر در واقع و حقیقت«برادر»اند؛یعنی از یک پدر و مادر پدید آمده اند. (2)اما کسانی که هر گروه از افراد انسانی را از نژاد و نسل حیوانی جداگانه می پندارند،چگونه می توانند همه انسان ها را برادر بدانند و به آنان توصیه کنند که رفتارشان برادرانه باشد؟!اصولاً برادری و رفتار برادرانه انسان ها با یکدیگر خاستگاه توحیدی دارد و اثبات آن در رویکرد مادی امکان پذیر نیست.

چنان که یکی از نویسندگان معتقد است برداشت جدید از انسان و اهتمام به انسان گرایی،ریشه در برداشت های دینی دارد.ایشان با تأکید بر این که عقیده کرامت انسان،اساس ایده حقوق بشر است،امکان ارائه قرائت سکولار از حقوق

ص:263

بشر را مردود می شمارد؛چرا که ایده قداست حقوق بشر ضرورتا دینی است،پس حقوق بشر نیز ضرورتا دینی خواهد بود. (1)به نظر ایشان هرچند اصل کرامت ذاتی انسان مورد تأکید ادیان و فیلسوفان است،اما فقط مذهب است که می تواند به این سؤال پاسخ دهد که چرا باید به دیگران علاقه داشته باشیم و حقوق آنان را محترم بشماریم.تنها کتاب آسمانی است که جزئیات روابط ما با برادر و خواهر و همسایه را مشخص می کند.ممکن است کسی ادعا کند که بدون حس مذهبی،دیگران را دوست می دارد،ولی باید پرسید بر چه اساس؟آیا وجدان و احساس امر دقیق و تغییرناپذیری در طول زمان است؟ (2)در یک کلام،حقوق بشر از«تکریم الهی از انسان»ناشی می شود. (3)

7.اعلامیه حقوق بشر اسلامی ممنوعیت شکنجه و رفتار غیر انسانی را مقید به نظر شرع کرده است؛یعنی این ممنوعیت مطلق نیست.در مواردی شکنجه لازم است و با کرامت انسان نیز تنافی ندارد.تشریع قوانین حدود،قصاص و تعزیرات در اسلام دلیلی بر این مدعاست.

اما از نظر اعلامیه جهانی حقوق بشر،شکنجه انسان مطلقا ممنوع است.هیچ انسانی نباید کرامت انسان دیگری را نادیده بگیرد و او را مورد اذیت یا اهانت قرار دهد.حتی اگر کسی مرتکب چنین رفتاری شود،دیگران حق ندارند که وی را آزار یا توهین کنند.یک شخص مجرم اگرچه هزاران انسان بی گناه را به خاک و خون کشیده باشد،همچنان محترم است و نباید نسبت به او بی حرمتی روا داشت.نهایت کیفری که برای چنین شخصی باید در نظر گرفت،جریمه مالی یا

ص:264

زندان است و حتی گفتن یک سخن توهین آمیز به این شخص در حکم توهین به انسانیت و جامعه بشری است.

این مسئله نیاز به تبیین دارد.انسان دارای دو نوع کرامت تکوینی و تشریعی است.کرامت تکوینی مطلق است،اما کرامت تشریعی و قانونی مطلق نیست که برای هر انسانی در هر اوضاع و احوالی محفوظ بماند.مراد از کرامت تشریعی و قانونی این است که هر انسانی پیش از آن که جرمی و گناهی مرتکب شود،حرمت و عزت دارد و نباید در معرض اهانت و بی احترامی واقع شود.با توجه به این که انسان مختار و صاحب اراده آزاد است،می تواند به هر کاری اقدام کند.بسیاری از اقدامات کرامت انسانی او را از میان می برد،تا جایی که گاه به مرتبه حیوانات و چهارپایان و حتی فروتر از آن تنزل می کند.قرآن کریم در آیات متعددی به این واقعیت اشاره می کند:

...أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ ؛ (1)آنها مانند چهارپایانند،بلکه ایشان گمراه ترند.اینان همان غافلانند.

أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاّ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً . (2)

إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ ؛ (3)بی گمان بدترین جنبندگان،در نزد خدای متعال افراد کر و لالی هستند که اندیشه نمی کنند.

إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللّهِ الَّذِینَ کَفَرُوا فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ ؛ (4)به یقین بدترین جنبندگان نزد خداوند کسانی هستند که کافر شدند و ایمان نمی آورند.

ص:265

افرادی که آگاهانه در اثر سوء رفتار خود،از حیوانات گمراه تر و از جانوران بدتر می شوند،از دیدگاه خدای متعال،کرامتی ندارند؛ (1)چون خدای متعال کرامت تشریعی را که به انسان عطا فرموده،بقای آن را مشروط به حسن انتخاب و نیکوکاری خود بشر دانسته است.بنابراین،کرامت مزبور،ثابت و همیشگی نیست.پس هیچ دلیل معقولی وجود ندارد که کرامت انسان حتی در صورت ارتکاب جرم،همچنان محفوظ بماند.چگونه می توان پذیرفت کسی که کرامت و حرمت دیگران را پاس نمی دارد،خود دارای کرامت و احترام باشد؟!حق این است کسانی که موجبات توهین و آزار دیگران را فراهم می سازند،کرامت ندارند و کیفر آنها مشروع و قانونی است.

به نظر یکی از حکیمان معاصر،ماده 5 اعلامیه جهانی حقوق بشر کاملاً ناظر به احکام ادیان الهی-به ویژه قوانین حدود و تعزیرات و قصاص-است؛منظور این است که تازیانه زدن به شخص زناکار،بریدن دست دزد و کشتن قاتل انسان بی گناه را رفتارهای وحشیانه و ضد انسانی قلمداد کند. (2)در صورتی که قانون قصاص،حدود و تعزیرات که از سوی خداوند حکیم وضع شده،حکیمانه است،نه وحشیانه.خداوند می فرماید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصاصُ فِی الْقَتْلی... ؛ (3)ای کسانی که ایمان آورده اید!حکم قصاص درباره کشتگان بر شما

ص:266

نوشته شد؛ وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا أُولِی الْأَلْبابِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ؛ (1)و برای شما در قصاص،حیات و زندگی است،ای صاحبان خرد!شاید که تقوا پیشه کنید.هر خردمندی درمی یابد که قصاص ضامن حیات انسانیت است.اگر قصاص اجرا نشود،بی شک ظلم و فساد روز به روز افزایش می یابد و جامعه بشری را به ورطه هلاکت سوق می دهد.به همین دلیل،در ادیان آسمانی قانون قصاص تشریع شده است.کسانی که به قوانین الهی اعتراض دارند،اولا باید بدانند که شخص مجرم،خود کرامت و حرمت خویش را از بین برده است.بر اساس دلایل نقلی و عقلی نباید مجرم را احترام و تکریم کرد.ثانیا،از مدعیان طرفداری از کرامت انسان باید پرسید:آیا همه انسان ها کرامت دارند یا فقط ظالمان و فاسدان و قاتلان از کرامت برخوردارند؟! (2)

افزون بر این،نویسندگان و امضا کنندکان«اعلامیه»که هماره شعار دفاع از حقوق بشر سر می دهند و انسان را در هر حال دارای کرامت می دانند،کسانی هستند که شهرهای هیروشیما و ناکازاکی را در ژاپن بمباران کردند و هزاران انسان را به خاک و خون کشیدند؛کسانی که جنایتکارترین کشور جهان یعنی اسرائیل را ایجاد کردند و به هر وسیله ممکن از آن دفاع و حمایت می کنند؛کشورهایی که پیشرفته ترین و پیچیده ترین وسایل و ابزارهای شکنجه انسان را می سازند و در اختیار هواداران خود قرار می دهند تا حق طلبان و عدالت خواهان جهان را با وحشتناک ترین و هول انگیزترین شیوه ها شکنجه کنند.کشتار مردم بی دفاع عراق،افغانستان،فلسطین،بحرین،لیبی،مصر،تأسیس زندان ابوغریب در عراق،زندان گوانتانامو و...ارمغان هواداران و مدافعان حقوق بشر در دوران معاصر است.

ص:267

کوتاه سخن این که انسان ها کرامت دارند،اما کسی که انسان بی گناهی را به قتل می رساند،کیفرش قتل است؛چون او دیگر کرامت ندارد.به اعتقاد ما،حفظ عقاید حقه و اخلاق حسنه،مهم تر و ارزشمندتر از حفظ جان است؛به گونه ای که اگر جان فدای آن شود صحیح است.بنابراین اگر کسی با عقاید درست و اخلاق نیک انسان ها سر ستیز و پیکار داشته باشد یا به آن توهین کند،در واقع چیزی والاتر از جان انسان ها را آماج کین و دشمنی قرار می دهد و شایسته مجازات سنگین است. (1)

دارای حرمت است و حق دارد در جامعه به طور محترمانه زندگی کند و کسی حق ندارد با گفتار و رفتار خویش حیثیت او را به خطر اندازد و حکومت باید به گونه ای عمل کند که موجب بی حرمتی شخص مجرم نگردد.

اسناد حقوق بشری نیز اهتمام ویژه ای به حق کرامت انسان دارند.از نظر اعلامیه جهانی حقوق بشر«شناسایی حیثیت ذاتی همه اعضای خانواده بشری و حقوق یکسان و انتقال ناپذیر آنان اساس آزادی،عدالت و صلح را در جهان تشکیل می دهد.»اعلامیه حقوق بشر اسلامی،ضمن تأکید بر هم خانوادگی بشر،همه مردم را به منزله عائله خداوندی،و در اصلِ شرافت انسانی و مسئولیت،برابر می داند و هر گونه تبعیض را ممنوع اعلام می کند.کرامت یا حیثیت ذاتی انسان،وحدت خانواده بشری،برابری در حیثیت و حقوق،اصل برادری و رفتار برادرانه،منع شکنجه و رفتار غیر انسانی،از موارد اشتراک و مورد اهتمام هر دو اعلامیه به شمار می روند.

به رغم این اشتراکات،تفاوت های بسیاری نسبت به کرامت و آثار آن میان دو اعلامیه وجود دارد.

اعلامیه جهانی حقوق بشر مبتنی بر اومانیسم(اصالت انسان)است و با نادیده انگاشتن تأثیر خدا در زندگی بشر و در حیات حقوقی انسان ها،دچار چالش جدی است؛زیرا با حذف خدا از زندگی انسان و پاک کردن صورت مسئله،کرامت،برابری،برادری و رفتار برادرانه انسان ها با یکدیگر نه قابل اثبات است و نه قابل اجرا.

