بسم الله الرحمن الرحیم

ص :2

بدایه المبتدی

یونس استروشنی

قمرالدین افضلی تاجیک آبادی

ص :3

ص:4

فراهم آوردن شرایط مناسب برای پژوهش ایفا کند.ایجاد زیرساخت های لازم،مدیریت بهینه امکانات موجود و حمایت از پژوهشگران عرصهْ دین, از اهمّ وظایف معاونت پژوهش جامعة المصطفی(صلی الله علیه و آله) العالمیّة می باشد.

امید می رود با سامان بخشیدن به حرکت های خودجوش علمی و تقویت انگیزه های موجود،شاهد شکوفایی هرچه بیشتر عرصه فرهنگ دینی در جای جای جهان باشیم.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی(صلی الله علیه و آله)

ص:6

درس دوازدهم-87

درس سیزدهم-91

درس چهاردهم:مهموز-95

درس پانزدهم:قاعده های اعلال-97

درس شانزدهم:صرف افعال مُعتلّ-99

درس هفدهم:ناقص-103

درس هجدهم:مضارع منصوب-107

درس نوزدهم:ثلاثی مزید-109

درس بیستم-111

درس بیست و یکم-115

درس بیست و دوم:رباعی-119

درس بیست و سوم:اسم-121

درس بیست و چهارم-125

درس بیست و پنجم:جامد و مشتق-129

درس بیست و ششم-131

درس بیست و هفتم:مذکر و مؤنث-135

درس بیست وهشتم-137

درس بیست و نهم:معرفه و نکره-141

بخش سوم:متون عربی

الدّرس الأوَّلُ 147

الدَّرسُ الثّانی 149

الدَّرسُ الثّالِثُ 151

الدرس الرّابعُ 153

الدّرسُ الخامِسُ 155

الدّرسُ السّادِسُ 157

الدرس السّابِعُ 159

الدرسُ الثّامِنُ 161

الدّرسُ التّاسِعُ 163

الدّرسُ العاشِرُ 165

الدَّرسُ الْحادی عَشَرَ 167

الدّرسُ الثّانی عَشَرَ 169

الدّرسُ الثالِثُ عَشَرَ 171

ص:8

الدرسُ الرّابعُ عَشَرَ 173

الدرسُ الْخامِسُ عَشَرَ 175

الدَّرسُ السّادِسُ عَشَرَ 177

الدَّرسُ السّابِعُ عَشَرَ 179

الدَّرسُ الثّامِنُ عَشَرَ 181

الدّرسُ التّاسعُ عَشَرَ 183

الدرسُ العِشْرونَ 185

الدَّرْسُ الحادِی والعِشْرونَ 187

الدَّرْسُ الثّانی والعِشْرونَ 189

الدرسُ الثّالِثُ والعِشْرونَ 191

الدَّرْسُ الرّابعُ وَالعِشْرونَ 193

الدّرسُ الْخامِسُ والعِشْرونَ 195

الدَّرسُ السّادِسُ والعِشْرونَ 197

الدَّرسُ السّابعُ والعِشرُونَ 199

الدَّرْسُ الثّامِنُ والعِشْرونَ 201

الدَّرسُ التّاسَعُ وَالعِشْرونَ 203

الدَّرسُ الثّلاثونَ 205

الدَّرسُ الْحادِی والثّلاثونَ 207

الدّرسُ الثّانی وَالثّلاثونَ 209

الدَّرسُ الثّالثُ وَالثَّلاثُونَ 211

الدّرسُ الرّابِعُ والثَّلاثونَ 213

الدَّرسُ الخامِسُ والثَّلاثونَ 215

الدَّرسُ السّادِسُ والثَّلاثونَ 217

الدَّرْسُ السّابِعُ وَالثَّلاثُونَ 219

الدَّرْسُ الثّامِنُ والثَّلاثونَ 221

الدَّرْسُ التّاسِعُ والثَّلاثونَ 223

الدَّرسُ الأَرْبَعُونَ 225

الدَّرسُ الْحادی والأَرْبَعونَ 227

الدّرسُ الثّانی والاَرْبَعونَ 229

الدّرسُ الثّالثِ والاَرْبَعونَ 231

الدّرْسُ الرّابعُ والأرْبَعونَ 233

الدَّرْسُ الخامِسُ والأَرْبَعونَ 235

الدّرسُ السّادِسُ والاَرْبَعونَ 237

ص:9

الدَّرْسٌ السّابَعُ والاَرْبَعونَ انَّ لِلْعاَلمِ خَالِقاً (1) 239

الدّرسُ الثّامِنُ والاَرْبَعونَ انَّ للعالَمِ خالِقاً (2) 241

الدَّرْسُ التّاسِع والاَرْبَعونَ هَلْ نَحْنُ مُسْلِمُونَ؟ (1) 243

الدَّرْسُ الخَمْسونَ هَلْ نَحْنُ مُسْلِمُونَ؟ (2) 245

نمونه های تجزیه و تحلیل صرفی-247

نمونه های تجزیه و ترکیب نحوی-249

ص:10

این نکته را نباید فراموش کرد که این بزرگواران علاوه بر این که از متبحّرین در علوم و فنون عصر خود به شمار می رفتند،هم چنین از طلیعه داران علوم مختلفِ اسلامی،از جمله ادبیات عرب محسوب می شدند.بیشترِ کتاب های بوعلی راجع به علوم اسلامی بوده و به زبانِ عربی فصیح تدوین گردیده است.زَمَحشَری از مدوّنین قواعد نحو و صرف عربی به حساب می رفت.ما که امروز به سعدی و حافظ و مولوی و...می بالیم و آنها را از افتخاراتِ ملت خود می شماریم،نباید فراموش کنیم که اینها قبل از هر چیز،در علوم و فنون مختلفِ اسلامی پیش دستی داشتند.این تعالیم حق اسلام بود که به آنها شهرت و مقام والا عطا کرد.

به همین دلیل آموزش و تعلیم زبانِ عربی در گذشته بسیار مورد توجه مردمِ ما بوده و کتاب های مختلفی راجع به آن نوشته شده است.معمولاً در سرزمین ما, برای فراگیری ادبیات عربی کتابی معروف به کافیه ابن حاجب که کتاب ارزشمند و پُرقیمتی است،مورد استفاده بوده و می باشد.البته اخیراً کتاب های دیگری نیز مثل الدروس النحویه،صرف میر،هدایة الغرباء و غیره نیز تدریس می شوند.ولی چون مجالس درسی در این زمان, مرکزیتی ندارند و اساتید نیز هرکدام به میل خود و هرطور که صلاح می بینند تدریس می کنند،لذا نحوهْ تدریس دارای یک نظام خاصّی نیست و معلوم نیست در هر سال (اول, دوّم, سوّم و...) چه کتاب هایی باید تدریس شود.

همین امر سبب گردید که حقیر به همراهی یکی از برادران دلسوز آقای قمر الدین أفضلی تصمیم گرفتیم در این زمینه خدمتی بکنیم و آن را برای خود یک وظیفه شرعی دیدیم.لذا در یک مدت کوتاهی کتابی راجع به آموزش و مقدّمات زبانی عربی در دو جلد-طبق روش معمول در تاجیکستان-و با نام هدیة المهاجرین به تألیف رساندیم.با کمکِ برخی از برادران هر دو جلد این کتاب به چاب رسیده و در دسترس و مورد استفاده خوانندگان قرار گرفت.چون چاپ اول،هم از جهت تعداد کافی نبود و هم از جهت کیفیت نیز به خاطر عدم دسترسی به امکانات لازم،صفتِ پایینی داشت،لذا لازم دیدیم کتاب مورد نظر را با کیفیت بالا و با ضمیمه کردن اضافاتی،از نو در دسترس طلاّب محترم قرار

ص:12

بدهیم.ضمناً با پیشنهاد بعضی از برادران،اسمِ این کتاب نیز تبدیل به بدایة المُبتَدیء شد.

با تکمیل نمودن هر دو جلد این کتاب،طلبه آمادگی وارد شدن به فراگیری علوم اساسی اسلامی را پیدا می کند.ما قصد داریم-إن شاءالله-یک دورهْ کامل از کتاب های درسی علوم اسلامی را به طور منظّم برای مدارس اسلامی تاجیکستان و برادران هم وطن خود تهیه و تنظیم نماییم.

ص:13

ص:14

6.علم منطق:جلد سوم بدایة المبتدیء به نام دروس فی المنطق برای همین علم اختصاص داده شده است.

7.اصول فقه:این علم یکی از اساسی ترین و مهم ترین علوم اسلامی به شمار می رود.علمای گذشته برای این علم اهمیّتی زیادی قائل بودند.امید است تدریس این علم که سال هاست از میان ما رفته،هرچه زودتر وارد مجالس درسی بشود.ما نیز در آینده, در رابطه با این علم مهم،کتابی را تنظیم خواهیم کرد.

8.اخلاق اسلامی:جلد ششم بدایة المبتدیء به نام دروس فی الأخلاق»برای همین فنّ اختصاص داده شده است.

9.تاریخ:اگرچه کتاب های تاریخی-بحمد الله-به قدر کافی وجود دارد, ولی ما نیز سعی می کنیم کتاب جامعی راجع به تاریخ پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) و نیز کتاب دیگری راجع به تاریخ اسلام تهیه نماییم.

10.علم حدیث،درایه و رجال:در این زمینه کتاب های فراوانی از علمای پیشین به دست رسیده که می تواند مورد تدریس قرار بگیرد،ولی باید راجع به این علم نیز یک کتاب جامع و درسی نوشته شود.

11.علوم قرآن:یک علم مستقلّ است و حتماً باید در مدارس تدریس بشود.کتاب های متعددی در این زمینه وجود دارد،ولی امید است که علما با یک اسلوب ساده, کتاب درسی ای را در رابطه با این علم تدوین نمایند.این علم مقدمهْ وارد شدن به تفاسیر قرآن است.

12.علم فقه.

13.فلسفه اسلامی:علمای ما در گذشته به این علم اهمیتی زیادی می دادند،ولی در این زمان به سبب نبود وجود اساتید و علمای این علم،تدریس آن معطّل شده بود.چون در اسلام،این علم دارای جایگاه خاصی است،لذا باید هر چه زودتر وارد مجالس درسی ما نیز گردد.

این معلومات مختصری بود از علوم اساسی اسلامی که هر عالمی باید به آنها آشنایی داشته باشد.

ص:16

روش تدریس کتاب (بدایة المبتدیء)

1.تدریس کتاب آداب متعلمین برای شاگردان لازم و ضروری است و نباید به بهانهْ این که سنگین نوشته شده و فهم آن برای مبتدی مشکل است،از تدریس آن صرف نظر شود،بلکه تفهیم و فهماندن آن بر عهده استاد می باشد که باید درس ها را روان و ساده بیان نماید.اگر شاگرد و دانشجو از همان ابتدا از فراگیری مطالب سنگین و عبارات مشکل خودداری نماید و دنبال سهل و آسانی باشد،هرگز عمیق و پخته نخواهد گردید.هم چنین این مطلب را نیز نباید فراموش کرد که کتاب های ارزشمند و پرقیمتی که از گذشتگان ما باقی مانده است،همگی با همین زبان (سنگین) نوشته شده اند.

2.در سرزمین ما برای آموزش و فراگیری متون عربی،تدریس کتاب ارزشمند مَبْدَأُ القِراءَةِ که سه جلد می باشد, معمول گردیده است و بسیاری از علمای معاصر ما, با این کتاب دروس اسلامی خود را شروع نموده اند.در واقع با تکمیل این سه جلد, طلبه به لغات عربی و متون مسلّط شده و به سهولت می تواند عبارات مشکل را حل نماید.

اما با وجود همهْ این مزایا،به نظر می رسد این کتاب اولاً , خیلی طولانی است و تکمیل آن وقت زیادی از طلبه می گیرد؛ ثانیاً ،مطالب و قصه هایی در آن آورده شده که اگرچه دارای پند و مواعظ پرمعنایی می باشد،ولی از منابع اسلامی گرفته نشده است.

درحالی که کتاب بدایة المبتدی طوری تنظیم گردیده که اولاً , مزایای مبدأ القراءة را در بر دارد؛ ثانیاً , این کتاب دو جلدی،به جای سه جلد مبدأ القراءة تدریس می شود که وقت زیادی هم از طلبه نمی گیرد؛ ثالثاً ،اغلب مطالب و متونی که در آن آورده شده،از منابع اسلامی اخذ گردیده است،به خصوص جلد دوم آن که طلبه هم زمان با آموزش ادبیات عربی،با تعالیم اسلام نیز کم وبیش آشنا می گردد؛ رابعاً ،همراه با جلد اول،کتاب بدان و صرف آسان و با جلد دوم نحو آسان و الهدایة فی النحو ضمیمه گردیده که طلبه را از جهت آموزش قواعد صرف و نحو هم بی نیاز می گرداند.

ص:17

3.در هر مجلس درسی،یک درس از صرف آسان و یک درس از متون عربی تدریس بشود.

4.قواعد صرفی و لغات متون حتماً از طرف شاگردان حفظ شود و معلم خود را مقیّد سازد که قبل از شروع به تدریسِ درس جدید،قواعد و لغات درس گذشته را از تمامی شاگردان بپرسد.

5.برای هر درسی از دروس صرف،باید از متون عربی برای تمرین استفاده شود.برای مثال دانش آموز اگر در بحث وزن کلمات از کتاب صرف آسان قرار دارد،باید تمام وزن های کلمات درس یا از متون همان روز در دفترچهْ تمرین بنویسد،یا مثلاً اگر در بحث فعل از کتاب صرف قرار دارد،باید تمام صیغه های فعل هایی که در متون درسی همان روز موجود است،صرف نماید.

6.تجزیه و ترکیب نمودن متون در یک دفتر ِ مخصوص, برای شاگردان ضروری و حتمی است و معلم باید خود را ملزم به وارسی این دفترها نماید.تجزیه و ترکیب متون به دو صورت انجام می گیرد:یکی تجزیه و تحلیل صرفی و دیگری تجزیه و ترکیب نحوی.دراین جا برای نمونه عبارت.«التِّلمِیذُ یَقرَأُ الکِتابَ»را تجزیه و ترکیب می کنیم:

الف) تجزیه و تحلیل صرفی:

التِّلمیذُ:اسم،بر وزن الفِعلیلُ،رباعی مزید،مفرد،مذکر،معرب،معرفه.

یَقرَأُ:فعل مضارع،بر وزن یَفعَلُ،ثلاثی مجرّد،مهموز اللاّم،مفرد،مذکر،غایب،معرَب،مشتق.

الکِتابَ:اسم،بر وزن الفِعالَ،ثلاثی مزید،سالم،مفرد،مذکر،معرب،معرفه.

ب) تجزیه و ترکیب نحوی:

التِّلمیذُ:مبتدأ

یَقرأُ:فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر هوَ،بر می گردد به التلمیذ،خبر

الکتابَ:مفعول به

در آخر کتاب نمونه های تجزیه و ترکیب آورده شده است.

ص:18

7.معلم قبل از شروع به تدریسِ درس جدید،حتماً تجزیه و ترکیب درس گذشته را از شاگردان بپرسد.اگرچه بسیاری از مطالب تجزیه و ترکیب تکراری می آیند،ولی معلّم نباید از گوش دادن به آنها صرف نظر کند.

8.معلم باید از شاگردان بخواهد که درس ها را با یک دیگر مباحثه و مکالمه بکنند.بهتر آن است که هر دو نفری را برای مباحثه تعیین بکند.

9.در میان هر ده درس،یک امتحان گذاشته شود و معلم برای تشویق شاگردان به آنهایی که در امتحان موفّق شده اند،جایزه هایی اعطا نماید.

10.چون روش ما بر این است که از همان درس اول تجزیه و ترکیب صرفی و نحوی-بدون هیچ کم و کاستی-صورت بگیرد،لذا معلم پیش از آن که تجزیه و ترکیب متون را بیان کند،ابتدا باید معلومات مختصری از آن را به شاگردان بدهد تا فهمیدن آن آسان تر شود.مثلاً به چگونگی تجزیه و ترکیب عبارت:« هذا کتابٌ »که اولین متن این کتاب به شمار می رود،توجه کنید:

تجزیه صرفی:

هذا:اسم اشاره،مبنی،معرفه.

کتابٌ:اسم،بر وزن فعالٌ،ثلاثی مزید،سالم،مفرد،مذکر،معرب،معرفه.

تجزیه و ترکیب نحوی:

هذا:مبتدأ

کتابٌ:خبر

روشن است که فهمیدن این اصطلاحات برای یک طلبه مبتدی مشکل است.ازاین رو معلم باید تمامی این اصطلاحات را به طور فشرده و مختصر و متناسب با استعداد طلبه بیان نماید.

درصورتی که طلبه نتوانست آن را درک کند،معلم نباید او را تحت فشار برای یادگیری قرار دهد،بلکه بگذارد طلبه در ابتدا فقط با اسمِ اصطلاحات آشنا گردیده و آنها را به ذهن خود بسپارد.

تجربه نشان داده است که تدریس طبق این روش بهترین روش برای فراگیری زبان عربی است.استاد بزرگوار بنده, حضرت داملاّ معروفجان استروشنی

ص:19

(خداوند سایهْ ایشان را بر ما مستدام بفرماید) با این روش تدریس می کردند و اغلب شاگردان ایشان در مدت خیلی کمی مقدمات را به پایان رسانده و به مطالعه کتاب های سطحِ بالا وارد می شدند.

البته باید گفت که این کتاب،خالی از نقص نیست و از علما و فضلا خواهش می کنیم از راهنمایی خود ما را بهرمند سازند.

سید یونس استروشنی

-زمستان 1417 ه-.ق/1996 م

ص:20

ص:22

خدا به آنان که در میان شما (جامعهْ بشری)،به حق ایمان آورند و نیز به آنان که از علم و دانش بهره مند هستند،رِفعتِ مقام،اعطا می کند تا در ظلّ چنین مقام رفیعی از سایر مردم ممتاز باشند.

ونیز در آیهْ دیگری،خَشیَت و تقوی را ویژهْ علما و دانشمندان معرفی کرده است:

إِنَّما یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ

در جمع بندگان الهی فقط علما هستند که خداشناسند و ترس و بیم از او و حسّ تقوا و پرهیزگاری در دل آنها راه دارد.

سنت و احادیث نبوی در ارزش و اعتبار علم و علما و متعلمان به اندازه ای فراوان است که می توان گفت از حد شمار بیرون است.

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می فرمایند:

«مَنْ یُرِدِ اللهُ (لَهُ) خَیْراً یُفَقِّهْهُ فی الدّینِ؛ کسی که خداوند خیر و سعادت او را خواهان است،وی را از بینش دینی و درک و فهم حقائق الهی برخوردار می سازد.»

و نیز می فرمایند:

«طَلَبُ العِلْمِ فَرِیضَةٌ علی کُلِّ مُسْلِمٍ وَمُسْلِمَةٍ»

دانش طلبی و علم آموزی بر هر مرد و زن مسلمان لازم و ضروری است.

و هم از آن حضرت(صلی الله علیه و آله) منقول است:

«فَضْلُ العالِمِ عَلی العَابِدِ کفَضلِی عَلَی ادْناکُم.إِنَّ اللهَ وَمَلائِکَتَهُ واَهْلَ السَّمواتِ وَالأرْضِ حتّی النّملةِ فی جُحرِها وَحَتّی الحُوتِ فِی الماءِ لَیُصلُّون عَلی مُعلِّمِ النّاس الخیرَ؛ فضیلت و برتری مقامِ عالم بر عابد،همسان با فضیلت و رُجحان مَن (پیغمبر) بر پائین ترین افرادِ مردم است،زیرا خداوند و فرشتگان و ساکننان آسمان و زمین حتی مورچگان در لانهْ خود و ماهیان دریا در میان آب بر عالِم و دانشمندی که معلم مردم است و آنان را به خیر و سعادت رهنمون می باشد, درود می فرستند.»

در شرف و فضیلت علما همین بس که پیامبر(صلی الله علیه و آله) آنان را خلفا و جانشینان خویش برشمرده،آن جا که می فرماید:

«رَحِمَ اللهُ خُلفائی،فَقِیلَ یا رَسُولَ اللهِ وَمَن خُلفائُکَ؟ قالَ:الّذینَ یُحیوُنَ سُنّتی ویُعَلّمونَها عِبادَ اللهِ؛ خداوند جانشینانِ مرا مشمول لطف و مرحمت خود قرار بدهد.-

ص:24

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) که این جمله را در میان جمعی از یاران خود ایراد فرمود-آنان عرض کردند:جانشینان شما چگونه مردمی هستند؟ فرمود:کسانی هستند که سنّت و روش مرا احیا نموده و آن را به بندگان خدا تعلیم می دهند.»

این احادیث نمونه ای از روایاتی فراوان است که راجع به ارزش علم و علما از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) به ما رسیده است و ما به منظور رعایت اختصار به ذکر همین مقدار از آنها بسنده نمودیم.

ص:25

ص:26

2.با سفیهان و نابخردان بستیزد؛

3.توجّه و انظار دیگران را به خود جلب نماید؛

4.از امراء و دولت مردان (مال و ثروتی) أخذ کند».

و خودِ او به منزلهْ فرزند روحانی او است.پدر و فرزندِ روحانی از پدر و فرزندِ جسمانی با ارزش تر و ارجمندترند.

از اسکندر پرسیدند:برای چه به معلّم و استاد خود بیش از پدرت ارج می نهی؟ در پاسخ گفت:معلّم،منشأ و سبب زندگانی جاوید و پایدار من است،ولی پدرِ من مجرای وجود زودگذر و ناپایدار من می باشد.

بر اساس همین نکتهْ اساسی است که یکی از فضلای برجسته می گوید:

مَنْ عَلَّمَ العِلْمَ کانَ خیرَ أبٍ ذاکَ ابُو الرُّوحِ لا ابُو النُطَفِ

آن که علم و دانش را به دیگران می آموزد،بهترین پدر انسان به شمار می آید،چون او پدرِ روحانی و مجرای کمالِ جان و روانِ انسان است؛او پدر نطفه نیست.

ص:36

رباعی نیز بر دو قسم است:رباعی مجرد و رباعی مزید.رباعی مجرد آن است که بر چهار حرف اصلی اش چیزی زیاده نبوَد, هم چون دَحْرَجَ بر وزن فَعْلَلَ.رباعی مزید آن است که بر چهار حرف اصلی اش چیزی زیاده بوَد،هم چون تَدَحْرَجَ بر وزن تَفَعْلَلَ.

خماسی نیز بر دو قسم است:خماسی مجرد و خماسی مزید.خماسی مجرد آن است که بر پنج حرف اصلی اش چیزی زیاده نبوَد, هم چون جَحْمَرِشٌ بر وزن فَعْلَلِلٌ.خماسی مزید آن است که بر پنج حرف اصلی اش چیزی زیاده بوَد, هم چون خَنْدَریسٌ بر وزن فَعْلَلِیلٌ.

اقسام اسم و فعل از هفت قسم بیرون نیست:یا صحیح است،یا مُضاعَف،یا مثال،یا أجوَف،یا ناقص،یا لفیف،یا مُلتَوِی.

صحیح آن است که در مقابل فاء, عین و لامِ, اسم یا فعل حرف علّه نبوَد و دو حرفِ از یک جنس نبوَد, هم چون ضَرْبٌ و ضَرَبَ بر وزن فَعْلٌ و فَعَلَ.

حرف علّه سه تاست:واو, الف و یاء است.اگر همزه در مقابل فاء بوَد, مهموز الفاء بوَد هم چون أَبَرَ بر وزن فَعَلَ.و اگر همزه در مقابل عین بوَد, مهموز العین بوَد همچون بَأَرَ بر وزن فَعَلَ و اگر همزه در مقابل لام بوَد, مهموز اللام بوَد همچون بَرَأَ بر وزن فَعَلَ.

مضاعف بر دو قسم است:مضاعف ثلاثی و مضاعف رباعی.مضاعف ثلاثی آن است که در مقابل عین و لامِ اسم یا فعل،دو حرف از یک جنس بوَد, همچون فَرَّ که در اصلش فَرَرَ بوده است بر وزن فَعَلَ.

مضاعف رباعی آن است که در مقابل فاء و لامِ اولی و عین و لام ِ ثانی،دو حرف از یک جنس بوَد, هم چون صَرْصَرَ بر وزن فَعْلَلَ.

مثال آن است که در مقابل فاءِ اسم یا فعل حرف علّه بوَد, همچون وَعْدٌ و وَعَدَ بر وزن فَعْلٌ و فَعَلَ.

أجوَف آن است که در مقابل عینِ اسم یا فعل حرف علّه بوَد, همچون قَوْلٌ و قَوَلَ بر وزن فَعْلٌ و فَعَلَ.

ناقص آن است که در مقابل لامِ اسم یا فعل حرف علّه بوَد, همچون رَمْیٌ و رَمَیَ بر وزن فَعْلٌ و فَعَلَ.

ص:38

لفیف آن است که در مقابل عین و لامِ اسم یا فعل حرف علّه بوَد, هم چون قَوْیٌ و قَوِیَ بر وزن فَعْلٌ و فَعِلَ.

مُلتَوِی آن است که در مقابل فاء و لامِ اسم یا فعل حرف علّه بوَد, هم چون وَشْیٌ و وَشَیَ بر وزن فَعْلٌ و فَعَلَ.

اسم بر دو قسم است:اسم جامد و اسم مصدر.اسم جامد آن است که از وی چیزی اشتقاق کرده نشوَد،هم چون رَجُلٌ و فَرَسٌ.اسم مصدر آن است که از وی چیزی اشتقاق کرده شود و در أخیر معنی فارسی او دال و نون باشد و یا تاء و نون باشد هم چون الضَّرْبُ (زدن) و القَتْلُ (کشتن).

عرب از هر مصدری دوازده چیز اشتقاق می کنند:ماضی و مُضارِع،اسم فاعِل و اسم مفعول،جَحد و نَفی،امر و نهی،اسم زمان و اسم مکان،اسم آلت و اسم تفضیل.

«ماضی»زمان گذشته را گویند.«مضارع»زمان آینده را گویند.«اسم فاعل»نامِ کننده را گویند.«اسم مفعول»نامِ کرده شده را گویند.«جَحد»انکار ماضی و«نفی»انکار مستقبل است.امر به معنای فرمودن و«نهی»بازداشتن است.«اسم زمان»نامِ وقتِ کردنِ کاری و«اسم مکان»نام مکان انجام دادن کاری اشت.«اسم آلت»نام آن چه کار با وی کنند و«اسم تفضیل»نام بهتر می باشد.ضَرَبَ،یَضْرِبُ،ضَرْباً،فَهُوَ ضَارِبٌو ذاکَ مَضْرُوبٌ،لَم یَضْرِبْ،لا یَضْرِبُ،اِضْرِبْ،لِیَضْرِبْ،لا تَضْرِبْ،مَضْرِبٌ،مِضْرَابٌ،أَضْرَبُ.

ضَرَبَ-زد آن مرد در زمان گذشته،فعل ماضی.

یَضْرِبُ-می زند آن مرد در زمان آینده،فعل مضارع.

ضَرْباً-زدن،مصدر.

فهُوَ ضَاربٌ-یک مرد زننده،اسم فاعل.

وَ ذاکَ مَضرُوبٌ-یک مرد زده شده،اسم مفعول.

لَم یَضْرِبْ-نزد آن مرد در زمان گذشته،فعل جحد.

لا یَضْرِبُ-نمی زند آن مرد در زمان آینده،فعل نفی.

اضْرِبْ-بزن تو ای مرد،امر حاضر.

لِیَضْرِبْ-بگو تا بزند آن مرد،امر غایب.

ص:39

لا تَضْرِبْ-مزن تو ای مرد،نهی حاضر.

مَضْرِبٌ-وقت زدن و جای زدن،اسم زمان و اسم مکان.

مِضْرابٌ-وسیله زدن،اسم آلت.

أَضْرَبُ-زننده تر،اسم تفضیل.

فعل, حدث است و باید«مُحدِث»داشته باشد.مُحدِث همان فاعل او است.فاعل فعل یا واحد یا تَثنیه یا جمع بوَد و هر یک از اینها, متکلّم یا مخاطب یا غایب بوَد.هم چنین هرکدام از اینها یا مُذَکَّر بوَد یا مُؤَنَّث.واحد به معنای یکی،تثنیه به معنای دو و جمع به معنای زیاده از دو می باشد.«متکلّم»گوینده سخن را گویند،«مخاطب»کسی است که با وی سخن گویند.«غایب»کسی است که از وی سخن می گویند.مذکر, مرد است و مؤنث, زن.

معلوم فعل ماضی را چهارده مثال است:شش غایب و شش مخاطب و دو حکایت نفس را بوَد.

از آن شش که غایب را بوَد،سه مذکر را بوَد که عبارتند:

ضَرَبَ-زد آن مرد در زمان گذشته, صیغهْ واحد مذکر غایب معلوم فعل ماضی.

ضَرَبَا-زدند ایشان (دو مرد) در زمان گذشته, صیغهْ تثنیه مذکر غائبَین معلوم فعل ماضی.

ضَرَبُوا-زدند ایشان (همهْ مردان) در زمان گذشته, صیغهْ جمع مذکر غائبِین معلوم فعل ماضی.

آن سه که مؤنث هستند, عبارتند از:

ضَرَبَتْ-زد آن زن در زمان گذشته, صیغهْ واحده مؤنث غائبه معلوم فعل ماضی.

ضَرَبَتَا-زدند ایشان (دو زن) در زمان گذشته, صیغهْ تثنیه مؤنث غائبَتَین معلوم فعل ماضی.

ضَرَبْنَ-زدند ایشان (همهْ زنان) در زمان گذشته, صیغهْ جمع مؤنث غائبات معلوم فعل ماضی.

از آن شش که مخاطب هستند،سه مذکر را بوَد و سه مؤنث را.

آن سه که مذکر هستند, عبارتند از:

ضَرَبْتَ-زدی تو (مرد) در زمان گذشته, صیغهْ واحد مذکر مخاطب معلوم فعل ماضی.

ص:40

ضَرَبْتُمَا-زدید شما (دو مرد) در زمان گذشته, صیغهْ تثنیه مذکر مخاطبَین معلوم فعل ماضی.

ضَرَبْتُمْ-زدید شما (همهْ مردان) در زمان گذشته, صیغهْ جمع مذکر مخاطبِین معلوم فعل ماضی.

آن سه که مؤنث هستند عبارتند از:

ضَرَبْتِ-زدی (تو زن) در زمان گذشته, صیغهْ واحده مؤنث مخاطبه معلوم فعل ماضی.

ضَرَبْتُمَا-زدید شما (دو زن) در زمان گذشته, صیغهْ تثنیه مؤنث مخاطبَتَین معلوم فعل ماضی.

ضَرَبْتُنَّ-زدید شما (همهْ زنان) در زمان گذشته, صیغهْ جمع مؤنث مخاطبات معلوم فعل ماضی.

آن دو که حکایت نفس هستند،عبارتند از:

ضَرَبْتُ-زدم من (مرد یا زن) در زمان گذشته, صیغهْ واحد متکلّم معلوم فعل ماضی.

ضَرَبْنَا-زدیم ما (همهْ مردان و یا همهْ زنان) در زمان گذشته, صیغهْ متکلّم مع الغیر معلوم فعل ماضی.

اگر خواهی که معلوم فعل ماضی را مجهول کنی،ما قبل اخیر را کَسر کن و هر مُتحَرِّکی که پیش از ما قبل آخر است،او را ضَمّ کن تا ضَرَبَ تبدیل به ضُرِبَ شوَد.

مجهول فعل ماضی را نیز چهارده مثال است.شش غایب و شش مخاطب و دو حکایت نفس را بوَد.از آن شش که غایبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

ضُرِبَ-زده شد آن مرد در زمان گذشته, صیغهْ واحد مذکر غایب مجهول فعل ماضی.

ضُرِبَا-زده شدند ایشان (دو مرد) در زمان گذشته, صیغهْ تثنیه مذکر غائبَین مجهول فعل ماضی.

