ص :2

ص :3

ص:4

* اهدا

به محضر مقدس امام محمد باقر علیه السلام

و همه جوانان حقیقت جو!

* سپاسگزاری

از همه پرسشگران که زمینه ساز این اثر شدند و نیز از پژوهشگران مؤسسه فرهنگی پژوهش های قرآنی المهدی (عج) به ویژه

حجت الاسلام و المسلمین حسن صادقی و نعمت الله صباغی

که یاور ما بودند، تشکر می کنیم.

ص:5

ص:6

* همکاران این جلد:

1. دکتر محمد علی رضایی اصفهانی (نگارش فصل اول)؛

2. دکتر احمد صادقیان؛

3. حسن صادقی؛

4. محسن ملا کاظمی؛

5. نصرالله سلیمانی؛

6. نعمت الله صباغی؛

7. سید مجید موسوی.

ص:7

ص:8

فصل سوم: نقش روابط خانوادگی و اجتماعی در بهداشت روان

نقش صله رحم و روابط خویشاوندی که در قرآن تاکیدشده در بهداشت روان انسان چیست؟ 125

نقش پدر و مادر در تأمین بهداشت روانی خانواده چیست؟ 139

انجام وظایف اسلامی نسبت به پدر و مادر چه نقشی در بهداشت روانی دارد؟ 152

عوامل بهبوددهنده روابط اجتماعی و تأثیر آن در بهداشت روانی 157

1 - رفتارهای مناسب 158

چگونه به افراد احترام بگذاریم؟ 167

آثار هدیه 175

آثار خوش رویی 177

2 - صفات مناسب اخلاقی 185

درمان تندخویی 201

آثار خوش گمانی و حسن ظن: 205

آیا تشکیل خانواده در تأمین بهداشت روانی انسان مؤثر است؟ 211

نقش مهریه در بهداشت روان 223

فصل چهارم: نقش اقتصاد در بهداشت روان

نقش ثروت در بهداشت روانی انسان چیست؟ 229

راه کارهای اسلام برای مواجهه با فقر و از بین بردن اثرات روانی ناشی از آن چیست؟ 237

فصل پنجم: مدیریت

مبانی و اهداف مدیریت از دیدگاه قرآن و علم مدیریت چیست؟ 245

قرآن کریم برای انتخاب و گزینش مدیران چه راهکارهایی دارد و علم مدیریت چه می گوید؟ 257

اینجا پرسشی مطرح می شود که آیا ملاک اصلی و مهم، حال کنونی فرد است یا سوابق او؟ 265

ص:10

پیشینه علم مدیریت و به ویژه مدیریت اسلامی چیست و تاکنون چه کتاب هایی در موضوع مدیریت اسلامی تألیف شده است؟ 271

اصول و مبانی مدیریت از نظر قرآن چیست؟ آیا ممکن است اصول مدیریت با هم در تزاحم باشند؟ 279

از منظر قرآن، مدیریت خانواده با کیست؟ 283

فصل ششم: جامعه شناسی

آیات جامعه شناختی قرآن کدام است؟ 291

عوامل جامعه شناختی و روانشناختی دین گریزی و کم توجهی برخی جوانان به دین در اجتماع از منظر قرآن و حدیث چیست؟ 362

ملاک ها و معیارها و شاخص های عدالت اجتماعی از منظر قرآن و علم چیست؟ 380

آیه هایی از قرآن کریم در مورد «برابری انسان ها» و «رعایت حقوق یکدیگر» و «رعایت عدالت» معرفی کنید. 389

فصل هفتم: روان شناسی

آیا انسان دارای دو نفس یا روح است و رابطة آن ها در بدن با خواب چگونه است؟ 399

آیا در تحلیل روان شناسانه و قرآنی واژه رحم در قرآن، می توان گفت بین وجود رحم مادر و محبت او به فرزندش رابطه ای وجود دارد؟ 401

خداوند در قرآن می فرماید: (کل نفس ذائقة الموت) آیا نفس می میرد یا روح؟ اصولاً نفس چه رابطه ای با روح و روان دارد؟ 403

فصل هشتم: فراروان شناسی

نظر قرآن و روایات در مورد عوامل فراموشی و راه های تقویت حافظه و یادگیری چیست؟ 409

حقیقت خواب از منظر قرآن و علم چیست؟ 417

علت خواب در وجود انسان چیست و چرا انسان به خواب نیاز دارد؟ 420

ص:11

جن و ویژگی های آن ها چیست؟ و آیا ما را نگهداری می کنند؟ یا می توانند در ما نفوذ نمایند؟ وظیفه آن ها چیست؟ و آیا ممکن است انسان آن ها را به تسخیر خود درآورد؟ 427

خوارق عادات حضرت سلیمان را از منظر قرآن بررسی کنید و بفرمایید از نظر علوم تجربی چگونه توجیه پذیر است؟ 436

فصل نهم: اقتصاد

مقصود از رزق در قرآن کریم چیست؟ و آیا مقصود فقط رزق مادی است؟ 445

اگر براساس آیه 96 اعراف «تقوا و ایمان» موجب افزایش برکات است، چرا مسلمانان فقیر و عقب افتاده اند و غربی ها پیشرفته و مرفه اند؟ 449

عدالت به چه معناست و چه ارتباطی با امنیت دارد؟ 453

برکت در قرآن به چه عنوان آمده است؟ و معنای اشاره ای، تفسیری و تحت اللفظی آن چیست و چه چیزهایی شامل برکت می شود؟ 460

فهرست منابع 467

ص:12

امیدوارم خدای متعال این خدمت علمی و قرآنی را از همه ما بپذیرد و در پرتو قرآن و اهل بیت علیهم السلام پاداش نیک عطا فرماید!

در ضمن از خوانندگان محترم درخواست داریم که ما را از راهنمایی و پیشنهادات و انتقادات خویش محروم نفرمایند(1).

با سپاس

دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی

قم - 1389/9/17 ش

ص:14

ص:16

*پرسش:

1. سازمان بهداشت جهانی ( WHO ) سلامت روانی را چنین تعریف کرده است، حالت رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی و نه فقط فقدان بیماری(1).

2. بهداشت روانی به معنای سلامت فکر می باشد و منظور نشان دادن وضع مثبت و سلامت روانی است که خود می تواند نسبت به ایجاد سیستم با ارزشی در مورد ایجاد تحرک و پیشرفت و تکامل در حد فردی، ملی و بین المللی کمک نماید. زیرا وقتی سلامت روانی شناخته شد، نسبت به دست یابی به آن اقدام می شود و راه برای تکامل فردی و اجتماعی باز می گردد(2).

فشار روانی

فشار روانی یا استرس، نقطه مقابل بهداشت روانی است که برای آن تعریف های متعددی ارائه شده است:

«اصطلاح تنیدگی یا استرس از کلمه لاتین « Stpingene » به معنای در آغوش گرفتن، فشردن و بازگشودن مشتق شده است؛ یعنی رفتارهایی که با احساسات متضاد همراهند، برای مثال می توان کسی را در آغوش گرفت و با اختناق روبه رو ساخت. به این ترتیب اصطلاح «درماندگی و استیصال» نیز از این کلمه مشتق شده است(3).

استرس دارای تعریفی که مورد قبول برای همگان باشد نیست ولی برخی صاحب نظران آن را این گونه تعریف کرده اند:

1. براون و کمپ بل (1944 م): فشار روانی چیزی است که از خارج بر فرد تحمیل می شود و ناراحتی های جسمانی و روانی در پی دارد(4).

ص:18

2. اضطراب یک حالت احساسی، هیجانی است که از خصوصیات برجسته آن ایجاد حالت بی قراری و دلواپسی است که با اتفاقات زمان و شرایط مکان تناسب ندارد(1).

نشانه های فشار روانی

بخشی از آشکارترین بازتاب های فشار روانی در رفتار و احساسات عبارتند از:

1. وجود مشکل در تفکر صحیح و عاقلانه؛

2. خستگی و عدم انعطاف در نگرش و بینش؛

3. پرخاشگری نابجا و تحریک پذیری؛

4. انزوا و ترک وابستگان؛

5. افراط در کشیدن سیگار و نوشیدن مشروب و پرخوری؛

6. گرایش به سرعت در حرکت، سخن و حتی تنفس؛

7. ناتوانی در حفظ آرامش خود؛

8. بی نظمی در رفتار؛

9. گیج شدن و چند بار فکر کردن درباره عقاید خاص؛

10. حالت تأثیر عاطفی مانند خشم یا نشاط ناگهانی، افسردگی یا فعالیت بیش از حد(2).

پیشینه

در حوزه علمی مسلمانان بهداشت روانی، از دیرباز مورد توجه بوده است، سرچشمه های این مبحث را می توان در آیات قرآن و احادیث اهل بیت علیهم السلام پیدا کرد.

ص:19

شفابخشی قرآن و راه کارهایی که برای مقابله با فشارهای روانی و تأمین بهداشت روانی انسان بیان کرده مورد توجه بسیاری از پژوهشگران بهداشت روانی قرار گرفته است(1) و حکایت شده: هنگامی که در محضر پیامبر صلی الله علیه وآله شخصی را دیوانه شمردند، حضرت فرمود: «این مرد بیمار است، نه دیوانه، دیوانه کسی است که تکبر ورزد»(2).

یعنی پیامبراکرم صلی الله علیه وآله در عصری که پیکر دیوانگان را پناهگاه شیطان و ارواح خبیثه و جن می دانستند و انواع شکنجه را بر این دردمندان روا می داشتند آن ها را بیمار خواند و مرز بیماری های روانی را از خرافات جدا ساخت. و در حدیثی از امام علی علیه السلام حکایت شده که: «آگاه باشید که از جمله بلاها فقر است و بیماری بدن از فقر شدیدتر است و بیماری دل از بیماری بدن شدیدتر است»(3). پس پزشکان مسلمان که علوم پزشکی را از مکتب بقراط و جالینوس وام گرفته بودند، با توجه به آموزه های قرآن و سنّت، به بهداشت روانی انسان توجه کردند.

از جمله علی بن ربن طبری (192-247 ق) از نخستین کسانی است که کتاب «فردوس الحکمة» را در هفت جلد تألیف کرد و مهم ترین مسائل پزشکی و بهداشت روانی را در آن توضیح داد(4).

سپس محمد بن زکریای رازی (251-313 ق) «طب النفوس یا طب روحانی» را نوشت که در شمار کهن ترین آثار بهداشت روانی جای دارد.

این نگارش ها با فراز و نشیب هایی ادامه یافته است و در عصر ما در قالب پایان نامه ها، مجلات و مقالات علمی و انتشار نتایج تحقیقات تجربی و همایش های علمی تبلور یافته است(5).

ص:20

روان شناسان غربی نیز در عصر حاضر پژوهش های وسیعی در مورد رابطه مذهب با بهداشت روانی انجام داده اند و به نتایج مثبتی رسیده اند، از جمله:

عبادت و انجام اعمال دینی، یک سپر ایمنی در مقابل بیماری ها بوجود می آورد، مضافاً بررسی ها نشان داده که دینداران عمر طولانی تری دارند، سیستم دفاعی بدن آن ها قوی تر است، کم تر از غیرمذهبی ها در بیمارستان ها بستری می شوند، و در انجام فعالیت های فیزیکی پایدار هستند. (پت کوری، 1376)؛

دعا، نیایش و بازشناسی دوباره خود، بیشترین نقش را در درمان دارد. (کاپلان، مارکز، مارک، 1997)؛

و نیز در بررسی هایی که در مورد خودکشی صورت گرفته است(1) ، به این نتیجه رسیدند که اعتقادات مذهبی کمک خوبی برای تعدیل و بر طرف کردن این مشکل بوده است(2).

ص:21

قدرت محافظتی مذهب(1) که ابتدا توسط دورکسیم(2) در 1951 م مطرح شد(3) ، در بررسی های مختلف مورد تأیید قرار گرفت(4).

رحمت الهی شامل حال انسان می شود و فضایل انسانی و اخلاق الهی در وجود او جوانه می زند. آری، شفا اشاره به «پاکسازی» و رحمت اشاره به «بازسازی» انسان است.

برخی مفسران در مورد شفابخشی قرآن می نویسند:

«بدون شک بیماری های روحی و اخلاقی انسان شباهت زیادی به بیماری های جسمی او دارد. هردو کشنده است، هردو نیاز به طبیب و درمان و پرهیز دارد. هر دو گاهی سبب سرایت به دیگران می شود... چه تشبیه جالب و پر معنا و پر مایه ای؟ آری، قرآن نسخه ای حیات بخش است برای آن ها که می خواهند با جهل، کبر، غرور، حسد و نفاق به مبارزه برخیزند. قرآن نسخه شفابخشی است برای برطرف ساختن ضعف ها و زبونی ها و ترس های بی دلیل، اختلافات و پراکندگی ها، برای آن ها که از بیماری عشق به دنیا، وابستگی به مادیات و تسلیم بی قید و شرط در برابر شهوات رنج می برند. قرآن نسخه شفا بخش جهانی است که آتش جنگ در هر سوی آن افروخته است و در زیر بار مسابقه تسلیحاتی کمرش خم شده است»(1).

علامه طباطبایی رحمه الله می نویسند:

«قرآن شفاست(2) و شفا از مرض است پس معلوم می شود که دل ها بیماری هایی دارد که قرآن شفای آن هاست، پس انسان صحت روحی و معنوی دارد، همانطور که صحت جسمی ظاهری دارد و هر کدام بیماری و داروی خاص دارند و در دل های برخی مؤمنان بیماری است (البته این غیر از کفر و نفاق است) که ثبات دل و استقامت نفس را به وسیله شک و تردید مختل می کند که موجب اضطراب و تزلزل درونی و میل به باطل و پیروی هوای نفس می شود. و قرآن بوسیله دلایل قاطع و برهان های روشن انواع شک و شبهه را از عقاید برطرف می کند و بوسیله موعظه و عبرت ها،

ص:23

بیماری های دل ها را شفا می دهد، پس قرآن این گونه شفای مؤمنان است و رحمت بودن قرآن به آن است که نقص ها را کامل می کند و نیازها را برآورده می کند. چون که قرآن با نور علم و یقین دل ها را نورانی می کند بعد از آن که، جهل و نابینایی دل ها را برطرف می نماید»(1).

شفا بخشی قرآن از دیدگاه امام علی علیه السلام

از امیرالمؤمنین علیه السلام حکایت شده که: «از قرآن برای بیماری های خود شفا بخواهید و برای حل مشکلاتتان از آن یاری بطلبید، چراکه در آن درمان بزرگ ترین دردهاست، درد کفر و نفاق و گمراهی و ضلالت»(2).

و نیز در کلام دیگری از ایشان حکایت شده که:

«قرآن داروی شفابخشی است که هیچ بیماری از آن بر نمی خیزد»(3).

آری، داروهای شیمیایی که دردهای جسمانی را درمان می کند معمولاً آثار نامطلوبی بر ارگان های بدن می گذارد، اما قرآن هیچ اثر نامطلوبی بر جان و فکر و روح انسان ندارد.

گستره شفابخشی قرآن

باران که در لطافت طبعش ملال نیست در باغ لاله روید و در شوره زار خس

قرآن کریم قطره های خالص باران رحمت الهی است که بر همگان می بارد، قرآن هم چون غذای نیروبخش است که اگر یک دانشمند بخورد برای تعلیم و تربیت و دانش افزایی نیرو می گیرد و اگر به یک ستمگر بدهی، برای بیدادگری بیشتر از آن سود می برد، در حالی که غذا یکسان است اما تفاوت در افراد و زمینه های فکری و درونی آن هاست(4).

ص:24

افرادی که خمیر مایه وجودشان بر اثر کفر، ظلم و نفاق به شکل دیگری درآمده است، هر جا نور حق را می بینند به ستیز با آن بر می خیزند و این مقابله و ستیز با حق، بر پلیدی و گمراهی و زیانکاری آن ها می افزاید و روح طغیان و سرکشی را در آن ها تقویت می کند. پس قرآن مایه هدایت گمراهان است اما هدایت کسانی که در جستجوی حق هستند و با همین انگیزه به سراغ قرآن می آیند، نه افراد متعصب و لجوج که با دیدی منفی به سراغ قرآن می آیند، که مسلماً از آن بهره ای نخواهند برد(1).

آری، قرآن مایه هدایت همه مردم است(2) ، ولی کسانی از آن بهره می برند که خود نگهدار باشند و حق ستیزی نکنند یعنی حداقل تقوا را داشته باشند(3) ، البته اگر کسی بدان ایمان آورد و نیکوکار باشد(4) به مراحل عالی هدایت قرآن دست می یابد. ولی اگر ناپاک و آلوده باشد از دسترسی به حقایق قرآن محروم می شود(5) بلکه بخاطر حق ستیزی و ستمکاری بر گمراهی و زیانکاری خود می افزاید(6).

شفا بخشی تاریخی قرآن

یکی از شواهد شفا بخشی قرآن، مطالعات تاریخی است، یعنی مطالعه و مقایسه ی عرب جاهلی قبل از نزول قرآن، با تربیت شدگان مکتب قرآن و پیامبر صلی الله علیه وآله تحولی عظیم را ثابت می کند و شفابخشی قرآن را در تاریخ جلوه گر می کند.

ص:25

عرب قبل از ظهور اسلام، گرفتار جهل، خونخواری و انواع بیماری های روانی، اخلاقی و اجتماعی بودند، اما با نسخه شفابخش قرآن، نه تنها درمان یافتند، بلکه آنچنان نیرومند شدند که ابر قدرت های جبار جهان را به زانو در آوردند.

هنوز دویست سال از پیاده شدن نسبی تعالیم قرآن سپری نشده بود که جامعه ای متمدن بوجود آوردند و به وحدت در تفکر و وحدت عملی جامع دست پیدا کردند، تفرقه ها و غارتگری ها جای خود را به حاکمیت قانون داد؛ کسانی که به همدیگر رحم نمی کردند و غرق در رباخواری بودند، به ایثار و انفاق و وام دادن روی آوردند. زنانی که برده وار زندگی می کردند و زنده به گور می شدند، نجات یافتند و در ارث پدر و مادر خود شریک شدند و حتی در امور اجتماعی دخالت می کردند؛ افراد ترسو به شیران روز و عابدان شب تبدیل شدند.

مردم جزیرة العرب که تعداد انگشت شماری با سواد داشتند، به علم و دانش روی آوردند و کتاب های فراوان نوشتند و تا قرن ها پیشتاز و محور علمی جهان شدند. البته مسلمانان در علوم مختلف پیشرفت کردند، برای مثال:

مسلمانان چنان در علوم پزشکی رشد کردند که تاریخ علم نگاران غرب نوشتند: «یکی از پادشاهان اروپا (منطقه باستیل) هنگامی که بیمار شد برای معالجه به نزد دشمنان خود (یعنی مسلمانان) به شهر قرطبه آمد»(1).

در کشورهای اسلامی بیمارستان های متعدد و پیشرفته بنا نهاده شد به طوری که از هشتاد بیمارستان در کشورهای اسلامی نام برده شده است(2) و اولین مدرسه پزشکی را در اروپا (سالیدین ایتالیا) مسلمانان ایجاد کردند(3) و در شهرهای بزرگ برای مراقبت از بیماران روانی، تیمارستان ها ساختند.

ص:26

بیمارستان کبیر منصوری (684 ق) در مصر ساخته شد، که بزرگ ترین بیمارستان قرون وسطی بود و شامل بخش های مختلف داروخانه، تجربه خانه، بخش سرپایی، مطبخ، حمام، کتابخانه و یک مسجد و سالن مطالعه بود، در این بیمارستان پیشرفته بیمارانی که به بی خوابی مبتلا می شدند، به قصه گویان حرفه ای گوش می دادند و هنگامی که یک بیمار فقیر معالجه می شد، مبلغی از طرف بیمارستان به او می دادند که در مدت استراحت احتیاج به کار کردن نداشته باشد(1).

برخی نویسندگان این تحول شگرف اجتماعی، اخلاقی و علمی مسلمانان را یکی از ابعاد اعجاز قرآن نامیده اند(2) که تبدیل جامعه فقیر و جاهل و خرافی به جامعه ای متمدن و دانش دوست و مرفه تبدیل کرد، که این کار بزرگ، در این مدت کوتاه تاریخی جز با شفابخشی اعجازآمیز قرآن ممکن نبود.

قرآن چه بیماری هایی را شفا می دهد؟

جامعه بشری گرفتار دردهای فکری، روحی، اخلاقی، روانی و جسمی می شود، از این رو نیاز به دارو و درمان های متنوع دارد، قرآن کریم نسخه ای الهی است که بسیاری از دردها را معرفی کرده و داروها و راهکارهای درمان آن ها را مشخص می سازد. از این رو می توان گفت که قرآن درمان دردهای زیر است:

الف: بیماری های فکری و عقیدتی

1. کفر؛ 2. گمراهی؛

امام علی علیه السلام این دردها را بزرگ ترین دردهای بشریت معرفی می کند(3). چرا که موجب انحراف کلی در زندگی بشر شده و سرمایه عمر و تلاش او و سعادت جاودانی انسان را به نابودی می کشاند.

ص:27

قرآن کریم در آیات متعدد با کفر و گمراهی به مبارزه برخاسته و بشریت را به هدایت و توحید فرا می خواند(1) و آن را هدف پیامبران الهی می شمارد(2) ؛ البته پژوهش های تجربی روان شناختی نیز تأثیر ایمان در سلامت روانی انسان را تأیید می کند که در بخش بعدی به آن ها اشاره می کنیم.

ب: بیماری های اجتماعی

1. جهل

2. ظلم

3. فقر

4. خیانت کاری

5. پیمان شکنی

6. تفرقه

7. ستیزه جویی، خشونت و جنگ

8. فسادهای اجتماعی

9. زن ستیزی

موارد فوق مهم ترین بیماری های اجتماعی بشر در طول تاریخ بوده است و هنوز هم میلیون ها انسان از این بیماری ها رنج می کشند و تحت فشار اجتماعی هستند. قرآن کریم برای این بیماری ها راه کارهای مناسب معرفی کرده، و جامعه بشری را به امور زیر رهنمون شده است:

1. دانش افزایی

جهل و ناآگاهی نوعی کمبود و نقصان فردی است که جامعه را زبون و بیمار می کند و زمینه تسلط خرافات، استعمار و استثمار را فراهم می سازد. قرآن کریم با دعوت به علم عملاً با این بیماری فردی و اجتماعی مبارزه کرده است.

در قرآن کریم بیش از هفتصد بار ماده «علم» به شکل های گوناگون به کار رفته و جایگاه دانشمندان را والا می شمارد (یَرْفَعِ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ

ص:28

وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ)1 و افراد دانا و نادان را مساوی نمی داند، (هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ)2 تشویق قرآن به دانش افزایی موجب شد که جامعه عرب جاهلی که کم تر از بیست نفر با سواد داشت(1) در کم تر از دو قرن به جامعه ای متمدن تبدیل شود که گوی سبقت را از ملت های دیگر برباید(2).

2. عدالت محوری

ستمکاری به خویشتن و دیگران نوعی بیماری است.

قرآن کریم انسان ها را به دادگستری فرا می خواند(3) ، (اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی)6 ، عدالت را به تقوا نزدیک تر می داند و مکرر ستمکاران را سرزنش و تهدید می کند(4) ، راه توبه را به سوی ستمکاران می گشاید(5) و از تمایل و تکیه به ستمکاران برحذر می دارد(6).

در اسلام عدالت شرط گواهی دادن، داوری کردن، امام جماعت، رهبری امت و موارد دیگر(7) قرار داده شده است تا افراد جامعه اسلامی به سوی عادل شدن حرکت کنند و از ستمکاری فاصله گیرند و جامعه ای سالم و عادلانه داشته باشند و بهداشت روانی آن ها در اجتماع تأمین گردد.

ص:29

3. تعدیل ثروت

بیماری فقر یکی از عوامل فشار اقتصادی و روانی بر مردم و زمینه ساز فساد اجتماعی و فردی است.

قرآن کریم از راه های مختلف به رفع فقر اقدام کرده است از جمله:

از طریق وضع مالیات بردرآمد (خمس، زکات و...)(1) و توزیع عادلانه اموال عمومی (انفال و...)(2) و تشویق به بخشش و نیکوکاری(3) و ممنوعیت رشوه خواری(4) و رباخواری(5) و مانند آن ها، جامعه اسلامی را به سوی تعدیل ثروت و رفع فقر رهنمون شده است، تا محیط جامعه سالم و فشارهای اقتصادی و روانی از مردم برطرف شود.

4 و 5. سفارش به امانت داری و رعایت عهد و پیمان

خیانت در امانت و پیمان شکنی نوعی بیماری اجتماعی است که موجب بی اعتمادی مردم نسبت به همدیگر می گردد. به همین جهت قرآن با آن برخورد کرده و مردم را به امانت داری و رعایت عهد و پیمان فراخوانده است. (وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤُلاً)6 و(6) تا اعتماد عمومی به وجود آید و سلامت مردم در روابط اجتماعی تأمین گردد.

6. دعوت به وحدت

در صورتی که اختلافات اجتماعی از اندازه معقول و طبیعی آن فراتر

ص:30

رود، موجب تفرقه و پراکندگی جامعه می شود که نوعی بیماری اجتماعی است که جامعه را به آشوب یا سستی می کشاند. قرآن کریم به این بلای اجتماعی توجه کرده و تفرقه را ممنوع اعلام داشته و همگان را به وحدت فرا خوانده است؛ (وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا)1 و کشمکش های اجتماعی را موجب سستی خوانده است (وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا)2 تا جامعه اسلامی به سامان برسد و از عوارض این بیماری مصون بماند.

7. فراخوان به صلح و پرهیز از جنگ (جز در موارد ضروری)

جنگ و ستیز یکی از بلاهای اجتماعی است که در طول تاریخ بشریت را آزار داده و می دهد، و موجب خونریزی ها، خرابی ها و مشکلات فراوان شده است. قرآن کریم انسان ها را به صلح فرا می خواند(1) ، (إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها)4 ؛ تا بشریت از این بلای اجتماعی مصون بماند. البته در موارد ضروری دفاع از خود و جامعه جایز است و این مطلبی طبیعی است و جهاد اسلامی نیز در همین راستاست یعنی برای دفاع از انسان ها و در جهت رفع موانع صلح و حق برنامه ریزی می شود.

8. سالم سازی محیط با امر به معروف و نهی از منکر و مبارزه با فساد

فساد فردی و اجتماعی، بیماری خطرناکی است که پایه های ساختمان جامعه را سست می کند تا آن را به سقوط بکشاند، اما قرآن کریم با دستورات پیشگیرانه از این بلای اجتماعی جلوگیری کرده است(2).

(وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)6 ؛ «و باید از میان شما، گروهی (مردم را) به

ص:31

سوی نیکی دعوت کنند، و به [کار] پسندیده فرمان دهند و از [کار] ناپسند منع کنند. و تنها آنان رستگارند».

نهی از منکر نوعی مبارزه با فساد است همانطور که قوانین جزایی اسلام همین نقش را دارد. یعنی به سالم سازی محیط می پردازد و امر به معروف جامعه را در راستای اهداف عالی رشد می دهد، و سلامت آن را تداوم می بخشد. آری، قرآن اعلام می کند که خدا فساد را دوست ندارد(1) و جزای فسادگران را مرگ می داند(2) ، تا جامعه ای سالم و محیطی مساعد برای رشد و بالندگی شخصیت انسان فراهم سازد.

9. دفاع از حقوق زنان

آزار بانوان و پایمال کردن حقوق آنان سابقه ای طولانی در تاریخ بشر دارد(3) ، در عرب جاهلی نیز به زنان ارث نمی دادند، بلکه گاهی زنان را بعنوان ارث تقسیم می کردند(4) و دختران را زنده به گور می کردند(5).

و هنوز هم آزار و حریم شکنی نسبت به زنان در جهان بصورت های دیگر ادامه دارد. اما قرآن کریم با وضع قوانین مختلف از حقوق آنان دفاع کرد، با زنده به گور کردن دختران مخالفت کرد: (وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ)6 ؛ «و هنگامی که از دختر زنده به گور شده پرسیده شود: به کدامین پیامد (گناه) کشته شد؟!» و حق ارث برای آنان قرارداد و حق مهریه و هزینه زندگی آنان را به رسمیت شناخت(6).

ص:32

آری، قرآن با زن ستیزی مبارزه نمود و جایگاه و منزلت و کرامت برای زن مسلمان قرار داد و جامعه اسلامی را از این بیماری ها دور ساخت(1).

البته تحقیقات تجربی و روان شناختی نیز تأثیر بسیاری از موارد فوق را در بهداشت روانی انسان تأیید می کند که در بخش بعدی به آن ها اشاره می کنیم.

ج: بیماری های اخلاقی، روحی و روانی: هم چون:

1. نفاق

2. حسد

3. ترس

4. نگرانی و اضطراب و...

5. تکبّر

6. دنیاطلبی

7. شهوت پرستی

بیماری های فوق همیشه روح و روان انسان را در معرض خطر قرار داده و می دهد، و در طول تاریخ پیامدهای منفی در زندگی بشر بر جای گذاشته و فشارهای روانی بر انسان وارد نموده و گاهی زندگی را تلخ و رنج آور کرده است و بهداشت روانی انسان را در معرض خطر قرار داده است.

قرآن کریم با این بیماری ها برخورد نموده و به راه پیشگیری و درمان آن ها اشاره کرده است. از این رو قرآن کریم انحرافات اخلاقی فوق را سرزنش و به موارد زیر فرا می خواند:

1. ترک نفاق و در پیش گرفتن اخلاص:

نفاق یعنی دو چهره بودن و دو شخصیت از خود نشان دادن، که نوعی بیماری روانی است و قرآن کریم به این بیماری توجه کرده و منافقان را سرزنش نموده(2) و به اخلاص سفارش کرده و افراد مخلص را ستایش نموده است. (قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ) ؛ «بگو: من مأمورم که

ص:33

خدا را پرستش کنم در حالی که دینم را برای او خالص کرده باشم.»(1) که در سایه اخلاص سلامت و بهداشت روانی انسان تأمین می شود.

2. پرهیز از بزدلی و شجاعت در امور:

ترس بی مورد نوعی بیماری روانی است و قرآن کریم مردم را دعوت می کند که از دیگران نهراسند(2) بلکه با فراهم آوردن امکانات دشمنان خدا را به هراس افکنند(3) ، ولی از نافرمانی خدا بهراسند که البته این ترس از نافرمانی و گناهکاری خویش و عدالت خداست.

3. فراخوان به آرامش و امنیت:

نگرانی، اضطراب و استرس عامل اساسی بیماری های روانی است که زندگی و بهداشت روانی انسان را تهدید می کند. قرآن کریم به مسأله آرامش و امنیت انسان توجه کرده و راهکارهای آن را در ذکر خدا (أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ)4 و... نشان داده(4) و وعده آن را به مؤمنان داده است(5).

4. ترک تکبر و دعوت به فروتنی:

(وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنّاسِ وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ وَ اقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ)7 ؛ «و از مردم (با تکبّر) رخ برمَتاب؛ و در زمین با سرمستی و تکبّر راه مرو، [چرا] که خدا هیچ متکبّر خیال پردازِ فخر فروشی را دوست ندارد! و در راه رفتنت، مُعتدل باش؛ و صدایت را فروکاه؛ [چرا] که مسلماً ناپسندترین صداها، صدای الاغ هاست!»

ص:34

تکبر بی جا، نوعی بیماری اخلاقی و روانی است که قرآن آن را سرزنش کرده(1) و در مقابل فروتنی را تشویق کرده است(2) تا انسان ها از این بیماری اخلاقی و روانی نجات یابند و بهداشت اخلاقی و روانی آنان تأمین شود.

5. ترک دنیاپرستی و روی آوردن به انفاق و ایثار:

استفاده از دنیا و مواهب الهی نیکوست اما دلبستگی به دنیا و آن را هدف نهایی خود قرار دادن زیبنده نیست، از این رو قرآن کریم دلبستگی انسان را به دنیا می کاهد و او را به ایثار، انفاق و... تشویق می کند(3) ، تا بیماری دنیا پرستی در جان او ریشه نکند که مادی گری بی حد و مرز از عوامل بیماری های روانی است(4).

6. ترک شهوت پرستی و در پیش گرفتن اعتدال در امور:

ازدواج و بهره وری مشروع از همسر نیکوست اما شهوت پرستی و زیاده روی در امور شهوانی پیامدهای منفی در زندگی و روح و جسم انسان دارد؛ از این رو قرآن کریم انسان را به ازدواج و اعتدال در امور تشویق می کند(5). تا گرفتار این بیماری ها نشود.

(وَ أَنْکِحُوا الْأَیامی مِنْکُمْ وَ الصّالِحِینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ)6 ؛ «و افراد بی همسرتان، و شایستگان از بندگانتان، و کنیزانتان را به ازدواج (یکدیگر) در آورید؛ اگر نیازمند باشند، خدا از بخشش خود آنان را توانگر می سازد؛ و خدا گشایشگری داناست».

ص:35

تذکر: قرآن کریم(1) استفاده حلال و معقول و معتدل از دنیا و نعمت های آن و نیز لذت بردن از همسر حلال را ممنوع نمی سازد(2) ؛ بلکه دلبستگی نامحدود به این امور و افراط در آن ها ناپسند است. البته تحقیقات روان شناسان نیز در این زمینه با آموزه های قرآن همگون است که در بخش بعدی به برخی آن ها اشاره می کنیم.

ب: رابطه سلطه گر و سلطه پذیر (احساس نابرابری)؛ ج: جنگ روانی (شایعه پراکنی و...)؛ د: بحران های سیاسی و اقتصادی.

6. شخصیت

الف: تیپ B و افراد پرشتاب و کند شتاب)؛ ب: شخصیت بدبین؛ ج: وسواس و وسوسه.

7. دودلی و تردید

8. احساس خلأ اخلاقی

الف: یادآوری خاطرات تلخ (حافظه عاطفی - نفس لوامّه)؛ ب: احساس گناه؛ ج: حسادت؛ د: تهمت های ناروا.

9. احساس خلأ معنوی

الف: خلأ وجودی؛ ب: احساس تنهایی و طردشدگی؛ ج: نداشتن پشتیبان و تکیه گاه؛ د: خرافات و تصورات باطل.

10. باورهای اعتقادی و دینی

الف: فشار مسئولیت و تکلیف؛ ب: ترس از مرگ(1).

دوم: گاهی قرآن به درمان بیماری ها می پردازد، یعنی هنگامی که جامعه ای گرفتار فساد و گناه شد، «نهی از منکر» را پیشنهاد می کند، و یا «توبه» را برای گناه کاران توصیه می کند. یعنی با پیشگیری ثانویه از بدتر شدن بیمار جلوگیری می کند و با پیگشیری درجه سوم از عوارض زودرس و دیرس بیماری می کاهد. یعنی شخص گناهکار پس از توبه، پاک شده و به دامن اجتماع باز می گردد و به زندگی عادی خود می پردازد.

وحدت روان و بهداشت روانی انسان را تأمین می کند. برخی صاحب نظران در این مورد می فرمایند: «پژوهش ها در منابع و مجموعه آثار در سلامت روان نشان می دهد که اساسی ترین و مهم ترین مساله در شخصیت سالم، وحدت روان و تعهد مذهبی است، وحدت روان با سیستم ارزشی که بتواند به حیات معنا و هدف بدهد مرتبط است. در بین سیستم های ارزشی، مذهب بالاترین قابلیت برای ایجاد وحدت شخصیت را داراست.

اساس و مبنای مذهب اسلام بر وحدت و توحید می باشد، وحدت شخصیت و یگانگی روان انسان، مظهر و نماینده بارز توحید ذات مقدس خالق است...»(1).

الف: تأثیر ایمان در مشکلات بزرگ زندگی بشر

آیة اللَّه سبحانی ایمان را در بهداشت روانی مؤثر می داند و با اشاره به آمار زیاد خودکشی در افراد غیرمذهبی می نویسند:

«مردان بزرگ در سایه ایمان به خدا و به آن چه که خدا مقرر نموده و صلاح انسان در آن است در مقابل مشکلات کوه آسا ایستاده و خم به ابرو نمی آورند و می گویند (إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ)1 و(1).

ب: ایمان مذهبی به عنوان یکی از عوامل کاهش دهنده شدت و دوره سوگ:

برخی صاحب نظران پس از یادآوری اینکه واکنش سوگ ناشی از داغدیدگی، واکنشی طبیعی است که عوامل متعددی در شدت و طول مدت آن اثر دارد، می گویند:

«تحقیقات زیادی نشان داده اند که داشتن تفکر و عملکرد مذهبی به طور محسوس موجب کاهش شدت درد فقدان و دوره آن می شود. که این تأثیر از طریق مکانیسم های چندی صورت می گیرد، مثل: اعتقاد، ایمان، توکّل به خداوند « Trust of God » (أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ)3 داشتن صبر، تسلیم رضای خداوند، تسلیم نظام الهی، پناه بردن به خدا در هنگام مصیبت ها (إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ)4 و(2)

ج: رابطه میزان اعتقادات مذهبی بیماران با اضطراب قبل از عمل جراحی:

در سال 1376 تا 1377 پژوهشی از نوع مطالعه توصیفی - مقطعی انجام گرفت. این پژوهش توسط چهار نفر از پزشکان و روانپزشکان در بیمارستان الزهرا علیها السلام اصفهان بر روی 148 نفر بیمار منتظر عمل جراحی، که به صورت تصادفی انتخاب شده بودند، صورت گرفت.

ص:40

نتیجه این پژوهش نشان داد که اضطراب در افراد با اعتقاد مذهبی قوی، از گروه دارای اعتقاد مذهبی ضعیف کم تر بود و بین اضطراب و اعتقاد مذهبی رابطه معکوس وجود دارد. و رابطه معناداری بین اعتقاد مذهبی و اضطراب قبل از عمل جراحی وجود دارد. (0/05 P > . )

و در پایان این پژوهش یادآوری شده که: یافته های مطالعه حاضر، تکمیل کننده و تأیید کننده مطالعه قبلی در زمینه جایگاه و تأثیر مذهب در بهداشت روانی و سلامت روحی و جسمی است(1).

د: رابطه بین باورهای دینی و بروز استرس در افراد:

در پژوهش دیگری که در ارزیابی 91 دانشجوی دختر و پسر دانشکده های مختلف دانشگاه شهید بهشتی تهران، انجام شد، به این نتیجه رسیدند که بین اعتقادات مذهبی و سطح اقتصادی آزمودنی های پژوهش و استرس تفاوت معنادار وجود داشته که مبین اثر اعتقادات و باورهای مذهبی در چالش های اقتصادی و استرس ناشی از آن می باشد(2).

آری، مسلمانان جهان را بن بست مشکلات نمی بینند و در سخت ترین حالات نور امیدی در ورای حوادث می بینند و در دل بر خدا تکیه می کنند و به رحمت او امیدوارند. از این رو با آرامش زندگی می کنند و مشکلات را بهتر تحمل می نمایند.

«نتایج (یک آزمون) نشان داد بیمارانی که باورهای مذهبی قوی تر داشتند، و اعمال مذهبی را انجام می دادند، نسبت به گروه دیگر کم تر افسردگی داشتند؛ هم چنین دانستن خداوند به عنوان منشأ قدرت و آرامش و انجام فرایض دینی به صورت معناداری با درجه پایین افسردگی در هنگام ترخیص از بیمارستان، ارتباط داشته است»(1).

گاهی از معناجویی و معناداری زندگی انسان و هدفمندی آن با عنوان «حس انسجام» یاد می شود، حس انسجام نظریه ای وجودی است که «آنتونوفسکی»(1) در سال 1987 ابداع کرد، نظریه او برخاسته از پژوهش های مربوط به بازماندگان اردوگاه های کار اجباری بود، این افراد به رغم تجارب وحشتناک فشارزا توانستند از نظر جسمی و روانی سالم بمانند(2).

«ویکتور فرانکل» نیز بررسی هایی در مورد اردوگاه های کار اجباری انجام داده و یافته های خود را براساس نقل قولی از فیلسوف آلمانی نیچه (1844-1900 م) چنین خلاصه کرده است: «آن که «چرایی» دارد، می تواند «هر چگونه ای» را تحمل کند.» فرانکل دریافت، کسانی که توانستند از آن اردوگاه ها نجات پیدا کنند، در یک هدف عمومی با هم سهیم بودند. آنان چیزی داشتند که به خاطر آن زندگی کنند(3).

آری، جهان بینی الهی چنین هدف و معنایی را برای پیروانش به ارمغان می آورد، انسان مؤمن که به خدا و تدبیر جهان ایمان دارد حوادث را هدفمند و توجیه پذیر می یابد، بر خدا تکیه می کند و در برابر مشکلات مقاومت می نماید و کم تر دچار فشار روانی و یأس می شود از اینرو بهداشت روانی او تأمین می شود(4).

دهنده همه موجودات می داند. براساس این بینش همه نیکی ها و مصیبت ها با تقدیر الهی انجام شده است و می دانند که خدا براساس حکمت و مصلحت کارها را سامان داده است و خوبی انسان ها را می خواهد و مشکلات برای امتحان و رشد آن هاست(1).

(أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ)2 ؛ «آیا مردم پنداشتند، همین که بگویند: «ایمان آوردیم.» رها می شوند در حالی که آنان آزمایش نمی شوند؟! و بیقین کسانی را که پیش از آنان بودند آزمودیم، و حتماً خدا کسانی را که راست گفته اند معلوم می دارد (و شناخته می شوند،) و البتّه دروغگویان را (نیز) معلوم می دارد.»

بنابراین مؤمنان کارهای خود را به اراده و خواست خدا ارجاع می دهند(2) و هرگاه تصمیم گرفتند بر خدا توکّل می کنند(3) و از شکست نمی هراسند و ناراحت نمی شوند و به قضا و قدر الهی راضی هستند و اگر مصیبتی برایشان پیدا شد تحمل می کنند و می گویند: ما از خداییم و به سوی خدا باز می گردیم(4).

از این رو بهداشت روانی آنان تأمین می شود. بنابراین اعتقاد به قضا و قدر الهی را یکی از راهکارهای مقابله با فشار روانی دانسته اند(5) و در برابر عدم درک فلسفه شدائد و مصائب را از مهم ترین عوامل بیماری های روانی دانسته اند(6).

توسط فرشتگان معرفی می کند(1) ، یعنی مرگ نابودی نیست بلکه دروازه ورود انسان از یک جهان به جهان دیگر است، بر اساس این بینش مرگ برای مؤمنان آسودگی خاطر و راحتی از مشکلات دنیا، را به دنبال دارد، زیرا با مرگ به ملاقات خدا می رسند(2). از این رو مؤمنان با خاطری آسوده و امید به پروردگار به کارهای نیک روی می آوردند(3) و از مرگ نمی هراسند. و می گویند: (هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلاّ إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ)4 ؛ «آیا جز یکی از دو نیکی (پیروزی یا شهادت و رسیدن به ملاقات الهی و بهشت) در انتظار ماست». آری، یکی از محوری ترین راه کارهای مقابله با فشار روانی در قرآن، ایجاد دید مثبت نسبت به مرگ است(4). برخی نویسندگان در این مورد می نویسند: «چند عامل نقش مهم تری (در بیماری های روانی) ایفا می کنند:

1. مادی گرایی بی حد و مرز؛ 2. عدم درک فلسفه شدائد و مصائب؛ 3. تصور مرگ و نیستی؛ 4. عقده های روانی؛ 5. اختلال در عزّت نفس؛

اعتقاد به معاد آثار سوء این عوامل را خنثی نموده نقشی اساسی در پیشگیری از بروز بیماری های روانی دارد»(5).

و برخی دیگر نوشته اند: اعتقاد به وجود حیات پس از مرگ برای انسان ها، نقش بسیار مهمی در مقابله با ناملایمات ناشی از مرگ و داغ دیدگی دارد(6) و برخی دیگر از صاحب نظران برآنند که اعتقاد به معاد، انسان را از ناامیدی که یکی از علائم محوری افسردگی است مصون می دارد و ذهنیت او را به ورای جهان مادی هدایت می کند که در پرتو نور خداوند خود را می یابد و به عدل و فضل خداوندی امیدوار است(7).

ص:45

روش های مقابله در افراد متوکّل را بررسی کرده اند و به این نتیجه رسیده اند که افراد متوکّل از اضطراب و تشویش دور هستند و ویژگی های زیر را دارند:

1. نسبت دادن اتفاقات و رویدادها به خداوند متعال.

2. امیدواری به خدا و حسن ظن به او.

3. معنا دادن به اتفاقات و وقایع زندگی.

4. داشتن کنترل بر اتفاقات زندگی.

5. داشتن احساس تعهد نسبت به انجام وظیفه.

6. وظیفه مداری در مقابل نتیجه مداری.

7. داشتن حالت پذیرش و با گشاده رویی اتفاقات زندگی را پذیرفتن.

8 داشتن جرأت تصمیم گیری.

9. استفاده از روش های سالم در مقابله با فشار روانی(1) و(2).

یاد و ذکر خدا، عملی است که انسان را به خدا متصل می کند، این ذکر گاهی در الفاظ تبلور می یابد و گاهی در دل، که البته یاد درونی و ذکر قلبی مرتبه ای بالاتر دارد.

برخی از صاحب نظران در مورد آیه فوق می فرمایند:

«در این آیه شریفه (1)(رعد/ 28) دو مدعی وجود دارد: اول اینکه دل فقط به یاد خدا آرامش می یابد و دوم آن که دل به هیچ چیز دیگر آرام نمی گیرد... دل آدمی به دنبال محبوبی است که زوال نداشته باشد و افول ننماید. لذا فردی که به هر محبوب غیرحقیقی دل می بندد از ابتدا در اندیشه زوال اوست و نگران و اما چون حق تعالی تنها محبوب بالاصالة و حقیقی است و جمیل علی الاطلاق، هنگامی که دل سر بر آستان او نهاد، دیگر اندوه زوال، آن را نمی آزارد و لذا غم و اندوهی نخواهد داشت»(2).

و نیز برخی محققان نیز یکی از راهکارهای مقابله با فشار روانی را ارتباط با منابع قدرت معنوی می شمارد و از روش های آن «ذکر و دعا» می شمارد(3).

می گویم. پس باید (دعوتِ) مرا بپذیرند، و باید به من ایمان بیاورند، باشد که آنان راه یابند، (و به مقصد برسند.)»

دعا به معنای خواندن خدای متعال و یاری جستن از قدرت بی کران اوست، هنگام دعا نوعی رابطه عاطفی بین انسان و خدا برقرار می شود به طوری که انسان می تواند دردهای ناگفتنی را با خدا در میان گذارد و برون ریزی عاطفی کند. در برخی پژوهش های دیگر مشخص گردید که یکی از رفتارهای مذهبی که با سلامت و تندرستی رابطه دارد دعا می باشد(1) و حتی در یک بررسی، طول عمر بیشتر افرادی که به دعا می پردازند را گزارش می دهد(2).

در پژوهش «نقش نماز در میزان شیوع اضطراب در دختران دانش آموز مقطع دبیرستان شهرستان قم سال تحصیلی 79-1378» بررسی شد، و نتیجه تحقیق نشان داد که همبستگی دو متغیر نماز و اضطراب، معکوس است. (با اطمینان 99%) یعنی آن دسته از افرادی که نماز می خوانند و مقید به انجام تکلیف هستند از اضطراب کم تری برخوردارند. یعنی نقش نماز کاهش میزان شیوع اضطراب است(1).

در پژوهش دیگری «تأثیر نماز به عنوان یکی از ارکان اسلام بر سلامت جسمانی - روانی نسل جوان» بر 93 نفر از دانشجویان بررسی شد و به این نتیجه رسید که بین دانشجویانی که نماز می خوانند و دانشجویانی که نماز نمی خوانند از نظر سلامت جسمی، روانی تفاوت وجود دارد. یعنی نماز موجب سلامت روانی و جسمی و سلامت اجتماعی می گردد(2).

در پژوهش دیگری «تأثیر ابعاد مختلف نماز در تأمین و تقویت بهداشت روانی» بررسی و نتایج زیر بدست آمد:

2. رعایت ارکان، واجبات و مستحبات نماز پشتوانه عظیمی برای خدا باوری و خداترسی(1) و(2).

6. قرائت قرآن و تأثیر آن بر کاهش اضطراب:

(فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ)3 ؛ «آن چه برای شما میسر است از قرآن بخوانید.» قرآن کریم به طور مکرر مسلمانان را به خواندن قرآن فرا می خواند(3) و به آنان سفارش می کند که در هنگام قرائت قرآن ساکت باشند و گوش فرا دهند(4).

انسان وقتی می خواهد با کلمات خدا ارتباط برقرار کند و خدا با او سخن گوید، قرآن می خواند. قرآن آهنگی دلنشین دارد، کلام الهی بر جان انسان می نشیند و به او آرامش و هدایت ارزانی می کند.

برخی پژوهش های تجربی آرام بخش بودن قرآن و تأثیر روانی آن را نمایان تر ساخته است و نقش ندای قرآن در کاهش اضطراب و تأمین بهداشت روانی را روشن تر ساخته است از جمله:

در دانشگاه تربیت مدرس، آقای علیرضا نیکبخت نصرآبادی، پایان نامه کارشناسی ارشد خود را به موضوع «بررسی میزان تأثیر آوای قرآن بر کاهش درد بیماران بعد از اعمال جراحی شکم» اختصاص داد، و با بررسی

ص:51

دو گروه از بیماران که برای یک گروه بعد از جراحی قرائت قرآن پخش شد و برای گروه دیگر پخش نشد، و میزان درد و مصرف مسکن آن ها مورد بررسی قرار گرفت و در پایان نتیجه گرفته شد که آوای قرآن باعث کاهش شدت درد در بیماران بعد از اعمال جراحی شکم می شود(1).

در پژوهش مشابهی «تأثیر تلاوت قرآن کریم بر کاهش اضطراب و افسردگی» مورد بررسی بر 60 نفر از دختران دبیرستان ها اجرا شد که روزانه نیم ساعت به قرائت قرآن می پرداختند و گروه مقایسه، کسانی بودند که انس با قرآن نداشتند در این پژوهش برای سنجش میزان اضطراب و گرایش افسردگی آزمودنی ها از آزمون اضطراب «کتل» و آزمون افسردگی «بک» استفاده شد، نتایج تحلیل داده ها نشان داد که میزان اضطراب و گرایش به افسردگی در آزمودنی هایی که به طور مرتب به قرائت قرآن می پرداختند، به شکل چشم گیری کم تر از آزمودنی های گروه مقایسه بود(2).

روزه داری فواید جسمانی، روانی و روحانی دارد، که در این جا به تأثیرات روانی آن در تأمین بهداشت روانی اشاره می کنیم:

یک بررسی که در کشور اردن توسط داراکه (1)(1992) انجام شده است نشان می دهد که تعداد خودکشی در ماه رمضان در مقایسه با ماه های دیگر سال کاهش قابل توجهی را نشان می دهد(2).

در پژوهش دیگری توسط گروهی از پژوهشگران «تأثیر روزه داری بر وضعیت سلامت روانی» مورد بررسی قرار گرفت، در این پژوهش 200 نفر زن و مرد قبل و بعد از ماه مبارک رمضان با استفاده از پرسشنامه GHO مورد بررسی قرار گرفتند، و براساس داده ها، روزه داری به طور معناداری باعث کاهش علایم اضطرابی، بهبود در عملکرد اجتماعی و کاهش افسردگی شده است(3).

عقاید دینی آن ها بسیار ضعیف بوده و از این جهت نتوانسته اند فشارهای شکننده را در پرتو ایمان به خدا تحمل کنند از این جهت پیمانه صبرشان لبریز شده و چاره را در نابودی خود اندیشیده اند، در حالی که مردان بزرگ در سایه ایمان به خدا به آن چه که خدا مقرر نموده و صلاح انسان در آن است، در مقابل مشکلات کوه آسا ایستاده و خم به ابرو نمی آورند»(1).

برخی صاحب نظران در توضیح اینکه چرا افراد مذهبی کم تر دست به خودکشی می زنند، دلایل مختلفی ارائه می دهد که از آن جمله بالا بودن عزت نفس و داشتن مسئولیت اخلاقی است. هم چنین عواملی مانند اعتقاد به بخشایش پروردگار، اعتقاد به مبارزه با وسوسه های شیطانی از قبیل خودکشی، اعتقاد به عدالت و روز واپسین را از عوامل دیگر می داند»(2).

2. قوانین کنترل کننده شهوت در جهت تأمین بهداشت روانی:

شهوت یکی از نعمت های الهی است که در وجود انسان قرار داده شده است، استفاده معتدل و صحیح از این نیرو موجب بقای نسل انسان می شود، اما زیاده روی در مورد آن عوارض سوء جسمانی و روانی برای بشر دارد.

قرآن کریم راه صحیح استفاده از این نیرو را نشان داده و زنان و مردان را به ازدواج تشویق کرده است(3) ، ولی در همان حال راهکارهایی برای جلوگیری از انحرافات جنسی و سوء استفاده از این نیرو قرار داده است. از جمله:

برخی آیات قرآن دستور داده شده که:

(قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِکَ أَزْکی لَهُمْ إِنَّ اللّهَ خَبِیرٌ بِما یَصْنَعُونَ)1 ؛ «مردان مؤمن شرمگاه های خود را بپوشانند که این برای آنان رشدآورتر و پاکیزه تر است و به زنان نیز دستور داده شده که شرمگاه های خود را بپوشانند و زیورهای خود را (برای نامحرمان) آشکار نسازند - جز مقداری که نمایان است - و روسری های خود را بر سینه های خود افکنند (تا گردن و سینه آنان پوشیده شود)...»(1).

