بسم الله الرحمن الرحیم

ص :2

اعجاز قرآن و مصونیت از تحریف

محمد جواد اسکندرلو

ص :3

ص :4

حوزه های علوم دینی به برکت انقلاب شکوهمند اسلامی، سالیانی است که در اندیشه اصلاح ساختار آموزشی و بازنگری متون درسی اند. جامعة المصطفی (صلی الله علیه و آله) العالمیة به عنوان بخشی از این مجموعه که رسالت تعلیم و تربیت طلاب غیر ایرانی را بر عهده دارد، تألیف متون متناسب را سرلوحه تلاش های خود قرار داده و تدوین و نشر متون درسی در موضوعات گوناگون علوم دینی، حاصل این تلاش است.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی (صلی الله علیه و آله) ضمن تقدیر و تشکر از فرزانگانی که در به ثمررسیدن این اثر، بذل عنایت کرده اند نشر این اثر را به عموم اهل فرهنگ واندیشه تقدیم می کند.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی (صلی الله علیه و آله)

ص:6

شرایط و ویژگی های اعجاز 37

برترین معجزه 38

ویژگی های دیگر قرآن 38

چکیده 39

پرسش 40

منابع مطالعه و پژوهش 40

3. تحدّی قرآن 41

تحدّی در لغت 41

تحدّی در اصطلاح 41

آیات تحدّی و سیر نزول آنها 42

الف) تحدّی در مکه 42

ب) تحدّی در مدینه 43

تحدّی در برتری سخن 45

جاودانگی تحدّی قرآن در کنار اعجاز 46

نقد نظریه بنت الشاطی 46

چکیده 47

پرسش 48

منابع مطالعه و پژوهش 48

4. اعجاز قرآن از نگاه معصومین (علیهم السلام) 49

مقدمه 49

پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) و قرآن 49

اعجاز قرآن از منظر علی (علیه السلام) 50

قرآن از منظر حضرت زهرا (علیها السلام) 52

قرآن از منظر امام حسن مجتبی (علیه السلام) 53

امام حسین (علیه السلام) و قرآن 53

امام سجاد (علیه السلام) 54

امام باقر (علیه السلام) 55

امام صادق (علیه السلام) 55

امام کاظم (علیه السلام) 56

امام رضا (علیه السلام) 56

امام جواد (علیه السلام) 57

امام هادی (علیه السلام) 57

امام عسکری (علیه السلام) 57

ص:8

امام عصر (عج) 58

چکیده 58

پرسش 59

منابع مطالعه و پژوهش 60

5. اذعان مشرکان نسبت به اعجاز قرآن 61

مقدمه 61

1. ولید بن مغیره 61

2. طفیل بن عمروالدوسی 63

3. نضربن حارث 64

4. عتبة بن ربیعه 65

5. انیس بن جناده 66

چکیده 67

پرسش 67

منابع مطالعه و پژوهش 68

6. اعجاز قرآن از نگاه دانشمندان شیعه 69

مقدمه 69

1. شیخ مفید 69

2. شیخ طوسی 70

3. محمدباقر مجلسی 71

4. علاّمه بلاغی 73

5. علاّمه طباطبایی (رضی الله عنه) 73

6. آیة الله خوئی (رضی الله عنه) 75

7. امام خمینی (رحمه الله) 76

چکیده 77

پرسش 78

منابع مطالعه و پژوهش 78

7. اعجاز قرآن از نگاه علمای اهل سنّت 79

1. خطّابی 79

2. باقلانی 80

3. جرجانی 80

4. فخر رازی 81

5. زرکشی 82

6. سیوطی 83

ص:9

7. رافعی 84

چکیده 85

پرسش 86

منابع مطالعه و پژوهش 86

8. وجوه اعجاز قرآن (شخصیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) 87

مقدمه 87

ویژگی امّی بودن پیامبر 89

امی بودن پیامبر از منظر روایات 92

نقد و بررسی 93

جریان حدیبیه 93

چکیده 96

پرسش 96

منابع مطالعه و پژوهش 97

9. وجوه اعجاز قرآن (اعجاز بیانی) 99

مقدمه 99

ابعاد اعجاز بیانی قرآن 99

مهم ترین بخش های اعجاز بیانی 100

الف) گزینش کلمات 101

ب) سبک و شیوه بیان 102

ج) نظم آهنگ قرآن 103

د) وحدت موضوعی (تناسب معنوی آیات) 105

ه-) نکته ها و ظرافت ها 107

چکیده 108

پرسش 109

منابع مطالعه و پژوهش 110

10. وجوه اعجاز قرآن (معارف عالی) 111

مقدمه 111

معارف 112

قداست مقام انبیا (علیه السلام) 114

احکام 114

جامعیت احکام اسلامی 116

چکیده 118

پرسش 119

ص:10

منابع مطالعه و پژوهش 119

11. وجوه اعجاز قرآن (خبرهای غیبی) 121

مقدمه 121

1. خبر پیروزی رومیان بر ایرانیان 123

شأن نزول 123

2. خبر پیروزی مسلمانان در جنگ بدر 124

3. وعده بازگشت پیروزمندانه به مکه 125

4. وعده ی حفاظت از قرآن 126

5. پیروزی دین اسلام بر دیگر ادیان 126

چکیده 128

پرسش 128

منابع مطالعه و پژوهش 129

12. وجوه اعجاز قرآن (هماهنگی و عدم وجود اختلاف) 131

موجبات اختلاف 133

چکیده 137

پرسش 137

منابع مطالعه و پژوهش 138

13. وجوه اعجاز قرآن (اعجاز علمی) 140

نمونه هایی از اشارات علمی در قرآن 141

1. رتق و فتق امور آسمانها و زمین 141

2. نقش کوه ها در استواری زمین 142

3. دشواری تنفّس با افزایش ارتفاع 143

4. آب؛ منشأ حیات 145

5. پوشش هوایی حافظ زمین 146

چکیده 147

پرسش 148

منابع مطالعه و پژوهش 148

14. وجوه اعجاز قرآن (نظریه صرفه) 150

مقدمه 150

دلیل قرآنی قائلین به «صرفه» 150

تفسیرهای سه گانه در تبیین دیدگاه «صرفه» 151

«صرفه» از نگاه ابن حزم 152

نقد رأی ابن حزم 153

ص:11

دیدگاه سیّد مرتضی 153

نقد رأی سیّد مرتضی 153

دلایل مخالفان دیدگاه «صرفه» 154

زملکانی 154

تفتازانی 154

شهرستانی 155

قاضی ابوبکر 155

چکیده 156

پرسش 157

منابع مطالعه و پژوهش 157

15. معارضان اعجاز قرآن 158

مقدمه 158

1. مسیلمه کذّاب 158

2. عبدالله بن مقفع 160

3. سجاح بنت حارث تمیمیه 162

4. ابو العلاء معری 162

5. ابوالطیّب متنبّی 163

تحلیل 163

چکیده 164

پرسش 165

منابع مطالعه و پژوهش 165

بخش دوم: صیانت قرآن از تحریف

1. کلیات 168

مقدمه 168

منشأ پیدایش شبهه تحریف 169

کتاب شناسی تحریف 171

کتاب شناسی خاصّ تحریف 172

چکیده 173

پرسش 174

منابع مطالعه و پژوهش 175

2. تعاریف و مفاهیم 176

تحریف در لغت 176

ص:12

تحریف در اصطلاح 178

اقسام تحریف 179

نکته اوّل 181

نکته دوَم 181

چکیده 182

پرسش 183

منابع مطالعه و پژوهش 183

3. دیدگاه عالمان شیعه 185

مقدمه 185

شیخ صدوق 186

شیخ مفید 187

شیخ طوسی 187

علاّمه طبرسی 188

علاّمه حلّی (رحمه الله) 188

محقّق اردبیلی 189

سیّد بن طاووس 189

شیخ بهائی 189

ملاّ محسن فیض کاشانی 190

شیخ الفقهاء کاشف الغطاء 190

محقّق تبریزی 191

علاّمه طباطبایی 192

آیة الله خوئی 192

امام خمینی 193

چکیده 194

پرسش 194

منابع مطالعه و پژوهش 195

4. دیدگاه عالمان سنّی درباره مسئله تحریف 197

مقدمه 197

ابوالحسن اشعری 197

عبدالله درّاز (معاصر) 198

محمد مدنی (معاصر) 198

تیجانی سماوی (معاصر) 199

رحمت الله هندی 200

ص:13

تهمت های ناروا 201

چکیده 203

پرسش 204

منابع مطالعه و پژوهش 206

5. ادلّه نفی تحریف (دلایل عقلی) 208

مقدمه 208

حکم بدیهی عقل 208

دلیل تواتر (ضرورت تواتر متن قرآن) 211

ناسازگاری تحریف با اعجاز قرآن 212

شبهه 214

پاسخ شبهه ی مذکور 214

چکیده 215

پرسش 216

منابع مطالعه و پژوهش 216

6. ادلّه نفی تحریف (دلایل قرآنی) 218

مقدمه 218

آیه تحفیظ (حفظ، ذکر) 218

اشکال اوّل 220

اشکال دوّم 220

آیه نفی باطل 221

اشکال 222

آیات تنزیه کننده قرآن از ریب و تردید 222

چکیده 224

پرسش 225

منابع مطالعه و پژوهش 225

ص:14

7. ادلّه نفی تحریف (دلایل روایی) 226

مقدمه 226

1. روایت امام باقر (علیه السلام) 226

2. روایت امام صادق (علیه السلام) 227

3. ترتیب مصحف در زمان ظهور حضرت مهدی (عج) 227

4. روایات عرض بر قرآن 228

5. حدیث ثقلین 230

6. روایات دال بر کامل بودن سوره ها 231

7. روایاتی که از «شأن نزول» تعبیر به «تنزیل» کرده اند 231

چکیده 232

پرسش 233

منابع مطالعه و پژوهش 234

8. مستشرقان و مسئله تحریف 236

مقدمه 236

ادعای بلاشر، مبنی بر عدم ثبت آیات مکی در قرآن 237

الف) عدم آگاهی پیامبر (صلی الله علیه و آله) از رسالتش 237

ب) فقدان امکانات مادی 238

نقد دیدگاه بلاشر 238

ادعای «کازانوفا»؛ مبنی بر افزایش دو آیه در «قرآن» توسط ابوبکر 239

نقد 240

اتهام «بول» (Buhl) به شیعیان، درباره اعتقاد به تحریف 240

نقد 241

جنجال گلدزیهر 241

نقد 242

نقد 242

چکیده 243

پرسش 244

منابع مطالعه و پژوهش 245

9. تحریف در عهدین 246

مقدمه 246

کتاب «عهدین» از نگاه محدث نوری 246

نقد 246

تحریف در نحوه گویش 247

نگاهی گذرا به تاریخ عهدین 248

اشکال 249

پاسخ 249

همگونی رویدادها در گذشته و حال 250

چکیده 252

پرسش 253

منابع مطالعه و پژوهش 254

10. تحریف نزد «حشویه» (1) 256

مقدمه 256

ص:15

1. آیه «رجم» 256

نقد 257

2. آیه رغبت (اعراض) 257

تحلیل 258

3. آیه فراش 258

4. آیه جهاد 258

5. اشتمال قرآن بر یک میلیون و بیست و هفت هزار حرف! 259

نقد 259

6. افزایش در مصحف عایشه 259

نقد 260

7. کاسته شدن دو آیه از سوره بیّنه! 260

نقد 260

8. حذف دو آیه از مصحف 261

نقد 261

9. سوره احزاب، بزرگ تر از سوره بقره! 261

نقد 262

10. سوره ای به اندازه سوره «برائت» وسوره ای دیگر، همانند «مسبحات» 262

نقد 263

چکیده 263

پرسش 264

منابع مطالعه و پژوهش 265

11. تحریف نزد حشویه (2) 266

11. از بین رفتن «قرآن» با کشته شدن حاملان آن 266

نقد 266

12. حذف دو سوره «خلع» و «حفد» از مصاحفی غیر مصحف أبی 267

نقد 267

13. اجتهاد نابجا 267

نقد 268

نقد 268

14. تبدیل یک حرف 269

تحلیل 269

15. افزودن یک «کلمه» 269

نقد 269

16. چهار کلمه نادرست! 270

ص:16

چکیده 274

پرسش 274

منابع مطالعه و پژوهش 275

12. تحریف نزد اخباری ها (1) 276

مقدمه 276

نقد 277

نقد 278

بررسی 280

بررسی 281

بررسی 281

بررسی 282

بررسی 284

چکیده 285

پرسش 286

منابع مطالعه و پژوهش 286

13. تحریف نزد اخباری ها (2) 288

مقدمه 288

1. روایات تفسیری 289

2. روایات مربوط به تحریف معنوی 290

3. روایات حاکی از افتادگی برخی آیات 291

4. روایات مربوط به ظهور حضرت حجت (عج) و آوردن «قرآن» جدید، برخلاف «قرآن» موجود 291

5. روایات بیانگر فضایل اهل بیت (علیهم السلام) در قرآن 292

چکیده 294

پرسش 295

منابع مطالعه و پژوهش 296

14. مهم ترین منابع قائلان به تحریف (1) 298

مقدمه 298

1. رساله ای ناشناس 298

2. کتاب «سقیفه» سلیم بن قیس هلالی 299

3. کتاب «القرائات» احمد بن محمد سیّاری 300

4. تفسیر ابوالجارود زیاد بن منذر مرحوب 300

5. تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی 301

6. کتاب «استغاثه» علی بن احمد کوفی 302

ص:17

7. کتاب احتجاج طبرسی 302

چکیده 303

پرسش 304

منابع مطالعه و پژوهش 305

15. بررسی مهم ترین منابع قائلان به تحریف (2) 307

مقدمه 307

8. تفسیر منسوب به امام عسگری (علیه السلام) 307

9. تفاسیر مقطوع الاسناد 308

10. کتاب الفرقان 311

نقد 312

چکیده 312

پرسش 313

منابع مطالعه و پژوهش 313

کتابنامه 315

الف) منابع اصلی 315

ب) منابع فرعی (مهم ترین منابع فرعی) 315

ص:18

مسائل و موضوعات مطرح شده در «قرآن» را تدوین نموده، سپس آیات مربوط به هر موضوع را گردآوری و مجموعه مطالب آن آیات را جمع بندی می نماید (1)؛ امّا «علوم قرآن»، گرچه موضوع خود را «قرآن» قرار داده؛ ولی با نگرش بیرونی پیرامون آن به بحث می پردازد; یعنی به بررسی موضوعاتی هم چون تاریخ قرآن، اسباب نزول، کیفیت نزول، مخاطبان قرآن، اعجاز «قرآن»، شبهه تحریف، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ و مباحثی از این گونه می پردازد.

تاکنون کتاب های ارزشمند و متعدّدی در مورد مباحث علوم قرآنی نگاشته شده و نویسندگان، براساس سلیقه و دیدگاه ویژه خود، علوم قرآنی را تقسیم بندی نموده اند؛ با توجه به این، عده ای علوم قرآنی را پنجاه علم برشمرده اند و بعضی دیگر، شمار آن را تا چهارصد، هفت هزار و یا هفتاد هزار علم نیز گفته اند. (2)

دانش پژوهان گرامی، در این درس نامه با دو عنوان از مباحث علوم قرآنی؛ یعنی اعجاز «قرآن» و مصونیت «قرآن» از تحریف آشنا می شوند.

5. در پایان هر درس، منابعی جهت پژوهش و مطالعه بیشتر دانش پژوهان معرفی شده است.

ص:22

ص:24

بی کران معارف است که نمی توان به ژرفای حقایق و دانستنی های آن دست یافت. با اثبات اعجاز قرآن، الهی بودن محتوای آن [نیز] به اثبات می رسد و در این صورت، همه محتویات آن (اعم از عقاید، احکام، اخلاقیات، قصص و...) سخن خداست; زیرا سخن او، حق و مطابق با واقع و خطاناپذیر است. بنابراین، از رهگذر اعجاز می توان همه این آموزه ها را اموری اثبات شده، حق و مطابق با واقع دانست. (1)

دیگر دانشمندان قرن سوم، محمد بن عمر بن سعید باهلی (م 300 ق.) است که کتاب اعجاز قرآن را فراهم آورد.

در قرن چهارم، بحث اعجاز قرآن، توسعه بیشتری یافت و [کسانی هم چون] محمد بن یزید واسطی (م 306 ق.) کتاب اعجاز القرآن فی نظمه و تألیفه و علی بن عیسی رمانی (م 384 ق.) از متکلمان اعتزالی، کتاب النکت فی اعجاز القرآن را نوشتند و احمد بن ابراهیم خطابی (م 388 ق.) نیز رساله ای کوچک با عنوان بیان اعجاز القرآن فراهم نمود و اعجاز «قرآن» را در آن نمایان ساخت.

در قرن پنجم، ابوبکر محمد بن طیب باقلانی (م 403 ق.) کتاب اعجاز القرآن را نوشت و در آن به بررسی اعجاز قرآن پرداخت. سپس قاضی عبدالجبّار (م 415 ق.) در مجلد شانزدهم کتاب المغنی فی أبواب التوحید و العدل، به بحث اعجاز «قرآن» پرداخت. [کسانی نظیر] ابن سراقه (م 420 ق.)، شریف مرتضی (م 436 ق.)، شیخ طوسی (م 460 ق.) و عبدالقاهر جرجانی (م 471 ق.) (صاحب کتاب دلائل الاعجاز) نیز به بررسی اعجاز «قرآن» پرداختند و دامنه بحث اعجاز قرآن را گسترش دادند.

در قرن ششم، [کسانی چون] محمود بن عمر جارالله زمخشری (م 538 ق.) در تفسیر خود به نام الکشاف و رساله دیگری به نام «اعجاز القرآن فی سورة الکوثر» و نیز، قاضی عیاض (م 544 ق.) در کتاب اعجاز القرآن; ابن عطیه آندلسی (م 546 ق.) در آغاز تفسیرش به نام المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز; شیخ طبرسی، امین الاسلام (م 548 ق.) در مقدمه تفسیر مجمع البیان لعلوم القرآن و مرحوم سعید بن عبدالله بن حسین بن هبة الله راوندی (م 573 ق.)، محدّث بزرگ، در کتاب اعجاز القرآن و تفسیر سورة الکوثر به بررسی وجوه اعجاز «قرآن» پرداختند.

در قرون بعد نیز عالمان بزرگی هم چون فخر رازی (م606ق.)، زملکانی (م651ق.) سیوطی (م911ق.)، علامه طباطبایی (م1405ق.) و دیگران، آثار و تألیفات ارزشمندی را در اعجاز «قرآن» از خود به جای گذاشتند.

مباحث مقدماتی تفسیر خود به آن پرداخته اند که به برخی از آنها (به ترتیب زمان تدوین) اشاره می شود:

1. نظم القرآن، تألیف ابو عثمان عمرو بن بحر جاحظ (م 255 ق.)

2. اعجاز القرآن البیانی، تألیف ابوعبدالله محمد بن یزید واسطی (م 306 ق.)

3. تأویل مشکل القرآن، تألیف ابن قتیبه (م 376 ق.)

4. النکت فی اعجاز القرآن، تألیف علی بن عیسی بن علی رمانی (م 384 ق.)

5. بیان اعجاز القرآن، تألیف ابو سلیمان محمد بن ابراهیم خطابی (م 388 ق.)

6. اعجاز القرآن، تألیف قاضی ابوبکر محمد بن طیب باقلانی (م 403 ق.)

7. اعجاز القرآن و الکلام فی وجوهه، تألیف محمّد بن نعمان، شیخ مفید (م 403 ق.)

8. الشفاء بخش معجزات، تألیف شیخ الرئیس ابو علی سینا (م 428 ق.).

9. الصرفه فی اعجاز القرآن، تألیف علی بن حسین بن موسی، سید مرتضی (م 436 ق.)

10. الاقتصاد فی اصول الاعتقاد، تألیف ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی (م 460 ق.)

11. اعجاز القرآن، تألیف حسین احمد نیشابوری از شاگردان شیخ طوسی (م 460 ق.)

12. سرّ الفصاحه، تألیف ابو محمد عبدالله بن محمد خفاجی (م 466 ق.)

13. اعجاز القرآن الکبیر، ابوبکر عبدالقاهر بن عبدالرحمن جرجانی (م 471 ق.)

14. الارشاد فی اصول الاعتقاد، تألیف ابوالمعالی عبدالملک بن عبدالله (م 478 ق.)

15. احیاء علوم الدین بخش معجزات، تألیف غزالی (م 505 ق.).

16. الشفاء بتعریف حقوق المصطفی، تألیف قاضی عیاض (م 544 ق.)

17. نهایة الاقدام فی علم الکلام، تألیف ابوالفضل محمد بن عبدالکریم (م 548 ق.)

18. التنبیه علی اعجاز القرآن، تألیف محمد بن ابی القاسم خوارزمی (م 562 ق.)

19. اعجاز القرآن، تألیف قاضی ابوالحسن علی بن زید بیهقی (م 565 ق.)

20. نهایة الایجاز فی درایة الاعجاز، تألیف فخر رازی (م 604 ق.)

21. احکام القرآن، تألیف ابن عربی محمد بن عبدالله (م 628 ق.)

22. مفتاح العلوم فی البلاغة، تألیف ابو یعقوب یوسف بن ابی بکر، سکالی (م 629 ق.)

23. المثل السائر، تألیف ضیاء الدین بن اثیر (م 637 ق.)

24. بدیع القرآن، تألیف زکی الدین، ابن ابی الاصبع (م 645 ق.)

ص:29

25. البیان فی اعجاز، تألیف عبدالواحد زملکانی (م 651 ق.)

26. ثبوت النبوة والمعجزات، تألیف تقی الدین ابوالعباس (م 728 ق.)

27. الفوائد المشوق الی علم القرآن و علم البیان، تألیف شمس الدین بن قیم (م 751 ق.)

28. البرهان فی علوم القرآن بخش اعجاز، تألیف بدرالدین زرکشی (م 794 ق.).

29. بصائر ذوی التمییز فی الطائف الکتاب العزیز، تألیف مجدالدین فیروز آبادی (م 817 ق.)

30. تبصیرالرحمن و تیسیر المنان ببعض ما اشیر الی اعجاز القرآن، تألیف علی بن احمد بن ابراهیم بن اسماعیل (م 835 ق.).

31. شرح المصباح، تألیف ابوالعباس احمد بن عثمان ازدی (م 837 ق.)

32. الاتقان فی علوم القرآن بخش اعجاز، تألیف جلال الدین سیوطی (م 911 ق.)

33. الایجاز فی علم الاعجاز، تألیف ضیاء الدین بن غیاث الدین (م 1035 ق.)

34. رسالة التوحید، تألیف محمد عبده (م 1323 ق.)

35. الشهاب المبین فی اعجاز القرآن، تألیف ابوالقاسم بن محمد تقی (م 1333 ق.)

36. الوحی المحمدی، تألیف رشید رضا (م 1354 ق.)

37. اعجاز القرآن و البلاغة النبویة، تألیف مصطفی صادق رافعی.

38. التصویر الفنّی فی القرآن، تألیف سید قطب.

39. المعجزة الخالدة، تألیف سید هبة الله شهرستانی.

40. البیان فی تفسیر القرآن بخش اعجاز، تألیف آیة الله ابوالقاسم خوئی (1).

3. پیامبر (صلی الله علیه و آله)، «قرآن» را به عنوان امری تقلیدناپذیر ارائه نمود. ازاین رو، اگر اعجاز «قرآن» اثبات شود، مدلول التزامی آن، وجود آفریننده «قرآن» نیز خواهد بود.

4. پیامبر (صلی الله علیه و آله)، «قرآن» را به عنوان دلیل نبوّت خویش ارائه کرد و همگان را در این راستا تحدّی نمود; ولی مخاطبان از ارائه مثل آن اظهار عجز نمودند و از این طریق نبوّت او به اثبات رسید.

5. فرض وقوع تحریف، با تحدّی «قرآن» ناسازگار است; زیرا مفاد آن، امکان همآوردی با «قرآن» می باشد; حال آن که خداوند متعال، چنین چیزی را ناممکن دانسته است.

6. با اعجاز قرآن، الهی بودن محتوای آن به اثبات می رسد و روشن می گردد که همه محتویات قرآن سخن خداست; زیرا سخن الهی، حق، مطابق با واقع و خطاناپذیر است.

7. از بررسی های تاریخی می توان دریافت که مبحث اعجاز «قرآن»، از نیمه دوم قرن هجری قمری با نگارش کتاب هایی هم چون: معانی القرآن یحیی بن زیاد فراء (م 207 ق.)، مجاز القرآن اثر ابو عبیده معمر بن مثنی (م 209 ق.) و نظم القرآن ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ (م 255 ق.) آغاز گردید و در هر قرنی به تعداد این گونه آثار افزوده شد تا آن که سرانجام، آثار جدیدی از قبیل: اعجاز القرآن و البلاغة النبویة، تألیف مصطفی صادق رافعی و المعجزة الخالدة، تألیف سید هبة الله شهرستانی و... به وجود آمدند.

باید اذعان نمود که هر چند این دو دیدگاه، در جنبه اثباتی، مستندی تاریخی دارند و با وجود اثبات این امر که واژه معجزه و اعجاز در این دو مقطع تاریخی به کار رفته است؛ ولی در جنبه سلبی و این که پیش از آن به کار نرفته، دلیل متقنی وجود ندارد; بلکه شواهدی نیز در دست است که استفاده از این واژه را در قرن اول و دوم اثبات می کند. در روایتی از امام سجاد (علیه السلام) نقل شده است (1) که هنگام حرکت به سوی تبوک، حضرت علی (علیه السلام) مأمور شد تا در مدینه بماند; اما آن حضرت (علیه السلام) تمایل داشتند تا در رکاب پیامبر (صلی الله علیه و آله) باشند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) به علی (علیه السلام) بشارت دادند که در طول سفر به صورت خارق العاده، ایشان و اصحابش را مشاهده خواهند کرد. هنگامی که امام سجاد (علیه السلام) این سخن را فرمودند، مردی بلند شد و عرض کرد: «ای پسر رسول خدا! این امر خارق العاده چگونه برای علی (علیه السلام) اتفاق افتاد؟» امام سجاد (علیه السلام) فرمودند: «این «معجزه» برای محمد - رسول خدا (صلی الله علیه و آله) - است; نه برای غیر او». با توجه به این روایت می توان به کاربرد واژه معجزه در قرن اول پی برد (2).

معجزه در لغت، از ریشه «عجز» و به معنای بن و پایان یک شی است (1). این واژه در «قرآن» به معنای لغوی خود به کار رفته است: إِنّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی یَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ* تَنْزِعُ النّاسَ کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ 2 ; بادی وحشتناک و سرد را که استمرار و ادامه داشت، در روزی شوم بر آنها فرستادیم که گویی آنان را هم چون تنه های نخل ریشه کن شده، از جا می کند.

علاّمه طبرسی در ذیل این آیه شریفه می فرماید: «اسافل نخل یعنی تنه و پایان درخت نخل» (2).

به انسان ناتوان نیز، چون همواره در پایان و انتهای قافله وامانده است، «عاجز» می گویند. ازاین رو از مفهوم عجز، ضعف و ناتوانی را می توان دریافت؛ اگر چه ضعف و ناتوانی جزء معنای واژه عجز نبوده است. بدین جهت، اعجاز در لغت به معنای به عجز درآوردن و ایجاد عجز و درماندگی در طرف مقابل است و معجزه، کاری است که دیگران از انجام آن عاجز و ناتوان هستند.

4. «معجزین»: أُولئِکَ لَمْ یَکُونُوا مُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ ما کانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ 1 ;

5. «یعجزون»: وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَبَقُوا إِنَّهُمْ لا یُعْجِزُونَ 2 .

شایان ذکر است که «معجزه اصطلاحی» در قرآن، تحت عناوین آیه، برهان، بینه، بصائر و... به کار رفته است.

شایان ذکر است از میان تعاریف مذکور، تعریف مؤلف کتاب البیان، جامع تر و مناسب تر به نظر می رسد; چرا که به همه شرایط و ویژگی های اعجاز اشاره نموده است.

عده ای محدود - قابل رؤیت بوده است; اما «قرآن» برای همگان قابل دسترسی است. به دیگر سخن، «قرآن» محدودیت زمانی و مکانی معجزات دیگر را ندارد.

2. جاودانگی: «قرآن» یگانه معجزه پایدار و جاودانه است و در هر دوره ای، خود، گویای حقانیت خویش است.

3. رویکرد فرهنگی و تربیتی: معجزات سایر پیامبران؛ از قبیل: شفای بیماران، زنده نمودن مردگان و غرق کردن فرعونیان، تنها برای اثبات حقّانیت آنان بود و جنبه هدایت گری و تربیتی نداشت; حال آن که «قرآن» با روح و روان انسانها سر و کار دارد و افکار بشری را با عالی ترین اندیشه های الهی تغذیه می کند و به حق می توان آن را کتابی فرهنگ آفرین نامید. (1)

پذیرد; مطابق با خواسته او باشد; دیگران از انجام آن ناتوان باشند; همراه با تحدّی باشد؛

9. برترین معجزه آن است که مشابه صنعت و فنّ رایج در زمان خود باشد; چنان که قرآن کریم از چنین ویژگی والایی برخوردار است؛

10. دیگر ویژگی های کتاب آسمانی «قرآن» عبارتند از:

الف) قابلیت دسترسی برای همه مردم;

ب) جاودانگی;

ج) رویکرد فرهنگی و تربیتی.

سخنوری در میان عرب به اوج خود رسیده؛ حجاز، خاستگاه برجسته ترین ادیبان، شاعران و خطیبان عرب بود. در آغاز، گروهی از منکران وحی و الهی بودن «قرآن» که آن را افسانه پیشینیان می پنداشتند، بر این باور بودند که اگر بخواهند، می توانند مانند آن را بیاورند. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در چنین زمان و مکانی دعوت به «تحدّی» نمود. این تحدّی نه از موضع انفعالی؛ بلکه با قاطعیت و صلابتی بی نظیر صورت گرفت و از آن جا که بزرگ ترین امتیاز و افتخار عرب (سخنوری و سخندانی) را هدف قرار داده بود، بی نهایت تحریک کننده می نمود; زیرا عدم اقدام به مقابله با «قرآن» و یا اقدام نافرجام، نتیجه ای جز از دست دادن حیثیت و موقعیت ممتاز آنان نداشت (1).

کُنْتُمْ صادِقِینَ 1 ; آنها می گویند: او قرآن را به دروغ به خدا نسبت داد. بگو اگر راست می گویید، یک سوره همانند آن بیاورید و هرکس را می توانید - غیر از خدا - به یاری بطلبید.

ظاهراً تحدّی «قرآن» در مکه و قبل از هجرت به سوی مدینه (نسبت به مشرکان) به ترتیب آیات مذکور بوده که نخست به مثل قرآن، - در حدی که تا آن زمان نازل شده بود - سپس به ده سوره و بعد به یک سوره تعلّق داشت; زیرا نخستین آیه تحدّی، در سوره «طه»، آیه 34 بوده که بیان داشت: مشرکان، «قرآن» را سخنی انسانی و از سوی پیامبر (صلی الله علیه و آله) می دانند که او به دروغ به خدا نسبت می دهد و خداوند در پاسخ می فرماید: فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ ؛ اگر سخن یک انسان است، شما هم مانند آن را بیاورید.

در مرحله بعد، تحدّی به ده سوره واقع شده که شامل آیه سیزده سوره «هود» است و بیان می کند که اگر در «قرآن» تردید دارید، ده سوره مانند آن را بیاورید و خداوند می فرماید: فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ ؛ ده سوره مانند «قرآن» بیاورند.

در مرحله سوم، به یک سوره تحدَی شده که شامل آیه 38 سوره «یونس» می باشد و از تحدّی به ده سوره به تحدّی به یک سوره تنزّل شده است تا عظمت قرآن بیشتر روشن گردد. در تمامی آیات تحدّی در مکه، از «قرآن» با تعبیر «سخنی ساخته شده» در نظر مشرکان یاد می کند؛ هم چنان که در آیات مذکور با تعبیر: إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ اشاره می کند که اگر شما راست می گویید، مانند آن را بیاورید که این امر بیانگر عناد و لجاجت مشرکان است.

وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ 1 ; اگر درباره آن چه بر بنده ی خود (پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل کردیم شک و تردید دارید، (لااقل) یک سوره همانند آن بیاورید و گواهان خود را - غیر از خدا - بر این کار دعوت کنید؛ اگر راست می گویید. اگر این کار را نکردید - و هرگز نخواهید کرد - از آتشی بترسید که هیزم آن بدن های مردم (گنه کار) و سنگ هایی است که برای کافران فراهم شده است.

2. قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً 2 ; بگو اگر انسآنها و پریان اتفاق کنند که همانند این «قرآن» را بیاورند، همانند آن را نخواهند آورد؛ هرچند یک دیگر را در این کار یاری کنند.

با هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مدینه و گذشت بیش از سیزده سال از نزول قرآن، هم چنان سیر تحدّی قرآن ادامه داشت و به دو شکل متبلور گردید: نخست تحدّی به یک سوره که در واقع، مرحله جدیدی نبود؛ بلکه تداوم آخرین تحدّی در مکه بود و بر آن تأکید جدیدی داشت; چنان که خداوند در سوره بقره می فرماید: فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ ؛ یک سوره مانند قرآن بیاورید.