ضُرِبُوا-زده شدند ایشان (همهْ مردان) در زمان گذشته, صیغهْ جمع مذکر غائبِین مجهول فعل ماضی.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

ضُرِبَتْ-زده شد آن زن در زمان گذشته, صیغهْ واحده مؤنث غائبه مجهول فعل ماضی.

ص:41

ضُرِبَتَا-زده شدند ایشان (دو زن) در زمان گذشته, صیغهْ تثنیه مؤنث غائبَتَین مجهول فعل ماضی.

ضُرِبْنَ-زده شدند ایشان (همهْ زنان) در زمان گذشته, صیغهْ جمع مؤنث غائبات مجهول فعل ماضی.

از آن شش که مخاطبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.

آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

ضُرِبْتَ-زده شدی تو (مرد) در زمان گذشته, صیغهْ واحد مذکر مخاطب مجهول فعل ماضی.

ضُرِبْتُمَا-زده شدید شما (دو مرد) در زمان گذشته, صیغهْ تثنیه مذکر مخاطبَین مجهول فعل ماضی.

ضُرِبْتُمْ-زده شدید شما همهْ مردان در زمان گذشته صیغهْ جمع مذکر مخاطبِین مجهول فعل ماضی.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

ضُرِبْتِ-زده شدی تو (زن) در زمان گذشته, صیغهْ واحده مؤنث مخاطبه مجهول فعل ماضی.

ضُرِبْتُمَا-زده شدید شما (دو زن) در زمان گذشته, صیغهْ تثنیه مؤنث مخاطبَتَین مجهول فعل ماضی.

ضُرِبْتُمْ-زده شدید شما (همهْ زنان) در زمان گذشته, صیغهْ جمع مؤنث مخاطبات مجهول فعل ماضی.

آن دو که حکایت نفس هستند،عبارتند از:

ضُرِبْتُ-زده شدم من (مرد یا زن) در زمان گذشته, صیغهْ واحد متکلّم مجهول فعل ماضی.

ضُرِبْنَا-زده شدیم ما (همهْ مردان و یا همهْ زنان) در زمان گذشته, صیغهْ متکلّم مع الغیر مجهول فعل ماضی.

معلوم فعل مضارع را نیز چهارده مثال است.شش غائب و شش مخاطب و دو حکایت نفس را بوَد.از آن شش که غایب اند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

ص:42

یَضْرِبُ-می زند وی (مرد) در زمان آینده, صیغهْ واحد مذکر غایب معلوم فعل مضارع.

یَضْرِبَانِ-می زنند ایشان (دو مرد) در زمان آینده, صیغهْ تثنیه مذکر غایبَین معلوم فعل مضارع.

یَضْرِبُونَ-می زنند ایشان (همهْ مردان) در زمان آینده, صیغهْ جمع مذکر غایبِین معلوم فعل مضارع.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

تَضْرِبُ-می زند وی (زن) در زمان آینده, صیغهْ واحده مؤنث غایبه معلوم فعل مضارع.

تَضْرِبَانِ-می زنند ایشان (دو زن) در زمان آینده, صیغهْ تثنیه مؤنث غایبَتَین معلوم فعل مضارع.

یَضْرِبْنَ-می زنند ایشان (همهْ زنان) در زمان آینده, صیغهْ جمع مؤنث غایبات معلوم فعل مضارع.

از آن شش که مخاطبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.آن سه که مذکر هستند عبارتند از:

تَضْرِبُ-می زنی تو (مرد) در زمان آینده, صیغهْ واحد مذکر مخاطب معلوم فعل مضارع.

تَضْرِبَانِ-می زنید شما (دو مرد) در زمان آینده, صیغهْ تثنیه مذکر مخاطبَین معلوم فعل مضارع.

تَضْرِبُونَ-می زنید شما (همهْ مردان) در زمان آینده, صیغهْ جمع مذکر مخاطبِین معلوم فعل مضارع.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

تَضْرِبِینَ-می زنی تو (زن) در زمان آینده, صیغهْ واحده مؤنث مخاطبه معلوم فعل مضارع.

تَضْرِبَانِ-می زنید شما (دو زن) در زمان آینده, صیغهْ تثنیه مؤنث مخاطبَتَین معلوم فعل مضارع.

تَضْرِبْنَ-می زنید شما (همهْ زنان) در زمان آینده, صیغهْ جمع مؤنث مخاطبات معلوم فعل مضارع.

آن دو که حکایت نفس هستند،عبارتند از:

أَضْرِبُ-می زنم (من مرد یا زن) در زمان آینده, صیغهْ واحد متکلّم معلوم فعل مضارع.

ص:43

نَضْرِبُ-می زنیم ما (همهْ مردان و یا همهْ زنان) در زمان آینده, صیغهْ متکلّم مع الغیر معلوم فعل مضارع.

اگر خواهی که معلوم فعل مضارع را مجهول کنی،ما قبل اخیر را فتح کن و حرف مضارعت را ضمّ کن تا یَضْرِبُ تبدیل به یُضْرَبُ شود.

مجهول فعل مضارع را نیز چهارده مثال است:شش غایب و شش مخاطب و دو حکایت نفس را بوَد.آن شش که غایبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.آن سه که مذکر را هستند عبارتند از:

یُضْرَبُ-زده می شود آن مرد در زمان آینده, صیغهْ واحد مذکر غایب مجهول فعل مضارع.

یُضْرَبَانِ-زده می شوند ایشان (دو مرد) در زمان آینده, صیغهْ تثنیه مذکر غائبَین مجهول فعل مضارع.

یُضْرَبُونَ-زده می شوند ایشان (همهْ مردان) در زمان آینده, صیغهْ جمع مذکر غائبِین مجهول فعل مضارع.

آن سه که مؤنث هستند عبارتند از:

تُضْرَبُ-زده می شود آن زن در زمان آینده, صیغهْ واحده مؤنث غائبه مجهول فعل مضارع.

تُضْرَبَانِ-زده می شوند ایشان (دو زن) در زمان آینده, صیغهْ تثنیه مؤنث غائبَتَین مجهول فعل مضارع.

یُضْرَبْنَ-زده می شوند (ایشان همهْ زنان) در زمان آینده, صیغهْ جمع مؤنث غائبات مجهول فعل مضارع.

از آن شش که مخاطبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.آن سه که مذکر هستند عبارتند از:

تُضْرَبُ-زده می شوی (تو مرد) در زمان آینده, صیغهْ واحد مذکر مخاطب مجهول فعل مضارع.

تُضْرَبَانِ-زده می شوید شما (دو مرد) در زمان آینده, صیغهْ تثنیه مذکر مخاطبَین مجهول فعل مضارع.

ص:44

تُضْرَبُونَ-زده می شوید شما (همهْ مردان) در زمان آینده, صیغهْ جمع مذکر مخاطبِین مجهول فعل مضارع.

آن سه که مؤنث هستند عبارتند از:

تُضْرَبِینَ-زده می شوی تو (زن) در زمان آینده, صیغهْ واحده مؤنث مخاطبه مجهول فعل مضارع.

تُضْرَبَانِ-زده می شوید شما (دو زن) در زمان آینده, صیغهْ تثنیه مؤنث مخاطبَتَین مجهول فعل مضارع.

تُضْرَبْنَ-زده می شوید شما (همهْ زنان) در زمان آینده, صیغهْ جمع مؤنث مخاطبات مجهول فعل مضارع.

آن دو که حکایت نفس هستند،عبارتند از:

أُضْرَبُ-زده می شوم من (مرد یا زن) در زمان آینده, صیغهْ واحد متکلّم مجهول فعل مضارع.

نُضْرَبُ-زده می شویم (ما همهْ مردان و یا همهْ زنان) در زمان آینده, صیغهْ متکلّم مع الغیر مجهول فعل مضارع.

اسم فاعل از ثلاثی مجرد بر وزن فَاعِلٌ می آید, هم چون ضَارِبٌ و قَاتِلٌ و از غیر ثلاثی مجرد بر وزن فعل مضارع معلوم می آید, با آوردن میم مضمومه به جای حرف مضارعت و به کسر ما قبل أخیر, هم چون،مُکْرِمٌ و مُدَحْرِجٌ.

اسم فاعل بر شش صیغه می آید،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.آن سه که مذکر هستند عبارتند از:

ضَارِبٌ-یک مرد زننده, صیغهْ واحد مذکر اسم فاعل.

ضَارِبَانِ-دو مرد زننده, صیغهْ تثنیه مذکر اسم فاعل.

ضَارِبُونَ-همهْ مردان زننده, صیغهْ جمع مذکر اسم فاعل.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

ضَارِبَةٌ-یک زن زننده،صیغهْ واحده مؤنث اسم فاعل.

ضَارِبَتَانِ-دو زن زننده،صیغهْ تثنیه مؤنث اسم فاعل.

ضَارِبَاتٌ-همهْ زنان زننده،صیغهْ جمع مؤنث اسم فاعل.

ص:45

اسم مفعول از ثلاثی مجرد بر وزن مفعول می آید،هم چون:مَضْرُوبٌ و مَقْتُولٌو از غیر ثلاثی مجرد بر وزن فعل مضارع مجهول می آید با آوردن میم مضمومه به جای حرف مضارعت و به فتح ما قبل اخیر, هم چون:مُکْرَمٌ و مُدَحْرَجٌ.

اسم مفعول بر شش صیغه می آید:سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

مَضْرُوبٌ-یک مرد زده شده, صیغهْ واحد مذکر اسم مفعول.

مَضْرُوبَانِ-دو مرد زده شده, صیغهْ تثنیه مذکر اسم مفعول.

مَضْرُوبُونَ-همهْ مردان زده شده, صیغهْ جمع مذکر اسم مفعول.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

مَضْرُوبَةٌ-یک زن زده شده, صیغهْ واحده مؤنث اسم مفعول.

مَضْرُوبَتَانِ-دو زن زده شده،صیغهْ تثنیه مؤنث اسم مفعول.

مَضْرُوبَاتٌ-همهْ زنان زده شده،صیغهْ جمع مؤنث اسم مفعول.

معلوم فعل جَحد را نیز چهارده مثال است:شش غایب و شش مخاطب و دو حکایت نفس را بوَد.از آن شش که غایبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

لَمْ یَضْرِبْ-نزَد آن مرد در زمان گذشته, صیغهْ واحد مذکر غایب معلوم فعل جحد.

لَمْ یَضْرِبَا-نزَدند ایشان (دو مرد) در زمان گذشته, صیغهْ تثنیه مذکر غائبَین معلوم فعل جحد.

لَمْ یَضْرِبُوا-نزَدند ایشان (همهْ مردان) در زمان گذشته, صیغهْ جمع مذکر غائبِین معلوم فعل جحد.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

لَمْ تَضْرِبْ-نزَد آن زن در زمان گذشته, صیغهْ واحده مؤنث غایبه معلوم فعل جحد.

لَمْ تَضْرِبَا-نزَدند ایشان (دو زن) در زمان گذشته, صیغهْ تثنیه مؤنث غائبَتَین معلوم فعل جحد.

لَمْ یَضْرِبْنَ-نزَدند ایشان (همهْ زنان) در زمان گذشته, صیغهْ جمع مؤنث غائبات معلوم فعل جحد.

ص:46

از آن شش که مخاطبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

لَمْ تَضْرِبْ-نزَدی تو (مرد) در زمان گذشته, صیغهْ واحد مذکر مخاطب معلوم فعل جحد.

لَمْ تَضْرِبَا-نزَدید شما (دو مرد) در زمان گذشته, صیغهْ تثنیه مذکر مخاطبَین معلوم فعل جحد.

لَمْ تَضْرِبُوا-نزَدید شما (همهْ مردان) در زمان گذشته, صیغهْ جمع مذکر مخاطبِین معلوم فعل جحد.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

لَمْ تَضْرِبِی-نزَدی تو (زن) در زمان گذشته, صیغهْ واحده مؤنث مخاطبه معلوم فعل جحد.

لَمْ تَضْرِبَا-نزَدید شما (دو زن) در زمان گذشته صیغهْ تثنیه مؤنث مخاطبَتَین معلوم فعل جحد.

لَمْ تَضْرِبْنَ-نزَدید شما (همهْ زنان) در زمان گذشته, صیغهْ جمع مؤنث مخاطبات معلوم فعل جحد.

آن دو که حکایت نفس هستند،عبارتند از:

لَمْ أَضْرِبْ-نزَدم من مرد یا زن در زمان گذشته, صیغهْ واحد متکلّم معلوم فعل جحد.

لَمْ نَضْرِبْ-نزَدیم ما (همهْ مردان و یا همهْ زنان) در زمان گذشته, صیغهْ متکلّم مع الغیر معلوم فعل جحد.

اگر خواهی که معلوم فعل جحد را مجهول کنی،ما قبل اخیر را فتح کن و حرف مضارعت را ضمّ کن تا لَمْ یَضْرِبْ تبدیل به لَمْ یُضْرَبْ شود.

مجهول فعل جحد را نیز چهارده مثال است:شش غایب و شش مخاطب و دو حکایت نفس را بوَد.از آن شش که غایبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

لَمْ یُضْرَبْ-زده نشد آن مرد در زمان گذشته, صیغهْ واحد مذکر غائب مجهول فعل جحد.

ص:47

لَمْ یُضْرَبَا-زده نشدند ایشان (دو مرد) در زمان گذشته, صیغهْ تثنیه مذکر غائبَین مجهول فعل جحد.

لَمْ یُضْرَبُوا-زده نشدند ایشان (همهْ مردان) در زمان گذشته, صیغهْ جمع مذکر غائبِین مجهول فعل جحد.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

لَمْ تُضْرَبْ-زده نشد وی زن در زمان گذشته, صیغهْ واحده مؤنث غایبه مجهول فعل جحد.

لَمْ تُضْرَبَا-زده نشدند ایشان دو زن در زمان گذشته, صیغهْ تثنیه مؤنث غائبَتَین مجهول فعل جحد.

لَمْ یُضْرَبْنَ-زده نشدند ایشان همهْ زنان در زمان گذشته, صیغهْ جمع مؤنث غائبات مجهول فعل جحد.

از آن شش که مخاطبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.

آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

لَمْ تُضْرَبْ-زده نشدی تو (مرد) در زمان گذشته, صیغهْ واحد مذکر مخاطب مجهول فعل جحد.

لَمْ تُضْرَبَا-زده نشدید شما (دو مرد) در زمان گذشته, صیغهْ تثنیه مذکر مخاطبَین مجهول فعل جحد.

لَمْ تُضْرَبُوا-زده نشدید شما (همهْ مردان) در زمان گذشته, صیغهْ جمع مذکر مخاطبِین مجهول فعل جحد.

آن سه که مؤنث هستند عبارتند از:

لَمْ تُضْرَبِی-زده نشدی تو (زن) در زمان گذشته،صیغهْ واحده مؤنث مخاطبه مجهول فعل جحد.

لَمْ تُضْرَبَا-زده نشدید شما (دو زن) در زمان گذشته،صیغهْ تثنیه مؤنث مخاطبَتَین مجهول فعل جحد.

لَمْ تُضْرَبْنَ-زده نشدید شما (همهْ زنان) در زمان گذشته،صیغهْ جمع مؤنث مخاطبات مجهول فعل جحد.

ص:48

آن دو که حکایت نفس هستند،عبارتند از:

لَمْ أُضْرَبْ-زده نشدم من (مرد یا زن) در زمان گذشته،صیغهْ واحد متکلّم مجهول فعل جحد.

لَمْ نُضْرَبْ-زده نشدیم ما (همهْ مردان و یا همهْ زنان) در زمان گذشته،صیغهْ متکلّم مع الغیر مجهول فعل جحد.

معلوم فعل نَفی را نیز چهارده مثال است.شش غایب و شش مخاطب و دو حکایت نفس را بوَد.آن شش که غایبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.

آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

لا یَضْرِبُ-نمی زند آن مرد در زمان آینده, صیغهْ واحد مذکر غایب معلوم فعل نَفی.

لا یَضْرِبَانِ-نمی زنند ایشان (دو مرد) در زمان آینده, صیغهْ تثنیه مذکر غائبَین معلوم فعل نَفی.

لا یَضْرِبُونَ-نمی زنند ایشان (همهْ مردان) در زمان آینده, صیغهْ جمع مذکر غائبِین معلوم فعل نَفی.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

لا تَضْرِبُ-نمی زند آن زن در زمان آینده, صیغهْ واحده مؤنث غایبه معلوم فعل نَفی.

لا تَضْرِبَانِ-نمی زنند ایشان (دو زن) در زمان آینده, صیغهْ تثنیه مؤنث غائبَتَین معلوم فعل نَفی.

لا یَضْرِبْنَ-نمی زنند ایشان (همهْ زنان) در زمان آینده, صیغهْ جمع مؤنث غائبات معلوم فعل نَفی.

آن شش که مخاطبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.آن سه که مذکر را هستند عبارتند از:

لا تَضْرِبُ-نمی زنی تو (مرد) در زمان آینده, صیغهْ واحد مذکر مخاطب معلوم فعل نَفی.

لا تَضْرِبَانِ-نمی زنید شما (دو مرد) در زمان آینده, صیغهْ تثنیه مذکر مخاطبَین معلوم فعل نَفی.

لا تَضْرِبُونَ-نمی زنید شما (همهْ مردان) در زمان آینده, صیغهْ جمع مذکر مخاطبِین معلوم فعل نَفی.

ص:49

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

لا تَضْرِبِینَ-نمی زنی تو (زن) در زمان آینده, صیغهْ واحده مؤنث مخاطبه معلوم فعل نَفی.

لا تَضْرِبَانِ-نمی زنید شما (دو زن) در زمان آینده, صیغهْ تثنیه مؤنث مخاطبَتَین معلوم فعل نَفی.

لا تَضْرِبْنَ-نمی زنید شما (همهْ زنان) در زمان آینده, صیغهْ جمع مؤنث مخاطبات معلوم فعل نَفی.

آن دو که حکایت نفس هستند،عبارتند از:

لا أَضْرِبُ-نمی زنم من (مرد یا زن) در زمان آینده, صیغهْ واحد متکلّم معلوم فعل نَفی.

لا نَضْرِبُ-نمی زنیم ما (همهْ مردان و یا همهْ زنان) در زمان آینده, صیغهْ متکلّم مع الغیر معلوم فعل نَفی.

اگر خواهی که معلوم فعل نفی را مجهول کنی،ما قبل اخیر را فتح کن و حرف مضارعت را ضمّ کن تا لا یَضْرِبُ تبدیل به لا یُضْرَبُ شود.

مجهول فعل نفی را نیز چهارده مثال است.شش غایب و شش مخاطب و دو حکایت نفس را بوَد.آن شش که غایبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.

آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

لا یُضْرَبُ-زده نمی شود آن مرد در زمان آینده, صیغهْ واحد مذکر غایب مجهول فعل نَفی.

لا یُضْرَبَانِ-زده نمی شوند ایشان (دو مرد) در زمان آینده, صیغهْ تثنیه مذکر غائبَین مجهول فعل نَفی.

لا یُضْرَبُونَ-زده نمی شوند ایشان (همهْ مردان) در زمان آینده،صیغهْ جمع مذکر غائبِین مجهول فعل نَفی.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

لا تُضْرَبُ-زده نمی شود آن زن در زمان آینده،صیغهْ واحده مؤنث غایبه مجهول فعل نَفی.

ص:50

لا تُضْرَبَانِ-زده نمی شوند ایشان (دو زن) در زمان آینده،صیغهْ تثنیه مؤنث غائبَتَین مجهول فعل نَفی.

لا یُضْرَبْنَ-زده نمی شوند ایشان (همهْ زنان) در زمان آینده،صیغهْ جمع مؤنث غائبات مجهول فعل نَفی.

آن شش که مخاطبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.

آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

لا تُضْرَبُ-زده نمی شوی تو (مرد) در زمان آینده،صیغهْ واحد مذکر مخاطب مجهول فعل نَفی.

لا تُضْرَبَانِ-زده نمی شوید شما (دو مرد) در زمان آینده،صیغهْ تثنیه مذکر مخاطبَین مجهول فعل نَفی.

لا تُضْرَبُونَ-زده نمی شوید شما (همهْ مردان) در زمان آینده،صیغهْ جمع مذکر مخاطبِین مجهول فعل نَفی.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

لا تُضْرَبِینَ-زده نمی شوی تو (زن) در زمان آینده،صیغهْ واحده مؤنث مخاطبه مجهول فعل نَفی.

لا تُضْرَبَانِ-زده نمی شوید شما (دو زن) در زمان آینده،صیغهْ تثنیه مؤنث مخاطبَتَین مجهول فعل نَفی.

لا تُضْرَبْنَ-زده نمی شوید شما (همهْ زنان) در زمان آینده،صیغهْ جمع مؤنث مخاطبات مجهول فعل نَفی.

آن دو که حکایت نفس هستند،عبارتند از:

لا أُضْرَبُ-زده نمی شوم من (مرد یا زن) در زمان آینده،صیغهْ واحد متکلّم مجهول فعل نَفی.

لا نُضْرَبُ-زده نمی شویم ما (همهْ مردان و یا همهْ زنان) در زمان آینده, صیغهْ متکلّم مع الغیر مجهول فعل نَفی.

أمر بر دو قسم است:امر بی لام و امر با لام.

ص:51

امر بی لام را از شش صیغهْ فعل مضارع مخاطب معلوم می گیرند به دو طریق(عمل):

عمل اول آن که:نظر بر اخیر کلمه می کنند.اگر اخیر کلمه, صحیح باشد،آن ساکن می کنند هم چون اضْرِبْ و اعْلَمْ.و اگر ما قبل اخیر, معتلّ ساکن باشد،آن را می اندازند هم چون قُلْ و بِعْ.و اگر أخیر کلمه, مُدغَم باشد،آن را به حال خود وامی گذارند.و اگر صیغه از باب یَفْعُلُ به ضمّ عین باشد،در اخیرش چهار وجه رواست:ضمّ و فتح و کسر و تسکین بعد از فکّ ادغام.مثل شُدُّ،شُدَّ،شُدِّ،اُشْدُدْ.اگر صیغه از غیر باب یَفْعُلُ به ضمّ عین باشد،در اخیرش سه وجه رواست:فتح و کسر و تسکین بعد از فکّ ادغام, مثل فِرَّ،فِرِّ،اِفْرِرْ.اگر هم اخیر کلمه, معتلّ ساکن باشد،او را می اندازند, مثل ارْمِ و ادْعُ و اخْشَ.

عمل دوم آن که:تا وقتی حرف مضارعت است،آن را می اندازند.(سپس) نظر به بعد از حرف مضارعت می کنند.اگر متحرّک باشد،امر تمام می شود هم چون قُلْ و بِعْ.و اگر ساکن باشد،نظر به عینِ بابش می کنند.اگر صیغه از باب یَفْعُلُ به ضمّ عین باشد،بر اوّلش همزة ة ة وصلیه مضمومه را می آورند, مثل انْصُرْ و اقْتلْ.و اگر صیغه از باب یَفْعُلُ به ضمّ عین نباشد،بر اوّلش همزة ة ة وصلیهْ مکسوره را می آورند.هم چون اضْرِبْ و اعْلَمْ.و اگر صیغه از باب أَفْعَلَ یُفْعِلُ باشد،بر اوّلش همزة ة ة مفتوحهْ ساقطه را می آورند, خواه بعد از حرف مضارعت, متحرّک باشد،خواه ساکن.در هر دو صورت امر تمام می شود, مثل أَکْرِمْ و أَقِمْ.

أمر بی لام بر شش صیغه می آید:سه مذکر را بوَد و سه مؤنث را بوَد.

آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

اضْرِبْ-بزن تو مرد, صیغهْ واحد مذکر امر بی لام.

اضْرِبَا-بزنید شما دو مرد, صیغهْ تثنیه مذکر امر بی لام.

اضْرِبُوا-بزنید شما همهْ مردان, صیغهْ جمع مذکر امر بی لام.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

اضْرِبِی-بزن تو زن, صیغهْ واحده مؤنث امر بی لام.

اضْرِبَا-بزنید شما دو زن, صیغهْ تثنیه مؤنث امر بی لام.

اضْرِبْنَ-بزنید شما, همهْ زنان صیغهْ جمع مؤنث امر بی لام.

ص:52

أمر با لام را از شش صیغهْ فعل مضارع غائب معلوم و از دو متکلّم می گیرند.به این صورت عمل اوّل که بر اوّل فعل مضارع لام مکسوره می آورند, مثل لِیَضْرِبْ و لِیَعْلَمْ.

معلوم أمر با لام بر هشت صیغه می آید:شش غایب و دو حکایت نفس را بوَد.آن شش که غایبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

لِیَضْرِبْ-گو تا بزند آن مرد, صیغهْ واحد مذکر غایب معلوم امر با لام.

لِیَضْرِبَا-گو تا بزنند ایشان (دو مرد), صیغهْ تثنیه مذکر غائبَین معلوم امر با لام.

لِیَضْرِبُوا-گو تا بزنند ایشان, (همهْ مردان) صیغهْ جمع مذکر غائبِین معلوم أمر با لام.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

لِتَضْرِبْ-گو تا بزند آن زن, صیغهْ واحده مؤنث غایبه معلوم امر با لام.

لِتَضْرِبَا-گو تا بزنند ایشان (دو زن), صیغهْ تثنیه مؤنث غائبَتَین معلوم امر با لام.

لِیَضْرِبْنَ-گو تا بزنند ایشان (همهْ زنان), صیغهْ جمع مؤنث غائبات معلوم امر با لام.

آن دو که حکایت نفس هستند،عبارتند از:

لِأَضْرِبْ-گو تا بزنم من (مرد یا زن), صیغهْ واحد متکلّم معلوم امر با لام.

لِنَضْرِبْ-گو تا بزنیم ما (همهْ مردان و یا همهْ زنان), صیغهْ متکلّم مع الغیر معلوم امر با لام.

اگر خواهی که معلوم امر با لام را مجهول کنی،ما قبل أخیر را فتح کن و حرف مضارعت را ضمّ کن تا لِیَضْرِبْ تبدیل به لِیُضْرَبْ شود.

مجهول امر با لام را نیز چهارده مثال است:شش غایب و شش مخاطب و دو حکایت نفس را بوَد.و شش مخاطب را تقدیم می کنند بر شش غایب.آن شش که مخاطبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.

آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

لِتُضْرَبْ-گو تا زده شوی تو مرد, صیغهْ واحد مذکر مخاطب مجهول امر با لام.

لِتُضْرَبَا-گو تا زده شوید شما دو مرد, صیغهْ تثنیه مذکر مخاطبَین مجهول امر با لام.

لِتُضْرَبُوا-گو تا زده شوید شما همهْ مردان, صیغهْ جمع مذکر مخاطبِین مجهول امر با لام.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

لِتُضْرَبِی-گو تا زده شوی تو زن, صیغهْ واحده مؤنث مخاطبه مجهول امر با لام.

لِتُضْرَبَا-گو تا زده شوید شما دو زن, صیغهْ تثنیه مؤنث مخاطبَتَین مجهول امر با لام.

ص:53

لِتُضْرَبْنَ-گو تا زده شوید شما همهْ زنان, صیغهْ جمع مؤنث مخاطبات مجهول امر با لام.

آن شش که غایبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.

آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

لِیُضْرَبْ-گو تا زده شود آن مرد, صیغهْ واحد مذکر غایب مجهول امر با لام.

لِیُضْرَبَا-گو تا زده شوند ایشان (دو مرد), صیغهْ تثنیه مذکر غائبَین مجهول امر با لام.

لِیُضْرَبُوا-گو تا زده شوند ایشان (همهْ مردان), صیغهْ جمع مذکر غائبِین مجهول امر با لام.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

لِتُضْرَبْ-گو تا زده شود آن زن, صیغهْ واحده مؤنث غائبه مجهول امر با لام.

لِتُضْرَبَا-گو تا زده شوند ایشان (دو زن), صیغهْ تثنیه مؤنث غائبَتَین مجهول امر با لام.

لِیُضْرَبْنَ-گو تا زده شوند ایشان (همهْ زنان), صیغهْ جمع مؤنث غائبات مجهول امر با لام.

آن دو که حکایت نفس هستند،عبارتند از:

لِأُضْرَبْ-گو تا زده شوم من (مرد یا زن), صیغهْ واحد متکلّم مجهول امر با لام.

لِنُضْرَبْ-گو تا زده شویم ما (همهْ مردان یا همهْ زنان), صیغهْ متکلّم مع الغیر مجهول امر با لام.

معلوم فعل نَهی را نیز چهارده مثال است:شش مخاطب و شش غایب و دو حکایت نفس را بوَد.آن شش که مخاطبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

لا تَضْرِبْ-مزَن تو مرد, صیغهْ واحد مذکر مخاطب معلوم فعل نَهی.

لا تَضْرِبَا-مزَنید شما دو مرد, صیغهْ تثنیه مذکر مخاطبَین معلوم فعل نَهی.

لا تَضْرِبُوا-مزَنید شما همهْ مردان, صیغهْ جمع مذکر مخاطبِین معلوم فعل نَهی.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

لا تَضْرِبِی-مزَن تو زن, صیغهْ واحده مؤنث مخاطبه معلوم فعل نَهی.

لا تَضْرِبَا-مزَنید شما دو زن, صیغهْ تثنیه مؤنث مخاطبَتَین معلوم فعل نَهی.

لا تَضْرِبْنَ-مزَنید شما همهْ زنان, صیغهْ جمع مؤنث مخاطبات معلوم فعل نَهی.

آن شش که غایبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.آن سه مذکر هستند،عبارتند از:

لا یَضْرِبْ-مزَند آن مرد, صیغهْ واحد مذکر غایب معلوم فعل نَهی.

ص:54

لا یَضْرِبَا-مزَنند ایشان (دو مرد), صیغهْ تثنیه مذکر غائبَین معلوم فعل نَهی.

لا یَضْرِبُوا-مزَنند ایشان (همهْ مردان), صیغهْ جمع مذکر غائبِین معلوم فعل نَهی.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

لا تَضْرِبْ-مزَند آن زن, صیغهْ واحده مؤنث غائبه معلوم فعل نَهی.

لا تَضْرِبَا-مزَنند ایشان (دو زن), صیغهْ تثنیه مؤنث غائبَتَین معلوم فعل نَهی.

لا یَضْرِبْنَ-مزَنند ایشان (همهْ زنان), صیغهْ جمع مؤنث غائبات معلوم فعل نَهی.

آن دو که حکایت نفس هستند،عبارتند از:

لا أَضْرِبْ-مزَنم من (مرد یا زن), صیغهْ واحد متکلّم معلوم فعل نَهی.

لا نَضْرِبْ-مزَنیم ما (همهْ مردان و یا همهْ زنان), صیغهْ متکلّم مع الغیر معلوم فعل نَهی.

اگر خواهی که معلوم فعل نَهی را مجهول کنی،ما قبل اخیر را فتح کن و حرف مضارعت را ضمّ کن تا لا تَضْرِبْ تبدیل به لا تُضْرَبْ شود.

مجهول فعل نَهی را نیز چهارده مثال است:شش مخاطب و شش غایب و دو حکایت نفس را بوَد.آن شش که مخاطبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.

ص:55

آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

لا تُضْرَبْ-زده نشوی تو مرد, صیغهْ واحد مذکر مخاطب مجهول فعل نَهی.

لا تُضْرَبَا-زده نشوید شما دو مرد, صیغهْ تثنیه مذکر مخاطبَین مجهول فعل نَهی.

لا تُضْرَبُوا-زده نشوید شما همهْ مردان, صیغهْ جمع مذکر مخاطبِین مجهول فعل نَهی.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

لا تُضْرَبِی-زده نشوی تو زن, صیغهْ واحده مؤنث مخاطبه مجهول فعل نَهی.

لا تُضْرَبَا-زده نشوید شما دو زن, صیغهْ تثنیه مؤنث مخاطبَتَین مجهول فعل نَهی.

لا تُضْرَبْنَ-زده نشوید شما همهْ زنان, صیغهْ جمع مؤنث مخاطبات مجهول فعل نَهی.

آن شش که غایبند،سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.

آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

لا یُضْرَبْ-زده مشود آن مرد, صیغهْ واحد مذکر غایب مجهول فعل نَهی.

لا یُضْرَبَا-زده مشوند ایشان (دو مرد), صیغهْ تثنیه مذکر غائبَین مجهول فعل نَهی.

لا یُضْرَبُوا-زده مشوند ایشان (همهْ مردان), صیغهْ جمع مذکر غائبِین مجهول فعل نَهی.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

لا تُضْرَبْ-زده مشود آن زن, صیغهْ واحده مؤنث غایبه مجهول فعل نَهی.

لا تُضْرَبَا-زده مشوند ایشان (دو زن), صیغهْ تثنیه مؤنث غائبَتَین مجهول فعل نَهی.

لا یُضْرَبْنَ-زده مشوند ایشان (همهْ زنان), صیغهْ جمع مؤنث غائبات مجهول فعل نَهی.

آن دو که حکایت نفس هستتند،عبارتند از:

لا أُضْرَبْ-زده مشوم من (مرد یا زن), صیغهْ واحد متکلّم مجهول فعل نَهی.

لا نُضْرَبْ-زده مشویم ما (همهْ مردان و یا همهْ زنان)،صیغهْ متکلّم مع الغیر مجهول فعل نَهی.

اسم زمان و اسم مکان از ثلاثی مجرّد و از باب یَفْعِلُ به کسر عین و از مثال مطلقاً بر وزن مَفْعِلٌ به کسر عین می آید, هم چون مَضْرِبٌ و مَوْعِدٌ.از غیر باب یَفْعِلُ به کسر عین و از ناقص مطلقاً بر وزن مَفْعَلٌ به فتح عین می آید, هم چون مَقْتَلٌ و مَرْمَیٌ.از غیر ثلاثی مجرّد نیز بر وزن اسم مفعول می آید, هم چون مُکْرَمٌ و مُدَحْرَجٌ.

اسم زمان و اسم مکان بر سه صیغه می آید:

مَضْرِبٌ-یک جای زدن و یک وقت زدن, صیغهْ واحد اسم زمان و اسم مکان.

مَضْرِبَانِ-دو جای زدن و دو وقت زدن, صیغهْ تثنیه اسم زمان و اسم مکان.

مَضَارِبُ-همهْ جا های زدن و همهْ وقت های زدن, صیغهْ جمع اسم زمان و اسم مکان.

مصدر میمی از ثلاثی مجرّد بر وزن مَفعَلٌ به فتح عین می آید, هم چون مَنْصَرٌ و مَعْلَمٌ و مَضْرَبٌ.و از غیر ثلاثی مجرّد مشترک می آید به اسم مفعول, هم چون مُکْرَمٌ و مُدَحْرَجٌ و مُتَدَحْرَجٌ.

اسم آلت از ثلاثی مجرّد بر وزن مِفْعَلٌ و مِفْعَالٌ و مِفْعَلَةٌ می آید, هم چون مِسْطَرٌ و مِفْتَاحٌ و مِکْنَسَةٌ.

اسم آلت بر سه صیغه می آید:

مِضْرَابٌ-یک آلت زدن, صیغهْ واحد اسم آلت.

مِضْرَابَانِ-دو آلت زدن, صیغهْ تثنیه اسم آلت.

مَضَارِبُ-همهْ آلت های زدن, صیغهْ جمع اسم آلت.

ص:56

اسم تفضیل بر شش صیغه می آید.سه مذکر و سه مؤنث را بوَد.

آن سه که مذکر هستند،عبارتند از:

أَضْرَبُ-یک مرد زننده تر, صیغهْ واحد مذکر اسم تفضیل.

أَضْرَبَانِ-دو مرد زننده تر, صیغهْ تثنیه مذکر اسم تفضیل.

أَضْرَبُونَ-همهْ مردان زننده تر, صیغهْ جمع مذکر اسم تفضیل.

آن سه که مؤنث هستند،عبارتند از:

ضُرْبَی-یک زن زننده تر،صیغهْ واحده مؤنث اسم تفضیل.

ضُرْبَیانِ-دو زن زننده تر،صیغهْ تثنیه مؤنث اسم تفضیل.

ضُرْبَیَاتٌ-همهْ زنان زننده تر،صیغهْ جمع مؤنث اسم تفضیل.

ص:57

ص:58

ص:60

ص:62

ص:64

را به عنوان میزان (ترازو) به جای حرف های اصلی می گذارند.مثلاً:کَتَبَ بر وزن فَعَلَ،عَلِمَ بر وزن فَعِلَ.اگر حرف های اصلی کلمه از سه تا بیشتر باشد، لام الفعل تکرار می شود, مثل:دِرْهَمٌ بر وزن فِعْلَلٌ و سَفَرْجَلٌ بر وزن فَعَلْلَلٌ.

در کلمه،آن حرفی را که در برابر«ف»است فاءُ الفعل و آن حرفی را که در برابر«ع»است عینُ الفعل و آن حرفی که در برابر«ل»است لامُ الفعل می نامند.مثلاً:در عَلِمَ«ع»فاء الفعل،«ل»عین الفعلو«م»لام الفعل است.

ص:66

مهموز

کلمه ای را که یک یا چند حرف اصلی آن همزه باشد،«مهموز»می گویند.مهموز بر سه قسم است:

1.مهموز الفاء،مثل:أمَرَ.

2.مهموز العین،مثل:سَألَ.

3.مهموز اللام،مثل:بَرَأ.

مضاعف

کلمه ای را که عین الفعل و لام الفعل آن از یک جنس باشد،یا فاء الفعل و عین الفعل آن از یک جنس باشد،«مضاعف»می گویند, مثل:مَدَّ،حَجَّ،بَبْرٌ.

در رباعی نیز کلمه ای را که فاء الفعل و لام الفعل اوّلی آن و نیز عین الفعل و لام الفعل ثانی آن،از یک جنس باشند،«مضاف»می گویند, مثل:زَلزَلَ و سَلْسَلَ بر وزن فَعْلَلَ.

سالِم

کلمه ای را ه نه مُعتلّ باشد و نه مهموز و نه مضاعف،«سالم»می نامند،مثل:ضَرَبَ و رَجُلٌ.

ص:68

ص:70

لازم فعلی است که بر خودِ فاعل انجام می شود،مثل:جَلَسَ مُحَمَّدٌ (محمد نشست).

متعدّی فعلی است که فاعل آن را بر مفعول انجام می دهد, مثل ضَرَبَ عَلِیٌّ حَسَناً (علی حسن را زد).

برای تشخیص آسان لازم و متعدّی از یک دیگر, می شود از این راه استفاده کرد:فعلی که یکی از این دو سؤال, (چه کسی را؟) یا (چه چیزی را؟) را برای ما ایجاد کند, متعدّی می باشد.مثلاً:وقتی کسی به ما بگوید:ضَرَبَ زَیْدٌ (زید زد) و سکوت بکند،از او سؤال خواهیم کرد که (چه کسی را زدی؟)،ولی اگر فعلی یکی از این دو سؤال را برای ما ایجاد نکند،لازم است.مثلاً:کسی به ما بگوید حَسُنَ زَیدٌ (زید نیکو شد) و سکوت کند،دیگر از او سؤالی نخواهیم کرد.

صیغه های فعل

فاعل یا نائب فاعل:یا غایب است،یا مخاطب،یا متکلّم.

غایب آن است که از او گویند, مثل ضَرَبَ (وی زد) و یا ضُرِبَ (وی زده شد) و مخاطب, شنونده را گویند, مثل:ضَرَبْتُ (تو زدی) و یا ضُرِبتَ (تو زده شدی) و متکلم, گوینده را گویند, مثل:ضَرَبتُ (من زدم) و ضُرِبتُ (من زده شدم).

غائب یا مخاطب: یا مذکر (مرد) است،یا مؤنث (زن). مذکر, مثل:ضَرَبَ (زد وی مرد)و مؤنث،مثل:ضَرَبَتْ (زد وی زن).

وهم چنین غایب و مخاطب: یا مفرد است،یا مُثنی،یا جمع. مفرَد یکی را گویند مثل ضَرَبَ (یک مرد زد)، مُثنی, دویی را گویند, مثل:ضَرَبَا (زدند دو مرد)و جمع بیش از دو را گویند،مثل:ضرَبوا (زدند آنها مردان).

متکلّم:یا مفرد است،یا غیر مفرد, مثل:ضرَبتُ (زدم من مرد یا زن) و ضَرَبْنا (زدیم ما مردان یا زنان).

هرکدام از این شکل ها را «صیغه» می گویند:مثلاً ضَرَبَ-صیغهْ مفرد مذکر غائب،ضَرَبتا صیغهْ مثنی مؤنث غائب،ضَرَبُوا, صیغهْ جمع مذکر غایب.

ص:72

صیغه های فعل

بدان که هر فعلی 14 صیغه دارد:

ص:73

ص:74

ماضی معلوم

ماضی معلوم ثلاثی مجرد از مصدر گرفته می شود و بر یکی از این سه وزن می آید:فَعَلَ،فَعِلَ،فَعُلَ مثل ذَهَبَ،عَلِمَ،حَسُنَ.

*صرف صیغه های ماضی معلومِ ثلاثی مجرد به این شکل است:

همین طور است صرفِ صیغه های دو وزن دیگر (فَعِلَ و فَعُلَ).

*«-ا»در ضَرَبا،«-و»در ضَربُوا،«-تا»در ضَرَبَتا،«-نَ»در ضَرَبْنَ،«-ت»در ضَرَبْتَ«-تُما»در ضَرَبْتُما،«-تُم»در ضَرَبْتُم،«-تُنَّ»در ضَرَبْتُنَّ،«-تُ»در ضَرَبْتُ و«-نا»در ضَرَبْنا را«ضمیر»می نامند.«-تْ»در ضَرَبَتْ را, علامت تأنیث می گویند.

*ضمیر در صیغه 1, هُوَو در صیغه 4, هِی است که چون مقدَّرند،به آنها«ضمیر مُستتر»گفته می شود،ولی دیگر ضمایر را«ضمیر بارز»می گویند.

اگر بعد از صیغه های 1 و 4, فاعل فعل به صورت اسم ظاهر آورده شود،آن فعل،خالی از«ضمیر مستتر»خواهد بود.مثلاً می گوییم:نَامَ الرَّجُلُ،ضَرَبَ الرَّجُلانِ،ذَهَبَ الرَّجُلانِ،ذَهَبَ الرِّجالُ،ذَهَبَتِ النِّساءُ و...

ص:76

همچنین است صرف صیغه های دو وزن دیگر (یَفعَلُ و یَفعُلُ).

*یاء،تاء،همزه و نون (حروف أتَیْنَ) را که در اول صیغه های مضارع قرار دارند«حروف مضارَعه»می نامند.این حرف ها در مضارعی که ماضی آن چهار حرفی باشد مضم ومو در مضارعی که ماضی آن کمتر از چهار حرف یا بیشتر از چهار حرف باشد, مفتوح می باشند،مثل:أکرَمَ یُکرِمُ،دَحْرَجَ یُدَحْرِجُ،ضَرَبَ یَضْرِبُ،اِستَفعَلَ یَستَفعِلُ.

*«-ا»در تثنیه ها (یَضرِبانِ،تَضرِبانِ،تَضرِبانِ،تَضربانِ) و«-و»در جمع های مذکر (یَضرِبونَ،تَضرِبونَ)و«-نَ»در جمع های مؤنّث (یَضْرِبْنَ،تَضْرِبْنَ)و«-ی-»در مفردِ مؤنّثِ مخاطب (تَضرِبِینَ), ضمایر بارز هستند.در صیغه های 13،7،4،1 و 14 ضمیر مستتر است.

حرکات

حرکات عربی عبارتند از:

«فتحه»(-َ) که در بالای حرف قرار می گیرد, مثل:ضَرَبْتَ (مفتوح).

«کسره»(-ِ) که در پایینِ حرف قرار می گیرد, مثل:ضَرَبْتِ (مکسور).

«ضمّه»(-ُ) که در بالای حرف قرار می گیرد, مثل:ضَرَبْتُ (مضموم).

* جزم و سکون (-ْ) در بالای حرف قرار می گیرد و علامت این است که حرف با تلفظ هیچ یک از سه حرکات قبل خوانده نمی شود, مثل:ضَرَبَتْ (مجزوم).

مُعرَب و مَبنی

معرب آن است که حرکت حرف آخرش بتواند گوناگون شود, مثل:یَضْرِبُ،اَنْ یَضْرِبَ،لَمْ یَضْرِبْ.

مبنی آن است که حرکت حرف آخرش همیشه یک حالت را داشته باشد, مثل:ضَرَبْتَ،ما ضَرَبَ،اِنْ ضَرَبَ.

*در فعل مضارع،دو صیغهْ جمع مؤنث (یَضْرِبْنَ،تَضْرِبْنَ) مبنیو بقیهْ صیغه ها معرب است.صیغه های معرب مضارع, مرفوع می باشند.علامت رفع در صیغه های 14،7،4،1, ضمهْ لام الفعل و در تثنیه ها،جمع های مذکر و مفردِ مؤنثِ مخاطب،نون آخرِ صیغه است که به آن«نون عوضِ رفع»می گویند.

*در دو صیغهْ جمعِ مؤنث (6 و 12), نون مفتوحه،ضمیر است, نه علامت رفع.

ص:78

ص:80

طرز ساختن امر حاضر:

برای ساختن صیغه های مخاطب امر باید:

1.علامت رفع (ضمه ها و نون های آخر (به استثنای نون جمع مؤنث) را حذف بکنیم, مانند:

تَنْصُرُ-تَنْصُرْ

تَنْصُرانِ-تَنْصُرا

تَنْصُرُونَ-تنْصُرُوا

2.حروف مضارعه (أتَیْنَ) را نیز حذف نماییم, مانند:

تَنْصُرْ-نْصُرْ

تَنْصُرا-نْصُرا

تَنْصُرُوا-نْصُرُوا

3.اگر حرفِ بعد از حروف مضارعه،متحرک (دارای یکی از حرکات:فتحه،کسره،ضمّه) بود, امر تمام است, مثل:تَعِدُ-تَعِدْ-عِدْ.

و اگر ساکن بود،یک همزه در اول صیغه ها می آوریم, مثل نْصُرْ-اُنْصُرْ.

4.اگر عین الفعل مضموم بود،همزه را مضموم می آوریم, مثل:نْصُرْ-انْصُرْ و اگر عین الفعل مکسور یا مفتوح بود،همزه را مکسور می آوریم, مثل:

ضْرِبْ-اِضْرِبْ

مْنَع-اِمْنَعْ

*صرف امر حاضر (یَعلَمُ):

7.اِعْلَمْ:-بدان (تو یک مرد)

8.اِعلَما:-بدانید (شما دو مرد)

9.اِعلَمُوا:-بدانید (شما مردان)

10.اِعلَمِی:-بدان (تو یک زن)

11.اِعلَمَا:-بدانید (شما دو زن)

12.اِعْلَمْنَ:-بدانید (شما زنان)

*نام این همزه،همزهْ وصل است و در وسط کلام خوانده نمی شود, مثل:وَاضْرِبْ فَاکْتُبْ.

ص:82

مضارع مجهول

مضارع مجهول از مضارع معلوم گرفته می شود.برای تبدیل مضارع معلوم به مجهول،حرف مضارعه (أتَیْنَ) را مضموم و ما قبلِ آخر را مفتوح می کنیم،مثل:

یَعْلَمُ (می داند) یُعْلَمُ (دانسته می شود)

یَضْرِبُ (می زند) یُضْرَبُ (زده می شود)

یَنْصُرُ (یاری می کند) یُنْصَرُ (یاری می شود)

بنابراین،مضارعِ مجهولِ ثلاثی مجرد نیز فقط یک وزن دارد و آن«یُفْعَلُ»است.

*صرف صیغه های مضارع مجهول چنین است:

امر مجهول

امر مجهول از مضارع مجهول گرفته می شود و همانند امر معلوم،هر صیغهْ آن،از همان

ص:84

صیغه مضارع گرفته می شود.برای تبدیل مضارع مجهول به امر،لام امر مکسور در أول آن درآورده و علامت رفع (ضمه ها و نون های آخر (به استثنای نون جمع مؤنث) را از آخر می اندازیم, مثل:

یُعْلَمُ (دانسته می شود) لِیُعْلَمْ (باید دانسته شود)

تُضْرَبُ (زده می شوی) لِتُضْرَبْ (باید زده شوی)

*تمام صیغه های امر مجهول با لام امر ساخته می شود و صرف آن چنین است:

ص:85

ص:86

*اگر قبل از صیغه های ماضی«ما نافیه»آید،معنای شبیهِ جحد را می دهد،ولی به آنها فعل جحد گفته نمی شود،مثل:

ما ضَرَبَ (نزده است یک مرد).

ما ضَرَبُوا (نزده اند مردان).

فعل نَفی (معلوم)

فعل نفی (مضارع منفی) بر انجام نگرفتن کاری یا به وجود نیامدن حالتی در زمان حال یا آینده دلالت می کند.

* طرز ساختن: فقط«لا»در اولِ صیغه های مضارع می آوریم:

لا یَضرِبُ-لا یَضْرِِبُ (نمی زند).

*فعل نفی 14 صیغه دارد:

ص:88

فعل نهی (معلوم)

فعل نهی (امر منفی) بر بازداشتن از انجامِ کاری یا به وجود آمدنِ حالتی دلالت می کند.

* طرز ساختن: «لا»را قبل از صیغه های مضارع آورده و علامتِ رفع (ضمه ها و نون های آخر (به استثنای نون جمع مؤنث) را حذف می کنیم:

لا یَضْرِبُ لا یَضْرِبْ (نزند).

*صیغه های فعل نهی چنین است:

*صیغه های مجهولِ فعل های جحد،نفی و نهی از مضارع مجهول ساخته می شوند, به همان روشی که صیغه های معلوم ِآنها از مضارع معلوم ساخته شده بودند،مثل:

ص:89

جحد: 1.لَمْ یُضْرَبْ (زده نشد) تا...-14.لَمْ نُضْرَبْ

نفی: 1.لا یُضْرَبُ (زده نمی شود) تا...-14.لا نُضْرَبُ

نهی: 1.لا یُضْرَبْ (زده نشود) تا...-14.لا نُضْرَبْ

*صرف مفصّل این فعل ها را به جهتِ رعایتِ اختصار نیاوردیم،ولی طالبانِ محترم باید تمام 14 صیغه های هرکدام از فعل های فوق را صرف نمایند.

ص:90

2.و اگر هر دو حرف متحرّک بودند،اَوَّلی را ساکن می دهند و سپس با هم ادغام می کنند،مثل:مَدَدَ،مَدْدَ،مَدَّ.

3.و اگر ما قبلِ ِ این دو حرف هم جنس ساکن بود،حرکت اوَّلی را به آن داده و سپس با هم ادغام می کنند،مثل:یَمْدُدُ یَمُدْدُ یُمُدُّ.

4.صیغه هایی که اوّلی ِدو حرفِ هم جنسشان متحرّک و دومی ساکن باشد،ادغام را قبول نمی کنند،مثل:مَدَدْنَ،مَدَدْتَ،مَدَدْنا،یَمْدُدْنَ،اُمْدُدْنَ.

5.مضاعف هایی که مضارعشان بر وزن یَفْعُلُ می باشد،امر،نهی و جحد آنها را می توان بر چهار وجه آورد:

بی ادغام - 1.اُمْدُدْ-لَمْ یَمْدُدْ-لا یَمْدُدْ

6.امّا مضاعف هایی که مضارعشان بر وزن یَفْعَلُ و یا یَفْعِلُ می باشد،امر،نهی و جحد آنها را می توان بر سه وجه آورد:

بی ادغام - 1.اِفْرِرْ-لَم یَفرِرْ-لا یَفْرِرْ

*صرف فعل مَدَّ (کشید) بر وزن فَعَلَ چنین است:

فعل ماضی معلوم

ص:92

فعل ماضی مجهول

فعل مضارع معلوم

فعل مضارع مجهول

فعل امر معلوم

ص:93

فعل امر مجهول

*صیغه های جحد،نفی و نهی را نیز به همین روش می توان صرف کرد:

جحدِ معلوم:-1.لَمْ یَمُدَّ-تا....-14.لَمْ نَمُدَّ

جحدِ مجهول:-1.لَمْ یُمَدَّ-تا....-14.لَمْ نُمَدَّ

نفی معلوم:-1.لا یَمُدُّ-تا....-14.لا نَمُدُّ

نفی مجهول:-1.لا یُمَدُّ-تا....-14.لا نُمَدُّ

نهی معلوم:-1.لا یَمُدَّ-تا....-14.لا نَمُدَّ

نهی مجهول:-1.لا یُمَدَّ-تا....-14.لا نُمَدَّ

ص:94

مضارع معلوم:-1.یَأمُرُ-2.یَأْمُرانِ...-13.آمُرُ-14.نَأمُرُ

مضارع مجهول:-1.یُؤْمَرُ-2.یُؤمَرانِ...-13.اُومَرُ-14.نُؤْمَرُ

امر معلوم:-1.لِیَأمُرْ...-7.مُرْ...-13.لِآمُرْ-14.لِنَأمُرْ

امر مجهول:-1.لِیُؤمَرْ...-7.لِتُؤمَرْ...-13.لِاُومَرْ-14.لِنُؤمَرْ

جحد معلوم:-1.لَمْ یَأمُرْ-2.لَمْ یَأمُرا...-13.لَمْ آمُرْ-14.لَمْ نأمُرْ

جحد مجهول:-1.لم یُؤْمَرْ-2.لم یُؤْمَرا...-13.لم اومَرْ-14.لَمْ نُؤمَرْ

نفی معلوم:-1.لا یَأمُرُ-2.لا یَأمُرانِ...-13.لا آمُرُ-14.لا نَأمُرُ

نفی مجهول:-1.لا یُؤْمَرُ-2.لا یُؤْمَرانِ...-13.لا اومَرُ-14.لا نُؤْمَرُ

نهی معلوم:-1.لا یَأمُرْ...-7.لا تَأمُرْ...-13.لا آمُرْ-14.لا نَأمُرْ

نهی مجهول:-1.لا یُؤمَرْ...-7.لا تُؤمَرْ...-13.لا اومَرْ-14.لا نُؤمَرْ

ص:96

الرّمِیِ-اَلرّامِیْ

قاعده 4:«واوِ»ساکنِ ما قبلش مکسور،قلب به«یا»می شود،مثل:

(قُوِلَ)-قِوْلَ-قِیلَ-- مِوْزانٌ-مِیزانٌ

قاعده 5:«واوْ»در صورتی که لام الفعل باشد و ما قبل آن مکسور،قلب به«یاء»می شود،مثل:

دُعِوَ-دُعِیَ---دُعِوْنَ-دُعِینَ

دَاعِوٌ-دَاعِیٌ-(داعِیْ نْ-داعٍ)

قاعده 6:«واوْ»در صورتی که لام الفعل باشد و ما قبل آن مفتوح،قلب به«یاء»می شود،به این شرط که حرف چهارم به بعدِ کلمه باشد, مثل:

یُدْعَوُ-یُدْعَیُ-(یُدْعَی)-- یُدْعَوْنَ-یُدْعَیْنَ

قاعده 7:«یاءِ»ساکن ما قبلش مضموم،قلب به«واو»می شود،به شرطی که فاء الفعل باشد،مثل:

یُیْسِرُ-یُوسِرُ--مُیْسِرٌ-مُوسِرٌ

قاعده 8:«واو»و«یاءِ»متحرّکِ ما قبلشان مفتوح،به«الف»می شوند،مثل:

(یَخْوَفُ)-یَخَوْفُ-یَخَافُ-- (یُبْیَعُ)-یُبَیْعُ-یُباعُ

*این قاعده در فاءالفعل جاری نمی شود،مثل:یَوَدُّ و تَیَسَّرَ.

قاعده 9:«الفِ»ما قبلش مضموم،قلب به«واو»و«الفِ»ما قبلش مکسور،قلب به«یاء»می شود, مثل:

قُابِلَ-قُوبِلَ--مُصَیْبِاحٌ-مُصَیْبیحٌ

قاعده 10:حرف علّه در التقاء ساکنین،حذف می شود،مثل:

قُوْلْ-قُلْ--بِیْعْ-بِع

خَافْ-خَفْ

ص:98

یَوْرَعُ-یَرَعُ،-یَوْطَأ-یَطَأُ،

یَوْذَرُ-یَذَرُ،-یَوْهَبُ-یَهَبُ

*صرفِ صیغه های فعل وَعَدَ (وعده داد):

ماضی معلوم:-1.وَعَدَ-2.وَعَدا...-13.وَعَدْتُ-14.وَعَدْنا

ماضی مجهول:-1.وُعِدَ-2.وُعِدا...-13.وُعِدْتُ-14.وُعِدْنا

مضارع معلوم:-1.یَعِدُ-2.یَعِدانِ...-13.اَعِدُ-14.نَعِدُ

مضارع مجهول:-1.یُوعَدُ-2.یُوعَدانِ...-13.اُوعَدُ-14.نُوعَدُ

امر معلوم:-1.لِیَعِدْ...-7.عِدْ...-13.لاَعِدْ-14.لِنَعِدْ

امر مجهول:-1.لِیُوعَدْ..-7.لِتُوعَدْ..-13.لأُوْعَدْ-14.لِنُوعَدْ

جحد معلوم:-1.لَمْ یَعِدْ-2.لَمْ یَعِدا...-13.لَمْ اعِدْ-14.لَمْ نَعِدْ

جحد مجهول:-1.لَمْ یُوعَدْ-2.لَمْ یُوعَدا..-13.لَمْ اوعَدْ-14.لَمْ نُوعَد

نفی معلوم:-1.لا یَعِدُ-2.لا یَعِدانِ...-13.لا اعِدُ-14.لا نَعِدُ

نفی مجهول:-1.لا یُوعَدُ-2.لا یُوعَدانِ..-13.لا اوعَدْ-14.لا نُوعَدُ

نهی معلوم:-1.لا یَعِدْ...-7.لا تَعِدْ..-13.لا اعِدْ-14.لا نَعِدْ

نهی مجهول:-1.لا یُوعَدْ..-7.لا تُوعَدْ..-13.لا اوعَدْ-14.لا نُوعَدْ

اجوف

مضارع معلوم ِاجوف (چه واوی باشد و چه یائی) اگر مضموم العین (یَفْعُلُ) باشد،ماضی معلوم و مجهولِ آن از صیغه ششم آن به بعد مضموم الفاء می شود و اگر مفتوح العین یا مکسور العین (یَفْعَلُ یا یَفعِلُ) باشد،از صیغه ششم به بعد مکسور الفاء می گردد.

*صرفِ صیغه های فعل قَوْلٌ (گفتن)-اجوف واوی:

ماضی معلوم:1.قَالَ 2.قَالا 3.قَالُوا 4.قَالَتْ 5.قَالتَا 6.قُلْنَ 7.قُلْتَ...

ماضی مجهول:1.قِیلَ 2.قِیلا 3.قِیلُوا 4.قِیلَتْ 5.قیَلَتا 6.قُلْنَ 7.قُلْتَ..

مضارع معلوم:1.یَقُولُ 2.یَقُولانِ...13.أَقُولُ 14.نَقُولُ

مضارع مجهول:1.یُقالُ 2.یُقالانِ...13.أُقالُ 14.نُقالُ

امر معلوم:1.لِیَقُلْ 2.لِیَقُولا...7.قُلْ 8.قُولا...14.لِنَقُلْ

ص:100

امر مجهول:1.لیُقَلْ 2.لِیُقالا...7.لِتُقَلْ 14.لِِنُقَلْ

*صرف صیغه های فعل بَیعٌ (معامله کردن)-اجوف یائی:

ماضی معلوم:1.باعَ 2.باعا 3.باعُوا 4.باعَتْ 5.باعَتا 6.بِعْنَ 7.بِعْتَ...

ماضی مجهول:1.بِیعَ 2.بِیعا 3.بِیعُوا 3.بِیعَتْ 5.بِیعَتَا 6.بِعْنَ 7.بِعْتَ...

مضارع معلوم:1.یَبِیعُ 2.یَبِیعانِ 3.یَبِیعُونَ...

مضارع مجهول:1.یُباعُ 2.یُباعانِ...13.اُباعُ 14.نُباعُ

امر معلوم:1.لِیَبِعْ 2.لِیبِیعا...7.بعْ 8.بِیعا...14.لِنَبِعْ

امر مجهول:1.لِیُبَعْ 2.لِیُباعا...7.لِتُبَعْ 8.لِتُباعا...14.لِنُبَعْ

*صیغه های افعال جحد،نفی و نهی را خود طلاّب محترم صرف کنند.

ص:101

ص:102

امر مجهول:لِیُدْعَ لِیُدْعَیَا لِیُدعَوْا لِتُدْعَ لِتُدْعَیَا لِیُدعَیْنَ لِتُدْعَ...

*صرف صیغه های فعل رَمَی (پرتاب کردن)-ناقص یائی:

ماضی معلوم:رَمَی رَمَیا رَمَوا رَمَتْ رَمَتَا رَمَیْنَ رَمَیْتَ...

ماضی مجهول:رُمِیَ رُمِیَا رُمُوا رُمِیَتْ رُمِیَتا رُمِینَ رُمِیْتَ...

مضارع معلوم:

مضارع مجهول:

امر معلوم:

امر مجهول:لِیُرْمَ لِیُرمَیَا لِیُرْمَوْا لِتُرمَ لِتُرمَیَا لِیُرْمَیْنَ لِتُرْمَ...

*صرف صیغه های افعال جحد،نفی و نهی به عهدهْ خود طلاب می باشد.

لفیف

*لفیف بر دو قسم است:

1.لفیف مفروق،مثل:وَقَی 2.لفیف مقرون،مثل:لَوَی.

*لفیف مفروق از جهتِ فاء الفعل مانند مثالو از جهتِ لام الفعل مانند ناقص است.بنابر این قاعده های مثال و ناقص در آن جاری می شود.

*صرف صیغه های فعل وَقَی (نگه داشتن):

ماضی معلوم:وَقَی وَقَیَا وَقَوْا وَقَتْ وَقَتَا وَقَیْنَ وَقَیْتَ...

ماضی مجهول:وُقِیَ وُقِیَا وُقُوا وُقِیَتْ وُقِیَتَا وُقِینَ وُقِیْتَ...

ص:104

مضارع معلوم:

مضارع مجهول:

امر معلوم:لِیَقِ لِیَقِیَا لِیَقُوا...قِ قِیَا قُوا...لِاَقِ لِنَقِ.

امر مجهول:لِیُوقَ لِیُوقَیَا لِیُوقَوا...لِتُوْقَ لِتُوقَیَا لِتُوقَوْا...لِاُوقَ لِنُوقَ.

*لفیف مقرون نیز از جهتِ عین الفعل شبیه به اجوف و از جهتِ لامِ الفعل شبیه ناقص است.اما در آن فقط قاعده های ناقص جاری می شود.و در عین الفعل ِآن هیچ قاعده ای جاری نمی شود.

*صرف صیغه های فعل:لَوَی (پیچاند):

ماضی معلوم:لَوَی لَوَیَا لَوَوْا لَوَتْ لَوَتَا لَوَیْنَ لَوَیْتَ...

ماضی مجهول:لَوِیَ لُوِیَا لُوُوا لُوِیَتْ لُوِیَتَا لُوِینَ لُوِیْتَ...

مضارع معلوم:

مضارع مجهول:

امر معلوم:لِیَلْوِ لِیَلْوِیَا...اِلْوِ الْوِیَا...

امر مجهول:لِیُلْوَ لِیُلْوَیَا...لِتُلْوَ لِتُلْوَیَا...

*صرف کردن صیغه های فعل های جحد،نفی و نهی بر عهدهْ خود طلاب است.

ص:105

ص:106

*«کَیْ»فعل مضارع را علّتِ ما قبلِ قرار می دهد،مثل:«فَرَدَدْناهُ الی امِّهِ کَیْ تقِرَّ عَیْنُها»(او را به مادرش برگرداندیم تا چشمش روشن شود).