و در جای دیگر به پیامبر صلی الله علیه وآله دستور می دهد که:

(یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ ذلِکَ أَدْنی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ وَ کانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِیماً) ؛ «به همسران، دختران و زنان مؤمن بگو: روسری های بلند خود را بر خویشتن فرو افکنند این کار برای اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است». از این آیات استفاده می شود که حجاب در زندگی انسان سه اثر مفید دارد:

الف: پاک کننده و رشد آور است.

ب: نشانه افراد با عفاف است و آن ها را به جامعه معرفی می کند.

ج: از آزارهای افراد شهوت ران جلوگیری می کند یعنی حجاب برای بانوان نوعی مصونیت اجتماعی بوجود می آورد و موجب می شود که حریم آنان حفظ شود و در معرض آزار قرار نگیرند، و بهداشت روانی اجتماعی آنان تأمین گردد. آری، هنگامی که بانوان با حجاب باشند از طرفی زمینه رشد مفاسد اجتماعی کم تر می شود و زن آزاری در اجتماع کاهش می یابد و در نتیجه خانم ها خاطری آسوده تر خواهند داشت و بهداشت روانی و امنیت اجتماعی آنان بهتر تأمین می گردد.

ص:55

2. سفارش به صبر و بالا رفتن سطح مقاومت و تأمین بهداشت روانی:

(وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ)1 ؛ «از شکیبایی و نماز یاری جویید».

قرآن کریم بارها انسان ها را به شکیبایی فرا می خواند(1) ، و الگوهای صبر هم چون: یعقوب، ایوب و... را در قرآن معرفی کرده(2) و به صابران مژده می دهد که در هنگام سختی ها به یاد خدا باشند و بگویند: (إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ) ؛ «در حقیقت ما از خداییم و فقط به سوی او باز می گردیم»(3) این سفارش ها و توصیه ها و نویدهای قرآنی موجب می شود که در حوادث خود را تنها احساس نکنند و به یاد خدا بیفتند و اضطراب و ناراحتی مؤمنان کاهش یابد.

اگر انسان در برابر عوامل استرس زا و تضادهای اجتماعی صبور و مقاوم نباشد، مشکلاتش پیچیده تر می گردد. چه بسا مسأله ای کوچک به معضلی بزرگ تبدیل شود. و در این حال اگر فرد از خود بی تابی نشان دهد، مشکلش بزرگ تر جلوه می کند و بنابر قانون «شرطی شدن» اگر بار دیگر با چنین مشکلی مواجه شود، آن را شدید تلقی خواهد کرد. بنابراین اگر در مقابل مشکلات از خود واکنش عجولانه نشان ندهد و اندکی تأمل کند فشار روانی اش کاهش می یابد(4).

3. توبه نوعی تخلیه هیجانی که موجب کاهش فشار روانی می شود:

قرآن کریم به «توبه» گناهکاران توجه ویژه کرده است و از مؤمنان می خواهد که توبه کنند و به سوی خدا بازگردند تا رستگار شوند،(5) و اعلام می کند که خدا توبه کاران را دوست دارد. (إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ التَّوّابِینَ)7 و در

ص:58

احادیث آمده است که توبه کننده از گناه هم چون کسی است که گناهی ندارد(1). توبه نخستین مرحله رسیدن به سلامت است و تخلیه هیجانی از طریق توبه صورت می گیرد. مقصود از تخلیه هیجانی آن است که انسان از راه های صحیح برون ریزی عاطفی (توبه، دعا، نیایش، گریستن، زیارت) عقده گشایی کند و موجب تقویت روحی و جبران ضعف ها و کسالت ها شود. وقتی انسان از گذشته پشیمان شود و راه توبه پیش گیرد، اضطراب و فشار روانی اش کاهش می یابد و به آرامش می رسد(2) و بهداشت روانی خود را تأمین می کند.

حمایت از کودکان بی سرپرست موجب کاهش اضطراب آنان و تأمین زندگی آینده و در نتیجه کاهش انحراف و بزهکاری در جامعه می شود.

اجتماعی می شوند، و قرآن کریم با دعوت به ازدواج(1) از این فشارها می کاهد و سلامت روانی فرد و اجتماع را تأمین می کند.

1. اصول تکاملی بهداشت روانی در رابطه انسان و خدا

اصل اول: اصل توحید، لزوم تطبیق رفتار ارادی با آموزش های توحیدی.

اصل دوم: اصل لزوم قضاوت براساس علم و بی اعتبار بودن حدس و گمان و تخمین.

اصل سوم: اصل هدفدار بودن جهان هستی و دستیابی به رشد و تکامل (فلسفه زندگی از دیدگاه اسلام)

اصل چهارم: اصل نظارت خداوند بر انسان، دخالت او در امور و تصادفی نبودن رویدادها.

اصل پنجم: اصل پاداش، مجازات و جبران.

اصل ششم: اصل لزوم توجه به نعمات خدادادی و جنبه های مثبت زندگی و شکرگزاری.

2. اصول تکاملی بهداشت روانی در رابطه انسان با خود

اصل هفتم: اصل مسئول بودن انسان.

اصل هشتم: اصل لزوم برنامه ریزی براساس تفکر و تعقل.

اصل نهم: اصل آزادی و کرامت انسان براساس کنترل نفس.

اصل دهم: اصل نظم.

اصل یازدهم: اصل لزوم توجه به ظرفیت روانی و عوامل تقویت کننده و محدود کننده آن.

اصل دوازدهم: اصل امامت یا همانندسازی با الگوهای برتر و حرکت به سوی برترین شدن.

اصل سیزدهم: اصل لزوم شناخت نیازها و برآوردن آن ها در حد تکلیف.

اصل چهاردهم: اصل لزوم توجه به این واقعیت که احکام الهی براساس دستیابی به مصلحت و دوری از ضرر می باشند.

ص:62

اصل پانزدهم: اصل لزوم حفظ آگاهی و تمرکز فکر دائمی.

اصل شانزدهم: اصل لزوم توجه به وجود راه حل اختصاصی و تخصصی برای هر کار.

اصل هفدهم: اصل لزوم پیش بینی مشکلات عمومی و پایداری در مقابل آن ها.

اصل هجدهم: اصل تکرار در رفتارهای تکاملی و عدم اصرار در رفتارهای سقوط دهنده.

3. اصول تکاملی بهداشت روانی که هم در رابطه انسان با خود و هم در رابطه انسان با دیگران مورد استفاده قرار می گیرد

اصل نوزدهم: اصل لزوم آماده شدن زمینه و زمان مناسب برای هر کار فردی و اجتماعی و آموزش تدریجی اصول رشد.

اصل بیستم: اصل احتیاط در امور فردی و اجتماعی و تأکید بر واقع بینی.

اصل بیست و یکم: اصل لزوم توجه و کاربرد تمام امکانات خدادادی در ایجاد رشد در خود و دیگران.

اصل بیست و دوم: اصل لزوم توجه به امکانات و محدودیت افراد جامعه و تعدیل توقعات.

اصل بیست و سوم: اصل لزوم سالم بودن افکار و رفتار فرد برای خود و جامعه.

اصل بیست و چهارم: اصل لزوم توجه به شرایط زمان و مکان و دفع افسد به فاسد.

اصل بیست و پنجم: اصل توسع در انجام تکلیف و لزوم برآوردن آن به مقدار ممکن.

اصل بیست و ششم: اصل لزوم اقرار به تقصیر در موارد کوتاهی از انجام تکالیف و پذیرش عذر دیگران.

اصل بیست و هفتم: اصل تأکید بر حفظ امید و چشمداشت پیروزی فردی و اجتماعی، در صورت حاکمیت فطرت و عمل به تکالیف الهی.

ص:63

اصل بیست و هشتم: اصل لزوم توجه به نقش مثبت و منفی یادگیری در زندگی فردی و اجتماعی.

اصل بیست و نهم: اصل عدل، اصل لزوم ارزیابی خود و دیگران براساس عدل و دست کم نگرفتن رفتارهای تکاملی انسان.

اصل سی ام: اصل برائت و لزوم حمل به صحت کردن عمل مسلمانان.

اصل سی و یکم: اصل لزوم رازداری در مورد خود و دیگران.

4. اصول تکاملی بهداشت روانی در رابطه انسان با دیگران

اصل سی و دوم: اصل لزوم شناخت زمان و جامعه.

اصل سی و سوم: اصل مدیریت و لزوم توجه به تقسیم کار در محیطهای اجتماعی براساس استعداد افراد.

اصل سی و چهارم: اصل معیار قراردادن خود در روابط اجتماعی.

اصل سی و پنجم: اصل لزوم همکاری و همبستگی با گروه های زیر حاکمیت فطرت و مبارزه با گروه های زیر حاکمیت شهوت.

اصل سی و ششم: اصل تأکید بر وجدان عمومی و معتبر بودن نظر جامعه.

اصل سی و هفتم: اصل واکنش متقابل در روابط اجتماعی با توجه به تحمل و تغافل.

اصل سی و هشتم: اصل لزوم خودداری از ستیزه جویی.

اصل سی و نهم: اصل امر به معروف و نهی از منکر و لزوم شرکت در سالم سازی محیط.

اصل چهلم: اصل لزوم اصالت دادن به حق و نه به اکثریت.

پیشنهاداتی جهت پژوهش های جدید پژوهشگران حوزه قرآن و بهداشت روان

1. تأثیر «توسل» به پیامبر صلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام را در کنترل و کاهش فشار روانی و تأمین بهداشت روانی مسلمانان بررسی کنید.

ص:64

2. تأثیر «زیارت مکان ها و افراد مقدس» را در رهایی از فشارهای روانی و افسردگی و احساس گناه، بررسی کنید.

3. تأثیر حجاب در تأمین بهداشت روانی فردی و اجتماعی زنان و نیز تأثیر آن در امنیت اجتماعی زنان را به صورت میدانی و آماری بررسی کنید.

4. نقش کسب اطلاعات پیرامون موضوع را با توجه به آیات قرآن (مثل: (فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ) - نحل / 43) در تأمین بهداشت روانی بررسی کنید.

5. نقش «امر به معروف و نهی از منکر» را در تأمین امنیت و بهداشت روانی اجتماعی بررسی کنید.

6. نقش دعوت قرآن «به فطرت» (روم/ 30) را در تأمین بهداشت روانی انسان بررسی کنید.

7. نقش حُسن ظن به خدا که در احادیث اسلامی بر آن تأکید شده، را در تأمین بهداشت روانی انسان بررسی کنید.

8. نقش ممنوعیت سوء ظن (حجرات / 12) را در سلامت روانی فرد و جامعه بررسی کنید.

9. نقش ممنوعیت غیبت را در کاهش فشار روانی و سلامت روانی فرد و اجتماع بررسی کنید. (حجرات / 12)

10. نقش ممنوعیت تهمت و ریشخند افراد را در سلامت روانی فرد و اجتماع بررسی کنید. (حجرات/ 11 و...)

11. نقش برادری مؤمنان (حجرات/ 10) را در بهداشت روانی مسلمانان بررسی کنید.

12. نقش محبت به والدین را در کاهش اضطراب و تأمین بهداشت روانی آنان بصورت آماری بررسی کنید.

13. نقش عزاداری ها (روضه سیدالشهدا و نیز مجالس سوگواری برای مردگان) را در کاهش درد افسردگی و تأمین بهداشت روانی شیعیان بررسی کنید.

14. نقش گریه در مراسم عاشورا و سوگواری ها را در عقده گشایی و تأمین بهداشت روانی مؤمنان بررسی کنید.

ص:65

منابع جهت مطالعه بیشتر

1. کتاب هایی که در بخش قبل (جهت مطالعه بیشتر، آثار مسلمانان در بهداشت روانی) معرفی شد.

2. نگاهی قرآنی به فشار روانی، سید اسحاق حسینی کوهساری، کانون اندیشه جوان.

3. استعانت از قرآن کریم در شفای جسمانی، علیرضا نیکبخت نصرآبادی، تهران انتشارات قبله.

4. مجلاتی که در بخش مذکور ارائه شد (فصلنامه اندیشه و رفتار، ش 9 و 10 - طب و تزکیه ش 29 - پژوهش و حوزه ش 17-18، فصلنامه دانشگاه اسلامی ش 4)

5. فهرست مقالات، طرح ها، پایان نامه ها در مورد بهداشت روانی را در منابع زیر ببینید.

الف: اسلام و بهداشت روان، جلد 1 و 2، نشر معارف (مجموعه مقالات و سخنرانی های همایش نقش دین در بهداشت روان)

ب: فصلنامه پژوهش و حوزه، ش 17-18، ص 218 به بعد که یکصد مقاله، پایان نامه و طرح تحقیقاتی را در زمینه بهداشت روان معرفی می کند.

ص:66

ص:68

*پرسش:

با این فقدان و محرومیت در رشد عاطفی و اجتماعی و شناختی او خللی وارد نشد و به جای پرخاشگری، اضطراب، ناایمنی، بی اعتمادی نسبت به خود و دیگران و بدبینی و سوءظن و احساس محرومیت دائم از پدر و مادر که در کودکان دیگر ایجاد می شود(1) محمد امین نام می گیرد و زبانزد خاص وعام می گردد. می توان کودکانی را که از فقدان پدر یا مادر یا هر دو رنج می برند یادآور زندگانی پیامبر صلی الله علیه وآله شد تا ایشان را الگو قرار دهند.

در زمان ما شخصیت های موفقی همانند حضرت امام خمینی یا علامه طباطبایی و حضرت آیت الله العظمی گلپایگانی از کودکی از پدر محروم بودند، در حالی که دست یابی به این موفقیت ها برای برخی دیگر که از امکانات زندگی کاملاً برخوردارند، دشواراست.

هنگامی که پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله مأمور به تبلیغ دین اسلام شدند و در این ابلاغ، انواع سختی ها و شکنجه ها و گرفتاری ها را دشمن برای ایشان ایجاد کرد، ولی پیامبر صلی الله علیه وآله از تمام مشکلات استقبال کرد و وظیفه ی خود را به بهترین نحو به انجام رسانید. سه سال محاصره اقتصادی در شعب ابی طالب و ترس از حمله مشرکان و غیره نتوانست حضرت را تحت تأثیر قرار بدهد به دلیل این که پیامبر صلی الله علیه وآله با شناخت صحیحی که از خداوند متعال داشت با تفسیر صحیح از این مشکلات و توکّل بر خداوند به راه خود ادامه می دهد.

در طول اقامت ده ساله پیامبر در شهر مدینه مشکلات متعددی برای آن حضرت به وجود آمد که پیامبر صلی الله علیه وآله با همه آن ها مقابله نمود بدون این که در روح و روان حضرت تأثیری بگذارد. ائمه علیهم السلام نیز هر کدام به نوبه خود گرفتار مشکلات فراوانی بودند که با روش صحیح با آن ها مقابله می نمودند حتی امام حسین علیه السلام در روز عاشورا، با آن همه سختی که دیده بود می فرماید:

ص:70

«رضی برضاک وتسلیماً لامرک لامعبود لی سواک، یعنی خدایا راضیم به رضای تو و تسلیم امر تو هستم و هیچ معبودی غیر از تو ندارم یا می فرماید: این مصیبت ها برای من آسان است چون که در مرآی و منظر خداوند متعال است»(1).

اگر انسان اولیای دین را الگوی خود قرار دهد با اندک مشکلی احساس شکست نمی کند. شخصی که گرفتار بیماری و مرض است، اگر حضرت ایوب را بنگرد و شکرگذاری او را به درگاه خداوند ببیند و آن حضرت را به عنوان الگوی خود انتخاب نماید، بیماری جسمی او را از پای در نمی آورد و موجب بیماری روحی و روانی نمی شود.

هریک از پیامبران در زندگی با مسایلی مواجه بوده اند که مسایل زندگی اکثر انسان ها را پوشش می دهد، از این رو خداوند انسان ها را دعوت به پیروی از انبیا می کند و می فرماید: کسی که از قوم فرعون ایمان آورده بود گفت: ای قوم! از من پیروی کنید تا شما را به راه درست هدایت کنم(2). حتی خداوند برای پیامبراسلام حضرت محمد صلی الله علیه وآله سرگذشت هایی را نقل می کند و می فرماید: ما هر یک از سرگذشت های انبیا را برای تو بازگو کردیم تا قلبت آرام (و اراده ات قوی) گردد و در این اخبار و سرگذشت ها حق و موعظه و تذکر برای مؤمنان آمده است(3). پیامبر نیز یک انسان بود و مخالفت های سرسختانه دشمنان کینه توز، خواه ناخواه در قلب پیامبر صلی الله علیه وآله تأثیری می گذاشت لذا خداوند برای این که هرگز کم ترین گرد و غبار نومیدی و یأس بر قلب پیامبر ننشیند و اراده آهنینش از این مخالفت ها و کارشکنی ها به ضعف نگراید، داستان های انبیاء و مشکلات کار آن ها و مقاومتشان را در برابر اقوام لجوج و پیروزی آن ها را یکی

ص:71

پس از دیگری شرح می دهد، تا روح و دل پیامبر صلی الله علیه وآله و هم چنین مؤمنانی که دوشادوش او در این پیکار بزرگ شرکت دارند، هر روز قوی تر از روز قبل باشد(1). آری، نقل این داستان ها قلب پیامبر صلی الله علیه وآله را آرامش و سکون می بخشد و اضطراب را از دل او بر می کند(2).

شیطان از خدا خواست اموال سرشار ایوب، زراعت و گوسفندانش و هم چنین فرزندان او از میان بروند، و آفات و بلاها در مدت کوتاهی، آن ها را از میان برد، ولی نه تنها از مقام شکر ایوب کاسته نشد بلکه افزوده گشت! و او از خدا خواست که این بار بر بدن ایوب مسلط گردد و آنچنان بیمار شد که از شدت درد و رنجوری به خود بپیچد و اسیر و زندانی بستر گردد این نیز از مقام شکر او چیزی نکاست.

ایوب در مشکلات از سرزنش دوستان بیش از هر مصیبت دیگری ناراحت شد ولی باز رشته صبر را از کف نداد و آب زلال شکر را به کفران آلوده نساخت، تنها رو به درگاه خدا آورد و جمله های بالا را بیان نمود و چون از عهده امتحانات الهی به خوبی برآمده بود خداوند درهای رحمتش را بار دیگر به روی این بنده صابر و شکیبا گشود و نعمت های از دست رفته را یکی پس از دیگری و حتی بیش از آن را به او ارزانی داشت، تا همگان، سرانجام نیک صبر و شکیبایی را دریابند(1).

خواهد داشت. آن روز بر شما تکیه کردم و به بازوان شما دل بستم، و اکنون در چنگال شما گرفتارم و از شما به شما پناه می برم و به من پناه نمی دهید، خدا شما را بر من مسلط ساخت تا این درس را بیاموزم که به غیر او حتی برادران تکیه نکنم(1).

حضرت یعقوب

حضرت یعقوب علیه السلام در برابر این گرفتاری و فراق فرزند صبر پیشه کرد. شکیبایی در برابر حوادث سخت و طوفان های سنگین نشانه بالا بودن ظرفیت های فرد است، ظرفیتی که حوادث بزرگ را در خود جای می دهد و لرزان نمی گردد.

یک نسیم ملایم می تواند آب استخر کوچکی را به حرکت در آورد، اما اقیانوس های بزرگ هم چون اقیانوس آرام، بزرگ ترین طوفان ها را هم در خود می پذیرند و آرامش آن ها بر هم نمی خورد. گاه انسان ظاهراً شکیبایی می کند ولی چهره این شکیبایی را با سخنان نادرست که نشانه ناسپاسی و عدم تحمل حادثه ها است زشت و بد نما می سازد. اما افراد با ایمان و پر ظرفیت کسانی هستند که در این گونه حوادث هرگز پیمانه صبرشان لبریز نمی گردد، و سخنی که نشان دهنده ناسپاسی و کفران و بی تابی و جزع باشد بر زبان جاری نمی سازند، صبر آن ها زیبا و صبر جمیل است(2).

یکی از عواملی که باعث اضطراب و نگرانی افراد می شود دنیا پرستی و دلباختگی در برابر زرق و برق دنیا است در حالی که تأسّی به زندگی دنیوی اولیاء دین می تواند این دنیاپرستی و شیفتگی در مقابل دنیا را از بین ببرد و در نتیجه اضطراب و نگرانی نسبت به امور دنیا نیز از بین می رود.

ص:74

امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: دنیای شما در نظر من بی ارزش تر از برگ درختی است که در دهان ملخی باشد که آن را می جود(1).

با این تفکر و شناخت چگونه امکان دارد نرسیدن به یک وسیله مادی یا از دست دادن آن، آرامش روح را بر هم زند و طوفانی از نگرانی در قلب و فکر انسان ایجاد کند(2).

ص:75

*پرسش:

بی وزنی در درون روح و جان خود می شود و به دنبال آن اضطراب فوق العاده ای بر وجود او حاکم می گردد(1).

از بعد دیگر انسان دارای نیازها و انگیزه های متفاوت و متعارض در وجود خود است از یک طرف به اموری علاقه دارد و از طرف دیگر نیرویی در درون او می گوید که به این امور نزدیک نشود. انسان چگونه می تواند این تعارض ها را حل نماید، چگونه می تواند تعادل بین نیازهای خود برقرار نماید. انسانی که در این دنیا بدون پشتوانه محکم زندگی می کند در اضطراب و ناراحتی بسر می برد: روان شناسان معتقدند بر اینکه اضطراب دلیل اصلی بروز بیماری های روانی می باشد ولی در تعیین عوامل اضطراب اختلاف نظرهایی دارند. این مکاتب هدف اصلی روان درمانی را رهایی از اضطراب و به وجود آوردن احساس امنیت در نفس انسان می دانند(2).

مراجعه به آیات قرآن نشان می دهد که راه رهایی از اضطراب و حصول آرامش رفتن به سوی خدا، شناختن خداوند و چنگ زدن به ریسمان اوست یعنی توحید.

همه کارهای بندگان باخبر است و اعمالی که نسبت به بندگان انجام می دهد از روی حکمت و دلیل است(1). تنها او روزی دهنده موجودات می باشد(2). به علاوه خیر و سعادت بندگان را می خواهد هرچند در ظاهر امری و حادثه ای برای بندگان ناگوار باشد ولی در واقع به نفع آن ها می باشد(3). خداوند است که مهمات زندگی انسان را کفایت می کند و او را از شر دشمنان حفظ می کند(4).

ساز و کار تأثیر توحید در بهداشت روانی

متغیرهای روان شناختی به ویژه هیجان ها در شرایط حاد ممکن است فرد را مستعد بیماری کند یا در جهت تشدید بیماری عمل کند یا مقابله مناسب با بیماری یا منشأ آن را غیر مقدور نماید. قبل از هر چیز باید عوامل فشار روانی را بشناسیم. پژوهشگران فشار روانی را در سه جنبه در نظر گرفته اند.

الف) عوامل محیطی فشارزا مانند رویدادهای تکان دهنده نظیر زلزله؛

ب) واکنش جسمی و روانی در مقابل عامل فشارزا که در حقیقت احساس درونی شخص است؛

ج) فشار روانی که فرآیندی متضمن تعامل شخص و محیط است.

اگر فردی بر این باور باشد که تقاضاهای محیط اجتماعی و مادی بیش از منابعی است که او در اختیار دارد، دچار فشار روانی خواهد شد یعنی فشار روانی به ارزیابی شناختی شخص بستگی دارد. احساس می کند موضوعی سلامت او را تهدید می کند و منابعی برای مقابله با آن ندارد.

«تهدید» مفهومی کلیدی برای درک فشار روانی است که در حقیقت ارزیابی ذهنی فرد از اثرات منفی احتمالی عامل فشار زای منفی، کنترل

ص:78

نشدنی، مبهم و غیر قابل پیش بینی است و فرد لازم است خود را با آن سازگار کند. فشار روانی به صورت واکنش فیزیولوژیک، عاطفی، شناختی و یا تغییرات رفتاری به وجود می آید. ما با هر چه مواجه می شویم آن را تفسیر می کنیم و تفسیرهای شناختی ما تعیین کننده واکنش ماست.

درباره واکنش افراد نسبت به فشار روانی، بررسی های انجام شده سه حوزه علمی زیر را به وجود آورده اند.

الف) ایمنی شناسی عصبی - روانی، به رابطه فرآیندهای روان شناختی با عملکرد سیستم ایمنی عصبی غدد درون ریز می پردازد. پژوهش ها نشان داده است که هیجانات معینی، موجب بازداری سیستم عصبی می شوند، زیرا سیستم ایمنی بدن تحت تأثیر سیستم عصبی مرکزی است که آنهم از حالات خلقی متأثر می شود و می تواند توانایی موفقیت آمیز ارگانیزم در دفاع از خود در مقابل مهاجمان میکروبی را به خطر بیاندازد.

ب) فشار روانی و اختلالهای قلبی - عروقی، دو اختلال مهم در این قسمت مطرح شده است یکی فشار خون بالا و دیگر سکته قلبی که فشار روانی تأثیر روشنی بر این ها دارد.

ج) اختلالات روانی - فیزیولوژیک و فشار روانی، مراد آن دسته از بیماری های روان تنی است که مکانیزم تأثیر آن هنوز ناشناخته است مانند زخم معده ها، آرتروز - شبه جسمی، آسم و انواع سر دردها، بررسی «فرید من» نشان داد که بین این چهار دسته بیماری، هیجانات و خشم، پرخاشگری، افسردگی و اضطراب ارتباط معنی دار و مثبت وجود دارد.

یکی از روش های مقابله با فشار روانی، در حوزه شناختی است که بوسیله اصلاح شناخت می توان اکثر فشارها را تقلیل داد و به نظر می رسد باورهای توحیدی در کاهش فشار روانی بیشتر نقش داشته باشد.

ص:79

مقابله های شناختی

شناخت افکار و تفسیرهای فرد در مورد رویدادها به رابطه خود با آن رویدادها، اشاره دارد و شامل دیدگاه فرد راجع به زندگی خود و معنای آن می شود نظریه «حس انسجام» یک نظریه وجودی است که «انتونوفسکی» در سال 1987 ابداع کرده و از پژوهش های مربوط به بازماندگان اردوگاه های کار اجباری سرچشمه گرفته است، از این جهت که این افراد علیرغم تجارب وحشتناک فشارزا در زندگی توانسته اند از نظر جسمانی و روانی سالم بمانند.

فرانکل می گوید: «حس انسجام عبارتست از یک احساس اطمینان بادوام و پویا نسبت به این امور».

1) محرک هایی که در طول زندگی از محیط درونی و بیرونی فرد بر می خیزند، سازمان یافته و قابل پیش بینی و توجیه پذیرند.

2) فرد برای مراجعه به نیازهایی که این محرک ها را بوجود آورده اند منابعی در اختیاردارد.

3) این نیازها چالش هایی در خور سرمایه گذاری و صرف وقت هستند.

انتونوفسکی پس از بررسی هایش نتیجه گرفت افراد دارای حس انسجام بر این باور بوده اند که جهان قابل درک و مهار شدنی است و رویدادهای زندگی معنی دارند(1). با دقت در آیات قرآن می توان برخی راه های مقابله با فشار روانی از جمله راه مقابله شناختی را برداشت نمود که به عنوان نمونه چند آیه را ذکر می کنیم. خداوند در آیه 124 سوره طه می فرماید: «هر کس از یاد من روی گردان شود، زندگی (سخت) و تنگی خواهد داشت»(2).

در این آیه اشاره شده است که پیروی از هدایت های الهی و به یاد خدا بودن موجب تسهیل زندگی و برطرف شدن تنگناهای آن است، چون

ص:80

زندگی دنیوی بدون در نظر داشتن هدایت های الهی و باورهای دینی، دشوار است، زندگی بی هدف و بدون اعتقاد به آخرت، تکراری، خسته کننده و زحمتی به هدر رفته است(1).

زندگی که متصل به خداوند نباشد، هر قدر هم ظاهراً توسعه داشته باشد و لوازم زندگی در آن فراهم باشد باز هم تنگ و دشوار است، کسی که حمایت خداوند را نداشته باشد همیشه در حیرت و اضطراب و شک است، تنگی و ضیق از حیث حرص به مال دنیا و آن چه که در دست مردم است و غصه از دست دادن مال، اگر انسان با ایمان بود زندگی او وسعت پیدا می کند(2) انسان موحد ارزیابی ذهنی خود از مشکلات را مثبت می داند و اگر ارزیابی انسان و انتظارات فرد مثبت بود عامل فشارزا که باعث فشار و بیماری دیگران می شود برای انسان موحد کم تر نگران کننده خواهد بود. دیدگاه قرآن در رابطه با مقتضیات زندگی و حوادث آن

در رابطه با مقتضیات زندگی دنیا و حوادث آن در قرآن آمده است که:

«قطعاً همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی و کاهش در مالها و جان ها و میوه ها آزمایش می کنیم و بشارت ده به استقامت کنندگان، آن ها که هرگاه مصیبتی به ایشان می رسد، می گویند: ما از آن خداییم و به سوی او باز می گردیم»(3).

کسی که عقیده دارد در دنیا قطعاً با ترس، گرسنگی، کاهش در مال و جان مواجه خواهد شد و این امور را تا حدی منتظره می داند، دچار فشار روانی کم تر خواهدشد.

راه مقابله با این فشارها را خداوند از راه اصلاح شناخت خود از دنیا بیان می کند و می فرماید: «در هنگام مصیبت و گرفتاری بگویید و باور داشته باشید که ما از خدا هستیم و به سوی او باز می گردیم».

ص:81

اگر کسی باور داشته باشد که مالک، خداوند است و مالکیت انسان هم به تملیک خداوند است آن هم تملیک ظاهری و مجازی، در مصائب قطعاً دچار تأثر کم تری خواهد شد زیرا کسی شدیداً متأثر می شود که چیزی از مایملک خود را از دست داده باشد، چنین کسی هر وقت گمشده اش پیدا شود و یا سودی به چنگش آید خوشحال می شود و چون از دستش برود غمناک می گردد. اما کسی که معتقد است به اینکه مالک هیچ چیز نیست و مالکیت مطلق از آن خداست از مصیبت ها و از فقدان مایملکش کم تر متأثر، و از رسیدن سودی زیاد مسرور نمی گردد(1).

در بعد شناختی معنای «انا لله» اینست که او اختیار دار ماست و ما از کار او راضی هستیم، تمام جهان کلاس درس و میدان آزمایش است که باید در آن رشد کنیم دنیا محل شکوفایی استعدادهای درونی انسان است و سختی های آن نیز نشانه ی بی مهری خداوند نیست، بلکه برای آنست که در مسیر کمال سریعتر حرکت کنیم، بنابراین در تلخی ها نیز شیرینی هاست، زیرا شکوفا شدن استعدادها و کامیابی، پاداش های الهی را دنبال دارد(2). اگر شناخت انسان نسبت به مشکلات اصلاح شد و به حقیقت مشکلات پی برد نه تنها به واسطه مشکلات کم تر دچار فشار روانی می شود بلکه مشکلات را وسیله رشد خود می بیند.

الگوهایی از این نوع شناخت و برخورد مشکلات زندگی را می توان در روش اولیاء دین ملاحظه کرد. زینب کبری علیها السلام در مجلس ابن زیاد بعد از متحمل شدن سختی های فراوان که هر کدام از آن ها می تواند انسان را از پا در آورد و دچار فشار شدید نماید می فرماید: «ما رأیت الاّ جمیلا؛ من به غیر از زیبایی در این مصیبت ها چیز دیگری ندیدم».

ص:82

این شناخت مثبت همان اعتقاد به قضا و قدر الهی است که باعث آرامش برای انسان می گردد و با اعتقاد انسان به قضا و قدر در صورت عدم تحقق آرزوها، تمایلات و برنامه هایش، دچار اضطراب و افسردگی شدید نمی گردد، می داند تصمیمات او در موقعی تحقق می یابند که سایر زمینه ها را نیز فراهم نماید، او موظف است پس از تصمیم گیری در هر کار، به خداوند توکّل نماید و بداند که خداوند او را کافی است، و از هر کس دیگر بی نیاز می نماید؛ امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: «کارها پیرو احکام قضاء و قدر هستند به طوری که گاهی تباهی در تدبیر و پایان بینی است»(1).

توجه به اراده خداوند و این واقعیت که برنامه های انسان صد درصد پیاده نخواهند شد فرد را در صورت مواجه شدن با شکست از حالت اضطراب و افسردگی شدید و حالات پرخاشگری و خودکشی تا حدی باز خواهد داشت در صورتی که فرد به این واقعیت توجه نکند دچار واکنش های مرضی خواهد شد و می توان از طریق آگاهی دادن او به این اصل، مانع ادامه واکنش های افراطی او گردید(2).

از آثار دیگر بروز مشکلات، برطرف کردن نابهنجاری های رفتاری و اخلاقی انسان هاست در بسیاری از مواقع به منظور جلوگیری از سقوط و هدایت بشر به سمت رشد، خداوند برای آن ها اشکالاتی ایجاد می نماید تا با اعمال نوعی فشار بر آن ها مانع انحراف بیشتر شود چنان که خداوند می فرماید: «ما به سوی امت هایی که از پیش تو بودند پیامبرانی فرستادیم (و هنگامی که با این پیامبران به مخالفت برخاستند) آن ها را با شدت، رنج و ناراحتی مواجه ساختیم شاید تسلیم گردند»(3). این امر نیز موجب تلقی مثبت فرد از مشکلات می گردد. به همین دلیل فرد به جای یاد از مشکلات گذشته به آثار مثبت آن ها فکر می کند و دیگر احساس اندوه نمی کند.

ص:83

تأثیر توحید در ایجاد احساس امنیت

یکی از نیازهای اساسی بشر نیاز به احساس امنیت است که عبارتست از احساس آزادی نسبی از خطر. این احساس وضع خوشایندی را ایجاد می کند و فرد در آن دارای آرامش روحی و جسمی است(1) و شاید بتوان گفت احساس امنیت زیربنای بهداشت روانی است و لذا اکثر مباحث بازگشت به ایجاد این احساس امنیت می کند.

احساس امنیت واقعی حاصل نمی شود مگر در سایه توحید به «دلیل اینکه میل به احساس ایمنی از جانب افراد، به دلیل ترس است، ترسی که از یک محرک موجود یا احتمالی در محیط بیرون ارگانیزم ایجاد می شود(2)» ترس از آینده موهوم، ترس از مرض، ترس از فقر، ترس از سیل و زلزله، ترس از دشمن، ترس از خیانت، ترس از دست دادن عزیزان و یا ترس های احتمالی دیگر، ولی شخص موحد می داند که تمام حوادث جهان معنی دار هستند و به صلاح شخص می باشند او احساس می کند که یاور و پشتیبانی دارد که در همه مسائل او را کفایت می کند، یار و یاوری که از آینده به خوبی خبر دارد، مصالح و مفاسد را می داند و با او مهربان است و به او می گوید به هیچ وجه خوف و اندوهی در زندگی نداشته باش، خداوند در سوره فصلت می فرماید:

«به یقین کسانی که گفتند پروردگار ما خداوند یگانه است سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان نازل می شوند که نترسید و غمگین نباشید و بشارت باد بر شما آن بهشتی که شما را به آن بشارت داده اند ما یاران و مددکاران شما در زندگی دنیا و آخرت هستیم»(3).

ص:84

این بشارت های فرشتگان الهی در روح و جان انسان های با ایمان و پراستقامت پرتوافکن می شود، در طوفان های سخت زندگی به آن ها نیرو و توان می بخشد و در پرتگاه ها و لغزشگاه ها به آن ها ثبات قدم می دهد(1) و لذاست که مؤمن کامل از غیر خدا نمی ترسد و از مصائب و گرفتاری هایی که برایش پیش می آید محزون نمی گردد و یقین دارد که تمام حوادث طبق حساب و کتاب است(2).

هم چنین در آیه 62 سوره یونس می فرماید: «آگاه باشید (دوستان) اولیای خدا، نه ترسی دارند و نه غمگین می شوند(3)» به دلیل این که خوف و ترس معمولاً از احتمال فقدان نعمت هایی است که انسان در اختیار دارد، و یا خطراتی که ممکن است در آینده او را تهدید کند، ناشی می شود، همانگونه که غم و اندوه معمولاً نسبت به گذشته و فقدان امکاناتی است که در اختیار داشته است. اولیا و دوستان راستین خدا از هرگونه وابستگی و اسارت جهان ماده آزادند و «زهد» به معنی حقیقیش بر وجود آن ها حکومت می کند، نه با از دست دادن امکانات مادی جزع و فزع می کنند و نه ترس از آینده در اینگونه مسائل افکارشان را به خود مشغول می دارد.

بنابراین غم ها و ترس هایی که دیگران را دائماً در حال اضطراب و نگرانی نسبت به گذشته و آینده نگه می دارد در وجود آن ها راه ندارد یک ظرف کوچک آب از دمیدن یک انسان متلاطم می شود، ولی در پهنه اقیانوس کبیر حتی طوفان ها کم اثر است و به همین دلیل اقیانوس، آرامش می نامند نه آن روز که داشتند به آن دل بستند و نه امروز که از آن جدا می شوند غمی دارند، روحشان بزرگتر و فکرشان بالاتر از آن است که این گونه حوادث در گذشته و آینده در آن ها اثر بگذارد.

ص:85

خلاصه این که غم و ترس در انسان ها معمولاً ناشی از روح دنیاپرستی است، آن ها که از این روح تهی هستند، اگر غم و ترسی نداشته باشند بسیار طبیعی است. این بیان استدلالی مسئله است و گاهی همین موضوع به بیان دیگری که شکل عرفانی دارد، به این صورت عرضه می شود:

اولیای خدا آن چنان غرق صفات جمال و جلال او هستند و آن چنان محو مشاهده ذات پاک او می باشند که غیر او را به فراموشی می سپارند، روشن است در غم، اندوه، ترس و وحشت حتماً نیاز به تصور فقدان و از دست دادن چیزی و یا مواجهه با دشمن و موجود خطرناکی دارد، کسی که غیر خدا در دل او نمی گنجد و به غیر او نمی اندیشد و جز او را در روح خود پذیرا نمی شود، چگونه ممکن است غم، اندوه، ترس و وحشتی داشته باشد(1).

البته معنای آیه این نیست که مؤمن در زندگی دنیا گرفتار حوادث ناگوار نمی شود بلکه بدین معناست که حوادث دنیوی در ذائقه آنان مکروه و ناخوشایند جلوه نمی کند(2) به دلیل اینکه می دانند این گرفتاری و حادثه ای که برای دیگران غمگین کننده و محزون کننده است، برای مؤمن به جهت تکمیل نفس و خالص شدن، جهت پیمودن جاده سعادت است(3).

ولی باید توجه داشت مراد از ایمان، ایمانی است بعد از تقوای مستمر نه ایمان ابتدایی، مراد درجه عالی ایمان است که با آن معنای عبودیت و مملوکیت صرف برای بنده به کمال می رسد، و بنده به غیر از خدای واحد بی شریک مالکی نمی بیند و معتقد می شود که خودش چیزی ندارد تا از فوت آن بترسد و با به خاطر از دست دادن آن اندوهناک گردد(4).

ص:86

امنیت واقعی در سایه ایمان به خداوند است و خداوند هم امنیت را در مؤمنین منحصر کرده می فرماید: «آن ها که ایمان آوردند، و ایمان خود را با شرک و ستم نیالودند، ایمنی تنها از آن آن هاست و آن ها هدایت یافتگانند»(1).

این احتمال در آیه هست که: «امنیت» اعم امنیت از مجازات پروردگار و یا امنیت از حوادث دردناک اجتماعی باشد: یعنی جنگ ها، تجاوزها، مفاسد، جنایات، و حتی امنیت و آرامش روحی تنها موقعی به دست می آید که در جوامع انسانی دو اصل حکومت کند، ایمان و عدالت اجتماعی، اگر پایه های ایمان به خدا متزلزل گردد و احساس مسئولیت در برابر پروردگار از میان برود و عدالت اجتماعی جای خود را به ظلم و ستم بسپارد، امنیت در چنان جامعه ای وجود نخواهد داشت.

و به همین دلیل با تمام تلاش و کوششی که جمعی از اندیشمندان جهان برای برچیدن بساط ناامنی های مختلف در دنیا می کنند روز به روز فاصله مردم جهان از آرامش و امنیت واقعی بیشتر می گردد. دلیل این وضع همان است که در آیه فوق به آن اشاره شده، پایه های ایمان لرزان و ظلم جای عدالت را گرفته است. مخصوصاً تأثیر ایمان در آرامش و امنیت روحی برای هیچ کس جای تردید نیست، همانطور که ناراحتی وجدان و سلب آرامش روانی به خاطر ارتکاب ظلم بر کسی پوشیده نمی باشد(2).

آن ها سر و کار دارد. هم چنین در زندگی فردی با احتمال بروز بیماری ها، از دست دادن سرمایه از دست دادن کار و عدم موفقیت در زندگی مواجه است و اگر نتواند این مشکلات را حل نماید دچار اضطراب و ناامنی می شود و این اضطراب و ناامنی زمینه بروز اختلالات روانی در فرد را فراهم می کند. در حالی که یکی از نیازهای انسان که ارضای آن نقش مهمی در ایجاد بهداشت روانی دارد، نیاز به احساس ایمنی است.

افراد ناایمن نامتعادلند و با پرخاشگری یا اضطراب واکنش نشان می دهند و در دنیای ذهن خود مدام در حال دفع کردن خطرات احتمالی هستند(1).

نشانه های احساس ناایمنی از نظر مزلو

مزلو نشانه هایی را برای احساس ناایمنی بیان می کند:

1 - احساس طرد شدن، مورد عشق و علاقه دیگران نبودن؛

2 - احساس تنهایی؛

3 - احساس اینکه دائماً در معرض خطر قرار دارد؛

4 - احساس عدم اعتماد؛

5 - احساس تنش، تنیدگی، فشار و کشمکش درونی توأم با عوارض این حالات مانند عصبی و بی قرار بودن، خستگی، بی حوصلگی، ناراحتی و حساسیت معده و سایر اعضای بدن، کابوس، بی تصمیمی، بی ارادگی و تغییر دائمی خلق و خو و میل دائمی شدید برای یافتن امنیت به صورت هدف های مکرر(2) ، چگونه شخص ناایمن می تواند با این مشکلات که دائماً در پیش روی اوست مقابله کند اگر فقط به علل و اسباب مادی دل ببندد آیا می تواند خود به تنهایی با این گرفتاری ها مقابله کند و از اساس و ریشه مشکلات را حل نماید یا اینکه تنها می تواند خود را به فراموشی بزند در حالی که این

ص:88

نادیده گرفتن و به فراموشی زدن خود (با بقای مشکل و عدم حل اساسی آن) در ضمیر ناخودآگاه او احساس ناایمنی ایجاد می کند و احتمالا شخص را دچار اختلالات روانی خواهد کرد. لذا باید برای حل این مشکل فکر اساسی کرد و این مشکل را تا حدی برطرف نمود. یکی از راه هایی که به وسیله آن فرد می تواند این مشکل را برطرف نماید و به او در زندگی احساس امنیت و آرامش دهد توکّل بر خداوند است.

معنای توکّل

راغب در مفردات می گوید: «التوکیل ان تعتمد علی غیرک وتجعله نائباً عنک(1) ؛ توکّل یعنی اینکه بر غیر خودت اعتماد کنی و دیگری را نائب از طرف خودت قرار دهی».

منظور از توکّل این است که انسان در چارچوب علل مادی و محدوده قدرت و توانایی خود محاصره نگردد و چشم خود را به حمایت و لطف پروردگار بدوزد، این توجه مخصوص آرامش، اطمینان و نیروی فوق العاده روحی و معنوی به انسان می بخشد که در مواجهه با مشکلات اثر عظیمی خواهد داشت. ولی باید توجه داشت که مفهوم توکّل چشم پوشی از عالم اسباب و دست روی دست گذاشتن و به گوشه ای نشستن نیست، بلکه مراد از آن بلند نظری و عدم وابستگی به این و آن و ژرف نگری است، استفاده از عالم اسباب جهان طبیعت و حیات، عین توکّل بر خداست، زیرا هر تأثیری در این اسباب است به خواست خدا و طبق اراده اوست(2).

پس توکّل یعنی اعتماد به خداوند، در همه کارها و او را وکیل و پشتیبان خود قرار دادن و کار خود را به او واگذار کردن.

ص:89

معنای توکّل از دیدگاه روایات

سال النبی صلی الله علیه وآله عن جبرئیل، ما التوکل علی الله عزوجل؟ فقال العلم بان المخلوق لایضر ولاینفع ولایعطی ولایمنع واستعمال الیاس من الخلق، فاذا کان العبد کذلک لم یعمل لاحد سوی الله ولم یرج سوی الله ولم یخف سوی الله ولم یطمع فی احد سوی الله فهذا هو التوکّل(1).

پیامبر صلی الله علیه وآله از جبرئیل سؤال کرد: توکّل بر خداوند چیست؟ جبرئیل جواب داد فهمیدن این مطلب که مخلوقات نمی توانند به انسان ضرری بزنند یا نفعی برسانند، نه می توانند به انسان چیزی اعطاء کنند و نه می توانند خیری را از انسان منع نمایند و لذا انسان از خلق و مردم مأیوس می گردد و اگر بنده این چنین شد برای غیر خدا کار نمی کند و به کسی غیر از خداوند امید ندارد و از غیر خداوند نمی ترسد و در احدی غیر از خداوند طمع نمی کند و اینست معنای توکّل.

«بر اساس روایت، شخص متوکّل به خداوند می داند که اگر در ظاهر، شخصی به او ضرری زد یا خیری را از او منع کرد و نتوانست با آن مقابله کند این در واقع ممکن است به نفع انسان باشد چون خداوند که امور عالم بدست اوست خیر و خوبی را برای بنده اش می خواهد گرچه ظاهراً خوب نباشد. شخصی که بر خداوند توکّل کرده باور دارد که تأثیر همه اسباب و علل عالم به اذن خداوند است، بنابراین هرچند در ظاهر شخصی به او آسیبی رسانده است، ولی مسبب اسباب خداوند است و با باور به اینکه خداوند، صلاح و خوبی بنده خود را می خواهد، در صورتی که نتواند با این آسیب مقابله کند کم تر نگران می شود و با سپردن امور به خداوند آرامش می یابد. لذا در قرآن می فرماید: «بسا چیزی را ناخوش دارید در حالی که برای شما

ص:90

خوب است»(1) هم چنین شخص متوکّل می داند که اگر دیگری به او خیری رساند و یا چیزی به او عطا کرد این خیر و خوبی از طرف خداوند است و اگر از طرف خداوند نباشد گرچه به ظاهر خیر است ولی در واقع نامناسب محسوب می شود که خداوند می فرماید: «چه بسا چیزی را دوست داشته باشید در حالی که برای شما بد است(2).

آثار توکّل و ساز و کار تأثیر توکّل در بهداشت روانی فرد

با مراجعه به آیات قرآن می توان به تأثیر توکّل پی برد از جمله آن ها این آیه است: «هر کس تقوای الهی پیشه کند خداوند برای او راه نجاتی فراهم می کند، و او را از جایی که گمان ندارد روزی می دهد و هر کس بر خداوند توکّل کند خداوند امرش را کفایت می کند خداوند فرمان خود را به انجام می رساند، و خداوند برای هر چیزی اندازه ای قرار داده است»(3).

قبل از این آیه بحث درباره طلاق است و لذا این آیات در سیاق واحدی قرار دارد و می دانیم که در هنگام طلاق شخص دچار فشار روانی و عدم امنیت و مشکلات فراوانی می شود که عدم برخورد صحیح با این موضوع شخص را دچار فشار روانی می نماید و خداوند بعد از اینکه دستوراتی را در مورد طلاق می دهد به عنوان یک قاعده کلی و یک اصل، هنگام مواجه شدن با مشکلات و ناملایمات می فرماید: «هر کس تقوا پیشه کند خداوند راه نجات را برای او فراهم می کند» شخص متقی می داند که هنگام گرفتار شدن در مشکلات به جای افکار منفی، به جای اضطراب و ترس و دلهره، به جای رفتن راه های انحرافی، فقط باید وظیفه خود را انجام بدهد و تکلیف خود را امتثال نماید.

ص:91

شخص متقی اعتقاد دارد که اگر من وظیفه خود را انجام دادم، خداوند مرا رها نمی کند بلکه برای من راه نجات فراهم می کند، و روزی من را از جایی که به گمانم نمی رسد، می رساند دیگر نیاز نیست که غم و غصه روزی بخورم یا دائماً اضطراب و ناراحتی داشته باشم که این راهی را که من انتخاب کرده ام برای کسب روزی نتیجه خواهد داد یا نه بلکه عقیده دارد که خداوند رزق و روزی مرا تضمین کرده است. اگر شخص به این اعتقاد رسید ترس و اضطراب و دلهره اش کم می شود و لذا خداوند می فرماید: «کسی که به خداوند توکّل نماید خداوند کفایت امرش را می کند»(1). شخص وقتی به این مرحله رسید که خداوند قادر و علیم و مهربان پشتیبان اوست و او قول داده است که من کار تو را اصلاح می کنم از هر لحاظ احساس آرامش و امنیت می کند.

انسان متوکّل حتی در سخت ترین لحظات مضطرب نمی شود چون به این آیه عقیده دارد که: (لَنْ یُصِیبَنا إِلاّ ما کَتَبَ اللّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَی اللّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ)2 . این آیه در جواب منافقان است که خداوند به پیامبر صلی الله علیه وآله دستور می دهد به منافقان بگو که ولایت و اختیار امر ما با خداست، ما به او ایمان داریم، و لازمه این ایمان آن است که بر او توکّل کرده، امر خود را به او واگذاریم، بدون اینکه در دل، حسنه و موفقیت در جنگ را بر مصیبت و شکست خوردن ترجیح داده آن را اختیار کنیم، بنابراین اگر خداوند حسنه را روزی ما کرد منّتی بر ما نهاده و اگر مصیبت را اختیار کرد مشیت و اختیارش به آن تعلق گرفته و ملامت و سرزنشی بر ما نیست. و خود ما هم هیچ ناراحت و اندوهگین نمی شویم(2). عقیده یک انسان مؤمن این است، خوشی ها، شکست ها و پیروزی ها بر اساس تقدیر خداست و این مقتضی توکّل بر خداوند و روی برتافتن از دیگران است(3).

ص:92

انسان های با ایمان در زندگی و در برخورد با ناملایمات بدون تکیه گاه نیستند بلکه در زندگی کسی را سراغ دارند که به او تکیه کنند چنان چه خداوند می فرماید: «مؤمنان، تنها کسانی هستند که هرگاه نام خدا برده شود، دلهاشان ترسان گردد و هنگامی که آیات او بر آن ها خوانده می شود، ایمانشان فزونتر می گردد، و تنها بر پروردگارشان توکّل دارند»(1).

این که فرمود: «بر پروردگارشان توکّل دارند یعنی افق فکر آن ها آن چنان بلند است که از تکیه کردن بر مخلوقات ضعیف و ناتوان هر قدر هم به ظاهر عظمت داشته باشند ابا دارند، روحشان بزرگ و سطح فکرشان بلند و تکیه گاهشان تنها خداست»(2).

وقتی ایمان فرد زیاد گشت و به حدی از کمال رسید که خدا را شناخت و فهمید که تمامی امور به دست خداست و همه به سوی او بازگشت می کنند در این موقع بر خود حق و واجب می داند که بر او توکّل کرده و تابع اراده او شود او را در تمامی مهمات زندگی وکیل گرفته به آن چه که او در مسیر زندگیش مقدر می کند رضا داده و بر طبق شرایع و احکامش عمل کند(3).

ارتباط توکّل، کنترل نیابتی و کنترل تفسیری

با بیان ارتباط توکّل با بهداشت روانی در می یابیم که توکّل از طریق کنترل نیابتی و تفسیری بر بهداشت روانی فرد تأثیر می گذارد.

بررسی نظریه کنترل اولیه و ثانویه (راتبام، وسیز، اسنایدر، 1982، بندر) نشان داده است زمانی که افراد فکر کنند خودشان می توانند اوضاع و احوال و نتیجه عمل خود را کنترل کنند، و ابتکار عمل را در دست داشته باشند، یعنی شرایط را در جهت اهداف و تمایلات خود تغییر دهند، احساس

ص:93

آزادی نموده و برای فعالیت برانگیخته می شوند، افرادی که این نوع کنترل واقعی و اولیه را ندارد، زمانی احساس خوبی دارند که بتوانند کنترل ثانویه بر رخدادهای زندگی داشته باشند و در غیر این صورت احساس درماندگی آموخته شده می نمایند.

کنترل نیابتی

در کنترل نیابتی افراد شرایط، اوضاع و احوال را مورد بررسی قرار می دهند تا ببینند چه کسی کنترل اوضاع و شرایط را در دست دارد و به شکل مؤثری خود را با آن فرد هماهنگ و هم آواز می کنند، این افراد از این جهت احساس شایستگی و قدرت می کنند که در طرف قدرت فرد قوی هستند و به تبع قدرت آن فرد، این ها نیز قدرت به دست خواهند آورد، و از این طریق احساس کنترل بر اوضاع و شرایط می نمایند، به عبارت دیگر شاید افراد خودشان قدرت لازم را نداشته باشند ولی از قدرت افراد قدرتمند، در جهت کنترل اوضاع و احوال به نفع خود استفاده می کنند.