در آیه مذکور، اشاره می کند که ای مشرکان! اگر هنوز هم با گذشت سال ها و پیشرفت و توسعه اسلام در شک و تردید قرار دارید، مانند یک سوره بیاورید، اگر راستگو هستید! در ادامه همین آیه می گوید: «همانند آوری «قرآن» امر ممکنی نیست و شما باید از نتیجه مخالفت طولانی خود با پیامبر بهراسید; زیرا سرانجام شما هلاکت است».

در تحدّی در مکه، نتیجه عجز مخالفان و عدم اسلام آوردن آنها، آتش جهنّم عنوان شده که اقتضای اتمام حجّت و روشن شدن حقایق است. در آیات مدنی، تعبیر لَنْ تَفْعَلُوا آمده است و بیانگر واقعیتی است که شاید مشرکان مکه قبل از هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله) بر آن باور نرسیده بودند، ولی با حضور پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مدینه و پس از گذشت چندین سال، به عجز خویش پی بردند. (1)

ص:44

به ادیبان و فصیحان عصر خود مراجعه کند و بپرسد که آیا کسی از آنها توانایی چنین کاری را دارد؟ اگر پاسخ مثبت دادند، بگوید: هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ 1 ; ولی اگر اظهار عجز کردند، به آنان اعلام کند که کدام گواهی بالاتر از اعتراف به این عجز و ناتوانی نسبت به همانند آوری قرآن وجود دارد؟ آن گاه به تاریخ قرون گذشته بنگرد تا برایش روشن شود که هیچ کس نتوانسته در این میدان مبارزه گام نهاده، پیروزمند و سربلند گردد و تمامی مدّعیان، دچار خذلان و سرافکندگی شده اند (1).

هرگز از مسیر حق منحرف نمی شود [که] نیازمند به اصلاح باشد و هرگز گمراه نمی کند [که] در خور عتاب باشد. شگفتی های قرآن پایان پذیر نیست و با گفت وگوی فراوان در مورد آن، فرسوده نمی شود».

آن حضرت در روایت دیگری می فرمایند:

«ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ... لاتُحْصَی عَجَائِبُهُ وَ لا تُبْلَی غَرائِبُهُ، فِیهِ مَصَابِیحُ الْهُدَی وَ مَنَازِلُ الْحِکمَةِ... (1); ظاهر «قرآن» دل آرا و باطن آن پر معناست،... شگفتی های قرآن، قابل شمارش نیست، بر عجایب آن نتوان چیره شد، «قرآن» سرچشمه هدایت و جایگاه حکمت است...».

براساس این گونه روایات می توان دریافت که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مهم ترین وجه اعجاز «قرآن» را مربوط به متن و محتوای آن می داند که می فرماید: «قرآن» کتاب هدایت است، کتاب شفا و نور و فضیلت است و شگفتی های آن پایان پذیر نیست. «قرآن» در مقایسه با کتب دیگر از محتوا و باطنی ژرف برخوردار است و این معنا ناظر به بعد معارفی و محتوایی اعجاز «قرآن» است که هرگز کسی توان ارائه مثل آن را ندارد و با گذشت زمان فرسوده نمی گردد; بلکه همواره برای هر نسلی، شیوا و پرجاذبه است. البته بُعد و جنبه ظاهری «قرآن» نیز از نگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) معجزه به شمار می رود؛ زیرا شامل واژه ها و قالب هایی از قبیل استعارات، کنایات، تمثیلات و تشبیهات فراوان است که برجستگی و والایی «قرآن» را نمایان تر نموده است; لذا می فرماید: «ظاهره أنیق...» و این بخش از سخنان حضرت، به جنبه اعجاز ادبی و بیان «قرآن» اشاره نموده است.

تَنْقَضِی غَرَائِبُهُ، وَ لاَ تُکْشَفُ الظُّلُمَاتُ إِلاَّ بِهِ (1); در «قرآن»، بیان هر چیزی است... و اختلافی در آن نیست و خداوند می فرماید: «اگر از سوی خدای یکتا نبود، در آن اختلاف فراوان می یافتید»; ظاهر «قرآن» زیبا، باطن آن ژرف و ناپیداست؛ عجایب آن سپری نگشته، غرایب و شگفتی های آن به پایان نرسد و تاریکی ها جز بدان زدوده نشود».

آن حضرت در جایی دیگر فرموده است:

«ذلِکَ الْقُرْآنُ، فَاسْتَنْطِقُوهُ، وَ لَنْ یَنْطِقَ، وَلکِنْ أُخْبِرُکُمْ عَنْهُ: أَلاَ إِنَّ فِیهِ عِلْمَ مَا یَأْتِی، وَ الْحَدِیثَ عَنِ الْمَاضِی، وَدَوَاءَ دَائِکُمْ، وَنَظْمَ مَا بَیْنَکُمْ (2); در مورد کتاب خدا - قرآن - از آن بخواهید تا سخن گوید و هرگز خود سخن نگوید; ولی من شما را از آن خبر می دهم: بدانید که قرآن شامل علم آینده و حدیث گذشته، درمان درد شما و راه سامان دادن امور شما هست».

از آن حضرت هم چنین روایت شده است:

«ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الْکِتَابَ نُوراً لاَ تُطْفَأُ مَصَابِیحُهُ، وَ سِرَاجاً لاَ یَخْبُو تَوَقُّدُهُ، وَ بَحْراً لاَ یُدْرَکُ قَعْرُهُ...; فَهُوَ مَعْدِنُ الاِْیَمانِ وَ بُحْبُوحَتُهُ، وَ یَنَابِیعُ الْعِلْمِ وَ بُحُورُهُ، وَ رِیَاضُ الْعَدْلِ وَ غُدْرَانُهُ...; جَعَلَهُ اللّهُ رِیًّا لِعَطَشِ الْعُلَمَاءِ وَ رَبِیعاً لِقُلُوبِ الْفُقَهَاءِ، وَ مَحَاجَّ لِطُرُقِ الصُّلَحَاءِ (3); سپس خداوند بر پیامبرش، کتاب «قرآن» را فرو فرستاد، کتابی که نور است و چراغ های آن خاموش نشود; چراغی که افروختگی اش کاهش نپذیرد و دریایی که ژرفای آن را کس نداند...; پس قرآن، معدن ایمان و مرکز آن و چشمه سار دانش و دریاهای آن و باغستان داد و آبگیرهای آن است...; خداوند، «قرآن» را مایه سیرابی دانشمندان و آن را بهار دل های فقیهان و مقصد راه های پارسایان قرار داده است».

حضرت علی (علیه السلام) در عبارت مذکور و در دیگر بیاناتش که در معرفی «قرآن» و نشانه های مهم اعجاز آن ارائه فرموده، بیان می کند که متن و محتوای قرآن، بی نظیر و خارق العاده است; زیرا با گذر زمان فرسوده نمی گردد؛ [بر خلاف] هر اثر دیگری که با گذشت زمان، کم ارزش و یا کهنه می شود.

ص:51

محتوای «قرآن» از نگاه علی (علیه السلام) دارای ساز و کاری است که هدایتگر، معدن ایمان، چشمه سار دانش و کتابی است که نور است؛ نوری که هرگز خاموش نمی شود. این ویژگی ها، بدون ارتباط با خالق هستی در هیچ کتابی محقّق نمی شود و آن حضرت می فرماید که «قرآن» سخن پروردگار متعال است و از همین رو، از اخبار غیبی گذشته و آینده گزارش می دهد; اخباری که انسان عادی، بدون ارتباط با خدا، امکان دسترسی به آن را ندارد (1).

مطالبی هم چون آن را فراهم آورد. کتابی که خود نور است و خود دلیل (آفتاب آمد دلیل آفتاب)! کتابی که حتی ظاهر آن نیز آشکار و گویا بر حقانیت آن است. کتابی که پیروی از آن موجب رهنمون شدن به بهشت است; یعنی از محتوای آسمانی و الهی برخوردار است. کتابی که گوش فرادادن به آن نیز موجب رستگاری است; یعنی از عبارات و الفاظ خاصی برخوردار است که استماع آن موجب هدایت می شود. ویژگی ای که در واژگان کتاب های دیگر وجود ندارد; یعنی همان اعجاز صوتی و لحنی «قرآن» که شفابخش جانها و دل هاست.

فَالْعِبَارَةِ لِلْعَوَامِ وَالاِْشَارَةُ لِلْخَواصِ وَاللَّطَائِفُ لِلاَْوْلیَاءِ وَالْحَقَائِقُ لِلاَْنْبِیَاءِ (1); کتاب خداوند متعال دارای چهار بخش است: عبارات، اشارات، لطایف و حقایق. عبارات آن برای همه و عموم می باشد. اشارات آن برای خواص سودمند است و لطایف آن برای اولیاءالله است و حقایق آن مختص به انبیاست».

از نظر امام حسین (علیه السلام) که خود از معصومین و در ردیف انبیاست، «قرآن» یگانه کتابی است که خارق العاده و بی نظیر است; هم ظاهر و الفاظ آن و هم متن و حقایق آن: ظاهر و عبارات آن برای همه جاذبه دارد و مورد توجه است; ولی از آن بالاتر، اشارات قرآنی است که ناشی از الفاظ و متن آن است و آن برای دانشمندان خواص و ژرف نگر می باشد و از آن برتر، لطایف قرآنی است که اولیاءالله از آن سود می برند; در مرحله ای بالاتر، حقایق آن قرار دارد که برای انبیا (علیه السلام) - یعنی پیامبر (صلی الله علیه و آله) و دیگر معصومین (علیهم السلام) - قابل دریافت است. در روایت مذکور، امام حسین (علیه السلام) با جملات کوتاه، اعجاز و عظمت «قرآن» را چه در قالب الفاظ و چه در قالب باطن آن بیان نموده اند که هرکس به اندازه توان و ظرفیت خویش می تواند از «قرآن» بهره گیرد و «قرآن» کتاب الهی، برجسته، برگزیده و بی مثال است.

بنابراین، «قرآن» از نظر آن حضرت، از آن لحاظ که پدیده ای وحیانی است، کتاب نور، هدایت و عدالت است; لذا برگزیده، ممتاز و معجزه بوده، ارائه ی مثل آن برای کسی ممکن نیست.

خداوند متعال بر مخلوقاتش برتری دارد و برای کلام ما (ائمه) برتری بر کلام مردم هست؛ همان گونه که خود ما بر آنها برتری داریم».

5. امام حسین (علیه السلام) «قرآن» را تشکیل یافته از چهار بخش می دانند: عبارات، اشارات، لطایف و حقایق. عبارات آن برای همگان است; اشاراتش برای خواص سودمند است; لطایف آن برای اولیای الهی است و حقایق آن به انبیا اختصاص دارد.

6. امام سجاد (علیه السلام)، «قرآن» را میزان و محور قسط و عدالت می داند که از حق دورنمی شود.

7. امام باقر (علیه السلام) از جمله نشانه های اعجاز «قرآن» را برخورداری آن از همه مطالب مورد نیاز بشر معرفی فرموده است.

8. دیدگاه امام صادق (علیه السلام) نیز یکی از وجوه اعجاز «قرآن»، جامعیت و کامل بودن آن از نظر متن و محتواست.

9. از دیدگاه امام کاظم (علیه السلام)، اعجاز «قرآن» آن است که ویژه عصری خاص نبوده؛ بلکه فراتر از یک عصر و دوران است.

10. امام رضا (علیه السلام) با اشاره به اعجاز قرائی «قرآن» فرموده اند که «قرآن» هرچه بیشتر قرائت شود، از آن لذت و بهره بیشتری برده خواهد شد.

11. از نگاه امام جواد (علیه السلام)، «قرآن» معجزه جاویدانی است که همواره محور رجوع مردم بوده، هر امری را باید با «قرآن» دریافت کرد.

12. از دیدگاه امام هادی (علیه السلام)، عقیده

«منزلة بین المنزلتین» را می توان به وسیله آیات محکم و متقن «قرآن» اثبات نمود.

13. امام عسکری (علیه السلام) گزینش واژگان و قالب های قرآنی را در حدّ اعجاز معرفی فرموده اند.

14. امام مهدی (عج) در برخی از بیاناتشان به اعجاز در استواری و مفهوم «قرآن» اشاره نموده اند.

3. حضرت زهرا (علیها السلام) «قرآن» را چگونه توصیف فرموده اند؟

4. براساس نظر مبارک امام مجتبی (علیه السلام) ویژگی و امتیاز «قرآن» چیست؟

5. امام حسین (علیه السلام)، «قرآن» را دارای چهار بخش اساسی دانسته اند. آنها را ذکر نموده، توضیح دهید.

6. امام رضا (علیه السلام)، اعجاز قرائی «قرآن» را چگونه بیان فرموده اند؟ توضیح دهید.

7. آیا کلام مخلوق با کلام خدا قابل سنجش است؟ دیدگاه امام عسکری (علیه السلام) را در این زمینه توضیح دهید.

8. تحقیق کنید که آیا تبیین هریک از اوصاف «قرآن»، نشانگر اعجاز «قرآن» است و یا آن که اعجاز نسبت به اوصاف و ویژگی های «قرآن»، امری اخص است؟

استاد معرفت توضیح می دهد که بیان رسا و دلپذیر «قرآن»، گرچه شعر نیست; ولی ویژگی شعر را داراست و حتی بر اساس شیواترین آهنگ های وزین عرب تنظیم گردیده، بی آن که در تنگناهای شعری قرار گیرد. چنان که متانت نثر و استواری کلام آزاد را نیز داراست که در چینش و گزینش کلمات و واژه ها راه او فراخ بوده، هرگز با دشواری برخورد ندارد. هم چنین از زیبایی های سجع و کلام موزون - بی تکلّف - به خوبی بهره مند است. بدین سبب، جامع محاسن انواع کلام و فاقد تمامی معایب آنها گردیده است (1). هم چنین نقل شده است زمانی که آیات سوره مؤمنون نازل گردید، رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در مسجدالحرام مشغول نماز بود و ولید بن مغیره نزدیک آن حضرت بود و تلاوت وی را می شنید. پیامبر (صلی الله علیه و آله) تلاوت این آیات را تکرار نمود. ولید نزد خویشاوندانش رفت و گفت:

«وَاللَّهِ قَدْ سَمِعْتُ مِنْ مُحَمَّد آنِفاً کَلاماً مَا هُوَ مِنْ کَلاَمِ الاِْنْسِ وَلاَ مِنْ کَلاَمِ الْجِنِّ وَاِنَّ لَهُ لَحَلاَوَةٌ وَاِنَّ عَلَیْهِ لَطَلاوَةٌ وَاِنَّ اعْلاَهُ لَمُثْمِرٌ وَاِنَّ أَسْفَلَهُ لَمُغْدِقٌ وَاِنَّهُ یَعْلُو وَلاَ یُعْلَی عَلَیْهِ; به خدا سوگند! هم اکنون سخنی از محمّد (صلی الله علیه و آله) شنیدم که نه شبیه سخن افراد بشر است و نه سخن جن؛ شیرینی خاصی دارد و زیبایی و طراوت ویژه، شاخه هایش پر میوه و ریشه هایش نیرومند؛ سخنی است که از هر سخن دیگر برتر است و هیچ سخنی بر آن برتری نمی یابد». وی سپس به خانه اش بازگشت. قریش به یک دیگر گفتند: «به خدا سوگند! او شیفته دین محمّد شد و از آئین ما بیرون رفته و همه قریش را از کیش خویش بیرون خواهد ساخت».

ابوجهل گفت: «من چاره کار را می دانم». حرکت کرد و آمد و با حالتی غمگین کنار ولید نشست. ولید پرسید: «ای برادرزاده چرا ناراحتی؟» در پاسخ گفت: «قریش بر تو (با این سن و سال) اشکال می گیرند و فکر می کنند که تو سخن محمد را زینت بخشیدی». او همراه ابوجهل برخاست و به مجلس خویشاوندان وارد شد و گفت: «شما چنین می پندارید که محمّد (صلی الله علیه و آله) مجنون است؟ آیا هرگز آثار جنون در او یافته اید؟» گفتند: «خیر»; گفت: «گمان می کنید که او کاهن است؟ آیا هرگز آثار کهانت در او مشاهده

ص:62

نموده اید؟» گفتند: «نه»; گفت: «فکر می کنید که او شاعر است؟ آیا هرگز شنیده اید که شعر بگوید؟» گفتند: «نه»; گفت: «آیا تصوّر می کنید او دروغ گو است؟ آیا هیچ سابقه دروغ گفتن از وی سراغ دارید؟» پاسخ دادند: «خیر، او نزد ما همواره به عنوان «صادق امین» پیش از ادّعای نبوّت شناخته شده است». قریش به ولید گفتند: «پس او کیست و درباره او چه قضاوتی کنیم؟» ولید به فکر فرو رفت و چهره درهم کشید و گفت: «او تنها مرد ساحری است! مگر ندیده اید که بین مرد و خانواده و فرزندان و دوستانش جدایی می افکند. پس او ساحر بوده و آن چه می گوید سحری جالب است!» (1).

گوشم پنبه نهادم تا حرف تو را نشنوم؛ ولی خداوند خواست که سخن تو را بشنوم و آن را سخنی نیکو یافتم; پس پیامت را به من برسان». پیامبر (صلی الله علیه و آله) اسلام را بر من ارائه نمود و برایم «قرآن» خواند. سوگند به خدا! سخنی زیباتر از آن و دینی معتدل تر از آن ندیده بودم; آن گاه اسلام آوردم و شهادت حق دادم و گفتم: «ای رسول خدا! من در میان قبیله خود فردی مطاع هستم، نزد آنان می روم و آنها را به اسلام دعوت می کنم. پس از خدا بخواه که برای من نشانه ای قرار دهد تا در آن چه که من آنان را به اسلام دعوت می کنم، مرا یاری کند». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «خدایا! برای او نشانه قرار ده». آن گاه طفیل نزد خویشاوندان خویش رفت و آنان را به اسلام فرا خواند و سرانجام پس از رحلت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در یمامه به شهادت رسید. (1)

سوگند! ابداً سخن او به سخن کاهنان شبیه نیست. گفتید: «شاعر است». نه، به خدا سوگند! هرگز سخن او مطابق با اوزان شعری نیست. گفتید: «مجنون است». نه، به خدا سوگند! هرگز رفتار او به دیوانگان نمی خورد؛ پس خود دانید و درست بیندیشید که پیشامد بزرگی رخ داده که نباید آن را ساده انگاشت. (1)

تلاوت پیامبر (صلی الله علیه و آله) شده بود تا آن جا که به آیه سجده رسید و آن حضرت به سجده رفت; آن گاه فرمود: «ای ابا الولید! شنیدی آن چه را که بر تو تلاوت کردم؟» در آن لحظه عتبه از حالت جذبه ی روحی که به او دست داده بود، بیرون آمد و بی آن که چیزی بگوید، به سوی دوستانش رهسپار شد. آنها او را متحوّل یافتند و با خود گفتند: «عتبه با حالت دیگری برگشته است!». وقتی نزد آنان نشست، گفتند: «چه خبر آورده ای؟». گفت: «آن چه آورده ام آن است که سخنی شنیدم که به خدا سوگند تاکنون هرگز چنین سخنی نشنیده بودم; به خدا سوگند! نه شعر است و نه سحر و نه کهانت. ای گروه قریش! از من بپذیرید و مطلب را به من واگذار نمایید. این مرد را به حال خود رها کنید. به خدا سوگند! سخنی که من از وی شنیدم، پیامد عظیمی در پی دارد. اگر عرب با دست دیگران کار او را ساختند، از دست او آسوده شده اید و اگر بر عرب پیروز آید، پس پیروزی او پیروزی شماست و فرمان روایی او، فرمانروایی شما و عزّت و آبروی او، عزّت و آبروی شماست. آن گاه شما به وسیله او کامرواترین مردم جهان خواهید شد!». به او پاسخ دادند: «ای ابا الولید! محمّد (صلی الله علیه و آله) تو را سحر نموده است». گفت: «آن چه به شما گفتم، نظر من است. اکنون هرگونه می خواهید عمل کنید» (1).

مردم او شاعر یا کاهن یا ساحر است; ولی من سخنان ناهنجار کاهنان را شنیده ام و اوزان شعری را خوب می دانم؛ هرگز چنین نیست. به خدا سوگند! او راست می گوید و مردم درباره او دروغ می گویند» (1).

6. سرّ اصلی تسلیم بزرگان عرب (از ادبا و بلغا) در برابر شنیدن آیات قرآنی پیامبر (صلی الله علیه و آله) چه بود که همگی را شیفته و سرگشته می ساخت؟ توضیح داده و تفاوت آن را با مسئلهْ سحر تشریح نمایید.

اعجاز «قرآن» در صرفه است; یعنی خداوند پس از تحدّی در مبارزه طلبی برای آوردن مانند قرآن، فصحاء و بلغا را از آوردن مانند آن عاجز نمود و آنها را - گرچه می توانستند اثری مانند «قرآن» بیاورند - از آن کار بازداشت و از قدرت آنها کاست و این لطف خداوند (یعنی ممانعت از آوردن مانند قرآن) هم چنان تا روز قیامت ادامه دارد (1).

اگر چه از گفتار شیخ مفید می توان دریافت که وی معتقد به «صرفه» در اعجاز «قرآن» است; ولی مشهور آن است که ایشان اعجاز «قرآن» را مانند دیگر دانشمندان در فصاحت، بلاغت، اخبار غیبی و... می داند؛ لذا قطب الدین راوندی (ت 573 ق.) در کتاب خرائج می نویسد: «وجه دوم در اعجاز «قرآن»، نظریه شیخ مفید است که معتقد است اعجاز [قرآن] مربوط به فصاحت و بلاغت خارق العاده آن است» (2).

هم چنین مرحوم مجلسی بر این عقیده است که اعجاز «قرآن» در نظر علما از عامه و خاصه (از جمله شیخ مفید) مربوط به فصاحت فوق العاده و بلاغت در حدّ اعلای «قرآن» و نیز برخوردار بودن «قرآن» از اخبار غیبی و مطالب دقیق علمی است (3).

ه-) عجز از آوردن مثل قرآن، خرق عادت است.

از نگاه وی «با توجه به مقدمات مذکور، «قرآن» معجزه است؛ خواه اعجاز آن به خاطر فصاحتش باشد یا به خاطر «صرفه» مردم از معارضه با آن که اگر صرفه نبود، هر آینه معارضه «قرآن» ممکن بود» (1).

شیخ طوسی سپس در ترسیم وجوه اعجاز «قرآن»، به ذکر وجوه پرداخته و سرانجام دیدگاه «اعجاز فصاحتی قرآن» را کامل تر می داند و می نویسد: «کامل ترین قول نزد من، قول فردی است که می گوید: «قرآن» از این جهت معجزه است که خارق العاده بوده؛ به خاطر آن که دارای فصاحت فوق العاده است؛ آن هم در این نظم مخصوص; بنابراین اعجاز تنها در فصاحت یا در نظم و یا از جهت صرفه نبوده است» (2).

از عبارات مذکور می توان دریافت که نظر نهایی شیخ طوسی، در اعجاز «قرآن»، اعتقاد به اعجاز فصاحتی به همراه نظم مخصوص است و گرچه قول به صرفه به ایشان نسبت داده شده؛ ولی وی آن را به عنوان نظریه ای مسلّم نپذیرفته است.

می کند: «آیه شریفه، دلالت بر اعجاز «قرآن» و درستی رسالت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) دارد; زیرا پیامبر، مشرکان را به مبارزه در همانند آوری «قرآن» دعوت کرد و سپس اعلام نمود که اگر نتوانستید که هرگز نمی توانید مانند «قرآن» را بیاورید! تعبیر لَنْ تَفْعَلُوا نیز تأکید رسایی است بر این که در آینده هم «قطعاً نمی توانید» مانند «قرآن» بیاورید و این خود خبری غیبی از آینده است» (1).

مرحوم مجلسی پیرامون آیه 82 سوره «نساء» أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً به اعجاز «قرآن» در سلامت از هرگونه عیب و کاستی اشاره نموده، می نویسد:

جمعی از متکلمان در مورد آیه شریفه بر این باورند که مراد از سلامت قرآن، آن است که «قرآن» کتابی بزرگ، مشتمل بر علوم فراوانی است. اگر «قرآن» از جانب کسی غیر از خدا بود، بی گمان کلمات متناقض در آن یافت می شد; چرا که لازمه هر کتاب بزرگی که موضوعات گسترده ای را دربر می گیرد، وجود تناقض است; حال آن که چنین تناقض و اختلافی در «قرآن» نیست و این دلیلی بر اعجاز آن است (2).

از نگاه علامه مجلسی، مهم ترین و شاخص ترین وجه اعجاز «قرآن» در فصاحت و بلاغت آن است; چنان که عموم علما (از عامه و خاصّه) بر آن هستند که اعجاز «قرآن» به جهت فصاحت بالا و والای «قرآن» و نیز بلاغت «قرآن» است؛ به گونه ای که فصحای عرب، علمای زبان شناس و آنان که بر ساختار زبان احاطه کامل دارند، بر آن اعتراف نموده اند. و هم چنین از وجوه اعجاز قرآن، اشتمال آن بر اخبار غیبی نسبت به گذشته و آینده و نیز مشتمل بودن آن بر مطالب علمی الهی نسبت به مبدأ و معاد; دارا بودن مکارم اخلاق و بیان حکمت های علمی و عملی و دوری «قرآن» از هرگونه ناسازگاری و... است; ولی وجه نخست از همه سزاوارتر است (3).

ص:72

دلالت بر اعجاز «قرآن» داشته و تحدّی «قرآن» عام و در همه جهات است; مانند تحدّی عام در آیه شریفه: قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ 1 که حکایت از اعجاز «قرآن» در جنبه های گوناگون دارد (1).

از نگاه ایشان، اگر تحدّی فقط در بلاغت «قرآن» و اسلوب زبانی آن بود، نمی باید از حد عرب های خاص فراتر برود؛ درحالی که آیه شریفه، همه انس و جن را مورد خطاب قرار داده بود، [پس] معلوم می شود که اعجاز «قرآن» تنها از نظر اسلوب زبانی نیست. هم چنین اگر صفت خاصی غیر از بلاغت و جزالت اسلوب به تنهایی مورد نظر تحدّی «قرآن» بود، می باید خطاب «قرآن» متوجّه گروهی خاص باشد؛ حال آن که تحدّی، عام و برای همه است. عمومیت خطاب تحدّی، حکایت از آن دارد که خداوند همگان را به همانند آوری دعوت کرده است; بنابراین، «قرآن» برای همه معجزه است و اختصاصی به گروه خاصی ندارد و غیر از بلاغت قرآن، جهت خاص دیگری (مانند معارف، اخلاق، قوانین صالح، اخبار غیبی و...) به تنهایی مورد نظر «قرآن» نیست; چرا که هریک از آن جهات را گروه خاصی از انس و جن می فهمند (2).

بنابراین «قرآن کریم»، هم برای بلیغ ترین و فصیح ترین افراد در فصاحت و بلاغت معجزه است و هم برای حکما با حکمت هایش و هم برای علما در مطالب علمی و هم برای جامعه شناسی در مسائل اجتماعی و هم برای قانون گذاران در قوانین و مقررات و هم برای سیاست گذاران در سیاست و هم برای حکّام در حکومت و خلاصه برای همگان در حقایقی که راهی برای کشف آن ندارند; مانند امور غیبی و مواردی که انسان در شناخت آن حقایق دچار سردرگمی است (3).

از نگاه ایشان هیچ عاقلی به خود جرأت نمی دهد کتابی بیاورد و ادعا کند که آن کتاب هدایت برای تمامی مردم عالم است و آن گاه حاوی اخبار غیبی از گذشته و آینده

ص:74

نباشد؛ آن هم در ابواب مختلف از داستان گذشتگان و امور غیبی نسبت به آینده، به شکلی که هیچ یک از آنها کوچک ترین تخلّفی از واقع نکند (1). علامه طباطبایی برای اعجاز علمی، اعجاز غیبی، اعجاز از حیث عدم اختلاف، اعجاز از جهت آورنده «قرآن» و اعجاز «قرآن» از نظر بلاغت، نمونه ها و مطالبی را ذکر می نماید.

آیة الله خوئی (رضی الله عنه) در پایان این وجوه می افزاید: شخصیت علی (علیه السلام) که شخصیتی ممتاز در فصاحت، بلاغت، معارف الهی و سایر علوم بوده، وقتی او اعجاز «قرآن» را تصدیق می کند و بیان می دارد که «قرآن» فقط وحی الهی است، این نکته بیانگر آن است که اعجاز «قرآن» در مرتبه بلندی قرار دارد که باید برای درک آن تلاش فراوان نمود (1).

و تحصیل سعادت و بالجمله، کیفیت سیر و سلوک الی اللّه است» (1).

ایشان هم چنین در جای دیگری می فرماید: «هرکس به عرفان «قرآن» و عرفای اسلام که کسب معارف از «قرآن» نمودند، نظر کند... می فهمد و برای او، تصدیق به این که کتاب وحی الهی و این معارف، معارف الهیه است، مؤونه ای ندارد» (2).

6. آیة الله خوئی نیز در وجوه اعجاز «قرآن» قائل به تعمیم بوده و معتقد است که «قرآن» از جهات گوناگون معجزه و بی نظیر است؛ گرچه مهم ترین و بالاترین وجه اعجاز «قرآن» در صدر اسلام، اعجاز بلاغی «قرآن» بوده است.

7. امام خمینی (رضی الله عنه) مهم ترین وجوه اعجاز «قرآن» را جامعیت آن و نیز اعجاز در تهذیب نفوس و انسان سازی و جنبه اخلاقی و عرفانی آن می داند.

که دارای نظم قرآنی باشد؛ هرچند از نظر معنا همسان «قرآن» نباشد; زیرا «قرآن» می گوید: ده سوره بیاورید؛ گرچه مفتریات باشد و شرافت «قرآن» فقط در نظم و بلاغت آن است، اگر چه معنا هم ساختگی باشد; چرا که شما به تحدّی در معنا فراخوانده نشده اید (1).

البته باید اذعان نمود که این نظر ایشان، صحیح و قابل قبول همگان نیست; زیرا معانی «قرآن» نیز معجزه است و تعبیر «مثله» که در همه آیات تحدّی ذکر شده، فراگیر است و شامل الفاظ، معانی و دیگر ویژگی های آن می شود.

وی معتقد است که نظم در کلام، دارای مراتب و درجاتی است و چه بسا برای هر نظمی، نظمی بهتر و کامل تر یافت می شود و نیز تألیف و ساختار کلام، دارای مراتب شدت و ضعف است; ولی در مورد «قرآن»، هر کسی به تألیف و نظم کلام آشنا باشد، در می یابد که نظم موجود در قرآن، بهترین نظم بوده و انسان از ارائه اثری همتای آن ناتوان است (2).

دیگر کلام ها نادرست است; پس باید شکل سوم، صحیح باشد; زیرا حالت دیگری متصوّر نیست (1).

دوم: شأن «قرآن» از دو صورت خارج نیست، یا در اوج فصاحت و در حدّ معجزه است و یا چنین نیست. اگر صورت اول باشد، روشن است که اعجاز «قرآن» ثابت شده است و اگر صورت دوم باشد، یعنی «قرآن» در اوج فصاحت نبوده است، پس باید معارضه با آن ممکن باشد; ولی عدم معارضه و نیاوردن اثری همتای «قرآن» - با توجه به این که بر فرض مذکور، معارضه ممکن بوده و انگیزه هم بر آن وجود داشته است - خود، معجزه و امری خارق عادت است (2).

فخر رازی طریق دوم؛ یعنی حصر از راه اوج فصاحت را مناسب تر می داند و معتقد است که در هنگام مقایسه «قرآن» با دیگر کتاب ها، خطبه ها و... برتری فصاحت و بلاغت «قرآن» مورد قبول است; زیرا فصاحت عرب در حدّ امور عادی، ولکن فصاحت «قرآن» در حدّ اعلی و در نهایت آن است.

ایشان در تبیین اوج اعجاز فصاحتی قرآنی معتقد است در «قرآن» ویژگی هایی است که به اقتضای اولیه موجب کاستی و نقصان در اعجاز فصاحتی آن گردد; اما با توجه به آن ویژگی ها، باز «قرآن» در اوج فصاحت و بلاغت است و آن ویژگی ها عبارتند از: «عدم توصیف مشاهدات»، «مراعات صدق»، «عمومیت فصاحت آن»، «تکرار عبارات قرآن»، «جامعیت» و نظایر آن (3).

نظر اهل تحقیق را - که خود نیز آن را تأیید می کند - ذکر می نماید. (1) اقوال یاد شده به اختصار عبارتند از:

الف) نظام بر این باور است که خداوند، عقل مردم را از همانند آوری «قرآن» ناتوان ساخت;

ب) اعجاز، مربوط به تألیف خاص «قرآن» است;

ج) به خاطر اخبار از غیب است;

د) اشتمال بر قصص پیشین;

ه-) اخبار از ضمائر و درون افراد;

و) تحدّی «قرآن» مربوط به نظم، صحت معانی و توالی فصاحت آن است;

ز) فصاحت، غرابت اسلوب و سلامت «قرآن» از تمامی عیوب است;

ح) اعجاز در نظم، تألیف و ترکیب عبارات بی نظیر قرآنی است;

ط) اعجاز «قرآن» امری ذوقی است که قابل درک هست؛ ولی نمی توان تمامی زوایای آن را توصیف نمود;

ی) اعجاز «قرآن» مربوط به استمرار فصاحت و بلاغت آن در تمامی زمانهاست;

ک) اعجاز «قرآن» منحصر در بلاغت «قرآن» است;

ل) قول اهل تحقیق آن است که اعجاز «قرآن» مربوط به همه اموری است که ذکر گردید [غیر از قول به صرفه که آن را ردّ کرده است]; یعنی اعجاز «قرآن» محدود به امر یا موضوع خاصی نیست؛ بلکه همه آنها در کنار هم بیانگر اعجاز است؛ نه هریک به تنهایی; زیرا چه بسا برخی از کلام فصحا بتواند با یکی از وجوه مذکور مقابله کند; اما هیچ کس نمی تواند کتابی بیاورد که تمامی وجوه مذکور را در کنار هم دارا باشد (2).