اعلامیه حقوق بشر اسلامی با تأکید بر نقش خدا در زندگی انسان،حق مداری و عقیده صحیح را اساس حقوق بشر معرفی می کند و معتقد است که بدون ارائه تعریفی صحیح از هویت انسان و تبیین دقیق رابطه انسان با خدا،سخن گفتن از

ص:269

کرامت انسان و حقوق یکسان و انتقال ناپذیر بشر،هیچ توجیه منطقی و عقلانی ندارد؛چنان که برابری،برادری،رفتار برادرانه،آزادی،صلح همگانی و عدالت جهانی،فقط بر پایه توحید(خدامحوری)قابل توجیه و تعریف و تأمین است؛زیرا خدا یک واقعیت و حقیقت است.اگر بحث بر پایه حق و عدالت است،باید جایگاه خدا در تشریع و تبیین حقوق بشر و کرامت انسان مشخص شود.در غیر این صورت،بحران حقوق بشر و کرامت انسانی همچنان ادامه خواهد یافت.

در رویکرد اسلامی،حقوق بشر در دو سطح قابل طرح و بررسی است:یکی در سطح فلسفی و آرمانی که مبنای هستی شناسی را ترسیم می کند؛دیگری بر پایه تعهد مشترک ملت ها که همه فرهنگ ها و تمدن های گوناگون را در بر می گیرد؛یعنی اسلام در هر دو مرحله از حقوق بشر دفاع می کند.

ص:270

ب)تعهد کشور به انجام تحقیقات مؤثر،در مورد مرگ های مشکوک.

ج)تعهد کشور به حمایت از مردم در برابر تهدیدهایی که نسبت به زندگی آنها وجود دارد.

د)تعهد به تأمین ترتیباتی برای تأمین زمینه پاسخ گویی حقوقی از متهمین قتل.

این حق،حتی در شرایط اضطراری عمومی که حیات ملت مورد تهدید است،تخطی ناپذیر است.

کسی که به جهت ارتکاب جرم تباه کننده حیات،مستحق کیفر و قصاص گردد.

در برداشت اسلام از حق حیات به آثار و احکامی دست می یابیم که اسناد بین المللی حقوق بشر نسبت به آن بیگانه اند.مهم ترین آثار مترتب بر حق حیات از دیدگاه اسلام عبارتند از:

جامعه یا کشور اعطا نمی شود؛بلکه برای خود انسانیت است که هر فرد از آن برخوردار می باشد. (1)

حیات معنوی قابل توجیه می باشد.به همین دلیل همان گونه که تجاوز به حیات مادی دیگران باعث قصاص متجاوز است،تجاوز به حیات طیبه و معنوی انسان-که بسی خطرناک تر است-نیز موجب سلب حق حیات متجاوز شمرده می شود؛مثلا فتنه که مصداقی از تجاوز به حیات معنوی انسان هاست،شدیدتر از قتل معرفی شده است. 1در هرحال حق حیات،موهبتی الهی است. 2بعضی علما در این زمینه بحث تفصیلی و ارزنده ای ارائه کرده اند. 3

ماده(1)3:در صورت به کارگیری زور یا کشمکش های مسلحانه،نباید آنانی را که در آن مشارکتی نداشته اند،همچون پیرمردان و زنان و کودکان،را کشت و هر مجروح و بیماری حق مداوا،و اسرا حق خوراک و پناهگاه و لباس دارند.مثله کردن مقتولین ممنوع است و باید اسرا را مبادله و میان خانواده هایی که اوضاع جنگ باعث جدایی آنان شده است،دیدارهایی به عمل آید.

ماده(2)3:قطع درختان یا از بین بردن زراعت و دام ها یا تخریب ساختمان ها و مؤسسات کشور دشمن به وسیله بمباران یا موشک باران و غیره جایز نیست.

ماده(4)6:هر فرد محکوم به مرگ،حق دارد که درخواست عفو یا تخفیف جرم نماید.امکان اعطای بخشش عمومی،بخشش فردی یا تخفیف مجازات مرگ در تمام موارد وجود دارد.

ماده(5)6:حکم مجازات مرگ نباید برای جرم هایی که افراد زیر 18 سال مرتکب شده اند،صادر شود و(نیز این حکم)نباید در مورد زنان باردار اجرا گردد.

ماده(6)6:هیچ چیز در این ماده برای به تأخیر انداختن یا منع الغای مجازات اعدام از طرف کشور عضو این میثاق،قابل استناد نیست.

3.اعلامیه حقوق بشر اسلامی ادامه حیات را منوط به اراده خداوند دانسته است.منظور این است که حق حیات قابل«نقل»و«انتقال»و«اسقاط»نیست.هیچ کس حق ندارد نسبت به حق حیات خود یا انسانی دیگر اقدام خودسرانه مرتکب شود.به همین دلیل،همان گونه که کشتن انسان-بدون مجوز شرعی-حرام است و موجب قصاص می گردد،خودکشی نیز جرم است و کیفر شدید در پی دارد؛در صورتی که،از نظر اعلامیه جهانی حقوق بشر،خودکشی جرم نیست؛چون حیات حق هر انسان است و می تواند آن را از خود سلب کند.

4.اعلامیه حقوق بشر اسلامی پاسداری از زندگی بشریت را به عنوان وظیفه همگانی دولت،جامعه و افراد مطرح ساخته است.اعلامیه جهانی حقوق بشر درباره آن ساکت است.

5.از همه مهم تر،اعلامیه حقوق بشر اسلامی با تأکید بر«حرمت اسقاط جنین»نهایت اعتبار و ارزش را به حیات انسانی نهاده است؛یعنی حق حیات از نخستین مرحله پدیداری تا آخرین نفس زندگی،برای هر انسان ثابت و رعایت آن الزامی است.در اعلامیه جهانی حقوق بشر«جنین انسان»هیچ اعتبار انسانی ندارد تا صاحب حق تلقی گردد.

6.اعلامیه حقوق بشر اسلامی به محیط زیست بشر عنایت دارد؛چون بشر برای تداوم حیات شایسته،به محیط زیست مناسب نیاز دارد.تخریب محیط زندگی،در واقع تهدید جدی نسبت به حیات انسانی است.اعلامیه جهانی حقوق بشر در این باره نیز ساکت است.

7.در نگاه اعلامیه حقوق بشر اسلامی،حق حیات حتی در شرایط جنگی نیز محترم است و در حد امکان،رعایت آن لازم و ضروری است؛اما اعلامیه جهانی حقوق بشر درباره این امر ساکت است.

ص:281

هرچند هر دو اعلامیه حقوق بشر،اصل حیات را به مثابه حق عالی هر انسان به رسمیت شناخته و بر آن تأکید کرده اند؛اما تفاوت های بنیادین و اساسی نسبت به حیات،میان دو اعلامیه دیده می شود.

ص:283

ص:286

شده است.هیچ کس را عبادت نمی کند،مگر خداوند قهاری که او را بر فطرت عبودیت آفرید؛ 1اما این آزادی مطلق نیست؛بلکه با عوامل زیر تحدید می شود:

مردم،ایمان توحیدی است.جهاد ابتدایی،از مصادیق بارز اصل دفاع از حق اللّه به شمار می رود. (1)

اسناد بین المللی حقوق بشر،به گونه های مختلف با پدیده شوم بردگی مبارزه کرده و برای آزادی انسان کوشیده است.با توجه به اصل الغای بردگی در جهان،بحث تفصیلی در این موضوع چندان ضرورتی ندارد؛اما به طور فشرده بیان دیدگاه اسلام در این زمینه لازم است.

از دیدگاه اسلام،انسان فروشی بدترین کار است.پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله فرمود:«بدترین مردم کسی است که انسان فروشی کند.» (1)و یا«انسان فروشی از گناهان کبیره است». (2)

اسلام برای آزادی بردگان برنامه هایی دارد.اولین اقدام در این زمینه،بستن سرچشمه های بردگی است.در زمانی که زور،غلبه و اسباب گوناگون دیگر،مجوز بردگی انسان به شمار می رفت،اسلام بردگی را به اسیران جنگی و آن هم به صلاحدید حاکم اسلامی محدود کرد.

اسلام در کنار محدود کردن راه های بردگی،شیوه هایی را برای آزادی بردگان لحاظ کرده است:یکی از مصارف هشتگانه زکات در اسلام،خریداری و آزاد کردن بردگان است (3)و آزاد کردن برده عبادت به شمار می رود.اصولا در کتاب های فقهی و روایی،بابی به نام«باب العتق»(آزاد کردن برده)داریم.پیشوایان اسلام در این زمینه الگو و پیش گام بوده اند؛تا آن جا که در حالات امام علی علیه السلام نوشته اند:«أعتق ألفا من کدّ یده»؛ (4)هزار برده را از دست رنج خود آزاد

ص:292

کرد.بزرگان اسلام به کم ترین بهانه ای بردگان را آزاد می کردند. (1)

تاریخ گواه صادق این مدعاست که اسلام شخصیت بردگان را احیا کرد.بسیاری از یاران بزرگ پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله بردگان بودند:سلمان،بلال،عمار یاسر و قنبر از بردگان آزاده ای هستند که از یاران برجسته پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله به شمار می آیند.رفتار انسانی با بردگان،از سفارش های اسلام است. (2)به نظر می رسد که نظر نهایی اسلام درباره بردگان روشن باشد.مطالب پیشین نشان می دهد که هدف اسلام،آزادی تدریجی و بدون پیامد منفی بردگان است.

می رفت اعلامیه مزبور نسبت به پدیده شوم استعمار و نجات ملت ها از آن،موضع مشخصی داشته باشد.

3.حق تعیین سرنوشت و حق حاکمیت ملت ها بر منابع طبیعی خویش،مورد حمایت صریح اعلامیه حقوق بشر اسلامی است؛اما در اعلامیه جهانی حقوق بشر،اشاره ای به این حق نشده است.

4.آزادی مورد نظر اعلامیه حقوق بشر اسلامی،اعم از آزادی فردی و گروهی است؛اما نوع نگرش اعلامیه جهانی حقوق بشر،مبتنی بر اصالت فرد است.

5.از نظر اعلامیه حقوق بشر اسلامی می توان ادعا کرد که همه افراد بشر آزاد آفریده شده اند؛چرا که همه آنان فرزندان آدم و حوا صلّی الله علیه و آله هستند که هر دو انسان هایی آزاد بوده اند.کسانی که داستان خلقت انسان را آن گونه که در قرآن کریم آمده است نمی پذیرند و به فرضیه های زیست شناسی دل بسته اند،با چه دلیل و برهانی می توانند اثبات کنند که همه انسان ها آزاد به دنیا می آیند؟در پرتو بینش اسلامی به سهولت و شفافیت هرچه تمام تر می توانیم استدلال کنیم که هیچ انسانی،ذاتاً برده نیست و بردگی امری عارضی است که بر اثر عوامل خارجی پدید می آید.