کنترل تفسیری

در کنترل تفسیری افراد کوشش دارند که شرایط غیر قابل کنترل را تعبیر و تفسیر نموده و آن را برای خود معنی نمایند، این افراد می کوشند بفهمند چرا و چگونه اتفاق ویژه ای رخ داده است و با تعبیر و تفسیر این پدیده ها و دادن معنا بدان، احساس کنترل بر اوضاع و احوال نموده و از تلخی حادثه می کاهند.

مثلاً شهید ثانی (954 ه -. ق) پس از مرگ فرزند دلبندش «مسکن الفؤآد عن فقد الاحبة والاولاد» را نوشت و دکتر ویکتور فرانکل (1958) نظریه معنا درمانی را پس از درگیری و از دست دادن تمام عزیزانش در اردوگاه های کاری آلمان نازی ارائه می دهد.

پژوهشگران (راتبام وینسر و اسنایدر 1982) معتقدند که افراد سالم هم از کنترل اولیه استفاده می کنند و هم از کنترل ثانویه و از این راه از احساس درماندگی به دور مانده و همیشه امیدواری خود را به آینده حفظ می نمایند.

ص:94

در توکّل نیز فرد ناتوان با اتصال به کمک و مشیّت خداوند توانا و قوی می شود و مطمئن می شود که با کمک گرفتن از خداوند بر حوادث فائق خواهد آمد و پشتش به پشتیبانی خداوند گرم است و این همان جنبه کنترل نیابتی است. هم چنین توکّل به کنترل تفسیری ارتباط پیدا می کند چون، فرد متوکّل در تعبیر و تفسیر پدیده ها همیشه خداوند دانا و حکیم و مشفق و خیرخواه را به همراه دارد و اگر حادثه ناگواری برایش پیش آید با دید عارفانه بدان نگریسته و آن را خیر تلقی می کند(1).

شخص متوکّل اگر شکست بخورد چون معتقد است که خداوند، قادر به فراهم ساختن اسباب موفقیت انسان هاست و هم مصالح آن ها را بهتر از خود آنان می داند می پذیرد که شکست ظاهری به صلاح و نفع او بوده است و لذا از لحاظ روانی ضربه نخواهد خورد(2).

توکّل و رفع تعارض

توکّل در برطرف کردن تعارض که باعث اختلال روانی می شود بسیار مؤثر است.

توضیح این که: تعارض عبارتست از یک حالت هیجانی منفی که به علت ناتوانی در انتخاب دست کم یکی از دو هدف ناسازگار بوجود می آید به سخن دیگر، تعارض زمانی پیش می آید که فرد نتواند، دست کم از دو راه سازش ناپذیر، یکی را انتخاب کند.

روان شناسان به سه نوع تعارض اصلی اشاره می کنند که هر یک از آن ها درجات متفاوتی از ناکامی به همراه می آورد، این تعارض ها عبارتند از: جاذب - جاذب، دافع - دافع، جاذب - دافع. در تعارض جاذب - جاذب فرد باید دست کم از

ص:95

بین این دو راه حل مساعد و خوشایند یکی را انتخاب کند و به دلیل اینکه نمی تواند هر دو کار خوشایند را انجام دهد در مورد هرکدام که ترک کند دچار ناکامی می شود و لذا این تعارض برای بهداشت روانی مضر خواهد بود. تعارض دافع، دافع که این تعارض ایجاب می کند که دست کم از بین دو موقعیت ناخوشایند یکی را انتخاب کند و هر انتخاب او به نتیجه گیری های منفی منجر می شود.

تعارض جاذب، دافع، فرد مجبور می شود بر چیزی رضایت دهد که هم پیامدهای خوشایند و هم پیامدهای ناخوشایند دارد، مثلاً جوانی که تصمیم می گیرد با فردی از خویشان خود ازدواج کند احتمال دارد برخی دیگر را برنجاند و هر اندازه تعارض طولانی تر و تصمیم گیری مهم تر باشد، ناکامی فرد به همان اندازه، شدیدتر و احتمال آسیب پذیری بهداشت روانی نیز به همان اندازه بیشتر خواهدبود(1). در حالی که شخص متوکّل، می تواند تعارض ها را حل کند، خداوند به پیامبر صلی الله علیه وآله دستور می دهد که در امور با مسلمانان مشورت نماید و بعد از اتخاذ تصمیم دیگر سرگردان و حیران نماند بلکه توکّل بر خداوند نماید و کارش را انجام بدهد(2).

توکّل و آرامش روحی

شخص متوکّل ترس و اضطراب کم تری دارد و بیشتر با آرامش زندگی می کند هنگامی که یاران موسی گفتند ما در چنگال فرعونیان گرفتار شدیم، موسی با یک دنیا اطمینان و اعتماد رو به جمعیت وحشت زده بنی اسرائیل کرد و گفت چنین نیست، آنان هرگز بر ما مسلط نخواهند شد، چون خدای من با من است و به زودی من را هدایت خواهد کرد(3). در این گونه شرایط توکّل و اعتماد به خدا مایه آرامش و عدم یأس در بحران هااست(4).

ص:96

رهبران الهی (مؤمنان واقعی) در بحران ها دلی آرام دارند و مایه آرامش دیگران نیز هستند، و به هنگام برخورد با دشمن (حتی زمانی که یکطرف دریا و طرف دیگر سپاه دشمن است) مأیوس نمی شوند و به خدا توکّل می نمایند(1).

توکّل و عدم محرومیت

توکّل به دلیل پشتیبانی خداوندی که قدرت و علم بی پایان دارد روح و اراده انسان را تقویت می نماید. هیچ گاه انسان احساس ضعف و محرومیت نمی نماید، چنان چه پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: «من احب ان یکون اقوی النّاس فلیتوکّل علی الله؛ یعنی هر کس که بخواهد از قوی ترین مردم باشد باید توکّل بر خداوند نماید»(2).

یکی دیگر از آثار توکّل عدم یأس و افسردگی در زندگی است چون انسان اگر صرفاً به اسباب مادی توجه کند در مواجهه با مشکلات، به سادگی دست از عمل می کشد و ناامیدی او را از پا در می آورد مثل قوم بنی اسرائیل در سرزمین فلسطین که بر خداوند توکّل نکردند و ناامید شدند و خداوند نیز آن ها را کمک نکرد و چهل سال سرگردان شدند(3) ولی فردی که به خداوند توکّل دارد معتقد است نبود شرایط مادی باعث عدم تحقق یک رویداد و یا عدم مشکل نمی شود مثل قوم طالوت(4).

در این موقعیت ها، چگونه باید رفتار کند؟ آیا همیشه این مشکل و تنگنا و گرفتاری و شکست را در نظر بیاورد و به آن ها بیاندیشد و غمگین باشد که چرا آن چه من می خواستم نشد و با اندیشه منفی خود را بیمار کند تا حالت او منجر به افسردگی گردد؟

اسلام برای حل این مشکل یا پیش گیری از پدید آمدن آن افراد را به تسلیم امر خدا بودن و رضایت از امر الهی توصیه می کند.

تعریف رضا

رضا یعنی این که: فرد باور داشته باشد که آن چه خداوند برای او مقرر کرده حکیمانه است، و این سرنوشت برای او بهتر است و از آن چه که در زندگی برای او پیش آمده رضایت داشته باشد و آن را مکروه نشمارد(1).

ساز و کار تأثیر رضا و تسلیم در بهداشت روانی فرد

رضا و تسلیم طی فرآیندی می تواند بهداشت روانی فرد را تأمین کند بدین ترتیب که هر چه را که خداوند قسمت او کرده به آن راضی شود خواه مورد از نعمت های الهی و اموال باشد یا سختی ها و گرفتاری ها.

آثار دنیوی رضا از دیدگاه آیات

در قرآن آمده است که: «چرا افراد به آن چه خدا و پیامبرش به آن ها می دهد راضی نمی شوند و نمی گویند خداوند برای ما کافی است، خدا و رسولش به زودی از فضل خود به ما می بخشد، ما تنها رضای او را می طلبیم»(2).

از این آیه استفاده می شود که مؤمنین باید به قسمت الهی و مال حلال راضی بوده و شکرگزار الهی باشند(3) ، زیرا که رضا به قسمت سبب بهجت است.

ص:98

بشنو این نکته که خود را ز غم آزاده کنی خون خوری گر طلب روزی ننهاده کنی(1)

گاهی صلاح در اینست که انسان از نظر مال دنیوی نیازمند باشد با این وصف اگر انسان راضی به تقدیرات خدا باشد اولاً پاداش های الهی بزرگی خواهد داشت و ثانیاً چنان که آیه مورد بحث می فرماید: چه بسا خدا بعداً بدست قدرت خود این نیاز را برطرف کند.

ولی اگر از این تقدیرات روگردان شود اولاً با خواست خدا مخالفت کرده و ثانیاً این امید را هم نخواهد داشت که شاید خدا بعداً او را بی نیاز نماید، چنان که حدیث قدسی در این باره می فرماید و کسی که به قضا و قدر من خشنود نباشد و در مقابل بلای من شکیبایی نداشته باشد باید پروردگاری غیر از من جویا شود، و باید از زمین و آسمان من خارج گردد پس برای انسان مناسب تر است که همه وقت به امید آینده بهتری بوده و چشم امیدش به دست قدرت و مرحمت خدا باشد و همواره به خدا و لطف بی پایانش راغب و مایل باشد(2).

آثار اخروی رضا از دیدگاه آیات

خداوند در وصف انسان های کمال یافته می فرماید: «ای جان آرام یافته! به سوی پروردگارت بازگرد، در حالی که (تو از او) خشنودی [و] مورد رضایت (او) هستی»(3).

در این آیه نفوس مطمئنه را به وصف راضیه و مرضیه توصیف کرده است بدین جهت که اطمینان و سکونت یافتن دل به پروردگار مستلزم آن است که از او راضی باشد و هر قضا و قدری که او برایش پیش می آورد کم ترین چون

ص:99

و چرایی نکند، حال چه آن قضا و قدر تکوینی باشد و چه حکمی باشد که خدا قرار داده است پس هیچ رویدادی او را به خشم نمی آورد و هیچ معصیتی دل او را منحرف نمی کند(1) ، او در مجرای تقدیرات اراده خود را در مسیر خواست خدا قرار می دهد و به آن چه واقع شده و می شود ولو برخلاف اراده و میلش باشد با کمال رضایت گردن می نهد و به رضای خاطر خطرات را استقبال می کند و اوامر خداوند را به جان خریداری می کند(2).

این امر بدان دلیل است که نفس مطمئنه می داند که تمام افعال الهی موافق حکمت و عین صلاح است، در تمام حالات خشنود و خرسند است فقر باشد یا ثروت، سلامت یا بیماری، نعمت یا بلا(3).

معنای تسلیم

تسلیم یعنی: انقیاد باطنی و اعتقاد و گرویدن قلبی است در مقابل خداوند بدین معنی که در مقابل اوامر خداوند، اولیای الهی، گرفتاری ها و مشکلاتی که خداوند برای او پیش می آورد تسلیم باشد و در مقابل آن ها چون و چرا نکند(4).

فرق بین تسلیم، توکّل و رضا

تسلیم هم با «توکّل» فرق دارد و هم با رضا. در مقام توکّل، شخص کاری را می طلبد، ولی چون خودش نمی تواند آن را به خوبی انجام دهد وکیل می گیرد تا به سود او کارهای او را انجام دهد و چون هیچ کسی بهتر از خدا کار را نمی داند و نمی تواند انجام دهد، خدا را وکیل قرار می دهد. مقام رضا از مقام توکّل بالاتر است، زیرا در مقام توکّل انسان خواسته خود را اصل قرار می دهد اما از خدا می خواهد بر اساس خواسته او کار کند، ولی در مقام رضا خواسته خدا اصل و خواسته شخص، فرع است، اما در مقام تسلیم، عبد از خود

ص:100

خواسته ای ندارد و به خدا عرض می کند: «حکم آن چه تواندیشی لطف آن چه تو فرمایی» نه اینکه بگوید: «پسندم آن چه را جانان پسندد»(1).

آثار دنیوی تسلیم از دیدگاه آیات

خداوند می فرماید: «هنگامی که مؤمنان، لشکر احزاب را دیدند گفتند این همان است که خدا و رسولش به ما وعده فرمود و خدا و رسولش راست گفته اند. و این موضوع جز بر ایمان و تسلیم آن ها چیزی نیفزود»(2). هنگامی که مؤمنان لشکریان احزاب را دیدند، نه تنها تزلزلی به دل راه ندادند بلکه گفتند این همان است که خدا و رسولش به ما وعده فرموده و طلایه آن آشکار گشته و خدا و رسولش راست گفته اند.

و این ماجرا جز بر ایمان و تسلیم آن ها چیزی نیفزود - و عده ای که خدا و پیامبرش صلی الله علیه وآله داده اند اشاره به سخنی است که قبلاً پیامبر صلی الله علیه وآله گفته بود که به زودی قبایل عرب و دشمنان مختلف دست به دست هم می دهند و به سراغ شما می آیند اما بدانید سرانجام پیروزی با شما است، مؤمنان هنگامی که هجوم «احزاب» را مشاهده کردند یقین پیدا کردند که این همان وعده پیامبر صلی الله علیه وآله است، گفتند: «اکنون که قسمت اول وعده به وقوع پیوسته قسمت دوم یعنی پیروزی نیز مسلماً به دنبال آن است لذا بر ایمان و تسلیمشان افزود»(3).

و این مسلم است که هر چه مؤمن آثار قدرت الهی را بیشتر مشاهده کند ایمانش قوی تر می گردد و تسلیمش برتری پیدا می کند(4) و در برابر اوامر و مقدرات الهی تسلیم می گردد(5).

ص:101

آثار اخروی تسلیم از دیدگاه آیات

خداوند یکی از علایم ایمان واقعی را تسلیم در برابر اوامر الهی می داند و می فرماید: «به پروردگارت سوگند که آن ها مؤمن نخواهند بود مگر این که تو را در اختلافات خود به داوری طلبند و سپس در دل خود از داوری تو احساس ناراحتی نکنند، و کاملاً تسلیم باشند»(1).

در این آیه، خداوند سوگند یاد کرده که افراد، در صورتی ایمان واقعی خواهند داشت که پیامبر صلی الله علیه وآله را در اختلافات خود به داوری بطلبند و به بیگانگان مراجعه ننمایند. سپس می فرماید نه فقط داوری را به نزد تو آورند بلکه هنگامی که تو در میان آن ها حکم کردی، خواه به سود آن ها باشد یا به زیان آن ها، علاوه بر اینکه اعتراض نکنند در دل خود احساس ناراحتی ننمایند و کاملاً تسلیم باشند، گرچه ناراحتی درونی از قضاوت هایی که احیاناً به زیان انسان است غالباً اختیاری نیست، ولی با تربیت های اخلاقی و پرورش روح تسلیم در برابر حق و توجه به موقعیت واقعی پیامبر صلی الله علیه وآله حالتی در انسان پیدا می شود که هیچ گاه از داوری پیامبر صلی الله علیه وآله و حتی دانشمندانی که جانشینان او هستند هرگز ناراحت نخواهد شد، و به هر حال مسلمانان واقعی موظفند روح تسلیم در برابر حق را در خود پرورش دهند(2). به دلیل اینکه یکی از علائم قطعیه ایمان، رضای به حکم خداست و تسلیم به قضاء او است و تا شخص چنین نباشد مؤمن حقیقی نیست(3).

آثار رضا و تسلیم در زندگی انسان از دیدگاه روایات

کاهش غم و نگرانی

کسی که اعتقاد به قضا و قدر داشته باشد و در برابر مقدرات الهی حالت

ص:102

رضا و تسلیم در پیش گیرد، مصیبت ها و گرفتاری های ناخواسته، او را کم تر اندوهگین می کند. علی علیه السلام می فرماید: «بهترین دورکننده و زایل کننده اندوه، راضی بودن به قضای الهی است»(1). در کلامی دیگر می فرماید: «اعتماد و اعتقاد به قدر، بهترین وسیله دورکننده اندوه است»(2).

آسایش در زندگی

همه افراد به نوعی با مشکلات گریبانگیر هستند، و همه برای دستیابی به زندگی توام با آسایش و بدون اضطراب، تلاش می کنند، ولی موانعی را در راه رسیدن به این آسایش فراروی خود می بینند. برخی از این مشکلات، با اعتقاد به قضا و قدر برطرف می شود امام علی علیه السلام می فرماید: «هرکس به قضای الهی راضی شد زندگی خوبی خواهد داشت»(3).

در سخنی دیگر می فرماید: «اگر شما به قضای الهی راضی شدید، زندگی برایتان گوارا می شود و به غنا و بی نیازی دست می یابید»(4).

آرامش

غرایز و خواسته های بشر نامحدود است و از طرفی امکانات او محدود است و نمی تواند به همه چیز دست یابد، لذا داشتن برخی از مواهب دنیوی برای افراد دیگر و فقدان آن ها در زندگی او، زمینه نگرانی و اضطراب را در انسان فراهم می کند. اعتقاد به قضا و قدر در مواردی که از عهده او کاری ساخته نیست، می تواند آرام بخش باشد، علی علیه السلام می فرماید: «هر کس به این نکته اعتماد و اعتقاد داشته باشد که هر چه برای او مقدر شده است، از بین نمی رود، قلب او آرام می گیرد»(5).

ص:103

این اعتقاد آن قدر در از بین بردن حزن مؤثر است که امام صادق علیه السلام در مقام تعجب می فرماید: «اگر همه چیز به قضا و قدر بستگی دارد، پس غصه خوردن و اندوه برای چه»(1).

آسان کردن مشکلات

کسی که اعتقاد به قضا و قدر الهی دارد تحمل مشکلات برای او آسان است، چرا که همه را از ناحیه خداوند متعال می داند و او را عالم به امور و خیرخواه می داند، پس مشکلات برای او آسان می شود.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرمایند: «راضی بودن به قضا الهی سختی ها و مشکلات را آسان می کند»(2).

و حتی انسان های کامل همین مصیبت و سختی را زیبا می بینند چنان که زینب کبری در جواب ابن زیاد که گفت: «دیدی خدا با شما چه کرد؟ فرمود: جز زیبایی چیزی ندیدم»(3). در دعاها، طلب مقام رضا و تسلیم زیاد آمده است زیرا: در سایه رضا و تسلیم سعادت دنیا و آخرت انسان تأمین می گردد به همین جهت ائمه از خداوند خشنودی او را درخواست می کردند «ورضنی من العیش بما قسمت لی»(4) ؛ «خدایا راضی گردان مرا به آن چه که از زندگی دنیا قسمت و نصیب من نموده ای».

خوش بینی و دید مثبت داشتن

انسان موحد همه حوادث عالم را از طرف خداوند می داند. اعتقاد دارد مسائلی که برای او پیش می آید گرچه در ظاهر امری ناپسند باشد ولی در

ص:104

واقع به نفع اوست(1) عینکی که بر چشم می گذارد عینک خوش بینی است. خداوند متعال به پیامبر می فرماید که در جواب منافقان بگوید: هیچ حادثه ای برای ما رخ نمی دهد مگر آن چه خداوند برای ما نوشته است(2) و در آیه بعد می فرماید: «بگو آیا درباره ما جز یکی از دو نیکی انتظار دارید (یا بر شما پیروز می شویم و یا شربت شهادت می نوشیم»(3).

افراد با ایمان و خداپرست که به علم و حکمت و رحمت خدا ایمان دارند مقدرات عالم را مطابق نظام احسن و مصلحت بندگان می دانند، انسان مؤمن تمام مقدرات عالم را زیبا می بیند، مفهوم شکست و ناکامی از دل مؤمن زدوده می شود. این آیات مؤمنین را در هر حال پیروز معرفی می نماید، یک راه به سوی شهادت می رود که اوج افتخار یک انسان با ایمان است و راه دیگر پیروزی بر دشمن(4). تعالیم اسلام به مسئله مثبت اندیشی توجه نموده است در آیات و روایات و حتی در دعاها مثبت اندیشی مورد توجه قرار گرفته است در دعای جوشن صغیر(5) که منسوب به امام موسی بن جعفر علیه السلام است آن حضرت از ابتدا تا انتهای دعا نعمت های خداوند را بر می شمرد و با دید مثبت به مسائل، خداوند را شکر می نماید.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام دستور می دهد که انسان چشمش را بر خار و خاشاک های زندگی ببندد تا اینکه از زندگیش راضی شود(6). هم چنین آن حضرت می فرماید: «خود را به نیت پاک و توجه نیکو عادت ده تا در تلاش و کوشش هایت موفق گردی»(7).

ص:105

کسانی که دارای فکر مثبت هستند خوشحال تر، زنده تر و فعال ترند. اینان کارها را انجام می دهند و عملی می سازند، ممکن است بسیار هم اشتباه کنند. اینان وقت خود را به این نحو ضایع نمی سازند که در باب چیزهایی که هرگز واقع نمی شود پریشان حواس و نگران و ناراحت شوند. در هر 24 ساعت، در حدود بیش از بیست میلیون سنگ های آسمانی وارد جو زمین می شوند، اما هیچ ثبت درست و قابل اعتمادی در هیچ جا دیده نمی شود که شخصی بر اثر سقوط یکی از این سنگ های آسمانی کشته شده باشد(1). افکار ما معرف شخصیت ماست و طرز تفکر ما عامل مجهولی است که سرنوشت ما را تعیین می کند(2).

آرامش و تشویش بیش از آن که به عوامل خارجی ارتباط داشته باشد متأثر از عوامل درونی و نیروی فکر و تخیل ماست. ناپلئون با اینکه شهرت و قدرت و ثروت داشت، احساس آرامش نمی کرد و می گفت:

«هرگز شش روز خوش در زندگانی ام نداشته ام در صورتی که فردی که از دو سالگی کور و کر و لال بود، از زندگانی اظهار رضایت کرده، اعلام می داشت که زندگانی را بیش از آن چه تصور می کردم زیبا یافتم»(3).

اصل پلی آنا، افرادی را که به جنبه مثبت قضایا نگاه می کنند توصیف می کند. این افراد در مورد آینده خوش بین هستند، فقط امور خوب را از گذشته به یاد می آورند، در مورد دیگران نظر مثبت دارند و در آزمون های تداعی آزاد موضوعات خوش آیندتری را به زبان می آورند. این افراد محرک های خوش آیند بیشتری را تجربه می کنند و محرک های بیشتری را به عنوان خوش آیند قضاوت می کنند. خوش بینی به نظر می رسد بخشی از خوشبختی فردی است و اثرات قوی بر بهداشت جسمانی و روانی دارد.

ص:106

راه های مختلفی برای مثبت فکر کردن وجود دارد. یکی از این راه ها تکرار یک محتوای مثبت و اسناد حوادث مثبت به خود است. آرگایل و همکاران (1989) دریافتند که افراد شاد تمایل دارند حوادث مثبت را به خود نسبت دهند. عامل دیگر نظر خوش بینی در مورد زندگی است که به وسیله آن امور بد، خوب به نظر می رسد(1).

گاهی ضعف و ناتوانی انسان در برابر عوامل طبیعی و گاه در مقابل انبوه دشمنان داخلی و خارجی او را نگران می سازد. اما هنگامی که به یاد خدا می افتد و متکی به قدرت و رحمت او می شود، قدرتی که برترین قدرت ها است و هیچ چیز در برابر آن یارای مقاومت ندارد، آرامش بر او وارد می شود و فرد با خود می گوید من تنها نیستم بلکه در سایه خدا قرار دارم.

گاهی نیز ریشه نگرانی های آزار دهنده انسان، احساس پوچی زندگی و بی هدف بودن آن است ولی آن کسی که به خداوند ایمان دارد، و مسیر تکامل زندگی را به عنوان یک هدف بزرگ پذیرفته است و تمام برنامه ها و حوادث زندگی را در همین خط می بیند، نه از زندگی احساس پوچی می کند و نه هم چون افراد مردد، و سرگردان، مضطرب است.

عامل دیگر نگرانی آن است که انسان گاهی برای رسیدن به یک هدف زحمت زیادی را متحمل می شود، اما کسی را نمی بیند که برای زحمت او ارج نهد و قدردانی و تشکر کند، این ناسپاسی او را شدیداً رنج می دهد، در این حالت اگر احساس کند کسی از تمام تلاش ها و کوشش هایش آگاه است و به همه آن ها ارج می نهد و برای همه پاداش می دهد نگرانی و اضطراب او کم تر می شود. یکی دیگر از عوامل نگرانی، سوءظن ها و توهم ها و خیالات پوچ است که بسیاری از مردم در زندگی خود از آن رنج می برند، ولی چگونه می توان انکار کرد که توجه به خدا و لطف بی پایان او و دستور به حسن ظن که وظیفه هر فرد با ایمانی است این حالت رنج آور را از بین می برد و آرامش و اطمینان جای آن را می گیرد.

یکی از بزرگ ترین عوامل اضطراب و نگرانی، شیفتگی به دنیا و زندگی مادی است، تا آن جا که گاهی عدم دستیابی به امر جزیی در زندگی ساعت ها و یا روزها و هفته ها فکر فرد را ناآرام و مشوش می سازد. اما ایمان به خدا و توجه به وظایف افراد با ایمان که باید در ناکامی ها، تأسف و نگرانی نداشته باشند، می تواند اضطراب های فرد را کاهش دهد(1).

ص:108

هم چنین انسان وقتی یادآور شد که سعادت او فقط به دست خدا است، چون بازگشت همه امور به دست او است و او است که فوق بندگان و قاهر بر آنان و فعال مایشاء است پناهگاه همه افراد است. با یاد او آرامش بیشتری پیدا می کند. یاد خدا برای انسان، که همواره اسیر حوادث است و در جستجوی رکن وثیقی است که سعادت او را ضمانت کند و گاه در امور خود متحیر است، نمی داند به کجا می رود و به کجایش می برند و برای چه آمده، مایه انبساط و آرامش است(1).

از این آیه روشن می شود که تنها با یاد خدا آرامش حاصل می شود و در مقابل، کسی که از یاد خدا روی برگرداند، خداوند می فرماید: «و هر کسی از یاد من روی گردان شود زندگی تنگ (و سختی) خواهد داشت. و روز قیامت او را نابینا محشورمی کنم»(2). معیشت ضنک یعنی این که درهای زندگی به روی انسان بسته شود، دست به هر کاری می زند، با درهای بسته روبرو گردد.

گاهی تنگی معیشت به خاطر این نیست که درآمد کمی دارد، ای بسا پول و درآمدش هنگفت است ولی بخل و حرص و آز، زندگی را بر او تنگ می کند، نه تنها میل ندارد در خانه اش باز باشد و دیگران از زندگی او استفاده کنند، بلکه گویی نمی خواهد آن را به روی خویش بگشاید. به فرموده حضرت علی علیه السلام، هم چون فقیران زندگی می کند و همانند اغنیاء و ثروتمندان حساب پس می دهد.

عامل اصلی گرفتار شدن در تنگناها، اعراض از یاد حق است. هنگامی که انسان مسئولیت هایش را به سبب فراموش کردن یاد خدا به فراموشی بسپارد، غرق امیال مهار نشدنی می گردد و در این حالت زندگی به سختی و دشواری می گذرد، زیرا نه قناعتی دارد که او را راضی کند، نه توجه به معنویت که به او غنای روحی دهد و نه اخلاقی که او را در برابر فشار امیال باز دارد.

ص:109

اصولاً تنگی زندگی بشر به خاطر کمبودهای معنوی و نبودن غنای روحی است، به خاطر عدم اطمینان به آینده و ترس از نابودی امکانات موجود، و وابستگی بیش از حد به جهان ماده است و آن کس که ایمان به خدا دارد کم تر دچار این نگرانی هامی شود(1).

تبیین زندگی سخت به این است که اگر فرد پروردگارش را فراموش کند و با او قطع رابطه نماید، غیر از دنیا چیزی نمی ماند که به آن دل ببندد و به آن تعلّق خاطر داشته باشد لذا تمام کوشش های خود را در اصلاح زندگی دنیا برای بهره بردن از زندگی دنیوی منحصر می کند. از آن جاکه انسان هرچه را بدست آورد به آن قانع نمی گردد و دائماً چشم به اضافه تر از آن می دوزد و حرص و تشنگیش پایانی ندارد، دائماً در فقر و فشار ناشی از احساس نداری و کمبود به سر می برد و همیشه دلش علاقه مند به چیزی است که ندارد. علاوه بر این، چنین شخصی غم و اندوه و اضطراب و ترس از دست دادن زندگی دنیا و روی آوردن ناملایمات و فرا رسیدن مرگ و بیماری را دارد. خلاصه او پیوسته در جنگ آرزوهای برآورده نشده و از دست دادن زندگی دنیا را دارد.

در حالی که اگر مقام پروردگارش را بشناسد و به یاد او باشد در می یابد که برای او زندگی و حیاتی است که آمیخته با مرگ نیست و ملکی دارد که زوال پذیر نیست و عزتی دارد که آمیخته با ذلّت نیست و شادمانی و سرور و رفعت و کرامتی دارد که به حساب نیاید و پایانی ندارد.

هم چنین در می یابد که دنیا گذرگاه است و زندگی دنیا بدون آخرت ارزشی ندارد. اگر فرد این واقعیت را بفهمد به آن چه خداوند به او داده قانع می گردد و در زندگی (هرقدر هم از امکانات کمی برخوردار باشد) احساس آرامش می کند و کم تر در چنگ احساس های نامطبوع دچار می شود(2).

ص:110

انسان موحد به خداوند علیم و حکیم و مدبر اعتقاد دارد و تمام اسباب عالم را به دست او می داند از این رو هیچ گاه خود را در بن بست کامل نمی بیند، بلکه همیشه به خداوند امیدوار است و اعتقاد دارد که خداوند می تواند به او کمک کند، اگر فرد به فضل و رحمت او امید داشته باشد و از او کمک بخواهد، او را تنها نمی گذارد بلکه به او آرامش می دهد.

کلمه «روح» به معنای نفس و یا نفس خوش است. هر جا استعمال شود کنایه است از آسایش که ضد تعب و خستگی است. و وجه کنایه اینست که شدت و بیچارگی و بسته شدن راه نجات در نظر انسان نوعی فشار و تنگی تصور می شود. هم چنان که مقابل آن یعنی نجات یافتن به فراخنای فرج و پیروزی عافیت، نوعی تنفس و راحتی به نظر می رسد، و لذا می گویند که خداوند، اندوه را به فرج و گرفتاری را به نفس راحت مبدل می سازد، پس روحی که منسوب به خدا است همان گشایش بعد از سختی است که به اذن و اراده خدا صورت می گیرد.

هر کس ایمان به خدا دارد، به این معنا معتقد است که خدا هر چه بخواهد انجام می دهد و به هرچه اراده کند حکم می نماید و هیچ قاهری نیست که بر مشیّت او فایق آید و یا حکم او را به عقب اندازد و هیچ صاحب ایمانی نباید از روح خدا مأیوس و از رحمتش ناامید شود، زیرا یاس از روح خدا و نومیدی از رحمتش در حقیقت محدود کردن قدرت او، در معنا کفر به احاطه و سعه رحمت او است(1).

انسان مؤمن به جای منفی بافی و فکر عدم موفقیت در زندگی همواره به آینده مثبت نگاه می کند و با تکیه بر نیروی خداوندی خود را محدود در عالم اسباب نمی پندارد. در داستان حضرت ابراهیم علیه السلام وقتی که فرشتگان به ابراهیم گفتند: ما تو را به فرزند دانایی بشارت می دهیم، ولی ابراهیم به

ص:112

خوبی می دانست که از نظر موازین طبیعی تولد چنین فرزندی از او بسیار بعید است، هر چند در برابر قدرت خدا هیچ چیزی محال نیست، ولی توجه به موازین عادی و طبیعی تعجب او را برانگیخت، لذا گفت: آیا چنین بشارتی به من می دهید، در حالی که من به سن پیری رسیده ام(1).

ولی فرشتگان مجال تردید یا تعجب بیشتری به ابراهیم ندادند. با صراحت و قاطعیت به او گفتند که ما تو را به حق بشارت دادیم، بشارتی که از ناحیه خدا و به فرمان او بود و به همین دلیل حق است و مسلّم(2).

و به دنبال آن برای تأکید - به گمان این که مبادا یأس و ناامیدی بر ابراهیم علیه السلام غلبه کرده باشد - گفتند اکنون که چنین است از مأیوسان مباش(3). ولی ابراهیم به زودی این فکر را از آن ها دور ساخت که یأس و نومیدی از رحمت خدا بر او چیره شده باشد بلکه تنها تعجبش از جهت توجه به موازین طبیعی است، لذا با صراحت گفت: چه کسی از رحمت پروردگارش مأیوس می شود جز گمراهان(4). همان گمراهانی که خدا را به درستی نشناخته اند و پی به قدرت بی پایانش نبرده اند، خدایی که از ذره ای خاک، انسانی چنین شگرف می آفریند و از نطفه ناچیزی فرزندی برومند به وجود آورد. درخت خشکیده خرما به فرمانش به بار می نشیند، و آتش سوزانی را به گلستان تبدیل می کند، چه کسی می تواند در قدرت چنین پروردگاری شک کند یا از رحمت او مأیوس گردد(5).

انسان مؤمن همواره به فضل و رحمت خداوند امیدوار است ولو ظاهراً در شدائد و گرفتاری ها به سر می برند ولی این شدائد و گرفتاری ها به هیچ

ص:113

وجه او را خانه نشین نمی کند بلکه این شدائد و گرفتاری ها را مقدمه فرج و گشایش در کارها می داند و معتقد است که در این گرفتاری ها و شدائد و ناراحتی ها، حکمتی نهفته است و این ها به مصلحت او بوده و به همین دلیل هیچ کدام از پیامبران یا اولیای الهی از مشکلات نهراسیده اند بلکه با امیدواری به فضل و رحمت خداوند راه و مسیر خود را ادامه داده اند ولی درباره انسان های تربیت نایافته خداوند می فرماید:

هنگامی که نعمت را از او سلب می کنیم و حتی مختصری ناراحتی به او برسد یأس و ناامیدی سر تا پای او را فرا می گیرد(1) ، یعنی آن ها به قدری کم ظرفیتند که با مختصری گرفتاری، دست و پای خود را گم می کنند و رشته افکارشان به کلی در هم می ریزد و ظلمت و یأس و ناامیدی بر قلبشان سایه می افکند و چنان بیچاره و زبون و دستپاچه و مأیوس می گردند که انسان باور نمی کند این ها همان انسان های سابقند - آری، چنین است حال همه افراد کوته فکر، بی ایمان و کم ظرفیت، به عکس دوستان خدا که روحشان هم چون اقیانوس است و سخت ترین طوفان ها در آنان اثری نمی کند چون کوه در مقابل حوادث سخت ایستاده اند و چون کاه در مقابل فرمان خدا، دنیا را به آنان ببخشی دست و پای خود را گم نمی کنند و جهان را از آنان بگیری خم به ابرو نمی آورند(2).

عوامل یأس و ناامیدی و تأثیر توبه و بازگشت به سوی خدا در برطرف کردن آن ها

انسان های عادی و تربیت نایافته وقتی شرّی به آن ها می رسد و بعضی از نعمت های الهی از آن ها سلب می شود به کلی از خیر مأیوس می گردند چون جای دیگری را سراغ ندارند، همه امیدشان اسباب ظاهری است که در این هنگام وجود ندارد. ولی انسان هایی که با تأیید الهی و یا به خاطر پیشامدی،

ص:114

اسباب ظاهری را فراموش کرده، به فطرت ساده خود برگشته همواره چشم امید به خدای خود دوخته، رفع گرفتاری ها را از او می خواهند نه اسباب(1).

از طرف دیگر گاهی اوقات انسان بر اثر گناه و اشتباهی که انجام داده است، احساس یأس و ناامیدی از رحمت خدا می کند و این باعث وارد آمدن فشار بر روح و روان او می گردد.

انسان مؤمن هیچ موقع به خاطر گناهانی که مرتکب شده یا خطاهایی که انجام داده در بن بست و یأس و سرشکستگی قرار نمی گیرد به دلیل این که این خطا و جرم یا در ارتباط با مردم است یا در ارتباط با خداوند و خداوند برای انسان مؤمن راه توبه را باز گذاشته است و انسان را دعوت می کند که توبه نماید و تأکید می کند که نباید از رحمت و بخشش خداوند مأیوس گردد. چنان چه می فرماید: «بگو ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می آمرزد»(2).

از مشکلات مهمی که بر سر راه مسایل تربیتی وجود دارد، احساس گناهکاری بر اثر اعمال بد پیشین است، مخصوصاً زمانی که این گناهان سنگین باشد که این فکر دائماً در نظر انسان مجسم می شود اگر بخواهد مسیر خود را به سوی پاکی و تقوا تغییر دهد و به راه خدا باز گردد چگونه می تواند از مسئولیت سنگین گذشته، خود را برهاند. این فکر مانند کابوسی وحشتناک بر روح او سایه می افکند و چه بسا او را از تغییر برنامه زندگی و گرایش به پاکی باز می دارد، به او می گوید: توبه کردن چه سود؟ زنجیر اعمال گذشته ات هم چون یک طوق لعنت بر دست و پای تو است، اصلا تو رنگ گناه پیدا کرده ای، رنگی ثابت و تغییر ناپذیر.

ص:115

در فرهنگ اسلام این مشکل حل شده است و توبه و انابه را هرگاه با شرایط همراه باشد، وسیله قاطعی برای جداشدن از گذشته و آغاز یک زندگی جدید، و حتی تولد ثانوی می داند کراراً در روایات درباره بعضی از گنهکاران می خوانیم: «کیومٍ ولدته امّه؛ او مثل روزی است که از مادر متولد شده است...»(1).

به این ترتیب قرآن درهای لطف الهی را به روی هر انسانی در هر شرایطی و با هرگونه بار مسئولیتی باز می گذارد و نمونه زنده اش آیات فوق است که با انواع لطایف بیان مجرمان و گناهکاران را به سوی خدا دعوت می کند و به آن ها قول می دهد که می توانند خود را از زندگی گذشته به کلی جدا کنند. در روایتی از پیامبراکرم صلی الله علیه وآله می خوانیم: «التائب من الذنب کمن لا ذنب له؛ کسی که از گناه توبه کند همانند کسی است که اصلا گناه نکرده است»(2).

امیر المؤمنین علی علیه السلام می فرماید: «در قرآن هیچ آیه ای به قدر آیه (یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ) گشایش آورتر نیست»(3).

با مراجعه به این آیه و آیات مشابه دیگر می بینیم که انسان مؤمن هیچ موقع گرفتار یأس و ناامیدی و ناراحتی از گناه نمی شود، خود را در تنگنا نمی بیند بلکه به وسیله توبه به سوی خداوند باز می گردد و با استغفار، گذشته اش را جبران می نماید و از لحاظ روحی در آسایش به سر می برد و به فضل و رحمت خداوند امیدوار هست. خداوند در سوره بقره می فرماید: «کسانی که ایمان آورده و کسانی که هجرت کرده و در راه خدا جهاد نموده اند، آن ها امید به رحمت پروردگار دارند و خداوند آمرزنده و مهربان است(4)». گفته اند این آیه در مورد سریه عبدالله بن جحش نازل شده

ص:116

است، جریان چنین بود که: پیش از جنگ بدر پیامبر اسلام عبدالله بن جحش را طلبید و نامه ای را به او داد و هشت نفر از مهاجرین را همراه وی نمود. به او فرمان داد پس از آن که دو روز راه پیمود، نامه را بگشاید، و طبق آن عمل کند، او پس از دو روز طی طریق نامه را گشود و چنین یافت: پس از آن که نامه را باز کردی تا نخله (زمینی که بین مکه و طائف است) پیش برو و در آن جا وضع قریش را زیر نظر بگیر و جریان را به ما گزارش بده. عبدالله جریان را برای همراهانش نقل نمود و اضافه کرد: پیامبر مرا از مجبور ساختن شما در این راه منع کرده است. بنابراین هر کس آماده شهادت است با من بیاید و دیگران بازگردند همه با او حرکت کردند، هنگامی که به نخله رسیدند به قافله ای از قریش برخورد کردند که عمروبن حضرمی در آن بود، چون روز آخر رجب (یکی از ماه های حرام) بود در مورد حمله به آن ها به مشورت پرداختند.

بعضی گفتند: اگر امروز هم از آن ها دست برداریم وارد محیط حرم خواهند شد و دیگر نمی توان متعرض آن ها شد، سرانجام شجاعانه به آن ها حمله کردند، عمرو بن حضرمی را کشتند و قافله را با دو نفر نزد پیامبر صلی الله علیه وآله آوردند، پیغمبر به آنان فرمود: من به شما دستور نداده بودم که در ماه های حرام نبرد کنید و دخالتی در غنایم و اسیران نکرد، مجاهدان ناراحت شدند و مسلمانان به سرزنش آن ها پرداختند، مشرکان نیز زبان به طعن گشودند که محمد صلی الله علیه وآله جنگ و خونریزی و اسارت را در ماه های حرام، حلال شمرده در این هنگام آیه نازل شد و به مسلمانان بشارت ثواب جهاد در راه خدا را داده است(1).

این آیه دلالت دارد بر این که اگر کسی عملی را قربةً الی الله انجام دهد، و در عمل خطا کند معذور است و هیچ گناهی در صورت خطا گناه نیست(2).

ص:117

در هر صورت این آیه مؤمنان را امیدوار به فضل و رحمت الهی می نماید و از یأس و افسردگی جلوگیری می کند.

یکی دیگر از عوامل یأس و ناامیدی و در نتیجه افسردگی و ناراحتی های روانی و سرانجام بیماری های عصبی و جسمی، تعلق ها و وابستگی های انسان به بسیاری از مظاهر دنیوی و مادی است و طبعاً محرومیت از بسیاری از آنان.

مظاهر مادی با همه زیباییشان آرام بخش نیستند و حتی لذائذ و نعمت ها به گونه ای هستند که معمولاً دارایان آن ها در غم و ترس از دست دادن آن چه که و در رنج و حسرت آن چه را که ندارند به سر می برند. تعلق و وابستگی، مساوی است با زندگی آمیخته با غم و اضطراب از دست دادن آن چه که هست و حسرت و آه و افسوس آن چه که نیست.

در تفکر دینی، انسان بالاتر از آن است که به چیزی تعلق و وابستگی پیدا کند. همه چیز برای انسان است و او خود، تنها و تنها به خدا و جمال محض و کمال مطلق تعلق دارد و چون از او است به همه چیز رسیده است و آن چه که غیر او است، ابزار و بازیچه است و کوچکتر از آن می باشد که انسان به آن وابسته شود(1).

این ضعف باعث احساس محرومیت می شود که بهداشت روانی فرد را می تواند تحت تأثیر قرار دهد. اگر شخص احساس بیچارگی و تنهایی کرد یا به دیگران اتکا نمود، یا خود را بدون پشتوانه قدرتمند دید، در این حالت زمینه بروز اضطراب در فرد ایجاد می شود(1). ادیان الهی به ویژه اسلام به این نیاز بشر پاسخ گفته و راه حل مناسبی را پیشنهاد می کنند و انسان را به دعا و انس با خداوند تشویق می کنند. دعا به سبب پیوند عاطفی با خداوند، انسان را از تنهایی می رهاند و یاریگر انسان است، شخص دعا کننده می داند که با کسی صحبت می کند که او قادر است، علیم است، مهربان است و می تواند گرفتاری او را برطرف نماید، و نه تنها در برابر این رفع گرفتاری بر او منتی نمی نهد یا از او مزدی طلب نمی کند بلکه با آغوش باز از او پذیرایی می کند و او را گرامی می دارد.

خود خداوند قبل از انسان او را دعوت می کند که به سراغ من بیا، می فرماید: «هنگامی که بندگان من از تو درباره من سؤال می کنند، بگو من نزدیکم! دعای دعا کننده را، به هنگامی که مرا می خواند پاسخ می گویم. پس باید دعوت مرا بپذیرند، و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند و به مقصد برسند»(2).

در این هنگام احساس تنهایی فرد را آزار نمی دهد و می داند تکیه گاه محکمی دارد که او را کمک می کند. این خود باعث تقویت اراده و برطرف کردن ناراحتی های انسان می شود دعا چراغ امید را در انسان روشن می سازد، مردمی که از دعا و نیایش محرومند با نگرانی ها و درماندگی ها مواجه خواهند شد.

البته فرد با دعا از وسایل و علل طبیعی دست نمی کشد بلکه همراه با استفاده از همه وسایل موجود به دعا می پردازد و با توجه و تکیه بر خدا روح امید و حرکت در فرد زنده می شود و از کمک های بی دریغ آن مبدأ بزرگ مدد می گیرد.

ص:119

علاوه بر این، تأثیر اسباب مادی به اذن خداوند است و ممکن است هر لحظه برخی شرایط بی اثر یا سبب از میان برود، در این حالت نیز دعا و درخواست از خداوند فرد را در استفاده از اسباب مادی تواناتر و مطمئن تر می کند؛ بنابراین دعا مخصوص به نارسایی ها و بن بست ها نیست بلکه عاملی برای تقویت عوامل طبیعی نیز است.

نیایش در عین حال که آرامش را پدید آورده است، در فعالیت های مغزی انسان یک نوع شکفتگی و انبساط باطنی و گاهی روح قهرمانی و دلاوری را تحریک می کند، نیایش استعدادهای فرد را شکوفا می کند(1). متانت رفتار، انبساط و شادی درونی، دل پر از یقین و استعداد هدایت، نشان از وجود یک گنجینه پنهان در عمق روح بشر است. تلاوت این آیه و تفکر در آن برای انسان ها شیرین و لذت بخش است، دوستی همراه با انس، رضایتی را که همراه با اطمینان است در قلب انسان وارد می کند. انسان در پرتو دعا به زندگی رضایت مندانه و به تکیه گاهی محکم دست می یابد(2).

دیل کارنگی می گوید: «دعا کردن سه احتیاج اصلی روانشناسی را که همه کس اعم از مؤمن و مشرک در آن سهیم است، برآورده می کند:

الف) در موقع دعا کردن آن چیزهایی را که باعث زحمت و ناراحتی ما شده است بر زبان جاری می سازیم، دعا کردن همان عمل یادداشت کردن روی کاغذ را انجام می دهد.

ب) هنگام دعا کردن این احساس به ما دست می دهد که یک شریک غم پیدا کرده ایم و تنها نیستیم. روان شناسان تأکید دارند هنگام دچار شدن به هیجان ها و غم ها لازم است مشکلات و گرفتاری های خود را برای کسی

ص:120

بگوییم و به اصطلاح برون ریزی کنیم. وقتی که ما نمی توانیم به کس دیگر بگوییم، می توانیم خدا را محرم اسرار خود قرار دهیم.

ج) دعا کردن، انسان را وادار به کار می کند زیرا انسان را از ناامیدی و دست کشیدن از کوشش، باز می دارد»(1).

گریه که یکی از وسایل بسیار مهم در تلطیف روح به شمار می آید در متن برخی دعاها وجود دارد. اشک حکایت از نوعی ارتباط غیرکلامی با خدا دارد. بر این اساس امام سجاد علیه السلام عشق به معبود را آرامش دل ها و شفای دردها می داند و می گوید: تویی مقصودم... مناجات با تو فرح و آرامش خاطر من و دوای مرض و شفای قلب سوزانم است(2).

ص:121

ص:122

ص:124

*پرسش:

قوانین مختلف اسلامی در ابعاد عبادی، اقتصادی و اجتماعی اهتمام دین اسلام به روابط خویشاوندی را نشان می دهد، برخی عبادات در صورت آسیب به روابط خویشاوندی مطلوبیت و اثر خود را از دست می دهد(1). مسأله ارث، تقدم خویشاوندان حائز شرایط در تکالیف مالی و مسؤولیت بخشی از خویشاوندان در مسائل حقوقی و جزایی مانند عاقله مواردی از نقش روابط خویشاوندی را در قوانین اقتصادی اسلام نشان می دهد. به علاوه در کلمات اولیای دین علیهم السلام صله رحم در کنار جهاد به عنوان محبوب ترین راه ها به سوی خدا شمرده شده و گاه آن را از جهاد بالاتر در نظر می گیرند(2).

کلمات اولیای دین کوشش برای طلب منافع دنیا برای انجام کارهای مطلوب از جمله اطعام خویشاوندان نه تنها مذمّت نشده، بلکه پاداش های متعددی برای آن در نظر گرفته شده است. در روایات آمده است کسی که با جان و مال برای حفظ روابط خویشاوندی تلاش می کند خدا به او پاداش صد شهید می دهد(1). در موارد دیگر قرض دادن به خویشاوندان و حل مشکلات مالی آن ها نمونه بالایی از برقراری روابط خویشاوندی است(2).

ب - آثار صله رحم در آخرت

صله رحم آثار اخروی بسیاری دارد از جمله آن ها، حسابرسی فرد را در قیامت آسان می کند(1). خشم خداوند را فرو می نشاند، موجب قرب فرد به خداوند می شود. فرد را در عبور از پل صراط که مرحله دشواری است، حفظ و کمک می کند و او به راحتی وارد بهشت می شود، پاداش صله رحم سریع تر از پاداش هر عمل خیر دیگری است. فرد را از گناهان مصون می دارد. در بهشت درجه ای است که غیر از امام عادل و کسی که صله رحم می کند و عیال وار صبور به آن نمی رسد.

هم چنین صله رحم می تواند احساس تنهایی در فرد را کاهش دهد چون به واسطه صله رحم افراد به دیدن او و ملاقات او می روند و او هم بر حسب وظیفه به دیدار دیگران می رود. بنابراین احساس می کند که مورد پذیرش اقوام و خویشان است و از این جهت که اطمینان دارد در مواقع بروز مشکلات و ناملایمات از پشتوانه خانوادگی محکم و استواری برخوردار است چنان چه امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: «اقوام انسان هنگام بروز سختی ها و گرفتاری ها از بهترین کسانی هستند که به کمک انسان می آیند»(1).

دیگر احساس این که در معرض خطر قرار دارد به او دست نمی دهد. بنابراین می توان گفت یکی از آثار صله رحم از بین بردن احساس ناایمنی است. در صورتی که صله رحم صورت نگیرد و ملاقات های عاطفی و صمیمانه حضوری روی ندهد، فرد احساس می کند مورد محبت و علاقه دیگران نیست و اقوام برای وی اهمیتی قائل نیستند و شخص احساس تنهایی می کند و یا در مواقع نیاز به کمک دیگران، احساس می کند مشکلات بر او چیره شده و کسی به کمک او نمی آید و خود را در معرض خطر می بیند. این ها عواملی هستند که بهداشت و سلامت روانی فرد را به خطر می اندازد و احساس ناایمنی بر وجود شخص سایه می افکند.

علاوه بر این نقش صله رحم و معاشرت با اقوام برای سالمندان و پیران به مراتب بیشتر است. چون احساس ناایمنی در این افراد بیشتر ظهور و نمود می کند. به خاطر وضعیت جسمانی آن ها و بازنشسته شدن و عدم قدرت بر کار و از دست دادن مقام اجتماعی خود، زمینه احساس طرد شدن و احساس تنهایی برای آن ها بیشتر فراهم می شود. لذا ارتباط داشتن با سالمندان و تعظیم آن ها در کاهش احساس ناایمنی بسیار مؤثر است. به همین دلیل است

ص:130

که امام صادق علیه السلام می فرمایند: «سالمندان را گرامی بدارید و با اقوام و خویشان پیوند برقرار کنید»(1). طبیعی است با اجرای این دستورات و احترام به سالخوردگان آن ها کم تر در معرض آسیب های روانی از نوع احساس ناایمنی و افسردگی و احساس تنهایی قرار می گیرند.

ب - صله رحم و نیاز به احساس ارزش

یکی از نیازهای روانی انسان ها، نیاز به عزت و احساس ارزش می باشد. همه نیازمند آن هستند که خویشتن را ارزشمند بیابند و این ارزشمندی بر پایه استواری بنا شده باشد بخش عمده ای از این احساس ارزشمندی از ناحیه ارتباط با دیگران حاصل می شود.

وقتی نیاز احترام به خود و احساس ارزش ارضا شود، شخص احساس اعتماد به نفس، ارزشمندی، توانایی، قابلیت و کفایت می کند و وجود خود را در دنیا مفید و لازم می یابد. ولی اگر بر این نیاز خللی وارد شود، احساس حقارت، ضعف و ناامیدی و یا احساس خود بزرگ بینی در فرد ایجاد می شود. به این معنا که شخص یا بسیار خود کم بین و ناراضی از خود و متزلزل می شود و یا بسیار خودبزرگ بین، خود مدار و خود نما خواهد شد. هر دوی این قطب های احساسی، نشان دهنده این واقعیت است که فرد به علل اختلال در احساس ارزشمندی قادر به درک واقعیات و واکنش های دیگران نسبت به خود نیست. متخصصان بهداشت روانی معتقدند علت اصلی احساس حقارت و خود بزرگ بینی را می توان در طردشدن مستمر و مداوم از طرف والدین و دیگران دانست و در نتیجه معتقدند احساس بی ارزشی عمیق، ریشه بسیاری از نابهنجاری های روانی است که در بین افراد دیده می شود(2).

ص:131

صله رحم و برقراری ارتباطهای خانوادگی و معاشرت با اقوام می تواند نقش بسزایی در تأمین و ارضای نیاز به احساس ارزش داشته باشد. چون این روابط بر اساس احترام متقابل است و در فضایی از محبت و علاقه نسبت به یکدیگر صورت می گیرد و طرفین بنابر دستور اسلام به این عمل دست می زنند و به خاطر خداوند برای دیگری ارزش قائل می شوند، افراد احساس می کنند که مورد احترام دیگران واقع شده اند. امام صادق علیه السلام می فرماید:

«صله ارحام باعث می شود فرد در میان خانواده اش محبوب شود»(1).

