بسم الله الرحمن الرحیم

پژوهشگاه بین المللی المصطفی صلّی الله علیه و آله

ص:2

تاریخ پیامبر و اهل بیت علیهم السّلام

سال اول دوره راهنمایی

علی بمان ملک احمدی

ص:3

ص:4

حوزه های علوم دینی به برکت انقلاب شکوهمند اسلامی،سالیانی است که در اندیشه اصلاح ساختار آموزشی و بازنگری متون درسی اند.جامعة المصطفی صلّی الله علیه و آله العالمیة به عنوان بخشی از این مجموعه که رسالت تعلیم و تربیت طلاب غیر ایرانی را بر عهده دارد،تألیف متون متناسب را سرلوحه تلاش های خود قرار داده و تدوین و نشر متون درسی در موضوعات گوناگون علوم دینی،حاصل این تلاش است.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلّی الله علیه و آله ضمن تقدیر و تشکر از فرزانگانی که در به ثمررسیدن این اثر،بذل عنایت کرده اند نشر این اثر را به عموم اهل فرهنگ واندیشه تقدیم می کند.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلّی الله علیه و آله

ص:6

7.با محمد صلّی الله علیه و آله در سفر تجارتی به شام 32

محمد در صومعۀ بُحَیرا 32

پرسش 34

8.چوپانی محمد در مکه 35

محمد امین 35

جمعیت جوانمردان 36

پرسش 37

9.ازدواج محمد صلّی الله علیه و آله با خدیجه 38

خدیجه, همسری فداکار 39

پرسش 40

10.فرزندان پیامبر صلّی الله علیه و آله 41

پیامبر و خاطرۀ نیکی های خدیجه 42

مبارزه پیامبر با خرافات 42

پرسش 43

11.محمد،امین خدا 44

پرسش 46

12.ویرانی کعبه 47

محمد،امین مردم 47

پرسش 49

13.عصر جاهلیت(1)50

پرسش 52

14.عصر جاهلیت(2)53

خرافات در جاهلیت 53

پرسش 55

15.عبادت در کوه حرا 56

آغاز پیامبری در کوه حرا 56

پرسش 58

16.نشانه های عظمت نبوّت 59

اعلان پیامبری 59

بشارت تورات و انجیل 60

پرسش 61

ص:8

17.دعوت مخفیانه 62

سفارش ابوطالب 62

نماز آشکار 63

پرسش 64

18.اسلام آوردن ابوذر 65

فریاد ایمان 66

پرسش 67

19.پیامبر در خانه ارقم 68

دعوت آشکار پیامبر 69

پرسش 70

20.آزاردهندگان 71

پیشنهادها 72

پرسش 73

21.دعوت خویشان نزدیک به اسلام 74

دومین دعوت از خویشان 75

پرسش 77

22.آزارها و حمایت ها 78

پرسش 80

23.شکنجه ضعیفان 81

یاسر و سمیه 81

خَبّاب آهنگر 82

پرسش 84

24.هجرت به حبشه(1)85

مشرکان در تعقیب مهاجران مسلمان 86

پرسش 87

25.هجرت به حبشه(2)88

پرسش 90

26.محاصره مسلمانان در شعب ابوطالب 91

پایان محاصره 92

ص:9

27.سال اندوه(عام الحزن)93

سفر تبلیغی به طائف 94

پرسش 95

28.مدینه در جست وجوی مصلح 96

ایمان آورندگان نمایندگان 97

29.پیمان عقبه اول 98

مصعب بن عمیر کیست؟98

پرسش 101

30.پیمان عقبه دوم 102

حمایت قهرمانانه 103

پرسش 105

ص:10

کرد و هر سه بار قرعه به نام کوچک ترین فرزندش عبدالله که از همه بیشتر او را دوست می داشت درآمد.عبدالمطلب دست عبدالله را گرفت و کارد برکشید تا فرزندش را قربانی کند.فریاد از مرد و زن حاضر در مسجدالحرام برخاست؛زیرا عبدالله نوجوانی بسیار زیبا و دوست داشتنی بود.برادرش«ابوطالب»که هر دو از یک مادر بودند،گریان پیش دوید و دست پدر را گرفت و از پدر خواست که او را به جای برادرش عبدالله قربانی کند.مادرش هم از دور با اشک های آتشین،فرزندش عبدالله را بدرقه می کرد.صحن مسجدالحرام غلغله بود که آیا عبدالمطلب واقعاً فرزندش را قربانی خواهد کرد یا نه؟

گفت:نزد عبدالمطلب برو و آمادگی دخترم آمنه را برای همسری عبدالله اعلان کن.عبدالمطلب که آمنه و خاندان شریف او را کاملاً می شناخت, بی درنگ این پیشنهاد را پذیرفت و گفت:تاکنون هیچ دختری برای پسرم عبدالله پیشنهاد نشده که مناسب تر و شایسته تر از آمنه باشد.

به این ترتیب عبدالله با آمنه ازدواج کرد و بانوان بسیاری در آن عصر از چنین افتخاری محروم گشته و بیمار شدند.حتی جمعی از آنها از روی حسادت تصمیم گرفتند که آمنه را بکشند, ولی خداوند او را حفظ کرد.

ص:13

عراق قرار دارد)لرزید و چهارده کنگرۀ آن فرو ریخت.

3.آب دریاچه ساوه(که در نزدیکی تهران پایتخت ایران قرار دارد)در زمین فرو رفت و خشک شد.

4.آتشکدۀ سرزمین فارس که مرکز زرتشتیان بود, پس از هزار سال روشنایی خاموش شد.

5.آمنه می گوید هنگام ولادتش نور سبزرنگی تمام وجودم را فراگرفت و فروغی درخشنده از بالای سرم تا آسمان بالا رفت و در آن نورافشانی وصف ناپذیر،کاخ بُصری در شام را مشاهده کردم.

6.آمنه می گوید:وقتی محمد به دنیا آمد،ندا دهنده ای از غیب گفت:«بگو پناه می برم به خدای یکتا از گزند و آسیب هر کسی که حسادت می کند, سپس نام او را محمد بگذار.»

فاطمه بنت اسد, همسر باوفای ابوطالب که در مراسم این ولادت حضور داشت, پس از میلاد فرزند آمنه شتابان به سوی همسرش رفت و تولد فرزند عبدالله را به او مژده داد و حوادثی را که مشاهده کرده بود برای ابوطالب بازگفت.ابوطالب که با آرامش و خشنودی به چهره فاطمه می نگریست و به سخنانش گوش می داد گفت:مگر از اینها در شگفتی؟!پس اجازه بده تا خبر خوش دیگری به تو بدهم:سی سال صبر کن؛آن گاه خدای متعال فرزندی به تو خواهد داد که در همه خوبی ها و زیبایی ها مثل فرزند آمنه باشد و وزیر و جانشین او شود؛جز این که در پیامبری،همانند او نباشد.»

فاطمه بنت اسد از این مژده بسیار خشنود شد, اما با خود می گفت:تا آن زمان من و ابوطالب هر دو پیر شده ایم؛آیا سی سال دیگر ممکن است فرزندی بیاورم؟!

ص:16

محمد صلّی الله علیه و آله در میان قبیله حلیمه بود, زراعت ها و دام های آنها از نعمت و برکت سرشار و بی سابقه ای برخوردار بودند.

حلیمه چهار سال این کودک را نگه داری کرد ولی آن قدر در این مدت حوادث عجیب از او دید که در سال پنجم صلاح ندانست آن کودک فوق العاده را نزد خود نگه دارد؛لذا در پنج سالگی،او را به مادرش بازگرداند.

یگانه مونس خود را نیز از دست داد و بسیار رنجیده خاطر شد.در کنار جنازۀ مادر با صدای بلند گریه کرد و چندین بار صدا زد:مادر مهربان!چرا جواب مرا نمی دهی؟!

رسول خدا صلّی الله علیه و آله سال ها بعد،یعنی شش سال پس از هجرتش به مدینه،وقتی که از مدینه برای حج به سوی مکه می رفت, از روستای ابواء گذشت و قبر مادر خود را زیارت کرد و آن را مرمت نمود و بر سر قبرش گریست و گفت:خاطره مهربانی های مادرم را به یاد می آورم و در فراق او می گریم.اصحاب نیز به خاطر رسول خدا صلّی الله علیه و آله بر آمنه گریستند.

احوال پرسی کرد و به او فرمود:«تو همان کسی هستی که در روزگار شیرخوارگی به من محبت کردی»با این که از آن زمان حدود شصت سال گذشته بود.

شیماء از پیامبر خواست تا اسیران طایفه اش را آزاد سازد.پیامبر صلّی الله علیه و آله به او فرمود:من سهم خود را بخشیدم, اما برای سهم سایر مسلمانان به تو پیشنهاد می کنم که بعد از نماز ظهر،به پاخیزی و در حضور مسلمانان،خواستۀ خود را و بخشش مرا بیان کنی تا آنها نیز سهم خود را ببخشند.شیماء چنین کرد و مسلمانان گفتند:ما نیز به پیروی از پیامبر سهم خود را بخشیدیم.از میان مسلمانان تنها دو نفر حاضر به بخشیدن سهم خود نشدند.پیامبر نیز هر یک از اسیران قبیله شیماء را با شش اسیر دیگر عوض کرد و در نتیجه, همه اسیران طایفه شیماء آزاد شدند و همگی به سلامت به منطقه خود بازگشتند.

ص:22

و درحالی که چهره فرزندانش را یک به یک می نگریست و گویا گمشده ای داشت, پرسید:پس ابوطالب کجاست؟سپس رو به فرزندانش کرد و گفت:

«فرزندانم!محمد یتیم است؛بوی پدر را نشنیده و مهر مادر را مدت کوتاهی چشیده؛به جای برادرتان عبدالله،برای او پدری کنید.شما باید به جای برادرتان،محمد را یاری کنید؛وصیت مرا درباره او همیشه به یاد داشته باشید.سپس پرسید:چه کسی از شما حاضر است که سرپرستی محمد را بر عهده بگیرد؟

ابولهب گفت:من این کار را خواهم کرد.

عبدالمطلب پاسخ داد:ای ابولهب!تو رفتار نامناسبت را از او بازدار؛برای تو همین بس است!

عباس گفت:من کار سرپرستی او را بر عهده می گیرم.

عبدالمطلب پاسخ داد:در تو خشم و خشونت می بینم؛می ترسم او را آزار دهی.

ابوطالب گفت:پدر!من سرپرستی او را بر عهده می گیرم.

عبدالمطلب گفت:آری،تو شایسته ای؛تو سرپرستی او را بر عهده گیر.رو به محمد کرد و با لحن جدی پدرانه به او گفت:

«محمد!از این پس،با عمویت باش و از او اطاعت کن!»

محمد هشت ساله،که ناراحتی جدّ خویش را در بستر مرگ،درک می کرد, برای آرامش خاطر او گفت:پدر جان!پروردگارم مرا یاری خواهد کرد.او نمی گذارد که من ضایع و تباه گردم».

عبدالمطلب که از این کلام محمد به وجد آمده بود و چشمانش به اشک نشسته بود،به ابوطالب نگریست و گفت:ای ابوطالب!بنگر که به خوبی از فرزندم نگه داری کنی.او تنهاست؛او را مانند چشم خود محافظت کن.اگر روزگار او را درک کردی،از او پیروی کن.بدان که من به وضع او از همه آگاه ترم.با جان و مال خود او را یاری کن.به خدا سوگند،فرماندهی بزرگی نصیب او می شود و بر شما بزرگی خواهد کرد.

سپس دست در گردن محمد انداخت و پیاپی او را بوسید و گفت:هیچ یک از فرزندانم را نبوسیده ام که مانند تو خوش بو و خوش رو باشند.ای کاش می بودم و ایام تو را می یافتم و به تو ایمان می آوردم!

ص:25

از امروز احمد با ما زندگی می کند؛تو احمد را خوب می شناسی؛او فرزند برادر من است؛او در پیش من از جان و مالم عزیزتر است؛مواظب باش کسی به او بی احترامی نکند و او را از آن چه می خواهد باز ندارد.فاطمه که زنی فهمیده بود و محمد را خوب می شناخت و حوادث شب ولادتش را همیشه به خاطر داشت, به شوهرش گفت:

آیا سفارش فرزندم محمد را به من می کنی؟!محمد از جان من و از فرزندان من،پیش من عزیزتر است.فاطمه راست می گفت و واقعاً برای محمد مادری دل سوز بود.او را صمیمانه احترام می کرد و شگفتی های اسرارآمیزی که در زندگی محمد می دید در قلب خود پنهان داشت و گاه از خدا می خواست که به او هم،چنین فرزندی بدهد.

سخن گفتن محمد مودّبانه و شیرین بود.هنگام غذا خوردن و نوشیدن آب بسم الله و پس از آن الحمدلله می گفت.ابوطالب عموی با وفا و فداکارش می گوید:«گاهی شب ها او را در بسترش نمی یافتم؛جست وجو می کردم و او را در گوشه ای می دیدم که چشم به آسمان دوخته و خدا را یاد می کند و ذکر خدا می گوید.

محمد از هشت سالگی تا بیست و پنج سالگی در خانۀ عمویش می زیست و در کار سفر و تجارت با او همراه بود و وقتی بزرگ تر شد و به دوران جوانی رسید،گوسفندان خود و عمویش را به صحرا می برد.

بعدها که محمد امین به پیامبری برگزیده شد, ابوطالب تا آخرین لحظات زندگیش آشکارا از پیامبر دفاع کرد و پنهانی به آن حضرت ایمان آورد.نقش حمایت ابوطالب از پیامبر آن قدر مهم بود که پس از وفاتش خداوند به حضرت محمد وحی فرستاد که تو دیگر یاوری در مکه نداری, پس به سوی مدینه هجرت کن.

ص:28

مانده است.از آنها پرسید و پاسخ شنید که نوجوانی از ما،کنار بارها مانده است.

راهب تقاضا کرد که آن نوجوان نیز به صومعه بیاید.دعوت راهب را به محمد رساندند و او دعوت را پذیرفت و ابر بالای سرش حرکت کرد و بر صومعه سایه انداخت.

راهب به چهره محمد خیره شد و هر لحظه،عظمت او بیشتر در ذهنش جلوه گر می شد و بیشتر به او احترام می گذاشت.

پس از آن که غذایشان را خوردند, راهب که گمان می کرد اهل کاروان از مشرکین مکه هستند, به محمد گفت:تو را به لات و عزّی سوگند به پرسش های من پاسخ بده!محمد گفت:به نام بت ها با من سخن مگو, زیرا از هیچ چیز مانند بت ها بیزار نیستم!

راهب که دریافت کاروانیان بت پرست نیستند گفت:تو را به خدا سوگند که به سؤال های من پاسخ بده!محمد گفت:اکنون آماده پاسخ هستم.

راهب از محمد سؤال هایی پرسید و پاسخ ها را مطابق آن چه در کتب آسمانی دیده بود یافت.سپس مُهر نبوت را در میان کتف محمد ملاحظه کرد.از ابوطالب دربارۀ پدر و مادر او پرسید و سپس به ابوطالب گفت:این آقازاده را به وطن بازگردان و کاملاً او را مراقبت کن؛زیرا اگر یهود او را بشناسند و آن چه را که من از او فهمیدم،بفهمند،برای کشتن او نقشه می کشند.برادرزاده ات آینده درخشانی دارد؛هر چه زودتر او را به وطن بازگردان.

ابوطالب که خود به بزرگی و عظمت محمد آگاه بود و همسرش فاطمه بنت اسد ماجرای عجیب ولادتش را برای او گفته بود،سخن بحیرا را گوش کرد و محمد را با مراقبت بیشتر به مکه بازگرداند و در حفاظت از او بیشتر کوشید.

ص:31

خلاصه نمی شد.آورده اند که روزی محمد صلّی الله علیه و آله عمار یاسر را که او هم چوپان بود در بیابان دید.با هم قرار گذاشتند که روز بعد،از اول صبح گوسفندان را به محلی که با هم وعده کردند بیاورند و از آن جا با هم به چراگاه بروند.صبح روز بعد،محمد به آن نقطه آمد،اما هر چه منتظر عمار نشست, نیامد.محمد تا غروب در همان جا ماند.هنگام غروب عمار از راه رسید و گفت:من وعده خود را با شما فراموش کردم،اما شما چرا نرفتید و تمام طول روز را در همین جا ماندید؟!محمد گفت:من با شما پیمان بسته بودم که با هم به چراگاه برویم،آیا پیمان شکنی کنم؟!

پیامبر از نام و نسب کودک و چگونگی اسارتش پرسید.زید پاسخ داد:کنار خانه با دوستانم بازی می کردم که یک باره پنجه نیرومندی از پشت سر،گردنم را فشرد و با مشت بر سرم کوبید،گیج شدم و هنگامی که به هوش آمدم, دیدم دست و پایم را با طناب بسته اند و مرا روی شتر انداخته اند و به سرعت می برند تا این که مرا به بردگی فروختند.

پیامبر از نشانی قبیله زید پرسید, اما زید نمی دانست.

پیامبر فرمود:از این پس تو مثل فرزند من در این خانه با ما زندگی کن.تو دیگر برده نیستی و آزاد هستی.به این ترتیب حضرت محمد که رفتار نادرست مردم با بردگان،او را رنج می داد،آزادی را به کودک بازگرداند و او را فرزند خویش خواند.بعدها که پدر زید در جست وجوی او به مکه آمد, پیامبر صلّی الله علیه و آله اختیار رفتن از مکه یا ماندن نزد خود را به عهدۀ خودش گذاشت.اما زید که اکنون جوان بالغی شده بود, ترجیح داد که در مکه پیش پیامبر بماند.

ص:43

عبد الدار»طشتی پر از خون آوردند و روی دیوار نیمه تمام کعبه نهادند و دست های خود را در میان طشت پرخون کردند و با این شیوه پیمان بستند که تا پای مرگ ایستادگی کنند و نگذارند این افتخار از دستشان برود.آن گاه دست های شان را از طشت خون بیرون آوردند و به نشانه پایداری در این پیمان،انگشتان خونی خود را لیسیدند.طوایف دیگر هم مسلح شده و آماده جنگ شدند تا جنگی خونین برپا شود و قبیله پیروز حجرالاسود را نصب کند.حادثه خطرناکی در حال شکل گیری بود.در این حال،پیرترین مرد مکه چنین پیشنهاد کرد:نخستین کسی که از در صفا وارد مسجدالحرام می شود را میان خود،حَکَم قرار دهید و هر چه او گفت بپذیرید.همه این پیشنهاد را پذیرفتند.صحن مسجدالحرام غلغله بود و از درب های متعدد مسجد،افرادی رفت و آمد می کردند،اما همه چشم از همه درهای مسجد برگرفته و به دری که در کنار کوه صفا قرار داشت دوخته بودند.ناگهان دیدند محمد از آن در وارد شد.فریاد از گروه های داخل مسجد بلند شد:این امین است؛به داوری او راضی هستیم.این محمد است.همه خوشحال شدند و شتابان به سوی او دویدند و ماجرا را برای او تعریف کردند.محمد بی درنگ گفت که«پارچه ای بیاورند.عبایی آوردند و روی زمین پهن کردند.محمد قدم پیش نهاد و سنگ بهشتی را از جای خود برداشت و داخل عبا گذاشت و سپس فرمود:از هر طایفه ای یک نفر جلو بیاید و گوشه ای از عبا را گرفته و بلند کند.عبا را به اندازه قد یک انسان بلند کردند و حجرالاسود در مقابل محلی قرار گرفت که می بایست نصب شود.آن گاه حضرت محمد که کنار کعبه ایستاده بود با دست خویش حجرالاسود را برداشت و با نام خدا در جای مخصوص خود نهاد.

به این ترتیب اختلاف بزرگی که می رفت تا نتایج شومی به بار آورد, با تدبیر حکیمانه محمد امین و با ساده ترین روش برطرف شد.

ص:46

ص:47

دو قبیله«اوس»و«خزرج» (1)در مدینه تا 120 سال طول کشید و با طلوع خورشید اسلام, آتش جنگ های جاهلی خاموش شد.

2.یکی از روزها«قیس»که رئیس طایفه«بنی تمیم»بود, پیامبر اسلام را در حالی دید که یکی از دختران خود را روی زانویش نشانده بود.قیس گفت:این بچه گوسفند چیست که چنین او را می بویی!پیامبر فرمود:این دختر من است.قیس گفت:به خدا من دختران زیادی داشتم و همه را زنده به گور کردم و هیچ یک را چنین نبوییدم.حضرت محمد صلّی الله علیه و آله ناراحت شد و با صدای بلند فرمود:«وای بر تو!خدا رحم را از دل تو بیرون برده و قدر بهترین نعمت هایی را که خداوند به انسان داد, نشناختی».

3.«صعصعة بن ناجیه»پس از آن که به پیامبر صلّی الله علیه و آله ایمان آورد, از آن حضرت پرسید:آیا من ثوابی دارم؟پیامبر فرمود:چه کردی؟ماجرای خود را بگو.صعصعه گفت:دو شتر ماده از من گم شد؛برای یافتن آنها سوار بر شتری نر شدم و دنبال آنها گشتم.آنها را در بیابانی یافتم و بازگشتم.در راه بازگشت به مکه،دو اطاق در بیابان نظرم را جلب کرد و به سوی آنها رفتم.در یک اطاق دیدم پیرمردی نشسته؛با او نشستم و گرم صحبت بودیم که ناگهان از اطاق دیگر زنی صدا زد:به دنیا آمد, به دنیا آمد.

پیرمرد از همان جا که نشسته بود پرسید:چه زایید؟زن پاسخ داد:دختر زاییده است.پیرمرد گفت:او را در خاک دفن کنید.گفتم:او را نکشید؛من جان او را می خرم.سپس دو شتر ماده به همراه یک شتر نر که بر آن سوار بودم دادم تا او را نکشند و برای خود نگه دارند.من در دوران عمرم 360 دختر را هر کدام با یک شتر نر و دو شتر ماده خریدم و جان آنها را نجات دادم.پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود:کار بسیار بزرگی انجام داده ای؛پاداشش نزد خداوند محفوظ است.

ص:50

د)هنگام مسافرت،از خیانت زنان خود می ترسیدند؛بنابراین نخی را بر ساقه یا شاخه درختی می بستند و هنگام بازگشت اگر نخ به حال خود باقی بود, مطمئن می شدند که همسرشان به آنها خیانت نکرده و اگر باز،یا کم شده بود, زن را به خیانت متهم می کردند.علی بن ابی طالب علیه السّلام وضع عرب را در عصر ظهور اسلام چنین توصیف می کند:«شما ای گروه عرب!در زمان جاهلیت زشت ترین مرام را داشتید و در بدترین وضع به سر می بردید؛در زمین های سنگلاخ و در میان مارهای زهرآگین،زندگی می کردید؛آب سیاه می آشامیدید؛غذای آلوده می خوردید؛خون یک دیگر را می ریختید و از خویشان خود دوری می کردید؛بت ها در میان شما نصب بود و غرق در فساد بودید که خداوند به وسیله پیامبر اسلام شما را نجات داد.

6.شخصی به نام«کلیب»بارها گفته بود که کسی نباید به چراگاه شتران من بیاید.همه شترداران مکّه مواظب بودند که شترانشان به چراگاه او نرود؛اما یکی از روزها زنی به نام«بَسُوس»میهمانی داشت که شترش بدون اطلاع او به چراگاه اختصاصی کلیب وارد شد و کلیب آن شتر را با ضربات خود مجروح کرد.سعد که صاحب شتر بود از قبیله بسوس که میهمان آنها بود یاری خواست تا به حساب کسی که شترش را مجروح کرده رسیدگی شود.جنگی در گرفت و این جنگ که جنگ بَسُوس نامیده شد،پنجاه سال ادامه یافت و گروه بسیاری قربانی آن شدند.

ص:53

مناجات خدا مشغول بود که پیک وحی خداوند یعنی جبرئیل امین بر او نازل شد و مژده پیامبری را به او داد.

امام هادی علیه السّلام در این باره می فرمایند:آن گاه که پیامبر خدا چهل سالش کامل شد و خداوند قلب او را بهترین قلب ها و مطیع ترین و خاشع ترین آنها دید،درهای آسمان ها را به روی او گشود و به ملائکه اجازه فرود آمدن داد و محمد به آنان می نگریست.پس فرمان داد تا رحمتش از عرش الهی بر محمد فرود آید و او را بپوشاند.محمد،جبرئیل را دید که بر او فرود آمد و بازویش را گرفت و او را تکان داد و به او فرمان داد که ای محمد!بخوان.پاسخ گفت:چه بخوانم؟گفت:

اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ * اِقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ * اَلَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ ؛بخوان به نام پروردگارت که آفرید؛او انسان را از خون بسته آفرید؛بخوان که پروردگارت از همه بزرگوارتر است؛همان کسی که با قلم انسان را تعلیم نمود و به انسان آن چه را نمی دانست یاد داد.

جبرئیل فرمان رسالت الهی را به محمد ابلاغ کرد.محمد از کوه سرازیر شد و عادتش این بود که وقتی از کوه حرا به زیر می آمد, به خانه خدا می رفت و هفت دور به گرد خانۀ خدا می گشت و سپس به منزل خدیجه می رفت.محمد صلّی الله علیه و آله در حالی از کوه سرازیر می شد که عظمت پروردگار،تمام وجودش را گرفته بود و گرما و لرزش بر بدنش چیره شده بود.

ص:56

پیامبر صلّی الله علیه و آله به خدیجه فرمود:«ای خدیجه!من در خود احساس سرما می کنم؛بالاپوشی بر من بپوشان».اما همین که خوابید, از جانب خداوند به او ندا رسید:«ای جامه به خود پیچیده!برخیز و مردم را بترسان و خدایت را تکبیر بگو و به بزرگی یاد کن.»پیامبر از جای خود برخاست و انگشت در گوش خود گذاشت و فرمود:الله اکبر،الله اکبر.صدای آن حضرت در عالم طنین انداخت و همه بیداردلان عالم با تکبیر پیامبر خدا همراهی کردند.

روزی دیگر ابوطالب به همراه پسرش جعفر از کنار نماز جماعت پیامبر عبور کرده به جعفر فرمود:«به جماعت پسرعمویت بپیوند.جعفر به دستور پدر عمل کرد و ابوطالب از پیوستن دو فرزندش به اسلام،شادمان شد و در ضمن خواندن اشعاری, به آنها سفارش کرد:پسر عمویتان محمد را که پدرش برادر تنی من است, تنها نگذارید و او را یاری نمایید».

ابوذر از کسانی بود که فرمان های رسول خدا صلّی الله علیه و آله را بی چون و چرا می پذیرفت و هیچ شک و تردیدی او را آزار نمی داد.از رسول خدا صلّی الله علیه و آله سؤال کرد:ای رسول خدا به من چه فرمان می دهی؟

پیامبر فرمود:«به میان قوم خود بازگرد و آنان را با دین اسلام آشنا کن تا دستور من به تو برسد».

«بریده باد دو دست ابولهب؛مال و ثروتی که به دست آورد او را سود نبخشد؛به زودی وارد آتشی پرشعله شود؛و همسرش نیز داخل آتش شود, درحالی که هیزم بر پشت خود دارد و بر گردنش طنابی از لیف خرماست».

خواهید شد و به آن چه انجام داده اید محاسبه و بازخواست می شوید و پایان کار،بهشت یا دوزخ همیشگی است».

ابولهب،از جا برخاست و گفت ای فرزندان عبدالمطلب!به این حرف ها گوش ندهید و پیش از آن که دیگران جلوی محمد را بگیرند،شما خود جلوی او را بگیرید و در مقابل او بایستید.ابوطالب که تا آن زمان آرام نشسته بود،برآشفت و با فریادی خشم آلود گفت:«ای ابولهب!ای ننگ خاندان!بنشین؛به خدا قسم ما برای یاری او آماده ایم و او را یاری خواهیم کرد.ای پسر برادرم!هرگاه خواستی به سوی پروردگارت دعوت کنی،به ما اعلان کن تا مسلح شویم و همراه تو بیرون آییم».

ای رسول خدا!من تو را یاری می کنم.رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او فرمود که بنشین و او نشست.بار دوم پیامبر گفتار خود را تکرار کرد و باز هم علی برخاست و گفت:من تو را یاری می کنم.،پیامبر فرمود بنشین.برای بار سوم حاضران را دعوت به اسلام کرد،اما هیچ یک از حاضران به دعوت پیامبر پاسخ مثبت ندادند, جز علی که برای بار سوم نیز برخاست و گفت:من تو را یاری می کنم.در این هنگام پیامبر به علی اشاره کرد و فرمود:«او وصی و جانشین من بر شماست.سخنان او را گوش دهید و از او اطاعت کنید».

حاضران از برخاستند و درحالی که هر کسی سخنی دربارۀ پیامبر می گفت،ابولهب رو به ابوطالب کرد و با تمسخر به او گفت:محمد،پسرت علی را بزرگ تو قرار داده و دستور داده از او پیروی کنی!

دانش آموزان عزیز!به سرنوشت دو برادر که هر دو عموی پیامبر بودند, یعنی ابولهب و ابوطالب دقت کنید که یکی تا پای جان،از پیامبر و رسالت او دفاع کرد و دیگری آن قدر با پیامبر مخالفت کرد تا خداوند در قرآن سوره ای را در مذمت او فرستاد.از خداوند می خواهیم که همه ما را به راه راست هدایت کند.

ص:75

حمزه که جوانمردی رشید و دلاور بود, از این خبر برآشفت و یکسره به مسجدالحرام رفت و سراغ ابوجهل را گرفت.او در جمع بزرگان قبیله«بنی مخزوم»نشسته بود و به بیهوده گویی مشغول بود.حمزه که خشمگین بود, جمعشان را شکافت و تا نزد ابوجهل پیش رفت و در حالی که با قامت رشیدش بر ابوجهل مسلط بود, به او گفت:شنیده ام که امروز گستاخی کرده ای و برادرزاده عزیزم محمد را دشنام داده ای؟!

ابوجهل که از هیبت حمزه به وحشت افتاده بود, هم چنان خاموش بود.دیگران هم وحشت زده به او نگاه می کردند.حمزه،کمان سنگینش را بالا برد و با یک حرکت نیرومند آن را بر سر ابوجهل کوبید؛چنان که سر ابوجهل مغرور شکست و در برابر دیگران حقیر شد و جرأت پاسخ گویی نداشت.آن گاه حمزه با صدایی رسا گفت:«آگاه باشید که حمزه به محمد ایمان آورده و از این پس از او دفاع خواهد کرد».گروهی از مردان قبیله بنی مخزوم خواستند تا ابوجهل را یاری کنند،اما ابوجهل گفت:او را رها کنید؛من به برادرزاده اش ناسزا گفتم, درحالی که حمزه به او ایمان آورده است.

مشرکین مکه به سبب حمایت های آشکار ابوطالب از پیامبر, دیگر جرأت آزار گستاخانه پیامبر را نداشتند؛اما پس از مرگ ابوطالب،گروهی از کودکان را فریب دادند تا پیامبر را سنگباران کنند.پیامبر با توجه به این که آنان کودک بودند و علی در سنین جوانی بود،او را مأمور کرد تا با رفتار مناسب از آنها جلوگیری کند.علی علیه السّلام به پیامبر عرض کرد:«هنگامی که از خانه بیرون می روید مرا نیز با خود ببرید.»پیامبر هنگام خروج از خانه،علی را همراه خود نمود و چون کودکان فریب خورده و مغرور به سوی پیامبر سنگ انداختند, علی علیه السّلام آنان را گوشمالی داد.کودکان درحالی که گریه می کردند نزد پدران خود بازگشتند و از علی علیه السّلام شکایت کردند و به این ترتیب, از آزار کودکان جلوگیری شد.

ص:78

یعنی چهل ساله بود.آنان مقاومتی وصف ناپذیر از خود نشان می دادند.

ابوجهل،عمار و پدر و مادرش را در گرمای شدید ظهر مکه،جلو آفتاب سوزان نگاه می داشت و با چوب و شلاق به جانشان می افتاد و تا خسته نمی شد, دست از شکنجه برنمی داشت.گاهی آتش می افروخت و بدن آنان را داغ می کرد و گاهی زره فولادین بر تن آنها می پوشاند و آنان را در برابر آفتاب سوزان رها می کرد.گاهی تخته سنگ بزرگی روی سینه آنها می نهاد تا نفس آنها به شماره می افتاد و گاهی آنان را در میان آب های کثیف افکنده و تهدید به غرق کردن می نمود.

آثار آتش و حرارت حلقه های زره،آن چنان در بدن عمار آشکار شد که تا پنجاه سال بعد, یعنی در اواخر عمرش آثار آنها در بدنش باقی مانده بود.پیامبر گاهی از کنار آنها که روی ریگ های سوزان شکنجه می شدند عبور می کرد و می فرمود:«ای خاندان یاسر!مقاومت کنید؛وعده گاه شما بهشت است».یاسر با این که در سن پیری بود, به مقاومت خود در زیر سخت ترین شکنجه ها ادامه داد و دست از ایمان خود برنداشت, تا آن که سرانجام زیر ضربات خوردکننده مشرکان به شهادت رسید.

همسرش سمیه نیز که در سنین پیری بود،هم چنان مقاومت می کرد و حاضر نمی شد حتی یک لحظه, خواسته ابوجهل را به زبان آورد.او پس از شهادت شوهرش یاسر،پیوسته سرزنش خود را بر سر ابوجهل فرو ریخت.ابوجهل درحالی که از شدت خشم می غرید, پیش آمد و نیزه اش را در سینه استخوانی سمیه فرو برد و قلبش را شکافت و بدین گونه سمیه نیز به شهادت رسید.

این دو همسر قهرمان و شیردل, نخستین کسانی هستند که مدال شهادت را در تاریخ اسلام به گردن آویختند.

قریش از وقتی که به ارتباط من با رسول خدا صلّی الله علیه و آله آگاه شدند, گاه و بی گاه مرا می ربودند و با شمشیر پشتم را چاک چاک می کردند و آن گاه پیکر مجروحم را روی آتش می نهادند و روی سینه ام می ایستادند تا آتش با خون و گوشت و پوست من خاموش شود.آنها چون جانوران وحشی بر سرم فریاد می زدند که دست از دین خود بردارم و به رسول الله صلّی الله علیه و آله کافر شوم؛اما در آن هنگام نغمۀ زیبای«لا اله الا الله محمد رسول الله»برایم آرامش بخش بود و از درد و رنجم می کاست.

ص:82

قریش همگی ایمان آورده و دست از زشتی ها برداشته اند.آنان به شوق دیدار رسول خدا به وطن بازگشتند, اما هنوز به مکه نرسیده بودند که خبر را نادرست یافتند.از این گروه, بعضی مخفیانه و بعضی با حمایت فردی از مکه وارد شهر شدند و مدتی را در مکه ماندند و بار دیگر با جمعیتی بیشتر(حدود 83 نفر)به حبشه بازگشتند.

کردیم؛اما قوم ما چون بر ما مسلط شدند به ما ظلم کردند؛ما را شکنجه کردند و خواستند ما را به بت پرستی بازگردانند.ما از دست آنها به کشور شما پناه آوردیم و امید داریم که در این جا به ما ظلم نشود».

نجاشی از جعفر پرسید:آیا از آن چه پیامبرتان از سوی خدا آورده, با خود دارید؟جعفر آیاتی از ابتدای سوره مریم را که داستان ذکریا و یحیی و مریم را بیان می کند, با صدایی زیبا خواند.اشک از چشمان نجاشی جاری شد و گفت:آن چه را خواندید با آن چه که عیسی علیه السّلام آورده, از یک نور است.سپس رو به عمر و عاص و همراهش کرد و گفت:بروید،به خدا قسم من آنان را به شما تسلیم نمی کنم.سپس رو به مسلمانان کرد و گفت:بروید و خیالتان راحت باشد.من دوست نمی دارم که در برابر کوهی از طلا کسی شما را اذیت کند.آن گاه هدیه قریش را به نمایندگانشان باز گرداند و گفت:

«خدا از من رشوه نگرفته تا من از شما رشوه بگیرم»و به این ترتیب هیئت شکست خورده قریش دست خالی به سوی مکه بازگشت.

ص:88

بود و تنها در ماه های حرام(رجب, ذی قعده, ذی حجّه, محرم)که جنگ کردن در آنها حرام بود،پیامبر و همراهانش از این آزادی استفاده کرده و به تبلیغ اسلام می پرداختند.ابوطالب در مدت سه سال و چند ماهی که مسلمانان در این دره بودند, نقش عمده پاسداری از پیامبر را برعهده داشت و فداکاری ابوطالب در محافظت از پیامبر به جایی رسید که برای حفظ جان او شب ها خوابگاه پیامبر را تغییر می داد یا جای بستر او را با فرزندش علی عوض می کرد.

پیکر پاک خدیجه علیها السّلام را با اندوه بسیار در قبرستانی در دامنۀ کوه حجون نزدیک قبر حضرت عبدالمطلب و ابوطالب دفن کردند.پیامبر در کنار قبور یاران وفادار خویش ایستاد و نماز خواند و دعا کرد.پس از وفات ابوطالب و خدیجه, پیامبر صلّی الله علیه و آله چنان اندوهگین بود که کمتر از خانه بیرون می آمد و از این رو آن سال را«عام الحزن»یعنی سال غم و اندوه نام نهادند.

او پس از مأموریت تبلیغ از سوی پیامبر صلّی الله علیه و آله با«اسعدبن زراره»به مدینه آمد و در آن جا هر صبح و شام کنار چاهی که محل اجتماع مردم بود به قرائت قرآن می پرداخت و پیرامون دعوت پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله صحبت می کرد و بت پرستی را مورد انتقاد قرار می داد.رفتار نیکوی مصعب باعث شد که بزرگانی از مشرکین مدینه،به یگانگی خدا و پیامبری حضرت محمد صلّی الله علیه و آله ایمان بیاورند.

روزی اسعدبن زراره به مصعب بن عمیر گفت:دایی من،«سعدبن معاذ»،از بزرگان قبیله اوس و مردی خردمند و بزرگوار است و در میان«بنی عبدالاشهل(یکی از تیره های این قبیله)»نفوذ و سیادتی دارد.بیا با هم به محله او برویم.آنها حرکت کردند و بر سر چاهی که محل رفت و آمد مردم بود فرود آمدند.مصعب به کار خود مشغول شد و برای نوجوانان و جوانانی که در آن اطراف بودند،به تلاوت قرآن پرداخت.سعدبن معاذ که از این خبر آگاه شد برآشفت و«اُسَید»یکی از دلاوران قبیله را فرمان داد تا به سر چاه برود و جوان مکّی را از تبلیغ بازدارد؛وگرنه او را دستگیر کرده و نزد سعد ببرد.اُسَید با شمشیر و اسبی خود را به محل چاه رساند و به اسعدبن زراره گفت:رئیست مرا فرستاده تا تو و میهمانت را از این کار باز دارم و بگویم که از خشم قبیله اوس بترسید و به قبیله خود بازگردید.

مصعب که در دلاوری از اسَید چیزی کم نداشت،با کمال مهربانی به او گفت:آیا ممکن است از اسب خود فرود آیی و قدری با ما به گفت وگو بنشینی؟کلماتی را بر تو می خوانم که اگر نیکو دیدی و دوست داشتی در آن بیندیشی،وگرنه از این جا خواهیم رفت.اُسَید از اسب فرود آمد و نشست و مصعب برای او آیاتی از قرآن را با آهنگ خوش خواند.

اسَید گفت:برای پذیرفتن این دین چه باید کرد؟مصعب گفت:باید خود را پاک کنی و دو جامه پاک بپوشی و دو شهادت بر زبان جاری کنی و آن گاه نماز بخوانی.اُسَید مهار اسب خود را رها کرد و همان جا در آب لباس ها و بدن خود را شست وشو داد و شهادتین گفت و نماز را از مصعب فرا گرفت و با چهره ای دیگر به سوی سعدبن معاذ بازگشت.سعدبن معاذ همین که اسید را از دور دید،قسم خورد که او را با چهره ای غیر از آن که رفته می بیند.از او ماجرا را پرسید.اُسَید پاسخی داد که او را قانع نکرد؛ازاین رو خودش با خشم و ناراحتی به سوی مصعب حرکت کرد.

ص:98

مصعب همان رفتاری را که با اسید کرده بود, با او هم انجام داد و سرانجام سعدبن معاذ هم به اسلام ایمان آورد.

سعدبن معاذ،بزرگ قبیله بنی عبدالاشهل،پس از ایمان آوردن به سوی قبیله خود بازگشت و چنین اعلان کرد:«صحبت کردن با مردان و زنان شما بر من حرام است, تا این که به خدا و پیامبر او ایمان بیاورید.»این کلام سعد باعث شد که تمام افراد قبیله اش ایمان بیاورند.

ص:99

خود و برای خدای خود از ما بگیرید که ما آماده و پذیرا هستیم.پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود:«آن چه مربوط به خداست،این است که او را بپرستید و چیزی را شریک او قرار ندهید و آن چه مربوط به من است،اینست که اگر می خواهید به شهر شما هجرت کنم،باید مرا یاری رسانید و از من دفاع کنید؛چنان که از زن و فرزند خود دفاع می کنید و در برابر زخم شمشیر و جنگ پایداری کنید؛اگرچه عزیزانتان کشته شوند».پرسیدند:اگر چنین کردیم پاداشمان چیست؟پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود:پاداش شما در دنیا این است که بر دشمنان خود پیروز می شوید و در آخرت بهشت جاویدان پاداش شماست.

«بَرَاء بن مَعرُور»که رئیس آن جمع بود از میان جمعیت برخاست و جلو آمد و دست خود را در دست پیامبر گذاشت و چنین گفت:سوگند به خدایی که تو را به حق مبعوث کرده،ما به راستی تو ایمان آورده ایم و تو را مانند عزیزترین افرادمان محافظت خواهیم کرد.با ما پیمان ببند و به شهر ما هجرت کن که به خدا قسم ما فرزند جنگ و شمشیر هستیم و جنگ جویی را از پدرانمان آموخته ایم.پس از براء چند تن دیگر نیز صحبت کردند و کلمات او را تأیید نموده و با پیامبر صلّی الله علیه و آله بیعت کردند.پس از این بیعت پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود:«از میان خود 12 نفر را انتخاب کنید تا رئیس و سرپرست قوم در کارها باشند.»آنان 9 نفر را از قبیله خزرج و سه نفر را از قبیل اوس از میان خود برگزیدند.سپس پیامبر صلّی الله علیه و آله به آنها فرمود:«شما هر کدام سرپرست خویشان خود هستید و من هم سرپرست مسلمانان هستم».

فریاد زد:اجتماعی در این جا نیست؛ولی سوگند به خدا هر کس از شما از این گردنه عبور کند،این شمشیر را از خونش سیراب خواهیم کرد.مشرکان جرئت پیش روی نکردند و از همان جا به مکه بازگشتند.

اساسی ترین فرق میان پیمان عقبه اول و عقبه دوم این بود که در عقبه اول, اهل مدینه فقط متعهد شدند که به پیامبر ایمان بیاورند و وظیفه دفاع جانی یا مالی از پیامبر صلّی الله علیه و آله را متعهد نبودند که اصطلاحاً آنرا بیعت زنان می گویند؛اما در پیمان عقبه دوم،گذشته از ایمان آوردن به خدا و رسالت پیامبر صلّی الله علیه و آله،متعهد شدند تا سر حدّ جان و مال از آن حضرت دفاع کنند.