*«اِذَنْ»فعلِ مضارع را جزاء یا جواب قرار می دهد.مثلاً:در جوابِ کسی که گفته است:«اَزُورُکَ»(تو را زیارت می کنم)،می گوییم:«اِذَنْ اکْرِمَکَ»(این طور باشد،تو را اکرام خواهم کرد).

ص:108

*فعل ثلاثی مزید آن است که صیغهْ اولِ ماضی معلومِ آن،سه حرف اصلی و یک یا چند حرفِ زائد داشته باشند.

*ماضی ثلاثی مزیدِ معلوم 10 وزنِ مشهور دارد.مصدرِ هر وزن نیز قیاسی و معین است.این اوزان عبارتند از:

کدام از ماضی و مضارع های فوق را«باب»می گویندو آن را به نام مصدر می خوانند.مثلاً:می گویند:باب افعال،باب تفعیل،باب مفاعله و...

*قاعده های ادغام،تخفیف همزه،اعلال و قاعده های ناقص در تمام باب های ثلاثی مزید جاری می گردد.علاوه بر آن،دو قاعده اعلال نیز در ثلاثی مزید جاری می شود:

قاعده 1:اگر«واو»و«یاء»بعد از الفِ زائد و در آخر کلمه قرار گیرند،قلب به همزه می شوند،مثل:

ارْخَاوٌ ارْخَاءٌ-اِجْرَایٌ اجرَاءٌ

قاعده 2:«یاءِ»ما قبلش مضموم،اگر لام الفعل باشد،ما قبلِ خود را مکسور می کند،مثل:

التَّرَجُّیُ-التَّرَجِّی (مصدرِ ناقِص باب تفعّل)

التَبَانُیُ-التَّبَانِی (مصدر ناقصِ باب تفاعل)

ص:110

باب تفعیل

ماضی معلوم:صَرَّفَ صَرَّفا صَرَّفُوا...

ماضی مجهول:صُرِّفَ صُرِّفا صُرِّفُوا...

مضارع معلوم:یُصَرِّفُ یُصَرِّفانِ یُصَرِّفُونَ...

مضارع مجهول:یُصَرَّفُ یُصَرَّفانِ یُصَرَّفُونَ...

امر معلوم:لِیُصَرِّفْ لِیُصَرِّفا...صَرِِّفْ صَرِِّفا...

امر مجهول:لِیُصَرَّفْ لِیُصَرَّفا لِیُصَرَّفُوا...

مضاعف:مَدَّدَ یُمَدِّدُ تَمْدِیدٌ لِیُمَدِّدْ...مَدِّدْ...

اجوف:حَوَّلَ یُحَوِّلُ تَحْوِیلٌ لِیُحَوِّلْ...حَوِّلْ...

لفیف:وَصَّی یُوَصِّی تَوْصِیَةٌ لِیُوَصِّ...وَصِّ...

معنی باب: باب تفعیل نیز غالباً برای متعدی کردن فعل لازم به کار برده می شود،مثل:فَرِحَ سَعیدٌ (سعید خوش حال شد) فَرَّح مُحمَّدٌ سَعِیداً (محمد سعید را خوش حال کرد).

باب مفاعله

ماضی معلوم:ضَارَبَ ضَارَبَا ضَارَبُوا...

ماضی مجهول:ضُورِبَ ضُورِبَا ضُورِبُوا...

مضارع معلوم:یُضارِبُ یُضارِبَانِ یُضارِبُونَ...

مضارع مجهول:یُضارَبُ یُضارَبَانِ یُضارَبُونَ...

امر معلوم:لِیُضَارِبْ...ضَارِبْ ضَارِبَا...لاُِضَارِبْ...

امر مجهول:لِیُضارَبْ...لِتُضَارَبْ...لِاُضَارَبْ...

مضاعف:ضَارَّ یُضَارُّ مُضَارَّةٌ و ضِرَارٌ

مهموز:آمَرَ یُؤَامِرُ مُؤَامَرَةٌ لِیُؤَامِرْ آمِرْ...

اجوف:قَاوَمَ یُقَاوِمُ مُقَاوَمَةٌ لِیُقاوِمْ قَاوِمْ...

لفیف:سَاوَی یُسَاوِی مُسَاوَاةٌ لِیُسَاوِ سَاوِ...

ص:112

معنی باب: باب مفاعله غالباً برای مشارکتِ دوجانبه می آید،مثل:ضَارَبَ زَیْدٌ بَکْراً (زید و بکر یک دیگر را زدند).

باب افتعال

*اکتَسَبَ یَکْتَسِبُ اکتِسابٌ

مضاعف:اِمْتَدَّ یَمْتَدُّ امتِدادٌ لِیَمْتَدِدْ...

اجوف:اِعتادَ یَعْتادُ اعتِیادٌ لِیَعْتَدْ...

ناقص:اِرْتَضَی یَرْتَضِی ارتِضاءٌ لِیَرتَضِ...

معنی باب: باب افتعال غالباً برای مطاوعه،یعنی اثرپذیری می آید،مثل:جَمَعْتُ النّاسَ فَاجْتَمَعُوا (مردم را جمع کردم،پس جمع شدند).

باب انفعال

*انْصَرَفَ یَنْصَرِفُ انْصِرافٌ

معنی باب: باب انفعال فقط برای مطاوعه می آید،مثل:کَسَرْتُ الخَشَبَ فَانْکَسَرَ (چوب را شکستم،پس شکست).

ص:113

ص:114

معنی باب: باب تفاعل غالباً برای مشارکت می آید،مثل:تَعاوَنَ زَیْدٌ وَ بَکْرٌ (زید و بکر به یک دیگر کمک کردند).

باب افعلال

*احْمَرَّ یَحْمَرُّ احْمِرَارٌ

ماضی معلوم:اِحْمَرَّ...اِحْمَرُّوا احْمَرَّتْ احْمَرَّتَا احْمَرَرْنَ احْمَرَرْتَ...

مضارع معلوم:یَحْمَرُّ یَحْمَرَّانِ یَحْمَرُّونَ تَحْمَرُّ تَحْمَرَّانِ یَحْمَرِرْنَ...

امر معلوم:لِیَحْمَرَّ لِیَحْمَرَّا لِیَحْمَرُّوا...اِحْمَرَّ احْمَرَّا...

معنی باب: باب افعلال غالباً برای افادهْ داخل شدنِ فاعل در معنای فعل می آید،مثل:اِسْوَدَّ اللَّیْلُ (شب وارد سیاهی شد).

باب استفعال

*استَخْرَجَ یَسْتَخْرِجُ استخْرَاجٌ

ماضی معلوم:اِسْتَخْرَجَ استَخْرَجَا استَخْرَجُوا...

مضارع معلوم:یَسْتَخْرِجُ یسْتَخْرِجَانِ یَسْتَخْرِجُونَ...

امر معلوم:لِیَسْتَخرِجْ لیَسْتَخْرِجَا لِیَسْتَخْرِجُوا...اِسْتَخْرِجْ اسْتَخْرِجَا...

ماضی مجهول:اُسْتُخْرِجَ استُخْرِجَا...

مضارع مجهول:یُستَخْرَجُ یُسْتَخْرَجَانِ...

مضاعف:اِسْتَمَدَّ یَسْتَمِدُّ اسْتِمْدَادٌ

مثال:اِسْتوْضَحَ یَستَوْضِحُ اسْتِیضَاحٌ

اجوف:اِسْتَقَامَ یَسْتَقِیمُ اسْتِقامَةٌ

معنی باب: باب استفعال غالباً افاده طلب می کند،مثل:اَسْتَغْفِرُ اللهَ (از خداوند طلبِ مغفرت می کنم).

باب افعیلال

*احْمَارَّ یَحْمَارُّ احْمِیرَارٌ

ص:116

ماضی معلوم:اِحْمَارَّ احْمَارَّا...اِحْمَارَرْنَ...

مضارع معلوم:یَحْمَارُّ...یَحْمارِرْنَ...

امر معلوم:لِیَحْمَارَّ...

معنی باب: باب افعیلال افاده تدریج و مبالغه می کند،مثل:اِحْمَارَّ الحَدِیدُ (آهن تدریجاً بسیار سرخ شد).

ص:117

ص:118

رباعی مجرد

ماضی رباعی مجرد بر وزن فَعْلَلَ،مضارعِ آن بر وزن یُفَعْلِلُ و مصدر آن بر وزن فَعْلَلةٌ استو گاهی (در بعضی افعال) بر وزن فِعْلالٌ نیز می آید مثل:دَحْرَجَ،یُدَحْرِجُ،دَحْرَجَةٌ و دِحْرَاجٌ (غلطاندن).

ماضی مجهول:دُحْرِجَ دُحْرِجَا...

مضارع مجهول:یُدَحْرَجُ یُدَحْرَجَانِ...

امر معلوم:لِیُدَحْرِجْ...دَحْرِجْ...

امر مجهول:لِیُدَحْرَجْ...لِتُدَحْرَجْ...

رباعی مزید

باب های رباعی مزید چنین است:

1.باب تفَعلُل:تَفَعْلَلَ،یَتَفَعلَلُ،تَفَعْلُلٌ،مثل:تَدَحْرَجَ،یَتَدَحْرَجُ،تَدَحْرُجٌ.

2.باب افعِنلال:اِفْعَنْلَلَ،یَفْعَنلِلُ،اِفْعِنْلالٌ،مثل:اِحْرَنْجَمَ،یَحْرَنْجِمُ،اِحْرِنْجَامٌ.

3.باب افعِلاّلٌ:اِفَعَلَلَّ،یَفْعَلِلُّ،اِفْعِلاّلٌ،مثل:اِقْشَعَرَّ،یَقْشَعِرُّ،اِقْشِعْرَارٌ.

معنی های باب ها: باب تَفَعْلُل و افْعِنْلال مطاوعه و باب افعِلاّل تأکید و مبالغه را افاده می کند.

ص:120

* رباعی مجرد شش وزن دارد:

* خماسی مجرد چهار وزن دارد:

*ثلاثی مزید،مثل:رِجَالٌ.

*رباعی مزید،مثل:عُصْفُورٌ.

*خماسی مزید،مثل:سَلْسَبِیلٌ.

قاعده های اعلالِ (اسم ها)

قاعده اول: «واو»و«یاء»در سه جا به همزه تبدیل می شوند:

1.اگر در آخرِ اسم و بعد از الفِ زائد قرار گیرند،مثل:

رِضَاوٌ-رِضاءٌ اجْرَایٌ-اِجْرَاءٌ

2.اگر بعد از الفِ وزن«فاعل»قرار گیرند،مثل:

قَاوِلٌ-قَائِلٌ بَایِعٌ-بَائِعٌ

3.اگر بعد از الف صیغهْ جمع بر وزن«فَعَائِلُ»و مثل آن (مَفَاعِلُ و...) قرار گیرند،مثل:

عَجَاوِزُ (جمع عَجُوزٌ)-عَجَائِزَ اوَاوِلُ (جمع أَوَّلُ)-أَوَائِلُ

قاعده دوم: «واو»در چهار جا قلب به«یاء»می شود:

1.اگر در یک اسم کنار«یاء»قرار گیرد و اولی از آن دو،ساکن باشد،مثل:

سَیْوِدٌ-سَیِّدٌ مَرْمُویٌ-مَرْمُیٌّ-(مَرْمِیٌّ)

2.اگر در یک اسم بعد از کسره و قبل از الف قرار گیرد،مثل:

قِوَامٌ-قِیَامٌ رِوَاضٌ (جمع رَوْضَةٌ)-رِیَاضٌ

3.اگر در آخر اسم قرار گیرد و قبل از آن (قبل از واو) ضمّه باشد،مثل:

تَرَجُّوٌ (مصدر باب تَفَعُّلٌ)-تَرَجُّیٌ-(تَرَجٍّی)

تَدَاعُوٌ (مصدر باب تَفاعُلٌ)-تَدَاعُیٌ-(تَدَاعٍی)

ص:122

4.اگر لام الفعل اسمی که بر وزنِ«فُعْلَی»است و جنبهْ وصفی دارد, قرار گیرد.مثل:دُنْوَی-دُنْیَی-(دُنْیَا) عُلْوَی-عُلیَی-(عُلْیَا)

قاعده سوم: «یاء»در یک جا به«واو»تبدیل می شود؛آن جا که لام الفعل اسمی قرار گیرد که بر وزن«فَعْلَی»است و جنبهْ موصوفی دارد،مثل:

فَتْیَی-فَتْوَی تَقْیَی-تَقْوَی

قاعده چهارم: هرگاه در یک اسم،«یاء»غیر فاء الفعل کلمه باشد و قبل از آن ضمّه باشد،ضمّه به کسره تبدیل می گردد،مثل:مَبُیْعٌ-مَبِیعٌ

مَرْمُیٌّ-مَرْمِیٌّ تَرَجُّیٌ-تَرَجِّیٌ-(تَرَجٍّی)

ص:123

ص:124

1.مصدر

مصدر: اسمی است که واقع شدنِ کاری یا به وجود آمدنِ حالتی را بدون این که بر زمان معینی دلالت کند, بیان می نماید،مثل:نَصْرٌ (یاری کردن)،حُزْنٌ (غمگین شدن).

*اولین صیغهْ ماضی مجرد از مصدر گرفته می شود،مثل:ضَرَبَ (زد) که از ضَرْبٌ (زدن) گرفته شده است.

اقسام مصدر

1.مصدر مجرد (ثلاثی-رباعی):

*مصدر رباعی مجرد فقط دو وزن دارد:فَعْلَلَةٌ مثل:زَلْزَلَةٌ،فِعْلالٌ مثل:زِلْزَالٌ.

*مصدرهای ثلاثی مجرد وزن های معینی ندارد.بنابراین،وزن مصدر هر فعل را باید به خاطر سپرد.وزن های زیرین نمونه هایی از مصدرهای ثلاثی مجرد هستند:

فَتْحٌ (گشودن)،صِدْقٌ (راست بودن)،صُلْحٌ (سازش کردن)،فَرَحٌ (شاد شدن)،هُدًی (راه نمودن)،غَلَبَةٌ (چیره شدن)،سُؤَالٌ (پرسیدن)،حِکایَةٌ (گفتن)،غُفرانٌ (بخشیدن)،حِرْمانٌ (محروم شدن)،کُدُورَةٌ (تیرگی یافتن)،تَهْلُکَةٌ (نابود شدن).

2.مصدرهای مزید (ثلاثی مزید و رباعی مزید):

إِفْعَالٌ تَفْعِیلٌ مُفَاعَلَةٌ تَفَاعُلٌ تَفَعُّلٌ افْتِعَالٌ انْفِعَالٌ اسْتِفْعَالٌ افْعِلالٌ تَفَعْلُلٌ

*باب تفعیل دو مصدرِ دیگر بر وزن های فَعَالٌ و تَفْعِلَةٌ دارد, مثل:سَلامٌ و تَفْرِقَةٌ.باب مفاعله نیز مصدر دیگری بر وزن فِعَالٌ دارد, مثل:دِفَاعٌ،جِهَادٌ،حِسَابٌ،قِتَالٌ.

3.مصدر میمی:

تمام افعال (ثلاثی،رباعی،مجرد،مزید) غیر از مصدرِ اصلی،مصدرِ دیگری دارند که به آن« مصدر میمی» می گویند،زیرا در اول آن میم زائده وجود دارد.

*مصدر میمی در فعل های ثلاثی مجرد بر وزن مَفْعِلٌ یا مَفْعَلٌ می آید،مثل:مَوْعِدٌ و مَشْرَبٌ.

*مصدر میمی در فعل های مزید, بر وزن اسم مفعول هر باب می آید،مثل:مُکْرَمٌ،مُقَاتَلٌ.

*در آخر اکثر مصدرهای میمی«ة»اضافه می شود،مثل:مَنزِلَةٌ،مَهْلِلَةٌ،مَعْرِفَةٌ.

ص:126

اسم المرة

اسم الَمَّرة: مصدری است که در آخرش«ة»اضافة شده و دلالت بر انجامِ کار یا پیدایشِ حالتی در یک نوبت می کند.

*اسم المَرَّة در ثلاثی مجرّد بر وزن فَعْلَةٌ می آید،مثل:

ضَرْبَةٌ-یک مرتبه زدن غَسْلَةٌ-یک مرتبه شستن

*در غیر ثلاثی مجرد با اضافه شدن«ة»در آخر مصدرِ هر باب ساخته می شود،مثل:اِکْرَامَةٌ،تَصَادُفَةٌ.

مصدر صناعی (ساختگی)

مصدر صناعی: مصدری است که با اضافه کردن«یاء»مشدّد و«تاء»به آخر اسم ساخته می شود،مثل:جَاهِلٌ-جَاهِلِیَّةٌ

حَیْوَانٌ-حَیْوَانِیَّةٌ انْسَانٌ-اِنْسَانِیَّةٌ

اسم مصدر

در زبان فارسی«یاری کردن»مصدر و«یاری»اسم مصدر است.بنابراین، اسم مصدر، کلمه ای است که بر حاصل مصدر و نتیجهْ آن دلالت می کند،مثل:حُبٌّ که حاصل مَحَبَّةٌ است و بُغْضٌ که حاصل بَغَاضَةٌ است و غُسْلٌ که حاصل غَسْلٌ است.

ص:127

ص:128

گرفته می شود،به این طریق که میم زائدهْ مضمومه را به جای حرف مضارعه قرار داده و ما قبلِ آخرِ آن را مکسور می کنیم،مثل:

اکْرَمَ یُکْرِمُ-مُکْرِمٌ-دَحْرَجَ یُدَحْرِجُ-مُدَحْرِجٌ

*اسم فاعل شش صیغه دارد:

الف) از ثلاثی مجرد:-ب) از ثلاثی مزید

2.اسم مفعول

اسم مفعول: اسمی است که بر کسی یا چیزی که کاری بر او انجام شده دلالت کند و از مضارع مجهول گرفته می شود:

*اسم مفعول فعل ثلاثی مجرد بر وزن«مَفْعُولٌ»می آید،مثل:

یُنْصَرُ-مَنْصُورٌ یُقْتَلُ-مَقْتُولٌ

*اسم مفعول فعل های ثلاثی مزید،رباعی مجرد و رباعی مزید از مضارع مجهول آن گرفته می شود،به این طریق که میم مضمومه ای به جای حرف مضارعه قرار داده و ما قبلِ آخر آن را مفتوح می کنیم،مثل:

یُکْرَمُ-مُکْرَمٌ-یُسْتَخْرَجُ-مُسْتَخْرَجٌ یُدَحْرَجُ-مُدَحْرَجٌ

*اسم مفعول نیز شش صیغه دارد:

الف) از ثلاثی مجرد:-- ب) از ثلاثی مزید

ص:130

*فعل ثلاثی مجرّد اگر معنای رنگ یا عیب یا زینت داشته باشد،صفت مشبههْ آن در مذکر بر وزن«أَفْعَلُ»و در مؤنّث بر وزن«فَعْلاءُ»می آید،مثل:اَبْیَضُ-بَیْضَاءُ (سفید)،اَسْوَدُ-سَوْدَاءُ (سیاه)،اَعْوَجُ-عَوْجَاءُ (کج).

*در ثلاثی مزید،صفت مشبهه بر وزن اسم فاعل هر باب می آید،مثل:مُؤْمِنٌ (با ایمان)،مُنَجِّمٌ (ستاره شناس).

4.اسم تفضیل

اسم تفضیل دلالت دارد بر این که کسی یا چیزی صفتی را زیادتر از دیگری داشته باشد،مثل:«زَیْدٌ افْضَلُ مِنْ اخِیهِ»(زید از برادرش بهتر است).

*اسم تفضیل در فعل های ثلاثی مجرد بر وزن های زیر می آید:

مذکر-اَفْعَلُ،مثل:اَکْبَرُ (بزرگ تر)،مؤنث-فُعْلَی،مثل:کُبْرَی (بزرگ تر).

*و در غیر ثلاثی مجرد بر وزن افْعَلُ،مانند:(اشَدُّ،اَکْثَرُ،اَعْظَمُ،اَوْسَعُ و...) به اضافهْ آن باب،ساخته می شود،مثل:اَکْثَرُ اکراماً (محتَرم تر)،اَوْسَعُ اختِیاراً (اختارش وسیع تر).

*از صفاتی که زیادتی در آنها معنی ندارد،اسم تفضیل ساخته نمی شود،مثل:مَوْتٌ،فَنَاءٌ...زیرا هرگز گفته نمی شود،مُرْده تر یا فانی تر.

*دو کلمه (خَیْر و شَرّ) اگر به معنای (خوب) و (بد) به کار روند, صفت مشبهه و اگر به معنای (خوب تر و بدتر) به کار بروند, اسم تفضیل خواهند بود،مثل: «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ» (پس هرکس انجام دهد مثقال ذره ای از نیکی را،می بیندش).

5.اسم مبالغه

اسم مبالغه: اسمی است که بر بسیاری صفتی بر کسی دلالت کند،مثل:رَزَّاقٌ (بسیار رزق دهنده).

*صیغه مبالغه وزن های مختلفی دارد که مهم ترین آنها عبارتند از:

ص:132

الف) در ثلاثی مجرد:

فَعِیلٌ،مثل:رَحِیمٌ (بسیار مهربان)

فَعُولٌ،مثل:غَفُورٌ (بسیار آمرزنده)

فَعَّالٌ،مثل:غَفَّارٌ (بسیار آمرزنده)

فِعِّیلٌ،مثل:صِدِّیقٌ (بسیار رفیق)

مِفْعِیلٌ،مثل:مِسْکِینٌ (خیلی بیچاره)

مِفْعَالٌ،مثل:مِکْثارٌ (پرگو)

*در غیر ثلاثی مجرد و رنگ و عیب بر وزن فَعِیلٌ (شدید،کثیر،عظیم و...) همراه مصدر مجرورِ هر باب یا رنگ یا عیب ساخته می شود،مثل:

شَدِیدُ العِقابِ کَثِیرُ الاِکْرَامِ شَدِیدُ الْبَیَاضِ ِ

6.اسم مکان

* اسم مکان بر مکان وقوع فعل دلالت می کند.این اسم از فعل ثلاثی مجرد غالباً بر وزن«مَفْعَلٌ»می آید و در بعضی جاها نیز بر وزن«مَفْعِلٌ»نیز می آید،مثل:

یَطْبَخُ-مَطْبَخٌ

یَجْرِی-مَجْرًی یَرْعَی-مَرْعًیی

یَضْرِبُ-مَضْرِبٌ-یَعِدُ-مَوْعِدٌ

*اسم مکان از غیر ثلاثی مجرد بر وزن اسمِ مفعول می آید،مثل:

یُجْتَمَعُ-مُجْتَمَعٌ یُسْتَقَرُّ-مُسْتَقَرٌّ

7.اسم زمان

* اسم زمان بر زمان وقوع فعل دلالت می کندو وزن آن در ثلاثی مجرد و غیر ثلاثی مجرد, مانند دقیقاً اسم مکان است،مثل:

یَغْرُبُ-مَغْرِبُ-یُوعِدُ-مِیعَادٌ

ص:133

8.اسم آلت

اسم آلت بر اسباب و وسائلِ انجامِ فعل دلالت می کند و از فعل ثلاثی مجرد بر سه وزن می آید:

1.مِفْعَلٌ مثل:مِنْشَرٌ (ارَّه)

2.مِفْعَلَةٌ مثل:مِطْرَقَةٌ (بالغه)

3.مِفْعَالٌ مثل:مِفْتَاحٌ (کلید)

نکته: اسم آلت از غیر ثلاثی مجرد ساخته نمی شود.

ص:134

اسم مؤنث مجازی آن است که بر نوعِ ماده دلالت نمی کند،ولی مجازاً مؤنث به شمار می رود،مثل:دَارٌ و غُرْفَةٌ.

*اسم مذکر را می شود با اضافه کردن یکی از علامتِ تأنیث (ة،الف مقصوره (ی)،الف ممدوده (آء) مؤنث کرد،مثل:

عَالِمٌ-عَالِمَةٌ

غَضْبَانٌ-غَضْبَی

احْمَرُ-حَمْرَاءُ

*بعضی از مذکرها اصلاً مؤنث ندارند, مثل:

کِتَابٌ و قَلَمٌ

*مؤنث بعضی از مذکرها،لفظ مخصوصی دارد, مثل:

ابٌ و امٌّ اخٌ و اخْتٌ دِیکٌ و دَجَاجٌ ثَوْرٌ و بَقَرَةٌ

*بعضی از کلمه ها،هم در مذکر به کار برده می شوند و هم در مؤنث, مثل:

رَجُلٌ مِنْطِیقٌ امرَأةٌ مِنْطِیقٌ

*اسم مؤنث از جهتی بر دو قسم است: لفظی و معنوی:

*مؤنث لفظی آن است که در آخرش یکی از علامات تأنیث یعنی (ة،ی،آء) باشد،مثل:ثَمَرَةٌ،حُبْلَی،صَحْرآءُ.

*مؤنث معنوی آن است که خالی از علامت تأنیث باشد،مثل:مَریَمُ و بِئْرٌ.

ص:136

1.جمع مذکر سالم

*علامت جمع مذکر سالم«واو ما قبل مضموم»و«نون مفتوح»،یا«یاءِ ما قبل مکسور»و«نون مفتوح»است که در آخر اسمِ مفرد درمی آید،مثل:

مُسْلِمٌ-مُسْلِمُونَ مُسْلِمُ-مُسْلِمِینَ زَیْدٌ-زَیْدُونَ

*آن اسمی به«جمع مذکر سالم»جمع می شود که دارای شرایط زیر باشد:

1.مذکر باشد؛پس مثل هِنْدٌ (به خاطر مؤنث بودن)،به این طریق جمع نمی شود.

2.خالی از«ة»باشد؛لذا مثل طَلْحَةٌ (به خاطر«ة»داشتن)،به این روش جمع نمی شود.

3.اسم عاقل باشد؛پس مثل«غَنَمٌ؛گوسفند»،(به دلیل اسمِ غیر عاقل بودن) خارج می شود.

4.اگر جنبهْ موصوفی دارد،عَلَمَ باشد؛بنابراین،مثل رَجُلٌ (به علّت عَلَم نبودن) خارج می شود.

5.اگر جنبهْ وصفی دارد،باید بتواند با«ة»مؤنث شود.پس،مثل احْمَرُ (به خاطر مؤنث شدن به غیر«ة»)،از این طریق جمع بسته نمی شود.

2.جمع مؤنث سالم

علامت جمع مؤنث سالم«الف و تاء»(ات) است که در آخر اسمِ مفرد درمی آید،مثل:هِنْدٌ-هِنْدَاتٌ قَابِلَةٌ-قابِلاتٌ

*آن اسمی به«جمع مؤنث سالم»جمع می شود که دارای شرایط زیر باشد:

1.عَلَم مؤنث باشد.مثل:هِنْدٌ-هِنْدَاتٌ.

2.در آخر آن یکی از علامات تأنیث باشد،مثل:

ضَارِبَةٌ-ضَارِبَاتٌ

حُبْلَی-حُبْلَیَاتٌ

صَحْرَاءُ-صَحْرَاوَاتٌ

3.مذکر غیر عاقل باشد, مثل:مَطْبُوعٌ-مَطْبُوعَاتٌ.

4.مصدرِ بیش از سه حرفی باشد, مثل:سُؤَالٌ-سُؤَالاتٌ.

ص:138

تذکر: این دو نوع جمع را از این جهت سالم می گویند که بناء مفرد در آنها به هم نمی خورد،به خلاف جمع مکسّر.

جمع مکسّر

جمع مکسّر علامت خاصّی ندارد و راه پی بردن به آن،شِناختن و حفظِ وزن های آن است.وزن های جمع مکسّر بسیار است که برخی از آنها عبارتند از:

1.اَفْعَالٌ مثل:قُفْلٌ-اَقْفَالٌ

2.اَفْعِلَةٌ مثل:زَمَانٌ-اَزْمِنَةٌ

3.فِعَالٌ مثل:قَصْعَةٌ-قِصَاعٌ

4.فُعَلٌ مثل:جُمْلَةٌ-جُمَلٌ

5.فَوَاعِلُ مثل:شَاهِدٌ-شَوَاهِدُ

6.اَفعُلٌ مثل:شَهْرٌ-اَشْهُرٌ

7.فِعْلَةٌ مثل:غُلامٌ-غِلْمَةٌ

8.فِعَلٌ مثل:قِطْعَةٌ-قِطَعٌ

9.فَعَائِلُ مثل:رِسَالةٌ-رَسَائِلُ

10.مَفَاعِلُ مثل:مَشْرِقٌ-مَشَارِقُ

اسم منسوب

اسم منسوب بر انتسابِ صاحبِ اسم به چیزی یا کسی یا جایی دلالت دارد و علامتِ آن«یاء مُشدّدِ ما قبل مکسور»است که به آخر اسم پیوست می گردد و به آن«یاء نسبت»می گویند،مثل:تَاجِیکِیٌّ،اِسْلامِیٌّ،مُحَمَّدِیٌّ.

اسم مصغّر

اسم مصغّر برای تحقیر یا بیان کوچکی یا کمی و گاهی ابرازِ شفقت ساخته می شود،مثل:جُبَیْلٌ (کوه کوچک)،عُبَیْدٌ (عبد ذلیل)،قُبَیْلَ الظُّهْرِ (کمی قبل از ظهر)،حُسَیْنٌ (حسن کوچک).

ص:139

*علامت تصغیر«یاء ساکن»است که بعد از حرف دوم اسم اضافه می شود و با اضافه شدن آن،حرف اوّل مصغّر،مضموم شده و حرف دوم, مفتوح می گردد.هم چنین اگر از ابتدا بیش از سه حرف داشته باشد،حرفِ بعد از حرف تصغیر در اکثر موارد،مکسور می شود،مثل:

رَجُلٌ-رُجَیْلٌ

حَسَنٌ-حُسَیْنٌ

دِرْهَمٌ-دُرَیْهِمٌ

مَرْیَمُ-مُرَیِّمُ

ص:140

*صرف صیغه های ضمیر چنین است:

4.اسم اشاره: معرفه ای است که از طریق اشاره بر فرد یا افرادی معین از معنی دلالت می کند و شش صیغه دارد.

1.«ذا»-برای مفرد مذکر است.

2.«ذانِ»یا«ذَیْنِ»-برای مُثنّای مذکر است.

3.«اُولی»و«اُولاءِ»-برای جمع مذکر.

4.«ذِه»-برای مفرد مؤنث.

5.«تانِ»یا«تَیْنِ»-برای مُثنّای مؤنث.

6.«اُولی»و«اُولاءِ»-برای جمع مؤنث.

*غالباً بر سر اسم اشاره«ه-»که«هاء تنبیه»نامیده می شود درمی آید،مثل:هذا الرَّجُلُ،هذانِ الرَّجُلانِ،هؤُلاءِ الرِّجَالُ،هذِهِ الْمَرْأَةُ،هاتانِ المَرْأَتانِ،هؤلاءِ النِّسَاءُ.

*برای اشاره به مکان نزدیک«هُنا»و به مکان متوسط«هُناکَ»و به مکان بعید«هُنالِکَ»به کار برده می شود.

5.اسم موصول: معرفه ای است که به وسیلهْ جمله ای که بعد از آن ذکر می شود و به آن«صِلَة»گفته می شود،بر فرد یا افرادی معیّن دلالت می کند،مثل:«الَّذِی»در آیهْ شریفهْ تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ.

*اسم موصول نیز شش صیغه دارد:

1.«الَّذِی»-برای مفرد مذکر است.

2.«اللَّذَانِ»یا«اللَّذَیْنِ»-برای مُثنّای مذکّر.

3.«الَّذِینَ»-برای جمع مذکّر.

ص:142

4.«الَّتِی»-برای مفرد مؤنث.

5.«اللَّتَانِ»یا«اللَّتَیْنِ»-برای مُثَنّای مؤنث.

6.«اللاّتِی»-برای جمع مؤنث.