فرد به وسیله صله رحم به دیگران محبت می ورزد و مورد محبت دیگران واقع می شود و احساس می کند که از یک واقعیتی برخوردار است و می تواند رضایت و خرسندی دیگران را فراهم کند و در نتیجه احساس حقارت کاهش می یابد و از آن جا که طرف مقابل هم وظیفه دارد نسبت به او صله رحم انجام دهد، به ملاقات او می آید احساس ضعف و ناامیدی و شکست نمی کند بلکه احساس ارزشمندی و رضایت از زندگی به او دست می دهد. خلاصه این که صله رحم، هم باعث تأمین کردن احساس ارزش دیگران می شود و هم نیاز احساس ارزش خود ارضا می گردد و در نتیجه دو قطب احساس خودبینی و خودکم بینی، مهار و کنترل می شود(2).

ج - صله رحم و همانند سازی

همانند سازی یکی از مفاهیمی است که در روان شناسی و بهداشت روانی مطرح می باشد.

روان شناسان معتقدند همانندسازی اساس اجتماعی شدن کودک است. خانواده در ابتدا شرایط همانندسازی سالم را برای کودک فراهم می کند. اولین تجربه مهم کودک در این زمینه معمولاً با مادر است ولی با گذشت

ص:132

زمان، کودک با افراد دیگر خانواده و نزدیکان نیز مرتبط می شود و روابط عاطفی و اجتماعی او گسترش می یابد. ضوابط اجتماعی حاکم بر خانواده و محیطهای اجتماعی دیگر باعث ایجاد نظم و رعایت قوانین از طرف کودک می شود ولی از آن جا که ایجاد ضوابط اجتماعی در کودک مشکل است باید به طور غیرمستقیم و از طریق ارتباط با والدین و دیگر اعضای خانواده و خویشاوندان و محیطهای اجتماعی به تحقق و شکل گیری آن کمک نمود. بنابراین نفوذ نزدیکان و خویشان در شکل گیری شخصیت فرد اهمیت قابل ملاحظه ای دارد. تعالیم اسلام با توصیه به تکلیف اجتماعی صله رحم به رشد اجتماعی فرد کمک می کند.

یکی از متخصصین بهداشت روانی چنین می نویسد:

در خانواده های سنّتی ایرانی که خانواده گسترده می باشد. محدوده ارتباطی طفل وسیع تر و تنوع همانندسازی او بیشتر است. بنابراین اگر نتواند با پدر و مادر ارتباط برقرار نماید غالباً با پدربزرگ، مادر بزرگ و حتی دایی، عمو، عمه و خاله مرتبط می شود و بسیاری از نیازهای خود را برآورده می سازد(1). بنابراین اقوام و ارتباط با آن ها می تواند از طریق الگو و سرمشق بودن به روند رشد اجتماعی کودک کمک کنند و ارزش ها، نگرش ها و معیارهای رفتاری کودکان را شکل دهند.

افراد در برخوردها و رفت وآمدهای فامیلی، صفات خوب، خوش رفتاری، مؤدب بودن، اخلاق نیکو داشتن را از طریق الگو، و مشاهده و حتی بدون آگاهی خود الگو و فرد الگوگیرنده، کسب می کنند. لذا می توان گفت یکی از آثار صله رحم آموزش غیرمستقیم روابط اجتماعی و خوش رفتاری و مؤدب بودن است. آنگونه که امام صادق علیه السلام می فرمایند: «معاشرت با ارحام باعث می شود خلق و خوی فرد نیکو شود»(2).

ص:133

د - صله رحم و کاهش اضطراب اجتماعی (کم رویی)

انسان اصالتاً موجودی اجتماعی و نیازمند برقراری ارتباط با دیگران است. بسیاری از نیازهای عالیه انسان و شکوفا شدن استعدادها، خلاقیت های او فقط از طریق تعامل بین فردی و ارتباطات اجتماعی می تواند ارضا شود و به فعلیت برسد. کم رویی نوعی توجه غیرعادی و مضطربانه به خویشتن در یک موقعیت اجتماعی است که در نتیجه آن، فرد دچار نوعی تنش روانی - عضلانی شده و شرایط عاطفی و شناختی او متأثر گردیده و زمینه بروز رفتارهای خام و ناسنجیده و واکنش های نامناسب در وی فراهم می شود. بسیاری از متخصصان، ریشه کم رویی را در ترس یا «اضطراب اجتماعی» می دانند. گرچه اضطراب یک پاسخ طبیعی در مقابل هر نوع تهدید با خطر یا موقعیت استرس آمیز است اما اگر این حالت از حد اعتدال خارج شود و به همه موقعیت های زندگی سرایت کند به تدریج به یک اضطراب مرضی تبدیل می شود. اعتماد به نفس او کاهش می یابد و نگرش واقع بینانه و برقراری ارتباط متقابل با دیگران را به حداقل می رساند و باعث اجتماع گریزی و انزوا در فرد می شود و لذا تعدیل اضطراب می تواند در سلامت روانی فرد بسیار مؤثر باشد. از آن جا که ترس و اضطراب بیش از حد، عامل اصلی کم رویی است باید برای پیشگیری از کم رویی عواملی که باعث تشدید اضطراب می شود کنترل کرد، خانواده در این جا نقش اول را دارد. گرچه مدرسه و دیگر محیطهای اجتماعی نیز مؤثر است.

لذا توجه خاص والدین به مبانی تربیت اجتماعی و تقویت مهارت های ارتباطی از اساسی ترین مسائل پیشگیری و درمان کم رویی کودکان و نوجوانان است. علاوه بر پدر و مادر که نقش خاصی در اجتماعی کردن

ص:134

فرزندان دارند، نزدیکان و اقوام کودکان نیز می توانند سهم مهمی در این وظیفه داشته باشند. یکی از مهم ترین و مؤثرترین راه های اجتماعی شدن و تقویت مهارت های ارتباطی، ارتباط و پیوند با خویشاوندان است. زیرا در ارتباط با خویشاوندان به دلیل بار عاطفی زیادی که در بر دارد، بهتر می توان کودک را به محیط بیرون از خانه آشنا کرد. با قرارگرفتن کودک در چنین موقعیت هایی او را آماده نمود تا با موقعیت های جدید و افراد غریبه راحت تر ارتباط برقرار کند و کم تر دچار اضطراب و ترس شود، بنابراین صله رحم و معاشرت با اقوام در واقع نوعی ارتباط اجتماعی است و در کاهش اضطراب و تقویت مهارت های ارتباطی نقش مؤثری می تواند داشته باشد(1).

ه -) صله رحم و کاهش فشار روانی

همه انسان ها در زندگی با تنیدگی های کوچک و بزرگ مواجه می شوند. در مقابله با این تنیدگی ها، حمایت اجتماعی از افراد نقش مهمی دارد و بخش عمده ای از حمایت اجتماعی، با روابط خویشاوندی تأمین می شود. این روابط، زمینه برون ریزی عاطفی که در حصول آرامش روانی مهم است را فراهم می کند، افسردگی ها در اثر این روابط، تا حدی کاهش می یابد. با توجه به نقش مهم مقابله با تنیدگی ها در سلامت جسمانی و روانی و تأثیر مهم روابط خویشاوندی در مقابله با تنیدگی ها می توان نحوه تأثیر صله رحم در طولانی شدن عمر و سلامتی را تا حدی تبیین کرد.

بخشی از حمایت اجتماعی مربوط به حمایت های مالی از فرد تحت فشار است در این جا اسلام به خویشاوندان سفارش می کند که مشکلات مالی خویشاوندان را برطرف نمایند(2).

ص:135

یکی از توصیه های بسیار جالب در تعالیم اسلام که در سایر ادیان و فرهنگ ها کم تر دیده می شود، حفظ روابط خویشاوندی با کسانی است که با فرد، قطع رابطه کرده اند. پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله فرمودند: «هر چند خویشت از تو دوری کرد، با او رابطه برقرار کن»(1). «هرچند برادرت حق تو را رعایت نکرد رابطه ات را با او حفظ کن». «از بهترین اخلاق در دنیا و آخرت برقراری روابط با خویشاوندانی است که با فرد قطع ارتباط کرده است»(2).

هرچند عمل به این وظیفه دشوار است ولی به تحکیم روابط خویشاوندی منجر می شود و طرف مقابل را به شیوه ای محبت آمیز به سوی ادای حق خویشاوندی سوق می دهد و برای هر دو طرف مطلوب و مفید خواهد بود. در رفتار ائمه علیهم السلام به موارد متعددی برخورد می نماییم که به همین شیوه عمل نموده اند(3).

فرد با قطع روابط خویشاوندی هرچند حمایت خود را از آنان دریغ می دارد ولی از حمایت و توجه تعداد زیادی از افراد خود را محروم می کند(4). با قطع روابط خویشاوندی فرد از حمایت عاطفی و اجتماعی و مالی آن ها محروم می شود و در این شرایط به بروز فقر(5) ، کوتاهی عمر(6) مرگ ناگهانی(7) و بروز مشکلات شدید و بلاها(8) و بی دفاع بودن فرد، مبتلا خواهد شد و طبق روایات فرد حتماً به وبال قطع رحم در زندگی دنیا دچار خواهد شد(9).

ص:137

یکی دیگر از آثار قطع رحم، تضعیف جنبه اقتصادی زندگی است. زیرا هرچه اختلاف بیشتر باشد، زمینه تعاون و پیشرفت کم تر می شود و در مواردی اموال و منافع اقتصادی در اختیار افراد نامناسب می افتد و ممکن است شرایط به گونه ای شود که افراد نامناسب بر خویشاوندان مسلط شوند(1).

*پرسش:

یا می فرماید: «بهترین غذاهای شما، خرما است. به همسران خود از این غذا بدهید تا فرزندان شما صبور و بردبار به دنیا بیایند»(1).

غذا تأثیر زیادی بر فرزندان دارد و لذا اسلام بر آن تأکید می نماید. عدم توجه به این دستورات و سوءتغذیه و بی نظمی های زیستی - شیمیایی باعث آسیب دیدن جنین می شود و جسم و به همراه آن بهداشت روانی به خطر می افتد. مصرف آرام بخش ها، مواد مخدر، افراط زنان باردار در نوشیدن قهوه، چای، شکلات و برخی نوشیدنی های گازدار، که ماده ای به نام کافئین دارند بر جنین آسیب می رساند. زنانی که بیشتر سیگار می کشند، نسبت به زنان غیرسیگاری، دو برابر بیشتر در معرض نوزادان زودرس قرار دارند. چون مرگ و میر کودکان زودرس خیلی بیشتر از کودکان عادی است و عقب ماندگی ذهنی نیز با زودرسی رابطه دارد، امروزه حتی معلوم شده است کودکانی که تنها پدر آن ها سیگار می کشد، بیشتر در معرض سرطان خون و مغز قرار دارند. بنابراین برای تضمین بهداشت روانی کودکان، حتماً باید از مصرف سیگار و استفاده از داروهای آرام بخش به هنگام بارداری خودداری کرد.

امروزه معلوم شده است که استفاده از مشروبات الکلی نیز بر جنین اثر می گذارد و آسیب های وارده به مغز بر اثر مصرف زیاد الکل با هیچ مراقبتی از بین نمی رود. حتی استفاده از لاک ناخن، روغن سر، حشره کش، مواد پاک کننده، آب و هوای آلوده، غذاهای مانده، در معرض گازهای بی هوشی قرار گرفتن (گازهایی که در بیمارستان ها استفاده می شود) و در معرض عکسبرداری ها واقع شدن نیز می تواند بر جنین آسیب برساند(2).

ص:140

از لحاظ روحی و روانی نیز اسلام به سلامت روح و روان در دوران حاملگی توجه نموده است و از روایاتی که در مورد خوش رفتاری با زن و تأمین آرامش روانی زن بحث می کند، می توان استفاده کرد که در دوران حاملگی نیز آرامش زن نقش مهمی در تربیت فرزند دارد. چون «عصبیت مادر» پیش از به دنیا آمدن طفل ممکن است به نیروهای حیاتی جنین لطمه وارد آورد تا آن جا که او را به یک موجود عصبی مبدل کند(1). استرس مادر می تواند بر جنین آثار زیانباری داشته باشد که از پیامدهای آن، ناراحتی در دستگاه گوارش و روده، کمردرد، سر درد، ضعف دستگاه ایمنی و غیره است که اکثر این ناراحتی ها از طریق خون مادر به جنین منتقل می شود. لذا زن و شوهرهایی که هر روز به خاطر امور جزیی بگو مگو می کنند و برای یکدیگر استرس می آفرینند یا زن و شوهرهایی که پرخاشگری می کنند، با چه امیدی در انتظار داشتن نوزاد سالمی هستند(2).

اسلام برای پاکی نسل مسلمین تمام مراقبت های لازم را در امر زناشویی دستور داده و به کلیه جهات روحی و جسمی زن و مرد توجه نموده است. علاوه بر این که مردم را از ازدواج با بیماران شدید روانی، بسیار کم هوش ها و شراب خوارها برحذر داشته، در مقام مشورت و راهنمایی، ازدواج با افراد بداخلاق را نیز اجازه نداده است. در روایت از امام رضا علیه السلام آمده است که شخصی می گوید به امام گفتم که یکی از بستگانم درخواست وصلت با من دارد ولی بداخلاق است، حضرت در جواب فرمود: «اگر اخلاقش بد است با او ازدواج نکن»(3).

اخلاق بد همسر باعث ناراحتی و تلخ شدن زندگی می شود و روی فرزند هم تأثیر نامطلوبی می گذارد و باعث ایجاد زمینه های اضطراب انگیز،

ص:141

ترس، هیجانات می باشد که نتیجه اش تأثیر منفی در جنین است. وحشت فوق العاده مادر، نگرانی ها، دلواپسی ها، نیازهای ارضا نشده نیز در جنین اثر نامطلوب دارند(1).

یادگیری

عامل دیگری که در بهداشت روانی کودک خیلی مؤثر است، یادگیری است. امروزه همه روان شناسان قبول دارند که کودک از لحظه تولد می تواند یاد بگیرد. مثلاً نوزاد می تواند واکنش های خود را با آن چه تقویت می شود، انطباق دهد، مثلاً یاد می گیرد که چگونه گریه کند تا مادر به او شیر بدهد؛ در تعالیم اسلام مستحب است که در گوش راست نوزاد اذان و در گوش چپ اقامه بگویند. ابورافع می گوید: «دیدم پیامبر صلی الله علیه وآله هنگام تولد امام حسن علیه السلام در گوشش اذان گفت». ابن قیم جویز در کتاب تحفة المولود می گوید: سِرّ اذان و اقامه در گوش راست و چپ نوزاد این است که اولین آهنگی که به گوش انسان می رسد، کلماتی باشد که متضمن عظمت و کبریایی خدا و شهادتین است و انسان به هنگام تولد با شعار اسلام آشنا می شود و به هنگام مرگ با کلمه توحید، دنیا را وداع می کند قطعاً آن چه گوش می شنود و آن چه زبان زمزمه می کند، در اعماق دل و جان اثر می بخشد(1).

امروزه معلوم شده که دستگاه شنوایی در لحظه تولد، رشد یافته تر است و در واقع جنین انسان حتی سه ماه پیش از تولد می تواند صداهایی بشنود(2).

تعامل با فرزندان

عامل دیگری که می تواند بر رشد عاطفی کودک اثر عمیق داشته باشد تعامل یا کنش متقابل بین او و والدین است. همه تحقیقات بر این نکته تأکید دارند که والدین بر شخصیت کودک خود اثر می گذارند(3). آن چه مایه تقویت عواطف می شود عبارت است از مهرورزی به کودک، بوسیدن در موارد گوناگون، خرید نازش در برخی موارد، عدم ابراز خستگی از

ص:143

مراقبتش، عدم ابراز ناراحتی از بهانه گیریش، نداشتن قساوت و بی باکی درباره اش. پیامبر صلی الله علیه وآله می فرمود: «فرزندان خود را ببوسید، زیرا بخاطر هر بوسه ای درجه ای در بهشت برای شما مهیا است».

مردی نزد حضرت رسول آمد و گفت: «من هرگز فرزندم را نبوسیدم. پیامبر به اصحابش فرمود: او را اهل دوزخ و عذاب می بینم و او در نظر من اهل آتش است»(1).

بوسه والدین به هنگام تأثرات کودک مایه تسکین او است و اندیشه اش را آرامش می بخشد و نقطه اتکایی برای او است. همین امر مایه احساس نشاط و شادی، امید و دلگرمی به زندگی می شود، دید او را نسبت به جهان به تلخی ها و ناگواری های او عوض می کند(2).

اکثر مطالعات نشان می دهد کودکان بزهکار ناسازگار و دشوار، در کودکی با آن ها بدرفتاری شده است کودکانی که دائماً می جنبند، آشفتگی دائمی دارند و برای والدین همیشه ایجاد مزاحمت می کنند، به احتمال زیاد خشونت والدین را برمی انگیزند، بدیهی است که خشونت والدین، استرس و ناکامی به همراه می آورد و جو خانواده را ناپایدار می کند بنابراین کودکان دارای خلق های گوناگون هستند، رفتارهای متفاوت نشان می دهند در این میان تنها کاری که می توان انجام داد این است که والدین رفتارهای خود را با کودکان تطبیق دهند. آن ها باید نگرش مثبت داشته باشند و به اطلاعات روان شناختی خود بیافزایند، والدین نباید هر نوع جنب و جوش و سر و صدای ذاتی کودکان را نشانه مزاحمت و سلب آرامش والدین تفسیر کنند، تحرک در ذات کودک است. بهانه گرفتن، گریه کردن سر و صدا راه انداختن و بسیاری کارهای به ظاهر آزاررسانی برای جلب توجه است(3).

ص:144

کودکان هر چند که گستاخ و سخت سر و به هر میزان که سخت دل و بی تفاوت باشند باز هم تشنه محبتند و این عطش به حدی است که گاهی طفل خود را به بیماری می زند تا مهر دیگران را به سوی خود جلب کند و یا گاهی واقعاً بیمار می شود، و درمانش ابراز محبت و دست مهر بر سر او کشیدن است. بسیاری از گریه های طفل و فریادهایش به خاطر آن است که به او محبتی نمایند و لحظه ای او را در بغل گیرند.

گاهی تجلی آن به صورت لوس بازی ها، تقلید کردن ها، ادا در آوردن ها است و زمانی به صورت حرف های زشت زدن، عمل مهم و خارق العاده نشان دادن، دروغ بافتن، خود را بزرگ جلوه دادن، شیرین کاری های خود را بیان کردن و غیره است. در همه حال او سعی دارد که نظر اطرافیان را به سوی خود جلب کند تا به او مهر بورزند. از او دلجویی کنند و نیاز او را به صورتی برآورده و عطش مهرطلبی او را سیراب کنند.

بررسی ها نشان می دهد که سعادت و خوشبختی طفل کاملاً به این امر بستگی دارد که والدین او چقدر دوستش دارند و به چه میزان تأییدش می کنند. کودک مورد علاقه والدین به هر صورتی که زندگی کند خوشبخت است و این خوشبختی را خود احساس می کند و برعکس اگر احساس کند که به او مهری ندارند و علاقه ای به او ابراز نمی کنند به هر علت که باشد خود را بدبخت و گرفتار می داند(1).

تأکید زیادی شده است و در کتب فقهی اسلام بابی است که در آن بحث از استحباب ابراز مهر و حتی انجام آن به صورت وظیفه برای والدین است.

پیامبر گرامی اسلام فرمودند: «کودکان را دوست بدارید و با آنان دلسوز و مهربان باشید»(1). و حتی پیامبر صلی الله علیه وآله نگاه کردن پدر و مادر به فرزند از روی محبت را، عبادت می داند(2) و امام صادق علیه السلام می فرماید: «خداوند به بنده رحم می کند به جهت شدت دوستیش برای فرزندش»(3).

و در سخنی از حضرت موسی علیه السلام نقل شده است که پرسید: «خداوندا! چه عملی در نزد تو افضل است؟ در پاسخ شنید: دوستی کودکان(4).

شیوه های مهرورزی

برای مهرورزی نسبت به کودکان راه ها و طرق بسیاری است از جمله دستور داده اند: به کودکان سلام کنید، با او مصافحه کنید، در میان جمع او را به بازی بگیرید، اگر داستانی نقل می کند گوش فرا دهید، آن جا که او می خندد شما هم بخندید، به او نشان دهید که از تأثّر او متأثّرید. با او چنان رفتار کنید که احساس ستم نکند و خود را مظلوم نپندارد(5). به او هدیه بدهید و نیازهایش را برطرف نمایید. پیامبر صلی الله علیه وآله می فرمودند:

«کسی که دخترش را خوشحال کند پاداش کسی را دارد که بنده ای از فرزندان حضرت اسماعیل علیه السلام آزاد کرده است و کسی که پسرش را خوشحال نماید مانند آن است که از خوف خداوند گریه کرده است و کسی که از خوف خدا گریه کند خداوند او را داخل بهشت می نماید»(6).

ص:146

تعالیم اسلام توصیه می کند والدین، خود را مانند کودک، در نظر بگیرند و با او با حالت کودکی برخورد نمایند(1). مطالعات نشان می دهند که رابطه والدین و کودک خیلی بیشتر از آن چه تا امروز فکر می کردند اهمیت دارد. حتی نوزاد نیز از تحریکات فیزیکی حاصل از بازی با پدر لذت می برد. در خانواده هایی که والدین با کودکان خود بازی نمی کنند، محرک های فیزیکی و روانی برای آن ها فراهم نمی آورند، آن ها را نوازش نمی کنند، دست به سر و صورتشان نمی کشند و بغل نمی گیرند، کودکان کم تر احساس امنیت می کنند. این کودکان، آسیب پذیرتر می شوند و کم تر به دنبال ایجاد ارتباط با دیگران می روند، بعدها نیز وقتی صاحب فرزند شدند، ممکن است مثل والدین خود کم تر عاطفی باشند. تحقیقاتی که در 49 فرهنگ ابتدایی متفاوت در مورد زندانیان صورت گرفته، نتیجه داده است که محرومیت از تماس ها و نوازش های بدنی، عامل بنیادی در رشد بیگانگی عاطفی، روان پریشی، تجاوز، پرخاشگری و حتی سوء استفاده از مواد مخدر و الکل است. والدین با دریغ کردن نوازش های جسمی از کودکان، فرزندانی به اجتماع تحویل می دهند که در ایجاد رابطه با دیگران ناتوان می مانند و حتی برای انجام دادن رفتارهای خشن و جنایت آمیز آمادگی نشان می دهند(2).

نماید. کودکان و والدین کنش متقابل دارند، به عبارت دیگر، رابطه والدین با فرزندان یک طرفه و از طرف والدین به طرف کودکان نیست، بلکه روابط آن ها و در واقع فرایند اجتماعی شدن کودکان دو طرفه است. آن ها داد و ستدهای اجتماعی دارند و متقابلاً یکدیگر را تحت تأثیر قرار می دهند. والدین، برای به دست گرفتن ابتکار عمل و انجام وظیفه الزاماً باید اطلاعات خود را هر روزه غنی تر کنند تا بتوانند بر کودکان خود مؤثر واقع شوند. والدین باید بدانند که کودکان هر سن، توانایی انجام دادن چه کارهایی دارند و متناسب با توانایی ها از آن ها انتظار داشته باشند، مثلاً اگر والدین ندانند که کودکان چه موقع می توانند سخن بگویند، چه موقع می توانند خواندن، نوشتن و حساب کردن بیاموزند، چه موقع می توانند با کودکان دیگر گروه تشکیل دهند. در چه سنی بیشتر نسبت به والدین ابراز مخالفت می کنند چه موقع به مسائل جنسی فکر می کنند و چه موقع می توانند استدلال داشته باشند، نخواهند توانست فرزندان خود را بشناسند و رفتار مناسب نشان دهند. این نوع والدین احتمالاً محیط خانواده را به محل عدم تفاهم و جنگ و جدل تبدیل خواهند کرد و بهداشت روانی خود و فرزندان را به خطر خواهند انداخت(1).

الف: مواظبت کردن: یکی از طرق مهم تحریک احساس ایمنی در طفل، مواظبت کردن از بدن او، و در آغوش کشیدن و تغدیه او است. علاقه مادر به کودک باعث می شود تا نیازهای اولیه کودک برآورده شود و زمینه برای احساس ایمنی آماده گردد این رابطه اولیه کودک و مادر تجربه احساسی و ارتباطی بسیار مهمی را برای کودک پدید می آورد که بنیاد احساس ایمنی و بسیاری از عواطف دیگر را در او پی ریزی می کند.

ب: برقراری رابطه عاطفی با کودک: یکی دیگر از عواملی که باعث احساس ایمنی در کودک می شود، برقراری روابط عاطفی کودک با افراد دیگر خانواده است و کودک علاوه بر ارتباط داشتن با پدر و مادر باید با پدر بزرگ، مادر بزرگ و حتی دایی، عمو، عمه و خاله ارتباط داشته باشد و بسیاری از نیازهای خود را برآورده سازد که در بحث صله رحم به آن پرداختیم.

ج: رابطه انتظارات و هدف ها با احساس ایمنی در کودک: در جریان رشد، کودک می آموزد که دیگران و به ویژه والدین از او انتظارات و توقعاتی دارند و به تدریج که رشد می کند این انتظارات را درون فکنی می کند و از آن خود می نماید و آن ها در واقع توقعاتی می شوند که او از خود دارد. کودک هدف های مهم را به طور جدی دنبال می کند و اگر نتواند به آن ها دست یابد نگران می شود. گاهی والدین بیش از حد توانایی و استعدادش از او انتظار دارند و این خود سبب فشارهای عاطفی بر کودک می شود و ایجاد احساس ناایمنی می کند و تعادل او را به هم می ریزد(1). توقعات زیاد از حد، کودک را دلسرد و از زندگی مأیوس می کند حتی گاهی طفل واکنش عصبی از خود بروز می دهد و گاهی به لکنت زبان می افتد(2).

ص:149

د - رابطه طرد کردن با احساس ناایمنی: طرد کردن پدیده ای است که باید در ابعاد نسبی آن، مورد بحث قرار گیرد، ممکن است گاهی مقداری طرد کردن ضروری باشد ولی افراط در آن و به ویژه انجام آن در سال اول زندگی که طفل باید مورد پذیرش و محبت و توجه کامل والدین باشد، به شخصیت کودک آسیب می رساند و در او ایجاد احساس ناایمنی می کند. شخصیت کودک انسان در سال اول زندگی بر پایه ارضا استوار است و نه محرومیت. طفلی که در سال اول زندگی در رفاه و رضایت و آرامش به سر می برد زمینه های ایجاد طرز فکر مثبت، اعتماد به نفس، رضایت از خود و دیگران و احساس ایمنی در او بنا می شود(1). در روایتی امام موسی بن جعفر علیه السلام در جواب شخصی که از فرزندش نزد آن حضرت شکایت کرده بود فرمودند: «فرزندت را کتک نزن ولی از فرزندت دوری کن ولی این دوری کردن و کم توجهی به فرزندت نباید طولانی شود»(2). گرچه در بعضی از مواقع برای تنبیه کودک باید از او کناره گیری کرد ولی این دوری کردن و طرد کردن باید موقتی و زودگذر باشد به نحوی که کودک تنبیه گردد ولی نباید طولانی شود تا کودک احساس ناایمنی نماید. لذا است که روان شناسان می گویند برای اصلاح کودک اگر با او قهر کردید زود آشتی کنید یا این که می گویند هرگز پدر و مادر تواماً با کودک قهر نکنند، اگر یکی با او قهر کرد و دیگری آشتی باشد و زمینه را برای آشتی او فراهم نماید تا طفل امنیت خود را در خطر نبیند(3).

ه -- رابطه خواهران و برادران با احساس ایمنی: در اسلام تأکید فراوانی بر مسأله مساوات بین فرزندان شده است. پیامبر صلی الله علیه وآله مردی از انصار را دید

ص:150

که دو فرزندش همراه او بودند و این مرد انصاری یکی فرزندان را بوسید و به دیگری توجهی نکرد حضرت به انصاری فرمود: «چرا به طور مساوات برخورد نکردی و هر دو فرزندت را نبوسیدی»(1). فرق گذاردن بین فرزندان باعث تحریک حسادت می شود.

هم چنین احساس ناایمنی کودکانی که دائماً با خواهران و برادران خود به طور تحقیرآمیزی مقایسه می شوند، شدت می یابد، این وضع به ویژه در مورد آن هایی که از لحاظ سنی به یکدیگر نزدیک ترند بیشتر یافت می شود.

این کودکان سعی می کنند که دائم با یکدیگر رقابت کنند و بر همه غلبه نمایند، در حالی که اگر شکست بخورند احساس ناایمنی در آن ها تقویت خواهد شد. کودک در متن ارتباطاتی که از سوی اولیاء بین افراد خانواده و به ویژه خواهران و برادران ایجاد می شود قسمت عمده ای از خودپنداری خود را کسب می کنند، اگر این ارتباطات برای شخصیت کودک تحقیرآمیز و تهدید کننده باشد، او دچار احساس خود کم بینی و در نتیجه احساس ناایمنی شدید می شود(2).

ص:151

*پرسش:

هم چنین خداوند می فرماید: «ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند»(1).

این آیه نیز بر خوش رفتاری و حسن سلوک با پدر و مادر تأکید می کند و برای جلب نظر فرزندان دوران حمل مادران را یادآوری می کند(2). چون اساس زندگانی بشر و کامیابی و ترقیات انسان، روی پایه اتفاق و محبت و معاونت به هم نوع خود قرار گرفته و نزدیک ترین اشخاص به آدمی پدر و مادر اویند که از علل مادی وجود او به شمار می روند(3).

تأثیر احترام به والدین کهن سال در بهداشت روانی

خداوند متعال در سوره اسراء می فرماید: «و پروردگارت فرمان قطعی داده که جز او را نپرستید؛ و به پدر و مادر نیکی کنید؛ اگر یکی از آن دو، یا هر دو نزد تو به [سنّ] پیری برسند، پس به آن دو «اُف» (= کوچک ترین سخن اهانت آمیز) نگو؛ و آن دو را با پرخاش نران؛ و به آن دو سخنی ارجمند بگو و از سر مهر بال فروتنی برای آن دو فرو آور؛ و بگو: «پروردگارا! آن دو را رحمت کن، همان گونه که مرا در خُردی پرورش دادند.»(4).

در این دو آیه قسمتی از ریزه کاری های برخورد مؤدبانه و فوق العاده احترام آمیز فرزندان را نسبت به پدران و مادران بازگو می کند از یک سو انگشت روی حالات پیری آن ها که در آن موقع از همیشه نیازمندتر به حمایت و محبت و احترامند، گذارده و می گوید:

ص:153

کم ترین سخن اهانت آمیز را به آن ها مگو. آن ها ممکن است بر اثر کهولت سن به جایی برسند که نتوانند بدون کمک دیگری حرکت کنند و از جا برخیزند و حتی ممکن است قادر به دفع آلودگی از خود نباشند، در این موقع آزمایش بزرگ فرزندان شروع می شود. آیا وجود چنین پدر و مادری را مایه رحمت می دانند و یا بلا و مصیبت و عذاب. آیا صبر و حوصله کافی برای نگهداری احترام آمیز از چنین پدر و مادری را دارند و یا هر زمان با نیش زبان، با کلمات سبک و اهانت آمیز و حتی گاه با تقاضای مرگ او از خدا، قلبش را می فشارند و آزار می دهند.

از سوی دیگر قرآن می گوید: «در این هنگام به آن ها اف مگو، یعنی اظهار کم ترین ناراحتی و ابراز تنفر مکن» و باز اضافه می کند: «با صدای بلند و اهانت آمیز و داد و فریاد با آن ها سخن مگو». باز تأکید می کند که با قول کریم و گفتار بزرگوارانه با آن ها سخن بگو که همه آن ها نهایت ادب در سخن را می رساند که زبان کلید قلب است. از سوی دیگر دستور به تواضع و فروتنی می دهد، تواضعی که نشان دهنده محبت و علاقه باشد و نه چیز دیگر. سرانجام می گوید: حتی موقعی که رو به سوی درگاه خدا می آوری پدر و مادر را (چه در حیات و چه در ممات) فراموش مکن و تقاضای رحمت پروردگار برای آن ها بنما(1). در این آیه به مسأله بهداشت روان در کهن سالی توجه شده است. به دلیل این که افراد مسن معمولاً گرفتار مشکلات و مسائل خاصی هستند. یکی از این مشکلات عدم فعالیت و قدرت و انرژی جوانی است. اغلب مردان پیر، از کار خود بازنشسته شده اند و یا این که قدرت ادامه کار را ندارند، بنابراین اکثراً احساس ناایمنی و تنهایی و از دست دادن مقام اجتماعی می کنند. آن ها این تصور را دارند که

ص:154

کسی به وجود آن ها احتیاج ندارد و دیگران برایشان اهمیتی قائل نیستند. موقعیت آنان خیلی شبیه کودکی است که اولیایش او را طرد کرده باشند.

برای افراد مسن مهم است که احساس کنند دیگران هنوز به وجود آنان محتاجند و قادرند که به فعالیت روزانه خود، البته در حد امکان ادامه دهند اگر آن ها تا این درجه احساس اهمیت و ایمنی کنند، به احتمال زیاد در معرض ابتلای به امراض روانی و جسمی که در این سنین خیلی شایع است قرار نخواهند گرفت(1).

خود را وقف فرزندان می کنند و هویت مادری به خود می دهند. هم چنین ترک خانه به وسیله فرزندان می تواند برای زن و شوهرهایی که جای خالی روابط خود را با فرزندان پر می کردند، وحشت آور باشد. به محض آن که فرزندان خانه پدری را ترک می کنند زن و شوهر سعی می کنند برای زندگی و روابط خود معنای تازه ای بدهند. در این دوره برخی ناراحتی ها و استرس های منفی پیش می آید که همان «سندرم آشیان خالی» است.

رابطه پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها با نوه ها عاملی است که می تواند برای هر دو طرف، منبع شادی، محبت و عشق باشد. کودکان می توانند، برای بسیاری از رفتارها، آشنایی با سنّت ها و فرهنگ خانوادگی خود، الگوی زنده داشته باشند و والدین بزرگ نیز می توانند در سایه مراقبت از کودکان، مشاهده رشد آن ها، شادی و لذت احساس کنند.

به علاوه، وجود نوه ها به والدین بزرگ این الهام را می دهد که زندگی دوام دارد و نسل های آینده از آن ها یاد خواهند کرد و نامشان را زنده نگه خواهند داشت؛ بنابراین آن ها احساس می کنند که مفید هستند و سلامت روانی خود را محفوظ نگه می دارند(1).

ص:156

*پرسش:

در مرتبه نخست رفتار مناسبی از خود بروز دهیم. در مرتبه دوم حقوق دیگران را شناخته و نسبت به ادای آن ها و عدم تعدی به حقوق و حریم دیگران درست عمل کنیم.

اصول و معیارهای رعایت حقوق دیگران به دو دسته تقسیم می شوند: دسته اول صفات و خصوصیات رفتاری است که در برابر دیگران باید از خود بروز دهیم و بدان ها آراسته باشیم و دسته دوم خصلت های ناپسندی است که باید از آن ها اجتناب نماییم.

در این بخش از دسته اول تحت عنوان عوامل بهبوددهنده روابط اجتماعی و از دسته دوم تحت عنوان آسیب های روابط اجتماعی بحث می کنیم.

امام صادق علیه السلام به یکی از اصحاب می فرماید: «هرکه از یاران مرا می بینی به او سلام برسان و او را به تقوای خدای بزرگ سفارش کن و اینکه تندرستان از بیمارشان عیادت کنند و توانگرشان بر تهیدستشان مهربانی ورزد و زنده شان بر جنازه مرده شان حاضر شود، یکدیگر را در خانه هایشان دیدار کنند که دیدار موجب برقراری دستورات ما است و خداوند بنده ای که دستورات ما را زنده کند مورد ترحّم قرار می دهد»(1).

تأثیر معنوی ملاقات به گونه ای است که موسی بن جعفر علیه السلام می فرماید: «برای شیطان و لشکریانش چیزی نگونبارتر از دیدار برادران برای رضای خدا نیست»(2).

تعامل اطلاعات و افزایش دانش از دیگر آثار ملاقات است. امام صادق علیه السلام می فرمایند: «دیدار برادران موجب باروری عقل است اگرچه این دیدار اندک و ناچیز باشد»(3).

ب - سلام کردن: یکی از آداب اسلامی در روابط اجتماعی سلام کردن به یکدیگر است که تعالیم اسلامی بر آن تأکید کرده است. پیامبراکرم صلی الله علیه وآله و ائمه معصومین به زنان و کودکان نیز سلام می کردند. سلام از ریشه سلامتی است و بدین مفهوم است که سلامتی و ایمنی بر تو باد و به طور ضمنی دلالت دارد که هیچ خطر و تهدیدی از سوی سلام کننده، متوجه طرف مقابل نیست.

خداوند متعال می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید، به هیچ خانه ای جز خانه خود وارد مشوید مگر پس از آن که قبلاً انس بگیرید (تا ساکنان

ص:159

آن، متوجه آمدن و برخورد دوستانه شما شوند) و به اهل خانه سلام کنید که این برای شما بهتر است»(1). در آیات دیگری از سلام کردن انبیاء به افراد سخن به میان آمده است. خداوند به پیغمبر می فرماید: «و هر گاه کسانی که به نشانه های ما ایمان می آورند نزد تو آیند، پس بگو: «سلام بر شما باد! پروردگارتان رحمت را بر خویشتن مقرّر کرده است؛ که هر کس از شما کار بدی از روی نادانی مرتکب شده، سپس بعد از آن توبه و اصلاح نماید، پس حتماً او بسیار آمرزنده [و] مهرورز است.»(2).

سلام در این آیه، بر امنیت و آرامش بخشی دلالت دارد، زیرا در مورد مهاجران است که از شهر خود، یعنی مکه، به مدینه می رفتند و در آن جا خویشاوند و فامیلی نداشتند طبعاً احساس ناامنی می کردند و این آیه در مورد سایر مؤمنان نیز مفهوم فوق را دارد و خداوند به وسیله پیغمبر خود به آن ها امنیت و آرامش می دهد تا نگران گذشته خویش نباشند(3).

در آیاتی دیگر، خداوند به بندگانش سلام کرده است و می فرماید: «و سلام بر کسی که از هدایت پیروی کند»(4). یا سلام بر پیامبران می کند و می فرماید: «و سلام بر بندگانش، (همان) کسانی که برگزیده است»(5).

دسته دیگری از آیات از سلام فرشتگان به انسان های مؤمن سخن می گوید و می فرماید: «(همان) کسانی که فرشتگان (جان های) آنان را به طور کامل می گیرند، در حالی که پاکیزه اند؛ (و به آنان) می گویند: «سلام بر شما! به خاطر اعمالی که همواره انجام می دادید، وارد بهشت شوید.»(6).

ص:160

دسته دیگر آیاتی هستند که تحیت مؤمنان را در بهشت، سلام معرفی می کنند. خداوند می فرماید: «و زنده بادِ آنان در آن جا، «سلام» است»(1).

در اولین برخورد، بهترین چیزی که مسلمانان مناسب است رعایت کنند، دادن امنیت و آرامش به طرف مقابل است تا مطمئن شوند آسیبی متوجه آن ها نیست و این امر با سلام کردن محقق می شود. از آن جا که احساس امنیت و آرامش اساس و پایه اصلی زندگی انسان است. می توان گفت که سلام پایه و اساس دیگر ابعاد زندگی انسان است. اهمیت سلام تا آن جا است که بهشت، که سمبل نعمت و آسایش و زندگی شیرین انسان است، «دارالسلام» نامیده شده و به نوبه خود، اهمیت سلامتی و امنیت را می رساند(2). در روایات نیز معصومین علیهم السلام به سلام کردن سفارش نموده اند و آن را یکی از اسباب جلب محبت شمرده اند.

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «وارد بهشت نخواهید شد، مگر آن که ایمان بیاورید و ایمان نخواهید آورد، مگر آن که یکدیگر را دوست بدارید. آیا شما را به چیزی راهنمایی بکنم که اگر انجامش دهید، محبوب یکدیگر خواهید گشت؟ سلام کردن میان خودتان را آشکار سازید»(3).

جواب سلام: یکی دیگر از آداب معاشرت در اسلام، جواب سلام است که اهمیت بیشتری نسبت به سلام کردن دارد. در اسلام مورد تأکید قرار گرفته است. خداوند می فرماید: «هنگامی که به شما سلام و دعا کردند، شما به شکلی بهتر پاسخ دهید یا دست کم همان سلام و دعا را به فرد برگردانید، که خداوند برای هر چیزی ارزشی در نظر می گیرد (به طور کامل به حساب

ص:161

هر نیک و بدی می رسد). به همین جهت پاسخ هر تحیتی در آداب و فرهنگ اسلام باید کاملتر از آن و یا دست کم، مطابق آن باشد(1).

ج - مصاحفه کردن

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «دست دادن با یک مؤمن برتر است از دست دادن با ملائکه»(2). باید دیدار و ارتباط با مؤمنان و دوستان با دست دادن و با گذشت مدت زمان با آغوش کشیدن و بوسیدن و لبخند همراه باشد. این گونه اعمال، عادات کوچکی است که جامعه را به نتایج بزرگی می رساند و نه تنها برای سلامت ارتباط کافی است بلکه از اسباب موفقیت در زندگی نیز هست(3) ؛ «دست دادن، نشانه محبت است».

پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله می فرماید: «هرگاه یکی از شما برادرش را دید باید با او دست دهد و بر او درود فرستد که خداوند ملائکه را این چنین گرامی می دارد»(4) ؛ نیز می فرماید: «با یکدیگر مصافحه کنید که این کار کینه ها را از میان می برد»(5).

امام صادق علیه السلام می فرماید: «هنگامی که مؤمنی با برادر خود ملاقات می کند و دست او را می فشرد خداوند به آن دو می نگرد و گناهان آن دو، تا هنگام جدایی از میان می رود چنان که برگ درخت به هنگام باد شدید از درخت جدا می شود»(6).

بنابراین اسلام به ما می آموزد که با شوق و حرارت دست یکدیگر را بفشاریم و مدت مصافحه را طولانی گردانیم و اگر می خواهیم محبت و ثواب بیشتر شود باید در شرایط مناسب با آغوش کشیدن آن را کامل کنیم.

ص:162

امام صادق علیه السلام می فرماید: «هرگاه دو مؤمن با یکدیگر ملاقات کنند و با یکدیگر دست دهند، خداوند بر آن دو رحمت نازل می کند که نود و نه رحمت از آن کسی است که دوست خود را بیشتر دوست دارد و اگر یکدیگر را در آغوش گیرند، هر دو غرق در رحمت خواهند شد»(1).

هم چنین سفارش به تقبیل و بوسیدن برادر مسلمان شده است.

امام صادق علیه السلام فرمود: «برای شما مسلمانان یک نوری است که به وسیله آن در دنیا شناخته می شوید. وقتی که یکی از شما برادر خودش را ملاقات نمود موضع آن نور که در پیشانی برادر مؤمنش است ببوسد»(2).

این تماس بدنی و تقبیل باعث ازدیاد محبت و احساس آرامش در روابط اجتماعی می گردد.

د - احترام گذاشتن: از عوامل بهبود دهنده روابط اجتماعی است.

احترام متقابل افراد به یکدیگر زندگی اجتماعی را زیبا و لذت بخش می کند و موجب ازدیاد محبت مردم نسبت به هم می شود(3).

مکانیزم تأثیر احترام گذاشتن بر بهداشت روانی

اشاره شد که یکی از نیازهای انسان، عزت نفس می باشد و احترام به افراد باعث تقویت عزّت نفس می گردد. اگر در روابط و معاشرت با افراد عزت نفس آنان خدشه دار شود، این روابط به سردی می گراید، زیرا هیچ فردی حاضر نمی شود برای نیل به چیزی از حیثیت و احترام خود صرف کند. کودکان نیز دارای عزت نفس هستند و انتظار دارند که مردم به آنان

ص:163

احترام گذارند. برای رابطه مناسب با دوستان و جلب نظر و محبت مردم احترام به آنان در امور بزرگ و پراهمیت یا در مسائل بسیار کوچک و جزیی دارای اهمیت است. افرادی که به مردم اعتماد به نفس می دهند مورد توجه مردم قرار می گیرند و کسانی که این اعتماد را از آنان سلب کنند مورد بی اعتنایی مردم قرار می گیرند(1). پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله فرموده: «کسی که به برادر دینی اش احترام گذارد و او را گرامی بدارد در واقع خدا را گرامی داشته و کسی که خدا را تکریم کند پاداش بزرگی دارد»(2).

روش معصومین در برخورد با افراد

پیامبر اسلام در احترام به مردم، به جزیی ترین امور توجه داشت و از کوچک ترین امور غفلت نمی کرد. هرکس بر رسول گرامی اسلام وارد می شد، آن حضرت به او احترام می گذاشت و گاه عبای خود را به جای فرش زیر پای او می گسترانید و بالشی که خود به آن تکیه داشت به وی می داد(3).

روزی پیامبر تنها در مسجد نشسته بود. شخصی وارد شد و به جانب حضرت آمد. پیامبر از جای برخاست و قدری عقب رفت و جای خود را به او داد. آن شخص عرض کرد: یا رسول الله! مسجد خالی و جا وسیع است چرا قدمی به عقب رفتید؟ فرمود: از حقوق مسلمان بر مسلمان آن است که وقتی خواست نزد او بنشیند، قدمی به عقب برود و برای او حریم قائل شود.

اگر چند نفر در حضور پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می نشستند. آن حضرت برای حفظ احترام همگان نگاه های مودّت آمیز خود را به طور مساوی متوجه همه افراد حاضر می نمود. هنگامی که با اصحاب خود در مسجد یا غیر آن جلسه ای

ص:164

داشتند، جلسه دایره وار تشکیل می شد که اساساً بالا و پایین و امتیازی نداشت. اگر ناشناسی به مجلس رسول اکرم وارد می شد، نمی توانست آن حضرت را بشناسد زیرا هیچ گونه امتیازی بر سایرین نداشت.

رسول اکرم با احترام به دیگران همه را مجذوب خود ساخته بود. خداوند متعال به پیامبر می فرماید: «و بال (عطوفت و فروتنی) خود را برای مؤمنان فرو آر»(1). این تعبیر کنایه زیبایی از تواضع و محبت و ملاطفت است همانگونه که پرندگان به هنگامی که می خواهند نسبت به جوجه های خود اظهار محبت کنند آن ها را زیر بال و پر خود می گیرند(2).

امام باقر علیه السلام می فرمایند: «دوستان خود را احترام کنید و آنان را بزرگ بشمارید و برخلاف ادب متعرض یکدیگر نشوید»(3). تعالیم اسلام تحقیر و بی احترامی به مؤمن را به منزله اعلان جنگ با خدا معرفی نموده است(4).

پیامبر اسلام می فرماید: «هیچ یک از افراد را کوچک نشمارید. زیرا مسلمان در هر مرتبه ای که باشد نزد خداوند بزرگ است»(5).

علی علیه السلام می فرماید: «بپرهیز از این که فرد عاقل و خردمند را به خشم آوری و یا شخص کریم و بزرگواری را اهانت کنی و یا فرد پست و فرومایه ای را احترام گذاری و با نادان مصاحبت و همنشینی نمایی»(6).

روشن است اگر انسان به فرد دانایی اهانت کند یا شخص بزرگواری را تحقیر کند و به خشم آورد، ممکن است برخوردی متقابل از او ببیند که از عهده ضرر آن بر نیاید. احترام به فرد پایین مرتبه باعث خودباختگی او

ص:165

می شود و ممکن است خود را در جایگاهی ببیند که در آن قرار ندارد و از این راه خسارت غیرقابل جبرانی به جامعه برسد(1).

امام موسی بن جعفر علیه السلام می فرمایند: «احترام میان خود و برادرت را از بین مبر و چیزی از آن بگذار زیرا از میان رفتن آن، از میان رفتن شرم است و برجای بودن احترام، (عامل) بر جای بودن دوستی است»(2).

علی علیه السلام در دوران حکومت خود، در خارج شهر کوفه با مرد غیرمسلمانی رفیق راه شد. آن مرد علی را نمی شناخت، پرسید: قصد کجا داری؟ فرمود: کوفه می روم. سر دو راهی رسیدند. آن مرد به راه خود رفت ولی برخلاف انتظار دید آن حضرت همراه او می آید. پرسید مگر قصد کوفه نداری؟ فرمود: چرا. گفت: راه کوفه آن طرف است. فرمود: می دانم. پرسید: پس چرا از راه خود منحرف شده ای؟ علی علیه السلام فرمود: برای این که مصاحبت و رفاقت به خوبی پایان پذیرد، لازم است انسان در موقع جدا شدن از رفیق راه خود، چند قدم او را بدرقه نماید و این دستوری است که پیامبر گرامی به ما آموخته است. این تکریم و احترام صادقانه، آن مرد را به شدت تحت تأثیر قرار داد و پرسید: آیا پیامبر اسلام به شما چنین دستوری داده است؟ فرمود: آری. گفت: آنان که پیروی پیامبر، اسلام را پذیرفتند و قدم جای قدم او گذاشتند، مجذوب همین تعالیم اخلاقی و رفتار کریمانه او شدند. سپس از راهی که در پیش داشت، چشم پوشید و با علی راه کوفه را در پیش گرفت و درباره اسلام با آن حضرت گفتگو کرد و سرانجام مسلمان شد(3).

ص:166

سفارش دوم: در صورتی که مجلس ازدحام دارد و جائی برای تازه واردین نیست، بر مسلمانان لازم است در مورد افرادی که امتیاز علمی یا تقوایی و ایمانی دارند، ایثار کنند و به احترامشان جای خود را به آنان بدهند. سفارش ضمنی اینکه رعایت مقام و موقعیت و احترام افراد مؤمن و با تقوا لازم است(1).

و - گوش فرا دادن: گوش فرا دادن و توجه کردن به طرف مقابل در روابط اجتماعی مناسب، پایه ای مهم است. «گوش دادن» به سخنان طرف مقابل یک مسأله عادی و متداول و روزمره میان مردم است که یکی از هنرهای کوچک ولی پراثر در رابطه میان انسان ها است. در قرآن آمده است: «و از آن (منافق) ان کسانی هستند که پیامبر را آزار می دهند و می گویند: «او گوش (ی، و خوش باور) است!» بگو: «گوشیِ خوب بودن، به نفع شماست؛ [او] به خدا ایمان دارد و مؤمنان را تصدیق می کند و رحمتی است برای کسانی از شما که ایمان آورده اند.»(2). در این آیه یکی از صفات پیامبر صلی الله علیه وآله را گوش فرا دادن به سخن افراد حتی منافقان می داند. به این شیوه حرمت آن ها حفظ شده و آبروی آن ها نمی رود و عواطف آن ها جریحه دار نمی شود.

پیامبر صلی الله علیه وآله برای حفظ محبت و همدلی مردم از این طریق کوشش می کند در حالی که اگر ایشان نیت های آن را روشن می کرد، مشکلات فراوانی برای آن ها پیش می آمد. به علاوه آبروی آن ها می رفت و راه بازگشتی برای آن ها فراهم نمی شود. به این ترتیب افراد گناهکاری که قابل هدایت بودند در صف بدکاران قرار می گرفتند و از اطراف پیامبر صلی الله علیه وآله دور می شدند. یک رهبر مهربان و دلسوز، در عین حال حکیم و دانا در روابط با

ص:168

افراد مسائل مهمی را درک می کند ولی از افشای اسرار مردم خودداری می کند تا افرادی که زمینه رشد و هدایت دارند، تربیت مناسب پیدا کنند(1).

گوش دادن پیامبر صلی الله علیه وآله امر خیری است و به منظور احترام از گوینده، به حرف او گوش می دهد و گفتار او را تفسیر مطلوب می کند به علاوه اثر خبر صادق و مطابق با واقع را هم بر آن بار نمی کند، یعنی اگر درصدد بدگویی از کسی باشد آن شخص را مؤاخذه نمی کند، در نتیجه هم به حرف های گوینده گوش داده و او را احترام کرده است و هم ایمان آن مؤمنی را که وی درباره او بدگویی و سعایت کرده محترم شمرده است(2).

تعالیم اسلام اهمیت زیادی برای گوش دادن قائل شده اند. پیامبر صلی الله علیه وآله می فرمایند: «کسی که در میان سخن برادرش سخن بگوید مانند آن است که چهره اش را خراش انداخته باشد»(3).

در حدیثی دیگر از آن حضرت آمده است که: «از جوانمردی است که اگر برادرت سخن گفت به سخنش گوش بسپاری»(4).

گوش فرادادن به سخن افراد، باعث احساس احترام برای گوینده می شود. زیرا فرد وقتی احساس می کند، کسی به او بها می دهد و سخنش را می شنود، احساس عزّت نفس می کند و دوستی او با دیگران مستحکم می شود.

بسیاری از مردم وقتی برای اولین بار با کسی برخورد می کنند نمی توانند توجه او را به خود جلب نمایند شاید به این دلیل که به سخنان طرف مقابل به دقت گوش نمی دهند. آن ها تمام هم خود را متوجه سخنی می کنند که می خواهند به طرف مقابل بگویند و لذا گوش خود را بر شنیدن سخنان او می بندند... در حالی که مردم به دنبال شنونده خوب هستند حتی برخی

ص:169

پزشک را به بالین خود فرا می خوانند برای آن که به سخنان و درد دلهایشان گوش دهد(1).