ص:103

بسم الله الرحمن الرحیم

پژوهشگاه بین المللی المصطفی صلّی الله علیه و آله

ص:2

تاریخ پیامبر و اهل بیت علیهم السّلام

سال دوم دوره راهنمایی

علی بمان ملک احمدی

ص:3

ص:4

ص:5

حوزه های علوم دینی به برکت انقلاب شکوهمند اسلامی،سالیانی است که در اندیشه اصلاح ساختار آموزشی و بازنگری متون درسی اند.جامعة المصطفی صلّی الله علیه و آله العالمیة به عنوان بخشی از این مجموعه که رسالت تعلیم و تربیت طلاب غیر ایرانی را بر عهده دارد،تألیف متون متناسب را سرلوحه تلاش های خود قرار داده و تدوین و نشر متون درسی در موضوعات گوناگون علوم دینی،حاصل این تلاش است.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلّی الله علیه و آله ضمن تقدیر و تشکر از فرزانگانی که در به ثمررسیدن این اثر،بذل عنایت کرده اند نشر این اثر را به عموم اهل فرهنگ واندیشه تقدیم می کند.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلّی الله علیه و آله

ص:7

6.ره سوی بدر 34

فرار ابوسفیان 35

جنگ بدر 35

پرسش 37

38 7

غزوه احد 38

پرسش 42

8.غزوه خندق 43

مشورت برای دفاع 43

پرسش 46

9.جلوگیری از حج 47

بیعت رضوان(بهشت)48

پرسش 50

10.صلح حدیبیه 51

مفاد قرارداد 52

پرسش 54

11.آخرین کانون خطر 55

پرسش 58

12.فتح مکّه 59

پرسش 62

13.حجّ وداع 63

پرسش 66

14.نمایندگان نجران در مدینه 67

مباهله 68

پیامبر صلّی الله علیه و آله در بستر بیماری 69

پرسش 71

15.خورشیدی که غروب کرد 72

پس از پیامبر چه گذشت؟73

پرسش 76

ص:9

16.تاریخ زندگانی علی بن ابی طالب علیه السّلام 77

کعبه, زادگاه علی بن ابی طالب علیه السّلام 77

خاندان علی بن ابی طالب علیه السّلام 78

علی در سرپرستی پیامبر صلّی الله علیه و آله 79

پرسش 80

17.خاطرات شیرین دوران کودکی و نوجوانی علی علیه السّلام 81

علی علیه السّلام و هجرت پیامبر صلّی الله علیه و آله به یثرب 82

پرسش 84

18.علی علیه السّلام در دوران رسالت پیامبر(1)85

پرسش 89

19.علی علیه السّلام در دوران رسالت پیامبر(2)90

پرسش 94

20.به سوی مسجد برای بیعت 95

پرسش 98

21.تلاش های فرهنگی 99

تلاش های اقتصادی حضرت علی علیه السّلام 99

پرسش 102

22.علی علیه السّلام در دوران خلافت 103

ریشه های طغیان 104

پرسش 106

23.جنگ جمل 107

پرسش 110

24.عوام فریبی 111

به سوی شام 111

گروه ستمگر 113

پرسش 114

25.دعوت امام از معاویه برای مبارزه 115

نیرنگی جدید 115

پرسش 118

ص:10

26.جنگ نهروان 119

حرکت به سوی نهروان 120

پرسش 122

27.توطئه جنایت 123

شهادت در محراب عبادت 124

پرسش 126

28.برترین زن جهان 127

ازدواج فاطمه 128

پرسش 130

29.فاطمه زهرا علیها السّلام پس از ازدواج 131

زهرا و تربیت فرزندان 132

پرسش 134

30.فاطمۀ زهرا علیها السّلام پیشگام در بندگی خدا 135

توجّه فاطمه علیها السّلام به علم و آموزش 136

فاطمه و عفاف 137

پرسش 138

31.حضرت فاطمه علیها السّلام پس از رحلت پدر 139

1.اندوه دوری پدر 139

2.ماجرای سقیفه 140

3.ماجرای فدک 140

پرسش 142

32.شهادت فاطمه زهرا علیها السّلام 143

نمونه ای از سخنان فاطمه علیها السّلام 144

پرسش 145

ص:11

احساس خطر کردند؛زیرا همه پیروان پیامبر در شهری دیگر گرد هم آمده بودند و تنها یک فرمانده کم داشتند و اگر پیامبر هم به یثرب هجرت می کرد, چه بسا آماده جنگ با مکیان می شدند.سران قریش قرار گذاشتند تا هر چه زودتر در«دارالندوه»جمع شوند و در این باره مشورت کنند.«دارالندوه»خانه ای در نزدیکی مسجدالحرام بود که قریش همه جلسات مشورتی خود را در آن جا برگزار می کرد.

مگر او را به من سپرده بودید؟!به او گفتید از مکه بیرون رو،او هم بیرون رفت.مهاجمان علی را به باد کتک گرفتند و سپس او را به مسجدالحرام بردند, اما پس از ساعتی او را آزاد کردند.ابوجهل فرمان داد:فوراً محمد را تعقیب کنید؛امّا محمّد صلّی الله علیه و آله ساعت ها پیش در دل تاریکی شب،راهش را برخلاف جهت مدینه که در شمال مکّه بود،به طرف جنوب مکّه در پیش گرفته و حدود هفت کیلومتر راه پیموده بود؛امّا کفار گمان می کردند او در راه مدینه است؛بنابراین تلاش آنان در مسیر مدینه بیهوده ماند.ساعاتی از روز گذشته بود که مشرکان خسته و ناتوان از یافتن محمّد به مکه بازگشتند و به دنبال«ابوکَرزْ»،ردیاب ماهر فرستادند.

او از جای پای افراد،می توانست به راحتی مسیر آنها را بیابد.ابوکرز هفت کیلومتر رد پا را دنبال کرد تا به دهانۀ غار ثور رسید.

ابوکرز مبهوت ایستاد و به تارهای عنکبوتی که بر دهانه غار تنیده شده بود و کبوتری که در جلوی این تارها لانه گذاشته بود و روی تخم های خود نشسته بود،خیره خیره می نگریست و گفت:قدم های محمد و همراهانش حتماً تا دهانه این غار رسیده و در این جا یا به آسمان پرواز کرده اند یا در زمین فرو رفته اند.هیچ کس به درون غار قدم نگذاشته, وگرنه تارهای عنکوبت پاره می شد و لانه کبوتر ویران می گشت.از بیرون غار داخل آن دیده نمی شد؛امّا از داخل غار بیرون آن دیده می شد.ابوبکر وحشت کرده بود.پیامبر فرمود:«ناراحت نباش؛آنان ما را نمی بینند»..درست در همین وقت یکی از کفّار جلوی غار آمد و روی تخته سنگی رو به غار ادرار کرد.پیامبر رویش را از دهانه غار گرداند و به ابوبکر فرمود:اگر او ما را می دید, چنین خود را در برابر غار مکشوف نمی کرد.

عبدالله که به تارهای تنیده شده و لانه کبوتری که تخم گذاری کرده بود می اندیشید و همه را دلیل بر صدق نبوّتش می دید،در جان خویش دلیلی نمی یافت که با او مخالفت کند،بنابراین چنین گفت:به خدا قسم از تو نگهبانی می کنم و کسی را از جای تو آگاه نمی کنم.سپس پرسید به کجا می خواهید بروید؟پیامبر فرمود:یثرب.عبدالله گفت:شما را از راهی خواهم برد که هیچ کس آن را نیابد.پیامبر فرمود:پس اکنون به نزد علی برو و به او مژده بده که خداوند به من فرمان هجرت داده است.برای من توشه ای و شتری آماده کن.و ابوبکر هم به او گفت:به نزد دخترم اسماء برو و به او بگو توشه ای و دو شتر آماده کند و«عامربن فُهِیرَه»،غلام مرا،در جریان کار ما قرار بدهد.عبدالله پیام ها را به صاحبانش رساند و چون پاسی از شب گذشت, علی علیه السّلام با پسر خدیجه, به همراه مقداری غذا به غار آمدند.پیامبر به علی علیه السّلام سفارش کرد که زاد و مرکب سفر را آماده کند و امانت های مردم را که نزد پیامبر بود, به آنان بازگرداند و آن گاه با مادرش فاطمه و دختر پیامبر فاطمه زهرا و فاطمه, دختر زبیر و هر کس دیگر که می خواهد هجرت کند, به سوی یثرب حرکت کنند.پیامبر سه روز در غار ماند تا مشرکان به کلی از یافتن پیامبر ناامید شدند.دو شتر و غلام ابی بکر و عبدالله پسر اریقط و مقداری توشه راه آماده شد و پس از سه روز اقامت در غار, هنگام غروب آخرین روز ماه محرم پیامبر با شهر مکه وداع کرد و راهی یثرب شد.ابوبکر و غلامش بر یک شتر و پیامبر و عبدالله به عنوان راهنما،بر شتری دیگر سوار شدند و توشه راه را بر شتر سوم بستند و عبدالله پسر اریقط بیراهه ای را انتخاب کرد که فقط در چهار نقطه با راه اصلی یثرب برخورد داشت و بقیه مسیر را آنان با خیال راحت راه می پیمودند و به این ترتیب هجرت پیامبر صلّی الله علیه و آله که مبدأ تاریخ مسلمین است, با اجازه خداوند آغاز شد.

ص:18

هرگز قدمی در راه آزار تو برنمی دارم.پیامبر از خطایش گذشت و دستان اسبش از زمین آزاد شد.سُراقه به پیامبر صلّی الله علیه و آله گفت:من دوست دارم به پاس گذشت شما خدمتی انجام دهم؛پس حاجتی از من بخواه.پیامبر فرمود:به سوی مکّه بازگرد و افرادی از قریش را که در تعقیب ما می آیند, از این راه بازدار.

سراقه می گوید:بر اسبم سوار شدم و در حالی که اسب می لنگید, از همان راهی که شتابان آمده بودم به آهستگی بازگشتم و هر کس را که می خواست محمّد را تعقیب کند, او را منصرف می کردم.

سخن می گوید و نه می شنود و نه راه می رود؛مثل پاره گوشتی روی زمین افتاده است؛آیا ممکن است کودک مرا هم شفا بدهی؟پیامبر دانه خرمایی در دهان گذاشت و آن را جوید،سپس مقداری از آن را در دهان کودک گذاشت.کودک بلافاصله روی پایش ایستاد و به سوی آغوش مادر دوید و با او سخن گفت.

کاروان از این منزل حرکت کرد و روزها راه پیمود تا سرانجام پس از یازده روز, نزدیک ظهر روز دوازدهم ربیع الاوّل وارد دهکده«قبا»در 6 کیلومتری مدینه شد.زن و مرد و کودک از پیامبر و همراهانش استقبال کردند.گروهی از مردم یثرب هم با شادی و تکبیر،خود را به قبا رساندند و در استقبال از رسول خدا صلّی الله علیه و آله تکبیرگویان شادی کردند.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله در اوّلین فرصت, نامه ای به علی علیه السّلام نوشت و او را از ورودش به قبا خبر داد و از او خواست تا امانات را به مردم مکّه بازگردانده و با خانواده اش هر چه زودتر خود را به قبا برساند.

پس از پنج روز توقّف در قبا،قبل از ظهر روز جمعه،پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله عازم یثرب شد.یثرب غرق در سرور و شادی بود و گروه به استقبال پیامبر آمده بودند.آن بزرگوار در حالی که سوار بر شتری بود،با شکوه چشم گیری وارد مدینه شد.به محله هر طایفه ای که می رسید،بزرگان آنها پیش می آمدند و آن حضرت را به خانه خود دعوت می کردند،اما پیامبر نمی پذیرفت.حتی بستگان مادری پیامبر از جمله دایی های او پیش آمدند و دعوت کردند امّا آن حضرت فرمود:سر راه شتر مرا باز بگذارید،این شتر مأمور است هر کجا که نشست, همان جا پیاده می شوم.مردم سر راه شتر را باز کردند و شتر در شهر پیش می رفت؛درست مثل این که مهارش در دست کسی باشد راه می پیمود تا وارد محلّه بنی النجار شد؛یعنی همان جا که پیامبر،در دوران کودکی هم یک بار با مادرش آمد بود؛امّا آن روز هفت ساله بود و امروز 53 ساله.شتر در کنار خانه«ابواَیوب انصاری»در زمینی که خرما در آن خشک می کردند, به زمین نشست(محلّ فعلی مسجد النبی)شتر،گردن و سینه خود را به زمین چسبانید و همه یقین کردند که منزل پیامبر همین جاست.

ص:23

مادرم آهسته بالا و پایین می رفتیم تا پیامبر احساس نکند،و همیشه آهسته صحبت می کردیم و آن گاه که پیامبر خوابیده بود, تکان نمی خوردیم و چه بسا وقتی می خواستیم غذایی در اتاقمان درست کنیم, در را می بستیم تا این که دود آن رسول خدا را نیازارد.یک بار هنگامی که مشک آب بر زمین افتاد و آب آن ریخت،مادرم فوراً تنها پارچه ای که داشتیم را روی آن انداخت و آب را جمع کرد تا بر سر پیامبر نریزد.

هر روز صبح و شب چند نفر از انصار،از جمله«اسعدبن زراره»به نوبت برای پیامبر صبحانه و شام می آوردند و باقی مانده غذا را برای تبرّک می بردند.پیامبر مدت هفت ماه یعنی تا زمانی که مسجد و خانه های پیرامون آن ساخته شد،در خانه ابوایوب انصاری سکونت کردند.

مدّتی که پیامبر در خانه ابوایوب زندگی کرد, آن همه نمازهای جماعتش را در همان فضایی که شترش روز اوّل خوابیده بود برگزار کرد.پیامبر از طرف خدا مأمور ساخت مسجد شد و بهترین جا برای مسجد, همین جا بود.این مکان از آنِ دو طفل یتیم به نام سهل و سهیل بود.پیامبر صلّی الله علیه و آله اسعد بن زراره را فرستاد تا زمین را از آنان بخرد؛امّا آنان گفتند ما آن را به پیامبر هدیه می کنیم.پیامبر نپذیرفتند و فرمودند آن را فقط در برابر قیمتش می گیرم و سرانجام آن را به قیمت عادلانه ای خریداری کردند،رسول خدا صلّی الله علیه و آله ابتدا نقشه و محدودۀ مسجد را با کشیدن خطی در اطراف زمین مشخص کرد و مساحت یکصد متر در یکصد متر را به مسجد اختصاص داد و باقی آن را که در اطراف این زمین بود, برای خانه های خود و اصحابش در نظر گرفت.زمین خریداری شده, دارای آب خوبی بود.پیامبر دستور داد تا با آب موجود در زمین, خشت هایی از گل درست کنند و آن گاه کار ساختن مسجد را با نام خدا و برای خدا آغاز کرد.ابتدا خود کلنگی برداشت و شروع به کندن مسجد کرد.انصار هم با بیل و کلنگ مشغول شدند.مسلمانان به رهبری پیامبرشان بی وقفه کار می کردند و بعد از نماز صبح تا طلوع آفتاب با رسول الله به ذکر و تعقیب نماز مشغول بودند و از هنگام طلوع خورشید تا غروب آن به جز اوقات نماز یکسره کار می کردند.وقتی پی دیوارها کنده شد, پیامبر دستور داد تا مسلمانان از حرّه(زمین سنگلاخ)که در آن سنگ های سیاه و

ص:26

سختی بود،سنگ بیاورند،همه در آوردن سنگ ها کمک می کردند.خود پیامبر هم مشغول بود و گاهی که سنگ بزرگی را به سوی مسجد می آورد, کسی به سراغ ایشان می آمد تا سنگ را از پیامبر بگیرد،اما پیامبر می فرمود:خودت برو و سنگ دیگری بیاور.عمار یاسر بیش از همه زحمت می کشید و سنگ می آورد و به تنهایی کار چند نفر را انجام می داد.روزی عمار شکایت گروهی را که بیش از اندازه سنگ بر او بار می کردند نزد پیامبر آورد و گفت:اینان مرا خواهند کشت.پیامبر صلّی الله علیه و آله کلامی تاریخی فرمودند که در قلب همه حاضران نشست:«تو نمی میری تا وقتی که گروه ستمگر و منحرف از حق, تو را بکشند،آخرین توشۀ تو از دنیا،جرعه ای شیر است».

پیامبر دستور داد تا سنگ ها با نظم و ترتیب خاصی روی هم چیده شود و سپس کار چیدن خشت ها بر روی پی ها آغاز شد.مسلمانان سخت تلاش می کردند تا آنکه پس از هفت ماه دیوارهای مسجد به قدر یک انسان یا کمی بیشتر بالا آمد و کار ساخت مسجد به پایان رسید, امّا مسجد سقف نداشت و آفتاب آنان را آزار می داد.پیامبر صلّی الله علیه و آله دستور داد ستون هایی از نخل در مسجد نصب کردند و سپس با چوب ها و لیف خرما آن را پوشاندند.همزمان با ساخت دیوارها اصحاب هم در زمین های اطراف مسجد که برای آنها خطکشی و تقسیم شده بود, کار ساختن خانه های شان را آغاز کردند.اصحاب که خانه های خود را می ساختند, هر کدام برای خود دری از منزلشان به مسجد می گذاشتند تا راحت تر به مسجد دسترسی داشته باشند, امّا طولی نکشید که جبرئیل نازل شد و از سوی خداوند به پیامبر دستور داد تا همه درهای خانه هایی که به مسجد باز می شود, باید بسته شود, مگر خانه پیامبر و خانه علی علیه السّلام.پیامبر صلّی الله علیه و آله این دستور را اعلان کرد.اصحاب از این دستور ناراحت شدند, تا آن جا که حمزه به پیامبر اعتراض کرد و گفت من عموی علی هستم و تو می گویی درب خانه او که کوچک تر از من است،به مسجد باز باشد و درب خانه من بسته باشد؟!پیامبر صلّی الله علیه و آله به نزد عمو آمد و فرمود:عمو جان!از بستن درب خانه ات و باز گذاشتن درب خانه علی ناراحت نباش؛این دستور من نیست, بلکه این دستور خداست.حمزه گفت:یا رسول الله!من تسلیم دستور خدا و پیامبرش هستم و به این کار راضی شدم.

ص:27

این مسجد به طرف بیت المقدس, یعنی در سمت شمال مدینه و نماز عصرش را به طرف کعبه, یعنی به سمت جنوب مدینه خواند.از این رو مسجد بنی سلمه را مسجد«ذوقبلتین»یعنی مسجد دو قبله نامیده اند.

را جز برای مصرف خود سر نبرید؛هیچ گاه آب آشامیدنی دشمن را زهرآلوده نکنید؛آب را به روی آنان نبندید و کفّار را همواره به یکی از این سه پیشنهاد دعوت کنید و هر کدام را پذیرفتند از آنان قبول کنید:

مرحلۀ اوّل:به آنان بگویید اگر مسلمان شوند،با ما برادر خواهند بود و دیگر شمشیر به روی هم نمی کشیم.اگر پذیرفتند به آنها پیشنهاد کنید تا به مدینه بیایند و از غنایم جنگی بهره مند شوند و اگر خواستند به شهر خود بازگردند آزادند؛امّا از غنایم جنگی بهره ای ندارند.

مرحلۀ دوّم:اگر اسلام را نپذیرفتند و از اهل کتاب،یعنی یهودی و مسیحی بودند،باید سالیانه به مسلمانان جزیه بدهند و در عوض, جان و مالشان در پناه اسلام محفوظ است.

مرحلۀ سوّم:اگر نه اسلام آورند و نه حاضر شدند جزیه بدهند, بایستی آماده جنگ باشند.

ص:32

«ای گروه قریش!من نمی خواهم با شما جنگ را آغاز کنم؛زیرا شما عشیره و قبیله من هستید...مرا به دیگران واگذارید؛زیرا اگر راست گو باشم و بر آنان غالب گردم،شما از همه به من نزدیک ترید و اگر دروغ گو باشم،دیگران مانع من خواهند شد».پیغام بسیار روشن و منطقی بود و بیش از گذشته در سپاه دشمن ایجاد دودستگی برای جنگیدن و نجنگیدن کرد؛امّا ابوجهل اصرار بر جنگیدن داشت (1).جنگ تن به تن آغاز شد و در همان ابتدای جنگ, شجاعان بزرگ مکّه،یعنی:«عُتبه»،«شیبه»،«ولیدبن عتبه»و ابوجهل کشته شدند. (2)شاید هنوز ظهر نشده بود که کفّار مکه با دادن هفتاد کشته و هفتاد اسیر،پا به فرار گذاشتند و ابوجهل،فرمانده سپاهشان را،نیمه جان در میان مسلمین رها کردند و گریختند. (3)و باقی مانده سپاه قریش برای این که مسلمانان را از تعقیب خود بازدارند, هر چه از سلاح و شمشیر و سپر و زره همراه داشتند, روی زمین ریختند تا مسلمین به جمع آوری آنها مشغول شوند و از تعقیبشان دست بردارند.در این جنگ چهارده نفر از مسلمانان به شهادت رسیدند.35 نفر از دشمن, به دست رشیدترین سرباز اسلام،یعنی علی بن ابی طالب کشته شدند و به این ترتیب وعده پیروزی حق بر باطل(آیۀ 7 انفال)محقق شد (4).

ص:36

مسجد و خانه پیامبر به پاسداری مشغول شدند و در روز جمعه, پنجم شوال سال سوم هجری،شورای نظامی تشکیل شد و پیامبر در شیوه دفاع از کفّار با مسلمانان مشورت کرد.نظر گروهی بر این بود که از شهر خارج نشوند و اجازه دهند تا دشمن به داخل شهر بیاید و او را زمین گیر کنند؛امّا نظر دیگر که عمدتاً نظر جوانان انصار بود،خروج از شهر و استقبال از دشمن بود.نظر پیامبر صلّی الله علیه و آله با گروه اوّل بود؛امّا به رأی اکثریت احترام گذاشت و از شهر خارج شد.سپاه دشمن،خود را روز پنجشنبه, چهارم شوال سال سوّم هجری به احد رسانده بود و دام های آنان در چراگاه های مدینه می چریدند.پیامبر پس از نماز جمعه از مدینه خارج شد و نماز شنبه ، را در دامنه کوه احد به جا آوردند و کوه احد را در پشت سر خود قرار دادند تا با دشمن از یک جانب درگیر شوند.تعداد سپاه دشمن سه هزار نفر بود،که هفتصد نفر از آنها دارای زره بودند و دویست رأس اسب داشتند؛اما سپاه اسلام هفتصد نفر بودند که تنها دو اسب داشتند و یکصد نفر دارای زره بودند.

دو سپاه در روز یکشنبه هفتم شوال سال سوّم هجری در منطقه احد در برابر یکدیگر صف آرایی کردند.پیامبر 50 نفر از تیراندازان خود را بالای کوه کوچکی به نام«جبل العینین»قرار داد تا دشمن را زیر نظر داشته باشند تا از پشت سر حمله ای به مسلمانان صورت نگیرد.پیامبر به آنان چنین سفارش فرمود:«شما با پرتاب تیر،دشمن را از عبور از این گذرگاه بازدارید و نگذارید کسی وارد اردوگاه ما شود؛خواه پیروز شویم و خواه شکست بخوریم».جنگ احد با به میدان آمدن مبارزی از سپاه مکّه چنین آغاز شد که به طعنه گفت:ای یاران محمد!شما می گویید که کشتگان ما در دوزخند و کشتگان شما در بهشت؛آیا کسی هست که من او را به بهشت بفرستم؟!علی گام پیش نهاد و پس از زد و خوردی کوتاه او را به هلاکت رساند و پس از او 9 نفر دیگر نیز با ضربت شمشیر علی به هلاکت رسیدند.ده نفری که در ساعت اول جنگ کشته شدند, همه از پرچمداران سپاه دشمن بودند و همین که پرچمداران ده گانه که از شجاع ترین افراد سپاه مشرکین بودند کشته شدند،ترس و وحشت همه را فرا گرفت.در این هنگام،

ص:39

گروهی آغاز گردید.پیامبر صلّی الله علیه و آله،علی علیه السّلام وحمزه عموی پیامبر در پیشاپیش سپاه اسلام با دشمن می جنگیدند.سرانجام دشمن پا به فرار گذاشت و تحریکات و اشعار زنان مکّی نتوانست کارساز باشد.گروهی از سربازان اسلام به تعقیب دشمن پرداختند, امّا اکثریت از تعقیب دشمن صرف نظر کرده و سلاح ها را زمین گذارده و به جمع آوری غنایم مشغول شدند.بیشتر نگهبانان مستقر در تنگۀ«جبل العینین»هم سفارش های پیامبر صلّی الله علیه و آله را فراموش کرده و از بلندی کوه به دشت احد آمدند و مشغول جمع آوری غنایم شدند.از این جا پیروزی مسلمین تبدیل به شکست شد؛زیرا«خالدبن ولید»که چند بار می خواست خود را به پشت لشکر اسلام برساند و هر دفعه در تیررس تیراندازان مستقر در جبل العینین قرار گرفته بود،تا از دور دید مانع برطرف شده،به جای فرار از میدان جنگ, با تعدادی از سربازانش خود را به پشت سر سپاه اسلام رساند و طولی نکشید که سپاهیان اسلام که سلاح را بر زمین گذاشته و مشغول جمع غنایم بودند, به وسیله سربازان خالد بن ولید غافلگیر شدند.

پس از پراکنده شدن ارتش اسلام, دسته هایی از قریش به شخص پیامبر که زخمی شده بودند حمله ور شدند, امّا علی علیه السّلام حملات آنان را با شمشیری که»ذوالفقار»نام داشت, پاسخ می داد و با کشتن عده ای،آنان را پراکنده کرد و در این موقع بود که امین وحی خدا،جبرئیل فرود آمد و علی را در نزد پیامبر چنین ستود که:«جوانمردی جز علی و شمشیری جز ذوالفقار نیست».

کسان دیگری که از جان پیامبر دفاع کردند, عبارت بودند از:«ابودجانه»،حمزة بن عبدالمطلب و دیگری بانوی فداکاری به نام«نُسیبه».نُسیبه که در میدان نبرد به رزمندگان اسلام آب می داد،وقتی دید دشمن قصد جان پیامبر را کرده, مشک آب را بر زمین گذاشت و شمشیری برداشت و تا آن جا که می توانست از جان پیامبر دفاع کرد.

در این حمله دشمن ضربات سنگینی را بر پیکر پیامبر وارد کرد.از آن جمله پیشانی پیامبر و دندان پیشین رسول خدا صلّی الله علیه و آله را با پرتاب سنگ شکست و حلقه های کلاه خود در گونه ایشان فرو رفت؛امّا دفاع جانانه گروهی اندک که نام بعضی از آنها را آوردیم توانست صحنه

ص:40

جنگ را عوض کند و مشرکین پا به فرار بگذارند.ابوسفیان میدان جنگ را به قصد مکّه ترک گفت و با گفتن جمله«وعده ما و شما سال آینده»راه خود را در پیش گرفت.

به این ترتیب جنگ احد با شهادت بیش از هفتاد نفر از مسلمان, از جمله سردار رشید اسلام حمزه بن عبدالمطلب پایان یافت و این در حالی بود که کشتگان سپاه قریش بیش از 22 نفر نبود.

ص:41

پای درآورند؛امّا این نظریه برای مبارزه با دشمنان پرشمار مناسب نبود.«سلمان فارسی»که با فنون نظامی ایرانیان آشنا بود،چنین پیشنهاد داد:«مصلحت آن است که در اطراف شهر خندق عمیقی کنده شود تا مانع پیشرفت دشمن به داخل مدینه شود و سپس با ساختن برج ها و سنگرها در اطراف خندق و با پرتاب تیر و سنگ مانع از عبور دشمن از خندق شویم».

پیشنهاد سلمان به اتّفاق آراء پذیرفته شد.مدینه از سه جهت دارای موانع طبیعی بود و تنها در سمت شمال،راه ورود لشکر به شهر باز بود که بایستی بر سر راه آنها خندق کنده می شد.محلّ کنده شدن خندق به وسیله خود پیامبر مشخص شد و کار کندن آن با شتاب آغاز شد.تعداد نفرات سپاه اسلام سه هزار نفر بود و هر ده نفر, مأمور حفر 40 ذراع(هر زراع،کم تر از نیم متر)گردید.بنابراین طول کانال 5/5 کیلومتر و عرض و عمق آن حدوداً 5 متر بود.مسلمانان با تلاش چشم گیری کار می کردند.حتی خود رسول گرامی اسلام بیل و کلنگ می زد و کیسه های خاک را بر دوش حمل می کرد.کندن خندق پس از شش شبانه روز کار مداوم به پایان رسید.

شش روز پس از آن, در ماه شوال سال پنجم هجرت, لشکر دشمن از راه رسید و قصد ورود به مدینه را داشت که راه را بر خود بسته دید و لشکر ده هزار نفری دشمن پشت خندق متوقّف شد.

لشکر مکّه پیش بینی کرده بود که یهود بنی قریظه را که در حاشیه مدینه ساکن بودند, با خود همراه کرده و یهودیان از داخل به مسلمین حمله کنند و کفّار مکّه از خارج مدینه؛امّا با مأموریتی که پیامبر به«نُعَیم بن مسعود»داد, او توانست اعتماد موجود میان آنها را از بین ببرد و نتوانستند هیچ همکاری با هم داشته باشند.

لشکر دشمن پس از گذشت پنج روز, پنج نفر از قهرمانان خود را که در رأس آنها«عمروبن عبدوَد»بود, از خندق عبور داد تا با سپاه اسلام بجنگند.عمرو بن عبدود در شجاعت نامور بود؛به گونه ای که یک تنه با هزار نفر می جنگید.او مبارز طلبید و کسی جز علی علیه السّلام حاضر به هماوردی با او نشد.هنگامی که علی علیه السّلام در مقابل عمرو قرار گرفت, پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود:«تمامی ایمان در برابر

ص:44

تمامی کفر قرار گرفت».پس از آنکه عمرو به دست علی علیه السّلام کشته شد،رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود:«ارزش ضربت علی در روز خندق, بالاتر از عبادت جن و انس تا روز قیامت است».پس از کشته شدن سه نفر از این پنج نفر به دست علی بن ابی طالب علیه السّلام،بقیه پا به فرار گذاشته و به اردوگاه خود بازگشتند.

در اردودگاه دشمن اوضاع بحرانی بود؛زیرا از سویی یهود بنی قریظه حاضر به همکاری با آنها نشده بودند و از سوی دیگر, توقف سپاه ده هزار نفری یک ماه طول کشیده بود و از نظر آذوقه مشکل داشتند.وقتی پیامبر از وضع پریشان قریش آگاه شد, یکی از یاران خود به نام«خُدَیفَه»را شبانه به اردوگاه دشمن فرستاد تا اخبار آن جا را به دست آورد.خدیفه دید طوفان سرد چنان رشته زندگی آنان را از هم گسسته که دیگ های غذایشان از شدّت طوفان واژگون شده و خیمه ها را از جا کنده است.ابوسفیان به جمعیت گفت:«این جا محل زندگی ما نیست.چهارپایان ما نابود شده،طوفان برای ما خیمه ای باقی نگذاشته و بنی قریظه ما را یاری نکردند.مصلحت این است که فعلاً این نقطه را ترک کنیم».

ابوسفیان خودش زودتر از همه سراغ شترش آمد و در حالی که پای شترش را باز نکرده بود, روی آن نشسته و حیوان زبان بسته را می زد, امّا از جایش تکان نمی خورد.هنوز سپیده صبح منطقه را روشن نکرده بود که سپاه قریش با یأس و ناامیدی منطقه را ترک گفت و به سوی مکّه بازگشت و مسلمانان در بامداد بیست و چهارم ذی قعده سال پنجم هجرت, خندق را به سوی مدینه ترک کردند.

ص:45

و خیمه ها را برپا کردند.خالد که از تغییر مسیر مسلمین آگاه شده بود, فوراً خود را به حدیبیه رساند و روبه روی مسلمانان خیمه هایش را بر پا کرد.

قریش در مدت اقامت پیامبر صلّی الله علیه و آله در حدیبیه, چهار نماینده به حضور رسول خدا فرستاد, امّا هیچ کدام از ملاقات ها یا سبب لجاجت قریش یا لجاجت خود نماینده نتیجه ای نداد.چهارمین نماینده قریش به نام«عروه»،بعد از ملاقات با پیامبر وقتی به نزد قریش رفت گفت:«من قدرت های بزرگی مانند قدرت کسری،قیصر و شاه حبشه را دیده ام, ولی موقعیت هیچ کدام را میان قوم خود مانند محمّد ندیده ام.من با چشمان خود دیدم که محمّد وضو گرفت؛و یاران او اجازه ندادند قطرۀ آبی از وضوی او به زمین بریزد؛بنابراین بر قریش لازم است که در این موقعیت حساس بیندیشد».

پس از آنکه حضور نمایندگان قریش کاری از پیش نبرد, پیامبر خود نماینده ای را فرستاد تا با سران قریش گفت وگو کند, امّا آنان شتر نماینده پیامبر را دنبال کردند و نزدیک بود که او را نیز بکشند.

بدرفتاری قریش،پیامبر صلّی الله علیه و آله را از حل مشکل مأیوس نساخت و تصمیم گرفت تا نماینده دیگری را نزد آنان بفرستد.دوّم«عثمان بن عفّان»را که با ابوسفیان بستگی نزدیکی داشت و در هیچ یک از جنگ ها هم کسی از آنان را نکشته بود, به سوی سران قریش فرستاد.سران قریش پس از مذاکره با عثمان گفتند:ما سوگند یاد کرده ایم که نگذاریم محمّد به زور وارد مکّه شود.آن گاه به عثمان اجازه دادند که خودش خانه کعبه را طواف کند و بازگردد, امّا عثمان به احترام پیامبر نپذیرفت.قریش از این امر ناراحت شد و عثمان را در خانه خدا نگه داشتند, امّا به پیامبر چنین خبر رسید که عثمان را کشته اند.پیامبر فرمود:«در صورت راستی این خبر, از این جا نمی روم, مگر این که با قریش بجنگم».

خود قربانی آورده بودند و این قربانی ها, همه دارای علامت بودند و جمعیت مسلمین وقتی کسی از کفّار را می دیدند, با هم تلبیه(لبیک اللهم البیک)که از مستحبات احرام است می گفتند و بنابراین فضای حدیبیه یک فضای کاملاً معنوی و غیر نظامی بود و ماه ذی قعده هم از ماه های حرام بود که جنگ کردن در آن از پیش از اسلام جایز نبود.بنابراین گروه هایی که به حدیبیه می آمدند, اکثراً پس از بازگشت, نظرشان این بود که مسلمانان را از زیارت خانه کعبه جلوگیری نکنند؛امّا سران مشرک مکّه بر لجاجت خود اصرار داشتند.شایعه قتل عثمان باعث شد که پیامبر گرامی اسلام از مسلمانان بیعت بگیرد که تا پای جان بایستند و در نبرد با قریش نگریزند و در حقیقت جان خود را با قیمت بهشت به پیامبر بفروشند.همه مردان و زنان با پیامبر در زیر درختی به نام«سَمُرَه»بیعت کردند و این بیعت در تاریخ اسلام به نام«بیعت رضوان»مشهور شد.خداوند در آیۀ 18 سوره فتح می گوید:«خداوند از مؤمنین آن گاه که در زیر درخت با تو پیمان بستند, خشنود شد و از آنچه در دل دارند آگاه گردید؛پس به ایشان آرامش روحی داده و پیروزی نزدیک را پاداش داد».

ص:49

خدایی،با تو جنگ نمی کردم.باید به جای رسول خدا نام خود و نام پدرت را بنویسی.در این هنگام یاران رسول خدا ناراحت شدند و این سخن را بی احترامی به پیامبر دانستند, ولی پیامبر فرمود:«لفظ رسول خدا را پاک کن و به جای آن نام عبدالله بنویس».علی گفت:من توان این که رسالت را از جلو نامت پاک کنم ندارم.پیامبر به علی گفت:«لفظ رسول خدا را به من نشان بده تا خودم پاک کنم».سپس متن قرار داد به شرح زیر نوشته شد:

گروهی از کسانی که مسلمان می شدند و نمی توانستند در محیط کفر بمانند و همچنین نمی توانستند بر اساس قرارداد به مدینه بیایند،در نقطه سوّمی جمع شوند و علیه کاروان های قریش اقداماتی انجام دهند که این امر باعث شد تا سران قریش از پیامبر بخواهند بند دوم قرارداد را لغو کرده و مسلمانانی را که در آن نقطه گرد هم آمده بودند به مدینه فرا خواند.

ص:53

سربازانش مشخص نکرد تا خبر به دشمن نرسد.ایشان راه را به گونه ای انتخاب کرد که کسی از سربازانش گمان نمی کرد پیامبر تصمیم دارد به خیبر برود؛بلکه مسیرش را به طرف قبایل«غطفان»که از هم پیمانان یهود خیبر بودند, منحرف کرد و در میان راه, مسیرش را مستقیماً به سوی خیبر برگزید.این تاکتیک نظامی باعث شد تا پیامبر صلّی الله علیه و آله دشمن را غافلگیر کرده و بدون خبر و شبانه،سربازان اسلام به کنار دژهای خیبر رسیدند.مسلمانان چنان مهارتی از خود نشان دادند که همان شب در تمام نقاط حسّاس و راه هایی که به دروازه های این دژها منتهی می شد مستقر شدند و این کار چنان با سرعت انجام شد که حتّی نگهبانان برجها نیز متوجّه نشدند.

سران خیبر پس از آگاهی از محاصره،داخل یکی از دژها گرد آمدند و تصمیم گرفتند که زنان و کودکان را در یکی از دژها و ذخایر غذایی را در دژی دیگر جای دهند و دلیران هر دژ با سنگ و تیر از خود دفاع کنند و در مواقع ضرورت, دلاوران هر دژ بیرون بیایند و با سربازان مسلمان بجنگند.

این نقشه عملی شد و یهود تا پایان به آن پایبند بود.چند قلعه اول با وجود مقاومت سرسختانه یهود, در همان روزهای اول محاصره, به دست سربازان رشید و فداکار اسلام با تلفات کمی فتح شد و فقط قلعه های اصلی باقی مانده بود.پیامبر صلّی الله علیه و آله چندین بار به افراد متعدّدی مأموریت فتح باقی مانده قلعه ها را داد, اما کاری از پیش نبردند تا آنکه روزی پیامبر فرمود:«فردا پرچم را به دست کسی می دهم که او خدا و رسولش را دوست می دارد و خدا و رسول هم او را دوست می دارند.خداوند به دست او این دژ را می گشاید و او هرگز فرار نمی کند».فردای آن روز هر کسی آرزو می کرد که این افتخار نظامی نصیب او گردد.پیامبر صلّی الله علیه و آله پرسید«علی کجاست؟»پاسخ دادند او دچار چشم درد شده؛فرمود:او را بیاورید.علی را بر شتری سوار کرده و نزد پیامبر آوردند.آن حضرت چشمان علی را شفا داد؛به گونه ای که تا آخر عمر دچار چشم درد نشد.سپس پرچم را به دست علی داد و فرمود:«نخست جنگاوران یهود را به اسلام دعوت کن و اگر نپذیرفتند, به آنان بگو که می توانند در صورت خلع سلاح،با پرداختن

ص:56

جزیه, کمال آزادی و در حمایت حکومت اسلامی زندگی کنند و اگر به هیچ کدام راضی نشدند،با آنان جهاد کن».

علی علیه السّلام جلو در قلعه آمد و پرچمی را که رسول خدا صلّی الله علیه و آله به او داده بود, بر زمین کوبید و مبارز طلبید.در قلعه باز شد و مردی به نام«حارث»که از شجاعان یهود بود, بیرون آمد و چنان فریاد می زد که سربازان همراه علی عقب رفتند؛اما علی ایستاد و نبرد آغاز شد و پس از جنگی کوتاه, حارث با ضربت علی علیه السّلام کشته شد و به این ترتیب خون«مرحب»برادر حارث به جوش آمد و برای انتقام از خون برادر به میدان آمد.مرحب در حالی که بهترین کلاه خود یمنی را بر سر گذاشته بود, به میدان آمد و جنگ تن به تن آغاز شد؛امّا طولی نکشید که علی علیه السّلام چنان ضربت شمشیری بر سر مرحب وارد آورد که کلاه خود آهنی و سر او را دو نیم کرد.با کشتن مرحب و چند نفر دیگر از شجاع ترین افراد یهود, پشتیبانان مرحب پا به فرار گذاشتند و علی علیه السّلام آنان را تا در قلعه تعقیب نمود و سرانجام همه قلعه های باقی مانده به فرماندهی علی علیه السّلام،به دست مسلمانان افتاد و با گشوده شدن آخرین دژ،غائله خیبر در ماه صفر سال هفتم هجری پایان یافت.در این جنگ حدود بیست نفر از مسلمانان به شهادت رسیدند و حدود نود و سه نفر از یهودیان کشته شدند.اسیران خیبر به رسول خدا صلّی الله علیه و آله چنین پیشنهاد کردند:«ما به امور کشاورزی آشنا هستیم؛اگر مصلحت می دانید املاک خیبر را که غنیمت مسلمانان است در اختیار ما بگذارید تا ما روی این زمین کشاورزی کنیم و درامد آن را به طور مساوی تقسیم کنیم».

پیامبر صلّی الله علیه و آله این پیشنهاد را پذیرفت؛مشروط بر آنکه حق داشته باشد هر موقع بخواهد آنان را از آن سرزمین بیرون کند.

مدتی طولانی زمین های خیبر در اختیار یهودیان بود و نخستین کسی که برای ارزیابی محصول آن جا معین شد«عبدالله بن رواحه»بود.روزی که او محصول خیبر را ارزیابی می کرد, مورد اعتراض یهود قرار گرفت.وی در پاسخ آنان گفت:اگر می خواهید این مقدار را شما بردارید و باقی مانده محصول از آن ما باشد.یهودیان از عدل و دادگری نماینده پیامبر شرمنده شدند و اعتراض خود را پس گرفتند.

ص:57

همان شب, ابوسفیان به همراه سران قریش بیرون آمده بودند.ناگهان عباس که بر استر سفید پیامبر سوار بود و به مکّه بازمی گشت, در تاریکی شب صدای ابوسفیان را شناخت که گفت:من هرگز چنین آتشی ندیده ام!عباس می گوید:از صدای ابوسفیان او را شناختم.صدایش زدم و او نیز مرا شناخت و گفت:عباس چه خبر؟گفتم رسول خدا صلّی الله علیه و آله با این سپاه به این جا آمده است.گفت:چاره من در این لحظه چیست؟به او گفتم:اگر مسلمانی بر تو دست یابد, تو را خواهد کشت.بهتر است با من نزد رسول خدا بیایی تا برایت امان بگیرم.او را به نزد پیامبر آوردم.بعضی از صحابه درخواست کردند که ابوسفیان کشته شود؛امّا عباس گفت من به او امان داده ام.عباس از طرف پیامبر مأمور شد که ابوسفیان را تا صبح نگه دارد و پس از آن به حضور رسول خدا صلّی الله علیه و آله برگردند.صبحگان که بازگشتند،پیامبر از ابوسفیان پرسید:هنوز باور نکرده ای که خدایی جز الله نیست؟!ابوسفیان گفت:پدر و مادرم فدای تو،چقدر مهربانی!اگر خدایی جز خدای یکتا بود, به داد من می رسید.سپس ابوسفیان که از اعتراف به رسالت پیامبر خودداری می کرد،به اصرار عباس شهادتین را بر زبان جاری کرد و مسلمان شد.پیامبر به این دشمن دیرین خود امتیاز بزرگی داد و گفت سه گروه از مردم مکّه در امانند:1.گروهی که به خانه ابوسفیان پناهنده شوند؛2.گروهی که به مسجدالحرام پناهنده شوند؛3.گروهی که در خانه خود بنشینند و در را ببندند.

سپس پیامبر دستور داد که ابوسفیان را در جایگاهی نگه دارند تا لشکر اسلام رژه برود و او قدرت و عظمت مسلمین را ببیند و پس از بازگشت به مکّه, مردم را از قدرت ارتش اسلام بترساند.ابوسفیان پس از دیدن مناظر عجیب از قدرت مسلمین, خود را به مکّه رساند و آنچه را دیده بود برای سران قریش تعریف کرد.پیامبر صلّی الله علیه و آله در بیستم رمضان سال هشتم هجری با ارتش اسلام به مکّه وارد شد و همه نقاط شهر به تصرف سربازان اسلام درآمد.پیامبر پس از کمی استراحت به مسجدالحرام آمد و به طواف خانه خدا مشغول شد و با چوبی که در دست داشت،بت ها را از بالای دیوار کعبه واژگون می کرد و می گفت:«حق آمد و باطل نابود شد؛همانا باطل نابود شدنی است».

ص:60

آن روز در اطراف خانه کعبه سیصد و شصت بت نصب شده بود که بزرگ ترین آنها«هُبَلْ»بود.پیامبر صلّی الله علیه و آله از طواف فارغ شد و در گوشه ای از مسجدالحرام نشست.سکوت در مسجدالحرام حاکم شده بود و کفّار قریش که صحنه های باور نکردنی را دیدند, به فکر آزار و اذیت هایی افتادند که در مدت 13 سال بر پیامبر اسلام روا داشته بودند و آن روز بر همه آنها پیروز شده بود.پیامبر صلّی الله علیه و آله سکوت را شکست و فرمود:چه می گویید و چه می اندیشید؟همه پاسخ دادند که جز به خیر و نیکی نمی اندیشیم.پیامبر صلّی الله علیه و آله همان سخنی را به مردم گفت که حضرت یوسف به برادرنش گفته بود.

«امروز سرزنشی بر شما نیست.خدا شما را می بخشد و او ارحم الراحمین است» (1).

به این ترتیب پیامبر گرامی اسلام که مظهر مهر و عاطفه بود, همه مشرکین را بخشید و خطاهای گذشته آنان را یادآور نشد و با این عمل, زمینه گرایش آنان را به اسلام فراهم کرد.

در همان روز فتح مکّه،پس از سخنرانی پیامبر در مسجدالحرام،همه مردان و زنان مشرک به طور جداگانه با پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله بر ترک آیین بت پرستی و قبول اسلام بیعت کردند.

ص:61

1.حرمت جان و مال مردم 2.حرمت ربا 3.خاتمیت دین اسلام 4.بطلان تمام عقائد جاهلیت 5.سفارش به رعایت حقوق زنان.

پیامبر گرامی اسلام پس از انجام مراسم حج عازم مدینه بود که در نزدیکی جُحفَه و در سرزمینی به نام«غدیر خم»مأمور به انجام وظیفه ای بزرگ گردید و جبرئیل امین بر پیامبر فرود آمد و چنین دستور داد:«آنچه که از جانب خداوند به سوی تو فرود آمده برسان و اگر نرسانی رسالت خود را انجام نداده ای.خداوند تو را از گزند مردم حفظ می کند» (1).