6.از دیدگاه اعلامیه حقوق بشر اسلامی،فلسفه آزادی و دلیل احترام آن،بر پایه اصل توحید به آسانی قابل تبیین است؛چون در رویکرد توحیدی،ارتباط منطقی میان هدف،مسیر تکامل و عوامل بازدارنده حرکت تکاملی انسان،به شفافیت تمام وجود دارد.آزادی انسان نیز در این رابطه منطقی قابل تبیین است.

اعلامیه جهانی حقوق بشر از لحاظ بیان فلسفه و منشأ آزادی و بیان علت لزوم احترام به آزادی،عقیم است.هرچند در مقدمه اعلامیه تصریح شده است که«اساس آزادی،حیثیت ذاتی همه اعضای خانواده بشری است»،اما بانیان و

ص:295

هواداران اعلامیه مزبور نمی توانند حیثیت ذاتی بشر را به عنوان اصل لازم الاحترام،توجیه نموده و آزادی را به عنوان ثمره آن مطرح کنند؛زیرا اثبات آزادی مبتنی بر حیثیت ذاتی بشر،فرع بر تبیین چند امر زیر است:

الف)مرتبه وجودی انسان در نظام هستی مشخص شود؛

ب)سیر هدفدار و مسیر تکوینی و غایی انسان تعریف شود؛

ج)عوامل بازدارنده سیر تکاملی انسان شناسایی شود.

تنها در این صورت است که آزادی،فلسفه واقعی خود را بازمی یابد و ارزش حقیقی خود را پیدا می کند.روشن است که در نگرش مادی،با انکار توحید،همان گونه که هدف و غایت انسان توجیه عقلانی ندارد،سخن گفتن از موانع تکامل نیز منطقی نیست.در نتیجه،آزادی به معنای از میان برداشتن عوامل بازدارنده و مزاحم توجیهی ندارد.غربی ها در اثر بی اعتنایی به این پیوندهای منطقی،از حیثیت ذاتی بشر به رهایی بشر رسیده اند؛در صورتی که پذیرش و احترام این حیثیت به صیانت آن است،نه رها کردن آن. (1)

7.از دیدگاه اعلامیه حقوق بشر اسلامی،آزادی محدود به احکام شریعت است که حق خداوند،کرامت انسانی و حقوق دیگران را به عنوان عوامل تحدید کننده مطرح می کند.اما از نظر اعلامیه جهانی حقوق بشر،قانون قلمرو آزادی را تعیین می کند.

8.بر اساس ذیل ماده(1)11 اعلامیه حقوق بشر اسلامی،منع بردگی مطلق نیست.ظاهر ماده 4 اعلامیه جهانی حقوق بشر این است که در هیچ اوضاع و شرایطی نمی توان کسی را به بردگی گرفت و بردگی مطلقا باید از جامعه بشری

ص:296

ریشه کن شود.ادعای اطلاق دلیلی ندارد؛چون ممکن است انسانی به سبب سوء اختیار خود،مستحق عقوبت بردگی شود؛مثلاً کسی که در برابر نظام حق و عادلانه اسلامی که ضامن سعادت و بشریت است شورش کند،پس از شکست خوردن برده می شود و باید به بردگی گرفته شود؛زیرا مصلحت خود او و دیگر انسان ها در همین است.چنین کسی اگر آزاد باشد،ممکن است به دشمنان اسلام پناه ببرد که در این صورت،از تعلیم و تربیت صحیح محروم می ماند و چه بسا درصدد مبارزه دوباره و برهم زدن آرامش جامعه اسلامی برآید.اگر این فرد برده شود و در جامعه اسلامی زندگی کند،به تدریج تحت تعلیم و تربیت درست،به مسیر بهروزی و کمال باز می گردد و دیگران نیز از شرّ او در امان می مانند.خلاصه این که بعضی از انسان ها ممکن است بر اثر ارتکاب اعمالی مجرمانه،زمینه بردگی خود را فراهم سازند و از آزادی محروم شوند.

آزادی است که دین و دین داری معنا می یابد و اعمال ارادی انسان به صفت های اخلاقی«خوب»یا«بد»متصف می شود.مقصود از آزادی تشریعی،مشروعیت و جواز همه گزینه ها و اطراف اختیار انسان در محدوده قانون است،نه مطلقا.

از دیدگاه اسلام،آزادی تکوینی مطلق است،اما آزادی تشریعی محدود؛یعنی انسان به لحاظ تکوینی مطلقا آزاد است،اما به لحاظ تشریعی این گونه نیست؛بلکه عواملی نظیر حق خداوند،کرامت انسانی و حقوق دیگران،از عوامل تحدید کننده آزادی در اسلام است.

یکی از افتخارات اسلام،سبقت زمانی در اهتمام به رهایی بردگان است.اسلام در زمانی ظهور کرد که بردگی تقریبا جنبه جهانی داشت و انسان ها همانند اجناس،خرید و فروش می شدند.اسلام در همان زمان،بردگی را پدیده ای نامطلوب اعلام کرد و طرح هایی را برای آزادی بردگان ارائه کرد.

هر دو اعلامیه حقوق بشر اسلامی و غربی،آزادی را به عنوان حق بشری به رسمیت شناخته و از آن حمایت کرده اند.اما تفاوت های اساسی میان دو رویکرد اسلامی و غربی دیده می شود.اعلامیه حقوق بشر اسلامی که رویکرد توحیدی دارد،می تواند ادعا کند که همه افراد بشر آزاد آفریده شده اند؛چرا که همه انسان ها را فرزندان آدم و حوا صلّی الله علیه و آله می داند که هر دو انسان هایی آزاد بوده اند؛چون در رویکرد توحیدی،هیچ انسانی ذاتاً برده نیست و بردگی امری عارضی است که بر اثر عوامل خارجی پدید می آید.اما اعلامیه جهانی حقوق بشر که رویکرد مادی دارد و مبتنی بر فرضیه های زیست شناسی است،از اثبات این مدعا که همه انسان ها آزاد به دنیا می آیند،عاجز است.

از همه مهم تر،اعلامیه جهانی حقوق بشر نمی تواند حیثیت ذاتی انسان را به مثابه یک اصل لازم الاحترام تبیین نموده و آزادی را بر اساس آن توجیه کند؛در

ص:298

صورتی که اعلامیه حقوق بشر اسلامی با رویکرد توحیدی می تواند کرامت انسانی را تبیین نموده و آزادی را به عنوان نتیجه آن اثبات کند.افزون بر این،اعلامیه اسلامی حقوق بشر مواردی مانند حق خدا،حق تعیین سرنوشت،رهایی ملت های زیر ستم و مبارزه با استعمار را با صراحت نام برده است که اعلامیه جهانی حقوق بشر درباره آن ساکت است.

ص:299

ص:302

با توجه به این که انسان نمی تواند بدون اعتقاد زندگی کند،پرسش هایی از این دست در این زمینه مطرح می شود:

انسان به چه چیزهایی باید معتقد باشد؟آیا انسان باید اعتقاد ثابت داشته باشد یا در پذیرش و تبدیل عقیده آزاد است؟به بیان دیگر،قلمرو آزادی عقیده تا کجاست؟آیا آزادی عقیده مطلق است و تمام موارد اعم از«حق انتخاب عقیده،حفظ،تغییر،انصراف آزادانه از یک عقیده،و همه جنبه های رفتاری و آیین دین داری»را در بر می گیرد؟موضوع این درس،تبیین آزادی عقیده از دیدگاه اسلام و اعلامیه های حقوق بشر می باشد.

همین دلیل،قرآن کریم حق دین داری و آزادی عقیده را با صراحت اعلام می کند: لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ... ؛ 1در پذیرش دین اکراهی نیست،(زیرا)راه درست از راه انحرافی روشن شده است.

اسلام انسان ها را به دین حق راه نمایی می کند و اجباری در کار نیست؛ 2اما پیش از دعوت به حق سعی دارد تا شرایط اختناق را از بین ببرد و فرصت تفکر را برای انسان ها فراهم کند.در این راستا،پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله وظیفه داشت تا بارهای سنگین و زنجیرهای موانع را از دوش و گردن انسان ها بردارد 3و با نمایاندن راه راست از باطل،حقانیت آیین الهی را بیان می کند؛ 4اما انسان ها در انتخاب آزادند و پیامبر حق تحمیل عقیده را ندارد و خداوند نیز ایمان اجباری را از انسان ها نخواسته است. 5

خداوند درباره قلمرو آزادی عقیده به پیامبرش چنین توصیه می کند: ...فَبَشِّرْ عِبادِ* اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ... ؛مژده بده به بندگان من که سخن را می شنوند و بهترینش را دنبال می کند. 6و سخن احسن را نیز خود مشخص کرده است: وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَی اللّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ ؛چه کسی خوش گفتارتر است از آن کس که دعوت به سوی خدا می کند و عمل صالح انجام می دهد و می گوید که من از مسلمانانم؟! 7از سوی دیگر،رسالت پیامبر را چنین یادآوری می کند: قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی... ؛ای پیامبر!