امام صادق علیه السلام می فرماید: «خوش برخوردی وخوب گوش دادن نشانگر درست اندیشی است»(2).

مردم معمولاً شنوندگان خوب را بر گویندگان خوب ترجیح می دهند، زیرا در برابر شنوندگان خوب احساس مهم بودن می کنند. به همین دلیل از دیرباز گفته اند: مردم مایلند با کسی بنشینند که خود را در حضور او بزرگ می بینند و به نشستن با کسی که او را در حضور خود بزرگ می بینند رغبت ندارند.

ز - قدردانی و تحسین: قدردانی و تحسین افراد باعث تقویت عزّت نفس و تأمین بهداشت روانی افراد در این زمینه می گردد. انسان به دنبال کسب هویت مطلوب است.

دوست داشتن و تمجید شدن، عزّت نفس را افزایش می دهد و هم چنین موجب توسعه خود می شود، به طوری که شخص احساس می کند دیگران بخشی از او هستند(3).

خداوند متعال در آیات متعددی مؤمنان را تحسین و تمجید نموده است و می فرماید: «شما بهترین امّتی بودید که برای مردم پدیدار شده اند؛ (چه این که) به [کار] پسندیده فرمان می دهید و از [کار] ناپسند منع می کنید و به خدا ایمان دارید.»(4).

پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله می فرمایند: «بهترین برادران تو آن است که خوبی و احسان تو را به جا بیاورد»(5).

ص:170

امام علی علیه السلام اصحاب و یاران خویش را ستایش می کرد و از توانایی های آنان زبان به تمجید و قدردانی می گشود و عده ای از یارانش را نیز با این عبارات ستوده است: یاران حق و برادران دینی شما هستید. شما در روز سختی سپرید. این شما هستید خواص و اصحاب سرّ من. به کمک شما بر کسی که (به حق) پشت کرده شمشیر می زنم و اطاعت و پیروی کسی را که (به حق) رو کرده امیدوارم(1).

تشویق و تحسین وسیله ای است برای تقویت انسان در خیرها و ترغیب به تلاش بیشتر و فراهم کردن نشاط لازم در رشد و تربیت انسان. زیرا انسان به فطرتش که عشق به کمال مطلق و انزجار از نقص است، مایل به کمالات و نیکویی و دوستدار تشویق و قدردانی است و بر این اساس بهترین روش در برانگیختن انسان ها به سوی کمال و دور کردن از نقص، تشویق و قدردانی است(2).

در این رابطه علی علیه السلام به مالک اشتر می فرمایند: «آنان را به نیکویی یاد کن و پیوسته تشویقشان نما و کارهای مهمی که انجام داده اند برشمار، زیرا یاد کردن کارهای نیک آنان، دلیرشان را [به کوشش و حرکت بیشتر] برانگیزاند و از کار مانده را به خواست خدا [به کار و تلاش] ترغیب نماید»(3).

با قدردانی و تحسین کارهای خوب افراد می توان آنان را به سوی سعادت و تکامل هدایت کرد. تمایل به مهم بودن هست که نیکوکاران را به ساختن بیمارستان ها، مدارس، مساجد و غیره وا می دارد.

امام حسن عسکری علیه السلام می فرمایند: «بهترین برادر امت، کسی است که خطایت را فراموش کند و از نیکوکاریت در حق خودش یاد کند»(4).

ص:171

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله می فرماید: «بهترین برادران تو آن است که خوبی و احسان تو را به خود به زبان آورد»(1).

بنابراین بهترین افراد خوبی های مردم را یادآوری می کنند و دوستان خود را به سبب داشتن این خوبی ها مورد تحسین و قدردانی قرار می دهند.

علی علیه السلام می فرماید: «ستایش بیش از استحقاق چاپلوسی است و کم تر از استحقاق ناتوانی و حسادت است»(2).

در این جا دو مطلب وجود دارد:

1 - تمجید و ستایش؛ 2 - تملق و چاپلوسی.

تمجید با چاپلوسی فرق دارد: چاپلوسی بدین معنا است که طرف مقابل را به چیزی ستایش کنید که فاقد آن می باشد و چاپلوسی موجب می شود که آدمی به انجام کارهای ناپسند وادار شود. فردی که مورد چاپلوسی قرار می گیرد می آموزد که تلاش های دیگران را سرقت کند. به مردم دروغ بگوید و به آن چه ندارد، ریا و تظاهر کند.

تمجید تحسین پاک و بی شائبه است و چاپلوسی و تملق ناپاک و غرض آلود یکی از دل می جوشد و دیگری بر زبان. تحسین و تمجید برای نفع به دیگران است اما چاپلوسی و تملق دیگران برای سودجویی است.

بعضی از مردم در تحسین دیگران کوتاهی می ورزند گاه به دلیل ناتوانی یا سستی و گاه به علت حالت روانی حسد. این گونه افراد از جنبه های مثبت دیگران معمولاً ناخرسند می شوند و مایل نیستند از دیگران تمجید کنند. یکی از سخنوران نامدار ایران می گوید:

تعریف و تمجید دیگران در موفقیت من نقش بسیار مهمی داشت(3).

ص:172

ح - وفای به عهد: از جمله آداب معاشرت اسلامی که در پیوند و تحکیم روابط اجتماعی تأثیر بسزایی دارد وفای به عهد و پیمان است. در آیات قرآن و کلمات معصومین علیهم السلام توصیه شده است که به تعهدات خود، در برابر دیگران پایبند باشیم یا افراد پای بند به عهد را ستایش می کنند و از این طریق، انسان را متوجه لزوم پایبندی به عهد می کنند. قرآن در یک جا، کارهای نیک را بر می شمارد و افراد نیکوکار را به خاطرکارهای نیکشان ستایش کرده و می فرماید: «... و (کسانی که) چون عهد بستند، به عهد خود وفا دارند...»(1). در آیه دیگری یکی از خصوصیات و ویژگی های افراد با ایمان را وفای به عهد می داند و می فرماید: «و کسانی که آنان امانت هایشان و پیمان هایشان را رعایت می کنند»(2). قرآن مجید با صراحت فرمان به وفای به عهد می دهد و انسان را در برابر تعهدات خود مسؤول دانسته می فرماید: «و به پیمان (خود) وفا کنید؛ [چرا] که پیمان مورد پرسش قرار می گیرد»(3).

در بعضی از آیات، خداوند متعال افراد عهدشکن و بی توجه به پیمان های اجتماعی را نکوهش می کند. مثلاً در مذمّت بنی اسرائیل می فرماید: «و آیا [چنین نیست که یهودیان] هرگاه پیمانی بستند، دسته ای از ایشان آن را (شکستند و) دور افکندند؟ بلکه بیش ترشان ایمان نمی آورند»(4).

قرآن کریم، تأکید زیادی در مورد وفای به عهد نموده است و عهدشکنان را به شدیدترین بیان مذمّت کرده است. لحن آیات دلالت می کند که وفای به عهد و زشتی عهد شکنی از فطریات بشر می باشد. حقیقت امر این است که بشر در زندگی اجتماعی و فردیش هرگز بی نیاز به عهد و وفای به عهد نیست

ص:173

و با دقت پی می بریم که تمام مزایایی که از زندگی اجتماعی استفاده می کنیم و همه حقوق زندگی اجتماعی که با تأمین آن ها آرامش می یابیم، بر اساس عهد و پیمان مترتب است(1).

اهمیت وفای به عهد در روایات: در روایات در مورد وفای به عهد و پیمان توصیه زیادی شده است و آن را «اساس دین»(2) و «نشانه یقین»(3) و «سبب قرب به پیامبر در روز رستاخیز»(4) و «سپر مهم در برابر حوادث اجتماعی»(5) و «سبب سربلندی و پیروزی»(6) دانسته است و پیمان شکنی را سبب «محرومیت از الطاف الهی»(7) معرفی کرده است.

مکانیزم تأثیر وفای به عهد در بهداشت روانی

یکی از مسائلی که در تأمین بهداشت روانی افراد مؤثر است احساس امنیت و اطمینان در روابط اجتماعی، اقتصادی و غیره است و این امر با رعایت و وفای به عهد و پیمان حاصل می گردد. در صورتی که این اعتماد وجود نداشته باشد، شخص از شکسته شدن عهد و پیمان و ضررهایی که از این ناحیه متوجه او می شود، احساس خطر و عدم ایمنی می کند و این امر می تواند بهداشت روانی فرد را مختل نماید لذا حتی مشرکین(8) و تمام ادیان الهی به خصوص دین اسلام رعایت آن را لازم می دانند و حتی در مورد دشمن و غیر هم مسلکان هم به وفای به عهد توصیه شده است(9).

ص:174

ط - هدیه دادن: هدیه نشانه محبت است و هرچه بیشتر افزایش یابد محبت قلبی انسان ها افزایش بیشتری می یابد و از همین رو است که خداوند متعال صدقه را بر پیامبرش حرام کرده ولی هدیه را برای او مستحب شمرده است. زیرا کسی که هدیه ای به پیامبر خدا صلی الله علیه وآله دهد پیوند خود را با رسول خدا و در نتیجه با اسلام استوار کرده است. در قرآن در قصه ملکه سبأ آمده است که: هدیه گرانبهایی برای آن ها می فرستم تا ببینم فرستادگان من چه خبر می آورند»(1). از این آیه استفاده می شود که ارسال هدایا، تحف و نامه های مؤدت آمیز برای تفاهم، طریقه خوب و پسندیده می باشد(2).

ایفا می کند که بر کشتزاری خشک و باران ندیده می بارد و محبت میان ما را شکوفا می سازد. رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرمایند: «هدیه دادن دوستی به بار می آورد، برادری را تازه می سازد و کینه را می زداید»(1).

ی - گشاده رویی: گشاده رویی و خوش رویی در معاشرت با مردم از دیگر اصول اخلاقی - اجتماعی اسلام و از نشانه های حسن سلوک و رفتار نیکو با مردم است. رهبران دینی ضمن اینکه همواره با خوش رویی با مردم برخورد کرده اند سفارش به خوش رویی نیز کرده اند. پیامبر صلی الله علیه وآله می فرماید: «شما نمی توانید با ثروت خود برای مردم گشایش ایجاد کنید، پس با خوش رویی و گشاده رویی با آن ها برخورد کنید»(1).

علی علیه السلام خوش رویی را از صفات مؤمنین برشمرده و می فرماید: «شادی مؤمن در چهره اش نمایان و اندوه او در قلبش پنهان است»(2).

مناسب نیست افراد در اثر گرفتاری و مشکلات با چهره ای گرفته و محزون با مردم برخورد کنند و بدین وسیله سبب ناراحتی و نگرانی آن ها شوند. در غیر این صورت این تعامل موجب افسردگی افراد می شود.

لذا برای این که مردم در جامعه اسلامی با امید و نشاط و خرسندی زندگی کنند، با یکدیگر معاشرت و ارتباط داشته باشد باید با چهره ای گشاده و خندان با دیگران برخورد کنند. حرکات صورت، تأثیر عمیق تر از صدای زبان دارد، با لبخند خود می گوییم که: دوستت دارم، و از دیدار شما خوشحالم(3).

4 - باعث از بین رفتن گناهان می شود. «وقتی با برادران دینی خود دیدار می کنید، به یکدیگر دست بدهید و خنده رویی و خوش رویی خود را اظهار کنید تا وقتی که از هم جدا می شوید، آن چه از گناه بر گردن دارید، از بین برود»(1).

5 - علی علیه السلام می فرماید: «خوش رویی دلیل بزرگواری است»(2).

6 - عامل جذب محبت و دوستی مردم و وسیله تقرب به خدا می باشد.

7 - بهترین وسیله برقراری رابطه عاطفی مثبت بین مردم است. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «بهترین کاری که مردم با آن می توانند باعث انس و الفت دوستانشان شوند و کینه را از قلوب دشمنان شان پاک سازند، خوش رویی در هنگام دیدار با آن ها و رسیدگی به کار آن ها در غیاب آن ها و خنده رویی با آن ها در حضور آنان است»(3). امام باقر علیه السلام می فرماید: «خوش رویی و گشاده رویی عامل کسب دوستی (مردم) و نزدیکی به خدای عزوجل است و ترش رویی موجب دشمنی (مردم) و دوری از خدا می گردد»(4) و سبب ورود به بهشت می گردد(5).

اگر شرایط روانی برای لبخند فراهم نباشد چه باید کرد؟ تا حد توان مناسب است خود را به لبخند واداریم. در مرتبه دوم خود را شخصی خشنود نشان دهیم و به این ترتیب طولی نخواهد کشید که سعادت واقعی را حساس خواهیم کرد. چون رفتار و احساس دوش به دوش همدیگر حرکت می کنند

ص:178

یا هر دو مظهر یک چیزند و به وسیله اصلاح رفتار می توانیم بر احساساتمان نیز سیطره پیدا کنیم.

ک - شوخی و مزاح: یکی از آداب معاشرت بذله گویی و مزاح است.

آیا اسلام در کنار خنده رویی و خوش رویی، مزاح را هم مجاز شمرده است یا خیر؟ در بررسی روایات ملاحظه می کنیم که گاهی مزاح از خصوصیات مؤمنین به شمار آمده ولی در دسته ای دیگر از روایات این صفت مورد مذمّت و نکوهش قرار گرفته و آن را مایه آبروریزی و کینه توزی دانسته اند که روایات را ذکر می کنیم و سپس نتیجه گیری می نماییم.

الف: روایاتی که مزاح و شوخی را ستایش می کند:

1 - پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «مؤمن شوخ طبع و بازیگر است و منافق عبوس و خشمگین»(1).

2 - رسول اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «من شوخی می کنم اما جز کلام حق نمی گویم»(2).

3 - امام باقر علیه السلام می فرماید: «خداوند کسی را که در میان جمع، بدون اینکه کلام زشت بر زبان آورد، شوخی کند، دوست می دارد»(3).

4 - امام صادق علیه السلام می فرماید: «هیچ مؤمنی نیست مگر اینکه در وی «دعابه» است». سؤال شد که دعابه چیست؟ حضرت فرمود: شوخی(4).

امام صادق علیه السلام فرمود: شوخی از علائم حسن خلق است و با این کار برادر دینی خودت را مسرور می سازی. رسول خدا صلی الله علیه وآله هرگاه می خواست کسی را شاد کند، با او شوخی می کرد»(5).

ص:179

ب: روایاتی که شوخی را مورد نکوهش و مذمّت قرار می دهد:

1 - پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام فرمود: «ای علی! شوخی مکن که در آن صورت ارزشت از بین می رود و دروغ مگو که در آن صورت نور ایمانت از میان می رود»(1).

2 - حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «هیچ بنده ای به ایمان خالص نمی رسد مگر اینکه دروغ را ترک کند به شوخی یا جدی و نیز مجادله را ترک کند هر چند بر حق باشد».

3 - از حضرت علی علیه السلام نقل شده است که: «شوخی کینه ها را به دنبال می آورد»(2).

4 - حضرت علی علیه السلام می فرماید: «هر چیزی بذری دارد و بذر دشمنی، شوخی است»(3).

5 - حضرت علی علیه السلام می فرماید: «آفت هیبت و وقار، شوخی است»(4).

6 - از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است که: «کسی که شوخی می کند به وسیله آن کوچک می شود»(5).

7 - امام صادق علیه السلام می فرماید: «شوخی مکن که در آن صورت مردم بر تو جرأت پیدا می کنند»(6).

8 - امام صادق علیه السلام می فرماید: «از شوخی بپرهیزید زیرا شوخی مایه آبروریزی است و هیبت مردان را از میان می برد»(7).

9 - حضرت صادق علیه السلام فرمودند: «تو را به تقوای الهی سفارش می کنم و نیز سفارش می کنم که از مزاح بپرهیزی چرا که شوخی ارزش تو را از میان می برد»(8).

ص:180

ج - برخی کلمات معصومین کثرت مزاح را امری ناپسند و غیراخلاقی اعلام کرده است:

1 - پیامبر اسلام علیه السلام می فرماید: «شوخی بسیار، آبرو را می برد»(1).

2 - امیرالمؤمنین: «شوخی بسیار، هیبت شخص را ساقط می کند»(2).

3 - حضرت علی علیه السلام می فرماید: «شوخی زیاد ارزش شخص را از بین می برد و موجب ایجاد دشمنی می شود»(3).

4 - آن حضرت می فرماید: «کسی که شوخی او زیاد شود، وقارش کم می شود»(4). از این سه دسته روایت نتیجه می گیریم که شوخی و مزاح باید مناسب و به دور از جنبه های ضد اخلاقی باشد.

گاه افرادی برای خنداندن دیگران و به بهانه شوخی و مزاح هر سخن هرزه و زشت و ناپسندی را بر زبان جاری می کنند و بدین وسیله هم ارزش و بهای خود را ضایع می سازند و هم ایمان و تقوای خود را تضعیف می کنند و از سوی دیگر گاه باعث آزردگی دیگران، پدید آمدن کینه و عداوت در میان افراد می گردد. از سوی دیگر چون مؤمنین در معاشرت، نشست و برخاست با یکدیگر باید گشاده رو و خندان باشند شادی را به یکدیگر منتقل نمایند، اولیای دین اجازه داده اند که مؤمنین میان خود شوخی و مزاح داشته باشند مشروط بر آن که اولاً: از دایره حق خارج نشوند و ثانیاً: از کلمات زشت و رکیک خودداری کرده و در شوخی افراط نکنند؛ ثالثاً: باعث تحقیر و توهین شخص نشود. اگر این حدود رعایت گردد شوخی و مزاح باعث ایجاد الفت می گردد و گرمی و صمیمیت بیشتر میان برادران ایمانی و نشاط و خرمی جامعه اسلامی می گردد(5).

ص:181

مکانیزم تأثیر شوخی و مزاح در بهداشت روانی

شوخی کردن با استفاده از روش های مختلف، منبع مهم شادی است. شوخی یکی از شایع ترین و مؤثرترین روشهای القاء خلق است(1). و در مقابله با استرس نقش مراقبتی ایفا می کند و موجب کاهش تهدید و آسیب استرس می شود. افراد بسیار خندان، افزایشی در عاطفه منفی آن ها مشاهده نشد و مردانی که در مقابله با رویدادهای استرس زای زندگی می خندیدند عاطفه مثبت افزایش می یافت. یافته ها نشان داد افراد دارای حس عمیق شوخ طبعی، بعد از رویدادهای منفی زندگی به طور قابل ملاحظه ای خلق بهترین نشان می دهند. شوخی موجب می شود که فرد جنبه مثبت رویدادها را در نظر بگیرد، لذا، از میزان استرس کاسته می شود(2).

از طرفی دیگر شوخی باعث تقویت ارتباطهای اجتماعی می گردد. بدین ترتیب که لازمة همه مهارت های اجتماعی ایجاد ارتباط با یک یا چند نفر و حفظ این رابطه ها است. در اغلب موارد تفاوت هایی در سن، وضعیت اجتماعی، شغل، نگرش ها و غیره وجود دارند و باعث می شوند دیدگاه ها و علایق مختلفی نیز وجود داشته باشند. شوخی موجب تخلیه تنش ناشی از تعارضات، نگرش ها و دیدگاه ها می شود(3).

شوخی کمک می کند تا مقاومت و اضطراب در حین بحث کاهش یافته و اطلاعات زیادی درباره مسائل مهم کسب شود. شوخی به افراد کمک می کند که مشکلات را به صورت خنده دار درک کرده و روش های کم خطر را برای توجه به مشکلات می آموزد(4).

ص:182

شوخی یک پدیده اجتماعی است. منبعی از پیوستگی اجتماعی و بخشی از مهارت های اجتماعی است که مردم را قادر می سازد تنش های خود را تخلیه کنند و همبستگی را افزایش دهند. شوخی در عین حال پاداش های اجتماعی را ایجاد می کند. استفاده از روش هوشمندانه ارتباطهای کلامی موجب نظم در زیردستان و حفظ ارتباط مثبت می شود(1).

ل - شاد کردن افراد: طبعاً مردم نزد کسی که شادی و سرور می گستراند و به آن ها انبساط خاطر می دهد احساس راحتی می کنند، اما کسی که همیشه در شکوه می گشاید و دفتر بدبینی و شکست باز می کند مورد تنفّر مردم است و هیچ کس همنشینی او را نمی پذیرد و ترجیح می دهند از او برکنار باشند(2). شاد کردن قلب دیگران در تحکیم روابط اجتماعی و تقویت روابط عاطفی نقشی بسزا دارد.

خداوند به داود نبی علیه السلام وحی کرد که:

«بنده ای با حسنه ای نزد من می آید و من بهشت را بر او روا می دانم و او را در آن جا حاکم می گردانم، داود گفت: آن چه حسنه ای است؟ خداوند فرمود: قلب بنده مؤمن را شاد می کند. ولو با دادن یک دانه خرما»(3).

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«هنگامی که مؤمن از قبرش برانگیخته شود، «صورتی» در پیش روی او به راه می افتد و هرگاه شخص مؤمن صحنه ای از صحنه های وحشتزای روز قیامت را ببیند آن صورت به او خطاب می کند که: نترس و نهراس و غمگین مشو و بشارت و کرامت باد تو را از سوی خداوند عزوجل، همین که او را به

ص:183

کرامت الهی بشارت می دهد خود را در برابر خدا می یابد و خداوند محاسبه آسانی از او به عمل می آورد و دستور می دهد او را به بهشت برند در حالی که همین صورت در پیش روی اوست. در این هنگام مؤمن خطاب به صورت می گوید: خداوند بر تو رحمت فرستد، نیکو خارج شونده ای بودی با من از قبر و پیوسته مرا به سرور و کرامت الهی بشارت دادی تا مرا به بهشت رساندی، تو کیستی؟ و صورت به او می گوید: من همان شادی و سروری هستم که تو در دنیا به قلب مؤمنان وارد کردی(1).

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «هیچ همنشینی بهتر از اخلاق پسندیده نیست»(1).

هم چنین می فرماید: «نیکویی اخلاق مؤمن، عنوان و نام دفتر اعمال او است»(2).

امام حسن علیه السلام در این خصوص می فرماید: «نیکوترین نیکویی ها، اخلاق نیکو است»(3).

و امام باقر علیه السلام: «کامل ترین مؤمنین را از نظر ایمان نیکوترین آن ها از نظر اخلاق معرفی می کند»(4).

آثار و نتایج حسن خلق

حسن خلق دارای آثار بسیاری است که به برخی از آن ها اشاره می کنیم.

1 - علی علیه السلام فرمود: «حسن خلق، روزی را زیاد می کند و دوستان را با یکدیگر مأنوس می سازد»(5).

2 - امام صادق علیه السلام می فرماید: «به درستی که نیکی و حسن خلق شهرها را آباد و عمرها را طولانی می کند»(6).

و باز می فرماید: «به درستی که رفتار نیکو، خطاها و لغزش ها را محو می کند همان گونه که خورشید، یخ را ذوب می کند و سوءرفتار، عمل را فاسد می کند همان گونه که سرکه، عسل را خراب می کند»(7).

از سویی دیگر معصومین نسبت به رفتارهای زشت هشدار داده اند که در این جا چند نمونه ذکر می کنیم.

ص:185

عواقب و آثار سوء بداخلاقی

1 - پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «خلق نامناسب و بد، گناهی نابخشودنی است»(1).

2 - امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «خلق نامناسب و بد، تلخی زندگی و عذاب جان است»(2).

3 - آن حضرت می فرماید: «خلق نامناسب و بد، نزدیکان را می ترساند و غریبه ها را متنفر می سازد»(3).

4 - پیامبر می فرماید: «خلق نامناسب صفت و خصلتی است که در مؤمن دیده نمی شود»(4).

ب - تواضع: یکی از صفات و آدابی که در معاشرت باید مورد توجه قرار گیرد تواضع است. تواضع بدین معنا است که: انسان خود را پایین تر از آن چه موقعیت اجتماعی او است قرار دهد(5). در تعریف تواضع آمده است: «تواضع عبارت است از شکسته نفسی که نگذارد آدمی خود را بالاتر از دیگری ببیند و لازمه آن کردار و گفتار چندی است که دلالت بر تعظیم دیگران و اکرام ایشان می کند»(6). خداوند متعال یکی از ویژگی های بندگان خاص خود را تواضع می داند و می فرماید: «بندگان (خاص خداوند) رحمان، کسانی هستند که با آرامش و بی تکبر بر زمین راه می روند، و هنگامی که جاهلان آن ها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گویند) به آن ها سلام می گویند و با بی اعتنایی و بزرگواری می گذرند»(7).

ص:186

یکی از صفات بندگان خدا آرامی در راه رفتن و نداشتن علائم بدنی تکبر است(1). در آیه ای دیگر یکی از اوصاف کسانی که خدا را دوست می دارند و خداوند نیز آن ها را دوست می دارد، تواضع در برابر مؤمنان می داند(2).

آثار تواضع

1 - جلب محبت: امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «نتیجه تواضع جلب محبت و علاقه مردم است»(3).

2 - پرورش فهم و درک: امام کاظم علیه السلام می فرماید: «خداوند تواضع را ابزار کار فهم و درک قرار داده است و تکبر را ابزار جهل»(4).

3 - کامل شدن نعمت: علی علیه السلام فرمود: «... با تواضع نعمت کامل می شود»(5).

4 - باعث سربلندی فرد می شود(6).

5 - باعث شرافت و بزرگی شخص نزد مردم می شود(7).

6 - علی علیه السلام می فرماید: «با تواضع و محبت کارها نظم و سامان می یابد»(8).

روشن است که نظم جامعه جز در سایه همکاری و همدلی حاصل نمی شود و همکاری و همدلی در صورتی ممکن است که افراد نخواهند بر یکدیگر فخرفروشی کنند(9). رفتار ائمه نیز حاکی از کمال تواضع آن ها بود. امام سجاد علیه السلام با افرادی که ایشان را نمی شناختند مسافرت می کرد، در سفر به سایرین خدمت می کرد.

ص:187

در جامعه ای که افراد متواضع باشند و همه با رعایت ادب و احترام با یکدیگر برخورد نمایند، عدل و دادگری در آن اجتماع حاکم خواهد بود زیرا مردم متواضع، خود را بالاتر از آن می دانند که به حقوق دیگران تجاوز نمایند، با عمل ناروا و ظالمانه، عدل اجتماعی را متزلزل کنند و خویشتن را مورد تحقیر و بی احترامی مردم متواضع قرار دهند(1).

ج - حلم و بردباری: در روابط اجتماعی یا مسائل زندگی خواه ناخواه عواملی باعث خشم انسان می شود. تعالیم اسلام برای مقابله با غضب و خشم دستور به بردباری و خویشتن داری داده است و آن را یکی از صفات متقین و مؤمنان می داند(2).

در روایات اسلامی شخص بردبار را شبیه ترین مردم از نظر اخلاق به پیامبر صلی الله علیه وآله(3) و شجاع ترین مردم(4) و عبادت کننده خداوند معرفی می نماید(5).

هم چنین حلم یکی از محبوب ترین راه ها به سوی خدا(6) و از برترین اخلاق اعلام شده است(7).

در قرآن خطاب به پیامبر صلی الله علیه وآله آمده است: از جاهلان روی بگردان، طبیعی است روی گردانی از جاهلان به معنی حلم و بردباری و ترک هرگونه پرخاشگری در برابر آنان است. راه و رسم پیامبر صلی الله علیه وآله نیز همیشه همین بود که در برابر جاهلان و نابخردان نهایت صبر و حوصله و تحمل و بردباری را

ص:188

نشان می داد و هرگز به خاطر سخنان ناموزون و کارهای بی ادبانه آن ها دچار خشم نمی شد(1). هم چنین حضرت ابراهیم علیه السلام را به عنوان حلیم معرفی نموده است و می فرماید: «ابراهیم مهربان و بردبار بود»(2).

حلم به معنی خویشتن داری به هنگام هیجان غضب است و از آن جا که این حالت از عقل و خرد ناشی می شود گاه حلم به معنی عقل و خرد نیز به کار رفته است(3). حلم در متون اسلامی، واجد ارزش معنوی فراوانی شمرده شده است، به علاوه:

1 - فرد را از خطرات غضب نجات می دهد.

2 - مایه عزت و آبرو است در حالی که خشم آمیخته به جهل سبب آبروریزی است(4).

3 - سبب بزرگی و ریاست شخص حلیم می شود(5).

4 - کمک و یاری مردم را به دنبال دارد(6).

5 - پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله برای حلم نتایج مثبتی را بیان کرده است. انجام کارهای خوب، همنشینی با نیکان، بالا رفتن اعتبار اجتماعی خود، طالب خیر بودن، به مقامات عالی رسیدن، از عفو بهره گرفتن و به مردم فرصت دادن، کار نیک به جا آوردن و سکوت (در برابر نادان) پیشه کردن، این ها اموری است که عاقل به خاطر حلمش از آن بهره می گیرد(7).

ص:189

سرچشمه ها و عوامل حلم

الف - سلطه بر نفس و مالکیت خویشتن سبب می شود که انسان در برابر ناملایمات از کوره در نرود و گرفتار خشم و آشفتگی ها نشود(1).

ب - علو طبع و بلندی همّت و شخصیت بالا از اموری است که به انسان اجازه نمی دهد خشم خویش را آشکار کند، دست به کارهای غیرمنطقی افراد خشمگین کم ظرفیت بزند(2).

ج - ایمان به خدا و توجه به صفات متعالی خداوند به رشد این صفت در فرد کمک می کند. امام صادق علیه السلام می فرماید: «حلم چراغ پرفروغ الهی است که فرد را در جهت قرب به خداوند سوق می دهد و انسان نمی تواند حلیم باشد، مگر این که با انوار الهی و انوار معرفت و توحید تأیید گردد»(3).

د - آگاهی نسبت به نتایج مثبت حلم و پیامدهای منفی خشم و غضب به فزونی آن در فرد کمک می کند. البته حلم باید با واکنش مناسب به منظور اصلاح رفتارهای نامناسب افراد همراه باشد و در صورتی که حلم و بردباری سبب جرأت و جسارت جاهلان می شود یا مواردی که حلم و سکوت به زیان جامعه و مکتب و عقیده انسان است یا مواردی که نشانه ضعف و ذلت محسوب می شود حلم کار خوبی نیست(4).

د - شرح صدر: یکی از اموری که روابط اجتماعی را مستحکم می کند شرح صدر به معنای احساس انبساط و راحتی در روان می باشد(5).

ص:190

خداوند متعال یکی از نعمت هایی را که به پیامبر صلی الله علیه وآله داده است شرح صدر می داند و می فرماید: «آیا سینه ات را برایت گشاده نساختیم»(1).

منظور از گشادگی صدر، وسعت علمی و نیز تحمل و استقامت در برابر لجاجت ها و کارشکنی های دشمنان و مخالفان است، تا مشکلات او را به زانو درنیاورد، کارشکنی های دشمنان مأیوسش نسازند، سؤالات از مسائل پیچیده او را در تنگنا قرار ندهد، این عظیم ترین هدیه الهی به پیامبر بود(2).

هنگامی که خداوند حضرت موسی را مأمور به دعوت فرعون به سوی خداپرستی کرد. اولین درخواست حضرت موسی از خداوند، اعطای شرح صدر بود. زیرا دعوت فرعون به سوی خداپرستی کار بسیار سختی بود و احتیاج به شرح صدر و صبر و پاسخ های قانع کننده داشت(3).

آسان شدن کارها، احساس سبکباری و جلب احترام عمومی، در حقیقت همگی نتیجه شرح صدر و افزایش ظرفیت روانی می باشد. به وسیله مهار خویش می توان به تدریج از ظرفیت روانی قوی برخوردار شد و در نتیجه از درگیری با افراد و با مسائل جزیی در امان بود(4).

ظرفیت روانی را می توان به صورت زیر بیان کرد:

تجربیات تکاملی * میزان هوش * سلامت و قدرت جسمی = ظرفیت روانی

تجریبات تکاملی، عنوان گسترده ای است که با مکانیسم های بسیار پیچیده ای وارد عمل می شوند. منظور از این تجربیات آموزش هایی هستند که فرد به صورت نظری و عملی دریافت می کند. در نتیجه حالت وقار و آرامش و قدرت به او می دهند و بدین وسیله فرد زندگی خود را با روشن بینی، واقع بینی مهار نسبتاً کامل ادامه می دهد.

ص:191

تجربیات تکاملی را می توان بدین صورت طبقه بندی نمود:

1 - آموزش های خانوادگی؛

2 - آموزش های مدرسه ای؛

3 - آموزش های مذهبی؛

4 - آموزش های اجتماعی؛

5 - تجربیات ضمن حرفه و شغل؛

6 - همانند سازی با افراد تکامل یافته و استفاده از تجربه های دیگران.

هرقدر که این آموزش ها بیشتر در مسیر رشد باشند و با دلسوزی، واقع بینی و با توجه به میزان هوش فرد مورد استفاده قرار گیرند، ظرفیت روانی را به مقدار بیشتری توسعه خواهند داد(1).

آموزش های مذهبی اصیل، می توانند به عنوان محرکی امیدبخش در زندگی فردی و اجتماعی وارد محل شوند و با افزایش تحمل فرد به مشکلات زندگی، از بروز واکنش های بیمارگون و افراطی در مقابل رویدادها جلوگیری نمایند(2).

ه -- عفو و گذشت: در معاشرت اجتماعی بسیار اتفاق می افتد که در اثر بروز شرایط مختلف، فردی به حق دیگری تعدّی یا به او بی حرمتی می نماید. در این شرایط افراد طبعاً به دنبال استیفای حق خود هستند، دین اسلام نیز این حق را برای آن ها قائل است، در عین حال تعالیم اسلام بر عفو و گذشت تأکید می کند و استمرار خصومت بین افراد را نمی پذیرد. چه اگر قرار باشد افراد در همه موارد سختگیری کنند و هیچ گونه اغماض و چشم پوشی نداشته باشند جامعه همواره شاهد منازعات خواهد بود و این امر زندگی را برای بیشتر مردم غیر قابل تحمل خواهد ساخت.

ص:192

خداوند متعال یکی از صفات پرهیزگاران را عفو و بخشش بیان نموده است(1). عفو نادیده گرفتن ناملایماتی است که از جانب مردم به خود می رسد و هم چنین چشم پوشی از خلاف های اخلاقی و رفتار جزیی مردم است. عفو پاک کردن درون از کینه و دشمنی و چشم پوشی از دیگران است(2). در قرآن خطاب به پیامبر صلی الله علیه وآله آمده است: «آزار و بدی ها را به آن چه نیکوتر است، دفع کن»(3).

بهترین روش در برخورد با مردم و حتی دشمنان همین روشی است که آیه فوق بیان کرده است. زیرا هرکس رفتار نامناسبی انجام دهد انتظار مقابله به مثل و گاه چند برابر را دارد.

فردی که ببیند طرف مقابل نه تنها بدی را به بدی پاسخ نمی دهد، بلکه با نیکی واکنش نشان می دهد برانگیخته می شود و از رفتار نامناسب خود شرمسار می شود. در این حالت عداوت ها با احساسات مناسب و محبت جایگزین می شود(4).

خداوند یکی از صفات اهل ایمان را عفو هنگام خشم معرفی می کند(5). آن ها نه تنها در موقع غضب زمام اختیار از کفشان ربوده نمی شود و مرتکب اعمال نامناسب و پرخاشگری نمی شوند بلکه با آب عفو و غفران قلب خود را از کینه ها شستشو می دهند و این صفتی است که جز در پرتو ایمان و توکّل بر خدا حاصل نمی شود. نکته مهم توجه به این اصل است که چگونه انسان می تواند در انتظار عفو الهی به سر برد، در حالی که خود کینه توز و انتقامجو باشد و هنگام خشم هیچ مهاری به خود نداشته باشد(6).

ص:193

در بعضی از آیات قرآن به مراتب عفو و گذشت اشاره شده است: (وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ)1 ؛ «اگر عفو کنید و صرف نظر نمایید و گنه کار را ببخشید، خدا شما را می بخشد، زیرا خداوند بخشنده و مهربان است».

به نظر می رسد که عفو مرحله نخستین است و به معنی گذشت و ترک انتقام و هرگونه عکس العمل می باشد. مرحله دوم چشم پوشی، نادیده گرفتن و فراموشی است. غفران به معنی پوشانیدن آثار خطا و گناه است و این آخرین مرحله است و برترین مقامات انسان های باایمان در مواجهه با خطاهای دیگران است(1).

شخص عفوکننده حقی از او ضایع شده و ظاهراً چیزی به دست نیاورده، اما به خاطر گذشتی که از خود نشان داد. خداوند پاداش او را از فضل بی پایانش می دهد. گذشت مایه انسجام جامعه و کم شدن کینه ها و افزایش محبت و متوقف شدن انتقام جویی و آرامش اجتماعی است. از آثار عفو و گذشت یاری مردم، اصلاح رفتارهای آن ها و استحکام پیوندهای اجتماعی است. البته این امر مجوزی برای رفتار نامناسب برخی نمی شود(2).

علی علیه السلام می فرماید: «عفو و گذشت افراد لئیم و پست را فاسد می کند، به همان اندازه که افراد با شخصیت را اصلاح می کند»(3).

هم چنین آن حضرت می فرماید:

«عفو در مورد کسی است که اعتراف و اقرار به گناه خود داشته باشد نه در مورد کسی که بر گناه اصرار دارد»(4).

ص:194

در کلمات معصومین علیهم السلام سفارش زیادی به عفو و بخشش شده است و اولیای اسلامی عفو و گذشت نسبت به رفتار نامناسب دیگران را یکی از بهترین صفات مناسب دنیا و آخرت(1) و از سنّت پیامبران و پرهیزکاران(2) مایه عزت و سربلندی افراد(3) و موجب رضایت خداوند دانسته اند(4).

تأثیر عفو و گذشت بر بهداشت روانی فرد

یکی از آثار کینه و خصومت ورزی فشار روانی است. فشار روانی یعنی محرکی که موجب احساس تنش می شود. تنیدگی احساس درونی است که در واکنش به رویدادهای معین یا تفکر در باب آن رویدادها به وجود می آید. (کوینا، هولروید، 1982)(5).

شخص کینه جو و خصومت ورز دائماً کینه و نفرت از شخص را ترسیم می کند، در ذهن خود دشمنی را مجسم می نماید و با او در حال مقابله و انتقام گرفتن است و این باعث تنیدگی و واکنش ستیز یا گریز می شود.

واکنش ستیز یا گریز، عبارت از این است که انسان هنگام مواجهه با خطر آماده جنگیدن یا فرار شود این واکنش از نظر فیزیولوژیک کاملاً چشمگیر است، فشار خون زیاد می شود، ضربان قلب و تنفس افزایش می یابد، سطح قند خون بالا می رود، کف دست عرق می کند و تنیدگی عضلانی ایجاد می گردد (کانن، 1932) کانن اظهار داشت که ابتلای مستمر

ص:195

به تنیدگی، ممکن است تعادل حیاتی فیزیولوژیک فرد را از هم بپاشد و آسیب پذیری جسمانی او را افزایش دهد. گرچه واکنش ستیز یا گریز ممکن است کاملاً سازگارانه باشد (مثلاً به شخص کمک کند تا از خطر بگریزد و زندگی اش را نجات دهد) ولی انگیختگی مستمر سیستم عصبی سمپاتیک برای ارگانیزم ایجاد خطر می کند، زیرا موجب اختلال عمده در عملکرد فیزیولوژیک فرد می شود(1).

هانس سلیه (1956) راجع به واکنش ها به محرک های تنیدگی زا در بدن، نظریه نشانگان سازگاری عمومی را تدوین کرد که شامل سه مرحله واکنش به تنیدگی است. در مواجهه با محرک تنیدگی زا، ابتدا ارگانیزم خود را برای برخورد با آن بسیج می کند که به آن مرحله هشدار گفته می شود. بدن آماده واکنش می شود و فعالیت آدرنال و هم چنین کارکرد قلبی - عروقی و تنفسی افزایش می یابد. در دومین مرحله، یعنی مرحله مقاومت، ارگانیزم تلاش می کند تا بر محرک تنیدگی زا غالب شود و یا راه سازگاری با آن را یاد بگیرد، نتیجه مقاومت مستمر در برابر عوامل تنیدگی زا، کاهش مقاومت نسبت به دیگر محرک ها خواهد بود (ودر برخی موارد باعث می شود ارگانیزم آسیب پذیرتر شود) در سومین مرحله، یعنی مرحله فرسودگی، ارگانیزم در تلاش برای فائق آمدن بر خطر یا سازگاری با آن، دچار نقصان منابع فیزیولوژیک می شود. سلیه به این مسأله پی برد که ابتلا به تنیدگی، منجر به الگوی عمومی تولید غیرطبیعی هورمون می شود، مثلاً در موش های صحرایی واکنش های تنیدگی منجر به بزرگ شدن قشر غدد آدرنال و هم چنین تحلیل رفتن غده تیموس و ساختارهای غدد لنفاوی (مراکز مهمی که کارشان ایمن سازی است) گردید، واکنش های تنیدگی حتی باعث زخم معده نیز می شود.

ص:196

تصوّر می شود که هر حادثه ناخوشایند یا تنفرآوری موجب به وجود آمدن تغییراتی در غدد آدرنال و تیموس و لایه های معده می شود.

بر طبق نظر سلیه، اگر واکنش تنیدگی به هر دلیل برای مدتی طولانی تکرار شود، در نهایت به فرسودگی، کاهش منابع جسمی و صدمه جبران ناپذیر فیزیولوژیک خواهد انجامید. چنین صدمه ای ممکن است شامل فرسودگی غدد آدرنال و نیز اختلال تنفسی و قلبی - عروقی و تقلیل عملکرد سیستم ایمنی بدن شود(1).

شواهدی وجود دارد که تنیدگی، خشم و خصومت ممکن است در ایجاد و استمرار فشار خون نقش اساسی داشته باشند. معلوم شده است که احتمال ابتلای افراد دارای فشار خون به خصومت مزمن نسبت به افرادی که فشارخون طبیعی دارند بیشتراست. (دیاموند، 1982)

هم چنین معلوم شده است مردان و زنانی که خصومت بالایی دارند، در واکنش به موقعیت هایی که موجب بدگمانی و بی اعتمادی می شود، بیشتر از دیگران، دچار فشار خون واکنشی می شوند (وایدنر، فریند، فیکاروتو، مندل، 1989)(2).

روان شناسان الگوی رفتاری افراد را به دو الگوی رفتاری تیپ و الگوی رفتاری تیپ B تقسیم نموده اند.

الگوی رفتاری تیپ A عبارت است از سبکی شخصی که شامل نحوه تعامل فرد با دیگران، چگونگی سازگاری او با هیجانات و نحوه ابراز عواطف می شود. عمده ترین مؤلفه الگوی رفتاری تیپ A عبارت است از تلاش ستیزه جویانه و بی وقفه فرد برای دستیابی به نتایج هرچه بیشتر در حداقل زمان ممکن. فرد دارای تیپ A رقابت طلب است و کوشش می کند که تا به موفقیت برسد. او احساس می کند که برای انجام کارها باید فوراً

ص:197

اقدام کند و در این مورد از خود ناشکیبایی نشان می دهد و نیز نسبت به دیگران ستیزه جو است. فرد دارای تیپ A برای خصومت با دیگران به راحتی برانگیخته می شود. در سال 1978 «مؤسسه ملی قلب، ریه و خون» الگوی رفتاری تیپ A را به عنوان یکی از عوامل خطرساز و مستقل بیماری قلبی و همردیف با کلسترول خون، فشار خون و وراثت پذیرفت(1).

در تحقیقات معلوم شده است که آن دسته از افراد تیپ A بیشتر در معرض خطر بیماری قلبی اند که دچار هیجان، خصومت مزمن، خشم و پرخاشگری هستند. در میان افراد تیپ A کسانی بیشتر از همه در معرض ابتلا به بیماری قلبی اند که علاوه بر ویژگی های فوق، به دیگران سوءظن اساسی دارند. (بارفوت و دیگران 1978) قوی ترین نشانه پیش بینی کننده بیماری قلبی عبارتست از استعداد شخص برای خصومت.

در پژوهش مهمی که درباره خصومت به عنوان عامل خطرساز بیماری قلبی انجام گرفته است، به 255 دانشجوی پزشکی آزمون مشتمل بر اندازه گیری خصومت انجام گرفت.

تقریباً سی سال بعد وضع سلامتی این پزشکان مورد ارزیابی قرار گرفت. اختلال بیماری قلبی در میان پزشکانی که میزان خصومت در آنان از حد میانگین بالاتر بود، تقریباً پنج برابر این احتمال در میان پزشکانی بود که میزان خصومت آنان کم تر از حد میانگین قرار داشت. تعداد مرگ و میر در میان کسانی که میزان خصومت در آنان بالاتر بود، 6/4 بار بیشتر از کسانی بود که دارای میزان خصومت کم تری بودند.

تحقیقاتی که کوشیده اند ارتباط بین خصومت و بیماری قلبی را تبیین کنند، حاکی از آنند که خصومت و رفتار تیپ A باعث افزایش سطح

ص:198

پلاسما و کاهش غلظت کلسترول لیپوپروتئین که عوامل خطرساز شناخته شده ای برای بیماری قلبی اند، می شود. (وایدنر و دیگران، 1987)

در واقع تنفر از دیگران و سوءظن نسبت به آنان ممکن است موجب عدم توانایی شخص در دستیابی به سطحی از حمایت اجتماعی از سوی دیگران شود، حمایتی که می تواند برخی از تأثیرات ناشی از شرایط اسفبار زندگی را کاهش دهد(1).

همبستگی سردردها، آسم، آرتروز و زخم معده پا پنج هیجان مزمن مورد ارزیابی قرار گرفت این هیجان ها عبارت بودند از: خشم (واکنش منفی نسبت به اشتباهی که فرد از آن مطلع است) خصومت (نگرش پایداری که متضمن احساسات و ارزیابی های منفی نسبت به دیگران است). پرخاشگری (آزار رساندن، یا قصد آزار رسانی به دیگران) و افسردگی و اضطراب. معلوم شد که این هیجانات منفی و بیماری هایی که مورد بررسی قرار گرفته بودند، با هم ارتباطی معنادار و مثبت دارند. به نظر می رسد تمام انواع هیجانات منفی، از افسردگی واضطراب گرفته تا خشم و خصومت، با بسیاری از بیماری ها، نظیر زخم معده، آرتروز شبه رماتیسمی، سردردها و آسم مرتبطند(2).

و - مدارا کردن و نرم خویی: از اموری که در روابط اجتماعی دارای اهمیت زیادی است مدارا، خوش رویی و نرم خویی است و تعالیم اسلام به آن سفارش کرده اند. خداوند نرم خویی و خوش رویی پیامبر اسلام را (که از عوامل جلب قلوب و جذب نفوس بود) ناشی از رحمت واسعه خود دانسته و فرموده است: «ای پیامبر: به خاطر رحمت الهی در برابر آن ها نرم (و مهربان) شدی و اگر خشن و سنگدل بودی از اطراف تو پراکنده می شدند»(3). «و به

ص:199

یقین این نرمش، مهربانی و حسن خلق در هر کس باشد مایه رحمت و برکت است»(1).

آیات قرآن نشان می دهد که مسأله خوش رویی و برخورد خوب با افراد، شامل دشمنان نیز می شود. خداوند در برخورد با بدترین افراد دستور به رفق و مدارا می دهد. از این رو هنگامی که موسی علیه السلام مأمور شد پیام الهی را به فرعون طغیان گر برساند به این خطاب مخاطب شد: «به سوی فرعون بروید، که او طغیان کرده است. و [لی] با او سخنی نرم بگویید؛ تا شاید او متذکّر شود، یا بهراسد.»(2). از این آیه استفاده می شود که نخستین دستور برای نفوذ در قلوب مردم برخورد ملایم و توأم با مهر و عطوفت انسانی است(3).

معصومین اهتمام زیادی به مسأله رفق و نرم خویی با مردم داشتند:

1 - پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «ما انبیاء همانگونه که به اداء واجبات مأمور شدیم، مأمور به مدارای با مردم شدیم»(4).

2 - هم چنین ایشان فرمود: «عاقل ترین مردم کسی است که بیشترین اهتمام به مداراکردن با مردم را داشته باشد»(5).

3 - امام کاظم علیه السلام فرمود: «مداراکردن با مردم نصف زندگی است»(6).

4 - پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: «مدارا و نرمی در هر چیزی باعث زینت آن می شود»(7).

5 - علی علیه السلام: «نرم خویی در ایجاد محبت، نقش بسیار مؤثر دارد و افرادی که شخص نرم خو را به این صفت می شناسند نسبت به وی علاقه مند می شوند»(8).

ص:200

6 - از جمله وصایای علی علیه السلام به امام مجتبی این بود: «هرکس با تو به غلظت و تندخویی مواجه می شود تو با او به نرمی و ملایمت برخورد کن، چه نرمی تو با وی می تواند به سرعت موضعش را تغییر دهد و او را با تو نرم و ملایم سازد»(1).

7 - علی صلی الله علیه وآله می فرماید: «با مردم مدارا کن تا از برادری آنان بهره مند شوی و با رویی گشاده با آنان مواجه شو تا کینه ها در ضمیرشان بمیرد»(2).

8 - امام صادق علیه السلام فرمودند: «خداوند با بندگان مدارا می کند و مدارا کنندگان را دوست می دارد، به عمل آمیخته به رفق و مدارا پاداش می دهد که به کار فاقد مدارا آن اجر را اعطا نمی کند»(3).

نیت و قصد به دست آید». راوی می گوید: پرسیدم کدام یک از این دو برتر و افضل است؟ فرمود: آن کس که خلق خوب سجیه اوست و با سرشتش آمیخته، نمی تواند جز آن عمل کند، اما کسی که با نیت و مجاهده خود را به خلق پسندیده متخلق می نماید باید در راه اطاعت الهی صبر کند و مشکلات خودسازی را تحمل نماید، بنابراین افضل و برتر کسی است که برای رسیدن به خلق خوب سعی و کوشش می کند و با سختی های ناشی از آن می سازد(1).

ز - توجه به ظرفیت روانی افراد و تعدیل توقّعات: برای برقراری ارتباط اجتماعی مطلوب فرد باید امکانات و محدودیت های افرادی را که با او تماس دارند به طور واقع بینانه ارزیابی کند و توقّعات خود را نسبت به آن ها تعدیل نماید(2). امام صادق علیه السلام درجات افراد را تا 490 درجه متفاوت می داند(3). و در سخنی دیگر میزان شناخت و ایمان افراد را ده درجه طبقه بندی می کند که درجات پایین قادر به فهم مسائل افراد درجات بالاتر نیستند. امام علیه السلام میزان درجات را به پله های نردبان تعبیر و سفارش می کند با افرادی که در درجه پایین قرار دارند با ملایمت رفتار شود و مافوق توانایی، بر آن ها تحمیل نشود و در غیر این صورت فرد شکسته می شود و مسؤول این کار باید آن را جبران نماید(4).

ص:202

این تصوّر که افراد بدون عیب و نقص باشند و در ارتباط با ما به طور ایده آل عمل نمایند تصوری باطل است چون انسان موجودی ناقص و در بسیاری مواقع دچار اختلالات هیجانی - عاطفی است. بنابراین رفتار آدمی خالی از عیب و نقص نیست(1).

از این رو انتظار بیش از حد و توقّع کامل بودن و رعایت تمام امور انسانی و اسلامی از افراد به ندرت امکان پذیر است افرادی که انتظارات بسیار بالایی دارند چون طرف مقابل در برخوردها و ارتباطات نمی تواند خواسته ها و نظرات آنان را برآورده سازد. احساس شکست و ناراحتی می کنند و زمینه ی ارتباط مناسب فراهم نمی شود. ولی هنگامی که این توقّع وجود نداشته باشد و فرد معتقد باشد کسی که با او در ارتباط است انسان کاملی نیست و احتمالاً نقص هایی دارد، در تعامل با او اگر کوتاهی یا خطایی مرتکب شدند ناراحت نمی شود و حمل بر ناآگاهی یا نقصان او می کند. پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و اولیای دین در برخورد با افراد این مسائل را توجه داشتند و از خطای آن ها گذشت می کردند یا اصلاً آن را نادیده می گرفتند. خداوند در قرآن انسان را به اندازه توانایی اش تکلیف می کند و انتظار بیش از توانایی از او ندارد(2).

پس لازم است در روابط بین فردی ظرفیت، توانایی و سطح فکر افراد مورد توجه قرار گیرد و رفتارهایی که افراد انجام می دهند ریشه یابی گردد تا علت رفتار یا برخورد نامناسب روشن شود و مشکلات یا عواملی که باعث این رفتار نابهنجار گردیده بررسی شود.

ص:203

ح - خوش گمانی و تفسیر مناسب: یکی از دستورات اسلام در ارتباط با افراد، خوش گمانی و تفسیر مناسب رفتار آن ها است. خداوند متعال در جریان داستان افک که عده ای از منافقان به یکی از همسران پیامبر صلی الله علیه وآله تهمت زده بودند و مسلمانان گرفتار این شایعه شده بودند) می فرماید: «چرا هنگامی که آن (دروغ بزرگ) را شنیدید، مردان مؤمن و زنان مؤمن به خودشان گمان نیک نبردند و نگفتند این دروغ بزرگِ آشکاری است؟!»(1).