لحن آیه نشان می داد که کاری بزرگ بر دوش پیامبر گذاشته شده که اگر این کار انجام نشود, مثل این است که اصل رسالت و پیامبری را انجام نداده است.از این رو دستور داد تا کاروان توقّف کند.آنها که جلوتر رفته بودند بازگشتند و آنها که عقب بودند رسیدند.نماز ظهر را به جماعت خواند و سپس در جایگاه بلندی که از جهاز شتران آماده شده بود قرار گرفت و در حالی که مردم گرد او را گرفته بودند،پس از حمد و ثنای خدا فرمود:

«جبرئیل سه مرتبه بر من فرود آمد و پس از ابلاغ سلام پروردگار از من خواست که در این مکان به سفید و سیاه اعلام کنم که علی بن ابی طالب برادر من و وصی من و جانشین من می باشد و نسبت او به من مانند نسبت هارون به موسی است؛جز آنکه پس از من دیگر پیغمبری نیست...من از جبرئیل خواستم تا مرا از این تبلیغ معاف دارد؛زیرا از کمی مؤمنین و زیادی منافقین بیم داشتم و قبل از این،مرا بسیار آزار داده بودند،امّا خداوند راضی نبود, مگر آنچه در حق علی فرود آمده به شما برسانم و به من چنین دستور داد:ای پیامبر!آنچه را از سوی خداوند بر تو فرود آمده بیان کن و اگر انجام ندهی, رسالت و پیامبری خود را انجام نداده ای و خداوند تو را از گزند مردم نگه می دارد (2).اکنون من او را به عنوان ولی و امامی که اطاعت از او واجب است, بر شما مهاجرین،انصار،تابعین،عرب،عجم،آزاد،بنده،کوچک،بزرگ،سفید،سیاه و هر خداپرستی نصب می کنم و هر کس او را مخالفت کند،ملعون است و هر کس او را

ص:64

تصدیق کند, خداوند او را می آمرزد.ای مردم!دستور خدا را گردن نهید؛زیرا خداوند صاحب اختیار شماست و پس از او پیامبرش محمّد،ولی و سرپرست شماست و پس از من علی،ولی و امام شماست و پس از او امامت در خاندانش تا روز قیامت باقی خواهد بود...پس بپرهیزید از این که با او مخالفت کنید زیرا در آتشی داخل می شوید که آتش گیره اش مردم و سنگ ها می باشد...کسی که در چیزی از سخن من شک کند, در هر آنچه از سوی خدا فرود آمده شک کرده است و کسی که در یکی از ائمه شک کند،مانند کسی است که در همه آنها شک کرده و کسی که در ما شک کند, در آتش دوزخ است...ای مردم!در قرآن بیندیشید و آیاتش را بفهمید...و هرگز کسی تفسیرش را برای شما توضیح نمی دهد؛مگر آن کسی که من اکنون دست او را گرفته ام و او را به سوی خود بالا می آورم و درباره اش چنین اعلان می کنم:«هر کس من صاحب اختیار اویم, این علی صاحب اختیار اوست...ای مردم!علی و پاکان از فرزندانش،فرزند کوچک و قرآن فرزند بزرگ است و هر یک از این دو از دیگری خبر می دهد.آن دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند...خدایا!هر کس علی را دوست بدارد, او را دوست بدار و هر کس علی را دشمن بدارد او را دشمن بدار.خدایا!یاران علی را یاور باش و دشمنانش را خوار و ذلیل کن...ای مردم!کسانی که برای بیعت با او و سلام بر او به عنوان امیرمؤمنان سبقت گیرند،آنان رستگاران و در باغات بهشت متنعّمند».

هنوز اجتماع باشکوه غدیر خم به حال خود باقی بود که فرشته وحی فرود آمد و پیامبر را از سوی خداوند چنین بشارت داد:«امروز آیین خود را تکمیل و نعمت خویش را بر شما تمام کردم و بر دین اسلام برای شما راضی شدم».آن گاه صدای تکبیر پیامبر بلند شد و فرمود:«خدا را سپاس گزارم که آیین خود را کامل گردانید و نعمت خود را به پایان رسانید و از رسالت من و ولایت علی خشنود گشت».

پس از سخنرانی پیامبر،بیعت با علی بن ابی طالب شروع شد و تا پاسی از شب و پس از نماز عشاء ادامه داشت و همگان به او تبریک گفتند.

ص:65

آورد!».در همین لحظه آیۀ 59 سورۀ آل عمران بر پیامبر نازل شد که می فرمود:«آفرینش عیسی مانند آفرینش آدم است که او را از خاک آفرید،سپس به او گفت:باش،پس به وجود آمد».

یعنی اگر بدون پدر بودن حضرت عیسی دلیل براین باشد که او فرزند خدا است, پس حضرت آدم نیز که بدون پدر آفریده شد, باید او هم فرزند خدا باشد.نمایندگان در برابر منطق پیامبر صلّی الله علیه و آله پاسخی نداشتند؛امّا از اعتراف به حق سر باز زدند.

مالشان در پناه حکومت اسلامی باشد.داستان مباهله در آیات 59 الی 61 سورۀ آل عمران آمده است.

نجات نمی گردد.خدا به سبب عمل صالح،پاداش نیک به بنده اش می دهد یا شرّی را از او باز می دارد».در این هنگام جوانی ایستاد و قدمی پیش نهاد و گفت:یا رسول الله!به من وعده داده بودید که وقتی ازدواج کردم مرا یاری خواهید کرد و من اکنون ازدواج کرده ام.رسول خدا صلّی الله علیه و آله به فضل بن عباس فرمود تا این کمک را انجام دهد.آن گاه به آرامی از منبر فرود آمد و با مردم نمازی سبک خواند و به منزل بازگشت.

ص:70

که به مسجد رسید،کسانی را در مسجد و محراب دید که قبلاً به آنان فرمان پیوستن به لشکر اسامه را داده بود.این امر پیامبر را بسیار ناراحت کرد.نماز سبکی خواند و به منزل بازگشت.پس از بازگشت به منزل با آنکه هنوز خورشید طلوع نکرده بود, بی درنگ به دنبال کسانی فرستاد که از فرمانش سرپیچی کرده بودند و به منزل فراخواند و به آنان گفت:«مگر به شما نگفته بودم که در لشکر اسامه شرکت کنید؟!»و هر کسی عذری آورد.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله با لحنی قاطع فرمود:«در لشکر اسامه شرکت کنید»؛و سه بار این جمله را تکرار کرد.آن روز رسول خدا صلّی الله علیه و آله با علی بن ابی طالب رازی گفت و با دخترش فاطمه و نوادگانش حسن و حسین وداع کرد و به علی علیه السّلام فرمود:«علی!سرم را در دامنت بگذار که فرمان رسیده است و فرشتگان بر بالینم حاضر شده اند.هنگامی که جان از پیکرم خارج شد, تو و آن را با دستان خویش احساس می کنی.در آن هنگام دستان خود را بر صورتت بکش و مرا به سوی قبله بگردان و امور مرا تعهّد و سرپرستی کن و پیش از همه مردم بر من نماز بخوان.غسل و کفن مرا انجام بده و از من جدا مشو تا این که مرا در قبرم بگذاری و در همه این امور از خدای متعال کمک بخواه.»

رسول خدا صلّی الله علیه و آله در آخرین لحظه به دختر محبوبش فاطمه علیها السّلام اشاره کرد تا به او نزدیک شود و به آهستگی رازی را در گوشش گفت که چشمانش پر از اشک می شد و لبخند محزونی بر چهره اش نقش بست و سپس پیامبر صلّی الله علیه و آله چشم از جهان فروبست.به این ترتیب در صبح روز دوشنبه, 28 صفر سال یازدهم هجری خورشید زندگی مردی که در شب جاهلیت درخشید و انسان او را به یگانه پرستی و ایمان به جهان آخرت و پرستش خدا و رعایت حال زیردستان و زنان سفارش فرمود،غروب کرد.سلام و صلوات فرشتگان خدا بر جان پاکش باد.

که در مسجد نشسته بودند برخاست و گفت:پیامبر خدا نمرده است, بلکه همچون حضرت موسی از نظر ما غائب شده و بازمی گردد.ابوبکر رو به حاضران کرد و گفت:هر کس محمّد را می پرستد محمّد مرده است و هر کس خدای محمّد را می پرستد, او زنده است.سپس این آیه از قرآن را خواند:«تو می میری و آنان نیز می میرند».با خواندن آیاتی از قرآن این اختلاف بر سر فوت پیامبر برطرف شد و همگان در انتظار مراسم به خاک سپاری پیامبر بودند که دو نفر از انصار خود را به جمع عزاداران رساندند و به ابوبکر گفتند:انصار در«سقیفه بنی ساعده»جمع شده و می خواهند با«سعد بن عباده»(رئیس قبیله خزرج)به عنوان جانشین رسول خدا بیعت کنند.ابوبکر و عمر و ابوعبیده به سرعت خود را به سقیفه رساندند و سعدبن عباده را در حال سخنرانی برای جمعی از انصار دیدند.او در ضمن سخنانش چنین می گفت:پیامبر اسلام بیش از ده سال قوم خود را به خداپرستی و مبارزه با شرک دعوت کرد و جز جمعیت اندکی, کسی به او ایمان نیاورد؛امّا هنگامی که با شما سخن گفت, شما به او ایمان آوردید و دفاع از او را بر عهده گرفتید و برای گسترش اسلام جهاد کردید, تا آن جا که وقتی رسول خدا از میان شما رفت, از شما راضی بود.هر چه زودتر زمام کار را به دست گیرید که جز شما کسی لیاقت آن را ندارد.

در این هنگام ابوبکر از جا برخاست و در ضمن سخنانی گفت:اگر از گروه مهاجرین که در هجرت پیشقدم بوده اند بگذریم, هیچ کس به مقام و موقعیت شما نمی رسد؛بنابراین چه بهتر است که خلافت را مهاجرین به دست گیرند و وزارت و مشاوره را به شما واگذار کنند و هیچ کاری بدون تصویب شما انجام ندهند.جلسه سقیفه به بیان نظرات گوناگون می گذشت که ناگاه مردی از قبیله خزرج به نام«بشیر بن سعد»که پسرعموی سعد بن عباده بود و دلش نمی خواست سعد خلیفه مسلمین باشد, از جای برخاست و گفت:پیامبر از قریش است و خویشاوندان پیامبر برای زمام داری, از ما شایسته ترند؛چه بهتر است که کار خلافت را به خود آنان واگذار نماییم و مخالفت نکنیم».

وحدت کلمه جبهه انصار با مخالفت بشیر به هم خورد و در این وقت ابوبکر رو به مردم کرد و گفت:مردم!به نظر من عمر و ابوعبیده برای خلافت شایستگی دارند؛با هر کدام که می خواهید بیعت کنید.ولی هر دو نفر برخاستند و به ابوبکر گفتند:تو از ما

ص:74

شایسته تری؛تو همسفر رسول خدا در غار ثور بودی؛چه کسی می تواند در این امر بر تو پیشی گیرد؟!آن گاه جلو رفتند و دست ابوبکر را برای بیعت فشردند.در این هنگام رئیس قبیله اوس که با پیشوایی سعد بن عباده خزرجی موافق نبود, فرصت را غنیمت شمرده و به همراه پیروانش با ابوبکر بیعت کردند و به این ترتیب ابوبکر به بیعت دو نفر از مهاجرین و بیعت رئیس اوسیان و پیروانش اکتفا کرده و سقیفه را ترک گفت و به سوی مسجد آمد و بر منبر نشست و مردم با او به عنوان خلیفه پیامبر بیعت کردند.او در ضمن سخنانی گفت:من سرپرست شما شدم, در حالی که بهتر از شما نیستم؛پس اگر نیکی کردم, مرا کمک کنید و اگر بدی کردم, مرا باز دارید...تا زمانی که خدا و پیامبرش را اطاعت می کنم, از من فرمان برید و آن گاه که خدا و پیامبرش را نافرمانی کردم, فرمان برداری بر شما نیست.

به این ترتیب در حالی که هنوز جنازه رسول خدا صلّی الله علیه و آله روی زمین بود, همه سفارش هایی که در طول رسالتش و به ویژه در غدیرخم و روزهای پایانی زندگانیش نسبت به جانشینی پس از خود برای مردم بیان کرده بود،همه به فراموشی سپرده شد.علی بن ابی طالب پس از آنکه مقدمات دفن را انجام داد و همه مسلمین دسته دسته آمدند و بر پیامبر نماز گزاردند, پیامبر را در همان محلّی که از دنیا رفته بود به خاک سپرد.

ص:75

عبّاس می گوید پس از دعای او, همه دیدیم که ناگهان کعبه از دیوار عقبش(دیوار مقابل درب کعبه)شکافته شد و فاطمه داخل آن شد و از دیدگان ما پنهان گردید و پس از آن،شکاف دیوار با اذن خدا به هم آمد و هر چه تلاش کردیم تا درب کعبه را بگشاییم و بعضی از زنان ما نزد او حاضر شوند،در گشوده نشد.دانستیم که این کاری از تقدیرات الهی بوده.فاطمه سه روز داخل کعبه بود و خبر او را مردم کوچه و بازار و زنان در خانه ها به یکدیگر می گفتند.پس از سه روز همان محلّی که شکافته شده بود،مجدداً باز شد و فاطمه در حالی خارج می شد که علی بر روی دستانش بود و می گفت:ای مردم!من سه روز میهمان خدا بودم و از میوه های بهشتی می خوردم و آن گاه که خواستم با فرزندم از کعبه بیرون آیم, نداکننده ای از غیب مرا ندا داد و گفت:«ای فاطمه!نام او را علی بگذار؛من او را با قدرت خود آفریدم و نام او را از نام خودم گرفتم...او اوّل کسی است که در بالای خانه ام اذان می گوید و بت ها را می شکند و سرنگون می کند و او امام پس از پیامبرم و وصی و جانشین اوست.پس خوشا به حال کسی که او را دوست بدارد و وای بر کسی که او را دشمن بدارد و او را خوار کند و حقّش را انکار کند...».

عوض می کرد و علی را به جای برادرزاده می خوابانید تا اگر مشرکین،شبانه قصد جان پیامبر را کردند, جان او سالم بماند و این تعویض خوابگاه را بعضی از شب ها تا صبح چندین بار انجام می داد.امام باقر علیه السّلام دربارۀ عمق ایمان ابوطالب فرمودند:«اگر ایمان ابوطالب در یک کفّه ترازو قرار داده شود و ایمان همۀ خلائق در کفّه دیگر،ایمان ابوطالب بر ایمان آنها برتری دارد».

و امّا فاطمه بنت اسد, یازدهمین نفری بود که به اسلام ایمان آورد و از پیامبر در دوران کودکی و نوجوانی و جوانی بهتر از فرزند خود مراقبت و پرستاری کرد.هنگامی که فاطمه در مدینه از دنیا رفت وعلی خبر وفات مادرش را به پیامبر داد،پیامبر گریست و فرمود:«خدا فاطمه را بیامرزد که تنها مادر تو نبود؛بلکه برای من هم مادری مهربان بود.»آن گاه عمّامه و پیراهن خود را به علی داد و فرمود:«این ها را ببر و او را با این ها کفن کن».پیامبر پیش از دفن،در قبر او خوابید و فرمود:«قبر فاطمه, باغی از باغ های بهشت است».

خدا صلّی الله علیه و آله ایمان آورده و آنچه را او آورده تصدیق کرده ام و همراه او برای خدا نماز می خوانم و از او پیروی می کنم.ابوطالب به او گفت:«آگاه باش که محمد تو را جز به خیر و سعادت دعوت نمی کند؛پس به او بپیوند و همراه او باش».

4.فداکاری در شعب ابوطالب: دانستید که مسلمانان از ابتدای سال هفتم بعثت در درّه ای سوزان به نام«شعب ابی طالب»برای سه سال در محاصره اقتصادی بودند و این در حالی بود که هیچ گونه امنیت جانی برای پیامبر صلّی الله علیه و آله فراهم نبود و مسئولیت حفاظت از جان پیامبر برعهده عمویش ابوطالب بود.ابوطالب و پسرش علی در شدیدترین فشارها دست از حمایت پیامبر برنداشتند.بعد از جان پیامبر،جان علی بیش از دیگران در معرض خطر بود؛از این رو ابوطالب برای حفظ جان پیامبر،پس از تاریکی شب،فرزندش علی را در بستر آن حضرت می خوابانید و هر لحظه احتمال می رفت که دشمن از بالای کوه ابوقبیس سنگ بزرگی را به سوی بستر ایشان رها کند یا با شبیخون مشرکان،آن بستر را مورد هجوم قرار دهند.روزی علی به پدرش گفت:«بالاخره من شبی کشته خواهم شد».ابوطالب در ضمن اشعاری فرزندش را به صبر و استقامت دعوت کرد؛امّا علی گفت:آیا در یاری پیامبر به من دستور استقامت می دهی؟!سوگند به خدا آنچه را گفتم نه به سبب بی صبری بود؛بلکه خواستم یاری مرا بنگرید و بدانید که من همیشه فرمانبردار شما بوده ام و من از کودکی تا جوانی همواره برای خدا در یاری احمد،پیامبرِ هدایت کوشیده ام.

دیدند این علی است که به دفاع برخاسته است؛گفتند:ما با تو کاری نداریم؛رفیقت محمّد کجاست؟»و علی پاسخ داد:«من از او خبری ندارم».در آن شب آیۀ 207 سورۀ بقره در تقدیر از ایثار علی علیه السّلام نازل شد که می فرمود:«بعضی از مردم جان خود را در برابر خشنودی خدا می فروشند».

2.هجرت به مدینه و انجام مأموریت: علی علیه السّلام بنا به دستور پیامبر مأمور بود که پس از هجرت پیامبر صلّی الله علیه و آله امانت های مردم مکّه را به آنها بازگرداند و با خانواده خود و خانوادۀ پیامبر به مدینه مهاجرت کند.پس از انجام این دستورات،خبر استقرار پیامبر در قبا به علی علیه السّلام رسید و آماده حرکت شد.کاروان هفت نفری که در درس دوّم به آن اشاره شد از مکّه خارج شد و به نزدیکی منزلگاه«ضَجنان»رسید که ناگهان سوارانی نقابدار از دور دیده شدند.علی بن ابی طالب فوراً به«ابوواقد»که راهنمای گروه بود دستور داد تا شترها را بخواباند و زنان را پیاده کند و زانوان شتران را محکم ببندد.علی علیه السّلام به سرعت به طرف سواران که تعدادشان هشت نفر بود رفت که فقط یک نفرشان نقاب نداشت.آنان فریاد زدند:آیا فکر می کنی می توانی بگریزی؟بازگرد.علی قدرتمندانه پرسید:اگر بازنگردم چه می کنید؟گفتند:سرت را از تن جدا می کنیم و می بریم.این را گفتند و به سوی شتران تاختند تا آنان را فراری دهند؛امّا علی علیه السّلام می دانست چه خواهد شد و پای شتران را بسته بود.درگیری میان آنان آغاز شد.علی بن ابی طالب با مهارت و چابکی عجیبی،حملات آنان را دفع می کرد.صدای چکاچک شمشیرها و گرد و غبار تیره ای که از این درگیری به هوا برخاسته بود زنان را سخت به وحشت و اضطراب انداخته بود.آنان بهترین زنان زمان خود بودند:فاطمه دختر پیامبر و فاطمه بنت اسد, مادر علی بن ابی طالب،دست به دعا برداشتند و اشک ریختند.گاه صدای تکبیر علی به گوش می رسید و برای آنان امیدبخش بود.سرانجام تعقیب کنندگان که یارای مقاومت با علی را نداشتند فراری شدند.سپس به ابوواقد دستور داد که پای شتران را باز کند و زنان را سوار کند و کاروان را حرکت دهد.

چند روز بعد چوپان هایی که از آن نزدیکی می گذشتند کرکس هایی را دیدند که مرداری گندیده را با چنگ و منقار پاره پاره می کردند.

علی بن ابی طالب در این سفر, پیاده به سوی مدینه هجرت کرد و در پانزدهم ربیع الاوّل, سه روز پس از ورود پیامبر به قبا به آن حضرت پیوست.

ص:83

و آنان مبارز طلبیدند.سه نفر از جوانان مسلمان مدینه به میدان آنها رفتند, ولی آن سه دشمن فریاد زدند:این ها همتای ما نیستند؛پسر عموهای ما را بفرستید.پیامبر سه نفر از مکیان از جمله علی بن ابی طالب را به میدان فرستاد.طولی نکشید که هر سه نفر از قهرمانان دشمن کشته شدند؛در حالی که دو نفر آنها به دست علی بن ابی طالب از پا در آمدند و به این ترتیب قریش در همان آغاز نبرد ضربه سختی خورد.در جنگ بدر 70 نفر از دشمن کشته شدند که نیمی از آنها به دست علی بن ابی طالب به هلاکت رسیدند و این زمانی بود که علی جوانی 25 ساله بود.

3.نقش علی علیه السّلام در جنگ احد: بزرگ ترین حادثه سال سوّم هجری جنگ احد بود.مشرکین که در جنگ بدر شکست سختی خورده بودند, سپاهی مرکب از سه هزار نفر به سوی مدینه حرکت دادند و در کنار کوه احد, در یک فرسخی شمال مدینه موضع گرفتند.پیامبر صلّی الله علیه و آله با 700 نفر در همان جا جلوی مشرکان را گرفتند و جنگ خونینی رخ داد.فداکاری های علی بن ابی طالب در این جنگ بسیار چشم گیر بود که به نمونه هایی از آن اشاره می شود:

الف)به هلاکت رساندن 9 نفر از پرچمداران دشمن به دست علی علیه السّلام:پرچم جنگ در جنگ های قدیم به دست افراد بسیار شجاع سپرده می شد و بر پا بودن پرچم،نشانه آمادگی جنگی بود.پرچمدار سپاه اسلام در ابتدا،مصعب بود که به شهادت رسید و علی علیه السّلام به جای او پرچم را به دست گرفت.در این هنگام سپاه دشمن 9 نفر از پرچمداران خود را یکی پس از دیگری به میدان فرستاد که همه آنها به دست علی علیه السّلام کشته شدند.از این پرچمداران 5 نفرشان آنها برادر بودند و نهمی غلام آنها بود که فردی بسیار قوی هیکل و پرجرأت بود, امّا با ضربات علی از پا در آمد.

در این جنگ 22 نفر از دشمن کشته شدند که 12 نفر آنها به دست علی علیه السّلام بود.

ب)پس از این که مسلمانان در ابتدای جنگ پیروز شدند و مأمورین تیرانداز در بالای«جبل العینین»جایگاه خود را ترک کردند،دشمن به پشت جبهه لشکر اسلام نفوذ کرد و مسلمانانی که در حال جمع آوری غنایم بودند غافلگیر شدند و پا به فرار گذاشتند.پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله در حالی که از شدت خشم از پیشانی و صورتش قطرات

ص:86

عرق می ریخت،ناگهان نگاهش به علی که در کنارش بود افتاد و به او فرمود:«تو چرا به فراریان نپیوستی؟!»علی پاسخ داد:«ای رسول خدا!آیا بعد از اسلام کافر شوم؟!من پیرو تو هستم».

پیامبر صلّی الله علیه و آله وقتی عشق و سلحشوری علی را دید فرمود:«حمله های این کافران به من را جلوگیری کن».دشمن تمام توان خود را برای کشتن پیامبر گذاشته بود؛امّا علی علیه السّلام هر حمله ای را دفع می کرد.در این هنگام جبرئیل بر پیامبر نازل شد و گفت:«ای محمد!معنای مواسات و ایثار همین است.»پیامبر فرمود:«علی از من است و من از اویم».جبرئیل گفت:«من هم از شما هستم».

در این جنگ بیش از شصت زخم کاری بر پیکر علی علیه السّلام وارد شد؛امّا تا فراری دادن دشمن از جان پیامبر دفاع کرد.

4.نقش علی در جنگ خندق: بزرگ ترین حادثه سال پنجم هجرت،جنگ خندق بود که با جریان آن آشنا شدید و دانستید که دشمن حدود یک ماه در پشت خندق زمین گیر شد و نتوانست وارد مدینه شود.دشمن پنج نفر از قهرمانان نامی خود را از نقطه باریکی از خندق عبور داد.آنان جلوی سپاه اسلام آمدند و مبارز طلبیدند.این پنج نفر عبارتند از:1.عَمروبن عَبْدَوَد؛2.عَکرمة ابن ابی جهل؛3.هُبیرة بن وهب؛4.نوفل بن عبدالله؛5.ضرار ابن خطّاب.

«عمروبن عبدود»قهرمان بی نظیری بود که خود یک تنه با هزار نفر می جنگید.او با نعره های پیاپی مبارز می طلبید تا آن جا که فریاد کشید و گفت:من خسته شدم؛صدایم گرفت؛آیا کسی هست که به نبرد با من بیاید؟

مسلمانان از وحشت،در سکوت فرو رفته بودند.پیامبر پرسیدند:«آیا کسی هست که به مبارزه با او برود؟»کسی جز علی بن ابی طالب پاسخ مثبت نداد.این سؤال و جواب سه بار تکرار شد و پاسخ دهنده کسی جز علی نبود.پیامبر به علی اجازه رزم داد و عمامه خود را بر سر او بست و شمشیر خویش را به دست او داد و هنگام بدرقه در حق علی چنین دعا کرد:«خدایا!در جنگ بدر عبیده بن حارث(پسر عمویم)و در جنگ احد حمزه(عمویم)را از من گرفتی؛اینک علی بن ابی طالب برادر من است؛پروردگارا مرا تنها نگذار».

ص:87

حضرت علی علیه السّلام شتابان به میدان رفت و وقتی روبه روی عمرو قرار گرفت،پیامبر فرمود:«تمام دین در برابر تمام کفر قرار گرفت.»سپس میان آنها چنین گفت وگو شد:

علی:ای عمرو!تو در عصر جاهلیت می گفتی سوگند به لات و عزّی هر کس مرا به یکی از سه چیز بخواند, سه تقاضای او یا یکی از آنها را می پذیرم.

عمرو:آری, چنین است.

علی:من از تو می خواهم به خدای یکتا و رسالت محمّد گواهی دهی.

عمرو:از این تقاضا بگذر.

علی:از راهی که آمده ای, به مکّه بازگرد.

عمرو:نه،این کار ننگ است و نَقل مجالس زنان قریش خواهد شد.

علی:پس از اسب پیاده شو و پیاده به جنگ من بیا.

عمرو خندید و گفت:گمان نمی کردم که مرد بزرگواری از عرب چنین درخواستی از من بکند.من دوست ندارم بزرگی چون تو را بکشم و حال آنکه با پدرت دوست بودم.

علی:ولی من دوست دارم؛اگر می خواهی پیاده شو!

عمرو از این سخن برآشفت و از اسب پیاده شد و ضربه ای به صورت اسبش زد و آن را دور کرد و درگیری شروع شد.گرد و غباری که از زیر پای آنها بلند شد, فضای پیرامون آنها را پوشاند،تا آنکه ناگاه صدای تکبیر علی به گوش رسید و معلوم شد که عمرو کشته شده.یاران عمرو که با او از خندق عبور کرده بودند پا به فرار گذاشتند.وقتی مسلمانان دیدند که اسب«نوفل»در خندق گیر کرده و نمی تواند آن را عبور دهد،با سنگ به او حمله کردند؛امّا نوفل گفت:اقلاً مردی از شما بیاید تا با من بجنگند.علی خود را به خندق رساند و او را هم از پای در آورد و سپس به قهرمان سوم یعنی«هُبَیره»حمله کرد و او را نیز بر خاک افکند و دو قهرمان دیگر قریش،یعنی پسر ابوجهل و«ضرار»گریختند.پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله پس از استقبال از علی علیه السّلام فرمود:«ارزش ضربتی که علی در جنگ خندق بر دشمن فرود آورد, از ارزش عبادت جنّ و انس تا روز قیامت, بیشتر است».

ص:88

شد.درِ قلعه خیبر باز شد و یهود دلاوران خود را بیرون فرستادند.درگیری شدیدی رخ داد و ابتدا«حارث»برادر«مرحب»به جنگ با علی آمد؛امّا به سرعت کشته شد.سپس برادرش مرحب قهرمان نام آور یهود به میدان آمد و خود را معّرفی کرد.علی علیه السّلام هم در پاسخ معرفی او فرمود:«من همانم که مادرم مرا حیدر(شیر)خواند،من مرد دلاور و شیر بیشه شجاعت هستم».جنگ آغاز شد و طولی نکشید که شمشیر علی بر فرق مرحب فرود آمد.این ضربت به قدری شدید بود که کلاه خود مرحب را شکافت و تا دندان،سر او را دو نیم ساخت.مرحب کشته شد و همراهان او گریختند و به درون قلعه رفتند و در را بستند.در این کشمکش،شمشیر یکی از جنگجویان یهود با سپر علی برخورد کرد و سپر آن حضرت بر زمین افتاد.علی به طرف در قلعه خیبر رفت و و آن را گرفت و از جای خود کند و از آن به عنوان سپر تا پایان جنگ استفاده کرد و پس از جنگ در را روی خندقی که یهودیان در کنار دیوار بلند قلعه خود کنده بودند گذاشت و آن را پلی برای عبور سپاه اسلام به داخل قلعه قرار داد.

بعدها کسی از علی علیه السّلام پرسید که آیا در قلعه خیبر را که سپر قرار دادی احساس سنگینی نکردی؟پاسخ فرمود:«درست مانند همان سپری بود که قبلاً در دستم بود!».

6.پیروزی علی علیه السّلام در جنگ ذات السلاسل: سال هشتم هجری بود که به پیامبر خبر رسید دوازده هزار سوار از مشرکین«وادی یابس»هم پیمان شده اند که محمّد و علی را بکشند.پیامبر چهارهزار نفر را در دو نوبت به فرماندهی ابوبکر و عمر فرستاد و دستور داد که آنان را به اسلام دعوت کنند و اگر نپذیرفتند با آنان بجنگند؛امّا هر دو فرمانده پس از حضور در منطقه دشمن،درگیر شدن را صلاح ندانستند و بازگشتند.پیامبر مأموریت را به علی بن ابی طالب داد و ایشان با راهبر خود یعنی مخفیانه،سپاه اسلام را به منطقه دشمن رساند.دشمن که دید علی علیه السّلام به میدان آمده،گفت:ما به دنبال تو بودیم؛حالا خودت به میدان نبرد با ما آمده ای.آنان آماده جنگیدن با سپاه اسلام شدند؛امّا در همان آغاز نبردهای تن به تن،چند نفر از شجاعانشان به دست علی علیه السّلام کشته و بقیه فراری شدند.علی اموال آنان را به غنیمت گرفت و بازماندگانشان را اسیر کرده و به مدینه بازگشت.

ص:91

7.نقش علی علیه السّلام در غزوه حنین: غزوه حنین در سال هشتم هجرت و در سرزمین حُنین میان دو شهر مکّه و طائف بین سپاه اسلام و دو قبیله«ثقیف»و«هوازن»واقع شد.تعداد سپاه اسلام بیش از دوازده هزار نفر و پرچمدار این نبرد،علی بن ابی طالب بود.در ابتدای جنگ, سپاه اسلام غافلگیر شد و شکست سختی خورد و همه سپاه اسلام به جز ده نفر که 9 نفر آنان از بنی هاشم بودند فراری شدند،و از جمله آنها علی علیه السّلام و عبّاس عموی پیامبر و فضل بن عبّاس بودند.در این جنگ علی علیه السّلام چهل نفر از مشرکان را کشت که شجاع ترین آنها«ابوجَرول»بود.پس از کشته شدن او, عبّاس به نمایندگی از پیامبر مسلمانان را صدا زد و همه با شنیدن صدای عبّاس بازگشتند و پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمان حمله صادر کرد.دشمن با حمله مجدّد مسلمین شکست سختی خورد و متواری شد.در این جنگ هشت نفر از مسلمین به شهادت رسیدند؛امّا در مقابل شش هزار نفر از قبیله هوازن اسیر شدند و غنایمی که به دست مسلمین افتاد, بیست و چهار هزار شتر و بیش از چهل هزار گوسفند و بیش از هشتصد و پنجاه کیلو نقره بود.

8.نقش علی علیه السّلام در تخریب بتخانه طَی: در سال نهم هجرت رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله،علی علیه السّلام را با یکصد و پنجاه سوار مأمور کرد تا به سرزمین قبیله«طی»در یمن سفر کند و بت بزرگ آنان را نابود کرده و نظام شرک و بت پرستی را در آن جا براندازد.سرزمین طی همان سرزمین«حاتم طایی»،سخاوتمند معروف عرب بود.افراد قبیله طی پس از مقاومت مختصری شکست خورده و افراد آن اسیر سپاه اسلام شدند و رئیس آنان«عدی»پسر حاتم به شام فرار کرد و خواهر او اسیر سپاه اسلام شد.و پس از بازگشت رزمندگان اسلام به مدینه, پیامبر او را آزاد کرد و او به شام نزد برادرش رفت.دختر حاتم بزرگواری پیامبر را برای برادرش عدی تعریف کرد و در نتیجه عدی از شام به مدینه آمد و در مسجد به حضور پیامبر رسید و پس از سلام،خود را معرفی کرد.عدی پسر حاتم داستان اسلام آوردن خود را چنین تعریف می کند:«او(پیامبر)از جای خود برخاست و مرا به خانه خود برد در نیمه راه،زن سالخورده ای او را از حرکت بازداشت.پیامبر با کمال آرامش به سخنان زن گوش داد.من با خود گفتم این اخلاق پادشاهان نیست.سپس به همراه او وارد خانه اش شدم.سادگی زندگی او مرا به خود جلب کرد.پس از آن پیامبر با من صحبت هایی خصوصی کرد و پیش گویی هایی نمود که همه آنها بعداً اتفاق افتاد».

ص:92

همه حرکات پیامبر که از خُلق و خوی نیکوی او سرچشمه می گرفت, باعث شد که عدی با اطمینان خاطر به پیامبر ایمان آورده و مسلمان شود.

9.مسلمان شدن مردم یمن به دست حضرت علی علیه السّلام:پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله در سال دهم هجرت«خالدبن ولید»را به همراه جمعی برای دعوت مردم یمن به اسلام،به آن منطقه فرستاد.خالد و همراهانش مدّت شش ماه در یمن ماندند و کسی به اسلام ایمان نیاورد.این خبر به پیامبر رسید و ناراحت شد.سپس حضرت علی را طلبید و به او فرمان داد که با همراهانی به سوی یمن برود و خالد را با همراهانش به مدینه بازگرداند.

علی علیه السّلام با همراهانش وارد یمن شد و خالد و همراهانش را به سوی مدینه بازگرداند.خبر ورود علی علیه السّلام به مردم یمن رسید.آنها هنگام نماز صبح اجتماع کردند و بعد از نماز صبح حضرت علی علیه السّلام برای آنها صحبت کرد و آنان را به اسلام دعوت نمود.در همان روز اوّل, مردم قبیله«هَمْدان»همگی مسلمان شدند.

علی علیه السّلام ماجرای مسلمان شدن آنها را در نامه ای به پیامبراکرم صلّی الله علیه و آله اطلاع داد.پیامبر صلّی الله علیه و آله بسیار خوشحال شد و سجده شکر به جا آورد و بر قبیلۀ هَمدان درود فرستاد.بعد از قبیله هَمدان،قبایل دیگر یمن به اسلام گرویدند و امروزه مردم یمن افتخار می کنند که با راهنمایی حضرت علی علیه السّلام مسلمان شدند.

ص:93

دین خدا فقیه ترین شما هستم.آیا بر سر چه چیز با ما اختلاف می کنید؟!اگر از خدا می ترسید, انصاف بدهید و آنچه را که انصار در حق شما به رسمیت شناختند, شما در حق من به رسمیت بشناسید.

ابوبکر گفت:ای ابا الحسن!ما شکّی در برتری تو نداریم و تو را زشت نمی داریم.

در همین لحظه ابوعبیده گفت:ای پسر عمو!ما نزدیکی و خویشی تو را با رسول خدا و سابقه تو را در اسلام و علم و ایمان و دانایی تو را و جهاد تو را در راه خدا انکار نمی کنیم؛امّا تو جوان هستی(در آن روز علی بن ابی طالب سی و سه ساله بود)و ابوبکر پیری از پیران قوم شماست و سنگینی بار رهبری را بهتر تحمّل می کند،شما خلافت را تسلیم او کن؛پس اگر خدا به تو طول عمر داد،بعد از او تو رهبر باش و هیچ دو نفری بعد از این با هم در رهبری تو مخالفت نمی کنند.

علی به حاضرین در مسجد چنین هشدار داد:ای مهاجرین و انصار!عهد پیامبر را دربارۀ من(غدیر خم)فراموش نکنید و رهبری محمّد را از خانواده اش خارج نکنید.قسم به خدا کسی که فقیه در دین او و آگاه به امور مردم باشد،در بین ماست نه در بین شما.از هوای نفس پیروی نکنید که از حق دور می شوید و سوابق نیکوی شما با کار امروزتان پایمال می شود.گروهی از انصار گفتند:ای اباالحسن!اگر کلام تو را انصار قبل از بیعت کردن با ابوبکر شنیده بودند, هیچ دو نفری در مورد رهبری تو اختلاف نمی کردند.

علی علیه السّلام فرمود:ای مردم!آیا می توانستم جنازه رسول خدا را روی زمین بگذارم و به این جا بیایم و پیرامون جانشینی او با شما منازعه و گفت وگو کنم؟!قسم به خدا گمان نمی کردم کسی در امر جانشینی او با من منازعه کند و می دانستم که در روز غدیر خم برای کسی دلیلی باقی نگذاشته.شما را به خدا قسم می دهم هر کس در روز غدیرخم از پیامبر شنید که فرمود:«هر که را من مولا و سرپرست اویم, این علی مولا و سرپرست اوست،خدایا دوستانش را دوست بدار و دشمناش را دشمن بدار،یاورانش را یار باش و خوار کنندگانش را خوار کن»هم اکنون شهادت بدهد.

«زید بن ارقم»می گوید دوازده نفر از بدریون شهادت دادند و من هم از کسانی بودم که آن کلام را از پیامبر شنیده بودم؛امّا در آن روز شهادت ندادم و علی علیه السّلام مرا نفرین کرد و بیناییم را از دست دادم.علی علیه السّلام در جلسات دیگر استدلال های دیگری

ص:96

آورد و فضایل و برتری های خود را بیان کرد؛ولی پذیرفته نشد.بنابراین برای حفظ انسجام و وحدت اسلامی،سکوت را اختیار کرد و به تقویت اسلام پرداخت و از اموری که موجب اختلاف در حکومت نوپای اسلام شود, پرهیز کرد تا مبادا دشمنان اسلام جرأت یافته و در صدد براندازی حکومت اسلامی برآیند.

عمده ترین تلاش علی بن ابی طالب در طول حکومت 25 ساله خلفای صدر اسلام در دو موضوع خلاصه می شد:یکی فرهنگ و دیگری اقتصاد که در درس های بعد به دو نمونه از هر کدام اشاره خواهد شد.

ص:97

زندگی تلاش می کند،سرزنش نکن؛زیرا کسی که وسایل زندگیش تأمین نباشد خطاهای او بسیار خواهد بود».روزی آن حضرت از کنار جمعی از قریش می گذشت؛آنان گفتند علی فقیر و تهی دست شده و لباس کهنه می پوشد.امام علی علیه السّلام به مسئول نخلستان هایش دستور داد امسال خرما را به فقرا نده؛بلکه آنها را بفروش و پولش را در همان انبار خرما نگهداری کن.پول زیادی تهیه شد و حضرت دستور دادند تا همانان که علی را تهی دست می دانستند دعوت کنند و در حضور آنان همه آن پول ها را بین فقرایی که هر سال برایشان خرما می فرستاد تقسیم کرد.

حاضرین پرسیدند ای اباالحسن!این پول ها از آن کیست؟فرمود:مال کسی است که مال ندارد!

2.روزی کسی علی علیه السّلام را دید که پیمانه بزرگی از هسته های خرما در دست دارد؛پرسید:این چیست ای ابا الحسن؟فرمود:هزار درخت خرما ان شاءالله.آنها را کاشت و همه هسته ها سبز شدند و سپس آن نخلستان بزرگ را وقف نمود.او از دسترنج خویش هزار برده را خرید و در راه خدا آزاد کرد.

علی در زمان حکومت عمر: ابوبکر پس از 27 ماه حکومت از دنیا رفت و بنا بر وصیتش عمر بن الخطاب جانشین او شد.مدت حکومت عمر 10 سال و 7 ماه بود.در این دوران بارها علی علیه السّلام قضاوت های خلافی که صورت گرفته بود را تصحیح کرد و بارها عمر گفت:«اگر علی نبود عمر هلاک می شد»به یک نمونه از آنها توجّه کنید:

زنی آبستن را نزد عمر آوردند که به عملی زشت اقرار کرده بود.عمر دستور داد تا حکم اسلام در موردش اجرا شود؛یعنی سنگسارش کنند.علی علیه السّلام زن را دید و از احوالش جویا شد.ماجرا را برایش گفتند.فرمود:او را به نزد عمر بازگردانید به عمر فرمود:تو می توانی زن را سنگسار کنی؛امّا بچه ای که در شکم اوست تقصیری ندارد.سپس فرمود:شاید با ترساندن, از او اقرار بر عمل زشت گرفته اید.عمر پاسخ داد:بله, چنین است.علی علیه السّلام فرمود:آیا نشنیدید که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود:کسی که بعد از شکنجه اعتراف کند،حدی بر او نیست؟عمر زن را آزاد کرد و گفت:زنان از زاییدن کسی مثل علی بن ابی طالب عاجزند.اگر علی نبود عمر هلاک می شد.و به این ترتیب جان دو نفر از مرگ حتمی نجات یافت.

ص:100

در زمان حکومت عثمان،معاویه فرماندار شام بود و عثمان او را به این سمت منصوب کرده بود.معاویه که از قبیله بنی امیه و مخالف بنی هاشم بود،در شام برای خود حکومتی به سبک پادشاهان روم و ایران درست کرده بود و این روش حکومت با حکومت اسلامی فاصله زیادی داشت.پس از بیعت مردم, تنی چند از صحابه نزد علی آمدند و به او پیشنهاد کردند که معاویه را در پست و جایگاه خودش تثبیت کند و پس از آن که از همه امت اسلام بیعت گرفت, او را از جایگاهش برکنار کند؛امّا علی علیه السّلام فرمود:«حتّی برای دو روز او را در این مقام نصب نمی کنم و با او از در حیله وارد نمی شوم».

علی علیه السّلام که دوران حکومتش کمتر از 5 سال طول کشید, گرفتار سه جنگ بزرگ داخلی شد:

1.جنگ جمل از جانب«ناکثین»(پیمان شکنان)یعنی کسانی که بیعت خود را شکستند و به جنگ با حکومت اسلامی برخاستند.

2.جنگ صفّین از جانب«قاسطین»یعنی کسانی که با آن حضرت بیعت نکردند و بر علیه حکومت اسلامی قیام کردند.

3.جنگ نهروان از سوی«مارقین»یعنی کسانی که چهره هایی مسلمان داشتند, امّا از دین خارج شده بودند و حق و باطل را تشخیص نمی دادند.

ایشان در سخنانی پیرامون تقسیم بیت المال چنین فرمود:«اکنون بیت المال نزد ما حاضر است و آن را میان سفید و سیاه به طور مساوی تقسیم خواهیم کرد».سپس به«عبدالله بن ابی رافع»منشی خود دستور داد تا به هر یک از مهاجر و انصار سه دینار بپردازد.در این هنگام«سهل بن حنیف انصاری»زبان به اعتراض گشود و گفت:آیا رواست که من با این فرد سیاه که تا دیروز غلام من بود،مساوی و برابر باشم؟!امام علی علیه السّلام پاسخ داد:«در کتاب خدا میان فرزندان اسماعیل(عرب)و فرزندان اسحاق تفاوتی نمی بینم».

دوّمین اقدام اساسی امام عزل فرمانداران ناشایست و در رأس آنان معاویه بود؛زیرا آنان حکومت هایی مانند پادشاهان ایران و روم درست کرده و سیره و روش پیامبر را زیر پا گذاشته بودند.

معاویه با نوشتن دو نامه به طلحه و زبیر از آنان خواست تا از مدینه به مکه بروند و در آن جا به گردآوری افراد و ساز و برگ جنگی بپردازند و به این ترتیب برای براندازی حکومت مرکزی در مدینه اقدام کنند.

طلحه و زبیر پس از دریافت نامه معاویه, نزد حضرت علی علیه السّلام آمدند و گفتند:«اکنون که خدا خلافت را نصیب تو کرده, ما را به فرمانداری کوفه و بصره نصب کن».امام فرمود:«آنچه خداوند نصیب شما فرموده به آن راضی باشید تا در این موضوع بیندیشیم».هر دو نفر پس از شنیدن این سخن امام و ناامیدی از گرفتن مقام،از امام اجازه گرفتند که به قصد عمره مدینه را به سوی مکّه ترک کنند.امام فرمود:شما در پوشش عمره هدف دیگری دارید،اما آنان به خدا سوگند یاد کردند که غیر از انجام عمره هدف دیگری ندارند.

آنان پس از خروج از مدینه،در میان راه مکّه،به هر کس رسیدند, بیعت خود را با علی علیه السّلام انکار کردند و طولی نکشید که مکّه مرکز مخالفان حضرت علی علیه السّلام گردید.

ص:105

باشد, والاّ کار آنان را با جنگ تمام کند.به دنبال دستور امام،عثمان بن حنیف برای مقابله با لشکر ناکثین به سوی آنان حرکت کرد و در محلّی به نام«مِربَد»روبه روی هم قرار گرفتند.آنان با یکدیگر جنگیدند؛ولی کاری از پیش نبردند و مجبور به صلح شدند و صلح نامه ای نوشتند, مبنی بر این که عثمان بن حنیف بر سر کار باشد و آنها در بصره باشند تا علی علیه السّلام به بصره بیاید و مسائل را با ایشان حل و فصل کند.ولی طلحه و زبیر پیمان را با عثمان بن حنیف شکستند.و در شبی سرد که باد تندی می وزید, ناکثان به مسجد و دارالاماره بصره هجوم بردند و با کشتن مأموران حفاظت بر حساس ترین نقاط شهر مسلط شدند و در این کودتا ده ها نفر از مسلمانان را از دم تیغ گذراندند.