*موصول هایی وجود دارند که به لفظ واحد در همه جا (مذکر،مؤنث،مفرد،مثنی،جمع) به کار می روندو به آنها«موصول مشترک»می گویند که از آن جمله است.«مَنْ»(برای عاقل)،«ما»(برای غیر عاقل).

6.مضاف: معرفه ای است که از مضاف الیه خود کسب تعریف می کند؛یعنی هرگاه اسم نکره ای به اسم معرفه اضافه شود،نکرهْ مضاف, معرفه می شود،زیرا معنای آن معین و معلوم می گردد،مثل:غُلامُ زَیْدٍ و کِتَابُ سَعِیدٍ.

7.مُنادَی: معرفه ای است که به دلیل واقع شدن بعد از حرف ندا, معرفه شده است،مثل:یا احْمَدُ! یا مُحْسِنُ!

*چندین حرف ندا وجود دارد که از آن جمله است:«یا»و«اَیا»و«أَ».

مثل:یا کَرِیمُ،أَیا رَفِیقُ،ألَطِیفُ!

-والحمد لله ربّ العالمین

ص:143

ص:144

ص:146

ص:148

ص:150

ص:152

می خواند.این کیست؟-معلم است.شاگرد در کجاست؟-در این جاست،می خواند.تو خرد هستی.من بزرگ (کلان) هستم.این مرد بزرگ (کلان) است.عبدالله در کجاست؟-در این جاست،می نویسد.این چیست؟-این دفتر است.کتاب در کجاست؟ دفتر در کجاست؟ شاگرد در کجاست؟ چه کسی کتاب می خواند؟-عبد الکریم.

ص:154

ص:156

ص:158

ص:160

تو مجله ای داری.من یک کتاب و یک خطکش درام.این روزنامه عربی است.این مجله (ماهنامه) تاجیکی است.این روزنامه از آن کیست؟-از آن من است.شاگرد و شاگرده در کجایند؟-در صنفند.این معلم از تاجیکستان است.این مرد مجلهْ عربی را می خواند.بنویس،ای علی! تو درس را می فهمی،ای سعید! من درس می خوانم.وی بر کرسی می نشیند.کیست در صنف؟-در صنف عبدالله است.او می نویسد.

ص:162

ص:164

ترجمه درس دهم

من پیاله کلانی دارم.تو پیاله خردی داری.این پیاله از آن کیست؟ از آن این مرد است.سعید با پیاله چای می نوشد.علی خوراک می خورد.با شَکَر چای بنوش.خوراک بخور.سلیم قهوه می نوشد.آیا با شکر چای می نوشی؟-آری،می نوشم.ای فاطمه! تو در کجایی؟-من این جا هستم،در حجره.چه کار می کنی در آن جا؟-کتاب تاجیکی ای را می خوانم.این مرد خوراک می خورد.کتاب را بگیر و درس بخوان.تو از کجایی ای سعید؟-من از دوشنبه هستم.و تو از کجایی،ای کریم؟-من از بخاری هستم.آیا روزنامه تاجیکی را می خوانی؟-آری می خوانم.

ص:166

محمد است.و مادرت کیست؟-مادر من صالحه دختر عباس است.برادرت در کجاست؟-او در مدرسه است.چه کار می کند در آن جا؟-درس هایش را می خواند.آیا تو پسرها داری؟-آری.پسر من شاگرد تو است.

ص:168

ترجمه درس دوازدهم

چاینک در کجاست؟ خودجروش را بده.سلیم درسش را یاد می کند.این شاگرد از خانه اش می براید(خارج می شود).این خط کورکنک از آن کیست؟-از آن برادرم است.حلیمه با قلم درس هایش را می نویسد.در جزوگیرت چیست؟-در آن کتاب ها،دفترها،قلم ها،ورق ها و خطکورکنک هست.لتّه (تخته پاک کنی) در کجاست؟-لتّه بر داسکه است.بر بالای میز چیست؟-بر بالای میز،روزنامه هاست.از در برا (خارج شو).این پسربچه پسر محمد است و این دخترِ او است.برادرم پسرها و دخترها دارد.قرآن کریم کتاب خداست.آیا درست را از یاد کردی؟-آری،از یاد کردم.این جا بیا ای پسرم! کَی از مدرسه برآمدی؟ درست را از یاد بکن.ای معریفت! آیا تو روزنامه داری؟-آری،من روزنامهْ تاجیکی و مجلهْ عربی دارم.

ص:170

آیا تو معلّم هستی؟-نه،من معلم نیستم.آیا او معلمه است؟-نه،او معلمه نیست.پسربچه بر بالای کَتْ می خوابد.ای کریمه کیست در حجره؟-در حجره برادرم محمّد هست.چه کار می کند در آن جا؟-او قرآن می خواند.این بچه شاگرد نیست.این زن معلمه نیست.خوراک را با قاشوق بخور.برادرم قرآن می خواند و می فهمد آن را.ای پسرم! قرآن را بخوان.

ص:172

ترجمه درس چهاردهم

ابتدا معلم به صنف درآمد (داخل شد) و بعد شاگردان.مادر از خانه برآمد،بعد از آن دخترانش.اسب می دودو تایچه آب می نوشد.گوساله در حولی(حیاط) است.ماهی در آب شنا می کند.آیا تو نان خوردی؟-آری،خوردم.من گوشتِ گاو خوردم.این بسیار است و این کم.مرتضی بسیار می خواند و کم می خوابد.آیا تو گوساله داری؟-آری،من یک گوساله و یک تایچه دارم.شاگرد در صنف درسش را می خواند.این قلم را بگیر،ای برادرم! سگ در خانه می دود.برخیز،ای مراد درست را بخوان،شاگرد می خیزد.بیا،ای کریم،چای می نوشیم و خوراک می خوریم.نه،چای هم نمی نوشم و خوراک هم نمی خورم.

ص:174

فهمیدم.شاگردان از صنف می برآیند.ای مادرم! توپَم در کجاست؟-این جاست،در زیر کت (تخته خواب) ای فرزندم! بور در کجاست؟-بر بالای میزِ معلم است.شاگرد برخاست،پس کتابش را گرفت و درسش را خواند.ما بسیار می خوانیم.شما از تیریزه های مدرسه نگاه می کنید.

ص:176

می دود.ای شاگردان! درس هایتان را بخوانید.ای بچه! نان را بخور و شیر را بنوش! گوساله در کجاست؟-گوساله از قفای گاو می دود.جلال الدین می خندد و برادرش می گرید.برای چه می خندی،ای فاطمه؟ این بچه برای چه می خندد؟ آیا این خانه مدرسه است؟-نه،این خانه مدرسه نیست،بلکه این کتابخانه است.کمتر بخوان،بعد از آن،خارج شو (برا) و بازی بکن.

ص:178

یَقْرَؤُونَ؟ الْمُعَلِّمُ یُحِبُّ تَلامِذَتَهُ.التِّلمِیذُ یُطِیعُ مُعَلِّمَهُ.اَبُوکَ یُحِبُّکَ.اَکْتُبُ دَرْسِی بِهذا الْقَلَمِ الْجَمِیلِ.فی مَدِینَةِ قُورْغانتَبَّةَ یُوجَدُ مَدارِسُ کَثِیرَةٌ.اَطِیعُوا امَّهاتِکُمْ ایُّها الاَوْلادُ.هَلْ قَرَأْتُمْ دُرُوسَکُمْ ایُّها الاَوْلادُ؟-نَعَمْ،قَرَأْنا.

ترجمه درس هفدهم

خانهْ آنها نزدیک به مسجد است.خانهْ ما از مسجد دور است.در کجا زندگی می کنی؟-در شهر بخاری زندگی می کنم.همان مردها در قشلاق زندگی کردند.پدرانِ ما در شهر زندگی کردند و مادران ما نیز در شهر زندگی کردند.همان شاگردها از مدرسه برآمدند،پس به خانه های خود رفتند.مسجد قشلاق کُهنه است و مسجد شهر نَو است.من در شهر دوشنبه زندگی می کنم و آن پایتخت جمهوری تاجیکستان است.برادرانِ تو برای چه نمی خوانند؟ معلم شاگردانش را دوست می دارد.شاگرد معلّمش را اطاعت می کند.پدرت تو را دوست می دارد.با این قلمِ زیبا درست را بنویس.در شهر قورغان تپه مدرسه های بسیار موجود است.ای بچه ها! مادرانِ خود را اطاعت کنید.آیا درس هایتان را خواندید،ای بچه ها؟-آری،خواندیم.

ص:180

درست را بخوان ای فاطمه! آیا درس هایتان را خواندید،ای دختران؟-آری،خواندیم.گرگ در بیشه موجود است.بر اسب سوار شدم،پس به سوی بیشه رفتم.معلمان شاگردانشان را بسیار دوست می دارند.شاگردها،معلمشان(زن) را اطاعت می کنند.آهوها و پلنگ ها در بیشه های تاجیکستان موجود هستند.

ص:182

می رود.چنگچه را بده.این طبق است.نمک در کجاست؟-نمک در نمک دان است.آیا در خانه ات طبق و قَیْچی موجود است؟-نه،در خانه ام طبق و قَیْچی موجود نیست؟ آیا از بالای جیوان کتابت را گرفتی،ای آمنه؟-آری،گرفتم.آیا تو قلم داری؟-نه،من قلم ندارم،بلکه دفتر دارم.آیا فاطمه در صنف است ای زُهره؟-نه،او در صنف نیست،بلکه به خانه اش رفت.

ص:184

به مدرسه می روی،تا این که تعلیم گیریم خواندن و نوشتن را،ای قمرالدین؟-آری،می روم،اگر خدا بخواهد.من به خانه می روم،تا این که برادرم را گرفته به باغ حیوانات رویم.بسیار تشنه ماندم،پس یک پیاله آب نوشیدم.ما در مدرسهْ اسلامی در اوراتپه تعلیم می گیریم.ای بچه ها! از کجا آمدید؟-از شهر قورغانتپه آمدیم،تا این که باغ حیوانات را زیارت کنیم.آیا کسی به نزد تو آمد؟-نه کسی به نزد من نیامد.برای چه امروز به بازار رفتی،ای احمد؟-به بازار رفتم تا این که یک قلم و یک جدول (خطکش) و یک کتاب بخرم،ای معروف.آیا در آن جا سعید را دیدی؟-آری،دیدم او را درحالی که اسپش را می فروخت.

ص:186

ص:188

درس بیست و دوم

جمله های زیر را ترجمه کنید:

این میزِ معلّم است.کتاب در کجاست؟-بر بالای میزِ معلّم است.او کیست؟-موی سفید است.سلیم کتاب می خواند.فاطمه درس از یاد می کند.این قلم تراش است.خطکورکنک را بده.

ص:190

درس بیست و سوم

جمله های زیر را ترجمه کنید:

رنگ در کجاست؟ معلّم می نویسد.عبدالله در صنف می نویسد.شاگرد در کجاست؟-در مدرسه است.چه کسی درس را از یاد می کند؟ بر بالای کرسی بنشین.درس را بفهم.

ص:192

درس بیست و چهارم

جمله های زیر را ترجمه کنید:

این زن معلّمه است.آن مردان معلّمانند.من شاگردم.این قلم از آن کیست؟-از آن معروف است.جدول (خطکش) در کجاست؟-این جاست،بر بالای میزِ معلم.شاگردان در کجایند؟-این جا در صنف هستند.

ص:194

ص:196

الدَّرْسِ ابَداً.وَلَهُ أَخٌ صَغِیرٌ.لَیْسَ اخُوهُ وَلَداً مُؤدَّباً،بَلْ هُوَ وَلَدٌ غَیْرُ مُؤَدَّبٍ،لا یُحِبُّ الْقِراءَةَ وَلا الْکِتابَةَ.اِشْتَرَی ابُو عَلِیٍّ لَهُ دَرّاجَةً وَلَمْ یَشْتَرِ لِابْنِهِ الصَّغِیرِ شَیْئاً فَبَکَی اخُو عَلِیٍّ کَثیراً.ثُمَّ قالَ لَهُ ابُوهُ:اَتُحِبُّ انْ اشْتَرِیَ لَکَ دَرّاجَةً.فَقالَ:نَعَمْ،اُحِبُّ.قالَ أبُوهُ:اِجْتَهِدْ فی دُرُوسِکَ کَثیراً وَاَطِعْ امَّکَ وَمُعَلِّمَکَ وَاَخاکَ الْکَبِیرَ وَکُنْ وَلَداً مُؤَدَّباً وَبَعْدَ ذلِکَ اشتَرِی لَکَ دَرّاجَةً.

درس بیست و ششم

جمله های زیر را ترجمه کنید:

سعید با پیاله چای می نوشد.علی با قاشوق خوراک می خورد.با شَکَر قهوه بنوش.این جا بیا.محمّد گوشت می خورد.شاگرد با توپ بازی می کند.کَی کتاب می خوانی؟ از صنف برا.گاو در کجاست؟

ص:198

ص:200

جَنِیهاتٍ.وَاشْتَرَی بِثَمَنِ الْفَرَسِ ثَلاثَةَ نَعَجاتٍ وَدِیکاً.

درس بیست و هشتم

جمله های زیر را ترجمه کنید:

این جدول (خطکش) محمود است.پیاله ات را بگیر.چایت را بنوش.این اسب سلمان و این خروس اکْرَم است.تایچه ات در کجاست؟-در (حولی) خانه است،می دود.من معلّمم را اطاعت می کنم.تو پدرت را دوست می داری.

ص:202

هَلْ کَتَبْتِ الرِّسالَةَ الی أَخِیکَ؟ قالَتْ:لا،ما کَتَبْتُ بَعْدُ.فَقالَتْ امُّها لِماذا ما کَتَبْتِ بَعْدُ،اُدْخُلِی الْحُجْرَةَ فَاکْتُبِی الآنَ رِسالَةً الی أَخِیکَ.

درس بیست و نهم

جمله های زیر را ترجمه کنید:

شیر حیوان وحشی است.گاو حیوان خانگی است.قَیچی را بگیر و ورق را ببر.این چیست؟-جام است.این مرد, کم بغل است.این زن, بای است.آهو حیوانی زیباست.

ص:204

نَعَمْ،الآنَ أتَوَضَّأُ ثُمَّ أّذْهَبُ.هَلْ تَوَضَّأْتَ لِصَلاةِ الْمَغْرِبِ؟-لا،ما تَوَضَّأْتُ بَعْدُ.اَیْنَ صَلَّیْتَ صَلاةَ الْعِیدِ یا سَلْمانُ؟-صَلَّیْتُ الْعِیدَ فی الْمَسْجِدِ الْجامِعِ بِاسْمِ«مَولانا عُثْمانُ الْجَرْخِیُّ»فی اوراتَبَّةَ.اَوْلادِی کُلُّهُمْ یُصَلُّونَ وَاَنَا أَشْکُرُ اللهَ عَلَی هذا.

درس سی ام

جمله های زیر را ترجمه کنید:

شاگردان درس می خوانند.ما بعد از درس با توپ بازی می کنیم.از صنف برایید،ای شاگردها (زن).شما درس را از یاد می کنید.آیا تو کتاب داری؟-آری،من کتاب،قلم،دفتر و جدول (خطکش) دارم.گوساله آب می نوشد.ما بسیار می خوانیم.معلم شاگردانش را بسیار دوست می دارد.

ص:206

واِلهُ النّاسِ جَمِیعاً وَمُحَمَّدٌ نَبِیُّ النّاسِ جَمِیعاً والاِسْلامُ دِینُ النّاسِ جَمِیعاً.اَیْنَ وُلِدَ نَبِیُّنا مُحَمَّدٌ؟-وُلِدَ نَبِیُّنا مُحَمَّدٌ فی مَکَّةَ.اَیْنَ ماتَ مُحَمَّدٌ وَاَیْنَ دُفِنَ؟-هُوَ ماتَ وَدُفِنَ فی الْمَدِینَةِ.ما اسْمُ ابِیهِ؟-اِسْمُ أَبِیهِ عَبْدُ اللهِ.ما اسْمُ امِّهِ؟-اِسْمُ امِّهِ آمِنَةُ.نَبِیُّنا هُوَ مُحَمَّدُ بنُ عَبْدِ اللهِ.

درس سی و یکم

جمله های زیر را ترجمه کنید:

این موش است.پدرم اسپش را سوار شد.برادرم در را کُشاد.عبد الرَّحیم به مدرسه رفت.تو مکتوب نوشتی.چه کسی در را گشاد؟-من گشادم.با کلید در را بگشا.گوربه شیر می نوشد.

ص:208

تَرْجَعونَ الی بِلادِکُمْ؟-بَعْدَ قَلیلٍ،اِنْ شاءَ اللهُ.رَکِبْنا الاَفْراسَ فَخَرَجْنا مِن قَرْیَتِنا الیَوْمَ صَباحاً وَنُریدُ انْ نَرْجِعَ الَیْها مَساءً.

درس سی و دوم

جمله های زیر را ترجمه کنید:

سلیم می خندد و برادرش می گرید.یک پیاله چای نوشیدم.خیستم،پس درسم را خواندم.برای چه تریزه را کُشادی؟ برای چه گریه می کنی،ای سلمان؟ آیا درس هایت را فهمیدی؟-آری،فهمیدم.

ص:210

فَقَالَتْ:ماذا تَتَعَلَّمُونَ؟ قالَ:نَتَعَلَّمُ الْقِرَاءَةَ وَالْکِتابَةَ.

درس سی و سوم

جمله های زیر را ترجمه کنید:

این بابای من است.او مادرکلان تو است.با قلم ها به دفترها می نویسند.همان شاگردان درس هایشان را از یاد می کنند.دخترم صالحه در کجاست؟-این جاست،در خانه.پدرانْ پسرانِ خود را بسیار دوست می دارند.

ص:212

ص:214

درس سی و پنجم

جمله های زیر را ترجمه کنید:

این کوچه دراز است.این بچّه دوست داشته شده (دوست داشتنی) است.یان قیچی تیز است.در را خوب تر قفل بکن.از کوچه نو گذشتم.بر وقت خواب کن و بر وقت بخیز.امروز به مدرسه خیلی بر وقت آمدم.

ص:216

ص:218

ص:220

درس سی و هشتم

جمله های زیر را ترجمه کنید:

در باغِ ما سیب،لیمان،خربُزه،تربوز و انگور موجود است.تربوز شیرین است.کامل تربوز را بسیار دوست می دارد.آیا تو انگور می خوری؟-آری،می خورم.آنها چای را با لیمان می نوشند.

ص:222

درس سی و نهم

جمله های زیر را ترجمه کنید:

احوالت چطور است،ای مولوده؟-خوب است،خدا را شکر.این کتابْ ارزانْ است و آن گران.مکّهْ مکرّمَه مرکز اسلام است.در آن پیامبر ما محمّد(صلی الله علیه و آله) متولد شده است.این شاگرد باآداب است.در کجایی تو،ای حلیمه.

ص:224

لأَخِیَ الصَّغِیرِ مَحْمُودٍ فَرَساً مِنَ الْخَشَبِ وَفی السَّاعَةِ الْخَامِسَةِ رَجَعْنا الی الْبَیْتِ وَاَعْطَیْنا سُمَیَّةَ قِمَاشَها وَمَحْمُوداً فَرَسَهُ.

درس چهلم

جمله های زیر را ترجمه کنید:

خواهرم فاطمه در خانه درس می خواند و خواهرِ تو زَهرا در باغچه بازی می کند.قلم ها را در قلم دان گذارید.شاگردانِ باآداب هرگز دروغ نمی گویند.عالمه شاگردی(زن) باغیرت است،او را معلّمه اش بسیار دوست می دارد.از تریزه نگاه کنید.به کتابخانه برًوْ.

ص:226

درس چهل و یکم

جمله های زیر را ترجمه کنید:

این مجلّه ها عربی هستند.قلم و جزوگیر در کجاست؟-این جاست،در حجره.اسم مدرّس شما چیست؟-اسم مدّرسِ ما معروف جان است.این برادران از مصر می باشند.

ص:228

ارَدْتَ انْ تَکُونَ رَجُلاً عالِماًً فَاجْتَهِدْ فی دَرْسِکَ کَثیراً.اَیْنَ یَعِیشُ السَّمَکُ یا مَنْصُورُ؟-بَعْضُ الاَسْماکِ یَعِیشُ فی النَّهْرِ وَبَعْضُها یَعِیشُ فی الْبَحْرِ أوِالبُحَیْرَةِ.

درس چهل و دوم

جمله های زیر را ترجمه کنید:

فتح الدین, طبیب است.یونس می خندد و برادرش می گریَد.پسرِ من کتاب می خواند و او شاگرد کوشش کننده است.آیا تو این کتاب را خواندی؟-آری،خواندم.نام تو چیست؟-نامِ من محمّد است.آنها در بحر آب بازی می کنند.

ص:230

ص:232

ص:234

الْقَمِیصَ.فَجَاءَ الَیْها حَفِیدُها عَلِیٌّ وَقالَ لَها:ماذا تَصْنَعِینَ یا جَدَّتِی؟ قالَتْ:آکُلُ الْبِطِّیخَ یا بُنَیَّ.فَقالَ عَلِیٌّ:لا،اَنْتِ تَخِیطِینَ الْقَمِیصَ.قالَتْ:وَلماذا تَسْأَلُ اذَنْ وَتُزْعِجُنِی؟

درس چهل و پنجم

جمله های زیر را ترجمه کنید:

صابر شاگردِ کوشش کننده ای است.او بسیار با درس هایش مشغول می شود.مُعلّمش را،پدر و مادرش را،برادرانش را و خواهرانش را همیشه اطاعت می کند.پدرش برای او دوچرخه خرید.صابر روزِ پنجشنبه همراه پدرش به شهر دوشنبه می رود،تا این که باغ حیوانات را زیارت کنند.

ص:236

- انا اقُولُ.مَاتَ وَدُفِنَ بْنُ سِینَا فی هَمَدانَ.

- هَلْ انْتَ تَعْرِفُ مِنْ شُعَرَاءِنا احَداً؟

- نَعَمْ،اَعْرِفُ مِنَ الشُّعَرَاءِ سَعْدِی الشِّیرَازِیَّ وَجَلالَ الدِّینِ الرُّومِیَّ.

- مَنْ کَتَبَ«بَهارِسْتان»؟

- کَتَبَهُ الشَّاعِرُ عَبْدُ الرَّحْمنِ الْجَامِیُّ.

- صَدَقْتَ فی جَوَابِکَ یا سَلْمانُ.اَیُّکُمْ یَقُولُ لی مَنْ هُوَ مُحَمَّد اقْبال اللاَّهُورِیُّ؟ فَشَقَّ عَلی التَّلامِذَةِ الْجَوابُ.فَقَالَ لَهُمْ عِنْدَئِذٍ الْمُعَلِّمُ:

- انَّهُ شَاعِرٌ مُجَاهِدٌ وُلِدَ فی مَدِینَةِ لاهُورَ فی باکِسْتانَ.وَهُوَ الَّذِی احْیَی دِینَنا الْعَزِیزَ جَدِیداً وَدَعانا نَحْنُ وَجَمِیعَ امَّةِ الاِسْلامِ بِأَشْعارِهِ الی التَّحَرُّرِ مِنَ الطَّوَاغِیتِ وَاِلی اعادَةِ کَرَامَتِنا مِنْ جَدِیدٍ.وَعَلَیْکُمْ انْ تُطَالِعُوا اشْعَارَهُ وَتُفَکِّرُوا فِیما دَعا الَیْهِ.

درس چهل و ششم

جمله های زیر را ترجمه کنید:

ما امروز همراه معلّم مان به شهر قورغانتپه می رویم.شاکر, همسر سلیمه است.معلّم, شخصی است که شاگردان را تعلیم می دهد.آن کسی که شما در مدرسه دیدید،پدر علی است.اگر می خواهی که دوست داشته شوی،در درس هایت کوشش بکُن.

ص:238

ص:240

ص:242

ص:244

ص:246

ص:248

الدرس الثانی

کَتَبَ عَبْدُ اللهِ

کَتَبَ-فعل ماضی

عَبْدُ-مضاف،فاعل

اللهِ-مضاف الیه

عُثْمانُ یَکْتُبُ

عُثمانُ-مبتدا

یَکتُبُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر هو،بر می گردد به«عثمان»،خبر

سَلِیمٌ یَقْرأُ الْکِتابَ

سَلِیمٌ-مبتدا

یَقْرَأُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر هو،بر می گردد به«سلیم»،خبر

الکِتابَ-مفعول به

الدرس الثالث

هُوَ مُعَلِّمٌ

هُوَ-مبتدا

مُعَلِّمٌ-خبر

الدرس الرابع

هذا الرَّجُلُ مُعَلِّمٌ

هذا؟-موصوف،مبتدا

الرَّجُلُ-صفت

مُعَلِّمٌ-خبر

ص:250

مَنْ هذا؟-مُعَلِّمٌ

مَنْ-استفهامیه مبتدا

هذا؟-خبر

مُعَلِّمٌ-خبر،مبتدایش محذوف«هذا»

ایْنَ التِّلْمِیذُ؟-هُنا یَقْرَأُ

ایْنَ-خبر مقدّم

التّلمیذُ؟-مبتدای مؤخّر

هُنا-ظرف مکان

یَقْرَأٌ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر هوَ،برمی گردد به«التلمیذُ», خبر است و مبتدایش«التلمیذ»محذوف

مَنْ یَقرَأُ الْکِتابَ؟-عَبْدُ الْکَرِیمِ

مَنْ-استفهامیه،مبتدا

یَقْرَأُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر هوَ،بر می گردد به«مَنْ»،خبر

الْکِتابَ؟-مفعول به

عَبْدُ الْکَرِیمِ-مضاف و مضاف الیه،مبتدا،خبرش محذوف«یَقْرَأُ الْکتابَ»

الدرس الخامس

ایْنَ الطَّباشِیرُ؟-عَلَی اللَّوْحِ

ایْنَ-خبر مقدّم

الطَّباشیرُ؟-مبتدای مؤخّر

عَلی اللَّوحِ-جار و مجرور،متعلق به«کائنٌ»،خبر،مبتدایش محذوف«الطباشیر»

مَنْ هُوَ فی الْفَصْلِ؟-الْمُعَلِّمُ

مَنْ-استفهامیه مبتدا

هُوَ-ضمیر فصل

ص:251

فی الْفَصْلِ-جار و مجرور،متعلق به«کائنٌ»خبر

الْمُعَلِّمُ-مبتدا،خبرش محذوف«فی الفصل»

اکتُبْ فی الدَّفتَرِ

اکتُبْ-فعل امر فاعل-ضمیر مستتر،اَنْتَ

فی الدَّفْتَرِ-جار و مجرور،متعلق به«اُکتُبْ»

ایْنَ الْقَلَمُ؟-هُنا فی الْمِقْلَمَةِ

ایْنَ-خبر مقدّم

الْقَلَمُ؟-مبتدای مؤخّر

هُنَا-ظرف مکان

فی الْمِقْلَمَةِ-جار و مجرور،متعلق به«کائن»خبر،مبتدایش محذوف«القَلَمُ»

الدرس السادس

هَاتِ الأوْرَاقَ.

هاتِ-اسم فعل،فاعل-ضمیر مستتر،أنْتَ

الأوْرَاقَ-مفعول به

لِمَنْ هذا الْکِتابُ؟-لِلْمُعَلِّمِ

لِمَنْ-جار و مجرور،متعلق به«کائنٌ»خبر مقدّم

هذا-موصوف،مبتدای مؤخّر

الکِتابُ؟-صفت

للمُعَلِّمِ-جار و مجرور،متعلق به«کائنٌ»،خبر،مبتدایش محذوف«هذا الکتابُ»

الْخَرائِطُ فِی الْجِدَارِ

الْخَرائِطُ-مبتدا

فی الْجِدارِ-جار و مجرور،متعلق به«کائنةٌ»،خبر

ص:252

الدرس السابع

افْهَمِ الدَّرْسَ یا مُحَمَّدُ!

افْهَمِ-فعل امر،فاعل-ضمیر مستتر،اَنْتَ

الدَّرْسَ-مفعول به

یَا-ندا

مُحَمَّدُ-مُنادَی

الدرس الثامن

لَهُ دَفْتَرٌ جَمِیلٌ

لَهُ-جار و مجرور،متعلق به«کائنٌ»خبر مقدّم

دَفْتَرٌ-مبتدای مؤخّر،موصوف

جَمِیلٌ-صفت

ایْنَ التِّلْمِیذُ وَالتَّلامِذَةُ؟

ایْنَ-خبر مقدّم

التِّلْمِیذُ-مبتدای مؤخّر

وَ-عاطفه

التَّلامِذَةُ-معطوف،مبتدای مؤخّر

الدرس العاشر

سَعِیدٌ یَشْرَبُ الشَّایَ بِالْفِنْجانِ.

سَعِیدٌ-مبتدا

یَشْرَبُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر-مستتر،هو،بر می گردد به سعید،خبر

الشَّایَ-مفعول به

بِالْفِنْجانِ-جار و مجرور،متعلق به یَشرَبُ

ص:253

هَلْ تَشْرَبُ الشَّایَ بِالسُّکَّرِ؟-نَعَمْ

هَلْ-استفهامیه

تَشْرَبُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر،أنتَ

الشَّایَ-مفعول به

بِالسُّکَّرِ-جار و مجرور،متعلق به تَشْرَبُ

نَعَمْ-حرف ایجاب

ماذا تَفْعَلِینَ؟

ما-مبتدا استفهامیه

ذا-موصوله

تَفْعَلِینَ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر«-ی-»،«مفعول به»محذوف و آن ضمیر (-هُ) است که عائد است به (ذا)-جمله صله،موصوله و صله خبر

مِنْ ایْنَ انْتَ؟

مِنْ-جار

ایْنَ-مجرور،متعلق به کائن،خبر مقدّم

أنْتَ-مبتدای مؤخّر

الدرس الحادی عشر

هُوَ أبُوکَ.

هُوَ-مبتدا

ابُوکَ-مضاف و مضاف الیه،خبر

هذا دِیکُ سَلْمَانَ وَهذا کَلبُهُ

هذا-مبتدا

دِیکُ-مضاف،خبر

سَلْمانَ-مضاف الیه

ص:254

وَ-عاطفه

هذا-مبتدا

کَلبُهُ-مضاف و مضاف الیه،«هذا کلبُهُ»معطوف،جمله قبل از«واو»معطوف علیه،خبر

هل قَرَأْتِ دَرْسَکِ-نَعَمْ قَرَأْتُهُ

هَلْ-استفهامیه

قَرَأْتِ-فعل ماضی-فاعل«-تِ»

دَرْسَکِ-مضاف و مضاف الیه،مفعول به

نَعَمْ-حرف ایجاب

قَرَأْتُهُ-فعل ماضی-فاعل«-تُ»،مفعول به«-هُ»،ضمیر«-هُ»برمی گردد به«درس»

أَبِی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ

أَبِی-مضاف و مضاف الیه مبتدا

عَلِیُّ-موصوف،خبر

بْنُ-مضاف،صفت

مُحَمَّدٍ-مضاف الیه

الدرس الثانی عشر

تَعَالَ هُنا

تَعالَ-اسم فعل،فاعل-ضمیر مستتر-أنتَ

هُنا-ظرف مکان

الدرس الثالث عشر

ابْنِیَ الصَّغِیرُ یَنَامُ عَلَی سَرِیرِهِ

ابْنِِیَ-- مضاف و مضاف الیه،موصوف،مبتدا

الصَّغِیرُ-صفت

ص:255

یَنَامُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر،هُوَ برمی گردد به«ابن»،جمله خبر

عَلَی-جار

سَرِیرِهِ-مضاف و مضاف الیه،مجرور،متعلق به ینامُ

هَلْ أنْتَ مُعَلِّمٌ؟-لا،اَنا لَسْتُ بِمُعَلِّمٍ.