نکته ی جالب توجه در این آیه، تعبیر خوش گمانی نسبت به خود است، یعنی افراد را هم چون خود در نظر بگیرید و متعلّق به خود بدانید. در این آیه آمده است: «شما نسبت به خود باید حسن ظن می داشتید». این تعبیر امر نیز اشاره دارد که جان مؤمنان از هم جدا نیست و همه به منزله نفس واحدند که اگر اتهامی به یکی از آنان متوجه شود گویی به همه متوجه شده است و اگر عضوی را روزگار به درد آورد، قراری برای دیگر عضوها باقی نمی ماند و همان گونه که هرکس خود را موظف به دفاع از خویشتن در برابر اتهامات می داند باید به همان اندازه از دیگر برادران و خواهران دینی دفاع کند(2). تکیه بر مردان و زنان با ایمان به این جهت است که نشان می دهد ضعف ایمان طبعاً مؤمن را از فحشا و منکرات عملی و زبانی باز می دارد پس کسی که متّصف به ایمان است باید به افراد دیگری که چون او متّصف به ایمان هستند گمان خوب داشته باشد و درباره آنان بدون علم سخنی نگوید(3).

از این رو وظیفه مهم یک فرد مسلمان نسبت به برادر دینیش این است که عمل و گفته او را به بهترین وجه صحیح و ممکن تفسیر نماید و گفتار و رفتارش را از دیدگاه پاکی و درستی بنگرد(4).

ص:204

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

«کار برادر دینیت را به بهترین وجه ممکن تعبیر کن مگر آن که وضع به گونه ای شود که حمل به صحت ناممکن گردد. هم چنین به سخنی که برادرت گفته گمان بد مبر با آن که می توانی برای آن کلام محمل خوب و شایسته ای بیابی»(1).

دهد و به گونه ای رفتار کند که طرف مقابل گمان برد او از این رفتار بی خبر است. در پیش گرفتن این روش در معاشرت مناسب با مردم و زندگی آسوده بسیار مفید است(1). پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: «نیمی از رفتار و گفتار مؤمن مبتنی بر تغافل است»(2).

امام صادق علیه السلام فرمود: «صلاح زندگی و آمیزش با مردم پُری پیمانه ای است که دو سوم آن تفطن و آگاهی و یک سوم آن تغافل و نادیده گرفتن است»(3).

هم چنین آن حضرت فرمودند: «دو مسلمان با دلتنگی و هجران از هم جدا نمی شوند جز آن که یکی از آن دو استحقاق دارد که هم مورد تبری و بیزاری واقع شود و هم مورد لعنت و چه بسا هر دو شایسته تبری و لعن هستند». به ایشان گفته شد: ظالم به علت ظلمش استحقاق تبری دارد مظلوم برای چه؟ در جواب فرمود: به این دلیل که مظلوم برادر خود را به آشتی و تجدید پیوند دوستی نخوانده و از گفته های او تغافل ننموده است(4).

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: «یکی از باارزش ترین کارهای کریمان «تغافل» از چیزهایی است که از آن آگاهند»(5).

در روایت دیگری آن حضرت می فرمایند: «کسی که «تغافل» و چشم پوشی از بسیاری امور نکند، زندگی برای او ناگوار خواهد شد»(6).

ص:206

هم چنین آن حضرت فرمودند: «قدر و منزلت خود را با «تغافل» نسبت به امور پست و کوچک بالا برید... و زیاده از اموری که پوشیده و پنهان است تجسس نکنید که عیب جویان شما زیاد می شوند و با چشم برهم نهادن از دقت بیش از حد در جزئیات، بزرگواری خود را ثابت کنید»(1).

«بدیهی است زندگی انسان ها خالی از اموری که برخلاف توقّع باشد نیست، اگر انسان جزئیات زندگی دیگران را با کنجکاوی و دقت پیدا کند و آن ها را مورد وارسی قرار دهد، زندگی برایش تلخ و دوستان از اطراف او پراکنده می شوند»(2).

لذا شایسته است افراد هنگام مشاهده، رفتار نامناسب تغافل نمایند تا رشته محبت و دوستی میان مسلمانان گسسته نشود و روابط حسنه به سردی نگراید. البته تغافل در امور جزیی و کم ارزش یا عیوبی است که مصلحت است در پرده بماند ولی امور مربوطه به سرنوشت جامعه و مسائل مهم باید تأمل و بررسی شود.

ی - رازداری: در روابط اجتماعی رازداری از اهمیت زیادی برخوردار است. هر انسانی اسراری دارد اگرچه ممکن است اسرار فردی واقعاً مهم نباشد ولی برای او اهمیت دارد و آشکار کردن این سر در میان مردم شبیه هتک حرمت او است. از نظر اسلام برای هیچ انسانی جایز نیست در جهت کشف یا آگاهی از اسرار مردم بکوشد یا آن را منتشر سازد دقیقاً به همان گونه که برای انسانی جایز نیست که اموال دیگران را بدزدد یا در آن دست برد و اگر چنین چیزی صورت پذیرد در حقیقت این آتش است که می خورد(3). معصومین علیهم السلام به رازداری سفارش نموده اند که در این جا چند روایت ذکر می شود.

ص:207

1 - پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در سفارش به ابوذر غفاری می فرماید: «ای ابوذر! مجلس ها امانت هستند و فاش ساختن سرّ برادرت خیانت است»(1).

2 - امام رضا علیه السلام فرمود:

«مؤمن به کمال ایمان نمی رسد مگر آن که از سه خصلت برخوردار باشد. یک سنّت از خداوند خود، یک سنّت از پیامبر خود و یک سنّت از ولی خود، سنّت از پروردگارش را مکتوم داشتن اسرار، سنّت از پیامبرش با مردم به مدارا برخورد نمودن، سنّت از ولیش صبر و بردباری در شداید و سختی ها»(2).

در این حدیث، به کتمان سرّ آن قدر اهمیت داده شد که امام علیه السلام آن کس را که پرده دری نمی کند و سرّ مردم را فاش نمی نماید متّصف به صفت و سنّت باری تعالی خوانده است.

3 - همان گونه که نباید اسرار دوستان را فاش کرد نباید اسرار خود را در اختیار دیگران نهاد. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «سرّ تو خون تو است که نباید در رگ های دیگری جریان یابد»(3).

4 - امام صادق علیه السلام می فرماید: «دوست خود را از سِرّت آگاه مگردان مگر سرّی که اگر دشمن تو از آن آگاهی یابد زیانی برای تو در بر نداشته باشد»(4). دو قاعده وجود دارد که روشن می کند در خصوص اسرار چگونه با مؤمنان رفتار کنیم:

اول: آن چه نباید دوست از آن آگاهی یابد و نیز آن چه به او مربوط نیست نباید از آن مطلع گردد زیرا آگاهی او از آن سودی ندارد. هم چنین صاحب سرّ نیز نفعی از آگاهی او نمی برد.

ص:208

دوم: این که سرّ خود را جز برای دوست مؤمن فاش نسازی دوستی که تجارب مختلف، صدق ایمان و وفاداری او را ثابت کرده است.

حضرت علی علیه السلام می فرماید: «سِرّ خود را جز به مؤمن باوفا باز مگو».

ک - انصاف: یکی از نشانه های مهم اخلاق حسنه و آداب معاشرت انصاف است. انصاف از ماده نَصْف (به فتح) و نُصْف (به ضم) یعنی چیزی را نصف کردن یا به نصف رسانیدن است. در روابط اجتماعی انصاف بدین معنا است که سود و زیاد را میان خود و دیگران نصف تقسیم کن. برای دیگران حقوق برابر قائل باش و مزایای زندگی را میان خود و مردم تقسیم کن(1).

خداوند در قرآن می فرماید: «هنگامی که سخن می گویید عدالت را رعایت کنید حتی اگر در مورد نزدیکانتان باشد»(2).

در آیه ای دیگر می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! به طور جدی در پاسداری از عدالت برخیزید و برای خدا گواهی دهید، اگرچه [این گواهی] به زیان خود شما یا پدر و مادر و نزدیکان شما بوده باشد»(3).

در کلمات معصومین علیهم السلام نیز سفارش زیادی به رعایت انصاف شده است که به بعضی از آن ها اشاره می کنیم.

1 - «انصاف علامت ایمان است. کسی که با فقیر همدردی کند و درباره مردم باانصاف باشد مؤمن واقعی است»(4).

2 - انصاف وسیله کسب عزّت است. «هرکس با مردم با انصاف رفتار کند خداوند عزّت و حرمت او را افزون کند»(5).

ص:209

3 - یکی از بالاترین اعمال رعایت انصاف نسبت به مردم است تا آن جا که هرچه برای خود دوست داری برای آنان نیز دوست بداری(1).

4 - انصاف وسیله قرب به خدا است(2).

5 - انصاف کم ترین حقّی است که یک مسلمان به عهده مسلمان دیگر دارد. «آن چه برای خود دوست می داری برای دیگران نیز دوست بدار و آن چه برای خود نمی پسندی برای دیگران نیز نپسند»(3).

6 - انصاف باعث الفت و دوستی می شود و اختلاف را برطرف می کند(4).

ص:210

*پرسش:

نیست(1)». می فرماید: «و از نشانه های او این است که همسرانی از (جنس) خودتان برای شما آفرید، تا بدان ها آرامش یابید؛ و در بین شما دوستی و رحمت قرارداد. قطعاً، در آن [ها] نشانه هایی است برای گروهی که تفکّر می کنند(2)».

دین اسلام ازدواج را به عنوان امر مثبت مورد نظر قرار داده و آن را در ردیف سایر عبادات محسوب می کند، به طوری که آن را محبوب ترین(3) و عزیزترین نهاد نزد خداوند اعلام می کند. فردی که ازدواج می کند نیمی از دین خود را کامل کرده(4) و عبادات او چندین برابر فردی که ازدواج نکرده، نزد خدا ارزش دارد(5) در مقابل افرادی که ازدواج نکرده اند را مذمّت می کند، و آنان را ناقص در انجام تعالیم دین می داند(6).

تقویت این نگرش در زن و شوهر در همان ابتدای ازدواج موجب آثار روان شناختی بسیاری است که از جمله آن ها ایجاد احساس مثبت در زن و مرد است. به طوری که ازدواج را نوعی محدودیت و تکلف تلقی نخواهند کرد بلکه خود را متکامل تر از قبل می دانند و به عمل خود با جنبه الهی و معنوی نظر می کنند. لحاظ این امور در ابتدای ازدواج نشاطبخش و آرامش دهنده زن و شوهر و برطرف کننده برخی اضطراب ها و نگرانی های آن ها است. بنابراین می توان گفت که یکی از اهداف ازدواج از نظر اسلام رشد و تکامل معنوی افراد است. از نظر اسلام، ازدواج موجب کمال و ارزش یافتن

ص:212

زن و شوهر در جهات متعدد می شود. در ازدواج زن و شوهر از حالت فردی بیرون آمده و به مقصد زوجیّت که نوعی کمال است می رسند، در سایه ازدواج زن و مرد به وحدتی دست می یابند که جلوه آن را در جای دیگر نمی توان سراغ گرفت، زوجین در سایه این اتّحاد روانی و صمیمیت به آرامش نائل می شوند(1).

عدم توجه به راهکارهایی که موجب باقی ماندن محبت و آرامش ایجاد شده در ازدواج است می تواند باعث سردی روابط زن و شوهر گردد و از آن جا که فرد بیشترین وقت را با همسرش می گذراند اگر این روابط سرد باشد باعث فشار روانی و بیماری های روحی و جسمی می گردد و لذا در این بخش ما سعی خواهیم کرد عواملی که باعث آرامش و سکون بین زن و شوهر می گردد از نظر اسلام و قرآن بیان نماییم و راهکارهایی را برای بهداشت روانی ازدواج ارائه دهیم.

الف) ایمان و شباهت در عقاید مذهبی

شباهت در عقاید مذهبی به قدری در سعادت کانون زناشویی اهمیت دارد که روان شناسان ازدواج دو نفر از مذاهب مختلف را معمولاً غیرعاقلانه می دانند و این امر دلایل متعددی دارد.

در وهله اول اگر تنها یکی از دو همسر به عقاید مذهبی خود با ایمان کامل پایبند باشد، امکان اختلاف نظر در این مورد زیاد خواهد بود. به علاوه تربیت کودکان برحسب عقاید مذهبی به خصوص هر یک از پدر و مادر، عامل دیگری برای اختلاف است. مثلاً در صورتی که پدر، مسلمان و مادر، مسیحی باشد و هر دو به اعتقادات دینی خود پایبند باشد، هریک سعی خواهند داشت که کودکان خود را براساس قوانین مذهبی خود پرورش دهند و این سبب بروز اختلافات خانوادگی خواهد شد.

یکی دیگر از مشکلات ازدواج افرادی که دارای مذاهب مختلفند، مخالفت اولیای آن ها است. زیرا این مسأله، اغلب موجب جدایی جوان از پدر و مادر خود می شود و بعدها ممکن است هر یک از طرفین تقصیر این جدایی را به گردن همسر خود بیاندازد(1).

گفتیم هدف اصلی ازدواج رسیدن به آرامش است و این آرامش در صورتی محقق می شود که میان دو طرف جذب، انجذاب و ترکیب و توحید صورت گیرد. ایمان به خدا هم فطری انسان است و بنابراین غیرممکن است که یک انسان مؤمن که به یگانگی خداوند معتقد است بتواند با یک انسان مادی یا مشرک که از فطرت پاک و انسانی خود منحرف شده و فاصله گرفته است، با جاذبه ی نسبتاً مناسبی به وحدت برسد و دوگانگی را به یگانگی مبدل کند(2). بر همین اساس خداوند می فرماید:

ص:214

«با زنان مشرک و بت پرست تا ایمان نیاورده اند ازدواج نکنید (اگرچه جز به ازدواج با کنیزان دسترسی نداشته باشید زیرا) کنیز با ایمان از زن آزاد بت پرست بهتر است، هرچند (زیبایی یا ثروت یا موقعیت او) شما را به شگفتی آورد. آن ها دعوت به سوی آتش می کنند و خداوند دعوت به سوی بهشت»(1).

اسلام به زندگی زناشویی اهمیتی ویژه می دهد، زیرا وراثت و محیط تربیتی خانواده تأثیر بسیاری در شخصیت دارد. به همین جهت برای انتخاب همسر شرایط گوناگون و توصیه های بسیاری دارد. و از آن جا که زن مشرک کفو و شایسته همسری مسلمان نیست؛ بر فرض که برای همسری انتخاب شود، فرزندان او روحیه و صفات وی را به حکم وراثت کسب می کنند و پس از تولد نیز اگر در دامن او تربیت شوند (که غالباً چنین است) سرنوشت مناسبی نخواهند داشت(2).

علاوه بر این اگر زن و شوهر در فکر و عقیده از نظر دین اختلاف داشته باشند، این امر باعث اختلاف در اهداف و خط مشی های زندگی می شود و این برخلاف هدف زندگی زناشویی است که بین آن ها رحمت و مودّت باید وجود داشته باشد چون مودّت و رحمت در سایه وحدت و یک عقیده بودن حاصل می گردد(3).

از اهداف دیگر مهم تشکیل خانواده، برخورداری از همسر و فرزندانی است که انسان را ترقی بدهند و فرزندان خوب و عالی تربیت بشوند. همسری که فرد انتخاب می کند باید مطابق با این هدف باشد و در صورتی که ازدواج با غیرمؤمن صورت بگیرد انسان در ازدواج به این هدف نمی رسد(4).

ص:215

بنابراین برای کارآمدی خانواده و سلامت روانی و تعالی معنوی افراد، تشابه اعتقادات زن و شوهر و ایمان آن ها شرط اساسی است.

هم چنین از آن جا که خود ایمان و اعتقادات هم دارای درجات می باشد، باید زن و شوهر از نظر دینی تقریباً هم ردیف و در درجه مشابهی باشند.

در انتخاب همسر باید حتی الامکان درجات ایمان زن و شوهر در نظر گرفته شود تا آن ها نزدیک به هم باشند در غیر این صورت به واسطه عدم هماهنگی و یکی نبودن درجات ایمان نباید زن یا شوهر از دیگری انتظار داشته باشد که افکار و عقاید مثل هم و یکی باشد شخصی که در مرحله بالاتری از ایمان وجود دارد اگر بخواهد از دیگری که در مرحله پایین تری است، مثل او باشد باعث سرخوردگی و اختلاف و نهایتاً ایجاد فشارهای روانی و کم رنگ شدن صفا و صمیمیت که لازمه زندگی و آرامش هست بشود. بسیاری خانواده ها به خاطر عدم تجانس و هم سطح نبودن ایمان، دچار مشکلات و اختلافاتی در زندگی شده اند.

ب) سنخیت در احصان

کلمه احصان به معنای منع است و در این جا منظور ما از سنخیت در احصان یعنی زنان و مردان پاکدامن و عفیفی است که خود را از آلودگی و روابط نامشروع منع و محافظت می کنند. خداوند می فرماید: «حلال شده بر شما زنان پاکدامن از مسلمانان و زنان پاکدامن از اهل کتاب هنگامی که مهر آن ها را بپردازید و پاکدامن باشد نه زناکار و نه دوست پنهانی و نامشروع گیرید»(1).

در ادامه آیه دیگر آمده است: «مرد زناکار جز با زن زناکار یا مشرک ازدواج نمی کند و زن زناکار را جز مرد زناکار یا مشرک به ازدواج خود در نمی آورد و این کار بر مؤمنان حرام شده است»(2).

ص:216

هم چنین خداوند می فرماید:

«زنان ناپاک از آن مردان ناپاکند و مردان ناپاک نیز به زنان ناپاک تعلق دارند و زنان پاک از مردان پاک و مردان پاک از آن زنان پاکند»(1).

افراد پلید همان پلیدی ها را دوست دارند و لیاقت بیش از آن را ندارند، آدم زناکار به جهت گرایش ها و رفتارش جز به زنی مثل خود میل نمی کند. او به زنی گرایش دارد که مانند خودش به رفتارها و گرایش های ویژه علاقه مند باشد یا کسی که قید و بندی ندارد مانند برخی زنان مشرک، طبعاً زن با رفتارهای بی قید و بند یا شدیدتر از خود گرایش دارد(2).

زیرا سنخیت سبب الفت می شود و هر کسی طالب هم سنخ و هم رویه خود است. مردهای پاک و طاهر، طالب و مایل به زن های پاک و بی آلایش اند و زن های پاک نیز همین طور طالب مردهای پاکند. در زمان حاضر نیز شاهدیم که هر مرد و زنی در ازدواج طالب هم سنخ و هم جفت می باشد مردهای پاک و طاهر طالب زن های پاک، صالح و عفیف می باشند(3).

برای استحکام بنای خانواده و وجود آرامش و بهداشت روانی در خانواده لازم است که سنخیت در احصان نیز مورد توجه قرار گیرد چون بسیاری از طلاق ها یا اختلافات یا حتی قتل ها به خاطر عدم رعایت سنخیت احصان در خانواده است.

ج) کفایت و کفو عرفی بودن

گفتیم که مقصود از ازدواج، آمیزش و اتحاد جان ها و روان ها است. چگونه ممکن است دو انسانی که تشابه روانی ندارند بتوانند عمری را با تفاهم در زیر یک سقف بگذرانند و از کثرت و تباین به وحدت کامل و

ص:217

توافق برسند. آمده است که شهید بلخی که یکی از علما بود تنها نشسته بود و مطالعه می کرد، جاهلی بر او وارد شد و گفت: تنها نشسته ای؟ وی در جواب گفت: حال که تو آمده ای تنها شدم. هم نشینی با بعضی از افراد، زجری دارد که تنهایی ندارد. سعدی بر این نکته، واقف است که:

«چندان که عالم را از جاهل نفرت است جاهل را از عالم وحشت است»(1).

امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرمودند: «برحذر باشید از ازدواج با انسان احمق چون که هم صحبتی و مصاحبت با او بلا می شود و فرزندش رشد نایافته تربیت می شود»(2).

بسیاری از افراد از کفائت زن و شوهری، هم طبقه بودن آن ها از لحاظ ثروت و مقامات مادی می فهمند. این گونه برداشت ها نه منطقی است و نه اسلامی امام صادق علیه السلام فرمود: «بعضی از مؤمنان کفو و همتای یکدیگرند»(3).

در تاریخ و احادیث اسلامی آمده است که پیامبر صلی الله علیه وآله جویبر را که مرد تهیدستی بود، به خانه زیاد بن لبید که مردی متمکّن بود فرستاد و از او خواست که دخترش را به جویبر بدهد. زیاد به حضور پیامبر صلی الله علیه وآله آمد و گفت: ما دخترانمان را به کسی می دهیم که با ما کفائت داشته باشد. پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: جویبر مؤمن است و مرد مؤمن کفو و همتای زن مؤمنه و مرد مسلمان کفو زن مسلمان است. دختر را به او بده و به این کار بی میل نباش(4).

این مطلب که در این گونه روایات آمده است، در بحث سنخیت در ایمان نیز مورد اشاره قرار گرفت. آن چه در این جا باید تأکید کرد این است

ص:218

که کفویت از لحاظ رفعت و علو مرتبه انسانیت شخص مطرح است و در این زمینه در منابع اسلامی آمده است که: «اگر خداوند فاطمه را برای علی خلق نمی کرد بر روی زمین از آدم به بعد، هیچ کس با او کفائت نداشت»(1).

در این جا مقصود از کفویت همین معنای لطیف است، علاوه بر این که زن و شوی در انسانیت و احصان، سنخیت و کفائت دارند، باید از لحاظ اخلاقی نیز سنخیت داشته باشند(2).

از نظر اسلام غیر از کفو شرعی که در آن فقط ایمان شرط است بهتر است که کفو عرفی نیز مراعات گردد. حتی صاحب جواهر می فرماید:

«فقها فتوا داده اند اگر ولی و سرپرست دختر، دختر را به شخصی که از نظر عرف هم کفو دختر نبود، عقد کرد، دختر حق فسخ عقد را دارد»(3).

این هم کفوی مواردی مانند:

1 - رشد عاطفی و فکری؛

2 - تشابه علایق و طرز تفکر؛

3 - تشابه تحصیلی و طبقاتی را شامل می شود.

د: رشد عاطفی و فکری: مهم ترین عامل موفقیّت در زندگی زناشویی، رشد عاطفی و فکری است. البته واضح است که درجه رشد عاطفی و فکری تنها بستگی به سن ندارد بلکه سن روانی، اجتماعی و عاطفی و سن جسمانی همه از عوامل مؤثر روشنفکری است.

رشد اجتماعی رابطه نزدیکی با رشد عاطفی و فکری دارد، زیرا شخصی که از لحاظ اجتماعی رشد کرده است، روابط اجتماعی را بهتر درک

ص:219

می کند، او می داند چگونه با دیگران به خصوص خانواده و همکارانش، سازش کند. او درک می کند که انتظارات اجتماع از او چیست و تا حد زیادی قادر است خود را با این توقعات تطبیق دهد.

شخص دارای رشد عاطفی در مورد همسر، فرزند، دوستان و مشکلات زندگی نظریه واقع بینانه ای دارد. او دارای فلسفه زندگی است که بر اساس آن می تواند از بحران های دائمی زندگی جلوگیری کند(1).

امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: «برحذر باشید از ازدواج با انسان های احمق زیرا مصاحبت با انسان احمق بلاء و مصیبت و سخت است و فرزندی که از او متولد می شود رشد نایافته می باشد»(2). انسان احمق انسانی است که رشد عقلی و عاطفی و اجتماعی نکرده است.

توافق علائق و طرز فکر

یکی از شرایط انتخاب همسر رضایت از اخلاق فرد است(3). بدین معنا که اخلاق فرد باید مورد رضایت طرف دیگر باشد. این رضایت در صورتی حاصل می گردد که علاوه بر داشتن حد لازم از اخلاق اسلامی طرز تفکر و سلیقه ها و فلسفه های زندگی آن ها شبیه به هم باشد. طرز تفکر، موضوع بسیار مهمی است، زیرا بر اساس آن «فلسفه زندگی» هر فردی بنا می شود. زن و مردی که قصد ازدواج دارند به یک اندازه چالش طلب هستند یا این که یکی از آن ها خیلی چالش طلب و دیگری معتقد به داشتن زندگی آرام، آهسته و بی دردسری است. اگر در این مورد مرد شخص چالش جویی است، شاید مشکل زیاد نباشد، اگرچه ممکن است زن از این که شوهرش ساعات طولانی

ص:220

مشغول به کار گردد آزرده گردد. ولی اگر زن بی اندازه چالش جو باشد، سعی خواهد کرد تا شوهر آسایش طلب خود را به اصرار و پافشاری به کار بکشد و او را مجبور به پذیرفتن مشاغلی کند که از عهده استعداد و علاقه اش خارج است و این وضع با موفقیت و خوشبختی زناشویی تباین دارد(1). همین طور اگر مرد به کار و تلاش علاقه زیاد نداشته باشد و به اندازه ضرورت بخواهد کار کند ولی زن عقیده اش این باشد که باید زندگی را توسعه داد. زن سعی می کند شوهر را مجبور به پذیرفتن کاری کند که از عهده استعداد و علاقه اش خارج است و این با آرامش در زندگی منافات دارد.

مسأله مهم دیگر در زناشویی، توافقی است که زن و شوهر در مورد قضاوت درباره مسائل زندگی دارند. مثلاً اگر شوهر فردی تخیلی و ایده آلیست، ولی زن شخص واقع بین و به اصطلاح رئالیست باشد، شوهر ممکن است از رویه خشک و واقع بینی زیاد زن خسته شود و احساس کند که زنش قدرت درک معنویات و ظرائف زندگی را ندارد، زن واقع بین نیز ممکن است از دست شوهر تخیلی و فلسفه باف خود به ستوه آید و او را آدمی خیالباف و دور از حقیقت زندگی بداند و مکرر آرزو کند که ای کاش شوهرش قدری به خود بیاید و واقعیات زندگی را آن طور که هست مشاهده کند(2). قرآن به نمونه ای از لزوم توافق بین زن و شوهر در باب زندگی پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله اشاره می کند:

«ای پیامبر به همسرانت بگو: اگر شما زندگی دنیا و زرق و برق آن را می خواهید بیایید هدیه ای به شما بدهم و شما را به طرز نیکویی رها سازم»(3).

ص:221

از شأن نزول این آیه استفاده می شود که همسران پیامبر صلی الله علیه وآله بعد از برخی جنگ ها که غنایم زیادی در اختیار مسلمین قرار گرفت تقاضاهای مختلفی از پیامبر صلی الله علیه وآله در مورد افزایش نفقه یا لوازم گوناگون زندگی داشتند. پیامبر صلی الله علیه وآله که می دانست تسلیم شدن در برابر این گونه درخواست ها که معمولاً پایانی ندارد چه عواقب نامطلوبی برای خانواده ایشان در برخواهد داشت، از انجام این خواسته ها سرباز زد و یک ماه از آن ها کناره گیری نمود، تا این که آیات فوق نازل شد و با لحن قاطع و در عین حال توام با رأفت و رحمت به آن ها هشدار داد که اگر زندگی تجمّلی و دنیاگرایانه می خواهید می توانید از پیامبر صلی الله علیه وآله جدا شوید و به هر کجا می خواهید بروید و اگر به خدا و رسول خدا و روز جزا دل بسته اید و به زندگی ساده و افتخارآمیز با پیامبر صلی الله علیه وآله قانع هستید بمانید و از پاداش های بزرگ پروردگار برخوردار شوید. به این ترتیب پاسخ محکم و قاطعی به همسران پیامبر صلی الله علیه وآله که توقّع آن ها روز افزون شده بود داد، و آن ها را میان ماندن و جدا شدن از پیامبر صلی الله علیه وآله مخیر ساخت(1).

از این آیه روشن می شود که استمرار زندگی مشترک با داشتن علایق و خواسته های متفاوت باعث اختلال در کارکردها می شود و زن و شوهر باید که خواسته ها و سلایق را به هم نزدیک نمایند و اگر خواسته های آن ها در مورد زندگی با هم توافق ندارد با هم ازدواج نکنند.

تشابه تحصیلی و طبقاتی

سعادت و خوشبختی زندگی زناشویی به مقدار زیادی بستگی به موضوع های کوچک دارد بدین معنی که عادات کوچک و به نظر ناچیز فرد ممکن است باعث عصبانیت و آزردگی همسرش شود. این عادات، به ویژه زمانی جلب توجه می کند که زن و مرد از لحاظ تحصیل و محیط با یکدیگر

ص:222

تفاوت کلی داشته باشند. مثلاً دختر تحصیلکرده که در خانواده ای متمکّن و مؤدبی پرورش یافته، ممکن است نسبت به شوهر خود که دارای آداب و معاشرت خاص طبقه پایین اجتماع است، احساس شرم و عصبانیت کند. از سوی دیگر شوهر نیز از این که زنش دائماً سعی دارد روش او را تصحیح نماید و به اصطلاح بر او بزرگی کند آزرده خاطر خواهد شد. روان شناسان به این نتیجه رسیده اند که تفاوت میان سطح تحصیلی و طبقاتی یکی از عوامل مهم اختلافات خانوادگی است و همین، امکان خوشبختی و سعادت زناشویی او را کم خواهد کرد. اگرچه شباهت درجه هوش زن و مرد در سعادت زناشویی مهم تر از مقدار تحصیل است؛ ولی تحقیقات دامنه دار در این مورد نشان می دهد که مدارج تحصیلی نیز در خوشبختی خانوادگی بسیار مؤثر است زیرا مقدار تحصیل معمولاً به مقام اجتماعی شخص بستگی دارد.

بنابراین اگر یک عضو خانواده فارغ التحصیل دانشگاه است ولی دیگری تحصیلات ابتدایی دارد ممکن است سبب ایجاد احساس حقارت و آزردگی شود. در مجموع هرچند زن و شوهر از جهات مختلف به هم شباهت بیشتری داشته باشند امکان خوشبختی و سعادتمندی ایشان، افزایش خواهد یافت(1). در روایات متعددی نیز، افراد را از ازدواج با فرد بسیار کم هوش برحذر داشته اند.

ولی اگر در ضمن گفتگوها نامی از آن به میان نیاید و در ضمن اجرای عقد اشاره ای به آن نشود، عقد صحیح است و اگر زن مایل باشد می تواند مطابق شؤونات خود مهریه را مطالبه کند و اگر نخواهد یا کم تر از آن میزان بخواهد مانعی ندارد و اگر مرد هم بخواهد می تواند بیشتر از آن میزان مهریه بدهد.

مهریه معقول و متعارف به منزله یک تضمین است تا:

اولاً: شوهر از ترس ادای آن به فکر جدایی و تجدید همسر نیفتد؛

و ثانیاً: اگر چنین فکری به سرش افتاد، لااقل برای زن از نظر مالی اعتباری وجود داشته باشد. این نگرانی با توجه به آمار بالای طلاق بی مورد هم نیست(1).

وجود مهریه می تواند کمبودهای اقتصادی ناشی از فوت شوهر یا طلاق را جبران نماید و برای آینده تضمینی باشد و از فشارهای روانی ای که از این ناحیه احتمالاً بر او وارد می شود، کاسته خواهدشد.

در عین حال در صورت شناخت کافی زن و مرد از همدیگر، بهتر است مقدار مهریه خیلی بالا نباشد، امام صادق علیه السلام فرمود:

«إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام تَزَوَّجَ فَاطِمَة علیها السلام عَلَی برد ودرع وفراش کان من اهاب کبش»(2) ؛ «علی علیه السلام با فاطمه علیها السلام ازدواج کرد، در حالی که سرمایه او یک برد و یک زره و یک پوستین بود».

پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله مهریه همسران و دختران خود را پانصد درهم قرار داده است(3).

مهریه های خیلی سنگین به مرد فشار می آورد و همین فشار رابطه عاطفی او را با زن ضعیف می کند؛ در حالی که ازدواج جاذبه می خواهد و این جاذبه باید به قدری قوی باشد که برای حفظ هر یک از زوجین هیچ گونه نیازی به

ص:224

احساس ترس و اجبار نباشد، در غیر این صورت، ولو این که زن و مردی عمرشان را در زیر یک سقف با هم بگذارنند و با یکدیگر پیوند جسمی هم داشته باشد، به خاطر عدم پیوند روانی و انس و الفت قلبی، احساس سعادت و خوشبختی نخواهند کرد. مهریه بنیان خانواده محسوب نمی شود و اگر خانه ای از پای بست ویران باشد صرف مهریه سنگین نمی تواند محبت و جاذبه درست کند» بلکه گاه خود زمینه ای برای بی مهری و از هم پاشیدگی می شود.

ص:225

ص:226

ص:228

*پرسش:

تکبر و خود بزرگ بینی

داشتن مال و ثروت فراوان، می تواند یکی از عوامل تکبر محسوب گردد. گاه افراد متکبّر، افراد صالحی را که امکانات مادی ندارند تحقیر می کنند و بر آنان فخر فروشی می نمایند. قرآن کریم نمونه هایی از این نوع تکبّر و عاقبت آن را بیان کرده، از جمله در داستان قارون می فرماید:

«او برای برتری جویی بر بنی اسرائیل به نمایش ثروت خود پرداخت و در یکی از روزها او با تمام زینت خود در برابر قومش (بنی اسرائیل) ظاهر شد تا آن جا که صبر و طاقت را از بینندگان ربود و بسیاری از دنیاپرستان آرزو کردند که، ای کاش همانند ثروت قارون را داشتند»(1).

در کتب تاریخی آمده که او با یک جمعیت چهارهزار نفری در میان بنی اسرائیل ظاهر گشت در حالی که همه آن ها بر اسب های گرانقیمت با پوشش های سرخ سوار بودند، دختران زیبا را با خود بیرون آورد که روی زین های طلا که بر اسب های سفید رنگ قرار داشت سوار بودند و همه غرق زینت آلات بودند. ولی این تکبّر و برتری جویی چندان نپایید، چیزی نگذشت که زمین به فرمان خدا او و تمام قصرها و ثروت هایش را در کام خود فرو برد و زندگی این ثروتمند خودخواه و مستکبر درس عبرتی برای همه انسان ها در طول تاریخ شد(2).

طغیان: یکی از پیامدهای منفی غنا طغیان و سرکشی در مقابل خداوند است. خداوند در قرآن می فرماید: «هرگز چنین نیست؛ قطعاً انسان طغیان می کند؛ به خاطر این که خود را توانگر دید.»(3).

ص:230

این طبیعت بیشتر انسان هاست، طبیعت کسانی است که در مکتب عقل و وحی پرورش نیافته اند که وقتی خود را مستغنی می پندارند شروع به سرکشی می کنند. البته انسان و همه موجودات همیشه نیازمند به لطف و نعمت های خداوند هستند و اگر لحظه ای فیض خدا قطع شود همه نابود می شوند. منتهی گاهی انسان خود را بی نیاز می پندارد(1).

بیشتر مفاسد دنیا از قشرهای مرفّه و مستکبر سرچشمه می گیرد و همیشه در صف اول مبارزه در مقابل انبیاء، آن ها بودند. قرآن از آن ها گاه به «مَلاَْ» تعبیر کرده (اعراف/ 60) و گاه به «مترفین» (سباء/ 34) و گاه به «مستکبرین» (مؤمنون/ 67) که اول اشاره به جمعیت اشرافی است که ظاهرشان چشم ها را پر می کند و درونشان تهی و خالی است و دومی اشاره به کسانی که در رفاه و نعمت به سر می برند، و مست و مغرورند و از درد و رنج دیگران بی خبر و سومی به مغروران و از خدا دور و بی خبران اشاره دارد که سرچشمه همه این ها احساس بی نیازی و غنا است(2).

خداوند می فرماید: «هرگاه خداوند روزی را برای بندگانش وسعت بخشد در زمین سرکشی و ستم می کنند، لذا به مقداری که می خواهد نازل می کند که او نسبت به بندگانش آگاه و بینا است(3)».

آیه بدین معناست که: اگر خدای تعالی روزی همه بندگان خود را وسعت بدهد و همه سیر شوند، شروع به ستمگری در زمین می کنند؛ زیرا مال و ثروت دنیا به گونه ای است که وقتی زیاد شد سرکشی و استکبار می آورد(4).

ص:231

در روایات آمده که شیطان گفته است:

«آدم توانگر از چنگ من خلاصی ندارد و او را به یکی از سه چیز گرفتار می کنم: یا مال و ثروت را در نظر او می آرایم که در نتیجه، از پرداخت حقوق مالی خویش، خودداری کند یا راه های مصرف آن را برایش آسان می کنم که در نتیجه آن ها را به ناحق خرج می کند و یا مال و ثروت را محبوب او می گردانم که در نتیجه آن را از راه های ناروا به دست می آورد(1)».

امام علی علیه السلام فرمود: «توانگری سرکشی می آورد(2) و توانگری، عقوبت و کیفر است»(3). پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «پس از خود برای امتم از سه چیز می ترسم: تأویل نابجای قرآن، یا پی جویی لغزش عالم، یا زیاد شدن مال و ثروت در میان آن ها به طوری که سرکش و سرمست شوند»(4).

اتراف: مترف به کسانی که مست و مغرور به رفاه دنیوی شده و طغیان کرده اند، گفته شده که مصداق آن غالباً پادشاهان و جباران و ثروتمندان خودخواه است(5).

آنان به حال خود رها شده و هر کاری بخواهند، می کنند. بنابراین مترفان همان ثروتمندانی هستند که به دنبال لذت طلبی، هوس رانی، خوش گذرانی هستند و معمولاً در صف اول مقابله با پیامبران قرار داشتند که این مسئله موجب کفر آن ها می شد(6). خداوند می فرماید: «ما در هیچ شهر و دیاری پیامبر انذار کننده نفرستادیم مگر آن که مترفین آن ها گفتند ما به آن چه شما فرستاده شده اید کافر هستیم»(7).

ص:232

کاهش روابط اجتماعی

در بعضی موارد غنا و ثروت باعث خود بزرگ بینی و تحقیر افراد تهیدست و نادار می گردد، در نتیجه روابط اجتماعی کاهش می یابد، چنان که درصدر اسلام بعضی از ثروتمندان متکبّر نزد پیامبر می رفتند و می گفتند: اگر تو در صدر مجلس بنشینی و این گونه افرادی را که بوی بدنشان مشام ما را آزار می دهد و لباس های خشن و پشمینه بر تن دارند از خود دورسازی، مجلس تو مجلس درخور اشراف و شخصیت هایی هم چون ما بشود، ما نزد تو خواهیم آمد و از سخنانت بهره خواهیم گرفت، ولی با وجود این دو گروه دیگر جای ما نیست؛ ولی خداوند به پیامبر فرمود که از این افراد متکبّر فاصله بگیرد و به حرف های آن ها توجه ننماید(1). در رفت و آمدها چشم به پیرایه های زندگی دوختن و توجه به مظاهر مادی از پیامدهای نامناسب غنی می باشد. خداوند خطاب به پیامبر صلی الله علیه وآله می فرماید: «و هرگز چشم خود را به نعمت های مادی که به برخی از آن ها داده ایم میفکن که این ها شکوفه های زندگی دنیاست و برای آنست که آنان را به این وسیله بیازماییم و روزی پروردگارت بهتر و پایدارتر است»(2).

آثار روانی نامطلوب توجه بسیار به دارایی ها: افرادی که تصوّر می کنند دارایی ها مهم هستند و موفقیّت شان را با آن ها ارزیابی می کنند، کم تر شاد هستند و هنگامی که آن ها را خریداری می کنند، مأیوس و ناراحتند. این موضوع به خاطر آن است که آن ها در واقع در جستجوی کمال فردی یا شادی هستند و در می یابند که امور مادی نمی تواند شادی درونی را فراهم سازد (دتیمار، 1992) کیسر وریان (1993) به طور مشابه دریافتند افرادی که

ص:233

فکر می کنند موفقیت های مالی مهم هستند یا آن هایی که شانس خود را برای دستیابی به این موفقیت ها بالا می دانند، خود شکوفایی و حس زندگی پایین تر و افسردگی و اضطراب بالاتری دارند(1).

آن ها را پاک سازی و پرورش دهی و به آن ها (هنگام گرفتن زکات) دعا کن که دعای تو مایه آرامش آن ها است و خداوند شنوا و دانا است»(1). از طرفی دیگر هنگامی که دیدِ شخص فقیر به واسطه کمک او خوشحال گردیده او هم خوشحال می شود و احساس لذّت می نماید.

عاطفه مثبت

در تحقیقاتی که توسط براد برن (1969) در مورد عاطفه مثبت و منفی صورت گرفت، عاطفه مثبت ارتباط مشخص و واضحی با درآمد داشت که این ارتباط از میزان 32% برای فقیرترین گروه تا 75% برای غنی ترین گروه متفاوت بود. این ارتباط با عاطفه منفی بسیار ضعیف تر بود(2). کنترل وقایع نیز مرتبط با این امر است. لاچمن و ویور (1998) دریافتند افرادی که درآمد بالاتری دارند، احساس تسلط بیشتری دارند و در همه گروه های درآمدی آن هایی که تسلط بیشتری دارند، رضایت مندی بیشتری از زندگی دارند، هم چنین وضعیت سلامتی بهتر و افسردگی کم تری دارند(3).

3 - حفظ ارتباط با خدا و شکرگزاری

علی علیه السلام فرمود: «خداوند روزی را تقدیر کرد و آن را کم یا زیاد نمود تا به واسطه ی آن فرد شاکر و فرد صابر را امتحان نماید»(1).

بر اساس این روایت شکرگزاری و صبر در حفظ خویش از رفتارها و حالات نامناسب اخلاقی می تواند، غنا را زمینه ای برای کمال فردی و آرامش روانی قرار دهد.

ص:236

*پرسش:

در کلمات ائمه علیهم السلام آمده است که انبیاء علیهم السلام نیز کار می کردند. ابن عباس روایت کرده است که: «حضرت آدم کشاورز، ادریس نبی خیاط، نوح علیه السلام نجّار، هود علیه السلام بازرگان، ابراهیم علیه السلام شبان، داود علیه السلام زره ساز، سلیمان علیه السلام حصیرباف و موسی علیه السلام کارگر بودند»(1). ائمه علیهم السلام کار می کردند، مردم را نیز دعوت به کار و تلاش می نمودند و می فرمودند: «کسانی که کسب روزی و تلاش نکنند، خداوند دعای آنان را اجابت نمی کند».

امام صادق علیه السلام فرمود: «من برای آن نیازی که خداوند انجام آن را تعهد نموده فعالیت و تلاش می کنم، تا خداوند نیز مرا بر کوشش در راه کسب روزی حلال ببیند». آیا نشنیده ای این آیه که خداوند می فرماید: «پس از به جای آوردن نماز در زمین منتشر شوید و با کار فضل الهی را جویا باشید». و اگر تو شخصی را ببینی که در منزل خود نشسته و کار نمی کند و سپس بگوید: روزیم خواهد رسید، آیا این کار درست است؟ خیر این یکی از سه نفری است که دعایشان مستجاب نمی شود. گفتم ایشان کیانند....

هم چنین کسی که وسیله کار داشته باشد ولی در خانه بشیند و تلاش نکند و روزی خود را طلب ننماید و به دعا بسنده کند. این شخص دعایش پذیرفته نمی شود(2). به طور کلی کار برای سلامت روان مفید است. هنگام شروع کار سلامت روانی افراد بهبود می یابد و در هنگام بیکاری سلامت روان مختل می شود(3). افراد بیکار بیشتر افسرده یا مضطرب هستند، یا دیگر نشانه های سلامت روانی ضعیف را نشان می دهند(4).

ص:238

توکّل بر خداوند و تحمل سختی: با توکّل بر خداوند و سپردن کارها به خدا و اعتماد به لطف او می توان در برابر مشکلات و حوادث مقاومت نمود. شخص متوکّل هرگز احساس حقارت و ضعف نمی کند بلکه به اتکای لطف خدا و علم و قدرت بی پایان او خود را پیروز و فاتح می بیند و حتی شکست های مقطعی او را مأیوس نمی سازد(1).

خداوند در بیان سرگذشت ابراهیم علیه السلام و توکّل او بر خدا در یکی از مشکل ترین ساعات زندگیش هنگامی که همسر و فرزند شیرخواره اش را در سرزمین خشک، سوزان و بی آب و علف رها کرد از زبان ابراهیم علیه السلام می فرماید: «پروردگارا! من فرزندم را در سرزمین بی آب و علفی در کنار خانه ای که حرم توست (به فرمان تو و با توکّل بر تو) ساکن ساختم تا نماز را برپا دارند، اکنون تو دل های مردم را متوجه آن ها کن و از ثمرات به آن ها روزی ده، تا شکر تو را به جا آورند»(2).

پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله می فرماید: «هرگاه تصمیم داری به هدفی برسی و در این راه با سختی و مشکلات دست به گریبان شدی، بدان تحمل این زحمات به خیر و صلاح تو خواهد بود»(3).

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «اگر حقیقتاً بر خداوند توکّل می کردید، خداوند به شما روزی می داد همچنان که به پرنده روزی می دهد»(4).

همچنان فرمود: «کسی که می خواهد خداوند او را از جاهایی که گمان نمی برد روزی بدهد توکّل بر خداوند نماید»(5).

ص:239

ملاحظه فضایل معنوی که خدا به فقراء می دهد:

امام صادق علیه السلام فرمود: (در روز قیامت) خداوند جل ثناءه، همچنان که برادری از برادرش پوزش می خواهد، از بنده مؤمن نیازمند خود در دنیا، پوزش می خواهد و می فرماید: به عزت و جلالم سوگند که من تو را در دنیا از سر خواریت نزد من محتاج نکردم. اکنون این پرده را بردار و ببین به جای دنیا به تو چه داده ام، او پرده را بردارد و گوید: با این پاداشی که به من دادی مرا چه زیان اگر آن چه را در دنیا از من گرفتی(1).

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: «خداوند فقر را نزد خلق خود امانت نهاده است. بنابراین هرکس آن را مخفی نگه دارد خداوند پاداش روزه دار شب زنده دار به او عطا فرماید»(2).

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «فقرا شهریاران و ملوک اهل بهشتند، مردم همگی مشتاق بهشتند و بهشت مشتاق فقیران است»(3).

هم چنین فرمود: «درهای بهشت به روی فقرا باز است»(4) و «کسی که بمیرد و درهم و دیناری از خود برجای نگذارد، توانگرتر از او کسی وارد بهشت نشود»(5).

امام صادق علیه السلام فرمودند: «آخرین پیامبری که وارد بهشت می شود، سلیمان است و این به سبب دنیایی است که به او داده شده»(6).

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود:

ص:240

«ای گروه فقیران! خداوند برای من پسندیده است که به مجالس و محافل شما تأسّی جویم؛ زیرا فرمود: «و با کسانی که پروردگارشان را صبح و شام می خوانند (و) خشنودی او را می خواهند، شکیبایی پیشه کن» چرا که محفل های شما محفل های پیامبران پیش از روزگار شماست»(1).

امام صادق علیه السلام به محمد خزّاز فرمود: «آیا به بازار نمی روی؟ آیا میوه هایی که به فروش می رسد و چیزهای دیگری که مایل هستی نمی بینی (و قدرت خرید نداری) عرض کردم: چرا؟ فرمود: بدان که در برابر هر چیزی که می بینی امّا از عهده خرید آن برنمی آیی، برایت حسنه ای است»(2).

اقتصاد و میانه روی

اقتصاد و میانه روی در زندگی از فقر پیشگیری می کند امام صادق علیه السلام فرمود: «من ضامن هستم که شخص مقتصد و میانه رو در زندگی فقیر نگردد»(3).

صدقه

علی علیه السلام می فرماید: «فقر و ناداری خود را با صدقه و بذل و بخشش درمان نمایید»(4).

صله رحم

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: «صله رحم عمر را زیاد می گرداند و فقر را زائل می کند»(5).

ص:241

رضایت به روزی

علی علیه السلام فرمود: «هیچ مالی فقرزداتر از قناعت و خرسندی به روزی نیست... صبر و شکیبایی سپر و محافظی در برابر ناداری است»(1).

ذکر «لاحول ولاقوة الا بالله»

علی علیه السلام فرمود: «هرکه فقر به او فشار می آورد، ذکر «لاحول ولا قوة الا بالله العلیّ العظیم» را زیاد بگوید»(2).

کم کردن آرزوها

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند:

«خواهش هایت را کم کن، تا (تحمل) فقر بر تو آسان شود»(3).

ص:242

ص:244

*پرسش:

نگاهی به انسان در قرآن

1. (وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً)1 ؛ «(و یاد کن) هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: «در حقیقت من در زمین، جانشینی [= نماینده ای] قرار می دهم.»»

2. (فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی)2 ؛ «و هنگامی که او را مرتب نمودم، و از روح خود در او دمیدم».

3. (وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها)3 ؛ «و [خدا] همه نام ها را به آدم آموخت».

4. (وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِیلاً)4 ؛ «و بیقین فرزندان آدم را گرامی داشتیم؛ و آنان را در خشکی و دریا، (بر مرکب ها) سوار کردیم و آنان را از پاکیزه ها روزی دادیم؛ و ایشان را بر بسیاری از کسانی که آفریدیم کاملاً برتری دادیم».

5. (إِنّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً)5 ؛ «در حقیقت، ما امانت را بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه کردیم، و [لی] از برداشتن آن سر باز زدند و از آن بیمناک بودند و انسان آن را بر دوش کشید؛ در واقع، او بسی ستمگر و بسیار نادان است».

6. (وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِیسَ)6 ؛ «و (یاد کن) هنگامی را که به فرشتگان فرمودیم: «برای آدم سجده کنید.» و (همگی) سجده کردند، جز ابلیس که سرباز زد».

ص:246

7. (مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمِیعاً وَ مَنْ أَحْیاها فَکَأَنَّما أَحْیَا النّاسَ جَمِیعاً)1 ؛ «هرکس شخصی را بدون (ارتکاب قتلِ) کسی یا فسادی در زمین بکُشد، پس گویا همه مردم را کشته؛ و هر کس، شخصی را زنده بدارد، پس گویا همه مردم را زنده داشته است».

آری، ارزش و منزلت انسان را باید از زبان گویای قرآن کریم شنید و انبیاء الهی و به ویژه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله که مفسر و معلم این کلاس انسانیت هستند برای به فعلیت رساندن این استعدادها و رشد ارزش های انسانی فرستاده شده اند.

بنابراین همه موجودات از ذات بی همتای او سرچشمه گرفته اند و به سوی او بازگشت می کنند. (إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ) . در گام بعدی به این حقیقت رهنمون می شویم که نظام تشریع با نظام تکوین کاملاً هماهنگ است و با تعبیر (إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ)1 .

یادآور می شود که اگر به شکل امت واحد در مسیر عبودیت من حرکت کنید این در راستای تربیت من می باشد و به عبارت دیگر تمام اعضای این پیکره که زیر چتر «امت واحد» جمع شده اند اگر کوچکترین حرکتی بر خلاف بندگی من در زاویه ای در سازمان آفرینش انجام دهد موجی در سایر قسمت ها ایجاد می کند و جهان همچون چشم، خد و خال و ابروست که هر کدام به جای خویش نیکو می باشد.

این نگاه قرآن به تمام هستی می باشد که اگر انسان حرکتی بر خلاف قوانین (تشریع و تکوین) عالم بکند تاثیرگذار است و به مشکل بر می خورد و نظام هستی او را همراهی نمی کند و به او به چشم وصله ی ناجور نگاه می کند. حالا اگر یک مجموعه و سازمانی با مدیریتی خاص بر خلاف حرکت نظام عالم حرکت کند نتیجه مشخص است(1).

یکی از صاحب نظران علم مدیریت می نویسد: اگر دایره نگاه را محدود به یک جامعه بکنیم، یک سازمان، یک سیستم باز است و با محیط خارج از خود یعنی محیط اجتماع ارتباط دو سویه دارد؛ محیط اجتماع هم، تابع یک مجموعه ضوابط است که سیستم سیاسی و حکومتی جامعه، آن اصول را جاری می کند.

از این رو تمام نهادهای اجتماعی هر جامعه از حکومت آن جامعه تاثیرپذیرند و سازمان همه به عنوان یکی از نهادهای اجتماعی تحت تاثیر حکومت است.

ص:248

(به عنوان مثال) وقتی حکومت یک کشور اسلامی است و نظام خود را اسلامی تعریف می کند باید ویژگی ها و خصوصیات و اهداف نظام اسلامی را تبیین کند و تمام سازمان ها و مجموعه های کوچک و بزرگ که در این نظام وجود دارند باید به این خصوصیات و همچنین اهداف حکومت اسلامی توجه کنند.

اهداف یک سازمان در نظام اسلامی باید در طول اهداف نظام باشد. بر این اساس مدیران سازمان ها و مجموعه ها در حکومت اسلامی باید اهداف مرحله ای خود را در طول اهداف اساسی نظام تعریف کنند به گونه ای که علاوه بر دستیابی به اهداف سازمانی، نیاز و مشکلی را نیز از جامعه بر طرف کرده باشند و نظام را نیز برای رسیدن به اهدافش یاری کرده باشند(1).

به عنوان مثال در بعد نظامی شناخت، امکانات و اهداف معنای خود را دارد و در بعد اقتصادی و علمی فرهنگی هم شناخت امکانات و اهداف گستره خاص خود را شامل می شود.

از نظر اسلام، انسان کامل در هر بعدی از زندگی بایستی شایستگی اداره و نگهداری و بهره برداری از امکانات و سرمایه های خدادادی را داشته باشد تا بتواند لیاقت مدیریت را کسب کند و می دانیم که «امکانات و نیروها» و به عبارت جامع تر «سرمایه های زندگی» تنها اختصاص به مال و ثروت ندارد.