ص:305

بگو این راه من است و پیروانم،با بصیرت کامل،همه مردم را به سوی خدا دعوت می کنم. (1)

شهید مطهری نیز در این که شعار آزادی عقیده،یک اقدام استعماری است،با سید هم نظر است.ایشان به مناسبت احترام نهادن ملکه انگلیس در برابر بت ها،در سفری به هندوستان،می نویسد:

استعمار می داند که همین بتخانه هاست که هند را به زنجیر کشیده و رام استعمارگران کرده است و البته،این گونه احترام ها،خدمت به آزادی و احترام به عقیده نیست؛خدمت به استعمار است.ملت هند اگر از زیر بار این خرافات بیرون بیاید که دیگر باج به انگلیسی ها نخواهد داد. (1)

این برداشت ها زمانی بهتر درک می شود که فرازی از سخنرانی«زویمر»اسقف زمان اشغال فلسطین به دست انگلستان،مورد توجه قرار بگیرد.وی می گوید:

آن چه برای امر تبشیر مهم است،این نیست که مسلمانان را به سوی مسیحیت بکشید؛زیرا در این صورت آنها را هدایت کرده و به آنان احترام کرده اید؛بلکه در این مورد امر مهم آن است که اسلام را از مسلمان سلب کرده،او را از دینش خارج سازید تا موجودی باشد که ارتباطی با خدا نداشته و همچنین ارتباطی با مبانی اخلاقی که در شئون حیاتی به آن تکیه زده است،نداشته باشد.با انجام این عمل،طلیعه پیروزی استعمار را در ممالیک(کشورهای)اسلامی خواهید دید.برادران!شما بودید که جوانان مسلمان را طوری آماده کردید که ارتباط با خدا نداشته باشند.آنان را از اسلام خارج و به مسیحیت هم راه ندادید و طوری بار آمدند که مورد نظر استعمار است.به مجد و عظمت اهمیت نمی دهند و سستی و کسالت را دوست دارند. (2)

بی جهت نیست که قرآن کریم ضمن نکوهش ارتداد، (3)مرتد را با عناوین

ص:307

فریفته شیطان، (1)زیانکار 2وکافر 3معرفی می کند و با یادآوری عقوبت ارتداد،به مؤمنان چنین هشدار می دهد:«کسی که مرتد شود و در حال کفر بمیرد،تمام اعمال نیک(گذشته)او در دنیا و آخرت،بر باد می رود و آنان اهل دوزخند و همیشه در آن خواهند ماند». 4

نکته قابل توجه این که در آیات ناظر به ارتداد،هیچ گونه کیفر دنیوی مقرر نشده است؛اما در سنت،کیفرهای شدید و آثار حقوقی خاصی بر ارتداد مترتب شده است 5که به تبع آن،فقها نیز از احکام ارتداد به تفصیل بحث کرده اند. 6

حکم شدید مرتد،از فروعات آزادی عقیده و در راستای حمایت از حق تدین است. 7اسلام هیچ گاه کسی را به پذیرش دین اجبار نمی کند،تا آن جا که تقلید در اصول دین ممنوع است و باید اعتقاد به آنها از روی علم باشد؛با وجود این،کسی که آگاهانه و با رضایت اسلام را می پذیرد،سپس از آن بازمی گردد(مرتد می شود)از دو حال بیرون نیست:یا اسلام آوردن او از روی نفاق بوده و قلبا کافر مانده است،که جزای او به دلیل بازی کردن با مقدسات دینی قتل است؛یا واقعا اسلام آورده،اما بعد دچار تردیدهای شیطانی و انسانی شده است.در این

ص:308

صورت،باید از طریق بیان حقایق و رفع شبهات اتمام حجت شود.در صورت بازگشت،توبه ایشان پذیرفته است؛وگرنه به جرم اهانت به مقدسات اسلام و به بازی گرفتن دین،باید به سزای عمل خود برسد.

به عقیده ما،اگر بر کسی اتمام حجت شود و او حقانیت دین را دریابد و بدان اقرار و اعتراف کند و آشکارا در حلقه متدینان درآید و سپس در جامعه ای که نظامی مبتنی بر دین دارد و مشروعیت خود را از دین می گیرد و اراده خدای متعال را منشأ همه حقوق و تکالیف قلمداد می کند،آشکارا از دین خارج شود و با آن به مخالفت برخیزد،چنین کسی در واقع پرچم مخالفت با جامعه و نظام اجتماعی دینی را برافراشته است.این اقدام اگر مجاز باشد،زمینه بسیار مساعدی برای نفوذ ذشمنان نظام و دین فراهم می سازد تا از طریق عوامل نفوذی خود در درون جامعه اسلامی،حیات اجتماعی مسلمانان را در معرض خطر قرار دهند.البته انکار و مخالفت با دین،مادامی که مجال ظهور و بروز در عرصه اجتماع نیابد،مفاسدی به دنبال ندارد و طبعاً احکام و کیفر ارتداد را نیز نخواهد داشت.کفر و شرک باطنی فقط عقوبت اخروی دارد،اما اگر ارتداد به عرصه اجتماع کشیده شود،بر اساس مصالح اجتماعی کیفر متناسب آن نیز اجرا می شود. (1)

واقع امر این است که ارتداد نه تنها اهانت به مقدسات دینی است،بلکه مایه تزلزل در عقاید دیگران و در واقع،تجاوز به حقوق آنان است؛چنان که قرآن کریم به این حقیقت اشاره دارد: وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ ؛ (2)و جمعی از اهل کتاب(یهود)

ص:309

گفتند:بروید و ظاهرا به آن چه بر مومنان نازل شده،در آغاز روز ایمان بیاورید و در پایان روز کافر شوید؛شاید آنها از آیین خود بازگردند؛(زیرا آنها شما را اهل کتاب و آگاه از بشارات آسمانی پیشین می دانند و این توطئه کافی است که آنها را متزلزل گرداند).

بنابراین،اصل حمایت از دین حق و نیز جلوگیری از توطئه دشمنان دین،ایجاب می کند که مرتد باید مجازات شود. (1)البته دفاع از احکام ارتداد و استدلال در مقابل مخالفان،کاری است ظریف و دقیق که در جای مناسب به آن پرداخته شده است. (2)

ماده 19:هرکس حق آزادی عقیده و بیان دارد و حق مزبور شامل آن است که از داشتن عقیده خود بیم و اضطرابی نداشته باشد و در کسب اطلاعات و افکار و انتشار آن با تمام وسایل ممکن و بدون ملاحظات مرزی آزاد باشد. (1)

می کند.از این رو،همان گونه که خدا حق دارد جان انسانی را بگیرد یا به انسانی فرمان دهد که حیات انسان دیگری را سلب کند،حق دارد کسانی را که آشکارا به حقانیت دین الهی اعتراف کرده اند،سپس با وجود امکان بحث و تحقیق به مخالفت با آن برمی خیزند،محکوم به مرگ کند.

اما اعلامیه حقوق بشر غربی نسبت به احکام ارتداد موضع منفی دارد.ماده 18 و 19 اعلامیه جهانی حقوق بشر مستقیماً ناظر به احکامی است که در همه ادیان الهی به طور عام و در اسلام به طور خاص درباره ارتداد و بازگشت از دین است.بنابر این مواد،هر شخصی مجاز است که از دین خود دست بردارد و دین جدید انتخاب کند؛چون در رویکرد لیبرالیستی،دایره انسانیت انسان بسیار وسیع است.هیچ کس به دلیل داشتن عقیده خاصی،از انسانیت نمی افتد و مستحق قتل و سلب نمی گردد؛مگر این که خود آدمیان به بیرون راندن او از جهان(اعدام)فتوا دهند که آن هم نه به دلیل عقیده اش،بلکه به دلیل کرده اش است.فکر لیبرال ها دقیقا این است که اگر کسی از دین بیرون رفت،از انسانیت بیرون نمی رود؛یعنی مرز دیانت و انسانیت یکی نیست. (1)

برداشت صحیح از خالق انسان و جهان،روابط گوناگون فردی و اجتماعی انسان را به بهترین وجه ترسیم می کند.قرآن کریم،اسلام را تنها دین حق معرفی می کند.آزادی عقیده در رویکرد اسلامی،از اهمیتی ویژه برخوردار است و چه بسا مقدم بر حق حیات می شود.جهاد با نفس و شهادت در راه دین برای آزادی عقیده و حق تدین،دلیل این اهمیت است.

قرآن کریم حق دین داری و آزادی عقیده را با صراحت اعلام می کند.از آن جا که دین با گوهر انسانیت مرتبط است و تنها در اعتقادات قلبی خلاصه نمی شود،پذیرفتن مطلق آزادی عقیده،به معنای پذیرش هرج و مرج و تعارض اجتماعی است که قطعا اسلام چنین چیزی را برنمی تابد.به همین دلیل،قرآن کریم ضمن نکوهش ارتداد،مرتد را با عناوین فریفته شیطان،زیانکار و کافر معرفی می کند و ضمن یادآوری عقوبت ارتداد،به مؤمنان هشدار می دهد که ارتداد پیامدهای ناگواری دارد.

از نظر اسلام،حکم شدید مرتد،از فروعات آزادی عقیده و در راستای حمایت از حق دین داری است.کسی که آگاهانه و با رضایت اسلام را می پذیرد،سپس از آن بازمی گردد(مرتد می شود)از دو حال بیرون نیست:یا اسلام آوردن او از روی نفاق بوده و قلبا کافر مانده است،که جزای او به دلیل بازی کردن با مقدسات دینی قتل است،یا واقعا اسلام آورده،اما بعد دچار تردیدهای شیطانی و انسانی شده است.در این صورت باید از طریق بیان حقایق و رفع شبهات اتمام حجت شود؛در صورت بازگشت،توبه او پذیرفته است؛وگرنه به جرم اهانت به مقدسات اسلام و به بازی گرفتن دین،باید به سزای عمل خود برسد؛زیرا چنین کسی در واقع پرچم مخالفت با جامعه و نظام اجتماعی دینی را برافراشته است.واقع امر این است که ارتداد نه تنها اهانت به مقدسات دینی است،بلکه مایه

ص:313

تزلزل در عقاید دیگران و در واقع،تجاوز به حقوق آنان است.

اعلامیه های حقوق بشر اسلامی و غربی به رغم اشتراک در اصل آزادی عقیده،تمایزاتی نیز دارند.اعلامیه حقوق بشر اسلامی،اسلام را دین فطرت معرفی می کند تا حقانیت آن را یادآوری نماید.این رویکرد ضمن اصرار بر حقانیت اسلام،ارتداد از آن را به هیچ وجه برنمی تابد؛در حالی که اعلامیه جهانی حقوق بشر بر مطلق بودن آزادی عقیده تأکید ورزیده است و حقانیت یا حقانیت نداشتن عقیده موضوعیت ندارد.حقانیت و حقانیت نداشتن عقیده و جواز ارتداد و مجاز نبودن ارتداد،مهم ترین چالش های مطرح در حوزه آزادی عقیده،از دیدگاه دو اعلامیه است.

ص:314

مراحل تشکیل عقاید،ابراز عقاید،اشاعه و انتقال عقاید،تعیین مفاد بیان،تعیین مخاطب بیان،انتخاب وسیله بیان،دریافت بیان و جست وجوی اطلاعات را در بر می گیرد یا دارای قلمروی محدودی است؟

متأسفانه در یک مغالطه آشکار،برخی اندیشمندان غربی،آزادی اندیشه را با آزادی عقیده خلط کرده اند و مرزهای آن را نادیده گرفته اند:

لازمه باز بودن ذهن و آمادگی برای برخورد با آراء این است که انسان آرای مخالف را هم ببیند،بررسی کند و بعد اظهار نظر کند.بعضی ها به جای کلمه«سعه صدر»کلمه«تساهل و تسامح»را به کار برده اند و این را به شکلی با آزادی عقیده پیوند داده اند که هر کس هر چه را قبول کند،عقیده او قابل احترام است.یکی بت می پرستد،یکی گاو می پرستد و یکی...،عقیده همه مورد احترام است و آن هم که خدا را می پرستد،عقیده اش مورد احترام است.این طرز تلقی را محافل حاکمه غربی برای این که مردم را به اندیشه ها و افکار مختلف مشغول بدارند،در میان مردم رسوخ داده اند.آنها می خواهند مردم را از بررسی مسائل بازدارند.آنها سعه صدر را بی قیدی در برخورد با مسائل علمی تلقی می کنند. (1)

منظور این است که قداست تفکر،هیچ ملازمه ای با قداست هر عقیده ای ندارد و از این راه نمی توان حرمت هر عقیده ای را اثبات کرد.حتی ممکن است عقیده ای از آن رو که ضد تفکر و تعقل است،از هیچ گونه فرصتی برخوردار نباشد و برای دست یابی به آزاداندیشی،مبارزه با آن عقیده ضروری باشد.