امام علیه السّلام که با هفتصد نفر سواره نظام عازم شام شده بود،پس از دریافت خبر حرکت سپاه ناکثین از مکّه،مسیر خود را به سوی بصره تغییر داد و آن گاه که خبر کودتای ناکثین در بصره به او رسید, در نامه ای به کوفه, از استاندارش«ابوموسی اشعری»درخواست نیرو کرد, امّا از آن جا که ابوموسی اشعری با این جنگ مخالف بود, کسی را اعزام نکرد.علی علیه السّلام فرزندش حسن را با«عمّار»به کوفه فرستاد تا مردم را بسیج کنند و طولی نکشید که حدود دوازده هزار نفر،کوفه را برای پیوستن به سپاه امام ترک کردند.

امام علیه السّلام در جمادی الثانی سال 36 هجری در میان دو لشکر با سران ناکثین ملاقات کرد و هر دو طرف به اندازه ای به هم نزدیک شدند که گوش های اسبانشان به هم می خورد،امام از آنان پرسید آیا من کاری کرده ام که خون مرا حلال می شمرید؟!طلحه گفت:تو مردم را بر کشتن عثمان تحریک کرده ای.امام فرمود:اگر من چنین کرده ام, در روز قیامت بر همگان آشکار خواهد شد؛تو چگونه همسر پیامبر را به میدان جنگ آورده ای, در حالی که همسر خود را در خانه نشانده ای؟!آیا با من بیعت نکرده بودی؟!

امام همچنین به زبیر فرمود:آیا به خاطر داری روزی که پیامبر به تو گفت:«تو ای زبیر با او می جنگی و در آن حال ستمگر هستی؟»زبیر گفت:اگر این ماجرا را به خاطر داشتم, هرگز به این راه نمی آمدم.زبیر به سوی عایشه بازگشت و انصراف خود را از جنگ با علی علیه السّلام اعلان کرد؛امّا فرزندش عبدالله تصمیم پدر را عوض کرد و سرانجام

ص:108

دو لشکر در روز پنجشنبه دهم جمادی الثانی سال 36 هجری دوباره روبه روی هم صف آرایی کردند.امام بار دیگر نمایندگانی از جمله«ابن عباس»را به همراه قرآن به سوی آنان فرستاد؛امّا آنان نه تنها بیدار نشدند, بلکه دو دست جوانی را که با قرآن به سوی آنان رفته بود قطع کردند و او کتاب خدا را به دندان گرفت تا لحظه ای که جان سپرد.دیگر چاره ای جز جنگ نبود.امام در حال بیان دستورات جنگی به سپاهیان خود بود که ناگهان رگبار تیر از سوی لشکرگاه ناکثین باریدن گرفت و چندین تن از یاران امام به شهادت رسیدند و به این ترتیب جنگ به طور رسمی آغاز شد.حیلۀ ناکثین این بود که شتر عایشه را که کجاوه اش بر روی آن قرار داشت به میدان آوردند؛در حالی که افسار آن به دست«کعب بن سور»قاضی بصره بود.او در همان ابتدای جنگ کشته شد و کسان دیگری به جای او افسار شتر را گرفتند و تمام همّت سپاه بصره این بود که شتر عایشه سر پا باشد تا آنکه هفتاد نفر از ناکثان دست خود را از دست دادند.سرانجام افسار شتر بی صاحب ماند و دیگر کسی حاضر نبود آن را به دست گیرد.امام دستور داد تا شتر عایشه را پی کردند.شتر به زمین خورد و فریاد عایشه بلند شد.علی علیه السّلام خود را به کجاوه رساند و گفت:ای عایشه!آیا رسول خدا صلّی الله علیه و آله تو را به این کار سفارش کرده بود؟عایشه گفت:ای ابا الحسن!آن گاه که پیروز شدی, ببخش.

لشکر پیمان شکنان و جنگ افزوران اصلی آن یعنی طلحه و زبیر پا به فرار گذاشتند, امّا آن دو نیز جان سالم به در نبردند و هر دو ترور شدند و به این ترتیب جنگ جمل در بعد از ظهر همان روز پنج شنبه دهم جمادی الثانی با کشته شدن بیش از چهارهزار نفر پایان یافت.

امام بر کشتگان لشکر پیمان شکن نماز گزارد و بر یاران خود که شربت شهادت نوشیده بودند نیز نماز گزارد و همگان را در قبر بزرگی به خاک سپرد و سپس دستور داد که تمام اموال مردم را به خودشان بازگردانند.

چند روز پس از این حادثه, امام مقدّمات سفر عایشه را به مدینه فراهم کرد و به«محمد بن ابی بکر»که از یاران امام بود دستور داد به همراه خواهر خود باشد تا او را با احترام کامل به مدینه برسانند.

ص:109

حرکت به سوی شام با حوصله و تأنی انجام شود و امید به بیعت معاویه با امام داشتند, امّا در میان یاران امام،افرادی مانند«عمروبن حَمِِق»و«حُجْرِبن عَدی»نظرشان این بود که هر چه زودتر به سوی شام حرکت کنند.امام پس از مشورت با مهاجرین و انصار و مردم کوفه،اردوگاه«نُخیله»را در خارج کوفه به عنوان مقرّ سپاه خود تعیین کرد.امام در روز چهارشنبه پنجم ماه شوال،اردوگاه نخیله را با داوطلبان مجاهد به سوی فرات که در سر راه شام قرار داشت ترک کرد.

امام در مسیر خود از کوفه به صفّین،در سرزمین کربلا نماز گزارد.وقتی سلام نماز را داد،مقداری از خاک آن جا را برداشت و بویید و گفت:«خوشا به حالت ای خاک کربلا که گروهی از تو محشور می شوند و بدون حساب وارد بهشت می گردند».«سعیدبن وهب»که جزو سپاه امام بود پرسید:مقصودتان چیست؟امام فرمود:«خانواده گران قدری در این سرزمین فرود می آید و شما آنان را می کشید.وای بر شما!از آنان که شما را به سبب قتل آنان،وارد آتش می کنند».

سپاه امام با مجموع افرادی که از شهرهای مدائن و انبار به آن پیوسته بودند در سرزمین«رقّه»کنار رود فرات فرود آمدند و با عبور از رود فرات وارد سرزمین شام شدند.دو سپاه در سرزمین صفّین به یکدیگر رسیدند, امّا از آن جا که لشکر شام زودتر به صفّین رسیده بود, میان سپاه امام علی علیه السّلام و رود فرات،لشکر عظیمی را مستقر کرده بود و به این ترتیب آب را بر سپاه علی علیه السّلام بسته بودند.امام نماینده ای را نزد معاویه فرستاد و از او خواست که سخن امام را بشنود و دست از این کار ناجوانمردانه بردارد و کاری نکند که جنگی بر سرآب بر پا شود.امّا معاویه نصیحت امام را گوش نکرد و امام پس از آنکه بی آبی و عطش بر لشکرش فشار آورد, دستور داد تا دو هنگ عظیم به فرماندهی«مالک اشتر»و«اشعث»با دوازده هزار نفر،در برابر چهل هزار نفری که مانع دسترسی سپاه امام به فرات می شدند صف آرایی کردند و در حمله ای برق آسا،لشکر شام را از رود فرات کنار زدند؛امّا امام علیه السّلام مانند آنان رفتار نکرد و به آنان اجازه داد که از آب فرات استفاده کنند.پس از آن هر دو سپاه در فاصله معینی از یکدیگر موضع گرفتند و امام با اعزام نمایندگانی به طور مکرّر تلاش می کرد تا مشکل را از راه مذاکره حلّ کند.مذاکرات بین دو سپاه ماه ها به طول انجامید و در این مدّت حملات پراکنده ای انجام شد.تا آنکه در ماه صفر سال 37 هجری حملات همه جانبه شروع شد.

ص:112

می شد و همگی یکصدا شعار می دادند:«حاکم میان ما و شما کتاب خدا».یاران امام با دیدن این صحنه،چون سِحرشدگان در جای خود ماندند و تفرقه شدیدی در لشکر امام پدیدار گشت و در حالی که افراد مخلص،از امام طرفداری می کردند،ناگهان بیست هزار نفر از رزمندگان سپاه عراق, میدان نبرد را ترک گفته و به مقّر فرماندهی آمدند و به علی علیه السّلام گفتند:دعوت قوم را بپذیر, وگرنه تو را می کشیم؛هم چنان که عثمان بن عفان را کشتیم.امام مجبور شد قاصدی را به سوی مالک اشتر که در چند قدمی چادر معاویه می جنگید بفرستد و از او بخواهد که اگر جان امامش را دوست می دارد،دست از جنگ بردارد و به مقرّ فرماندهی بازگردد.به این ترتیب لشکر عراق فریب خورد و بنا بر گفت وگوهایی که بعد از آن در میان دو سپاه صورت گرفت, توافقنامه ای امضا کردند که در آن قرار شد هر کدام حَکَمی(داوری)را انتخاب کنند و این دو حَکَم که از سوی دو فرمانده صاحب اختیارند, در محلّی بین عراق و شام با گروهی ناظر و شاهد گرد هم آیند و مشکل بین دو سپاه را بر اساس کتاب خدا و سنّت پیامبر حلّ و فصل نمایند و اگر بر طبق کتاب خدا و سنّت پیامبر داوری نکردند, مسلمانان به نبرد خود ادامه دهند و هیچ تعهّدی میان طرفین نخواهد بود.این توافقنامه در عصر روز چهارشنبه 17 صفر سال سی و هفتم هجری به امضای طرفین رسید.

امام برای نمایندگی خود«عبدالله بن عبّاس»را انتخاب کرد, امّا همان ها که امام را مجبور به پذیرش حکمیت کرده بودند،او را مجبور کردند تا«عبدالله بن قیس»معروف به«ابوموسی اشعری»را به عنوان نماینده خویش انتخاب کند.ابوموسی مردی ساده لوح و قبلاً حاکم کوفه بود.نماینده معاویه در این مذاکره عمروعاص بود.نمایندگان دو سپاه به همراه چهارصد نفر شاهد از هر طرف در محلّی به نام«دَومة الجُندَل»گرد آمدند و کم تر از دو ماه با هم جلساتی برگزار کردند و در نهایت تصمیم بر این گرفتند که دو نماینده هر کدام حاکم و امیر خود را از حکومت عزل کند و پس از آن امر انتخاب حاکم مسلمین را به شورایی از مسلمانان واگذار کنند.قرار شد این تصمیم را در جلسه ای که شاهدان دو طرف حضور دارند اعلان کنند.سرانجام پس از سه ماه مذاکره در«دومة الجندل»در ماه شعبان سال 37 هجری جلسه ای با حضور شاهدان تشکیل شد و عمروعاص از ابوموسی خواست آنچه را که برآن توافق کرده اند اعلان کند.ابوموسی

ص:116

در جایگاه مخصوص قرار گرفت و گفت:ما برای رفع اختلاف و بازگشت وحدت،بهتر از این ندیدیم که علی و معاویه را از خلافت برکنار کرده و انتخاب خلیفه را به شورایی از مسلمانان واگذار کنیم تا آنان هر کسی را که بخواهند به عنوان خلیفه برگزینند.بر این اساس،من علی و معاویه را از خلافت عزل کردم.

ابوموسی این جمله را گفت و نشست و پس از او عمرو در جایگاه قرار گرفت و گفت:مردم!شما شنیدید که ابوموسی امام خود را عزل کرد و من در این مورد با او موافقم و او را از خلافت عزل می کنم؛ولی برخلاف او معاویه را بر خلافت باقی می گذارم.او خونخواه عثمان و بهترین مردم برای خلافت است.

در این هنگام حیله عمرو آشکار شد و مجلس به هم خورد و همه کسانی که فریب خورده بودند, به اشتباه خود در اصرار بر پذیرش حکمیت پی بردند.نتیجه حکمیت این شد که معاویه در سرزمین شام به حکومت خود ادامه دهد و منطقه وسیعی از سرزمین مسلمین را با حکومتی دیگر و فرهنگی دیگر اداره کند و زمینه تأسیس حکومت امویان را در سرزمین شام فراهم نماید.

سرانجام نبرد صفّین و حادثه حکمیت با کشته شدن نودهزار شامی و شهادت بیست هزار عراقی در ماه شعبان سال سی و هفت هجری پایان یافت.

ص:117

فرمود:«ما پیمانی را امضا کرده ایم و شروطی را پذیرفته ایم و خداوند در قرآن فرمان می دهد که به عهد خود وفا کنید و من نمی توانم عهدم را بشکنم و به علاوه،عهدی را که امضا کرده ام, خودم با آن موافق نبودم؛بلکه به خاطر اصرار و تهدید شما آن را پذیرفتم و در هر حال جایز نیست که من عهدم را بشکنم.»

در تاریخ اسلام،خوارج به اقلیتی از سربازان علی علیه السّلام گفته می شود که به بهانه مخالفت با حکمیت،با امام به مخالفت برخاستند و شعار خود را جمله«اِنِ الْحُکمُ الاّ لِلّهِ»قرار دادند؛امّا بر اثر مرور زمان این جریان به صورت یک مکتب عقیدتی درآمد و شاخ و برگ هایی پیدا کرد.

امام پس از بستن پیمان تحکیم،مصلحت دید که صفّین را ترک گوید و به کوفه برود و در انتظار نتیجه داوری بماند.امام و یارانش هنگام ورود به کوفه, سپاهی را دیدند که تعداد آنها به دوازده هزار نفر می رسید و به عنوان اعتراض به امام از ورود به کوفه خودداری کرده و در دهکده ای به نام«حَرَوراء»گرد هم جمع آمده بودند.اینان همان خوارج بودند.خوارج برای اعلان مخالفت خود با امام،در نماز جماعت شرکت نمی کردند و علی علیه السّلام و کسانی که پیمان صفّین را امضا کرده بودند تکفیر می کردند؛امّا امام علیه السّلام سعی در ارشاد و هدایت آنها داشت و در برابر اذیت و آزار آنان صبر می کرد.مهم ترین اشکال خوارج این بود که پذیرش حکمیت را مساوی با کفر و شرک می دانستند.امام علیه السّلام پاسخ می داد که پذیرش حکمیت گناه نیست؛زیرا در قرآن در مورد اختلاف زن و شوهر یا کفّاره شکار کردن در حال احرام دستور داده است که از نظر حَکَم و داور استفاده شود؛امّا خوارج بدون توجّه،شعار خود را تکرار می کردند که«اِنَّ الْحُکْمُ الاّ لِلّهِ».سیاست علی علیه السّلام در برخورد با خوارج این بود که تا خون ریزی نکنند و دست به غارت اموال نزنند, در آزادی زندگی کنند؛هر چند علیه او در مسجد و کوچه و بازار و در شب و روز،شعار دهند.امام علیه السّلام حقوق آنان را از بیت المال می پرداخت؛هر چند که اهانت های زیادی به امام می کردند.

برگزار شده بود و برخلاف کتاب خدا و سنت پیامبر حکمیت کرده بودند،امام علیه السّلام از آن حکمیت و دو داور آن بیزاری جست و لشکری را آماده کرد تا به سوی صفّین حرکت کند؛امّا از حرکت خبر رسید که خوارج،«عبدالله بن خبّاب»را چون گوسفندی در کنار نهر سربریده و همسر او را نیز کشته و فرزندی را که در رحم داشته،بیرون آورده و او را هم سر بریده اند.جرم عبدالله این بود که حدیثی را از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله خوانده بود که در آن به فتنۀ خوارج اشاره شده بود.امام علیه السّلام نماینده ای را به سوی پادگان خوارج فرستاد تا از حقیقت کار تحقیق کند؛امّا خوارج سفیر امام را هم کشتند.امام مصلحت چنان دید که قبل از رفتن به صفّین, کار خوارج را یکسره کند؛زیرا ترورهای وحشیانه آنها ترس و وحشت در دل مردم ایجاد کرده بود.امام به سوی نهروان که اردوگاه خوارج بود،حرکت کرد و به آنان پیام داد که قاتلان عبدالله و همسر و فرزند او را تحویل دهند،تا قصاص شوند.آنان چنین پیام دادند:ما همگی قاتل آنان بوده ایم.امام نزدیک آنان آمد و برای چندمین بار از ماجرای حکمیت سخن گفت؛امّا آنان حرفشان همان حرف اوّل بود که ما از گناه خود توبه کردیم؛تو نیز بر کفر خود گواهی بده و از آن توبه کن و در این صورت ما با تو همراه خواهیم شد.امام که از مذاکره با آنان مأیوس شد،سپاه خود را آراست و پرچمی را در لشکرگاه برافراشت که هر کس از سپاه خوارج به آن پناه آورد در امان باشد و به«ابوایوب انصاری»دستور داد،فریاد زند که راه بازگشت باز است و کسانی که به دور این پرچم گرد آیند،توبه آنان پذیرفته می شود.در این هنگام حدود هزار نفر از خوارج راه بازگشت را در پیش گرفتند.

امام علیه السّلام به لشکرش سفارش می کرد که تا خوارج آغاز به حمله نکرده اند،شما حمله نکنید.در این هنگام مردی از صفوف خوارج بیرون آمد و سه نفر از یاران امام را از پای درآورد.سپس امام نبرد را با حمله خود آغاز کرد و به یاران خود فرمان حمله داد و فرمود:«به خدا سوگند که جز ده نفر از شما کشته نمی شود و جز ده نفر از آنان جان سالم به در نمی برد».در همان ساعات اولیه،پیروزی نصیب امام شد و به جز همان ده نفری که امام فرموده بود, کسی جان سالم به در نبرد.تعداد کشته شدگان خوارج را دو هزار و هشتصد نفر گفته اند.امام از غنایم جنگی،اسلحه و چهارپایان را میان یاران خود تقسیم کرد و لوازم زندگی و کنیزان و غلامان ایشان را به وارثان خوارج بازگرداند و به این ترتیب نبرد با خوارج در نهم صفر سال 38 هجری پایان یافت.

ص:121

جای او،«خارجه»امام جماعت بود و او به جای عمروعاص کشته شد؛امّا عبدالرّحمن ابن مُلجَم مرادی که در روز بیستم ماه شعبان سال 40 هجری به کوفه رسیده بود, خود را برای انجام جنایتی بزرگ آماده می کرد و هم دستانی نیز پیدا کرد.امام علیه السّلام در ماه رمضان آن سال گاهی از شهادت خود خبر می داد؛از جمله روزی بر فراز منبر درحالی که دست بر محاسن می کشید فرمود:«بدبخت ترین مردم این موها را به خون سرم رنگین خواهد کرد».

امام را در گلیمی گذاشتند و به خانه آوردند و بار دیگر ابن ملجم را نزدش حاضر کردند و او همان سخنش را پیرامون ابن ملجم تکرار کرد.

ابن ملجم گفت:من این شمشیر را به هزار درهم خریده ام و به هزار درهم دیگر زهر داده ام و او را ضربتی زده ام که اگر میان اهل زمین قسمت کنند, همه را هلاک خواهد کرد.

علی علیه السّلام دو روز پس از آن ضربت زنده بود و در شب جمعه،بیست و یکم ماه مبارک رمضان سال چهلم هجری در 65 سالگی بدرود حیات گفت.پسر گرامیش امام حسن علیه السّلام او را غسل داد و پس از نماز, او را بنابر وصیتش در نزدیکی کوفه(نجف اشرف)به خاک سپرد.دوران خلافت امام علی علیه السّلام چهار سال و ده ماه بود.

پس از شهادت امام علیه السّلام،فرزندش امام حسن علیه السّلام به سخن ایستاد و پس از ستایش خداوند و درود بر پیامبر صلّی الله علیه و آله چنین فرمود:«امشب مردی درگذشت که پیشینیان به حقیقت او نرسیده اند و آیندگان هرگز مانند او را نخواهند دید،کسی که چون نبرد می کرد،جبرئیل در طرف راست و میکائیل در طرف چپ او بودند.به خدا سوگند همان شبی وفات یافت که موسی بن عمران درگذشت و عیسی به آسمان برده شد و قرآن نازل گردید.بدانید که او زر و سیمی از خود بر جای نگذاشت, مگر هفتصد درهم که از مقرّری او پس انداز شده بود و می خواست با آن مبلغ برای خانواده اش خادمی بخرد».

به این ترتیب خورشید زندگانی مردی که در کعبه به دنیا آمد و در مسجد به شهادت رسید, غروب کرد.

ص:125

گونه ای با فاطمه رفتار می کنی که با هیچ یک از دخترانت رفتار نکردی؟پاسخ فرمود:«من بوی بهشت را از دخترم فاطمه می شنوم».

فاطمه از دوران طفولتیش خاطرات دوران محاصره سه ساله در شعب ابی طالب را در ذهن داشت و سختی گرسنگی و گرمای سوزان روزهای عربستان را از نزدیک دیده و چشیده بود.وقتی که پنج ساله بود, پدرش دو یار باوفایش یعنی حضرت ابوطالب و خدیجه را از دست داد و آزار مشرکان مکّه نسبت به پیامبر بیشتر شد و فاطمه که دوران کودکیش را می گذراند, بارها پدر را کمک کرد تا خاکروبه و کثافاتی که بر سر و روی او ریخته بودند،بشوید.روزی مشرکین به تحریک ابوجهل وقتی که پیامبر در مسجدالحرام در حال سجده بود, شکمبه گوسفندی را بر سر او انداختند و با صدای بلند خندیدند.فاطمه علیها السّلام با شتاب خود را به پدر رساند و آن شکمبه را برداشت و ابوجهل و یارانش را سرزنش و برای آنان نفرین کرد.

وقتی فاطمه هشت ساله بود،مشرکان مکّه تصمیم گرفتند که از هر قبیله یک نفر را انتخاب کنند و شبانه به طور دسته جمعی به خانه پیامبر حمله کرده و او را از پای درآورند؛امّا خداوند پیامبرش را از توطئه کفّار خبر داد و به او دستور هجرت به سوی مدینه را داد.در آن شبی که به خانه پیامبر حمله کردند،فاطمه هم در همان منزل بود و برای او شبی تلخ و ناگوار بود.

وقتی علی علیه السّلام از جانب پیامبر مأمور شد که خانواده ایشان را به سوی مدینه هجرت دهد مادرش, فاطمه بنت اسد و فاطمه دختر پیامبر و فاطمه دختر زبیر را که از بستگان پیامبر بود با دقّت هرچه تمام تر به سوی مدینه حرکت داد و در مسیر هجرت«ابوواقد»ساربان را سفارش می کرد که شتران را تند نراند؛مبادا که به زنان آسیبی برسد.

فاطمه در خلق و خوی و رفتار و کردارش, شبیه ترین فرد به رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود.عایشه یکی از همسران پیامبر صلّی الله علیه و آله می گوید:«هیچ کس را ندیدم که در سخن گفتن و راه رفتن و رفتار و کردار شبیه تر از فاطمه به رسول خدا باشد.»

هر کدام جداگانه به نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمدند و از حضرت فاطمه زهرا علیها السّلام خواستگاری کردند،اما پیامبر نپذیرفت تا این که علی علیه السّلام،که جوانی 25 ساله بود, خدمت پیامبر آمد و از فاطمه زهرا علیها السّلام خواستگاری کرد.پیامبر پاسخ مثبت داد و فرمود:ای علی!می دانی که پیش از تو کسان بسیاری از فاطمه خواستگاری کرده اند, امّا من و او نپذیرفتیم؛اکنون بگذار تا ببینم او چه می گوید؟رسول خدا با فاطمه صحبت کرد و در چهره نورانی و باحیای دخترش نشانی از رضایت و قبولی را که در سکوتش نمایانگر بود یافت.پیامبر نزد علی بازگشت و به او پاسخ مثبت داد و از او پرسید:«چه چیز را مهریه قرار می دهی»؟علی گفت:«شمشیر،اسب،زره و شتری آبکش دارم».پیامبر فرمود:«شمشیر،شترآبکش و اسب برای تو لازم است؛زیرا در جنگ با مشرکان لازم داری.فقط زره می ماند که من آن را به عنوان مهریه زهرا می پذیرم».حضرت علی آن زره را به 500 درهم فروخت و پول آن را به رسول خدا صلّی الله علیه و آله تحویل داد.پیامبر بخشی از آن را به بلال داد تا برای فاطمه عطر و بوی خوش خریداری کند و بیشتر آن را به ابوبکر و عمّار و مقداد داد؛تا برای فاطمه زهرا وسایل زندگی خریداری کنند و بقیه را برای فاطمه ذخیره کرد.با آن پول تعدادی لباس و 16 قطعه ظرف تهیه شد.این وسایل بسیار ساده بودند؛به طوری که وقتی پیامبر نگاهش به آنها افتاد اشک در چشمانش حلقه زد و فرمود:«خدایا!به گروهی که بیشتر ظروفشان از سفال است برکت ده»؛زیرا بیشتر ظروف تهیه شده برای فاطمه علیها السّلام ظروف گلی بود.

ص:129

خانه را به علی واگذار کرد.فاطمه بسیار خوشحال شد و فرمود:«خدا می داند که از این تقسیم تا چه اندازه خوشحال شدم!زیرا رسول خدا صلّی الله علیه و آله تحمّل کارهای بیرون خانه را از دوش من برداشت و کارهای درون خانه را بر عهده ام گذاشت».

بعد از آنکه کارهای خانۀ فاطمه زیاد شد, پیامبر خدا کنیزی به نام«فضّه»برای کمک به فاطمه به او بخشید.حضرت زهرا علیها السّلام کارهای خانه را بنا به دستور پدرش به طور عادلانه میان خود و فضّه تقسیم کرد و کارهای خانه هر روز به نوبت میان فاطمه و فضه عوض می شد.

4.تعلیم روح عبادت به فرزندان: امام حسن فرمود:در شب جمعه ای مادرم را دیدم که در محراب عبادتش ایستاد و تا سپیده سحر به نماز مشغول بود و شنیدم که برای مردان و زنان مؤمن بسیار دعا می کرد و برای خودش دعایی نمی کرد؛پرسیدم:«مادر!چرا برای خودت هیچ دعا نکردی, آن گونه که برای دیگران دعا کردی؟!فرمود:«پسرم!اوّل همسایه, بعد خانه».

فاطمه زهرا علیها السّلام برای نمازش عطر و لباس مخصوص داشت.به اوقات مخصوص دعا اهمیت می داد و می فرمود:«از رسول خدا شنیدم که فرمود:در روز جمعه ساعتی وجود دارد که هر گاه مسلمانی در آن ساعت دعا کند, خداوند دعایش را به اجابت می رساند و آن ساعت هنگامی است که نصف قرص خورشید غروب کرده باشد».

از این رو فاطمه در روزهای جمعه به غلام خود می فرمود:«بالای بلندی برو و هر گاه دیدی نصف خورشید پنهان شد, مرا خبر کن»و سپس درآن ساعت مشغول دعا می شد.

ص:133

را به او بدهد, امّا دید که پیراهن نو را بیشتر دوست می دارد و خداوند در قرآن فرموده:«هرگز به حقیقت نیکی نمی رسید, مگر آنچه را که دوست می دارید،انفاق کنید».حضرت زهرا به این آیه عمل کرد و پیراهن نو را به فقیر داد.فردای آن شب وقتی پیامبر به خانه آنها آمد،پیراهن کهنه را بر تن فاطمه دید؛از او پرسید:چرا پیراهن نو را نپوشیده ای؟!حضرت فاطمه زهرا علیها السّلام پاسخ داد:آن را به فقیر دادم.پیامبر فرمود:اگر پیراهن نو را برای شوهرت می پوشیدی بهتر و مناسب تر بود.فاطمه عرض کرد:این روش را از شما یاد گرفتم؛وقتی مادرم خدیجه همه اموال خود را در راه شما به تهی دستان بخشید،کار به جایی رسید که فقیری بر در خانه شما آمد؛لباسی درخواست کرد و در خانه،لباسی نبود؛شما پیراهن خود را از تن بیرون آورده و به او دادید.پیامبر تحت تأثیر محبت و خلوص دخترش قرار گرفت و قطرات اشک از چشمانش سرازیر شد و فاطمه را به نشانه محبت به سینه اش چسباند.

صدهزار دینار اجیر شود که فقط یک روز بار سنگینی را بالای بام ببرد و اظهار خستگی کند؟!زن پاسخ داد:خیر؛فاطمه فرمود:من در پیشگاه خدا اجیر شده ام که در برابر هر مسئله ای که به تو پاسخ می دهم پاداشی بگیرم...از پدرم شنیدم که می فرمود:«علمای شیعه ما وقتی در قیامت محشور می شوند،به اندازه علمشان و به قدر تلاشی که در راهنمایی مردم کرده اند, به آنها پاداش و جایزه خواهند داد».

نازل شد و به او دستور داد:«حق خویشاوندان نزدیک خود را بده.»پیامبر هم بر اساس این آیه, فدک را به فاطمه علیها السّلام بخشید؛ولی بعد از رحلت پیامبر،به دستور ابوبکر،فدک را مصادره و نماینده او را از آن جا بیرون کردند.حضرت فاطمه علیها السّلام خود نزد ابوبکر رفت و پرسید:چرا نماینده مرا از فدک بیرون کرده ای و آن را در اختیار خود گرفته ای, با وجودی که پدرم به فرمان خدا آن را به من بخشیده است؟!ابوبکر گفت:برای آنچه ادّعا می کنی شاهد بیاور.فاطمه«ام ایمن»را به شهادت گرفت.ام ایمن به ابوبکر گفت:گواهی نمی دهم مگر آنکه هر چه را رسول خدا صلّی الله علیه و آله در شأن من فرمود،قبلاً بازگو کنم.آیا نمی دانی که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود:«ام ایمن از اهل بهشت است»؟ابوبکر تصدیق کرد؛سپس ام ایمن گفت:گواهی می دهم که وقتی آیۀ 16 سورۀ اسراء نازل شد, پیامبر صلّی الله علیه و آله بلافاصله فدک را به فاطمه علیها السّلام بخشید.در این هنگام علی علیه السّلام نیز آمد و همین گواهی را داد و در نتیجه ابوبکر نامۀ ردّ فدک را برای حضرت فاطمه علیها السّلام نوشت و به ایشان داد؛امّا عمر که از این ماجرا مطلع شد،کاغذ را گرفت و پاره کرد.فاطمه علیها السّلام روزی دیگر به مسجد آمد و در خطبه ای طولانی حوادث تلخ بعد از رحلت پیامبر را بیان کرد و به این حدیث ساختگی از قول پیامبر که«ما انبیاء چیزی را به ارث نمی گذاریم و آنچه را باقی می گذاریم،صدقه است»؛از کتاب خدا،یعنی قرآن پاسخ گفت؛ولی فایده ای نبخشید و به این ترتیب دختر پیامبر را از ملکی که خود پیامبر در زمان زندگانیش به او بخشیده بود و عنوان ارث هم نداشت،محروم کردند.

ص:141

حضرت علی علیه السّلام به وصایای حضرت فاطمه علیها السّلام عمل کرد و قبر ایشان را مخفی نمود و تعدادی صورت قبر در قبرستان بقیع درست کرد تا قبر او شناخته نشود و تنها فرزندانش حسن و حسین و سلمان و ابوذر و مقداد و عمّار و چند نفر دیگر در تشییع و نماز و دفن آن حضرت حضور داشتند.

پژوهشگاه

بین المللی المصطفی صلی الله علیه و آله

ص:2

تاریخ پیامبر و اهل بیت علیهم السّلام

سال سوم دوره راهنمایی

علی بمان ملک احمدی

ص:3

تاریخ پیامبر و اهل بیت علیهم السّلام

(سال سوم دوره راهنمایی)

مؤلف:علی بمان ملک احمدی

ناشر:مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه و آله

ص:4

ص:5

حوزه های علوم دینی به برکت انقلاب شکوهمند اسلامی،سالیانی است که در اندیشه اصلاح ساختار آموزشی و بازنگری متون درسی اند.جامعة المصطفی صلی الله علیه و آله العالمیة به عنوان بخشی از این مجموعه که رسالت تعلیم و تربیت طلاب غیر ایرانی را بر عهده دارد،تألیف متون متناسب را سرلوحه تلاش های خود قرار داده و تدوین و نشر متون درسی در موضوعات گوناگون علوم دینی،حاصل این تلاش است.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه و آله ضمن تقدیر و تشکر از فرزانگانی که در به ثمررسیدن این اثر،بذل عنایت کرده اند نشر این اثر را به عموم اهل فرهنگ واندیشه تقدیم می کند.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه و آله

ص:7

درس پنجم 31

صلح و پی آمدهای آن 31

رفتار معاویه پس از صلح 32

شهادت امام حسن علیه السلام 33

وصیت امام حسن علیه السلام به برادرش حسین علیه السلام 33

پرسش 34

درس ششم 35

نمونه هایی از سیره امام حسن علیه السلام 35

نمونه هایی از گفتار امام حسن علیه السلام 37

پرسش 39

درس هفتم 40

مژده جبرئیل 40

حسین،پاره تن پیامبر 40

محبّت سرشار پیامبر صلی الله علیه و آله به حسین علیه السلام 41

پدر نُه امام 41

ثواب زیارت حسین علیه السلام 42

پرسش 43

درس هشتم 44

نخستین کلام حسین علیه السلام،نام خدا 44

خاطره ای از دوران نوجوانی 44

ازدواج شهربانو با امام حسین علیه السلام 45

پرسش 47

درس نهم 48

دو خاطره از امام حسین علیه السلام در جنگ صفین 48

امام حسین علیه السلام در زمان حکومت معاویه 49

پرسش 52

درس دهم 53

پاسخ به اعتراض معاویه در ازدواج با کنیز 53

تیری که به خطا رفت 54

اگر صد پسر داشتم...54

پرسش 56

ص:9

درس یازدهم 57

عروسی که به عقد دیگری رفت 57

زمینه قیام امام حسین علیه السلام 58

پرسش 61

درس دوازدهم 62

درخواست بیعت 62

توقّف در مکّه 64

پرسش 65

درس سیزدهم 66

مسلم بن عقیل سفیر امام در کوفه 66

پرسش 70

درس چهاردهم 71

امام علیه السلام مکّه را به سوی کوفه ترک می کند 71

امام حسین علیه السلام در مسیر کربلا 73

پرسش 75

درس پانزدهم 76

خبر شهادت 76

اولین رویارویی 77

پرسش 80

درس شانزدهم 81

در کربلا چه گذشت؟(1)81

پرسش 84

درس هفدهم 85

عصر تاسوعا 85

روز عاشورا 86

پرسش 88

درس هجدهم 89

در کربلا چه گذشت؟(2)89

علمدار در شریعه 90

امام؛تنها میان دشمن و خیمه ها 91

پرسش 92

ص:10

درس نوزدهم 93

امام در میدان نبرد 93

پس از کربلا چه گذشت 95

پرسش 97

درس بیستم 98

خطابه های امام سجاد علیه السلام و زینب کبری علیها السّلام در کاخ ظلم 98

پرسش 101

درس بیست و یکم 102

مجلس عزا در شام 102

روش زندگانی امام حسین علیه السلام 103

پرسش 105

درس بیست و دوم 106

نمونه هایی از کلام امام حسین علیه السلام 106

پرسش 109

درس بیست و سوم 110

امام سجاد علیه السلام 110

سفر حجّ امام در دوران کودکی 112

پرسش 114

درس بیست و چهارم 115

امام سجاد علیه السلام در روز عاشورا 115

امام سجاد علیه السلام در کوفه 116

پرسش 118

درس بیست و پنجم 119

امام سجاد علیه السلام در شام 119

پرسش 122

درس بیست و ششم 123

بازگشت به مدینه 123

انقلاب مدینه(واقعه حَرَّه)124

پرسش 126

درس بیست و هفتم 127

گواهی حجرالاسود بر امامت حضرت سجاد علیه السلام 127

ص:11

انقلاب در دربار معاویه 128

دو صبحانه،در حضور دو سر 129

پرسش 131

درس بیست و هشتم 132

داغی که کهنه نشد 132

پاسخ امام به قیصر روم 133

پیشنهاد امام سجاد علیه السلام برای استقلال اقتصادی 134

دعا،وسیله نجات 134

پرسش 136

درس بیست و نهم 137

سیره امام سجاد علیه السلام 137

پرسش 141

درس سی ام 142

تلاش علمی امام سجاد علیه السلام 142

شهادت امام علیه السلام 143

نمونه هایی از کلام امام سجاد علیه السلام 143

پرسش 145

ص:12

ص:13

پرسید:نام او چیست؟جبرئیل گفت:نام او«شُبَّر»است.پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:زبان من عربی است.جبرئیل گفت:نام او را حسن(که معنای شُبَّر است)بگذار.

و به این ترتیب پیامبر صلی الله علیه و آله نام نوزاد را حسن گذاشت و در هفتمین روز ولادتش گوسفندی را برای او عقیقه(قربانی)کرد و یک ران آن را به همراه یک دینار برای قابله فرستاد و موی سر حسن را تراشید و هم وزن آن،نقره صدقه داد.

که مُحرم بودم،چند عدد تخم شترمرغ را پختم و خوردم؛تکلیف من چیست؟ابوبکر پاسخش را ندانست و او را نزد عمر فرستاد.عمر هم او را نزد عبدالرحمن فرستاد و او نیز پاسخ را نمی دانست.سرانجام همه آنها عرب بیابانگرد را نزد علی بن ابی طالب علیه السلام فرستادند تا پاسخ خود را از ایشان بگیرد.اعرابی نزد علی آمد و سؤال خود را مطرح کرد،حضرت علی علیه السلام به حسن و حسین علیهم السّلام اشاره کرد و به او گفت:«از هر کدام از این دو می خواهی سؤال کن».مرد سؤالش را برای حسن که کودکی ده ساله بود مطرح کرد و حسن در پاسخ مرد بیابان گرد فرمود:آیا شتر داری؟پاسخ داد:آری.فرمود:به تعداد تخم هایی که خورده ای شترهای نر را با شترهای ماده جفت گیری کن و هر تعداد بچه شتر که متولّد شد،آنها را هنگام حج قربانی کن.علی علیه السلام به فرزندش گفت:پسر جان!چگونه چنین گفتی،با این که می دانی گاهی شترها بچه های شان به ثمر نمی رسد یا گاهی مرده به دنیا می آیند؟حسن علیه السلام پاسخ داد:اگر شتران گاهی بچه نارس یا بچه مرده به دنیا می آورند،تخم شترمرغ هم گاهی فاسد و بی اثر می گردد.

حضرت علی علیه السلام پاسخ را پسندید و به او فرمود:پسرم!راست گفتی.

ص:16

می دانید که علی علیه السلام نخستین کسی است که با رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز خواند و در ده سالگی پیامبری او را تصدیق کرد و در همه جنگ ها با پیامبر بود،رسول خدا همواره از او راضی بود تا آن که رحلت نمود و علی او را غسل داد و کفن کرد و وصیت های او را انجام داد.او مردم را به سوی خویش نخواند؛بلکه مردم هم چون شترانی که به آبشخور وارد می شوند،به او هجوم آوردند و با او بیعت کردند.سپس گروهی از آنان بی آن که انحرافی از او ببینند،پیمان شکنی کردند و عَلَم مخالفت با او را برافراشتند.اکنون بر شماست که از فرمان او اطاعت کنید و برای یاری او بشتابید و با دشمنان نبرد کنید».

بیانات شیوا و مستدلّ امام حسن و تلاش های عمّار یاسر و مالک اشتر و«قیس بن سعد»موجب شد که بیش از دوازده هزار نفر به سوی جبهه برای یاری علی بن ابی طالب علیه السلام حرکت کردند.

حضرت علی علیه السلام در منطقه ذیقار عراق به سپاه خود فرمود:«از جانب کوفه دوازده هزار و یک نفر به سوی شما می آیند».سرانجام این جمعیت فرا رسید.آنها را شمردند و دیدند عددشان درست دوازده هزار و یک نفر است.

حسن بن علی علیها السّلام در این جنگ شجاعت بسیاری از خود نشان داد.در یکی از حمله ها امام علی علیه السلام نیز خود را به پسرش محمد حنفیه(که از همسر دیگرش به نام خوله حنفیه بود)داد و به او فرمود:با این نیزه به سپاه دشمن حمله کن.محمد نیزه را گرفت و به دشمن حمله کرد؛امّا گردانی قوی از دشمن سر راهش را گرفتند و او را مجبور به عقب نشینی کردند.محمد نزد پدر آمد.علی علیه السلام نیزه را از او گرفت و به دست فرزندش حسن داد.او چون شیر به دشمن حمله کرد و آن چنان جنگید که نیزه اش به خون دشمن رنگین شد و سپس به نزد پدر بازگشت.وقتی محمّد،حسن را دید،از شرمندگی صورتش سرخ شد و بر اثر احساس شکست سرافکنده گردید.علی علیه السلام فرمود:«ناراحت نباش!او پسر پیامبر و تو پسر علی هستی».

2.آتش جنگ صفّین به وسیله متجاوزان شام که حاضر به پذیرش حکومت مرکزی اسلام نبودند،شعله ور شد.این جنگ پیامدهای شومی به جای گذاشت؛از جمله این که سپاهیان شام در لحظه پیروزی سپاه علی با حیله«عمروعاص»قرآن ها را بر سر نیزه کردند و گفتند:بیایید تا قرآن بین ما و شما داوری کند.و این نیرنگ

ص:19

موجب فریب خوردن ساده لوحان در سپاه علی علیه السلام و پیدایش اختلاف در میان سپاه آن حضرت شد و فریب خوردگان،علی علیه السلام را مجبور به پذیرش حکمیت کردند،اما طولی نکشید که پس از امضای معاهده میان دو سپاه،به اشتباه خود پی بردند و از علی علیه السلام خواستند تا پیمان خود را بشکند و به جنگ با سپاه معاویه ادامه دهد؛اما علی علیه السلام می فرمود:باید صبر کنیم تا ببینم نتیجه حکمیت چه می شود.این گروه،راه خود را از علی علیه السلام جدا کردند و به عنوان«خوارج»یعنی کسانی که از دین خارج شده اند،مشهور شدند و کار آنها به جایی رسید که علی علیه السلام را کافر خواندند و علیه علی علیه السلام اعلان جنگ نمودند.حضرت علی علیه السلام می خواست با استدلال،آتش فتنه را خاموش کند؛ولی خوارج بر شعله ور شدن آن اصرار داشتند و سرانجام در نهروان گرد آمدند و آماده جنگیدن با سپاه علی علیه السلام شدند.

امام علی بن ابی طالب علیه السلام به فرزندش حسن علیه السلام فرمود:«برخیز و با آنان سخن بگو و داستان داوری حکمین را برای آنها بیان کن».امام حسن علیه السلام برخاست و سخنانی را بدین مضمون بیان کرد:«ای مردم!دربار ابوموسی و عمروعاص بسیار سخن گفتید.همانا بدانید که این دو نفر انتخاب شدند تا براساس کتاب خدا داوری کنند؛ولی آنها مطابق هوای نفس خود داوری کردند و کسی که چنین باشد،حاکم نخواهد بود،بلکه محکوم است».

امام حسن علیه السلام با این بیان،داوری حکمین را محکوم کرد؛ولی خوارج دست از لجاجت برنداشتند و به مخالفت با حکومت مشروع علی علیه السلام ادامه دادند و سرانجام وجود ننگینشان به دست سپاهیان علی علیه السلام از صفحه روزگار برداشته شد.

3.در زمان خلافت حضرت علی علیه السلام روزی قصابی را که چاقوی خون آلودی در دست داشت در خرابه ای دیدند؛درحالی که کنار او جنازه خون آلود شخصی افتاده بود.شواهد موجود حاکی از آن بود که قاتل،همین قصاب است.او را دستگیر کرده و به حضور امام علی علیه السلام آوردند.

امام به قصاب گفت:دربار کشته شدن آن مرد چه می گویی؟قصاب گفت:من او را کشته ام.امام براساس ظاهر جریان و اقرار قصاب،دستور داد تا او را برای قصاص آماده کنند.وقتی مأمورین او را برای اعدام می بردند،مردی با عجله خود را

ص:20

به آنان رساند و گفت:عجله نکنید و قصاب را به حضور امام بازگردانید.همه به حضور علی علیه السلام آمدند.در این هنگام مرد گفت:قاتل حقیقی منم و این قصاب گناهی ندارد.امام به قصاب فرمود:چه چیز موجب شد که بگویی من او را کشته ام؟قصاب گفت:در بن بستی قرار گرفته بودم که چاره ای جز این نداشتم؛زیرا مأمورین شما مرا در کنار جنازه دیده بودند و همه چیز بیانگر این بود که من او را کشته ام.از کتک خوردن ترسیدم و اقرار نابه جا کردم؛ولی حقیقت این است که من گوسفندی را نزدیک همان خرابه کشته بودم.سپس ادرار بر من فشار آورد و در همان حالی که چاقوی خون آلود در دستم بود،به خرابه رفتم و کارم را انجام دادم و سپس با جناز خون آلودی مواجه شدم و در همان حال مأمورین از راه رسیدند.علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود:قصاب و قاتل حقیقی را به حضور امام حسن علیه السلام ببرند تا او قضاوت نماید.امام حسن علیه السلام فرمود:«به امیرمؤمنان بگویید اگر این مرد قاتل،آن شخص را کشته است،در عوض جان قصاب را نجات داده است و خداوند در قرآن می فرماید:کسی که انسانی را از مرگ نجات دهد،چنان است که گویی همه مردم را نجات داده است».مأمورین،قضاوت امام حسن علیه السلام را نزد امام علی علیه السلام بردند.امام این قضاوت را پذیرفت و سپس دستور داد قاتل و قصاب را آزاد نموده و دی مقتول را از بیت المال به ورث او پرداخت کنند.