اعجاز «قرآن» بیان نموده (1) که در این جا به برخی از آنها اشاره می شود:

الف) [وی] نخستین وجه اعجاز را مربوط به علومی می داند که از «قرآن» استنباط می شود; زیرا «قرآن» دارای علوم و معارف فراوانی است که در هیچ یک از دیگر کتاب ها وجود ندارد;

ب) صیانت «قرآن» از تحریف;

ج) زیبایی تألیف «قرآن»;

د) تناسب آیات و سوره ها;

ه-) اشتمال آغاز و پایان سوره ها بر بلاغتی خاص;

و) وجود آیات شبیه به یک دیگر;

ز) آیات به ظاهر متعارض;

ح) وجود ناسخ و منسوخ;

ط) محکم و متشابه;

ی) اختلاف حروف «قرآن» از نظر قرائت و مواردی دیگر.

بحث و بررسی سیوطی پیرامون وجوه اعجاز «قرآن»، به رغم گسترده بودن آن، از جامعیت و استقرای تام برخوردار نیست (2).

رافعی معتقد است اعجاز «قرآن» به قلمرو خاصی باز نمی گردد؛ بلکه اعجاز آن در بلاغت، اسرار لغوی، کشف مقاصد، تألیف کلام و... است. از این جهت، «قرآن»، هم از نظر تاریخ و هم از جهت مشتمل بودن بر حقایق علمی معجزه بوده و هست; ولکن مهم ترین اعجاز «قرآن» به بُعد بیانی و ادبی آن باز می گردد (1). از نظر وی اسلوب «قرآن»، اساس اعجاز «قرآن» است که دربردارنده حسن نظم و ترکیب حروف و کلمات است که عرب از ارائه اثری همتای آن عاجز بود.

6. رافعی بر این باور است که اعجاز «قرآن» بر دو امر استوار است: ناتوانی بشر در مقام معارضه با «قرآن»؛ استمرار این ناتوانی در تمام اعصار، تاکنون; بنابراین عجز هر دوره کافی است که ثابت کند «قرآن» معجزه است.

می زیست؛ به گونه ای که نه برای خود امتیاز و تفاوتی با دیگران قائل بود و نه سخنی از دانش و حکمت مطرح کرده بود; حتی کسی از معاصران وی یک بیت شعر یا نثر از او نشنید و در ظرف زمانی چهل سال، نه مقامی کسب کرد و نه یکی از عناوین اعتباری [را] که معیار امتیاز و تقدم است، احراز نمود. ناگهان در چهل سالگی درخشید و کتابی ارائه کرد که بزرگان و خردمندان قومش از آوردن نظیر آن ناتوان شدند و زبان ادیبان، فصیحان، بلیغان و شاعران به لکنت افتاد و لال و گنگ گردید و پس از آن که کتابش در اقطار زمین منتشر شد، هیچ کس جرأت نیافت تا در مقام معارضه با آن برآید. نه خردمندی این فکر خام را در سرش پرورید، نه دانشمندی چنین هوسی کرد و نه زیرک هوشیاری اجازه چنین کار و اقدامی را به خود داد.

سرانجام دشمنانش درباره او چنین قضاوت کردند که در آن سفر تجاری که به شام داشته، احتمال دارد که در آن جا قصص کتاب خود را از راهبان آن سرزمین گرفته باشد; حال آن که می دانیم که سفرهای آن حضرت به شام، محدود و کوتاه مدّت بوده; زیرا سفری که در آن با عموی خود (ابوطالب) همسفر بود، در آن هنگام هنوز به سن بلوغ نرسیده بود و سفری دیگر با میسره - غلام حضرت خدیجه (علیها السلام) - انجام داد که در آن ایام بیست و پنج ساله بود. علاوه بر این که گروهی که با او بودند؛ شب و روز همراه آن حضرت بودند. بر فرض محال، اگر در آن سفر از کسی مطلبی فرا گرفته باشد، چه ربطی به این همه علوم و معارف بی پایان «قرآن» دارد؟ این همه حکمت و حقایق در آن زمان مطرح نبود. [وی] این فصاحت و بلاغت را که همه بلیغان جهان در برابرش تسلیم شدند و زبان فصیحان در برابرش گنگ گردید، از چه کسی آموخته است؟

توجیه دیگر مخالفان پیامبر (صلی الله علیه و آله) این بود که گفته اند: «وی در مکه گاهی سراغ آهنگری رومی می رفته که شمشیر می ساخت، ممکن است این مطالب و سخنانش را از او فرا گرفته باشد»; ولی «قرآن» در پاسخ این تهمت می فرماید:

وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ 1 ; ما می دانیم که آنان می گویند بشری این «قرآن» را به او تعلیم می دهد (آیا

ص:88

فکر نکردند که) زبان کسی که «قرآن» را به وی نسبت می دهند، غیر عربی است و این «قرآن» به زبان عربی آشکار است.

هم چنین گفته اند که بخشی از آموزه های خویش را از سلمان فارسی فرا گرفته که از دانشمندان فارس و عالم به مذاهب و ادیان بوده است; حال آن که سلمان فارسی در مدینه مسلمان شد و هنگامی به زیارت پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمد که بیشتر [قرآن] نازل شده بود; زیرا اکثر «قرآن» در مکه نازل شده بود و آن چه در آیات مکی وجود دارد، بیشتر از آن اندازه ای است که در آیات مدنی مطرح شده است; بنابراین، سلمان فارسی که یکی از صحابه آن حضرت است، چه نوع معلومات و آموزه هایی را به او افزوده است؟! علاوه بر این که آنها خود می گویند سلمان عالم به مذاهب بود; یعنی به تورات و انجیل; حال آن که آن چه در «قرآن» بیان شده است، نسبت به آن چه در کتب عهدین ذکر شده است، هرگز قابل مقایسه نیست; چرا که تاریخ «قرآن»، متفاوت از تاریخ آنها و داستان های آن، مغایر با آن داستانهاست.

هم چنین در تورات و انجیل لغزش ها و گناهانی به پیامبران الهی نسبت داده [شده] که هر انسان معمولی از چنین نسبتی - حتی به یک کشیش یا به یک مرد صالح عادی - متنفر است و هیچ کس چنین جسارت هایی را به یکی از خردمندان قوم خود نمی کند؛ حال آن که «قرآن کریم»، ساحت و دامن پیامبران الهی را از این گونه نسبت های ناروا پاک و مبرّا دانسته است.

در کتب عهدین، مطالب بی ارزش دیگری نیز ذکر شده که نه از حقیقت و واقعیتی گزارش می دهد و نه فضیلتی اخلاقی به بشر می آموزد; ولی «قرآن مجید» از احکام و معارف آن چه را که برای مردم سودمند است، بیان نموده و هرگز با اکثر مطالب مطرح شده در تورات و انجیل شباهتی ندارد (1).

باشد؛ بلکه دلیلی است بر ارتباط او با خدای متعال و این که آن چه را که ارائه کرده، صرفاً جنبه وحیانی، الهی و آسمانی دارد. امّی بودن آن حضرت در آیات متعددی از «قرآن» مطرح شده است. مانند آیه 157 سوره «اعراف» که می فرماید:

یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ ; آنها که از فرستاده خدا - پیامبر «امّی» - پیروی می کنند، کسی که صفاتش را در تورات و انجیلی که نزدشان است، می یابند.

درباره مفهوم «امّی» که از مادّه «ام» به معنای مادر یا «امت» به معنای جمعیت گرفته شده، در میان مفسران اختلاف نظر است. گروهی آن را به معنای «درس نخوانده» می دانند; یعنی به همان حالتی که از مادر متولد شده، باقی مانده و مکتب و استادی را ندیده است; برخی آن را به معنای کسی [می دانند] که از میان امت و توده مردم برخاسته؛ نه از میان اشراف، مترفین و جباران; بعضی دیگر هم به مناسبت این که مکه را «ام القری» می گویند این کلمه را مرادف «مکی» دانسته اند (1). به هر حال، یکی از معروف ترین تفسیرهایی که در مورد معنای واژه ی «امّی» ذکر کرده اند، «درس نخواندن» و «استاد و مکتب ندیدن» است; چنان که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) مصداق بارز آن بود.

نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت به غمزه مسئله آموز صد مدرسّ شد (2)

در این که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) به مکتب نرفت و خط ننوشت، در میان مورخان بحثی نیست و حتی خاورشناسان و مورّخان غیر مسلمان نیز آن را پذیرفته اند؛ چنان که «کار لایل» می گوید: «محمد نزد کسی از استادان بشر درس نخوانده و خطی ننوشته و صنعت خط هم در آن زمان در بلاد عرب جدیدالعهد بود» (3). ویل دورانت نیز در این باره معتقد است: «به نظر می رسد هیچ کس به آموزش خواندن و نوشتن به وی اهتمام نورزیده است و خواندن و نوشتن در آن زمان برای عرب ها بی ارزش بود و به همین دلیل در کل قبیله قریش تنها هفده نفر بر خواندن و نوشتن توانا بودند» (4).

ص:90

«قرآن کریم» نیز می فرماید:

وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ 1 ; پیش از این نه کتابی می خواندی و نه با دست خود چیزی می نوشتی تا موجب تردید دشمنانی که می خواهند سخنان تو را ابطال کنند، گردد.

اصولاً در محیط حجاز به اندازه ای با سواد کم بود که افراد باسواد کاملاً معروف و شناخته شده بودند. در مکه که مرکز حجاز محسوب می شد، از مردان تعداد کسانی که می توانستند بخوانند و بنویسند، از هفده نفر تجاوز نمی کرد و از زنان تنها یک نفر بود که سواد خواندن و نوشتن داشت (1). مسلّماً در چنین محیطی، اگر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نزد آموزگاری خواندن و نوشتن را آموخته بود، کاملاً معروف و مشهور می شد. به فرض این که نبوتش را نپذیریم، او چگونه می توانست در کتاب خویش با صراحت این موضوع را نفی کند؟ آیا مردم به او اعتراض نمی کردند که درس خواندن تو مسلّم است؟ این قرینه روشنی بر امی بودن او است. درهرحال، وجود این صفت در پیامبر تأکیدی در زمینه نبوّت او بود تا هرگونه احتمالی جز ارتباط با خداوند و جهان ماورای طبیعت در زمینه دعوت او منتفی گردد.

پس از بعثت نیز در هیچ یک از متون تاریخی نیامده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) خواندن و نوشتن را از کسی فرا گرفته باشد; بنابراین به همان حال امّی بودن تا پایان عمر باقی ماند. البته هیچ مانعی ندارد که پیامبر (صلی الله علیه و آله) به تعلیم الهی، خواندن یا «خواندن و نوشتن» را بداند، بی آن که آن را نزد کسی فرا گرفته باشد; زیرا چنین اطلاعی بدون تردید از کمالات آدمی بوده، مکمّل مقام نبوّت است. شاهد این سخن آن است که در روایاتی که از ائمّه (علیهم السلام) نقل شده، می خوانیم: پیامبر (صلی الله علیه و آله) می توانست بخواند و یا هم توانایی خواندن داشت و هم توانایی نوشتن (2); اما برای این که جایی برای کوچک ترین تردید برای دعوت او نماند، از این توانایی استفاده نمی کرد (3).

ص:91

در ابتدا به نظر برسد که پس از محو، خود حضرت اقدام به نوشتن کرد; ولی به یقین، مقصود روایت کننده ماجرا این است که علی (علیه السلام) نوشت; چرا که در متن خود حدیث آمده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای محو از علی (علیه السلام) کمک خواست. البته از تاریخ طبری و کامل ابن اثیر و از روایت دیگر بخاری در باب الشروط تقریباً به طور صریح می توان دریافت که کلمه دوم را خود پیامبر (صلی الله علیه و آله) به خط خود نوشت; زیرا چنین نقل کرده اند:

«فاخذه رسول الله (صلی الله علیه و آله) و کتب» ; یعنی «پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) آن را از علی (علیه السلام) گرفت و خود نوشت». در عبارت طبری و ابن اثیر جمله ای اضافه شده است; به این ترتیب:

«فأخذه رسول الله و لیس یحسن أن یکتب، فکتب; رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از علی (علیه السلام) گرفت و در حالی که نوشتن را خوب نمی دانست، نوشت». روایت طبری و ابن اثیر تأیید می کند که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نمی نوشته و در حدیبیه به طور استثنائی نوشته است.

این روایت شاید نظر کسانی را تأیید کند که می گویند: پیامبر (صلی الله علیه و آله) به تعلیم الهی اگر می خواست بنویسد، می توانست، ولی نمی نوشت; همان گونه که آن حضرت هرگز نسرود، حتی شعر دیگری را نیز قرائت نکرد; زیرا خداوند شعر را شایسته مقام او نمی دانست: وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغِی لَهُ إِنْ هُوَ إِلاّ ذِکْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِینٌ 1 .

همان گونه که ملاحظه می شود، نقل ها در جریان «حدیبیه» یکنواخت نیست. در «اسدالغابه» ذیل احوال تمیم بن جراشه ثقفی داستانی از او نقل می کند که آشکارا می فهماند پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) حتی در دوره رسالت، نه می خوانده و نه می نوشته است. ثققی می گوید:

من و گروهی از ثقیف بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) وارد شدیم و به اسلام ایمان آوردیم، از او خواستیم قراردادی با ما امضاء کند و شروط ما را بپذیرد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: هرچه می خواهید، بنویسید [و] بیاورید ببینم. ما می خواستیم شرط کنیم که ربا و زنا را به ما اجازه دهد. چون خودمان نمی توانستیم بنویسیم، به علی بن ابی طالب (علیه السلام) مراجعه کردیم; علی (علیه السلام) چون دید ما چنین شرطی داریم، از نوشتن خودداری کرد. از خالد بن سعید بن العاص تقاضا کردیم، علی (علیه السلام) به او گفت: «می دانی از تو

ص:94

می خواهند که چه بنویسی؟» او گفت: «من چه کار دارم، هر چه آنها گفتند، من می نویسم! بعد که نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) بردند، خود حضرت می داند چه کار کند». خالد آن را نوشت و نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) بردیم. آن حضرت به یک نفر فرمود آن را بخواند، همین که به «ربا» رسید، فرمود: «دست مرا روی کلمه «ربا» بگذار». او چنین کرد و پیامبر (صلی الله علیه و آله) با دست خود آن را محو کرد و این آیه «قرآن» را تلاوت فرمود: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا... 1 شنیدن این آیه به روح ما ایمان و اطمینان بخشید. پذیرفتیم که ربا نخوریم. آن شخص که نامه را می خواند، ادامه داد تا به موضوع «زنا» رسید، باز حضرت دست خویش را روی آن کلمه گذاشت و خواند: وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنی إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبِیلاً 2 ، (1).

حاصل سخن آن که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) براساس تاریخ قطعی، به گواهی «قرآن» و به حکم قراین فراوانی که از تاریخ اسلام استنباط می شود، لوح ضمیرش از تعلّم از بشر پاک بوده است. او انسانی است که جز مکتب تعلیم الهی مکتبی ندیده و جز از حق دانشی نیاموخته است. آن کس که خود قلم به دست نگرفته بود، پس از ورود به مدینه و ایجاد امکانات ساده، فوراً نهضت قلم ایجاد کرد و با آن که معلمی از بشر ندیده بود، خود، معلم بشر شد.

چیزی که بیش از پیش عظمت و وحیانی بودن «قرآن کریم» را مبرهن می کند، این است که این کتاب آسمانی با این همه معارف در باب مبدأ، معاد، انسان، اخلاق، قانون، قصص، عبرت ها، موعظه ها و با این همه زیبایی در بیان و فصاحت بی نظیر، بر زبان کسی جاری شد که خود «امّی» بوده است. آری! برای این که آیت بودن این کتاب و وحی بودنش بیشتر آشکار گردد، عنایت ازلی آن را بر بنده ای از بندگانش فرو فرستاد که یتیم، فقیر، چوپان، صحراگرد و درس ناخوانده و مکتب نادیده بود (2).

ص:95

3. آیه ای از «قرآن» ذکر کنید که در آن به «امّی بودن» پیامبر (صلی الله علیه و آله) تصریح شده باشد.

4. دیدگاه مورّخان و مستشرقان درباره امّی بودن پیامبر اسلام چگونه است؟

5. آیا امّی بودن پیامبر (صلی الله علیه و آله) مستلزم عدم توانایی ذاتی او بر خواندن و نوشتن است؟

6. رابطه بین امی بودن پیامبر (صلی الله علیه و آله) با اعجاز «قرآن» را براساس تفسیرهای اهل سنت بررسی کنید.

7. مفاد روایات مذکور درباره امی بودن پیامبر (صلی الله علیه و آله) را تحلیل کنید.

ص:98

2. سبکی جدید و شیوه ای منحصر به فرد دارد که در برگیرنده همه مزایای شعر، نثر و سجع است;

3. الفاظ «قرآن» دلنشین و عباراتش روان است; مانند آبی که در مجرای طبیعی خود جریان دارد و نسیم صبا که از موضع مناسب می وزد و گوارایی و طراوت می آفریند و به روح ها بهجت و سرور و به سینه ها گشایش و گنجایش می بخشد;

4. نظمی هماهنگ و آهنگی متناسب دارد که وجد و لذّت روحی می آفریند;

5. حروف آن با معنا تناسب دارد; یعنی حروف به کار رفته از حیث رقّت و غلظت، با معنا هم سنگ است و لحن بیان آن با عمق اهداف و مقاصدش سازگاری تام دارد;

6. تشبیهات «قرآن» نیکو و تصاویر آن زیباست;

7. مرواریدهایی زیبنده و گردنبندهایی فراخور حال معانی و پیام هایش دارد;

سید قطب می گوید: «یکی از جنبه های هماهنگی فنّی در قرآن، پیوستگی معنوی میان اغراض و اهداف آن است که در سیاق آیات و تناسب مقاصد گوناگون دیده می شود» (1);

8. استعاره هایش نیکو و تخیلاتش عظیم است; از انواع استعاره، کنایه و مجاز در حوزه ها و گستره ای وسیع و به صورتی بسیار زیبا و بی نظیر استفاده کرده است (یکی از علل استفاده از انواع استعارات این بود که الفاظ برای همه معانی رسا نبوده اند);

9. کنایه های «قرآن» لطیف و ظریف است; یعنی در عین حال که رساترین، دقیق ترین و گویاترین کنایات را به کار برده، لطافت معنا هم از بین نرفته است;

10. «قرآن» از ظرافت ها و نکات معنوی خاصّی برخوردار است که در هیچ کتاب و کلام دیگری یافت نمی شود (2).

از ارتکاب جنایت قتل است»; ولی چند اشکال بر این عبارت وارد است:

نخست: هیچ چیزی خود را نفی نمی کند; آنان از لحاظ ادبی مرتکب اشتباه بزرگی شدند که قتل را نافی قتل شمردند; زیرا قتل نافی را در عبارت مذکور، مطلق آورده اند؛ در صورتی که قتل اگر به عنوان قصاص انجام شود، نافی قتل خواهد بود؛ ولی واژه «قصاص» چنین مشکلی را ندارد.

دوم: در مقابله قصاص با حیات در آیه فنّ «طباق» به کار رفته که جمع بین ضدّین و ائتلاف میان متنافرین است; زیرا قصاص - که نوعی قتل به شمار می رود - ضدّ حیات است که در آیه، موجب حیات به شمار آمده است!

سوم: در عبارت یاد شده، «افعل التفضیل» به کار رفته که از نظر ادبی دچار مشکل حذف «مفضَّل علیه» گردیده و موجب ابهام شده است; زیرا معلوم نیست که قتل از چه چیزی باز دارنده تر است؛ ولی در آیه، چنین مشکلی هم وجود ندارد.

چهارم: از نظر ادبی، آیه «قرآن» جنبه ایجابی دارد و عبارت یاد شده جنبه نفی; حال آن که در سخن سنجی، عبارت اثباتی برتر از عبارت سلبی است.

پنجم: به کاربردن واژه «قصاص»، تداعی گر عدالت قانونی است (قانونی که از عدالت ناشی می شود)؛ در صورتی که به کار بردن واژه «قتل» در عبارت مذکور فاقد این ویژگی است. علاوه بر این که لفظ قتل در ابتدا حالت تنفّر و انزجار را برمی انگیزد، برخلاف واژه «قصاص» که حالت عدالت خواهی، انبساط خاطر و تشفّی را ایجاد می کند.

نمونه هایی از این قبیل بسیارند که در کتاب التمهید به برخی از آنها اشاره شده است (1).

سخنوری است که سخنور سبکی بیافریند که به رغم خارج بودن از شیوه های سخن متعارف آنان، مورد پذیرش و پسند شنوندگان قرار گیرد. شگفت آورتر آن که از تمامی محاسن شیوه های کلامی متعارف بهره گرفته، بی آن که از معایب آنها چیزی در آن یافت شود.

شیوه های سه گانه ی متعارف (شعر، نثر و سجع) هریک از محاسن و معایبی برخوردار هستند. سبک قرآنی، جذابیت و ظرافت شعر، آزادی مطلق نثر و حسن و لطافت سجع را داراست، بی آن که در تنگنای قافیه و وزن گرفتار آمده، دچار پراکنده گویی شده و یا تکلّف و تحمّل دشواری به خود راه دهد. همین امر مایه حیرت سخن دانان عرب گردید و خود را در مقابل سخنی یافتند که شگفت آفرین است و در عین غرابت و تازگی، از جذابیت و ظرافت ویژه ای برخوردار است که در هیچ یک از انواع کلام متعارف آنان یافت نمی شود.

آری! بیان رسا و دلپذیر «قرآن»، گرچه شعر نیست; ولی ویژگی شعر را داراست; حتی بر [اساس] شیواترین آهنگ های وزین عرب تنظیم گردیده - چنان که در بخش «نظم آهنگ» «قرآن» خواهیم آورد - بی آن که در تنگناهای شعری قرار گیرد. «قرآن» متانت نثر و استواری کلام آزاد را نیز داراست; چنان که در چینش و گزینش کلمات و واژه ها راهش گسترده است و هرگز با دشواری مواجه نمی شود. هم چنین این سخن شیوای الهی از زیبایی های سجع و کلام موزون به خوبی بهره مند است; بنابراین، جامع محاسن انواع کلام و فاقد تمامی معایب آنها گردیده است (1).

شکلی آرایش شده که به هنگام شنیدن، آوایی دلنشین به گوش می رسد; آوایی که شوری در دل ها می اندازد و نشاطی در جآنها می دمد. از جهتی، حروف «مدّ و غنّه» در کلمات آن به شکلی حساب شده نشسته اند؛ به گونه ای که می توانند به پژواک صدا، آوایی بخشیده و به تنفس قاری کمک کنند تا به سر حدّ فاصله و آن جایی که استادان ترتیل به گونه قراردادی وضع کرده اند، برسد و نفسی تازه کند.

در هنگام تلاوت قرآن، آهنگ درونی آن کاملاً حسّ می شود. این آهنگ در سوره های کوتاه با فاصله های نزدیک آن و به طور کلی در تصویرها و ترسیم ها بیشتر نمایان است و در سوره های بلند، کمتر؛ امّا همواره نظام آهنگ آن ملحوظ است; چنان که در سوره نجم می خوانیم:

وَ النَّجْمِ إِذا هَوی* ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی* وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی* إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی* عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی* ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی* وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی* ثُمَّ دَنا فَتَدَلّی* فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی* فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی* ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی* أَ فَتُمارُونَهُ عَلی ما یَری* وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری* عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی* عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی* إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی* ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی* لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری* أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّی* وَ مَناةَ الثّالِثَةَ الْأُخْری* أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثی* تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزی 1 .

این فاصله ها تقریباً وزنی مساوی دارند - اما نه براساس نظام عروض عرب - و قافیه نیز در آن رعایت شده است و این هر دو به علاوه ویژگی دیگری است که مانند وزن و قافیه ظاهر نیست و از هم سازی حروف واژگان و هماهنگی کلمات در درون جمله ها یک ریتم موسیقیایی پدید آورده است. ویژگی اخیر به دلیل حسّ داخلی و ادراک موسیقیایی باعث می شود تا میان یک ریتم و ریتم دیگر هرچند که فاصله ها و وزن یکی باشد - تفاوت وجود داشته باشد. نظم آهنگ در این جا به پیروی از نظام موسیقیایی جمله، نه کوتاه است و نه بلند و طولی میانه دارد و با تکیه بر حرف «روی» (1)

ص:104

فضایی سلسله وار و داستان گونه یافته است. تمام این ویژگی ها لمس شدنی است و در برخی فاصله ها بسیار نمایان تر; مانند: أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّی* وَ مَناةَ الثّالِثَةَ الْأُخْری پس اگر بگوییم: أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّی وَ مَناةَ الثّالِثَةَ قافیه از دست می رود و به آهنگ آسیب وارد می شود و اگر بگوییم: أ فرأیتم اللات و العزی و مناة الاخری وزن به هم می خورد و نیز در آیه: أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثی* تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزی اگر گفته شود: «ألکم الذکر وله الانثی، تلک قسمة ضیزی» آهنگ کلام که با کلمه «اذاً» قوام یافته مختل می شود. البته این سخن بدان معنا نیست که کلمه ی «الأخری» یا «الثالثة» یا «اذاً» حشو و زاید است و فقط برای پر کردن وزن و قافیه آمده؛ بلکه وظیفه مهم تر این واژگان، مساعدت برای رساندن معانی است و این یکی دیگر از ویژگی های فنی قرآن است که کلمه هم برای رساندن معنا ضروری است و هم آهنگ را قوام می بخشد و هر دوی این وظایف در یک سطح انجام می گیرند و هیچ کدام بر دیگری برتری نمی یابند.

بنابراین، نظم آهنگ در آیه ها و فاصله ها در جای جای آیات «قرآن» آشکار است. دلیل این سخن نیز آن است که اگر کلمه ای را که به شکلی خاص به کار رفته، به صورت قیاسی دیگر کلمه برگردانیم یا واژه ای را حذف و یا جابه جا نماییم، در این نظم آهنگ اختلالی به وجود می آید.

وحدت موضوعی است که وحدت سیاق سوره را تشکیل می دهد و مسئله اعجاز در همین نکته است که پراکندگی در نزول، عدم تناسب را اقتضا می کند؛ با آن که تناسب و وحدت سیاق در هر سوره به خوبی مشهود است و برخلاف مقتضای طبع پراکندگی در نزول می باشد!

دانشمندان بر این ادّعا دلایلی دارند که از جمله ی آنها، تفاوت در عدد و کمیت آیات سوره هاست. این تفاوت در عدد آیات هر سوره نمی تواند اتفاقی باشد; زیرا اتفاقی بودن یعنی نسنجیده، عاری از حکمت و بی سبب بودن و صدور هرگونه عمل حساب نشده از فاعل حکیم ممتنع است; بنابراین، هر سوره هدفی را دنبال می کند که با پایان یافتن بیان هدف، سوره پایان می یابد و اختلاف در عدد آیات هر سوره معلول همین علّت است.

مفسّران متأخّر؛ از جمله علامه طباطبایی و نیز سید قطب به این حقیقت پی برده و در پی آنند تا به اهداف ویژه هر سوره دست یابند و تا حدودی نیز در نیل به این هدف پیشرفت کرده اند؛ سید قطب در مقدمه تفسیر هر سوره، طبق برداشت خود، هدف آن را به صورت کوتاه توضیح می دهد. یکی از شاگردان وی به نام عبدالله محمود شحاته نیز کتابی به نام «أهْدافُ کُلِّ سُورَة وَ مَقاصِدِها» تألیف نموده و تلاش نموده تا اهداف هر سوره را مشخص نماید که تا اندازه ای هم موفق بوده است. او از سوره «بقره» شروع نمود و تا سوره «جاثیه» ادامه داد و مجموعاً در 45 سوره این هدف را دنبال کرد.

علمای بلاغت، از دیر زمان، «حسن مطلع و حسن ختام» در هر سوره را از جمله محسنات بدیعی قرآنی دانسته اند؛ بدین ترتیب که هر سوره با مقدمه ای ظریف آغاز شده و با خاتمه ای لطیف پایان می یابد. چنان که می گویند: ضرورت بلاغت اقتضا می کند که سخنور، سخن خود را با ظرافت تمام به گونه ای آغاز کند که هم در شنونده ایجاد آمادگی کند و هم اشاره ای باشد به مقصود اصلی کلام. این گونه شروع سخن، «براعت استهلال» نامیده می شود; یعنی ورزیدگی و هنرمندی در جلب نظر شنونده در آغاز سخن. درباره «حسن ختام» نیز می گویند: لازم است که متکلم سخن خود را با لطافت کامل پایان بخشد; زیرا این آخرین جملاتی است که اثر آن در ذهن شنونده باقی می ماند; پس باید سعی کند تا با شیواترین و رساترین عبارت ها سخن خود را پایان بخشد.

ص:106

یادآوری لازم: برخی، علاوه بر تناسب آیات، مسئله تناسب سوره ها را نیز مطرح ساخته و خواسته اند ترتیب موجود میان سوره ها را توقیفی بدانند; حال آن که هیچ تناسب معنوی میان سوره ها با یک دیگر وجود ندارد و هرگز ترتیب موجود بین سوره ها توقیفی نیست; بلکه پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و به دست صحابه، از روی برخی مناسبت های اعتباری - مثلاً بزرگی و کوچکی سوره ها و از این قبیل - انجام گرفته است.

را پوشانده، او را از گزند سرما و گرما حفظ می کند، همین گونه همسر [نیز] زینت بخش حیات و پوشش زشتی هاست و] مرد را [از لغزش ها و فرو افتادن در چرکی ها نگاه می دارد.

او می گوید: «از تشبیهات زیبا و جالب قرآن، آیه نِساؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ 1 است و آن اندازه این تشبیه گویا و دقیق است که به حقیقت بیش از مجاز می ماند؛ زیرا «حرث» زمین آماده کشت است که «رحم» بدان تشبیه شده و زمین آماده ای برای کشت فرزندان است» (1).

تحمّل دشواری به خود راه دهد.

5. هنگام گوش فرادادن به آوای «قرآن»، نخستین چیزی که ذهن را به خود معطوف می کند، نظام بدیع و شیوای صوتی آن است. در این نظام، حرکات و سکنات واژگان به شکلی آرایش یافته اند که به هنگام شنیدن، آوایی دلنشین به گوش می رسد که در دل ها شور و نشاط می آفریند.

6. هر سوره هدف یا اهدافی خاصّ را دنبال می کند که جامع میان آیات هر سوره است که امروزه به نام «وحدت موضوعی» در هر سوره خوانده می شود.

7. در «قرآن» انواع استعاره، تشبیه، کنایه، مجاز و نکته های بدیع به حدّ وفور به کار رفته که به اذعان سخن دانان، این تشبیهات، جامع محاسن نکات بدیعی بوده و رساترین بیان در ارائه فنّ ترسیم معانی شناخته شده اند.

5. مراد از «وحدت موضوعی» یا تناسب معنوی آیات چیست؟ توضیح دهید.

6. دو نمونه از تشبیهات قرآنی را با ذکر جزئیات آن بیان نمایید.

7. به نظر شما کدام یک از بخش های اعجاز بیانی قرآن زیباتر و شیواتر است؟ آیا با شیوه بیانی متون ادبی امروز قابل مقایسه است؟ چرا؟ توضیح دهید.

اندکی بیش نیست، ولی آن گونه که «قرآن» عرضه کرده، دین پاسخ همه این پرسش ها را به گونه ای کافی و وافی داده است; بنابراین، در سوره «ابراهیم» می خوانیم: وَ آتاکُمْ مِنْ کُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ 1 ; و آن چه را که [در نهاد خود جویای آن بودید] درخواست [دست یافتن به آن را] داشتید. [خداوند] به شما ارزانی داشت. «قرآن» چیزی را بر انسان عرضه داشته که خود جویای آن بوده و نتوانسته به خوبی و روشنی به آن راه یابد، این خود دلیل اعجاز «قرآن» است. اگر این لطف و عنایت نبود، انسان هرگز به مقصود خویش دست نمی یافت. برای تبیین بیشتر این موضوع، به برخی از نوآوری های قرآن در جهت هدایت و تکامل انسان اشاره می شود:

رحمت او همگان را سلامت و سعادت بخشیده است. آرامش بخش جهانیان است و همگی در سایه رأفت او آرمیده اند. قدرت، شوکت و [ایمن بخشی] او فراگیر است و بر هرکه و هر چیز پیروز و توانمند می باشد و برتر از همه است. منزّه است چنین خدایی از هرگونه شریک و انبازی که برای او پنداشته اند. او آفریننده، سازنده و صورت بخش همه موجودات است. بهترین نام ها و نشانه های نیک مخصوص اوست، هر آن چه در آسمآنها و زمین است، تسبیح گوی اوست و همگان او را می ستایند. اوست که هرچه بخواهد، انجام می دهد و هرچه انجام می دهد از مقام حکمت او برخاسته است. بدین سان، هیچ چیزی سدّ راه او نمی گردد، خواسته های او جملگی وفق حکمت و بینش حکیمانه او انجام می گیرد.