فکری،شکستن زنجیرهای اسارت عقل و آزاد ساختن آن از خرافات، (1)دلیل روشنی بر این مدعاست.کسانی که از نعمت عقل و حواسشان بهره نمی گیرند و در حکمت آفرینش انسان و جهان تدبر نمی کنند،در بیان قرآن کریم گمراه تر از چارپایان به شمار می آیند؛ (2)چرا که انسان به دلیل برخورداری از«عقل»و«اراده»نسبت به رفتارش مسئول است. (3)

به اعتقاد غالب مفسران،نخستین آیاتی که بر پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله نازل شده،آیاتی است که بر«خواندن»،«علم»و«قلم»تکیه دارد که بی درنگ پس از نعمت آفرینش بیان شده است: اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ* خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ* اِقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ* اَلَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ* عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ ؛ (4)بخوان به نام پروردگارت که(جهان را)آفرید؛(همان کسی که)انسان را از خون بسته ای خلق کرد؛بخوان به نام پروردگارت(که از همه)بزرگوارتر است؛همان کسی که به وسیله قلم تعلیم نمود؛و به انسان آن چه را نمی دانست یاد داد.

نکته مهم آن که آیات مزبور در زمانی بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله نازل شد که نه تنها در تاریکستان حجاز کسی ارزشی برای قلم قائل نبود،بلکه در دنیای متمدن آن روز نیز،قلم اهمیت چندانی نداشت.وجود سوره ای به نام«قلم»در قرآن و«سوگند به قلم و آن چه آن می نویسد» (5)و همچنین تأکید قرآن کریم بر علم،تعلیم و تعلم، (6)همه نشان دهنده اهمیت علم،تفکر،بیان و آزادی در این زمینه هاست.

ص:320

اصرار خداوند حکیم و متعال بر تفکر در واقعیت های عالم هستی،خود دلیلی متقن بر آزادی اندیشه و بیان است.

از دیدگاه اسلام،بیان اندیشه و ابراز حقایق مفید به حال بشر-در قلمرو مادی و معنوی-نه تنها آزاد است،بلکه یک رسالت است.کسی که فرصت و توان تبلیغ دارد،اگر در بیان واقعیات کوتاهی کند و مردم را از شناخت حقایق محروم سازد،در دنیا و آخرت بازخواست خواهد شد.آیات متعددی در قرآن کریم بر این مدعا دلالت دارد:

یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ ؛ای اهل کتاب!چرا حق را با باطل می پوشانید و حق را کتمان می کنید در حالی که شما می دانید؟! (1)

إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَیِّناتِ وَ الْهُدی مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنّاهُ لِلنّاسِ فِی الْکِتابِ أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللاّعِنُونَ ؛ (2)کسانی که دلایل روشن و وسیله هدایتی را که نازل کرده ایم،پس از آن که برای مردم بیان نمودیم،کتمان کنند،خدا آنها را لعنت می کند و همه لعن کنندگان نیز،آنها را لعن می کنند.

هرچند مخاطب آیه نخست،اهل کتاب است،ولی با توجه به عموم آیه بعدی و با در نظر گرفتن معنای حق و بینه و هدایت-که تأمین کننده حیات حقیقی(حیات معقول)انسان هاست-نهی مورد نظر آیه،شامل هر گونه کتمان و مخفی داشتن هر نوع حق و بینه و هدایت است و نیز شامل هر شخص یا گروهی است که کتمان کننده امور باشد. (3)

امام صادق علیه السلام فرموده است:در کتاب علی علیه السلام خواندم که خداوند متعال

ص:321

پیش از آن که از مردم نادان،پیمان برای طلب علم بگیرد،از دانایان پیمان بذل علم(تعلیم)را گرفته است؛زیرا علم پیش از جهل بوده است. (1)

در قوانین اساسی کشورها و اسناد بین المللی حقوق بشر،این است که آزادی بیان برای تکامل شخصیت انسان،شکوفایی استعدادهای بالقوه فردی و تأمین سلامت مادی و معنوی جامعه امری لازم و ضروری است؛چون سخن گفتن آزاد،زمینه ساز مشارکت سیاسی،انسجام ملی است و سرانجام به کشف حقیقت و پیشرفت اجتماعی منجر می شود.

بر اساس اصل تمایز میان آزادی و حق،هر فردی دارای آزادی بیان است،تا هنگامی که زمینه حقوقی پیدا نکند.هرگاه آزادی به عنوان حق مطرح گردد،مطلق نیست؛بلکه تابع مبانی،شرایط و حدود از پیش تعریف شده می باشد.آن چه که اهمیت دارد و قابل بحث است،محدودیت های حاکم بر اصل آزادی اندیشه و بیان است.

از دیدگاه اسلام،همان گونه که آزادی عقیده نباید به اندازه ای برسد که حیات آدمی را از قابلیت تفسیر و توجیه ساقط کند،آزادی بیان نیز تا زمانی مجاز است که به سقوط و بی اعتباری اندیشه نیانجامد.در یک کلام،آزادی تا آن جا محترم است که با کرامت انسانی در تعارض نباشد و راه تکامل معنوی انسان را سد نکند.بدون شک،ضرر آزادی مطلق اندیشه و بیان-اگر بیشتر نباشد-کم تر از زیان های ناشی از نبود آزادی در این حوزه نیست.بنابراین،آزادی برای اندیشه مفید است و آن عبارت است از فعالیت مثبت ذهنی که صاحب اندیشه را به کشف واقعیت و در نتیجه تکامل بیشتر می رساند.در این رویکرد،اندیشه و بیان بهترین وسیله برای بهترین هدف هاست.

بنابراین،هر حقیقت مفیدی به حال انسان ها را باید بیان کرد و کتمان حقایق جرم است.پرسشی که مطرح است این است که آیا از آزادی مطلق بیان می توان دفاع کرد و آن را برای هر کسی و در هر محیط و شرایطی تجویز کرد؟کدام صحیح است:آزادی مطلق بیان یا آزادی معقول بیان؟

برای دست یابی به پاسخ مناسب،درک این حقیقت لازم است که معقول یا نامعقول بودن در ذات آزادی نهفته نیست؛زیرا معنای آزادی عبارت است از:باز بودن راه فعل یا ترک فعل برای یک انسان؛اعم از این که یکی از دو طرف یا

ص:324

هردو طرف دارای ارزش یا ضد ارزش باشد.آن چه که آزادی را متصف به معقول یا نامعقول بودن می کند،چگونگی بهره برداری از آن است که اگر مطابق اصول و قوانین مفید انسانی باشد،آزادی معقول و در غیر این صورت،آزادی نامعقول خواهد بود. (1)

بنابراین،آزادی بیان مانند آزادی عقیده اگر به حال انسان ها مفید باشد،آزادی معقول خواهد بود.اگر از آزادی بیان به ضرر مادی یا معنوی انسانی بهره برداری شود،آزادی نامعقول است که در واقع،آزادی به فعلیت رساننده هوا و هوس خود طبیعی محض است.

آیا منطقی است برای تجویز نوعی قرص سردرد برای بیماران،تحقیقات و آزمایش های فراوان ضرورت داشته باشد و در صورت نیاز به آزمایش بر روی یک جاندار،موش ها یا خرگوش هایی وارد میدان آزمایش و تحقیق شوند،ولی در ابراز بیان مسائل علوم انسانی که در ابعاد گوناگون موجودیت ذهنی و آرمانی و روحی و کلیات هستی شناسی،سرنوشت انسان را تعیین می کند،هیچ قید و شرطی وجود نداشته باشد؟!و اگر احتیاجی به آزمایش داشته باشند،خود انسان ها مورد آزمایش قرار گیرند؟!با این تفاوت که در آزمایش های پزشکی اگر موش ها و خرگوش ها بمیرند،فقط همان حیوانات مورد آزمایش می میرند؛ولی نظریات نابخردانه و مضر برای انسان ها،اگر برای چند نفر محدود هم بیان شود،امکان دارد میلیون ها انسان را مسموم کند. (2)آیا منطقی است که در آزمایش های تجربی،رعایت یک سری دستورها الزامی باشد،اما در بیان عقاید تابع هیچ مقرراتی نباشد؟!

ص:325

صرف نظر از مرزهای موجود در اشکال شفاهی،کتبی یا به صورت پرینت و در قالب هنر یا از طریق هر یک از رسانه های منتخب افراد می شود.

ماده 19(3):اجرای حقوق پیش بینی شده در بند 2 این ماده با وظایف و مسئولیت هایی همراه است؛لذا ممکن است تابع برخی محدودیت ها شود.اساس این محدودیت ها باید تنها به حکم قانون و در صورت ضرورت تجویز شده باشد:

الف)برای حمایت از حقوق یا حیثیت و اعتبار دیگران.

ب)برای حمایت از امنیت ملی یا نظم عمومی یا بهداشت و اخلاق عمومی.

ماده 20(1):هر گونه تبلیغ برای جنگ به موجب قانون،ممنوع است.

ماده 20(2):هر گونه دعوت(ترغیب)به کینه(تنفر)ملی یا نژادی یا مذهبی که محرک تبعیض یا مخاصمه یا اعمال زور باشد،به موجب قانون ممنوع است.ماده 15 میثاق بین المللی حقوق اقتصادی و اجتماعی نیز ناظر به این حق است.

خلاصه،در رویکرد اسناد حقوق بشری،آزادی عقیده و بیان،یکی از بنیادهای اساسی جامعه دموکراتیک و نیز از شرایط اساسی پیشرفت و توسعه انحصاری آن جامعه است. (1)نگاه حقوق بشری به آزادی عقیده و بیان،پیامدهایی را به دنبال دارد.برای نمونه،محدودیت نظارت و حمایت نسبت به حق آزادی عقیده و بیان از قواعد ویژه حقوق بشری پی روی می کند.