هَلْ-استفهامیه

انْتَ-مبتدا

مُعَلِّمٌ-خبر

لا-حرف رَدّ

انا-مبتدا

لَسْتُ-فعل ناقص-اسم«-تُ»،خبر

بِمُعَلِّمٍ-جار و مجرور،متعلق به لستُ،خبرِ«لَسْتُ»

هذا الْوَلَدُ لَیْسَ بِتِلْمِیذٍ

هذا-موصوف،مبتدا

الْوَلَدُ-صفت

لَیْسَ-فعل ناقص،اسم-ضمیر مستتر هُوَ،برمی گردد به«هذا الولد»،خبر

بِتِلْمِیذٍ-جار و مجرور،متعلق به لیس،خبر

الدرس الرابع عشر

دَخَلَ الْمُعَلِّمُ ثُمَّ التَّلامِذَةُ

دَخَلَ-فعل ماضی

الْمُعَلِّمُ-فاعل

ثُمَّ-عاطفه

التَّلامِذَةُ-فاعل،معطوف،«المعلم»-معطوف علیه

ص:256

هُوَ یَقْرَأُ کَثِیراً وَیَنامُ قَلِیلاً

هُوَ-مبتدا

یَقْرَأُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر هُوَ،برمی گردد به هُوَ،خبر

وَ-عاطفه

یَنامُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر،هُوَ:بر می گردد به هُوَ،معطوف (خبر)

قَلیلاً-صفت است برای نَوْماً،موصوف و صفت مفعول مطلق

قُمْ فَاقْرَأْ

قُمْ-فعل امر،فاعل-ضمیر مستتر،انت

فَاقْرَأْ-«فا»-عاطفه،اِقْرَأْ-فعل أمر،فاعل-ضمیر مستتر أنْتَ،جمله معطوف و ما قبل از«فا»معطوف علیه

تَعالَ یَا کَرِیمُ نَشْرَبِ الشَّایَ

تَعالَ-اسم فعل،فاعل-ضمیر مستتر أنتَ،جمله شرطیه

یا-ندا

کَریمُ-منادی

نَشْرَبِ-فعل مضارع مجزوم،فاعل-ضمیر مستتر نَحْنُ،جزائیه

الشَّایَ-مفعول به

الدرس الخامس عشر

هاتِ قدَحاً ماءً

هاتِ-اسم فعل،فاعل-ضمیر مستتر،أنتَ

قَدَحاً-مفعول به

ماءً-تمییز

أَوْلادِی یَقْرَؤُونَ الْقُرْآنَ بَعْدَ الدَّرْسِ

أَوْلادِی-مضاف و مضاف الیه،مبتدا

ص:257

یَقْرَؤُونَ-فعل مضارع-فاعل«واو»،خبر

الْقُرْآنَ-مفعول به

بَعْدَ-مضاف،ظرف زمان

الدَّرْسِ-مضاف الیه

بَناتُکَ یَقْرَأْنَ کَثیراً

بناتُکَ-مضاف و مضاف الیه،مبتدا

یَقْرَأْنَ-فعل مضارع-فاعل«-نَ»،خبر

کَثِیراً-صفت است برای قراءةً،موصوف و صفت مفعول مطلق

اقْرَؤُوا دُرُوسَکُمْ

اقْرَؤُوا-فعل امر-فاعل«واو»

دُرُوسَکُمْ-مضاف و مضاف الیه،مفعول به

کُرَتُکَ هُنا تَحْتَ السَّرِیرِ

کُرَتُکَ-مضاف و مضاف الیه،مبتدا

هُنا-ظرف مکان

تَحْتَ-مضاف،ظرف مکان

السَّرِیرِ-مضاف الیه

الدرس السادس عشر

اولئِکَ الرِّجالُ مُعَلَّمُونَ

اولئِکَ-موصوف،مبتدا

الرِّجالُ-صفت

مُعَلِّمُونَ-خبر

ص:258

هُوَ أمامَ مُعَلِّمِهِ.

هُوَ-مبتدا

أمامَ-مضاف،ظرف،خبر

مُعَلِّمِهِ-مضاف الیه،مضاف،«-هِ»مضاف الیه

اقْرَؤُوا دُرُوسَکُمْ أیُّها التَّلامِذَةُ

اقْرَؤُوا-فعل امر-فاعل«واو»

دُرُوسَکُمْ-مضاف و مضاف الیه،مفعول به

أیُّها-«اَیُّ-»-موصوله،«-ها»-حرف تنبیه

التَّلامِذَةُ-خبر،مبتدایش محذوف هُم-که عائد است به«اَی»صله موصوله و صله منادی،ندایش محذوف یا

لِمَ تَضْحَکِینَ؟

لِمَ-جار و مجرور،متعلق به«تَضحَکینَ»

تَضحَکِینَ؟-فعل مضارع،فاعل«-ی-»

هَلْ هذِهِ الْمَرْأةُ مُعَلِّمَةٌ؟-لا،بَلْ هِی مُرَبِّیَةٌ

هَلْ-استفهامیه

هذِهِ-موصوف،مبتدا

الْمَرْأةُ-صفت

مُعَلِّمَةٌ؟-خبر

لا-حرف ردّ

بَلْ-عاطفه

هِیَ-مبتدا،معطوف،معطوف علیه محذوف«لیست بمعلمة»

مُرَبِّیَةٌ-خبر

ص:259

الدرس السابع عشر

انا أسْکُنُ فی مَدِینَةِ دُوشَنْبَةَ وهِی عاصِمَةُ جُمْهُورِیَّةِ تاجِیکستانَ

انا-مبتدا

أَسْکُنُ-فعل مضارع-فاعل-ضمیر مستتر أنا،برمی گردد به انا

فی-جار

مَدِینَةِ-مضاف،مجرور،متعلق به«اسْکُنُ»

دُوشَنْبَةَ-مضاف الیه

وَ-حالیه

هِیَ-مبتدا

عَاصِمَةُ-مضاف،خبر

جُمْهُورِیَّةِ-مضاف الیه،مضاف،موصوف

تاجیکستانَ-مضاف الیه

الْمُعَلِّمُ یُحِبُّ تَلامِذَتَهُ

الْمُعَلِّمُ-مبتدا

یُحِبُّ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر هُوَ،برمی گردد به«المعلم»،خبر

تَلامِذَتَهُ-مضاف و مضاف الیه،مفعول به

هُوَ جَاءَ أَیْضاً

هُوَ-مبتدا

جَاءَ-فعل ماضی،فاعل-ضمیر مستتر هُوَ،برمی گردد به هُوَ،خبر

أَیْضاً-مفعول مطلق

فِی مَدِینَةِ قُورْغانتَبَّةَ یُوجَدُ مَدارِسُ کَثیرَةٌ

فی-جار

مَدِینَةِ-مضاف،مجرور،متعلق به یوجد

قُورْغانتَبَّةَ-مضاف الیه

ص:260

یُوجَدُ-فعل مضارع مجهول

مَدارِسُ-موصوف،نائب فاعل

کَثِیرةٌ-صفت

الدرس الثامن عشر

جِئْتُ مَعَ صاحِبِی مُحَمَّدٍ

جِئْتُ-فعل ماضی-فاعل«-تُ»

مَعَ-مضاف،ظرف مکان

صاحِبِی-مضاف الیه،مضاف،«ی»مضاف الیه

مُحَمَّدٍ-بدل از صاحبی

الدرس العشرون

مَتَی جِئْتَ الی الْمَدْرسَةِ؟-الآن فَقَطْ

مَتَی-ظرف،استفهامیه

جِئْتَ-فعل ماضی-فاعل«-تَ»

الی-جار

الْمَدْرَسَةِ-مجرور،متعلق به«جئت»

الآن-ظرف زمان

فَقَطْ-ظرف زمان

هَلْ تَذْهَبُ مَعَی الی الْمَدْرَسَةِ لِنَتَعَلَّمَ الْقِراءةَ؟

هَلْ-استفهامیه

تَذْهَبُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر،اَنْتَ

مَعِی-مضاف و مضاف الیه،ظرف مکان

الی-جار

الْمَدْرَسَةِ-مجرور،متعلق به«تذهب»

ص:261

لِنَتَعلَّمَ-«لِ-»جار-«نتعلم»فعل مضارع منصوب،اَنْ محذوف،فاعل-ضمیر مستتر نَحْنُ،جمله در تأویل مصدر،مجرور،متعلق به«تذهب»

الْقِراءَةَ؟-مفعول به

نَعَمْ أَذْهَبُ إنْ شاءَ اللهُ

نَعَمْ-حرف ایجاب

اذْهَبُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر انا

إنْ-شرطیه

شاءَ-فعل ماضی،دعائیه

اللهُ-فاعل

هُوَ لَمْ یَجِیءْ

هُوَ-مبتدا

لَمْ یَجِیءْ-فعل جحد،فاعل-ضمیر مستتر هُوَ،برمی گردد به هُوَ

رَأَیْتُ سَعِیداً یَبِیعُ فَرَسَهُ

رَأَیْتُ-فعل ماضی،فاعل«-تُ»

سَعِیداً-مفعول به

یَبِیعُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر هُوَ،برمی گردد به«سعید»،حال از«سعید»

فَرَسَهُ-مضاف و مضاف الیه،مفعول به

الدرس الحادی والعشرون

صَباحاً،مَساءً،غَداً،اَمْسِ،باکِراً،مُتَأخِّراً (همه ظرف زمان هستند)

کَیْفَ حالُکَ یا سَعِیدُ؟-بِخَیْرٍ،الْحَمْدُ للهِ

کَیْفَ-خبر مقدّم،استفهامیه

حالُکَ-مضاف و مضاف الیه،مبتدای مؤخّر

یا-ندا

ص:262

سَعیدُ-منادی

بِخَیْرٍ-جار و مجرور،متعلق به«کائنٌ»،خبر،مبتدایش محذوف«حالی»

الْحَمْدُ-مبتدا،دعائیه

للهِ-جار و مجرور،متعلق به«کائن»خبر

عِنْدَ کَرِیمٍ قَلَمٌ جِمِیلٌ

عِنْدَ-مضاف،ظرف مکان،خبر مقدّم

کَرِیمٍ-مضاف الیه

قَلَمٌ-موصوف،مبتدای مؤخّر

جَمِیلٌ-صفت

الدرس الثانی والعشرون

ما کَتَبْتُ دَرْسِی بَعْدُ

ما-نافیه

کَتَبْتُ-فعل ماضی-فاعل«-تُ»

دَرْسِی-مضاف و مضاف الیه،مفعول به

بَعْدُ-ظرف

أَوْلادِی کُلُّهُمْ یَقْرَؤُونَ الْقُرْآنَ

أَوْلادِی-مضاف و مضاف الیه،مبتدا

کُلُّهُمْ-مضاف و مضاف الیه،تأکید

یَقْرَؤُونَ-فعل مضارع-فاعل«واو»،خبر

الْقُرْآنَ-مفعول به

الدرس الثالث والعشرون

احْتَرِمْ مُعَلِّمَکَ دائِماً

احْتَرِمْ-فعل امر،فاعل-ضمیر مستتر،أنتَ

ص:263

مُعَلِّمَکَ-مضاف و مضاف الیه،مفعول به

دائِماً-ظرف زمان

انْظُرْ وَقْتَ الدَّرْسِ امَامَکَ دائماً وَ لا تَلْتَفِتْ یَمِیناً وَشِمالاً

انْظُرْ-فعل امر،فاعل-ضمیر مستتر،انتَ

وقْتَ-مضاف،ظرف زمان

الدَّرْسِ-مضاف الیه

امَامَکَ-مضاف و مضاف الیه،ظرف مکان

دائِماً-ظرف زمان

وَ-عاطفه

لا تَلْتَفِتْ-فعل نهی،فاعل-ضمیر مستتر،انتَ،معطوف

یَمیناً-ظرف مکان

وَ-عاطفه

شِمالاً-ظرف مکان،معطوف

جِداًّ همیشه برای تأکید می آید

حَفِظْتُ دَرْسِی جَیِّداً

حَفِظْتُ-فعل ماضی-فاعل«-تُ»

دَرْسِی-مضاف و مضاف الیه،مفعول به

جَیِّداً-مفعول مطلق

نُرِیدُ أَنْ نَرْجِعَ الی بُیُوتِنا

نُریدُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر،نحن

أَنْ-ناصبه

نَرْجِعَ-فعل مضارع منصوب،فاعل-ضمیر مستتر،نَحْنُ جمله با«أنْ»در تأویل مصدر،مفعول به برای«نُرِیدُ»

ص:264

الی-جار

بُیُوتِنا-مضاف و مضاف الیه،مجرور،متعلق به نرجعَ

الدرس الخامس والعشرون

ایْنَ کُنْتَ؟-کُنتُ فی الْمَدْرَسَةِ

ایْنَ-خبر مقدّم

کُنْتَ؟-فعل ناقص-اسم«-تَ»،خبرش محذوفو«اَیْنَ»(خبر مقدم) دلالت بر آن می کند.

کُنْتُ-فعل ناقص-اسم«-تُ»

فی-جار

الْمَدْرَسَةِ-مجرور،متعلق به«کائناً»خبر کُنْتُ

هُوَ کانَ مُعَلِّماً

هُوَ-مبتدا

کانَ-فعل ناقص،اسم ضمیر مستتر،هُو-برمی گردد به هو،خبر

مُعَلِّماً-خبر کان

کانَ حامِدٌ تِلمِیذاً

کانَ-فعل ناقص

حامدٌ-اسم

تِلْمِیذاً-خبر کان

نَظَرْتُ الْیَوْمَ الی فِلْمِ«مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ»

نَظَرْتُ-فعل ماضی-فاعل«-تُ»

الیَوْمَ-ظرف زمان

الی-جار

فِلْمِ-مضاف،مجرور،متعلق به«نَظَرْتُ»

ص:265

محَمَّدٌ-مبتدا،مضاف الیه

رَسولُ-مضاف،خبر

اللهِ-مضاف الیه

هَلْ نَظَرْتَ انْتَ الی هذا الْفِلْمِ

هَلْ-استفهامیه

نَظَرْتَ-فعل ماضی-فاعل«-تَ»

انْتَ-تأکید

الی-جار

هذا-- موصوف،مجرور،متعلق به«نظرتَ»

الْفِلْمِ-صفت

تَعَرَّفْتُ بِهِ عِنْدَ ما کانَ یَدْرُسُ فی مَدِینَتِنا

تَعَرَّفْتُ-فعل ماضی-فاعل«-تُ»

بِهِ-جار و مجرور،متعلق به تَعَرَّفْتُ

عِنْدَ-مضاف،ظرف زمان

ما-مصدریه،مضاف الیه

کانَ-فعل ناقص،اسم-ضمیر مستتر،هُوَ

یَدْرُسُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر هُوَ،خبر کان

فِی-جار

مَدِینَتِنا-مضاف و مضاف الیه،مجرور،متعلق به یَدْرُسُ

الدرس السادس والعشرون

عَلِیٌّ وَلَدٌ مُؤَدَّبٌ جِداًّ یُحِبُّ الْمَدْرَسَةَ

عَلِیٌّ-مبتدا

وَلَدٌ-موصوف،خبر اول

ص:266

مُؤَدَّبٌ-صفت

جِداًّ-تأکید

یُحِبُّ-فعل مضارع-ضمیر مستتر،هُوَ:بر می گردد به عَلِیٌّ،خبر2

المَدْرَسَةَ-مفعول به

الدرس السابع والعشرون

ثلاثَةُ اقْلامٍ

ثَلاثَةُ-مضاف

اقْلامٍ-مضاف الیه،خبر،مبتدایش محذوف،هذه

عِشْرُونَ کِتاباً

عِشْرُونَ-خبر،مبتدایش محذوف،هذه

کِتاباً-تمییز

الدرس الثامن والعشرون

کَمْ تُرِیدُ؟

کَمْ-استفهامیه

تُریدُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر،أنْتَ

اشْتَرَی ابِی فَرَساً قِیمَتُهُ خَمْسُ جَنِیهاتٍ

اشْتَرَی-فعل ماضی

ابِی-مضاف ومضاف الیه،فاعل

فَرَساً-موصوف،مفعول به

قِیمَتُهُ-مضاف و مضاف الیه،مبتدا

خَمْسُ-مضاف،خبر

جَنَِیهاتٍ-مضاف الیه

قِمَتُهُ خَمْسُ جَنیهاتٍ-صفت است برای«فَرَساً»

ص:267

الدرس التاسع والعشرون

خُذْ کِتاباً آخَرَ

خُذْ-فعل امر،فاعل-ضمیر مستتر انتَ

کِتاباً-موصوف،مفعول به

آخَرَ-صفت

الدرس الحادی والثلاثون

اللهُ رَبُّ النّاسِ جَمِیعاً

اللهُ-مبتدا

رَبُّ-مضاف،خبر

النّاسِ-مضاف الیه

جَمیعاً-تأکید

الدرس الرابع والثلاثون

فِی السَّنَةِ اثْنَی عَشَرَ شَهْراً:المُحَرَّمُ...

فی-- جار

السَّنَةِ-مجرور،متعلق به کائن،خبر مقدّم

اثْنَی عَشَرَ-مبتدای مؤخّر

شَهْراً-تمییز

الْمُحَرَّمُ-بدل

التِّلْمِیذُ الْکَسْلانُ لا یُحِبُّهُ احَدٌ:لا مُعَلِّمُهُ ولا ابَوَاهُ

التِّلْمِیذُ-موصوف،مبتدا

الْکَسْلانُ-صفت

لا یُحِبُّهُ-فعل نفی،«-هُ»-مفعول به،برمی گردد به«التلمیذ»،خبر

احَدٌ-فاعل

لا-زائده

مُعَلِّمُهُ-مضاف و مضاف الیه،بدل

وَ-عاطفه

ص:268

لا-زائده

ابَواهُ-مضاف و مضاف الیه،بدل،معطوف

الدرس السادس والثلاثون

اعْطَی الطَّبِیبُ الْمَرِیضَ دَواءً

اعْطَی-فعل ماضی

الطَّبِیبُ-فاعل

الْمَرِیضَ-مفعولٌ به اول

دَواءً-مفعولا به 2

بَقِیَ التِّلْمِیذُ مَرِیضاً عَلی فِراشِهِ

بَقِیَ-فعل ماضی

التِّلْمِیذُ-فاعل

مَرِیضاً-حال از«التلمیذ»

عَلَی-جار

فِراشِهِ-مضاف و مضاف الیه،مجرور،متعلق به«بَقِیَ»

الدرس السابع والثلاثون

هذا الْکِتابُ غالٍ یُساوی خَمْسینَ دِرْهَماً

هذا-موصوف،مبتدا

الْکِتابُ-صفت

غالٍ-خبر اول

یُساوِی-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر هُوَ،برمی گردد به«هذا الکتاب»خبر دوم

ص:269

خَمْسِینَ-مفعول به

دِرْهَماً-تمییز

وَأَمَّا ذلِکَ فَرَخِیصٌ یُساوِی عِشْرِینَ

وَ-استینافیه

أَمَّا-شرطیه

ذلِکَ-مبتدا

فَ--جوابیه

رَخِیصٌ-جوابیه-خبر اول

یُساوِی-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر-هُوَ:بر می گردد به«ذلک»خبر2

عِشْرِینَ-مفعول به

الدرس الثامن والثلاثون

وَفیها یَنْبُتُ التُّفَّاحُ وَالْبُرتُقالُ وَالْعِنَبُ وَغیْرُ ذلِکَ مِنَ الأثْمارِ اللَّذِیذةِ

وَ-عاطفه

فیها-جار و مجرور،متعلق به«ینبت»

یَنبُتُ-فعل مضارع

التُّفَّاحُ-فاعل

وَ-عاطفه

الْبُرتُقالُ-فاعل،معطوف

وَ-عاطفه

العِنَبُ-فاعل،معطوف

وَ-عاطفه

غیرُ-مضاف،فاعل،معطوف

ذلِکَ-مضاف الیه

مِنَ-جار

ص:270

الأثمارِ-موصوف،مجرور،متعلق به کائن (مِنْ-بیانیه است از«ذلک»)

اللَّذیذَةِ-صفت

انا الجِمُهُ عِنْدَ ما اذْهَبُ الی الْغابِ وَ آخُذُ اللِّجامَ مِنْهُ بَعْدَ انْ ارْجِعَ الی البَیْتِ

انا-مبتدا

الْجِمُهُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر،اَنا،برمی گردد به انا،«-هُ»-مفعول به

عِنْدَ-مضاف،ظرف زمان

ما-مصدریه،مضاف الیه

اذْهَبُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر،اَنا

الی-جار

الْغابِ-مجرور،متعلق به«اذهب»

وَ-عاطفه

آخُذُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر انا

اللِّجامَ-مفعول به

مِنْهُ-جار و مجرور،متعلق به«آخُذُ»

بَعْدَ-مضاف،ظرف زمان

انْ-ناصبه،مضاف الیه

ارْجِعَ-فعل مضارع منصوب،فاعل-ضمیر مستتر-اَنا،جمله با«اَنْ»در تأویل مصدر است.

الی-جار

الْبَیْتَ-مجرور،متعلق به ارْجعَ

الدرس التاسع والثلاثون

یَجِبُ عَلَیْنا انْ نُحِبَّ الوَطَنَ

یَجِبُ-فعل مضارع

عَلَیْنا-جار و مجرور،متعلق به یَجِبُ

ص:271

انْ-ناصبه،فاعل

نُحِبُّ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر،نَحْنُ،جمله با«اَنْ»در تأویل مصدر

الْوَطَنَ-مفعول به

رَفَعَ التَّلامِذَةُ الْعَلَمَ عَالِیاً

رَفَعَ-فعل ماضی

التَّلامِذَةُ-فاعل

الْعَلَمَ-مفعول به

عَالِیاً-حال از عَلَم

عَلی کُلِّ دَوْلَةٍ انْ تَکُونَ وَطَنِیَّةً

عَلی-جار

کُلِّ-مضاف،مجرور،متعلق به محذوف«یَجِبُ»

دَوْلَةٍ-مضاف الیه

انْ-ناصبه،فاعل

تَکُونَ-فعل ناقص منصوب،اسم-ضمیر مستتر،هِیَ:بر می گردد به«کل دَوْلَةٍ»،جمله با«اَنْ»در تأویل مصدر است

وَطَنِیَّةً-خبر«تکون»

رَعاکَ اللهُ یا جَیْشَنا الْبَطَلَ

رَعاک-فعل ماضی،«-کَ»مفعول به،دعائیه

اللهُ-فاعل

یا-ندا

جَیْشَنا-مضاف و مضاف الیه،موصوف،منادی

الْبَطَلَ-صفت

ص:272

الدرس الاربعون

لَمَّا اکَلْنا خَرَجْتُ انا الی السُّوقِ.

لَمَّا-ظرفیه

اکَلْنا-فعل ماضی-فاعل«-نا»،جمله ظرفیه

خَرَجْتُ-فعل ماضی-فاعل«-تُ»،جواب از ظرفیه

انا-تأکید

الی-جار

السُّوقِ-مجرور،متعلق به خَرَجْتُ

الدرس الحادی والاربعون

أما قَرَأْتَ دَرْسَکَ؟

أ-استفهامیه

ما-نافیه

قَرَأْتَ-فعل ماضی-فاعل«-تَ»

دَرْسَکَ-مضاف و مضاف الیه،مفعول به

سَمْعاً وطاعَةً

سَمْعاً-مفعول مطلق،فعلش محذوف،اَسْمَعُ

وَ-عاطفه

طَاعةً-مفعول مطلق،فعلش محذوف اطیعُ

العِمامَةُ یَلْبَسُها أئِمَةُ المَساجِدِ.

العِمامَةُ-مبتدا

یَلْبَسُها-فعل مضارع-«-ها»مفعول به،ضمیر برمی گردد به عمامة

أئِمَةُ-مضاف،فاعل

المَساجِدِ-مضاف الیه

ص:273

الدرس الثانی والاربعون

یَنْصجُ الأثْمارُ کالبُرتُقالِ وَ...

یَنْضَجُ-فعل مضارع

الأثْمارُ-فاعل

کالبُرتُقالِ-جار و مجرور،متعلق به«الکائنة»صفت است برای«الاثمار»

ما رَأیْتُهُ مُنْذُ خَمْسَةِ أیّامٍ

ما-نافیه

رَأَیْتُهُ-فعل ماضی-فاعل«-تُ»-«-هُ»مفعول به

مُنْذُ-مضاف،ظرف زمان

خَمْسَةِ-مضاف الیه،مضاف

ایّامٍ-مضاف الیه

لا اعْرِفُهُ قَطُّ

لا اعْرِفُهُ-فعل نفی،فاعل-ضمیر مستتر،اَنا«-هُ»مفعول به

قَطٌّ-ظرف زمان

اذا ارَدْتَ انْ تَکونَ رَجُلاً عالِماً فاجتَهِدْ فِی دَرْسِکَ کَثیراً.

اذا-ظرفیه

ارَدْتَ-فعل ماضی-فاعل«-تَ»

انْ-ناصبه،مفعول به

تَکونَ-فعل ناقص منصوب-اسم-ضمیر مستتر انتَ،با«اَنْ»در تأویل مصدر است.

رَجُلاً-موصوف،خبر

عَالِماً-صفت

فَا-جوابیه

ص:274

اجْتَهِدْ-فعل امر،فاعل-ضمیر مستتر،انتَ

فِی-جار

دَرْسِکَ-مضاف و مضاف الیه،مجرور،متعلق به«اجتهد»

کَثیراً-صفت است برای«اجتهاداً»موصوف و صفت-مفعول مطلق

تَجِیءُ وَحْدَکَ

تَجِیءُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر،اَنْتَ

وَحْدَکَ-مضاف و مضاف الیه،حال

سَألْتُ کَریماً کِتاباً

سَألْتُ-فعل ماضی-فاعل«-تُ»

کَریماً-مفعولٌ به اول

کِتاباً-مفعولٌ به دوم

هذا التِّلمیذُ یُسَمَّی شاکِراً.

هذا-موصوف،مبتدا

التِّلمیذُ-صفت

یُسَمَّی-فعل مضارع مجهول،نائب فاعل-ضمیر مستتر،هُوَ:بر می گردد به«هذا التلمیذ»،خبر

شاکِراً-مفعول 2

انْتِ الَّتی تُعَلِّمینَ هذِهِ التِّلمیذَةَ.

انْتِ-مبتدا

الَّتی-موصوله،خبر

تُعَلِّمینَ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر«-ی-»-عائید به«التی»،صله

هذِهِ-موصوف،مفعول به

التِّلمیذَةَ-صفت

ص:275

المَرْأةُ الَّتی تُعَلِّمُ التِّلمیذاتِ تُسَمَّی مُعَلِّمَةً.

المَرْأَةُ-موصوف،مبتدا

الَّتی-موصوله،صفت

تُعَلِّمُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر،هی،عائید به«الَّتی»،صله

التِّلمیذاتِ-مفعول به

تُسَمَّی-فعل مضارع مجهول،نائب فاعل-هِی،بر می گردد به«المرأة»،خبر

مُعَلِّمَةً-مفعولٌ به دوم

الدرس الرابع والاربعون

کَمْ رُوبِلاً فی جَیْبِکَ؟

کَمْ-استفهامیه مبتدا

رُوبِلاً-تمییز

فی-جار

جَیْبِکَ-مضاف و مضاف الیه،مجرور متعلق به کائن-خبر

کَمْ یوماً تُقیمُ عِنْدَنا؟

کَمْ-استفهامیه

یَوْماً-تمییز

تُقِیمُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر،اَنْتَ

عِنْدَنا-مضاف و مضاف الیه،ظرف مکان

الدرس الخامس والاربعون

مِنَ الحَیْواناتِ ما هُوَ اهْلِی مِثْلُ البَقَرَةِ وَ...

مِنَ-جار

الحَیْواناتِ-مجرور،متعلق به کائن،خبر مقدّم

ما-موصوله،مبتدای مؤخّر

ص:276

هُوَ-مبتدا،عائید است به«ما»،صله

اهْلِیٌّ-خبر،موصوف

مِثْلُ-مضاف،صفت است برای«اَهْلِیٌّ»

الْبَقَرَةِ-مضاف الیه

مِنَ الخُضْرَواتِ ما یُؤْکَلُ اخْضَرَ

مِنَ-جار

الخُضْرَواتِ-مجرور،متعلق به«کائن»خبر مقدم

ما-موصوله،مبتدا مؤخر

یُؤکَلُ-فعل مضارع مجهول،نائب فاعل-ضمیر مستتر،هُوَ،عائید است به«ما»،صله

اخْضَرَ-حال

هُوَ أخَذَ یَقْرَأُ القُرآنَ

هُوَ-مبتدا

أخَذَ-فعل شروع،اسم-ضمیر مستتر،هُوَ:بر می گردد به هُوَ،خبر

یَقْرَأُ-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر،هُوَ بر می گردد به«هُوَ»،خبر است برای«اَخَذَ».

القُرآنَ-مفعول به

اذَنْ-جوابیه

الدرس السادس والاربعون

ایُّکُمْ یَعْرِفُهُ؟

ایُّکُمْ-مضاف و مضاف الیه،مبتدا

یَعْرِفُهُ؟-فعل مضارع،فاعل-ضمیر مستتر،هُوَ بر می گردد به«اَیُّکُمْ»-«-هُ»مفعول به

ص:277

إنَّهُ وُلِدَ فی بُخاری وَلکنَّی لا اعْرِفُ...

إنَّهُ-«انَّ»حرف مشبّهه بالفعل،«-هُ»اسمِ«اِنَّ»

وُلِدَ-فعل ماضی مجهول،نائب فاعل-ضمیر مستتر،هُوَ بر می گردد به«ابن سینا»خبر«انَّ»

فی-جار

بُخاری-مجرور،متعلق به وُلِدَ

وَ-استینافیه

لکِنِّی-«لکنّ»حرف مشبَّهه بالفعل-«ی»اسمِ«لکنّ»

لا اعْرِفُ...-فعل نفی،فاعل-ضمیر مستتر،اَنَا،خبرِ«لکنّ»

شُکْراً-مفعول مطلق،فعلش محذوف،اَشْکُرُ

عِنْدَئِذٍ-ظرف

فَکَّرَ فیما دَعا الَیْهِ

فَکَّرَ-فعل ماضی،فاعل-ضمیر مستتر،هُوَ

فِی-جار

ما-موصوله،مجرور،متعلق به«فَکَّرَ»

دَعا-فعل ماضی،فاعل-ضمیر مستتر،هُوَ-عائید به«ما»،صله

الَیْهِ-جار و مجرور،متعلق به«دعا»

الدرس السابع والاربعون

إنِّ للعالَمِ خالِقاً.

إنَّ-حرف مشبّهه بالفعل

لِلعالَمِ-جار و مجرور،متعلق به کائنٌ،خبر مقدم برای«اِنَّ»

خالقاً-اسم مؤخر برای«اِنَّ»

حُکِی انَّ...

حُکِی-فعل ماضی مجهول

انَّ...-حرف مشبهه بالفعل،نائب فاعل

ص:278

اذا کانَ الاَمْرُ کَذلِکَ فَلْیَحْضُرْ...

اذا-شرطیه

کانَ-فعل ناقص

الاَمْرُ-اسم

کذلِکَ-خبر

«فا»-جوابیه

لِیَحْضُرْ-فعل امر با لام...

...حَتَّی ابْحَثَ...

حَتَّی-حرف جار

ابْحَثَ-فعل مضارع منصوب،اَنْ-محذوف است.فاعِل«اَبْحَثَ»-ضمیر مستتر انا،جمله با«اَنْ»در تأویل مصدر شده مجرور است.

قَدْ جاءَ الرَّجُلُ

قَدْ-تحقیقیه

جاءَ-فعل ماضی

الرَّجُلُ-فاعل

قالَ لَهُ ما قالَ ابُو حَنِیفَةَ.

قالَ-فعل ماضی

لَهُ-جار و مجرور،متعلق به«قال»

ما-موصوله،مفعول به

قالَ-فعل ماضی،مفعولِ آن محذوف است وآن ضمیر«-هُ»است که عائید است به«ما»،جمله صله

ابُو حَنِیفَةَ-فاعل

فَأَرْسَلَهُ ثانِیَةً.