رشید بودن و مدیر بودن همسران در زندگی خانوادگی و شخصی و توانایی مدیریت آن ها از مهمترین عوامل خوشبختی در زندگی خانوادگی آن ها می باشد. به همین ترتیب نتایج رشد و مدیریت منحصر به افراد و خانواده نمی شود، بلکه جوامع انسانی نیز دارای سرمایه های گوناگون طبیعی، فرهنگی، اعتقادی، انسانی و غیره می باشند. رشد ملی در جوامع دیگر و غرب تحت عنوان «مدیریت منابع انسانی یا مدیریت طبیعی» مطرح است که معنای آن عبارت است از:

«لیاقت و شایستگی یک ملت در نگهداری و بهره برداری و سوددهی سرمایه ها و امکانات طبیعی و انسانی خود»

از دید قرآن نیز هر ملتی به اندازه ای که لیاقت و شایستگی تغییر و تحول و تبدیل از وضع نامطلوب به وضع مطلوب تری را داشته باشد؛ به همان میزان حرکت و سازندگی خواهد داشت.

زیرا: (إِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ)1 ؛ «در حقیقت خدا آن (سرنوشتی) که در قومی است را تغییر نمی دهد تا اینکه آنچه را در خودشان است، تغییر دهند».

ص:250

مدیریت و رهبری که بشر امروز می شناسد از حدود رهبری در مسائل اجتماعی و مادی تجاوز نمی کند ولی از دیدگاه قرآن مدیریت، نه تنها مدیریت اجتماعی و مادی مدنظر است بلکه مدیریت معنوی و راهنمایی به سوی هدفی والا نیز مطرح است(1).

بیان شد که از اصول اولی مدیریت «شناخت و معرفت» است انسان امروزی و به عبارت به خاطر جوامع بشری اغلب نتوانسته است در شناخت ذخایر و استعدادهای خدادادی موفق باشد از این رو نباید منتظر مدیریتی موفق هم باشیم.

زیرا انسان اگر از استعدادهای ذاتی و نیروهای نهفته در وجود خود و جامعه بی خبر باشد و راه متعادل کردن و جهت دهی و مدیریت آن را نداند فاجعه ای عظیم به بار خواهد آمد از جمله این فجایع انحرافات جنسی، فحشا، تجمل گرایی، اسیر زندگی ماشینی شدن و بسیاری از مشکلاتی که امروزه گریبان گیر جامعه بشری می باشد. قطعاً شناخت خدا، شناخت قوانین و اصول حاکم بر جهان هستی و شناخت قوانین حاکم بر نیروها و امکانات موجود، زمینه ساز موفقیت در مدیریت می باشد.

به عبارت به خاطر: «مدیریت» یک نوع «ایدئولوژی» است و «ایدئولوژی» هم همیشه از «جهان بینی» سرچشمه می گیرد(2).

به همین خاطر است که: از نظر قرآن مدیر و رهبر باید به دست خدا انتخاب شود و یا به تعبیری ملاک های مدیر موفق را باید خدا تعیین کند:

از این رو قرآن می فرماید: (هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ...)3 ؛ «او کسی است که در میان درس ناخواندگان فرستاده ای از خودشان برانگیخت...».

ص:251

و در آیه دیگر می فرماید: (إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکاً...)1 ؛ «... در حقیقت خدا «طالوت» را به زمامداری شما بر انگیخت.»

بنابراین: «مبانی مدیریت بایستی بر مبنای فلسفه ی بعثت انبیاء و دستورات الهی باشد و الا مدیریت همان خواهد شد که در کشورهای «لاییک» سر از رسوایی درآورده است».

اهداف مدیریت از دیدگاه قرآن

استاد آیت الله مکارم شیرازی می نویسند:

«بی شک اهداف مدیریت در اسلام جدا از اهداف حکومت اسلامی که مدیریت ها جزیی از پیکره آن است نمی تواند باشد»(1).

بنابراین باید در یک مقیاس کلی و وسیع، اهداف حکومت در قرآن را مورد بررسی قرار دهیم تا هدف مدیریت هایی که بدنه این حکومت را تشکیل می دهد مشخص گردد.

اهداف بعثت انبیا در قرآن

بدون تردید اسلام به مسئله حکومت به عنوان یک «هدف» نمی نگرد بلکه آن را وسیله ای برای تحقق بخشیدن به اهداف عالی می شمرد. در اینجا برخی از اهداف بعثت انبیاء را بر می شماریم:

در یک بررسی کلی «چهار هدف عمده» بیش از همه جلب توجه می کند که نه تنها حکومت اسلامی، بلکه مدیریت هایی که از آن نشأت می گیرد نیز باید در مسیر این چهار هدف گام بردارد.

ص:252

1. آگاهی بخشیدن به انسان ها؛

2. تربیت معنوی؛ 3. اقامه قسط و عدل به صورت خودجوش و برخاسته از متن جامعه؛ 4. آزادی انسان ها از زنجیرهای اسارت.

مروری بر آیات

1 و 2 - تعلیم و تربیت

قرآن کریم در این مورد می فرماید:

(هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ)1 ؛ «او کسی است که در میان درس ناخواندگان فرستاده ای از خودشان برانگیخت؛ که آیاتش را بر آنان می خواند [و پیروی می کند] و رشدشان می دهد [و پاکشان می گرداند] و کتاب [خدا] و فرزانگی به آنان می آموزد؛ درحالی که قطعاً پیش از [آن] درگمراهی آشکاری بودند». در این آیه هدف بعثت را نجات بشر از «گمراهی» می داند و پیامبر موظف شده است جهت گیری برنامه های خود را براساس وصول به این دو هدف بزرگ «تعلیم» و «تربیت» تنظیم کند(1).

و چگونه ممکن است مسئله تعلیم و تربیت بدون یک شبکه وسیع آموزشی که برنامه ریزی آن از ناحیه حکومت انجام می شود و جهت اصلی آن انسان سازی و تهذیب اخلاق و پیشرفت علم و فرهنگ است بدون اتکا به یک حکومت نیرومند و تحت نظر یک مدیر فرزانه ی صالح انجام گیرد؟!

ص:253

3. اقامه قسط

قرآن کریم در این مورد می فرماید: (لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ)1 ؛ «بیقین فرستادگانمان را با دلیل های روشن (معجزه آسا) فرستادیم، و همراه آنان کتاب (الهی) و ترازو را فرو فرستادیم، تا مردم به دادگری برخیزند».

نکته جالب در این آیه این است که می فرماید: (لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ) تا این که مردم قسط را اقامه کنند سخن از خودجوشی مردم است نمی گوید: هدف این است که انبیاء انسان ها را به اقامه قسط و عدل وادار نمایند، آری، مهم این است که مردم چنان ساخته شوند که خود مجری عدالت گردند.

به این ترتیب پیامبران به سه وسیله مجهز بودند «دلایل روشن، کتب آسمانی و معیار سنجش حق از باطل» تا با این ابزار طوری مردم را تربیت کنند که خود مردم با اختیار به اقامه قسط و عدل بپردازند(1). و با توجه به ادامه آیه، رسیدن به این هدف جز از طریق تشکیل حکومت و مدیریت افراد صالح و آگاه ممکن نیست.

4. آزادی انسان ها از زنجیرهای اسارت

خداوند متعال در این مورد می فرماید: (... وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ...)3 ؛ «و غل هایی را که بر آنان بوده، از (دوش) آن ها بر می دارد».

استاد شهید مطهری می نویسند: «کدام بار سنگین و کدام غل و زنجیر؟ بارهایی از سنگ و غل ها و زنجیرهایی از آهن؟! نه، بلکه بارهای سنگین از

ص:254

عادات و خرافات و غل و زنجیرهایی که بر نیروها و بر استعدادهای معنوی بشر گذاشته شده بود؛ همانا که نتیجه اش جمود، افسردگی، یأس و بدبختی بود.

پیغمبر این نیروهای بسته را باز کرد، مدیریت اجتماعی یعنی این؛ رهبری یعنی این؛ مجهز کردن نیروها، تحریک نیروها، آزاد کردن نیروها و در عین حال کنترل نیروها و در مجرای صحیح انداختن آن ها، سامان دادن سازمان بخشیدن و حرارت بخشیدن به آن ها.

مدیریت صحیح از ضعیف ترین ملت های دنیا، قوی ترین ملت ها را می سازد. آن چنان که رسول اکرم صلی الله علیه وآله کرد و این «معجزه رهبری» بود»(1).

جمع بندی و نتیجه گیری

از آن چه گذشت معلوم شد که «مبانی دانش مدیریت» از سه مقوله اساسی تشکیل می شود. بینش نظریه پردازان مدیریت نسبت به «انسان» و «نظام آفرینش (و جامعه)» و خود «مدیریت» در تحول علم مدیریت نقش اساسی دارد.

به عبارت دیگر: مکاتب مدیریت کلاسیک و نئوکلاسیک و نهضت روابط انسانی تا برسد به مدیریت اقتضایی و سیستمی، به طور کلی متأثّر از مبانی فکری گروه ها و مکتب ها نسبت به این سه مقوله می باشد.

با توجه به مطالبی که عنوان شد به این نتیجه رسیدیم که:

- قرآن برای انسان ارزشی والا قائل است و به دو بعد مادی و معنوی و نیازهای هر کدام توجه دارد؛

- و از طرفی نگاه قرآن به نظام عالم آفرینش تبیین شد؛

- و جایگاه و اهداف مدیریت نیز در قرآن جستجو شد؛

از این رو وقتی بینش قرآن به این سه مقوله متفاوت شد مبانی مدیریت از دیدگاه قرآن نیز متفاوت می شود.

ص:255

به عنوان مثال ممکن است:

شخصی بگوید هدف های جزئی و نزدیک، در تمام مدیریت ها و فرماندهی ها، رسیدن به «بازدهی بیشتر» در «زمان کوتاه تر» می باشد.

ولی با این وجود از دیدگاه قرآن، هیچ گاه این مدیریت نمی تواند از اهداف کلی الهی و انسانی اصل مذهب و حکومت جدا باشد بلکه باید جهت گیری تمام اهداف جزئی به سوی آن اهداف کلی و الهی و والا باشد نه در جهت مخالف و نه بی تفاوت نسبت به آن ها.

زیرا انسان نمی تواند به گونه ای ناموزون، و به صورت وصله ای ناهمرنگ در این جهان هستی زندگی کند؛ و به همان اندازه که از اهداف «نظام عالم» و «مدیریت صحیح» فاصله بگیرد، با شکست و ناکامی روبه رو خواهد شد و همین مسئله ی هماهنگ شدن با اهداف والای الهی است که مدیریت قرآنی را با مدیریت های دیگر متمایز می کند زیرا کاربرد این معیارها و رعایت این اصول است که مشکلات اجتماعی و سیاسی و فرهنگی و اقتصادی و... را حل می کند و به مراتب از معیارهای مکاتب دیگر شناخته تر شده است(1).

معرفی کتاب:

برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به:

1. مدیریت و فرماندهی در اسلام، ناصر مکارم شیرازی.

2. پیش نیازهای مدیریت اسلامی، محمدتقی مصباح یزدی.

3. مدیریت در اسلام، ولی الله نقی پور فر.

4. نگرشی بر مدیریت اسلامی، سید رضا تقوی دامغانی.

5. مدیریت اسلامی، سید علی اکبر افجه ای.

ص:256

*پرسش:

قرآن یکی از اهداف مهم مدیریت را تعلیم و تربیت و آموزش و پرورش افراد می داند «از این رو وظیفه مدیران از نظر قرآن پس از شناخت نقاط ضعف، ساختن و اصلاح کردن است، نه کندن و کنارگذاشتن مدیریت قبلی» و خداوند متعال می فرماید: (ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ)1 ؛ «با حکمت و پندِ نیکو، به راه پروردگارت فرا خوان و با آنان به آن (شیوه ای) که نیکوتر است، مناظره کن!»

این آیه دستوری است برای مدیران که چگونه با مجموعه زیر دست برخورد کنید، که می توان افراد را با:

1. حکمت؛ 2. موعظه ی نیکو؛ 3. مجادله احسن به حق دعوت کرد.

واژه «رب» در «سبیل ربک» بُعد ربوبیت خداوند را مطرح می کند که اشاره دارد به این مطلب که این گونه برخورد کردن با افراد در مسیر تربیت است نه تخریب، و تربیت هم، که از اهداف اصلی مدیران می باشد.

و تنوع این ابزار اعم از سخن حکمت آمیز و موعظه های نیکو و روش مجادله ی احسن به خاطر تنوع روحیات و نگرش ها و ظرفیت های افراد می باشد که مدیر موفق آن است که با هر شخصی از دری وارد شود و راه ورود به شخصیت پر رمز و راز و پیچیده افراد را بشناسد تا بتواند با این ابزار در او تأثیرگذار باشد.

مدیران قرآنی برخوردهای عجولانه و شتابزده انجام نمی دهند و با سعه صدر و صبوری لازم برخورد می کنند تا پخته شود خامی و اگر مدیر به یقین برسد که شخصی از افراد مجموعه تحت فرمان او، بعد از تذکرات و تلاش های مورد نیاز تغییر در او ایجاد نشد و صلاحیت لازم را احراز نکرد و برای مجموعه صلاح نیست که این شخص را در خود نگه دارد او را «عزل»

ص:258

می کند. و بدیهی است که روش عزل افراد نیز باید در مسیر تربیت آن ها باشد تا از اهداف مدیریت دور نشویم.

اهمیت گزینش افراد

در قرآن معیارها و راه های گزینش افراد مطرح شده است و به آن اهمیت خاصی داده شده است زیرا بخش عمده موفقیت مدیران در چگونگی عزل و نصب مدیران رقم می خورد، چنانچه وقتی طالوت به عنوان رهبر و مدیر برای بنی اسرائیل برگزیده شد عده ای از مردم اعتراض کردند و خود را شایسته آن مقام دانستند و گفتند:

(... وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ)1 ؛ «... و حال آنکه ما از او [نسبت] به حکومت، سزاوارتریم، و [به او] از حیث مال، گشایشی داده نشده است؟!» در این آیه افراد مال و ثروت خود را ملاک برتری می دانستند و در آیات دیگر به مال و کثرت(1) فرزند و... اشاره دارد.

ولی قرآن معیارهای واهی و اعتباری مانند مال و ثروت را نمی پذیرد و برای مدیریت تخصص(2) و تعهد(3) را ملاک شایستگی می داند.

که در اینجا راه ها و معیارهای گزینش را از نگاه قرآن بر می شماریم:

ضوابط گزینش مدیران در قرآن

از آیات 37 تا 43 سوره طه چند اصل گزینشی بدست می آید که قبل از بیان آن ها آیات آن را مرور می کنیم و بعد ضوابط را نام می بریم و برای هر کدام شواهد دیگری از قرآن می آوریم:

ص:259

بعد از این که موسی از خداوند درخواست هایی نمود خداوند به او پاسخ داد: «فرمود: ای موسی هر آنچه را خواستی به تو داده شد، و ما بار دیگر تو را مشمول نعمت خود ساختیم...، آن زمان که به مادرت آنچه لازم بود الهام کردیم...» که: «او را در صندوقی بیفکن و آن صندوق را به دریا بینداز، تا دریا آن را به ساحل افکند؛ و دشمن من و دشمن او، آن را برگیرد!» و من محبتی از خود بر تو افکندم تا در برابر دیدگان (= علم) من، ساخته شوی (و پرورش یابی)! در آن هنگام که خواهرت (در نزدیکی کاخ فرعون) راه می رفت و می گفت: «آیا کسی را به شما نشان دهم که این نوزاد را کفالت کند (و دایه خوبی برای او خواهد بود)!» پس تو را به مادرت بازگرداندیم، تا چشمش به تو روشن شود؛ و غمگین نگردد و تو یکی (از فرعونیان) را کشتی، اما ما تو را از اندوه نجات دادیم! و بارها تو را آزمودیم پس از آن، سالیانی در میان مردم «مدین» توقف نمودی؛ سپس در زمان مقدر (برای فرمان رسالت) به اینجا آمدی، ای موسی! و من تو را برای خودم ساختم (و پرورش دادم)! اکنون تو و برادرت با آیات من بروید، و در یاد من کوتاهی نکنید!»(1)

چند ضابطه عمده برای گزینش از این آیات به دست می آید که عبارتند از: 1. آزمایش؛ 2. توجه به سوابق؛ 3. تربیت و «کادر سازی».

و اینک توضیح این ضوابط.

اول: آزمایش و امتحان

یکی از اصولی که خداوند برای گزینش افراد برای مدیریت های متفاوت به کار می برد، اصل امتحان و آزمایش می باشد که نمونه هایی از آن را ذکر می کنیم:

الف. در آیاتی که گذشت، خداوند متعال به حضرت موسی می فرماید: (وَ فَتَنّاکَ فُتُوناً)2 ؛ «و بارها تو را آزمودیم». و چون از این آزمایش سربلند خارج می شود حضرت حق مقام نبوت و رسالت را به او می دهد.

ص:260

ب. خداوند در مورد حضرت ابراهیم می فرماید:

(وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظّالِمِینَ)1 ؛ «و (یاد کنید) هنگامی که ابراهیم را پروردگارش با کلماتی آزمایش کرد و (او به خوبی کارِ) آزمایش ها را تمام کرد، [خدا به او] فرمود: «در واقع من تو را امام [و پیشوای] مردم قرار دادم.» [ابراهیم] گفت: «و از نسل من (نیز امامانی قرار بده.)» [خدا] فرمود: «پیمان من، به ستمکاران نمی رسد»».

بررسی واژه های آیه

1. منظور از کلمات چیست؟

از بررسی آیات قرآن و اعمال مهم و چشمگیری که ابراهیم انجام داد و مورد تحسین خداوند قرار گرفت چنین استفاده می شود که مقصود از «کلمات» یک سلسله وظایف سنگین و مشکل بوده که خدا بر دوش ابراهیم گذارده بود، و این پیامبر مخلص، همه آن ها را به عالی ترین وجه انجام داد، این دستورات عبارت بودند از:

- بردن فرزند به قربانگاه و آمادگی جدی برای قربانی او به فرمان خدا.

- بردن زن و فرزند و گذاشتن آن ها در سرزمین خشک و بی آب و گیاه که حتی یک نفر هم سکونت نداشت.

- قیام در برابر بت پرستان بابل و شکستن بت ها و دفاع بسیار شجاعانه در آن محاکمه تاریخی.

- قرار گرفتن در آتش و حفظ خونسردی کامل همراه با ایمان.

- مهاجرت از سرزمین بت پرستان و پشت پا زدن به زندگی خود و رفتن به سرزمین های دوردست برای ادای رسالت خویش.

ص:261

- و مانند این ها(1).

به راستی هر یک از آن ها آزمایشی بسیار سنگین و مشکل بود، اما او با قدرت و نیروی ایمان از عهده ی همه آن ها برآمد و اثبات کرد که شایستگی مقام «امامت» را دارد.

2. منظور از امام چیست؟

برای امامت معانی مختلفی ذکر شده:

الف. «امامت» به معنای ریاست و زعامت در امور دنیای مردم (آن چنان که اهل تسنن می گویند).

ب. «امامت» به معنای ریاست در امور دین و دنیا (آن چنان که بعضی دیگر از آن ها تفسیر کرده اند).

ج. امامت عبارت است از تحقق بخشیدن برنامه های دینی اعم از حکومت به معنای وسیع کلمه و اجرای حدود و احکام خدا و اجرای عدالت اجتماعی و همچنین تربیت و پرورش نفوس در «ظاهر» و «باطن» و این مقام از مقام رسالت و نبوت بالاتر است زیرا «نبوت و رسالت» تنها اخبار از سوی خدا و ابلاغ فرمان او و بشارت و انذار است. اما در «امامت» همه این ها وجود دارد به اضافه «اجرای احکام» و «تربیت نفوس از نظر ظاهر و باطن» (البته روشن است که برخی از پیامبران دارای مقام امامت نیز بوده اند).

در حقیقت مقام امامت، مقام تحقق بخشیدن به اهداف مذهب و هدایت به معنای «ایصال به مطلوب» است، نه فقط ارائه طریق. علاوه بر این هدایت تکوینی را نیز شامل می شود یعنی تاثیر باطنی و نفوذ روحانی امام و تابش شعاع وجودش در قلب انسان های آماده و هدایت معنوی آن ها(2).

ص:262

«امام» از یک سو با نیروی مرموز معنوی خود افراد شایسته را در مسیر تکامل باطنی رهبری می کند و با قدرت علمی خود افراد نادان را تعلیم می دهد و با نیروی حکومت خویش یا قدرت های اجرایی دیگر، اصول عدالت را اجرا می نماید(1).

نتیجه

با توجه به این که حضرت ابراهیم به مقام نبوت و رسالت رسیده بودند و بعد از این که سربلند از این آزمایشات خارج شدند به مقام رفیع «امامت» رسیدند، برتری و صحت معنای سوم بر دو معنای قبل روشن می باشد که مجالی برای تفصیل آن نیست. آنچه که به بحث ما مربوط می شود این است که معنای امام را هر کدام از معانی فوق بگیریم با بحث ما کاملاً سازگار است. با توجه به این که گفتیم مدیریت در جامعه اسلامی در طول مدیریت خدا و رسول و ائمه و نایبان آن ها می باشد.

نتیجه این که همان طور که خداوند متعال برای دادن مسئولیت های جدید به افراد، آن ها را مورد آزمایش قرار می دهد مدیریت قرآنی نیز اقتضا دارد که قبل از گزینش، افراد مورد امتحان قرار گیرند.

ج. در داستان قوم بنی اسرائیل و طالوت، خداوند باز برای انتخاب لشکریان مجاهد آزمونی چنین مطرح می کند: (فَلَمّا فَصَلَ طالُوتُ بِالْجُنُودِ قالَ إِنَّ اللّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلاّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلاّ قَلِیلاً مِنْهُمْ)2 ؛ «و هنگامی که طالوت با لشکریان رهسپار شد، گفت: «در حقیقت خدا شما را بوسیله رودخانه ای آزمایش می کند؛ و هر کس از آن بنوشد، پس از [پیروان] من نیست؛ و کسی که از آن نخورد جز کسی که یک پیمانه را با دستش بر

ص:263

گیرد؛ پس بدرستی که او از [پیروان] من است و جز اندکی از آنان، [همگی] از آن آب نوشیدند...»». روشن است که پیروزی هر مجموعه ای به انضباط و ایمان هر چه بیشتر افراد و سربازان، به دستور سرپرست و فرمانده بستگی دارد. اگر افراد نسبت به تشخیص و دستور فرمانده خود ایمان داشته باشند در انجام وظیفه کوتاهی نمی کنند.

«طالوت» که بنی اسرائیل را برای جهاد می برد باید بداند که سربازان وی تا چه اندازه فرمان او را اطاعت می کنند، مخصوصاً سربازانی که با تردید و دودلی رهبری وی را پذیرفته بودند.

از این رو «طالوت» مأمور می شود که به فرمان خدا آنان را به این ترتیب آزمایش کند: او به آن ها خبر می دهد که به زودی به نهر آبی می رسند باید در عین تشنگی مقاومت کنند و از آن جز کمی ننوشند تا روشن شود آیا این سربازان که می خواهند در برابر شمشیر آتشبار دشمن بایستند توانایی تحمل چند لحظه تشنگی را دارند یا خیر، که اکثر آن ها از بوته ی آزمایش سالم خارج نشدند!(1) این بود نمونه هایی از «آزمایش» قبل از «گزینش» در قرآن، که به عنوان اصلی از اصول مدیریت مورد توجه واقع شده و نمونه های فراوانی در قرآن وجود دارد که مجال ذکر آن ها نیست.

دوم: توجه به سوابق فرد در گزینش

الف. در مورد حضرت موسی که در اول بحث آیاتش(2) را بیان کردیم خداوند متعال برای گزینش حضرت موسی برای مقام رسالت، همه گذشته او را از کودکی تا هنگام گزینش شرح می دهد و با توجه به همین سوابق درخشان، او را بر می گزیند. آنچه از مجموعه آیات قبل بر می آید اهمیت توجه به گذشته فرد در زمان گزینش است و منظور از سوابق، زندگی فردی، کارهای مهمی که انجام داده، روحیات، حالات و نیز زندگی خانوادگی اوست.

ص:264

پرسش مهم:

این آیه، خوش سابقگی (پیش از فتح) را مایه بلند مقامی می داند ولی حال کنونی و نیکوی پس از فتح نیز با وعده نیک خداوندی همراه بوده و مورد تایید است و البته سابقه خوب، مایه برتری است.

یادآوری

به نظر می رسد علاوه بر رعایت این تفصیل، مطلب مهم دیگری مطرح است که باید مدنظر باشد و آن این که گاهی کارهای غیرمهم و عادی نیز سابقه قبل از گزینش در آن مهم و سرنوشت ساز است که باید مورد توجه واقع شود و نیز گاهی در هر شغل، مقام و منصبی متناسب با خودش سوابق قبل از خدمت را باید لحاظ کرد.

سوم: تربیت و کادرسازی

در آیاتی که اول بحث در مورد حضرت موسی گذشت خداوند متعال در یکجا می فرماید: (وَ لِتُصْنَعَ عَلی عَیْنِی)1 می فرماید: «از آن همه فراز و نشیب ها) هدف این بود که در پیشگاه من و در برابر دیدگان (علم) من پرورش یابی».

صاحب تفسیر نمونه می نویسند:

«بدون شک ذره ای در آسمان و زمین از علم خدا پنهان نیست، و همه در پیشگاه او حاضرند اما این تعبیر در این جا اشاره به عنایت خاصی است که خدا نسبت به موسی و تربیت او داشت.»

و در ادامه می افزاید: گرچه بعضی از مفسران جمله (وَ لِتُصْنَعَ عَلی عَیْنِی) را محدود به دوران شیرخواری او دانسته اند، ولی این جمله معنای وسیعی دارد و هرگونه پرورش و تربیت و ساخته شدن موسی را برای حمل پرچم رسالت با عنایت خاص پروردگار شامل می شود(1).

ص:266

و در مورد دیگر از این آیات می فرماید: (... وَ اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی...)1 ؛ «و تو را برای خودم ساختم».

راغب می گوید: «اصطناع» از ماده «صنع» به معنای اصرار در پرورش و اقدام موکد برای اصلاح چیزی است(1).

آری، «من تو را برای خودم پرورش دادم و ساختم!» برای وظیفه سنگین دریافت وحی، برای قبول رسالت، برای هدایت و رهبری بندگانم، تو را پرورش دادم و در کوران های حوادث آزمودم و نیرو و توان بخشیدم و اکنون که این ماموریت بزرگ بر دوش تو گذارده می شود از هر نظر ساخته شده ای. من تو را از هر نظر اصلاح کردم گویی برای خودم می خواهم و این محبت آمیزترین سخنی است که خداوند در حق این پیامبر بزرگ فرمود(2).

نتیجه

این آیاتی که بیان شد نمونه ای از این فرهنگ قرآنی می باشد وگرنه نمونه های فراوانی در قرآن وجود دارد.

از این مجموعه مباحث معلوم می شود که مدیران باید برای گزینش افراد به امرِ تربیتِ قبل از گزینش بپردازند و به تعبیر مهمتر عضوسازی کنند به جای عضو یابی؛ زیرا از عضوسازی، کارها به موفقیت می نشیند، به ویژه برای پست های مهم مانند معاونت یا حتی جانشینی مدیر باید در طول خدمت، افرادی را برای پست ها و مقام های بالاتر پرورش داد تا به هنگام بازنشستگی یا غیبت مدیران، مجموعه دچار اختلاف و ضعف نشود.

ص:267

چهارم: ضابطه به جای رابطه

قرآن کریم ویژگی هایی مانند: ایمان به هدف و ارزش کار(1) ، تعهد(2) و تخصص و آگاهی(3) ، نرمخویی و مهربانی(4) ، مشورت(5) ، قاطعیت(6) و شجاعت، ارتباط معنوی با خدا(7) ، شرح صدر(8) ، تقسیم کار و تنظیم وقت(9) ، بیان شیوا و رسا(10) و... را برای مدیران لازم می داند و افرادی که این ویژگی ها را داشته باشند شایسته ی احراز آن مقام می داند؛ و این روش قرآن نظام «شایسته سالاری» را معرفی می کند و از این که پست ها، مقام ها و مدیریت ها با ویژگی های موهوم و اعتباری مانند مال و ثروت، نسبت قبیله ای و فامیلی و... کسب شود به شدت مخالفت می کند و این اصل را با تعابیر مختلف در آیات گوناگون بیان می کند از جمله: در مورد حضرت ابراهیم می فرماید:

(وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظّالِمِینَ)11 ؛ «و (یاد کنید) هنگامی که ابراهیم را پروردگارش با کلماتی آزمایش کرد و (او به خوبی کارِ) آزمایش ها را تمام کرد [خدا به او] فرمود: «در واقع من تو را امام [و پیشوای] مردم قرار دادم.» [ابراهیم] گفت: «و از نسل من (نیز امامانی قرار بده.)» [خدا] فرمود: «پیمان من، به ستمکاران نمی رسد.»».

ص:268

ظالم کیست؟!

منظور از «ظلم» در این آیه تنها ستم به دیگران کردن نیست، بلکه «ظلم» در برابر «عدل»، در این جا معنای وسیعی دارد و نقطه مقابل عدالت یعنی «گذاردن هر چیزی به جای خودش» می باشد.

بنابراین «ظلم» آن است که شخص یا کار یا چیزی را در موقعیتی که شایسته آن نیست قرار دهند از آن جا که مقام امامت و رهبری ظاهری و باطنی مقام با عظمتی است یک لحظه گناه و نافرمانی و سوءپیشینه و دوری از عدالت سبب می گردد که لیاقت این مقام سلب گردد، لذا در احادیث حکایت شده که ائمه علیهم السلام برای اثبات انحصار خلافت بلافصل پیامبر به علی، به همین آیه استدلال می کردند(1).

وقتی خداوند بعد از فراز و نشیب ها و آزمایشات مختلف به حضرت ابراهیم مقام رفیع امامت را می دهد حضرت ابراهیم این مقام را برای فرزندان خود نیز طلب می کند و می گوید: «وَمِنْ ذُرِّیَتِی...» که خداوند در اینجا موروثی بودن امامت را ممنوع می شمارد و ضابطه مند بودن این مقام را مطرح می کند.

جمع بندی و نتیجه گیری

از آن چه بیان شد به دست می آید که قرآن یکی از اهداف مهم مدیریت را تعلیم و تربیت و آموزش و پرورش افراد می داند. از این رو وظیفه مدیران از نظر قرآن پس از شناخت نقاط ضعف، ساختن و اصلاح کردن است، نه کندن و کنار گذاشتن مدیریت قبلی و این در حالی است که در مکاتب دیگر هدف «تولید» و «بهره وری بیشتر» است و برای رسیدن به این هدف

ص:269

خود همه اصول یاد شده را نادیده می گیرند؛ البته در مدیریت قرآنی تولید و بهره وری بیشتر نیز مدنظر هست ولی با این تفاوت که «هدف»، «تولید» نیست، بلکه هدف «تعالی انسان» است و مطلب دیگر این که ممکن است در مکاتب دیگر، رسیدن به مدیریت و ریاست هدف باشد و گاهی افراد برای بدست آوردن این طعمه تلاش های بسیار می کنند؛ ولی در اسلام به مدیریت و رهبری به چشم «امانت» نگاه می شود که باید از این امانت خوب محافظت شود(1).

در مدیریت قرآنی در شایسته سالاری «تعهد امانت داری» و «تخصص و آگاهی» هر دو همدوش هم مطرح است ولی در مکانت دیگر خردگرایی و توجه به تخصص افراد مورد توجه می باشد و هر که تخصصش بیشتر است شایسته تر می باشد.

البته بیان مطالب فوق به این معنا نیست که همه ی «اصول و ضوابط مدیریت غربی» به طور کامل مورد قبول ما نیست بلکه قطعاً بخش هایی از آن با فرهنگ قرآن هماهنگ است و مغایرت ندارد مورد قبول ما می باشد و به دیده ی احترام می نگریم.

معرفی کتاب

برای مطالعه بیشتر رجوع شود به:

1. مدیریت از منظر کتاب و سنت، سید صمصام الدین قوامی.

2. مدیریت اسلامی، محمدحسن نبوی.

3. مدیریت و فرماندهی در اسلام، ناصر مکارم شیرازی.

4. نگرشی بر مدیریت در اسلام، مجموعه نویسندگان.

5. مدیریت در اسلام، ولی الله نقی پور فر.

ص:270

*پرسش:

اندازه گیری استفاده از محاسبات و احتمالات و آمار و ریاضیات مبتنی است.

این علم برای رفع نیاز آن جامعه رشد می کند، بعدها «مکتب مدیریت علمی» نارسایی هایی پیدا می کند که «مکتب روابط انسانی» سعی می کند جواب این نارسایی ها را بدهد. بعد بین این دو مکتب، تضاد ایجاد می شود و «مکتب ساختار یا ساختارگرایی» بین این دو مکتب رابطه برقرار می کند.

به همین ترتیب مدیریت در کشورهای غربی کامل تر شد، تا امروز که «مدیریت سیستمی» و سایر مدیریت ها مطرح می شود و علت این پیشرفت هم نیاز جوامع غربی به مدیریت است و کشورهای جهان سوم خود مراکز تحقیقاتی نداشتند و از همین یافته ها استفاده می کردند.

و بعد دانشگاه مدیریت در غرب تاسیس شد و فارغ التحصیلان این دانشگاه ها زودتر از دانشجویان دیگر رشته ها به استخدام درآمدند. زیرا که منافع و سود کارخانجات، ادارات و حکومت ها را در بر دارند. از دانشگاهی مثل «هاروارد» فارغ التحصیلان و مدیران نخبه خوبی فارغ التحصیل می شوند که در حرکت چرخ عظیم صنعتی آن کشورها مؤثر می باشند(1).

پیشینه مباحث مدیریتی در اسلام

مدیریت اسلامی موضوعی است که سابقه آن به عصر بعثت و صدر اسلام می رسد که در قرآن و احادیث پیامبر صلی الله علیه وآله و به ویژه در کلمات نورانی حضرت علی علیه السلام به این موضوع پرداخته شده است که نامه حضرت به موالیان به ویژه مالک اشتر سرشار از مباحث مدیریت اسلامی می باشد.

بعد از قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام از فارابی در قرن سوم و چهارم هجری و همچنین از بوعلی سینا در قرن چهاردهم و پنجم هجری و از ابن خلدون در قرن هشتم و نهم هجری و همچنین از خواجه نظام الملک و

ص:272

دیگران مطالبی در زمینه مدیریت و شیوه های اداره جامعه بر جای مانده است که در جای خود ارزشمند است(1). اولین و قدیمی ترین پژوهش مستقل در این زمینه مربوط به «علی بن محمد بن مسعود خزاعی» (متوفای 789 ق) است که تحت عنوان «تخریج الدلالات السمعیه علی ما کان فی عهد رسول الله للحرف والصنایع والعمالات الشرعیه» نگاشته است.

خزاعی، نظام اداری اسلام را که در کتاب های مختلف سیره و مغازی پراکنده بود، به شکل پیوسته عرضه کرد. پانصد سال بعد، «رفاعه طهطلاوی» (م 1290 ق) این کتاب را تلخیص کرد و جزیی از کتاب «نهایه الایجاز فی سیره ساکن الحجاز» قرار داد.

«ابن ادریس کتانی» نیز از کتاب خزاعی به اعجاب آمده، بر آن تعلیقه زده و به اجزاء و فصول آن افزود و اثری را تحت عنوان «تراتیب الاداریه» پدید آورد.

این آثار فقط نشانگر وجود مجموعه حرفه ها و صنایع و اعمال و نصب مسئولان و متخصصانی برای آن ها توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله است و از اصول و کلیات مدیریت خالی است، که در حقیقت بیانگر وجود سازماندهی و تقسیم کار در حکومت و مدیریت رسول اکرم است، بدون این که قواعد مدیریتی استخراج شود(2).

ولی در دوران پیدایش مدیریت، به شکل یک دانش مستقل اولین اثر را می توان در اواخر سال 1340 جستجو کرد که استاد متفکر شهید مطهری با تنظیم و تقدیم دو مقاله تحت عنوان «مدیریت و رهبری اسلام» و «رشد» پیشتاز طرح این مباحث شد(3).

ص:273

این متن، نخستین متن مدیریت در اسلام است که با استفاده از مفاهیم اسلامی نوشته شده است و شیوه استنباط مفاهیم مدیریتی از متون اسلامی را به ما می آموزد. همچنین روش های تحقیق مدیریت در اسلام را به طور مشخص بیان می کند و نمونه هایی از انجام آن را ارائه می کند. از ویژگی های این اثر، گرایش عمومی و بنیادی آن در استخراج مدیریت از منابع اسلامی است.

روشن تبیین مقاله، قیاسی بوده و در حوزه مدیریت عام و بیشتر مدیریت عمومی تنظیم گردیده و به هر حال، پایه ای ارزشمند و معتبر است(1).

در میان دانشمندان عرب، محمد باقر شریف القوسی، کتاب «نظام الحکم و الاداره فی الاسلام» را نوشته است ایشان حدود 25% این کتاب را به مباحث اداره اختصاص داده است(2).

در چند سال اخیر، ضمن تحقیقی که توسط گروه مدیریت پژوهشکدة علوم انسانی دانشگاه امام حسین علیه السلام انجام گرفت مشخص شد که طی سال های آخر دهه چهل تا اوایل دهه هفتاد حدود ربع قرن، تقریباً 160 اثر پس از این آثار در قالب یک طرح تحقیقی، تلخیص، تنظیم و ارزیابی شد و دست مایه اولیه و سنگ بنای یک کار علمی مشترک میان حوزه و دانشگاه قرار گرفت(3).

این مجموعه به تفکیک شامل 60 کتاب، 21 مقاله، 13 پایان نامه و 53 جزوه کمک درسی است که چهارعنوان آن، پیش از انقلاب نگاشته شده است، آمار نشان می دهد که در طی 25 سال، هر سال هشت عنوان درباره مدیریت اسلامی چاپ شده است که در مقایسه با دنیای غرب که فقط در مورد مدیریت منابع انسانی، هر روز یک کتاب و 86 مجله تخصصی به چاپ می رسانند، اندک است.

ص:274

بررسی ها نشان می دهد از میان سه گروه دانشمندان حوزه و دانشگاه و دیگر محققان، از هر گروه حدود 30 نفر به نگارش مطالبی درباره مدیریت اسلامی پرداخته اند(1).

امید است تا بحث «مدیریت اسلامی» و «مدیریت در قرآن» به شکل کلاسیک و منظم تر در مراکز عالی آموزشی - پژوهشی کشور راه یابد و به رشد آن شتاب بخشیده شود.

معرفی کتاب

اینک تعدادی از کتاب هایی که در رابطه با «مدیریت اسلامی» نگاشته شده است بر می شماریم:

1. اخلاق کارگزاران در حکومت اسلامی، جوادی آملی، عبدالله، نشر فرهنگی رجاء، چاپ دوم، زمستان، سال 67، بی جا.

2. اخلاق مدیریت در اسلام، محمدی ری شهری، محمد؛ موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، بی تا، تهران.

3. اصول مدیریت از دیدگاه قرآن و احادیث، لودین، شهین، ناشر واسع، تابستان 80، بی جا.

4. اصول مدیریت، رضائیان، علی، انتشارات سمت، 1365، تهران.

5. اصول و فنون مدیریت در اسلام، مشرف جوادی، محمدحسین، انتشارات نور علم همدان، دو جلد در یک مجلد، زمستان 1378، قم.

6. اصول و مبانی مدیریت، توکلی، عبدالله، پژوهشکده تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه، چاپ اول، 1383، قم.

7. اصول و مدیریت اسلامی و الگوهای آن، نقی پور فر، ولی الله، موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی، چاپ هجدهم، 1382، تهران.

ص:275

8. آگاهی و مسئولیت، محمدی ری شهری، محمد، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ویرایش دوم، پاییز 1375، قم.

9. امدادهای غیبی در زندگی بشر، مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا، چاپ ششم، سال 72، تهران.

10. پیش نیازهای مدیریت اسلامی، متقی فر، غلامرضا و مصباح یزدی، محمدتقی، انتشارات آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، مهر 1376، قم.

11. درس هایی از اخلاق مدیریت، واثقی، قاسم، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، سال 70، بی جا، 282 ص.

12. دیباچه ای بر مدیریت اسلامی، رشید پور، عبدالمجید، موسسه دین و دانش، چاپ اول، بهار 1365، تهران - قم.

13. دیباچه ای بر مدیریت اسلامی، مجموعه نویسندگان، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1371.

14. فصلنامه فرهنگ مدیریت، مجتمع آموزش عالی قم.

15. قرآن و مدیریت راستین، علیزاده، محمدجواد، انتشارات رستگار، چاپ اول، 1377، مشهد.

16. قرآن، مدیریت و علوم سیاسی، جمعی از نویسندگان، بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه، 1384، مشهد.

17. قطوف اداریه من القرآن الکریم، شیخ الارض عنان وعبدالسلام دباس احمد، دارالفکر دمشق، چاپ اول، 1424 ه - ق 2003 میلادی، دمشق.

18. لغزش گاه های مدیریت از دیدگاه اسلام، تقوی راد، محمدعلی، انتشارات مسمعی، چاپ اول، 1376، تهران.

19. الله دلیلی فی اعمالی، توفیق، علی محمد، دار غریب للطباعه و النشر و التوزیع، 2000 م، قاهره.

20. مباحثی از مدیریت اسلامی (مجموعه مقالات)، جاسبی عبدالله، ترجمه اشتری، ناصر، مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ اول، 1380، تهران.

ص:276

21. مباحثی در مدیریت اسلامی، افجه ای، علی اکبر، ستاد انقلاب فرهنگی، مرکز نشر دانشگاهی، 1362، تهران.

22. مبانی مدیریت اسلامی و الگوهای آن، انصاری، محمدعلی، 1378 ش، مشهد.

23. مبانی و اصول مدیریت اسلامی، علی احمدی، علیرضا و علی احمدی، حسین؛ تولید دانش، چاپ اول، تابستان 83، تهران.

24. مجموعه مباحثی از مدیریت در اسلام، نقی پور فرد، ولی الله، مرکز مطالعات و تحقیقات مدیریت اسلامی، چاپ اول، سال 82، تهران.

25. مدیر موفق، رحمانی، جعفر و باقی نصرآبادی، علی، انتشارات لوح محفوظ، چاپ اول، سال 79، تهران.

26. مدیریت از دیدگاه قرآن و حدیث، خاتمی، سید احمد، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1380، قم.

27. مدیریت از منظر کتاب و سنت، قوامی، سید صمصام الدین، دبیرخانه مجلس خبرگان، چاپ اول، سال 83، قم.

28. مدیریت اسلامی، ابراهیمی، محمدحسین، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، پاییز 1375، قم.

29. مدیریت اسلامی، افجه ای، سید علی اکبر؛ انتشارات واحد فوق برنامه بخش فرهنگی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، چاپ اول، سال 64، بی جا.

30. مدیریت اسلامی، نبوی، محمدحسن، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ پنجم، سال 78، قم.

31. مدیریت در قرآن و سنت، سویزی، علیرضا، انتشارات علوم اسلامی اراک، چاپ اول، 1382، اراک.

32. مدیریت علمی، مکتبی از دیدگاه اسلام، اختری، عباسعلی، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، بهار 1373، بی جا.

33. مدیریت و اداره امور دولتی در اسلام، آل بورایی، محمد عبدالله، مترجمان: جاسبی، عبدالله و نیکومرام، هاشم، مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ اول، 1380، تهران.

ص:277

34. مدیریت و فرماندهی در اسلام، مکارم شیرازی، ناصر، انتشارات هدف، چاپ چهارم، بهار 69، قم.

35. مناسبات انسانی در مدیریت اسلامی، حسینی سیاهپوش، سید محمود، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1401 ه -، قم.

36. نقش مدیریت در پیشرفت ملتها، حسینی شیرازی، سید محمد، ترجمه، کاظمی، علی، چاپخانه مهر استوار قم، بی تا، قم.

37. نگرشی بر مدیریت اسلامی، تقوی دامغانی، سیدرضا، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، پاییز 1369، بی جا.

38. نگرشی بر مدیریت در اسلام، جمعی از دانشمندان، مرکز آموزش مدیریت دولتی، چاپ اول، سال 72، بی جا.

39. ویژگی های مدیریت اسلامی، بانو حسینی بوشهری، انتشارات انصاریان، چاپ اول، بهار 79، قم.

ص:278

*پرسش:

از این رو برای آشنایی با مبانی مدیریت از دیدگاه قرآن لازم است سه موضوع مذکور از نگاه قرآن بررسی شود(1):

تزاحم اصول

«مدیریت اسلامی» وقتی معنای صحیح پیدا می کند که مجموعه اصول در جایگاه خویش و در تعامل با اصول دیگر به کار گرفته شود و توجه به یک اصل و نادیده گرفتن اصل دیگر آغاز فاصله گرفتن از مدیریت اسلامی می باشد. ولی گاه در عرصه عملکردها در مواقع خاص، تحقق یک اصل، مزاحم با تحقیق اصل دیگر می شود مانند: تزاحم اصل «آخرت گرایی» با اصل «وحدت و هماهنگی» یا هر کدام از اصول دیگر، که در این جا «ملاک های رفع تزاحم» اصلی را بر اصل دیگر مقدم می کند.

یادآوری

ولی باید دانست که این تقدم اصلی بر اصل دیگر «مقطعی» است و لازم است که در دراز مدت شرایط تحقق همه اصول در کنار هم را فراهم نمود و هرگز نمی توان در برنامه ریزی دراز مدت یک اصل را فدای اصل دیگر نمود، به عبارت دیگر اقتضائات سازمانی، نمی تواند در جریان برنامه ریزی دراز مدت ناقض و نفی کننده اصول دیگر باشد. - به خلاف «مدیریت اقتضایی» مورد بحث در علم مدیریت که همیشه به عنوان تابعی از اوضاع درونی و بیرونی سازمان با هدف دستیابی به سود هرچه بیشتر مطرح می شود.

ص:280

بیان ملاک ها

معیارهای اساسی رفع تزاحم اصول، و تقدم یک اصل بر اصول دیگر، یکی ملاک «اهمیت» است و دیگری ملاک «بدلیت و جانشین موقتی داشتن» است که باید اصل اهم را بر مهم، و اصل بی بدیل را، بر اصل دارای بدل موقتی، مقدم نمود که این جایگزینی هم موقتی است و هم به شرط بقای تزاحم جدی اصول مطرح می شود.

در تزاحم اصل «وحدت و هماهنگی» با اصل «اعمال مدیریت براساس اختیار و بصیرت نیروها»، نه می توان از اصل «وحدت» صرف نظر کرد و نه می توان نیروها را به زور به کار گرفت. بلکه لازم است با تاکید بر تحقق این اصول به راهکارهای «رفع عوامل مزاحم» تحقق این اصول اندیشید. زیرا فقدان اصل «وحدت» موجودیت نظام و سازمان را به خطر می اندازد و از طرفی فقدان اصل «اعمال مدیریت براساس اختیار و بصیرت نیروها» نه تنها پشتوانه استمرار کار بهینه را ندارد بلکه مهمتر این که کرامت انسانی نیروها از بین می رود و آن ها را در حد یک شیی یا حیوان پایین می آورد.

راهکار

در تزاحم اصل «وحدت و هماهنگی» با اصل «اعمال مدیریت براساس اختیار و بصیرت نیروها»، نه می توان از اصل «وحدت» صرف نظر کرد و نه می توان نیروها را به زور به کار گرفت. بلکه لازم است با تاکید بر تحقق این اصول به راهکارهای «رفع عوامل مزاحم» تحقق این اصول اندیشید. زیرا فقدان اصل «وحدت» موجودیت نظام و سازمان را به خطر می اندازد و از طرفی فقدان اصل «اعمال مدیریت براساس اختیار و بصیرت نیروها» نه تنها پشتوانه استمرار و کار بهینه را ندارد بلکه مهمتر این که کرامت انسانی نیروها از بین می رود و آن ها را در حد یک شیی یا حیوان پایین می آورد.

ص:281

راهکار

اگر راه حل های مختلف مبتنی بر ارزش ها برای حفظ این اصول در کنار هم مفید واقع نشود؛ راهکار حذف بخشی از نیروهای مزاحم از مجموعه سازمانی مطرح خواهد شد - اگر تزاحم به سبب عدم تطابق نیروها با ارزش های اسلامی و اصول مدیریت اسلامی باشد - چنانچه حضرت «طالوت» نسبت به نیروهای مزاحم در جنگ با «جالوت» چنین کرد؛ (إِنَّ اللّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلاّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً)1 ؛ «و هنگامی که طالوت با لشکریان رهسپار شد، گفت: «در حقیقت خدا شما را بوسیله رودخانه ای آزمایش می کند؛ و هر کس از آن بنوشد، پس از [پیروان] من نیست؛ و کسی که از آن نخورد جز کسی که یک پیمانه را با دستش بر گیرد؛ پس بدرستی که او از [پیروان] من است.»

و با یک امتحان بخشی از نیروهای مزاحم را حذف کرد و باعث «حفظ وحدت» سازمان شد و بقیه نیروها با «اختیار و بصیرت کامل» تحت فرمان او درآمدند و اگر این مشکل به سبب سوء مدیریت در سلسله مراتب مدیریت باشد اگر با تذکر اصلاح شد [چنانچه امیرالمومنین در مورد شیوه ی مدیریت «عثمان بن حنیف» حاکم بصره تذکر داد.] و اگر با تذکر اصلاح نشد باید بدون ملاحظه ی مسائل شخصی به تغییر آن مدیر اقدام نمود چنانچه امیرالمؤمنین علی علیه السلام به تعویض استاندار مصر اقدام نمود.(1)

در پایان این بحث لازم به یادآوری است که فرض های تزاحم می تواند شکل های مختلفی داشته باشد که هر کدام نیاز به بیان ملاک رفع تزاحم خود را دارد که بحث و بررسی مفصلی را می طلبد.

ص:282

*پرسش:

است چون با این حوزه بیشتر آشنایی دارند پس در حقیقت نوعی تقسیم کار بین آن ها طراحی شده است. با کمی دقت متوجه می شویم که مردان نمی توانند وظایف سنگین اداره داخلی خانواده را به عهده بگیرند، مانند بچه داری و... برخی از موارد مثل عاطفه، احساسات، سلیقه و حوصله برای مدیریت داخلی خانه نیز فقط در زنان هست. از طرفی برای خانم ها هم غالباً عهده داری مدیریت مالی و روابط خارجی خانواده مشکل است چون این کار، نیروی جسمی زیاد، کار طاقت فرسا، شناخت حیله های اجتماعی و... را می طلبد که معمولاً چنین توانایی هایی در مردان موجود است. مشابه این مطلب در مورد امیرمؤمنان علی علیه السلام و حضرت زهرا علیها السلام هم نقل شده است که کار خارج و داخل خانه را تقسیم کرده بودند.

نکته دیگر این که هزینه خانواده به عهده مرد است، بنابراین مدیریت خارج خانواده هم به عهده او گذاشته شده است.

نکته: این آیه جمله خبری و گویای یک واقعیت خارجی است؛ نه جملة ارزشی(1) یا انشایی(2).

خداوند می فرماید: (قَوّامُونَ عَلَی النِّساءِ) یعنی در عالم واقع زنان بر مردان تکیه می کنند و زن بدون همسر تکیه گاه ندارد، لذا زنان بی سرپرست - و احیاناً بدون خویشاوند - معمولاً با مشکلات حمایتی روبه رو می شوند و کسی را ندارند که از لحاظ روحی و روانی بر او تکیه کنند، البته گاهی برخی زنان بر شوهرانشان برتری دارند و حتی شوهرانشان بر آن ها تکیه می کنند و نمی توانند وظایف سنگینی را در خانواده و اجتماع به دوش بکشند. آیه در مقام بیان ارزشی هم نیست و نمی گوید سپردن مدیریت خانواده به مرد ارزش است؛ بلکه وظیفه ای پرمسئولیت است. مثل این که

ص:284

جهاد فقط بر مردها واجب است معنای این جمله، برتری مرد بر زن نیست، چون ساختار وجودی مرد برای جنگ مناسب تر است و خانم ها این ساختار را ندارند، بلکه ساختار عاطفی دارند که برای مسائل تربیتی بسیار مناسب است. بنابراین آیه دلیل برتری جنس مرد بر جنس زن نیست، چرا که برتری افراد در قرآن چند ملاک دارد، از جمله:

1. ایمان؛

2. تقوی: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ) ؛

3. جهاد در جایی که ممکن است. خدا می فرماید کسانی که جهاد می کنند برتر از افرادی اند که می توانند ولی جهاد نمی کنند؛

4. بصیرت؛

پس جنس مرد بودن، قوام بودن و... ملاک برتری نخواهد بود.

عدالت؛ نه مساوات

بین عدالت و مساوات تفاوت هست. مثلاً از دو دانش آموز یک کلاس یکی به 5 و دیگری به 10 پرسش جواب دهد، به اولی نمره 10 و به دیگری نمره 20 می دهند. اینجا تفاوت هست؛ اما ظلم و بی عدالتی نیست و هر کس بر اساس تلاش خود نمره گرفته است.