این گوشه ای از صفات برجسته الهی است که «قرآن» خدا را به آن ستوده است; ولی آیا در کتاب ها یا اندیشه های دیگر، چنین وصفی از خدای متعال آمده است یا برعکس، او را به گونه ای وصف کرده اند که هرگز شایسته مقام الوهیت حق تعالی نیست!

در «تورات» کنونی می بینیم که خداوند به گونه ای ناپسند وصف شده که خرد آن را نمی پذیرد؛ در داستان آدم و حوّا چنین آمده است که خداوند، آدم (علیه السلام) را از این جهت از خوردن «شجره منهیه» منع نمود تا مبادا دارای عقل و شعور گردد! سپس او را از بهشت بیرون راند تا مبادا از درخت «حیات جاویدان» نیز بخورد و همانند خداوند زندگی جاودانی یابد! (1). یا این که خداوند به دنبال آدم آمده بود و آدم در پشت درختان پنهان شده بود، خداوند نمی دانست آدم کجاست و او را می خواند تا خود را نشان دهد!. در داستان ساختن شهر بابل، خداوند بیم آن داشت که اگر انسآنها گرد هم آیند، نیروی متشکلی را به وجود می آورند، آن گاه خطری متوجه ربوبیت خداوندی خواهد بود; لذا به جبرئیل دستور فرمود تا تجمع آنان را از هم بپاشد (2).

ص:113

دوم: رعایت سه بُعد در حیات انسان که لازمه زندگی اجتماعی وی در این جهان است: 1. رابطه ایشان با شئون فردی و شخصی خود; 2. رابطه وی با جامعه ای که در پوشش آن قرار گرفته; 3. رابطه وی با خدا که در همین راستای اخلاقی، معنویت و کرامت انسانی مطرح می شود.

قوانین وضعیه، تنها شئون فردی و اجتماعی را جهت بخشیده است؛ به گونه ای که حتی به بُعد نخست کمتر توجه نموده، بیشتر همّت را در بُعد دوم به کار انداخته و از بُعد سوم؛ یعنی رابطه با پروردگار، به کلی غفلت ورزیده است؛ حال آن که همین بُعد سوم است که به حیات انسان روح و جان بخشیده، او را کاملاً متعادل ساخته و از صورت «بهیمیت» انحصار در محدوده نیازهای جسمانی درآورده و به انسان، چهره ای ملکوتی می بخشد.

اسلام درباره شئون خاص افراد، وظایفی مقرّر داشته که انسان را در پندار، گفتار و رفتار، متعادل و نیز در تأمین مصالح همگانی و تضمین گسترش عدالت اجتماعی کوشا می سازد تا جامعه ای سالم و سعادت بخش فراهم نماید; جامعه ای که در آن هر فرد به حقوق طبیعی و مشروع خود به آسانی دست یابد.

علاوه بر این دو جهت، انسان را به علوّ شرف و بلندای کرامت خویش آشنا می کند. جایگاه اخلاق و معنویت را در زندگی به او نشان می دهد تا او را از سقوط در «حضیض» ذلّت نادانی ها و وابستگی های پست نگاه داشته و به «اوج» عزّت و رفعت بالا برد; لذا خداوند بر انسان منّت نهاد که او را این چنین به شریعت خود مفتخر نموده است:

لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ 1 ; خداوند، منّت [بزرگی] بر مؤمنان نهاد که پیامبری از میان خودشان برگزید تا آیات و نشانه های خود را بر آنان بنمایاند; آنان را از درون پاکیزه سازد و کتاب [تعالیم شریعت] را به آنان بیاموزد و بینشی در درون آنان بیفروزد [تا حقایق برایشان آشکار شود]؛ گرچه پیش از این سخت در گمراهی بودند.

ص:115

شده است. در این عبادات، نه فقط نیایش شایسته پروردگار و تقرّب او به درگاه الهی لحاظ گردیده؛ بلکه پاک سازی درون و پالایش نفس نیز مورد عنایت واقع شده است; چنان که برآیند این دو گرایش، موجب تعادل در ابعاد وجود انسان است. اکنون به ذکر آیاتی از «قرآن» در این زمینه می پردازیم:

مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ وَ یُقِیمُوا الصَّلاةَ 1 ; بندگان خالص خدا در پیشگاه حضرت حق با درونی پاک و آراسته و از هرگونه آلایشی پیراسته، به نیایش برمی خیزند.

اُتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللّهِ أَکْبَرُ وَ اللّهُ یَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ 2 ; نماز، انسان را از ناهنجاری در کردار و رفتار باز می دارد و از آن بالاتر، یاد خدا را در دل ها زنده نگه می دارد.

حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی وَ قُومُوا لِلّهِ قانِتِینَ 3 ; بر نمازها و [به ویژه] نماز میانه [نیم روزی] مواظبت کنید [که درب رحمت الهی بر روی شما گشوده است] و در پیشگاه خداوند با حالت خضوع و خشوع بایستید.

وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلاّ عَلَی الْخاشِعِینَ 4 ; از خو گرفتن به مقاومت و نیایش به درگاه ربوبیت کمک بگیرید [تا شما را همواره زنده دل و نشاط افزا نگاه دارد] همانا نیایش پاک و به دور از آلایش باری سنگین است، جز بر کسانی که لذّت خشوع و خضوع در پیشگاه الهی را دریافته اند.

وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکْری لِلذّاکِرِینَ 5 ; در دو طرف روز [بامداد و واپسین] و پاسی از شب نماز را به پادار که زیبایی ها زشتی را از میان بر می دارد و این یادآوری است برای کسانی که به یاد خدا باشند.

ص:117

البته این از ویژگی های عبادت در اسلام است که نخست درون و سپس برون انسان را پاکیزه می کند. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در این باره می فرمایند:

هرگاه در جلوی خانه های شما آبی روان باشد و پیوسته روزی پنج بار در آن شست وشو کنید، آیا دیگر چرک و آلودگی بر بدن شما باقی می ماند؟ نمازهای پنجگانه همانند همان آب جاری است که هرگاه بنده خالص خدا نمازی به جا آورد، آلودگی های حاصله برطرف می شوند (1).

ص:120

بنابراین، بیان سرگذشت انبیا و اقوام پیشین - آن هم خالی از هرگونه خرافات - خود یکی از نشانه های حقّانیت «قرآن» و پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) است (1).

در سوره یوسف می خوانیم: ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ 2 ; اینها از خبرهای غیبی است که به تو وحی می فرستیم; یعنی این جزئیات را تنها خدا می داند و یا کسی که در آن رویداد حضور داشته باشد و چون تو در آن جا حضور نداشتی، بنابراین، تنها وحی الهی است که این گونه خبرها را در اختیار تو نهاده است. از این جا روشن می شود که گرچه داستان یوسف در تورات آمده و قاعدتاً کم وبیش در محیط حجاز اطلاعاتی از آن داشته اند؛ ولی هرگز تمام ماجرا به گونه ای دقیق و با تمام ریزه کاری ها و جزئیاتش، حتی آن چه در مجالس خصوصی گذشته، بدون هرگونه اضافه و خالی از هرگونه خرافه ای شناخته شده نبود (2).

بنابراین، بخش عظیمی از «قرآن» که سرگذشت امت های پیشین و داستان پیامبران الهی را بیان نموده است - درحالی که خود پیامبر هیچ اطلاعی از آنها نداشته است - در حوزه اعجاز غیبی «قرآن کریم» قرار می گیرند.

برای اخبار مربوط به حال (در زمان نزول قرآن) نیز می توان به این نمونه اشاره کرده که بر اساس آن «قرآن» خبر می دهد که اکنون منافقان علیه شما مؤمنان دور هم جمع شده، قصد توطئه دارند: اَلَّذِینَ قالَ لَهُمُ النّاسُ إِنَّ النّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ 4 ; اینها کسانی بودند که بعضی از مردم به آنها گفتند که مردم (لشکر دشمن) برای حمله به شما اجتماع کرده اند، از آنها بترسید; اما آنها ایمانشان بیشتر شد و گفتند: خدا ما را کافی است و بهترین حامی ماست.

شایان ذکر است که اعجاز در مورد خبرهای غیبی مربوط به آینده جالب تر می باشد; به ویژه هنگامی که همه آن چه خبر داده شده، دقیقاً تحقق خارجی یافت. در این جا نمونه هایی را یادآور می شویم:

ص:122

از این جا معلوم می شود که منظور از «روم»، روم شرقی است، نه روم غربی. بعضی از مفسران مانند مرحوم شیخ طوسی در تبیان احتمال داده اند که منظور نقطه ای نزدیک به سرزمین ایرانیان بوده است; یعنی در محلی واقع شد که نزدیک ترین نقطه میان ایران و روم بود (1). در هر صورت، همان گونه که «قرآن» خبر داده بود، ارتش روم در فاصله کمتر از ده سال بر ایران غلبه یافت و پیروز شد.

برابر یک فشار قوی در هم می شکنند; برعکس مؤمنان که صلابتی توأم با انعطاف دارند که اگر تندباد حوادث کمر آنها را خم کند، به زودی قامت راست کرده، باز هم در برابر حادثه می ایستند.

به هرحال، این پیشگویی در میدان بدر و سایر جنگ های اسلامی جامه عمل پوشید و سرانجام جمعیت قدرتمند کافران متلاشی شدند و فرار کردند (1).

مدارک، اسناد، نتیجه و برداشت آن نیز حق است و بدون شک، چنین آئینی سرانجام باید بر همه آئین ها پیروز گردد. با گذشت زمان و پیشرفت علم و سهولت ارتباطات، واقعیت ها چهره خود را از پشت پرده های تبلیغات مسموم به در خواهند آورد و موانعی که مخالفان حق بر سر راه آن قرار می دهند، در هم کوبیده خواهند شد و به این ترتیب آئین حق همه جا را فرا خواهد گرفت؛ هرچند دشمنان حق نخواهند; زیرا حرکت آنها حرکتی برخلاف مسیر تاریخ و بر ضدّ سنن آفرینش است!

در این که اسلام چگونه بر همه ادیان پیروز شده و این پیروزی به چه شکل خواهد بود، در میان مفسران اختلاف نظر است. بعضی این پیروزی را تنها پیروزی منطقی و استدلالی دانسته اند و می گویند: این موضوع محقق یافته است; زیرا اسلام از نظر منطق و استدلال قابل مقایسه با آئین های موجود نیست؛ اما بررسی موارد استعمال ماده «اظهار» لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ در آیات قرآن نشان می دهد که این ماده بیشتر به معنای «غلبه جسمانی و قدرت ظاهری» آمده است. به هرحال، بهتر است که پیروزی و غلبه فوق را غلبه همه جانبه بدانیم; زیرا با مفهوم آیه که از هر نظر مطلق است نیز سازگارتر خواهد بود; یعنی روزی فرا می رسد که اسلام، هم از نظر منطق و استدلال و هم از نظر نفوذ ظاهری و حکومت، بر تمام ادیان جهان پیروز خواهد شد و همه را تحت الشعاع خویش قرار خواهد داد.

آیه فوق که با همین الفاظ در سوره «صف» و با تفاوت مختصری در سوره «فتح» تکرار شده، خبر از واقعه مهمی می دهد که اهمیتش موجب این تکرار گردیده است: خبر از جهانی شدن اسلام و عالم گیر گشتن این آئین می دهد.

در عصر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) همه شاهد پیروزی اسلام بر مشرکان و بت پرستان بودند و آن پیروزی یکی از مصادیق این خبر غیبی و معجزه آسا بود; ولی با توجه به این که در آیه هیچ گونه قید و شرطی نیست و از هر نظر مطلق است، دلیلی ندارد که معنای آن را به دوران صدر اسلام محدود کنیم، بلکه مفهوم آیه، پیروزی همه جانبه اسلام بر همه ادیان جهان است. سرانجام، اسلام همه کره زمین را فرا خواهد گرفت و بر همه جهان پیروز خواهد شد (1) و از آن جا که تمام خبرهای غیبی قرآن، صادق بوده و مطابق با واقع

ص:127

تحقق یافته اند، براساس قاعده «حُکْمُ الاَْمْثَالِ فِیمَا یَجُوز وَفِیمَا لا یَجُوز وَاحِدٌ»، می توان حکم نمود که این خبر نیز تحقّق کامل خواهد یافت.

4. شأن نزول آیه: غُلِبَتِ الرُّومُ* فِی أَدْنَی الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ* فِی بِضْعِ سِنِینَ را بنویسید.

5. آیه: أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمِیعٌ مُنْتَصِرٌ* سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ از چه حادثه تاریخی خبر داده است؟ توضیح دهید.

6. در آیه: إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ مراد از «معاد» چیست؟ شرح دهید.

7. مفاد آیه: إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ را در ارتباط با «اعجاز قرآن» توضیح دهید.

8. کدام یک از آیات «قرآن» بر پیروزی نهایی اسلام بر سایر ادیان دلالت دارد؟ آن آیه را همراه ترجمه اش بنویسید.

9. اهداف و انگیزه های طرح قصّه در «قرآن» چیست؟ شیوه قصه گویی «قرآن» با داستان سرایی منابع بشری چه تفاوتی دارد؟

ص:130

همه این مباحث متنوع، هیچ گونه اختلاف و تناقضی مشاهده نمی شود؛ بلکه انسجام و یک نواختی عجیبی در مجموعه این کتاب آسمانی مشهود است؛ حتی داستانهایی از انبیا و امم گذشته که احیاناً در «قرآن» تکرار شده، در هر جا از مزیت و ویژگی خاصی برخوردارند، بدون این که در اصل معنا خللی وارد آید. حال اگر این کتاب، ساخته دست بشر بود، موارد فراوانی از اختلاف و ناسازگاری، آن هم در مدت زمان نزولی نزدیک به ربع قرن در آن مشاهده می شد; زیرا در دنیای مادی، انسان همواره از نقص به سوی کمال در حرکت است؛ حتی نویسنده ای که کتابی را می نویسد، در یک فاصله کوتاه زمانی، اصلاحاتی در اثر خویش به وجود آورده، یا مطالبی متفاوت از مطالب قبلی خویش را در اثر بعدی خود ارائه می کند (1).

این تنها از ویژگی های «قرآن» است که هرگز در آن اختلاف و تناقضی راه ندارد; زیرا ساخته خداوند قادر و حکیم است که با دستآوردهای دیگران تفاوت داشته، در آن، هیچ گونه نقص و عیبی راه ندارد. آورده های هرکسی همانند خود اوست و این خود [به عنوان] دلیل روشنی بر اعجاز «قرآن کریم» شناخته شده است.

از دیرباز کسانی می پنداشتند که در «قرآن» اختلاف و تناقضی هست و در این باره پرسش هایی از [حضرت] علی (علیه السلام) می شد که آن حضرت نیز پاسخ های قاطع و قانع کننده ای به آنها می فرمودند. از جمله ابن بابویه صدوق از ابو معمر سعدانی روایت می کند: شخصی به امیر مؤمنان (علیه السلام) عرض کرد: «یا امیر مؤمنان (علیه السلام)! گاهی در کتاب خدا تردیدی برایم رخ می دهد!» حضرت فرمود: «چگونه؟» گفت: «چنین می پندارم که «قرآن»، گاه دچار تناقض شده، در جایی مطلبی می گوید که در جای دیگر آن را تکذیب می کند، پس چگونه شک نکنم؟!» حضرت به وی فرمودند: «هر آینه جای جای کتاب خدا، جاهای دیگر را تصدیق می کند و هرگز خود را تکذیب نمی کند. این تو هستی که تدبّر عمیق نداشته و گمان اختلاف و تناقض می بری. اکنون بگو ببینم کجای «قرآن» دارای تناقض است؟» آن گاه شخص سؤال کننده مواردی از «قرآن» را برشمرد که در آن گمان تناقض می برد و جواب های شاف و کافی از حضرت دریافت کرد (2).

ص:132

ابن بابویه صدوق از امام صادق (علیه السلام) و از پدرش امام باقر (علیه السلام) نقل می کند که فرمود:

« ما ضرب رجل القرآن بعضه ببعض الاّ کفر (1); هرکه «قرآن» را متناقض پندارد و برخی از آن را با برخی دیگر در تضاد ارائه دهد، هر آینه کفر ورزیده است».

نمودار گشت؛ ولی تعبیر: ثُعْبانٌ مُبِینٌ که شکل بزرگ مار است، مربوط به زمانی است که موسی (علیه السلام) عصایش را در برابر دیدگان فرعون و مأمورانش افکند و به شکل اژدها درآمد؛ لذا این دو تعبیر بیانگر دو حالت مختلف عصای موسی (علیه السلام) است.

2. اختلاف دو یا چند آیه در موضوع مانند آیه: فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ 1 . مفاد دو آیه درباره وقوع سؤال و بازخواست در قیامت است، درحالی که ظاهر آیه: فَیَوْمَئِذٍ لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ 2 بر عدم بازخواست از گناهان و قیامت دلالت دارد.

حلیمی درباره ایهام تنافی در آیات فوق می نویسد: مراد از آیه نخست این است که در قیامت از «توحید» بازخواست و سؤال می شود و در آیه دوم اشاره می کند که از «تصدیق رسل» سؤال می شود; ولی در آیه سوم که در نفی بازخواست ظهور دارد، مراد این است که در قیامت از لوازم اقرار به نبوّت ها در حوزه احکام و فروع دین سؤال نمی شود. از سوی دیگر، برخی از مفسران، اختلاف آیات یاد شده را به اعتبار اختلاف در نوع برخورد با انسان در صحنه های مختلف قیامت دانسته اند؛ به این معنا که بعضی از انسانها مورد سؤال و بازجویی جدّی و برخی مورد لطف و مهر خداوند قرار می گیرند، عدّه ای توبیخ و مجازات شده و گروهی دیگر بخشیده می شوند.

3. گاهی تفاوت دو آیه به جهت وجه عمل است; مانند آیه: فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللّهَ رَمی وَ لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً إِنَّ اللّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ 3 که نسبت دادن عمل به آنان، از جهت مباشرت فعلی است; ولی نفی آن از جهت تأثیر عمل است که منوط به اذن و اراده پروردگار است. به همین دلیل، هرچند اختیار به او نسبت داده می شود؛ اما افعال انسان مخلوق خداوند است; بدین جهت که با اراده و اختیار او انجام گرفته است. بنابراین، نفی فعل به یک اعتبار، با اثبات آن به اعتبار دیگر، منافاتی ندارد.

ص:134

هم چنین آیه شریفه: وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللّهَ رَمی 1 بدین معناست که تأثیر از تو نبود; گرچه با دست تو انجام گرفت.

4. اختلاف در حقیقت و مجاز است; مانند آیه: وَ تَرَی النّاسَ سُکاری وَ ما هُمْ بِسُکاری وَ لکِنَّ عَذابَ اللّهِ شَدِیدٌ 2 ; مراد بیهوشی و از خود رفتن به جهت رو یا رو شدن با دشواری شرایط قیامت است; نه مستی ناشی از شرب خمر.

هم چنین آیه: وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِیظٌ 3 مراد این است که گرفتاران منیت و خودخواهی، گرچه به ظاهر زنده اند؛ ولی به دلیل بیماری دل و روان، مانند مردگانند و از هر سو موجبات مرگ، آنان را فراگرفته است. همین گونه است آیه: وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنّا بِاللّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِینَ 4 که به اعتبار ظاهر، مؤمن هستند؛ ولی مؤمن غیر واقعی. هم چنین: وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا یَسْمَعُونَ 5 ; آنان ندای حقیقت را با گوش ظاهر شنیدند؛ ولی چون به آن بی اعتنا شدند، گویا چیزی نمی شنوند. نیز آیه: وَ تَراهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ وَ هُمْ لا یُبْصِرُونَ 6.

5. اختلاف به دو اعتبار و این سبب جامع میان تمامی اسباب ایهام اختلاف است; مانند آیات: فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ 7 و خاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ یَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ 8 .

قطرب در توضیح آیه نخست می نویسد: مراد این است که آگاهی و شناخت تو گسترده و قوی است. «بَصَرُک» یعنی شناخت و علم؛ چنان که عرب گوید: «بَصَرَ بِکَذَا وَ کَذَا»؛ یعنی بدان علم یافت، نه این که آن را با چشم دید.

فارسی نیز در این باره می افزاید: مؤید سخن قطرب، بخش بعدی آیه است که

ص:135

می گوید: فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ یعنی «پرده را ما کنار زدیم و با چشم بصیرت، همه چیز را می یابی». هم چنین در آیات: وَ قالَ الْمَلَأُ 1 و أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی 2 شاید سبب اختلاف در تعبیر «آلهة» و «ربّ» از این جهت باشد که خود را «ربّ اعلی» می دانسته و سایر خدایان را فرمانبردار خود قلمداد می کرده است.

در آیات: اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللّهِ أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ 3 و إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إِیماناً وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ 4 ، ممکن است تصوّر شود که معنای «وجل» با معنای «طمأنینه» منافات دارد; پاسخ این است که «طمأنینه» در نتیجه «انشراح صدر» حاصل می شود که خود ناشی از شناخت توحید است و «وجل» حالتی است که در اثر خوف از پیدایش «زیغ» و گمراهی از مسیر هدایت به وجود می آید و این مقدمه شناخت توحید و انشراح صدر و پیدایش طمأنینه است; هم چنان که «قرآن» در میان آن دو جمع کرده و فرموده است: تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلی ذِکْرِ اللّهِ ذلِکَ هُدَی اللّهِ یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ 5 ; در واقع، آنان در نتیجه باورهای صحیح و استوار خویش به آرامش و ثبات درون دست یافته اند و شک و تردید از دل هایشان زدوده شده است (1).

از مجموع مطالب و استدلالات مذکور می توان به این نتیجه نایل آمد که خداوند سبحان، مصون بودن «قرآن» از هرگونه تناقض و اختلافی را تضمین نموده، آن را نشانه اعجاز و مافوق بشری بودن آن می داند و همه مواردی که دیگران در میان برخی آیات «قرآن» ادعای ناسازگاری کرده اند، در واقع، تناقض بدوی و صوری محض است.

ص:136

3. از دیدگاه زرکشی، موجبات اختلاف در ظاهر آیات «قرآن» را بیان نمایید.

4. از مجموع مطالب درس، چه نتیجه ی کلّی به دست می آید؟

5. با تحقیق و تفحّص، دیدگاه مستشرقان درباره تناقضات ظاهری «قرآن» را به دست آورده، مورد نقد و بررسی قرار دهید.

حال] گفتند: فرمان پذیر آمدیم؛ سپس هفت آسمان را این چنین استوار ساخت.

آن چه در آیه فوق آمده، یک حقیقت علمی است که دانش روز، کم وبیش به آن پی برده است و آن این که منشأ جهان مادی به صورت یک توده گاز بوده است. بدین ترتیب واژه «دخان» در کلمات عرب، دقیق ترین تعبیر از ماده نخستین ساختار جهان است (1).

دوم: پوسته زمین مستحکم است و از هم نمی گسلد و لایه هایش گسسته نمی شوند تا ساکنان و بارهایش را در درون خود فرو نکشد;

سوم: زمین در حرکت وضعی و انتقالی و برخی حرکت های دیگر آرام و استوار است و از مدارهایی که به طور منظّم در آن می گردد، بیرون نمی افتد.

این گونه نکته ها امروزه مورد تأیید اکتشافات و پژوهش های علمی قرار گرفته است. این اثر بزرگ کوه ها که حیات را بر پهنای زمین میسّر ساخته، به دلیل آن است که سلسله کوه های پراکنده در پوسته ی سخت زمین، همانند کمربند [و به صورت] زنجیره ای، اطراف زمین را در برگرفته اند.

به طور خلاصه می توان گفت که کوه ها، صخره های کوهستانی سلسله واری هستند که زمین را احاطه کرده، اثر مستقیمی بر توازن زمین دارند و جلوی لرزش آن را می گیرند. به علاوه، سختی این پوسته در برگیرنده زمین، از اشتعال درونی زمین نیز جلوگیری می کند; چنان که در کلام [امام] علی (علیه السلام) به این حقایق آشکار (از دیدگاه علم روز) اشاره شده است.

پرندگان در آسمان به پرواز درآید؛ چون این کار برایش مقدور نیست، اندوهگین شده، از شدت ناراحتی نفس کشیدن بر او دشوار می گردد.

برخی نیز گفته اند که این تشبیه همانند حالتی است که درختان نونهال بخواهند در جنگل های انبوه رشد یابند; اما درختان کهن سر در هم کرده، راه سر برافراشتن را مسدود می کنند و این درختان تازه رشد یافته به سختی و دشواری راه خود را به فضای آزاد می گشایند. باید اذعان نمود که هیچ یک از مطالبی از این قبیل، مفهوم آیه را به خوبی روشن نمی سازد. امروزه با پی بردن به پدیده فشار هوا در سطح زمین و تناسب آن با فشار درجه خون از داخل بدن که موجب تعادل فشار بیرونی و درونی است، وجه تشبیه در آیه بهتر روشن شده، تا حدودی از ابهامات تفاسیر پیشین کاسته شده است.

اشتباه مفسّران پیشین در این بوده که از تعبیر: یَصَّعَّدُ فِی السَّماءِ - با تشدید صاد و عین و به کار بردن «فی» - کوشش برای صعود به آسمان را فهمیده اند. در صورتی که اگر این معنا مقصود بود، می بایست واژه «الی» را به جای «فی» به کار می برد. دیگر آن که «یصعّد» مفهوم «صعود» و بالا رفتن را نمی دهد؛ بلکه کاربرد این لفظ - از باب تفعّل «تصعّد» - برای افاده معنای «به دشواری افتادن» است؛ به گونه ای که از شدّت احساس سختی، نفس در سینه تنگ شود. در لغت، «تصعّد نفسه» به معنای به دشواری نفس کشیدن، تنگی سینه و احساس درد و رنج است.

از این رو معنای: کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماءِ چنین می شود: او مانند کسی است که در لایه های مرتفع جوّ، دچار تنگی نفس و دشواری فراوان گشته است. در واقع کسی که خدا را در زندگی از یاد برده، مانند کسی است که در لایه های بالایی جوّ قرار دارد و در معرض درد و رنج و سختی قرار گرفته است. لذا از این تعبیر (اعجازگونه) به خوبی می توان دریافت که اگر کسی در لایه های فوقانی جوّ فاقد وسیله حفاظتی باشد، دچار چنین دشواری و تنگی نفس خواهد شد و این جز با اکتشافات علمی روز که در آن روزگار برای بشریت پوشیده بود، قابل فهم نیست.

هوا سنگینی و فشار خود را از تمامی جوانب بر بدن ما وارد می سازد; ولی ما فشار و سنگینی آن را احساس نمی کنیم; زیرا فشار خون عروق بدن ما معادل فشار هواست و

ص:143

هر دو فشار خارج و داخل بدن متعادل هستند؛ اما هنگامی که انسان از کوه های بلند بالا رفته و فشار هوا کم می شود، این تعادل به هم خورده، فشار داخلی از فشار خارجی بیشتر می شود. اگر رفته رفته فشار هوا کاهش یابد، گاه خون از منافذ بدن بیرون می زند. اولین احساسی که در آن هنگام به انسان دست می دهد، سنگینی دستگاه تنفّسی است که بر اثر فشار خون بر عروق تنفّسی پدیدار شده، مجرای تنفّس را تنگ کرده و موجب دشواری تنفّس می گردد.

اَلْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍّ ; هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم.

وَ اللّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ 1 ; خدا هر جنبنده ای را از آب آفرید. درباره انسان می فرماید: وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً 2 ; و اوست که از آب، بشری را آفرید. مراد از این آب، همان آبی است که سرمنشأ همه موجودات است؛ چنان که در آیات فوق آمده یا منظور از آب، نطفه است؛ چنان که در آیه: خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ 3 ; آدمی از آبی جهنده آفریده شد، بیان گردیده است; ولی بیشتر مفسران بر این باورند که منظور از «ماء»، همان پدیده نخستین است؛ «أول ما خلق الله الماء» (1); نخستین چیزی که خدا آفرید، آب بود که تمامی پدیده ها از آن ریشه گرفته اند؛ زیرا بذر نخستین موجود زنده، تنها از آب پاشیده شد. همان بذر اوّلیه ای که به صورت حیوان ساده تک سلولی (آمیب) شکل گرفت و به جانداران دارای اعضای پیچیده با بیش از یک میلیون سلول تکامل یافت.

سنگ های آسمانی که به حدّ وفور به سوی زمین می آیند و از همه طرف، تهدیدی هولناک برای ساکنان زمینی به شمار می روند، نگه داری نموده و زندگی را برایشان امکان پذیر ساخته است.

این خود از آثار رحمت الهی است که ساکنان زمین را از آسیب پرتاب های آسمانی فراوان در امان داشته و پوششی بس ضخیم آنان را از گزند آفات گرداگردشان محفوظ داشته است که اگر چنین نبود، حیات بر روی کره زمین امکان پذیر نمی شد. علاوه بر این، در مورد پوشش اطراف زمین، وجود «لایه ازُن» از اهمیت بالایی برخوردار است. این لایه که در اثر رعد و برق به وجود می آید، زمین را در برابر پرتوهای مضرّ کیهانی محافظت می کند که اگر نبود، حیات بر روی زمین ممکن نمی شد; پس همواره باید گفت: لِتَسْتَوُوا عَلی ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْکُرُوا نِعْمَةَ رَبِّکُمْ إِذَا اسْتَوَیْتُمْ عَلَیْهِ وَ تَقُولُوا سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنّا لَهُ مُقْرِنِینَ 1 ; پاک و منزّه است کسی که این را مسخّر ما ساخت؛ وگرنه ما توانایی تسخیر آن را نداشتیم (1).

4. آیه 125 سوره «انعام»: کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماءِ به این نکته اشاره دارد که اگر کسی در لایه های فوقانی جوّ فاقد وسیله حفاظتی باشد، دچار دشواری و تنگی نفس می شود. نکته ای که جز با اکتشافات علمی روز قابل فهم نیست.

5. براساس آیات متعدد می توان دریافت که نخستین مادّه و منشأ حیات، آب بوده است.

6. آیه 32 سوره «انبیا» بر این نکته علمی ژرف دلالت دارد که دور زمین را پوشش هوایی ضخیمی فرا گرفته که عمق آن به 350 کیلومتر می رسد. این لایه هم چون سپری آسیب ناپذیر، زمین را در برگرفته و آن را از گزند سنگ های آسمانی که به حدّ وفور به سوی زمین می آیند، حفظ کرده، زندگی را بر ساکنان آن امکان پذیر می سازد.

5. تفسیر قمی، ج 2.

6. روسو پی بر، تاریخ علوم، ترجمه حسن صفاری.

7. صدوق، توحید، باب توحید.

8. تفسیر فخر رازی (مفاتیح الغیب)، ج 24.

9. آلاء الرحمان فی تفسیر القرآن.

10. رضایی اصفهانی دکتر محمدعلی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن.

ص:148

منصرف کردن این است که آن قدر دلایل را محکم و متقن ذکر می کنیم تا دشمنان از همانند آوری منصرف شوند» (1).

پیداست که تفسیر ایشان برداشت درستی است و با نظریه «صرفه» نیز تفاوت دارد و به نظر می رسد که مقصود از «سأصرف» که در آیه آمده، همان معنایی است که مجمع البیان ارائه نموده است.

سوم: آن که به اجبار و قهر آنان را باز دارد و با آن که از توانایی لازم برخوردارند، ولی در هنگام مقابله، حالت سستی به آنان دست دهد و به همین علت از معارضه با «قرآن» منصرف شوند. تفاوت میان این تفسیر و تفسیر نخست در این است که در آن تفسیر، انگیزه و شور و شوق آنان سلب می شود و در این تفسیر، انگیزه هم چنان زنده است؛ ولی شهامت اقدام را از دست می دهند؛ مانند آن که جلوی کسی - به رغم کوشش و وجود انگیزه - به اجبار گرفته شود.

البته معنای نخست و سوم و نیز قسمت اول از معنای دوم، بر خلاف ضرورت است و با تصریحات عرب آن زمان منافات دارد. آری! قسمت دوم از تفسیر دوم، تا اندازه ای معقول به نظر می رسد و ظاهر کلام سید و برخی از بزرگان که چنین نظری را برگزیده اند نیز این گونه است. در واقع، تمام امتیاز در ذات «قرآن» نهفته است که دیگران از مقابله با آن ناتوانند; زیرا چنین امکاناتی از اختیار بشر بیرون است (1).

علوم و امکانات لازم برای این کار را در اختیار داشتند; ولی خداوند در عمل، آنان را از چنین کاری بازداشته. پاسخ این است که در این صورت، به جای خود قرآن، عمل بازداشتن و سلب قدرت کردن، معجزه خواهد بود.

دوم: اگر منظور از اعجاز قرآن «صرفه» بود، مناسب تر این بود که هیچ اعتنایی به بلاغت و مرتبه بالای آن نشود؛ حال آن که به این دو نکته توجه فراوانی شده است.

سوم: در مورد آیه: قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ باید گفت که ذکر اجتماع و کمک گرفتن از غیر در مقام تحدّی، در صورتی صحیح است که برخی در این کار ناتوان باشند و توهّم شود که همگان توانایی دارند، آن گاه این توهّم نفی گردد (1).