ص:21

مردم سخن او را پذیرفتند و گفتند:حقِّ او بر ما واجب است و او در نزد ما محبوب می باشد و سپس با او بیعت کردند.امام حسن علیه السلام پس از بیعت مردم،زمام امور را به دست گرفت و کارگزاران خود را برای اجرای کارها مشخّص کرد و بر سر کارها فرستاد و عبدالله بن عباس را حاکم بصره قرار داد و خود به امر رهبری مشغول شد.

امام حسن علیه السلام از حرکت نظامی معاویه مطلع شد و بی درنگ مردم را به اجتماع در مسجد کوفه فرا خواند.جمعیت بسیاری در مسجد کوفه جمع شد امام بر فراز منبر قرار گرفت و پس از حمد و ثنای الهی چنین فرمود:«خداوند جهاد را واجب گرداند و به جهادگران مؤمن دستور داده که صبر کنید؛زیرا که خدا با صابران است.ای مردم!به آن چه دوست دارید نمی رسید،مگر با صبر کردن بر آن چه دوست ندارید.به من خبر رسیده که معاویه حرکت کرده؛پس شما به سوی لشکرگاه خود در نُخَیله خارج شوید تا تصمیم بگیریم.خدا شما را رحمت کند».

سکوتی سنگین بر جمعیت حاکم شد و کسی حتّی یک کلام سخن نمی گفت.«عدی بن حاتم»که از یاران مخلص امام بود،در جای خود ایستاد و مردم را چنین مورد خطاب قرار داد:آیا به امام خود و به پسر دختر پیامبرتان پاسخ نمی دهید؟!

او با سخنان پرشور خود مردم را دعوت کرد تا به سخنان امام پاسخ مثبت بدهند و از ترس و پراکندگی و نفاق دوری کنند.

پس از عدی بن حاتم یاران دیگر امام مانند قیس بن سعد برای مردم صحبت کردند و امام از همه آنان تقدیر و تشکّر کرد و از منبر به زیر آمد و عازم لشکرگاه شد.

این حرکت سریع جدّیت امام را در مبارزه با طاغوت نشان می داد؛امّا جمعیت انبوهی در شهر باقی ماندند و امام حسن علیه السلام را مثل امیرالمؤمنین فریب دادند.امام ده روز در نُخَیله توقّف کرد و در این مدّت فقط چهارهزار نفر گرد او جمع شدند؛درحالی که استعداد سپاه کوفه بیش از چهل هزار نفر بود؛از این رو به کوفه بازگشت تا مردم را کوچ دهد.امام موفّق شد که تنها جمعیتی در حدود بیست هزار نفر را کوچ دهد؛امّا انگیزه های این سپاه هم یکسان نبود و تعداد یاران مخلص در میان آنان بسیار اندک بود.

ص:25

و معاویه به قول خود وفا کرد.هنگام صبح مردم منتظر بودند که عبیدالله از خیمه اش بیرون بیاید تا با او نماز صبح بخوانند؛امّا او را در چادرش نیافتند و به جای عبیدالله بن عباس،قَیس بن سَعدِ بنِ عُبادَه با آنان نماز خواند و پس از نماز برای مردم صحبت کرد و آنان را سفارش به صبر و اطاعت از امام و آمادگی برای جنگ با معاویه نمود.

رساندند و امام را به خانه سعد بن مسعود که کارگزار پدرش در مدائن بود،بردند و به مداوای امام مشغول شدند.

«عبدالله بن عامر»فرستاده معاویه،شروط فوق را که امام حسن علیه السلام به او گفته بود برای معاویه نوشت و معاویه همه آنها را به ظاهر پذیرفت و با خط خود نوشت و هنگام امضا در زیر آن چنین اضافه کرد:بر عهده معاویة بن ابی سفیان است که به مواد این قرارداد عمل کند و آن را برای نماینده خود باز پس فرستاد و او آن را به امام حسن علیه السلام تسلیم کرد.این صلح نامه در نیمه جمادی الاولی سال 41 هجری به امضای معاویه رسید.

آنان را به خانه خویش دعوت کرد.آنان به خانه امام آمدند و در خان ایشان غذا خوردند و هنگام رفتن به هرکدام از آنها لباسی داد.

3 .تشویق کودک نیکوکار: روزی امام حسن علیه السلام کودکی را دید که نان خشکی در دست دارد و یک لقمه خودش می خورد و لقمه ای دیگر را به سگی که آن جا بود می دهد.امام از کودک که فرزند یکی از بردگان بود پرسید:پسر جان!چرا چنین می کنی؟!کودک پاسخ داد:من از خدای خود شرم کردم که غذا بخورم و حیوانی گرسنه به من نگاه کند و من به او غذا ندهم.امام علیه السلام از پاسخ زیبای کودک بسیار خشنود شد و دستور داد تا غذا و لباس فراوانی به آن کودک دادند و سپس آن کودک را از اربابش خرید و در راه خدا آزاد نمود.

4.دیگران را ناامید نمی کرد: روزی فقیری نزد امام حسن علیه السلام آمد و درخواست کمک کرد.امام چیزی در اختیار نداشت؛اما او را ناامید نکرد و به او گفت:تو را به کاری راهنمایی می کنم که اگر انجام دهی،نتیجه می گیری.دختر خلیفه تازه از دنیا رفته و خلیفه عزادار است؛من سخنی را به تو می گویم،نزد او برو و همین سخن را برای تسلیت به او بگو که به خواسته ات می رسی و آن سخن این است:«شکر،خدا را که دخترت را با نشستن تو بر قبرش احترام کرد و با نشستن او بر قبر تو آواره نکرد».فقیر نزد خلیفه رفت و همین جمله را به عنوان تسلیت گفت و احساسات خلیفه را جلب کرد.خلیفه پرسید:آیا این سخنان از تو بود؟فقیر گفت:نه،حسن بن علی به من آموخته بود.خلیفه گفت:راست می گویی؛او معدن سخنان شیوا و شیرین است.آن گاه کمک شایانی به فقیر کرد.

5.جواب نیکی: انَس بن مالک می گوید:یکی از کنیزان امام حسن علیه السلام شاخه گلی را به امام حسن علیه السلام هدیه کرد.امام آن شاخه گل را گرفت و به او فرمود:«تو را در راه خدا آزاد کردم».اَنس می گوید:من به ایشان گفتم:به سبب اهدای یک شاخه گل ناچیز او را آزاد کردید؟!امام فرمود:«خداوند در قرآنش ما را چنین تربیت کرده است،آن جا که می فرماید:وقتی کسی به شما تحیت می گوید،شما پاسخ او را بهتر یا همان گونه بدهید.پاسخ بهتر همان آزاد کردن او بود».

ص:36

6.مواسات با برادران دینی: امام حسن علیه السلام دوبار همه اموالش را بین محرومین و تهی دستان تقسیم کرد وسه بار ثروتش را به دو نیم تقسیم کرد؛نیمی را برای خود نگه داشت و نیم دیگر را بخشید.

7.زیباترین لباس: کسی از امام پرسید:ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله!چرا در وقت نماز زیباترین لباس خود را می پوشید؟امام پاسخ فرمود:«خداوند زیباست و زیبایی را دوست می دارد؛از این رو دوست دارم که زیباترین لباسم را در وقت نماز بپوشم».

امام هرگاه در آستانه ورود به مسجد قرار می گرفت،سر به سوی آسمان بلند می کرد و می فرمود:«خدایا!میهمانت بر در خانه است.ای نیکوکار!گنه کاری به سوی تو آمد؛پس با زیبایی های خودت از زشتی های او درگذر.»

امام در دوران زندگانی اش بیش از بیست مرتبه با پای پیاده به زیارت خانه خدا رفت و پیوسته می فرمود:من از خدایم شرم می کنم که برای ملاقات او پیاده به خانه اش نروم.»

7.اَلْمُرُوءَةُ فی شیئینِ،اِجْتِنابُ الرَجُلِ ما یشینُهُ و اخْتیارُهُ ما یزینُهُ؛کمال مردانگی در دو چیز است:دوری گزیدن از هر آن چه انسان را خوار می کند و دیگری انتخاب هر چیزی که انسان را زیبا می کند.

8.ما تَشاوَرَ قَوْمٌ الاّ هُدُوا الی رُشْدِهِمْ؛هیچ گروهی مشورت نکرد،مگر آن که ترقّی کرد.

9.اَللُّؤمُ انْ لا تَشْکُرَ النِعْمَةَ؛پستی آن است که شکر نعمت نکنی.

10.اِذا طَلَبْتُم الْحَوائجَ فَاطْلُبوها مِنْ اهْلِها؛خواسته های تان را از اهلش بخواهید.پرسیدند:اهلش کیست؟فرمود:«اُولُو الاَلْبابِ»؛یعنی:صاحبان عقول.

ص:38

دید که از آن خواب وحشت زده و غمگین شد و گریست کرد.پیامبر صلی الله علیه و آله نزد او رفت و پرسید:چرا گریه می کنی؟پاسخ داد:خواب بسیار وحشتناکی دیده ام.پیامبر فرمود:آن را بازگو که خدا و رسولش به تعبیر آن آگاهند.ام ایمن گفت:نقل آن برایم ناگوار است.پیامبر فرمود:خواب ها همان گونه که دیده می شوند،نیست؛نترس و آن را نقل کن.

ام ایمن گفت:شب گذشته در خواب دیدم عضوی از بدن شما جدا شده و در خانه من افتاده است.پیامبر فرمود:تعبیرش این است که دخترم فاطمه فرزندی به نام حسین به دنیا می آورد که تو مدّتی او را پرستاری می کنی؛پس پاره تن من که حسین است،به خانه تو می آید.

روز هفتم ولادت امام حسین،ام ایمن او را در آغوش گرفت و نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آورد پیامبر فرمود:آفرین به حمل کننده و حمل شونده،این است تعبیر خوابی که دیده ای ای ام ایمن!

بزرگی؛تو امام و پسر امامی؛تو پدر امامی؛تو حجّت و پسر حجّتی؛تو پدر حجّت های نه گانه ای که«قائم»نهمین آنان است.

عمر در پاسخ گفت:سوگند به جان خودم،این منبر،منبر پدر توست.پدر من،منبر نداشت.آیا این موضوع را پدرت علی به تو آموخته است؟!»

حسین علیه السلام فرمود:«اگر دستور پدرم را اطاعت کنم،به راه هدایت می روم.پدرم از عصر رسول خدا صلی الله علیه و آله،بر گردن مردم،حق بیعت دارد(زیرا در غدیر خم مردم با او بیعت کردند).جبرئیل امین آن را از طرف خدا وظیفه مردم کرده است و آن را جز منکر کتاب خدا،انکار نمی کند.مردم در قلبشان حاکمیت علی را باور دارند؛ولی در زبان انکار می کنند.وای بر انکارکنند حقّ ما خاندان پیامبر!آنان در حالی پیامبر را ملاقات می کنند که سخت در عذابند».

عمر گفت:«لعنت خدا بر کسی که حق پدرت را انکار کند.ما به مردم امر کردیم و آنان از ما اطاعت کردند.اگر از پدرت اطاعت می کردند ما نیز از او اطاعت می کردیم.»گفت وگوی آنان ادامه یافت تا آن که عمر با خشم از منبر به زیر آمد و به همراه گروهی به حضور علی علیه السلام آمدند.عمر به علی علیه السلام گفت:پسرت را تربیت کن تا با سلاطینی که حاکم بر مردمند ستیز نکند.علی علیه السلام فرمود:«من گنه کاران را تربیت می کنم؛ولی کسی که دست پرورده رسول خدا صلی الله علیه و آله است،دیگر تربیتی بهتر از آن وجود ندارد».

عمر درحالی که خشمناک بود از خانه بیرون آمد.عدّه ای از یارانش از او پرسیدند کار به کجا کشید؟پاسخ گفت:آیا بر ضد پسر ابوطالب و دو فرزندش دلیلی وجود دارد؟!

کرد و شهربانو با عده ای از بستگانش اسیر شدند.آنان را به مدینه آوردند و مردم مدینه برای تماشای اسرای ایران آمدند و می خواستند دختر پادشاه ایران را ببینند؛ولی شهربانو چهره خود را پوشاند.عمر بن خطاب وارد مسجد شد و می خواست نقاب از چهره او بردارد و او را به عنوان کنیز در معرض فروش بگذارد.شهربانو به زبان فارسی گفت:«روی خسرو سیاه باد!اگر او نامه پیامبر را پاره نمی کرد،امروز مرا اسیر نمی کردند تا مردم گروه گروه به تماشای من بیایند».عمر گمان کرد که شهربانو اهانتی به او کرده است و خواست به او آسیبی برساند.حضرت علی علیه السلام فرمود:«او به تو دشنام نداد؛بلکه جدّش را نفرین کرد.»عمر تصمیم گرفت که او را به هر کسی که با قیمت بیشتر می خرد بفروشد؛اما علی علیه السلام فرمود:فروختن دختر پادشاهان جایز نیست!هرچند کافر باشند؛زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:«بزرگان هر قوم را احترام کنید»و سپس به عمر پیشنهاد کرد که کسی از مسلمانان با او ازداوج کند و اختیار انتخاب همسر به خود شهربانو واگذار شود.عمر این پیشنهاد را پذیرفت و شهربانو در میان جمعیت انبوهی که در مسجد جمع شده بودند،دست بر شانه حسین علیه السلام گذاشت و گفت اگر اختیار با من است،من این شخص را برگزیدم».آن گاه در همان مجلس او را به عقد ازداوج حسین بن علی علیه السلام درآوردند.شهربانو پس از 17 سال زندگی با حسین بن علی فرزندی از ایشان به دنیا آوردند؛امّا هنوز چند روزی از ولادت فرزندش نگذشته بود که شهربانو از دنیا رفت.این فرزند همان امام سجاد علیه السلام است که چهارمین جانشین پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می باشد.

ص:46

آسمان بنگرد،به این عبور کننده نگاه کند.من بعد از ماجرای صفین تاکنون با او هم سخن نشده ام.ابوسعید خدری(یکی از اصحاب پیامبر)که در آن جا حاضر بود،عبدالله پسر عمرو عاص را نزد امام حسین علیه السلام آورد.امام حسین علیه السلام به عبدالله فرمود:«به عقیده تو،با این که من محبوب ترین اهل زمین در نزد اهل آسمان هستم،چگونه حاضر شدی در جنگ صفین با من و پدرم بجنگی؟!سوگند به خدا که پدرم از من بهتر است.»

عبدالله به عذرخواهی پرداخت و گفت:پیامبر صلی الله علیه و آله به من فرمود:از پدرت اطاعت کن و من هم از پدرم اطاعت کردم.امام حسین علیه السلام فرمود:آیا سخن خدا را در قرآن نشنیده ای که می فرماید:«و هرگاه پدر و مادر تلاش کنند تا تو کسی را شریک من قرار دهی و می دانی که کار باطلی است،از آنها اطاعت نکن» (1)و نیز پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:«همانا اطاعت کردن در کارهای نیک است».و نیز فرمود:«اطاعت از مخلوق در نافرمانی خالق،روا نیست».

مروان در نامه ای برای معاویه نوشت که بزرگان عراق و حجاز به خانه حسین بن علی رفت و آمد می کنند و از جانب حسین احساس خطر جدّی می شود.

معاویه پس از دریافت این گزارش،به امام حسین علیه السلام چنین نوشت:گزارش هایی به من رسیده که اگر درست باشد گمان می کنم آنها را ترک کرده ای.قسم به خدا کسی که با خدا عهدی می کند،سزاوار است به آن وفا کند.اگر رهبری مرا انکار کنی،من تو را انکار می کنم.اگر با من ستیز کنی،من با تو می ستیزم.از اختلاف و فتنه گری بپرهیز.

امام حسین علیه السلام پس از دریافت این نامه چنین پاسخ نوشت:

«نامه ات به دستم رسید.در آن نوشته بودی که از قول من به تو سخنانی گفته اند.آنان که اینها را به تو گفته اند،مردمی چاپلوس و فتنه انگیزند.من قصد جنگ افروزی بر ضد تو را ندارم؛زیرا از پیمان شکنی بیمناکم(به خاطر صلح با امام حسن علیه السلام)و نیز از خدا می ترسم که از تو و دوستان ستمگر و بی دینت پوزش بطلبم.تو و دوستانت فرقه ستمکارید که دست دوستی به شیطان داده اید.آیا تو قاتل حجربن عدی و یاران نمازگزار و خداپرست او نیستی؟...تو آنان را به سوگندهای شدید و پیمان های محکم مطمئن ساختی و بعد به عهد خداوند پشت پا زدی.آیا تو کشنده عَمروبن حَمِق هم نشین پیامبر خدا نیستی؟مردی که در اثر عبادت خدا،جسمش لاغر و رنگش زرد شده بود.تو چنین مردی را کشتی؛درحالی که به او امانی داده بودی که اگر آن امان را به پرنده وحشی می دادی از فراز کوه ها به زیر می آمد.ای معاویه!آیا تو زیاد بن سمیه(او را به مادرش نسبت داده اند؛زیرا که در پدرش اختلاف بود)را که فرزند زنا بود و از بستر عُبید ثَقیف به دنیا آمده بود،فرزند پدرت نخواندی؟!درحالی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:فرزند از آن صاحب بستر است و جزای زناکار سنگ باران می باشد.باز به این هم اکتفا نکردی و او را حاکم بصره و کوفه گردانیدی تا خونشان را بریزد و دست و پا از پیکرشان جدا کند و چشمانشان را از حدقه درآورد و آنان را بر شاخه های خرما صلیب کند.گویا تو از این امت نیستی و این امت از تو نیست.آیا تو همنشین حضرمیین نیستی که پسر سمیه(حاکم کوفه و بصره)به تو نامه نوشت که حضرمیین پیرو علی بن ابی طالبند و تو در پاسخش نوشتی:همه کسانی که پیرو علی علیه السلام هستند را

ص:50

بکش؛پس او هم آنان را کشت و بدنشان را به دستور تو قطعه قطعه کرد؟!ای معاویه!دین علی،همان دین پسرعمویش پیغمبر گرامی اسلام است که تو اکنون در جایگاه او نشسته ای و بر جان و مال مسلمین حکومت می کنی....در نامه ات نوشته بودی که اگر انکارم کنی،انکارت می کنم و اگر حیله کنم حیله می کنی.اینک به تو می گویم،هر چه می خواهی بر ضدّ من حیله گری کن،من از حیله جنبده ناچیزی چون تو وحشت ندارم و به خدا امید دارم و می دانم که حیله گری های تو کوچک ترین آسیبی به من نمی زند و زیان خودت برای خودت از هر زیانی بیشتر است؛زیرا که بر اسب نادانی سوار شده ای و بر شکستن پیمان حرص می ورزی(پیروان علی را برخلاف قرارداد صلح،از دم تیغ می گذرانی و حقوق آنان را از بیت المال قطع می کنی).به جان خودم سوگند،تو به عهدت وفا نکردی و عهد خویش را با ریختن خون این گروه ها شکستی...ای معاویه!تو آنان را نکشتی،مگر برای این که فضایل ما را گفتند و حق خاندان نبوّت را بزرگ می شمردند...تو به گفته های نابخردانه عمروعاص گوش می دهی و پرهیزکاری و پاکدامنی را ناچیز می انگاری».

وقتی این پاسخ به دست معاویه رسید،پسرش یزید به او گفت:جوابش را با شدت بده.معاویه گفت:«سوگند به خدا که من در حسین عیبی نمی بینم؛لذا چیزی نمی نویسم و لجاجت نمی کنم».

ص:51

پدرش حَکَم از زنی به نام رزقاء به دنیا آمده بود که به روسپی گری معروف بود.حَکَم از کسانی بود که پیامبر را مسخره می کرد.او روزی در پشت سر پیامبر راه می رفت و شانه هایش را بالا می انداخت و دستانش را خم می کرد و به این ترتیب پیامبر را مسخره می کرد.پیامبر متوجّه او شد با دستش به او اشاره کرد و فرمود:هم چنان باش و حَکَم تا آخر عمر کتفش و دو دستش هم چنان تکان می خورد و حالت رعشه داشت.سپس پیامبر او را به همراه فرزندش مروان از مدینه تبعید کرد.حَکَم و پسرش در زمان ابوبکر و عمر هم چنان در تبعید بودند و حَکَم به نام«رانده شده رسول خدا صلی الله علیه و آله»در بین مردم مشهور بود تا آن که عثمان،خلیفه سوّم او را که عمویش بود،به مدینه بازگرداند و پسر عمویش مروان را منشی خویش قرار داد و امور خانواده خود را به او سپرد.

مروان در جنگ جمل با سپاه پیمان شکنان بود و اسیر سپاه علی علیه السلام شد؛امّا با وساطت حسن و حسین آزاد شد و در جنگ صفین یکی از فرماندهان سپاه معاویه بود که بر علیه حکومت مرکزی اسلام می جنگیدند.معاویه پس از آن که بر اوضاع مسلّط شد،مروان را به حکومت مدینه گماشت و وصیت کرد که پس از مرگش مروان بر جنازه او نماز بخواند.یزید نیز به این وصیت عمل کرد.

روزی مروان از امام سجاد علیه السلام پرسید نامت چیست؟امام پاسخ داد:علی؛پرسید:نام برادرت چیست؟پاسخ داد:علی؛مروان از روی مسخره و اهانت گفت:«علی،علی؛پدرت از نام گذاری فرزندانش به نام علی چه منظوری داشته است؟!امام سجاد نزد پدرش امام حسین آمد و گستاخی مروان را به اطلاع او رساند.امام فرمود:«عذاب سخت الهی بر پسر رزقاء(زن بدکاره)باد.اگر صد فرزند داشتم،دوست می داشتم که نام همه را علی بگذارم».امام حسین علیه السلام در کلامی دیگر فرمود:«من در سراسر روی زمین،کسی را پلیدتر از مروان و پدرش که تبعید شده پیامبر بود،نمی شناسم.»

ص:55

5.یزید کسی است که به برکت چهره او از ابرها طلب باران می شود.

آن گاه مروان سکوت کرد و کناری نشست.امام حسین علیه السلام آغاز به سخن کرد و پس از حمد ثنای الهی فرمود:

1.امّا در مورد مهریه،ما از سنّت پیامبر در مورد مهریه دختران و بستگانش تجاوز نمی کنیم که 480 درهم است.

2.در مورد قرض های پدرش،زنان ما هر جا باشند،قرض های ما را ادا می کنند.

3.در مورد صلح بین دو طایفه،دشمنی ما با شما برای خدا و در راه خداست؛

بنابراین برای دنیا با شما صلح نمی کنیم.به جان خودم سوگند!خویشاوندی نسبی(به خاطر خدا)به هم زده شد،تا چه رسد به خویشاوندی سببی(یعنی ازدواج).

4.این که یزید همتایی ندارد،این را بدان که همتای او همان کسی است که قبل از ولی عهدیش همتای او بوده و این ریاست چیزی بر او نیفزوده و موجب تغییر همتا برای او نشده.

5.و امّا این که گفتی به برکت چهره یزید از ابرها طلب باران می شود،این اختصاص به پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله دارد.سپس فرمود:اکنون همه شما گواه باشید که دختر عبدالله بن جعفر را به ازدواج پسر عمویش قاسم بن محمد بن جعفر در آوردم و او را همسر قاسم قرار دادم و مهریه اش را 480 درهم نمودم و زمین مزروعی را که در مدینه دارم و عایدات غلات آن سالی 8000 دینار است به او بخشیدم و همین زمین،زندگی آنها را تأمین می کند و به خواست خداوند نیازی به دیگران پیدا نمی کنند.مروان درحالی که رنگش تغییر کرده بود،با همراهانش برخاسته و رفتند.

در زمان حکومت آن حضرت که بیش از چهار سال 9 ماه طول نکشید،سه جنگ داخلی علیه حکومت آن حضرت به راه انداختند که طولانی ترین آنها جنگ صفین بود.این جنگ منجر به واقعه تلخ حَکَمیت و پیدایش گروه خوارج گردید.از آن جا که دو حَکَم از دو سپاه در این جنگ بر اساس کتاب خدا و سنت پیامبر حُکم نکردند،علی علیه السلام نتیجه حکمیت آنان را نپذیرفت و لشکری را برای ادامه جنگ با معاویه آماده کرد؛اما در رمضان سال 40هجری به شهادت رسید و این کار را پس از ایشان،امام حسن مجتبی علیه السلام پیگیری کرد؛اما بی وفایی بیشتر سپاه امام باعث شد که مجبور شود با رعایت شروطی از سوی معاویه،دست از جنگ بردارد و صلح نماید.از جمله شروط صلح نامه،یکی ترک سبّ و لعن علی علیه السلام در منابر و آزاد گذاشتن یاران و پیروان علی علیه السلام و دیگر،تعیین نکردن جانشینی برای خودش بود تا پس از مرگ معاویه حکومت در اختیار امام حسن علیه السلام قرار گیرد؛امّا برخلاف همه مواد صلح نامه عمل کرد و به این ترتیب بیشترین زمینه را برای قیام حضرت امام حسین علیه السلام ایجاد کرد.معاویه در هنگام سفر به کوفه برای بیعت گرفتن از مردم کوفه(پایتخت حکومت اسلامی)قرارداد صلح با امام حسن علیه السلام را در نخیله(لشکرگاه کوفه)پاره کرد و اعلان نمود که همه مواد آن قرارداد زیر پای من است.او به سبّ و لعن علی علیه السلام بر سر همه منابر شام سفارش کرد؛به گونه ای که وقتی علی علیه السلام در محراب مسجد کوفه به شهادت رسید،بسیاری از مردم شام از این که علی علیه السلام نماز می خواند تعجّب کردند و حضور علی علیه السلام در مسجد بر ایشان بسیار عجیب بود؛درحالی که علی علیه السلام زاد مسجد بود.معاویه،یاران علی علیه السلام را آزاد نگذاشت؛حتی کسانی مانند حجربن عدی و عمربن حمق را به شهادت رساند و حقوق بسیاری از آنان را از بیت المال قطع کرد و در جانشینی پس از خودش،پیش از مرگش از مردم برای فرزند بزرگش یزید بیعت گرفت و برای اوّلین بار بدعت ولیعهدی را وارد حکومت اسلامی کرد.او برای این کار به حجاز مسافرت کرد و مخالفان را سخت تهدید نمود و از مردم برای او بیعت گرفت و این امر یکی از زمینه های مهمّ قیام حضرت امام حسین علیه السلام گردید.معاویه وقتی در بستر مرگ قرار گرفت،پسرش یزید را خصوصی به حضور طلبید و به او گفت:پسرم!من همه

ص:59

شخصیت ها را رام کردم و از آنها برای خلافت تو امضا گرفتم.برای آن مسافرت ها کردم و سلطنت را در اختیار تو قرار دادم،اما می ترسم که این سه نفر با تو مخالفت کنند:1.عبدالله بن عمر؛2.عبدالله بن زبیر؛3.حسین بن علی علیه السلام.

امّا عبدالله بن عمر،او با توست.او را نگه دار و کنار نگذار.اما عبدالله بن زبیر را اگر به او دست یافتی،بدنش را قطعه قطعه کن؛زیرا او مثل شیر می خواهد تو را بدرد و اگر فرصتی به دستش نیاید،هم چون روباه که با سگ رفتار می کند با تو رفتار خواهد کرد.و امّا حسین علیه السلام مقامش را نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله می دانی.او گوشت و خون پیامبر است و می دانی که مردم عراق ناگزیر به سوی او می گروند،ولی او را تنها می گذارند.اگر به او دست یافتی حق و مقامش را بشناس و او را بازخواست مکن و چون رشته خویشاوندی نیز با او داریم،حتماً از رفتار بد با او بپرهیز.سرانجام معاویه در سال 60 هجری پس از بیست سال استانداری شام و پس از آن بیست سال حکومت بر جهان اسلام در سنّ 75 سالگی در حالی که از گروهی از مردم برای حکومت فرزندش یزید بیعت گرفته بود،مُرد و زمام حکومت کشور اسلامی به دست یزید افتاد.

ص:60

خدمتکاران خود را خواست و به آنها دستور داد که مسلحانه او را همراهی کنند و بیرون از فرمانداری بایستند تا اگر امام احساس خطری کرد و آنان صدای امام را از داخل فرمانداری شنیدند،فوراً به داخل بیایند و او را یاری دهند.امام به فرمانداری آمد و با ولید ملاقات کرد و مروان حکم فرماندار سابق مدینه را نیز در کنار او دید.ولید خبر مرگ معاویه را به او داد و آن حضرت فرمود:«انالله و انا الیه راجعون؛یعنی همه ما از خداییم و به سوی او بازمی گردیم.»ولید نامه یزید را برای امام حسین علیه السلام خواند و گفت:مطابق این نامه به من فرمان داده شده تا از تو برای یزید بیعت بگیرم.امام علیه السلام فرمود:«ای امیر!ما از خاندان پیامبر و محل رفت و آمد فرشتگانیم،و یزید مردی گنه کار،می گسار،آدم کش و بی حیاست و کسی مانند من،با کسی مانند او بیعت نخواهد کرد؛ولی منتظر باش تا صبح شود و شما و من دراین باره بیندیشیم که کدام یک به خلافت سزاوارتریم».به این ترتیب امام علیه السلام با ولید توافق کردند که تا فردا صبح بیندیشند و اگر قرار شد که امام بیعت کند،در حضور مردم این کار صورت گیرد.در پایان این مذاکره،مروان به ولید گفت:اگر حسین اکنون بیعت نکند و از تو جدا شود،دیگر هرگز به او دست نخواهی یافت،مگر آن که کشتار زیادی بین شما و او رخ دهد.او را نگه دار تا بیعت کند یا او را گردن بزن در این هنگام امام بر سر مروان فریاد زد:ای پسر زن بدکاره!آیا تو مرا می کشی یا او؟!

در همین لحظه یاران امام بنابر قرار به داخل فرمانداری آمدند و امام به سلامت با نزدیکان خود به خانه اش بازگشت.صبح روز بعد مروان با امام علیه السلام ملاقات کرد و گفت:اگر تو با امیرالمؤمنین یزید بیعت کنی،به نفع دنیا و آخرت توست.امام علیه السلام آخرین نظرش را چنین بیان کرد:«اگر اسلام به رهبری مانند یزید مبتلا شود،باید با اسلام خداحافظی کرد.من از جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود:جانشینی من بر خاندان ابوسفیان حرام است».

ملاقات امام حسین علیه السلام با ولید در شب 27 رجب سال 60 هجری اتفاق افتاد و امام علیه السلام در فردای آن روز آماده حرکت از مدینه به سوی مکه شد.از این رو برادرش محمد حنفیه را به حضور طلبید و در ضمن وصیت نامه ای،هدفش را از بیعت نکردن و ترک وطن چنین بیان کرد:«من از روی گردن کشی و فساد و بیدادگری قیام نکرده ام،

ص:63

بلکه برای اصلاح امور امت جدّم قیام کرده ام و می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به سیره جدّم و پدرم علی بن ابی طالب علیه السلام عمل نمایم».پس از وصیت،امام علیه السلام در شب 28 رجب،بعد از وداع با قبر جدّش رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه خانواده و نزدیکانش،مدینه را به مقصد مکّه ترک کرد و در شب جمعه سوّم شعبان به مکّه رسیدند.

عقیل با زحمت بسیار خود را به روستایی رساند و از آن جا به طرف کوفه حرکت کرد.وی در 5 شوال سال 60 هجری وارد کوفه شد و در خان مختار بن ابوعبید ثقفی ساکن گردید.مردم کوفه از شنیدن خبر ورود نماینده امام به کوفه خوشحال شدند و گروه گروه نزد او می آمدند و ایشان نامه امام حسین علیه السلام را برای هر گروه از ایشان می خواند و آنان از شنیدن آن نامه گریه می کردند و با مسلم بیعت می نمودند.این بیعت کردن روزها و هفته ها ادامه داشت تا آن که بیش از هجده هزار نفر از مردم کوفه با مسلم بن عقیل بیعت کردند.مسلم سی و هفت روز بعد از ورودش به کوفه،یعنی در 12 ذی قعده،برای امام علیه السلام نامه ای نوشت و خبر بیعت کنندگان را به آن حضرت داد و نوشت که اگر به سوی کوفه بیایید،خوب است.خبر بیعت شیعیان کوفه با مسلم در کوفه منتشر شد.نعمان بن بشیر که از طرف یزید استاندار کوفه بود،هر چه مردم را تهدید و تطمیع کرد تا از مسلم متفرق شوند فایده ای نبخشید.وقتی خبر این بیعت به یزید رسید،تصمیم گرفت استاندار مقتدری بر کوفه بگمارد؛از این رو پس از مشورت،تصمیم گرفت عبیدالله بن زیاد را که حاکم بصره بود،با حفظ سمت به استانداری کوفه نیز بگمارد.او در نامه ای به عبیدالله بن زیاد چنین نوشت:ای پسر زیاد!مردم کوفه زیاد به من نامه نوشته اند که پسر عقیل وارد کوفه شده و برای حسین لشکر جمع می کند.چون نامه من به تو رسید،بی درنگ به سوی کوفه برو و به هر حیله که مقدور باشد،مسلم را به دست آورده،یا او را به قتل برسان یا از کوفه بیرونش کن».

ابن زیاد بلافاصله برادر خود عثمان را به جای خویش گذاشت و عازم کوفه شد و شبانه وارد استانداری کوفه گردید.چون این خبر به مسلم رسید،محلّ اقامت خویش را از خانه مختار به خانه هانی تغییر داد و شیعیان،پنهانی به خدمت او می رفتند و با او بیعت می کردند تا آن که تعداد بیعت کنندگان به بیست وپنج هزار نفر رسید.سرانجام عبیدالله بن زیاد با گماردن جاسوسانی،محلّ اقامت مسلم را یافت و صاحب خانه او هانی را بازداشت کرد.

وقتی خبر بازداشت هانی به مسلم رسید،دستور داد آنان که با او بیعت کرده اند برای جنگ با ابن زیاد آماده شوند.روز سه شنبه هشتم ذی حجّه سال 60 هجری بود که

ص:67

حدود چهارهزار نفر بر در خانه هانی جمع شدند و مسلم بن عقیل همه آنها را آرایش نظامی داد و برای هر قبیله پرچمی ترتیب داد و عازم استانداری کوفه شد.

در اثر حیله هایی که ابن زیاد به کار برد،کم کم مردم از دور مسلم پراکنده شدند؛به گونه ای که وقتی به استانداری رسیدند،جمعیت آنها حدود سیصد نفر بود و کار به جایی رسید که زنان می آمدند و دست برادران و فرزندان و همسران خود را می گرفتند و می رفتند.هنگام غروب فرا رسید و مسلم برای نماز جماعت به مسجد رفت؛امّا بیش از سی نفر با او باقی نمانده بودند.بعد از نماز،مسلم بن عقیل در حالی از مسجد بیرون آمد که هیچ کس با او نبود.میزبان مسلم یعنی هانی در بازداشت بود و نماینده امام در کوفه آن قدر تنها شده بود که محلّی را برای استراحت نداشت.ناچار درحالی که در کوچه های کوفه سرگردان بود،شب را در خانه پیرزنی به نام طوعه به سر آورد و فردای آن روز،وقتی مأمورین ابن زیاد برای دستگیری او آمدند،دفاع جانانه ای نمود و ده ها نفر از مأمورین ابن زیاد را به هلاکت رساند،تا آن که با حیله،او را دستگیر کردند و درحالی که بدنش مجروح و سر و صورتش خون آلود و دندان پیشین او شکسته بود،او را به استانداری کوفه آوردند و چون مسلم خود را در آستانه شهادت دید،از میان جمعیتی که داخل استانداری بودند،کسی را جست وجو می کرد تا به او وصیت کند.مسلم کسی را به خود نزدیک تر از عمرو سعد ندید.از او خواست تا وصایای او را قبول کند.عمرو سعد روی از او گردانید؛امّا مورد اعتراض ابن زیاد واقع شد.سرانجام به وصایای او گوش داد.مسلم چنین وصیت نمود:اول آن که من در این شهر هفتصد درهم قرض دارم؛شمشیر و زره مرا بفروش و قرض های مرا ادا کن؛دوّم آن که چون مرا کشتند،بدن مرا از ابن زیاد بگیر و آن را دفن کن؛سوّم آن که به حضرت حسین علیه السلام نامه ای بنویس که به این جا نیاید،چون من نوشته ام که مردم کوفه با آن حضرتند و گمان می کنم که او به سوی کوفه بیاید.

سپس مسلم را به دستور عبیدالله درحالی که زبانش به ذکر خدا گویا بود در روز چهارشنبه نهم ذی حجّه به بالای بام استانداری بردند و گردن زدند و جنازه او را از

ص:68

بالای بام به میان کوچه انداختند.بعد از شهادت مسلم،عبیدالله دستور داد تا هانی بن عروه صاحب خانه مسلم را از زندان بیرون آورند و او را در محلّه گوسفند فروش ها گردن بزنند.هانی وقتی که از استانداری به آن محلّه برده می شد،هرچه بزرگان و افراد قبیله اش را صدا زد،کسی به فریادش نرسید و سرانجام او را هم به شهادت رساندند.عبیدالله بن زیاد،سر هر دو نفر را به شام نزد یزید فرستاد و در ضمن نامه ای،ماجرا را برای او توضیح داد.یزید چون نامه و سرها را دید شاد شد و دستور داد آن دو سر را دم دروازه دمشق آویختند و در ضمنِ نامه ای،از عبیدالله تقدیر کرد و نوشت که شنیده ام حسین متوجّه عراق گردیده است؛باید راه ها را محافظت کنی و در دست یابی به او تلاش و کوشش نمایی و آن چه هر روز اتّفاق می افتد را برای من گزارش کنی.

ص:69

محمد حنفیه،برادر امام وقتی از تصمیم امام آگاه شد،شبانه نزد برادرش آمد و به او چنین گفت:مردم کوفه کسانی هستند که با پدر و برادر تو مکر و حیله نمودند،من می ترسم که با شما نیز چنین کنند.اگر موافق باشی در مکّه بمان؛زیرا این جا حرم خداست و در نزد مردم عزیزی و کسی مزاحم تو نمی شود.

امام علیه السلام فرمود:«می ترسم که یزید مرا در مکه شهید کند و حرمت این خانه(خانه خدا که جان همه کس در آن جا باید در امان باشد)از بین برود.»محمد گفت:حال که چنین است یا به سوی یمن برو یا به سوی اطراف مکّه.امام فرمود:«دراین باره خواهم اندیشید».امام در سحرگاه روز هشتم ذی حجّه سال 60 هجری به همراه نزدیکان خود از مکّه خارج شد و چون خبر حرکت امام به برادرش حنفیه رسید،خود را به برادر رساند و افسار شتر او را گرفت و از او پرسید:چرا با این شتاب از مکّه بیرون می روی؟مگر قرار نبود که به پیشنهاد من بیندیشید؟!امام فرمود:«وقتی تو از نزدم رفتی،رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد من آمد و فرمود:بیرون رو؛همانا که خدا خواسته است تو را کشته ببیند».محمد حنفیه گفت:حال که به قصد شهادت می روی،چرا زن ها را با خود می بری؟!امام پاسخ فرمود:«خدا خواسته است آنها را اسیر ببیند».محمد با دیده گریان برادر را وداع کرد و بازگشت.

عبدالله بن عبّاس نیز چون امام را مصمّم دید گفت:اهل کوفه کسانی هستند که پدرت را شهید کردند و برادرت را زخم زبان زدند و گمان کنم که با تو حیله کنند و دست از یاری تو بردارند و تو را تنها گذارند.

امام فرمود:«این نامه های ایشان است و این هم نامه مسلم بن عقیل است که اهل کوفه در بیعت من اجتماع کرده اند».ابن عبّاس گفت:حال که تصمیم به رفتن داری،زنان و فرزندان خویش را بگذار.مبادا شما را در مقابل دیدگان خاندانت شهید کنند و آنها تو را در آن حالت ببینند.امام علیه السلام با توجّه به خواب های پیاپی که دیده بود و فرمان هایی که دریافت کرده بود نتوانست نظرات خیرخواهانه هیچ کس از جمله ابن عباس را بپذیرد.ابن عباس درحالی که چشمانش را به زیر افکنده بود،گریست و با آن حضرت وداع کرد و بازگشت و امام به راه خود ادامه داد.

ص:72

یعنی قادسیه رسید،سربازان حصین بن تمیم که ورود و خروج شهر را زیرنظر داشتند،او را گرفتند.قیس نیز نامه را پاره و نابود کرد.حصین او را به نزد ابن زیاد برد و ابن زیاد از قیس خواست یا نام کسانی را که برای شان نامه می برده،بگوید یا آن که بالای منبر رود و حسین و پدر و برادرش را لعنت کند.

قیس گفت:نام آن گروه را نخواهم گفت؛امّا درخواست دیگر را انجام می دهم.مردم را در مسجد جمع کردند و قیس بالای منبر رفت و پس از حمد و ثنای خداوند و درود بر محمد مصطفی،بر امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین علیهم السّلام درود بسیار فرستاد و سپس ابن زیاد و پدرش و ستمگران از بنی امیه را لعنت کرد و گفت:ای اهل کوفه!من پیک حسین بن علی علیه السلام به سوی شما هستم.هر که می خواهد او را یاری کند به سوی او بشتابد.چون این خبر به ابن زیاد رسید،دستور داد تا او را از بالای بام استانداری کوفه پایین انداختند و به شهادت رساندند.

ص:74

«زُباله»رسید،یاران خویش را جمع کرد و کاغذی را بیرون آورد و برای آنان چنین خواند:«بسم الله الرحمن الرحیم،خبر شهادت مسلم بن عقیل و هانی بن عروه و عبدالله بن یقطَرْ رسیده و به تحقیق،شیعیان ما دست از یاری ما برداشته اند.پس هر که خواهد از ما جدا شود،مانعی نیست».گروهی از همراهان پس از شنیدن این کلام،از آن حضرت جدا شدند و رفتند.

حسین بن علی علیه السلام نماز ظهر را به جا آوردند و بعد از نماز هر لشکر به جای خود بازگشت هوا بسیار گرم بود و سپاه حرّ همگی در سایه شکم اسبانشان نشسته بودند.هنگام عصر فرا رسید و دو لشکر نماز عصر را هم به امامت امام حسین علیه السلام خواند و پس از نماز مجدداً بر ایشان سخنی گفت.حرّ در جواب گفت:به خدا سوگند من از این نامه ها و فرستادگان آنها که می فرمایی بی خبرم.امام دستور داد خورجین نامه ها را آوردند و خالی کردند.حُرّ گفت:من از آنانی که برای تو نامه نوشته اند نیستم و مأمورم از تو جدا نشوم تا تو را به کوفه،نزد عبیدالله بن زیاد ببرم.امام علیه السلام خشمگین شد و فرمود:«مرگ برای تو از این اندیشه نزدیک تر است».سپس به یارانش دستور داد سوار شوند و زن ها را سوار کنند و بازگردند.امام و یارانشان سوار شدند و خواستند که بازگردند،اما حرّ و لشکرش راه بازگشت را بر آنان بستند.امام به حرّ فرمود:مادرت به عزایت بنشیند،از ما چه می خواهی؟!حرّ گفت:اگر غیر از تو نام مادر مرا می برد،به همین صورت پاسخ او را می دادم؛امّا در حق مادر تو به غیر از تکریم و تعظیم سخنی بر زبان نمی آورم.بین آنان سخن به درازا کشید و سرانجام تصمیم بر این شد که امام در جهت کوفه،راهی انتخاب کند که نه برگشته باشد و نه به کوفه برود تا حرّ به عبیدالله نامه ای بنویسد و کسب تکلیف کند.

درحالی که دو سپاه راه می پیمودند،چهار نفر از یاران امام از کوفه به جمع آنان پیوستند.امام،احوال مردم کوفه را از آنان جویا شد؛پاسخ دادند:اشراف کوفه رشوه های بزرگ گرفتند و باقی مردم دل در هوای تو دارند و شمشیر بر جفای تو.حضرت از حال فرستاده اش قیس بن مُسّهر پرسیدند و آنان خبر شهادت او را دادند و امام گریست.

دو لشکر در حرکت بودند و حرّ در انتظار پاسخ نامه از سوی عبیدالله بود.امام برای این که با لشکر عبیدالله برخورد نکند و به کوفه وارد نشود،یاران خویش را به سمت چپ میل می داد تا مسیرشان به کوفه نرسد.پیوسته چنین راه می پیمودند تا در روز پنجشنبه دوم محرّم سال 61 هجری به سرزمین کربلا رسیدند.در همین لحظات سواری از سوی کوفه نمایان شد.او مأمور ابن زیاد بود و پاسخ نامه حرّ را آورده بود.