لازم،اسلام و اعلامیه های حقوق بشری اتفاق نظر دارند.مهم ترین تفاوت های دو رویکرد اسلامی و غربی در این زمینه،عبارتند از:

1.از دیدگاه اسلام و اعلامیه حقوق بشر اسلامی،شریعت تعیین کننده قلمرو حق آزادی اندیشه و بیان است و خاستگاه شریعت نیز اراده شارع حکیم(خداوند)است.اما از نظر اعلامیه جهانی حقوق بشر و اسناد مکمل آن،محدودیت های آزادی عقیده و بیان را فقط قانون تعیین می کند که خاستگاه آن اراده قانون گذار(انسان)است.

2.اسلام و اعلامیه حقوق بشر اسلامی،سوء استفاده از حق آزادی بیان،حمله به مقدسات و کرامت انبیای الهی و اخلال در ارزش ها را به صراحت منع کرده است؛در صورتی که اعلامیه حقوق بشر غربی،نسبت به این مسئله ساکت است.

3.اعلامیه حقوق بشر اسلامی،امر به معروف(بیان حق)و نهی از منکر(نفی باطل)را به مثابه حق بشری مطرح کرده است؛حقی که اعلامیه جهانی حقوق بشر نسبت به آن کاملا بیگانه است.

در واقع،این یکی از مهم ترین وجوه تمایز آزادی بیان در حقوق بشر اسلامی با آزادی بیان در ادبیات حقوق بشر غربی،به شمار می رود.در رویکرد اسلامی،سکوت و خودداری از بیان،حق مطلق نیست و مسلمانان نباید نسبت به امور خیر و شرّ دیگران بی اعتنا باشند.به نظر یکی از فقهای معاصر:«هرگاه احتمال صحیح داده شود که سکوت سبب می شود که عمل منکری معروف یا عمل معروفی منکر شود،بر همه مخصوصا علمای اسلام واجب است که حق را اظهار و اعلام کنند و سکوت جایز نیست». (1)

ص:328

«هرگاه سکوت علمای اسلام یا غیر آنها موجب تقویت ظالم یا تأیید او شود یا سبب جرئت او بر سایر محرمات گردد،واجب است اظهار حق و انکار باطل کنند؛هرچند که تأثیر فوری نداشته باشد». (1)

4.امر به معروف و نهی از منکر خاستگاه قرآنی داشته (2)و یکی از قوانین تحدید کننده آزادی به شمار می رود.اگر بپذیریم که آزادی باید در محدوده قانون اسلام باشد و از سوی دیگر بپذیریم که یکی از قوانین اسلام،امر به معروف و نهی از منکر است،دایره آزادی به همه قوانین اسلام محدود می شود.بدین ترتیب،امر به معروف و نهی از منکر،با اصل آزادی در چهارچوب ارزش های اسلامی هیچ گونه تنافی ندارد.

اما اگر آزادی را به معنای غربی آن بگیریم،که بر اساس آن هیچ کس حق ندارد در امور مربوط به دیگران دخالت کند،امر به معروف و نهی از منکر از آن رو که دخالت در امور دیگران است،با آزادی در تنافی خواهد بود.با وجود چنین منافاتی،باید فرد تصمیم بگیرد که یا به خاطر آزادی،دستور خداوند را نادیده بیانگارد یا به دستور خداوند گردن نهاده،از آزادی صرف نظر کند.به همین سبب،از دیدگاه غربیان،امر به معروف و نهی از منکر که از ضروریات دین و بزرگ ترین واجبات اسلام است،فضولی و دخالت در کار دیگران تلقی می شود. (3)به اعتقاد ما،امر به معروف ونهی از منکر نه تنها با آزادی تنافی ندارد،بلکه ضامن آزادی و احیای حقوق بشر است؛چون امر به معروف و نهی از منکر،رابطه دوسویه فرد و جامعه و بیانگر مسئولیت متقابل افراد و اجتماع است.

ص:329

در اثر اجرای این فریضه بزرگ اسلامی است که مهر،عاطفه،رأفت،رحمت،فداکاری،احساس سرنوشت مشترک و روحیه مسئولیت جمعی در جامعه شکوفا و حقوق بشر احیا می شود.

بیانی را پیش از تدبر،تأیید یا رد نمی کند.

از دیدگاه اسلام،همان گونه که آزادی عقیده نباید به اندازه ای برسد که حیات آدمی را از قابلیت تفسیر و توجیه ساقط کند،آزادی بیان نیز تا زمانی مجاز است که به سقوط و بی اعتباری اندیشه نیانجامد.در یک کلام،آزادی تا آن جا محترم است که با کرامت انسانی در تعارض نباشد و راه تکامل معنوی انسان را سد نکند.بدون شک،ضرر آزادی مطلق اندیشه و بیان-اگر بیشتر نباشد-کم تر از زیان های ناشی از نبود آزادی در این حوزه نیست.

اصل آزادی اندیشه و بیان مورد تأکید هر دو اعلامیه حقوق بشر اسلامی و غربی است.با وجود این،تفاوت های اساسی میان دو رویکرد اسلامی و غربی وجود دارد.

ص:331

ص:334

حمایت های اعمال شده توسط جامعه برای هر یک از اعضای خود،به منظور حفظ حقوق و تعلقات و برخورداری از آزادی انسانی. (1)

امنیت عبارت از حمایتی است که توسط جامعه برای هر یک از اعضای خود در راستای حفظ جان خود،حقوق خود و مالکیت خود صورت می گیرد. (2)

بدین ترتیب،امنیت حقی است که هم برای افراد و هم برای دولت ایجاد تکلیف می کند؛همان گونه که افراد موظفند به حقوق مادی و معنوی یکدیگر احترام گذاشته و آن را رعایت کنند.دولت نیز مکلف است با وضع قانون و تأسیس تشکیلات اداری و قضایی،امنیت افراد را تأمین کند و خود با تبعیت از قانون،از خودکامگی و تعرض خودسرانه به حقوق افراد پرهیز کند.

علت و معلولی دارند؛زیرا تا امنیت نباشد،کسی امید به ادامه زندگی پیدا نمی کند و تا امنیت و امید به زندگی نباشد،علاقه مندی به تولید و فعالیت های اقتصادی ایجاد نمی شود.البته،نعمت های سه گانه بالا هنگامی به تکامل می رسد که با نعمت معنوی ایمان و توحید هماهنگ گردد. (1)بر اساس این طرح قرآنی در راستای تحقق جامعه مستقل،آباد و آزاد،باید پیش از هر چیز به مسئله«امنیت»پرداخت تا انگیزه و امید در جامعه ایجاد شود و فعالیت های اقتصادی شکوفا گردد.

انسان دارای چهار سرمایه است که همواره باید مورد حمایت قرار گیرد و محفوظ باشد:جان،مال،ناموس و آبرو.از دیدگاه قرآن کریم و روایات،حیثیت افراد از بعضی جهات مهم تر از جان و مال آنهاست.

به همین دلیل،قرآن کریم مؤمنان را از عوامل تعرض به حیثیت افراد مانند تسخیر،عیب جویی،القاب زشت،بدگمانی،تجسس و غیبت (2)به شدت منع می کند.دستوراتی که اگر به طور کامل در جامعه رعایت شود،آبرو و حیثیت افراد جامعه را از هر نظر بیمه می کند.

اسلام می خواهد در جامعه اسلامی امنیت کامل حکم فرما باشد و نه تنها مردم در عمل متعرض یکدیگر نشوند،بلکه از نظر زبان و از آن بالاتر از نظر اندیشه و فکر یکدیگر نیز در امان باشند و هر کس احساس کند که دیگری حتی نسبت به او فکر یا گمان بد نمی کند.تحقق امنیت در این سطح،جز در یک جامعه مذهبی مؤمن امکان پذیر نیست.

پیامبر خدا فرمود:«ان الله حرّم من المسلم دمه و ماله و عرضه و أن یظنّ به

ص:337

السوء»؛خداوند خون و مال و آبروی مسلمان را بر دیگران حرام کرده و همچنین گمان بد بردن درباره او.

امنیت از جهات گوناگون:جان،مال،حیثیت،شغل،مسکن و اقامت مورد اهتمام اسلام است.امنیت جان یا زنده ماندن،بدیهی ترین حق هر انسان است.حیات،موهبت الهی و اساس حقوق بشر است و تعرض به آن،امری نکوهیده است. (1)قرآن کریم برای جان انسان ها ارزش بسیاری قائل است؛چنان که قتل یک نفس را به منزله کشتن همه انسان ها و نجات یک فرد را به مثابه نجات همه بشریت می داند. 2در این رویکرد،هیچ کسی حق ندارد امنیت جان دیگری را در معرض تهدید قرار دهد.قتل نفس بدون مجوز قانونی و شرعی ممنوع است 3و پیامدهای دنیوی و اخروی دارد.در دنیا موجب اثبات حق برای اولیای دم 4و در آخرت،باعث غضب خداوندی و عذاب جهنم برای قاتل است. 5

امنیت مالی و شغلی از ضروریات گریزناپذیر حق حیات یا امنیت جان است؛چون تأمین نیازهای زندگی که لازمه حیات انسانی است،مستلزم داشتن شغل مناسب و درآمد کافی برای هر انسان است.حق مالکیت نیز در راستای این هدف قابل تبیین و توجیه است.

مسکن محل سکونت و آرامش افراد و خانواده هاست.این مکان باید از هر گونه تعرض مصون باشد.توصیه قرآن کریم این است:«ای مؤمنان!به خانه های جز

ص:338

خانه های خودتان وارد نشوید،مگر....» (1)در این راستا ورود به حریم خصوصی افراد به هر شکلی از نظر اخلاقی مذموم و از نظر قانونی موجب مسئولیت است.قرآن کریم ضمن احترام به حریم خصوصی افراد،تجسس نسبت در آن را به شدت نهی کرده است. (2)تجسس اصولا به شیوه مخفی انجام می شود.امام علی علیه السلام در مذمت تجسس از خانه دیگران می فرماید:«وارد هیچ خانه ای نشوید مگر از درب آن؛پس اگر کسی از غیر از درب خانه وارد شود،سارق نامیده می شود». (3)

منظور از امنیت اقامت این است که هر شخص هر وقت بخواهد،بتواند در داخل کشور رفت وآمد کند و در هر محلی که مایل باشد،سکونت نماید و هر موقع بخواهد،کشور را ترک کند یا به آن بازگردد.

با تحولاتی که امروزه در زمینه ارتباطات و حمل و نقل روی داده،تأمین آزادی رفت وآمد به صورت یکی از نیازهای مهم زندگی درآمده است و هیچ کشوری نمی تواند مرزهای خود را به روی خارج ببندد و از رفت و آمد اتباع خود یا دیگران جلوگیری کند.