ناتوانی برای کسانی بود که هم زمان با نزول «قرآن» حضور داشتند; ولی افراد بعدی توانایی آوردن مانند آن را دارند! به هیچ یک از این آراء نباید اعتنا نمود» (1).

نخواهد بود و دیگر به خودی خود بر غیر خودش برتری نخواهد داشت.

7. تحدّی، پدیده ای بیرون از «قرآن» نیست؛ بلکه در ذات و جوهر آن است; در غیر این صورت، انگیزه ای وجود نداشت که «قرآن» را در مرتبه ای والا عرضه کند؛ بلکه باید آن را به صورت عادی و مبتذل ارائه نماید.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، سلام بر تو! اما بعد، من در امر نبوّت با تو شریک شده ام...». وی آن نامه را توسط دو نفر برای پیامبر (صلی الله علیه و آله) ارسال نمود. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در پاسخ نامه چنین نوشت: «بسم الله الرحمن الرحیم; از محمد رسول خدا به مسیلمه کذّاب، سلام بر کسی که از هدایت پیروی نماید. اما بعد، به راستی زمین از آن خداست و به هر که از بندگانش بخواهد، می دهد و سرانجام نیکو از آن پرهیزکاران می باشد» (1). او سرانجام در نبردی که میان وی و هوادارانش از یک سو با مسلمانان رخ داد، کشته شد (2). از جمله تقلیدهای ناشیانه ای که وی ارائه نموده، موارد ذیل هستند:

- «اَلْفِیلُ وَمَا ادْراکَ مَا الْفِیلُ لَهُ ذَنْبٌ وَبِیلٌ وَخُرْطُومٌ طَوِیلٌ... (3); فیل و تو چه می دانی که فیل چیست. دارای دمی ضخیم و خرطومی بلند است...».

- «یَا ضَفْدَعُ بِنْتَ ضَفْدَعِ; نَقِّی مَانَقِّیَنَ; أَعْلاکَ فِی الْمَاءِ وَاَسْفَلُکَ فِی الطّینِ; لا الشَارِبُ تَمْنَعِینَ وَلا الْمَاءِ تُکَّدِرِینَ (4); ای قورباغه، دختر قورباغه! تمیز و صاف کن آن چه را که تمیز و صاف می کنی، بالای تو در آب و پایین تو در گل است. نه نوشنده را منع می کنی و نه آب را کدر می سازی».

- «وَالْمَبَذَّراتِ زَرْعاً; وَالْحَاصِدَاتِ حَصْداً; وَالذَّارِیَاتِ قَمْحاً; وَالطَّاحِنَاتِ طَحْناً; وَالْعَاجِنَاتِ عَجْناً; وَالْخابزَاتِ خَبْزاً; وَالثَّارِدَاتِ ثَرْداً; وَاللاّقِمَاتِ لُقْماً; اهَالَةً وَسَمْناً; لَقَدْ فَضَّلْتُمْ عَلَی اهْلِ الْوَبَرِ; وَمَا سَبَقَکُم اهْلُ الْمَدَرِ; رَنِیکُمْ، فَامْنَعُوهُ; وَالْمُعْتَرّ، فَآدُوه; وَالْبَاغِی، فَنَاُوؤُه (5); قسم به بذرافشانان; به درو کنندگان; به پاک کنندگان گندم; به آسیا کنندگان; به خمیر کنندگان; به نان پزان; به تردید کنندگان; به لقمه گیران; برای فربهی; شما بر بیابان نشینان برتری دارید; اهل بیابان بر شما پیشی نجسته اند، دیگران را از مراتع و مزارع خود باز دارید و بینوایان را جای دهید و با متجاوز نبرد کنید».

ص:158

- «وَالشَّاةِ وَالْونِهَا; وَاَعْجَبُها السُّود وَأَلْبَانُها; وَالشَّاة السَّوْدَاء وَاللَّبَنُ الاَْبْیَضُ; انَّهُ لَعَجزبٌ مَحْضٌ; وَقَدْ حَرُمَ الْمَذْقُ; فَما لَکُمْ لاتَمْجَعُونَ؟ (1); سوگند به گوسفندان و رنگ های آنان و زیباترین آنها سیاه رنگ و دنبه آنهاست. سوگند به گوسفندان سیاه و شیر سفید آنها که مورد شگفتی است. آمیختن شیر با آب حرام است; چرا شیر را با خرما مخلوط نمی کنید؟».

آسمان امر شد که باران را قطع کن و زمین آب را در خود فرو برد و حکم انجام شد و کشتی بر کوه جودی قرار گرفت و فرمان هلاکت ستمکاران در رسید.

ابن ابی العوجاء می گوید: من از زمان جدایی از شما همواره در این عبارت به فکر فرو رفته ام و نمی توانم عباراتی موازی با آن فصاحت و بیان بیاورم و این عبارت مرا از معارضه بازداشته است تا [نتوانم] مانند دیگر عبارات «قرآن» بیاورم و آن چنین است:

فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا 1 ; چون برادران از پذیرفتن خواهش خود مأیوس شدند، با خود خلوت کردند.

عبدالملک این چنین گزارش می دهد: من نیز از زمانی که از شما جدا شدم، ذهنم را عباراتی مشغول نموده و برای مقابله آن احساس ناتوانی می کنم و از بقیه آن منصرف شدم و آن آیه عبارت است از:

یا أَیُّهَا النّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیْئاً لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ 2 ; ای مردم مشرک (کافر)! به این مَثَل گوش فرا دهید و آن بت هایی که آنها را خدا می خوانید، هرگز بر آفریدن مگسی - هر چند همه اجتماع کنند - قادر نیستند و اگر مگس (ناتوان) چیزی از آنها بگیرد، قدرت باز گرفتن آن را ندارند. بدانید که طالب و مطلوب (یعنی بت و بت پرستی یا عابد و معبود) هر دو ناچیز و ناتوانند.

ابو شاکر می گوید: من از هنگامی که از شما جدا شدم، در عبارات «قرآن» مطالعه کردم و شگفتی آنها به ویژه عبارت: لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللّهُ لَفَسَدَتا 3 مرا به خود واداشته است.

هشام بن حکم که از بزرگان و یاران خاص امام صادق (علیه السلام) است، می گوید: در هنگامی که آنها مشغول گفت وگو در کنار کعبه بودند، امام صادق (علیه السلام) از کنار آنها می گذشت و می دانست که چه می گویند. امام (علیه السلام) در همان حال با صدای بلند شروع به

ص:160

تلاوت این آیه فرمود:

قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً 1 ; بگو اگر انس و جن متفق شوند که مانند این «قرآن» را بیاورند، هرگز نتوانند; هر چند همه پشتیبان یک دیگر باشند.

آن گروه چهار نفره که خود از سخن وران عرب بودند و خود را در برابر «قرآن» عاجز می دیدند، همانند دیگر افراد که در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز تلاش بر معارضه داشتند، سرافکنده شده و پراکنده گشتند.

می وزد، حدّ فاصل میان علائم و محل های طلوع ستاره سهیل; همانا که کافر دارای هلاکت بلندی است و...».

ساخته است. اینها که به معارضه با «قرآن» پرداختند، کلامی آوردند که هیچ تشابهی با «قرآن» نداشت و آنان را بیش از پیش رسوا ساخت. چنان که گذشت، با نمونه هایی از معارضه های آنان با «قرآن» آشنا شدیم و در قرن معاصر نیز عدّه ای با استفاده از شبکه اینترنت به معارضه با «قرآن» پرداخته اند؛ از جمله، اخیراً گروهی مسیحی با هدف تبلیغ برای مسیحیت و معارضه با «قرآن» و اسلام، به ساخت چهار قطعه شبیه سوره های «قرآن» به نام های سوره مسلمون، سوره الایمان، سوره الوصایا و سوره التجسد اقدام کرده اند (1) که البته به سازنده این سوره های جعلی هیچ اشاره ای نشده است. برخی از اشکالات این معارضه ها عبارتند از: 1. اقتباس از «قرآن»; 2. مغایرت با فصاحت و بلاغت تام و کامل; 3. تناقض و... (2).

6. آن چه از ابوالطیب در معارضه با «قرآن» نقل گردیده، به قرار ذیل است:

«وَالنَّجْمِ السَّیَّارِ وَ الْفَلَکِ الدَّوَّارِ وَاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ; انَّ الْکُفَّارَ لَفِی أَخْطَار; أَمْضِ عَلَی سُنَّتِکَ وَأَقِفْ إثرَ مَنْ قَبْلِکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ; فَاِنَّ اللَّهَ قَامِعٌ بِکَ زِیغَ مَن الْحَدَ فِی دِینِهِ...».

7. اخیراً گروهی مسیحی، به منظور تبلیغ مسیحیت و معارضه با «قرآن»، اقدام به جعل چهار سوره تحت عناوین مسلمون، الایمان، الوصایا و التجسّد کرده اند که مهم ترین اشکالات آنها عبارت است از: اقتباس از قرآن، مغایرت با فصاحت و بلاغت تام و تناقض.

ص:166

نداشتند; لذا اشتباهاتی در رسم الخط «قرآن» صورت گرفت و بین نسخه های متعدد آن با نسخه اصلی - که در مدینه بود - اختلاف پدید آمد. (1)

به هرحال، موضوع تحریف ناپذیری «قرآن» یکی از مباحث مهم مربوط به تاریخ «قرآن» است. به رغم آن که کتاب های آسمانی پیشین؛ به ویژه «تورات» و «انجیل» دستخوش تحریف گردیده اند؛ ولی خداوند، سلامت «قرآن» را که اصیل ترین منبع جاودانه اسلام است، از هرگونه آسیبی تضمین نموده است.

شایان ذکر است که «قرآن»، خود را «مهیمن» (2) بر کتاب های آسمانی می داند. این ویژگی به طور مشخص در دو زمینه تجلّی پیدا کرده است: یکی در زمینه اعجاز «قرآن» و دیگری تحریف ناپذیری آن. «مهیمن بودن قرآن» وقتی عینیت و قطعیت می یابد که این دو باور و اعتقادِ متکی بر واقعیت مسلّم خارجی، یعنی «اعتقاد به معجزه بودن» و «اعتقاد به سلامت آن از تحریف»، در مورد آن وجود داشته باشد.

اعتقاد جزمی به این که «قرآن»، کلام خدا، وحی نامه الهی و معجزه جاودانه پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) است، «قرآن» را فراتر از دیگر کتاب های آسمانی و جایگاه آن را در زندگی مسلمانان، جایگاهی بس رفیع و والا قرار داده، ارزش و قداست آن را صد چندان می نماید؛ اما اثبات معجزه بودن «قرآن» در صورتی مؤثّر و سودمند خواهد بود که تحریف ناپذیری آن اثبات گردد; زیرا اعتقاد به اعتبار، ارزش و قداست این کتاب آسمانی، به تحریف ناپذیری آن - که موضوع این بخش از درس نامه است - بستگی دارد.

«حشویه» با حرص و ولع تمام، آنها را ضبط و در کتاب های روایی خود بیان نمودند و همین امر بعدها مشکل «احتمال تحریف» در نصّ «قرآن کریم» را به وجود آورد. آن چه موجب گرمی بازار این جریان و رواج یافتن این گزافه ها و سخنان باطل شد، نغمه های الحادی و جاهلی بدخواهان - از قبیل بنی امیه و دیگران - بود که رؤیای نقض عظمت و حاکمیت اسلام و پایین آوردن کرامت «قرآن» را در مغز خود می پروراندند؛ اما چه گمان باطلی! چرا که خداوند می فرماید:

یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ 1 ; آنان می خواهند نور خدا را با دهان های خود خاموش سازند; ولی خداوند نور خود را کامل می کند؛ هر چند کافران خوش نداشته باشند.

در این میان، برخی از اندیشمندان که گمان کرده اند این روایات از نظر سند صحیح بوده و بر وقوع تحریف در نصّ «قرآن» دلالت صریح دارند، در پس تلاشی بی ثمر، سعی نموده اند این روایات را توجیه کنند. ازاین رو، برخی از این روایات را - با همه پراکندگی و ضعفی که دارند - پذیرفته و به مضمون آن فتوا داده اند و بعضی دیگر را پس از آن که راهی برای تأویل آن نیافتند، رها نموده اند آخرین سخنی که در این زمینه یافته اند، مسئله «نسخ تلاوت» است. بطلان این پندار خام، طبق قواعد علم اصول روشن است. فقهای امامیه نیز بر همه این پندارهای خرافی خط بطلان کشیده، هیچ گونه اعتباری برای این افسانه ها قائل نیستند; چرا که سستی و بی پایگی این پندارها و افسانه ها در نزد عقل روشن و ساحت مقدس «قرآن کریم» از آن منزه و به دور است. خداوند سبحان می فرماید:

وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ* لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ 2 ; بی گمان این کتابی است شکست ناپذیر که هیچ گونه باطلی - نه از پیش رو و نه از پشت سر (به هیچ وجه) - به سراغ آن نمی آید; چرا که از سوی خداوند حکیم و شایسته ستایش نازل شده است.

ص:169

مسئلهْ «تحریف قرآن» از مسائل بسیار کهن و با سابقه بوده که مدت های مدیدی از اهمیت و نقل آن در نوشته ها و مجامع اسلامی کاسته شده بود؛ اما به تازگی، دشمنان اسلام و مخالفان مغرض انقلاب اسلامی با تحریکات و تأیید استکبار و صهیونیسم بین الملل، به منظور ضربه زدن به این نهضت مقدس، تاکتیک ها و شیوه هایی هم چون مطرح ساختن شبهه تحریف را برگزیده اند که از این طریق می خواهند شیعیان را به عنوان قائلان تحریف قرآن، به جهانیان معرفی کنند! حجت و دستاویز آنان در این راستا تنها این است که فلان عالم شیعی در کتاب خود چنین نظریه ای را ارائه کرده است; حال آن که معقول نیست که اظهارنظر شخصی یک یا دو فرد از عالمان یک مذهب، به عنوان اعتقاد و رأی مسلّم آن مذهب و نظریه تمامی عالمان قلمداد گردد. بنابراین، همان گونه که شایسته نیست نظر ابن الخطیب سنّی (از قائلان به تحریف) را مبین اعتقاد اهل سنّت و ملاک تشخیص باور همه آنان دانست، هم چنین رأی تعداد انگشت شماری از شیعیان (اخباریان) هرگز حاکی از نظریه مذهب تشیع، پیرامون تحریف «قرآن» نیست. بنابراین اکثریت قریب به اتفاق شیعیان و بیشتر عالمان اهل سنت، به شدّت، تحریف «قرآن» را انکار و تکذیب می کنند و صرف وجود روایاتی در منابع شیعه و سنی نیز بیانگر دیدگاه های آنان نبوده است; زیرا اکثر آن روایات، به لحاظ سند، مخدوش و یا به لحاظ محتوای قابل تأویل و توجیه هستند; چنان که در محلّ خود اثبات شده است.

5. عن الآء الرحمن، ص26، المحقق الکرکی (ت 940ق.)

6. منهج الصادقین، ج5، ص154; ملاّ فتح الله الکاشانی (ت 988ق.)

7. مختصر نهج البیان عن کشف معانی القرآن، ص262; الشیبانی (ت قبل 994ق.)

8. سواطع الالهام، ج3، ص214; الشیخ أبوالفیض الناکوری (ت 1004ق.)

9. الوافیة فی الاصول، عن التحقیق فی نفی التحریف، ص23; العلاّمة التونی (ت 1071 ق.)

10. تفسیر الصافی، ج3، ص102; ملاّ محمدمحسن الفیض الکاشانی (ت 1091ق.)

11. کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج7، ص104; القمی المشهدی (از بزرگان قرن 12 ق.)

12. الفوائد فی علم الاصول، مبحث حجیة الکتاب، عن التحقیق فی نفی التحریف; السید مهدی الطباطبایی (ت 1212 ق.)

13. الجوهر الثمین; السید عبدالله شبّر (ت 1242 ق.)

14. بشری الوصول إلی أسرار علم الاصول عن التحقیق فی نفی التحریف; السید حسین الکوه کمره ای (ت 1299 ق.)

15. المیزان فی تفسیر القرآن، ج12، ص107; العلاّمة الطباطبایی (ت 1402 ق.)

شایان ذکر است که کتب مذکور، برخی از منابع تفسیری یا اصولی هستند که در بعضی از مجلّدات یا فصول خود، به صورت عام، مباحثی را در زمینه مسئلهْ تحریف و ابطال آن مطرح نموده اند (1).

مؤسسة الوفاء، 1933 م.

5. الحجّة علی فصل الخطاب فی ابطال القول بتحریف الکتاب، عبدالحسین محمدی الهیدجی، قم، مطبعة العلمیة، 1363 ش.

6. افسانه تحریف قرآن، سید احمد مهدوی فخر کرمانی، تهران، کانون انتشار، 1350 ش.

7. افسانه تحریف قرآن، رسول جعفریان، ترجمه محمود شریفی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1367 ش.

8. قرآن هرگز تحریف نشده، حسن حسن زاده آملی، ترجمه عبدالعلی محمدی شاهرودی، قم، انتشارات قیام، 1371 ش.

9. البرهان علی عدم تحریف القرآن، مرتضی الرضوی، بیروت، ارشاد، 1411 ق.

10. التحقیق فی نفی التحریف عن القرآن الشریف، سید علی الحسینی المیلانی، قم، دار القرآن الکریم، 1410 ق.

11. دفاع عن القرآن الکریم فی وجه الملاحدة والمغرضین، محمود سعد، اسکندریة، مصر، دارالمعرفة الجامعیة، 1992 م.

12. صوت الحق و دعوة الحق، لطف الله الصافی، بیروت، دارالتعارف، حدود 1396ق.

13. القرآن مصون من التحریف، لطف الله الصافی، قم، دارالقرآن الکریم، 1412 ق.

14. صیانة القرآن من التحریف، محمدهادی معرفة، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1413 ق.

15. سلامة القرآن من التحریف، فتح الله المحمدی (نجّار زادگان)، تهران، دار مشعر، 1337 ه-.

2. پس از جریان «توحید مصاحف»، برخی از صحابه و تابعین، درباره نگارش «قرآن» و تعلیم قرائت ها، نظرات و ایراداتی داشتند. از خلال این گفت وگوها، روایاتی باقی ماند که ظاهرگرایان و «حشویه» آنها را ثبت و در کتب روایی خود نقل کردند و همین امر مشکل احتمال تحریف را ایجاد کرد.

3. به رغم آن که کتب آسمانی پیشین دستخوش تحریف گردیده اند؛ ولی خداوند، سلامت «قرآن» را که اصیل ترین منبع جاودانه اسلام است، از هرگونه تحریفی تضمین نموده است.

4. اثبات معجزه بودن «قرآن» در صورتی مؤثّر و سودمند است که تحریف ناپذیری آن اثبات گردد; زیرا اعتقاد به اعتبار، ارزش و قداست «قرآن»، منوط به تحریف ناپذیری آن است.

5. همان گونه که شایسته نیست نظر ابن الخطیب (سنّی معتقد به تحریف) را مبین اعتقاد اهل سنّت بدانیم، هم چنین رأی گروه اندک اخباریون شیعه، هرگز حاکی از نظریه مذهب تشیع و محقّقان شیعه، درباره تحریف «قرآن» نیست.

6. وجود روایاتی در منابع حدیثی شیعه و سنّی نیز کاشف دیدگاه عالمان و محقّقان آنها نیست; زیرا بسیاری از آن روایات از جهت سند مخدوش بوده و سایر روایات نیز به لحاظ متن و محتوا، قابل تأویل و توجیه صحیح هستند.

7. برخی از مهم ترین منابعی که تاکنون در زمینه عدم تحریف تألیف شده اند، عبارتند از:

صیانة القرآن من التحریف، تألیف محمدهادی معرفت; سلامة القرآن من التحریف، تألیف دکتر نجّار زادگان; القرآن مصون من التحریف، تألیف لطف الله صافی; و «قرآن هرگز تحریف نشده است، تألیف علامه حسن زاده آملی.

4. توضیح دهید که مسئلهْ معجزه بودن «قرآن» به چه موضوع دیگری وابسته است؟

5. چرا استکبار جهانی در قرن اخیر، دوباره شبهه تحریف را احیا و مطرح نموده است؟

6. برخی از تفسیرهایی را که ذیل آیات تحفیظ و نفی باطل، به تشریح مسئلهْ تحریف و اثبات عدم تحریف پرداخته اند، نام ببرید.

7. چهار مورد از منابع مربوط به مسئلهْ عدم تحریف را ذکر نمایید.

تفسیر به رأی به شمار می رود. در «قرآن»، هر جا که واژه تحریف آمده، همین معنا (تحریف معنوی) اراده شده است; چنان که علاّمه طبرسی در تفسیر آیه: یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ 1 می نویسد: «أی یفسرونه علی غیر ما أنزل و هو سوء التأویل (1); آن را برخلاف آن چه خداوند اراده کرده، تفسیر می کنند و آن بد تأویل کردن است».

زمخشری نیز در تفسیر آیه مذکور گفته است: «أی یمیلونها عن مواضعها (2); لفظ را از موضع خود منحرف ساخته اند»; زیرا اگر لفظ طبق معنای واقعی - که ظاهر لفظ بر آن دلالت دارد - تفسیر و تبیین نگردد، بی شک از موضع اصلی خود منحرف شده است.

شعرانی در حاشیه مجمع البیان می نویسد: «مواضع لفظ همان معانی لفظ است; زیرا هر لفظ برای معنایی خاص وضع شده و اگر ازآن موضع زایل گردد و به معنای دیگر - که خواسته لفظ نباشد - تفسیر شود، هر آینه آن لفظ از موضع خود منحرف شده است». زمخشری نیز در این باره می گوید: «الفاظ مواضعی دارند که شایسته آنها است و آن عبارت است از معانی که موضوع له الفاظ می باشد و سزاوار است الفاظ در همان معانی استعمال شوند; لذا اگر از آن معانی دور شوند، وامانده و غریب خواهند بود» (3).

هم چنین در «قرآن» می خوانیم:

وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللّهَ عَلی حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ 5 ; و بعضی از مردم، خدا را در کناره می پرستند [یعنی تنها با زبان نیایش می کنند و ایمان قلبیشان ضعیف است[؛ پس اگر] دنیا به آنان رو کند و نفع و] خیری به آنان برسد، بدان اطمینان می یابند; اما اگر برای امتحان، حادثه ناگواری برایشان رخ دهد، دگرگون می شوند [و به کفر رو می آورند]

زمخشری در تفسیر این آیه می نویسد: «أی علی طرف من الدین لا فی و سطه و قلبه...; اینان پیوسته بر کناره دین قرار دارند؛ نه در وسط و قلب دین». این بر اثر

ص:176

اضطراب و تزلزل آنان در دین است و بدین لحاظ، هیچ گاه آرامش خاطر ندارند؛ همانند کسی که بر کناره لشکر حرکت می کند تا هرگاه پیروزی و غنیمت نصیب گردید، پابرجا و با دیگران سهیم باشد و اگر شکست فرا رسید، پا به فرار [نهاده]، راه نجات خود را پی بگیرد (1).

ابن منظور نیز پیرامون موضوع تحریف در لسان العرب می نویسد: «تحریف الکلم عن مواضعه»; یعنی تغییر و منحرف ساختن سخن از معنای اصلی به معنای دیگری که با معنای اصلی از جهاتی شبیه و در کنار آن است و در خیال انسان به معنای اصلی نزدیک می باشد; همان گونه که یهودیان معانی تورات را تحریف کرده، به معانی مشابه معنای اصلی تفسیر می کردند و خداوند در بیان این عملشان می فرماید: مِنَ الَّذِینَ هادُوا یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ 2 .

در روایات معصومین (علیهم السلام) نیز همین معنا به چشم می خورد; چنان که امام باقر (علیه السلام) در نامه ای به سعد الخیر می فرماید:

«یکی از شیوه های آنان در پشت سرانداختن کتاب و بی اعتنایی به آن، چنین بود که حروف و الفاظ آن را به خوبی برپا می داشتند; ولی حدود و مضامین آن را تحریف می کردند. در نتیجه، کتاب را روایت و تلاوت می نمودند; اما آن را به کار نمی بستند. جاهلان از این که آنان کتاب را حفظ و روایت [می کردند]، خشنود می شدند و عمل نکردن آنان به کتاب خدا، دانایان را اندوهگین می ساخت». (2)

در حقیقت، آنان از عبارت ها و واژگان به خوبی محافظت می کردند، ولی آن را بد تأویل و تفسیر می نمودند و محتوای آن را به کار نمی بستند.

تحریف لفظی دارد و تحریف لغوی، اختصاص به تحریف معنوی. بنابراین می توان گفت که «قرآن» در استعمالات خود، تحریف را جز در معنای لغوی آن به کار نبرده است؛ ولی محور در مباحث تحریف ناپذیری «قرآن»، به تحریف لفظی و اصطلاحی مربوط می شود (1).

«نزول القرآن علی سبعة أحرف» ، ناطر به اختلاف لهجه هاست. به عنوان مثال: برخی از عرب ها - از قبایل غیر قریش - دو واژه قرآنی «نَعبد» و «نَستعین» را به لهجه قبیله خود، به صورت «نِعبد» و «نِستعین» می خواندند.

شایان ذکر است که تغییر لهجه، مادامی که مخلّ معنا نباشد، اشکالی ندارد; حتی در روایت آمده است که اگر قرائت شخصی به زبان غیر عربی باشد، ملائکه آن را به صورت عربی به عالم بالا می برند (1)؛ امّا اگر تغییر لهجه، موجب خطا و یا مخالفت با قواعد عربی باشد، جایز نخواهد بود؛ چنان که در سوره «زمر»، آیه «بیست و هشتم» می خوانیم: قُرْآناً عَرَبِیًّا غَیْرَ ذِی عِوَجٍ ; پس «قرآن» به صورت عربی آن، «قرآن» به شمار می رود و ما موظّف هستیم که آن را به صورت عربی بیاموزیم و بخوانیم (2).

5. تبدیل کلمات: یعنی لفظی را از «قرآن» برداشتن و مرادف آن را جایگزین کردن. می گویند: عبدالله بن مسعود، تعویض کلمات را جایز می دانست؛ به شرط آن که به اصل معنا آسیب وارد نگردد. از این رو، واژگان دشوار «قرآن» را به واژگان آسان تر مبدّل می نمود. به عنوان مثال: به جای واژه «علیم»، مترادف آن یعنی «حکیم» آورده شود. حقیقت آن است که تغییر در لفظ به هیچ وجه در «قرآن» جایز نیست; زیرا اثبات اعجاز به لفظ و معنا (توأماً) می باشد.

6. افزودن بر قرآن: از ابن مسعود روایت شده است که برخی واژگان را به عنوان تفسیر در خلال آیه می آورد تا مراد آیه را روشن تر سازد; چنان که در آیه تبلیغ، جمله «اِنَّ عَلِیاً مَوْلَی الْمُؤْمِنِینَ» را زاید نموده، آیه را چنین می خواند:

یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ... 3 و نیز «عجارده» (برخی از خوارج که پیروان ابن عجردند) چنین می پنداشتند که سوره «یوسف» در «قرآن» افزوده شده است (3). نمونه دیگر این که می گویند: ابن مسعود، عبارت «إلی أجلٍ مُسَمّی» را به آیه: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نَکَحْتُمُ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَما لَکُمْ عَلَیْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَها فَمَتِّعُوهُنَّ وَ سَرِّحُوهُنَّ سَراحاً جَمِیلاً 5 اضافه

ص:179

می کرد تا معلوم شود که منظور از «فمتّعوهنّ»، صیغه موقّت (متعه) است.

7. کاستن از قرآن: برخی گمان برده اند که «قرآن» بیش از اندازه موجود بوده است و از روی اشتباه و یا عمد از آن کاسته شده است. بیشتر بحث پیرامون مسئله تحریف در همین جاست که آیا از «قرآن» چیزی کاسته شده است یا نه؟ چنان که به ابن مسعود نسبت داده اند که او کلمه ی «ما خلق» را در آیه: وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی 1 قرائت نمی کرده است. نمونه دیگر تحریف به کاهش، این است که گفته شود آیه ای از «قرآن» حذف شده است; چنان که عمر و عایشه بر این باور بودند که آیه ای به نام آیه رجم - «الشَّیْخُ وَ الشَّیْخَةُ اذَا زَنَیَا فَارْجُمُوهُمَا الْبَتَّةَ نَکَالا مِنَ اللَّه...» - در «قرآن» وجود داشته و حذف گردیده است (1).

تعریضی به اهل کتاب، درباره تغییر قبله است. خداوند می فرماید: «قبله امری اعتباری است و تغییر آن، فاجعه ای به وجود نمی آورد؛ زیرا در قبله جدید، مصلحت و هدفی در نظر گرفته شده و در قبله قبل نیز حکمتی وجود داشته است. کلمه ی «أو» در این آیه برای تفکیک حقیقی نیست. کلمه ی «خیر» نیز تفضیل نسبی است; یعنی اگر زمان گذشته را در نظر بگیرید، تمام مصلحت آن زمان را در همان حکم قبلی می یابید و اگر به زمان جدید بنگرید، تمام مصلحت در همین حکم ناسخ وجود دارد.

6. «تحریف به افزایش»، جز فرقه عجارده که سوره یوسف را مصداق آن می دانند، مدعیان دیگری ندارد. محلّ نزاع در «تحریف به کاهش» است که طبق قول حق، چنین تحریفی نیز در «قرآن» صورت نگرفته است; هرچند برخی از اهل سنّت به آن معتقد شده، تحت عنوان «منسوخ التلاوة و انساء» از آن تعبیر کرده اند.

المحدّثین؛ یعنی مرحوم صدوق آغاز شده و به شیخ حرّ عاملی و ملاّ محسن فیض کاشانی که هر دو در قرن یازدهم می زیسته اند، ختم می شوند. محّققان نیز از مرحوم شیخ مفید شروع و به امام خمینی و مرحوم آیة الله خوئی (رضی الله عنه) منتهی می گردند. نکته مهم و قابل توجه این است که هر دو گروه (محقّقان و محدّثان) از شیعه، مسئله تحریف در «قرآن» را به شدّت انکار نموده، بر این باورند که اساساً در «قرآن»، نه چیزی افزوده و نه چیزی کاسته شده و نه واژه ای و عبارتی جایگزین واژه و یا عبارت دیگر شده است; بلکه همان قرآنی که بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل گردید، نسل به نسل و از طریق تواتر به دست ما رسیده است; بنابراین، به هیچ وجه در «قرآن» موجود تحریف صورت نگرفته است.

از قرن یازدهم گروهی پدید آمدند که از محقّقان نبوده، با اعمال نظر، اجتهاد و تأمل سر و کار نداشتند; از این رو این افراد در گردآوری حدیث، کمال تساهل و تسامح را به خرج می دادند. تلاش آنان این بود که احادیث را هرچه و از هر که باشد جمع آوری نمایند. به همین دلیل «اخباری» نام گرفتند. در واقع، این گروه خبرنگار بودند نه محدّث; زیرا به محض شنیدن هر خبری آن را یادداشت می کردند. اگر در جهان تشیع، مسئله تحریف مطرح شده، تنها میان اخباریان بوده است و این گروه نزد شیعه، فاقد اعتبار هستند; چرا که به حجیت ظواهر «قرآن» معتقد نیستند. چنان که گروه حشویه در میان اهل سنت، وضعیتی مشابه اخباریان دارند که در سند روایات دقت ننموده، در متن احادیث نیز تأمل و بررسی انجام نمی دهند. در هر صورت، مسلک آنان در میان شیعه مورد پسند و پذیرش نیست; بنابراین، نمی توان دیدگاه آنان را به عنوان اعتقادات تشیع مطرح نمود (1).

در این جا به مهم ترین آراء و نظرات عالمان و محقّقان شیعه درباره مسئله تحریف اشاره می کنیم:

فرمود، همان است که در یک مجلّد و در دسترس همه مردم قرار دارد و هرگز بیش از آن نبوده است و طبق مشهور، 114 سوره دارد و هرکس به ما نسبت دهد که می گوییم «قرآن» بیش از این است، بی گمان دروغ گو است (1).

مسلمانان مردود و نادرست است و مناسب مذهب صحیح ما نیز همین است. در مقابل، روایات فراوانی از طریق فریقین به همین مضمون نقل شده؛ مبنی بر این که آیات متعددی از «قرآن» کاسته شده و بعضی آیات نیز جابه جا شده اند؛ ولی همه اینها خبر واحد هستند؛ لذا نه مفید علم می شوند و نه سبب عمل; بنابراین، بهتر است از آنها روی گردانده و خود را به آنها مشغول نکنیم; زیرا می توان آنها را به گونه ای دیگر تفسیر و تأویل کرد (1).

در مورد این مسئله که در «قرآن» زیاده و نقصان صورت گرفته، اختلاف نظر وجود دارد; ولی حقیقت این است که قرآن از تحریف، نقصان و زیادتی مصون مانده است، چنان که خداوند می فرماید: إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ و این که در میان مردم شایع شده که از برخی آیات «قرآن» هم چون یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ... - فِی عَلی نام امیرمؤمنان - علی (علیه السلام) حذف شده - سخنی است که نزد عالمان، بی اعتبار است (1).