ص:78

قاصد یکسره به نزد حرّ رفت و توجّهی به امام علیه السلام نکرد.عبیدالله بن زیاد به حُرّ دستور داده بود تا امام را در سرزمینی که آبادانی در آن نباشد نگه دارد؛از این رو در همان جا راه را بر امام بست.امام تلاش کرد تا به یکی از روستاهای نزدیک برود،امّا حرّ نپذیرفت.زهیر یکی از یاران حضرت،به امام پیشنهاد کرد که دستور دهید تا با او در همین جا بجنگیم و این آسان تر از جنگیدن با لشکرهای زیاد است؛امّا امام فرمود:«دوست ندارم که شروع کننده جنگ باشم»؛بنابراین امام دستور فرود آمدن را صادر کرد.امام علیه السلام با تدبیر و آرایش خاصّی محل استقرار هر یک از چادرها را با توجّه به حوادث احتمالی تنظیم کردند.

ص:79

یزید شوی».امام پس از آن که نامه را خواند،فرمود:«هرگز مردمی که رضای مخلوق را با نارضایتی خالق به دست آورند،رستگار نخواهند شد».پیک ابن زیاد پاسخ نامه را خواست؛امام فرمود:«جوابی ندارد؛او سزاوار لعنت و عذاب است.»قاصد به کوفه بازگشت و ماجرا را برای ابن زیاد تعریف کرد.ابن زیاد خشمگین شد و کسی را در مجلسش جست وجو می کرد تا فرماندهی مبارزه با حسین را به او بسپارد.از جمله حاضران در جلسه عمر سعد پسر سعد وقاص بود.سعد وقاص از سرداران فاتح اسلام به شمار می رفت و امپراتوری ایران به دست او فتح شده بود.پسر او عمر سعد هم که جوان بود،به عنوان استاندار ایران فعلی انتخاب شده بود.عمر سعد به حکومت ری و سرزمین آباد ایران بسیار علاقه داشت و لحظه شماری می کرد که هرچه زودتر عازم این مأموریت شود.عبیدالله بن زیاد که از عشق و علاقه عمر سعد به حکومت ری مطّلع بود،به او گفت:من تو را مأموریت می دهم که بی درنگ با سواران مخصوص خود و با هر مقدار نیرویی که لازم داری،به سوی حسین بروی و زنده یا کشته او را برایم بیاوری.من باید زنده یا مرده او را نزد خلیفه بفرستم.این را هم بدان اگر از این امرِ خلیفه سرپیچی کنی،نه حاکم ری خواهی بود و نه کار دیگری خواهی داشت.عمر سعد برای بررسی این موضوع یک شب مهلت گرفت و آن شب را تا صبح نخوابید و خود را بین دنیا و آخرت مردّد دید.نه می توانست از حکومت ری دست بردارد و نه می خواست کشنده حسین،نوه پیامبر باشد.سرانجام خواسته های دنیایی او بر ایمانش غلبه کرد و تصمیم گرفت که به کربلا بیاید و کار حسین را تمام کند و سپس به ری برود.او با چهارهزار سوار از کوفه به طرف کربلا حرکت کرد و عبیدالله هم از پی او سربازان سواره و پیاده بسیاری به کربلا اعزام کرد.روز ششم محرم هنوز آفتاب غروب نکرده بود که عمر سعد به کربلا رسید و در کنار سپاه حرّ بن یزید ریاحی لشکر خود را مستقر کرد.در روز هفتم محرّم،یک طرف صحرای کربلا،تا چشم کار می کرد،خیمه و خرگاه و اسب نیزه بود و طرف دیگر چادرهایی چند و خیمه هایی انگشت شمار که در میان آنها یک چادر بزرگ،با قبه سبز به چشم می خورد.

تعداد لشکر عمر سعد از مرز 25 هزار گذشته بود و کاروان کوچک حسین علیه السلام از یکصد و شصت نفر تجاوز نمی کرد که بیش از هشتاد نفر آنان زنان و کودکان بودند.عمر سعد در تلاش بود تا می شود،کار به جنگ و درگیری نکشد؛لذا با امام در

ص:82

گوشه ای از میدان ملاقات کرد از او درخواست کرد که با یزید بیعت کند و امام مخالفت می کرد.مأمورین مخفی عبیدالله،این ملاقات را به عبیدالله بن زیاد گزارش کردند و گفتند:ابن سعد با حسین مشغول سازش است.اگر غفلت کنی،شمشیرهای عظیمی که در فرماندهی خود دارد بر علیه تو کشیده می شود و دیگر نمی توانی چاره کنی.عبیدالله از این کلام بسیار نگران شد و فوراً نامه ای نوشت و به عمر سعد دستور داد که به حسین بگو بی درنگ تسلیم شود.اگر اطاعت کرد چه بهتر،وگرنه آب را بر او و خاندان او ببند تا مجبور به اطاعت شود.

عمر سعد به این دستور عمل کرد و در روز هشتم محرم چهارهزار نفر را در سرتاسر رود فرات و نهر علقمه مستقر کرد تا حسین و یاران او حتی یک قطره آب از نهر علقمه برندارند.عمر سعد نامه دیگری به عبیدالله نوشت و به او پیشنهاد کرد که حسین یا به مدینه بازگردد یا به نقطه دیگری برود.

عبیدالله به او چنین پاسخ داد:«من تو را نفرستادم که با حسین مدارا کنی.اگر اطاعت کردند،آنان را به سلامت نزد من آور؛وگرنه با لشکر خود،ایشان را محاصره کن و با ایشان بجنگ و چون حسین کشته شد،سینه و پشت او را پایمال سمّ ستوران کن؛زیرا او ستمکار است.اگر به تمام آن چه گفتم عمل کردی،پاداشت می دهم؛وگرنه از بخشش ما محروم و از فرماندهی لشکر معزولی و شمر بر آنها امیر است».

نامه را به شمر داد و او روانه کربلا شد.شمر در روز پنجشنبه نهم محرم الحرام به کربلا رسید و چون عمرسعد نامه را خواند،شمر را مذمت و بدگویی کرد و سپس به او گفت:خودم این کارها را انجام می دهم و شمر را فرمانده سپاه پیاده نمود.

روز نهم محرم،دو روز از تشنگی اهل بیت پیامبر و یارانشان می گذشت؛زیرا گماردن سربازان در کنار رود فرات در حالی انجام شد که امام و همراهانش چنین کار زشتی را باور نداشتند و آب زیادی را در خیمه ذخیره نکرده بودند؛بنابراین پس از بسته شدن شریعه،آب موجود در خیمه ها را برای کودکان و زنان نگه داشتند و مردان در هوای گرم کربلا و در زیر آن آفتاب سوزان دو روز پیاپی آبی نیاشامیدند.

ص:83

خود گردانید.من اصحاب و یارانی باوفاتر از شما نمی شناسم و اهل بیتی را نیکوتر از اهل بیت خود نمی دانم.آگاه باشید که من گمان دیگری در حق این مردم داشتم و ایشان را در راه اطاعت خود می پنداشتم،اما کنون صورتی دیگر آشکار شد؛بنابراین بیعت خود را از شما برداشتم و شما را در اختیار خودتان گذاشتم.از تاریکی شب استفاده کنید و به هر کجا که می خواهید بروید».

یاران آن حضرت که به سخنان امام گوش می دادند،همه برآشفتند و هر کدام به امام پاسخی زیبا دادند که خلاصه آنها چنین بود:به خدا سوگند ما هرگز چنین کار ناشایستی را نمی کنیم؛بلکه جان و مال خود را در راه خدا فدا می کنیم.

امام در حق همه آنها دعا کرد و به خیمه خود رفت و اصحاب نیز به خیمه های خود رفتند و آن شب را تا به صبح مشغول عبادت شدند.

ابن زیاد حکومت ری و گرگان را به تو می دهد.به خدا سوگند که تو به مقصودت نمی رسی.گویا می بینم سر تو را در کوفه بر نی کرده اند و کودکان آن را سنگ می زنند».

عمر سعد از این سخنان خشمگین شد و روی از آن حضرت گردانید و به سپاه خود بانگ زد که حسین و سپاهش لقمه ای بیش نیستند.

حرّ بن یزید ریاحی وقتی تصمیم عمر سعد را برای جنگیدن دید ناگهان صدایی از امام حسین علیه السلام به گوشش رسید که می فرمود:«آیا فریادرسی نیست که برای خدا به فریاد ما برسد؟!آیا در میان شما کسی نیست که از خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله دفاع کند؟!»این ندا،حرّ را از خواب غفلت بیدار کرد و به عمر سعد گفت:ای عمر!آیا حقیقتاً تصمیم بر جنگ داری؟!چون پاسخ مثبت از عمر سعد شنید،کم کم از لشکر عمر سعد فاصله گرفت و خود را در حالی به لشکرگاه امام علیه السلام نزدیک می کرد که لرزه بر اندامش افتاده بود.حرّ سپر خود را واژگون کرد و دست بر سر گذاشت و به امام علیه السلام نزدیک شد و گفت:من کسی هستم که راه را بر تو بستم و به این سرزمین بلا رسانیدم و هرگز گمان نمی کردم که با تو چنین کنند.اکنون از آن چه کرده ام پشیمانم؛آیا برای من توبه ای هست؟امام فرمود:خداوند توبه تو را می پذیرد و تو را می بخشد.سپس حرّ با اجازه امام به سوی لشکر کوفه آمد و چنین گفت:ای مردم کوفه!مادرتان به عزایتان بنشیند.شما این مرد صالح را دعوت کردید که در راه او جهاد کنید و سپس از درِ حیله درآمدید و مهیای کشتن او شدید و او مانند اسیری در دست شما گرفتار آمد.او را و زنان و فرزندانش را از نوشیدن آب فرات که هر کسی می نوشد،ممنوع کردید و اکنون آل پیامبر از عطش از پای درآمده اند.خداوند سیراب نکند شما را در روزی که مردمان تشنه اند.عمر سعد با شنیدن این سخنان تیری در کمان گذاشت و به سوی لشکرگاه حسین پرتاب کرد و گفت:ای مردم!شاهد باشید من اولین کسی بودم که به لشکرگاه حسین تیر افکندم.سپس لشکرش نیز سپاه کوچک امام علیه السلام را تیرباران کردند.

ص:87

خویش خریدند و امام با گروه اندکی به نماز ایستادند.یاران باقی مانده به نوبت نماز خواندند.بعد از نماز طولی نکشید که همه یاران امام یک یک از ایشان اجازه گرفتند و به میدان نبرد رفتند و پس از جنگ های نمایان به شهادت رسیدند.دیگر کسی جز جوانان بنی هاشم،یعنی برادران و فرزندان خود امام و فرزندان عقیل بن ابی طالب و فرزندان جعفربن ابی طالب و خواهرزادگان و برادرزادگانش باقی نمانده بود که تعداد آنان به 17 نفر می رسید.

پیشاپیش همه،علی اکبر که فرزند بزرگ امام بود،از پدر اجازه میدان رفتن گرفت و بیش از یکصد نفر را کشت تا خود به شهادت رسید.پس از او برادرزادگان و خواهرزادگان و عموزادگان آن حضرت به میدان رفتند و همه به شهادت رسیدند.عباس بن علی بن ابی طالب،پرچمدار سپاه امام(که او را ابوالفضل و قمر بنی هاشم نیز می نامیدند)نزد امام آمد تا اجازه میدان رفتن را از برادرش بگیرد،امام علیه السلام به او فرمود:اکنون که تصمیم به سفر آخرت داری،برای کودکان کمی آب بیاور.کودکان با شنیدن این فرمان از امام،فریاد تشنگی سردادند و عمویشان عباس را بر انجام این کار تشویق نمودند.

بسیاری به سوی او رها کردند.عباس شمشیر کشید و از هر طرف به آنان حمله ور شد؛به طوری که ده ها نفر را به هلاکت رساند و راه شریعه فرات را باز کرد و به آب فرات رسید و دستان اسبش تا نیمه در آب فرو رفت.عباس کفی از آب برداشت تا بنوشد،اما تشنگی برادر و کودکانی که منتظرش بودند را به یاد آورد؛پس آب ننوشید و آب را روی آب ریخت و مشکش را پر از آب کرد و از شریعه فرات خارج شد.لشکر عمر سعد که دید اگر این آب پس از سه روز بی آبی به خیمه های امام برسد،جانی تازه می گیرند،تصمیم گرفتند تا ناجوانمردانه عباس را از پای درآورند.بنابراین کسی از لشکر عمر سعد،از کمین بیرون آمد و شمشیری به بازوی راست او زد و سپس بازوی چپ او را قطع کرد.طولی نکشید که تیر و شمشیر از هر طرف بر حضرت باریدن گرفت و از اسب سرنگون شد و به این ترتیب آخرین رزمنده امام و پرچمدار او به شهادت رسید و کودکان حرم در حسرت آب ماندند و در غم شهادت عمو گریستند.

ما چه تقصیری دارند؟!»شمر که فرمانده پیادگان دشمن بود،سربازانش را از حمله به زنان بازداشت و سپس دشمن،امام را محاصره کرد؛اما جرأت نزدیک شدن را نداشت.امام لحظاتی ایستاد تا رفع خستگی کند؛ولی ناگهان سنگی از سوی دشمن به پیشانیش اصابت کرد و سر او شکست و خون بر صورتش جاری شد.امام دامن پیراهن را بالا آورد تا خون از چهره خویش پاک کند،اما ناگهان تیری که پیکان آن زهرآلود بود بر سینه اش نشست.امام رو به آسمان کرد و فرمود:«به نام خدا و به یاری خدا و بر دین رسول خدا؛ای خدا!تو میدانی که این جماعت کسی را می کشند که می دانند در روی زمین پسر پیغمبری جز او نیست».در این حال،ضعف و سستی حضرت را گرفت و هر که به قصد کشتن او می آمد،یا می ترسید یا از خجالت برمی گشت تا سیه روی بدبختی به نام سنان بن انس نزد آن حضرت آمد و شمشیر بر گلوی آن حضرت گذاشت و در حالی سر آن حضرت را از تن جدا می کرد،که می گفت:والله من سر تو را جدا می کنم و می دانم که تو پسر پیغمبری و از همه مردم از جهت پدر و مادر بهتری!در این هنگام طوفانی سرخ و سیاه وزیدن گرفت و هوا چنان تیره و تار شد که کسی دیگری را نمی دید و مردم منتظر عذاب بودند تا این که پس از ساعتی هوا روشن شد.مردمی که سرگرم جنایتی هولناک بودند و از عظمت آن غافل بودند و شیطان بر آنان چیره شده بود،برای غارت خیمه های فرزندان پیامبر از یک دیگر سبقت گرفتند و درحالی که زنان و کودکان،در فراق مردان و عزیزان خویش می گریستند،آنان را از خیمه ها بیرون کرده و غارت نمودند و سپس خیمه های آنان را به آتش کشیدند.پس از شهادت امام،عمر سعد،یارانش را ندا داد:چه کسی داوطلب می شود تا بر بدن حسین،اسب بتازد؟!ده نفر داوطلب شدند و با اسبان قوی هیکل بر بدن پاک و مطهر پسر دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله اسب دواندند و استخوان های سینه و پشت او را در هم شکستند و بعدها افتخار کردند که ما کسانی هستیم که مانند سنگ آسیا استخوان های سینه حسین بن علی را نرم کردیم!

عمر سعد که غرور پیروزی ظاهری او را مست کرده بود،در همان بعد از ظهر روز دهم،سر امام را با شمر به سوی کوفه برای عبیدالله فرستاد و باقی سرهای شهدا را در روز بعد بر نیزه ها زدند و آنها را به همراه زنان و فرزندان پیامبر و علی بن الحسین که

ص:94

بیمار بود و حسن بن حسن که مجروح بود،با حالت اسارت به سوی کوفه حرکت دادند.عمر سعد پیش از ترک کربلا بر کشتگان لشکر خویش نماز خواند و آنها را به خاک سپرد،اما بدن های مطهر شهدا و پاره های تن پیامبر را در سرزمین گرم و سوزان کربلا به حال خود رها و به طرف کوفه حرکت کرد.پس از آن مردمی از قبیله بنی اسد آمدند و بر آن بدن های قطعه قطعه و به خون آغشته،نماز گزاردند و به همین صورتی که امروزه در کربلا مشاهده می شود به خاک سپردند.

گشودید...وای بر شما ای مردم کوفه!آیا می دانید چه دلی از رسول خدا صلی الله علیه و آله را خراشیدید و چه جگری از او را شکافتید؟!و کدام پرده نشینان عصمت را از پرده بیرون افکندید؟!آیا می دانید چه خونی را از پیامبر بر زمین ریختید؟!...از مهلتی که خداوند به شما داده خوشحال نباشید؛زیرا خدا در مجازات عجله نمی کند و از این که وقت مکافات سپری گردد،بیم ندارد و پروردگار شما در کمین گاه است».

پس از او،فاطمه،دختر امام حسین علیه السلام و امّ کلثوم،خواهر امام و امام علی بن الحسین علیهم السّلام هرکدام برای مردم کوفه سخن گفتند و آنان را به سبب بی وفایی با علی بن ابی طالب و کشتن او و نیرنگ مردم کوفه برای کشتن فرزندان او و اسیر کردن اهل بیت پیامبر سرزنش کردند.

ص:96

امام فرمود:«ای پسر زیاد!مرا از مرگ می ترسانی؟!کشته شدن عادت ماست و شهادت برای ما کرامت است.»عبیدالله از قتل امام منصرف شد و آنان را در خانه ای در کنار مسجد اعظم کوفه جای داد.

عبیدالله نامه ای به یزیدبن معاویه نوشت و او را از شهادت حسین و اسارت خاندانش با خبر نمود.یزید در پاسخ نامه اش دستور داد سر حسین و یارانش را به همراه زنان و کودکان به شام بفرستد.ابن زیاد،اهل بیت پیامبر را به همراه سرهای بریده عزیزانشان،مانند اسیران کفّار،به سوی شام فرستاد و مردم همه شهرهای در مسیر کاروان به تماشای آنان آمدند،تا آن که پس از حدود دو هفته به شام رسیدند.مردم به تماشای آنان آمده بودند.این جا شهری بود که معاویه چهل سال بر آن حُکم رانده،بیش از بیست سال است که امام علی بن ابی طالب را بر سر منابر در نمازهای جمعه هر هفته لعن کرده اند و کسانی که در این شهر با اهل بیت پیامبر آشنا باشند،بسیار اندکند و در شهر،چنین تبلیغ کرده اند که عدّه ای بر یزید خروج کرده اند و هم اکنون شکست خورده و وارد شهر می شوند.

وقتی کاروان وارد شهر شد،پیرمردی خود را به زنان و کودکان نزدیک کرد و گفت:سپاس خدایی که شما را کشت و شهرها را از مردان شما،راحتی بخشید!امام علی بن الحسین به او فرمود:ای پیرمرد!آیا قرآن خوانده ای؟!پاسخ داد آری.فرمود:آیا این آیه را خوانده ای:«ای پیامبر به مردم بگو من در برابر پیامبریم هیچ اجر و پاداشی از شما نمی خواهم جز دوستی خویشاوندانم» (1).

پیرمرد گفت:آری،خوانده ام.امام فرمود:ای پیرمرد!ما خویشان پیامبریم.سپس امام فرمود:آیا این آیه را خوانده ای«حق خویشاوندان را ادا کن» (2)پیرمرد گفت:آری،خوانده ام.امام فرمود:«نزدیکان و خویشان ماییم».آیا این آیه را خوانده ای:«همانا خداوند چنین خواسته که پلیدی را از شما خاندان بردارد و شما را پاکیزه گرداند» (3).

پیرمرد گفت:خوانده ام.امام فرمود:ما همان اهل بیتی هستیم که خداوند آیه تطهیر را

ص:99

مخصوص آنان نازل کرده است.پیرمرد رو به امام کرد و گفت:تو را به خدا سوگند،شما همان خاندان هستید؟!امام فرمود:به خدا سوگند که بدون شک،ما همان اهل بیتیم.پیرمرد گریست و توبه کرد،اما پس از آن که یزید از کار او مطلع شد،دستور داد تا آن پیرمرد را کشتند.

اهل کاروان را درحالی که به ریسمانی بسته بودند،به کاخ یزید بردند.امام علی بن الحسین علیه السلام فرمود:«ای یزید!تو را به خدا قسم می دهم اگر پیامبر ما را با این وضع می دید،چه می کرد و چه می گفت؟!»زنان دربار یزید صدا به گریه بلند کردند و یزید دستور داد ریسمان را از آنان باز کنند و سر حسین علیه السلام را در طشتی پیش روی یزید گذاشتند.یزید درحالی که شراب می نوشید با عصایش بر سر بریده امام علیه السلام می زد و اشعاری به این مضمون می خواند:«ای کاش بزرگان من که در جنگ بدر کشته شدند،بودند و می دیدند و از شادی فریاد می زدند که ای یزید!مرحبا به تو؛آن قدر از بزرگانشان را کشتیم که به تلافی جنگ بدر حسابمان تسویه شد.خاندان هاشم با سلطنت بازی کردند،وگرنه نه خبری از آسمان آمده و نه وحی نازل شده است».

سفیر دولت روم که در مجلس حاضر بود،از یزید پرسید:ای پادشاه عرب!این کیست؟یزید گفت:این سر حسین پسر علی بن ابی طالب است.مرد رومی پرسید:مادرش کیست؟گفت:فاطمه علیها السّلام،دختر رسول خدا.نصرانی گفت:«بدا به حال تو و دینداری تو!دین من بهتر از دین توست؛زیرا پدر من از نواده های داود پیامبر است و میان من و داود پیامبر،پدران بسیار قرار گرفته اند؛اما نصارا مرا احترام می کنند و از خاک قدم من برای تبرّک برمی دارند.شما پسر دختر پیامبرتان را می کشید،درحالی که بین او و پیامبرتان جز یک مادر فاصله نیست؟!»یزید دستور داد آن نصرانی را بکشند تا او را در کشور خود رسوا نکند!نصرانی چون یقین کرد که کشته می شود،به یزید گفت:من شب گذشته پیامبرتان را در خواب دیدم که به من فرمود:ای نصرانی!تو اهل بهشتی!من از سخن او در شگفت شدم؛اکنون گواهی می دهم که خدایی جز خدای یکتا نیست و محمد فرستاده خداست.آن گاه از جای خود جَست و سر امام را بوسید و سپس او را به شهادت رساندند.

حضرت زینب علیها السّلام در این مجلس خطبه ای آتشین ایراد کرد و به کار یزید اعتراض کرد و در پایان به او فرمود:«هر نیرنگی که داری به کارگیر و هر تلاشی که می توانی بکن و به خدا سوگند که یاد ما از دل ها نمی رود و وحی ما مردنی نیست.هرگز به جلال ما نخواهی رسید و هرگز این لکّه ننگ را از خود نتوانی شست.»

ص:100

جامه های سیاه پوشیدند و هرکس از قریش و بنی هاشم که در شام بود،در این مجلس عزاداری شرکت کرد و مدّت هفت روز مصیبت هایی که بر اهل بیت در کربلا وارد آمده بود،در این مجالس برای مردم بیان می کردند و می گریستند و پس از آن،کاروان عزادار را با احترام و ملایمت به سوی مدینه حرکت دادند.

من طلب دارد و اصرار می کند که آن را بپردازم.با او صحبت کن که مرا مهلت دهد».امام علیه السلام کاغذ را خواند و سپس به خانه رفت و کیسه ای محتوی هزار دینار آورد و به او داد و فرمود:پانصد دینار از این مقدار را به طلبکار خود بده و بقیه را در سایر نیازمندی هایت خرج کن و هیچ گاه حاجت خود را جز به یکی از سه کس مگو:یا دیندار یا جوانمرد یا انسان با شخصیت؛زیرا دیندار برای دینش تو را حفظ می کند؛جوانمرد به سبب جوانمردیش حیا می کند و انسان با شخصیت آبروی تو را حفظ می کند.

تواضع: روزی امام حسین علیه السلام از جایی عبور می کردند؛چند نفر فقیر را دیدند که عبایشان را پهن کرده و تکه های نان را روی آن گذاشته بودند و با هم می خوردند.چون امام علیه السلام را دیدند ایشان را بر سفر خویش دعوت کردند.امام در کنار آنها نشست و از نانشان خورد و سپس این آیه را خواند:«خداوند متکبّران را دوست ندارد» (1)سپس به آنان فرمود:من دعوت شما را پذیرفتم؛اکنون نوبت شماست که دعوت مرا بپذیرید.شما را برای صرف غذا به خانه ام دعوت می کنم.آنان دعوت امام را پذیرفتند و به خانه اش آمدند.امام به خدمت گزار خانه فرمود:هر چه از غذا در خانه داریم،برای مهمانان بیاور.

بزرگواری: امام حسین علیه السلام جوانی را دید که به سگی غذا می دهد.به او فرمود:چرا چنین به سگ مهربانی می کنی؟پاسخ داد:من غمگین هستم و می خواهم با خشنود کردن این حیوان،غم و اندوهم به شادی مبدّل شود.من غلام یک یهودی هستم و می خواهم از او جدا شوم.امام علیه السلام با غلام نزد صاحبش آمد و غلام را به دویست دینار از یهودی خرید تا او را آزاد کند.

یهودی گفت:این غلام را به خاطر قدم مبارک شما که به خانه ام آمدی به شما بخشیدم و این باغ را نیز به غلام بخشیدم و پول را به امام پس داد.امام فرمود:پول را به خودت بخشیدم.یهودی گفت:بخشش شما را قبول کردم و پول را به غلام بخشیدم.امام علیه السلام فرمود:من هم غلام را آزاد کردم و باغ را به او بخشیدم.زن یهودی که شاهد بزرگواری امام و احترام شوهرش به امام بود گفت:من مسلمان شدم و مهریه ام را به شوهرم بخشیدم.شوهرش گفت:من هم مسلمان شدم و خانه ام را به تو بخشیدم!و به این ترتیب غلام آزاد شد و صاحب ثروت گردید و مرد و زن نیز مسلمان شدند.

ص:104

7.لا تَأذَنُوا لاَِحَدٍ حتّی یسَلِّمَ؛

به کسی اجازه سخن ندهید،تا آن که سلام کند.

8.حضرت امام حسین علیه السلام در یکی از سال هایی که مناسک حج را به جا آوردند،در روز عرفه(نهم ذی حجه)که حجّاج فاصله ظهر تا غروب آفتاب را در سرزمین عرفات حضور دارند،از خیمه خود بیرون آمدند و با تعدادی از اهل بیت و پیروانشان به دامنه کوه جبل النّور که در سرزمین عرفات است آمدند و با خشوع تمام درحالی که رو به قبله ایستاده بودند،دعایی را خواندند که به دعای امام حسین علیه السلام در روز عرفه مشهور شد.این دعا شامل عباراتی در زمینه توحید،شکر نعمت های خداوند،بیان نعمت هایی که عموم مردم از یاد آنها غافلند،بیان تقصیرها،درخواست نعمت ها و عقاید صحیح می باشد.مستحب است که حجاج خانه خدا هنگام وقوف در عرفات این دعا را بخوانند.اینک با بیان قسمت های کوتاهی از آن،با روح عبودیت امام بیشتر آشنا می شویم:

...اَللّهُمَ اجْعَلْ غِنای فی نَفْسی وَ الْیقینَ فی قَلْبی وَ الاِخلاصَ فی عَمَلی وَ النُّورَ فی بَصَری وَ الْبَصیرَةَ فی دینی؛

...خدایا بی نیازی را در جانم و یقین را در قلبم و اخلاص را در کارم و نور(روشنی بینی)را در بینشم و بینایی را در دینم قرار بده.

...اَللّهُمَ ما اخافُ فَاکْفِنی وَ ما احْذَرُ فَقِنی وَ فی نَفْسی وَ دینی فَاحْرُسْنی وَ فی سَفَری فَاحْفَظْنی وَ فی اهْلی وَ مالی فَاخْلفْنی؛

...خدایا از آن چه می ترسم،خودت کفایت کن و از آن چه پرهیز می کنم،خودت نگاهدار و جانم را و دینم را خودت پاسداری کن و در سفر مرا نگه دار و در میان خانواده و ثروتم خودت جانشین باش.

وَ فیما رَزَقتَنی فَبارِک لی وَ نَفسی فَذَ لِّلنی وَ فی اعینٍ الناسِ فَعَظِّمنی؛

و آن چه روزیم دادی،مبارک گردان و مرا در نزد خودم خوار کن و در چشم مردم بزرگ نما.

وَ مِن شَرِّ الْجِنِّ وَ الاِنْسِ فَسَلّمْنی وَ بِذُنوبی فَلا تَفْضَحْنی وَ بِسَریرتی فَلاتُخزِنی وَبِعَمَلی فَلا تَبْتَلِنی وَ نَعَمَکَ فَلا تَسْلُبْنی وَاِلی غَیرِکَ فَلاتَکِلْنی؛

ص:107

و از شر جنّ و انس مرا سلامت بدار و مرا به سبب گناهانم رسوا نکن و به سبب باطنم مرا خوار نگردان و برای زشتی عملم گرفتارم نکن و نعمت هایت را از من مگیر و مرا به غیر خودت وامگذار.

الهی تَرَدُّدی فِی الاثارِ یوجِبُ بُعْدَ الْمَزارِ فَاجْمَعْنی عَلَیکَ بِخِدْمَةٍ تُوصِلُنی الَیکَ،...مَتی غِبْتَ حَتّی؛تَحْتاجُ الی دَلیلٍ یدُلُّ عَلَیکَ وَ مَتی بَعُدْتَ حَتّی تَکُونَ الآثارُ هِیَ الّتی تُوصِلُ الَیکَ،عَمِیتْ عَینٌ لا تَرَاکَ رَقیباً؛

خدایا!این که بخواهم از آثارت تو را بشناسم باعث دوری دیدار می شود؛پس مرا به خدمتی بگمار که او مرا به تو برساند...چه زمان از نظرها پنهان بودی تا نیاز به دلیلی باشد که او تو را نشان دهد و چه زمانی از ما دور بودی تا این که آثار خلقت بخواهد انسان ها را به تو برساند؟!کور باد چشمی که تو را نزدیک خود نبیند.

...أنْتَ اشْرَقْتَ الأنوارَ فی قُلُوبِ اولیائِک حَتّی عَرَفُوکَ وَ وَحَّدُوکَ وَ انْتَ الّذی ازَلْتَ الاَغْیارَ عَنْ قُلوبٍ احِبّائِک حَتّی الْم یجیبُّوا سِواکَ وَ لَمْ یلْجَئُوا الی غَیرکَ...ماذا وَجَدَ مَنْ فَقَدَکَ؟!

تو نور را در قلوب دوستانت برافروختی تا این که تو را بشناسند و تنها تو را پرستش کنند و تو کسی هستی که نامحرمان را از قلوب دوستانت دور می کنی تا آن که غیر تو را دوست ندارند و به غیر تو پناه نبرند...آن کس که تو را ندارد،چه دارد؟!

وَ ما الَّذی فَقَدَ مَنْ وَجَدَکَ؟!لَقَدْ خابَ مَنْ رَضیَ دُونَکَ بَدَلا؛

و آن کس که تو را دارد چه چیز ندارد؟!آن کس که به دیگری غیر تو راضی شد ضرر کرد.

ص:108

توفیق اصلاح میان دو نفر را می داد،برای شکر آن سجده می کرد و به سبب این کثرت سجده،او را سجّاد نامیدند».

زین العابدین یعنی زینت عبادت کنندگان و این لقب به سبب زیادی عبادت به آن حضرت داده شد.امام باقر علیه السلام فرمودند:«پدرم در هر شبانه روز هزار رکعت نماز می گزارد؛هم چنان که امیرالمؤمنین هم چنین می کرد.پدرم پانصد درخت خرما در مدینه داشت که نزد هر درختی دو رکعت نماز می خواند.»

روزی امام سجّاد علیه السلام در نماز بودند که عبا از یک طرف شانه ایشان افتاد و امام به آن توجّه نکرد و هم چنان عبا بر روی یک شانه اش بود تا نمازش را تمام کرد.یکی از یاران حضرت از ایشان پرسید چرا عبایتان را درست نکردید؟!امام علیه السلام فرمودند:«وای بر تو!آیا می دانی نزد چه کسی ایستاده بودم؟!و با چه کسی سخن می گفتم؟!همانا مقداری از نماز قبول می شود که دل با او همراه باشد و به جای دیگر مشغول نشود».سؤال کننده گفت:پس ما با این نماز هلاک شدیم(زیرا حضور قلب نداریم)امام علیه السلام فرمودند:چنین نیست،خداوند نافله ها را قرار داد تا نقصان و کمبود نمازها با خواندن آنها جبران شود.

ایشان در شب های تاریک از منزل خارج می شد،درحالی که کیسه ای بر دوش می کشید که در آن درهم و دینار و چه بسا غذا و هیزم بود و آن را به خانه های نیازمندان می برد و آن گاه که کسی از منزلی بیرون می آمد تا چیزی از دست امام بگیرد،روی خود را می پوشاند تا شناخته نشود و پس از وفاتش که جیره فقرا قطع شد،فهمیدند که آورنده آن علی بن الحسین علیه السلام بوده است.پس از رحلتش،وقتی ایشان را غسل می دادند،دیدند که در اثر زیادی بارهایی که بر دوش کشیده بود،پشتشان مانند زانوی شتر پینه بسته بود.

روزی کسی به امام عرض کرد:من تو را برای خدا بسیار دوست می دارم.امام فرمود:خدایا!به تو پناه می برم که مرا به خاطر تو دوست بدارند و تو از من غضبناک باشی.امام زین العابدین شتری داشت که با آن بیست سفر حج به جا آورد و بر آن شتر یک تازیانه نزد.آن گاه که آن شترمُرد،دستور داد که شتر را دفن کنند تا طعمه درندگان نشود.

ص:111

حضرت سجاد علیه السلام خدمت گزاری داشت؛از او پرسیدند که آقای خود را برای ما توصیف کن؛پرسید:مختصر بگویم یا مفصل؟گفتند مختصر بگو.گفت:هرگز برای او در طول روز غذایی نیاوردم و درشبی برایش بستری پهن نکردم.روزی از کنار گروهی می گذشت که شنید او را غیبت می کنند؛فرمود:اگر راست می گویید که خدا مرا بیامرزد و اگر دروغ می گویید،خداوند شما را بیامرزد.هرگاه دانشجوی علوم دین نزدش می آمد،می فرمود:جانشین رسول خدا خوش آمد و سپس می فرمود:«دانشجویی که علوم دینی را می آموزد،آن گاه که از منزلش خارج می شود،قدم بر هیچ تر و خشکی نمی گذارد،مگر آن که زمین تا اعماقش او را تسبیح می گوید».

او یکصد خانواده فقیر را در مدینه سرپرستی می کرد و از این که ایتام و فقرا بر سر سفره اش حاضر شوند،بسیار خشنود می شد و با دست خود به آنان غذا می داد و آنان که نان خوری داشتند،هنگام بازگشت برای آنان نیز طعام می فرستاد.آن گاه که بر سر سفره می نشست،غذا نمی خورد تا همانند غذایش را صدقه بدهد.

پس از شهادت پدرش بیست سال گریست و غذایی جلوی او نگذاشتند؛مگر آن که گریست،تا آن که روزی غلامش به او عرض کرد:ای پسر پیامبر!آیا نزدیک نیست که حزن و اندوه شما به پایان برسد؟!امام علیه السلام فرمود:وای بر تو!یعقوب پیامبر 12 پسر داشت؛یکی از آنها از چشمش ناپدید شد؛آن قدر گریست که چشمانش نابینا شد و موی سرش از اندوه،سپید گشت و پشتش خمید،درحالی که پسرش زنده بود؛اما من شاهد کشته شدن پدر،برادر و عمویم و هفده نفر از خانواده ام بودم؛پس چگونه اندوه من پایان پذیرد؟!

مقام او را در ذهنم بزرگ تر یافتم؛پرسیدم:از کدام خاندان هستی؟گفت:از بستگان عبدالمطلّبم.گفتم:از کدام طایفه؟گفت:از بستگان هاشم.گفتم:جوابی روشن به من بده.گفت:من از علی و فاطمه هستم.گفتم:آیا تاکنون شعری گفته ای؟گفت:آری.گفتم برخی از اشعارت را برایم بخوان،و او اشعاری را به این مضمون خواند:

«همانا ما در کنار حوض کوثر رفت و آمد می کنیم؛بعضی را دور می کنیم و بعضی را آب می نوشانیم و هیچ کس جز به وسیله ما رستگار نمی شود و آن کس که دوستی با ما توشه اوست،تیره بخت نمی شود؛کسی که ما را شاد کند،از جانب ما به او شادی می رسد و کسی که ما را ناخشنود کند،نشانه ناپاکی اوست و کسی که حق ما را غصب کند،در وعده گاه قیامت بازخواست خواهد شد».

سپس آن کودک از نظرم ناپدید شد تا این که به مکّه رفتم و پس از اعمال حج به مکّه بازگشتم.در آن جا جمعی را دیدم که گرد هم حلقه زده بودند؛پیش رفتم تا ببینم چه کسی در میان آن جمع است.ناگاه همان کودک را دیدم.از حاضران پرسیدم او کیست؟گفتند:او علی بن حسین علیه السلام است.

ص:113

به سوی میدان رود.امام حسین علیه السلام متوجه شد و به خواهرش فرمود:ای ام کلثوم!او را نگه دار تا زمین از نسل آل محمد خالی نگردد».

سپس با سرعت به سوی حضرت سجاد آمد و او را به خیمه اش برد و به او فرمود:پسرم!می خواهی چه کنی؟حضرت سجاد فرمود:«فریاد یاری خواهی تو رگ های قلبم را برید و آرامش را از من ربود.خواستم به میدان بیایم و جانم را فدای تو کنم.امام علیه السلام فرمود:پسرم!تو بیمار هستی؛تو باید اهل بیت را به مدینه برسانی و هرگز نباید زمین از حجت و امام خالی بماند.

امام علیه السلام فرزندش را سفارش به صبر و استقامت نمود و در آخرین وصیت خود به فرزندش چنین فرمود:«پسرم!در راه حق استقامت کن!گرچه تلخ باشد.پسرم!بپرهیز از ظلم کردن به کسی که جز خدا یاوری ندارد.»امام علیه السلام با این جملات فرزندش را وداع کرد و به میدان نبرد شتافت.

«ای مردم!هر که مرا شناخت که شناخت و هر که مرا نشناخت خودم را معرفی می کنم:من علی بن الحسین،پسر علی بن ابی طالبم.من فرزند کسی هستم که او را در کنار رود فرات بدون هیچ گناهی سر بریدند.من فرزند کسی هستم که به خانواده اش حمله بردند و اموالش را غارت کردند و آنان را به اسارت گرفتند.من فرزند کسی هستم که او را با زجر کشتند و همین افتخار برای ما بس است.ای مردم!شما را به خدا سوگند آیا می دانید که به پدرم نامه نوشتید و با او نیرنگ نمودید؟!با او پیمان بستید و بیعت کردید،اما با او جنگیدید و او را خوار نمودید؟پس نابود باد آن چه برای خود پیش فرستادید.با کدامین چشم می خواهید به روی رسول خدا صلی الله علیه و آله بنگرید هنگامی که به شما بگوید:عترت مرا کشتید و حرمتم را شکستید،پس شما امت من نیستید.»

صدای مردم از هر سو به گریه بلند شد.امام چنین ادامه سخن داد:

«خداوند بیامرزد کسی را که پند مرا بپذیرد و سفارش مرا در رابطه با خدا و رسول خدا و اهل بیت او حفظ کند؛زیرا رسول خدا برای ما نمونه خوبیست.»مردم یک صدا بانگ برداشتند:ای پسر پیامبر!همه ما می شنویم و اطاعت می کنیم و از تو کناره نمی گیریم تا از هر کس که بر شما ستم کرده انتقام گیریم.امام فرمود:

«هیهات هیهات!ای مردمِ حیله گر و مکّار!در بین شما و خواسته هایتان فاصله است.آیا تصمیم دارید با من همان گونه که با پدرانم رفتار کردید،رفتار کنید؟هرگز چنین نخواهد شد.به خدا سوگند که بر زخم های من هنوز مرهم گذاشته نشده و شهادت پدرم و یاران او در روز گذشته فراموش نشده.خواسته من از شما این است که نه با ما باشید نه علیه ما،شگفت نیست که اگر حسین کشته شد،پدر بزرگوارش نیز که از او بهتر بود کشته شد.ای کوفیان!شاد نباشید به این مصیبت که مصیبتی بزرگ بود.جانم فدای آن کسی که در کنار نهر فرات شهید شد و سزای کسی که او را کشت دوزخ است».

کاروان اسرا را به مجلس عبیدالله بن زیاد بردند و در آن مجلس هم امام علیه السلام به تمسخرهای عبیدالله پاسخ گفت که عبیدالله را به خشم آورد و تصمیم به قتل ایشان گرفت،اما حمایت بی دریغ حضرت زینب از فرزند برادر،باعث شد که از تصمیم خود برگردد.

ص:117

پایین مبنر صدای خود را بلند کرد و فرمود:«وای بر تو ای سخنران!خشنودی مخلوق را به خشم خدا خریدی؛پس جایگاهت را آتش دوزخ قرار دادی».

سپس به یزید فرمود:ای یزید!اجازه بده تا از این چوب ها بالا روم و سخنی بگویم که در آن رضایت خدا و برای حاضرین اجر و پاداش باشد.یزید این تقاضا را رد کرد،ولی اطرافیان خلیفه به او اصرار کردند که اجازه سخن گفتن به علی بن الحسین بدهد.یزید گفت:اگر او بالای منبر رود،فرود نمی آید مگر آن که مرا و دودمان ابوسفیان را رسوا کند.شخصی گفت:این مرد بیمار و مصیبت زده است؛بگذار سخنی بگوید.یزید گفت:او از خانواده ایست که علم و کمال را به خوبی فرا گرفته اند.مردم هم،چنین تقاضایی داشتند.سرانجام یزید برای جلوگیری از اعتراض و شورش مردمی مجبور شد که به امام اجازه دهد تا سخنی بگوید.امام بر فراز منبر رفت و پس از حمد و ثنای خداوند،خطب رسایی خواند که قسمت هایی از آن چنین است:

«ای مردم!به ما شش چیز داده شده و به هفت چیز بر دیگران برتری داده شده ایم؛امّا آن شش چیز:به ما علم،حلم،جوانمردی فصاحت،شجاعت و دوستی در دل مؤمنان داده شده و ما برتری داده شده ایم به این که پیامبر برگزیده،حضرت محمد،از ماست و نخستین کسی که به او ایمان آورد(علی بن ابی طالب علیه السلام)از ماست،جعفر طیار از ماست،شیر خدا و شیر رسول خدا(حضرت حمزه)از ماست و از ماست دوسبط پیامبر در این امت(حسن و حسین)و از ماست مهدی این امت که دجّال را می کشد.هر کس که مرا شناخت،شناخت و هر کس که مرا نشناخت،او را به نسبم خبر می دهم.ای مردم!منم پسر مکه و منی؛منم فرزند زمزم صفا؛منم پسر آن کسی که حجرالاسود را در میان عبای خود نهاد و در جای خود گذاشت؛منم پسر بهترین انسان ها که طواف کرد و سعی و صفا و مروه نمود؛منم پسر آن کسی که از مکّه به مسجدالاقصی برده شد؛منم فرزند علی مرتضی؛منم پسر کسی که سران مشرکین را کوبید تا آن که گفتند معبودی جز خدای یکتا نیست؛منم پسر کسی که پیشاپیش رسول خدا با دو شمشیر می جنگید و با دو نیزه نبرد می کرد و دو بار هجرت کرد و دو بار بیعت کرد و به اندازه چشم به هم زدنی کافر نشد؛منم فرزند فاطمه زهرا؛منم فرزند خدیجه کبرا؛منم فرزند کسی که از روی ظلم کشته شد؛منم پسر تشنه کامی که با لب

ص:120

تشنه به شهادت رسید؛منم پسر کسی که پیکرش در زمین کربلا افتاده؛منم پسر کسی که عمّامه و عبایش ربوده شد».

امام علیه السلام هم چنان که خود را معرّفی می کرد،مردم حاضر در مسجد می گریستند و صدای گریه و ناله بلند شد.یزید که از این بیداری عمومی وحشت کرده بود،به مؤذّن فرمان داد که اذان بگوید تا نماز بخواند.

مؤذّن گفت:الله اکبر،الله اکبر،امام علیه السلام فرمود:هیچ چیز بزرگ تر از خدا نیست.

مؤذّن گفت:اشهدان لا اله الاّ الله،امام علیه السلام فرمود:خون و گوشت و پوست موی من به یکتایی خدا گواهی می دهد.

مؤذّن گفت:اَشْهَدُ انّ مُحَمّداً رَسُولُ الله،امام علیه السلام فرمود:تو را به حق محمّد ساکت باش تا سخنی بگویم؛سپس از بالای منبر رو به یزید کرد و گفت:«ای یزید!محمّد جدّ من است یا جدّ تو؟اگر می گویی جد توست دروغ می گویی و کفر می ورزی و اگر می گویی جدّ من است،پس چرا خاندان او را کشتی؟!چرا پدرم را کشتی؟چرا خانواده او را اسیر کردی؟»سپس دست برد و گریبان خویش را چاک زد و از مردم پرسید:«ای مردم!آیا در میان شما کسی هست که جدّ و پدرش رسول خدا باشد؟!قسم به خدا در جهان کسی جز من نیست که جدش رسول خدا باشد؛پس چرا این شخص پدر ما را کشت و ما را مانند رومیان اسیر کرد؟!ای یزید!این کارها را می کنی و باز می گویی محمّد رسول خداست؟!»