چنانچه نظم عمومی،بهداشت عمومی و وقایع غیر مترقبه اقتضا کند،دولت می تواند آن را محدود کند،به شرط آن که قلمرو مناطق ممنوعه و مدت رفت وآمد را به آگاهی عمومی برساند و مقامات قضایی موظفند که در این زمینه به شکایات رسیدگی کنند.

دین مقدس اسلام،ضوابط اقامت را بر اساس انتخاب فرد در حدود مصالح جامعه بنا نهاده است.اهتمام اسلام بر تأمین امنیت اقامت افراد است.فرمایش

ص:339

رسول خدا درباره امنیت اقامت می تواند الهام بخش همه انسان ها و دولت ها قرار بگیرد.ایشان می فرمایند:«زمین،زمین خدا و بندگان،بندگان خدایند.هر جا نیکی به تو رسد،اقامت گزین». (1)

قرآن کریم ضمن تشویق به اقامت در سرزمین امن،پناه جویان و پناه دهندگان را چنین نوید می دهد:«کسانی که ایمان آورده و هجرت نمودند و در راه خدا جهاد کردند،و آنها که پناه دادند و یاری کردند،مؤمنان حقیقی اند؛برای آنها آمرزش و روزی شایسته است». 2

البته اسلام براساس ضوابط در مواردی ممکن است آزادی اقامت را محدود کند؛مثلا کسانی که در جنگ با خدا و رسول او برخیزند و در زمین سعی در فساد کنند،به شدیدترین مجازات ها،از جمله نفی بلد و تبعید محکوم می شوند. 3

ماده 17(3):دولت مکلف است حق هر انسانی را در زندگی شرافتمندانه ای که بتواند از طریق آن نیازهای خود و خانواده اش را برآورده سازد و شامل خوراک و پوشاک و مسکن و آموزش و درمان و سایر نیازهای اساسی می شود،تضمین نماید.

ماده 18(1):هر انسانی حق دارد که نسبت به جان و دین و خانواده و ناموس و مال خویش،در آسودگی زندگی کند.

ماده 18(2):هر انسانی حق دارد که در امور زندگی خصوصی خود(در مسکن و خانواده و مال و ارتباطات)استقلال داشته باشد و جاسوسی یا نظارت بر او و مخدوش کردن حیثیت او جایز نیست و باید از او در مقابل هرگونه دخالت زورگویانه در این شئون حمایت شود.

ماده 18(3):مسکن در هر حالی حرمت دارد و نباید بدون اجازه ساکنین آن یا به صورت غیر مشروع وارد آن شد،و نباید آن را خراب یا مصادره کرد یا ساکنینش را آواره نمود.

ماده 12:هر انسانی بنا بر شریعت،حق انتقال و انتخاب مکان برای اقامت در داخل یا خارج کشورش را دارد و در صورت تحت ظلم قرار گرفتن می تواند به کشور دیگری پناهنده شود و بر کشور پناه دهنده واجب است که با او مدارا کند،تا این که پناهگاهی برایش فراهم شود؛با این شرط که علت پناهندگی به سبب ارتکاب جرم طبق نظر شرع نباشد.

ماده 8:هر انسانی از لحاظ الزام و التزام،از یک شخصیت شرعی(قانونی)برخوردار است و اگر این شخصیت از بین رفت یا مخدوش گردید،قیم جای او را می گیرد.

ص:341

خانواده اش را از حیث خوراک،مسکن،و مراقبت های طبی و خدمات لازم اجتماعی تأمین کند و همچنین حق دارد که در مواقع بی کاری،بیماری،نقص اعضا،بیوگی،پیری یا در تمام موارد دیگری که به علل خارج از اراده انسان،وسایل امرار معاش از بین رفته باشد،از شرایط آبرومندانه زندگی برخوردار شود. (1)

ماده 8 اعلامیه جهانی حقوق بشر:در برابر اعمالی که حقوق اساسی فرد را مورد تجاوز قرار بدهد و آن حقوق به وسیله قانون اساسی یا قانون دیگری برای او شناخته شده باشد،هرکس حق رجوع مؤثر به محاکم ملی صالحه دارد.

ماده 10 اعلامیه جهانی حقوق بشر:هرکس با مساوات کامل حق دارد که دعوایش در یک دادگاه مستقل و بی طرف،منصفانه و علنی رسیدگی شود و چنین دادگاهی می تواند درباره حقوق و الزامات او یا هر اتهام جزائی که متوجه اوست،تصمیم گیری کند. (1)

محکومیتش از راه محاکمه عادلانه ای که همه تضمین ها برای دفاع از او فراهم باشد،ثابت گردد.

ماده(1)11 اعلامیه جهانی حقوق بشر:هرکسی که به بزه کاری متهم شده باشد،بی گناه شمرده خواهد شد تا وقتی که در جریان یک دعوای عمومی که در آن کلیه تضمین های لازم برای دفاع او تأمین شده باشد،تقصیر او قانوناً محرز گردد.

ماده 5 اعلامیه جهانی حقوق بشر:هیچ کس را نمی توان زیر شکنجه یا مجازات یا رفتاری قرار داد که ظالمانه و یا برخلاف انسانیت و شئون بشری یا موهن باشد. (1)

است؛اما اعلامیه جهانی حقوق بشر درباره این مسئله ساکت است.

6.اعلامیه حقوق بشر اسلامی در بحث امنیت،گروگان گیری به هر شکلی و برای هر هدفی را منع کرده است؛اما اعلامیه جهانی حقوق بشر نظر خاصی ندارد.

7.در بحث تضمینات حقوقی،اعلامیه حقوق بشر اسلامی اصل شخصی بودن مسئولیت را مطرح کرده است؛اما در اعلامیه جهانی حقوق بشر از این اصل خبری نیست.

انسان دارای چهار سرمایه است که همواره باید مورد حمایت قرار گیرند:جان،مال،ناموس و آبرو.تعبیرات آیات قرآن کریم و روایات نشان می دهد که حیثیت و آبروی افراد همانند جان و مال آنها بلکه از بعضی جهات مهم تر می نماید.به همین دلیل،قرآن کریم«مؤمنان را از عوامل تعرض به حیثیت افراد مانند تمسخر،عیب جویی،القاب زشت،گمان بد،تجسس و غیبت به شدت منع می کند.دستوراتی که اگر به طور کامل در جامعه رعایت شود،آبرو و حیثیت افراد جامعه را از هر نظر بیمه می کند.تحقق امنیت در این سطح،جز در یک جامعه مذهبی مؤمن امکان پذیر نیست.در بیان قرآن کریم جامعه ای سعادتمند است که از نعمت های سه گانه«امنیت،امید به زندگی و رونق اقتصادی»برخوردار باشد.

امنیت در ابعاد گوناگون آن مورد اهتمام هر دو اعلامیه های حقوق بشری است.امنیت جان،مال،ناموس،حیثیت،اقامت،حریم خصوصی و زندگی شرافتمندانه،حق هر فرد انسانی است.حقی که ملازم با تکلیف سایر افراد و دولت حاکم است.با وجود این،به نظر می رسد تفاوت هایی میان دو اعلامیه مزبور وجود دارد.از نکات قابل توجه،پیش بینی یک سری تضمینات حقوقی امنیت در هر دو اعلامیه است؛چون امنیت نتیجه تضمینات حقوقی ای است که افراد و دولت ها را ملزم می کند تا امینت فردی و اجتماعی تأمین گردد.

ص:348

ضروری می نماید.در این فرصت،جایگاه تعلیم و تربیت در اسلام و اعلامیه های حقوق بشر اسلامی و غربی را مورد بررسی قرار می دهیم.

تعلیم و تربیت به عنوان یک حق بشری مورد تأکید همه نظام های حقوقی و اسناد حقوق بشری است. (1)در این قسمت،نگاهی گذرا به حق تعلیم و تربیت از دیدگاه اسلام و اعلامیه های حقوق بشر خواهیم داشت و در ادامه،حق مالکیت فکری را به دلیل تناسب آن با حق تعلیم و تربیت مطرح می کنیم؛چون همان گونه که تعلیم و تربیت لازمه رشد شخصیت و توسعه فکری هر انسان است،حق بر مالکیت معنوی پدیدآورندگان آن نیز از شرایط تکامل علمی و مشارکت افراد در حیات فرهنگی به شمار می رود.

مفهوم حقوقی حق تعلیم و تربیت آن است که زمینه و راه های مناسب برای رشد مورد نیاز افراد و گروه ها و نیز وسایل آموزش و پرورش به اندازه نیاز جامعه باید برای همگان فراهم گردد.

اسلام را دین علم و دین رشد انسان ها نامید.تا آن جا که یکی از شاخص ترین امتیازهایی که طبقه بندی منطقی جامعه بر اساس آن صورت می گیرد،دانش در کنار ایمان است. (1)قرآن کریم یکی از مهم ترین اهداف پیامبران الهی،به ویژه پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله را تعلیم و تربیت انسان ها می داند: هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ ؛ (2)او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده،رسولی از خودشان برانگیخت تا آیاتش را بر آنها بخواند و آنها را تزکیه کند و کتاب و حکمت به آنها بیاموزد؛هر چند پیش از آن در گمراهی آشکار بودند.

از تعبیر ...یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ... در قرآن کریم چنین استفاده می شود:اولا تعلیم و تربیت در یکدیگر تأثیر متقابل دارند(تربیت و اخلاق زاییده علم و حکمت است و علم و حکمت ثمره تربیت و اخلاق)؛ثانیا تربیت اصل وتعلیم فرع آن می باشد.خلاصه آن که طلب علم،یک فریضه الهی است (3)و تعلیم و تربیت امر واجبی بر جامعه و دولت است که باید راه ها و وسایل آن را فراهم نمایند.