در «قرآن» هیچ سوره و آیه ای، اعم از بسم الله الرحمن الرحیم و غیر آن و هیچ کلمه و حرفی افزوده نشده است و تمامی آن چه که بین الدفتین قرار دارد، کلام الهی است. ضرورت دین، مذهب، اجماع مسلمانان، روایات نبوی و روایات ائمه اطهار (علیهم السلام) همگی بر این اصل دلالت دارند و سخن افراد معدودی که مخالفت کرده اند، قابل اعتنا نیست. تردیدی وجود ندارد که «قرآن کریم» از نقصان نیز مصون و محفوظ مانده است; چنان که صراحت «قرآن» و اجماع علما در همه اعصار نیز بر آن دلالت دارد و قول نادر و شاذ، بی اعتبار است. آن دسته از اخباری که در زمینه نقصان آورده شده، بداهت عقل مانع از پذیرش آنهاست; زیرا اگر چنین بود، باید از طریق تواتر برای همه نقل شود; به ویژه با توجه به این که دشمنان اسلام برای چنین رخنه و تصرّفی در قرآن، انگیزه های متعدّد داشته اند...; لذا باید این اخبار را تأویل نمود به این که یا پیش از نزول، در اصل آن نقص وارد شده، به این معنا که آن چه از ابتدا مقدّر بوده نازل نشده و یا این که به عالم بالا نازل شده، ولی بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل نگردیده است و هدف از این، نقصان در معانی آیات (تفسیر به رأی) است و یا این که از حدیث قدسی چیزی افتاده، نه از وحی قرآنی; به هرحال، آن چه که نزد مردم موجود است، بدون هیچ گونه تحریفی باقی مانده است (1).

مانند آیه 82 سوره نساء و آیه حفظ و آیه نفی باطل; علاوه بر آن، روایات متعدّدی نیز وجود دارند که بر ضرورت مراجعه به «قرآن» تأکید می کنند؛ سوم این که از نظر عقل نیز، قرآن ستون دین و رکن شریعت است; زیرا معجزه پیامبر (صلی الله علیه و آله) تا روز قیامت به شمار می رود; در نتیجه، همواره باید از هرگونه آسیب در امان بماند (1).

است بر این که منظور از آن در آیه حفظ نیز «قرآن» است و هیچ دلیلی برای آن احتمال خلاف ظاهر وجود ندارد (1).

3. دیدگاه شیخ صدوق (رضی الله عنه) را درباره «تحریف» بیان کنید.

4. استدلال علامه طباطبایی (رضی الله عنه) را درباره «مصونیت قرآن از تحریف» تبیین نمایید.

5. امام خمینی (رضی الله عنه) درباره «تحریف» و «حجیت ظواهر قرآن» چه دیدگاهی دارد؟

6. آیا غیر از «اخباریون»، هیچ محقق شیعی؛ اعمّ از فقیه، مفسّر «قرآن» یا متکلّم و فیلسوفی را سراغ دارید که قائل به تحریف «قرآن» باشد؟ اگر چنین است، ادلّه او را نقل کرده، نقد و بررسی نمایید.

ص:194

ولی همین دسته، نسبت به زیادتی در قرآن به کلی منکرند و می گویند: هرگز در «قرآن» زیادتی رخ نداده است.

دسته دوم، محققان و صاحبان نظر و اجتهادند که هر دو جهت زیادت و نقص را منکرند. آنان می گویند: «قرآن» هم چنان که بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نازل شده، تاکنون دست نخورده مانده و از گزند تحریف، به طور مطلق، در امان بوده و زیادت، نقص و تبدیل و تغییری در آن حاصل نشده است (1).

الاتقان فی علوم القرآن (تألیف «سیوطی) مراجعه کند تا نظیر این گونه از روایات را مشاهده نماید.

وی در بخش دیگری از سخنان خود درباره تحریف «قرآن» با اشاره به این که یکی از مصری ها [ابن الخطیب، محمد محمد عبداللطیف] کتابی به نام الفرقان تألیف و آن را از این گونه روایات دروغین، جعلی و متروک، پر کرده است، می نویسد: «آیا می توان گفت: اهل سنّت منکر قداست قرآنند یا معتقدند «قرآن» کاهش یافته؛ به دلیل روایتی که فلانی نقل کرده یا کتابی که شخص دیگر تألیف نموده است؟

وضعیت شیعیان نیز به همین نحو است که برخی روایات در بعضی آثار و منابعشان نقل گردیده؛ نظیر روایاتی که در کتب ما وجود دارد.... استاد فاضل، شیخ محمد جواد مغنیه - از عالمان بزرگ امامیه در لبنان - می نویسد: «توجه کسانی [را] که پاره ای احادیث در برخی کتاب های عالمان شیعه را بهانه قرار داده، علیه آنان استدلال می کنند، به این نکته اساسی جلب می کنیم که به نظر شیعیان، در منابع روایی - از جمله کافی، استبصار، تهذیب و من لایحضره الفقیه - هم حدیث صحیح نقل شده و هم حدیث ضعیف، هم چنین در کتب فقهی، هم مطالب درست وجود دارد و هم مطالب نادرست; از این رو، نزد شیعیان هیچ کتابی که همه مطالبش از ابتدا تا انتها معتبر باشد - جز «قرآن کریم» - وجود ندارد; لذا احادیثی که در منابع شیعی روایت گردیده، به هیچ وجه دلیلی علیه مذهبشان نیست.... بی اغراق می توان گفت: وجود دروغ و جعل در خلال احادیث، یکی از مسائل بدیهی دین اسلام است و در این مسئله تفاوتی میان مذاهب مختلف نیست؛ چرا که همه مذاهب اسلامی در این جهت اتفاق نظر دارند» (1).

مذاهب گوناگون تقسیم می شوند، باز، «قرآن» یگانه عامل در برگیرنده همه آنهاست و هیچ یک از امت بزرگ اسلامی در آن اختلاف ندارند و آن چه به شیعه در مورد تحریف «قرآن» نسبت داده می شود، چیزی جز عیب جویی و غوغاگری نیست; زیرا اثری از این مسئله در عقاید شیعیان یافت نمی شود و هرگاه ما عقاید شیعه را درباره «قرآن» بررسی نماییم، متوجه خواهیم شد که آنها همگی حریم مقدس «قرآن» را از هرگونه تحریف مبرّا می دانند. اگر آنها قرآنی غیر از قرآنی که می شناسیم، داشتند؛ مردم از آن باخبر می شدند.

فراموش نمی کنم اولین بار که از بلاد شیعیان دیدار می نمودم، برخی از این گونه شایعات در ذهنم وجود داشت. از این رو، هر وقت کتابی بزرگ را مشاهده می نمودم، بی درنگ آن را برداشته و باز می کردم (به این انگیزه که شاید آن «قرآن» مفروض را بیابم)؛ ولی فوراً این گمان پوچ زایل گردید و فهمیدم که این نیز یکی از تهمت های کذب علیه شیعیان است تا آن که مردم عوام را علیه آنان بدبین کنند.

تیجانی با استناد به سخنان استاد مدنی یادآور می شود: وقتی کتاب ها و مسانید و صحاح اهل سنت آکنده از احادیثی است که در برخی از موارد ادّعای کاستی و گاهی ادّعای افزایش در «قرآن» دارد، پس این همه اهانت به شیعه برای چه منظور است؟ از نگاه او مسئله مهم این است که عالمان و محققان فریقین، چنین روایاتی را نادرست می دانند و آنها را شاذ می شمارند و با دلایل کافی و وافی اثبات کرده اند قرآنی که در دسترس ماست، همان قرآنی است که بر پیامبر اسلام - حضرت محمّد بن عبدالله (صلی الله علیه و آله) - نازل گردیده و هیچ گونه زیادت یا نقصانی و تبدیل و دگرگونی در آن به وقوع نپیوسته است.

وی در پایان اشاره می کند: «چگونه اهل سنت در رابطه با روایاتی که نزد شیعیان اعتباری ندارد، به آنان انتقاد می کنند؛ حال آن که صحاح ستّه خودشان صحّت این روایات را اثبات می کند» (1).

اثنی عشری مصون از هرگونه تحریف و دگرگونی بوده، سخن بعضی از آنان (اخباری ها) مبنی بر وجود کاستی در «قرآن»، نزد شیعیان، مردود و غیر قابل پذیرش است; وی پس از بیان دیدگاه عالمان برجسته شیعه؛ هم چون شیخ صدوق، سید مرتضی، طبرسی، شیخ حرّ عاملی و دیگران می افزاید:

با این بیان روشن گردید که مذهب حق و دیدگاه مقبول، نزد علمای شیعه اثنی عشری این است که قرآنی که خداوند تعالی بر پیامبرش (صلی الله علیه و آله) نازل کرد، همین کتابی است که در یک مجلّد و در دسترس همگان قرار دارد و هرگز بیش از این مقدار نبوده و مطلب دیگر این که «قرآن» در زمان شخص پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) جمع و تدوین شده است و هزاران نفر از یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن را به خاطر سپرده و نقل کرده اند و همین «قرآن» با همین ترتیب درزمان ظهور امام عصر (عج) آشکار شده، شهرت می یابد.

و آن گروه اندک که گفته اند «قرآن» دچار تحریف شده، جایگاه و اعتباری نزد شیعه ندارند و سخنانشان نزد آنان کاملا مردود است و تعدادی روایات ضعیف که در منابعشان آمده، سبب نمی گردد که از یک مسئله صحیح و قطعی روی گردان شویم؛ زیرا خبر واحد، موجب علم و یقین نمی گردد; پس هرگاه مخالف دلایل قطعی بود، باید آن را ترک و رها ساخت.

هندی در بخش دیگری از نقد دیدگاه شیعه درباره تحریف، به فرازی از تفسیر صراط مستقیم (1) - که آن را در نزد شیعیان بسیار باارزش می داند - اشاره نموده، می گوید: در ذیل آیه حفظ می خوانیم: «منظور از «لحافظون» این است که ما «قرآن» را از گزند هرگونه تحریف، تبدیل، افزایش و کاستی نگه داری می کنیم» (2).

ظاهری (از نویسندگان سنّی) با اتّهام به شیعیان، معتقد است: «همه امامیه - در قدیم و جدید - بر این باورند که «قرآن» دچار تحریف شده، برخی مطالب - که جزء «قرآن» نبوده - به آن افزوده، بخش های متعددی از آن کاسته و قسمت های فراوانی نیز تبدیل شده است; جز سید مرتضی علم الهدی که منکر تحریف «قرآن» شده، قائل آن را کافر می شمرد و نیز ابوعلی میلاد طوسی و ابوالقاسم رازی همین اعتقاد را دارند» (1).

نقد: سزاوار بود که ظاهری در استدلال خود، شیعیان قائل به تحریف را معین می نمود; چرا که مذهب شیعه - که به امامت و اصل عدالت معتقدند - جز راهی که سید مرتضی و استاد وی (شیخ مفید)، شخصیت معاصر او (شیخ طوسی) و اندیشمندانی از این قبیل پیموده و ترسیم نموده اند، نیست; بنابراین، جدا کردن چنین اشخاصی، به معنای خارج نمودن سران مذهب و سرشناسان طایفه است; چرا که مذهب و طریقت، در این برجستگان تجسّم می یابد، نه در افرادی ناچیز و مجهول الهویه.

ابوالحسین عبدالرحیم بن محمد خیاط معتزلی نیز از وی پیروی نموده، کورکورانه و با نسبت اتهام قول به تحریف به شیعه می نویسد: «جماعتی از شیعیان، امت اسلامی را متهم می کنند که به سراغ «قرآن» رفته و آن را دچار افزایش و کاهش ساخته اند!» (2).

نقد: چنان که ادعا شده است، چنین گروهی که خود را به شیعه منسوب کنند، شناخته شده نیستند; به طور مسلم می دانیم که حتی یک شیعه - از هیچ یک از طایفه های آنان - قائل به زیاد شدن «قرآن» نیست; زیرا تمامی شیعیان اتفاق نظر دارند که هرگز چیزی بر «قرآن» افزوده نشده است. بیان این گونه سخنان از افرادی هم چون او چندان عجیب نیست; تعجب از قاضی عبدالجبار بن احمد (از سران معروف معتزله) است که می نویسد: «یکی از کشمکش ها، مخالفت گروهی از شیعیان رافضی است که افزایش و کاهش را در «قرآن» روا دانسته و گفته اند «قرآن» در عصر پیامبر (صلی الله علیه و آله) چندین برابر «قرآن» موجود بوده; تا جایی که گفته اند: سوره «احزاب» به اندازه بار یک شتر بوده و

ص:200

«قرآن» دستخوش تحریف گشته است. آنان ناخود آگاه تحت تأثیر ملحدانی قرار گرفته اند که آنها را از دین خارج ساخته اند» (1).

نقد: این تهمت ناروا از شخصی هم چون این دانشمند پژوهشگر، بسیار عجیب و دور از انتظار است. به علاوه، باید گفت که اعتقاد به افزون بودن سوره «احزاب» برمقدار فعلی، سخن معروف بزرگان مشهور اهل سنت است; چنان که ابن حزم اندلسی با بیان این که حکم سنگسار پیرمرد و پیرزن زناکار از «قرآن کریم» استفاده شده، به روایتی استناد جسته است که در آن ابی بن کعب پرسید: «سوره احزاب چند آیه دارد؟» گفتند: «73 یا 74 آیه»; گفت: «سوره احزاب معادل سوره بقره یا طولانی تر از آن بوده و آیه رجم نیز در آن بود؛ آیه رجم این است:

اذا زنی الشیخ و الشیخة فارجموهما البتة نکالا من الله و الله عزیز حکیم; هرگاه پیرمرد و پیرزن زنا کردند، حتماً آنها را سنگسار کنید. این عذاب و کیفری است از ناحیه خداوند و خداوند شکست ناپذیر و حکیم است.

ابن حزم می نویسد: «سند این روایت بسیار صحیح و درخشان است و جای گفت وگو ندارد؛ ولی لفظ این آیه و تلاوت آن منسوخ شده، تنها حکم و محتوای آن باقی است» (2).

شایان ذکر است که ابن حزم نخستین کسی است که به ناحق، به شیعه امامیه تهمت زده که آنها قائل به تحریف قرآنند و شدیداً آنها را مورد نکوهش و سرزنش قرار داده است; حال آن که با پذیرش این نظریه سست و بی اساس، خود به سرزنش سزاوارتر است.

2. دکتر عبدالله درّاز نیز به نزاهت حریم شیعه از قول به تحریف شهادت داده، می نویسد: «هرچه باشد، «قرآن» حاضر یگانه کتابی است که در جهان اسلام - از جمله میان فرقه های شیعه - در طول سیزده قرن رواج داشته و دارد...».

3. شیخ محمد محمد مدنی می گوید: «به خدا پناه می بریم از کسی که بگوید: «به عقیده شیعیان «قرآن» ناقص است». تنها برخی روایات در کتب آنها ذکر شده که نظیر آن در منابع ما نیز نقل گردیده و محقّقان از هر دو فرقه، چنین روایاتی را ضعیف دانسته و بطلان آن را روشن ساخته اند».

4. دکتر تیجانی سماوی می نویسد: «چگونه اهل سنت در رابطه با روایاتی که نزد شیعیان اعتباری ندارد، به آنان انتقاد می کنند; حال آن که صحاح خودشان به صحّت این روایات اذعان نموده [اند].

5. رحمت الله هندی می نویسد: «قرآن مجید نزد همه عالمان شیعه ی اثنی عشری مصون از هرگونه تحریف و دگرگونی است و سخن اخباری ها که می گویند «قرآن» دچار کاستی شده، نزد شیعیان مردود و غیر قابل قبول است».

6. ابن حزم ظاهری با اتّهام به شیعیان چنین اظهارنظر کرده است: «همه امامیه براین باورند که «قرآن» دچار تحریف شده، برخی مطالب که جزء «قرآن» نبوده، به آن افزوده؛ بخش های متعددی از آن کاسته و قسمت های فراوانی نیز تبدیل شده است.

7. باید گفت که سند سخن ایشان مردود و مخدوش است. به این دلیل که شیعیانِ قائل به تحریف را معین نساخته اند; بر فرض هم که افراد قلیلی دارای چنین اعتقادی باشند، معقول و منصفانه نیست که اعتقاد آنها را به کل مذهب شیعه تعمیم و سرایت دهیم.

ص:203

5. قاضی عبدالجبار بن احمد چگونه شیعیان را متهم به تحریف نسبت به «قرآن» ساخته است؟

6. عالمان و محققان سنّی با مفاد روایاتِ بیان گرِ تحریف در «صحاح ستّه» چگونه تعامل می کنند؟ توضیح دهید.

ص:205

اعراب، قرائت و حتی عدد حروف و کلمات و آیات آن، مورد بررسی دقیق بوده است; پس چگونه ممکن است با وجود این همه عنایت و حراست شدید، تغییر و تحریفی در «قرآن» رخ داده باشد؟... یقین به جزئیات «قرآن» و اجزاء و ابعاض آن، مانند یقین به تمام و کلّ «قرآن» است و همانند دیگر کتب معروف جهان، مانند کتاب سیبویه ومزنی ضرورت دارد هر عالمی نسبت به آن آگاه باشد; چرا که عنایت دانشمندان و فراگیران دانش به این دوکتاب، سبب شده است که علاوه بر کلّ این کتاب ها، جزئیات آنها نیز مورد نظر و دقّت قرار گیرد، تا آن جا که اگر کسی خواسته باشد از آنها چیزی کم نموده یا چیزی بر آنها بیفزاید، آن قسمت مورد شناسایی قرار گرفته و مشخّص می شود که از اصل کتاب نیست و بر آن افزوده شده است.... بدیهی است که این گونه توجه ویژه به «قرآن»، بیشتر و بهتر از عنایت به کتاب سیبویه و مزنی و دیوانهای شعری انجام می گرفته است (1).

شیخ جعفر کبیر کاشف الغطاء (م 1228 ق.) نیز همین گونه استدلال کرده، روایات نقیصه (کم شدن قرآن) را به روشنی مردود دانسته است. وی معتقد است که ظاهر این روایات اصلاً نمی تواند مورد پذیرش باشد; به ویژه روایاتی که حاکی است ثلث «قرآن» یا بسیاری از آن حذف شده است; زیرا اگر چنین اتفاقی رخ داده بود، باید شهرت همگانی می یافت؛ چون انگیزه بر آن بسیار است و همواره دشمنان اسلام آن را دستاویز قرار می دادند و بزرگ ترین طعن بر «قرآن کریم» تلقی می کردند.... از نگاه وی با توجه به این که مسلمانان، در حراست و ضبط آیات و حروف «قرآن» فوق العاده کوشا بوده اند، چگونه ممکن است چنین اتفاقی رخ داده باشد؟ در برخی از روایات آمده که در «قرآن» نام بسیاری از منافقان آمده بود که حذف گردید. چگونه ممکن است باور کرد و حال آن که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) با حکمت و اخلاق کریمانه خود، هرگز به آنان تصریح نمی کردند و با آنان همانند دیگر مسلمانان رفتار می نمودند...؟ (2)

جای شگفتی است که با وجود چنین جایگاه و پایگاه محکم و محبوبیتی که «قرآن

ص:207

کریم» همواره در میان امّت اسلامی داشته و مسلمانان از کیان «قرآن»، بسیار بیشتر از جان و اموال و خانواده خود حفاظت می نمودند، کسی بتواند احتمال خردمندانه ای در مورد هرگونه تحریف و دگرگونی در آیات «قرآن» بدهد؟!

اتفاق علما بر آن است که هرچه از «قرآن» از طریق تواتر به ما رسیده است، حجّت بوده و در غیر این صورت، حجیتی ندارد; چرا که «قرآن» سند نبوّت و معجزه جاوید اسلام است; لذا تا به سر حدّ تواتر نرسد، نمی تواند نسبت به صحّت نبوّت یقین آور باشد; بنابراین، امکان ندارد آن چه را که راویان در این باره از مسموعات خود به صورت غیر متواتر روایت کرده اند، بپذیریم; زیرا راوی واحد هرچند صادق باشد، اگر آن چه نقل کرده با عنوان قرآنی نقل کرده باشد، قطعاً خطا کرد [ه] و اگر با غیر این عنوان باشد، مردود است; زیرا یا روایتی است که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) شنیده است، یا نظر شخصی خود او است که هرگز به عنوان آیات قرآنی حجیت شرعی نخواهد داشت (1).

قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً 1 ; بگو اگر انسانها و پریان اتفاق کند که همانند این «قرآن» بیاورند، همانند آن نتوانند آورد؛ هر چند یک دیگر را در این کار کمک کنند.

«قرآن» در جای دیگر می فرماید:

وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ... 2 ; واگر در آن چه بر بنده ی خود (پیامبر) نازل کرده ایم شک و تردید دارید، دست کم یک سوره مانند آن بیاورید.

در آیه دیگر آمده است:

أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ 3 ; یا می گویند او «قرآن» را به دروغ به خدا نسبت داده است؛ بگو اگر راست می گویید، یک سوره همانند آن بیاورید.

چنان که پیش تر نیز اشاره شد، به این آیات، آیات تحدّی گفته می شود; یعنی هم آوردطلبی - که در مبحث اعجاز به گونه ای مفصّل بیان گردید - پس اگر کسانی سوره «یوسف» یا دیگر سوره ها را ساخته، در «قرآن» درج کرده باشند، لازمه اش شکسته شدن مرز تحدّی است و این امر منتفی است. همین گونه است احتمال تبدیل واژگان «قرآن»؛ چنان که شیخ نوری و - پیش از وی - سید جزایری پنداشته اند؛ زیرا هرگونه تبدیل و تغییر در نظم و جمله بندی واژگان قرآن موجب می شود که صورت تبدیل یافته، به تبدیل دهنده منتسب باشد و از صورت وحی بودن خارج گردد; لذا نسبت دادن چنین کلام تبدیل یافته ای، به تبدیل دهنده اولویت دارد تا سخن الهی. آنان گمان برده اند که آیه: فَلَمّا قَضَیْنا عَلَیْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلی مَوْتِهِ إِلاّ دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنْسَأَتَهُ فَلَمّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ ما لَبِثُوا فِی الْعَذابِ الْمُهِینِ 4 در اصل،

«تبیّنت

ص:210

الانس أن لو کانت الجن یعلمون الغیب» (1)بوده است و نیز آیه: کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ 2 در اصل «خیر أئمة» بوده (2).

هم چنین کم نمودن از «قرآن» نیز موجب دگرگونی در نظم آغازین کلام بوده، به طور قطع در سبک و اسلوب بلاغی کلام مؤثر است و نظم نوین (نقص یافته) نمی تواند همان سبک و اسلوب بلاغی اول را داشته باشد; در این صورت، دیگر نمی توان گفت که نظم نوین، همان نظم الهی و وحی است.

همواره بیم آن می رفت که مبادا تصرف ناروایی در آن اموال بشود و درباره رعایت حال ایتام کوتاهی صورت گیرد; لذا یکی از راه های چاره ازدواج همسران شهیدان بود [که] در آن صورت، زمینه ی حفظ اموال مزبور فراهم شده و رضایت صاحبان مال، خود به خود جلب می گردید. در این جا باید اشاره نمود که یکی از اسباب جواز تعدّد زوجات، همین امر است که به مثابه یک ضرورت و چاره جویی اجتماعی تلقی می شود. با این وصف، هم فرزندان خردسال شهیدان تحت حمایت و عنایت بیشتری قرار می گرفتند و هم شبهه تصرّف در اموال ایتام برطرف می گردید. علاوه بر آن که از فسادهایی که ممکن بود به خاطر بی شوهر ماندن بیوه های جوان پیش آید، جلوگیری می شد (1).

البته اینها مسائلی است که قائلین به تحریف، قادر به درک آن نبوده و چشم بسته به هر خار و خسکی چنگ زده اند. خلاصه سخن آن که هرگونه گمان زیادت یا نقص و یا تبدیل در کلمات قرآن، با مسئلهْ اعجاز در نظم موجود منافات دارد.

4. تحریف پذیر دانستن «قرآن» مغایر با اعجاز آن است; زیرا معنای اعجاز آن است که خداوند تحدّی کرده که اگر می توانید، مثل «قرآن» را بیاورید; لذا اگر گفته شود که در «قرآن» یک سوره یا یک آیه اضافه شده، بدین معناست که تحدّی «قرآن» نقض شده و بشر توانسته است تا چیزی نظیر «قرآن» بسازد و در آن بگنجاند.

5. هرگونه تبدیل و تغییر در نظم و جمله بندی واژگان قرآن موجب می شود که صورت «قرآن» تبدیل یافته، به تبدیل دهنده منتسب باشد و از صورت وحی بودن خارج گردد; لذا نسبت دادن چنین کلام تبدیل یافته ای، به تبدیل دهنده اولویت دارد تا سخن الهی.

ص:214

یُخْلِفُ الْمِیعادَ 1 ; همانا خداوند در وعده و پیمان خود تخلّف نمی کند.

مسلّماً این ضمانت الهی، یکی از ابعاد اعجاز «قرآن کریم» به شمار می رود. به بیان دیگر؛ «قرآن» به رغم آن که همواره در دسترس مردم است، تا ابد سالم و خالی از تحریف باقی خواهد ماند؛ وگرنه نگه داری آن در «بیت المعمور»، سودی برای مردم ندارد. منظور این است که اگر مفاد آیه ذکر (تحفیظ) این باشد که «قرآن» موجود در بیت المعمور را پیوسته از گزند حوادث و دگرگونی ها حفظ می کنیم، این بدان معناست که یک نسخه از این «قرآن» در عرش الهی و نزد خداوند هست که مورد هیچ گونه دستبردی قرار نمی گیرد. دراین صورت، هرگز معقول و مقبول نخواهد بود که خداوند به چنین مطلبی مباهات کند; زیرا چنین مباهاتی نظیر آن است که بگوییم گوهر گران بهایی را در مکانی محفوظ داشته ایم و هیچ کس به آن دسترسی ندارد!

بنابراین، از وجود تأکیدات متعدّد در این آیه ( إِنّا، نَحْنُ، نَزَّلْنَا، ) که نمایانگر اهمیت فوق العاده این موضوع نزد پروردگار است، می توان دریافت که مقصود پروردگار، حفظ قرآنی است که در دسترس مردم قرار داشته [است] و همین «قرآن» از هر گزندی در امان خواهد بود تا همواره بتواند به عنوان سندی گویا، پشتوانه و میراث نبوّت باقی و ثابت مانده، در میان مردم راه خود را به سلامت طی کند; در نتیجه، خداوند به پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرموده است: إِنّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ 2 ; یعنی ما تو را (شخصیت، دین و شریعت تو را) از گزند مردمِ استهزا کننده در امان می داریم.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نگران بود که کافران مانع راه اسلام شده، با مزاحمت ها و کارشکنی های خود، مانع تأثیر دعوت اسلام شوند. آیه نازل شده، به آن حضرت اطمینان خاطر بخشید که دعوت اسلام را آشکار نموده، در همه جا منتشر سازد و اسلام - به رغم میل گردن کشان - به رشد و تعالی خود ادامه خواهد داد.

بدیهی است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) نسبت به جان خود ترس و نگرانی نداشت. نگرانی پیامبر (صلی الله علیه و آله) صرفاً برای مداخله لشکریان شیطان بود که مبادا جلوی دعوت مردم به

ص:216

اسلام را بگیرند و خداوند به او چنین اطمینان بخشید:

یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ إِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ 1 ; ای پیامبر! آن چه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده، کاملاً (به مردم) برسان و در غیر این صورت، رسالت او را انجام نداده ای و خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم حراست می کند.

در واقع، همه انبیای الهی (علیهم السلام)، جز پایداری دین خدا و غلبه آن بر همه ادیان و استمرار حکومتشان در طول تاریخ آرزوی دیگری نداشتند. در مقابل، کارشکنی ها و نیرنگ های شیاطین جن و انس، تحقق این آرمانها را دشوار می ساخت; اما همیشه حق برتر است و چیزی برفراز آن قرار نمی گیرد. خداوند متعال می فرماید:

بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْباطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ وَ لَکُمُ الْوَیْلُ مِمّا تَصِفُونَ 2 ; بلکه حق را بر باطل می کوبیم تا آن را سرکوب و هلاک کند و این گونه، باطل محو و نابود می شود.

کرده اید که مورد اشکال است; یعنی از نظر قائلین به تحریف، آیات آن دچار تغییر و تحریف گردیده است و این کار مصداق دور است (1).

آیة الله خویی در پاسخ می نویسد:

شاید این ایراد برای کسانی مطرح شود که «عترت طاهره» را خوب نمی شناسند و مقام ولایت و رهبری همه جانبه را برای آنان که همتا و برابر قرآنند، قائل نیستند; ولی کسانی که آنان را حجّت های خدا و همتایان «قرآن» می دانند، هرگز این شبهه برایشان پیش نمی آید; زیرا ائمّه (علیهم السلام) به همین «قرآن» موجود [از جمله به آیه حفظ] استدلال می کردند و پیروان خود را - در استدلال به «قرآن» - تأیید می نمودند. این امر نشانگر آن است که «قرآن» موجود حجّت است و تمسّک به آن واجب و هیچ گونه تردیدی در آن نیست (2).

این گونه آیات، اشاره به همان وعده ای دارد که خداوند به پیامبرش داده بود تا کتابی را برای راهنمایی بشر بر او نازل کند که هرگز کهنه نگردیده، تکرار، از تازگی و طراوت آن نکاسته و آن چنان از اعوجاج، پیچیدگی، بطلان و دستبرد دیگران به دور باشد که جای شک و تردیدی در آن باقی نماند و روز به روز درخشش آیات آن بیشتر گردد.

بدیهی است که هرگونه تحریف و دگرگونی در «قرآن»، موجب وارد شدن شک و تردید در آن و تشویش دائمی در نفس می شود که چرا چنین کتابی که باید منشأ هدایت باشد، تغییر یافته و تحریف شده است؟!! و چنین تردیدی با آیه: لا رَیْبَ فِیهِ که به طور مطلق، «قرآن» را از هرگونه تردید به دور دانسته، منافات دارد.

در «قرآن» آمده است: وَ قالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً 1 ; و پیامبر (صلی الله علیه و آله) می گوید: ای پروردگار من! به درستی که قوم من این «قرآن» را متروک و رها ساختند.

این گلایه پیامبر (صلی الله علیه و آله) در صورتی صحیح و استوار است که «قرآن» از هرگونه تحریف مصون و محفوظ باشد. با این بیان که قرآن «حبل المتینی» است که از سوی خدای منّان برای نجات بشر قرار داده شده است; ولی هنگامی که همین وسیله نجات و هدایتگری را کنار بگذارند و به آموزه هایش عمل نکنند، «مهجور» به شمار می رود; امّا زمانی که فرض کنیم این «قرآن» تحریف شده است، چنین شکوه و گلایه ای بیهوده خواهد بود; زیرا چنین قرآنی قابل توصیف به «حبل المتین» نخواهد بود تا به آن چنگ زده، هدایت یابند; حال آن که پیامبر گرامی [اسلام](صلی الله علیه و آله)، هرگز از احتمال تغییر و تحریف شکوه نکرده است؛ بلکه از عمل نکردن به دستورات آن و کنار گذاشتن آن شکوه نمود و این دلیلی است بر این که خداوند حکیم، چنین کتابی را تا قیامت از هرگونه تحریف مصون خواهد داشت (1).

ص:220

است; ولی الفاظ و عبارات «قرآن» هم چنان دست نخورده شمرده شده است. در حدیثی مشابه، به جای تحریف حدود، «تضییع حدود» آمده است:

«وَ رَجُلٌ قَرَأَ الْقُرآنَ، فَحَفِظَ حُرُوفَهُ وَضَیَّع حُدُودَهُ (1); حفظ حروف [درستی تلاوت] نموده؛ ولی حدود و مقررات آن را تضییع نموده است».

ترتیب مصحف فعلی تفاوت دارد». به سخن دیگر، قرآنی که آن حضرت ارائه می دهد، چنان چه به لحاظ دیگری با «قرآن» موجود در دست مردم تفاوت داشت، حضرت متذکر آن نیز می گردید. از این روایت می توان دریافت که غیر از مسئله نظم و ترتیب، هیچ گونه اختلافی در نصّ «قرآن» وجود ندارد و باید توجه داشته باشیم که عدم نظم و ترتیب حقیقی آیات، فقط به سیاق آیات لطمه می زند که دیگر نمی توانیم در مقام تفسیر و تبیین، از قرینه سیاق بهره ببریم و این ایرادی ندارد; زیرا قرینه سیاق هنگامی مطرح است که ما یقین داشته باشیم آیه قبلی حتماً پیش از آیه بعدی نازل شده است; درحالی که چنین یقینی نداریم. درهرحال، هر آیه ای هم اکنون نیز - طبق ترتیب موجود - از پیام رسانی و هدایتگری برخوردار است. به علاوه، این احتمال وجود دارد که جابه جایی برخی از آیات به دستور شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله) رخ داده باشد; مانند آیه 281 سوره «بقره» که به دستور آن حضرت، بین آیه «ربا» و آیه «دین» قرار گرفته است.

متن روایتی که جابر از امام باقر (علیه السلام) نقل کرده، چنین است:

«اِذَا قَامَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) ضَرَبَ فَسَاطِیطَ لِیُعَلِّمَ النَّاسَ الْقُرْآنَ عَلَی مَا أَنْزَلَ اللَّهُ - جَلَّ جَلاَلَهُ - فَأَصْعَبُ ما یَکُونُ عَلَی مَنْ حَفِظَهُ الْیَوْمَ، لاَِنَّهُ یُخَالِفُ فِیهِ التَّأْلِیفُ» (1).