«فا»-عاطفه

ص:279

ارْسَلَهُ-فعل ماضی،فاعل-ضمیر مستتر،هُوَ-«-هُ»مفعول به

ثانِیَةً-صفت است برای موصوف محذوف«مَرَّةً»

الدرس الثامن والاربعون

صارَتِ السَّفیَةُ صَحیحَةً بِلا نَجّارٍ.

صارَتِ-فعل ناقص

السَّفینَةُ-اسم«صارت»

صَحیحَةً-خبر«صارت»

«بِ-»-جار

لا-زائده

نَجّارٍ-مجرور،متعلق به«صحیحةً»

الدرس التاسع والاربعون

لا شَکَّ فی أنَّنَا...

لا-نفی جنس

شَکَّ-اسم«لا»

فی-جار

أنَّنا-حرف مشبهه بالفعل،«-نا»اسمش،جمله مجرور است و جار و مجرور،متعلق به«کائن»خبر«لا»

وَلکِنْ

وَلکِنْ-استینافیه

ص:280

معاونت پژوهش

ص:2

بِدَایةُ الْمُبْتَدِئ

جلد دوم سید یونس استروشنی

قمرالدین افضلی تاجیک آبادی

ص:3

بِدَایةُ الْمُبْتَدِئ«جلد دوم»

مولف:سید یونس استروشنی

قمرالدین افضلی تاجیک آبادی

چاپ اول:1432ق/1389ش

ناشر:مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه و آله

چاپ:زلال کوثر قیمت:35000 ریال شمارگان:2000 نسخه

همه حقوق برای ناشر محفوظ است.

مراکز پخش:

قم،چهارراه شهدا،خیابان حجتیه،فروشگاه مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه و آله.

تلفکس:02517730517

قم،بلوار محمدامین،سه راه سالاریه،فروشگاه مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه و آله.

تلفن:02512133106-فکس:02512133146

www.miup.ir www.eshop.miup.ir

E-mail:admin

miup.ir, root

miup.ir

ص:4

فراهم آوردن شرایط مناسب برای پژوهش ایفا کند.ایجاد زیرساخت های لازم،مدیریت بهینه امکانات موجود و حمایت از پژوهشگران عرصهْ دین, از اهمّ وظایف معاونت پژوهش جامعة المصطفی صلی الله علیه و آله العالمیة می باشد.

امید می رود با سامان بخشیدن به حرکت های خودجوش علمی و تقویت انگیزه های موجود،شاهد شکوفایی هرچه بیشتر عرصه فرهنگ دینی در جای جای جهان باشیم.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه و آله

ص:6

درس بیست و دوّم نواسخ مبتدا و خبر(2)59

درس بیست و سوّم نواسخ مبتدا و خبر(3)61

درس بیست و چهارم نواسخِ مبتدا و خبر(4)63

درس بیست و پنجم نواسخِ مبتدا و خبر(5)65

درس بیست و ششم توابع(1)67

درس بیست و هفتم توابع(2)69

درس بیست و هشتم توابع(3)71

درس بیست و نهم منصوبات(1)75

درس سیم منصوبات(2)79

درس سی و یکم منصوبات(3)81

درس سی و دوّم منصوبات(4)85

درس سی و سوّم اعداد(1)87

درس سی و چهارم اعداد(2)89

درس سی و پنجم اعداد(3)91

درس سی و ششم اعداد(4)93

درس سی و هفتم منصوبات(5)95

درس سی و هشتم منصوبات(6)99

درس سی و نهم منصوبات(7)103

درس چهلم منصوبات(8)105

درس چهل و یکم مجرورات(1)107

درس چهل و دوّم مجرورات(2)111

درس چهل و سوّم مجرورات(3)113

متون منتخب نظم و نثر عربی 115

تَرْجُمَةُ الْمُفْرَدَات 149

الْهِدَایةُ فِی النَّحْوِ(عَلی تَرْتِیبِ الْکَافِیةِ)185

ص:8

ص:10

جواب:کلام،لفظِ مرکّبی است که از دو یا چند کلمه ترکیب شده است،به طوری که دارای معنای کاملی می شود که سکوت بر آن صحیح است باشد،مثل:جَاءَ زَیدٌ،زَیدٌ قَائِمٌ.

سؤال:کلمه بر چند قسم است؟

جواب:کلمه بر سه قسم است:اسم،فعل،حرف.

سؤال:غرض از آوردن قید«بالوضع»در تعریف کلام چیست؟

غرض از آوردن قید«بالوضع»(یعنی به وضع عربی)آن است که اگر ما لفظی مرکب و مفید داشته باشیم،ولی آن لفظ, غیر عربی باشد،باز هم کلام مورد نظر ما در این علم تأمین نمی شود،زیرا مراد ما از کلام در این جا کلام عربی است،نه غیر عربی.

ص:12

سؤال:اسنادإلیه چیست؟

جواب:اسنادإلیه(اسناد به اسم), یعنی چیزی را به اسم نسبت بدهی و بگویی این چیز برای او است, مانند:عَلِی عَادِلٌ.در این مثال عدالت به علی-که اسم است-نسبت داده شده است.اسنادإلیه فقط مخصوصِ اسم است.

سؤال:حروفِ جرّ چندتاست؟

جواب:حروفِ جرّ هفده تاست:مِن،إلی،عَنْ،فی،رُبَّ،حَتّی،باء،کاف،لام،تا،واو،مُنْذُ،مُذْ،خَلا،حاشا،عَدَا.

سؤال:حروف قَسَم کدامند؟

جواب:حروف قَسَم عبارتند از:باء،واو،تاء.و اینها نیز مانند حروف جرّ،اسم را مجرور(مکسور)می سازند،مانند:وَاللهِ،بِاللهِ،تَاللهِ.

ص:14

جواب:علامت فعل ماضی آن است که تاء تأنیث ساکنه بتواند به وی ملحق شود, مثل:(قامَتْ).

سؤال:علامت فعل مضارع کدام است؟

جواب:علامت فعل مضارع آن است که(سین)یا(سَوْفَ)یا(لَمْ)یا(لَنْ)بتواند بر وی داخل گردد, مثل:سَیقُومُ،سَوْفَ یقُومُ،لَمْ یقُمْ،لَنْ یقُومَ.

سؤال:امر چیست؟و علامت آن کدام است؟

جواب:امر, طلب است و علامت آن قبول یاء مخاطبِ مؤنث است, مثل:(کُلِی وَاشْرَبِی).پس اگر کلمه ای بتواند یاء مخاطبِ مؤنث را قبول بکند،ولی دلالت بر طلب نداشته باشد،امر نیست،زیرا دارای شرط اول که دلالت بر طلب است, نمی باشد.هم چنین اگر کلمه ای دلالت بر طلب بکند،اما نتواند یاء مخاطب را بپذیرد،دراین صورت نیز امر نیست،بلکه اسمِ فعل است, مثل:(صَهْ،مَهْ).

سؤال:علامت حرف کدام است؟

جواب:حرف دارای علامت خاصّی نیست.فقط می توان گفت که از خصوصیات حرف این است که چیزی از علامات اسم و فعل را قبول نمی کند.

ص:16

ص:18

جواب:اعراب لفظی, اعرابی است که در آخرِ کلمه ظاهر شود, مثل کلمهْ«عَلِی»در جمله های:

جَاءَ عَلِی-رَأَیتُ عَلیاً-مَرَرْتُ بِعَلِی

سؤال:اعراب تقدیری چیست؟

جواب:اعراب تقدیری, اعرابی است که در آخرِ کلمه ظاهر نشود, مثل کلمهْ«الْفَتَی»در جمله های:

جَاءَ الْفَتَی-رَأَیتُ الْفَتَی-مَرَرْتُ بِالْفَتَی

سؤال:بناء چیست؟

جواب:به یک حالت ماندنِ حرکتِ آخر کلمهْ«مبنی»را گویند, مثل کلمهْ«هؤلإ»در جمله های:

جَاءَ هؤُلإِ-رَأَیتُ هؤُلإِ-مَرَرْتُ بِهؤلإِ

سؤال:اعراب بر چند نوع است؟

جواب:اعراب بر چهار نوع است:رفع،نصب،جرّ،جزم.

1.«رفع»مثل:عَلِی و یضْرِبُ در جمله های:جَاءَ عَلِی-یضْرِبُ مُحَمَّدٌ.کلمه ای را که رفع دارد«مرفوع»می نامند.

2.«نصب»مثل:عَلِیا و یضْرِبَ در جمله های:رَأَیتُ عَلِیا-اَنْ یضْرِبَ مُحَمَّدٌ.کلمه ای را که نصب دارد«منصوب»می نامند.

3.«جرّ»مثل:عَلِی در جملهْ:مَرَرْتُ بِعَلِی.کلمه ای را که جرّ دارد«مجرور»می نامند.

4.«جزم»مثل:یضْرِبْ در جملهْ:لَمْ یضْرِبْ عَلِی.کلمه ای که جزم دارد«مجزوم»نامیده می شود.

*از میان چهار نوعِ اعراب،یعنی(رفع،نصب،جرّ،جزم)،«جرّ»مخصوصِ اسم و«جزم»مخصوصِ فعل و«رفع و نصب»مشترک میان اسم و فعل است.

ص:20

جواب:علاماتِ رفع عبارتند از:ضمّه،واو،الف،نون.

سؤال:«ضمّه»در چند مورد،علامتِ رفع است؟

جواب:«ضمّه»در چهار مورد،علامتِ رفع است:1.اسم مفرد،مثل:ذَهَبَ زَیدٌ.2.جمع مکسَّر،مثل:قَرَأَ الرِّجَالُ.3.جمع مؤنّث سالم،مثل:جَاءَتِ الْمُؤْمِناتُ.4.مضارعی که در آخرش«الف تثنیه»(_انِ)،«واو جمع»(_ونَ)و«یاء مفرد مؤنّث مخاطب»(_ینَ)پیوست نشده باشد, مثل:زَیدٌ یقْرَأُ.

سؤال:«واو»در چند مورد،علامتِ رفع است؟

جواب:«واو»در دو مورد،علامتِ رفع است:1.اسماء سِتّه که عبارتند از:اَبُوکَ،أَخُوکَ،حَمُوکَ،فُوکَ،هَنُوها،ذُومال،مثل:هذا ابُوکَ،جَاءَ اخُوکَ،ذَهَبَ حَمُوکَ،هذا فُوکَ،قامَ هَنُوها،جَلَسَ ذُومال.

2.جمع مذکر سالم،مثل:جَاءَ الْمُؤْمِنُونَ.

سؤال:«الف»در چه مورد،علامتِ رفع است؟

جواب:«الف»فقط در تثنیه،علامتِ رفع است, مثل:جَاءَ الرَّجُلانِ.

سؤال:«نون»در چه مورد،علامتِ رفع است؟

جواب:«نون»در فعل مضارعی که در آخرش«الف تثنیه»(_انِ)مثل:

یقْرَآنِ،یا«واو جمع»(_ونَ)مثل:یقْرَؤُونَ،یا«یاء مفردِ مؤنثِ مخاطب»(_ینَ)مثل:تَقْرَئِینَ متّصل باشد،علامتِ رفع است.

ص:22

جواب:علاماتِ نصب پنج تاست و عبارتند از:فتحه،الف،کسره،یاء،حذف نون.

سؤال:«فتحه»در چند مورد،علامتِ نصب است؟

جواب:«فتحه»در سه مورد،علامتِ نصب است:1.اسم مفرد مثل:اَکْرَمْتُ زَیداً.2.جمع مکسَّر مثل:اَکْرَمْتُ الرِّجالَ.3.مضارعی که به آن«عاملِ نصب»داخل گردیده و در آخرش«الف تثنیه»یا«واو جمع»یا«یاء مفرد مؤنث مخاطب»پیوست نشده باشد مثل:لَنْ یخْرُجَ زَیدٌ.

سؤال:«الف»در چه مورد،علامتِ نصب است؟

جواب:«الف»در اسماء ستّه علامتِ نصب است،مثل:رَأَیتُ اباهُ وَاَخاهُ وَحماهُ وَفاهُ وَهناهُ وَذا مال.

سؤال:«یاء»در در چند مورد،علامتِ نصب است؟

جواب:«یاء»در دو مورد،علامتِ نصب است:1.تثنیه مثل:رَأَیتُ الرَّجُلَینِ.2.جمع مذکر سالم مثل:رَأَیتُ الْمُؤْمِنینَ.

سؤال:«کسره»در چه مورد،علامتِ نصب است؟

جواب:«کسره»در جمع مؤنث سالم،علامتِ نصب است،مثل:رَأَیتُ الْمُؤْمِناتِ.

سؤال:«حذفِ نون»در چه مورد،علامتِ نصب است؟

جواب:«حذفِ نون»در فعل مضارعی که به آن«عاملِ جزم»داخل گردیده و در آخرش«الف تثنیه»،مثل:لَنْ یقْرَءا،یا«واو جمع»مثل:لَنْ یقْرَؤُوا،یا«یاء مفرد مؤنث مخاطب»،مثل:لَنْ تَقْرَئی متَّصل باشد،علامتِ نصب است.

ص:24

مثل:مَرَرْتُ بِزَیدٍ.2.جمع مکسَّر مُنصرِف, مثل:مَرَرْتُ بِالْعُلَماءِ.3.جمع مؤنث سالم, مثل:مَرَرْتُ بِالْمُؤْمِناتِ.

سؤال:«یاء»در چند مورد،علامتِ جرّ می باشد؟

جواب:«یاء»در سه مورد،علامتِ جرّ می باشد:1.جمع مذکر سالم, مثل:مَرَرْتُ بِالْمُسْلِمِینَ.2.تثنیه, مثل:مَرَرْتُ بِالرَّجُلَینِ.3.اسماء ستّه, مثل:مَرَرْتُ بِاَبِیکَ وَاَخِیکَ وَحَمِیکَ وَهَنِیکَ،وذی مالٍ وَفی فِیکَ.

سؤال:«فتحه»در چه مورد،علامتِ جرّ است؟

جواب:«فتحه»در اسمی که غیرمنصرف است علامتِ جرّ به شمار می رود, مثل:مَرَرْتُ بِمَساجِدَ،مَرَرْتُ بِاَحْمَدَ،اَحْسَنْتُ الی عُمَرَ،سَلَّمْتُ الی فاطِمَةَ،مَرَرْتُ بِحَبْلی،نَظَرْتُ الی وَجْهٍ احْمَرَ،اَخَذْتُ مِنْ زَینَبَ،ذَهَبَ الی فِرْعَوْنَ،هذا قَلَمُ سَلْمَانَ،مَرَرْتُ بِسُلَیمَانَ،جَلَسْتُ مَعَ ابْراهِیمَ،نَظَرْتُ الی مَصَابیح وغیره که توضیحش به تفصیل خواهد آمد.

ص:26

جواب:«حذفِ آخر»در فعل مضارع معربی که معتلّ الآخر است-یعنی حرف آخرش از حروف علّه باشد-علامتِ جزم محسوب می گردد, مثل:لَمْ یدْعُ زَیدٌ،لَمْ یخْشَ بَکْرٌ،لَمْ یرْمِ عَلِی.

سؤال:«حروف علّه»چند تاست؟

جواب:«حروف علّه»سه تاست:واو،الف،یاء(وای).

سؤال:«حذفِ نون»در چه موقع،علامتِ جزم می باشد؟

جواب:«حذفِ نون»در فعل مضارع معربی که«الف تثنیه»یا«واو جمع»یا«یاء مفردِ مؤنثِ مخاطب»به وی متّصل شده و هم چنین«عاملِ جزم»به وی داخل گردیده باشد،علامتِ جزم به شمار می رود،مثل:لَمْ یفْعَلا،لَمْ تَفْعَلا،لَمْ یفْعَلُوا،لَمْ تَفْعَلُوا،لَمْ تَفْعَلِی.

ص:28

جواب:معربات نسبت به علاماتِ خود بر دو قسم است:

1.آن که علامتِ اصلی دارد؛یعنی به ضمّه رفع می شود،به فتحه نصب می گردد،به کسره جرّ می شود و به سکون جزم می گردد.

2.آن که علامتِ نیابتی دارد.

سؤال:مُعرباتی که علامتِ اصلی دارد بر چند نوع است؟

جواب:بر دو نوع است:

1.آن که همیشه و در همهْ موارد،علامتِ اصلی دارد.

2.آن که فقط در بعضی موارد،علامتِ اصلی دارد.

سؤال:معرباتی که در همهْ موارد،علامتِ اصلی دارد کدام است؟

جواب:آن که در همهْ موارد علامتِ اصلی دارد عبارت است از:

1.اسم مفرد مُنصرِف, مثل:زَیدٌ قائِمٌ،رَأَیتُ زَیداً،مَرَرْتُ بِزَیدٍ.

2.جمع مکسّر منصرف, مثل:الرِّجالُ العُزَّلُ ضُعَفاءُ،أَکْرَمْتُ الرِّجالَ الاَْقْوِیاءَ،مَرَرْتُ بِالْفُقَرَاءِ.

3.فعل مضارعی که آخرش صحیح باشد و«الف تثنیه»یا«واو جمع»یا«یاء مفرد مؤنث مخاطب»به آخرش متّصل نباشد،مثل:زَیدٌ یقْرَأُ،وَلَمْ یتْرُکِ الْقِرَاءَةَ،وَلَنْ یتْرُکَها.

سؤال:کدام یک از معربات فقط در بعضی موارد،علامتِ اصلی دارند؟

جواب:این معربات عبارتند از:

1.جمع مؤنث سالم در دو حالتِ:رفع و جرّ،مثل:جَاءَتِ الْمُسْلِماتُ،مَرَرْتُ بِالْمُسْلِماتِ،ولی در حالتِ نصب،علامتِ نیابتی دارد،زیرا نصبِ آن به کسره(که به نیابت از فتحه آورده می شود)می باشد, مثل:رَأَیتُ الْمُسْلِماتِ.تفصیل آن خواهد آمد.

2.اسم های غیرمنصرف-خواه مفرد باشد،خواه جمع-در دو حالتِ رفع و نصب مثل:هذِهِ مَسَاجِدُ،رَأَیتُ مَساجِدَ.اما در حالتِ جرّ،علامتِ نیابتی دارد،زیرا به نیابت از کسره،به فتحه جرّ می شود،مثل:مَرَرْتُ بِاَحْمَدَ.

3.فعل مضارعِ معتلّ الآخر،مثل:یرْمِی،لَمْ یرْمِ.

ص:30

سؤال:دستهْ اول کدام است؟

جواب:دستهْ اول-اسماء ستّه می باشد،زیرا رفعِ آن به«واو»است که به نیابت از ضمّه آورده می شود و نصبِ آن به«الف»است که به نیابت از فتحه و جرّ آن به«یاء»است که به نیابت از کسره می آید،مثل:جاءَ ابُوکَ،رَأَیتُ اباکَ،مَرَرْتُ بِاَبِیکَ.در همهْ این حالات(یعنی حالاتِ رفع،نصب،جرّ)،اعرابِ اسماءِ مذکوره،اگر مضاف باشند،به عوضِ حرکات،به حروف آمده است.

سؤال:اعرابِ اسماء ستّه،درصورت اضافه نشدن،چگونه است؟

جواب:مانند بقیهْ اسماءِ معرب،اعرابشان به حرکات است, مثل:جاءَ أَبٌ،رَأَیتُ أَباً،مَرَرْتُ بِأَبٍ.

سؤال:اعراب اسماء ستّه،اگر به«یاء متکلم»اضافه شوند،چگونه اند؟

جواب:در این مورد،اعرابشان در دو حالتِ رفع و نصب،به حرکات مقدَّره است.در حالتِ رفع،ضمّه و در حالتِ نصب،فتحه،مقدَّر است, مثل:هذا ابِی،رَأَیتُ أَبِی،ولی در حالتِ جرّ،اعرابِ این اسماء ظاهر است, مثل:مَرَرْتُ بِاَبِی.

سؤال:دستهْ دوم از معرباتی که دارای علامتِ نیابتی می باشند کدام است؟

جواب:دستهْ دوّم:تثنیه هاست،زیرا رفعِ تثنیه به«الف»است که به نیابت از ضمّه آورده می شود و نصب و جرّ آن به«یاء»است که به نیابت از فتحه و کسره می آید،مثل:جَاءَ الرَّجُلانِ،رَأَیتُ الرَّجُلَینِ،مَرَرْتُ بِالرَّجُلَینِ.اعرابِ تثنیه ها نیز مانند اسماء ستّه در حالات(رفع،نصب،جر)به جای حرکات،به حروف آورده شده است.

سؤال:دستهْ سوم از معرباتی که علامتِ نیابتی دارند کدام است؟

جواب:دستهْ سوّم:جمع مذکّر سالم است،زیرا رفعِ آن به«واو»است که به نیابت از ضمّه آورده می شود و نصب و جرّ آن به«یاء»است که به نیابت از فتحه و کسره می آید،مثل:جاءَ الْمُسْلِمُونَ،رَأَیتُ الْمُسْلِمِینَ،مَرَرْتُ بِالْمُسلِمِین.در این جا نیز اعرابِ جمع مذکر سالم به جای حرکات،به حروف آمده است.

ص:32

به فتحه ای که مقدَّر بر ألف و ظاهر است بر واو و یاء, می باشد مثل:لَنْ یخْشَی زَیدٌ،لَنْ یدْعُوَ،لَنْ یقْضِی.و جزمِ آن به حذفِ حرفِ آخرش می باشد،خواه ألف باشد،خواه واو،خواه یاء مثل:لَمْ یخْشَ زَیدٌ،لَمْ یدْعُ،لَمْ یقْضِ.این فعل فقط در حالتِ جزم،علامتِ نیابتی دارد،زیرا به حذفِ حرفِ آخرکه به نیابت از سکون است جزم گردیده است.

سؤال:دستهْ هفتم از معرباتی که دارای علامتِ نیابتی هستند کدام است؟

جواب:دستهْ هفتم:فعل مضارعی است که«الف تثنیه»یا«واو جمع»یا«یاء مفرد مؤنث مخاطب»به وی متّصل شده می باشد.در این جا،رفعِ فعل مذکور به«نون»و نصب و جزمِ آن به حذف این«نون»صورت می گیرد مثل:(یکْتُبانِ،تَکْتُبانِ،یکْتُبُونَ،تَکْتُبُونَ،تَکْتُبِینَ)،(لَنْ یکْتُبا،لَنْ تَکْتُبا،لَنْ یکْتُبُوا،لَنْ تَکْتُبُوا،لَنْ تَکْتُبِی)،(لَمْ یکْتُبا،لَمْ تَکْتُبا،لَمْ یکْتُبُوا،لَمْ تَکْتُبوا،لَمْ تَکْتُبِی).افعال مذکور در هر سه حالتِ(رفع،نصب جزم)دارای علامتِ نیابتی می باشد،زیرا در حالتِ رفع،علامتِ رفعش«نون»می باشد و اما حالتِ جرّ،در افعال وجود ندارند،چنان که حالتِ جزم در اسماء وجود ندارد.

ص:34

اسماء غیرِمُنصرِف

سؤال:اسم غیرمنصرف کدام است؟

جواب:غیرمنصرف, اسمی است که«تنوین»و«کسره»قبول نکند مانند:«ابراهیم»در جمله های ذیل:

قالَ ابراهیمُ،عَرَفْتُ ابراهیمَ،سَمِعْتُ مِنْ ابراهیمَ.

سؤال:اسبابِ منعِ صرف چند تاست؟

جواب:چهار سبب،موجِبِ غیرمنصرف بودن اسم است:1.عَلَمیت.2.وصف.3.جمع.4.الف تأنیث.

سؤال:عَلَمیت چه موقع،غیرمنصرف است؟

جواب:عَلَمیت هنگامی غیرمنصرف است که یکی از خصوصیات زیر را داشته باشد:

1.دارای«الف و نون زائده»باشد, مانند:سَلْمان،عِمْران.

2.«اَعْجمِی»(غیر عربی)باشد،مثل:ابراهیم،فَرهاد.البته اگر«عَلَم»دارای سه حرف بوده و حرفِ وسط آن ساکن باشد, منصرف خواهد بود،اگرچه اعجمی باشد،مثل:قَرَأْتُ قِصَّةَ نُوحٍ وَهُودٍ وَلُوطٍ.

3.«بر وزن فعل»باشد،مثل:یزِید،تُکْتَم.

4.«مؤنث»باشد،مثل:زَینَب،فاطِمَة.

5.«مرکَّب مَرْجِی»باشد،مثل:بَعْلَبَکّ،بَیتَ لَحْم.

6.«مَعْدُول»باشد؛یعنی اسمی باشد که از شکلِ اصلی خود عُدول کرده است،مثل:عُمَرُ که معدول از عامر است.

سؤال:وصف چه موقع غیرمنصرف است؟

جواب:وصف هنگامی غیرمنصرف است که:

1.بر وزن«فَعْلان»بوده و مؤنثِ آن بر وزن«فَعْلی»بیاید مانند:عَطْشان،عَطْشی.

2.بر وزن«اَفْعَل»باشد مثل:اَحْمَرُ،اَبْیضُ.

سؤال:درکجا جمع, غیرمنصرف است؟

جواب:جمع در صورتی غیرمنصرف است که:

ص:36

1.بر وزن«مَفاعِل»یا«مَفاعیل»باشد،مثل:مَساجِدُ،مَصَابِیحُ.

2.بر وزن«اَفاعِل»یا«اَفاعِیل»باشد،مثل اماکِنُ،اَقارِبُ،اَقاریرُ.

سؤال:«الف تثنیه»چه موقع سبب غیرمنصرف بودن می شود؟

جواب:اگر اسمی ألف تأنیثِ ممدوده داشته باشد, بدون هیچ شرطی غیرمنصرف خواهد بود, مثل:حَمراء،زَهْراء،زُهَیراء.

ص:37

ص:38

سؤال:در چه موقع فعل ماضی مبنی بر فتحه است؟

جواب:فعل ماضی در چهار مورد مبنی بر فتحه است:

1.درصورتی که چیزی به آخرش متّصل نباشد،مثل:قَرَأَ،کَتَبَ،اَعْطَی،اِتَّقَی.

2.درصورتی که«تاء تأنیث ساکنه»به وی متّصل شود مثل:قَرَأَتْ هِنْدُ،وَکَتَبَتْ،وَاَعْطَتْ،وَاتَّقَتْ.

3.در موردی که«ضمیرِ مفعول»به آخرش پیوست گردد،مثل:اَکْرَمَکَ،اَکْرَمَکِ،اَکْرَمَکُما،اَکْرَمَکُمْ،اَکْرَمَکُنَّ،اَکْرَمَها،اَکْرَمَهُ،اَکْرَمَهُما،اَکْرَمَهُمْ،اَکْرَمَهُنَّ،اَکْرَمَنَا،اَکْرَمَنی.

4.درصورتی که«ضمیر فاعل تثنیهْ غائب»به وی متّصل باشد،مثل:الرَّجُلانِ اکْرَما زَیداً،وَاَکْرَماکَ،وَاَکْرمَاها،وَاَکْرَمَاهُ.

سؤال:فعل ماضی در چه مورد مبنی بر سکون است؟

جواب:فعل ماضی هنگامی که به«ضمیر فاعل»(به جز«الف تثنیهْ غائب»و«واو جمع»)متّصل باشد مبنی بر سکون است،مثل:کَتَبْتُ،کَتَبْتِ،کتَبْتُما،کَتَبْتُمْ،کَتَبْتُنَّ،کَتَبْنَ.

سؤال:فعل ماضی در چه موقع مبنی بر ضمّه است؟

جواب:فعل ماضی درصورتی که«واو جمع»به آخرش پیوست گردد مبنی بر ضمّه است،مثل:کَتَبُوا.

ص:40

سؤال:در چه موردی مبنی بر حذفِ نون است؟

جواب:اگر«الف تثنیه»یا«واو جمع»یا«یاء مفرد مؤنث مخاطب»به فعل امر متّصل باشند مبنی بر حذفِ نون خواهد بود،مثل:اُکْتُبا،اُکْتُبُوا،اُکْتُبی.

سؤال:حکمِ فعل مضارع چیست؟

جواب:فعل مضارع در بعضی موارد مبنی و در بعضی موارد دیگر معرب است:

4.«کَی»،که برای بیان«علّت»می آید،مثل:جِئْتُکَ کَی اتَدَّرَسَ(نزد تو آمدم تا این که درس بگیرم).

حروف ناصب به«اَنْ»مقدَّره شش حرف است:لام،لام جحود،حتّی،فاء سببیت،واو معیت،أوْ.

1.«لام»،مثل:خُذِ الْکِتابَ لِتَقْرَأَ،که در اصل خُذِ الْکِتابَ لاَِنْ تَقْرَأَ بوده است.

2.«لام جحود»،مانند:لَمْ یکُنِ اللهُ لِیغْفِرَ لَهُمْ،که در اصل لاَِنْ یغْفِرَ بوده است.

3.«حتّی»،مثل:وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یأْتِیکَ الْیقِینُ که در اصل حتّی انْ یأْتِیکَ بوده است.

4.«فاء سببیت»،مثل:اِرْحَمْ فَتُرْحَمَ(رحم کن تا دیگران به تو رحم کنند)که اصل آن ارْحَمْ فَاَنْ تُرْحَمَ بوده است.

5.«واو معیت»،یعنی به معنای مَعَ, مثل:لا تَنْهَ عَنْ خُلُقٍ وَتَأتِی مِثْلَهُ(دیگران را از صفتی باز مدار با آن که خودت آن را انجام می دهی)که در اصل وَاَنْ تَأَتِی مِثْلَهُ بوده است.

6.«أو»به معنی(الی)یا(إلاَّ)،مانند:لا اسْتَرِیحُ اوْ اقُولَ الْحَقَّ(تا حق را نگویم آرام نمی گیرم)،که در اصل اوْ انْ اقُولَ بوده است.

ص:44

3.«لام الاَمر»،مثل:لِیضْرِبْ زَیدٌ(زید بزند).

4.«لا النّاهیة»،مثل:لا تَتْرُکِ الصَّلاةَ(نماز را ترک مکن).

5.«جواب»،بدین معنا که فعل مضارع گاهی پس از فعلِ«امر»یا«نهی»به صورت مجزوم می آید و این مجزوم شدن به خاطر وجودِ حرفِ شرط و فعل شرطی می باشد که حذف شده اند،مثل:اِرْحَمْ تُرْحَمْ که اصل آن:اِرْحَمْ،اِنْ تَرْحَمْ(شرط)تُرْحَمْ(جواب)(رحم کن!اگر رحم کنی مورد رحم قرار می گیری)بوده است.مثال برای نهی:لا تَکْفُرْ تَدْخُلِ النَّارَ که در اصل:لا تَکْفُرْ،اِنْ تَکْفُرْ تَدْخُلِ النَّارَ(کفر مورز!اگر کفر بِوَرزی داخل آتش می شوی).

سؤال:عواملی که دو فعل را جزم می دهند کدام است؟

جواب:این نوع از عوامل عبارتند از:

1.«اِنْ»،مثل:اِنْ تَجْتَهِدْ تَنْجَحْ(اگر تلاش کنی،موفق می شوی).

2.«ما»،مانند: ما نَنْسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْها (هر حکمی را نسخ کنیم و یا نسخِ آن را به تأخیر اندازیم،بهتر از آن را می آوریم).

3.«مَنْ»،مانند: مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً (هر کس تقوای الهی پیشه کند،خدا برای او راهی برای خروج از تنگناها قرار می دهد).

4.«مَهْما»،مثل: مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَةٍ لِتَسْحَرَنا بِها فَما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ (هر چه نشانه و معجزه ای برای ما بیاوری که سِحرَمان کنی،ما به تو ایمان نمی آوریم).

5.«اِذْما»،مثل:اِذْ ما تَفْعَلْ افْعَلْ،(هرگاه انجام بدهی،من هم انجام می دهم).

6.«اَی»،مانند:اَیا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی ،(هرکدام را بخوانید،برای او بهترین نام هاست).

7.«مَتَی»،مثل:مَتَی تَذْهَبْ اذْهَبْ،(هر وقت بروی،می روم).