یزید فریاد زد:ای مؤذّن اقامه بگو.هیاهو تمام مسجد را فرا گرفت و صدای اعتراض بلند شد.بعضی با یزید به نماز ایستادند و بعضی دیگر،شیون کنان از مسجد خارج می شدند و به این ترتیب پیام آور خون شهیدان،پرده های سنگین ظلمت و جهل چهل سال گذشته را درید و حقایق پشت پرده را برای مردم آشکار نمود.

ص:121

طولانی هیچ گاه حادثه سنگین عاشورا از ذهن او نرفت.روزی مرد غریبی را در مدینه دید که می گفت:من غریب هستم؛به من رحم کنید.امام متوجه او شد و از او پرسید:ای مرد!اگر تقدیر چنین باشد که در این جا از دنیا بروی،آیا جنازه ات را روی زمین رها می کنند؟!مرد غریب با تعجّب گفت:الله اکبر!چگونه جنازه ام را دفن نمی کنند با این که من مسلمانم و جنازه ام در برابر چشمان مردم مسلمان است؟حال امام دگرگون شد و گریست و فرمود:«آه ای پدر!بر تو تأسف می خورم که تو را کشتند و جنازه ات سه روز روی زمین بود و حال آن که تو پسر دختر رسول خدا هستی!»

روزی دیگر،امام علیه السلام از بازار مدینه می گذشت؛قصابی را دید که گوسفندی را به کشتارگاه می برد،امام به او فرمود:آیا گوسفند را آب داده ای؟!قصّاب پاسخ داد:عادت ما قصّاب ها این است که تا گوسفند را آب ندهیم،نمی کشیم.امام فرمود:وای بر مصائب تو ای اباعبدالله!گوسفند را بدون نوشاندن آب نمی کشند،ولی با این که تو پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله بودی،با لب تشنه سر از بدنت جدا کردند.

آنان اعلام نمودند که یزید لیاقت زمامداری ندارد؛زیرا قاتل امام حسین علیه السلام است و به شراب خواری و قمار و سایر کارهای زشت آلوده است.یزید پس از اطلاع از انقلاب مردم مدینه،لشکر مجهّزی را به فرماندهی مسلم بن عُقبَه برای سرکوبی آنان فرستاد.مسلم به قصد غارت و کشتار به سوی مدینه آمد،مردم برای دفاع از خود،از مدینه بیرون آمدند و در دو کیلومتری مدینه،در زمینی سنگلاخ که به«حَرَّه»(سنگلاخ)معروف بود با لشکر مسلم روبه رو شدند.جنگ شدیدی رخ داد و تعداد زیادی از مردم مدینه به شهادت رسیدند و سرانجام مغلوب شده و به قبر مطهر پیامبر صلی الله علیه و آله پناهنده شدند.سپاه مسلم بن عقبه،با فرمان او به مسجدالنّبی هجوم بردند و مردم مدینه را قتل عام کردند.در این واقعه دلخراش،حدود ده هزار نفر کشته شدند که در میان آنان 700 نفر از بزرگان مهاجرین و انصار بودند.مسلم بن عقبه،جان و مال و ناموس مردم مدینه را برای سه روز بر لشکر خود مباح کرد و آنان در این سه روز جنایات بسیاری مرتکب شدند.

پس از این حادثه،چهار هزار کودک به دنیا آمد که پدرانشان معلوم نبود.سپاه یزید در مدینه از مردم برای یزید بیعت می گرفت و هرکس بیعت نمی کرد،او را گردن می زدند.در این حادثه هولناک امام سجاد علیه السلام به قبر مطهر پیامبر صلی الله علیه و آله پناهنده شد و دعایی خواند و در انتهای دعا از خدا چنین خواست:پروردگارا!خیر او(مسلم بن عقبه)را به من برسان و شرّ او را از من باز دار.امام،پس از این دعا نزد مسلم بن عقبه رفت.مسلم که تا قبل از ورود امام،به خاندان نبوّت گستاخی می کرد و ناسزا می گفت،همین که چشمش به امام افتاد،از جای خود برخاست و ایشان را احترام کرد و در کنار خود نشاند و گفت:آن چه شما بخواهید،پذیرفته است».امام علیه السلام جمعی را شفاعت نمود و مسلم آنان را آزاد کرد و سپس چهارصد خانواده از مردم مظلوم مدینه را نزد خود آورد و تا پایان کشتار مسلم،آنان را در پناه خود نگه داشت.یکی از زنان پناهنده می گوید:سوگند به خدا،در قتل و غارت مسلم،در سایه این مرد شریف،چنان در آسایش بودم که در خانه پدرم نبودم.

زنان مدینه دسته دسته به خانه امام سجاد پناهنده می شدند و حضرت آنها را به آرامش دعوت می کرد و غذا و لباسشان را فراهم می نمود و تا پایان جنگ با آنان خوش رفتاری کرد و پس از جنگ،هر کدام به خانه های خود بازگشتند.

ص:125

حقیقت این کار را بفهمی،بیا تا نزد حجرالاسود برویم و محاکمه خود را نزد خدا ببریم و از درگاه خدا بخواهیم تا امام بعد از امام حسین را معین کند».

محمد حنفیه با این پیشنهاد موافقت کرد و با هم کنار کعبه و نزدیک حجرالاسود آمدند.امام سجّاد به عمویش گفت:نخست تو در درگاه خدا تضرع کن و از خدا بخواه تا حجرالاسود سخن بگوید و به امامت تو گواهی دهد.محمد حنفیه به راز و نیاز پرداخت و از حجرالاسود خواست تا به امامت او گواهی دهد،اما جوابی نیامد.سپس امام پس از راز و نیاز با خدا رو به حجرالاسود کرد و فرمود:از تو می خواهم به آن خداوندی که پیمان پیامبران و اوصیا و همه مردم را در تو قرار داده،وصی و امام بعد از امام حسین را به ما خبر دهی.ناگهان حجرالاسود از جای خود تکان خورد و به زبان عربی شیوا گفت:خدایا!مقام«وصایت و امامت بعد از حسین بن علی،به علی بن حسین،فرزند فاطمه علیها السّلام،دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیده است».

آن گاه محمد حنفیه امامت حضرت سجاد علیه السلام را پذیرفت و مریدانش را نیز به پیروی از امام حسین علیه السلام سفارش کرد.

پراکنده شوید؛خلیفه واقعی علی بن حسین است.من در این مدّت حق او را غصب کردم؛چنان که پدرم یزید و جدّم معاویه،حق علی و حسین را غصب کردند.آن گاه پدر و اجداد خود را لعنت کرد و از منبر به زیر آمد و به خانه اش رفت و در را به روی خود بست و همه امور خلافت را رها کرد.

مادرش به او گفت:دوست می داشتم خونی بودی که از من دفع می شدی.معاویه در پاسخ مادرش گفت:«سوگند به خدا،دوست می داشتم که چنین بودم و عهده دار خلافت نمی شدم!».

سرانجام،معاویه،پسر یزید چهل روز پس از استعفای از خلافت به با مرگ مشکوکی از دنیا رفت و مروان بن حکم تبعیدی رسول خدا صلی الله علیه و آله به جای او نشست و حکومت اسلامی از خاندان ابوسفیان خارج و به خاندان بنی مروان منتقل شد.

خورد و خود ابن زیاد به دست ابراهیم کشته شد.سر بریده ابن زیاد و گروهی دیگر از سران دشمن را نزد مختار آوردند.مختار بسیار خوشحال شد و سر عبیدالله را به مدینه نزد امام سجاد علیه السلام فرستاد.هنگامی که سر ابن زیاد را نزد امام سجاد آوردند،ایشان مشغول خوردن صبحانه بودند؛فرمودند:وقتی که من در کوفه هم چون اسیر بر ابن زیاد وارد شدم،دیدم ابن زیاد صبحانه می خورد و سر مبارک پدرم را در کنارش نهاده بود.در آن جا از خداوند خواستم که مرا نمیراند تا این که هنگام خوردن صبحانه سر بریده ابن زیاد را به من نشان دهد.امام سر به سجده گذاشت و فرمود:«حمد و سپاس خداوندی را که انتقام مرا از دشمنم گرفت.خداوند پاداش نیک به مختار عنایت فرماید».

ص:130

گفتی؟من داستان حج و نفرین امام سجاد را برای او گفتم.مختار از این خبر شادمان شد و از مرکبش پیاده شد و دو رکعت نماز خواند و خدا را شکر کرد که خواسته امام سجاد علیه السلام به دست او اجرا شده است.

به مختار گفتم:به من افتخار بده و امروز نهار را با ما باش.مختار گفت:ای منهال!تو به من خبر می دهی که امام سجاد سه بار حرمله را نفرین کرد و نفرین آن حضرت به دست من اجرا شد؛آن گاه مرا به غذا دعوت می کنی؟!امروز روز غذا خوردن نیست؛بلکه روزی است که باید به شکرانه اجرای خواسته امام سجاد علیه السلام به دست من،روزه بگیرم.

دعای رفع اندوه را بخوان تا گشایشی برایت پدید آید.»حسن پرسید:ای پسرعمو!آن دعا چیست؟امام در همان لحظه دعا را به او آموخت و از او دور شد.حسن بن حسن آن دعا را مرتب می خواند تا این که حاکم مدینه از منبر به زیر آمد تا فرمان ولید را اجرا کند.همین که نزد حسن بن حسن رسید و چهره او را دید،به مأمورین گفت:من چهره مظلومی را می نگرم؛تازیانه او را به تأخیر اندازید تا در این مورد با خلیفه صحبت کنم.سپس برای آزادی حسن بن حسن به ولید نامه نوشت.ولید در پاسخ او نوشت که حسن را آزاد کن و بدین ترتیب حسن بن حسن به برکت دعای رفع اندوه،از زندان و تازیانه نجات یافت.

ص:135

2.تواضع: روزی امام سجاد سوار بر مرکبش بود و از مسیری عبور می کرد؛دید جمعی از بیماران جذامی در کنار هم نشسته اند و غذا می خورند.آنها حضرت را بر سر سفر خود دعوت کردند.امام سجاد علیه السلام فرمود:اکنون روزه ام اگر روزه نبودم،کنار سفره شما می آمدم.امام وقتی به خانه برگشت،دستور داد غذای خوبی تهیه کردند و همه آنها را به خانه دعوت کرد و در کنار آنها نشست و با آنها غذا خورد.امام در هم نشینی با افراد به جایگاه اجتماعی آنان توجهی نداشت و ملاک او در هم نشینی پای بندی به دستورات دینی بود.روزی کسی به امام انتقاد کرد که چرا شما با زیردستان هم نشینی می کنید؟!امام علیه السلام فرمود:من با کسی می نشینم که از هم نشینی با او به نفع دینم بهره مند گردم.

3.تلاش برای امرار معاش،صدقه است: امام سجاد علیه السلام صبح زود از خانه بیرون می آمد و به دنبال روزی حلال می رفت.روزی کسی از او پرسید:کجا می روید؟امام فرمود:می روم به اهل و عیالم صدقه بدهم.مرد با تعجب پرسید:آیا صدقه می دهی؟!فرمود:کسی که طلب روزی حلال کند،همین روزی حلال از طرف خدا برای او صدقه است.

امام خود برای خرید آذوقه،به بازار می رفت و می فرمود:«هر گاه به بازار بروم و مبلغی با من باشد و با آن مقداری گوشت برای اهل خانه ام بخرم،برای من بهتر است از این که بنده ای را در راه خدا آزاد کنم».

4.تربیت و آزادی: یکی از کارهای مهم امام سجاد این بود که از بردگان بسیاری سرپرستی می کرد و آنان را با تربیت اسلامی آشنا می نمود و سپس آزاد می کرد.در ماه مبارک رمضان بردگانش را در برابر خطایشان تنبیه نمی کرد؛بلکه خطای آنان را با ذکر تاریخ،در دفتری می نوشت و وقتی ماه مبارک رمضان به آخر می رسید،آنها را جمع می کرد و به هر کدام خطاب می کرد:فلانی!به یاد داری که در فلان روز،فلان خطا را انجام دادی،ولی من تو را ادب نکردم؟و پاسخ می شنید:آری،درست است.

امام علیه السلام به این ترتیب از همه کسانی که اشتباهی کرده بودند،اقرار می گرفت و سپس در میان آنها می ایستاد و می فرمود:همه شما با صدای بلند به من بگویید:ای علی

ص:138

بن الحسین علیه السلام!پروردگار تو آن چه را که انجام داده ای،به حساب و شماره می آورد،همان گونه که تو کارهای ما را به حساب و شماره آوردی و در پیشگاه خدا کارنامه ای هست که به حق سخن می گوید و هیچ کوچک و بزرگی را فرو نمی گذارد،مگر آن که همه را برشمرد.از ما بگذر تا خدا تو را ببخشد و از تو بگذرد؛زیرا خداوند می فرماید:«آنها باید چشم پوشی کنند؛آیا دوست نمی دارید که خداوند شما را ببخشد؟!». (1)

امام علیه السلام با شنیدن این سخنان از زبان بردگان می گریست و می فرمود:خدایا!تو خودت امر نموده ای کسی را که به ما ستم کرده،عفو کنیم.طبق فرمانت ما عفو کردیم؛تو نیز ما را عفو کن که از ما برتری.سپس امام رو به بردگان می کرد و می فرمود:من شما را بخشیدم و همه شما را آزاد کردم و از قید بردگی رها نمودم.

5.رعایت حقوق حیوانات: امام علیه السلام شتری داشت که با آن،بیست سفر از مدینه به مکه رفته بود(هر سفر رفت و برگشت 960 کیلومتر است)و در تمام این مدت یک تازیانه به آن نزد.هر گاه می خواست شترش تندتر حرکت کند،تازیانه اش را بالای سر شتر حرکت می داد و می فرمود:«اگر ترس از قصاص روز قیامت نبود،با تازیانه می زدم».هنگامی که امام در آستانه رحلت قرار گرفت،به فرزندش امام باقر علیه السلام در مورد شترش چنین وصیت فرمود:«برای شترم اصطبلی بساز؛همواره علوفه اش را فراهم کن؛وقتی مُرد،او را دفن کن تا درندگان گوشت او را نخورند؛زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:هر شتری که در هفت حج،در عرفات توقف کند،خداوند او را از شتران بهشت قرار می دهد و نسل او را پربرکت می گرداند».

6.خدمت به مردم: حضرت امام سجاد علیه السلام به سفرهای حج بسیاری رفت.عادت ایشان در سفر حج این بود که با کاروانی حرکت کند که او را نشناسند و با کاروانیان شرط می کرد که خدمت گزار آنان باشد.در یکی از سفرها،شخصی آن حضرت را شناخت و به اهل کاروان گفت:آیا این مرد را می شناسید؟گفتند:نمی شناسیم.گفت:این شخص علی بن الحسین است.کاروانیان به سوی امام سجاد علیه السلام دویدند و دست و پایش را بوسیدند و گفتند:ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله!آیا می خواهی بر اثر نشناختن تو،

ص:139

به تو گستاخی کنیم و اهل دوزخ شویم؟!چرا خود را معرفی نکردید؟امام علیه السلام فرمود:من یک بار با کاروانی به حج می رفتم که کاروانیان مرا شناختند.به احترام رسول خدا چنان به من احترام کردند که شایسته آن نبودم.اکنون دوست دارم که ناشناس باشم.

7.تحمل مصایب دنیا: روزی کسی نزد امام سجاد علیه السلام آمد و از سختی ها و گرفتاری های زندگی خود شِکوِه کرد و امام علیه السلام فرمود:بیچاره انسانی که در هر روز،گرفتار سه مصیبت است و از هیچ کدام عبرت نمی گیرد؛در صورتی که اگر عبرت می گرفت،گرفتاری ها برایش آسان می شد.

اوّل.هر روز که از عمر او می گذرد،از عمرش کاسته می شود؛اگر از ثروت و مال او چیزی کاسته می شد،قابل جبران بود،ولی کاهش عمر قابل جبران نیست.

دوّم.رزقی که هر روز به او می رسد،اگر از راه حلال باشد،حساب دارد،وگرنه عقاب خواهد داشت.

سوّم.مصیبت سوم که از همه بزرگ تر است این که هر روز که از عمر انسان می گذرد به همان اندازه به آخرت نزدیک می شود،ولی نمی داند رهسپار بهشت است یا دوزخ.

اگر به فکر این سه مصیبت باشیم،مصیبت های دنیا آسان و ناچیز خواهد شد.

8.بر بندگان خدا خشمگین نمی شد: روزی امام سجاد علیه السلام یکی از خادمان خود را دو بار صدا زد،ولی غلام پاسخی نداد،تا این که بار سوّم پاسخ داد.امام از او پرسید:مگر صدای مرا نشنیدی؟غلام گفت:چرا شنیدم.امام پرسیدند چرا بار اول و دوم پاسخ ندادی؟غلام گفت:چون می دانستم اگر پاسخ ندهم،بر من خشمگین نمی شوی.امام سجاد علیه السلام فرمود:«حمد و سپاس خداوندی را که غلام مرا از من ایمن ساخته است».

ص:140

6.نَظَرُ الْمُؤمِنِ فی وَجْه اخیهِ المُؤْمِنِ لِلْمَودَّةِ و الْمُحَبَّةِ له عِبادَةٌ؛

نگاه مؤمن در صورت برادر مؤمنش از روی محبّت و دوستی،عبادت است.

7.امام در قسمت هایی از دعای 27 صحیفه سجّادیه،برای مرزداران اسلام چنین دعا می کند:

«پروردگارا!مرزهای مسلمین را محافظت کن؛مرزداران را پشتیبانی کن،نعمت هایت را بر آنها فراوان کن؛خدایا!بر محمد و آل محمد درود فرست؛تعداد مرزداران را زیاد کن؛سلاح آنان را برّان گردان؛منطقه نگهبانی آنان را محافظت کن؛دشمنان آنان را کم کن؛انگشتان آنان(دشمنان)را ببر؛بین آنان و سلاحشان جدایی بینداز؛قلوبشان را سست گردان؛توشه آنان را از آنها دور کن؛در راه ها سرگردانشان کن؛پشتیبانی آنان را قطع کن؛تعدادشان را کم کن؛قلوب آنان را پر از ترس کن؛پشتیبانان آنان را متفرق کن؛پشتیبانان آنان را عذاب کن؛با خواری آنان،طمع دیگران را قطع کن؛زنانشان را عقیم کن؛صُلب مردانشان را بخشکان؛نسل چهارپایانشان را قطع کن و خشکسالی بر آنان مسلّط کن».

آمین یا رب العالمین

ص:144

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :2

تاریخ پیامبر اهل بیت علیهم السلام

سال اول دوره دبیرستان

علی بمان ملک احمدی

ص :3

ص :4

ص :5

حوزه های علوم دینی به برکت انقلاب شکوهمند اسلامی،سالیانی است که در اندیشه اصلاح ساختار آموزشی و بازنگری متون درسی اند.جامعة المصطفی صلّی الله علیه و آله العالمیة به عنوان بخشی از این مجموعه که رسالت تعلیم و تربیت طلاب غیر ایرانی را بر عهده دارد،تألیف متون متناسب را سرلوحه تلاش های خود قرار داده و تدوین و نشر متون درسی در موضوعات گوناگون علوم دینی،حاصل این تلاش است.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلّی الله علیه و آله ضمن تقدیر و تشکر از فرزانگانی که در به ثمررسیدن این اثر،بذل عنایت کرده اند نشر این اثر را به عموم اهل فرهنگ واندیشه تقدیم می کند.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلّی الله علیه و آله

ص:7

8.درخشش امام در تبعید 41

پرسش 44

9.سیره امام باقر علیه السّلام 45

پرسش 49

10.نمونه هایی از کلام امام باقر علیه السّلام 50

رحلت امام باقر علیه السّلام 52

پرسش 53

11.چرا او را صادق نامیدند؟54

شرایط ویژه زمان امام صادق علیه السّلام 55

تبعید به همراه پدر از مدینه به شام 55

طاغوت های عصر امامت حضرت صادق علیه السّلام 56

پرسش 57

12.در جست وجوی امام علیه السّلام 58

پرسش 60

13.ستایش امام صادق علیه السّلام از قیام عمویش زید 61

تأیید امام صادق علیه السّلام از قیام شهید فخّ 63

پرسش 64

14.ردّ قیام های غیر اسلامی 65

پرسش 68

15.پاسخ کوبنده امام به خلیفه عباسی 69

نهی از همکاری 69

احضار از مدینه به عراق 70

نهی از منکر 71

صراحت امام با منصور،حاکم جبّار عباسی 71

پرسش 72

16.دانشگاه جعفری 73

شاگردان دانشگاه جعفری 74

پرسش 76

17.دانشگاه جعفری(2)77

پرسش 81

18.پیدایش مذاهب حنفی و مالکی 82

تلاش بی ثمر 83

پرسش 85

ص:9

19.قیاس در دین باطل است 86

پرسش 89

20.توطئه برای قتل امام علیه السّلام 90

پرسش 93

21.رحلت امام صادق علیه السّلام 94

وصیت سیاسی امام صادق علیه السّلام 95

چرا او را ترساندم؟96

یاد خدا در همه حال 96

پرسش 97

22.مناظره امام علیه السّلام با عبدالملک 98

نمونه ای از کلمات امام صادق علیه السّلام 99

پرسش 101

23.ولادتی در ابواء 102

سخن گفتن در گهوراه 103

پاسخ به ابوحنیفه 103

ایمان عاریه ای 104

پرسش 105

24.پاسخی دیگر به ابوحنیفه 106

در جست جوی امام 107

پرسش 109

25.دوران امامت 110

نمونه ای از قساوت با اهل بیت 110

امام موسی کاظم علیه السّلام در برابر مهدی عباسی 111

تأیید امام موسی کاظم علیه السّلام از شهید فخّ 112

پرسش 113

26.نمونه ای از هوس بازی های هارون الرشید 114

فرمان هولناک 114

تحقیر شدن هارون در مراسم حج 115

پرسش 117

27.پاسخ امام به هارون 118

نمونه ای از سیاست های امام علیه السّلام برای حفظ جان شیعیان 119

پرسش 121

ص:10

28.راضی به بقای ظالم نباش 122

اعتراف هارون به حقانیت اهل بیت 123

دلیل خشم هارون از امام کاظم علیه السّلام 123

سفر به حجاز،به بهانه حجّ 123

پرسش 125

29.زندان های امام علیه السّلام 126

پرسش 129

30.روش زندگی امام موسی بن جعفر علیه السّلام 130

سخاوت امام 130

آراستگی برای همسر 131

عزت نفس 131

مشورت با غلامان 132

کمک به کشاورز ورشکسته 132

پرسش 133

31.نمونه ای از کلمات امام موسی بن جعفر علیه السّلام 134

فرازهایی از وصیت امام کاظم علیه السّلام به هشام بن حکم 134

پرسش 137

ص:11

فرزندی به نام محمد دارد.ای جابر!هرگاه او را دیدی،سلام مرا به او برسان و بدان که زندگی تو در دنیا بعد از دیدار این پسر اندک خواهد بود.»سال ها از این جریان گذشت تا آن که پس از حادثه کربلا،روزی جابر در مدینه نزد امام سجاد علیه السّلام آمد و گروهی دیگر نیز نزد ایشان بودند.جابر نگاه عمیقی به محمد،فرزند امام سجاد علیه السّلام کرد و گفت:پیامبر صلّی الله علیه و آله به من خبر داد که مردی از خاندان او را که نامش محمد،پسر علی بن الحسین و کنیه اش ابوجعفر است دیدار می کنم؛آن گاه به من فرمود:سلام مرا به او برسان.جابر سلام پیامبر صلّی الله علیه و آله را به او رساند و محمد گفت:سلام بر جدّم و بر تو ای جابر!جابر گفت:از شما تقاضا می کنم که در قیامت از من شفاعت کنید.محمد باقر علیه السّلام گفت:ای جابر!از تو شفاعت خواهم کرد.امام سجاد به پسرش،محمد فرمود:پسر جان!خبر جابر،امتیازی است که پیامبر صلّی الله علیه و آله در میان خاندانش به تو داده است.این ماجرا را به برادرانت مگو تا مبادا درباره تو حیله کنند،چنان که برادران یوسف کردند.

از آن پس،جابر که آخرین بازمانده از صحابه پیامبر صلّی الله علیه و آله بود،هرگاه حضرت محمدبن علی وارد مسجدالرسول می شد،با صدای بلند می گفت:یا باقرالعلم!چون مردم به او اعتراض می کردند و می گفتند چرا هذیان می گویی،می گفت:سوگند به خدا هذیان نمی گویم؛بلکه از پیامبر صلّی الله علیه و آله شنیدم که فرمود:«تو مردی از خاندان مرا می بینی که هم نام من و چهره اش مانند چهره من است و علم را می شکافد.

امامت آن حضرت طولانی ترین هم زمانی را در میان سایر خلفا با حکومت هشام بن عبدالملک داشت.بعد از حکومت دو نفر از پسران عبدالملک،«عمربن عبدالعزیز»دو سال حکومت کرد و پس از او دو پسر دیگر عبدالملک حکومت کردند.عمربن عبدالعزیز سیاست متفاوتی داشت.او سنت لعن حضرت علی بن ابی طالب در نمازهای جمعه را پس از شصت سال ممنوع کرد.ابوبصیر می گوید:روزی من با امام باقر علیه السّلام در مسجد النبی بودیم که عمربن عبدالعزیز به همراه غلامش وارد مسجد شد.امام باقر علیه السّلام فرمود:«به زودی این شخص زمام امور را به دست می گیرد و عدل و داد را آشکار می سازد و پس از چند سال می میرد.اهل زمین از مرگ او می گریند؛ولی اهل آسمان ها او را لعن می کنند».از امام پرسیدم:ای فرزند رسول خدا صلّی الله علیه و آله!آیا نفرمودی که او عدل و انصاف را رعایت می کند؟پس چرا اهل آسمان ها او را لعن می کنند؟!فرمود:«زیرا او در جایگاهی که مخصوص ماست می نشیند،با این که چنین حقی ندارد».

شد.هنگامی که امام به کاخ هشام وارد شدند،با دست به همگان اشاره کرد و فرمود:السلام علیکم و سپس بدون این که اجازه بگیرد،نشست.خشم هشام از امام بیشتر شد.رو به امام کرد و سخنان زشتی گفت و آن حضرت را سرزنش کرد و سپس ساکت شد.حاضران طبق قرار قبلی هر کدام به ترتیب سخنان گستاخانه ای بر زبان راندند و سپس ساکت شدند.

پس از آن که همه خاموش شدند،امام علیه السّلام از جای خود برخاست و فرمود:«ای مردم!به کجا می روید؟!شیطان می خواهد شما را به کجا بیندازد؟خداوند به وسیله ما گذشتگان شما را هدایت کرد و هدایت آیندگان شما نیز به وسیله ما انجام می شود.اگر شما سلطنتی عاریه ای و زودرس و زودگذر دارید،ما سلطنتی دیررس،ولی جاودانه داریم که بعد از آن،سلطنتی نباشد.سرانجام خوش و نیک از آن ماست،خداوند می فرماید:سرانجام نیک از آن پرهیزگاران است»

هشام دستور داد تا امام را به زندان افکندند.پس از چند روز،زندانبان به هشام گفت:تبلیغات محمدبن علی در زندان باعث شده که من نسبت به سقوط حکومت توسط مردم نگران باشم.هشام که چاره ای جز بازگرداندن امام باقر علیه السّلام به مدینه نمی دید،دستور داد آن حضرت را سوار بر استر کرده و همراه کاروانی به مدینه بازگردانند و به این ترتیب نتوانست از تبعید امام نتیجه ای بگیرد.

هشام دستور داده بود تا همه بازارهای بین راه را به روی امام باقر علیه السّلام و اصحابش ببندند و از رساندن آب و غذا به آنها جلوگیری نمایند.آن حضرت با همراهانش سه روز راه رفتند و هیچ آب و خوراکی نیافتند،تا آن که به شهر«مدین»یعنی شهر شعیب پیامبر رسیدند؛اما آن جا هم دروازه شهر را بسته دیدند.امام علیه السّلام بالای کوهی رفت که شهر مدین از آن جا دیده می شد و فریاد زد:«ای اهل شهری که مردمش ستمکارند!من باقی مانده رحمت خدا بر روی زمین هستم.من از عذاب خدا در روز قیامت بر شما بیمناکم.»در میان مردم شهر پیرمرد آگاهی بود که به آنان گفت:به خدا سوگند این ندایی که می شنوید،مانند ندای شعیب پیامبر است.اگر بازارها را به روی آنان باز نکنید،به عذاب عظیم گرفتار می شوید.خواهش می کنم این بار مرا تصدیق کنید.من خواهان سعادت شما هستم».مردم با عجله بازار را به روی امام و یارانش باز کردند و با استقبال گرمی از آن حضرت پذیرایی کردند.

ص:17

پیامبر اسلام از کدام پیامبر پرسید،با این که بین او و عیسی پانصد سال فاصله بود؟

امام باقر علیه السّلام این آیه را خواند:پاک و منزه است خدایی که بنده اش را در یک شب از مسجدالحرام به مسجد الاقصی-که پیرامون آن را با برکت ساختیم-برد تا برخی از آیات و نشانه های خود را به او نشان دهیم (1).یکی از نشانه های ال-هی که خداوند به محمد نشان داد،این بود که وقتی او را در شب معراج به بیت المقدس برد،پیامبران پیشین را نزد آن حضرت حاضر کرد و در آن جا نماز جماعت برپا شد و همه آنها به محمد اقتدا کردند.بعد از نماز به محمد فرمود:از رسولان ما بپرس آیا غیر از خداوند رحمان معبودانی برای پرستش قرار دادیم؟

پیامبر از آنها پرسید:به چه چیز گواهی می دهید و که را می پرستید؟رسولان و پیامبران پاسخ دادند:«گواهی می دهیم که معبودی جز خدای یکتا نیست و تو رسول خدا هستی و بر این اساس با تو عهد و پیمان می بندیم».

نافع:درست فرمودی ای ابوجعفر!اکنون به من از قیامت خبر بده،آن گاه که آسمان ها و زمین دگرگون می شود،در آن هنگام،تا زمانی که مردم از حساب و کتاب فارغ شوند،چه می خورند و چه می نوشند؟

امام باقر علیه السّلام:نان سفیدی هست که از آن می خورند تا از حساب فارغ شوند.

نافع:اما در آن غوغای قیامت،از خوردن و نوشیدن غافل خواهند بود.

امام باقر علیه السّلام:آنان غافل ترند یا آنها که در آتشند؟

نافع:آنان که درون آتشند غافل ترند.

امام باقر علیه السّلام:خداوند می فرماید:«دوزخیان به بهشتیان می گویند به ما آب وغذا برسانید» (2)؛بنابراین عذاب و بلا آنها را از خوردن و آشامیدن باز نمی دارد.وقتی دوزخیان غذا خواستند،به آنان زَقّوم داده می شود و چون آب خواستند،به آنان آب سوزان دوزخ می دهند.

نافع:راست گفتی ای پسر رسول خدا.سؤال دیگرم را پاسخ دهید؛به من بگویید خدا از چه زمانی بوده است؟

ص:20

امام:وای بر تو!به من بگو خدا از چه زمانی نبوده است تا به تو بگویم از چه زمانی بوده است.پاک و منزه است خدایی که همیشه بوده و همیشه خواهد بود؛خدایی که یکتا و بی نیاز است و شریک و فرزندی ندارد.

پس از این گفت وگو نافع نزد هشام آمد.هشام از او پرسید:چه کردی؟نافع گفت:به خدا سوگند او از همه مردم عالم تر است و به راستی او پسر رسول خداست.

2.«عبدالله بن معمّر لیثی»نزد امام باقر علیه السّلام آمد و گفت:به من خبر رسیده که تو می گویی ازدواج موقت جایز است.امام باقر علیه السّلام فرمود:خداوند چنین ازدواجی را در قرآنش حلال کرده است (1)و رسول خدا صلّی الله علیه و آله آن را سنت خود قرار داده و اصحاب رسول خدا هم به آن عمل کرده اند.

عبدالله:عمربن خطّاب از آن نهی کرده است.

امام باقر علیه السّلام:تو به قول صاحب و رفیق خودت عمل کن و من بر طبق قول رسول خدا صلّی الله علیه و آله عمل می کنم.

عبدالله:آیا خوش داری که شخصی،یکی از زنان فامیل شما را صیغه کند؟

امام باقر علیه السّلام:صحبت زنان و خوش داشتن یا خوش نداشتن آنان،دلیل جواز یا عدم جواز نمی شود.آن خدایی که در قرآن خود صیغه را حلال کرده و برای بندگانش حلال دانسته،از تو و هر کس که از آن نهی کرده،غیرتمندتر است.از تو می پرسم آیا خوش داری که بعضی از زنان خویشاوند شما همسر یکی از بافنده های مدینه شود؟

عبدالله:خیر،خوش ندارم.

امام باقر علیه السّلام:چرا حلال خدا را حرام می کنی؟

عبدالله:من حلال خدا را حرام نکرده ام،ولی بافنده های مدینه هم شأن من نیستند.

امام باقر علیه السّلام:خداوند عمل همان بافنده را می پسندد و کارش را دوست می دارد و حوریه بهشت را همسر او می گرداند؛ولی تو به سبب خودخواهی،کسی را که هم شأن حوریه بهشت است،نمی پسندی.عبدالله خندید و گفت:چیزی تصور نمی کنم جز این که سینه های شما مراکز رویش درختان علوم است که میوه های آن درختان برای شما و برگ هایش برای مردم است.

ص:21

امام باقر علیه السّلام:آنان منافقینند که به رسول خدا صلّی الله علیه و آله گفتند:گواهی می دهیم که تو رسول خدا هستی،ولی خداوند گواهی می دهد که منافقان دروغ گو هستند (1).

طاووس:آن پرنده ای که یک بار پرید و بعد از آن دیگر نپرید و خدا آن را در قرآنش یاد کرده چه بود؟

امام باقر علیه السّلام:قسمتی از کوه طور بود که خداوند آن را به پرواز درآورد؛به طوری که در فضا،بالای سر بنی اسرائیل قرار گرفت و بر آنان سایه افکند،تا این که تورات را پذیرفتند. (2)

طاووس:آن رسول و پیام آوری که نه از انسان ها و نه از جنّیان و نه از فرشتگان بود و خداوند در قرآنش از آن یاد کرده است چه بود؟

امام باقر علیه السّلام:او کلاغ بود که خداوند او را به نزد قابیل فرستاد تا به او بیاموزد چگونه جنازه برادرش را دفن کند.

طاووس:آن موجودی که نه از انسان ها و نه از جنّ و نه از فرشتگان بود و قوم خود را بیم داد و خداوند در قرآنش از آن یاد کرده،چه بود؟

امام باقر علیه السّلام:آن موجود،مورچه بود که به قوم خود گفت:وارد خانه های خود شوید تا لشکر سلیمان شما را پایمال نکنند (3).

طاووس:به من خبر ده از آن موجودی که از انسان و جنّ و فرشتگان نبود و به او نسبت دروغ دادند و خداوند در قرآن از آن یاد کرده است.

امام باقر علیه السّلام:آن موجود،گرگ بود که برادران یوسف به او نسبت دروغ دادند و گفتند:گرگ یوسف را خورد (4).

طاووس:آن چیزی که کم و زیاد می شود و آن چیزی که زیاد می شود،ولی کم نمی شود و آن چیزی که کم می شود،ولی زیاد نمی شود چیست؟

امام باقر علیه السّلام:آن که کم و زیاد می شود،ماه است و آن چیزی که زیاد می شود،ولی کم نمی شود،آب دریاست و آن چیزی که کم می شود؛ولی زیاد نمی شود،عمر است.

ص:24

توجه:این که امام علیه السّلام فرمود چیزی که زیاد می شود،ولی کم نمی شود،آب دریاست،از معجزات علمی است؛زیرا امروزه بشر پس از گذشت قرن ها به این حقیقت علمی پی برده است.

4.«عبدالله بن نافع»یکی از رهبران خوارج در زمان امام باقر علیه السّلام بود.خوارج با علی علیه السّلام به سبب پذیرفتن حکمیت دشمن بودند.روزی عبدالله بن نافع در جمعی گفت:اگر بدانم در سراسر عالم کسی هست که مرا قانع کند علی بن ابی طالب در کشتن خوارج بر حق بوده،هر جا باشد نزد او می روم و مرید او هم خواهم شد.یکی از حاضران،امام باقر علیه السّلام را معرّفی کرد و عبدالله با جمعی از طرفدارانش به سوی مدینه حرکت کردند و به مجلس امام باقر علیه السّلام وارد شدند.امام از قبل گروهی از فرزندان مهاجران و انصار را دعوت کرد تا در این جلسه شرکت کنند.امام باقر علیه السّلام به فرزندان مهاجر و انصار فرمود:هر کس فضیلتی از علی علیه السّلام می داند،بازگو کند.آنها از هر سو برخاستند و بخشی از مناقب و فضایل علی علیه السّلام را بیان کردند.

عبدالله:من نیز این مناقب را می دانم،ولی نظر من این است که علی به سبب پذیرش حکمیت،کافر شد.

حاضران ضمن بر شمردن فضایل علی علیه السّلام به ذکر ماجرای جنگ خیبر پرداختند که هر روز پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله برای فتح کامل خیبر،گروهی را با فرماندهی شخصی می فرستاد و بی نتیجه بازمی گشتند و سرانجام رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود:«فردا پرچم را به دست مردی می دهم که خدا و رسولش را دوست می دارد و خدا و رسولش هم او را دوست می دارند.او رزمنده شجاعی است که پیاپی به دشمن حمله می کند و هرگز پشت به جبهه دشمن نمی کند».

امام باقر علیه السّلام:نظر تو درباره این سخن پیامبر درباره علی چیست؟

عبدالله:حدیث صحیحی است و شکی در آن نیست؛ولی علی بعد از آن(در ماجرای جنگ صفین)کافر شد.

امام باقر علیه السّلام:مادرت به عذایت بنشیند!به من بگو آن هنگام که خدا علی را دوست می داشت،می دانست که علی علیه السّلام خوارج نهروان را می کشد یا نمی دانست؟!اگر بگویی نمی دانست،در این صورت کافر شده ای.

ص:25

عبدالله:خداوند می دانست.

امام باقر علیه السّلام:آیا خداوند علی را به سبب اطاعتش دوست داشت یا به سبب گناهش؟

عبدالله:به سبب اطاعتش دوست داشت.

امام باقر علیه السّلام:بنابراین برخیز که محکوم شدی.

عبدالله بن نافع در حالی که آیه 187 سوره بقره را می خواند،برخاست و منظورش این بود که حقانیت علی برایم آشکار گردید و سپس گفت:خداوند آگاه تر است که رسالت خویش را در کجا قرار دهد.

ص:26

سلام مرا به شیعیان و پیروانم برسان و به آنها بگو که بین ما و خداوند خویشاوندی نیست و کسی به پیشگاه خداوند نزدیک نمی گردد،مگر در پرتو اطاعت.ای جابر!کسی که خدا را اطاعت کند و ما را دوست بدارد،دوست ما خواهد بود و کسی که نافرمانی خدا کند،دوستی ما به حال او سودی نخواهد داشت.

شدند.او به همراه کودکان حرکت کرد تا به میدان جلوی مسجد کوفه رسید و همراه کودکان جست و خیز می کرد و مردم می گفتند:جابر دیوانه شده.قسم به خدا چند روز بیشتر نگذشت که نامه ای از سوی هشام بن عبدالملک به حاکم کوفه رسید و در آن نامه چنین آمده بود:وقتی نامه ام به تو رسید،مردی را که نامش جابربن یزید جعفی است پیدا کن و گردنش را بزن و سر او را برای من بفرست.حاکم کوفه که در میان جمعی از کوفیان نشسته بود پرسید:جابربن یزید جعفی کیست؟

حاضران گفتند:جابر مردی دانشمند و محدث بود که پس از انجام حجّ دیوانه شده و اکنون در میدان کوفه بر نی سوار می شود و با کودکان بازی می کند.حاکم خودش به میدان کوفه رفت و از جایی بلند به میدان کوفه نگریست و جابر را دید که بر نی سوار شده و با بچه ها بازی می کند؛گفت:خدا را شکر که مرا از کشتن او منصرف نمود.

ص:30

پس از آن در زمان فرزندش جعفر(امام صادق)زیست و شانزده هزار حدیث هم از ایشان ضبط کرد.

محمدبن مسلم می گوید:روزی از کوفه وارد مدینه شدم،در حالی که درد و کسالت مرا گرفته بود.حضرت ابوجعفر شربتی را به همراه غلامی برایم فرستاد که روی آن پارچه ای کشیده شده بود.غلام ظرف نوشیدنی را به من داد و گفت آن را بنوش؛زیرا امام به من امر نموده تا ننوشی برنگردم.نوشابه را که بسیار خوش طعم و خنک بود نوشیدم.پس غلام گفت:امام فرموده است وقتی که نوشیدی نزد ما بیا.من در این پیام قدری تأمل کردم و قبل از آن توان ایستادن نداشتم؛اما همین که آن را نوشیدم احساس نشاط و نیرومندی کردم و با غلام به سوی منزل امام رفتم.اجازه ورود خواستم و امام از داخل منزل صدای خود را بلند کرد و فرمود:سلامت باشی،داخل بیا.وارد منزل شدم و در حالی که می گریستم،بر امام سلام کردم و دست پسر او را بوسیدم.امام علیه السّلام علت گریه را پرسید.گفتم:به خاطر غربت و دوری راه و توان کم برای این که در مدینه بمانم و از شما بهره برم،گریه می کنم.امام علیه السّلام فرمود:اما این که نمی توانی زیاد در مدینه بمانی،خدا دوستان ما را چنین قرار داده که در معرض گرفتاری ها هستند و در مورد غربت،باید که حضرت ابی عبدالله علیه السّلام برای شما نمونه و الگو باشد که در سرزمینی دور از ما،در نزدیکی فرات گرفتار شد.اما در مورد دوری راه،بدان که مؤمن دائماً در این دنیا غریب است تا آن که از این جهان خارج شود و رحمت خدا را دریابد و این که می خواهی ما را ببینی و از ما بهره ببری و توان این کار را نداری،خداوند از نیات تو آگاه است و به سبب این نیت،به تو پاداش می دهد.

ابان بن تَغلِب:ابان از یاران و شاگردان امام سجّاد و امام محمد باقر و امام جعفربن صادق بود.امام صادق علیه السّلام فرمودند:«ابان از من سی هزار حدیث نقل کرد؛شما هم آن روایات را از قول من نقل کنید.»امام باقر علیه السّلام به ابان فرمود:«ای ابان!در مجلس مدینه بنشین و در مسائل دنیوی فتوا بده؛زیرا دوست می دارم در میان پیروانم کسی مثل تو دیده شود.»و نیز به او فرمود با اهل مدینه مناظره(بحث و گفت وگوی علمی)کن.

ابان در علوم قرآن و فقه و حدیث و ادبیات عرب سرآمد عصر خود بود و کتبی در پاره ای از این علوم تألیف کرد.ابان در نقل حدیث مورد اعتماد شیعه و اهل تسنن بود.

ص:33

وقتی در سال 141هجری در زمان امامت امام صادق علیه السّلام خبر فوت او را برای ایشان آوردند،امام فرمود:«مرگ ابان قلب مرا به درد آورد».

حُمران بن اعین:حُمران،برادر زُراره است.برادران دیگر او عبدالملک و بُکَیر و عبدالرحمن بودند.این پنج برادر،همه از یاران و شاگردان ممتاز امام باقر و امام صادق علیه السّلام به شمار می آمدند؛گرچه همه برادران به جز زراره در زمان امام صادق علیه السّلام از دنیا رفتند.امام باقر علیه السّلام به حُمران فرمود:«تو از پیروان ما در دنیا و آخرت هستی.»

حُمران هرگاه در مجلس می نشست،تا زمانی که سخن پیرامون روایات آل محمد بود،می نشست و اگر سخن عوض می شد،سعی می کرد تا اهل مجلس را به همان موضوع روایات آل محمد بازگرداند،و این کار را تا سه بار تکرار می کرد و پس از آن اگر موفق نمی شد،مجلس را ترک می کرد.

هشام بن سالم می گوید:با جمعی از یاران امام صادق علیه السّلام نشسته بودیم که مردی از اهل شام وارد شد و به امام عرض کرد:شنیده ام که تو بر هر پرسشی دانایی؛از این رو آمده ام تا با تو مناظره کنم.امام رو به حُمران کرد و فرمود:این مرد را دریاب.مرد شامی گفت:من آمده ام با شما مناظره کنم،نه با حُمران.امام فرمود:اگر بر حُمران پیروز شدی،مانند آن است که بر من پیروز شدی.مرد شامی پذیرفت و پرسش های بسیار مطرح کرد و حمران به او پاسخ مناسب می داد تا آن که مرد شامی از پرسش خسته شد.پس امام از او پرسید:حمران را چگونه دیدی؟پاسخ داد:او را فردی وارد دیدم و هیچ مسئله ای از او نپرسیدم،مگر آن که پاسخ داد.

وقتی خبر فوت حمران به امام صادق علیه السّلام رسید،امام علیه السّلام فرمود:قسم به خدا که حمران مؤمن از دنیا رفت.