و نیز فرموده اند:

«وَ کُلُّ حَدِیث لا یَوَافِقُ کِتَابَ اللَّهِ فَهُوَ زُخْرُفٌ (1); هر حدیثی که موافق با کتاب خدا نباشد، باطل است».

«مَا لَمْ یُوَافِقُ مِنَ الْحَدِیثِ الْقُرْآنَ فَهُوَ زُخْرُفٌ» (2). در همین زمینه روایت دیگری نیز از [امام] علی (علیه السلام) در بحارالانوار (3) وارد شده است. نتیجه آن که «قرآن کریم» کتابی برحق و اصیل بوده، دیگران نمی توانند همانند آن را جعل نمایند; درحالی که جعل سخنان شبیه سخنان و احادیث معصومین (علیهم السلام) امکان پذیر است. ازاین رو، میزان و ترازوی سنجش حق از باطل، «قرآن کریم» است. پس تمامی روایاتی که به نحوی از تحریف قرآن سخن گفته اند، اگر قابل تأویل نباشد - براساس روایاتی که بیان شد - باطل و مجعول بوده، هیچ گونه ارزش و اعتباری نخواهند داشت. به سخن دیگر، می توان گفت که روایات عرض بر کتاب الله از دو جهت بر سلامت «قرآن» از تحریف دلالت دارند:

نخست این که می باید معیار و مقیاسی که برای تشخیص صحیح از سقیم وضع می شود، از سلامت کامل برخوردار باشد; ولی اگر خود معیار در معرض شک و تردید باشد، نمی تواند مقیاس تشخیص حق و باطل قرار گیرد.

دوم این که اگر ما روایات حاکی از تحریف «قرآن» را به «قرآن» عرضه کنیم، مغایر با خود کتاب الله خواهد بود; زیرا آیه «ذکر» می گوید: إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ 4 و آیه «نفی باطل» می گوید: لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ 5 .

ممکن است گفته شود که روایات عرض بر «قرآن»، از سوی پیامبر (صلی الله علیه و آله) عنوان شده؛ حال آن که تحریف، پس از رحلت آن حضرت صورت پذیرفته است؛ در پاسخ می گوییم:

ص:226

این اخبار، منحصر به پیامبر (صلی الله علیه و آله) نبوده؛ بلکه از امام صادق (علیه السلام) نیز بیان شده است. علاوه بر این، پیامبر (صلی الله علیه و آله) این سخن را برای آینده امّت فرموده و با این بیان، «قرآن» را معیار تشخیص حق و باطل معرّفی نموده اند.

عِنْدَ قِیَامِ الْقَائِمِ (عج) لِقَوْلِهِ - عَزَّوَجَلّ - وَاللَّهُ مُتِّمَ نُورِهِ وَلَوْ کَرِهَ الْکَافُرُونَ بِوَلایَةِ عَلِی (علیه السلام)». پرسیدم: «آیا این تعبیر تنزیل است؟» فرمودند: «آری این سخن تنزیل است; ولی غیر آن تأویل می باشد» (1).

شاهد مطلب آن است که امام (علیه السلام) آن چه را بیان می فرماید، جزء آیه نمی شمرد - آن گونه که قائلان به تحریف پنداشته اند - بلکه آن را تفسیر می دانند؛ تفسیری عالی - که جز راسخان در علم، از اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله)، کسی به آن دسترسی ندارد - و سخنان دیگر در مورد آیه را تخمین و تأویل بی دلیل معرفی می کند.

ب) اگر روایات حاکی از تحریف «قرآن» را به «قرآن» عرضه کنیم، مغایر با خود کتاب الله خواهد بود; زیرا آیه «ذکر» می گوید: إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ .

5. براساس مفاد حدیث متواتر «ثقلین»، عدم انفکاک کتاب از عترت، دلالت بر اعتبار همیشگی و تحریف ناپذیری قرآن دارد.

6. روایاتی که بر کامل بودن سوره های «قرآن» دلالت دارند (توصیه شده است که در نماز حتماً باید سوره کامل بخوانید)، دلیل دیگری بر مصونیت «قرآن» از تحریف محسوب می شوند.

7. در روایاتی که در آن، از «شأن نزول» تعبیر به «تنزیل» شده است، امام (علیه السلام) آن چه را بیان می فرماید، جزء آیه نمی شمرد - آن گونه که قائلان به تحریف پنداشته اند - بلکه آن را تفسیر آیه می داند.

7. در روایاتی، از «شأن نزول» تعبیر به «تنزیل» شده است. آیا می توان از این طریق مصونیت «قرآن» از تحریف را اثبات نمود؟ چگونه؟

8. سیره عملی ائمه (علیهم السلام) در برخورد با آیات «قرآن» چگونه بوده است؟ نوع تعامل آن حضرات (علیهم السلام) با آیات «قرآن»، با اعتقاد به تحریف سازگار بوده است یا با سلامت از تحریف؟ کاملاً توضیح دهید.

ص:232

فعلی، می تواند کلید حلّ این معمّا باشد; زیرا پراکندگی نوشته های نخستین عهدین آن قدر گسسته و درهم و بی سند بود که موجب شرمساری و سرافکندگی همه اربابان کلیسا و خاخام های یهودی در طول تاریخ شده است; از این رو، رنج دیرینه آنان از خالی بودن دستشان از کتب آسمانی ادیان خود و مشاهده وقوع تحریفات فراوان در آنها، آنان را وادار کرد تا ننگ تحریف را نسبت به «قرآن» هم مطرح کنند; چرا که متوجه شدند بزرگ ترین کتاب آسمانی شان (انجیل موجود) وحی الهی نبوده است. گرچه جز «رژی بلاشر» - مستشرق فرانسوی - و شرق شناسان به این انگیزه تصریح نکردند; اما انبوه اشکال ها و تلاش و سعی گسترده آنها در اثبات تحریف، باید از انگیزه ای معقول برخوردار باشد. (1)

وقتی پیشنهاد شد آنها را بنویسند که مدت زمانی از آغاز نزول وحی گذشته بود و آن هنگامی بود که مسلّم شد این وحی، نخستین جمله یک پیام طولانی خواهد بود. حتی بعدها پس از مهاجرت به مدینه (در سال 622 میلادی)، در تماس با جوامع یهود و بر اثر رویداد حوادثی بود که مسلّم گردید قانون جدید باید تضمین کتابت یابد (1).

دوم: با تکیه بر شواهد تاریخی و در درجه نخست، [با] گواهی خود «قرآن» ثابت می شود که از همان سال های اقامت در مکه و مدت ها پیش از هجرت، «قرآن» نوشته شده و دست به دست می گشته است (1); لذا فقدان امکانات مادی در مکه - که بلاشر ادّعا نموده - توهّمی بیش نیست.

سوم: با تحلیلی که درباره «انگیزه های حفظ «قرآن» در مکه»، در منابع علوم قرآنی شیعه (2) به دست آمده است، ثابت می شود که حفظ «قرآن» و نگارش آن، به عنوان دو وسیله هم عرض، مدّنظر پیامبر (صلی الله علیه و آله) بوده، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مؤمنان را به هر دو موضوع توصیه می فرمود و هرگز نمی توان کتابت «قرآن» را پدیده ای در طول حفظ آن در نظر گرفت.

چهارم: وعده الهی که فرموده است: إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ 3 تعارضی با سیاست های پیامبر (صلی الله علیه و آله) در توصیه به نگارش وحی ندارد و اساساً وعده «جمع الهی» از طریق دستورات پیامبر (صلی الله علیه و آله) قابل تحقق است.

پنجم: موضوع اختلاف قرائت که دلیل دیگری بر عدم تدوین «قرآن» در حیات رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ذکر گردیده، از اساس واقعیت نداشته و قرائت های گوناگون در اواخر قرن اول پدید آمده اند (3).

2. إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ* ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ. 1

ظاهراً تنها زمینه و دلیل این نظریه کازانوفا آن بود که ابوبکر پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و تردید بعضی صحابه در ارتحال آن حضرت، به این آیه ها استناد کرده است. (1)

خط عربی در صدر اسلام و نداشتن نقطه و اعراب را عمده ترین زمینه پیدایش اختلاف قرائت ها می داند، تلاش می کند که عامل اصلی اقدام قاریان را به اختلاف قرائت در این زمینه، اعمال سلیقه و رأی و استدلال های عقلی هریک از قاریان معرّفی کند.

گردآوری و نقل کرده است; حال آن که این گونه کتاب ها نزد شیعه و عالمان و محقّقان شیعی از درجه اعتبار ساقط هستند.

دوم: آن چه گلدزیهر در مورد سوره «احزاب» و دیگر سوره ها به شیعه نسبت داده دروغ محض است و در هیچ یک از منابع شیعی، اثری از آن یافت نمی شود. گرچه در صحاح اهل سنت نقل شده که عروة بن زبیر به خاله اش (عایشه) نسبت می دهد که گفت: «سوره احزاب در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) تلاوت می شد و دویست آیه بود; اما هنگامی که عثمان قرآنها را تدوین و هماهنگ کرد، به بیش از مقدار کنونی دست نیافتیم» (1).

سوم: نکته دیگر چگونگی استفاده از منابع است. گلدزیهر به چه دلیلی منبع مطالعه خود را کتاب «بیان السعادة» قرار داده و آن را از قدیمی ترین تفاسیر شیعه به شمار آورده است؟ ضمن آن که تاریخ آن را سال 311 ه. ق. ذکر کرده! یعنی ده قرن به عقب برده است؟ شاید عدد «هزار» در نسخه او به خوبی قابل خواندن نبوده و به رقم واقعی دست نیافته است! از سوی دیگر، وی نام نویسنده آن را نیز تغییر داده، به جای ابن حیدر بیدختی، ابن حجر بیختی ثبت کرده که چنین نامی در هیچ کتاب رجال یا تاریخ یافت نمی شود.

چهارم: تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی نوشته خود او نیست; بلکه توسط یکی از شاگردانش گردآوری شده که تاکنون شخصیت وی ناشناخته مانده است. به علاوه، مطالب آن آمیخته ای است از تفسیر منسوب به قمی و تفاسیر دیگر؛ از جمله تفسیر ابوالجارود که امام صادق (علیه السلام) او را لعن و نفرین کرده است (2).

جایی بعضی از آیات را در ذهن مسلمانان ایجاد کنند.

2. بلاشر می نویسد: «قرآن» فعلی فقط در بردارنده آیات نازل شده در مدینه است; زیرا به دو دلیل تا زمانی طولانی، آیه ها و سوره های مکی را نمی نوشتند: الف) عدم آگاهی پیامبر (صلی الله علیه و آله) از رسالتش; ب) فقدان امکانات مادی.

3. از شواهد تاریخی و نیز از خود «قرآن» می توان دریافت که از همان سال های اقامت در مکه و مدت ها پیش از هجرت، قرآن نوشته شده و دست به دست می گشته است. هم چنین حفظ «قرآن» و نگارش آن به عنوان دو وسیله هم عرض، مدّنظر پیامبر (صلی الله علیه و آله) بوده و آن حضرت مؤمنان را به هر دو توصیه می فرمود.

4. کازانوفا می نویسد: «دو آیه در «قرآن» هست که انتساب آنها به وحی الهی مشکوک است و به نظر می رسد که ابوبکر آنها را اضافه کرده است. این دو آیه عبارتند از: آیه144 سوره «آل عمران» و آیات 30 و 31 سوره «زمر».

5. در نقد دیدگاه کازانوفا باید گفت: استدلال یک صحابی یا خلیفه به هر آیه ای، دلیل بر این نیست که وی آن را به «قرآن» افزوده باشد; علاوه بر این که اگر «کازانوفا» به شأن نزول این آیات در کتاب های معتبر مراجعه می کرد، چنین ابهام و نسبت نادرستی را بیان نمی نمود.

6. بول نیز شیعیان را متهم به اعتقاد به تحریف در «قرآن» نموده است و هیچ تفاوتی بین تحریف به افزایش و یا به کاهش قائل نشده است; حال آن که جز «عجارده» کسی مدعی افزایش در متن «قرآن» نبوده است.

7. گلدزیهر مدّعی شده است که هیچ متن و کتاب آسمانی، هم چون «قرآن» دچار تزلزل و بی ثباتی و اضطراب نیست. در واقع، او وجود اختلاف قرائت ها در مورد برخی از واژگان قرآنی را نشانه وقوع تحریف دانسته [است]، غافل از آن که «قرآن» و اختلاف قرائت ها دو حقیقت کاملا متغایر بوده، ربطی به یک دیگر ندارند.

2. بلاشر براساس چه استدلالی تاریخ نگارش آیات و سوره های قرآنی را از دوران مدینه دانسته است؟ سخن او را نقل و نقد نمایید.

3. از نظر کازانوفا کدام یک از آیه ها توسط ابوبکر به «قرآن» افزوده شده است؟ پاسخ ادّعای او را نیز بنویسید.

4. دیدگاه بول (Buhl) درباره اعتقاد شیعیان نسبت به مسئله «تحریف» چیست؟

5. دیدگاه های گلدزیهر درباره کتاب «قرآن» چیست؟ کاملاً توضیح داده و نقد کنید.

6. ضمن تحقیق درباره مستشرقان مخالف «تحریف»، دیدگاه رودی پارت (مستشرق آلمانی معاصر) را در این زمینه توضیح دهید.

تبدیل متن کتاب یا کم و زیاد کردن آن; بلکه «قرآن» می گوید: کتب عهدین دستخوش تحریف معنوی شده و آن را به غیر معنای خود تفسیر کرده اند و در اخبار اسلامی و احادیث بزرگان اسلام نیز چیزی که بیانگر وقوع تغییر و تحریف در نصّ عهدین باشد، وجود ندارد; البته دلیلی هم بر آن نداریم (1).

در تأیید این دیدگاه نیز، شیخ طوسی در تفسیر آیه: یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ 2 ; یعنی سخنان را از جایگاه اصلی آن منحرف می سازند، گفته است: «آن را از تفسیر و تأویل مناسب خود تغییر می دهند» (2).

شیخ محمد عبده دراین باره می نویسد:

بخش مهمّی از تحریف، تأویل سخن خداوند است که بر غیر معنایش حمل شود و از لفظ تحریف (در قرآن) نیز همین معنا به ذهن می رسد و همین تأویل موجب گردید که یهودیان و مسیحیان [به] مقابله با پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) پرداخته، نبوتش را انکار کنند و این شیوه همیشگی آنان تا امروز است که بشارت های عهدین را تأویل می برند (3).

آن چه باید در این زمینه افزود این که شیوه اهل کتاب همواره این بود که کتاب های خود را تجزیه نموده، بخش هایی را که به نفع آنها بود، برای مردم آشکار می کردند ولی بخش هایی را که به ضرر آنها بود، همواره از مردم مخفی می نمودند. آنان هم چنین بشارت هایی را که از ظهور پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) خبر می دهد، توجیه کرده، آن را برخلاف مجرای طبیعی خود تغییر می دهند.

را گزارش داده، می فرماید: مِنَ الَّذِینَ هادُوا یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ یَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ وَ راعِنا لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِی الدِّینِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنا لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ أَقْوَمَ وَ لکِنْ لَعَنَهُمُ اللّهُ بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلاّ قَلِیلاً 1 ; برخی از یهودیان، سخنان را از جای خود تحریف کرده و می گویند: شنیدیم و مخالفت کردیم و بشنو که هرگز نشنوی! و (از روی تمسخر می گویند) «راعنا» تا با چرخش زبان خود، حقایق را دگرگون سازند و در دین الهی طعنه بزنند....

در این باره امام باقر (علیه السلام) می فرمایند: «واژه "راعنا "در زبان عبری ناسزاست و منظور آنان نیز ناسزا بود» (1). علامه بلاغی نیز پس از جست وجو و مطالعه عهد قدیم به زبان عبری می گوید: «به این نتیجه رسیدم که "راع "به معنای "شرّ "است و "راعنا "یعنی "شریر ما" (2).

یهودیان این روش ناپسند را در لحظه سلام دادن نیز انجام می دادند. آنان هنگام سلام دادن به پیامبر (صلی الله علیه و آله) می گفتند: «اَلسَّامُ عَلَیْکُمْ»; یعنی: «مرگ بر شما»! البته پیامبر (صلی الله علیه و آله) هم در پاسخ آنها می فرمود: «وعلیکم»: بر شما هم; زیرا که همه می میرند (3).

شرح می دهد. «عهد جدید» (1) نیز که شامل 27 کتاب و نامه؛ از جمله انجیل های معروف چهارگانه است، همگی داستان زندگی حضرت مسیح (علیه السلام) می باشد که و حجم زیادی از آموزه های آن حضرت نیز - براساس نقل مؤلفانش - در خلال مباحث درج گردیده است.

شایان ذکر است که نسخه های اصلی این کتاب ها نیز مفقود شده و ترجمه های آن به غیر زبان اصلی باقی مانده است. در نتیجه، می توان گفت که «تحریف» در این ترجمه ها رخ داده است، نه در اصل کتاب ها.

علامه بلاغی نیز دراین باره می نویسد: «خداوند آن کتاب را تورات نامید؛ زیرا نام آن - یعنی عهد قدیم و به ویژه اسفار پنجگانه نزد یهود - تورات است. پس «قرآن» نیز با آنها در این نام گذاری همراهی کرده تا به بهترین شیوه با اینها بحث و مجادله کند» (1). به همین علت است که در «قرآن» از آنان به: اَلَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ 2 ; کسانی که بهره ای از کتاب به آنها داده شده است; تعبیر شده که تعبیری واقعی است; زیرا در آثاری که از پیشینیان باقی مانده است نیز بخش هایی از تورات و انجیل حقیقی وجود دارد.

امیر مؤمنان - علی (علیه السلام) - در این باره می فرماید: «شما در راهی روشن گام برمی دارید و سخنانی را که اقوام قبل از شما می گفتند، تکرار می نمایید» (1). و نیز می فرماید: «روزگار بر باقی ماندگان چنان می گذرد که بر پیشینیان گذشت و آخرین کار روزگار، نظیر نخستین کار آن است; اعمال و رفتارش مانند یک دیگر و نشانه هایش روشن و آشکارند» (2).

این واقعیتی اجتناب ناپذیر است; زیرا افراد بشر دارای سرشت یگانه بوده، انگیزه ها، تمایلات و جهت گیری هایشان همه جا و همیشه همانند هم می باشد.

شایان ذکر است که اینها مستلزم «جبر» در مسیر زندگی انسان نیست; بلکه نمادی است از توانایی ها و قابلیت هایی که در ساختار اولیه انسان وجود دارد; لذا بشر، همواره آماده است که با تربیتی صحیح، به سوی خوشبختی رهنمون گردد و اگر چنین نبود، آموزش های انبیا به هدر می رفت و آوردن شریعت ها و وضع قوانین بیهوده بود. پس آمادگی تربیت در نهاد انسان وجود دارد و به همین خاطر است که دین به او عرضه می شود. بنابراین، روشن شد که منظور از «همگونی امّت ها» مشابهت در ریشه های اخلاق و پایه های اصلی زندگی است و ربطی به جزئیات و شیوه های آن ندارد; زیرا این امور با توجه به عوامل زمانی و مکانی گوناگون تفاوت کرده، قابل تکرار نیستند.

به عنوان نمونه، بنی اسرائیل در برابر پیامبرانشان خیره سری کرده، دشمنی ورزیدند. در نتیجه به سرگردانی در درّه ی سینا گرفتار شده و غذای آماده «من وسلوی» بر آنان نازل گردید. پیداست منظور از «تشابه» این نیست که مسلمانان نیز در همان منطقه سرگردان می شوند و از همان غذاها می خورند؛ بلکه مراد آن است که شما مسلمانان نیز در برابر خیرخواهی و ارشادات پیشوایانتان لجاجت نموده؛ در نتیجه در وادی ظلمت و ضلالت سرگردان شده و گرفتار کمبودهای گوناگون در مال، جان و امثال آن خواهید شد.

با توجه به توضیحات و مطالب مذکور، آیة الله خویی (رضی الله عنه) در تبیین دیدگاه های خود دراین باره چنین نگاشته اند:

ص:248

روایات مزبور، اخبار واحد بوده و نمی توان به آن احتجاج نمود و ادّعای تواتر آنها، سخنی نادرست و بی دلیل است؛ چرا که هیچ یک از این اخبار در کتب اربعه نیامده است. از آن مهم تر، بسیاری از رویدادهای گذشته برای امت اسلام رخ نداده و ممکن نیست رخ دهند.

در صدق تشابه، همین کافی است که این امّت نیز حدود و محتوای «قرآن» را رها کرده اند؛ هرچند حروف و الفاظ آن را کاملاً حفظ نمودند; چنان که در نامه ی امام باقر (علیه السلام) به «سعد الخیر» آمده است. پس می توان گفت حوادثی که در این امّت رخ می دهد، صرفاً از "بعضی جهات"، مانند رویدادهای پیشین است (1).

ذکر این نکته لازم است که منظور ایشان از «بعضی جهات»، اصول و پایه های زندگی است که در برخورد با مشکلات حیات و نیل به کامیابی ها از فطرت و سرشت آدمی سرچشمه می گیرد. (2)

5. یک بررسی کوتاه از تاریخ عهدین، موجب شک و تردید در اصالت و باقی ماندن متن آن می گردد; چرا که از متن اصلی، تنها ترجمه هایی ناقص باقی مانده است.

6. این که «قرآن» می فرماید: «تورات نزد آنان هست و در آن حکم خداست»، در واقع با آنان در نام گذاری این کتاب ها - به تورات و انجیل - همراهی کرده؛ نه این که بخواهد تمام مطالب موجود در عهدین فعلی را اصیل و معتبر بداند.

7. ویژگی هایی از قبیل «حبّ ذات» و «تنازع بقا»، از فطرت انسان سرچشمه گرفته، این گونه امور، همواره و در همه زمان ها میان افراد بشر مشاهده می گردد.

8. [حضرت] علی (علیه السلام) می فرماید: «شما در راهی روشن گام برمی دارید و سخنانی را که اقوام پیش از شما می گفتند، بازگو می کنید».

9. منظور از «همگونی امّت ها»، مشابهت در ریشه های اخلاق و پایه های اصلی زندگی است و هیچ ارتباطی با جزئیات و شیوه های آن ندارد.

ص:252

در «قرآن» نیافتیم. در نتیجه، دیگران را گمراه ساختند". سنگسار کردن در کتاب خدا، حق و کیفر زناکار محصن است؛ البته اگر بینه علیه او اقامه گردد یا باردار باشد و یا خودش نسبت به عمل زنا اذعان نماید» (1).

هم چنین در «موطّأ مالک» آمده است: «عمر زمان بازگشت از حج گفت: "چنان چه مردم به من اتّهام دستبرد به قرآن نمی زدند، بی گمان این آیه را می نوشتم: «و الشیخ و الشیخة اذا زنیا فارجموهما البتة... (2); هرگاه پیرمرد و پیرزن زنا کنند؛ البته آن دو را سنگسار نمایید».

کفر خودتان است که از پدرانتان اعراض کنید». این عبارت در نقل دیگر چنین آمده است: «ان انتفائکم من آبائکم کفر بکم (1); جدا ساختن خود از پدرانتان، سبب کفر به خویشتن می گردد».

اول نماز می خوانند». حمیده می گوید: «این قسمت زیادی تا پیش از آن که عثمان قرآنها را دگرگون سازد، موجود بود» (1).

خاک» که به شکل ها و گونه های متفاوت نقل گردیده است، حدیث نبوی است؛ چنان که ابو نعیم می گوید: «این حدیث، صحیح و اجماعی است» (1). گاه نیز آن را به عنوان «حدیث قدسی» معرفی کرده اند؛ چنان که در روایت ابوواقد لیثی بدان اشاره شده است (2).

چنان که در منتخب «کنز العمال» آمده است، «آن سوره، همانند سوره بقره یا طولانی تر از آن بود» (1). و عروه از خاله اش (عایشه) روایت کرده که «سوره احزاب در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) دویست آیه بود و هنگامی که عثمان مصحف ها را تدوین نمود، به بیش از مقدار کنونی دست نیافتیم» (2).

را فراموش کرده ام و تنها این عبارت را از آن سوره به خاطر دارم: «لو کان لا بن آدم وادیان من مال لا بتغی وادیا ثالثا و لا یملأ جوف بن آدم الاّ التراب»؛ هم چنین سوره ای می خواندیم، مانند یکی از «مسبّحات» که آن را نیز فراموش کرده ام و صرفاً این عبارت را به خاطر دارم: «یا أیها الذین آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون فتکتب شهادة فی أعناقکم فتسألون عنها یوم القیامة » (1).

فارجموهما البتة... - از «قرآن» است که فقط از عمربن خطاب روایت شده است.

3. هم چنین از عمر نقل شده که آیه «رغبت» - أن لا ترغبوا عن آبائکم، فانه کفر بکم أن ترغبوا عن آبائکم - جزء قرآن بوده، سپس حذف گردیده است.

4. او هم چنین ادّعا کرد که دو آیه دیگر، به نام «فراش» - الولد للفراش و للعاهر الحجر - و «جهاد» - ان جاهدوا، کما جاهدتم اول مرة - از «قرآن» افتاده است.

5. از عبدالله بن عمر روایت شده که «قرآن» در ابتدا مشتمل بر یک میلیون و بیست و هفت هزار حرف بوده است؛ یعنی حدود دو سوم آن افتاده است.

6. چنان که ابو عبید روایت کرده، در مصحف عایشه، در آیه 56 سوره «احزاب»، این عبارت نیز وجود داشته است: «و علی الذین یصلون الصفوف الأول».

7. به أبی بن کعب نسبت داده شده که دو آیه از سوره «بینه» نیز کاسته شده است.

8. از ابی بن کعب روایت کرده اند که سوره «احزاب» بزرگ تر از سوره «بقره» بوده است.

9. مسلم از ابوالاسود و او از ابو موسی أشعری روایت کرده که سوره ای به اندازه سوره «توبه» و سوره ای دیگر همانند «مسبّحات» وجود داشته که بعدها حذف شده است.

10. مهم ترین اشکال مشترک همه این مدّعیات، این است که مستند همه آنها خبر «واحد» است و حال آن که امور اعتقادی؛ از جمله قرآنیت هر آیه و سوره، فقط از طریق «تواتر» قابل اثبات است.

6. چه نوع انتقاد مشترکی نسبت به همه مفروضات مذکور وارد است؟ توضیح دهید.

7. با وجود عدم نزول آیه ای به نام «رجم»، چرا حکم «رجم» در اسلام وجود دارد و در موارد زیادی هم اجرا شده است؟ توضیح دهید.

وَ مَنْ یَعْصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبِیناً 1 ; هنگامی که خدا و پیامبرش فرمانی قطعی صادر کردند، هیچ مرد و زن با ایمانی حق ندارد تخلّف نماید. آیه مورد بحث نیز از همین قبیل است; یعنی خداوند تعالی، حکمی [را] قطعی و الزامی نموده که جای هیچ تردید و بهانه جویی در اطاعت از آن باقی نمی ماند.

بسیار مهربان تر از آن است که کاری بر او گران آید یا چیزی او را باز دارد. به هرحال، این حدیث سند قابل قبولی ندارد; چنان که حاکم می نویسد: «این حدیثی است بسیار غریب و ناآشنا و در این کتابم، از شهر، جز این یک روایت، حدیثی دیگر نقل نکرده ام و شیخین نیز به حدیث او استدلال نمی کردند» (1).

«ابن حجر» نیز در این باره می نویسد: «وی راستگو است; ولی احادیث مرسل زیادی را نقل می کند و در اوهام و تخیلات به سر می برد» (2).

کرده و او چنین پاسخ داد: «فرزند خواهرم! اینها اشتباهاتی است که از سوی کاتبان رخ داده است!». سیوطی نیز در این باره می نویسد: «سند این روایت به تأیید بخاری و مسلم صحیح است» (1).

4. به سعید بن جبیر نسبت داده اند که او گفته: چهار حرف غلط در «قرآن» مشاهده می گردد. سه مورد آن ذکر شد و مورد چهارم مربوط به آیه دهم سوره «منافقون» است فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصّالِحِینَ . کلمه «اکن» مضارع مجزوم است که به «اصدّق» عطف شده و حال آن که «أصدّق» به تقدیر ناصب (ان) پس از فاء عطف، منصوب شده است; پس معطوف بر آن نیز باید منصوب باشد (2).

لازم به یادآوری است که این گونه اظهار و غلطگیری از ادبیات قرآن، تنها از کسانی هم چون عروة بن زبیر می تواند صادر شود; چرا که او فردی متخصّص نبوده است; ولی طرح چنین نظراتی از دانشمند بزرگی هم چون سعید بن جبیر، بسیار بعید و شگفت انگیز به نظر می رسد. درهر صورت، همه این موارد، اعراب صحیح محسوب می شوند; زیرا مطابق قواعد لغت فصیح بوده و پاسخ های ادبی قانع کننده ای دارند که در این جا به آنها اشاره می شود:

1. در آیه 63 سوره «طه»: إِنْ هذانِ لَساحِرانِ [«ان» مخفف «انّ»، «هذان» اسم و «لساحران» خبر آن است] حفص و نیز، عموم مسلمانان با تخفیف و کسر «انّ» قرائت کرده اند و به نظر استاد معرفت نیز همین قرائت مشهور صحیح است. در نتیجه، «ان» مخفف «انّ» است و نصب نمی دهد و وجود «لام» در خبر، دلیل مخفّف بودن آن است.

ابن هشام می نویسد: «هرگاه پس از «ان» مکسور و ساکن، «لام» باشد، می فهمیم که اصل آن «انّ» و با تشدید بوده است، نظیر آیه 143 سوره «بقره» که می فرماید: وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَةً إِلاّ عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللّهُ ; و مسلماً این حکم - جز بر کسانی که خداوند آنها را هدایت کرده - دشوار بود؛ چنان که زمخشری هم می نویسد: «ان» در این گونه موارد، مخففه است و همواره در خبر آن «لام» مفتوح می آید. بنابراین، اساساً جای هیچ

ص:268

اشکال و پرسشی در مورد اعراب آیه مذکور باقی نمی ماند.

اما قرائت تشدید با «الف» إِنْ هذانِ لَساحِرانِ قرائت سایر قاریان - جز ابو عمرو - است (1) و تنها دلیلشان این است که در «نسخه امام» این گونه و با «الف» بوده و باید از آن پیروی نمود و برای آن توجیهاتی ذکر کرده اند که قابل پذیرش و دفاع نیست (2).

2. در آیه 69 سوره «مائده» می خوانیم: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ الصّابِئُونَ وَ النَّصاری مَنْ آمَنَ بِاللّهِ . واژه «الصابئون»، طبق قول مشهور به رفع خوانده می شود که بر محلّ اسم «انّ» (الّذین آمنوا) عطف شده است.

فرّاء می نویسد: «هرگاه اسم «انّ» از واژگانی باشد که اعراب آن ظاهر نیست (مثل ضمیر و موصول)، می توان بر محلّ آن عطف نمود. در آیه مورد بحث نیز، «صابئون» بر محلّ اسم «انّ» عطف شده تا با «واو» در کلمه «هادوا» هماهنگی بیشتری داشته باشد. همین آیه - با اندکی جابه جایی - در آیه 62 سوره «بقره» آمده است: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ النَّصاری وَ الصّابِئِینَ که براساس قاعده اولیه، «الصّابئین» منصوب شده و عطف بر محل اسم «انّ» نشده تا با «یا» (ی) «نصاری» هماهنگ باشد. در آیه 17 سوره «حج» نیز می خوانیم: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ الصّابِئِینَ وَ النَّصاری وَ الْمَجُوسَ ، که نصب آن مطابق با قاعده و اصل است و مناسبت لفظی با «واو» در کلمه «هادوا» مراعات نشده است.

این از هنرهای بسیار زیبا و ظریف «قرآن» است که گونه های مختلف سخن فصیح و متداول را به کار می برد (3).

3. درباره آیه 162 سوره «نساء»: لکِنِ الرّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ الْمُقِیمِینَ الصَّلاةَ وَ الْمُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ الْمُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ، این سؤال مطرح گردیده که چرا در میان صفات مذکور در آیه، «المقیمین» منصوب شده است؟

ص:269

زمخشری در پاسخ می نویسد: «منسوب به مدح شده است تا فضیلت نماز را روشن سازد و این، بابی گسترده است و پندار آنان که خیال کرده اند این واژه به شکل کنونی، از اشتباهات نگارشی مصحف شریف است، ارزشی ندارد... و باید توجه داشت که پیشینیان اسلام، به خوبی از اسلام حفاظت کرده و راه هرگونه طعنه و خرده گیری را بر آن بسته اند...» (1).

سیبویه در «باب آن چه برای تعظیم و مدح منصوب می گردد» می نویسد: «برخی عرب ها می گویند: « اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ » - به نصب ربّ - یونس گفته است: این تلفظ عربی و صحیح است» (2) و مانند آن است آیه 162 سوره «نساء» که در آن واژه «المقیمین» منصوب شده؛ با آن که می توانست هم چون سایر موارد به گونه یک سان، مرفوع باشد؛ اما «المؤتون» پس از آن، به جهت ابتدا و استیناف مرفوع گشته است (3).