پس همیشه تساوی و عدالت در یک راستا قرار نمی گیرند و چه بسا عدالت در عدم تساوی باشد. اگر در جایی دو نفر حقوق و توانایی مساوی داشتند، و به آن ها پاداش مساوی داده شود، این عدالت است، اما اگر در پاداش آن ها تفاوت قایل شدیم، دچار بی عدالتی شده ایم. قرآن کریم در مورد خانم ها و آقایان نظامی دارد که در آن هرچیزی براساس توانایی و ساختار ذهنی، فکری و جسمی در جای خود قرار می گیرد. مثلاً چون خانم ها برای مدیریت داخل خانواده از نظر فکری، جسمی و ذهنی

ص:285

مناسب ترند، به آن ها توصیه می کند مدیر داخلی باشند. حال اگر خانمی در بیرون از خانه با هماهنگی همسرش کار کند، لطفی به خانواده و شوهرش کرده؛ هر چند وظیفه اش نبوده است. مرد هم وظیفه اش کار در بیرون از خانواده و تأمین هزینه زندگی است.

«وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ» حال اگر مردی در خانه به وظایف همسرش پرداخت و به او کمک کرد، در حق خانم لطف کرده است. البته باید هم چنین باشد و نسبت به هم لطف کنند تا زندگی شیرین شود.

عدالت و ضرب و شتم زنان

خداوند در قرآن می فرماید: (فَالصّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَیْبِ بِما حَفِظَ اللّهُ وَ اللاّتِی تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَکُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَیْهِنَّ سَبِیلاً)1 ؛ «و زنان شایسته فرمانبردارانی فروتنند که به پاس آنچه خدا برای آنان حفظ کرده است، در غیاب همسر خود از اسرار و حقوق او نگهبانی می کنند و زنانی را که از نافرمانیشان بیم دارید، پس اندرز دهید و اگر مؤثر واقع نشد، در خوابگاهها از ایشان دوری گزینید و اگر هیچ راهی نبود، به آهستگی و به قصد تأدیب آن ها را بزنید و اگر از شما فرمانبرداری کردند، پس هیچ راهی بر تعدی به آنان مجوی که خدا بلند مرتبه ای بزرگ است».

این آیه شریفه برای برخی سوء تفاهم ایجاد کرده است به گونه ای که فکر می کنند اسلام اجازه زدن بی قید و شرط زنان را به مردان داده است. در حالی که اگر به تفسیرهایی که از آیه شده است، توجه کنیم، در می یابیم که سوء برداشت های مذکور درست نیست.

در این آیه زنان به چند دسته تقسیم شده اند:

ص:286

1. (قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَیْبِ بِما حَفِظَ اللّهُ) زنانی صالح و درستکار: بانوانی که در برابر نظام خانواده فروتن و متعهدند و نه تنها در حضور شوهر بلکه در غیاب او منافعش را حفظ می کنند، مرتکب خیانت مالی و ناموسی نمی شوند و شخصیت شوهر و اسرار خانواده را در نبود او حفظ می کنند.

خدا اجازه نمی دهد کسی به این گروه تعرض یا آن ها را تنبیه کند.

2. (تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ)1 : زنانی که از وظایف خودشان سرپیچی می کنند. مردان در مقابل این زنان به ترتیب چند وظیفه دارند:

مرحله نخست: موعظه و نصیحت و توجه دادن به مسئولیت خودشان.

در مرحله دوم: بروز دادن واکنش منفی مثل پرهیز از همبستری با آن ها و اعلام عدم رضایت از زن با بی اعتنایی به این امید که در روح او اثر گذارد و بیدارش سازد.

مرحله سوم: اگر قانون شکنی و لجاجت ادامه یافت، راهی جز تنبیه - با شرایط خاص - برای بیدارسازی او وجود ندارد.

مرحله سوم در قوانین تمام کشورها - وقتی راه های مسالمت آمیز برای وادار کردن افراد به رعایت قانون بسته شده باشد - پیش بینی شده است. با این تفاوت که اسلام در مورد زنان سفارش کرده است تنبیه بدنی ملایم باشد به طوری که موجب شکستگی، جراحت، کبودی، سیاهی، قرمزی و... نشود. در برخی از تعبیرات هم آمده است که با چوب مسواک بزنید گویا با این کار تنها هدف، بیدارسازی و تنبیه زن است.

نکته بعدی این که تنبیه فقط برای انجام وظیفه است؛ نه بروز دادن حس کینه و انتقام. از این رو اگر زن دست از سرکشی برداشت، مرد حق تعدی ندارد، لذا در ادامه آیه فرمود اگر آن ها بازگشتند و اطاعت کردند، حق

ص:287

ندارید نسبت به آن ها از حدّ بگذرید. حتی برخی فرموده اند زدن مذکور باید با اجازه حاکم شرع باشد. از طرف دیگر اگر مردی در خانه سرکشی کرد خانم با مراجعه به دادگاه صالحه حق برخورد و احقاق حق دارد. به این ترتیب آنجا قاضی او را مجبور به انجام وظایف می کند و اگر انجام نداد، در مراحل بعد به تعزیز و مجازات بدنی محکوم می کند. البته چون خانم ها معمولاً توانایی مجازات را ندارند، احقاق حق و مجازات به عهده ی حاکم شرع گذاشته شده است.

برخی مفسران گفته اند این آیه نَسخ تدریجی و تمهیدی شده است. توضیح این که گاهی اوقات قرآن کریم برای براندازی یک عادت جاهلی راه طولانی را در پیش می گیرد. مثل برده داری در جامعه عرب جاهلی که اگر اسلام می خواست یک مرتبه آن را بردارد، نظام جامعه به هم می خورد، لذا مرحله به مرحله (تشویق به آزادسازی، ایجاد نمونه های عملی برای آزادسازی، قراردادن آزادی بردگان به عنوان کفّاره ی گناهان و...) آن را در کشورهای اسلامی کاملاً از بین برد. در مورد خانم ها هم برخوردهای ناپسندی وجود داشت. به شدت آن ها را می زدند و...؛ قرآن کریم با طراحی و ارائه یک قانون چند مرحله ای برای حذف آن رفتار کوشید. در یک مرحله گفت حق ندارید آن ها را طوری بزنید که دست و بازوی آن ها بشکند. بدنشان سیاه یا سرخ شود و...، بلکه به گونه ای بزنید که گویا نوازش می کنید. بعد به مرور همین مطلب هم در روایات پیامبر و اهل بیت علیهم السلام به نوعی تخطئه و در نتیجه ضرب و شتم زنان در جامعه ی اسلامی برداشته شد و امروزه مردان مسلمان به تبعیت از پیامبر و ائمه علیهم السلام اجازه چنین کارهایی به خود نمی دهند(1).

ص:288

ص:290

*پرسش:

در قرآن کریم به مباحث و مسائل خانواده در هر سه بستر توجه شده است که به آن مباحث می پردازیم:

1-3. منع ازدواج با محارم (نساء/ 23)

(حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ وَ عَمّاتُکُمْ وَ خالاتُکُمْ وَ بَناتُ الْأَخِ وَ بَناتُ الْأُخْتِ وَ أُمَّهاتُکُمُ اللاّتِی أَرْضَعْنَکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ مِنَ الرَّضاعَةِ وَ أُمَّهاتُ نِسائِکُمْ وَ رَبائِبُکُمُ اللاّتِی فِی حُجُورِکُمْ مِنْ نِسائِکُمُ اللاّتِی دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَکُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ وَ حَلائِلُ أَبْنائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلابِکُمْ وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَیْنَ الْأُخْتَیْنِ إِلاّ ما قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً) ؛ (بر شما حرام شده است (ازدواج با) مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان و عمه هایتان و خاله هایتان و دخترانِ برادر و دخترانِ خواهر و مادران (رضاعی) تان که شما را شیر داده اند و خواهران رضاعی شما و مادران همسرانتان، و دختران همسرتان که در دامانِ شما [پرروش یافته اند،] از همسرانتان که با آنان همبستر شده اید؛ - و اگر با آنان همبستر نشده اید، پس بر شما هیچ گناهی نیست (که با دخترانشان ازدواج کنید) - و (نیز حرام است بر شما ازدواج با) همسران پسرانتان که از پشت (و نسل) شما هستند، و اینکه بین دو خواهر (در ازدواج) جمع کنید؛ مگر آنچه که بتحقیق در گذشته واقع شده؛ [چرا] که خدا، بسیار آمرزنده [و] مهرورز است.»

1-4. ازدواج با اهل کتاب (مائده / 5)

(الْیَوْمَ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّباتُ وَ طَعامُ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حِلٌّ لَکُمْ وَ طَعامُکُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ إِذا آتَیْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِینَ غَیْرَ مُسافِحِینَ وَ لا مُتَّخِذِی أَخْدانٍ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ) ؛ «امروز، (همه) پاکیزه ها برای شما حلال شده و غذای کسانی که به آنان کتاب (الهی) داده شده، برای شما حلال، و غذای شما برای آنان حلال است؛ و (نیز) زنان پاکدامن از مؤمنان، و زنان پاکدامن از کسانی که پیش از شما به

ص:293

آنان کتاب [الهی] داده شده (حلال اند؛) هنگامی که مَهرهایشان را به آنان بپردازید، در حالی که پاکدامنانی غیر زشت کارِ (غیر زناکار) باشید، و نه اینکه زنان را در پنهانی دوست (خود) بگیرید. و هر کس (ارکان) ایمان را انکار کند، پس قطعاً عملش تباه گشته؛ و او در آخرت از زیانکاران است.»

1-5. منع ازدواج با زنان مشرک و زناکار (نور/ 3)

(الزّانِی لا یَنْکِحُ إِلاّ زانِیَةً أَوْ مُشْرِکَةً وَ الزّانِیَةُ لا یَنْکِحُها إِلاّ زانٍ أَوْ مُشْرِکٌ وَ حُرِّمَ ذلِکَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ) ؛ «مرد زناکار جز با زن زناکار یا زن مشرک ازدواج نمی کند؛ و زن زناکار، جز مرد زناکار یا مرد مشرک، با او ازدواج نمی کند؛ و این (ازدواج) بر مؤمنان حرام شده است.»

1-6. توصیه به ازدواج پسران و دختران (نور/ 32)

(وَ أَنْکِحُوا الْأَیامی مِنْکُمْ وَ الصّالِحِینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ) ؛ «و افراد بی همسرتان، و شایستگان از بندگانتان و کنیزانتان را به ازدواج (یکدیگر) درآورید؛ اگر نیازمند باشند خدا از بخشش خود آنان را توانگر می سازد و خدا گشایشگری داناست.»

1-7. در پیش گرفتن عفت در صورت مانع برای ازدواج (نور/ 33)

(وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لا یَجِدُونَ نِکاحاً حَتّی یُغْنِیَهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ الَّذِینَ یَبْتَغُونَ الْکِتابَ مِمّا مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللّهِ الَّذِی آتاکُمْ وَ لا تُکْرِهُوا فَتَیاتِکُمْ عَلَی الْبِغاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ مَنْ یُکْرِهْهُنَّ فَإِنَّ اللّهَ مِنْ بَعْدِ إِکْراهِهِنَّ غَفُورٌ رَحِیمٌ) ؛ «و کسانی که (وسایل) ازدواج نمی یابند، باید خویشتنداری کنند تا خدا از بخشش خود آنان را توانگر سازد. و از میان آنچه (از بردگان) مالک شده اید کسانی که خواستار (قرارداد آزادی =) مُکاتبه هستند، پس با آنان (قرارداد) مُکاتبه ببندید، اگر در (آزادی) ایشان نیکی می دانید؛ و از مال خدا

ص:294

که به شما داده، به آنان بدهید. و کنیزان جوانسال خود را اگر پاکدامنی را می خواهند بر تجاوزکاری (= زنا) به اکراه وامَدارید تا (کالای) ناپایدار زندگی پست (دنیا) را بجویید؛ و هر کس آنان را (بر این کار) به اکراه وادار کند (و پشیمان شود،) پس بعد از اکراه آنان خدا بسیار آمرزنده [و] مهرورز است.»

1-8. ازدواج های مجاز (احزاب/ 50)

(یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنّا أَحْلَلْنا لَکَ أَزْواجَکَ اللاّتِی آتَیْتَ أُجُورَهُنَّ وَ ما مَلَکَتْ یَمِینُکَ مِمّا أَفاءَ اللّهُ عَلَیْکَ وَ بَناتِ عَمِّکَ وَ بَناتِ عَمّاتِکَ وَ بَناتِ خالِکَ وَ بَناتِ خالاتِکَ اللاّتِی هاجَرْنَ مَعَکَ وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِیِّ إِنْ أَرادَ النَّبِیُّ أَنْ یَسْتَنْکِحَها خالِصَةً لَکَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ عَلِمْنا ما فَرَضْنا عَلَیْهِمْ فِی أَزْواجِهِمْ وَ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ لِکَیْلا یَکُونَ عَلَیْکَ حَرَجٌ وَ کانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِیماً) ؛ «ای پیامبر! در واقع ما برای تو حلال کردیم، همسرانت را که مَهرشان را پرداخته ای و آنچه (از کنیزان) که مالک شده ای از آنچه (از غنایم و انفال) که خدا به تو بازگردانده است و دختران عمویت و دختران عمه هایت و دختران دایی ات و دختران خاله هایت که با تو مهاجرت کردند؛ و (نیز حلال کردیم) زنِ با ایمان را، در صورتی که خودش را به پیامبر ببخشد، اگر پیامبر بخواهد که او را به همسری برگزیند؛ در حالی که (چنین ازدواجی) مخصوص توست نه سایر مومنان؛ بیقین می دانیم آنچه را واجب کردیم برای آنان در مورد همسرانشان و آنچه (از کنیزان) مالک شده اند. (این اجازه ازدواج) بدین خاطر است که هیچ تنگی (و محدویتی) بر تو نباشد؛ و خدا بسیار آمرزنده مهرورز است».

1-9. شما را جفت (زن و مرد) آفریدیم (توصیه به ازدواج) (نبأ / 8)

(وَ خَلَقْناکُمْ أَزْواجاً) ؛ «و شما را جفت هایی آفریدیم».

ص:295

2-3. احکام طلاق به صورت مشروح (بقره/ 237-236)

(لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّساءَ ما لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَةً وَ مَتِّعُوهُنَّ عَلَی الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَی الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتاعاً بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُحْسِنِینَ) ؛ «هیچ گناهی بر شما نیست اگر زنان را طلاق دهید، مادامی که با آنان تماس نگرفته اید یا برایشان مهریه ای تعیین نکرده اید. و (در این هنگام با هدیه ای مناسب) بهره مندشان سازید. توانگر به اندازه [توانایی] اش و تنگدست به اندازه خودش کالایی (بعنوان هدیه ای) پسندیده بدهد. [و این کار] حقّی بر عهده نیکوکاران است.»

2-4. مدت عده زنان بعد از طلاق (احزاب / 49)

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نَکَحْتُمُ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَما لَکُمْ عَلَیْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَها فَمَتِّعُوهُنَّ وَ سَرِّحُوهُنَّ سَراحاً جَمِیلاً) ؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که زنان با ایمان را به همسری گرفتید، سپس قبل از تماس با آنان، طلاقشان دادید، پس برای شما هیچ عدّه ای که آن را بشمارید، بر عهده آن (زن) ان نیست؛ پس آنان را (با هدیه ای) بهره مند سازید و با آزادی نیکویی رهایشان سازید.»

2-5. مدت عده برای طلاق و توصیه به نگهداری زنان در منزل مگر دچار عمل زشت اخلاقی شوند. (طلاق/ 1 و 4)

(یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَ أَحْصُوا الْعِدَّةَ وَ اتَّقُوا اللّهَ رَبَّکُمْ لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ وَ لا یَخْرُجْنَ إِلاّ أَنْ یَأْتِینَ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ وَ تِلْکَ حُدُودُ اللّهِ وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لا تَدْرِی لَعَلَّ اللّهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذلِکَ أَمْراً) ؛ «ای پیامبر! هنگامی که زنان را طلاق می دهید پس آنان را در (زمان) عِدّه شان طلاق دهید و عدّه را شمارش کنید؛ و [خودتان را] از [عذاب] خدایی حفظ کنید که پروردگار شماست؛ آن (زن -) - ان را از خانه هایشان بیرون نرانید و (آنان نیز در زمان عدّه) بیرون نروند، مگر آنکه [کار] زشت آشکاری (به بار) آورند؛ و این ها مرزهای خداست و هرکس از

ص:297

مرزهای خدا تعدّی کند پس یقیناً به خودش ستم کرده است؛ نمی دانی شاید خدا بعد از این، کاری پدید آورد».

2-6. دو شاهد برای طلاق (طلاق/ 2)

(فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَ أَشْهِدُوا ذَوَیْ عَدْلٍ مِنْکُمْ وَ أَقِیمُوا الشَّهادَةَ لِلّهِ ذلِکُمْ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً) ؛ «و هنگامی که سرآمد (عدّه) آنان (به روزهای پایانی) رسید پس آنان را بطور پسندیده نگاه دارید یا بطور پسندیده از آنان جدا شوید؛ و از شما (مسلمانان) دو مرد عادل را گواه گیرید و گواهی را برای خدا برپا دارید؛ این (چیزی) است که کسانی که به خدا و روز بازپسین همواره ایمان آورند بدان پند داده می شوند و هرکس [خودش] را از [عذاب] خدا حفظ کند، برایش محل خارج شدن (از مشکلات) قرار می دهد».

شما در مسجدها اعتکاف کرده اید، با آن (زن -) - ان همبستر نشوید. این، مرزهای خداست؛ پس بدان نزدیک نشوید! اینگونه خدا آیاتش را برای مردم، روشن بیان می کند، تا شاید آنان [خود را] حفظ کنند».

3-2. مجامعت (بقره/ 223)

(نِساؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنّی شِئْتُمْ وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ) ؛ «زنان شما، کشتزار شما هستند؛ پس هر گونه بخواهید، (می توانید) به کشتزارتان [در] آیید، و (اثر نیکی) برای خودتان، از پیش بفرستید. و [خودتان را] از [عذاب] خدا حفظ کنید و بدانید که شما او را ملاقات خواهید کرد. و مؤمنان را مژده ده».

وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً) ؛ «و هنگامی که سرآمد (عدّه) آنان (به روزهای پایانی) رسید پس آنان را بطور پسندیده نگاه دارید یا بطور پسندیده از آنان جدا شوید و از شما (مسلمانان) دو مرد عادل را گواه گیرید و گواهی را برای خدا برپا دارید؛ این (چیزی) است که کسانی که به خدا و روز بازپسین همواره ایمان آورند بدان پند داده می شوند و هرکس [خودش] را از [عذاب] خدا حفظ کند برایش محل خارج شدن (از مشکلات) قرار می دهد».

4-3. مذمت آزار و اذیت زنان مطلقه، نفقه زنان مطلقه و اجرت آنان در مقابل شیردادن به فرزند (طلاق/ 7 و 6)

(أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ مِنْ وُجْدِکُمْ وَ لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَّ وَ إِنْ کُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَیْهِنَّ حَتّی یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ أْتَمِرُوا بَیْنَکُمْ بِمَعْرُوفٍ وَ إِنْ تَعاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْری) ؛ «آن (زن -) - ان را هرجا که سکونت دارید [و] در توان شماست، سکونت دهید؛ و به آنان زیان نرسانید تا برآنان تنگ گیرید و اگر (آنان) باردار باشند، پس برای آنان هزینه کنید تا اینکه آنان وضع حمل کنند واگر برای (کودک) شما شیر می دهند، پس پاداش آنان را به ایشان بدهید و (در مورد کودک) بین خودتان بطور پسندیده مشورت کنید؛ و اگر هر دو به سختی افتادید (و به توافق نرسیدید) پس بزودی (زن) دیگری او را شیر می دهد».

وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ) ؛ «ای کسانی که ایمان آوردید! باید کسانی (از بردگان) که مالک شده اید و کسانی (از کودکان) که به بلوغ نرسیده اند، در سه مرتبه از شما رخصت بگیرند: پیش از نماز صبح و هنگام نیمروز که لباس های (رسمی) خود را فرو می نهید و بعد از نماز عشا [اینها] سه (وقت مخصوص) امور جنسی شماست؛ که بعد از آن (زمان) ها هیچ گناهی بر شما و بر آنان نیست (که بدون رخصت وارد شوند چراکه) برخی از شما بر (گرد) برخی (دیگر) از شما می چرخید؛ اینگونه خدا آیات را برای شما روشن بیان می کند، و خدا دانای فرزانه است».

5-2. اجازه گرفتن فرزندان بعد از بلوغ برای واردشدن بر پدر و مادر (نور/ 59)

(وَ إِذا بَلَغَ الْأَطْفالُ مِنْکُمُ الْحُلُمَ فَلْیَسْتَأْذِنُوا کَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ آیاتِهِ وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ) ؛ «و هنگامی که کودکان شما به بلوغ می رسند پس باید (در همه اوقات برای ورود به اتاق خصوصی پدر و مادر) رخصت بگیرند، همان گونه که کسانی (از بزرگسالان) که پیش از آنان بودند رخصت می گرفتند؛ اینگونه خدا آیاتش را برای شما روشن بیان می کند، و خدا دانایی فرزانه است».

5-3. نیکی به پدر و مادر و خویشان (بقره/ 83؛ انعام/ 151 و عنکبوت/ 8)

(وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاّ قَلِیلاً مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ) ؛ «و (یاد کنید) هنگامی را که از بنی اسرائیل (= فرزندان یعقوب) پیمان محکم گرفتیم که: «جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر، و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید و با مردم نیکو سخن گویید، و نماز را بر پا دارید و [مالیات] زکات را بپردازید.» سپس، جز اندکی از شما، روی برتافتید در حالی که شما رویگردان بودید».

ص:301

5-4. مهربانی با والدین و سایر طبقات (نساء/ 36)

(وَ اعْبُدُوا اللّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ وَ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالاً فَخُوراً) ؛ «و خدا را بپرستید؛ و هیچ چیز را با او شریک مگردانید؛ و نیکی کنید به پدر و مادر و به نزدیکان و یتیمان و بینوایان و همسایه نزدیک و همسایه دور و دوست [و همنشین] و در راه مانده و آنچه (از بردگان) که شما مالک هستید که خدا کسی را که متکبّرِ خیال پرداز [و] فخر فروش است، دوست نمی دارد».

5-5. نیکی به والدین و سخن نیک و مذمت کلام تند (اسراء/ 23)

(وَ قَضی رَبُّکَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً إِمّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَرِیماً) ؛ «و پروردگارت فرمان قطعی داده: که جز او را نپرستید؛ و به پدر و مادر نیکی کنید؛ اگر یکی از آن دو یا هر دو نزد تو به [سنّ] پیری برسند، پس به آن دو «اُف» (= کوچک ترین سخن اهانت آمیز) مگوی؛ و آن دو را با پرخاش مران؛ و به آن دو سخنی ارجمند گوی».

5-6. سرّ رسیدن حضرت یحیی به مقام نبوت (عبادات و نیکی به والدین) (مریم/ 54)

(وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولاً نَبِیًّا) ؛ «و در کتاب (قرآن) اسماعیل را یاد کن که او راست وعده بود و (نیز) فرستاده ای والا [مقام] بود».

5-7. توصیه به احسان به والدین و شرح زحمات مادر طی دوران حاملگی و مراحل بعد از آن (احقاف / 15)

(وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی

ص:302

أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی إِنِّی تُبْتُ إِلَیْکَ وَ إِنِّی مِنَ الْمُسْلِمِینَ) ؛ «و به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند؛ مادرش با ناگواری او را بارداری کرد و با ناگواری او را بزاد، و بارداری او و از شیر باز گرفتنش سی ماه است؛ تا اینکه به حدّ رشدش برسد و به چهل سالگی رسد، گوید: «پروردگارا! به من الهام کن، که نعمتت را که بر من و بر پدر و مادرم ارزانی داشتی، سپاسگزاری کنم، و اینکه [کار] شایسته ای که آن را می پسندی انجام دهم؛ و برای من در نسلم شایستگی پدید آور؛ در واقع من به سوی تو بازگشتم و در حقیقت من از تسلیم شدگان هستم.»

5-8. مذمت گفتن «افّ» به پدر و مادر (احقاف / 17)

(وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما أَ تَعِدانِنِی أَنْ أُخْرَجَ وَ قَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِی وَ هُما یَسْتَغِیثانِ اللّهَ وَیْلَکَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ فَیَقُولُ ما هذا إِلاّ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ) ؛ «و کسی که به پدر و مادرش گفت: «اُف (= کوچک ترین سخن اهانت آمیز) بر شما باد، آیا به من وعده می دهید که (من از قبر) بیرون آورده می شوم؟! در حالی که گروه ها (و نسل ها) یی پیش از من در گذشتند (و کسی زنده نشد.)» و آن دو از خدا یاری خواهند (و گویند:) وای بر تو! ایمان بیاور که وعده خدا حق است. و [لی آن فرزند] گوید: «این جز افسانه های پیشینیان نیست»».

5-9. شرط سرپرست قرارندادن والدین (مشرک ماندن آن ها) (توبه/ 23)

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَکُمْ وَ إِخْوانَکُمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی الْإِیمانِ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظّالِمُونَ) ؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر پدران شما و برادرانتان، کفر را بر ایمان ترجیح دهند، (آنان را) سرپرست و یاور مگیرید! و هر کس از شما که آنان را یاور و سرپرست (خود) قرار دهد، پس تنها آنان ستمکارند».

ص:303

5-10. عدم اطاعت از والدین فقط در صورت درخواست شرک از فرزند (لقمان/ 15)

(وَ إِنْ جاهَداکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بِی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً وَ اتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) ؛ «و اگر آن دو، تلاش کنند برای اینکه تو چیزی را که بدان هیچ دانشی نداری، همتای من قراردهی، پس از آن دو اطاعت مکن؛ و [لی] در دنیا با آن دو بطور پسندیده همنشینی کن؛ و از راه کسی که به سوی من بازگشته، پیروی کن. سپس بازگشت شما فقط به سوی من است و شما را به آنچه همواره انجام می دادید، خبر می دهم».

6-3. مهریه زنانی که از شوهران مشرک خود به سوی مسلمین روی آورده اند (ممتحنه/ 10)

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا جاءَکُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللّهُ أَعْلَمُ بِإِیمانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَی الْکُفّارِ لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَ لا هُمْ یَحِلُّونَ لَهُنَّ وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ إِذا آتَیْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِرِ وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ وَ لْیَسْئَلُوا ما أَنْفَقُوا ذلِکُمْ حُکْمُ اللّهِ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ)؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که زنان با ایمان هجرت کنان نزد شما آیند، پس آنان را آزمایش کنید خدا به ایمانشان داناتر است، و اگر آنان را مؤمن دانستید پس آنان را به سوی کفّار برنگردانید؛ آن (زن -) - ان برای آن (کافران) حلال نیستند و آن (کافران) برای آن (زن -) - ان حلال نیستند و آنچه را (برای ازدواج با این زنان) مصرف کرده اند به آنان بدهید و هیچ گناهی بر شما نیست که آنان را به ازدواج (خود) در آورید هنگامی که مهرشان را به آنان بدهید و (عقد) حفظ کننده زنان کافر را نگاه ندارید و آنچه را (برای ازدواج با آنان) مصرف کرده اید در خواست کنید و (مردان کافر نیز) باید آنچه را (برای ازدواج با زنان مسلمان) مصرف کرده اند درخواست کنند. این حکم خداست که بین شما داوری می کند، و خدا دانای فرزانه است».

7-2. مذمت عقاید جاهلی در مورد دختران (زخرف/ 16)(1)

(أَمِ اتَّخَذَ مِمّا یَخْلُقُ بَناتٍ وَ أَصْفاکُمْ بِالْبَنِینَ) ؛ «آیا از آنچه می آفریند، دختران را (برای خود) برگرفت و شما را به (داشتن) پسران ویژه ساخت؟!»

هر کس نیکی را بدست آورد، برای او در آن نیکی می افزاییم؛ براستی که خدا بسیار آمرزنده [و] بسی سپاسگزار است».

بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) ؛ «بگو: «بیایید، آنچه را پروردگارتان بر شما حرام کرده است، (برایتان) بخوانم (و پیروی کنیم): اینکه هیچ چیزی را شریک او قرار ندهید؛ و به پدر و مادر نیکی کنید؛ و فرزندانتان را از فقر نکشید؛ ما، شما و آنان را روزی می دهیم؛ و نزدیک [کارهای] زشت نشوید، آنچه آشکار است از آن ها، و آنچه پنهان است؛ و شخصی را که خدا (کشتن او را) حرام کرده است، جز به حق نکشید؛ این (چیزی است که خدا) شما را به آن سفارش کرده، تا شاید شما خردورزی کنید».

10-2. اولاد خود را از بیم فقر نکشید (اسراء/ 31)

(وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیّاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطْأً کَبِیراً) ؛ «و فرزندانتان را از ترس فقر مَکشید؛ ما آنان و شما را روزی می دهیم؛ [چرا] که کشتن آنان گناه بزرگی است!»

10-3. سؤال از زنده به گور کردن دختران در روز قیامت (تکویر/ 9-8)

(وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ) ؛ «و هنگامی که از دختر زنده به گور شده پرسیده شود «به کدامین پیامد (گناه) کشته شد؟!»».

عَلِیمٌ) ؛ «و هر کس آن [وصیت] را بعد از شنیدنش تغییر دهد، پس گناهش تنها بر کسانی است که آن را تغییر می دهند؛ براستی خدا، شنوای داناست».

11-3. دو شاهد عادل گرفتن برای وصیت و احکام مربوطه (مائده/ 106)(1)

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا شَهادَةُ بَیْنِکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّةِ اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَأَصابَتْکُمْ مُصِیبَةُ الْمَوْتِ تَحْبِسُونَهُما مِنْ بَعْدِ الصَّلاةِ فَیُقْسِمانِ بِاللّهِ إِنِ ارْتَبْتُمْ لا نَشْتَرِی بِهِ ثَمَناً وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی وَ لا نَکْتُمُ شَهادَةَ اللّهِ إِنّا إِذاً لَمِنَ الْآثِمِینَ) ؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که مرگ یکی از شما فرا رسد، در هنگام وصیّت [باید] از بین شما، دو (نفر) عادل را به گواهی دادن میان خود [فرا خوانید]؛ یا اگر شما در زمین مسافرت کردید، و مُصیبت مرگ، شما را فرا رسید، (و گواه مسلمان نیافتید،) دو (نفر) دیگر از غیر (همکیشان خود) تان را [به گواهی بطلبید]. و اگر (در راستگویی گواهان) شک کردید، آن دو را بعد از نماز نگاه می دارید، پس آن دو به خدا سوگند یاد کنند که: «این (گواهی به حقّ) را به هیچ بهایی نمی فروشیم، و اگر چه (به سود) نزدیکان باشد؛ و گواهی الهی را پنهان نمی کنیم، که (اگر چنین کنیم) در این هنگام حتماً ما از گناهکارانیم».

11-4. وصیت در حق زنان و سرنوشت آنان بعد از مرگ شوهران (بقره/ 240)(2)

(وَ الَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِیَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَی الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْراجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ فِی ما فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَ اللّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) ؛ «و کسانی از شما که در [آستانه] جان سپردن قرار می گیرند و همسرانی بر جای می گذارند، [باید] برای همسرانشان وصیّت کنند که تا یک سال، (آن ها را با پرداختن هزینه زندگی) بدون

ص:309

بیرون راندن (از خانه) بهره مند سازند؛ و اگر بیرون روند، پس هیچ گناهی بر شما نیست، نسبت به آنچه بطور پسندیده در باره خودشان انجام می دهند. و خدا شکست ناپذیری فرزانه است.»

ریسمان خدا، تمسّک جویید، و پراکنده نشوید؛ و نعمتِ خدا را بر خودتان، به یاد آرید، آنگاه که دشمنان (یکدیگر) بودید، و [او] میان دل های شما، الفت انداخت، پس به (برکتِ) نعمت او، برادران (همدیگر) شدید و شما بر کنار حفره ای از آتش بودید، و شما را از آن نجات داد؛ اینگونه خدا نشانه هایش را برای شما روشن بیان می کند؛ تا شاید شما راهنمایی شوید».

1-2. اختلاف و تفرقه موجب ضعف و نابودی مسلمین (انفال/ 46)

(وَ أَطِیعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللّهَ مَعَ الصّابِرِینَ) ؛ «و از خدا و فرستاده اش اطاعت کنید؛ و با همدیگر کشمکش مَکنید که سست می شوید و مهابت شما از بین می رود! و شکیبایی کنید [چرا] که خدا با شکیبایان است».

1-3. جلوگیری از تفرقه و افتراق نیروها (طه/ 95)

(قالَ فَما خَطْبُکَ یا سامِرِیُّ) ؛ «(موسی) گفت: «ای سامری، پس [جریان] کار تو چه بود؟!»»

2-2. همه خیرات و نیکویی ها مخصوص رسول الله صلی الله علیه وآله و اصحاب مجاهد او (توبه/ 88)

(لکِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ أُولئِکَ لَهُمُ الْخَیْراتُ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) ؛ «ولی فرستاده [خدا] و کسانی که با او ایمان آوردند، با اموالشان و جان هایشان جهاد کردند؛ و آنان، همه نیکی ها مخصوص آن هاست؛ و تنها آنان رستگارانند».

2-3. نفع تلاش و مجاهده به خود انسان بر می گردد. (عنکبوت/ 6)

(وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ) ؛ «و هرکس کوشش کند، پس تنها برای خودش کوشش کرده است؛ [چرا] که مسلماً خدا از جهانیان بی نیاز است».

2-4. پاداش جهاد با مال و جان (عنکبوت/ 69)

الف - (وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ) ؛ «و کسانی که در (راه) ما تلاش کنند، قطعاً به راه های خود، رهنمونشان خواهیم کرد؛ و مسلماً خدا با نیکوکاران است».

ب - (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ أُولئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللّهِ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ) ؛ «در حقیقت کسانی که ایمان آورده و کسانی که هجرت کرده و در راه خدا جهاد نموده اند، آنان به رحمت خدا امیدوارند، و خدا بسیار آمرزنده مهرورز است».

2-5. مؤمنین با جان و مال در راه خدا مجاهده می کنند. (حجرات/ 15؛ انفال/ 75)

(إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أُولئِکَ هُمُ الصّادِقُونَ) ؛ «مؤمنان تنها کسانی هستند که به خدا و فرستاده اش ایمان آورده اند، سپس تردید نکرده اند و با اموالشان و جان هایشان در راه خدا جهاد کرده اند؛ تنها آنان راستگویانند.»

ص:313

2-6. توصیه به صبر و هجرت و ترس از خدا (زمر/ 10)

(قُلْ یا عِبادِ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللّهِ واسِعَةٌ إِنَّما یُوَفَّی الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ) ؛ «بگو: «ای بندگان [من] که ایمان آورده اید! [خودتان را] از [عذاب] پروردگارتان حفظ کنید؛ برای کسانی که در این دنیا نیکی کرده اند نیکی است؛ و زمین خدا وسیع است، فقط شکیبایان پاداششان را بی شمار [و بدون محاسبه] بطور کامل دریافت می کنند».

2-7. اجر دنیوی و اخروی هجرت (نحل/ 42-41)(1)

(وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ اَلَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ) ؛ «و کسانی که پس از ستمدیدگی در (راه) خدا هجرت کردند، حتماً در این دنیا جایگاه نیکویی به آنان می دهیم؛ و البته پاداش آخرت، بزرگ تر است اگر (بر فرض) می دانستند (مهاجران) کسانی هستند که شکیبایی کردند و تنها بر پروردگارشان توکّل می کنند».

3-3. مذمت صلح از روی ترس و سستی در کار دین (محمد/ 35)

(فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ) ؛ «پس سستی نکنید و به سوی صلح فراخوانید درحالی که شما برترید، و خدا با شماست و از اعمال شما نمی کاهد».

3-4. حذف نام خدا و رسول اکرم صلی الله علیه وآله در قرارداد صلح حدیبیه از سوی کفار (برای مصلحت اسلام و مسلمین) پذیرفته شد (فتح/ 26)

(إِذْ جَعَلَ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ فَأَنْزَلَ اللّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوی وَ کانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها وَ کانَ اللّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً) ؛ «(یاد کن) هنگامی را که کسانی که کفر ورزیدند، در دل هایشان تعصّب خشم آلود (که همان) تعصّب خشم آلود (دوران) جاهلیت بود، قرار دادند؛ پس خدا آرامش خود را بر فرستاده اش و بر مؤمنان فرو فرستاد و آنان را به گفتار (و برنامه) پارسایی (و خود نگهداری) ملزم ساخت و (آنان) سزاوارتر بدان و اهل آن بودند و خدا به هر چیزی داناست».

3-5. توصیه به ایجاد صلح بین دو طایفه از مومنین زیرا مومنین برادر یکدیگرند. (حجرات/ 10)(1).

(إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ) ؛ «مؤمنان فقط برادران یکدیگرند؛ پس میان دو برادرتان (هنگامی که اختلاف کردند) صلح برقرار کنید و [خودتان را] از [عذاب] خدا حفظ کنید، باشد که شما (مشمول) رحمت شوید».

یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ) ؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! هر کس از شما از دین خود باز گردد، (به خدا زیانی نمی رساند؛) و در آینده خدا گروهی را می آورد که آنان را دوست دارد و آنان (نیز) او را دوست دارند؛ در برابر مؤمنان فروتن، و در برابر کافران شکست ناپذیرند؛ در راه خدا جهاد می کنند، و از هیچ سرزنش ملامتگری ترس ندارند؛ این، بخشش خداست آن را به هر کس بخواهد (و شایسته بداند) می دهد؛ و خدا گشایشگری داناست».

4-2. خدا از دوستی با کسانی که در دین قتال و دشمنی نکرده اند و شما را از دیارتان بیرون ننموده اند، منع نفرمود. (ممتحنه/ 9-7)

(عَسَی اللّهُ أَنْ یَجْعَلَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ الَّذِینَ عادَیْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَ اللّهُ قَدِیرٌ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ لا یَنْهاکُمُ اللّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ إِنَّما یَنْهاکُمُ اللّهُ عَنِ الَّذِینَ قاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ أَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ وَ ظاهَرُوا عَلی إِخْراجِکُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظّالِمُونَ) ؛ «امید است خدا بین شما و بین کسانی از آن (مشرک -) - ان که دشمنی دارید دوستی قرار دهد؛ و خدا تواناست و خدا بسیار آمرزنده [و] مهرورز است خدا شما را نسبت به کسانی که درمورد دین با شما پیکار نکردند و شما را از خانه هایتان بیرون نراندند، منع نمی کند که به آنان نیکی کنید و نسبت به آنان دادگری نمایید؛ [چرا] خدا دادگران را دوست می دارد. خدا شما را فقط از کسانی که در مورد دین با شما پیکار کردند و شما را ازخانه هایتان بیرون راندند و برای بیرون راندن شما هم دیگر را پشتیبانی کردند، منع می کند که با آنان دوستی کنید؛ و هرکس آنان را دوست داشته باشد، پس تنها آنان ستمکارند».

ص:316

4-3. مقابله به مثل (بقره/ 194)

(الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدی عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ) ؛ «(جنگِ) ماهِ حرام، در برابر (جنگِ) ماهِ حرام. و تمام حرام ها (قابل) قصاص است و هر کس بر شما تجاوز کرد، پس همانند آن تجاوزی که بر شما روا داشته، بر او تجاوز کنید. و [خودتان را] از [عذاب] خدا حفظ کنید، و بدانید که خدا با پارسایانِ (خود نگهدار) است».

4-4. اعراض روی برگرداندن (نساء/ 63)

(أُولئِکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللّهُ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِیغاً) ؛ «آنان کسانی هستند که خدا آنچه را در دل هایشان دارند، می داند، پس از (مجازاتِ) آنان روی گردان و پندشان ده؛ و با آنان سخنی رسا، (و مؤثر) در دل هایشان، بگوی».

4-5. سکوت تا زمان موعود (زخرف/ 83)

(فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ) ؛ «پس آنان را رها کن تا (در باطل) فرو روند و بازی کنند، تا اینکه روز (رستاخیز) شان را که وعده داده می شوند ملاقات کنند!»

4-6. صبر کردن (احقاف/ 35)

(فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلاّ ساعَةً مِنْ نَهارٍ بَلاغٌ فَهَلْ یُهْلَکُ إِلاَّ الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ) ؛ «پس شکیبا باش همانگونه که (پیامبران) اولوالعزم (= صاحبان تصمیم استوار) از فرستادگان شکیبایی کردند و برای (عذاب) آنان شتاب مورز، (زیرا) روزی که آنچه را وعده داده شده اند می بینند، که گویی جز ساعتی از روز (در دنیا) درنگ نکرده اند؛ (این) رساندن [پیام است] و آیا جز گروه نافرمانبردار هلاک می شوند؟!»

ص:317

4-7. نرم سخن گفتن (طه/ 44)(1).

(فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی) ؛ «و [لی] با او سخنی نرم بگویید؛ تا شاید او متذکّر شود، یا بهراسد».

کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ) ؛ «و همگی به ریسمان خدا تمسّک جویید و پراکنده نشوید و نعمتِ خدا را بر خودتان، به یاد آرید، آنگاه که دشمنان (یکدیگر) بودید و [او] میان دل های شما الفت انداخت، پس به (برکتِ) نعمت او برادران (همدیگر) شدید. و شما بر کنار حفره ای از آتش بودید، و شما را از آن نجات داد؛ اینگونه، خدا نشانه هایش را برای شما روشن بیان می کند؛ تا شاید شما راهنمایی شوید و مانند کسانی نباشید که پس از آن که دلایل روشن به آنان رسید، پراکنده شدند و اختلاف کردند؛ و آنان برایشان عذابی بزرگ است».

ه -) صراحت در قول (شعراء/ 214؛ حجر/ 94؛ ممتحنه/ 4)

(وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ) ؛ «و خاندان نزدیکت را هشدار ده.»

و) رازداری (نساء/ 83)

(وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلاّ قَلِیلاً) ؛ «و هنگامی که خبری (حاکی) از ایمنی یا ترس به آن [منافق] ان برسد، منتشرش سازند، و [لی] اگر (بر فرض) آن را به فرستاده [خدا] و به اولیای امر از بینشان، ارجاع دهند، از میان آنان کسانی که آن را استنباط می کنند، حتماً به (درستی و نادرستی) آن آگاهی دارند و اگر بخشش خدا و رحمتش بر شما نبود، مسلماً جز اندکی (از شما، همگی) از شیطان پیروی می کردید».

ز) عدم مسامحه در رعایت عملی هدف نهایی و اصول تغییرناپذیر

ج)....(1)

(إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ) ؛ «در واقع خدا، به عدالت و نیکی و ادای (حق) نزدیکان فرمان می دهد؛ و از [کار] زشت و ناپسند و ستم منع می کند؛ (خدا) شما را پند می دهد، تا شاید شما متذکّر شوید».

6-2. دستور به عدالت در اصلاح (حجرات/ 9)

(وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتّی تَفِیءَ إِلی أَمْرِ اللّهِ فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ) ؛ «و اگر دو گروه از مؤمنان با هم به جنگ (و نزاع) پرداختند، پس میان آن دو صلح برقرار کنید؛ و اگر یکی از آن دو بر دیگری ستم (و تجاوز) کند، پس با آنکه ستم می کند، بجنگید، تا به فرمان خدا باز گردد و اگر بازگشت، پس در میان آن دو عادلانه صلح برقرار سازید، و دادگری کنید؛ [چرا] که خدا دادگران را دوست می دارد».

6-3. عدالت در گفتار حتی در مورد خویشاوندان (انعام/ 152)

(وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلاّ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزانَ بِالْقِسْطِ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی وَ بِعَهْدِ اللّهِ أَوْفُوا ذلِکُمْ وَصّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ) ؛ «و به ثروت یتیم، نزدیک نشوید، جز به آن (روشی) که آن نکوتر است تا به حدّ رشدش برسد؛ و پیمانه و ترازو را بر طبق دادگری، کاملاً ادا کنید؛ هیچ شخصی را جز به اندازه تواناییش، تکلیف نمی کنیم؛ و هنگامی که سخنی می گویید، پس عدالت را رعایت نمایید، و گر چه در مورد نزدیکان (شما) بوده باشد؛ و به پیمان خدا وفا کنید؛ این [ها] است که [خدا] شما را به آن [ها] سفارش کرده، تا شاید شما متذکّر شوید».

ص:320

6-4. موانع عدالت (نساء/ 135؛ مائده / 8)(1).

1 - (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلّهِ وَ لَوْ عَلی أَنْفُسِکُمْ أَوِ الْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ إِنْ یَکُنْ غَنِیًّا أَوْ فَقِیراً فَاللّهُ أَوْلی بِهِما فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوی أَنْ تَعْدِلُوا وَ إِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً) ؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! بر پادارندگان دادگری باشید؛ [و] برای خدا گواهی دهید، و گر چه (این گواهی) به زیان خودتان، یا پدر و مادر و نزدیکان (شما) باشد؛ اگر (یکی از آن ها) توانگر یا نیازمند باشد، پس (در گواهی شما تأثیر نگذارد، چرا که) خدا سزاوارتر به (حمایت از) آن دو است و از هوی [و هوس] پیروی نکنید که منحرف می شوید. و اگر (حق را) تحریف کنید یا (از آن) روی گردانید، پس در حقیقت خدا به آنچه انجام می دهید آگاه است».

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوّامِینَ لِلّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی أَلاّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ)2 ؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! قیام کنندگان برای خدا [و] گواهی دهندگان به دادگری باشید و البته کینه ورزی گروهی شما را وا ندارد بر این که عدالت نکنید؛ عدالت کنید! که آن به خود نگه داری نزدیک تر است؛ و [خودتان را] از [عذاب] خدا حفظ کنید؛ که خدا به آنچه می کنید آگاه است».

7-2. سنت آزمایش (بقره/ 155)(1)

(وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصّابِرِینَ) ؛ «و قطعاً [همه] شما را به چیزی از ترس و گرسنگی و کاهشی در ثروت ها و جان ها و محصولات، آزمایش می کنیم؛ و به شکیبایان مژده ده».

7-3. سنت تحبیب و تزیین ایمان (حجرات/ 7)

(وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللّهِ لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَ لکِنَّ اللّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ أُولئِکَ هُمُ الرّاشِدُونَ) ؛ (و بدانید که فرستاده خدا در میان شماست؛ اگر (بر فرض) در بسیاری از کارها از شما اطاعت کند، حتماً به زحمت می افتید؛ و لیکن خدا ایمان را برای شما دوست داشتنی گردانید، و آن را در دل هایتان بیاراست، و کفر و نافرمانی و گناه را برای شما ناخوشایند ساخت؛ تنها آنان (که اینگونه اند) هدایت یافتگانند».

7-4. سنت زیادت نعمتهای مادی و دنیوی (مائده/ 66)(2)

(وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما یَعْمَلُونَ) ؛ «و اگر (بر فرض) آنان، تورات و انجیل و آنچه را که از جانب پروردگارشان بر آنان فرود آمده، به پا می داشتند، حتماً از بالای (سر) شان (نعمت های آسمانی) و از زیر پاهایشان (نعمت های زمینی روزی) می خوردند؛ گروهی از آنان معتدل هستند، و [لی] بسیاری از آنان بد رفتاری می کنند».

7-5. سنت زیادت ضلالت (روم/ 10)(3)

(ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا السُّوای أَنْ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللّهِ وَ کانُوا بِها یَسْتَهْزِؤُنَ) ؛ «سپس فرجام کسانی که [کارهای] بد انجام دادند، بدتر شد، (چرا) که آیات خدا را دروغ انگاشتند و همواره آن ها را ریشخند می کردند».

ص:322

7-6. سنت تزیین اعمال (حجر/ 39)(1)

(قالَ رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنِی لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ) ؛ «(ابلیس) گفت: «پروردگارا، به سبب آنکه مرا فریفتی قطعاً (بدی ها را) در زمین برای آنان می آرایم؛ و حتماً همه آنان را می فریبم»».

7-7.....(2)

8-4. حق نفقه و مهریه برای زنان (بقره/ 228)(1)

(وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ وَ لا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ ما خَلَقَ اللّهُ فِی أَرْحامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ بُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذلِکَ إِنْ أَرادُوا إِصْلاحاً وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ وَ اللّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) ؛ «و زنان طلاق داده شده، [باید] مدّت سه مرتبه عادت ماهانه بر خویشتن انتظار کشند؛ و اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارند، برای آن ها حلال نیست که آنچه را خدا در رَحِم هایشان آفریده، پوشیده دارند. و در این [مدّت]، شوهرانشان، برای باز گرداندن آن ها (به زندگی مشترک) سزاوارترند، اگر خواهان اصلاح باشند؛ و برای آن (زن) ان (حقوق) پسندیده قرار داده شده، همانند آنچنان (وظایفی) که بعهده آنان است؛ و مردان بر آنان رتبه دارند؛ و خدا شکست ناپذیری فرزانه است».

8-5. حمایت از زنانی که شوهر خود را از دست داده اند (بقره/ 241)(2)

(وَ لِلْمُطَلَّقاتِ مَتاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقِینَ) ؛ «و برای [زنان] طلاق داده شده، کالای پسندیده [به عنوان هدیه داده شود. و این کار] حقی بر (خود نگهداران) پارساست.»

8-6. نهی از پایمال کردن حقوق زن و سخت گیری بر او (نساء / 19)

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّساءَ کَرْهاً وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما آتَیْتُمُوهُنَّ إِلاّ أَنْ یَأْتِینَ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ یَجْعَلَ اللّهُ فِیهِ خَیْراً کَثِیراً) ؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! برای شما جایز نیست که زنان را بر خلاف میل (شان) ارث ببرید و بر آنان سخت گیری نکنید، تا بخشی از آنچه (مهریه) به آنان داده اید (از دستشان به در) برید؛ مگر آنکه زشتکاری آشکاری انجام

ص:324

دهند و با آنان بطور پسندیده رفتار کنید و اگر آنان ناخوشایندتان بودند، پس (فوراً تصمیم به جدایی نگیرید،) چه بسا چیزی ناخوشایند شماست، و خدا در آن خیر فراوانی قرار می دهد».

کانَ عَلِیماً حَکِیماً) ؛ «خدا به شما در باره فرزندانتان سفارش می کند که: برای پسر، همچون بهره (و سهام ارث) دو دختر باشد؛ و اگر آن (وارث) ان دخترانی (دو یا) بیش از دو باشند، پس دو سوّم میراث، فقط برای آنان است؛ و اگر (وارث) یک [دختر] باشد، پس نیمی (از میراث) فقط برای اوست. و برای پدر و مادرش یک ششم میراث، فقط برای هر یک از آن دو (مقرر شده،) اگر برای آن (متوفّی) فرزندی باشد؛ و اگر فرزندی برایش نبوده باشد، و (تنها) پدر و مادرش از او ارث برند، پس یک سوم (میراث) فقط برای مادرش است. و اگر برایش برادرانی باشد، پس یک ششم (میراث) فقط برای مادرش است (و بقیّه از آنِ پدر است؛ البتّه همه اینها،) بعد از (انجامِ) وصیتی است که بدان سفارش کرده یا بدهی (که باید پرداخت شود. - شما) نمی دانید پدران (و مادران) تان و فرزندانتان کدام یک سود (شان) برای شما نزدیک تر است. - [این حکمِ] واجبی از جانب خداست؛ [چرا] که خدا، دانای فرزانه است».

11-2. نهی از خوردن مال یتیمان (نساء/ 10)

(إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً) ؛ «در حقیقت کسانی که اموال یتیمان را به ستم می خورند، جز این نیست که آتشی در درونشان می خورند و بزودی در شعله فروزان (آتش) در آیند [و بسوزند.]»

11-3. سفارش به نیکی به یتیم (بقره/ 83)

(وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاّ قَلِیلاً مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ) ؛ «و (یاد کنید) هنگامی را که از بنی اسرائیل (= فرزندان یعقوب) پیمان محکم گرفتیم که: «جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید و با مردم نیکو سخن گویید، و نماز را برپا دارید و [مالیات] زکات را بپردازید.» سپس جز اندکی از شما، روی برتافتید در حالی که شما رویگردان بودید...».

11-4. نحوه رفتار با یتیم (بقره/ 220)

(فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْیَتامی قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ خَیْرٌ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُکُمْ وَ اللّهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَ لَوْ شاءَ اللّهُ لَأَعْنَتَکُمْ إِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) ؛ «(آیات خود را برای شما روشن کرد تا) در باره دنیا و آخرت (تفکر کنید) و از تو درباره یتیمان می پرسند، بگو: «اصلاحِ [کار] برایشان به خاطر است و اگر با آنان همزیستی کنید، پس برادران (دینی) شما هستند.» و خدا فسادگر را از اصلاح گر، معلوم می دارد و اگر (بر فرض) خدا بخواهد، حتماً شما را به زحمت می اندازد؛ که خدا شکست ناپذیری فرزانه است».

11-5. برخورد عادلانه با یتیم (نساء/ 127)

(وَ یَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّساءِ قُلِ اللّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ وَ ما یُتْلی عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ فِی یَتامَی النِّساءِ اللاّتِی لا تُؤْتُونَهُنَّ ما کُتِبَ لَهُنَّ وَ تَرْغَبُونَ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْوِلْدانِ وَ أَنْ تَقُومُوا لِلْیَتامی بِالْقِسْطِ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ

ص:327