8.«اَیانَ»،مثل:اَیانَ نُؤْمِنْکَ تَأْمَنْ غَیرَنا،(هرگاه به تو امان بدهیم،از غیر ما در امانی).

9.«اَینَ»مانند:اَینَ تَقِف اقِفْ،(هر کجا ایستی،می ایستم).

10.«اَنَّی»مثل:اَنَّی تَجْلِسْ اجْلِسْ،(هر کجا نشینی،می نشینم).

11.«حَیثُما»مانند:حَیثُما تَذْهَبْ اذْهَبْ،(هر کجا بروی،می روم).

ص:46

الهِنْدَانِ،قامَتِ الهِنْدَاتُ،تَقُومُ الْهِنْدَاتُ،قامَتِ الْهُنُودُ،تَقُومُ الْهُنُودُ،قَامَ اخُوکَ،یقُومُ اخُوکَ،قَامَ غُلامی،یقُومُ غُلامی و مانند اینها.

ومُضْمَر دوازده تا است مثل این سخن:ضَرَبْتُ،ضَرَبْنَا،ضَرَبْتَ،ضَرَبْتِ،ضَرَبْتُما،ضَرَبْتُمْ،ضَرَبْتُنَّ،ضَرَبَ،ضَرَبَتْ،ضَرَبَا،ضَرَبُوا،ضَرَبْنَ.

سؤال و جواب:

سؤال:مواضع رفعِ اسم کدام است؟

جواب:مواضع رفعِ اسم عبارتند از:1.فاعل.2.نائب فاعل.3.مبتدأ.4.خبر.5.اسم افعال ناقصه.6.خبر حروف مشبَّهة بالفعل.7.تابعِ مرفوع که عبارت است از:نعت،معطوف،تأکید و بدل.

سؤال:فاعل چیست؟

جواب:فاعل:اسم مرفوعی است که بعد از«فعل معلوم»قرار گرفته و فعل به آن نسبت داده شده باشد مانند:کَتَبَ عَلِی(علی نوشت).در این مثال«علی»فاعل است،زیرا بعد از فعلِ معلومِ«کَتَبَ»آمده و این فعل به او نسبت داده شده است.گاهی به فاعل،اسمی نسبت داده می شود که در تأویلِ فعل است،مثل:زَیدٌ نافِعٌ عِلْمُهُ(زید،علمِ او نافع است).در این مثال«عِلْمُهُ»فاعل است و به اسمِ«نافِعٌ»که در تأویل فعل است نسبت داده شده است.

سؤال:فاعل بر چند قسم است؟

جواب:فاعل بر دو قسم است:

1.اسم ظاهر،مثل:جَاءَ الْحَقُّ(حق آمد).

2.ضمیر،مثل:«تَ»در ذَهَبْتَ.

سؤال:ضمیر بر چند قسم است؟

جواب:ضمیر خود بر دو قسم است:

1.ضمیر بارز،مانند:نَصَرْتَ،نَصَرْتُما...ینْصُرُونَ...اُنْصُرُوا.

2.ضمیر مستتر،مانند:ضمایر هُوَ،هِی،اَنْتَ،اَنَا،نَحْنُ که در افعال نَصَرَ،نَصَرَتْ،تَنْصُرُ،اَنْصُرُ،نَنْصُرُ مستتر می باشد.

ص:48

سؤال:مستتر بودنِ ضمیر در فعل چند گونه است؟

جواب:مستتر بودن ضمیر در فعل دو گونه است:

1.وجوبی:

آن در جایی است که پنهان ماندنِ ضمیر در فعل واجب بوده و آوردن فاعل به صورت اسم ظاهر جایز نباشد.سه صیغهْ فعل مضارع و امر که ضمائرِ(انْتَ،اَنَا،نَحْنُ)در آنها مستتر است, این گونه هستند مثل:تَضْرِبُ،اِضْرِبْ،اَضْرِبُ،لاَِضْرِبْ،نَضْرِبُ،لِنَضْرِبْ.

2.جوازی:

آن در جایی است که مستتر ماندنِ ضمیر ضروری نیست،بلکه فاعل می تواند به صورت اسم ظاهر نیز آورده شود.این گونه مستتر بودنِ ضمیر در صیغه هایی است که(هُوَ یا هِی)در آنها مستتر است.

سؤال:مطابقتِ فعل و فاعل در تذکیر و تأنیث به چه صورت است؟

جواب:اگر فاعل مذکر باشد،فعل هم مذکر می آید و اگر فاعل مؤنث حقیقی باشد،فعل را مؤنث می آوریم،مثل:نَصَرَ عَلِی،نَصَرَتْ فاطِمَةُ.

*در چند مورد استعمال فعل به هر دو صورتِ مذکر و مؤنث جائز است.

1.هرگاه فاعل«مؤنث مجازی»باشد،مثل:طَلَعَ الشَّمْسُ یا طَلَعَتِ الشَّمْسُ.

2.هرگاه فاعل«مؤنث حقیقی»باشد و میان فعل و فاعل کلمه ای جدایی اندازد مثل:ذَهَبَ یا ذَهَبَتِ الْیوْمَ فاطِمَةُ.

3.هرگاه فاعل«جمع مکسَّر»باشد،مانند:قامَ یا قامَتِ الرِّجالُ.

سؤال:مطابقتِ فعل با فاعل در عدد به چه صورت است؟

جواب:

1.اگر فاعل«اسم ظاهر»باشد،فعل همیشه به صورت«مُفرد»می آید،هرچند فاعل آن تثنیه و جمع باشد مثل:ذَهَبَ مُعَلِّمٌ،ذَهَبَ مُعَلِّمانِ،ذَهَبَ مُعَلِّمُونَ.

2.اگر فاعل«ضمیر»باشد،با تغییر فاعل،شکل فعل نیز تغییر می یابد،مثل:اَلْمُعَلِّمُ ذَهَبَ،اَلْمُعَلِّمانِ ذَهَبَا،الْمُعَلِّمُونَ ذَهَبُوا.

ص:49

ص:50

سؤال:فعل معلوم به چه طرز مجهول کرده می شود؟

جواب:در فعل ماضی،به حرف اول ضمّه داده و ماقبلِ آخر را مکسور می کنند،مانند:نَصَرَ-نُصِرَ،اِکْتَسَبَ-اُکْتُسِبَ و در فعل مضارع،حرف اوّل مضموم و ماقبل آخر مفتوح می گردد،مثل:ینْصُرُ-ینْصَرُ،یکْتَسِبُ-یکْتَسَبُ.

سؤال:نائب فاعل بر چند قسم است؟

جواب:نائب فاعل نیز مانند فاعل بر دو قسم است:

1.اسم ظاهر،مثل:نُصِرَ الاِْمامُ.

2.ضمیر،مثل:«تَ»در ضُرِبْتَ.

*تمام شرایط و مسائلی که در«فاعل»ذکر شد،عیناً درباره نائبِ فاعل صادق و جاری است.

ص:52

سؤال و جواب:

سؤال:مبتدا و خبر چیست؟

جواب:سوم و چهارم از مرفوعات،مبتدا و خبر است.

*مبتدا:اسم مرفوعی است که در ابتدای کلام قرار می گیرد و حکمی به آن نسبت داده می شود, مانند:عَلِی عادِلٌ(علی دادگر است).در این مثال«علی»مبتدا بوده و مرفوع است.هم چنین در تعریفِ مبتدا گفته شده است که«مبتدا»اسم مرفوعی است که از عوامل لفظی خالی می باشد.

*خبر:همان حکمی است که به مبتدا نسبت داده می شود،مانند:«عادِلٌ»در جملهْ:عَلِی عادِلٌ.

سؤال:جملهْ فعلیه و اسمیه چیست؟

جواب:

1.جملهْ فعلیه:جمله ای است که با فعلْ آغاز می شود،مثل:جَاءَ الْحَقُّ،ذَهَبَ بَکْرٌ.

2.جملهْ اسمیه:جمله ای است که با اسم شروع می شود،مثل:عَلِی عادِلٌ،اللهُ عَلِیمٌ.

*هر جملهْ اسمیه از«مبتدا و خبر»تشکیل می شود.

سؤال:ویژگی های مبتدا و خبر کدام است؟

جواب:

1.مبتدا به صورت«معرفه»و خبر به صورت«نکره»استعمال می شود, مانند:اللهُ سَمِیعٌ.

2.غالباً مبتدا«مقدَّم»و خبر«مؤخَّر»است،مثل:زَیدٌ عالِمٌ.

3.همیشه مبتدا و خبر مرفوعند.

سؤال:خبر بر چند قسم است؟

جواب:خبر در«جمله های اسمیه»صورت های گوناگون دارد:

1.گاهی خبر به صورت«مفرد»می آید،مثل:عَلِی عادِلٌ.

2.گاهی به صورت«جمله»می آید،مثل:سَعِیدٌ اخُوهُ عالِمٌ،سَعِیدٌ جاءَ ابُوهُ.

3.گاهی به صورت«شِبه جمله»می آید،مثل:سَعِیدٌ فی الْمَدْرَسَةِ،سَعِیدٌ فَوْقَ الْکُرْسِی.

سؤال:موارد مطابقت خبر و مبتدا کدام است؟

ص:54

جواب:

1.هرگاه خبر«مشتق»باشد،در«عدد»و«جنس»با مبتدا مطابقت می کند،یعنی اگر مبتدا«مفرد»باشد،خبر به صورت مفرد و اگر«تثنیه»باشد،خبر به صورت تثنیه و اگر«جمع»باشد،خبر به صورت جمع استعمال می شود.و نیز اگر مبتدا«مذکر»باشد،خبر نیز مذکر و اگر«مؤنث»باشد،خبر نیز مؤنث خواهد آمد،مثل:هذا عادِلٌ،هذانِ عادِلانِ،هؤُلاءِ عادِلُونَ،هذِهِ عادِلةٌ،هاتانِ عادِلتانِ،هؤُلاءِ عادِلاتٌ.

2.هرگاه خبر«جامد»باشد،مطابقتِ مبتدا و خبر لازم نیست،مثل:اَلْعُلَماءُ سِراجُ الاْمَّةِ(دانشمندان مشعل فروزان امت اند).

سؤال:موارد وجوب تقدّم خبر بر مبتدا کدام است؟

جواب:اصل آن است که مبتدا پیش از خبر ذکر شود،ولی در چند مورد از این اصل بیرون می آید و تقدیم خبر بر مبتدا واجب و لازم می گردد:

1.اگر خبر«جار و مجرور»یا«ظرف»و مبتدا«نکره»باشد, مانند:فی الدّارِ رَجُلٌ،عِنْدی قَلَمٌ.

2.اگر خبر از«اسما استفهام»باشد مثل:کَیفَ عَلِی؟

سؤال:موارد وجوب تقدّم مبتدا بر خبر کدام است؟

جواب:1.وقتی که مبتدا از«اسماء طلب»باشد مثل:مَنْ یطْلُبْ یجِدْ،ما عِنْدَکَ؟

2.هرگاه مبتدا به وسیلهْ«ما-واِلاَّ»یا«انَّما»محصور در خبر باشد مثل:ما مُحَمَّدٌ الاَّ رَسُولٌ،اِنَّما مُحَمَّدٌ رَسُولٌ.

سؤال:موارد حذف مبتدا و خبر کدام است؟

جواب:هرگاه نشانه و قرینه ای در کلام باشد،ممکن است مبتدا یا خبر حذف شود؟مثلاً کسی می پرسد:کَیفَ حالُکَ؟پاسخ می دهیم:جَیدٌ که در اصل«حالِی جَیدٌ»بوده است.

سؤال:ضمیر فصل چیست؟

جواب:گاهی بین مبتدا و خبر«ضمیر منفصلی»قرار می گیرد که برای تأکیدِ مبتدا می آید و به آن«ضمیر فصل»گویند،مثل:عَلِی هُوَ الْعادِلُ،اُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.

ص:55

ص:56

جواب:«نواسخ»جمع«ناسخ»است به معنای«لغوکننده»و«باطل کننده».آنها کلماتی هستند که بر سر مبتدا و خبر درآمده،اعراب آنها را باطل می کنند و به جای آن،اعرابِ جدیدی به آنها می دهند مثل:«کانَ»و«إِنَّ»در جمله های:عَلِی عادِلٌ-کانَ عَلِی عادِلاً،زَیدٌعالِمٌ-إَنَّ زَیداً عَالِمٌ.

سؤال:نواسخ به چند دسته تقسیم می شوند؟

جواب:نواسخ به سه دسته تقسیم می شوند:

دسته اوّل:1.افعال ناقصه.2.افعال مقاربه.3.حروف شبیه به«لَیسَ».

دسته دوّم:4.حروف مشبّه بالفعل.5.لا نفی جنس.

دستهْ سوّم:6.أفعال قلوب.

سؤال:افعال ناقصه کدامند؟

جواب:افعال ناقصه 13 فعل بوده و عبارتند از:

1.«کانَ»مثل:کانَ زَیدٌ عالِماً(زید عالم بود).

2.«اَمْسَی»مثل:اَمْسَی عَلِی صَحِیحاً(علی سالم شد هنگام شب).

3.«اَصْبَحَ»مثل:اَصْبَحَ زَیدٌ مَرِیضاً(زید مریض شد هنگام صبح).

4.«اَضْحَی»مثل:اَضْحَی کَرِیمٌ قارِءاً(کریم خواننده شد هنگام پیش از ظهر).

5.«ظَلَّ»مثل:ظَلَّ سَعِیدٌ عالِماً(سعید عالم شد).

6.«باتَ»مثل:باتَ سلْمانُ فَقِیهاً(سلمان فقیه شد هنگام شب).

7.«صارَ», مثل:صارَ ابراهیمُ صالحاً(ابراهیم صالح گردید).

8.«لَیسَ», مانند:لَیسَ سَعِیدٌ بَخِیلاً(سعید بخیل نیست).

9.«مَا زَالَ»مثل:مَا زَالَ احْمَدُ کَرِیماً(احمد همیشه بخشنده و سخِی است).

10.«ما انْفَکَ»مثل:ما انْفَکَّ الشَّهِیدُ سَعِیداً(شهید همیشه سعادتمند است).

11.«ما فَتِئَ»مثل:ما فَتِئَ الْمُنافِقُ شَقِیا(منافق همیشه بدبخت و شقی است).

12.«ما بَرِحَ»مثل:ما بَرِحَ الْمُجاهِدُ مُسْتَعِداًّ(مجاهد همیشه آماده است).

13.«مَا دَامَ»مانند:مَا دَامَ الْمُسْلِمُ صادِقاً(مسلمان همیشه راستگو است).

*افعال ناقصه بر سرِ«مبتدا و خبر»درآمده،مبتدا را«رفع»و خبر را«نصب»می دهند.سپس مبتدا را«اسم»و خبر را«خبرِ»افعالِ ناقصه می نامند.

ص:58

*غیر از افعال مذکور،بقیهْ افعال ناقصه به طور کامل صرف می شوند.

سؤال:چرا این افعال«ناقصه»نامیده شده است؟

جواب:سبب ناقصه نامیدنِ این افعال،آن است که این افعال غالباً بدون خبرشان،معنای کاملی ندارند.

سؤال:ویژگی های«کانَ»کدام است؟

جواب:فعل«کان»ویژگی هایی دارد که دیگر افعال ناقصه ندارند:

1.لام الفعلِ«کان»در مضارعِ مجزوم گاه حذف می شود،مثل:لا تَکُ وَسِخاً(کثیف مباش!).

2.هرگاه«کان»قبل از فعل مضارع قرار گیرد،معنای«ماضی استمراری»خواهد داشت،مثل:هُوَ کانَ یکْتُبُ(او می نوشت).

3.هرگاه پیش از فعل ماضی،«کانَ قَدْ»بیاید،معنای«ماضی بعید»را افاده خواهد کرد،مثل:کانَ قَدْ مَضَی(گذشته بود).

ص:60

سؤال:چرا این حروف،«شبیه به لَیسَ»نام گذاشته شده است؟

جواب:این حروف از نظر«عَمَل»و«معنی»مشابه«لَیسَ»هستند.بدین جهت آنها را«شبیه به لَیسَ»نامیده اند.

سؤال:احکامِ حروف شبیه به«لیس»کدامند؟

جواب:این حروف در دو مورد از عمل باز می مانند:

1.هرگاه پیش از خبرِ آنها«إِلاَّ»آید،مثل:ما زَیدٌ إِلاَّ عالِمٌ(زید نیست مگر عالم)،لا شابٌّ إِلاَّ قَوِی(نیست جوانی مگر توانا)،إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِکْرٌ(نیست وی مگر ذکر).

2.هرگاه خبر پیش از اسمْ آورده شود،مثل:اِنْ عالِمٌ زُبَیرٌ که در اصل:اِنْ زُبَیرٌ عالماً بوده است.

ص:62

سؤال:احکامِ«لا»نفی جنس کدامند؟

جواب:گاهی خبرِ«لا»نفی جنس حذف می شود،مثل:لا بَأْسَ که در اصل لا بَأْسَ عَلَیک بوده است و لا الهَ إِلاَّ اللهُ که در اصل لا إِلهَ مَوْجُودٌ إِلاَّ اللهُ بوده است.

سؤال:أفعال قلوب کدام است؟

جواب:أفعال قلوب که به آن«ظَنَّ وَاَخَواتها»نیز گفته می شود،بر سر مبتدا و خبر درآمده و هر دو را«نصب»می دهد.پس،مبتدا را«مفعول اول»و خبر را«مفعول دوّم»این افعال می گویند.افعال قلوب بسیارند،از جمله:(ظَنَّ،عَلِمَ،خَالَ،رَأَی،زَعَمَ،حَسِبَ،وَجَدَ،عَدَّ،جَعَلَ،حَجَا،دَرَی،اِتَّخَذَ،اِعْتَقَدَ،اِفْتَرَضَ،هَبْ)مانند:

1.ظَنَنْتُ زَیداً قائِماً(گمان کردم که زید ایستاده است).

2.عَلِمَ بَکْرٌ زَیداً عالِماً(بکر دانست که زید عالم است).

3.مَحْمُودٌ خَالَ عَمْراً جاهِلاً(محمود خیال کرد که عمرو نادان است).

4.رَأَیتُ سَعِیداً نائِماً(سعید را خوابیده دیدم).

ص:66

که هر آن چه دخول«ألف و لام»بر آن صلاحیت داشته باشد،مثل:رَجُلٌ،فَرَسٌ.

سؤال و جواب:

سؤال:توابع چیست؟

جواب:«توابع»جمعِ«تابع»است و تابع به معنای«پَیرَو»می آید.در علم نحو،توابع به کلماتی گفته می شود که در اعراب،پیروِ ما قبلِ خود می باشند.

سؤال:توابع بر چند قسم است؟

جواب:توابع بر پنج قسم است:1.صفت(نَعْت).2.عطف بیان.3.عطف نَسَق.4.تأکید.5.بَدَل.

نَعْت

سؤال:نَعْت چیست؟

جواب:نَعْت(صفت):تابعی است که بعضی از خصوصیات و حالاتِ متبوع خود را(که همان موصوف است)بیان می کند،مثل:قَامَ تِلْمِیذٌ مُجْتَهدٌ.در این مثال:«مُجْتَهِدٌ»صفت است برای«تِلْمِیذٌ»و در اعرابْ پیروِ موصوف شده و مرفوع گردیده است.

سؤال:موارد مطابقت صفت با موصوفش کدام است؟

جواب:صفت باید در چهار موردِ ذیل با موصوفش مطابقت کند:

1.رفع،نصب،جر.

2.مفرد،تثنیه،جمع.

3.مذکر،مؤنث.

4.معرفه،نکره.

مانند:جاءَ التِّلْمِیذُ الْفاضِلُ،رَأَیتُ رَجُلاً عالِماً،مَرَرْتُ بِرَجُلٍ جاهِلٍ،ذَهَبَ الرَّجُلانِ الْفاضِلانِ...

سؤال:صفت بر چند نوع می آید؟

جواب:صفت بر سه نوع می آید:

1.مفرد،مثل:جاءَ تِلْمِیذٌ الْفاضِلٌ.

2.جمله،مثل:جاءَ تِلمیذٌ اخُوهُ عالِمٌ.

3.رَأَیتُ تِلْمِیذاً فَوْقَ الْکُرْسِی.

ص:68

سؤال و جواب:

تابع های اجْمَع که عبارتند از:أَکْتَعُ،أَبْتَعُ،أَبْصعُ.تو می گویی:قَامَ زَیدٌ نَفْسُهُ،رَأَیتُ الْقَوْمَ کُلَّهُمْ،مَرَرْتُ بِالْقَوْمِ أَجْمَعِینَ.

بدل

هرگاه اسمی از اسمی دیگر تبدیل گردد یا فعلی از فعلی دیگر(تبدیل گردد)،در جمیع اعرابش تابعِ آن خواهد بود.آن چهار قسم عبارت است از:بدل شیء از شیء،بدل بعض از کل،بدل اشتمال،بدل غلط, مثل این سخن:قَامَ زَیدٌ اخُوکَ،أَکَلْتُ الرَّغِیفَ ثُلُثَهُ،نَفَعَنِی زَیدٌ عِلْمُهُ،رَأَیتُ زَیداً الْفَرَسَ که تو خواستی بگویی«الْفَرَسَ»،پس اشتباه کردی و«زَیداً»را به جای آن آوردی.

سؤال و جواب:

ص:74

مفعولٌ به

«مفعولٌ به»اسمی است منصوب که فعل به آن واقع شود،مثل این سخن و:ضَرَبْتُ زَیداً،رَکِبْتُ الْفَرَسَ.و آن دو قسم است:ظاهر و مضمر.ظاهر همان است که ذکرش گذشت.مضمر دو قسم است:متّصل و منفصل.متّصل دوازده تاست:ضَرَبَنِی،ضَرَبَنَا،ضَرَبَکَ،ضَرَبَکِ،ضَرَبَکُمَا،ضَرَبَکُمْ،ضَرَبَکُنَّ،ضَرَبَهُ،ضَرَبَهَا،ضَرَبَهُما،ضَرَبَهُمْ،ضَرَبَهُنَّ.منفصل نیز دوازده تاست:هِی،اِیای،اِیانَا،اِیاکَ،اِیاکِ،اِیاکُمَا،(ایاکُمْ)،اِیکُنَّ،اِیاهُ،اِیاهَا،اِیاهُما،اِیاهُمْ،اِیاهُنَّ.

سؤال و جواب:

جواب:1.هنگامی که مفعولٌ به،«ضمیر منفصِل»باشد که«انحصارِ»فعل در مفعولٌ به را می رساند،مثل:اِیاکَ نَعْبُدُ(فقط تو را می پرستیم).

2.مفعولٌ به از اسم های طلب هم چون«اسم استفهام»یا«اسم شرط»باشد،مثل:مَنْ ضَرَبْتَ؟(چه کسی را زدی؟).

سؤال:مواردی که«مفعولٌ به»بدون فعل ذکر می شود, کدامند؟

جواب:در چند مورد تنها«مفعولٌ به»ذکر شده و فعل حذف می شود،از جمله هنگامِ«اغراء»و«تحذیر»:

1.«اغراء»به معنی تشویق کردن و برانگیختن است،مثل:الصَّلوةَ الصَّلوةَ(نماز را،نماز را)که در اصل بوده است،اَقِیمُوا الصَّلوةَ الصَّلوةَ.

گاهی«اغراء»با لفظ«عَلَیکَ»«عَلَیکُما»«عَلَیکُمْ»می آید،مثل:عَلَیکَ بِالتَّقْوَی(بر تو باد پیشه کردنِ تقوا).

2.«تحذیر»به معنای بیم دادن و بر حَذَر داشتن است،مثل:اَلْکِذْبَ الْکِذْبَ که در اصل احْذَرِ الْکِذْبَ الْکِذْبَ(از دروغ گویی بپرهیز)بوده است.

گاهی«تحذیر»با لفظهای«اِیاکَ،ایاکُما،ایاکُمْ...»همراه با«واو»می آید،مثل:اِیاکَ وَالْغَیبَةَ(تو را از غیبت کردن بر حذر می دارم)که در اصل بوده است:اُحَذِّرُ ایاکَ وَاحْذَرِ الْغَیبَةَ.

ص:77

ص:78

1.مفعول مطلق تأکیدی،مثل:

ضَرَبْتُ زَیداً ضَرْباً(زید را زدم زدنی).

2.مفعول مطلق نوعی:

نوعِ فعلِ پیش از خود را بیان می کند،مثل:ضَرَبْتُ زَیداً ضَرْباً شَدِیداً(زید را زدم،زدنی سخت).

3.مفعول مطلق عددی:

عددِ فعل را بیان می کند،مثل:ضَرَبْتُ زَیداً ضَرْبَةً(زید را یک بار زدم).

*در مثال های بالا عاملِ مفعول مطلق،فعل می باشد،ولی گاهی عاملِ مفعول مطلق،«وصف»(مثل اسم فاعل،اسم مفعول،صفت مشبّهه...)یا«مصدر»است, مانند:زَیدٌ ضارِبٌ عَمْراً ضَرْباً(زید زننده است عمرو را زدنی).

سؤال:مواردِ حذف عاملِ مفعول مطلق کدام است؟

جواب:در موارد ذیل،عاملِ مفعول مطلق حذف شده و خودِ مفعول مطلق،از آن«نیابت»(جانشینی)می کند:

1.وقتی که جمله«امر و نهی»را در بر داشته باشد و مصدر جانشین فعل گردد مثل:صَبْراً که در اصل بوده است:اِصْبِرْ صَبْراً(صبر کن صبر کردنی).

2.اگر جمله«دعائیه»باشد،مثل:سَقْیاً وَرَعْیاً که در اصل بوده است:سَقَاکَ اللهُ سَقْیاً وَرَعَاکَ اللهُ رَعْیاً(خدا تو را سیراب کند سیراب کردنی و نگه دارد تو را نگه داشتنی).

3.هرگاه مفعول مطلق بعد از«استفهام»قرار گرفته و برای«سرزنش یا تعجب و یا تأسف»استعمال شود،مثل:أَکُفْراً بَعْدَ هذِهِ النِّعَمِ که در اصل بوده است:أَتَکْفُرُ کُفْراً بَعْدَ هذِهِ النِّعَمِ(آیا باز هم کفر می ورزی پس از این همه نعمت ها).

ص:80

*به شخصی که دارنده و صاحب حال است«ذو الحال»گویند.

سؤال:حال بر چند نوع می آید.

جواب:حال نیز مانند خبر بر سه نوع می آید:

1.«مفرد»،مثل:جَاءَ زَیدٌ بَاکِیاً(زید گریان آمد)،فَرَّ سَعِیدٌ ثَعْلَباً(سعید هم چون روباه فرار کرد).

2.«جمله»،مثل:ذَهَبَ بَکْرٌ یمْشِی(بکر درحالی که پیاده می رفت،رفت).

3.«شِبه جمله»،مثل:جَاءَ عَلِی عَلَی الْفَرَسِ(علی درحالی که بر بالای اسب بود آمد).

سؤال:فرقِ حال با نَعت چیست؟

جواب:فرقِ حال با نَعت این است که نعت(صفت)تابعِ موصوف است در اعراب و در معرفه و نکره بودن،ولی حال در اعرابِ خود،تابعِ«ذو الحال»نیست،زیرا همیشه منصوب است،خواه«ذو الحال»منصوب باشد،خواه مرفوع،خواه مجرور.هم چنین اصل در حال آن است که«نکره»باشد و ذوالحال«معرفه».بنابراین،گفته اند:جمله ها بعد از معرفه«حال»و بعد از نکره«صفت»هستند.

ص:83

ص:84

آب نوشیده یا شیر یا آبِ میوه یا...این جا گوینده می گوید:شَرِبْتُ قَدَحاً مَاءً(یک جام آب نوشیدم)و ابهام را برطرف می سازد.کلمه ای که ابهام را برطرف می سازد«تمییز»است.

سؤال:موارد اشتراکِ حال و تمییز کدام است؟

جواب:

حال و تمییز هر دو«نکره»و«منصوب»هستند و ابهامِ موجود را برطرف می کنند.

سؤال:موارد اختلافِ حال و تمییز کدام است؟

جواب:1.حال هم به صورت«مفرد»،هم«جمله»و هم«شبه جمله»می آید،اما تمییز تنها به صورت«مفرد»استعمال می شود.

2.حال«هیئت و چگونگی»فاعل یا مفعول را در هنگام انجام فعل بیان می کند و تمییز برای«رفعِ ابهام»از ذاتِ اشیاء یا نسبتِ موجود در جمله به کار می رود،مثل:

عِنْدِی خَاتَمٌ ذَهَباً(انگشتری طلایی دارم).در این مثال«ذَهَباً»تمییز است و برای«برطرف کردن ابهام»از ذاتِ انگشتر که می تواند از نقره باشد،یا از آهن و یا از طلا آورده شده است.با آوردن«ذَهَباً»این ابهام برطرف می شود.

عَلِی افْضَلُ مِنْکَ عِلْماً(علی از نظر علمی از تو برتر است).در این مثال«عِلْماً»تمییز است و برای«رفعِ ابهام»از نسبتِ موجود در جمله که می تواند علی از تو برتر باشد از جهاتِ مختلف آورده شده است.با آوردن«عِلْماً»(یعنی علی از نظر علمی برتر است)این ابهام رفع می شود.

3.حال غالباً«مشتق»و تمییز غالباً«جامد»می باشد.

ص:86

صورت مذکر استعمال می شوند،مثل:ثَلاثَةُ رِجالٍ،اَرْبَعَةُ رِجالٍ،خَمْسَةُ رجَالٍ...تِسْعَةُ رِجَالٍ.ثَلاثُ نِساءٍ،اَرْبَعُ نِساءٍ،خَمْسُ نِساءٍ...تِسْعُ نِساءٍ.

2.اعداد مِائَة(صد)و الْف(هزار)با مذکّر و مؤنث یکسان استعمال می شوند،مانند:مِائَةُ رَجُلٍ یا مِائَةُ امْرَأَةٍ.

سؤال:حکمِ تمییزِ اعداد چیست؟

جواب:معدودِ بعد از عدد«تمییز»است.

*تمییزِ اعدادِ سه تا ده همه«جمع و مجرور»است،مثل:ثَلاثَةُ رِجالٍ،ثَلاثُ نَسَاءٍ...تِسْعَةُ رِجالٍ،عَشْرَةُ رِجالٍ.

*تمییزِ اعدادِ از صد به بعد همه«مفرد و مجرور»است،مثل:مِائَةُ رَجُلٍ،أَلْفُ امْرَأَةٍ،ثَلاثُمِائَةِ رَجُلٍ.

ص:88

از دَه تا صد،همه فرد است و منصوب:ثَمانِینَ جَلْدَةً.

از صد به بالا،همه فرد است و مجرور:أَلْفُ رَجُلٍ.

*هر دو جزءِ عدد مرکب«مبنی بر فتح»است،به غیر از اثْنا عَشَرَ وَاِثْنَتا عَشْرَةَ که جزءِ اول آن«اعرابِ تثنیه»را دارد؛یعنی در حالتِ رفع با«الف»است و در حالتِ نصب و جرّ با«یاء»و جزءِ دومِ آن«مبنی»است مثل:عِنْدِی اثْنا عَشَرَ قَلَماً،وَعِنْدَکَ اثْنَتَا عَشْرَةَ دَواةً،قَرَأْتُ اثْنَی عَشَرَ فَصْلاً وَکَتَبْتُ اثْنَتَی عَشْرَةَ مَقالةً.

دو یادآوری:

1.اگر کلمهْ«عشر»به صورت مفرد بیاید،حرفِ شینِ آن«ساکن»و اگر مرکب بیاید،شینِ آن«مفتوح»است،به خلافِ شینِ«عَشَرَة»که در حالتِ مفرد«مفتوح»و در حالتِ مرکب«ساکن»است.

2.دو کلمهْ«بِضْع و بِضْعة»حکم تِسْع و تِسْعة را دارند و برای عدد سه تا هفت استعمال می شوند،مثل:بِضْعُ سنِین(سه تا هفت سال).بِصْعَةَ عَشَرَ یوْماً(13 تا 17 روز).

ص:90