در سیره حکومتی پیامبر صلّی الله علیه و آله تعلیم و تربیت به عنوان حقوق بنیادین و اساسی بشر،از جایگاه والایی برخوردار است.عهدنامه هایی که حضرت به و الیان خود نوشته،در واقع شرح وظایفی است که می تواند الهام بخش کارگزاران حکومت اسلامی در همه زمان ها و مکان ها باشد.آن گاه که

ص:353

پیامبر صلّی الله علیه و آله معاذ را به عنوان و الی فرستاد،عهدنامه ای نوشت تا بر اساس آن عمل نماید.در این جا به فرازهایی از آن اشاره می کنیم:

«ای معاذ!به آنها قرآن بیاموز؛آنها را بر اساس اخلاق صالحه تربیت کن؛با مردم(خوبان و بدان)مطابق شأن آنها رفتار کن؛امر خدا را بدون هیچ ملاحظه ای در میان مردم اجرا کن؛امانت را-کم یا زیاد-به آنها بازگردان؛رفق و مدارای با مردم را سرلوحه کار خودت قرار ده،به شرطی که حقی تضییع نشود؛عذر کارمندانت را در مواردی که عیبی از آنها سر بزند بپذیر؛سنت های جاهلی را-جز آنهایی که اسلام پذیرفته-محو کن؛نشانه های کوچک و بزرگ اسلام را آشکار کن؛بیشترین اهتمام تو برپایی نماز باشد که بعد از اقرار به دین،رأس اسلام به شمار می رود؛مردم را به یاد خدا و قیامت بینداز؛آنها را موعظه کن،زیرا این کار آنها را در عمل تقویت می کند؛آموزگارانی را در میان مردم اعزام کن؛از خدایی که به سویش بازمی گردی پروا داشته باش و در راه خدا از سرزنش ملامت گران بیم نداشته باش؛و تو را به تقوای الهی،صداقت در گفتار،وفای به عهد و ادای امانت توصیه می کنم.... (1)

پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله عهدنامه ای به«عمرو بن حزم»والی یمن نوشته که فرازهای از آن،ناظر به حق تعلیم و تربیت است.جالب این که حضرت در این عهدنامه،با بیان غیر مستقیم،والی یمن را تحریک می کند تا در امر تعلیم و تربیت کوشا باشد.

ایشان(عمرو)را به تقوای الهی در همه امور توصیه می کند: إِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذِینَ

ص:354

اِتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ ، (1)و او را امر می کند که همواره حق مدار باشد و به آن عمل کند؛مردم را به کارهای نیک بشارت دهد؛به آنها آموزش قرآن دهد و با دین آشنا سازد؛حلال و حرام را بیان کند؛با پیروان حق مدارا به خرج داده و با ظالمان به شدت مقابله کند؛چون خداوند ظلم را دوست ندارد و از آن نهی کرده است: ...أَلا لَعْنَةُ اللّهِ عَلَی الظّالِمِینَ ، (2)آنها را از قبیله گرایی نهی نموده و به خداگرایی هدایت کند؛احکام حج را به مردم آموزش دهد؛اوقات نماز و احکام آن را به مردم بیاموزد؛آنها را به نماز و غسل جمعه امر کند؛مردم را به بهشت و اعمال بهشتی بشارت دهد.و از آتش و اعمال آتش آفرین انذار نماید.... (3)

عهدنامه های مزبور که در واقع شرح وظایف کارگزاران حکومت اسلامی است،حق تعلیم و تربیت صحیح مردم را از وظایف اصلی حکومت برمی شمارند؛چون محور اصلی توصیه های پیامبر صلّی الله علیه و آله آموزش و پرورش است.همه اقداماتی که در عهدنامه ها مورد تأکید پیامبر صلّی الله علیه و آله قرار گرفته،در راستای تعلیم و تربیت بشر است.در اهمیت تعلیم و تعلم همین بس که پیامبر اعظم صلّی الله علیه و آله در اوضاع و شرایط سخت جنگی نیز به آن عنایت داشت.در جنگ بدر،تعدادی از مشرکان به اسارت سپاه اسلام درآمدند.پیامبر فرمودند اسیران باسواد می توانند با تعلیم خواندن و نوشتن به ده نفر از اطفال مسلمانان آزاد شوند. (4)در این اقدام پیامبر صلّی الله علیه و آله از یک سو عنایت به تعلیم و آموزش و از سوی دیگر،اهتمام به آزادی اسیران به خوبی تجلی یافته است که می تواند همواره الهام بخش بشر باشد.

ص:355

«جرج برنارد شاو»نویسنده و شاعر انگلیسی با این که کم تر آیینی از حمله و انتقاد او در امان مانده است،درباره اسلام می گوید:

یکی از علت هایی که اسلام را مورد قبول همگان قرار داده،طرفداری جدی آن از حقوق انسان است.اسلام در این زمینه آن قدر قوی است که نظیر ندارد.یونان،روم،ممالک پیش رفته امروز،اروپا و امریکا نمی توانند در این جهت با اسلام برابری کند.من چنین پیش بینی می کنم و هم اکنون نیز آثار آن پیداست که ایمان محمد صلّی الله علیه و آله مورد قبول اروپای فردا خواهد بود. (1)

به کار برده اند.در نگاه دیگر،این اصطلاح معنای بسیار وسیعی دارد که حقوق مربوط به هر شیء نامحسوس را شامل می شود.

برخی حقوق دانان عرب کلمه Intellectual را به«غیر مادی»که با حس قابل درک نیست،ترجمه کرده اند. (1)بعضی دیگر،اصطلاح«حقوق فکری»را ترجیح داده و گفته اند:منظور از حقوق فکری،حقوقی است که دارای ارزش اقتصادی است و موضوع آنها شیء مادی نیست.موضوع این حقوق در واقع اثر فکری انسان است.این حقوق شامل حق مؤلف و هنرمند،حق مخترع،حق تاجر نسبت به نام تجارتی و علائم صنعتی و تجارتی و حق سرقفلی است. (2)

یکی دیگر از حقوق دانان می نویسد:در تعریف«حقوق معنوی»می توان گفت:حقوقی است که به صاحب آن،اختیار انتفاع انحصاری ار فعالیت و فکر و ابتکار انسان را می دهد.ایشان حقوق معنوی را به اعتبار موضوع آن به دو گروه تقسیم می کند:الف)حقوقی که موضوع آن پدیده ای فکری و ابتکاری است؛ب)حقوق بر مشتری؛چه مشتریان تجارتی باشند(مانند سرقفلی)و چه خدماتی(مانند حق سردفتران). (3)

به طور خلاصه می توان گفت اصطلاح مالکیت فکری دارای سه کاربرد با گستره متفاوت است:

الف)کاربرد یا گستره بسیار خاص که فقط شامل مالکیت ادبی و هنری می شود؛

ص:359

ب)کاربرد با گستره خاص که شامل مالکیت بر امور فکری و اطلاعات می شود؛

ج)کاربرد با گستره عام که شامل مالکیت بر همه امور غیر مادی دارای ارزش اقتصادی می شود.

معنای سوم در حقوق کامن لا( Common Law) بسیار روشن و دارای کاربرد وسیعی است،اما در دیگر نظام های حقوقی مفهوم روشنی ندارد. (1)

رویکرد اسلامی و غربی مورد تأکید قرار گرفته است.مهم ترین تفاوت های آنها عبارتند از:

1.در رویکرد اسلامی،تعلیم و تربیت،هم حق است و هم تکلیف.از نظر اعلامیه جهانی حقوق بشر آموزش و پرورش فقط حق است.حق و تکلیف بودن تعلیم و تربیت بیانگر اهتمام و عنایت ویژه اسلام به امر تعلیم و تربیت است.

2.تعلیم و تربیت در اسلام رویکرد توحیدی دارد.هدف آن ایجاد فرصت برای شناخت اسلام و حقایق هستی،ایمان به خدا،احترام به دیگران و سرانجام رسیدن به کمال نهایی(قرب الی الله)است.(اصالت خدا)آموزش و پرورش مورد نظر اعلامیه جهانی حقوق بشر رویکرد اومانیستی دارد و هدف نهایی آن رشد شخصیت انسان و احترام به حقوق و آزادی های انسان است؛یعنی در این رویکرد،از خدا و ایمان و حقایق هستی خبری نیست و آن چه که محوریت دارد،انسان است و آزادی های انسان(اصالت انسان).

3.اعلامیه حقوق بشر اسلامی تعلیم و تربیت را مقید به رعایت اخلاق،مصلحت جامعه و احکام شریعت،کرده است؛اما در اعلامیه جهانی حقوق بشر چنین ملاک هایی لحاظ نشده است.

4.از نظر اعلامیه حقوق بشر اسلامی،رعایت و حمایتِ حق مالکیت فکری،منوط به مغایر نبودن اثر فکری با احکام شریعت است؛اما در اعلامیه جهانی حقوق بشر برخورداری از حق مالکیت فکری،مطلق است.

در راستای رسیدن به اهداف مطلوب حیات فردی و اجتماعی،بسیار برجسته می نماید.حقیقت این است که تعلیم و تربیت پایه شناخت حقیقت حیات و حقوق اساسی بشر است.همان گونه که تعلیم و تربیت،لازمه رشد شخصیت و توسعه فکری هر انسان است،حق مالکیت معنوی پدیدآورندگان آن نیز از شرایط تکامل علمی و مشارکت افراد در حیات فرهنگی به شمار می رود؛چون موضوع حقوق معنوی در واقع اثر فکری انسان است که آن هم به نوبه خود از نتایج تعلیم و تربیت است.

اسلام مفتخر است که ظهورش با ندای توحید و عنایت به«تعلیم»و«تربیت»بوده است.در حقیقت،طلوع بابرکت اسلام را می توان نماد علم و ایمان در قالب دین برای هدایت انسان دانست؛چون قرآن کریم یکی از مهم ترین اهداف پیامبران الهی،به ویژه پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله را تعلیم و تربیت انسان ها می داند.در سیره حکومتی پیامبر صلّی الله علیه و آله تعلیم و تربیت به عنوان حقوق بنیادین و اساسی بشر از جایگاه والایی برخوردار است.عهدنامه هایی که حضرت به و الیان خود نوشته است،در واقع،شرح وظایفی است که می تواند الهام بخش کارگزاران همه نظام های سیاسی،به ویژه حکومت اسلامی در همه زمان ها و مکان ها باشد.

اعلامیه های حقوق بشری نیز در اصل تعلیم و تربیت،نقش آن در رشد شخصیت انسان،اولویت پدر و مادر در انتخاب نوع تعلیم و تربیت،اجباری بودن تعلیم و تربیت در مقاطع خاص و تعهد دولت و جامعه نسبت به آموزش و پرورش اتفاق نظر دارند.با وجود این،تفاوت های اساسی و بنیادین میان دو رویکرد اسلامی و غربی در این زمینه وجود دارد.

ص:362

مردمی،متأسفانه هنوز در بیشتر کشورها اختلاف طبقاتی بیداد می کند وسایه شوم تبعیض همچنان مانع تابش خورشید عدالت اجتماعی است.امتیازطلبی ثروتمندان و زورمداران از یک سو،و ضعف اخلاقی و مدیریتی حکومت ها از سوی دیگر،مهم ترین چالش اصل برابری است.

با وجود این،اقدامات داخلی و بین المللی در راستای حمایت از اصل برابری انسان ها مایه امیدواری است.امروزه حق برابری انسان ها به طور عام و تساوی حقوقی آنها به طور خاص،از اصولی است که مورد توجه همه نظام های حقوقی(داخلی و بین المللی)به ویژه اعلامیه ها و اسناد بین المللی حقوق بشر قرار دارد. (1)