منحرف از دین اجازه می دهند،ولی به من اجازه نمی دهند؟!در این فکر و اندوه بودم که صدای در را شنیدم.در را گشودم و دیدم فرستاده امام باقر است.گفت:امام باقر علیه السّلام می فرماید همین حالا نزد ما بیا.لباسم را پوشیدم و با او همراه شدم و به حضور امام رفتم.همین که نگاه امام علیه السّلام بر من افتاد فرمود:«من به هیچ یک از این گروه های گمراه کاری ندارم،بلکه من برای حفظ جان تو از خطر جاسوسان دشمن از تو دوری می گزیدم تا به سبب دوستیت با ما به تو آسیب نرسانند».پس با شنیدن کلام امام خیالم راحت شد.

ص:35

و زنان بیوه ما را شوهر داد و در شرایط سخت و تنگدستی به ما کمک کرد».

به این ترتیب امام علیه السّلام به دیگران فهماند که اگر او شرایط قیام مسلحانه علیه طاغوت را ندارد،به این معنا نیست که اگر کسان دیگری از حقوق آنان دفاع کنند،نسبت به آنان بی تفاوت باشد یا با حرکت آنان مخالف باشد.

واژگونه در کناسه کوفه به دار آویختند و پس از چهار سال،به فرمان طاغوت،اسکلت به جا مانده را از بالای دار پایین آوردند و آتش زدند.

امام باقر علیه السّلام هر چند شرایط مبارزه علنی با حاکم جور را نداشت و همواره مخفیانه برای تعلیم و تربیت شاگردان و تشکیل هسته های انقلاب فرهنگی تلاش می کرد،اما کار زید را تأیید فرمود.روزی زید بر برادرش امام باقر علیه السّلام وارد شد؛امام علیه السّلام دست بر شانه برادر گذاشت و به حاضران فرمود:«او سرور بنی هاشم است.هر گاه از شما یاری خواست،او را یاری کنید.»و روزی دیگرکه زید نزد برادرش آمد،امام علیه السّلام فرمود:«این مرد،بزرگ خاندان من و خون خواه آنان است.»و بار دیگر از زبان رسول خدا صلّی الله علیه و آله چنین گفت:«ای حسین!مردی از نسل تو خارج می شود که زید نام دارد.در روز قیامت،او و یارانش با چهره بسیار نورانی و پرشکوه بر گردن های خلایق گام می نهند و بدون حساب وارد بهشت می شوند».

گفت:ای اباجعفر!تو ماهرترین تیرانداز عرب هستی.او که با حادثۀ غیر منتظره ای روبرو شده بود و جلسه را برای توهین به امام تشکیل داده بود،ندانست چه کند و از شدّت حیرت،امام را به جایگاه خویش دعوت و با ما روبوسی کرد و پدرم را در سمت راست خود روی تخت نشاند و مرا نیز در سمت راست ایشان نشاند و سپس به پدرم گفت:احسنت یا محمد!من هرگز تیراندازی ماهر مانند تو ندیدم و گمان نمی کنم در روی زمین کسی باشد که مثل تو تیراندازی کند!آیا پسرت جعفر هم مثل تو تیراندازی می کند؟امام باقر علیه السّلام از فرصت استفاده کرد و فرمود:

«کمال دین و اتمام نعمت را ما از همدیگر به ارث می بریم؛همان چیزی که خداوند به رسولش در آیه ای چنین نازل فرمود:امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین جاویدان شما پذیرفتم» (1)و هرگز زمین از چنین افرادی خالی نمی ماند و این مهارت،نشانۀ کمال دین واتمام نعمت بر ماست که دیگران به آن دسترسی ندارند.»

هشام با شنیدن این پاسخ خشمگین شد و صورتش سرخ گردید.لحظاتی سر به زیر افکند و سپس سر بلند کرد و گفت:آیا همه ما از فرزندان عبد مناف نیستیم و آیا نسب ما و شما یکی نیست؟پدرم فرمود:«چرا نسبت ما یکی است؛اما خداوند علم خویش را فقط به ما داده؛علمی که به دیگری نداده است.»هشام گفت:آیا خداوند محمد را از شجره عبدمناف به سوی همه مردم و همه نژادهای سیاه و سفید و سرخ مبعوث نکرد؟!از کجا شما چیزی را به ارث بردید که دیگران به ارث نبردند،حال آن که پیامبر به سوی همه مبعوث گردید؟!پس از کجا فقط شما این علم را به ارث بردید و حال آن که بعد از محمد پیامبری نیست و شما هم پیامبر نیستید؟!پدرم فرمود:

«از آن جا که خداوند به پیامبرش فرمود:در حرکت دادن زبانت برای خواندن وحی عجله نکن (2).کسی که زبانش را برای دیگران حرکت نداد،خداوند به او فرمان داد که تنها ما را به علم خودش مخصوص گرداند و از همین روست که علی علیه السّلام در کوفه اعلام کرد پیامبر مرا هزار باب علم آموخت که با هر کدام،هزار باب علم دیگر بر من

ص:42

گشود.پس همچنان که خداوند پیامبرش را مخصوص علم خویش قرار داده بود،او هم علی بن ابی طالب را مخصوص علوم خویش گردانید و این علوم در ما جانشینان هم چنان به ارث رسیده است،نه در خانواه های ما».

هشام گفت:علی بن ابی طالب ادّعای علم غیب می کرد؛در حالی که خداوند گفته کسی را بر غیب خویش آگاه نمی کند.از کجا او چنین ادعا می کرد؟!پدرم فرمود:

«خداوند کتابی را بر پیامبرش فرو فرستاد که همه حوادث گذشته و آینده را تا روز قیامت در آن بیان کرده و در آن گفته است:در قرآن هیچ چیز را فروگذار نکردیم.و خداوند به پیامبرش فرمان داد که هیچ علمی را از علی پوشیده مدار؛مگر آن که به او بیاموزی و به همین سبب،پیامبر خدا به علی علیه السّلام فرمان داد تا قرآن را جمع آوری کند و او بدنش را غسل داده و کفن نماید و او دیون پیامبر را پرداخته و وعده هایش را عملی کند و به علی فرمود:هم چنان که من بر تنزیل قرآن جنگیدم،تو بر تأویل قرآن می جنگی و تأویل قرآن به طور کامل نزد کسی جز علی بن ابی طالب نبود و از این رو پیامبر فرمود:قاضی ترین شما علی است و عمربن خطاب گفت:اگر علی نبود،عمر هلاک می شد.عمر به نفع او شهادت می دهد و دیگران او را انکار می کنند».

هشام لحظه ای سر به زیر افکند و سپس به پدرم گفت:درخواست خود را از من بخواه.

امام فرمود:من اهل و عیالم را در مدینه باقی گذاشته ام،در حالی که نگران من هستند.هشام گفت:نگرانی آنان با بازگشت شما برطرف می شود.سپس با پدرم و من روبوسی کرد و از کاخ هشام بیرون آمدیم؛در حالی که مقدمات بازگشت ما به مدینه را فراهم کرده بودند.

ص:43

عطا کنید!فرمود:«ای سلمی!حسنه دنیا چیزی جز برقراری روابط خوب با برادران و انجام کارهای نیک نیست».

سلمی می گوید:در خانه امام باقر علیه السّلام هیچ گاه ندیدیم که به کسی گفته شود:ای سائل!این پول را بگیر؛بلکه طبق دستور حضرت با نیازمندان محترمانه رفتار می شد.امام علیه السّلام می فرمود:«نیازمندان را با نیک ترین نامشان صدا بزنید(آنان را تحقیر نکنید).

3.میهمان نوازی: «ابوخالد کابلی»می گوید:به خانه امام باقر علیه السّلام رفتم.ایشان برایم غذا آوردند و خوردم.غذای بسیار لطیف و لذیذی بود که قبلا لذیذتر از آن نخورده بودم.امام پرسید:غذا را چگونه دیدی؟پاسخ گفتم:من غذایی لذیذتر از این نخورده بودم،ولی به یاد این آیه قرآن افتادم که می فرماید:«در روز قیامت از همه نعمت هایی که داشته اید سؤال خواهید شد» (1).امام باقر علیه السّلام فرمود:«منظور از آیه این است که از نعمت ولایت مورد سؤال قرار می گیرید.(ولایت اهل بیت).

روزی امام باقر علیه السّلام به جمعی از شیعیان فرمود:آیا جامعه شما به حدّی رسیده که اگر یکی از برادران دینی دست در جیب هر کدام از شما کند و آنچه می خواهد بردارد،صاحب آن چیزی نگوید؟پاسخ دادند:نه،چنین نشده.امام فرمود:پس شما هنوز آن چنان که گمان می کنید،برادر یکدیگر نیستید.

4.عیادت بیمار: روزی امام باقر علیه السّلام به عیادت«جابربن عبداللَّه انصاری»یار دیرین پیامبر رفت.بر بالینش نشست و با مهر و محبت خاصی از او احوال پرسی کرد.جابر عرض کرد:در حالی هستم که پیری را دوست تر از جوانی،مرگ را دوست تر از زندگی و بیماری را دوست تر از سلامتی می دارم.(جابر با این سخن می خواست مقام تسلیم و رضای خود را بیان کند).

امام باقر علیه السّلام فرمود:«امّا من آنچه را خدا بخواهد،همان را دوست دارم.بیماری،سلامتی،زندگی یا مرگ را،هر کدام را که او بپسندند همان را می پسندم»خاطر جابر از این سخن آرامش یافت؛دست امام را بوسید و گفت:رسول خدا به من درست فرمود که فرزندم باقرالعلوم را می بینی،سلام مرا به او برسان.

ص:46

5.زینت برای همسر: «حسن زیات»می گوید:با یکی از دوستانم به حضور امام باقر علیه السّلام رفتم.امام را در خانه ای دیدم آراسته،در حالی که روپوشی زیبا پوشیده و خود را معطر کرده بود.چند مسئله از ایشان پرسیدم و سپس برخاستیم که برویم.امام رو به من کرد و فرمود:فردا با دوستت نزد ما بیا.فردای آن روز با دوستم به محضر امام باقر علیه السّلام رفتیم و امام را در خانه ای ساده دیدم که روی حصیری نشسته و لباس خشنی پوشیده است.امام به دوستم فرمود:ای برادر بصری!تو دیروز که نزد من آمدی،من در خانه همسرم بودم.آن خانه و آن چه در آن بود،مال او بود.او خود را برای من آراست و لازم شد که من نیز خود را آراسته کنم؛پس چیز دیگری تصور نکن.دوستم گفت:سوگند به خدا چیزی به خاطرم نگذشت،ولی اکنون که شما توضیح دادید،آن چه در دلم بود برطرف شد.

6.مهربانی در سفر: «ابوعبیده»می گوید در سفری با امام هم کجاوه شدیم.هنگام سوار شدن،اول من سوار می شدم،سپس حضرت باقر علیه السّلام سوار می شد.وقتی هر دو در جای خود قرار می گرفتیم،آن حضرت به من سلام می کرد و مانند مردی که تازه دوست خود را دیده،مصافحه و احوال پرسی می کرد.در هنگام پیاده شدن،آن حضرت زودتر از من پیاده می شد و وقتی روی زمین قرار می گرفتیم،به من سلام می کرد و مانند کسی که تازه دوستش را دیده احوال پرسی می نمود.

به آن حضرت عرض کردم:ای پسر رسول خدا!شما به گونه ای رفتار می کنید که هیچ کس از مردم چنین نمی کند.اگر یک بار هم آن گونه رفتار کنید،زیاد است!امام باقر علیه السّلام فرمود:«نمی دانی پاداش مصافحه چقدر است؟مؤمنان وقتی یکدیگر را ملاقات می کنند و یکی به دیگری دست می دهد،همه گناهان آنها می ریزد؛چنان که برگ از درخت می ریزد و خداوند به آنان با رحمت می نگرد تا از هم جدا شوند».

7.نهی از منکر: «ابو بصیر»می گوید:در کوفه به یکی از بانوان قرائت قرآن می آموختم.روزی در موردی با او شوخی کردم و پس از مدتی در مدینه به محضر امام باقر علیه السّلام رسیدم.مرا سرزنش کرد و فرمود:«کسی که در جای خلوت گناه می کند،خداوند نظر رحمتش را از او برمی دارد.»آن چه سخنی بود که به آن بانو گفتی؟!من شرمنده و سرافکنده شدم و توبه کردم.امام به من فرمود:مراقب باش که دیگر با زنان نامحرم شوخی نکنی.

ص:47

«ابوصباح کنانی»از شاگردان برجسته امام می گوید:روزی به در خانه امام باقر علیه السّلام آمدم و در زدم.کنیزی پشت در آمد و در را باز کرد.من دست بر سینه او زدم و گفتم:به مولایت بگو من هستم.در همین لحظه امام باقر علیه السّلام از داخل خانه صدای خود را بلند کرد و فرمود:ای مادر مرده!وارد خانه شو.من وارد شدم و به امام عرض کردم:قصد گناه نداشتم؛بلکه می خواستم ایمانم به شما بیشتر شود.فرمود:«راست می گویی؛اگر می پنداری که دیوارها جلوی دید ما را می گیرند چنان که جلو دید شما را می گیرند،پس بین ما و شما چه فرق است.بپرهیز که بار دیگر چنین گناهی را مرتکب شوی».

ص:48

7.صِلةُ الارحامِ تُزکی الاَعْمالَ وتُنْمی الاَمْوالَ و تَدْفَعُ البلْوی و تُیسِّرُ الْحِسابَ و تُنْسِیءُ فِی الاَجَلِ

صله رحم(دیدار اقوام)اعمال را پاکیزه و اموال را زیاد می کند و بلا را دور می گرداند و حساب قیامت را آسان و عمر را طولانی می کند.

8.اِنّ اللَّهَ یتعَهَّدُ عَبْدَهُ المُؤْمِنَ بالبلاءِ کَما یتَعَهّدُ الغائبُ اهلَهُ بِالهَدیةِ و یحْمیهِ عَنِ الدُّنیا کما یحمی الطََبیبُ المَریضَ

خداوند از بندۀ مؤمن با بلا،تفقد و دل جویی می کند،همچنان که مسافر از خانواده اش با هدیه دل جویی می کند و او را از دنیا محافظت می کند،همچنان که طبیب مریض را محافظت می کند.

9.اِنَّ اللهَ یعطِی الدُّنیا مَنْ یحِبُّ و یبغِضُ وَلا یعْطی دینهُ الاّ مَنْ یحبُّ

خداوند دنیا را به دوستان و دشمنانش می دهد،اما دینش را فقط به کسانی می دهد که دوستشان می دارد.

10.اِنَّ اللهِ عَزّوجَلّ جَعَلَ للشرِّ اقْفالاً وَجَعل مَفاتیح تِلْکَ الاَقْفالَ الشَّرابَ وَالْکِذْبُ شرٌّ منَ الشّرابِ

خداوند بزرگ برای بدی قفل هایی قرار داده که کلیدهای آنها شراب است و دروغ گویی بدتر از شراب است.

11.عجبا لِلْمُخْتالِ الْفخّورِ،وانّما خُلقَ مِنْ نُطفَةٍ ثُمَّ یعُودُ جیفةً و هُوَ بَینَ ذلِکَ لایدری ما یصْنَعُ بهِ

شگفتا از متکبری که به خود می نازد،حال آن که از نطفه آفریده شده و سپس مرداری گندیده می شود و در بین این دو حالت نمی داند که با او چه خواهد شد.

12.التّواضُعُ الرضا بالمجلسِ دُون شَرَفِهِ وَاَنْ تُسَلِّمَ عَلی مَنْ لَقْیتَ وَ انْ تَتْرُک المِراءَ انْ کُنْتَ مُحلَّقاً

تواضع آن است که به پایین تر از محلی که مناسب شأن توست راضی باشی و هر کسی را که دیدار کردی،به او سلام کنی و جدال(گفت وگوی بدون نتیجه)را ترک کنی،اگر چه حق به جانب تو باشد.

13.انَّ اللهَ یبْغِضُ الْفاحِشَ الْمُتَفَحِّشَ

خداوند انسان بداخلاق و بدزبان را دشمن می دارد.

ص:51

با ما مخالفت نماید.بعضی از مردم ادّعای دوستی با ما می کنند،در حالی که دوستان دشمنان ما هستند و کسی که دشمنان ما را دوست بدارد و همنشین آنها باشد،کلام خدا را نشینده و به آن عمل نکرده است».

برادر هشام،سخنان سیاسی و قاطع حضرت صادق علیه السّلام را شنید و به برادرش گزارش داد و هشام که از ناحیه دودمان آل محمد همواره احساس خطر می کرد،از شنیدن این سخنان به هراس افتاد و تصمیم گرفت که امام باقر و فرزندشان حضرت صادق را از مدینه به شام تبعید کند.روزی که هشام امام باقر را به کاخش فراخوانده و ایشان را به شرکت در تیراندازی مجبور کرده بود،پس از آن که مهارت امام را در تیراندازی دید،پرسید آیا فرزندت جعفر هم چنین تیراندازی می داند و امام علیه السّلام در پاسخش فرمود:«ما اکمال دین و اتمام نعمت را از همدیگر به ارث می بریم و هرگز زمین از چنین افرادی خالی نمی ماند و این مهارت،نشانۀ اکمال دین و اتمام نعمت بر ماست که دیگران به آن دسترسی ندارند».و با این پاسخ امامت خود و فرزندش را بیان کرد.هشام پس از مناظره ای طولانی،امام علیه السّلام را به همراه فرزندشان حضرت صادق علیه السّلام به مدینه بازگرداند.

عبدالله محض:حلال است؛ولی خاندان ما خوردن آن را ناپسند می داند.

کلبی:نوشیدن نبیذ(شراب خرما)چه حکمی دارد؟

عبدالله محض:حلال است؛ولی ما اهل بیت آن را نمی آشامیم.

کلبی می گوید:از نزد عبدالله برخاستم و از خانه بیرون آمدم و با خود می گفتم جمعیت قریش به دروغ عبدالله را امام پس از امام باقر معرّفی کرده اند.به مسجد رفتم و جماعتی از قریش و سایر مردم را دیدم.بر آنها سلام کردم و پرسیدم:عالم ترین فرد خاندان رسالت کیست؟دوباره گفتند عبدالله بن حسن؛من گفتم:به نزد او رفتم،ولی چیزی نزد او نیافتم.

در این میان،مردی سر بلند کرد و گفت نزد جعفربن محمد(امام صادق)برو که او اعلم افراد خاندان رسالت است.همان دم به خانه امام صادق علیه السّلام رفتم و در زدم.جوانی بیرون آمد و به من گفت:ای برادر کلبی وارد شو.من وحشت کردم که اسم مرا از کجا می داند و داخل منزل شدم،در حالی که نگران بودم.مردی را در سجاده دیدم که اسم مرا پرسید.با خود گفتم:سبحان الله غلامش مرا با نام صدا زد و خودش نام مرا می پرسد!دروغ گفتند آنان که از راه حق بازگشتند.سپس امام از آن جا که شغلم و دانشم،نسب شناسی بود،از من نسب خودم را پرسید و من نسبم را بیان کردم و در جایی از آن اشتباهی فاحش کردم که امام آن را اصلاح کرد و فرمود:اکنون سؤال های خویش را بپرس.سؤال ها را به ترتیب پرسیدم و امام با استدلال کامل چنین جواب داد:

در مورد کسی که زنش را به عدد ستارگان آسمان طلاق داده بود،فرمود:براساس کتاب خدا و سنت پیامبر در صورت وجود همه شرایط طلاق،بیش از یک طلاق واقع نمی شود.

در مورد مسح بر کفش،تبسّم کرد و فرمود:در روز قیامت خداوند هر چیز را به جای خودش برمی گرداند و پوست گوسفند به گوسفند برمی گردد؛بنابراین مسح افرادی که وضو گرفته اند و بر کفش مسح کرده اند،بر پوست گوسفندان است و در آنان وضویی ندارند.با خودم گفتم که دو سؤال را جواب داد.سپس در مورد ماهی بدون فلس فرمود:از آن جا که اینها از ممسوخات است،حرام می باشد و در مورد نبیذ(شراب خرما)فرمود:اگر مقداری خرما و آب در ظرفی بریزند و تا مدتی بماند و بخورند،حلال است.کلبی می گوید:در این هنگام از نزد امام بلند شدم و دست روی دستم زدم و با خود گفتم:اگر امامی در کار باشد،امام بر حق همین است.

ص:59

می اندیشید.جنایات امویان وکشتار دوست داران اهل بیت توسط بنی امیه،قلب او را می فشرد و تصمیم داشت همانند جدّش حضرت امام حسین علیه السّلام دست به امر به معروف و نهی از منکر عملی علیه بنی امیه بزند.

هشام بن عبدالملک دهمین خلیفه اموی،علت دیگر قیام زید بود؛زیرا هشام به احکام قرآن بی تفاوت بود و هر گناهی که می خواست انجام می داد و همیشه مشغول عیش و نوش بود و جام شراب از او جدا نمی شد و روزی از هفته را مخصوص شراب قرار داده بود!هشام در جمع آوری مال حریص بود و قبلا خواندید که در سفر حج،ششصد شتر لباس های او را حمل می کردند.زیدبن علی قبل از قیامش،با برادرزادۀ خود امام صادق علیه السّلام در مدینه مشورت کرد.امام علیه السّلام فرمود:ای عمو!اگر راضی هستی که در محلۀ کناسه کوفه کشته شوی و به دار آویخته گردی،اختیار با توست.پس از آن که زید از نزد امام خارج شد،حضرت فرمودند:وای بر کسی که صدای یاری طلبیدن زید را بشنود،ولی او را یاری نکند.

زیدبن علی با مقدماتی که از ماه ها پیش تهیه کرده بود و بیعت هایی که از بزرگان در شهرهای مختلف به طور مخفیانه گرفته بود،سپاهی به استعداد چهل هزار نفر تهیه کرد که حدود پانزده هزار نفر از آنها اهل کوفه بودند.زید تاریخ قیامش را روز چهارشنبه اول صفر سال 121 هجری اعلام کرد و خود از ماه ها قبل مخفیانه وارد کوفه شد و در روز موعود قیام خود را از خارج کوفه آغاز نمود.سپاه زید در روز اول و دوم نبرد شکست های سنگینی را به دشمن وارد کردند و کم ترین تلفات را داشتند؛اما در پایان دومین روز نبرد،تیری به پیشانی زیدبن علی اصابت کرد و در روز جمعه،سوم صفر به شهادت رسید.یکی از عوامل مهم شکست زید،بی وفایی بیشتر مردم کوفه بود؛زیرا در شب چهارشنبه ای که موعد خروج از شهر برای پیوستن به سپاه زید بود،در کوفه حکومت نظامی اعلام کردند و جارچیان شهر همه مردان را به مسجد اعظم کوفه دعوت کردند و گفتند اگر کسی را در حال خروج از شهر ببینند،خونش هدر است.به این ترتیب مسجد اعظم پر از مردانی شد که بیشتر آنها با زید بیعت کرده بودند.

پس از شهادت زید،یارانش برای دفن جنازه او اختلاف داشتند و سرانجام تصمیم گرفتند که بدن او را در جوی آب دفن کنند و آب بر قبرش جاری سازند تا دشمن جنازه اش را نیابد؛اما یکی از جاسوسان دشمن،محل دفن جنازه را به استاندار کوفه،

ص:62

«یوسف بن عمر»خبر داد و آنها جنازه را بیرون آوردند و سر از بدنش جدا کردند و برای هشام بن عبدالملک فرستادند و جنازه عریان و بی سر او را در کناسه کوفه به دار آویختند و تا چهار سال این جنازه بر سر دار بود و مردم کاری برای پایین آوردن و دفن آن نمی کردند تا آن که پس از چهار سال جنازه را پایین آورده،سوزاندند و خاکستر آن را در آب فرات ریختند.وقتی خبر شهادت زید به امام صادق علیه السّلام رسید فرمود:خداوند رحمت کند عمویم زید را؛او مردم را به سوی خشنودی آل محمد دعوت می کرد و اگر پیروز می شد،به این دعوت وفا می نمود.امام علیه السّلام مبلغ هزار دینار از اموال خویش را میان خانواده شهدایی که با او به شهادت رسیده بودند تقسیم کرد.

1.«سدیر صیرفی»یکی از شاگردان امام صادق علیه السّلام می گوید:به نزد امام صادق علیه السّلام رفتم و عرض کردم:به خدا خانه نشینی برای شما روا نیست.امام علیه السّلام فرمود:چرا ای سدیر؟گفتم:به خاطر یاران و دوستان بسیاری که دارید.به خدا اگر امیرالمؤمنین علی علیه السّلام آن همه یار و یاور داشت،اجازه نمی داد طایفه تَیم و عدی به مقام او طمع کنند.امام فرمود:ای سدیر!به نظر تو من چقدر یاور دارم؟گفتم:صدهزار.امام فرمود:صدهزار؟!گفتم:دویست هزار،فرمود:دویست هزار؟!گفتم:نصف دنیا.امام صادق علیه السّلام پس از اندکی سکوت فرمود:اگر مایل باشی و برایت سخت نباشد،به ینبُع(مزرعه ای در نزدیکی مدینه)برویم.گفتم:آماده ام.امام دستور داد الاغ و استری را زین کردند و امام استر را به من داد و گفت سوار شوم و خودش سوار بر الاغ شد و حرکت کردیم.هنگام نماز به سرزمین شوره زاری رسیدیم.امام در آن جا نماز نخواند و فرمود نماز خواندن در شوره زار مکروه است.از آن جا گذشتیم تا به خاک سرخی رسیدیم و آماده نماز شدیم و در آن جا جوانی مشغول چراندن بزغاله هایش بود.حضرت به بزغاله ها نگریست و فرمود:ای سدیر!قسم به خدا اگر تعداد شیعیان و پیروان من به اندازه این بزغاله ها بود،خانه نشینی بر من روا نبود.نماز خواندیم و پس از نماز من کنار بزغاله ها رفتم و آنها را شمردم،دیدم عددشان هفده رأس است.

امام به این طریق به سدیر فهمانید که علت اصلی عدم قیام او،نداشتن تعداد کافی از یاوران جان بر کف است.

2.«سهل بن حسن»از خراسان به مدینه خدمت امام صادق علیه السّلام آمد و به امام صادق علیه السّلام چنین عرض کرد:سزاوار نیست که شما در خانه بنشینید و حال آن که یکصدهزار شمشیرزن دارید!امام صادق علیه السّلام دستور داد در تنور خانه آتش افروختند،تا آن که از شدت حرارت بالای تنور سفید شد.سپس به سهل بن حسن فرمود:ای خراسانی!برخیز و برو داخل تنور بنشین!خراسانی گفت:یابن رسول اللَّه!مرا در آتش نسوزان؛مرا رها کن،من نیز حرفم را پس می گیرم.امام علیه السّلام فرمود:تو را رها کردم.در همین وقت«هارون مکی»درحالی که نعلینش را با سرانگشتان خود گرفته بود،وارد شد و گفت:السلام علیک یابن رسول اللَّه.امام صادق علیه السّلام پاسخ سلام او را داد و به او فرمود:نعلت را بینداز و برو داخل تنور بنشین.هارون نعلش را انداخت و داخل تنور رفت و نشست.

ص:66

امام علیه السّلام رو کرد به مرد خراسانی و از هر دری راجع به خراسان صحبت کرد و امام به گونه ای از خراسان صحبت کرد،درست مثل این که در خراسان حضور دارد.لحظاتی نسبتاً طولانی گذشت و مرد خراسانی نگران حال هارون بود که درون تنور آتش رفته بود.در این لحظه امام به او فرمود:ای خراسانی!برخیز و داخل تنور را بنگر.خراسانی می گوید:بر سر تنورآمدم و دیدم که هارون مکی چهار زانو میان تنور نشسته است.هارون مکی از تنور بیرون آمد و به ما سلام کرد؛سپس امام از من پرسید:در خراسان چند نفر مثل این مرد یافت می شود؟!پاسخ دادم:قسم به خدا حتی یک نفر یافت نمی شود.امام علیه السّلام فرمود:«من تا زمانی که اقلاً پنج نفر یاور راستین یافت نشود،قیام نمی کنم.ما به زمان قیام آگاه تریم».

دو نمونه فوق و تأییدهایی که امام از قیام زیدبن علی و شهید فخّ داشت،بیانگر آن است که ایشان اصل قیام را روا می دانست؛ولی تعداد کافی از یاران راستینی که در خط فکری خاندان رسالت حرکت کنند،نداشت.از این رو انقلاب فرهنگی را بر انقلاب نظامی و مسلّحانه ترجیح داد.امام علیه السّلام موفق شد که در طول دوران 34 ساله امامت خود حدود چهارهزار شاگرد برجسته تربیت علمی کند و چنانچه این نهضت فرهنگی علمی توسط امام باقر علیه السّلام آغاز نمی شد و به دست فرزندش امام صادق علیه السّلام ادامه نمی یافت،خط فکری پیامبر صلّی الله علیه و آله و مذهب اهل بیت در آتش جور و ستم و تحریف بنی امیه و بنی عباس به کلّی نابود می گردید.نهضت علمی امام به قدری گسترده بود که سرانجام و مذهب اهل بیت و اسلام اصیل به نام«مذهب جعفری»شناخته شد.

ص:67

برسد و حتی دوست ندارم قلمی برای آنها بر صفحه ای بکشم.همانا کمک کنندگان به ستمگران در روز قیامت در سراپرده ای از آتش قرار داده می شوند تا خداوند بین بندگان حکم کند».

مرد مخزومی گفت:آری،و سپس چنین سوگند یاد کرد:سوگند به خداوندی که جز او خدایی نیست و او زنده و پایدار است.امام صادق علیه السّلام فرمود:در ادای سوگند عجله نکن؛آن گونه کن که من می گویم،بگو.منصور پرسید:سوگند او چه ایرادی داشت؟امام علیه السّلام فرمود:خداوند صاحب حیا و کریم است و کسی که او را به صفات کمال و رحمت ستایش کند،در عذاب او تعجیل نمی کند.آن گاه امام به آن مرد مخزومی فرمود:چنین سوگند یاد کن:«از حول و قوت خدا بیزار شوم و به حول و قوت خودم پناهنده شوم،اگر من راست گو و نیکوگفتار نباشم».منصور به مرد مخزومی گفت:نترس و همین سوگند را یاد کن.مرد مخزومی شروع به گفتن آن جملات کرد؛اما هنوز سوگندش تمام نشده بود که حالش دگرگون شد و برزمین افتاد و جان سپرد.

منصور وحشتزده و لرزان شد و به امام گفت:فردا اگر خواستید به حرم جدّتان(مدینه)برگردید و اگر خواستید در این جا با کمال احترام بمانید.سوگند به خدا بعد از این حادثه هرگز گزارش کسی را دربارۀ شما نخواهم پذیرفت.

گفت:آری.پرسیدم با آن چه می کنی؟گفت:با آن طعم ها را می چشم.گفتم:آیا گوش داری؟گفت:آری.پرسیدم:با آن چه می کنی؟گفت:با آن صداها را می شنوم.پرسیدم:آیا قلب(عقل)داری؟گفت:آری.پرسیدم:با آن چه می کنی؟گفت:آنچه را بر اعضا و جوارهم وارد می شود،با آن تشخیص می دهم.گفتم:آیا با وجود این اعضای سالم،از قلب بی نیاز نیستی؟پاسخ داد:خیر.گفتم:چگونه به قلب نیاز داری،در حالی که اعضای بدن تو صحیح و سالم است؟!

عمروبن عبید گفت:پسرم!اگر حواسّ انسان در بویی که بوییده یا در چیزی که دیده یا چشیده،تردید کند،کار آن را به قلب(عقل)واگذارد تا شک را از میان ببرد.

من به او گفتم:پس با این حساب،خداوند قلب را برای از بین بردن شک در اعضا و جوارح آفریده است؟

پاسخ داد:آری.من گفتم:ای ابا مروان!(کنیه عمروبن عبید)خداوند تبارک و تعالی برای اعضا بدن تو امامی قرار داده تا شک اعضای بدنت را از بین ببرد و به چیزی یقین کنند؛حال چگونه همه مردم را در حیرت و سرگردانی و شک و اختلاف قرار داده و برای آنها امامی قرار نداده است تا آنان را از شک و سرگردانی نجات دهد؟!عمروبن عبید ساکت شد و جوابی نداد.سپس به من نگریست و گفت:تو هشام بن حکم هستی؟

پاسخ دادم:خیر.پرسید:از دوستان او هستی؟گفتم خیر.پرسید:اهل کجایی؟گفتم:اهل کوفه.گفت:پس تو همان هشام هستی.سپس از جای خود بلند شد و مرا در بغل گرفت و در جای خود نشاند و تا من نشسته بودم،صحبت نکرد.امام صادق علیه السّلام از نقل این جریان خنده بر لبانشان نشست و از هشام پرسیدند:چه کسی این روش مناظره را به تو آموخت؟

گفت:اصل آن را از شما گرفتم و خودم چیزهایی به آن اضافه کردم.امام علیه السّلام فرمود:قسم به خدا این روش در کتب ابراهیم و موسی علیه السّلام آمده است.

ص:75

تا اگر دلیل شما غالب آمد،من به جمع شما بپیوندم و باید کسی باشد که بین ما داوری کند تا کدام حق می گوییم.ضحّاک به مردی از دوستانش اشاره کرد و گفت:او حَکَم بین ما باشد،زیرا او عالم به دین است.مؤمن الطاق گفت:پس این مرد را حَکَم در دینی قرار دادی که آمده ام دربارۀ آن با تو مناظره کنم؟!ضحّاک گفت:بلی،مؤمن الطاق به اطرافیان ضحاک نگریست و گفت:دوست شما در دین خدا حَکَم تعیین کرد؛حال خود می دانید و او.اطرافیان ضحاک ازاین استدلال کوبندۀ او بسیار خشمگین شدند.و او را تهدید به قتل کردند.

4.معلّی بن خنیس: معلّی از اصحاب مورد توجه امام صادق علیه السّلام بود.«داودبن علی»استاندار مدینه،از طرف منصور،خلیفه عباسی از معلّی خواست که شیعیان امام صادق علیه السّلام را به او معرّفی کند،اما معلّی اظهار بی اطلاعی کرد.داوود او را تهدید به قتل نمود.معلی گفت:به خدا قسم اگر شیعیان امام صادق در زیر پای من هم باشند،پای خود را از زمین برنمی دارم تا مرا بکشید.داود،معلّی را دستگیر و زندانی کرد.در آن زمان امام صادق علیه السّلام در مکّه بود.وقتی داود خواست معلّی را به قتل برساند،معلّی گفت:چون من طلب کاران بسیار و مال فراوان دارم،می خواهم با مردم سخن بگویم.

معلّی را به بازار مدینه آوردند و او در اجتماع مردم خود را معرّفی کرد و سپس گفت:ای مردم!شاهد باشید هر چه پول و خانه و غلام از من بر جای می ماند،متعلق به جعفربن محمد(صادق)است.نگهبانان به سرعت او را گرفتند و به قتل رساندند.«اسماعیل بن جابر»که با امام صادق علیه السّلام در مکّه بود می گوید:امام علیه السّلام خبر قتل معلّی را به من داد و فرمود:قسم به خدا معلی وارد بهشت شد.امام علیه السّلام پس از بازگشت به مدینه،نزد داود رفت و با خشم به او فرمود:ای داود!غلام آزاد شده من و وکیل مرا کشتی و به این هم اکتفا نکردی و جسد او را بر دار زدی؟!سوگند به خدا تو را نفرین می کنم تا خداوند تو را بکشد.

داود گفت:آیا مرا از نفرین خود می ترسانی؟!اگر نفرینت به استجابت می رسد،نفرین کن!

امام صادق علیه السّلام با خشم از نزد داود خارج شد و آخر شب غسل کرد و به مسجد آمد و داود را نفرین کرد و هنوز سر از سجده بر نداشته بود که صدای فریاد از خانه داود بلند شد و شنید که مردم می گفتند:داود مرد.

ص:78

5.مفضل بن عمر: مفضل از یاران والامقام امام صادق علیه السّلام و امام کاظم علیه السّلام بود.و جایگاه والایی نزد ائمه داشت.مفضل در میان مردم کوفه وکیل امام بود و از جانب امام صادق علیه السّلام وظیفه داشت با اموالی که از آن حضرت در اختیار داشت میان مردم را اصلاح کند.به این داستان توجه کنید:

«سعیدبن بیان همدانی»می گوید:من با برادر زنم بر سر میراثی اختلاف داشتیم و با هم مشاجره می کردیم.مفضل که بر ما می گذشت،از ما خواست که به منزلش برویم.با هم به منزل او رفتیم و او چهارصد درهم به ما داد؛به گونه ای که رفع مشاجره شده و از یکدیگر راضی شدیم.سپس مفضل گفت:این پول مال من نبود؛اما امام صادق علیه السّلام به من فرمان داده اگر دو نفر از دوستانمان اختلاف و نزاعی با یکدیگر داشتند،از مال آن حضرت اختلافشان را حل کنم.

مفضل بن عمر نقل می کند:در روضه(میان قبر و منبر رسول خدا صلّی الله علیه و آله)نشسته بودم و درباره شرافت و برتری جایگاه پیامبر می اندیشیدم که ناگاه«ابن ابی العوجاء»وارد شد و در جایی نشست که سخنش را می شنیدم(ابن ابی العوجا کسی بود که خدا را قبول نداشت)آن گاه یکی از یارانش نزد او آمد و شروع به صحبت کردند.آنان پس از ذکر عظمت و بزرگی حضرت محمد،او را فیلسوفی خواندند که معجزاتی داشته و سپس ابن ابی العوجا بحث را عوض کرد و به دوستش گفت:سخن از محمد را بگذار،زیرا من درباره او سرگشته ام.سپس در موضوع به ابتدای خلقت صحبت کرد و گفت:عالم با اتفاق به وجود آمده و خالق و مدبّری ندارد؛بلکه همه چیز خودبه خود به وجود آمده و دنیا همیشه چنین بوده و چنین خواهد بود.مفضل از شنیدن این سخنان کفرآمیز در مسجد پیامبر برآشفت و به آنها گفت:ای دشمنان خدا!چه می گویید؟!

ابن ابی العوجا که مفضل را نمی شناخت گفت:تو کیستی؟اگر متکلمی،بیا و روی اصول و مبانی بحث کن؛اگر سخن درستی بگویی،می پذیریم و اگر اهل کلام هم نیستی،با تو سخنی نداریم و اگر از اصحاب امام صادق هستی،او هرگز برآشفته و غضبناک نمی شود؛بلکه چنان به سخنان ما گوش می دهد که می پنداریم سخن ما را پذیرفته،اما بعد از اتمام سخن،چنان حرف های ما را باطل می کند که قدرت انکار نداریم و راه فراری نمی یابیم.اگر تو از اصحاب جعفربن محمدی،مثل او با ما رفتار کن.

ص:79

مفضل نزد امام آمد و ماجرا را گفت.امام علیه السّلام به او فرمود:بامدادان نزد من بیا تا حکمت خدای بزرگ در آفرینش جهان،درندگان،چهارپایان،پرندگان،حشرات و...را چنان برایت بیان کنم که شایستگان از آن عبرت گیرند و مؤمنان با آن آرام گردند و خداشناسان سرگشته شوند.

پس از آن،مفضل چهار روز پیاپی نزد امام رفت و امام علیه السّلام کتاب توحید را که به نام توحید مفضل معروف است،برای او املا کرد و مفضل آن را نوشت.

ص:80

مالک بن انس خود می دانست که مانند امام صادق علیه السّلام نیست.خود او در این باره گفت:«نه چشمی دیده و نه گوشی شنیده و نه به ذهن کسی گذشته که مردی از نظر علم و عبادت و تقوا برتر از امام صادق باشد».

منصور دوانیقی سرانجام موفق شد ابوحنیفه و مالک را با وجود اعتراف آنان به عظمت و برتری امام صادق،در برابر امام قرار دهد و مردم را به تبعیت از آنان وا دارد.

فرمود:بلی،اما این عصا،عصای پیامبر صلّی الله علیه و آله است؛خواستم به آن تبّرک جویم.ابوحنیفه جلو آمد تا آن عصا را ببوسد،اما امام صادق علیه السّلام از بوسیدن او جلوگیری کرد و دستش را پیش آورد و به او فرمود:«سوگند به خدا،تو میدانی که پوست و موی دستم،پوست و موی رسول خدا صلّی الله علیه و آله است؛آن را نمی بوسی و عصایش را می بوسی؟

به این ترتیب امام علیه السّلام به او فهماند که مهم پیروی از امام بر حق است؛وگرنه بوسیدن چوبی بدون اعتقاد به اصول،بی فایده خواهد بود.

3.روزی ابوحنیفه به مجلس امام صادق علیه السّلام وارد شد و امام پیرامون بطلان قیاس و بطلان رأی و نظر دادن در احکام دین خدا با او صحبت کرد و از آن جا که در پاسخ همه سؤال های امام در مانده بود،چنین گفت:

«پس از این،دیگر بر اساس قیاس و رأی و نظر خودم در دین خدا حکمی نخواهم کرد».

امام صاق علیه السّلام فرمود:«هرگز ریاست طلبی،تو را رها نمی کند؛چنان که پیشینیانت را رها نساخت».

سخن امام علیه السّلام درست بود و ابوحنیفه دست از مکتب اختراعی خود برنداشت،تا آن که دو سال پس از رحلت امام صادق و در زمان امام کاظم علیه السّلام از دنیا رفت.

ص:84

بینی قرار داد؛زیرا اگر چنین نبود،آب بینی همواره ریزش می کرد،و خداوند آب دهان را گوارا نمود تا انسان لذّت خوردنی ها و نوشیدنی ها را دریابد.اما سخنی که آغازش کفر و پایانش ایمان است،ذکر«لا اله الا الله»است(که از نفی معبود شروع شده و به اثبات معبود ختم می گردد).

آن گاه امام صادق علیه السّلام به ابوحنیفه فرمود:«ای نعمان!از قیاس کردن بپرهیز زیرا پدرم از پدرانش و آنها از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل کردند که فرمود:کسی که چیزی از دین را بر اساس رأی خود قیاس و تشبیه کند،خداوند او را با ابلیس مقرون نموده است؛زیرا نخستین کسی که قیاس کرد،ابلیس بود که(طبق فرموده قرآن)دلیل سجده نکردنش بر آدم علیه السّلام را بر اساس قیاس قرار داد و گفت:«خدایا تو مرا از آتش آفریدی و آدم را از خاک،و آتش برتر از خاک است!» (1).

بنابراین از رأی و قیاس دوری کنید؛همانا روا نیست دین خدا بر پایۀ قیاس نهاده شود.

سپس امام صادق علیه السّلام با ذکر چند مثال زیر،بطلان قیاس در دین خدا را برای ابوحنیفه شرح داد:

امام:ای ابو حنیفه!به نظر تو گناه کشتن به ناحق کسی بزرگ تر است یا گناه زنا؟

ابوحنیفه:گناه کشتن،بزرگ تر است.

امام علیه السّلام:(اگر عمل کردن به قیاس،صحیح باشد)پس چرا خداوند،دو شاهد را برای اثبات کشتن کافی می داند،ولی برای اثبات زنا،چهار گواه لازم است؟!

مسئله دیگری از تو می پرسم:ادرار پلیدتر است یا منی؟

ابوحنیفه:ادرار پلیدتر است.

امام علیه السّلام:اگر مطابق عقیده تو،قیاس را اساس فتوا قرار دهیم،باید برای ادرار،غسل کرد،نه برای خارج شدن منی؛ولی حکم خداوند آن است که برای خارج شدن منی،باید غسل کرد و برای ادرار وضو گرفت.

مسئله دیگری از تو می پرسم:نماز برتر است یا روزه؟

ابوحنیفه:نماز برتر است.

ص:87

امام علیه السّلام:اگر قیاس درست باشد،باید زن در ایامی که نماز نمی خواند،بعد از پاک شدن،نمازش را قضا کند،ولی روزه اش را قضا نکند؛در صورتی که حکم خدا برعکس است؛یعنی نماز قضا ندارد،ولی روزه قضا دارد.

سؤال دیگر:آیا زن ضعیف تر است یا مرد؟

ابوحنیفه:زن ضعیف تر است.

امام علیه السّلام:پس چرا خداوند در قانون ارث،برای مرد دو سهم و برای زن یک سهم قرار داده؟آیا با قیاس می توان پاسخ این مسأله را داد؟

ابوحنیفه:نه.

امام علیه السّلام:به دستور خداوند اگر کسی ده درهم دزدی کرد،دستش قطع می شود؛ولی اگر کسی دست کسی را به ناحق قطع کند،دیۀ آن که پانصد درهم است،پرداخت می کند و دست او قطع نمی شود؛آیا چنین حکمی با قیاس هماهنگ است؟

ابوحنیفه:خیر.

امام علیه السّلام:به من خبر رسیده که تو آیه لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ 1 ؛(حتما در روز قیامت از نعمت ها سؤال می شود)را چنین تفسیر می کنی که منظور از این نعمت ها،غذای گوارا و آب خنک در روز گرم تابستان است.

ابوحنیفه:آری.

امام علیه السّلام:هرگاه شخصی تو را مهمان خود کند و غذای لذیذ و آب خنک به تو بدهد،سپس بر تو منّت بگذارد،دربارۀ چنین میزبانی چگونه داوری می کنی؟

ابوحنیفه:خواهم گفت که او شخصی بخیل است.

امام علیه السّلام:آیا خداوند بخیل است که در قیامت از آب و نان بازخواست کند؟

ابوحنیفه:پس منظور از نعمت ها در آیه چیست؟

امام علیه السّلام:منظور از نعمت ها،دوستی ما خاندان است که خداوند در قیامت،از آن بازخواست می کند.

ص:88