4. واژه «اکن» را در آیه دهم سوره «منافقون»: وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصّالِحِینَ ; از آن چه به شما روزی دادیم انفاق کنید، پیش از آن که مرگ یکی از شما فرا رسد و بگوید: پروردگارا! چرا مرگ مرا مدّت کمی به تأخیر نینداختی تا صدقه دهم و از صالحان باشم. قاریان هفت گانه - جز ابو عمرو - به صورت مجزوم (اکن) قرائت کرده اند؛ به این دلیل که به محلّ «اصدّق» که به عنوان جواب تمنّی مجذوم است، عطف گردیده; زیرا مفهومش این است که اگر مرگ مرا به تأخیرافکنی، صدقه می دهم و از صالحان خواهم شد؛ ولی ابو عمرو، به صورت منصوب (واکون) قرائت کرده تا به لفظ «فاصدّق» که به اضمار «ان» منصوب شده، عطف گردد.

آن چه که ذکر شد، سخن و دیدگاه بزرگان ادب و تفسیر هم چون مکی بن ابی طالب، زمخشری و دیگران است و تمامی منابع نحوی گواهی می دهند که هرگاه جواب تمنّی پس از «فاء» باشد، واژه معطوف بر آن، می تواند منصوب یا مجزوم باشد (4).

ص:270

2. مراد از حذف دو سوره «خلع» و «حفد» از برخی مصاحف چیست؟ توضیح داده و نقد کنید.

3. به ابن عباس نسبت داده شده است که به گمان او در آیه 27 سوره «نور»، و اژه «تستأنسوا» در اصل «تستأذنوا» بوده است; این ادّعا رای توضیح داده، پاسخ آن رای بنویسید.

4. از اسماء بنت یزید روایت شده که پیامبر (صلی الله علیه و آله) در آخر آیه إِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً، عبارت «و لا یبالی» رای می خوانده است. صحت و سقم این ادعا رای بررسی نما یید.

5. از عروة بن زبیر روایت شده که در «آیه 63 سوره «طه»، اسم «ان» باید منصوب باشد (هذین); پس آن چه که در «قرآن» به صورت مرفوع (هذان) به نگارش درآمده است نادرست است». پاسخ این شبهه ادبی چیست؟

7. چرا فعل «اکن» در آیه: فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصّالِحِینَ به صورت مجزوم آمده است؟ توضیح داده وقرائت منسوب به ابو عمرو رای در این باره بنویسید؟

8. توضیح دهید که آیا اساسا اختلاف در قرائت برخی از آیات، می تواند مصداق تحریف به شمار رود؟ چرا؟

هم چنین عیاشی از امام صادق (علیه السلام) روایت می کند که جبرئیل (علیه السلام) روز جمعه در عرفات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرود آمد; پس به او گفت: «ای محمد! خداوند به تو سلام می رساند و می فرما ید به امت خود بگو: «اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ بولایة علی بن ابی طالب وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً 1; امروز دین شما رای با و لا یت علی بن ابی طالب (علیه السلام) کامل ساختم و نعمت خود رای بر شما تمام کردم و اسلام رای به عنوان دین جاویدان شما پذیرفتم».

در این زمان بود که خداوند این آیه رای نازل فرمود: یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ «یرید فما بلغتها تامة» و الله یعصمک من الناس (1); ای پیامبر! آن چه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده، به مردم برسان و اگر این کار رای نکنی رسالت او رای تبلیغ نکرده ای (یعنی به طور کامل تبلیغ ننموده ای) و خداوند تو رای از (خطرات احتمالی) مردم حفظ می کند.

در این روایت کاملا مشاهده می شود که امام (علیه السلام) در خلال تلاوت آیه، سخن فرموده و به تفسیر آیه می پردازد.

یکی از ادّعاهای سید جزائری این بود که - براساس اخبار مستفیض - «آیه تبلیغ» این گونه نازل شده: « یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ فی علی فان لم تفعل فما بلغت رسالته » (2); یعنی با افزودن «فی علی» و کاستن «من ربّک» و تبدیل «و ان» به «فان» و نیز تبدیل «رسالته» به صیغه جمع «رسالاته» چنین ادّعایی کرده است و حال آن که نه تنها اخبار مستفیض چنین قرائتی رای ذکر نکرده اند؛ بلکه در هیچ یک از کتاب های اصحاب امامیه - اعم از تفاسیر، کتب فضایل و مناقب و آثار حدیثی - چنین خبری وجود ندارد.

برای مثال در «تفسیر فیض کاشانی» آمده است: یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ ; یعنی

«فی علی - صلوات الله علیه - فعنهم - (علیهم السلام) - کَذَا أُنْزَلَتْ (3); ای پیامبر! آن چه از پروردگارت به سوی تو نازل شده، به مردم برسان; یعنی آن چه درباره علی (علیه السلام) نازل شده; چرا که از معصومین (علیهم السلام) رسیده که آیه این گونه نازل شده است»; یعنی درباره ولایت و رهبری حضرت علی (علیه السلام)، سایر تفاسیر روایی نیز همین گونه اند. پس به طور خلاصه، همه روایات بیانگر آن است که این آیه درباره حضرت علی (علیه السلام) نازل شده و هیچ یک از آنها بیانگر این نیست که تعبیر «فی علی» در متن آیه نازل شده است.

محدّث نوری به انگیزه این که کلینی (رضی الله عنه) (م/328ق.) را از قائلین به تحریف معرفی کند، روایات وارده در کتاب شریف کافی را یادآور می شود و برای نمونه یکی از ابواب

ص:276

اصول کافی را ارائه می دهد تا ثابت کند مرحوم کلینی قائل به تحریف «قرآن» است و اختصاص یک باب از کتاب به این امر را دلیل بر مدّعای خود دانسته است (1). در این جا مناسب است که آن باب را با تمام روایاتش ارائه نماییم، تا صحت و سقم این نسبت کاملاً روشن شود.

3.

«مَا ادّعَی أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ أَنَّهُ الْقُرْآنُ کُلُّهُ کَمَا أُنْزِلَ الاّ کَذّابٌ وَ مَا جَمَعَهُ وَ حَفِظَهُ کَمَا نَزَلَهُ اللَّهُ تَعَالَی الاّ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِب وَالاَْئِمَةُ مِنْ بَعْدِه صَلَوَاتُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ (2); هرکس ادعا کند «قرآن» را همان گونه که نازل شده، جمع کرده است، دروغ گو است; زیرا کسی جز علی و ائمه ی (علیهم السلام) پس از وی، «قرآن» را آن گونه که نازل شده، جمع و حفظ نکرده است».

10. سوره ساختگی ولایت!

نویسنده کتاب «دبستان المذاهب» می نویسد: «برخی از شیعیان می گویند عثمان مصحف ها را سوزاند و سوره هایی که در فضیلت اهل بیت (علیهم السلام) نازل شده بود، از جمله سوره زیر را ساقط کرد:

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ یا ایها الذین آمنوا بالنورین أنزلناهما یتلوان علیکم آیاتی و یحذرانکم عذاب یوم عظیم.... ان الذین یوفون بعهد الله و رسوله فی آیات لهم جنات النعیم و اصطفی من الملائکة و الرسل و جعل من المؤمنین اولئک فیخلقه یفعل الله ما یشاء. قد خسر الذین کانوا عن آیاتی و حکمی معرضون و ان علیّا من المتقین.... یا أیها الرسول قد انزلنا الیک آیات بینات فیها من یتوفّان مؤمنا و من یتولیه من بعدک یظهرون.... و لقد آتیناک بک الحکم کالذین من قبلک من المرسلین و جعلنا لک منهم وصیّا لعلهم یرجعون. ان علیّا قانتا باللیل ساجدا، یحذر الآخرة و یرجوا ثواب ربه. قل هل یستوی الذین ظلموا و هم بعذابی یعلمون (1); ای کسانی که ایمان آورده اید! به دو نور ایمان بیاورید. آن دو را نازل کردیم که آیاتم را بر شما بخوانند و شما را از عذاب روزی بزرگ برحذر دارند.... آنان که به عهد خدا و پیامبرش وفا می کنند، در آیاتی برایشان بهشت های نعمت است و برگزید از فرشتگان و پیامبران و قرار داد از مؤمنان آنان را در خلقش; خدا هرچه بخواهد می کند. بی گمان آنها که از آیات و حکم من روگردان شدند، زیان کارند و علی از متقیان است.... ای پیامبر! ما به سوی تو آیاتی روشن نازل کردیم که هرکس او را در حال ایمان دریابد و هرکس ولایت او را بپذیرد، در آن آمده است و بعد از تو آشکار می شوند... و تو را به تو حکم دادیم، همانند کسانی که پیش از تو بودند از پیامبران و برای تو از ایشان جانشینی قرار دادیم، شاید که بازگردند. همانا علی در شب قنوت می گرفت، سجده می کرد، از آخرت می ترسید و به پاداش پروردگارش امید داشت. بگو! آیا مساویند آنها که ظلم کردند؛ درحالی که به عذاب من آگاهی دارند».

محدث نوری دراین باره می نویسد: «هیچ اثری از این سوره در کتب شیعه نیافتم جز آن چه از کتاب مثالب منسوب به ابن شهر آشوب حکایت شده که آنان تمام سوره ولایت را ساقط کردند; پس شاید این سوره وجود داشته است» (2).

ص:280

ص:284

«وَلایَخَافُ عُقْبَیها» را با «یاء» قرائت کرده اند و در سوره «فجر»، یعقوب، کسائی و سهل «ولا یُوَثِّقُ» را با فتح «ثا» خوانده اند. این قرائت ها که بر فرض ثبوت، امری متعارف بوده، هرگز به عنوان تحریف «قرآن» تلقی نمی شوند و تنها بیانگر اجتهاد قاریان در چگونگی قرائت «قرآن» است.

دویست روایت باقی مانده که مورد استناد اهل تحریف قرار گرفته اند، غالباً بر مسئله تحریف دلالت نداشته، درباره مسائل دیگری است; برای مثال، روایت جابر ابن عبداللَّه انصاری این گونه است:

قَالَ رَسُولُ الله (صلی الله علیه و آله) لِعَلّی بْنِ ابِی طَالِبَ (علیه السلام):

«یَا عَلِی! النَّاسُ خُلِقُوا مِنْ شَجَرِ شَتَّی وَخُلِقْتُ أَنَا وَأَنْتَ مِنْ شَجَرَة وَاحِدَة» ، یَقُولُ الله تَعَالَی: «وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ» - حَتَّی بَلَغَ - یُسْقی بِماءٍ واحِدٍ 1 .

محدث نوری چنین پنداشته است که جمله «حتی بلغ» جزء آیه بوده و حضرت آن را تلاوت فرموده اند (1). در صورتی که عبارت مذکور، کلام راوی است; یعنی تا آن که رسید به این جا... و نیز از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که فرمودند: پدرم در نماز، پس از پایان سوره توحید، این جمله را می فرمود:

«کَذلِکَ اللهُ رَبّی» . و در بعضی از روایات سه مرتبه مستحب است. نوری گمان کرده است که جمله مذکور، جزء سوره «توحید» بوده که امام (علیه السلام) در پایان، آن را می خوانده است (2).

اما روایاتی که بر حسب ظاهر بر تحریف دلالت دارند - گرچه پس از تعمّق و دقّت نظر، چنین دلالتی برای آنها نیست - به چند دسته تقسیم می شوند:

تحریف را فهمیده اند (1). برای نمونه، دو روایت از این قبیل را ذکر می کنیم:

الف) از علی (علیه السلام) روایتی نقل شده است که آن حضرت این آیه را تلاوت فرمود: وَ إِذا تَوَلّی سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ 2 . سپس افزود:

«بِظُلْمِهِ وَسُوءِ سَرِیرَتِهِ»; یعنی سعی در فساد در زمین، بر اثر ظلم [و] سوء نیت اوست. در واقع، این جمله پایانی (بظلمه و سوء سریرته) به عنوان تفسیر است، نه جزء آیه.

ب) از امام موسی بن جعفر روایت شده است که آیه: أُولئِکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللّهُ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِیغاً 3 را تلاوت فرموده، سپس افزودند:

«قَدْ سَبَقَتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَةُ الشِّقَاء...» که این جمله از حضرت، به عنوان شرح و تفسیر است که چرا پیامبر (صلی الله علیه و آله) از آنان اعراض کرد.

اگرچه در برخی از نسخه ها به جای «حرّفونی»، «حرّقونی» آمده؛ ولی به هرحال اگر فرض کنیم «حرّفونی» صحیح است، تحریف در لغت به معنای تفسیر منحرف است و هرگز در لغت، تحریف به معنای اصطلاحی نیامده است. به علاوه، به قرینه تعطیل مساجد که در آن معنای حقیقی مراد نیست - چرا که مساجد به ظاهر، آباد و باز است - بنابراین، مقصود، خالی بودن مسجد از نمازگزاران راستین است; تحریف در «قرآن» هم تغییر مسیر است و تبدیل احکام و هرگز نمی تواند دلیل بر تحریف لفظی باشد.

«قرآن» تعلیم داده می شود، کار تعلیم دشوار می گردد؛ به خاطر این که قرآنی که حضرت آورده برخلاف تألیف و ترتیب مصحف موجود است».

بیعت نکردند؛ به آنان فرمود: «ای قوم! اگر از بیعت با من خودداری کنید، دست کم، خویشاوندی خود را با من مراعات نمایید، مبادا عرب های دیگر ازمن پشتیبانی کنند و شما نکرده باشید»; آن گاه سه وجه دیگر بیان داشته است: الف) درخواست دوستی و مودّت با اهل بیتش; ب) درخواست تقرّب و نزدیک شدن به خداوند; ج) درخواست صله ارحام (یعنی نسبت به رحم یک دیگر مودّت داشته باشید». سپس طبری برای ترجیح وجه اختیاری خود بر این سه وجه می افزاید: «دلیل بر صحت اختیار رأی سابق، موضع «فی» در آیه است: اَلْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ; زیرا اگر وجه نخست از وجوه سه گانه مراد بود، باید بدون «فی» آورده شود: مودة القربی و اگر وجه دوم بود باید «المودة بالقربی» گفته شود و اگر وجه سوم بود، باید «مودة ذی القربی» گفته شود» (1).

این تفسیر و موضع گیری، دور از واقعیت است; زیرا چگونه ممکن است پیامبر از قوم مشرک و معاند خود درخواست یاری نموده آن را اجر رسالت خود - که نپذیرفته اند - بیان کند؟ سخنی بسیار شگفت انگیز است! آنان رسالت او را قبول ندارند و او را تکذیب نموده اند؟ آن گاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) به آنان می فرماید: «اجر رسالت مرا در خویشاوندی خود نگاه دارید و از من حمایت نمایید». پیامبر (صلی الله علیه و آله) می داند که سرسخت ترین دشمنان وی از میان همان قریش بوده و هرگز خرد و حکمت او اجازه نمی دهد که در برابر دشمن سر خم کند و از آنان حمایت بطلبد.

زمخشری می نویسد: «منظور از «فی القربی» این است که اقربین و اهل بیت (علیهم السلام) پیامبر (صلی الله علیه و آله) را در جایگاه مودّت و محبت خود قرار دهید و آن را دوست بدارید; زیرا آنان در جایگاه مودّت من هستند» (2).

ابن مخلوف ثعالبی در آیه ولایت: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ 3 ; سرپرست و ولی شما تنها خداست و

ص:290

پیامبر او و آنان که ایمان آورده اند؛ همان کسانی که نماز را برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند - که درباره خاتم بخشی مولی - امیرالمؤمنین (علیه السلام) - نازل شده است و فضیلتی والا به شمار می آید - خواسته است آن را بپوشاند. او می نویسد: «این آیه عمومیت دارد; هر نمازگزار و زکات دهنده ای را شامل می شود; آری، موقع نزول، مصادف با نماز علی (علیه السلام) و خاتم بخشی او بود، نه آن که درباره او نازل شده باشد» (1).

خلاصه این که در «قرآن»، آیات فراوانی وجود دارد که با تأمّل و دقت کامل روشن می گردد که درباره فضایل اهل بیت رسالت (علیهم السلام) نازل شده است; ولی متأسّفانه عصبیت، چشم حق بین گروهی را فروبسته و حقایق برای آنان آشکار نشده است.

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «اگر قرآن، آن گونه که خدا خواسته و نازل کرده، تلاوت شود و مورد تدبّر قرار گیرد، هر آینه ما را با نشانه های ارائه شده اش خواهید یافت» (2).

این ها نمونه هایی از روایات شیعه بود که دستاویز قائلین «تحریف» قرار گرفته است؛ حال آن که روشن شد که هیچ گونه ربطی به مسئلهْ تحریف ندارد.

به کار رفته، مقصود تحریف معنوی وتفسیر به رأی است; ولی محدث نوری گمان کرده که همان تحریف اصطلاحی لفظی است.

ج) روایات حاکی از افتادگی برخی آیات: در کافی از امام صادق (علیه السلام) روایت شده:

«اِنَّ الْقُرْآنَ الَّذی جَاءَ بِهِ جِبْرَائِیلُ الَی مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) سَبْعَةُ عَشَرَ أَلْفِ آیَةِ» ; ولی در کتاب وافی این گونه روایت شده:

«سبعة آلاف آیة».

د) روایات مربوط به ظهور حضرت حجّت (عج) و آوردن «قرآن» جدید، برخلاف «قرآن» موجود: این روایات، صرفاً اختلاف را در ترتیب و برخی اضافات تفسیری دانسته است، نه در اصل نصّ.

ه-) روایات بیانگر فضایل اهل بیت (علیهم السلام) در قرآن: از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که فرمودند:

«مَنْ لَمْ یَعْرِفْ أَمْرَنَا مِنَ الْقُرآنِ لَمْ یَتَنَّکَبِ الْفَتِن» ; اهل تحریف چنین پنداشته اند مقصود آن است که شئون ولایت به صراحت در «قرآن» بوده و حذف شده است; حال آن که مراد این است که با تعمّق در این آیات، شئون ولایت روشن می شود.

3. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «اگر قرآن، آن گونه که خداوند خواسته و نازل کرده، تلاوت شود و مورد تدبّر قرار گیرد، هر آینه ما را با نشانه های ارائه شده اش خواهید یافت».

5. از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که فرمودند: «من لم یعرف أمرنا من القرآن لم یتنکب الفتن»؛ ترجمه و تفسیر دقیق این روایت را بیان کنید.

6. تفسیر ابن جریر طبری از آیه: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی را نقل و سپس نقد کنید.

7. تحلیل شما درباره انگیزه اصلی محدث نوری، در قائل شدن به تحریف «قرآن» چیست؟

ص:294

«حدثنا جعفر بن محمد بن قولویه: قال: حدثنی سعد الاشعری ابوالقاسم - و هو مصنفه - الحمد لله الذی... » (1). آن گاه حدیث را همان گونه که در رساله نعمانی آمده، با اندک تفاوتی - نقل کرده است.

حال آن که ابن قولویه از سعد روایتی ندارد; مگر به واسطه برادر یا پدرش. حسین بن عبیدالله می نویسد: «از ابن قولویه سؤال کردم: «آیا سعد برای تو حدیث گفته است؟» پاسخ داد: «خیر؛ بلکه پدر و برادرم از او برایم حدیث گفته اند و من بیش از دو حدیث از سعد نشنیده ام».

علاوه بر این، سند روایت سعد از امام صادق (علیه السلام) مجهول است; چرا که می گوید: «مشایخ ما از اصحابمان از ابو عبدالله (صلی الله علیه و آله) روایت می کنند».

ترتیب احادیث; سوم: تفاوت در تعداد احادیث».

شایان ذکر است که کتاب مزبور به صورت بریده بریده تنظیم شده و این عبارت در آن بسیار تکرار می شود: «و از ابان بن ابی عیاش از سلیم بن قیس هلالی، گفت: «شنیدم...»; پس به احتمال قوی این کتاب تألیف ابان بوده که آن را به این سبک تنظیم و کم و زیاد کرده و طبق سلیقه ویژه خود مرتّب کرده است. شیخ مفید (رضی الله عنه) نیز در این باره می گوید: «اطمینانی به این کتاب نیست و به بیشتر مطالب آن نمی توان عمل کرد; زیرا دستخوش تخلیط و تدلیس شده; پس شایسته است دین باوران از عمل کردن به همه مطالب آن بپرهیزند و به آن اعتماد نکرده و احادیث آن را روایت نکنند» (1).

کشّی می نویسد: «ابوالجارود، کور مادرزاد و کور دل بود و در روایات، مورد لعن امام صادق (علیه السلام) قرار گرفته که می فرماید: «خدا او را لعنت کند که هم کوردل و هم کور چشم بود».

محمد بن سنان درباره وی می نویسد: «ابوالجارود از دنیا نرفت تا آن که شراب نوشید و ولایت کفّار را پذیرفت» (1).

تفسیر او را ابو سهل کثیر بن عیاش قطان روایت کرده و سند شیخ و نجاشی هم - در نقل آن - به همین شخص می رسد که به گفته شیخ ضعیف بوده است (2).

از علویان بوده و از او اطلاعی بیش از این در دست نیست.

پس همان گونه که شخصیت فرد اول مجهول است، شخص دوم نیز در علم رجال، ناشناخته محسوب می شود.

بنابراین، سند ما به این تفسیر - در اصطلاح علم رجال - مقطوع و مجهول است. با توجه به این مطالب، چنین کتابی از درجه اعتبار ساقط می شود.

ج) ابونصر، حسن بن فضل بن حسن، نویسنده کتاب مکارم الاخلاق، فرزند امین الاسلام طبرسی.

د) ابوالفضل علی بن حسن بن فضل، نواده صاحب تفسیر و نویسنده کتاب مشکاة الانوار.

محتوای کتاب نیز از پاره ای احادیث مرسل و بدون سند تشکیل شده که بیشتر آنها آمیخته ای از روایات نقلی و استدلالات عقلی است; لذا علما مطالب آن را همانند روایات تلقی نمی کنند; زیرا بحثی عقلی بوده، از نظر نقلی چندان اعتباری ندارد و همین موضوع از اعتبار کتاب مزبور - به عنوان یک سند برای رخدادهای تاریخی گذشته - می کاهد.

شاید به همین دلیل، مؤلف، اسم خود را در ابتدای کتاب پنهان نموده و انگیزه اش را از تألیف آن، ترغیب شیعیان به پیمودن راه مناظره و جدال احسن می داند. وی می نویسد: «در بیشتر موارد، سند اخبار را ذکر نمی کنیم؛ چون مطالب آن، مورد اتفاق یا موافق دلایل عقلی است و یا در منابع تاریخی و سیره مشهور است». بنابراین، کتاب مزبور به اثری کلامی شبیه تر است تا به یک کتاب حدیثی و منبع تاریخی; زیرا هدف اصلی در آن، استناد به روایات نبوده است (1).

آن بسیار تکرار می شود: «و از ابان بن ابی عیاش از سلیم بن قیس هلالی، گفت: «شنیدم...»; پس به احتمال قوی، این کتاب تألیف ابان بوده که آن را به این سبک تنظیم و کم و زیاد کرده است.

4. کتاب القرائات اثر احمد بن محمد سیاری. ابن غضائری می نویسد: «وی فردی ضعیف، بی پروا، افراطی و تحریف گر است».

5. تفسیر ابوالجارود; طبق بیان کشّی، ابوالجارود کور مادرزاد و کور دل بوده، مورد نفرین امام صادق (علیه السلام) قرار گرفته است.

6. تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی; این تفسیر در شکل کنونی آن تألیف شاگرد وی (ابوالفضل علوی) است و فردی که از علوی نقل می کند، ناشناخته است و خود ابوالفضل نیز، نزد اصحاب حدیث، فردی مجهول است; پس چنین کتابی فاقد اعتبار است.

7. کتاب استغاثه، اثر علی بن احمد کوفی; وی در پایان عمر خود، اهل غلوّ و فاسدالمذهب شده بود و افکاری التقاطی داشت.

8. کتاب احتجاج، اثر طبرسی نیز فاقد ارزش است; زیرا نخست این که معلوم نیست کدام طبرسی بوده است و دوم این که محتوای کتاب را پاره ای احادیث مرسل و ضعیف تشکیل داده است.

می شدند. کسی که از آن دو نفر روایت کرده، ابوالحسن، محمد بن قاسم خطیب، معروف به «مفسر استرآبادی» است; ابو جعفر صدوق نیز تفسیر مزبور را با همین سند نقل می کند (1); ولی هر سه نفر - که مصدر این تفسیرند - ناشناخته اند.

ابن غضائری می نویسد: محمد بن قاسم، «مفسر استرآبادی» ضعیف و کذّاب است. ابو جعفر صدوق تفسیری را از او روایت می کند که از دو فرد ناشناخته نقل کرده است. این تفسیر از زبان سهل دیباجی، از پدرش ساخته و پرداخته شده است» (2).

آیة الله خوئی (رضی الله عنه) نیز دراین باره می نویسد: «حتی یک نفر از پیشینیان هم، محمد بن قاسم را توثیق نکرده; حتی صدوق که بسیار از او روایت می کند و ابن عضائری و برخی متأخران مانند علاّمه و سید داماد، وی را ضعیف شمرده اند. در واقع وضعیت او مجهول است. به هرحال، با روایت صدوق، تفسیر منسوب به امام عسکری (علیه السلام) ثابت نمی شود» (3).

ایشان در بیان دیگری، پیرامون این موضوع می نویسد: «مطالعه کننده این تفسیر، تردید به خود راه نمی دهد که تفسیری مجعول و دروغ است و شأن یک عالم پژوهشگر اجلّ از آن است که مانند آن را بنویسد، تا چه رسد به امام (علیه السلام) که حجّت خدا بر خلقش می باشد» (4).

الف) یکی از آنها تفسیر ابونصر، محمد بن مسعود عیاشی سلمی سمرقندی (م 320 ق.) معروف به تفسیر عیاشی است که برخی از نسخه برداران، به منظور اختصار، اسناد روایات آن را حذف کرده اند.

علامه مجلسی (رضی الله عنه) در این باره می نویسد: «حذف کننده این اسناد، کار خود را با "عذر بدتر از گناه "توجیه نموده و گفته است: "این تفسیر را با سندهایش مطالعه نموده و به آن تمایل یافتم وبه دنبال کسی بودم که این احادیث را از مصنف یا غیر او شنیده باشد; ولی درکشور خودمان کسی را پیدا نکردم از که مصنّف شنیده یا اجازه روایت از او داشته باشد. به همین دلیل، سندها را حذف کرده و سایر موارد را همان گونه که بود، نوشتم تا بهره گرفتن از آن برای مؤلف و خوانندگان ساده تر باشد. با این وجود، از این تفسیر ناتمام، به جز نیمش (تا آخر سوره کهف) در دست نیست» (1).

ب) تفسیر فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی (م 300 ق.); این تفسیر به نقل روایات مأثور از معصومین (علیهم السلام) اکتفا نموده است. نویسنده از حسین بن سعید اهوازی و مشایخ دیگر خود، روایات فراوانی را نقل می کند که همه آنان از راویان حدیث شیعه هستند; ولی اسم و شرح حال اکثرشان در کتب رجال شیعه نیامده؛ چنان که خود فرات نیز، ستایش یا نکوهش نشده است.

محقّق تهرانی می نویسد: «متأسفانه برخی از نسخه برداران، بیشتر سندهای این کتاب را حذف کرده اند و صرفاً به این عبارت بسنده نموده اند که "فرات، از حسین بن سعید، به گونه «مُعَنْعَن» از فلان و از فلان..." و اکثر سندها را همین طور ثبت کرده اند» (2).

ج) تفسیر محمد بن عباس ماهیار معروف به «ابن حجّام» (م 330 ق.) که از اصحاب امامیه و بسیار مورد اطمینان، درستکار و درست عقیده بوده است. وی کتابی دارد به نام ما نزل من القرآن فی اهل البیت؛ آن چه از «قرآن» درباره اهل بیت (علیهم السلام) نازل گردیده است.

نجاشی می نویسد: «به عقیده عدّه ای از اصحاب ما، کتابی همانند آن - در موضوع

ص:305

خود - تألیف نشده است و گفته شده هزار ورق بوده است» (1). سند شیخ به آن صحیح است; به علاوه، این تفسیر در دسترس نیست و هیچ یک از محققان متأخر آن را ندیده اند و ظاهر عبارت نجاشی هم گویای آن است که او خود، کتاب را ندیده و حجم آن را از زبان دیگران بازگو می کند.

تهرانی می نویسد: سید شرف الدین از او نقل می کند که وی شاگرد محقق کرکی (م 940 ق.) است. پس معلوم می شود کتاب مزبور تا آن زمان وجود داشته است و پس از آن را خدا می داند». سید شرف الدین دراین باره می نویسد: «تنها نصف این کتاب؛ یعنی از آیه 73 سوره «اسراء» تا آخر «قرآن» را در اختیار دارم» (2).

اما سید علی بن طاووس در رساله محاسبة النفس از آن نقل می کند و کتاب به طور کامل در اختیارش بوده است; چنان که در کتاب الیقین تصریح نموده، می نویسد: «این کتاب در ده جزء و در دو مجلّد قطور است و احادیث آن را از رجال اهل سنت نقل کرده تا در اتمام حجّت رساتر باشد».

تهرانی می نویسد: «ابن طاووس درکتاب الیقین از هر دو جلد، چندین روایت نقل نموده است» (3).

ولی محدّث نوری در اشتباه بزرگی قرار گرفته و از کتاب «تَأویلُ الآیاتِ الباهِرَةِ» تألیف شیخ شرف الدین نجفی روایاتی برای اثبات تحریف نقل می کند، به این پندار [که] از تفسیر ماهیار است» (4).

خطا از این جا ناشی شده است که نقل کننده از تفسیر ماهیار، سید شرف الدین استرآبادی - در کتاب تأویل الایات الظاهرة - است; اما کتاب تأویل الایات الباهرة یک ترجمه فارسی ناقص از کتاب شرف الدین است که توسط شیخ محمد تقی معروف به آقا نجفی اصفهانی (م 1332 ق.) انجام شده است.

ص:306

حشویه، مانند روایات صحیح رفتار شده است; صرفاً به این دلیل که در کتاب های صحاح گنجانده شده است؛ هرچند قداست و کرامت «قرآن کریم» را خدشه دار کند.

به گمان نویسنده، وجود این گونه روایات، دلیل محکمی است بر اشتباه کاتبان مصحف. این اتهامی است که خردهای پاک هرگز آن را نمی پذیرند; به ویژه این که پیشینیان اسلام، بسیار دقیق تر و پاک تر از آن بودند که بتوان چنین سستی ها و نادرستی هایی را به آنان نسبت داد.

4. ابن الخطیب پنداشته است که حجّاج، دوازده مورد از «قرآن» را تغییر داده است. به عنوان نمونه، وی می گوید: مِنَ الْمَرْجُومِینَ در داستان حضرت نوح (علیه السلام)، « مِنَ الْمُخْرَجِینَ » و مِنَ الْمُخْرَجِینَ در داستان حضرت لوط (علیه السلام)، «من المرجوحین» بوده که حجّاج این دو عبارت را تغییر داد و جابه جا نمود.

ص:310

19. احمد بن حنبل، المسند، چاپ دوم، دارالفکر، بیروت، 1414 ق.

20. اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، ط - 1، مکتبة النهضة المصریه، قاهره، 1369 ق.

21. بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، اسماعیلیان، قم، 1375 ق.

22. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ط - 1، دار القلم، بیروت، 1407 ق.

23. بلاغی نجفی، محمد جواد، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، قم، بی تا.

24. تهرانی، شیخ آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ط - 2، دار الاضواء، بیروت، 1406 ق.

25. جزائری، نعمة الله، منبع الحیاة، بیروت، موسسه اعلمی.

26. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ط - 5، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق.

27. حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، اجوبة المسائل المهنائیة، مطبعه خیام، قم، 1401 ق.

28. خوئی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، چاپ چهارم، مرکز نشر آثار شیعه، قم، 1410 ق.

29. دهلوی هندی، رحمت الله بن خلیل، اظهار الحق، صیدا - بیروت، 1400 ق.

30. رافعی، مصطفی صادق، اعجاز القرآن، مکتبة التجاریه الکبری، مصر، 1381 ق.

31.---------، اوائل المقالات، چاپخانه دانشگاه تهران، تهران، 1372 ش.

32. زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف، ط - 3، دارالکتاب العربی، بیروت، 1407 ق.

33. سجستانی، ابو داود، المصاحف، مطبعة رحمانیه، مصر، 1355 ق.

34. سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، با تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، انتشارات رضی، قم، 1363.

35. سیوطی، جلال الدین، الدّر المنثور، ط - 2، دارالفکر، بیروت، 1403 ق.

36. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، بیروت، دارالمعرفة.

37. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی.

38. طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1379 ق.

39. طبرسی، ابو منضور احمد بن علی، الاحتجاج، مصطفوی، قم، 1368 ق.

40. طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

41. فخر رازی، محمد بن عمر خطیب، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

42. فیض کاشانی، محمد محسن، الوافی، مکتبة امیرالمؤمنین (علیه السلام)، اصفهان، 1406، تهران، 1375 ه. ق.

43. القشیری، مسلم بن حجّاج، صحیح مسلم، بیروت، دار احیاء التراث العربی [بی تا]

44. کلینی رازی، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ پنجم، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1363 ش.

45. گلدزیهر، عبدالحلیم النجار، مذاهب التفسیر الاسلامی، مکتبة الخانجی، مصر، 1955 م.

46. مالک بن انس، الموطّا، دارالافاق الجدیدة، بیروت، 1403 ق.

47. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ط - 2، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1403 ق.

48. مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی، الارشاد، ط - 3، موسسه اعلمی، بیروت، 1399 ق.

49. نوری، میرزا حسین بن محمد تقی، فصل الخطاب.

50. نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ط - 1، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، 1408ق.

ص:312